Sponsor

edBy
:

Gast
oAl
exDi
das

P.
O.Box2147Mabat
ini
-Mwanza–Tanzani
a

Tel
:+255769-
436-
440

Emai
l:gast
oral
ex@gmai
l.
com

©Gast
oAl
exDi
das

Ty
peset
ti
ngandpagesmaki
ngby
:

Gast
oAl
exDi
das,

AUTHOR:

Gast
oAl
exDi
das

P.
O.BOX2012MWANZA-
TANZANI
A

PHONES:+255769-
436-
440/
+255716540440

Emai
l:gast
oral
ex@gmai
l.
com

Haki
zor
ezi
mehi
fadhi
wahur
uhusi
wikunaki
liaukut
oa“
phot
ocopy
”ki
tabu hi
ki.

i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

YALI
YOMO.

UTANGULI
ZI……………………….
………………………………………1

MAANDI
KOMATAKATI
FU…………………………………………….
.2

I
JUEBI
BLI
A…………….
.………………………………………………….
4

HI
STORI
AYAMUSA………………………………………………………4

MWANZO………………….
.………….
.……………….
.…………….
.…….
7

KUTOKA……………………………………….
.…………………………….
7
MAMBOYAWALAWI
………………………….
…………………………10
HESABU……………………………………….
.……………………………11

KUMBUKUMBULATORATI
……………….
.………………………….
.13
JOSHUA………………………………………………………………….
.…15
WAAMUZI
…………………………………………………………….
.……15
RUTHU………………………………………………………………………16
1-
SAMWEL………………………………………………………………….
.16
2-
SAMWEL………………………………………………………………….
.16
1-
FALME…………………………………………………………………….
16
2-
FALME…………………………………………………………………….
.16
1-
NYAKATI
………………………………………………………………….
16
2-
NYAKATI
………………………………………………………………….
16
EZRAH……………………………………………………………………….
17
NEHEMI
A……………………………………………………………………18
ESTA………………………………….
………………………………………18
AYUBU………………………………………………………….
………….
..
.20
ZABURI
………………………………………………………………………22
MI
THALI
……………………………………………………………….
…..
..
22
MHUBI
RI………………………………………………………………….
..
..
23

i
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

WI
MBOULI
OBORA………………………………………………………25

I
SAYA……………………………………………………………………….
.26
YEREMI
A………………………………………………………………….
.28
MAOMBOLEZO……………………………………………………………28
EZEKI
ELI
………………………………………………………………….
.28
DANI
ELI
………………………………………………………………….
..
.30
HOSEA…………………………………………………………………….
..
33
AMOSI
…………………………………………………………………….
..
.35
YOEL…………………………………………………………………….
.…37
OBADI
A…………………………………………………………………….
37
YONA…………………………………………………………………….
…37
NAHUM…………………………………………………………………….
.37
ZEFANI
A……………………………………………………………………37
ZEKARI
A……………………………………………………………….
..
…37
MI
KA……………………………………………………………………….
.38
HABAKUKI
……………………………………………………………….
..
39
HAGAI
………………………………………………………………………41
MALAKI………………………………………………………………….
..
44
MATHAYO…………………………………………………………………45
MARKO…………………………………….
.……………………………….
46
LUKA……………………………………………………………………….
.48
YOHANA……………………………………………………………………50
MATENDOYAMI
TUME……………………………………………….
..
50
WARUMI
……………………………………………………………………52
1WAKORI
NTO………………………………………………………….
…53
2WAKORI
NTO………………………………………………………….
…54
WAGALATI
A………………………………………………………………56
WAEFESO………………….
.…………………………………………….
..
57
WAFI
LIPI
…………………………………………………………….
.……59
WAKOLOSAI
……………………………………………………….
.…….
.60
1WATHESALONI
KE………………………………………………….
..
…61

i
i
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

2WATHESALONI
KE………………………………………………….
..
…63
1TI
MOTHEO……………………………………………………………….
64
2TI
MOTHEO……………………………………………………………….
65
TI
TO……………………………………………………………………….
..
66
FI
LEMONI
……………………………….
.……………………………….
..
68
WAEBRANI
A…………….
.………….
.……………………………………68
YAKOBO………………………………………………………………….
..
.70
1-
PETRO…………………………………………………………………….
70
2-
PETRO…………………………………………………………………….
.70
1YOHANA………………,
,
………….
..
………………………………….
.…70
2YOHANA…………….
………………………………………………….
.…71
3YOHANA…………………………………………………………….
.…….
72
YUDA……………………………………………………………………….
..
73
UFUNUOWAYOHANA………………………………………………….
.73

i
v
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Ut
angul
izi
.

Namshukur
uMungu,Kwakuni
panj
oziy
akuandi
kaki
tabuhi
ki,ki
nachohusu
kui
juaBi
bli
a. Ni
li
kii
tai
jueBi
bli
akwasababu’ki
nai
chunguzamadandaniy
a
maandi
komat
akat
if
u,y
aaniBi
bli
akwaki
nanakwauf
asaha,kwambaBi
bli
a
ni
nini
,I
li
andi
kwanaaki
nanani
,Wapi
,ki
pindigani
,kwamaml
akay
anani
?.

Nasi
yot
uuBi
bli
anamaf
undi
shomakuukut
okakat
ikahi
yoBi
bli
a,kupi
ti
a
ki
tabuhi
kit
umewekasi
yomwandi
shit
u,bal
inauf
upiway
ali
yomonamal
engo
y
ali
yol
engwanawaandi
shihao.

Hi
inikuhaki
kishahat
akamaul
ikuaunapasomapengi
nehauel
ewikupi
ti
a
ki
tabuhi
kichai
jueBi
bli
a’uki
kisomakwaumaki
ni,pol
epol
eiki
bidinaf
ami
li
a
y
ako y
ote au ki
kundiau mweny
ewe ut
afahamu nani
,al
if
any
a ni
ni,wapi
,
aki
ongozwananani
.Ki
asikwambauki
shi
kaBi
bli
aut
akuani
kumal
izi
amadat
u.

Haki
kaki
tabuhi
kiki
memal
izakar
ibuy
oteut
aji
kut
amaandi
koumey
afahamu
v
izur
i. Naami
nit
aguut
akapoamuakwadhat
ikuki
somoaKi
tabuhi
kiut
abai
ni
mambomengiambay
okwanamnamoj
aamany
ingi
nenaRohowaMungu
aki
kuongoza;maanakaziy
aRohonikuf
undi
shanakukumbushahay
oyot
e
ut
ayaonahunundaniy
aKi
tabuhi
kinaami
niki
laat
akay
eki
somahat
atokabul
e

Nat
angul
izashukur
anizanguzadhat
iKwaMunguwaMbi
ngunaNchina
wal
ioshi
li
kikwanamnamoj
aamany
ingi
nekuhaki
kishakazihi
iinakami
li
ka.

Shukur
anizi
ngi
nezi
waendeewot
ewal
iohusi
kakuhaki
kishaki
nakuf
iki
ahapo
ul
ipoMunguawabar
ikikuf
ani
kishazoezihi
liMunguawabar
ikinal
udi
atena.
Hay
ayot
etunampaMungu,
utukuf
unakusi
hihiombar
ohoakuongozekusoma
bi
la kuchoka maana kupi
ti
a Ki
tabu hi
kinaami
niut
ashangaa si
kumoj
a
t
uki
sal
imi
ana na kuf
rahiwot
e kat
ika ki
le ki
ticha enziMungu akubar
iki
unapochukuahat
uay
akuki
somat
afadhar
iuki
somausi
fai
dikemweny
ewempe
naJi
rani
yakonaj
amaanandugui
liMunguat
ukuzwekupi
ti
awewe.

v
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

MAANDI
KOMATAKATI
FU.

Kunaai
nany
ingizamaandi
ko,i
lasasahi
vit
utaangal
iamaandi
komat
akat
if
u
ni
yapi
,nakwani
ninimat
akat
if
u,nanikat
akasa.

Nakwani
nimengi
nesi
yomat
akat
if
u?Ki
tabuhi
kiki
taj
ibuy
ote;

I
li
kiwepoki
takat
if
ulazi
maki
poambachosi
yoki
takat
if
u.

Maandi
komat
akat
if
utunay
apat
akat
ikaKi
tabuKi
it
wachoBi
bli
a.

Bi
bli
apekeendi
choki
tabuki
li
choandi
kwasikwamapenziy
amwanadamubal
i
mwanadamual
inenay
ali
yot
okakwaMunguaki
ongozwanaRohomt
akat
if
u
2per
.1:
21

Bi
bli
ayeny
ewei
naj
ishuhudi
anamnai
li
vyoandi
kwanaki
laki
li
choandi
kwaj
insi
ki
nav
yof
aakwamaf
undi
shouki
soma2Ti
m.3:
16i
nasema,ki
laandi
kol
eny
e
pumziy
aMungul
afaakwamaf
undi
sho,
nakwakuwaony
awat
umakosay
ao,
nakwakuwaongoza,
nakwakuwaadi
bishakat
ikahaki
.

Chukuapoi
ntiy
aut
ofaut
iwagazet
inav
itabuv
yakawai
da,nav
ii
tav
yakawai
da
kwasababuhav
inapumziy
aMungu.

i
. Kuf
undi
sha

i
i. Kuony
amakosay
ao

i
ii
. Kuwaongoza

i
v. Kuwaadi
bishakat
ikahaki

Nany
ongezat
unai
pat
akat
ikaki
tabuchaRum 15:
4Inasema,kwakuay
ote
y
ali
yot
angul
ia kuandi
kwa y
ali
andi
kwa i
likut
ufndi
sha si
si,i
likwa sabur
i
naf
araj
ayamaandi
kot
upat
ekuwanat
umai
ni.

Haki
ka Bi
bli
a ni
kit
abu nacho ki
pendekeza kwako uki
fany
e kat
iba y
a
mai
shay
akout
aonabadi
li
kol
apekee.

Bi
bli
ani
kit
abupekeeambachomaandi
koy
akehay
awezikut
anguka.Yn.10:
35.
v
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

I
nasema,i
kiwa al
iwai
ta mi
ungu wal
e wal
ioj
il
iwa na neno l
a Mungu;
(
namaandi
kohay
awezikut
anguka)
.Nahakunamt
uawezay
ekuy
atanguahat
a
Yesuhakuy
atanguaanaj
idhi
bit
ishamweny
eweuki
somaMat
hay
o.5:
17-
18
“
Msi
dhanikwambani
mekuj
akuondoaTor
atiauManabi
ilaa,si
kuj
akuondoa
bal
ikut
imi
za.18 Kwamaanaami
n,nawaambi
a,mpakambi
ngu naduni
a
zi
takapopi
ta,hakunahat
aher
ufimoj
andogowal
anukt
ait
akay
opot
eakwa
namnay
oyot
ekut
okakweny
eTor
atimpakaki
laki
tuki
weki
met
imi
a.Unaweka
ukaonaki
tuhapokwambay
eyemweny
emaml
akamweny
etor
atinai
nji
lindi
ye
mweny
ekui
li
nda Bi
bli
aogopa ki
tu ki
kil
indwa naMungu mweny
eweswal
i
unaki
somaki
asi
gani
?

Je?Yesual
it
ambuay
akuakunamahar
ipakui
pat
akwel
i?

Yn.
.17:
17I
nasema,uwat
akasekwai
lekwel
i;nenol
akondi
okwel
i.
”Yaani
nenol
aMungu,
il
iuj
ueukuuwanenol
aMungusomaMat
ayo4:
4Nay
eakaj
ibu
akasema,i
meandi
kwa,mut
uhat
aishikwamkat
etu,i
lakwaki
lanenol
it
okal
o
kwa Mungu.Unaweza ukasoma hat
a ki
tabu cha kumb 8:
3.Pi
a ngoj
a
ni
kwambi
eki
dogouwezowanenol
aMunguuki
somaki
tabuchamwanzo1:
3.
I
nasemaMunguakasema,
Iwenur
u;i
kawanur
u.Ki
tendochaMungukut
amka
t
uunur
uikapat
ikanav
ivy
ohi
vyoki
launachoki
onaki
li
ubwaKwanenot
uu
i
sipokuawewenami
miy
aasi
sit
uli
pendel
ewakuguswaNami
konoy
aMungu
somaMwanzo1:
26-
/2:
7je?Unaposi
kiaBi
bli
ani
nenol
aMunguunaj
aliki
asi
gani
?

Bi
bli
ainaendel
eakusema,t
enamt
aif
ahamukwel
inay
okwel
iit
awawekahur
u.
Yn.8:
32 Mt
.22:29 Yesu akawaj
ibu,“
Mwapot
oka kwa sababu hamj
ui
maandi
kowal
auwezawaMungu.Bi
bli
ainaendel
eakut
wambi
a“t
enai
pokeeni
chapeoy
awokov
u,naupangawaRohoambaoninenol
aMungu”(
Efe.6:
17)
kasababuRohondi
yeal
iy
ewaongozawat
ukuandi
kaBi
bli
abasit
umuombe
at
usai
diekui
elewav
izur
i.

Nenot
akat
if
umwanzonit
umeonakwambal
inat
uongozasasal
inaj
idhi
bit
isha
l
eny
ewekupi
ti
aki
tabuchazab.119:
105.I
nasema,nenol
akonit
aay
ami
guu
y
angu na mwanga wanj
ia zangu.Kumbe hakuna haj
ayakupot
ea maana
v
ii
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

t
umeshapat
amwangananj
ianiBi
bli
a

Kumbet
uki
li
fuat
ahi
linenot
unaachadhambizab.119:
9inaanzaKamaswal
i,
nij
insi
ganiki
janaai
saf
ishenj
iay
ake?Ji
bukwakul
it
ii
,aki
li
fuat
anenol
ako.Je
ut
ali
fat
a?Auunal
if
ata?

Uf
.22:
18Namshuhudi
aki
lamt
uasi
kiay
emanenoy
aunabi
iWaki
tabuhi
ki:
y
aaniBi
bli
aMt
uyey
oteaki
ongezachochot
e,Munguat
amwongezeamapi
go
y
ali
yoandi
kwakat
ikaki
tabuhi
ki.19Kamamt
uyey
oteaki
punguzachochot
e
kat
ikamanenoy
aunabi
iwaki
tabuhi
ki,Munguat
amwondol
easehemuy
ake
kat
ika ul
e mt
iwa uzi
ma na kat
ika ul
e mj
imt
akat
if
u,ambaohabar
izake
zi
meandi
kwakat
ikaki
tabuhi
ki.
Zab.119:
10kwamoy
owanguwot
eni
mekut
afut
a,usi
niacheni
pot
eembal
ina
maagi
zoy
ako.
I
JUEBI
BLI
A

Hi
stor
iay
avi
tabuv
yaBi
bli
anawaandi
shiwake.
.

Bi
bli
ani
nini
?Bi
bli
asinenol
aKi
swahi
li
,bal
ini
nenol
aki
yunaniambal
owal
ii
ta
kwal
ughay
aoBi
blos’nawai
nger
ezanaowakakosat
afsi
rihal
isiy
anenohi
lo
wakat
ohoa kwakuf
anani
shaki
dogonaBi
blos’waowakai
it
aBi
blehat
asi
si
kwar
ughay
aKi
swahi
lit
ulikosanenokami
lit
ukat
umi
arughay
akut
ohoa
kut
okaBi
ble,nakui
twaBi
bli
aiki
wai
namaani
shamkusany
ikowamaandi
ko
mat
akat
if
u.

Bi
bli
a kama t
uli
vyoona maana y
a neno hi
lo nimkusany
iko wa maandi
ko
mat
akat
if
u,mkusany
ikohuowamaandi
komat
akat
if
uumekusany
amaagano
mawi
l
imoj
ali
nai
twaaganol
akal
e nal
api
lil
inai
twaaganoj
ipy
a,maagano
hay
oyana l
engo moj
ala kumpat
ani
sha mdhambina Mungu wake l
aki
ni
y
amet
ofaut
ianakat
ikaut
ekel
ezaj
i

i
. Aganol
akal
e,ni
aganoambal
oMungual
iagananawat
uwal
ioi
shi
kabl
ayakuzal
iwakwaYesuambal
oaganohi
lol
il
ikuaniaganol
a
damuy
awany
amai
li
kuwamdhambii
liapat
eupat
ani
shoal
il
azi
mika
kuchukua kondoo na kumpel
eka kwa kuhani
,na kondoo huy
o
v
ii
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

anachi
njwanadamuy
akehumi
minwakat
ikamabakul
i,nakuhani
at
aii
ngi
zakat
ikamezay
aupat
ani
shonahuy
omdhambianapat
a
msamahawadhambizake.SomaLawi5:
5-7ndi
yomaanal
ikai
twa
aganol
akal
e.

i
i
. Aganoj
ipy
ahi
liMunguanaagananasit
unaoi
shibaaday
aYesu
kr
ist
okwambamt
uaki
tendadhambi
,basihal
azi
mikikumchukua
kondoo na kumpel
eka kwa mchungaj
ibal
imdhambianapaswa
kui
tazamadamuy
aYesumsal
abaninaMdhambianasamehewa
dhambizakekupi
ti
adam y
aYesusomamat
hay
o 26:
26-
28kwa
sababuhi
zondi
yomaanal
ikai
twaaganoj
ipy
a.

