Вы находитесь на странице: 1из 5

&45.

Параметрик дифференсиаллама

d2y 3
′′′ = d y ,...
Эюрдцк ки,
, y 3y x 2 ′′ = тюрямялярини щесаблайаркян
dx 2 x
dx 3
дифференсиаллар йалныз x дяйишяниня эюря эютцрцлмялидир. Лакин бу дифференсиаллары
башга дяйишяня эюря дифференсиалларла да ашаьыдакы гайдада явяз етмяк олар.
Айдындыр ки,
⎛ dy ⎞ d y ⋅ dx − dy ⋅ d x
2 2

d⎜ ⎟
( dx )
( )
2
′ d 2 y ⋅ dx − dy ⋅ d 2 x
y′′ = y′ = ⎝ ⎠ =
dy dx
y′ = ; =
( dx )
3
dx dx dx

d 2 y ⋅ dx − dy ⋅ d 2 x
Беляликля, y ′′ = (45.1) дцстуруну алдыг. Буг айда иля 3-ъц
( dx )
3

тяртиб вя с. йцксяк тяртиб тюрямяляри щесабламаг олар.


⎧ y = ϕ (t )
Яэяр функсийа ⎨ (45.2) параметрик шякилдя верилмишдирся, онда бу
⎩ x = ψ (t )
бярабярликляр y -и x -ын функсийасы кими тяйин едир. ϕ (t ) ∧ψ (t ) функсийаларынын
тюрямяляри варса, онда y = f ( x) функсийасынын да тюрямяляри вар вя бу тюрямяляри
d 2 y ⋅ dx − dy ⋅ d 2 x
dy
′′
y = y′ = ; ;... (45.2)
( dx )
3
dx
дцстурлары иля щесабламаг олар.
Бязян (45.2) дцстурларында дифференсиаллары тюрямялярля явяз етмяк ялверишли
олур. Бунун цчцн бу бярабярликлярин сурят вя мяхряъини уйьун олараг
( dx ) ( dx )
3 5
dx; ; ;... бюлмяк лазымдыр. Онда
d 2 y dx dy d 2 x
dy ⋅ − ⋅
( dt ) dt dt ( dt )
2 2
ϕ ′(t ) ϕ ′′(t ) ⋅ψ ′(t ) − ϕ ′(t ) ⋅ψ ′′(t )
y′ = dt = (45.3) вя y ′′ = =
dx ψ ′(t ) (ψ ′(t ) )
3 3
⎛ dx ⎞
dt ⎜ ⎟
⎝ dt ⎠
(45.4)
дцстурларыны аларыг. Бу вя бунлара аналожи дцстурлар васитясиля параметрик шякилдя
верилмиш функсийанын йцксяк тяртиб тюрямялярини щесабламаг олар.

&46. Тейлор дцстуру

46.1. Чохщядли цчцн Тейлор дцстуру

Ашаьыдакы чохщядлийя бахаг:


P ( x ) = a0 + a1 ⋅ x + a2 ⋅ x 2 + ... + an ⋅ x n (46.1.1)
Бу чохщядлинин ардыъыл тюрямялярини щесаблайаг.
P′( x ) = a1 + 2 ⋅ a2 ⋅ x + 3 ⋅ a3 ⋅ x 2 + ... + n ⋅ an ⋅ x n −1 ⎫

P′′( x ) = 2 ⋅ a2 + 2 ⋅ 3 ⋅ a3 ⋅ x + ... + ( n − 1) ⋅ n ⋅ an ⋅ x n−2

n − 3 ⎪ (46.1.2)
P′′′( x ) = 2 ⋅ 3 ⋅ a3 + 2 ⋅ 3 ⋅ 4 ⋅ a4 ⋅ x + ... + ( n − 2) ⋅ ( n − 1) ⋅ n ⋅ an ⋅ x ⎬
................................................................................................ ⎪

