ХИМИК ЭЛЕМЕНТЛАРНЫҢ Д. И.

МЕНДЕЛЕЕВ ПЕРИОДИК ТАБЛИЦАСЫ

ЭЛЕМЕНТЛАРНЫҢ ТӨРКЕМНӘРЕ
A III Б А IV Б А V Б А VI Б А VII Б А VIII Б
2 Атом
номеры
ВОДОРОД ГЕЛИЙ МЕТАЛЛАР
1,00794 4,002602
Элементные 3 НЕМЕТАЛЛАР

Li N ' О 8
Ne 10 символы
Li
литий
[98]
АЕРУЧА ТОТРЫКЛЫ
ТӨРЛӘРНЕҢ
ЛИТИЙ БЕРИЛЛИЙ 6,941!
БОР УГЛЕРОД АЗОТ КИСЛОРОД ФТОР НЕОН МАССА САННАРЫ
6,941 9,01218 10,811 12,011 14,0067 15,9994 18,998403 20,179

12 13 14 15 18 17 ^ 18^^ Чагыштырма

Na " А1 Si Cl Атамасы
атом массасы

НАТРИЙ
22,98977 “™" u,sos АЛЮМИНИЙ
26,98154
КРЕМНИЙ
28,0855
ФОСФОР
30,97376
КҮКЕРТ
32,066
ХЛОР
35,453
АРГОН
39,948

19 21 22 23 24 26 27 28
КАЛИЙ
Са "
КАЛЬЦИЙ t=κwi, 44,9559
Ti ГИТАН ВАНАДИЙ
Cr s Мп
ХРОМ МАРГАНЕЦ ТИМЕР
Со
КОБАЛЬТ
NiНИКЕЛЬ
39,0983 40,078 47,88 50,9415 51,9961 54,9380 55,847 58,9332 58,69

30 32 33 34 35 36
я Си Zn Ga " As Кг
63,546
БАКЫР
65,39
ЦИНК ГАЛЛИЙ
69,723
ГЕРМАНИЙ
72,59
мышьяк 749216 селен
78,96
БРОМ
79,904
КРИПТОН
83,80

38 39 40 41 43 44 45 46
Rb ’ Zr Nb” Мо Тс Ru Rh Pd
рубидий βr
85,4678
СТРОНЦИЙ
87,62 88,9059
ИТТРИЙ
91,22
ЦИРКОНИЙ .
92,9064
НИОБИЙ 95М МОЛИВДЕН
[98]
ТЕХНЕЦИЙ
101,07
рутагий
102,9055
РОДИЙ
,≡wa
49 50 52 53 54
" Ag • Cd In
«... КӨМЕШ КАДМИЙ индий
Sn
АККУРГАШ 118,710 СӨРМӘ
, Те иод КСЕНОН
107,8682 112,41 114,82 121,75 126,9045 131,29
127,60

57 71 55 72 73 74 75 76 77 78
Cs
ЦЕЗИЙ
Ва ’ La-Lu Hf БАРИЙ ГАФНИЙ
Та ТАНТАЛ
W
ВОЛЬФРАМ
РЕНИЙ ОСМИЙ ИРИДИЙ
Pt
АГАЛТЫН
132,9054 137,33 178,49 180,9479 186,207 190,2 192,22 195,08
183,85

85 86
” Au 80 Т1 81 РЬ 82
АЛТЫН
„г ТЕРЕКӨМЕШ
ТАЛЛИЙ
КУРГАШ ВИСМУТ
83 84
At
АСГАТ РАДОН
[210] [222]
196,9665 200,59 204,383 207,2 208,9804 [209]

88 107 108 109

10 Fr ’
ФРАНЦИЙ
89 103 104
Rf
РЕЗЕРФОРДИЙ
105
Db'"ДУБНИЙ СИБОРГИЙ
БОРИЙ ХАССИЙ
Mt
МЕЙТНЕРИЙ
[267] [269] [268]
рад [261] [262]

ЮГАРЫ
ОКСИДЛАР RO 2 RO3
_______ о
RO1
ОЧУЧАН
ВОДОРОДЛЫ
КУШЫЛМАЛАР
2

* лантаноидлар
La” Cea Prs Nd“ Pm
ЛАНТАН ЦЕРИЙ ПРАЗЕОДИМ НЕОДИМ ПРОМЕТИЙ САМАРИЙ
Eu“ Gd" Tb“ Dy" Но" Er * Tma Yb" Lu"
ЕВРОПИЙ ГАДОЛИИЙ ТЕРБИЙ
ДИСПРОЗИЙ гольмий ЭРБИЙ ТУЛИЙ ИТТЕРБИЙ ЛЮТЕЦИЙ

138,9055 140,12 140,9077 162,50 164,9304 167,26 168,9342 173,04 174,967

144,24 [145] 150,36 151,96 57,25 158,9254

99
★* актиноидлар Ac” Th
*
АКТИНИЙ ТОРИЙ
*
Ра" U ” Np
ПРОТАКТИНИЙ
91
Pu"Am -- 92
УРАН
- -
НЕПТУНИЙ
93 —
ПЛУТОНИЙ
94
АМЕРИЦИЙ
.95 —
,Cm' КЮРИЙ
96
Cf ■
l КАЛИФОРНИЙ ЭЙНШТЕЙНИЙ
Fm'
* Md," No'" Lr""
ФЕРМИЙ МЕНДЕЛЕВИЙ НОБЕЛИЙ ЛОУРЕНСИЙ
БЕРКЛИЙ
[251] [252] [257] [258] [259] [260]
[227] 232,0381 [231] 238,0289 [237] [244] [243] [24 [247]
Г. Е. РУДЗИТИС, Ф. Г. ФЕЛЬДМАН

ХИМИЯ
НЕОРГАНИК ХИМИЯ

Татар урта гомуми белем бирү мәктәбенең

8 иче сыйныфы өчен дәреслек

Россия Федерациясе
Мәгариф һәм фән министрлыгы,
тарафыннан рөхсәт ителгән

Казан • «Мәгариф» нәшрияты

Москва • «Просвещение»
2008
 0
УДК * 8
373.167.1:546
ББК 24.1 я721
Р71

Рудзитис Г. Е.
Химия : неорган. химия : учеб, для 8 кл. общеобразоват. учреж­
дений / Г. Е. Рудзитис, Ф. Г. Фельдман. — 11-е изд., перераб. — М. :
Просвещение, 2007.

Переводное издание учебника выпущено в свет по Сублицензионному договору

3/15 от 20 марта 2008 г. Экземпляры переводного издания подлежат распростра­
нению исключительно в Республике Татарстан, а также среди татарской диаспоры
на территориях других субъектов Российской Федерации.

Охраняется Законом РФ «Об авторском праве и смежных правах». Воспро­

изведение всей книги или ее части на любых видах носителей запрещается без
письменного разрешения издательства.

А Кабатлау барышында (кайвакыт югары

сыйныфларда) өйрәнелә торган материал
Өстәмә материал
? Сораулар һәм күнегүләр
Мәсьәләләр

Рудзитис Г. Е.
Р71 Химия : неорганик химия : Татар урта гомуми белем бирү мәкт.
8 нче с-фы өчен д-лек/ Г. Е. Рудзитис, Ф. Г. Фельдман; Русча унбе­
ренче басмадан Р. И. Хәлиуллин тәрж,.— Казан : Мәгариф, 2008.—
176 б.: рәс. б-н.
ISBN 987-5-7761-1849-4

ISBN 987-5-7761-1849-4 © Издательство «Просвещение», 1998, 2007

© Художественное оформление.
Издательство «Просвещение», 2001
Все права защищены
© Татарчага тәрж,емә. «Мәгариф» нәшрияты, 2008
Дәреслектән ничек файдаланырга

Бу УКУ елында сез яңа уку фәне — химияне өйрәнә башлыйсыз.

Химия — кызыклы һәм катлаулы фән. Аны үзләштерүдә, өйрәнелә
торган материалны аңлау белән бергә, алган белемнәрне куллана белү дә
бик мөһим.
Ә химия буенча белемнәр сезгә чын мәгънәсендә һәр адымда күп кенә
табигый күренешләрне, шулай ук производство процессларын аңлау өчен
кирәк булачак.
Химияне эзлекле рәвештә һәм зур игътибар белән өйрәнергә кирәк. Иң
элек сез төп законнарны һәм аеруча мөһим булган химик төшенчәләрне
яхшы үзләштерергә тиеш, чөнки алар химия буенча белемнәрегезнең
нигезен тәшкил итәчәк.
Уку материалын билгеле бер системага салып өйрәнгәндә, аны үз­
ләштерү һәм хәтердә калдыру аеруча нәтиҗәле була. Әйтик, төрле матдә­
ләрне бердәм план буенча өйрәнергә мөмкин:
1. Матдәнең исеме, химик төзелеше, гомуми характеристикасы, матдә­
ләрнең нинди классына керүе.
2. Табигатьтә очравы.
3. Лабораториядә һәм промышленностьта табу ысуллары.
4. Физик үзлекләре.
5. Химик үзлекләре.
6. Кулланылышы.
Дәреслектә күрсәтмәләр бирелгән, болар ярдәмендә сез химик символ­
ларны кулланырга, химик формулалар һәм реакцияләрнең тигезлә­
мәләрен төзергә, химия буенча мәсьәләләр чишәргә, тәҗрибәләр баш­
карырга өйрәнерсез. Ә бу исә бик мөһим, чөнки химия тәҗрибәләргә
нигезләнгән фән булып тора.
Химия буенча китапларны, шул исәптән дәреслекне дә, мөстәкыйль
рәвештә, кулга карандаш алып һәм эш дәфтәрендә язмалар ясап укырга
кирәклеген исегездән чыгармагыз. Дәреслек белән эш иткәндә, бу дәфтәр
сезнең даими юлдашыгыз булырга тиеш. Анда сез химик формулаларны
һәм реакцияләрнең тигезләмәләрен, өйрәнелә торган материалның
кыскача схема-конспектын төзеп яза аласыз.
Схемага төп төшенчәләрне, билгеләмәләрне һәм тиешле мисалларны
язарга кирәк. Үзегез төзегән әлеге схеманы тикшергәндә, яңа материалны
өйрәнгәндә һәм үзләштергәндә, өйрәнелгән материалны кабатлаганда һәм
нәтиҗәләр чыгарганда, һәрвакыт дәреслектәге схемалар һәм таблицалар
кирәк булырга мөмкин. Вакыт узу белән нәрсәдер онытылган очракта, сез,
3
 СЕЗ ...химия курсының барлык бүлекләрен дә төрле схемалар, таб­
БЕЛӘСЕЗМЕ... лицалар, рәсемнәр һәм башка күргәзмә материалларны кулла­
нып өйрәнүнең авторлар тәкъдим иткән системасы, шулай ук
сораулар, күнегүләр һәм мәсьәләләрнең бирелү тәртибе сезнең
мөстәкыйль уку эшчәнлегегезне шактый җиңеләйтер һәм зачет­
ларга, имтиханнарга уңышлы хәзерләнергә булышыр.

тиешле схема яки таблицага күз салып, хәтта текстны укымыйча да иң

мөһимен хәтергә төшерерсез.
Схемаларда һәм таблицаларда төсле уклар белән — үзләштерелергә
тиешле материал, ә каралары белән алга таба белемнәрне системалаштыру
һәм тирәнәйтү өчен кирәкле мәгълүматлар билгеләнгән.
Дәреслектәге махсус билгеләр (юл хәрәкәте билгеләре кебек) юл күр­
сәткеч булып хезмәт итә. Титул артындагы бу билгеләрнең кайсысы нәрсә
аңлатуын игътибар белән карагыз.
Кабатлауны җиңеләйтү өчен, дәреслек текстында сез игътибар белән
укып чыгарга тиешле битләр күрсәтелгән. Кайбер очракларда текстта
күрсәтелгән битләр үткән уку материалына түгел, ә алга таба сез тагын
да тулырак өйрәнәчәк материалга карый. Мондый сылтамалар өйрәнелә
торган закончалыклар, күренешләр яки башка төрле фактик материал
алдагы курста тагын да тулырак тикшерелгән очракларда бирелә. Бу сезгә
алга күз салырга һәм тагын да тулырак һәм гомумиләштергән белемнәр
алырга мөмкинлек бирә. Болай якын килү сезгә бигрәк тә чыгарылыш
имтиханына яки югары уку йортына керү имтиханына хәзерләнгәндә
файдалы булачак.
Белемнәрегезнең сыйфатына ышану өчен, һәр бүлекнең ахырында
бирелгән барлык сорауларга җавап бирергә, күнегүләрне башкарырга һәм
мәсьәләләрне чишәргә тырышыгыз.
Химия буенча белемнәрегезне камилләштерү өчен, укытучы тәкъдим
иткән башка китапларны да укыгыз.
Кадерле дуслар! Химия курсын өйрәнүгә керешкәндә, сез химия дәрес­
ләрендә алган белемнәрнең имтиханнар тапшыру өчен генә түгел, ә бәлки
аларның сезгә хезмәт эшчәнлегегездә дә, көндәлек тормышыгызда да
кирәк булачагын тоярга тиеш. Хәзер бөтен дөнья кешелекнең исән калуы
күп дәрәҗәдә әйләнә-тирәлекнең торышына бәйле булуын аңлый. Таби­
гатьнең хәзерге, кайчакта гаять борчулы, экологик торышына кешеләрнең
химиядәге төп закончалыкларны, аның практик казанышларын белмәве
дә сәбәп булды. Шуңа күрә химияне белү теләсә кайсы профессия кешесенә
дә кирәк, чөнки безнең һәркайсыбызның бурычы — планетабыздагы ци­
вилизацияне саклап калуга һәм үстерүгә булышлык итү.
Башлангыч
I БҮЛЕК
химик төшенчәләр

§ 1. Химия фәне. Матдәләр һәм аларның үзлекләре

Башлангыч сыйныфларда сез табигать белемен өйрәндегез, физика һәм
биологияне өйрәнүгә керештегез, «физик җисем» һәм «матдә» төшен­
чәләре белән таныштыгыз.
«Физик җисем» һәм «матдә» төшенчәләренең нәрсә белән аерылып
торуын ачыклау өчен, табигать белеме һәм ботаника курсларыннан физик
җисемнәрнең, мәсәлән, гранит һәм иген бөртегенең
составы турындагы мәгълүматларны хәтергә төше­
регез. Гранит кисәге дә, бөртек тә — физик җисем­
нәр, әмма аларның составлары төрле. Ботаника дә­
ресләрендә сез бөртек составында крахмал, аксым,
үсемлек майлары булуын ачыкладыгыз, ә гранит исә
кварцтан, слюдадан һәм кыр шпатыннан тора. Кварц,
слюда, кыр шпаты, крахмал, аксым, үсемлек майла­
ры — болар матдәләр. Бер үк предметларны еш кына
төрле матдәләрдән ясыйлар. Мәсәлән, бер үк фор­
мадагы трубаларны бакырдан да, пыяладан да эшләп Рәс. 1. Пыяладан
була һәм, киресенчә, төрле предметлар, мәсәлән, төрле эшләнгән төрле
предметлар
савытлар эшләп чыгарганда, бер үк матдә—пыяла
кулланалар (рәс. 1).
Димәк, физик җисемнәрне матдәләр тәшкил итәләр.
Матдәләр бик күп. Унбиш миллионга якын матдә барлыгы билгеле һәм
аларның барысы да билгеле бер үзлекләр белән характерлана.

Матдәләрнең үзара аерымлык, яки охшашлык билгеләре матдә­

ләрнең үзлекләре дип атала.

Физика курсыннан мәгълүм булганча, һәр матдә билгеле бер физик

үзлекләргә ия (1 нче схема).
1 нче схема

5
 Химиянең бурычларыннан берсе — матдәләрне, аларның үзлекләрен
өйрәнү һәм матдәләрне промышленностьта, авыл хуҗалыгында һәм
медицинада куллануны прогнозлау. Мәсәлән, һәркемгә билгеле булган
матдә — алюминийга түбәндәгечә характеристика бирергә була.
Алюминий — көмешсыман ак төстәге металл. Чагыштырмача җиңел
(p=2,7 г/см3), 600 °C тагы температурада эретелә. Алюминий бик тә
пластик. Электр үткәрүчәнлеге буенча бары тик алтын, көмеш һәм
бакырдан гына калыша. Җиңел булу сәбәпле, алюминий эретмәләр
хәлендә самолетлар һәм ракеталар төзүдә кулланыла. Аны шулай ук
электр үткәргечләре һәм көнкүреш предметлары эшләгәндә кулланалар.

СЕЗ ...«химия» терминының башлангыч мәгънәсе әлегә ачыклан­

БЕЛӘСЕЗМЕ... маган. Кайбер галимнәр бу термин Борынгы Мисырдан килеп
кергән дип саныйлар. Анда «кхем» яки «кхамэ» сүзләре «кара
туфрак» мәгънәсен аңлата. Шунлыктан химияне «Борынгы Мисыр
сәнгате» дип санарга нигез бар. Соңрак гарәп галимнәре бу
фәнне алхимия дип атаганнар.

Химиянең икенче бер бурычы — илебез икътисады өчен кирәкле төрле

матдәләр, мәсәлән, төрле пластмассалар, минераль ашламалар (супер­
фосфат, аммиак селитрасы һ. б.), дарулар (аспирин, стрептоцид һ. б.) табу.
Бу матдәләрне төрле химик әверелешләр үткәреп табалар.
Нәрсә соң ул химия? Химиягә мондый билгеләмә бирергә мөмкин:
Химия — матдәләр, аларның үзлекләре, матдәләрнең әверелешләре
һәм бу әверелешләргә хас күренешләр турындагы фән ул.
Фәнни-техник прогресста химиянең роле бик зур.
Химия илебез хуҗалыгының барлык өлкәләренә үтеп керә. Химия
файдалы казылмаларны кирәкле продуктларга: металларга, аларның
эретмәләренә, ягулыкка эшкәртүне тәэмин итә.
Табигать белеме һәм биология курсларыннан сезгә билгеле булганча,
авыл хуҗалыгы производствосының продуктлылыгы күп дәрәҗәдә химия
промышленностеның аны минераль ашламалар һәм үсемлекләрне корт­
кычлардан саклау чаралары белән тәэмин итүенә бәйле. Химиянең роле
төзелеш материаллары, синтетик тукымалар, пластмассалар, сабын һәм
кер порошоклары, медикаментлар җитештерүдә дә аз түгел.
Химия курсын өйрәнеп, химия буенча белемнәрне нигезле кулланганда
гына аның илебез байлыгын арттыруга булышлык итүенә инанырсыз.
Химик матдәләрне һәм аларның әверелешләрен белдексез, контрольсез
куллану еш кына әйләнә-тирә мохитнең пычрануына китерә, ә бу исә
үсемлекләр, хайваннар һәм кешенең тереклегенә тискәре йогынты ясый.
1—5 иче сорауларга җавап бирегез (13 нче бит).
6
§ 2. Саф матдәләр һәм катнашмалар
1. Ни өчен матдәләрне катнашмалардан аерып алалар?
2. Сезгә катнашмаларны аеруның нинди ысуллары билгеле? Аларны нинди очрак­
ларда кулланалар?
3. Нинди катнашмаларны фильтрлап аералар?
4. Фильтр хәзерләүне һәм фильтрлауны ничек башкарырга (табигать белеме
курсыннан хәтергә төшерегез)?

Табигатьтә матдәләр күбесенчә катнашмалар хәлендә очрыйлар (2 нче

схема).
Күләмнең теләсә кайсы ноктасында составы бердәй булган катнаш­
маларны беришле (гомоген) дип атыйлар, ягъни бу системаларда фаза­
ларны аерып торучы чик юк.
Мондый катнашмага кергән матдәләрнең кисәкчекләрен хәтта микро­
скоп ярдәмендә дә күреп булмый.
Күләмнең төрле нокталарында составы бердәй булмаган катнаш­
маларны төрле ишле (гетероген) дип атыйлар. Аларда катнашманы тәш­
кил итүче матдәләрнең кисәкчекләрен гади күз белән яки микроскоп
ярдәмендә күреп була.
2 нче схема

3 нче схема

7
 Химия лабораторияләрендә һәм промышленностьта еш кына саф
матдәләр кирәк була.

Даими физик үзлекләргә ия булган матдәләрне саф матдәләр

дип атыйлар, мәсәлән, дистиллирланган су.

Катнашмаларны аеруның төрле ысуллары бар. Шул ысуллар белән

тулырак танышыйк (3 нче схема).

Бирем. Катнашмаларны аеру турындагы текстны укыганда, дәфтәрдә беришле һәм

төрле ишле катнашмаларны аеруның төп ысуллары схемасын төзегез, һәр ысулга
мисаллар языгыз. Үзегез төзегән схеманы 3 нче схема белән чагыштырыгыз.

Матдәләрне төрле ишле (гетероген) катнашмадан аерып алу

1. Тондыру
а) Суда эремәүчән төрле тыгызлыклы матдәләрне аларның төрле ишле
(гетероген) катнашмаларыннан аерып алу. Мәсәлән, тимер вагын агач
вагыннан аеру өчен, бу катнашмага су өстәп болгаталар, ә аннан соң
тондыралар. Тимер вагы төпкә төшә, ә агач вагы өскә калкып чыга, һәм
аны су белән бергә агызып алырга мөмкин (рәс. 2, а, б, в).
б) Кайбер матдәләр суда төрле тизлектә төпкә утыралар. Әгәр суга
балчык белән ком катнашмасын салып болгатсаң, ком төпкә шактый
тизрәк утырыр (рәс. 3, а, б). Бу ысул керамика производствосында комны
балчыктан аеру өчен кулланыла (кызыл кирпеч җитештерү, балчыктан
савыт-саба ясау).
в) Бер-берсендә аз эрүчән төрле тыгызлыклы сыеклыкларны аларның
катнашмаларыннан аерып алу. Бензин белән су, нефть белән су, үсемлек

Рәс. 2. Тимер вагын (2) агач вагыннан (1)
аерып алу: а — тимер һәм агач ваклары
катнашмасын суга салу; б — катнашманың
суда аерылуы; в — су өстенә калкып чыккан
агач вагын икенче бер савытка агызып алу
8
Рәс. 3. Матдәләрнең суда төрле
тизлектә төпкә утыруы: а — ком
һәм балчык катнашмасын суга
салганда; б — катнашманы суда
тондырганда
Рәс. 4. Бүлгеч Рәс. 5. Нефтьне чистарту: а — суны
бүрәнкә агызып алу; б — нефтьне агызып алу

мае белән су катнашмалары тиздән катламнарга аерылалар, шунлыктан

аларны бүлгеч бүрәнкә яки колонка ярдәмендә аерырга мөмкин (рәс. 4, 5).
Кайчакта төрле тыгызлыклы сыеклыкларны, мәсәлән каймакны сөттән,
центрифугалап аералар.

2. Фильтрлау
Суда эрүчән һәм эремәүчән матдәләрдән барлыкка килгән төрле ишле
катнашмалардан матдәләрне аерып алу. Аш тозын ком белән булган
катнашмасыннан аерып алу өчен, катнашмага су өстәп болгаталар. Аш
тозы суда эри, ә ком төпкә утыра.
Эремәүчән кисәкчекләрне эремәдән тизрәк аеру өчен, катнашманы
фильтрлыйлар (рәс. 6). Ком фильтр кәгазендә кала, ә аш тозының үтә
күренмәле эремәсе фильтр аша уза. (Эрегән аш тозын судан ничек аерып
алу турында 4 нче пункттан карагыз.)

3. Магнит белән тәэсир итү

Магнитлана торган матдәләрне аларның төрле ишле катнаш­
маларыннан аерып алу. Әгәр тимер һәм күкерт порошоклары катнашмасы
бирелгән булса, аларны магнит ярдәмендә аерырга мөмкин.

Матдәләрне беришле (гомоген) катнашмадан аерып алу

4. Парга әйләндерү. Кристаллаштыру

Эрегән матдәне, мәсәлән аш тозын, аерып алу өчен эремәне парга
әйләндерәләр (рәс. 7). Су парга әверелә, ә фарфор чынаякта аш тозы кала.
Кайчакта суны өлешчә парга әйләндерүдән дә файдаланалар. Нәтиҗәдә
куертылган эремә хасил була һәм, ул суынганда, эрегән матдә кристаллар
хәлендә аерылып чыга.
9
Рәс. 6. Фильтрлау Рәс. 7. Парга әйләндерү Рәс. 8. Дистиллирлау

5. Дистиллирлау
Катнашмаларны аеруның бу ысулы бер-берсендә эрүчән компонент­
ларның кайнау температуралары аерымлыгына нигезләнгән.
Дистиллирлау (куу) — очучан сыеклыкларны парга әйләндереп шун­
нан соң бу парларны конденсатлаштыру юлы белән беришле катнаш­
маларны аеру алымы. Мәсәлән, дистиллирланган су табу. Моның өчен
эрегән матдәләр булган суны бер савытка салып кайнаталар (рәс. 8). Хасил
булган су парлары икенче бер савытта дистиллирланган су хәлендә конден­
сатлата.

6. Хроматография

Бу ысул кайбер матдәләрнең икенче бер матдә өслегендә төрле тизлектә

йотылуларына (бәйләнешкә керүләренә) нигезләнгән.
Бу ысулның асылына түбәндәге тәҗрибәдә төшенергә була.
Әгәр кызыл кара салынган савыт өстенә фильтр кәгазе элеп, аның
очын гына шул карага төшерсәң, эремәнең кәгазьгә сеңүен һәм акрын­
лап күтәрелүен күрергә мөмкин. Әмма буягыч матдәнең күтәрелү чиге
суның күтәрелү чигеннән калышыр. Шулай итеп, ике матдә — су һәм
эремәгә кызыл төс бирүче буягыч матдәнең аерылуы күзәтелер. Химия
лабораторияләрендә һәм промышленностьта фильтр кәгазе урынына
күмер, известьташ һ. б. кулланалар. Матдәләрне аеру һәм чистарту­
ның бу ысулы гаять тә перспективалы һәм илебез икътисадында киң
кулланыла.

6—9 нчы сорауларга җавап бирегез (13 нче бит).

10
§ 3. Физик һәм химик күренешләр. Химик реакцияләр
Табигать белеме, география һәм физика курсларыннан матдәләр белән нинди
үзгәрешләр мөмкин булуын хәтерләгез. Матдәләрнең бу үзгәрешләре нинди
күренешләргә керер?

Матдәләр төрле үзгәрешләргә дучар ителә, мәсәлән, суның парга

әйләнүе, пыяланың эретелүе, ягулыкның януы, метилларның туты­
гуы һ. б. Матдәләрнең мондый үзгәрешләрен физик яки химик күре­
нешләргә кертергә була (4 нче схема).
Химик реакцияләрнең билгеләре. Химик реакцияләрдә бирелгән
матдәләр бүтән үзлекләргә ия булган башка матдәләргә әвереләләр. Моның
турында химик реакцияләрнең тышкы билгеләре буенча фикер йөртергә
мөмкин: 1) җылылык (кайвакытта яктылык) аерылып чыгу; 2) төс
үзгәрү; 3) ис сизелү; 4) утырым хасил булу; 5) газ аерылып чыгу.
Химик реакцияләрнең күрсәтелгән билгеләреннән күпчелеге сезгә
табигать белеме һәм ботаника курсларыннан билгеле. Әйтик, мәсәлән,
матдәләр яну химик реакциясе җылылык һәм яктылык аерылып чыгу
белән бара. Сезгә мәрмәр һәм хлорид кислотасы арасында углекислый газ
аерылып чыгу белән бара торган химик реакция дә билгеле. Әгәр аерылып
чыгучы углекислый газны известьле су аша үткәрсәк, утырым хасил
булыр. Сулап чыгарган һаваны көпшә ярдәмендә известьле су аркылы
өрдерсәк тә шундый ук утырым барлыкка килер.

4 нче схема

11
 СЕЗ ...алхимия чоры VII— XII гасырларга туры килә. Алхимиклар нин­
БЕЛӘСЕЗМЕ... дидер тылсымлы таш табарга тырышканнар һәм аның ярдәмендә
теләсә кайсы металлны алтынга әверелдерергә мөмкин дип
уйлаганнар. Күп гасырларга сузылган мондый омтылышлар,
табигый ки, уңышсыз тәмамланган. Әмма үзләренең эзләнүләре
барышында алхимиклар аңарчы билгеле булмаган яңа матдәләр
ачканнар һәм аларның кайбер үзлекләрен өйрәнгәннәр.

Химик реакцияләрнең башлану һәм узу шартлары. Утын агачын

яндырып җибәрү чырага караганда кыенрак булуы барыбызга да билгеле.
Күмер кисәге тагын да кыенрак янып китә, ә күмер тузаны җиңел кабына
һәм интенсив, кайчак шартлау белән янып бетә. Бу нәрсә белән аңлатыла
соң? Күп кенә химик реакцияләрнең башланып китүе өчен реакциягә
керүче матдәләрнең бер-берсенә тыгыз орынуы кирәк. Моңа аларны ваклап
һәм болгатып ирешәләр, бу очракта реакциягә керүче матдәләрнең оры­
ну мәйданы арта. Матдәләр эрегәндә тагын да ваграк кисәкчекләргә
бүленәләр. Шунлыктан күп кенә реакцияләрне эремәләрдә үткәрәләр.
Матдәләрне ваклау һәм болгату — химик реакцияләр башлану өчен
кирәкле шартларның бары берсе генә. Әйтик, агач вагы һава белән орынып
торудан гадәттәге температурада яна башламый. Химик реакция баш­
лансын өчен, күп кенә очракларда матдәләрне билгеле бер температурага
кадәр җылытырга кирәк.
«Химик реакциянең башлану шартлары» һәм «реакциянең узу шарт­
лары» төшенчәләрен аера белергә кирәк. Әйтик, мәсәлән, яну башлансын
өчен җылыту (энергия өстәлү) этәргеч булып тора, ә аннары реакция
җылылык һәм яктылык аерылып чыгу белән бара, һәм алга таба җылы­
туның кирәге юк. Суны таркату реакциясе башкача уза. Бу очракта электр
энергиясе реакция башлану өчен генә түгел, ә аның моннан соңгы узуы
өчен дә кирәк.
Физик һәм химик күренешләрнең әһәмияте. Безнең тирә-юнебездә һәр­
даим күзәтелеп торган физик күренешләрнең нинди әһәмияткә ия булуы
сезгә табигать белеме курсы буенча билгеле инде. Мәсәлән, суның парга әвере­
лүе, су парларының конденсатлашуы һәм яңгыр яву табигатьтә су әйләне­
шен тәшкил итә. Промышленность производствосында металларга, пластмас­
саларга һәм башка материалларга билгеле бер форма бирәләр (штампов­
калау, прокатлау) һәм нәтиҗәдә күп төрле предметлар җитештерәләр.
Химик реакцияләр дә зур әһәмияткә ия. Аларны металлар (тимер,
алюминий, бакыр, цинк, кургаш, аккургаш һ. б.), шулай ук пластмассалар,
минераль ашламалар, медикаментлар һ. б. табу өчен кулланалар. Күп
очракларда химик реакцияләр төрле төрдәге энергия алу чыганагы булып
12
хезмәт итәләр. Ягулык янганда, көнкүрештә һәм промышленностьта
кулланыла торган җылылык аерылып чыга.
Үсемлекләр, хайваннар һәм кеше организмында узучы катлаулы
биохимик процесслар да төрле химик әверелешләр белән бәйләнгән.
10—13 нче сорауларга җавап бирегез.
1. Химия нәрсәне өйрәнә? Аның аеру­
ча мөһим бурычлары һәм әһәмияте нин­
ди? Көндәлек тормышта химия промыш­
ленностеның нинди продуктларын кул­
лануыгызны атап чыгыгыз.
2. «Матдә» һәм «җисем» төшенчә­
ләре нәрсә белән аерылалар? Мисаллар
китерегез.
3. Түбәндәге исемлектән матдәләрнең
һәм предметларның исемнәрен аерым
күчереп языгыз: тимер, микрометр, бакыр,
капрон, терекөмеш, игәү, пычак, шикәр.
4. Түбәндәге матдәләрнең нинди ох­
шашлык һәм аерымлык билгеләре бар:
а) аш тозы һәм шикәр; б) серкә кисло­
тасы һәм су?
5. Тормыш тәҗрибәсенә таянып һәм
өстәмә әдәбияттан файдаланңп, түбәндә
китерелгән таблицаны тутырыгыз һәм
бакыр белән күкертнең үзлекләрен ча­
гыштырыгыз.
Характерлы үзлекләре Бакыр Күкерт
Электр үткәрүчәнлеге
Җылылык үткәрүчән­
леге
Металлга хас ялтыра­
выгы
Төсе cx>
Тыгызлыгы
Эретелү температурасы
Чүкелүчәнлеге
6. Катнашмаларны аеруның һәм саф
матдәләрне табуның аеруча мөһим ысул­
ларын характерлагыз.
7. а) Спирт һәм су; б) елга комы һәм
шикәр; в) бакыр һәм тимер ваклары;
г) су һәм бензин катнашмалары бирел­
гән. Бу катнашмаларны ничек аерырга?
Катнашмаларны аеруның бу ысуллары
компонентларның нинди үзлекләренә ни­
гезләнгән булуын аңлатыгыз.
8. Фильтрлау ысулы белән эремәдән
аш тозын аерып алырга мөмкинме? Ни
өчен?
9.∙Aιπ тозының ком һәм су белән кат­
нашмасы бирелгән. Ничек итеп аннан аш
тозын һәм комны аерып алырга? Бу очрак­
та катнашманы тәшкил итүче матдәләр­
нең нинди үзлекләре игътибарга алына?
10. Дәфтәрегездә таблица сызыгыз
һәм, тормыш тәҗрибәгезгә таянып, мисал­
лар белән тутырыгыз.
Күренешләр Бу физик һәм химик
күренешләрнең кеше
тормышында һәм эш-
чәнлегендә әһәмияте
1. Физик күре­
нешләр
1)...............
2) .............. һ. б.
2. Химик күре­
нешләр
1) ..............
2) .............. һ. б.
11. Түбәндә күрсәтелгән күренешләр­
нең кайсысы физик күренеш түгел:
1) суның катуы;
2) алюминийның эретелүе;
3) бензинның януы;
4) суның парга әйләнүе?
12. Химик реакцияләрнең башлану
һәм узу шартлары нинди? Конкрет мисал­
ларда аңлатыгыз.
13. Түбәндә күрсәтелгән күренешләр­
нең кайсысы химик күренеш түгел:
1) тимернең тутыгуы;
2) азыкның көюе;
3) бензинның януы;
4) суның парга әйләнүе?
13
 Михаил Ватаныбызның атаклы галиме, атом-моле­
Васильевич куляр тәгълиматка нигез салучыларның
Ломоносов берсе. Күп кенә фән өлкәләренең үсешенә
(1711-1765) зур өлеш керткән. «Искиткеч ихтыяр көчен
гаҗәеп аң белән берләштереп, Ломоносов
мәгърифәтнең барлык тармакларын ко­
лачлап алды.
...Тарихчы, ритор, механик, химик, ми­
нералог, рәссам һәм шигырь язучы —
ул барын да сынады, барысына да үтеп
керде...» (А. С. Пушкин)

§ 4. Молекулалар һәм атомнар

Физика дәреслегеннән «Матдә төзелеше турында башлангыч мәгълүматлар» бүлеген
кабатлагыз.
Молекулалар һәм атомнар булуын нинди тәҗрибәләр ярдәмендә исбатларга
мөмкин?

Атомнар һәм молекулалар турында күзаллауларның барлыкка килүе.

Борынгы грек философы Демокрит 2500 ел элек барлык җисемнәрнең иң
кечкенә, күзгә күренми торган, бүленмәс, һәрвакыт хәрәкәтләнүче кисәк­
чекләрдән — атомнардан торуы турындагы фикерне әйтеп калдырган.
«Атом» сүзе «бүленми» дип тәрҗемә ителә.
Молекулалар һәм атомнар турындагы тәгълимат, нигездә, XVIII гасыр
урталарында бөек рус галиме Михаил Васильевич Ломоносов тарафыннан
эшләнә. Ул табигатьтә җисемнәр корпускулалардан (молекулалардан) тора,
ә корпускулалар составына элементлар (атомнар) керә дип санаган. Мат­
дәләрнең күптөрлелеген галим, алдан күрүчәнлек белән, молекулаларда
төрле атомнарның кушылуы һәм бу атомнарның төрлечә урнашуы белән
аңлаткан. М. В. Ломоносовның кайбер корпускулалар (молекулалар)
бертөрле элементлардан (атомнардан) торуы мөмкин дигән фикере шул
заман өчен искиткеч дөрес һәм кыю булган. Атомнар турындагы тәгъли­
мат инглиз галиме Джон Дальтон хезмәтләрендә алга таба үсеш алган.
Атомнар һәм молекулалар турында Д. Дальтонга кадәр ярты гасыр
алдан М. В. Ломоносов тарафыннан әйтелгән кайбер күзаллаулар дөресрәк
һәм фәннирәк булганнар. Мәсәлән, инглиз галиме бертөрле атомнардан
барлыкка килгән молекулаларның булу мөмкинлеген инкарь иткән.
Молекулалар һәм атомнар турындагы тәгълимат тулысынча бары тик
химикларның 1860 елда Карлсруэда узган Бөтендөнья съездында гына
дөрес дип таныла.
Молекулаларның атомнардан торуын тәҗрибә юлы, белән дәлилләп
буламы соң?
14
 Атомнарның чыннан да булуын күп кенә химик реакцияләр раслый.
Мәсәлән, су аша даими электр тогы үткәргәндә (рәс. 9)
,
* приборның бер
көпшәсендә (1) җыелган газда пыскып торган чыра яп-якты булып
кабынып китә. Бу—кислород. Икенче көпшәдә (2) янып торган чырадан
кабынып китә торган газ ике тапкыр күбрәк җыела. Бу — водород. Суны
таркату процессы катлаулы, гадиләштереп аны болай күзалларга мөмкин.
Суның иң кечкенә кисәкчеге — су молекуласы — ике водород атомыннан
һәм бер кислород атомыннан хасил булган. Су аша даими электр тогы
уздырганда, су молекулалары таркалалар һәм химик бүленмәүчән кисәк­
чекләр — кислород һәм водород атомнары барлыкка килә. Аннары атом­
нар икешәрләп кушылалар, һәм ике су молекуласыннан ике атомлы бер
кислород молекуласы һәм ике атомлы ике водород молекуласы хасил була
(рәс. 10).
Молекулалар һәм атомнар. Күп матдәләрнең молекулалардан торуын
сез инде физика курсыннан беләсез.
Молекулалар — матдәнең составы һәм химик үзлекләре бирелгән
матдәнеке кебек үк булган иң кечкенә кисәкчекләре ул.
Химик реакцияләр барышында молекулалар таркалалар, ягъни алар
химик бүленүчән кисәкчекләр булып торалар.
Атомнар — матдәнең химик бүленми торган иң вак кисәкчекләре.
Бу билгеләмәдә «химик бүленми торган» дигән сүзләрне ассызыкларга
кирәк, чөнки кайбер күренешләр вакытында атомнар таркалалар һәм
атом энергиясе аерылып чыга. Бу күренешләр атомнар әвёрелешенә
китерә һәм төш физикасы курсында өйрәнелә.

Су молекулалары

88 8
Водород Кислород
молекулалары молекуласы
Рәс. 10. Су молекулаларының таркалуы һәм
кислород белән водород молекулаларының
Рәс. 9. Суны таркату аппараты хасил булуы схемасы

* Электр тогын үткәрсен өчен, суга бераз селте яки кислота өстиләр.
15
 а
О — кислород атомнары
q — водород атомнары

Рэс. 11. Боз кристалы: а — кар бөртеге; б — суның кристаллик структурасы

Молекуляр һәм молекуляр булмаган төзелешле матдәләр. Каты һәм

газсыман хәлләрдә молекулалардан торучы матдәләрне молекуляр төзе­
лешле матдәләргә кертәләр.
Шундый матдәләрнең типик вәкиле — су. Су кристалларының төзе­
леше схема рәвешендә 11 нче рәсемдә күрсәтелгән. Әмма молекулалардан
түгел, ә атомнардан яки башка төрле кисәкчекләрдән
торучы матдәләр дә бар. Алар турында сез соңрак белер­
сез (146 нчы бит). Мондый матдәләрне молекуляр бул­
маган төзелешле матдәләргә кертәләр.
Каты (кристаллик) хәлдә матдәнең аерым кисәкчек­
ләре (молекулалар, атомнар) билгеле бер эзлеклелектә
Рәс. 12. Тимер
сульфиды урнашалар һәм челтәрне хәтерләтүче структура хасил
кристалы: итәләр. Шунлыктан «матдәнең кристаллик челтәре»
1 — күкерт төшенчәсен кулланалар (146 нчы бит). 11 нче рәсемнән
атомнары;
күренгәнчә, каты хәлдә су кристаллик төзелешкә ия.
2 — тимер
атомнары Суның кристаллар челтәрендәге төеннәрендә су молеку­
лалары урнаша. Димәк, суга молекуляр төзелеш хас.
Күп матдәләрнең кристаллар челтәрләренең төеннә­
рендә молекулалар түгел, ә атомнар урнашуы да билгеле
(мәсәлән, тимер сульфидында тимер һәм күкерт атом­
нары) (рәс. 12). Шулай итеп, тимер сульфиды молекуляр
булмаган төзелешле матдәләргә керә.

СЕЗ ...әгәр 100 млн водород атомын бер-берсе белән янәшә итеп
БЕЛӘСЕЗМЕ... урнаштырсаң, алар нибары 1 см озынлыгындагы чылбыр хасил
итәр иде.

Кристаллик матдәне эретү өчен, аның кристаллар челтәрен җимерер­

гә кирәк. Кристаллар челтәрендәге молекулалар арасындагы бәйләнеш
16
атомнар бәйләнешенә караганда көчсезрәк. Шуңа күрә, кагыйдә була­
рак, молекуляр төзелешле матдәләргә түбән эретелү температурасы,
ә молекуляр булмаган төзелешле матдәләргә югары эретелү темпера­
турасы хас.
Матдәнең нинди төзелешле — молекулярмы, әллә молекуляр булмаган
төзелешлеме икәнлеген аның физик үзлекләре буенча белеп буламы соң?
Молекуляр төзелешле матдәләр — гадәттәге шартларда газлар (кислород,
водород, азот һ. б.), сыеклыклар (су, спирт, эфир һ. б.) яки җиңел эрете-
лүчән каты матдәләр (күкерт — эретелү температурасы якынча 113 °C, ак
фосфор — эретелү температурасы 44 °C һ. б.).

1—10 нчы сорауларга җавап бирегез (25 нче бит).

§ 5. Гади һәм катлаулы матдәләр

Биремнәр. Параграф текстын укыганда: 1. Матдәләрнең гади һәм катлаулы
матдәләргә бүленү схемасын төзегез. 2. Схемада һәр ике төр матдәләрнең аерымлык
билгеләрен языгыз. 3. Гади һәм катлаулы матдәләргә мисаллар китерегез. Төзелгән
схеманы 5 нче схема белән чагыштырыгыз.

Без инде ике яки берничә яңа матдә хасил итеп таркалучы матдәләр
булуын ачыкладык. Мондый матдәләр катлаулы матдәләргә керәләр.
Мәсәлән, су. Ул водород һәм кислородка таркала (рәс. 10). Димәк, су —
катлаулы матдә.
Әмма мәктәп лабораториясе шартларында барлык катлаулы матдәләрне
дә гади матдәләргә таркату мөмкин түгел. Әйтелгәнчә, тимер сульфиды
тимер һәм күкерт атомнарыннан хасил булган (рәс. 12), ягъни тимер
сульфиды шулай ук катлаулы матдә булып тора, әмма таркалмый.
Тимер сульфидының катлаулы матдә булуын ничек итеп тәҗрибә
юлы белән дәлилләргә мөмкин дигән сорау туа. Моның өчен кире реак­
цияне үткәрергә, ягъни тимер һәм күкерттән тимер сульфиды табарга
мөмкин. Тимер вагын күкерт порошогы белән 7 : 4 чагыштырмасында
(7 масса өлеше тимер һәм 4 масса өлеше күкерт алына)
катнаштыралар. Хасил булган катнашмага магнит белән
тәэсир итеп һәм катнашманы сулы савытка салып,
катнашмада тимер һәм күкерт үзләренең үзлекләрен
саклавына тагын бер кат ышанырга була: тимер маг­
нитка тартыла, ә күкерт магнитка тартылмый. Күкерт
суда өскә калкып чыга, ә тимер бата. Аннары кат­
нашманы пробиркага салалар һәм реакция башланган­
чы җылыталар (рәс. 13). Шуннан соң җылытуны тукта­ Рәс. 13. Тимер
талар, чөнки реакция җылылык аерылып чыгу белән сульфиды табу
17
җылытусыз гына бара. Реакция тәмамланганнан соң, пробирканы
суыталар, эчендәге матдәне килегә салып ваклыйлар. Барлыкка килгән
матдә белән дә тимер һәм күкерт катнашмасы белән башкарылган тәҗри­
бәләрне кабатлыйлар. Хасил булган матдәдә тимерне күкерттән магнит
ярдәмендә дә, су белән дә аерып булмый. Бу тәҗрибә реакция нәтиҗәсендә
үзенә хас үзлекләре булган катлаулы матдә — тимер сульфиды барлыкка
килүен раслый.
Төрле төрдәге атомнардан хасил булган матдәләрне катлаулы матдә­
ләр дип атыйлар.
Катлаулы матдәләрне еш кына химик кушылмалар дип йөртәләр.
Мәсәлән, су кислород һәм водород атомнарыннан, тимер сульфиды
тимер һәм күкерт атомнарыннан тора.
Кислород, водород, күкерт һәм тимер кебек матдәләрне тагын да
гадирәк матдәләрдән табып булмый, аларны таркату да мөмкин түгел. Бу
матдәләрне гади матдәләргә кертәләр.
Бер төрдәге атомнардан хасил булган матдәләрне гади матдәләр дип
атыйлар.
Мәсәлән, кислород гади матдәсе бары тик кислород атомнарыннан гына
тора.
Гади һәм катлаулы матдәләрнең аерымлыклары 5 нче схемада ките­
релгән.
Тимернең күкерт белән үзара тәэсир итешү тәҗрибәсен башкарып, без
берникадәр «катнашма» һәм «химик кушылма» төшенчәләре ни белән
аерылуын ачыкладык. Химиядә бу төшенчәләрнең әһәмияте гаять мөһим.

Бирем. Таблица сызыгыз (1 нче таблицаны карагыз) һәм таблицаның беренче

графасындагы сорауларга җаваплар языгыз. Таблицаның икенче һәм өченче графа­
ларындагы әзер җавапларны кәгазь бите белән ябып куегыз, сез аларны үз-үзегезне
тикшерү өчен куллана аласыз.
18
 1 нче таблица

Катнашмаларны химик Чагыштыру

кушылмалар белән чагыштыру
өчен сораулар Катнашмалар Химик кушылмалар
1. Катнашмалар химик кушыл­ Матдәләрне теләсә нин­ Химик кушылмаларның
малардан составлары буенча нәр­ ди масса чагыштырма­ составы даими. Мәсәлән,
сәсе белән аерылып торалар? ларында катнаштырырга тимер сульфидының сос­
мөмкин, ягъни катнаш­ тавы даими, чөнки тимер
маларның составы үзгә- күкерт белән 7 : 4 чагыш­
рүчән тырмасында калдыксыз
кушыла
2. Катнашмаларның һәм химик Катнашма составына кер­ Кушылмаларны хасил итү­
кушылмаларның үзлекләрен ча­ гән матдәләр үзлекләрен че матдәләр үзлекләрен сак­
гыштырыгыз саклыйлар ламыйлар, чөнки башка үз­
лекләргә ия булган химик
кушылма барлыкка килә
3. Катнашмаларны һәм химик Катнашма составына ке­ Химик кушылмаларны ба­
кушылмаларны тәшкил итүче рүче матдәләрне физик ры тик химик реакцияләр
компонентларны нинди ысуллар ысуллар белән аерырга ярдәмендә генә таркатырга
белән аерырга мөмкин? мөмкин мөмкин
4. Тышкы билгеләр буенча кат­ Механик аралаштыру ва­ Химик кушылмалар хасил
нашма яки химик кушылма ха­ кытында җылылык ае­ булу турында химик реак­
сил булу турында фикер йөртергә рылып чыкмый яки хи­ цияләрнең билгеләре бу­
мөмкинме? мик реакцияләрнең баш­ енча фикер йөртергә мөм­
ка билгеләре күзәтелми кин

11—13 нче сорауларга җавап бирегез (25 нче бит).

§ 6. Химик элементлар
Гади һәм катлаулы матдәләргә билгеләмә бирегез. Составларына бер үк төрле
атомнар кергән гади һәм катлаулы матдәләргә мисаллар китерегез.

СЕЗ ...Ill—VI гасырларда Искәндәрия (Александрия) шәһәрендәге

БЕЛӘСЕЗМЕ... гыйбадәтханәләрдә мәҗүси дин башлыклары ясалма алтын
табуның яшерен ысулларын булдыру өстендә эшләгәннәр. VII га­
сырда гарәпләр Мисырны яулап алганнар һәм мәҗүси дин
башлыкларының матдәләрне табу буенча күп кенә рецептларын
үзләштергәннәр.

Химиядә «химик элемент»

* төшенчәсе бик мөһим булып тора. Аның
асылына төшенү өчен, катнашмалар һәм химик кушылмаларның ни белән

* Грекча element сүзе «состав өлеше» мәгънәсенә ия.

19
 Роберт Инглиз галиме. 1661 елда үзенең «Химик-
Бойль скептик» исемле китабында элементларны
(1627-1691) «башлангыч гади җисемнәр» дип билге­
ләгән.

аерылуларын хәтерегезгә төшерегез. Без катнашмаларда тимер һәм

күкертнең үзлекләре саклануны ачыкладык. Шуңа күрә тимер һәм күкерт
порошокларыннан торучы катнашма ике гади матдәдән — тимер һәм
күкерттән тора дип санарга мөмкин. Тимер сульфиды химик кушылмасы
ике гади матдәдән — тимер һәм күкерттән хасил булгач, тимер сульфиды
шулай ук тимердән һәм күкерттән тора дип санарга мөмкин. Әмма тимер
сульфиды ике гади матдәдән — тимер һәм күкерттән тора дип санарга
мөмкинме соң? Тимер сульфидының үзлекләре белән танышканнан соң,
болай дип санарга ярамаганлыгына сез инандыгыз инде, чөнки химик
тәэсир итешкәндә матдәләр бер-берсенә көчле йогынты ясыйлар. Нәтиҗәдә
аларның элекке үзлекләре югала, бөтенләй башка, үзенә хас үзлекләргә
ия булган яңа матдә барлыкка килә.
Шуңа күрә, әгәр нинди дә булса катлаулы матдәнең составы турында
сүз барса, бу химик кушылмага гади матдәләр түгел, ә билгеле бер төрдәге
атомнар керүен онытмаска кирәк. Әйтик, тимер сульфиды составына ике
төр атомнар — тимер һәм күкерт атомнары керә. Шул ук төрдәге атомнар
тиешле гади матдәләр составына да керәләр: тимер атомнары — тимер
составына, ә күкерт атомнары — күкерт составына.
Химик элемент — атомнарның билгеле бер төре ул.
Мәсәлән, барлык кислород атомнары да кислород составына керәләрме
яки су молекулалары составынамы, алар — барыбер кислород химик
элементы. Водородның, тимернең, күкертнең барлык атомнары водород,
тимер, күкерт химик элементларына туры килә. Хәзерге вакытта атом­
нарның 118 төре, ягъни 118 химик элемент билгеле.
Әлеге чагыштырмача күп булмаган сандагы элементларның атомна­
рыннан чиксез күп төрле матдәләр барлыкка килә.
Шулай итеп, күпчелек очракларда исемнәре бер-берсенә туры килсәләр
дә, «гади матдә» һәм «химик элемент» төшенчәләрен аера белергә кирәк.
Шунлыктан «кислород», «водород», «тимер», «күкерт» һәм башка шун­
дый сүзләрне кулланганда, сүз нәрсә турында баруын — гади матдә яки
химик элемент турындамы икәнен аера белү мөһим. Мәсәлән, «Кис­
лород — суда аз эрүчән газ. Суда эрегән кислородны балыклар сулыйлар»,
20
«Тимер — магнитка тартыла торган металл»,— дип әйтсәләр, кислород
һәм тимер билгеле бер үзлекләргә ия булган гади матдәләр буларак күздә
тотыла. «Кислород яки тимер ниндидер катлаулы яки гади матдә сос­
тавына керә»,— дип әйтелсә, кислород һәм тимер химик элементлар
буларак күздә тотыла. «Химик элемент» төшенчәсен кулланып, гади һәм
катлаулы матдәләргә мондый билгеләмәләр бирергә мөмкин:
Бер химик элемент атомнарыннан торучы матдәләрне гади матдәләр
дип атыйлар.
Төрле химик элемент атомнарыннан торучы матдәләрне катлаулы
матдәләр дип атыйлар.
Алдарак химия курсында химик элемент турындагы төшенчә тагын да
ачыкланачак һәм киңәйтеләчәк (127—129 нчы бит.).

14, 15 нче сорауларга җавап бирегез (25 нче бит).

§ 7. Химик элементларның чагыштырма атом массасы

Молекулаларның зурлыгы һәм массасы бик кечкенә булуы сезгә
билгеле инде. Атомнарның зурлыгы һәм массасы тагын да кечерәк. Шун­
лыктан химик элементлар атомнарының массаларын нинди берәм­
лекләрдә күрсәтәләр соң дигән сорау туа.
Сезнең берегез дә, нинди дә булса бүлмә гөлен өстәмә тукландыру өчен
кирәкле минераль ашламаны тонналарда үлчәмәс, һәм, киресенчә, мине­
раль ашламаларны кырларга керткәндә, аларның массасын граммнарда
яки миллиграммнарда үлчәмиләр. Димәк, массаны үлчәү өчен, тиешле
берәмлекләрдән файдаланырга кирәк.
Иң җиңел атом — водород атомының массасы 1,67375 • 10~27 г, кис­
лород атомының массасы 2,656812 ∙ Ю23 г, ә углеродныкы 1,9927 • 10 23 г
тәшкил итә. Исәпләүләрне мондый саннар белән башкару уңайсыз.
Шунлыктан атом һәм молекуляр массаларны үлчәү өчен массаның атом
берәмлеге кертелгән. Аны «м. а. б.» дип яки латинча и хәрефе (инглизчә
unit — берәмлек) белән билгелиләр.

СЕЗ ...кешенең массасы Җир шары массасыннан ничә тапкырга

БЕЛӘСЕЗМЕ... кечерәк булса, водород атомының массасы ядрәчек массасыннан
шулкадәр тапкыр кечерәк.

Массаның атом берәмлеге — массасы 12 м. а. б. булган углерод масса­

сының 1∕12 өлеше ул. Массаның атом берәмлеге граммнарда:
тU — 1,99268
7
∙ 10^23 г : 12 = 1,66057 ∙ 10^24r тәшкил итә.
21
 Джон Инглиз галиме. «Атом авырлыгы» («атом
Дальтон массасы») төшенчәсен керткән. 1803 елда
(1766-1844) беренче булып кайбер элементларның ча­
гыштырма атом массалары таблицасын
төзегән, атом-молекуляр тәгълимат үсешенә
өлеш керткән.

Мәсәлән, водород һәм кислородның атомнары массалары зурлыкларын

болай исәпләп табарга мөмкин:
Ам a 6 (Н) = 1,67375 • 10~24 г : 1,66057 • Ю 24 г = 1,0079 м. а. б.
АмМ’а б. (°) = 2,656812 • Ю"23 г : 1,66057 • 1024 г = 15,999 м. а. б.

Табылган Ам a б зурлыкларын шулай ук исемсез (үлчәнешсез) чагыш­

тырма атом массалары Ar (г — индексы инглизчә relative — чагыштырма
сүзеннән) буларак та карарга мөмкин, чөнки исәпләгәндә граммнар
кыскарышалар.

Элементның чагыштырма атом массасы Ar аның атомының

* углерод атомы массасының 1∕12 өлешеннән ничә тап­
массасы 12 С
кыр зуррак булуын күрсәтә.

Практикада, гадәттә, чагыштырма атом массаларыннан файдаланалар.

Шуның белән бергә, исемсез зурлыкны — чагыштырма атом массасын һәм
массаның атом берәмлекләрендә үлчәнгән атом массасын (гәрчә алар
санча туры килсәләр дә) аера белергә кирәк.

Мисаллар
Химик эле­ Атом массасы Чагыштырма Атом массасы
ментның исеме (м. а. б.) атом массасы (кг)
Водород 1 м. а. б. 1 1.66 ∙ 10^27κr
Кислород 16 м. а. б. 16 2.66 ∙ 10^26κr
Углерод 12 м. а. б. 12 2,0 ∙ 10^26κr
Күкерт 32 м. а. б. 32 5,32 ∙ 10^2βκr
Тимер 56 м. а. б. 56 9,30 ∙ 10^26κr

16, 17 нче сорауларга җавап бирегез (25 нче бит).

* 12С углерод атомы — углерод изотопларыннан берсе. Изотоплар турында 37 нче

параграфта бәян ителә.
22
 Йенс Швед галиме. 1814 елда химик элемент­
Яков ларның хәзерге билгеләрен керткән.
Берцелиус 1807—1818 елларда 45 химик элементның
(1779-1848) атом массаларын билгеләгән. Кайбер баш­
ка фәнни ачышлар авторы.

