Вы находитесь на странице: 1из 194

БУЛУДХАН ХЯЛИЛОВ,

филолоэийа елмляри доктору, профессор

Òöðêîëîýèéàéà
ýèðèø
ИКИНЪИ НЯШР

Азярбайъан Республикасы Тящсил Назирлийи


Елми-Методик Шурасы «Азярбайъан дили вя ядябиййаты»
бюлмясинин 06.12.2005-ъи ил тарихли 26 нюмряли иъласынын
гярарына ясасян дярслик кими тясдиг олунмушдур.
Азярбайъан Республикасы Тящсил Назирлийинин ямри:
ямр №860, 16.12.2005-ъи ил.

Бакы - 2013
Редактор:
Низами Ъяфяров,
АМЕА-нын мцхбир цзвц,
филолоэийа елмляри доктору, профессор
3

Dярслик
Ряйчиляр:
Вилайят Ялийев,
филолоэийа елмляри доктору, профессор
Аслан Байрамов,
филолоэийа елмляри доктору

Булудхан Хялилов. ТЦРКОЛОЭИЙАЙА ЭИРИШ.


Бакы, “Бакы Чап Еви” няшриййаты, 2013, 384 сящ.

Дярсликдя диллярин морфоложи тяснифи, тцрк дилляринин аглцтинатив (илтиса-


ги) дилляр кими диэяр дил аиляляри арасындакы йери, ейни заманда тцрк дилля-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барядя мювъуд олан ъяряйанлар
щаггында (Урал-Алтай, Алтай, Скиф дилляр, Туран дилляр ъяряйанлары) мялу-
мат верилир. Урал-Алтай нязяриййясинин ямяля эялмяси, Урал-Алтай дилляри-
нин юйрянилмяси, Урал-Алтай нязяриййясинин мцасир мярщялядяки мювге-
йи, Урал-Алтай дил аиляси вя онун тяснифи, Урал–Алтай дилляринин тяснифатынын
цмумиляшмясиня тяшяббцс вя с. мясяляляр эениш изащыны тапыр.
Дярсликдя тцрк дилляринин тарихиня, гурулушуна, тцрк дилляринин тяснифи
барядя мювъуд фикирляря хцсуси олараг йер верилир. Оьуз, гыпчаг, булгар,
карлуг- уйьур, уйьур-оьуз, чуваш вя йакут дилляри групуна дахил олан тцрк
дилляринин щяр бири барядя тящлилляр апарылыр. Тцрк халгларынын ялифбалары, I
Тцрколожи гурултай барядя дя мялумат верилир.
Дярсликдян али мяктябин тялябяляри, маэистрляр, елми ишчиляр, али вя
орта мяктябин мцяллимляри истифадя едя билярляр.
Дярслик барядя гейд вя тяклифлярини чатдыраъаг охуъулара мцяллиф
яввялъядян юз миннятдарлыьыны билдирир.

4702000000
Грифли няшр
Н – 098 – 2066
© Б.ХЯЛИЛОВ, 2013
Òöðê õàëãëàðû ùàããûíäà ãûñà ìÿëóìàò

Дярслик I Тцрколожи гурултайын


80 иллик йубилейиня итщаф олунур.
4 Йер цзяриндя тцркдилли халгларын 5
сайы 250 милйондан чохдур
Dярслик

Dярслик
Мцстягил Дювлятляр Бирлийиндя йашайан
тцркдилли халгларын сайы ашаьыдакы кимидир:
Эириш
Юзбякляр 16 686 240 няфяр
Газахлар 8 137 878 няфяр
Азярбайъанлылар 8 300 000 няфяр
Татарлар 6 645 588 няфяр “Тцрколоэийайа эириш” фянни тцрк дилляринин гурулушуну, кечди-
Тцркмянляр 2 718 297 няфяр йи инкишаф дюврлярини, гощумлуьуну вя мцгайисяли тящлилини, тясни-
Гырьызлар 2 530 998 няфяр фини вя тядгигини, йазылы мянбялярини вя с. мясяляляри юйрянир.
Чувашлар 1 839 228 няфяр “Тцрколоэийайа эириш” фяннинин тядрисиндя ясас мягсяд
Башгырдлар 1 449 462 няфяр
тцрк дилляринин тясвири вя мцгайисяли шякилдя юйрянилмясиндян
Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ибарятдир. Тцрк диллярини тясвири вя мцгайисяли шякилдя юйрян-
Крым татарлары 268 739 няфяр
мякля бу дилляр арасындакы фонетик, лексик, морфоложи-тиположи
Гагаузлар 197 164 няфяр
(гурулуш) вя эенеложи (кюк) йахынлыглары, гощумлуьу мцяййян
Йакутлар 382 255 няфяр
етмяк олур. Ейни заманда тцрк дилляринин инкишаф ганунауй-
Гарагалпаглар 425 436 няфяр
ьунлугларыны мцяййянляшдирмяк асанлашыр. Тцрк дилляринин инки-
Уйьурлар 262 199 няфяр шафы просесиндя баш верян фяргли ъящятляр дя ортайа чыха билир.
Кумыклар 282 178 няфяр Щям дя тцрк дилляринин гощумлуьунун фонетик, лексик вя грам-
Тувинляр 206 924 няфяр матик сявиййяси мцяййян олунур. Бунунла да тцрк дилляринин
Гарачайлар 156 140 няфяр гощум олмайан дилляр арасында тутдуьу йер, мювге мясяляси
Месхетиляр 207 239 няфяр дя мейдана чыхыр.
Хакаслар 81 428 няфяр
Балгарлар 88 771 няфяр “Тцрколоэийайа эириш” фяннинин бир сыра вязифяляри вардыр:
Алтайлар 71 717 няфяр Ы. Тцрк дилляринин кечдийи инкишаф тарихини юйрянмяк;
Ногайлар 75 564 няфяр ЫЫ. Тцрк дилляринин гурулушуну юйрянмяк;
Шорлар 16 572 няфяр ЫЫЫ. Тцрк дилляринин йайылдыьы ъоьрафи ареалы юйрянмяк;
Караимляр 2 803 няфяр ЫВ. Тцрк дилляринин гощумлуьу барядя мювъуд олан Урал-Ал-
тай, Алтай, Туран, Скиф дилляр ъяряйанларыны юйрянмяк вя с.
ЪЯМИ: 49 521 656
(Гырх доггуз милйон беш йцз ийирми бир мин алты йцз ялли алты няфяр) Тцркдилли халглар дцнйанын мцхтялиф бюлэяляриндя йашайыр-
лар. Онлар Авропа вя Асийа яразиляринин сакинляри арасында мц-
щцм йер тутурлар. Тцркдилли халглар Тцркийядя, Азярбайъанда, елминин гаршысында дуран мягсяд вя вязифяляри биря-беш гат
Кипрдя, Сурийада, Ирагда, Ливанда, Сяудиййя Ярябистанында, артырыр.
Болгарыстанда, кечмиш Йугославийа яразисиндя, Йунаныстан- Тцрк дилляри цмуми тцрк кюкцндян тяшяккцл тапыб формалаш-
да, Румынийада, Франсада, Инэилтярядя, Алманийада, Италийа- са да, узун илляр бойу фонетик, лексик, грамматик гурулушларын-
да, Белчикада, Исвечрядя, Америкада, Арэентинада, Чилидя, да мцяййян фяргли хцсусиййятляр ортайа чыхартмышдыр. Она эю-
6 Перуда, Австралийада, Иранда, Яфганыстанда, Тцркмянистан-
да, Юзбякистанда, Чиндя, Газахыстанда, Гырьызыстанда, Мон-
ря дя тцрк дилляринин щяр бири, демяк олар ки, фонетик, лексик,
грамматик ъящятдян юзцнямяхсус цмумиляшдириъи яламятляр
7
голустанда, Татарыстанда, Башгырдыстанда, Украйнада, Литва- ясасында груплашдырылыр: Оьуз (Азярбайъан, тцрк, тцркмян, га-
Dярслик

Dярслик
да, Молдовада, Даьыстанда, Эцръцстанда, Йакутийада, Ту- гауз, месхети вя балкан тцркляринин дилляри), Гыпчаг (газах,
ва, Хакас, Алтай Мухтар Республикаларында вя диэяр йерлярдя гарагалпаг, гырьыз, алтай, ногай, крым-татар дилляри), Булгар
юз диллярини, адят - янянялярини, мядяниййятлярини йашатмагла (казан-татар, башгырд, гарачай-балкар, гумуг, караим дилляри),
йанашы, щям дя инкишаф етдирирляр. Йер цзяриндя тцркдилли Карлуг-уйьур (юзбяк, йени уйьур, сары уйьур, салар дилляри),
халгларын сайы 250 милйондан чохдур. Онларын бюйцк бир Уйьур-Оьуз (тува, тофалар (карагас), хакас, Барабин вя Чу-
гисми ися щал-щазырда Мцстягил Дювлятляр Бирлийиндя йашайырлар. лым татарларынын дилляри), чуваш вя йакут (чуваш вя йакут дилля-
Мцстягил Дювлятляр Бирлийиндя йашайан тцркдилли халгларын сайы ри) групу тцрк дилляри. Бу групларын фонетик, лексик, грамматик
ашаьыдакы кимидир: гурулушлары арасындакы охшар вя фяргли хцсусиййятлярин юйрянил-
Юзбякляр 16. 686. 240, газахлар 8. 137. 878, азярбай- мясиндя “Тцрколоэийайа эириш” фяннинин щялледиъи ролу вардыр.
ъанлылар 8.300.000, татарлар 6. 645. 588, тцркмянляр 2. 718. Мцасир тцрк дилляринин фонетик, лексик системини вя грамма-
297, гырьызлар 2. 530. 998, чувашлар 1. 839. 228, башгырдлар тик гурулушуну йахшы мянимсямяк цчцн мцгайисяли метода
1. 449. 462, Крым татарлары 268. 739, гагаузлар 197.164, йа- хцсуси фикир вермяк лазымдыр. Мцгайисяли методла тцрк, мон-
кутлар 382. 255, гарагалпаглар 425. 436, уйьурлар 262. гол, тунгус, манъур вя с. диллярин гощумлуьу мясяляси тяд-
199, кумыклар 282. 178, тувинляр 206. 924, гарачайлар гигатчылар тяряфиндян арашдырылмыш, тядгиг олунмушдур. Алтай

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


156.140, месхетиляр 207. 239, хакаслар 81. 428, балгарлар дилляриня дахил олан тцрк, монгол, тунгус, манъур диллярини мц-
88. 771, алтайлар 71. 717, ногайлар 75.564, шорлар 16. 572, гайисяли шякилдя юйрянмякля онларын инкишафы тарихиндя Урал-Ал-
караимляр 2. 803, ъями: 49. 521. 656. тай вя Алтай мярщялялярини сцбут етмишляр. Урал-Алтай мярщяля-
Ярази бахымындан тцркдилли халглара аид олан ъоьрафи коор- синдя фин-угор, монгол, тунгус вя манъур дилляри тцрк дилляри иля
динатларын эениш хяритяси эюстярир ки, инди онларын ялагяляринин бир групда олмушдур. Бу мярщялянин адына уйьун олараг
эенишлянмясиня бюйцк ещтийаъ вардыр. Урал-Алтай ъяряйаны мейдана чыхмышдыр. Урал-Алтай ъяряйаны-
Сон дюврлярдя тцркдилли халглар арасындакы ялагяляр эениш- на эюря, фин дилляри—фин, естон, карел, удмурд, коми, мари,
лянир вя эцндян-эцня эцълянир. Артыг мцасир дюврдя тцркдилли мордов, саам; угор дилляри—маъар, манси, ханты; монгол дил-
дювлятлярин сайы артмышдыр. Бу да бир фактдыр ки, кечмиш Советляр ляри —монгол, бурйат, калмык, дунсйан, монгор, баон, да-
Иттифагында йашайан тцркдилли халглар мцстягилликлярини елан едя- гур; тунгус дилляри —тунгус, евен, неэидал; манъур дилляри —
ряк дцнйа дювлятляри сырасында мцщцм йерлярдян бирини тутурлар. манъур, нанай, удей, улч, ороч дилляри тцрк дилляри иля эенеаложи
Азярбайъан, Тцркмянистан, Гырьызыстан, Юзбякистан, Газа- ъящятдян гощумдур. Урал-Алтай ъяряйанынын И.Т.Страленберг
хыстан Республикалары юз дювлят дилляриндя - Азярбайъан, тяряфиндян ясасы гойулмушдур. Сонралар бу ъяряйаны В.Шотт,
тцркмян, гырьыз, юзбяк, газах дилляриндя рясми данышыглар апа- Ф.Видмен, Б.Мункачи, М.А.Кастрен, В.Банг, Р.Раск,
рырлар. Бунларын щамысы тцрк дилляринин нцфуз даирясинин эетдикъя Г.Рамстедт, М.Ресенен, Н.Поппе даща да инкишаф етдирмиш-
l Эириш

эцъляндийини эюстярир. дир. А.М.Шербак, Ъ.Клоусон, Г.Дюрфер, Г.Д.Санжейев Урал-Ал-


Тарих бойу дцнйанын дил аиляляри ичярисиндя тцрк дилляринин тай ъяряйаныны инкар едян фикирляр иряли сцрмцшдцр.
юзцнямяхсус йери олмушдур. Мцасир дюврдя ися бу йерин чя- Алтай мярщялясиндя тцрк, монгол, тунгус, манъур дилляри
киси вя ролу даща чох щисс олунур. Одур ки, щазырда тцркдилли айрыъа бир група айрылмыш вя Алтай дилляри групуну йаратмышдыр.
дювлятляря, о ъцмлядян тцрк дилляриня гаршы мараг тцрколоэийа Алтай мярщялясинин адына уйьун олараг Алтай ъяряйаны мей-
дана чыхмышдыр. Бу ъяряйанын мащиййяти ондан ибарятдир ки,
тцрк, монгол, тунгус вя манъур дилляри бир група дахил олан го-
щум диллярдир.
Бундан башга, тцрк дилляринин гощумлуьу барядя Скиф вя
Туран дилляр ъяряйаны да йаранмышдыр. Бу ъяряйанларын тяряф-
8 дарлары тарихи-мцгайисяли вя мцгайисяли-тиположи тядгигат метод-
лары ясасында юз фикирлярини, мцлащизялярини сцбута йетирмяйя
9
чалышмышлар. Щяр ики метод мцгайися йолу иля тцрк дилляринин, о
Dярслик

Dярслик
ъцмлядян тцрк дилляри иля гощум олан диллярин охшар, фяргли хцсу-
сиййятлярини дя цзя чыхартмышдыр. Бунларын щамысы ону эюстярир
ки, дил аилялярини, о ъцмлядян тцрк диллярини методсуз вя систем-
сиз юйрянмяк мцмкцн дейилдир. Бу бахымдан да “Тцрколоэи-
йайа эириш” фянни мцгайисяли метода ясасланмагла мцасир
тцрк дилляринин йахшы мянимсянилмясиня эениш шяраит вя имкан
йарадыр.
Тцрк дилляринин эенеаложи, морфоложи вя тиположи ъящятдян тяс-
нифи сцбут едир ки, бу група дахил олан диллярин цмуми сяъиййя-
ви хцсусиййятляри мющкям бир ганунауйьунлуг тяшкил едир.
Тцрк дилляри арасындакы гощумлуг щяр шейдян яввял грамма-
тик гурулушда, о ъцмлядян лцьят тяркибиндя юзцнц габарыг шя-
килдя эюстярир.

Дилляр морфоложи тяснифя эюря


дюрд група бюлцнцр:

1) Аморф дилляр;
2) Аглцтинатив (илтисаги) дилляр;
3) Флектив дилляр;
4) Инкорпорлашан дилляр.
l Эириш
1) Аморф дилляр 2) Аглцтинатив (илтисаги) дилляр

10 Аморф сюзц йунан мяншялидир: а инкарлыьын яламяти, морф


11
Аглцтинатив (илтисаги) дилляр аморф диллярдян фяргли олараг зян-
“форма” демякдир. Беляликля, аморф сюзц “формасыз” мяна-
Dярслик

Dярслик
эин морфоложи эюстяриъиляри иля фярглянир. Аглцтинатив латын мяншя-
сындадыр.
ли сюздцр вя “битишдирмяк, йапышдырмаг” мянасыны билдирир. Бу ъцр
диллярдя шякилчи сюзцн кюкцня гошулур. “Битишдирмяк, йапышдыр-
Аморф диллярин бир сыра характерик хцсусиййятляри вардыр: маг” мянасы да бунунла баьлыдыр.

Биринъиси, аморф диллярдя морфоложи эюстяриъиляр, шякилчиляр


чох аздыр; Тцрк дилляри, о ъцмлядян Азярбайъан дили морфоложи бюлэцсц-
Икинъиси, бу диллярдя шякилчиляр аз олдуьу цчцн вурьунун ролу ня эюря аглцтинатив (илтисаги) дилляря дахилдир. Аглцтинатив дилляр
даща бюйцкдцр; илтисаги дилляр дя адланыр. Аглцтинатив (илтисаги) диллярин бир сыра
Цчцнъцсц, аморф гурулушлу диллярдя бир сюз кюкц мцхтялиф юзцнямяхсус хцсусиййятляри вардыр:
нитг щиссяляри кими - исим, сифят, фел кими чыхыш едир. Беля Ы. Аглцтинатив (илтисаги) диллярдя сюз кюк вя шякилчиляря айрылыр.
щесаб олунур ки, аморф диллярин морфолоэийасы, о ъцмля- Тябии ки, бу, тцрк дилляри цчцн дя характерикдир. Тцрк дилляриндя
дян бу диллярин нитг щиссяляри там шякилдя формалашма- сюзцн кюк вя шякилчийя айрылмасыны беля дя сяъиййяляндирмяк

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


мышдыр; олар: “Тцрк сюзляри аглцтинативдир: йяни кюк вя шякилчиляр диффузи-
Дюрдцнъцсц, аморф диллярдя зянэин грамматик формалар ол- йайа уьрайыб бирикмир. Тцрк сюзляри юз гурулушу иля (морфоложи
мадыьына эюря сюзляр арасындакы грамматик ялагяни шя- гурулушу–Б.Х.) бир нюв гатары хатырладыр. Кюк паравоз щямишя
килчиляр дейил, сюзляр йериня йетирир. Беля ки, сюзляр грам- ирялидядир вя щеч вахт мювгейини дяйишмир.О, шякилчиляря тясир
матик ялагяни йаратмаг цчцн бязян юз мцстягиллийини эюстяря билир (сяс кейфиййятийля), лакин юзц щеч вахт шякилчилярин
l Диллярин морфоложи тяснифи

итирир, шякилчиляр кими сюзляр арасында грамматик ъящят- тясириня дцшмцр.


дян ялагялянмяйя хидмят едир. Щинд-Авропа кюклц сюзляр тцрк сюзляриня нисбятян даща чох
диффузийа щадисясиня мяруз галыр. Она эюря ки, аглцтинатив дилляр-
Мцасир дюврдя аморф дилляря мяхсус олан хцсусиййятляри чин, дя, о ъцмлядян монгол вя тцрк дилляриндя дя диффузийа щадисяси-
тибет, корейа, вйетнам вя с. дилляр аз-чох горуйуб сахламышдыр. ни мцшащидя етмяк олар. Лакин тцрк дилляриндя аглцтинативлик—
гайдадыр, диффузийа–истисна. Щинд-Авропа дилляриндя вязиййят
тярсинядир.
Мащир вя нашы пианочунун чальысыны тясяввцр едяк. Мащир
пианочу чальы темпиндян асылы олмайараг, щяр клавиши айрылыгда
сярраст дилляндирир: до-ре. Бу, аглцтинативлийин дцстурудур. Нашы
пианочу ися бязян бармаьы иля ики диля бирдян тохунур вя нятиъя- тякщеъалы сюзляр даща чох асемантикляшмишдир. Щям дя
дя сясляр бир-бириня гарышыр: дре. Бу да диффузивлийин образлы дцс- асемантикляшмя тцрк дилляринин морфоложи гурулушунун
тялябиня уйьун бир просес олмушдур. Бу просесин нятиъя-
туру сайыла биляр.
си кими тцрк дилляриндя бязи икищеъалы, цчщеъалы (вя диэяр-
Аглцтинативлик сюзц горуйуб сахлайыр, диффузийа ону сюкцб ляри) сюзляр беля йаранмышдыр.
даьыдыр, шяклини (морфоложи гурулушуну -Б.Х.) дяйишдирир”.1
12 ЫЫ. Аглцтинатив (илтисаги) диллярин морфоложи гурулушу цчцн юн-
13
Гейд: Тцрк дилляриндя бир сыра сюзляр тарихян асемантикляшдийи- лцкляр характерик дейилдир. Йяни бу диллярдя юнлцкляр иштирак ет-
Dярслик

Dярслик
ня эюря кюк вя шякилчийя айрыла билмир. Мясялян, Азяр-
мир. Йалныз сайлар сюзцн яввялиндя гейри-мцяййянлик билдирян
байъан дилиндя ораг, орду, узаг, узун вя с. сюзляр асе-
мантикляшмишдир. Бу ъцр сюзляр тарихян мювъуд олмуш артикл функсийасында ишляня билир. Мясялян: аз адам, чох китаб
ор- вя уз-кюкляринин асемантикляшмяси иля ямяля эял- вя с.
мишдир. Она эюря дя гейд олунан сюзлярдя кюк вя шякил- “Тцрк сюзляриндя юн шякилчиси (префикс) йохдур. Префиксляр сю-
чинин сярщядини айырмаг мцмкцн дейилдир. Йахуд, бязи зцн кюкцня тясир едир вя нятиъядя алдадыъы ясаслар йарадыр”.1
сюзлярдя кюкля шякилчи бирляшмишдир: аьла, сахла вя с.
Аьла, сахла типли сюзляр кюк вя шякилчийя айрылмыр. Бязи- Гейд: Аглцтинатив (илтисаги) диллярдя юнлцкляр алынма сюзлярдя
ляриндя ися ики сюз бирляшяряк садяляшмишдир: ахсамаг
юзцнц эюстярир: бивяфа, бищал, бищуш, намцнасиб, намярд
(айаг вя сахламаг), апармаг (алмаг вя вармаг) вя с.
вя с.
Асемантикляшмя гядим лексик - семантик щадисядир.
Тясадцфи дейилдир ки, асемантикляшмянин тарихи гядим ол-
дуьу цчцн икигат, цчгат асемантикляшмяйя уьрамыш сюзляр ЫЫЫ. Аглцтинатив (илтисаги) дилляря мяхсус олан сюзлярдя вурьу
олмушдур. Мясялян, Орхон - Йенисей йазылы абидяляриндя бир гайда олараг сонунъу щеъайа дцшцр. Мясялян: ата, оьул, эял,
бил вя с. Мялумдур ки, тцрк дилляриндяки шякилчилярин бир чоху вур-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


у - сюзц “йуху, рюйа” мянасында ишлянмишдир. Бу сюз сон-
радан асемантикляшмиш вя ондан “йатмаг, йухуламаг” ьу гябул едир. Она эюря дя вурьу гябул едян шякилчиляр сюзя го-
мянасында олан уды-//уйы - фели йаранмышдыр. Беля асеман-
шулдугда вурьу сондакы шякилчинин цзяриня дцшцр. Мясялян,
тикляшмя биргат асемантикляшмядян хябяр верир. Сонра-
дан биргат ассемантикляшмиш уды - //уйы - фелиня - ку// -ьу// Азярбайъан дилиндя: динля-динляйир, юйрят-юйрятмяк, чичяк-чи-
-ху шякилчиси гошулмагла удку//уйьу//йуху исмини ямяля чяклик вя с.
l Диллярин морфоложи тяснифи

эятирмишдир. Бу исим ися икигат ассемантикляшмядян мялу- IV. Аглцтинатив (илтисаги) диллярдя кюкдян сонра эялян шякил-
мат верир. чилярин кюмяйи иля сюзляр дяйишир. Сюзя сюздцзялдиъи шякилчи го-
Йахуд, Орхон - Йенисей йазылы абидяляриндя ишлянмиш
шулдугда йени мяналы сюз йараныр: якин-чи, дямир-чи, балыг-чы вя
ю - сюзц цчгат асемантикляшмяйя уьрамышдыр. “Дцшцн, фи-
кирляш” мянасында олан бу сюз биргат асемантикляшяряк юэ с.
- сюзцнц ямяля эятирмишдир. Биргат асемантикляшмиш юэ - Сюздяйишдириъи шякилчи артырылдыгда ися сюзцн мянасында дейил,
сюзцндян юэря- //юйря- сюзц йаранмышдыр. Бу да икигат формасында дяйишиклик ямяля эялир: китаб-лар, ев-я, дяниз-дя,
асемантикляшмянин нятиъяси олмушдур. Икигат асемантик- дост-ум вя с.
ляшмиш юэря-//юйря- сюзцндян юйрян-//юйрят- фели форма-
Сюзя гошулан сюздцзялдиъи вя сюздяйишдириъи шякилчилярин йе-
лашмыш вя цчгат асемантикляшмяни сцбут етмишдир.
Дил фактлары тясдиг едир ки, гядимдя тцрк дилляриндя ри мягбул бир гайдайа уйьун эялир. Беля ки, яэяр сюздя щям сюз-
___________ ___________
1. Олжас Сцлейменов. Аз-йа. Бакы, 1993, с. 177-178. 1. Олжас Сцлейменов. Аз-йа. Бакы, 1993, с. 178.
дцзялдиъи, щям дя сюздяйишдириъи шякилчи варса, яввялъя сюздц- ъинс анлайышы - ка, -йка морфоложи яламяти иля йараныр: де-
зялдиъи, сонра ися сюздяйишдириъи шякилчи ишлянир: як-ин-чи-ляр, путат - депутатка, колхозчу - колхозчуйка вя с.
Синтактик цсулла ъинс анлайышы ашаьыдакы гайдалар-
цзцм-чц-ляр, дяниз-чи-ляр вя с.
да юзцнц эюстярир:
Йери эялмишкян гейд едяк ки, аглцтинатив (илтисаги) диллярдя 1) Гадын ъинсини билдирян сюзя пешя, сянят мяналы сюз
исим-сифят, исим-фел, исим-зярф, сай-фел, явязлик-зярф, сай-зярф ки-
14 ми ишлядилян сюзляр вардыр.Бу гябилдян олан сюзляр щеч бир мор-
йанашыр: сцрцъц гыз, щяким гыз вя с.
2) Киши ъинсини билдирян сюзя пешя, сянят мяналы сюз
15
фоложи яламят гябул етмядян мцхтялиф нитг щиссяляриня аид олур- йанашыр: сцрцъц оьлан, мцщяндис оьлан вя с.
Dярслик

Dярслик
лар. Бунун сябяби онунла баьлыдыр ки, аглцтинатив (илтисаги) дилляр-
дя илкин сюзляр морфоложи эюстяриъисиз чыхыш етмишдир. Бу, щям дя VЫ. Аглцтинатив (илтисаги) диллярдя сюзйаратмаг имканлары
аморф диллярин морфоложи хцсусиййяти кими аглцтинатив (илтисаги) зянэиндир. Она эюря дя щяр щансы сюзя бир вя бир нечя сюздцзял-
диллярдя дя юзцнц эюстярмякдядир. диъи шякилчи артырмаг мцмкцндцр. Мисаллара диггят йетиряк:
V. Аглцтинатив (илтисаги) диллярдя грамматик ъинс иштирак ет- а) сюз кюкцня бир сюздцзялдиъи шякилчинин артырылмасы: дуз-
мир. Бу диллярдя грамматик ъинс эюстяриъиляри олмадыьы цчцн бе- дузлу, су-сулу вя с.
ля бир категорийа да йохдур. б) сюз сонуна ики сюздцзялдиъи шякилчинин артырылмасы: йаь-
йаьлы-йаьлылыг, цзцм-цзцмчц-цзцмчцлцк вя с.
Гейд: Тцрк дилляриндя ъинс анлайышы лексик, морфоложи вя синтак- ъ) сюз сонуна цч сюздцзялдиъи шякилчинин артырылмасы: як-якин-
тик цсулларла ифадя олунур. Лексик цсулла ъинс анлайышы якинчи-якинчилик, йаз-йазы-йазычы-йазычылыг, дуй-дуйьу-дуйьу-
ашаьыдакы сюзлярин мянасында юзцнц эюстярир:
суз-дуйьусузлуг вя с.
1) Гощумлуг билдирян сюзлярин мянасында киши вя
гадын ъинси мцяййян олунур: ями, дайы, баба, гардаш, Беляликля, бу мисаллардан айдын олур ки, аглцтинативлийин тяля-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


хала, биби, няня вя с. биндян асылы олараг сюзцн сонуна бир нечя сюздцзялдиъи шякилчи
2) Сюзцн ифадя етдийи мянада киши вя гадын ъинси бил- гошула билир.
дирилир: киши, гадын, оьлан, гыз вя с.
3) Щейванларын бир гисминин адларында ъинс фярглярини
айырмаг олур: иняк, юкцз, гоч, гойун вя с.
l Диллярин морфоложи тяснифи

Морфоложи цсулла ъинс анлайышы тцрк дилляриндя ашаьы-


дакы гайдаларда юзцнц эюстярир:
1) Пешя, сянят билдирян сюзляря яряб мяншяли -я шя-
килчиси гошулараг гадын ъинсини ямяля эятирир: мцяллим-
мцяллимя, катиб-катибя, шаир-шаиря вя с.
2) Киши адларына -я шякилчиси артырылыр вя гадын адлары-
ны ямяля эятирмякля гадын ъинсини билдирир: Ариф-Арифя,
Адил-Адиля, Язиз-Язизя, Ряшид-Ряшидя вя с.
3) Тцрк дилляринин бязиляриндя (мясялян, уйьур дилин-
дя) киши адларындан - ям шякилчиси иля гадын адлары йараныр
вя бу да ъинси билдирир: Рящим - Рящимям, Ряшид- Ряши-
дям, Камил - Камилям вя с.
4) Бязи тцрк дилляриндя (мясялян, гагауз дилиндя)
3) Флектив дилляр 4) Инкорпорлашан дилляр

16 17
Флектив сюзц латын мяншялидир вя “яйилмяк, дяйишмяк, баш- Инкорпорлашан сюзц латынъа “бирляшмяк” демякдир.
Dярслик

Dярслик
гасына кечмяк” мянасыны билдирир.
Бу ъцр диллярдя бир нечя сюз морфоложи йолла бирляшир вя ъцм-
Флектив диллярдя дя аглцтинатив (илтисаги) диллярдя олдуьу кими ляни ямяля эятирир. Бурайа Америка щиндуларынын дилини, бундан
зянэин морфоложи эюстяриъиляр, шякилчиляр вардыр. Лакин флектив дил- башга, Асийа дилляриня дахил олан чукот, корйак, камчадал вя с.
лярдя аглцтинатив (илтисаги) диллярдян фяргли олан юзцнямяхсус хц- дилляри мисал эюстярмяк олар.
сусиййятляр, ясасян, ашаьыдакылардыр: Беляликля, диллярин морфоложи гурулушуна эюря тяснифини ашаьы-
Биринъиси, флектив диллярдя кюкля шякилчинин сярщяди йохдур; дакы схемдя беля вермяк олар.
Икинъиси, флектив диллярдя сюз кюкляриндя сяслярин дяйишмяси
нятиъясиндя мяна да дяйишир. Мясялян: рус дилиндя друг- дост, Диллярин морфоложи гурулушуна эюря тяснифи
друзья-достлар; алман дилиндя брудер-гардаш, брцдер-гардашлар
вя с.
Флектив дилляря алман, рус, инэилис, латын, яряб, йящуди вя с.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


дилляри мисал эюстярмяк олар.
Аглцтинатив Инкорпорлашан
Аморф дилляр Флектив дилляр
(илтисаги) дилляр дилляр

Дилчиликдя беля бир фикир мювъуддур ки, бцтцн диллярин морфо-


l Диллярин морфоложи тяснифи

ложи гурулушу тарихян аморф гурулушлу олмушдур. Она эюря дя


аморф дилляр даща гядим, илкин дилляр щесаб едилмишдир. Сонралар
аморф диллярин инкишафы иля баьлы олараг аглцтинатив (илтисаги) вя
флектив дилляр мейдана чыхмышдыр.
Н.Марр диллярин морфоложи гурулушундакы фяргляри ясас эютц-
ряряк диллярин инкишафында дюрд мярщяляни эюстярмишдир. Онун
фикринъя, биринъи мярщяля диллярин инкишафындакы илк мярщялядир.
Бу мярщялядя биринъи груп дилляр – Чин вя бязи Африка дилляри
мювъуд олмушдур. Беля бир мярщяляни аморф мярщяляси адлан-
дырмаг даща дцзэцндцр. Диллярин инкишафындакы икинъи мярщялядя
икинъи груп дилляр – фин-угор, тцрк, монгол дилляри йаранмышдыр.
Икинъи мярщяляни аглцтинатив (илтисаги) дилляр мярщяляси адландыр-
маг даща елмидир. Цчцнъц мярщялядя цчцнъц груп дилляр – йа-
фяс, щами дилляри юзцнц эюстярмишдир. Дюрдцнъц мярщялядя ися
дюрдцнъц груп дилляр – сами, щинд-авропа дилляри формалашмышдыр.
Цчцнъц вя дюрдцнъц група дахил олан дилляр флектив диллярдир. Она
18 эюря дя цчцнъц вя дюрдцнъц мярщяляни флектив дилляр мярщяляси
19
кими сяъиййяляндирмяк олар. Н.Маррын фикринъя, биринъи груп дил-
Dярслик

Dярслик
ляр ян ибтидаи, дюрдцнъц груп ися ян инкишаф етмиш дилляр щесаб
олунур. Бурадан беля алыныр ки, аморф дилляр ибтидаи, флектив дилляр
ися инкишаф етмиш диллярдир. Лакин бу фикирля щеч ъцр разылашмаг ол-
мур. Диллярин инкишаф сявиййясини онларын морфоложи гурулушунда-
кы фяргляри нязяря алмагла там шякилдя мцяййянляшдирмяк
мцмкцн дейилдир. Бу бахымдан дилляри ибтидаи вя инкишаф етмиш
щесаб едянлярин мювгейиндя щеч бир елми ясас йохдур.
l Диллярин морфоложи тяснифи

Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьуну


иряли сцрян бир сыра алимляр олмушдур. Бу гощумлугла
баьлы иряли сцрцлмцш нязяри фикирляр дцнйада мяшщурлаш-
мыш дилчилик ъяряйанларыны ямяля эятирмишдир. Тцрк дил-
ляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьуну сцбут етмя-
йя чалышмыш щямин ъяряйанлар, ясасян, бунлардыр: Урал-
Алтай ъяряйаны, Алтай ъяряйаны, Скиф дилляр ъяряйаны,
Туран дилляр ъяряйаны.
Бюйцк Татар адландырмышдыр. Бюйцк Татарын яразисини ися Бюйцк
Татар вя Кичик Татар дейя ики йеря бюлмцшдцр. Бюйцк Татарда вя
Урал-Алтай ъяряйаны Кичик Татарда йашайан тцркдилли халглара татарлар, дилляриня ися та-
тар дили демишдир. Ирялидя Ф.И.Страленбергин щяйат вя йарадыъылы-
ьындан бящс едян заман бу мясяляляря бир дя гайыдаъаьыг.
20 21
Бу ъяряйанын баниси исвечли ясир забит Филип И.Страленберг ол-
Dярслик

Dярслик
мушдур. О, 1730-ъу илдя йаздыьы “Авропа вя Асийанын шимал-шярг Филип Иощан Табберт Филип Иощан Табберт Страленберг
щиссяси” адлы ясяриндя фин-угор, тцрк, монгол, тунгус вя манъур Страленберг1 1676-ъы илдя чох да бюйцк олмайан гя-
дилляринин эенеложи гощумлуьуну иряли сцрмцшдцр. (1676-1747) дим Стралзунд шящяриндя анадан олмуш-
дур. Онун атасы христиан Табберт 1657-ъи
Ф.И.Страленберг тяряфиндян иряли сцрцлмцш бу нязяриййя сон- илдя Стралзунд шящяриндя дювлят хидмятиня эирмиш (1657-1663-ъц
ралар В.Шотт, Ф.Видмен, Б.Мункачи, М.А.Кастрен, В.Банг, илляр) вя хязинядар вязифясиндя юмрцнцн сонуна кими (1693-ъц
Р.Раск, Г.Рамстедт, М. Ресенен, Н.Поппе тяряфиндян инкишаф ил) ишлямишдир. Анасы Марийа Йелеонора варлы вя адлы-санлы аилянин
етдирилмишдир. гызы олмушдур. Филип Иощанын анасынын гощумлары даща чох щярби
Г.Винклер, В.Прюле, Б. Лауфер, Б.Адлер вя башгалары корейа карйера сащибляри кими фяалиййят эюстярмишдир. 1694-ъц илдя Филип
l Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барясиндя мялумат

вя йапон диллярини дя Урал-Алтай дилляриня гощум щесаб етмиш- Иощан Исвеч ордусунда полковник Маклиерин полкунда хидмятя
ляр. Вамбери, Немет бу нязяриййяни гисмян гябул етмишляр. эирмишдир. О, 1695-ъи илдя юз дайысы полковник Мартин Клин-
Урал - Алтай ъяряйаныны инкар едянляр дя олмушдур. Мясялян, ковстрйеманын полкуна кечмишдир. Филип Табберт 1697-ъи илдя ки-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


А.М.Шербак, Ъ.Клоусон, Г.Дюрфер, Г.Санжейев Урал - Алтай ня- чик кондуктор рцтбясиндя Стралзунд шящяриня эялмишдир. Бир илдян
зяриййясини инкар едян мцлащизяляр сюйлямишляр. сонра лейтенант рцтбясини газанмышдыр. 1700-ъц илдя Шимал мцща-
рибяси (1700-1721) башландыгдан сонра Филипин гардашы вя юзц Ис-
Гейд: Фин-угор дилляриня фин вя угор дилляри дахилдир. Фин дил- веч ордусунун тяркибиндя хидмят етмишдир. 1701-ъи илдя Филип хид-
ляриня фин, естон, карел, удмурт, коми, мари, мордов, са- мят етмяк цчцн Зйудерманланд полкуна эюндярилмишдир. О,
ам дилляри аиддир. Угор дилляриня ися дахил оланлар бунлар-
1703-ъц илдя Торн галасыны яля кечирдийиня эюря капитан рцтбясини
дыр: маъар, манси вя ханты дилляри.
Монгол дилляриня монгол, бурйат, калмыг,
алмышдыр. Щяр ики гардаш Шимал мцщарибясиндяки шцъаят вя иэид-
дунсйан, монгор, баон, дагур дилляри дахилдир. ликляриня эюря крал ХЫЫ Карл тяряфиндян 31 йанвар 1707-ъи илдя
Тунгус дилляриня тунгус, евен, неэидал дилляри аид- Страленберг2 сойады иля мцкафатландырылмышдыр.
дир. 27 ийун 1709-ъу илдя Филип вя онун гардашы Полтава дюйцшцн-
Манъур дилляриня манъур, нанай, удей, улч, ороч дя иштирак етмишдир. Полтава дюйцшцндя чохлу сайда Исвеч забит-
дилляри дахилдир.
___________
Ф.И.Страленберг тцрк диллярини татар дилляри дя адландырмышдыр. 1. Филип Иощан Табберт Страленбергин щяйат вя йарадыъылыьыны ишляйян заман
М.Г.Новлйанскайанын “Филипп Иоганн Страленберг” (М.-Л., 1966) ки-
О, “Авропа вя Асийанын шимал-шярг щиссяси” ясяриндя Волгабо- табындан файдаланмышыг.
йунда вя Сибирдя йашайан тцркдилли халгларын ъоьрафи яразисини 2. Страленберг задяэанлара мяхсус сойаддыр.
ляри, о ъцмлядян Филип Табберт руслара ясир дцшмцшдцр. Ясир дцш- илдя Алманийада няшр олунмуш “Библиотщегуе Эерманигуе” жур-
мцш Исвеч забитляри Сибиря сцрэцн едилмишдир. Филип Табберт ясир налында “Берлиндян ядябиййат йениликляри” адланан бюлмядя йе-
олдуьу мцддятдя Сибирин тябиятини, етнографийасыны, ъоьрафийасы- ни бир мялумат чап едилмишдир. Щямин мялуматда билдирилмишдир
ны, ящалисини юйрянмяйя башламыш вя чохлу мараглы материаллар ки, Шимали Асийа вя Авропанын ъоьрафи тясвири, йяни Русийа им-
топламышдыр. О, 1723-ъц илдя ясирликдян азад олмуш вя Исвечя га- перийасы вя Бюйцк Татар хяритяси чапа верилмишдир. Беляликля,
22 йытмышдыр. 28 август 1723-ъц илдя крал Ы Фридрих Филип Таббертя 1730-ъу илдя “Бюйцк Татар” хяритяси вя “Авропа вя Асийанын ши-
23
подполковник рцтбясини вермишдир. Филип Табберт 1740-ъы илдя мал-шярг щиссяси” адлы китаб чапдан чыхмышдыр.
Dярслик

Dярслик
Карлс галасынын коменданты тяйин едилмиш вя юмрцнцн сонуна Ф.И.Страленбергин хяритясиндя Русийа империйасы вя Бюйцк
гядяр бу вязифядя ишлямишдир. О, 71 йашында 1747-ъи илдя вяфат Татарын сярщядляри, щятта онларын гоншу олдуьу юлкяляр дя эюстя-
етмишдир. рилмишдир: Полша, Тцркийя, Иран, Щиндистан, Монголустан, Чин вя
Полтава дюйцшцндя ясир дцшмцш исвечлилярин арасында чохлу с. Хяритядя Русийа империйасындакы вя Бюйцк Татардакы дяниз-
тящсилли, биликли рийазиййатчылар, тарихчиляр, ъоьрафийачылар, ляр, океанлар, чайлар, эюлляр тясвир едилмишдир: Хязяр дянизи,
лингвистляр, археологлар, хяритячиляр (картографлар) олмушдур. Бу- Азов дянизи, Арал дянизи, Гара дяниз, Аь дяниз, Шимал Бузлу
на эюря дя онларын бир гисми Сибири юйрянмяк цчцн ялляриндян океан, Сакит океан, Байкал эюлц, Ладога эюлц вя с. Русийа вя
эяляни ясирэямямиш, ясир олдуглары мцддятдя мцяййян ишляр Бюйцк Татар яразисиндяки дцзляр, чюлляр, чайлар, мешяляр, даьлар
эюрмцшляр. Филип Табберт Страленберг дя бу эюрцлмцш ишлярин га- да хяритядя юз яксини тапмышдыр.
l Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барясиндя мялумат

багъылларындан бири кими “Русийа хяритяси вя Бюйцк Татар”, “Ав- Ф.И.Страленберг Русийаны 6 щиссяйя бюлмцшдцр: Русийа, Щяш-
ропа вя Асийанын шимал-шярг щиссяси” адлы ясярлярини йазмышдыр. тярхан чарлыьы, Казан чарлыьы, Бюйцк Перм, Самоди вя торпаг,
2 нойабр 1723-ъц илдя подполковник Ф.И.Страленбергин мят- Ништадт сцлщцня ясасян Русийайа дахил олмуш ярази. Онун фикрин-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


буатда бир еланы чап олунмушдур. Еланда гейд едилмишди ки, Си- ъя, Ништадт сцлщцня ясасян Русийайа дахил олмуш торпаглар инди-
бирдя ясир олмуш Ф.И.Страленбергин топладыьы материаллар ясасында йя гядяр дцзэцн тяйин едилмямишдир1. Ф.И.Страленберг даща сон-
“Бюйцк Татар” хяритяси ишыг цзц эюряъякдир. Она эюря дя арзу ра хяритядя Русийаны цч щиссяйя айырмышдыр: Бюйцк Русийа, Ки-
едянляр 1724-ъц илин 1 мартына гядяр хяритянин абунячиляри ола чик Русийа вя Аь Русийа.
билярляр. Лакин бу елана бахмайараг абунячиляр хяритяни ялдя ет- Хяритядя Бюйцк Татар Бюйцк вя Кичик Татара бюлцнмцшдцр.
мяк цчцн о гядяр дя тялясмямишляр. Беля олдуьу цчцн 20 март Бюйцк Татар юз нювбясиндя 6 щиссяйя айрылмышдыр. Кичик Татара
1724-ъц илдя йенидян елан чыхмышдыр. Еланда мялумат верилмиш- тцркмян, юзбяк, казак, ордасы,2 гарагалпаг, калмыг, Кашгар, Ки-
дир ки, подполковник Страленберг бюйцк сяйля юз хяритяси цзярин- чик Бухара, Монголустан, Шярги Татар, Тибет вя с. торпаглар да-
дя ишляйир, онун йахын иллярдя чап олунмасына чалышыр. Бундан хил олмушдур.
башга, еланда гейд едилмишдир ки, хяритя иля йанашы, щяъми 100 Хяритядя щям дя Сибирин вя Бюйцк Татарын районларында мяс-
сящифяйя йахын чап олунмуш трактат да олаъагдыр. Трактат ися кунлашмыш халгларын адлары эюстярилмишдир: Шимал Бузлу океанын
“Юзбяк вя башга юлкялярин щюкмдарларындан вя дцнйада мяш- сащилиндян башламыш Лена чайына гядяр–самодиляр, Лена чайын-
щур олан Чинэиз хан няслиндян тюрямиш Абцлгази Байадур хан тя-
___________
ряфиндян тясвир едилмиш Бюйцк Татар щюкмдарларынын вя ханлары-
1. Бу торпаглар, ясасян, Прибалтика яразисини ящатя етмишдир.
нын няслинин гыса тарихи” адланаъагдыр. Лакин ня хяритя, ня дя 2. Орда гядимдя монгол кючяри халгларынын дювлят бирляшмяси формаларын-
трактат гыса бир мцддятдя чап олунмамышдыр. Нящайят, 1729-ъу дан биридир.
дан Шяргя доьру–йакутлар, даща узаг шяргя гядяр–йукагирляр, Авропа вя Асийанын шимал-шярг щиссясиндя татарлардан башга, ди-
чукчалар, корйаклар, олйуторслар, Камчатка йарымадасын- эяр халглар да йашамышдыр. Ф.И.Страленберг щямин халглары, о
да–камчадаллар, Камчатканын ъянуб гуртараъаьында–курилляр, ъцмлядян татарлары 6 синфя айырмышдыр.
Охот дянизинин сащили бойунъа–ламутлар, чилйаклар, ондан гярбя “Эириш”ин цчцнъц фясли башлыъа олараг щямин синифляря дахил
доьру-тунгуслар (итдян истифадя едирляр), Йенисей вя онун голун- олан халгларын тясвириня щяср едилмишдир:
24 да–тунгуслар (марал вя ат сахлайырлар), Ангарда–бурйатлар, Йени- Ы. фин-угор дилляри;
25
сей йцксяклийиндя–качинсляр, аринсляр, тубинсляр, абинсляр вя с., ЫЫ. шимали тцрк халгларынын дилляри;
Dярслик

Dярслик
Чулымдан ашаьыда–чулым татарлары, шимала доьру Об чайынын аша- ЫЫЫ. самоди дилляри;
ьысында вя голунда–нарымлар, сургутлар, иртышлар, казымлар, лйа- IV. калмык, манъур вя тангут дилляри;
пинляр, одборлар, надымлар вя с. Бундан башга, Бюйцк Татарда V. тунгус, палеоди вя угор дилляри;
мяскунлашмыш халгларын ады–тцркмянляр, юзбякляр, газахлар, га- VI. гафгаз дилляри.
рагалпаглар, калмыглар, монголлар, гилйаклар вя башгалары хяритя- Ф.И.Страленберг айры-айры дил груплары (синифляри) арасындакы
дя эюстярилмишдир. ялагяни бярпа етмяк цчцн ъядвял тяртиб етмишдир.Ъядвялдя 32
дилдян мцхтялиф сюзляр нцмуня эюстярилмишдир. Ф.И.Страленберг
Гейд: Тунгуслар евенлярин кющня адыдыр. Бир чох халгларын мцгайися цчцн 60 сюз эютцрмцшдцр.Онун мцгайися цчцн эютцр-
кющнялмиш вя мцасир адлары иля гаршылашмалы олуруг. Мя-
дцйц сюзлярдян бир гисми сайлар (бирдян она вя ийирмийя гядяр),
сялян: остйак–хант, кет, селкуп; самоди–ненес, енес; ла-
l Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барясиндя мялумат

мут–евен; гилйак–нивхи; качинтс–хакас; вогу–манс;


бир гисми ися исимляр (Аллащ, ата, ана, гябиля, од, су, торпаг, кц-
черемис–марийис; вотйак–удмурт; курил–айны; камча- ляк, эцняш, ай, эеъя, эцн, эюз, аьыз, дил, ял, айаг, ат, ит вя с.) ол-
дал–ителмен; гырьыз–газах вя с. мушдур.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


“Эириш”ин дюрдцнъц фяслиндя Ф.И.Страленберг Ы група дахил
Ф.И.Страленбергин “Авропа вя Асийанын шимал-шярг щиссяси” олан фин-угор дилляринин гощумлуьуну тясдиг едян ъядвялдя нц-
(1730) адлы китабы ики щиссядян –136 сящифялик “Эириш”дян вя муняляр вермишдир. О, Ы група дахил олан дилляри тякъя йахын го-
“Авропа вя Асийанын шимал-шярг щиссясинин тарихи-ъоьрафи тясви- щум дилляр дейил, щям дя онларын гядим дюврлярдя бир йердя йа-
ри”ндян ибарятдир. “Эириш” 6 фясли ящатя етмишдир. Биринъи фясилдя шадыгларыны вя бир халг олдугларыны да сюйлямишдир.
демяк олар ки, ясасян, бир чох гаранлыг, о ъцмлядян мялум ол- Бешинъи фясил сайларын тящлилиня щяср едилмишдир. Мцяллиф мцх-
майан мясялялярдян бящс едилмиш, халгларын ямяля эялмяси вя тялиф халгларын гядимдян бяри хцсуси ящямиййят вердикляри 3, 7,
йерляшдирилмяси кими проблемляря диггят йетирилмишдир. Ф.И.Стра- 9 сайларынын лингвистик изащына чалышмышдыр. Ф.И.Страленберг чохлу
ленберг гейд етмишдир ки, онун юзцнцн йашадыьы дюврдя бу мя- нцмуняляр эятирмиш вя инандырмышдыр ки, 3, 7, 9 сайларына мцхтя-
сялялярля баьлы бир чох алимлярин йени вя мараглы фикирляри олса да, лиф халглар ещтирам бяслямишдир.
онларын щеч бири щяля дя елмя лазыми айдынлыг эятирмямишдир. Алтынъы фясилдя Авропа вя Асийанын сярщядинин айрылмасы бир
Икинъи фясилдя Ф.И.Страленберг охуъуну Русийа, Сибир вя Бю- проблем кими гаршыйа мягсяд гойулмушдур. О, сонра мцхтялиф
йцк Татарын инзибати-ярази бюлэцсц вя башга мясялялярля таныш ет- иглимляри вя онун сябяблярини дя эюстярмишдир. Мясялян, Узаг
мишдир. Ф.И.Страленберг Авропанын шимал-шярг щиссясиндя мяс- Шяргдя сойуьун олмасынын сябябини Шимал Бузлу океандан эя-
кунлашмыш вя гярби Авропада цмуми татар ады иля танынмыш лян сойуг кцлякля баьламышдыр.
халгларын цзяриндя хцсуси олараг дайанмышдыр. Гейд етмишдир ки, “Авропа вя Асийанын шимал-шярг щиссяси” китабынын икинъи
щиссяси 13 фясилдян ибарятдир. Биринъи цч фясилдя мцяллиф скиф, рус Мялумдур ки, тцрклярин бир гисми исламиййяти эеъ гябул ет-
вя с. кими адларын мянасыны изащ етмишдир. 9 фясилдя ися Рус дюв- мишдир1. Исламы тез гябул едян тцркляр ися онлары (исламы эеъ гя-
лятинин тарихиндян эениш мялумат вермишдир. Ф.И.Страленберг Бо- бул едянляри) татар, йяни “йад инсан” адландырмышлар. Тцрк
рис Годуновун дюврцндян башлайараг Рус дювлятинин тарихини халглары ичярисиндя уйьурлар мцсялманчылыьы (исламы) эеъ гябул
шярщ етмишдир. Сонунъу он цчцнъц фясилдя топладыьы мцхтялиф хя- едянлярдян биридир. Бу мянада М.Кашьаринин лцьятиндя йазылыр
26 бярляри (мялуматлары) ялифба сырасы иля тягдим етмишдир: чайлары, ки, тат сюзц Тохсы вя Йаьма дилляриндя уйьур кафирляринин ады-
27
даьлары, шящярляри, Сибир халгларыны, битки вя ъанлылары, гядим йазы- дыр2. Бурада М.Кашьари кафир дедикдя мцсялман олмайан уйьур-
Dярслик

Dярслик
лы абидяляри вя надир инъиляри, мядянляри, йармаркалары вя с. лары нязярдя тутмушдур. Мяшщур тцрколог щям дя йазмышдыр ки,
Ф.И.Страленбергин китабы бцтцн дцнйанын мараьына сябяб ол- тат бцтцн тцркляря эюря, фарсъа данышанлардыр.3 Айдынъа эюрцнцр
мушдур. Онун китабындан бир мянбя кими етнографлар, археолог- ки, бурада иран-фарс мяншяли татлардан сющбят эетмишдир. Она эю-
лар, дилчиляр, тарихчиляр, ъоьрафийачылар файдаланмышдыр. Она эюря ря дя татар сюзцндяки тат иля иран-фарс мяншяли етник групу билди-
дя китаб 1736 вя 1738-ъи иллярдя инэилис дилиня тяръцмя олунмуш рян тат сюзцнц гарышдырмаг щеч ъцр мцмкцн дейилдир. Бизя беля
вя Лондонда няшр едилмишдир. Китаб 1757-ъи илдя франсыз дилиндя эялир ки, тцрк халглары ичярисиндя илк дяфя олараг уйьурлар татар
Щолландийада, 1780-ъи илдя ися испан дилиндя чап олунмушдур. адланмышдыр.
Ф.И.Страленбергин китабы бир нечя дяфя рус дилиня дя тяръцмя М.Кашьаринин уйьур кафирлярини (мцсялман олмайанларыны)
олунмушдур. Биринъи дяфя 1738-ъи илдя китабын 4-ъц, 5-ъи, 6-ъы тат адландырмасы да бизим мювгейимизя дястякдир. Цмумиййят-
l Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барясиндя мялумат

фясилляри, сонралар ися 12-ъи фясли дя рус дилиня чеврилмишдир. Бу ля, тцрк халглары ичярисиндя уйьурлар мцсялманлыьы эеъ гябул ет-
тяръцмянин ялйазмасы 1748-ъи илдя В.Н.Татишевя эюндярилмиш мишляр. Онлар (745-840-ъы илляр) манищенизм адланан диня гуллуг
вя щазырда Елмляр Академийасынын китабханасында горунур. етмишляр. Бу дин христианлыг, мяздяклик вя буддизмин гарышыьын-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Бундан башга, Москва цмуми китабханасында вя Румйантсев дан мейдана эялмишдир.4 Сонралар уйьурларын бир гисми мцсял-
музейиндя 1879-1882-ъи иллярдя рус дилиня тяръцмя едилмиш 3 манчылыьы гябул едиб ону Чиня йайсалар да, исламиййяти илк гябул
ялйазма сахланылыр: №56, 1119 вя 2641. Ейни заманда V. То- едян тцрк сойлары онлары тат (йад, йабанъы инсан) адландырмышдыр.
милевскинин тяръцмяси Мяркязи Дювлят Архивиндя мцщафизя Мялумдур ки, бир чох вахтлар азярбайъанлылары да татар адлан-
олунур. Лакин бу тяръцмялярин щеч бири рус дилиндя чап едилмя- дырмышлар. Азярбайъан дилиня ися татар дили демишляр. Эцръцлярин
мишдир. яксяриййяти азярбайъанлылары инди дя татар кими чаьырырлар. Щал-
Лакин бурада татар сюзцнцн цмумиляшдириъи характериня ай- щазырда ися татар сюзц тцрк халгларындан биринин адыдыр. Татар сю-
дынлыг эятирмяк истярдик. Татар сюзц “Китаби-Дядя Горгуд” зц Казан, Чулым, Барабин, Тобол вя с. татарлары цмумиляшдирян
дастанларында тат ери кими ишлянир: Сакалы узун тат ери банладыг- бир етник термин кими ишлядилир. Йери эялмишкян гейд едяк ки,
та – Саггалы узун тат яри азан чякди. Бурада тат ери бирляшмясин- тцрк сюзц дя беля цмумиляшдириъи етник терминдир.
дя тат сюзц “йад”, ери ися “инсан, киши, адам” мянасындадыр. Де-
мяли, татар “йад, йабанчы инсан” (Исламы, мцсялманлыьы гябул ет- ___________
мяйян, эеъ гябул едян) мянасында олан тат ери // тат ер // тат яр 1. Тцрк халгларынын бязиляри, о ъцмлядян хакас тцркляри Ислам динини гябул
етмямишдир.
бирляшмясинин татар формасына дцшмясиндян йаранмышдыр. Она 2. Дивани лцьят-ит-тцрк. ЫЫ c., Анкара, 1992, с. 280-281.
эюря тат ери // тат ер // тат яр // татар сюзляри “йад, йабанчы ин- 3. Бах: Йеня орада.
сан” мянасыны билдирир. 4. Бах: Тцркцн гызыл китабы. Биринъи китаб, Бакы, 1992, с. 138-139.
Алтай ъяряйаны
Скиф 1
дилляр ъяряйаны

28 29
Бу ъяряйанын мащиййяти ондан ибарятдир ки, тцрк, монгол, Бу ъяряйанын баниси Р.Раскдыр. О, Ф.И.Страленбергин Урал-
Dярслик

Dярслик
тунгус вя манъур дилляри бир група дахил олан гощум дилляр- Алтай нязяриййясини инкишаф етдирмишдир. Нятиъядя тцрк, монгол,
дир. Йяни бу диллярин мяншяйи ейнидир. Алтай дилляри Урал-Алтай тунгус, манъур, фин-угор, греланд, Шимали Африка, Асийа, Авропа
дилляриндян айрылмышдыр. Бу ися ону эюстярир ки, тцрк дилляринин вя Гафгаз диллярини дя гощум щесаб етмишдир. Онун бу нязярий-
инкишафында ики мярщяля мювъуд олмушдур: Урал-Алтай вя Ал- йяси Скиф дилляр нязяриййяси адланмышдыр.
тай мярщяляляри.

Гейд: Асийа дилляриня чин, дунган, тай, лаос, вйетнам, щима-


лай, бирма, качин, карен дилляри дахилдир. Бу дилляря Чин-
Алтай ъяряйаны Урал-Алтай ъяряйаны ясасында йаранмышдыр.
Тибет дилляри дя дейилир. Чин-Тибет дилляри ики йеря бюлц-
Бу ъяряйанын тяряфдарларынын фикринъя, Алтай империйасынын дили нцр: Чин-Тай дилляри (чин, дунган, тай, лаос, вйетнам) вя
l Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барясиндя мялумат

Алтай дили олмушдур. Вя онлар ерадан яввял Алтай дювлятинин Тибет-Бирма дилляри (тибет, щималай, бирма, качин, карен).
мювъуд олмасындан да бящс етмишляр. Алтай ъяряйаныны Гафгаз дилляриня Картвел (Ибер) дилляри (эцръц, сван,
Н.А.Баскаков вя диэярляри даща эениш шякилдя мцдафия етмиш- зан), Абхаз-Абыэей дилляри (абхаз, абазин, абыэей, ка-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ляр. Алтай дилляринин гощумлуьуну инкар едян дилчиляр дя олмуш- барда (чяркяз), убых дилляри), Нах дилляри (чечен, ингуш,
басби), Даьыстан дилляри (авар, дарэин, ларк, лязэи, табаса-
дур: А.М.Шербак, Ъ.Клоусон, Г. Дюрфер, Г.Санжейев вя башга-
ран, будуг, хыналыг, грыз) аиддир. Бу дилляря бязян Ибер-
лары. ХХ ясрин 50-ъи илляриндя Алтай ъяряйанынын тяряфдарлары фяал Гафгаз дилляри дя дейилир.
мювге тутмушлар. Онларын бу фяаллыьы сайясиндя АБШ-ын Индиана Шимали Африка диллярини Щами дилляр групу да адлан-
Университетиндя Бейнялхалг Алтайшцнаслыг конгреси кечирилмиш- дырырлар. Бу груп кушит дилляр йарымгрупуна (афар, агай,
дир. бебауйе, сахо, сомали, сидами вя с.) вя бербер дилляр йа-
рымгрупуна (шилх, тамазиг, габиля вя с.) айрылыр.

___________
1. Ф.Зейналов скиф дейил искид дилляр ъяряйаны адландырмышдыр. Бах: Ф.Зей-
налов. Тцрколоэийанын ясаслары. Бакы, 1981, с. 63.
цлкцсц–мяфкуряси ися турандыр1.Зийа Эюйалпын тцркчцлцк вя ту-
ранчылыг барядяки фикирляри бу бахымдан чох гиймятлидир. О йазыр:
Туран дилляр ъяряйаны “Туран сюзцнц бцтцн тцрк бойларыны ичиня алан бюйцк Тцркцстан
цчцн ишлятмяйимиз лазымдыр. Чцнки, “тцрк” сюзц бу эцн йалныз
Тцркийя тцркляриня верилян бир ад олмушдур... Мяним инамыма
30 эюря, бцтцн оьузлар йахын бир заманда бу ад алтында бирляшяъяк-
31
Бу ъяряйан М.Миллер тяряфиндян йаранмышдыр. М.Миллер ляр. Анъаг татарлар, юзбякляр, гырьызлар айры кцлтцрляр–щарслар ор-
Dярслик

Dярслик
Урал-Алтай дилляри групуна Ъянуби щинд, Тибет, Сийам вя Ма- тайа чыхартдыглары заман, айры-айры миллятляр щалыны алаъаглар вя
лай Архипелаьы диллярини дахил етмякля Туран дилляри нязяриййя- буна эюря дя йалныз юз адлары иля анылаъаглар.О заман бцтцн яс-
сини ярсяйя эятирмишдир. эи гощумлары гювми бир топлулуг щалында бирляшдирян ортаг бир ада
ещтийаъ дуйулаъагдыр. Бах бу ортаг ад “Туран” сюзцдцр”2.
Туран мяфкурясинин эерчякляшмясиндя ися тцркчцлцйцн цч
О, илк дяфя олараг адлары гейд олунан бу диллярин гощумлуьу- мяфкуряси мювъуддур: Тцркийячилик; Оьузчулуг, йахуд
ну сюйлямишдир. Ф.Зейналов йазыр: “Тцрк диллярини Туран ады иля Тцркмянчилик; Туранчылыг3.
баьламаг мцасир дюврцмцздя дя мцшащидя олунур. Беля ки, Урал-Алтай, Алтай, Скиф, Туран ъяряйанлары тарихи-мцгайи-
l Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барясиндя мялумат

А.С.Чикобава бу дилляри “Алтай вя йа Туран-монгол дилляри” де- сяли вя мцгайисяли-тиположи тядгигат методлары ясасында йаран-
йя сяъиййяляндирмишдир”1. Туран сюзц тякъя дилчиликдя дейил, мышдыр. Мцгайисяли-тиположи вя тарихи-мцгайисяли методлар тядги-
сон дюврлярдя сийасятдя дя ишлянир. Бу сюзцн дилчилик анламы бе- гат сярщядляриня эюря бир-бириндян фярглянсяляр дя, онлар арасын-
лядир ки, тцркъя данышан миллятляр туранлылардыр2. Туран сюзц да йахынлыглар да чохдур. Щяр ики метод мцгайися йолу иля дилля-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


тцркляр демякдир. Бурада “тур” тцрк сюзцнцн галыьы, “ан” ися рин охшар, фяргли вя фярди ъящятлярини цзя чыхармагла мцгайисяли
ъямлик эюстяриъисидир. Туран сюзц ярази анламында да бцтцн цсулдан эениш шякилдя истифадя едир. Мцгайисяли-тарихи4 методун
тцркляри бирляшдирир: “Туран бцтцн тцрклярин кечмишдя вя бялкя дя инкишафында Франс Боппун, Расмус Раскын, Йакоб Гримин,
эяляъякдя бир эерчяк олан бюйцк вятянидир”3. Бу эцн татарлары, Александр Востоковун вя башгаларынын ролу даща бюйцкдцр.
юзбякляри, гырьызлары, тцркмянляри вя с. тцрк халгларыны бир ад ал- Щям мцгайисяли-тарихи, щям дя мцгайисяли-тиположи методун ин-
тында бирляшдирдикдя тцрк сюзцня нисбятян туран сюзц даща уйар- кишафында бир чох дилчилярин, о ъцмлядян академик Н.Маррын ро-
лыдыр. Она эюря ки, тцрк сюзц мцасир Тцркийядяки миллятин адыдыр. лу данылмаздыр. Она эюря дя биз академик Н.Маррын щяйат вя
Тцрклярин диэяр голларыны да бу сярщядин ичярисиндя йерляшдир- йарадыъылыьы барядя гыса мялумат вермяйи ваъиб щесаб едирик.
мякля тцркцн яразисини, идеолоэийасыны, дилинин ареалыны мящдуд-
лашдырмалы олуруг. Беля олдуьу щалда, бцтцн тцрк халгларынын дил
вя яняня бирлийини итиририк. Унутмаг олмаз ки, тцркчцлцйцн узаг
___________
___________
1. Зийа Эюйалп. Тцркчцлцйцн ясаслары. Бакы, 1991. с. 39
1. Бах: Ф.Зейналов. Тцрколоэийанын ясаслары. Бакы, 1981, с. 63. 2. Бах: Йеня орада. с. 37.
2. Зийа Эюйалп. Тцркчцлцйцн ясаслары. Бакы, 1991. с. 39. 3. Бах: Йеня орада. с 38.
3. Бах: Йеня орада. 4. Мцгайисяли-тарихи метод явязиня тарихи-мцгайисяли метод да ишляня би-
лир.
Qейд: Йери эялмишкян Н.Й.Маррын тядгигатларыны йахшы тини битирмишдир. 1891-ъи илдя Петербург Университетинин Шярг дил-
мянимсямяк цчцн Адям вя Щявва, Габил вя Щабил, ляри факцлтясиндя дярс демяйя башламышдыр. Шярг дилляри факцлтя-
Нущун эямиси щадисяляринин мязмуну иля баьлы билэиляри
синдя 1918-ъи иля гядяр чалышмышдыр. О, 1899-ъу илдян эцръц ядя-
дя ялдя етмяк йериня дцшяр. Она эюря дя щямин
щадисялярин мязмуну ирялидя вериляъякдир.
биййатыны да тядрис етмишдир. Н.Маррын эцръц дилиня вя ядябиййа-
тына баьлылыьы данылмаздыр. Тясадцфи дейил ки, онун ян бюйцк ар-
32 зуларындан бири дя Эцръцстанын юз азадлыьы вя мцстягиллийи уь-
33
Николай Йаковлевич Николай Йаковлевич Марр 25 декабр
рунда мцбаризяси олмушдур. Беля олдуьу тягдирдя Н.Маррын эцр-
Dярслик

Dярслик
Марр (1864-1934) 1864-ъц илдя (йахуд 6 йанвар 1865-ъи ил-
дя), бязи мянбялярдя 25 май (6 ийун) ъц дилиня вя ядябиййатына баьлылыьы тябиидир. Лакин 1918-ъи илдя
1864-ъц илдя Эцръцстанын Кутаиси шящяриндя анадан олмушдур. эцръц дилчиси А.А.Тсагарели иля мцнагишяси олдуьу цчцн Н.Марр
Онун атасы шотланд Ъеймс Марр Эцръцстана эялмишдир. эцръц филолоэийасындан ермяни филолоэийасына кечмишдир. Николай
Кнйаз Гуриели Ъеймс Марра Кутаисинин ботаника баьында торпаг Йаковлевич Марр 1891-ъи илдя досент, 1902-ъи илдя профессор,
щядиййя етмишдир. Ъеймс Марр бурада йашамышдыр. О, йашынын 1911-ъи илдя Шярг дилляри факцлтясинин деканы, 1912-ъи илдя акаде-
сяксяни кечдийи бир дюврдя ъаван бир эцръц гызы иля евлянмишдир. мик олмушдур. О, юмрцнцн сонуна гядяр Петербургда йашамыш-
Бу кябиндян сонра Николай Йаковлевич Марр дцнйайа эялмиш- дыр.
дир. Онун валидейнляри ейни дилдя данышмаьы баъармамышлар. Бе- Николай Йаковлевич Марр дилчилик елминдя Йафяс дилляри ня-
l Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барясиндя мялумат

ля ки, ата инэилис, франсыз диллярини, ана ися йалныз эцръц дилини бил- зяриййясини йаратмышдыр. О, Сами вя Щами дил аиляляриня цчцнъц-
мишдир. Она эюря дя онун валидейнляри бир цмуми дилдя данышма- нц дя ялавя едяряк йафяс адландырмышдыр.
мышдыр. Бялкя дя бу ъцр шяраит Н.Маррда дилляря олан мараг вя Н.Марр диллярин инкишафында дюрд мярщяляни ясас эютцрмцш-
щявясини даща да артырмышдыр. Н.Маррын ушаглыьы эцръцлярин ара- дцр. Биринъи мярщяля диллярин инкишафындакы илк мярщялядир. Бу

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


сында кечмишдир. О, Кутаисидяки эимназийайа дахил олана гядяр мярщялядя биринъи груп дилляр – Чин вя бязи Африка дилляри мюв-
йалныз эцръц дилиндя данышмышдыр. Кутаиси эимназийасында оху- ъуд олмушдур. Диллярин инкишафындакы икинъи мярщялядя икинъи
дуьу заманларда ися рус, алман, франсыз, инэилис, латын, гядим йу- груп дилляр – фин-угор, тцрк, монгол дилляри йаранмышдыр. Цчцн-
нан вя тцрк дилляри иля марагланмышдыр. 1884-ъц илдя Н.Марр эим- ъц мярщялядя цчцнъц груп дилляр – йафяс, щами дилляри юзцнц
назийаны битирмишдир. Онун аттестатында бцтцн фянляр беш, йалныз эюстярмишдир. Дюрдцнъц мярщялядя ися дюрдцнъц груп дилляр –
рус дили дюрд олмушдур. Бунун сябяби ися Н.Маррын рус дилиндя сами, щинд-авропа дилляри формалашмышдыр. Н.Маррын фикринъя, би-
лящъяйля данышмасы иля баьлыдыр. Н.Марр юмрцнцн сонуна гядяр ринъи груп дилляр ян ибтидаи, дюрдцнъц груп ися ян инкишаф етмиш дил
рус дилиндя лящъя иля данышмышдыр. Н.Марр эимназийаны гуртардыг- щесаб олунур. Анъаг Н.Маррын бу фикри иля разылашмаг мцмкцн
дан сонра Нева шящяриня эялмиш вя Петербург Университетинин дейилдир.
Шярг дилляри факцлтясиня дахил олмушдур. О, тялябялик илляриндя
Гейд: Сами дилляр групуна яряб, йящуди (иврит), амхар, Щами
ейни вахтда дюрд истигамятдя диллярин юйрянилмясини гаршысына дилляр групуна ися Кушит вя Бербер дилляри йарымгрупу
мягсяд гоймушдур: ермяни-эцръц, ермяни-фарс-тцрк-татар, дахилдир. Кушит дилляри йарымгрупуна афар, агау, бедау-
санскрит-фарс-ермяни вя яряб-йящуди-сурийа. Бундан башга, Йа- йе, сахо, сомали, сидама вя с. дилляр аиддир. Бербер дил-
хын Шярг вя Гафгаз дилляри иля дя марагланмышдыр. ляр йарымгрупуна илх, тамазиг, габиля вя башга дилляр
Николай Йаковлевич Марр 1888-ъи илдя Петербург Университе- мяхсусдур.
Сами, Щами вя Йафяс адлары дини яфсаня иля баьлыдыр.
Бу яфсанянин мязмуну Зийа Эюйалпын “Тцркчцлцйцн дя роуэе “гырмызы”, алман дилиндя ротщ “гырмызы”, етруск (халг ады)
ясаслары” китабынын “изащлар вя шярщляр” бюлцмцндя бе- сюзляри тутушдурулур, мцгайися олунур. Йахуд: БЕР елементи халг
ля верилмишдир: “Ислам мифолоэийасына эюря, Нущ пей-
ады и-бер, мар-и сюзляринин тяркибиндя ишлянилир.
ьямбярин Хам, Сам вя Йафяс адлы цч оьлу олмушдур.
Нущ пейьямбяр эцнейдян (ъянуб) гузейя (шимал) доь-
Н.Маррын иряли сцрдцйц дюрд цнсцрцн щеч биринин лцьяти мя-
насы олмамышдыр. Онларын щяр бири Аралыг дянизи сащилиндя йаша-
34 ру йер цзцнц цч щиссяйя айрмыш, биринъини Хама, икинъи-
ни Сама, цчцнъцнц ися Йафяся вермишдир, дцнйа халгла- йан тайфаларын ады кими бярпа олунмушдур. Тайфа ады кими ишля-
35
ры да бунлардан тюрямишдир. Иран мифолоэийасында да Иран нян дюрд лингвистик елементин фонетик модификасийасы вя комби-
Dярслик

Dярслик
падшащы Феридунун Тур (Тура), Иряч (Аирйц) вя Сялм насийайа уьрамасы мцхтялиф диллярдя тюрямя сюзляри ямяля эятир-
(Саирима) адлы цч оьлу вардыр вя халглар бу цч оьулдан мишдир. Бир факты да гейд едяк ки, Н.Маррын сясли данышыг цчцн
тюрямишдир. Аму - Дярйанын гцзейиндя (шималында) олан
бярпа етдийи илкин елементлярин сайы яввялъя 12 олмушдур.
торпаглар Тура верилдийи цчцн о бюлэяйя–яразийя Туран
дейилмишдир. Сялм ися Сами халгларынын улу бабасыдыр. Н.Марр сонралар онларын сайыны мцяййян гядяр азалтмыш – 10-на,
Ирячин пайына ися Иран дцшмцшдцр. 8-я, 7-йя, 5-я вя сон щяддя 4-я ендирмишдир. Сонрадан бу дюрд
Истяр ислам-тцрк, истярся дя Иран мифолоэийасында баш елементи бирляшдирмяк, сайыны азалтмаг щеч ъцр мцмкцн олма-
верян бу щадисяляр “Тюврат”дакы Ной вя онун оьуллары– мышдыр. Беляликля, лингвистик елементлярин сайынын мящз дюрд ол-
Сим (Шем), Хам, Иафет иля баьлы щадисялярин охшарыдыр1. масы айдынлашмамыш, изащ олунмамыш шякилдя галмышдыр. Дюрд
l Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барясиндя мялумат

дил цнсцрцнцн кодлашма механизми дя сирр олараг ачылмамышдыр.


Николай Йаковлевич Маррын2 фикринъя, илкин сясли данышыг дюрд Бунунла беля, сясли данышыгда иштирак едян илк дил елементляринин
елементдян ибарят олмушдур: САЛ, БЕР, ЙОН, РОШ. Онун фикрин- фонетик вя семантик диференсиасийасы Н.Маррын тядгигатынын ана
ъя, бу дюрд лингвистик елемент бцтцн дилляря мяхсусдур. Щям дя ис- хяттини тяшкил етмишдир ки, щягигятян дя бу фикирля разылашмамаг

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


тянилян дилдяки бцтцн сюзляр бу елементлярин комбинасийасы йолу иля мцмкцн дейилдир. Бир дя дюрд дил цнсцрцнцн фонетик комбинаси-
ямяля эялмишдир. Мяс.: красный сюзц (рус дилиндя) к- вя -н щисся- йасы йолу иля мцхтялиф диллярдя тюрямя сюзлярин ямяля эялмяси
ляриня айрылыр, йердя галан -рас- ися РОШ елементинин модификасийа- фикри Н.Маррын ялдя етдийи дцзэцн вя дягиг елми гянаятдир. Онун
сы кими гябул олунур. Даща сонра РОШ елементи иля рус дилиндя ры- тядгигатындакы тящлил вя мцгайисяляр ъанлы дил фактларына ясасла-
жый “сары”, русый “ачыг шабалыды”, рус (халг ады), франсыз дилин- нан инандырыъы дялиллярдир. Дцнйанын мараг обйектиня чеврилян
___________ Н.Маррын нязяриййяси ХХ ясрин 20-50-ъи илляринин сийаси вя
1. Бах: Зийа Эюйалп. Тцркчцлцйцн ясаслары. “Маариф” няшриййаты, Бакы, идеоложи шяраитиндя эащ тяблиь, эащ да тянгид олунмушдур. Попул-
1991, с. 148. йарлашмыш Йафяс нязяриййясинин тянгиди Сталинин марризмин ялей-
2. Н.Маррын тядгигатлары иля баьлы эениш мялумат алмаг цчцн бах: Марр
Николай Яковлевич. Избранные работы. I, II, III, IV, V т., М.-Л., щиня олан чыхышындан сонра башламышдыр. Щямин дюврдя дабан-да-
1933, 1936, 1934, 1937, 1935; В.М. Алпатов. История одного мифа. бана зидд олан ики иътимаи-игтисади формасийа вя идеолоэийа мюв-
М., 1991; Миханкова В.А.Николай Яковлевич Марр. Очерк его ъуд олмушдур. Н.Маррын нязяриййяси ися бу барышмаз идеолоэийа-
жизни и научной деятельности, 3 изд., М.-Л., 1949; Абаев
В.И.Н.Я.Марр (1864-1939). К 25-летио со дня смерти. “Вопрос лары алт-цст едир, сцни олараг йаранмыш “Бцтцн юлкялярин пролетар-
языкознания”, 1960, №1; Тронский И.М. Сравнительно-историчес- лары бирляшин” шцарыны дяйишяряк аз гала “Бцтцн юлкялярин инсанла-
кие исследования в кн.: Теоретические проблемы советского язы-
кознания. М., 1968; Гухман М.М. Типологические исследования, в
ры бирляшин” идеолоэийасыны тяблиь едирди. Совет Сосиалист Респуб-
кн.: Теоретические проблемы советского языкознания. М., 1968. ликалары Иттифагынын идеолоэийасына вя сийасятиня уйьун эялмяйян
беля бир бяшяри дяйярляря сюйкянмиш Йафяс нязяриййяси ися тябии
олараг 50-ъи иллярдя даща эцълц шякилдя тянгид олунурду. Капита- Уъа Танрынын мялякляря ъавабы беля олду:
лист вя сосиалист дцнйасыны дейил, онларын сярщядляриндя йашайан -Сиз йени йарадаъаьым бяндянин вязифясини билмирсиниз. Онун
халгларын, миллятлярин йахын дил ялагялярини юйрянмяк, тядгиг ет- цстцн кейфиййятляриндян дя хябярсизсиниз. О, Йер цзцндяки бц-
мяк щяр ики идеолоэийанын мянафейиня щеч ъцр уйьун эялмирди. тцн яшйаларын адыны биляъякдир. Сиз ися бунлардан хябярсизсиниз.
Щяля дя Маррын нязяриййяси там шякилдя ачыгланмамыш, гавра- Мялякляр Танрынын бу сюзляриндян сонра сусдулар. Онлар баш-
36 нылмамыш вя мянимсянилмямиш нязяриййя олараг галмагдадыр. ларыны ашаьы салыб динмяз галдылар.
37
Мцхтялиф дил аиляляринин гощумлуьуну сцбута йетирмяйя чалы- Улу Танрынын ямри иля инсанын йаранышы цчцн гырх эцн, гырх эе-
Dярслик

Dярслик
шан дилчилярдян В.М.Иллич-Свитычын мювгейи зянэин дил фактларына ъя йаьыш йаьды. Дцз отуз доггуз эцн эюйдян йеря гям йаьышы чи-
ясасланыр. Бир сюзля, В.М.Иллич-Свитыч щинд-авропа, сами-щами, лянди. Йалныз гырхынъы эцнцн йаьышы севинъ йаьмуру олду. Бу йа-
урал, алтай, картвел вя дравид дил аиляляринин гощумлуьуну сцбута ьышын торпагла гарышыьындан Адям бабамыз йаранды.
йетирмяйя чалышмыш вя буна да наил олмушдур. О, щям дя бу дил Уъа Танры Адями йаратдыгдан сонра мялякляря ямр етди:
аиляляринин илк вятян, илк йурд хяритясини мцяййянляшдирмишдир1. -Адямя баш яйин вя она сяъдя един. О, Йер цзцндя йарат-
дыгларымын ян шяряфлисидир.
Гейд: Картвел дилляриня эцръц, зан вя сван дилляри, Дравид дил- Мялякляр Танрынын ямриня итаят етдиляр. Тякъя дикбаш вя лов-
ляриня ися телугу, тамил, малайалам, каннада, тулу, бра-
ьа шейтан бу ямря табе олмады. О деди :
l Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барясиндя мялумат

гуй дилляри дахилдир.


-Мян оддан тюрямишям, Адям ися торпагдан йаранмышдыр.
Мян ки, ондан цстцням! Адямя баш яймяк мяня йарашмаз.
Уъа Танры шейтана ямр етди :
-Ямримдян бойун гачырдыьын цчцн ъяннятдян говулурсан!
Уъа Танры яввялъя йери йаратды, сонра

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Сян гийамят эцнцнядяк нифрятля дамьаланаъагсан!
Адям вя Щявва ися эюйц уъалтды. Даща сонра мялякляри йа-
Шейтан бу сюзлярин ъавабында деди :
ратды. Мялякляр Уъа Танрыйа дуа охуйар вя
-Мяни Адямя эюря ъяннятдян говурсан. Чалышаъаьам ки,
ибадят едярдиляр. Бир мцддят сонра Танры мялякляря беля бир хя-
ону щяр йердя изляйиб йолдан чыхарым.
бяр эюндярди:
Адямин дцнйайа гядям басдыьы эцн ъцмя эцнцня дцшдц.
-Тезликля Адями – илк инсаны йарадаъаьам. О, мяним Йер
Еля буна эюря дя ъцмя эцнц мцгяддяс сайылыр.
цзцндяки хялифям олаъагдыр. Адям Йер цзцндя мяскян салыб,
Адямин мяскяни ъяннят олду. Бир мцддят о, бурада тякъя
няслини щяр йана йайаъагдыр.
йашады. Сонра Танры Адями бу тякликдян гуртармаг цчцн Щявва-
Мялякляр Адямин йаранышындакы щикмяти анламадылар. Онлар
ны да она йолдаш олараг йаратды.
юзлярини Уъа Танрыйа даща йахын сайырдылар. Буна эюря дя Танры-
Адямля Щявва бир мцддят бещиштдя йашадылар. Онлар бещиш-
йа цз тутараг дедиляр:
тин мейвяляриндян йейир, булагларындан ичир, гайьысыз эцнляр йа-
-Йер цзцндя фитня тюрядян, ганлар тюкян бир кясими йарада-
шайырдылар.
ъагсан? Ахы сяня дуа охуйан, ибадят едян бяндялярин бизик.
Уъа Танры онлара бещиштин бцтцн немятляриндян истифадя ет-
___________
мяйя иъазя вермишди.Биръя аьаъа йахын дцшмяйи гадаьан етмиш-
1. В.М. Иллич-Свитычын арашдырмалары иля таныш оламг цчцн бах: В.М.Иллич-
Свитыч. Опыт сравнения ностратических языков: Введение срав- ди. Мягсяди Адямя дюзцмлц вя ирадяли олмаьы юйрятмяк иди.
нительный словарь. I, II, III т., М., 1971, 1976, 1984.
Уъа Танры Адямля Щяввайа буйурмушду : эюря дя бюйцк гардаш Габил атасынын гярары иля разылашмады. Онун
-Шейтана йахын дцшмяйин, дедикляриня гулаг асмайын. цчцн сечилмиш гызы бяйянмяди.
Адямля Щявванын бещиштдяки бу хошбяхт щяйаты шейтанын эю- Адям чыхылмаз вязиййятдя галыб ня едяъяйини билмяди. О,
зцня тикан кими батырды. Чох кечмяди ки, шейтан гадаьан олун- ялаъсыз галыб Илащийя цз тутду. Уъа Танрыдан беля бир нида эялди :
муш аьаъдан хябяр тутду. -Гой оьланларынын щяр бири юзц цчцн бир гурбанлыг сечсин. Ки-
38 Шейтан бир гоъа киши донуна эирди. О, хялвятъя бещиштя эириб мин гурбанлыьы гябул олунса, истядийи гыз да она верилсин.
39
ширин дилини ишя салды. Гадаьан олунмуш аьаъы Адямя эюстяриб де- Габил якинчиликля мяшьул олурду. Буьда якиб беъярирди. Ща-
Dярслик

Dярслик
ди : бил ися чобанлыг едирди. Дявя вя гойун отарырды. Гардашлардан
-Бу ятирли аьаъын мейвясиндян нийя йемирсян? Яэяр ону йе- щяр бири юзц цчцн бир гурбанлыг щазырлады. Габилин гурбанлыьы буь-
сян, сяня бюйцк сяадят нясиб олар, ябядилик бещиштдя галарсан. да олду, Щабил ися бир дявяни гурбанлыг цчцн сечди.
Адям Танрысынын сюзлярини йада салыб о аьаъа тохунмады. Буьда иля дявяни эятириб уъа бир даьын зирвясиня гойдулар.
Шейтан ися юз ишини эюрцр, щяр эцн ону ширникдирирди. Шяртя эюря эюйдян од енмяли вя гардашларын гурбанлыьыны йан-
Лакин бир эцн Адямля Щявва шейтанын сюзляриня алдандылар. дырмалы иди. Гардашларын щяр бири бу цмиддя иди ки, мящз онун
Онлар щямин аьаъын мейвясиндян йейяряк эцнащ иш тутдулар. Бу гурбанлыьы гябул олунаъаг. Иш еля эятирди ки, эюйдян дцшян од дя-
эцнащ ишя эюря дя дярщал бещиштдян говулдулар. вяни йандырды, буьдайа ися тохунмады.
l Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барясиндя мялумат

Адямля Щявва бещиштдян говуландан сонра узун мцддят О эцндян башлайараг Габилин гялбини пахыллыг щиссляри бцрц-
бир-бириндян айры дцшдцляр. Онлар бир мцддят язаблы эцнляр йаша- дц. О, ичиндян йаныб-йахылыр, бир йердя гярар тута билмирди. Габил
дылар. Сонра щяр икиси тутдуглары ишдян пешман олуб, тювбя етди- хейли дцшцнцб-дашындыгдан сонра Щабили юлдцрмяк фикриня дцшдц.
ляр. Улу Танрыйа цз тутуб баьышланмаларыны дилядиляр. Бир эцн Адям узаг сяфяря чыхмышды. Габил фцрсяти ялдян вер-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Танры Адямля Щявванын тювбялярини гябул едиб, онлары бир- мяйиб Щабилин йанына эялди. Она щядя-горху эяляряк деди:
бириня говушдурду. Анъаг бир даща онлары бещиштя йахын гойма- -Сяни юлдцряъяйям. Неъя олур ки, сянин гурбанлыьын гябул
ды. Адям юз юмцр-эцн йолдашы Щявва иля Йер цзцндя йашамаьа олур, анъаг мянимки йох?
башлады... Щабил гардашына юйцд-нясищят етди. Ону бу йолдан дюндяр-
мяк цчцн чох ялляшди, анъаг хейри олмады. Габил йердян ири бир
даш эютцрцб Щабилин башына вурду. Беляъя гардаш-гардаша ял гал-
Габил вя Щабил Адямля Щявванын Йер цзцндяки бирэя дырыб онун ганыны тюкдц.
щяйаты йаваш-йаваш юз гайдасына дцшдц. Бир Бу, Йер цзцндя тюкцлян илк инсан ганы иди. Индийядяк Йер
мцддятдян сонра онларын бир нечя ювлады дцн- цзцндя кимся юлмямишди. Она эюря дя Габил юзцнц итириб чаш-
йайа эялди. баш галмышды. Билмирди ки, гардашынын ъансыз бядянини неъя
Илляр ютдц. Адямин оьланларындан Габил вя Щабил бюйцйцб юртсцн, ону неъя дяфн етсин.
йенийетмя ъаван олдулар. Щяр икисинин евлянмяк чаьы эялиб чат- Габил гардашы Щабилин сойумуш бядянини чийниня алыб бир
ды. мцддят йол эетди. Сонра йорулуб ялдян дцшдц вя динъялмяк ис-
Адям оьланларыны евляндириб хошбяхт етмяк истяди. О, улу тяди. Эцнащсыз Щабилин пак вя ъансыз бядяниня улу Танрынын рящ-
Танрынын эюстяриши иля Габилля Щабилин щяряси цчцн бир гыз сечди. ми эялди. О, дикбаш бяндясиня дярс вермяк истяди.
Кичик гардаш Щабилин гисмятиня дцшян гыз даща эюзял иди. Она Габил дальын щалда йердя отурмушду. Бу заман ики гарьа эя-
либ онун гаршысында бир-бириля вурушду. Гарьалардан бири о бирини Билин ки, йери дя, эюйц дя, сизи дя йарадан бир Аллащдыр. Йалныз
юлдцрдц. Дири гарьа димдийи иля бир чала газыб юлц гарьаны торпа- она инанын.
ьа басдырды. Буну эюрян Габил дя гардашы Щабили беляъя торпаьа Бир дяфя тайфа варлыларындан бири Нущу итяляйяряк гязябля деди:
тапшырды. Сонра ися щюнкцр-щюнкцр аьлайыб эюз йашларыны ахытды. -Бир буна бахын! Эюр ким бизя дярс верир? Сянин няйин биздян
артыгдыр?! Мяним гойунларымы отаран сян дейилдин?! Инди мяни
40 юйрядирсян?! Ай ъамаат, Нущун сюзляриня гулаг асмайын. Онун
41
аьлы олсайды, гапысында бир иняйи оларды.
Dярслик

Dярслик
Нущун эямиси Чох-чох гядим заманларда Йер цзцн- Бу сюзлярдян сонра дикбаш ъамаат Нущу данлайараг ондан
дя бир тайфа йашайырды. Улу Танры о тайфанын араланды. Сонралар да беля щаллар чох олмушдур. Нущу яля салыб
суларыны бол, торпагларыны бярякятли етмишди. эцлмцшдцляр. Лакин Нущ рущдан дцшмцрдц. О, сябирля вя инадла
Лакин тайфа ъамааты бу немятя эюря Танрыны танымаг беля истя- адамлары доьру йола дявят едирди. Нущ бу йолда чох язаблара
мирди. Онлар эилдян вя тахтадан бцтляр дцзялдяр, Танры явязиня дюздц. Пис сюзляр ешитди, тящгир олунду. Лакин тутдуьу йолдан
бу ъансыз яшйалара сяъдя едярдиляр. Адамлар бир чятинлийя дцш- дюнмяди ки, дюнмяди. Яксиня, даща бюйцк ирадя иля тайфасыны
дцкдя тез юзлярини бцтлярин йанына йетиряр, онлардан кюмяк диляр- Аллаща инандырмаьа чалышды.
диляр. Онларын чоху эцнлярини оьурлугла, бир-бирини алдатмагла вя Илляр ютдц. Нущун сяй вя тялашы юз ишини эюрдц. Щамыдан би-
l Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барясиндя мялумат

башга йарамаз ишлярля кечирирди. Зцлм вя щагсызлыг щяр йери бц- ринъи юз щяйат йолдашы она иман эятирди. Сонра даща бир нечя ня-
рцмцшдц. фяр Нуща гошулду.
Тайфада йашъа щамыдан бюйцк олан Нущ ися нечя илляр иди ки, Нущун дюрд оьлу вар иди : Сам, Щам, Йафяс вя Йам. Йам-
Танрыйа иман эятирмишди. О, касыб бир киши иди. Дцлэярлик сяняти- дан башга, оьланларынын щамысы атасына гошулду. Йам ися инад-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ни юйрянмиш, бир мцддят дя чобанлыг етмишди. карлыг едиб, кафирликдян ял чякмяди.
Нущ чох аьыллы, тямкинли вя ирадяли бир инсан иди. Йалан даныш- Нущун тяряфдарларынын артмасы тайфа варлыларыны гязябляндир-
маз, кимсяни алдатмазды. Эцнцнцн чохуну Аллаща ибадятдя ке- ди. Онларын пахыллыглары тутду. Ъамаат Нущу яввялкиндян дя ар-
чирирди. Нущ ъамаат арасында щям дя эюзял вя айдын нитги иля се- тыг инъитмяйя, сюйцб-дюймяйя башлады. Бир нечя дяфя щятта ону
чилирди. Бцтцн бунлара эюря мярщямятли Танры Нущу юзцня пей- вя йолдашларыны шящярдян говуб чыхардылар.
ьямбяр сечди. Пейьямбярляря чох шяряфли бир вязифя тапшырылмыш- Нущ бир дяфя мейдана топлашмыш ъамааты диля тутмаг цчцн
ды. Онлар ъамааты бцтпярястликдян чякиндиряр, бир олан Аллаща уъа сясля деди :
инанмаьа дявят едярдиляр. Аллаща инананлар ися пис ямяллярдян -Ай ъамаат, мян сизя йахшылыг етмяк истяйирям. Тярслик ет-
ял чякяр, няъиб ишляр эюрярдиляр. мяйин. Бир олан Аллаща инанын. Нийя юз хейриниздян гачырсыныз?
Нущ пейьямбяр сечилян кими сябир вя тямкинля ъамааты Ал- Яэяр инадыныздан дюнмясяниз, улу Танры сизя бяла эюндяряр.
лаща инанмаьа чаьырды. Бу йолда эеъя-эцндцз вар гцввясиля ча- Инадкар вя ловьа тайфа адамлары йеня дя Нущу ешитмядиляр.
лышды. О, тез-тез ъамаатын арасында олур, онлары бцтлярдян ял чяк- Бир эцн Нущ йеня дя ъамаата юйцд-нясищят верирди. Габаг-
мяйя чаьырырды. да дайанмыш нцфузлу адамлардан бири Нущун цстцня гышгырараг
Ъцмя эцнляри ъамаат мейдана йыьыларды. Щямин эцнлярдя деди:
Нущ щямишя мейдана эяляр, ъамаата дейярди : -Биз сянин Танрындан горхмуруг. Танрына де, гой бяласыны
-Ай ъамаат, тахта бцтляриниздян ял чякин. Доьру йола эялин. эюндярсин.
Нущ даща бир нечя ил бу язаблара дюздц. Ахырда онун сябри горхунъ дальалар кафирляри гойнуна алырды. Кюпцклянян аь сулар
тцкянди. Нущ бир эцн эюйляря ял ачараг йалварышла деди: ися онлара кяфян тохуйурду.
-Уъа Танрым, сян юзцн шащидсян ки, мян ялимдян эяляни ет- Нущун оьлу Йам да кафирляр арасында иди. Нущ ня гядяр ется
дим. Бу инсанлар йола эялян дейилляр. Юз бяланы онларын цстцня дя, ону йола эятиря билмямишди. О, кафир олараг галмыш, Аллаща
эюндяр. инанмамышды.
42 Бир ан кечмяди ки, Аллащын ян йахын мяляйи Ъябрайыл эюрцн- Нущ эяминин эюйяртясиндян дянизя бахыб суда чапалайан
43
дц. О, Нуща чинар аьаъынын бир нечя будаьыны веряряк деди : оьлуну эюрдц. Йам ял-гол атараг юлцмля чарпышырды. Аталыг
Dярслик

Dярслик
-Бу будаглары як. Онлар бюйцйяндя ишляр гайдасына дцшяр. щиссляри Нуща эцъ эялди. О гышгырды:
Нущ бир нечя ил дя дюздц. Аьаълар бой атыб уъалды. Еля бу -Язиз ювладым, имана эял, бизя гошул. Беля етсян, юлцмдян
вахт Ъябрайыл йенидян щазыр олуб Нуща деди: гуртулмуш оларсан.
-Бу аьаълары кяс, онлардан эями дцзялт. Тярс оьлан ися атасынын сюзлярини ешитмяйиб деди:
Нущ эяминин ня олдуьуну билмирди. Ъябрайыл она эями -Сяня дя, эяминя дя ещтийаъым йохдур. Гачыб даьа сыьына-
дцзялтмяйи юйрядиб йоха чыхды. ъаьам.
Нущ эеъя-эцндцз эями дцзялтмякля мяшьул олду. Ъамаат Нущ оьлуну диля тутуб йалвармаг истяди. Бу анда ъошгун дал-
дястя-дястя Нущун йанына эяляряк бу гярибя шейя тяяъъцбля ба- ьалар ону айырды. Нущун оьлу эюрцнмяз олду.Нущ цзцнц эюйля-
l Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барясиндя мялумат

хырды. Бир дяфя онлардан бири сорушду: ря тутуб диллянди:


-Ай Нущ, бу нядир беля? Ня едяъяксян буну? -Йа Ряббим, о, суда боьулан мяним ювладымдыр! Она рящм
Нущ башыны галдырмадан деди: ет!
-Бу, суда цзмяк цчцндцр. Тезликля онун няйя эяряк олдуьу- Нуща эюйлярдян беля бир сяс эялди:

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ну эюряъяксиниз. -Нущ, йанылырсан. Артыг о, сянин ювладын дейил! О, динсиздир вя
Башга бириси ися Нущу санъмаг цчцн диллянди: ъязасына чатмалыдыр.
-Йахшы, бяс эямини бурада нийя дцзялдирсян? Бурада ки, су Нущ йанылдыьыны баша дцшцб сарсылды. Билди ки, аталыг щисси она
йохдур? Олмайа, ону юкцзя гошуб апараъагсан? Йохса кцляйя эцъ эялибдир. Бу дяфя о, баьышланмасы цчцн Аллаща цз тутду:
ямр едяъяксян ки, эямини дартыб сащиля апарсын? -Йа Рябб, эцнащымдан кеч, баьышла мяни. Ахы сян рящмлиля-
Нущ онлара зярряъя дя ящямиййят вермяйиб юз ишини эюрцрдц. рин рящмлисисян, баьышлайансан!
Нящайят, эями щазыр олду. Бу заман Ъябрайыл йеня эюрцнцб де- Мярщямятли Танры пейьямбяринин эцнащындан кечиб ону ба-
ди: ьышлады.
- Сяня иман эятирмиш адамларын щамысыны эямийя миндир. Бир мцддятдян сонра Илащинин о динсиз тайфа цчцн эюндярдийи
Щейванларын да щярясиндян бир ъцт эютцрмяйи унутма. бяла сона йетди. Кафирляр юз ъязаларына чатдылар. Илащи ямри иля
Нущ Ъябрайылын буйурдуьуну йериня йетирди. Нущ вя она эюйляр йаьышыны кясди. Сулар йерин дяринлийиня ахды. Нущун эями-
иман эятирянляр уъа Танрынын адыны дилляриня эятириб эямийя мин- си эялиб Аьры даьынын ятяйиндя дайанды. Нуща Илащидян ямр эял-
диляр. Щейванларын да щярясиндян бир ъцт юзляри иля эютцрдцляр. ди ки, эямидян дцшцб йени щяйата башласынлар. Онлар Илащи ямри-
Чох кечмяди ки, эюрцнмямиш эцълц бир туфан гопду. Сонра ня бойун яйиб эямидян дцшдцляр вя йени йурдларында йашамаьа
гырх эцн, гырх эеъя йаьыш йаьды. Щяр йери су басды. Эями щяря- башладылар...
кятя эялди. Шиддятля ясян кцляк эямини иряли апарырды. Кцкряйян Нущ артыг гоъалыб ялдян дцшмцшдц. Бир эцн о, лянятя эялмиш
шейтанла растлашды. Шейтан дайанмадан эцлцрдц. Нущ тяяъъцбля
сорушду:
Няйя эцлцрсян? Бурада ки, сяни ешидян кафирляр йохдур? Шей-
тан ъавабында деди:
-Севиндийимдян эцлцрям. Сянин тайфанын адамлары инди мя-
44 ним гоншумдурлар.Ъящянням язабында йанырлар. Онлары мян
45
йолдан чыхармышдым. Щяля чохларыны алдадыб юз торума салаъа-
Dярслик

Dярслик
ьам.
Нущ мараьыны эизлядя билмяйиб сорушду:
-Йахшы, де эюрцм, сян вя гоншуларын щансы хасиййятинизя эю-
ря ъящяннямя дцшцбсцнцз?
Шейтан биъ-биъ эцлцмсяйяряк деди:
-Щямин хасиййятляр ясасян цчдцр: биринъиси, пахыллыгдыр. Мян
мин илляр бойу Аллаща ибадят етдим. Амма пахыллыьым гоймады
ки, онун йаратдыьы Адямя сяъдя едим. Икинъиси, ловьалыгдыр. Мян
l Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля гощумлуьу барясиндя мялумат

ловьалыьыма эюря Адям гаршысында баш яймядим. Цчцнъцсц, та-


мащдыр. Тамащ няинки мяня, щятта Адямя дя цстцн эялди. Адя-
ми ъяннятдян говдуран тамащы олду...
Нущ дярин фикря эедиб шейтандан узаглашды. Тайфасындан чох
зцлмляр чякся дя, Нущ онларын аъы талеляриня щейифсилянирди...
Бир мцддятдян сонра гоъа Нущ бу дцнйадан кючдц. Лакин
юзц кючся дя, ады дцнйа дурдугъа йашады, дилляр язбяри олду.

Гейд: Нущ туфаны иля баьлы щадисянин мязмунунун бурада


верилмяси тясадцфи сайылмамалыдыр. Она эюря ки, Нущ
туфанындан сонра инсан ъямиййяти вя онун дили иля баьлы
тядгигатлара щяля дя сон гойулмамышдыр.
Урал-Алтай дилляриня даир чохлу ядябиййат
вар. 266 ил ярзиндя рус, инэилис, франсыз, исвеч, фин,
маъар вя алман дилляриндя ядябиййат няшр олун-
мушдур. Урал-Алтай нязяриййяси иля ХВЫЫЫ яср-
дян башлайраг дцнйанын ян мяшщур алимляри
мяшьул олмуш вя инди дя бу сащяйя олан мараг
диггятдян йайынмамышдыр.
Урал-Алтай дилляринин юйрянилмяси иля илк мяшьул олан исвеч- 5) Щал шякилчиляри тякдя вя ъямдя олан адлара гошулур;
ряли ясир забит Ф.И.Страленберг олмушдур. О, 1930-ъу илдя “Авро- 6) Сайлар вя сифятляр исимдян яввял ишляняркян тяйин едирся,
па вя Асийанын шимал-шярг щиссяси” адлы ясярини йазмышдыр. онда (сайлар вя сифятляр) щеч заман дяйишмир (шякилчи гябул ет-
Ф.И.Страленберг Урал-Алтай диллярини 6 група бюлмцшдцр: 1) уйьур мир);
(о, буну фин-угор адландырмышдыр), 2) тцрк-татар, 3) самоди, 7) Йийялик щал шякилчиси мювъуддур;
46 4) монгол вя манъур, 5) тунгус, 6) Гара вя Хязяр дянизляри 8) Шякилчилярин чохлуьу фел формаларыны ямяля эятирир;
47
арасында йашайан тайфалар. Урал-Алтай дилляринин сямяряли тяд- 9) Юнлцк йериня гошмаларын ишлянмяси;
Dярслик

Dярслик
гиги ХЫХ ясрдя башламышдыр. ХЫХ ясрдя Урал-Алтай дилляринин го- 10) Тяйин олунандан яввял тяйин едянин олмасы;
щумлуьуну юйрянян илк алимлярдян бири дя Берлин университетинин 11) Сайдан сонра тякдя олан исимлярин ишлянмяси;
профессору, шяргшцнас В.Шотт олмушдур. О, 1836-ъы илдя “Татар 12) Чыхышлыг щалын ишлянмяси;
дилляринин юйрянилмяси тяърцбяси” адлы китабыны чап етдирмишдир. 13) “Олмаг”, “етмяк” вя “елямяк” мянасында олан кюмяк-
В.Шотт юз китабында бцтцн Урал-Алтай дилляри цчцн мцвафиг олан чи феллярин ишлянмяси;
бцтцн лексик вя грамматик уйьунлуглары эюстярмишдир. Сонра 14) Урал-Алтай дилляриндя инкар феллярин мювъудлуьу;
В.Шотт И.Страленбергдян фяргли олараг Урал-Алтай диллярини дюрд 15) Аглцтинатив суал щиссясинин мювъудлуьу;
l Урал-алтай нязяриййясинин ямяля эялмяси вя Урал-Алтай дилляринин юйрянилмяси

група айырмышдыр: 1) урал, 2) тцрк, 3) монгол, 4) тунгус. 16) Баьлайыъы йериня мцряккяб ъцмлялярдя фели сифят, фели баь-
Демяк олар ки, В.Шоттла ейни вахтда Урал-Алтай дилляринин юй- лама, мясдяр тяркибляринин (конструксийаларынын) ишлянмяси.
рянилмяси иля, о ъцмлядян естон дилчиси Ф.Е.Видмен дя мяшьул 1963-ъц илдя Финландийа Елмляр Академийасынын иъласында фин
олмушдур. Онун “Чуд халгынын гядим яразиси вя онларын Мяркя- урал-алтайшцнасы М.Ресенен “Урал-Алтай дилляринин гощумлуьу”
зи Асийа халглары иля дил гощумлуьу щаггында” китабы 1838-ъи ил- мярузяси иля чыхыш етмишдир.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


дя алман дилиндя чапдан чыхмышдыр. Ф.Видмен сцбут етмяйя ча- Урал-Алтай дилляриндя фонетик вя грамматик хцсусиййятлярин
лышмышдыр ки, фин-угор халгы, йахуд, “чуд халгы” (онда онлары бу уйьун олмасыны маъар алими Бернат Мункеч дя эюстярмишдир. О,
ъцр адландырмышдыр) Мяркязи Асийа халглары иля дил бахымындан Ф.Видменин йухарыда садаладыгларындан башга, к-г, к-ь, х-ь сяс
гощумдурлар. Йяни фин-угор дилляри иля манъур, монгол, тцрк дил- дяйишмялярини, сюзцн яввялиндя йалныз бир самит сясин мювъуд-
ляри гощумдур. Ф.Видменин ясас хидмяти онунла баьлыдыр ки, о, луьуну, сюзцн кюкцндя сясин сабитлийи, илк вя сон щеъанын вурьу-
юз ишиндя Урал-Алтай дилляринин щинд-авропа дилляриндян фонетик лу олмасы кими яламятляри дя айырыб эюстярмишдир. Г.И.Рамстедт
вя грамматик хцсусиййятляриня эюря фярглянмясини эюстярмиш- йалныз алтай дилляринин гощумлуьуну гябул етмишдир. Бурайа йа-
дир. Бцтцн Урал-Алтай дилляри цчцн охшар (ейни) олан яламятляр пон дилини дя гошмушдур. О, “Алтай дилинин диэяр дил групларына
ашаьыдакы кими гейд едилмишдир: мцнасибяти” адлы мярузясиндя Урал-Алтай нязяриййясини инкар
етмишдир. Алтай дилляриня мяхсус синтактик хцсусиййятляри эюстяр-
1) Саитлярин ащянэя уйьунлуьунун мювъуд олмасы; мишдир. Онун эюстярдийи синтактик хцсусиййятляр тякъя алтай дил-
2) Грамматик ъинсин иштирак етмямяси; ляриня дейил, бцтювлцкдя Урал-Алтай дилляриня аиддир. Щямин син-
3) Юнлцклярин иштирак етмямяси, йалныз сайлар сюзцн яввялин- тактик хцсусиййятляр бунлардыр: Мцбтяда ъцмлянин яввялиндя
дя гейри-мцяййянлик билдирян артикл функсийасында ишляня билир; йерляшир; тяйин едянля тяйин олунан бир ващид интонасийада олур;
4) Сюздян сонра эялян шякилчилярин кюмяйи иля сюзляр дяйишир, яэяр тяйин олунан баш вурьуну гябул едирся, онда тяйин едян
йяни аглцтинатив йолла; икинъи дяряъяли вурьуну гябул едир; тяйин олунан мцхтялиф шякил-
чиляр гябул едя билир, амма тяйин едян шякилчи гябул етмир; зярф нин баьлылыьыны вя онларын щяртяряфли лексик-грамматик характери-
хябярин габаьында дайаныр. Урал вя Алтай дилляринин грамматик ни вермишдир. Г.Винклер Урал-Алтай дилляриня аид “Урал-Алтай хал-
хцсусиййятлярини Ф.Видмен, Б.Мункеч вя Г.И. Рамстедтдян гы вя дили” (1884), “Урал-Алтай протодили, фин вя йапон дилляри”
башга, фин алими П.Равил, маъар алими М.Ираи, лексик уйьунлуглар (1909) адлы тядгигатлары иля хцсуси диггят эюстярмишдир. Маъар
ясасында франсыз алими А.Соване вя фин урал-алтайшцнасы М.Ресе- алимляри Б.Мункеч, Б.Преле, Б.Лауфер вя В.Адлер корейа вя йа-
48 нен эюстярмишдир. пон диллярини Урал-Алтай дилляри иля гощум щесаб етмишляр.
49
В.Шоттун вя Ф.Видменин архасынъа ХЫХ ясрин орталарында илк
Dярслик

Dярслик
Урал-Алтай дилляринин тядгигатчысындан бири дя фин алими Гейд: Йапон вя тцрк дилляринин лексик тяркиби арасында гощум-
М.А.Кастрен олмушдур. О, бу дилляри юйрянян заман Русийанын луг билдирян сюзлярин бир гисмини Е.Г.Азербайев мцга-
йисяйя ъялб етмишдир. Мясялян, ана, яр, баба, гардаш
шярг щиссясиня сяфяр етмиш вя чохлу дил материаллары топламышдыр.
вя с. (Бах: Э.Г. Азербайев. О лексике японского и
Нятиъядя алман вя исвеч дилляриндя чап едилмиш “Шимал сяфяри вя тюркских языков, связанной с терминами родства. -
тядгигатлар” (1845, 1849-ъу илляр) китабында Урал-Алтай дилляринин Советская тюркология. № 6, 1986, с. 59-67). Бу ъцр
гощумлуьуну шярщ етмишдир. М.А.Кастрен, о ъцмлядян айры-ай- сюз груплары цзря гощум оланлары – лексик елементляри
ры дилляря дя тядгигат ясярляри щяср етмишдир: “Самоди граммати- мцхтялиф диллярин материаллары ясасында мцгайися етмяк
l Урал-алтай нязяриййясинин ямяля эялмяси вя Урал-Алтай дилляринин юйрянилмяси

касы” (1854), “Тунгус дилинин ясас хцсусиййятляри” (1856), олар.