P ( n ) ( x ) = 2 ⋅ 3 ⋅⋅⋅ ( n − 1) ⋅ n ⋅ an ⎪

Бурадан алыныр ки,
{P(0) = a ;
0 P′(0) = a1 ; P′′(0) = 2!⋅ a2 ; P′′′(0) = 3!⋅ a3 ;... P ( n ) (0) = n !⋅ an } ⇒
⎧ P′(0) P′′(0) P′′′(0) P( n ) (0) ⎫ (46.1.3)
⇒ ⎨a0 = P(0); a1 = ; a2 = ; a3 = ;... an = ⎬
⎩ 1! 2! 3! n! ⎭
Демяли (46.1.1) шяклиндя чохщядли верилмишдирся, онда a0 , a1 , a2 ,..., an ямсаллары
щюкмян (46.1.3) шяклиндядир. Ямсалларын бу гиймятлярини (46.1.1) дцстурунда
нязяря алсаг щямин ифадя ашаьыдакы шякля дцшяр:
P′(0) P′′(0) 2 P ( n ) (0) n
P ( x ) = P (0) + ⋅x+ ⋅ x + ... + ⋅x (46.1.4)
1! 2! n!
Яэяр чохщядли
Q ( x ) = A0 + A1 ⋅ ( x − x0 ) + A2 ⋅ ( x − x0 ) 2 + ... + An ⋅ ( x − x0 ) n (46.1.5) шяклиндя верилярся,
онда аналожи олараг
⎧ Q′( x0 ) Q′′( x0 )
⎨ A0 = Q( x0 ); A1 = ; A2 = ;
⎩ 1! 2!
(46.1.6)
Q′′′( x0 ) Q ( n ) ( x0 ) ⎫
A3 = ;... An = ⎬
3! n! ⎭
ямсаллар цчцн дцстур аларыг.
Демяли (46.1.5) шяклиндяки ихтийари чохщядлинин ашаьыдакы кими йазмаг олар.
Q′( x0 ) Q′′( x0 )
Q ( x ) = Q ( x0 ) + ⋅ ( x − x0 ) + ⋅ ( x − x0 ) 2 +
1! 2!
(n) (46.1.7)
Q ( x0 )
+... + ⋅ ( x − x0 ) n

n!
(46.1.4) дцстуруна (46.1.1) чохщядлиси цчцн, (46.1.7) дцстуруна ися (46.1.5)
чохщядлиси цчцн Тейлор дцстуру дейилир. Бязян (46.1.4) дцстуруна Маклорен
дцстуру да дейилир.
Гейд. Фярз едяк ки, ашаьыдакы шякилдя чохщядли верилмишдир:
C C C
Q ( x ) = C0 + 1 ⋅ ( x − x0 ) + 2 ⋅ ( x − x0 ) 2 + ... + n ⋅ ( x − x0 ) n
1! 2! n!
Онда щюкмян
{C0 = Q( x0 ); C1 = Q′( x0 ); C2 = Q′′( x0 ); C3 = Q′′′( x0 );... Cn = Q (n ) ( x0 )} шярти юдянмялидир.
46.2. Ихтийари функсийа цчцн Тейлор дцстуру