§ 8. Химик элементларның билгеләре

Химиядә матдәләрнең составын һәм үзлекләрен өйрәнүне җиңеләйтүче
гадиләштерелгән химик символиканы кулланалар. Швед химигы Й. Бер­
целиус тәкъдиме буенча химик элементларны аларның латинча исемнә­
ренең башлангыч яки башлангыч һәм шуннан соңгы хәрефләрнең берсе
белән билгелиләр. Водород (латинча Hydrogenium—гидрогениум) Н хәрефе,
терекөмеш (латинча Hydrargyrum—гидраргирум) Hg хәрефләре белән
билгеләнә һ. б. (2 нче таблица).
Химик элементларның латинча исемнәреннән алынган бу хәрефләр
химик билгеләр яки химик символлар буларак кабул ителгәннәр.
Химик символ (химик билге) нәрсә аңлатуын ачыклыйк.

Мисаллар
1. Химик символ О Н Fe
2. Химик элементның исеме Кислород Водород Тимер
3. Химик элементның бер Бер атом Бер атом Бер атом
атомы кислород водород тимер
4. Химик элементның ча­ A(O) = 16 Ar(H) = 1 Ar(Fe) = 56
гыштырма атом массасы
5. Матдә микъдары (моль) — 1 моль 1 моль 1 моль
1 моль атомнар (42 нче кислород водород тимер
бит) атомнары атомнары атомнары
6. Моляр масса М(О) = M(H) = 7W(Fe) =
=16г/моль = 1 г/моль = 56 г/моль

СЕЗ ...алхимиклар мондый тамгаларны кулланганнар:

БЕЛӘСЕЗМЕ...
көмеш аккургаш кислотасы

кургаш агалтын диңгез тозы

23
 Әгәр бер атом урынына берничә атомны күрсәтергә кирәк булса, химик
билге алдына тиешле цифр куела, ул коэффициент дип атала. Мәсәлән,
өч атом водородны — ЗН дип, биш атом тимерне 5Fe дип билгелиләр.
Элементларның химик билгеләре, исемнәре, чагыштырма атом масса­
лары һәм химик билгеләрнең әйтелеше 2 нче таблицада китерелгән;
I форзацтагы периодик таблицада хәзерге вакытта билгеле булган барлык
элементлар да китерелгән.

2 нче таблица. Кайбер элементларның исемнәре, химик билгеләре

һәм чагыштырма атом массалары(түгәрәкләп алынды)

Элементның Элементның Химик Химик бил­ Чагыштырма

русча исеме татарча исеме билгесе генең әйте­ атом массасы
леше (түгәрәкләп)
алынды)

Азот Азот N Эн 14
Алюминий Алюминий А1 Алюминий 27
Барий Барий Ва Барий 137
Бор Бор В Бор 11
Бром Бром Вт Бром 80
Водород Водород Н Аш 1
Железо Тимер Fe Феррум 56
Золото Алтын Au Аурум 197
Иод Иод I Иод 127
Калий Калий К Калий 39
Кальций Кальций Са Кальций 40
Кислород Кислород О О 16
Кремний Кремний Si Силициум 28
Магний Магний Mg Магний 24
Марганец Марганец Мп Марганец 55
Медь Бакыр Си Купрум 64
Натрий Натрий Na Натрий 23
Ртуть Терекөмеш Hg Гидраргирум 201
Свинец Кургаш Pb Плюмбум 207
Сера Күкерт S Эс 32
Серебро Көмеш Ag Аргентум 108
Углерод Углерод С Це 12
Фосфор Фосфор Р Пэ 31
Фтор Фтор F Фтор 19
Хлор Хлор С1 Хлор 35,5
Цинк Цинк Zn Цинк 65

24
 18 нче сорауга җавап бирегез.
7 11. Нинди матдәләр — гади, ә кайсы­
1. Өстәмә әдәбияттан файдаланып,
атом-молекуляр тәгълиматны булдыруда
М. В. Ломоносов һәм Д. Дальтонның ро­
лен аңлатып бирегез.
2. Сезгә билгеле булган нинди тәҗри­
бәләр (физика һәм химия курсыннан)
түбәндәге положениеләрне раслыйлар:
а) матдәләр молекулалардан тора; б) мо­
лекулаларны атомнар тәшкил итә?
3. Физика курсыннан сезгә диффу­
зия күренеше билгеле. Мисаллар ките­
регез һәм бу күренешне молекулалар
турындагы тәгълимат күзлегеннән чы­
гып аңлатыгыз.
4. «Атом» һәм «молекула» төшен­
чәләре ни белән аерылалар?
5. Молекулалар турындагы тәгъли­
мат физик күренешләрне ничек аңлата?
Мисаллар китерегез.
6. Ни өчен химик әверелешләрне аң­
латканда молекула турындагы төшен­
чәне генә түгел, ә атомнар турындагы
төшенчәне дә кулланырга кирәк?
7. Атомнар һәм молекулалар турын­
дагы күзаллауларга нигезләнеп, суны
таркату процессын аңлатып бирегез.
8. Атом-молекуляр тәгълиматтан чы­
гып а) суның парга әйләнүен; б) даими
ток тәэсирендә суның таркалуын аңла­
тыгыз.
9. Молекуляр һәм молекуляр бул­
маган төзелешле матдәләргә мисаллар
китерегез. Бу матдәләр үзлекләре буенча
ничек аерылалар?
10. Углерод оксидларыннан берсе
(углекислый газ) чама белән -78 °C тем­
пературада каты хәлгә күчә, ә кремний
оксидларының берсе якынча 1610 °C
температурада эретелә. Бу матдәләрнең
каты хәлдәге төзелеше турында нинди
нәтиҗәләр ясарга мөмкин?
Химик элементның Химик элемент­
химик билгесе һәм ның исеме
коэффициент
5С Углерод
лары катлаулы дип атала? Түбәндәге исем­
лектән гади һәм катлаулы матдәләрне
аерып языгыз: кислород, су, терекөмеш,
бакыр оксиды, тимер, водород, тимер суль­
фиды, терекөмеш оксиды.
12. Кислород, терекөмеш һәм водо­
родның—гади матдәләр, ә су һәм тере­
көмеш оксидының катлаулы матдәләр
булуын ничек дәлилләргә мөмкин? Ни­
чек итеп тәҗрибә юлы белән тимер суль­
фидының катлаулы матдә икәнен исбат­
ларга була? Тимер сульфиды хасил булу
реакциясенең башлану һәм узу шарт­
лары нинди?
13. Составлары һәм үзлекләре буен­
ча катнашмалар химик кушылмалардан
нәрсә белән аерыла? Мисаллар китерегез.
14. Химик элемент дип нәрсә атала?
Ни өчен «химик элемент», «гади матдә»,
«атом» төшенчәләрен тиңләштереп ка­
рарга ярамый?
15. Бер катлаулы матдәне таркат­
канда, бакыр оксиды һәм су хасил була.
Бирелгән матдә составына нинди химик
элементлар керә?
16. Атом массасы дип нәрсә атала,
һәм ул нинди берәмлекләрдә үлчәнә?
Күкерт атомы массасының водород ато­
мы массасыннан һәм кислород атомы
массасыннан ничә тапкыр зуррак бу­
луын билгеләгез.
17. Нинди дә булса молекула соста­
вында кислород һәм күкерт түбәндәгечә
массалы булырга мөмкинме: а) 8 м. а. б.;
б) 16 м. а. б.; в) 64 м. а. б.; г) 24 м. а. б.?
Аңлатып бирегез.
18. Химик билге яки символ нәрсәне
аңлата? Нәрсә ул коэффициент? Дәфтәрдә
таблица сызыгыз һәм китерелгән үрнәк
буенча түбәндәге язмалар белән туты­
рыгыз: 5С, 5Н, О, 2Н, 3Cu, 4S, 3Fe.
Бирелгән элемент­ Масса (м. а. б.)
ның атомнар саны
5 12 • 5 = 60
25
§ 9. Матдәләрнең состав даимилеге законы
Катнашмаларның химик кушылмалардан составы һәм үзлекләре буенча ничек
аерылуын хәтерегезгә төшерегез (1 нче таблицаның 1, 2 нче пунктларын карагыз).
Табигатьтәге су һәм лабораториядә табылган су молекулаларының составы ту­
рында нинди нәтиҗә ясый аласыз?

Су табу өчен, водород һәм кислородны 1 : 8 масса чагыштырмасында

катнаштырырга кирәк. Әгәр аларны башка масса чагыштырмасында,
мәсәлән, 3 г водородны 8 г кислород белән катнаштырсак, реакция узар,
әмма 2 г водород реакциягә кермәс. Башка матдәләр дә билгеле бер масса
чагыштырмаларында реагирлашалар.
Ни өчен шундый закончалык кузэтелэ дигән сорау туа.
Сезгә билгеле булганча, су молекуласында (14—16 нчы бит.) ике
водород атомына бер кислород атомы туры килә. Шуны һәм атом масса­
ларының санча кыйммәтләрен исәпкә алсак, су молекуласында водород
һәм кислород массалары чагыштырмасы нинди булуын бик җиңел исәпләп
табарга мөмкин:

24 v(Н),m. а. б.й : 4 v(0)

'м. а. б.
= 2-1:1-16 = 1:8

Водород һәм кислород массаларының чагыштырмасы суның теләсә

күпме микъдарында да шундый ук булырга тиешлеген аңлау кыен түгел.
Күпчелек химик кушылмаларга даими состав хас.
Матдәләрнең состав даимилеге законын 1799—1806 елларда француз
галиме Ж. Пруст ачкан. Закон болай тәгъбирләнгән:
Һәр химик саф матдә табылу урыны һәм ысулына карамастан бер
үк даими составка ия. (Бу закон бары тик молекуляр төзелешле мат­
дәләргә карата гына дөрес.)
Состав даимилеге законына таянып, төрле исәпләүләр башкарырга
мөмкин.

Рәс. 14. «Элементларның латинча

исемнәре» кроссворды.
Химик элементларның латинча
исемнәренең беренче хәрефләре би­
релгән. Схеманы дәфтәргә күчереп
языгыз. Буш шакмакларга җитмәгән
хәрефләрне язып, сез бу элементлар­
ның латинча исемнәрен укырсыз.
Аларга татарча исемнәр бирегез һәм
дәфтәрдә химик билгеләрен языгыз.
26
 Жозеф Француз химигы. 1799 елдан 1806 елга
Луи кадәрге чорда төрле оксидлар, сульфид­
Пруст лар һәм башка матдәләрнең составларын
(1754-1826) тикшергән. Нәтиҗәдә химик кушылма­
ларның состав даимилеге законын ачкан.

Мәсьәлә. Бу очракта бакыр һәм күкерт 2 : 1 масса чагыштырмасында

кушылуын истә тотып, 5 г бакыр вагы белән калдыксыз реакциягә керүче
күкертнең массасын билгеләгез.
Чишелеше. 2 г бакыр 1 г күкерт белән кушыла
5 г бакыр х г күкерт белән кушыла

2г : 5 г = 1 г : х г

5 1 o c
х = ------- = 2,5 г күкерт
2
Матдәләрнең состав даимилеге законы нигезендә, матдәләрнең берсе
кирәгеннән артык бирелгән очраклар өчен дә мәсьәләләрне чишәргә була.
Мәсьәлә. 2 г порошок хәлендәге бакырны 2 г порошок хәлендәге
күкерт белән катнаштырганнар. Катнашманы реакция башланганчы
җылытканнар. Әгәр бакыр белән күкерт 2 : 1 масса чагыштырмасында
кушылсалар, бакыр сульфидының массасы күпме булыр?
Чишелеше. Болай фикер йөртәләр: әгәр бакыр белән күкерт 2 : 1
масса чагыштырмасында реагирлашсалар, бу 2 г бакыр 1 г күкерт белән
реакциягә керә дигән сүз һәм 3 г бакыр сульфиды хасил булыр. 1 г
күкерт реакциягә кермәс.

1—3 нче сорауларга җавап бирегез һәм күнегүләрне башкарыгыз (31нче бит).

§10. Химик формулалар.

Чагыштырма молекуляр масса
Химик формулалар. Матдәләрнең состав даимилеге законына таянып,
химик формулалар чыгарырга мөмкин. Моны конкрет мисалларда тик­
шереп узыйк.
27
 СЕЗ ...табиб һәм галим Т. Парацельс (1493—1541): «Химиянең бурычы
БЕЛӘСЕЗМЕ... алтын һәм көмеш җитештерүдән түгел, ә дару матдәләре табудан
гыйбарәт»,— дип язган. Ул дәвалауда төрле химик матдәләрне
һәм минераль суларны куллануны гамәлгә керткән һәм, шулай
итеп, медицинаның яңа тармагы — ятрохимиягә нигез салган.
Фәннең бу тармагы авыруларның сәбәпләрен һәм аларны дәва­
лау юлларын организмдагы химик процессларга бәйләп аңлата.
Парацельсның нәшер ителгән хезмәтләре 14 том тәшкил итә.

Безгә суда водород һәм кислород химик элементлары 1 : 8 масса ча­

гыштырмасында бәйләнгән булуы билгеле. Водород һәм кислородның
чагыштырма атом массалары билгеле булганга, су молекуласында атом­
нарның саннары арасындагы иң гади чагыштырманы исәпләп чыгарырга
мөмкин (Н
v п
От'):
A(H)M.a.6.∙n j[ n_ = 1∙lθ = 2
моннан
А(О)м.а. б.-т ~ 8 т 81 1 •

Шуннан чыгып, суның составын H2O химик формуласы белән күр­

сәтергә мөмкин. Водород элементы билгесе янында уң якта аста тору­
чы 2 цифры индекс дип атала.
Химик формулаларда индекс атомнар санын күрсәтә (рәс. 15).
Химик формула — матдәнең составын химик билгеләр һәм индекслар
ярдәмендә шартлы рәвештә язу ул.
Сезгә билгеле булганча, химик формулалар
Коэффициентлар
(яки химик билгеләр) алдында торучы саннар
3CuCl2^ 5A12O2 A3FeCl3 коэффициентлар дип аталалар (рәс. 15).
15нче рәсемдә 3 һәм 5 саннары—коэффи­
Индекслар циентлар, ә 2 һәм 3 саннары — индекслар. Хи­
Рәс. 15. Коэффициент­
мик формулалардагы «1» индексын, шулай ук
лар һәм индекслар химик символлар һәм формулалар алдындагы
1 коэффициентын язмыйлар.
Рәсемдә китерелгән формулалар болай укыла: өч-купрум-хлор-ике,
биш-алюминий-ике-о-өч, өч-феррум-хлор-өч.
5H2O биш-аш-ике-о язылышын болай аңларга кирәк: биш су моле­
куласы ун водород атомыннан һәм биш кислород атомыннан хасил булган.
Химик формула бу матдәне хасил итүче элементларның атомнарының
санча чагыштырмасын аңлата.
Чагыштырма молекуляр масса. Молекула массасы, атом массасы
кебек үк, массаның атом берәмлекләрендә белдерелә.
Матдә молекуласының масса атом берәмлекләрендә күрсәтелгән
массасы молекуляр масса дип атала.
28
 Матдәнең чагыштырма молекуляр массасы бирелгән матдәнең
молекула массасы 12С углерод атомы массасының 1∕12 өлешеннән
ничә тапкыр зуррак булуын күрсәтә.

Чагыштырма молекуляр масса — исемсез зурлык һәм М хәрефләре

белән күрсәтелә.
Матдәнең химик формуласы буенча аның турында нинди мәгълүмат
алырга мөмкин булуын ачыклыйк.

1. Матдәнең химик фор­ H2O co2

муласы
2. Матдәнең исеме Су Углекислый газ
3. Матдәнең бер молеку­ 1 молекула су 1 молекула углекис­
ласы лый газ
4. Сыйфат составы (бирел­ Су составына водород Н Углекислый газ сос­
гән матдә нинди химик һәм кислород О химик тавына углерод С һәм
элементлардан тора) элементлары керә кислород О химик эле­
ментлары керә
5. Микъдар составы (би­ Су молекуласы ике во­ Углекислый газ моле­
релгән матдә составына дород Н атомыннан һәм куласы бер углерод С
һәр элементның ничә бер кислород О атомын­ атомыннан һәм ике
атомы керә һәм эле­ нан хасил булган кислород О атомын­
ментларның масса ча­ 2m(H): τn(O) = 2 : 16 = нан хасил булган
гыштырмалары нинди) = 1:8 m(C) : 2τn(O) =
= 12 : 32 = 3 : 8
6. Чагыштырма молеку­ M(H2O) = 2∙ 1 + M(CO2) = 12 +
ляр масса + 16 =18 + 2 • 16 = 44
7. Матдә микъдары 1 моль H2O молекула­ 1 моль C02 молекула­
(моль) — 1 моль моле­ лары лары
кулалар
8. Моляр масса М (H2O) — 18 г/моль М (CO2) = 44 г/моль

Химик формулалардан файдаланып, төрле исәпләүләр башкаралар.

Күп кенә катлаулы каты матдәләргә молекуляр төзелеш хас түгел,
ләкин ал арның составын шулай ук формулалар ярдәмендә күрсәтәләр.
Молекуляр булмаган төзелешле матдәләрнең, мәсәлән, NaCl, KC1, FeS һ. б.

СЕЗ ...H2SO4-сульфат кислотасының химик формуласы, CaCO3-

БЕЛӘСЕЗМЕ... кальций карбонатының химик формуласы (кальций карбонаты
акбурның, мәрмәрнең һәм известьташның төп өлешен тәшкил
итә).

29
формулалары бары тик матдә составындагы төрле химик элементлар
атомнарының чагыштырмаларын гына чагылдыра. Андый формулаларны
формула берәмлекләре дип, ә бу формулалар буенча исәпләп табылган
молекуляр массаларны формула массалары дип атыйлар.

1. Чагыштырма молекуляр массаларны исәпләү

Мәсьәлә. Химик формуласы H2SO4 (аш-ике-эс-о-дүрт) булган сульфат
кислотасының чагыштырма молекуляр массасын исәпләгез.
Чишелеше. Чагыштырма молекуляр массаны табу өчен, кушылма­
ны хасил итүче элементларның атомнары санын исәпкә алалар һәм
аларның чагыштырма атом массаларының суммасын исәпләп чыгаралар:
М (H,S0
rv 2 4/
4) = 1 • 2 + 32 • 1 + 16 • 4 = 98

2. Катлаулы матдәдәге химик элементларның масса чагыштыр­

маларын исәпләү
Мәсьәлә. Химик формуласы H2SO4 булган сульфат кислотасында химик
элементларның масса чагыштырмаларын исәпләргә.
Чишелеше. Химик кушылма составына керүче атомнар санын һәм
элементларның чагыштырма атом массаларын белгәндә, бу элемент­
ларның масса чагыштырмаларын табарга мөмкин:
τn(H): τn(S): τn(O) = 2 : 32 : 64 = 1 : 16 : 32
1 + 16 + 32-49

Бу 49 м. ө. сульфат кислотасында 1 м. ө. водород, 16 м. ө. күкерт һәм

32 м. ө. кислород булуын аңлата. Масса өлешләрен массаның теләсә нинди
берәмлекләрендә (м. а. б., г, кг, т) күрсәтергә мөмкин. Мәсәлән, 49 г
сульфат кислотасында 1 г водород, 16 г күкерт һәм 32 г кислород бар
һәм шуңа тиңдәшле рәвештә 49 т да — 1 т, 16 т һәм 32 т була.

3. Катлаулы матдәдә химик элементларның масса өлешләрен исәпләү

Мәсьәлә. Сульфат кислотасының молекуляр массасын массаның атом
берәмлекләрендә исәпләп табабыз (24—26 нчы бит.).
M(H2SO4) = 1 м. а. б. • 2 + 32 м. а. б. • 1 + 16 м. а. б. • 4 - 98 м. а. б.
τn(H) : m(S) : m(O) = 2 м. а. б. : 32 м. а. б. : 64 м. а. б. = 1 : 16 : 32

Катлаулы матдәдә химик элементның масса өлеше w аның молеку­

ладагы массасының бу матдәнең молекуляр массасына чагыштырмасына
тигез:

ы? (Н) = = 0,0204, яки 2,04%

30
 *б
98м а =0,3265, яки 32,65%

w^θ^¾^M а б =0,6531, яки 65,31%,

яки 49 м. а. б. H2SO4 1 м. а. б. водородтан, 16 м. а. б. күкерттән һәм

32 м. а. б. кислородтан тора.
4. Бирелгән матдәнең составына кергән химик элементларның масса
өлешләре билгеле булганда химик формулаларны китереп чыгару
Мәсьәлә. Бирелгән матдәдә натрий, күкерт һәм кислородның масса
өлешләре 29,1 %, 40,51 % һәм 30,38 % тәшкил итүе билгеле. Матдәнең
NaχSyOz химик формуласындагы индексларны исәпләп табарга.
Чишелеше. Мәсьәләнең шартыннан килеп чыкканча, матдәнең
100 масса атом берәмлегендә натрийга 29,1 м. а. б., күкерткә 40,51 м. а. б.
һәм кислородка 30,38 м. а. б. туры килә. Әгәр бу саннарның һәркайсын
тиешле элементларның атом массаларына бүлсәк, 100 м. а. б. матдәдә һәр
элементның атомнар санын табарбыз:
29,1 м. а. б. : 23 м. а. б. = 1,265 атом Na,
40,51 м. а. б. : 32 м. а. б. = 1,266 атом S,
30,38 м. а. б. : 16 м. а. б. = 1,899 атом О.
Моннан матдә формуласындагы атомнар санының чагыштырмасы
килеп чыга:
х : у : z = 1,265 : 1,266 : 1,899
Кислород атомнарын, бөтен сан белән күрсәтергә мөмкин булсын өчен,
барлык атом саннарын иң кечкенәсенә бүләбез:
1,265.1,266 1,899 , , , „
x∙y∙2 1,265-1,265'1,265 -1 : 1 : 1,5
Шул ук максаттан чыгып, барлык атом саннарын икегә тапкырлыйбыз:
х:г/:з = 1- 2:1-2:1,5 2 = 2:2:3
Бу саннар матдәнең иң гади формуласындагы — Na2S2O3 индекслар
буларак кабул ителәләр.
өчен, бакыр һәм күкертне нинди масса
чагыштырмаларында алырга кирәк?
1. Атомнар турындагы тәгълимат­ 3. Состав даимилеге законы кем тара­
тан чыгып, водородның кислород белән фыннан һәм кайчан ачылган? Бу законга
кушылу реакциясен аңлатып бирегез. билгеләмә бирегез һәм, атомнар турындагы
Ни өчен бу элементлар 1 : 8 масса ча­ тәгълиматтан чыгып, аның асылын аңла­
гыштырмаларында кушылалар? тыгыз.
2. Матдәдә 2 атом бакырга 1 атом 4. Водород күкерт белән 1:16 масса ча­
күкерт туры килүе билгеле, һәр ике гыштырмаларында кушыла. Бу элемент­
матдә тулысынча реакциягә керсен ларның чагыштырма атом массалары ту-
31
рындагы белешмәләрне кулланып, серо­
водородның химик формуласын китереп
чыгарыгыз. Химик формулаларны ките­
реп чыгаруда матдәләрнең состав даи-
милеге законы нинди әһәмияткә ия?
5. Бакыр сульфатында бакыр, күкерт
һәм кислородның масса чагыштырма­
лары 2 : 1 : 2 гә туры килсә, химик эле­
ментның чагыштырма атом массалары
турындагы мәгълүматлардан файдала­
нып, бу матдәнең химик формуласын
китереп чыгарыгыз.
6. Матдәнең состав даимилеге законы
нинди практик әһәмияткә ия?
7. Химик формула нәрсәне күрсәтә?
Мисаллар китерегез.
8. Тимер сульфидының массаларын
түбәндәге саннар белән (м. а. б.ләрендә)
күрсәтергә мөмкинме: а) 44; б) 176; в) 150;
г) 264? Ни өчен?
9. Әгәр составларына: а) тимер атомы
һәм өч хлор атомы; б) ике алюминий
атомы һәм өч кислород атомы; в) каль­
ций атомы, углерод атомы һәм өч кисло­
род атомы керүе билгеле булса, матдә­
ләрнең химик формулаларын языгыз.
Бирелгән матдәләрнең чагыштырма мо­
лекуляр массаларын исәпләгез.
10. Формулалар буенча элементлар­
ның масса өлешләрен процентларда исәп­
ләп чыгарыгыз: 1) CuSO4— бакыр суль­
фаты; 2) Fe2O3— тимер оксиды; 3) HNO3—
нитрат кислотасы.
11. 29 нчы биттә китерелгән үрнәк
буенча HgO, O2, H2, H2SO4, СиО форму­
лаларының нәрсә белдерүләрен аңла­
тыгыз.
12. 4Н, 2H2, HgO, 5FeS, 3H2SO4 язы­
лышлары нәрсәне аңлата?

§11. Химик элементларның валентлыгы

Валентлык турында төшенчә. Химик формулаларны матдәләрнең
составы турындагы мәгълүматларга нигезләнеп китереп чыгарырга мөм­
кин. Әмма химик формулаларны төзегәндә, барыннан да ешрак эле­
ментларның валентлыгы исәпкә алына.
Кайбер элементларның водородлы кушылмаларының формулаларын
тикшереп узыйк:
НС1 H2O NH3 CH4
хлороводород су аммиак метан
Китерелгән мисаллардан күренгәнчә, хлор, кислород, азот, углерод
элементларының атомнары водород атомнарын теләсә күпме санда түгел,
ә билгеле бер санда гына куша алу үзлегенә ия булып торалар. Төрле
кушылмаларда башка элементлар да шундый ук үзлеккә ия. «Валентлык»
төшенчәсенә мондый билгеләмә бирергә мөмкин:
Химик элемент атомнарының башка химик элементларның билгеле
сандагы атомнарын куша яки алмаштыра алу үзлеге валентлык дип атала.
Водород атомнары башка элементның бердән артыграк атомын китереп
куша алмыйлар, шунлыктан водородның валентлыгы бергә тигез дип
кабул ителгән. Башка элементларның валентлыгы исә элемент атомының
үзенә ничә водород атомын китереп куша алуын күрсәткән сан белән күрсә­
телергә мөмкин. Мәсәлән, хлороводород молекуласында хлор атомы бер
водород атомы белән кушылган, димәк, хлор бер валентлы. Кислород ике
32
 Эдуард Инглиз химигы. 1852 елда тоташтыручы көч
Франкленд төшенчәсен керткән. Атомнарның бу үзлеген
(1825-1899) соңрак валентлык дип атый башлыйлар.

валентлы, чөнки аның бер атомы ике водород атомын китереп куша.
Аммиак молекуласында азот өч валентлы, метанда углерод дүрт валентлы.
II I п III I IVI
Моны болай язып була: HC1, H2O, NH3, CH4. (Валентлыкның санча зур­
лыгын рим цифрлары белән күрсәтү кабул ителгән, алар химик элемент­
ларның билгеләре өстенә куела.)
Элементларның валентлыгын шулай ук кислород буенча да билгелиләр,
ул, гадәттә, ике валентлы. Мәсәлән, терекөмеш Hg һәм бакыр Си, кислород
белән кушылып, оксидлар HgO һәм СиО хасил итәләр. Кислород ике ва­
лентлы һәм бу оксидларда бер атом элементка берәр атом кислород туры
килгәнгә күрә, бу кушылмаларда терекөмеш һәм бакыр ике валентлы. Кай­
бер элементларның валентлыгы төрле кушылмаларда төрлечә була (3 нче
таблицаны карагыз). Әйтик, күкерт (IV) оксидында SO2 күкертнең валент­
лыгы дүрткә тигез һәм бу оксидның исемендә җәяләр эчендә күрсәтелгән.
Ә менә күкерт (VI) оксидында SO3 күкертнең валентлыгы алтыга тигез.
1—3 нче сорауларга җавап бирегез (37 нче бит).

§12. Кушылмаларның формулалары буенча

элементларның валентлыгын билгеләү.
Валентлык буенча химик формулалар төзү
Кушылмаларның формулалары буенча элементларның валентлык-
ларын билгеләү. Ике химик элементтан торган матдәләрнең форму­
лаларын һәм бер элементының валентлыгын белгәндә, икенче элементның
валентлыгын табарга мөмкин. Мәсәлән, бакыр оксидының формуласы СиО
бирелгән булса, бакырның валентлыгын түбәндәгечә билгеләргә мөмкин.
Кислород ике валентлы, ә кислородның 1 атомына бакырның бер атомы
туры килә. Димәк, бакыр шулай ук ике валентлы.
Химик элементларның берәр атомыннан түгел, ә берничә атомнарыннан
хасил булган кушылмаларның формулалары буенча валентлыкны билгеләү
берникадәр кыенрак. Мәсәлән, тимер оксидында Fe2O3 тимернең валент­
лыгын билгеләү өчен болай фикер йөртәләр. Кислородның валентлыгы
33
икегә тигез. Өч атом кислородның валентлык берәмлекләренең гомуми саны
алтыга тигез (2 • 3). Димәк, алты валентлык берәмлеге — ике тимер атомына,
ә бер тимер атомына өч валентлык берәмлеге туры килә (6 : 2).
Формула буенча элементның валентлыгын билгеләгәндә, шуны исәпкә
алырга кирәк ки, бер элементның барлык атомнарының валентлык
берәмлекләре саны икенче элементның барлык атомнарының валентлык
берәмлекләре санына тигез булырга тиеш.
Шулай итеп, формулалар буенча элементларның валентлыгын түбән­
дәгечә билгеләргә мөмкин:
1. Матдәнең химик формуласын язалар һәм билгеле элементның
валентлыгын күрсәтәләр:
п I п п
CuO, H2S, SO3, Fe2O3
2. Билгеле элементның валентлыкларының гомуми санын (иң кечкенә
уртак кабатлыны) табып язалар:
~2~∣ [~2^∣ ∣~6~∣ [~6~
п I п п
CuO, H2S, SO3, Fe2O3
3. Икенче элементның валентлыгын исәпләп чыгаралар һәм химик
билгесе өстенә язалар. Моның өчен валентлыкларның гомуми санын бу
элементның индексына бүләләр:
j∏ ∣~2^^∣ [~6^∣ рГ
II II I II VIII III II
CuO, H2s, SO3, Fe2O3
Валентлык буенча химик формулалар төзү. Химик формула төзү өчен,
әлеге матдәне хасил итүче элементларның валентлыкларын белергә кирәк
(3 нче таблица).
Знче таблица. Химик кушылмаларда кайбер элементларның валентлыгы

Валентлык Химик элементлар Кушылмаларның формулаларына мисаллар

Даими валентлы
I Н, Na, К, Li H2O, Na2O
II 0, Be, Mg, Ca, Ba, Zn MgO, CaO
III Al, В ai2o3
Үзгзрүчән валентлы
I һәм II Си Cu2O, CuO
II һәм III Fe, Со, Ni FeO, Fe2O3
II һәм IV Sn, Pb SnO, S∏O2
III һәм V Р рнз> p2°5
II, III һәм VI Сг СгО, Cr2O3, CrO3
II, IV һәм VI S H2S, so2, so3

34
 Химик формулаларны төзегәндә, эш алымнарын түбәндәге эзлеклелектә
башкарырга мөмкин:
1. Кушылма составына керүче элементларның химик билгеләрен янәшә
язалар:
КО, А1С1, АЮ
2. Химик элементларның билгеләре өстенә валентлыкларын куялар:
III III I IIIII
КО, А1С1, АЮ
3. Ьәр ике элементның валентлыкларын чагылдырган саннарның иң
кечкенә уртак кабатлысын билгелиләр:
~2~∣ ∣~3~∣ [~6~

IП ш I ШП
КО, А1С1, АЮ
4. Иң кечкенә уртак кабатлыны тиешле элементның валентлыгына
бүлеп, индексны табалар («1» индексы язылмый):
VI Гз] Гб~

I II III I III II
K2O, A1C13, A12O3
Үзгәрүчән валентлы элементлардан хасил булган матдәләрнең исемнә­
рендә җәяләр эчендә бу элементның бирелгән кушылмадагы валентлыгын
п I
күрсәткән цифр языла. Мәсәлән, СиО — бакыр (II) оксиды, Си,О — ба-
III II
кыр (I) оксиды, FeCl —тимер (III) хлориды, FeCl — тимер (II) хлориды.

4—7 нче күнегүләрне башкарыгыз. 1, 2 нче мәсьәләләрне чишегез (37 нче бит).

§13. Атом-молекуляр тәгълимат

Күп матдәләрнең молекулалардан, ә молекулаларның атомнардан
торуын без инде беләбез (13—16 нчы бит.). Атомнар һәм молекулалар
турындагы мәгълүматларны атом-молекуляр тәгълимат берләштерә.
Сезгә билгеле булганча, бу тәгълиматның төп положениеләрен бөек рус
галиме М. В. Ломоносов төзегән. Ул вакыттан бирле ике йөз елдан артык
вакыт узган, атомнар һәм молекулалар турындагы тәгълимат алга таба
үсеш алган. Әйтик, хәзер барлык матдәләр дә молекулалардан тормавы
билгеле. Неорганик химия курсында без очрашачак күпчелек каты
матдәләр молекуляр булмаган төзелешкә ия.
Әмма чагыштырма молекуляр массалар молекуляр төзелешле, шулай
ук молекуляр булмаган төзелешле матдәләр өчен дә исәпләп табыла.
Соңгылары өчен «молекула» һәм «чагыштырма молекуляр масса» төшен­
чәләре шартлы рәвештә кулланылалар (29 нчы битне карагыз).
35
 Атом-молекуляр тәгълиматның төп положениеләрен болай тәгъбир­
ләргә мөмкин:
1. Молекуляр һәм молекуляр булмаган төзелешле матдәләр бар.
2. Молекулалар арасында аралыклар бар, аларның зурлыклары мат­
дәнең агрегат хәленә һәм температурага бәйле. Аеруча зур аралыклар
газларның молекулалары арасында була. Аларның кысылучанлыгы
шуның белән аңлатыла. Сыеклыклар кыенрак кысылучан, чөнки моле­
кулалар арасындагы аралыклар шактый кимрәк. Каты матдәләрдә моле­
кулалар арасындагы аралыклар тагын да кечерәк, шунлыктан алар
кысылмый диярлек.
3. Молекулалар өзлексез хәрәкәт итәләр. Молекулаларның хәрәкәт итү
тизлеге температурага бәйле. Температура күтәрелү белән молекулалар­
ның хәрәкәт итү тизлеге арта.
4. Молекулалар арасында үзара тартылу һәм этелү көчләре бар. Бу
көчләр иң зур дәрәҗәдә — металларда, ә иң аз дәрәҗәдә газларда чагыла.
5. Молекулалар атомнардан торалар, алар, молекулалар кебек үк,
өзлексез хәрәкәттә булалар.
6. Бер төрдәге атомнар икенче төр атомнардан массасы һәм үзлекләре
белән аерылалар.
7. Физик күренешләр вакытында молекулалар сакланалар, ә химик
күренешләр күзәтелгәндә, кагыйдә буларак, җимереләләр.
8. Молекуляр төзелешле каты хәлдәге матдәләрнең кристаллар челтәре­
нең төеннәрендә молекулалар урнашалар (15—16 нчы бит.). Алар арасында
бәйләнешләр көчсез һәм җылытканда өзеләләр. Шуңа күрә молекуляр тө­
зелешле матдәләрнең, кагыйдә буларак, эретелү температурасы түбән була.
9. Молекуляр булмаган төзелешле матдәләрнең кристаллар челтәре
төеннәрендә атомнар яки башка кисәкчекләр урнашалар (15—16 нчы бит.).
Бу кисәкчекләр арасындагы химик бәйләнешләр көчле һәм аларны өзәр
өчен күп энергия таләп ителә. Шунлыктан молекуляр булмаган төзелешле
матдәләргә югары эретелү температурасы хас.
Физик һәм химик күренешләрне атом-молекуляр тәгълиматка нигез­
ләнеп аңлату. Физик һәм химик күренешләр атом-молекуляр тәгълимат
позицияләреннән аңлатма табалар. Әйтик, мәсәлән, сезгә физика курсын­
нан билгеле булган диффузия процессы бер матдә молекулаларының
(атомнарының, кисәкчекләренең) икенче бер матдә молекулалары (атом­
нары, кисәкчекләре) араларына үтеп керә алулары белән аңлатыла. Ә бу
исә молекулаларның (атомнарның, кисәкчекләрнең) өзлексез хәрәкәттә
булуы һәм алар арасында аралыклар булуы сәбәпле күзәтелә.
Химик реакцияләрнең асылы бер матдәләрнең атомнары арасындагы
химик бәйләнешләрнең җимерелүенә һәм атомнарның башка матдәләр
хасил итеп яңача урнашуларына кайтып кала.
36
 8—12 нче сорауларга җавап бирегез.
1. Химик элементларның валент-
лыгы нәрсә ул? Моны конкрет мисал­
ларда аңлатып бирегез.
2. Ни өчен водородның валентлыгы
бергә тигез дип алынган?
3. Тимер хлорид кислотасы белән
реакциягә кергәндә, металлның бер ато­
мы водородның ике атомын этеп чы­
гара. Валентлык төшенчәсеннән файда­
ланып, моны ничек аңлатырга мөмкин?
4. Формулалар буенча элементлар­
ның валентлыкларын билгеләгез: HgO,
К S, В„О„, Z∏O, MnO,, NiO, Cu,O, SnO,,
Ni2O3, S03, As2O5, C12O7.
5. Элементларның химик символ­
лары бирелгән һәм аларның валент­
лыклары күрсәтелгән. Тиешле химик
I II
формулаларны языгыз: LiO, ВаО, РО,
IV I III VII II III II IV
S∏O, KO, PH, MnO, FeO, BO, HS, NO, СгС1.
6. 3 нче таблицадагы мәгълүматлар­
дан файдаланып (34 нче бит), түбәндәге
химик элементларның кислород белән
кушылмаларының химик формулала­
рын төзегез: Zn, В, Be, Co, Pb, Ni. Бу
матдәләрнең исемнәрен языгыз.
7. Бакыр (I), тимер (III), вольфрам (VI),
тимер (II), углерод (IV), күкерт (VI), аккур­
гаш (IV), марганец (VII) оксидларының
формулаларын төзегез.
8. Атом-молекуляр тәгълиматның төп
положениеләренең асылын аңлатыгыз.
9. Нинди күренешләр а) молекулалар
хәрәкәтен; б) молекулалар арасындагы
аралыкларның булуын раслыйлар?
10. Газларда, сыеклыкларда, каты мат­
дәләрдә молекулаларның хәрәкәте ни бе­
лән аерыла?
11. Молекуляр һәм молекуляр булма­
ган төзелешле каты матдәләр физик үз­
лекләре буенча нәрсә белән аерылып то­
ралар?
12. Атом-молекуляр тәгълиматтан чы­
гып физик һәм химик күренешләрне ни­
чек аңлатырга?
V
III I ф 1. Тимер (III) оксиды, фосфор (V) ок­
сиды, марганец (VII) оксидының чагыш­
тырма молекуляр массаларын исәпләп
чыгарыгыз.
2. Бакыр (I) оксидында һәм бакыр (II)
оксидында элементларның масса өлеш­
ләрен табыгыз. Табылган масса өлешләрен
процентларда күрсәтегез.

§14. Матдәләрнең массасы саклану законы

Матдәләр химик реакцияләргә керәләр һәм башка матдәләр хасил итәләр. Реакция
нәтиҗәсендә матдәләрнең массалары белән нинди дә булса үзгәрешләр күзәтелмиме
соң? Бу сорауга карата галимнәр төрлечә фикер йөртәләр.

Күренекле инглиз химигы Р. Бойль, ачык ретортада төрле металл арны

кыздырып һәм ал арны җылытканга кадәр һәм җылытканнан соң үлчәп,
бу металларның массасы артуын белгән. Бу тәҗрибәләргә нигезләнеп, ул
һаваның ролен исәпкә алмаган һәм реакцияләр нәтиҗәсендә матдәләрнең
массасы үзгәрүе турында ялгыш нәтиҗә чыгарган. Р. Бойль, металл арны
җылыткан очракта, бу металлар ниндидер «ут материясе» белән кушыла
һәм масса арта дип санаган.
М. В. Ломоносов, Р. Бойльдән аермалы буларак, металларны ачык
һавада түгел, ә авызы эретеп ябыштырылган реторталарда кыздырган һәм
аларны кыздырганчы да, кыздырганнан соң да үлчәп караган. (Реторта
37
белән тимер учак 61 нче биттәге 35 нче рәсемдә күрсәтелгән.) Ул матдәләр­
нең массасы реакциягә кадәр дә һәм аннан соң да үзгәрешсез калуын,
ә кыздырганда металлга һаваның ниндидер бер өлеше кушылуын дәлил­
ләгән. (Ул вакытта кислород ачылмаган була әле.) Бу тәҗрибәләрнең
нәтиҗәләрен ул 1748 елда закон рәвешендә әйтеп биргән: «Табигатьтә бара
торган барлык үзгәрешләр түбәндәгегә кайтып кала: бер җисемнән нәрсә
дә булса күпме алынса, икенче җисемгә ул нәкъ шулкадәр өстәлә».
М. В. Ломоносовтан бәйсез рәвештә масса саклану законын 1789 елда
француз химигы А. Лавуазье да ача. Хәзерге вакытта бу закон болай әйтелә:
Химик реакциягә кергән матдәләрнең массасы хасил булган матдә­
ләрнең массасына тигез.
Матдәләрнең массасы саклану законының дөреслеген гади тәҗрибәдә
дә расларга мөмкин. Колбага (рәс. 16) бераз гына кызыл фосфор салалар,
бөке белән каплыйлар һәм үлчәүдә үлчиләр (а). Аннары фосфор салынган
колбаны (б) сак кына җылыталар. Химик реакция баруы турында колбада
фосфор (V) оксиды кисәкчекләреннән торган ак төтен барлыкка килү
буенча фикер йөртәләр. Кабат үлчәгәндә, реакция нәтиҗәсендә матдәләр­
нең массасы үзгәрмәгәнлеге ачыклана (в).
Атом-молекуляр тәгълиматтан чыгып, масса саклану законы болай
аңлатыла: химик реакцияләр нәтиҗәсендә атомнар юкка чыкмый һәм
барлыкка килми, ә алар башкача группалашалар гына. Реакциягә кадәр
һәм аннан соң атомнар саны даими булгач, ал арның гомуми массасы да
шулай ук үзгәрми
.
*
Матдәләрнең массасы саклану законының әһәмияте нидән гыйбарәт соң?
1. Матдәләрнең массасы саклану законын ачу химиянең фән буларак
алга таба үсешенә булышлык итте.

Рәс. 16. Матдәләрнең массасы саклану законын эксперименталь тикшерү:

а — фосфор салынган колбаны үлчәү; б — авызы ябык колбада фосфорның
януы; в — эчендә реакция продукты булган колбаны үлчәү

* Хәзерге заман фәне законның әйтелешенә кайбер ачыклыклар кертте. Бу

турыда 11 нче сыйныф химия курсында бәян ителә.
38
 2. Матдәләрнең массасы саклану законына нигезләнеп, практик әһә­
мияте булган исәпләүләр башкаралар. Мәсәлән, әгәр тимер һәм күкерт 7 : 4
масса чагыштырмасында реакциягә керсәләр, 44 кг массалы тимер (II)
сульфиды табу өчен күпме башлангыч матдәләр кирәк булуын исәпләп
чыгарырга мөмкин. Матдәләрнең массасы саклану законы буенча, 7 кг
массалы тимер һәм 4 кг массалы күкерт үзара тәэсир итешкәндә, 11 кг
массалы тимер (II) сульфиды хасил була. Ә инде 44 кг, ягъни 4 тапкыр күб­
рәк тимер (II) сульфиды табарга кирәк булса, башлангыч матдәләр дә 4 тап­
кыр артыграк булырга тиеш: 28 кг тимер (7 • 4) һәм 16 кг күкерт (4 • 4).
3. Матдәләрнең массасы саклану законына нигезләнеп, химик реакция­
ләрнең тигезләмәләрен төзиләр.

1—3 нче сорауларга җавап бирегез (47 нче бит).

§15. Химик тигезләмәләр

Химик реакциянең химик билгеләр һәм формулалар ярдәмендә
шартлы язылышын химик тигезләмә дип атыйлар.
Химик тигезләмә буенча нинди матдәләр реакциягә керүе һәм нинди
матдәләр хасил булуы турында фикер йөртергә мөмкин. Реакцияләрнең
тигезләмәләрен төзегәндә түбәндәгечә эш итәләр:
1. Тигезләмәнең сул ягында реакциягә керүче матдәләрнең форму­
лаларын язалар, ә аннары ук куялар. Шуның белән бергә, газ хәлендәге
гади матдәләрнең молекулалары һәрвакытта диярлек ике атомнан торуын
да истә тотарга кирәк (O2, H2, Cl2 һ. б.):

Mg + О →
P + O2→
2. Уң якта (уктан соң) реакция нәтиҗәсендә хасил булган матдәләрнең
формулаларын язалар:
Mg + O2 → MgO
p + o2→p2os
3. Реакция тигезләмәсен матдәләрнең массасы саклану законы ниге­
зендә төзиләр, ягъни сул якта һәм уң якта атомнар саны бертөрле булырга
тиеш. Моңа матдәләрнең формулалары алдына коэффициентлар куеп
ирешәләр. Башта реакциягә керүче матдәләрдә күбрәк булган атомнар
санын тигезлиләр. Безнең мисалларда бу — кислород атомнары. Уктан
сулда һәм уңда булган кислород атомнары саннарының иң кечкенә уртак
кабатлысын табалар. Магнийның кислород белән реакциясендә иң кеч­
кенә уртак кабатлы — 2 саны, ә фосфор белән булган мисалда — 10 саны.
Иң кечкенә уртак кабатлыны тиешле атомнар санына бүлеп (китерелгән
39
мисалларда — кислород атомнары санына), уктан сул һәм уң якта язы­
лучы коэффициентларны табалар. Ул түбәндәге схемада күрсәтелгән:
(2 : 2 = 1) ∣~2~∣ (2 : 1 = 2)

Mg + O2---------------------- ► 2MgO
(10 : 2 ≈ 5) [io] (10:5 = 2)

Т I
4Р + 50,
Δ
--------------------------- • 2Р.О.
Δ ә
Калган химик элементларның атомнары санын тигезлиләр. Безнең
мисалларда магний һәм фосфор атомнары санын тигезләргә кирәк:
2Mg + O2 → 2MgO
4Р + 5O2→ 2P2O5
Химик тигезләмәләрне төзегәндә, реакцияләрнең җылылык эффектла­
рын күрсәтмәсәләр, тигезлек билгесе урынына ук куялар.
Реакция башлану өчен, күп очракларда җылыту таләп ителә. Ул чакта
реакция тигезләмәләрендә ук өстенә t билгесе куела.
Әгәр реакция нәтиҗәсендә газ аерылып чыкса, аның формуласы белән
янәшә өскә юнәлтелгән ук (↑) куялар, әгәр матдә утырымга төшсә, бу матдә­
нең формуласы белән янәшә аска юнәлтелгән ук (|) куялар.

§16. Химик реакцияләрнең типлары

Химик реакцияләрне төп дүрт типка бүләргә мөмкин: 1) таркалу;
2) кушылу; 3) алмаштыру; 4) алмашу (95нче бит).
Таркалу реакциясе белән сез суны таркату мисалында таныштыгыз
(14—16 нчы бит.). Кушылу реакциясе сезгә күкертнең тимер белән үзара
тәэсир итешүе мисалыннан билгеле (17—18 нче бит.).
Алмаштыру реакциясе белән танышу өчен мондый тәҗрибә башка­
рырга мөмкин. Күксел-зәңгәр төстәге бакыр (II) хлориды эремәсенә CuCl2
чистартылган тимер кадак төшерәләр (тимер вагы да ярый). Кадак (тимер
вагы) шунда ук бакыр куныгы белән каплана, ә күксел-зәңгәр эремә
яшькелт төскә керә, чөнки бакыр (II) хлориды CuCl2 урынына тимер (II)
хлориды FeCl2 хасил була. Әлеге химик реакцияне
Fe + CuCl2 → Cu + FeCl2
химик тигезләмәсе белән чагылдыралар.
Югарыда тикшерелгән химик реакцияләрне чагыштырганда, аларга
билгеләмәләр бирергә һәм аларның үзенчәлекләрен ачыкларга мөмкин
(6 нчы схема).
40
 6 нчы схема

5—7 иче күнегүләрне башкарыгыз (47—48 нче бит.).

§17. Матдә микъдары., Моль. Моляр масса

Химик формула турындагы дәрес материалын кабатлагыз (§ 10).
Ьәрбер химик реакцияне без сыйфат ягыннан, ягъни реакциягә нинди
матдәләр керүен билгеләп, шулай ук микъдар ягыннан, ягъни бу матдәләр
нинди масса чагыштырмаларында калдыксыз реагирлашуын билгеләп
тикшерәбез. Химик реакцияне микъдар ягыннан карап тикшергәндә, без­
не масса чагыштырмалары гына түгел, бәлки шул реакциягә керүче
кисәкчекләрнең (атомнарның, молекулаларның) санча чагыштырмалары
да кызыксындыра. Мисал итеп, водород кислородта янганда, су хасил
булуын тикшереп китик.
а) Масса чагыштырмалары нинди?
2H2 + O2 → 2H2O
4 м. а. б. 32 м.а.б. 36 м.а.б.
б) Кисәкчекләрнең санча чагыштырмалары нинди?
2H2 + O2 → 2H2O
2 молекула 1 молекула 2 молекула
Әгәр нинди дә булса химик реакцияне кисәкчекләр (атомнар, молеку­
лалар һ. б.) саны буенча тикшерсәләр, «матдә микъдары» (грек хәрефе v —
«ню» белән билгеләнә) физик зурлыгын кулланалар.

* Алмашу реакцияләре белән сез химия курсында алда танышырсыз (95 нче бит).
41
 Матдә микъдары берәмлеге булып моль тора.

Моль —0,012 кг (12 г) 12C углеродындагы атомнар санынча

кисәкчекләрдән (атомнар, молекулалар һәм башкалардан) торучы
матдә микъдары.

Тәҗрибәләр ярдәмендә 1 моль теләсә кайсы матдәдә дә 6,02 ∙ Ю23

молекула, атом яки башка кисәкчекләр булуы дәлилләнгән. 6,02 ∙ Ю23
саны Авогадро саны дип атала (итальян галиме А. Авогадро хөрмәтенә,
153 нче битне карагыз). Шулай итеп, 12 г 12C углеродындагы атомнар саны
Авогадро санына тигез, ә 1 моль теләсә кайсы матдәдәге шундый структур
элементларның саны 6,02 ∙ Ю23 моль ^1 тәшкил итә:
6 ∩2∙1 О23
na- кмоль = θ,02 ∙ Ю23 моль-1

Na = 6,02 ∙ Ю23 моль-1 саны Авогадро константасы дип атала.

Моляр масса. Химик реакцияләрне тикшергәндә, аларны практик
тормышка ашыру өчен, «матдә микъдары» зурлыгыннан файдалану мак­
сатка ярашлы булуын күрү кыен түгел. Мәсәлән, тимернең күкерт белән
реакциясендә тимернең һәрбер атомына күкертнең бер атомы реакциягә
керергә тиеш.
Водородның кислород белән реакциясендә водородның һәр ике моле­
куласы кислородның бер молекуласы белән реагирлаша. Шунлыктан
сорау туа: тиешле сандагы кисәкчекләр булсын өчен, матдәләрне нинди
масса чагыштырмаларында алырга кирәк соңЧ
Моның өчен матдәнең «моляр массасы» төшенчәсен кулланалар.

Матдәнең моляр массасы — бер моль матдә массасы ул.

Матдәнең моляр массасы М матдә массасының т матдәнең шул

массасына туры килгән микъдарына v чагыштырмасына тигез:

М=^

Мәсәлән: M(H20) = 2 моль = г/моль.

Күренгәнчә, матдәнең моляр массасы санча 1 мольнең массасына,

ягъни бу матдәнең 6,02 ∙ Ю23 кисәкчекләренең массасына тигез.
Моляр массаны М хәрефе белән билгелиләр һәм, гадәттә, мольгә граммнар
белән (г/моль) күрсәтәләр. Мәсәлән, M(H2) = 2 г/моль; Λf(FeS) = 88 г/моль;
Λf(Fe) = 56 г/моль; Λf(S) — 32 г/моль.
42
 Моляр массаның атомнар һәм молекулаларның массалары (м. а. б.)
белән һәм чагыштырма атом һәм молекуляр массалар белән санча туры
килүен билгеләп үтәргә кирәк (4 нче таблица).
4 нче таблица. Чагыштырма атом, молекуляр һәм моляр массаларның кыйммәтләре

Матдәнең Атомнар һәм моле­ Чагыштырма атом Моляр массалар

формуласы кулаларның масса­ (А.) һәм молекуляр (М, г/моль)
лары (т, м. а. б.) массалар (Mr)

н2 2 2 2
°2 32 32 32
co2 44 44 44
H2O 18 18 18
FeS 88 88 88
Fe 56 56 56
Р 31 31 31

Ни өчен матдәнең М һәм Mr зурлыклары бер-берсенә санча туры килә?

Матдә молекуласының граммнардагы массасы Mr һәм массаның атом
берәмлекләре массасының (1,66057 ∙ 10-24 г) тапкырчыгышына тигез. Әгәр
бу тапкырчыгышны тагын Л^га тапкырласак, мольнең граммнардагы
массасын табарбыз:
Mr • моль 1 = Mr • 1,66057 • Ю-24 г • 6,022 ∙ Ю23 (моль-1)
Әгәр 1,66057 ∙ Ю-24 г • 6,022 ∙ Ю23 (моль-1) тапкырчыгышының 1 г • моль-1
булуын исәпкә алсак, гади генә М(г • моль-1) = 1(г • моль-1) ∙ М чагыш­
тырмасы килеп чыга.
Бу 1 моль матдә массасының (М. • моль-1) санча зурлыгы чагыштырма
молекуляр массасына (Mr) санча тигез булырга тиеш дигәнне аңлата.
Шунлыктан Mr • моль-1 санча зурлыгын табу өчен, матдәнең молекуляр
химик формуласы буенча аның чагыштырма молекуляр массасын (Λ∕r)
исәпләү дә җитә.
Массаның төрле кыйммәтләре (г) атомнар саны­
ның һәм матдә микъдарының (моль) билгеле бер кыйм­
мәтләренә туры килүен М = формуласын һәм Аво-
гадро константасы кыйммәтен Na = 6,02 ∙ Ю23 моль-1
кулланып табарга мөмкин.
1 моль С 1 моль Fe
(Тимер һәм күкерт мисалларында исәпләүләрнең нәти­
җәләрен 5 нче таблицада карагыз.) 6,022 ∙ 1023 6,022 • Ю23
С атомы Fe атомы
Бу таблицадагы мәгълүматлар тимерне күкерт M(C) = M(Fe) =
белән, 1 атом тимергә 1 атом күкерт туры килерлек, = 12 г/моль = 56 г/моль
43
ягъни бу матдәләр тулысынча реагирлашырлык итеп, нинди масса һәм
нинди микъдар чагыштырмаларында катнаштырырга кирәклеген ачык
күрсәтәләр. Мондый исәпләүләрне химик реакцияләрнең тигезләмәләре
буенча башкарырга мөмкин. Әйтик, тимернең күкерт белән реакциясе
тигезләмәсеннән түбәндәгечә килеп чыга:
Fe + S → FeS
1 моль 1 моль 1 моль
56 г/моль 32 г/моль 88 г/моль
Матдәнең массасы белән микъдары арасындагы үзара бәйләнештән
файдаланып, практик әһәмияткә ия булган мәсьәләләр чишәргә мөмкин.

5 нче таблица

Матдә микъдары
Масса {т, г) Атомнар саны (и)
(v, моль)
Fe S Fe S Fe S
56 32 6,02 • Ю23 6,02 • Ю23 1,0 1,о
28 16 3,01 • Ю23 3,01 • Ю23 0,5 0,5
14 8 1,505 • Ю23 1,505 • Ю23 0,25 0,25
7 4 7,5 • Ю22 7,5 • Ю22 0,125 0,125
3,5 2 3,75 • Ю22 3,75 • Ю22 0,0625 0,0625

Матдәнең билгеле микъдары буенча массасын исәпләп чыгару

Мәсьәлә. Реакциядә күкерт белән 0,5 моль тимер тәэсир итешә. Реак­
ция өчен алырга кирәкле тимернең массасын билгеләгез.
Чишелеше. М = ™ формуласын кулланабыз:
т = М ∙ v;
т = 56 г/моль • 0,5 моль = 28 г
Җавап: 28 г тимер.
Матдәнең билгеле массасы буенча микъдарын исәпләп чыгару
Мәсьәлә. Реакция нәтиҗәсендә 22 г тимер (II) сульфиды табылган. Бу
массага тимер (II) сульфидының нинди микъдары туры килә?
Чишелеше. М (FeS) = 88 г/моль
Болай фикер йөртәләр:
88 г FeS 1 мольгә туры килә
22 г FeS х мольгә туры килә

СЕЗ ... Дөнья океанындагы 1 т суда 7 мг чамасы алтын бар. Бу-=

БЕЛӘСЕЗМЕ... океан суындагы кыйммәтле металлның гомуми массасы
10 млрд т тәшкил итә дигән сүз.

44
 88 г : 22 г = 1 моль : х моль;
221 n ос
х = -gg~= 0,25;

х = 0,25 моль FeS.

Мәсьәләне шулай ук формуладан файдаланып та чишәргә мөмкин:
v=⅛ = j∣=O,255 v= 0,25 моль

Җавап: 0,25 моль тимер (II) сульфиды.