Aganol
akal
epekey
akel
inav
itabu39nasur
a921nal
imegawany
ikakat
ikasehemu
kuut
anoamai
fuat
avy
o;

1.Vi
tabu5Vy
a 2.Vi
tabu 12 3.
Vit
abu5Vy
a Vi
tabu5Vy
a Vi
tabu12Vy
a
Vy
a Manabi
i Manabi
i

Sher
ia Hi
stor
ia Tenzi Za Wakubwa Wadogo
Rohoni

Kamat
uli
vyoonaaganol
akal
eli
megawany
ikasehemukuut
ano.Naseshemu
y
akwanzanisher
ia,sher
iaambay
owaebr
ani
awal
ii
taTor
ahnaWay
unani
wal
ii
taPent
ant
uk,sehem y
akwanzahi
yoi
nakami
li
shwanav
itabuv
itano
nav
yonihi
vi
;

MWANZO KUTOKA WALAWI HESABU KUMBUKUMBU

i
x
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Vi
tabuhi
viv
yot
evi
tanov
imeandi
kwanaMusa,
jeHuy
oMusani
nani
?

Tuangal
iehi
stor
iaf
upiy
aMusa

Musanimt
otowat
atukat
ikaf
ami
li
ayam zeeAml
ani
,ambay
emamay
akeni
mwanamkemchaMungu,
ali
yei
twaYakobed,
nanduguzakeniMi
li
am naHar
un,
Musahi
stor
iai
naony
eshaamezal
iwakat
ikamwakawa1593k.
kBar
alaAf
ri
ca
kat
ikai
nchiy
ami
srinaal
ipokuwamt
otowami
ezimi
tat
ual
iokot
wanaBi
nti
Far
aoakal
elewakat
ikaj
umbal
aki
fal
me,j
umbal
amf
almeFar
ao,musai
li
ishi
kat
ikaj
umbahi
lokwamdawami
aka40t
okamwaka1593hadimwaka1553k.
k
somaMat
endo2:
11-
13

Al
ipot
imi
zami
aka40Musaal
it
okakwendakuwaonanduguzake,naal
ipo
kuwa nj
ianial
imuona mmi
sri(
mwar
abu)ana mpi
ga mwebr
ani
a mmoj
a wa
nduguzakenaMusaj
ambohi
lil
il
imuudhisanaMusaakaamuakumpi
gahadi
kumuuammi
sir
ihuy
ohat
imay
eakaamua,
Musakwakuogopanayey
ekuuwawa
akaamuwakuki
mbi
akut
okami
sir
ihadimi
dyaniuki
soma.Kut
oka2:
11-
13

Al
ipof
ikami
dyanihukuaki
wanimgenikat
ikai
nchi
lendi
poal
ipof
iki
akwamzee
mchaMungual
iy
eit
waYet
hir
oakapewakaziy
akuchungawany
amanahuy
o
mzeeal
ikuwanamabi
ntisabanaYul
ebi
ntiwakwanzaal
ii
twaSi
por
a,nandi
ye
al
iy
eteul
iwaaweanampel
ekeachakul
aMusahukomachunganimwi
shohuy
o
bi
ntial
iol
ewanaMusanawakazaawat
otowawi
li
,Musaal
iishiukwenikwa
mdawami
aka40t
okamwakawa1553hadimwaka1513k.
k,

Kat
ikamwakahuohuoMusaaki
wanami
aka80ambay
okat
ikami
akahi
yo80,
mi
aka40y
akwanzaal
ii
shikat
ikaj
umbal
aki
fal
mel
amf
almeFar
ao,nami
aka
x
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

40y
api
lial
ii
shikat
ikai
nchiy
augenihukoMi
dyanikwamzeeYet
hrohapot
una
kami
li
sha mi
aka 80. Kat
ika huohuo mwaka wa 80 Musa aki
wakazi
ni
kweny
ekazi
yakey
akuchungawany
amandi
poal
ipot
okewanaki
ji
tiki
nawaka
mot
olaki
nihaki
teket
eiMusaal
ipogeukakuy
aonamaonohay
ondi
poMungu
al
iposemanaekupi
ti
akat
ikaki
ji
tiki
leki
sichot
eket
eahapoMusandi
poal
ipo
chagul
iwanaMungukuwanabi
iaki
wani
mtuwami
aka80kat
ikamwakawa
1513k.
k,

SomaKut
oka3:
1-4

Musabaaday
akuwanabi
iMunguakamuel
ekezaaendekwaFar
aokuchukua
kundil
awanawaI
sraelkut
okaMi
srikuel
ekeakat
ikai
nchiy
akanaan,naMusa
al
ipokubal
iwakaf
ani
kiwakut
okami
srikat
ikamwakawa1512,
wakat
iwanat
oka
mi
sriwaki
elekeakaananiwal
ipof
ikakat
ikaj
angwal
aSi
naihapoMunguakaaza
kuongeanaMusakwamal
any
ingi
nenahapondi
opoki
li
popat
ikanaki
tabuhi
ki
ki
li
choi
twaMwanzo

AGANOLAKALE.

MWANZO

Ut
angul
izi
.

Ji
nal
aki
tabuhi
kichakwanzakat
ikav
il
evi
tabuv
itanov
yat
orat
iyaMusa
ki
li
andi
kwanaMusaameki
andi
kamwakawa1512al
ipokuaanamsi
mul
ia
Musa y
ali
yot
okea mi
aka 2000 kabl
ayake haki
kui
twa mwanzo kwabahat
i
mbay
a.Wal
iki
it
achaMwanzokwasababuni
kit
abupekeeki
nachoAnzakut
oa
hi
stor
iay
amwanzowami
anzoy
otey
aanihi
stor
iay
a mwanzowaduni
ana
v
il
iv
yomoMwanzo1:
1-25,
xi
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

MwanzowaKuumbwakwamwanadamuwakwanza.Mwanzo1:
26-
28
Mwanzo wa mwanadamu kuwekwa bust
an y
a eden ai
li
me na kui
tunza
Mwanzo2:
7
Mwanzowandoay
akwanzakuf
ungwaduni
anMwanzo2:
18-
21
Mwanzowamwanamkekuzaamt
otowakwanzaduni
aniMwanzo4:
15
Mwanzowaghar
ikazazamazanuhu,
maj
ikumezawat
u.Mwanzosur
aya7na
8
Mwanzowamwanadamukul
any
amaMwanzo9:
14NK.
Kut
okananaki
laki
tukuwani
mwanzondi
yomaanaki
kai
twamwanzo.
Ki
tabuhi
kichaMwanzoki
nakur
asa50ki
li
kusany
wamnamomwakawa1445-
1405kabl
ayaKr
ist
o.
Mahal
i
Jangwaniwakat
iWai
srael
iwanat
angat
anga,mahal
iFul
anikat
ikaGhubay
a
Si
nai
.

KUTOKA.
Ut
angul
izi
.
Ji
nal
aki
tabuhi
kichapi
liki
it
wachoKut
okaki
tabuhi
kimwandi
shiwakebado
niMusaal
iki
andi
kaal
ipokuwaj
angwanimwakawa1511k.
knikat
ikav
il
e
v
itabuv
inav
yoi
twa,“
Vit
abuVi
tanov
yaMusa”l
inat
okananaj
inaki
li
lopewana
wat
afsi
riwaAganol
aKal
elaKi
y Sept
unani“ uagi
nt”l
iki
maani
sha“
kut
oka”
,
“
kuhama”au “
kuondoka.
”Li
nat
okana na aj
abu moj
a kubwa kat
ika zi
le
al
izozi
fany
aMungukat
ikauhusi
ano Wakenawat
uWakeWai
srael
ikat
ika
aganol
akal
e,kuwat
oaut
umwaninakuwaondoaut
umwanikat
ikanchiy
a
Mi
sri
.Huunimwuj
izamkubwakat
ikahi
stor
iay
aWai
srael
ikwaj
ambohi
li
al
il
of aMungu(”
any …ul
iwat
oakwauwezaWakomkuunakwamkonoweny
e
nguvu…”
(Kut
.32:
11)
.Nao Wami
sriwat
ajua kuwa Mi
mindi
miBWANA
ni
takapouny
oshamkonowangudhi
diy
aMi
srinakuwat
oaWai
srael
iwat
oke
humo”(
Kut7:
5).

Ki
tabuchaKut
okaki
naendel
ezahabar
izawazaowamababawakuuambao
kwa sasa wanai
twa Wai
srael
i.Habar
iza Wai
srael
izi
li
anza na Abr
ahamu

xi
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

kat
ikaki
tabuchaMwanzo(Mwa.12:
1).
Mkazo maal
um umewekwa kweny
e hal
iya Wai
srael
i huko Mi
sri
wal
ipokabi
li
wanaut
umwanakut
endewaj
eur
i(Kut1:
13)kul
ingani
shanahal
i
nzur
iwal
iy
okuwanay
owakat
iwaYusuf
u.
Kut
okananahal
ihi
yo,Mungual
imchaguaMusakwakazimaal
um,kuwaokoa
Wai
srael
ikut
okaut
umwaniMi
sri
,kuwaongozanakuwai
ngi
zakat
ikanchiy
a
Kanaani
,ambay
o Mungu al
ikuwa amewaahi
dibaba zao.Musa al
ij
uli
shwa
ukwel
ikwambaMunguwababazaoal
ikuwakar
ibukui
ngi
li
akat
iil
ikuwaokoa
Wai
srael
ikut
okakweny
eut
awal
awaFar
ao.Yal
eyal
iy
otuki
abaaday
ekwa
Wami
srina kwa Wai
srael
ipi
a,kat
ika y
al go kumi(
e mapi Kut7:
6-11:
10)
y
ali
ti
miawakat
iwakut
oka.

Mungual
iony
eshanguv
uZakekwaWai
srael
inakwaWami
srikat
ikay
ale
mapi
gokumi
.Pi
gol
amwi
shol
il
isababi
shaWai
srael
iwar
uhusi
wekuondoka
Mi
sri
.Kabl
ayaWai
srael
ikuondokaMi
sriwal
iadhi
mishaSi
kukuuy
aPasaka.
shwa kwa Pasaka (
Kuanzi Kut 12:
1-28) na kuadhi
mishwa ki
la mwaka
kul
if
any
ikai
likuv
ikumbushav
izaziv
ij
avy
oukombozihuuwamwuj
izakut
oka
kat
ikaut
umwawaMi
sri
.Tuki
ohi
lil
inaf
any
ikakat
ikahi
stor
iai
li
yof
uat
abaaday
e
nakuandi
kwakat
ikav
itabuv
yaI
srael
ikamamf
anowahal
iyaj
uukabi
sawa
mwi
ngi
li
owaMungukwaaj
il
iyawat
uWake.
Wai
srael
iwal
ianzasaf
ariy
aowaki
wawanal
indwanakuongozwanaMungu
kat
ikanguzoy
awi
nguwakat
iwamchanananguzoy
amot
owakat
iwausi
ku.
Musaal
iwaongozawakav
ukaBahar
iyaShamu[
Bahar
iyaMaf
unj
oauBahar
i
Ny
ekundu](
Kut
,13:
17–15:
21)baada y
a Mungu kui
gawa,wakapi
ga hema
j
angwanichi
niy
aMl
imaSi
naikwamudawamwakammoj
a.Hapandi
po
Mungual
ipof
any
aAganoLakenaWai
srael
inakuwapasher
iazakuwaongoza,
j
insiwat
akav
y shinakumwabudu(
oi Kut
,19:
1-24:
18)
,kwanihapandi
poMusa
al
ipopewauf
unuomkuuwaMunguaki
pewaki
ininaasi
liy
adi
niy
aKi
isr
ael
i.
Kubadi
li
shwakwaWai
srael
iwal
iokuwawat
umwakwazai
diy
ami
aka430
kuwat
aif
ahur
uli
nal
oji
tegemeachi
niy
auongoziwaMusanimoj
ayami
uji
za
mi
kubwakabi
sakat
ikany
akat
izaAganol
aKal
e.Yal
emapi
gokuminakul
e
kut
okakwaoMungual
imt
afsi
ri
aMusakwanj
iay
auf
unuo.

xi
i
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

WazoKuu
Kut
olewaut
umwani
,kuanzi
shwakwaPasaka,kuongozwanaMungu,
kui
ngi
a
kweny
eaganonaMungunakuanzi
shwakwauhusi
anobai
nay
aIsr
ael
ina
Mungu(
Agano)kul
isababi
shaI
srael
ili
tambul
iwekuwat
aif
atakat
if
u.Kwanj
ia
y
a kumwabudu Mungu kwa moy
o wot
e na ut
iiKwake,I
srael
iil
ipaswa
kuony
eshaki
elel
ezokuwawaoniwat
uwaMungu.Mungual
iwapawat
uWake
amr
ikumi
,sandukul
aagano,
makuhani
,hemay
aibadai
likuwaf
any
awawena
mai
shaambay
oyangedhi
hir
ishakwambawaoniwat
uwaMungukwel
ikwel
i
nav
ituhi
vyov
iwaongozekat
ikal
engohi
lo.Jambomuhi
munikwambaki
tabu
chaKut
okaki
nael
ezeami
uji
zami
ngikul
ikoki
tabuki
ngi
nechochot
ekat
ika
Aganol
aKal
e.Ki
naf
ahami
kakwakuwanaAmr
iKumi
.

Wahusi
kaWakuu
Yakobo(
Isr
ael
i)nawanawe,
Yusuf
u,Bi
ntiFar
ao,
Musa,
Har
uni
,Mi
ri
amu,
Yet
hro,
Far
aonaWami
sri
,YoshuanaBezal
eli
.Musanimhusi
kamkuual
iy
etumi
wana
Mungu kuwaokoa Wai
srael
ina kuwa ki
ongoziwao kwa muda wa mi
aka
ar
obai
ni.
Mwandi
shi
Mwandi
shiwaki
tabuhi
kiniMusa.I
ngawaal
ikuwamt
udhai
fu,Mungukwa
uwezaWakemweny
ewe,al
impauwezomkubwawakut
endami
ujza(
i 7:6-
11)
nakuongoza.
Mahal
i
Jangwaniwakat
iWai
srael
iwanat
angat
anga,mahal
iful
anikat
ikaGhubay
a
Si
nai
.
Mwaka1511k.
k
Mgawany
o
Musa,
Kiongozial
iy
echagul
iwanaMungu.(
1:1-
4:31)
UgumuwaFar
aonamat
okeoy
ake.(
5:1-
11:
10)
Kuanzi
shwakwaPasakanapi
gol
amwi
sho(
12:
1-30)
Kut
okaMi
srimpakaMl
imaSi
nai
.(12:
31-
19:
2)
Aganol
aMungunaamr
iZake.(
19:
3-24:
8)
Hemay
aibada.(
24:
9-9-
40:
38)
xi
v
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

MAMBOYAWALAWI
.
Ut
angul
izi
.
Har
uninawanawewal
ikuwawamechagul
iwanaMungukuwakat
ikanaf
asiy
a
ukuhanii
lidhabi
hu zi
weze kut
olewa i
nav
yokubal
ika (
8:1-
10:
20)
.Mael
ekezo
mbal
imbal
ijuuy
akanunizakui
shimai
shamat
akat
if
uzi
li
tol
ewa.Ny
ingiy
ahi
zi
kanunihuwazamaanasanakwawasomiwaki
sasai
likuf
ahamumaendel
eo
y
aut
amaduniwaI
sraeiy
anay
ofanananay
awakat
iul
e.
Wal
awindi
owal
iokuwawamechagul
iwanaMungukuwamakuhani
.Har
unini
Ml
awikut
oka kat
ika ukoo wa Lawi
.Ki
tabu cha Wal
awiki
na amr
iny
ingi
wal
i
zopaswakuzi
ti
ikat
ikakui
tendakazihi
iyaukuhani–amr
izakumwabudu
Mungu,ut
oaj
idhabi
hunasadakanaj
insiy
akushughul
iki
amat
ati
zoy
aki
la
si
kukuhusuuadi
li
fu.I
ngawaamr
iny
ingizi
li
tol
ewaKwaaj
il
iyaWal
awi
,kusudi
l
aamr
izot
ehi
zozi
li
kuwakuwasai
diaWai
srael
iwot
eji
nsiy
akumwabudu
Mungunakui
shikat
ikaut
akat
if
ukamawat
uwat
eul
ewaMungu.
Kat
ikaAganol
aKal
eMungual
iamur
ukut
olewakwasadakanadhabi
hu,nazo
zi
kapat
amaanay
akekut
okananauhusi
anowaaganol
aMungunaI
srael
i.
Makusany
iko mat
akat
if
uyal
iy
ofany
ikakat
ikamwakamzi
may
ali
toamwi
to
kwaWai
srael
ikuf
any
aupy
atabi
anai
lehal
iyakut
ambuawaj
ibuwaokama
wat
uwal
iochagul
iwanaMungu.
Kudumi
shwakwauhusi
anohuuwaaganona
Mungukul
ikuwakwamuhi
musanakwaWai
srael
i.Kwanj
iay
akut
oasadaka
nadhabi
hukul
iwezeshamt
ubi
naf
siauWai
srael
ikwapamoj
akumkar
ibi
a
mar
a kwa mar
a kat
ika kuabudu,waki
ony
esha shukr
anizao.Ondol
eo l
a
dhambil
il
if
any
ikakwanj
iay
akumwagadamuwakat
iwany
amawal
ipokuwa
wanat
olewadhabi
hukuf
uat
ananamael
ekezoy
ali
yokuway
amet
olewakupi
ti
a
kwaMusa.
Kut
olewakwamwongozowakui
shimai
shamat
akat
if
ukul
it
olewakut
okana
naupendowaMungukwet
u,upendowet
ukwaMungunaupendowet
ukwa
wengi
ne. I
le amr
i kuu y
a pi
lii o: “
semay Mpende j
ir
ani y
ako kama
uanavy
oji
pendawewemweny
ewe”(
19:
18;Mat
.22:
39)i
met
olewakut
okanana
uhusi
anohuu.
WazoKuu.
xv
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Ki
tabu hi
kicha t
atu mi
ongonimwa “
Vit
abu Vi
tano v
ya Musa”ki
msi
ngi
ki
nashughul
ika sana na mael
ekezo kuhusu kui
shimai
sha mat
akat
if
u na
kuabudu.“
…iweniwat
akat
if
ukwasababuMi
minimt
akat
if
u’’
(11:
45)
.Kwahi
yo
“
Utakat
if
u”ndi
lowazokuul
aki
tabuhi
kiambal
oli
met
ajwamar
a152.Nenohi
li
“
takat
if
u”au“
utakat
if
u”l
imet
okanananenol
aKi
ebr a“
ani qodesh.
”
Wahusi
kaWakuu
Wal
awi
,Musa,
Har
uni
,Nadabu,
Abi
hu,
Eleazer
inaI
thamar
i.
JamboMuhi
mu
Ut
akat
if
uumet
ajwamar
any
ingikat
ikaki
tabuhi
kikul
ikoki
tabuki
ngi
necho
chot
e cha Bi
bli
a.Mungu anawaf
undi
sha Wai
srael
iji
nsiy
a kui
shimai
sha
mat
akat
if
u.
Mahal
i.
Chi
niy
aMl
imaSi
nai
,wakat
iwasaf
ariy
aWanawaI
srael
i.
Mwandi
shi
Musa,
kiongoziwaI
srael
i.
Mwakawa1511k.
k.
Mgawany
o
Amr
inamael
ekezoy
akut
oadhabi
hunasadaka.(
1:1-
7:38)
Kut
eul
iwakwaHar
uninawanawenaMungukuwamakuhani
.(8:
1-10:
20)
Amr
iil
ikui
shimai
shamat
akat
if
u.(
11:
1-15:
33)
Si
kuy
aupat
ani
sho.(
16:
1-34)
Ut
akat
if
uki
mat
endo.(
17:
1-22:
33)
Sabat
o,si
kukuunamaj
ir
a.(
23:
1-25:
55)
Vi
tuv
yakuf
any
ail
ikust
ahi
libar
akazaMungu.(
26:
1-27:
34)

HESABU.