Дифференсиал щесабындан беля тясяввцр йараныр ки, мцяййян x0 нюгтясиндя ики


функсийаныны юз гиймятляри вя ня гядяр чох тюрямяляринин гиймятляри бярабяр
оларса, онда бу нюгтянин ятрафында бу фунексийалар бир-бириня даща йахын олар.
Анализин ясас мясяляляриндян бири функсийаларын даща садя тябиятли обйектлярля
йахынлашдырылмасыдыр. Эюрдцк ки, x0 нюгтясиндя сонлу f ′( x0 ) тюрямяси варса, онда
бу нюгтянин ятрафында f ( x0 ) + f ′( x0 ) ⋅ ( x − x0 ) хятти функсийасы f ( x) функсийасына
йахын олур. Йахынлашманын дягиглийини артырмаг цчцн функсийайа даща йцксяк тяртиб
чохщядлилярля йахынлашаг. f ( x) функсийасына x0 нюгтясиндя
P′( x0 ) P′′( x0 )
Pn ( x0 ; x ) = P ( x0 ) + ⋅ ( x − x0 ) + ⋅ ( x − x0 ) 2 +
1! 2!
(n)
P ( x0 )
+... + ⋅ ( x − x0 ) n
n!
шяклиндя чохщядлилярля йахынлашаг.
Фярз едяк ки, f ( x) функсийасы x0 нюгтясиндя n -ъи тяртиб тюрямяйя маликдир.
Бу о демякдир ки, x0 нюгтясинин мцяййян U ( x0 ) ятрафында f ( x ) функсийасынын
f ′( x ), f ′′( x ),... f n −1 ( x ) тюрямяляри вар вя f ( n −1) ( x ) функсийасынын x0 нюгтясиндя
сонлу тюрямяси вар.
Ашаьыдакы чохщядлини гураг:
f ′( x0 ) f ′′( x0 )
Pn ( x0 ; x ) = P ( x ) = f ( x0 ) + ⋅ ( x − x0 ) + ⋅ (x − x0 ) 2 +
1! 2! (46.2.1)
f ( n ) ( x0 )
+... + ⋅ ( x − x0 ) n
n!
Тяриф 1. (46.2.1) чохщядлисиня f ( x ) функсийасынын x0 нюгтясиндя n -ъи
тяртиб Тейлор чохщядлиси дейилир. Pn ( x0 , x ) чохщядлиси иля f ( x ) функсийасынын x0
нюгтясиндя гиймятляри вя n -ъи тяртибя гядяр тюрямяляринин гиймятляри ейнидир. Яэяр
f ( x ) функсийасы чохщядли олсайды, онда билирик ки, Pn ( x, x0 ) = f ( x) оларды. Лакин
f ( x ) функсийасы цмумиййятля чохщядли олмадыьындан Pn ( x0 , x ) ≠ f ( x ) олар.
rn ( x0 , x ) = f ( x ) − Pn ( x0 , x) (46.2.2) ишаря едяк. Онда бурадан алыныр ки,
f ( x ) = Pn ( x, x0 ) + rn ( x, x0 ) (46.2.3). Демяли, ашаьыдакы дцстур доьрудур:
f ′( x0 ) f ′′( x0 )
f ( x ) = f ( x0 ) + ⋅ ( x − x0 ) + ⋅ ( x − x0 ) 2 +
1! 2!
(46.2.4)
f ( n ) ( x0 )
+... + ⋅ ( x − x0 ) + rn ( x0 , x )
n

n!
Бу дцстура f ( x ) функсийасынын x0 нюгтясиндя n -ъи тяртиб Тейлор дцстуру
дейилир. rn ( x0 , x) функсийасына ися f ( x ) функсийасынын x0 нюгтясиндя Тейлор
дцстурунун n -ъи галыг щядди дейилир.
Яэяр rn ( x0 , x ) галыг щядди щаггында щеч бир информасийа йохдурса, (46.2.4)
дцстурунун щеч бир мянасы йохдур.
Эюстяряк ки, rn ( x0 , x ) = o(x − x0 ) n , x → x0 (46.2.5) .
⎛ f ′( x0 ) ⎞
Айдындыр ки, f ( x ) − ⎜ f ( x0 ) + ⋅ ( x − x0 ) ⎟ = r1 ( x, x0 ) . Бурадан алыныр ки,
⎝ 1! ⎠
щягигят дя f ( x ) − f ( x0 ) = f ′( x0 ) ⋅ ( x − x0 ) + o( x − x0 )1 .
Лемма. Фярз едяк ки, α ( x) функсийасы
α ( x0 ) = α ′( x0 ) = α ′′( x0 ) = ... = α ( x0 ) = 0
(n)
шяртини юдяйир. Онда
α ( x) = o( x − x0 )n , x → x0 (46.2.6) олар.
C: Исбаты рийази индуксийа методу иля апараг.
n = 1 щалында (46.2.6)-нын юдянмясини йохлайаг:
Бу щалда α ( x0 ) = α ′( x0 ) = 0 олар. Онда
⎧ α ( x) α ( x) − α ( x0 ) ⎫ ⎧ α ( x) α ( x) − α ( x0 ) ⎫
⎨ = ⎬ ⇒ ⎨ xlim = lim = α ′( x0 ) = 0 ⎬ ⇒
⎩ x − x0 x − x0 ⎭ ⎩ 0 x − x0
→ x x → x0 x − x0 ⎭ Демяли, n = 1
⇒ {α ( x) = o( x − x0 ), x → x0 }
щалында (46.2.6) доьрудур.
n = k щалында (46.2.6)-нын юдянмясини фярз едяк:
Йяни, α ( x0 ) = α ′( x0 ) = α ′′( x0 ) = ... = α ( k ) ( x0 ) = 0 шярти юдяндикдя,
α ( x) = o( x − x0 ) k , x → x0 олар.
Инди n = k + 1 щалында (46.2.6)-нын юдянмясини исбат едяк:
Йяни, α ( x0 ) = α ′( x0 ) = α ′′( x0 ) = ... = α ( k +1) ( x0 ) = 0 шярти юдяндикдя,
α ( x) = o( x − x0 ) , x → x0 олар. Бунун цчцн α ′( x) = β ( x) ишаря едяк. Онда β ( x)
k +1