Реакциягә керүче яки барлыкка килүче матдәләрнең берсенең билгеле

массасы яки микъдары буенча икенче бер матдәнең массасын яки
микъдарын химик тигезләмәләр буенча исәпләп чыгару
Химик реакцияләрнең тигезләмәләре буенча мәсьәләләр чишкәндә,
гамәлләрне нинди эзлеклелектә башкарырга?
1. Әгәр матдәләр катышмалар белән бирелгән булса, элек саф матдәнең
массасын табалар. Мондый исәпләүләргә мисаллар алга таба каралачак.
2. Химик реакциянең тигезләмәсен төзиләр.
3. Мәсьәләнең шартында массалары күрсәтелгән матдәләрнең фор­
мулаларын — бер сызык, ә массаларын исәпләргә кирәк булган матдә­
ләрнең формулаларын ике сызык белән ассызыклап күрсәтәләр.
4. Реакция тигезләмәсе буенча формулалары ассызыклап күрсәтелгән
матдәләрнең микъдарларын (моль) билгелиләр.
5. Табылган кыйммәтләрне тиешле химик формулалар астына язалар
һәм исәпләүләрне башкаралар.

1 нче мәсьәлә. 8 г водород янганда хасил булган суның массасы һәм

микъдары күпме булыр?
Чишелеше.
1) Массаны исәпләп чыгарабыз:
M(H2) = 2 г/моль; τn(H2) = 4 г
2H2 + О2-------> 2H2O
Λf(H2O) = 18 г/моль; τn(H2O) = 36 г
4г 36 г 4 г : 8 г = 36 г : х г;
8 г X г
8 36
х- 4 - 72; х = 72 г су.

2) Суның матдә микъдарын исәпләп чыгарабыз:

т = f=4
v- М 2H2 + О2------- → 2H2O

2 моль 2 моль
v = 4 моль Н2 4 моль х моль
45
 2 моль : 4 моль = 2 моль : х моль;

х = 4 моль су.
Исәпләүләрне бол ай да башкарырга мөмкин:
18 г H2O 1 мольгә туры килә
72 г H2O х мольгә туры килә
18 г : 72 г = 1 моль : х моль;

х = = 4; х = 4 моль H2O.
Җавап: 1) 72 г су (массасы буенча). 2) 4 моль H2O (матдә микъдары
буенча).
2 нче мәсьәлә. Әгәр водород янганда 16 г кислород реакциягә керсә,
барлыкка килгән суның микъдары күпме булыр?
Чишелеше.
2И2 + О2 2H2O M(O2) = 32 г/моль
M(H2O) = 18 г/моль
32 г 2 моль
16 г х моль

32 г : 16 г = 2 моль : х моль;
х = 1 моль H2O.
Җавап: 1 моль H2O.
3 нче мәсьәлә. Водород янганда, 9 г су хасил булган. Реакциягә кергән
кислородның массасын һәм микъдарын билгеләгез.
Чишелеше.
1) Массаны исәпләп чыгарабыз:
2H2 + О2 + 2H2O
M(O2) = 32 г/моль
32 г 36 г Λf(H2O) = 18 г/моль
X г 9 г τn(H2O) = 36 г

90 . Q
32 г : х г = 36 г : 9 г; х = =8 ;
оо

х = 8 г О2.

2) Матдә микъдарын (моль) исәпләп чыгарабыз:

32 г O2 1 мольгә туры килә
8 г О2 х мольгә туры килә
46
 32 г : 8 г = 1 моль : х моль; X = ⅞⅛ = 0,25j
OZj

х = 0,25 моль О2.

Исәпләүне v = формуласын кулланып та башкарырга мөмкин:

_ _ 8 _ ∩ ς∖ е,
v ~ М “ 32 - °’25’

v = 0,25 моль О2.

Җавап: 1) 8 г О2. 2) 0,25 моль О2.
Алдарак химия курсында сез химик тигезләмәләрне куллануга нигез­
ләнгән төрле катлаулылыктагы мәсьәләләр белән очрашырсыз.
7—10 нчы сорауларга җавап бирегез (47 нче бит). 1, 2 нче мәсьәләләрне чишегез
(48 нче бит).
о 6. Сорау билгеләре урынына тиешле
1. Масса саклану законы кем тара­
фыннан, кайчан һәм ничек ачылган?
Законның кыскача әйтелешен китерегез
һәм аны атом-молекуляр тәгълиматтан
чыгып аңлатыгыз.
2. Ретортага цинк порошогы салган­
нар (рәс. 35), газүткәргеч көпшәне кыс­
тыргыч белән япканнар, ретортаны үлчә­
гәннәр һәм аны кыздырганнар. Реторта
суынгач, аны яңадан үлчәгәннәр. Аның
массасы үзгәргәнме һәм ни өчен? Ан­
нары кыстыргычны алганнар. Үлчәү
тәлинкәләре тигезләнеш хәлендә калыр­
мы һәм ни өчен?
3. Матдәләрнең массасы саклану за­
коны нинди теоретик һәм практик әһә­
мияткә ия? Мисаллар китерегез.
4. Элегрәк китерелгән эзлеклелекне
саклап (39—40 нчы битләрне карагыз)
һәм элементларның валентлыкларын
исәпкә алып, түбәндәге схемалар буенча
реакция тигезләмәләрен төзегез:
Са + O2 → Al + Cl2→
Na + Cl2→ Li + O2→
Си + 02→ Zn + Cl2 →
Al + S → H2 + O2→
5. Сезгә билгеле булган һәр реакция
тибына икешәр тигезләмә языгыз һәм
аларның асылын атом-молекуляр тәгъли­
матка нигезләнеп аңлатыгыз.
матдәләрнең формулаларын куеп, реак­
ция тигезләмәләренең схемаларын күче­
реп языгыз, коэффициентларны куегыз
һәм һәрбер күрсәтелгән реакциянең нин­
ди типка керүен аңлатыгыз:
Zn + ? → ZnO Au2O3 → Au + ?
Fe + ? → FeCl3 Mg + HC1 → MgCl2 + ?
A1(OH)3 → A12O3+ ? Al + CuCl2 → Си + ?
7. Ни өчен химиядә «матдә микъ­
дары» физик зурлыгын кулланалар, һәм
ул нинди берәмлекләрдә үлчәнә? Җа­
вапны мисалларда аңлатыгыз.
8. Сезгә билгеле булган химик реак­
цияләрнең 2—3 тигезләмәсен төзегез
һәм матдәләрнең нинди масса һәм микъ­
дар чагыштырмаларында реагирлашуын
аңлатып бирегез.
9. «Моляр масса» физик зурлыгы нәр­
сәне аңлата һәм ул «молекуляр масса»,
«атом массасы», «чагыштырма молеку­
ляр масса» һәм «чагыштырма атом мас­
сасы» физик зурлыкларыннан ни белән
аерылып тора? Ни өчен бу физик зурлык­
лар санча бер-берсенә туры киләләр?
10. 2Mg + O2→ 2MgO реакция тигез­
ләмәсе бирелгән. Бу тигезләмә буенча реа-
гирлашучы матдәләрнең массасы (грамм­
нарда), атомнар саны һәм матдә микъ­
дары арасындагы бәйләнешне чагылдыр­
ган таблица төзегез (44 нче биттәге 5 нче
таблицадагы мәгълүматларга охшашлы
рәвештә башкарыгыз).
47
 Мәсьәләләрне чишегез.
2. Әгәр 4 г бакыр (II) оксиды хасил
1. 2Al + 3S A12S3 реакциясе тигез­
булса, бакыр белән реакциягә кергән
ләмәсе буенча 4,5 г алюминий реак­
кислородның массасын һәм микъдарын
циягә кергәндә хасил булучы алюминий
исәпләп чыгарыгыз.
сульфидының A12S3 массасын һәм матдә
микъдарын табыгыз.

Химия кабинетында эшләгәндә куркынычсызлык техникасы кагыйдәләре

Күп кенә химик матдәләр зәһәр үзлекле — аларның пешү җәрәхәтләре

китереп чыгарулары мөмкин. Агулы матдәләр дә очрый. Кайбер матдәләр
җиңел кабыналар яки шартлаучан булалар. Шуңа күрә матдәләр белән эш
иткәндә куркынычсызлык техникасы кагыйдәләрен төгәл үтәргә кирәк.
Бу кагыйдәләрнең текстлары һәр химия кабинетында бар. Шуларның
аеруча әһәмиятлеләре белән кыскача танышып узыйк.
1. Укытучы рөхсәтеннән башка матдәләргә, савыт-сабага кагылмагыз
һәм эшкә керешмәгез.
2. Матдәләрне кул белән тотарга һәм аларның тәмен татып тикшерергә
ярамый.
3. Матдәнең исен ачыклаганда, савытны биткә якын китерергә ярамый,
югыйсә парларны һәм газларны эчкә сулау сулыш юллары ялкынсынуга
китерүе мөмкин. Исне аеру өчен, уч төбе белән савыттан борынга таба
җилпү хәрәкәтләре ясарга кирәк (рәс. 17).
4. Реактивларны салганда һәм болгатканда биткә якын китермәгез.
Җылытканда, пробирка яки колбаның авызын үзегездән һәм күрше-
ләрегездән читкә юнәлтегез.
5. Укытучы күрсәтмәсеннән башка үзегезгә билгеле булмаган матдә­
ләрне катнаштырмагыз.
6. Тәҗрибәләрне башкарганда, матдәләрне аз доза­
ларда махсус калак (шпатель) яки кашык белән һәм
бары тик эшнең рекомендациясендә күрсәтелгән микъ­
дарларда гына алыгыз. Әгәр андый күрсәтмәләр бул-
маса, матдәләрнең күләме 1 см3 дан артмаска тиеш.
7. Кислоталар һәм селтеләр белән эш иткәндә, аеруча
сак булыгыз. Әгәр очраклы рәвештә кислота яки селте
кулга яки киемгә тисә, суны күп агызып, бу урынны
кичекмәстән юдырыгыз.
Рәс. 17. Таныш 8. Кислоталарны су белән сыеклаганда, һәрвакыт
булмаган матдә­
ләрне бары тик түбәндәге кагыйдәне истә тотыгыз: кислоталарны әкрен
шулай гына генә нечкә агынты белән суга болгаткан хәлдә агызалар,
иснәргә кирәк ә киресенчә түгел.
48
 9. Нәрвакыт чиста лаборатория савытларыннан гына
файдаланыгыз.
10. Матдәләрнең калдыкларын саф матдәле савытка
кире салмагыз.
11. Кайнар савыт-сабаны тышкы күренеше буенча
салкыныннан аерып булмый. Савыт-сабаны кулга алган­
чы, аның суынган булуын тикшерегез. Термик җәрәхәт
алган очракта, пешкән урынны суытырга (салкын су,
суыткычтан алган боз ярдәмендә) һәм махсус май яки
аэрозоль белән эшкәртергә кирәк; әгәр пешү җәрәхәте
көчле булса, табибка мөрәҗәгать итегез. Рәс. 18. Электр
12. Раковинага фильтр кәгазен, мамык һәм ватылган җылыткычы
савыт-сабаның пыяла кыйпылчыкларын салмагыз.
13. Куркынычлы химик реактивлар (селтеләр, кислоталар һ. б.) белән
эшләр алдыннан тәҗрибәләрне башкару планын төзегез, саклагыч яки
махсус күзлек киегез.
14. Спиртовка һәм электр җылыткычы белән эш иткәндә, түбәндәге
кагыйдәләрне үтәгез:
1) спиртовкадан файдаланганда, аны икенче бер спиртовкадан кабы­
зырга ярамый, югыйсә спирт түгелүе һәм янгын чыгуы ихтимал;
2) спиртовка ялкынын сүндерү өчен аны капкач белән каплыйлар;
3) электр җылыткычын челтәргә тоташтырганчы, электр үткәргеченең
изоляциясе төзеклеген тикшерегез;
4) әгәр электр җылыткычы челтәргә тоташтыргач җылынмаса, бу
турыда укытучыга әйтегез;
5) электр җылыткычы белән эш иткәндә, кыздыру спираленең пыч­
рануына юл куймагыз (рәс. 18);
6) эш тәмамланганнан соң, электр җылыткычын челтәрдән аерыгыз.

Лаборатор тәҗрибәләр
Лаборатор тәҗрибәләрне башкару алдыннан куркынычсызлык техникасы кагый­
дәләре белән танышыгыз.
1. Төрле физик үзлекле матдәләр белән танышу
1 нче схемадан файдаланып (5 нче бит), аш тозы, шикәр, алюминий, цинк, тимер,
бакыр, су, күкертнең физик үзлекләрен тасвирлагыз. Күзәтүләрегезне дәфтәрегезгә
язып куегыз.
2. Катнашмаларны аеру
Тимер һәм күкерт порошокларыннан торучы катнашманы аеру.
1. Бер бит кәгазьгә чама белән 1 см3 порошок хәлендәге күкерт, ә икенчесенә
шулкадәр үк тимер порошогы (яки тимер вагы) салыгыз.
2. Бу матдәләрнең төсләрен билгеләгез. Күкерт һәм тимер порошокларының
яртысын аерым рәвештә сулы пробиркаларга салыгыз һәм ни булуын күзәтегез.
49
 3. Күкерт һәм тимер порошокларына (икенче өлеше) магнит тәэсирен тик­
шерегез.
4. Тимер һәм күкерт порошокларыннан катнашма хәзерләгез. Аннары калган кат­
нашманы сулы стаканга салыгыз. Нәрсә күзәтәсез? Күзәтүләр нигезендә нәтиҗә
ясагыз: тимер һәм күкерт катнашмасын аеру аларның нинди үзлекләренә нигезләнгән?
3. Физик күренешләргә мисаллар
1. Фарфор чашкага кечерәк кенә парафин кисәге салыгыз. Парафин салынган
чашканы ялкынга куегыз. Парафин эретелгәч, ялкынны сүндерегез. Чашка суынгач,
парафинны карагыз.
Бирем. Парафин белән нинди күренеш күзәтелде? Җылытканда, парафин
белән булган үзгәрешләр нинди күренешләргә керәләр? Җавабыгызны дәлилләгез.
2. Пыяла көпшә (диаметры чама белән 5 мм) алыгыз һәм газ горелкасы яки
спиртовка ялкынының урта өлешенә кертегез. Пыяла нык кызгач, көпшәне бөгеп
яки сузып карагыз.
Бирем. Пыяла көпшә белән нинди күренеш күзәтелә? Дәлилләнгән җавап
бирегез.
4. Химик күренешләргә мисаллар
1 нче тәҗрибә. Ялкында бакыр пластинка яки бакыр чыбыкны кыздырыгыз.
Аннары аны ялкыннан алып, хасил булган кара куныкны пычак белән кәгазь кисәгенә
кырып төшерегез. Тәҗрибәне берничә тапкыр кабатлагыз.
Биремнәр. Хасил булган кара куныкның һәм бакыр металының үзлекләрен
чагыштырыгыз. Бу тәҗрибәдә сез нинди күренеш күзәттегез? Әлеге реакция
химик реакцияләрнең кайсы тибына керә? Реакциянең тигезләмәсен төзегез.
2 нче тәҗрибә. Пробиркага 1 мл водород пероксиды салыгыз һәм берникадәр
марганец (IV) оксиды өстәгез. Пробиркага пыскып торган чыра төшерегез. Көчле
итеп газ бүленеп чыга. Пыскып торган чыра кабынып китә.
Биремнәр. 1.Нинди газ аерылып чыга? 2. Химик реакцияләр баруын нинди
билгеләр раслый?
5. Гади һәм катлаулы матдәләр, минераллар һәм тау токымнары, металлар
һәм неметаллар белән танышу
1. Матдәләрнең исемнәре язылган кәгазьләрдә гади һәм катлаулы матдә­
ләрнең үрнәкләре бирелгән.
Биремнәр. 1. Бер рәткә гади матдәләрне, ә икенчесенә катлаулы матдәләрне
аерып куегыз. 2. Гади матдәләрне металларга һәм неметалларга төркемләгез.
2. Гранит, кварц, ком, аш тозы, слюда, кыр шпаты, известьташ тау токымнары һәм
минераллары бирелгән.
Биремнәр. 1. Табигать белеме курсы буенча алган белемнәрегезгә һәм
тормыш тәҗрибәсенә нигезләнеп, бирелгән үрнәкләрне минералларга һәм тау
токымнарына аерыгыз. 2. Тау токымнарын минераллардан нинди билгеләр буенча
аеруыгызны аңлатып бирегез.
6. Бакыр (II) нигез карбонатын CuCO3 ■ Cu(OH)2 таркату
Тәҗрибә. Бераз гына бакыр (II) нигез карбонаты порошогын пробиркага
салыгыз һәм газүткәргеч көпшәле бөке белән каплагыз.
Җыелган приборның герметиклыгын тикшерегез. Моның өчен газүткәргеч
көпшәнең очын сулы стаканга 1 см дан да түбән батырмыйча төшерегез, ә про­
бирканы кулда кысып тотыгыз. Әгәр суга һава куыкчыклары чыкса, прибор герметик
җыелган булыр (аңлатыгыз, ни өчен?). Әгәр һава куыкчыклары чыкмаса, приборның
аерым детальләре нык тоташтырылуын тикшерергә кирәк.
Пробирканы, 19 нчы рәсемдә күрсәтелгәнчә, штативка беркетегез (пробирканың
төбе аның авызына караганда өстәрәк булырга тиеш).
50
 1

Рас. 19. Бакыр (II) нигез карбо­

натын таркату: 1—бакыр (II)
нигез карбонаты

Газүткәргеч көпшәнең очын известьле су салынган стаканга төшерегез. Иң элек

ялкында пробирканың бөтен җирен, ә аннан соң порошок салынган урынын гына
җылытыгыз. Порошокның төсе яшелдән карага үзгәрә, пробирка стеналарында су
тамчылары күренә, известьле су болганчыклана.
Биремнәр. 1. Хасил булган кара порошокның үзлекләрен бакыр пластинканы
кыздырганда барлыкка килгән матдә белән чагыштырыгыз һәм нәтиҗә ясагыз.
2. Тәҗрибә барышында нинди газ аерылып чыкты? 3. Ни өчен бакыр (II) нигез
карбонатын җылытканда пробирканы авыш хәлдә урнаштырырга кирәк?
7. Бакырны тимер белән алмаштыру реакциясе
Тәҗрибә. Пробиркага (чама белән 1∕4 күләм өлешендә) бакыр (II) хлориды
эремәсе салыгыз һәм аңа чистартылган тимер кадак төшерегез: кадакның өслеге
бакыр белән каплана. Кадакны эремәдән алыгыз, аны җентекләп карагыз һәм шул
ук эремәгә бераз тимер вагы салыгыз. Берникадәр вакыттан соң тимер вагы бакыр
белән каплана, ә эремә күксел-зәңгәр төстән яшькелт төскә керә.
Биремнәр. 1. Химик реакция баруын нинди билгеләр раслый? 2. Бу реак­
цияне атом-молекуляр тәгълиматтан чыгып аңлатыгыз. Тиешле химик тигезләмәне
төзегез.

1 нче практик эш
Химия кабинетында эшләгәндә куркынычсызлык техникасы кагыйдәләре.
Лаборатория штативы, спиртовка, газ горелкасы, электр җылыткычы белән эш
итү алымнары; ялкынның төзелешен өйрәнү.
Практик эшләрне башкару алдыннан тагын бер кабат куркынычсызлык тех­
никасы кагыйдәләре белән танышыгыз (48—49 нчы бит.).
1. Лаборатория штативы белән эш итү алымнары. Лаборатория штативының
төзелеше 20 нче рәсемдә күрсәтелгән. Штатив, тәҗрибәләр ясаганда, приборларны
беркетү өчен хезмәт итә.
Пробирканы штативның тоткычына беркеткәндә, аны төшеп китмәслек итеп һәм
шул ук вакытта күчереп йөртү мөмкинлеге дә булырлык итеп кыстыралар. Артык
нык кысканда, пробирка шартлап ватылырга мөмкин. Пробирканы уртасыннан түгел,
ә авызы яныннан кыстыралар. Пробирканы штативтан алу өчен, винтны бушатырга
кирәк.
Штативта стаканны беркеткәндә, аны штатив боҗрасына урнаштырылган
махсус челтәргә куялар.
Фарфор чашканы штатив боҗрасына челтәрсез урнаштыралар.
2. Спиртовка һәм электр җылыткычы белән эш итү алымнары. Спиртовка
һәм электр җылыткычы белән эш итү кагыйдәләре һәм алымнары турында 49 нчы
биттән карагыз.
51
 Рәс. 20. Лабора­ Рәс. 21. Ялкынның
тория штативы төзелеше

3. Ялкынның төзелешен өйрәнү. Ялкынны игътибар белән караганда, аның өч

зонасын аерып күрсәтергә мөмкин (рәс. 21). Аның аскы өлешендә (3) хасил булучы
газлар һава белән аралашалар. Ялкынның бу өлешенә тиз генә шырпы башын
керткәндә, ул шунда ук кабынып китми, ә бары тик берникадәр вакыттан соң гына
кабына. Димәк, ялкынның бу өлешендә температура югары түгел. Ялкынның аскы
өлешенә пыяла көпшә кертеп, аның тишегенә янып торган шырпыны китерсәк, ялкын
хасил булыр. Бу исә ялкынның аскы өлешендә янып бетмәгән газлар булуын
исбатлый.
Ялкынның урта өлеше (2) — иң якты өлеше. Бу әлеге өлештә чагыштырмача
югары температура тәэсирендә углеродлы продуктларның таркалуы һәм күмер
кисәкчекләренең бик нык кызып яктылык таратуы белән аңлатыла.
Ялкынның тышкы өлешендә (1) газлар углерод (IV) оксиды CO2 һәм су H2O хасил
итеп тулысынча янып бетәләр. Шул сәбәпле ялкынның бу өлеше яктырмый.

2 нче практик эш
Аш тозын чистарту
1. Пычранган аш тозын эретү (тоз белән ком катнашмасы). Пычранган тоз
салынган стаканга чама белән 20 мл су өстәгез. Тозның эрүен тизләтү өчен,
стакандагы катнашманы пыяла таякчык ярдәмендә болгатыгыз (саклык белән, ста­
кан стеналарына кагылмыйча). Әгәр тоз эреп бетмәсә, ул тулысынча эрегәнче, аз-
азлап су өстәгез.
2. Табылган эремәне фильтрлау ярдәмендә чистарту.
Фильтр ясау өчен, воронка диаметрына караганда ике тапкыр
киңрәк булган фильтр кәгазе алып, икеләтә урталай бөкләгез,
воронкага үлчәп карагыз. Кәгазьнең кырыен воронка кырыеннан
0,5 см га түбәнрәк булырлык итеп дугалап кисеп алыгыз (рәс. 22).
Җәелгән фильтрны воронкага урнаштырыгыз һәм су белән
чылатыгыз, аны воронка стеналарына тиеп торырлык итеп тигез­
ләгез. Воронканы штатив боҗрасына куегыз. Аның очы фильтр­
ланган эремә җыела торган стаканның эчке стенасына тиеп
торырга тиеш. Болганчык эремәне фильтрга пыяла таякчык
буенча салыгыз (рәс. 6, Юнчы битне карагыз). Стаканга үтә
күренмәле фильтрат агып төшәчәк.
3. Эремәне парга әйләндерү. Табылган фильтратны фарфор
чашкага салыгыз һәм штатив боҗрасына куегыз (рәс. 7, Юнчы
битне карагыз). Су тулысынча парга әйләнеп беткәнче, вакыт-
Рәс. 22. Фильтр вакыт болгатып фильтратны җылытыгыз. Табылган тозны бирел-
ясау гән тоз белән чагыштырыгыз.
Кислород. Яну II БҮЛЕК

§18. Кислород, аның гомуми характеристикасы

һәм табигатьтә очравы
Гомуми характеристика
Химик билгесе — О
Чагыштырма атом массасы Ar(O) = 16
Химик формуласы — 02
Чагыштырма молекуляр массасы Λf,(O2) = 32
Кушылмаларда кислород, гадәттә, ике валентлы

Табигатьтә очравы. Кислород — Җир кабыгында

иң күп таралган химик элемент (рәс. 23), һавада 0,209
күләм өлеше, яки 20,9% кислород бар, бу чама белән Рәс. 23. Элементлар­
һава күләменең 1∕5 өлешен тәшкил итә. ның табигатьтә тара­
Кислород безнең әйләнә-тирәдәге барлык матдә­ луы (масса буенча):
1 — кислород 49 %;
ләрнең дә диярлек составына керә. Әйтик, мәсәлән, су,
2 — алюминий 7 %;
ком. Җир кабыгын тәшкил итүче күп кенә тау токым­ 3 — тимер 5 %;
нары һәм минераллар составында кислород бар. Кис­ 4 — кальций 4% ;
лород шулай ук күпчелек органик матдәләрнең, мәсә­ 5 — натрий 2 %;
6 — калий 2 %;
лән үсемлекләр, хайваннар һәм кеше тереклегендә,
7 — магний 2 %;
гаять зур әһәмияткә ия булган аксымнарның, майлар­ 8 — водород 1 %;
ның һәм углеводларның состав өлеше булып тора. 9 — калганнары 2 %;
10 — кремний 26 %
1 нче сорауга җавап бирегез (59 нчы бит).

§19. Кислород табу

Лабораториядә табу. Беренче буларак кислородны 1774 елның 1 авгус­
тында инглиз галиме Дж. Пристли тапкан. Терекөмеш (II) оксидын
кыздырып, Пристли «һава» табуга ирешкән:
2HgO ------ →2Hg + O2↑
терекөмеш (II) терекөмеш кислород
оксиды
Галим табылган газның шәм ялкынына тәэсирен тикшерергә булган.
Бу газ тәэсирендә шәмнең ялкыны күзне чагылдырырлык яктыруын кү­
реп, ул хәйран калган. Табылган газ агымында тимерчыбыкның очкыннар
чәчеп януын күргәч, ул тагын да күбрәк гаҗәпләнгән. Бу газ тутырылган
53
савытта тычканнар җиңел сулаганнар, әмма тиздән үлгәннәр. Галим үзе
дә бу газны сулап караган һәм аның үпкәләргә «суларга ярдәм итүенә»
игътибар иткән.
Мәктәп лабораториясендә кислородны барыннан да ешрак калий
перманганатыннан KM∏O4 табалар. Калий перманганатын җылытканда
t MnO2 + O2↑
2KM∏O4 - * K2M∏O4 +
калий калий марганец (IV) кислород
перманганаты манганаты оксиды
реакциясе уза.
Бу реакцияләр барышында аерылып чыгучы кислородны һаваны этеп
чыгару ысулы белән (рәс. 24) яки су өстендә (рәс. 25) җыярга мөмкин
булуы сезгә табигать белеме һәм ботаника курсларыннан билгеле инде.
Сезгә билгеле булганча, савытның кислород белән тулуын пыскып
торган чыраның кабынып китүе буенча белергә мөмкин.
Күп кенә химик реакцияләр кайбер матдәләр катнашында тизрәк
узалар. Мәсәлән, марганец (IV) оксиды водород пероксиды H2O2 таркалу
реакциясен тизләтә:
2H2O2 - Мп°-> 2H2O + O2↑
водород су кислород
пероксиды

Әгәр пробиркага (рәс. 26) бераз гына бу матдәне салып водород перок­
сидының сыегайтылган сулы эремәсен өстәсәк, хәтта җылытмыйча да,
кислород бүленеп чыгу белән бара торган көчле реакция башланыр.
Катнашманы фильтрлаганнан соң, фильтрда марганец (IV) оксиды күпме
алынган булса, шулкадәр үк калуын ачыкларга мөмкин. Реакциядән соң
калган марганец (IV) оксидын яңадан кулланырга мөмкин. Димәк, мар­
ганец (IV) оксиды водород пероксиды таркалу реакциясен тизләтә, әмма
шул ук вакытта үзе тотылмый.

Рәс. 24. Кислородны һаваны Рәс. 25. Кислородны суны этеп чыгару ысулы
этеп чыгару юлы белән җыю: белән җыю: 1 — пыяла мамык; 2 — су
1 — пыяла мамык; 2 — һава
54
 Химик реакцияләрне — тизләтә, ә үзләре тотылмый торган
матдәләрне катализаторлар дип атыйлар.

Лабораториядә кислородны Бертолле тозыннан (KC1O3) да табарга

мөмкин. Бертолле тозы — җиңел таркала торган матдә, аның атамасы
Дж. Пристлиның замандашы — бу матдәне ачучы француз химигы Бер­
толле исеменә бәйле: „ „
MnO , t .
2KC1O3------ → 2KC1 + 3O2↑
калий калий кислород
хлораты хлориды

Бу реакция катализатор — марганец (IV) оксиды

катнашында тизрәк уза.
Катализаторларны химия промышленностенда киң
кулланалар. Алар ярдәмендә химик процессларның
җитештерүчәнлеген күтәрүгә, чыгарыла торган про­
дукциянең үзкыйммәтен киметүгә һәм чималдан ту­
лырак файдалануга ирешәләр.
Промышленностьта табу. Промышленностьта кис­
лородны төрле газлар катнашмасы булып торган һава­
дан табалар (аның төп компонентлары — азот һәм
кислород). Кислород табу өчен, һаваны басым астында
сыегайталар. Сыек азотның кайнау температурасы Рәс. 26. Водород
(-196 °C) сыек кислородның кайнау температура­ пероксиды таркалу
сыннан (-183 °C) түбәнрәк булганга, азот парга әверелә, реакциясенең мар­
ганец (IV) оксиды
ә сыек кислород кала. Газ хәлендәге кислородны ко­ тәэсирендә тизлә­
рыч баллоннарда 15 МПа басым астында саклыйлар. нүе
2, 3 нче сорауларга җавап бирегез (59 нчы бит).

§ 20. Кислородның үзлекләре

Физик үзлекләре. Кислород — тәме, исе булмаган төссез газ, суда
чагыштырмача аз эрүчән (20 °C температурада 100 күләм суда 3,1 күләм
кислород эри). Кислород һавадан берникадәр авыррак: нормаль шартларда
1 л кислородның массасы 1,43 г, ә 1 л һаваныкы — 1,29 г. (Нормаль
шартлар — кыскача: н. ш.— температура 0 °C һәм басым 760 мм т. б.,
яки 1 атм ≈ 0,1 МПа.) Басым 760 мм т. б. һәм температура -183 °C бул­
ганда, кислород сыек хәлгә, ә температура -218,8 °C ка төшкәндә каты
хәлгә күчә.
55
януы януы януы

Химик үзлекләре. Җылытканда, кислород күп матдәләр белән реак­

циягә керә, бу вакытта җылылык һәм яктылык аерылып чыга. Мондый
реакцияләрне яну реакцияләре дип атыйлар.
Кислородлы савытка пыскып торган күмер кисәкчеге төшергәндә, ул
бик каты кыза һәм янып бетә (рәс. 27). Нинди матдә хасил булуын белү
өчен, савытка известьле су — кальций гидроксиды Ca(OH)2 эремәсе сала­
лар. Ул болганчыклана, чөнки суда эреми торган кальций карбонаты
CaCO3 барлыкка килә:
CO2 + Ca(OH)2 → СаСОз; + H2O
Күкерт кислородта (О2) якты зәңгәр ялкын белән яна (рәс. 28) һәм зәһәр
исле газ
* — күкерт (IV) оксиды хасил итә:
. IV п
S + О2—-→ SO2
күкерт кислород күкерт (IV) оксиды

Фосфор Р кислородта (О2) якты ялкын белән (рәс. 29) фосфор (V)
оксидының каты кисәкчекләреннән торучы ак төтен хасил итеп яна
:
*
t v 11
4Р + 5О„ —t-→ 2P 0t,
2 2 Ә
фосфор (ак) кислород фосфор (V) оксиды
Кислородта, гадәттә, янмый торган дип исәпләнгән матдәләр дә, мәсәлән
тимер (рәс. 30) яна. Әгәр нечкә корыч чыбыкның бер башына шырпы
беркетеп һәм аны кабызып кислород җыелган савытка төшерсәк, шыр­
пыдан тимер дә яна башлар. Ул Fe3O4 тимер касмагының эретелгән
тамчыларыннан торучы чаткыларны тирә-якка чәчрәтеп һәм чытырдап
яна. Бу кушылмада тимернең ике атомы өч валентлы һәм бер атомы ике

* Тәҗрибәләр суыру шкафында башкарыла.

56
валентлы. Шунлыктан тимернең кислородта яну реакциясен түбәндәге
тигезләмә белән күрсәтергә мөмкин:
пп ш п
3Fe + 2O2---------* FeO ∙ Fe2O3 (яки Fe3O4)
тимер кислород тимер касмагы

Матдәнең кислород белән үзара тәэсир итешүе оксидлашу реакция­

ләренә керә. Күпчелек очракларда бу реакцияләрдә оксидлар — элемент­
ларның кислородлы кушылмалары хасил була.
Яну — матдәләрнең җылылык һәм яктылык аерылып чыгу белән
бара торган оксидлашу химик реакциясе ул.
Оксидлашу. Оксидлар. «Оксидлашу» төшенчәсе «яну» төшенчәсенә
караганда гомумирәк булуын сез алга таба аңларсыз. (Оксидлашу про­
цессының асылы 149—152 нче битләрдә тикшерелә.)

Ике элементтан торган һәм аларның берсе кислород булган кат­

лаулы матдәләр оксидлар дип атала.

Барлык элементлар да диярлек оксидлар хасил итәләр. Кайбер инерт

элементлар гына чыгарма булып торалар (61 нче бит). Кислород белән
турыдан-туры кушылмый торган химик элементлар билгеле. Аларга
алтын Au һәм кайбер башка элементлар керә. Бу элементларның оксид­
ларын читләтеп табалар.
Оксидлар һәм аларның үзлекләре турындагы гомумиләштерелгән
мәгълүматлар 89—92 нче битләрдә бирелгән.
4—7 нче сорауларга җавап бирегез (60 нчы бит). 1, 2 нче мәсьәләләрне чишегез
(60 нчы бит).

§ 21. Кислородны куллану. Табигатьтә кислород әйләнеше

Кислородны куллану аның химик үзлекләренә нигезләнгән (рәс. 31).
Кислородны күп микъдарларда химия промышленностеның төрле тармак­
ларында һәм металлургиядә химик реакцияләрне тизләтү өчен куллана­
лар. Мәсәлән, чуен койганда, домна миченең җитештерүчәнлеген арттыру
өчен, кислородка баетылган һава өрдерәләр.

СЕЗ ...автомашина двигателендә 38 л бензин янганда («Жигули»

БЕЛӘСЕЗМЕ... автомобиленең бензин багындагы кадәр), 77 000 л кислород яки
390000 л һава сарыф ителә.
Мондый күләмдәге кислород 30 кешегә бер тәүлек дәвамында
суларга җитә.

57
Рас. 31. Кислородны куллану: 1— медицинада; 2 — шартлату эшләрендә;
3 — металларны эретеп ябыштыру өчен; 4 — металларны кисү өчен; 5 — авиа­
циядә сулау өчен; 6 — авиациядә двигательләр өчен; 7 — металлургиядә

О2* Махсус горелкаларда ацетилен яки водородның

кислородлы катнашмасын яндырганда, ялкынның
температурасы 3000 °C ка җитә. Мондый ялкын ме­
талларны эретеп ябыштыру өчен кулланыла. Әгәр
кислород артыграк алынса, ялкын белән металлны
Рәс. 32. Ацетилен- кисәргә мөмкин (рәс. 32).
кислород горелкасы: Сыек кислородны ракета двигательләрендә кулла­
1 — яндырыла тор­ налар.
ган газ
Медицинада кислород, авыр сулаганда, сулышны
җиңеләйтү өчен файдаланыла. Бу очракта кислородны махсус мендәрләргә
тутыралар. Кислород маскалары югары катлауларда очыш вакытында,
галәмдә һәм су асты эшләре барышында кирәк. Кислород гаять күп микъ­
дарда күпчелек химик реакцияләр, мәсәлән, ягулыкны яндыру өчен тотыла
(рәс. 33).
Әйтелгәннәрдән күренгәнчә, кешенең төрле эшчәнлегенә, кешенең,
хайваннарның һәм үсемлекләрнең сулау процессларына, шулай ук черү
процессларына бик күп кислород сарыф ителә. Кеше 1 минут дәвамында
уртача — 0,5 дм3, тәүлек дәвамында — 720 дм3, ә бер елда 262,8 м3 кисло-

58
 СЕЗ ...хәзерге заман пассажир самолеты 9 сәгатьлек очыш вакытын­
БЕЛӘСЕЗМЕ... да 50—75 т кислород тота. Шул ук вакыт эчендә якынча шулкадәр
үк кислородны фотосинтез процессында 25 000—50 000 га урман
бүлеп чыгара. Ракета двигательләре өчен кислород самолетларга
караганда күбрәк таләп ителә.

род сулый. Җир шарындагы барлык халык (5 миллиард) ел дәвамында

1578 млрд м*3 кислород сулавын исәпләп чыгарырга мөмкин. Нормаль
басым шартларында мондый күләмдәге кислородны тимер юл цистерна­
ларына тутырсаң, поездның озынлыгы 300 млн км дан да артып китәр,
ягъни Җир белән Кояш арасындагы икеләтә ераклыкка тигез булыр иде
(рәс. 34).
Шулай да һавада кислородның гомуми массасы сизелерлек үзгәрми.
Бу яктыда яшел үсемлекләрдә баручы фотосинтез процессы белән аңла­
тыла. Әлеге процесс нәтиҗәсендә һавада кислород массасы тулылана.
\ Фотосинтез процессы белән сез ботаника курсында таныштыгыз инде.
Гадиләштереп фотосинтез процессын болай күрсәтәләр:
βTT ЯКТЫЛЫК v « тт ГЛ I <2f∖
6CO2 + θ¾O хлорофилл C6Hi2θβ + θθ2
углерод (IV) глюкоза
ОКСИДЫ

Табигатьтә кислородның шундый өзлексез әйләнеше күзәтелә.

Шәһәрләр һәм эре промышленность үзәкләре тирәсендә, һавадагы
кислородны саклау максатында, яшел үсемлекләр зоналары булдырыла.
Махсус күзәтү учреждениеләре системалы рәвештә һавадагы кислородның
микъдарын тикшереп торалар. Кирәк булганда, һаваның пычрануын
бетерү чараларын күрәләр.

8—12 нче сорауларга җавап бирегез (60 нчы бит). 3 нче мәсьәләне чишегез (60 нчы бит).

СЕЗ ...кислородны иң беренче булып VIII гасырда кытай галиме Мао

БЕЛӘСЕЗМЕ... Хоа ачкан, А. Лавуазьега кадәр 1000 ел элек үк ул һава составын­
да януга һәм сулыш алуга булышлык итүче газ барлыгын белгән.

гыз. Бу ысуллар бер-берсеннән нәрсә бе­

1. Җир кабыгында иң күп таралган
химик элементны атагыз. Бу элемент
нинди кушылмалар составына керә һәм,
һавада ул нинди микъдарда таралган?
2. Кислородны лабораториядә һәм
промышленностьта ничек табалар? Тиеш­
ле реакцияләрнең тигезләмәләрен язы­
лән аерылалар?
3. Катализаторлар нәрсә ул һәм хи­
мик процессларда аларның әһәмияте
нинди? Химия промышленностеның кай­
бер продуктларын җитештерүдәге ката-
литик процессларда катализаторларның
әһәмияте турында сез нинди нәтиҗәләр
ясый аласыз?
59
 4. Кислородның физик һәм химик
үзлекләрен аңлатып бирегез. Тиешле
химик реакцияләрнең тигезләмәләрен
төзегез. Формулалар астына матдәләр­
нең исемнәрен языгыз, ә формулалар
өстендә элементларның кушылмалар­
дагы валентлыкларын күрсәтегез.
5. Нинди процесслар оксидлашу про­
цессларына керә? Нинди матдәләр оксид­
лар дип атала? Түбәндәге элементларның
оксидлары хасил булу белән бара торган
химик реакцияләрнең тигезләмәләрен
языгыз: а) кремний; б) цинк; в) барий;
г) водород; д) алюминий. Бу оксидлар­
ның исемнәрен күрсәтегез.
6. Бакырның нигез карбонатын (ма­
лахит минералы) Cu2CO3(OH)2 таркаткан­
да өч оксид хасил була. Реакция тигез­
ләмәсен языгыз.
7. Фосфорның һәм алюминийның
яну реакцияләре тигезләмәләрен языгыз.
8. 31 нче рәсем буенча кислородны
куллану өлкәләрен санап чыгыгыз.
9. Конкрет мисалларда табигатьтә
кислород әйләнешен аңлатыгыз.
10. Һавада кислородның микъдарын
билгеле бер дәрәҗәдә саклау өчен сез­
нең якларда нәрсәләр эшләнә? Бу эштә
сез үзегез ничек катнаша аласыз?
11. Матдәләр турындагы белемнәр­
не таблицада кислород өчен китерелгән
план буенча кабатларга һәм гомуми­
ләштерергә мөмкин. Бу таблицаны дәф­
тәргә күчереп сызыгыз һәм аны туты­
рыгыз.
Кислород
Гомуми характеристика
Табигатьтә очравы
Табу:
а) лабораториядә
б) промышленностьта
Физик үзлекләре
Химик үзлекләре
Кулланылышы
12. Үсемлекләр һәм хайваннар терек­
легендә кислород нинди әһәмияткә ия?
Тере организмнарда глюкоза C6H12O6 ок­
сидлашканда, аларның тереклек эшчән-
леге өчен кирәкле энергия аерылып чыга.
Бу реакция нәтиҗәсендә углерод (IV) ок­
сиды CO2 һәм су H2O хасил булуын белеп,
аның тигезләмәсен языгыз.
1. Түбәндә исемнәре аталган матдә­
ләрдәге элементларның масса өлешләрен
процентларда исәпләп чыгарыгыз: а) кү­
керт (IV) оксиды; б) калий перманганаты
KM∏O4.
2. Тимернең кайсы кушылмасы Fe2O3
яки Fe3O4 тимергә баерак булуын бил­
геләгез.
3. Кеше организмында масса буенча
65% кислород булуы билгеле. Үз орга­
низмыгызда күпме кислород булуын
исәпләп чыгарыгыз.

§ 22. Һава һәм аның составы

СЕЗ ...Һаваның составы катлаулы булуы турындагы фикерне итальян

БЕЛӘСЕЗМЕ... галиме һәм рәссамы Леонардо да Винчи XV гасырда әйткән.

һаваның составы. Һава составы турындагы мәсьәлә фәндә тиз хәл

ителмәгән.
1774 елда француз галиме А. Лавуазье һаваның башлыча ике газдан —
азот һәм кислородтан торучы катнашма булуын исбатлаган. Ул 12 тәүлек
60
дәвамында тимер учакта ретортага салынган терекөмеш металын җылыт­
кан (рәс. 35). Ретортаның авызы терекөмеш салынган савытка куелган
калпак астына кертелгән.
Нәтиҗәдә калпак эчендә терекөмешнең биеклеге чама белән 1∕5 өлешкә
күтәрелгән. Реторта эчендә терекөмеш өслегендә кызгылт-сары төстәге
терекөмеш оксиды хасил булган. Калпак астында калган газ сулау өчен
яраксыз булган. Бу тәҗрибәдән чыгып, һавада чама белән 4∕5 күләм өлеше
азот һәм 1∕5 күләм өлеше кислород булуы дәлилләнгән.
Наваның сыйфат составын түбәндәге тәҗрибәдә исбатларга мөмкин.
Калпак астында фосфор яндыралар. Калпакның чама белән 1∕5 өлешенә
су күтәрелә, чөнки фосфор янганда бары тик кислород кына сарыф ителә,
азот реакциягә керми (рәс. 36).
XIX гасыр азагында тикшеренүләр ярдәмендә һава составына, кислород
һәм азоттан тыш, тагын 5 газ хәлендәге гади матдә: гелий Не, неон Ne,
аргон Аг, криптон Кг, ксенон Хе керүе дәлилләнгән. Озак вакытлар бу
элементларның кушылмаларын табарга тырышулар барып чыкмаган.
Шунлыктан ал арны затлы газлар дип атаганнар. Ал ардан башка һавада
углерод (IV) оксиды һәм су парлары да бар. Наваның якынча составы
6 нчы таблицада күрсәтелгән.

6 нчы таблица. Наваның составы

Газларның микъдары (% ларда)

Состав өлешләре
күләм буенча масса буенча

Азот 78,08 75,50

Кислород 20,95 23,10
Затлы газлар (башлыча аргон) 0,94 1,30
Углерод (IV) оксиды 0,03 0,046

Нәр ел саен затлы газларны куллану өлкәсе киңәя бара. Гелийның җи­
ңел һәм янмаучан булу үзлегеннән һава шарларын һәм дирижабльләрне
тутырганда файдаланалар. Инерт аргон тирәлегендә җиңел оксидлашучы

Рәс. 35. Нава составын билге­ Рәс. 36. Калпак астында фосфорны яндыру:
ләү буенча Лавуазье тәҗрибәсе а — фосфорның януы; б — суның биеклеге
1∕b күләм өлешенә күтәрелгән
61
металларны электр белән ябыштыру эшләрен башкаралар. Неон, аргон,
криптон һәм ксенон белән электр лампаларын тутыралар. Гелий белән
кислород катнашмасы су асты эшләрен башкарганда сулау өчен кулла­
ныла. Сирәкләндерелгән затлы газлар аша электр тогы үткәргәндә, алар
төрле төстәге яктылык тараталар. Мәсәлән, аргон — зәңгәр, неон кызыл
яктылык чәчә. Шуңа күрә аларны яктылык рекламалары өчен һәм
маякларда кулланалар
1—4 нче сорауларга җавап бирегез (69 нчы бит).

Матдәләрнең һавада януы. Матдәләрнең кислородта януы белән сез

таныштыгыз инде. Матдәләр һавада янганда, кагыйдә буларак, шул ук
продуктлар, ягъни төрле оксидлар барлыкка килә. Әмма матдәләрнең
һавада януы кислородтагыга караганда акрынрак бара, чөнки һавада
кислород күләм буенча 1∕5 өлешне генә тәшкил итә.
Сезгә билгеле булганча, янганда гади матдә атомнары кислород атом­
нары белән кушылып оксидлар хасил итәләр. Хәзер катлаулы матдәләр­
нең ничек януын ачыклыйк.
Химик стакан эчендәге парафин шәм янганда, эчке стеналарда су
тамчылары барлыкка килә. Әгәр стаканга известьле су өстәсәк, ул болган­
чыклана. Ә бу исә углерод (IV) оксиды барлыгын дәлилли. Шәм янганда,
су һәм углерод (IV) оксиды хасил булуны болай аңлатырга мөмкин.
Парафин — ике элементтан: углерод һәм водородтан торучы катлаулы
матдәләр катнашмасы ул. Янганда, углерод һәм водород атомнары кисло­
род атомнары белән кушылып углерод (IV) оксиды һәм су хасил итәләр.
Шулай итеп, катлаулы матдәләр янганда, катлаулы матдә составына
керүче химик элементларның оксидлары барлыкка килә.
Катлаулы матдәләрнең яну реакцияләре тигезләмәләрен төзегәндә,
билгеле бер эзлеклелектә эш итәргә кирәк.
1. Башлангыч һәм хасил булучы матдәләрнең формулаларын язалар:
CОfiHfiО + ОA9→ C0Δ9 + Hл90
бензол

СЕЗ ...1860 елда һава составында 0,0028 % CO2 булган. Хәзерге вакытта
БЕЛӘСЕЗМЕ... һавада аның микъдары арткан һәм ул 0,035—0,036 % тәшкил итә.
Ни өчен? Һавада углекислый газның артуы Җир өслеге катлау­
ларының суынуын акрынайта икән, ә бу исә бозлыклар эрүен
тизләтергә мөмкин (парник эффекты дип аталган күренешкә
китерә). Моның нинди нәтиҗәләргә китерүе ихтимал?
.. .хәрәкәттәге һава, ягъни җил, Россиядәге барлык исәпкә алынган
энергия запасларыннан берничә тапкыр артыграк микъдарда
энергия бирә ала.

62
 Антуан Француз химигы. 1774 елда тәҗрибә яр­
Лавуазье дәмендә һава составын дәлилләгән һәм
(1743 1794) янучан җисемнәрнең состав өлеше дип фа-
разланган флогистон турындагы теориянең
дөрес түгеллеген исбатлаган.

2. Янган матдә составына керүче элементларның атомнары санын

тигезлиләр:
CfiОHfiО + ОΔ → 6COΔ 9 + ЗН„О
Δ

3. Тигезләмәнең уң як өлешендә кислород атомнары так санда булса

(бу очракта 15), коэффициентларның кислород О2 алдындагыдан башка­
лары барысы да икеләтелә:

О О+ О
2С„Н Δ
→ 12CO
Δ
9 + 6H
Δ
9O
4. Ахырда тигезләмәнең уң ягындагы кислород атомнарын саныйлар
һәм О2 формуласы алдына коэффициент куялар:

О О+ 150
2С Н Δ
→ 12C0
Δ
+ 6H
Δ
9O
Коэффициентлар куюның бу алымыннан реакциядә молекулалары ике
атомнан торучы газлар, мәсәлән 02, Cl2, Н2 һ. б. катнашканда файдаланалар.
Януның башлану һәм аны туктату шартлары, янгынны булдырмау
чаралары. Яну башлансын өчен, ике шарт кирәк: 1) янучан матдәне
кабыну температурасына кадәр җылыту; 2) кислород кереп тору.
Матдәләрнең кабыну температуралары төрле. Күкерт һәм агач — чама
белән 270 °C та, күмер — якынча 350 °C, ә ак фосфор 40 °C ка якын темпе­
ратурада кабыналар.
Януны туктату өчен, матдәне кабыну температурасыннан түбәнрәк
булырлык итеп суытырга яисә аңа кислород керүне туктатырга кирәк.
Янгынны су ярдәмендә сүндергәндә, ике шарт та үтәлә: су яна торган
предметны суыта, ә аның парлары һава керүне кыенлаштыра. Моннан
тыш, һава керүне туктату өчен, еш кына ком, углерод (IV) оксидын (аны
ут сүндергечләрдә табалар), шартлаучан матдәләр кулланалар (шартлау
вакытында чагыштырма вакуум барлыкка килә һәм яну туктала). Бу
алым нефть һәм аның продуктлары яну очракларындагы янгыннарны
сүндергәндә кулланыла.
Акрын оксидлашу. Әгәр нинди дә булса матдә кислород белән акрын­
лап реакциягә керсә, җылылык та аз-азлап аерылып чыга. Мондый
процесс акрын оксидлашу дип атала.
63
 Акрын оксидлашу күренеше шактый еш күзәтелә. Мәсәлән, тирес чере­
гәндә (оксидлашканда) аерылып чыккан җылылык парникларда кулланы­
лырга мөмкин.
5—10 нчы сорауларга җавап бирегез һәм күнегүләрне башкарыгыз (69 нчы бит).

§ 23. Химик реакцияләрнең җылылык эффекты

Экзотермик һәм эндотермик реакцияләр. Химик реакцияләр төрле
шартларда узалар. Күп очракларда, мәсәлән бензин, табигый газ һәм
башка янучан матдәләр янганда, җылыту бары тик реакциянең башлануы
өчен генә кирәк (җылыту этәргеч булып тора сыман). Мондый реакция­
ләрдә җылылык аерылып чыга.
Җылылык аерылып чыгу белән бара торган реакцияләрне зкзотер-
мик реакцияләр дип атыйлар (грекча «экзо» — тышка).
Җылытканда яки башка төр энергия килеп торганда гына баручы
реакцияләр дә бар, бу шартлар күрсәтелгән реакцияләрнең башланып
китүе һәм дәвам итүе өчен кирәк. Мәсәлән, известьташ сүндерелмәгән
известькә таркалу процессы дәвамында өзлексез җылытканда әверелә. Су
электр энергиясе килеп торганда таркала. Ул реакциянең башлануы өчен
генә түгел, ә аның тулысынча узуы өчен кирәк.
Энергия йотылу белән баручы реакцияләр эндотермик реакцияләр
дип аталалар (грекча «эндо» — эчкэ).
Практикада химик реакцияләр төрле матдәләр табу өчен генә түгел,
ә энергия чыганагы буларак та кулланылалар. Шуңа күрә җылылык рәвешен­
дә аерылып чыга торган яки йотыла торган энергиянең микъдарын химик
реакцияләрнең тигезләмәләре буенча исәпләп чыгарырга өйрәнергә кирәк.

СЕЗ ...әгәр җил генераторлары ярдәмендә табылган энергияне һава­

БЕЛӘСЕЗМЕ... ны сыегайту өчен куллансаң, һаваны аның состав өлешләренә —
азот һәм кислородка аерырга мөмкин. Сыек хәлдә аларны бал­
лоннарга тутырырга була. Кислородның кулланылышы сезгә
билгеле инде. Ә менә азотны автомашиналарда кулланырга
мөмкин. Азот сыек хәлдән газ халәтенә күчкәндә басым арта,
ә аннан двигательләрне эшләтү өчен файдаланырга була. Бу
очракта кабызу системасы һәм бензинның кирәге калмый. Мон­
дый двигательләр экологик яктан чиста булалар. Ни өчен?
...Җир атмосферасында (күләм буенча) якынча 78 % М2һәм 21%
О2 бар. Гадәти температурада бу матдәләр үзара реагирлаш-
мый. Әмма эчке янулы двигательләрдә NxOy гомуми формуласына
туры килүче оксидлар хасил була. Бу оксидлар һаваны бик нык
агулый һәм шәһәрләрдә төтенле томаннар барлыкка китерә.

64
 Термохимик тигезләмәләр. Химик тигезләмәләрне төзегәндә, җылылык
аерылып чыгуны яки йотылуны шартлы рәвештә Q билгесе белән билгелиләр:
C(κ) + O2(r) = CO2(r) + Q

Реакция тигезләмәләрендә җылылык эффектын күрсәтергә кирәк

булганда, тигезләмәнең сул як һәм уң як өлешләре арасында ук урынына
тигезлек билгесе куела.
Химик реакцияләрдә аерылып чыга яки йотыла торган энергиянең
микъдарын калориметр ярдәмендә үлчәргә мөмкин (физика курсын
карагыз). Q урынына аның санча кыйммәтен куеп, химик реакцияләрне
болай күрсәтәләр:

C(κ) + O2(r) = CO2(r) + 402,24 кДж

2HgO(κ) = 2Hg(c) + O2(r) - 180 кДж

Химик реакция барышында аерылып чыга яки йотыла торган

җылылык микъдары реакциянең җылылык эффекты дип атала.

Җылылык эффекты күрсәтелгән химик тигезләмәләр термохимик

тигезләмәләр дип аталалар.
Термохимик тигезләмәләрдә, гадәти химик тигезләмәләрдән аермалы
буларак, матдәнең агрегат халәтен (каты — к, сыек — с, газсыман — г) күр­
сәтәләр.
Термохимик тигезләмәләрдән файдаланып, төрле исәпләүләр башка­
рырга мөмкин.
Химик реакцияләр барышында энергиянең әверелеше һәм саклануы.
Даими ток тәэсирендә суның таркалуы сезгә билгеле инде (14—15 нче бит.).
Термохимик тигезләмә рәвешендә бу процессны болай язарга мөмкин:
даими ток
2H2O (с) --....... 2H2(γ)↑ + O2(r)↑ - 484 кДж
Бу процесста йотыла торган энергия юкка чыкмый. Ул хасил булган
кислород О2 һәм водород Н2 матдәләрендә туплана. Бу исә барлыкка
килгән кислород О2 һәм водород Н2 башлангыч матдә — суга H2O кара­
ганда 484 кДж энергиягә баерак дигән сүз. Моның чынлап та шулай
булуына кире реакцияне, ягъни водородны яндырып су табуны башкарып
ышанырга мөмкин. Тәҗрибә күрсәткәнчә, бу очракта суны таркатуга
сарыф ителгән микъдарда ук энергия аерылып чыга:

2H2(γ) + O2(r) = 2H2O(γ) + 484 кДж

Химик реакцияләр барышында аерылып чыга торган энергия башка
төрле энергиягә дә әверелергә мөмкин. Әйтик, мәсәлән, тиешле җайлан­
65
маларда ягулык яндырганда аерылып чыккан энергия электр энергиясенә
һ. б. га әверелә. Шуның белән бергә, барлык бу процесслар энергия саклану
һәм әверелү законына буйсынып узалар.

Термохимик тигезләмәләр буенча исәпләүләр.

Мәсьәлә. 7 г тимер күкерт белән тәэсир итешкәндә, 12,15 кДж җылы­
лык аерылып чыккан. Бирелгән мәгълүматларга нигезләнеп, реакциянең
термохимик тигезләмәсен төзегез.
Чишелеше. 1 моль тимер күкерт белән тәэсир итешкәндә, күпме
җылылык аерылып чыгуын табабыз:
7 г Fe реагирлашканда 12,15 кДж аерылып чыккан
56 г Fe реагирлашканда х кДж аерылып чыккан
7 г : 56 г = 12,15 кДж : х кДж;

х = 56-12,15 = 97>2;

х = 97,2 кДж
Моннан чыгып, термохимик тигезләмәне болай язабыз:
Fe (к) + S (к) = FeS (к) + 97,2 кДж

11—13 нче сорауларга җавап бирегез. 1, 2 нче мәсьәләләрне чишегез (69 нчы бит).

СЕЗ ...составында башлыча метан CH4 булган табигый газ янганда

БЕЛӘСЕЗМЕ... CH4(r) + 2O2(γ) = CO2(r) + 2H2O(γ) + 802 кДж
тигезләмәсенә туры килгәнчә, күп җылылык аерылып чыга. Бу
процессның энергиясе кайда һәм ничек кулланыла? Метанның
яну энергиясеннән сез файдаланасызмы?
...безнең планетада кислородның гомуми массасы 1015τ тәш­
кил итә. Бер состав 2000 т сыек кислородны ташый алса, күр­
сәтелгән массалы кислородны ташу өчен ничә поезд кирәк булыр
иде?