“Мцхтясяр лцьятин ялавяси иля бурйат дилинин юйрянилмяси тяърц- Корейа дилиндя Шимали вя Ъянуби Корейада 64 мил-
йон няфяр корейалы данышыр. Йапон дилиндя данышанларын
бяси” (1857), “Койбал вя каракас дилляринин юйрянилмяси тяърц-
сайы ися 121, 5 милйон няфярдир.
бяси” (1857) вя с.
М.А.Кастрен В.Шоттун фикирлярини инкишаф етдирмякля урал вя

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


алтай дилляринин гощумлуьу нязяриййясини эенишляндирмишдир. О,
Урал-Алтай нязяриййясини ишляйиб щазырламышдыр. Щям дя илк дя-
фя олараг Урал вя Алтай диллярини мцгайисяли-тарихи истигамятдя,
щяртяряфли юйрянмишдир.
ХЫХ ясрин орталарында Урал-Алтай нязяриййясини дястякляйян-
дян (мцдафийя едяндян) бири дя мяшщур рус алими, санскритшцнас
О.Бйютлингк олмушдур. О, бу мясяля иля баьлы мяшщур “Йакут-
ларын дили” (1851) китабыны йазмышдыр.
ХЫХ ясрин сону вя ХХ ясрин яввялляриндя алимляр Урал-Алтай
дилляринин ящатя даирясини эенишляндирмиш, бу аиляйя йапон вя ко-
рейа диллярини дя дахил етмишдир. Бу мцнасибятля чохсайлы тядги-
гатчылар ичярисиндя алман алими, шяргшцнас Г.Винклерин хидмятля-
ри, хцсуси олараг диггяти ъялб едир. О, Урал-Алтай дилляринин го-
щумлуьуну, хцсусиля, М.А.Кастренин мювгейини мцдафия етмиш-
дир. Г.Винклер дя, М.А.Кастрен дя диэяр алимляр кими урал-алтай
аиляси иля фин-угор, самоди, тцрк, монгол, тунгус-манъур дилляри-
50 51
Dярслик

Dярслик
Щамыйа мялумдур ки, щинд-авропа дилляринин чох
гядим йазылы абидяляри вардыр. Бу абидяляр ерамыздан
яввял ЫЫ миниллийя эедиб чыхыр. О ъцмлядян гядим щинд
йазылы абидяляри, йахуд гядим санскрит дя бурайа дахил-
дир. Гядим Иран вя гядим йунан йазылы мянбяляри щинд-
авропа дилляринин инкишафынын щямин мярщялясиня дахил
олур. Щансы ки, онларын бир-бириндян ярази бахымындан
араланмасына гядяр йахын мцнасибятляри олмушдур. Йя-
ни бу йахынлыг цмуми щинд-авропа дил-ясасы мярщяляси
иля баьлыдыр.
Урал-Алтай дилляриня мяхсус илк йазылы абидя тцрк дилляриня
мяхсусдур. Бу да бизим еранын ВЫЫЫ ясриня аиддир. Дцздцр, Ор-
хон-Йенисей, талас мятнляри тцрк йазылы абидялярини В-ВЫ ясрляря Урал-Алтай дилляриня аид йени ишляр
апарыб чыхарыр. Гядим монгол дилляриня аид мянбяляр ися ХЫЫ яс-
рин сону вя ХЫЫЫ ясрин яввялляриндя йазылмышдыр. Бу мянбя ма-
52 ъар дили иля дя ялагялидир. Фин, естон, коми-зырйан, юзбяк, Азяр-
53
байъан, тцрк вя половес дилляриня аид мянбяляр, ясасян, ХЫЫЫ - 1967-ъи илдя мяшщур совет йапоншцнасы Н.А.Сыромйатников
Dярслик

Dярслик
ХЫВ - ХВЫ ясрляря аиддир. “Гядим йапон дилиндя Урал-Алтай дилляринин гатлары” адлы мяга-
Конкрет Азярбайъан дили иля баьлы мянбяляря эялдикдя ону лясини чап етдирмишдир. Дцздцр, мцяллифин мягсяди Урал-Алтай дил-
гейд етмяк лазымдыр ки, сон дюврлярдя ХЫ ясря аид дилимизин вя ляринин гощумлуьуну тясдиг вя инкар етмяк, йахуд онларын йапон
ядябиййатымызын надир абидяси тапылмышдыр. Бу, ХЫ яср шаири Исанын дили иля гощумлуьуну сцбут етмяк олмамышдыр. Мцяллиф йапон ди-
Азярбайъан дилиндя йаздыьы “Мещри вя Вяфа” поемасыдыр. Клас- линдя Урал-Алтай дилляриня уйьун олан лексик елементляри тягдим
сик мясняви тярзиндя йазылмыш бу ясярдя Мещри вя Вяфанын бир- етмиш вя эюстярмишдир.
бириня олан мящяббяти тяряннцм олунур. “Мещри вя Вяфа” по-
емасынын ики ялйазмасы дюврцмцзя эялиб чатмышдыр. Ялйазмалар-
дан бири Ябдцлгяни Нцхяви Халисягарызадя тяряфиндян 1834-ъц Урал-алтайшцнасларын ян инандырыъыларындан бири дя мяшщур фин али-
илдя, икинъи ялйазма ися 1827-ъи илдя Газахлы Мящяммяд Кями- ми М.Ресенен Урал-Алтай дилляринин фонетикасы вя лексикасы иля баьлы
ня тяряфиндян кючцрцлмцшдцр. Ябдцлгяни Нцхявинин кючцрдцйц тядгигатлар апармышдыр. Бу диллярин лексикасына аид илк ишлярини фин ди-
l Урал-Алтай нязяриййяси мцасир мярщялядя

ялйазманын щяъми 1574 мисрадан ибарятдир. Газахлы Мящям- линдя олан ики тядгигатында (1947-1948-ъи илляр) чап етдирмишдир. О, бу

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


мяд Кяминянин кючцрдцйц ялйазма ися 1490 мисрадыр. Газахлы ишляриндя урал-алтай дилляриндя лексик уйьунлуг йарадан 180 сюзц нц-
Мящяммяд Кяминянин кючцрдцйц нцсхядя ихтисарлара, мцяй- муня эятирмишдир. Нятиъядя о, лексикайа аид бир сыра ишлярин нятиъяси
йян тящрифляря йол верилмишдир. кими “Урал-Алтай лексикасына аид тядгигатлар” башлыьы алтында иш чап
Урал-Алтай дилляринин бир-бириндян араланмасындан бир нечя етдирмишдир.
минилликляр кечмишдир. Она эюря дя Урал-Алтай дилляриня аид бц- 1965-ъи илдя М.Ресенен “Урал-Алтай дилляринин гощумлуьу” адлы
тцн йазылы абидялярдяки цмуми олан лексик елементляр бцтювлцкдя мярузясини чап етдирмишдир. Буну 1963-ъц илдя Финландийа Елмляр
о гядяр дя ящямиййят кясб едя билмир. Н.А.Баскаковун мялу- Академийасынын иъласларынын бириндя мярузя етмишдир1. Бу мярузядя
матына эюря, бир сыра алимляр (Ресенен, Немет, Коллиндер вя мцяллиф Урал-Алтай дилляриня аид чохлу ядябиййатлар верир, чохлу тяд-
башгалары) Урал-Алтай дилляриндя 300-я йахын цмуми лексик уй- гигатчыларын ишлярини эюстярир. М.Ресененин бу мярузяси кейфиййятъя
ьунлуг тяшкил едян сюзляри айдынлашдырмыш вя нятиъяйя эялмишляр елми-популйар характер дашыйыр.
ки, Урал-Алтай дилляри чох гядимдян гощум олмушлар. М.Ресененин Урал-Алтай дилляриня аид “Тцрк дилляринин тарихи фо-
нетикасына даир материаллар” адлы тядгигаты рус дилиндя 1955-ъи илдя чап
едилмишдир. Мцяллиф Урал-Алтай дилляринин фонетик праформаларыны бир
___________
1. Бу мярузя Финландийа Елмляр Академийасынын протоколунда горунур.
Ейни заманда рус дилиндя “Вопросы языкознания” (1968-ъи ил, №1, с.
43-49) журналында чап олунмушдур.
нечя самитляр цзря бярпа етмяйя ъящд эюстярмишдир. Бу китаб тякъя
тцркологларын дейил, щям дя урал-алтайшцнасларын бюйцк елми мараьы-
на чеврилмишдир. Урал вя щинд-авропа дилляринин
Урал-Алтай дилляринин гощумлуьуна аид ян санбаллы ишлярдян бири гощумлуьу щаггында ещтимал
дя маъар алими Д.Фокош-Фукса мяхсусдур. Онун 1962-ъи илдя чап
54 едилмиш “Диллярин гощумлуьунун бярпасында синтаксисин ролу” китабы
55
мараглыдыр. Бу китабда “Урал-Алтай дилляринин гощумлуьунун нязяря
Dярслик

Dярслик
алынмасы” башлыьы хцсуси ящямиййят кясб едир. Д.Фокош-Фуксун ишиня Урал вя щинд-авропа дилляри арасындакы гощумлуг ещтималы
ики мяшщур алим ресензийа йазмышдыр. Алман алимляри В.Шлахтер вя ХЫХ ясрин сонларында мейдана эялмишдир. Бу ещтималы иряли сц-
Г.Дюрфер юз ресензийаларында Д.Фокош-Фуксун ямяйини йцксяк гий- рян илк алим кечмиш Дерпт (индики Тарту) Университетинин про-
мятляндирмишляр. Гейд етмишляр ки, бу тядгигат урал-алтайшцнаслыгда фессору Г.Андерсон олмушдур. О, бу проблемя “Фин-угор вя
фундаментал ясяр кими юзцнц тягдим едир. Вя уралшцнас, о ъцмлядян щинд-эерман дилляринин мцгайисяли юйрянилмяси” (“Сравни-
алтайшцнаслар бу ъцр мцгайисяли тядгигатлар апармалыдырлар. тельно изучение финно-угорских и индогерманских языков”.
Д.Фокош-Фукс юз тядгигатында беля бир мараглы фикир сюйляйир ки, Дерпт, 1879) адлы тядгигатыны щяср етмишдир. Г.Андерсон гейд
синтактик бянзярлик, охшарлыг Урал-Алтай дилляринин эенетик гощумлу- етмишдир ки, фин-угор вя урал-алтай дилляри арасындакы уйьун-
ьуну йох, нятиъядя тиположи охшарлыглары да ортайа чыхарыр. Д.Фокош- луглар ола билсин ки, ялагяляр ясасында вя тясадцфи щадисялярля
Фукс юз тядгигатында диллярин тиположи бянзярлийини, онларын эенетик баьлы олмушдур.
гощумлуьу иля мцгайисядя юйрянир. О, тиположи цмумиликля (бянзяр-
ликля) эенетик гощумлуг арасында там айдын, сялис сярщяди эюстярмир. Г.Андерсонун ардынъа фин-угор вя щинд-авропа дилляринин го-
l Урал-Алтай нязяриййяси мцасир мярщялядя

Д.Фокош-Фукс дилляр арасындакы эенетик гощумлуьун щялледиъи олду- щумлуьу нязяриййясинин хейриня инэилис алими Г.Свит дя чыхыш ет-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ьуну садалайыр. Ейни заманда о, мцяййян критерийалары (юлчцляри) мишдир. Онун “Дилин тарихи” (1900-ъц ил) (“История языка”.
эюстярир. Онун фикринъя, щямин юлчцляр ашаьыдакылардыр. 1900) адлы китабында фин-угор вя щинд-авропа дилляриндя олан
Ы. Синтактик уйьунлуглар сырасында оланлар: чохлу сайда лексик вя грамматик уйьунлуглар бу ики дил аиляси
а) Синтактик уйьунлуглара нисбятян сонракы щаллар кими бахмаг арасында эенетик гощумлуьу гяти сурятдя сцбут етди.
олмаз; ХХ ясрин биринъи йарысында урал-щинд авропа нязяриййясиня
б) Уйьунлуглар гядимдян башлайараг инкишаф етмиш, дилляря ирсян алимляр мцхтялиф шякилдя мцнасибят эюстярмишляр. Исвеч алими
кечмишдир (йаранмышдыр). Буну ялагя щесаб етмяк олмур; К.Б.Виклунд вя Х.Скелд юз тядгигатларында бу нязяриййяни дяс-
ъ) Цмуми уйьунлуглары чох олан дилляр бир аиляйя, щярдянбир уй- тяклямишдир. Г.Хирт вя Х.Паасонен буна шцбщя иля йанашмышлар.
ьунлуг йараданлар ися башга аиляйя дахил олур. Щинд-эерманшцнас Й.Шмидт бу нязяриййяни инкар етмиш вя
ЫЫ. Синтактик уйьунлуглардан башга, эенетик гощумлуьун К.Б.Виклундун фикринин вя урал-щинд-авропа нязяриййясинин ща-
щялледиъилийи цчцн гядим фонетик, лексик вя морфоложи ганунауйьун- вадарларынын ялейщиня чыхмышдыр.
луглар да ясасдыр. Урал вя щинд-авропа дилляри арасындакы гощумлуг нязяриййя-
Д.Фокош-Фукс юз тядгигатында синтактик уйьунлуглардан нцму- сини Исвеч фин-угоршцнасы Б.Коллиндер мцдафия етмишдир. Онун бу
няляр эятирмякля Урал-Алтай дилляринин эенетик гощумлуьуну сцбут мясяля иля баьлы эюрдцйц ишляр сырасында хцсуси диггяти ъялб едян
едир. тядгигатлардан бири дя “Щинд-урал дил фонду” (1934) (“Индо-
уральский языковой фонд”, 1934) адлы ясярдир. Б.Коллиндер бу Х.Педерсенин идеасыны совет алими А.Б.Долгополский мцда-
ишиндя ъящд етмишдир ки, урал вя щинд-эерман дилляри арасында го- фия етмишдир. Онун бу мясяля иля баьлы “Аврасийа дил аилясинин
щумлуьу лексик уйьунлугларла вя ондан чох явязлик кюкц иля сц- гядим гощумлуьу нязяриййясинин мцмкцнлцйц фикри” (“Гипоте-
бут етсин. О ъцмлядян бир сыра морфоложи уйьунлугларла – 15-я зи древнего родства языковых семей Евразии с вероятностной
йахын сюздцзялдиъи вя цч щал шякилчиляри иля юз мювгейини тясдиг точки зрения” - “Вопросы языкознания”, 1964, №2, стр., 52-53)
56 етмяйя чалышмышдыр. адлы мягаляси чап олунмушдур.
57
Б.Коллиндер фин-угоршцнасларын 1966-ъы илин август айында
Dярслик

Dярслик
Щелсинкидя чаьырылмыш бейнялхалг конгресиндя мярузя иля чыхыш Гейд: Аврасийа дедикдя Авропа вя Асийа нязярдя тутулур.
етмиш, урал (фин-угор) вя щинд-авропа дилляри арасындакы гощум-
луьу гябул етмяйянляри тякзиб етмишдир. Бу мягалядя 7 дил (щинд-авропа, сами-щами, Урал-Алтай, чу-
Кечмиш Советляр Иттифагындакы фин-угоршцнаслары, о ъцмлядян кот-камчат, картвел вя шумер) мцгайися олунараг бир “сибир-ав-
В.Халлар, Йу.Тедрс (Естонийа) Б.Коллиндерин фикрини дястякля- ропа дилляри” групунда бирляшдирилир. О, сайлары, явязликляри, бя-
мишляр. Урал вя щинд-авропа дилляринин гощумлуьу нязяриййясини дян цзвляринин адларыны мцгайися едир, тутушдурур. Мцяллиф йазыр:
совет алими К.Е.Майтинскайа вя В.И.Лыткин дя ещтийат едяряк “Беляликля, сибир-авропа дилляри арасындакы уйьунлуглары тясадцфи
мцдафия етмишляр. вя ялагя кими айдынлашдырмаг олмаз. Йеэаня мцмкцн олан изащ
Фин алими (фин-угоршцнасы) Е.Итконен 1962-ъи илдя чап етдирди- сибир-авропа дилляри арасындакы эенетик гощумлуьун мювъуд ол-
йи “Фин-угор улу дилинин фонетик вя морфоложи гурулушу” (“Фоне- масыдыр”. Бунунла да мцяллиф гейд едир ки, гощумлуг щеч олма-
тический и морфологический строй финно-угорского языка-ос- са бир сыра дил аиляляри арасында мцмкцн ола биляр.
ЫЫ. Урал, о ъцмлядян сами, щами, шумер вя бир сыра диэяр дил-
l Урал-Алтай нязяриййяси мцасир мярщялядя

новы”) адлы китабында фин-угор вя щинд-авропа дилляринин эенетик

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


гощумлуьу фикрини сюйлямишдир. лярин мящз Щинд-Авропа дилляри иля гощумлуьу нязяриййяси бир
Маъар дилчиси Д.Дечи урал вя щинд-авропа дилляринин гощум- чох алимлярин ъящди иля бу дилляри бир-бири иля баьлайыр.
луьунун ялейщиня олмушдур. О, щям дя Урал вя Алтай дилляринин
юз араларындакы гощумлуьуну да инкар етмишдир. Онун фикринъя,
урал (фин-угор вя самоди) дилляри диэяр диллярля щеч бир гощумлуг
мцнасибятиня малик дейилдир. Д.Дечи урал вя щинд-авропа дилляри
арасындакы лексик вя морфоложи уйьунлуглары тясадцфи бир щал са-
йыр. Она эюря, урал вя щинд-авропа дилляринин цмуми улу диля аид
олмасы мцмкцн щесаб олунмур. Урал вя щинд-авропа нязяриййя-
си иля баьлы ашаьыдакылары демяк мцмкцндцр:
Ы. Щинд-Авропа, сами-щами, урал, алтай, шумер вя диэяр дилля-
рин гощумлуьу нязяриййяси ХХ ясрин яввялляриндя Х.Педерсен
тяряфиндян иряли сцрцлмцшдцр. Юз нювбясиндя щинд-авропа-сами,
шумер-щинд-авропа, шумер-картвел, урал-чукот дилляри арасындакы
гощумлуг нязяриййяси дя бир чох алимляр тяряфиндян иряли сцрцл-
мцшдцр.
Гощум диллярин мцгайисяли-тарихи Н.Н.Поппенин “Алтай дилляринин гаршылыглы
юйрянилмясиндя гурулуш лингвистикасы- гощумлуьу щаггында мясялянин мцасир
58 нын дяйишмяси методу барядя мювгейи вя тарихи” мярузяси 59
Dярслик

Dярслик
Мяним мярузям (Н.Н.Поппенин - Б.Х.) тцрк дилляринин
Структур нязяриййяси иля Прага дилчилик мяктяби ХХ ясрин 20-
монгол дилляри иля гощумлуьу щаггында мясяляйя щяср олуна-
ъи илляринин ахырында кечмиш Чехословакийада мяшьул олмушдур.
ъаг. Мян, ясасян, бу мясялянин тарихи вя мцасир мювгейиня
Исвечря дилчиси Фердинанд де Сюссцрцн нязяри консепсийасы башга-
тохунаъаьам.
ларындан сечилмишдир. О, диля йалныз синхрон истигамятдя бахмыш-
дыр. ХЫХ ясрин 80-ъи илляриндя рус алими Бодуен де Куртене диля
синхрон йанашманы мцяййян дяряъядя нязярдя сахламышдыр.
Алтай дилляринин, йяни монгол, тцрк, тунгус дилляринин мцга-
йисяли тядгигаты узун бир йол кечмишдир. Бу йол щяр йердя дцз,
щамар вя тящлцкясиз дейил: ону сечянляр дяфялярля йолуну азмыш,
Америка структурализм мяктябинин нцмайяндяляри Л.Блум- ъянэялликлярдя узун мцддят сярэярдан эяздикдян сонра йенидян
l Урал-Алтай нязяриййяси мцасир мярщялядя

филд, З.Харрис, Е.Найда, Н.Хомский вя башгалары дистрибутив (тяс- бу йола чыхмыш вя юз сяйащятлярини давам етдирмишляр. Яэяр ин-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ниф етмяк) вя дескриптив (тясвири) лингвистикадан бящс етмишдир. ди бизим гаршымызда эениш вя дцз йол салыныбса, бунун цчцн биз
Лондон структурализм мяктябинин нцмайяндяляри Г.Суит, ону саланлара вя бизи гаршыдакы узун йолун эюрцндцйц йцксякли-
Д.Ъоунз вя диэярляринин бу мясяля иля баьлы консепсийалары ол- йя чыхаранлара миннятдарыг. Бу йердян биз эерийя бахаркян кеч-
мушдур. Бу проблемля Г.Д. Санжейев, В.Н.Топоров да мяшьул дийимиз йола нязяр сала билярик.
олмушдур. Алтай дилляринин мцгайисяли юйрянилмясиндя ики ясас дюврц
фяргляндирмяк олар. Биринъи дювр одур ки, бу дювр ярзиндя Алтай
дилляри айры-айры груплара бюлцнмямиш вя тядгигатчыларын нязярин-
ъя, бюйцк бир дил аилясинин цзвляридир вя онлар тез-тез юз адларыны
дяйишир, мигдары ейни олмурду. Инди онлар Урал-Алтай дилляри ад-
ланыр вя буна эюря дя бу дюврц Урал-Алтай дюврц адландырмаг
олар. Бу дюврцн яксиня олараг икинъи дювр беля характеризя олу-
нур ки, Алтай дилляри яввялдян хцсуси бир груп кими сечилмиш, чцн-
ки о вахта кими дягигляшдирилмишдир ки, ян сых гощумлуг (яэяр,
цмумиййятля, Урал-Алтай дилляринин гаршылыглы гощумлуьу щаг-
гында данышмаг оларса) щяр шейдян яввял тцрк вя монгол дилля-
рини баьлайыр, щямчинин ола биляр ки, тунгуз дилини дя. Нятиъядя
бу диллярин тядгигатчыларынын сяйи она йюнялир ки, онларын бир-бири- Н.Н.Поппенин “Тцрк дилляринин монгол,
ня олан мцнасибятлярини, урал дилляриня олан мцнасибятлярини (да- тунгус, фин-угор вя самоди 1 дилляри иля
ща дягиг десяк, самоди вя фин-угор дилляриня) дягиг юйрянсинляр, гощумлуг ялагяляри” барядя тезисляри
она эюря дя унутмаг олмаз ки, хцсусян мцгайисяли Алтай дилчи-
60 лийинин башланьыъы бу дювря тясадцф едир. Ялбяття ки, буну тясдиг
61
етмяк щеч дя дцзэцн олмазды ки, Алтай мцгайисяли дилчилийинин
Dярслик

Dярслик
Ы. Алтай диллярини–тцрк, монгол, тунгус диллярини мцгайисяли
биринъи дюврц тамамиля файдасыз кечиб, чцнки бу дювр щазырлыг
юйряндикдя онларын тарихини ики ясас мярщяляйя (Урал-Ал-
дюврц иди. Айры-айры диллярин методсуз вя системсиз юйрянилмяси
тай вя Алтай мярщяляляриня-Б.Х.) айырмаг олар. Тцрк дили
вахты артыг алтай дилчилийи цчцн ютцб кечмишдир.
вя йахын гощум дилляр биринъи мярщяля ярзиндя Урал-Алтай
Алтай мцгайисяли дилчилийи юз йолу иля эедир. Онунла паралел
дилляриндян айрылмамышдыр. Икинъи мярщяля ися характерик-
Урал-Алтай дилинин нязяриййяси, даща доьрусу, алтай дилляринин
дир она эюря ки, тцрк, монгол вя тунгус дилляри айрыъа бир
урал дилляри иля гощумлуг фярзиййяси мювъуд олмушдур.
група айрылмыш–Алтай дилляр групуну йаратмышдыр. Алтай
дилляринин мцгайисяли юйрянилмяси бу икинъи мярщялядян
Гейд: Н.Н.Поппенин бу мярузяси I Тцрколожи гурултайда сюй-
лянилмишдир.
башламышдыр.

ЫЫ. Тцрк дилляринин диэяр диллярля гощумлуг ялагяляри илк дяфя


Ф.И.Страленберг тяряфиндян гейд едилмишдир. Сонралар онун
l Урал-Алтай нязяриййяси мцасир мярщялядя

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


нязяриййясинин инкишафы иля баьлы Раскын “Скиф” вя Миллерин
“Туран” дилляр нязяриййяси йаранмышдыр.

ЫЫЫ. Тцрк, монгол, тунгус, самоди вя фин-угор дилляринин го-


щумлуьу – Урал-Алтай нязяриййяси юз башланьыъыны М.Кас-
трен вя Шотт дюврцня апарыр.

ЫВ. Урал-Алтай дилляриня йапон дилинин мяхсуслуьуну сцбут


едян тяшяббцсляр олмушдур. Лакин индийя гядяр буну мц-
вяффягиййятли щесаб етмяк мцмкцн дейилдир.

В. Урал-Алтай дилляринин гощумлуг ялагяси мясяляси чох тез


ортайа чыхмышдыр. Урал-Алтай нязяриййясинин мющкям юзц-

___________
1. Самоди дилляриня ненес, енес, селкуп, нганасан дилляри дахилдир.
лц (бцнювряси) олмадыьы цчцн бу група дахил олан диллярин
бир чоху юйрянилмямишдир.

ВЫ. Щазыркы дюврдя самоди вя фин-угор дилляринин, бир тяряфдян


дя тцрк, монгол вя диэяр диллярин гощумлуьу сцбут олун-
62 мушдур.
63
Dярслик

Dярслик
ВЫЫ. Тунгус дилинин тцрк вя монгол дилляриня мцнасибяти мя-
сяляси ашкар едилмишдир. Онларын йахынлыьынын вя ялагя тари-
хинин мцхтялиф сябябляри ола биляр.

ВЫЫЫ. Тцрк вя монгол дилляри щягигятян йахын гощумдур вя


бир цмуми улу диля дахилдир. Тцрк-монгол дилляринин дил бир-
лийи мцддятиндя тцрк-чуваш дил бирлийи мярщяляси дя юзцнц
эюстярмишдир. Гядим тцрк йазылы абидяляринин дили (Орхон)
улу тцрк дилиня чох йахындыр.

Гейд: Н.Н.Поппенин бу тезисляри I Тцрколожи гурултайда


сюйлянилмишдир.
l Урал-Алтай нязяриййяси мцасир мярщялядя

Урал-Алтай дил аилясиня юз арала-


рында гощум олан Урал вя Алтай дилля-
ри дахилдир.
(коми-пермйак) дилини хцсуси олараг айырмамыш, ону коми-зыр-
йан дилинин диалекти кими мцяййянляшдирмишдир. Хариъи алимляр
Урал дилляри фин-угор дилляринин чохусунун адыны кющня терминлярля ишлятмиш-
ляр. Мясялян: черелис-мари, вотйак-удмурт, вогул-манси, остйак-
ханты, лопар-саам.
64 Мари дили иля мяшьул олан дилчиляр онун тяркибиндя ики ядяби
65
Урал-Алтай дилляринин Урал голу ики групдан тяшкил едилмиш- дили айырмышлар: даь-мари вя лугов-шярг мари дилляри. Бунларын
Dярслик

Dярслик
дир: а) угро-фин, йахуд, фин-угор вя б) самоди. щяр биринин юз ядяби нормалары вардыр. Лакин лугов-шярг мари
дили цмуми ядяби дил кими даща апарыъы рол ойнайыр.
а) угро-фин, йахуд фин-угор дилляри. Юз араларында йахын го- Фин-угор дилляринин тяснифи иля М. А. Кастрен дя мяшьул ол-
щум олан угро-фин, йахуд фин-угор дилляри ашаьыдакы йарымгруп- мушдур. Бир чох вахт беля щесаб олунур ки, М. А. Кастренин тяс-
лара бюлцнцр: нифи кющнялмишдир. М. А. Кастрен волга бойу йарымгрупуна
1) Прибалтика- фин йарымгрупу: фин, естон, карел, иъор, вепс, мордов вя мари диллярини дя гошмушдур. Щалбуки бу дилляр бир-би-
водс, ливс дилляри. риндян юз грамматик хцсусиййятляриня эюря кяскин сурятдя
2) Волга бойу йарымгрупу: мокша-мордов (мокшан) , ерзйа- фярглянирляр. Б. А. Серебренников мари вя мордов дилляринин
мордов (ерзйан), даь-мари вя лугов-мари дилляри. мцгайисяли тящлилиндян беля бир нятиъяйя эялмишдир ки, мари дили-
3) Перм йарымгрупу: удмурт, коми-зырйан, коми-пермйак дил- ни перм, мордов дилляриня аид етмяк олмаз. Мари дили урал дилля-
ляри. риня дахил олан мцстягил бир дилдир. Ону башга бир група кечирмяк
4) Угор йарымгрупу: ханты, манси вя маъар дилляри. дцзэцн дейилдир.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


5) Саам (гядим ады лопар) дили. Бу дил фин-угор дилляри арасын- Фин-угор дилляринин яксяриййяти кечмиш Совет Иттифагынын яра-
зисиндя йайылмышдыр. Мясялян: удмуртлар Удмурт, коми-зырйан-
l Урал-алтай дил аиляси вя онун тяснифи

да еля бир йер тутур ки, неъя чуваш вя йакут дилляри тцрк дил-
ляри арасында еля бир йер тутур. Мялумдур ки, чуваш вя йа- лар Коми, мариляр Мари, мордовлар Мордов Мухтар Республи-
кут дилляри еля бир инкишаф йолу кечмишдир ки, нятиъядя диэяр каларында, естонлар Естонийада йашайырлар. Бундан башга, ма-
тцрк дилляриндян кяскин шякилдя фярглянмишдир. риляр, мордовлар, удмуртлар диэяр яразилярдя вя Мухтар Рес-
Фин-угор дилляринин тяснифи иля хариъдяки алимляр дя мяшьул ол- публикаларда да мяскунлашмышдыр. Ханты, манси дилляриндя даны-
мушдур. Хариъдяки алимляр йухарыдакы тяснифдян фяргли олараг шан ящалинин ясас щиссяси Тцмен вилайятинин Ханты-Манси милли
фин-угор диллярини ики бюйцк гола айырмышлар: 1) Угор голу бурайа даирясиндя йашайыр. Коми-Пермйак дилиндя данышанлар ися Перм
йухарыдакы угор йарымгрупу вя маъар дили дахилдир; 2) Фин-перм Вилайятинин Коми-Пермйак милли даирясиндя мяскунлашмышдыр.
голу. Бу, перм вя волга йарымгрупларындан ибарятдир. Хариъдяки Карелляр Карелийа Мухтар Республикасында, о ъцмлядян Калинин
алимляря эюря, фин-Волгабойу дилляри ясасында Прибалтика-фин гру- вя Вологод вилайятиндя йашайыр, карел дилиндя данышырлар. Карел
пу формалашмышдыр. Ейни заманда Волгабойу йарымгрупуна йу- дили йазысы олмайан дилдир. Йери эялмишкян гейд едяк ки, фин-угор
харыда эюстярилян диллярля йанашы, саам дили дя дахил едилмишдир. дилляриня дахил олан водс, иъор, пенс, ливс вя кол-саам дилляринин
Бундан башга, фин-угор диллярини тядгиг едян хариъи алимляр, о дя йазысы йохдур. Бунлардан кол-саам дили Естонийада, Карели-
ъцмлядян Д.Дечи перм йарымгрупунун тяркибиндя коми-перм йада, Санкт- Петербургда вя Мурманскда йайылмышдыр. Саам ди-
ли (кол-саам) Исвечрядя, Норвечдя вя Шимали Финландийада да иш-
лядилир. Фин-угор дилляриня дахил олан фин вя маъар дилляриндя
данышан ящали Финландийада, Маъарыстанда йашайыр. Бундан баш-
га, маъарлар Карпатйаны Украйнада, Румынийада, кечмиш Че- Алтай дилляри
хословакийада, Йугославийада йашайырлар.
66 б) Самоди дилляри. Урал дилляринин Самоди групуна ненес,
67
енес, нганасан вя селкуб дилляри дахилдир. Онларын йайылма яра- Урал-Алтай дилляринин Алтай голуну цч дил групу тяшкил едир:
Dярслик

Dярслик
зиси кечмиш Совет Иттифагынын шимал уъгарыдыр. Ненесляр Архан- а) монгол, б) тунгус-манъур, ъ) тцрк.
келск вилайятинин Ненес милли даирясиндя, Тцмен вилайятинин Йа-
мал-Ненес милли даирясиндя вя Краснойарск дийарынын Таймыр
милли даирясиндя йашайырлар. Ненесляр гисмян Тцмен вилайятинин а) Монгол. Монгол групуна ашаьыдакы дилляр дахилдир:
Ханты-Манси милли даирясиндя вя Колс йарымадасында мяскун-
лашмышдыр. Самоди халгларынын кющня ады самодиляр термини иля 1) Монгол вя халха-монгол дили. Бу дил Монголустан Халг
адландырылмышдыр. Мясялян: ненес-йурак самодиляри, енес-йени- Республикасынын яразисиндя вя Чиндя монголларын йашадыьы
сей самодиляри, селкуп-остйак самодиляри, нганасан-тавгийа мухтар районда йайылмышдыр. Монголшцнасларын бир чоху-
самодиляри. Ненесляр диэяр самоди халглары иля мцгайисядя сай нун тяснифатында монгол ( йахуд халха ) дили монгол дили-
чохлуьуна вя гядимлийиня эюря фярглянирляр. нин шярг групуна дахил олмушдур.
2) Бурйат, йахуд бурйат-монгол дили. Бу дилдя Бурйатда, Ир-
Гейд: Йурак (ъямдя йураклар) сюзц ненес дилиндя ишлянир. Йур кутск вя Чита вилайятляриндя данышырлар.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


(йахуд йурщ) ненес дилиндя “йцз” мянасыны верир, -ак
3) Монгол дили. Яфганыстан вя Шимали Щиндистанда йашайан
ися сюздцзялдиъи шякилчидир.
l Урал-алтай дил аиляси вя онун тяснифи

“бюйцк монголлар” да бу дилдя данышырлар. Монгол дили


узун мцддят ону ящатя едян калмыг диалектляринин фоне-
Фин-угорчулар арасында самоди дилляринин тяснифи иля баьлы ва-
тик, лексик, грамматик хцсусиййятляринин тясир вя нцфузуну
щид фикир йохдур. Бир груп фин - угорчулара эюря, самоди дилляри
щисс етдирир.
груплара айрылмыр. Диэярляриня эюря, самоди дилляри ики йарымгру-
4) Ойрот дили.Ойрот дили Монголустанын шимал- гярбиндя вя Чи-
па бюлцнцр:
нин Синтезйан яразисиндя йайылмышдыр.
1) Шимал, йахуд шимал-шярг йарымгрупу: ненес, енес, нгана-
5) Калмыг дили.Калмыг дили Калмыг яразисиндя ишлядилир. Бу дил
сан дилляри.
елми ядябиййатларда тез-тез ойрот дили дя адланыр.Амма
2) Ъянуб, йахуд ъянуб-шярг йарымгрупу: селкуп дили.
калмыг дили ойрот дилиндян айрылыр, фярглянир.
Маъар дилчиси П. Хайду ъянуб йарымгрупуна селкуп дилиндян
6) Монгор дили.Монгор дили Чин яразисиндя, тяхминян Хуан-
башга сайан-самоди дилини дя аид етмишдир.
хе чайынын йухары ахарында йайылмышдыр.
7) Дагур дили.Дагурлар Чин яразисиндя, тяхминян Хайлар чайы-
нын щювзясиндя йашайырлар. Дагур дилини халха дили иля бир-
ликдя шярг групунда да вермяк олар. Онларын щяр икиси фо-
нетик-грамматик хцсусиййятляриня эюря, диэяр монгол дил- 3) Нанай (йахуд голд) дили. Хабаровскинин эениш яразисиндя,
ляриндян фярглянирляр. Приморийада вя Чинин шималында ишлядилир.
Ийирминъи ясрин 50-ъи илляринин ахырларында Б.Х.Тодайев мон- 4) Удей дили. Амур чайы бойунъа мяскунлашмыш удейлярин ди-
гол дилини щяртяряфли тядгиг етмишдир. Беля бир нятиъяйя эялмишдир лидир. Удейляр нанайларла вя бу дилин мцхтялиф диалектляри
ки, Чин яразисиндя монгол, дагур, монгор дилляриндян башга, иля гоншулугдадыр.
68 баоан, дунсйан дилляри дя (Чинин Гансу яразисиндя ) йайылмышдыр. 5) Манъур дили. Шимали Чин яразисиндя (Манъурийада) йайыл-
69
Монголшцнаслардан Г.Д. Санжейев монгол дилинин тяркибин- мыш вя щазыркы дюврдя демяк олар ки, нясли кясилмишдир.
Dярслик

Dярслик
дя 6 мцстягил дил айырмышдыр: монгол, монгор, дагур, ойрот, бур- Тунгус-манъур дилляринин тяркибиня адлары садаланан дилляр-
йат вя монгол (халха-монгол) дилляри. Хариъи монголшцнаслар, о дян башга, неэидал, солон, орокс, ороч, улч дилляри дя дахилдир.
ъцмлядян Н. Поппе цч монгол групунда 6 мцстягил монгол ди- Тунгус-манъур дилляриндян евенк, евен, нанай дилляринин чохлу
лини тясниф етмишдир. Онлары, ясасян, фонетик принсип ясасында бюл- диалект вя шивяляри вардыр. Бу диллярин диалект вя шивяляри фонетик,
мцшдцр. Н. Поппе сюзцн яввялиндя ф, х сясляринин иштирак етмя- лексик вя грамматик хцсусиййятляриня эюря, бир-бириндян кяскин
синя эюря, монгол дилини цч йарымгрупа айырмышдыр: шякилдя фярглянир. Бу, ону эюстярир ки, кечмишдя тунгус-манъур
1) груп- ф: монгор дилиндя, мяс.: фулан “гырмызы”. халгы вя тайфасы бир-бириндян тяърид олунараг кючяри щяйат тярзи
2) груп- х: дагур дилиндя, мяс.: хулан “гырмызы”. кечирмиш, эениш тайга вя тундрада юз марал сцрцляри цчцн отлаг
3) груп-сыфыр: монгол, калмыг, бурйат, шярги монгол (халха) йерляри ахтармышлар. Беляликля, бир-бириндян айры дцшмцш халгын
дилляриндя, мяс.: улан “гырмызы”. дилиндя диалект фяргляри йаранмышдыр. Мяс.: евен дилиндя беш ди-
Н. Поппе цчцнъц групу (груп-сыфыр) юз нювбясиндя а вя о алект формалашмышдыр. Бунун тяркибиндя ийирмийя йахын кичик ди-
сясляринин иштирак етмясиня эюря, ики йарымгрупа бюлмцшдцр: Ы. алект вя шивяляр мцяййян едилмишдир.Йахуд, нанай дилиндя дюрд

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


йарымгруп-а. Мяс.: монгол вя калмыг дилляриндя ъола “гайыш, диалект вардыр.
кямяр”. Тунгус-манъур дилляринин тяснифи мясяляси иля XIX ясрдя
l Урал-алтай дил аиляси вя онун тяснифи

ЫЫ. йарымгруп-о. Мяс.: халха-монгол вя бурйат дилляриндя ъо- Л.Шренк дя (1883-ъц ил) мяшьул олмушдур. XX ясрин яввяллярин-
ло “гайыш, кямяр”. дя П. Шмидт, Л. Штернберг вя башгалары тез-тез тунгус-манъур дил-
ляринин тяснифиня диггят йетирмишляр. Л. Шренк тунгус-манъур дил-
б) Тунгус-манъур дилляри. Тунгус-манъур дилляри башлыъа ляриндя ики голу айырмышдыр:1) шимал, йахуд сибир; 2) ъянуб, йахуд
олараг Узаг Шяргдя, кечмиш Совет Иттифагынын шимал-шяргиндя вя манъур. О ъцмлядян П. Шмидт тунгус-манъур диллярини ики група–
Чинин шималында (Манъурийада) эениш йайылмышдыр. Алтай голуна тунгус вя манъур дилляриня айырмышдыр. Л.Штернберг ися цч групу
дахил олан тунгус-манъур дилляри ашаьыдакылардыр: айырд етмишдир: 1) евен групу, 2) нан групу, 3) манъур групу.
1) Евенк ( йахуд щягигятдя тунгус) дили. Бу дилдя данышан Тунгусшцнаслыьа аид бязи ядябиййатларда (1932-1939-ъу ил-
ясас ящали Краснойарск дийарынын Евенк милли даирясиндя ляр) тунгус-манъур дилляри ики група бюлцнмцшдцр:1) шимал, йа-
мяскунлашмышдыр.Бундан башга, евенкляр Йакутийанын худ тунгус групу – евенк, евен (ламум) дилляри вя 2) ъянуб, йа-
гярбиндя вя Бурйат Мухтар Республикасынын шималында, о худ манъур групу – манъур, нанай (голд), удей дилляри.
ъцмлядян Охот дянизинин сащилиндя йашайырлар. Алимляр, о ъцмлядян И.Бентсинг юз тяснифиндя 1932-1939-ъу
2) Евен (йахуд ламут) дили. Ясасян, Йакутийанын шимал-шяр- иллярдяки бюлэцнц ясас истигамят кими эютцрмцшдцр. Индики
гиндя, Магаданда, Камчаткада йайылмышдыр. дюврдя тунгус-манъур дилляринин тяркибиндя цч гол айрылыр:
1) шимал, йахуд тунгус голу – бурайа евенк, евен, неэидал вя дудларындан кянарда да йашайыр. Мясялян, Азярбайъан халгы
солон дилляри дахил олур; 2) ъянуб голу – бурайа нанай, орокс, тякъя Азярбайъанда, Иранда (Ъянуби Азярбайъанда) дейил, дцн-
ороч, улч вя удей дилляри аид олур; 3) гярб, йахуд манъур голу– йанын мцхтялиф йерляриндя йашайырлар. Еляъя дя бу, диэяр тцрк дил-
бурайа манъур вя чжур-чжен дилляри аиддир. ли ящалийя дя аиддир.
Тцрк дилляринин тяснифинин бюйцк тарихи вардыр. Бу проблемля
70 ъ) Тцрк дилляри. Тцрк дилляри алтай аилясиня дахил олан азяр- орта ясрлярдя дя мяшьул олмушлар. Мясялян, Мащмуд Кашьари
71
байъан, тцркмян, газах, гырьыз, юзбяк, башгырд, гарагалпаг, ка- мяшщур “Дивани лцьят-ит-тцрк” китабында тцрк диллярини тясниф ет-
Dярслик

Dярслик
рачай-балкар, татар, тувин, чуваш, йакут, хакас, ойрот ( йахуд даь- мишдир. Бунунла о, тцрк дилляриндяки фонетик, морфоложи хцсусий-
лыг-алтай), кумык, шор, караим, ногай, уйьур, тцрк, гагауз, сары йятляри эюстярмишдир. Бу хцсусиййятляр башлыъа олараг мцасир тцрк
уйьур, салар, долган, камасин, каракас (йахуд тофалар) вя чулым дилляриндя горунуб сахланылмышдыр.
татарларынын дилляриндян ибарятдир. Бу диллярдя данышан ящали йыь- Тцрк дилляринин тяснифи иля XIX ясрдя мяшщур рус тцркологла-
ъам шякилдя ашаьыдакы яразилярдя йашайырлар. рындан В.В.Радлов, Н.И.Илминский, И.Н.Березин, Н.А.Аристов,
Азярбайъанда, Иранда (Ъянуби Азярбайъанда) азярбайъанлы- Н.Ф.Катанов, XX ясрин яввялляриндя Ф.Е.Корш, А.Н.Самайло-
лар, Тцркмянистанда тцркмянляр, Газахыстанда газахлар, Гырьы- вич, нисбятян сонралар В.А.Богородитски, С.Е.Малов, И.А.Бат-
зыстанда гырьызлар, Юзбякистанда юзбякляр, Башгырдыстанда баш- манов вя башгалары мяшьул олмушдур. Тцрколоэийада тцрк дилля-
гырдлар, Гарагалпаг Мухтар Республикасында гарагалпаглар, Та- ринин тяснифи иля баьлы ян эениш йайылмыш бюлэц А.Н.Самойловичя
тарыстанда татарлар, Тувада тувинляр, Чувашда чувашлар, Йакутийа- мяхсусдур. А.Н.Самойлович тцрк диллярини алты ясас група айыр-
да йакутлар, Хакасийада хакаслар, Даьлыг Алтай Мухтар вилайя- мышдыр:
тиндя ойротлар (йахуд даьлыг-алтайлар), Даьыстанда кумыклар, Ка- 1) р-групу – булгар, йахуд чуваш: мцасир чуваш вя гядим

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


бардин Балкарда, Гарачай Чяркяздя вя Ставропол дийарында ка- булгар дилляри;
рачай-балкарлар (щям дя бу яразилярдя ногайлар да йашайыр), Ке- 2) д-групу – уйьур,йахуд шимал-шярг: мцасир каракас, салар,
l Урал-алтай дил аиляси вя онун тяснифи

меров вилайятинин ъянубунда, Хакас Мухтар вилайятинин гоншу- тувин, хакас, шор, сары уйьур вя йакут дилляри; гядим Орхон-
луьунда шорлар, Краснойарск дийарында тофалар (каракаслар) вя Йенисей йазылы абидяляринин дили (V-VIII ясрляр) вя гядим
камасинляр, Новосибирск вилайятиндя чулымлар, Молдовада вя уйьур дили (V-X ясрляр);
Румынийада гагаузлар, Литвада, Украйнада, о ъцмлядян Полша- 3) тау-групу – гыпчаг, йахуд шимал-гярб: гырьыз, кумык, ка-
нын ъянубунда караимляр, Тцркийядя, Балканда (Болгарыстанда рачай-балкар, караим, башгырд, татар, газах, ногай, гара-
вя гисмян кечмиш Йугославийада) тцркляр, Чинин гярбиндя Син- галпаг, ойрот (даьлыг-алтай) дилляри;
тезйан Уйьур Мухтар вилайятиндя, Газахыстанда (гисмян) уй- 4) таьлык-групу – ъыьатай, йахуд ъянуб-шярг: мцасир юзбяк
ьурлар, Гярби Чиндя Аксу чайынын щювзясиндя сары уйьурлар вя вя гара татар, гядим ъыьатай дили (XV яср);
саларлар (сары уйьур вя салар дилляри уйьур дилиня чох йахындыр), 5) таьлы-груп – гыпчаг-тцркмян, йахуд орта груп: Харязм
Йакутийанын шимал-гярб щиссясиндя долганлар (долган дили йакут юзбякляринин дили;
дилиндян бир чох ъящятдян фярглянир). 6) ол-груп – тцркмян, йахуд ъянуб-гярб: тцркмян, азярбай-
Бурада тцрк дилляринин щяр биринин даща чох йайылдыьы ярази- ъан, тцрк вя гагауз дилляри.
республика вя мухтар вилайятляр эюстярилмишдир. Щалбуки, щяр бир А.Н.Самойловичин тцрк диллярини фонетик принсип ясасында тяс-
тцрк дилляриндя данышан ящали эюстярилмиш конкрет яразилярин щц- ниф етмяси тцрколоэийада бюйцк тарихи рол ойнамышдыр.
Сон дюврлярдя тцрк дилляринин дяриндян тяснифи сащясиндя демишдир) адландырмышдыр. Бундан башга, М.Ресенен йакут дили-
мяшщур тцрколог вя алтайшцнас Н.А.Баскаковун зящмяти бю- ни тцрк дилинин мцстягил бир групу кими айырмышдыр. О, бир чох
йцкдцр. Онун тяснифи фяалиййят эюстярян бцтцн тяснифлярин синте- алимлярин чуваш дилини “тцркляшмиш фин-угор халгларынын гарышыг ди-
зиндян ибарят олмагла йанашы, щям дя фярглидир. Фярглидир она эю- ли” щесаб етмяляринин ялейщиня олмушдур. Чох щаглы олараг
ря ки, Н.А.Баскаков тцрк халгларынын тарихи ялагялярини, милли тцрк М.Ресенен чуваш дилини гарышыг дил йох, ясл тцрк дили кими гейд ет-
72 дилляринин формалашмасынын тарихи шяраитини якс етдирмишдир. О, мишдир. Чуваш дили тцрк дилляриня аид чохлу архаик вя итирилмиш хц-
73
тцрк дилляринин инкишаф тарихини беш мярщяляйя айырмышдыр: 1) ал- сусиййятляри горуйуб сахламышдыр.
Dярслик

Dярслик
тай, 2) щун (бизим еранын V ясриня гядяр), 3) гядим тцрк (V-X Н.Поппе сятщи бир шякилдя тцрк дилляринин тяснифи иля баьлы фикир
яср), 4) орта тцрк (X-XV яср) вя 5) йени тцрк (XV-XIX яср). сюйлямишдир. М.Ресенендян фяргли олараг Н.Поппе тцрк диллярини
Щун дюврцндя тцрк дилляринин ики голу формалашмышдыр: 1) ики ясас група айырмышдыр: 1) р групу дилляри – волга-булгар (гя-
гярби щун дилляри вя 2) шярги щун дилляри. Гярби щун дилляри ики дим) вя мцасир чуваш дили; 2) з групу дилляри – йердя галан ди-
група айрылмышдыр: булгар групу вя оьуз-карлуг-гыпчаг гру- эяр тцрк дилляри. Н.Поппенин фикринъя, йалныз икинъи ясас групу ал-
пу. Булгар групу р-л, оьуз-карлуг-гыпчаг групу ися з-ш, д-т фо- ты група айырмаг мцмкцндцр.
нетик хцсусиййятлярля фярглянирляр. Шярги щун дилляри дя юз нювбя-
синдя ики група – уйьур-оьуз вя гырьыз-гыпчаг групларына айрыл-
мышдыр. Бу групларын щяр икиси з-ш, д-т фонетик хцсусиййятлярин ха-
рактериклийи иля мювъуддур.
Гядим тцрк мярщялясиндя булгар групундан хязяр вя бул-
гар дилляри формалашмышдыр. Оьуз-карлуг-гыпчаг групундан гып-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


чаг-оьуз вя карлуг дилляри ярсяйя эялмишдир. Уйьур-оьуз гру-
пундан уйьур-тцрк, гырьыз-гыпчагдан ися гядим гырьыз дили ай-
l Урал-алтай дил аиляси вя онун тяснифи

рылмышдыр.
Тцрк дилляринин тяснифи иля мяшьул олмуш хариъи тцркологларын
мювгеляри рус тцркологларындан о гядяр дя фярглянмямишдир. Фин
алими Г.И.Рамстедт тцрк диллярини алты група айырмышдыр. Онун бу
тяснифи А.Н.Самойловичин йухарыда гейд олунан бюлэцсцндян
чох аз фярглянмишдир.
Фин тцркологу вя урал-алтайшцнас М.Ресенен тцрк диллярини
тясниф едяркян Г.И.Рамстедтин тяснифини ясас эютцрмякля йанашы,
бир сыра дягигляшмяляр дя апармышдыр. Мясялян, Г.И.Рамстедт-
дян фяргли олараг гыпчаг групуну гярб групу адландырмышдыр.
М.Ресенен вя А.Н.Самойлович ону “шимал-гярб” групу кими
бюлмцшдцр. А.Н.Самойлович тцркмян, азярбайъан, тцрк вя гагауз
диллярини ол-групуна (йяни ъянуб-гярб) дахил етмишдир. М.Ресе-
нен ися ону ъянуб-шярг групу кими (Г.И.Рамстедт ъянуб групу
74
Dярслик

Dярслик
75
Шимали Урал-Алтай дилляри цчцн морфоложи ъящятдян, ясасян,
евен, мари вя самоди дилляриндя тясирлик щалда -м шякилчисинин
Урал-Алтай дилляринин тяснифатынын мювъуд олмасы характерикдир. Бу шякилчи даща гядим -п, -б
цмумиляшмясиня тяшяббцс (>-в) -йа дахил олур. Ъянуби урал-алтай дилляриндя тясирлик щалда -
м, йахуд -п, -б (-в) щягигятян иштирак етмир.
76 Шярги урал-алтай дилляриндя (мясялян: монгол, тунгус-манъур
77
дилляриндя) б самити I шяхсин тякиндя вя ъяминдя горунуб сахла-
Dярслик

Dярслик
Урал-Алтай дил аилясинин фонетик, грамматик вя лексик хцсусиййят- нылмышдыр. Мясялян: би “мян”, бу, бид “биз”. Гярби урал-алтай
ляринин юйрянилмяси ясасында ону шярг, гярб, шимал вя ъянуб групла- дилляриндя б самити шяхс явязлийинин I шяхсинин тякиндя вя ъямин-
рына айырмаг олар. Шимали Урал-Алтай дилляриня фонетик ъящятдян евен, дя м самитиня кечмишдир: ми (мян), миз (биз).
бурйат, йакут, башгырд вя прибалтика-фин диллярини аид етмяк мцмкцн-
lУрал-Алтай дилляринин тяснифатынын цмумиляшмяси, бу дилин формалашмасы вя бу нязяриййянин гиймятляндирилмяси

дцр. Бу груп гядим с самитинин щ боьаз спирант (сцртцнян сяс) сами-


тиня вя сюзцн яввялиндя, ортасында саитлярин бир-бириня кечмяси иля ха-
рактеризя олунур. Урал-Алтай дилляринин формалашмасы

Бир гайда олараг цмумтцрк аффрикаты ъ (тш), ц (тс) пиллясиндян Урал-Алтай дилляринин формалашмасы тарихдян габагкы вахтлар-
кечяряк башгырд дилиня с сяси кими эялмишдир1. Цмумтцрк с сами- да (сющбят бизя мялум олмайан тарихдян эедир) йер кцрясиндя
ти ч пиллясиндян башгырд дилиндя спирант щ самитиня кечмишдир. гощум дилляр кими мювъуд олмушдур. О ъцмлядян ващид дил-мян-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Прибалтика-фин дилляриндя гядим т сяси с сясиня с ися спирант бя, йахуд дил-ясас кими юзцнц эюстярмишдир. Урал-Алтай дилляри
щ-йа кечмишдир. Йакут дилиндя спирант щ сюзцн яввялиндя мейда- ярази бахымындан бир-бириндян араланманын (узаглашманын) ня-
на чыхмышдыр. Йени с сяси сюзцн яввялиндя цмумтцркдяки й са- тиъясиндя формалашмышдыр. Онлар бир вахтлар ващид тайфа дилиндян
митиндян инкишаф етмишдир. Ъанлы данышыг дилиндя мцнтязям су- вя диалектиндян араланараг, ялагяни итиряряк йаранмышдыр.
рятдя вя ганунауйьун олараг щ спиранты иля явяз олунур; йакут
дилиндя сццс “йцз” (тцрк дилляринин яксяриййятиндя йцз, хакас ди-
линдя чцс “йцз” ). Йакут дилиндя ики сццс ики щццс (“ики йцз”) ки- Гябиля-тайфа тяшкилатынын тябии вя данылмаз ганунудур ки, йе-
ми тяляффцз олунур. нидян формалашмыш тайфанын щямишя айрылмаг арзусу, истяйи, о
Маъар дилиндя с самити щ мярщялясиндян (пиллясиндян) кечя- ъцмлядян ъящди баш вермишдир. Шцбщясиз, Урал-Алтай дилляри бир
ряк ящямиййятини итирмишдир. Анъаг башгырд дилиндя бу просес с- вахтлар мювъуд олмуш тайфалардан вя онларын диалектляриндян
щ кечиди мярщялясиндя галмышдыр. сонралар тюрямишдир. Башга йеря кюч етмиш тайфа ярази бахымын-
Ъянуби Урал-Алтай дилляриндя гядим ч, ц, т сясляри горунмуш, дан араланманын нятиъясиндя тяклянмиш вя тамамиля мцстягиллик
с самитинин щ-йа кечмяси баш вермямишдир. ялдя етмишдир. Бу заман айрылмыш тайфанын илк тайфа иля олан бц-
___________ тцн ялагяляри итмишдир. Сонралар айрылмыш тайфадан да йениляри
1. Сравнительная грамматика алтайских языков. Часть 1, фоне- ямяля эялмишдир.Юз нювбясиндя ящалинин сайынын артмасы нятиъя-
тика, Висбаден, 1960 синдя йени тайфалардан даща йени “эянъ” тайфалар тюрямишдир. Он-
лар да мцхтялиф сябяблярдян башга йерляря кючмцшдцр. Инди он-
ларын бир чохлары арасындакы ялагяляр гырылмышдыр. Бу просес мцн-
тязям олараг сярбяст шякилдя бир нечя минилликляр ярзиндя баш Урал-Алтай дилляринин дил-ясас кими
вермишдир. Бунунла да бир-бириндян араланмыш тайфаларын щяр бири формалашмасы вя онларын ярази
йашадыглары яразилярдя юзляри цчцн мцнасиб шяраит йаратмышдыр.
78 Тайфалар арасындакы сярщядляр дя индики кими олмамышдыр.
ъящятдян айрылмасы щаггында 79
Тайфа юзцнцн йени яразисиня мяскунлашараг мцстягиллик ялдя
Dярслик

Dярслик
етдикдян сонра илк тайфа иля олан ялагясини итирмишдир. Бу заман
онларын дилляри дя тядриъян бир-бириндян фяргли истигамятдя дяйиш- Ики гощум дилин бир-бириндян ярази ъящятдян 1000 иллик ай-
мишдир. Нятиъядя мцяййян заман мцддятиндян сонра щяр щансы рылмасындан сонра статистик щесаблама методуна эюря мцяй-
йени тайфанын дили диэяр тайфалар цчцн (гощум тайфалар нязярдя йян олунур ки, лексик тяркибдя 74 фаиз цмуми кюклц сюзляр га-
lУрал-Алтай дилляринин тяснифатынын цмумиляшмяси, бу дилин формалашмасы вя бу нязяриййянин гиймятляндирилмяси

тутулур) айдын олмамышдыр.Бу ъцр тябии йолла инкишафдан башга, лыр. Бу щесабламанын нятиъяляри эюстярир ки, 2000 илдян сонра
хариъи амилляр дя тайфанын кюч етмясиндя мцщцм рол ойнамышдыр. бу фаиз 55, 3000 илдян сонра 41, 4000 илдян сонра 30, 5000 ил-
Беля ки, ири вя хырда басгынлар, щцъумлар, йцрцшляр мяъбур етмиш- дян сонра 22, 6000 илдян сонра 16, 7000 илдян сонра артыг 12
дир ки, тайфалар, халглар мяскунлашдыглары йердян башга яразиляря фаизя чатыр.
миграсийа етсинляр. Тябии ки, гядим дюврлярдя урал-алтай дилляри
йайылдыьы яразилярдя дя бу щадисяляр аз олмамышдыр. Бу сябяб- Фин алими А.Раунун щесабламаларына эюря, маъар вя фин дил-
лярля баьлыдыр ки, йакутлар Асийанын шимал-гярб дийарында мяскян ляриндя цмуми кюклц сюзлярин сайы 21 вя 27 фаиз арасында тяряд-
салмышдыр. Йахуд, мцасир маъарларын гядим вятяни Об вя Иртыш
дцд едир. Мордов вя мари дилляри арасында 36-дан 40 фаизя гядяр,

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


чайынын щювзяси олса да, онлар тягрибян бизим ерадан яввял II
маъар вя манси дилляриндя 34 фаиз, удмурт вя коми-зырйан дилля-
миниллийин орталарында ъянуб-гярбя доьру щярякят етмиш вя би-
риндя 70 фаиз, ненес вя фин дилляриндя 15 фаиз, ненес вя маъар дил-
зим еранын VII ясриня гядяр ъянуби Уралда йерляшмишляр. Сонра
ляри арасында йалныз 13 фаиздир. Беляликля, А.Раунун щесаблама-
гярбя доьру кюч етмиш вя Авропанын орталарында эюрцнмцшляр.
сына эюря, фин-угор вя самоди дилляринин ярази бахымындан бир-би-
Бундан башга, калмыклар щазырда Хязяр чюлляриндя, дягиг десяк,
риндян айрылмасындан 6000 илдян чох вахт кечмишдир. Бу вахтын
Волганын ашаьы ахары бойунъа йашайырлар. Йахуд монгол дилляри-
мцддяти маъар вя фин дилляриндя 4500-5000 иля, перм дилляринин
ня дахил олан монголлар Яфганыстан яразисиндя йашайырлар. Сайы бир-бириндян айрылмасы ися 1000 илдян аз дейилдир. Маъар дилинин
чох да бюйцк олмайан ногайлар XVI ясрин орталарына гядяр ъя- манси дилиндян айрылма мцддяти ися 3500 иля йахындыр. Бу ъцр
нубу-урал чюлляриня кюч етмишдир. Щазырда ися Шимали Гафгазда
мцяййян олунмуш фактлардан чыхыш едяряк урал дилляринин цму-
йашайырлар. милийи (бирлийи, дил-ясас) бизим ерадан чох габаг олмуш вя бизим
ерадан яввял IV миниллийя гядяр давам етмишдир. Фин-угор дил-
ясасы тягрибян бизим ерадан яввял III миниллийин сонундан бизим
ерайа гядяр угор вя фин-перм дил-ясаса айрылмышдыр. Иряли сцрмяк
лазымдыр ки, бизим ерадан яввял III миниллийя гядяр самоди дил-
ясасы да формалашмышдыр. Дцздцр, П.Хайду конкрет шякилдя цму-
ми самоди дилляринин формалашмасы мярщялясиндян данышмыр. монгол-тунгус-манъур дилляри. Щансы ки, бунлар прото-тцрк вя
Йалныз ону эюстярир ки, самоди дилляри “тягрибян бизим тарихя гя- монгол-тунгус-манъур дилляриндян формалашмышдыр; 2) гядим
дяр” формалашмышдыр. корейа дили, щансы ки, тяърид олунмуш шякилдя бундан мцасир ко-
Демяк олар ки, алтайшцнаслыгда лцьят тяркибинин щесабланма- рейа дили йаранмышдыр. Н.Поппе корейа дилинин тунгус-манъур ди-
сы бир проблем кими ишлянилмямишдир. Она эюря дя алтайшцнасла- линя йахын олдуьуну цмуми алтай дилляри фонду иля ясасландырыр.
80 рын тядгигатында цмуми алтай дилляри мярщялясинин формалашмасы Тунгус-манъур дилляри юз нювбясиндя фонетик хцсусиййятляриня
81
барясиндяки проблемляр щялл едилмямиш галыр. Бу суала ъавабы эюря, тцрк дилиня нисбятян монгол дилиня даща йахындыр. Н.Поп-
Dярслик

Dярслик
Г.И.Рамстедтдя, В.Котвичдя, Н.Поппедя вя башгаларында тапа пенин фикринъя, бурадан ики нятиъя цзя чыхыр: йа прототцрк дили ди-
билмирик. Н.А.Баскаков юз тяснифатында (тцрк дилляринин тяснифаты) эяр алтай дилляриндян чох еркян айрылмышдыр, йа да о, фонетик хц-
щеч олмазса, тцрк дилляринин инкишаф мярщялясиндя бизим еранын сусиййятлярини чох тез инкишаф етдирмишдир. Тцрк дилляринин мон-
V ясриня гядярки дюврц щун мярщяляси кими верир. Лакин о да Ал- гол-тунгус-манъур дилляриндян айрылмасы иля баьлы бцтцн ещтимал-
lУрал-Алтай дилляринин тяснифатынын цмумиляшмяси, бу дилин формалашмасы вя бу нязяриййянин гиймятляндирилмяси

тай мярщялясинин хронолоэийасыны эюстярмир. Бундан башга, ал- лар чох узун сцрмцшдцр.
тайшцнаслыгда алтай дил-ясасынын сонракы гол-будаглары барясиндя Ъ.Г.Киекбайев гейд едир ки, бизим тяхмини щесабламамыза
ващид фикир йохдур. Б.Владимиртсовун фикринъя, алтай дил-ясасы, эюря, ойрот (даьлыг-алтай) вя башгырд дилляриндя цмуми олан сюз
йахуд прото-алтай дили яввялъя ики гола айрылмышдыр: тцрк-монгол кюкляри 47-50 фаизя йахындыр. Татар вя мцасир уйьур дилляриндя
дил-ясас вя тунгус-манъур дил-ясас. Тцрк монгол дил-ясасын- тягрибян 53-57 фаиз, чуваш вя башгырд дилляриндя 32-35 фаиз, гя-
дан айрыъа тцрк вя монгол дил-ясас формалашмышдыр. Н.А.Баска- дим тцрк вя башгырд дилляриндя 30-33 фаизя йахындыр.
ков да Б.Владимиртсов кими юз тядгигатында алтай-дил ясасыны Нятиъя етибары иля ойрот вя башгырд дилляринин бир-бириндян ай-
тунгус-манъур вя тцрк-монгол дилляриня айырмышдыр. Алтай рылмасындан тягрибян 2500-3000 ил, татар вя мцасир уйьур дилляри-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


мярщялясинин сонларында айрыъа тцрк вя монгол дилляри ямяля нин айрылмасындан 2000 ил, чуваш вя башгырд дилляринин айрылма-
эялмишдир. сындан 3500 ил, гядим тцрк вя башгырд дилляринин айрылмасындан
Маъар алими Б.Мункеч ХХ ясрин яввялляриндя урал-алтай 4000 иля йахын мцддят кечмишдир. “Гядим тцрк лцьяти” щяр бир
аилясини ики гола айырмышдыр: 1) гярб, йахуд урал голу вя мцстягил тцрк дилиндя лцьят тяркибинин щансы сявиййядя дяйишмя-
2) шярг, йахуд алтай голу. О, алтай голуну да ики група бюлмцш- синя кюмяк етмякдя ян санбаллы мянбядир. Ъ.Г.Киекбайев дя
дцр: 1) тунгус-манъур вя 2) тцрк-монгол. Тцрк-монгол гру- бу фикирдядир. Яэяр Н.А.Баскакова эюря, тцрк дилляринин инкиша-
пу юз нювбясиндя айрыъа тцрк вя монгол диллярини тюрятмишдир. фында щун мярщяляси бизим еранын V ясриня гядяр давам етмиш-
Бунунла Б.Мункеч урал-алтай дилини “гядим дил типи”ня уъалтмыш дир. Онда улу тцрк дили бизим ерадан яввял ЫЫ миниллийя гядяр
(йцксялтмиш, галдырмыш), ондан билаваситя корейа вя йапон дилля- мювъуд олмушдур. Улу-Алтай дили ися бизим ерадан яввял тягри-
рини дя айырмышдыр. бян VI миниллийя гядяр улу Урал-Алтай дилляриндян айрылмышдыр.
Г.И.Рамстедт алтай дилляриня тунгус-манъур, монгол вя тцрк Урал-Алтай дилляринин Урал вя Алтай дилляриня айрылмасы бир нечя
дилляриндян башга, о ъцмлядян корейа дилини дя дахил етмишдир. минилликлярля баьлыдыр. Она эюря дя М.Ресененя эюря, Урал-Ал-
Она эюря, монгол вя тунгусларын улу бабалары алтай дилляри сащя- тай дилляринин формалашмасы бизим ерадан яввял Х миниллийя гя-
синин шимал щиссясиндя, тцрк вя корейалыларын улу бабалары ися ъя- дярки мярщяляйя, йяни даш дюврцня апарыб чыхарыр.
нуб щиссясиндя мяскян салмышдыр. Г.И.Рамстедтин дедикляриндян
чыхыш едяряк Н.Поппе улу алтай дилини ики гола айырмышдыр: 1) тцрк-
Ural-Altay dil birliyi (tяqribяn bizim e.я. 10-cu minilliyя qяdяr)
Урал-Алтай нязяриййясинин
мязмуну, онун ясасландырылмасы вя
гиймятляндирилмяси
82 Ural dil birliyi(tяqribяn b.e.я. VI-V
minilлiyя qяdяr)
Altay dil birliyi (tяqribяn b.e.я. VI
miniлliyя qяdяr) 83
Dярслик

Dярслик
Tцrk-monqol Tunquс-
Урал-Алтай дилляринин гощумлуьу щаггында нязяриййя
Fin-uqor dili-
яsas (tяqribяn
Samodi dili-яsas
(tяqribяn b.e.я.
dili-яsas
(tяqribяn b.e.я.
mancur dili-
яsas (tяqribяn
XIX ясрин I йарысында тядгигатчылардан Р.Раск, В.Шотт вя
b.e.я. III
minilлiyin sonu)
III minilлiyя
гядяр)
IV minilлiyя
гядяр)
b.e.я. IV
minilлiyя
М.А.Кастрен тяряфиндян иряли сцрцлмцшдцр.
гядяр)
lУрал-Алтай дилляринин тяснифатынын цмумиляшмяси, бу дилин формалашмасы вя бу нязяриййянин гиймятляндирилмяси

I. 1. Урал-Алтай дилляринин гощумлуьу щаггында нязяриййя


XIX ясрин I йарысында тядгигатчылардан Р.Раск, В.Шотт вя
М.А.Кастрен тяряфиндян иряли сцрцлмцшдцр. Онун мейдана эял-
Uqor dili-яsas Fin-perm dili- Monqol dili- Tцrk dili- мяси мцгайисяли дилчилийин тяшяккцлц вя инкишафы иля сых баьлыдыр,
(tяqribяn яsas (b.e.я. III яsas яsas
b.e.я. III miniлliyin (tяqribяn (tяqribяn щансы ки, Щинд-Авропа дилляринин юйрянилмясиндя онун наилиййят-
minilлiyin sonu vя II b.e.я. II b.e.я. II
sonu vя I minilliyin minilлiyin miniлliyя ляри мцтяхяссислярин эениш даирясинин диггятини ъялб етмиш вя йени
minilliyin ortalarы) ortalarы) qяdяr)
ortalarы) диллярин цмумилийи ахтарышларынын эенишлянмясиня имкан йаратмыш-
дыр.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Яввялляр Урал-Алтай аилясинин тяркиби фин, угор, самоди, тцрк,
Шяrqi tцrk
dillяri
Qяrbi tцrk
dillяri
монгол, тунгус-манъур дилляри иля мящдудлашырды. Сонралар бура-
йа дравид (тамил, каннада вя с.), йенисей (кет, котт, арин, ассан)
вя йапон диллярини дя дахил етдиляр. Бир чох дилляри Урал-Алтай дил-
Шяrqi samodi dillяri Qяrbi samodi dillяri
ляринин щяр щансы бир вя йа бир нечя шахяси иля мцгайися едяряк
она йахынлашдырдылар. Мяс.: Бир тяряфдян урал дилляри иля йукакир,
тцрк дили иля монгол дилинин гощумлуьунун олмасы, диэяр тяряф-
дян щям дя шумер дили иля гощумлуьу, тцрк, монгол вя тунгус-
манъур дилляринин вя корейа дилинин йахын олмасы эцман едилирди.
Шimali, vя ya тunquс qrupu Cяnubi, vя ya mancur
qrupu Ейни заманда урал-алтай аиляси тяркибинин дягигляшдирилмяси вя
эенишляндирилмяси иля йанашы, урал-алтай, йахуд анъаг урал дилляри-
ни диэяр дил аиляляри иля щяр шейдян яввял щинд-авропа дилляри иля
бирляшдирмяйя ъящд эюстярилирди. Бу истигамятдя апарылан ахтарыш-
лара Х.Педерсен юзцня мяхсус йекун вурду. О, Урал-Алтай дил-
ляринин ностратик аиля чярчивяси дейилян системдя щинд-авропа,
картвел, сами вя щами дилляри иля гощумлуьунун ещтимал олунду-
ьуну иряли сцрдц. ьунлуьу мцяййян етмяк чох чятиндир: конструксийаларын сайы
I. 2. Урал-Алтай дилляринин мцгайисяли юйрянилмяси Урал-Алтай мящдуддур вя онлар арасында мювъуд олан ялагялярин характе-
аиляси иля нятиъялянди. Фин, угор, самоди дилляри биринъийя (йяни риндян асылы олмайараг паралелляр мцхтялиф диллярдя дя ола биляр.
урал дилляриня), тцрк, монгол, тунгус-манъур, щям дя бязи дцзя- Тцрк, монгол вя тунгус-манъур дилляринин эенетик гощумлуьу-
лишлярля корейа дили икинъийя дахил едилди (йяни алтай дилляриня). ну сцбут едян системлярдя Рамстедт-Пеллийо фонетик гануну
84 Урал-алтай идейаларынын инкишафында ХХ ясрин яввялляриндя хцсуси йер тутур. Г.Рамстедт вя П.Пеллийонун фярзиййяляриня эю- 85
йени мярщяля башланмышдыр. Бунунла да урал вя алтай дилляринин ря, улу алтай дилиндя яввялъя партлайан П(йахуд нов самити Ф) ол-
Dярслик

Dярслик
эенетик гощумлуьунун елми ясасландырылмасы сащясиндя ахтарыш- мушдур. Бунлар мцасир алтай дилляриндя мцхтялиф ъцр якс олун-
лар башланды. Вя щяр бир дили айрылыгда юйрянмяйя ъящд едилди. мушдур (тунгус-П, манъур-Ф). Йахуд, цмумиййятля, щеч бир из
Онларын щансы дил яламятляри ясасында бирляшмяляри цзя чыхарылды. гоймамышдыр. Г.Д.Санжейев Рамсдедт-Пеллийо ганунуну
Нятиъядя урал дилляринин гощумлуьу щамы тяряфиндян танынды. монгол дилляриня мцнасибятдя, В.И.Тсинтсиус ися тунгус-манъур
Анъаг алтай аилясинин олмасы ися индийя гядяр ъидди мцбащисяляр дилляриня мцнасибятдя конкретляшдирмишдир.
lУрал-Алтай дилляринин тяснифатынын цмумиляшмяси, бу дилин формалашмасы вя бу нязяриййянин гиймятляндирилмяси

доьурур. Щям дя пфщ-ын тякамцлцнц беля эюстярмишдир:


II. Алтай дилляриндя мцхтялиф нювлц паралеллярин вя уйьунлугла-
рын олмасы онларын бир дил аилясиня бирляшдирилмяси цчцн ясас верир. 0 (сыфыр)
Лексик паралелляря мцхтялиф тематик групларда раст эялмяк пф щ
олар. Лакин онлардан ян чоху якинчилик мящсулларынын вя алятляри- пфщ х
нин адларында, щейвандарлыгла, метал адлары иля баьлы сюзлярдя, со- щ
сиал вя щярби терминлярдя, щямчинин титул адларында да охшарлыг вар. п
Тцрк, монгол вя тунгус-манъур диллярини бир аиляйя дахил пф

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


едяркян фонетик вя структур-фонетик яламятляря ашаьыдакылары да- ф
хил едирляр: саитлярин уйьунлуьуну, сюзцн яввялиндя сонор (бцтцн
диллярдя, тунгус-манъур дилиндян башга), сюзцн яввялиндя вя П.Пеллийо тцрк вя монгол дилляринин яввяллярдян гощум олду-
ахырында саитлярин говушмасындан йан кечилмясиня ъан атылмасы, ьуна шцбщя етмямишдир. П.Пеллийо гейд едир ки, тцрк вя монгол
йарымсаитлярин гейри типиклийи, ачыг щеъалара мейл, вурьунун дилляриндя анлаут п-нын йох олмасы просеси чох гядимдян баш-
даими йери вя с. Морфоложи гурулушда уйьун эялян эюстяриъиляр ламышдыр, лакин улу монгол дилиндя баша чатмамышдыр, чцнки
шцбщясиз ки, мювъуддур. Исим дцзялдян -чы, -чи, -чу, -чц шякилчи- XIII-XIV ясрлярдя щ-дан щамы истифадя етмишдир.
ляри вя исимдян фел ямяля эятирян -ла, -ля шякилчиляри вя башгала- ЫЫЫ. Урал-Алтай нязяриййясинин гиймятляндирилмяси чох чятин
ры. Цмуми ъящятляр арасында щямчинин грамматик формаларын вя мясулиййятли мясялядир. Она кечмяздян яввял йада салаг ки,
ямяля эялмяси формаларыны да сюйляйирляр (сюзцн кюкцнц дяйиш- диллярин щяр щансы бир охшарлыьы щеч дя онларын гощумлуьу демяк
мядян шякилчиляр артырмагла йени сюзляр дцзялтмя), юнлцк вя юн дейилдир. Хцсусиля дя, цмуми системин охшарлыьы вя йахуд якси-
шякилчилярин олмамасы, грамматик ъинслярин олмамасы, “чылпаг” ня, щям дя цмуми структур, щям дя лцьят сюзляриндяки чохлу
кюклярин мцстягил ишлянмяси. Бундан башга, шяхс явязликляринин охшарлыгларын олмасы щеч дя щямишя гощумлуьун олмасы демяк
охшарлыьы, йийялик, йерлик-чыхышлыг вя йюнлцк-йюнялтмя щалларын- дейилдир. Башга сюзля, компаративистлярин (мцгайисяли дилчилик тя-
дакы аффикслярин йахынлыьы вя с. гейд едилир. ряфдарларынын) фикринъя, охшарлыг мцхтялиф диллярин ейни аиляйя
Синтаксисдя диллярин эенетик гощумлуьундан иряли эялян уй- мянсуб олдуьуну эюстярян ъидди елми юлчц дейилдир.
III.1. Мцхтялиф диллярдя чох аз, йахуд хейли сайда лексик,
морфоложи вя диэяр паралеллярин олмасы ъидди диггят тяляб едир вя
мцяййян дяряъядя мцгайисяли тядгигат цчцн шяраит йарадыр. Бу-
нунла йанашы, паралеллярин олмасы тякъя диллярин эенетик ялагяля-
риндян ямяля эялмир. Яэяр тясадцфи уйьунлуьу щесаба алмасаг,
86 тюрямя цмумилийинин нятиъяси олан уйьунлуьун ики сябяби вар- 87
дыр: 1) Улу дил анлайышында бирляшян диллярин гощумлуьу – цмуми
Dярслик

Dярслик
протиплярдян олан дил ващидляринин диверэентив (инкишаф просесин-
дя яламятлярин бир-бириндян фярглянмяси) инкишафы. 2) Диллярин
гаршылыглы тясири, васитяли ифадя етмя мцнасибятляри шяраитиндя, би-
лаваситя ялагялярдя, йахуд азаъыг гатышыг салынмыш икидиллиликдя.
lУрал-Алтай дилляринин тяснифатынын цмумиляшмясиня, бу дилин формалашмасы вя бу нязяриййянин гиймятляндирилмяси

Диллярин гощумлуьу гябилялярин парчаланмасы просесиндя


ямяля эялян фярглярин нятиъясидир. Ейни заманда онларын ъоьра-
фи, игтисади вя сийаси айрылмасынын нятиъясидир. Ващид гябиляляр
бюйцк яразийя йайылыр вя парчаланараг (бюлцняряк) гябиля груп-
ларына чеврилирляр, йени йаранан гябиляляр арасында сых ялагялярин
олмамасы дил фяргляринин йаранмасына сябяб олур, бу ися цмуми
сярвятин мцхтялиф вариантларынын инкишафына эятириб чыхарыр. Го-
щумлугдан фяргли олараг гарышма бир сыра амиллярдян ямяля эя-
лир: кючмя, гябилялярин вя халгларын тоггушмасы, мядяни вя тиъа-
рят ялагяляринин эенишлянмяси вя И.А.Бодуен де Куртенин дягиг
гейдиня эюря, бу, “бцтцн щяйатын башланьыъыдыр”. Бунунла йана- Мялумдур ки, Орхон-Йенисей абидяляриндян
шы, алтай дилляринин сых вя узун сцрян (узунмцддятли), чох сайлы яввял башга бир тцрк йазылы абидясинин мювъуд ол-
ялагяляринин олмасы гябул едилмиш фактдыр. Беля ки, Л.Лиэети эюс-
масы барядя дягиг фикир йохдур. Бу абидянин фо-
тярир ки, тцркляр, монголлар, тунгуслар вя манъурлар ян гядим за-
манлардан башлайараг дяфялярля бир-бирляри иля узунмцддятли йа- нетик, лексик вя грамматик гурулушунун зянэин-
хын ялагядя олмушлар. Бу ялагяляр шцбщясиз ки, айры-айры алтай лийи эюстярир ки, абидяни ерадан яввялки дюврляря
дилляринин щям лцьят тяркибиндя, щям дя грамматик гурулушунда дя аид етмяк олар. Ерадан яввял тцркдилли халглар
изляр гоймушдур. гябиля вя тайфа бирликляри шяклиндя олмуш, бюйцк
III.2. Мцгайисяли метод дилин юйрянилмясинин тарихи методу- тарихи инкишаф йолу кечяряк мцхтялиф диллярля яла-
дур, она эюря дя мцгайисяли дилчилик, ясасян, тарихи фяндир.
гядя олмуш, дяфялярля айрылма вя бирляшмя няти-
А.Мейе гейд едир ки, мцгайисяли-тарихи метод илкин дилля вя он-
дан инкишаф етмиш айры-айры дилляр арасындакы уйьунлуг ганунуну ъясиндя гощум дил аилясиндя бирляшян тцрксис-
мцяййян етмяйя имкан верир. темли дилляр йаранмышдыр.
дан) гябилясинин ады олмуш, сонрадан бцтцн миллятя вя бу дилдя
Гейд: Тцрк халгларынын вя дилляринин формалашмасында гядим данышанлара шамил олунмушдур.
тцрк гябиля вя тайфа бирликляринин бюйцк ролу олмушдур. Ашина гябиляси иля баьлы билэиляр мифоложи характер дашыйыр. Чин
Онларын сырасында оьуз, огур, карлуг, хязяр, печенег,
гайнагларына эюря, эюйтцркляр яски щунлардан эялян бир голдур
сабир, абдал, булгар, гыпчаг, щун, тцркеш, авар, угур,
вя Ашина гябилясиня мянсубдур. Чин гайнагларында Ашина гяби-
88 барсил, кутигур, чяпни, салар, чулым, телеут вя диэяр гя-
лясинин йаранмасы барясиндя мювъуд олан мялумат белядир:
89
дим тцрк гябиля вя тайфа бирликляри тарихдя даща дярин из
бурахмышдыр. Тцркляр Лин юлкясинин ордусу тяряфиндян мяьлубиййятя уьрадылыр.
Dярслик

Dярслик
Онларын щамысыны Лин юлкясинин ясэярляри юлдцрцр. Йалныз 10 йа-
Беля щесаб олунур ки, тцрклярин ана йурду Орта Асийада Ал- шында бир ушаг бу юлцмдян гуртара билир. Беля ки, Лин юлкясинин
тай-Урал даьлары арасындакы бозгырлар олуб, бурадан ятрафа йайыл- ясэярляри 10 йашында олан бу ушаьын айагларыны кясир вя батаглы-
мышлар. Тцрклярин йайылмасынын сябяби артан ящалинин, бир дя от- ьа атырлар. Диши бир гурд бу ушаьы тапыр вя ону ятля бюйцдцр. Ушаг
лаг сащясинин тюрятдийи чятинликляр олмушдур. бюйцдцкдян сонра диши гурд ондан щамиля галыр. Лин юлкяси бун-
Тцрклярин яски аталары е.я. 1700-ъц илдя Алтай вя Танры (Тйан- дан хябяр тутдугда щям ушаьы, щям дя диши гурду юлдцрмяк ис-
шан) даьлары ятрафына щаким олмушлар. Е.я. 1500-ъц илдя тцрклярин тяйирляр. Диши гурд гачараг Турфан бюлэясиндяки даьлара чыхыр.
бир гисми Газахыстан йолу иля Мяваряннящря (Сырдярйа иля Аму- Даьда дярин бир маьарада юзцня йер тапыр. Щамиля гурд бу ма-
дярйа арасына) эялиб, Ариляр вя Урал елляриля тямас гурмушлар. Бу ьарада 10 оьлан ушаьы доьур. Щямин оьлан ушаглары бюйцдцкдян
тямас сайясиндя онларын араларында гаршылыглы ялагяляр башламыш- сонра кянардан олан гызларла евлянирляр. Бу гызлар да щамиля олур
дыр. вя щяр бириндян йени бир сой тюряйир. Бир мцддятдян сонра диши
Яски тцрклярин бир гисми ана йурддан айрылараг Чинин шимал гурдун тюрямяляри сыьындыглары маьарадан чыхыр вя Алтай даьла-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


гярбиндя Гансу вя Ордос (Дахили Монголустанда) бозгырларына рынын ятякляриндя йашамаьа башлайырлар1. Беля щесаб олунур ки,
эючмцшляр. Бир гисми ися Волга (Итил) чайындан кечяряк Гара дя- Эюйтцрк Императорлуьуну гуран Ашина гябиляси диши гурдун тюря-
низин гузей бозгырларында йерляшмишляр. Бу заман мцхтялиф лящ- мяляриндян биридир.
ъялярин йаранмасы цчцн шяраит йаранмышдыр. Ялбяття, Ашина гябиляси барясиндя Чин мянбяляриндя олан
Тцрк ады. “Тцрк” сюзц яски мянбялярдя мцхтялиф шякилдя иш- мялумат мифоложи мялуматдыр. Тцркляря мяхсус олан бу мифоло-
лянмишдир: Щередотда Таркита, Щинд мянбясиндя Туруха, Чин эийада Ашина гябилясинин гурдун тюрямяляри кими верилмяси рям-
l Тцрк дилляринин тарихи

мянбясиндя Тукуйя вя с. Гядим тцрк лцьятиндя тцрк сюзц “эцъ- зидир. Тцркляр гурду щямишя тягдир етмиш, онун ъясарятини, эцъц-
лц, гцввятли” мяналарында вя миллят ады кими ишлянмишдир1. VII нц, гцввятини тягдир едяряк савашда гурда бянзямялярини дя ан-
ясрдя Орхон-Йенисей йазылы абидяляриндя тцрк сюзц миллят вя латмаьа чалышмышлар. Она эюря дя Ашина гябилясинин гурдун тюря-
дювлят мянасында ишлядилмишдир. мяси кими верилмяси мифолоэийа олмагла рямзи мащиййят дашы-
Тцрк сюзцня “тюрямяк, эцъ вя гцввят, интизамлы” вя с. кими йыр. Щеч заман Ашина гябилясинин гурдун тюрямяляри олмасыны
мцхтялиф мяналар верилмишдир. Беля щесаб олунур ки, тцрк сюзц щягигят кими гябул етмяк олмаз.
Эюйтцрк дювлятини гуран (552-ъи ил) вя идаря едян Ашина (ашмаг- Йери эялмишкян гейд едяк ки, ашина сюзцнцн мянасы ъанавар
___________ ___________
1. Древнетюркский словарь. Ленинград, 1969. с. 599 1. Бах: Аныл Чечен. Тцрк Девлетлери. Истанбул, 1986, с. 71-72.
демякдир. Тцркляр ъанавара бюрц, гурд дейирляр. Демяли ашина
сюзц ъанавар мянасында тцрк дилляриндя ишлянмямишдир. Монгол
дилиндя ъанавар мянасында олан шоно//чино сюзц ишлянир. Бу сю- Ян гядим тцрк дюврц
зцн яввялиндя “а” префикси вардыр. Чин дилиндя “а” префикси щюр-
мят билдирир. Вя ашина няъиб ъанавар демякдир. Демяли, “а” пре-
90 фикси чин, шина сюзц ися монгол мяншялидир.
91
Тцрклярин сойу. Тцркляр аь иргин Туран голундан олуб цзц- Ян гядим тцрк дюврц ики мярщяляни юзцндя бирляшдирир: Ал-
Dярслик

Dярслик
эирдя вя бадам эюзлц олмушлар. тай вя Щун мярщяляляри.
Тцрк дилляринин тарихи щаггында щям хариъи, щям дя кечмиш ит-
тифагда йашайан тцркологларын фикирляри олмушдур. И.Страленберг, Бу дюврц характеризя едян щеч бир йазылы абидя дюврцмцзя
Р.Раск, М.Мцллер, В.Шотт, М.Кастрен, В.Котвич, Й.Немет, эялиб чыхмамышдыр. Йунан, чин, яряб мянбяляриндя верилян мя-
Л.Лиэети, К.Менгес, Г.Рамстедт, М.Ресенен, В.В.Радлов, лумата эюря, йени ерадан яввял Ы миниллийя гядяр давам едян
С.Й.Малов, Н.А.Баскаков вя башгалары тцрк дилляринин инкишаф Алтай империйасынын варлыьы щаггында данышмаг мцмкцндцр.
тарихи барясиндя фикирляр сюйлямишдир. Сон вахтлар тцрк дилляринин Тядгигатчылар йени ерадан яввял (цчцнъц миниллик) Мяркязи Аси-
инкишаф тарихи барясиндя даща чох йайылмыш бюлэцнц беля вермяк йада бцрцнъ дюврцндяки мядяниййяти Гябир дашлары мядяниййя-
олар: 1. Алтай дюврц; 2. Щун дюврц; 3. Гядим тцрк дюврц; 4. Ор- ти адландырараг, ону тцркдилли халгларла ялагяляндирирляр. Гябир
та тцрк дюврц; 5. Йени тцрк дюврц; 6. Ян йени тцрк дюврц. Бу бюл- дашлары дюврцня цзяриндя щейван шякилляри, ян чох марал шякли
эцнц шярти олараг беля груплашдырмаг даща мягсядяуйьундур: (марал дашлары дюврц) щякк олунмуш щцндцр даш дирякляр дя да-
хилдир. Бу дюврдя тцрк гябиля вя тайфалары, ясасян, щейвандарлыг

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Ы. Ян гядим тцрк дюврц (пратцрк мярщяляси) – йени ерадан яв- вя якинчиликля мяшьул олмушлар. Онлар кючяри щяйат тярзи кечир-
вял ЫВ минилликдян ерамызын V ясриня гядяр; миш, ясасян, эцняшя, айа, улдуза, ода, даьа вя с. -йя ситайиш ет-
II. Гядим тцрк дюврц – V-X ясрляр; мишляр. Байкал эюлц ятрафында, Монголустанда, Тувада тапылан
ЫЫЫ. Орта тцрк дюврц – Х-ХVI ясрляр; рясмляр (даш цзяриндяки) бу дювр щаггында мцяййян тясяввцр
IV. Йени тцрк дюврц – XVI-XX ясрляр; йарадыр.
V. Ян йени тцрк дюврц – ХХ ясрин сонларындан щал-щазыркы Алтай дюврцндя цч бюйцк дил аиляси фяалиййят эюстярмишдир:
l Тцрк дилляринин тарихи

дювря гядяр. тцрк дилляри аиляси, монгол-тунгус-манъур дилляри аиляси вя


фин-угор дилляри аиляси. Бу дилляр арасында узун мцддят ялагя ол-
муш, сюзлярин лексик, грамматик гурулушунда уйьунлуглар юзцнц
эюстярмишдир.
Алтай дюврцня аид мялумат 1961-ъи илдян сонра дяринляшмя-
йя башламышдыр. Бу, 1961-ъи илдя Даьлыг Алтайда кечирилмиш
конфрансдан сонра олмушдур.
1961-ъи илдя Даьлыг Алтайда елми конфранс кечирилмишдир. Бу
конфранса археолог Алексей Павлович Окладников да эялмишди.
Эюрцнцр, талейиня тарихя дцшмяк гисмяти йазылыбмыш. Конфрансын беля, цзяриндя ишлямяк цчцн щансы даш йарайыб, щансы даш йара-
иштиракчылары ъансыхыъы мярузялярдян ора-бура даьылыр, эедир, йы- майыб.
ьынъаьын гуртармасыны вя банкети эюзляйирдиляр. А.П. Окладников А.П. Окладниковун експедисийасында ян гызьын мцбащися гя-
да дарыхыб шящяр паркына чыхмышды. Бирдян А.П.Окладниковун дим тапынтыларын йашыны мцяййянляшдирмякля баьлы олду. Ра-
нязяри бир дашын цзяриндя дайанды. Алексей Павлович Окладников диоактив методла мцяййян етдиляр ки, нцмуняляр тяхминян ики
92 анаданэялмя археолог иди, бцтцн юмрц бойу гядимлийин излярини йцз мин ил яввяля аиддир. Рус археолоэийасында беля шей эюрцн-
93
ахтарырды. Вя тапды. мямишди. Демяли, о вахт Алтайда илк дашйонанлар олублар. О
Dярслик

Dярслик
Шящяр паркында щамар йумуртавари бир чай дашыны ялиня эю- вахтлар, дейясян, щеч Авропада адам йох иди.
тцрдц, бир тяряфи ити иди. Ибтидаи инсан лазымсыз, йарарсыз дашлары йы- Бу Алтайдакы даш усталары кимляр иди? Археологлар онлара
ьыб ондан ямяк аляти дцзялдирди. Будур бир даш ямяк аляти архе- троглодит дедиляр – маьарада йашайан тайфалары беля адландырыр-
ологун ялиндядир. Ня чай, ня булаг ону беля йона билмязди. Ан- дылар.
ъаг инсан ону бу шякля сала билярди. Инди Алтайын даь ятякляриндя вя Ъянуби Сибирин башга йерля-
Сонра Улалинка чайы йахынлыьындакы тяпяйя експедисийа эялди. риндя чох маьаралар ашкар едилиб ки, орада гядим инсанлар йаша-
Ади газынты башланды. йыблар. Анъаг ян чох тапынтысы оланы Кан (Ган) чайы йахынлыьын-
Узаг кечмишя аид йцзлярля яшйалар тапылды. Алтай мяшщурлаш- да йцксяк сылдырым гайадакы маьарада олду. Троглодитляр бура-
ды. Планетимизин тарихиндя ъями бир нечя беля гядим вя зянэин да бир нечя мин ил йашайыблар. Бу маьаранын ятяйиндяки мядяни
тапынты вар. Надир “Сибир” мядяниййятиндян сющбятляр эедирди. гатын галынлыьы алты метрдян йцксяк иди.
Алимляр сцбут едирдиляр ки, Сибир ян гядим дюврлярдян йашайыш Бу анбарда чохлу даш алятляр тапылды. Сахланмыш щейван сц-
мяскяни олуб. Онун сакинляри кимляр олублар? Бу суала тохунул- мцкляриня эюря археологлар о гядим заманын тябиятини ъанлан-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


мурду. Беля чыхыр ки, гядим сибирлилярин юзляринин дашлар цзярин- дырдылар.
дя ишлямя технолоэийасы олуб. Онларын алятляри ади доьранмыш даш Антилоплар, кярэяданлар, мамонтлар вя башга эцълц щейван-
дейил, мящз цзяриндя иш эедиб. Еля бил мцасир ъилалайыъы дязэащ- лар мащир овчулардан йахаларыны гуртара билмяйибляр. Сцмцк даь-
ларда щамарланыб. лары учгун алтында галыб – Кан (Ган) сащилиндяки маьаранын эи-
Гейд: О заманлар Чин юз торпаьынын дарлыьындан эилейлянирди. ряъяйи орадан олуб. Маьарада овчуларла йанашы, сяняткарлар да
Сибирин гядимдян бош торпаглар олдуьуну дейиб ящалиси- йашайыблар. Йохса тапылмыш даш бычаг вя хянъяр тядарцклярини ня
нин орайа експансийасы тялябини ортайа атмышды. Тцркцн –
l Тцрк дилляринин тарихи

иля изащ етмяк олар? Мунъугларын вя дявягушу йумуртасынын га-


гыпчаьын бяхти онда эятирди ки, ССРИ Чиня ъаваб версин
ки, Сибир Чинин дейил, ССРИ-дя йашайан халглардан кимин
быьындан щазырланмыш диэяр гадын бязякляринин варлыьына ня де-
олур-олсун, щятта лап Тцркцн олсун, анъаг бурада Чинин йясян?
яламяти тапылмасын. Бу тапынтыларын 40-45 мин ил йашы вар. Илк бязяк шейляри диггя-
Бир аз сонра, археолоэийа иля ялагяси олмайан адамларын – ти чякир. Онлары щамы йох, анъаг сечмя гадынлар дашыйыблар. Де-
мцщяндислярин, физиклярин, башга елм нцмайяндяляринин ишя мц- мяли, онда Алтайын ибтидаи инсанларында естетик зювг мювъуд
дахилясиндян сонра айдын олду ки, алтайлылар юз башга йердян олан олуб, йягин нитгляри фяалиййят эюстяриб – няьмяляр, наьыллар де-
мцасирляри кими дашы садяъя кясмяйибляр, цзяриндя од вя су иля йибляр. Ясрлярля бу йаддаш топланыб. Эюзлянилмядян тапылан баш-
ишляйибляр. га шейляр дя тяхминян бу вахта аиддир – щейранедиъи шякилдя мц-
Гядим алтайлылар тябиятин билиъиляри олублар. Онлар билибляр ки, асир хянъярляря бянзяйян ити назик тийяляр дашдан щазырланыб. Ял-
дя ишлятмяк цчцн даш бычаглара раст эялинир. Чохлу эюзял вя ити ох мцщарибяйя башлайыр. Она эюря ки, щунлулара эюря дювлятля йа-
уълуглары варды. нашы торпаг да мцгяддясдир. Щям дя торпаг дювлятин дювлят ол-
Чохлу тапынтылар “Алтай” вя “Сибир” мядяниййяти адланан си- масыны шяртляндирян бир амилдир. Дювлятин тямялидир, кюкцдцр,
вилизасийанын тякамцлцнц, тякмилляшмясини эюстярир. сюйкяндийи йердир. Бир сюзля, дювлятя мяхсусдур. Анъаг ат вя
Йени тякмил ямяк алятляри горунмаг имканы вердикъя инсан- гадын ися щяр щансы бир инсана (кишийя) мяхсус олсалар да, онлары
94 лар илк вятянляриндян, щямсойларындан араланыр, намялум узаг- дювляти ямяля эятирян елементлярля гарышдырмаг олмаз.
95
лара эедир, Аврасийа дцзянлярини мяскунлашдырмаьа башлайырлар. Щунларда торпаьын мцгяддяс олмасы иля баьлы щадисянин
Dярслик

Dярслик
Минлярля ил сонра Русийа адланаъаг, мешялярля юртцлмцш ин- мязмуну белядир:
сансыз йерлярдя тядриъян инсан йашайышы башланыр. “Мете тахта чыхаркян тунгщулар ян эцълц вахтларыны йашайыр-
Ян гядим тцрк дюврцнцн икинъи мярщяляси щунларла баьлыдыр дылар.
(онлар суйунлар, хунлар да адланмышлар). Щун империйасы йени ера- Тунгщулар Метенин атасыны юлдцрцб юзцнцн тахта чыхмасыны
дан яввял биринъи минилликдян ерамызын бешинъи ясриня гядяр щисс етдиляр. Бундан сонра Метейя бир елчи эюндярдиляр. Туманын
Монголустан чюлляриндя, Байкал эюлц щювзясиндя мцхтялиф о вахтларда сащиб олдуьу вя мин мил гача билян атынын юзляриня
халглары юз ятрафында бирляшдирян щунлардан гурулмушдур. Щунлар верилмясини истядиляр.
Асийа вя Авропа халгларынын тарихиндя ясаслы рол ойнамышлар. Бу Мете дювлятин бцтцн нцфузлу адамларыны чаьырды. Дювлятин
яразидяки халгларын формалашмасында хидмятляри аз олмамышдыр. нцфузлу адамлары йыьылыб Метейя беля дедиляр: - Мин мил гача би-
Щунлар ян гядимлярдя (й.е.я. икимининъи иллярдя) дювлят гу- лян ат щунларын гиймятли бир атыдыр. Буна эюря ат тунгщулара вери-
рулушуна малик олмамыш, тайфалар щалында кючяри щяйат кечирмиш- ля билмяз. Бундан сонра Мете онлара беля деди: - Ня? Бир аты
ляр. Чин мянбяляриндя онлары хухун адландырмышлар. Щунлар чин- гоншу бир дювлятдян неъя цстцн тута билярик? Бундан сонра да

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


лилярля игтисади-сийаси ялагядя олмушлар. “мин мил гача билян аты” тунгщулара верди. (Аты вермясиня бах-
Тцркологларын бир гисми щунларын мцасир няслини йакутларла майараг) тунгщулар Метенин буна чох щиддятляндийини баша дцш-
баьлайырлар. мцшдцляр. (Бундан сонра) Метедян (Щун щюкмдарларынын, йяни
Щунлары сон вахта гядяр бязян вящши, эеридя галмыш халглар шанйцсцнцн) хатунларындан бирини истямяк цчцн йенидян елчи
кими сяъиййяляндирирляр. Щалбуки тядгигатчылар сцбут едир ки, щун- эюндярдиляр.
лар о дюврцн мядяни халглары иля ейни сявиййядя олмушлар. Мете юзцнцн саьында вя солунда дайанан дювлят бюйцкляри-
l Тцрк дилляринин тарихи

Щунларын гурдуьу Щун империйасы 300 ил мювъуд олмушдур. ни чаьырды. Щамы тунгщуларын бу истяйиня гейзляняряк беля деди-
Щун империйасы низам-интизамлы, дювлятчилик яняняси мющкям ляр: - Бу тунгщуларда яхлаг дейилян бир шей йохдур. Инди дя бир
олан, аьыла вя мянтигя ясасланан бир империйа кими танынмышдыр. хатун (йин-ъц) истяйирляр. Биз онларла вурушмаг истяйирик. Бундан
Щун хаганы беля щесаб етмишдир ки, щунлар Танрынын мяьрур юв- сонра ися Мете беля деди: Ня? Бир хатуну бир гоншу дювлятдян
ладларыдыр. неъя цстцн тута билярик? -деди вя бундан сонра севимли хатунуну
Щунларда торпаг дювлятин тямяли вя кюкц щесаб олунмушдур. тунгщулара верди.
Буну тясдиг едян беля бир тарихи щадися дя щунларла баьлыдыр. Бе- Бундан сонра тунгщуларын башчысынын тякяббцр вя щяйасызлы-
ля ки, Мете тахта чыхдыгдан сонра тунгщулар бир елчи эюндярирляр ьы даща да артмышды. Ордусуну эютцрцб йаваш-йаваш гярбя доьру
вя кимсясиз бир сащяни истяйирляр. Щяля бундан яввял Метедян ат йцрцдц. Щунларла тунгщуларын арасында отсуз вя кимсясиз бир са-
вя гадыныны алырлар. Лакин торпаьы истядикдя Мете ясябиляшир вя щя варды. Бурада щеч кяс йашамазды. Ятрафы ися мин миляъян
оларды. Щяр ики халг да, йяни щунлар вя тунгщулар бу чюлцн шярг си”ндя гябиля башчылары фикирлярини билдирир, бир-бир иля мяслящятля-
вя гярб сярщядляриндя йашайырдылар. Бу сярщяддя (Аото) орду, шир вя юзляриня рящбяр сечирдиляр.
йяни гярарэащ вя йа бярбязякли чадыр йери варды. Чин мянбяляриндян мялум олур ки, щунларын йазысы да олмуш-
Тунгщулар Метейя бир елчи эюндяряряк беля дедиляр:-Бу ким- дур. Бу йазы бизим дювря эялиб чыхмамышдыр. Щунлар тцркдилли
сясиз сащя щунларла бизим сярщядляримиздяки орду (йяни чадыр халглар олмушдур. Эцман етмяк олар ки, тцрк рун ялифбасынын (йа-
96 йерляримизин) кянарында галмышдыр. Щунлар да бура гядяр эяля зысынын) ясасыны щун йазысы тяшкил етмишдир.
97
билмирляр. Биз бураны сиздян истяйирик. Щун дилинин гядим булгар, гядим Хязяр вя гядим чуваш дил-
Dярслик

Dярслик
Мете йеня дювлят бюйцклярини йыьыб суал верди. Дювлят бю- ляри иля эенетик ъящятдян цмумилийи олмушдур. Шярги щунларын ди-
йцкляриндян бязиляри ися беля дедиляр:-Бу кимсясиз яразини вериб- линин даща чох йакут дилиня уйьун эялмяси фикри дя тцрколоэийа-
вермямяйин щеч бир дяйяри йохдур. (Йяни ону веря дя билярик, да юзцня йер тапмышдыр.
вермяйя дя билярик). Бундан сонра Мете чох щиддятлянди вя де- Щунларын ясас мяшьулиййяти щейвандарлыг, овчулуг, харратлыг,
ди: -Торпаг (вя йа ярази) дювлятин тямяли вя кюкцдцр. Биз бура- тохуъулуг, зярэярлик олмушдур.
ны онлара неъя баьышлайа билярик? -деди вя бураны тунгщулара ве- Щунлар эюйя вя эюй ъисимляриня ситайиш едир, о бири дцнйанын
ряк дейянлярин щамысынын башыны кясдирди”. варлыьына инанырдылар.
Щун империйасынын илк щакими Туман хан олмушдур. Онун
юлцмцндян сонра йени ерадан яввял 215-ъи илдя щакимиййятя
Мете хан эялди.
Щунлар тез-тез Чиня щцъум едирдиляр. 46-ъы илдян Йуйун юлц- Гядим тцрк дюврц
мцндян сонра Пунунун щакимиййят башына эялмяси дюврцндя

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


гураглыг вя епидемийа халгы вя ордуну зяифлядир. Дахили чякишмя
башлайыр. Щунларын бир гисми шимала кючцр, бир гисми ися (гярби Гядим тцрк дюврцнцн йазылы абидяси Орхон - Йенисей йазы-
щунлар) Орта Асийа, Волгабойу истигамятиндя щярякят едирляр. ларыдыр.
Атилланын рящбярлийи иля гярби щунларын Авропайа ахыны башлайыр.
Бундан сонра щунларын Авропа гябиляляриня мядяни тясири ол- Орхон - Йенисей йазыларыны Полтава дюйцшцндян сонра Сиби-
мушдур. ря сцрэцн едилмиш Исвеч забити И.Т.Страленберг ашкар етмишди. Ор-
l Тцрк дилляринин тарихи

Щунлар йени еранын ЫЫЫ ясриндя дюрд гола бюлцнцрляр: 1) Вол- хон–Йенисей йазысы дцз ики яср юз тядгигатчысыны эюзляди. Няща-
га вя Урал чайлары бойунда мяскян саланлар; 2) Йедди Ирмаг йят, данимаркалы В.Томсен 1893-ъц илдя бу йазыларын охунмасы
яразисиндя йерляшянляр; 3) Юз ата-баба йурдларында галанлар; 4) системини кяшф етди. Мялум олду ки, йазылар–мятнляр тцрк дилиндя-
Бюйцк сящранын щяр ики сащилиндя, Шанс, Ордос вя Алманда йер- дир. В.Томсенин ачар салдыьы Орхон - Йенисей йазылары В.Радло-
ляшянляр. вун, Мелиоранскинин вя диэярляринин кюмяйиля охунмушду.
Щун империйасы гябиля империйасы иди. Бурада 24 гябиля бир- Орхон - Йенисей йазылары бир абидя кими тягдим олунса да, та-
лийи юзцнц эюстярирди. Гябиля башчылары илдя бир нечя дяфя топлашыб пылдыглары йеря вя мязмунларына эюря бир-бириндян фярглянирляр.
юзляриня рящбяр-щаким – Шанйуй сечирдиляр. Бу сечки гурултай, Онларын щяр икиси гябирцстц йазылы абидя олсалар да, мащиййятъя
“кенэеш мяълиси” адланырды. Кенэеш сюзц Азярбайъан дилиндя фярглянирляр. Беля ки, Йенисей йазыларында ясас мягсяд мярщу-
эяняшмяк (мяслящятляшмяк) шяклиндя ишлянир. “Кенэеш мяъли-
мун юлцмцндян дуйулан кядярдян онун йахынларынын, гощумла-
рынын гямлянмяси тяшкил едир. Орхон йазыларына эялдикдя ися ясас
мягсяд тцрк халгыны горумагдыр. Онун дювлят гуруъулуьуну, Бянэцдашларын “Тонйукук, Кцл Тягин вя Билэя ха-
азадлыьыны, дюйцш эцъцнц нцмайиш етдирмякдир. Орхон йазылары- йери. ган бянэцдашлары, буэцнкц Монголус-
нын жанрына “гящряманлыг епосу”, “тарихи гящряманлыг поемасы” танда,Байкал эюлцнцн эцнейиндя, Орхон
98 адларыны вермяк олар. Йенисей йазыларынын мязмунунда дярин бир нящри вадисиндя, Коъо Сайдам эюлц йа-
99
кядяр, щцзн олдуьу цчцн ону “Яски тцрк Йенисей епитафийа ядя- хынлыьындадыр. 48 ен вя 107 узунлуг даиряси арасында йерляшир.
Dярслик

Dярслик
биййаты” нцмуняси щесаб етмяк олар. Йенисей йазылары епитафийа- Бянэцдашларын олдуьу йердя бу дашлардан башга сон дяряъя
лардан ибарятдир. Бу епитафийаларын мятнляри няср шяклиндядир. дяйярли, чох сайда щейкял, шящяр харабалары, даш йоллар, су канал-
Цмумиййятля, епитафийа жанрыны тямин едян шярт ондакы щцзнцн, лары, гоч вя тысбаьа щейкялляри, сынаг дашлары да тапылмышдыр. Бу-
кядярин олмасыдыр. расы мцгяддяс бир тцрк пайтахтыдыр.
Гейд олундуьу кими Орхон вя Йенисей йазылары бир-бириндян Щейкялляр арасында Кцл Тягиня аид бир бцст олдугъа йахшы
тякъя мязмуну, жанры бахымындан дейил, щям дя тапылдыглары вязиййятдядир. Кцл Тягинин бу щейкяли тцрк типини ъанландыран
яразийя эюря дя фярглянирляр. Беля ки, Орхон йазылары Монголус- эюзял бир юрнякдир.
танын гузейиндя Орхон чайы йахынлыьында тапылмышдыр. Йенисей Кцл Тягин абидяси тысбаьа шяклиндя дцзялдилмиш бир бцнювря
йазылары ися индики Русийанын сащяси щесаб олунан Тува, Хакаси- цзяриндядир. 1889-ъу илдя ашкар едилдийи заман бу абидя бцнюв-
йа, Краснойарск вя Минусински яразиляриндя ашкар едилмишдир. рянин йанында чеврилмиш бир вязиййятдя дурурду. Йцксяклийи 3,75
Гядим тцрк дювлятинин башчысы Ашина адланыбдыр. Гядим тцрк метр, шярг вя гярб щиссяляринин эенишлийи 132, йухары щиссяси ися
дюврцнцн илк дювляти (691-745) щаггында мялуматы Эцлтягин, 122 сантиметрдир. Ъянуб вя шимал щиссяляри ашаьыда 46, йухарыда