функсийасы цчцн ашаьыдакы шярт юдянир: β ( x0 ) = β ′( x0 ) = β ′′( x0 ) = ... = β ( k ) ( x0 ) = 0 .


Онда рийази индуксийанын фярзиййясиня эюря,
β ( x) = o( x − x0 ) k , x → x0 олмалыдыр. Онда айдындыр ки,
α ( x) = α ( x) − α ( x0 ) = α ′(ξ ) ⋅ ( x − x0 ) = β (ξ ) ⋅ ( x − x0 ) (46.2.7)
Бурада ξ ∈ ( x, x0 ) олдуьундан, {| ξ − x0 |<| x − x0 |} ⇒ {o(ξ − x0 )n = o( x − x0 )n }
олар. Буну (46.2.7)-дя нязяря алсаг,
α ( x) = o(ξ − x0 ) ⋅ ( x − x0 ) = o( x − x0 ) n ⋅ ( x − x0 ) = o( x − x0 ) n +1 ,
n
x → x0 олар. Демяли,
Лемма исбат олунду. >
Галыг щядд цчцн алдыьымыз rn ( x, x0 ) = o( x − x0 ) n , x → x0 (46.2.5) ифадясини
(46.2.4)-дя нязяря алсаг, Пеано галыг щядли Тейлор дцстуруну вя йа локал
Тейлор дцстуруну аларыг:
f ′( x0 ) f ′′( x0 )
f ( x ) = f ( x0 ) + ⋅ ( x − x0 ) + ⋅ ( x − x0 ) 2 +
1! 2! (46.2.8)
f ( n ) ( x0 )
+... + ⋅ ( x − x0 ) n + o ( x − x0 ) n , x → x0
n!

Бурада rn ( x0 , x ) = o( x − x0 ) n , x → x0 шяклиня Пеано галыг щядди дейилир.


(46.2.8) дцстуру 1-ъи тяртиб тюрямяси олан функсийалар цчцн бизя мялум олан
f ( x ) = f ( x0 ) + f ′( x0 ) ⋅ ( x − x0 ) + o ( x − x0 ) n , x → x0 (*) дцстурунун цмумиляшмясидир.
(*) дцстурунда f ( x) функсийасы хятти функсийа иля явяз олунур вя бу щалда
хятанын x − x0 сонсуз кичийиня нязяярн тяртиби 1-дян бюйцкдцр. (46.2.8)
дцстурунда ися f ( x) функсийасы n дяряъяли чохщядли иля явяз олунур, бурада ися
хятанын x − x0 сонсуз кичийиня нязярян тяртиби артыг n -дян бюйцкдцр.

Вам также может понравиться