▲ § 24. Ягулык һәм аны яндыру ысуллары

Ягулык төрләре. Практикада өч төрдәге: каты, сыек, газсыман ягу­
лыкны кулланалар.
Каты ягулыкка антрацитны, ташкүмер, көрән күмер, янучан сланецлар,
торф һәм утынны кертәләр.
66
 Ягулыкның сыйфаты аның җылы тудыручанлыгы, ягъни 1 кг ягулык
янганда аерылып чыга торган җылылык микъдары белән (килоджоуль­
ләрдә) билгеләнә. Ягулык углеродка никадәр бай булса, аның җылы
тудыручанлыгы да шулкадәр югарырак була.
Казылма күмерләр ягулык итеп кенә кулланылмыйлар. Чыгарылган
күмернең чама белән 1∕4 өлешен һава кертмичә җылыталар (пиролиз).
Нәтиҗәдә пластмассалар, буяулар, дару матдәләре һ.б. җитештерүдә
кулланыла торган кокс һәм төрле матдәләр табалар. Табигый ягулыкны,
шул исәптән казылма күмерләрне чыгару һәм куллану безнең илебездә
өзлексез үсә.
Сыек ягулыкка нефтьне эшкәртү продуктлары: бензин, керосин, мазут
һ. б. керә. Нефть һәм аның продуктларының җылы тудыручанлыгы
искиткеч зур.

СЕЗ ...соңгы өч йөзьеллыкта 7 гаять җылы ел булган, әмма алар

БЕЛӘСЕЗМЕ... барысы да узган унъеллыкка туры килә. Бу нәрсәне раслый?

Ягулыкны яндыру. Промышленностьта каты ягулыкны өзлексез

эшләүче мичләрдә яндыралар. Өзлексезлек принцибы хәрәкәт итүче
колосник рәшәткәләренә бертуктаусыз каты ягулык биреп тормышка
ашырыла (рәс. 37). Каты матдәләр катнашындагы реакцияләрнең тизлеге
бу матдәләрнең өслек мәйданына, ә соңгысы ваклану дәрәҗәсенә бәйле
булганлыктан, ягулыкны тагын да рациональ яндыру максатларында
тузансыман ягулыкны яндыруга яраклы мичләр төзелә (рәс. 38). Сыек
ягулыкны да шул рәвешле үк яндыралар (рәс. 39).

Рәс. 37. Каты ягулыкны яндыру:
1 — сулы трубалар; 2 — ягулык;
3 — рәшәткәләр (колосниклар);
4 — һава өрдерү тишеге; 5 — шлак
Рәс. 38. Каты ягулыкны тузан хә­
лендә яндыру: 1 — һава һәм күмер
тузаны; 2 — төтен газы; 3 — көл
67
 Ягулык сыйфатында янучан газларны елдан-ел күбрәк кулланалар.
Яндыру өчен газ хәлендәге ягулыкны һәм һаваны топкага металл трубка
(сопло) буенча бирәләр. Соплодан чыккан урында газлар катнашмасына ут
төртәләр (рәс. 40). Газ хәлендәге ягулыкны яндыру өчен, шулай ук махсус
керамик мичләр дә хезмәт итә, янучан газ һәм кирәк кадәр микъдарда һава
мичнең вак каналларына җибәрелә һәм биредә яну күзәтелә.
Газ хәлендәге ягулыкның каты ягулыктан шактый өстенлекләре бар:
а) чыгару һәм күчереп йөртү экономик яктан отышлырак; б) топканың
конструкциясе гадиләшә һәм, ягулыкны мичкә биргәндә, кеше хезмәте җи­
ңелләшә; в) яну процессы белән идарә итү гадиләшә һәм хезмәт гигиенасын
саклау уңайлаша; г) ягулыкны тагын да тулырак һәм рациональ рәвештә
яндыруга ирешелә; д) әйләнә-тирә мохитнең пычрануы сизелерлек кими.
Атмосфера һавасын пычранудан саклау. Заводлар күп булган зур
шәһәрләрнең һавасында углерод (IV) оксидының микъдары күләм буен­
ча уртача күрсәткечтән 0,03% тан шактый югары булырга мөмкин.
Промышленность районнарында һавага башка катнашмалар да, мәсәлән
күкерт (IV) оксиды, азот оксидлары һәм тузан эләгә. Безнең илебездә
һаваның пычрануы белән көрәшүдә шактый чаралар үткәрелә. Әйтик,
мәсәлән, төтен юлларына фильтрлар — зарарлы газларны йоту җай­
ланмалары куялар, шәһәрләрдә яшел үсемлекләр утырталар. Моннан тыш,
эре заводларда, метрода һ. б. да һаваны тузаннан, бактерияләрдән, зарарлы
газлардан чистарту өчен, ә кайчакта һаваны кислород белән баету өчен,
зур җегәрле корылмалар төзиләр.
ZΔ Җир атмосферасындагы углерод (IV) оксиды CO2 кояш нурларын яхшы
үткәрә һәм планета өслегенең җылынуына ярдәм итә. Ул Кояш һәм Җир­
нең җылылык нурланышын йота. Нәтиҗәдә һава атмосферасының темпе­
ратурасы күтәрелә — бу парник эффекты дип атала. Ул бозлыкларның
эрүенә, Бөтендөнья океаны суларының күтәрелүенә, океаннарның коры
җирне басуына һәм башка хәвефле күренешләргә сәбәпче булуы ихтимал.
Шуңа күрә кешелек алдында кичекмәстән газ, нефть, ташкүмер һәм башка
төр ягулыкларны яндыруны күпкә киметү бурычы тора. Энергиянең
нинди альтернатив чыганаклары бу исәптән аеруча перспективалы?

Рәс. 39. Сыек ягулыкны яндыру: Рәс. 40. Газ хәлендәге ягулыкны
1 — сыек ягулык; 2 — һава яндыру: 1 — һава; 2 — газ
68

1. Кавадагы газларның микъдары
күләм һәм масса буенча нинди? Ни өчен
һавада кислород масса буенча күләм
буенча булганга караганда күбрәк, ә азот
өчен бу бәйлелек — киресенчә?
2. Навада кислород һәм азот барлы­
гын нинди тәҗрибәләр ярдәмендә бе­
лергә мөмкин?
3. А. Лавуазье тәҗрибә ярдәмендә
ничек итеп һава составын ачыклаган?
4. Нинди затлы газларны беләсез?
Аларны куллану өлкәләрен санап чы­
гыгыз.
5. Матдәләрнең кислородта януы
аларның һавада януыннан нәрсә белән
аерыла?
6. Катлаулы һәм гади матдәләрнең
януы нәрсә белән охшаш һәм нәрсә бе­
лән аерылып тора? Мисалларда аңла­
тыгыз.
7. Югарыда китерелгән күрсәтмә­
ләрдән файдаланып (62—63 нче битләр­
не карагыз), түбәндәге матдәләрнең яну
реакцияләренең тигезләмәләрен төзе­
гез: а) барий; б) алюминий; в) литий;
г) фосфор; д) водород; е) сероводород
H2S; ж) этан С2Н6; з) ацетилен C2H2.
8. Януның башлану һәм аның тук­
талу шартлары нинди? Түбәндәге очрак­
ларда нинди янгын сүндерү чараларын­
нан файдаланырга кирәк: а) кеше кие­
менә ут капканда; б) бензин янып кит­
кәндә; в) агач материаллары складын­
да янгын чыкканда; г) су өслегендәге
нефтькә ут капканда?
9. Нәрсә ул акрын оксидлашу? Ми­
саллар китерегез.
10. Нинди очракларда акрын ок­
сидлашу файдалы, ә кайсы очракларда
зыян китерә? Мисалларда аңлатыгыз.
11. Экзотермик һәм эндотермик ре­
акцияләргә мисаллар китерегез. Тиешле
реакцияләрнең тигезләмәләрен языгыз
һәм аңлатмалар бирегез.
12. Химик тигезләмәләр термохи­
мик тигезләмәләрдән нәрсә белән аеры­
лалар? Конкрет мисалларда аңлатыгыз.
13. Термохимик реакцияләргә өч
мисал китерегез. Бу реакцияләрнең ти­
гезләмәләрен языгыз.
@ 1. Нормаль шартларда алынган 100 л
водород янганда, күпме микъдарда
җылылык аерылып чыгуын исәпләгез.
Реакциянең термохимик тигезләмәсе:
2H2(γ) + O2(r) = 2H2O(γ) + 484 кДж
(1 л водородның массасы 0,09 г тәшкил
итә).
2. Әгәр 33 520 кДж җылылык аеры­
лып чыкса (65 нче битне карагыз), күп­
ме күмер янган булыр?

Лаборатор тәҗрибәләр
8. Оксидларның үрнәкләре белән танышу
1. Сезгә оксидларның төрле үрнәкләре бирелгән. Дәфтәрләрегездә таблица
сызыгыз һәм аны тутырыгыз.
7 нче таблица. Оксидларның үзлекләре
Физик үзлекләре
Оксидның исеме, химик формуласы
Агрегат халәте Төсе Исе
Бакыр (II) оксиды СиО Каты Кара Юк

Биремнәр. 1.Сез караган оксидларның кайсысы молекуляр төзелешле,

ә кайсысы молекуляр булмаган төзелешле? 2. Моны нинди үзлекләре буенча белеп
була? 3. Бу оксидларны ничек табарга мөмкин? 4. Тиешле реакцияләрнең тигез­
ләмәләрен языгыз.
69
3 нче практик эш
Кислород табу һәм аның үзлекләре
1. Кислородны табу һәм җыю. а) 24 нче рәсемдә күрсәтелгәнчә (54 нче бит),
прибор җыегыз һәм аның герметиклыгын тикшерегез. Пробиркага аның 1∕4 е күлә­
мендә калий перманганаты салыгыз һәм пробирка авызына көпшәк мамык кисәкчеге
(пыяла мамык) тыгып куегыз. Пробирканы газүткәргеч көпшәле бөке белән каплагыз.
Пробирканы штатив тоткычына газүткәргеч көпшәнең очын кислород җыелачак стакан
яки цилиндрның төбенә кадәр диярлек төшереп беркетегез.
Башта пробирканың бөтен җирен җылытыгыз. Аннан соң ялкынны акрынлап
пробирканың төбеннән авызына таба күчерегез.
Стаканның (цилиндрның) кислород белән тулы булуын пыскып торган чыра ярдә­
мендә тикшерегез. Савыт кислород белән тулгач та, аны катыргы яки пыяла пластинка
белән каплагыз.
б) 25 нче рәсемдә күрсәтелгәнчә (54 нче бит), прибор җыегыз һәм аның герме­
тиклыгын тикшерегез. Сулы савытка су салынган пробирканы (яки пыяла пластин­
ка белән капланган цилиндрны) каплап төшерегез. Аннан соң сулы пробирканы
(цилиндрны) газүткәргеч көпшәнең авызына кидертегез һәм калий перманганаты
салынган пробирканы җылытыгыз.
Савыт кислород белән тулгач, аны су астында пыяла пластинка белән каплагыз.
Җыелган кислородны алдагы тәҗрибәләр өчен саклагыз.
2. Күмернең һәм күкертнең кислородта януы, а) Тимер кашыкка агач күмере ур­
наштырыгыз һәм ялкында кыздырыгыз. Аннан соң пыскып торган күмерле кашыкны
кислородлы савытка кертегез һәм ни булуын күзәтегез. Яну тукталгач, бу савытка
бераз гына известьле су салыгыз һәм болгатыгыз. Ни өчен болганчыклану күзәтелә?
Күмернең яну реакциясе тигезләмәсен языгыз.
б) Тимер кашыкка күкерт кисәкчеге салыгыз һәм ялкында кабызыгыз. Күкертнең
һавада ничек януын күзәтегез. Аннан соң янып торган күкертне кислородлы савытка
төшерегез. (Тәҗрибә суыру шкафында башкарыла.) Ялкын ничек үзгәрде? Ни өчен?
Күкерт яну реакциясенең тигезләмәсен языгыз.
Водород III БҮЛЕК

§ 25. Водород, аның гомуми характеристикасы

һәм табигатьтә очравы
Гомуми характеристика

Химик билгесе — Н
Чагыштырма атом массасы Ar(H) = 1,008
Химик формуласы — Н2
Чагыштырма молекуляр массасы Mr(H2) = 2,016
Кушылмаларда водород бер валентлы

Табигатьтә очравы. Водород — галәмдә киң таралган химик элемент.

Ул Кояшның, шулай ук күп йолдызларның төп состав өлеше булып тора.
Җир кабыгында водородның масса өлеше бары тик 1% кына тәшкил итә.
Әмма аның кушылмалары, мәсәлән су H2O, киң таралган. Табигый яну-
чан газ составына башлыча углеродның водородлы кушылмасы — метан
CH4 керә. Водород шулай ук органик матдәләрдә дә бар.

СЕЗ ...атмосфераның түбәнге катлауларында водород бик аз, 50 км

БЕЛӘСЕЗМЕ... биеклектә аның микъдары күләм буенча 3%, ә 100 км биеклектә
чама белән 95 %. Уйлагыз әле, бу ни өчен шулай икән.

§ 26. Водород табу

Лабораториядә чгабу. Водород табу ысулларыннан берсе сезгә таныш
инде. Бу исә суны даими электр тогы тәэсирендә таркату:

2H2Q даимит°К> 2H2↑ + O2↑

Лаборатория шартларында водородны кайбер металларны кислоталар

белән реакциягә кертеп табу җиңелрәк. Гадәттә, цинк һәм хлорид НС1 яки
сульфат H2SO4 кислоталары эремәләрен кулланалар. Бу реакцияләрдә
аерылып чыга торган водородны су өстендә җыю өчен 41 нче рәсемдәгечә

СЕЗ ...водородны немец галиме Парацельс XVI гасырда тимерне суль­

БЕЛӘСЕЗМЕ... фат кислотасына төшергәндә тапкан.
...сыек водород —иң җиңел сыеклык, һәм ул судан 14тапкыр
җиңелрәк.

71
 Генри Инглиз галиме. 1766 елда саф хәлдә водо­
Кавендиш род тапкан. Галим водородны башта аның
(1731-1810) җиңеллегенә карап флогистон дип санаган.

җыелган прибордан файдаланырга мөмкин. Водород табу өчен, шулай ук

Кипп аппаратын да (рәс. 42) кулланырга була. Водород һавадан җиңелрәк
булганга, аны 43 нче рәсемдә күрсәтелгәнчә җыялар.
Реакцияләрне түбәндәге тигезләмәләр ярдәмендә күрсәтергә мөмкин:

НС1 II I
Zn + → ZnCl2 + H2↑
I I
НС1
______↑

II II I
Zn + 2HC1 → Z∏C12 + H2↑
цинк хлорид цинк водород
кислотасы хлориды

1 111 II II
Zn + H29SO44 → ZnSO.4 + H29↑
цинк сульфат цинк водород
кислотасы сульфаты

Рәс. 41. Водородны суны этеп чыгару ысулы Рәс. 42. Кипп аппараты:
белән җыю 1— кислота
72
Рәс. 43. Водородны һаваны этеп чыгару Рәс. 44. Натрийның су бе­
ысулы белән җыю лән үзара реакциягә керүе:
1 — ком салынган савыт

Водород шулай ук актив металлар (мәсәлән, Na, Са) су белән тәэсир

итешкәндә дә аерылып чыга (рәс. 44). Бу реакцияләр бик тиз, кайчакта
шартлау белән узалар. Шунлыктан тәҗрибә өчен металлның кечкенә генә
кисәген алырга, ә пробиркага воронка капларга кирәк. Тәҗрибә күрсәт­
кәнчә, су молекуласыннан водородның бер атомы гына этеп чыгарыла һәм
металл атомы белән кушылучы бер валентлы ОН группасы хасил була.
Металл атомнары белән бу группалар металл гидроксидлары, мәсәлән,
натрий гидроксиды NaOH, кальций гидроксиды Ca(OH)2 хасил итәләр. Ме-
талларның гидроксидлары нигезләр p,nτι аталучы класска керәләр. Нигез
формуласында ОН төркемнәренең саны металл валентлыгына бәйле.
Актив металлар һәм су арасында баручы химик реакцияләрне түбәндәге
тигезләмәләр белән күрсәтергә мөмкин:
2Na + 2H0H → 2NaOH + H2↑
натрий су натрий водород
гидроксиды
(нигез)
11 I
Са + 2H0H → Ca(OH)2 + H2↑
кальций су кальций водород
гидроксиды
(нигез)

СЕЗ ...1 л һаваның (н. ш.) массасы 1,3 г, ә 1 л водородның массасы

БЕЛӘСЕЗМЕ... 14,5 тапкырга кимрәк, ягъни бары тик 0,09 г тәшкил итә.
...әгәр автомашинада даими ток ярдәмендә суны таркату аппа­
раты урнаштырылса, табылган водород һәм кислородны двига­
тельдә энергия алу өчен кулланырга мөмкин. Шулай итеп, су
бензинны алыштырачак.
...әгәр җил генераторы ярдәмендә хасил булган энергияне акку­
муляторларда тупласаң, даими токны кулланып, судан табылган
водородны баллоннарга тутырырга була. Водород автомаши­
наларда, тракторларда, самолетларда ягулык итеп кулланылачак.
Асылда бу җил энергиясе булачак.

73
 Промышленностьта табу. Техникада водородны табигый газдан (аның
төп состав өлеше — метан CH4) яисә судан (14—15 нче бит.) табалар.
1—5 нче сорауларга җавап бирегез (76 нчы бит).

§ 27. Водородның үзлекләре һәм аны куллану

Физик үзлекләре. Водород — төссез, иң җиңел газ. Ул һавадан 14,5 тап­
кыр җиңелрәк (1 л водородның массасы 0,09 г). Шуңа күрә сабын куык­
ларын водород белән тутырсаң, алар өскә күтәреләләр (рәс. 45). Водо­
родның суда эрүчәнлеге бик аз, ә сыеклыкка әверелдерү температурасы
гадәттән тыш түбән (-252,8 °C).
Химик үзлекләре. 1. Водород кислород белән кушыла. Әгәр водородны
кабызып (сафлыгын тикшергәч, алга таба укыгыз) янып торган водородлы
көпшәне кислород тутырылган савытка төшерсәң, бу савытның эчке
стеналарында су тамчылары хасил була:
2H2 + O2 → 2H2O
водород кислород су
Катышмасыз водород тыныч яна. Әмма водородның кислород яки һава
белән катнашмасы шартлый. Ике күләм водородтан һәм бер күләм
кислородтан торган катнашма — шартлагыч газ бигрәк тә көчле шарт-
лаучан. Әгәр шартлау пыяла савытта булса, пыяла ватыклары тирә-яктагы
кешеләрне җәрәхәтләргә мөмкин. Шунлыктан, водородны кабызганчы,
аның сафлыгын тикшерергә кирәк. Моның өчен водородны пробиркага
җыялар, ә пробирканы астын өскә әйләндереп ялкын янына китерәләр.
Водород саф булса, ул, «п-пах» дигән характерлы тавыш чыгарып, тыныч
кына яна. Әгәр водород һава белән катнашкан булса, ул шартлап яна.
Водород белән эш иткәндә, куркынычсызлык техни­
касы кагыйдәләрен төгәл үтәргә кирәк.
2. Водородның кайбер металл оксидлары белән
тәэсир итешүе. Әгәр, мәсәлән, җылытканда бакыр (II)
оксиды аша водород агымын үткәрсәң, реакция нәти­
җәсендә су һәм бакыр хасил була (рәс. 46):

H2 + CuO-→H,0 +Cu

Бу реакциядә кайтарылу процессы күзәтелә, чөнки

водород бакыр атомыннан кислород атомын тартып
Рәс. 45. Водород
тутырылган сабын ала. Кайтарылу процессы оксидлашу процессына кап­
куыклары өскә ма-каршы булып тора. Башка матдәләрдәге кислород­
күтәреләләр ны тартып алучы матдәләр кайтаручыларга керәләр.
74
Рәс. 46. Водород ярдәмендә бакыр (II) окси­ Рәс. 47. Водородның хлор
дыннан бакырны кайтару атмосферасында януы

Оксидлашу һәм кайтарылу процесслары үзара бәйләнгәннәр (бер элемент

оксидлашса, икенчесе кайтарыла, һәм киресенчә). Реакция тигезләмәсендә
моны болай күрсәтергә мөмкин:
оксидлаша кайтарыла

H9 + CuO -→ Си + H90
1
кайтаручы
1
оксидлаштыручы
3. Водород шулай ук башка неметаллар һәм кайбер актив металлар
белән дә кушыла. Без моны газүткәргеч көпшәдән чыккан водородны
кабызып хлор тутырылган цилиндрга төшерсәк күрә * алабыз
. Водород
хлор атмосферасында януын дәвам итә (рәс. 47). Хлорның саргылт-яшел
төсе юкка чыга, чөнки төссез газ — хлороводород хасил була:

Н2 + Cl2→ 2НС1
водород хлор хлороводород
Хлороводород, суда яхшы эреп, хлорид кислотасы НС1 барлыкка китерә.

СЕЗ ...водород жиңел кабына. Һавада водородның масса өлеше I8­

БЕЛӘСЕЗМЕ... 60 % тәшкил итсә, шартлау булуы мөмкин. 1937 елда дөньядагы
иң зур «Гинденбург» дирижабленең шартлавы һәм янып бетүе
нәкъ шул сәбәптән булган.

Водород агымын эретелгән күкертле пробиркага җибәрсәң, сасыган

йомырка исе сизелә. Бу газ хәлендәге сероводород H2S исе:

H2 + S -→ H2S
водород күкертсероводород

* Тәҗрибә суыру шкафында башкарыла.

75
 Водород азот белән тәэсир итешкәндә (югары температура һәм басым,
катализатор булганда), зур практик әһәмияткә ия булган аммиак NH3
барлыкка килә.
Водород шулай ук актив металлар белән дә, очмаучан кушылмалар —
II п I
гидридлар'. NaH, CaH2 хасил итеп, реакциягә керә.

СЕЗ ...водород тутырылган стратостат (сыешлыгы 25 000 м3) ярдәмен­

БЕЛӘСЕЗМЕ... дә рус стратонавтлары 1933 елда 19 км биеклеккә күтәрелделәр.

Кулланылышы. Водород кыйммәтле металларны кайтаручы буларак

һәм күп кенә матдәләрне синтезлау өчен кулланыла. Водородны куллану
тагын аның күп җылылык аерылып чыгу белән яну үзлегенә нигезләнгән.
Киләчәктә водород бигрәк тә экологик чиста ягулык сыйфатында зур
әһәмияткә ия булачак, чөнки, ул янганда, атмосфераны агуламый торган
су парлары барлыкка килә. Бу идеяне тормышка ашыру өчен, суны тарка­
ту реакциясенең экономик яктан отышлы башкару шартларын эшләргә
кирәк булачак:
2H2O ------------- >2H2↑+O2↑
Водородның кулланылышы 7 нче схемада күрсәтелгән.
6—11 нче сорауларга җавап бирегез (77 нче бит).
7 нче схема

сы матдәдә водородның микъдары күб­

1. Водород элементына гомуми ха­
рактеристика бирегез. Водородлы ку­
шылмаларга мисаллар китерегез һәм
аларның формулаларын языгыз.
2. 5Н, 2H2, 6Н Һәм 3H2 язылышлары
нәрсәне аңлата?
3. Табигатьтә водород нинди хәлдә
очрый һәм аның таралышы нинди? Кай-
76
рәк булуын исәпләп чыгарыгыз: судамы
H2O яки метандамы СН4?
4. Водородны табу мөмкинлеген би­
рүче реакцияләрнең тигезләмәләрен тө­
зегез. Бу реакцияләрнең нинди типларга
керүләрен аңлатыгыз.
5. Водородны алюминий хлорид кис­
лотасы һәм сульфат кислотасы эремә­
ләре белән реакциягә кергәндә табарга
мөмкин. Бу реакцияләрнең тигезләмә­
ләрен төзегез. (Коэффициентларны куй­
ганда, 39—40 нчы битләрне карагыз.)
6. Бер цилиндр водород белән, ә икен­
чесе кислород белән тутырылган. Газ­
ларның һәркайсы нинди цилиндрда бу­
луын ничек белергә мөмкин?
7. Бер савыттан икенчесенә а) водо­
родны; б) кислородны ничек бушатырга?
8. Водородның химик үзлекләрен ха­
рактерлаучы реакцияләрнең тигезлә­
мәләрен языгыз.
9. Водородның түбәндәге оксидлар
белән химик реакцияләренең тигезләмә­
ләрен төзегез: а) терекөмеш (II) оксиды;
б) тимер касмагы Fe3O4; в) вольфрам (VI)
оксиды. Бу реакцияләрдә водородның
роле нидән гыйбарәт булуын, реакцияләр
нәтиҗәсендә металл һәм водород белән
ни булуын аңлатыгыз.
10. Водород кайларда кулланыла
һәм киләчәктә аны куллануның пер­
спективасы нинди?
11. 60 нчы биттә күрсәтелгән планга
таянып, водородны характерлаучы җа­
вапның конспектын төзегез.

Лаборатор тәҗрибәләр
9. Водород табу һәм аның үзлекләре. 43 нче рәсемдә күрсәтелгәнчә (73 нче бит),
прибор җыегыз һәм аның герметиклыгын тикшерегез. Пробиркага 4—5 данә цинк
грануласы салыгыз һәм 3—4 мл хлорид кислотасы эремәсе өстәгез. Пробирканы
газүткәргеч көпшәле бөке белән каплагыз. Аннан соң пробирканың авызын аска
әйләндереп тотып, водород җыегыз.
Реакция тукталгач, эремәнең берничә тамчысын пыяла пластинкага тамызыгыз һәм
аны парга әйләндерегез. Пластинкада ак кристаллик матдә кала.
Биремнәр. 1.Ни өчен аерылып чыга торган газны, кислородтан аермалы буларак,
савытның авызын аска әйләндереп җыярга кирәк? 2. Водород тутырылган пробирканы
ялкынга якынлаштырганда, сез нәрсә күзәттегез? Водород яну нәтиҗәсендә, нинди
матдә хасил була? Бу реакциянең тигезләмәсен языгыз. 3. Цинк белән хлорид
кислотасы арасындагы реакциянең тигезләмәсен языгыз. Пыяла пластинкадагы
сыеклыкны парга әйләндергәннән соң калган матдәнең химик формуласы астына
сызыгыз. Формулаларның астына тиешле матдәләрнең исемнәрен языгыз.
10. Водородның бакыр (II) оксиды белән үзара тәэсир итешүе. 46 нчы рәсемдә
күрсәтелгәнчә (75 нче бит), прибор җыегыз һәм аның герметиклыгын тикшерегез.
Пробиркага 8—10 кисәк цинк салыгыз һәм 5—6 мл хлорид кислотасы эремәсе өстәгез.
Пробирканы газүткәргеч көпшәле бөке белән каплагыз һәм аерылып чыга торган
водородның чисталыгын тикшерегез. 46 нчы рәсемдә күрсәтелгәнчә, газүткәргеч
көпшәнең очын бакыр (II) оксиды салынган пробиркага кертегез. Бакыр (II) оксиды
салынган пробирканы штативка авызы төбеннән түбәнрәк торырлык итеп авыш
беркетегез.
Пробирканың бакыр (II) оксиды салынган урынын җылытыгыз. Кызгылт төстәге
порошок хасил булуны күргәч тә, җылытуны туктатыгыз. Бакыр (II) оксидының кара
төстәге порошогыннан кызыл төстәге матдә хасил була, ә пробирканың эчке стена­
ларыннан су тамчылары агып төшә.
Биремнәр. 1.Ни өчен бакыр (II) оксидын водород атмосферасында җылытканчы,
соңгысының чисталыгын тикшерергә кирәк? 2. Ни өчен бакыр (II) оксиды салынган
пробирканы штативка авызын аска таба авыш итеп беркетәләр? 3. Ни өчен җылыту
бакыр (II) оксиды кыза башлаганчы гына кирәк? 4. Ни өчен кара төстәге порошоктан
кызыл төстәге матдә хасил булуын аңлатыгыз. 5. Бакыр (II) оксиды һәм водород
арасындагы реакциянең тигезләмәсен языгыз. Бу реакция нинди типка керә? 6. Бу
тәҗрибә водородның нинди үзлекләрен исбатлады?
77
Эремәләр. Су IV БҮЛЕК

§ 28. Су —эреткеч. Эремәләр

Табигать белеме курсыннан һәм көндәлек тормыштан сезгә билгеле
булганча, суда каты матдәләр дә, сыеклыклар да, газлар да эри. Әйтик,
мәсәлән, газландырылган су — углерод (IV) оксидының судагы эремәсе,
аш серкәсе — серкә кислотасының судагы эремәсе. Эремәләрнең үзенчә­
лекле билгесе итеп аларның беришлелеге булуын күздә тотарга кирәк.
Матдәләрнең суда эрү процессы — бу бары тик физик күренеш кенә,
ягъни матдәләрнең механик катнашуы гына түгел. Практикада күрүе­
безчә, күп кенә матдәләр, мәсәлән сульфат кислотасы, суда эрегәндә
җылылык аерылып чыгу күзәтелә, ә бу химик әверелеш белән, ягъни
гидратлар — су белән кушылмалар хасил булуга бәйле.
Үзара физик һәм химик тәэсир итешүче эреткеч молекулаларыннан
һәм эрегән матдә кисәкчекләреннән торучы беришле системаларны
эремәләр дип атыйлар.

Кайбер матдәләрне (балчык, керосин) су белән катнаштырганда, эре­

мәләр түгел, ә болганчык катнашмалар барлыкка килә. Аларны йөзмәләр
дип атыйлар.
Су молекулалары арасында каты матдәнең вак кисәкчекләре тигез
аралашкан йөзмәләр суспензияләр дип аталалар. Суспензияләргә мисал
булып балчыкның су белән катнашмасы тора.
Нинди дә булса бер сыеклыкның молекулалары арасында икенче бер
сыеклыкның вак тамчылары тигез аралашкан йөзмәләр эмульсияләр дип
аталалар. Мәсәлән, эмульсияләр керосинга, бензинга яки үсемлек маена
су кушып болгатканда хасил була. Суспензияләр һәм эмульсияләр, эремә­
ләрдән аермалы буларак, вакыт узу белән тоналар. Шунлыктан суспензия
яки эмульсия хәлендәге даруларны куллану алдыннан болгаталар.

СЕЗ ...суүткәргечтәге суда, кое һәм чишмә суларында төрле тозлар

БЕЛӘСЕЗМЕ... һәм газлар эрегән була. Кайбер чишмә суларында (минераль
суда) авыруларны дәвалауга ярдәм итүче матдәләр дә очрый.
Сез нинди шифалы чыганакларны беләсез?
...Идел сулары Каспий диңгезенә ел саен бОмлн тдан күбрәк
эрегән тозлар китерә.

78
 СЕЗ ...хәтта пыяла кебек матдә дә суда бераз гына булса да эри.
БЕЛӘСЕЗМЕ... Моңа ышану өчен, зур булмаган пыяла кисәген килегә салып
порошокка әверелгәнче төяргә һәм аны, сулы колбага салып, озак
кына болгатырга кирәк. Фенолфталеин өстәгәндә, эремәнең алсу
төскә керүе пыяланың суда эрүен күрсәтә.

Матдәләрнең суда эрүчәнлеге. Практикадан билгеле булганча, барлык

матдәләр дә суда бертөрле эреми. Матдәнең эрүгә сәләтен характерлау өчен
«эрүчәнлек» төшенчәсе кертелгән.
Тормыш тәҗрибәсеннән белгәнегезчә, күп матдәләрнең эрүчәнлеге
чиксез түгел.
Күпчелек каты матдәләрнең эрүчәнлеге температура күтәрелгәндә арта.
Газларның эрүчәнлеге температура төшкәндә һәм басым күтәрелгәндә
арта.
Туендырылган һәм туендырылмаган эремәләр.

Бирелгән матдә билгеле бер температурада эремәдә артык эри

алмаса, мондый эремә туендырылган эремә дип, ә өстәмә рәвештә
бирелгән матдә тагын да эри алса, мондый эремә туендырылмаган
эремә дип атала.

Эрүчәнлек (эрүчәнлек коэффициенты) — матдәнең бирелгән темпера­

турада 100 г эреткечтә эри ала торган максималь граммнар саны ул.
Матдәләрнең эрүчәнлеге төрле. Кайберләренең эрүчәнлеге бик аз.
Мондый матдәләрне практик эремәүчән дип саныйлар.
Суда яхшы, эрүчән, аз эрүчән һәм практик яктан эремәүчән матдәләргә
мисаллар 8 нче схемада китерелгән.

8 нче схема

79
 СЕЗ ...көмеш савытларда саклана торган су дәвалау үзлекләренә ия.
БЕЛӘСЕЗМЕ.... Бу безнең эрага кадәр үк мәгълүм булган. Борынгы Фарсы иле
(Иран) хакиме Кир (б. э. к. 2500 ел элек) сугыш хәрәкәтләре
вакытында эчәр өчен суны көмеш савытларда саклый торган
булган.

Эрегән матдәнең масса өлешен билгеләү. Куертылган һәм сыегай­

тылган эремәләр була. Әгәр эремәнең билгеле бер кулэмендэ эрегән матдә
аз булса, андый эремәне сыегайтылган эремә дип, ә эрегән матдә куп булса,
куертылган эремә дип атыйлар.
«Туендырылган» һәм «куертылган» эремә төшенчәләрен бутарга яра­
мый. Шулай ук «туендырылмаган» һәм «сыегайтылган» эремә төшен­
чәләрен дә дөрес кулланыгыз. Мәсәлән, көмеш хлоридының AgCl туенды­
рылган эремәсе (1,5 ∙ 10^4 г/100 г) гаять сыегайтылган, ә шикәрнең туен­
дырылмаган эремәсе (100 г/100 г) куертылган эремә булып тора.
Эремәдәге матдәне еш кына масса өлешләрендә күрсәтәләр.
Эрегән матдә массасының эремә массасына чагыштырмасын эрегән
матдәнең масса өлеше дип атыйлар.
Сезгә билгеле булганча, масса өлешен, гадәттә, берәмлек өлешләрендә
яки процентларда күрсәтәләр (0,2, яки 20 %). Әгәр суда эрегән матдәнең,
мәсәлән натрий хлоридының, масса өлеше 0,02, яки 2 % булса, 100 г
эремәдә 2 г натрий хлориды һәм 98 г су бар дигән сүз.
Практикада еш кына билгеле бер масса өлеше матдә эрегән эремә
хәзерләргә кирәк була.
Мисал. Натрий хлоридының масса өлеше 0,05, яки 5% булса, аның
280 г эремәсен хәзерләргә.
1) Күпме тоз һәм су кирәк булачагын исәпләп чыгаралар:
100 г эремәдә 5 г тоз бар
280 г эремәдә х г тоз бар
100 г : 280 г = 5 г : х г;
280 5 1. 1.
х = ~100 = ж = 14 г t03∙
280 г - 14 г = 266 г (яки 266 мл су)
2) 14 г тозны үлчәп алалар һәм колбага салалар. Мензурка ярдәмендә
266 мл су үлчәп алалар һәм, тоз салынган колбага өстәп, тоз тулысынча
эреп беткәнче болгаталар.
«Матдәнең эрүчәнлеге» һәм «эрегән матдәнең масса өлеше» төшенчә­
ләрен аера белергә кирәк. Әйтик, мәсәлән, 70 °C та калий нитратының
эрүчәнлеге (эрүчәнлек коэффициенты) 1300 г/л тәшкил итә. Бу эремәдә
0,5652 масса өлеше, яки 56,52% матдә эрегән. Аны болай исәпләп табалар:
80
1000 г + 1300 г = 2300 г (туендырылган эремәнең
гомуми массасы).
2300 г эремәдә 1300 г тоз бар
100 г эремәдә х г тоз бар
100 г : 2300 г = х г : 1300 г;
х = lθθ300θθ = 56>52; х - 56,52 г, ягъни 56,52%.

Күрсәтелгән шартларда бик үк төгәл булмаса да, бу

исәпләүдә суның тыгызлыгы 1 гә тигез дип алынган.
Эремәдәге матдәнең масса өлеше белән эремәнең
тыгызлыгы арасындагы бәйләнеш. 4 °C та саф суның
тыгызлыгы бергә тигез булуы сезгә билгеле инде.
Матдәләрне суда эреткәндә, эремәнең тыгызлыгы
кими яки арта. Мәсәлән, суда спирт эрегән очракта, в
аның масса өлеше арткан саен, эремәнең тыгызлыгы
0,79 г/см3 га кадәр, ягъни сусыз (этил) спирт тыгыз­ Рәс. 48. Ареометр
ярдәмендә эремәнең
лыгына кадәр кими. Киресенчә, эремәдә сульфат кис­ тыгызлыгын билге-
лотасының микъдары арткан саен, эремәнең тыгыз­ ләү: а — ареометр
лыгы 1,84 г/см3 га кадәр, ягъни сусыз сульфат кис­ суда; б — ареометр
лотасы тыгызлыгына кадәр арта. Эремәнең тыгыз­ сульфат кислотасын­
да; в — күзәтүченең
лыгы белән сульфат кислотасының эрегән микъдары күз торышы
арасындагы бәйлелекне белешмәлектә табарга була.
Эремәнең тыгызлыгын билгеләү өчен, ареометрдан файдаланалар (рәс. 48).

1—6 нчы сорауларга җавап бирегез. 1—4 нче мәсьәләләрне чишегез.

ган» эремә төшенчәләре нәрсә белән ае­

1. Эремәләр суспензияләрдән һәм
эмульсияләрдән нәрсә белән аерыла?
Җавапны мисалларда аңлатыгыз.
2. Эремәләр катнашмалардан нинди
билгеләре буенча аерылып торалар?
3. Нәрсә ул эрүчәнлек? Температура
үзгәрү белән каты һәм газсыман матдә­
ләрнең эрүчәнлеге арасында нинди бәй­
ләнеш бар?
4. Лимонад тутырылган шешәне ач­
канда, көчле итеп газ аерылып чыгуы
күзәтелә. Моны ничек аңлатырга була?
5. Эрегән матдәнең масса өлеше бил­
геле булган эремәне ничек хәзерләргә
мөмкин? Мисалларда аңлатыгыз.
6. «Туендырылган» һәм «куертыл­
рыла?
ф 1. 20 °C та туендырылган 500 г эре­
мәдә 120 г калий нитраты бар. Бу тоз­
ның эрүчәнлеген билгеләгез.
2. 513 г дистиллирланган суда 27 г
тоз эреткәннәр. Хасил булган эремәдәге
эрегән матдәнең масса өлешен процент­
ларда исәпләп чыгарыгыз.
3. 25 г эремәне парга әйләндергәндә,
0,25 г тоз табылган. Эрегән матдәнең
масса өлешен процентларда билгеләгез.
4. 0,2 масса өлеше натрий гидроксиды
эрегән 500 г эремә бирелгән. Бу эремәне
парга әйләндергәндә хасил булган матдә­
нең массасын исәпләп чыгарыгыз.
81
§ 29. Су

СЕЗ ...кеше организмында суның масса өлеше 65% чамасы тәшкил

БЕЛӘСЕЗМЕ... итә. Су туклыклы матдәләрне эретә һәм аларны кан белән бөтен
организмга тарата, шулай ук ул тән температурасын көйли. 24 сә­
гать дәвамында кеше организмына 2,5—3,0 л чамасы су кирәк.

Суның составы. Тәҗрибә нәтиҗәләренә нигезләнеп, суның химик

формуласын ничек китереп чыгарырга мөмкин булуы белән тулырак
танышыйк.
Суны электр тогы белән таркатканда (14—15 нче бит.), ике күләм
водород һәм бер күләм кислород газлары хасил була. Нормаль шартларда
1 л водородның массасы 0,089 г, ә 1 л кислородныкы 1,429 г булуын белеп,
аерылып чыккан газларның масса чагыштырмаларын исәпләп чыгарырга
мөмкин:
(0,089 • 2) : 1,429 «1:8
Су молекуласында кислород бер атомнан да кимрәк булуы мөмкин
түгел (16 м.а.б.), ә водородның кислородка иң гади масса чагыштырмасы
1 : 8. Димәк, су молекуласында 2 водород атомы (2 м.а.б.) булырга тиеш.
Моннан суның формуласы H2O килеп чыга.
Матдәләрнең составын аларны тагын да гадирәк матдәләргә таркатып
билгеләү ысулын анализ дип атыйлар (грекча «анализис» — таркату).
Су хасил иткәндә, водород һәм кислород шундый ук масса чагыш­
тырмаларында реагирлашалар. Бу реакцияне үткәрү өчен, эвдиометрдан
файдаланалар. Ул бакыр чыбыклар үткәрелгән резин бөке белән ябылган,
бүлемнәр сызылган калын стеналы көпшәдән гыйбарәт. Эвдиометрга

82
дистиллирланган су тутыралар да ачык башы белән савытка төшерәләр
(рәс. 49). Эвдиометрга ике күләм кислород һәм ике күләм водород
тутыралар (а). Үткәргечләрнең буш очларын индукцион кәтүк белән,
ә кәтүкне электр тогы чыганагына тоташтыралар. Чыбыкларның якын
торган очлары арасында очкын күренеп китә, һәм шартлау күзәтелә.
Эвдиометр көпшәсендә су өч бүлемтеккә күтәрелә (б), бер күләм газ ка­
ла. Бу газда пыскып торган чыра янып китә, димәк, ул — кислород.
Шулай булгач, су хасил булганда, аның таркалу очрагындагыча, ике
күләм водородка бер күләм кислород туры килә.
Гадирәк матдәләрдән катлаулы матдәләр табуны синтез дип атыйлар
(грекча «синтезис» —кушу).
Химиядә матдәләрнең составын билгеләү һәм аларның химик форму­
лаларын китереп чыгару өчен анализдан да, синтездан да файдаланалар.
Бер ысулның нәтиҗәләре икенче ысул белән тикшерелә.
Табигатьтә су һәм аны чистарту ысуллары. Су — Җирдә иң таралган
матдә. Аның белән океаннар, диңгезләр, күлләр һәм елгалар тулган; су
парлары һава составына керә. Су хайван һәм үсемлек организмнарында
да бар. Әйтик, мәсәлән, имезүчеләрнең организмында суның масса өлеше
чама белән 70% тәшкил итә, кыярда һәм карбызда якынча 90% су бар.
Табигый суда һәрвакытта катышмалар була. Куллану максатларыннан
чыгып, суны чистартуның төрле алымнарын кулланалар.
Безнең көндәлек эчә торган суыбызда, гадәттә, сулыкларда була торган
эремәүчән катышмалар һәм авыру тудыручы микроорганизмнар булмаска
тиеш. Эчү өчен суны күлләрдән һәм елгалардан алган очракта, аны махсус
бассейннарда (рәс. 50) тондыралар һәм ком катламы аша үткәрәләр.

Рәс. 50. Су чистарту станциясенең схемасы: 1 — елга;

2 — суны тондыру өчен бассейн; 3 — кое; 4 — фильтр;
5 — төп насос; 6 — суны хлорлау җайланмасы;
7 — суэтем башнясы; 8 — шәһәргә су бирү трубасы
83
Эремәүчән матдәләрдән чистартылган суны микроорганизмнарга үтергеч
тәэсир ясаучы хлор, ә кайчакта озон яки ультрамиләүшә нурлар белән
эшкәртәләр.
Суны анда эрегән матдәләрдән чистарту өчен, кудыру, яки дистил-
лирлау (10 нчы бит) кулланалар. Күп микъдарларда дистиллирланган су
белән эш итә торган даруханәләр, химия лабораторияләре, автомашина­
ларның суыту системалары өчен кирәкле суны кудыру кубларында яки
электр дистилляторларында табалар.

СЕЗ ...Җирдәге барлык су аның өслегенә тигез катлам булып җәел­

БЕЛӘСЕЗМЕ... сә, 4 км тирәнлегендә Дөнья океаны барлыкка килер иде.

Физик үзлекләре. Саф су — төссез, тәме дә, исе дә булмаган, 100 °C та

(101,3 кПа басымда) кайный, 0 °C та кристаллаша торган, максималь
тыгызлыгы (4 °C та) 1 г/см3 га тигез булган сыеклык. Бозның тыгызлыгы
суныкыннан кимрәк, һәм ул су өстенә калкып чыга. Бу суда яшәүче
организмнар өчен кышын бик мөһим. Су искиткеч җылысыешлыкка ия,
шунлыктан ул акрын җылына һәм акрын суына. Шул сәбәпле су бассейн­
нары безнең планетадагы температураны көйлиләр.
Химик үзлекләре. Водородны табу ысулларын өйрәнгәндә, сез суның
кайбер үзлекләре белән таныштыгыз инде (71—73 нче бит.). Су актив
металлар белән алмаштыру реакцияләренә керә (73 нче бит).
Даими электр тогы тәэсирендә яки югары темпе­
ратурада (2000 °C) су водородка һәм кислородка таркала
(14—15 нче бит.).
Су күп кенә катлаулы матдәләр, мәсәлән, оксидлар
белән кушылу реакцияләренә керә. Моны түбәндәге
тәҗрибәләрне башкарып исбатларга мөмкин.
1 нче тәҗрибә. Фарфор чынаякка бераз яңа гына кыз­
дырылган кальций оксиды СаО (яндырылган известь)
салалар һәм су өстиләр (рәс. 51). Күп микъдарда җылы­
лык аерылып чыга, чөнки химик реакция күзәтелә. Нә­
Рәс. 51. Кальций
оксидының су бе­ тиҗәдә көпшәк порошок хасил була. Аны суда эреткәндә
лән реагирлашуы тотып карауга сабынлы сыман эремә барлыкка килә.

СЕЗ ...төче суның күпчелек өлеше (85%) Җирнең полюсларында

БЕЛӘСЕЗМЕ... бозлыклар рәвешендә тупланган.
...уйлап карагыз әле, әгәр елгалар һәм күлләрнең туңуы төптән
башланса, табигатьтә нәрсә булыр иде.

84
 СЕЗ ...Борынгы Һиндстанда кызган көмеш таякчыкларны суга тыгып,
БЕЛӘСЕЗМЕ... шул су белән җәрәхәтләрне юа торган булганнар.
...балаларны чукындыру тантанасында да «изге су» куллана баш­
лаганнар. Чукындыру алдыннан суга көмеш тәре төшергәннәр һәм
аны беразга шунда калдырганнар. Берникадәр көмеш ионнары
суга күчкән. Мондый суда микроорганизмнар үлгәннәр.
...XVI гасырда Англия королевасы Елизавета I диңгез суын арзан
ысул белән төчеләндерүне уйлап табучыга бүләк игълан иткән.
Әмма бу бүләк бүгенге көнгә кадәр беркемгә дә бирелмәгән әле.
Хәзерге вакытта, диңгез суыннан 1 км3төче су алу өчен, 7 млн т
шартлы ягулык яки 2,8 т төш ягулыгы кирәк.*11

Кальций оксидының су белән реакциясе тигезләмәсе түбәндәгечә

языла:
11 _1_
CaO + H2O —► Ca(OH)2
кальций кальций
оксиды гидроксиды
(нигез)

2 нче тәҗрибә. Химик стаканга бераз су салалар, берничә тамчы

шәмәхә лакмус эремәсе өстиләр һәм су өстендә металл кашыкта кызыл
фосфорны яндыралар. Ак төтен хәлендә хасил булган фосфор (V) оксиды
P2O5 акрынлап суда эри һәм аның белән реагирлаша. Моны лакмусның
шәмәхә төстән кызыл төскә керүе дәлилли. Бу очракта метафосфат
кислотасы хасил була:
P2O5 + H2O —► 2HPO3
метафосфат
кислотасы

Югары температурада (кайнатканда) ортофосфат кислотасы барлыкка

килә:
P,O, + 3H9O -l→ 2НРО
Zu Z о 4

Күренгәнчә, су күп матдәләр белән реакциягә керә. Су катнашында

узучы мөһим химик реакцияләрнең аерым мисалларын гомумиләштергән
хәлдә китерәбез.
1. Су актив металлар белән реагирлаша. Эрүчән гидроксидлар (селтеләр)
һәм водород хасил була:
2Li + 2Н0Н —> 2LiOH + H2↑
ЛИТИЙ
гидроксиды

85
 2. Җылытканда, су активлыгы кимрәк булган металлар белән реак­
циягә керә. Реакция продуктлары — металл оксидлары һәм водород:
Zn + H90 -j→ ZnO + H9↑
ЦИНК
оксиды
II III
3Fe + 4H,0
2
-j→ FeO ■ Fe,O2
q (яки Fe,,0.)
о о 4,
+ 4H29↑

3. Су кайбер неметаллар белән реагирлаша (реакция продуктлары

төрле):
С + Н О —→ C0↑ + H9↑
углерод (П)
оксиды

4. Су актив металл арның оксидлары белән реакциягә керә, бу очракта

нигезләр — эрүчән гидроксидлар (селтеләр) хасил була:

Li2O + H2O → 2LiOH

литий
гидроксиды

5. Су барлык неметалл оксидлары белән дә диярлек реагирлаша һәм

кислоталар хасил итә:
SO3 + H2O → H2SO4
күкерт (VI) сульфат
оксиды кислотасы

6. Даими электр тогы тәэсирендә яки югары температурада (2000 °C)

су таркала:
2H2O даими эл~ τorbr> 2H2 ↑ + O2↑

Суны һәм эремәләрне куллану. Промышленностьта, авыл хуҗалы­

гында һәм көнкүрештә суның роле гаять зур һәм күптөрле. Химия
промышленносте өчен, мәсәлән водород табуда, су мөһим чимал булып
тора. Суның кайбер оксидлар белән реакциягә керү үзлеге нигезләр һәм
кислоталар табу өчен кулланыла. Су эреткеч буларак киң кулланыла.
Суны куллану өлкәләре 9 нчы схемада күрсәтелгән.
Илебез хуҗалыгы тармакларының үсеше, шәһәрләрнең үсүе еш кына
сулыкларның пычрануына китерә. Шуңа күрә һәр дәүләттә барлык
табигый байлыкларны, шул исәптән су ресурсларын да, саклау һәм
ал ардан рациональ файдалану буенча чаралар күрелергә, су чистарткыч
корылмалар төзү өчен күбрәк акча бүленергә тиеш.

1—7 нче сорауларга җавап бирегез (87—88 нче бит.). Мәсьәләне чишегез (88 нче бит).
86
 СЕЗ ...1 т бодай үстерү өчен 1500 т су, ә 1 т мамык өчен 10 000 т су
БЕЛӘСЕЗМЕ... кирәк.
...судан табылган водород—двигательләр өчен перспективалы
ягулык. Тәҗрибәләр күрсәткән мәгълүматлар игътибарны җәлеп
итәрлек: 1000 км юл узар өчен, автомобильгә нибары берничә
литр су кирәк булган. Моның ничек шулай мөмкин булуын аңлатып
бирегез.

9 нчы схема

шартлатканнар. Шартлаудан соң нинди

1. Анализ һәм синтез ярдәмендә ни­
чек итеп суның сыйфат һәм микъдар
составын дәлилләргә һәм аның химик
формуласын китереп чыгарырга мөмкин
булуын аңлатыгыз.
2. Эвдиометрда 1 мл водородтан һәм
6 мл кислородтан торган катнашманы
газ һәм күпме артып калган?
3. Эчәргә яраклы суны чистарту ни­
дән гыйбарәт?
4. Дистиллирланган суны ничек таба­
лар һәм аны кайда кулланалар? Яңгыр
суын дистиллирланган дип атап буламы?
Җавапны аңлатып бирегез.
87
 5. Су катнашында бара торган тар­
калу, кушылу, алмаштыру реакциялә­
ренә мисаллар китерегез. Бу реакция­
ләрнең тигезләмәләрен төзегез һәм мат­
дәләрнең формулалары астына аларның
исемнәрен языгыз.
6. Су башка матдәләр белән тәэсир
итешкәндә, төрле матдәләр, мәсәлән:
а) кислоталар, б) селтеләр, в) селтеләр
һәм водород хасил булуы мөмкин. Ьәр
очракка икешәр мисал китерегез. Мат­
дәләрнең формулалары астына алар­
ның исемнәрен языгыз.
7. Алда китерелгән план буенча су­
га характеристика бирүче җавап кон­
спектын төзегез (60 нчы битне карагыз,
табу турындагы сорауны төшереп кал­
дырыгыз).
• 0,3 масса өлеше эрегән матдә бул­
ган 200 г эремәгә 100 г су өстәгәннәр.
Хасил булган эремәдәге эрегән мат­
дәнең масса өлешен исәпләп чыгары­
гыз.

4 нче практик эш
Эрегән матдәнең масса элеше билгеле булган тоз эремәсен хәзерләү.
Матдәнең масса өлеше билгеле булган тоз эремәсен хәзерләү.
1. Укытучыдан задание алыгыз; матдәнең масса өлеше билгеле булганда күрсә­
телгән эремәне хәзерләү өчен күпме тоз һәм су кирәклеген исәпләп чыгарыгыз.
2. Үлчәүдә тоз (физика курсыннан матдәләрне үлчәү кагыйдәләрен искә төше­
регез) үлчәп алыгыз һәм колбага салыгыз.
3. Дистиллирланган суны кирәкле күләмдә үлчәп алыгыз (сыеклыкларның күләмен
үлчәү кагыйдәләрен искә төшерегез) һәм тоз салынган колбага агызыгыз. Колбадагы
катнашманы тоз тулысынча эреп беткәнче болгатыгыз.
Неорганик кушылмаларның
аеруча әһәмиятле класслары турындагы V БҮЛЕК
мәгълүматларны гомумиләштерү

Бу бүлектә сез неорганик кушылмаларның аеруча әһәмиятле дүрт

классы: оксидлар, нигезләр, кислоталар һәм тозлар белән танышырсыз
(10 нчы схема). (Неорганик кушылмаларның башка класслары да билгеле.)

10 нчы схема

Хәзер бу уку материалын гомумиләштерелгән рәвештә тикшерербез.

§ 30. Оксидлар
Оксидларның составы һәм билгеләмәсе белән сез таныш инде (57 нче бит).
Оксидларны классификацияләү. Кайбер оксидларга — нигезләр,
ә икенчеләренә кислоталар туры килә (86 нчы бит). Шуңа күрә оксид­
ларны иң элек нигез һәм кислота оксидларына бүләләр. Әмма нигезләр
дә, кислоталар да туры килгән оксидлар — амфотер оксидлар да бар
(аларны без соңрак өйрәнербез) (11 нче схема).
11 нче схема

89
 СЕЗ ...СаО яндырылган, яки сүндерелмәгән известьнең төп состав
БЕЛӘСЕЗМЕ... өлеше булып тора.
...сулый торган һавада 0,03—0,04% чамасы CO2, ә сулап чыгарыла
торган һавада ул 100 тапкыр күбрәк була. Әгәр һавада 1 % чамасы
CO2 булса, кеше һәм хайваннар тереклеге өчен куркыныч туа.
Ә менә парникларда CO2 нең күбрәк булуы үсемлекләрнең
уңышын арттыра.

Нигезләргә туры килүче оксидларны нигез оксидлары дип атыйлар.

Кислоталарга туры килүче оксидларны кислота оксидлары дип атыйлар.
Неметаллар бары тик кислота оксидлары гына хасил итәләр. Валент-
лыклары дүрттән ким булганда металлар, кагыйдә буларак, нигез оксид­
лары, ә валентлыклары дүрттән артык булганда кислота оксидлары
барлыкка китерәләр. Мәсәлән, хром Сг һәм марганец Мп нигез оксидлары
да, кислота оксидлары да хасил итәләр (8 нче таблица).

8 нче таблица. Кайбер оксидларның формулалары һәм исемнәре

Оксидның Туры килүче нигез яки

Оксидның исеме
формуласы кислотаның формуласы

Нигез оксидлары Селтеләр

Na2O Натрий оксиды NaOH
K2O Калий оксиды КОН
СаО Кальций оксиды Ca(OH)2

Эреми торган нигезләр

СиО Бакыр (II) оксиды Cu(OH)2
СгО Хром (II) оксиды Cr(OH)2
МпО Марганец (II) оксиды Mn(OH)2
FeO Тимер (II) оксиды Fe(OH)2

Кислота оксидлары Кислоталар

so2 Күкерт (IV) оксиды H2SO3

so3 Күкерт (VI) оксиды H2SO4
СгО.о Хром (VI) оксиды H2CrO4
p2o5 Фосфор (V) оксиды НРО„ һәм H,POd
Mn2O7 Марганец (VII) оксиды НМпО.4

90
 СЕЗ ...цинклы ак буяуның (цинковые белила) төп состав өлеше — цинк
БЕЛӘСЕЗМЕ... оксидыннан Z∏O, яшел буяуныкы —хром (III) оксидыннан Cr2O3,
ә ачык кызыл буяу суриктан Pb3O4 гыйбарәт.