Ut
angul
izi
.
Ki
tabuhi
kiki
mepat
aji
nal
akekut
okananamat
uki
omawi
liy
akuwahesabu
wanawaI
srael
i.LakwanzahukoSi
naikat
ikamwakawapi
libaaday
akut
oka
Mi
sr sur
i( ayakwanza)nal
api
lihukoYor
danikat
ikamwakawaar ni(
obai sur
a
y
aishi
ri
ninasi
ta)
.Ji
nal
aki
tabuhi
kikwaKi
ebr a,“
ani Bemi
dbar
,”ambal
o

xv
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

akeni“
maaanay Hukoj
angwani
,
”li
nael
ekeakuel
ezazai
diy
aley
ali
yomo.

Ki
tabuhi
kiki
nawezakugawany
wakat
ikasehemut
atukuu.
i
. Sehemuhi
iyakwanzay
aki
tabuhi
ki(
1:1-
10:
10)i
nashughul
ikanaWai
srael
i
waki
wa wamepi
ga kambihuko Ml
ima Si
nai
.Sehemu hi
iya kwanza
i
nazungumzi
a kuhusu wana wa I
srael
iul
e mwaka mmoj
a wal
ipokuwa
wamepi
gahemachi
niy
aMl
imaSi
nai
.
i
i. Mael
ezoy
asaf
ariy
awanawaI
srael
it nai(
anguSi 10:
11-
21:
35)
kuel
ekea
mashar
ikimwaBahar
iyaChumv
i(Bahar
iMf
u),
kut
ekwakwanchizi
li
zoko
mashar
ikimwauki
ngowaYor
dani
.Sehemuhi
iyapi
lii
nazungumzaj
uuy
a
saf
ariy
awanawaI
srael
ikut
okaMl
imaSi
naimpakakuf
ikaupandewa
mashar
ikiwaBahar
iy i(
aChumv Bahar
iMf
u).
i
ii
. Sehemuhi
iyamwi
shoy
aki
tabuhi
ki,
inahusumael
ekezowal
iy
opewaWana
waI
srael
iwaki
wahukoShi
ti
mumkabal
anaYer
ikokat
ikamaandal
iziy
a
kui
ngi
a na kui
teka Kanaani
.Sehemu hi
iyat
atu(
22:
1-36:
13)nij
uu y
a
maandal
iziy
akui
ngi
a,kui
shi
ndaKanaaninaj
insiy
akui
gawany
anchi
.
WazoKuu
Ki
tabuhi
kiki
nael
ezaj
uuy
aut
unzaj
inauongoziwaMungu,uv
umi
li
vuWake,
uasiwawat
uwaMungunamat
okeoy
ake.
Jambomoj
ali
li
lokuwadhahi
rina
ambal
oli
mer
udi
wamar
akwamar
akat
ikaki
tabuchot
enij
insimkonowa
Munguul
iv
yokuwapamoj
anawanawaI
srael
isaazot
eil
ikuwahudumi
ana
kuwapat
iamahi
taj
iyao.Kwami
uji
zaMungual
iwapat
iamana,maj
inakwar
e
kwa mi
aka ar
obai
nikul
ejangwanizai
diy
a wanaume 603,
550 wawezao
kwenda v
itanipamoj
a na wanawake na wat
oto.Wal
awihawakuhesabi
wa
kat
ikai
dadihi
yokwaniMungual
ikuwaamemwagi wahesabu(
zaMusaasi 2:32-
33)
.
Wahusi
kaWakuu
Musa,
har
uni
,Mi
ri
amu,
Yoshua,
Kal
ebu,
Eleazar
i,Kor
a,Bal
aamunaBal
aki
.
Mahal
i
Kat
ikaj
angwal
aSi
naikweny
eny
andazaMoabu,kar
ibuYer
ikomashar
ikiy
a
nchiy
aKanaani
.
Mwandi
shi

xv
ii
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Musa.KwakuwaHesabunimoj
awapoy
avi
lev
itabuv
itanov
yakwanzav
ya
Bi
bli
a,basimwandi
shiniMusa.
Mwaka1473k.
k,
Mudamf
upit
ukabl
ayakui
ngi
aKanaani
.

Mgawany
o
i
. Mael
ezoy
akupi
gahemanakuendel
eanasaf
ari
.(1:
1-10:
10)
i
i. Kut
okaSi
naimpakanchit
ambar
arey
aMoabu.(
10:
11-
21:
35)
i
ii
. Bal
aamu,
Bal
akinaI
srael
i.(
22:
1-25:
18)
i
v. Mael
ekezoj
uuy
akui
shi
ndanakui
twaanchiy
aKanaani
.(26:
1-36:
13)
v
.
KUMBUKUMBULATORATI
.
Ut
angul
izi
Kumbukumbul
aTor
atil
imet
okanananeno l
aKi
yunani‘
’Deut
eronomi
on’
’
ambal
omaanay
akeni‘
‘kut
olewakwaamr
imar
ayapi
li
.‘
’Ki
tabuhi
kiki
li
pewa
j
inahi
linawat
afsi
riwa(
Sept
uagi
nt)
,yaani
,Aganol
aKal
ekwaKi
yunani
.Kat
ika
hot
ubazi
li
zonaki
li
wakat
ikaKumbukumbul
aTor
ati
,Musaanaf
any
auf
upi
sho
wadi
niy
aWai
srael
ikuwaaganol
il
il
otol
ewakwababazaowakuukuwandi
lo
msi
ngiwauhusi
anoul
ioanzi
shwanaMungubai
naYakenaWai
srael
i,wal
asi
sher
ia,ambal
o sasal
inadhi
hir
ishwakwaWai
srael
ikwakuokol
ewakut
oka
Mi
srinakut
unzwakwamudawot
ewakut
angat
angahukoj
angwani
.Baaday
a
mi
akaar
obai
ni,Wai
srael
iwal
ikuwawamekar
ibi
akui
ngi
akat
ikaNchiy
aAhadi
.
Laki
nikabl
ayakuf
any
ahi
vyo,
Musaal
it
akakuwakumbushahi
stor
iay
ao,
yaani
,
y
aley
oteambay
oMungual
ikuwaamewat
endea,pamoj
anaamr
izi
lezot
e
wal
izopaswakuendel
eakut
iikamat
aif
ateul
elaMungu.
Kusudikubwal
aMusal
il
ikuwawaoWai
srael
iwai
ti
kieupendowaMungukwa
moy
o wot
e.Hi
indi
yo nj
ia pekee ambay
o wangeweza kuendel
ea kuf
urahi
a
upendel
eowaMungunabar
akaZake.
Upendowahal
isikwaMui
nguungekuwa
ushahi
dikat
ikaki
chonaheshi
makwaMungunakuj
it
oakwaoKwake.
Hiv
yo
kwaasi
li
,wanget
iimaagi
zoy
aki
munguy
anay
ohusukui
shimai
shamat
akat
if
u.
Mazungumzoy
akwanzay
aMusay
ali
kuwakuwakumbushawat
uwemawa
xv
ii
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Mungukwaki
pindichot
echasaf
arii
likuwapanchiy
aKanaani
.Mazungumzo
y
api
liy
ali
kuwanimuht
asar
iwasher
iazaMunguzi
kiwepoAmr
ikumi
.Musa
al
iwaambi
awat
u‘‘
MpendeBWANAMunguwakokwamoy
owakowot
enakwa
naf
siy
ako y
ote na kwa nguv
u zako zot
e,’
’(6:
5)i
liwaweze kuendel
ea
kuzi
fur
ahi
a bar
aka za Mungu.Pi
a Musa al
it
il
ia mkazo ukwel
ikwamba i
li
waweze kuwa na uhusi
ano mzur
ina Mungu,i
li
kuwa nil
azi
ma wat
u
wawaf
undi
shewat
otowaokumpendaMungunakuzi
ti
iamr
izake.Kut
okana
nahi
lo hakinauadi
li
fu ungepeny
akat
ikamai
shay
ao y
aki
lasi
ku,kadi
ri
ambav
youpendowaoungeel
ekezwakwanduguwaki
umenawaki
ke.
I
likudumi
shauhusi
anohuumuhi
muwaupendokat
iyaWai
srael
inaMungu,
wazaziwal
iagi
zwakuwaf
undi
shawat
otowao(
4:9-
10;6:
7)kumchaMungu
kwamaf
undi
shonakwaki
elel
ezo.Kwanj
iay
akuadhi
mishazi
lesi
kukuuza
mwaka,y
aani
,Pasaka,Si
kukuu y
a Mi
kat
eIsi
yot
iwa Chachu,
Sikukuu y
a
Maj
uma,Si
kukuu y
a Vi
banda,Pent
ekost
e,pamoj
a na y
ale makusany
iko
mengi
ne,Wai
srael
iwal
iv
ikumbushav
izaziv
ingi
nev
il
iv
yof
uat
ajuuy
aupendo
waMunguul
ioony
eshwakweny
eukomboziwaot
okaMi
srinakuendel
eakwao
kut
unzwaNay
ekwakuwapamazao.
Kumbukumbu l
a Tor
atil
inai
shi
ali
kiwakumbusha Wai
srael
ijuu y
a agano
ambal
o Mungu al
if a nao (
any Kumbukumbu l
a Tor
ati29)
,kut
eul
iwa kwa
Yoshuakuwaki a(
ongozimpy Kumbukumbul
aTor
ati31)naki
fochaMusa
Kumbukumbul
( aTor
ati34)
.
WazoKuu
Kuwakumbusha Wai
sael
ijuu y
a agano l
a Mungu na baba zao,kuwapa
mwongozoj
insiy
akudumi
shahi
loaganokwakumpendaMungukwamoy
o
wot
enakuwapendawengi
ne.
Upendonaut
iindi
omkazomkuukat
ikaki
tabu
hi
ki.
Mwandi
shi
I
nakubal
ikakwambaMusa ndi
yeal
iy
eandi
kaki
tabuhi
kii
sipokuwahi
isur
a
i
nay
oel
ezeaj
uuy
aki
fochake.
Mwaka
1473K.
K.
Mahal
i
xi
x
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Kai
tka nchit
ambar
arey
a Moabu,Mashar
ikimwa mt
o Yor
dani
,kar
ibu na
Yer
iko,waki
wawanai
kabi
linchiy
aKanaani
,kabl
atuy
akuv
ukakui a(
ngi 1:
5;
34:
1-12)
.
Wahusi
kaWakuu
Musa,
YoshuanaWai
srael
i
Mgawany
o
 Mazungumzoy
akwanzay
aMusa.(
1:1-
4:43)
 Mazungumzoy
api
liy
aMusa.(
4:44-
11:
32)
 Sher
iazamai
shay
aki
lasi
ku.(
12:
1-26:
29)
 Mat
okeoy
akut
iinakut
okut
ii
.(27:
1-28:
68)
 Kuf
any
aupy
aagano.(
29:
1-30:
20)
 Bar
akazaMusakwaI
srael
inaki
fochake.(
31:
1-34:
12)
Sehemuy
api
likat
ikamgawany
owaBi
bli
ayaaganol
akal
enihi
stor
iay
awana
waI
srael
,hi
stor
iaambay
oinael
ezamai
shay
ao,maf
ani
kioy
ao,mat
ati
zoy
ao,
v
itawal
iv
yopi
gana,v
itawal
iv
yoshi
ndav
itawal
iv
yoshi
ndwa,waf
almewao
wal
i
owat
awal
a,waf
almewal
iot
awal
akwamaf
ani
kio,nawal
ewal
iot
awal
a
kwamat
ati
zonk.Hay
oyot
etunay
apat
akat
ikav
itabu12v
yahi
stor
iakama
i
fuat
avy
o;
JOSHUA WAAMUZI RUTHU 1-
SAMWEL 2-
SAMWEL 1-
FALME
2-
FALME 1-
NYAKATI 2-
NYAKATI EZRAH NEHEMI
A ESTA

JOSHUA
Kat
ikav
itabuhi
vyoki
tabuchakwanzaniJoshua,ki
tabuhi
kimwandi
shiwake
niJoshua ameki
andi
ka mwaka wa 1450 K.
K na ameki
andi
ka al
ipo kuwa
kanaani
,nahi
kindi
oki
tabuchakwanzakuandi
kwakat
ikanchiy
akanaani
,
mki
tadhawaki
tabuhi
kini
kuwaJoshuamwanawaNunial
ikuwaakiwapa
ut
arat
ibuj
insiwat
akav
yoi
shinakuj
it
awal
ami
ongonimwamakabi
lay
aopi
a
al
ikuwaaki
wasi
sit
izawanawaI
sraelmal
akwamal
awat
endemat
endomema
ambay
oMunguaamEy
anenakupi
ti
aki
nyachanabi
iMusa, hat
ami
ongoni
mwa wana wa I
sraelwal
ipo ony
esha uasiwazi
waziJoshua akawambi
a
wazi
wazikwambay
eyenany
umbay
akewat
amt
umi
kiabwana.SomaJoshua
24:
14
xx
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

WAAMUZI

Ki
tabu chapi
li cha hi
stor
ia ni waamuzi
. Mwandi
shiwake niSamuel
,
ameki
andi
kaal
ipokuwaI
srael
Mwaka wa1100k.
k,ki
tabuhi
choki
mei
twahi
vyokwasababuwanawaI
srael
baaday
akui
ngi
akanaanihawakuwanamf
almewal
awat
awal
awakaamua
kuchagua baadhi y
awat
u wal
io kuwa waami
nif
u, na ni
wat
u ambao
wal
iwaami
nikwamba wanaweza kuwaamua mamboy
ao,hao wat
u wal
io
chagul
iwawakai
twawaamuzi
,maanani
wengisomawaamuzi4:
4

RUTHU
Mwandi
shi
wakeniSamwelameki
andi
kamwakawa1090kk,
mji
niI
srael
1-
SAMEL
Ki
tabu hi
kiwaandi
shiwake niwa t
atu Samwel
,Gadina Nat
hani
,na
ki
meandi
kwamwakawa1040kk.Muj
iniI
srael
2-
SAMWEL
Ki
tabuki
kimwandi
shiwakeniNat
haniGadinaki
meandi
kwamwakawa1040
kk,
mji
nii
srael
1-
WAFALME
Ki
tabuhi
kiki
meandi
kwahi
vyubaadawawanawaI
sraelkukaakat
ikanchiy
a
kanaanibi
lay
akuwanawat
awal
a,wal
awaf
alme,
bal
iwal
ikuwanawaamzit
uu.
Baaday
akuonanchizi
ngi
nezi
nazowazungukazi
nawat
awal
anawaf
alme
wakat
akanaowapat
iwemf
almendi
powakaanzakut
awal
iwanawaf
alme
mbal
imbal
i,na wal
it
awal
iwa na waf
alme 40 mi
ongonimwao wal
ikuwepo
waami
nif
unawengi
newal
ikuwawakat
il
impakai
kaf
iki
aki
pindihat
amakabi
la
y
aoy
akat
engana.Ki
tabuhi
kiki
meandi
kwananabi
iYer
emi
amwakawa580kk,
Jer
usal
em naJudea.
2-
WAFALME
Ki
tabuhi
kimwandi
shiwakenisamwel
,ameki
andi
kamwakawa580kk,al
ipo
kuwaJer
usal
em naEgy
pt.
1-
NYAKATI
Ki
tabuhi
kiki
mei
twahi
vyokwasababumi
ongonimwawaf
almewal
iot
awal
a
xxi
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

wanawaI
sraelwengi
nehawakuwawaani
nif
umbel
ezaMungu,naut
awal
a
waoukasababi
shawanawaI
sraelkuchukul
iwaut
umwanikwamal
ayapi
li
kat
ikai
nchiy
aBabelnahekar
ulaokuv
unj
wakat
ikamwakawa587kk,na
waj
emiwal
ipo shi
nda na kui
teka nchi na Babel
imf
alme wa uaj
emi
al
iwar
uhusuwanawaI
sraelwar
udikwaomwakawa539kk,wal
ipot
akahuko
ndi
poEzr
aakaandi
kaki
tabuhi
ki,naki
kai
twany
akat
i,ki
tabuhi
kimwandi
shi
wakeniEzr
aameki
andi
kamwakawa560kk,
ali
pokuwaJer
usal
em.
2-
NYAKATI
Ki
tabuhi
kimael
ezoy
akey
anaf
anananaki
tabucha1-
nyakat
inamwandi
shi
wakeniEzr
aal
iki
andi
kamwakahuohuoal
ipokuwaJer
usal
em.