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Билэя хаган вя Тонйукукун шяряфиня йазылмыш абидялярдян юй- 44 сантиметр эенишлийиндядир. Бу абидядяки сятирлярин узунлуьу
рянирик. Бу абидяляр Орхон абидяляри кими адланмышдыр. Абидяляр 235 сантиметрдир. Ъядвялдян чыхмыш кими дцзэцн вя эюзял
Щун империйасы дюврцндян сонра тцрклярин йени гурдуьу Эюй- щярфлярля йухарыдан ашаьыйа доьру йазылыб. Чох тяяссцф ки, абидя-
тцрк императорлуьунун хязинясидир. Эюйтцрк императорлуьунун нин ятрафындакы бир чох башга абидя намялум заманларда парча-
гядим щюкмдары Билэя хаган олмушдур. Бу дюврцн шащ ясяри Ор- ланмышдыр. Кцл Тягининин гадынына аид олдуьу зянн едилян бир
хон абидяляридир. Эюйтцрк бянэцдашлары 13 ядяддир. Бунларын ян щейкялин йалныз эювдяси галмышдыр.
l Тцрк дилляринин тарихи

мяшщурлары баш вязир Тонйукук, Эцл Тягин вя Билэя хаган цчцн Билэя хаганын бянэцдашы да Кцл Тягининки кимидир вя ондан
тикилмиш оланлардыр. Диэяр 10 ядяди дя юлян тцрк бюйцйцнцн ким- бир км. аралыдадыр. Фягят щям йазылар, щям дя йанындакы щейкял-
лийини, юйцд вя нясищятлярини чатдырыр. Бу бянэцдашлар буэцнкц ляр даща чох тящриф едилмишдир.
Монголустанда, Байкал эюлцнцн эцнейиндя, Орхон нящри вади- Билэя Тонйукук цчцн ики даш абидя тикилмишдир. Биринъи дашда
синдя 48 ен вя 107 узунлуг даирясиндя йерляшир. 35, икинъи дашда 27 сятир йазы вар”1.
Йери эялмишкян гейд едяк ки, С.Й.Малов эюйтцркляря мях-
сус Йенисей йазыларынын 51 дашдан ибарят олмасындан бящс етмиш-
дир. О, бу 51 дашдан 82 мятн йаратмышдыр. Мятнляр ики сятирдян ___________
башлайараг 10-12 сятиря гядяр давам едир. 1. Бах: Ряфиг Юздяк. Тцркцн гызыл китабы. Ы китаб, Бакы, 1992, с. 109.
мышды. Даща башга археологлар да ишя ъялб олунду вя газынты да-
Алтун эейимли Тцрк тарихинин парлаг кечмишиня мялу- вам едиляряк мязар ачылды.
адам. мат вя абидялярля, аталар йадиэары курган- Алтун эейим: Мязарын ичиндя тапылан яшйалар эюз гамашдырыр-
ларла ишыг тутан ъоьрафи бюлэялярдян бири Ис- ды. Щяр шейдян юнъя эюзя чарпан ишыл-ишыл парлайан алтун бир эе-
сык Эюл ъиварыдыр.Шимал-шяргиндя Аладаьла- йим иди. Амма бу, щяр щансы бир алтун эейим дейилди. Таълы баш-
100 рын, ъянуб-шяргиндя Танры даьларынын ятяйиндя узанан бу эюл бу- лыьында гуш кякилляри вя охлар варды. Белиндяки кямяринин солун-
101
эцнкц Газахыстан Республикасынын Алма-Ата шящяри иля Гырьы- да бир гямя, саьында бир гылынъ асылмышды. Башлыьын алын щиссясин-
Dярслик

Dярслик
зыстан Республикасынын пайтахты Бишкекин йахынлыьында, бу шящяр- дя гоч, марал вя ат шякилляри эюрцнцрдц. Бу шякилляря кямярдя,
лярин ъянубунда йерляшир. Сащяси 6200 кв. километря гядярдир. гямя глафында вя о бири яшйаларда да раст эялинирди. Башлыьында,
Бу бюлэя Гарагум кими, Ютцкян кими йцзляръя, минляръя илдян ъорабындан кямяриня вя силащларына гядяр щяр шей саф гызыл иди.
бяри тцрклярин мцгяддяс мяркязляриндян биридир. Макет йцзляръя цчбуъаг формалы гызыл щиссялярин гызыл сапларла
Бу эцня гядяр бу бюлэядян бир чох тарихи абидяляр тапылыб. бирляшдирилмясиндян мейдана эялмишди. Ъорабын ъцзмя иля диз
Бунлар Чиэил тцркляриня, Гарлуг тцркляриня аид 10 вя 11-ъи йц- сцмцйц арасында галан гисминдя йеня цчбуъаг парчалар, чцзмя-
зилликдян галма китабяляр вя ев яшйаларыдыр. Фягят узаг кеч- дя ися дюрдбуъаг гызыл парчалар варды. Гызыллары сайыблар: там
мишя эедяркян тунелини дайанаъагларымыз сайа биляъяйимиз 4800 парча! Бу эцня гядяр Мисир фирону Тутанщамонун мяза-
бу курганлар бизи миладдан юнъяки чаьлара апарыб чатдырма- рындан сонра бу ян чох гызыл тапылан бир мязар иди.
мышды. Бу мязар киминди? Гызыл эейим киминди? Бу суаллара ъаваб
1970-ъи илдя Есик гясябясиндя ачылан бу курганда тарих цчцн, тапмаг цчцн о бири яшйалары арашдырмаьа башладылар. Алтун эейим-
хцсусиля, тцрк тарихи цчцн сон дяряъя дяйярли дялилляр тапылды. дян башга табаглар, вазалар, айна вя дараг габлары, эцмцш гашыг-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Бунлар тцрк мядяниййяти тарихинин миладдан юнъяки йцзилликляри- лар вя тябии ки, Алтун эейимли Адамын сцмцкляри дя варды.
ни айдынлашдыран, йени сящифяляр ачан явязсиз тапынтылардыр. Бцтцн бу яшйалар илк бахышда курганын даща гядим дюврляря,
Есик Алма-Атанын 50 км. йахынлыьында кичик бир гясябядир. бир тцрк вялиящдиня аид олмайаъаьыны дцшцндцрцрдц. Амма бу,
Бу гясябядяки кичик бир тяпянин гараж тикинтиси цчцн дцзялдилмя- шярти нятиъя цчцн йцрцдцлян бир тяхмини дцшцнъя иди.
си нязярдя тутулурду. Бу мягсядля булдозерляр ишя салындылар.
Торпаьын цст тябягяси эютцрцлдцкдян сонра булдозерин чалову Гызыллары кюлэядя бурахан гаралмыш бир габ: Яшйалары араш-
l Тцрк дилляринин тарихи

бюйцк бир гайайа чырпылды. Бу гайаны аз гала динамитля учураъаг- дырмаьа давам едяркян археологун бирдян эюзляри парлады. Эюр-
дылар. Фягят гайанын йонулмуш, чапылмыш олдуьуну эюрцнъя бун- дцйц шейя ялини узадаркян бармаглары титряйирди. Эюрдцйц шей
дан ваз кечдиляр. Щадися Алма-Ата музейинин рящбярлийиня бил- ишыл-ишыл парлайан гызылларын йанында диггяти чох да ъялб етмяйян,
дирилди вя онлар чалышма йериня йетирдиляр. йарысы хейли гаралмыш бир эцмцш габ иди. Буна эениш аьызлы бир ка-
Ишлянмиш гайа тяпянин ашаьы тяряфиндя иди вя тяпяйя доьру са, щятта бир бардаг да дейиля билярди. Газах тарихчиси бу эцмцш
йцксялян диварын кцнъ дашыны тяшкил едирди. Диварын ятрафы ачылын- яшйанын бцтцн о гызылларла, о гызыл эейимля гаршылашдырылмайаъаг
ъа буранын бир курган (щюкмдар аиляляри цчцн тикилян мязар) ол- гядяр дяйярли олдуьуну щисс едирди.
дуьу анлашылды. Чцнки мязарын цстц дя ачылмыш вя башга тцрк ха- Чцнки эюрдцйц шейин цзяриндя йазы варды.
ганларында олдуьу кими, бу чардаг да Тйан-Шан мешяляриндя кя- 26 щярфдян ибарят ики сятирлик йазы!
силмиш йцзляръя, бялкя минляръя иллик кцкнар эювдясиндян йапыл- Хябяри совет вя дцнйа иътимаиййятиня илк дяфя чатдыран
“Комсомолскайа правда”нын дейими иля бу ики сятирлик йазы “лал- Щун тцркляриндян галан бязи яшйалардакы йазылар да тяяссцф
кар олан яски чаьы диля эятирирди”. 26 щярфлик вя ики сятирлик йазы ки, охунмады. Алтун эейимли адамын мязарында тапылан ики сятир-
бир гядяр сонра курганда тапылан бцтцн гызыллары кюлэядя бураха- лик йазы Орхон йазысынын ян азы 2500 ил яввял ишлядилян бир тцрк
раг тарихчинин эюзцндя бир ишыг кими парлады, тцрк тарихинин милад- йазысы олдуьуну ортайа чыхармыш олду.
дан юнъяки йцзиллярини айдынлатды. Есикдя газынтылар, арашдырмалар давам едир. Бу бюлэядя сон
102 Йазы Орхон ялифбасынын щярфлярийля йазылмышды. Руник йазы заманларда вя даща юнъя ачылан бязи мязарларын бомбош олдуьу
103
иди. Йяни фырча иля йазылан Чин йазысы дейил, полад гялямля аьаъа, эюрцнцрдц. Алтун эейимли адамын мязарындан чыхан хязиняни
Dярслик

Dярслик
даша,мядян материаллары цзяриндя щякк олунан тцрк йазысы. Яски эюрдцкдян сонра о мязарларын ня цчцн бомбош олдуьуну анла-
тцрк дамьаларында эюрцнян шякилляря бянзяр бир йазы! Эюй- маг чятин дейилдир.
тцрклярдянми галмышды? Хейр! Совет тцркологлары йазыны охумаг- Алтун эейимли адамын мязары ортайа чыхынъа Асийа вя Афри-
да эеъикмядиляр. Бу ики сятрин мянасы бу иди: “Ханын оьлу 23 йа- кадакы бир чох тцркологлар вя тябии ки, юз елм адамларымыз
шында юлдц. Есик халгынын башы саь олсун”. Йазыны охумаьа чалы- (Тцркийянин) Алма-Атайа эетдиляр вя о явязсиз мялуматлары
шан тарихчи юнъя вя дцзэцн олараг “цч утиз (ийирми цч)” сайы- йериндя арашдырдылар. М.с. 5-ъи йцзилликдя йашайан бу вялиящдин
ны,сонра “Хан уйа (Хан оьлу)” кялмялярини ачды. Йазы кими ли- кимлийини тясбит едя билмядиляр, амма бунун бир тцрк вялиящди
сан да Эюй тцркъяйя бянзяйирди. Бу тясбитдян сонра бцтцн кял- олдуьунда, тцрк кюклц сакаларын щюкмдары олдуьу фикриндя бир-
мяляр бир анда чюзялянди. ляшдиляр.
Башга яшйаларын цзяриндя йазы йохду. Ади касанын дибиндяки Йапон вя Чин елм адамлары юз юлкяляринин телевизийа гурум-
бу ики сятир йазы ися яски тцрклярин инанъына вя адятляриня чох уй- лары иля иш бирлийи йапараг “Ипяк йолу” адыйла бир мялумат верилиши
ьун эялирди. Гядим тцркляр Эюй - Танрыйа тапынар вя цзяриня ясас щазырламышдылар. Ики ил юнъя Тцркийядя дя бюйцк бир севинъля сейр

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


истяклярини щякк етдикляри бардаг, йа да касаны эюйцн символу са- едилян бу верилишдя щяр щисся башында Алтун эейимли адамын гызыл
йар, онун горуйуъулуьуна инанардылар. Онун цчцн дя юлцнцн эейими ясас сцбут олараг эютцрцлцрдц”1.
мязарындакы су габында, йа да анламда бир мотив, йа да аьыны
андыран бир нечя сюз олурду. Гейд: Эюйтцрклярдя сай адлары буэцнкц кими олмушдур: тюрт-
дюрд, йети-йедди, тогуз-доггуз вя с. Онлуг сайларын
Йахшы, бу юлц эянъ щансы хаганын оьлу иди? Кимди бу вя-
адында да фярг олмамышдыр: он-он, ийирми-ийирми, отуз-
лиящд? Ня заман йашамышды? Елм адамлары лазерля йалныз улдуз- отуз, гырг-гырх вя с. Анъаг он сайындан сонра эялян
l Тцрк дилляринин тарихи

ларарасы мясафяляри юлчмцр, милйонларъа ил юнъядян галан яшйала- сайлар буэцнкц сайлардан фярглянмишдир. Мясялян, 23-ц
рын йашыны беля там дцрцст тяйин едя билирляр. Лазерля радио-карбо- ифадя етмяк цчцн “цч отуз” дейилирди. Буна эюря дя цч
ник анализ апарылды вя курганын да, кургандакы яшйаларын да м.с. ийирми - 13, йедди ийирми - 17, йедди отуз - 27 олурду.
5-ъи йцзиллийя аид олдуглары анлашылды. Бязян сайларын сонунда артуг//артыг сюзц дя ишляняряк
М.с. 8-ъи йцзиллийин башланьыъында (720-735-ъи иллярдя) тикилян мигдары ифадя едирди. Мясялян, ийирми артуг беш (ийирми
артуг беш - 25), отиз артуг бир (отуз артыг бир - 31) вя с.
Орхон абидяляриндяки китабяляр щям йазы, щям данышыг дили ола-
раг чох ишлякди. Йцзляръя илдян бяри ишляндийи анлашылырды, амма
даща гядим илляря аид Орхон щцруфатлы йазылар, мятнляр тапылмыр ___________
вя ян гядим тцрк йазысы олараг “Орхон-Йенисей” китабяляриндя- 1. Ряфиг Юздяк. Тцркцн гызыл китабы. Биринъи китаб, Б., 1992, с. 45-48.
ки йазыны билир вя орада дайанырдыг.
Цмумиййятля, гядим тцрк дилиндя мигдар, сыра, Гядим тцрк дюврцнцн йени мярщяляси уйьур мярщяляси ад-
кяср, гейри-мцяййян вя топлу сайлар ишлянмишдир. Бунлар- ланыр (745-840). Дцнйа щюкмдарларыны, вязирляри йцксяк бир
дан мигдар сайлары юз яксини ашаьыдакы кими тапмышдыр:
мядяниййят гурмуш олан уйьур тцркляриндян сечирдиляр. Йцксяк
бир-бир йегирми//йигирми//игирми-ийирми
еки//ики-ики отуз-отуз
мядяниййят гуран тцрк дювлятляриндян бири дя Уйьур хаганлыьы-
дыр.
104 цч-цч
тюрт-дюрд
кырк-гырх
ялиг-ялли Уйьур тцркляри Щун тцркляринин “Тюляс” голундандыр. “Уй-
105
беш//биш//бес//бис-беш алтмыш-алтмыш ьур”ун мянасы “мцттяфиг, уйушан” демякдир. Доггуз уругдан
Dярслик

Dярслик
алты-алты йетмиш-йетмиш (аилядян, гябилядян) ямяля эялян уйьур тцркляри бирляшиб бир
йети//йити-йедди сякизон-сяксян бяйлик гурдуглары цчцн юзляриня бу ады вермишдиляр.
сякиз-сяккиз токузон-дохсан. Бу сайа Орхон-
Уйьур бяйлийи V ясрин икинъи йарысында Селенга чайы долай-
токуз//тоьуз//токыс-доггуз Йенисей йазылы абидяляринин
он-он дилиндя тясадцф олунмаса да, ларында гурулмушду. Бяйляри Еркин ады дашыйырды (Еркин-мцстя-
щяр щалда гядим тцрк дилиндя гил).
ишлянмишдир. Уйьурлар эюктцрк (эюйтцрк) хаганлыьы заманы онлара табе ол-
йцз-йцз муш вя бяйлик шяклиндя йашамышлар. 630-ъу илдя Ы Эюйтцрк ха-
тцмян-он мин ганлыьы чюкмцш, Уйьур бяйлийи эцълянмишдир. Бу тарихдян уй-
Йери эялмишкян гейд едяк ки, гядим тцрк дилиндя
ьурлар гисмян мцстягил олдулар, “уйьур еркини” ися “Ел-тябяр”
мцряккяб мигдар сайлары да ишлянмишдир. Гядим тцрк ди-
линдя мцряккяб мигдар сайлары ики йолла ямяля эялмиш-
адландырылды.
дир: 1) тяклик+онлуг-он сайынын ишлянмяси. Мясялян, ся- Уйьур “Ел-тябяр”ляри щакимиййятлярини эенишляндиряряк Чин
киз йигирми-он сяккиз (< сякиз+йигирми-он=он сякиз), торпагларына ахынлар етдиляр. Чин уйьурларын мцстягиллийини таны-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


бир отуз-ийирми бир (< бир +отуз-он) вя с; 2) онлуг+арту- ды. Буна эюря дя Уйьур Ел-Тябяри юзцнц 646-ъы илдя хаган елан
кы сюзц+тяклик формулунда оланлар. Мясялян, отуз арты- етди.
кы цч-отуз цч, алтмыш артукы тюрт-алтымыш дюрд вя с. 745-ъи илдя Эюйтцрк щакимиййяти сона йетир вя бу дювлят
Гядим тцрк дилиндя сыра сайлары -инъ, -ынъ шякилчиляри
цзяриндя уйьур хаганлыьы гурулур. Илк уйьур хаганы Кутлуг Бил-
иля дцзялир. Йалныз ики сайындан сыра сайы дцзялтмяк
цчцн -нти шякилчиси ишлянир. Мясялян, екинти-икинъи. Гя- эя Кцл иди. О, Орхон чайы сащилиндя “Орду-Балыг” шящярини тик-
дим тцрк дилиндя ишлянмиш сыра сайларынын бязиляриня фикир дирир вя шящяр уйьур дювлятинин пайтахты олур.
l Тцрк дилляринин тарихи

веряк: илк-илк, биринъи-биринъи, екинти-икинъи, цчцнъ- Кутлуг Билэя Кцл 745-ъи илдя юлцр вя йериня оьлу Мойян-
цчцнъц, бисинъ-бешинъи вя с. Чор кечир. Мойян-Чор диэяр тцрк бойлары иля (гырьызлар, сяккиз
Гядим тцрк дилиндя аз-аз, бунъа-бунъа, онъа-онъа, оьуз, доггуз татар, гарлуглар, тцркешляр, басминляр вя чикляр) са-
о гядяр, цкцш-чох, угуш-чох, коп-чох вя с. кими гейри
вашараг онлары юз байраьы алтында бирляшдирди. 751-ъи илдя Талас-
мцяййян сайлар олмушдур.
Гядим тцрк дилиндя сынар (йары, икидя бир) кяср вя би-
да Гарлуг тцркляри Яряб Ислам гцввялярини мцдафия едяряк Чин-
рягц (бирликдя, биряр), икягц (икиликдя, икишяр), цчягц ля саваш едирляр. Вя бу заман Чин аьыр мяьлубиййятя уьрайараг
(цчлцкдя, цчяр) кими топлу сайлара да тясадцф олунур. Орта Асийадан чякилмяк мяъбуриййятиндя олур. Онларын тярк ет-
дийи йерляри ися ярябляр дейил, уйьурлар тутур.
Талас мяьлубиййятиндян сонра Чиндя гарышыглыг олду. Анасы
тцрк олан чинли бир сяркярдя 200 мин няфярлик ордусу иля Чин тах-
тыны яля кечирир. Бу заман Чин императорлуьу уйьурлардан кю- зей бир йериндя, йцксяк бир гцлля тикди вя ики гызыны бурайа гапат-
мяк истяйир. Уйьурлар кюмяк едяряк Чин императорлуьунун тах- ды. Бундан сонра эеъя-эцндцз гызларынын евлянмяси цчцн Эюй
тыны эери гайтарырлар. Мойян-Чор Чин императорунун гызы иля ев- Танрыйа йалвармаьа башлады.
лянир. Гызлар гцллядя щяйат сцряркян ятрафда ихтийар бир бозгурд до-
Мойян-Чор 759-ъу илдя юлцр вя йериня онун оьлу Ел Тутмуш лашмаьа башлады. Бу гурд башыны гцлляйя чевирир, горхунъ бир шя-
106 Алп Кцлцг Бюгц хаган кечир. килдя улайырды. Сонра юзцня гцллянин дибиндя бир йува гурду.
107
762-ъи илдя тибетлиляр Чиня сохулурлар.Бюгу хаган Чини итирмя- Гцлляни горумаьа, уламаьа давам етди. Гызлардан кичийи бу
Dярслик

Dярслик
мяк цчцн тибетлилярля саваш едир вя онлары мяьлуб едир. бозгурдун гурд ъилдиня эирмиш Эюй Танрыдан башгасы олмайаъа-
Уйьурлар уйьур мярщялясиндя мани дининя ситайиш етмишдир. ьыны сюйляди вя баъысыны ашаьы енмяйя разы салды. Ики гыз ашаьыйа
Мани дини христианлыг, мяздяклик вя буддизмин гарышыьындан ендиляр.
мейдана эялмиш бир дин иди. Манищизм дейя анылан бу дин щей- Дцнйа эюзяли ики гызын гурдла бирляшмяляриндян Доггуз
ван яти йемяйи йасаг едирди ки, бу да тцрклярин дюйцшкян рущла- Оьуз-Он Уйьур ъоъуглары доьулду. Бу ъоъугларын сяси бозгурд
рыны зяифлядирди. Мани дини уйьурлар арасында мянимсянилир, тез- сясиня бянзяйирди. Няря чякдикляри вя шярги сюйлядикляри заман
тез итаятсизлийя сябяб олурду. Бу гарышыглыгдан истифадя едян гыр- гурд кими сяс чыхарырдылар. Доггуз Оьузун – Он Уйьурун атала-
ьыз тцркляри айаьа галхды вя 840-ъы илдя Уйьур торпагларында ща- ры бу ъоъугларды”1.
кимиййяти яля кечирдиляр.
2. “Кюч” дастаны
Уйьур мядяниййяти. Ярябляря вя авропалылара каьыз щазырла- “Уйьур елиндя Хулин адында бир даь варды. Туьла вя Селенга
маьы уйьур тцркляри юйрятди. Уйьурлар мятбяя вя чап ишлярини би- адлы ики ирмаг бу даьдан ахарды. Бир эеъя бу ики ирмаг арасында-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


лирдиляр. кы бир аьаъын цзяриня эюйдян мави бир ишыг дцшдц. Ики ирмаг ара-
Уйьур тцркляри Орхон ялифбасыны бурахыб согди ялифбасына кеч- сында йашайан халг буну диггятля, марагла изляди. Аьаъын эюв-
мишляр. Согди йазысы Иран кюклц йазы олуб 3 сяссиз 15 сясли дяси эетдикъя габарыр, шишир, ичиндян эюзял мцсигили сясляр эялир-
щярфдян (йяни, ъями 18 щярфдян) ибарятдир. Согди йазысы саьдан ди. Мцгяддяс ишыг эеъяляри аьаъын эювдясини айларъа айдынлатды.
сола йазылыр. Уйьур мядяниййяти ичярисиндя рясм вя щейкял (буд- Нящайят, доггуз айа гядяр бир заман кечди, аьаъын эювдяси эе-
да щейкял), мемарлыг, театр, мусиги дя инкишаф етмишди. нишляниб йарылды вя ичиндян беш ъоъуг чыхды. Юлкя халгы бу ъоъуг-
l Тцрк дилляринин тарихи

лары алыб бюйцтдц. Ян кичикляринин ады Буга Тигин иди. Буга Тигин
бюйцйцб хаган олду вя щамыны щюкмц алтына алды.
Уйьур дастанлары: Отуз эюбякдян узун бир заман кечдикдян сонра бу дяфя
Йулун Тигин хаган олду. Чинлилярля чохлу саваш етди. Сонра бу
1. Уйьурларын “Тюряйиш” дастаны савашлара бир сон вермяк цчцн оьлу Галы Тигини Чин щюкмдар
“Гядим Щун башчыларындан биринин чох эюзял ики гызы варды. аилясиндян Кийу-Лийян адлы бир шащзадя иля евляндирмяйя гярар
О гядяр эюзял идиляр ки, Эюй Танры бунлары инсанларла дейил, ан- верди.
ъаг Танрыларла евлянмяк цчцн йаратмыш ола билярди. Гызларын ата- ___________
лары олан башчы беля дцшцнярди. Онун цчцн гызларыны инсанлардан 1. Бах: Ряфиг Юздяк. Тцркцн гызыл китабы. Ы китаб, Бакы, 1992, с. 147-148.
узаг тутмаг, Танрыйа вермяк истяди. Бу мягсядля юлкянин гу-
Бу шащзадя сарайыны “Хатун Даьы”нда гурду. Ораларда бун- ря хаган рюйасыны вязириня данышды вя вязир дя она гызла эюрцш-
дан башга, Танры даьы иля бу даьын эцнейиндя Уьурлу даь дейи- мясини, данышмасыны тювсиййя етди.
лян даь бичиминдя бюйцк бир гайа варды. Бугу Хаган йухуда эялян о гызла щяр эеъя Аь Даьа эедя-
Чин елчиляри бахыъыларла бирликдя Хатун даьына эялдиляр. Бун- ряк эязмяйя башлады.
лар арашдырма апардыгдан сонра юз араларында беля данышдылар: Эцнлярдян сонра Бугу Хаганын йухусуна бу дяфя аь саггал-
108 “Хатун даьынын, Уйьур юлкясинин хошбяхтлийи бу гайайа баьлы- лы, аь ясалы бир ихтийар эирди. Она фыстыг шяклиндя вя бюйцклцйцн-
109
дыр.Бу дювляти йох етмяк цчцн бу уьурлу Гайаны йох етмяли- дя бир цзцк дашы веряряк деди: “Бу дашы сахладыьын мцддятя гя-
Dярслик

Dярслик
йик”. Уьурлу гайа йурд бцтювлцйцнцн рямзи олан уьурлу “Йада дяр дцнйанын дюрд тяряфиня щаким олаъагсан”.
дашы” иди. Арадан вахт кечди. Бугу Хаганын ъоъугларындан бири хаган
Чин елчиляри уйьур хаганындан эюзял шащзадяляри мцгабилин- олду. Онун заманында йурдун бцтцн щейванлары, ъанлы, ъансыз
дя бу гайанын онлара верилмясини истядиляр. Башчы (Тигин) буна бцтцн варлыглары диля эялиб, дярин бир цзцнтцйля “Эюй! Эюй!” де-
разы олду. Тцрк юлкясинин, тцрк миллятинин бцтювлцйц цчцн бир йя баьырмаьа башладылар. Буну илащи бир ишарят, бир ямр сайан уй-
рямз олан бу уьурлу дашы чинлиляря вермяйи пис бир шей сайма- ьурлар да йурдларыны бурахыб йоллара дцшдцляр. Фягят щарайа эет-
ды. Фягят гайа йериндян ойнадылмайаъаг гядяр бюйцк вя аьырды. сяляр, щарада дурсалар “Эюй! Эюй!” сясляри кясилмирди. Кючя да-
Чинлиляр гайанын ятрафына одун йыьараг одладылар. Йахшыъа гыздыр- вам етдиляр. Нящайят, Беш-Балыьын олдуьу йеря эялдикляри заман
дыгдан сонра цстцня тцнд сиркя тюкцб парчаладылар. Сонра о пар- сясляр кясилди. Онлар да: “Демяк йурд тутаъаг йер бу йермиш”
чаларын бир дянясини беля гоймадан арабалара долдуруб юз юлкя- дейя орада галдылар. Олдуглары йердя беш мящялля салдылар. Мя-
ляриня апардылар. Бу, чох бюйцк бир олайды. Щяр йана щцзн чюк- щялляляр бюйцдц, шящяр олду вя шящярин адыны Беш-Балыг гойду-
дц. Йурддакы бцтцн гушлар, щейванлар бу гайанын эедишиня юз лар”1.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


дилляринъя аьладылар. Бу олайдан йедди эцн сонра башчы юлдц. Гядим тцрк дюврцнцн цчцнъц мярщяляси гырьыз мярщяляси-
Бундан сонра да фялакятляр бир-бирини изляди. Халг ращат эцн эюр- дир. Бу мярщяля 840-920-ъи илляри ящатя едир. Гырьыз мярщяляси
мцрдц. Ирмаглар, эюлляр гурумуш, сусузлугдан чатлайан торпаг- “Манас” дастаны иля сечилир.
лар бар вермяз олмушду. Йулун Тигиндян сонра тахта чыханларын “Манас” дастаныны илк дяфя йазыйа алан вя онун бязи парча-
щеч бири узун йашамады. Буна эюря щюкмдарлар пайтахтларыны Хо- ларыны рус дилиня тяръцмя едян газах алими Чокан Валиханов
чуйа кючцрмяйя гярар вердиляр вя орадан Беш-Балыьа гядяр олан (1835-1865) олмушдур. Лакин онун бу истигамятдяки фяалиййяти
l Тцрк дилляринин тарихи

йерляри щакимиййяти алтына алдылар”. сятщи характер дашымышдыр. Даща сонра Васили Василйевич Радлов
Йухарыдакы щисся дастанын Чин гайнагларындакы шяклидир. Иран (1837-1918) “Манас”ы йазыйа алмышдыр. 1885-ъи илдя Санкт-Пе-
гайнагларында ялавя вя фяргли олараг бунлар верилир: тербургда гырьыз дилиндя рус транскрипсийасы иля няшр етдирмишдир.
“Беш ъоъуьун бюйцкдян кичийя адлары беля иди: Сунгур Тигин, В.В.Радлов 1885-ъи илдя “Манас”ы щям дя алман дилиня тяръц-
Кутур Тигин, Тцкял Тигин, Ур Тигин, Бугу Тигин. Ян эюзял, ян мя едяряк Лейпсигдя чап етдирмишдир.
аьыллысы вя баъарыглысы Бугу Тигин иди. Ону хаган сечдиляр. “Манас”ла баьлы тядгигат апаранларын сырасында В.Ъирмунски-
Танры она цч гарьа вермишди. Бу гарьалар бцтцн юлкядя олуб- нин, М.Ауезовун, Б.Йунусялийевин, К.Рахматуллинин,
оланы хябяр верирдиляр. Бир эеъя Бугу Хаган йатаркян пянъяря- ___________
синдян отаьа бир гыз эирди. Бугу Хаган горхду, амма сяс чыхар- 1. Бах: Ряфиг Юздяк. Тцркцн гызыл китабы. Ы китаб, Бакы, 1992, с. 148-150.
мады. Бу гыз икинъи эеъя вя цчцнъц эеъя тякрар эялди. Буна эю-
Ч.Айтматовун вя башгаларынын адыны чякмяк йериня дцшяр. калмыкларла илк дяфя савашыр. Калмыкларын башчысы Кортуку мяь-
“Манас” дастаны Тцркийя алимляринин дя тядгигатындан йайын- луб едир. Чин щакими Есен ханын таъир гийафясиндя олан адамлары
мамышдыр. Тцркийядя Мещмед Фуад Кюпрцлц, Зяки Велиди Тоган онун цстцня эялир. Манас онларла да вурушур вя галиб эялир. Бе-
вя Абдулкадир Инан “Манас” дастаныны тядгиг етмишляр. Абдулка- ля олдугда гощум тайфалар Манасын ятрафында бирляшмяк истяйир-
дир Инан бу дастаны няср шяклиня салмыш вя чап етдирмишдир. ляр. Гырьызларла бирляшяряк Есен хана гаршы бирлик йарадырлар. Да-
110 Манас сюзцнцн етимолоэийасы иля баьлы фикирляри ики ъцр груп- ща сонра Манас ова чыхаркян нювбяти бир гящряманлыьыны эюстя-
111
лашдырмаг олар: 1) Манас “ман” вя “гас” сюзляринин бирляшмя- рир. Яждащаны вя атасына щцъум едян 11 няфяр ъясусу юлдцрцр. О,
Dярслик

Dярслик
синдян йараныб. “Ман” сюзц “гочаг, иэид, йенилмяз” мянасыны Оркун чайы сащилиндя Есен ханын эюндярдийи елчини юлдцряряк гя-
ифадя едир вя инди дя чуваш дилиндя ишлянир. “Гас” (гус, гуз) ися лябя газаныр. Бу иэидликляриня эюря Гырьыз гябиля башчылары Ма-
гуз//оьуз тайфасынын ады иля баьлыдыр. 2) Манас “ман” вя “ас” насы 15 йашында хан сечирляр.
сюзляринин бирляшмясиндян йаранмышдыр. “Ман” сюзц “гочаг,
иэид, йенилмяз” мянасыны, “ас” ися сой, гябиля адыны билдирир. ЫЫ. Манас вя Кошойун дцшмянлярля бирэя дюйцшц
Мянасы “гочаг, иэид, йенилмяз ас” демякдир. Йери эялмишкян Бурада Манасын Кошойла бирэя дцшмянляря гаршы мцбаризя,
гейд едяк ки, “ас” гядим тайфалардан биридир. Бу тайфа ады Азяр- дюйцш, гящряманлыг сящняляри верилир. Манас калмык Ъолойун
байъан, Асийа сюзляриндя дя ишлянир. “Манас” дастанынын 65 ва- чай йцклц карванына щцъум едир. Кошой Хоъа Ъащанэири оьлу
рианты мювъуддур. Гящряманлыг дастаны кими онун сцжет хятти, Билерики зиндандан азад етмяк мягсядиля Кырмус шащ цзяриня
бядии тутуму, образлар системи олдугъа зянэиндир. Бу дастанын щцъум чякир, ону юлдцрцр. Билерик зиндандан гуртулур. Кошайа
йыьъам мязмунуну, ардыъыл сцжет хяттини нязяря алараг мярщяля- Манас кюмяк едир. Кырмус шащын йериня Дагалака хан сечилир.
ляр цзря ашаьыдакы кими вермяк олар. Сонра Кошой диэяр дцшмянляря - Найза хана, гадын ъянэавяр

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Кубанэеря галиб эялир. О, Кубанэери мяьлуб етдикдян сонра
Ы. Манасын доьулмасы вя ушаглыг чаьы. онунла евлянир. Манас сонра калмыг ханы Дцбцрля савашыр. Ону
Эянъ Манасын дцшмянлярля илк савашы. мяьлуб едир вя мямлякятини яля кечирир. Кошой вя Манас юз ор-
Манасын хан сечилмяси дуларыны бирляшдирирляр. Онлар Дангу адлы Калмык мямлякятиня
Манасын атасы Чакыб вя анасы Чыйырдын ювлад щясряти иля йаша- щцъум едирляр. Калмык ъянэавярляри олан Декени вя Кайыпдан-
йыр. Онлар йуху эюрцрляр. Йухуда нурани бир гоъа Чыйырдыйа алма ганы мяьлуб едир, Дангу шящярини яля кечирирляр. Калмык ъянэа-
l Тцрк дилляринин тарихи

верир. Чакыб ися йухусунда эюрцр ки, оьлу олубдур. Чыйырдын ща- вярлярини яср алырлар.
милялик дюврцндя пялянэ цряйи йейир. Нящайят, Манас дцнйайа Манас яср алынмыш Кайыпданганын ъянэавяр гызы Гарабюркля
эялир. Оьлунун олмасы мцнасибяти иля Чакыб ат, дявя, гойун кяс- тякбятяк вурушур, она галиб эялдикдян сонра онунла евлянир. Гыр-
дириб шадйаналыг едир. Ащыл бир дярвиш ушаьа Манас адыны гойур. ьызларла Калмыклар арасында сцлщ баьланыр. Манас Гарабюркц дя
Манас ушаг йашларындан тярбийя алмаг цчцн чобан Ошбура вери- эютцрцб атасынын йурдуна - Алтайа гайыдыр.
лир. О, ушаг йашларындан гейри-ади давранышы вя эцъц иля диггяти
ъялб едир. Манас ушаглыг чаьында Хызырла (Хыдырла) эюрцшцр. Хызыр ЫЫЫ. Дядя-баба торпагларыны азад етмяк мягсядиля
(Хыдыр) бу эюрцш заманы сюз верир ки, эяляъякдя она кюмяк едя- Манасын Ала-Тоойа йцрцшц
ъякдир. Бурада Манасын юз гошуну иля бирликдя дцшмянляря гаршы ву-
Йенийетмя, эянъ Манас онун атасынын илхысына басгын едян рушмасындан бящс олунур. Аьсаггалларын мяслящяти иля Манас
дядя-баба торпагларыны дцшмянлярдян тямизлямяк цчцн ганлы ныр. Арадан чыхараг Кюкчюнцн йашадыьы аула эялир. Бу заман
дюйцшляря атылыр. Бу дюйцшлярдя о, гырьыз торпагларыны дцшмянляр- Манас йухуда эюрцр ки, она дост олаъаг бир инсан йахынлашыр. Ов
дян азад едир. Дангу, Араэента шящярлярини яля кечирир. Араэен- заманы онлар гаршылашыр. Онларын арасында достлуг ялагяляри йара-
та шящяринин щакими гырх няфяр гызы Манасын ордусуна бяхшиш ныр. Манас Алмамбети евляндирмяк истяйир. Алмамбет ися яв-
эюндярир. Гырх иэид гырх гызла евлянир. Сонра Манас юз ордусу иля вялъя Манасын евлянмясини хащиш едир. Манаса лайиг гыз ахтарыр-
112 Алтайа гайыдыр. лар. Манасын атасы Ъакыб бяй таъик ханы Атемирин (Гара ханын)
113
гызы Санирабийгонун (Каныкейин) елчилийиня йолланыр.
Dярслик

Dярслик
ЫВ. Манас башда олмагла гырьызларын Алтайдан
Ала-Тоойа кючмяси. Алооке хан, Шоорук хан иля ВЫ. Манасын Каныкейля евлянмяси
дюйцшдя гялябя Бурада Манасын Каныкейля евлянмясиндян сющбят эедир. Ма-
Гырьыз аьсаггаллары дцшмянлярдян тямизлянмиш ата-баба тор- насын атасы Ъакыб бяй Каныкейи оьлуна алмаг цчцн она елчи эедир.
пагларына кючмяк цчцн мяслящятляширляр. Айры-айры гябиляляр, Каныкейин атасы Атемир бюйцк мябляьдя башлыг истяйир. Гырьыз гя-
тайфалар мцяййян едилмиш яразиляря кюч едирляр. Гырьызларын Ала- биля вя тайфа башчылары бу башлыьы вермяк цчцн Манаса кюмяк
Тоойа гайыдышы Кашгар ханы Алакунун етиразына сябяб олур. Ма- едирляр. Той олур вя Манас Каныкейля, Алмамбет ися Арууке иля
нас ону сцлщя чаьырыр. О, буна мящял гоймур. Манас Алакунун евлянир. Манас ися юз гадыны иля доьма йурдуна гайыдыр.
гошунларыны дармадаьын едир. Ейни заманда гырьызларын дцшмяни
Алооке ханы да мяьлуб едир. Сонра Манас гырьызлары Алтайдан чы- ВЫЫ. Манасын гощуму Кюзкаманын суи гясди.
хармаг истяйян Шоорук ханла вурушур. Она да галиб эялир. Шо- Манасла ямиси оьлу Кюзкаман арасында зиддиййят йараныр.
орук ханын гызы Акылай Манаса яря эетмяк арзусунда олур. Он- Кюзкаман щакимиййяти яля кечирмяк истяйир. О, бящаня едир ки,

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


лар евлянирляр вя Манас доьма йурдуна гайыдыр. Гырьызлар дядя- Манас онлары (Кюзкаманы вя онун оьлуну) калмык адяти иля де-
баба торпагларында башга халгларла бирликдя ямин-аманлыгла йа- йил, гырьыз адятиля гаршылайыбдыр. Она эюря дя Кюзкаман Манасы
шамаьа башлайырлар. юлдцрцб щакимиййяти яля кечирмяк истяйир. Вя гырьыз торпаглары-
на сащиб чыхмаг истяйир. Манасын диэяр ямиси Шыгайын оьлу Ча-
В. Манасын силащдашы Алмамбетин ящвалаты паг да Кюзкаманла бирляшир. Вя Манаса щцъум чякирляр. Бу щц-
Бурада щадисяляр Чин щакиминин оьлу Алмамбетин ятрафында ъумдан Манас гуртара билир. Сонра Кюзкаман тяля щазырлайыр.
l Тцрк дилляринин тарихи

баш верир. Бу ады она Хызыр верир. Алмамбет юз анасынын дейил, бир Манасы юз йуртасына гонаг чаьырыр. Ону зящярлямяк истяйирляр.
мцсялман гадынын сцдц иля гидаланыр. О, гылынъ ойнатмаьы, ох ат- Манас вя онун гырх иэиди хилас олунурлар. Лакин Манас йараланыр.
маьы, ат чапмаьы йахшы баъарыр. Аьыллы вя ядалятли олмасы иля дя Бунунла да дцшмянин планлары алт-цст олур.
фярглянир. Атасы Соорундук ону юз гошунунда сяркярдя тяйин
едир. О, бир дяфя Алооке ханын Манасын зцлмцндян гачан адам- ВЫЫЫ. Манасын бюйцк силащдашларындан олан
лары иля растлашыр. Манасла дюйцшмяк гярарына эялир. Нювбяти дя- Кюкютюйя ещсан мярасими
фя овда Алмамбет газах ъянэавяри Кюкчю иля гаршылашыр. Кюкчю Кюкютюйцн оьлу Бокмур юз атасынын ещсан мярасимини тяшкил
мяслящят билир ки, Алмамбет исламы гябул етсин. Онун вали- едир. Манасы вя онун гырх иэидини ещсан мярасиминя дявят едир.
дейнляри буна етираз едирляр. Атасы ямр верир ки, онун оьлуну юл- Мярасимдя Кюкютюйцн иэидликляри хатырланыр. Бу мярасимдя чин-
дцрсцнляр. Алмамбет атасынын адамлары иля дюйцшяркян йарала- лилярля гырьызлар йарышырлар. Чинлиляр гырьызлара мяьлуб олурлар.
Мяйус олан чинлиляр Манаса суи-гясд щазырлайырлар. Манас Бяй- Мцгайися цчцн гейд едяк ки, “Билгамыш” эил цзяриня, “Ор-
ъиня (Пекиня) йцрцш едир. хон-Йенисей” даш цзяриня, “Дядя-Горгуд” дяри цзяриня щякк
олунмуш гящряманлыг дастанларыдыр. Анъаг “Манас” ися йаддаш-
ЫХ. Манасын Бяйъиня бюйцк йцрцшц лара вя щафизяйя кючцрцлмцш гящряманлыг дастаныдыр.
Гырьыз гябиля вя тайфаларындан олан йедди хан Манаса суи- Гядим тцрк дюврц иля булгар вя хязяр мярщяляси дя баьлы-
114 гясд щазырламаг истяйир. Бящаня бу олур ки, Манас Кюкютюйцн дыр. Булгар (оьурлар) оьузларын гардашы кими миладдан юнъя он-
115
ещсан мярасимини тяк башына идаря едиб. Манас гырьыз ханларыны дан айрылмышлар. Беляликля, оьузларын шяргя доьру йайыланлары
Dярслик

Dярслик
бир йеря йыьыр. Вя онлары баша салыр ки, дцшмяня гаршы бирэя ву- оьурлар адланмышдыр.
рушсунлар. Ханлар буна разы олурлар. Манас Бяйъин йцрцшцня ща- Атилла 453-ъц илдя юлдцкдян сонра кичик оьлу Ирняк “Он-
зырлашыр. Манас чинлиляря галиб эялир. Чинлиляр Манасла сцлщ баь- Оьур” бойундан олан тцрклярля Гара дяниз сащилиня эялмиш, бу-
лайыр. Гырьызлар вятянляриня гялябя иля гайыдырлар. радакы диэяр тцрк бойлары иля гарышмышлар. Бу гарышмадан ямяля
эялянляр “Булгар” адланмышлар. Тцркъядя “булгамаг” гарышмаг
Х. Гонур бяй цзяриня Манасын кичик йцрцшц. мянасыны билдирир.
Манасын юлцмц Булгар тцркляринин бир щиссяси Дунай бойунъа йерляшмиш,
Алтмыш йашлы Манас сонсуз олдуьу цчцн Мяккяйя эедиб Ал- христианлыьы гябул етдикляри цчцн тцрклцклярини итирмишляр. Волга
лащдан ювлад дилямяк истяйир. Бу яряфядя Каныкейин ушаг эюз- (Итил) чайы ятрафында йерляшянляр тцрклцклярини горуйуб “татар” ады
лядийини Манаса хябяр верирляр. Манасын Каныкейдян бир оьлу иля адланмышлар. Демяли, Булгарларын аталары тцрклярин Он-Оьур
олур. Ушаьын адыны Семетей гойурлар. Бир мцддятдян сонра о, (Он-Оьуз) бойудур.
Мяккя зийарятиня йолланыр. Бу заман чинлиляр гырьызларла дюйцш- Хязярляр Сабар тцркляринин бир голу олуб, “эязяр, сярбяст до-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


мяйя щазырлашырлар. Гырьызлар башсыз олдуглары цчцн Чин сярщяд- лашар” демякдир. Хязяр хаганлыьы 300 иля йахын илк феодал дювля-
ляриндян узаглара чякилирляр. Манас вятяня гайытдыгдан сонра ти кими Шярги Авропада танынмышдыр. Хязярляр Русийанын, Маъа-
бюйцк бир орду йарадыр вя дцшмянляря гаршы вурушур. Ганлы дю- рыстанын гуруъусу олан тцрк дювлятидир.
йцшлярдя Манас йараланыр. Аьыр йараланмыш Манас вятяня гайы- Хязяр хаганлыьы Х ясрдян етибарян зяифлямяйя башламышдыр.
дыр вя доьма йурдунда дцнйасыны дяйишир. Манас Байанды чюлцн- Орду мцхтялиф инанъларын йайылдыьына эюря зяифляди. Кийев рус
дя дяфн олунур. Онун мязары цстцндя эцмбяз тикилир. дювлятинин вялиящди Свйатослав щцъум едиб Хязяр хаганлыьыны
l Тцрк дилляринин тарихи

“Манас” дастаны, ясасян, ЫХ-ХЫ яср щадисялярини якс етдирир. 965-ъи илдя мяьлуб етди. Бу заман хязярлярин бир гисми Крыма
Бунунла беля, “Манас” дастаны бир йох, бир нечя дюврцн щадися- доьру эетди, бир гисми ися Гафгазда галдылар. Бу эцн онлар Га-
лярини юзцндя ъям едир. Она эюря дя бу дастаны бцтювлцкдя рачай тцркляри адланыр.
конкрет бир замана аид етмяк доьру олмазды. Дастан гырьызларын
чинлилярля вурушуну якс етдирмякля йанашы, гырьыз гябиля вя тай- Гейд: Хязярляр Шимали Гафгазда йашайан тцрк халгларынын фор-
малашмасында мцщцм рол ойнамышлар. Булгарлара эял-
фаларынын фолклор инъилярини дя йашадыр. “Манас” дастанында йцз-
дикдя ися онлар татарларын, башгырдларын, гарачай-балкар-
дян артыг гябиля вя тайфа ады чякилир. Цч йцздян артыг образ ъя- ларын формалашмасында эцълц тясирляри олмушдур.
ряйан едян щадисялярдя иштирак едир. “Манас” гырьызларын йаддаш
мящсулу кими нясилдян-нясиля ютцрцляряк халгын гящряманлыг
дастаны кими йашамышдыр.
олан мцлащизялярдя ъидди дялил-сцбутларын олмамасы эениш иъти-
маиййяти гане етмир. Айры-айры фярзиййяляр ися щягигятдян чох-
Орта тцрк дюврц чох узагдыр.
Бязи тядгигатчылар илк нювбядя Опалдакы мяшщур “Щязряти
моллам” мязарыны тядгиг етмишдир. Йашлы няслин нцмайяндяляри
116 вя рущанилярля, щямчинин Кашьар вя Опалын йерли зийалылары иля
117
Бу дюврдя тцрк дилляринин фонетик, лексик вя грамматик гу- сющбятлярдян “Щязряти моллам” мязарына билаваситя вя йа дола-
Dярслик

Dярслик
рулушунда тякмилляшмя, ъилаланма, сабитляшмя юзцнц эюстярди. йысы иля аид олан мялуматлар топланмышдыр. Бу материалларын диг-
Гядим тцрк йазысы яряб ялифбасы иля явяз олунду. Яряб вя фарс гятля тящлили ясасында беля гярара эялинмишдир ки, “Щязряти мол-
дилляринин рясми дювлят дили олмасы тцрк дилиндя ясярлярин йазыл- лам” М.Кашьаринин юзцнцн гябридир. Материаллар Кашьар инзиба-
масына манечилик тюрятди. ти идарясиня вя Синтезйан Уйьур Мухтар районунун мцвафиг ида-
рясиня тягдим едилмишдир. Бу идарялярин ишчиляринин йахындан кю-
Бу дюврдя тцрк-ислам дювляти кими Гараханлы дювляти фяалий- мяйи нятиъясиндя 1983-ъц илин йанварында Кашьар иътимаиййяти
йят эюстярир. Бу дювлят 940-ъы илдя йаранды. Гараханлылар дювляти иля, хцсуси иля илк нювбядя М.Кашьари вя ады чякилян мязар
1212-ъи иля гядяр - монгол истиласына гядяр давам етди. Бу щаггында няся бир мялумат веря биляъяк адамларла сющбят кечи-
дюврдя монгол истиласына гядяр фяалиййят эюстярян бир дювлят дя рилмишдир. Нятиъядя бир сыра гиймятли мялумат вя материаллар ял-
Сялъуг дювляти иди (ХЫ-ХЫЫЫ ясрляр). дя олунмушдур. Онлардан ян гиймятлиси Ямир Щасан газы-ахунд
Орта тцрк дюврцнц шяртляндирян дювлятляр сырасында Ха- тяряфиндян тягдим олунмуш вакур сяняди иди. Бурада “Щязряти
рязмшащлар (ХЫЫЫ), Гарагойунлулар (1380-1469) вя Аьгойунлу- моллам” мязарынын хидмятчиляриня верилян сяняддян сющбят ачы-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


лар (1350-1502) хцсусиля диггяти ъялб едир. лыр. Бу 150 ил яввял йазылмышдыр вя бирбаша эюстярилир ки, “Щязря-
Орта тцрк дюврцндя оьуз-карлуг-гыпчаг, гырьыз-гыпчаг, ха- ти моллам” Мащмуд Кашьаринин гябридир (мязарыдыр).
кас, йакут, тува дил елементляри мцяййян рол ойнайырды. Гейд етмяк лазымдыр ки, Кашьарда вя Опалда сорьу апарылан
М.Кашьаринин “Дивани лцьят-ит-тцрк”, Йусиф Баласагунлунун адамлардан чохусу артыг о вахта гядяр мцасир уйьур дилиндя
“Гутатгу билик”, Ябу Щяййан ял-Гарнатинин “Китабцл-ял идрак ли- чапдан чыхмыш М.Кашьаринин “Тцрк дилляринин диваны”нын I ъилди-
лисанцл ял-ятрак”, Гцтбцн “Хосров вя Ширин”, “Дядя Горгуд” ни ня охуйа, ня дя эюря билярдиляр. Онларын М.Кашьари щаггын-
l Тцрк дилляринин тарихи

дастанлары, “Дастани-Ящмяд Щярами”, Шяййад Щямзянин “Йу- да олан тядгигатлардан да хябярляри ола билмязди. Бахмайараг
сиф вя Зцлейха” вя с. ясярляри орта тцрк дюврцнцн бир гисим йазы- ки, онларын яксяриййяти кифайят гядяр савадлы олмагла йанашы,
лы абидяляри кими эютцрмяк олар. щям дя кющня ял йазмалары чох чятин олса да, охуйа билярдиляр.
Щаггында сющбят эедян адамлар мязарын ясл шейхляри идиляр.
Аьыздан-аьыза кечяряк артыг яфсаняйя чеврилмиш вя зянэинляш-
М.Кашьаринин щяйаты, хцсусиля дя миш тарихи фактлары мящз онлар горуйуб сахламышдылар.
Мащмуд Кашьаринин
онун вятяни, юлдцйц вя дяфн едилдийи
вятяни, щяйаты вя гяб- 1. Мащмуд Кашьаринин вятяни
йер щаггындакы тяфсилатлар барядя индийя
ри щаггында. гядяр ващид бир фикир йохдур. Бу щагда Мащмуд Кашьаринин Кашьарда доьулмасыны онун тяхяллцсц
эюстярир. Бу елми щягигятя щеч бир шцбщя ола билмяз. Ейни за-
манда мараглыдыр ки, “Диван”дакы топонимлярдян бир чохуну едирдиляр. Ъоьрафи адларда гядим тяляффцзлярин сахланмасы айдын-
мцяллиф юз вятяни адландырырды. Беля ки, яэяр онларын чоху щаг- дыр.
гында М.Кашьари садяъя олараг “Кашьар йахынлыьындакы шящярин Опалда хейли диэяр мязарлар да вардыр: “Гарахан Пашаим”,
ады”, “Кашьар кяндляриндян биринин ады” демякля кифайятлянир- “Щязряти Пашаим”, “Субтякин” (Сабук Тякинг), “Оптякин”
ся, Азык вя Опал щаггында ися беля изащат верир: “бизим йурдун (Алптякин), “Гылынъ Буьрахан” вя башгалары.
118 ады”. Каси сюзцня ися “бизим йерин ады” дейир. Тязкирялярдя бу вя йа диэяр бир ады чякяркян она бузурэвар
119
Там тябиидир ки, тядгигатчылары Кашьар вя Опала апаран бцтцн “бюйцк”, “мцгяддяс”, “шяряфли” кялмясини дя ялавя едирляр.
Dярслик

Dярслик
эюрцнян вя эюрцнмяйян телляр даща чох марагландырырды, хцсу- Беля ки, Мащмуд Кашьаринин бабасы Мящяммяд бузурэварын
силя дя Азык адланан йер. Чцнки тядгигат материалларына эюря вя онун атасы Щцсейн бузурэварын, Мащмуд Кашьаринин ана ба-
Мащмуд Кашьаринин вятяни Опал щесаб едилир. басы Хоъа Сайфиддинин (тязкирялярин бириндя дейилир ки, она фяхри
Опал Кашьар шящяринин ъянуб-гярбиндя, 45 км. аралыда йер- бузурэвар ады нявяси Мащмуд доьуландан сонра хан тяряфиндян
ляшир (Памирин шярг ятяйиндя) вя Кашьар - Старогород уйездиня верилмишдир) мязарлары да мялумдур. М.Кашьаринин анасынын
дахилдир. Буранын тябияти бярякятли, щавасы тямиз, йерляри чох эю- “Буйуби Рябиййя Хеникйан” мязары, М.Кашьаринин тялябяляри
зялдир. М.Кашьаринин дедийи “Кашьар шащын олдуьу йердир”, “ял- имам Якбяр вя имам Ясэярин мязарларынын да мялум олдуьу-
веришли иглимя эюря Яфрасийаб хаган бурада дайанырды” сюзлярини ну демяк олар.
Опала да аид етмяк олар.
Опал йахынлыьындакы Хан баьы, Султанбаьы, Тякйякащ кими Гейд: бузурэвар “бюйцк”, “мцгяддяс”, “шяряфли” мянасыны
билдирмишдир.
йер адларынын индийя гядяр галмасы буну сцбут едир. М.Кашьари-
нин Опал кими юз вятяни адландырдыьы Азык кяндиня эялдикдя ися,

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


бу кянд Опалын шимал-гярбиндя Азык тикян дяриси чайынын мян- Нящайят, М.Кашьаринин Баьдаддан гайытдыгдан сонра сяк-
бяйиндя йерляшир. (Онун башга ады Сюсар аьзыдыр, “Щязряти мол- киз ил дярс дедийи Мащмудиййя мядрясясинин харабалары да Опал-
лам” мязарындан 300-400 м. аралы ахыр). дадыр. Щяр ъцмя ахшамы (IV эцн) алимин юз тялябяляри иля эязди-
Билаваситя Азыка битишик Каси кяндиндян Качи остан суварма йи вя щяр илин Новруз айында мядрясяни битирмяляри мцнасибяти
каналы кечир. (Качи сюзц Каси сюзцнцн фонетик нювцдцр: бурада с- иля кечирилян мярасимдя онлара алим адыны вердийи “Новруз була-
ч(ш) щярфляринин ганунауйьун нювбяляшмяси эюз габаьындадыр). ьы”нын ачары индийя кими галыр.
l Тцрк дилляринин тарихи

Азык адлы йеря эялдикдя ися 92 йашлы Давуд Зуннун атасына


истинад едяряк демишляр ки, бураны Гум баь адландырырдылар, вах- 2. “Щязряти моллам” мязары Мащмуд Кашьаринин
ты иля Сюсар аьзы чайы сащилдян чыхмыш вя нятиъядя бурайа чохлу гябридир.
“Щязряти моллам” мязары Опалын шимал-гярб кянарындакы ей-
гум эятирилмишдир. Буранын йашлы сакинляри тясдиг етмишляр ки, щя-
ни адлы даьын ятяйиндя йерляшир.Бурада щяля дя будда дюврцня
ля 50 ил бундан яввял бу ики ад паралел ишлянмишдир.
аид харабалыгларын изляриня раст эялмяк олур. Шащидлярин дедийиня
Чохларына Азык тикян дяриси чайынын цчцнъц ады да - Аь ти-
эюря, бурада ъями 6-7 учуг - сюкцк будда мябяди олмушдур.
кян мялумдур. Бу ад ейни адлы биткинин–аь тикян (йахуд азык ти-
Сянядли мянбяляря эюря, Тсинин идарячилийи дюврцндя манъур
кан) дярисинин адындан ямяля эялмишдир. Бу биткинин хырда гырмы-
мямурлары вя гошунлары илдя бир дяфя бура эялир вя дуа охуйур-
зы мейвялярини айылар чох хошлайырлар. Беляликля, азык сюзц айы
дулар. “Щязряти моллам” даьында индинин юзцня гядяр газынтылар
демякдир. XI ясрдя Гараханиляр ейик сюзцнц азиь кими тяляффцз
заманы мцхтялиф мядяни тябягяляря аид олан гядим гябирляря Турди Щаъы (1793-1923) Гашгарда мяшщур алим-илащиййатчы вя
раст эялинир. Бурадан тапылан гарахани сиккяляри Кашьар-Старого- шаир олмушдур. О, реалист шаирляр Ябдцррящим Нязяри, Турди Ка-
род уйездинин музейиндя сахланылыр. тиб (Гяриби), Новруз Катиб (Зийайи) иля йахындан таныш олмушдур.
“Щязряти моллам” мязары “Мяръан булаг” чешмясиндян йу- Онун “Султан Сутук Бугра хан” тязкиряси инди дя Кашьар даиря
харыда йерляшир. Буну “Чяшми зцлал” да адландырырлар. Бу чешмя- мядяниййят абидяляри музейиндя сахланылыр.
120 нин шималында бири дя вардыр. Онун йанында “Щязряти моллам”
121
мязарынын мясъиди тикилмишдир. Гоншу “ Моллам баьы” кяндиндя 4. “Щязряти моллам” мязары тязкирясинин тядгиги
Dярслик

Dярслик
“Щязряти” мязарынын шейхляри йашайырлар. Щяр ил бурайа Новруз Мязарда ики тязкирянин ялйазмасы олубдур. Онлардан бири Йа-
байрамына, йахуд “Цзцм эязинтиляри”ня вилайятин щяр йериндян губбяйин дюврцндя Йянэисара апарылыб, диэяри ися Опаллы Мя-
адамлар ахышыб эялирляр. Бу гябирдя йатаны савадлы адамлар щяммяд Гонсада галыб. Ялдян-яля кечян ялйазма, 1956-ъы илдя
“елмляря йийялянмиш мяняви щами” адландырмышлар. “Щязряти итмишдир. Хошбяхтликдян щяр ики тязкиря, хцсусиля дя икинъиси яф-
моллам” мязары щаггында ашаьыдакылары сюйлямяк олар: саня вя рявайят кими аьыздан-аьыза кечмиш вя ону чохлары язбяр
билир.
3. Мязар шейхляринин сорьусу Тязкирядя дейилир ки, “Щязряти моллам”да дяфн едилмиш ада-
“Щязряти моллам” мязары шейхляринин дедикляриня эюря, бу- мын ады Мювлам Шямсиддин Мащмуд ибн Щцсейндир. О, Азыкда
рада басдырылан шяхсин там ады Щязряти Мювлам Шямсиддин Мащ- доьулмушдур, хан няслиндяндир, онун атасы Щцсейн фяалиййятини
мудиййя ибн Щцсейндир. Шямсиддин - динин эцняши; Мащмудий- ямири-шаб “эеъя гаравулунун ряиси” кими башламыш, сонралар ами-
йя (шейхляр бу сюзц сящвян ад кими гябул едирляр, мядряся вя ри-султан “али щюкмдар” вязифясинядяк йцксялмишдир.
Мащмуд адыны гарышдырырлар) -ляйагятиня эюря уъалдылмыш, Щц- М.Кашьари юзцнцн “Диван”ында гейд едир ки, о, ханзадя

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


сейн - атасынын ады. Шейхляр тясдиг едибляр ки, Шямсиддин мяшщур няслиндяндир, йяни хан няслиндян вя тцрк дювлятини Саманидляр-
алим олуб вя 8-9 дил билирмиш (яряб, фарс, тцрк, роман вя с.). О, дян хилас едянляр онун ата-бабаларыдыр.
Иранда вя Ирагда охумуш, мцдяррис - мядрясядя мцяллим олмуш, Гараханиляр тарихинин тядгигатчысы О. Притсакын фикринъя, 382-
97 йашында юлмцшдцр. ъи щиъри (б.е. 992-ъи или) илиндя Бухараны Саманидлярдян хилас
Гараханиляр дюврцнцн адятиня эюря, хан тябягясиня мянсуб едян Абул Щясян Щарунбинни Сцлейман (Гылынъ Богра хан) ол-
мязарлара гуллуг етмяк цчцн шейх (рущани шяхс - мязара бахан), мушдур. Хотаны азад едян ися Ябцл Щясян Ханын оьлу Йусиф Гя-
l Тцрк дилляринин тарихи

ъарукаш (сцпцрэячи - хадимя), мутивялли (мязар тясяррцфатыны дирхан олмушдур. Яряб тарихчиси Ибн-ял-Ясир йазыр ки, Йусиф Гя-
идаря едян) вя диэяр гуллугчулар тяйин едилирди. Онлар вягф вя- дир ханын икинъи оьлу Мящяммяд ибн Йусифин дюврцндя (448-
саитляри щесабына сахланылырды. 449-ъу илляр, щиъри б.е. 1056-1057) Барсхан ямири онун бюйцк
Беляликля, “Щязряти моллам”ын бцтцн шейхляри варисляр иди. оьлу - Щцсейн бин Мящяммяд иди. Ону “Арслан елик” чаьырырды-
Вя бу яняня тяхминян он-йцз иллярля галмагда давам едибдир. лар вя онун ады иля пул кясилирди. Бу мялуматлар бизя эялиб чат-
Онлар юз кюкляринин 7-8 няслини билиб вя йахшы йадда сахлайыблар, мыш 1048-1058-ъи илляр монстлари иля тясдиг едилир. Онларын цзяри-
мязарын ясасы гойуланда хцсуси мющцрляри олубдур. Шейхлярдян ня “Шямсяд Давла Арыслан елик” йазылмышдыр. Беляликля, Мащ-
бязиляри алим олмушлар. Бязиляри, ясасян, илащиййатчы, шаир олмаг- муд Кашьарини Йусиф Гядир ханын нявяси вя Ябцл Щясян Щару-
ла ядябиййатда нязярячарпан из гоймушлар. Мяс.: Бавдун-кари нун нятиъяси щесаб етмяк олар.
мязары щаггында гиймятли мялумат верян шейхин бабасы шейх Ибн ял-Ясир щямчинин хябяр верир ки, Мящяммяд бин Йусиф
Богра хан юз бюйцк гардашы Сцлейман бин Йусиф цзяриндя гяля- 1252-ъи илин (юкцз или) бюйцк ряъяб айынын 14-ъц эцнц шяриятин
бя чалдыгдан сонра 11 ай ярзиндя Гарахани дювлятинин гярб щис- дайаьы олан Кашьар яйалят мящкямя идарясинин газисинин иштира-
сясини идаря етмиш, сонра тахты оьлу Щцсейн бин Мящяммядя кы иля мян Молла Садыг Ялям, Шащулла ахундун оьлу, 114 йашлы,
вермишдир. Бу тарихи вахт тязкирядя эюстярилир. Орада дейилир ки, бядянъя саьлам, ъаны гывраг, елмя мящяббят щисс едяряк, йара-
“онун (Мащмуд Кашьаринин) атасы Щцсейн яввялъя ямири-шаб, дыъы ящвал-рущиййя иля елм вя маарифи юз мязмунунда якс етди-
122 сонра ися ямири-султан олмушдур”. рян алты дяфтяри бир-бириня тикяряк, онларын сящифялярини юз гиймя-
123
Ибн-ял-Ясирин ясярляриня истинад едян О.Притсак 448-449-ъу тиня эюря гызыла бярабяр тутулан вя зящмятля йарадылан ясярля
Dярслик

Dярслик
илдя (щичри 1056-1057) Гарахани ордасында Кашьарда баш вермиш “Мясняви Шяриф”ля бязядим. Бу китабы мян мащир гялям сащи-
фаъияли щадисяни эюстяриб: Богра хан Мящяммяд бин Йусиф тахт- би, щюрмятли ъянаб, динин эцняши, Опалда, Кашьар йахынлыьында
таъы юз оьлу Щцсейня вермяйи гярара алдыьы заман, варис кими юз даь ятяйиндя, саф булаг башында дяфн едилмиш Щцсейнин оьлу,
оьлу Ибращими эюрмяк истяйян арвады ону зящярляйиб. О, Щцсей- Мащмуд Кашьаринин мязарына ябяди щядиййя едирям вя гурбан
ни зящярлямиш, Мящяммяд Богран ханын гардашы Арслан хан бин верирям.
Йусифи ися боьдуртмушдур. Беляликля, Ибращим бин Мящяммяд Мян инанырам ки, ядябиййатчылар вя елм хадимляри щяля дя-
тахта чыхмышдыр. фялярля елми вя маарифи юз мязмуну иля зянэинляшдирян, бюйцк
Тязкирядя Мящяммяд бин Йусиф Богра ханын ады чякилмир. ядябиййатчынын хатирясиня баьышланмыш динин эцняши, мащир гя-
Онун ады “Шащи Ещрам” епитети иля явяз едилмишдир. Бялкя, мц- лям сащиби Щцсейнин оьлу Мащмуд Кашьарийя щяср едилмиш мц-
яллиф фаъияни йада салмаг истямядийиндян беля етмишдир. гяддяс китабын диггятля охунмасыны тяшкил едяъякляр: Мцсял-
Эюрцнцр ки, Мащмуд Кашьари юзц дя оланлар щаггында сус- манларын варислярини – миллятимизин садя халг кцтлясини елмя ъялб
маьы лазым билмишдир. Тязкирядян вя М.Кашьаринин юзцнцн мя- етмяк, онларын мцсбят кейфиййят сащиби олмалары цчцн.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


луматларындан мялумдур ки, эянъ Мащмуд юз вятянини тярк Мян бу китабы вясиййят едяряк юзцмцн бюйцк шаэирдим Мол-
етмяйя мяъбур олмуш вя ялчатмаз “Мук йолу”на эетмишдир. О, ла Явязин оьлу Молла Аита верирям ки, о, эяляъякдя онун сащиби
вятяниня ащыл вахты гайытмышдыр. олсун. Буну тясдиг етмяк цчцн мян, Молла Садыг Елем ашаьыда
Тязкирядя М.Кашьари Шямсиддин фяхри ады иля адландырылыр. юз мющцрцмц вурурам.
Мащмудун атасы Щцсейнин Барсхан щакими кими Шамсидавл Мяним йухарыда дейилян бяйанатымын доьрулуьуну мцдяр-
Арслан елик титулуну дашыдыьыны нязяря алсаг, онун оьлунун о рисляр, алимляр, Ялиязяр-ахундум, баш катиб Ябдцррящим Низари,
l Тцрк дилляринин тарихи

дюврдя гябул едилмиш гайдалара эюря атасынын фяхри адыны варис катиб Новруз, катиб Турди, Турди шейх-ахундум, молла Гозилак
кими гябул етмяси щеч дя тяяъъцблц дейилдир. Опалы Зандин курулбяйи вя башгалары тясдиг едирляр.
Бцтцн бу дейилянляря ясасланараг демяк олар ки, “Щязряти Мющцр.
моллам” мязарында Щцсейн Мащмудун оьлу ханзадя Щязряти Имзалар: мяшщур хадим, ясрин алими Молла Садыг Шащ-Ела оь-
Мювла Шямсиддин дяфн едилмишдир. лу”
(Мющцр 1208-ъи илдя щазырланмышдыр).
5. Вягф сянядляринин юйрянилмяси щаггында
“Мясняви Шяриф” адлы китабы Кашьарын мяшщур йазычысы-ма- Демяли, “Вягфнамя”нин сонунда мющцр вурулмуш вя имза-
арифчиси Гутлуь Шовги оьлу Ямир Щясян газийя вермишдир. Бу лар гойулмушдур.
китабда “Вягфнамя” мятнинин тяръцмяси верилмишдир: “Щиъри
6. “Вягфнамя”дя хатырланан адлар щаггында. Тядгигатчынын дялили айдындыр (данылмаздыр): “Мювляви” сюзц
Молла Садыг Елам шащ-Ела оьлу. Гашьар шящяриндя, Дювлят- “Щязряти” мязары щаггында рявайятляр данышанларын дилиндя
баь кянд мядрясясиндя охумуш вя Гашьар хан мядрясясиндя “моллам”а чеврилмишдир ки, бу да “алим” демякдир. Лакин мя-
дярс демишдир. Гашьар мящкямя коллеэийасы газиси, юз дюврцнцн галядя “Щязряти моллам” адланан мязарын йа Мащмуд Кашьа-
мяшщур алимидир. ринин юзцня, йа да онун атасы Щцсейня мяхсус олдуьу эцман
124 Ялнязяр Ахундум. Лйукгунлу, Гашьарын эюркямли илащий- едилир.
125
йатчы-алимляриндян бири, Искяндярван мядрясясинин мцдярриси ол- Аблемит Розинин мягалясиня ъаваб олараг танынмыш маариф
Dярслик

Dярслик
мушдур. ишчиси, Опалда йашайан Гасым Рящим юзцнцн “Азык мящялляси
Ябдцррящим Низари. Опаллыдыр, уйьур классик ядябиййатынын щаггында” мягалясини чап етдирмишдир. О, дцзэцн олараг эюстяр-
эюркямли нцмайяндяляриндян бири, Гашьар щакими Зющцряддинин мишдир ки, М.Кашьари Артуш йахынлыьындакы Азыкда дейил, Опал-
мирзяси. дакы Азыкда доьулмушдур. Бир сюзля, М.Кашьари Опалда доьу-
Норуз катиб. Гашьар щакими Зющцряддинин мирзяси. луб вя орада да дяфн едилибдир.
Турди катиб. Уйьур классик ядябиййатынын эюркямли нцма- 1983-ъц илин майында хцсуси елми тяшкилатларын кюмяйи иля
йяндяляриндян биридир. Ядяби тяхяллцсц Гяриби олубдур. вягф сянядинин йазылдыьы каьыз вя мцряккяб експертизадан кечи-
Турди шейх-ахунд. “Щязряти моллам” мязарынын шейхи, рилмишдир. Нятиъядя мцяййян олунмушдур ки, щяр ики каьызын рян-
“Султан Сатук Богра хан” тязкирясинин мцяллифи, Бавдун-Кари- эи вя кейфиййяти мцхтялифдир. Йяни “Мясняви шяриф”ин вя баьыш-
нин бабасы. лама сянядинин каьызлары сарыдыр, лакин “Мясняви шярифя” йапыш-
Мола Гозулак. Султан Сатук Богра хан мязарынын шейхи. дырылмыш золаьын каьызы чящрайыдыр. Каьызын йашы йцз илдян чох-
Зандин гурулбяйи. Опалда гурулбяй (сярщяд бяйи). дур. “Мясняви”нин вя баьышлама сянядинин мятни гамыш гялям-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ля йазылыб, мцряккяб гядимдир. Йазылма тарихи тяхминян 1836-
7. Вягф сянядинин тядгиги ъы ил мцяййян олунмушдур.
Мащмуд Кашьаринин вятяни вя мязары щямишя алимляри ма- Баьышлама сяняди эюстярир ки, халг М.Кашьарини унутмур вя
рагландырмышдыр. Беля ки, мясялян, Аблемит Рози 1981-ъи илдя ещтирамла йад едир. Онун хатиряси нясилдян-нясля кечир.Намя-
юзцнцн чох эениш “Мащмуд Кашьари вя онун тцрк дилляринин ди- лум шаирин ашаьыдакы мисраларла башланан мярсийяси дя буну эюс-
ваны” мягалясини чап етдирмиш вя орада шаир Низаринин ашаьыдакы тярир:
l Тцрк дилляринин тарихи

рцбаисини эюстярмишдир.
Йяня щязряти шяйх щябиби ятям Ялвида, ей Шейх мювланайи Шямсиддин пирим,
Ки кайраьида килмиш вуъуди ядям Ялвида, ей Мящмуд исмин щямд цргяттин бизим.
Опалда йатиптур щязряти мявлявий
Ки моллам атан щяр зяйифу кяви. Бундан башга, “Щязряти моллам” мязары мцнтязям олараг
тямир едилирди. Мясялян, мязарын 1245 вя 1315-ъи илляр щиъри та-
Тяръцмяси: рихиндя тямири эюстярир ки, халг алимин хатирясиня щюрмятля йана-
Йеня бизим достумуз, бизим щюрмятли шейх,
Юз наьылы иля мяним цряйими даьлайыр.
шыр.
“Бизим юлмяз мювляви Опалда йатыр Гейд етдийимиз кими, яэяр алимин “мавла, мювла” титулу хал-
“Моллам” чаьырыр ону щамы–щям эцълц, щям дя зяиф. гын дилиндя “моллам”а чеврилибся, шейхлярин йаддашында М.Каш-
ьаринин ады “Мащмудийя ибн Щясянийя”, йахуд “Мащмудийя юзцнц эюстярян мяняви кейфиййятляр, шцбщясиз ки, аиля тярбийяси-
ибн Щцсейн” кими галыбса, вягф сянядиндя онун там ады вя титу- нин вя биринъи нювбядя онун анасы Буйуби Рябиййянин тясири иди.
лу эюстярилир: “Щязряти Мювлам Шямсиддин Щцсейн Сащиби кялям М.Кашьари илк тящсилини Кашьарын мяшщур мядрясяляринин
Мащмуд бин Кашьари”. Бир мясяляни дя гейд етмяк лазымдыр: йерляшдийи Опалда алмышдыр. “Щцсейн Фейзулла хоъам” мязары-
вягф сянядиндя Щцсейн ады гаршысында ибн сюзц бурахылыб. Эюрц- нын шейхляринин щяйатына даир олан материаллардан мялум олур ки,
126 нцр ки, Мащмудун атасынын ады Щцсейн вахт ютдцкъя “эюзял”, ады иля мяшщур олан Щцсейнин атасы Мири молла Шамда доьулмуш-
127
“гяшянэ” кими баша дцшцлмцшдцр. Вягфнамянин башга йерлярин- дур, анасы Буйуби Сялимя ися Кашьар-Кцлбаьлыдыр. Сяид Яли
Dярслик

Dярслик
дя дя дцзэцн олмайан йазылара раст эялинир. Мяс.: Опал Ойпал Арслан ханын дюврцндя Щцсейн Фейзулла Хоъам Дювлятбаьдакы
кими йазылыб. Эюрцнцр ки, бу сюз “овалыг”, “овалыг йер” сюзляри Мядрясяйи Мямидидя мцдяррис олуб. О, Йусиф Гядир Хандан
иля ялагяляндирилмишдир. чох йашамышдыр. Чох эцман ки, М.Кашьаринин “Диван”ында ады
чякилян Шейх-имам Защид Щцсейн ибн Хяляф Кашьарлы мящз Щц-
8. Мащмуд Кашьаринин щяйаты иля баьлы бязи мясяляляр. сейн Фейзулла Хоъамдыр. М.Кашьари ону “устад” –мцяллим ад-
Мащмуд Кашьари хан няслиндян олмасына бахмайараг ня ландырыр. М.Шакир Цлкц Тяшир юзцнцн “Кашьарлы Мащмуд” кита-
сяркярдя, ня дя щюкмдар олду. Мящз алим олду. Бу, чох мцщцм бында гейд едир ки, алман шяргшцнасы Маръи Хартмани юз мяга-
бир мясялядир вя онун щяйаты вя йарадыъылыьы иля баьлы мясяляляр- лясиндя йазыр ки, “Диван”да ады чякилян Хяляб оьлу Щцсейн адлы
дя буна диггят вермямяк олмаз. Чцнки бу алимин йашадыьы со- алим щаггында Таьлисман Саманинин “Китаб ул-апаф”ында мялу-
сиал мцщитля, онун юзцнцн вя яъдадларынын аиля щяйаты иля баьлы- мат вар.
дыр. Ъамал Кари юзцнцн “Сурра” (ХЫЫ ясрин сону) китабында мя-
Гараханилярин щюкмдарлыьы дюврцня эялдикдя ися, бу дювр ел- лумат верир ки, онун ясяри 1202-ъи илдя “Сцщащ Йящвяри” тибб

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


мин вя маарифин чичяклянмя дюврц олмушдур. Елм вя маарифя енсиклопедийасындан чыхарылмышдыр вя Кашьардакы “Мядрясейи
Мащмуд Кашьаринин бабасы Мящяммяд бин Йусиф вя онун гар- Саьийя”дя сахланмышдыр.
дашы оьлу Щясян бин Сцлейман йардым едибляр. Тязкирядя Шащи Бцтцн бунлар сцбут едир ки, М.Кашьаринин дюврцндя Кашьар-
Ещрамын ахтарышлары, Щцсейнин оьлунун тялими, онун халг тящсили да мядряся олмушдур. Бурада мяшщур мцдяррисляр мцхтялиф
щаггындакы фярманлары тясвир едилир. Эюрцндцйц кими, эянъ Мащ- елмлярдян дярс демишляр.
мудун елмя мейил етмяси цчцн щямин дюврдя чох ялверишли шя- Китабханаларда кифайят гядяр гиймятли ялйазмалары вар имиш.
l Тцрк дилляринин тарихи

раит олмушдур. Йяни Кашьарда мющкям билик алмаг вя мцхтялиф елмлярля таныш
Мялумдур ки, Мащмуд Кашьаринин ана бабасы чох савадлы олмаг цчцн бцтцн шяраит олмушдур.
бир адам олмушдур. О, йеэаня гызы Буйуби Рябиййяни кичик йаш-
ларындан савадландырмыш, бунунла йанашы, она яхлаг дярсини юй- 9. Нятиъяляр:
рятмяйи дя йаддан чыхартмамышдыр. Беля аилядя доьулмуш Мащ- 1. М.Кашьари 1028//1029-1037//1038-ъи иллярдя Кашьар йа-
муду сарай щяйатына щазырлайырдылар. Лакин бюйцдцкдян сонра о, хындыьындакы Азык адлы йердя доьулмушдур.
бу йолу йох, елми сечир. Тядгигата щярислик М.Кашьарини вятяни 2. М.Кашьари Гараханиляр няслиндяндир. О, Гядир ханын оьлу
вя йад юлкяляри эязмяйя вадар едир вя о, он илдян чох бир мцд- Мящяммядин нявяси вя Щцсейнин оьлудур. Мащмудун
дятдя “Диван”ы йаратмаг цчцн материал топлайа билир. Онун топ- анасы Буйуби Рябиййя юз дюврцнцн мяшщур алими Хоъа
ладыьы халг мащныларында, аталар сюзляриндя вя зярб мясяллярдя Сайфиддин Бузурэварын гызыдыр.
3. М.Кашьари илк тящсилини Опалда алмышдыр. О, Кашьарда Йу- Катиб Чялябинин “Кяшфцз-зцнун” адлы ясяриндя Мащмуд
сиф ибн Хялифя Кашьаринин йанында охумушдур. Кашьаринин вя ясяринин адына раст эялинир. Мащмуд Кашьаринин
4. Алимин Кашьардан кянардакы щяйатынын 1058-1059-ъу илляр- Кашьар тяхяллцсцнц гябул етмяси сябяби бир тяряфдян Кашьарын
дян башладыьы ещтимал олунур. О заман онун 29 йашы олду- чох-чох узагларда танынмасы, диэяр тяряфдян М.Кашьаринин бу
ьу эцман едилир. М.Кашьари 10 илдян чох бир мцддятдя шящярля баьлылыьы иди.
128 тцрк гябилялярини эязяряк юз “Диван”ы цчцн материал топла- Ясяр яряб вя фарс дилляринин зорла гябул едилдийи вахт мейда-
129
мышдыр. на чыхмышдыр. Мцяллифин юзц демишкян “Тцрк дили яряб дили иля ат
Dярслик

Dярслик
5. М.Кашьаринин Баьдадда олмасы мцддяти мялум дейил. Ла- башы йцрцтдцрцр”. Онун щяйат вя фяалиййяти Гараханлылар дюврц
кин бир шей мялумдур ки, бир чох тядгигатчыларын гейд етди- иля баьлы олмушдур. Гараханлылар дювлятинин дювлят дили “Хага-
йи кими, о, орада юмрцнцн сонуна кими галмамышдыр. Ря- ниййя тцркъяси” олмушдур.
вайятляря вя тязкиряйя эюря, о, вятяня 89 йашында гайыт- М.Кашьаринин щансы тцрк гябилясиндян олмасы мцбащисялидир.
мыш вя бундан сонра Опалда 8 ил мцдяррис олмушдур. Бу- “Диван” илк дяфя елм аляминя Тцркийядя мялум олдуьу цчцн
рада 97 йашында юлмцшдцр. Беляликля, беля нятиъяйя эял- тцркляр ону юзляриня гябул едирляр. Лцьятин уйьур дилиндя йазыл-
мяк олар ки, М.Кашьари 1126-ъы илдя юлмцшдцр. дыьыны да иддиа едянляр вар. Мясялян, В.В.Радлов лцэятин уйьур
6. Опалдакы “Щязряти моллам” мязары доьрудан да М.Кашьа- дилиндя йазылдыьыны иддиа етмишдир. Тцркологлардан С.Й.Малов да
ринин мязарыдыр. Бцтцн бунлары Опалда мядяни абидялярин бу фикирдя олмушдур.
сахланмасы вя мцдафияси ъямиййятинин апардыьы археоложи Щалбуки “Диван”да ислам динини гябул етмямиш тцрклярин ди-
газынтыларын эялдийи нятиъяляр дя сцбут едир. линя аид сюзляр шярщ едилмир. Даща доьрусу, ислам динини гябул
етмяйян тцрклярин бир гисминин дилляриня аид бязи сюзляр верилмиш-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


дир. Бу барядя лцьятдя йазылыр: “Йаздыьым даьлар, чюлляр, дяря-
Орта тцрк дюврцнцн диггяти ъялб едян ляр, сулар, эюлляр ислам динини гябул етмиш тцрклярин елляриндя
Дивани лцьят-ит-
алимляриндян бири Мащмуд Кашьари олмуш- оланлардыр. Чцнки диллярдя долашан бунлардыр. Бунлары танынмыш ол-
тцрк дур. О, илк тцрколог-филологдур. Мащмуд дуглары цчцн йаздым, танынмамыш оланларын бир чохларыны бурах-
ибн ял-Щцсейн ибн Мящяммяд ял-Кашьаринин (Кашьарлы) щяйаты дым (бящс етмядим - Б.Х.). Мцсялман олмайан Тцрк елляриндян
вя йарадыъылыьы щаггында эениш мялумат дюврцмцзя эялиб чатма- бир гисмини дя йаздым, эерисини йазмадым. Чцнки, онлары йазма-
l Тцрк дилляринин тарихи

мышдыр. М.Кашьаринин щяйат вя йарадыъылыьы щаггында мялуматы ьын бир файдасы йохдур. Тцрк дилляриня сонрадан эирмиш олан кял-
онун ясяриня вя йухарыда гейд олунан мянбяляря истинад етмяк- мяляри йазмадым, киши вя гадын адлары да йазылмады. Бунлардан
ля ялдя етмяк олур. Тцрколоэийанын бащадыры Мащмуд Кашьари- анъаг доьру анлашылмасы цчцн чох истифадя олунан, щяр кяс тяря-
нин 1028//1029-1037//1038-ъи илляр арасында анадан олдуьу эц- финдян танынан адлар йазылды”. (М.Кашьари. Дивани лцьят-ит-тцрк.
ман едилир. О, Кашьар шящяринин адыны юзцня тяхяллцс эютцрмцш- Ы ъилд, Анкара, 1992, с. 27-28).
дцр. Илк тящсилини Орта Асийанын шящяриндя алса да, елмя бюйцк Беляликля, эюрцнцр ки, “Диван”да уйьур дилиня аид кялмяляр
щявяси олдуьуна эюря Баьдад шящяриня эетмишдир. Яряб, фарс аз олмушдур.
диллярини дяриндян юйрянмишдир. Диван йазыларкян уйьурлар (ХЫ) ислам динини гябул етмямиш-
Мащмуд Кашьаринин елм аляминя ики ясяри мялумдур. “Ди- диляр. Она эюря дя уйьурлар “Диван”да “тат” адландырылыр. Бура-
вани лцьят-ит-тцрк” вя “Китаби-ъаващирцл нящв фил лцьат-ит-тцрк”. да тат “йад” мянасындадыр.
М.Кашьари уйьурларын дилини тцрк дили щесаб ется дя, бязян тцрк бойларынын вя сойларынын щяр бири цчцн явязсиздир.
онлары тцрк тайфаларынын ичярисиндя вермир. Бязян ися “дцшмян”, М.Кашьари “Диван”ы Хаганиййя дилиндя йазса да, тягрибян
“йаьы” вя “уйьур” сюзлярини бир-биринин синоними олараг ишлядир. 26 тцрк лящъясиндян сюзляр, нцмуняляр вя дил фактлары вермишдир.
М.Кашьарийя эюря, бязян тат сюзц уйьур вя дцшмян мянасында Мясялян, Аргу, Барсган, Булгар (Идил Булгар тцркъяси), Ъумул,
да ишлянир. Буну “Келди менге тат” (Мяня бир тат эялди), “Баш- Щотан, Ытлык, Карлуг, Кай, Кенъек, Кюъе, Сувар, Татар, Тущси,
130 сыз бюрк болмас, татсыз тцрк болмас” (Башсыз бюрк олмаз, дцш- Тцбцт (Тибет), Уъ, Уьрак, Йабаку, Йемек, Йасмыл вя с.
131
мянсиз тцрк олмаз), “Тат башга бир дейишля уйьур демякдир” нц- “Диван” Аббасиляр хялифяси Ябцл Гасым Абдуллащ бин Мя-
Dярслик

Dярслик
муняляриндян анламаг олур. Йери эялмишкян гейд едяк ки, щяммяд ял-Мцгтядийя итщаф олунмушдур.
М.Кашьаринин уйьурлара бу ъцр мцнасибяти онларын о заман мц- М.Кашьари “Диван” барядя Ябцл Гасым Абдуллащ бин Мя-
сялман олмамаларындан иряли эялмишдир. щяммяд ял-Мцгтядийя беля демишдир: “Танры йер цзцндяки эц-
“Диван”да уйьурлара гаршы бир йабанчылыг да щисс олунур. ъц тцркляря вермишдир. Бунларын дилини юйрянмякдя файда вардыр.
Ясярдя уйьурлара гаршы бир вуруш деталы да верилмишдир. Диггят Бу китабы ярябляря тцркъя юйрятмяк цчцн йаздым, буйурун”.
едяк: М.Кашьаринин бу дедиклярини ади гябул етмяк олмаз. Она эюря
Эями ичярисиндя отурараг Илас уйуну кечдик; ки, яряб дилинин бцтцн ислам дцнйасында мядяни бир дил олдуьу
Уйьурлара гаршы дурмагла Мынълаг елини фятщ етдик. вахтда беля бир фикри сюйлямяк (мящз Аббасиляр хялифясиня) щеч
ня иля юлчцля билмяйян бюйцк гящряманлыгдыр. М.Кашьари Абба-
Тядгигатчылардан бязиляри Кашьар сюзцня эюря Кашьарини уй- силяр хялифясиня (Ябул Гасым Абдуллащ бин Мящяммяд ял-Мцг-
ьур адландырырлар. Лакин “Диван” йазыларкян бу яразидя уйьурлар тядийя) тцркляри эцълц, гцввятли, дцшмяни диз чюкдцрян кейфий-
йашамамышдыр. йятляря малик бир халг кими танытмышдыр. О, даща сонра тцркляри

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


“Диван”ын уйьур дилиндя олмасы иддиасы бир дя тцрк ялифбасы- Аббасиляр хялифясиня беля тясвир етмишдир: “Бунунла бирликдя
нын узун мцддят уйьур ялифбасы адландырылмасы иля баьлыдыр. (тцрклярин эцълц, гцввятли, дцшмяни диз чюкдцрян кейфиййятляря
М.Кашьари ися бу ялифбаны гядим уйьур ялифбасы йох, тцрк ялифба- малик олмасы нязярдя тутулур - Б.Х.), тцрклярдя эюзяллик, севим-
сы адландырмышдыр. Г.Мусабайев М.Кашьарини усун гябилясиня лилик, дадлылыг, ядяб, бюйцкляри аьырламаг, сюзцнц йериня йетир-
мянсуб газахларын нцмайяндяси щесаб едир. Бу, бязи тцрколог- мяк, садялик, юйцнмямяк, иэидлик, мярдлик кими юйцнмяйя дя-
лара эюря, даща аьлабатандыр. йяр сайсыз йахшылыглар эюрцлмякдядир”.
“Диван” Хаганиййя дилиндя (о дюврцн ядяби дили олмушдур)
l Тцрк дилляринин тарихи

“Диван”дакы мялуматдан айдын олур ки, ясяр щазырланаркян


йазылмышдыр. Эцман ки, Кашьари бу ядяби дилин ясасыны тяшкил едян М.Кашьари артыг гоъалмышдыр. М.Кашьари йазырды ки, бу лцьят мя-
диалектин нцмайяндяси имиш. Сонралар дяфялярля айрылма, бирляш- ним юмрцмц тцкятди, бундан сонра мяндян йени бир ясяр эюзля-
мя нятиъясиндя диалект вя шивялярин бир гисми мцасир диллярин яса- мяйин.
сында дурмуш, бязиляри ися бу вя йа диэяр дилин ичярисиндя ярийиб М.Кашьаринин “Диван”ы узун мцддят - 850 иля йахын мцд-
эетмишдир. Бязи тядгигатчылар М.Кашьаринин тцрк дилинин тущси вя дятдя елм аляминя мялум олмамышдыр. “Диван”ын елм аляминя
йаьма голларына мянсуб олдуьу фикрини дя иряли сцрмцшляр. Инди ашкарланмасы беля олмушдур:
Кашьаринин щансы гябиляйя, шивяйя мянсуб олмасыны мцяййян- Бир эцн Истанбулун мяшщур китабфцрушу Бцрщан бяй сатылмаг
ляшдирмяк чятиндир. Бунун тцрколоэийа цчцн еля бир ъидди файдасы цчцн она верилмиш ялйазманы тцрк йазычысы Яли Ямири яфяндийя
вя ящямиййяти дя йохдур. Она эюря ки, М.Кашьаринин хидмяти эюстярир. О, ялйазманын М.Кашьаринин “Диван”ы олмасыны мцяй-
йянляшдирир вя тялясик ялйазманы 30 лиряйя алыр. Ялйазманы Бцр- бул етсин. Яли Ямири яфянди юз тяшяккцрцнц билдиряряк она дейир
щан бяйя Тцркийянин кечмиш малиййя назири Назиф пашанын щяйат ки, мян бу пулу гябул едя билмярям. Бу пулу йардыма ещтийаъы
йолдашы тягдим етмишдир. олан аиляляря сядягя кими пайласаныз мян чох мямнун оларам.
О дейир ки, бу сядягяни ещтийаъы олан аиляляря пайлайын вя сядя-
Гейд: Яли Ямири яфяндинин кимлийи дя мараглыдыр. О, 1857-ъи ил- гянин ады “Дивани лцьят-ит-тцрк” сядягяси олсун.
132 дя Дийарбякирдя анадан олмушдур. Илк тящсилини мяктяб-
Яли Ямири яфяндинин он беш миня гядяр китабы олмушдур.
133
дя алдыгдан сонра мцхтялиф мядрясялярдя охумушдур.
Франсызлар бу китабы алмаг цчцн 30 мин инэилис лиряси тяклиф етмиш-
Dярслик

Dярслик
Яли Ямири яфянди мцхтялиф йерлярдя мцлкиййя мцфяттиш-
лийи йаратдыгдан сонра эцнцнцн бюйцк щиссясини Эядик- ляр. Онун адына Парисдя бюйцк бир китабхана йаратмагла йанашы,
пашадакы евиндя йазмаг вя охумагла кечирмишдир. йахшы бир щяйат тярзи дя вяд етмишляр. Анъаг бу тяклифин мцгаби-
1924-ъц илдя вяфат етмишдир. линдя Яли Ямири яфянди беля демишдир: “Мян бу китаблары дювля-
тин вердийи маашла топладым. Юлдцйцм заман миллятимизя гал-
Яли Ямири яфянди тез-тез Бцрщан бяйин дцканына эедяр вя масы цчцн. Бир даща беля бир тяклифля эялсяниз сизи говарам”.
ондан щяр дяфя йени бир китаб алыб евиня гайыдарды. Эцнлярин бир Мащмуд Кашьаринин ким олдуьуну ясяря йазылмыш юн сюз-
эцнц Бцрщан бяйин ялиня йени бир китаб дцшцр. Бу китабы Бцрщан дян даща йахшы мцяййян етмяк олур: “Мян Щцсейн оьлу Мащ-
бяйя верян шяхс она демишди ки, китабы 30 лиряйя сатсын. Китаб муд дейирям: Танрынын сяадят эцняшини тцрк бцръляриндя доьул-
Тцркийянин кечмиш малиййя назири Назиф пашанын йахынларындан муш олдуьуну вя онларын уъсуз-буъагсыз мцлкляри цзяриндя эц-
олан йашлы бир гадынын (онун щяйат йолдашынын) евиндя олмушдур. няшин щеч батмадыьыны эюрдцм. Онлара “тцрк” адыны танрынын юзц
Назиф паша бу китабын гиймятли олдуьуну билмишдир. Она эюря дя верди. Танры дцнйа миллятляринин идаря едилмясини онлара тапшырды
китабы щямин гадына веряркян демишдир ки, сяня вердийим бу ки- вя заманымызын щюкмдарларыны да онлардан сечди. Онлары цстцн

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


табы йахшы сахла. Ещтийаъ ичиндя олдуьун заман ону ашаьы гиймя- йаратды. Инсанларын хошбяхтлийинин сябябини онларда эюрдц вя яс-
тя йох, 30 лиряйя сат. линдя щяр заман онлара йардымчы олду.
Беляликля, щямишя Бцрщан бяйдян йени бир китаб алан Яли Тцрклярин охларындан горунмаг истяйянляр онлара дцшмян
Ямири яфянди бу китабы да алмаг фикриндя олмушдур. Лакин онун дейил, дост олсун. Онлара дост олмаьын ян йахшы йолу онларын ди-
йанында 15 лиряси олдуьу цчцн ядябиййат мцяллими Фаиг бяйдян линдя данышмагдыр. Тцркляр онларын дилиня сыьынанлары юзляриндян
боръ пул (лиря) алмыш вя “Дивани лцьят-ит-тцрк” ясяриня сащиб ол- сайарлар. Бунун цчцндцр ки, тцрк олмайанлар да тцрк дилиня сыьын-
l Тцрк дилляринин тарихи

мушдур. мыш вя горунмушдулар...