Оксидларның исемнәре. Составларына даими валентлыклы элементлар

кергән оксидларның исемнәрендә элементның валентлыгы күрсәтелми.
Мәсәлән, MgO — магний оксиды. Әгәр алар үзгәрүчән валентлы элементлар
тарафыннан барлыкка килгән булсалар, оксидның исемендә җәяләр эчендә
валентлык языла. Мәсәлән: SO2 — күкерт (IV) оксиды, SO3 — күкерт (VI)
оксиды. Кайбер оксидларның исемнәре һәм аларга туры килүче нигез­
ләрнең һәм кислоталарның формулалары 8 нче таблицада китерелгән
(90 нчы бит).
Оксидларны табу ысуллары. Оксидлар 1) гади һәм катлаулы матдәләр
янганда; 2) катлаулы матдәләр: а) эреми торган нигезләр; б) кислоталар;
в) тозлар таркалганда хасил булалар (12 нче схема).
12 нче схема

Оксидларны табуның
гомуми ысуллары

Матдәләрнең януы Катлаулы матдәләрнең таркалуы

г ___________ ' ___________ ) f f_ ) f_______

гади катлаулы эреми торган
матдәләр кислоталар тозлар
матдәләр нигезләр

Мие аллар
1 ,
' ___________ )

4Р + 50, → 2C2H2 + 5O2 → Cu(OH)2 -t÷ H2SO4-^→ CaCO3 -l>

ацетилен
~l* CuO + H2O
→ 4CO2 + 2H2O -l> so3 + н2о —> СаО + CO2↑

Физик үзлекләре. Оксидлар каты, сыек һәм газсыман хәлдә, төрле төстә
була. Мәсәлән, бакыр (II) оксиды СиО кара төстәге, кальций оксиды СаО
ак төстәге — каты матдәләр. Күкерт (VI) оксиды SO3 — төссез очучан сыек­
лык, ә углерод (IV) оксиды CO2 — гадәттәге шартларда төссез газ.
Химик үзлекләре. Кислота һәм нигез оксидлары төрле үзлекләргә ия
(9 нчы таблица).
91
 9 нчы таблица
Оксидларның химик үзлекләре
нигез оксидлары кислота оксидлары
1. Нигез оксидлары, кислоталар 1. Кислота оксидлары, эри тор­
белән реакциягә кереп, тоз һәм су ган нигезләр белән реакциягә кереп,
хасил итәләр: тоз һәм су хасил итәләр:
CuO + H2SO4 -→ CuSO4 + н2о CO2 + Ca(OH)2 → CaCOJ + H20
2. Актив металларныц оксид­ 2. Күпчелек кислота оксидлары,
лары, су белән реакциягә кереп, сел­ су белән реакциягә кереп, кислоталар
теләр хасил итәләр: хасил итәләр:
Li2O + H2O → 2LiOH It О + 3HI9O -→ 2НРО
P,O, 3 4

3. Нигез һәм кислота оксидлары, үзара тәэсир итешеп, тозлар хасил

итәләр:
СаО + СС 2 → CaCO3
4. Азрак очучан кислота оксидла­
ры тагын да очучанракларын алар-
ныц тозларыннан этеп чыгаралар:
CaCO3 + SiO2 -→ CaSiO3 + CO2↑

Оксидларны куллану. Суның (водород оксиды) табигатьтәге, промышлен­

ностьтагы һәм көнкүрештәге әһәмияте барыбызга да билгеле. Күп кенә башка
оксидлар да шулай ук киң кулланылалар. Мәсәлән, тимер оксидларыннан
Fe2O3 һәм Fe3O4 торучы рудалардан чуен һәм корыч табалар. Кальций окси­
дыннан СаО (яндырылган, яки сүндерелмәгән известьнең төп состав өлеше)
төзелештә кулланылучы сүндерелгән известь Ca(OH)2 табу өчен файдаланалар.
Кремний (IV) оксиды SiO2 төзелеш материаллары җитештерүдә кулланыла.
Оксидларның кайберләрен буяулар җитештерү өчен кулланалар.
1—7 нче сорауларга җавап бирегез һәм күнегүләрне башкарыгыз (92—93 нче бит.),
1, 2 нче мәсьәләләрне чишегез (93 нче бит).

2. Түбәндә схемалары бирелгән реак­

? цияләрнең тигезләмәләрен төзегез:
1. Нәрсә ул оксидлар һәм аларны Li + ... → Li2O С + ... → CO,
ничек классификацияләргә мөмкин? Дәф­ Са + ... → СаО А1 + ... → A12O3
тәрдә таблица сызыгыз һәм тиешле гра­
фаларда түбәндә бирелгән оксидларның PH + ... → P2O. + H2O
формулаларын языгыз: Na2O, N2O5, SiO2, Li2O + ... → LiNO3 + H2O
СаО, CrO, CrO3, CuO, Mn2O7, FeO, SO2. СиО + ... → CuCl2 + H2O
Аларның исемнәрен языгыз. Li2O + ... → LiOH
P,O,+
2 Ә ... → H,PO
о 4a
Нигез оксидлары Кислота оксидлары SO3 + ... → Na2SO4 + ...
92
 3. Түбәндәге оксидларны CO2, A12O3,
Li2O, CaO, MgO, P2O5, СиО табарга мөм­
кинлек бирүче реакцияләрнең тигезлә­
мәләрен төзегез.
4. Күрсәтелгән оксидларның кайсы­
лары су белән реагирлаша: BaO, Li2O,
CuO, SO , CaO, SiO2, P2O., Fe,03, АШ, Na2O,
Мп2О7? Реакция тигезләмәләрен языгыз.
5. Түбәндәге кислоталарга туры кил­
гән оксидларның формулаларын языгыз:
H2SO4, H2SO3, H2CO3, H2SiO3, HMnO4, H3BO3.
6. Түбәндә схемалары бирелгән химик
реакцияләрнең тигезләмәләрен языгыз:
Са → CaO → Ca(OH)2
Cu → СиО → CuSO4
P→P2O5→H3PO4
S03 + ... → K2SO4 + ...
N2O5 + LiOH → ...
Р2О5 + - → cas(p0Λ + -
7. Илебез хуҗалыгының оксидлар
кулланыла торган кайбер тармакларын
санап чыгыгыз. Мисаллар китерегез.
1. Натрийның 2,3 масса өлеше кисло­
родның 0,8 масса өлепе белән кушылса,
оксидның химик фо муласын китереп
чыгарыгыз.
2. Фосфор (V) оксидын су белән җы­
лытканда бара торган реакция тигезлә­
мәсен языгыз һәм реагирлашучы матдә­
ләрдә элементларның масса чагыштыр­
маларын исәпләп чыгарыгыз.

§ 31. Нигезләр
Нигезләрнең составы һәм классификациясе. Нигезләр белән сез
беренче тапкыр суның актив металлар (85 нче бит), актив металларның
оксидлары (86 нчы бит) белән реагирлашуын өйрәнгәндә очраштыгыз һәм
нигезләр составына бер валентлы ОН атомнар группасы керүен ачыкла­
дыгыз. Мәсәлән: NaOH — натрий гидроксиды, Ca(OH)2 — кальций гидрок­
сиды. Шулай булгач, нигезләргә мондый билгеләмә бирергә мөмкин:
Составына бер яки берничә ОН атомнар группасы белән тоташкан
металл атомнары кергән катлаулы матдәләрне нигезләр дип атыйлар.
Нигезләрнең химик формулаларын валентлык үзлегеннән чыгып
төзергә кирәк (34—35 нче битләрне карагыз).
I I II I
Мәсәлән: КОН — калий гидроксиды, Ba(0H)9 — барий гидроксиды,
ш I
A1(OH)3 — алюминий гидроксиды. Әгәр металлга үзгәрүчән валентлык хас
булса, нигезнең исемендә җәяләр эчендә металлның валентлыгын күр­
сәткән рим цифры языла. Мәсәлән: Cu(OH)2 — бакыр (II) гидроксиды,
CuOH — бакыр (I) гидроксиды, Fe(OH)3 — тимер (III) гидроксиды, Fe(OH)2—
тимер (II) гидроксиды.
Барлык нигезләрне ике группага: суда эри торган (селтеләр) һәм суда
эреми торган нигезләргә бүлеп йөртәләр (13 нче схема).

СЕЗ ...төзелештә кулланыла торган измәнең төп өлешен кальций

БЕЛӘСЕЗМЕ... гидроксиды Ca(OH)2 тәшкил итә.

93
 Табу. Суда эри торган нигезләрне (селтеләрне) лабораториядә актив
металлар һәм аларның оксидларының су белән реагирлашуы нәтиҗәсендә
табарга мөмкин (85—86 нчы бит.). Кальций оксидының СаО су белән
тәэсир итешүен шулай ук техникада төп состав өлешен кальций гидрок­
сиды Ca(OH)2 тәшкил иткән сүндерелгән известь табу өчен дә кулланалар.
Бу процессны болай күрсәтергә мөмкин:
СаО + Н—О—Н → Ca(OH)2
кальций кальций
оксиды гидроксиды
Селтеләрне — натрий гидроксидын NaOH һәм калий гидроксидын
КОН — техникада натрий хлоридының NaCl һәм калий хлоридының КС1
судагы эремәләренә электролиз ясап табалар.

Атомнары суда эреми торган нигезләр составына керүче металлар,

шулай ук аларның оксидлары гадәттәге шартларда су белән реагирлаш-
мыйлар. Шунлыктан суда эреми торган нигезне ничек табарга дигән со­
рау туа. Оксидлар һәм нигезләрдән тыш, металл атомнарының тозлар
составына да керүе сезгә билгеле инде. Әйтик, бакыр атомнары СиО,
Cu(OH)2 составына, шулай ук тозлар, мәсәлән бакыр (II) хлориды CuCl2
һәм бакыр (II) сульфаты CuSO4, составына да керә. Бу тозларда —С1 һәм
= SO4 кислота калдыкларын —ОН гидроксогруппаларына алмаштырып
булмыймы соң? Бу максатта бакыр (II) хлориды CuCl2 эремәсенә натрий
гидроксиды NaOH эремәсе өстиләр. Шунда ук бакыр (II) гидроксидының
94
Cu(OH)2 зәңгәр утырымы төшә. Реакция тигезләмәсен болай күрсәтергә
мөмкин:
CuCl2 + 2NaOH → Cu(OH)2^ + 2NaCl
бакыр (II) натрий бакыр (II) натрий
хлориды гидроксиды гидроксиды хлориды
Мондый реакцияләрне алмашу реакцияләренә кертәләр.

Катлаулы ике матдә арасында реакция барганда алар үзләренең

состав өлешләрен алмашсалар, мондый реакцияләрне алмашу
реакцияләре дип атыйлар.

Суда эри һәм эреми торган нигезләрне табу ысуллары 14 нче схемада
тагын да ачыграк итеп күрсәтелгән.
14 нче схема

Физик үзлекләре. Күпчелек нигезләр — төрле эрүчәнлеккә ия булган

каты матдәләр.
Химик үзлекләре. Суда эри торган һәм суда эреми торган нигезләр
гомуми үзлеккә ия: алар, тоз һәм су хасил итеп, кислоталар белән реак­
циягә керәләр. Бу реакцияләр белән тәҗрибәдә танышу өчен, эремәләрдәге
селте һәм кислотаны танып белү мөһим.

СЕЗ ...әгәр күзгә селте үзлекле матдә керсә, кичекмәстән күзне күп
БЕЛӘСЕЗМЕ... су белән, ә аннары борат кислотасының 2% лы эремәсе белән
юдырырга кирәк.
Әгәр кем дә булса селте эчсә, селтене нейтральләштерү өчен аңа
лимон яки серкә кислотасының 1—2% лы эремәсен эчертәләр.

95
 Селтеләр һәм кислоталарның эремәләре тәэсирендә үзләренең төсен
төрлечә үзгәртә торган матдәләр бар. Бу матдәләрне индикаторлар (ла­
тинча indicator — күрсәткеч) дип атыйлар. Индикаторлар ярдәмендә әче
һәм селтеле тирәлекләрне генә түгел, ә нейтраль тирәлекне дә билгеләп
була (10 нчы таблица).

Юнчы таблица. Кислота һәм селте эремәләре тәэсир иткәндә

төрле индикаторларның төсе үзгәрү

Индикаторның тирәлектәге төсе

Индикатор
әче селтеле нейтраль
Лакмус кызыл зәңгәр шәмәхә
Фенолфталеин төссез кура җиләге төсе төссез
Метилоранж алсу сары кызгылт-сары

Индикаторларның төсе үзгәрү буенча кислота һәм

селте арасында реакциянең барышы турында фикер
йөртергә мөмкин. Мәсәлән, натрий гидроксиды эремәсе
салынган химик стаканга берничә тамчы индикатор
эремәсе, мәсәлән фенолфталеин, тамызсаң, эремә кура
җиләге төсенә керә. Аннан соң бюреткадан (бүлем-
ләнгән көпшә, рәс. 52) аз-азлап, эремә төссезләнгәнче,
хлорид кислотасы агызырга кирәк. Эремә төссезгәнгәч
нейтраль була, ягъни анда селте дә, кислота да булмый.
Барлыкка килгән эремәне парга әйләндергәннән соң
Рәс. 52. Бюретка каты матдә — натрий хлориды NaCI кала:
NaOH + НС1 → H2O + NaCl
натрий хлорид су натрий
гидроксиды кислотасы хлориды

Әгәр бакыр (II) гидроксидының зәңгәр утырымына хлорид кислотасы

НС1 өстәсәң, утырым эри. Эремәне парга әйләндергәндә, каты хәлдәге
бакыр (II) хлориды аерылып чыга:
ΓθH HjCl
Cu∕ + → CuC12∙2H2O
ОН Н С1 бакыр (II) хлориды
I------- 1 дигидраты
бакыр (II) хлорид
гидроксиды кислотасы

Кислота белән нигез арасында тоз һәм су хасил итеп баручы реакция
нейтральләшү реакциясе дип атала.
96
 Гомуми үзлекләреннән тыш, селтеләр һәм суда эреми торган нигезләр
аерым үзлекләргә дә ия. Суда эреми торган нигезләр, кагыйдә буларак,
термик чыдам түгел — җылытканда таркалалар. Мәсәлән, бакыр (II)
гидроксидының зәңгәр утырымын җылытканда, кара төстәге матдә —
бакыр (II) оксиды һәм су барлыкка килә:

Cu(OH)2 → CuO + H2O

бакыр (II) бакыр (II)
гидроксиды оксиды
зәңгәр төстә кара төстә

Селтеләр, эремәүчән нигезләрдән аермалы буларак, уртача җылыт­

канда, гадәттә, таркалмыйлар. Аларныц эремәләре индикаторларга
тәэсир итәләр, күп органик матдәләрне ашыйлар, кислоталар, кайбер
тозларның, эремәләре һәм кислота оксидлары белән реагирлашалар.
Мәсәлән, известьле су аша углерод (IV) оксидын үткәргәндә, эремә болган­
чыклана:

Ca(OH)2 + co2 → CaCOJ +H2O

кальций углерод (IV) кальций
гидроксиды эремәсе оксиды карбонаты
(известьле су)

Селтеләрнең һәм суда эреми торган нигезләрнең гомуми һәм аерым

үзлекләрен хәтердә җиңелрәк калдыру өчен, 11 нче таблицадан файда­
ланыгыз.

11 нче таблица

Нигезләрнең үзлекләре
суда эри торган нигезләр (селтеләр) суда эреми торган нигезләр

1. Кислоталар белән реакциягә керәләр: 1. Кислоталар белән реакциягә керәләр:

2K0H + H2SO4 → K2SO4 + 2H2O 2Fe(OH)3 + 3H2SO4 → Fe2(SO4)3 + 6H2O

2. Уртача җылытканда таркалмыйлар 2. Җылытканда таркалалар:

2Fe(OH)3 → Fe2O3 + 3H2O

3. Күп органик матдәләрне ашыйлар 3. Күпчелек органик матдәләргә тәэсир

итмиләр

4. Тоз эремәләре белән (әгәр тозларның 4. Тоз эремәләре белән реакцияләр хас
составына эреми торган нигез хасил итәр­ түгел
лек металл керсә) реагирлашалар:
Fe2(SO4)3 + 6К0Н → 2Fe(OH)31 + 3K2SO4

97
 11 нче таблицаның дәвамы
Нигезләрнең үзлекләре
суда эри торган нигезләр (селтеләр) суда эреми торган нигезләр

5. Кислота оксидлары белән реагир- 5. Кислота оксидлары белән реакция­

лашалар: ләр хас түгел
2КОН + CO2 → K2CO3 + H2O
6. Индикаторларга тәэсир итәләр
(96 нчы биттәге 10 нчы таблицаны кара­
гыз)
7. Сабыннар хасил итеп, майлар белән
реагирлашалар

А Куллану. Нигезләр промышленностьта һәм көнкүрештә киң кулла­

нылыш табалар. Мәсәлән, кальций гидроксиды Ca(OH) 2, яки сүндерел­
гән известь, зур әһәмияткә ия (рәс. 53). Бу — ак төстәге көпшәк поро­
шок. Аны су белән катнаштырганда, известь сөте дип йөртелә торган
катнашма барлыкка килә. Кальций гидроксиды суда бераз эрегәнлектән,
известь сөтен фильтрлаганнан соң, үтә күренмәле известьле су хасил була.
Аның аша углерод (IV) оксиды үткәргәндә, известьле су болганчыклана:
Ca(OH) 2 + CO2 → CaCO3i + H2O реакциясе күзәтелә.
Төзелеш измәсе катканда да шул ук реакция бара (рәс. 53).
Сүндерелгән известьне үсемлек авырулары һәм корткычлары белән
көрәшү чарасы — бордо катнашмасы хәзерләү өчен кулланалар. Известь
сөтен химия промышленностенда, мәсәлән шикәр, сода һәм башка мат­
дәләр җитештерүдә, киң кулланалар.

Рәс. 53. Сүндерелгән известь табу: 1 — шихта (известьташ һәм ягулык);

2 — яндырылган известьне сүндерү; 3 — ком; 4 — су; 5 — кирпеч корылма
98
 СЕЗ ...яндырылган известьне яңгыр үтә торган складларда (сарайлар-
БЕЛӘСЕЗМЕ... да) саклаганда, яңгыр вакытында CaO + H2O → Ca(OH)2 реакциясе
бару нәтиҗәсендә күп җылылык аерылып чыгу сәбәпле, янгын
чыгу куркынычы бар.

Натрий гидроксидын NaOH нефтьне чистарту өчен, сабын җитеш­

терүдә, текстиль промышленностенда кулланалар. Калий гидроксидын
КОН һәм литий гидроксидын LiOH аккумуляторларда файдаланалар.
1—9 нчы күнегүләрне башкарыгыз һәм сорауларга җавап бирегез. 1—4 нче
мәсьәләләрне чишегез.

1. Ь.әр класска керүче 2—3 матдәнең формулаларын язып, таблицаны тутырыгыз.

Гади матдәләр Катлаулы матдәләр

металлар неметаллар оксидлар нигезләр кислоталар тозлар

2. Нинди матдәләрне нигезләр дип 7. а) Бакыр (II) гидроксидын; б) ти­

атыйлар һәм аларны ничек классифи­
кациялиләр? Нигезләрнең формулала­
рын языгыз һәм исемнәрен атагыз.
3. а) Суда эри торган һәм б) практик
яктан эреми торган нигезләр табу мөм­
кинлеге бирүче өчәр реакция тигезлә­
мәсен төзегез. Нигезләрнең исемнәрен
атагыз.
4. 11 нче таблицадан файдаланып
(1,4 нче һәм 5 нче пунктлар), селтеләр
катнашында узучы реакцияләргә өчәр
тигезләмә төзегез.
5. Формулалары китерелгән кайсы
матдәләр натрий гидроксиды эремәсе
белән реакциягә керәләр: CaO, Cu(OH)2,
H2SO4, CO2, CuSO4, КС1, CuO, НС1? Прак­
тик яктан тормышка ашырырлык реак­
цияләрнең тигезләмәләрен языгыз.
6. Ca→CaO→ Ca(OH)2 → CaCl2
Zn → Z∏C12 → Zn(OH)2 → ZnO
Си
↑
Си → СиО → CuCl2 → Си
I 4. 20 °C та 1000 г суда а) 1,56 г каль­
CuSO4
әверелешләрен башкару мөмкинлеген
бирүче реакцияләрнең тигезләмәләрен
языгыз.
мер (III) гидроксидын; в) алюминий гид­
роксидын җылытканда таркату реак­
цияләренең тигезләмәләрен языгыз.
8. Сүндерелгән известьнең нинди
үзлеге аны төзелештә беркетүче мате­
риал итеп куллану мөмкинлеген бирә?
Җавапны реакция тигезләмәсе белән
дәлилләгез.
9. Алда китерелгән планга нигезләнеп
(60 нчы битне карагыз), NaOH, Ca(OH)2
һәм Fe(OH)3 гидроксидларын характер­
лаучы җавап конспектын төзегез.
1. 10 г натрий гидроксиды булган
эремәне нейтральләштерү өчен кирәкле
сульфат кислотасының массасын исәп­
ләп чыгарыгыз.
2. Кирәгеннән артык тимер (III) хло­
риды булган эремәгә 240 г натрий гид­
роксиды булган эремә өстәгәннәр. Хасил
булган тимер (III) гидроксидының мас­
сасын һәм микъдарын билгеләгез.
3. Формулалары бирелгән түбәндәге
матдәләрне аларда тимер микъдары ар­
ту тәртибендә урнаштырыгыз: a) Fe3O4;
б) Fe(OH)3j в) FeSO4; г) FeO; д) Fe2O3.
ций гидроксиды; б) 38 г барий гидрок­
сиды эри. Бу эремәләрдәге эрегән мат­
дәләрнең масса өлешләрен табыгыз һәм
аларны процентларда күрсәтегез.
99
§ 32. Кислоталар

СЕЗ ...кислоталар тән тукымасына эләккәндә аны пешереп җәрәхәтли.

БЕЛӘСЕЗМЕ... Шунлыктан кислоталар белән эш иткәндә сак булыгыз!
...әгәр кем дә булса кислота белән агуланса, аңа мөмкин кадәр күп
су эчерәләр. Кислотаны нейтральләштерү өчен, чәй содасы эре­
мәсен кулланырга ярамый, чөнки ашкайнату органнарында күбек
хасил була, ә бу исә хәлне тагын да авырлаштырырга мөмкин.

Кислоталарның составы. Лабораториядә водород табуның ысуллары

белән танышканда, сез цинкның хлорид һәм сульфат кислоталары белән
реакцияләрен өйрәндегез инде. Башка металлар да кислоталар белән
аларга охшаш рәвештә реакциягә керәләр, мәсәлән:
I I II I
Mg + 2HC1 → MgCl + H2↑
магний хлорид магний водород
кислотасы хлориды
I II II II
Mg ÷ H2so4 → MgSO4 + H2↑
магний сульфат магний водород
кислотасы сульфаты
I I III I
2А1 + 6HC1 → 2A1C13 + 3H2↑
алюминий хлорид алюминий водород
кислотасы хлориды
Бу реакцияләрнең тигезләмәләрен тикшереп, кислоталарның составы
турында түбәндәге нәтиҗәне ясарга мөмкин:
Кислоталар дип металл атомнарына алмаштырыла ала торган водо­
род атомнарыннан һәм кислота калдыкларыннан торучы катлаулы
матдәләрне атыйлар.
Югарыда тикшерелгән тигезләмәләрдән күренгәнчә:
1) химик реакцияләрдә кислота калдыклары, гадәттә, сакланалар һәм
бер кушылмалардан башкаларына күчәләр;
2) кислота калдыкларының валентлыгы металл атомнарына алмаш­
тырыла ала торган водород атомнары саны белән билгеләнә (12 нче таблица).
12 нче таблица. Кайбер кислоталарның һәм кислота калдыкларының формулалары

Кислотаның исеме Кислотаның Кислота калдыгы һәм

формуласы аның валентлыгы
1

Хлорид кислотасы НС1

чо оо ио zо п
1

Нитрат кислотасы HNO3

0
0

Сульфат кислотасы H2SO4

II

*
∙*

Карбонат кислотасы H2CO3

II

Ортофосфат кислотасы
III

H3Pθ4
∙ ∙

100
 Кислоталарның классификациясе. Составлары буенча кислоталар —
кислородлы кислоталарга һәм кислородсыз кислоталарга, ә алардагы
металлга алмаштырыла ала торган водород атомнары санына карап, бер
нигезле, ике нигезле һәм өч нигезле кислоталарга бүленәләр (15 нче схема).
15 нче схема

Кислоталарның структур формулалары. Кислородсыз кислоталарның

структур формулаларын төзегәндә, бу кислоталарның молекулаларында
водород атомнарының неметалл атомы белән бәйләнгән булуын исәпкә
алырга кирәк: Н—С1.
Кислородлы кислоталарның структур формулаларын төзегәндә, водо­
родның үзәк атом белән кислород аша бәйләнгән булуын истә тотарга
кирәк. Әгәр, мәсәлән, сульфат һәм ортофосфат кислоталарының структур
формулаларын төзергә кирәк булса, болай эш итәләр:
1. Бирелгән кислотаның водород атомнарын берсе астына икенчесен
язалар. Аннары аларны кислород атомнары аша сызыклар ярдәмендә үзәк
атом белән тоташтыралар:
н—о. н—О
,s н—о—Р
h~0 H-Ox

2. Үзәк атомга (валентлыкны исәпкә алып) калган кислород атомнарын

тоташтырып язалар:

Н—θ∖ н—О
н—о—P==O
h~-° о н—
Ләкин нитрат кислотасының структур формуласын болай төзеп булмый.
Кислоталарны табу ысуллары 16 нчы схемада күрсәтелгән.
Физик үзлекләре. Күп кислоталар, мәсәлән сульфат, нитрат, хлорид
кислоталары,— төссез сыеклыклар. Каты кислоталар да билгеле: орто­
фосфат H3PO4, метафосфат HPO3, борат H3BO3 кислоталары. Кислоталар­
ның барысы да диярлек суда эрүчән. Эреми торган кислотага мисал булып
силикат кислотасы H2SiO3 тора.
101
 Кислота эремәләренең тәме әче. Әйтик, мәсәлән, күп җимешләрнең әче
тәме алардагы кислоталарга бәйле. Ал арның исемнәре дә шуннан килеп
чыга: алма кислотасы, лимон (цитрат) кислотасы һ. б.
Химик үзлекләре. Кислоталарның судагы эремәләренә аеруча харак­
терлы үзлекләрне тикшереп үтик.
1. Кислоталарның индикатор эремәләренә тәэсире.
Кислота һәм селте эремәләре тәэсирендә үзләренең төсләрен үзгәртә
торган матдәләрнең индикаторлар дип аталуын сез инде беләсез (96 нчы
бит). Аларга, мәсәлән, лакмус, метилоранж (метиловый оранжевый),
фенолфталеин һәм кайбер башка матдәләр керә. Кислота эремәләре
лакмусны — кызыл төскә, метилоранжны алсу төскә кертәләр, ә фенолфта­
леин төссез булып кала.
2. Кислоталарның характерлы үзлеге булып ал арның металлар белән
тәэсир итешүе тора. Кислоталарның төрле металлар белән ничек реак­
циягә керүен ачыклау өчен, түбәндәге тәҗрибәне башкарырбыз.
Дүрт пробиркага бераз гына хлорид кислотасы агызырбыз. Беренче
пробиркага — магний Mg кисәге, икенчесенә — цинк Zn, өченчесенә —
тимер Fe, ә дүртенчесенә бакыр Си кисәге төшерербез.
Сульфат кислотасының судагы эремәсе белән дә шундый ук тәҗрибә
башкарырбыз.
Бу тәҗрибәләрне үткәреп, кислоталар белән бигрәк тә магнийның тиз
реакциягә керүенә, цинкның бераз акрынрак, тимернең тагын да акрын­
рак реагирлашуына, ә бакыр салынган пробиркада бернинди дә үзгәрешләр
булмавына (водород аерылып чыкмый) ышанырбыз.
Хасил булган эремәләрне парга әйләндергәндә, кристаллик матдәләр —■ тоз­
лар аерылып чыга. Шундый ук тәҗрибәләрне рус галиме Н. Н. Бекетов та
башкарган. Тәҗрибәләр нигезендә ул металларның этеп чыгару рәтен төзегән:
К Na Mg Al Zn Fe Ni Sn Pb (H2) Cu Hg Ag Pt Аи
кислоталардан водородны кислоталардан водородны
этеп чыгаралар этеп чыгармыйлар
102
 Николай Рус химигы, Петербург Фәннәр акаде­
Николаевич миясе академигы. Физик химиягә нигез
Бекетов салучы. 1863 елда металларның этеп чы­
(1826-1911) гару рәтен төзегән. Хәзерге вакытта
бу рәт металларның стандарт электрод
потенциаллары рәте дип атала.

Химик реакцияләрнең тигезләмәләрен төзегәндә, бу рәтне кулланып

эш итәргә кирәк. Бу рәттә водородка кадәр торучы барлык металлар
аны кислоталардан кысрыклап чыгара алалар. Нитрат кислотасы искәрмә
булып тора. Ул күпчелек металлар белән реакциягә кергәндә, водород
урынына башка газлар аерылып чыгалар.
Гомумиләштерелгән рәвештә кислоталарның химик үзлекләре 13 нче
таблицада тикшерелгән.
13 нче таблица. Кислоталарның химик үзлекләре

Кислоталар белән реагирлаучы матдәләр Мисаллар

1. Индикаторлар белән. Лакмус кызыл төскә керә

Метилоранж алсу төскә керә
2. Металлар белән. Металл Н. Н. Беке­ Zn + 2НС1 → Z∏C12 + H2↑
тов төзегән рәттә водородка кадәр торса, водо­
род аерылып чыга һәм тоз хасил була. HN03
искәрмә булып тора
3. Нигез оксидлары белән. Тоз һәм су ха­ CuO + H2SO4 -→ CuSO4 + H2O
сил була
4. Нигезләр белән. Тоз һәм су хасил була NaOH + НС1 → NaCl + H2O
5. Тозлар белән. Кислоталар рәтенә яраш­
лы рәвештә (алда килгән һәр кислота тоздан
үзеннән сон, килгән кислотаны этеп чыгара
ала):
HNO3
H2SO4, НС1, H2SO3, H2CO3, H2s, H2SiO3* ZnCl2(κ) + H2SO4(κyepτ.) —1
→
H3PO4 → Z∏SO4 + 2HC1 ↑
Яңа тоз һәм яңа кислота хасил була
6. Җылытканда кайбер кислоталар H2SO3-→ H2O + so2↑
таркалалар. Кагыйдә буларак, кислота
оксиды һәм су хасил була

* Бу — шартлы рәт. Әмма күпчелек очракларда кислоталар һәм тозлар арасындагы

реакцияләр бу рәткә ярашлы рәвештә узалар.
103
 13 нче таблицаның 3, 4 нче һәм 5 нче пунктларында китерелгән
реакция тигезләмәләре алмашу реакцияләренә керә. Алмашу реакция­
ләренең түбәндәге өч очракта ахыргача баруын исәпкә алырга кирәк:
1) әгәр реакция нәтиҗәсендә су хасил булса, мәсәлән, нейтральләшү
реакциясендә;
2) әгәр реакция продуктының берсе очучан матдә булса, мәсәлән, сульфат
кислотасы тозлардан башка кислоталарны этеп чыгара, чөнки алар очучанрак;
3) әгәр реакция продуктының берсе утырымга төшсә (174 нче битне
карагыз), мәсәлән эреми торган нигезләрне табу реакциясендә (95 нче битне
карагыз).

Куллану. Аеруча әһәмиятле кислоталарны куллану тиешле бүлекләрдә

тикшереләчәк.
1—9 нчы күнегүләрне башкарыгыз һәм сорауларга җавап бирегез (104—105 нче
бит.). 1—2 нче мәсьәләләрне чишегез.

да сезгә билгеле кислоталарның химик

1. Нинди матдәләр кислоталар дип формулаларын языгыз, кислота калдык­
аталалар? Дәфтәрдә түбәндә бирелгән таб­ ларының астына сызыгыз һәм аларның
лицаны сызыгыз һәм тиешле графалар­ валентлыгын билгеләгез.

Кислоталар
кислородлы кислородсыз бер нигезле ике нигезле өч нигезле

2. Түбәндәге кислоталарның струк­ 4. а) Ортофосфат кислотасын; б) се­

тур формулаларын төзегез: а) карбонат
кислотасы; б) бромоводород кислотасы;
в) сульфит кислотасы; г) перхлорат кис­
лотасы HC1O4.
3. Кислоталарны нинди ысуллар бе­
лән табалар? Реакция тигезләмәләрен
төзегез.
роводород кислотасын нинди ике ысул
белән табарга була? Тиешле реакция­
ләрнең тигезләмәләрен языгыз.
5. Дәфтәрдә түбәндә китерелгән таб­
лицаны сызыгыз. Тиешле графаларда
кислоталар катнашында һәм кислота­
лар хасил булып баручы өчәр реакция
тигезләмәсе языгыз.

Реакцияләр
таркалу кушылу алмаштыру алмашу

6. Кислоталарның химик үзлеклә­ 8. Тормышка ашырырлык реакция­

рен характерлаучы химик реакцияләргә ләрнең тигезләмәләрен языгыз.
өчәр тигезләмә языгыз. Бу реакция­
ләрнең нинди типка керүен билгеләгез. Na + НС1 → Zn + H2SO4 →
7. Формулалары китерелгән мат­ Mg + HC1 → Al + H2SO4 →
дәләрнең кайсылары хлорид кислота­ Al + HC1 → MgO + H2SO4 →
сы белән реагирлаша: a) СиО; б) Си; Zn + HC1 → CaO + HC1 →
в) Си(ОН)2; γ) Ag; д) А1(ОН)3? Реакция­ Mg + H3PO4 → Fe2O3 + HC1 →
ләрнең тигезләмәләрен языгыз. Ca + H,P0
о 44 → Fe2O3 + H2SO4 →
104
Li2O + H3PO4→ Fe(OH)3 + HNO3 → 2. Составында 3,95 масса өлеше се­
MgO + H3PO4 → Au + H2SO4 → лен химик элементы (Ar (Se) = 79) һәм
ai2o3 + H2SO4 → H3PO4 + H2SO4→ 0,1 масса өлеше водород булган кушыл­
M⅛ + H2SO4 → Na2CO3 + HC1 → маның химик формуласын китереп чы­
гарыгыз.
NaCl + HC1 → NaCl + HNO3 →
3. Алюминий белән сульфат кисло­
Na2SO4 + HC1 → Си + HC1 → тасы арасындагы реакциядә 3,42 г алю­
9. Алда китерелгән планга нигезләнеп миний сульфаты барлыкка килгән.
(60 нчы битне карагыз), хлорид, сульфат Реакциягә кергән алюминийның масса­
һәм ортофосфат кислоталарының үзлек­ сын һәм микъдарын билгеләгез.
ләре турындагы җавап конспектын төзегез. 4. Нитрат кислотасы белән 0,1 моль
бакыр (II) оксиды реакциягә кергән.
1. Кайсы кислота фосфорга баерак: Реакция нәтиҗәсендә хасил булган
ортофосфат H3PO4 кислотасымы яки мета­ бакыр (II) нитратының массасын һәм
фосфат HPO3 кислотасымы? микъдарын табыгыз.

§ 33. Тозлар
Тозларның составы, аларның исемнәре. Водородны һәм кислоталарны
өйрәнгәндә, сез кайбер тозлар белән танышкан идегез инде. Металлар
белән кислоталар һәм металл оксидлары белән кислоталар арасында
баручы реакцияләрнең тигезләмәләрен төзегәндә, сез бу реакцияләрдә
тозлар классына керүче матдәләр хасил булуына игътибар иттегез. Тагын
берничә мисал китерик: 1 1
Fe + 2HC1 → FeCl2 + H2↑
тимер (II)
хлориды
I II II II
Mg + H2so4 → MgSO4 + H2↑
магний
сульфаты
Fe2O3 + 6HC1 → 2FeCl3 + 3H2O
тимер (III)
хлориды

СЕЗ ...әгәр Дөнья океанындагы барлык аш тозы аерып алынса, аның бе­
БЕЛӘСЕЗМЕ... лән бөтен Европа өслеген 5 км калынлыгында каплап булыр иде.
...кеше организмында тозлар 5,5% масса өлеше тәшкил итә.
Матдәләр алмашы барышында тозлар өзлексез тулыланып тора.
Эссе вакытта яисә кайнар цехларда тир белән бергә организм­
нан тозлар да чыгарыла. Шуңа күрә бик нык сусаганда аз гына
тоз өстәлгән су эчәләр (эремәдә натрий хлоридының масса өле­
ше 0,3—0,5% булырга тиеш). Күп су югалтканда, авыру кешенең
канына физиологик эремә кертәләр (1 л дистиллирланган суда 9 г
NaCl исәбеннән).

105
 Тозларның химик формулаларыннан күренгәнчә,
тозлар — металл атомнарыннан һәм кислота калдыкларыннан бар­
лыкка килгән катлаулы матдәләр ул.
Химия курсында алга таба тозлар белән бик еш очрашачакбыз. Алар-
ның иң әһәмиятлеләре:
хлорид кислотасы НС1 тозлары — хлоридлар (NaCl — натрий хлориды);
сульфат кислотасы H2SO4 тозлары — сульфатлар (K2SO4— калий сульфаты);
нитрат кислотасы HNO3 тозлары — нитратлар (Ca(NO3)2 — кальций нит­
раты);
карбонат кислотасы H2CO3 тозлары — карбонатлар (Na2CO3— натрий
карбонаты);
ортофосфат кислотасы H3PO4 тозлары — ортофосфатлар (K3PO4 — калий
ортофосфаты).
Классификация. Алынган кислота һәм нигезнең микъдар чагыш­
тырмаларыннан чыгып, нейтральләшү реакцияләрендә составлары ягын­
нан төрле тозлар барлыкка килүе мөмкин (17 нче схема).

17 нче схема

106
 СЕЗ ...Борынгы Рим легионерларына хезмәт хакын өлешчә тоз белән
БЕЛӘСЕЗМЕ... түли торган булганнар. Марко Полоның раслауларына караган­
да, XIII гасырда Тибетта акча буларак кабартмадай тоз кисәкләре
кулланылган. М. В. Ломоносов әйтүенчә, хәтта ул яшәгән чорда
да Абиссиниядә 5 плитә тау тозына кол сатып алырга мөмкин
булган.
...безнең борынгы бабаларыбыз кунакларны, какшамас дуслык
билгесе итеп, ипи-тоз белән каршы ала торган булганнар. Леонар­
до да Винчиның «Серле кичке аш» («Тәңречең кичке ашы»)
исемле атаклы рәсемендә Шәмгунның (Иуда 1ың) кулы янында
ауган савыттан чәчелгән тоз сурәтләнгән. Бу чсә тоз чәчелүнең
бәла-казага яки хыянәткә дигән хорафатка ишарәне чагылдыра.

Молекулаларында кислота калдыкларыннан тыш, гидроксогруп-

палары да булган тозларны нигез тозлар дип атыйлар (нигезләр
кирәгеннән артык булганда барлыкка киләләр):
Mg(OH)2 + НС1 → Mg(OH)Cl + H2O
магний-нигез
хлориды

Кислота молекулаларындагы водород атомнары төрле ике металлга

алмаштырылганда хасил булган тозларны икеле тозлар дип атыйлар:
H.3iPO41 + 2KOH + NaOH → K,NaP0
2
4 + ЗН,0
4 2
дикалий-натрий
ортофосфаты
I
Бер валентлы металл атомы урынына тоз составына NH4 тә керүе
мөмкин (II форзацны карагыз).
Тагын катнаш һәм комплекслы тозлар да була. Аларны без югары
сыйныфларда тикшерербез.
Тозларны табу ысуллары. Тозлар хасил булу белән узучы реакцияләр
алдагы бүлекләрдә кат-кат тикшерелде инде. Хәзер бу белемнәрне билгеле
бер системага китерик.
1. Тозларны металларга, нигез оксидларына һәм нигезләргә кислота­
лар белән тәэсир итеп табарга мөмкин:
2H3PO4 + 6Na → 2Na3PO4 + 3H2 ↑
натрий
ортофосфаты
3H2SO4 + Fe2O, -→ Fe (SO4)3 + 3H2O
тимер (III)
сульфаты
3HNO3 + Cr(OH)3 → Cr(NO3)3 + 3H2O
хром (III)
нитраты
107
 СЕЗ ...Борынгы Русьта тантаналы кунак мәҗлесләрендә тозны табынга
БЕЛӘСЕЗМЕ... махсус тоз савытларында бары тик күренекле кунаклар алдына
гына куя торган булганнар. Башка кунаклар исә мәҗлестән тоз­
сыз ашап таралганнар.

2. Тозлар кислота оксидларының селтеләр белән, шулай ук кислота ок­

сидларының нигез оксидлары белән реакцияләрендә хасил булалар:
N O + Ca(OH) → Ca(NO.)2 + H,0 SiO9 + CaO → CaSiO4
кальций кальций
нитраты силикаты
3. Тозларны тозларның кислоталар, селтеләр, металлар, очучан булма­
ган кислота оксидлары һәм башка тозлар белән тәэсир итешүе вакытын­
да табарга мөмкин:
Ca3(PO4)2 + 3H2SO4 → 3CaSO4 + 2H3PO4
кальций кальций
ортофосфаты сульфаты
Fe2(SO4)3 + 6NaOH → 2Fe(OH)3i + 3Na2SO4
тимер (III) натрий
сульфаты сульфаты
CuSO. +4 Fe → FeSO.
4
+ Cui
бакыр (II) тимер (II)
сульфаты сульфаты

CaCO3 + SiO2--> CaSiO3 + CXV

кальций кальций
карбонаты силикаты

A12(SO4)3 + 3BaCl2 →• 3BaSO4i + 2A1C13

алюминий барий барий алюминий
сульфаты хлориды сульфаты хлориды
4. Тозлар металлар белән неметалл ар үзара тәэсир итешкәндә хасил
булалар:
2Fe + 3Cl2→ 2FeCl3
тимер (III)
хлориды

Тозлар хасил була торган реакцияләр шулай ук 15 нче күзәтү таблица­

сында күрсәтелгән (102—103 нче бит.).
Физик үзлекләре. Тозлар — төрле төстәге каты матдәләр. Аларның
эрүчәнлеге дә төрле. Кайбер тозлар, мәсәлән барлык нитратлар, суда яхшы
эрүчәннәр, икенчеләре, мәсәлән кальций карбонаты CaCO3, барий сульфаты
BaSO4 һ. б., практик яктан эремәүчәннәр (II форзацны карагыз). Урта
мәктәп химия курсында аеруча еш очрый торган тозларның эрүчәнлеген
хәтердә калдыруны 14 нче таблица җиңеләйтер.
108
14 нче таблица. Аеруча әһәмиятле тозларның эрүчәнлеге турында белешмәләр

Тозларның исемнәре Тиешле тозларның эрүчәнлеге

Нитратлар Барлык тозлары эрүчән
Хлоридлар AgCl һәм PbCl2 дән башка, барлык тозлары эрүчән
Сульфатлар CaSO., SrSO., BaSO
4, 47 4’
, PbSO
4
һәм
o2
Ag
4
SO. тән башка барлык
Сульфидлар ' тозлары эрүчән
Карбонатлар К, Na һәм аммоний тозларыннан (NH4 группасы булган
Силикатлар тозлар) башка, барлык тозлары да диярлек эремәүчән
Фосфатлар

Химик үзлекләре. Тозларны табу ысулларын өйрәнгәндә, сез аларның

кайбер химик үзлекләре белән таныштыгыз инде. Бу сорауны тулы итеп
тикшереп үтик.
1. Тозлар металлар белән реакциягә керәләр. Бу реакцияләрнең тигез­
ләмәләрен язганда, Н. Н. Бекетов төзегән рәткә таянып эш итәргә кирәк
(103 нче битне карагыз). Бу реакцияләр судагы эремәләрдә барганлыктан,
тәҗрибәләр өчен гадәттәге шартларда су белән реагирлашучы литийны Li,
натрий Na, калий К, кальций Са, барийны Ва һәм башка актив метал-
ларны кулланырга ярамый.
2. Тозлар кислоталар белән реагирлашалар. Бу реакцияләрне үткәр­
гәндә, гадәттә, коры тозга куертылган кислота белән тәэсир итәләр.
3. Тозлар селтеләр белән судагы эремәләрдә реагирлашалар. Бу — эреми
торган нигезләрне табу ысулы.
4. Тозлар тозлар белән реагирлашалар. Реакцияләр эремәләрдә узалар
һәм практик яктан эремәүчән тозларны табу өчен кулланылалар.
5. Кайбер тозлар җылытканда таркалалар. Мондый реакциягә харак­
терлы мисал итеп, төп состав өлеше кальций карбонаты булган известь-
ташны яндыруны алырга мөмкин:
CaCO3 → CaO + CO2↑
кальций
карбонаты
6. Кайбер тозлар, су белән реакциягә кереп, кристаллогидратлар хасил
итә алалар. Әйтик, мәсәлән, бакыр (II) сульфаты CuSO4— ак төстәге матдә.
Аны суда эреткәндә, җылылык аерылып чыга һәм зәңгәр төстәге эремә
хасил була. Җылылык аерылып чыгу һәм төс үзгәрү — болар химик реак­
цияләрнең билгеләре (11 нче битне карагыз). Эремәне парга әйләндергәндә,
акрынлап күксел-зәңгәр төскә керүче ак кристаллик матдә аерылып чыга.
CuSO4 ∙ 5H2O кристаллогидраты (бакыр купоросы) хасил була. Бу матдәнең
барлыкка килүе бакыр (II) сульфатының су белән реагирлашуын раслый:
CuSO4 + 5H2O = CuSO4 ∙ 5H2O + Q
ак төстә --------- *------- -
күксел-зәңгәр төстә
109
 15 нче таблица. Неорганик кушылмаларның

Реакцияләр
Реакциягә керүче
матдәләр неметаллар белән кислота оксидлары белән
Металлар 2Na + Cl2 -l> 2NaCl 2Mg + SiO2-→ 2MgO + Si
Fe + S -l> FeS
2Mg + O2-l÷ 2MgO

Нигез оксидлары CuO + H2 -l→ Си + H2O CaO + SiO2-1

→ CaSiO3
РЬО + С —t→ Pb + CO↑

Селтеләр 2KOH + Cl2 → КС1О + Ca(OH)2 + CO2 →

+ КС1 + H2O → CaCO3∣ +H2O
6КОН + 3C12 -l> kcio3 +
+ 5KC1 + 3H2O

Эреми торган нигезләр

— —

Тозлар 2NaBr + Cl2 → 2NaCl + Br2 CaCO3 + SiO2 -l>

→ CaSiO3 + CO2↑

Су 2H2O + 2C12 → 4HC1 + О2 H2O + SO3 → H2SO4

Формуладагы нокта кристаллогидратта суның химик бәйләнештә

булуын күрсәтә; аны кристаллизацией су дип атыйлар.
Куллану. Күпчелек тозлар промышленностьта һәм көнкүрештә киң
кулланыла. Мәсәлән, аш тозының, ягъни натрий хлоридының NaCl,
көнкүрештә кулланылышы барыбызга билгеле. Промышленностьта ул
натрий гидроксидын, сода, хлор, натрий һ. б.ны табу өчен кулланыла.
Нитрат һәм ортофосфат кислоталарының тозлары, нигездә, минераль
ашламалар булып торалар.
Үсемлекләрне авырулардан, корткычлардан саклау чараларының
күбесе, кайбер дару матдәләре шулай ук тозлар классына керәләр. Аерым
тозларның кулланылышы химик элементларны алга таба өйрәнгәндә
тагын да тулырак карап үтеләчәк.
Неорганик кушылмаларның аерым класслары арасындагы генетик
бәйләнеш. Бер класс матдәләреннән икенче класс матдәләрен табарга
мөмкин. Мондый бәйләнешне генетик бәйләнеш дип атыйлар (грекча
110
аерым классларын тасвирлаучы химик реакцияләр

кислоталар белән тозлар белән су белән

Zn + 2HC1 → Z∏C12 + H2↑ Fe + CuSO4 → FeSO4+ CuJf 2Na + 2Н0Н →

→ 2NaOH + H2↑
Zn + H2O -→ Z∏O + Н2

CuO + H2SO4 -→ Na2O + НОН → 2NaOH

—
→ CuSO4 + H2O

NaOH + НС1 → NaCl + 2NaOH + CuSO4→ Составында төрле микъдар­

да су булган кристаллогид-
+ н2о → Cu(OH)2; + Na2SO4 ратлар барлыкка килә

Cu(OH) 2 + 2HC1 → CuCl2 +

— —
+ 2H2°

Na2CO3 + H2SO4→ Na2SO4 + BaCl2 → BaSO4j, + CuSO4 + 5H2O →

→ H2CO3+ Na2SO4 + 2NaCl → CuSO4 ∙ 5H2O
√ \ А
h2o co2↑

reH2O + H2SO4 → FeSO4 + 7H2O →

—
→ H2SO4 • «Н,0 → FeSO4∙7H2O

«генезис» — барлыкка килү). Аерым матдәләр арасындагы үзара бәйлә­

нешне түбәндәге схемалар белән күрсәтергә мөмкин:
Са → CaO → Ca(OH)2
р → Р2 о5 → Н3 РО4 —— *
Гомуми рәвештә:
металл-------- > нигез оксиды-------- » нигез -—_____ _
Z∑→ тоз
неметалл → кислота оксиды → кислота —~

СЕЗ ...әгәр аш тозы диңгез суын парга әйләндереп табылса, анда

БЕЛӘСЕЗМЕ... магний хлориды катышмасы да була. Магний хлориды бик күп су
йотканлыктан, тоз дымлана. Саф натрий хлориды суны йотмый
(абсорбцияләми).

1—10 нчы күнегүләрне башкарыгыз һәм сорауларга җавап бирегез (112 нче бит).
1, 2 нче мәсьәләләрне чишегез (112 нче бит).
111

1. Матдәләрнең химик формулала­
ры бирелгән: HBr, NaHSO4, Cu2O, Fe(OH)3,
Оксидлар Нигезләр
нигез кислота эри эреми
оксидлары оксидлары торган торган
2. Түбәндәге тозларның химик фор­
мулаларын языгыз: магний карбонаты,
тимер (II) гидрокарбонаты, тимер (III)
сульфаты, кальций гидроортофосфаты,
магний-нигез хлориды, кальций дигид-
роортофосфаты.
3. Формулалары бирелгән тозларның
исемнәрен языгыз: NaCl, NaNO3, CaCl2,
KHSO4, A1(NO3)3, K3PO4, Na2SO4, Na2S,
Na2SO3, Ca(HS)2, FeSO4, AgNO3, Fe2(SO4)3,
Na2CO3, Cr2(SO4)3, NaHCO3, Ca(HCO3)2.
4. а) Хлорид; б) сульфат; в) нитрат;
г)ортофосфат; д) карбонат кислотала­
рының аеруча әһәмиятле тозларының
формулаларын языгыз. Бу тозларның
исемнәрен атагыз.
5. Тозларны табу ысулларын санап
чыгыгыз һәм һәркайсына икешәр тиеш­
ле химик реакцияләрнең тигезләмәлә­
рен языгыз. Кирәк булганда 15 нче таб­
лицадан файдаланыгыз.
6. Схемалары түбәндә бирелгән хи­
мик реакцияләрнең тигезләмәләрен тө­
зегез:
Са + ... → CaSO4 + Н2
SO3+... → CaSO4
N2O5+...→Ca(NO3)2
СаО + ... → CaSO3
Ca(OH)2 + ... → CaSO4 + H2O
P2O5 + ... → Ca3(PO4)2
7. а) Кальций сульфаты; б) кальций
карбонаты; в) кальций ортофосфаты;
г) кальций гидроксиды; д) хлороводород
хасил булганда, кальций хлориды нинди
матдәләр белән реакциягә керә? Реак­
цияләрнең тигезләмәләрен языгыз һәм
аларның ни өчен ахыргача баруын аңла­
тып бирегез.
8. Кальций оксидыннан нинди ике
ысул белән а) кальций сульфаты; б) каль­
112
Fe(NO3)3, Ca(HCO3)2, N2O5, H3BO3, Li2O,
SO2, Ba(OH)2, Ca8(PO4)2, Cu(OH)2.
Дәфтәрдә таблица сызыгыз һәм фор­
мулаларны тиешле графаларга языгыз.
Кислоталар Тозлар
урта әче
ций ортофосфаты табарга мөмкин? Реак­
ция тигезләмәләрен төзегез.
9. a) A1C13, б) BaSO4; в) Ba(NO3)2;
г) Na3PO4; д) NaNO3; е) NaHSO4; ж) КН2РО4;
з) K2HPO4 формулалары белән күрсә­
телгән тозлар хасил булуга китерүче
нейтральләшү реакцияләренең тигезлә­
мәләрен языгыз. Тиешле формулалар­
ның астына матдәләрнең исемнәрен
языгыз.
10. Схемалары түбәндә бирелгән
реакцияләрнең тигезләмәләрен төзегез:
а) Са → СаО → Ca(OH)2 → Ca(NO3)2 -
→CaSO4
б) A12O3 → A12(SO4)3 → A1(OH)3 → A12O3
в) CaCO3 → СаО → Ca(OH)2 → CaCO →
→ Ca(NO3)2
г) Cu → СиО → CuCl2 → Cu(OH)2 → СиО →
→ Си → CuSO4 → Cu(OH)2
д) Mg → MgO → Mg(OH)2 → MgSO4
е) С -> CO2 → Na2CO3 → CO2 → CaCO3
ж) Fe2(SO4)3 → Fe(OH)3 → Fe2O3 → Fe2(SO4)3
з) Р → P2Os → H3PO4 → Ca3(PO4)2 →
→H3PO4→Ca(H2PO4)2
и) A12(SO4)3 → A1(OH)3 → A12O3 → A1C13 →
→ A1(OH)3 → A1(OH)2C1
к) SO3 -→ ZnSO4 → Zn(OH)2 → ZnO
1. Түбәндәге азотлы ашламаларның
кайсысы азотка баерак булуын исәпләп
чыгарыгыз: NaNO3, Ca(NO3)2, KNO ,
NH4NO3, (NH4)2SO4.
2. Нейтральләшү реакциясе узсын
өчен, кальций гидроксидын ортофосфат
кислотасы белән нинди масса чагыш­
тырмаларында катнаштырырга кирәк­
леген исәпләп чыгарыгыз.
Лаборатор тәҗрибәләр
11. Кислоталарның индикаторларга тәэсире. Штативка тугыз пробирка урнашты­
рыгыз. Өч пробиркага 1 әр мл сыегайтылган сульфат кислотасы, тагын өч пробиркага
1 әр мл сыегайтылган хлорид кислотасы, ә калганнарына шулкадәр үк сыегайтылган
нитрат кислотасы салыгыз.
Сульфат кислотасы салынган беренче пробиркага берничә тамчы шәмәхә лакмус
эремәсе салыгыз яки шәмәхә лакмус кәгазе төшерегез, икенче пробиркага —берничә
тамчы фенолфталеин, ә өченчесенә метилоранж өстәгез.
Шундый ук тәҗрибәләрне хлорид һәм нитрат кислоталары белән башкарыгыз.
Кислоталар тәэсирендә лакмус —кызыл төскә, метилоранж алсу төскә керә, ә фе­
нолфталеин төссез булып кала.
Бирем. Ике матдә эремәсе бирелгән. Аларның берсе кислота эремәсе булуын
практик рәвештә ничек дәлилләргә мөмкин?
12. Кислоталарның металларга мөнәсәбәте. Ике пробиркага икешәр кисәк цинк,
башка ике пробиркага бераз тимер вагы, ә калган ике пробиркага бакыр вагы салыгыз.
Цинк салынган пробирканың берсенә — 1 мл сульфат кислотасы, ә икенчесенә шулкадәр
ук хлорид кислотасы өстәгез. Шулай ук тимер һәм бакыр ваклары салынган пробир­
каларга да әлеге кислоталарны өстәгез.
Тимер кислоталар белән цинкка караганда акрынрак реакциягә керә; бакыр гадәт­
тәге температурада сульфат кислотасы белән дә, хлорид кислотасы белән дә реагир-
лашмый. Җылытканда бакыр куертылган сульфат кислотасы белән реакциягә керә. Бу
реакциядә зәһәр исле (саклык белән иснәргә!) төссез газ аерылып чыга һәм пробиркада
зәңгәр төстәге эремә хасил була.
Биремнәр. 1. Н. Н. Бекетов төзегән рәттә тимерне, цинкны һәм бакырны табыгыз.
Бу рәтнең нинди үзлекләргә нигезләнеп төзелүе турында уйлагыз. 2. Әлеге тәҗрибәдә
күзәтелгән химик реакцияләрнең тигезләмәләрен языгыз. Бу реакцияләр нинди
типларга керәләр?
13. Кислоталарның металл оксидлары белән үзара тәэсир итешүе. Ике про­
биркага бераз бакыр (II) оксиды салыгыз. Аларның берсенә—1 мл сыегайтылган хлорид
кислотасы, ә икенчесенә шулкадәр үк сыегайтылган сульфат кислотасы өстәгез.
Пробиркаларны җиңелчә җылытыгыз.
Һәр пробиркадагы эремәнең берничә тамчысын пыяла пластинкаларга тамызыгыз
һәм парга әйләндерегез.
Тимер (III) оксиды белән дә шундый ук тәҗрибәләр башкарыгыз.
Биремнәр. 1. Металл оксидларының кислоталар белән реагирлашуын нинди
билгеләр дәлилли? Эремәләрне парга әйләндергәч, пыяла пластинкаларда сез нинди
матдәләр күрдегез? Бу матдәләрнең химик формулаларын языгыз. 2. Бу тәҗрибәләрдә
күзәтелгән реакцияләрнең тигезләмәләрен языгыз.
14. Эри торган һәм эреми торган нигезләрнең үзлекләре. Пробиркаларда сезгә
бирелгән натрий, кальций, бакыр (II) һәм тимер (III) гидроксидларын карагыз, аларның
агрегат халәтен һәм төсен билгеләгез. Пробиркаларга 3—4 әр мл су өстәп болгатыгыз.
Болганчык сыеклыкларны фильтрлагыз. Эремәләргә берничәшәр тамчы фенолфталеин
эремәсе тамызыгыз.
Бирем. Башкарылган тәҗрибәләргә таянып, нигезләрнең агрегат халәте, төсе һәм
эрүчәнлеге турында нәтиҗә ясагыз.
15. Селтеләрнең кислоталар белән тәэсир итешүе (нейтральләшү реакциясе).
Пробиркага 1 мл натрий гидроксиды салыгыз һәм аңа берничә тамчы фенолфталеин
эремәсе өстәгез. Кура җиләге төсендәге эремәгә пипетка ярдәмендә тамчылап хлорид
кислотасы тамызыгыз. Һәр тамчыдан соң пробирканы җиңелчә селкетеп алыгыз.
Эремәнең җылынуы һәм төссезләнүе күзәтелә. Аннан соң табылган эремәне бераз гына
пыяла пластинкага тамызыгыз һәм аны парга әйләндерегез.
113
 Биремнәр. 1. Ни өчен кислота эремәсен тамчылап, сак кына өстәргә кирәк?
2. Эремәне парга әйләндергәндә нинди матдә аерылып чыкты? Аның химик фор­
муласын языгыз. 3. Хлорид кислотасы белән натрий гидроксиды арасындагы реакция­
нең тигезләмәсен төзегез. Бу реакция нинди типка керә?
16. Эреми торган нигезләрнең кислоталар белән тәэсир итешүе. Бераз ба­
кыр (II) гидроксиды табыгыз. Моның өчен ике пробиркага 1 әр мл натрий гидроксиды
эремәсе салыгыз һәм шулкадәр үк бакыр (II) сульфаты яки бакыр (II) нең башка эрүчән
тозы эремәсен өстәгез. Хасил булган утырымлы бер пробиркага (утырым тулысынча
эреп беткәнче) — хлорид кислотасы, ә икенчесенә сульфат кислотасы салыгыз. Һәр ике
пробиркада да зәңгәр эремә барлыкка килә.
Эремәләрнең берничәшәр тамчысын, пыяла пластинкага күчереп, парга әйлән­
дерегез.
Биремнәр. 1. Пыяла пластинкада кристаллары аерылып чыккан матдәләрнең фор­
мулаларын языгыз. 2. Бу тәҗрибәдә күзәтелгән реакцияләрнең тигезләмәләрен языгыз.
17. Бакыр (II) гидроксидын җылытып таркату. Бакыр (II) гидроксиды салынган
пробирканы, матдәнең төсе үзгәргәнче, саклык белән генә җылытыгыз.
Биремнәр. 1. Бакыр (II) гидроксидының агрегат халәте һәм төсе нинди? 2. Ни
өчен җылытканда аның төсе үзгәрде? 3. Күзәтелгән реакциянең тигезләмәсен төзегез.