EZRA.
Ut
angul
izi
.
Ki
tabuchaEzr
aki
nael
ezeaj
uuy
akur
udikwaWay
ahudikut
okauhami
shoni
Babel
i.Ki
naanzi
a 539 K.
K.na agi
zo al
il
otoa Kor
eshi
,mf
alme wa Uaj
emi
l
inal
otaj
wakat
ikami
langomi
wil
iyamwi
shoy
aMamboy
aNy
akat
i,ambal
o
l
il
iwar
uhusuwat
ukur
udiYer
usal
emuchi
niy
auongoziwaZer
ubabel
i.Wat
u
kwahamu naj
uhudikubwawal
ianzakuj
engahekal
u nawakaanzakut
oa
dhabi
hu.Laki
nikwami
akakuminami
nanewal
ichel
eweshwanaaduizao
kut
okakaskazi
ni.Hat
imay
emnamo521K.
K.agi
zokut
okakwaDar
iomf
alme
waUaj
emil
il
iwapanaf
asiy
akumal
izi
auj
enzihuo.Wal
ikami
li
shakazihi
yona
kuwekahekal
uwakf
umnamo516K.
K.

Kat
ikamwaka458K.
K.Ezr
a,kuhani
,al
iwasi
liYer
usal
emuaki
wanakundi
j
ingi
nel
awat
uwal
iokuwawamesal
iauhami
shonihukoBabel
i.Al
iwaf
undi
sha
wat
uSher
ia,y
aani
,Tor
atinaakar
ekebi
shamai
shay
aoy
aki
rohoi
limat
aif
a
y
ali
yowazungukawawezekuonakwambahi
linit
aif
ali
li
lochagul
iwanaMungu.
Wahusi
kawakuu
Kor
esh,
Zer
ubabel
i,
Hagai
,Zekar
ia,
Dar
io,
Art
ashast
a,Ezr
a.
WazoKuu
Ki
tabuchaEzr
a,Nehemi
anaEst
aki
li
kuwaki
tabuki
moj
akat
ikaBi
bli
aya

xxi
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Ki
ebr
ani
a.Hi
vindi
vyov
itabu v
inav
yoel
ezea hi
stor
ia baada y
a kut
ekwa na
kupel
ekwauhami
shonihukoBabel
i.Vi
tabuv
yaunabi
ibaaday
akut
ekwani
Hagai
,Zekar
ianaMal
aki
.Inaf
aaki
tabuchaHagainaZekar
iaki
somwepamoj
a
naki
tabuchaEzr
akwasababuv
il
it
abi
riwakat
iwauj
enzi
.
Mwandi
shi
KunauwezekanomkubwakwambaEzr
andi
yeal
iy
eandi
kaki
tabuhi
kicheny
e
j
inal
ake.
Kat
ikasur
aya7-
10Ezr
aanaj
it
ajamweny
ewemar
akwamar
a.I
le
t
abi
ayaEzr
a,shaukuy
akey
aki
dininay
aki
siasakwaaj
il
iyawat
uwake,hal
i
y
akey
akuj
it
oakwaMungunakul
ekut
akakuwar
udi
shaWay
ahudikat
ika
uf
unuowaMusanahi
stor
iay
aoy
abaaday
e,naf
asiy
akekamamwandi
shi
,
hay
ayot
eyanaashi
ri
akumpasi
fazot
ezauandi
shikwake.Hi
vyoi
nakubal
ika
pi
akwambay
eyendi
yeal
iy
eandi
kav
itabuv
yaMamboy
aNy
akat
i,Ezr
ana
Nehemi
a, ambav
yo baaday
e v
il
ikubal
iwa kuwa sehemu y
a maandi
ko
mat
akat
if
uyaKi
yahudi
.
Mahal
i
Babel
inaYer
usal
emu.
Mwaka
539K.
K-460K.
K.

Mgawany
o
Ki
kundichakwanzaki
nat
okauhami
shoniBabel
inakur
udiYuda.(
1:1-
2:
70)
Kuj
engwakwahekal
u.(
3:1-
6:22)
Kur
udikwaki
kundichapi
lipamoj
anaEzr
anahudumay
ake.(
7:1-
10:
44)

NEHEMI
A

ki
tabuhi
kimwandi
shiwakeni
nehemi
aameki
andi
kamwakawa443kk,
kat
ikamj
iwaJer
usal
em.Nendaukai
some.

ESTA.
Ut
angul
izi
.

xxi
i
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Ki
tabuhi
kimwandi
shiwakeniModekaial
iki
andi
kaaki
waShushay
n,mwaka
wa475kk,ki
nachukuaj
inal
amhusi
kawakemkuu,Est
a.Ji
nahi
lil
imet
okana
nanenol
aKi
ajemiambal akeni“
omaanay nyot
a.”Ji
nal
aEst
alaKi
ebr
ani ”
ani
Hadassah,
”(‘
hadaskwaKi
ebr
ani
a)ambal
omaanay Mhadasi
akeni“ a,y
aani
,
ai
nay
ami
tii
li
yokuwai
nast
awimi
li
manikar
ibunaYer
usal
emu,
ambay
oil
ikuwa
i
nat
umi
ka kuj
engea vi
banda wakat
iwa Si
kukuu y
a Vi
banda”
.Ki
tabu hi
ki
ki
nael
ezeaki
sachamsi
chanamzur
iwaKi
yahudiambay
emf
almeAhasuer
o
wakwanzaal
imchaguaawemal
kiawake.Wakat
iHamanial
ipopangahi
lay
a
kuwaangami
zaWay
ahudiwot
e,Mor
dekaiambay
eal
ikuwabi
namuy
akeMal
kia
Est
a,al
imshawi
shiaj
ari
bukuwaokoawat
uwake(
Way
ahudi
).Kwakuhat
ir
isha
mai
shay
ake,
ali
msi
himf
almeawaokoeWay
ahudi
.

Mat
uki
oyal
iy
owapat
aWay
ahudiy
anay
oel
ezewakweny
eki
tabuhi
kiy
ali
tuki
a
hukoShushani
,ul
iokuwamj
imkuuwaUaj
emiwakat
iwaAhusuer
o,al
iy
etawal
a
Uaj
emikuanzi
a 486-
465K.
K.I
ngawa mwandi
shihaj
uli
kani
,anat
oa habar
i
kuhusuhal
ihal
isi
,jumbal
aki
fal
me,dest
urinahi
stor
iay
aKi
ajemi
.Manenoy
a
Ki
ajemipi
ayanaj
it
okeza kat
ika ki
tabu hi
ki,l
aki
nihakuna hat
a al
ama y
a
ushawi
shiwal
ughay
aKi
yunaniauwazol
inal
oonekanahumo.
I
ngawaj
inal
aMunguhal
ikut
ajwakat
ikaki
tabuhi
ki,maongoziy
aMungukwa
wat
uWakeambaoanaaganonao,y
anaonekanawaziki
lamahal
iwazi
wazi
.
Kul
e kuokol
ewa kwa Way
ahudikwa aj
abu wakat
iwa Ahusuer
o,baaday
e
kul
iadhi
mishwaki
lamwakakamaSi
kukuuy
aPur
i,wakat
iambapoki
tabucha
Est
a husomwa hadhar
ani
.Si
kukuu hi
iina madhumuniy
a kuel
eza ki
msi
ngi
hi
stor
iai
li
yot
olewakat
ikaki
t a(
abuchaEst 3;
7;9:
24,
28-
32)
.

WazoKuu
MunguanawaokoaWay
ahudikat
ikamaangami
ziy
ali
yokuway
amepangwana
HamaniMwagagiaduiy
ao.
Munguanageuzamabay
ayal
iy
okusudi
wadhi
diy
a
Way
ahudiy
awapat
eaduizao,aki
anzi
anaHamanimweny
ewekut
undi
kwa
kweny
e mt
ial
iokusudi
a kumt
undi
ka Mor
dekaina hat
imay
e wat
u kat
ika
ut
awal
awot
ewaAhusuer
obaaday
aEst
anawat
uwakekumwombaMungu.
Mwandi
shi
I
ngawamwandi
shihaj
uli
kanikwawazi
,i
nawezekanaakawaMor 9:
dekai( 29)
.
xxi
v
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Kat
ikaj
umbal
aki
fal
mehukoShushani
,mj
imkuuwaUaj
emi
.Ingawaj
eKi
tabu
chaEst
aki
naf
uat
aki
tabuchaNehemi
akat
ikaBi
bli
a,mat
uki
oyakeniy
ami
aka
t
hel
athi
nikabl
ayay
aley
aKi
tabuchaNehemi
a.
MamboMuhi
mu
Est
animoj
awapoy
avi
tabuv
iwi
liv
yeny
emaj
inay
awanawakekat
ikaBi
bli
a.
Ki
ngi
neniRut
hi.
Wahusi
kaWakuu
Est
a,Mor
dekai
,Mf
almeAhasuer
onaHamani
.
Mgawany
o
Est
aanaf
any
wamal
kia.(
1:1-
2:23)
Hi
lay
aHamanikuwaangami
zaWay
ahudi
.(3:
1-5:
14)
Ushi
ndiwaWay
ahudi
.(6:
1-10:
3)

TENZIZAROHONI
Sehemu y
atat
u kat
ika mgawany
o wa Agano l
a kal
e nit
enziza r
ahoni
,
ambapowat
umi
shiwaMunguwal
if
undi
shakwanj
iay
atenzinamashai
ri
nav
yoniv
itabuv
itanokamai
fuat
avy
o;
Ay
ubu Zabur
i Mi
thar
i Muhubi
ri Wi
mbobor
a

AYUBU.
Ut
angul
izi
Ki
tabuchaAy
ubuki
mepewaj
inal
aal
iy
emhusi
kamkuu,mt
umweny
ehaki
mbel
e za Mungu na al
iy
ekuwa t
aji
risana.Ay ake “
ubu maana y Yul
e
anay
emr
udi
a Mungu dai
ma.
”Hat
a baada y
a kuondokewa na v
ituv
yot
e
al
iv
yokuwanav
yonakut
esekakwamaj
ipuhat
ari
,Ay
ububadoal
iki
rikwamba
anampendaMungu.

Ki
tabu ki
naul
iza sababu za kut
eseka,hasa kut
eseka kwa wat
u ambao
wanampendaMungunaoniwema.Mar
afi
kiwaAy
ubuwal
isi
sit
izakwamba
al
ikuwaanat
esekakwasababual
ikuwaamet
endadhambinay
akwambahi
yo

xxv
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

i
li
kukwaniadhabuy
ake.Ay
ubual
ij
it
eteakwakusi
sit
izakwambahaj
afany
a
uov
uambaoungemst
ahi
li
shahi
yoadhabunay
akwambay
eyeanamwami
ni
Mungu.

Ndi
poMungual
ipozungumzanakuony
eshauwezawakemkubwa.Mwi
showa
y
oteAy
ubual
ikubal
ikwambaMunguniMkuunawaaj
abukwet
uki
asikwamba
hat
uwezikumuel
ewa.
WazoKuu
Kumt
umai
niMunguwakat
iwot
enakat
ikahal
izot
e.Maj
ari
bu,mat
esona
mambo mabay
ayanay
ompat
a mcha Mungu sil
azi
ma y
awe mat
okeo y
a
dhambiau mabay
a al
i
yot
enda.Wat
u wana mi
tazamo t
ofaut
iny
akat
iza
maj
ari
bu,hasa wengihuona nimapat
il
izo kwa aj
il
iya dhambi
.Wakat
i
mwi
ngi
neShet
anihuushambul
iauadi
li
fuwamt
uil
iamkuf
uruMungu,i
lakwa
kuwa Mungu y
u pamoj
a na wal
e wamchao,huwaokoa na mabay
ayot
e.
Shet
anial
imsht
akiAy
ubukwambahamchiMungubur
ebal
inikwasababu
Yey
eMungual
ikuwaamemzungukapandezot
e.Munguamet
uwekeaugo
pandezot
e.Hi
vyoShet
anihawezikut
ushambul
iabi
laMungukuj
ua,
bal
iwakat
i
mwi
ngi
ne Mungu hut
oa r
uhusa i
likumt
hibi
ti
shi
a aduij
uu y
a uel
ekev
u na
uadi
l
ifuwamt
u.Kwahi
yokaziy
amaj
ari
buy
aleambay
oMunguanay
aruhusu
ni
:(
1)Kut
uthi
bit
ishakat
ikai
mani(
2)Kuony
eshauwezanauami
nif
uwaMungu,
(
3)Kudhi
hir
isha kushi
ndwa kwa Shet
ani
,(4)Bar
aka zi
nazoandamana na
ushi
ndibaaday
amaj
ari
bu.Ay
ubual
isi
mamakat
ikauami
nif
unauadi
li
fuwake
mpakamwi
shobi
lakut
ishwanay
aley
ali
yompat
ayot
ewal
amanenoy
araf
iki
zake,
akashi
ndanakubar
iki
wamar
aduf
u.
JamboMuhi
mu
Ay
ubuniki
tabuchakwanzacheny
eushai
rikat
ikaBi
bli
ayaKi
ebr
ani
a.Wengi
ne
wanaami
nikwambahi
kiki
li
kuwaki
tabuchakwanzakabi
sakuandi
kwakat
ika
Bi
bli
a.Ki
tabuhi
kiki
nat
upat
iamwangaj
insiShet
anianav
yof
any .Ezeki
akazi eli
14:
14,
20naYakobo5:
11vi
namt
ajaAy
ubukamamt
uwahi
stor
ia.Ki
tabuhi
ki
ki
nat
oahabar
izamat
esoy
aAy
ubu,hoj
azi
li
zot
olewakat
iyaAy
ubunar
afi
ki
zakekuhususababuzakut
esekakwakenaut
atuziwat
ati
zol
eny
ewe.
Mwandi
shi

xxv
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Hai
j
uli
kanikwadhahi
rininanial
iy
eandi
kaki
tabuhi
ki,huendai
kawaniAy
ubu.
Wengi
newamesemaniSol
omoniauEl
ihu.I
laki
tabuhi
kimwandi
shiwakeni
Musaal
iki
andi
kamwakawa1473kk,kat
ikaml
imawamoabuMusaaki
wana
mi
aka120nandi
omwakaal
iokuf
a.

Wahusi
kaWakuu.
Ay
ubu,El
if
aziMt
emani
,Bi
ldadiMshuhi
,Sof
ariMnaamat
hi,El
ihuwakabi
lal
a
Buzi
Mgawany
o
 Habar
izaawal
i.(
1:1-
3:26)
 Mazungumzoy
aAy
ubunar
afi
kizakewat
atu.(
4:1-
31:
40)
 Munguanahusi
kaj
enamat
esoy
aAy
ubu?(
4:1-
14:
22)
 Je,
wat
uwaov
uhuwawanat
esekamar
azot
e?(
15:
1-21:
34)
 Je,
Ayubuanahat
iay
akuwanadhambiy
asi
ri
?(22:
1-31:
40)
 Mazungumzoy
aEl
ihu(
32:
1-37:
24)
 Munguanazungumza(
38:
1-41:
34)
 Mwi
sho(
42:
1-17)

ZABURI
Ki
tabu hi
kicha zabur
iki
mei
twa zabur
iau t
enzizar
ohoniau mashai
ri
kwasababusehemukubway
aki
tabuhi
kiMf
almeDaudal
ikuwaakimsi
fu
Mungu kwanj
iay
atenzindi
yo maana ki
kai
rwa hi
vyo,mwandi
shiwakeni
Mf
almeDaudiameki
andi
kamwakawa160kk.Mj
iniJer
usal
em

MI
THALI
.
Ut
angul
izi
Nenol
aKi
ebr
ani
a‘mashal
‘ ’
’ambal
ondi
lol
il
il
otaf
sir
iwa‘
‘mi
thal
i’
’li
namaana
ny
ingi
nezai
di,
yaani
,‘
‘mapokeo,
’
’‘‘
maf
umbo,
’
’au‘
‘
semizaheki
ma.
’
’

Hi
vyoMi
thal
inimkusany
ikowaseminy
ingizaheki
manamambokuhusu
mai
shay
abusar
anahakiy
aki
lasi
ku.Ki
tabuhi
kiki
nat
oamaf
undi
shoy
eny
e
maf
umboambay
oyal
ikuway
akawai
dakat
ikaeneol
aMashar
ikiy
aKat
iya

xxv
ii
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

zamani
,heki
may
akeniy
aki
pekeekwasababui
meel
ezwakat
ikamt
azamowa
Mungunav
igezoVy
akev
yahakikwaaj
il
iyawat
uWakewaagano.
Kamav
il
eDaudial
iv
yochi
mbukol
aZabur
ikat
ikaI
srael
indi
vyoSol
omoni
al
iv
yochi
mbukol
aheki
makat
ikaI
sr i(
ael 1:
1;10:
1;25:
1).Sol
omonial
iandi
ka
mi
thal
i3,
000nany
imbo1,
005wakat
iwamai
shay
ake.
Waandi
shiwengi
ne
ambao wamet
ajwa kwa maj
ina kat
ika Mi
thal
iniAgur
imwana wa Yake
(
30:
1–33)naMf
al i(
meLemuel 31:
1–9)
,wengi
newamet
ajwakuwaweny
e
heki
makat
ika(
22:
17na24:
23i
ngawamaj
inay
aohay
akut
ajwa.
Ki
tabu hi
kiki
nazungumzi
a mi
thal
iza heki
ma,kuwaf
undi
sha wat
uji
nsiy
a
kui
shimai
shay
anay
ompendezaMungu.Sur
annezakwanzazi
nazungumzi
a
umuhi
mu wa heki
ma.Ki
nachof
uat
animkusany
o wa mi
star
imi
wil
imi
wil
i
mi
fupiy
eny
emi
thal
izeny
enguv
u kuhusu masual
a mbal
imbal
iyaki
wemo:
ndoa,
upendo,
uvi
vu,
maony
okuhusuul
evinauasher
ati
.