Яли Ямири яфянди бу лцьяти Килисли Рцфятдян башга щеч кяся Бухаралы мяшщур бир имамдан вя нишапурлу башга бир имам-
эюстярмямишдир. Буна бахмайараг, лцьят барядя сюз-сющбятляр дан шяхсян ешитдим. Бунлар сцбут эятиряряк дедиляр ки, уъа Йала-
йайылмаьа башламышдыр. Зийа Эюйалпын, Тялят пашанын вя Ядлий- ваъымыз (Щязряти Пейьямбяримиз) “Тцрк дилини юйрянин, чцнки
йя назири Ибращим яфяндинин тякидляриндян сонра лцьятин чап онларын щакимиййяти чох узун сцряъякдир” буйурмуш. Бу щядис
олунмасына Яли Ямири яфянди разылыг вермишдир. Анъаг Яли Ями- доьру ися тцрк дилини юйрянмяк щяр мцсялман цчцн ваъибдир.
ри яфянди шярт гоймушдур ки, лцьятин чапы Килисли Рцфят тяряфиндян Яэяр беля щядис йох ися, билин ки: аьыл да тцркъя юйрянмяйи ямр
щяйата кечирилсин.Беляликля, бу шяртя ямял олунур. Лцьят 300 едир, щям дя щяр кяс цчцн...
ядяд олмагла 3 ъилддя чап олунур. Бунун явязиндя Тялят паша Танрыйа шцкцрляр олсун ки, тцркям! Тцркъяни ян йахшы даны-
Яли Ямири яфяндийя 300 лиря эюндярир вя хащиш едир ки, буну гя- шан, ян йахшы анлайан, ян доьру анлайан тцрклярдяням. Аьыл ба-
хымындан инъя, сой бахымындан ян кюклц оланларданам. Ейни за- “Дивани лцьят-ит-тцрк” ясярини илк дяфя 1915-1917-ъи иллярдя
манда ян йахшы ох-каман ишлядян бир дюйцшчцйям. (цч ъилддя) Килисли Рцфят Тцркийядя няшр етдирмишдир. Лцьяти
Мян тцрклярин бцтцн шящярлярини, обаларыны, чюллярини башдан- шяргшцнас Карл Брокелман 1928-ъи илдя алман дилиня, Бесим
баша долашдым. Бцтцн тцрк бойларынын диллярини, данышыгларыны, га- Аталай тцрк дилиня (1939-1941-ъи илляр), Салещ Мцтяллибов юзбяк
фийялярини юйряндим вя файдаландым. Щяр бойун дилини ян йахшы дилиня (1960-1963-ъц илляр) тяръцмя едиб няшр етдирмишдир. Лцьят
134 шякилдя вя йериндя ишлятдим. чин вя башга диллярдя дя чап олунмушдур.
135
Ярябляря тцркъя юйрятмяк цчцн йаздыьым бу китаба “Дивани
Dярслик

Dярслик
лцьят-ит-тцрк”, “Тцрк дилляри сюзлцйц” адыны вердим. Тцрк дили иля Гейд: Бесим Аталайын 1939-1941-ъи иллярдя чап етдирдийи бу лц-
ьят икинъи дяфя 1986-ъы илдя, цчцнъц дяфя 1992-ъи илдя
яряб дилинин ейни дяряъядя йайылмасы наминя...
чап олунмушдур.
Мян бу китабы щикмят, аталар сюзц, шеир, няср кими инъилярля
сцсляйяряк щеъа щярфляринин сырасына эюря дцздцм. Арашдырыъы М.Кашьари тцрк халгларынын йашадыьы йерляри эязяряк (Тцркцс-
ону йериндя тапсын, сырасында арасын дейя щяр кялмяни йерли-йе- тан, Сибир, Волга) шящярлярдян, кяндлярдян, оймаглардан чохлу
риндя гойдум. Мяналарыны мейдана чыхардым, чятинликлярини сюз, шеир, фолклор нцмуняляри топламышдыр. О, сюзлярин айры-айры
йумшалтдым. Илляръя бир чох чятинликляря синя эярдим. Бу лцьят тцрк халгларында щансы мянада ишляндийини дягигляшдирдикдян
китабыны яввялдян ахыра сяккиз бюлмядя топладым...” сонра лцьяти йазмышдыр.
Лцьят 1073-1075-ъи иллярдя яряб дилиндя (26 тцрк лящъясин-
Гейд: М.Кашьари “Дивани лцьят-ит-тцрк” ясяриндя ики щядис
вермишдир. Бунлардан бирини о, бухаралы вя нишапурлу дян нцмуня вермякля Хаганиййя лящъясинин материаллары яса-
имамлардан (ики имамдан) ешитдийини билдирмишдир. Щя- сында) йазылмышдыр. Мцяллиф ясяри йазыб битирдикдян сонра цзцнц
мин биринъи щядис белядир: “Тцрк дилини юйрянин, чцнки дюрд дяфя кючцрмцш вя тякмилляшмиш бир шякля салмышдыр. Тяса-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


онларын щакимиййяти чох узун сцряъякдир”. дцфи дейилдир ки, Кашьари “Мян бярабяри олмайан бир ясяр йарат-
Икинъи щядиси ися М.Кашьари бир шейхдян ешитмишдир. мышам” фикрини демякля лцьятин дяйярли вя явязсиз олдуьуну
Бу икинъи щядисдя ися дейилир ки, уъа Танры беля буйур-
эюстярмяк истямишдир. М.Кашьаринин “лцьяти” тцрк диллярини вя
мушдур: “Мяним бир ордум вардыр, она Тцрк адыны вер-
дим... Бир улуса гызсам (ясябляшсям, щирслянсям -
онларын тарихини юйрянмяк цчцн ян гиймятли мянбядир. Она эюря
Б.Х.) тцркляри бу улус цзяриня эюндярярям”. Бу икинъи дя лцьят чох вахт “тцрколожи енсиклопедийа” адландырылыр. “Дива-
щядисдян беля айдын олур ки, Танры тцркляря “мяним ор- ни лцьят-ит-тцрк” ясяриндя 9.000-я йахын сюз топланмышдыр (бязи
l Тцрк дилляринин тарихи

дум” (йяни юз ордусу) демишдир. Ейни заманда Танры юз йерлярдя 8500 сюз олдуьу гейд олунур).
ордусунун адыны Тцрк адландырмышдыр.
Гейд: М.Кашьари Хаганиййя лящъясинин материалларына она эю-
М.Кашьари Тцрк адынын мянасыны беля ачыгламышдыр: “Тцрк ря цстцнлцк вермишдир ки, бу лящъя Гараханлылар дювляти-
нин ядяби дили олмушдур. Беля щесаб олунур ки, Хаганий-
эянълик чаьынын ортасы, эцн ортасы, эцъ”. Доьрудан да тцрк сюзц
йя лящъясинин кюкц, мяншяйи уйьур тцркъясидир. Гара-
Гараханлылар дюврцндян яввял дя (уйьур тцркляри дюврцндя дя) ханлы дювлятини ися уйьурлар, карлуглар вя тцркляр гур-
бу мяналара йахын мяналарда ишлянмишдир: ерклиэ, тцрклцэ, улуь мушдур.
илиэ–эцълц, гцввятли улу хаган; тцрк йиэит кыз–эянълик чаьынын ор-
тасында олан гыз.
ванларына вурулан нишанларыны йаздым. Бундан башга, щяр бойун
Лцьятин гурулушу. Мцяллиф ясяри 8 фясля бюлмцшдцр. Щяр бир мяскунлашдыьы йери дя билдирдим. Бизанс - Рум юлкясиня ян йа-
сюзля баьлы тцркдилли халгларын фолклору, поезийасы, аталар сюзц, хын олан бой Печенегдир. Сонра Гыпчаг, Оьуз-Уьуз, Йямяк,
зярби-мясяли, щикмятли ифадяляри, шеирляри, тапмаъалары верилир. Башгырт, Басмыл, Кайы, Йабаку, Татар, Гырьыз эялир. Гырьызлар
Чин юлкясиня йахындылар. Бу бойларын щамысы Рум юлкяси йанын-
136 Лцьятин методу. Мащмуд Кашьари топладыьы материалын тящ- дан шяргя доьру бу ъцр узаныб эедир: Чийил, Тущси, Йаьма, Иь-
137
лилиндя илк дяфя олараг мцгайисяли методдан истифадя етмишдир. рак, Чарук, Ъумул, Уйьур, Тангут, Хытай-Кытай. Кытай юлкяси
Dярслик

Dярслик
Она эюря дя В.В.Радлов ону бу сащянин (мцгайисяли методун) Чиндир. Бундан сонра Табгаъ эялир, онларын йашадыьы йер Мачин-
пионери щесаб етмишдир. дир. Бу бойлар ъянуб иля шимал арасында мяскунлашырлар. Бунларын
Лцьятин мязмунунда ашаьыдакы мясяляляр диггяти ъялб едир: щяр бирини бу даирядя (хяритядя - Б.Х.) бир-бир эюстярдим”.
(М.Кашьари. Дивани луьят-ит-тцрк. Ы ъилд, Анкара, 1992, с. 28).
а) Тцрк дилляринин мигдары вя онларын тяснифи мясяляси.
М.Кашьари тцркдилли халгларын Идил (Волга) чайы щювзясиндян Чи- ъ) Тцрк шивяляри.
ня гядяр олан яразидя мяскун олдугларыны гейд едир. О, щям дя 1. Тцрк шивяляринин ян асаны оьуз тцркляринин шивясидир.
гейд едир ки, ясил тцркляр 20 гябилядян ибарятдир. 2. Ян саьлам вя ян доьру тцркъя Тущси вя Йаьма бойларынын
данышдыьы тцркъядир.
б) Тцрк бойлары. Мащмуд Кашьари ясас бойлары беля сада- 3. Тцрк шивяляринин ян инъяси, зяриф вя ядяби оланы Хаганиййя
лайыр: тцркъясидир. Бу дил бцтцн тцрклярин цмуми дилидир.
1.Печенегляр: Бизанс-Рум юлкясиня ян йахын олан тцрк бойу. 4. Ян доьру вя айдын дил фарсларла гарышмайан вя йад юлкяляря

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


2.Гыпчаг, Оьуз, Йямяк, Башгырт, Басмил, Гайы, Йабаку, Та- эедиб эялмяйян тцрклярин дилидир.
тар,Гырьыз бойлары. Кашьари бунлардан Гырьыз тцрк бойунун 5. Ики дил билян кимсялярин дили позулмуш дилдир. Ики дил билянляр
Чин сярщяддиня йахын олдуьуну эюстярир. Соьдак, Кенчек, Арэу бойларыдыр.
3.Чийил, Тущси, Йаьма, Иьрак, Чарук, Ъумул, Уйьур, Тангут, 6. Эязяри олараг йабанчыларла гарышанлар Хотан вя Тибет (Тц-
Хытай бойлары. Бунларын Рум юлкясинин йанындан шяргя бцт) халгы иля Тангутларын бир гисмидир. Бунлар Тцрк елиня
доьру узандыьыны сюйляйир. сонрадан эялмишляр. Тибет вя Хотанын айры дилляри, йазылары
l Тцрк дилляринин тарихи

4. Табгачлар “Мачиндя йашайан тцрк бойудур” дейир. вардыр. Бунларын икиси дя тцркъя эюзял даныша билмир.
Бир сюзля, М.Кашьари тцрк тайфаларынын мигдары вя онларын йа- 7. Чин вя Мачин халгынын айрыъа дилляри вардыр.
йылдыьы яразиляр барядя юз лцьятиндя йазыр: “Тцркляр яслиндя ийир- 8. Уйьурларын юзляриня мяхсус тцркъя бир дилляри олдуьу кими,
ми бойдур. Бунларын щамысы - Сялляллащу - Ялейщи Йалаваъ Нущ юз араларында данышан заман айры бир дилдя дя (шивядя) да-
оьлу Йафяс, Йафяс оьлу Тцркядяк чатыр. Бунлар - Сялляллащу - нышырлар. Бунлар 24 щярфдян ибарят олан Тцрк йазысындан ис-
Ялейщи Йалаваъ Ибращим оьлу Исщаг, Исщаг оьлу Ыйсу, Ыйсу оьлу тифадя едирляр. Китабларыны, мяктубларыны бу йазыйла йазыр-
Руму хатырладыр. Бунлардан щяр бир бойун бир чох оймаглары вар- лар. Бундан башга, уйьурларын вя чинлилярин айры бир йазыла-
дыр ки, онларын сайыны анъаг Улу Танры билир. Мян бунлардан кюк ры да вардыр. Сянядлярини бу йазыйла йазырлар. Бу йазыны мц-
вя ана бойлары сайдым, оймаглардан бящс етмядим. Йалныз щяр сялман олмайан уйьурларла чинлилярдян башгасы охуйа бил-
кясин билмяси цчцн эярякли оланы, Оьуз голларыны вя онларын щей- мяз.
9. Ъумул бойунун айры бил дили (шивяси) вардыр, онлар тцркъяни
дя йахшы билирляр. Гайы, йабаку, татар, басмил бойлары да бе-
лядир. Щяр бойун айры бир дили вардыр. Онлар бунунла бяра-
бяр тцркъядя дя йахшы данышырлар.
10. Гырьыз, гыпчаг, оьуз, тущси, йаьма, ъиэил, иьрак, чарук бой-
138 ларынын юзляриня мяхсус бир тцрк дилляри вардыр. Йямякляр-
139
ля башгыртларын дилляри дя бунлара йахындыр.
Dярслик

Dярслик
ч) Илк тцрк хяритяси. М.Кашьари лцьятя бир хяритя дя ялавя
етмишдир. Бу, илк тцрк хяритясидир. Хяритядя тцрклярин йашадыглары
йерляри вя гоншулары эюстярилир. Хяритядя мяркяз Баласагун шя-
щяридир.
М.Кашьари хатирясиня “даиря” ады вермишдир. Бу, ян гядим
вя мцкяммял Асийа хяритяси кими гябул едилмишдир. Хяритядя
тцрклярин йашадыьы бюлэяляря вя гоншу юлкяляря даир чох мцкям-
мял ъоьрафи билэиляр верилмишдир. М.Кашьари авропалылардан 600 ил
габаг йерин кцря шяклиндя йуварлаг олдуьуну юз хяритяси иля ъыз-
мышдыр. О, Асийа гитясиндяки даьлары, дянизляри, чайлары вя эюлля-
ри бясит эеометрик шякиллярля эюстярмишдир.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Хяритянин диаметри 17,75 см.-дыр. М. Кашьари хяритядя верди- Азярбайъан
йи ъоьрафи шякил вя варлыглар щаггында ачыглама вермишдир: от рян-
эи олан йашыл дянизи, эюй (мави) рянэ ахар сулары, нарынъы рянэ
даьлары, сары рянэ ися гумлуг йери билдирмишдир.
Мащмуд Кашьаринин XI ясрдя тяртиб етдийи хяритя
М. Кашьари гузей, екватор вя Турфан щаггында беля демиш-
дир. Гузей щаггында: “Бурада сойуьун шиддятиндян кимся отур-
l Тцрк дилляринин тарихи

мур”. Екватор цчцн: “Бурада исти иля ялагядар олараг кимся йа-
шамайыр”. Турфан барясиндя: “Бурада гумларла юртцлц бюйцк чюл-
ляр вардыр. Бу гум дянизинин алтында ися су булунмагдадыр”.
Хяритядя тцрклярин йашадыьы яразиляр вя онларын гоншулуьунда
олдуьу йерляр дя дахил олмагла 107 бюлэя, ярази эюстярилмишдир.
Бундан башга, хяритянин (даирянин) кянарында доьу-баты, эцней-
гузей яразиляр вя гуршун рянэли даьлар, мави дянизляр, сары гум-
лар, сары даьлар да ъызылмышдыр.
д) Тцрк дилляринин фонетикасына даир мялумат.
М.Кашьари илк дяфя олараг тцрк дилляриндя ащянэ ганунунун
олмасыны мцяййян етмишдир. Тцрк дилляриндя олан нг типли сясля-
ря тохунмуш, бу сясляри башга миллятлярин тяляффцз едя билмяди-
йини эюстярмишдир.
140 М.Кашьари беля щесаб етмишдир ки, тцрк лящъяляри арасындакы
141
фяргляр бязи щярф (фонем) дяйишмяляриндян ямяля эялмишдир.
Dярслик

Dярслик
Мясялян:
1.Хаганиййя лящъясиндя “й” иля башланан сюзляр оьуз, гып-
чаг лящъяляриндя “й”-нын дцшмяси нятиъясиндя “и” иля башлайыр.
Мяс.: йилан-илан, йыл-ил вя с.
2.Оьуз, гыпчаг лящъяляриндя “м” самити “б” самитини явяз
етмишдир. Мяс.: бян-мян, бинмяк-минмяк вя с.
3.Оьузларда сюзцн башында “т” самити “д”-йя кечир. Мяс.: тя-
вя-дявя.
4. Оьуз лящъясиндя б-в явязлянмяси: бармаг-вармаг вя
* с.
Диванда 272 аталар сюзц, бязян 400-дян чох аталар сюзц ол-
дуьу да эюстярилир. Бундан башга, 300 шеир нцмуняляри топлан-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


мышдыр.
Диванда ад вя фелляр бир-бириндян фярглянмишдир. Лцьятин лек-
сикасы да мараглыдыр. Мяс.: аба, ит, ят, ата, оъаг, ичмяк, ара,
юртмяк, юртцк, цркцтмяк, йетмяк, йамаг, йанаг вя с. сюзляр
(тягрибян 8500-9000 сюз) вя онларын изащы верилмишдир.
l Тцрк дилляринин тарихи

e) М.Кашьаринин “Диван”ында тцрклярин якинчилик


мядяниййяти иля баьлы мялумат.
М.Кашьаринин “Диван”ында тцрклярин якинчилик мядяниййяти
иля баьлы хейли мялумат вардыр. Онларын бязиляриня диггят йетиряк:
Тарла: ХЫ йцзилликдя тарыьлаь шяклиндя ишлянмишдир. М.Кашьари-
йя эюря, тарыьлаь тарыьын якилдийи йер демякдир. Оьузларда тарыь
сюзц (дары) ишлянмишдир. “Диван”да гейд олунур ки, тарыьын якил-
* М.Кашьаринин тяртиб етдийи хяритяйя (даиряйя) бу изащаты проф.др.Мустафа Кафалы дийи йеря якин демишляр. ХЫ йцзилликдя якин якилян йеря беля дя
вермишдир. (Бах: Проф.др.Мустафа Кафалы. «Диванц луьат-ит-тцрк»цн тарищи ъоьрафийа бакымындан
кайнак оларак деьерлендирилмеси. -Дил дерэиси, Анкара, 1995, сайы 33, с.92-95) дейилмишдир: тарыь тарытгу йер. Ъцтчцйя ися тарыгчы дейилмишдир.
Эцбрялямя: “Диван”да гейд олунур ки, ХЫ йцзилликдя
тцркляр тарланы якмякдян габаг ону эцбряляйярмишляр. Онлар кяпяйиня ися кавык дейилмишдир.
торпаьы эцъляндирян вя бярякятли едян эцбряйя кыь, эцбрялямя М.Кашьари лцьятиндя мейвячилик вя баьчылыгла баьлы олан бил-
ишиня ися кыьламаг демишляр. эиляр дя вермишдир. Мясялян, М.Кашьарийя эюря, ХЫ йцзилликдя
Тарланын шумланмасы вя якин якилмяси: Тарланын шумлан- тцрклярин йетишдирдикляри мейвяляр бунлар олмушдур: алма, ар-
масында истифадя олунан алятя сабан, шумламайа ися сабанла- муд, тут (цжмя кими ишлянмишдир), щейва, ъевиз (йаэак кими иш-
142 маг дейилмишдир. Сабанын уъундакы торпаьы шумлайан дямирин лянмишдир), ийдя, шафталы, гайсы, ярик, фысдыг, фындыг, нар, хурма.
143
ады тыш вя букурсы олмушдур. Сабана щейванлар бойундуруг ва- М.Кашьарийя эюря, ХЫ йцзилликдя тцркляр цзцмцн мцхтялиф
Dярслик

Dярслик
ситяси иля гошулмушдур. Бойундуруьу сабан охуна баьламаг нювляриндян истифадя етмишляр. Цзцмцн гызармасына, йахшы йетиш-
цчцн йахшы щазырламыш гайышдан истифадя олунмушдур ки, бунун мясиня олэунлашма демишляр. Чох эцман ки, тцркляр ХЫ йцзил-
ады йышыь олмушдур. Йери эялмишкян гейд едяк ки, “Диван”да йа- ликдя цзцмдян сиркя, шяраб вя башга ширяляр дцзялтмиш, ейни за-
зылдыьына эюря, тцркляр бцтцн сащялярдя олдуьу кими, якин як- манда ону гурутмуш вя гурусундан да истифадя етмишляр.
мякдя дя бир-бирляриня щямишя кюмяклик эюстярмишляр.
Ъцтчцнцн тарлайа атдыьы тохума ысруь дейилмишдир. Якилмяк
цчцн тохумлуг олараг айрылан буьдайа уруьлуь буьдай, якилмиш Йусиф Баласагунлу Йусиф Баласагунлу “Гутадгу билик”
олан дарыйа ися екинди тарыь дейилмишдир. Шумланмыш торпаьа то- вя онун “Гутадгу ясяринин ады барядя, даща доьрусу, бу адын
хум сяпилдикдян сонра онларын торпаьын ичярисиндя йахшы галма- билик” ясяри ня цчцн сечилдийини беля изащ етмишдир.
сы вя цзяринин юртцлмяси мягсяди иля юкцзляр тяряфиндян бир тапан
чякилмишдир. Буна ися ъикне//ъиьне, тарланы ъикнелямяк ишиня ися Китаба “Гутадгу билик” адыны вердим,
ъикне ъикнемек дейилмишдир. М.Кашьаринин вердийи мялумата Охуйаны гутлу етсин, ялиндян тутсун.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


эюря, ян йахшы якин якмя вахты бащарын илк башланьыъыдыр. Сюзцмц сюйлядим, китабы йаздым,
Сулама вя бахма: Суйун тарлайа ахыдылмасы цчцн ачылан ка- О узаныб ики дцнйаны тутан ялдир.
наллара арк//арык дейилмишдир. Сулама ишини щяр бир кяс нювбя иля Киши ики дцнйаны гутла тутса,
Гутлу олар, бу сюзцм бцтцнлцкля чиндир.
апармышдыр. Буна сап дейилмишдир.
Якинин йетишмяси вя бичилмяси: Якин йетишдирилдикдян сонра
Гут тцркъя “сяадят, хошбяхтлик, уьурлу тале” демякдир. “Гу-
орак адлы алятля бичилир.
тадгу билик” хошбяхтлийя, сяадятя апаран елм, билик демякдир
l Тцрк дилляринин тарихи

Хырман: Хырманда якинин сапынын дяняляриндян айрылмасына


(гут “хошбяхт”, -ад “етмяк” мяналы адлардан фел дцзялдян шякил-
тарыь тюкмяк (якин дюймяк) дейилир. Дюймя иши битдикдян сон-
чи, -гу фелдян ад дцзялдян шякилчидир; бил(мяк) фелин кюкц, -ик
ра хырманын соврулмасы ишиня кечилмишдир. Совурма ишиня тарыь
фелдян ад дцзялдян шякилчидир).
совурмаг бязян ися тарыь ясмяк дя дейилмишдир. Буьданын тя-
Бу мющтяшям абидянин мцяллифи тцрк-ислам ядябиййатынын илк
мизлянмяси тарыь арытмаг, ондан чыхан саман ися ъиэил тцркля-
бюйцк сяняткары Йусиф Хас Щаъибдир (1017-1077).
риндя саман, оьузларда ися кцвцк адланмышдыр.
Баласагун шящяри Тцркцстанын гядим шящярляриндян бири кими
Дяйирманда буьданын цйцдцлмяси: Дяйирман дашыны дюн-
Кубалыг (Эюзял шящяр), Гара-Орду, Гуз-Орду, Улуш, Балыг адла-
дярян чархы щярякят етдирмяк мягсядиля чарха суйун ахыдылдыьы
ры иля адланмыш вя Мащмуд Кашьаринин “Диван”ында верилян хя-
йеря дяйирман коьушу дейилмишдир. Унун ялянмяси иля ялдя
ритядя там мяркяздя эюстярилмишдир. Кашьар (Орду-кянд) пай-
едилян кяпяк щейван йеми кими истифадя олунмушдур. Дарынын
тахт олса да, Баласагун шящяри гараханлыларын чох бюйцк шяхсий- ясил” мяналарына уйьун эялир) ону демяйя ясас верир ки, Йу-
йятляриндян бири олан Щарун тяряфиндян икинъи бюйцк игтисади вя сиф Баласагунлу хаганын юзцня йахын сайдыьы сарай адамла-
мядяни мяркязя чеврилмишдир. Гараханлылар сялъугларын сяляфи рындан олмушдур.
ролуну ляйагятля ойнамышдыр. Щаъибин орта яср сарайларында эюрдцйц иш вя вязифяляр олмуш-
Йусиф Баласагунлунун доьум или мцбащисялидир. Эащ 1010, дур. О, ганунларын иъра олунмасына нязарят етмиш, сяфирляри гябул
144 эащ 1015, эащ 1019, эащ 1025 эюстярился дя, 1017-ъи ил тявяллцд етмиш, дювлят тядбирляринин тяшкил олунмасына диггят йетирмиш,
145
тарихи кими даща чох гейд олунур. Вяфат тарихинин ися 1077 олма- йохсулларын, касыбларын, кимсясизлярин, имкансызларын шикайятиня
Dярслик

Dярслик
сы даща эениш йайылмышдыр. бахмыш вя бу барядя щюкмдара мялумат чатдырмышдыр. Йусиф Ба-
Йусиф Баласагунлу “Гутадгу билик” ясярини вятяни Баласа- ласагунлу щаъиб олмамышдан яввял щаъибин вязифясини “Гутадгу
гунда йазмаьа башламыш, эцман олунур ки, 18 ай ярзиндя орада билик” ясяриндя беля характеризя етмишдир:
да битирмишдир.
Щаъиблийя юнъя бу он кейфиййят эярякдир:
Щяйатымда бу сюзляри сюйлядийим вахт Ити эюз,щяссас гулаг, эениш гялб эяряк,
Тарих дюрд йцз алтымыш ики иди, Цз, гийафя, бой, дил, аьыл, идрак, билик,
Бу сюзляри там он сяккиз айда сюйлядим, Ямяли-иши бунлара тамамиля тян эяряк.
Сюзляри топлайыб йыьдым, айырыб сечдим.
Йусиф Хас Щаъиб Баласагунлунун шяхсиййяти вя ядяби-иъти-
Ясярин йазылма тарихи 1069-1070-ъи илдир. Шцбщясиз ки, мцял- маи мювгейи дя марагдан кянарда гала билмяз.
лиф йенидян ясяря гайытмыш, хцсусиля, яввялки 70 сящифялик нязм Щаъиблик “Гутадгу билик” ясяриндя бир нюв щюкмдарын иде-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


щиссяси сонрадан ялавя едилмишдир. Чцнки бурада ясярин Тцркцс- оложи истигамятляр цзря мцшавири кими “хидмятлярин ян инъяси”
тандакы шющрятиндян, бир тцрк “Шащнамя”си кими уьур газанма- тяк гиймятляндирилир. “Щаъиб олмаг вя иряли кечиб инсанлара йол
сындан сющбят эедир. Мцяллиф ясяри илк дяфя Табьаъ Гара Буьра эюстярмяк” цчцн ясаслы шяртляр гойулур. Бу шяряфли вязифя цчцн
ханын щцзурунда охумуш вя она тягдим етмишдир. Бунун цчцн аьыл, зяка, тядбир, биликдян савайы бой-бухун, сялигя-сящман,
дя щюкмдар мцяллифя щюкмдардан вя вязирдян сонра цчцнъц ти- нурани сифят дя тяляб олунур. Сарай щяйатынын бейни кими фяалий-
тул олан Хас Щаъиб адыны вермиш вя о, бу адла да мяшщур олмуш- йят эюстярмиш олан щаъиб цчцн эярякли шяртляря щяср олунмуш 90
дур. бейт буну сцбут едир.
l Тцрк дилляринин тарихи

Буьра хан Йусиф Баласагунлуйа Хас Щаъиб вязифясини ве- Ясярдя тяк бир йердя Йусиф Баласагунлу юзцня мцраъият
ряряк ону сарайа хидмятя гябул етмишдир. Хан юз фярманын- едир:
да она “Йусиф Улу Хас Щаъиб” демишдир. Бурада “улу” сю-
зц Йусиф Баласагунлунун бцтцн щаъибляря башчы тяйин олун- Ай Йусиф, керек сюзни сюзля кони,
дуьуну билдирир. Щаъиб орта ясрлярдя сарайда мцщцм бир вя- Керексиз сюзцг кизля кылга кора.
зифя олмушдур. Бу рцтбя барясиндя мцхтялиф фикирляр мювъуд-
дур. Щяр шейдян яввял Щаъиб сюзц яряб сюзцдцр вя Тяръцмяси:
“щюкмдарларын баш вязири”, “юртцк, пярдя” мяналарыны билди- Ей Йусиф, эярякли вя доьру сюз сюйля,
рир. Щаъиб сюзцня хас сифятинин гошулмасы (хас бурада “халис, Эяряксиз сюзц эизля, онун зяряри тохунар.
“Гутадгу билий”ин ялйазма нцсхяляри щаггында бир нечя иля ифадя етмишдир. Щямин образлар - гящряманлар символик адлар-
сюз. “Гутадгу билик” Чиндя, Мачиндя, Щиндистанда мяшщур ол- ла адландырылмышдыр. Бу мянада ясярдяки Эцндоьду, Айдолду,
мушдур. Ясярин цч нцсхяси мялумдур: Вйана нцсхяси, Гащиря Юйдцлмцш, Одгурмуш образлары символик адлардыр. Эцндоьду
нцсхяси, Фярганя нцсхяси. Вйана нцсхяси илк дяфя елм аляминя ядалятин, Айдолду сяадятин, хошбяхтлийин, Юйдцлмцш аьлын, Од-
мялум олса да, нагис ялйазмадыр. Бу ялйазма уйьур ялифбасы иля гурмуш гянаятин, эюзцтохлуьун, агибятин рямзляридир. Эцндоь-
146 гялямя алыныб. 1349-ъу илдя юнъя Тогата, сонра Истанбула эятирил- ду биликли, аьыллы, ядалятли бир щюкмдардыр. Бу ад “доьан эцняш”
147
мишдир. Франсыз шяргшцнасы Ж.Амадийа 1823-ъц илдя ясяр щаггын- демякдир. Щяйатдакы бцтцн ъанлылар эцняшдян нур алдыьы кими,
Dярслик

Dярслик
да илк мялуматы вермишдир. Вйана нцсхясини илк дяфя маъар али- юлкядяки инсанлар да щюкмдардан нур алырлар. Буну ясярдяки пар-
ми Вамбери вя алман алими В.Радлов тяръцмя едиб няшр етдир- чалар да тясдиг едир.
мишляр. Вйана (Австрийа) нцсхясиня Щерат (Яфганыстан) нцсхяси
дя дейилир. Бу щиссянин щяъми 190 сящифядир. Гащиря нцсхяси Елик деди: билэя (алим) мяним тябиятими
1896-ъы илдя цзя чыхарылмыш, 1943-ъц илдя Тцрк Дил Гуруму тяря- Эцняшя бянзядяряк бу ады верди.
финдян чап олунуб. Бу нцсхя там дейил. В.Радлов бу нцсхяни Эцняшя бах, кичилмяз, даим ейни бойда олар,
1910-ъу илдя алман дилиня тяръцмя етмишдир. Ясярин там вя мц- Парлаглыьы да ейни шякилдя эцълцдцр,
кяммял нцсхяси 1915-ъи илдя Фярганя (она Наманган нцсхяси Икинъиси, эцн доьанда дцнйа ишыгланар,
Нуру халга чатар, юзц йох олмаз,
дя дейирляр) шящяриндя тапылмышдыр. “Гутадгу билик” ясяринин
Эцняш доьар, кирли вя тямизя фярг гоймадан
Фярганя (Наманган) нцсхяси Юзбякистан Милли Елмляр Акаде-
Щяр шейи ишыгландырар, юз нуру азалмаз.
мийасынын Шяргшцнаслыг Институтунда сахланылыр.
Ясяр хан дили дейя адландырылан Кашьар-Хаганийя лящъясин-
Йусиф Баласагунлу Эцндоьду образы иля идеал щюкмдар суря-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


дя йазылмышдыр. Ясяр мясняви формасында епик мянзумядир.
ти йаратмышдыр. Эцндоьдунун биликли, аьыллы, ядалятли олдуьуну еши-
6645 бейтдян ибарят бу ясярдя 124 бейт щяъминдя цч парча вя
дян Айдолду онун йанына эялир вя онун вязири олур. Щюкмдарла
173 дюрдлцк вар. Китабда сонда ялавя едилян 77 бейтдян ибарят
вязир арасында дювлятчилик, идарячилик, щяйат вя с. барясиндя сющ-
мянзум мцгяддимя дя вардыр. Бязян ясярин щеъа вязниндя
бятляр эедир. Нящайят, Айдолду хястялянир вя юлцр. Онун ишини
йазылдыьы иддиа едился дя, бу бюйцк епик мянзумя яруз вязнин-
сонра оьлу Юйдцлмцш давам етдирир. О, атасындан даща фяал вя ди-
дя кясик (гыса) мцтягариб бящриндя - фацлцн фацлцн фацлцн фацл
намик олур. Щюкмдарла бирликдя дювлят апаратындакы мямурларын
l Тцрк дилляринин тарихи

тяфиляси иля йазылмышдыр. Бу да “Шащнамя” вязни кими шяргдя


вязифялярини, идарячилик гайдаларыны, орду гуруъулуьуну, малиййя
мяшщурдур.
ишлярини, дахили вя хариъи сийасяти, щюкмдарла мямурлар арасындакы
Ясяр яняня кими тцрк халгларынын анадилли классик поезийасын-
мцнасибятляри вя диэяр мясяляляри тящлил едир.
да, хцсусян, Йунус Имря, Нясими, Хятаи, Гази Бцрщаняддин,
Ясярдяки Одгурмуш образы бир маьарайа чякилиб ибадятля
Фцзули йарадыъылыьы цчцн мящяк ролуну ойнамышдыр. Йусиф Бала-
мяшьул олур. Одгурмуш сюзц “бойанмыш” мянасындадыр. О, дцн-
сагунлунун “Гутадгу билик” ясяриндя сийаси, фялсяфи, иътимаи, иг-
йанын фани олдуьуну билир. Щяйатын бцтцн немятляриндян цз дюн-
тисади, щцгуги, дини, елми, етик, естетик вя диэяр дцшцнъяляр верил-
дярир, евлянмир, аиляйя, ювлада бухов, тяля кими бахыр. Одгур-
мишдир. Ясяр Танрыны мядщ едян мцнаъатла башлайыр, сонра пей-
муш гянаяти, эюзцтохлуьу тямсил едяряк дцнйа малында эюзц ол-
ьямбярин, ардынъа хялифянин тярифи верилир.
мамаьы ифадя едир. Ейни заманда Одгурмуш агибят рямзи кими
Йусиф Баласагунлу ясярин ясас мязмунуну образларын дили
щяйатын сонуну, ахирят эцнцнц дя ифадя едир. Бунунла да щяйаты, сан суряти йаратсынлар, ону Мяккя иля Таифин арасына гойсунлар.
онун фялсяфясини, ябяди щяйатын ня олдуьуну дярк едир, бу анла- Бир нечя иллярдян сонра Щагг-тяала она рущ верди вя о, щямин
йышлары анламаьа чалышыр. йердя мин ил йашады. Адям яряб сюзцдцр, ярябляр дярийя адам
“Гутадгу билик” юз дюврцнцн дювлят гурулушуну, ъямиййятин дейирляр. Щяр бир ъисмин сятщини дя щямин сюзля адландырырлар.
сосиал структуруну вя тяркибини, о дюврцн адят-янянялярини вя с. Мялякляр тозу йерин алтындан дейил, онун сятщиндян эютцрцб ин-
148 мясяляляри бизя чатдыран енсиклопедик ясярдир. Йусиф Баласагун- сан суряти йаратдылар, она эюря дя ону Адям адландырдылар.
149
лу тцрк дилиндя бу дилин “Шащнамя”сини йазмышдыр. Ябцлгази хан йазыр ки, Адямин ъяннятя неъя дцшдцйц, ора-
Dярслик

Dярслик
дан неъя чыхдыьы вя йер цзцндя неъя эяздийи щаггында халг йах-
шы билир. Она эюря дя о, бу барядя данышмыр.
Ябцлгази Бащадыр ханын Ябцлгази Бащадыр ханын “Шяъя- Адямин юлцм вахты чатанда о, Шейс адлы оьлуна деди: “Мян-
“Шяъярейи - тяракимя” рейи– тяракимя” (“Тцркмянлярин сой дян сонра мяним йеримя отур вя тюрямяляримя башчы ол”. Шейс
(“Тцркмянлярин сой кита- китабы”) ясяринин мязмуну белядир: сюзцнцн мянасы Аллащ горхусу демякдир. О, бу дцнйада дог-
бы”) ясяри. Ябцлгази хан чохлу изтираблара гуз йцз он ики ил йашады. Юлцм айаьында юз оьлу Анушу юз йери-
таб эятиряряк йашы отуз доггуза ча- ня гойду. Ануш сюзцнцн мянасы сядагятли демякдир. О да бу
танда (мин ялли биринъи илдя), илан илиндя Харязм юлкясиндя атасы- дцнйада доггуз йцз он ики ил йашады вя сонра о бири дцнйайа кюч-
нын тахтында отуруб йурд ишляри иля мяшьул олду. дц. Ануш юляркян юз йериня оьлу Кинаны гойду. Кина сяккиз йцз
О заманларда тцркмянляр Мангышлагда, Балханда вя Теъе- гырх ил юз атасынын йолу иля эетди. О да юляркян юз йериня оьлу
нин сащилляриндя йашайырдылар. Сонра онлар Харязмя эялдиляр. Щя- Мищлаили гойду. Мищлаилин дюврцндя Адямоьуллары чохалдылар вя
мин йерлярдя щеч бир аиля дя галмады. Онлардан йахшылары нюкяр, йашадыглары юлкяйя йерляшмядиляр. Она эюря дя Мищлаил Бабил юл-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


писляри ися ряиййят олдулар. кясиня эетди вя орада шящяр салды, адыны ися Сус гойду. Чохлу ев-
Бундан чох илляр кечяндян сонра бу тцркмянлярин моллалары, ляр тикди, кяндляр салды. Она гядяр ня шящярляр, ня кяндляр, ня
шейхляри дейирляр ки, “Оьузнамя”нин мцхтялиф вариантлары олса дя евляр йох иди. Инсанлар даь коллуглары вя мешядя йашайырдылар.
да, онларын щамысы сящвлярля долудур. Онлар хащиш едирляр ки, Мищлаил халга ямр етди ки, йер цзцня йайылын. Бцтцн Адямоьул-
Ябцлгази хан тарихи йахшы билдийи цчцн бир йахшы “Оьузнамя” лары Мищлаилин буйруьу иля мцнасиб олан йерляря йайылдылар, орада
йазсын. Одур ки, Ябцлгази хан бу китабы йазыр. Вя дейир ки, ким- кяндляр салдылар. Мищлаил Сус шящяриндя доггуз йцз ийирми ил йа-
l Тцрк дилляринин тарихи

ся бу китабы охуйуб билмядиклярини юйрянся, гой бизим (юзцнц шады вя йериня оьлу Берди гойду. Берд бу йурдда доггуз йцз
нязярдя тутур) рущумуза фатищя охусунлар. Ябцлгази хан сонра алтмыш ил йашайыбдыр. Сонра юз йериня оьлу Ехноху (Еноху) го-
Адямдян башлайараг мин йетмиш биринъи илядяк тцркмянляр вя йубдур. Ехнохун айамасы Идрис иди. Щягг - тяала ону пейьямбяр
тцркмянлярля бирляшян вя нятиъядя тцркмян адыны дашыйан елляр етди. О, сяксян ил пейьямбярлик етди вя халгы дцзэцн йола чаьыр-
щаггында билдикляриндян сющбят ачыр. Яввялъя о, Адям щаггын- ды. Сонра Танрынын ямри иля Язраил эялди вя Идрис ялейщиссаламы
да мялумат верир. Йазыр ки, Щагг-тяала мялякляря деди: “Тоздан ганадынын цстцндя ъяннятя апарды. Онун йериня оьлу Матушалещ
инсан йарадыб вя она рущ вермишям, мян ону йердя юзцмцн хя- эялди. Ядалят вя дцзэцнлцк йаратды. Онун йашы мялум дейил. О
лифям тяйин едирям”. Буна мялякляр етираз етди. Аллащын буйру- да атасы эедян йеря, йяни ъяннятя эетди. Сонра онун да йериня
ьу иля Язраил бцтцн мялякляря ямр етди ки, бцтцн йер сятщиндян оьлу Леймек отурду. Онун да йашы мялум дейил. О да атасы эе-
мцхтялиф нюв торпаг йыьсынлар. Вя торпаьы эиля дюндярсинляр, ин- дян йеря, йяни ъяннятя эетди. Бундан сонра Нущ пейьямбяр
атасынын йериндя отурду. О, ики йцз ялли йаша чатанда Щягг - тя- юз йериндя падшащлыг етдиляр.
ала она пейьямбярлик верди. Йедди йцз ил о, халгы дцзэцн йола Могол ханын дюрд оьлу варды: Гара хан, Эцз хан, Гыр хан, Ур
чаьырды. Сяксян киши вя гадын иман эятирди. Нущ йедди йцз ил яр- хан. Могол хан юз йурдуну бюйцк оьлу Гара хана верди. Гара
зиндя диня сяксян адамын иман эятирдийиня щиддятлянди. Халга ханын бир оьлу доьулду. Ушаг цч эцн, цч эеъя анасынын дюшцнц
гарьыш етди. Щягг - тяла онун дуаларыны гябул етди. Нущ туфаны яммяди. Бу ушаг щяр эеъя анасынын йухусуна эирир вя дейирди:
150 башланды. Нущун эямиси диня иман эятирян цч оьлу вя сяксян “Ана ъан, мцсялман ол! Яэяр олмасан, юлсям дя сянин дюшцнц
151
адамла Мосул адланан шящярин йахынлыьындакы Ъуди адлы даьа яммяйяъям”. Ана Танрынын тяклийиня иман эятирди. Бундан
Dярслик

Dярслик
йан алды. Эямидян чыхан адамлар хястяляндиляр. Нущ пейьям- сонра ушаг анасынын дюшцнц яммяйя башлады.
бяр, цч оьлу вя цч эялини саьалдылар, галан бцтцн адамлар юлдц- Тцрк халгы Йафясдян Алынъа хан дюврцня гядяр диндар идиляр.
ляр. Сонра Нущ пейьямбяр цч оьлундан щяр бирини мцхтялиф юлкя- Алынъа хан дюврцндя о, (Алынъа хан) Танрыны унутду. Щамы кафир
йя эюндярди. Хам адлы оьлуну Щиндистана, Сам адлы оьлуну Ира- олду. Гара хан дюврцндя динсизлик о гядяр эцълянди ки, оьул ата-
на, Йафяс адлы оьлуну ися гузей гцтбц тяряфя эюндярди. Вя деди сынын мцсялман олдуьуну ешидяндя ону юлдцрцрдц, еляъя дя як-
ки, Адямоьулларындан сизин цчцнцздян башга щеч ким галмады. синя.
Она эюря дя сиз цчцнцз бу йурдларда йерляшин вя чохлу оьул- Адятя уйьун олараг ушаг бир йаша чатанда той гуруб она ад
ушагларыныз оларса, о йерлярдя йашайын. верярдиляр. Гара хан да юз ушаьы цчцн зийафят тяшкил етди. Бу зи-
Йафясин сяккиз оьлу варды: Тцрк, Хязяр, Саклаб, Рус, Минг, йафятдя ушаг юзц-юзцня Оьуз адыны верди. Щеч кяс эюрмямишди
Чин, Кямяри, Тарых. Йафяс юляркян юз йериня бюйцк оьлу Тцркц ки, бир йашлы ушаг беля сюз десин. Оьуз данышмаьы юйряняндян
гойду. Диэяр оьланларына ися деди: “Тцркц юзцнцзя щюкмдар би- “Аллащ, Аллащ!” кялмяси дилинин язбяри иди. Оьузун иэидлик вахты
либ онун итаятиндян чыхмайын”. Тцркя “Йафяс оьлу” айамасы вер- чатдыгда Гара хан оьлуну евляндирди. Оьуз Гара ханын кичик

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


диляр. О, чох ядябли вя агил инсан иди. Атасынын юлцмцндян сонра гардашы Эцз ханын вя Гыр ханын гызы иля евлянся дя, онлара йа-
йашайыш йерляри цчцн бир чох йерляри эязди вя сонра бир йери бяйя- хын дурмады. Она эюря ки, онларын щеч бири Аллащын мювъудлуьу-
ниб орада отурду. Щал-щазырда о йер Иссыккул адланыр. Тцрк мяишя- ну гябул етмяди, мцсялман олмады. Нящайят, Оьуз хан овдан
тя цстцюртцлц арабаны (хярэащ юй) эятирди. Тцркцн дюрд оьлу вар- гайытдыгдан сонра Ур ханын гызы иля евлянди. Щямин гыз мцсял-
ды: Тцтяк, Ъякял, Бярсяъар, Амлак (Емлак). Тцрк юлмяйя йахын- ман олмаьы гябул етди. Бу да Оьуз ханы разы салды.
лашаркян юз йериня оьлу Тцтяйи щюкмдар етди. Тцтяк ики йцз гырх Гара хан оьлу Оьуз ханын вя кичик эялининин мцсялман ол-
l Тцрк дилляринин тарихи

ил йашады вя юз йериня оьлу Амулъа ханы гойду, юзц ися “эедяр- дуьундан хябяр тутдугдан сонра беля гярара эялди ки, Оьузу ов-
эялмяз” юлкяйя эетди. О, чох илляр падшащлыг етди. Юляркян йери- да тутуб юлдцрсцн. Бу щадисяни Оьуз ханын кичик арвады ешидиб
ня оьлу Бакуй Диб ханы гойду. Бакуй сюзцнцн мянасы елин баш- она хябяр верди. Елин чох щиссяси Гара ханын йанына, аз щиссяси
чысы (ел улуьу), Диб сюзцнцн мянасы ися тахт-таъ йери демякдир. Оьуз ханын йанына эетди. Гара ханын кичик гардашларынын ушагла-
Бакуй Диб хан чох илляр падшащлыг етди. Юляркян юз йериня ры Оьуз ханын тяряфиня кечдиляр. Оьуз хан онлара уйьурлар ады-
оьлу Эюк ханы гойду. Эюк хан чох илляр падшащлыг етдикдян сон- ны верди. Сонра Гара ханла Оьуз ханын гошунлары вурушдулар.
ра юз йериня оьлу Алынъа ханы гойду вя узаг сяфяря йолланды. Оьуз ханы Танры галиб етди. Гара ханын башына дюйцшдя ох батды.
Алынъа ханын якиз оьуллары варды. Онлардан биринин ады Татар, о би- Бу йарадан о юлдц. Оьуз хан атасынын тахтында отурду.
ринин ады Могол иди. Алынъа хан гоъалдыгдан сонра юз йурдуну Оьуз хан бцтцн ели мцсялман олмаьа чаьырды. Мцсялман
Татар вя Могол арасында тян йары бюлдц. Татар вя Могол щяряси оланлара мярщямят эюстярди. Оьуз хан моьолларла вурушду вя
онлары юзцня табе етди. Сонра татарлара щцъум етди. Онларын бцтцн ди: “Гида чатышмазлыьы уъундан мян гошунун архасы иля эялирдим,
гошунуну даьытды. Чохлу гянимят яля кечирди. Щямин гянимяти арвадым бойлу иди вя доьду. Аълыг уъундан анасынын сцдц ушаьа
арабайа йцкляйиб евя гайытдылар. Араба щярякят едяркян канк бяс етмирди. Чайын сащилиндя эюрдцм ки, чаггал фазан тутду. Мян
сясини чыхарырды. Она эюря дя арабаны Канк, ону дцзялдян ада- чаггалы аьаъла вуранда о, фазаны атыб гачды. Мян ону эютцрдцм,
мы ися Канклы адландырдылар. Оьуз хан моьоллара вя татарлара гызартдым вя арвадыма йедиртдим. Сизин гошунун архасына гойул-
152 гаршы йетмиш ики ил вурушду. Йетмиш цчцнъц илдя онларын щамысыны муш адамларыныз мяни эюрдцляр вя бура эятирдиляр”. Оьуз хан бу
153
юзцня табе етди вя онлара исламы гябул етдирди. Сонра Хатайы, йохсула ат, йемяк ещтийаты вя мал-гара вериб деди: “Сян бу го-
Dярслик

Dярслик
Ъуръуту, Тангуту (таъикляр тибет адландырырлар), Гара Хатайы тут- шунун архасынъа эетмя!” Вя ону гал ач адландырды. Бцтцн галач
ду. ели щямин адамын тюрямяляридир. Инди онлары халаъ адландырырлар.
Хатайын о бири тяряфиндя, дяниз сащилиндя кечилмяз даьларда Онлар Мавяряннящрдя чохдулар, бурада онлар Аймак ели иля бир-
чохлу елляр варды. Онларын щюкмдарларынын ады Ит - Барак хан иди. ляшибляр. Хорасанда вя Ирагда да онлар чохдурлар, орада онлар Ъы-
Оьуз хана Ит-Барак хан галиб чыхды. Оьуз бяйляриндян биринин ьатай елиня бирляшибляр.
арвады щамиля иди. Вя юзц иля апармышды. Дюйцшдя щямин бяй юл- Оьуз хан Ираны, Сурийаны, Мисири, Хорасаны, Фарс Ирагыны,
дц. Онун щамиля гадыны ушаьы (ичи чцрцмцш) аьаъда доьду. Оьуз Яряб Ирагыны, Азярбайъаны ишьал етди.
хан бу ушаьы оьуллуьа эютцрдц, она гыпчаг адыны верди. Гядим Оьуз хан Сурийада оларкян нюкярляриндян бириня эизлиъя бир
тцрк дилиндя ичи чцрцк аьаъы гыпчаг адландырырдылар. Гыпчаг иэид- гызыл йай вя цч ох вериб деди: “Йайы эцняш чыхан тяряфдя, чюлдя,
лик вахтына чатдыгда Оьуз хан ону Тин вя Итил сащилляриня эюндяр- инсан айаьы дяймяйян йердя торпаьа басдыр, анъаг онун бир уъу-
ди. О йерлярдя Гыпчаг цч йцз ил падшащлыг етди. Тин, Итил, Йайыг ну торпагдан чыхарт, охлары ися эцняш батан тяряфя апар вя онлары
чайлары сащилляриндя гыпчаглар дюрд мин ил йашадылар. Она эюря дя да йайлары эизлятдийин кими эизлят”. Нюкяр ямри йериня йетириб га-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


щямин йерляри Дяшти-Гыпчаг – Гыпчаг чюлц адландырырлар. йытды. Бу щадисядян бир ил сонра Оьуз хан Эцн, Ай вя Йулдуз
Оьуз хан Ит-Барак хана мяьлуб олдугдан он йедди ил сонра адлы оьланларыны эцняш чыхан тяряфя ова эюндярди. Эюк, Даь вя
йеня йцрцшя чыхды. Йеня Ит-Барак ханла дюйцшдц. Ит-Барак ханы Дяниз адлы оьланларыны да эцняш батан тяряфя эюндярди. Бир нечя
юлдцрдц вя онун йурдуну зябт етди. Мцсялман оланлара тохун- эцндян сонра цч оьлу гызыл йайы, цч оьлу ися гызыл оху эятирдиляр.
мады. Танрыйа инам эятирмяйянляри юлдцрдц. Сонра Оьуз хан юз Оьуз хан халгы тойа чаьырды. Онун цч оьлу йайы сындырараг юз
евиня гайытды. Оьуз хан бцтцн моьол вя татар еллярини топлайыб араларында бюлдцляр. Цч оьлу ися щяряйя бир ох эютцрдцляр. Оьуз
l Тцрк дилляринин тарихи

Тцркцстаны, Яндиъаны, Сямяргянди, Бухараны тутду. Бялхи яля хан ишьал етдийи вилайятлярин щяр бириня щаким тяйин етди. Юзц ися
кечирдикдян сонра Эур вилайятиня тяряф йериди. Эур даьларына йурдуна дюндц. Гызыл йай эятирян оьланларына Бузук, оху эяти-
чохлу гар дцшмцшдц. Гошунун ардынъа эялян бир нечя адам даь- рянляря ися Учуг адыны верди. Вя деди ки, биздян юнъя йашайан-
лара чохлу гар дцшдцйц цчцн орада дайандылар. Бащар эяляндя пи- лар йайы щюкмдар, оху ися елчи саныблар. Бузуклар щюкмдар,
йада эялдиляр. Онлара Оьуз хан гарлыглар адыны верди. Оьуз хан Учуглар нюкярляр олсунлар. Оьуз хан йцз он алты ил падшащлыг ет-
Кабили, Гязвини, Кяшмири ишьал етди. ди вя сонра Танры дярэащына эетди. Онун йериня падшащлыьа Эцн
Оьуз хан йурдунда бир ил галдыгдан сонра Ирана йцрцшя щазыр- хан отурду.
лашды. Икинъи ил йцрцшя чыхды. Йолда аиляли бир адам гошундан эе- Оьуз ханын уйьур ады вердийи тайфанын аьсаггалы вя башчысы-
ридя галмышды. Ону Оьуз ханын йанына эятирдиляр. Оьуз хан щя- нын Еркил-хоъа адлы оьлу вар иди. О, Оьуз ханын вязири олмушду.
мин адамдан сорушду: “Нийя эеридя галмысан?”. О, ъаваб вер- Эцн хан да ону юзцня вязир етди. Эцн хан Еркил-хоъанын мясля-
щяти иля бюйцк гурултай чаьырды. Оьуз ханын ювладлары арасында Дуйлу Гайынын Ерки адлы йахын гощуму вар иди. О, Дуйлу Га-
щяр шейи пайлады, онларын щяр биринин йерини мцяййян етди. йыйа ещсан верирди. Башда Горгуд ата олмагла бцтцн оьуз ели ещ-
Оьуз ханын алты оьлунун гануни арвадларындан доьулмуш ийир- сана йыьышмышды. Бу заман мялум олур ки, Дуйлу Гайынын арвад-
ми дюрд нявяси варды. Эцн хан онлары ики-ики айрыъа чадырларда ларындан бири щамилядир. О, тезликля азад олаъагдыр. Вя беляликля,
отуртду, онлар он ики бюлцкляри тяшкил етдиляр. Бу он ики бюлцкляр- бир нечя эцн кечяндян сонра ханын оьлу олур. Горгуд ата бу уша-
154 дян доьуланларын тюрямялярини цзлцк адландырдылар. Она эюря ки, ьа Думан адыны верир. О дейир: “...Она Думан адыны верирям,
155
щяр шейин цз (йцз) тяряфи онун арха тяряфиндян даща эюзял олур, чцнки думан чох дурмур, о, тезликля кечир. Думанлы эцн эцняш-
Dярслик

Dярслик
демяли, цзлцкляр цзцнц халга вя еля чевирянлярдир. ли олур, думанлы эцндян сонра айдын эцн олмайа билмяз. Узун
Башда Эцн хан олмагла онун кичик гардашлары, оьуллары, бяй- мцддят дурмайан Думаны мян бу оьланын эянълийиня бянзят-
ляри анд ичдиляр ки, щюкмдар Оьузун тюрямяляриндян - Бузукла- дим, пейда олмуш эцняши ися, мян бу оьланын узун вя хошбяхт
рын оьулларындан сечилсин. Адларыны йаздылар, мющцр вурдулар вя щяйатына бянзятдим, о, бюйцйяндя атасынын тахтында отураъаг-
ону Эцн ханын хязинясиня гойдулар. дыр”. Оьуз ели Думана эюря чох севиндиляр, чох дуалар етдиляр.
Оьуз хан юляндян сонра Эцн ханын йетмиш йашы варды. О да Горгут атанын мяслящяти иля Думан хан Еркинин гызы иля ев-
ядалятля йетмиш ил падшащлыг етди. Сонра ися Танры дярэащына эет- лянир. Онун Йавлы адлы оьлу олур. Сонра Еркин Думаны ханлыьа
ди. Эцн ханын юлцмцндян сонра онун бюйцк оьлу Гайыны ханлы- йцксялдир. Думан хан дюрд ай падшащлыг етдикдян сонра падшащ-
ьа йцксялтдиляр. О, ийирми цч ил ханлыг етди. Вя Танры дярэащына лыьы Йавлыйа верди. Йавлы дохсан ил падшащлыг етди. Вя юлдц. Онун
эетди. Гайы ханын чохлу оьуллары варды. Онлардан бири дя Диб Ба- йериня оьлу Мур Йавы йетмиш беш ил падшащлыг етди. Сонра щаки-
куй иди. Ону ханлыьа йцксялтдиляр. Диб Бакуй хан халгдан соруш- миййятя Мур Йавынын оьуллуьа эютцрдцйц Гара хан эялди. Гырх
ду: “Инди щяля дя Оьуз ханы эюрян адамлардан кимся вармы?”. ил ханлыг етди. Гара хан юлдцкдян сонра оьлу Буьра хан олду.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Она ъаваб вердиляр: “Еля бир адам вар, салур тайфасындандыр. Ады сонра онун оьлу Гузы - Тякин, Гузы - Тякинин оьлу Арыслан хан
Улашдыр”. Хан ону эятиртди. Улаш Оьуз хандан ня билирди данышды. вя диэярляри хан олдулар.
Ондан сонра Диб Бакуй хан Улаша чохлу щядиййяляр верди вя Моьуллар тез-тез йцрцш едирдиляр. Онлара мцгавимят эюстяря
ону евиня бурахды. Бир дяфя ов заманы Диб Бакуй хан атдан йы- билмяйянляр Црэянъя кюч едирляр. Йердя галанлар ися Яли адлы би-
хылды вя будундан айаьыны сындырды, ондан да юлдц. Онун Гузи рисини ханлыьа йцксялтдиляр. Сонра Тоьурмыш адлы бирисинин оьлу
Йавы адлы оьлуну ханлыьа йцксялтдиляр. О, отуз ил падшащлыг едиб Тоьрул хан вя диэярляри щюкмдарлыг едир. Оьуз хан пейьямбяр-
l Тцрк дилляринин тарихи

о бири дцнйайа кючдц. Сонра гайы елиндян Инал Йавыны щюкмдар- ляримиздян дюрд мин ил юнъя, Газан алп ися цч йцз ил пейьямбя-
лыьа йцксялтдиляр. Онун вязири Горгуд ата иди. римиздян сонра йашамышдыр. Ябцлгази Бащадыр хан “Шяъярейи -
Гузи Йавы ханла Инал Йавынын щюкмдарлыьы арасында дюрд мин тяракимя” ясяриндя тцркмян олан вя тцркмянлярля бирляшян Яс-
иллик бир дювр олмушдур. Бу дюврдя кимлярин варлыьы, йохлуьу ба- ки, Хызыр ели, Гашга-чоралар, Дявячи ели барядя дя мялумат верир.
рясиндя Ябцлгази Бащадыр ханын мялуматы олмамышдыр.
Инал Йавы Горгуд атанын сюзцндян чыхмазды. Горгуд ата ики
йцз дохсан беш ил йашады. Вя цч щюкмдарын йанында вязир олду.
Инал Йавы йедди ил падшащлыг етди. Онун яъяли йетяркян юз йе-
риня кичик оьлу Дуйлу Гайыны гойду. Дуйлу Гайы чох илляр падшащ-
лыг етди. Онун ушаьы йох иди. О, узун илляр юмцр сцрцб вяфат етди.
Ряшидяддинин “Оьузнамя”синин йаьма етдикляри гянимятляри дашыйыблар.
Ряшидяддинин
мязмуну ашаьыдакы кимидир: Оьуз Талас вя Сайрамдан башлайыб Мавяряннящр, Бухара вя
“Оьузнамя” ясяри
Тцрк тарихчиляри билдирирляр ки, Харязмя гядяр олан торпаглары зябт едиб табечилийиня алды.
Нущ Пейьямбяр Йер цзцнц юз юв- Оьуз фатещлик цчцн сяфяря чыхыр, мцхтялиф юлкяляря елчиляр
ладлары арасында бюлцшдцрян заман бюйцк оьлу Йафяся шярг юлкя- эюндярир. О, Щиндистаны шярг тяряфдян ишьал етмяйя башлады. Да-
156 ляри иля йанашы, Тцркцстан тяряфляри дя верди. Йафяс тцрклярин де- ща сонра Оьуз дцнйанын гаранлыг тяряфи олан Гыл - Баракы яля ке-
157
дийиня эюря, Олъай хан дейя айама алды. О, йайлаг вя гышлаг щя- чирмяк истяйир. Йарашыглы кишиляр Ит-Баракын гадынлары иля евлянди-
Dярслик

Dярслик
йат тярзини кечирмякля йашайырды. ляр. Оьуз бу йердя 17 ил галды. Онун бир гадындан (хатундан)
Олъай ханын Диб Йавгу адында бир оьлу олду. Дибин мянасы дюрд оьлу олду, онлар бюйцдцляр. Оьузун ясэярляриндян биринин
“тахт вя мягам”, Йавгу ися “халгын юндяри” демякдир. Диб арвады щамиля иди. Онун яри дюйцшдя юлдцрцлмцшдц. Гадын ичи
Йавгу танынмыш бир падшащ иди. Онун дюрд мютябяр вя шющрятли ойулмуш бир аьаъда ушаьыны доьду. Бу щадисяни Оьуза данышды-
оьлу варды: Гара хан, Ор хан, Кцр хан вя Кцз хан. Сонралар лар. Оьуз ушаьын адыны Гыпчаг гойду. Тцрк дилиндя Гыпчаг ичи
Гара хан атасынын йериня падшащ олду. Гара ханын бир оьлу дцн- чцрцмцш вя ойулмуш аьаъа дейирляр. Сонра Оьуз Дярбянд вила-
йайа эялди. О, цч эеъя вя цч эцндцз анасынын сцдцнц яммяди. йятини яля кечирди. Ширван вя Шамахыйа елчи эюндярди. Онлардан
Нящайят, ушаьын анасы Танрыйа дуа етди ки, онун сцдцнц ушаьа верэи алдыгдан сонра Арран вя Муьан тяряфляря щярякят етди. Ди-
дадлы етсин. Оьуз адлы бу ушаг анасынын дюшцня сыьыныб яммяйя йарбякр вя Шама цз тутду. О, оьулларындан цчцнц - Эцнц, Йул-
башлады. Оьуз йеткинлик чаьына чатанда атасы она ямиси Кцз ха- дузу, Дянизи доггуз мин сцвари иля Рум тяряфя эюндярди. Диэяр
нын гызыны нишанлады. Гыз ися Танрыйа иман эятирмяди. Атасы Кцр цч оьлуну - Ай, Эюк вя Даьы да доггуз мин ясэярля Фирянэ ди-
ханын гызыны она алды. Бу гыз да Танрыйа иман эятирмяди. Няща- йарына эюндярди. Оьуз мяъбур етди ки, Рум вя Фирянэ юлкяси

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


йят, Оьуз щяр ики гыза цз чевирди. Ор ханын гызыны алды. Она эюря верэи версин. Онлар Оьузла разылашдылар. Щяр ики илдян бир Оьузун
ки, бу гыз Оьуза итаят етди. Танрыйа иман эятирди. гябилясиндян бир адам бура эяляр Рум вя Фирянэ юлкяси онларын
Бир эцн Оьуз бцтцн достлары иля ова эедяркян атасы кафир Га- верэисини верярди.
ра хан бир той дцзянляди. Оьузун яввялки ики эялиндян цз дюн- Оьуз Дямяшгя доьру щярякят етди. Дямяшг ятрафында цч
дярмясинин сябябини онлардан сорушду. Онлар дедиляр ки, биз эцн галды вя дюйцшя эиришмяди. Адям ялейщиссялам бу торпагда
Танрыйа инанмадыг, ибадят етмядик. Она эюря дя Оьуз биздян уйудуьу цчцн вуруш етмяди. Онлардан йцз халвар йай топлады.
l Тцрк дилляринин тарихи

цз дюндярди. Сябяби билдикдян сонра Гара хан Оьузун юз динин- Бир ай Дямяшгдя галдыгдан сонра ордусу иля Мисирин цзяриня йе-
дян дюнцб башга бир Танры сечмясиня ясябляшди. Оьузу юлдцр- риди. Вя мисирлиляря дедиляр ки, узаг йолдан эялдикляри цчцн щяр
мяк цчцн гярар верди вя бюйцк бир гцввя топлады. Оьуз атасына, дяфя бурайа эяля билмязляр. Она эюря дя алты илин верэисини ики
ямиляриня, гощум-ягрябаларына гаршы вурушур. Атасы Гара хан, дяфя юдямяйи тяляб етдиляр.
ямиляри Кцр хан вя Кцз хан юлдцрцлцр. Она гошулмайанлары Тцр- Оьуз Мяккя вя Мядиняйя дя елчи эюндярди. Адям ялейщис-
кцстандан узаглашдырды. Тцркмянлярин инанъына эюря, моьоллар сяламын мязарынын орада олдуьуну билдийиндян орадан бир гядяр
Кцр ханын, Кцз ханын, Ор ханын тюрямяляридир. Оьуз она бирляш- торпаг эятирмлярини ямр етди. Елчи ора эедиб торпаьы эятирди. Оьуз
миш олан тайфалардан бириня “Уйьур” адыны верди. Мянасы “изи иля оьулларына вя бяйляриня деди: “Адям торпагдан йарадылмышды вя
эедян, гошулан” демякдир. Диэяр тайфалардан бириня “Ганглы”, сонра да торпаг олду. Биз дя щамымыз торпаг олаъаьыг. Инсан ня
йяни “арабачылар” деди. Илк тякярли арабаны бунлар дцзялдиб вя гядяр эцълц олурса-олсун буну унутмамалы вя пислик дейил, йах-
шылыг етмялидир”. Оьуз бцтцн йай мювсцмцнц орада отурду вя йянляшдирилсин, щяр биринин бир нишаны вя дамьасы олсун. Бунунла
щавалар сяринляйяндя Баьдада щярякят етди. Баьдады, Бясряни, билиниб танынсынлар вя щеч биринин диэярийля бир чякишмяси олма-
Фарс вя Кирманы да алды. Сонра Мазандарана эетди вя вурушараг сын. Онларын ювладларынын да щяр бири юз йерини билсин. Буну етмяк
Эцрэан, Дещистан, Хорасан вя Кущистан вилайятлярини тутду. дювлятин давамлылыьы вя тайфаларымызын йахшы ад газанмасы цчцн
Оьузун юз юлкясиндян чыхыб мцхтялиф мямлякятляри алмасы эярякдир. Бу сюзляри Эцн хан чох бяйянди вя Иргил Хоъайа сюй-
158 вя сонра йеня юз йурдуна гайытмасы тяхминян ялли ил сцрмцшдц. лядиклярини йериня йетирмясини ямр етди. Иргил Хоъа Оьузун Бо-
159
Оьуз юз йурдуна дюнмяси шяряфиня той дцзялтди, гызыл ев (алачыг) зуг вя Учуг адыны алан бу оьулларындан ийирми дюрд ювладын щяр
Dярслик

Dярслик
гурду вя дохсан мин гоч, доггуз йцз дайча кясилмясини ямр ет- бириня бир айама верди. Йеня щяр бириня, бунларын кимя аид олду-
ди. Бу той яряфясиндя юзц иля саь-саламат гайытмыш алты оьлу иля ьуну билдирмяк цчцн щейванлара вурмаьа дамьа мцяййян етди.
бирэя ова чыхды. Тясадцфян гызыл бир йай вя цч гызыл ох тапдылар. Щяр бир оьула щансы щейванын онгон олаъаьыны да билдирди. “Он-
Буну аталарынын щцзуруна эятирдиляр. Аталары Оьуз йайы цч йеря гон” - “Азыг болсун” сюзцндян тюрямишдир, йяни хошбяхт (кутлу)
парчалайыб даща бюйцк цч оьлуна, цч оху да цч кичик оьлуна вер- олсун; онгон “хошбяхтлик” вя “дювлят” демякдир.
ди. Беля гярар верди ки, юзляриня йай вердийим цч оьлумун тюря- Беляликля, Иргил Хоъа ийирми дюрд ювладын щяр бириня айама,
мяляри “Бозуг” адланаъаглар. “Бозуг” сюзцнцн мянасы “парча- дамьа вя онгон вермишдир.
ламаг, позмаг” демякдир. Юзляриня ох вердийим диэяр цч оьлу- Цмумиййятля, Бозугларын, Учугларын ювладларынын ады беля
мун сойундан тюряйяъяк гябилялярин айамасы ися “Учуг” олсун. олмушдур:
“Учуг”, йяни “цч дяня” ох демякдир. Беля гярарлашдылар ки, йай
вердикляринин йери даща цстцн олсун вя ордуда саь голу тяшкил ет- Бозуглар
синляр. Ох вердикляринин йери ися ашаьы олуб сол голу тяшкил етсин- Оьуз ханын биринъи оьлу Эцн ханын ювладлары: Гайы (мющкям

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ляр. Йай падшащ кими щюкм етмялидир, ох ися она табе олан бир ел- демякдир), Байат (дювлятли вя немяти бол олан демякдир), Алка-
чи олмалыдыр. Оьуз онларын йурдуну да буна уйьун шякилдя айырыб равлы (щарайа эется уьур газанан), Гара Уйли (гара алачыглы, ча-
тяйин етди. Бу тойда щамынын гаршысында беля буйурду: “Мян юл- дырлы демякдир).
дцкдян сонра йерим, тахтым вя йурдум, яэяр Эцн о заман саь Оьуз ханын икинъи оьлу Ай ханын ювладлары: Йазыр (чох вила-
оларса, онундур”. Бундан сонра Оьуз юз ордусуйла юз йурдунда йятляр онун тяряфиндя олаъагдыр демякдир), Дюкяр (топламаг на-
галды. Онун мин ил йашадыьыны сюйляйирляр. Оьуз мин ил юмцр сцр- миня демякдир), Додурьа (юлкяляр фятщ едян вя ганун йарадан
l Тцрк дилляринин тарихи

дцкдян сонра вяфат етди. Онун йериня бюйцк оьлу Эцн хан кеч- демякдир), Йапарлы (адын мянасы ялйазмаларда йазылмамышдыр).
ди. Эцн хан тахта отурдуьу заман йетмиш йашында иди вя йетмиш Оьуз ханын цчцнъц оьлу Йулдуз (Улдуз) ханын ювладлары:
ил дя падшащлыг етди. Бундан артыг юмрц олмады. Оьузун вяфатын- Авшар (ишиндя дирибаш вя чевик демякдир), Гызыг (рущ йцксякли
дан бир нечя ил яввял бир шящяр салынмышды. Ады да Йеникянд иди. олан вя ганунун ъиддилийини горуйан демякдир), Бекдили (улу
Бу шящяри Иргил Хоъа адлы аьыллы, тядбирли бир адам идаря едирди. Ир- адамларын сюзц кими щюрмятли демякдир), Гыргын (юзц улу вя йе-
гил сюзцнцн мянасы “бир шейи юзцня чякмяк”, Хоъа ися “бюйцк, мяйи бол олаъаг демякдир).
улу” демякдир. Бир эцн Иргил Хоъа Эцн хана деди ки, сиз алты гар-
дашын щяр биринин дюрд оьлу вар. Бирликдя 24 ювладыныз вар. Ола Учуглар
биляр ки, онлар сонрадан бир-бирийля чякишсинляр. Бунун чаряси Оьуз ханын дюрдцнъц оьлу Эюк ханын ювладлары: Байындыр
одур ки, щяр биринин рцтбяси, мяшьулиййяти, ады вя айамасы мцяй- (щямишя боллуг ичиндя олан демякдир), Беченя (йахшы ишляр эюрян
демякдир), Чавулдур (намуслу, чохдан шющрят газанмыш демяк- ил ярзиндя йас тутду. Зяифляди вя щалдан дцшдц. Нящайят, юз йе-
дир), Чябни (бащадыр, щарада дцшмян эюрся, дярщал дюйцшя атылан риня ортанъыл оьлу Гори Тякини сечди. Сонралар Тогсурмушун цч
демякдир). ювладындан (ян бюйцйц Тугаг, ортанъыл Тоьрул, кичийи Арслан) ор-
Оьуз ханын бешинъи оьлу Таг (Даь) ханын ювладлары: Салур танъылы Тоьрул даща баъарыглы олдуьу цчцн шащ сечилир. Тоьрул бю-
(щара эется гылынъы вя топпузу щярякятдя олан демякдир), Еймир йцк гардашы Тугагы Гязня, кичик гардашы Арсланы Рум вя она
160 (варлыларын варлысы вя мярщямятли демякдир), Алайунтлы (йахшы вя гоншу йерляря бяй тяйин етди.
161
чох атлары (ала) олан демякдир), Цряэир//Црцэцр (мярд вя щями- Сонра сялъуглар, салгулар щаггында мялумат верилир. Оьуз со-
Dярслик

Dярслик
шя йахшы иш эюрян демякдир). йундан падшащлар беш ювладын няслиндян эялир: Гайы, Йазыр, Ей-
Оьуз ханын алтынъы оьлу Тенгиз (Дяниз) ханын ювладлары: Йиг- мур, Авшар, Бекдили. Бу бойлардан башга о бириляриндян падшащ
дыр//Игдыр (бащадыр, улу, шяряфли демякдир), Бцкдцз (щяр кяся та- олмамышдыр.
бе олур вя хидмят едир демякдир), Йыва (йцксяк дяряъяли олан Беляликля, “Оьузнамя” Оьуз вя онун няслинин ящвалы вя
демякдир), Гыныг (язиз олан демякдир) ачыгланмасы, тцрк султан вя щюкмдарларын анылмасы иля тамам ол-
Эцн хан йетмиш йашында тахта чыхмышды вя бир о гядяр дя пад- ду.
шащлыг етдикдян сонра юлдц. Эцн ханын оьлу Диб Йавгуй хан
падшащ олду. О, бяйлярдян, бюйцклярдян сорушур ки, бабамыз
Оьуз бу гядяр юлкяни неъя алмышдыр? Салур бойундан олан Улаш
вя Улад ата-оьул диз чюкцб ханы саламлайырлар. Вя дейирляр ки, Йени тцрк дюврц
эцняшин доьдуьу йердян батдыьы йеря гядяр бцтцн юлкяляри сянин
ата-бабаларын яля кечирмишляр. Диб Йавгуйун аты сцрцшяндя йеря

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


йыхылды вя бел сцмцйц сыныб юлдц. Ондан сонра Гурс Йавгуй
Йени тцрк дюврц ики мярщяляйя бюлцнцр:
онун йериня тахта чыхды. Отуз ил падшащлыг етди. Сонра оьлу Гору
1) тайфа бирликляриндян мцасир тцрк дилляринин ямяля
Йасаг Йавгуй онун йериня падшащ олду. О да дохсан ил падшащ-
эялмяси мярщяляси;
лыг етди. Ондан сонра Инал Йавгуй хан онун йериня кечди. Дейи-
2) мцасир тцрк дилляри мярщяляси.
ляня эюря, йцз ийирми ил падшащлыг етди. Сонралар Ала Атлы Киш
Дернеклц Гайы Инал хан щакимиййятя эялди. “Гайы” онун атасы-
l Тцрк дилляринин тарихи

нын адыдыр. Онун падшащлыьы дюврцндя Пейьямбяримиз Щязряти 1) Тайфа бирликляриндян мцасир тцрк дилляринин ямяля эялмяси
Мящяммяд Мустафа Ялейщиссалам зцщр етмишдир. Бурада Байат мярщяляси. Биринъи мярщялядя оьуз, гыпчаг, карлуг-уйьур, бул-
бойундан олан Горгуддан да данышылыр. О, Байат бойундан Га- гар, уйьур-оьуз кими тцрк тайфа бирликляри йаранмышдыр. Бу тайфа-
ра Хоъанын оьлу олуб, чох аьыллы, биликли вя кярамят сащиби олан лар йайылдыглары яразилярин йахын вя узаглыьындан асылы олараг бир-
инсан иди. бириндян фонетик, лексик вя грамматик гурулушунда мцяййян
Сонра падшащлыг Йавгу ханын тайфасынын ялиндян чыхыр вя Га- фяргляри олан тцрк диллярини йаратмышдыр. Мялумдур ки, щяля орта
ра ханын оьлу Буьра хан падшащлыьа башлайыр. Дохсан илдян сон- тцрк дюврцндя айры-айры тцрк тайфаларынын бирликляр йаратмасы
ра онун цч оьлу олур. Ян бюйцйц Ил Тякин, ортанъылы Гори Тякин, мцмкцн олмушдур. Оьуз тайфалары гядим сялъуг, гядим
ян кичикляри ися Бек Тякин иди. “Тякин”ин мянасы эюзял цзлц де- тцркмян вя гядим булгар тайфалары ясасында мцасир тцрк дилляри-
мякдир. Буьра ханын арвады (хатуну) бир эцн юлдц. Буьра хан цч
нин йаранмасы иля шяртлянир: гядим Азярбайъан, гядим тцркмян, мясиндя диалект вя шивя сюзляри, о ъцмлядян башга диллярдян
гядим османлы, Азярбайъан, тцрк, тцркмян, гагауз дилляри. Ъы- алынма сюзляр ясас рол ойнамышдыр.
ьатай, Хаганиййя тцркъяси (Няваи) ясасында карлуг вя уйьур тай- Йени тцрк дюврцнцн икинъи мярщялясиндя тцрк дилляринин фоне-
фа бирликляриндян юзбяк, уйьур дилляри йараныр. тик системиндя мцяййян дяйишикликляр олмушдур. Алынма сюзля-
Оьуз вя карлуг тайфаларынын эцълц тясири алтында гыпчаг тайфа рин тясири иля йени фонемляр ямяля эялмишдир: ц, щ, в, ф, х, ч вя с.
162 бирликляриндян мцасир газах, гарагалпаг вя ногай дилляри, мцасир Ейни заманда алынма сюзляр сайясиндя тцрк дилляриндя вурьунун
163
гырьыз, алтай дилляри формалашыр. Шяргдя уйьур-оьуз (гядим тукйу, йери бязи сюзлярдя гейри-сабит олмушдур.
Dярслик

Dярслик
гядим уйьур), гядим щун тайфа бирликляриндян тува, хакас, шор, Рус графикасы ясасында йарадылан ялифба тцрк дилляриндя ейни
барабин, чулум тайфаларынын дили йаранмышдыр. Чуваш дили щун, тук- фонемин вариантларыны, башга сюзля, график шякиллярини йаратмышдыр.
йу вя йени еранын илк йцзилликляриндя булгар, хязяр, авар вя с. Мяс.: ю-ю, оь, ё, я-a, аь, y-ц, уь, г-ь, н-нг, нь, ъ-ж, дж, ж вя
(гейри-гощум угро-фин, мари групу) дилляринин тясири алтында фор- с.
малашмышдыр. Бу мярщялядя тцрк дилляринин грамматик гурулушу аз да олса
зянэинляшмишдир.
Гейд: Тцрк дилляри ичярисиндя йакут вя чуваш дили фярглянир.
Она эюря ки, йакут вя чуваш дилляриня гейри-тцрк дилляри-
нин дя тясири олмушдур. Гейри-тцрк дилляринин тясири няти-
ъясиндя бу диллярдя тцрк дилляриндян фяргли хцсусиййятляр
орталыьа чыхмышдыр.
Ян йени тцрк дюврц
Йакут дили щун, тукйу, тунгус, монгол дилляринин тясири алтын-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


да формалашмышдыр.
Бир сюзля, биринъи мярщялядя мцасир тцрк дилляринин ямяля Бу дювр мцстягил республикаларын-дювлятлярин йаранмасы
эялмясиндя оьуз, гыпчаг, карлуг-уйьур, булгар, уйьур-оьуз иля сяъиййялянир.
тайфаларынын мцщцм ролу олмушдур.
2) Мцасир тцрк дилляри мярщяляси. Бу мярщяля ХХ ясрин Мяс.: Азярбайъан Республикасы, Юзбякистан Республикасы,
яввялляриндян башлайыр. Икинъи мярщялянин характерик ъящяти он- Тцркмянистан Республикасы вя с. Ян йени тцрк дюврцндя тцрк дил-
l Тцрк дилляринин тарихи

дан ибарятдир ки, йазысы олмайан тцрк дилляри йазыйа малик олмуш, ли халглар милли мцстягилликлярини ялдя етмякля йанашы, юз дилляри-
онлар ядяби дил сявиййясиня йцксялмишдир. Бундан башга, бу ни, ядябиййатларыны, мядяниййятлярини дя мцстягил шякилдя, милли
дюврдя ялифба ислащаты апарылмыш, яряб ялифбасындан латын, кирил марагларына уйьун олараг инкишаф етдирмишляр.
ялифбаларына кечилмишдир.
Икинъи мярщялядя тцрк диллярини ядяби дил кими шяртляндирян
амиллярдян бири олан мятбуатын да хейли инкишафы олмушдур. Ра-
дио, телевизийа верилишляринин милли дилдя апарылмасы, милли мяктяб-
лярин тядрис просесиндя чохалмасы вя с. икинъи мярщяляни харак-
теризя едян амиллярдян олмушдур.
Икинъи мярщялядя тцрк дилляринин лексик тяркибинин зянэинляш-
21. Шимали Лианг Щун дювляти (401-439)
22. Лоу-лан Щун дювляти (442-460)
Тцрк халгларынын тарихиндя мювъуд 23. Табгач дювляти (386-557)
олан ясас императорлуглар, дювлятляр, 24. Шярги Табгач дювляти (534-557)
25. Гярби Табгач дювляти (534-557)
164 бяйликляр, атабяйликляр, ханлыглар,
26. Шярги Тцркцстан (Турфан) Уйьур дювляти (911-1368)
165
ъцмщуриййятляр, республикалар.
27. Шато Тцрк дювляти (907-923)
Dярслик

Dярслик
28. Танг Шато Тцрк дювляти (923-936)
29. Тсин Шато Тцрк дювляти (937-946)
30. Хан-чоу Уйьур дювляти (905-1226)
31. Тургут дювляти (717-766)
Императорлуглар
32. Гарлуг дювляти (766-1215)
1. Асийа Щун императорлуьу (м.ю. 4-ъц йцзиллик, м. 48-ъи ил). 33. Гырьыз дювляти ( 840-1207)
2. Авропа Щун императорлуьу (374-469) 34. Сабар дювляти (5-ъи йцзиллик - 7-ъи йцзиллик арасы)
3. Аь Щун императорлуьу (4-ъц йцзиллийин сонлары 557-ъи ил) 35. Он -Оьуз дювляти (5-ъи йцзиллийин сону - 6-ъы йцзиллийин ор-
4. Ы Эюйтцрк императорлуьу (552-582) талары)
5. Шярги Эюйтцрк императорлуьу (582-630) 36. Тукургур (9 Огур) дювляти (5-ъи йцзиллийин сону - 6-ъы
6. Гярби Эюйтцрк императорлуьу (582-630) йцзиллийин сонлары)
7. ЫЫ Эюйтцрк императорлуьу (681-744) 37. Утургур (30 Огур) дювляти (5-ъи йцзиллийин сону - 6-ъы

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


8. Уйьур императорлуьу (744-840) йцзиллийин сонлары)
9. Авропа Авар императорлуьу (6-ъы йцзиллик 805-ъи ил) 38. Бессарабийа Тцрк дювляти (Бессарабийа румын дювлятинин
10. Хязяр императорлуьу (7-ъи йцзиллик-965-ъи ил) башланьыъы 1330)
11. Бюйцк Сялъуг императорлуьу (1040-1157) 39. Гараханлы (Гара Ханлы) дювляти (840-1042)
12. Харязмшащлар императорлуьу (1097-1231) 40. Шярги Гараханлы дювляти (1042-1211)
13. Теймур императорлуьу (1370-1405) 41. Гярби Гараханлы дювляти (1042-1212)
14. Бабур (Щинд-Тцрк) императорлуьу (1526-1858)
l Тцрк дилляринин тарихи

42. Оьуз Йабгу дювляти (10-ъу йцзиллийин башланьыъы - 1000)


15. Османлы императорлуьу (1299-1922) 43. Гязняви дювляти (1069-1187)
44. Сурийа Сялъуглу дювляти (1092-1117)
45. Кирман Сялъуглу дювляти (1092-1187)
Дювлятляр 46. Анадолу Сялъуглу дювляти (1092-1307)
16. Шимали Щун дювляти (м. с. 48-156) 47. Ираг Сялъуглу дювляти (1157-1194)
17. Ъянуби Щун дювляти (м. с. 48-216) 48. Яййубиляр дювляти (1171-1348)
18. Ы Чхао Щун дювляти (304-329) 49. Щиндистан тцрк дювляти (Дещли Тцрк Султанлыьы) (1206-1413)
19. ЫЫ Чхао Щун дювляти (328-352) 50. Мисир Тцрк дювляти (1250-1383)
20. Хсиа Щун дювляти (407-431) 51. Гарагойунлу дювляти (1410-1468)
52. Аьгойунлу дювляти (1468-1501) 83. Добруъа Тцрк бяйлийи (1354-1417)
53. Теймуриляр дювляти (1370-1507) 84. Гази Бцрщаняддин Ящмяд бяйлийи (1381-1398)
85. Яшряфоьуллары бяйлийи (1300-1326)
86. Бярчям оьуллары бяйлийи (12-ъи йцзиллик)
Бяйликляр 87. Йаруглулар бяйлийи (12-ъи йцзиллик)
166 167
54. Уйьур бяйлийи (8-ъи йцзиллийин башланьыъы)
55. Гарлуг бяйлийи (13-ъц йцзиллийин башланьыъы)
Dярслик

Dярслик
56. Толунлулар бяйлийи (868-1417) Атабяйликляр
57. Аь шидлиляр бяйлийи (935-969) 88. Шам (Сурийа) Атабяйлийи (Тиьтягинлиляр, Бюрцляр) (1117-
58. Измир бяйлийи “Чака бяйлийи” (1081-1097) 1154)
59. Дилмачоьлулары бяйлийи (1085-1192) 89. Мусул Халян Атабяйлийи (Зянэиляляр) (1127-1259)
60. Данишмяндили бяйлийи (1092-1178) 90. Азярбайъан Атабяйлийи (Илдянизлиляр) (1146-1225)
61. Салтуклу бяйлийи (1092-1202) 91. Фарс Атабяйлийи (Салгурлулар) (1147-1284)
62. Ящлят-Шащлары бяйлийи “Сюкмянлиляр бяйлийи” (1100-1207)
63. Артуклу бяйлийи (1101-1409)
64. Иналлы бяйлийи (1103-1183) Ханлыглар
65. Мяндцчцклц бяйлийи (1118-1250) 92. Бюйцк Булгар ханлыьы (630-665)
66. Ярбил бяйлийи “Бяй Тягинлиляр” (1146-1232) 93. Идил (Волга) Булгар ханлыьы (665-1391)
67. Чобаноьлулары бяйлийи (1287-1309)

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


94. Туна Булгар ханлыьы (681-864)
68. Гараманоьлулары бяйлийи (1256-1483) 95. Печенег ханлыьы (860-1091)
69. Инанъ оьлулары бяйлийи (1261-1368) 96. Уз ханлыьы (860-1068)
70. Сащиб ата оьлулары бяйлийи (1275-1341) 97. Куман-Гыпчаг ханлыьы (9-ъу йцзиллик - 13-ъц йцзиллик)
71. Пярваня оьуллары бяйлийи (1277-1322) 98. Юзбяк ханлыьы (1428-1599)
72. Мянтяшя оьуллары бяйлийи (1280-1424) 99. Газан ханлыьы (1437-1552)
73. Чапдароьуллары бяйлийи (Исфяндийароьуллар) (1292-1462) 100. Крым ханлыьы (1440-1475)
l Тцрк дилляринин тарихи

74. Гарясиоьуллары бяйлийи (1297-1360) 101. Гасым ханлыьы (1445-1552)


75. Эермийан оьуллары бяйлийи (1300-1429) 102. Хивя ханлыьы (1512-1520)
76. Щямид оьуллары бяйлийи (1301-1423) 103. Сибир ханлыьы (1556-1785)
77. Сарыхан оьуллары бяйлийи (1302-1410) 104. Бухара ханлыьы (1599-1785)
78. Айдын оьуллары бяйлийи (1308-1426) 105. Кашьар-Турфан ханлыьы (15-ъи йцзиллийин башланьыъы - 1877)
79. Тякя оьуллары бяйлийи (1321-1390) 106. Хоканд ханлыьы (1710-1875)
80. Яртана оьуллары бяйлийи (1335-1381) 107. Тцркмянистан ханлыьы (1860-1885)
81. Дулгядир оьуллары бяйлийи (1339-1521)
82. Рамазан оьуллары бяйлийи (1352-1608)
Ъцмщуриййятляр
108. Азярбайъан Ъцмщуриййяти (1918-1920)
109. Гярби Тракйа Тцрк Ъцмщуриййяти (1-ъи гурулуш: 31 август
168 1913; 2-ъи гурулуш: 1915-1917, 3-ъц гурулуш: 1920-1923) 169
110. Тцркийя Ъцмщуриййяти (1923)
111. Хатай Ъцмщуриййяти (1938-1939)
Dярслик

Dярслик
112. Шимали Кипр Тцрк Ъцмщуриййяти (1983)1

Республикалар
113. Азярбайъан Республикасы (1991-ъи ил 18 октйабр)
114. Гырьызыстан Республикасы (1991-ъи ил 31 август)
115. Юзбякистан Республикасы (1991-ъи ил 1 сентйабр)
116. Тцркмянистан Республикасы (1991-ъи ил 27 октйабр)
117. Газахыстан Республикасы (1991-ъи ил 16 декабр)

Тцрк дилляри эенетик, тиположи, грамматик гурулуш бахы-


мындан тцрк дилляри аилясини йарадыр. Бу цмуми хцсусий-
йятляря эюря тцрк дилляри групунун яксяриййяти бир-бирини
баша дцшя билирляр (чуваш вя йакут дилляри бир аз истисна ро-
луну ойнайырлар). Мялумдур ки, тцрк дилляри морфоложи яла-
l Тцрк дилляринин тарихи

мятляриня эюря илтисаги (аглцтинатив) диллярдяндир. Она эю-


ря дя бязян илтисаги дилляри защири охшарлыьа ясасян бир кюк-
дян тюрямиш гощум дилляр щесаб едянляр дя олмушдур.
(Урал-Алтай вя Алтай нязяриййяси). Щазырда да тцрк, мон-
гол вя тунгус-манъур дилляринин гощумлуьуну, онларын
Алтай дилиндян (Алтай халгынын дилиндян) тяшяккцл тапма-
сыны мцдафия едянляр вардыр.
___________
1. Бах: Ряфиг Юздяк. Тцркцн гызыл китабы. Ы китаб, Бакы, 1992, с. 30-34.
Алтай дилляринин охшарлыьы тиположи охшарлыгла вя лексик ващид- дя йягин ки, бу ъцр мараглы йол кечмишдир.
лярин паралеллийи иля баьлыдыр. Лексик ващидляр даща чох мяишятля, “Йер” бир вахтлар бейнялхалг сюз олуб, семит, эерман, тцрк
кянд тясяррцфаты иля баьлы олан уйьунлуглардан ибарятдир. Бу да дилляриня дахил олмушдур. Онларын щамысы бир нюгтядян башламыш-
Алтай империйасы дюврц иля баьлыдыр. дыр, лакин “йер” праформасы дяйишиклийя уьрамадан, халис щалда
Тцрк дилляри тарихян бир кюкдян тяшяккцл тапмыш дилляр групу- йалныз тцрк дилляриндя галмышдыр.
170 дур. Илк дюврлярдя тцрк дилляринин лцьят тяркиби вя грамматик гу- Тцрк дилляринин йцксякдавамлылыьы мящз морфоложи системин
171
рулушу бясит олуб, заман кечдикъя зянэинляшиб вя тякмилляшибдир. сабитлийиндян иряли эялир. Бура тарихи сябябляри–мяишятин (кючяри-
Dярслик

Dярслик
Тцрк дилляринин гурулушундан данышан заман VII яср йазылы лик) вя динин (тенгрилик-яъдад култу) консерватизмини дя ялавя ет-
абидяляриня ясасланыр вя онун фонетик, лексик, морфоложи вя син- мяк олар. Кючяри сцрятля чапырды, вахт-заман ися йериндя дайан-
тактик гурулушу щаггында фикир сюйлянилир. мышды. Кючяри онларъа етносла тямаса эирир, юз дцнйасыны зянэин-
Тцрк дилляринин гурулушуна ашаьыдакылар дахилдир: ляшдирир, лакин онун юзцлцня тохунмурду. Ейнштейнин дцстуру иля
1. Тцрк дилляринин фонетик гурулушу; 2. тцрк дилляринин лексик десяк: “Бюйцк сцрятля щярякят едян ъисмин дахилиндя заман да-
гурулушу; 3. тцрк дилляринин морфоложи гурулушу; 4. тцрк дилляринин йаныр”.
синтактик гурулушу.
Тцрк дилляринин гурулушунда бир сабитлик вардыр ки, бу да аша-
ьыдакы шякилдя характеризя олуна биляр:
1. Тцрк сюзляри аглцтинативдир; йяни кюк вя шякилчиляр диффузийа-
йа уьрайыб бирикмир. Тцрк сюзляри юз гурулушу иля бир нюв Тцрк дилляринин фонетик гурулушу
гатары хатырладыр. Щинд-Авропа дилляриндян фяргли олараг диф-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


фузийа истиснадыр. Аглцтинативлик сюзц горуйуб сахлайыр, диф-
фузийа ону сюкцб даьыдыр, шяклини дяйишир.
Тцрк дилляринин дяфялярля айрылмасы, бирляшмяси нятиъясиндя
2. Тцрк сюзляриндя вурьу бир гайда олараг сонунъу щеъанын
щяр бир тцрк дилинин фонетик гурулушунда фярди ъящятляр йаран-
цстцня дцшцр.
маьа башламышдыр.
3. Тцрк дилляриндя юн шякилчи (префикс) йохдур. Префиксляр сюзцн
l Тцрк дилляринин гурулушу

кюкцня тясир едир вя нятиъядя алдадыъы ясаслар йарадыр.


4. Грамматик ъинс эюстяриъиляри йохдур. Щинд-Авропа диллярин- Тцрк дилляринин фонетик гурулушунда вокализм вя консонан-
дя аналитик гурулуша кечид заманы бу формант кюкя эюря юз тизм фярглянир.
йерини (сон мювгейи юн мювгейя) дяйишир. Лакин яввялки Вокализмдя тцрк дилляринин яксяриййятиндя ейни олан сяккиз
яняняви йер (сон мювге) бош галмыр. Яски ъинс эюстяриъиси саит фонемин олмасыдыр (я саити олан диллярдя 9, я, ы вя ц фонеми
ясасла бирикиб онун симасыны дяйишдирир. олмайан юзбяк дилиндя ися 6).
Цмумэерман дилиндя “йер” анлайышыны билдирян “йер” лексе- Тцрк дилляриндя олан 8 фонем (а, е, о, ю, ы, и, у, ц) анъаг сю-
ми гадын ъинсинин эюстяриъиси иля “йердя” кими ишлянир. Аналитик зцн илк щеъасында (шякилчилярдя ися а, е, ы, и) мцшащидя едилир. Про-
гурулуша кечид заманы щямин эюстяриъи сюз яввялиня кечся дя, тцрк дюврцндя бязи тядгигатчылар 8-9 саитин (В.В.Радлов),бязиля-
гадын ъинсинин яввялки форманты юз йериндя галмыш вя “дие йер- ри ися 12 (Поппе) саитин олдуьуну сюйляйирляр.
де” бирляшмяси йаранмышдыр. Роман мяншяли “тйерра”-йер сюзц
А.М.Шербак гядим тцрк дилиндя сяккиз узун вя сяккиз гыса А фонеми. Додагланмайан, ачыг, арха дамаг саитидир. Бцтцн
саитин олдуьуну иряли сцрцр. Узун саитлярин, дифтонгларын, еляъя дя тцрк дилляриндя фонем кими сабитляшмишдир. Бцтцн щеъаларын тярки-
я саитинин варлыьыны монгол вя Иран дилляринин тясири иля изащ едян- биндя ишлянир. Бу саитин юзбяк дилиндя фярди хцсусиййяти вардыр.
ляр дя вардыр. Лакин бу дцз дейилдир. Юзбяк ядяби дилиндя а саитиндян ялавя додагланан аю фонеми дя
172 Гейд: Э.Бонфей вя Ф. Бопп иддиа едирляр ки, яъдад Щинд-Ав-
вардыр. Бу фонемин йазыда ишаряси о-дур. Мяс.: кора-гара, от-ат,
бош-баш, сол-сал, оч-ач, кошик - гашыг, мол-мал вя с.
173
ропа дилляриндя ъями цч саит ( а, и, у) олмушдур. Коллитс
Бязи тцрк дилляриндя а саити узаныр, фонематик хцсусиййят да-
Dярслик

Dярслик
вя башгалары сцбут етмяк истяйирляр ки, ана Щинд-Авропа
дилляриндя ики саит (е, о) чох олуб, сонралар бу ики саит “а” шыйыр. Мяс.: ал-аал-кянд, ай-аай-мцнасибят (тува дилиндя), хас-
саитини йаратмышдыр. газ, хаас-кямяр, хара-гара, хаара-эеъя, ас-чюряк, аас-аьыз
(хакас дилиндя), бас-баш, бааш-йара (йакут дилиндя), сан-мигдар,
Тяхминян йцз ил яввял И.Грунтселл беля фикир иряли сцрцрдц ки, саан-саьмаг (гырьыз дилиндя), йаз-йааз-фясил, ат-аат-ад (тцркмян
илк чаьларда тцрк дилляриндя цч саит олуб (а, и, у). Сонрадан бу дилиндя) вя с.
яняняйя М.А.Черкасски садиг галараг (а, и, у вя ц) бир саити дя Я фонеми. Я саити додагланмайан, юн дамаг саитидир. Азяр-
ялавя етмишдир. Орхон абидяляриндя дя щягигятян 4 саит вардыр. байъан, тцркмян, татар, башгырд, уйьур, газах дилляриндя мцстя-
Лакин В.Томсен 25 нойабр, 1893-ъц илдя мцяййян етмишдир ки, гил фонем кими ишлянир. Юзбяк, тцрк, ногай, алтай, тува диллярин-
бу 4 ишаря 8 саит сяси ифадя етмишдир. дя дя бу сяся раст эялмяк олур. Я фонеми бязян уйьур дилиндя е,
Щинд-Авропа дилчилийиндя он илляр бойу “е” щярфи цзяриндя йахуд да и фонеминя кечир. Мяс.: бял-бел.
мцбащися олубдур. Ф.Попп беля щесаб едибдир ки, тарихян “е” Е фонеми. Бу фонем бцтцн тцрк дилляриндя додагланмайан,
саити олмайыбдыр. Сонрадан мцяййян олунубдур ки, “е” саитини орта дамаг саитидир. Е фонеми татар, башгырд дилляриндя и саитиня,

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


санскритдя “а” саити сыхышдырыб арадан чыхарыбдыр. Тцрколоэийада чуваш дилиндя ися е саитиня уйьун эялир.
беля бир фикир дя вардыр ки, “е” щярфи олмайыб, сонрадан “е” щяр- О фонеми. О фонеми башгырд, татар, чуваш дилляриндя ишлянмир.
фи “я” щярфи ясасында йараныбдыр. Бу фонем додагланан, арха дамаг саитидир. Татар, башгырд дилля-
Тцрк дилляриндя узун саитлярин мювъуд олмасы да мцбащися- риндя у фонеминя уйьун эялир. Мяс.: ул-ол-о, ут-от, йул-йол вя с.
лидир. Е.Д.Поливанов (1924-ъц илдя) улу тцркъядя узун саитлярин Ц фонеми. Додагланан, юн дамаг саитидир. Яксяр тцрк дилля-
l Тцрк дилляринин гурулушу

олмамасы фикрини сюйляйир. А.М.Шербак ися беля щесаб едир ки, риндя ишлянир. Бу фонемя газах дилиндя у, ногай дилиндя уьв,
узун саитляр тцркмян вя йакут дилляриндя галмышдыр. Мяс.: ыыр- башгырд вя татар дилляриндя ю, чуваш дилиндя е уйьун эялир.
арыгламаг, йорулмаг (йакут дилиндя), аар-арыгламаг (тцркмян Ю фонеми. Додагланан, юн дамаг саитидир. Юзбяк, татар, баш-
дилиндя), ыыс-иш (йакут дилиндя), ыыш - иш (тцркмян дилиндя) вя с. гырд, чуваш дилляриндя ишлянмир. Башгырд, татар дилляриндя онун йе-
Тцрк дилляри ичярисиндя илкин узанма гагауз, тцркмян, гырьыз, ал- риня ц фонеми ишлянир. Мяс.: кцз-кюз, кцл-эюл, цт-юд вя с.
тай, тува, йакут дилляриндя мцшащидя олунур. Икинъи узанма да И фонеми. Додагланмайан, юн дамаг саитидир. Бцтцн тцрк
тцрк дилляриндя мцшащидя олунан узанмадыр. Бу узанма сюз да- диллляриндя ишлянир. Чуваш дилиндя бу фонемя е уйьун эялир. Мяс.:
хилиндя саитдян сонракы самитин дцшмяси нятиъясиндя йараныр. пер-бир, пел-бил вя с.
Мясялян, ааъ-аьаъ, сыыр-сыьыр, доору-доьру (гагауз дилиндя), Ы фонеми. Додагланмайан, арха дамаг саитидир. Юзбяк дилин-
аала-аьла, аар-аьыр вя с. Саит фонемляри ашаьыдакы кими сяъиййя- дян башга, галан тцрк дилляриндя ишлянир.
ляндирмяк олар:
Гейд: Саитлярдян яввял бир чох щалларда тцрк вя юзбяк диллярин- дя сонрадан йаранмышдыр. Оьуз групу тцрк дилляриндя б, г, д ъин-
дя й, гырьыз дилиндя ж ялавя олунур. Мяс.: жиьач-аьаъ, йи- эилтили самитляри эениш йайылмышдыр. Мяс.: даь, даш, гол вя с. Азяр-
нек-иняк, жол-йол вя с.
байъан дилиндя; гюр, гцн, гцч, гел вя с. гагауз дилиндя; дабан,
Тцрк дилляриндя щ (к), э, р, н, й, ж самитляринин сюзцн яввяли- дамар, демир вя с. тцркмян дилиндя.
ня артырылмасына мцшащидя етмяк олур. Саитляр сюзцн тяркибиндя Щ самити юзбяк вя Азярбайъан дилляриндя сонрадан артырылан
174 ишлянмя йериня эюря мящдуд дейилдир. (Азярбайъан дилиндя ы самит кими эениш шякилдя ишлянилир. Тцрк дилляриндя эеминантлар
175
саити сюзцн яввялиндя ишлянмир). Саитлярдян яввял й вя ъ самитля- (гоша самитляр) ишлянир. Мяс.: доггуз, йедди, сяккиз вя с.
Dярслик

Dярслик
ринин ялавя олунмасына раст эялинир. Бурада тцрк вя юзбяк дилля- Тцрк дилляри цчцн щеъанын алты нювц даща характерикдир:
риндя й самитинин, гырьыз дилиндя ися ж самитляринин ялавяси нязяр- 1) а-на, а-та вя с.; 2) ня-ня, де, йе вя с.; 3) од, ат, ил вя с.; 4)
дя тутулур. Мяс.: йцрек-цряк, жиьаъ-аэаъ. даш, гаш, сач вя с .; 5) алт, цст, юрт вя с.; 6) дарт, дюрд, гырх вя с.
Тцрк дилляриндя щ, э, р, н, й, ж самитляринин сюзцн яввялиня ар-
тырылмасына мцшащидя етмяк олур. Мяс.: ирин (Азярбайъан,
тцркмян, ногай дилляриндя)-йиринг (бязи тцрк дилляриндя), ираг
(тцрк дилиндя)-йираг (юзбяк дилиндя), ири (тцрк, азярбайъан, ногай
Тцрк дилляринин лексик гурулушу
дилляриндя )-йирик (юзбяк дилиндя), илыг (Азярбайъан, тцрк дилля-
риндя)-йилик (юзбяк дилиндя), аьаъ (Азярбайъан, ногай, тцрк дил-
ляриндя)- жиьаъ ( гырьыз дилиндя), йыр (ногай дилиндя)-ыр (гырьыз ди-
линдя)-мащны(Азярбайъан дилиндя). Тцрк дилляринин лексик тяркиби ики бахымдан диггяти ъялб
Тцрк дилляринин бязиляриндя алынма сюзлярдян фяргли олараг ил- едир: 1) Орхон-Йенисей вя Талас абидяляри ясасында гядим

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


кин узанма да вардыр. Мяс.: илкин узанма тцркмян, йакут, гыр- тцрк дили лексикасы; 2) Мцасир тцрк дилляринин лексик тяркиби.
ьыз, алтай, тува, хакас, шор дилляриндя мцшащидя олунур. Тцрк дил-
ляриндя ащянэ гануну дамаг вя додаг ащянэи олмагла ики йеря
бюлцнцр. Сюзцн илк щеъасындакы саитин галын вя инъялийиндян асылы Гядим тцрк дили лексикасында ад билдирян, яламят вя кейфий-
олараг, шякилчиляр вя кюкцн сонракы щеъалары бу гайданы изляйир. йят билдирян, щярякят билдирян сюзляр ясас рол ойнайыр.
Додаг ащянэи гырьыз, йакут вя алтай дилляриндя даща гцввятлидир.
l Тцрк дилляринин гурулушу

Ад билдирян сюзляря инсан, щейван адлары, гощумлуг термин-


Мцасир тцрк дилляриндя фонетик щадися вя ганунлардан асси- ляри, битки, ай, эцн, ил адлары дахилдир. Мяс.: аьаъ, айаг, аз-халг
милйасийа, диссимилйасийа, метатеза, протеза, елизийа щадисяляри
ады, елиг-ялли, балык-шящяр, битиг-мяктуб, отуз, бир, гуш, гыз, гаш,
дя вардыр. Тцрк сюзляриндя вурьу сон щеъанын цзяриня дцшцр.
Тцрк дилляринин юзцнямяхсус самитляри (консонант сясляри) гул, эцъ, эцмцш, алтун, таш вя с.
вардыр. Самитлярин сайынын тцркологлара эюря, 23-дян 27-дяк ол- Яламят вя кейфиййят билдирян сюзляр. Мяс.: алп-гящряман,
дуьу гейд олунур. Тцрколог А.М.Шербак тцрк дилляриндя тарихян едгу-йахшы, ерен-гящряман, бай-варлы, тцз-дцз, ыраг-узаг, улуь-
15 самит фонем олдуьуну гейд едир. Онун фикринъя, самит фо- бюйцк вя с.
немлярин бир чоху сонрадан йаранмышдыр: щ, в, ф, х, ж вя с. Щярякят билдирян сюзляр. Мяс.: аь-галхмаг, ай-демяк, бар-
Кар самитляр тцрк дилляринин илк дюврляриндя характерик самит- эет, ир-излямяк, сюк-сюкмяк, боз-поз, аш-ашмаг, сцле-вурушмаг,
ляр кими юзцнц эюстярмишдир. Ъинэилтиляшмя гануну тцрк диллярин- ур-вурмаг, бич-бичмяк вя с.
Мцасир тцрк дилляринин лексик тяркибинин ясас щиссясини Орхон- Гыпчаг дилляр групу Оьуз дилляр групу
Йенисей вя Талас йазылы абидяляринин лексикасы тяшкил едир. Вя бюри курт
бунлар тцрк дилляринин лцьят тяркибиндя мцяййян дяйишиклийя уь- есик гапу
раса да, мцщафизя олунмушдур. жаксы ийи, йахшы
176 Тцрк дилляри дя диэяр дилляр кими дахили вя хариъи факторлар ще- йит ит, кюпек 177
сабына зянэинляшмишдир. Онун лексик тяркибиндя монгол, тунгус- кол гол, ел
Dярслик

Dярслик
манъур, чин, санскрит, фарс, яряб вя славйан (XVIII ясрдян сон- цй вя с. ев вя с.
ра рус вя рус дили васитясиля алынмыш сюзляр ) мяншяли сюзляр вар-
Яряб-фарс дилляриндян тцрк дилляриня яряб империйасындан сон-
дыр.
ра мцяййян сюзляр кечмишдир. Бу сюзляр елми, дини, сийаси, игтиса-
Мцхтялиф тцрк тайфаларынын гайнайыб-гарышмасында онлардан
ди вя с. сюзлярдир.
бязиляри ярази вя дил бахымындан даща ясас йерляри тутмушдур.
Онларын дилинин фонетик, лексик, морфоложи вя синтактик гурулушун- Яряб дилиндян кечмиш Яряб дилиндян кечмиш
да нормалашма вя инкишаф эетмишдир. Тцрк дилляри юз гурулушу ба- дини сюзляр: елми терминляр:
хымындан инкишаф едяряк ашаьыдакы дил групларыны йаратмышдыр: ахирят аьыллы
1) Булгар дилляр групу. IX-XIV ясрлярдя бу групун инкишафы гцдрят адил
даща сцрятли эетмишдир. Мяс.: Бу група чуваш дилини аид ет- мцсялман яманят
мяк олар. Таала-Аллащ (бюйцк мянасында) дцнйа

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


2) Уйьур дилляр групу. Бу групда VI-XII ясрлярдя эцълц инки- ислам мягсяд
шаф просеси эетмишдир. Бу група гядим тцрк йазылы абидяля- худа фикир вя с.
намаз
ринин дилини, Сибирдя йашайан бир груп тцрклярин дилини аид ет-
пир вя с.
мяк олар.
3) Оьуз дилляр групу. X-XV ясрлярдя эцълц инкишаф просеси ке-
l Тцрк дилляринин гурулушу

чирмишдир. Бурайа мцасир тцрк, тцркмян, гагауз, Азярбай- Яряб дилиндян кечян Фарс дилиндян
ъан диллярини аид етмяк олар. мяишят сюзляри: кечян сюзляр:
4) Карлуг дилляр групу. Бура юзбяк вя уйьур диллярини аид ет- Хына ... анд
мяк олар. арзу
5) Гыпчаг дилляр групу. IX-XII ясрлярдя эцълц инкишаф просеси бяхт
кечирмишдир. Бир сыра тцрк дилляри, о ъцмлядян гарагалпаг эцман вя с.
дилини бура аид етмяк олар.
Тцрк дилляринин юз араларында аз дяряъядя олса да, характерик
фяргляр вардыр:
йися етдийи бу гябилдян олан сюзляр тцрк дилляриндя фонетик тярки-
Яряб дилиндян кечян Фарс дилиндян кечян биня эюря фярглянир. Вя бядян цзвлярини билдирян щямин сюзляр
сийаси терминляр: сийаси терминляр: ясасян ашаьыдакылардыр:
ясэяр дост буд, саггал, гаш, гапаг, эиъэащ, сач, эюз, балдыр, баш, до-
даг, гарын, диш, баьырсаг, ъайнаг, дырнаг, диз, дирсяк, сц-
178 вязир дцшмян вя с.
мцк, ганад, йумруг, овуъ, цз, алын, дамаг, айаг, бейин,
179
лягяб вя с.
бармаг, бурун, тцк, чийин, бюйряк, бел, биляк, габырьа, кир-
Dярслик

Dярслик
Рус дилиндян кечянляр: Бейнялхалг сюзляр: пик, аьыз, буйнуз, гол, цряк, арха, кцряк, бядян, эювдя, гу-
лаг, бойун, йанаг, дил вя с. Бу сюзлярин бязиляринин тцрк дилля-
етаж авиасийа
риндя щансы фонетик вариантларда ишлянмясиня диггят йетиряк:
инженер автомобил
поезд банк
Азярбайъан дили баш диз бейин тцк
пристав болшевик
Алтай дили баш диз бейин тцк
чайник вя с. демократийа
Башгырд дили баш диз бейин тцк
интернасионал
Газах дили баш диз бейин тцк
коллектив
Гарагалпаг дили баш диз бейин тцк
колхоз
Гырьыз дили баш диз бейин тцк
комбайн
Кумык дили баш тиз бейин тцк
пролетар
Ногай дили баш тиз (тез) бейин тцк

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


партийа
Татар дили баш тез бейин тцк
совет
Тувин дили баш тез бейин тцк
сосиализм
Тцрк дили баш диз бейин тцй
телефон вя с.
Тцркмян дили баш дыз бейни тцй
Юзбяк дили баш тиз бейни тцк
Тцрк дилляриндя монгол елементляриня мцнасибят икилидир.
l Тцрк дилляринин гурулушу

Уйьур дили баш тиз бейни тцк


Гыпчаг, карлуг вя оьуз групу тцрк дилляриндя монгол сюзляриня
раст эялмяк олур.
Гядим дюврлярдя тцрк дилляринин лексик тяркиби тцрк, монгол,
Гарачай-балкар дилиндя монгол сюзляри даща чохдур. Караим
тунгус-манъур вя башга тайфаларын чохсайлы гощумлуг вя тайфа
дилиндя хязяр, булгар, яряб, фарс дилляринин сюзляри вардыр.
ялагяляри, йахынлыглары иля баьлы олмушдур. Щяр бир тцрк халгынын
Мцасир тцрк дилляриндя гядим дюврлярля баьлы олан сюзлярин
вя миллятинин формалашмасы щямин диллярин щяр биринин лексик тяр-
бир гисми йениси иля явяз олунмушдур. Бу да сийаси, иътимаи, тех-
кибиндя дя фярдилик йаратмышдыр. Гядим дюврцн лексик лайларында
ники терминлярля баьлыдыр.
тцрк, монгол, тунгус-манъур дилляринин цмуми сюзляри олмуш-
Ф.Г.Исхаков ъанлыларын, инсанларын вя щейванларын бядян
дур. Она эюря дя мцасир тцрк дилляриндя гядим тцрк вя монгол
цзвляри иля баьлы сюзляри тцрк дилляриндя мцгайися етмякля мцяй-
сюзляриня тез-тез раст эялмяк олур.
йян охшар вя фяргли ъящятляри мцяййянляшдирмишдир. Онун мцга-
Чуваш дилиндя: анне - ана
Монгол дилиндя Гарагалпаг дилиндя Азярбайъан дилиндя Тцркмян дилиндя: ене - ана
хара кара гара Тувин дилиндя: ене - хала
алтан алтын алтун Газах дилиндя: ене - гайынана
айга айак айаг
180 аха аьа ага (бюйцк гардаш Монгол дилиндя: аха - бюйцк гардаш, бюйцк
181
мянасында) Калмык дилиндя: аха - бюйцк гардаш, бюйцк
Dярслик

Dярслик
бел бел бел (инсанын бели) Тцрк дилиндя: аьа- бюйцк гардаш, бюйцк, аьа
йара жара йара Хакас дилиндя: аьа- бюйцк гардаш, бюйцк, аьа вя с.
би мен мян
ЫЫ. Инсанын бядян цзвляринин адлары:
Хцсусиля, тцрк вя монгол дилляриндя феллярин йахынлыьы даща Монгол дилиндя: бцэере - бюйряк
чохдур. Бу да тцрк вя монгол дилляринин эенетик бахымдан го- Калмык дилиндя: бююрю - бюйряк
щум олдуьуну тясдиг едир. Юзбяк дилиндя: бужрак-бюйряк
Гырьыз дилиндя: бюжрек - бюйряк
Гейд: Тцрк дилляринин чин дили иля дя ялагяси олмушдур. Бунун
тарихи бизим ерадан яввялки дюврляря эедиб чыхыр.
Уйьур дилиндя: бюрек - бюйряк
Чуваш дилиндя: пцре - бюйряк
Тцрк, монгол вя тунгуз-манъур дилляринин лцьят тяркибиндя- Монгол дилиндя: хабирэа - габырьа
Калмык дилиндя: хабирэа - габырьа

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ки мцштяряк олан сюзляри мяна груплары цзря беля груплашдырмаг
олар: Хакас дилиндя: хабурэа - габырьа вя с.

Ы. Гощумлуг билдирян сюзляр: ЫЫЫ. Ев щейванларынын адлары:


Монгол дилиндя: абу - ата, дядя Монгол дилиндя: азирэа - айьыр
Монгол дилиндя: вуха - буьа, юкцз
l Тцрк дилляринин гурулушу

Калмык дилиндя: ааба - ата, дядя


Шор дилиндя: аба - улу баба Калмык дилиндя: вуха - буьа, юкцз
Гырьыз дилиндя: аба - ями Гырьыз дилиндя: бука - буьа, юкцз
Тцркмян дилиндя: аба - ата Монгол дилиндя: хонин - гойун
Хакас дилиндя: абаа - бюйцк гардаш Калмык дилиндя: хой, хойн - гойун
Ногай дилиндя: обай - анайа, няняйя мцраъият Татар дилиндя: куй - гойун
Манъур дилиндя: ама - ата. Тцрк дилиндя: койун - гойун вя с.

Монгол дилиндя: ехе - ана ЫВ. Иътимаи гурулушла, ярази бюлэцсц иля баьлы сюзляр:
Калмык дилиндя: еке - ана Монгол дилиндя: аймак - щисся, инзибати ващид
Манъур дилиндя: еме - ана Уйьур дилиндя: аймак - нясил, халг
Йакут дилиндя: аимах - нясил, халг, тайфа, гощум ВЫЫ. Рянэ билдирянляр:
Монгол дилиндя: айл - гоншу, аул, чадыр, алачыг, кянд, ев Монгол дилиндя: алаэ - ала, рянэарянэ
Калмык дилиндя: айл - гоншу, гясябя Татар дилиндя: ала - ала, ала-бязяк
Газах дилиндя: ауйл - кянд, йашайыш сащяси Гырьыз дилиндя: ала - ала, ала-бязяк
Гырьыз дилиндя: айул, аул - кянд, йашайыш сащяси
182 Йакут дилиндя: йол- аиля, щяйят, гоншу
Газах дилиндя: ала - ала, ала-бязяк 183
Монгол дилиндя: бор - боз
Чуваш дилиндя: йал - кянд Калмык дилиндя: бор - боз
Dярслик

Dярслик
Монгол дилиндя: байан - варлы Гырьыз дилиндя: боз - боз
Калмык дилиндя: байан - варлы Монгол дилиндя: хюх - эюй, мави, йашыл
Газах дилиндя: бай - бяй, варлы, ясилзадя Калмык дилиндя: кюк - мави, йашыл
Уйьур дилиндя: бай - бяй, варлы, ясилзадя вя с. Гырьыз дилиндя: кюпкюк - эюмэюй вя с.