5 нче практик эш
Бакыр (II) оксиды һәм сульфат кислотасы арасындагы алмашу реакциясе.
1. Стаканга чама белән 20 мл 20% лы сульфат кислотасы эремәсе салып, аны
асбестланган челтәргә куеп җылытыгыз.
2. Сульфат кислотасының кайнар эремәсенә бераз бакыр (II) оксиды порошогы
салыгыз һәм пыяла таякчык белән болгатыгыз. Әгәр бакыр (II) оксиды тулысынча
реагирлашса, аны, берникадәр артып калганчы, тагын өстәгез. Эремәне даими җылы­
тыгыз, әмма кайнатмагыз. Аннан соң пробирканың ,∕2 өлешенә су өстәгез һәм эремәне
кайнап чыкканчы җылытыгыз.
3. Фильтр хәзерләп, хасил булган эремәне фарфор чынаякка фильтрлагыз.
4. Фарфор чынаяктагы эремәне, кристаллар күренә башлаганчы, парга әйләндерегез.

6 нчы практик эш
«Неорганик кушылмаларның аеруча әһәмиятле класслары» темасы буенча экс­
перименталь мәсьәләләр чишү.
1 нче мәсьәлә. Сезгә бирелгән пробиркаларның кайсында натрий хлориды
эремәсе, кайсында натрий гидроксиды эремәсе, кайсында хлорид кислотасы булуын
тәҗрибә юлы белән исбатлагыз.
2 нче мәсьәлә. Бер пробиркада—дистиллирланган су, ә икенчесендә —калий
хлориды эремәсе. Сезгә бирелгән һәр матдәнең кайсы пробиркада икәнен билгеләгез.
3 нче мәсьәлә. Ике пробирканың берсендә —кальций оксиды, икенчесендә магний
оксиды бирелгән. Бу матдәләрнең һәркайсы нинди пробиркада булуын билгеләгез.
4 нче мәсьәлә. Магний металыннан чыгып, магний гидроксидын табыгыз.
5 нче мәсьәлә. Бакыр (II) оксиды бирелгән. Бакыр (II) гидроксидын табыгыз.
6 нчы мәсьәлә. Кальций гидроксиды эремәсе (известьле су) бирелгән. Кальций
карбонаты, ә аннан кальций хлориды эремәсен табыгыз.
7 нче мәсьәлә. Тимер (III) хлоридыннан тимер (III) оксидын табыгыз.
8 нче мәсьәлә. Кристаллик магний хлоридыннан магний гидроксиды табыгыз.
9 нчы мәсьәлә. Бакыр (II) сульфаты эремәсеннән бакыр (II) хлориды эремәсен
табыгыз.
10 нчы мәсьәлә. Түбәндәге әверелешләрне практик рәвештә башкарыгыз:
бакыо (II) хлориды → бакыр (II) гидроксиды → бакыр (II) оксиды.
Химик элементларның Д. И. Менделеев
ачкан периодик законы һәм периодик VI БҮЛЕК
системасы. Атом төзелеше

§ 34. Химик элементларны классификацияләү

Химик элементларны классификацияләүнең беренче адымнары.
Үткән гасырның 70 нче елларына инде 60 тан артык химик элемент
билгеле булган. Химиядә, башка табигать фәннәрендәге (ботаника, зоо­
логия) кебек үк, фактлар тупланган саен, аларны классификацияләү
зарурлыгы туган.
Элек галимнәр барлык химик элементларны ике группага — метал­
ларга һәм неметалларга бүләргә тырышып караганнар (18 нче схема).

18 нче схема

Неорганик кушылмаларның аеруча әһәмиятле классларын өйрәнгәндә,

сез типик металларның типик неметаллардан физик үзлекләре белән генә
түгел, ә химик үзлекләре буенча да аерылуларын ачыкладыгыз. Типик
металлар, мәсәлән кальций Са, нигезләргә туры килүче нигез оксидларын
хасил итәләр:
CaO + H2O → Ca(OH)2
нигез нигез
оксиды
115
 Неметаллар, мәсәлән күкерт, кислоталарга туры килүче кислота оксид­
ларын хасил итәләр:
SO3 + H2O → H2SO4
кислота кислота
оксиды
Металлар, кагыйдә буларак, водород атомнарын алмаштырып, кисло­
талар белән реагирлашалар һәм тозлар хасил итәләр. Неметаллар өчен
кислоталар белән реакция характерлы түгел.

Амфотер үзлекле оксидларга һәм гидроксидларга туры килүче химик

элементлар. Соңрак химик элементларны металларга һәм неметалларга
классификацияләүнең тулы булмавы ачыкланган. Ике төрле табигатькә ия
булган химик элементлар һәм аларга туры килүче матдәләр дә бар икән. Моңа
түбәндәге тәҗрибәне башкарып ышанырга була. Ике пробиркада ак төстәге
утырым хәлендә бераз цинк гидроксиды табалар. Бер пробиркага — хло­
рид кислотасы эремәсе, ә икенчесенә натрий гидроксиды эремәсе өстиләр,
һәр ике очракта да химик реакцияләр уза: төссез эремәләр хасил була.
Димәк, цинк гидроксиды Zn(OH)2 нигез үзлекләренә дә (кислоталар бе­
лән реагирлаша) һәм кислота үзлекләренә дә (селтеләр белән реагирлаша) ия
булып тора, ягъни ике төрле табигатькә ия. Көчле кислота белән, мәсәлән
хлорид кислотасы белән, цинк гидроксиды нигез буларак реакциягә керә:

ОН НуС1
+ I
→ ZnCl2 + 2H2O
I он h-Lci
I_________ I
цинк
хлориды
цинк хлорид
гидроксиды кислотасы

Көчле нигез белән, мәсәлән натрий гидроксиды белән, цинк гидроксиды

кислота буларак реакциягә керә:

Z∏(OH)2 + 2NaOH → Na2[Zn(OH)4]

цинк натрий натрий тетрагидрок-
гидроксиды гидроксиды социнкаты

Шундый ук ике төрле үзлек цинк оксидына да хас:

ZnO + 2НС1 —t→ Z∏C12 + H2O

цинк хлорид цинк
оксиды кислотасы хлориды

ZnO + 2NaOH + H2O → Na2[Zn(OH)4]

цинк натрий натрий тетрагидрок-
оксиды гидроксиды социнкаты
116
 СЕЗ ...немец химигы Иоганн Деберейнер кальций —стронций —
БЕЛӘСЕЗМЕ... барий, литий —натрий —калий һәм башка элементларның триа­
даларында, элементлар аларның атом массасы арту тәртибендә
урнаштырылса, уртадагысының атом массасы якынча кырыйдагы
икесенең атом массаларының ярымсуммасына тигез булуына
игътибар иткән.
...химик элементларның периодик таблицасын Д. И. Менделеев­
тан элегрәк инглиз галиме Джон Ньюленде төземәкче булган. Ул
(1863), һәр сигезенче элемент үзенең үзлекләре буенча алдагы
төркемнең беренче элементына охшаш булырлык итеп, химик
элементларны ж,идешәрләп, билгеле бер тәртиптә төркемләп бу­
луын билгели.

ZnO яки Zn(OH)2 не селте белән катнаштырып эреткәндә, сусыз натрий

цинкаты Na2ZnO2 хасил була.

Кислоталар белән дә, селтеләр белән дә реагирлаша ала торган

оксидларны һәм, гидроксидларны амфотер оксидлар һәм, гидроксид-
лар дип атыйлар (грекча «амфоторос» — икесе дә: тегесе һәм монысы да).

Күп кенә химик элементлар амфотер оксидлар (Z∏O, BeO, A12O3, Cr2O3,
РЬО һ. б.) һәм аларга тиешле амфотер гидроксидлар (Zn(OH)2, Be(OH)2,
A1(OH)3, Cr(OH)3, Pb(OH)2 һ. б.) барлыкка китерәләр.
Амфотер оксидларга һәм гидроксид ларга туры килүче химик эле­
ментлар арадаш (күчмә) химик үзлекләргә ия булып, торалар, ягъни
химик үзлекләре буенча аларны типик металларга да, типик неметал-
ларга да кертеп булмый.
Охшаш элементларның төркемнәре турында төшенчә. Химик элемент­
ларны классификацияләү буенча омтылышлар ясаганда химия галимнәре
элементларны, ал арның үзлекләренә таянып, аерым төркемнәргә берләш­
тергәннәр.
Кислород, водород, су һәм неорганик кушылмаларның төп класс­
лары — оксидлар, нигезләр, кислоталар һәм тозлар белән танышканда, сез
охшаш үзлекле кушылмалар хасил итүче химик элементлар белән очраш­
кан идегез инде. Әйтик, мәсәлән, суның химик үзлекләрен өйрәнгәндә,
натрий Na һәм калий К металларының су белән реагирл ашуына ышан­
дыгыз. Шундый ук үзлек литий Li, рубидий Rb, цезий Cs һәм фран­
ций Fr металл арына да хас икән. Бу металлар су белән тәэсир итешкәндә
селтеләр хасил иткәнлектән, аларга селтеле металлар исеме бирелгән.
Селтеле металлар бер валентлы һәм алар составлары һәм үзлекләре буенча
охшаш кушылмалар барлыкка китерәләр (16 нчы таблица).
117
 16 нчы таблица. Охшаш элементларның кушылмалары

Кушылмаларның Охшаш элементлар кушылмаларының химик формулалары

характеристикасы
Li Be в с N О F Ne
Югары валентлыгы:
кислородлы кушыл­
маларда 1 2 3 4 5
водородлы очучан
кушылмаларда __ __ __ 4 3 2 1
Югары оксидлар Li2O BeO CO2 — — —
В2°3 n205
Нигезләр LiOH Be(OH)2 B(OH)3 — — — — —
Кислоталар — H,BeO, Н2СО3 HNO3 — —
H3B°3 —
Тозлар LiCl BeCl2 BC13 Na,СО, NaNO3 — NaF —
Водородлы очучан
кушылмалар
— — CH4 NHs H2O HF —
Na Mg Al Si P s Cl Ar
Югары валентлыгы:
кислородлы кушыл­
маларда 1 2 3 4 5 6 7
водородлы очучан ку­
шылмаларда __ __ 4 3 2 1 __
Югары оксидлар Na2O MgO a1203 SiO2 p205 S03 —
cι2o7
Нигезләр NaOH Mg(OH) 2 A1(OH) 3 — — — —
Кислоталар — — H3A1°3, —
H2SiO 3
H3pθ4> H2so4 HC1O4
HA102 HPO3
Тозлар NaCl MgCl2 A1C13 Na,SiO, Na3PO4 Na2SO4 KC1O4 —
Водородлы очучан ку­
шылмалар — — — SiH4 РН3 H2S HC1 —

Ж Сезгә шулай ук магний Mg һәм кальций Са химик элементлары да

таныш. Алар белән тагын бериллий Be, стронций Sr, барий Ва һәм радий
Ra да охшаш. Бу химик элементлар да составлары һәм үзлекләре буенча
охшаш кушылмалар хасил итәләр.
Өч валентлы элементларның характерлы вәкиле булып алюминий А1
тора. Аның белән галлий Ga һәм кайбер башка элементлар охшашлар.
Углерод элементы кислород белән дә, водород белән дә кушылмалар
хасил итә, мәсәлән углерод (IV) оксиды CO2 һәм метан CH4. Кушылма­
ларның составы һәм үзлекләре белән кремний Si, германий Ge (ярым­
үткәргечләрдә киң кулланыла), аккургаш Sn һәм кургаш РЬ элементлары
IVII IV I
углеродны хәтерләтә. Алар барысы да RO2 һәм RH4 тибындагы кушыл­
малар хасил итәләр.
118
 Азот элементы өчен, мәсәлән, N2O5 кислородлы кушылмасы һәм NH3
v п шI
водородлы кушылмасы билгеле. R2O5 һәм RH3 тибындагы кушылмаларны
башка элементлар да — фосфор Р, мышьяк As, сөрмә Sb һәм висмут Bi
хасил итәләр.
Кислород белән күкертнең дә аналоглары бар. Алар — селен Se һәм
I п
теллур Те. Водородлы кушылмаларда алар ике валентлы һәм H2R тибын­
дагы, мәсәлән H2O һәм H2S, кушылмалар барлыкка китерәләр. (Бу ку­
шылмалар, судан башкалары, кислота үзлекләренә ия булып торалар.
Шунлыктан водородның химик билгесе беренче урында языла. Югары
VIII
оксидларында бу элементлар алты валентлы һәм RO3 тибындагы кушыл­
малар, мәсәлән SO3, хасил итәләр.)
Хлор элементы водород белән НС1 кушылмасы барлыкка китерә. Аңа
охшаш элементлар — фтор F, бром Вг һәм иод I. Водородлы кушылма­
ларында алар барысы да бер валентлы, аларга HR тибындагы кушылма­
лар хас.
Затлы газлар да (61 нче бит) охшаш элементлар төркемен тәшкил
итәләр. Аларның кайберләре югары оксидларында сигез валентлы, мәсәлән
ксенон (XeO4).
Күп кенә химиклар: немец галимнәре И. Деберейнер (1780—1849) һәм
Л. Мейер (1830—1895), инглиз Дж. Ньюленде (1838—1898), француз
А. Шанкуртуа (1819—1886) һәм башкалар химик элементларны класси­
фикацияләүнең төрле вариантларын тәкъдим иткәннәр. Әмма алар шул
заманда билгеле булган барлык химик элементларны да системалаштыруга
ирешә алмаганнар.
Бары тик рус галиме Д. И. Менделеев тарафыннан табигатьнең фун­
даменталь законнарыннан берсен — химик элементларның периодик
законын ачу гына химик элементларның бердәм системасын төзергә
мөмкинлек бирә.
1—3 нче күнегүләрне башкарыгыз һәм сорауларга җавап бирегез (122 нче бит).

§ 35. Д. И. Менделеевның периодик законы

Периодик законны ачу чорына бары тик 63 химик элемент кына
билгеле булган. Моннан тыш, күп кенә химик элементларның чагыш­
тырма атом массалары дөрес билгеләнмәгән була. Соңгы хәл химик эле­
ментларны системалаштыруны аеруча кыенлаштырган, чөнки Д. И. Мен­
делеев төп нигез итеп чагыштырма атом массаларының кыйммәтләрен
алган. Әйтик, мәсәлән, бериллийның чагыштырма атом массасы 9 уры­
нына 13,5 дип билгеләнгән булган, бу исә бериллийны дүртенче урынга
түгел, ә алтынчы урынга урнаштырырга кирәк дигән сүз. Әмма Д. И. Мен-
119
 17 нче таблица. Химик элементларның

Элементларның Химик
характеристикасы Н He Li Be В С N О F Ne Na Mg Al Si P
Тәртип номеры 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15
Чагыштырма атом
массасы (түгәрәкләп
алынган) 1 4 7 9 11 12 14 16 19 20 23 24 27 28 31

СЕЗ ...инглиз химигы Уильям Одлинг (1864), химик элементларны

БЕЛӘСЕЗМЕ... аларның атом массалары арту тәртибендә урнаштырып, таблица
төзегән. Әйтергә кирәк, таблицадагы рәтләр үзлекләре буенча
охшаш элементлардан торган. Әмма ул бары тик атом массалары
зурлыкларының арифметик чагыштырмалары закончалыкларына
гына игътибар иткән.
...француз галиме Александр де Шанкуртуа (1862) химик эле­
ментларны классификацияләү өчен аларны атом массалары
спираль рәвешендә арту тәртибендә теркемләштерү схемасын
тәкъдим иткән. Ләкин бу схема элементның системадагы төгәл
урынын күрсәтмәгән һәм танылып кабул ителмәгән.

делеев бериллийның чагыштырма атом массасы ялгыш билгеләнүенә нык

инанган була һәм, барлык үзлекләрен дә исәпкә алып, аны дүртенче урынга
урнаштырган. Шуңа охшаш кыенлыклар кайбер башка элементларны
урнаштырганда да килеп чыккан.
Д. И. Менделеев ачкан законның асылына төшенү өчен, чагыштырма
атом массалары арту тәртибендә урнаштырылган химик элементларның
үзлекләре ничек үзгәрүен күзәтик. Бу эзлеклелектә һәр элементка бирел­
гән номерны бу элементның тәртип номеры дип атыйлар (17 нче таблица).
16 нчы һәм 17 нче таблицалардан күренгәнчә:
1. Литийдан Li фторга F кадәр булган рәттә чагыштырма атом масса­
лары арту белән металл үзлекләренең кимүе һәм неметалл үзлекләренең
көчәюе күзәтелә. Литий Li — металл үзлекләре ачык чагылган селтеле
металл. Бериллийда Be металл үзлекләре нык кими, аның кушылмалары —
амфотер үзлекле. Бор В элементында неметалл үзлекләре өстенлек итә һәм
аннан соңгы элементларда неметалл үзлекләре көчәя, фторда F иң югары
дәрәҗәгә җитә. Аннан соң неон Ne инерт элементы килә.
2. Чагыштырма атом массаларының артуы белән литийдан Li углерод­
ка С кадәр элементларның кислородлы кушылмалардагы валентлыклары
1 дән 4 кә кадәр арта. Углеродтан С башлап бу рәттәге элементлар шулай
ук водород белән очучан кушылмалар барлыкка китерәләр. Углеродтан С
120
тәртип номеры һәм чагыштырма атом массасы

элементлар
S С1 Аг К Са Sc Ti V Сг Мп Fe Co Ni Си Zn Ga Ge As Se Br Кг
16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31 32 33 34 35 36

32 35,5 40 39 40 45 48 51 52 55 56 58,9 58,7 64 65 70 73 75 79 80 84

фторга F кадәр элементларның водородлы кушылмалардагы валент-

лыклары 4 тән 1 гә кадәр кими (17 нче таблица).
3. Натрий Na элементыннан (тәртип номеры 11) башлап аннан алдагы
рәттә урнашкан элементларның үзлекләре кабатлануы күзәтелә. Натрий
Na (литий Li кебек) — металл үзлекләре көчле чагылган элемент, магнийда
Mg металл үзлекләре азрак сизелә (бериллийга аналогик рәвештә). Алю­
миний А1 (борга В охшаш) өч валентлы, аның оксиды һәм гидроксиды
амфотер. Кремний Si (углерод С кебек үк) — неметалл. Аннан соңгы
элементларда — фосфорда Р һәм күкерттә S — неметалл үзлекләре тагын
да көчәя. Бу рәттә соңгы элемент алдында урнашкан хлорда С1 (фтор F
кебек) неметалл үзлекләре аеруча көчле чагылган. Бу рәт, аннан алдагы­
сы шикелле үк, инерт аргон элементы белән тәмамлана. Алдагы рәткә
аналогик рәвештә элементларның кислородлы кушылмаларындагы валент-
лыклары натрийдан хлорга кадәр 1 дән 7 гә кадәр арта. Элементларның
водородлы кушылмаларындагы валентлыклары 4 тән (кремний) 1 гә (хлор)
кадәр кими.
4. Калийдан К (тәртип номеры 19) башлап яңадан үзлекләрнең типик
селтеле металлдан типик неметалл галогенга кадәр үзгәрүе *күзәтелә
. Тик
бу рәттә сигез түгел, ә унсигез химик элемент урнашкан.
Элементларны чагыштырма атом массалары арту тәртибендә ур­
наштырып, Д. И. Менделеев ал арның үзлекләре периодик рәвештә үзгә­
рүен күзәткән. 1869 елда бу закончалыкны ул периодик закон итеп болай
әйтеп биргән:

Гади җисемнәрнең үзлекләре, шулай ук элементлар кушыл­

маларының формалары һәм үзлекләре элементларның атом авыр­
лыклары зурлыгыннан периодик бэйлелектә тора.

Хәзерге билгеләмә 132 нче биттә бирелгән.

Шундый сораулар туа: ни өчен чагыштырма атом массалары арту
тәртибендә урнаштырылган химик элементларның үзлекләре периодик

* Аңлатманы 157 нче биттән карагыз.

121
 СЕЗ ...Д. И. Менделеев химик элементларның периодик законын
БЕЛӘСЕЗМЕ... ачканнан соң (1869 елның февралендә), немец химигы Лотар
Мейер «Атом авырлыкларының функциясе буларак химик
элементларның табигате» дигән мәкаләсен бастырып чыгара
(1870 елның башында) һәм периодик законны ачуда Менде­
леевның беренчелеген шик астына куярга маташа.

рәвештә үзгәрә? Ни өчен кайбер очракларда (аргон Аг һәм калий К,

кобальт Со һәм никель Ni, теллур Те һәм иод I) гомуми принципны бозарга
һәм бу элементларны урнаштырганда аларның чагыштырма атом
массалары арту тәртибеннән тайпылырга туры килгән соң?
Үз вакытында шундый сораулар өстендә Д. И. Менделеев та уйланган.
Атомның катлаулы структурасын тикшереп белгәндә генә бу сорауларның
хәл ителәчәге турында ул дөрес фикер йөрткән.
Ж Бөек Менделеевның моны никадәр ачык аңлавы аның мондый искит­
кеч сүзләреннән дә күренә: «Гади җисемнәрнең атомнары кайбер тагын
да кечерәк өлешләрне кушудан хасил булган катлаулы нәрсәләр икәнлеген,
без бүленмәүчән дип атаган нәрсәләрнең (атом) бары тик, гадәттәге
шартларда физик көчләр тәэсирендә бүленми торган кисәкчекләр кебек,
гадәттәге химик көчләр тәэсирендә генә бүленмәвен әлегә дәлилләп
булмаса да, җиңел чамаларга мөмкин... Үзлекләр һәм авырлыклар ара­
сындагы мин китереп чыгарган периодик бәйлелек мондый сизенүне
раслыйдыр мөгаен...» (Менделеев Д.И. Сайланма әсәрләр.— М.,
1934.—Т. 2.— 111 б.)

4, 5 нче сорауларга җавап бирегез. Мәсьәләне чишегез.

гидроксидларның һәм тозларның форму­

1. Ни өчен химик элементларны ике
төркемгә — металларга һәм неметал-
ларга бүлү төгәл һәм тулы түгел? Ара­
даш (күчмә) элементларның оксидлары
һәм гидроксидлары нинди үзлекләр
күрсәтүен исегезгә төшерегез. Химик
реакцияләрнең тиешле тигезләмәләрен
языгыз?
2. Химик элементларны аерым төр­
кемнәргә бүлү мөмкинлеген раслаучы
мисаллар китерегез.
3. Галлий Ga химик элементы алю­
миний А1 элементы белән, ә селен Se
күкерт S белән охшаш. Составларына
шушы элементлар кергән оксидларның,
122
лаларын языгыз. Тиешле кушылмалар­
ның химик үзлекләрен характерлаучы
реакцияләрнең тигезләмәләрен языгыз.
4. Периодик законны әйтеп бирегез. Бу
законны дәлилләгәндә Д. И. Менделеев ал­
дында нинди кыенлыклар туган?
5. Ни өчен Д. И. Менделеев үзе ачкан
законны периодик закон дип атаган? Җа­
вапны химик элементларның үзлекләрен
анализлап дәлилләгез.
4,05 г цинк оксидын югары темпера­
турада кирәгеннән артык алынган натрий
гидроксиды белән бергә эреткәннәр. Бар­
лыкка килгән матдәнең — тозның — масса­
сын һәм микъдарын билгеләгез.
§ 36. Химик элементларның периодик таблицасы

СЕЗ ...периодик закон ачылганнан соң узган 100 елдан артык дәвер
БЕЛӘСЕЗМЕ... эчендә периодик системаның 1000 гә якын варианты эшләнгән.
Дәреслектә шуларның берсе бирелгән.
...Д. И. Менделеевның шундый сүзләре бар: «Элементлар клас­
сификациясен иң соңгы формасына китерә башлагач, мин аерым
карточкаларга һәр элементны һәм аның кушылмаларын яздым,
ә аннары төркемнәр һәм рәтләр тәртибендә урнаштырып, перио­
дик законның ачык чагылышы булган беренче таблицаны тө­
зедем. Әмма бу бары тик соңгы аккорд кына, алдагы барлык
хезмәтнең нәтиҗәсе генә иде...»

Химик элементларны чагыштырма атом массалары арту буенча озын

бер рәткә урнаштырып, бу рәтне элементларның үзлекләре типик метал­
лардай типик неметалларга — галогеннарга кадәр үзгәрүче кыскарак
рәтләргә бүлик (ул заманнарда инерт газлар ачылмаган булалар әле).
Элементларның үзлекләре эзлекле үзгәрә торган горизонталь рәтләрне
(мәсәлән, литийдан неонга кадәр яки натрийдан аргонга кадәр 8 элементтан
торган рәт) Д. И. Менделеев периодлар дип атаган.
1 нче периодта барлыгы ике элемент: водород Н һәм гелий Не.
2 нче һәм 3 нче периодларда сигезәр элемент бар. Бу — кечкенә период­
лар. Алардан соң зур периодлар килә: 4 нче һәм 5 нче периодларда —
унсигезәр элемент, 6 нчы периодта — утыз ике элемент, ә 7 нче (соңгы)
периодта хәзергә егерме сигез химик элемент билгеле.
Кечкенә периодлар да, зур периодлар да селтеле металлар белән
башланалар һәм инерт элементлар белән тәмамланалар. Барлык период­
ларда да чагыштырма атом массалары арту белән (сулдан уңга) металл
үзлекләренең кимүе һәм неметалл үзлекләренең көчәюе күзәтелә. Әмма
кечкенә периодларда селтеле металлдан инерт элементка күчү 8 элемент
аша, ә зур периодларда 18 яки 32 элемент аша була. Шунлыктан зур

СЕЗ ...кеше организмында барыннан да күбрәк Н, О, С, N элементлары,

БЕЛӘСЕЗМЕ... чагыштырмача азрак Na, Mg, Р, S, Cl, К, Са элементлары һәм бик
аз гына микъдарда F, Si, V, Cr, Mn, Fe, Co, Cu, Zn, Se, Mo, Sn, I эле­
ментлары була. Соңгыларының суммар масса өлеше 0,6% тан
артмый, әмма бу элементлар мөһим тереклек процессларында
катнаша.
...әгәр барлык вертикаль баганаларны санасаң, аларның саны
18 гә тигез булачак (18 нче таблицаны карагыз), әмма төркемчә­
ләрнең саны 16 гына, чөнки VIII б-төркемчәсе һәр периодта өчәр
элементтан тора. Шулай итеп, таблицаның ярымозын варианты
килеп чыга.

123
периодларда тәртип номеры арту белән элементларның металл үзлекләре
кечкенә периодлардагыга караганда акрынрак кими. Моннан тыш, кечкенә
периодларда сулдан уңга кислородлы кушылмаларындагы валентлык 1 дән
7 гә кадәр арта (мәсәлән, натрийдан Na хлорга С1 кадәр). Зур периодларда
кислородлы кушылмалардагы валентлык, кагыйдә буларак, башта 1 дән
8 гә кадәр арта (мәсәлән, 5 нче периодта рубидийдан Rb рутенийга Ru
кадәр). Аннан соң кискен сикереш була, һәм кислородлы кушылмалар­
дагы валентлык 1 гә кадәр кими (көмеш Ag), аннары тагын үсә.
Химик элементлар таблицасы килеп чыксын өчен, югарыда искә
алынган җиде периодны ничек урнаштырырга кирәклеген күз алдына
китерү кыен түгел. Шул максат белән беренче дүрт период элементларын
рәт-рәт берсе астына икенчесен урнаштырыйк. 4 нче периодны элемент­
ларның валентлыклары кискен сикереш ясаган урында ике рәткә — җөп
һәм так рәтләргә бүлик (18 нче таблица)

18 нче таблица

Период­ Рәт­
A I Б A II Б A III Б A IV Б AVB A VI Б A VII A VIII Б
лар ләр
1 1
ТГ 1 He' ■ Γ^

2 2 Li 1 Be 1 в 1 c ∣ N ∣ 0 ∣ F ∣ Ne∣ ∣ ∣
3 3 Nal Mgl Al 1 si 1 P 1 s 1 ci 1 Ar! ^l Γ
4 4 к| Са| ∣Sc | Ti 1 v ∣ Cr ∣Mn ∣ Fe ∣ Co ∣ Ni
5 ∣Cu | Zn Ga | Ge ∣ As ∣ Se ∣ Br I κr∣ 1 1
Барлык периодларның да элементларын (өч кечкенә һәм дүрт зур
периодлар) шул рәвешчә урнаштырганда, горизонталь һәм вертикаль
рәтләрдән торучы химик элементларның Д. И. Менделеев таблицасы
килеп чыга. Анда җиде период, ун рәт һәм төркемнәр дип аталучы сигез
вертикаль багана бар. Бәр төркем ике төркемчәдән — төп һәм ян төркем­
чәләрдән, яки А- һәм Б-төркемнәреннән тора. Барлык вертикаль багана­
ларның (төркемчәләрнең) саны 18 гә тигез.
Периодик таблицаның төп өч варианты бар. Инде без тикшереп узган
8 төркемнән торучы таблица кыска (классик) вариант дип атала.
Әгәр барлык 18 төркем дә күрсәтелсә, таблицаның ярымозын ва­
рианты килеп чыга. Анда ПА- һәм ША-төркемнәренең элементлары
арасында Б-төркемнәренең 10 элементы урнашкан.
Өченче төр — таблицаның озын варианты. Анда элементлар нәкъ
ярымозын варианттагыча урнаштырылган, бары тик лантаноидлар һәм
актиноидлар таблицадан чыгарып урнаштырылмаган. Аны 32 төркемле
вариант дип атыйлар.
124
 Күренгәнчә, периодик законга нигезләнеп төзелгән периодик таблица
шул законның график гәүдәләнеше булып тора.
Төп төркемчәләр (А-төркемнәр) составына кечкенә һәм зур периодлар­
ның элементлары керүен, ягъни төп төркемчәләрнең 1 нче яисә 2 нче
период элементлары белән башлануларын исәпкә алырга кирәк. Ян
төркемчәләр (Б-төркемнәр) составына бары тик зур периодларның эле­
ментлары гына керә. Әйтик, мәсәлән, А-төркеме 1 нче периодтан башлана.
Аңа водород Н, литий Li, натрий Na, калий К, рубидий Rb, цезий Cs һәм
франций Fr элементлары керә, ә Б-төркеме 4 нче периодт? н башлана. Аңа
бакыр Си, көмеш Ag һәм алтын Аи керә. Бу элементлар б< р валентлы була
алалар, һәм ул төркем номерына туры килә. Элементларның төркемнә­
рендә нинди закончалыклар күзәтелә соң?
Бер үк төркемгә берләшкән элементлар өчен түбәндәге закончалыклар
характерлы:
1. Элементларның кислородлы кушылмаларындагы югары валентлыгы
(кайбер чыгармалар белән) төркем номерына туры килә. Б-төркеме
элементларының башка югары валентлык күрсәтүләре дә мөмкин. Әйтик,
мәсәлән, бакыр — I Б-төркеме элементы — Cu2O оксиды хасил итә. Әмма
ике валентлы бакыр кушылмалары аеруча киң таралганнар. IVA—VIIA-
төркемнәре элементлары шулай ук водородлы очучан кушылмалар да бар­
лыкка китерәләр. Элементларның водородлы кушылмаларындагы валент­
лыгы 8 саны белән төркем номеры арасындагы аермага тигез.
2. А-төркемнәрендә (өстән аска) чагыштырма атом массалары арту
белән элементларның металл үзлекләре көчәя һәм неметалл үзлекләре
кими. Б-төркемнәрендә бу закончалык һәрвакытта да сакланмый.
1—4 нче сорауларга җавап бирегез.
ның рәтләргә, ә төркемнәрнең төркем­
чәләргә бүленүен аңлатыгыз.
1. Период дип нәрсә атала? Зур һәм 3. Д. И. Менделеев химик элемент­
кечкенә периодларның охшашлыклары ларны нәрсәгә нигезләнеп системалаш­
һәм аерымлыклары нидән гыйбарәт? тырган?
2. Химик элементлар периодик таб­ 4. Химик элементларны таблица­
лицасының структурасы турында сөй­ да урнаштырганда ни өчен бериллий
ләп бирегез һәм ни өчен зур периодлар- белән кыенлыклар килеп чыккан?

§ 37. Атом төзелеше

Физика дәреслеге буенча «Атом төзелеше» параграфын кабатлагыз.
Водород атомы төзелешенең схемасын ясагыз.
Элементның тәртип номеры — аның атомының төш корылмасы.
Д. И. Менделеев ачкан периодик закон һәм аның нигезендә әйтелгән
гипотезалар атом төзелешен ачыкларга стимул була. 1911 елда инглиз
125
 Эрнест Инглиз физигы. 1911 елда үзенең атаклы
Резерфорд а-кисәкчекләрне чәчелдерү тәҗрибәсе бе­
(1871-1937) лән атомнарда уңай корылмалы төш булуын
исбатлаган.

галиме Э. Резерфорд атомның үзәгендә уңай корылмалы төш булуын

тәҗрибәдә исбатлый. (Төш корылмасы сан ягыннан элементның тәртип
номерына туры килә.)
Сезгә физика курсыннан билгеле булганча, уңай корылмалы төш
тирәсендә электроннар хәрәкәт итәләр. Электронның тискәре корылмасы
бик кечкенә (1 дип алынган). Электронейтраль атомда электроннар саны
элементның тәртип номерына тигез булырга тиеш.
Атом төшләренең составы (протоннар һәм нейтроннар). 1896 елда
француз галиме А. Беккерель уран U элементының рентген нурларына
охшаш нурлар чыгаруын ачкан. Галимнәр Мария Склодовская-Кюри һәм
Пьер Кюри радий Ra һәм полоний Ро элементларының да шундый ук
нурлар, әмма шактый интенсиврак чыгаруларын ачыклаганнар. Бу һәм
кайбер башка элементларны радиоактив элементлар дип, ә күренешнең
үзен радиоактивлык дип атаганнар.
Радиоактив нурларның үзлекләрен өйрәнү өчен,
тикшеренүчеләр радий тозларының аз гына микъда­
рын кургаштан эшләнгән, өске ягында тишеге булган
тартмага урнаштырганнар (кургаш радий нурларын
йота). Радий тозлары салынган тартманы электромаг­
нит кырга керткәннәр. Шул рәвешчә, радиоактив
нурланышның бер төрдә генә булмавы ачыкланган
(рәс. 54). Моннан соңгы тикшеренүләр Р-нурларның
инде сезгә билгеле булган кисәкчекләр — электроннар
Рәс. 54. Электр кы­ агышы, а-нурлар — массасы 4 һәм корылмасы +2
рында радиоактив булган кисәкчекләр агышы, ә ү-нурлар рентген нур­
нурланышның бү­ ларына охшаш икәнлеген күрсәткәннәр.
ленүе: 1—ү-нурлар; Шуннан соңгы экспериментларда шулай ук α-, β-
2—а-кисәкчекләр;
3 — Р-кисәкчекләр; һәм ү-нурлары таралу нәтиҗәсендә радий атомна­
4 — радиоактив мат­ рының таркалуы һәм ике яңа элемент — радон Rn
дә; 5 — кургаш һәм гелий He барлыкка килүе ачыкланган:
126
 СЕЗ ...тәҗрибәләрен башкарганнан соң, Э. Резерфорд лабораториягә
БЕЛӘСЕЗМЕ... кергәндә тантаналы рәвештә: «Хәзер мин атомның нинди булуын
беләм!»—дип белдергән.
...1 г радий табу өчен 500 т руда эшкәртергә кирәк.

2∣2 Ra → 2oo Rn + 2 He
Төш реакцияләрендә химик элементларның билгеләре янындагы өске
саннар — атомнар массасын, ә аскы саннар атомнар төше корылмаларын
күрсәтәләр.
Сезгә инде билгеле булганча, химик реакцияләрдә атомнар сакланалар,
алар бары тик башкача гына группалашалар. Югарыда китерелгән про­
цесста, химик реакцияләрдән аермалы буларак, бер атомнар икенчеләренә
әвереләләр.

Бер элементларның атомнары башка элементларның атомна­

рына әверелү процесслары теш реакцияләренә керәләр.

Радиоактивлыкны ачу аркасында галимнәр атомнар составына элек­

троннар һәм уңай корылмалы а-кисәкчекләр керүенә тәмам ышаналар.
Әмма бу кисәкчекләрне элементар кисәкчекләр дип санарга ярамый, чөнки
ул чакта күп кенә элементларның, мәсәлән водород, литий (аларның
массалары тиешле рәвештә 1 гә һәм 7 гә тигез) һ. б.ның атом төшләре
төзелешен ничек аңлатырга? Шуңа күрә галимнәрдә атом­
нарның төш составларына +1 корылмалы һәм массасы
1 гә тигез булган кисәкчекләр керүе турында фикер туган.
Бу кисәкчекләрне протоннар дип атаганнар. Атомнар­
ның массалары, водород атомын санамаганда, протон­
нарга туры килүче массадан һәрвакыт зуррак икән, төш­
ләрнең составына массалары 1 гә тигез булган нейтраль
кисәкчекләр дә керүе бик табигый. Мондый кисәкчекләр
эксперименталь рәвештә табылганнар һәм нейтроннар
дип аталганнар. Атом төшендәге протоннар һәм нейтрон­
нарның суммар саны масса саны дип атала.
р + 2п
Изотоплар. Эксперименталь тикшеренүләр нәтиҗәсен­ в

дә, мәсәлән, табигый кислородта масса саннары 16 га,

Рәс. 55. Водород­
17 гә, 18 гә тигез булган атомнар барлыгы ачыклан­ ның изотоплары:
ган. Аларның чагыштырмасы мондый: n(1∣O) : n(1gθ): а — протий ато­
: n(1≡ О) = 3∙ 103: 1 : 6. мының төше;
б — дейтерей ато­
Башка элементлар да масса саннары төрле булган мының төше;
атомнардан тора икән. Әйтик, мәсәлән, табигый суда в — тритий ато­
масса саны 1 гә тигез булган водород атомнарыннан тыш, мының төше
127
 Антуан Француз физигы. 1896 елда уран тозлары­
Анри ның үзлегеннән үзенә бертөрле нурлар
Беккерель чыгару күренешен ачкан, соңыннан бу кү­
(1852-1908) ренеш радиоактивлык дип аталган.

4S

шулай ук масса саны 2 гә тигез булган водород атомнары да бар; бу

атомнар саннарының чагыштырмасы мондый:
*
H)
n( : n(fH) = 7∙ 103 : 1

Төш реакцияләрендә шулай ук масса саны 3 кә тигез булган водород

та 1 Н таоылган.
Бер үк химик элемент атомнарының төшләрендәге протоннар саны
бертигез, ләкин нейтроннар саны, ягъни масса саннары төрле булган
аерым төрләрен изотоплар дип атыйлар.
«Изотоп» «бер үк урынны алып тора» дигән мәгънәне аңлата.
Мәсәлән, бертөрле төш корылмасына ия булган 1∣O, 1gO, 1∣ О атомнары —
кислород изотоплары, ә }Н, jH, 'χH атомнары — водород изотоплары.
Водородның җиңел изотобы — |Н — протий, изотобы — дейтерий (D),
1 Н изотобы тритий (Т) дип атала (рәс. 55). Радиоактивлыкны ачу һәм
Э. Резерфорд тәҗрибәләре матдә төзелеше турындагы белемнәрнең
үсешендә нинди роль уйнаганнар?
1. Ясалма төш реакцияләрен башкарганда, атомнарның төшләре соста­
вына протоннар һәм нейтроннар керүе исбатланды. Шуның нигезендә
атом төшенең протон-нейтрон теориясе төзелде. Протий } Н атомының
төшендә — бер протон, дейтерий f Н атомының төшендә — бер протон һәм
бер нейтрон, тритий ®Н атомының төшендә — бер протон һәм ике нейтрон,
ә алюминий 1з А1 атомының төшендә 13 протон һәм 14 нейтрон барлыгы
ачыкланды.
Төштәге протоннар саны элементның периодик системадагы тәртип
(атом) номерына (Z) тигез. Атом электронейтраль. Төшнең уңай корылма­
сы электроннарның суммар тискәре корылмасы белән компенсацияләнә.
Мәсәлән, калий элементының тәртип номеры 19, димәк, аның ато­
мының төш корылмасы +19. Калий атомының төше тирәсендә унтугыз
электрон урнаша һәм ал арның гомуми тискәре корылмасы -19 га тигез.

Шулап итеп, химик элементның тәртип номеры аның атомының

төш корылмасына туры килә.
128
 Мария Химик һәм физик, радиоактивлык күрене­
Склодовская- шен ачкан галимнәрнең берсе. 1898 ел­
Кюри да Пьер Кюри белән бергә полоний һәм
(1867-1934) радий радиоактив элементларын ачкан.

2. Табигый һәм ясалма төш реакцияләренең продуктларын тикшерү

изотопларны ачарга мөмкинлек бирде. Шуның нигезендә химик элемент
турындагы белемнәрне тирәнәйтүгә һәм киңәйтүгә ирешелде. Изотоплар
турындагы тәгълиматка таянып, «химик элемент» төшенчәсенә мондый
билгеләмә бирергә мөмкин:
Химик элемент — төш корылмалары бертөрле булган атомнар төре ул.
Ни өчен күпчелек элементларның атом массалары вакланма саннар
белән күрсәтелә? «Чагыштырма атом массасы» һәм «элементның чагыш­
тырма атом массасы» төшенчәләрен аера белү кирәклеге ачыкланды. Изо­
топларның чагыштырма атом массаларының кыйммәтләре бөтен саннарга
бик якын. Изотопларның җыелмасы буларак, элементларның чагыштырма
атом массалары исә вакланма саннар белән күрсәтелә. Мәсәлән, хлор
элементының чагыштырма атом массасы 35,5 кә тигез. Бу төшенчәләрнең
аерымлыгын аңлау кыен түгел. Хлор элементы чагыштырма атом массала­
ры 35 кә һәм 37 гә бик якын булган ике изотоптан тора. Табигый кат­
нашмада 17 С1 изотобы — 75%, ә ?уС1 изотобы 25% тәшкил итә. Моннан
хлор элементының уртача чагыштырма атом массасы килеп чыга:
35 ∙0,75+ 37-0,25 = 35,5
Хәзер ни өчен кайбер очракларда, мәсәлән аргон Аг һәм калий К,
теллур Те һәм иод I элементларында, тәртип номеры зуррак булган
элементларның атом массасы тәртип номеры кечерәк булган элемент­
ларныкына караганда кечерәк булуы аңлашыла инде. Бу бирелгән эле­
ментта нинди изотопларның, авырларымы яки җиңелләреме, күбрәк
булуына бәйле икән. Калий элементы — башлыча җиңелрәк изотоплардан,
ә аргон элементы авыррак изотоплардан тора.
1—5 нче күнегүләрне башкарыгыз һәм сорауларга җавап бирегез (138 нче бит).

Электроннарның энергетик дәрәҗәләрдә урнашулары. Хәзер, сез

атомнарның төш составлары белән инде танышканнан соң, алар тирәсендә
электроннарның ничек урнашуларын ачыклыйк. Атомнардагы электрон­
нарның энергия запасы төрле икән. Алар аны квантлар кил аталган
129
 СЕЗ ...Кояшта һәр секунд саен 4 млн т водород гелийга әверелә.
БЕЛӘСЕЗМЕ...

билгеле бер порцияләр белән йоталар яки тараталар. Атомнарда электрон­

ның энергия зурлыгы төп квант саны п белән билгеләнә, һәм ул бары тик
бөтен саннар: 1, 2, 3, 4 һ. б. белән генә күрсәтелә. Иң аз энергия (n = 1)
запасына ия булган электроннар беренче энергетик дәрәҗәдә, яки электрон
катлавында урнашалар. Электронның бер квант торышыннан икенчесенә
күчүе энергиянең сикерешле үзгәрүенә бәйле. Бу вакытта электроннар
икенче һәм аннан да ераграк энергетик дәрәҗәгә күчә алалар. Энергетик
дәрәҗәдәге электроннарның максималь саны
N = 2n2
формуласы белән билгеләнә, биредә п — төп квант саны.
Бу формула нигезендә беренче энергетик дәрәҗәдә (п = 1) — ике элек­
трон (N = 2 ∙ I2 = 2), икенчесендә (п = 2) — сигез электрон (N = 2 ∙ 22 = 8),
өченчесендә (п = 3) унсигез электрон (N= 2 • З2 = 18) һ. б. урнаша ала.
1 нче период элементлары атомнарында бары тик бер генә энергетик
дәрәҗә бар, һәм андагы электроннар саны икедән дә артык булмый. Әйтик,
водород Н атомында — бер электрон, ә гелий He атомында ике электрон
була:
+1H le~ +2He 2е-
Литий Li атомында өченче электрон икенче энергетик дәрәҗәдә ур­
наша, чөнки беренчесе инде тулган. Икенче энергетик дәрәҗәдә барлыгы
сигез электрон урнаша ала. Шунлыктан 2 нче периодта сигез элемент бар:

+3Li 2e~, le +5B 2e~, 3e~ +7N 2e~, 5e~ +gF 2е~, 7е~
. .Be 2e~, 2e^ ,fiC 2e~, 4e~ ,fξO 2e~, 6e +ι∩Ne 2e~, 8е
Өченче энергетик дәрәҗә натрийдан (бер электрон) аргонга кадәр (сигез
электрон) тутырыла. Натрийдан Na аргонга Аг кадәр элементларның
атомнарында электроннарның бүленеше мондый:
+11Na 2e~, 8e~, le +14Si 2e^, 8e~, 4e^ +17C1 2e~, 8е~, 7е~
+12Mg 2e~, 8e~, 2e +15P 2e^, 8e^, 5e~ +18Ar 2e ’ θe »8e
,.4A1
+1о
2e~, 8e~, 3e~ ικS
,+1О 2e~, 8е~, 6е

СЕЗ ...беренче ясалма элемент 1937 елда Италиядә табылган. Аны

БЕЛӘСЕЗМЕ... технеций дип атаганнар (тәртип номеры 43). Бу элементның
тотрыклы изотоплары юк. Җир кабыгында ул очрамый.
...диңгез суында дейтерийның масса өлеше 10-13% тәшкил итә.
Әмма кешелекне кирәкле энергия белән күп елларга тәэмин итү
өчен бу бик җиткән.

130
 СЕЗ ...1869 елда Кояшта яңа элемент ачканнар һәм аны гелий (грекча
БЕЛӘСЕЗМЕ... «хелиос» —кояш) дип атаганнар. Бары тик 27 елдан соң гына аны
Җирдә дә ачуга ирешкәннәр. Производствода гелийны һавадан
суытып табалар. Гелийның кайнау температурасы барлык газлар­
ныкына караганда да түбәнрәк булуын (-268,9 °C) белгән хәлдә,
моның ничек тормышка ашырылуын аңлатып бирегез.

Өченче энергетик дәрәҗәдә электроннарның туплануы шунда туктала.

Калий К атомының унтугызынчы һәм кальций Са атомының егер­
менче электроннары өченче энергетик дәрәҗәдә түгел, ә дүртенче энергетик
дәрәҗәдә урнашалар. Бу элементлар атомнарының төзелеше схемасы
түбәндәгечә була:
+19K 2e~, 8e~, 8e-, 1ё~
+20Ca 2e^, 8e~, 8e~, 2e^
Скандий Sc элементыннан башлап цинк Zn элементына кадәр, үзен дә
кертеп, өченче энергетик дәрәҗәдә электроннар туплануы яңадан башлана,
ә дүртенче энергетик дәрәҗәдә электроннар саны 2 килеш сакланып кала.
Скандий Sc һәм цинк Zn атомнарының төзелеше схемасы түбәндәгечә
була:
+21Sc 2e , 8e , 9e^, 2е
+30Zn 2e~, 8e~, 8е~, 2е~
Галлий Ga элементыннан башлап тышкы энергетик дәрәҗәдә электрон­
нарның туплануы яңадан башлана һәм 4 нче периодны төгәлләүче крип­
тон Кг инерт элементында андагы электроннар саны 8 гә җитә:
+31Ga 2е , 8е , 18<? , Зе
,„„Кг 2e~, 8e~, 18е~, 8е~
Хәзер периодик законны ачу белән бергә туган сорауларны тикшереп
үтик (121 нче бит) һәм алар га атомнарның төзелеше турындагы алган
белемнәр нигезендә җавап биреп карыйк.
1. Атом төшенең корылмасы (элементның тәртип номеры) элементның
химик үзлекләрен билгели. Бу — төш корылмасы бергә арткан саен,
гадәттә, атомның тышкы энергетик дәрәҗәсендә урнашучы яңа электрон
өстәлү белән аңлатыла. Атомның тышкы энергетик дәрәҗәсендә урнаш­
кан электроннарның төш белән бәйләнеше тотрыксызрак, һәм башка
атомнар белән химик тәэсир итешкәндә атом бу электроннарны җиңел
бирә ала. Шулай итеп, элементның валентлыгы тышкы энергетик дәрәҗә­
дәге электроннар саны белән билгеләнә. Шунлыктан аларны валентлык
электроннары дип атыйлар.

Төш корылмасы элементның төп характеристикасы булып тора.

131
 Мәсәлән, калийның К, чагыштырма атом массасы аргонныкына Аг
караганда кимрәк булса да (17 нче таблица), атом төше корылмасы бергә
артыграк (+lgAr, +19K). Шуңа күрә калийга чираттагы тәртип номеры 19
бирелә. Соңгы (унберенче) электроны өченче тышкы энергетик дәрәҗәдә
урнашкан натрийга аналогик рәвештә калий атомында соңгы (унту­
гызынчы) электрон дүртенче тышкы энергетик дәрәҗәдә урнашканлыктан,
алар икесе дә селтеле металларга керәләр.
2. Периодлылык күренешенең асылы элементларның атом төшләре­
нең корылмалары артуга бәйле рәвештә бер үк сандагы валентлык элек­
троннары булган элементларның периодик кабатлануы күзәтелү белән
аңлатыла. Ә ул үз чиратында химик элементларның һәм аларның кушыл­
маларының химик үзлекләре периодик кабатлануны аңлата.
Мәсәлән, литий Li, натрий Na һәм калий К элементларының үзлек­
ләре периодик рәвештә кабатлану бу элемент атомнарының тышкы
энергетик дәрәҗәсендә берәр валентлык электроны булу белән аңлатыла.
Күпчелек очракларда элементлар атомнарының төш корылмасы арту
белән аларның чагыштырма атом массалары да закончалыклы рәвештә
арта. Әлеге шарт Д. И. Менделеевка, элементларны чагыштырма атом
массалары арту тәртибендә урнаштырып, периодик законны ачарга мөм­
кинлек биргән дә инде.
Атомнарның төзелеше теориясе нигезендә Д. И. Менделеевның перио­
дик законы хәзерге вакытта болай әйтелә:
Химик элементларның һәм алар барлыкка китергән гади һәм кат­
лаулы матдәләрнең үзлекләре бу элементлар атомнарының төш корыл­
масына периодик бәйлелектә тора.

А Электроннарның атомнардагы торышы. Элек галимнәр, электроннар

уңай корылмалы төшләр тирәсендәге орбиталар буйлап әйләнәләр һәм
төштән билгеле бер ераклыкта торып калалар, дип уйлаганнар. Хәзер исә
атомнарда мондый орбиталарның булмавы исбат ителгән. Исәпләүләр һәм
тәҗрибәләрдән алынган мәгълүматлар нигезендә галим­
нәр электроннарның төштән төрле ераклыкта була
алуларын ачыкладылар. Шулай ук электронның төш­
тән билгеле бер ераклыкта була алу мөмкинлеген ачык­
лауга да ирешелде. Әгәр электронның урнаша алу
мөмкинлеген водород атомы радиусының зураю юнәле­
0,053 нм шендә күзәтсәк, шуны күрербез: электронның төш
янында ук булу ихтималлыгы нульгә тигез, аннары бу
Рәс. 56. Водород
атомындагы элек­ мөмкинлек бик тиз арта һәм төштән 0,53 • 10 -1° м ерак­
трон орбиталенең лыкта максималь зурлыкка җитә, ә аннан соң акрын­
формасы лап кими. Электронның төштән билгеле бер ераклык-
132
тагы торышын шартлы рәвештә нокталар белән күрсә­
тәләр. Электрон ешрак булган урында нокталарның
урнашуы да тыгызрак, ә электрон сирәгрәк булган s
урында нокталар да азрак. Электрон хәрәкәт иткәндә,
мәсәлән водород атомында, тыгызлыгы аеруча төштән
0,53∙ Ю-10 м ераклыкта зур булган шарсыман фор- Wk>' р
мадагы болыт хасил итә (рәс. 56). Хәрәкәт иткәндә
шарсыман формадагы болыт барлыкка китерүче элек- Рәс’ s
троннарны s-электроннар дип атау кабул ителгән. тальләренең
Электрон болытларын шулай ук орбиталь дип тә формалары
атыйлар.
Гелий He атомында ике s-электрон бар. Шундый сорау туа: ничек бер үк
энергетик дәрәҗәдә ике шарсыман электрон болыты бергә урнаша ала соң?
Электроннар электронның магнит кырына карата мөнәсәбәтен билгели
торган эчке үзлеккә ия икән. Бу үзлекне электронның спины дип атыйлар.
Магнит кырында бер юнәлештәге спинлы электронның энергиясе арта,
ә капма-каршы юнәлештәге спинлысыныкы кими.
Спин — электрон импульсының үз магнит моменты ул.
Бер орбитальдә бары тик капма-каршы (антипараллелъ) спинга ия
булган ике электрон гына була ала.
Бу төшенчәләрдән файдаланып, электроннарның атомнарда урнашуын
электронлы формулалар ярдәмендә күрсәтәләр, мәсәлән Н—Is1, He—Is2.
Биредә хәреф алдындагы цифр — энергетик дәрәҗә номерын, хәреф —
электрон орбиталенең формасын, уңда хәреф өстендәге цифр күрсәтелгән
формадагы болытларны хасил иткән электроннар санын күрсәтә. Электрон­
нарның орбитальләрдә урнашуын тагын да ачык итеп болай күрсәтергә
була:
ls1 ls2

биредә шакмак — орбиталь, ук — электрон, төрле юнәлештәге уклар —

капма-каршы (антипараллелъ) спинлы электроннар.
Литийның Li — өченче, ә бериллийның Be дүртенче электроннары икен­
че энергетик дәрәҗәдә урнашалар (рәс. 59). Хәрәкәт иткәндә бу электрон­
нар шулай ук шарсыман формадагы, әмма зуррак болытлар хасил итәләр.
Борда В бишенче электрон өстәлә (икенче энергетик дәрәҗәдә — өченче).
Бу электрон хәрәкәт иткәндә гантель формасындагы болыт хасил итә
(рәс. 57). Хәрәкәт иткәндә гантельсыман формадагы орбиталь барлыкка
китерүче электроннарны р-электроннар дип атыйлар.
Координаталар күчәренең башлангычы итеп атом төшен алганда,
гантельсыман орбитальләр координаталар күчәре буенча 58 нче рәсемдә
күрсәтелгәнчә урнашалар.
133
 z

Шулай итеп, икенчесеннән башлап һәр энергетик дәрәҗәдә өч р-ор-

биталь булуы мөмкин. Алар пространствода х, у, z (px,py,pz) күчәрләре буйлап
үзара перпендикуляр булып ориентлашалар. Бор В, углерод С һәм азот N
атомнарында 2р-орбитальләрендә берәр электрон урнаша. Кислород О, фтор F
һәм неон Ne атомнарында электроннарның парлашуы күзәтелә (рәс. 59).
Рәсемнән күренгәнчә, бер үк энергетик дәрәҗәдә төрле формадагы
орбитальләр барлыкка китерүче электроннар урнашуы мөмкин. Бу элек-
ls
нШ
He[↑2
Is 2s 2p 3s 3p _______ 3d
ИLi Na^] Ш 1ШП|П| ш LUU L 1 1 1 1 1
Be О Mg∣∏] [↑∏ ∣U∣U∣U∣ и LLJJ ЕJ.1 1 1
b[↑T] ai0 И lnlnln∣ □ ИШЕ 1 1 1 1 1
c[n] Siи Ш ∣n∣n∣n∣ Nil 1 L 1 1 1 1 1
n[↑±] ₽i 0 ιnιnιnι |п| l↑l↑l↑l L 1 1 1 1 1
о[П] s∣u] гл in mini И 1П1 ↑1↑ 1 L 1 1 1 1 1
f[∏] Cl In] ГЙ1 ∣n∣n∣n∣ ∣n∣n∣↑ 1 L 1 1 1 1 1
Ne[U] И |П|П|П| аг И E] Г IЛ ■ I □ ιnιnιnι L .1. 1 1 1 1
Is 4s 4р 4d
к И 1 1 1 IL1_LL_U
Ca[↑2 El LUJLJ 1 1 1 1
Рәс. 59. Беренче егерме элемент атомнарында электроннарның урнашуы
134
 d-орбитальләр

Рәс. 60. d-Электрон орбитальләренең формалары һәм аларның пространствода

урнашу мөмкинлекләре

троннар, бер үк энергетик дәрәҗәдә булсалар да, бер-берсеннән төш белән

бәйләнеш энергиясе буенча аерылалар. Шунлыктан энергетик дәрәҗәләрне
кече энергетик дәрәҗәләргә бүлү кабул ителгән. Беренче энергетик дәрә­
җәдә — бер s-кече дәрәҗәсе, ә икенчесендә s- һәм ркече дәрәҗәләре бар.
Атом төзелеше теориясе шулай ук химик элементларның периодик
системасында төркемнең ике төркемчәгә — төп (А-төркеме) һәм ян
(Б-төркеме) төркемчәләргә бүленүен дә аңлата.
Төп төркемчәләргә (А-төркемнәренә) чираттагы (тәртип буенча
өстәлүче) электроннары s- һәм р-орбиталъләрдә урнашучы элементлар
керә. Бу — s- һәм р-электроннар. Шул сәбәпле төп төркемчәләрдәге
элементларның үзләрен дә еш кына s- һәм р-элементлар дип атыйлар.
Ян төркемчәләргә (Б-төркемнәргә) чираттагы электроннары d-op6u-
тальләрдэ урнашучы элементлар керә. Бу — d-элементлар. d-Электрон-
нары орбитальләренең формасы р-электроннарныкына караганда тагын да
катлаулырак (рәс. 60).
Мәсәлән, d-элемент булып скандий Sc тора, чөнки аның чираттагы бер
электроны d-орбитальдә урнашкан:
+21Sc ls2∣ 2s22p61 3s23pβ3d11 4s2

6, 7 нче сорауларга җавап бирегез (138 нче бит).