Mahal
i
Yer
usal
emu
WazoKuu
Mai
shay
auadi
li
fuy
anay
ofaaki
mwi
linaki
roho.Kusudikuul
aki
tabuhi
ki
l
imeel
ezwawaziwazikat
ika1:
2-7:Kumpat
iamsomaj
iheki
ma,busar
ana
maar
if
ayaKi
mungukat
ikamai
sha,(
1)i
likuwapawaj
ingawer
evu(
11:
4),(
2)
Kuwapa v
ij
ana maar
if
a na t i(1 :
ahadhar 4)na (
3)kumwongezea el
i
mu
mweny ma(
eheki 1:5-
6)wawezekui
shimai
shay
auadi
li
fu.Ki
tabuki
naanza
ezawazikwamba,“
kwakuel KumchaBWANA ndi
yo chanzo chamaar
if
a.’
’
(1:
7).
Mwandi
shi
Sehemukubway
aki
tabuhi
kii
meandi
kwanaSol
omoni
.I
nawezekanasur
a1-
24
zi
li
andi
kwanaSol
omonimweny
ewe.Sur
aya25-
29nimi
thal
izaSol
omoni
zi
li
zoongezwakat
ikai
lesehemuy
akwanzay
aki
tabunaHezeki
akama730
K.
K.Sur
ahi
zimbi
lizamwi
shohai
jul
ikaninil
inizi
li
ingi
zwahumo.
Agur
ina
Lemuel
inaweny
eheki
mawengi
newal
ichangi
asehemuy
amwi
shoni
.
Mwaka
Mi
thal
izi
li
zungumzwanaMf
almeSol
omonikamami
aka1,
000K.
K.Hezeki
a

xxv
ii
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

ndi
ye al
iy
eingi
za mi
thal
iny
ingi
ne za Sol
omonii
likuzi
ungani
sha na hi
yo
sehemuy
akwwnzamnamo730K.
K.Laki
nisur
ambi
lizamwi
shohai
jul
ikani
zi
li
ingi
zwal
ini
.
Mgawany
o
Mael
ezoj
uuy
aheki
manaupumbav
u.(
1:1-
9:18)
Mi
thal
izaSol
omoni
.(10:
1-22:
16)
Mi
thal
izawengi
neweny
eheki
ma.(
22:
17-
24:
34)
Mi
thal
iny
ingi
nezaSol
omoni
.(25:
1-29:
27)
Mi
thal
izaAgur
inaLemuel
i.(
30:
1-31:
31)

MHUBI
RI

Ut
angul
izi

Neno l
a Ki
yunani ‘
‘
eccl
esi
ast
es’
’li
met
afsi
ri
wa kut
oka kweny
e neno l
a
Ki
ebr a‘
ani ‘
Qohel
eth’
’ambal
oli a‘
na maana y ‘
Mhubi
ri
’’
au y
eye ahut
ubi
aye
kusany
iko.Maadam mwandi
shianaj
it
ajamweny
ewemar
any
ingikamandi
ye
‘
‘ mhubi
ri
,’
’ji
na hi
li‘
‘
Mhubi
ri
’’l
inaonekana kuwa ndi
lo j
ina l
inal
ofaa
kuki
tambul
ishaki
tabuhi
ki.Neno‘
‘
mwal
imu’
’l
il
il
otumi
kakat
ikat
afsi
riy
aAgano
l
aKal
eyaKi
yunani‘
‘
Sept
uagi
nt’
’
ndi
lol
inal
ofanananahi
li
.
Ki
tabuchaMhubi
riki
nachunguzaumaanawakui
shi
.Kwabi
diikubwanahat
a
kwa kushi
ri
ki,anaf
any
a uchunguzikat
ika kut
hubut
u hat
a kuj
it
ia kat
ika
maf
ani
kioy
aki
tamboki
dogonakul
ekushi
ndwakwamwanadamu.
mar
akwa
mar
aanar ausemi‘
udi ‘
chi
niy
ajua’
’
na‘
‘
yot
eniubat
il
i,
’
’y ,(
aani ‘
‘
utupu,bur
e,
udangany
ifu,
tenaupuzi
’
’)aki
yawekakat
ikamt
azamowaki
binadamu.
Mwandi
shi anapoangal
ia kat
ika shughul
i za wanadamu, anamwona
mwanadamu kat
ika wazi
mu wa kuki
mbi
zana na j
ambo moj
a ki
sha
anaki
mbi
zana na j
ingi
ne.Hat
imay
e,i
manii
namf
undi
sha kwamba Mungu
ameamur
u mambo y
otekul
ingana na kusudil
akena kwamba waj
ibu wa
mwanadamunikukubal
iananahay
o,pamoj
anav
iwangov
yakemweny
ewe
v
yeny
eukomo,kuwandi
yomaj
ali
way
aMungu.Hi
vyo,mwanadamuy
ampasa
kuwamv
umi
li
vunakuf
urahi
amai
shakamav
il
eMunguay
atoav
yo.Heki
ma,
el
imu,maar
if
a,anasa,f
uraha,maml
aka,uwezo,ut
aji
ri
,ushawi
shi
,di
nina
xxi
x
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

kadhal
ika,v
ituv
yot
ehi
viv
inat
hamaninaumuhi
mukwawakat
inamahal
i
muaf
akakat
ikamai
shay
abi
nadamu.Laki
niv
ituhi
viv
inat
hamaniy
akudumu
pal
etuambapoMunguanakuwandi
yeanay
etawal
amai
shay
amt
u.Kwahi
yo
kumcha,kumheshi
mu na kumt
umi
kia Mungu kwa moy
o nimuhi
mu i
li
kuy
afany
amai
shay
awenamaana.Pasi
poMungu,‘
‘
Mwal
imu’
’anasema,‘
‘
kil
a
ki
tuniubat
il
i.
’
’

Wazokuu
Kusudil
aki
tabuhi
kinikuchunguzamai
shakwauj
uml
awakenakuf
undi
sha
kwamba upembuziwa mwi
sho unaony
esha kuwa mai
sha hay
ana maana,
y
aani
,niubat
il
ibi
lakumheshi
munakumchaMunguki
kami
li
fu.
Mwandi
shi
I
nakubal
ikakwambamwandi
shiwaki
tabuhi
kiniSol
omonii
ngawahaj
it
aji
kat
ikaki
tabuhi
kikamaal
iv
yoj
it
ajakat
ikaMi
thal
i(1:
1;10:
1;25:
1)naWi
mbo
Ul
ioBor
a(1:
1),hat
ahi
vyoay
akadhaazi
naashi
ri
akuwandi
yeal
iy
eandi
ka
ki
tabu hi
ki.Mwandi
shianaandi
ka kat
ika mt
azamo wa mchunguziwa
ki
fi
losof
ia.Ndaniy
aki
tabuhi
kihuy
umwandi
shianaj
it
ajamweny
ewekuwa
mwanawaDaudial
iy
etawal
aYer
usal
emuj
uuy
atai
fal
aIsr
ael
i(1:
1,12)
.Nj
ia
zake,uel
ekev
u kat
ika heki
ma y
ake i
siy
oweza kul
ingani
shwa,ut
aji
riwake
mkubwa,
kuj
if
urahi
shakat
ikawi
ngiwamal
inaut
aji
ri
,shughul
iny
ingizauj
enzi
,
v
yot
ehi
viv
inaony
eshakwambaSol
omonindi
yemwandi
shi
,ingawahakut
aja
j
inal
akekwawazindaniy
aki
tabu.Mwel
ekeowamapokeoy
aKi
yahudina
wasomiWakr
ist
ounashi
kil
iakuwaSol
omonindi
yemwandi
shiwaki
tabuhi
ki.
I
ngawawasomiwahi
vikar
ibuniwamei
buahoj
any
ingi
,mpakasasahakuna
ut
hibi
ti
shoambaoumel
etwaunaoony
eshav
ingi
nev
yokwaukami
li
fu.

Kusudi
Sol
omonial
ikuwaanay
aangal
iamai
shay
akey
any
umaambay
okwasehemu
kubwaal
ii
shimbal
inaMungu..

Mahal
i
Yer
usal
emu

xxx
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Mwaka
Kamamwaka935K.
K.
Mgawany
o
Mai
shaniubat
il
ikabi
sa(
1:1-
11)
Ki
komochaheki
ma(
1:12-
2:26)
Wakat
ikwaki
laj
ambo(
3:1-
22)
Maudhinakut
osheka(
6:1-
8:17)
Mai
shanil
azi
may
atawal
iwenaheki
ma(
9:1-
1020)
Heki
may
akwel
i–kumchaMungu911:
1-12:
14)
Kat
ikav
itabuv
yamashai
rinat
enzizar
ohoniki
tabuchamwi
shokabi
sani
ki
tabucha;
WI
MBOULI
OBORA
Ki
tabu hi
kimwandi
shiwake niMf
alme Sul
eymanial
ipo kuwa Jer
usal
em
mwakawa717kk.
Sehemuy
annekat
ikamgawany
owaaganol
akal
eniManabi
iwakubwa,
nav
yo
niv
itabuv
itanomanabi
ihaowamei
twawakubwasi
yoki
uml
iumboauhadhi
y
akebal
iaucheoki
kubwambel
ezaMungu,bal
iwamei
twamanabi
iwakubwa
kwasababu,
utumewaoul
ikuwakwat
aif
azi
mal
aIsr
aelnamakabi
lay
aoy
ote,
kwasababuhi
yowal
iy
oiwekaBi
bli
awakai
wekakat
ikampangi
li
omzur
ikwa
kuor
otheshanakuwawekasehemumoj
a,i
ngawawat
uhaowal
ii
shikwami
aka
t
ofaut
inamaeneot
ofaut
i,namanabi
ihaowakubwaniv
itabuv
itanokama
i
fuat
avy
o;

I
SAYA YEREMI
A MAOMBOLEZO EZEKI
EL DANI
EL

I
SAYA.
Ut
angul
izi
Nabi
iIsay
aal
ianzahudumay
akekat
ikaYudawakat
iwaut
awal
awaMf
alme
Uzi
a.I
say
aal
imwonaBWANAal
ipokuf
aMf
almeUzi
a(kamamwaka740K.
K).
Al
iendel
eanahudumay
akey
aunabi
ihukoYer
usal
emuwakat
iwaut
awal
awa
Yot
hamu,AhazinaHezeki
awaf
almewaYuda.Kuf
uat
ananamapokeoI
say
a
al
ikuwa aki
tabi
riwakat
immoj
a na Amosi
,Hosea na Mi
ka.
Kuf
uat
ana na
xxxi
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

mapokeohay
oIsay
aal
iuawa(
kwakupasul
iwakat
ikat
i,y
aani
,vi
pandev
iwi
l
i),
kat
ikamwaka680K.
K.chi
niy
aut
awal
awaManase,
ali
yekuwamwanamwov
u
waMf
almeHezeki
a,al
iy
etawal
atangu696–642K.
K.
Maendel
eoy
aki
tai
fanaki
mat
aif
awakat
iwauhaiwaI
say
ayal
it
oamsi
ngi
muhi
muwakuuel
ewauj
umbewake.I
say
aal
ipokuwamt
umzi
mauf
almewa
Yudaul
ii
bukakuwaut
awal
aweny
enguv
ukat
ikaPal
est
inauki
pambanana
kuendel
ea kupanuka kwa nguv
u za dol
aya Ashur
u,wakat
iuf
alme wa
kaskazi
ni,
yaani
,Isr
ael
inguv
uzakezi
li
didi
miakut
okananamapi
ganoy
andani
na mapi
nduzimbal
imbal
i.Baada y
a ki
fo cha Uzi
a,Waashur
u wal
ii
shi
nda
Dameskimnamomwaka732K.
K.naSamar
iamnamo722K.
K.nakuzi
fany
a
Shamu(
Syr
ia)naI
srael
ikuwamaj
imboy
aAshur
u.
Wakat
ihuo huo Ahazimf
alme wa Yuda al
ipuuza maony
oyaI
say
a nay
e
akaanzi
shai
baday
asanamukat
ikahekal
ulaYer
usal
emu.Kat
ikami
ongo
kadhaai
li
yof
uat
awaf
almewaAshur
uwal
il
etamaj
eshiy
aokuel
ekeakusi
nina
wakat
ishi
akuondoaut
awal
awaukoowaDaudihukoYudakat
ikamwaka
701K.
K.(
Isa.
36-
39)
.Hezeki
anamj
iwaYer
usal
emuwal
iokol
ewaki
mwuj
i
za,
i
ngawakuf
uat
ananakumbukumbuzaWaashur
u,mi
jiar
obai
ninasi
tay
eny
e
maboma kusi
nimwa Pal
est
ina i
li
acha v
ita,i
kaj
it
olea kwa mashar
tikwa
Senaker
ibu mf
alme wa Ashur
u,nao wat
u wapat
ao 200,
000 wakapel
ekwa
uhami
shoni
.
Mar
akwamar
aIsay
aal
iwaony
awat
uwakekwambaYer
usal
emunaYuda
wat
ahukumi
wakwasababuy
auov
uwaoul
iokuwauki
endel
ea.Kat
ikasur
aya
39al
it
abi
rij
uuy
akwendauhami
shoniBabel
i.Kwany
ongezakat
ikauj
umbe
huuwamaangami
ziy
ali
yokuway
anakar
ibi
a,I
say
aal
iwahaki
kishi
awal
ewat
u
ambao wat
amt
umai
niMungu kwamba hat
imay
e uf
alme ungesi
mami
shwa
t
ena.
Kut
okana na mt
azamo wa I
say
a kuangami
zwa kwa Yer
usal
emu kul
ikuwa
l
azi
ma,
maadam al
it
abi
riuhami
showaBabel
iul
iokokweny
esur
aya39.
I
say
aal
it
oaf
araj
anaahadizi
fuat
azokut
okakwaMungu:
(
I)Wal
iokuwauhami
shoniBabel
iwanger
uhusi
wakur
udiYer
usal
emuchi
niy
a
ut
awal
awaDar
iomf
almewaUaj
emi
.

xxxi
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

 I
ngawa I
srael
iamekosea kama mt
umi
shiwa Mungu,Mt
umi
shi
Mweny
e hakianaahi
diwa,Yey
e ambay
e kwa kut
eseka at
alet
a
wokov
unahakikwawengi
,
aki
fany
aupat
ani
shokwaaj
il
iyadhambi
zao(
Isa.53)
.Mwal
ikowakuupokeawokov
uhuuunat
olewakwa
ul
imwengu wot
e kat
ika sur
aya 55,hi
vyo ny
umba y
a sal
a
i
mef
ungul
iwakwawat
uwot
e(56:
1-8)
.
 Mungu at
asi
mami
sha uf
alme mpy
a weny
e haki
.Hi
vyo uf
alme
ut
arudi
shwakwawal
ewanaomchaMungu.Hi
inikusemakwamba
weny
ehakiwat
ashi
ri
kibar
akazami
lel
ekat
ikambi
ngumpy
ana
nchimpy
a.
Mwandi
shi
I
say
amwanawaAmozi
.Wasomiwaki
sasawanazi
angal
iasur
aya40-56
kamazi
li
zoandi
kwanamt
umwi
ngi
neasi
yej
uli
kanakamakweny
emwaka550
K.
K.aubaaday
e,kwamsi
ngikwambaunabi
iwasur
a44na45unasema
kwamba mf
alme Dar
io wa Uaj
emi angekuwa ndi
ye at
akay
ewar
uhusu
Way
ahudikur
udikut
okauhami
shoni
.Wal
ewot
ewal
iokubal
iul
eunabi
ikama
sehemuy
amsi
ngiy
auj
umbewanabi
ial
iopewanaMunguhawakuonasababu
y
oyot
eyeny
enguv
uyakukanauandi
shiwaki
hist
ori
awaI
say
a.Zi
lehoj
aza
mf
umowauandi
shinaki
theol
oji
azakuki
wekeaki
tabuhi
kit
arehezakar
ney
a
t
anohazi
nanguv
u.
Mahal
i
Yer
usal
emu
Mwaka
700–680K.
K.
Wahusi
kaWakuu
I
say
a,Wanawewawi
liShear
-YashubnaMaher
-Shal
al-
Hash-
Baz.
Mahal
i
I
say
aanazungumzanakuandi
kaaki
waYer
usal
emuzai
di.
WazoKuu
Kuuf
any
a uj
umbe wa Mungu uwe wazikwa I
srael
i,
i
likuwaony
a kuhusu
hukumui
kiwawat
aendel
eakudumukat
ikadhambinakudhi
hir
ishaj
insiMungu
at
akav
yoshughul
ikanaokat
ikakukami
li
shakuwar
ejezaupy
achi
niy
aMasi
ya
xxxi
i
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

waomi
lel
e(9:
6-7;
11:
10-
12;
66:22-
24)

YEREMI
A

Ki
tabuhi
kiki
meandi
kwanay
eremi
amwakawa580kk,kat
ikamuj
iwaJudea
naEgy
pt.

MAOMBOLEZO

Ki
tabuhi
kiki
meandi
kwanaYer
emi
a mwakawa607kk,
kit
abuhi
kial
iki
andi
ka
al
ipokuwaNearJer
usal
em.

EZEKI
ELI
.