В. Битки вя аьаъ адлары: ВЫЫЫ. Кейфиййят билдирянляр:


Монгол дилиндя: арбай - арпа Монгол дилиндя: асаг - ахсаг
Калмык дилиндя: арбай - арпа Тцрк дилиндя: аксак - ахсаг
Ногай дилиндя: арпа - арпа Тувин дилиндя: аксак - ахсаг
Чуваш дилиндя: арпа - арпа Монгол дилиндя: хуурай - гуру
Монгол дилиндя: буэудай - буьда Гырьыз дилиндя: кургак - гуру
Газах дилиндя: бидай - буьда

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Монгол дилиндя: хув хуурай - гупгуру вя с.
Ногай дилиндя: бийдай - буьда вя с.
ЫХ. Щярякят билдирянляр:
ВЫ. Заман билдирян сюзляр:
Монгол дилиндя: алдах - сящв етмяк, итирмяк
Монгол дилиндя: асаэан - ахшам Татар дилиндя: алдан - алдатмаг
Газах дилиндя: акшам - ахшам
l Тцрк дилляринин гурулушу

Газах дилиндя: алдан - алдатмаг


Гырьыз дилиндя: акшам - ахшам Тцрк дилиндя: алдатмак - алдатмаг
Уйьур дилиндя: ахшам - ахшам Монгол дилиндя: арилгах - тямизлямяк
Юзбяк дилиндя: окшом - ахшам Монгол дилиндя: бцтех - битирмяк
Монгол дилиндя: ерте - ертя, еркян, сящяр тездян Ногай дилиндя: битемеге - битирмяк вя с.
Газах дилиндя: ерте - ертя, сящяр тездян
Гырьыз дилиндя: ерте - ертя, сящяр тездян Тцрк дилляринин шумер дили иля дя мядяни ялагяси олмушдур.
Ногай дилиндя: ерте - ертя, сящяр тездян Шумер вя тцрк дилляри арасындакы лексик паралеллярин мювъуд ол-
Хакас дилиндя: ирте - ертя, сящяр тездян вя с. масы сябябляри бязян эенетик, бязян мядяни, бязян ися тясадц-
фи уйьунлуг кими изащ олунур. Эенетик, мядяни ялагяляр мясяля-
си инандырыъы эюрцнся дя, тясадцфи уйьунлуг ися щеч ъцр ясаслы эю-
рцнмцр. Она эюря ки, шумер-тцрк лексик паралелляринин ишлянмя Тябият групу
даиряси сцбут едир ки, бу тясадцфилик щеч ъцр мцмкцн ола билмяз- Шумер дилин- Шумер дилиндя Тцрк дилляриндя Тцрк дилляриндя

ди. Одур ки, бу дейилянляри шумер-тцрк лексик паралелляринин бязи- дя мянасы мянасы
гуш//куш//кус. гуш, суда цзян гуш
лярини мяна груплары цзря вермякля тясдиг етмяли олуруг.
гаш гуш Эюрцнцр ки, газ сюзц дя
184 бу сюзля баьлыдыр 185
Инсан, щярякят групу едян чюл еден (газах дилиндя). йуртада дюшямя
Dярслик

Dярслик
Шумер Шумер дилиндя Тцрк Тцрк дилляриндя ерен сидр аьаъы ерен (уйьур дилиндя) сидр аьаъы
кир. Тцрк дилляриндя
дилиндя мянасы дилляриндя мянасы
йир//йер//йар//жер//зер//дйер
ада ата ата//ада ата
сюзляри «торпаг», «йер»
ама ана ама//аба//ана ана
кир торпаг мянасында ишлянир. Вя палчыг
амар бала, бузов мара//мала//пала бала кир сюзц иля ейни
ту доьмаг туу//туьу//туву//туру доьмаг йувадандыр.
туд доьмаг туд//туьд//тувд//турд доьду, доьулду Егиш//егис (газах, уй-ьур
тум тумламаг тума доьулма, нясил вермя гиш аьаъ дилляриндя). Якмяк, мядяни битки

думу бала, нясил тума бала, нясил, тюрямя аьаъ сюзляри дя бунунла
бир кюкдяндир.
тир//тил//ти щяйат тирик//тири//дири дири
тир//тил//ти ох тирик (сагай дилиндя) силащ, ох
Танры, од, эцняш, юлчц групу
ерен//ере//ер сырави ясэяр, ерен//ярян//ер сырави ясэяр, мяслякдаш,

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Шумер дилиндя Шумер дилиндя мянасы Тцрк дилляриндя Тцрк дилляриндя мянасы
ишчи, гул дюйцшчц, киши, гящряман деш нюгтя, бир тешик//дешик дешик
шуба//сипа чобан шубан//чубан//чобан// чобан дингир тенгир//тегри//
чабан танры, эюй дангир//денир танры, эюй
аб гапы ав//аб//еб//цй ев удук (гядим тцрк-
еш ев ешик//есик гапы уду эцняш танрысы ъядя) мцгяддяс
l Тцрк дилляринин гурулушу

гаг кечирмяк как//гаг гах, гахмаг узук узун, уъа узук узун, уъа
уд эцняш, эцн цт//уд//от//од од
таг тахмаг так//таг//тах тах, санъ, бирляшдир
удун оъаг утун//отун//одун одун, йанаъаг
карма//карпа. Гядим тцрк
кар оьурламаг дилиндя гар//кары ялин бир гарят
Шумер тцрк лексик паралелляринин сайыны артырмаг да олар. Ла-
щиссясидир.
кин мягсяд бундан ибарят дейил. Мягсяд ондан ибарятдир ки, шу-
гу сяс кц//гу сяс, кцй
мер тцрк лексик паралелляринин форма вя мяна охшарлыьынын бир сис-
ме мян мен//бен//бин//мян// мян
тем тяшкил етмяси айдын олсун вя бунун шцбщя доьурмадыьы инан-
бян
дырыъы эюрцнсцн.
Тцрк дилляриндя шякилчилярин сюздяйишдирмя вя сюзйаратма
имканлары эенишдир. Одур ки, бу диллярдя шякилчиляр мянасына эю-
Тцрк дилляринин морфоложи гурулушу ря сюздцзялдиъи вя сюздяйишдириъи олурлар.
Шякилчилярин омонимлийи, синонимлийи вя антонимлийи дя тцрк
дилляриндя юзцнц эюстярир.
186 Тцрк дилляриндя щал, мянсубиййят, шяхс, кямиййят, заман
187
Тцрк дилляринин морфоложи гурулушу илтисагидир. Йяни сюзцн категорийаларынын шякилчиляри дилин морфоложи гурулушуну зянэин-
Dярслик

Dярслик
кюкц вя шякилчиси бир-бириндян айрылыр. Шякилчи тябият етибары иля ляшдирир.
кюкя уйьунлашыр. Демяли, шякилчи кюкцн тясири алтына дцшцр.
ТЦРК ДИЛЛЯРИНДЯ ЩАЛ ШЯКИЛЧИЛЯРИНИН ЪЯДВЯЛИ

Тцрк дилляри Йийялик Йюнлцк щалын Тясирлик Йерлик щалын Чыхышлыг


Гейд етмяк лазымдыр ки, тцрк дилляринин морфоложи гурулушун- щалын шякилчиляри щалын шякилчиляри щалын
да илтисагилик бир гайдадыр. Илтисагилийин гайдасына уйьун олараг шякилчиляри шякилчиляри шякилчиляри
сюз юз морфоложи структуруну горуйуб сахлайыр. -ын//-ин// -ы//-и//-у//-ц,
Тцрк дилляриндя вурьунун сюздяки сонунъу щеъайа дцшмяси Азярбайъан -ун//-цн; -а//-я,-йа// -ны//-ни//-ну// -да//-дя -дан//-дян
дя бир гайдадыр. Тцрк дилляриня мяхсус сюзлярдя юн шякилчиляр ол-
дили -нын//-нин// -йя -нц
мур. Ъинс категорийасынын олмамасы да тцрк дилляриня мяхсус
-нун//-нцн
хцсусиййятдир.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Тцрк дилляринин морфоложи структурундакы систем, сабитлик вя -дан//-дян,
давамлылыг бир-бирини тамамлайыр: “Тцрк сюзляринин йцксякда- -нын//-нин// -дон//-дюн,
вамлылыьы мящз морфоложи системин сабитлийиндян иряли эялир. Бура Алтай дили -нун//-нцн, -ьа//-га// -ны//-ни//-ну// -да//-дя// -нан//-нян,
тарихи сябябляри - мяишятин (кючярилик) вя динин (тенгрилик-яъдад -дын//-дин// -ьо//-го, -нц, -ды//-ди// -до// -дю, -нон//-нюн,
култу) консерватизмини дя ялавя етмяк олар. Кючяри сцрятля ча-
-дун//-дцн, -ка//-ко//-кю -ду//-дц, -ты// -та//-тя//, -тан//-тян,
l Тцрк дилляринин гурулушу

пырды, вахт-заман ися йериндя дайанмышды. Кючяри онларъа етнос-


-тын//-тин// -ти//-ту//-тц -то//-тю -тон//-тюн
ла тямаса эирир, юз дцнйасыны зянэинляшдирир, лакин онун юзцлцня
тохунмурду”1. -тун//-тцн
Тцрк дилляриндя ащянэ гануну горундуьу цчцн сюзцн кюкц- -дан//-дян,
ня гошулан шякилчиляр кюкдяки саитлярин галын вя инъялийиня эюря -дон//-дюн,
бир нечя вариантда ишляня билир. Ялбяття, тцрк дилляриндя юзцня- Барабин татар -нын//-нин// -ьа//-га//-го, -ны//-ни//-ну// -да//-дя, -нан//-нян,
мяхсус давамлылыгда ащянэ гануну да ясас шяртлярдян бири кими дили -нун//-нцн -ка//-ко//-кю -нц -до// -нон//-нюн,
сайылыр.
___________ -дю,-та//-тя, -тан//-тян,
1. Олжас Сцлейменов. Аз-йа. Азярбайъан Дювлят Няшриййаты, Бакы, 1993, - то//-тю -тон//-тюн
с. 179.
-нын//-нин, -дан//-дян,
-нон//-нюн, -ны//-ни, -но// -ла//-ля, -ло// -дон//-дюн, -нын//-нин// -а//-я,-йа// -ы//-и//-у//-ц,
Башгырд дили -дын//-дин, -ьа//-га//-го, -ню, -ды//-ди, -лю, -да//-дя, -нан//-нян, -нун//-нцн, -йя, -йы//-йи//-йу// -да//-дя// -дан//-дян,
-дон//-дюн, -ка//-ко//-кю -до//-дю, -ты// -до//-дю, -нон//-нюн, Караим дили -тын//-тин// -ка//-кя, -йц, -ны//-ни// -та//-тя// -тан//-тян

188 -тын//-тин, -ти, -то//-тю -та// -тан//-тян, -тун//-тцн -ьа//-га -ну//-нц


189
-тон//-тюн -тя, -то//-тю -тон//-тюн
Dярслик

Dярслик
-нын//-нин//
-ын//-ин//
-нун//-нцн,
-ун//-цн, -а//-я,-йа// -ы//-и//-у//-ц, -да//-дя// -дан//-дян//
-дын//-дин// -ьа//-га, -ны//-ни//-ну// -да// -дан//-дян,
Гагауз дили -нын//-нин// -йя -йы//-йи//-йу// -та//-тя -тан//-тян
Ногай дили -дун//-дцн, -гю,-ка// -нц, -ды//-ди// -дя//-до// -дон//-дюн,
-нун//-нцн -йц
-тын//-тин// -ке//-кю -ду//-дц, -ты// -дю, -та// -тан//-тян,
-дан//-дян,
-тун//-тцн -ти//-ту//-тц -тя// -то//-тю -тон//-тюн
-дон//-дюн,
-нан//-нян, -ын//-ин//
Казан-татар -нын//-нин, -ьа//-га, -ны//-ни, -но// -да//-дя, -нон//-нюн, -ун//-цн, -а//-я,-йа// -ы//-и//-у//-ц, -да//-дя// -дан//-дян,
дили -нон//-нюн, -ка//-ке -ню -до//-дю, -тан//-тян, Тцрк дили -нын//-нин// -йя -йы//-йи//-йу// -та//-тя -тан//-тян
-та// -тон//-тюн -нун//-нцн -йц
-тя, -то//-тю -дын//-дин//
-нын//-нин// -дан//-дян, -дун//-дцн,

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


-нун//-нцн, -дон//-дюн, Уйьур дили -нын//-нин// -га//-ьа, -ны//-ни -да//-дя// -тын//-тин//
-нон//-нюн, -нан//-нян, -нун//-нцн -ка//-ке -та//-тя -тун//-тцн

-дын//-дин// -ьа//-га//-го, -ны//-ни//-ну// -да//-дя// -нон//-нюн,


Газах дили -дун//-дцн -ка//-ке//-ко -нц, -ды//-ди// -до//-дю, -тан//-тян,
l Тцрк дилляринин гурулушу

-тын//-тин// -ду//-дц, -ты// -та// -тон//-тюн


-тун//-тцн, -ти//-ту//-тц -тя//, -то//-тю
Мцасир тцрк дилляриндя щал категорийасы беля адланыр: щал
-ын//-ин//
(Азярбайъан дилиндя), дцшцм (тцркмян дилиндя), келиш (уйьур
-ун//-цн
дилиндя), болуш (гарачай-балкар дилиндя), септик (газах дилиндя),
-нын//-нин//
килеш (татар дилиндя), келишик (юзбяк дилиндя), дурум (тцрк дилин-
-нун//-нцн, -ьа//-га, -ны//-ни//-ну// -да// -дан//-дян,
дя), ъюндюмюлю (гырьыз дилиндя), сеплеу (гарагалпаг дилиндя),
Гырьыз дили -дын//-дин// -ьо//-го, -нц, -ды//-ди// -дя//-до// -дон//-дюн, хал (гагауз дилиндя) вя с.
-дун//-дцн, -ка//-ке,-ко// -ду//-дц, -ты// -дю, -та// -тан//-тян, Мцасир тцрк дилляриндя исмин щалларынын адлары да бир-бириндян
-тын//-тин// -кю -ти//-ту//-тц -тя// -тон//-тюн фярглянир. Исмин щалларынын адларына фикир веряк:
-тун//-тцн -то//-тю
-унан, -унюн), бирэялик щалы (-лун, -тун, -дун, -нун), мцгайися
Азярбайъан дилиндя Тцркмян дилиндя Тцрк дилиндя щалы (-дааьар, -лааьар, -нааьар).
Адлыг Баш Йалин
Йийялик Эелик Тамамлайан Дилляр Адлыг щал Йийялик щал Йюнлцк щал Тясирлик щал Йерлик щал Чыхышлыг щал

190 Йюнлцк
Тясирлик
Йюнелиш
Ениш
Йюнелме
Йцклеме
Азярбайъан
дили
торпаг торпаьын торпаьа торпаьы торпагда торпагдан 191
Йерлик Вагтюрцн Калма Гагауз дили кырк кыркын кырка кыркы кыркда кыркдан
Dярслик

Dярслик
Чыхышлыг Чыхыш Чыкма Газах дили бала баланын балаьа баланы балада баладан
Уйьур дили ат атнин атка атни атта аттин
Татар дили агач агачнын агачга агачны агачда агачдан
Гагауз дилиндя Юзбяк дилиндя Уйьур дилиндя
Темел Бош Баш
Саиблик Каратэич Егилик МЯНСУБИЙЙЯТ КАТЕГОРИЙАСЫ
Дорудак Йунамии Берши Мцасир тцрк дилляриндя мянсубиййят категорийасы морфоложи
Гюстерек Тушум Чцшцм (мяс.: атамыз), синтактик-морфоложи (мяс.: бизим атамыз), синтак-
Ерлик Уринпаут Орунваэит
тик йолла (мяс.: бизим ата) йараныр.
Чыхыш Чиэиш Чиэиш
Тцрк дилляриндя мянсубиййят категорийасынын мцхтялиф адлары
вар. Мясялян, тцркмян дилиндя дегишиклик (вя йа йюнкеме) кате-
Татар дилиндя Гарачай-балкар дилиндя горийасы, юзбяк дилиндя егалик категорийасы, гагауз дилиндя адлык-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Баш Баш ларын сааблик формасы, уйьур дилиндя егилик категорийасы вя с.
Ийалек Йеликчи МЯНСУБИЙЙЯТ КАТЕГОРИЙАСЫ
шякилчиляринин ъядвяли
Йунялеш Беринчйу Мянсубиййят категорийасынын шякилчиляри
Тюшем Тамалаучу Дилляр Ы шяхсин тяки Ы шяхсин ЫЫ шяхсин тяки ЫЫ шяхсин ЫЫЫ шяхсин ЫЫЫ шяхсин
ъями ъями тяки ъями
Уринвакет Орунлаучу
l Тцрк дилляринин гурулушу

-ымыз,
Чыкыш Башлаучу Азярбайъан -ым, -им, -имиз, -ын, -ин, -ыныз, -ы, -и, -у, -ы, -и, -у,
дили -ум, -цм; -умуз, -ун, -цн; -иниз, -ц; -сы, -ц; -сы,
-м -цмцз; -н -унуз, -си, -су, -си, -су,
-мыз, -цнцз; -сц -сц
-миз, -ныз, -низ,
Гейд: Мцасир тцрк дилляринин яксяриййятиндя исмин алты щалы -муз, -нуз, -нцз
мягбулдур: адлыг, йийялик, йюнлцк, тясирлик, йерлик, чы- - мцз
-быс, -бис,
хышлыг. Лакин бязи тцрк дилляриндя ялавя ики щал формасы -бус, -ьар, -гяр,
да гейд олунур: бирэялик вя чаьырыш. -ым, -им, -бцс; -ын, -ин, -ьор, -гюр, -ы, -и, -у, -ы, -и, -у,
-ум, -цм; -ыбыс, -ун, -цн;-н. -иьар,-иьяр, -ц; -зы, -зи, -ц; -зы, -зи,
Алтай дили -м. Мяс.: -ибис, Мяс.: -уьар, -зу, -зц -зу, -зц.
Бундан башга, йакут дилиндя алты щал формасындан ялавя дюрд ада-м -убус, ада-н (атан) -цгюр. Мяс.: ада-зы Мяс.:
(атам) -цбцс. ада-ьор (ата-сы) ада-зы
щал формасы да гейд олунур: хцсуси щал (-да, -дя, -до, -дю, -то, Мяс: (ата-ныз) (ата-сы)

-тю, -ле, -ло, -лю, -на, -не, -но, -ню), васитя щалы (-инан, -инен, ада-быс
(ата-мыз)
-быс, -бис,
-ым, -им, -бус, -бцс; -ын, -ин, -нар, -няр, -ы, -и, -у, -ы, -и, -у,
Барабин татар -ум, -цм; -ыбыс, -ун, -цн;-н -нор, -нюр; -ц; -зы, -зи, -ц; -зы, -зи, -ым, -им, -быс, -бис, -сын, -син, -зыьар,
дили -м. Мяс.: -ибис, -ынар,-иняр, -зу, -зц -зу, -зц -ум, -цм; -бус, -бцс; -сун, -сцн; -зиэяр,
кыз-ым -убус, -унар,-цнюр Алтай дили -бын, -бин, -мыс, -мис, -зуьар,
-зын, -зин,
(гызым) -цбцс
-бун, -бцн; -мус,-мцс -зун, -зцн -зцэюр;
192 Башгырд дили
-ым, -им,
-ом, -юм,
-быз, -биз;
-бюз, -ын, -ин,
-гыз, -гиз,
-гоз, -гюз;
-ы, -и, -о,
-ю; -сы, -си,
-ы, -и, -о,
-ю; -сы, -си, -мын, -мин, -пыс, -пис, -сыьар, 193
-м. Мяс.: -боз;-ыбыз, -он, -юн; -н -ыгыз, -игиз, -со, -сю -со, -сю. -мун,-мцн -пус, -пцс -сигяр,
Dярслик

Dярслик
юй-юм -ибиз, -огоз,
-пын, -пин, -суьар,
(юйцм) -обоз, -югюз
-юбюз
-пун, -пцн -сцгюр
-ым, -им, -мыз, -нлар, -нляр, -сыннар,
Уйьур дили -ум, -цм, -имиз; -ын, -ин, -ынлар, -синняр,
-м. Мяс.: -умуз, -ун, -цн;-н -инляр, -и, -си -ы, -си
Барабин татар дили -мын, -мин, -быс, -бис, -сын, -син, -суннар, -дыр, -дир,
адаь-ым, -цмцз -унлар,
(айаьым) -цнляр -мун,-мцн; -бус, -бцс; -сун, -сцн; -сцнняр; -дур, -дцр;
-быс, -бис, -нар, -нер, -бын, -бин, -мыс, -мис, -зын, -зин, -зыннар, -тыр, -тир,
-ым, -им, -бус, -бцс; -нюр; -ынар, -ы, -и, -у, -ы, -и, -у, -бун, -бцн -мус, -зун, -зцн -зинняр, -тур, -тцр
Шор дили -ум, -цм; -ыбыс, -ын, -ин, -иняр, -нар, -ц; -зы, -зи, -ц; -зы, -зи,
-мцс -зуннар,
-м. Мяс.: -ибис, -ун, -цн;-н. -цняр. Мяс.: -зу, -зц -зу, -зц.
аба-м -убус, Мяс.: аба-нар аба-зы Мяс.: -зцнняр
(атам) -цбцс. аба-н (атан) (атаныз) (атасы) аба-зы -быз, -биз, -сыьыз,
Мяс.: (атасы)
Башгырд дили -мын, -мин, -боз, -бюз; -сын, -син, - сигиз,
аба-быс
(атамыз)
-мон,-мюн -пыз, -пиз, -сон, -сюн -соьоз,
-поз,-пюз -сюгюз

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


-ым, -им, -быт, -бит, -ын, -ин,-ун, -гыт, -гит, -сын, -син, -сыз, -сиз, -дыр, -дир,
Йакут дили -ум, -цм; -бут, -бцт; -цн;-н -гут,-гцт; -а, -я, -о,
Ногай дили -ман, -мыз, -миз -сун, -сцн; -суз, -сцз -дур, -дцр;
-м. Мяс.: -ыбыт,-ибит, -ыгыт, -игит, -ю; -та, -тя,
аьа-м -убут, -угут,-цгцт -то, -тю -мян -сан, -сян -тыр, -тир,
(атам) -цбцт -тур, -тцр
-дурур,
Уйьур дили -ман, -мыз, -миз -сан, -сян -сыз, -сиз -турур;
l Тцрк дилляринин гурулушу

-мян -дур, -тур


ШЯХС КАТЕГОРИЙАСЫ -мын, -мин, -мыс, -мис, -сын, -син,
ШЯХС КАТЕГОРИЙАСЫНЫН ШЯКИЛЧИЛЯРИ -мун, -мус, -сун, -сцн; -сар, -сяр; -дыр, -дир,
ДИЛЛЯР Ы шяхсин тяки Ы шяхсин ЫЫ шяхсин ЫЫ шяхсин ЫЫЫ шяхсин ЫЫЫ шяхсин Шор дили -мцн; -бын, -мцс; -быс, -зын, -зин, -зар, -зяр -дур, -дцр;
ъями тяки ъями тяки ъями -бин, -бун, -бис, -бус, -зун, -зцн -тыр, -тир,
-дыр, -дир, -бцн; -пын, -бцс; -пыс, -тур, -тцр
Азярбайъан дили -ым, -им, -ыг, -ик, -сын, -син, -сыныз, -дыр, -дир, -дур, -дцр; -пин, -пун, -пис, -пус,
-ум, -цм; -уг, -цк; -сун, -сцн; -синиз, -дур, -дцр -дырлар, -пцн -пцс
-ам, -ям -аг, -як -сан, -сян -сунуз, -дирляр, -бын, -бин, -быт, -бит, -гын, -гин, -гыт, -гит,
-сцнцз -дурлар,
Йакут дили -бун, -бцн; -бут, -бцт; -гун, -гцн; -гут, -гцт;
-дцрляр
-пын, -пин, -пыт, -пит, -кын, -кин, -кыт, -кит,
-пун, -пцн -пут, -пцт -кун, -кцн -кут, -кцт
КЯМИЙЙЯТ КАТЕГОРИЙАСЫ
ДИЛЛЯР Кямиййят категорийасынын шякилчиляри Сайлар
Азярбайъан дили -лар, -ляр Сайлар мцасир тцрк дилляриндя мцхтялиф адларла адланыр. Мяся-
Тцркмян дили -лар, -лер лян, Азярбайъан дилиндя сай, гагауз дилиндя сайылык, татар, тува,
Гагауз дили -лар, -ляр; -нар, -нер
194 Юзбяк дили -лар: сувлар (сулар), олтинлар (алтунлар)
тцркмян, уйьур дилляриндя сан, юзбяк дилиндя сон, гырьыз дилиндя
сон атооч, газах дилиндя сан есим, тцрк дилиндя сайи ады, исм-
195
-лар, -лер, -лор, -люр; иадет вя с.
Dярслик

Dярслик
Гырьыз дили -дар, -дер, -дор, -дюр;
-тар, -тер, -тор, -тюр Тцрк дилляриндя сайларын етимолоэийасы
Татар дили -лар, -ляр; -нар, -няр Тцрк дилляриндя мцхтялиф фонетик вариантларда ишлянян бир, ики,
Башгырд дили -лар, -ляр; -тар, -тяр; цч, дюрд, беш, алты, йедди, сяккиз, доггуз, он, ийирми, отуз,
-дар, -дяр; -зар, -зяр гырх, ялли, алтмыш, йетмиш, сяксян, дохсан, йцз, мин сайларынын
Уйьур дили -лар, -ляр етимолоэийасы барядя мцхтялиф фикирляр мювъуддур.
-лар, -лер, -лор, -люр Бир. Бу сайы Г.Рамстедт монгол дилиндяки “щяр, бцтцн” мя-
Алтай дили -тор, -тюр, -дар, -дер налы бцри сюзц иля ялагяляндирир. Е.К.Ернитсин фикринъя, бир сюзц
-дор, -дюр, -тар, -тер ики компонентдян ибарятдир. Биринъи компонент бу явязлийиндян
-лар, -ляр, -лор, -люр, ямяля эялмиш би//пи щиссяси, икинъи компонент истигамят билдирян
Йакут дили -тар, -тер, -тор, -тюр; -ра шякилчисидир. Бу сюзц ностратик кюк кими “ял”, “бармаг” мя-
-дар, -дер, -дор, -дюр; насында олан кар>бар>бер>бир сюзцндян йарандыьыны сюйля-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


-нар, -нер, -нор, -нюр йянляр дя вар.
Газах дили -лар, -лер; -тар, -тер;- дар, -дер Ики. Н.Н.Поппе ики сюзцнц монгол дилиндя ишлянян гойар
Гарачай-балкар -ла,-ле адамла (адамлар), малла (маллар) “изляйян, икинъи” сюзц иля ялагяляндирир.
дили Г.Вамбери ики сюзцнцн мцасир тцрк дилиндя “тамамламаг,
ялавя етмяк” фелиндян тюрядийини сюйляйир. Я.Р.Тенишев ики сю-
l Тцрк дилляринин гурулушу

зцнц Орхон абидяляриндя ишлянмиш ер “излямяк, архасынъа эял-


Кямиййят категорийасынын ады тцрк дилляриндя мцхтялиф адлар-
мяк” фели иля баьлайыр.
ла адланыр. Мясялян, гарачай-балкар вя татар дилляриндя сан,
Цч. Й.А.Чанышев цч сюзцнц уъ “сон, ахыр, зирвя, йцксяклик”
тцркмян дилиндя кюплцк, уйьур дилиндя кюплцк сан, гагауз ди-
сюзц иля ялагяляндирир.
линдя сайысы, юзбяк дилиндя сон, газах дилиндя кюптик вя с. Бу-
Дюрд. Г.Рамстедт дюрд сюзцнц монгол дилиндяки дюрбен
рада сон сюзц тцрк дилляринин бязиляриндя чохлуг, мигдар мязму-
“дюрд” сюзц иля мцгайися едир.
нуну билдирир.
Беш. Г.Рамстедт беш сюзцнц биляк сюзц иля баьлайыр.
Тцрк дилляриндя кямиййят цч йолла мейдана чыхыр.
Алты. Г.Рамстедт алты сюзцнц ал “алмаг, эютцрмяк” сюзц иля
1) Лексик йол: сцрц, орду, дястя вя с.
ялагяляндирир, -ты//-ды ися кечмиш заман шякилчиси кими изащ олу-
2) Морфоложи йол: диллер (тцркмян), саманнар (гагауз) вя с.
нур.
3) Синтактик йол: цч адам, бир нечя одам (юзбяк) вя с.
К.Брокелман алты сюзцнц алт сюзц иля баьлайыр. Онун фикрин- Отуз. Бу сай “цч он” демякдир.
ъя, алты сюзцнцн мянасы “йеддидян ашаьы” демякдир. Бязян ися Гырх. Бу сайын етимолоэийасы мцбащисялидир. Буна бахма-
алты сюзцнцн ал вя ты сюзляринин бирляшмясиндян ямяля эялдийини йараг, гырх сайынын “гоша, ъцт, ики” мянасында олан гы-, “ики”
сюйляйирляр. Ал сюзцнц “беш” мянасыны ифадя едян ял сюзц иля, ту мянасында олан “ыр” сюзцндян вя онлуг мянасындакы “ых”
сюзцнц ися “бир” мянасы иля баьлайырлар. Азярбайъан дилиндяки щиссяляриндян ибарят олдуьуну сюйлямяк олар: гырх < гы-ыр-ых.
196 тяк-тцк сюзцнц дя ту сюзцнцн дериваты щесаб едирляр. Демяли, Йяни бу сюз беля бир моделдя олмушдур: ики+ики+он<4+10<40.
197
алты сюзц ал “беш” вя ты “бир” сюзляриндян ямяля эялмишдир. Ялли. Ял вя -ли щиссяляриндян ибарятдир. -ли “он” мянасындадыр.
Dярслик

Dярслик
Йедди. Г.Рамстедт йедди сюзцнц йе “йемяк” фели иля баьла- Демяли, ялли “5х10” схеми цзря йаранмышдыр.
йыр. Йедди “йемяк цчцн бармаг” кими изащ олунур. Онун фикрин- Алтмыш. Алты вя мыш щиссяляриндян ибарятдир. Алты он демяк-
ъя, йедди сюзц йет “йетмяк” фелиндян дя тюряйя биляр. Йедди сю- дир.
зцнц ностратик сюз кими изащ едянлярин фикри белядир ки, йедди сю- Йетмиш. Йедди он демякдир.
зц (йедди>кетта) етимоложи бахымдан ики щиссядян ибарятдир. Би- Сяксян. Сяккиз он демякдир.
ринъи щисся “ял” вя “чохлуг” мянасында олан кет сюзцдцр. Йяни Дохсан. Доггуз он демякдир.
тцрк дилляриндяки “беш” мянасыны билдирир. Икинъи щисся “ики” мя- Йцз. Г.Рамстедт йцз сюзцнцн мяншяйини йц “йцклямяк”
насында олан та//да сюзцдцр. Та//да сюзц “ики” мянасында ишля- фели иля ялагяляндирир. Бу сюз “чохлуг” анлайышыны ифадя едян он
нир. Беляликля, йедди сайы “5+2” схеми цзря ямяля эялмишдир. сайы иля баьлы ола биляр: он>йон>йцз.
Сяккиз. Г.Рамстедт сяккиз сюзцнцн с вя екиз (ики) сюзцнцн Мин. Я.Р.Тенишев алтмыш, йетмиш сюзляриндяки миш вя ийир-
бирляшмясиндян йарандыьыны дейир. М.Ресенен сяккиз сюзцнц ми сюзцндяки ми щиссяляри иля мин//бин сюзц арасында ялагя эю-
сек “ъякмяк” фели иля баьлайыр. Бязян сяккиз сюзцнцн с-икки- рцр. Онун фикринъя, ми “он” мянасында, -н ися “йцз” мянасын-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


кыс формасында олдуьуну сюйляйирляр. Бурада с ян гядим ишаря дадыр.
явязлийидир. Бу форманын мянасы “о икисини бцк” демякдир. Йа-
худ, сяккиз “10-2”, “икисиз он” демякдир. Бурада сяккиз сю- Сыра сайлары
зцндяки из щиссяси “он” мянасында олан дашлашмыш сюздцр. Дилляр Тцрк дилляриндя сыра сайларынын шякилчиляри
Доггуз. Г.Рамстедт бу сюзц монгол дилиндяки токур “гат- Азярбайъан дили -ынъы, -инъи, -унъу, -цнъц; -нъы, -нъи, -нъу, -нъц
l Тцрк дилляринин гурулушу

ланмайан” сюзц иля мцгайися едир. М.Ресененин фикринъя, дог-


Тцркмян дили -ынжы, -инжи, -унжу, -цнжц; -нжы, -нжи, -нжу, -нжц
гуз сайы току “дюймяк, тохунмаг” фелиндян ямяля эялмишдир.
Гагауз дили -ынъы, -инъи, -унъу, -цнъц
Бязян ися доггуз сюзцнцн ток “бир” вя уз “он” сюзляриндян
Тцрк дили -ынжы, -инжи, -унжу, -цнжц
ямяля эялдийини сюйляйирляр. Доггуз “он олмаьа бир галыр”,
Гарагалпаг дли -ншы, -нши, -ыншы, -инши
“бирсиз он” демякдир. Демяли, доггуз сайы “10-1” схеми цзря
ямяля эялмишдир. Юзбяк дили -нъи, -инъи

Он. Он сайы онлуьун сонлуьуну билдирир. Эюрцнцр ки, он сю- Уйьур дили -нъи, -инъи
зц яввялляр “чох” мянасыны билдирмиш, сонралар ися сайын адына Чуваш дили -меш. Мясялян, иккемеш
чеврилмишдир. Йакут дили -ыъ, -ис, -ус, -с. Мясялян, онус, тюрдцс вя с.
Ийирми. Бу сай ики вя ми сюзляриндян ибарятдир. Бурада Тува дили -кы, -ки, -гы, -гц, -ку, -кц. Мясялян, цшкц, тоску вя с.
ми//миш “он” демякдир. Демяли, ийирми “ики он” демякдир.
Тцрк дилляринин морфоложи гурулушунда зярф вя фелляр дя хцсу-
Явязлик си йер тутур. Феллярин морфоложи гурулушу ися даща зянэиндир.
Мцасир тцрк дилляриндя явязлик мцхтялиф адларла адланыр. Мя- Тцрк дилляриндя феллярин зянэин категорийалары вя хцсусиййят-
сялян, Азярбайъан дилиндя явязлик, гагауз дилиндя адерлик, га- ляри вардыр. Фелдяки категорийалар ашаьыдакылардыр:
зах дилиндя есимдик, гырьыз дилиндя ататооч, татар дилиндя алмаш- Тясирлилик вя тясирсизлик категорийалары; Фелин грамматик мя-
198 лыг, тцркмян дилиндя чалышма, юзбяк дилиндя олмош, уйьур дилин- на нювляри; Тясдиг вя инкарлыг категорийасы; Фелдя заман катего-
199
дя алмаш вя с. рийасы; Фелин тясрифлянян формалары; Фелин тясрифлянмяйян форма-
Dярслик

Dярслик
лары; Феллярдя шяхс категорийасы.
ШЯХС ЯВЯЗЛИКЛЯРИ
Шяхс явязликляри
Тясирлилик вя тясирсизлик категорийасы
Ы шяхсин Ы шяхсин ЫЫ шяхсин ЫЫ шяхсин ЫЫЫ шяхсин ЫЫЫ шяхсин
Дилляр тяки ъями тяки ъями тяки ъями
Бу категорийа тцрк дилляриндя мцхтялиф терминлярля адланыр.
Азярбайъан дили мян биз сян сиз о онлар Мясялян, утимли вя утимсиз феллар (юзбяк дилиндя), гечирйян вя
Алтай дили мян пис сян сиз ол олар гечирмейян ишликликляр (тцркмян дилиндя), кцчеме фигил вя кц-
Барабин татар дили мин пис син сиз ол алар, улар чемсез фигил (татар дилиндя) вя с.
Башгырд дили мин биз син сиз ул алар Тцрк дилляриндя тясирсиз феллярдян тясирли фел йарадан шякилчиляр
Гагауз дили бян биз сян сиз о, ол оннар
бунлардыр: -дыр, -дир, -дур, -дцр; -ыт, -т; -ыр, -ир, -ур, -цр;
Каракас дили мян пис сян, син силяр ол олар
-ар, -яр; -ыз, -из, -уз, -цз; -дар, -дяр вя с. Мясялян, гцлдир, чы-
Ногай дили бян,мян биз, бизляр сян сиз о, ол олар
Сагай дили мин пис син сипяр ол олар
кар, йатыр, цркцз, агарт, дюндер, акыт вя с.
Уйьур дили мян биз сян сиз ол алар,анлар,

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


олар Фелдя инкарлыг категорийасы
Шор дили мян пис сян силяр ол алар, олар Тцрк дилляриндя инкарлыьын морфоложи яламяти бунлардыр: -ма,
Йакут дили мин бисиги ян ясиги, исиги ол олор -ме (тцркмян дилиндя), -ма, -ме; -май, мей (гарачай-балкар
дилиндя), -ан (чуваш дилиндя) вя с.
ИШАРЯ ЯВЯЗЛИКЛЯРИ Тцрк дилляриндя инкарлыг дейил, йох, ня сюзляри иля дя йараныр.
l Тцрк дилляринин гурулушу

Дилляр Ишаря явязликляри Мясялян: гидеси йок (тцркмян дилиндя), йазаъаг тцгел (татар ди-
Азярбайъан дили О, бу, еля, беля, щямин, щаман линдя), на укиди, на йозди (юзбяк дилиндя) вя с.
Тцркмян дили шо, шу, шол, ол, хол
Гагауз дили бу, о, шу, беля, еля, юбцр, бутакым Фелин грамматик мяна нювляри
Тцрк дили бу, шу, о Тцрк дилляриндя фелин грамматик мяна нювляри ашаьыдакылар-
Юзбяк дили бу, шу, у, уша дыр: мялум нюв, мяъщул нюв, гайыдыш нюв, гаршылыглы нюв, иъбар
Гарагалпаг дили ол, бул, усы, усу, сол нюв. Фелин нювляри тцрк дилляриндя мцхтялиф адларла адланыр: нюв
Газах дили бцл, осы, ол, сол (Азярбайъан дилиндя - мялум, мяъщул, гайыдыш, гаршылыглы, иъ-
Уйьур дили у, бу, шу
бар), дереже (тцркмян дилиндя - дцйп, юзлцк, гайдым, шяриклик,
Караим дили бу//бул, ушпу, успу, ошол
йцклетме), даража (юзбяк дилиндя - аник, мажкул, узлик, биргалик,
Татар дили бу, шул, ул
опттирма) вя с.
Мялум нюв. Мялум нювцн морфоложи эюстяриъиси йохдур. Эяляъяк заман. Тцрк дилляриндя эяляъяк заман -аъаг,
Мясялян: алдым, гюрдцк (тцркмян дилиндя), гелерим, гелериз (га- -яъяк; -йаъаг, -йяъяк; -ар, -яр (Азярбайъан дилиндя), -жак,
гауз дилиндя) вя с. -жек; -ар, -яр (тцркмян дилиндя), -ажек, -ежек; -ар, -ер (кумук
Мяъщул нюв. Мяъщул нюв фелляр тясирли фелляря -ыл, -ил, -ул, -цл; дилиндя) вя с. шякилчилярля йараныр.
-ын, -ин, -ун, -цн, -н шякилчиляринин гошулмасы иля йараныр. Мяся- Фелин тясрифлянян формалары. Фелин тясрифлянян формаларына
200 лян: борилсин, утирилсин (юзбяк дилиндя), силкинмек, ювцнмек тцрк дилляринин щамысында там формалашмыш ямр, хябяр, ваъиб,
201
(тцркмян дилиндя) вя с. арзу, шярт вя лазым шякилляри дахилдир.
Dярслик

Dярслик
Гайыдыш нюв. Гайыдыш нюв фелляр тясирли фелляря -ыл, -ил, -ул, Фелин тясрифлянмяйян формалары. Мясдяр, фели сифят вя фели
-цл; -ын, -ин, -ун, -цн, -н шякилчиляринин артырылмасы иля ямяля эя- баьлама тцрк дилляриндя фелин тясрифлянмяйян формаларыдыр.
лир. Мясялян: таранмок, йувинмок (юзбяк дилиндя), сюйленмек
(тцрк дилиндя), жуйунмак (уйьур дилиндя), джувынмак (гарагал-
паг дилиндя) вя с.
Гаршылыглы нюв. Тцрк дилляриндя гаршылыглы нюв фелляр -ыш, -иш,
-уш, -цш; -ш шякилчиляри иля йараныр. Мясялян: гцлцшмек, дювцш- Тцрк дилляринин синтактик гурулушу
мек (тцркмян дилиндя), тартишмак (уйьур дилиндя), урушмак (га-
рачай-балкар дилиндя) вя с.
Иъбар нюв. Иъбар нюв фелляр тясирли фелляря -дыр, -дир, -дур,
Тцрк дилляринин синтактик гурулушунда ъидди фяргляр йохдур.
-дцр, -т; -ыр, -ир, -ур, -цр; -ар, -яр шякилчиляринин гошулмасы иля
Бу диллярин синтактик гурулушу иля баьлы хцсусиййятляри беля
ямяля эялир. Мясялян; алдырмак, анлатмак, сцпцртмек

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


груплашдырмаг олар.
(тцркмян дилиндя), сусдурмаа (гагауз дилиндя), ичярмяк (уйьур
дилиндя), санат (йакут дилиндя) вя с.
Оьуз групу тцрк диляринин синтактик гурулушу. Оьуз гру-
Заман категорийасы пу тцрк дилляринин синтактик гурулушунда характерик хцсусиййятляр
Тцрк дилиндя фелин заманлары цч йеря айрылыр: кечмиш, индики, белядир:
l Тцрк дилляринин гурулушу

эяляъяк заман. 1) Оьуз групу тцрк дилляриндя биринъи, икинъи вя цчцнъц нюв
Кечмиш заман. Кечмиш заман тцрк дилляриндя -ды, -ди, тяйини сюз бирляшмяляри ишлянир. Биринъи нюв тяйини сюз бирляшмяси-
-ду, -дц; -мыш, -миш, -муш, -мцш; -ыб, -иб, -уб, -цб (Азярбай- нин Ы тяряфи тяйин едир, ЫЫ тяряфи тяйин олунур. Мясялян, йашыл йар-
ъан дилиндя), -ды, -ди; -мыш, -миш (тцркмян дилиндя), -ды, паг (Азярбайъан дилиндя), серин су, ийи эцнлер (тцрк дилиндя), ени
-де; -ты, -те (татар дилиндя), -ди; -ыб (юзбяк дилиндя) шякилчиляри иля ев (гагауз дилиндя), тарихи документ (тцркмян дилиндя) вя с.
йараныр. Мясялян; гелдим (тцркмян дилиндя), бардыгыз, житте (та- Икинъи нюв тяйини сюз бирляшмяляринин биринъи тяряфи гейри-
тар дилиндя), дурмушуз (тцрк дилиндя) вя с. мцяййян йийялик щалда, икинъи тяряфи цчцнъц шяхс мянсубиййят
Индики заман. Тцрк дилляриндя индики заман -ыр, -ир, -ур, шякилчиси иля ишлянир. Мясялян, синиф рящбяри (Азярбайъан дилиндя),
-цр (Азярбайъан дилиндя), -йар, -йяр (тцркмян дилиндя), -а, -е, -й дениз суйу (тцрк дилиндя), мектеп мцдири (тцркмян дилиндя) вя с.
(газах дилиндя) вя с. шякилчилярля ямяля эялир. Мясялян; алйарын Цчцнъц нюв тяйини сюз бирляшмясинин биринъи тяряфи йийялик
(тцркмян дилиндя), барасын, барасындар (газах дилиндя) вя с.
щал шякилчиси, икинъи тяряфи цчцнъц шяхсин мянсубиййят шякилчиси Булгар групу тцрк дилляринин синтактик гурулушу. Булгар
иля ишлянир. Мясялян, мяним достум (Азярбайъан дилиндя), ща- групу тцрк дилляриндя дя сюз бирляшмяляри, садя вя мцряккяб
ванын сыъаглыьы (тцрк дилиндя), меним галамым (тцркмян дилин- ъцмляляр цмуми ганунауйьунлуглар ясасында формалашмышдыр.
дя), колхозун кырлары (колхозун тарлалары) (гагауз дилиндя) вя с. Мисаллара диггят йетиряк:
Оьуз групу тцрк дилляриндя ъцмлянин гурулушъа садя вя мц- укыган кише (сайылан адам) (Казан-татар дилиндя); Минем
202 ряккяб нювляри вар. Садя ъцмлянин мягсяд вя интонасийайа эю- анда барасым йук (Мяним орайа эетмяйим йохдур) (Казан-та-
203
ря нягли, суал, нида вя ямр нювляри вар. Ъцмля цзвляринин сырасы тар дилиндя); Китаб укы (Китаб охумаг) (башгырд дилиндя); Кцп-
Dярслик

Dярслик
бир гайда олараг беля ишлянир: мцбтяда яввялдя, хябяр сонда, дян алдым мин ул хатты (Чохдан алдым мян о мяктубу) (башгырд
тяйин тяйин етдийи цзвдян яввял, тамамлыг вя зярфлик ися хябяр- дилиндя); алтын ай (гызыл ай) (караим дилиндя); Ким цвга келди?
дян яввял ишлянир. Бязян гагауз дилиндя бу гайдалар позула би- (Ким евя эялди? (караим дилиндя); Туйрат юрагим ки, артыг эю-
лир вя хябяр мцбтядадан яввяля, тамамлыг ися хябярдян сонра- рцшмйабиз (Цряйимя дамыб ки, артыг эюрцшмяйяъяйик) (караим
йа кечир. дилиндя); Мены оррамны ортасында койдулар (Мяни кцчянин ор-
Оьуз групу тцрк дилляриндя мцряккяб ъцмляляр дя эениш шя- тасында гойдулар) (кумык дилиндя); таш кюпцр (даш кюрпц) (гара-
килдя ишлянир. чай-балкар дилиндя); Тан атды, иш башданды (Сящяр ачылды, иш баш-
Гыпчаг групу тцрк дилляринин синтактик гурулушу. Гыпчаг ланды) (гарачай-балкар дилиндя); Эцн тийсе де, щава сувукту
групу тцрк дилляринин синтактик гурулушу башга тцрк дилляриндян (Эцняш ишыг сачса да, щава сойуг иди) (гарачай-балкар дилиндя) вя
тяърид олунмамышдыр. Йяни диэяр тцрк дилляринин синтактик гурулу- с.
шу иля уйьун яламятляря маликдир. Синактик ялагяляр, садя вя мц- Карлуг-уйьур групу тцрк дилляринин синтактик гурулушу.
ряккяб ъцмляляр, бир гайда олараг мцбтяданын яввялдя, хябярин Карлуг-уйьур групу тцрк дилляриндя сюз бирляшмяляри, садя вя

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


сонда ишлянмяси, тяйинин мцбтяданын, тамамлыьын вя зярфлийин мцряккяб ъцмляляр башга тцрк дилляриндя олдуьу кимидир. Мисал-
хябярин йанында олмасы нормал щалдыр. Мисаллара диггят едяк: лара диггят йетиряк: Боьда булбуллар сайрамакда (Баьда бцл-
Маьан оку керек (Мяня охумаг эярякдир) (газах дилиндя); бцлляр охуйурлар) (юзбяк дилиндя); Биз сайащатни давам эилдик
Ит црер керпен кюшер (Ит щцряр карван кечяр) (газах дилиндя); (Биз сяйащяти давам етдирдик) (уйьур дилиндя); Биз машиниьа ол-
Егер еен эелсен, биз риза боламиз (Яэяр сян эялсян биз шад ола- туруп кяттук (Биз машына отуруб эетдик) (уйьур длиндя) вя с.
l Тцрк дилляринин гурулушу

рыг) (газах дилиндя); Сен бу гун театрга барасын (Сян бу эцн Уйьур - Оьуз групу тцрк дилляринин синтактик гурулушу.
театра эедирсян) (гырьыз дилиндя); Ъаз гелди да, кош чыхты (Йаз Уйьур - Оьуз групу тцрк дилляринин синтактик гурулушунда сюз бир-
эялди, якин башлады) (гырьыз дилиндя); Бизде шай айталар (Биздя ляшмяляри, ъцмля вя онун нювляри, башлыъа хцсусиййятляри диэяр
беля дейирляр) (Крым-татар дилиндя); Кыз айтты (Гыз данышды) (но- тцрк дилляриндя олдуьу кимидир. Мисаллара диггят йетиряк:
гай дилиндя); Йыйымга бара алмадым, неге десен авырып кал- Чоон аьаъ (йоьун аьаъ) (хакас дилиндя); Иди саьыньан Хо-
дым (Мян йыьынъаьа эяля билмядим, она эюря ки, хястялянмиш- ортай апсах (Хоортай баба беля дцшцнцрдц) (хакас дилиндя); ак
дим) (ногай дилиндя); Ол алды (О алды) (алтай дилиндя); Мен сеге хар (аь гар) (тува дилиндя); Хову куъу матпадак, хостук ырын
торко тон кийдирерим, аламыр-шикир курсак ла азыраарым, чый- ырлаалак (Охуйан чюл гушу щяля юз азад няьмясини охумайыб)
рак йахшы атка мин дерерим (Мян сяня ипяк палтар эейиндиря- (тува дилиндя) вя с.
рям, сяня дадлы, ширин йемяк йедирярям вя йахшы ата миндиря- Чуваш вя йакут дилляринин синтактик гурулушу. Чуваш вя
рям) (алтай дилиндя) вя с. йакут дилляринин синтактик гурулушу тцрк дилляринин синтактик гуру-
лушуна мцвафигдир. Мисаллара диггят йетиряк: хулара курап (шя-
щярдя йашамаг) (чуваш дилиндя); Питех итлес тетер пулсан, кала-
са нама пултаратан (Яэяр чох динлямяк исяйирсянся, даныша би-
лярям) чуваш дилиндя, бу кущи (бу адам) (йакут дилиндя); Икки-
лии-цстцц ыаллар буруолара халланма субурущаллар (Евин тцстц-
204 сц ики-бир, цч-бир йайылыб бир-биринин ардынъа эюйя тяряф чякилирди)
205
(йакут дилиндя) вя с.
Dярслик

Dярслик
Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш
l Тцрк дилляринин гурулушу
205
Dярслик
Бу мянада М.Кашьаринин, И.Н.Березинин, В.В.Радловун,
А.Н.Самойловичин, Б.Чобанзадянин, С.Й.Маловун, Ф.Зейнало-
вун1 бюлэцлярини бурада нязярдян кечирмяли олуруг.
Гейд: Тцрк дилляринин тяснифи заманы ясасян ашаьыдакы яламят-
ляр принсипи нязяря алынмышдыр:
206 Тцрк дилляринин тяснифи 207
а) етник-эенеаложи-мяншя яламятляр принсипи;
барядя мювъуд фикирляр б) тарихи инкишаф принсипи;
Dярслик

Dярслик
ъ) ъоьрафи ярази принсипи.
а) Етник-эенеаложи-мяншя яламятляр принсипи яса-
Тцрк дилляринин ъоьрафи яламятляр (М.Кашьари, В.А.Бого- сында тцрк диллярини Б.Чобанзадя, Й.Немет, Л.Лиэети,
родитски, И.Н.Березин, В.В.Радлов, Ф.Й.Корш, Л.Лиэети вя баш- Э.Дюрфер, Ф.Зейналов вя башгалары тясниф етмишдир.
галары), ъоьрафи, фонетик-грамматик яламятляр (А.Н.Самойло- б) Тарихи инкишаф принсипи иля тцрк диллярини С.Й.Ма-
лов, Н.А.Баскаков, К.Гренберг, Тящсин Бангуоьлу вя
вич), тарихилик бахымындан (С.Й.Малов), фонетик, лексик-грам-
диэярляри тясниф етмишдир.
матик фярглярин тцрк халгларынын тарихи иля ялагясини нязяря ал- ъ) Ъоьрафи ярази принсипляри иля тцрк диллярини
магла (Н.А.Баскаков) мювъуд олан тяснифляри тцрколоэийада В.В.Радлов, Ф.Й.Корш, А.Н.Самойлович (щям дя фоне-
бирмяналы гаршыланмамышдыр. Бу ъцр тяснифлярин щяр бири узун тик яламятляри нязяря алмышдыр), В.А.Богородитски,
мцддят тцркологларын тянгидиня мяруз галмышдыр. В.Шотт, Г.Рамстедт, К.Менгес вя башгалары тясниф ет-
мишдир. Бу принсипляр цзря апарылан тяснифлярин щеч бирин-
дя ващид бир принсип эюзляниля билмямишдир. Одур ки, бу
тяснифлярин щяр бириндя диэярляриня дя йер верилдийи, исти-
l Тцрк дилляринин тяснифи вя эенеоложи бюлэцсц

Ялбяття, тянгид олунан тяснифлярдян бири дя А.Н.Самойловичин

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


над олундуьу мцшащидя олунур. Мясялян, етник-эенеало-
бюлэцсц олмушдур. А.Н.Самойлович Биринъи Бейнялхалг Тцрколо- жи-мяншя яламятляри принсипиндя ъоьрафи ярази принсипин-
жи гурултайда тцрк дилляринин тяснифи иля баьлы мярузя сюйлямишдир. дян, тарихи инкишаф принсипиндя етник-эенеаложи-мяншя вя
Онун мярузясинин ады беля олмушдур: “Тцрк дилляринин тяснифиня ъоьрафи яламятляр принсипиндян, еляъя дя ъоьрафи яламят-
даир мясяляляр”. А.Н.Самойловичин бу мярузясини йахшы баша ляр принсипиндя етник-эенеаложи-мяншя вя тарихи инкишаф
принсипиндян узаглашмаг мцмкцн олмамышдыр.
дцшмяк цчцн тцрк диллярини тясниф етмиш бир сыра тцркологларын мя-
лум бюлэцлярини бурада вермяйи дя ваъиб билирик. Йери эялмишкян
ХЫ ясрдя Мащмуд Кашьари тцрк тайфаларыны дюрд група бюл-
гейд едяк ки, тцрк диллярини М.Кашьари, И.Н.Березин, В.В.Радлов,
мцшдцр: 1) печенег; 2) гыпчаг, оьуз, йемек, башгырд, басмыл,
Ф.Й.Корш, А.Н.Самойлович, Б.Чобанзадя, В.А.Богородитски,
гай, йабагу, татар, гырьыз; 3) чыгыл, тухси, йаьма, играг, чаруг, чу-
С.Й.Малов, А.Н.Баскаков, В.Шотт, Р.Раск, М.Миллер, А.С.Чико-
мул, уйьур, тангут, хатай; 4) табьаъ.
бава, Й.Немет, Г.Рамстедт, М.Ресенен, Л.Лиэети, К.Грюнберг,
И.Н.Березин 1848-ъи илдя тцрк диллярини ашаьыдакы кими тясниф
Р.Арат, Т.Бангуоьлу, Г.Менгес, И.Бентсинг, Э.Дюрфер, Ф.Зейна-
етмишдир:
лов, А.Гурбанов вя башгалары тясниф етмишляр1. Лакин биз бцтцн
___________
тяснифлярин дейил, дaща характерик оланларын цзяриндя дайанаъаьыг.
1. Бизъя, Ф.Зейналовун бюлэцсцндя тцрк дилляринин фонетик, лексик-грам-
___________ матик яламятляри даща чох нязяря алынмышдыр. Бу, асан, йаддагалан вя
1. Бцтцн бу тяснифляр барядя ялавя мялумат алмаг цчцн бах: Ф.Зейналов. щамынын мянимсяйя биляъяйи шякилдя олан бюлэцдцр. Тядрис просесин-
Тцрколоэийанын ясаслары. “Маариф” няшриййаты, Бакы, 1981, с. 58-70. дя дя бу бюлэц чох асанлыгла гавранылыр.
Ы. Ъыьатай вя йа Шярги Тцркцстан диалектляри: уйьур, ку- дыр:1) йакут; 2) алтай; 3) телеут; 4) кумандин; 5) йенисей тцркля-
ман, ъыьатай, юзбяк, тцркмян, Казан татарлары. ри; 6) урйанхай; 7) барабин; 8) гырьыз; 9) ногай; 10) гумуг; 11)
ЫЫ. Татар вя йа ъянуб (гыпчаг) диалектляри: гырьыз, башгырд, гарачай; 12) башгырд; 13) сарт; 14) юзбяк; 15) тцркмян; 16) ос-
гумуг, гарачай, мишар, ногай, Сибир татарлары. манлы; 17) татар; 18) Азярбайъан; 19) чуваш; 20) щун дилляри.
208 ЫЫЫ. Тцрк вя гярб диалектляри: Даьыстан, Азярбайъан, Крым, С.Й.Малов 1951-ъи илдя тцрк диллярини дюрд група бюлмцшдцр:
Анадолу, Кичик Асийа, Румели, Константинопол. Ы. Ян гядим тцрк дилляри: булгар, уйьур (сары уйьурлар), чу-
209
В.В.Радлов 1881-ъи илдя тцрк диллярини беля тясниф етмишдир: ваш, йакут дилляри.
Dярслик

Dярслик
Ы. Шярг групу: Алтай, телеут, Абакан, койбол, гызыл, тюлюс, ЫЫ. Гядим тцрк дилляри: оьуз (гядим тцрк руник йазысы), тофа,
белтир, барабин, кцйерик, чулум, туба, гарагаш, урйанхай (тува), тува, уйьур (гядим уйьур йазысы), хакас, шор.
караим, уйьур дилляри. ЫЫЫ. Йени тцрк дилляри: Азярбайъан, гагауз, кумандин, гып-
ЫЫ. Гярб групу: гырьыз, гарагалпаг, башгырд, Волгабойу та- чаг, печенег, половес, салар, тцрк, тцркмян, уйьур (Чин вя йа
тарлары, ногай дилляри. Шярги Тцркцстанын мцсялман уйьурлары), юзбяк, ъыьатай, чулум.
ЫЫЫ. Орта Асийа групу: Таранчин, Щами, Аксу, Кашьар, Йар- IV. Ян йени тцрк дилляри: башгырд, газах, гарагалпаг, гырьыз,
кянд, Сарт, Кокант, Зяряфшан юзбякъяси, Бухарада вя Хивядя гумуг, ногай,ойрот (даьлыг Алтай), татар (Казан, Касимов, Ми-
йашайан тцрклярин дилляри. шар, Гярби Сибир), чуваш, йакут.
IV. Ъянуб групу: Тцркмян, гумуг, Гарачай, балкар, Ф.Зейналов демяк олар ки, тцрк дилляринин тяснифини гябиля-
Азярбайъан, тцрк (Анадолу вя Румели диалектляри), гагауз вя тайфа-халг гайнайыб-гарышмасындан сонра тцрк миллятляринин фор-
Крым татарларынын дилляри. малашдыьы зяминдя вермишдир. Онун тяснифиндя тцрк дилляринин
А.Н.Самойлович 1922-ъи илдя тцрк дилляринин тяснифини ашаьы- щяр бири демяк олар ки, фонетик, лексик-грамматик ъящятдян юзц-
l Тцрк дилляринин тяснифи вя эенеоложи бюлэцсц

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


дакы кими эюстярмишдир: нямяхсус цмумиляшдириъи яламятляр ясасында груплашмышдыр.
Ы. Р групу: чуваш, булгар дилляри. Тцрк дилляринин щеч бири кянарда галмамышдыр. Онун тяснифиндя
ЫЫ. Д групу: уйьур вя йа шимал-шярг групу. Бу група цч дил узун иллярдян сонра формалашмыш тцрк миллятляринин тябии олараг
аиляси дахил едилмишдир: т групу-йакут, д групу-сойон, гаракас, ядяби дилляри зямининдя проблемин щяллиня наил олунмушдур. Она
урйанхай, салар, Орхон-уйьур, з групу-койбол, камасин, сары уй- эюря дя Ф.Зейналовун тяснифи даща цмумиляшдириъи, ейни заман-
ьур, сагай, кцйерик, кача, белтир, шор, гызыл. да тцрк диллярини сяъиййяляндирян бюлэцдцр. Ф.Зейналов тцрк дил-
ЫЫЫ. Тай групу-гыпчаг вя йа шимал-шярг дилляри: Алтай, гыр- лярини ашаьыдакы кими тясниф етмишдир:
ьыз, гумуг, гарачай-балкар, караим, татар, башгырд, газах, ногай Ы. Оьуз групу - Азярбайъан, тцркмян, тцрк, гагауз, Крым-
дилляри. татар дилляри;
IV. Таьлыг групу-чыьатай вя йа ъянуб-шярг дилляри: Шярги ЫЫ. Булгар групу - татар, башгырд, гарачай-балкар, гумуг,
Тцркцстан, юзбяк, гара татарлар. караим дилляри;
V. Таьлы групу-гыпчаг-тцркмян вя йа орта груп: Харязм ЫЫЫ. Гыпчаг групу - газах, гарагалпаг, гырьыз, алтай, ногай
юзбякляринин диалектляри. дилляри;
VI. Ол групу- тцркмян вя йа ъянуб-гярб групу дилляри: ЫV. Карлуг-уйьур групу - юзбяк, йени уйьур, сары уйьур,
Азярбайъан, тцркмян, тцрк, гагауз дилляри. салар дилляри;
Б.Чобанзадя тцрк дилляринин тяснифини беля груплашдырмыш- V. Уйьур-оьуз групу - тува, каракас, хакас, командин, шор,
куйерик, тобол, барабин дилляри; уйьур лящъяси.
VI. Чуваш дили; 2. Гярб групу дилляри:
VII. Йакут дили; а) Гырьыз дили, Гарагырьыз дили, Газах дили, Гарагалпаг дили.
Бу бюлэцнц бир аз дягигляшдирмяли олсаг, онда тцрк дилляринин б) Иртыш лящъяси ( гурат, курдаь, тубул вя Тцмен шивяляри).
210 тяснифини ашаьыдакы кими вермяк даща мягсядяуйьундур: ъ) Башгырд дили ( степ шивяси вя даь шивяси).
Оьуз групу дилляри: Азярбайъан дили, тцрк дили, тцркмян ди- ч) Волга, йахуд шярги Русийа лящъяси ( кома шивяси, Газах
211
ли, гагауз дили, Ахысга (Месхети) тцркляринин дили, Балкан тцркля- шивяси вя с.)
Dярслик

Dярслик
ринин дили. 3. Орта Асийа лящъяси вя шивяляри: ъыьатай, йаркянд, Аьсу,
Гыпчаг групу дилляри: Газах дили, гарагалпаг дили, гырьыз ди- юзбяк дили (Зяряфшан вадиси лящъяси, Бухара вя Хивя шивяси).
ли, алтай дили, ногай дили, Крым-татар дили. 4. Ъянуб-гярб групу: а) Тцркмян дили, б) Азярбайъан ди-
Булгар групу дилляри: Казан-татар дили, башгырд дили, гара- ли, ъ) Анадолу тцркмянляринин дили, ч) Крым татарларынын дили, Ос-
чай-балкар дили, гумуг дили, караим дили. манлы лящъяси.
Карлуг-уйьур групу дилляри: Юзбяк дили, йени уйьур дили, са- Мялумдур ки, Н.А.Баскаков тцрк диллярини гярби вя шярги
ры уйьур дили, салар дили. щун групларына бюлмцшдцр (1952-ъи илдя). Доггуз ил сонра
Уйьур-оьуз групу дилляри: Тува дили, тофалар (карагас) дили, Б.А.Серебренников Н.А.Баскакова тянгиди йанашараг тцрк дилля-
хакас дили, шор дили, Барабин татарларынын дили, Чулым татар дили. рини 4 група айырмышдыр. Бу тянгиддян сонра Н.А.Баскаков тцрк
Чуваш вя йакут дилляри: Чуваш дили, йакут дили. диллярини 6 група бюлмцшдцр:

Ы. Булгар групу:
l Тцрк дилляринин тяснифи вя эенеоложи бюлэцсц

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Тцрк дилляринин тяснифи тарихи Бурайа гядим булгар, хязяр вя йени чуваш дилляри дахилдир.

ЫЫ. Оьуз (ъянуб-гярб) групу:


Тцрк дилляринин тяснифи иля илк дяфя алман алими К.К.Фой 1. Тцркмян дили (3 милйон 500 мин, Тцркмянистанда, Иранда,
мяшьул олмушдур. О, “Классификасион дер тцркишен Шпрахен фон Яфганыстанда, Тцркийядя, Сурийада вя диэяр йерлярдя йашайыр-
фонетишен ершайнунген” (“Фонетик эюстяриъиляря эюря тцрк дил- лар).
ляринин тяснифи”) ясяриндя сюз яввялиндя й ишлянян вя ишлянмя- 2. Татар дили (Казан - татар дили 6 милйон 645 мин 588 няфяр).
йян дилляри айырыр (мяс.: улдуз-йылдыз). 3. Азярбайъан дили (51 милйон, Азярбайъанда, Тцркийядя,
Эцръцстанда, Франсада, Австралийада, Испанийада, Ирагда вя ди-
эяр яразилярдя йашайырлар. )
4. Тцрк дили (60 милйон, Тцркийядя, Алманийада, Болгарыс-
Б.Чобанзадя В.В.Радлова ясасланараг “Тцрк-татар диалекто- танда, кечмиш Йугославийада, Кипрдя, Йунаныстанда, Иранда,
ложиси” адлы ясяриндя тцрк диллярини дюрд група бюлмцшдцр: Сурийада, АБШ-да, Австралийада вя диэяр йерлярдя йашайырлар).
1.Шярг групу: алтай дили, бараба дили, шимал Алтай, Абакан
лящъяси, эюйрик, чулум лящъяси, суйут лящъяси, каракас лящъяси,
ЫЫЫ. Гыпчаг (шимал-гярб) групу: VI. Гырьыз-гыпчаг групу:
1. Татар дили (Крым-татар дили) (268 мин 739 няфяр), Татарыстан, 1. Гырьыз дили (2 милйон 530 мин 998 няфяр) Гырьызыстанда вя
Башгырдыстан, Чувашийа, Мордова, Горки, Пенза, Омск, Орта Асийада йашайырлар.
Томск, Щяштярхан, Тцмен, Улйановск, Волгоград, Сара- 2. Алтай дили (71 мин 717 няфяр) Алтай вилайятиндя йашайырлар.
212 тов, Румынийа, Тцркийя, Болгарыстан вя с. яразилярдя йаша- Бу дил 1948-ъи иля гядяр Ойрот дили адланмышдыр. Шярги щун-
йырлар. ларын гырьыз-гыпчаг групуна дахилдир.
213
2. Башгырд дили (1 милйон 449 мин 462 няфяр Башгырдыстан, Та-
Dярслик

Dярслик
тарыстан, Юзбякистан, Газахыстан, Таъикистан Республика-
сында вя диэяр йерлярдя йашайырлар).
3. Газах дили (8 милйон 137 мин 878 няфяр) Газахыстанда, Ор- Тцрк дилляринин эенеаложи 1 бюлэцсц
та Асийада, Чиндя, Монголустанда вя диэяр йерлярдя йаша-
йырлар.
4. Караим дили (2 мин 803 няфяр) Литвада, Украйнада,
Диллярин эенеоложи бюлэцсц тарихи-мцгайисяли метода ясас-
Москвада, Санкт-Петербургда, Ростовда йашайырлар.
ланыр. Бу бюлэцдя дилляр аиляляря, аиляляр будаглара, будаглар
5. Кумук дили (282 мин 178 няфяр) Чечен-Ингушда, Шимали
ися груплара бюлцнцр.
Осетийада вя диэяр йерлярдя йашайырлар.
6. Ногай, гарачай, гарагалпаг дили.
ТЦРК ДИЛЛЯРИ АИЛЯСИ
ЫВ. Карлуг (ъянуб - шярг) групу:
l Тцрк дилляринин тяснифи вя эенеоложи бюлэцсц

Тцрк дилляри аиляси ики будаьа вя будаглар да бир нечя груп вя

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


1. Юзбяк дили (16 милйон 686 мин 240 няфяр ) Юзбякистанда, йарымгруплара бюлцнцр. А.Гурбанов бу бюлэцнц Н.А.Баскако-
Газахыстанда, Гырьызыстанда, Таъикистанда, Тцркмянистан- ва2 ясасланараг беля вермишдир:
да, Гарагалпагда, Чин вя Яфганыстанда вя диэяр йерлярдя 1. Тцрк дилляринин гярби щун будаьы.
йашайырлар. Ы. Булгар дилляри групу.
2. Мцасир уйьур дили (262 мин 199 няфяр) Орта Асийада, Газа- ЫЫ. Оьуз дилляр групу.
хыстанда, Чиндя йашайырлар. 1. Оьуз-тцркмян йарымгрупу.
2. Оьуз-булгар йарымгрупу.
V. Уйьур (шимал-шярг) групу: 3. Оьуз-сялъуг йарымгрупу.
1. Йакут дили (382 мин 255 няфяр) Йакутийада, Магаданда, ЫЫЫ. Гыпчаг дилляр групу.
Сахалиндя, Амур вилайятиндя йашайырлар. 1.Гыпчаг-половес йарымгрупу.
2. Шор дили (16 мин 572 няфяр) Шимали Алтай вилайятиндя, Куз- 2. Гыпчаг-булгар йарымгрупу.
нетскдя, Хакас вилайятиндя, Том чайы сащилиндя йашайыр- 3. Гыпчаг-ногай йарымгрупу.
лар.
3. Хакас дили (81 мин 428 няфяр) Хакас вилайятиндя, Йенисей ___________
чайы сащилиндя йашайырлар. 1. Эенеаложи йунан мяншяли сюздцр. Ген (эенос) мяншя демякдир.
2. Н.А.Баскаков. Тюркские языки. Москва, 1960.
IV. Гарлуг дилляр групу. 5. Волгабойу вя Уралбойу групу: татар вя башгырд дилляри.
1. Гарлуг-уйьур йарымгрупу. 6. Орта Асийа дилляри: уйьур, газах, гырьыз, юзбяк, гарагалпаг
2. Гарлуг-харязм йарымгрупу. дилляри.
7. Ъянуб-гярб групу: тцркмян, Азярбайъан, гумуг, гагауз
214 2.Тцрк дилляринин шярги щун будаьы вя тцрк дилляри.
Ы. Уйьур-оьуз дилляр групу. Тцрк диллярини тарихилик бахымындан илк дяфя С.Й.Малов
215
1. Уйьур-тцкцй йарымгрупу. тясниф етмиш вя дюрд група бюлмцшдцр:
Dярслик

Dярслик
2. Йакут йарымгрупу. 1. Ян гядим тцрк дилляри: булгар, уйьур (сары уйьурлар), чуваш,
3. Хакас йарымгрупу. йакут.
ЫЫ. Гырьыз-гыпчаг дилляр групу. 2. Гядим тцрк дилляри: оьуз ( гядим тцрк рун йазысы), тофа, ту-
ва, уйьур (гядим уйьур йазысы), хакас, шор.
Тцрк дилляринин тяснифи тарихи даща гядим дюврлярля (ХЫ ясрля) 3. Йени тцрк дилляри: Азярбайъан, гагауз, кумандин, гыпчаг,
баьлыдыр. Мялумдур ки, ХЫ ясрдя М.Кашьари тцрк тайфаларынын печенег, половес, салар, тцрк, тцркмян, уйьур, юзбяк, ъыьа-
ъоьрафи йерляшмясини ясас эютцряряк онлары тясниф етмишдир. тай, чулум.
И.Н.Березинин, В.В.Радловун (онун бюлэцсцндя мцасир чу- 4. Ян йени тцрк дилляри: башгырд, газах, гарагалпаг, гырьыз, гу-
ваш вя йакут дилляри юз яксини тапмамышдыр) вя Ф.Й.Коршун тяря- муг, ногай, ойрот (Даьлыг Алтай), татар (Казан, Касимов,
финдян верилмиш бюлэцляр ъоьрафи яламятляря ясасланмыш, дюрд дил Мишар, Гярби Сибир), чуваш, йакут.
аилясиня бюлцнмцшдцр. Н.А.Баскаков тцрк дилляринин фонетик, лексик вя грамматик
А.Н.Самойлович илк дяфя олараг ъоьрафи яламятляря фонетик- хцсусиййятлярини нязяря алараг сонралар бцтцн тцркологлар тяря-
l Тцрк дилляринин тяснифи вя эенеоложи бюлэцсц

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


грамматик яламятляри дя ялавя едяряк тцрк диллярини тясниф ет- финдян ряьбятля гаршыланмыш бир бюлэц вермишдир. О, тцрк дилляри-
мишдир. ни тарихилик бахымындан да изляйяряк ики бюйцк група бюлмцшдцр:
Б. Чобанзадя “Тцрк-татар лисаниййятиня мядхял” адлы ясярин- 1) гярби щун групу дилляри; 2) шярги щун групу дилляри.
дя тцрк диллярини Урал-Алтай дилляри аилясинин бир будаьы щесаб ет- Н.А.Баскаков гярби щун групуна дюрд дил аилясини дахил ет-
мишдир. Вя бурайа ашаьыдакы дилляри аид етмишдир: мишдир:
1) йакут; 2) алтай; 3) телеут; 4) гумандин; 5) Йенисей тцркля- 1. Булгар групу: гядим булгар, гядим хязяр вя чуваш дилля-
ри; 6) урйанхай; 7) барабин; 8) гырьыз; 9) ногай; 10) гумуг; 11) ри.
гарачай; 12) башгырд; 13) сарт; 14) юзбяк; 15) тцркмян; 16) ос- 2. Оьуз групу юз нювбясиндя оьуз-тцркмян (гядим оьуз,
манлы; 17) татар; 18) Азярбайъан; 19) чуваш; 20) щун. тцркмян вя турухмен дилляри), оьуз-булгар (гядим пече-
Ъоьрафи яламятляр ясасында тцрк дилляринин ян мцкяммял нег, уз вя гагауз дилляри) вя оьуз-сялъуг (сялъуг, гядим
тяснифини В.А. Богородитски вермишдир: османлы, Азярбайъан вя тцрк дилляри) йарымгрупларына бю-
1. Шимал-шярг групу: йакут, тува вя каракас дилляри. лцнцр.
2. Хакас (Абакан) групу: хакас дили вя диалектляри. 3. Гыпчаг групу. Бу група цч йарымгруп дахилдир: гыпчаг-по-
3. Алтай групу: алтай, телеут, кумандин, гара татарлар, шор дил- ловетс (гядим гыпчаг, куман вя йа половетс, караим, га-
ляри. рачай-балкар, Крым татарлары вя гумуг дилляри), гыпчаг-бул-
4. Гярби-Сибир групу: чулум, барабин, тцмен, Тобол татарлары. гар (Гызыл Орда ядяби дил, башгырд вя татар дилляри) вя гып-
чаг-ногай (ногай, гарагалпаг, газах вя юзбяк дилинин диа- тцркмян), гярб тцркляри (юзбяк, Хивя тцркляри), шярг тцркля-
лектляри) йарымгруплары. ри (Кашьар, комул, Турфан, таранъы), шимал тцркляри (алтай,
4. Карлуг групу. Карлуг-уйьур вя карлуг-харязм йа- Абакан, сойон, урйанхай), гыпчаг тцркляри (гырьыз, Казан
рымгрупларына бюлцнян бу дил аилясиня бир нечя гядим (Га- татарлары, башгырд, караим).
216 раханлылар дювлятинин дили, карлуг-харязм дили, Гызыл Орда- Тцрк дилляринин тяснифиндя Бангуоьлу, Р.Арат вя Менгесин
нын (шярги) дили, ъыьатай вя гядим юзбяк дилляри) вя ики мц- дя зящмяти олмушдур.
217
асир дил (юзбяк вя йени уйьур дилляри) дахил едилир. Алман тядгигатчысы Г.Дюрферин бюлэцсц дя диггяти ъялб едир.
Dярслик

Dярслик
Шярги щун групуна ики бюйцк дил аиляси—уйьур-оьуз вя гыр- О, Азярбайъан дилинин бир шивяси олан халачъаны (Иранда йашайан)
ьыз-гыпчаг дилляри аиляси дахил едилир. Уйьур-оьуз аилясиня цч дил тцрк дилляринин мцстягил голу щесаб едир.
групу дахил олур: уйьур-тукйуй (Орхон-Йенисей абидяляринин ди- Дюрфер тцрк диллярини беля груплашдырыр:
ли-гядим оьуз дили, гядим уйьур дили, тува вя каракас дилляри), йа- 1) Чуваш дили, 2) Йакут дили, 3) Оьуз групу дилляри, 4) Гып-
кут (йакут дили) вя хакас (хакас, шор, камасин, кцйерик, чулум - чаг групу дилляри, 5) Уйьур групу дилляри, 6) Ъянуби Сибир тцрк
татар дилляри) групу. дилляри групу вя 7) Халач групу.
Гырьыз-гыпчаг групуна ися гядим гырьыз, алтай вя гырьыз дил- Тцрк дилляринин йайылдыьы ареаллар цзря дя тяснифи олмушдур.
ляри дахил едилир. Мясялян, тцрк дилляринин ъянуб-гярб ареалы: Азярбайъан дили,
Исвечряли ясир забит И. Страленберг Волгабойунда вя Сибирдя тцрк дили, тцркмян дили, гагауз дили, Крым-татар дили; тцрк дилляри-
йашайан тцркдилли халглары татар адландырмышдыр. Тцрк диллярини та- нин ъянуб-шярг ареалы: юзбяк дили, уйьур дили, газах дили, гырьыз
тар ады иля адландыран алимлярдян бири дя Данимарка алими дили, гарагалпаг дили; тцрк дилляринин шимал-гярб ареалы: татар ди-
Р.Раск олмушдур. О, урал-алтай нязяриййясини инкишаф етдиряряк ли, башгырд дили, караим дили, чуваш дили; тцрк дилляринин Шимали
l Тцрк дилляринин тяснифи вя эенеоложи бюлэцсц

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


бурайа гренланд, Шимали Африка, Асийа, Авропа вя Гафгаз дилля- Гафгаз ареалы: ногай дили, кумык дили, гарачай-балкар дили; тцрк
рини дя дахил етмиш, онлары Искит дилляри адландырмышдыр. дилляринин Сибир ареалы: алтай дили, тува дили, хакас дили; тцрк дил-
М.Миллер Урал-Алтай дилляри групуна йухарыда гейд олунан- ляринин Узаг Шярг ареалы: йакут дили.
лардан ялавя Сийам, Тибет, Ъянуби щинд вя Малай Архипелаьы Бу бюлэц гисмян юзцнц доьрултса да, там шякилдя тцрк дилля-
диллярини дя дахил едяряк Туран дилляр групу йаратмышдыр. рини тясниф едя билмир. Она эюря ки, ареаллар цзря бюлэц ъоьрафи
Ъоьрафи яламятляр ясасында тцрк диллярини алман дилчиси В.Шотт яламятляр принсипиня ясасланыр. Бундан башга, бурада тцрк дилля-
ийирми бир група, фин алими Г.Рамстедт (1917-ъи илдя) алты група ринин бязиси (мясялян, сары — уйьур дили, салар дили, Барабин татар-
бюлмцшдцр. Тцрк диллярини ъоьрафи яламятляр ясасында маъар тяд- ларынын дили) бюлэцдян кянарда галыр. Ейни заманда бурада фоне-
гигатчысы Л.Лиэети (1911) дя тясниф етмишдир. тик, лексик, грамматик уйьунлуглар да там нязяря алына билмир.
Тцрк дилляринин тарихилик бахымындан тясниф олунмасында Тцрк дилляринин кечдийи тарихи йолу вя онун лексик, грамма-
Грюнберг щеч дя аз рол ойнамамышдыр. О, тцрк диллярини цч груп- тик, фонетик гурулушундакы хцсусиййятляри нязяря алмагла ашаьы-
да ъямляшдирмишдир: дакы кими тясниф етмяк даща мягсядяуйьундур:
1) Гядим тцркъя: Орхон (эюй тцркляр), уйьурлар; 2) Орта
тцркъя: Кашьар (Гараханлы), ъыьатай, куман, гядим ос- Оьуз групу дилляри:
манлы. Азярбайъан дили, тцрк дили, тцркмян дили, гагауз дили, Ахысга
3) Йени тцркъя: ъянуб тцркляри (османлы, Азярбайъан, (Месхети) тцркляринин дили, Балкан тцркляринин дили.
дя Русийада тцрк дилляриня аид чох бюйцк ишляр эюрцл-
Гыпчаг групу дилляри: мцшдцр. Анъаг бунларын сырасында лцьятчиликля баьлы олан
Н.Ашмаринын (“Словарь чувашского языка”) лцьятини
Газах дили, гарагалпаг дили, гырьыз дили, алтай дили, ногай дили,
вя “Древнетюркский словарь” лцьятини хцсуси олараг
Крым-татар дили. гейд етмяк лазымдыр.
218 Булгар групу дилляри: Казан-татар дили, башгырд дили, гара-
Йери эялмишкян гейд едяк ки, ХХ ясрдя тцрк дилля- 219
ринин тарихи, тцрк дилляринин фонетикасы, лексикасы, диалекто-
чай-балкар дили, гумуг дили, караим дили. лоэийасы, грамматик гурулушу сащясиндя апарылмыш тяд-
Dярслик

Dярслик
Карлуг-уйьур групу дилляри: гигатларда милли тцркологларын бюйцк хидмятляри олмуш-
юзбяк дили, йени уйьур дили, сары-уйьур дили, салар дили. дур.
Тцрк дилляринин, тцрколожи мясялялярин юйрянилмяси-
ня Алманийада (В.Банг, К.Брокелман Барбара Фле-
Уйьур-оьуз групу дилляри: тува дили, тофалар (каракас) дили, минг, Г.Дюрфер вя с.), Румынийада (ВЛ. Дримба, А.
хакас дили, шор дили, Барабин татарларынын дили, Чулым татарларынын ди- Ъяфяр, И.Зийяддин вя с.), Полшада (А.Зайончковски,
ли. Т.Ковалски вя с.), Маъарыстанда (Й.Немет, Л.Лиэети,
Л.Рошани вя с.), Болгарыстанда (Г.Гылыбовун, М.Молло-
Чуваш вя йакут групу дилляри: ва вя с.), Тцркийядя (Р.Арат, Б.Аталай, О.А.Аксой,
Н.Оркун, Тящсин Бангуоьлу, Мящяррям Ерэин вя с.),
чуваш дили, йакут дили.
Финландийада (М.Кастрен, Г.И.Рамстедт, М.Ресенен вя
с.) эцълц мараг олмушдур. Бундан башга, тцрк дилляри,
Гейд: Тцрк дилляринин тядгиги вя юйрянилмясиндя мцхтялиф юл-
тцрколоэийа мясяляляри Йапонийада, Исвечдя, Норвеч-
кялярин тцркологларынын бюйцк ролу олмушдур. Бунларын
l Тцрк дилляринин тяснифи вя эенеоложи бюлэцсц

дя, Франсада, Данимаркада, Италийада, Пакистанда,

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ян характерикляринин адыны вя ясярлярини, щансы юлкянин
Америкада, Инэилтярядя, Австрийада вя диэяр йерлярдя
тцркологлары олмаларыны хцсуси олараг нязярдян кечир-
тядгиг олунур.
мяк лазымдыр. Бу мянада тцрк дилляринин юйрянилмясин-
дя Русийа тцркологларынын хидмяти данылмаздыр. Русийа-
да бу истигамятдя олан ишляр ХВЫЫЫ ясрдян башланмышдыр.
ХВЫЫЫ ясрдя тцрк дилляриня аид олан абидялярин тядгигин-
дя И.Т.Страленбергин, Г.Миллерин, И.Фишерин бюйцк зящ-
мяти олмушдур. ХЫХ ясрдян башлайараг Русийада тцрк
дилляринин грамматик гурулушунун тядгиги иля баьлы хей-
ли арашдырмалар апарылмышдыр. Мясялян, И.Гигановун
“Татар дилинин грамматикасы” (Казан, 1801), М.Казым
бяйин “Тцрк-татар дилинин грамматикасы” (Казан, 1839;
1846), П.Мелиоранскинин “Газах-гырьыз дилинин гыса
грамматикасы” (Ы, ЫЫ, СПБ., 1894-1897) вя с. ясярляр хц-
суси ящямиййят дашымышдыр. ХЫХ ясрдя лцьятшцнаслыг са-
щясиндя В.В.Радловун йаздыьы дюрд ъилдлик “Опыт сло-
варья тюркских наречий” ясяри ян гиймятли ясяр кими
тцрколоэийа сащясиндя мцщцм йер тутмушдур. ХХ ясрдя
220 221
Dярслик

Dярслик
Яксяр тцркологлар “Оьуз” сюзц-
нц гябиля, тайфа мянасыны билдирян
ок // оь вя кямиййят билдирян -уз щис-
сяляриндян ибарят олдуьуну гейд
едирляр.
Тцрколоэийада оьузларын тцрк дилляринин гядим, орта вя йени ьаларыны, онгонларыны беля вермишдир1:
дюврляриндя мювъуд олмасы барядя дяйярли мялуматлар вардыр.
Оьуз ады илк дяфя Орхон-Йенисей йазылы абидяляриндя ишлянмиш- Ы-БОЗУГЛАР
дир. М.Кашьари “Дивани лцьят-ит-тцрк” ясяриндя оьузларын 22 Йашъа бюйцк олан цч гардаша Оьуз Бозуг ады вермишди. Иргыл
222 бойдан ибарят олдуьуну вя щяр бир бойун дамьасыны эюстярмиш- Хоъа онларын оьулларынын щяр бириня айрыъа айама вя ад вермиш-
дир. Онун гейдя алдыьы оьуз тайфалары ашаьыдакылардыр: ди. Онларын гябилясиндян олан щяр кяс бу айама вя бой адлары иля
223
адланырды.
Dярслик

Dярслик
1) Кынык 12) Карабюлцк
2) Кайыь 13) Алкабюлцк
Щамысындан бюйцк олан Эцн ханын ювладлары:
3) Байундур 14) Иэдир
Биринъи- Гайы; адынын анламы—мющкям демякдир;
4) Ива//Йива 15) Цряэир//Йцряэир
Дамьасынын ишаряси-
5) Сальур 16) Тотырка
Онгону-аь шащин,
6) Яфшар 17) Улайынтулуь
Ят пайы (цлцшц) - арха айаьын саь балдыры.
7) Бектили 18) Тюкяр
8) Бцьдцз 19) Печенек
Икинъи-Байат; адынын анламы—дювлятли вя немяти бол олан де-
9) Байат 20) Чувалдар
мякдир;
10) Йазьыр 21) Чепни
Дамьасынын ишаряси-
11) Еймцр 22) Чаруклуь
Онгону-аь шащин;
Оьуз бойларынын щяр биринин мянасы да вар. Мясялян, Кайы Ят пайы (цлцшц) - арха айаьын саь балдыры

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


“мющкям”, Байат “дювлятли”, Алка “евли, уьурлу”, Яфшар “ов
щявяскары”, Иэдир “гящряман”, Кызык “гцввятли” вя с. Цчцнъц-Алкаравлы; адынын анламы—щарайа эется уьур газанан
Ябцлгази хан Хивяли Оьузларын 24 тайфадан ибарят олдуьуну (арзу едилян шяхс);
иряли сцрцр. О, “Шяъярейи-тяракямя” ясяриндя гейд едир ки, эуйа Дамьасынын ишаряси-
Оьуз ханын 6 оьлу, онларын щяр биринин ися 4 оьлу олмушдур. Де- Онгону-аь шащин;
мяли, оьуз бойларынын сайы 24-дцр. Ябцлгази хан Хивяли оьузлары Ят пайы (цлцшц) - арха айаьын саь балдыры.
l Оьуз групу тцрк дилляри

ики група айырмышдыр: 1) Бозок; 2) Цчок. О, биринъи група оьузун


Эцнхан, Айхан вя Йулдузхан адланан оьулларыны, икинъи група Дюрдцнъц - Гара-уйли; адынын анламы—гара алачыглы (чадырлы);
ися Эюйхан, Даьхан, Дянизхан адланан цч оьлуну дахил етмиш- Дамьасынын ишаряси -
дир. Онгону-аь шащин;
Ряшидяддин дя Бозокун (Эцнхан, Айхан, Йулдузхан) вя Ят пайы (цлцшц)-арха айаьын саь балдыры.
Цчокун (Эюйхан, Даьхан, Дянизхан) тюрямяляри олдуьуну
гейд едир. О, бу 6 ювладын щяр биринин 4 ювлады олдуьуну да сюй-
ляйир. Беляликля, Ряшидяддиня эюря дя Оьузун ювладларынын сайы ___________
24 олмушдур. 1. Бах: Ряшидяддин. Оьузнамя (Анадолу тцркъясиндян Азярбайъан дили-
ня чевирян И.М.Османлы). Бакы, 2003, с. 54-60.
Ряшидяддин Бозокун вя Цчокун тюрямялярини, онларын дам-
Оьуз ханын икинъи оьлу Ай ханын ювладлары:
Биринъи - Йазыр; адынын анламы—йяни чох вилайятляр онун тяря- Цчцнъц-Бекдили; адынын анламы—улу адамларын сюзц кими щюр-
финдя олаъагдыр; мятли;
Дамьасы - Дамьасы-
Онгону-гартал; Онгону-таушанъыл (довшанъыл);
224 Ят пайы (цлцшц) - арха айаьыын саь буду Ят пайы (цлцшц)-саь бюйцр.
225
Дюрдцнъц-Гыргын; адынын анламы—юзц улу вя йемяйи бол ола-
Dярслик

Dярслик
Икинъи-Дюкяр; адынын анламы—топланмаг наминя; ъаг;
Дамьасы - Дамьасы-
Онгону-гартал; Онгону-таушанъыл (довшанъыл);
Ят пайы (цлцшц)-арха айаьын саь буду. Ят пайы (цлцшц)-саь бюйцр.

Цчцнъц-Додурьа; адынын анламы—юлкяляр фятщ едян вя ганун


йарадан;
ЫЫ-УЧУГЛАР
Дамьасы -
Йашъа кичик олан цч гардашы Оьуз сол гол олараг мцяййянляш-
Онгону-гартал;
дирмиш вя онларын адыны Учуг гоймушду.
Ят пайы (цлцшц) - арха айаьын саь буду.
Иргыл Хоъа онларын щяр бириня айры-айры айамалар верди.
Дюрдцнъц-Йапарлы; адынын анламы—(ялйазмаларын щамысында
адын мянасы йазылмамышдыр); Оьуз ханын дюрдцнъц оьлу Эюк ханын ювладлары:

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Дамьасы- Биринъи-Байындыр; адынын анламы—щямишя боллуг ичиндя олан;
Онгону-гартал; Дамьасы-
Ят пайы (цлцшц)-арха айаьын саь буду. Онгону-шунгар;
Ят пайы (цлцшц)-габаг айаьын сол голу.
Оьуз ханын цчцнъц оьлу Йулдыз (Улдуз) ханын ювладлары:
Биринъи-Авшар, адынын анламы—ишиндя дирибаш вя чевик, овчулу- Икинъи-Беченя; адынын анламы—йахшы ишляр эюрян;
l Оьуз групу тцрк дилляри

ьа вя гартала щявясли; Дамьасы-


Дамьасы - Онгону-шунгар;
Онгону - таушанъы (довшанъыл); Ят пайы (цлцшц)-габаг айаьын сол голу.
Ят пайы (цлцшц) - саь бюйцр.
Цчцнъц-Чавулдур; адынын мянасы—намуслу, чохдан шющрят
Икинъи- Гызыг; адынын анламы—рущ йцксяклийи олан вя ганунун газанмыш;
ъиддилийини горуйан; Дамьасы-
Дамьасы- Онгону-шунгар;
Онгону-таушанъыл (довшанъыл); Ят пайы (цлцшц)-габаг айаьын сол голу
Ят пайы (цлцшц) - саь бюйцр.
Дюрдцнъц-Чябни; адынын анламы—бащадыр, щарада дцшмян
эюрся, дярщал дюйцшя атылан; Икинъи-Бцкдцз; адынын анламы—щяр кяся табе олур вя хидмят
Дамьасы- едир;
Онгону-шунгар; Дамьасы-
Ят пайы (цлцшц) - габаг айаьын сол голу. Онгону-эярэинъяк (чакыр);
226 Ят пайы (цлцшц)-арха айаьын сол буду.
227
Оьуз ханын бешинъи оьлу Таг (Даь) ханын ювладлары:
Dярслик

Dярслик
Биринъи-Салур; адынын анламы—щара эется гылынъы вя топпузу Цчцнъц-Йыва; адынын анламы—йцксяк дяряъяли олан демякдир;
щярякятдя олан; Дамьасы-
Дамьасы- Онгону-эярэинъяк (чакыр);
Онгону-цьи (гуш адыдыр - Б.Х.); Ят пайы (цлцшц)-арха айаьын сол буду.
Ят пайы (цлцшц)-бел сцмцйц.
Дюрдцнъц-Гыныг; адынын анламы—язиз олан демякдир;
Икинъи-Еймир; адынын анламы—варлыларын варлысы вя мярщямятли;
Дамьасы-
Дамьасы-
Онгону-эярэинъяк (чакыр);
Онгону-цьи;
Ят пайы (цлцшц) - арха айаьын сол буду.
Ят пайы (цлцшц)-бел сцмцйц.
Оьуз групу тцрк дилляринин диэяр гощум тцрк дилляриндян
Цчцнъц-Алайунтлы; адынын анламы—йахшы вя чох атлары (ала)
олан; фяргли юзцнямяхсус фонетик, лексик, морфоложи-грамматик хцсу-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Дамьасы; сиййятляри вардыр. Бу груп диллярдя ашаьыдакы сяъиййяви фонетик
Онгону-цьи; хцсусиййятляр юзцнц эюстярир:
Ят пайы (цлцшц) - бел сцмцйц. 1) Оьуз групу тцрк дилляриндя 8-9 саит вар;
2) Оьуз групу тцрк дилляриндя кар вя ъинэилтили самитляр фяргля-
Дюрдцнъц-Цряэир (Црцэцр); адынын анламы—ъомярд вя щями- нир;
шя йахшы иш эюрян; 3) Сюзцн яввялиндя г самити мцшащидя олунур. Мясялян, гол,
l Оьуз групу тцрк дилляри

Дамьасы- гуъаг, газ, гар, гонаг, гара вя с.;


Онгону-цьи; 4) Оьуз групу тцрк дилляриндя сюз сонунда ь самити мцшащидя
Ят пайы (цлцшц)-бел сцмцйц. олунур. Мясялян, даь, саь, йаь, аь, боь вя с.;
5) Оьуз групу тцрк дилляриндя йюнлцк щалда г цнсцрц мцщафи-
Оьуз ханын алтынъы оьлу Тенгиз (Дяниз) ханын ювладлары: зя олунмур. Мясялян, евя, кцчяйя, баьа вя с.;
Биринъи-Йигдыр (Игдыр) адынын анламы—бащадыр, улу, шяряфли де- 6) Додаг ащянэи ясасян эюзлянилир. Мясялян, эюзлцк, сцрц-
мякдир; нцр, эцндцз, сюкцк вя с.;
Дамьасы- 7) Й самити сюзцн яввялиндя дцшя билир. Мясялян, йит-ит, йц-
Онгону-эярэинъяк (чакыр); ряк-цряк, йцзцк-цзцк, йил-ил вя с.;
Ят пайы (цлцшц) - арха айаьын сол буду. 8) Сюзцн яввялиндя бязян б самити дцшцр. Мясялян, бол-ол;
9) Оьуз групу тцрк дилляриндя б-в явязлянмяси мювъуддур. Яряб мяншяли сюзляр оьуз групу тцрк дилляриндя ХХ ясрин 20-
Мясялян, бармаг-вармаг, бер-вер вя с. ъи илляриня гядяр дярин кюк салмышдыр. Щямин дюврдян башлайа-
Оьуз групу тцрк дилляринин ашаьыдакы морфоложи-грамматик раг оьуз групу тцрк дилляринин лцьят тяркибиндя рус вя авропа
хцсусиййятляри дя вардыр: мяншяли сюзляр юзцня йер алмаьа башламышдыр. Мясялян: еталон,
228 1) Йийялик щалын -ын4, -нын4 вя тясирлик щалын -ы4, -ны4 морфоложи естетика, етика, епилог, кафедра, команда, контракт, корпус,
эюстяриъиляри вардыр. техника, партийа, кино, киномеханик вя с.
229
2) Йюнлцк щал шякилчиси кими -а, -я// -йа, -йя шякилчиляри ишлянир. Оьуз групу тцрк дилляринин лцьят тяркибиндя фарс мяншяли сюз-
Dярслик

Dярслик
Щалбуки бязи тцрк дилляриндя -га//-ге// -ка// -ке шякилчиля- ляр дя мювъуддур. Бунлар ики йеря айрылыр:
ри йюнлцк щалын морфоложи эюстяриъисидир. 1) Щазырда Оьуз групу тцрк дилляриндя ишлянянляр:
3) Оьуз групу тцрк дилляриндя -ан// -ян шякилчиси фели сифят шякил- 2) Оьуз групу тцрк дилляриня аид мянбялярдя, классиклярин
чисидир. Бязи тцрк дилляриндя бунун явязиня -ьан// йарадыъылыьында ишлянянляр.
-ьен шякилчиси ишлянир. 1) Щал-щазырда оьуз групу тцрк дилляриндя ишлянянляр: руз-
4) Оьуз групу тцрк дилляриндя -маг// -мяк мясдяр шякилчиси эар, бичаря, ращат, пянащ, пярваня, пярэар, нишан, хош, пяр-
эениш йайылмышдыр. Бу шякилчи бязи тцрк дилляриндя -гу// сянэ вя с.
-ьу формасы иля ишлянир. 2) Оьуз групу тцрк дилляриня аид мянбялярдя, классиклярин
5) Оьуз групу тцрк дилляриндя -асы// -яси, -малы// -мяли, йарадыъылыьында ишлянянляр: пцратяш (одлу), пайдар (даими), пиш-
-мыш4,-аъаг2 шякилчиляри фели сифят формаларынын эениш йайыл- дяст (ъялд), пейьам (хябяр), пяривяш (пяри кими) вя с.
дыьыны ифадя едя билир. Азярбайъан, тцркмян, гагауз дилляриндян фяргли олараг тцрк
6) Оьуз групу тцрк дилляриндя иди, имиш, ися кюмякчи фелляри эе- дилляринин лцьят тяркибиндя авропа мяншяли сюзляр вар: конгре

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ниш шякилдя ишлянир. (гурултай), проже (лайищя), крават (галстук), банйо (щамам),
7) Фелин заман шякилчиляриндя Азярбайъан, тцрк вя гагауз дил- гарсон (хидмятчи) вя с.
ляриндян фяргли олараг тцркмян дилиндя нягли кечмишин Оьуз групу тцрк дилляриня Азярбайъан, тцрк, тцркмян, га-
-мыш шякилчиси йериндя -ан, -ен шякилчиси ишлянир: йазылан, гауз, Ахысга (Месхети) вя Балкан тцркляринин дили дахилдир.
дейилян вя с. Бу шякилчи анъаг ЫЫЫ шяхсдя ишлянир.
Оьуз групу тцрк дилляринин лцьят тяркибинин ясас щиссясини Гейд: Ахысга (Месхети) тцркляринин дилляри дя мцстягил дил ол-
l Оьуз групу тцрк дилляри

магла, оьуз групу тцрк дилляриня дахилдир. Индийя гядяр


тцрк мяншяли сюзляр тяшкил ется дя,алынма сюзляр сырасында яряб,
бу дилин мцстягил дил олмасы барядя фикир олмамышдыр.
фарс, славйан вя авропа сюзляриня дя раст эялмяк олур. Лакин сон дюврлярдя бу дилин мцстягил дил кими тядгиг
Оьуз групу тцрк дилляринин лцьят тяркибиндяки яряб мяншяли олунмасы иля дя гаршылашырыг.
сюзлярин бир гисми эцндялик щяйат тярзиндя мящсулдар шякилдя иш-
лянир. Мясялян: яййам, мцбаряк, истисмар, тягсир, мяскян,
мцалиъя, мцайиня, елан, мяна, тямир, мцнасиб вя с.
Яряб мяншяли сюзлярин бир гисми ися оьуз групу тцрк диллярин-
дя классиклярин йарадыъылыьында ишлянмишдир. Мясялян: иршад (доь-
ру йол эюстярмя), тясядцр (боша кечмя), вифаг (уйьунлуг), иъа-
тят (ъаваб вермя) вя с.
ХЫЫЫ ясрдян башлайараг Азярбайъан ядяби дилинин тяшяккц-
лцндя ЫЫ бир мярщяля башламышдыр. Щяля бу дювря гядяр Г.Тябри-
Азярбайъан дили зинин, Я.Хяганинин, Н.Эянъявинин вя фарсъа йазан диэяр сянят-
карларын йарадыъылыьында Азярбайъан дцшцнъя тярзи иля йанашы,
230 Азярбайъан сюзляри дя ишлянмишдир. Ширваншащ Ахситанын “Лейли
вя Мяънун” поемасыны тцркъя (Азярбайъанъа) дейил, фарсъа йаз-
231
Бизим ерадан яввял Азярбайъан яразисиндя тцркдилли
маьыны Н.Эянъявидян тяляб етмяси ядяби бир фактдыр. Бу щадися-
Dярслик

Dярслик
халглар мяскян салмыш вя йашамышлар. Бу яразидя булгар, хя-
дян Н.Эянъявинин “Бейниня ган вурмасы, додаьы ясмяси” фик-
зяр, сувар, авар, гыпчаг, оьуз етнослары абориэен олмушлар.
ри бир даща Азярбайъан дилинин о дюврдя эцълц олмасыны эюстярир.
Даща сонралар VII-VIII ясрлярдя тцркдилли халгларын вя ХЫ
“Китаби-Дядя Горгуд” дастаны, И.Щясяноьлунун йарадыъылыьы,
ясрдя сялъугларын ахыны иля бу яразилярдя тцрклярин доминант
“Ящмяд Щярами” дастаны вя диэярляри о дюврдя Азярбайъан ди-
ролу даща да эцълянмишдир.
линин фяалиййят эюстярдийини сцбцт едир. Йери эялмишкян гейд
едяк ки, Г.Бцрщаняддинин, И.Нясиминин, М.Фцзулинин вя диэяр-
Гейд: Ряшидяддинин “Оьузнамя”синдя Азярбайъан вилайятин- ляринин йарадыъылыьы да гядим Азярбайъан дилини сяъиййяляндирян
дян бящс олунмагла йанашы, бу сюзцн щансы анламда ол- абидялярдир.
масындан да данышылыр. “Оьузнамя”дя йазылыр: “Орада
Азярбайъан дили Азярбайъан Республикасынын дювлят дилидир.
олдуьу вахт (Оьузун Азярбайъан вилайятиндя олдуьун-
дан данышылыр - Б.Х.) бир эцн щяр кясин топланыб, бир ятяк Сон мялумата эюря, дцнйада 51 милйондан чох азярбайъанлы
торпаг эятиряряк бурада бир тяпя дцзялтмялярини ямр ет- йашайыр. Онун 8 милйон 300 мини Азярбайъан Республикасында,
ди. Юнъя юзц бир ятяк торпаг эятириб тюкдц. Шяхсян юзц йердя галанлары ися дцнйанын мцхтялиф юлкяляриндя мяскунлаш-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


торпаг тюкдцйц цчцн бцтцн ясэярляр дя бир ятяк торпаг мышдыр. Дцнйа юлкяляриндя йашайан азярбайъанлыларын сайы ашаьы-
эятириб тюкдцляр. Бюйцк бир тяпя олду. Бу тяпянин адына дакы кими мцяййян олунмушдур:
Азярбайъан дедиляр.
1) АБШ - 100 000 няфяр
[“Азяр” тцркъя “йцксяк” демякдир, “байъан”
2) Австралийа - 8000 няфяр
да “зянэинлярин улуларын” йери анламындадыр. Бу юлкя
бу шякилдя мяшщур олду. Бу эцн дя Азярбайъан демя- 3) Австрийа - 10 000 няфяр
4) Албанийа - 12 000 няфяр
l Оьуз групу тцрк дилляри

ляринин сябяби будур.]”1


5) Арэентина - 12 000 няфяр
Чох эцман ки, азярбайъанлыларын ХЫЫЫ ясря гядяр йазысы, йа- 6) Ялъязаир - 260 000 няфяр
зылы ядяби дили вя ялифбасы олмушдур. Лакин бу яразийя мцхтялиф 7) Яфганыстан - 450 000 няфяр
истигамятлярдян олан таланлар, басгынлар Азярбайъана аид мян- 8) Бангладеш - 175 000 няфяр
бялярин изини итирмишдир. Хцсусиля, яряб ишьалчыларынын мадди-мя- 9) Белчика - 13 000 няфяр
дяниййят абидяляримизи мящв етмяляри Азярбайъан дилинин тарихи 10) Бирма - 8000 няфяр
11) Болгарыстан - 65 000 няфяр
иля баьлы бир чох дяйярли мялуматлары ялимиздян алмышдыр.
12) Бразилийа - 75 000 няфяр
___________ 13) Бутан - 1500 няфяр
1. Ряшидяддин. Оьузнамя. Бакы, 2003, с.31. 14) Бюйцк Британийа - 170 000 няфяр
15) Маъарыстан - 27 000 няфяр 51) Кечмиш Йугославийа - 6000 няфяр
16) Йунаныстан - 13 000 няфяр 52) Йапонийа - 10 000 няфяр
17) Данимарка - 6000 няфяр 53) Украйна - 500 000 няфяр
18) Мисир - 900 000 няфяр 54) Беларус - 7000 няфяр
19) Индонезийа - 44 000 няфяр 55) Русийа Федерасийасы - 3 000 000 няфяр
232 20) Иорданийа - 450 000 няфяр 56) Юзбякистан - 60 000 няфяр 233
21) Ираг - 1 000 000 няфяр 57) Газахыстан - 100 000 няфяр
Dярслик

Dярслик
22) Иран - 30 000 000 няфяр 58) Эцръцстан - 600 000 няфяр
23) Щиндистан - 300 000 няфяр 59) Литва - 2000 няфяр
24) Ирландийа - 4 000 няфяр 60) Молдова - 5000 няфяр
25) Испанийа - 14 000 няфяр 61) Латвийа - 4000 няфяр
26) Италийа - 33 000 няфяр 62) Гырьызыстан - 16 000 няфяр
27) Йямян Яряб Республикасы - 62 000 няфяр 63) Таъикистан - 14 000 няфяр
28) Канада - 170 000 няфяр 64) Тцркмянистан - 4500 няфяр
29) Чин - 30 000 няфяр 65) Естонийа - 300 няфяр
30) Кцвейт - 19 000 няфяр 66) Азярбайъан Республикасы - 9 000 000 няфяр
31) Малта - 25 няфяр
32) Мексика - 27 000 няфяр Азярбайъан дилиндя 9 саит вя 23 самит вардыр. Азярбайъан
33) Монголустан - 5000 няфяр йазысы Х ясрдян 1929-ъу иля гядяр яряб ялифбасы иля апарылмышдыр.
34) Норвеч - 50 000 няфяр 1930-1940-ъы иллярдя латын графикалы ялифбадан истифадя олунмуш-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


35) Бирляшмиш Яряб Ямирлийи - 55 000 няфяр дур. Азярбайъан йазысы 1940-1991-ъи иллярдя кирил ялифбасында йа-
36) Оман - 19 000 няфяр зылмышдыр. 1947-ъи илдя кирил ялифбасында илк ислащат апарылмышдыр.
37) Пакистан - 650 000 няфяр Бу ялифбадан ц щярфи ислащ олунмушдур. Нятиъядя цех, цемент
38) Полша - 12 000 няфяр кими сюзляр сех, семент шяклиндя йазылмышдыр. Даща сонра 1958-
39) Португалийа - 7000 няфяр ъи илдя икинъи ислащат апарылмышдыр. Кирил ялифбасындакы я, ю, э, й
40) Румынийа - 45 000 няфяр
l Оьуз групу тцрк дилляри

щярфляри дяйишдирилмишдир. 1991-ъи илдян сонра латын графикалы ялиф-


41) Сяудиййя Ярябистаны - 40 000 няфяр ба йенидян бярпа олунмушдур.
42) Сурийа - 95 000 няфяр 1992-ъи илин декабр айында Милли Мяълисдя дювлят дили мяся-
43) Судан - 17 000 няфяр
ляси мцзакиря олунмуш вя Азярбайъан дювлят дилинин тцрк дили ад-
44) Тцркийя - 3 000 000 няфяр
ландырылмасы барядя гярар гябул едилмишдир. 1995-ъи ил Конститу-
45) Финландийа - 12 000 няфяр
сийасында гябул олунмушдур ки, Азярбайъан Республикасынын
46) Франса - 70 000 няфяр
дювлят дили Азярбайъан дилидир.
47) Алманийа - 300 000 няфяр
Йазылы мянбялярдя бу дилин ады бязян тцрк, бязян татар, бя-
48) Чехийа - 2000 няфяр
49) Словакийа - 2000 няфяр зян ися Азярбайъан ады иля адланмышдыр. 1918-ъи илдя Азярбай-
50) Исвеч - 2000 няфяр ъан Халг Ъцмщуриййяти щюкумятинин гярары иля дювлят дили тцрк
дили елан олунмушдур. 1937-ъи илдя гябул олунмуш конститусийа- 7) Азярбайъан дилиндя сюз яввялиндя эялян г самити башга
да дювлят дили щаггында маддя олмамышдыр. 1956-ъы илдя Азяр- тцрк дилляриндя к-йа кечир. Мясялян, габа-каба, гялб-калб,
байъан Республикасынын Али Совети 1937-ъи ил конститусийасына гала-кала, галын-калын, ган-кан, гайа-кайа вя с.
Азярбайъан Республикасынын дювлят дилинин Азярбайъан дили ол- 8) Азярбайъан дилиндя сюзцн яввялиндя эялян д самитини баш-
234 масы барядя ялавя етмишдир. 1978-ъи ил конститусийасына Азярбай- га тцрк дилляриндя т самити явяз едир. Мясялян, дабан-та-
ъанын дювлят дилинин Азярбайъан дили олмасы барядя маддя дахил бан, даш-таш, дашлыг-ташлыг, дадсыз-татсыз, дуз-туз вя с.
235
едилмишдир. 1992-ъи илин декабр айында Милли Мяълисдя дювлят ди- 9) Азярбайъан дилиндя сюзцн яввялиндя эялян м самити башга
Dярслик

Dярслик
ли мясяляси мцзакиря олунмуш вя Азярбайъанын дювлят дилинин тцрк дилляриндя б самити иля явяз олунур. Мясялян, мян-
тцрк дили адландырылмасы барядя гярар гябул едилмишдир. 1995-ъи ил бен, мин-бин, минмяк-бинмяк вя с.
Конститусийасында гябул олунмушдур ки, Азярбайъан Республи- 10) Азярбайъан дилиндя сюзцн яввялиндя эялян б самитини бя-
касынын дювлят дили Азярбайъан дилидир. зи тцрк дилляриндя п самити явяз едир. Мясялян, бармаг-
Азярбайъан дили цчцн кар вя ъинэилтили самитлярин ишлянилмяси ся- пармаг, биш-пиш вя с.
ъиййяви щалдыр. Бязи щалларда Азярбайъан дилиндя кар самитляр ъин- 11) Азярбайъан дилиндя сюзцн яввялиндя ы саити ишлянмир. Бязи
эилтиляшир. Мясялян, эет-эедир, юйрят-юйрядир, сюйлят-сюйлядир вя с. тцрк дилляриндя бу саит ишляндийи цчцн Азярбайъан дилиндя-
Азярбайъан дили фонетик ъящятдян оьуз, еляъя дя диэяр тцрк ки и саитиня уйьун эялир. Мясялян, илыг-ылык, илгар-ылгар, ис-
дил групларындан бир сыра хцсусиййятляриня эюря фярглянир: лащ-ыслащ, исрар-ысрар, ишыг-ышыг, ишылты-ышылты вя с.
1) Азярбайъан дили цчцн сюзцн яввялиндя щ самитинин ишлянмя- 12) Азярбайъан дилиндя сюзцн яввялиндя й самити дцшцр. Тцрк
си сяъиййявидир. Мясялян, щюрмяк, щюрцмчяк, щцрмяк, дилляриндя ися сюз яввялиндя бу самит ишлянир. Мясялян, цз-
щюрэц вя с. Бу щал гагауз дилиндя дя юзцнц эюстярир. йцз, цряк- йцрек, ил-йил, улдуз-йулдуз, цзцк-йцзцк вя с.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


2) Тцркмян дилиндян фяргли олараг Азярбайъан дилиндя илкин 13) Азярбайъан дилиндя р самити щеъанын яввялиндя, еляъя дя
узанма щадисяси мцшащидя олунмур. Йяни халис тцркмян- сюзцн яввялиндя ишляня билмядийи цчцн метатеза щадисяси
шяли сюзлярдя саитлярин узанмасы щадисяси йохдур. баш верир. Мясялян, кюрпц-кюпрц, торпаг-топраг, йарпаг-
3) Азярбайъан дилиндя (даща чох алынма сюзлярдя) е саити тцрк йапраг вя с.
дилляриндяки а саитиня уйьун эялир. Мясялян, щейван-щай- 14) Тцрк дилляри цчцн сюз ортасында саитлярин гошалашмасы ся-
ван, щейран-щайран, щейф-щайф, щейрят-щайрат вя с. ъиййяви дейил. Лакин Азярбайъан дилиндя (алынма сюзлярдя)
l Оьуз групу тцрк дилляри