§ 38. Периодик законның әһәмияте

Д. И. Менделеев үзе ачкан законның объектив булуына шикләнмәгән
һәм аның киләчәгенә нык ышанган. Үләреннән аз гына элек Д. И. Мен­
делеев болай дип язган: «...периодик законга юкка чыгу куркынычы
янамый, киләчәк аңа тулылану һәм камилләшү генә вәгъдә итә...» Ул
ялгышмады. Периодик закон Д. И. Менделеевка һәм башка галимнәргә
135
 Дмитрий Бөек рус галиме-энциклопедисты, химик,
Иванович физик, технолог, геолог һәм метеоролог.
Менделеев «Химия нигезләре» исемле классик хез­
(1834-1907) мәт авторы. Бу китапны язу Менделеевка
периодик законны ачуда ярдәм иткән.

матдә төзелеше турындагы тәгълиматның үсешен алдан билгеләүче күп

кенә фактларны һәм күренешләрне алдан күрү мөмкинлеге бирде.
Периодик законны ачу чорына күп элементлар билгеле булмаган.
Д. И. Менделеевның даһилыгы шуннан гыйбарәт булган ки, ул, элемент­
ларның үзлекләренә таянып, әле ачылмаган элементлар барлыгын алдан
әйткән һәм периодик системада алар өчен буш шакмаклар калдырган. Ул
вакыттагы ачылмаган химик элементларга, мәсәлән, скандий Sc, галлий
Ga, германий Ge һәм кайбер башка элементлар кергән. Д. И. Менделеев
ясаган нәтиҗәләр зур уңыш белән тәмамланган планлы эзләнүләргә стимул
булган: алдан әйтелгән химик элементлар әле Д. И. Менделеев исән чакта
ук ачылганнар һәм аларның үзлекләре турында алдан тасвирлаулар
искиткеч төгәллек белән расланганнар.
Периодик законга таянып, Д. И. Менделеев күп элементларның чагыш­
тырма атом массаларын төзәткән. Мисал китерик. Югарыда әйтелгәнчә,
бериллийның чагыштырма атом массасы 13,5 дип кабул ителгән булган.
Бу очракта бериллийны ике неметалл — углерод С (чагыштырма атом
массасы 12) һәм азот N (чагыштырма атом массасы 14) арасына урнаш­
тырырга туры килер иде. Әмма ул вакытта элементларның периодик
рәвештә үзлекләре үзгәрү тәртибе бозылыр иде. Периодик закон нигезендә
Д. И. Менделеев бериллийны литий Li һәм бор В арасына урнаштырырга
кирәк һәм аның чагыштырма атом массасы чама белән янәшәсендә
урнашкан элементларның чагыштырма атом массаларының ярымсум-
масына тигез булырга тиеш дигән нәтиҗә ясаган. Моннан бериллийның
7 + 11
чагыштырма атом массасы 9 га тигез булуы килеп чыга, ягъни —θ— = 9 .

Шулай фикер йөртү Д. И. Менделеевка башка элементларның да

чагыштырма атом массаларын төзәтү мөмкинлеген биргән. Алга таба
үткәрелгән тикшеренүләр мондый якын килүнең дөреслеген расладылар.
Периодик закон үз чиратында аның положениеләрен раслаучы хәзерге
атомнар төзелеше теориясенә нигез салуда зур роль уйнады.
136
 1. Химик элементларның үзлекләре үзгәрүдәге периодлылык күренеше
атомнарның электронлы структурасы белән аңлатылды (134 нче бит).
2. Д. И. Менделеевның периодик законы һәм элементларның периодик
системасы галимнәргә энергетик дәрәҗәләр, кече дәрәҗәләр һәм орбиталь­
ләр тиешле сандагы электроннар белән тулу эзлеклелеген ачарга ярдәм итте.
3. Периодик закон нигезендә трансуран элементларының алдан әйтелүе
.*
һәм ачылуы мөмкин булды (беренче форзацны карагыз)
4. Периодик закон һәм химик элементларның системасы радиоактив
изотопларны ачуда һәм аларны куллану өлкәләрен билгеләүдә зур әһәмият­
кә ия булдылар. Билгеле булганча, радиоактив элементлар хәзерге заман
техникасында, медицинада һәм авыл хуҗалыгында киң кулланылалар.

§ 39. Д. И. Менделеевның тормышы һәм эшчәнлеге

Дмитрий Иванович Менделеев — дөньяның иң бөек галимнәреннән
берсе — 1834 елның 27 гыйнварында (8 февральдә) Тобольск шәһәрендә
җирле гимназия директоры гаиләсендә туа. Тобольск гимназиясен тәмам­
лаганнан соң, Д. И. Менделеев Петербург педагогия институтына укырга
керә, ә 1857 елда ул аны алтын медальгә тәмамлый.
1859 елда магистр диссертациясен яклаганнан соң, Д. И. Менделеев чит
илгә икееллык фәнни командировкага китә. Аннан кайткач, ул башта
Петербург технология институты, аннары университет профессоры итеп
сайлана. Университетта ул 23 ел дәвамында фәнни һәм педагогик эш алып
бара. 90 нчы еллардагы студентлар чуалышы вакытында ул студентларны
яклап чыга һәм университетны ташлап китәргә мәҗбүр була. Тормышы­
ның соңгы елларында Д. И. Менделеев Үлчәүләр баш палатасында эшли.
Д. И. Менделеевның иҗади эшчәнлегендә иң бөек казаныш булып
периодик законны ачу һәм элементларның периодик системасын төзү
тора. Аның «Спиртның су белән кушылуы һәм эремәләрне ассоциацияләр
буларак аңлау» дигән докторлык диссертациясе шөһрәт казана. Д. И. Мен­
делеев тарафыннан эшләнгән эремәләрнең гидрат теориясе хәзерге көндә
дә фән өчен зур әһәмияткә ия.
Д. И. Менделеевның күренекле хезмәте булып «Химия нигезләре»
китабы тора. Бу китапта неорганик химия беренче тапкыр периодик закон
нигезендә аңлатыла.

СЕЗ ... Д. И. Менделеев 1887 елда, Кояш тотылуны күзәтү өчен, берүзе
БЕЛӘСЕЗМЕ... аэростатта болытлардан да югарырак күтәрелгән һәм бөтенләй
башка губерниядә җиргә төшкән. Хорафатларга ышанучылар,
җиргә Тәңре төште, дип уйлаганнар.

*Бу элементлар турында тулырак итеп «Химия-ll» дәреслегеннән карагыз.

137
 Теорияне практика белән табигый рәвештә бәйләп, Д. И. Менделеев нефть
технологиясе мәсьәләләренә зур игътибар бирә. Ул бөтен чаралар белән
нефть чыгаруны үстерергә һәм аны химик эшкәртүне камилләштерергә
тәкъдим итә. Уралдагы тимер рудасы промышленносте белән кызыксынып,
Д. И. Менделеев Кузнецк бассейны күмерләрен кулланырга киңәш итә. Ул,
үз иленең патриоты буларак, металлургия һәм промышленностьның күп
кенә башка тармаклары үсеше өчен кыйммәтле тәкъдимнәр кертә.
Д. И. Менделеевның фәнни эшчәнлеге гаять күпкырлы була. Төгәл
үлчәү техникасын эшләүдә, һавада очу теориясендә, физикада һәм химик
технологиядә аның күрсәткән хезмәтләре бик зур. Россиянең табигый
байлыкларын һәрьяклап һәм дөрес файдалану турында аның әйткән
фикерләре зур кыйммәткә ия.

91 хлор С1 атомнары төзелешенең схема­

1. Атомнарның катлаулы төзелешкә
ия булуын дәлилләүче мисаллар ките­
регез.
2. Төш реакцияләре химик реакция­
ләрдән нәрсә белән аерылып торалар?
3. Изотоплар
1) электроннар саны
2) протоннар саны
3) нейтроннар саны
4) төш корылмасы белән аерылып
торалар.
4. Энергетик дәрәҗә дип нәрсә ата­
луын аңлатып бирегез һәм натрий Na,
азот N, кальций Са, фосфор Р һәм
ларын сурәтләгез.
5. Химик элементларның үзлеклә­
ре үзгәрүдә периодлылык күренешенең
асылын атомнарның төзелеше теориясе
нигезендә аңлатып бирегез.
6. Бер А-төркеме химик элементлары­
ның атомнары төзелешендәге охшашлык
1) атомнарның радиуслары бертөрле
булуга
2) атомнарның төш корылмалары
бертөрле булуга
3) тышкы электроннар катлавында
электроннарның саны бертөрле булуга
4) электрон катлауларының саны бер­
төрле булуга бәйле.

Лаборатор тәҗрибәләр
18. Цинк гидроксидының кислота һәм селте эремәләре белән үзара тәэсир
итешүе. Ике пробиркага 1 әр мл 5% лы натрий гидроксиды эремәсе салыгыз һәм,
утырым төшкәнче, цинк сульфаты эремәсе өстәгез. Бер пробиркадагы утырымга
кирәгеннән артык натрий гидроксиды салып болгатыгыз. Икенче пробиркадагы
утырымга сульфат яки хлорид кислотасы салыгыз.
Чагыштыру өчен, ике пробиркада магний гидроксиды табыгыз. Бер пробиркадагы
утырымга кислота өстәгез, ә икенчесеңдәге утырымга кирәгеннән артык итеп селте
эремәсе салыгыз.
Биремнәр. 1.а)Цинк гидроксиды; б) магний гидроксиды табу мөмкинлеген
бирүче химик реакцияләрнең тигезләмәләрен языгыз. 2. Цинк гидроксидының а) хло­
рид кислотасы; б) натрий гидроксиды белән тәэсир итешү реакцияләренең тигез­
ләмәләрен языгыз. 3. Үзенең үзлекләре буенча цинк гидроксиды магний гидрокси-
дыннан нәрсә белән аерылып тора?
Химик бәйләнеш. Матдә тезелеше VII БҮЛЕК

I 40. Химик элементларның электртискәрелеге

Атомнар төзелеше теориясеннән чыгып караганда элементларның
металларга һәм неметалларга керүе химик реакцияләр барышында атом­
нарның электроннарны бирә яки китереп куша алуы белән билгеләнә.

Атомнары электроннарны зуицел бирә торган элементлар

аеруча көчле металл үзлекләренә ия.
Киресенчә, неметалл үзлекләре атомнары электроннарны аеруча
көчле рәвештә үзләренә китереп куша торган элементларда чагыла.

Д. И. Менделеевның периодик таблицасының периодларында сулдан

уңга акрынлап неметалл үзлекләре көчәя (19 нчы схема).

19 нчы схема

Периодның башы Периодның уртасы Периодның ахыры

1f V
Атомнары валентлык Атомнары валентлык Атомнары электроннар-
электроннарын җиңел электроннарын шактый ны көчле рәвештә ките-
бирүче элементлар авыр бирүче элементлар реп куша торган эле­
ментлар

у
Металл үзлекләре көчле Оксидлары һәм гидрок- Неметалл үзлекләре көч­
чагылган элементлар сидлары амфотер үзлек­ ле чагылган элементлар
ле булган элементлар

СЕЗ ...молекулада электроннар тыгызлыгы турындагы хәзерге күз­

БЕЛӘСЕЗМЕ... аллауларга күбрәк молекуляр орбитальләр (МО) ысулы туры
килә. Молекуляр орбиталь ике атом орбитале (ДО) үзара тәэсир
итешкәндә хасил була. Бу вакытта электроннар тыгызлыгы атом­
нарның төшләре арасында (бәйләүче МО) яки төшләрдән чит­
тә (өзүче МО— МО *) туплана. Энергетик яктан бәйләүче МО
отышлырак. МО ысулының үсешенә 1927—1932 елларда Ф. Һунд,
Р. Малликен һ. б. зур өлеш керткән.

139
 Химиядә электртискәрелек (ЭТ) төшенчәсе киң кулланыла.
Кушылмалардагы бер элемент атомнарының үзләренә башка элемент
атомнарының электроннарын тарту үзлеген электртискәрелек дип атыйлар.
Электртискәрелекләрнең абсолют зурлыклары исәпләүләр өчен уңай­
сыз, һәм алар практик куллануны кыенлаштыручы саннар белән күрсәтелә­
ләр. Шуңа күрә литийның электртискәрелеген шартлы рәвештә 1 гә тигез
итеп алырга мөмкин. Башка элементларның электртискәрелеген тиешле
рәвештә исәпләп чыгаралар. Шулай итеп, элементларның электртис-
кәрелекләре зурлыкларының шкаласын табалар (19 нчы таблица). Электртис­
кәрелекләрнең санча зурлыклары таблицада бик якынча гына бирелгәннәр.

19 нчы таблица. Кайбер химик элементларның чагыштырма электртискәрелеге

Период­ Төркемнәр
Рәтләр
лар I II III IV V VI VII VIII
Н
1 1 2,1
Li Be В c N 0 F
2 2 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0
Na Mg Al Si P s Cl
3 3 0,9 1,2 1,5 1,8 2,2 2,5 3,0
К Ca Cr Fe
4 4 0,8 1,0 1,7 1,8
Zn Br
5 1,6 2,8
Rb Sr I
5 6 0,8 0,9 2,5
Cs Ba
0,7 0,8

Фтор элементының электртискәрелеге иң зур кыйммәткә ия: ул 4 кә

тигез.
Электртискәрелекләрнең санча зурлыкларын белгәндә тиешле элемент­
ның металлмы, әллә неметаллмы икәнлеген белеп була. Металларның
электртискәрелеге, кагыйдә буларак, икедән кимрәк, ә неметалларныкы —

СЕЗ ...өзүче МО*ның энергиясе башлангыч ДОдагы электроннар энер­

БЕЛӘСЕЗМЕ... гиясенең суммасыннан зуррак. МО *га электрон бары тик кирә­
генчә өстәмә энергия алганнан соң гына эләгә. МО да, ДОдагы
кебек үк, икедән дә (антипараллель спинлы) күбрәк электрон була
алмый. Менә ни өчен ковалент бәйләнешне уртак пар электроннар
барлыкка китерә.

140
икедән артыграк. Периодларда электртискәрелек сулдан уңга, ә төп
төркемчәләрдә астан өскә таба артканлыктан, периодик системага нигез­
ләнеп, кайсы элементның зуррак электртискәрелеккә ия булуын алдан
әйтергә мөмкин.
Химик реакцияләр барышында электроннар электртискәрелеге зуррак
булган элемент атомнарына күчәләр яки авышалар. Шуңа күрә элемент­
ларның электртискәрелеге турындагы белешмәләр химик бәйләнешнең
табигатен һәм үзлекләрен характерлаганда аеруча мөһим булып тора.
1 нче сорауга җавап бирегез (145 нче бит).

§ 41. Химик бәйләнешнең төп төрләре

Элементларның электртискәрелеге төшенчәсеннән файдаланып, кушыл­
мадагы химик бәйләнешнең төрен алдан билгеләргә була. Химик бәйлә­
неш барлыкка килүнең өч очрагын аерып йөртәләр:
1. а) Электртискәрелекләре бертөрле булган элемент атомнары ара­
сында. Аерым алганда, мондый үзара тәэсир итешү молекулалары ике
бертөрле атомнардан торган гади матдәләр — неметаллар (H2, F2, Cl2, O2, N2)
хасил булганда күзәтелә;
б) металлдагы электртискәрелекләре шулай ук бертөрле булган атомнар
арасында.
2. Электртискәрелекләре бик нык аерылып тормаган элементларның
атомнары арасында. Бу очрак аеруча еш очрый, мәсәлән, су ∏2O, хлоро­
водород НС1, метан CH4 һәм күп кенә башка матдәләрнең молекулалары
барлыкка килгәндә күзәтелә.
3. Электртискәрелекләре кискен аерылып торган элементларның
атомнары арасында, мәсәлән селтеле металларның һәм галогеннарның
.*
атомнары арасында

СЕЗ ...бәйләүче МО атомнар якынайганда төшләр арасындагы прос-

БЕЛӘСЕЗМЕ... транствоның ДОлары аралашкан өлешендә хасил була. Бер пар
АО аралашуы нәтиҗәсендә бер пар МО барлыкка килә: берсе —
бәйләүче һәм берсе —өзүче. sAO аралашканда σs һәм σs* МО ха­
сил була, pγAO аралашканда → σar һәм σx* МО, ә ру һәм рг АО ара­
π МО хасил була (йолдызчык
лашканда → πy, πy,* шулай ук лгһәм *
(*) өзүче МО булуын аңлата). Электрон бәйләүче MOp,a АОдагыга
караганда ныграк тотылып тора. Ә өзүче MO
*p,a ДОдагыга кара­
*pa
ганда көчсезрәк тотыла. Шунлыктан MO электроннар булмаган
матдәләр химик яктан тотрыклырак һәм киресенчә —өзүче МО *
да электроннар булу зуррак химик активлыкны билгели.

■■'Аңлатманы 144 нче биттән карагыз.

141
 Элементларның электртискәрелеге үзара тәэсир итешүче атомнар
арасында электроннарның бүленешенә йогынты ясый. Матдәдә элек­
троннар бүленешенең характерыннан чыгып, химик бәйләнешнең өч
төрен: ковалент, ионлы һәм металлик (9 нчы сыйныф дәреслеген кара­
гыз) бәйләнешләрне аералар. Кагыйдә буларак, санап үтелгән химик
бәйләнеш төрләре «саф рәвештә» сирәк очрыйлар. Күпчелек кушыл­
маларда төрле төрдәге бәйләнешләрнең бер-берсенә йогынтысы күзәтелә.
Ковалент бәйләнеш. Бу төр бәйләнеш электртискәрелекләре бертөрле
булган атомнар тәэсир итешкәндә барлыкка килә (беренче очрак). Бу
төрдәге химик бәйләнешнең табигатен тикшерик.
Элементларның электртискәрелекләре бертөрле булганлыктан, атомнар
арасында электроннарны бер-берсенә бирү һәм үзләренә китереп кушу
мөмкин түгел. Мондый очракларда валентлык электроннарының һәр ике
атомның төшләреннән бер үк ераклыкта урнашуларына төшенү кыен
түгел. Шуның белән бергә, атомнарны бәйләүче уртак электрон парлар
барлыкка килә.
Водород атомнарыннан водород молекуласы Н2 барлыкка килүне болай
күрсәтергә мөмкин:
h∙ + h∙ →ikh
Уртак (бәйләүче) электрон парлар барлыкка килү нәтиҗәсендә хасил
булган химик бәйләнешне ковалент бәйләнеш дип атыйлар.
Кагыйдә буларак, химик кушылма барлыкка килгәндә, атомнар тышкы
электрон катлауның инерт газлар атомнарындагы кебек тотрыклы ике яки
сигез электроннан торган конфигурациясен алуга тенденция күрсәтәләр.
Әйтик, водород молекуласында ковалент бәйләнеш барлыкка килгәндә,
водородның һәр атомы уртак пар электрон хасил булу исәбенә тотрыклы
электрон конфигурациясенә ирешә. Башка очракларда ковалент бәйләнеш
барлыкка килгәндә, мәсәлән F2, Cl2 молекулаларында, һәр атом сигез
электроннан торучы тотрыклы конфигурациягә ирешә.
Шулай итеп, ковалент химик бәйләнеш уртак бәйләүче электрон парлар
ярдәмендә барлыкка килә, аны еш кына электронлы формулалар белән
күрсәтәләр. Бу формулаларны ничек төзергә?

Мисал. Азот гади матдәсенең N2 электронлы формуласын төзергә.

1. Азот атомында электроннарның энергетик дәрәҗәләрдә һәм кече
дәрәҗәләрдә бүленеше схемасын язалар:
ls2 2s2 2ps
+7nEU ∣∏∣∣↑∣t∣↑∣
2. Азот атомында өч парсыз электрон булуын, шунлыктан молекулада
азот атомнары арасында өч бәйләүче пар электроннар барлыкка килүен
билгелиләр: N •• N
142
 3. Ь.әр азот атомының тышкы электрон дәрәҗәсендәге бүленмәгән пар
электроннарны аерым билгелиләр:
:n*• •’n:
Шундый ук юл белән молекулалары ике атомнан торган барлык
газларның электронлы формулаларын төзергә мөмкин.
Электроннарны нокталар белән күрсәтүнең шартлы булуын күздә
тотарга кирәк. Нәр нокта билгеле бер формадагы электрон орбитален
күрсәтә. Бәйләүче электрон парлар хасил булуның асылы электрон
орбитальләренең өлешчә аралашуы белән аңлатыла. Бары тик антипа-
раллель (капма-каршы) спинлы электрон орбитальләре генә аралаша
алалар (132 нче бит). Электрон парлар s—s-, s—р- яки р—р- электрон
орбитальләренең аралашуын аңлатуы мөмкин (рәс. 61). Әгәр электрон
орбитальләре ике атомның үзәкләрен тоташтыручы сызык юнәлешендә
аралашсалар, мондый бәйләнеш а-бәйләнеш (сигма-бәйләнеш) дип атала.
Кабатлы (икеле яки өчле) р—р-бәйләнеш барлыкка килгән очракта,
атомнарда р-электрон орбитальләренең үзара перпендикуляр урнашулары
сәбәпле, бәйләнешләрнең бары тик берсе генә а-бәйләнеш була ала. Кал­
ган р-электрон болытлары атомнарның төшләрен тоташтыручы сызыктан
ике якта урнашып аралашалар (рәс. 62). Мондый бәйләнеш п-бэйлэнеш
(пи-бәйләнеш) дип атала. Мәсәлән, азот молекуласында өчле бәйләнеш: бер
а-бәйләнеш һәм ике л-бәйләнеш бар.
Нинди электрон болытлары һәм ничек аралашуга бәйле рәвештә
ныклыклары төрле булган химик бәйләнешләр барлыкка килә. Икеле һәм
өчле бәйләнешләр булганда, бер бәйләнешләрнең җиңелрәк, ә икенче-
ләренең кыенрак өзелүләре шуның белән аңлатыла да инде.

Рәс. 61. а-Бәйләнеш бар­ Рәс. 62. л-Бәйләнеш Рәс. 63. Диполь
лыкка килү: a) s—s-элек - ясалу схемасы
трон орбитальләре аралашу;
б) s—р-электрон орбиталь­
ләре аралашу; в) р—р-элек­
трон орбитальләре аралашу
143
 Поляр булмаган һәм поляр ковалент бәйләнешләр. Әлегә кадәр без
электртискәрелекләре бертөрле булган атомнар арасында ковалент бәйлә­
неш ясалуын тикшердек (беренче очрак).
Бу очракта бәйләүче электрон парлар кушылучы атомнарның төшләре
арасында симметрик урнашалар. Нәтиҗәдә уңай һәм тискәре корылма­
ларның үзәкләре тәңгәл килүче молекулалар хасил булалар.
Электртискәрелекләре бертөрле булган атомнар арасында уртак элек­
трон парлар барлыкка килү исәбенә ясала торган ковалент химик бәй­
ләнешне поляр булмаган ковалент бәйләнеш дип атыйлар.
Әмма күп кенә молекулалар электртискәрелекләре берникадәр аерылып
торган атомнардан ясала (икенче очрак). Бу очракта уртак электрон парлар
электртискәрелеге зуррак булган элементка таба авышалар, мәсәлән:

h∙ + ∙ck
•• н :ci:
• • яки hs+ci∖
биредә δ+ һәм δ- («дельта» дип укыла) — абсолют зурлыгы 1 дән кимрәк
булган өлешчә корылмалар.
Бу очракта молекулаларда уңай һәм тискәре корылмаларның үзәкләре
тәңгәл килми. Молекуланың электртискәрерәк элемент булган өле­
шендә — тискәре корылма, ә электртискәрелеге кимрәк булган элемент
урнашкан өлешендә уңай корылма күбрәк туплана. Мондый молекулалар­
ны поляр молекулалар дип атыйлар (рәс. 63).
Электртискәрелекләре берникадәр генә аерылып торган атомнар ара­
сындагы химик бәйләнешне поляр ковалент бәйләнеш дип атыйлар.
Ионлы бәйләнеш. Бу төр бәйләнеш электртискәрелекләре кискен
аерылып торган элементларның атомнары үзара тәэсир итешкәндә ясала
(өченче очрак). Бу вакытта электроннар (электрон болытлары) электр­
тискәрелеге кимрәк булган атомнардан электртискәрелеге зуррак булган
атомнарга тулысынча диярлек авышалар. Үзләренең валентлык электрон­
нарын тулысынча диярлек бирүче атомнар — уңай корылмалы ионнарга,
ә бу электроннарны үзләренә китереп куша торган атомнар тискәре
корылмалы ионнарга әвереләләр.
Ионнар — атомнарның электроннарны бирү яки аларны үзләренә ки­
тереп кушу нәтиҗәсендә барлыкка килгән корылмалы кисәкчекләр ул.
Атомнарның ионнарга әверелү процессын схемада болай күрсәтергә
мөмкин: I---------- е---------- .
о I о i
+11Na 2e^, 8e~, le + +9F 2e~, 7e~ → Na+ F^,

СЕЗ *дагы
...өзүче МО пар электроннар бәйләүче МО дагы пар элек­
БЕЛӘСЕЗМЕ... троннарның бәйләүче тәэсирен тулысынча нейтральләштерә.
Шуңа күрә, мәсәлән, He2(δ )2 (δsf)2 молекуласы юк.

144
 е
I 1
яки 0 *
Na + F → Na+F^,
яки
Na∙ + ⅛ → Na+[⅛ ]^

(натрий фториды натрий ионнарыннан Na+ һәм фторид-ионнардан F^ тора).

Физика курсыннан билгеле булганча, уңай һәм тискәре корылмалы
кисәкчекләр үзара тартылалар. Димәк, уңай һәм тискәре ионнар арасында
үзара тартылу көчләре бар, ягъни ионлы химик бәйләнеш ясала.
Электростатик тартылу көчләре йогынтысы нәтиҗәсендә ионнар ара­
сында ясала торган химик бәйләнешне ионлы бәйләнеш дип атыйлар.
Шуның белән бергә, барлыкка килә торган кушылмаларны ионлы
кушылмалар дип атыйлар. Аеруча характерлы ионлы бәйләнеш тозларда
типик металлар белән галогеннар арасында ясала.
Кислородлы кислоталарның тозларында һәм селтеләрдә дә ионлы
бәйләнеш металл атомнары һәм кислород атомнары арасында була.
2—7 иче күнегүләрне башкарыгыз һәм сорауларга җавап бирегез.

СЕЗ ...МО ысулын матдәләрнең реакциягә керә алучанлыгын бил­

БЕЛӘСЕЗМЕ... геләү өчен һәм химик бәйләнеш теориясендә кулланалар.

дәләре бирелгән. Нәр очракта атомнар

1. Электртискәрелек нәрсә ул? 19 нчы
таблицадан һәм периодик таблицадан
файдаланып, түбәндә китерелгән эле­
ментларның химик билгеләрен электр-
тискәрелекләре арту тәртибендә урнаш­
тырыгыз: фосфор, магний, бор, цезий,
кислород, кремний, калий, углерод, во­
дород, литий, фтор, күкерт, алюминий,
кальций.
2. Ни өчен элементлар атомнары
электртискәрелекләренең санча кыйм­
мәте атомнар арасында барлыкка ки­
лүче химик бәйләнешләрнең төрләре
турында фикер йөртергә мөмкинлек би­
рә? Конкрет мисалларда аңлатыгыз.
3. Дәфтәрләрегездә а) ионлы; б) по­
ляр ковалент; в) поляр булмаган кова-
лент бәйләнешле кушылмаларның өчәр
формуласын языгыз. Аларның элек­
тронлы формулаларын төзегез.
4. CaF,,
2
F,,
Δ
H,S,
А
LiCl, NHО , N.Z мат-
арасында нинди төр бәйләнеш булуын
аңлатып бирегез. Ни өчен?
5. Элементларның электртискәре-
лекләре кыйммәтләрен исәпкә алып
(19 нчы таблица), а) кальций белән водо­
род; б) литий белән азот; в) кислород
белән фтор; г) углерод белән күкерт;
д) углерод белән алюминий кушылма­
ларының химик формулаларын төзегез
һәм уртак бәйләүче электрон парлар
авышуын күрсәтегез.
6. Конкрет мисалларда ионлы һәм
ковалент бәйләнешләрнең асылын ха­
рактерлап бирегез. Ни өчен химик бәй­
ләнешнең бу ике төре кискен аерылып
тормыйлар?
7. Кайсы кушылма тотрыклырак
һәм ни өчен: а) натрий иодиды яки
калий иодиды; б) натрий фториды яки
натрий хлориды; в) кальций иодиды
яки кальций бромиды; г) кальций фто­
риды яки калий хлориды?
145
§ 42. Кристаллик челтәрлер
1 нче бүлектән 4 нче параграфны кабатлагыз (15—16 нчы битләрне карагыз).

Кристаллик һәм аморф матдәләр. Слюданы һәм башка күп кенә каты
матдәләрне механик рәвештә ваклаганда, аларның ватылуын һәм билгеле
бер формадагы вак кристаллар барлыкка китерүләрен күзәтергә була.
Мондый матдәләрне кристаллик матдәләр дип атыйлар.
Әмма бәргәндә билгеле бер формада булмаган
кыйпылчыкларга ватылучы каты матдәләр дә
(пыяла, сумала кисәкләре) бар. Мондый матдәләрне
аморф, ягъни формасыз матдәләр дип атыйлар.
Шулкадәр төрле үзлекләрне күрсәтүче каты
матдәләрнең булуын ничек аңлатырга? Ни өчен
кристаллик матдәләр сукканда билгеле бер яссы­
лыклар буенча ватылалар, ә аморф матдәләргә бу
Рәс. 64. Графит крис- үзлек хас түгел? Кристаллик матдәләрдә аларны
талларында углерод тәшкил итүче кисәкчекләр (ионнар, атомнар, мо­
атомнарының урнашуы
лекулалар) бер юнәлештә бер-берсенә якынрак,
ә икенчесендә ераграк урнашалар дип уйларга
мөмкин. Әйтик, графитта бер яссылыкта углерод
атомнары катлам хасил итеп бер-берсенә якын,
ә башка яссылыкларда ераграк араларда урнашкан
(рәс. 64). Графит нәкъ менә углерод атомнары бер-
берсеннән ераграк урнашкан яссылыклар буенча
кабырчыкларга җиңел тарала. Хәтергә төшерегез:
сез карандаш белән язганда, карандашның графит
стержененнан кәгазьдә соры эз (графит кабыр­
⅜Na+ • Cl-
чыклары) кала. Слюда да шуңа охшаш үзлекләргә
Рәс. 65. Натрий хлори­ ия булып тора.
ды кристаллик челтә­
ренең төзелеше схе­ Кристалларда ионнар, атомнар яки молекулалар
масы ныклы бер тәртиптә, билгеле бер ераклыкта ур­
нашкан. Бу — төеннәре аралашып урнашкан чел­
тәр төзелешен хәтерләтә. Кристаллар челтәре дигән
исем дә шуннан килеп чыга.
Пространствоның кристалл хасил итүче кисәк­
чекләр урнашкан нокталары җыелмасы кристал­
лар челтәре дип атала.
Бу челтәрнең төеннәрендә нинди кисәкчекләр
булуга бәйле рәвештә, ионлы, атомлы һәм моле­
Рәс. 66. Алмаз кристал-
ларында углерод атом­ куляр кристаллик челтәрләрне аерып йөртәләр.
нарының урнашуы Металлик кристаллар челтәре дә билгеле.
146
 Аморф матдәләрдә кисәкчекләрнең мондый закончалыклы урнашуы
күзәтелми.
Ионлы кристаллик челтәрләр. Мондый челтәрләр ионлы кушылмалар­
га хас. Ионлы челтәрләрнең төеннәрендә капма-каршы корылмалы кисәк­
чекләр — ионнар урнашалар. Андый кушылмаларның типик вәкиле
булып тозлар тора. Мәсәлән, натрий хлоридының кристаллик челтәрләре
төеннәрендә натрий ионнары һәм хлорид-ионнар урнашалар (рәс. 65).
Натрий хлоридында һәр ион (өч перпендикуляр яссылыкта) капма-
каршы корылмалы алтышар ион белән бәйләнгән. Бу ионнар бер-берсеннән
бертигез ераклыкта урнашканнар һәм куб формасындагы кристаллар
барлыкка китерәләр (рәс. 65). Натрий хлориды кристалларында аерым
натрий хлориды молекулалары юк. Бөтен кристалл гигант бер молекуланы
тәшкил итә сыман.
Натрий хлориды кебек, күпчелек тозлар молекулалардан түгел, ә аерым
ионнардан тора.
Атомлы кристаллик челтәрләр. Атомлы кристаллик челтәрләрнең
төеннәрендә үзара ковалент бәйләнешләр белән бәйләнгән аерым атомнар
урнашалар. Атомнар, ионнар кебек үк, пространствода төрлечә урнаша
алалар, шуңа күрә бу очракларда да төрле формадагы кристаллар хасил
була. Мәсәлән, алмазның (рәс. 66) һәм графитның (рәс. 64) кристаллик
челтәрләренең төеннәрендә углерод атомнары урнашкан, әмма атомнар­
ның төрлечә урнашуы сәбәпле, алмаз кристаллары — октаэдр формасына,
ә графит кристаллары призма формасына ия булып торалар.
Молекуляр кристаллик челтәрләр. Молекуляр кристаллик челтәрләр­
нең төеннәрендә поляр булмаган яки поляр молекулалар урнашалар.
Мәсәлән, кислородның кристаллик челтәре төеннәрендә (-219 °C тан
түбәнрәк температурада) — поляр булмаган О2 молекулалары, каты хлоро-
водородның кристаллик челтәре төеннәрендә (-144 °C тан түбәнрәк темпера­
турада) поляр НС1 молекулалары урнашалар. Моннан алдагы очраклардагы
кебек үк, молекулаларның пространствода үзара урнашуына бәйле рәвештә,
төрле формадагы кристаллар барлыкка килүе мөмкин.
Матдәләрнең кайбер физик үзлекләренең кристаллик челтәрләрнең
төрләренә бәйлелеге. Шундый закончалык бар:

Матдәнең төзелеше билгеле булса, аның үзлекләрен алдан әйтер­

гә мөмкин һәм киресенчә: матдәнең үзлекләре билгеле булса, аның
төзелешен белергә була.
------ .- ------------------------------------------------------------------- 2-----------------------------------------------------------------------------------------

Шул закончалыктан файдаланып, натрий фторидының NaF, фторның F2

һәм фтороводородның HF эретелү температураларын чама белән билгеләп
карыйк.
147
 Натрий фторидының кристаллик челтәре төеннәрендә натрий ионнары
Na+ һәм фторид-ионнар Fu^ урнашканнар. Алар арасында чагыштырмача зур
электростатик тартылу көчләре тәэсир итешәләр. Натрий фторидын эретү
өчен, бу көчләрне җиңәргә һәм кристаллик челтәрне таркатырга кирәк.
Димәк, натрий фторидының эретелү температурасы югары булырга тиеш.
Фторның кристаллик челтәре төеннәрендә поляр булмаган молекулалар
урнашалар. Алар арасындагы эләгешү көчләре зур түгел. Шуңа күрә
фторның эретелү температурасы да түбән булырга тиеш.
Фтороводородның кристаллик челтәре төеннәрендә поляр молекулалар
урнашалар. Алар арасындагы эләгешү көчләре поляр булмаган моле­
кулалар арасындагыдан шактый зур. Шунлыктан фтороводородның
эретелү температурасы натрий фторидыныкыннан шактый түбән, ә фтор­
ныкына караганда югарырак булырга тиеш. Таблицада китерелгән экспери­
менталь мәгълүматлар бу фикерләрне раслыйлар.
Матдәнең исеме Эретелү температурасы (°C)
Натрий фториды NaF 995
Фтор F2 -220
Фтороводород HF -83

Атомнар арасындагы ковалент бәйләнешләр бик нык булып торалар;

шуңа күрә атомлы кристаллик челтәр хас булган матдәләрнең эретелү
температурасы да югары булырга тиеш дип фикер йөртергә мөмкин. Бу
шулай ук практикада раслана. Әйтик, мәсәлән, графит бик югары темпе­
ратурада (3740 °C) эретелә.
1—3 нче күнегүләрне башкарыгыз һәм сорауларга җавап бирегез (152 нче бит).
Электрон теориясе яктылыгында элементларның валентлыгы. Инде
сезгә билгеле булганча (33 нче бит), валентлык — бер элемент атомна­
рының башка элементның билгеле бер сандагы атомнарын китереп куша
яки алмаштыра алу үзлеге ул. Атом төзелеше турындагы тәгълимат аның
асылын ачыкларга мөмкинлек бирә.
Ковалент бәйләнешле кушылмаларда (ә алар күпчелек) валентлык, га­
дәттә, атомнар арасында ясалучы химик бәйләнешләр саны белән билгеләнә.
Күпчелек очракларда ковалент бәйләнеш уртак электрон парлар исәбенә
ясалуын сез беләсез инде (142 нче бит). Уртак электрон парлар барлыкка
килү процессында барыннан да ешрак һәр ике реагирлашучы атом катнаша
(аларның һәркайсыннан берәр электрон керә). Әмма уртак бәйләүче
электрон парлар хасил булуда бер генә атом катнашкан очраклар да
билгеле. Мондый мисаллар 9 нчы сыйныф дәреслегендә тикшереләчәк.
Шулай итеп, күп очракта валентлык бирелгән кушылмада атомнарны
бәйләүче уртак электрон парлар саны белән билгеләнә.
148
 Мәсәлән, метанның CH4 электронлы формуласын болай күрсәтәләр:
Н
н: •с• : н
н
Метан молекуласында углерод атомы уртак дүрт пар электронга ия. Бу
углеродның дүрт валентлы булуын аңлата. Водородның һәр атомы уртак
берәр пар электронга ия, ягъни водород бер валентлы.
Уртак электрон парларны сызык рәвешендә дә күрсәтергә була:
Н

н—с—н
н
§ 43. Оксидлашу дарәҗәсе
III бүлектән 27 нче параграфны кабатлагыз (74—75 нче бит.).

Оксидлашу һәм кайтарылу. Матдәләргә кислородның кушылуы һәм

аны бирү — оксидлашу-кайтарылу реакцияләренең аерым очраклары ул.
Электрон теориясе бу процессларны тагын да тирәнрәк һәм гомуми рәвештә
күзалларга мөмкинлек бирә.
Литий оксиды Li2O, литий сульфиды Li2S һәм литий фториды LiF ха­
сил булу реакцияләрен чагыштырып карыйк. Литийның кислород белән
тәэсир итешүе мисалыннан күренгәнчә, оксидлаша торган элемент атомнары
(бу очракта литийныкылар) валентлык электроннарын бирәләр, ә кайтары­
ла торган элемент атомнары (кислородныкылар) аларны үзләренә китереп
кушалар. Шундый ук процесс литийның күкерт белән һәм фтор белән
реакцияләрендә дә бара. Тагын да гомумиләштереп болай әйтергә мөмкин:

Валентлык электроннарының электртискәрелеге кимрәк булган

атомнардан зуррак электртискәрелекле атомнарга күчү яки авышу
(киңрәк таралган очрак) процесслары оксидлашу-кайтарылу реакция­
ләренә керәләр.

Тигезләмәләр ярдәмендә оксидлашу-кайтарылу реакцияләрен болай

күрсәтәләр: ∣
о о +1-2
4Li + O2 → 2Li2O
кайтаручы оксидлаштыручы
(оксидлаша) (кайтарыла)
2е~ | Ол—
0 0 +1 -2 0 0 +1 -1
2Li + S→Li2S5 2Li + F2 → 2LiF
Бу процесслар 20 нче таблицада күрсәтелгәннәр.
149
 20 нче таблица

Атомнардагы ва- Реагирлашучы Химик тәэсир итешү Барлыкка килүче

лентлык катлавы­ элементларның процессларының матдәләрнең химик
ның электронлы электртискәрелеге схемасы формулалары
формулалары
+3li2s1 1 +3Li 2e-, le~ j
+1 -2

0 2e~, 6е~ Li2O

+8O 2s22p4 3,5 +3Li 2е~, 1е~ J

+3Li 2s1 1 +3Li 2e^^, le~ |

+1 -2

+16S 2е“, 8е~, 6е~ Li2S

+16S 3s23p4 2,5 +3Li 2e-,l^_____ J

+3Ы 2s1 +3Li 2e^, le^ |

1 +1 -1

+9F 2s22p5 4,0 +gF 2е~, Че LiF

Электроннарны бирү процессын — оксидлашу, ә китереп кушу про­

цессын кайтарылу дип атыйлар.

Бирелгән реакциядә электроннарны үзләренә китереп куша торган

атомнар яки ионнар — оксидлаштыручылар (оксидлаштыргычлар),
ә аларны бирә торганнары кайтаручылар (кайтаргычлар) булалар.
*---------- ---------- -- --- -------......... -..... ■ --------- ------------ ---- -... ..... - -
Безнең мисалда литий атомнары кислород, күкерт һәм фтор белән
реакциягә кергәндә электроннарны бирәләр; димәк, алар оксидлашалар
һәм кайтаручылар булып торалар. Кислород, күкерт һәм фтор атомнары
исә электроннарны үзләренә китереп кушалар, ягъни кайтарылалар, һәм,
димәк, оксидлаштыручылар булып торалар.
Оксидлашу дәрәҗәсе. 20 нче таблицада күрсәтелгән өч реакциянең бары
тик литий фтор белән үзара тәэсир итешкән очрагында гына электроннарның
тулысынча диярлек күчеше күрсәтелүен билгеләп үтәргә кирәк. Калган
очракларда электроннар литий атомнарыннан кислород һәм күкерт атом­
нарына өлешчә генә авышалар. Бу — электртискәрелекләрнең кыйммәтләре
арасындагы аерманың төрле булуы белән аңлатыла. Безнең мисалларда
литий белән фтор арасында бу аерма аеруча зур. Шуңа күрә бары тик литий
фторидында гына химик билгеләр өстенә куелган корылмалар +1 һәм -1 гә
якын килә. Литий оксидында һәм бигрәк тә литий сульфидында чынлык­
тагы корылмалар куелган корылмалардан нык аерылып торалар. Бу оксид-
лашу-кайтарылу реакцияләрендә хасил булучы күпчелек кушылмаларга
кагыла: элементларның билгеләре өстенә куелган корылмалар шартлы булып
торалар. Мондый шартлы корылма оксидлашу дәрәҗәсе дигән исем алган.
150
 Кушылмада барлык бәйләнешләрне дә ионлы бәйләнешләр дип исәп­
ләгәндә, элементның шартлы корылмасы оксидлашу дәрәҗәсе була.
Оксидлашу дәрәҗәсенең кыйммәте уңай да, тискәре дә, нульгә тигез
булырга^ да мөмкиш Оксидлашу дәрәҗәсе элементның билгесе өстенә
куела: H2O, NH3, CuCl2. («Плюс» яки «минус» тамгалары оксидлашу
дәрәҗәсенең кыйммәте алдына языла, мәсәлән, +1, -3 һ. б. Ионнарның
корылмаларын күрсәткәндә, корылманың тамгасы саннан соң языла: 2+,
2~ һ. б.) Оксидлашу дәрәҗәсенең зурлыгын электртискәрелеге кимрәк
булган элемент атомыннан электртискәрелеге зуррак булган элемент
атомына авышкан электроннар саны билгели. Әйтик, хлороводородта НС1
водород атомының электроны хлор атомына таба авышкан^ шунлыктан
водородның оксидлашу дәрәҗәсе +1, ә хлорныкы -1 була: НС1.

Элементларның оксидлашу дәрәҗәсен исәпләү кагыйдәләре

1. Кушылмада атомнарның оксидлашу дәрәҗәләре суммасы — һәр­
вакыт нульгә, ә катлаулы ионда аның корылмасына тигез.
2. Ирекле атомнарның да, поляр булмаган молекулалар составына
(мәсәлән: H2, О2 һ. б.) керүче атомнарның да оксидлашу дәрәҗәсе нульгә
тигез. Бу мондый молекулаларда, атомнарның электртискәрелекләре
бертөрле булганлыктан, электрон тыгызлыгының авышмавы белән аңлатыла.
3. Әгәр элемент периодик таблицаның төп төркемчәсендә (А-төркемендә)
урнашса, элементның югары уңай оксидлашу дәрәҗәсе, гадәттә, бу төркем
номерына тигез була. Мәсәлән, магний ПА-төркемендә урнашкан, димәк,
аның оксидлашу дәрәҗәсе +2 гә тигез, калий IA-төркеменә керә, һәм аның
оксидлашу дәрәҗәсе +1, күкерт VIA-төркемендә, һәм аның югары уңай
оксидлашу дәрәҗәсе + 6 га тигез була.
4. Фторның оксидлашу дәрәҗәсе (иң электртискәре элемент) башка
элементлар белән булган барлык кушылмаларында да -1 гә тигез.
+1 _1
5. Кислородның оксидлашу дәрәҗәсе, ОЕ кушылмасыннан һәм пероксид-
+1 -1 -1 +1 +1 -1 -1 +1
лардан: H2O2 (Н—О—О—Н), Na2O2 (Na—О—О—Na) тыш, гадәттә, -2 гә тигез.
6. Водородның оксидлашу дәрәҗәсе барлык кушылмаларында да + 1 гә
тигез, бары тик металлар белән булган кушылмаларында гына аның ок­
сидлашу дәрәҗәсе -1 (NaH) була.
Шушы кагыйдәләрне истә тотып, бирелгән кушылмада билгеле бер
химик элементның оксидлашу дәрәҗәсе билгеле булганда, икенче химик
элементның оксидлашу дәрәҗәсен исәпләп таба алабыз. Әйтик, мәсәлән,
+1 х -2
калий дихроматында K2Cr2O7 хромның оксидлашу дәрәҗәсен билгеләргә
кирәк булса, түбәндәгечә тигезләмә төзиләр:
(+l)∙2 + х-2 + (-2)-7 = 0;
151
 2 + 2χ-14 = 0;
2x=14~2; 2x = 12; x = 6
+1 +6 -2
Димәк, бу кушылмада хромның оксидлашу дәрәҗәсе +6: K2Cr2O7.
Китерелгән мисалда һәм башка күп кенә очракларда оксидлашу дәрә­
җәсе санча валентлыкка туры килә. Әмма һәрвакытта да алай булмый.
Мәсәлән, кислород О2 һәм азот N2 молекулаларында элементларның оксид­
лашу дәрәҗәләре нульгә тигез, ләкин кислородның валентлыгы икегә,
азотның валентлыгы өчкә тигез.
4—9 нчы күнегүләрне башкарыгыз һәм сорауларга җавап бирегез. 1, 2 нче мәсьә­
ләләрне чишегез.

7. а) Алюминий белән кислород; б) ти­

1. Аморф матдәләр кристаллик мат­
дәләрдән нәрсә белән аерылып торалар?
2. а) Ионлы; б) атомлы; в) молекуляр
кристаллик челтәргә ия булган матдә­
ләрнең эретелү температуралары ничек
аерылып торалар? Аңлатма бирегез.
3. Аммиакка хас кристаллик чел­
тәрләрне күрсәтегез: 1) молекуляр;
2) атомлы; 3) ионлы; 4) металлик.
4. Металл һәм галоген атомнарын­
нан барлыкка килгән матдәнең крис­
таллар челтәрен билгеләгез: 1) моле­
куляр; 2) атомлы; 3) ионлы; 4) металлик.
5. Оксидлашу дәрәҗәсе нәрсә ул? Ва-
лентлыкның һәм оксидлашу дәрәҗәсе­
нең охшашлыгы һәм аерымлыгы нәрсәдә
чагыла?
6. KMnO4 кушылмасында марганец­
ның оксидлашу дәрәҗәсе ничәгә тигез?
1) +5 кә; 2) +7 гә; 3) 0 гә; 4) +2 гә.
мер белән хлор; в) натрий белән күкерт
арасындагы оксидлашу-кайтарылу реак­
цияләренең тигезләмәләрен төзегез (язу
үрнәген 150 нче биттән карагыз).
8. а) Карбонат; б) бромоводород; в) суль­
фит, г) перхлорат HC1O4 кислоталарының
структур формулаларын языгыз.
9. Периодик законның фәнни һәм га­
мәли әһәмиятен тасвирлагыз.
Q 1. Водород бакыр (II) оксиды белән
тәэсир итешкәндә 0,1 моль бакыр бар­
лыкка килгән, а) Хасил булган бакырның
массасын; б) реакциягә кергән бакыр (II)
оксидының массасын һәм матдә микъда­
рын исәпләп чыгарыгыз.
2. Реакциядә 4 г бакыр (II) оксиды
барлыкка килгән, а) Реакциягә кергән
бакырның массасын һәм матдә микъ­
дарын; б) тотылган кислородның масса­
сын һәм матдә микъдарын исәпләп чыга­
рыгыз.

Лаборатор тәҗрибәләр
19. Төрле төрдәге химик бәйләнешле матдәләрнең молекулалары һәм крис-
таллары модельләрен төзү.
Пластилин һәм металл стерженьнәр бирелгән. Укытучы биреме буенча 1) ионлы;
2) атомлы; 3) молекуляр кристаллик челтәрле матдәләрнең модельләрен ясагыз.
Биремнәр. 1. Сезнең модельләр белән күрсәтелгән матдәләрнең агрегат
халәте, эретелү һәм кайнау температуралары ничек аерылып торуларын аңлатып
бирегез. 2. Бу аерымлыкларның асылын аңлатыгыз.
Авогадро законы.
Газларның моляр күләме VIII БҮЛЕК

§ 44. Авогадро законы

Күп матдәләр (кислород, водород) газ хәлендә булалар. Газсыман
матдәләр белән алга таба да очрашачакбыз. Сезгә физика курсыннан
мәгълүм булганча, газлар билгеле бер законнарга буйсыналар. Шундый
законнарның берсе булып Авогадро законы тора. Без аның белән тулырак
танышырбыз.
Законны ачу һәм аның формулировкасы. Итальян галиме А. Авогадро
барлык газларның да бертөрле кысылучанлыгына (Бойль-Мариотт законы),
термик киңәю коэффициентлары охшашлыгына (Гей-Люссак законы) һәм
кайбер башка уртак үзлекләргә ия булуларына игътибар иткән. Шушы
законнар һәм үзенең күзәтүләре нигезендә 1811 елда А. Авогадро соңрак
күп сандагы тәҗрибәләр белән расланган кыю фикер әйткән. Аннары бу
фикер закон рәвешендә формулировка алган:
Бер үк шартларда алынган төрле газларның тигез күләмнәрендә моле­
кулалар саны бертигез була.
Авогадро законына аңлатма. Газларның моляр күләме. Бер үк шарт­
ларда аерым молекулалар арасындагы ераклык барлык газларда да якынча
бертөрле була. Молекулаларның үз күләмнәре молекулалар арасындагы
күләм белән чагыштырганда бик кечкенә булганлыктан, төрле газларның
тигез күләмнәрендә (бер үк шартларда) молекулалар саны бертигез була.
Димәк, газларның тигез күләмнәрендә бер үк шартларда молекулалар
саны бертигез булгач, бер үк сандагы молекулалардан торучы төрле
газларның массаларына шулай ук бертөрле күләм туры килергә тиеш.
Сезгә билгеле булганча, газларның моляр массалары һәм аларга пропор­
циональ массалар шундый массалар булып торалар. Әйтик, мәсәлән, 2 г
водород һәм 32 г кислородта молекулалар саны бертигез, ягъни 6,02 ∙ Ю23.
2 г водород һәм 32 г кислородның (нормаль шартларда) бер үк күләм —
22,4 л биләп торулары эксперименталь рәвештә расланган. Димәк:

1 моль газ нормаль шартларда 22,4 л күләм биләп тора. Бу

күләмне газларның моляр күләме дип атыйлар. Газның моляр
күләме — 1 моль бирелгән газның күләме ул.

153
 Амедео Итальян галиме. 1811 елда соңрак аның
Авогадро исеме белән аталган законны ачкан.
(1776-1856)

Газның моляр күләме (н. ш.) газ күләменең шул күләмгә туры килгән
микъдарына v чагыштырмасыннан табыла:
у = К
т V ’
биредә V— күләм (л), v — матдә микъдары (моль). Шулай итеп, моляр
күләм мольгә туры килгән литрларда (моль/л) үлчәнә.
Исәпләүләрдә бер миллимоль (мМ) — 22,4 мл, бер киломоль (кМ) —
22,4 м3, бер мегамоль (ММ) 22 400 м3 булуын истә тотарга кирәк.
Авогадро законының әһәмияте. 1 моль газ нормаль шартларда 22,4 л
күләм биләп торганлыктан, 1 л бирелгән газның массасы билгеле булганда
(н. ш.), бу газның моляр массасын исәпләп чыгарырга мөмкин:
М = 22,4 • р,
биредә р — тыгызлык, ягъни нормаль шартларда бирелгән 1 л газның
массасы. Мәсәлән, нормаль шартларда 1л кислородның массасы 1,43 г
тәшкил итә. Моннан:
M(O2) = 22,4 л/моль • 1,43 г/л ≈ 32 г/моль;
M(O2) = 32
▲ Исәпләүләр вакытында газның чагыштырма тыгызлыгы, ягъни бер
газның икенчесеннән ничә тапкыр авыррак яки җиңелрәк булуын күрсәт­
кән чагыштырма зурлыкны куллану уңайрак. Чагыштырма тыгызлык
буенча шулай ук моляр массаны да исәпләп чыгарырга мөмкин. Чагыш­
тырма тыгызлыкны D хәрефе белән билгеләү кабул ителгән.
Мәсәлән, бирелгән газ водородтан ничә тапкыр авыррак булуын билгеләү
өчен, билгеле бер күләмдәге газның массасын шундый ук күләмдәге
водород массасына бүләргә кирәк. Авогадро законы буенча тигез күләм­
нәрдә тикшерелә торган газ молекулалары һәм водород молекулаларының
саны бертигез булганлыктан, водород буенча тыгызлыкны болай исәпләп
чыгарырга мөмкин:
у-М м
lj^2 ~ v∙2 " 2
154
монда v — бирелгән күләмдәге мольләр саны, М — тикшерелә торган газ­
ның моляр массасы, 2 саны — водородның моляр массасы, Dj⅛— водород
буенча тыгызлык.
Тыгызлыкны башка газ буенча билгеләгәндә, водородның моляр мас­
сасы урынына (ягъни 2 саны урынына) шул газның моляр массасын
куялар. Әйтик, мәсәлән, бирелгән газның тыгызлыгын кислород яки һава
буенча билгеләсәләр, түбәндәге аңлатмаларны табалар:
п — . Г) — М
^°2 ~ 32 ’ ha≡a - 29 ’
биредә 29 саны — һаваның уртача моляр массасы.