Ut
angul
izi
Ki
tabu hi
kiki
mepewa j
ina l
a nabi
iEzeki
eliambay
e maana y
aji
na l
ake
ni
“Mungu ni mweny
e Nguv
u.”
Ali
zal
iwa kat
ika j
amaa y
a ki
kuhani 623
K.
K.Ezeki
elial
il
elewakat
ikamazi
ngi
ray
ahekal
uhukoYer
usal
emu.Mpangi
li
o
waki
hist
ori
awaki
tabuchaEzeki
eliniBabel
iwakat
iwami
akay
amwanzoy
a
wat
u kupel
ekwa uhami
shonihuko Babel
i(593-571 K.
K).Nebukadneza
al
ichukua mat
eka wa Ki
yahudikut
oka Yer
usal
emu kwenda Babel
ikat
ika
awamut
atu:(
1)Mnamo605K.
K.,kat
ikawal
ewal
iochukul
iwa,wal
ichagul
i
wa
v
ij
anawaKi
yahudi
,mi
ongonimwaowal
ikuwaDani
elinar
afi
kizakewat
atu.(
2)
Mnamo mwaka597K.
K.Ezeki
elial
ikuwammoj
awawal
emat
eka10,
000
wal
i
opel
ekwa uhami
shoniBabel
i.Mungu al
imwi
ta kat
ika huduma mnamo
mwaka593K.
Kkwanj
iay
auf
unuowaMungukuwanabi
i.Awamuy
atat
unii
pi?

Kat
ikasehemuy
akwanzay
ahudumuy
akeal
it
oauj
umbeunal
iohusuy
aley
ale
ambay
o Yer
emi
a al
it
angaza kwamba mj
i wa Yer
usal
emu na hekal
u
v
ingal
ihar
ibi
wa. Wi
ngi wa dhambi na kuabudu sanamu kul
ikokuwa
kunaendel
eahukoYer
usal
emukungel
isababi
shaMungukul
iachahekel
una
Yer
usal
emu pi
a,kuki
fuat
iwa na hukumu.Babel
ikuj
a kut
eka na kuhar
ibu
kul
ikuwaniuhaki
kisho.
Baada y
a habar
ikuf
ika Babel
imnamo 586 K.K kwamba Yer
usal
emu
xxxi
v
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

umeangami
zwa, Ezeki
eli al
it
angaza uj
umbe mpy
a wa mat
umai
ni na
kur
udi
shwakwaWai
srael
i.KamaMchungaj
iMkuu,Munguangewakusany
a
t
enaWai
srael
ikut
okami
ishoy
aduni
anakuwai
mar
ishat
enakat
ikanchiy
ao
weny
ewe.Mat
aif
aambay
oyangel
etaupi
nzanikuhusukur
udikwaWai
srael
i
wangeshi
ndwanakuhukumi
wa.

WazoKuu
Kuwaony
awat
ujuuy
amakosay
aonamat
okeoy
akut
okut
ii
.Kuony
eshapi
a
wemawaMungukwawat
u
Wakenakuwekawazir
ehemazaMunguendapowat
uwat
atubu.
Kusudi
(
1)Kut
angazahukumuy
aMungudhi
diy
aWay
udanaYer
usal
emuwal
iopot
oka
(
sur
a1–24)namat
aif
asabay
aki
geniy
ali
yowazunguka(sur
a25–32)
,pi
a
wokov
uwawat
uwaMungu.
(
2)Kui
mar
ishai
manizawat
uwaMunguwal
iobakikwaonakuhusukur
ejeshwa
kwawat
uWakewaaganout
ukuf
uWakewamwi
showauf
almeWake(
33-
48)
.Nabi
ianasi
sit
izaumuhi
muwaki
lamt
ukuwamwami
nif
umbel
ezaMungu
badal
atakuwat
upi
alawamakwaaj
il
iyadhambii
li
yosababi
shauhami
sho
(
18:
1-32;
33:
10–20)
.
Mwandi
shi
Ezeki
elimwanawaBuzi
.
Mahal
i
Yer
usal
emu,
Babel
inaMi
sri
.
Ezeki
elial
ii
shiwakat
immoj
anaYer
emi
alaki
niumr
iwakeul
ikuwamdogozai
di.
Yer
emi
aal
iwat
abi
ri
awat
uwaki
wabadowakokat
ikanchiy
aYuda.Ezeki
eli
al
iwat
abi
ri
a wal
iokuwa Yer
usal
emu na wal
e ambao t
ayar
i wal
ikuwa
wameshakwendauhami
shoniBabel
ibaaday
akushi
ndwakwaYehoi
aki
mu.
Ezeki
elial
ipel
ekwauhami
shonihukoBabel
i597K.
K.
Mwaka
Al
iandi
kauj
umbekat
ikami
akay
a593–571K.
K.naukapewakwawenzake
wengi
newal
iokuwauhami
shoniBabel
ikamamat
eka.
Wahusi
kaWakuu

xxxv
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Ezeki
el,v
iongoziwa I
srael
i,mke wa Ezeki
eli
,Nebukadneza,“
Mwana wa
Mf
alme.
’
’
Mgawany
o
Mwi
towaEzeki
eli
.(1:
1-3:
27)
Hal
iyadhambiy
aYer
usal
emunamaangami
zi.(
4:1-
24:
27)
Unabi
idhi
diy
amat
aif
ayaki
geni
.(25:
1-32:
32)
Umai
niy
akur
udi
shwaupy
a.(
33:
1-39:
29)
I
srael
iwar
udikweny
enchiy
ao(
40:
1-48:
35)

DANI
ELI
.

Ut
angul
izi
Ki
tabuchot
etangumwanzohadimwi
shoki
nael
ezeahabar
izaDani
elina
wenzake Shadr
aki
,Meshakina Abednego pamoj
a na uf
unuo kut
oka kwa
Munguul
iokuj
akwaDani
elikwanj
iay
andot
onamaonokat
ikamai
shay
ake
(
606-530K.
K).Dani
elinawenzakewal
ichukul
iwakut
okaYer
usal
emumwaka
606 K.
K kwendauhami
shonihuko Babel
inawakawekwakat
ikaj
umbal
a
mf
almewaBabel
i.Baaday
akut
afsi
rinakuf
afanuandot
oyamf
alme,al
ipewa
madar
akamakubwa.
Kat
ikasur
asi
tazamwi
sho,Dani
elianael
ezeamaonoy
akekuhusukushi
nda
nakushi
ndwakwaf
almezaduni
anahat
imay
ekuj
auf
almeusi
onamwi
sho.
Wasomiwengiwachambuziwanaki
ona ki
tabu hi
kikama sihal
isibal
i
wanaki
hesabukamachakuj
if
any
anakwambaki
meandi
kwamwaka164K.
K.
Hoj
ayao i
nat
egemea zai
dikul
e kukosekana kwa usahi
hiwa ki
hist
ori
a,
kumbukumbuzamat
uki
oyal
iy
otokeawakat
iwaDani
elinal
ughai
li
yot
umi
ka
hudhani
wakuwaniy
abaaday
ekul
ikoi
ley
awakat
iwaDani
eli
.Hoj
akamahi
zo
hazi
paswikudhur
uaukuat
hir
itar
ehezamapokeozaki
tabuhi
kichaDani
eli
.
Kwa kuki
soma kwa uangal
if
u wasomi wengi wamej
ibu hoj
a hi
zi na
i
meonekana kwamba hakuna sababu y
a kukat
aa kwamba ki
tabu hi
ki
haki
kuandi
kwanaDani
elikat
ikakar
ney
asi
ta.
Ki
kihesabi
wakuanzi
akar
nehi
yoy
asi
taki
nanabi
iny
ingimahsusi
.Kat
ikai
le
sanamuDani
elial
iy
oiona,Nebukdnezaanaai
nishwakuwandi
yeki
leki
chwa
xxxv
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

chadhahabuaumt
awal
awakwanzawauf
almemkubwa,ul
iof
ani
kiwasana
(
2:38)
.Yul
ekondoodumeanaai
nishwakamamf
almewaUmedinaUaj
emina
y
ulebeber
umweny
eny
wel
eny
ingikamamf
al unani(
mewaUy 8:20-
21)
.Zai
di
y
ahuuuai
nisho maal
umu,t
afsi
rizandot
o namaonov
inaashi
ri
amat
uki
o
mengi ambay
o y
atat
imi
zwa t
u kat
ika ul
e Uf
alme wa mi
lel
e
ut
akaposi
mami
shwa.
Kwawal
ewanaoami
niunabi
iwaki
tabuhi
kinauhal
isi
wakekwambaunakubal
i
ka,
yal
eyal
iy
otabi
ri
wahumohay
awapishi
da.
Hay
ayaki
chukul
iwa kama kumbukumbu za Dani
el,ki
i tabu hi
kiki
nat
oa
habar
izaDani
eliwakat
iwaut
umi
shiwakewamudamr
efukat
ikat
awal
aza
Babel
inazaUaj
emi
.Aki
waamechukul
iwamat
ekakut
okaYer
usal
emukwenda
kweny
ejumbal
amf
almehukoBabel
i,Dani
elial
ipandi
shwanakupewawaj
ibu
waj
uubaaday
akumwambi
aNebukadnezandot
oyakenat
afsi
riy
ake.Kat
ika
muongowamwi
showamai
shay
ake,Dani
elial
ipat
afunuokadhawakadha
kut
okakwaMunguzi
li
zowi
ananandot
oyaNebukadnezazi
kiony
eshakui
nuka
na kuangaka kwa f
alme za duni
a zi
li
zost
awiambazo hat
imay
e zi
naf
iki
a
mwi
showakekwakusi
mami
shwaUf
almewami
lel
e.Dani
elikamaMy
ahudi
mcha Mungu,al
iy
ekuwa mwombaj
ina kusoma Maandi
ko,kwa ki
wango
ki
kubwa sana al
ikuwa anahusi
ka na wat
u wake I
srael
i. Hat
a hi
vyo,
al
ihaki
kishi
wakwambawangef
any
wai
mar
atena.
Wazo
Kuel
ezea habar
iza Way
ahudiwal
iokuwa mat
eka l
aki
niweny
eimanina
wal
i
oony
esha j
insiMungu anav
yoweza kuokoa wal
e wanaomt
umai
nina
kusudi
olol
otebay
aaki
ony
eshauwezaWakekwambandi
yeanay
etawal
a
mbi
ngunanchinakwambaf
almezot
ezawanadamuzi
kochi
niYake.
Mwandi
shi
Dani
eliambay
emaanay
aji
nal
akeni“
Mungunimwamuzi(
haki
mu)wangu,
”
ndi
yemwandi
shi
.
Mahal
i
Babel
i.Huko al
it
umi
kia ser
ikal
ikwa mi
aka 60 wakat
iwa ut
awal
a wa
Nebukadneza,
Bel
shaza,
Dar
ionaKor
eshi
.
Mwaka
Mnamomwaka605-530K.
K.
xxxv
ii
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Kusudi
Al
iandi
kaki
tabuhi
kiwakat
iWay
ahudiwal
ipokuwaut
umwanii
likuwat
iawat
u
moy
owaendel
eekumwami
niMunguambay
endi
yeanay
etawal
ahi
stor
iay
ote.
MamboMuhi
mu
Maonoy
aDani
eli(
sur
aya8-
12)y
anaony
eshampangowaMungukwav
izazi
v
yot
epamoj
anakut
abi
riwaziwazikuhusuMasi
ya.
Wahusi
kaWakuu
Dani
eli
,Shadr
aki
,Meshaki
,Abednego,Nebukadneza,Bel
shaza na Dar
io.
Mgawany
o
Mat
uki
owakat
iwaut
awal
awamf
alme

Nebukadneza.(
1:1-
4:37)
Maandi
shiukut
ani
.(5:
1-30)
Dani
elikat
ikat
undul
asi
mba.(
5:31-
6:28)

Maonowakat
iwaut
awal
awaBel
shaza.(
7:1-
8:27)
Ndot
oyaDani
elinamaj
umasabi
ni.(
9:1-
27)
Maf
unuoy
amwi
shoy
aDani
eli
.(10:
1-12:
13)

MANABI
IWADOGO

Sehemuy
amwi
shokat
ikamgawany
owaaganol
akal
enimanabi
iwadogo,
nav
yoniv
itabukuminambi
li
,manabi
ihaowal
ii
twawadogosi
yoki
uml
iau
ki
cheombel
ezaMungu,bal
iwal
ii
twahi
vyokwasababuut
umewaohaukuwa
kwat
aif
azi
mal
aIsr
ael
,aukwamakabi
lay
otey
aIsr
ael
,bal
iut
umewao
ul
ikuwani
kwabaadhiy
ami
jimahususiul
iokusudi
wakupel
ekwakwaki
pindi
husi
ka,kwahi
yohuy
o nabi
iaki
mal
izakaziy
akeat
aendel
eakui
twanabi
it
u,
l
aki
niut
umi
shiwakeunakuwaumekomeahapo.Mf
anoYonaut
umewakeni
wakut
umwakwendamj
iwani
nawimj
iul
iokuwanawakazi120t
u,kwahi
yo
banabi
iwal
iot
umwakwendamaeneomachachehaondi
owal
ii
twamanabi
i
wadogo na wakawekwa sehemu moj
ajapo hawakuf
any
a kazikwaki
pindi
ki
moj
avi
tabuhi
vyoni12nav
yoni
;

xxxv
ii
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

HOSEA AMOSI YOEL OBADI

A YONA MI
KA

NAHUM HABAKUKI ZEFANI

A HAGAI ZAKARI
A MALAKI

HOSEA
Ut
angul
izi

Hosea ambay
e maana y
aji
na l
akeni‘
‘
wokov
u,’
’
ali
kuwa mwana wa Beer
i
(
1:1)
Hakuna mambo mengi y
anay
ofahami
ka kuhusu nabi
iisi
pokuwa
machachey
asl
iy
okat
ikawasi
fuwakekweny
eki
tabuhi
ki.
.Nabi
iHoseaal
ikuwa
mzal
i
wawauf
almewakaskazi
ni,y
aani
,Isr
ael
i,ambaoy
eyeanauzungumzi
a
pi
akamaEf
rai
mu.(
Maj
i
namawi
liy
akwanzay
auf
almewakaskazi
ni)nakwa
Samar
ia ambao ndi
o ul
iokuwa mj
imkuu wa uf
alme huo)
.Yawezekana
kwambaal
ianzahudumay
akekabl
ayaki
fochamf
almeYer
oboamuI
Iambay
e
al
ikuf
a mwaka 753 K.
K.Huduma y
a Hosea kwa uf
alme wa kaskazi
ni
i
li
kar
ibi
anasananai
ley
aAmosi(
nabi
ikut
okaYudaal
iy
etabi
rikuhusuI
srael
i)
.
AmosinaHoseandi
omanabi
iwawl
ipekeewaAganol
aKal
eambaov
itabu
v
yaov
il
iandi
kakuhusuuf
almewakaskazi
ninauangami
vuwakeuj
ao.

Hoseaal
ii
twanaMungui
likut
abi
rij
uuy
amat
araj
ioy
ali
yoshi
ndi
kanakabi
say
a
uf
almewakaskazi
ni(
Isr
ael
i)kat
ikaki
pindichakechamwi
shochazai
diy
a
mi
aka 30,kama Yer
emi
a al
iv
yokuwa aki
fany
a kwa uf
alme wa kusi
ni
(
Yuda)
.Wakt
iHosea al
ipoanza huduma y
ake kat
ika mi
aka y
a baaday
eya
ut
awal
awaYer
oboamuI
I,I
sar
elii
li
kuwai
naf
urahi
aust
awiwakewaki
uchumi
naamaniy
aki
siasai
li
yosababi
shakuwepokwausal
amapandezot
e.Mar
a
baaday
akuf
akwaYer
oboamuI
Imwaka753K.
K.,
tai
fal
il
ianzakuhar
ibi
kakwa
har
akanahat
imay
ekuangami
amnamomwaka722K.
K.Kat
ikaki
pndicha
mi
aka15baaday
aki
fochake,waf
almewanewal
iuawa,kat
ikaki
pindiki
ngi
ne
xxxi
x
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

cha mi
aka 15 Samar
iai
li
teket
ezwa kwa mot
o,Wai
srael
iwal
ipel
ekwa
ut
umwaniAshur
unabaaday
ekut
awany
wakat
ikamat
aif
ambal
imbal
i.
WazoKuu
Ki
inichauj
umbewaHoseanikuony
eshaupendo waMungukwaweny
e
dhambi
,yaani
,upendowaMngukwaI
srael
ial
iy
egeukanakumwachaMungu.
Uj
umbehuuwaHoseaul
ionekanakwadhahi
rikat
ikamai
shay
andoay
ahuy
u
nabi
i
.Yal
emaj
inaal
iy
owai
tawat
otowakewat
atukwakuf
uat
anakul
iony
esha
kul
ekuv
unj
ikakwauhusi
anowaupendowaI
srael
ikwaMungu.
Jinal
amzal
iwa
wake wa kwanza wa ki
ume ”
Yezr
eel
i,
”l
inaony
esha hukumu y
a mf
alme
anay
etawal
a,y
aaniYer
oboamu,al
iy
ekuwawaukoo waki
fal
mewaYehu
(
2Waf
alme10:
1-14)
.Ji
nal
abi
ntiy
ake“
Lo-
ruhama”ambal
omaanay
akeni
“
Asi
yehur
umi
wa,
”li
kit
oa uj
umbe wa Mungu kwamba al
ikuwa anakar
ibi
a
kuondoa hur
uma Yakekwa I
srael
i.“
Lo-
ami
,
”ji
nal
a mt
oto wakewat
atu,
l
inamaani
sha “
Sio wat
u wangu”
,li
kiashi
ri
a Mungu kuwakat
aa I
srael
iwat
u
Wake.