4) Я саити (даща чох алынма сюзлярдя) башга тцрк дилляриндя а саитлярин гошалашмасы мцшащидя олунур. Мясялян, саат, ъа-
саитиня уйьун эялир. Мясялян, тясвир-тасвир, гяссаб-касаб, маат вя с.
тяряф-тараф, гябул-кабул вя с. 15) Азярбайъан дилиндя сюзцн яввялиндя ь самити ишлянмир.
5) Азярбайъан дилиндя (даща чох алынма сюзлярдя) ц саити баш- Анъаг бу самит сюзцн ортасында вя сонунда ишлянир. Мяся-
га тцрк дилляриндя у сатиня уйьун эялир. Мясялян, дцчар- лян: соьан, аьламаг, доь, баь вя с.
дучар, мцнтязям-мунтазам, мцяллим-муаллим, гцсся- 16) Е саити Азярбайъан дилиндя сюзцн илк щеъасында ишлянир: де-
гусса, гцввят-гуввет вя с. йинмяк, йеримяк, кечмяк, чевирмяк вя с. Икинъи щеъада
6) Азярбайъан дилиндя сюз сонунда эялян г самити башга тцрк бу саитин ишлянмяси йалныз эцней, гузей сюзляриндя гору-
дилляриндя к-йа кечир. Мясялян, галмаг-калмак, йазараг- нур.
йазарак вя с.
17) Азярбайъан дилиндя ю саити бир гайда олараг сюзцн илк ще- ня дахил олмушдур. Бу ислащатын мягсяди ядяби дил иля данышыг ди-
ъасында ишлянир: юйрятмяк, юйцнмяк, юлчмяк, эюрмяк ли арасында олан нормалары мцяййянляшдирмяк, яряб-фарс сюзляри-
вя с. Лакин бянювшя, кюнтюй, бцтюв, бцлюв, кюсюв сюзля- ни тцрк дилиндян тямизлямяк, тцрк дилинин графикасында вя орфо-
риндя ю саити икинъи щеъада ишлянир. графийасында ислащатлар кечирмяк олмушдур. Тянзимат ислащаты
236 18) Азярбайъан дилиндя о саитинин йери сюзцн илк щеъасындадыр. дюврцндя мцяййян ишляр эюрцлся дя, йарымчыг ишляр дя галмышдыр.
Лакин бу саит гаров, гашов, гыров, эиров, алов, охлов, Беля ки, сосиал-игтисади щяйатын бцтцн сащялярини ящатя едян
237
аров сюзляриндя икинъи щеъада ишлянир. “гярбляшмя” мейли тцрк дилиня чохлу авропа мяншяли, хцсусиля,
Dярслик

Dярслик
Азярбайъан дилинин лцьят тяркибиндя дя диэяр тцрк дилляриндян франсыз сюзляринин гарышмасына сябяб олмушдур.
фяргли сюзляр вардыр. Бунлар ашаьыдакылардыр: Тцрк дилинин садяляшмяси уьрунда икинъи ислащат эянъ тцркля-
данышмаг-конушмаг, кянд-кюй, тапмаг-булмаг, ушаг-чо- рин ингилабы (1908) дюврцня аиддир. Бу иллярдя фяалиййят эюстярян
ъуг, гуртармаг-битмяк, ев-ода, аь-бяйаз, эюзлямяк-бекле- “Тцрк дярняйи” журналы (1909) вя “Эянъ гялямляр” (1911) ядя-
мек, назир-бакан, пайыз-кцз вя с. би бирлийи цзвляринин хейли хидмятляри олмушдур. Лакин онлар да
Азярбайъан дилинин лцьят тяркибиндя яряб, фарс, монгол, рус тцрк дилинин бцтцн проблемлярини там щялл едя билмямишляр.
вя авропа мяншяли сюзляр дя вардыр. Тцрк дилинин инкишафында цчцнъц мярщяля Тцркийя Республи-
Азярбайъан дилинин диалект вя шивяляри ъоьрафи яламятляр яса- ка елан олундугдан сонра башланмышдыр. Тцркийя Республика елан
сында дюрд група бюлцнцр: олундугдан сонра (1923) тцрк дилинин инкишафында дюнцш мярщя-
1) Шярг груп диалект вя шивяляри; ляси башланмышдыр. “ Дил ингилабы” ады алтында кечирилян бу ислащат-
2) Гярб груп диалект вя шивяляри; да тцрк дилинин ялифбасы дяйишдирилмиш, яряб графикасындан латын
3) Шимал груп диалект вя шивяляри; графикасына кечилмиш (1928), “османлы дили”, “османлыъа” тер-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


4) Ъянуб груп диалект вя шивяляри. минляри “тцрк дили”, “тцркъя” сюзляри иля явяз олунмушдур. 1929-
ъу илдян тцрк мяктябляриндя яряб вя фарс дилляринин тядриси ляьв
едилмиш,1932-ъи илдя Тцркийя Республикасынын баниси Ататцркцн
тяшяббцсц вя мадди кюмяйи иля “Тцрк Дил Гуруму” йарадылмыш-
Тцрк дили дыр. Бу гурум тцрк дилиндя ислащатларын апарылмасы цчцн нцфузлу
елми тяшкилата, мяркязя чеврилмишдир. Бундан башга, дилдя “юз-
l Оьуз групу тцрк дилляри

ляшмя” щярякаты, йяни тцрк дилинин лексик тяркибини йабанчы сюз-


Мцасир тцрк ядяби дили узун вя мцряккяб инкишаф йолу кечмиш- лярдян, хцсусиля, яряб-фарс сюз вя ифадяляриндян, изафят бирляш-
дир. Тцркийя яразисиндя йерли тцрк тайфалары Сялъуглар дювлятини мяляриндян тямизлямяк уьрунда мцбаризя апармышдыр. Она эю-
(ХЫЫ ясрдя), даща сонра (ХIV ясрдя) Османлы дювлятини, 1923-ъц ря дя гядим вя орта тцрк дюврц йазылы абидяляриндян, гощум тцрк
илдя Тцркийя Ъцмщуриййятини гурмушлар. дилляриндян, тцрк дилляринин диалект вя шивяляриндян кцлли мигдар-
да йени сюзляр лцьят тяркибиня дахил олунмушдур. 1930-ъу иля гя-
дяр тцрк дилинин лцьят тяркибиндя милли сюзлярин мигдары ъями 35
Тцрк дилинин садяляшмяси уьрунда мцхтялиф ислащатлар апарыл- фаиз идися, щазырда мцасир тцрк ядяби дилинин лексик тяркибиндя
мышдыр. Илк ислащат Тянзимат ады иля (1839-1878) Тцркийя тарихи- милли сюзлярин мигдары 70-80 фаиздир.
Мцасир тцрк ялифбасында 29 щярф вар. Бунлардан 8-и саит, 21-и
самитдир. Азярбайъан дилиндя олан я саити вя х, ь самитляри тцрк мек-билмяк (танымаг), лиман-лиман вя с.
ядяби дилиндя йохдур. Тцрк ядяби дилиня я саити дахил олунмаса 8) Тцрк дилиндя сюз яввялиндя ъ, р, л, ф, н, м вя с. самитлярин
да, данышыг дилиндя бу сяс ишлянир. Мясялян: анне - ання, щабер- ишлянмяси чох мящдуддур.
щабяр вя с. Тцрк дилинин фонетик системиндя ашаьыдакы характерик 9) Тцрк дилиндя ейниъинсли самитлярин гоша ишлянмяси надир щал-
238 хцсусиййятляр вардыр: ларда олур. Мясялян, анне-ана, елли-ялли вя с. Бу щал сюз
1) Тцрк ядяби дилиндя х сяси мювъуд олмадыьындан бу сяс кюкляринин сонуна шякилчи артырдыгда даща чох мцшащидя
239
Азярбайъан дилиндяки щ сясиня уйьун эялир: хянъяр (Азяр- олунур. Мясялян, ел-еллер (елляр), ад-атты (атды) вя с.
Dярслик

Dярслик
байъан дилиндя) - щанъер (тцрк дилиндя, хидмят (Азярбай- 10) Тцрк дилиндя Азярбайъан дилиндян фяргли олараг сюзцн яв-
ъан дилиндя) - щизмет (тцрк дилиндя), хяйал (Азярбайъан ди- вялиндя ы саитинин ишлянмяси нормал щалдыр. Мясялян: ысы-ис-
линдя) - щайал (тцрк дилиндя) вя с. ти, ысмарламаг-исмарламаг, ысык-ишыг, ылык-илыг вя с.
2) Азярбайъан дилиндя сюзцн ортасындакы х сяси тцрк дилиндяки 11) Тцрк ялифбасында я сясинин ишаряси олмадыьы цчцн бязи алын-
к (ка) сясиня уйьун эялир: йахмаг (Азярбайъан дилиндя)- ма сюзлярдя я сясинин йериня а сяси ишлянир. Мясялян: ща-
йакмак (тцрк дилиндя), чыхармаг (Азярбайъан дилиндя) - йат-щяйят, санат-сянят, тайин-тяйин, бази-бязи вя с.
чыкармак (тцрк дилиндя) вя с. Бязи алынма сюзлярдя ися я сясинин явязиня е сяси ишлянир.
3) Азярбайъан дилиндя сюзцн сонундакы х сяси тцрк дилиндяки к Мясялян: адет-адят, фена-фяна, ъеза-ъяза, давет-дявят вя с.
(ка) сясиня уйьун эялир: солух (Азярбайъан дилиндя) - со- Тцрк дилинин зянэин диалектляри дя мювъуддур. Бу дилин диа-
лук (тцрк дилиндя), бурах (Азярбайъан дилиндя) - бурак лектляри ашаьыдакылардыр:
(тцрк дилиндя), дарых (Азярбайъан дилиндя) - дарык (тцрк ди- 1) Ъянуб-гярб диалекти;
линдя) вя с. 2) Орта Анадолу диалекти (бу диалект Азярбайъан дилиня бир чох

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


4) Тцрк дилиндя сюзцн явялиндя ь самити ишлянмир. Сюзцн орта- щалларда уйьун эялир);
сында вя сонунда ишлянся дя, тяляффцзц олдугъа йумшаг 3) Шярг диалекти;
олур, бир нюв саит тясяввцрц йарадыр. Мясялян: даь - даа, 4) Шимал-шярг вя йа Гара дяниз диалекти;
йаь - йаа, аьла - аала, йаьлы - йаали, баьлы - баали вя с. 5) Румели диалекти ;
5) Тцрк ялифбасында я саити йохдур. Она эюря дя бязи сюзляр е 6) Ъянуб-шярг диалекти;
саити иля йазылыр. Бунлар тяляффцздя я кими тяляффцз олунур: 7) Кастамону диалекти
l Оьуз групу тцрк дилляри

анне (ання), кардеш (кардяш), юрдек (юрдяк), тер (тяр), Мцасир тцрк дилиндя нитг щиссяляри ясас вя кюмякчи олмагла
бен (бян), сес (сяс), юнъе (юнъя) вя с. ики група айрылыр. Адлара мяхсус олан щал, кямиййят вя мянсу-
6) К самити галын саитлярля щеъа гурдугда галын тяляффцз олу- биййят категорийалары цмуми грамматик категорийалардыр. Мца-
нур. Мясялян, акыл-аьыл, ок-ох, кол-гол, капы-гапы вя с. К сир тцрк дилиндя исмин 6 щалы вардыр. Тцрк дилиндя индики, кечмиш,
самити инъя саитлярля щеъа гурдугда инъя тяляффцз олунур. эяляъяк заманла йанашы, эениш заман да вардыр. Бу, бир нюв
Мясялян, китап-китаб, кюй-кянд, икиз-якиз вя с. Азярбайъан дилиндяки гейри-гяти эяляъяк замана уйьун эялир.
7) Л самити галын саитлярля щеъа гурдугда галын тяляффцз олунур. Мясялян, аларым-аларам, аларсын-аларсан вя с.
Мясялян, балык-балыг, алмак-алмаг, олай-щадися вя с. Л
самити инъя саитлярля щеъа гурдугда инъя тяляффцз едилир.
Мясялян, дил-дил, ил-район (вилайят), елчи-сяфир (елчи), бил-
ады яряблярин дедийи кими “Зцлгярнейн” кими эюстярилир.
Шу эянъ, амма гцдрятли бир щюкмдардыр. Пайтахт олан Бала-
Тцркмян дили сагундакы мющтяшям сарайында отурур, дюрд буъагдан эялян ел-
чиляри дяйярли ярмяьанларла гябул едир, юлкясини эцълц ордусу иля
240 горуйур, елмли кюмякчиляри иля идаря едирди. Сарайынын юнцндя ор-
ду бяйляриндян эцндя 360 нювбятчи дурурду. Пайтахты йанындакы
241
Тцркмян дили тцркмян халгынын милли дилидир. Онлар оьузларын
бюйцк “Шу” галасыны о тикдирмишди.
Dярслик

Dярслик
тяркибиндя фяал рол ойнамышдыр. Гядим оьуз-тцркмян дили ясасын-
Шу дастаны Исэяндярин ордусу иля Сямяргянди кечиб тцрк елля-
да ХЫЫЫ-ХЫV ясрлярдян башлайараг тцркмян дили (еляъя дя
риня йюнялдийи заман бязи тцрк бойларынын Шяргя чякилдийини, бя-
тцркмян халгы) формалашмаьа башламышдыр. Тцркмян ядяби дили-
зиляринин ися Исэяндяря гаршы чыхдыьыны вя Исэяндярин онларла ба-
нин формалашмасынын илк рцшейми XVIII ясрдя Мящтумгулу тяря-
рыш йапмаг мяъбуриййятиндя галдыьындан бящс едир. Галач,
финдян гойулмушдур.
тцркмян кими бязи тцрк бойларынын бу адлары неъя алдыглары билди-
рилир.
“Дивани лцьят-ит-тцрк”дя йер алан “Шу” дастанынын мязму-
Тцркмян сюзц щаггында тцрколоэийада бир нечя фикир мюв- ну белядир:
ъуддур. Бязян бу сюзцн тцрк вя ман щиссяляриндян ибарят олду- Исэяндяр Сямяргянди кечиб тцрклярин еллярини алмаьа эялирди.
ьуну сюйляйирляр. Беля щесаб едирляр ки, бурада ман “бюйцк” Хаган Шу Баласагун йахынлыьындакы галасында бир шей етмядян
демякдир (мцгайися ет: аз-ман, гара-ман, аси-ман вя с.). Де- отурур, кимсяйя бир шей сюйлямирди. Бязи кичик дювлятляр кими
мяли, тцркмян сюзц “бюйцк тцрк” мянасына уйьун эялир. Бязян Шяргя чякилмямишди. Саваша да щазыр эюрцнмцрдц.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ися тцркмян сюзцнц тцрк вя манянд сюзляри иля баьлайырлар. Бяйляр хаганын щцзуруна эялиб сордулар: “Исэяндяр йахынлаш-
Беля щесаб едирляр ки, “тцрк манянд” тцркя бянзяр демякдир. ды, онунла савашаъаьыгмы, буйруьун нядир?”
Бяйлярин билдийини хаган билмямиш дейилди. Амма хаганын
билдийини бяйляр билмирдиляр. О, 40 команданыны юнчц олараг Щц-
Шу (сака) Тцркмянляр барядя Шу (сака) дастанында аша- чянд чайы кянарларына эюндярмишди. Бунлар эизлиъя эетдикляри
ьыдакы мязмунда бир щадися юз яксини тапыр. Бу цчцн бяйлярин хябяри олмамышды. Хаган ясил хябяри онлардан
l Оьуз групу тцрк дилляри

дастаны
дастаны да Мащмуд Кашьаринин мяшщур ясяри эюзляйирди. Онун цчцн кюнлц ращатды вя бяйляринин сорьусуну
“Дивани лцьят-ит-тцрк” дян юйрянирик. Шу, бир Са- анламадыьыны эюстярди. О, инди эцмцш щовузунда цзян газлары,
ка Тцрк щюкмдарыдыр. М.ю. 4-ъц ясрдя щюкм сцрмцшдцр. Алп Яр юрдякляри сейр едирди. Бу сяййар эцмцш щовузу щяр эетдийи йеря
Тунга дастаны кими, Шу дастаны да 11-ъи йцзиля гядяр тцркляр ара- эютцрцр, гонаг галдыьы йердя су иля долдурур, гушлары, юрдякляри
сында дилдян-диля сюйлянилмиш, гопуз чалан озанларын башлыъа цздцрцрдц. Бяйлярин цзцня бахмадан щовуздакы газлары, юрдяк-
мювзуларындан бири олмуш вя 11-ъи йцзилликдя Мащмуд Кашьари- ляри эюстярди вя: “Бунлара бахын ня эюзял цзцр, ня эюзял эюрц-
нин кяламыйла ядябиййата кечмишдир. нцрляр, дейилми?”, деди. Бяйляр чашыб галдылар. Црякляриня од
Мащмуд Кашьари бу дастаны ясяринин “Тцркмян” щиссясин- дцшдц. Хаганын савашмаг, йахуд эери чякилмяк цчцн тядбир эюр-
дя, бу тцрк бойуна ня цчцн бу адын верилдийини ачыгламаг цчцн мядийини саныб чох цзцлдцляр.
анладыр. Ярябъя йаздыьы бу дастан парчасында бюйцк Исэяндярин О яснада Исэяндяр Щцчянд чайыны кечмишди. Хаган Шунун
адамлары эизли бир хябярчи иля щадисяни билдирдиляр. Буна эюря Шу мыр. Тцркмянлярин ясли бурадан галыб.
давуллар чалдырараг щярякят едиляъяйини дуйдуртду. Бу да шашгын- Исэяндяр 24-лярин дцшцндцйц кими эялиб кечян иди. Тцркмян-
лыг йаратды. Тялясик щярякят ямри верилдийи цчцн щяр кяс тапа бил- ляр йурдларында галдылар. Амма Хаган Шу ордусуну эютцрцб Чи-
дийи ата минди, ала билдийи яшйаны алды вя эеъя йарысы йола дцшдц- ня доьру ирялиляди вя Исэяндяр онун архасынъа дцшдц. Уйьур ели-
242 ляр. ня йахынлашынъа Шу йер вя заманын уйьун олдуьуна гярар веря-
Шу сабащ олунъа уйьун эюрдцйц бир дцзлцкдя “дур” ямрини ряк ордусунун бир гисмини айырды вя бунлары Исэяндярин юндяки
243
верди. Орада чадырлар гурулду вя орду дцзяня тюкцлдц. гошуну иля вурушмаьа эюндярди.
Dярслик

Dярслик
Шу вя ордусу эеъяляйян йеря щярякят етдийи заман 22 киши
миник тапмадыглары цчцн олдуглары йердя аиляляриля бирликдя гал-
мышдылар. Бунларын арасында Кынык, Йива, Еймцр... вя башгалары Ганлы гызыллар Исэяндярин ордусу иля вурушмаг цчцн айры-
варды ки, Оьуз бойлары онлардан тюрямишдир. ланларын щамысы эянъ иди. Буну эюрян вязир
Хагана беля деди: “Хаганым, Исэяндярля ву-
рушмаг цчцн эянъляри айырдын. Онларын йанында саваш тяърцбяси
Галаслар вя 22 киши “Галалыммы, йахуд эедялим- олан йашлы бири дя олса йахшы олар”. Хаган йашлы адама мяхсус
тцркмянляр ми?” дейя дцшцняркян йанларына ики киши тярздя щярякят етди. Эянълярля бир ащыл да эюндярилди.
дя эялди вя беляликля, 24 киши (аиля) олду- Исэяндяр дя бир зярбя дястяси эюндярмишди. Тцркляр бир эеъя
лар. Бунлар бир аз узагдан эялирдиляр. Яшйаларыны белляриндя дашы- басгын едяряк Исэяндярин бу дястясини даьытдылар. Бу вурушмада
дыгларына эюря йорьун идиляр. Галыб, галмамаг данышыьыны онлара бир тцрк эянъи Исэяндярин дюйцшчцляриндян бирини гылынъла икийя
да данышдылар. бюлмцшдц. Юлян ясэярин белиндя гызыл долу бир кямяр варды. Кя-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Исэяндяр эялярся, бурадан кечяъяйи, амма юзляринин йурдла- мяр гылынъ зярбясийля парчаландыгда алтунлар гана буланараг тю-
рында галаъаглары фикри ясас эютцрцлдц. 22-ляр йени эялянляря: кцлдц. Ертяси эцн тцрк ясэярляри ганлы гызыллары эюрцнъя “Алтун
“Галас!” дедиляр. ган” дедиляр. Сонра бу сюзляр орада олан бюйцк бир даьа ад ола-
Бу, (галын, эюзляйин) мянасында бир сюз иди. Бундан сонра раг верилди. Бу эцн о даьын ады “Алтун хан”дыр.
онлара “Галас” дейилди. “Галасчы”1 олараг анылан ики гябиля дя Бу савашдан сонра Исэяндяр тцрк щюкмдары иля барышды. Уйьур
онларын сойундандыр. шящярлярини о гурду вя бир мцддят ораларда галды. Исэяндяр чяки-
l Оьуз групу тцрк дилляри

Исэяндяр эялди. О, 22 кишини эюрцнъя бунларын узун сачлы, тцрк либ эединъя Шу юз торпаьына дюндц. Баласагуна эялиб инди Шу де-
гийафяли олдугларыны эюрцнъя кимсядян мялумат алмадан: “Тцрк йилян шящяри салды. Орайа бир дя тилсим гойдурду ки, бу тилсимя
манянд” деди. эюря ону кимся ашыб кечмяз. Лейлякляр беля шящярин гаршысына
Бу сюзцн мянасы “Тцркя бянзяйир” иди. О эцндян сонра бун- гядяр эялиб, лакин ону кечя билмязляр. Бу тилсим бу эцня гядяр
лара тцрк манянд, тцркъядяки сюйлянишля тцркмян дейилди. эялиб чатмышдыр1.
Тцркмянляр яслиндя 24 бойдур. Фягят Галас бойу олан ики бой
бязи ъящятлярля онлардан айрылмышдыр. Бу ики бой онлардан сайыл-
_______________ _______________
1. Азярбайъанын Ширван-Муьан бюлэясиндяки Халаъ мяскянинин ады да, 1. Бах: Ряфик Юздяк. Тцркцн гызыл китабы. Биринъи китаб, “Йазычы”, Бакы,
эюрцнцр, бу тцрк тайфасынын ады иля баьлыдыр. 1992, с. 49-52.
Тцркмян барядя Ябцлгази Бащадыр ханын “Шяъярейи - тяраки- ясярляри эюстярмяк олар.
мя” ясяриндя дя мараглы мялумат верилир. Гейд олунур ки, ишьал- Тцркмянляр 1928-ъи иля гядяр яряб, 1928-ъи илдян 1940-ъы иля
чылар тцркмянлярин йурдуна йерляшдикдян сонра тцркмянляр щц- кими латын, 1940-ъы илдян рус ялифбасына кечмишляр. Тцркмянлярин
ъумлара мяруз галырлар. Онларын бу щцъумларындан хилас олмаьа ялифбасы 38 щярфдян ибарятдир.
244 мцвяффяг оланлары Мавяряннящря гачырлар. Беляликля, тцркмян- Тцркмян дилинин фонетик системиндя ашаьыдакы хцсусиййятляр
лярин яксяриййяти Мавяряннящря эялир, аз бир щиссяси ися кющня юзцнц эюстярир:
245
йердя галырлар. О заман тцркмянлярля гоншулугда йашайан халг- 1) Тцркмян дилиндя Азярбайъан дилиндя олдуьу кими 9 саит
Dярслик

Dярслик
лар да олмушдур. Бцтцн бунлар барядя вя тцркмян ады барясиндя мювъуддур.
“Шяъярейи - тяракимя” ясяриндя йазылыр: “Бцтцн [башга] еллярдян 2) Тцркмян дилиндя сюз яввялиндя ф, в, х, ж, р вя с. фонемляри
тцркмянляря ян йахын йашайанлар хятаи, канклы вя найманлар иди- аз мцшащидя олунур. Яксяр щалларда ф самитини п самити
ляр. О елляр йердя галан тцркмянляря щцъум етмяйя башладылар. явяз едир. Мясялян, фырланмаг-пырланмаг, фикир-пикир, фцр-
[Тцркмянляр] бцтцн о йурдлары – Иссык - Кул, Алмалык, Сайрам, сят-пурсат, филан-пылан, фил-пил, фалчы-палчы вя с.
Улугтаг вя Кичиктаг даьларыны тярк етдиляр вя Сыр чайынын мянся- Тцркмян дилиндя ф самити йалныз рус вя авропа мяншяли сюзляр-
биня эялдиляр. Юзляринин щюкмдарларыны Йанэи - кянддя отузду- дя ишлядилир. Мясялян: фабрика, фундамент, фактура, фор-
руб, юзляри ися Сыр чайынын щяр ики тяряфиндя йайы вя гышы кечирир- масийа вя с.
диляр. Онлар [орада] он нясил кечянядяк йашадылар. 3) Тцркмян дилиндя щ самити йохдур. Бу самитя х самити уй-
Мавяряннящря дцшян тцркмянляри таъикляр яввялъя тцркляр ьун эялир. Мясялян, нащар-нахар, щазыр-хязир, щяким-хе-
адландырдылар. Беш - алты нясилдян сонра мцщитин тясири иля (йярэя ким, щекайя-хекайа вя с.
сувьа тартды) онларын чяняляри гысалмаьа, эюзляри бюйцмяйя, цз- 4) Тцркмян дилиндя сюз ортасында вя сюз сонунда саьыр нуна

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ляри кичилмяйя, бурунлары бюйцмяйя башлады. Тцркмян йурдуна раст эялинир. Мясялян, се n -сян, ю n -юн, ге n -(эен),
эялян вя [орада] мяскунлашан еллярдян Мавяряннящрдя таъирляр даn (сцбщ), эе n ьеш (мяслящят), а n лы (аьыллы) вя с.
вя ясирляр пейда олмаьа башлады. Таъикляр [онлары] эюрдцляр вя Саьыр нун Азярбайъан, тцрк вя гагауз дилляриндя ишлян-
тцркляр адландырдылар, яввялки тцркляря ися тцркманянд ады вер- мир. Лакин бу, Азярбайъан дилинин гярб груп диалект вя ши-
диляр ки, анламы тцркя охшайан демякдир. Садя халг (кара халг) вяляриндя мцшащидя олунур: ма n а (мяня), са n а (сяня)
тцркманянд дейя билмядиляр вя тцркмян дедиляр”.1 вя с.
l Оьуз групу тцрк дилляри

Тцркмян йазылы дили XВ ясрдян сонра формалашмаьа башла- Тцркмян дилиндя ЫЫ шяхсин тякинин мянсубиййят шякил-
мышдыр. Онун формалашмасында оьуз елементляри иля йанашы, Каш- чисиндя n самитинин мювъудлуьу юзцнц эюстярир.
ьар, Сырдярйа-Харязм, бир сюзля, Орта Асийа ядяби дили аз рол ой- Мянсубиййят шякилчиси ЫЫ шяхсин тякиндя: - n ,-ы n , -и n ,
намамышдыр. Тцркмян дилинин мцстягил бир дил кими инкишаф етмя- -у n , -ц n ; чемчеn (чюмчян), китабы n (китабын), гцлц n
синя бир сыра йазылы абидяляр тякан вермишдир. Онлардан Харязми- (эцлцн) вя с.
нин “Мящяббятнамя”, Гцтбцн “Хосров вя Ширин”, Ялинин “Гис- 5) Азярбайъан дилиндян фяргли олараг тцркмян дилиндя сюз ор-
сейи-Йусиф”, Ябцлгази хан Хивялинин “Шяъярейи-тяракямя” вя с. тасында гоша ъинэилтили самитляря раст эялинмир. Мясялян,
_______________ еди-йедди, докуз-доггуз, секиз-сяккиз вя с.
1. Ябцлгази Бащадыр хан. Шяъярейи - тяракимя (тцркмянлярин сой китабы).
Бакы, 2002, с. 76.
6) Тцркмян дилиндя илкин узанма щаллары мцшащидя олунур: да-
аш-даш, оон-он, ююз-юз, дццш-йуху, оот-од вя с. Бундан
башга, тцркмян дилиндя (гагауз дилиндя дя белядир) икинъи Гагаузлар оьуз гябиля иттифагындан айрылараг узларын, пече-
узанма да вардыр: геер (гелер), беер (берер), уукы (уйку) неглярин, булгарларын тясириня мяруз галмышлар. ХЫ-ХЫЫ ясрлярдян
вя с. Тцркмянистан яразисиндян Болгарыстан яразисиня эялмишляр.
7) Тцркмян дилиндя Азярбайъан дилиндян фяргли олараг сюзцн XVIII ясря гядяр гагаузлар бурада йашамышлар. О вахт бу яра-
246 яввялиндя ы саити ишлянир. Мясялян: ышык-ишыг, ыс-ий, ыз-из, зиляр Османлы империйасына дахил иди. Гагаузлар болгарларын тяси-
ысырга-сырьа, ысытма-хястялик вя с. ри алтында христианлыьы гябул етмиш, Болгарыстан Османлы империйа-
247
8) Тцркмян дилиндя ь самити ня сюзцн яввялиндя, ня ортасын- сынын тясири алтына дцшдцкдян сонра эцълц тягибя мяруз галмышлар.
Dярслик

Dярслик
да, ня дя сонунда ишлянмир. Бу самитя тцркмян дилиндяки Онлар тягиблярдян йаха гуртармаг цчцн ХВЫЫЫ ясрин икинъи йары-
г самити уйьун эялир. Мясялян: даь (Азярбайъан) - даг сындан Бессарабийайа кючмцшляр.
(тцркмян), баь (Азярбайъан) - баг (тцркмян), баьламаг Гагауз дилиня болгар, румын, молдаван дилляринин дя тясири
(Азярбайъан) - багламаг (тцркмян) вя с. олмушдур. Гагауз дилиндя ян чох османлы дилинин тясири диггяти
Тцркмян дилинин диалектляри 2 група бюлцнцр: Ы група теке, ъялб едир. Она эюря дя бязян тядгигатчылар гагауз дилини тцрк ди-
сарык, салыр, гюклен, йомуд, гарадашлы, алили, ярсарп вя с. диа- линин бир голу щесаб едирляр. Мясялян, хариъи тцркологлардан
лектляр дахилдир. ЫЫ група ися Иран вя Юзбякистанла сярщяд район- Т.Ковалски, Э.Дюрфер беля бир мювгедя олмушдур. Лакин гага-
ларда олан нохур, жевли, хасарли, ески, чандыр, байат, чегес, ха- уз дили юзцнямяхсус фонетик, лексик вя грамматик хцсусиййятля-
таб, арабачы вя с. диалектляр дахилдир. ря маликдир.
Гейд едяк ки, гагауз дилинин лцьят тяркибинин ясасыны тцрк
Гейд: Тцркмян дилинин диалект вя шивяляри ичярисиндя Шимали мяншяли сюзляр тяшкил ется дя, славйан (рус, украйна, болгар),
Гафгаз шивяси (Ставропол) хцсусиля фярглянир. Бу шивяни яряб, фарс, йунан, румын вя молдаван сюзляри дя мювъуддур.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


шярти олараг трухмен дили адландырырлар. Инди Ставропол ви-
Мясялян: гощумлуг билдирян славйан сюзляри: чичу (ями), лелйу
лайятиндя 28 тцркмян (трухмен) кянди гейдя алыныб.
(биби), тетйу (ата), кану (бюйцк баъы) вя с.; йунан сюзляри: став-
роз (хач), клися (кился), попаз (кешиш), калугер (монах) вя с.;
румын-молдаван сюзляри: мош (баба), паринти (мцгяддяс ата),
руба (эейим), корбена (рубл) вя с.
Гагауз дили Гагаузлар оьуз гябиля бирликляриндян узаг дцшдцкляриня эю-
l Оьуз групу тцрк дилляри

ря вя узун мцддят тягиб вя тязйиглярдян йаха гуртара билмядик-


ляри цчцн ващид ядяби дили дя йарада билмямишляр.
Гагауз дилиндя 197 мин 164 адам данышыр. Онлардан 140 1940-ъы илдян гагауз дили елми ъящятдян юйрянилмяйя башлан-
миня гядяри Молдованын ъянуб районларында (Бендеровск вя мышдыр (бах: Н.К.Дмитрийев. Строй тюркских языков). Анъаг
Измаиловск) йашайырлар. щяля ХЫХ ясрин сонларындан рус етнографы (В.А.Мошков) гагауз-
ларын йашадыьы Бессарабийа кяндляриндян чохлу фолклор нцмуня-
ляри вя етнографик материаллар топламышдыр.
Гагаузлара Украйнада, Орта Асийада, Болгарыстанда, Румы- Гагаузлар йазы системиня эеъ йийялянмишляр. Гагауз дилиндя
нийада вя Газахыстанда да раст эялмяк мцмкцндцр. 10 миндян илк йазы (1910-1930-ъу илляр) рус вя румын ялифбалары ясасында йа-
чох гагауз Болгарыстанда вя Румынийада йашайыр. радылмышдыр. Бу йазыны йаратмагда мягсяд ондан ибарят олмуш-
дур ки, христианлыьа аид материаллар чап олунараг тяблиь олунсун. ашаьы-ашаа, баьлама-бааламаа вя с.
Она эюря кился рящбяринин (М.Чакиранын) щазырладыьы «Гагауз- 6) Гагауз дилиндя илкин узанма мцшащидя олунур. Мясялян:
ъа-румынъа лцьят» бу мягсядя хидмят етмишдир. аара-ара, ааз-аз, каар-гар вя с.
Гагауз дилинин рясми олараг йазысыны йаратмаг цчцн 1954-ъц 7) Гагауз дилиндя Азярбайъан дилиндян фяргли олараг сюзцн
248 илдя Молдовийа ССР Али Советинин Ряйасят щейятинин фярманы яввялиндя ы саити ишлянир. Мясялян: ылы-илыг, ышык-ишыг, ыслак-
олмушдур. Гагаузлар рус ялифбасы ясасында 1957-ъи илдя рясми йа- ислаг вя с.
249
зыйа малик олмушдур. Орта мяктяблярдя гагауз дилиндя мяшья- 8) Гагауз дилинин ики диалекти вардыр: Ы. Чадурлунг-Комрат; ЫЫ.
Dярслик

Dярслик
ляляр апарылмышдыр. Сонралар (1960-ъы илдян сонра) гагауз дилин- Вулканент диалектляри.
дяки мяшьяляляр дайандырылмышдыр. Бу да гагауз дилинин инкишаф 9) Гагауз дилиндя ь самити йохдур. Йери эялмишкян гейд едяк
сявиййясиня тясир эюстярмишдир. ки, э самити дя тцркмян дилиндя мювъуд дейилдир. Гагауз
Мцасир гагауз дилинин фонетик гурулушу иля баьлы ашаьыдакы вя тцркмян дилляриндя э самитинин йериндя г ишлянир. Мяся-
хцсусиййятляр вардыр. лян: эюй (Азярбайъан дилиндя) - гюй (гагауз дилиндя), эюз
1) Мцасир гагауз дилиндя 9 нормал, 9 узун саит вардыр. Узан- (Азярбайъан дилиндя)- гюз (гагауз, тцркмян дилиндя) вя с.
ма щадисяси защирян тцркмян дилиня охшайыр. Лакин бу дил- эял (Азярбайъан дилиндя) - гел (гагауз, тцркмян дилиндя)
дяки узанма йени лексик ващид йаратмыр. Беля ки, сюз орта- вя с.
сында самит сясляр дцшцр, саитляр гошалашараг узанма тясири Гагауз вя тцркмян дилляриндян фяргли олараг Азярбайъан вя
баьышлайыр. Мясялян, аьаъ-аач, дейил-диил, оьул-ооыл вя с. тцрк дилляриндя э самити мювъуддур:
Гагауз дилиндя нормал вя узанма яламятиня эюря саитля- Азярбайъан дилиндя тцрк дилиндя
рин ики групу фяргляндирилир: эцняш эцнеш

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


а) Нормал саитляр — а, е, ,и, о, у, ы, ю, ц, я эюзял эцзел
б) Узун саитляр — аа, ее, ии, оо, уу, ыы, юю, цц, яя эюз эюз
2) Мцасир гагауз дилиндя 21 самит вардыр. Тцрк дилин- эетмяк вя с. эитмек вя с.
дян фяргли олараг бу дилдя х самити фонем кими фярглянир. 10) Гагауз дилиндя й самитинин сюз яввялиндя мювгейи сабит-
Гагауз дилиндя щ фонеми ялифбада юз яксини тапмыр. Онун дир. Мясялян: йыл - ил, йылдырым-илдырым, йырак-узаг вя с.
явязиня х фонеми ишлянир. Мясялян, хава-щава, хепси-ща- Азярбайъан дили иля мцгайисядя тцрк вя тцркмян дилляриндя
l Оьуз групу тцрк дилляри

мысы вя с. Х фонеми рус вя авропа дилляриндян алынма сюз- дя й самитинин сюз яввялиндя мювгейи сабитдир. Мисаллара диггят
лярдя дя ишлянир: механик, бухалтер, техника вя с. йетиряк:
3) Гагауз ялифбасында ъ фонеми дя йохдур. Бу фонеми ж явяз Гагауз дилиндя Тцрк дилиндя Тцркмян дилиндя Азярбайъан дилиндя
едир. Мясялян, жевиз-ъявиз, жан-ъан, бажа-баъа, чожук-чо- йыл йыл йыл ил
ъуг вя с. йцз йцз йцз цз
4) Гагауз дилиндя к, й, в, щ, р самитляри бир гайда олараг (да- йигит йиэит йигит иэид вя с.
ща чох сюз сонунда) дцшцр. Мясялян, овуъ-оуъ, аллащ-алла
вя с. 11) Гагауз дилиндя сюзцн яввялиндя в самити ишлянир. Мяся-
5) Гагауз дилиндя сюз ортасында ь самитинин дцшмяси даща спе- лян: вер, вар, вур вя с. Азярбайъан вя тцрк дилляриндя дя
сификдир. Мясялян, аьыз-ааз, аьламаг-ааламаг, аьыр-аар, в самити сюзцн яввялиндя эялир. В самити сюзцн яввялиндя
гагауз, тцрк вя Азярбайъан дилляри иля мцгайисядя
тцркмян дилиндя б самити иля фярглянир. Ахысга (Месхети) тцркляринин дили
Гагауз дилиндя Тцрк дилиндя Азярбайъан дилиндя Тцркмян дилиндя
вермаа вермек вермяк бермек
вар вар вар бар
250 варлы варлы варлы барлы вя с. 251
Ахысга тцркляринин даими мяскянляри ъянуб - гярби Эцръцс-
тан яразисинин Месхетийа вя йа Ахысга адланан бюлэяси олмуш-
Dярслик

Dярслик
дур. Месхети вя Ахысга адлары топонимик адлардыр. Ахысга
(Месхети) тцркляри Азярбайъан вя тцрк дили иля тямасда олмаг-
ла йанашы, юз мцстягиллийини дя горуйуб сахламышдыр.
Балкан тцркляринин дилляри

Балкан тцркляринин дили мцстягил бир дил кими сяъиййялянмир. Ахысга тцркляри вахты иля Ахысга, Адыэцн, Аспинъя, Ахалкя-
Бязян бу дил гядим тцрк, печенег, уз, сялъуг, османлы вя с. ляк вя Богдановка районларында йашамышлар.
тцрк халгларынын гайнайыб -гарышмасындан формалашмыш бир дил Ахысга тцркляри 1944-ъц илдя Фярганяйя сцрэцн олунмушдур.
кими эюстярилир. 220 кянддян (86 мин мцсялман, онларын 66 мин 823 няфяри
Месхети тцркц иди) Месхети тцркляри депортасийа олунмушдур. Щя-
ля индийя гядяр онлар юз дядя - баба йурдларына гайыда билмя-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Бязян ися бу дили тцрк (османлы) дилинин тясири алтында йаран- мишляр. Онларын цмуми сайы 400.000 миндян чохдур. Щал-щазыр-
мыш, тцрк дилинин бир шивяси щесаб едирляр. Балкан тцркляринин бир да Русийанын мцхтялиф бюлэяляриндя ассимилйасийа олмагла йа-
гисми христиан, бир гисми ися мцсялмандыр. Н.А.Баскаков Балкан шайырлар.
тцрклярини ики група бюлцр: Ахысга тцрклярини тарихи цч дюврля баьлыдыр. Биринъи дювр ЫЫ -
1.Гагаузлар, печенегляр, узлар, тцркляр. Йяни бунларын гайна- ВЫЫЫ ясрляри ящатя едир. Бу дюврдя щун - булгар тайфаларынын эц-
йыб-гарышмасындан йаранмышлар. ъц ъянуб - гярби Гафгазда даща да мющкямлянмишдир. Басил,
l Оьуз групу тцрк дилляри

2.Тцркляшмиш болгарлар, йунанлар, караманлылар, гызылбашлар, оногур, щун, туба, авар, хязяр, бозал, искит, сак, булгар, бун,
йаруклар, тозлуглар. Йяни бу тцрк тайфаларынын гайнайыб- сувар тайфаларынын хцсуси мювгейи олмушдур. Беля щесаб олунур
гарышмасындан йаранмышлар. ки, ахысгалыларын ъоьрафи адларынын бир чоху бу тайфаларын адлары иля
Биринъи груп Балкан тцркляринин дили даща чох гагауз дили иля, ялагяли йаранмышдыр.
икинъи груп ися тцрк вя Азярбайъан дилляри иля уйьун ъящятляря Ахысга тцркляринин тарихиндя икинъи дювр ЫХ - ХЫЫЫ йцзилликля-
маликдир. ри ящатя едир. Бу дюврдя яряб хилафятинин эцълянмяси нятиъясин-
дя Ахысга тцркляри дя тясир алтына дцшмцшляр.
ХВ - ХЫХ яср ахысгалыларын тарихиндя цчцнъц дювр кими ся-
ъиййялянир. ХВ ясрин сонларында ахысгалылар османлыларын тясири ал-
тында йашамаьа башлайырлар. Онлар Османлы империйасы дюврцндя маг олар:
Ахысга пашалыьыны йарадырлар. Ахысга пашалыьы Османлы дювлятинин а) Сюзцн яввялиндя ь самитинин ишлянмяси ади щалдыр. Мяся-
шимал - шяргиндя цч йцз илдян чох мцддятдя юз эцъц иля сечилян лян, Ьалиб, Ьянимят, Ьяфил вя с.
пашалыг олмушдур. Бу пашалыг 14 санъагдан ибарят олмагла ХЫХ б) В самити Азярбайъан дилиндяки н самитини явяз едир: эювцл
252 ясрин яввялляриня гядяр йашамышдыр. ХЫХ ясрин яввялляриндя (кюнцл мянасында). В самити Азярбайъан дилиндяки й самитини дя
Ахысга тцркляринин щяйатында йенидян сийаси - етник дяйишикликляр явяз едир: Савух (сойуг).
253
баш вермишдир. 1828-ъи илдя рус - тцрк мцщарибяси заманы рус щяр- ъ) Азярбайъан дилиндяки нл сясляри Ахысга тцркляринин дилля-
Dярслик

Dярслик
бичиляри Ахысга (Ахалсых) шящярини яля кечирир. 1828-ъи илин авгус- риндя нн сясиня чеврилир. Мясялян, галаннар (галанлар), билян-
тунда граф И.Ф.Паскевичин гошунлары Ахысганы алырлар. Беляликля, няр (билянляр) вя с.
Ахысга пашалыьы сцгута уьрайыр. Ахысгада Ахалсых (Ахысга) вя ч) Сюз яввялиндя й самитинин ишлянмяси мцшащидя олунур: йи-
Ахылкяляк гязалары йарадылыр. 1828-ъи иля гядяр Чылдыр ахысгалыла- эид, йцряк, йиэирми вя с.
рын мяркязи олмушдур. ХЫХ-ХХ яср ахысгалыларын тарихиндя дюр- д) Ахысга тцркляринин дилиндя ц самити тс сясини билдирир: цеп
дцнъц дювр адланыр. Османлы империйасы даьылдыгдан сонра (29 е) Бу дилдя саьыр нун говушуг n э, n х, n г, n к сясляри
октйабр 1918-ъи ил) ъянуб - гярби Гафгазда Ахысга щюкумяти йа- иля ифадя олунур: ъя n эи, йе n эя, зя n эин, до n гуз вя с.
радылыр. Ахысга щюкумятинин пайтахты Гарс шящяри, башчысы ися я) Бу дилдя п, г, х, т, ш самитляри гоша ишляня билир: щяппимиз,
Юмяр Фаиг Неманзадя олур. Щямин дюврдя Ахысга тцркляринин тяггят, дагга (дягигя), доххуз, оттуз, ашшаьы вя с.
ады тящриф олунур, бязян дя башга адла адландырылыр. Мясялян, Азярбайъан дилинин бязи диалектляриндя дя (гярп групунда)
“мцсялманлар”, “тцркляр”, “эцръц - сцннцляр”. Онлар 1944-ъц ил- ашаьы, ашыг сюзляри гоша шш иля ишлянир: ашшаьы, ашшыг.
дя Орта Асийайа мяъбури сцрэцн олундугда “тцркляр”, “азярбай- 4) Ахысга тцркляринин дилиндя ащянэ гануну бир ганунауй-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ъанлылар” кими адландырылмышдыр. Инди онлары бязян “Месхети ьунлуг кими юзцнц эюстярир.
тцркляри”, бязян дя “Ахысга тцркляри” кими адландырырлар. а) Галын саитлярин бир - бирини излямяси: саух-сазах, гылынъ,
Тцркийянин Анадолу бюлэясиндя (Ярзурум-Олту, Щадман), балта - хызар, тавух, байаз вя с.
Артвин - Шавшат (Йусифели, Ардащан, Гарс шящяриндя) яразилярин- б) Инъя саитлярин бир - бирини излямяси: ятмяк, тяряк, эцвяъ,
дя йашайан тцрклярин дили Ахысга тцркляринин дилидир. кцтян (котан) вя с.
Ахысга тцркляринин дилинин фонетикасы иля баьлы ашаьыдакы хцсу- 5) Ахысга тцркляринин дилиндя фонетик щадисяляр дя юзцнц эюс-
l Оьуз групу тцрк дилляри

сиййятляри эюстярмяк олар: тярир:


1) Ахысга тцркляринин дилиндя 10 саит сяс вар: а, е, у, о, и, ю, а) Ассимилйасийа. Мясялян, атса - асса, аьнамаг - анна-
ц, я, ы, э. мах, бостандан - бостаннан, адамдан - адамнан вя с.
2) Ахысга тцркляринин дилиндя ики саитин гоша ишлянмяси харак- б) Ъинэилтиляшмя. Мясялян, иэня (ийня), юэцд (юйцд), эю-
терик дейил. Лакин ъанлы данышыг дилиндя бязи самитлярин (мясялян, эярчин (эюйярчин), сюэцд (сюйцд) вя с.
й) дцшмяси нятиъясиндя саитляр гошалашыр. Мясялян, эюцн (эюйцн ъ) Лабиализасийа. а-я кечиди: ъямяят (ъамаат), дярмян
мянасында), дяряя (дяряйя мянасында). (дярман), сялям (салам), сядя (сяда) вя с.; я-а кечиди: хаста
3) Ахысга тцркляринин дилиндя 25 самит вар: в, б, п, г, ь, д, ж, (хястя), шараб (шяраб), щафта (щяфтя), эеъа (эеъя) вя с.; ю-я ке-
з, й, р, с, т, ф, х, щ, ц, ч, ъ, ш, к, э, л, м, н, нг (говушуг сяс). Бу чид; дявлят (дювлят) вя с; б-п кечиди; пармах (бармаг), пал
самитлярля баьлы бязи характерик хцсусиййятляри беля груплашдыр- (бал), чорап (ъораб), гяссап (гяссаб) вя с; г-к кечиди: кара (га-
ра), куйи (гуйу), кардаш (гардаш), бурук (буруг), кящвя (гящ- Рус дилиндян Ахысга тцркляринин дилиня кечмиш сюзляр:
вя) вя с.; х-г кечиди: кабух (габыг), йапрах (йарпаг), будах продукт-мящсул
(будаг), куйрух (гуйруг), йанух (йаныг) вя с; ъ-ж кечиди: жана- реформа-ислащат
вар (ъанавар), хожа (хоъа), щаж (щаъы), жомуш (ъамуш) вя с. документасийа-сянядляр
254 ч) Сяс дцшцмц: Сора (сонра), гяряфил (гярянфил), гцнцз (эцн- граждан-вятяндаш
дцз), билязцк (билярзик) вя с. организатор-тяшкилатчы
255
д) Сяс артымы: истикан (стякан), щачар (ачар), щарх (арх), йу- записка-каьыз, мяктуб
Dярслик

Dярслик
ъа (уъа), йиэид (иэид) вя с. огород-бостан
е) Йердяйишмя щадисяси: кюск (кюкс), йцскяк (йцксяк), култура-мядяниййят
бахша (башга), топрах (торпаг), йапрах (йарпаг) вя с. просент-фаиз
Ахысга тцркляринин дилинин лексик тяркиби узун бир инкишаф йолу агитатор-тяшвигатчы
кечмишдир. Бу дил гядим хцсусиййятлярини йашатмагла йанашы, ре-
эионал тясирляря - эцръц, Азярбайъан, юзбяк вя газах дилляринин Бязян Ахысга тцркляринин дилини тцрк дилинин месхети диалекти
тясириня дя мяруз галмышдыр. Мясялян, Ахысга тцркляринин дилиня адландырмышлар. Лакин бу дил юзцнямяхсуслуьу вя фяргли хцсу-
башга диллярдян кечмиш сюзляря диггят йетиряк: сиййятляри иля мцстягил дил кими юзцнц тясдиг едир. Бу дилин ашаьы-
дакы шивяляри вардыр: Зеган шивяси, Саваелйа шивяси, Ахалсых ши-
Эцръц сюзляри: Газах сюзляри: вяси, Сур-Бога шивяси, Аспинъя шивяси, Ахалкяляк шивяси, кечид
караки-кяря йаьы кясмя-яриштя шивяляри.
сатхи-гойун пендири тохаъ-баьырсаг Ахысга тцркляринин дилинин морфоложи гурулушу оьуз групу тцрк

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


пяпя-чюряк хымыз-ат сцдцндян дилляри иля бир чох хцсусиййятляриня эюря йахынлыг тяшкил едир.
хинкал-дцшпяряйя охшар хюряк щазырланмыш ички Мянсубиййят, кямиййят, шяхс, щал категорийаларынын морфоложи
хачапур-пендирдян вя соьандан масаг-чуьундур эюстяриъиляри Азярбайъан дилиндя олдуьу кимидир.
щазырланмыш дузлу салат кобуз-мусиги аляти Сифят, гурулушу, дяряъяляри, сай, явязлик, фел, кюмякчи нитг
чанчур-эавалы домбура-халг чальы аляти щиссяляри Азярбайъан дили иля охшарлыг тяшкил едир. Ахысга тцркля-
ринин дилинин морфоложи гурулушунда ашаьыдакы спесифик хцсусий-
l Оьуз групу тцрк дилляри

булул-дяйя
йятляр юзцнц эюстярир:
Юзбяк дилиндя ишлянян вя Йунан дилиндян Ахысга а) Ъанлы данышыг дилиндя -ьа, -эя шякилчиси йюнлцк щал шякилчи-
ахысгалыларын дилиня кечмиш тцркляринин дилиня кечмиш си олмагла гядим факт кими ишлянир: пуварьа - булаьа.
сюзляр: сюзляр: б) Ахысга тцркляринин дилиндя сыра сайыны -нъи шякилчиси явязи-
чекиш-чякиъ кирамет-кярпиъ ня -си шякилчиси ямяля эятирир. Мясялян, йеддиси - йеддинъи.
пахта-памбыг лахана-кялям ъ) Ахысга тцркляринин дилиндя сыра сайынын гядим абидяляри-
кисла-гышлаг синор-сярщяд миздя ишлянян формасы ишлянир. Мясялян, илкинти - икинъи.
асиман-асиман ч) -ар, -яр, -шар, -шяр шякилчиляри иля дцзялян бюлцшдцрмя сай-
лары ишлянир. Мясялян, биряр, бешяр, онар, отуззар вя с.
д) Ахысга тцркляринин дилиндя ЫЫЫ шяхсин тякиндя о, у, ц; ЫЫЫ
шяхсин ъяминдя оннар, уннар; оннух, уннух явязликляри ишля-
нир.
е) Ахысга тцркляринин дилиндя о ишаря явязликляринин иштиракы иля
ямяля эялмиш явязликляр ишлянир: ашто, щашто, ащо, ора, ащора,
256 аштора.
Ейни заманда бу ишаря явязлийинин иштиракы иля ямяля эялмиш
257
явязликляр дя вар: абу, щабу, беля, абела, ябела, бура, абура,
Dярслик

Dярслик
щабура.
я) Ахысга тцркляринин дилиндя гейри - гяти эяляъяк заманын ин-
карлыг билдирян гядим формасы олан -маз, -мяз шякилчиси ишлянир.
Мясялян, эялямяз.
Гейри - гяти эяляъяк заманын -ман, -мян; -мам, -мям фор-
малары да ишлянир. Мясялян, чыхамам, аьлатман, чякмям вя с1.
Бу шякилчиляр классиклярин дилиндя ишлянмишдир. Мясялян, Няг-
ши-тавус истямян ондан ъямалин йекдурур (Хятаи);Йар ябрусиня
бянзятмян сяни ей мащи - нов (Фцзули); Синян бянзяр Саваланын
гарына, Дяйишмям дцнйанын кцллц - варына (Ашыг Абдулла); Щиъ-
ран хястясийям йемям шякяри, Гойнундакы нара гыйалым, пяри
(Ашыг Аббас).

Гыпчаг етнониминя б.е.я. Ы минилликдя


Мяркязи Асийайа даир йазылмыш тарихи сална-
мялярдя раст эялинмишдир. Гыпчаг сюзц тяд-
гигатчылар тяряфиндян “сярт, амансыз, уьур-
l Оьуз групу тцрк дилляри

суз, бядбяхт, мющкям” вя с. мяналарда


сяъиййяляндирилмишдир.

_______________
1. Ахысга тцркляринин дили барядя бах: И.Казымов. Ахысга тцркляринин дили.
“Елм”, Бакы, 1999.
илк ясрляриндян Газахыстанын бюйцк бир щиссясини тутмушлар. Он-
Гейд: Гыпчаг етноними барядя Ябцлгази Бащадыр ханын “Шяъя- лар Х ясрдя Гара дяниз сащилляриня, Гафгаза кюч едир. Тйан-Шан-
рейи - Тяракимя” ясяриндя йазылыр: “Бюйцк щюкмдарла- дан Дунайа гядяр бюйцк бир яразини зябт едирляр. Оьузларла, хя-
рын (о заманлар) беля адяти варды: узаг йцрцшляря чыхар-
зярлярля гоншулуг етмиш, славйанларла, Маъарыстан вя Булгарийа
кян арвадларыны юзляри иля апарардылар; нюкярлярин бир гис-
258 дювлятляри иля сых ялагя йаратмышлар.
ми дя (арвадларыны) юзляри иля апарардылар. Оьуз ханын
Гыпчаглар Шяргдя гыпчаг, Авропада команлар вя Русийада
259
бяйляриндян бири дя арвадыны (юзц иля) апарараг (йцрцшя)
чыхмышды. Онун юзц дюйцшдя щялак олмушду; арвады ися половетсляр адландырылмышдыр.
Dярслик

Dярслик
гуртулмуш вя хана (щямин) ики чай арасында чатмышды. О ХЫЫЫ ясрдя монголларын тясири нятиъясиндя гыпчагларын бюйцк
бойлу иди; онун доьуш санъылары башламышды; щава сойуг бир щиссяси Гызыл Орданын тяркибиня дахил олмушлар. Гызыл Орданын
иди, далдаланмаг цчцн ися щеч бир йашайыш йери йох иди; о, дювлят дили гыпчаг дили олмушдур. Бурада оьуз дили дя аз рол ой-
ушаьы чцрцмцш (ичи чцрцк) аьаъда доьду.
намамышдыр. Х-ХV ясрлярдя йаранан абидяляр сцбут едир ки, XIV
Бу щагда хана хябяр вериляндя, хан деди: “Онун
атасы мяним эюзцмцн габаьында щялак олду, онун щи- ясрдя гыпчаг-оьуз ядяби дили олмушдур. Халис гыпчаг абидяляри
майячиси йохдур” вя ону оьуллуьа эютцрдц; она Гыпчаг аздыр. “Кодекс-куманикус” абидяси гыпчаг абидясидир. Бу абидя
ады верди. Гядим тцрк дилиндя ичи чцрцк аьаъы гыпчаг ад- ики щиссядян ибарятдир: 1) Латынъа-фарсъа вя куманъа сюзлцк вя
ландырырдылар; оьлан коьушда доьулдуьундан, она Гып- 2) христианлыьа даир дуалар.
чаг адыны вердиляр. Щал-щазырда ичи чцрцк аьаъы чыпчаг Гыпчаг дилиня тцрк тайфа бирликляринин, оьузларын, карлукларын,
адландырырлар. Садя халг дилляринин дцзэцн олмамасы ся-
булгарларын, славйанларын, Иран вя фин-угор дилляринин дя эцълц тя-
бябиндян, “каф”ы “чим” кими тяляффцз едир; йяни “гып-
чаь”ы “чыпчаг” кими тяляффцз едир.
сири олмушдур.
Хан бу ушаьы юз ялляриндя бюйцтдц. О, иэидлик вах- Гыпчаг групу тцрк дилляриндя оьуз, булгар, хязяр групу дил-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


тына чатдыгдан сонра Уруслар, Олаклар, Маъарлар вя Баш- ляринин тясири иля ямяля эялмиш фярглянмяляря эюря цч груп хцсу-
гурдлар (Оьуз хана гаршы) гийам галдырдылар. Гыпчаьа си олараг айрылыр: 1) гыпчаг-половетс; 2) гыпчаг-булгар; 3) гып-
чохлу елляр вя нюкярляр веряряк, (хан) ону о юлкяляря чаг-ногай.
Тин вя Итил сащилляриня эюндярди. О йерлярдя Гыпчаг цч Гыпчаг групу тцрк дилляри цчцн сяъиййяви олан бир сыра фоне-
йцз ил падшащлыг етди. Бцтцн гыпчаглар онун тюрямяляри-
тик, лексик, грамматик хцсусиййятляр юзцнц эюстярир:
дир. Оьуз ханын вахтындан Чинэиз ханын вахтынадяк Тин-
l Гыпчаг групу тцрк дилляри

дя, Итилдя вя Йайыгда, бу цч чайларын сащилляриндя гып- 1) Бу груп дилляр цчцн ч фонеми сяъиййяви дейил. Башга сюзля,
чаг елиндян башга, башга елляр йох иди. Онлар щямин йер- бурада ч-ш-с явязлянмяси эениш йайылыбдыр.
лярдя дюрд мин ил ярзиндя йашадылар. Она эюря дя щямин 2) Гыпчаг групу тцрк дилляриндя сюз яввялиндя м, н, р самит-
йерляри Дяшти-гыпчаг – Гыпчаг чюлц адландырырдылар”1. ляри мцшащидя олунмур. Сюз яввялиндя д, г, б самиляри иш-
лянир. Бу да оьуз групу дилляри иля баьлыдыр.
Гыпчаглар гябиля иттифаглары шяклиндя Гярби Монголустанда 3) Сюз яввялиндя щ фонеми аз ишлянир.
мяркязляшмишдир. Онлар б.е.я. VI ясрдя щунларын ясаряти алтында 4) Гыпчаг групу тцрк дилляриндя в, ф, х фонемляри ясасян алын-
олмушдур. Гыпчаглар кючяри щяйат тярзи кечирмишляр. Йени еранын ма сюзлярдя мцшащидя олунур.
_______________ 5) Бу груп тцрк дилляриндя саьыр нун ( n ) фонеми эениш йайы-
1. Бах: Ябцлгази Бащадыр хан. Шяъярейи-тяракимя (тцркмянлярин сой кита-
бы). Бакы, 2002, с. 56-57.
лыбдыр.
6) Гыпчаг групу тцрк дилляриндя оьуз групундан фяргли олараг
-ган// -ген// - ьан, -гу//-ьу шякилчиляри фяал ишлянир. -асы//- сюзляри ися ХЫЫ-ХЫЫЫ ясрлярдя монгол истиласындан сонра кечмиш-
яси, -малы//-мяли, -мыш//-миш// -муш//-мцш шякилчиляри ися дир. Газах дили иля баьлы хцсусиййятляри ашаьыдакы кими сяъиййя-
чох аз мцшащидя олунур. ляндирмяк олар:
7) Гыпчаг групу тцрк дилляриндя 25-26 самит фонем вардыр. 1) Газах дилиндя 12 саит фонем вардыр. Бу дилдя узун саит фо-
260 нем йохдур.
Гейд: Гыпчаг групу тцрк дилляриня газах, гарагалпаг, гырьыз, 2) Газах дилиндя 26 самит фонем вардыр. Онларын 7-си сонор,
261
алтай, ногай, Крым-татар дилляри дахилдир. 8-и ъинэилтили, 11-и ися кар самитлярдир.
Dярслик

Dярслик
Рус дилиндяки ц вя щ самитляри дя газах дилиня кечмишдир.
3) Газах дилиндя в, ф, ч, х фонемляри анъаг алынма сюзлярин тяр-
кибиндя ишлянир.
Газах дили 4) Бу дилдя сюз яввялиндя й-ж явязлянмяси сяъиййявидир. Мя-
сялян, йахшы-жахсы, йаман-жаман, йол-жол вя с. Газах ди-
линдя ш-с, у-ь явязлянмяляриня дя раст эялмяк олур. Мя-
сялян, даь-тау, баш-бас, гаш-кас вя с.
Газах дили Газахыстанда йашайан газахларын милли дилидир. 5) Газах дилиндя сюзцн яввялиндя (анлаутда) р,л самитляри иш-
Онларын цмуми сайы 8 милйон 137 мин 878 няфярдир. Газах лянмир. Бунлардан яввял ы, и, ц, у саитляри ялавя олунур.
халг дили XV-XVI ясрлярдя формалашмышдыр. Чох ещтимал ки, 6) Газах дилиндя кямиййят категорийасы -лар//-лер, -дар//
газахлар Гызыл Ордайа дахил олан булгар, печенег, половетс -дер, -тар//-тер шякилчиси иля ишлянир. Мясялян, гызлар-кыз-
тайфа бирликляри иля баьлы олмушдур. дар, айаглар-айактар вя с.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Газах дилиндя n (велйар н) сяси ишлянир: а n (вящши),
а n сы (овчу), е n че (эцъ), дю n (дюнмяк) вя с.
Газах ядяби дилинин инкишафында Абай Кунанбайевин, С.Сай- 7) Бу дилдя хябярлик категорийасынын шякилчиси юзцнямяхсуслу-
фулинин, М.Ауезовун, Ъамбул Ъабайевин ясярляринин ролу бюйцк ьуна эюря оьуз групу тцрк дилляриндян фярглянир. Мисаллара
олмушдур. диггят йетиряк:
l Гыпчаг групу тцрк дилляри

Газах дилинин тядгигатчылары сырасында С.Аманжаловун, А.И.Ис- Азярбайъан дилиндя Газах дилиндя
хаковун, С.К.Кенесбайевин, С.Е.Маловун, Г.Г.Мусабайевин, тякдя тякдя
Н.Т.Сауранбайевин, Ш.Ш.Сарыбайевин вя диэярляринин адлары хц- Ы. йолдашам жолдаспын
суси олараг гейд олунмалыдыр. ЫЫ. йолдашсан жолдассын
Газахлар ХХ ясрин 20-ъи илляриня гядяр кючяри вя йарымкючя- ЫЫЫ. йолдашдыр жолдас
ри щяйат тярзи йашамышлар. Она эюря дя газах дилинин лцьят тярки-
биндя щейвандарлыгла баьлы терминляр цстцнлцк тяшкил едир. Газах ъямдя ъямдя
дилинин лцьят тяркибинин ясасыны халис тцрк мяншяли сюзляр тяшкил ет- Ы. йолдашыг жолдашпыз
ся дя, рус, яряб, фарс, монгол, авропа мяншяли сюзляр дя вардыр. ЫЫ. йолдашсыныз жолдассыздар
Газах дилиня яряб-фарс сюзляри юзбяк вя таъик, еляъя дя татар дил- ЫЫЫ. йолдашдыр жолдас
ляри васитяси иля ХВЫЫЫ-ХЫХ ясрлярдя дахил олмушдур. Монгол
8) Газах дилиндя исмин 7 щалы гейд олунур. Йеддинъи щал тари- ри, мяркяз-шимал шивяляри вя шярг шивяляри. Бу шивяляр арасында аз
хян ишлянмиш бирлен//бирлян гошмасынын шякилчиляшмиш вари- да олса, фонетик, лексик вя грамматик фяргляр юзцнц эюстярир.
антыдыр. Мцгайися едяк: гулаьы иля ешитди-гулаьымен еситти.
Газах дилиндя йеддинъи щал бирэялик щал кими адланыр. Йер-
262 дя галан щаллар вя онларын шякилчиляри оьуз групу тцрк дил- 263
ляриня уйьун эялир. Мясялян: Гарагалпаг дили
Адлыг-йохдур: цй (ев)
Dярслик

Dярслик
Йийялик -нын2, -тын2, -дын2: цйнин (евин)
Йюнлцк -ьа//-ге//-ке//-ка: цйге (евя)
Бу дил Юзбякистанда - Гарагалпаг Мухтар Республикасын-
Тясирлик -ны2, -ты2, -ды2: цйди (еви)
да йашайан халгын дилидир. Гарагалпаглар Юзбякистанын Ха-
Йерлик -да//-де//-та//-те: цйде (евдя)
рязм вя Фярганя вилайятляриндя, Тцркмянистанын Ташауз вила-
Чыхышлыг -дан//-ден//-тан//-тен//-нан//-нен: цйден (евдян)
йятиндя, Газахыстан Республикасында, Щяштярханда вя Яфга-
Газах дилиндя феллярин инкары щям шякилчилярля (-ма, -ме, -ба, ныстанда да йашайырлар. Гарагалпаг дилиндя 425 мин 436 ня-
-бе, -па, -пе) щям дя жок, емес сюзляри иля йараныр. Мяслян: эюр- фярдян артыг адам данышыр. Онларын печенеглярля баьлылыьы да-
ме (эюрмя), жазба (йазма), атпа (атма), альан емеспин (алма- ща чох олмушдур.
дым), ол келэен жок (о эялмяди) вя с.
Газах дилиндя фелин цч заманы вар: кечмиш, индики, эяляъяк
заманлар. Гарагалпаг сюзц сонрадан бу халга гарабюрк//гарапапаг
Шцщуди кечмиш заман -ты, -ти, -ды, -ди шякилчиляри иля йараныр: шяклиндя верилян бир аддыр. Онлар бир халг кими ХV-XVI ясрляр-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


бардым (эетдим), бардын (эетдин) вя с. дя, миллят кими ися XX ясрин 20-ъи илляриндян сонра формалашмыш-
Нягли кечмишин шякилчиси -ьан, -ген, -кан, -кен шякилчисидир: лар. Гарагалпаглар яряб, латын вя кирил ялифбаларындан истифадя ет-
келгенбиз (эялмишик), алкансын (алмышсан) вя с. мишдир. Гарагалпаг дили иля баьлы ашаьыдакы характерик хцсусий-
Индики заман -а, -е, -й шякилчиляри иля ямяля эялир. Бу зама- йятляри эюстярмяк олар:
нын аналитик формасы да вар: окып отырсын (охуйурсан). 1) Гарагалпаг дилиндя 9 саит сяс вардыр. Онлар Азярбайъан ди-
l Гыпчаг групу тцрк дилляри

Газах дилиндя эяляъяк заманын ики нювц вар. Гейри-гяти эя- линин саит фонемляриня уйьун эялир. а, ы, о, у, е, я, и, ю, ц.
ляъяк вя мягсядли эяляъяк. Гейри-гяти эяляъяк заман -ар, -ер, Бу дилдя 26 самит фонем ишлянир. Бунларын ичярисиндя рус
-р шякилчиляри иля йараныр. Мясялян: барарсын (эедярсян). Ону да дилиня мяхсус ц, щ фонемляри дя вардыр.
2) Бу дилдя дифтонглашма эениш йайылыб вя 12 дифтонг фонем
гейд едяк ки, бу шякилчи оьуз групу тцрк дилляриндя гяти эяляъяк
фяргляндирилир: уа, уя, уы, уи, иы, уц, уу, цу, ыу, иу, ыи, ии
заман шякилчиси кими ишлянир.
3) Гарагалпаг дилиндя узун саитляр йохдур. Лакин тцркмян ди-
Мягсядли эяляъяк заман -мак, -мек, -бак, -бек, -пак, -
линин тясири иля ъянуб диалектляриндя узун саитляр мцшащидя
пек шякилчиляри иля йараныр: келмексин (эялмялисян). Мягсядли
олунур. Мясялян, аар-яр, йаан-йан вя с.
эяляъяк заман Азярбайъан дилиндяки ваъиб формайа уйьун эя-
4) Бу дилдя ч фонеми тцрк мяншяли сюзлярдя ишлянмир. Бу фо-
лир.
нем алынма сюзлярдя ишлянир: чемодан, чайник, чиновник,
Газах дилинин дюрд шивяси вардыр: ъянуб шивяляри, гярб шивяля-
чемпион вя с. Ейни заманда м, н, р самитляринин сюз яв-
вялиндя ишлянмяси дя сяъиййяви дейил. Бу самитляря чох аз
щалларда мцшащидя олунур. Гарагалпаг дили цчцн ч-ш-с
явязлянмяси дя сяъиййяви фонетик щадисядир. Гырьыз дили
264 5) Гарагалпаг дилиндя сюз яввялиндя ь самитинин ишлянмяси дя
юзцнц эюстярир. Мясялян, ьаз-газ, ьарьа-гарьа, ьалаба-
265
гялябя, ьозо-гоза, ьырьы-сычрамаг, ьайрат-гейрят вя с.
Dярслик

Dярслик
Гырьызлар Мяркязи Асийада йашайан ян гядим халглардан
6) Гарагалпаг дилиндя ащянэ гануну горунур. Вурьу сон ще-
биридир. Илк гырьыз адына йени ерадан яввял 201-ъи илдя раст эя-
ъа цзяриня дцшцр. Щеъа типляри ися оьуз групу тцрк диллярин-
линир.
дя олдуьу кимидир.
7) Гарагалпаг дилинин лцьят тяркибини халис тцрк мяншяли сюзляр
тяшкил ется дя, бурада монгол, яряб, фарс, авропа вя рус ди- Гырьыз етноними щаггында тцрколоэийада бир-бириндян фяргли
ли васитяси иля башга диллярдян алынма сюзляр дя вардыр. фикирляр мювъуддур. К.И.Петрова эюря, бу сюз кырыь (гырмызы) сю-
8) Гарагалпаг дилиндя 7 ясас (исим, сифят, сай, явязлик, фел, зц иля -з (кямиййят чохлуьу билдирян шякилчи) шякилчисиндян иба-
зярф, нида) вя 4 кюмякчи нитг щиссяси (ядат, модал сюз, рят олуб, гырмызылар – гырмызы адамлар демякдир. Н.А.Баска-
гошма вя баьлайыъы) фяргляндирилир. ков ися бу сюзцн гырмызы оьузлар бирляшмясиндян йарандыьыны
9) Адлара мяхсус олан цмуми грамматик категорийалардан иряли сцрцр. Бизъя, гырьыз сюзц гыр вя оьуз сюзляриндян йаран-
кямиййят, щал вя мянсубиййят категорийалары вардыр. Хя- мышдыр, бурада гыр “дашлы, кясякли, якилиб-бичилмяйян йер” мяна-
бярлик категорийасы щям адлары, щям дя фелляри ящатя едир. сына уйьун эялир. Йяни гыр вя оьуз созляри “даь оьуз” мянасы-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


10) Кямиййят категорийасы -лар//-лер шякилчиляри иля йараныр. Бу ны билдирир.
шякилчинин - нар//-нер вариантлары да мцшащидя олунур. Мя- Гейд: Гырьыз ады барядя беля бир мялумат вар ки, о, (йяни гыр-
сялян, балыглар-балыклар, йерляр-жерляр, эюлляр-кюллер, няляр- ьыз) Оьуз ханын кянизляриндян доьулан оьланлардан бири
нелер, эцнляр-кцннер, тонлар-тоннар вя с. олмушдур. Бу барядя Ябцлгази Бащадыр ханын “Шяъя-
рейи- тяракимя” ясяриндя йазылыр: “(Инди) Оьуз ханын бу
11) Гарагалпаг дилиндя мянсубиййят категорийасы оьуз групу
алты оьлунун (Эцн хан, Ай хан, Йулдуз хан, Эюй хан,
l Гыпчаг групу тцрк дилляри

дилляри иля даща чох уйьунлуг тяшкил едир. Мясялян: тцйем Даь хан, Дяниз хан - Б.Х.) кянизлярдян доьулан оьлан-
(атым), тцйен (атын), тцйеси (аты), тцйемиз (атымыз), тцйениз ларынын адыны дейяк. Анъаг онлардан щансынын (Оьуз
(атыныз), тцйеси (аты//атлары). Щал категорийасы ися Азярбай- ханын щансы) оьлундандыр билинмир. (Онларын адлары беля-
ъан дилиндя олдуьу кими 6 щал формасы иля фяргляндирилир. дир): Эянъя, Эцня, Турбатлы, Эирейли, Султанлы, Оклы,
Йалныз фярг ондадыр ки, гарагалпаг дилиндя щал шякилчиляри Эюкли, Сучлы, Хорасанлы, Йуртчы, Ъамчи, Турумчи, Ку-
чох вариантлыдыр вя йюнлцк щалда гядим г цнсцрц юзцнц мы, Соркы - онун (тюрямялярини) инди Сорхы адландырырлар,
Куръык, Сураъык, Гараъыг, Газыгурд, Гырьыз (курсив
эюстярир.
бизимдир - Б.Х.), Тикин, Ляля, Мурдашуй, Сайыр”1.

___________
1. Ябцлгази Бащадыр хан. Шяъярейи - тяракимя (тцркмянлярин сой китабы). Бакы,
2002, с. 67.
Гырьызлар ВЫ-ВЫЫ ясрлярдян етибарян йазыйа малик олмушлар. 1) Гырьыз дилиндя 8 нормал вя 8 узун саит ишлянир. Узун саитляр-
Она эюря дя Йенисей йазылары даща чох онлара мяхсус йазы кими дян 6-сы йазыда гоша йазылыр: аа, юю, оо, яя, цц, уу
сяъиййялянир. Гырьыз ядяби дилиндя тцрк дилиндя олдуьу кими я саити ишлянмир.
Гырьызлар уйьурларын, тофаларын, урйанхайларын, йакутларн, ха- Лакин бу саит гырьыз дилинин ъянуб диалект вя шивяляриндя
266 касларын гайнайыб-гарышмасындан формалашмышдыр. Бу дилдя 2 мцшащидя олунур.
милйондан чох адам данышыр. 2) Гырьыз дилиндя газах дилиндян фяргли олараг илкин узанма ща-
267
Гырьызлар тякъя Гырьызстан Республикасында дейил, Юзбякиста- лы юзцнц эюстярир: талаа-чюл, кююн-сыраламаг вя с. Бу дилдя
Dярслик

Dярслик
нын Наманган, Яндиъан, Фярганя яразиляриндя, Таъикистанын бя- икинъи узанма фактлары да мцшащидя олунур: кйин-киин
зи районларында, Газахыстанда, Чинин Синтезйан-Уйьур вилайятин- (сонра), эовун-эооун (йемиш) вя с.
дя, Монголустанда, Яфганыстанда вя Пакистанда йашайырлар. 3) Бу дилдя л, р фонемляри аз ишлянир. Сюз яввялиндя адятян й
Гырьыз дилинин кечдийи инкишаф мярщяляси 3 дювря айрылыр: гя- самити ж-йа кечир. Мясялян, йаман-жаман, йол-жол, йаз-жаз,
дим гырьыз (ЫХ ясря гядяр), орта гырьыз (Х-ХV) вя йени гырьыз йай-жай вя с.
(XВ ясрдян сонракы) дюврц. 4) Х фонеми гырьыз дили цчцн сяъиййяви дейилдир. Бу фонем к-
ХВ ясрдян сонра гырьыз дилинин инкишафында хейли дяйишиклик йа кечир. Мясялян, хан-кан, гырх-кырк, тох-ток, дохсан-
олмушдур. Беля ки, ХВ ясрдян ХВЫЫЫ ясрин орталарына гядяр гыр- токсан вя с.
ьызлар ъянуб яразисиндя Иранла эениш ялагя йаратмышдыр. ХВЫЫЫ 5) Гырьыз дилиндя 25 самит фонем ишлянир. Онлардакы ц, щ фо-
ясрдян Октйабр ингилабына гядяр гырьыз дилинин диалектляри арасын- немляри рус дилиндян бу диля кечмишдир.
да фяргляр йаранмышдыр. Даща сонра гырьыз дилиндя ядяби дил нор- 6) Гырьыз дилиндя исмин 6 щалы вардыр. Щал шякилчиляри оьуз гру-
малары йаранмышдыр. Одур ки, йени гырьыз мярщяляси юз нювбя- пу тцрк дилляриндян фяргли олараг чох вариантлыдыр.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


синдя цч дювря бюлцнцр: а) ХВ ясрдян ХВЫЫЫ ясрин орталарына гя- Адлыг-йохдур: жаз (йаз)
дярки дювр; б) ХВЫЫЫ ясрдян Октйабр ингилабына гядярки дювр; ъ) Йийялик -нын4, -тын4, -дын4: жазнын (йазын)
Октйабр ингилабындан сонракы дювр - Совет дюврц. Йюнлцк -а//-е//-о//-ю, -га//-ге//-го, -ка//
Гырьыз дили ядяби дил кими Бюйцк Октйабр Сосиалист ингилабын- -ке//-ко//-кю: жазга (йаза)
дан сонра формалашмышдыр. Онун лцьят тяркибини халис тцрк мян- Тясирлик -ны4, -ды4, -ты4: жазны (йазы)
l Гыпчаг групу тцрк дилляри

шяли сюзляр тяшкил ется дя, бу дилдя монгол, тунгус-манъур, яряб, Йерлик -да//-де//-до//-дю, -та//-те//-то//-тю,
фарс, рус дилляриндян алынма сюзляр дя ишлянир. Яряб вя фарс дилля- -нда//-нде//-ндю: жазда (йазда)
риндян алынма сюзляр гырьыз дилиня сон дюврлярдя дахил олубдур. Чыхышлыг -дан//-ден//-дон//-дюн, -тан//-тен//
Йери эялмишкян гейд едяк ки, ХВЫЫЫ ясря гядяр гырьызлар ислам -тон//-тюн: жаздан (йаздан)
динини гябул етмямиш, лакин ХЫ-ХЫЫ ясрлярдя уйьурлар васитяси иля 7) Гырьыз дилиндя ЫЫ шяхсин тякиндя вя ъяминдя мянсубиййят
бу диля чохлу яряб вя фарс сюзляри дахил олмушдур. шякилчиляриндя мцяййян фяргляр вардыр:
Гырьызлар 1928-ъи иля гядяр яряб ялифбасындан, 1928-ъи илдян тяк ъям
1940-ъы иля кими латын ялифбасындан, 1940-ъы илдян ися кирил ялифба- Ы. жакам (йахам) жакабыз (йахамыз)
сындан истифадя етмишляр. ЫЫ. жакан//жаканыз жаканар// жаканыздар
Гырьыз дили иля баьлы сяъиййяви хцсусиййятляр ясасян ашаьыда- ЫЫЫ. жакасы жакасы
кылардыр:
ЫЫ шяхсин тякиндя ишлянян -ныз, ъяминдя ишлянян -ныздар шя- 1938-ъи илдян ися йенидян рус графикасы ясасында йарадылмыш ялиф-
килчиляри нязакят билдирир. бадан истифадя етмишляр.
8) Гырьыз дилиндя шяхс шякилчиляри ЫЫ шяхсин тякиндя вя ъямин- Алтай дилини ойрот дили кими ятрафлы тядгиг едян алим Н.П.Ды-
дя нязакятлилик билдирмяк цчцн ики вариантда ишлянир: ренкова олмушдур. (Грамматика ойротского языка. 1940). Бу
268 тяк ъям дил Алтай ады иля 1869-ъу илдя Казанда чап олунмуш “Грамма-
Ы ш. акемын (атайам) акебыз тика алтайского языка”, 1958-ъи илдя Москвада чап олунмуш
269
ЫЫ ш. акемы n //акесыныз акесыз//акесынар “Алтайский язык” китабларында хцсуси иля тядгиг олунмушдур.
Dярслик

Dярслик
ЫЫЫ ш. аке аке Алтай дилинин ики шивяси мювъуддур: ъянуб шивяси, шимал шивя-
си.
9) Гырьыз дилинин ъянуб диалектляриндя сай системиндя кем сю- Алтай дилинин ъянуб шивясиня ашаьыдакылар дахилдир:
зц ишлянир. Мясялян, цчц кем сяксян (77), бир кем елли 1) Алтай шивяси. Бура Онгуздар, Усткан Еликманар, Даьлыг Ал-
(49), ики кем етмиш (68) вя с. тай Мухтар Вилайятинин Шебалин аймаклары дахилдир.
2) Телен, телегит-телес вя чуй шивяляри. Бура Улаган, Каш Агач
аймакларынын бир щиссяси дахилдир.
3) Телеут шивяляри. Бура Шебалин вя Даьлыг Алтай Мухтар Вила-
Алтай дили йятинин бир щиссяси, Алтайын Чумыш району, Новосибирскин
Беловски району дахилдир.
Алтай дилинин шимал шивясиня ися бунлар дахилдир:
1) Туба шивяси. Бу шивя Чой вя Турачай аймаклары иля баьлы-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Бу дилдя 71 мин 717 няфяр адам данышыр. Алтай ядяби дили
дыр.
ингилабдан сонра формалашмышдыр. Лакин ингилаба гядяр алтай
2) Кумандин шивяси. Бу шивяйя Даьлыг Алтайын Турачан ай-
дили юйрянилмишдир1.
маклары вя Старобардин, Солтон районлары дахилдир.
Алтай дилинин шимал шивяляриндя уйьур-оьуз елементляри ясас
рол ойнайыр.
l Гыпчаг групу тцрк дилляри

Алтай дили Алтай Мухтар Вилайяти йарадылана гядяр (1947-ъи Алтай дили иля баьлы ашаьыдакы юзцнямяхсус хцсусиййятляр вар-
иля гядяр) ойрот дили адланмышдыр. Щям дя монгол мяншяли бир дыр:
тайфа щесаб олунмушдур. Лакин Алтай дили тцрк дили аилясиня мян- 1) Алтай дилиндя 8 узун саит вя 8 нормал саит вардыр. Нормал
субдур. Дцздцр, бу диля монгол вя диэяр диллярин дя тясири ол- саитляр: а, ы, о, у, э, и, ю, ц. Узун саитляр: а:, ы:, о:, у:, э:, и:,
мушдур. Алтай дили даща чох гядим гырьыз дилинин хцсусиййятляри- ю:, ц:.
ни горуйуб сахламышдыр. 2) Алтай дилиндя ы саитинин сюзцн яввялиндя ишлянмяси характе-
Алтай дилинин рус графикасы ясасында йени ялифбасы 1923-ъц ил- рик бир щалдыр: ыйла (аьла), ыраак (узаг), ычкы (щычгырык) вя с.
дя тяртиб олунмушдур. Онлар 1928-ъи илдян латын ялифбасындан, Мцгайися цчцн гейд едяк ки, Азярбайъан дилиндя сюзцн
___________ яввялиндя ы саити ишлянмир.
1. Грамматика алтайского языка. Казань, 1869.
3) Алтай дилиндя 26 самит сяс вар вя онлар 23 ишаря иля эюстяри-
лир.
4) Алтай дилиндя сюзцн яввялиндя ь самитинин ишлянмяси харак- дя йюнлцк щалда гядим г цнсцрц ишлянир.
терик дейилдир. Анъаг бу самит сюзцн диэяр йерляриндя ишля- 16) Алтай дилиндя онлуг сай системинин ибтидаи формасы инди дя
нир: аьаш (аьаъ), аьар (аьармаг) вя с. ишлянир. Мясялян, тюртон-гырх, песон-ялли, алтон-алтмыш, то-
5) Алтай дилиндя х самити ишлянмир. Ону да гейд едяк ки, бу гузон-дохсан вя с.
270 дилдя х, щ, ф, в самитляри анъаг алынма сюзлярдя ишлянир: ва-
гон, винт, актив, фронт, финанс, фабрик вя с.
271
6) Сюзцн яввялиндя n самити Алтай дилиндя ишлянмир. Анъаг
Dярслик

Dярслик
сюзцн башга йерляриндя n самитинин ишлянмяси мцшащидя Ногай дили
олунур: а n ъы (овчу), айа n (дярин) вя с.
7) Алтай дилиндя сюзцн яввялиндя ш самити ишлянир: шаа (чцй), шы-
йык (щалга) вя с.
8) Алтай дилиндя кямиййят категорийасынын шякилчиси чох- Бу дил Ставропол вя Гарачай-Чяркяз Вилайятиндя йашайан
вариантлыдыр: -лар, -лер, -лор, -люр, -дар, -дер, -тар, -тер, халгын дилидир. Бу дилдя щямчинин Щяштярханда, Краснодар Ви-
-тор, -тюр. лайятиндя, Даьыстанда йашайан ногайлар да данышырлар. Онла-
9) Алтай дилиндя мянсубиййят шякилчиляри ашаьыдакы кимидир: рын цмуми сайы 75 мин 564 няфярдир.
тяк: ъям:
Ы ш. -м, -ым, -им: адам (атам) -быс, -бис, -ыбис, -ибис: адабыз (атамыз) Ногайларын мцяййян щиссяси узун мцддят татар вя гумуг
ЫЫ ш. -н, -ын, -ин: адан (атан) -гар, -гер, -ыгар, -игер: адагар (атаныз) дилляриндян истифадя етмишляр. Мясялян, Даьыстанын Хасав-йурт
ЫЫЫ ш. -зы, -зи, -ы, -и: адазы (атасы) -зы, -зи, -ы, -и: адазы (аталары) вя Баба-йурт щиссясиндя йашайан ногайлар гумуг дилиндян исти-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


фадя едир. Тарихилик бахымындан ногайлар, газахлар вя гарагал-
10) Алтай дилиндя инкарлыг категорийасынын морфоложи эюстяриъи- пагларла даща йахын олмушлар. Она эюря дя бу дил даща чох гара-
ляри -баз вя -ба шякилчиляридир: бар базым (эетмярям), галпаг дилиня йахындыр.
барбадым (эетмядим) вя с. Ногай дилини илк тядгиг едянлярдян бири Н.А.Баскаков ол-
11) Алтай дилиндя кечмиш, индики вя эяляъяк заман ишлянир. Бу мушдур. (Н.А.Баскаков. Ногайский язык и его диалекты.
l Гыпчаг групу тцрк дилляри

заман шякилчиляри ичярисиндя нягли кечмиш заманын морфо- М.-Л., 1940).


ложи эюстяриъиси харакерикдир: -ган, -ген, -гон, -гюн, Бюйцк Октйабр Сосиалист ингилабына гядяр ногай дилиня даир
-кан, -кен, -кон, -кюн. Мясялян, барганым (эетмишям), бир нечя фолклор материалы М.Османов, П.А.Фалев вя А.Н.Са-
барган (эетмиш). мойлович тяряфиндян чап едилмишдир. Ногай дили вя диалекти йуха-
12) Бу дилдя щеъанын алты типи юзцнц эюстярир. рыда гейд етдийимиз кими, илк дяфя олараг Н.А.Баскаков тяряфин-
13) Алтай дилиндя ащянэ ганунунун додаг ащянэи нювц мцща- дян юйрянилмишдир. ХХ ясрин 30-ъу илляриндя Н.А.Баскаков но-
физя олунур. гай дилинин орфографийасы вя терминолоэийасы иля баьлы бюйцк ишляр
14) Алтай дилинин лцьят тяркибиндя тцрк, монгол, яряб, фарс эюрмцшдцр. Бу ишляри Н.А.Баскаков 1936-ъы иля гядяр давам ет-
мяншяли сюзляр ясас рол ойнайыр. дирмишдир. Йери эялмишкян гейд едяк ки, Н.А.Баскакова ногай
15) Щал категорийасынын шякилчиляри чох вариантлыдыр. Бундан дили иля баьлы ики очерк дя мянсубдур. Бунлардан биринъиси
башга, оьуз групу тцрк дилляриндян фяргли олараг алтай дилин-
“Очерк грамматики ногайского языка”1 очеркидир. Бурада Мялум олдуьу кими, ногай дили тцрк дилляринин гыпчаг групу-
ногай дилинин фонетик, лексик вя грамматик гурулушундан гыса на дахилдир. Бу дил гыпчаг групунун тяркибиндя гарагалпаг, га-
шякилдя бящс олунур. Икинъиси ися “Ногайский язык”2 адланыр. зах дилляри иля бирэя гыпчаг-ногай йарымгрупуну ямяля эятирир.
Бундан сонра М.К.Милых ногай мятнляринин3 вя морфолоэийасы- Ногайларын мяскунлашдыьы яразиляр Шимали Гафгазын ики району-
272 нын, синтаксисинин4 юйрянилмяси иля баьлы ишляр эюрцбдцр. дур:
ХХ ясрин 30-ъу илляриндя ногай дилли мяктяб цчцн стабил 1) Гарачай-Чяркяз Мухтар дийарында, о ъцмлядян Кочубеев
273
дярслик чап олунмушдур. А.Щ. Джанибеков. Ногай тили. (Грам- (аул Карамурзин), Минераловод (аул Канглы), Нефтекум
Dярслик

Dярслик
матика, учебник для начальной школы). Махачкала, 1935; (Ачыкулак вя Кайасулин араларында) районларында. Бу ра-
Йеня онун Грамматика. Ногай тили (Грамматика ногайского йонлар Ставропол дийарына аиддир.
языка для 7-летней и средней школы). ч. I, фонетика и 2) Даьыстанын шимал районларында—Ногай вя Кизлйар районла-
морфология. Ворошиловск, 1939). рында, о ъцмлядян Чечен-Ингуш Мухтар Республикасынын
Ногай дилинин юйрянилмяси иля баьлы сонралар диссертасийалар Шелков районунда.
да йазылмаьа башланмышдыр5. Щяштярхан, Крым вя Даьыстан (Хасаф-йурт вя Баба-йурт) но-
Ногай ядяби дили Октйабр ингилабындан сонра формалашмышдыр. гайлары йерли ящали тяряфиндян ассимилйасийайа уьрамыш вя йерли
Октйабр ингилабына гядяр ногайларын бир щиссяси яряб ялифбасын- ящалинин дилини вя йазысыны гябул етмишляр.
дан истифадя етмишдир. Сонра латын ялифбасында, 1938-ъи илдян рус Ногай ядяби дилиня гядяр ногай дили халг-данышыг формасын-
ялифбасында йазы апарылмышдыр. да олмушдур. Ногай халг данышыг дили ики диалектя айрылмышдыр.
Онлардан бири Шимали Гафгазда йашайан ногайлардыр. Онлара ши-
___________ мал-шяргдя йашайан ногайлар, йахуд гара ногайлар дейилир. Икин-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


1. Ногайсго-русский словарь.М.,1963, стр. 495-562. ъиси ися шимал-гярбдя йашайан ногайлардыр. Онлара да кубан но-
2. Языки народов СССР. Т. II, Тюркские языки. М.-Л., 1967, стр. гайлары дейилир. Бундан башга, гара ногайлара ясас ногайлар, ку-
280-300.
3. М.К.Милых. Ногайские тексты. “Языки Северного Кавказа и бан ногайларына ися аь ногайлар дейилир. Ясас ногайлар Даьыстан
Дагестана”, т.II, М.-Л., 1949. Мухтар Республикасында, аь ногайлар ися Ставропол яразисинин
4. М.К.Милых. Глагол ногайского языка. “Труды Черкесского Ачыкулак вя Капсулин районларында йашайырлар.
НИИ, вып. II, Черкесск, 1954; Её же. Очерки по ногайскому
l Гыпчаг групу тцрк дилляри

синтаксису. “Уч. Записки Ростовского-на-Дону государствен-


ного университета”, т. V, вып. II, Таганрог, 1947. Гейд: Чюл ногайлары, йяни бозгырларда йашайан ногайлар вар ки,
5. А.Т.Базиев. Система спряжения в кумыкском и ногайском язы- онлар да гара ногай ады иля адланырлар.
ках. Афтореферат кандидатской диссертации. М., 1949;
С.А.Калмыкова. Акногайский диалект ногайского языка. Аф-
тореферат кандидатской диссертации. Черкесск, 1965;
Ногай халгы Гарачай-Чяркяз яразисиндя йашайан заман он-
М.Ф.Саруева. Наречие в ногайском языке. “Труды КЧНИИ”, ларын формалашмасында иштирак едян ясас тайфалар бунлар олмуш-
вып. III, Черкесск, 1959; её же: Глагольные словосочетания с дур: Санглыбай, Дормон, Алакай, Бодырак, Ыркаклы, Найман,
именем сушествительным в ногайском языке. “Труды
КЧНИИ”, вып. V, Черкесск, 1968; К.К.Дъанбидаева. Личные Оздон, Керейт, Купшак, Конырат, Катаган, Орак, Канлы, Ал-
аффиксы ногайского языка. “Труды КЧНИИ”, вып. V, 1968; лаберди, Карас, Туркпон, Кумук, Суйундук, Кокой, Ка-
Д.М. Щихмурзаев. К вопросу о сочинительных словосочета- зак, Оракшы, Байыс, Байдар, Сейит, Байтыш, Колок, Буйра вя с.
ниях в ногайском языке . “Труды КЧНИИ”, вып. V, 1968.
Ногайлар юз нювбясиндя даща кичик нясил, сой, тайфа бирликля- Йюн. - га, -ге, -ка, -ке
риндян ибарятдир. Бунлара куп дейилир. Мясялян, Тувылга куп Т. -ды, -ди, -ты, -ти
(Турли хоъа, Байра, Кулман), Кенегес куп (Бес увыл, Канкас, Йер. -да, -де, -та, -те
Еш була, Айпар, Корел, Бозак) вя с. Куп сюзц ногай дилиндя Ч. -дан, -ден, -тан, -тен
274 “нясил, тайфа, сой” мянасында ишлянир. 9) Ногай дилиндя хябярлик категорийасынын шякилчиляри ашаьыда-
Ногайларын дилиндяки бязи характерик хцсусиййятляр ашаьыда- кылардыр:
275
кылардыр: тяк: ъям:
Dярслик

Dярслик
1) Ногай дили цчцн 8 саит мювъуддур. Я саити ногай дилиндя Ы ш. -ман, -мен: ашман (аъам) -мыз, -миз: ашмыз
ЫЫ ш. -сынъ: -синъ: ашсынъ -сыз, -сиз: ашсыз
яряб, фарс мяншяли сюзлярдя ишлянир: саьат (саят), аьр (щяр).
ЫЫЫ ш. - (ол) аш -лар, -лер: ашлар
Ногай дилиндя я, ц, ю сясляри рус графикасындан истифадя
олунмагла аь (я), уь (ц), оь (ю) кими ишаря олунур. Ногай 10) Ногай дилиндя фелин заманлары вя онларын щяр биринин мор-
дилиндяки саит сясляр ашаьыдакылардыр: а) дилархасы: а, ы, о, у; фоложи эюстяриъиляри вардыр: барды (эетди), баргансан (эет-
б) дилюнц: э (е), аь (я), и, оь (ю), уь (ц). мишсян), бараман (эедирям), барармыз (эялярик) вя с.
2) Ногай дилиндя Азярбайъан дилиндян фяргли олараг сюзцн яв- Гара ногайлара нисбятян кубан ногайлары чох гядим заман-
вялиндя ы саити ишлянир: ыс (гурум), ыз (из), ирк (ярк) вя с. лардан мяскунлашмыш ногайлардыр. Кубан ногайлары иля гара но-
3) Ногай дилиндя в, ф, ц, щ, ч самитляри анъаг алынма сюзлярдя гайлар бир - бириндян тяърид олунмуш шякилдя йашадыглары цчцн он-
ишлянир: чемодан, чай, чайник вя с. ларын дилляриндя мцяййян фяргляр йаранмышдыр.
4) Бир гайда олараг ногай дилиндя ь самити сюзцн яввялиндя иш- Кубан ногайларынын дилиндя ашаьыдакы юзцнямяхсус хцсусий-
лянмир. Бу самит г кими ишаря олунур: кабырга (габырьа), йятляр вардыр:

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


кайгы (гайьы). 1) Сюзцн яввялиндя гара ногай дилиндяки й явязиня ж ишлянир.
5) Велйар н самити ногай дилиндя нъ кими ишаря олунур. Бу са- Мясялян, жип (ип), жел (йел), жилан (илан), жыр (мащны) вя с.
мит сюзцн яввялиндя дейил, илк щеъасындан сонра ишлянир: 2) Кар т самитинин явязиня сюзцн яввялиндя ъинэилтили д ишлянир.
енъил (йцнэцл), мынъ (мин), мунъ (гайчы) вя с. Мясялян, дениз (дяниз), дирек (диряк) вя с.
6) Ногай дилиндя -лар, -лер шякилчиляри кямиййят категорийасы- 3) нл сясляри ассимилйасийайа уьрайыр, нн олур. Мясялян, кун-
нер (эцнляр), келиннер (эялинляр) вя с. Суал йарадан щисся
l Гыпчаг групу тцрк дилляри

нын шякилчисидир: арабалар.


7) Мянсубиййят категорийасы ногай дилиндя ашаьыдакы шякилчи- -ым, -им гара ногай дилиндяки -ма, -ме иля явяз олунур.
лярля йараныр: Мясялян, барым? (вармы?), ъогум? (йохму?), келеегим?
тяк: ъям: (эяляъякми?) вя с.
Ы ш. -м, -ым, -им -мыз, -миз, -ымыз, -имиз Гара ногайларын диалекти кубан диалектиндян ашаьыдакы ясас
ЫЫ ш. -нъ, -ынъ, -инъ -нъыз, -нъиз, -ынъыз, -инъиз юзцнямяхсуслуьуна эюря сечилир:
ЫЫЫ ш. -сы, -си, -ы, -и -сы, -си, -ы, -и 1) Сюзцн яввялиндя й сяси ишлянир. Мясялян, йол, йыйын (йыьын-
8) Ногай дилиндя щал категорийасынын морфоложи эюстяриъиляри ъаг), йыма (щяфтя) вя с.
ашаьыдакылардыр: 2) Сюзцн яввялиндя п самити явязиня б ишлянир. Мясялян, бы-
А. - шаг (бычаг), бише (гадын), быслак (пендир) вя с.
Й. -дынъ, -динъ, -тынъ, -тинъ 3) нл сясляри ассимилйасийа щадисясиня уьрайыр вя лл сясиня чев-
рилир. Мясялян, шывыллар (милчякляр), куллер (эцнляр), саллар А. баар (бащар)
(сайлар), бораллар (боранылар) вя с. Й. баарны n (бащарын)
Йюн. баарна (бащара)
Гейд: Ногай дилиндя спесифвик саит вя самитляр ишлянир: аъ, оъ, Т. баарны (бащары)
уъ, ъ, нъ. Ногай дилиндя сяккиз саит вардыр. Бу дилдя я Йер. баарта (бащарда)
276 саити йохдур.
Ч. баартан (бащардан)
277
5) Крым-татар дилиндя мянсубиййят шякилчиляри оьуз групу
Dярслик

Dярслик
тцрк дилляриня уйьундур.
тяк:
Крым-татар дили Ы. -м, -ым, -им: сувым (суйум)
ЫЫ. - n , -ы n , -и n : сувы n (суйун)
ЫЫ. -сы, -си: сувсы (суйу)
Бу дилдя данышан татарлар Крымда йох, Орта Асийада (Га-
захыстанда, Юзбякистанда) йашайырлар. Лакин Крым-татарлары ъям:
узун мцддят Крым йарымадасында мювъуд олмушлар. Крым та- Ы. -мыз, -миз, -ымыз, -имиз: сувымыз (суйумуз)
тарларынын дилиня османлы дилинин эцълц тясири олмушдур. Бу дил- ЫЫ. -ыn ыз, -и n из, -у n уз, -ц n цз: сувы n ыз (суйунуз)
дя 8 саит, 23 самит фонем вардыр. Крым-татар дилиндяки спесифик ЫЫЫ. -сы, -си; -лары, -лери: сувсу, сувлары (суйу, сулары).
фонемляр бунлардыр: э, ё, (ю , ц, о), ю (ц, й, у), дж (ъ), нъ
(саьыр нун), щ, ц, кь, гъ. 6) Крым-татар дилиндя кямиййят категорийасынын шякилчиляри

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


оьуз групу тцрк дилляриндяки кими ики ъцр йазылыр: -лар,
-лер: дегирменлер (дяйирманлар), армудлар вя с.

Крым-татар дили иля баьлы бязи характерик хцсусиййятляр ашаьы-


дакылардыр:
l Гыпчаг групу тцрк дилляри

1) Крым-татар дилиндя я саити йохдур.


2) Крым-татар дилиндя Азярбайъан дилиндян фяргли олараг щ вя
э самитляри йохдур.
3) Крым-татар дилиндя Азярбайъан дилиндян фяргли олараг к (ка)
вя велйар н ( n ) самитляри ишлянир. Мясялян, велйар n сами-
тиня йийялик щалын шякилчисиндя (ташны n -дашын), ЫЫ шяхсин тя-
кинин вя ъяминин мянсубиййят шякилчисиндя (одаn -евин,
ода n ыз-евиниз) раст эялирик.
4) Крым-татар дилиндя оьуз групу тцрк дилляриндя олдуьу кими
исмин 6 щалы вардыр.
278 279
Dярслик

Dярслик
Булгарлар щун тайфаларындан бири кими VI яс-
рин сонуна гядяр (580) Щун империйасынын тяр-
кибиня дахил иди. Онлар Азов сащилляриндя, Та-
ман йарымадасында мяскян салмышлар. Сонра-
лар Щун империйасындан чыхараг Бюйцк Булгар
дювлятини йаратмышлар. Онларын башчылары Органа
хан олмушдур. Булгарлар гядим тцрк руник ялиф-
басындан истифадя етмишляр.
Бюйцк Булгар дювляти сонралар ики щиссяйя парчаланмышдыр.
Булгарларын бир щиссяси Дунай сащилляриня эялмиш, Балканда мяс-
кян салмыш, диэяр щиссяси ися хязярлярин щакимиййяти алтына кеч-
мишдир. Онлар сонралар хязярлярдян айрылараг Волга-Булгар дюв- Казан-татар дили
280 лятини йаратмышлар.
Бязян тцркологлар булгарлары ян гядим тцрк тайфаларындан би-
281
ри щесаб едир, онлары мцасир чуваш дили иля ялагяляндирирляр. Яслин-
Dярслик

Dярслик
Бу дил Татарыстан, Башгырдыстан, Чувашийа, Мордовийа вя с.
дя ися булгар вя суварлар чувашлар формалашдыгдан чох сонралар
яразилярдя йашайан татарларын милли дилидир. Бу дилдя 6 милйон
Хязяр, Волга вя Урал сащилляриня эялмишляр. Она эюря дя чуваш-
645 мин 588 адам данышыр.
лары бирбаша булгар тайфа иттифагларынын мцасир дюврдя давамы ще-
саб етмяк олмаз.
Булгар сюзц булаг вя ар щиссяляриндян ибарятдир. Булаг сю- Татар сюзц тат вя ар щиссяляриндян ибарятдир. Тат щиссяси
зц гядим тцрк дилиндя “чай” мянасында ишлянмишдир. Ар сюзц ися “йад, кянар”, ар щиссяси ися “инсан, адам” мянасында ишлянмиш-
гядим тцрк дилиндя “адам, инсан” мянасыны билдирмишдир. Беля- дир. Демяли, татар сюзц “йад, кянар адам” мянасыны билдирмиш-
ликля, булгар сюзц “чай сащилиндян, сулу йердян олан адам” мя- дир. Вахтиля бу мянада ишлянян татар сюзц цмумиляшдириъи етник
насына уйьун эялир. термин кими бцтцн тцрк халгларына аид олмушдур. Тцрк халгларынын
Етнографик хцсусиййятляриня эюря татар, балкар вя баш- щамысынын цмуми ады кими ишлянмишдир. Щяля ХЫХ ясрин сону ХХ
гырдлар булгарлара даща чох йахындыр. ХЫ ясрдя М.Кашьари пече- ясрин явялляриндя татар сюзц Азярбайъан дили адынын явязини дя
нег, булгар вя сувар диллярини бир-бири иля йахын щесаб етмишдир. ифадя етмишдир.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Булгар групу тцрк диллярини сяъиййяляндирян хцсусиййятляр Татарларын яксяриййяти (тягрибян 30 фаизи) Татарыстанда йаша-
ашаьыдакылардыр: йырлар. Онларын бюйцк бир гисми Горки, Тамбов, Пенза, Рйазан,
1) Бу дил групунда дифтонглар йохдур. Улйановск, Куйбышев, Оренбург, Волгоград, Саратов, Щяштяр-
2) Булгар групунда саитлярин илкин узанмасы мцшащидя олун- хан, Челйабинск, Омск, Томск, Тцмен, Перм вилайятляриндя
мур. мяскян салмышлар.
l Булгар групу тцрк дилляри

3) Бу груп диллярдя сюзцн яввялиндя ы саити ишлянир: ым (ишаря), Казан-татар дили ХВ-ХВЫ ясрлярдя халг данышыг дили кими фор-
иргаг (гармаг–татар дилиндя); ысын (исин), ышан (инан—ка- малашмышдыр. ХЫХ ясрин 50-ъи илляриндян татар милли ядяби дили фор-
раим дилиндя). малашмаьа башламышдыр. Татар дили Бюйцк Октйабр Сосиалист инги-
4) Булгар групунда ш-ч, й-ж, к-э, г-ь явязлянмяси дя эениш лабындан сонра милли дил шяклиня дцшмцшдцр. Бу дилин ялифбасы
йайылмышдыр. 1927-ъи иля гядяр яряб ялифбасы иля апарылмыш, 1927-ъи илдян етиба-
5) Булгар групунда сыра сайларыны ямяля эятирян спесифик шякил- рян яряб графикасындан латына кечилмишдир. 1939-ъу илдян сонра
чиляр ишлянир: -им, -нъ, -нъи, -нши, -ш. рус графикасы ясасында йени ялифба йарадылмышдыр.
6) Булгар групунда щал, кямиййят, мянсубиййят вя феля мях- Казан-татар дили иля баьлы хцсусиййятляр ашаьыдакылардыр:
сус олан категорийаларын шякилчиляри чохвариантлыдыр. 1) Казан-татар дилиндя 9 саит фонем вардыр: а, о, ю, у, ц, я, ы,
Булгар групу тцрк дилляриня Казан-татар, башгырд, гарачай- е, и.
балкар, гумуг вя караим дилляри дахилдир.
2) Бу дилдя 28 самит фонем вардыр. Рус дилиндян алынмыш ха-
рактерик фонемляр дя Казан-татар дилиндя ишлянир: ж, щ, ц,
ъ, ь, ю, я. Казан-татар дилиндя ф самити ясасян алынма сюз- Башгырд дили
лярдя мцшащидя олунур: фабрика, фактура, фабула, фронт вя с.
282 3) Казан-татар дилиндя а саити тяляффцздя о саити кими тяляффцз
олунур: бор (эет), болто (балта) вя с. Анъаг о саитинин юзц
283
дя мцстягил ишлянир: бозу (позмаг), бодай (буьда), йохы Бу дил башгырдларын милли дилидир. Башгырдлар Башгырдыстан-
Dярслик

Dярслик
(йуху). да, щямчинин Татарыстан, Юзбякистан, Газахыстан, Таъикистан
4) Бу дилин лцьят тяркибиндя фин-угор (мордов, удмурт вя с.), республикаларында вя Куйбышев, Саратов, Оренбург, Сверд-
яряб, фарс вя рус дилляриндян кечмиш сюзляр вардыр. ловск, Челйабинск, Перм вилайятляриндя йашайырлар. Онларын
5) Казан-татар дилиндя кямиййят категорийасынын шякилчиляри цмуми сайы 1 милйон 449 мин 462 няфярдир.
-лар, -ляр, -тар, -тяр вариантларында ишлянир: балталар, биекляр
(бюйцкляр), бцреляр (ъанаварлар) вя с.
6) Казан-татар дилиндя мянсубиййят категорийасынын шякилчиля- Бюйцк Октйабр Сосиалист ингилабына гядяр башгырд йазылы дили
ри ашаьыдакылардыр: татар дилиня, данышыг дили ися онун диалектляриня ясасланмышдыр.
тяк: ъям: Башгырд ядяби дили Бюйцк Октйабр Сосиалист ингилабындан сонра
Ы. -м, -ым, -ем: йодрыкым (йумруьум) -быз, -без, -ебез, -ыбыз: йодрыкыбыз формалашмышдыр.
ЫЫ. - n , -ыn , -е n : йодрыкы n -ыгыз, -егез, -гыз, -гез: йодрыкыгыз
Башгырд етнониминин изащы белядир: баш (баш, биринъи), гыр//
ЫЫЫ. -ы, -сы, -се: йодрукы -лары, -ляре: йодрыглары
кор (гябиля) вя -т шякилчиси (топлулуг билдирир). Бу сюзц боз вя

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


гурд сюзляриндян йаранмыш сюз кими дя сяъиййяляндирянляр вар-
7) Казан-татар дилиндя исмин 6 щалы вар. Исмин щалларынын мор- дыр. Бязи тцркологлар ися башгырд сюзцнц башга (мешя) “мешя
фоложи эюстяриъиляри ашаьыдакылардан ибарятдир: гябиляляри” мянасыны билдирян сюз кими изащ етмишляр.
А. - Башгырд сюзцндя гыр//кыр щиссяси “чюллцк” мянасында олан
Й. -нын, -нен сюз кими дя тягдим олунур. Беля олдугда башгырд сюзц бюйцк
Йюн. -га, -гя
l Булгар групу тцрк дилляри

чюллцкдя мяскунлашмыш ящали кими изащ олунур.