Моннан күренгәнчә, газларның бер үк шартларда үлчәнгән тыгыз­

лыклары чагыштырмасы аларныц моляр массалары чагыштыр­
масы кебек була.
Төрле газларның моляр массаларын барыннан да ешрак түбәндәге
формулалар буенча табалар:
М = 2DH∙2 ; М = 29Dһава
Моляр, молекуляр һәм чагыштырма молекуляр массалар санча бер-
берсенә туры килгәнлектән, бу формулалар буенча шулай ук тиешле
газларның молекуляр һәм чагыштырма молекуляр (Mr) массаларын да
исәпләп чыгаралар.
«Газларның моляр күләме», «газларның тыгызлыгы», «газларның
чагыштырма тыгызлыгы» төшенчәләреннән файдаланып, төрле исәпләүләр
башкарырга була.

§ 45. Химик реакцияләрдә

газларның күләм чагыштырмалары
Безгә билгеле булганча, химик билгеләр һәм формулалар алдында
торучы коэффициентлар атомнар һәм молекулалар санын гына түгел,
ә реакциядә катнашучы матдәләрнең мольләр санын да күрсәтәләр. Шуңа
күрә газлар арасындагы реакцияләрнең тигезләмәләрен болай да язарга
була:
H2 + Cl2 → 2НС1
1 моль 1 моль 2 моль
22,4 л 22,4 л 44,8 л

2H2 + O2 → 2H2O
2 моль 1 моль 2 моль
(су парлары)
44,8 л 22,4 л 44,8 л
155
 Реагирлашучы һәм барлыкка килүче газларның күрсәтелгән санча
күләм зурлыкларын 22,4 санына кыскартсак, газларның күләм чагыш­
тырмаларын күрсәтүче гади бөтен саннар килеп чыга: беренче реакциядә —
1:1:2, икенчесендә — 2:1:2. Димәк, газсыман матдәләр арасындагы
реакцияләр билгеле бер закончалыкларга буйсыналар.

Даими басым шартларында реагирлашучы һәм барлыкка килүче

газларның күләмнәре үзара зур булмаган бөтен саннар чагыш­
тырмасында торалар.

Реакцияләрнең тигезләмәләрендәге коэффициентлар реагирлашучы

һәм барлыкка килүче газсыман матдәләрнең күләм саннарын күрсәтәләр.
Реагирлашучы газларның күләм чагыштырмалары кайбер исәпләү­
ләрне чагыштырма молекуляр массаларны тапмыйча гына башкарырга
мөмкинлек бирә. Мәсәлән, 5 м3 метанны тулысынча яндыру өчен, кирәкле
кислородның күләмен болай исәпләп чыгарырга була:
CH4 + 2O2 → CO2 + 2H2O
1 күлам 2 күләм
1 м3 — 2 м3
5 м3 — х

1 м3 : 5 м3 = 2 м3: х м3;

х= = 10 м3; х = 10 м3.
Җавап: 5 м3 метанны яндыру өчен, 10 м3 кислород кирәк.

1—4 нче сорауларга җавап бирегез. 1—4 нче мәсьәләләрне чишегез.

1. Нинди физик күренешләр һәм 1. Азот (II) оксидының һава буенча

фактлар Авогадро законының дөресле­
ген раслыйлар? Бу законның формули­
ровкасын әйтеп бирегез.
2. Ни өчен «газның моляр күләме»
төшенчәсен Авогадро законы буенча нә­
тиҗәгә таянып чыгарырга мөмкин бу­
луын аңлатыгыз.
3. Авогадро законы нинди әһәмият­
кә ия? Мисалларда аңлатыгыз.
4. Химик реакцияләрдә газсыман
матдәләр нинди закончалыкларга буй­
сыналар? Мисалларда аңлатыгыз.
чагыштырма тыгызлыгын билгеләгез.
2. Хлор водород белән тәэсир итеш­
кәндә, 0,25 моль хлороводород хасил
булган. Реакциягә кергән хлорның кү­
ләмен исәпләп чыгарыгыз (н. ш.).
3. 6 кг күмер С тулысынча янып
беткән. Барлыкка килгән углерод (IV)
оксидының күләмен исәпләп чыгары­
гыз (н. ш.).
4. 10 м3 этанны C2H6 тулысынча ян­
дыру өчен, нинди күләм кислород ки­
рәк булыр (н. ш.)?
Галогеннар IX БҮЛЕК

Бу теманы өйрәнүгә керешкәнче, VI бүлектән 36 нчы параграфны һәм VII бүлектән

41 нче һәм 43 нче параграфларны кабатлагыз.
Периодик системаның төп төркемчәләрендә (А-төркемнәрендә) тәртип номерлары
арту белән химик элементларның үзлекләре ничек үзгәрәләр?

§46. Галогеннарның периодик таблицада урнашуы һәм

аларның атомнары төзелеше
Галогеннар (грекча halos — тоз һәм genes — тудыручы) химик эле­
ментларның периодик системасында VII төркемнең төп төркемчәсендә
(VII А-төркемендә) урнашалар. Аларның атомнары төзелеше схемалары
21 нче таблицада бирелгән.

21 нче таблица. Галогеннар атомнарының төзелеше

Валентлык катлавының ▲ Электроннарның валентлык

Элемент
электронлы формуласы орбитальләрендә урнашуы
ls2 2s2 2p5

F +9F ls22s22p5 +9F lnl ∣n∣ l↑ll↑ll 11

3s2 3p5 3d0

С1 +17C1... 3s23p5 +17С1... [til 1П1П.Ш 1 1 1 1 1 1

4s2 4p5 4d0

Вг +35Br... 4s23d104p5 +35Br... ∣nj I↑l∣↑l∣↑ 11 | | | | |

5s2 δps 5<Z"

I +53I... 5s24d105p5 +531- ∣↑j∣ ∣↑1∣↑J,∣ ↑ | |___ | | | | |

Галогеннарның атомнарында тышкы энергетик дәрәҗәдә җиде электрон

урнаша. Тышкы энергетик дәрәҗәдә сигез электрон (октет) булсын өчен,
ягъни атомнарның затлы газларга характерлы тотрыклы торышына кадәр
галогеннарның атомнарына берәр электрон җитми. Өстәвенә шул ук
периодтагы металларның атомнары белән чагыштырганда, галогеннарның
атомнарына зуррак төш корылмалары, кечерәк атом радиуслары хас һәм
аларның берәр парсыз электроннары бар. Шуңа күрә барлык галогеннар­
ның атомнары (бигрәк тә фтор һәм хлор атомнары) җитмәгән электронны
үзләренә көчле рәвештә китереп кушалар:

Г° + е~ → Г,
монда Г — галоген.
157
 Галогеннар көчле оксидлаштыручылар булып торалар. Аларның атом
радиуслары кечерәйгән саен, оксидлаштыру сәләте закончалыклы рәвештә
үсә бара (22 нче таблицаны карагыз). Аларга -1 оксидлашу дәрәҗәсе хас.
Галогеннарның молекулалары ике атомнан тора. Аларның төзелеше
22 нче таблицада күрсәтелгән.

22 нче таблица. Галогеннарның молекулалары төзелеше схемасы

Валентлык электронна­
Химик Структур Электронлы рының орбитальләре
формуласы формуласы формуласы аралашканда химик
бәйләнешләр ясалу
•• ••
f2 F—F ;•f∙ I ∙f∙ ; ⅛

•® •• . ⅛
cι2 С1—С1
• ; •a• ;
: •а

Галоген атомнары, уңай оксидлашу дәрәҗәсе күрсәтеп, кислород белән

+1 +7 +5
кушылмалар хасил итә алалар, мәсәлән, C12O, ClzO7, KC1O3.
Әмма фторның кислородлы кушылмасында OΓ,2 фтор тискәре оксид­
лашу дәрәҗәсенә ия — ул -1 гә тигез; фтор кислородка караганда электр-
тискәрерәк.
1—3 нче сорауларга җавап бирегез (164 нче бит).

§ 47. Хлор
Барлык галогеннардан хлор аеруча зур әһәмияткә ия булып тора. Аның
белән тулырак танышыйк.

Табу. Хлорны беренче булып швед химигы Карл Шееле 1774 елда табуга
ирешкән.
Табигый кушылмаларында хлор, кагыйдә буларак, -1 оксидлашу
дәрәҗәсенә ия. Хлорны ирекле хәлдә табу өчен, аның ионнарын оксид­
лаштырырга кирәк:
о
2СГ - 2e- → 2Cl0, 2C1 → Cl2 ↑

Моның өчен промышленностьта даими электр тогыннан файдалана­

лар.
158
 Лаборатория шартларында хлорны хлорид кислотасыннан аңа көчле
оксидлаштыручылар белән тәэсир итеп табалар. Барыннан да ешрак
марганец (IV) оксидын МпО2яки калий перманганатын KMnO4 кулланалар.
Бу кушылмаларда оксидлаштыручы булып оксидлашу дәрәҗәләре +4 һәм
+7 гә тигез булган марганец тора. Бу — күрсәтелгән оксидлашу дәрәҗә­
ләренә ия булган марганец атомнарының башка атомнардан һәм ион­
нардан электроннарны көчле рәвештә үзләренә тартып алып, +2 оксидлашу
дәрәҗәсенә кадәр кайтарылулары белән аңлатыла:
+4 +2
Мп + 2e^ → Мп
+7 +2
Мп + 5e^ → Мп

Моның шулай булуына марганец (IV) оксидына яки калий перман-

ганатына куертылган хлорид кислотасы белән тәэсир иткәндә ышанырга
мөмкин (рәс. 67). Хлорның аерылып чыгуын саргылт-яшел төсе һәм зәһәр
тончыктыргыч исе буенча белергә була:
г2ез
-1 +4 t +2 0
4HC1 + M∏O2 → M∏C12 + Cl2↑ + 2H2O

Күренгәнчә, бу реакциядә хлорид-ионнар хлор молекулаларын хасил

итүче нейтраль атомнарга оксидлашалар. Оксидлаштыручы булып оксид­
лашу дәрәҗәсе +4 кә тигез марганец тора.
Физик үзлекләре. Хлор гадәттәге шартларда — саргылт-яшел төстәге
зәһәр тончыктыргыч исле газ, һавага караганда 2,5 тапкыр диярлек
авыррак. Бүлмә температурасында 1 күләм суда 2,5 күләм хлор эри һәм
хлорлы су дип аталган эремә хасил була.
Басым чама белән 0,6 МПа булганда, хлор бүлмә температурасында ук
сыеклыкка әверелә. Шул хәлдә хлорны, гадәттә, корыч баллоннарда яки
цистерналарда саклыйлар һәм күчереп йөртәләр.

Рәс. 67. Хлорны лабораториядә табу

159
 Химик үзлекләре. Хлорның төп химик үзлекләре 20 нче схемада
күрсәтелгән.
20 нче схема

I. Хлорның гади матдәләр белән үзара тәэсир итешүе.

1. Хлор барлык металлар белән дә диярлек тозлар хасил итеп реагир-
лаша. Бу реакцияләр оксидлашу-кайтарылу реакцияләре булып торалар
(150 нче бит). Әйтик, мәсәлән, хлор натрий белән реакциягә керә (тәҗри­
бәләр суыру шкафында үткәрелә) (рәс. 68):

кайтаручы оксидлаштыручы
2'1
0 0 f +1-1
2Na + Cl2 -j→ 2NaCl
оксидлаша кайтарыла

Рәс. 68. Хлорның натрий белән тәэсир итешүе

* Галогенидларга галогеннарның металлар белән булган кушылмалары керә.

160
 Югары температурада хлор шулай ук бакыр, тимер һәм кайбер башка
металлар белән дә реагирлаша (рәс. 69 һәм 70).

п
0 0 . +2-1
Cu + C12-l> CuC12
бакыр (II) хлориды

Γ∏
0 0 +3-1
2Fe + 3C12 → 2FeCl3
тимер (III) хлориды

СЕЗ ...беренче тапкыр агулы газ (хлор), сугышта агулаучы матдә

БЕЛӘСЕЗМЕ... буларак, 1915 елда кулланылган. Хлор һавадан авыррак булган­
лыктан, ул Җир өслегенә якынрак җыела. Н. Д. Зелинский про­
тивогаз уйлап тапкан. Ул анда хлорны адсорбцияләүче активлаш-
тырылган күмер кулланган. Шулай итеп, сулый торган һава чис­
тартыла.

Кайбер металлар, мәсәлән сөрмә белән хлор, гадәттәге температурада

реагирлаша (рәс. 71):

0 0 +3-1
2Sb + 3C12 → 2SbCl3
сөрмә (III) хлориды

Рәс. 69. Бакырның Рәс. 70. Тимернең Рәс. 71. Сөрмә­

хлорда януы хлорда януы нең хлорда януы
161
 2. Хлорның водород белән реагирлашуы. Хлорның водород белән
реакциясе бары тик җылытканда яки яктыртканда гына башлана:

Γ2Π
0 0 t яки яктылык +1 -1
H2 + C12 ------------------- > 2НС1

Бу реакциянең механизмы мондый. Туры кояш нурлары тәэсир ит­

кәндә, хлор молекуласындагы ковалент бәйләнеш өзелә:

:ci :с(: -=≡‰fcι∙

• ••© • • + -ci:
••
Ковалент бәйләнешнең өзелүе нәтиҗәсендә, берәр парсыз электронлы
хлор атомнары барлыкка килә. Бу атомнар химик яктан чиктән тыш
активлар һәм водород молекуласы белән реакциягә керәләр:

• • ∙ + h÷h → н :ci:
:ci ® • + ∙h
Шулай ук бик тә актив кисәкчекләрдән торучы атомар водород хасил
була. Нәтиҗәдә эзлекле әверелешләр чылбырына китерүче мондый реак­
цияләр чылбыр реакцияләргә керәләр.
Хлор водород белән үзара тәэсир итешкәндә, һавада төтенли торган зәһәр
исле, суда яхшы эрүчән газсыман НС1 матдәсе барлыкка килә. Хлоро-
водородның судагы эремәсе кислота үзлекләренә ия һәм хлорид кислотасы
дип атала.
II. Хлорның катлаулы матдәләр белән үзара тәэсир итешүе.
1. Хлор су белән реагирлаша. Хлорның судагы эремәсе — хлорлы су
тутырылган колбаны яктыга куйганда, хлорның су белән ничек реагир-
лашуын күзәтергә була (рәс. 72). Берникадәр вакыттан соң газ куыклары
аерылып чыгуын күрергә мөмкин — бу кислород.
Эремә әкренләп яшькелт төсен югалта, ә зәңгәр лакмус
анда кызыл төскә керә. Ике кислота барлыкка ките­
рүче реакция бара:
0 -1 +1
Cl2 + H2O → НС1 + НСЮ
гипохлорит
кислотасы
Гипохлорит кислотасы — көчле оксидлаштыручы.
Ул җиңел таркала:
Рәс. 72. Хлорның су­
дан кислородны кыс­
рыклап чыгаруы:
1 — су тутырылган +1-2 -1 0
НСЮ → НС1 + О
162
 Тигезләмәдән күренгәнчә, бу процесста оксидлашу дәрәҗәсе +1 гә тигез
булган хлор оксидлаштыручы булып тора.
2. Хлор селтеләр белән реагирлаша (110 нчы битне карагыз).
3. Хлор бромны һәм йодны ал арның тозларыннан кысрыклап чыгара
(170 нче битне карагыз).
Хлорны куллану. Хлорны хуҗалык эшчәнлегендә киң кулланалар.
Сезгә билгеле булганча, хлор су белән үзара тәэсир итешкәндә, хлорид
кислотасы барлыкка килә һәм кислород аерылып чыга. Башта бу реак­
циядә көчле оксидлаштыручы үзлекләренә ия булган атомар кислород
аерылып чыгуы исбатланган. Хлорның су белән тәэсир итешүе вакытында
көчле оксидлаштыручы — гипохлорит кислотасы хасил булу сәбәпле,
хлорны эчә торган суны йогышсызландыру өчен, тукыманы һәм кәгазьне
агарту өчен кулланалар. Агарту процессы күпчелек буяу матдәләренең
гипохлорит кислотасы белән үзара тәэсир итешкәндә таркалуы һәм төссез
матдәләргә әверелүе белән аңлатыла.
Хлорның катлаулы матдәләр белән реагирлаша алу үзлеге, органик
кушылмаларны хлорлау юлы белән, пластмассалар, буяу матдәләре, дарулар
һәм башка продуктлар табу өчен файдаланыла (рәс. 73).

Рәс. 73. Хлорны һәм аның кушылмаларын куллану: 1 — суны хлорлау; 2 — фосген
COC12 табу; 3 — төтен пәрдәсе өчен аккургаш (IV) хлориды SnCl4 һәм титан (IV)
хлориды TiCl4; 4 — дару матдәләре; 5 — буяу матдәләре; 6 — эреткечләр; 7— син­
тетик каучук; 8 — синтетик сүсләр; 9 — үсемлекләрне саклау средстволары;
10 — пластмассалар; 11 — галогеннар; 12 — хлорид кислотасы; 13 — дезинфекция
ясау өчен кирәкле матдәләр җитештерү; 14 — тукыманы агарту; 15 — кәгазьне
агарту
163
 Хлорны шулай ук хлорид кислотасын синтезлау өчен дә кулланалар.
Хлорлы су химия лабораторияләрендә көчле оксидлаштыручы буларак
кулланыла.
4—9 нчы күнегүләрне башкарыгыз һәм сорауларга җавап бирегез. 1, 2 нче мәсьә­
ләләрне чишегез.
1. Галогеннарның атомнарында элек­
троннарның энергетик дәрәҗәләрдә бү­
ленеше схемаларын сызып күрсәтегез.
Аларның кайсы һәм ни өчен иң көчле
оксидлаштыручы булырга тиешлеген
аңлатып бирегез.
2. Фтор һәм фтороводород молекула­
ларының төзелешен электронлы форму­
лалар ярдәмендә сурәтләгез. Бу матдә­
ләрнең молекулаларындагы химик бәй­
ләнеш төрләрен күрсәтегез.
3. Фтор, фтороводород, натрий фто­
риды матдәләре а) химик бәйләнеш төре
буенча; б) кристаллик челтәрнең төзе­
леше буенча; в) химик үзлекләре буенча
нәрсә белән аерылып торалар?
4. Табигатьтә хлор аеруча әһәмиятле
нинди кушылмаларда очрый? Картада
аларның чыганакларын күрсәтегез. Ни
өчен табигатьтә хлор ирекле хәлдә очра­
мый?
5. Хлорны ирекле хәлдә табуның
химик асылын конкрет ике мисалда
аңлатыгыз.
Тиешле химик реакцияләрнең ти­
гезләмәләрен төзегез.
6. Хлорның төп химик үзлекләрен
характерлап бирегез: а) литийның хлор
белән реагирлашуын; б) тимер порошо­
гының хлорда януын; в)водородның
хлорда януын; г) хлорның су белән үз­
ара тәэсир итешүен күрсәтүче химик
реакцияләрнең тигезләмәләрен төзегез.
Химик билгеләр өстенә оксидлашу дә­
рәҗәләрен куеп чыгыгыз. Бу реакция­
ләрдә нәрсә оксидлашуын һәм нәрсә
кайтарылуын аңлатыгыз.
7. Ни өчен зәңгәр төстәге лакмус кә­
газе яңа хәзерләнгән хлорлы суда төс­
сезләнә, ә озак вакыт яктыда торган
хлорлы суда кызыл төскә керә?
8. 20 нче схемада (160 нчы бит) ки­
терелгән һәр очрак өчен мисалга 2—3
химик реакция тигезләмәсен төзегез.
9. Хлорны практикада куллану аның
нинди химик үзлекләренә нигезләнгән?
Тиешле реакцияләрнең тигезләмәләрен
языгыз.
ф 1. Чыдамлы ябык савытта 8 л хлор­
ны 12 л водород белән катнаштырган­
нар һәм катнашманы шартлатканнар.
Нинди күләмдә хлороводород хасил бул­
ган? Нинди газ һәм нинди күләмдә ар­
тып калган?
2. Массасы 17,4 граммга тигез мар­
ганец (IV) оксиды MnO2 кирәгеннән ар­
тык алынган хлорид кислотасы белән
үзара тәэсир итешкәндә, нормаль шарт­
ларда нинди күләмдә (күпме массалы
һәм нинди матдә микъдары) хлор аеры­
лып чыгар?
§ 48. Хлороводород

СЕЗ ...хлороводородны 1772 елда Д. Пристли ачкан (55 нче бит).

БЕЛӘСЕЗМЕ... ...утсыз да төтен булуы мөмкин. Моның өчен бер стаканга —
куертылган хлорид кислотасы, ә икенчесенә куертылган аммиак
эремәсе тамчысы тамызыгыз һәм стаканнарны авызлары белән
бер-берсенә каплагыз. Стаканнар NH4C1 кисәкчекләреннән торучы
төтен белән тулыр (рәс. 74).

Барлык галогеноводородлардан хлороводород һәм аның судагы эре­

мәсе — хлорид кислотасы — аеруча зур әһәмияткә ия.
Химик формуласы һәм молекула төзелеше. Хлороводородның химик

формуласы НС1, электронлы формуласы Н ICK. Молекулада көчле поляр

ковалент бәйләнеш.
Табу. Промышленностьта хлороводородны хлорда водородны яндырып
табалар. Бу реакция белән практикада танышу өчен, водород табалар, аның
сафлыгын тикшерәләр һәм газүткәргеч көпшәнең тишегеннән чыккан
урында кабызып, хлор тутырылган савытка кертәләр (75 нче биттәге 47 нче
рәсемне карагыз). Водород хлорда хлороводород хасил итеп януын дә­
вам итә:
H2 + Cl2 → 2НС1
Водородны хлор тулысынча тотылып беткәнче яндырырга кирәк.
Аннары савытка бераз су һәм зәңгәр лакмус эремәсе өстәргә кирәк.
Соңгысының кызыл төскә керүе кислота барлыкка килүне раслый.
Лабораториядә хлороводородны натрий хлоридын куертылган сульфат
кислотасы H2SO4 белән бергә җылытып табалар. Бу матдәләрнең кат­
нашмасы бүлмә температурасында ук реакциягә керә, ләкин бу вакытта
натрий гидросульфаты барлыкка килә:
NaCl + H.,SO,1 → NaHSO1 + HC1 ↑
Көчле җылытканда, натрий сульфаты хасил була:
2NaCl + H2SO4 → Na2SO4 + 2НС1Т
Физик үзлекләре. Хлороводород — төссез газ, һавадан
бераз авыррак, зәһәр исле, дымлы һавада төтенли. Хло­
роводородның аеруча үзенчәлекле үзлеге булып аның
суда яхшы эрүчәнлеге тора. 0 °C та бер күләм суда 500 кү­
ләм чамасы газ эри. Әйтик, хлороводород тутырылган
цилиндрны пыяла пластинка белән каплап, йөзтүбән
әйләндерсәк һәм шул килеш суга төшереп пластинканы Рәс. 74. Утсыз
алсак, цилиндрга су тулыр (рәс. 75). төтен
165
Рәс. 75. Хлороводородный; суда эрүе: а — тәҗрибә башланганда; б — тәҗрибә
башланып бераз вакыт узгач; 1 — хлороводород; 2 — хлорид кислотасы

Химик үзлекләре. Хлорид кислотасыннан аермалы буларак, гадәттәге

шартларда хлороводород металлар белән дә, аларның оксидлары белән дә
реакциягә керми.
Куллану. Хлороводород башлыча хлорид кислотасы җитештерү өчен
кулланыла. Хлороводородның кайбер органик матдәләрнең молекула­
ларына кушыла алуы сәбәпле, аны пластмассалар һәм каучуклар җитеш­
терү өчен кулланалар.

1, 2 нче сорауларга җавап бирегез. 1—3 нче мәсьәләләрне чишегез (169 нчы бит).

§ 49. Хлорид кислотасы һәм аның тозлары

Табу. Хлорид кислотасын хлороводородны суда эретеп табалар.
Лабораториядә хлорид кислотасын 76 нчы рәсемдә күрсәтелгәнчә
җыелган приборда табарга мөмкин. Бу тәҗрибәне башкарганда, газүткәргеч
көпшәнең очы су өслегенә якын булырга, ләкин суга кереп тормаска тиеш.
Әгәр бу исәпкә алынмаса, хлороводородның суда ях­
шы эрүе сәбәпле, сульфат кислотасы салынган пробир­
кага су кереп бик нык җылыну нәтиҗәсендә пробир­
кадагы катнашма тышка ташып чыгарга мөмкин.
Промышленностьта хлорид кислотасын водород­
ны хлорда яндырып һәм реакция продуктын суда
эретеп табалар.
Физик үзлекләре. Хлороводородны суда эретеп,
тыгызлыгы 1,19 г/см3 га тигез 40% лы хлорид кис­
лотасы эремәсе табарга була. Әмма сатуга чыгарыла
Рәс. 76. Лаборатория­
дә хлорид кислотасы
торган куертылган хлорид кислотасында хлороводо­
табу: 1 — хлороводо­ родның масса өлеше 0,37, яки 37% чамасында була.
род; 2 — мамык Мондый эремәнең тыгызлыгы 1,19 г/см3 диярлек.
166
 Куертылган хлорид кислотасы — төссез, дымлы һавада көчле рәвештә
төтенли торган, хлороводород аерылып чыгу сәбәпле, зәһәр исле сыек­
лык ул.
Химик үзлекләре. Хлорид кислотасы күпчелек кислоталарга хас кайбер
гомуми үзлекләргә ия (103 нче бит). Моннан тыш, аңа кайбер аерым
үзлекләр дә хас (23 нче таблица).
23 нче таблица. Хлорид кислотасының химик үзлекләре

Башка кислоталар белән уртак үзлекләре

(103 нче битне карагыз) Аерым үзлекләре

1. Индикаторларның төсен үзгәртүе 1. Көмеш нитраты белән үзара тәэсир

2. Металлар белән үзара тәэсир ите­ итешүе (көмеш нитраты хлорид кислота­
шүе: сына һәм аның тозларына реактив булып
2HC1 + Zn → ZnCl2 + H2↑ тора); суда да, кислоталарда да эреми тор­
ган ак утырым төшә:
3. Нигез оксидлары һәм амфотер оксид­
лар белән үзара тәэсир итешүе: НС1 + AgNO3 → AgClJ, + HNO3
2HC1 + CaO → CaCl2 + H2O 2. Оксидлаштыручылар белән үзара
тәэсир итешүе (MnO2, KMnO4, KC1O3 һ. б.):
2HC1 + ZnO → ZnCl2+ H2O
6HC1 + KC1O3 → КС1 + 3H2O + 3C12↑
4. Нигезләр белән үзара тәэсир итешүе:
2HC1 + Cu(OH) 2 → CuCl2 + 2H2O
5. Тозлар белән үзара тәэсир итешүе:
2НС1 + CaCO3 → H2O + CO2↑ + CaCl2

Хлорид кислотасының һәм аның тозларының көмеш (I) нитраты бе­

лән үзара тәэсир итешүен хлорид-ионнарны танып белү өчен кулланалар.
Башка галогенидларны (бромидларны, йодидларны) танып белү таблицада
бирелгән (9 нчы сыйныф дәреслегендәге 3 нче таблицаны карагыз).
Куллану. Хлорид кислотасы күп микъдарда тимердән эшләнгән әйбер­
ләрне башка металлар (аккургаш, хром, никель) белән йөгертү алдыннан
әйбер өслеген тимер оксидыннан чистарту өчен кулланыла. Хлорид кисло­
тасы металлга тәэсир итмичә оксидлар белән генә реагирлашсын өчен, аңа
ингибиторлар дип аталган махсус матдәләр өстиләр.

Ингибиторлар — реакцияләрне акрынайтучы матдәләр алар.

Хлорид кислотасын төрле хлоридлар табу өчен кулланалар. Аны

лабораториядә хлор табу өчен файдаланалар. Хлорид кислотасы эремәсен
(хлороводородның масса өлеше 0,5%) ашказаны сыекчасында кислотасы
аз булган авыруларга тәкъдим итәләр. Хлорид кислотасын һәм аның иң
әһәмиятле тозы — натрий хлоридын куллану тагын да ачыграк итеп 77 нче
һәм 78 нче рәсемнәрдә күрсәтелгән.
167
 Рәс. 77. Хлорид кислотасын куллану: 1 — тозлар табу; 2 — пай-
калаганда; 3 — гальваностегиядә металларның өслеген чис­
тарту; 4 — буяулар табу; 5 — дарулар җитештерү; 6,7— пласт­
массалар һәм башка полимерлар табу

Рәс. 78. Натрий хлоридын куллану: 1 — натрий табу; 2 — нат­

рий гидроксиды табу; 3 — сабын табу; 4 — консервлау өчен-;
5 — сода табу; 6 — хлорид кислотасы табу; 7 — хлор табу;
8 — аш тәмләткеч

СЕЗ ...ашказанында бүленеп чыга торган хлорид кислотасы ашкай-

БЕЛӘСЕЗМЕ... нату процессында катнаша. Хлорид кислотасы тәэсиреннән азык
эшкәртелә, ә ашказанына эләккән күпчелек бактерияләр үләләр.
Шуңа күрә ашказаны сыекчасында кислота аз булганда дәвала­
нырга кирәк.

3—5 нче күнегүләрне башкарыгыз һәм сорауларга җавап бирегез. 4,5 нче мәсьә­
ләләрне чишегез (169 нчы бит).
168

1. Хлороводородны нинди ике ысул
белән табарга мөмкин? Тиешле химик
реакцияләрнең тигезләмәләрен төзегез.
2. Хлороводородның физик һәм хи­
мик үзлекләрен характерлап бирегез
һәм бу газның нинди максатларда кул­
ланылуын аңлатыгыз.
3. Хлорид кислотасын лаборатория
шартларында һәм промышленностьта
ничек табалар? Тиешле химик реакция­
ләрнең тигезләмәләрен төзегез.
4. Түбәндә формулалары бирелгән
матдәләрнең кайсылары хлорид кис­
лотасы белән реагирлаша: Zn, Си, А1,
CaO, SiO,, Fe2O3, NaOH, A1(OH)3, Fe2(SO4)3,
CaCO3, Fe(NO3)3? Тиешле реакцияләрнең
тигезләмәләрен төзегез.
5. Хлорид кислотасының производ­
ствода һәм көнкүрештә кайларда кулла­
нылуы турында сөйләп бирегез.
1. Калий иодиды эремәсе аша хлоро­
водород синтезлау өчен хәзерләп куел­
ган 100 мл газлар катнашмасын җибәр­
гәннәр. Нәтиҗәдә 0,508 г йод аерылып
чыккан. Газлар катнашмасының сос­
тавы нинди булган (күләм буенча про­
центларда)?
2. 58,5 г натрий хлориды белән ки­
рәгеннән артык алынган сульфат кис­
лотасы үзара тәэсир итешкәндә табыл­
ган хлороводородны 146 г суда эрет­
кәннәр. Хасил булган эремәдә хлоро­
водородның масса өлешен процентлар­
да билгеләгез.
3. Бүлмә температурасында бер кү­
ләм суда якынча 400 күләм хлорово­
дород эри. Табылган эремәдә хлорово­
дородның масса өлешен процентларда
исәпләп чыгарыгыз.
4. 5,6 л водород табу өчен (н. ш.),
кирәгеннән артык алынган хлорид кис­
лотасы белән алюминий нинди микъ­
дарда реакциягә керер?
5. 13 г цинк тулысынча реакциягә
керсен өчен, 140 мл хлорид кислотасы
эремәсе (р = 1,1г/см3) җитәрме? Җа­
вапны исәпләүләр белән раслагыз.

§ 50. Галогеннарның чагыштырма характеристикасы

Галогеннар атомнарының төзелеше 157,158 нче битләрдә тикшерелгән иде.
Табигатьтә очравы. Оксидлаштыру үзлекләре көчле булу сәбәпле,
галогеннар табигатьтә ирекле хәлдә очрамыйлар. Галогеннарның иң
әһәмиятле кушылмалары 21 нче схемада күрсәтелгән.
21 нче схема

169
 СЕЗ ...кеше тәүлек эчендә чама белән 10 г, ә елга 3,5 кг натрий
БЕЛӘСЕЗМЕ... хлориды куллана. Планетабызда яшәүче барлык халык ел саен
якынча 17,5 млн т натрий хлориды куллануын исәпләп чыгарырга
мөмкин. Бу тозны ташу өчен, 5000 км га якын озынлыктагы поезд
кирәк булыр иде.

Табу. Табигый кушылмаларында галогеннар -1 оксидлашу дәрәҗәсен

күрсәтәләр, шуңа күрә ирекле хәлдә табу өчен, ал арның ионнарын оксид­
лаштырырга кирәк: Γ^- e~ → Г°. Моның өчен промышленностьта даими
токтан файдаланалар, ә лаборатория шартларында оксидлаштыручы
үзлекләренә ия булган төрле матдәләрне кулланалар. Хлорны табу белән
без танышкан идек инде (159 нчы бит).
Башка галогеннарны ирекле хәлдә ничек табарга мөмкин булуын аңлар
өчен F^, Cl^, Br^, I- рәтендә оксидлашу үзлегенең ничек үзгәрүен ачыкларга
кирәк. Радиуслары зуррак булган ионнар, ягъни иодид-ионнар I-, артык
электроннарны барыннан да көчсезрәк тотып торалар икән. Моңа прак­
тикада ышанырга була. Фторид-ионнарны F^ бары тик электролиз процес­
сында гына оксидлаштырып (ирекле фтор табып) була. Хлорид-ионнарны
Cl^ электролиз процессында гына түгел, ә шулай ук составында Mn+4 һәм
Mn+7 булган марганецлы кушылмалар белән дә оксидлаштырырга мөмкин.
Бромид-ионнарны Вг~ һәм иодид-ионнарны Г марганецның югарыда искә
алынган кушылмалары белән генә түгел, ә ирекле хлор белән дә, иодид-
ионнарны I- исә шулай ук бром белән дә оксидлаштырырга була. Бу
түбәндәге тәҗрибәдә раслана. Әгәр калий бромиды һәм калий иодиды
эремәләренә хлорлы су (хлорның судагы эремәсе) өстәсәң һәм калий
иодиды эремәсенә бромлы су салсаң, төсләре үзгәрүгә карап, түбәндәге
тигезләмәләр буенча ирекле бром һәм йод аерылып чыгуын күрергә
мөмкин:
r2n
-10 -10
г ;
-10 -10
2KBr + Cl2 → 2KC1 + Br2 2KI + Br2 → 2KBr + I2
Активлыгы зуррак булган галогеннарның активлыгы кимрәк булган
галогеннарны аларның кушылмаларыннан кысрыклап чыгара алу үзлеге
практикада кулланылыш таба. Әйтик, мәсәлән, бромны һәм йодны алар­
ның кушылмаларына хлор белән тәэсир итеп табалар.

СЕЗ ...янгын сүндерүдә кулланыла торган иң гади чара —су фтор

БЕЛӘСЕЗМЕ... агымында ачык шәмәхә ялкын белән яна.
...фтор безнең организмга эчә торган су белән керә. Фтор
җитәрлек булмаганда, теш эмаленең ризыктагы кислоталар
тәэсиренә чыдамлыгы кими.

170
 Физик үзлекләре. Галогеннарның чагыштырма атом массалары арту
белән закончалыклы рәвештә аларның кайнау температуралары арта һәм
акрынлап төсләре куера (24 нче таблица). Галогеннар суда чагыштырмача
аз эриләр. Мәсәлән, гадәттәге шартларда 1 л суда 7,8 г хлор эри, ә йод бары
тик 0,02 г гына. Фтор гадәттәге шартларда су белән бик көчле реакциягә
керә һәм шуңа күрә аның судагы эремәсен табу мөмкин түгел.
24 нче таблица. Галогеннарның физик үзлекләре

Элемент­ Элементның Чагыштырма Кайнау Гадәттәге

ның символы атом массасы температу­ шартларда Төсе
исеме расы (°C) агрегат халәте
Фтор F 19,0 -188,13 Газ Ачык сары
Хлор С1 35,5 -34,1 Газ Саргылт-яшел
Бром Вг 79,9 59,2 Сыеклык Коңгырт-кызыл
Иод I 126,9 185,5 Кристаллар Карасу-шәмәхә,
кара диярлек

Органик эреткечләрдә — бензинда, керосинда, спиртта һ. б.да — гало­

геннар яхшырак эриләр. Мәсәлән, йодлы суга бензин салып болгатканда,
тондырылганнан соң, йодның бензин катламына күчүе күренә.
Йодны җылытканда, акрынлап, ялтыравыклы кристаллар хәлендә куе­
ручы шәмәхә парлар барлыкка килә. Куу (сублимация) һәм конденсатлашу
(десублимация) күзәтелә.
Куу (сублимация) — матдәнең (эретелмичә) каты халәттән газсыман
халәткә күчүе.
Конденсатлашу (десублимация) — кире процесс, матдәнең газсыман
халәттән турыдан-туры каты халәткә күчүе.
Кууны һәм конденсатлашуны еш кына саф хәлдә йод һәм башка
матдәләрне табу өчен кулланалар.
Химик үзлекләре. Галогеннарның химик активлыгы — аларның
атомнарының электроннарны үзләренә китереп кушып, тискәре корыл­
малы ионнарга әверелә алуларында. Атом төзелеше теориясе һәм электр-
тискәрелек турындагы карашлар (131 нче бит) кайсы галогенның химик
активлыгы зуррак булырга тиешлеген күзалларга мөмкинлек бирә. Фтор-

СЕЗ ...фтороводород (фторид) кислотасының иң үзенчәлекле үзлеге

БЕЛӘСЕЗМЕ... аның кремний (IV) оксиды белән тәэсир итешә алуыннан гый­
барәт. Бу кислотаны пыяла савытларда сакларга ярамый, чөнки
кремний (IV) оксиды пыяланың состав өлешләреннән берсе бу­
лып тора. Фторид кислотасын полиэтилен савытларда сакларга
мөмкин.

171
дан йодка таба галогеннарның атом радиуслары зураю сәбәпле, фтор атомы
электроннарны үзенә аеруча көчле рәвештә тартырга тиеш, ягъни фторның
химик активлыгы аеруча зур, ә йодның активлыгы арада иң кечкенәсе.
Моңа без галогеннарны аларның тозларыннан үзара кысрыклап чыгару
буенча тәҗрибәләрне күзәтеп ышандык инде: F, Cl, Br, I рәтендә гало­
геннарның химик активлыгы, ягъни оксидлаштыру үзлекләре закон­
чалыклы рәвештә кими. F^, Cl~, Br^, I" рәтендә исә ионнарның химик
активлыгы арта, чөнки ул электроннарны китереп кушу белән түгел,
ә ал арны бирү белән бәйләнгән.
Галогеннарның башка химик үзлекләре хлорның химик үзлекләре
белән охшаш (160 нчы биттәге 20 нче схеманы карагыз).
Куллану. Хлорны куллану 163 нче биттә каралды.
Кулланылышы буенча икенче урында фтор тора. Аны органик матдә­
ләрне фторлаштыру өчен кулланалар.
Бром, йод һәм аларның кушылмалары (шул исәптән органик кушыл­
малар да) медицинада кулланылалар. Мәсәлән, йод настойкасы (йодның
спирттагы эремәсе) җәрәхәтләргә дезинфекция ясау өчен кулланыла, йод
кушылмалары — калкансыман биз авыруларын дәвалау өчен, ә бром
кушылмалары (KBr, NaBr) нерв системасын тынычландыру өчен кирәк.
Хлор һәм аның аеруча әһәмиятле кушылмалары арасында генетик
бәйләнеш.

1—6 нчы күнегүләрне башкарыгыз һәм сорауларга җавап бирегез. Мәсьәләне

чишегез.
1. Галогеннарны ирекле хәлдә табу
ысулларын характерлап бирегез. Ирек­
ле хәлдә галогеннарның кайсыларын
аерып алу кыенрак, ә кайсыларын —
җиңелрәк?
2. Чагыштырма атом авырлыклары
үзгәрүгә бәйле рәвештә галогеннарның
физик һәм химик үзлекләре үзгәрүне
тасвирлап бирегез.
3. Йодның судагы эремәсенә крах­
мал клейстеры өстәгәннәр. Аннары шул
Кайсы газ һәм ничә тапкыр авыррак: фтормы яки хлормы?
172
эремә аша хлор уздырганнар. Эремәнең
төсе ничек һәм ни өчен үзгәргән?
4. Түбәндәге әверелешләрне башка­
рырга мөмкинлек бирүче химик реак­
цияләрнең тигезләмәләрен төзегез:
Cl2 → CuCl2 → Cu(OH)2 → CuO→ CuCl2→ Си.
5. 60 нчы биттә бирелгән үрнәк бу­
енча дәфтәрләрегездә хлор һәм хлорид
кислотасы турындагы җавабыгызның
конспектын төзегез.
6. 22 нче схема буенча реакцияләр­
нең тигезләмәләрен төзегез.
Лаборатор тәҗрибәләр
20. Хлорид кислотасын, хлоридларны, бромидларны, йодидларны һәм
йодны танып белү. 1. Хлорид кислотасын, хлоридларны, бромидларны һәм йодид­
ларны танып белү өчен, бер пробиркага —1—2 мл сыегайтылган хлорид кислотасы,
икенчесенә— шулкадәр үк натрий хлоридының судагы эремәсен, өченчесенә —
натрий бромидының судагы эремәсен, ә дүртенчесенә калий иодиды эремәсе
салыгыз. Барлык пробиркаларга да берничәшәр тамчы көмеш (I) нитраты яки
кургаш (II) нитраты эремәсе өстәгез.
2. Йодны танып белү өчен, пробиркага 2—3 мл су салыгыз, бераз крахмал өстәгез,
бу йөзмәне болгатыгыз һәм 2—3 мл кайнап чыкканчы җылытылган су салынган про­
биркага агызыгыз. Крахмалның барлыкка килгән эремәсен ике пробиркага бүлегез
һәм суытыгыз. Аларның берсенә —берничә тамчы калий иодиды эремәсе, ә икен­
чесенә йодның спирттагы эремәсен өстәгез.
Биремнәр. 1. Тиешле реакцияләрнең тигезләмәләрен языгыз һәм түбәндә
әйтелгән кушылмаларны ничек аера белергә икәнен уйлагыз:
а) хлорид кислотасын башка кислоталардан; б) хлоридларны башка тозлардан;
в) хлоридларның эремәләрен хлорид кислотасыннан; г) бромидларны, йодидларны
хлоридлардан. Ни өчен көмеш (I) нитраты урынына кургаш (II) нитратын да кул­
ланырга ярый? 2. Ирекле йод барлыгын ничек расларга була? Туклану продуктында,
мәсәлән ак икмәктә, крахмал барлыгын ничек танып белергә мөмкин?
21. Галогеннарны кушылмаларының эремәләреннән икенче галоген белән
кысрыклап чыгару. Бер пробиркага 3—4 мл калий бромиды яки натрий бро­
миды, ә икенче һәм өченче пробиркаларга шулкадәр үк калий иодиды яки натрий
иодиды эремәләре салыгыз. Беренче һәм икенче пробиркаларга 1—2 мл хлорлы
су, ә өченчесенә шулкадәр үк бромлы су өстәгез.
Биремнәр. 1. Пробиркалардагы эремәләрнең төсләре үзгәрү нәрсәне раслый?
Тиешле химик реакцияләрнең тигезләмәләрен языгыз. 2. Башкарылган тәҗри­
бәләргә таянып, галогеннарның кушылмаларыннан бер-берсен нинди эзлекле-
лектә кысрыклап чыгаруларын аңлатыгыз.

7 нче практик эш
1. Хлорид кислотасы табу һәм аның белән тәҗрибәләр үткәрү. Хлорид
кислотасы табу. 76нчы рәсемдә күрсәтелгәнчә (166 нчы бит), прибор җыегыз.
Пробиркага 2—3 г аш тозы салыгыз һәм тоз тулысынча чыланырлык итеп
куертылган (2:1) сульфат кислотасы өстәгез. Пробирканы газүткәргеч көпшәле бөке
белән каплагыз һәм көпшәнең очын икенче пробиркага су өслегеннән 0,5—1 см ара
калырлык итеп төшерегез. Аннары беренче пробиркадагы катнашманы саклык белән
генә 5—6 минут дәвамында җылытыгыз (кислотаның су салынган икенче пробиркага
ташып чыкмавын күзәтегез!).
Бирем, а) Куертылган сульфат кислотасы һәм натрий хлориды арасында гадәт­
тәге шартларда һәм көчле җылытканда баручы химик реакцияләрнең тигезләмә­
ләрен языгыз, б) Икенче пробиркадагы түбәнгә төшүче нечкә агынты нилектән
була? в) Ни өчен газүткәргеч көпшәнең очы су өслегенә 0,5—1 см җитми калырга
тиеш?
2. Хлорид кислотасының химик үзлекләре. Хлороводородны суда эреткәндә
хасил булган хлорид кислотасын тигез итеп алты пробиркага бүлегез. Беренче
пробиркага лакмус кәгазе төшерегез. Икенче пробиркага —цинк кисәге яки магний
вагы, ә өченчесенә бакыр кисәге салыгыз. Дүртенче пробиркага бераз бакыр (II)
оксиды салыгыз һәм катнашманы җылытыгыз. Бишенче пробиркага — бераз яңа
173
гына хәзерләнгән бакыр (II) гидроксиды, алтынчы пробиркага бераз акбур яки башка
берәр карбонатны салыгыз.
Биремнәр. 1. Хлорид кислотасы барлык металлар белән дә реакциягә керәме?
Хлорид кислотасы һәм күрсәтелгән металлар арасында баручы реакцияләрнең
тигезләмәләрен төзегез. 2. Дүртенче һәм бишенче пробиркаларда зәңгәр төстәге
эремәләр хасил булуны, ә алтынчы пробиркада газ аерылып чыгуны ничек аңла­
тырга? Тиешле реакцияләрнең тигезләмәләрен языгыз.
3. Хлорид кислотасы һәм аның тозларын танып белү. Бер пробиркага —
1—2 мл сыегайтылган хлорид кислотасы, икенчесенә— шулкадәр үк натрий хлориды
эремәсе, өченчесенә кальций хлориды эремәсе салыгыз. Барлык пробиркаларга да
берничәшәр тамчы көмеш (I) нитраты яки кургаш (II) нитраты Pb(NO3)2 өстәгез.
Барлыкка килгән утырымның нитрат кислотасында эрүчәнлеген тикшерегез.
Биремнәр. 1. Тиешле реакцияләрнең тигезләмәләрен языгыз һәм түбәндәге
кушылмаларны ничек аерып белергә мөмкин булуы турында уйлагыз: а) хлорид кис­
лотасын башка кислоталардан; б) хлоридларны башка тозлардан; в) хлоридларның
эремәләрен хлорид кислотасыннан. 2. Ни өчен көмеш (I) нитраты урынына шулай
ук кургаш (II) нитраты да кулланырга була?

8 нче практик эш
«Галогеннар» темасы буенча эксперименталь мәсьәләләр чишү.
1. Цинк хлоридын өч төрле ысул белән табыгыз.
2. Бакыр (II) хлоридын ике төрле ысул белән табыгыз.
3. Кайсы пакетта натрий хлориды, натрий бромиды, натрий иодиды, натрий карбонаты
булуын билгеләгез.
4. Хлорид кислотасы бирелгән. Тәҗрибә юлы белән аның сыйфат составын рас­
лагыз.
5. Каты хәлдә магний хлориды һәм цинк хлориды бирелгән. Характерлы реакцияләр
ярдәмендә бу матдәләрне танып белегез.
6. Дүрт пробиркада эремәләр бирелгән: а) хлорид кислотасы; б) натрий хлориды;
в) натрий гидроксиды; г) көмеш (I) нитраты. Бу матдәләрне характерлы реакцияләр
ярдәмендә танып белегез.
7. Натрий карбонатыннан һәм натрий хлоридыннан торучы катнашма бирелгән.
Аннан натрий хлоридын аерып алыгыз.
8. Түбәндәге әверелешләрне практик рәвештә башкарыгыз:
CuSO4 → Cu(OH)2 → C∪C12 → Cu(OH)2 → CuO → CuCl2 → AgCl
ЭЧТӘЛЕК

Дәреслектән ничек файдаланырга ................................................................................................................. 3

I БҮЛЕК Башлангыч химик төшенчәләр
§ 1. Химия фәне. Матдәләр һәм аларның үзлекләре ................................... 5
§ 2. Саф матдәләр һәм катнашмалар ........................................................................ 7
§ 3. Физик һәм химик күренешләр. Химик реакцияләр ....................... 11
§ 4. Молекулалар һәм атомнар ....................................................................................... 14
§ 5. Гади һәм катлаулы матдәләр ................................................................................ 17
§ 6. Химик элементлар .......................................................................................................... 19
§ 7. Химик элементларның чагыштырма атом массасы ........................ 21
§ 8. Химик элементларның билгеләре ................................................................... 23
§ 9. Матдәләрнең состав даимилеге законы ........................................................ 26
§ 10. Химик формулалар. Чагыштырма молекуляр масса .................. 27
§ 11. Химик элементларның валентлыгы ............................................................. 32
§ 12. Кушылмаларның формулалары буенча элементларның
валентлыгын билгеләү. Валентлык буенча химик формулалар
төзү ........................................................................................................................................................ 33
§ 13 Атом-молекуляр тәгълимат .................................................................................. 35
§ 14. Матдәләрнең массасы саклану законы ..................................................... 37
§ 15. Химик тигезләмәләр .............................................................. 39
§ 16. Химик реакцияләрнең типлары ..................................................................... 40
§ 17. Матдә микъдары. Моль. Моляр масса ...................................................... 41
Химия кабинетында эшләгәндә куркынычсызлык техникасы
кагыйдәләре ................................................................................................................................... 48
Лаборатор тәҗрибәләр ............................................................................................................ 49
1 нче практик эш ...................................................................................................................... 51
2 нче практик эш ...................................................................................................................... 52
II БҮЛЕК Кислород. Яну
§ 18. Кислород, аның гомуми характеристикасы һәм
табигатьтә очравы ...................................................................................................................... 53
§ 19. Кислород табу ................................................................................................................. 53
§ 20. Кислородның үзлекләре ........................................................................................ 55
§ 21. Кислородны куллану. Табигатьтә кислород әйләнеше ............... 57
§ 22. Ь.ава һәм аның составы ......................................................................................... 60
§ 23. Химик реакцияләрнең җылылык эффекты ......................................... 64
§ 24. Ягулык һәм аны яндыру ысуллары .......................................................... 66
Лаборатор тәҗрибәләр ........................................................................................................... 69
3 нче практик эш ..................................................................................................................................... 70
III БҮЛЕК Водород
§ 25. Водород, аның гомуми характеристикасы һәм
табигатьтә очравы ..................................................................................................................... 71
§ 26. Водород табу ..................................................................................................................... 71
§ 27. Водородның үзлекләре һәм аны куллану .............................................. 74
Лаборатор тәҗрибәләр ........................................................................................................... 77
175
IV БҮЛЕК Эремәләр. Су
§ 28. Су — эреткеч. Эремәләр ........................................................................................... 78
§ 29. Су ................................................................................................................................................ 82
4 нче практик эш ....................................................................................................................... 88
V БҮЛЕК Неорганик кушылмаларның аеруча әһәмиятле класслары
турындагы мәгълүматларны гомумиләштерү
§ 30. Оксидлар .............................................................................................................................. 89
§ 31. Нигезләр ............................................................................................................................... 93
§ 32. Кислоталар ......................................................................................................................... 100
§ 33. Тозлар ..................................................................................................................................... 105
Лаборатор тәҗрибәләр ........................................................................................................... 113
5 нче практик эш ........................................................................................................................ 114
6 нчы практик эш ...................................................................................................................... 114
VI БҮЛЕК Химик элементларның Д. И. Менделеев ачкан
периодик законы һәм периодик системасы.
Атом төзелеше
§ 34. Химик элементларны классификацияләү ................................................ 115
§ 35. Д. И. Менделеевның периодик законы ..................................................... 119
§ 36. Химик элементларның периодик таблицасы .................................... 123
§ 37. Атом төзелеше .................................................................................................................. 125
§ 38. Периодик законның әһәмияте ......................................................................... 135
§ 39. Д. И. Менделеевның тормышы һәм эшчәнлеге ................................ 137
Лаборатор тәҗрибәләр ............................................................................................................ 138
VII БҮЛЕК Химик бәйләнеш. Матдә төзелеше
§ 40. Химик элементларның электртискәрелеге ........................................... 139
§41. Химик бәйләнешнең төп төрләре ..................................................................... 141
§ 42. Кристаллик челтәрләр ............................................................................................ 146
§ 43. Оксидлашу дәрәҗәсе .................................................................................................. 149
Лаборатор тәҗрибәләр ............................................................................................................. 152
VIII БҮЛЕК Авогадро законы. Газларның моляр күләме
§ 44. Авогадро законы ............................................................................................................. 153
§ 45. Химик реакцияләрдә газларның күләм
чагыштырмалары ....................................................................................................................... 155
IX БҮЛЕК Галогеннар
§ 46. Галогеннарның периодик таблицада урнашуы һәм
аларның атомнары төзелеше ........................................................................................... 157
§47. Хлор ........................................................................................................................................... 158
§ 48. Хлороводород ..................................................................................................................... 165
§ 49. Хлорид кислотасы һәм аның тозлары ....................................................... 166
§ 50. Галогеннарның чагыштырма характеристикасы ............................ 169
Лаборатор тәҗрибәләр ........................................................................................................... 173
7 нче практик эш ....................................................................................................................... 173
8 нче практик эш ....................................................................................................................... 174
 Учебное издание

Рудзитис Гунтис Екабович

Фельдман Фриц Генрихович

ХИМИЯ
Неорганическая химия
Учебник для 8 класса
татарской средней общеобразовательной школы

Казань. Издательство «Магариф». 2008

Перевод с русского на татарский язык

Уку-укыту басмасы

Рудзитис Гунтис Екабович

Фельдман Фриц Генрихович

ХИМИЯ
Неорганик химия
Татар урта гомуми белем бирү мәктәбенең
8 нче сыйныфы өчен дәреслек

Редакция мөдире Л. X. Мөхаммэтҗанова

Редакторы Р. 3. Закирова
Бизәлеш редакторы Р. А. Сайфуллина
Техник редакторы һәм компьютерда биткә салучысы Н. А. Казакова
Корректоры Р. Ә. Файзуллина, Г. Г. Мөхаммэтҗанова
Рәсемнәрне компьютерда эшкәртүчесе Э. Ф. Нурмөхаммэтова
Оригинал-макеттан басарга кул куелды 23.07.2008.
Форматы 70×901∕lβ. Офсет кәгазе. «Букварная» гарнитурасы.
Офсет басма. Шартлы басма табагы 12,87 + форз. 0,29.
Нәшер-хисап табагы 10,42 + форз. 0,49.
Тиражы 8200 д. Заказ Т-859.
«Мәгариф» нәшрияты. 420059. Казан, Оренбург тракты, 20а.
Тел./факс (843) 277-52-88; 277-52-62.
www.magarif.com
E-mail: magarif@mail.ru
«Идел-Пресс» полиграфия-нәшрият комплексы» ААҖ.
420066. Казан, Декабристлар урамы, 2.
 КИСЛОТАЛАР, НИГЕЗЛӘР ҺӘМ ТОЗЛАРНЫҢ СУДД ЭРҮЧӘНЛЕГЕ

^∖J<aτ∏0H
Анион4^^ Н+ nh4+ Na+ к+ Be2+ Mg24 Ca2+ Ba2+ Al3+ Sn2+ Pb2+ Cu2+ Ag+ Zn2+ Cd2+ Hg≈÷ Cr2+ Cr3+ Mn2+ Fez+ Fe3+ Co2+ Niz+
ОН — — Э э ю Ю А Э ю ю ю ю — Ю ю — Ю ю ю Ю Ю Ю ю
F’ э э э э э ю Ю А А э ю ю Э Э э — ю э ю ю Э э э
01’ э э э э э э Э Э Э э А э ю э э э э э э э Э э э
Br' э э э э э э Э Э э э А э ю э э А э э э э Э э э
I э э э э э э э Э э э Ю — ю э э Ю э э э э Э э э
s2 э — э э — — ю э — ю ю ю ю ю ю Ю — — ю ю — ю ю
no; э э э э э э э э э — э э э э э э э э э э Э э э
so32 э э э э ю ю ю ю — — ю ю ю А ю ю — — ю ю — ю ю
so: э э э э э э А ю э э ю э А Э э э э э э э э э э
po43 э э э э ю ю Ю ю ю ю ю ю Ю ю ю ю ю ю ю ю ю ю ю
co32 э э э э — — ю ю — — ю — ю ю ю — — — ю ю — ю ю
SiO32 ю — э э — — ю ю — — ю — ю ю ю — ю — ю ю — ю ю
CH3COO э э э э э э э э э э э э э э э э ю ю э э э э э

3 -эрүчән
(100 г суда 1 г нан артык);
А -аз эрүчән
(100 г суда 0,1 г нан 1 г га кадәр);
JO _ -эремәүчән
(100 г суда 0,1 г нан ким);
— _ -матдә суда таркала
яки бөтенләй булмый