Kukosa uami
nif
u kwa Gomer
i,mkewe Hosea,kunaony
esha i
le hal
iya
kukengeuka kwa I
srael
ikut
oka kweny
e uhusi
ano wao wa agano na
Mungu.
Badal
ayakuupokeakwashukr
anineemay
aMunguwal
iy
opewakwa
kuwapat
iabar
akazav
itu,Wai
srael
iwal
it
umi
amazaoy
aokut
oleasanamu
kaf
ara.Dhul
uma,
rushwa,
kuwaonea
wengi
ne,hay
ayot
eyanaony
eshaudhai
fuwaupendowaokwaMungunakat
i
y
awaokwawao.
MamboMuhi
mu
Hoseaanael
ezeahal
iyat
aif
aaki
tumi
ahal
iil
iy
oji
tokezakat
ikamai
shay
aki
la
si
ku:Munguanaf
anani
shwanamume,
baba,
simba,
chui
,dubu,
umande,
mvua,
nondo,n.
k.I
srael
iinaf
anani
shwanamkeal
iy
ekosauami
nif
ukwamumewe,
mt
umgonj
wa,mzabi
bu,zabi
bu,mzei
tuni
,mwanamkeanay
eji
fungua,j
ikol
a
kuokea,
ukunguwaasubuhi
,makapi
,moshin.
k.
Mwandi
shi
HoseamwanawaBeer
i("
Hoseamaanay
akeniwokov
u")
.
Mahal
i

xl
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Uf
almewakaskazi
ni(
Isr
ael
i)
,ambaonabi
ianaut
ajakamaEf
rai
mu.Mj
iwake
mkuuul
ikuwa.
Samar
ia.
Mwaka
715-
710K.
K.
Wahusi
kaWakuu
Hosea,
Gomer
i,wat
otowao.
Mgawany
o
Mai
shay
aHoseakat
ikaf
ami
li
a.(
1:1-
3:5)
Hal
iyadhambiy
aIsr
ael
i.(
4:1-
6:3)
Adhabukwaaj
il
iyaI
srael
i.(
6:4-
10:
15)
Hukumuy
aMungunar
ehemaZake.(
11:
1-14:
9)

AMOSI
.
Ut
angul
izi

Ji
naAmosimaanay
akeni‘
‘
Mzi
go’
’au‘
’
Mchukuamzi
go,
’
’ambal
oli
naweza
l
ikawaki
f a(
upichaAmasi 2Ny
a17:
16)
,ambal
omaanay
ake‘
‘
Bwanahuchukua
mi
zigo’
’
.Amosial
i ama(
kuwamchungawany 1:1)
,pi
amt
unzami
kuy
u( 14)
7:
kut
okaTekoa,ki
ji
jiki
li
chokoYudakamaki
lomi
ta9.
4kusi
nimwaYer
usal
emu.
Mungual
imwi
takuwanabi
ikat
ikauf
almewakaskazi
ni,y
aani
,Isr
ael
i.Wakat
i
huo f
almehi
zizi
li
kuwa na ut
aji
rimwi
ngi
.Uj
umbewa Amosiunaony
esha
kwambawakat
ihuoul
ikuwawamaf
ani
kioy
asi
yonaki
faniki
uchuminaust
awi
waki
siasakat
ikauf
almewakaskazi
niwaI
srael
ikul
ikony
akat
iny
ingi
nezo
zot
eisi
pokuwazi
lezaenziy
aSol
omoni
.

Amosianawal
aumuwat
uvi
kal
ikwakul
iachanenol
aMungu,kukosekanakwa
hakikat
ikaj
ami
i,kwamaski
ni,kuwawakat
il
i,kut
awal
iwanaubi
naf
si,kuf
uat
a
anasanakuabudusanamukubay
asana.
Uwaj
ibi
kaj
iwaI
srael
inimkubwa
kul
ikowamat
aif
amengi
ney
anay
oizungukakwasababuwal
ikuwawamepewa
upendel
eo makubwazai
di.Kat
ikamaono mat
ano mf
ulul
izo,Amosial
iona
kuwasi
kuy
amaangami
zoi
li
kuwakar
ibu.Al
iwaony
awat
ukwambai
nawapasa
kuj
iandaakukut
ananaMungu.Kwawal
ewal
iokuwawanampendaMungu,
xl
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Amosial
ikuwananenol
akuwapamat
umai
ni.Si
kui
li
kuwai
nakuj
aambapo
uf
alme wa Daudiungekomeshwa ghaf
ulal
aki
niwacha Mungu wangei
shi
sal
ama.

Amosiaki
waamei
twakuwamsemaj
ikwaaj
il
iyaMungu(
nabi
i)
,al
it
oauj
umbe
huokat
ikami
jiy
auf
almewakaskazi
ni(
Isr
ael
i):
Samar
ia,
Bet
hel
i,
Gigal
inami
ji
mi
ngi
ne mi
ngikat
ika kar
ne y
a nane Kabl
aya Kr
ist
o.Huduma y
a Amosi
i
li
fany
ikakat
ikasi
kuzaUzi
aal
ipokuwamf
almewaYudanaYer
oboamuI
I
al
ipokuwamf
almewaI
srael
i.Wsf
almehawawal
ipi
shanakat
ikami
aka767-
753K.
K.Hi
vyoi
nawezekanahudumay
akei
li
fany
ika760-
755K.
K.
mi
ji
WazoKuu
Uj
umbewaAmosiul
iony
eshaki
pindichamaf
ani
kioy
aki
uchumikat
ikauf
alme
wakaskazi
niwaI
srael
iambachohaki
jakuwepowakat
iwowot
eisi
pokuwa
enzizi
le za Mf
alme Sol
omoni
.Amosial
iwashut
umu wat
uvi
kal
i,hi
vyo
kut
angaza hukumu y
a Mungu dhi
di y
a wat
u kwa sababu wal
ikuwa
wamemwachaMungu.
JamboMuhi
mu
Amosial
it
oaunabi
ikat
ikaki
pindichami
akami
wil
ikabl
aya“
tet
emekol
aar
dhi
.
”Wachunguziwa mambo y
a kal
e wamegundua ushahi
diwa uhar
ibi
fu
mkubwa ul
iosababi
shwa na t
etemeko hi
lil
a ar
dhil
il
il
otokea wakat
ihuo
maeneombal
imbal
iyaI
srael
i,pamoj
anamj
iwakemkuu,Samar
ia.Zekar
ia
al
il
it
ajat
etemeko hi
lihi
lil dhi(
aar Zek.
14:
5)zai
diy
ami
aka200 baaday
e,
aki
elezeazai
dikwambat
etemeko hi
lol
il
iuawat
u wengi
.Amosianasema
al
il
ionakamaut
hibi
ti
showauj
umbewakewaki
nabi
inahudumay
akekwa
I
sr i(
ael l
ingani
sha9:
1).
Amosianat
umi
amf
anowamanenoy
anay
osi
simuakut
okananauzoef
uwake
waukul
imanauchungaj
iwawany
ama:si
mbaangur e(
umay 3:
8),ki
pandecha
kondoo ki
li
chopokony
wa ki
ny mba (
wanimwa si 3:12)
,ng’
ombewal
ioshi
ba
(
4:1)
,kapul unda(
amat 8:1-
2).Mwandi
shi
Amosimchungakondoonamt
unzami
kuy
uwaTekoa.
Mahal
i

xl
i
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Samar
ia,Bet
hel
i,Gi
gal
ina mi
jimi
ngi
ne mi
ngi
.Wat
u mat
aji
riwa I
srael
i
wal
i
kuwawanaf
urahi
aamaninamaf
ani
kio.Wal
ikuwawamet
oshekanahal
iya
mai
sha na kuwaoneamaski
niki
asichakuwauza kama wat
umwa.Laki
ni,
pundesipundeI
srael
iil
ikuwai
shi
ndwenaAsi
ri
a(Ashur
u)nahaohaomat
aji
ri
wangekuwawat
umwa.
Kusudi
Kut
angazahukumuy
aMungudhi
diy
auf
almewakaskazi
ni,y
aani
,Isr
ael
ikwa
kui
shi kat
ika hal
iya kut
osheka na kur
idhi
ka, kuabudu sanamu na
kuwadhul
umumaski
ini
.
Mwaka
Amosial
ikuwanabi
imwakawa804kk,
ali
pokuwaJudea,
kat
ikakar
ney
anane
kabl
ayaKr
ist
o.Amosial
ii
shiwakat
immoj
anaI
say
anaMi
ka.
Wahusi
kaWakuu
Amosi
,Amazi
a,Yer
oboamuI
I.
Mgawany
o
Hukumukwamaj
i
raniwaI
srael
i.(
1:1-
2:5)
HukumukwaI
srael
i.(
2:6-
16)
Uov
uwaI
srael
i.(
3:1-
6:14)

Maonomat
ano.(
7:1-
9:10)
Mat
engenezoy
aIsr
ael
i.(
9:11-
15)

YONA
Ki
tabuhi
kimwandi
shiwakeniYonaameki
andi
kaaki
wani
nawimwakawa844
k.
k,baaday
akuf
iki
shwakul
ekwanguv
uzaMungu,al
ipoi
akat
aasaut
iya
Mungual
ipomt
umai
liaendeni
nawiakaki
mbi
li
a Tar
ashi
shi
.
NAHUM.
Ki
tabuhi
kiki
meandi
kwanaNabi
iNahum ameki
andi
kamwakawa632kk,
al
ipokuahukoJudea.

ZEFANI
A
Mwandi
shiwaki
tabuhi
kiniNabi
iZef
ani
aal
ipokuwaJudeamwakawa648kk.
xl
i
ii
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

ZAKARI
A
Ki
tabuhi
kiki
meandi
kwanaNabi
iZakar
iaameki
andi
kamwakawa520kk,
al
ipokuahukoJer
usal
em.
YOEL
Mwandi
shiwaki
tabuhi
kiniNabi
iYoelal
ipokuwaJudeamwakawa820kk.
OBADI
A
Ki
tabuhi
kiki
meandi
kwanaNabi
iObadi
aameki
andi
kamwakawa607kk,
ali
po
kuahukoJudea.

MI
KA

Ut
angul
izi
Ji
naMi
kal
inat
okanananenol
aKi
ebr
ani
a“Mi
-ka-
yah”ambal ake“
omaanay Ni
nanial
iy
ekamaBwana?
”Mi
kaal
izal
iwahukoMor
eshet
h-Gat
hi(
1:14)kama
ki
lomi
ta19.
2kusi
nimaghar
ibiy
aYer
usal
emu,al
ikuwamweny
ejiwauf
alme
wakusi
ni(
Yuda)wakat
iwaut
awal
awaYot
hamu(
751-
736K.
K.)
,Ahazi(
736-
716K.
K.)naHezeki
a(716-
687K.
K).Mi
kaal
ii
shiwakat
immoj
anaI
say
ana
Hosea.Al
ionaWaashur
uwaki
endel
eawakat
iIsr
eal
iiki
didi
miahadikuf
iki
a
kuwaj
imbol
aAshur
ubaadakuangukakwaSamar
iakat
ikamwaka722-
721
K.
K.Yudamar
akwamar
ail
ipat
avi
ti
shokut
okakwawaf
almewaKi
ashur
u
wal
i
ofani
kiwa.
Mikaal
iony
ajuuy
ahukumuy
aMungudhi
diy
afal
mezot
embi
li
,
y
aani
,Yudaambay
omj
iwakemkuuul
ikuwaYer
usal
emunaI
srael
iambay
omj
i
wakemkuuul
ikuwaSamar
ia.Amosial
it
abi
rikuwami
jihi
yoi
taangami
zwakwa
sababu y
a wat
awal
a wake waov
u,manabi
iwa uongo,makuhaniwaov
u
waf
any
abi
ashar
awasi
okuwawaami
nif
unamahaki
muwanaopokear
ushwa
ambaowal
ishi
ndwakuony
eshahal
iyauchaj
inahof
uyaMungukat
ikawaj
ibu
wao.Kut
okana na kukosekana kwa hakikat
ika j
ami
i,maski
niwal
ionewa,
mai
shay
awat
uhay
akuway
auadi
li
funahi
vyokwakul
ekukosekanakwa
ut
akat
if
ukat
ikamai
shay
aki
lasi
ku,wal
ikuwawanakabi
li
wanauangami
vu.
Hal
ihal
isiy
aki
siasai
meel
ezewakat
ika2Waf
alme15-
20na2Ny
akat
i26-
30.
Ki
nyumenahay
o,i
li
tol
ewaahi
diy
akuf
any
waupy
akwaSay
uninaut
awal
awa
amanikwa wal
e wal
iomwami
nina kumt
umai
niMungu.Al
it
abi
rikwamba
xl
i
v
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Say
unii
li
yof
any
waupy
ait
akuwandi
yoki
tov
uchaut
awal
awaul
imwenguwot
e
mahal
iambapo amanihal
isina hakiv
itat
awal
a.“
Mtawal
a kat
ika I
srael
i,
”
ambay
eangezal
iwaBet
hlehemu,angesi
mami
shaut
awal
aambaoungedumu
mi
lel
e.
WazoKuu
Kuwaony
awat
ujuuy
adhambizaudhal
imu,
uroho,
uchoy
o,uf
isadinai
badaza
sanamuv
ituambav
yov
ingesababi
shahukumui
wapowat
uwasi
nget
ubuna
kuachanj
iazaombay
a.
MamboMuhi
mu
Huunimf
anomzur
iwaushai
riwaKi
ebr
ani
a.Zi
kosehemut
atu,ki
lamoj
a
i
kianzana“
Siki
a’’
auSi
kil
iza(
1:2,
3:1,
6:1)nakuf
unganaahadi
.
Mwandi
shi
Mi
ka,mweny
ejiwa Mor
eshet
i,kar
ibu na Gat
hi,y
apat
a mai
li20 kusi
ni
maghar
ibiy
aYer
usal
emu.
Mahal
i
Samar
ia,
Yer
usal
emunaBet
hlehemu.
Mwaka
Kamakwaka740-
710K.
K.
WahusukaWakuu
Wat
uwaSamar
ianaYer
usal
emu
Mgawany
o
Hukumudhi
diy
aSamar
ianaYer
usal
emu.(
1:1-
16)
Uonev
uwav
iongozi
.(2:
1-3:
12)
Mar
ejeshoy
aki
Mungu.(
4:1-
5:15)
Hukumunahur
uma.(
6:1-
7:20)

HABAKUKI
Ut
angul
izi
Al
i
yeandi
kaki
tabuhi
kianaj
it
ambul
ishakamaNabi (
iHabakuki1:
1;3:1)
.
Hakunamael
ezomengi
ney
azi
adakuhusumai
shay
abi
naf
siauy
afami
li
aya
huy
umwandi
shiy
ali
yopopopot
ekat
ikaMaandi
ko.Al
ikuwanabi
iwaYudana
i
naj
uli
kanakut
okananazabur
iyake(
sur
ayat
atu)nakweny
emael
ekezokwa
xl
v
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

mkuuwawai i(
mbaj 3:
19)kwambaal
ikuwawakabi
lal
aLawi
,mmoj
awa
wai
mbaj
iwahekal
uni ake“
.Habakukimaanay Kumbat
ia”

.
Kit
abu cha Habakukiki
meandi
kwa kwa mt
indo wa mazungumzo kat
iya
Mungu na Nabi
i.Habakukial
iona kwamba v
iongoziwa Yuda wal
ikuwa
wanawaoneamaski
ni,kwahi
yo al
iul
izaswal
ikwambanikwani
niMungu
anawar
uhusu wat
u hawa waov
u kust
awi
.Mungu al
ipomwambi
a kwamba
Wakal
day
owangekuj
akuwaadhi
buYuda,Habakukial
iumi
azai
di.Hakuel
ewa
nikwaj
insiganiMunguangewezakuwat
umi
aWakal
day
oambaowal
ikuwa
waov
ukul
ikoWay
ahudiwaov
u,i
likut
ekel
ezahukumudhi
diy
awat
uwal
ikuwa
wat
uwal
iochagul
iwanaMungu.Ji
bul
aMungul
il
ikuwakwambaweny
ehaki
wangei
shikwai
manikwaMungunakwambawal
ikuwanauhaki
kakwamba
Mungual
ikuwaanaf
any
ali
li
losahi
hi.Mungual
imwambi
aHabakukikwamba
punde sipunde Wakal
day
o wangehukumi
wa na kwamba hat
imay
e haki
i
ngeshi
ndakwaaj
il
iyawat
u waMungu.Habakukianamal
izi
aki
tabukwa
zabur
iyasi
fa.
WazoKuu
Munguanav
yot
umi
awaov
ukuadhi
buwat
uwakewanapot
endauov
ukwani
a
y
akuwar
udi
shai
liwamr
udi
e,l
aki
nihaowaov
uwaki
ishakut
imi
zakusudil
a
Mungu,waohuadhi
biwazai
di.Yudawal
it
endadhambii
kiwanipamoj
ana
kuabudu sanamu,l
aki
niMungu anat
umi
a Wakal
day
o wal
io waov
u zai
di
kuwaadhi
bu na hat
imay
e Mungu anawaadhi
bu Wakal
day
o.I
li
mshangaza
Habakukikuonawaov
uwaki
stawihukuwaki
endel
eakut
endadhambiny
ingi
wal
a Mungu hawaadhi
bu upesi
!Habakukianael
ezea i
maniy
ake kat
ika
maml
akay
aMungunakat
ikauhaki
kakwambaMunguanahakikat
ikanj
ia
Zakezot
e.Uf
unuowaMungukwaweny
ehakinani
aYakey
akui
angami
za
Babel
iil
iy
okuwa ov
u i
li
amsha wi
mbo wa si
fa wa ki
nabi
i na ahadi
kuhusuwokov
ukat
i uni(
kaSay 3:1-
19)
Kusudi
Kuony
eshakwambabadoMunguanai
tawal
aduni
ahat
akamat
unaona
kwambauov
uunashami
rinay
akwambai
ko si
kuMunguat
auhukumuna
kuadhi
buhuouov
uhat
imy
ekuuangami
zakabi
sausi
wepot
ena.

xl
vi
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Mwandi
shi
Habakuki
Mahal
i

Yuda
Wahusi
kaWakuu
Habakuki
,Wababel
i.
Mwaka
Ki
tabu hi
kihaki
kuwekewa t
arehe,l
aki
nibi
la shaka ki
li
kuwa ki
pindicha
Wakal
day
o.1.
Hekal
u bado l
imesi
mama (
2:20)na huduma y
a ui
mbaj
i
i
naf
any
ika(
3:19)
,2.Kui
nukakwaWakal
day
okuwadol
ainay
oti
shami
ongoni
mwamat
aif
akunat
okeawakat
iwaki
zazihi 1:
cho( 5,
6)nakuchi
njwakwa
mat
aif
anaWakal
day
otay
arikul
ishaanza(
1:6,
7).
Wakal
day
owal
ij
uli
kanana
Way
ahudimudamr
efukwakuy
ashi
ndamat
aif
amengi
nehadikuongozakat
ika
dol
azaul
imwenguwakat
iwakuangukakwaNi
nawi612K.
K.au606K.
K.na
kwaushi
ndiwaoj
uuy
aWami
srihukoKer
kemi
shimwaka605K.
K.
Mgawany
o
Swal
ilaHabakukinaj
ibul
aMungu.(
1:1-
11)
Swal
ilapi
lil
aHabakukinaj
ibul
aMungu.(
1:12-
2:20)
Maombiy
aHabakuki
.(3:
1-19)

HAGAI
.
Ut
angul
izi
Hagainimoj
ayav
itabuv
itat
uvy
aki
nabi
ivy
aAganol
aKal
evi
li
vyoandi
kwa
baaday
auhami
shoambav
yoniHagai
,Zekar
ianaMal
aki
.Hagaianat
ajwakwa
j
inamar
ambi
likat
ikaki
t a(
abuchaEzr Ezr5:
1,6:
14)na“
mjumbewaBwana”(
1:
13)
.Inawezekana al
ikuwa mmoj
a wa wal
e wal
ior
udikut
oka uhami
shoni
wal
ior
udiYer
usal
emu,wal
iowezakul
ikumbukahekal
ulaSol
omonil
il
iv
yokuwa
kabl
ahal
ij
ahar
ibi
wanamaj
eshiy K.(
aNebukadnezamwaka586K. 2:3)
.