Т. -ны, -не Башгырдлар Урал ятрафына Иртыш (Или) чайынын щювзясиндян кечиб
Йер. -да, -дя, -та, -тя эялмишляр.
Ч. -дан, -дян, -тан, -тян, -нан, -нян Бу дилин йазысы 1929-ъу иля гядяр яряб, 1929-ъу илдян 1940-
ъы иля гядяр латын, сонра ися рус ялифбасы ясасында формалашмышдыр.
8) Казан-татар дилиндя фелин заманлары цч йеря айрылыр: Башгырд дили иля баьлы сяъиййяви хцсусиййятляри беля цмуми-
I. Индики заман (-а шякилчиси иля йараныр). ляшдирмяк олар.
II. Кечмиш заман: а) нягли кечмиш (-ган шякилчиси иля йараныр),
1) Мцасир башгырд ядяби дилиндя саит фонем бунлардыр: а, ы, о,
б) шцщуди кечмиш (-ды шякилчиси иля йараныр).
у, е, я, и, ю, ц.
III. Эяляъяк заман: а) гяти эяляъяк (-ачаг шякилчиси иля йара- 2) Башгырд дилиндя 28 самит вар. Бу дилдя ч фонеми йохдур. Бу
ныр), б) гейри-гяти эяляъяк (-ыр шякилчиси иля йараныр).
фонем ясасян с фонеминя, с фонеми ися х фонеминя кечир. шяклиня дцшмцшдцр: картесей-караесей-карасей-карачей-кара-
Мясялян, бычаг-пычаг-бысак, сыйыр (иняк)-хыйыр вя с. чай-гарачай. Бурада карт “гоъа”, есей “ана” мянасындадыр.
3) Башгырд дилиндя ч, з, ф, в, ц, щ, х, ж самитляри характерик де- Демяли, гарачай “ана йурду, баба йурду” мянасына уйьун эя-
йилдир. Бунлар башгырд дилиня башга диллярдян кечмиш сюз- лир.
284 лярдя ишлянир. Балкар сюзц ися булаг вя ар щиссяляриндян ибарятдир. Мяна-
4) Башгырд дилиндяки мянсубиййят шякилчиляри Казан-татар дили- сы ися “сулу йердян, чай кянарындан олан инсан” демякдир.
285
ня уйьундур. Гарачай-балкарлар юзлярини аланлар адландырырлар. Буна ясас-
Dярслик

Dярслик
5) Башгырд дилиндяки щал категорийасынын шякилчиляри дя Казан- ланан бязи тцркологлар онлары гядим тцрк гябиля бирликляриндян би-
татар дилляриня уйьундур. Лакин фярг ондадыр ки, башгырд ди- ри олан аланларын давамчылары щесаб едирляр.
линдя щал шякилчиляри чохвариантлыдыр. Гарачай-балкар ядяби дили Бюйцк Октйабр Сосиалист ингилабын-
6) Башгырд дилиндя кямиййят категорийасынын морфоложи эюстя- дан сонра формалашмышдыр. Бу дилин мяншяйи щаггында ващид фи-
риъиляри чохвариантлыдыр: -лар, -ляр, -тар, -тяр, -дар, -дяр, - кир йохдур. Гарачай-балкар дилинин йазысы рус графикасы ясасында
зар, -зяр. дцзялибдир. Бу дилин юзцнямяхсус хцсусиййятляри ашаьыдакылар-
7) Фелин заман шякилчиляри башгырд дили иля Казан-татар дили ара- дыр:
сында, демяк олар ки, фярглянмир. 1) Гарачай-балкар дилиндя сяккиз саит фонем вардыр: а, о, у, ы,
8) Башгырд дилинин лцьят тяркибиня татар дилинин эцълц тясири ол- и, э(е), ё, ю.
мушдур. Бундан башга, бу дилдя яряб, фарс, рус мяншяли 2) Гарачай-балкар дилиндя 26 самит фонем ишлянир. Бу дилдя
сюзляр дя вардыр. спесифик фонемляр дя вардыр: дж, кг, гъ, нг.
3) Гарачай-балкар дилинин лцьят тяркибиндя монгол, яряб, фарс,

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


рус вя авропа мяншяли сюзляр вардыр.
4) Гарачай-балкар дилиндя мянсубиййят категорийасынын мор-
Гарачай-балкар дили фоложи эюстяриъиляри кумыг дилиндяки формалара йахындыр.
5) Гарачай-балкар дилиндя щал категорийасынын морфоложи эюстя-
риъиляри ашаьыдакылардыр:
l Булгар групу тцрк дилляри

А. мамук (памбыг)
Бу дилдя данышанлар Гарачай-Чяркяз Мухтар Республика- Й. -ны, -ни, -ну, -нц: мамукны
сында вя Кабарда-Балкар Мухтар Республикасында йашайырлар. Йюн. -га, -ге, -на, -не, -нга, -нге, -а, -е: мамукга
Онларын бир гисми ися Гырьызыстанда, Газахыстанда вя Юзбякис- Т. -ны: мамукны
тандадыр. Бу дилдя 197 миня гядяр адам данышыр. Онларын 156 Йер. -да, -де: мамукда
мин 140 няфяри гарачайлар, 88 мин 771 няфяри ися балкарлардыр. Ч. -дан, -ден: мамукдан
Бирэялик -тын, -тин, -тун, -тцн; -ын, -ин, -ун, -цн: мамуктын
(памбыгла)
Гарачай сюзц барядя тцрколоэийада мцяййян фикир мювъуд- 6) Бу дилдя ийирмилик сай системиндян истифадя олунур. Мяся-
дур. Тцркологлара эюря, бу сюз дяйишиклийя уьрайараг гарачай лян, еки джыйырма (гырх), йуч джыйырма (алтмыш), беш джыйырма
(йцз) вя с.
5) Бу дилдя мянсубиййят шякилчиляри ашаьыдакылардыр:
тяк:
Ы. -м, -ым, -им, -ум, -цм: башым (башым)
Кумуг дили ЫЫ. -нг, -ынг, -инг, -унг, -цнг: башынг
286 ЫЫЫ. -сы, -си, -су, -сц; -ы, -и, -у, -ц: башы.
287
ъям:
Dярслик

Dярслик
Бу дил ясасян Даьыстанда йашайан кумыгларын дилидир. Ку-
Ы. -быз -биз, -буз, -бцз; -ыбыз, -ибиз, -убуз, -цбцз: башыбыз
мыгларын мцяййян бир щиссяси ися Чечен-Ингуш вя Шимали Осе-
ЫЫ. -гыз, -гиз, -гуз, -гцз; -ыгыз, -игиз, -угуз, -цгцз: башыгыз
тийа Мухтар Республикаларында йашайырлар. Онларын цмуми са-
ЫЫЫ. -сы, -си, -су, -сц; -ы, -и, -у, -ц: башы
йы 255 мин няфярдир.
6) Кумыг дилиндя мянсубиййят категорийасынын шякилчиляри
ашаьыдакылардыр.
Кумуг ядяби дили Бюйцк Октйабр Сосиалист ингилабындан А. агач (аьаъ)
сонра формалашмышдыр. Бу дилин лцьят тяркибиндя тцрк мяншяли Й. -ны, -ни, -ну, -нц: агачны
сюзлярдян ялавя яряб, фарс, рус вя гафгаз мяншяли сюзляр дя вар- Йюн. -га, -ге: агачга
дыр. Кумыг дилиндя 8 саит ( я саити данышыг дилиндя олса да, ялифба- Т. -ны, -ни, -ну, -нц: агачны
да юз яксини тапмыр), 23 самит фонем ишлянир. Самит фонемляр сы- Йер. -да, -де: агачда
расында спесифик фонемляр бунлардыр: къ, гъ, нг, ц, щ. Ч. -дан, -ден: агачдан

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Кумыг адынын изащы барядя дя мцхтялиф фикирляр вардыр. Бя-
зян бу сюзцн гыпчаг анлайышлы кумак сюзцндян йарандыьыны иря- 7) Хябярлик категорийасынын шякилчиляри ашаьыдакы кими ифадя
ли сцрцрляр. Бязи тядгигатчылар ися кумыг сюзцнцн кум (гум) сю- олунур:
зц иля баьлы олмасы иддиасындадыр. Бязян ися Даьыстанда йашайан тяк: ъям:
халглар кумыглары чюллцк халглары дейя чаьырырлар. Ы. -ман, -мен: учителмен (мцяллимям) -быз, -биз: учителбиз
l Булгар групу тцрк дилляри

Кумыг дили иля баьлы характерик хцсусиййятляр ашаьыдакылардыр: ЫЫ. -сын, -сен: учителсен -сыз, -сиз: учителсиз
1) Кумыг дилиндя ишлянян саит фонемлярин тяркиби белядир: а, ы, ЫЫЫ. (ол) учител -лар, -лер: учителлер
о, у, е(я), и, оъ(ю), уъ(ц).
2) Кумыг дилиндя ишлянян ц вя щ самитляри рус дилинин тясири иля Кумыглар 1929-ъу иля гядяр яряб, 1929-ъу илдян 1938-ъи иля
баьлыдыр. кими латын, 1938-ъи илдян рус графикалы ялифбадан истифадя етмишдир.
3) Кумыг дилиндя н сяси нг сяси кими ишлянир: денгиз (дяниз),
генгэюл (кюнцл).
4) Кямиййят категорийасынын морфоложи эюстяриъиси -лар, -лер
шякилчиси иля ифадя олунур: депутатлар, артистлер, класслар вя
с.
2) Тракай диалектиндя ш, ж, ч, дж самитляри, галитс диалектиндя ися
с, з, дз, ц ишлянир. Мясялян, тракай диалектиндя: джан (ъан),
баш (баш), ач (аъ)-галитс дилалектиндя: дзан (ъан), бас (баш),
Караим дили ац (аъ)
288 3) Тракай диалектиндя ишлянян х самити галитс диалектиндя к са-
митиня кечир. Мясялян, тракай диалектиндя бармах (бар-
289
маг)-галитс диалектиндя бармак (бармаг) вя с.
Dярслик

Dярслик
Караимлярин бир щиссяси Литва, Украйна республикаларында, 4) Тракай диалектиндя ишлянян ей дифтонгу галитс диалектиндя ай
мцяййян щиссяси ися Москва, Ленинград, Ростов вя с. шящяр- дифтонгуна чеврилир. Мясялян, тракай диалектиндя: булей
лярдя йашайыр. 6 миня гядяр караим МДБ-дя, бюйцк бир гисми (беля)-галитс диалектиндя булай (беля).
ися Полшада мяскян салмышдыр. 5) Тракай диалектиндя нъл сяси галитс диалектиндя лл сясиня ке-
чир. Мясялян, тракай диалектиндя енъли-галитс диалектиндя
Караим ядяби дили йазысы олмайан дилдир. Бу дил щазырда ара- елли (ялли)
дан чыхмаг цзрядир.Она эюря ки, онларын яксяриййяти украин, ли- 6) нг фонеми тракай диалектиндя бязи вахтлар й фонеминя кечир.
тов, полйак ядяби дилиндян истифадя едирляр. Йалныз йашлы нясил ка- Мясялян, манга-майа (мяня)
раим дилиндя данышыр. Юз дилини билян караимляр Литвада (Тракай, 7) Бу диалектлярин лексикасында да мцяййян фяргляр вардыр.
Вилнус), шярги Украйна (Галич Ивано-Франков шящяриндя) вя Мясялян, тракай диалектиндя куйув (иняк)-галитс диалектин-
Крымда йашайырлар. Крымда йашайан караимляр Крым татарларынын дя куйдук (иняк); тракай диалектиндя сыйыр (сыьыр)-галитс
ичярисиндя ассимилйасийайа уьрамышлар. Буна бахмайараг, ка- диалектиндя инек (иняк) вя с.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


раим дилинин фонетик вя лексик юзцнямяхсуслуьу горунуб сахла-
нылмышдыр. Караим дили иля баьлы характерик хцсусиййятляр ашаьыдакылар-
Караимляр рус графикасы ясасында йарадылмыш ялифбадан истифа- дыр:
дя едирляр. Бу дили елми шякилдя тядгиг едян К.М.Мусайев ол- 1) Караим дилиндя 8 саит сяс вар: а, э, ы, и, ю, о, ц, у.
мушдур. (Грамматика караимского языка. М., 1964). 2) Караим дилиндя йцксялян вя алчалан дифтонглар мювъуддур.
l Булгар групу тцрк дилляри

Караимляр Х-ХЫ ясрлярдя Крыма эялмиш, Крым татарлары иля Йцксялян дифтонглар: йа, йо, йу, йы. Мясялян, сайа (сяня),
гайнайыб-гарышмыш, XIV-XV ясрлярдя ися Литва вя Украйнайа йип (ип). Алчалан дифтонглар: ай, эй, уй, ый, ий. Мясялян,
кючмцшляр. Нятиъядя караим дилинин гярб диалекти йаранмышдыр. булей (беля).
Щазырда караим дилинин ашаьыдакы диалектляриндя данышылыр: крым, 3) Караим дилиндя сюзцн яввялиндя ы саитинин ишлянмяси мцша-
тракай, галитс диалектляри. Тракай вя галитс диалектляри арасындакы щидя олунур: ысын (ишин), ышан (инан).
юзцнямяхсус фяргляр ашаьыдакылардыр. 4) Караим дилиндя кямиййят шякилчиляри -лар, -ляр морфоложи
1) Галитс диалектиндя ю, ц саитляри ишлянмир, онун явязиня е, и формалары иля ифадя олунур: достлар, дцшмянляр.
саитляри ишлянир. Мясялян, тракай диалектиндя юп, галитс диа- 5) Караим дилиндя мянсубиййят категорийасынын морфоложи
лектиндя еп; тракай диалектиндя йцр, галитс диалектиндя йир эюстяриъиляри ашаьыдакылардыр.
(йеримяк, эязмяк) вя с.
тяк: ъям:
Ы. -м, -ым, -ум: анам -мыз, -миз, -муз, -мцз: анамыз
ЫЫ. -й, -н, -ын, -ун: аней -йыз, -йиз, -йуз, -йцз; -ныз, -низ,
-нуз, -нцз: ананыз
ЫЫЫ. -сы, -си, -су, -сц: анасы -лары, -лери: аналары
290 291
6) Караим дилиндя исмин 7 щалы мювъуддур:
Dярслик

Dярслик
А. -
Й. -нын, -нин, -нун, -нцн
Йюн. -ха, -ка, -ьа, -ге, -гйа, -кйа, -ке
Т. -ны, -ни, -ну, -нц
Йер. -да, -де, -та, -дйа, -тйа
Ч. -дан, -ден, -тан, -тен, -дйан, -тйан
Алят. -ба, -бйа, -бе
Караимляр йящуди дининин карай тяригятиня ситайиш едирляр.
Караим ады да бурадан эютцрцлмцшдцр. Беля ки, тяригятин адына
уйьун олараг халг юзцнц караим адландырмышдыр. Беляликля, ка-
раим сюзц етнонимя чеврилмишдир.
l Булгар групу тцрк дилляри

Карлуг гябиля вя тайфа бирликляри


гядим тукйу (V-VIII ясрляр) дювляти-
нин тяркибиндян айрылараг уйьур вя
гырьыз щюкмранлыьы дюврцндя оьуз,
гыпчаг групу дилляринин тясири иля фор-
малашан дил аилясидир.
Карлуг ады барядя Ябцлгази Бащадыр ханын “Шяъярейи-тяра- орада кечирди; бу тяряфлярин щамысыны итаятя алыб щяр йеря шихня
кимя” ясяриндя йазылыр: “Оьуз хан бцтцн моьол вя татар елляри- тяйин етди. О бири йазы Дямавянддя кечирди. Эцрэан, Дещистан
нин ясэярлярини топлайыб, Талас вя Сайрама эетди. Дашкянд, Ся- вя о тяряфляря елчиляр эюндярди. Бу юлкялярин бюйцклярини тама-
мяргянд вя Бухаранын щюкмдарлары, дюйцшяъяк дурумда олма- миля итаятя эятирди. Бу юлкялярин халгы да Оьузун щцзуруна эя-
292 дыгларындан, гошуну [ачыг сащядя] дцзцб, бюйцк шящярляря вя либ верэиляри мцяййянляшдирдиляр. Цч иллик боръларыны габагъадан
мющкям галалара сыьындылар. Оьуз ханын юзц Сайрам вя Дашкян- юдямяли идиляр.
293
дин мцщасиряси иля мяшьул олуб, оьулларыны Тцркцстан вя Яндиъа- Орадан Хорасана эедяряк Исфяраини, Керан вя Сябзевар хал-
Dярслик

Dярслик
на эюндярди. Алты ай ярзиндя онлар Тцркцстан вя Яндиъаны алды- гыны да ел едиб, итаят етдирди. Йалныз Нишапур ящалиси баш яймяйя-
лар вя аталарынын йанына дюндцляр. Оьуз хан адлары чякилян вила- ряк диряниб дюйцшмяйи гярарлашдырдылар вя шящярдян чюля чыхма-
йятляря щакимляр-дарьалар тяйин едиб, Сямяргяндя эетди.Сямяр- дылар.
гянди тутду вя дарьа тяйин едиб, Бухарайа эетди. Бухараны тутду Оьуз гышы бу юлкядя кечирди вя бащар эялинъя Нишапур вя Ту-
вя дарьа тяйин едиб, Бялхя эетди. Бялхи тутду вя дарьа тяйин са йюнялиб Нишапур вя Тусу алды. Йазы да орда отурду вя гыш
едиб, Эур вилайятиня тяряф йцрдц. Гыш иди, эцнляр чох сойуг ке- мювсцмцндя Абивярд, Сярахс вя Мярв тяряфляря эедиб бцтцн о
чирди, Эур даьларына чохлу гар дцшмцшдц вя ясэярляр чятинликля вилайятляри идарячилийиня алды. Цч иллик верэини габагъадан тама-
щярякят едирдиляр. Хан ямр етди: “Гой щеч ким мяндян эери гал- миля алды. Йайы Щерата эялди вя ораны йайлаг етди. Бурада Щера-
масын”, эетди вя Эуру алды. тын верэисини мцяййянляшдириб алды. Беляъя, Кущистан вилайятини
Бащар эялди, [исти] кцлякляр ясди. [Оьуз хан] гошунда йохла- вя о мямлякяти тамамиля алыб верэисини мцяййянляшдирди вя цч
ма апарды вя бир нечя адам чатмады; [хан] онлар щаггында соруш- илдян бир, габагъадан хязиняйя вериляъяк верэини мцяййянляш-
ду, анъаг щеч ким [щеч ня] билмяди. Бир нечя эцн кечяндян сон- дирди вя эери дюндц. Пайызы Щератда кечирди. Бир оьлуну орадан

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ра о адамлар ханын йанына эялдиляр. Хан сорушанда ня баш вер- ещтийат цчцн доггуз мин ясэярля Бясря тяряфя эюндярди. Бунлар
мишдир, онлар сюйлядиляр: “Биз, бир нечя адам, гошунун ардынъа халгын щяр щансы бир шякилдя фикирлярини дяйишдириб верэи юдямяк-
эялирдик. Бир дяфя даьлара чохлу галын гар дцшдц, сонра ися биз дя эеъикмямяляри цчцн Падшащ Оьузун вя ордунун узагда ол-
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

эедя билмядик вя орада дайандыг. Атларымызын вя дявяляримизин мадыьыны елан едиб эюстярмяли идиляр. Цч илин верэиси юнъядян
щамысы юлдц. Бащар эяляндя, биз [бура] пийада эялдик”. Хан ямр алынмышды; сонракы цч илин верэисини дя вермяляри мцяййянляшди-
етди: “Гой бу адамлары гарлыглар адландырсынлар”. Гарлыг елинин рилди. Оьуз “мян дя эялирям” дейя хябяр йайараг оьлуну дог-
щамысы щямин адамларын тюрямяляридир”1. Карлуг ады барядя Ря- гуз мин ясэярля, щамыдан диэяр цч илин верэисини алмаг цчцн
шидяддинин “Оьузнамя” ясяриндя йазылыр: эюндярди. Оьузун оьлу атасынын буйруьу иля Бясря тяряфя йюнял-
“Оьуз Дямавянд даьында йайлагда олдуьу вахт йай мювсц- ди. Эялдийи йерлярдя, цч иллик верэинин щамысыны алмаг цчцн хя-
мц сона чатанда Мазандаран, Амул, Сары, Астрабад вя бу дийа- бяр йайыб ятрафа елчиляр эюндярди. Бцтцн бу верэилярин Оьузун
рын диэяр шящярлярини алмаг цчцн щярякятя кечди. Бу шящярлярин оьлунун эери дюняркян алыб атасына эятирмяси цчцн Ираги-Яъям-
бязилярини дюйцшля, бязилярини ширин дилля кюнцллярини алараг яля дя топланмасы гярара алынды. Верэиляр Ираги Яъямдя - топландыг-
кечирди вя бязиляри дя истяк вя дилякляри иля ел олдулар. Оьуз гышы дан сонра Оьузун оьлу йанындакы орду иля эери дюняркян бу хя-
___________ зиняни алыб атасына чатдырды.
1. Бах: Ябцлгази Бащадыр хан. Шяъярейи-тяракимя. Бакы, 2002, с. 59. Онларын олмадыьы цч ил ярзиндя Оьуз Щерат, Сярахс вя Бай-
гыз вилайятляриндя иди.
Гараханлылар дюврцндя хаганлыьын дили Хаганиййя тцркъяси
Оьузун йурдуна дюнмяси вя юмрцнцн сон илляри адланмышдыр. Бу дилин ясасыны оьуз, карлуг, уйьур вя гыпчаг тай-
Оьлу Оьузун йанына гайыданда о, орадан юз юлкяси вя йур- фа бирликляринин бир-бириня йахын олан хцсусиййятляри тяшкил етмиш-
дуна-Кцртак вя Ортаьа эетмяйя гярар вериб тез эедилмяси цчцн дир. Буна эюря дя Гараханлылар дюврцндя йаранан абидяляри йал-
294 Гур вя Гаръистан йолуйла щярякят едилмясини ямр етди. Бу арада ныз карлуг абидяляри щесаб етмяк олмаз. Бу абидяляр, яслиндя
йолда йцксяк бир даьа чатанда беля бир щадися олду: Бу даьа чох мцасир юзбяк дилинин гядим абидяляридир. Унутмаг олмаз ки, бу
295
гар йаьмышды вя бу гарын цзцндян ики-цч аиля Оьузун ордусун- абидялярдя оьузларын, уйьурларын, гисмян дя гыпчагларын мцяй-
Dярслик

Dярслик
дан эери галмышдылар. Фягят щеч бир ъанлынын ордудан эери галма- йян гядяр пайы вардыр.
масы цчцн йасаг варды. Оьуз буну биляндя щеч разы галмады вя Бу дюврц сяъиййяляндирян мцштяряк йазылы абидяляр бунлар-
“неъя олур ки, йаьан бу гядяр гара эюря инсан йолундан галыр” - дыр: “Дивани лцьят-ит-тцрк”, “Гутадгу билик”, “Оьузнамя” вя с.
деди. Бу бир нечя аиляйя “Гарлуг”, йяни “Гарлы” айамасыны вер- ХЫЫЫ ясрин сону, ХIV ясрин яввялиндя цмумхалг юзбяк ядя-
ди. [Бу эцн юзляриня карлуг дейян топлулуг щямин онларын няс- би дилинин йаранмасы просеси башланмышдыр.
линдяндир.]”1. Карлуг групуна дахил олан диллярин характерик хцсусиййятляри
Карлуг групуна дахил олан дилляр Гараханлылар дюврцндя гяр- ашаьыдакылардыр:
би вя шярги щун групу дилляринин вя Иран дилляринин тясири алтында 1) Бу групда ъями 6 саит фонем ишлянир. Карлуг мяншяли сюз-
(Х-ХЫЫЫ ясрляр) формалашмаьа башламышдыр. Бу дюврдя карлуг лярдя, еляъя дя алынма сюзлярдя ы фонеми мцшащидя олун-
тайфалары уйьур дили иля тямасда олмуш вя Гараханлылар дювлятинин мур. Бу фонеми ясасян и, гисмян дя е фонеми явяз едир.
дили олан Хаганиййя тцркъясини йаратмышдыр. Бу групун диалект вя шивяляриндя о-лашма гцввятлидир.
Карлуглар узун мцддят Чинин тясири алтында олмуш, щятта эюй 2) Бу груп диллярдя сюз сонунда г, к самитляри дцшя билир, о,

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


тцркляря гаршы вурушларда чинлилярля иттифаг баьламышлар. 751-ъи ил- ю, у, э вя гисмян дя и дифтонглашыр.
дя олмуш Талас мцщарибясиндян сонра карлуглар чинлилярин тяси- 3) Бу групу шяртляндирян диалект вя шивялярдя йюнлцк щал шя-
риндян йаха гуртармышлар. Онлар уйьурлардан айрылараг юз хаган- килчисинин -га (оьуз дилляриндя -а//-я;-йа//-йя), чыхшлыг ща-
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

лыгларыны йаратмышлар. Баласагун шящяринин йахынлыьындакы Гара лын -ды, шяхс явязлийинин у, ул (о, ол оьуз вя гыпчаг групу
ордуну юзляриня мяркяз сечмишляр. тцрк дилляриндя) формалары ишлянир.
Монгол щюкмранлыьы вахтында Орта Асийада йаранан гцдрят- Карлуг - уйьур групу тцрк дилляриня дюрд тцрк дили дахилдир:
ли дювлятин дили карлуг тайфа бирликляринин дили олмушдур. Карлуг юзбяк, йени уйьур, сары уйьур, салар дилляри.
тайфа бирликляринин дили гядим юзбяк дили иди. Карлуглар Шейбани
ханын щакимиййятиндян сонра даща да инкишаф етмиш, щятта юзля-
рини юзбяк адландырмаьа башламышлар. XV ясрдян сонра онлар ъы-
ьатай тцркляри кими танынмышдыр. Беляликля, XI-XV ясрляр ярзиндя
карлуг гябиля вя тайфа бирликляри ясасында юзбяк дили формалашма-
ьа башламышдыр.
___________
1. Бах: Ряшидяддин. Оьузнамя. Бакы, 2003, с. 49-51.
эинляшмяйя” башламышдыр. Буна эюря дя ХХ ясрин яввялляриндя
юзбяк дили гарышыг бир дил тясяввцрц йаратмышдыр. Сонрадан яряб,
Юзбяк дили фарс, еляъя дя, диэяр сюз вя ифадяляр дилдян чыхарылмышдыр. Юзбяк
дили ъанлы данышыг дилиня йахынлашмышдыр.
296 Юзбякляр 1927-ъи иля гядяр яряб, 1927-1938-ъи иллярдя латын,
1939-ъу илдян рус графикасы ясасында йарадылмыш ялифбадан истифа-
297
Юзбяк дили Юзбякистанда йашайан юзбяклярин дювлят дилидир. дя етмишляр.
Dярслик

Dярслик
Юзбякляр щям дя Газахыстан, Таъикистан, Тцркмянистан рес- Юзбяк дили иля баьлы спесифик хцсусиййятляр ашаьыдакылардыр:
публикаларында, Чинин Синтезйан-Уйьур яразисиндя, Яфганыс- 1) Юзбяк дилиндя ъями 35 щярф вардыр. Бу дилдя 6 саит фонем
танда (шимал щиссясиндя) йашайырлар. Бу дилдя 16 милйон 686 фяргляндирилир: а, о, у, и, е, ю. Юзбяк дилиндя ы, я, ц саитляри
мин 240 няфяр адам данышыр. мювъуд дейилдир. Лакин онлар ялифбада юз яксини он щярфля
тапыр: а, о, у, и, е, ё, ю, я, э, ю. Бу дилдя тяркибиндя ы фоне-
ми олан сюзлярдя бу фонем и фонеми иля явяз олунур.
Юзбяк ядяби дили карлуг гябиля вя тайфа бирликляринин ясасын- 2) Юзбяк дилиндя илкин узанма мцшащидя олунмур. Лакин алын-
да формалашмышдыр. Бу дилин формалашмасында оьуз вя гыпчаг ма сюзлярдя саитлярин узанмасына раст эялинир: феел, даава
тайфалары да щялледиъи рол ойнамышдыр. Бу дил XI-XIV ясрляр яр- вя с.
зиндя тцрк ады алтында танынмыш, XV ясрдян башлайараг ъыьатай 3) Юзбяк данышыг дилиндя самитлярин дцшмяси иля баьлы саитляр
дили кими танынмышдыр. узана билир: совуг — со : ук
Юзбяк (гядим) дилинин формалашмасында Ялишир Няваинин бю- 4) Юзбяк дилиндя 25 самит фонем вардыр. Онларын йазыдакы иша-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


йцк хидмяти олмушдур. О, гядим юзбяк дилиндя чохлу гязялляр, ряси ися 23-дцр, ъ вя дъ фонемляри ъ кими, нг (саьыр нун)
гясидяляр, дастанлар йаратмышдыр. Юзбяк ады гондарма бир ад ки- фонемляри ися н+г кими верилир.
ми щюкмдар Султан Мящяммяд Юзбяк ханла баьлы верилмиш бир 5) Юзбяк дилидя щ самити х кими ишаря олунур вя алынма сюзляр-
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

аддыр (1312-1342). дя ишлянир: хозир (щазыр), шахар (шящяр) вя с.


Теймурлянэ эцълц дювлят йаратдыгдан сонра (ХЫВ ясрин ЫЫ 6) Юзбяк дилиндя велйар н сяси нг кими ишаря олунур: англамаг
йарысында) юзбяк дилинин инкишафында йени бир мярщяля башламыш- (анламаг), ингичка (инъя), сингдирмак (синирмяк) вя с.
дыр. 7) Юзбяк дилиндя нг фонеми эениш ишлянир.
ХЫ-ХЫЫЫ ясрлярдя Орта Асийада мювъуд олан гядим тцрк ядя- 8) Бу дилдя ишлянян х самити Азярбайъан дилинин щ самитиня, ъ
би дилиндя йаранан абидялярдя юзбяк дилинин дя пайы вардыр. Мя- самити ися ъ самитиня гисмян уйьун эялир. Мясялян, аъдад-
сялян, М.Кашьаринин “Диван”ыны, Й.Баласагунлунун “Кутадгу яъдад. Юзбяк дилиндя ж самити сяъиййяви дейил. Бу самит
билик”, Гцтбцн “Хосров вя Ширин” ясярлярини буна мисал эюстяр- алынма сюзляр цчцн характерикдир: репортаж, гараж, журнал
мяк олар. вя с.
ХЫХ ясрдян башлайараг юзбяк ядяби дили панисламизм сийа- 9) Сюз яввялиндя р, л, нг, ъ самитляри ишлянмир.
сяти нятиъясиндя юз спесифик хцсусиййятлярини итирмяйя башламыш- 10) Оьуз групу тцрк дилляриндян фяргли олараг юзбяк дилиндя
дыр. Беля ки, бу дил лазым олмадан яряб вя фарс сюзляри иля “зян- ащянэ гануну, демяк олар ки, итмяк цзрядир. Бу, бир тяряф-
дян таъик дилинин тясири иля дя баьлыдыр.
11) Юзбяк дилиндя мянсубиййят категорийасынын шякилчиляри Юзбяк дилиндя индики заман аналитик йолла да йараныр. Мяся-
бунлардыр: лян: ишла йапман (щазырда ишляйирям), ишла йапти (ишляйир), кела
тяк: ъям: йетирман (щазырда эялирям), туриб ман (дурурам), йариб отириб-
Ы. -ам - болам (балам) -имиз - боламиз (баламыз) ман (щазырда йазырам) вя с.
298 ЫЫ. -инг - боланг (балан) -ингиз - болангиз (баланыз) Юзбяк дилиндя шцщуди кечмиш заман -ды, нягли кечмиш ися
ЫЫЫ. -(с)и - боласи (баласы) -лар (и) //-(с)и - боласи// -ган шякилчиси иля йараныр.
299
-болалари (баласы// балалары) Шцщуди кечмиш:
Dярслик

Dярслик
12) Юзбяк дилиндя йюнлцк щалда г цнсцрц сахланылыр. Йяни тяк: ъям:
йюнлцк щалда -га, -ьа, -ка, -ке шякилчиляри ишлянир. Ы. ишладим (ишлядим) ишладик (ишлядик)
А. ота (ата) ЫЫ. ишладинг (ишлядин) ишладингиз (ишлядиниз)
Й. отанинг (атанын) ЫЫЫ. ишлади (ишляди) ишладилар (ишлядиляр)
Йюн. отага (атайа)
Т. отани (атаны) Нягли кечмиш:
Йер. отада (атада) Ы. ишлаганман (ишлямишям) ишлаганмиз (ишлямишик)
Ч. отадан (атадан) ЫЫ. ишлагансан (ишлямишсян) ишлагансиз (ишлямишсиниз)
ЫЫЫ. ишлаган (ишлямиш) ишлаганлар (ишлямишляр)
13) Юзбяк дилиндя ишлянян шяхс сонлуглары оьуз групу тцрк дил-
ляриндян фярглянир. Мцгайися едяк: Юзбяк дилиндя гяти вя гейри-гяти эяляъяк заман да вардыр.
тяк: ъям:

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Ы. эялирям - келаман, ишладим (ишлядим) эялирик - келамиз, ишладик (ишлядик)
ЫЫ. эялирсян - келасан, ишладинг (ишлядин) эялирсиз - келасиз, ишладингиз (ишлядиниз)
ЫЫЫ. эялир - келади, ишлади (ишляди) эялирляр - келадилер, ишлади (ишляди)
Йени уйьур дили
14) Юзбяк дилиндя кямиййят категорийасы -лар шякилчиси иля
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

йараныр: дафтарлар, сизлар вя с.


15) Юзбяк дилиндя индики заман биринъи шяхсдя -а, икинъи
шяхсдя -ай, цчцнъц шяхсдя ися -ади, -(а)йди шякилчиляри иля Уйьур дили ян гядим тцрк дилляриндян щесаб олунур. Ян гядим
йараныр: мянбялярдя, о ъцмлядян алтай вя щун мярщялясиндя онлар баря-
тяк: дя мялумат верилмишдир. Гядим тцрк дюврцня аид йазылы мянбяляр-
Ы. келаман (эялирям), ишлайма (ишляйирям) дя дя уйьурлар щаггында мялумат алмаг олур. Уйьурлар эюй-
ЫЫ. келасан (эялирсян), ишлайсан (ишляйирсян) тцрклярин давамы щесаб олунур.
ЫЫЫ. келади (эялир), ишлайди (ишляйир)
ъям: Гейд: Уйьур сюзц “уйушан, йапышан” мянасыны билдирир. Онла-
келамиз (эялирик), ишлаймиз (ишляйирик) рын беля адланмасы иля баьлы олан щадисянин мязмуну
келасиз (эялирсиз), ишлайсиз (ишляйирсиниз) белядир: “Оьуз иэидлик вахтына чатдыгда, Гара хан юзц-
келадилар (эялирляр), ишлайдилар (ишляйирляр) нцн кичик гардашы Эцр ханын гызыны она арвадлыьа верди.
Щеч ким олмайанда, Оьуз гыза деди: “Сяни вя мяни, мадыг. Сизин кичик эялининиз мцсялман олду вя бу ся-
дцнйаны йарадан бир кимся вардыр. Онун ады - Аллащдыр. бябдян дя оьлунуз ону чох севир”. Бу сюзляри ешидян
Бил ки, о мювъуддур, бил ки, о тякдир вя онун ирадясин- Гара хан юз бяйлярини топлады; мяслящятляшмяйя башла-
дян кянар аддым атма”. Гыз бунунла разылашмады. О, дылар. Вя беля гярара эялдиляр: “Оьузу овда тутмаг вя
щямин анда [ону] тярк етди вя гыздан айры йатмаьа баш- юлдцрмяк”. Гара хан еля адам эюндярди вя [ямр етди]
300 лады. Эеъяляр о айры йатды, эцндцзляр ися [онунла] даныш- десин: “Гой тезликля эялсинляр, мян ова эедирям”. 301
мады. Бир мцддят кечяндян сонра Гара хана дедиляр: Оьуз ханын кичик арвады бцтцн бу данышыглары ешидиб,
“Сизин оьлунуз юз арвадыны евлянян эцндян она нифрят Гара ханын йанында чаьырылмыш йыьынъаг щаггында щяр
Dярслик

Dярслик
етдийиндян, севмир вя [онунла] бирэя йатмыр”. Гара хан шейи данышыб, Оьуз ханын йанына адам эюндярди. Оьуз
бу данышыглары динляйяряк, [диэяр] кичик гардашы Гыр ханын хан бу сюзляри ешидиб, щямчинин еля адам эюндярди ки,
гызыны (Оьуза арвадлыьа) верди. (Оьуз) она да деди: десинляр: “Мяним атам гошун топлайыб эялир ки, мяни юл-
“[Дцзэцн] дини гябул ет”. Бу гыз да разылашмады вя дцрсцн. Ким мянимлядир, мяним йаныма эялсин, ким
(Оьуз) онунла да бирликдя йатмады. атамладыр атамын ардынъа эетсин”.
Бу щадисядян бир нечя ил ютяндян сонра Оьуз хан Елин чох щиссяси Гара ханын йанына эетди, аз щиссяси
ова эетди. Эери гайыдаркян эюрдц ки, бир нечя гадын чай Оьуз ханын йанына эялди. Гара ханын кичик гардашларынын
гыраьында палтар йуйурлар. Онларын арасында онун атасы- чохлу ушаглары варды; щеч кимин аьлына эялмирди ки, онлар
нын [цчцнъц] кичик гардашы Ур ханын гызы да варды. Сиррин Гара хандан айрылсынлар. Онлар щамысы Оьуз ханын йаны-
ачылаъаьындан ещтийат едяряк, о гызын йанына бир адам на эялдиляр. Оьуз хан онлара уйьурлар адыны верди. Уй-
эюндярди ки, о, гызла данышсын. Сонра (Оьуз) гызы бир кя- ьур тцрк сюзцдцр, онун анламы щамыйа айдындыр; О йа-
нара чякди вя гыз (сирри сахлайаъаьына) анд ичдикдян сон- пышмыш (йапышьур) мянасындадыр. [Беля] дейирляр: “Сцд
ра деди: “Мяним атам мяни ики гызла евляндирибдир; мян цйцшдц” (сцт уйуды); сцд [тязя] оланда, [щиссяъикляри]
мцсялманам, онлар ися кафирдиляр вя бу сябябдян дя бирляширляр (йапыша тутур). Бир дя [беля] дейирляр: “Мян

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


мян онлары севмирям. Нечя дяфя онлара “Мцсялман имамдан нцмуня эютцрдцм” (имамьа уйудым), [бу о
олун”, – демяйимя бахмайараг, онлар разылашмадылар. демякдир]: имам отуранда отурасан, [имам] дуранда ду-
Яэяр сян мцсялманлыьы гябул етсян, мян дя сяни юзц- расан. Мяэяр бу йапышмыш (йапышкан) анламы вермирми?
мя [арвад] едярям”. О, беля дейяндя, гыз ъаваб верди: Гара ханын кичик гардашларынын ушаглары эялдикдя вя
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

“Сян щансы йолда олсан, мян дя щямин йолда олаъа- Оьуз ханын [палтарынын] ятякляриндян ики ялли тутдугда
ьам”. Сонра Оьуз хан [бу щагда] юз атасына деди. Ата- [йапышдылар], хан онлары уйьурлар адландырды ки, анламы
сы тянтяняли той едяряк Ур ханын гызыны Оьуза арвадлыьа йапышанлардыр. Щяр икиси, Гара хан вя Оьуз хан гошуну
верди. О гыз мцсялман олду вя Оьуз ону чох севди. дцзяряк вурушдулар. Танры Оьуз ханы галиб етди. Гара
Бундан сонра чох илляр кечди. Бир дяфя Оьуз узаг бир хан гачды. Дюйцш вахты Гара ханын башына ох батды, ким
йеря ова эетди. Гара хан юзцнцн бцтцн арвадларыны вя ону атмышды билинмир. Гара хан щямин йарадан юлдц.
эялинлярини чаьырараг, гонаглыг верди. Вя онлар отуруб Оьуз хан атасынын тахтында отурду”1.
сющбятя башладыгда [Гара хан] юз арвадындан сорушду:
“Ня сябябдян Оьуз юзцнцн сонра алдыьы арвадыны севир
вя яввял алынмыш ики арвадынын йанына щеч эетмир?”
Онун арвады ъаваб верди: “ Мян билмирям. Эялинляр да-
ща йахшы билирляр”. Гара хан эялинлярдян сорушан заман ___________
бюйцк эялин деди: “Сизин оьлунуз мцсялмандыр вя бизим 1. Ябцлгази Бащадыр хан. Шяъярейи - тяракимя. Бакы, 2002, с. 53-55.
щяр икимизя сюйляди: “Мцсялман олун”, биз ися разылаш-
Уйьурлар гырьызлар тяряфиндян мяьлуб олдугдан сонра Орта гейд едяк ки, Чинин Синтезйан яразисиндя йашайан уйьурлар инди
Асийанын, Монголустанын вя Шярги Тцркцстанын мцхтялиф сащяля- дя яряб ялифбасындан истифадя едирляр.
риня йайылмышлар. Уйьурлар гырьызлар тяряфиндян даьылдыгдан сон- Уйьурлар мцхтялиф адларла адландырылмышдыр. Или чайы вадисиндя
ра Чинин Турфан вя Гансу яразиляриня кючмцшляр. йашайанлар таранчы (якинчи), Октйабр ингилабындан яввял Шярги
302 Уйьурларын бюйцк яксяриййяти Чин яразисиндя (Синтезйан-Уй- Тцркцстанда йашайанлар сарт, татар адландырылмышдыр. Чинлиляр уй-
ьур Мухтар Вилайятиндя), мцяййян бир гисми ися Йеддиирмаг вя ьурлара хуеймин (мцсялман), хуейхул, чантху (чалмалылар), мон-
303
Фярганя ятрафында йашайырлар. Фярганя ятрафында йашайан уйьурлар голлар хотон кими адлар вермишдир. Бу ад мцхтялифлийини арадан
Dярслик

Dярслик
юзбякляр тяряфиндян ассимилйасийайа уьрайыбдыр. Щазырда ики уй- галдырмаг цчцн вя компакт шяклиндя йашайан уйьурларын йени
ьур ядяби дилиндян данышмаг олар: а) Фярганя ятрафында йашайан инкишаф йолуна гядям гоймасыны нязяря алараг С.Й.Малов йени
уйьурларын ядяби дили, б) Чиндя йашайан уйьурларын ядяби дили. уйьур дили адыны ишлятмяйи даща мягсядяуйьун саймышдыр.
Уйьур дилиндя Газахыстан, Юзбякистан, Гырьызыстан, Тцркмя-
нистан яразисиндя йашайанлардан 200 мини данышыр. Гейри-рясми Уйьур дили иля баьлы спесифик хцсусиййятляр ашаьыдакылардыр:
мялумата эюря Чиндя 5 милйондан чох адам уйьур дилиндя да- 1) Уйьур дилиндя 8 саит (а, е, я, о, и, ю, ц, у) вя 26 самит (рус
нышыр. Чиндя йашайан уйьурлар яввялляр юз дилляриндя тящсил алмыш, дилиня мяхсус ц, щ самитляри дя дахил олмагла) фонем вар-
яряб ялифбасында гязет вя журналлар няшр етдирмишляр. Лакин “мя- дыр. Бу дилдя ы фонеми йохдур. Мцгайися цчцн гейд едяк
дяни ингилаб” вахты даща чох зяряр чякян уйьурлар олмушдур. ки, ы фонеми юзбяк дилиндя дя ишлянмир. Бу, эюрцнцр ки, юз-
Мцасир уйьур ядяби дили XVII ясрдян формалашмаьа башла- бяк дилинин тясири иля баьлыдыр.
мышдыр. Уйьур дилинин лцьят тяркибиндя тцрк мяншяли сюзлярдян Уйьур дилиндя ы саити, даща доьрусу, онун тяляффцзц йал-
ялавя монгол, яряб, рус, чин мяншяли сюзляр дя вардыр. Чин дилин- ныз рус дилиндян алынма сюзлярдя мцшащидя олунур: крыша,

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


дян уйьур дилиня мяишятля, йемяк-ичмякля, щярби техника иля выставка, вышка вя с.
баьлы сюзляр кечмишдир. Фярганя яразисиндя йашайанлара нисбятян 2) Азярбайъан дилиндя олдуьу кими, уйьур дилиндя дя щ самити
Чиндя йашайан уйьурларын дилиндя чин мяншяли сюзляр гат-гат чох- эениш йайылыбдыр. Мясялян, щяр, щяря, дярщал, мящкямя,
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

дур. Бу сюзлярин мигдары ХХ ясрин 50-ъи илляриндян сонра сцрятля тющмят вя с.


артмаьа башламышдыр. Чин мяншяли сюзляр мяъбурян уйьурлара 3) Уйьур дилиндя велйар н ( n ) самити ишлянир: а n (дцшцнъя),
гябул етдирилмишдир. жу n (йун), дю n (тяпя) вя с.
Уйьурлар тцрк халглары ичярисиндя даща тез отураг щяйат тярзи- 4) Уйьур дилиндя сюз яввялиндя ж самити ишлянир: жыл (ил), жигит
ня кечянлярдяндир. Щям дя онлар мядяни ъящятдян зянэин вя (иэид), жцряк (цряк) вя с.
гядим тарихи иля, йазысы иля фярглянирляр. Уйьурлар шаманизмдян 5) Уйьур дилиндя ащянэ гануну горунур.
ял чякяряк манищизм, сонра ися буддизм динини гябул едян тцрк 6) Уйьур дилиндя кямиййят шякилчиси икивариантлыдыр: -лар, -лер.
халгларындан олубдур. 7) Уйьур дилиндя мянсубиййят шякилчиляри оьуз групу тцрк дил-
Уйьурларын йазы мядяниййяти даща гядимдир. Онлар ВЫЫЫ ляриня уйьундур.
ясрдян согди ялифбасындан, ХЫ ясрдян сонра яряб ялифасындан исти- тяк: ъям:
фадя етмишляр. ХЫ ясрдян 1930-ъу иля гядяр яряб ялифбасыны, Ы. анам анамиз
1930-1946-ъы иллярдя латын ялифбасыны, 1946-ъы илдян сонра рус гра- ЫЫ. анан ананиз
фикасы ясасында йарадылмыш ялифбаны ишлятмишляр. Йери эялмишкян ЫЫЫ. анаси анаси
8) Уйьур дилиндя щал категорийасынын шякилчиляриндя чохва- ананд! Кечмиш заманларда чамбудивп юлкясиндя Маьаради адлы
риантлылыг юзцнц эюстярир. Мясялян, йюнлцк щалда: -ка, бир щюкмдар вар иди. Щямин о Маьаради щюкмдар олдугъа гцд-
-ня, -ьа, -гя, йерлик щалда: -да, -дя, -та, -тя. рятли, варлы, гиймятли шейляриня, тахыл тарлаларына, мал-гарасына эю-
9) Уйьур дилиндя фелин заманлары юзбяк дилиня уйьун шякилдя ря чох имканлы, щярби эцъц тцкянмяз йер цзцнцн дюрд тяряфини
304 ифадя олунур. табе етмиш, яля алмыш, чохларына горху, ещтирам тялгин етмиш кющ-
10) Уйьур дилиндя инкарлыг категорийасы газах дилиня уйьун- ня щаким, дцзэцн ганун - адятляря рящбярлик едяряк гара ъама-
305
дур. Йалныз мцяййян фономорфоложи фяргляр вардыр. аты артырмыш, чохалтмыш, щяр тяряфдян онлары дцшмянлярдян гору-
Dярслик

Dярслик
муш иди. Щямин йцксяк, тайы - бярабяри олмайан, эцълц - гцдрят-
Гейд: Бязян беля щесаб олунур ки, Йусиф Баласагунлунун ли щюкмдарын бюйцк ханымындан доьулмуш севимли, эюзял, хош-
“Гутадгу билик” ясяри ики нцсхядя - яряб вя гядим уй- бяхт цч оьлу вар. Биринъисинин, бюйцк оьлунун ады Маьабалы иди.
ьур ялифбасы иля йазылмышдыр.
Икинъисинин, ортанъыл оьлунун ады Маьадиви иди. Цчцнъцсцнцн, ян
кичик оьлунун ады Маьастви иди.
Бир дяфя о щюкмдар цч оьлу иля даьлара, чай сащилиня эязмя-
йя эетди. Онлар орайа чатыб яйляниб шянляндикдян сонра цч шащ-
задя щюкмдар аталарындан эцл-чичяк, эилямейвя йыьмаьа изн ис-
Сары уйьур дили тяйиб галдылар. Орда-бурда аныры-бяри долашараг гамыш битмиш бир
бюйцк чай йатаьына эириб орада динъялмяк цчцн отурдулар. Дин-
ъялмяк цчцн отуранда ян бюйцк шащзадя ики гардашына беля де-
Узун мцддят сары уйьур дилини уйьур дилинин бир диалекти ще- ди:

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


саб едибляр. Щалбуки бу, мцстягил бир дилдир. - Ай кичик гардашларым, буэцнкц эцн мяня чох горхулу,
мцтщиш эялир. Беля олмасын (ки) бу чай - чямян ичярисиндя вящ-
ши, азьын щейванлар вар, бирдян чыхыб бизя язиййят верярляр - де-
Сары уйьурлар щазырда Чинин Гансу яйалятиндя йашайырлар. Са-
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

йяндя икинъи шащзадя беля деди: Ей мяним бюйцк гардашым, еши-


ры уйьурлар бу яразийя уйьур империйасы гырьызлар тяряфиндян да- диб билин ки, мяним юз ъанымдан горхум йохдур. Бизя няся ол-
ьыдылдыгдан сонра (ЫХ ясрин орталарында) эялмишляр. Онларын бир са, язизляримизин айрылыг язабы чякяъяйини дцшцнцб горхурам сю-
гисми бу яразидя чинлилярин, монголларын вя тибетлилярин тясири иля зц ешидиб цчцнъц, Маьастви шащзадя ики бюйцк гардашына беля
чин, монгол, тибет дилиндя данышмаьа башламышлар. сюйляди:
Сары уйьурлары халг арасында гара уйьурлар да адландырырлар. - Бу тянща защидлярин мяканыдырса, мяним щеч горхум -
Сары уйьурлар будда дининя ситайиш етдикляриня эюря ислам динин- щцркцм йохдур, гощум-яграбадан айры дцшмяк горхум йохдур,
дян щеч хябярляри дя йохдур. Сары уйьур дилиня аид, демяк олар щятта гялбимдя юйцнъ, севинъ доьур. Ола билсин ки, биз бурада
ки, йазылы абидя йохдур. Анъаг бязян “Алтун йарук” абидяси са- бюйцк хоштбяхтлик тапаъаьыг - деди. Бу вахт цч шащзадя црякля-
ры уйьур дилиня аид олунур. риндян кечян сюзляри дейиб айаьа дурараг щямин чай йатаьынын
“Алтун йарук”ун тяръцмяси “Гызыл ишыг” демякдир. Бу аби- даща дяринликляриня эирдиляр. Беляъя долашаркян орада йениъя ба-
дянин мязмуну белядир: лаламыш бир диши пялянэ эюрдцляр. Бу аъ пялянэин балаладыьы йед-
...Ондан сонра танрылар танрысы Бцрщан беля сюйляди: Ей ди эцн иди, йедди баласына бцтцн эцъцнц сярф едиб тагятдян дцш-
мцш, аъ-сусуз галыб цзцлмцш, тамамиля юлц вязиййятдя йатырды. мящв едиб бу аъ бядбяхт пялянэя атараг нийя бу аъ пялянэя
Онун ня щалда олдуьуну бюйцкляри Маьабали шащзадя эюрцб бе- дост, кюмякчи олмайым” -дейиб, беля дцшцнцб, бюйцк гардашла-
ля деди: ры иля мяслящятляшяряк эязмяйи баша чатдырыб о пялянэин йанын-
-Ай йазыг! Диши пялянэ балалайалы йедди эцн олмуш, йедди ба- дан кечяндя наращат олуб аъыдылар, тяяссцфляндиляр. Онларын йа-
306 ланы йемлямяк цчцн истядийи йумшаг бир йем тапмадыьындан аъ- нында кядярляниб аьлады, сонра Маьастви шащзадя щямин пялян-
лыг-сусузлуг язабындан сыхылараг йанылыб юз кцчцклярини йемяли эин аъ, арыг, язиййят ичярисиндя олмасына диггятля бахыб, онун ят-
307
олаъаг. Бундан да йазыг мяхлуг олармы? -деди. Бу сюзц ешидиб рафында доландыгъа нязярлярини ондан чякя билмирди, сонра ону
Dярслик

Dярслик
Маьастви шащзадя бюйцк шащзадя гардашына: фикриндян чыхарды, онлар башга йолла эетдиляр. Бу заман Маьастви
- Бу пялянэ ня йейир, даим йедийи нядир? -дейиб сорушду. Бю- бодисавт эедя-эедя беля дцшцндц: “Юз вцъудуму, ишими гурбан
йцк шащзадя гардашы беля ъаваб верди: вермяйин вахты инди эялди. Ня цчцн деди ки, мян язялдян бяри бу
- Пялянэин, бябирин, гапланын, чюл пишийинин, ширин, гурдун, тцл- чцрцк, ганлы, иринли, севэи, етибарсыз, дящшятли вцъуда беля алданыб
кцнцн йеми щямишя йалныз исти ят-гандыр. Бундан башга, даща инандым. Йемяк - ичмяк, дон - эейим, йер - йурд, ат, фил, араба,
юзэя йемяк - ичмяк йохдур ки, бу ялдян дцшмцш, аъ пялянэи ди- йцк щейванлары, даш - гаш, инъи, мал - дювлят ясири олдум, чцрц-
рилтсин деди. Бу гядяр эцълц йарадылмыш барядя щямин сюзц еши- мя, позулма ганун ясасында вцъудум тядриъян мящв олду, по-
дяндян сонра онлардан икинъиси, Маьадиви шащзадя дявят эюзля- зулду. Щям дя бу вцъуду мящв олмагдан щеч ъцр горуйуб сах-
мядян деди: лайа билмядим. Нечя дяфя она етибар етдимся, сящвя йол вердим.
- Бу гядяр эцълц йарадылмыш, анъаг ялдян дцшцб зяифлямиш аъ Сонра азьын дцшмянлярин гайдасынъа йанылдыб вцъудум мяни се-
пялянэ аълыг, сусузлуг язабындан цзцлцб юлмякдядир. Биздян винъдян, мцкафатдан мящрум етди, буну беля билмяк эярякдир.
башга ким олаъаг буна йарайан йем, су версин, бу йазыг мяхлуг Вцъуд мющкям, ябяди дейил, башгалары иля мцгайисядя йарарсыз

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


цчцн юзцнц унудуб онун юмрцнц узатсын - дейя сюйляди. Бюйцк олдуьундан азьын дцшмян тяк горхунъдур. Онун цчцн мян
шащзадя бу сюзц ешидиб йеня ортанъыл гардашына: буэцнкц эцндя бу вцъудумдан истифадя едиб бюйцк бир иш эю-
-Ей кичик гардашым, мал-мцлк, ишдян ял чякмяк чятиндир, щя- рцм, чай ичярисиндян бир дар гайыг тапым вцъудуму доьмаг - юл-
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

йатындан кечмяк даща чятиндир - деди. Бу сюзлярдян сонра Ма- мяк чеврясиндян кянара чякиб чыхарым” - дейиб дцшцндц. О бир
ьастви шащзадя беля деди: дя беля дейиб дцшцндц: “Яэяр бу биръя бядяними атсам (ондан
-Ей бюйцк гардашларым! Биз щамымыз инди юз ишимизя, вцъу- хилас олсам) онда юлчц - бичисиз, сайсыз - щесабсыз, гям, кядяр,
думуза олдугъа чох сядагятли, баьлыйыг, она эюря дя башга ъан- йара, шиш, ган, ирин, аьры - аъы, горху-тящлцкядян тамам узаглаш-
лылара хейир, файда вермяк цчцн мцдрик ишыг эюзцмцз тутулур, ан- мыш оларам. Бу вцъуда эялдикдя, о, дяниздя отуз алты ъцр зибилля
ъаг бязи уъа кюнцллц, хейирхащ инсан ювлады щямишя вцъудларыны долу адалар кими синир, дамарларла щюрцлмцш, сарылмыш бош зяифдир,
гурбан едяряк диэяр мяхлуглара хейир, файда верярляр - дейя бцтцнлцкля гурд - гуш, ирин, ган йувасы, мяканыдыр, ири сцмцкляр-
сюйляди. Бунъа сюзляри бюйцк гардашларына дейяндян сонра юз- ля бяркидилмиш ийрянъ бир шейдир. Она эюря йеридир ки, мяня бу
юзцня фикирляшди: “Мяним бу вцъудум йцз мин дцнйалардан бя- вцъудуму гурбан вермяк сонсуз, ян али сяадятдир; йцксяк, ядя-
ри дцнйа эюрмядян ня гядяр чцрцйцб мящв олуб. Яэяр ятсиз дя би нирвана диляйиб дярд - кядяри, язаб - язиййяти юзцмдян узаг
олсайды, йеня ондан бир хейир, файда олмазды. Буэцнкц эцндя едим, доьум - юлцм дювриййясини ялагяляндирим, бизим ещтирас-
неъя мцнасиб, буна бянзяр йер тапмаг олар ки, мяним эяряксиз лардан асылылыьымызы арадан галдырым. Бунларын щамысы диан васитя-
бядяними истифадя цчцн йарарсыз яшйа кими , ирин-чиркин атан кими силя, тярки - дцнйалыгла бцтцн беш алямдя мювъуд ъанлы мяхлуг-
лары гурбан вериб мцхтялиф бцрщанлары севиндирмякля ялдя едилир” ру сцмцкляри галды. Еля ки, бодисатв шащзадянин бюйцк гардашы
- дейиб, беляъя дцшцнцб сонра Маьастви шащзадя рущи сарсынты йерин тярпянмясини эюрдц, кичик гардашына беля деди:
вязиййяти кечиряряк юзцнц, башгаларыны хилас етмяк мягсяди иля -Гонур торпаг мющкям тярпянир, чайлар, даьларла бирликдя ис-
дярин хяйала далыб юз цряйини, дахили щисслярини аловландырыб ики тиснасыз бцтцн дюрд тяряф, йан-йюря гаранлыглашыб, Эцн танры юля-
308 гардашына йалварды ки, онлар аьылланыб щагг йолуну тутсунлар, сон- зийибдир. Эюйдян йеря сяс-кцйля танрынын куа чичякляри сяпяля-
ра яэяр гардашлары мане олсалар, юзцнцн эцъц иля истякляриня наил нир. Чох йягин ки, кичик гардашымызын вцъудуну гурбан вермяси-
309
олмайаъаьындан цркцб горхараг онларын гаршысында яйилиб гар- нин яламятляридир - деди. Бу сюзц ешидиб онун кичик гардашы беля
Dярслик

Dярслик
дашларына “бир аз ирялидя эедиб эюзлясинляр, мян онлара чатарам” деди:
- дейиб, бюйцк гардашларыны иряли эюндяряряк, Маьастви шащзадя - Мян Маьаствинин щяйяъанла сюйлядийи доьру сюзляринин ща-
юзц ися гайыдыб йеня щямин чай йатаьына эиряряк аъ пялянэин йа- мысыны ешитдим. О эюрцбдцр ки, аълыг язабындан гыврылан арыг, аъ
нына эялиб тез - тялясик палтарыны чыхарыб гамыш будаьындан асыб вя эцъсцз пялянэ юз балаларыны йемяйя мяъбур олуб, она эюря
тез - тез сюйляди: Мян бцтцн сансардакы мяхлуглар цчцн будда кичик гардашымдан шцбщялянирям “пялянэ цчцн вцъудуну гур-
дини гануну иля юз чох севдийим истякли вцъудуму дидиб атырам, бан вермяйиб ки” - дейя. Бу заман о ики шащзадя беля даныша-
мющкям, тяряддцдсцз олараг юзцмдяки бцрщанларын бярякятини раг щяйяъанланыб щыъгырдылар, аьладылар, сонра тез гайыдыб аьлайа-
диляйирям бцтцн билиъи, мцдрик адамлар цчцн диляйирям ки, бу ис- аьлайа байагкы о аъ пялянэ йатан йеря эетдиляр. Ора йетишдикдя,
тякли, мющтярям бярякят о цч дцнйада, язаблы щяйат дянизиндя- кичик гардашлары Маьастви шащзадянин палтарларынын гамыш буда-
ки бцтцн истякли мяхлуглары цзя чыхартсын, онлары сакитляшдириб ьындан асылдыьыны, сачынын, сцмцкляринин йердя галдыьыны, ахан
ябяди севинъ бяхш етсин” - деди. ганынын даьылыб торпаьа гатышараг йери ислатдыьыны эюрдцляр. Еля ки,
Бу вахт шащзадя о аъ пялянэин йанында йеря узанды, гялбинин ону эюрдцляр, юзлярини о сцмцклярин цстцня атдылар, аьыллары баш-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


истиси, алову сайясиндя о аъ пялянэ атылыб ону йемяди. Бодисатва ларындан чыхараг цзц цстя дцшдцляр. Бир гядяр кечяндян сонра
буну эюрцб уъа бир даьа чыхараг вцъудуну орадан атды. Йеря щушлары башларына эялди, яллярини йухарыйа галдырыб сызлайыб аьлады-
дяйдикдя Бодисатва йеня беля фикирляшди: “Бу арыг пялянэ эцъ- лар. Сызлайыб аьлайараг беля дедиляр:
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

сцз олдуьуна эюря мяни йейя билмяз” - дейиб Бодисатва сонра - Эюркямдя гяшянэ, эюзял кичик гардашымыз идин, ей гцруру-
айаьа галхараг аныры - бяри бахыб бир бычаг ахтарса да, тапмады. муз! Юзцнц анайа, атайа, севдирмишдин, язизимиз, щей! Неъя эе-
Сонра гурумуш бярк гамыш эютцрцб онунла боьаз дамарыны дешиб рийя дюнярик, бирэя чыхмышдыг цчцмцз. Нийя юзцнц гурбан вер-
ган чыхарараг йаваш - йаваш пялянэя йахын эетди. Щачан ки, пя- дин, бизимля эетмядин? Анамыз, атамыз бизя тярс бахыб сорурса,
лянэин йанына йетишди, аьыр, бюйцк, гонур йер алты дяфя, силкяляниб биз икимиз ня дейиб ъаваб веряъяйик? Йахшы оларды цчцмцз бир-
тярпянди, эцълц кцляк эялиб эюлцн суйуну ъошдуруб алтыны - цстц- эя юлся идик... Няйимизя лазымдыр бу эяряксиз вцъудумузун ди-
ня чевирди, мави эюй цзцндяки эцн танры Рагуйа табе олмуш ки- рилийи? - дейиб о ики шащзадя бу ъцр наращат олараг аьлайыб, сызла-
ми ишыгсыз - парылты олду, юлязиди, дцнйанын дюрд тяряфи тамам га- йыб, бцтцн бунлардан сонра эерийя йола дцшдцляр. О вахт Ма-
ралды, гара думанла юртцлдц, мави эюйдян йеря танры няфяси, дцш- ьастви шащзадянин нюкярляри “шащзадямиз кечиб эетди, эедяк
дц, куа чичякляри йаьды. О чай йатаьындакы чямянин ичи куа чи- щарда олса ахтараг” дедиляр. Еля бу вахт хатун аналары шящярдя
чякляри иля долу олду... сарайын йухары, цст щиссясиндя йатыб йухулайаркян чох пис йуху
О аъ пялянэ о заман Бодисатванын боьазындан ган ахдыьыны эюрдц: ямъякляри тамам кясилиб, аьзында азы дишляри овулуб, тю-
эюрдц, о ганы йаралайараг ятини тамам йейиб гуртарды, йалныз гу- кцлцб, бир гартал цч эюйярчини говур. Бириси тутулуб, икиси горху
ичярисиндя хилас олур... Йатыб беля бир йуху эюряркян йерин тяр- Щюкмдар бу сюзц ешидиб чох сакитляшди, беля деди:
пянмясиндян горхуб йухудан айылыб эялди. Эюрдцйц йухунун - Ей тале, ей тале! Мян чох истякли, язиз ювладымы итирдим. Юв-
горхусу, наращатлыьы ичиндя беля деди: ладым йени доьуланда юйцнъцм, севинъим аз олду, ахырда ювла-
- Инди бунун сябяби нядир, гонур йер беля титряйир, чайлар, эюл- дымы итирдикдя наращатчылыьым, язабым чохалды. Яэяр ювладым ща-
310 ляр дашыб, аьаълар йырьаланыр, Эцн танрынын ишыьы эюрцнмяз олду зырда саь - ясяндирся гой бизимля говушсун, юлмцшся, мяним
юртцлмцш тяк, ох санъылмыш, кими эюзцм, синям титряйир, цряйим- вцъудум артыг язаб чякмяйяъяк -деди. Хатун бу сюзц ешидиб
311
дян вурулмуш кими сыхылырам, бцтцн вцъудум титряйир, динълийим баьрына ох санъылмыш адам кими цряйи айаьына дцшдц, зарыйараг
Dярслик

Dярслик
йохдур. Эюрдцйцм о йухунун яламяти писдир. Эерчякдян о ян- беля деди:
эялляр пис ола - деди. Бу арада ики дюшц дя ейди, сцд ахыб эялди. - Цч ювладым гуллугчулары иля бирликдя яйлянмяк, шадланмаг
Ня олдуьуну эюрцб даща да гуруйуб мат галды. Бу вахт хатунун цчцн чай кянарына эетдиляр. Щамысындан кичийи севимли истякли юв-
гуллугчусу ешикдя дураркян йолдан кечян адамлардан “шащзадя- ладым йалныз галыб эялмяся, ола ки, тамам биздян айрыла, бяд-
ни ахтарырлар, щяля тапмайыблар” дейя бир хябяр ешитди. Буну ешит- бяхтлик ола - дейиб сызларкян икинъи буйуруг эялиб щюкмдарын щц-
дикдя горхуб чох щяйяъанланды, сонра сарайа эириб она гулаг ас- зуруна йетишди. Онда щюкмдар она:
маг щалы олмайан хатуна беля сюйляди: - Ей буйуруг, севимли ювладым Маьастви щарададыр? - дейиб
- Ешикдя беля сюз эязир ки, шащзадяни ахтарырлар, щяля тапма- буйурду. О буйуруг щюкмдарын буйуруьуну ешидяндя исти эюз
йыблар. Бу ня сюздцр? - дейя сорушду. Онда хатун бу сюзц ешидиб йашларыны ахыдараг, гайьы, яндишя иля аьлайараг нитги тутулуб дили -
бюйцк гайьы, кядяр ичиндя щяйяъанланараг эюзц йашла долу тяля- боьазы гуруду, щеч бир ъаваб веря билмяйиб димдик дайанды. Бу-
сик щюкмдарын йанына эедиб “Ей бюйцк щюкмдар! Мян беля - бе- ну эюрцб щюкмдар хатуну иля щювлнак дедиляр:
ля сюзляр ешитдим, бу ня сюзлярдир? Мяэяр биз язизимиз, ян кичи- - Тез ол, сюйля, ей буйуруг, кичик оьлум щарададыр? Вцъу-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


йимиз Маьаствини итиряъяйикми?” дейя сорушду. Бу сюзляри дум наращатдыр, ясир ода говрулуб йанар кими; аьлым рущум кцт-
щюкмдар ешидиб горху, щяйяъан ичиндя аьлайа - аьлайа беля сюй- ляшиб юзцмц билмирям, мяним гялбими сындырыб мящв етмя - де-
ляди: ди. Онда икинъи буйруг Бодисатв шащзадянин юз ъаныны гурбан
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

-Ей фяляк! Буэцнкц эцн язиз, севимли ювладымы итирдийим эцн вермяйини, ня ишляр эюрмясини сырасыйла дягиг сюйляди.
олаъагмы? -дейиб аьламаьы дайандырыб гадына тясялли веряряк бе- Бу сюзц щюкмдарла хатуну ешидиб щяйяъандан, язабдан щеч
ля деди: ня едя билмяйяряк щюнкцрцб аьладылар, ювладларынын юлдцйц йери
- Ей мяним сядагятли арвадым, сян щеч наращат олма! Мян эюрмяк истяйяряк тез эедян атлар гошулмуш арабайа яйляшиб о
инди щяр вящъля чалышыб севимли ювладларымы ахтарыб варын - йохун гамышлыг чай йатаьына эетдиляр. Щачан Бодисатвын юзцнц гурбан
биляъяйям дейиб тез юз буйруглары, инандыглары иля бирликдя шя- вердийи йеря чатдылар, ондан сонра Бодисатвын анры - бяри сяпялян-
щярдян кянара чыхыб айры - айры йолларла сяпяляниб йер - йер ара- миш сцмцклярини эюрцб бюйцк бир аьаъы кцляк йеря чырпан кими
маьа эетдиляр. юзлярини онун цстцня атыб цзцгуйлу дцшдцляр, щушларыны итиряряк
Онларын арасында бу сюз тязяъя йайылмышды ки, бир буйуруг тя- ня олдуьуну артыг билмяз олдулар. Бу вахт орада дайанмыш буй-
лясик эялиб щюкмдара йахынлашараг: ругларын башчылыьы иля бяйляр, инанълар онларын цзцня сойуг су чи-
- Ей улу щюкмдар! Лцтфян гязяблянмяйин, ики шащзадя саь - лядиляр, йелпиклядиляр, бир гядяр сонра щюкмдары, хатуну щуша эя-
ясян гайыдыр, ян кичик Маьастви шащзадя бцтцн ахтарышлара бах- тирдиляр, щушлары башларына эялян кими онлар яллярини йухарыйа гал-
майараг тапылмайыб, ону ахтарыб тапаъаглар - дейя сюйляди: дырыб аьлайа - аьлайа беля сюйлядиляр:
- Неъя бядбяхтлик олду?! Ювладым, эюзял балам! Юлмяк яза- лар. Сонра уйьурларын бир голу Турфан, диэяри ися Ганшу яразисин-
бы ня цчцн эялиб сяни беля тез тапды, сяндян юнъя мян эяряк дя мяскунлашырлар.
юляйдим. Бу ня эцндцр? Беля бюйцк аъылары, язаблары каш эюрмя- Сары уйьурларын формалашмасында мцхтялиф етносларын—гя-
йяйдим - дедиляр. Ондан сонра щюкмдар хатунун байьынлыг вя- дим гырьыз, тцркеш, монгол, тангут вя тибет тайфаларынын ролу вар-
312 зиййяти бир аз кечдикдя сачлары даьылмыш щалда яллярини синясиня дыр.
вурараг балыг судан чыхарылыб исти гумун цстцндя чабалайан, чыр- Сары уйьур дилиндя кяскин диалект фярги йохдур. Бу дилин илк
313
пынан кими йердя чапалайараг беля бир аьы деди: тядгигатчыларындан бири С.Е.Малов олмушдур. Чин вя тибет ди-
Dярслик

Dярслик
- Ким иди бяс доьрайан йавруъуьумун вцъудуну? Сярилиб линдя данышан сары уйьурларын дилиня аид материаллары В.Л.Кот-
йатыр сцмцкляри щяр йердя. Итирдим оьлуму, севэили баламы, кядя- вич чап етдирмишдир. Тибет дилиндя данышан сары уйьурларын дили
ря, изтираба дцшцб щярякятсиз олдум, олурму? Ким иди бяс юлдц- М.Херманнс тяряфиндян тядгиг олунмушдур. Сары уйьур дили-
рян, йавруъуьум ахы сяни? Мяня бу гядяр дярди, гайьысы, язабы нин Чиндя тядгигиня ХХ ясрин 50-ъи илляриндя башланмышдыр.
сярт шимшяк олмасын? Мяним бу цряйим йарылыб, йыртылмадан не- Бу дилин тядгигиндя К.Томсенин вя Е. Тенишевин дя хидмяти
ъя дурур беляъя? Йухумда мян ачыгъа эюрмцшдцм бу щалы: ики бюйцкдцр.
мямям бирликдя дибиндян кясилир эюрдцм, азы дишим гопарылыб Сары уйьур дили иля баьлы характерик хцсусиййятляр ашаьыдакы-
дцшцб эялир иди. Эюрцрмцшямми бу язабын, дярдин тай - бярабя- лардыр:
рини? Бундан башга (бир йуху да эюрдцм): цч эюйярчин йаврусу- 1) Сары уйьур дилиндя ачыг вя гапалы щеъа типляри вардыр. Ачыг
нун лачын цчцнц дя говур, бирини чалыб апарды. Инди итирдим ян ки- щеъа типляри: о (о), су (су), не (ня), пу (бу) вя с. Гапалы ще-
чик севэили йавруъуьуму... Бяд йухунун ишаряси йалан олмады - ъа типляри: ат (ат), ат (ад), аг (аь), от (от), гйз (гыз), эор
дейиб беляъя аьы сюйляди. Сонра еля бу вахт щюкмдар юз ики оьлу (эюр), вар(эет) вя с.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


иля бирликдя аьлайыб сызлайараг бяйляр иля кюмякляшиб, галмыш сц- 2) Сары уйьур дилиндя исмин щал категорийасы белядир: адлыг, йи-
мцкляри бодисатвын мцгяддяс хатиряси кими йыьыб топладылар. йялик, йюнлцк, тясирлик, йерлик, чыхышлыг, мцгайися щаллары.
Ъцрбяъцр бюйцк мярасимляр, айинляр, ситайишляр кечирдиляр, Айин, А. таг (даь) су (су)
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

мярасимлярин иърасы баша чатыб гуртардыгдан сонра шащзадянин ни- Й. тагнйа (даьын) сунйн (суйун)
шанялярини бир ев ичиня йыьдылар1. Йюн. тагга (даьа) суга (суйа)
Сары уйьурларын даьлыг яразидя йашайанлары иля аранда йаша- Т. тагнй (даьы) сунй (суйу)
йанлары арасында диалектал фяргляр ишлянир. Йер. тагда (даьда) сута (суда)
Сары уйьур дилиндя 8 саит фонем вардыр. Бу дилдя я фонеми Ч. тагдан//тагдйн (даьдан) сутан//сутйн (судан)
йохдур. Сары уйьур дилиндя 33 самит фонем вардыр. Мцгайися щалы. тагдаг (даь кими) сутаг (су кими)
Сары уйьурларын бир гисми сары уйьур дилиндя, диэярляри башга
диллярдя, цчцнъцляри чин дилиндя, даща бир гисми ися тибет дилиндя 3) Сары уйьур дилиндя 1-дян 10-на гядяр сайлар мцяййян фоне-
данышыр. тик фярглярля ишлянир: пер//пйр//пй (бир), ишгй//шикй//ши-
ЫХ ясря гядяр уйьурлар Монголустан вя Тува яразисини тутур- ке//шки (ики), уш//ус//вйш (цч), тюрт//тиорт//дюрт (дюрд),
пес//бес (беш), алтй//щалтй (алты), жите//житй//жйтй//зитй (йед-
___________ ди), секес//секйс//сакйс (сяккиз), тогйс (доггуз), он (он).
1. Бах: Низами Ъяфяров. Гядим тцрк ядябиййаты. Бакы, 2004, с. 306-315. Онлуг сайлар: жигйрмо//жйгйрмо//зигйрмо (ийирми),
цчон//узон (отуз), тюртон (гырх), песон (ялли), алтон//щалтон (ал- Гайыдыш явязлийи: мен есй//узу есйм//узум-мян юзцм,
тмыш), житон//зетон (йетмиш), сагйсон (сяксян), тогйсон//тосон сен есй//узу есйм//узум-сян юзцн, эол есй//узу есйм узум-о
(дохсан). юзц, мйс//мйстор есй (лер)//узулер есйм//узум-биз юзцмцз,
Эюрцндцйц кими, сары уйьур дилиндя онлуг сайлар беля форма- силер есй (лер)//узулер есйм//узум-сиз юзцнцз, эолар есй
314 лашмышдыр: тякликляр+онлуг. (лер)//узулер есйм//узум-онлар юзляри.
Йцз вя йухары сайлар: жюз//жцз (йцз), пер мйн (мин). Он бир- Гейри-мцяййян явязликляр: гймер (кимся), ниер (няся).
315
дян ийирми доггуза гядяр сайлар: пйрйгйрмо -он бир (бир тяклик Инкар явязлийи: гймма (щеч ким), нима (щеч ня), гачанбол
Dярслик

Dярслик
ики онлуг), ишкижигйрмо -он ики (ики тяклик ики онлуг), цчйгйрмо - (щеч заман).
он цч (цч тяклик ики онлуг), ...тогйсотйс - ийирми доггуз (доггуз 5) Сары уйьур дилиндя зярфляр дя ишлянир. Бунлар ясасян ашаьы-
тяклик цч онлуг). Бу ъцр систем гядим руник вя уйьур йазылы аби- дакылардыр:
дяляриндя мювъуд олмушдур. Бу мянада сары уйьур дили гядим а) Йюнлцк щал формасында оланлар: пйрэе (бирэя).
тцрк дилиндяки сай системини горуйуб сахламышдыр. б) Йерлик щал формасында оланлар: йазйнда (йазда), ежинде
Сары уйьур дилиндя отуздан башлайараг сай системи беля ишля- (йайда), кузйнда (пайызда), гйсйнда (гышда).
нир: цчомбер (<цч он+пер)-отуз бир, цчон шике-отуз ики, песон ъ) Щярякятин яламятини билдирян сюзляр: йахшыго (йахшы),
пер-ялли бир вя с. аз//азур (аз), кен (эен) вя с.
Йцздян йухары (101-109) сай системиндя чин дилиндян кечмиш 6) Сары уйьур дилинин лцьят тяркибиндя тцрк дилляриня мяхсус
лин (башга) сюзц гошулур: пер жцз лин пйр-йцз бир, пер жцз лин елементляр горунур. Мясялян, ай (демяк), су (сындырмаг)
сагйс-йцз сяккиз, пер йцз лин тогйс-йцз доггуз. вя с. Сары уйьур дилиндя монгол, гядим гырьыз, тибет, чин,
Йцз ондан башлайараг мцасир сай системи гайдайа дцшцр: пер яряб вя с. мяншяли сюзляр вардыр. Мясялян, зиэин (кечи), шйл

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


жцз пер он-йцз он, пер жцз пер онбйр-йцз он ики, пер жцз пер (эцзэц), эеира (йахшы), керел (ишыг) вя с. сюзляр монгол
ондюрт-йцз он дюрд, шки йюз-ики йцз вя с. мяншялидир; гай (айаггабы), за (чай), се (эюйярти), пингуа
4) Сары уйьур дилиндя шяхс, ишаря, суал, йийялик, тяйин, гайыдыш, (алма), путо (цзцм) вя с. сюзляр чин мяншялидир. Сары уй-
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

гейри-мцяййян, инкар явязликляри ишлянир. ьур дилиня чин дилиндян “дягигя” мянасында ишлянян фун
Шяхс явязликляри: мен (мян), сен (сян), ьол//кол, ол (о), сюзц дя кечмишдир: цш сат йигйрмй фун (цч саат ийирми дя-
мйс//мйз, мйстер (биз), силер//селер//селе (сиз), эолар//колар, гигя), сагйс сат тюртон бес фун (сяккиз саат гырх беш дяги-
олар (онлар). гя).
Ишаря явязликляри: по//пу, шу (бу), ьол//эул, кол//кул, ол (о).
Суал явязликляри: гйм//гймдйр (ким), ниме, не (ня), низор
(ня гядяр), газ//гаш (ня гядяр), гажсй//гажсйдйр (щансы) вя с.
Йийялик явязликляри: менйнгй//менйнго (мянимки),
сенйнгй//сенйнго (сянинки), гонйнгй//гонйнго (онунку),
мйстйнгй//мйстернйнгй (бизимки), силернйнгй (сизинки), эо-
ларнйнгй (онларынкы).
Тяйини явязликляр: хо (бцтцн). Бу явязлик чин дилиндян сары
уйьур дилиня кечмишдир.
тцркологу С.Какук тядгиг етмишдир.
Салар дилинин ики диалекти мювъуддур: Гейтзи яразисиндя йаша-
Салар дили йанларын диалекти (чиншуй диалекти) вя даьлыг район олан Мынтада
йашайанларын диалекти. Саларларын бюйцк яксяриййяти Гейтзи диа-
316 лектиндя данышырлар. Бу дилин диалектляри арасындакы ясас фярг фоне-
тик вя лексик системдя юзцнц эюстярир.
317
Салар дили сон заманлара гядяр уйьур дилинин бир диалекти
Салар дилинин тарихи инкишафында ашаьыдакы мярщяляляр мювъуд
Dярслик

Dярслик
щесаб олунмушдур. Анъаг салар дилинин тарихян уйьур дили иля
олмушдур.
щеч бир ялагяси йохдур. Саларлар XIV ясря гядяр гыпчагларын
ХЫ-ХЫЫ яср мярщяляси. Бу мярщяляйя аид салар дили иля баьлы
ящатясиндя йашамышлар. Шярги Тцркцстандан кючдцкдян сонра
йазылы абидя йохдур. Салар дилиня аид бир сыра мялуматлары М.Каш-
Хуанхе чайы бойунъа чинлиляр, тибетлиляр вя монголларла ялагя-
ьаринин лцьятиндян, “Китаби - Дядя Горгуд” дастанларындан ял-
дя олмушлар.
дя етмяк олур.
ХЫЫЫ-ХЫВ яср мярщяляси. Бу мярщялядя салар дилиня аид
Саларлар Чиндя ясасян Сйунхуа, гисмян дя Тенхай яйаля- мянбяляр тякъя бу диля дейил, оьуз-гыпчаг тцркляриня дя мях-
тиндя, гоншу Гансуда йашайырлар. Бу дилдя 87 миндян чох адам сусдур. Мясялян, “Гиссейи Йусиф”, “Йусиф вя Зцлейха”, “Мя-
данышыр. Бу дили сяъиййяляндирян еля бир йазылы абидя йохдур. Са- щяббятнамя”, “Оьузнамя” вя с. ясярляри буна мисал эюстяр-
лар етноними щаггында тцрколог Тенишев фикир сюйлямишдир. О, са- мяк олар.
лар сюзцнц тцркмян тайфаларындан бири олан салгур//салур// салор- ХВ-ХВЫЫЫ яср мярщяляси. Бу мярщялядя гядим салар дилиня
ла баьлайыр. Лакин салар дили тцрк дилляриня дахил олан мцстягил дил- аид ялйазмалар мювъуд олмушдур. Мясялян, “Ибадят”, “Гиссейи

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


дир. Курбан абдес”, “Саларларын тарихи” вя с.
Салар дилинин лцьят тяркибиндя тцрк мяншяли сюзлярдян ялавя ХВЫЫЫ-ХХ яср мярщяляси. Бу мярщяля даща чох чин вя тибет
яряб, фарс, чин, тибет, монгол мяншяли сюзляр дя юзцнц эюстярир. дилляринин салар дилинин лцьят тяркибиня нцфуз етмяси иля диггяти
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

Салар дилиндя 8 саит фонем вардыр: и, ц, е, ю, а, о, у, ы. Бу дил- ъялб едир.


дя я фонеми йохдур. Салар дилиндя 32 самит фонем ишлянир. ХЫВ ясрин сонларына гядяр салар дилиндя гыпчаг елементляри
Саларлар М.Кашьаринин лцьятиндя оьуз тайфаларындан бири кими даща дярин кюк салмышдыр. Сонрадан онларын Чиня кючмяси иля
эюстярилмишдир. Сонралар бу тайфа салур вя салор кими дя адланды- ялагядар олараг ХЫВ ясрин сону ХВ ясрин яввялляриндян башла-
рылмышдыр. Онларын оьуз тайфаларындан бири олмасы барядя Ряши- йараг саларларын гыпчаглашмасы просеси гуртарыр вя йени мярщяля
дяддиндя вя Ябцлгазидя дя мялумат вардыр. Салар тайфалары шяр- башлайыр. Чин вя тибет дилляринин салар дилиня тясири юзцнц эюстярир.
ги Анадолуйа, Тцркмянистана вя диэяр яразиляря йайылмышдыр. Она эюря дя салар дилинин лцьят тяркибиндя бир чох сюзляр чин вя
Салар дилиня вя етнографийасына аид материаллар ХЫХ ясрин сон- тибет дилляри иля ялагялидир.
ларындан топланмаьа башламышдыр. Мясялян, Г.Н.Потанин, Ф.По- Салар дилинин тцрк дилляри ичярисиндя йери мясяляси дя тцрколог-
йарков, В.Ладыгин, В.В.Рокхил бу истигамятдя хейли ишляр эюр- лар тяряфиндян ейни ъцр гябул олунмамышдыр. Мясялян, С.Е.Ма-
мцшляр. ХХ ясрдя салар дилинин фонетикасыны Н.Н.Поппе, аталар лов салар дилини оьуз вя гыпчаг групу тцрк дилляри арасында орта бир
сюзцнц, няьмялярини С.Е.Малов, фолклор нцмунялярини маъар груп щесаб етмишдир. Бу орта груп ися юз нювбясиндя ики йа-
рымгрупа айрылмышдыр: 1) оьуз-гыпчаг йарымгрупу (бурайа салар
дили дахил олмушдур) вя 2) гыпчаг-оьуз йарымгрупу (бурайа хи- А. мен, сен, ву, писер, селер,
вя юзбяк дили дахил олмушдур). Й. мини (эи), сини (эи), ани (эи), писи (р)ни(эи), сели(р)ни(эи),
Йюн. мана, сана, ана, писере, селере,
С.Е.Малов тцрк дилляринин йени бир тяснифини дя веряряк салар
Т. мини, сини, ани, писи (р)ни, сели(р)ни,
дилини тцркмян, тцрк, Азярбайъан, гыпчаг-половес вя ъыьатай дил- Йер. менте, сенте, анте, писе(р)те, селерте,
318 ляри иля бир група дахил етмишдир. Н.А.Баскаков ися салар дилини
карлуг групу тцрк дили кими тясниф етмишдир. Йяни салар дилинин тцрк
Ч. ментен, сентен, антен, писе(р)тен, селертен, 319
дилляри ичярисиндя йери мясялясиня мцнасибят мцхтялиф олмушдур. А.вулар
Dярслик

Dярслик
Салар дили иля баьлы характерик хцсусиййятляр ашаьыдакылардыр: Й.вула(р)ниэи
1) Салар дилинин самитляр системи диэяр тцрк дилляриндян эцълц Йюн. вулара
Т. вула(р)ни
шякилдя фярглянир. Аз-чох бу дилин самитляр системи сары уй-
Йер. вула(р)та
ьур (Гансу яразисиндя йашайан сары уйьурлар) вя бир щисся-
Ч. вула(р)тан
си тувин, Азярбайъан дилляриня йахындыр. Салар дилинин са-
митляр системи Чин вя тибет дилляриня, хцсусян дя Чин дилиня Ишаря явязликляри: пу (бу), ву (о)
чох йахындыр. Бунун сябяби онунла баьлыдыр ки, саларлар Чи- Суал явязликляри: кем? (ким?), нан//нанари (ня?), неэе? (ни-
ня кючдцкдян сонра юз дилляри иля йанашы, Чин дилиндян дя
йя), нези? (ня гядяр?)
истифадя етмишляр.
Тяйини явязликляр: щеме (бцтцн)
2) Салар дилиндя щеъа ачыг вя гапалы олмагла фярглянир. Мя- Гайыдыш явязликляри: ей//ез (юз). Салар дилиндяки ей//ез явязли-
сялян, ачыг щеъа: о (оьул), ко (гапы), су (су) вя с., гапалы йи юз явязлийи иля ейни кюкдяндир: ей//ез//юз (й//з).
щеъа: ах (аь), ис (ий), пас (баш), кел (эял) вя с.
5) Салар дилиндя зярф бир нитг щиссяси кими фяал рол ойнайыр. Мя-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


3) Салар дилиндя сайлар тцрк дилляриндя олдуьу кими мцяййян
сялян, йер зярфи (мйнта “бурада”, мйнтан “бурадан”, анта
фонетик фярглярля ишлянир. Лакин бязи сайлар тцрк дилляриндян
“орада”, гата, гала “щарада”), заман зярфи (пуэон “бу
фярглидир. Мясялян, 60,70, 80, 90 сайлары бу вариантларда иш- эцн”, тцн “дцнян”, пултйр “кечян ил” вя с.), мигдар зярфи
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

лянир: амус//алтймус//елли он (60), йемус//йитймус//елли йи- (аз “аз”, коп, атух, хуту, мухтуру “чох”) вя с.
эирми (70), сещсен//елли оттус (80), тохсен//елли герйх (90). 6) Салар дилинин лцьят тяркибинин ясасыны оьуз мяншяли сюзляр
Бурада елли он (60) “ялли+он”, елли йиэирми (70) “елли+йи- тяшкил едир. Мясялян: тцн “дцнян”, сах “саь”, ел “ял”, пе-
эирми”, елли оттус (80) “елли+оттус”, елли герйх (90) “елли+
ли (си) “беляси”, али (си) “еляси” вя с. Оьуз мяншяли сюзляр
герйх” моделиндя формалашмыш сайлардыр. Салар дилиндя чин
салар дилиндя даща гядимдир. Бунунла мцгайисядя салар ди-
дилиндян кечмиш занзй (он мин) сайы ишлянир.
линдя гыпчаг мяншяли сюзляр нисбятян сонрайа аиддир. Гып-
Салар дилиндя сыра сайлары мигдар сайларына -нзи шякилчисинин
чаг мяншяли сюзляр салар дилиня онларын гыпчагларын ящатя-
артырылмасы иля йараныр: пиринзи ай (биринъи ай - йанвар), икинзи ай синдя йашадыьы дювря тясадцф едир. Мясялян: юй “ев”, неэе
(икинъи ай - феврал) вя с. “нийя, няйя эюря”, гачан “ня заман”, вол//бол “ол”.
4) Салар дилиндя явязлийин бцтцн мяна нювляри ишлянир. Цмумиййятля, оьуз вя гыпчаг мяншяли щесаб олунан сюзляр
Шяхс явязликляри: мен (мян), сен(сян), ву//у (о), писер тцрк мяншяли сюзляр олмагла салар дилинин лцьят тяркибини тяшкил
(биз), селер(сиз), вулар//улар(онлар). Бу шяхс явязликляри
едир.
щаллана билир.
Салар дилинин лцьят тяркибиндя яряб-фарс мяншяли сюзляр дя
вардыр ки, бунлар Х-ХЫ ясрлярдя дахил олмушдур. Мясялян: тцнйа
“дцнйа”, семзем “тямиз, дадлы су” вя с.
Саларлар Чин яразисиня кючдцкдян сонра чин вя тибет диллярин-
320 дян бу диля хейли сюзляр дахил олмушдур. Салар дилиндя тибет сюз-
ляриня нисбятян чин сюзляри даща чохдур. Мясялян: ата “ана”, ха-
321
па “ит” (тибет мяншяли); куй “дювлят”, лосй “мцяллим”, чин
Dярслик

Dярслик
“мяктуб” вя с.
l Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри

Уйьур - Оьуз групу дилляри гядим тцрк тайфа вя


тайфа бирликляринин тямяркцзляшмяси ясасында фор-
малашмышдыр. Бу дил групуна дахил олан тайфалар
яввялляр гядим Щун дювлятинин тяркибиндя олмуш,
сонра Шярги Щун Хаганлыьында мцхтялиф тайфа бир-
ликляри иля гайнайыб-гарышмышлар. Онлар ХЫЫЫ ясрдян
сонра гядим уйьур дювлятинин щакимиййяти алтына
кечяряк даща чох уйьур яламятляри кясб етмишляр.
Бу дил групунда ики гядим дилин яламятляри юзцнц эюстярмяк-
дядир: 1) Гядим тукйу (Орхон-Йенисей абидяляринин дили вя йа Тува дили
гядим оьуз дили); 2) Гядим уйьур дили. Х ясря гядяр щяр ики гя-
322 дим дил групунун яламятляри бирляшмиш, сонралар (Х-ХЫЫЫ ясрляр)
уйьурлар фяргли яламятляр кясб етмяйя башламышлар. Бурада сюз
323
Тува дили Тува Мухтар Республикасында йашайан халгын ди-
ортасында й-т-д-з явязлянмяси, еляъя дя сюз сонунда й-т-с явяз-
Dярслик

Dярслик
лидир. Тува дилиндя тящсилин ясасы 1930-ъу илдя гойулмушдур.
лянмяси эениш йайылыбдыр. Сюз сонунда ь вя г самитляри цстцнлцк
1921-ъи иля гядяр (милли азадлыг ингилабына гядяр) Тувада
тяшкил едир. Бурада саитлярин додагланмасы йох дяряъясиндядир.
карэцзарлыг ишляри монгол дилиндя апарылмышдыр. Щятта сонралар
Саьыр нун фонеми мцшащидя олунур.
да тящсил монгол дилиндя апарылмыш, бу дилдя гязет, журнал вя
Сонракы дюврлярдя уйьур дилиндя мцяййян фярглянмяляр баш-
китаблар няшр олунмушдур.
ламышдыр. Щямин фярглянмяляри беля эюстярмяк олар: уйьурда м,
оьузда б; уйьурда т, оьузда д; уйьурда г, ь самитляри мцщафизя
олунур, оьузда ися дцшцр. Тува 1944-ъи илин октйабрындан Советляр Иттифагынын тяркибиня
дахил олмушдур. Тува дили ХЫ ясрдя монгол дили иля тямасда ол-
Гейд: Орхон-Йенисей абидяляринин дили гядим оьуз цнсцрляри
муш, даим бир-бирляриня тясир эюстярмишляр.
иля йанашы, гядим уйьур, щятта гядим гырьыз дилляринин
хцсусиййятлярини дя юзцндя йашатмышдыр.
Тува дили ян гядим тцрк дилляриндяндир. Совет дюврцндя йазы-
йа малик олмушдур. Бунун нятиъясиндя бу дилдя тядрис мцмкцн
Уйьур-Оьуз групуна дахил олан хакас, шор, Чулым татарлары- олмуш, радио вя телевизийа верилишляри апарылмыш, кцлли мигдарда

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


нын дилиндя сюз яввялиндя ч, н самитляри й, ж, ъ, с явязиня ишлянир, гязет, журнал, китаблар няшр олунмушдур.
сюз ортасында ися м-б явязлянмяси эениш йайылыбдыр. Тува дилинин лексик тяркибинин ясасыны тцрк мяншяли сюзляр тяш-
Уйьур-Оьуз групуна тува, тофалар (каракас), хакас, шор, Ба- кил едир. Диэяр тяряфдян, рус дили васитясиля алынма сюзляр дя тува
дилинин лексик тяркибини зянэинляшдирир. ХЫЫ ясрдян башлайараг ту-
l Уйьур-оьуз групу тцрк дилляри

рабин татарларынын дили вя Чулым татарларынын дили дахилдир.


ва дилинин лексик тяркибиня кцлли мигдарда монгол сюзляри дахил
олмаьа башламышдыр. Бу просес ХХ ясрин 30-ъу илляриня гядяр да-
вам етмишдир. Тува ялифбасы 1930-ъу илдя латын, 1941-ъи илдя рус
графикасы ясасында дцзялмишдир.
Тува дилинин лексик тяркибиндя сай системи диэяр тцрк диллярин-
дян фонетик ъящятдян фярглянир. Онлуг сай системиндя фярг даща
чох мцшащидя олунур: цжен-30, дюртен-40, бежен-50, алдан-60,
чеден-70, сезен-80, тозан-90.
Тува яразиси археоложи абидяляри иля зянэиндир. Онун археоло-
жи абидяляри 35-32 мин ил яввяля аиддир. Тувалылар мцхтялиф адлар-
ла адланмышлар: сойонлар, сойотлар, урйанхайлар вя с. Щазырда
онларын цмуми сайы 260 мин няфярдян чохдур. Онларын 210 мин рин 30-ъу илляриндя Тува дилинин юйрянилмяси йазылы ядяби дили йа-
няфяря гядяри Шярги Сибирин ъянубунда, Йенисей чайынын йухары ратмаг цчцн практик ишлярин щялли иля баьлы олмушдур. 1945-ъи илдя
ахарында йерляшян вя Русийа Федерасийасынын тяркибиня дахил Тува дилини, ядябиййатыны юйрянмяк цчцн тяшкилат йаранмышдыр.
олан Тува Республикасында йашайыр. Кичик бир щиссяси ися етник Биринъи проблем кадр проблеми олмушдур. Она эюря дя бу проб-
324 груплар шяклиндя Монголустан вя Чин яразиляриндя мяскунлаш- лем тезликля щялл едилмиш вя Ленинград Университетиня вя Абакан
мышлар. Тувалылар буддизм дининин ъяряйанларындан бири олан ла- Педагожи Институтуна охумаг цчцн эянъляр эюндярилмишдир. Ле-
325
маизмя етигат едирляр. Щяля милади тарихиндян яввял ЫЫ ясрдян нинград Университетинин Шяргшцнаслыг факцлтясиндя Тува дилиндян
Dярслик

Dярслик
онлар Тува яразисиндя мяскунлашмышлар. Тувалылар ХВЫЫЫ ясрин дярси В.М.Наделйайев апармышдыр. Онун групунда илк тядгигатчы
яввялляриндян чин-манъур феодалларынын ясаряти алтына дцшмцшляр. тувинляр йетишмишдир: Йу.А.Аранчин, А.Ч. Кунаа (Куна А.Ч.Зву-
Бу ясарят алтында 2 ясря гядяр йашамышлар. Нящайят, тувалыларын ковая система современного тувинского языка. Кызыл,
азадлыг уьрунда мцбаризяси юз нятиъясини вермиш вя онлар 1911- 1957), Е.Б.Салдыыма, Ш.Ч.Сат, З.Б.Чадамба. Москвада Дилчилик
ъи илдя манъур ишьалчыларыны юз доьма торпагларындан гова бил- Институтунда тува дилини Ф.Г.Исхаков вя А.А. Палмбах тядгиг ет-
мишляр. 1914-ъц илдя чар ЫЫ Николай Туванын Русийанын щимайя- мишдир. Бу мцяллифляр тува дилинин фонетикасыны вя морфолоэийасы-
синя кечмяси барядя разылыг вермишдир. 1918-ъи ил ийун айынын 18- ны эениш шякилдя тядгигата ъялб етмишляр. (Исхаков Ф.Г.,
дя тува халгы юз мцгяддяратыны тяйин етмяси щаггында мцгавиля Пальмбах А.А.Грамматика тувинского языка. Фонетика и
гябул етмишдир. 1921-ъи ил августун 14-дя Тува Халг Республи- морфология. М., 1961).
касы йарадылмышдыр. Москвада Дилчилик Институтунда аспирантураны битирмиш тувалы-
Тувалылар 1930-ъу илдя латын графикасына, 1941-ъи илдя ися рус лардан А.А.Монгуш грамматика сащясини, Я.Ш.Хертек ися фра-
графикасы ясасында йазыйа кечдиляр. Туванын мцстягиллийиня 1944- зеолоэийаны ишлямишдир. (Монгуш А.А. О временных формах в

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ъц ил августун 17-дя сон гойулду. 1988-ъи илдян башлайараг Ту- тувинском языке. - А кн: Йр.Зап. Тув. Ниияли, вып. 7, Кы-
вада халг азадлыг щярякаты эцълянди. Нящайят, Тува Русийа Фе- зыл, 1958; Хертек Я. Щ. Фразеология современного ту-
дерасийасынын тяркибиндя галмагла Тува Халг Республикасы кими винского языка. Опыт предварительного описания. АКД.,
адланды. Тува али совети 1992-ъи илин сентйабрында республиканын Новосибирск, 1975).
l Уйьур-оьуз групу тцрк дилляри

йашыл-аь-сары рянэли байраьыны вя эюй фонда бешэушяли чобанйасты- В.И.Татаринтсев Тува дилинин лексиколоэийасыны тядгиг етмиш-
ьы, гызылы рянэдя тясвир едилмиш дювлят эербини тясдиг етди1. Тува дир. (Татаринцев Б.И.Влияния лексики русского и мон-
дилини урйанхай ады иля илк тядгиг едянлярдян бири Н.Катанов ол- гольского языков на развитие лексической системы совре-
мушдур2. Ингилаба гядяр Тува дилинин юйрянилмясиндя В.В.Рад- менного тувинского литературного языка. АКД., Новоси-
ловун йазылары вя Н.Ф.Катановун “Опыт исследования урян- бирск, 1968; Йеня онун. Русские лексические заимствования
хайского языка” (Казань, 1903) китабы чап олунмушдур. ХХ яс- в тувинской литературном языке. - Тюркская лексикология
и лексикография. М., 1971).
___________
Тува дили иля баьлы ян характерик хцсусиййятляри беля груп-
1. Бах: Камил Мухтаров. Тувалылар. - Елтуран. Милли мясяляляр. Ы-ЫЫ. Бакы,
лашдырмаг олар:
1994, с. 50-51
1) Тува дилиндя 8 саит вар: а, ы, о, у, е, и, ю, ц. Анъаг тува ди-
2. Н.Катанов. Опыть исследования урянхайского языка. Казань,
1903. линдя бу саитляр ади вя узун тяляффцз олунур: кыл (ет), улуг
(бюйцк), беер (вер), гур (йыьмаг).
2) Тува дилиндя сюзцн яввялиндя ы саити ишлянир: ыр (мащны), ыдар Кямиййят категорийасынын шякилчиляри: -лар, -лер, -нар,
(эюндярмяк), ырак (узаг), ыыт (сяс). -нер, -тар, -тер, -дар, -дер: тракторлар, арагалар(шяраблар), ажыл-
3) Бу дилдя 24 самит вар. Тува дилиндя щ самити йохдур. лар (ишляр).
4) Тува дилиндя ащянэ гануну горунур. Сюзлярдя инъя саитляр 10) Тува дилиндя сайлар башга тцрк дилляриня нисбятян фярглидир:
326 инъя саитляри, галын саитляр ися галын саитляри изляйир: куду- пир-бир чепби//чипби-ийирми
рук - куйрук, алды - алты, мойну - бойну вя с. ини//иги-ики ийон//цшон-отуз
327
5) Вурьу тува дилиндя диэяр тцрк дилляриндя олдуьу кими сюзцн цш-цч тюртон-гырх
Dярслик

Dярслик
сон щеъасынын цзяриня дцшцр. тюрт-дюрд бешон-ялли
6) Тува дилиндя й самити зяиф самитдир. Бу, сюзцн ортасында вя пеш-беш алдан-алтмыш
сонунда ишлянир. Сюзцн ортасында вя сонунда саитдян сонра алды-алты чедон-йетмиш
эялир. Мясялян, кайда-щарда, кайьун-довшан, кай-щансы, чеди-йедди сезон-сяксян
кайын-щарадан, куруйак-гоъа вя с. сес-сяккиз тозан-дохсан
7) Тува дилиндя уйушма, сяс йердяйишмяси, сяс дцшцмц вя с. тос-доггуз чус-йцз
юзцнц эюстярир. он-он мун-мин
8) Ики самитин йанашы ишлянмяси щалы да мцшащидя олунур. Мя- тубан//туман-он мин
сялян, улустун (ст) - халг, кюрдцн (рд) - эюрдцн, кымда (мд) Тува дилиндя кяср сайы да мараглыдыр. Кяср сайы мянасында
- кимдя, алдан (лд) - 60, тондун (нд) - дондун, куннар (нн) олан чарым (йарым) сюзц ишлянир. Бундан башга, кяср сайыны йа-
- эцнляр вя с. ратмаг цчцн сайлардан бири чыхышлыг, диэяри ися адлыг щалда олур.
9) Тува дилиндя щал, мянсубиййят, шяхс, кямиййят категорийа- Мясялян, цштан ини - цчдя ики, алдыдан пеш - алтыда беш вя с.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


лары диэяр тцрк дилляриндя олдуьу кимидир. 11) Тува дилиндя явязликляр вя онларын нювляри диэяр тцрк дил-
Щал категорийасынын шякилчиляри: ляриндяки кими фяргляндирилир.
Шяхс явязликляри:
А. ажыл (иш) мен-мян нис-биз
l Уйьур-оьуз групу тцрк дилляри

Й. - нын: ажылнын сен-сян силяр-сиз


Йюн. - га: ажылга ол-о олар-онлар
Т. - ны: ажылны
Йер. - да: ажылда Ишаря явязликляри:
Ч. - дан: ажылдан ол - о
по - бу
Истигамят. - же, - че; ажылже
Мянсубиййят категорийасынын шякилчиляри: Суал явязликляри:
тяк: ъям: кым - ким, чу - ня, кай - щансы вя с.
Ы. -м: тергем (арабам) - выс, -вис, -вус, -вцс: тергевис
ЫЫ. -н: терген (арабан) -нар, -нер: тергенер Тяйини явязликляр:
ЫЫЫ. -зы, -зи, -зу, -зц; -зы, -зи, -зу, -зц; шупту - бцтцн, тюдц - бцтцн, пот - юз
-ы, -и, -у, -ц: тергези (арабасы) -ы, -и, -у, -ц: тергези Тува дилиндя цч тяйини явязлик вар.
12) Тува дилиндя фел вя она мяхсус грамматик категорийалар
да юзцнц эюстярир.
Хакас дили

328 329
Тофалар (каракас) дили Хакас ядяби дили Бюйцк Октйабр Сосиалист ингилабынын гяля-
Dярслик

Dярслик
бясиндян сонра формалашмаьа башламышдыр. Тарихян гядим
оьуз вя гядим уйьур гябиля-тайфа бирликляри иля ялагядар олан
бу дил эенетик ъящятдян даща чох гядим гырьыз дили иля баьлыдыр.
Бу дил туба вя гарагаш//каракас да адланмышдыр. Тофа сю-
зц гядим гябиля ады олан дубо сюзц иля баьлыдыр. Бу дил юзцнцн
лексик, фонетик вя грамматик гурулушуна эюря Тува дилиня чох Бу дилин нцмайяндяляри Хакас Мухтар Вилайятиндя топлан-
йахындыр. Н.А.Баскаков ону Тува дилинин диалекти дя адланды- мышдыр. Хакас дилиндя 81 мин 428 няфяр адам данышыр. Онларын
рыр. Бу дилин йазысы йохдур. Онун гядим йазылы абидяляри дя 80,9 фаизи хакас дилини доьма ана дили щесаб едир. Рус дилиндя да-
йохдур. Тцрк дилляри ичярисиндя етник бир груп тяшкил едян тофа- нышанлар ися 68,3 фаиздир.
лар дилиндя ъями 600 адам данышыр. Бу дил сагай, качин, гызыл, шор, койбал вя белгир шивяляринин
ясасында формалашмышдыр. Бу просес чохдан башламыш вя онун
гейдя алынмасы ХВЫЫЫ ясрдя Д.Г.Мессершмидт вя Г.Ф.Миллер тя-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ряфиндян олмуш вя мцяййян ишляр эюрцлмцшдцр. ХЫХ ясрин яв-
Тарихян Краснойарск вилайятиндя олан тофалар инди ясасян Ир- вялляриндя ися Г.И.Спасский бу просесин мцхтялиф мярщялялярини
кутск вилайятинин Нижнеудин районунда ъямлянибляр. якс етдирмишдир. (Г.И.Спасский. Словарь языка употребля-
Тофалар дилинин тядгигиндя В.И.Рассадинин хидмятляри бюйцк- емого кызылцами, качинцами, сагайцами собранный в 1804
l Уйьур-оьуз групу тцрк дилляри

дцр. (Рассадин В.И.Фонетика и лексика тофаларского язы- году. В.кн: Диалекты хакасского языка. Подготовлен к пе-
ка. Улан - Уде, 1971; Морфология тофаларского языка в чати Д.Ф.Патачаковой, Абакан, 1972, с. 136-156).
сравнительном освещении. М., 1978). Хакас дилинин вя диалектляринин фонетик хцсусиййятлярини
Бу дил юз ясасыны гядим оьуз вя гядим уйьур дилляриндян ал- М.И.Боргойаков (Боргояков М.И.Словарные материалы по
мыш, сонралар ися монгол, манъур вя рус дилляринин тясири алтында хакасским диалектам ХVIII в., с. 109-135), В.В.Радлов (Рад-
мцяййян дяйишиклийя уьрамышдыр. лов В.В. Образцы народной литературы тюркский племен,
Тофалар дилиндя 9 нормал, 9 фарингал вя 9 узун саит фярглянди- живущих Южной Сибири и Джунгарской степи. ч. II, 1868)
рилир. даща йахшы якс етдирмишдир. В.В.Радлов 1862-1863-ъц иллярдя
хакас фолклор мятнлярини гейдя алмышдыр.
Ингилабдан сонра хакас халгы бирляшмиш вя Хакас Мухтар Ви-
лайятини йаратмышдыр. 1928-ъи илдян сонра хакас ядяби дили яввял-
ъя качин, сонра ися качин вя сагай диалектляри ясасында инкишаф ет- А. -
мишдир. Хакас дилинин вя диалектляринин юйрянилмясиндя Н.Г.До- Мянсубиййят. -тын, -тин; -нын, -нин
можаковун, А.И.Инкижекованын, Г.Ф.Бабушкинин, М.И. Боргойа- Йюн. -ха, -ке, -ге, -а, -е
ковун, Н.П.Диренкованын, Н.А.Баскаковун, Н.К.Дмитрийевин, Т. -ты, -ти; -ны, -ни
330 Г.Ф.Исхаковун бюйцк ролу олмушдур. (Языки народов СССР. Йер. -та, -те; -да, -де
m. II. Тюркские языки. М., 1966). М.И.Боргойаков хакас дили- Ч. -тан, -тен, -дан, -ден, -нан, -нен
331
нин формалашмасы вя инкишафы иля баьлы докторлуг диссертасийасы Истигамят. -сар, -сер, -зар, -зер
Dярслик

Dярслик
йазмышдыр. (М.И. Боргояков. Проблемы формирования и Алят. -нан, -нен, -нон
развития хакасского языка).
Хакас адыны чин мяншяли хагиас тайфасынын ады иля ялагялянди-
рирляр. Яввялляр хакаслар рус графикасы, 1929-ъу илдян сонра латын,
1939-ъу илдян сонра йенидян рус графикасындан истифадя етдиляр. Шор дили
Инди бу дилдя тядрис щяйата кечирилир, гязет вя журналлар няшр олу-
нур.
Хакас дили иля баьлы характерик хцсусиййятляр ашаьыдакылардыр:
1) Хакас дилиндя 9 нормал вя 8 узун саит вардыр. Бу дилдя а, ы, Шорлар Шярги-Сибир тцркляриндян олуб, Кемеров вилайятиндя
о, у, э, и, ю, ц саитляри фяргляндирилир. йашайыр, даща чох хакас вя алтай дилляри иля цмуми ъящятляря
2) Хакас дилиндя сюзцн яввялиндя ы саити ишлянир: ы ы (аьламаг), малик бир дилдир. Шор дили совет дюврцндя йазыйа малик олмуш,
ырах (узаг) ядяби дил кими формалашмышдыр.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


3) Хакас дилиндя щ самити ишлянмир.
4) Бу дилдя х самити сюзцн щяр йериндя ишлянир: хайда (щара- Бу дили ятрафлы тядгиг едян Н.П.Дыренкова олмушдур. Шор ди-
да), хай (щансы) вя с. ли йазысы олмайан диллярдян олмуш, анъаг 1927-ъи илдя рус графи-
5) Хакас дилиндя сюзцн яввялиндя н самити фяал ишлянир: наак касы ясасында ялифба дцзялдикдян сонра йазыйа сащиб олмушлар.
l Уйьур-оьуз групу тцрк дилляри

(йанаг), наа (йени), нымырха (йумурта), нурурух (йум- Бу дил 1929-ъу илдя латын, 1938-ъи илдя рус графикасындан истифадя
руг) вя с. етмишдир.
6) Хакас дилиндя -лар, -лер, -тар, -тер, -нар, -нер шякилчиляри кя- Шор дилини доьма ана дили щесаб едянляр 61,2 фаиз, рус дилиндя
миййят категорийасынын шякилчиляридир: мццслер (буйнуз- данышанлар ися 52,6 фаиздир.
лар), нааклар (йанаглар), чыланлар (иланлар) вя с. Шор дилинин юйрянилмясиндя Новокузнетск Педагожи Институту-
7) Хакас дилиндя мянсубиййят шякилчиляри ашаьыдакылардыр: нун вя Кемеров Университетинин мцяллимляринин мцстясна хид-
тяк: ъям: мятляри олмушдур. Е.Ф.Чистийаков вя А.В.Йесипов синтаксися
Ы. -ым, -им, -м: турам (евим) -быс, -бис, -ыбыс, -ибис: турабыс даир, Н.Т.Поспелов вя И.Т.Бородкин експериментал фонетикайа
ЫЫ. -ын, -ин, -н: туран -нар, -нер; -ынар, -инер: туранар даир, Н.В.Шавлов лексикографийайа аид китаблар йазмышлар.
ЫЫЫ. -ы, -и, -зы, -зи: туразы -ы, -и, -зы, -зи: туразы Шор дилиндя 16 саит фонем ишлянир. Онларын 8-и нормал, 8-и ися
узундур. Узун саитляр гоша йазылыр: аа, оо, юю, ыы, ии вя с. Шор ди-
8) Хакас дилиндя исмин щаллары ашаьыдакылардыр:
линдя 25 самит фяргляндирилир.
Шор дилинин синтактик гурулушунда ъцмля вя сюз бирляшмяси
хцсуси йер тутур. Бурада даща чох фели сифят вя фели баьлама тяр-
кибляри мцшащидя олунур. Мцряккяб ъцмляляр, хцсусиля, табели
332 мцряккяб ъцмляляр о гядяр дя йайылмайыбдыр.
333
Dярслик

Dярслик
Барабин вя Чулым татарларынын дили

Барабин татарлары Иртыш вя Ом чайлары арасындакы Барабин


чюлляриндя мяскян салмышлар. Онлар Новосибирск вилайятинин Ба-
рабин, Куйбышев, Чанов, Каргат, Шимал вя Кыштов районларында
йашайырлар. Юзлярини параба//барма (эялмя мянасында) сюзц
иля адландырырлар.

Бу дилдя ъями 8 мин адам данышыр. Барабин дили татар, башгырд,


газах вя алтай дилляри, еляъя дя диалектляри иля уйьун ъящятляря
маликдир. Барабин дилиндя 8 саит, 25 самит фонем ишлянир. Бу дил-
дяки адлара вя фелляря мяхсус олан категорийаларын шякилчиляри
чохвариантлыдыр.
Йери эялмишкян гейд едяк ки, Чулым татар дили дя вардыр. Бун-
ларын сайы вя дилляринин вязиййяти барядя мялумат йохдур. Онлар
l Уйьур-оьуз групу тцрк дилляри

Тцрк дилляри ичярисиндя юзцнямяхсус


Томск вилайятинин Чулым районунун вадисиндя вя Краснойарск
лексик-фонетик вя грамматик хцсусиййятляри
дийарында йашайырлар. Бу дилин йазысы йохдур.
иля сечилян ики дил диггяти ъялб едир. Онлардан
Чулым татар дилини А.П.Дулзон юйрянмишдир. (Дулзон
бири чуваш, диэяри ися йакут дилидир.
А.П.Чулымско-тюркский язык. -В кн: Языки народов
СССР. Тюркские языки. М., 1966, с.446). Чулым татар дилинин
шор, барабин, Томск тцркляри, кырыл диалекти иля ялагясини, о ъцм- Гейд: Чуваш дилини тцрк дилляри аилясиня
лядян мцхтялиф системли — селкуп вя кет дилляри иля ялагя просе- дахил етмяйян тядгигатчылар да
сини тядгиг етмишдир. Чулым татар дилинин юйрянилмясини А.П.Дул- вардыр.
зонун тялябяси Р.М.Бирйукович давам етдирмишдир. (Бирйуко-
вич Р.М. Звуковой строй чулымско-тюркского языка. М.,
1979).
Чуваш дили фин-угор, булгар, хязяр дилляринин эцълц тясири вя
щун, тукйу гябиля вя тайфа бирликляриня дахил олан дил аиляляри-
нин гайнайыб-гарышмасындан формалашмышдыр. Йакут дили ися
монгол, тунгус-манъур, еляъя дя уйьур-оьуз дилляринин тясири Чуваш дили
334 алтында йаранмышдыр. Щяр ики дилдя гядим елементляр, хцсусиля,
лексик елементляр ашкар сечилир. Лексик елементляр цмуми ъя-
335
щятляриня эюря чуваш вя йакут дилляриндя юзцнц даща габарыг
Dярслик

Dярслик
шякилдя эюстярир. Чуваш дили Чуваш Мухтар Республикасында йашайан чуваш-
Йени еранын илк дюврляриндян Волгабойунда мяскян салан ларын милли дилидир. Бу дилдя 2 милйона гядяр адам данышыр. Он-
щун тайфаларынын ясасында формалашан чуваш дили сонралар фин- ларын йарыдан чоху Чуваш Мухтар Республикасында, галанлары
угор (даща чох мари дилинин) групу дилляринин, еляъя дя бул- ися Татарыстанда, Башгырдыстанда, Куйбышевдя вя Улйановск,
гар, татар, башгырд дилляринин тясири нятиъясиндя башга тцрк дил- Самара вилайятляриндя йашайырлар.
ляриндян кюклц сурятдя фярглянян бир сыра яламятляр кясб ет-
мишдир. Беля ки, дилин лексик тяркибиндя яряб, фарс, славйан дил- Чуваш дилинин тцрк дилляринин щансы групуна дахил олмасы мя-
ляринин сюзляри иля йанашы, мари, коми, удмурт, мордов диллярин- сяляси чох мцбащисялидир. Узун мцддят чуваш дилини тцрк систем-
дян дя кцлли мигдарда сюз дахил олмушдур. ли дилляр групуна дахил етмямишляр. Тцркологларын яксяриййяти чу-
Чуваш вя йакут дилляри групуна чуваш вя йакут дилляри дахил- ваш дилини булгар групуна дахил етмишляр. Бу дилин булгар вя хя-
дир. зяр тайфа бирликляри ясасында VI-X ясрлярдя формалашдыьыны эц-
ман етмишляр.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Чуваш дили иля мяшьул олан тядгигатчылар чувашларын VII-X
ясрлярдя гцдрятли дювлят гурмаьа наил олмуш булгар тайфа бирлик-
ляриндян няшят етмяси фикрини мцдафия едирляр. Бу тайфа бирликля-
ринин ахын етдийи Волгабойу, Хязяр, Даьыстан вя Кубан чюлляри-
ня, щямчинин хязярляр, суварлар вя аварлар да эцълц ахын етмиш-
ляр. Она эюря дя чуваш сюзцнцн сувар//сабир тайфаларынын ады иля
l Чуваш вя Йакут дилляри

баьлы ортайа чыхмасы ещтимал олунур. Маъар тцркологу Й.Немет


чуваш сюзцнц гырьыз гябиля ады олан чаваш сюзц иля ялагяляндирир.
Бу сюз “сакит, тявазюкар” мяналарыны билдирир.
Бязян дил материаллары беля бир фикир сюйлямяйя ясас верир ки,
чувашлар йашадыьы яразилярдя чох гядимлярдя мяскян салмыш щун
тайфаларындан олан гябиля вя тайфа бирликляри иля ялагядя олмуш-
лар. Сонралар бу тайфалар угро-фин (ясасян, мари дили), булгар, та-
тар, башгырд дилляринин тясири нятиъясиндя башга тцрк дилляриндян
ъидди фярглянян чуваш дилини йаратмышдыр.
Чуваш дили диэяр тцрк дилляриндян кяскин шякилдя фярглянир.
Бундан башга, чувашларын дини етигадларынын христиан олмасы, он- Гейд: Бу шякилчи тцрк дилляринин яксяриййятиндя ишлянян
-сыз//-сиз//-суз//-сцз шякилчисинин мянасындадыр: вятян-
ларын ислам дининдян узаг дцшмяляри бунларын щамысы, тябии ки, бу
сиз, евсиз вя с. Беля бир щалын чуваш дилиндя олмасы баш-
дилин тцрк дилляриндян кяскин фярглянмясиня сябяб олмушдур. га тцрк дилляриндян фяргли бир хцсусиййят кими юзцнц эюс-
336 Чуваш дилинин юйрянилмясиндя Н.Ашмаринин хидмяти даща бю-
йцкдцр. Онун 17 ъилдлик “Чуваш дилинин лцьяти” адлы ясяри тцрко-
тярир. 337
лоэийа цчцн фундаментал сайылан ясярлярдян биридир. Бязян чуваш дилиндя ашаьыдакы щаллардан да бящс олунур:
Dярслик

Dярслик
Чуваш дили иля баьлы характерик хцсусиййятляр ашаьыдакылардыр: Сябяб - мягсяд щалы. -шан//-шян (мясялян, сиряншян - сизин-
1) Чуваш дилиндя 9 саит фонем вардыр. Самитлярин сайы ися 17- чцн//сизин цчцн, маняншян - мянимъцн//мяним цчцн вя
дир. с.)
2) Чуваш дилиндя сюз яввялиня в, й самитляри ялавя олунур. Истигамят щалы. -алла//-елле (мясялян, вярманалла - мешяйя
3) Чуваш дилинин лцьят тяркибиндя халис тцрк мяншяли сюзлярдян доьру).
ялавя, яряб, фарс, монгол, рус, мари, удмурд мяншяли сюз- Алят щалы. -ян//-н
ляр дя вардыр.
4) Чуваш дилиндя щеч бир тцрк дилиндя олмайан -сем кямиййят 7) Чуваш дилиндя явязликляр ашаьыдакы кимидир:
шякилчиси ишялянир. Мясялян, утямсем - атларым.
5) Бу дилдя -ма//-мя, -м шякилчиси иля йанашы, инкарлыг ан яда- Шяхс явязликляри:
ты иля дцзялир. Мясялян, сыр-ма-стяр-йазмырам, сыр-м-яр- еп, епя - мян епяр, епир - биз
йазмарам, ан пар - вермя, ан тив - дяймя вя с. ес, еся - сян есяр, есир - сиз

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


6) Чуваш дилиндя щал категорийасы диэяр тцрк дилляриндян вял - о вясем - онлар
фярглянир. Бу дилдя 8 щал вардыр.
Чуваш дилиндя исмин щаллары ашаьыдакы кимидир: Шяхс - гайыдыш явязликляри: хам (юзцм), хамяр (юзцмцз),
Адлыг щал. Морфоложи эюстяриъиси йохдур. хун (юзцн), хявяр (юзцнцз), хайи (юзц).
Йийялик щал. -ян; -н; -нян; -йян (мясялян, алян - ялин, йитян - Ишаря явязликляри: ку (бу), лешя (о), сакя//сак (бу, будур), са-
итин вя с.) вя//сав//сал//са (будур), вял (о), хайхи (адычякилян, эюстя-
l Чуваш вя Йакут дилляри

Йюнлцк - тясирлик щал. Чуваш дилиндя йюнлцк вя тясирлик щал ей- рилян).
ни шякилчи иля дцзялир: -а//-е, -йе, -на//-не (мясялян, янейа Суал явязликляри: кам (ким), мян, мяскер (ня), ма (ня, ня-
- иняйя//иняйи, ачайа-ушаьа// ушаьы вя с.) йя эюря, ня цчцн), хяш, хяшям (щансы), мисе (ня гядяр),
Йерлик щал. -ра//-ре, -та//-те, -че (мясялян, тулта - гапыда, пир- мянле (щансы) вя с.
те - биздя вя с.) Тяйини явязликляр: пур, пурте, пуря (бцтцн), мянпур (бц-
Чыхышлыг щал. -ран//-рен; -тан//-тен (мясялян, чулран тцн), пятям (бцтцн), вес (бцтцн), кашни (щяр), итти (диэяр),
- дашда) урях (юзэя). Бурада кашни явязлийи рус дилиндяки каждый
Бирэялик щал. -па//-пе, -пала//-пеле; -палан//-пелен. сюзц иля ялагялидир.
Мящрум едилмиш (инкар) щал. -сар//-сяр (мясялян, 8) Чуваш дилиндя 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 20, 30, 40, 50, 60,
сансяр - сянсиз). 70, 80, 90, 100, 1000 сайлары тцрк мяншяли сайлардыр.
Пяр, пяре, пярре (бир) сирям (ийирми)
Ик, икя, иккя (ики) вятяр (отуз)
вис, вися, висся (цч) хярях (гырх) Йакут дили
тяват, тяватя, тяваття (дюрд) ал, аля, алля (ялли)
пиляк, пилляк (беш) утмял (алтмыш)
338 улт, ултя, улття (алты) ситмял (йетмиш) 339
сич, сичя, сиччя (йедди) сакярвун, сакярвуня,
Йакут дили Йакут Мухтар Республикасында йашайан йакутла-
Dярслик

Dярслик
сакярвунна (сяксян)
рын милли дилидир. Йакут дилиндя 382 мин 255 няфяр адам даны-
сакяр, саккяр (сяккиз) тяхярвун, тяхярвуня,
тяхярвуння (дохсан)
шыр. Онлар ейни заманда Краснойарск вилайятинин Таймыр вя
тяхяр, тяххяр (доггуз) сяр (йцз) Евенк милли даиряляриндя, Магадан, Сахалин вя Амур вилайя-
вун, вуня, вуння (он) пин (мин) тиндя йашайырлар. Йакут дилини доьма ана дили щесаб едянлярин
сайы 95,3 фаиз, рус дилиндя данышанларын сайы ися 55,6 фаиздир.
Чуваш дилиндя сыра сайлары мигдар сайларынын сонуна -мяш шя-
килчисинин гошулмасы иля йараныр. Мяс: иккямяш (икинъи), вуння-
мяш (онунъу) вя с. Йакут дилинин формалашмасында бир йох, бир нечя тцрк дилляри
Чуваш дилиндя топлу сайлар да ишлянир. Бу сайы -сямяр, -сяр иштирак етмишдир. Бу дилин формалашмасында хакас, шор, тува, Чу-
шякилчиси йарадыр. Мяс. иксямяр (икимиз), иксяр (икиниз), иккяс лым-татар дилляри иля йанашы, монгол, тунгус-манъур, евенк дилля-
(икиси) вя с. ри дя мцщцм рол ойнамышдыр. ХВЫЫЫ ясрдян башлайараг йакут ди-
Чуваш дилиндя бюлцшдцрмя сайы ишлянир. Бюлцшдцрмя сайы линя рус дилиндян чохлу сюзляр дахил олубдур. Йакут дилинин лцьят

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


мигдар сайларына -шар//-шер шякилчисинин гошулмасы иля йараныр. тяркибиндя ясас ролу тцрк мяншяли сюзляр ойнаса да, монгол, тун-
Мяс: икшер (ики - ики), саккяршер (сяккиз - сяккиз) вя с. гус-манъур, евенк вя рус мяншяли сюзляр дя вардыр.
Чуваш дилиндя тягриби сайлар да ишлянир. Мяс: сярлесе (йцзляр- Йакут сюзцнцн мяншяйини бязян евенк мяншяли йако сюзц
ля), пинлесе (минлярля), сирямлесе (ийирмийя гядяр) вя с.
иля баьлайырлар. Бязи тядгигатчылар ися йакут сюзцнц тцрк мяншяли
9) Чуваш дилиндя фел, онун заманлары, формалары да мараглы хц-
йака (кянар, гыраг мянасында) сюзц иля ялагяляндирирляр. Йакут-
сусиййятляря маликдир.1
l Чуваш вя Йакут дилляри

лар ися юзлярини саха адландырырлар.


Йакут дили дя чуваш дили кими тцрк дилляриндян мцяййян гя-
дяр фярглянир.
Йакутлар 1924-ъц илдян 1939-ъу иля гядяр латын, 1939-ъу ил-
дян етибарян рус графикасы ясасында тяртиб олунмуш ялифбадан ис-
тифадя етмишляр.
___________
Йакут дилинин юйрянилмяси ХЫХ ясрин орталарындан башламыш-
1. Бах: Л.С.Левитская. Историческая морфология чувашского дыр. 1851-ъи илдя О.Н.Бетлингкин “йакут дили” (алман дилиндя),
языка. “Наука”, Москва, 1976, с.53 - 85. 1900-ъц илдя С.В.Йастремскайын “Йакут дилинин грамматикасы”,
1908-ъи илдя В.В.Радловун “Йакут дилинин диэяр тцрк дилляриня Йакут дилиндя исмин щаллары ашаьыдакылардыр:
мцнасибяти” (алман дилиндя), 1907-ъи илдян 1930-ъу иля гядяр А. -
Е.К.Пекарсконун “Йакут дилинин лцьяти” адлы фундаментал китаб- Й. -ы, -ны, -ын
лары чап олунмушдур. Академик А.П.Окладников Йакутийанын Йийялик топлу щал. -лары
340 рус дювлятиня бирляшянягядярки тарихиня даир китаб йазмышдыр. Хцсуси щал. -та 341
(А.П. Окладников. Якутия до присоединения к русскому Йюнлцк щал. -ьа
Dярслик

Dярслик
государству. М.-Л., 1955). Чыхышлыг щал. -тан, -ттан
Йакут дилинин даща эениш юйрянилмяси 1935-ъи илдя Йакутийа- Бирэялик щал. -нан, -ынан
да дил вя ядябиййат институтунун ачылмасындан сонра башламышдыр. Цмуми щал. -луп, -нун
Йакут дилинин юйрянилмясиндя Е.И.Убрйатовун, Л.Н.Харитоно-
вун, Н.К.Антоновун вя диэярляринин бюйцк хидмятляри олмуш-
дур.Йакут дилинин саит вя самитляр системи белядир: а, б, в, г, ь, Гейд: Сибирдя йашайан тцркляр ичярисиндя долганларын да ады
д, дь, е, ё, ж, з, и, й, к, л, м, н, нг, нь, о, ю, п, р, с, щ, т, у, ц, ф, чякилир. Долган дили йакут дилинин йайылмасы просесиндя
йаранмыш вя евенкляр арасында ХВЫЫЫ ясрдя Лена чайы-
х, ц, ч, ш, ь, ы, э, ю, я.
нын орта ахарында йашамышлар. Сонралар йакутлардан тяъ-
Йакут дилиндя 8 саит сяс вар: а, ы, о, у, е, и, ю, ц. Йазыда бу
рид олунмуш вя Таймыр (долган-ненес) дийарында йаша-
саитлярин узанан вариантлары гоша ишлянир: аа, ыы, оо, уу, ее, ии, юю, мышлар. Онларын цмуми сайы 5,1 мин няфярдир. Бу дилин
цц. Бундан башга, йакут дилиндя дюрд дифтонг мцшащидя олунур: йазысы йохдур. Долганларын 90 фаизи долган, 72,9 фаизи рус

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ыо, уо, ие, цю. дилиндя данышыр.
Йакут дилиндя ы саити сюзцн яввялиндя ишляня билир: ый (ай), ыл Долганлар ъоьрафи бахымдан йакутлардан тяърид
(ал), ыраах (узаг) вя с. олунсалар да, йакут янянялярини горумуш, ейни заманда
Йакут дилиндя щ самити дя мювъуддур. Бу самит башга тцрк ящатясиндя олдуглары халгларын бязи янянялярини дя йа-
шатмышлар. Долганлар йакут янянялярини горудугларына
дилляриндя диэяр самитляря уйьун эялир:
эюря онлары бязян йакут дилинин бир диалекти щесаб едир-
l Чуваш вя Йакут дилляри

ляр.
Йакут дилиндя Азярбайъан дилиндя Долган дили йазысы олмайан дилдир. 1967-ъи илдя
ащыы аъы В.А.Авроринин вя А.П.Окладниковун рящбярлийи алтында
куъще эеъя сорьу апарылмышдыр. Сорьу анкети беля бир суалла баьлы ол-
ущут ешит мушдур: “Сиз щансы дилдя юз йахынларыныза мяктуб йазыр-
кущи киши сыныз?” Долганлардан 36,6 фаизи ъаваб вермишдир ки,
ущат узат “доьма ана дилиндя”. Бу, эюзлянилмяз олмушдур. Дол-
ущун узун вя с. ган дилиндя тящсил ХХ ясрин 30-ъу илляриндя башламышдыр
вя беля бир фикир мювъуд олмушдур ки, эянъляр артыг дол-
ган дилиндя билмирляр.
1973-ъц илдя Краснойарск няшриййатында шаиря Огдо
Аксеновун долган дилиндя шеирляр китабы чапдан чыхмыш-
дыр. Радио комитясиндя ишляйян Огдо Аксенов долган
дилиндя ядяби мятнляр, шеирляр вя мащнылар щазырламыш вя
онлары рус дилиня тяръцмя етмишдир. Ейни замада рус ди-
342 линдян долган дилиня дя тяръцмяляр олунмушдур. Томск 343
Дювлят Педагожи Институтунун мцяллимляри —З.П.Дем-
Dярслик

Dярслик
йаненко, Н.П.Белтйуков вя Г.М.Кошеверов долганъа-
русъа, русъа-долганъа лцьятляри дярслик кими тяртиб етмиш,
мцяййян практик ишляр эюрмцшляр. Онлар ялифба лащийяси-
нин мцзакирясиндя иштирак етмишляр. Анъаг бунлар долган
дилинин йазысынын олмасына кюмяк едя билмямишдир.

Мялумдур ки, тцрк халглары та-


l Чуваш вя Йакут дилляри

рих бойу мцхтялиф ялифбалардан ис-


тифадя етмишляр.
Ф.Зейналов бунлардан рун (орхон-йенисей), уйьур, соьди, ти- митяси 1922-ъи илдя йени ялифбаны елан етмишдир. Латын
бет, чин, мани, бращми, яряб, пассепа, латын, йунан, кирил вя с. ялифбасы ясасында дцзялдилмиш йени ялифба 1922-ъи ил-
ялифбаларын адларыны чякмиш вя онларын бязиляри барядя мцяййян дян 1940-ъы иля гядяр истифадя едилмишдир.
гядяр мялумат вермишдир1.
344 Латын графикалы ялифбайа кечмякля баьлы Ы Тцрколожи гурул-
Орхон-йенисей ялифбасы елм аляминя мялум олан ян гя- тай гятнамя гябул етмишдир. Щямин гятнамя беля олмушдур.
345
дим ялифбадыр. Бу ялифба саьдан-сола, бязян дя йуха-
Dярслик

Dярслик
рыдан-ашаьыйа доьру йазылмышдыр. Орхон-Йенисей Ы. Гурултай яряб ялифбасынын ислащ едилмяси вя йени тцрк ялифба-
ялифбасында 35 щярф варды. сынын (латын графикалы ялифбанын) яряб ялифбасындан техники
ъящятдян мцкяммял олмасыны тясдиг едир, о ъцмлядян йе-
Уйьур ялифбасындан VIII-XV ясрлярдя истифадя олунмуш- ни ялифбанын яряб ялифбасы иля мцгайисядя мцтярягги ма-
дур. Бу ялифба саьдан-сола, бязян ися йухарыдан-аша- щиййятини вя мядяни-тарихи нцфузуну гябул едир. Гурултай
ьыйа доьру йазылмышдыр. Уйьур ялифбасында 23 щярф щесаб едир ки, йени ялифбанын щяйата кечирилмяси щяр бир
олмушдур. тцрк-татар республикасынын, вилайятинин вя халгынын ишидир.

Мани ялифбасындан VIII-XI ясрлярдя уйьурлар истифадя ет- ЫЫ. Бунунла баьлы олараг гурултай йени ялифбанын щяйата кечи-
мишляр. рилмясини мцсбят щал кими гиймятляндирир. Латын ялифбасы
ясасында йаранмыш йени тцрк ялифбасынын гяти олараг вила-
l Тцрк халгларынын ялифбалары щаггында мялумат

Бращми ялифбасы 56 щярфдян ибарятдир. VIII-XI ясрлярдя ис- йятлярдя вя республикаларда (Азярбайъанда, Йакутийада,

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


тифадя олунмушдур. Бу ялифба иля дини мятнляр йазыл- Гырьызыстанда, Ингушийада, Гарачай-Чяркяздя, Кабардин-
мышдыр ки, онлар да будда дини иля баьлыдыр. дя, Балкарда, Осетийада, Чеченистанда, Башгырдыстанда,
Тцркмянистанда, Юзбякистанда, Адыэей-Чяркяздя) щяйата
Соьди ялифбасы да дини йазыларын йазылмасында истифадя олун- кечирилмясини эениш бир щярякат кими гябул едир.
мушдур. Бу, будда дини иля баьлы Иран мяншяли ялифба-
дыр. 22 щярфдян ибарят олан соьди ялифбасы саьдан-со- ЫЫЫ. Гурултай йухарыда адлары эюстярилян вилайятлярдя вя рес-
ла доьру йазылмышдыр. публикаларда йени тцрк ялифбасынын (латын) щяйата кечирил-
мяси иля баьлы эюрцлмцш мцсбят ишляри црякдян алгышлайыр,
Яряб ялифбасы Х ясрдян башлайараг ХХ ясрин 20-ъи илляриня мяслящят эюрцр ки, бцтцн тцрк-татар вя башга халглар йени
гядяр фасилясиз ишлядилмишдир. ислащатлар апармаг цчцн Азярбайъанын, еляъя дя диэяр
республикаларын тяърцбясиндян, методундан (цсулундан)
Латын ялифбасы Азярбайъанда 1921-ъи илдя Халг Комиссар- истифадя етсинляр.
лары Совети ялифба комитясини йаратмышдыр. Ялифба ко-
___________
Яряб ялифбасынын тюрятдийи чятинликляр мцтяхяссисляр, зийалылар
1. Бах: Ф.Зейналов. Тцрколоэийанын ясаслары. “Маариф” няшриййаты, Бакы,
тяряфиндян вахтында эениш тянгидя мяруз галмышдыр. Мялумдур
1981,с.343-345.
ки, ялифбамызда ярябчилик ъящалят йаратмыш, дилимиздя, имламыз- дюрд пленуму кечирилмиш вя йени ялифба иля баьлы бир чох мараглы
да мцхтялиф чятинликляри мейдана чыхармышдыр. Йери эялмишкян суаллар мцзакиря обйектиня чеврилмишдир. Биринъи пленум юз ишиня
бир мцгайисяни вермяк даща мараглы оларды. Беля ки, 1926-1927- 1927-ъи илин ийун айында (3-7 ийун) Бакы шящяриндя башламышдыр.
ъи илдя “Маариф вя мядяниййят” журналында1 чап олунмуш мяга- Бу пленумда 39 няфярдян ибарят нцмайяндя иштирак етмишдир.
346 лядя гейд едилирди ки, ингилабдан сонра Азярбайъан, тцркмян, юз- 1. Аьамалыоьлу (Азярбайъан)
бяк, татар, Крым вя башга тцрк халгларынын савадлылары олса-олса 2. Айтаков
347
10-12 фаизи тяшкил едир. Бунун 4-5 фаизи анъаг али вя орта тящсил 3. Асфендийаров (Шяргшцнаслыг Институтунун ректору)
Dярслик

Dярслик
аланлардыр. Беля олдуьу тягдирдя ъящалятдян хилас олмаьын йолла- 4. Омар Алийев (Шимали Гафгаз)
рындан бири дя йени ялифбайа кечмякдир.Ийирминъи ясрин 20-ъи илля- 5. Диманштейн
риндя бязи зийалылар савадсызлыг бяласындан гуртарманын чыхыш йо- 6. Й. Назиров
луну дилимизя, тяляффцзцмцзя йабанъы олан яряб ялифбасынын ислащ 7. Фейзулла Хоъайев (Юзбякистан)
едилмясиндя эюрцрдцляр. Ейни заманда 1922-ъи илдя йаранмыш 8. Б.Кулбешеров
йени ялифбачыларын ятрафында топланмаьы ниъат йолу кими гябул 9. Гарайев (Азярбайъан)
едирдиляр. Яряб ялифбасынын тяряфдарлары тцрк-татар халгынын ялещ- 10. Теймур Щцсейнов (Азярбайъан)
дарлары кими гиймятляндирилирди. Бяллидир ки, рущаниляр вя дин ха- 11. Ахундов (Азярбайъан)
димляри яряб ялифбасынын тяряфдарлары кими йени ялифбанын ялейщи- 12. Бала Яфяндийев (Ермянистан)
ня идиляр. Она эюря дя йени ялифбанын тяряфдарлары ачыг шякилдя 13. Ъябийев (Азярбайъан)
мцбаризя апарырдылар. Бу барядя “Маариф вя мядяниййят” журна- 14. Мирзядавуд Щцсейнов (Тифлис)
l Тцрк халгларынын ялифбалары щаггында мялумат

лында йазылырды: “Тцрколожи гурултайа нцмайяндя аркадашлар артыг 15.Коркмасов (Даьыстан)

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


бир санийя вахт итирмяйиб кянди мямлякятляриндя бу йени ялифба- 16.Тахогоди (Даьыстан)
нын интизары цчцн чалышмалыдырлар вя ону да билмялидирляр ки, яэяр 17 .Мухамедов (Таъикистан)
бу эцн бизим арамызда яски яряб ялифбасынын тяряфдарлары галмыш- 18. Икрамов (Юзбякистан)
са, о да халгын дцшмяни вя сярвятдарларын гуйруьу олан муздур 19. Ахунд Бабайев (Юзбякистан)
рущаниляр вя бир овуъ йени ялифбайа ялейщдар олан маариф инщисар- 20. Рамзи (Юзбякистан)
чылардыр. 21. Рахманов (Юзбякистан)
Тцрк-татар ямякчисинин там мянасы иля азад щяйат йаратмасы 22. Малсагов
яски ярябчиликдян ял эютцрцб йенилийя доьру эетмякдядир”2. 23. Гатуйев
Латын графикалы йени ялифбайа кечян заман ялифба комитяси 24. Гимранов (Татарыстан)
хейли иш апармышдыр. Ялифба комитясинин 1927-1930-ъу иллярдя 25. Сейфи (Татарыстан)
26. Нурмаков (Газахыстан)
___________ 27. Тогжанов (Газахыстан)
1. Бу щагда ялавя мялумат алмаг цчцн бах: Ч.Мящяммядзадя.Йени 28. Шананов Газахыстан)
ялифба вя тцрк халглары. “Маариф вя мядяниййят” журналы.Бакы, 1926- 29. Осман Алийев (Гырьызыстан)
1927, № 2-3. 30. Борийев (Тцркмянистан)
2. Бах: Йеня орада. 31. Щафиз Гушайев (Таъикистан)
32. Мухамедкулов (Башгырдыстан) Ялифба комитясинин икинъи пленуму 1928-ъи илин йанвар айын-
33. Мащмуд Надим (Крым) да (7-12 йанвар) Дашкянддя чаьырылмышдыр. Цчцнъц пленум
34. Авезов (Гарагалпаг Мухтар Вилайяти) 1928-ъи илдя декабр айында (18-23 декабр) Казан шящяриндя ол-
35. Тйурйакулов мушдур. Дюрдцнъц пленум ися 1930-ъу илин май айында (6-13
348 36. Мансуров май) Алма-Ата шящяриндя кечирилмишдир.1 Пленумлара С.Аьама-
37. Павлович лыоьлу сядрлик етмишдир. Азярбайъанда 1940-ъы илдян 1991-ъи илин
349
38. Досов 25 декабрына гядяр кирил графикалы ялифбадан истифадя едилмишдир.
Dярслик

Dярслик
39. Рыскулов (РСФСР) 25 декабр 1991-ъи илдя латын графикалы Азярбайъан ялифбасынын
бярпасы щаггында Азярбайъан Республикасынын гануну олмуш-
Ялиыфба комитясинин биринъи пленумунун ряйасят щейяти ашаьы- дур. Щямин гануну олдуьу кими дяръ едирик.
дакы тяркибдя олмушдур:
1. Аьамалыоьлу
2. Асфендийаров Латын графикалы Азярбайъан ялифбасынын бярпасы
3. Омар Алийев щаггында Азярбайъан Республикасынын гануну.
4. Осман Алийев Эениш мцзакиря вя елми дискуссийаларын нятиъяси олараг,
5. Диманштейн 1926-ъы илдя Бакы шящяриндя кечирилян Ы Цмумиттифаг тцрколожи
6. Кулбешеров гурултайын тювсиййяси иля Азярбайъан халгы тцрк халглары иля бир-
7. Коркмасов ликдя латын графикалы ялифбаны гябул етмишди. Азярбайъан дилинин
l Тцрк халгларынын ялифбалары щаггында мялумат

8. Й.Назиров сяс гурулушу иля узлашыб орфографийа гайдаларынын садяляшмясиня

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


9. Рыскулов имкан ачан, гыса мцддятдя кцтляви савадланмайа сябяб олан вя
10. Ф.Сейфи халглар арасында елми, мядяни ялагяляри эенишляндирян Азярбай-
11. Тйурйакулов ъан ялифбасы халгын ирадясиня зидд олараг, Мяркязин тязйиги иля
12. Фейзулла Хоъайев 1939-ъу илдя кирил ялифбасы иля явяз олунмушду. Бу акт 30-ъу ил-
Ялифба комитясинин биринъи пленумунун тяфтиш комиссийасы 3
няфярдян ибарят тяркибдя сечилмишдир: ___________
1. Ялифба комитясинин пленумлары барядя ялавя мялумат алмаг цчцн
1.Щафиз Гушайев бах:Стенографический отчет первого пленума Всесоюзного
2.Махмуд Надим Центрального Комитета нового тюркского алфавита, засе-
3.Ошайев (Чеченистан) давшего в Баку от 3-го до 7-го июуня 1927 года; Стенографи-
Бундан башга, ялифба комитясинин биринъи пленумунун иъра ческий отчет второго пленума Всесоюзного Центрального
Комитета нового тюркского алфавита, заседавшего в гор.
бцросу да мцяййянляшдирилмишдир. Ташкенте от 7-го по 12-е января 1928 года; Стенографический
1.Асфендийаров отчет третьего пленума Всесоюзного Центрального Комитета
2.Кулбешеров нового Тюркского алфавита, заседавшего в г. Казани от 18-го
3.Диманштейн по 23-е декабря 1928 года; Стенографический отчет IVплену-
ма Всесоюзного Центрального Комитета нового алфавита,
4.Назиров происходившего в гор. Алма-Ата, 1931 (6-13 мая).
5.Рыскулов
лярин кцтляви репрессийасынын мянтиги давамы олуб, тцрк халглары-
нын милли юзцнядярк просесинин гаршысыны алмаг, онлары тядриъян Гейд: Ä ä сонрадан Я я иля явяз олунмушдур.
йадлашдырыб бир-бириндян узаглашдырмаг мягсяди эцдцрдц.
Азярбайъан Республикасы Али Советинин Милли Шурасы йол ве- 2. Латын графикалы Азярбайъан ялифбасынын бярпасы ашаьыдакы
350 рилмиш тарихи ядалятсизлийи арадан галдырмаг цчцн гярара алыр: ясас мярщялялярля щяйата кечирилсин:
1. Азярбайъан ялифбасынын латындан рус ялифбасына кечирилмяси
351
щаггында 11 ийул 1939-ъу ил тарихли Азярбайъан Республи- 1992-ъи илдя: Сентйабр айындан орта мяктяблярин 1-ъи синифля-
Dярслик

Dярслик
касынын гануну бу эцндян гцввядян дцшмцш щесаб едил- риндя дярсляр йени ялифба иля кечирилсин.
син. Орта мяктяблярин йухары синифляриндя, техники пешя, орта ихти-
2. 1940-ъы иля гядяр Азярбайъанда исифадя едилян 32 щярфдян сас вя али мяктяблярдя латын графикалы ялифбаны юйрядян факцлтятив
ибарят латын графикалы Азярбайъан ялифбасы кичик дяйишиклик- мяшьяляляр тяшкил едилсин. Бцтцн тящсил оъагларында мцяллимлярин
лярля бярпа олунсун. вя диэяр ишчилярин латын графикалы ялифбаны юйрянмяси цчцн лектори-
25 декабр 1991-ъи илдя латын графикалы Азярбайъан ялифбасынын йалар йарадылсын. Бцтцн макиначыларын, корректорларын, мятбяя иш-
бярпасы щаггында Азярбайъан Республикасы ганунунун гцввяйя чиляринин, гязет-журнал, няшриййат ямякдашларынын латын графикалы
минмяси гайдасы барядя Азярбайъан Республикасы Али Совети ялифбайа йийялянмясини тямин едян тядбирляр щяйата кечирилсин.
Милли Шурасынын гярары да мараглыдыр. Щямин гярары да олдуьу ки- Республика гязет вя журналлары рус ялифбасы иля паралел щям дя
ми дяръ едирик. латын графикалы ялифбадан истифадя етсинляр.
Полиграфийа аваданлыглары щазырлайан мцяссисялярля мцгави-
l Тцрк халгларынын ялифбалары щаггында мялумат

“Латын графикалы Азярбайъан ялифбасынын бярпасы щаггын- ляляр баьланмасы, аваданлыгларын алынмасы вя гурашдырылмасы тя-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


да” Азярбайъан Республикасы ганунунун гцввяйя минмяси мин едилсин.
гайдасы барядя Азярбайъан Республикасы Али Совети Милли Китаб, гязет мятбяяляриндя, щабеля назирликлярин, идарялярин,
Шурасынын гярары. институтларын вя саир тяшкилатларын полиграфийа сащяляриндя шрифт тя-
“Латын графикалы Азярбайъан ялифбасынын бярпасы щаггында” сяррцфаты тядриъян йенидян гурулсун.
Азярбайъан Республикасы ганунунун гябул едилмяси иля ялагядар Мющцр, штамп вя бланк сехляринин йенидян гурулмасы вя бц-
Азярбайъан Республикасы Али Советинин Милли Шурасы гярара алыр: тцн тяшкилатларын мющцрляринин, бланкларынын дяйишдирилмясиня
1. 32 щярфдян ибарят латын графикалы Азярбайъан ялифбасы кичик башлансын.
дяйишикликлярля ашаьыдакы кими сыралансын: Хяритяляр йенидян чап едилсин, шящяр, кянд, гясябя, кцчя ад-
ларынын лювщяляри, вясигяляр, ВВАГ, нотариат, статистика, учот-ще-
А а, Ф ф, Ж ж, Ю ю, Ц ц,
сабат сянядляринин йенидян щазырланмасына башланылсын.
Б б, Э э, К к, П п, В в,
Республика телевизийасы иля латын графикалы ялифбаны тяблиь едян
Ъ ъ, Ь ь, Г г, Р р, Й й,
вя юйрядян лекторийалар тяшкил едилсин. Верилишлярин адлары, титрляр,
Ч ч, Щ щ, Л л, С с, З з.
еланлар йени ялифба иля дя верилсин.
Д д, Х х, М м, Ш, ш,
Латын графикалы ялифбаны юйрянмяк истяйянляр цчцн иътимаи
Е е, Ы ы, Н н, Т т,
ясасларла ишляйян курслар ачылсын.
Я я, И и, О о, У у,
Мядяниййят оъагларында латын графикалы ялифбанын тятбиги щя-
йата кечирилсин. рил ялифбасындакы ж щярфи иля явязлянмишдир. Кирил ялифбасы 25 де-
Елми-тядгигат институтлары тядриъян латын графикалы ялифбайа кабр 1991-ъи илдян Азярбайъан Республикасынын гануну вя
кечсин. Азярбайъан Республикасы Али Совети Милли Шурасынын гярары иля
Азярбайъан дилинин орфографийа лцьяти щазырланыб латын графи- гцввядян дцшмцшдцр. Буна бахмайараг, 25 декабр 1991-ъи ил-
352 калы ялифбада чап олунсун. дян 1 август 2001-ъи иля гядяр йазы ишляри щям кирил, щям дя ла-
Йашайыш мянтягяляриндя латын графикалы ялифбанын юйрядилмя- тын ялифбасы иля апарылмышдыр. 18 ийун 2001-ъи илдя “Дювлят дилинин
353
си вя тяблиьи иля мяшьул олан мяркязляр йарадылсын. тядбиги ишинин тякмилляшдирилмяси” щаггында Азярбайъан Рес-
Dярслик

Dярслик
Кцчя адларынын, витрин вя рекламларын, идаря вя мцяссися ад- публикасы Президентинин фярманы имзаланмышдыр. Щямин фярман-
ларынын тядриъян латын графикалы ялифба иля йазылмасы тямин едилсин. да Азярбайъан дилинин тядбиги вя инкишаф етдирилмясиня дювлят
гайьысынын артырылмасы, ана дилимизин юйрянилмяси, елми тядгиги-
1993-ъц илдя: Орта, орта ихтисас вя али мяктяб дярсликляри ла- нин фяаллашдырылмасы, дилимизин ъямиййятя тядбиг даирясинин эе-
тын графикалы ялифба иля чап едилсин. нишляндирилмяси вя бу ишя нязарятин эцъляндирилмяси мягсяди иля
Орта мяктяблярин ибтидаи синифляриндя латын графикалы ялифбанын гярара алынмышдыр:
юйрянилмясиня башлансын. 1) Азярбайъан Республикасы Президентинин йанында Дювлят Дил
Тящсил системинин бцтцн сащяляри цзря латын графикалы ялифбанын Комиссийасы йарадылсын. Азярбайъан Республикасы Прези-
тядбиги баша чатдырылсын. дентинин Иъра Апаратына тапшырылсын ки, комиссийа щаггында
Мятбяялярин ишини латын графикалы ялифбайа уйьунлашдырмаг ясаснамяни бир ай ярзиндя щазырлайыб Азярбайъан Респуб-
цчцн комплекс тядбирляр эюрцлсцн; материаллар дяйишдирилсин, фо- ликасынын Президентиня тягдим етсин.
l Тцрк халгларынын ялифбалары щаггында мялумат

тойыьым вя диэяр билэисайар (компйутер) системи, сятиртюкян ма- 2) Азярбайъан Республикасы Президентинин Иъра Апаратына тап-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


шынлар, китаб вя гязет мятбяяляри техники васитяляринин йени ялиф- шырылсын ки, “Азярбайъан Республикасында дювлят дили щаг-
байа уйьунлашдырылмасы баша чатдырылсын. гында” ганун лайищясини бир ай ярзиндя щазырлайыб Азяр-
Республиканын бцтцн гязет вя журналларынын, бядии, елми-тех- байъан Республикасынын Президентиня тягдим етсин.
ники, иътимаи-сийаси вя саир китабларын, топлуларын латын графикалы 3) Азярбайъан Республикасынын назирлик, идаря, тяшкилат вя
ялифба иля чапы тямин едилсин. мцяссися рящбярляри юз табеликляриндя олан гурумларда
3. Азярбайъан Республикасы Назирляр Кабинетиня тапшырылсын дювлят дилинин вя латын графикасынын тядбиги ишинин йахшылаш-
ки, латын графикалы Азярбайъан ялифбасынын бярпасы цчцн лазымы дырылмасы иля баьлы узун мцддятли комплекс планлар щазыр-
тяшкилаты тядбирляр эюрсцн. лайыб щяйата кечирсинляр вя 2001-ъи ил августун 1-я гядяр
илкин нятиъяляр щаггында Азярбайъан Республикасынын Пре-
Кирил ялифбасы. Азярбайъанда кирил ялифбасы ясасында йени ялиф- зидентиня мялумат версинляр.
ба 1939-ъу илин яввялляриндя йарадылмышдыр. Бу ялифбанын истифа- 4) Азярбайъан Республикасынын Тящсил Назирлийи орта вя али
дяси барядя Азярбайъан ССР Али Советинин ЫЫ сессийасында 1940- мяктяблярдя Азярбайъан дилинин тядриси вя Азярбайъан ди-
ъы ил йанварын 1-дян ганун гябул едилмишдир. Бцтцн йазы ишляри линдя тящсилин кейфиййяти иля баьлы ясаслы дюнцш йаратмаг ис-
1940-ъы илдян кирил ялифбасы иля апарылмышдыр. Бу ялифбанын юзцндя тигамятиндя гяти тядбирляр щяйата кечирилсин вя мцвафиг
дя сонралар мцяййян дяйишикликляр олмушдур. Беля ки, 1947-ъи ил- тяклифляр програмыны бир ай ярзиндя щазырлайыб Азярбайъан
дя ц щярфи, 1958-ъи илдя я, ю, э щярфляри чыхарылмыш вя й щярфи ки- Республикасынын Президентиня тягдим етсин.
5) Азярбайъан Милли Елмляр Академийасы вя Азярбайъан - Юлкядя Азярбайъан дилиндя чап олунан гязет, журнал,
Республикасынын Тящсил Назирлийи Йазычылар бирлийи иля бир- бцллетен, китаб вя диэяр чап мящсулларынын истещсалынын
ликдя латын графикасы иля йенидян чап олунмасы тяклиф олунан 2001-ъи ил августун 1-я гядяр бцтювлцкдя латын графикасына
елми вя бядии ясярлярин, лцьят вя дярсликлярин чап програ- кечмясини тямин етсин;
354 мыны бир ай ярзиндя щазырлайыб Азярбайъан Республикасы- - Азярбайъан Республикасында дювлят дилиня гаршы эиз-
нын Президентиня тягдим етсин. ли, йахуд ачыг тяблиьат апармаг Азярбайъан дилинин ишлян-
355
6) Азярбайъан Милли Елмляр Академийасы бир ай ярзиндя Азяр- мясиня вя инкишафына мцгавимят эюстярмяк, онун щцгуг-
Dярслик

Dярслик
байъан дилчилийинин мцхтялиф сащяляри цзря елми арашдырма- ларынын мящдудлашдырылмасына ъящд етмяк кими щаллара, ла-
ларын ъари вя планларына йенидян бахыб тясдиг етсин вя онла- тын графикасынын тядбиг олунмасына манеяляр тюрядилмяси-
рын йериня йетирилмясинин эедиши барядя щяр алты айдан бир ня эюря мясулиййят нювлярини мцяййян едян ганунвериъи-
Азярбайъан Республикасынын Президентиня мялумат тяг- лик актынын лайищясини бир ай ярзиндя щазырлайыб Азярбайъан
дим етсин. Республикасынын Президентиня тягдим етсин.
7) Республиканын шящяр вя район иъра щакимиййяти башчыларына -Мяркязи вя йерли иъра щакимиййяти органларында карэц-
тапшырылсын ки: зарлыьын латын графикасы иля апарылмасыны 2001-ъи ил августун
- Йерлярдя истифадя олунун лювщя, реклам таблолары, 1-я гядяр тямин етсин;
шцарлар, плакатлар вя диэяр яйани васитялярин Азярбайъан - Бу фярмандан иряли эялян диэяр мясяляляри щялл етсин.
ядяби дилинин гайдаларына уйьунлашдырылмасы бахымындан
тядбирляр эюрсцнляр вя бу тапшырыьын йериня йетирилмяси щаг- Беляликля, Азярбайъанда латын графикалы ялифба йенидян там
l Тцрк халгларынын ялифбалары щаггында мялумат

гында 2001-ъи ил августун 1-я гядяр Азярбайъан Респуб- шякилдя 1 август 2001-ъи илдя бцтцн сащялярдя тятбиг олунду. Йе-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ликасынын Президентиня арайыш версинляр; ри эялмишкян гейд едяк ки, щяля дя тцрк халглары арасында латын
- Йерлярдя Азярбайъан дилинин вя латын графикасынын тят- графикалы ялифба тядбиг олунмамышдыр. Йазы ишляри латын графикалы
биги ишиня нязаряти эцъляндирсинляр вя бу ишин эедиши барядя ялифба иля йалныз Тцркийядя вя Азярбайъанда апарылыр. Йяни ща-
2001-ъи ил августун 1-я гядяр Азярбайъан Республикасынын зырда тцрк халглары ичярисиндя латын графикалы ялифбанын тятбигиня
Президентиня мялумат версинляр. Тцркийядя вя Азярбайъанда ямял олунур.
8) Азярбайъан Республикасынын Мядяниййят Назирлийиня,
Дювлят Телевизийа вя Радио Верилишляри Ширкятиня тапшырылсын
ки, яъняби юлкялярдя истещсал едилмиш вя Азярбайъанда нц-
майиш етдирилмяк цчцн алынмыш кино вя телевизийа мялума-
тынын Азярбайъан дилиня дублйаж ишинин лазыми сявиййядя
гурулмасы вя юлкя яразисиндя хариъи кино вя телефилмлярин
Азярбайъан дилиндя нцмайиш етдирилмяси мясяляляри баря-
дя тяклифлярини бир ай ярзиндя щазырлайыб Азярбайъан Рес-
публикасынын Президентиня тягдим етсин.
9) Азярбайъан Республикасынын Назирляр Кабинетиня тапшырыл-
сын ки:
356
Dярслик

357

Dярслик
Ы Тцрколожи гурултайа щазырлыг ишиня бирбаша рящбярлик едян
тяшкилат комитяси ялифба, терминолоэийа, имла, тцрк дилляринин тяд-
риси комиссийалары иля йанашы, щям дя гурултайын даими ишлярини вя
Ы Тцрколожи гурултайа щазырлыг дявят мясялялярини идаря едян комиссийа йаратмышдыр. Бу комис-
358 сийа Ъ.Мяммядзадя, П.Гасымов, Ф.Аьазадядян ибарят олмуш- 359
дур.
Dярслик

Dярслик
Ы Тцрколожи гурултайа щазырлыг тцрк халглары арасында хцсу- Ы Тцрколожи гурултайа щазырлыг бир иля гядяр давам етмишдир.
си мцшавиря вя конфрансларда эениш мцзакиря олунмушдур. 1926-ъы илин йанвар айына гядяр тяшкилат комитяси щазырлыг ишиня
Гурултайын Бакыда чаьырылмасы хябярини Шимали Гафгазда, Ер- диггят эюстярмишдир. Ы Тцрколожи гурултайа щазырлыьын вахт тяляб
мянистанда, Крымда вя с. йерлярдя йашайан тцрк халглары ал- етмяси бир нечя сябябля баьлы олмушдур. Щяр шейдян яввял, гу-
гышла гаршыламышдыр. рултайа нцмайяндяляр советляр иттифагындан вя хариъи юлкялярдян
(мяс.: Тцркийя, Иран, Маъарыстан вя с.) чаьырылмышдыр. Она эюря
Тцрколог Н.Ашмарин гейд едир ки, Бакыда чаьырылаъаг Ы Тцр- ки, гурултай бцтцн тцрк халгларынын эяляъяк талейи цчцн лазымлы
коложи гурултай тяк иттифагда дейил, цмумиййятля, бцтцн дцнйада иди. Бу лазымлы ишин ямяли ящямиййятини артырмаг цчцн иттифагда
илк дяфя олараг чаьрылыр. Вя илк дяфя олараг тцрколоэийа иля мяш- вя хариъдя йашайан тцркологларын иштиракына бюйцк ещтийаъ вар
ьул олан алимлярин юз мцвяффягиййятляриндян бящс етмяк имка- иди. Бундан башга, Ы Тцрколожи гурултайда тцрк халгларынын латын
ны олаъагдыр. графикалы ялифбайа кечмяляри хцсуси олараг мцзакиря олунаъагды.
Тцрк халгларынын щяр бири гурултайда юз нцмайяндяляринин иш- Латын графикалы йени ялифбайа мцнасибятдя ися тцрк халгларынын

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


тиракыны тямин етмяк цчцн тяшкилат комитясиля ялагялярини эениш- мювгеляри мцхтялиф иди. Азярбайъан, Крым, Даьыстан, Эцръцс-
ляндирмяйя чалышырды. Тцркмянляр, юзбякляр, гырьызлар, гарачай- тан, Башгырдыстан тцркляри йени ялифбаны гябул едяъякляриня разы-
лар, кабардинляр, балкарлар, осетинляр, чеченляр, ногайлар вя баш- лыг версяляр дя, Газахыстан, Татарыстан тцркляри тяряддцд едяряк
галары юз нцмайяндялярини гурултайа эюндяряъякляри барядя дя- йени ялифбаны гябул етмяйяъяклярини билдирмишдиляр. Мящз бу ъцр
фялярля тяшкилат комитясиня мялумат верирдиляр. Мярузячиляр юз мювгелярин Ы Тцрколожи гурултайа гядяр айдын олмасы цчцн вахт
мярузялярини вя тезислярини эюндярирдиляр. Ы Тцрколожи гурултайа тяляб олунурду.
щазырлыг ишиндя иттифагын академийасы, шяргшцнаслар ъямиййятинин
l Ы Тцрколожи гурултай

Ы Тцрколожи гурултайын чаьырылмасында Азярбайъанда йарадыл-


нцмайяндяляри, университет вя институтлар, елми-педагожи тяшкилат- мыш хцсуси комиссийа хейли иш эюрмцшдцр. Хцсуси комиссийайа
лар фяал иштирак едирдиляр. Бцтцн бунларын щамысы Ы Тцрколожи гурул- Сямяд Аьамалыоьлу рящбярлик емишдир. Беля бир комиссийанын
тайын тцрк халгларынын щяйатында ящямиййятли рол ойнайаъаьындан Бакыда йарадылмасы Азярбайъанын нцфуз даирясиндян вя цму-
вя хош эяляъяйиндян хябяр верирди. миййятля, Азярбайъан зийалыларынын вятяндашлыг мювгейиндян
Тяшкилат комитяси мярузячилярин щяр бири цчцн чыхыш заманы хябяр верирди. Хцсуси комиссийа Ы Тцрколожи гурултайын чаьырыл-
сярбяст имкан да йаратмышдыр. Беля ки, мярузячиляря тцрк вя рус масы иля баьлы ашаьыдакы щазырлыг ишляринин эюрцлмясини юз ющдя-
дилляриндя чыхыш етмякля йанашы, юз доьма ана дилляриндя, йахуд синя эютцрдц.
да бейнялхалг диллярин бириндя мярузя етмяк имканы верилмишдир.
Биринъи, гурултайа Азярбайъандан нцмайяндяляр сечмяк ВЫЫЫ. Тцрк халг вя тайфаларынын ибтидаи тарихи.
цчцн айры-айры гязалара мясул ишчилярин эюдярилмясини ЫХ. Тцрк миллятляринин ялифбалары:
гярара алды. а) яряб ялифбасы;
Икинъи, хцсуси комиссийа ялифба, тцрк-татар мяктябляриндя тяд- б) монгол ялифбасы;
360 рис ишлярини, термин вя имла мясялялярини мцзакиря едя- ъ) кирил ялифбасы;
ряк Ы Тцрколожи гурултайын гаршысында дуран вязифялярин ч) латын ялифбасы;
361
бир гисминин щяллиня кюмяклик эюстярди. д) гядим тцрк ялифбасы.
Dярслик

Dярслик
Цчцнъц, хцсуси комиссийа мцвафиг комиссийаларын йарадыл- Х. Тцрк дилляринин имласы.
масы мясялясини дя мцзакиря етди. ХЫ. Тцрк дилляринин тядриси.
Дюрдцнъц, хцсуси комиссийа Ы Тцрколожи гурултайда иштирак ХЫЫ. Тцрк дилляринин терминляри.
едяъяк нцмайяндялярин 130 няфярдян ибарят олмасыны ХЫЫЫ. Тцрк миллятляри ичярисиндя ингилаби щярякатын тарихи.
мцяййян етди. Лакин Ы Тцрколожи гурултайын стенограм- ХЫВ. Тяшкилати мясяляляр.
масында 131 няфяр иштиракчынын ады эюстярилмишдир. Ейни Дцздцр, бу мясялялярин щамысыны Ы Тцрколожи гурултайда щялл
замада Ы Тцрколожи гурултайа рясмян дявят олунмамыш етмяк мцмкцн дейилди. Анъаг бунлар эяляъякдя тцрколоэийанын
200 няфярин чаьырылмасыны да гярара алмышдыр. гаршысында дуран ясас истигамят кими бюйцк ящямиййят кясб
Бешинъи, хцсуси комиссийа Ы Тцрколожи гурултайда нцмайиш вя едирди.
сярэи ишлярини мцяййян план цзря тяшкил етмяйи Халг
Маариф Комиссарлыьына, Маариф Ишчиляри Иттифагына вя Ба-
кы Маариф шюбясиня тапшырмышдыр.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Хцсуси комиссийа тяряфиндян гурултайда мцзакиря олунаъаг Ы Тцрколожи гурултайын
мясяляляр дя ишляниб щазырланмышдыр. чаьырылмасы
Ы. Тцрколоэийанын щазыркы вязиййяти вя эяляъяк инкишаф йолла-
ры.
ЫЫ. Тцрк дилляри вя шивяляринин тяснифи. Ы Тцрколожи гурултайын чаьырылмасы мясяляси щяля 1924-ъц
ЫЫЫ. Тцрк дилляри вя шивяляринин мяншяйи, тарихи инкишафы. илдя Азярбайъанда али ф иргя вя шура тяшкилатларында иряли сц-
l Ы Тцрколожи гурултай

ЫВ. Тцрк дилляринин вя шивяляринин мцгайисяли фонетикасы, рцлмцшдцр. Вя сонралар бу мясяля Москва, Ленинград, Бакы
тцркъя йазылар. вя саир шящярлярдя шуралар иттифагынын мяшщур алимляринин ишти-
В. Тцрк дилляриндя елми терминляр йаратмаг мясяляси иля яла- ракы иля чаьырылмыш щазырлыг мцшавиряляриндя мцзакиря едилмиш-
гядар олараг тцрк дилляри вя шивяляринин мцгайисяли морфо- дир.
лоэийасы.
ВЫ. Тцрк дилляри вя шивяляринин башга дилляр вя шивяляр иля Ы Тцрколожи гурултайын чаьырылмасы барядя Шуралар Иттифагы
(монгол, фин вя диэяр дилляр иля) вя йафяс нязяриййяси иля Халг Комиссарлар Шурасы 1925-ъи илин август айында гярар гябул
ялагяси. етмишдир. Бу гярарда эюстярилмишдир ки, Ы Тцрколожи гурултайын
ВЫЫ. Тцрк халгларынын вя тайфаларынын ибтидаи дини тясвирляри.
тяшкилат комитясинин сядр мцавини Михаил Павловичин мярузяси Алтынъысы, Азярбайъан тцркляринин, хцсусян зийалыларынын тцрк
цзря гурултай 1926-ъы илин яввял айларында Бакы шящяриндя чаьы- халгларына вя онларын маариф-мядяниййятиня аид билэиля-
рылаъагдыр. Демяли, Ы Тцрколожи гурултайын 1926-ъы илин яввялля- ри даща эениш иди;
риндя Бакы шящяриндя чаьырылмасы барядя гяти гярар гябул олун- Йеддинъиси, Тцрколожи гурултайын тяшкили вя чаьырылмасына да-
362 мушдур. ща чох Азярбайъан нцмайяндяляри ъан йандырырды. Щеч
Ы Тцрколожи гурултай Азярбайъаны (Бакы шящяри) ян мцнасиб дя тясадцфи дейил ки, Тцрколожи гурултайа вя тяшкилат ко-
363
йер кими сечмиш вя юз фяалиййятини мящз бурада 1926-ъы ил февра- митясиня Азярбайъан тцркц Сямяд Аьамалыоьлу
Dярслик

Dярслик
лын 26-дан мартын 6-на кими щяйата кечирмишдир. Тцрколожи гурул- сядрлик едирди.
тай 1926-ъы ил февралын 26-да Бакы шящяриндя Маариф Сарайынын Ы Тцрколожи гурултайын ясас мягсяди тцрк халгларынын эеридя
бюйцк салонунда ачылмышдыр. Маариф Сарайы вя салон байраглар вя галмыш сащялярини инкишаф етдирмяк вя бцтцн манеяляри арадан
шцарларла бязядилмишдир. Сарайын дящлизиндя Халг Маариф Комис- галдырмагла тцрк халгларынын щяйатында, елминдя, мядяни инкиша-
сарлыьынын, йени тцрк ялифбасы комитясинин, Азярбайъан Дювлят фында бир дюнцш йаратмагдан ибарят иди. Бунун цчцн ялифба, йазы,
няшриййатынын, “Коммунист” вя “Йени йол” гязетляринин сярэи- термин, имла вя тядрис цсулларында ъидди дяйишиклик апармаг лазым
ляри ачылмышдыр. Мятбуат сярэисинин ачылмасында ясас мягсяд 50 эялирди. Бу мцщцм мясялялярин щялли йалныз Тцрколожи гурултай
ил ярзиндя тцрк мятбуатынын инкишафыны эюстярмякдян ибарят ол- чаьырылдыгдан сонра баш тута билярди.
мушдур.
Ы Тцрколожи гурултайын Бакы шящяриндя чаьырылмасы бир сыра ся-
бяблярля баьлы олмушдур:
Биринъиси, Бакы шящяри тцрк халгларынын йашадыьы шящярлярля

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


мцгайисядя игтисади вя мядяни ъящятдян даща цстцн Ы Тцрколожи гурултайын
мювгедя дайанырды. Щятта Советляр Иттифагында вя хари- програмы вя эцндялик
ъи юлкялярдя танынмыш шящярлярдян бири кими сайылырды; мясяля
Икинъиси, Азярбайъан ящалисинин яксяриййяти Азярбайъан
тцркляриндян ибарят олмагла диэяр тцрк ъцмщуриййятляри
ичярисиндя хцсуси йер тутурду;
Цчцнъцсц, Азярбайъанын, о ъцмлядян Бакы шящяринин елми Ы Тцрколожи гурултайын програмы вя мцзакиря едиляъяк эцн-
l Ы Тцрколожи гурултай

фяалиййяти вя уьурлары Советляр Иттифагындакы диэяр тцрк дялик мясяляляр, ясасян, ашаьыдакылар олмушдур.
ъцмщуриййятляри иля мцгайисядя бюйцк иди;
Дюрдцнъцсц, Азярбайъан вя онун мяркязи Бакы шящяри ъоь-
рафи мювгейиня эюря истяр Советляр Иттифагындан, истярся
1. С.Аьамалыоьлунун, академик С.Ф.Олденбургун вя
дя хариъи юлкялярдян эяляъяк нцмайяндяляр цчцн ейни
М.П.Павловичин нитгляри.
дяряъядя ялверишли иди;
2. Тябрикляр.
Бешинъиси, Азярбайъан тцркляри тцрколоэийайа, еляъя дя
3. Ряйасят щейятинин сечкиси вя регламентин тяртиби.
Советляр Иттифагында вя хариъдя йашайан тцрк халгларына
4. Тцрк халгларынын тарихинин юйрянилмясинин щазыркы вязиййяти:
бюйцк мараг эюстярирди;
академик В.В.Бартолд, профессор И.Н.Бороздин, досент демик С.Ф.Олденбург.
Г.Губайдулин. 16. Тцрк халгларынын сон заманларда мядяни наилиййятляри:
5. Тцрк халгларынын етнографийасынын юйрянилмясинин щазыркы М.П.Павлович.
вязиййяти вя йахын вязифяляри: профессор С.Руденко, Мей- 17. Тяшкилати мясяляляр:
364 сорош (Маъарыстан), Чурсин. а) Тцрк халгларынын щяртяряфли юйрянилмяси планы;
6. Тцрк дилляринин юз араларында вя монгол, тунгуз, фин-угор, б) Тцрк халгларынын юйрянилмяси цчцн фонд йарадылмасы;
365
йафяс дилляри иля гощумлуг ялагяляри: академик Н.Й.Марр, ъ) Няшриййат мясяляляри;
Dярслик

Dярслик
профессор Б.Чобанзадя вя Н.П.Поппе. ч) Тцрколожи гурултайлар (эяляъяк Тцрколожи гурултайлар -
7. Тцрк дилляринин тядгигинин щазыркы вязиййяти вя йахын вязи- Б.Х.) щаггында.
фяляри: профессор Самойлович, профессор С.Й.Малов, про-
фессор, Н.И.Ашмарин.
8. Орфографийанын цмуми ясаслары: проф. Л.В.Шерба, Л.И.Жирков.
Тцрк дилляринин орфографийасы: Галимчан Ибрагимов, Новши-
рованов, Ф.Аьазадя. Ы Тцрколожи гурултайын
9. Дилчилик вя техника нюгтейи-нязяриндян ялифба йарадылмасы- регламенти
нын ясаслары: профессор Н.Ф.Жаковлев, профессор Л.И.Жирков.
Тцрк халгларынын ялифбасы: Ъ.Мяммядзадя, Г.Алфаров,
Н.Тйурйакулов, Б.Бердийев, Тящсин Юмяр, Мцштяри.
Биринъи Тцрколожи гурултайын регламенти ашаьыдакы кими ол-
10. Елми терминляр системи: профессор Б.Чобанзадя, А.Р.Зи-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


мушдур:
фелдт.
Тцрк дилляриндя терминляр: Щ.Зейналлы, Одабаш, Щясянов, Бай-
турсун, Гелдийев. 1. Сящяр иъласы 930-да башлайыб, эцндцз саат 200-да гуртармыш-
11. Тцрк халгларында ядяби дилин инкишафы: профессор Ф.Кюпрц-
дыр.
лцзадя, Хакимов.
2. Ахшам иъласы 430-да башлайыб, ахшам 800-да гуртармышдыр.
12. Ана дилинин тядрисиндя йени ъяряйанлар: Л.В.Шерба вя Пеш-
3. Мярузячиляря 30 дягигя, ялавя мярузячиляря 20 дягигя,
ковский.
l Ы Тцрколожи гурултай

сон сюз цчцн 15 дягигя вахт верилмишдир.


Тцрк дилляринин тядриси цсуллары: Ъ.Яфяндизадя, Фитрят.
4. Натигляря биринъи дяфя 10 дягигя, икинъи дяфя 5 дягигя сюз
13. Тцрк халглары ядябиййатынын юйрянилмяси йекунлары вя эя-
верилмишдир.
ляъяйи: профессор Кюпрцлцзадя, профессор Ментсел (Алма-
5. Мярузячиляря вя ряйасят щейятиня верилмиш суал вя тяляб-
нийа), профессор Б.А.Гордлевски вя А.Саади.
ляр йалныз йазылы шякилдя олмушдур.
14. Совет Сосиалист Республикалары Иттифагында (кечмиш Совет
6. Щяр щансы бир тяклиф иъласын сонунда едилмишдир.
Сосиалист Республикалары Иттифагында - Б.Х.) елми тцрколожи
мцяссисялярин щазыркы вязиййяти, тяшкилат структуру вя йа-
хын вязифяляри: профессор Бякир Чобанзадя.
15. Тцрк халглары арасында юлкяшцнаслыг ишляри методлары: ака-
гурултайын гаршысында дуран практик ящямиййятли ваъиб мясяляля-
ря дя диггят йетирмишдир. Гейд етмишдир ки, тцрк-татар дилляриндя
орта вя али мяктяблярин ачылмасы, мювъуд дярсликлярин тцрк-татар
Ы Тцрколожи гурултайын дилляриня тяръцмя олунмасы, елми терминолоэийа системинин йа-
366 ранмасы ян ваъиб ящямиййят кясб едян ишлярдяндир. Сонра тябрик
ачылышы иля баьлы тябрикляр
цчцн сюз Совет Сосиалист Республикалары Иттифагынын Мяркязи Иъра-
367
иййя Комитяси (кечмиш Совет Сосиалист Республикалары Иттифагынын
Dярслик

Dярслик
Мяркязи Иъраиййя Комитяси - Б.Х.) йанында Бейнялхалг Елми
Ы Тцрколожи гурултайын сядри комиссийа цзвляри сечилдикдян Ассосасийанын сядри М.Павловичя верилмишдир. М.Павлович щям
сонра хащиш етмишдир ки, ряйасят щейятинин щяр бир цзвц юз йе- дя Н.Няриманов адына Москва Шяргшцнаслыг Институту адындан
риндя яйляшсин. Ряйасят щейятинин цзвляри юз йерлярини тутдуг- юз цряк сюзлярини сюйлямишдир.
дан сонра Ы Тцрколожи гурултайы тябрик етмяк цчцн сюз Муса- Даща сонра тябрик цчцн сюз Гафгаз дювлятляри адындан
бяйова верилмишдир. М.Щцсейнова верилмишдир. М.Щцсейовун тябрик цчцн дедийи сюз-
ляр эурултулу алгышларла гаршыланмышдыр. О гейд етмишдир ки, бцтцн
Мусабяйов гейд етмишдир ки, мяня Совет Сосиалист Респуб- тцрк халглары сай мигдары иля Совет Иттифагында (кечмиш Совет Итти-
ликалары Иттифагынын Мяркязи Иъраиййя Комитяси (кечмиш Совет Со- фагында - Б.Х.) биринъи йерляр ъярэясиндя дайаныр. Ейни заманда
сиалист Республикалары Иттифагынын Мяркязи Иъраиййя Комитясин- тцрк халгларынын йайылдыьы яразилярин даиряси щям тарихян, щям дя
дян- Б.Х.) вя Азярбайъан Совет Сосиалист Республикасынын Халг инди чох бюйцкдцр. Тцрк халглары Алтай даьларындан башламыш
Комиссарлары Совети (кечмиш Азярбайъан Совет Сосиалист Рес- Волга чайына, Тцркцстанын гумлу чюлляриндян Гафгаз йцксяклик-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


публикасынын Халг Комиссарлары Совети - Б.Х.) адындан тапшырыг ляриня вя Крыма гядяр эениш бир яразидя мяскунлашмышдыр.
верилмишдир ки, Ы Тцрколожи гурултайы щярарятля саламлайым, ишиндя М.Щцсейнов даща сонра гейд етмишдир ки, чар дювляти “тцрк” сю-
уьурлар арзулайым. Мусабяйов гейд етмишдир ки, тясадцфи дейил- зцнцн диля эятирилмясини гадаьан етмишдир. Инди ися тцрк халглары
дир ки, Ы Тцрколожи гурултай юз ишини Азярбайъанын пайтахты Бакы Советляр Иттифагынын (кечмиш Советляр Итифагынын - Б.Х.) тяркибин-
шящяриндя планлашдырмышдыр. Бунун сябяби Азярбайъанын ъоьра- дя мцстягиллик ялдя етмишдир. Онларла тцрк республикалары йаран-
фи мювгейинин Шяргя бир гапы кими ачылмасы, ейни заманда мя- мышдыр. Бунлар тцрк халгларынын ялдя етдийи наилиййятлярдян бири-
дяни вя игтисади наилиййятляр бахымындан нящянэ республика ол- дир. М.Щцсейновун тябрикиндян сонра Русийа Совет Республика-
l Ы Тцрколожи гурултай

масыдыр. Щям дя Азярбайъан тцрколог алимляринин сайына эюря сынын Халг Комиссарлары (кечмиш Русийа Совет Республикасынын
дя диэяр республикалардан ирялидядир. Халг Комиссарлары - Б.Х.) адындан И.Наговитсиня, Азярбайъан
Мусабяйов Тцрколожи гурултайын гаршысында дуран вязифяляр- мцяллимляри адындан Байрамялибяйова тябрик цчцн сюз верилмиш-
дян дя данышмышдыр. Онун фикринъя, щямин вязифяляр, ясасян, дир. Бу тябрикдян башга, гурултайын ряйасят щейятиня 40-а гядяр
бунлардыр: Совет (кечмиш Совет яразисиндя - Б.Х.) яразисиндя ел- тябрик дахил олмушдур. Дцздцр, вахты алмамаг цчцн щямин тяб-
ми, мядяни ялагялярин гурулмасы, елми ишлярин инкишафына кюмяк- риклярин щамысынын мязмуну гурултай иштиракчыларына охунма-
лик эюстярилмяси, тцрк-татар халгларынын сосиал-сийаси вя тарихи на- мышдыр. Лакин онларын яксяриййяти гурултайын стенограммында юз
илиййятляринин юйрянилмяси. Бундан башга, Мусабяйов Тцрколожи яксини тапмышдыр. Тябрик телеграмларындан бири дя Чечеринин эюн-
дярдийи телеграм олмушдур. Бу тябрик телеграмы гурултай иштирак-
чыларына охунмушдур: “Бакыйа-Тцрколожи гурултайа. Тцрколожи тынын тарихи инкишафы”.
гурултайын ачылмасыны щярарятля саламлайырам. Инанырам ки, гу- 4) С.И.Руденконун мярузяси - “Тцрк тайфаларынын етнографийа-
рултайын иши тцрк халгларынын мядяни щяйаты цчцн бюйцк тарихи сынын юйрянилмясинин щазыркы вязиййяти вя йахын вязифяляри”.
ящямиййят кясб едяъякдир. Црякдян тяяссцфлянирям ки, гурулта- 5) Й.Мессарошун мярузяси - “Балкан тцркляринин етнографийа-
368 йын ишиндя иштирак етмяк цчцн шяхсян Бакыйа эяля билмядим. Чи- сынын юйрянилмясинин щазыркы вязиййяти вя вязифяляри”.
черин”. Гурултайын адындан Чичеринин бу тябрикиня ъаваб телегра- 6) Г.Ф.Чурсинин мярузяси - “Гафгаз тцркляринин етнографийасы-
369
мы да эюндярилмишдир. нын юйрянилмясинин йахын вязифяляри”.
Dярслик

Dярслик
7) А.А.Миллерин мярузяси - “Тцрк халгларында тясвири сянят”.

Сонра бу мярузяляр цзря мцзакиряляр башланмышдыр. Мцзаки-


Ы Тцрколожи гурултайын ряляр сона йетмямиш икинъи иълас юз ишини баьлы елан етмишдир.
иъласлары Феврал айынын 27-дя саат дюрдц отуз дягигя кечмиш цчцнъц иълас
юз ишиня башламышдыр. Цчцнъц иъласда икинъи иъласдакы мярузя-
лярля баьлы сона йетмямиш мцзакиряляр давам етдирилмиш вя
Б.Чобанзадянин “Тцрк лящъяляринин йахын гощумлуьу” адлы
Гурултай 1926-ъы ил феврал айынын 26-дан башлайараг мар- мярузяси динлянилмишдир. Дюрдцнъц иълас феврал айынын 28-дя
тын 6-сы да дахил олмагла 17 иълас кечирмишдир. Биринъи иълас юз Н.Н.Поппенин, А.Генконун мярузяляри вя бу мярузялярля баь-
ишини феврал айынын 26-да башламышдыр. лы мцзакирялярля юз ишини давам етдирмишдир:
Н.Поппенин мярузяси - “Тцрк дилляринин алтай дилляри иля го-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


щумлуг ялагяляринин тарихи вя мцасир вязиййяти”.
Бу иъласда гурултайын ряйасят щейятинин фяхри цзвляри редак- А.Генконун мярузяси - “Тцрк дилляринин йафяс дилляри иля яла-
сийа вя мандат комиссийалары, о ъцмлядян катибляр сечилмиш, ей- гяляри”.
ни заманда гурултайа олан тябрикляр охунмушдур. Биринъи иълас Дюрдцнъц иълас февралын 28-дя саат икини отуз дягигя кечмиш
юз ишини феврал айынын 26-да саат доггузу он беш дягигя кечмиш юз ишини баьлы елан етмишдир. Щямин эцн бешинъи иълас юз ишиня
баьлы елан етмишдир. Икинъи иълас 1926-ъы илин феврал айынын 27-дя ашаьыдакы мярузялярля башламышдыр.
эцндцз саат доггузу отуз дягигя кечмиш фяалиййятя башламышдыр. 1) А.Н.Самойловичин мярузяси — “Тцрк дилинин юйрянилмяси-
l Ы Тцрколожи гурултай

Бу иъласда мараглы мярузяляр олмушдур: нин щазыркы вязиййяти вя йахын вязифяляри”.


2) С.Й.Маловун мярузяси — “Гядим тцрк дилляринин юйрянил-
1) Академик В.В.Бартолдун мярузяси - “Тцрк халглары тарихи- мяси”.
нин тядгиги, юйрянилмяси ишляринин щазыркы вязиййяти вя йа- 3) Н.И.Ашмаринин мярузяси — “Тцрколоэийанын кечмиши вя ин-
хын вязифяляри”. дики вязиййяти”.
2) И.Н.Бороздинин мярузяси - “Татар мядяниййяти сащясиндя 4) Р.Й.Ачарйанын мярузясинин хцласяси — “Тцрк вя ермяни
йени ачылыш”. дилляринин гаршылыглы тясири”.
3) Г.Губайдулинин мярузяси - “Тцрк-татар халглары ядябиййа-
Ы Тцрколожи гурултайын алтынъы иъласы 1 март 1926-ъы илдя фя- масы” адлы мярузяси иля давам етдирилмишдир. Даща сонра мартын
алиййятя башламышдыр. Алтынъы иъласда ашаьыдакы мярузяляр динля- 3-дя онунъу иълас фяалиййятя башламышдыр. Онунъу иълас юз ишини
нилмишдир. ялифбайа щяср етмишдир. Бу иъласда ялифба иля баьлы ашаьыдакы мя-
1) Л.В.Шербанын мярузяси - “Орфографийанын ясас принсипляри рузяляр динлянилмишдир.
370 вя онларын иътимаи мащиййяти”. 1) Л.И.Жирковун мярузяси - “Техники ъящятдян ялифба дцзцлцшц-
2) Л.И.Жирковун орфографийа иля баьлы мярузяси. нцн ясаслары”.
371
3) Г.Ибрагимовун орфографийа иля баьлы мярузяси. 2) Ъ.Мяммядзадянин мярузяси - “Тцрк халгларында ялифба
Dярслик

Dярслик
4) Ш.Рахиминин орфографийа иля баьлы мярузяси. Бу мярузя юз- гайдасы”.
бяк дилиндя сюйлянилмишдир. Мярузянин рус дилиня тяръцмя- 3) Г.Шарафын мярузяси - “Яряб вя латын шрифляринин дцзцлцшц вя
си гурултайын стенограмында юз яксини тапмышдыр. онларын тцрк-татар халгларына тятбиг олунмасы мясяляси”.
5) Ф.Аьазадянин мярузясинин хцласяси. Цмумиййятля, он биринъи, он икинъи вя он цчцнъц иъласлар
6) А.Б.Байтурсунун орфографийа иля баьлы мярузяси. 1 март да ялифба проблеминя вя онун мцзакирясиня щяср олунмушдур.
1926-ъы илдя гурултайын йеддинъи иъласы юз ишиня башламыш- Он биринъи иълас мартын 3-дя башламыш вя ялифба иля баьлы ашаьыда-
дыр. Йеддинъи иъласда орфографийа иля баьлы мцзакиряляр да- кы мярузяляри ящатя етмишдир.
вам етдирилмишдир. Иълас юз ишини мартын 1-дя саат сяккизи 1) Н.Тйурйакуловун ялифба барясиндя мярузяси.
отуз дягигя кечмиш баьлы елан етмишдир. 2) У.Алийевин щярфлярин шякли гайдасы мярузяси.
Тцрколожи гурултайын сяккизинъи иъласы март айынын 2-дя тер- 3) Б.Бердийевин ялифба щаггында мярузяси.
минолоэийа иля баьлы мярузялярин мцзакирясиня щяср едилмишдир. Март айынын 4-дя гурултайын он икинъи иъласында ялифба иля
Сяккизинъи иъласда терминолоэийайа щяср олунмуш мярузяляр, баьлы мцзакиряляр давам етдирилмишдир. Бу мцзакиряляр мартын 4-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


ясасян, ашаьыдакылардан ибарят олмушдур. дя гурултайын он цчцнъц иъласында йекунлашдырылмыш вя мярузя-
1) А.Р.Зифелдтинин мярузяси — “Тцрк дилляриндя елми термино- чиляр конкрет нятиъяляря эялмишдир. 1926-ъы илин март айынын 5-дя
лоэийанын формалашмасынын принсипляри”. он дюрдцнъц иълас юз ишиня башламышдыр. Он дюрдцнъц иълас
2) Б.Чобанзадянин мярузяси — “Елми терминолоэийанын М.Кюпрцлцзадянин “Тцрк халгларынын ядяби дилинин инкишафы” ад-
ясаслары”. лы мярузясиня вя бу мярузянин мцзакирясиня щяср олунмушдур.
3) Щ.Зейналлынын мярузяси — “Тцрк дилляриндя елми термино- Мярузянин мцзакирясиндян сонра март айынын 5-дя саат цчц гырх
лоэийанын нязяри ясаслары”. беш дягигя кечмиш он дюрдцнъц иълас юз ишини баьлы елан етмишдир.
l Ы Тцрколожи гурултай

4) Х.О.Одабашынын мярузяси — “Тцрк дилляриндя терминолоэи- Март айынын 5-дя он бешинъи иълас тцрк дилляринин тядриси методи-
йа”. касына щяср олунмуш мярузялярля ишини давам етдирмишдир. Тцрк
5) А.Б.Байтурсунун мярузяси —“Газах дилинин терминолоэи- дилляринин тядриси методикасы иля баьлы Л.В.Шерба вя И.Леманов
йасынын принсипляри”. мярузя сюйлямишляр.
Март айынын 2-дя доггузунъу иълас да кечирилмишдир. Доггу- 1) Л.В.Шербанын мярузяси —“Ана дилинин тядриси методикасын-
зунъу иълас терминолоэийа иля баьлы мярузялярин мцзакиряси иля да йени ъяряйанлар”.
башламыш, Азярбайъан Щямкарлар Иттифагынын нцмайяндясинин 2) И.Лемановун мярузяси — “Тцрк дилляринин тядриси методи-
тябрики вя Н.Ф.Йаковлевин “Тцрк миллятляриндя ялифба мясяляси- касынын ясаслары”.
нин иътимаи, мядяни шяртляри вя йазы проблеминин гайдайа салын-
Щяр ики мярузя эениш мцзакиряйя сябяб олмушдур. Сонра нин цзвляри 1930-ъу иллярин репрессийасыны габагъадан дуйдугла-
мартын 6-да гурултай он алтынъы иъласда юз ишини давам етдирмиш- рына эюря ЫЫ Тцрколожи гурултайын чаьырылмасы ниййятиндя дя олма-
дир. Он алтынъы иъласда ики бюйцк мярузя динлянилмишдир. дылар. Бундан башга, сийаси режими бир чох мясялялярля йанашы, ла-
1) С.Ф.Олденбургун мярузяси - “Тцрк халглары арасында юлкя- тын графикалы ялифбайа кечмяк идейасы да разы салмады. Мящз она
372 шцнаслыг ишляринин методлары”. эюря дя Советляр Иттифагында йашайан тцрк халглары мяъбури ола-
2) Ментселин мярузяси - “Балкан тцркляри ядябиййатынын юйря- раг 1940-ъы илдян латын графикалы ялифба явязиня кирил ялифбасындан
373
нилмясинин йекунлары вя перспективляри”. истифадя етмяли олдулар. Демяли, бурадан айдынъа эюрцнцр ки, Ы
Dярслик

Dярслик
Ы Тцрколожи гурултайын сон он йеддинъи иъласы март айынын 6- Тцрколожи гурултайын латын ялифбасындан истифадя барясиндя гябул
да юз ишини сона йетирмишдир. Бу сон иъласда ашаьыдакы мясяляляр етдийи гярар мяркязи (Москваны) разы салмайыбдыр. Яэяр разы сал-
мцзакиря обйектиня чеврилмишдир. мыш олсайды, онда мяркяз (Москва) латын ялифбасынын кирил иля
1) М.П.Павловичин мярузяси - “Тцрк-татар халгларынын Октйабр явяз олунмасынын ялейщиня эетмиш оларды. Ян азы она эюря ки,
Ингилабындан сонра мядяни наилиййятляри”. ялифбанын йенидян дяйишдирилмясиня хейли вясаит тяляб олунурду.
2) Мандат комиссийасынын мярузяси. Эюрцнцр ки, мяркяз (Москва) бу вясаитин юдянилмясиня разылыг
3) Гурултайын гятнамясиня сяс верилмишдир. верирди. Бунунла да юз истяйиня наил олараг тцрк халгларынын ялиф-
4) Сон сюз сюйлянилмишдир. ба бирлийиня манеячилик тюрядирди. Ону да гейд едяк ки, Ы Тцрко-
Беляликля, Ы Тцрколожи гурултайда тцрк халгларынын тарихи, ет- ложи гурултайдан сонра тцрк халгларынын йазылы абидяляриня дя гыс-
нографийасы, мядяниййяти, тясвири сяняти, дили вя онун тядриси ме- ганълыг эцълянмяйя башламышдыр. Бир сюзля, 1930-ъу иллярдян
тодикасы, орфографийасы, терминолоэийасы, ялифбасы иля баьлы мараг- сонра бир чох сащялярдя олдуьу кими, тцрколоэийа елминдя дя си-
лы мярузяляр динлянилмиш вя эениш шякилдя мцзакиря олунмушдур. йасиляшмя просеси эетмишдир. Бу просеся мяркяздян олан няза-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Сонра мцзакиря олунан щяр бир мясяля барясиндя гятнамя гябул рят тябии ки, истисна олунмурду. Мяркязин Марксизм-Ленинизм
едилмишдир. методолоэийасына ясасланараг апардыьы сийаси просес тцрколоэийа
Ы Тцрколожи гурултайда гябул олунмуш гярарлардан бир чоху елмини юз нязаряти вя нцфуз даиряси алтында сахлайырды. Она эюря
демяк олар ки, щяйата кечирилмяди. Она эюря ки, гурултайдан аз дя тцрколоэийада елмиликдян даща чох сийаси мараг даиряси кюк
мцддят кечдикдян сонра 1930-ъу иллярин сийаси режими ъямиййят- салмаьа башлайырды. Беля олдуьуна эюря, Ы Тцрколожи гурултайда
дя баш верян бцтцн просес вя щадисяляри юз нцфуз даирясиндя сах- галдырылмыш бир чох мясяляляр сонралар юз щяллини там шякилдя та-
лады. Беляликля, Ы Тцрколожи гурултайда галдырылмыш мясяляляр си- па билмяди.
l Ы Тцрколожи гурултай

йаси режимин щцдудлары ичярисиндя юз эцъцнц итирмяйя башлады.


Гурултайын мювгейи 1930-ъу иллярин идеолоэийасынын тялябляриня
ъаваб веря билмяди. Бу мянада тцркологлара вя онларын арзу, ис-
тякляриня гысганъ мцнасибяти тясдиг едян бир нечя факта мцра-
ъият едяк. Мясялян, Ы Тцрколожи гурултайда ики илдян эеъ олмайа-
раг ЫЫ Тцрколожи гурултайын Сямяргянд шящяриндя чаьырылмасы
гярары гябул олунмушду. Лакин бу, бир сюз олараг галды. Тяшкилат
комитясинин бу истигамятдя ишиня вя фяалиййятиня сийаси режимин
чякдийи сядд имкан вермяди. Чох эцман ки, тяшкилат комитяси-
Т. Гулийев. Илтисаги дилляр вя дил гощумлуьу мясяляси (Алтай дилляринин ма-
Истифадя олунмуш ядябиййат териаллары ясасында). Филолоэийа елмляри намизяди алимлик дяряъяси ал-
маг цчцн тягдим едилмиш диссертасийанын авторефераты. Бакы, 2004, 22
сящ.
а) Азярбайъан дилиндя:
К. Мухтаров. Тувалылар.-Елтуран. Милли мясяляляр. Ы-ЫЫ, Бакы, 1994.
М. Адъы. Гыпчаг чюлцнцн йовшаны. Бакы, 1997.
374 С. Аьамалыоьлу. Тцрколожи гурултай бизя ня веря биляр? - “Коммунист”,
Щ.Мирзязадя. Азярбайъан дилинин тарихи морфолоэийасы. Бакы, 1962. 375
А. Мяммядов. Орхон-Йенисей абидяляри вя Азярбайъан дили (лексика). Фи-
№256, 9 нойабр, 1925.
лолоэийа елмляри намизяди алимлик дяряъяси алмаг цчцн тягдим едилмиш
Dярслик

Dярслик
Н.Ашмарин. Чаьырылаъаг тцрколожи гурултай щаггында бир нечя кялмя. -
диссертасийанын авторефераты, Бакы, 2004, 24 сящ.
“Коммунист”, № 256, 9 нойабр, 1925.
М. Наьысойлу. Гуран щекайяляри. Бакы, 2001.
Й. Баласагунлу. Гутадгу билик - Хошбяхтлийя апаран елм. Бакы, 1994.
Р. Юздяк. Тцркцн гызыл китабы. Биринъи китаб, Бакы, 1992.
В.В.Бартолд. Тцрколожи гурултай мцнасибятиля. - “Коммунист”, №256
Б. Юэял. Бюйцк щун империйасы. Ы-ЫЫ щисся, Бакы, 1992.
(1550), 9 нойабр, 1925.
Ряшидяддин. Оьузнамя. Бакы, 2003.
Н. Ъяфяров. Тцрколоэийа тарихиня цмуми бир бахыш. Бакы, 2000.
Я.Я.Ряъябов. Гядим тцрк дилиндя сайлар. - Елми ясярляр, Азярбайъан
Н. Ъяфяров. Гядим тцрк ядябиййаты. Бакы, 2004.
Дювлят Университети, дил вя ядябиййат серийасы. 1967, №-1, с. 26-31.
Я.Ъювдят. Тцрколожи гурултай. - “Маариф вя мядяниййят”. № 2 (22), 1925.
О. Сцлейменов. Аз-йа. Бакы, 1993.
Ф.А.Ъялилов. Азярбайъан дилинин морфонолоэийасы. Бакы, 1988.
Ф. Сцмяр. Оьузлар. Бакы, “Йазычы”, 1992.
А. Ъямилов. “Манас” епосу вя тцрк дастанчылыг яняняси. Филолоэийа елмля-
А.Самойлович. Тцрколожи гурултай лазымдыр. - “Маариф вя мядяниййят”,
ри намизяди алимлик дяряъяси алмаг цчцн тягдим олунмуш диссертасийа-
№10, 1923.
нын авторефераты, Бакы, 2004, сящ 24.
Х.Сяид. Йени ялифба йолларында яски хатиря вя дуйьуларым. Бакы, 1929.
Б.Чобанзадя. Тцрколожи гурултай. - “Коммунист”, № 256, 9 нойабр,
К. Шярифли, А. Шярифли. Мещри вя Вяфа (Ядябиййатымызын вя дилимизин надир
1925.
абидяси). Бакы, 2001.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Р. Яскяров. Гутадгу билик. Бакы, “Елм”, 2003.
Я.Шцкцрлц. Гядим тцрк йазылы абидяляринин дили. Бакы, 1993.
Р. Яскяров. Йусиф Баласагунлунун “Гутадьу билик” поемасында адлар
М. Йусифов. Тцрколоэийайа эириш. Бакы, 2001.
(Азярбайъан дили иля мцгайисядя). Филолоэийа елмляри намизяди алим-
Ф.Зейналов. Тцрк дилляринин мцгайисяли грамматикасы. Ы щисся, Бакы, 1974.
лик дяряъяси алмаг цчцн тягдим олунмуш диссертасийанын авторефераты.
Ф.Зейналов. Тцрк дилляринин мцгайисяли грамматикасы (фелляр). Бакы, 1975.
Бакы, 2004, 26 сящ.
Ф.Зейналов. Тцрколоэийанын ясаслары. Бакы, 1981.
l Истифадя олунмуш ядябиййат

Ябцлгази Бащадыр хан. Шяъярейи-тяракимя (тцркмянлярин сой китабы). Бакы,


2002.
Оьузнамя. Бакы, “Йазычы”, 1987.
З. Эюйалп. Тцркчцлцйцн ясаслары. Бакы, 1991.
Б.Хялилов. Биринъи Бейнялхалг Тцрколожи Гурултай. Бакы, 1999. б) Рус дилиндя:
Б.Хялилов. Тцрколоэийанын интибащ дюврц. Бакы, 2001 В.И.Абаев. Н.Я. Марр (1864-1939). К 25 летие со дня смерти.
Б.Хялилов. Азярбайъан дили: дцнян, бу эцн. Бакы, 2004. “Вопрос языкознания”, 1960, № 1.
И.Казымов. Ахысга тцркляринин дили. “Елм”, Бакы, 1999. В.М.Алпатов. История одного мифа. М., 1991.
Иса. Мещри вя Вяфа. Бакы, 2005. М.М.Артамонов. История Хазар. Л., 1971.
А.Гурбанов. Тцрколожи дилчилик. Бакы, 1993. Э.Г. Азербаев. О лексике японского и тюркских языков, связан-
А. Гурбанов. Дцнйанын дил аиляляри. Бакы, 1994. ной с терминами родства. - Советская тюркология. 1986, №6,
Л.Гумилйов. Гядим тцркляр. (Азярбайъан дилиня тяръцмяси). Бакы, 1993. с. 59-67.
М.Гыпчаг. Кямиййят анлайышынын дилдя ифадяси (тарихи-тиположи тядгигат). Н.А.Баскаков. Ногайский язык и его диалекты. М.- Л., 1940.
Бакы, “Елм”, 2000. Н.А. Баскаков. Каракалпакский язык. II, 1952.
Н.А.Баскаков. Введение в изучение тюрксих языков. Москва, Ф.Исхаков, Е.А. Пальмбах. Грамматика тувинского языка. М.,
“Высшая школа”, 1969. 1961.
Н.А.Баскаков. Алтайский язык и его диалекты (Введение в изуче- Исследования по сравнительной грамматике тюркских языков. I
ние алтайского языка и его диалектов). М., 1957. (фонетика), М., 1955; II (морфология), 1956; III (синтаксис),
Н.А.Баскаков. Диалект черневых татар (тубакижи). т. I., Тексты и 1961; IV (лексика), 1962.
376 переводы. М., 1965. Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961. 377
Н.А.Баскаков. Диалект кумандинцев. Грамматический очерк. Дж. Г.Киекбаев. Введение в урало-алтайское языкознание. Уфа,
Тексты, переводы и словарь. М., 1972. 1972.
Dярслик

Dярслик
Н.А.Баскаков, Т.М.Тошакова. Ойротско-русский словарь. Очерк Н.Ф.Катанов. Опыт исследования урянхайского языка. Казань,
грамматика ойротского языка. М., 1947. 1903.
Н.А.Баскаков. Историко-типологическая морфология тюркских С.Г.Кляшторный. Древнетюркские рунические памятники. М. -
языков. М., 1979. Л., 1964.
Н.А.Баскаков. К вопросу о классификации тюркских языков. - М.Казем-бек. Обшая грамматика турецко-татарского языка. Ка-
Известия АН СССР, ОЛЯ. т. ХI, вып. 2, М.-Л., 1952. зань, 1846.
Н.А.Баскаков. Алтайский язык. М., 1958. А.Н.Кононов. Грамматика современного узбекского литератур-
Н.А.Баскаков. Тюркские языки. Москва, 1960. ного языка. М. - Л., 1960.
И.А. Батманов. Грамматика киргизского языка. Фрунзе, 1940. А.Н.Кононов. История изучение тюркских языков в России. Л.,
В.А.Богородицкий. Введение в татарское языкознание в связи с 1972.
другими тюркскими языками. Казань, 1953. А.Н.Кононов. Родословная туркмен, Сочинение Абу-л-Гази хана
А.К.Боровков. Лексика среднеазиатского тефсира ХII-ХIII вв. Хивинского. М.-Л., 1958.
М., 1963. В.Котвич. Исследование по алтайским языком. М., 1962.
В.И.Вербицкий. Алтайские инородцы. М., 1893. С.Левитская. Историческая морфология чувашского языка. “На-

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Вопросы языкознания. 1968, №1, с. 43-49. ука”, Москва, 1976.
В.Гордлевский. Грамматика турецского языка. М., 1928. Маадай - Кара, М., 1973.
Грамматика туркменского языка. Ашхабад, 1975. В.А.Миханкова. Николай Яковлевич Марр - Очерк его жизни и
М.М.Гухман. Типологические исследования, в кн: Теоретические научной деательности, 3 изд., М.-Л., 1949.
проблемы советского языкознания. М., 1968. М.К. Милых. Ногайские тексты. “Языки Северного Кавказа и Да-
l Истифадя олунмуш ядябиййат

Древнетюркский словарь. Ленинград, 1969. гестана”, т., II, М.-Л., 1949.


И.М.Дьяконов. Языки древней Передней Азии. М., 1967. С.Е.Малов. Памятники древнетюркской письменности. М. - Л.,
Н.К.Дмитриев. Грамматика кумыкского языка. М. - Л., 1940. 1951.
Н.К.Дмитриев. Грамматика башкирского языка. М. - Л., 1948. С.Е.Малов. Язык желтых уйгуров. Словарь и грамматика. Алма-
Н.К.Дмитриев. Строй тюркских языков. М., 1962. Ата, 1957.
Н.П.Дыренкова. Грамматика ойротского языка. М. - Л., 1940. К.М.Мусаев. Грамматика караимского языка. М., 1964.
Н.П.Дыренкова. Грамматика шорского языка. М. - Л., 1941. К.М.Мусаев. Лексика тюркских языков в сравнительном освеще-
Н.П.Дыренкова. Грамматика хакасского языка. Абакан, 1948. нии. М., 1975.
А. Заянчковский. К вопросу о структура корня в тюркских язы- Население СССР по данным Всесоюзной переписи населения 1979
ках. - В Я., 1961, №2. г., М., 1980.
Л.Р. Зиндер. Обшая фонетика. М., 1979. М.Г.Новлянская. Филипп Иоганн Страленберг. М. - Л., 1966.
М.З.Закиев. Современный татарский литературный язык. М., Ногайско-русский словарь. М., 1963.
1971. Д.С.Насыров. Становление каракалпакского обшенародного раз-
говорного языка и его диалектная система. Нукус - Казань, А.М.Шербак. Очерки по сравнительной морфологии тюркских
1976. языков (имя). Л., 1977.
В.М.Насилов. Грамматика уйгурского языка. М., 1940. А.М.Шербак. Очерк по сравнительной морфологии тюркских
В.М.Насилов. Язык Орхоно-Енисейских памятников. М., 1960. языков (глаголь). Л., 1981.
Оксфордская иллюстрированная енциклопедия (народы и культу- А.М.Шербак. Сравнительная фонетика тюркских языков. М.-Л.,
378 ры). Том 7, Москва, 2000. 1970. 379
Проблема общности Алтайских языков. Л., 1971. А.М.Шербак. Грамматика староузбекского языка. М. - Л., 1962.
Л.А.Покровская. Грамматика гагаузского языка. М., 1964. А.М.Шербак. Содержание Урало - Алтайской гипотезы, ее обос-
Dярслик

Dярслик
В.В. Радлов. Опыт словаря тюркских наречий. Т. I-IV, СПб., 1893- нование и оценка. - Азярбайъан ССР Елмляр Академийасынын Хя-
1911. бярляри. Ядябиййат, дил вя инъясянят серийасы, 1968, №1, с. 62-70.
В.В.Решетов. Современный узбекский язык. Ташкент, 1946. М.Н.Яковлевич. Избранные работы. I, II, III, IV, V, т., М. -
Г.И.Рамстедт. Введение в Алтайское языкознание. М., 1957. Л.,1933, 1936, 1934, 1937, 1935.
М.Рясянен. Материалы по исторической фонетике тюркских язы- Н.А.Кучигашева. Значение и употребление пространственных па-
ков. М., 1955. дежей (дательного, местного, исходного) в алтайском языке.
Сравительная грамматика алтайских языков. Часть 1, фонетика, Горно-Алтайск, 1978.
Бисбаден, 1960. Языки народов СССР. т. II, Тюркские языки. М.-Л., 1967.
Б.А.Серебренников. Проблемы классификации тюркских языков. Н.З. Гаджиева. Основные пути развития синтаксической структу-
- Вопросы языкознания. 1961, №4. ры языков. М., 1973.
Б.А.Серебренников, Н.Гаджиева. Сравнительно-историческая В.И. Цинциус. Сравнительная фонетика тунгусо-маньчжурских
грамматика тюркских языков. Издательство “Маариф”, Баку, языков. Л., 1949.
1979.
Структура и история тюркских языков. М., 1971.

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Э.Р. Тенишев. Из наблюдений над саларским языком (о влиянии
китайского языка на саларский). - Вопросы языкознания. № 4,
ъ) Тцрк дилиндя:
Аныл Чечен. Тцрк девлетлери. Истанбул, 1986.
М., 1960.
Дивани лцьят-ит-тцрк. Ы, ЫЫ, ЫЫЫ, ЫВ ъ., Анкара, 1992.
Э.Р. Тенишев. Саларский язык. М., 1963.
А.Дилачар. Кашьарлы Мащмутун кишилиьи. - Дил дерэиси, Анкара, 1995, сайы
Э.Р. Тенишев. Строй саларского языка. М., 1976.
l Истифадя олунмуш ядябиййат

33.
Э.Р. Тенишев. Строй сарыг-югурского языка. М., 1976.
В.Н. Тадыкин. Причастия в алтайском языке. Горно-Алтайск, Решат Эенч. Кашьарлы Мащмута эюре ХЫ йцзйылда тцрклерде зираат. - Дил
дерэиси, Анкара, 1995, сайы 33.
1971.
Проф. Др. Вели Османлы. Тцрк щалклары едебиййатларынын ортак башланьыъы
Б.Х.Тодаева. Монгольские языки и диалекты Китая. М., 1960.
(ВЫ-Х асырлар). Ерзурум, 1996.
Б.Х. Тодаева. Дунсянский язык. М., 1961.
Ащмет Юздемир. Тцрк дцнйасынын ен бцйцк китабы Диванц луьат-ит-тцрк ве
Е.И. Убрятова. Актуальные проблемы изучения тюркских языков
Али Емири Ефенди. - Дил дерэиси, Анкара, 1995, сайы 33.
Сибири. - Алтайский язык на современном етапе его развития
(Сборник научных статей). Горно-Алтайск, 1984, с.64-80.
Е.И.Убрятова. Исследования по синтаксису якутского языка. М. -
Л., 1950.
М.Ч.Чумакаева. Согласные алтайского языка (на основе експери-
ментального-фонетических исследований). Горно-Алтайск,
1978.
Алтай дилляри: .................................................................................. 67
Мцндяриъат а) монгол дилляри.............................................................................. 67
б) тунгус-манъур дилляри.................................................................. 68
Эириш................................................................................................. 5 ъ) тцрк дилляри................................................................................... 70

380 I фясил. Диллярин морфоложи тяснифи ............................................................ 9 VI фясил. Урал-Алтай дилляринин тяснифатынын цмумиляшдирилмяси, 381
1) Аморф дилляр................................................................................. 10 формалашмасы вя гиймятляндирилмяси .................................... 75
2) Аглцтинатив (илтисаги) дилляр............................................................ 11 Урал-Алтай дилляринин тяснифатынын
Dярслик

Dярслик
3) Флектив дилляр................................................................................ 16 цмумиляшмясиня тяшяббцс............................................................... 76
4) Инкорпорлашан дилляр ..................................................................... 17 Урал-Алтай дилляринин формалашмасы ................................................... 77
Урал-Алтай дилляринин дил ясас кими
II фясил. Тцрк дилляринин диэяр дил аиляляри иля формалашмасы вя онларын ярази
гощумлуьу барядя мялумат .................................................. 19 ъящятдян айрылмасы щаггында ........................................................... 79
Урал-Алтай ъяряйаны......................................................................... 20 Урал-Алтай нязяриййясинин мязмуну,
Алтай ъяряйаны................................................................................. 28 онун ясасландырылмасы вя гиймятляндирилмяси .................................... 83
Скиф дилляр ъяряйаны.......................................................................... 29
Туран дилляр ъяряйаны........................................................................ 30 VII фясил. Тцрк дилляринин тарихи ........................................................... 87
Ян гядим тцрк дюврц........................................................................ 91
III фясил. Урал-Алтай нязяриййясинин мейдана эялмяси Гядим тцрк дюврц............................................................................. 97
вя юйрянилмяси ....................................................................... 45 Орта тцрк дюврц............................................................................... 116
Йени тцрк дюврц.............................................................................. 161
IV фясил. Урал-Алтай нязяриййяси мцасир мярщялядя............................. 51 Ян йени тцрк дюврц......................................................................... 163

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Урал-Алтай дилляриня аид йени ишляр...................................................... 53 Тцрк халгларынын тарихиндя мювъуд
Урал вя щинд-авропа дилляринин олан ясас императорлуглар, дювлятляр,
гощумлуьу щаггында ещтимал............................................................ 55 бяйликляр, атабяйликляр, ханлыглар,
Гощум диллярин мцгайисяли-тарихи ъцмщуриййятляр, республикалар......................................................... 164
юйрянилмясиндя гурулуш лингвистикасынын
дяйишмяси методу барядя ................................................................ 58 VIII фясил. Тцрк дилляринин гурулушу .................................................. 169
Н.Н.Поппенин “Алтай дилляринин Тцрк дилляринин фонетик гурулушу....................................................... 171
гаршылыглы гощумлуьу щаггында Тцрк дилляринин лексик гурулушу........................................................ 175
мясялянин мцасир мювгейи Тцрк дилляринин морфоложи гурулушу .................................................. 186
вя тарихи” мярузяси.......................................................................... 59 Тцрк дилляринин синтактик гурулушу.................................................... 201
l Мцндяриъат

Н.Н.Поппенин “Тцрк дилляринин монгол,


тунгус, фин-угор вя самоди дилляри иля IX фясил. Тцрк дилляринин тяснифи вя эенеаложи бюлэцсц ......................... 205
гощумлуг ялагяляри” барядя тезисляри................................................ 61 Тцрк дилляринин тяснифи барядя мювъуд фикирляр .................................. 206
Тцрк дилляринин тяснифи тарихи............................................................. 210
V фясил. Урал-Алтай дил аиляси вя онун тяснифи ........................................ 63 Тцрк дилляринин эенеаложи бюлэцсц..................................................... 213
Урал дилляри: ............................................................................... 64
а) угро-фин, йахуд фин-угор дилляри .................................................... 64 X фясил. Оьуз групу тцрк дилляри ........................................................ 221
б) самоди дилляри.............................................................................. 66 Азярбайъан дили.............................................................................. 230
Тцрк дили........................................................................................ 236
Тцркмян дили.................................................................................. 240 XVII фясил. Ы Тцрколожи гурултай ........................................................ 357
Гагауз дили.................................................................................... 246 Ы Тцрколожи гурултайа щазырлыг .......................................................... 358
Балкан тцркляринин дили.................................................................... 250 Ы Тцрколожи гурултайын чаьырылмасы.................................................... 361
Ахысга (Месхети) тцркляринин дили..................................................... 251 Ы Тцрколожи гурултайын програмы вя эцндялик мясяля ........................ 363
382 Ы Тцрколожи гурултайын регламенти..................................................... 365 383
XI фясил. Гыпчаг групу тцрк дилляри .................................................... 257 Ы Тцрколожи гурултайын ачылышы иля баьлы тябрикляр................................. 366
Газах дили...................................................................................... 260 Ы Тцрколожи гурултайын иъласлары......................................................... 368
Dярслик

Dярслик
Гарагалпаг дили............................................................................... 263
Гырьыз дили...................................................................................... 265 Истифадя олунмуш ядябиййат................................................................. 374
Алтай дили....................................................................................... 268 а) Азярбайъан дилиндя.................................................................... 374
Ногай дили...................................................................................... 271 б) Рус дилиндя................................................................................ 375
Крым-татар дили................................................................................ 276 ъ) Тцрк дилиндя............................................................................... 379

XII фясил. Булгар групу тцрк дилляри ................................................... 279


Казан-таtар дили.............................................................................. 281
Башгырд дили.................................................................................... 283
Гарачай-балкар дили......................................................................... 284
Kумуг дили.................................................................................... 286
Караим дили.................................................................................... 288

XIII фясил. Карлуг-уйьур групу тцрк дилляри ...................................... 291

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Юзбяк дили...................................................................................... 296
Йени уйьур дили............................................................................... 299
Сары уйьур дили................................................................................ 304
Салар дили........................................................................................ 316

XIV фясил. Уйьур-оьуз групу тцрк дилляри .......................................... 321


Тува дили........................................................................................ 323
Тофалар (каракас) дили...................................................................... 328
Хакас дили...................................................................................... 329
Шор дили.......................................................................................... 331
Барабин вя Чулым татарларынын дили.................................................... 332
l Мцндяриъат

XV фясил. Чуваш вя Йакут дилляри ....................................................... 333


Чуваш дили...................................................................................... 335
Йакут дили...................................................................................... 339

XVI фясил. Тцрк халгларынын ялифбалары щаггында


мялумат............................................................................ 343
Булудхан Хялилов
(Булудхан Язиз оьлу Хялилов)
Тцрколоэийайа эириш
(дярслик)
384 ИКИНЪИ НЯШР 385
Dярслик

Бакы - 2013

Dярслик
Техники директору
вя дизайнери:
Ибращим Низамиоьлу

Оператор:
Мяляк Ялийева

Булудхан Хялилов. Тцрколоэийайа эириш


Чапа имзаланмышдыр: 23.I.2013
Форматы 60х90 1/16
Щяъми: 24 ч. в.
Сайы: 500
Сифариш: 07
Гиймяти мцгавиля иля.

Китаб “Бакы Чап Еви” няшриййатынын мятбяясиндя


щазыр диапозитивлярдян истифадя олунмагла офсет
цсулу иля чап олунмушдур.

Вам также может понравиться