Hagaina Zekar
ia ndi
o wal
iowat
ia moy
o wal
e wat
u wal
ior
udikut
oka
uhami
shonikuj
engaupy
ahekal
u.
xl
vi
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

I
li
kuwanimnamomwaka538K.
K.,mi
akakuminami
nanei
li
kuwai
mepi
ta
t
angu Dar
io al
ipopi
ti
sha amr
ikuwar
uhusu Way
ahudikur
udiYer
usal
emu
kut
okauhami
shoni
.Wat
uwal
ikuwabadowanashughul
ikakuj
engany
umba
zao,
hiv
youj
enziwahekal
ulaMunguul
ikuwabadohauj
akami
li
ka.
Kundil
akwanzal
aWay
ahudil
il
il
orudiYer
usal
emul
il
iwekamsi
ngiwahekal
u
j
ipy
a.mnamomwaka536K.
K.waki
wanaf
urahanamat nimakubwa(
umai Ezr
3:
8-10)
.Hat
ahi
vyoWasamar
ianamaj
ir
aniwengi
newal
ipi
ngauj
enzihuokwa
nguv
uny
inginakuwakat
ishat
amaawaf
any
akazihat
aikaf
any
auj
enzihuo
usi
mamemwaka534K.
K..
Wat
uwal
iachauj
enziwahekal
u,wakageuki
auj
enzi
wany
umbazaoweny
ewe.Uj
umbewaHagaiul
ikuwakwambaniwakat
iwa
kuj
enga ny
umba y
a Mungu. Hagai aki
wa amef
uat
ana na Zekar
ia
(
taz.
utangul
iziwaki
tabuchaZekar
ia)
,yey
eal
ianzakumhi
mizaZer
ubabel
ina
wat
uwot
ekuanzat
enakuj
engany
umbay
aBWANA.Chi
niy
auongoziwa
Zer
ubabel
imt
awal
anaYoshuakuhanimkuunakul
ekuhi
mizakwaNabi
iHagai
hekal
uli
li
jengwamnamo520K.
K.Mi
akami
nanebaaday
ehekal
uli
li
mal
izi
ka
kuj u(
engwanakuwekwawakf l
ing.
Ezr4-
6).

WazoKuu

 Hagaial
iwaambi
a wat
u kwamba ut
ukuf
u wa hekal
u wal
il
okuwa
wanaj
enga ungekuwa mkubwa kul
iko ul
e wa hekal
uli
li
lot
angul
i
a,
i
ngawaj
ehal
ingekuwai
mar
akamal
akwanza.Hi
lihekal
uli
ngekuwa
bor
azai
dikwasababuMunguangel
ij
azaut
ukuf
uWakendaniy
ake.

Kusudi
Kuwahi
mizawat
ukuj
engaupy
ahekal
ulaBWANAnakuwahamasi
aha
kuy
atengenezamai
shay
aoupy
anaMungui
liwawezekupat
abar
akaZake.
MamboMuhi
mu
Hekal
ulaYer
usal
emul
il
ibomol
ewamnamomwaka586K.
K.Mwakawa538
K.
K,Mf
almeKor
eshiwaUaj
emial
it
oaamr
iWay
ahudiwar
udii
likuj
engaupy
a
mj
iwaYer
usal
emunahekal
u.Mwaka536K.
K.wal
ianzakuj
engahekal
ulaki
ni
i
li
kuwav
igumukumal
izi
akut
okananaupi
nzaniwal
iokut
ananaokut
okakwa
xl
vi
ii
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Wasamar
ianamat
aif
ayaj
ir
ani
.Kupi
ti
ahudumay
aHagaiZekar
ianaYoshua,
mwaka520K.
K.,wal
ianzakuj
engat
enahekal
u.Mi
akami
nanebaaday
ekazi
hi
yoy
auj
enziwahekal
uil
imal
izi
ka.
Mwandi
shi
Hagai
Mahal
i

Yer
usal
emu.
Mwaka
Mwakay
akuandi
kwakwaki
tabukwahi
kiniy
auhaki
ka,y
aani
,mwakawapi
li
waMf
almeDar
iowaUaj
emi( K.(
mwaka520K. 1:1)
.Mpangi
li
owaki
hist
ori
ani
wamuhi
musanai
likuuel
ewauj
umbewaki
tabuhi
ki.Mnamomwaka538K.
K.,
Mf
almeKor
eshiwaUaj
emial
it
oaamr
iiki
war
uhusuWay
ahudiwaal
iokuwa
uhami
shonikur
udinchi
nimwaoi
likuuj
engaupy
aYer
usal
emunahekal
ukat
ika
kut
imi
zaunabi
iwaI
say
anawaYer
emi
a(I
sa45:
1,3;Yer25:
11-
12;29:
10-
14)na
maombeziy
aDani
eli(
Dan9)
.
Wahusi
kaWakuu
Hagai
,Zer
ubabel
,Yoshua.
Mgawany
o
Wi
towakuj
engahekal
u.(
1:1-
15)
Mat
umai
niy
ahekal
uji
pya.(
2:1-
9)
Bar
akazi
li
zoahi
diwa.(
2:10-
19)
Ushi
ndiwamwi
showaMungu.(
2:20-
23)

HAGAI
Ki
tabu hi
kimwandi
shiwakeniHagaiameki
andi
ka al
ipo kuwa Jer
usal
em
mwakawa520kk.
MALAKI.
Ut
angul
izi
Mal
akial
ii
shikat
ikanusuy
api
liy
akar
ney
atanoKabl
ayaKr
ist
o,baaday
a
uj
enziwahekal
ukumal
izi
ka.Mal
akiambal
oninenol
aKi
ebr a‘
ani ‘
Mal
aki
’
’
kamal
il
iv
yokweny
eKi
swahi
li
, ake‘
maanay ‘
Mjumbewangu.
’
’.Ji
nahi
liniki
fupi

xl
i
x
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

cha‘
‘Mal
aki
a’’ambal akeni‘
omaanay ‘Mj
umbewaBwana‘
’(1:
1).
Jinahi
lil
a
ki
tabul
imet
umi
kav
ivy
o hi
vyo kweny
emaandi
ko y
aKi
ebr
ani
anaKi
yunani
l
iki
ony
esha kwamba hi
lil
ikuwa j
ina l
a nabi
i ambay
e uj
umbe wake
umenukul
iwa humu. Hakuna habar
i ny
ingi
ne zo zot
e za ki
binaf
si
zi
nazof
ahami
kazahuy
unabi
i.Mai
shay
aki
diniy
aWay
ahudiy
ali
kuwamabay
a:
Wal
i
kuwawamekengeuka,wakawawameoawanawakewamat
aif
amengi
ne,
wakaachakut
oazaka(
fungul
akumi
)nadhabi
huambay
onasehemuy
a
Mungu,hat
awakawawamemwachaMungu,hal
iambay
oil
if
ananasananai
le
i
li
yokuwepowakat
iwaNehemi
a(444-
432K.
K.)
.
WazoKuu
Masi
kit
iko makubwa y
a Mal
akiniuhusi
ano kat
iya Wai
srael
ina Mungu
haukuwakamaul
iv
yopaswauwe.Wal
imwachaMungunakumdhar
au,wal
a
hawakumheshi
mu i
nav
yost
ahi
li
, wakashi
ndwa kuf
uat
a y
ale Mungu
al
iy
owaagi
za. Mat
okeo y
ake hukumu i
kawa i
nawangoj
a, l
aki
ni wat
u
wanaomchaMunguwamehaki
kishi
wakuwawameandi
kwakweny
eki
tabucha
Mungu,
naowat
afuhi
awokov
uwaMungumi
lel
e.
Kusudi
Kuwahi
mizawat
uwaf
any
emabadi
li
kot
habi
tiy
aki
msi
ngikat
ikamai
shay
ao,
kwakuwakumbushaupendowaMungu(
1:1-
5)napi
akwambaadhabuy
ake
i
kokar
ibu(
2:17;
3:13)
MamboMuhi
mu
Ki
tabu hi
kiki
naony
esha kuwa:
(1)
Hekal
uli
li
jengwa t
ena (
516/
515 K.
K.)
,
dhabi
hunasi
kukuuzi
li
rudi
shwa.(
2)Uf
ahamuwaj
uml
awasher
iaul
ir
udi
shwa
t
enanaEzr
a(kama457- K.;t
455K. azamaEzr
a7:
10,14,25-
26)na(
3).
Kur
udi
ny
umaki
maadi
likul
ikof
uat
iakul
it
okeami
ongonimwamakuhaninamwawat
u
pi
a(kamamwaka433K.
K.)
.Kut
okananahal
ihi
ihal
iyaki
rohonaupuziMal
aki
anaouzungumzi
akwakar
ibuv
il
if
ananasananai
lehal
ial
iy
oikut
aNehemi
a
al
ipor
udikut
okauhami
shoniUaj
emi(
kama433-
425K.
K.)i
likuwamt
awal
awa
Yer
usal l
emu(i
ng.13:
4-30)
.
Mwandi
shi
Mal
aki
Mahal
i
l
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Yer
usal
emu.Mal
aki
,HagainaZekar
iawal
ikuwamanabi
ikat
ikaYuda(
Ufal
me
wa kusi
ni)baada y
a wat
u kur
udikut
oka uhami
shoni
..Hagaina Zakar
ia
wal
i
wakemeawat
ukwakut
okumal
izi
auj
enziwahekal
u.Mal
akial
ipambana
naokwasababuwal
ipuuzi
ahekal
unakut
okumj
aliMungu.
Mwaka
Yal
eyal
iy
omokweny
eki
tabuhi
kiy
anaony
eshakwambahudumay
aMal
aki
i
li
kuwakweny
eut
endaj
imnamosehemuy
api
liy
akar
ney
atanoKabl
aya
Kr
ist
o.Hekal
uli
li
kuwat
ayar
ili
meshaj
engwat
enaupy
a.Kut
okananawakat
i
al
ioi
shiMal
akinay
aley
ali
yomokweny
eki
tabuhi
ki,i
nawezekanaki
li
andi
kwa
557-525K.
K.
Wahusi
kawakuu
Mal
akinamakuhani
.Mgawany
o
UpendowaMungukwaI
srael
i.(
1:1-
5)
I
srael
iyamt
ukanaMungu.(
1:6-
2:16)
Hukumuy
aMungunaahadiy
ake.(
2:17-
4:6)

AGANOJI
PYA

Agano j
ipy
a hi
liMungu anaagana nasit
unao i
shibaada y
a Yesu kr
ist
o
kwamba mt
u aki
tenda dhambi
,basihal
azi
mikikumchukua kondoo na
kumpel
ekakwamchungaj
ibal
imdhambianapaswakui
tazamadamuy
aYesu
msal
abaninaMdhambianasamehewadhambizakekupi
ti
adam y
aYesu
somamat
hay
o26:
26-
28kwasababuhi
zondi
yomaanal
ikai
twaaganoj
ipy
a.
Aganoj
ipy
ali
nav
itabu27nasur
a260nal
imegawany
ikasehem kuunnekama
i
fuat
avy
o;

I
NJI
LI HI
STORI
AYAKANI
SA NYARAKA UFUNUO

Kat
ikaagnoj
ipy
ainj
il
izi
ponneambazozi
meandi
kwanawanaf
unziwaYesu
kat
ikamoj
inamaeneowal
iy
oki
mbi
li
abaaday
aki
fochaSt
ephano,hat
imay
e

l
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

kani
sal
ikapat
aadhakubwa,
naadhahi
yowanaf
unzinawat
umbal
imbal
iwal
io
mkubal
iYesuwal
iamuakuiki
mbi
aJer
usal
em nakuki
mbi
li
ami
jimbal
imbal
ina
kul
ewal
ikoki
mbi
li
awanaf
unziwakaandi
kai
ji
rikamai
fuat
avy
o;

MATHAYO
Ut
angul
izi

ki
tabuhi
kimwandi
shiwakeniMat
hay
oal
iki
andi
kamwakawa41bk,al
ipokua
Pal
est
ina
Mat
hay
o al
ikuwa mt
oza ushur
u ambay
e Bwana Yesu al
imwi
ta awe
mwanaf
unziwakemwanzonikabi
sawahudumay
akey
ahadhar
ani
.Kwahi
yo
mambo mengianay
oyael
ezeaal
iy
ashuhudi
akwamacho y
akemweny
ewe.
Anaanzakwakuel
ezakwaki
ref
ukuhusukuzal
iwakwaYesunaBi
kir
aMar
ia,
kubat
izwakwakenakuj
ari
biwakwakeny
ikani
.Yesual
ikuj
aaki
hubi
rij
uuy
a
Uf
almewaMunguambaoniwaki
lamt
uanay
etakakupat
auzi
mawami
lel
e.
Mt
uanai
ngi
akat
ikaUf
almehuukwakut
ubudhambinakumwami
niYesu.
Mat
hay
oamey
agawamaf
undi
shoy
aYesukat
ikasehemukubwat
ano:Maadi
li
,
Kueneza Habar
iNj
ema,Mi
fano,Ushi
ri
kana kuj
akwa Uf
almewaMungu.
Sehemuy
aMwi
shoy
aInj
il
iyaMat
hay
oinael
ezaj
uuy
akuf
anakuf
ufukakwa
Yesu,na agi
zo al
il
otoa kwa wot
e wanaomwami
nikueneza Habar
iNj
ema
ul
imwengunikot
e.

WazoKuu
Shabaha kuu y
a Mat
hay
o kat
ika kuandi
ka I
nji
lihi
i,i
li
kuwa nikuony
esha
kwambaBwanaYesuanakami
li
shaahadial
iy
oit
oaMungukat
ikaAganol
a
Kal
e.Kwa sababu hi
i,Bwana Yesu anat
ambul
ishwa kuwa nimwana wa
Mf
almeDaudinapi ahamu(
amzaowaAbr 1:1)
.Kadhal
ikaMat
hay
oanat
umi
a
mi
fanomi
ngikut
okakat
ikaunabi
iul
iot
olewanamanabi
iwaAganol
aKal
e,
kuel
ezamai
shay
aBwanaYesuambay
eal
ikuj
akuwaMwokoziwaWay
ahudi
(
1:21)
,wa wat
u Mat
aif ne (
a mengi 4:13-
16) na hat
imay
e Mwokoziwa
ul
i e(
mwenguwot 28:
19)
.Maadi
liy
awapasay
owat
uwanaoi
ngi
akat
ikaUf
alme
waMunguy
anael
ezwakat
ikaMahubi
riy
aMl
imani(
Sur
a5-
7),ambapowana
l
i
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

wa Mungu wanaagi
zwa kukat
aa kuf
uat
a maadi
liy
a duni
a hi
ina kut
afut
a
kwanza Uf
alme wa Mungu na haki y
ake, ndi
po hay
o mengi
ney
o
wat
akapozi
di wa.(
shi 6:33)
.

Mgawany
o
1Mai
shanahudumay
aBwanaYesu(
1:1-
4:25)
2Mahubi
riy
aMl
imani(
5:1-
7:29)
3Maf
undi
sho,
Mif
anonaMazungumzo(
8:1-
18:
35)
4Saf
ariy
akwendaYer
usal
emunamaony
oyamwi
sho(
19:
1-23:
39)
5Unabi
ikuhusumamboy
ajay
o(24:
1-25:
46)
6Kuf
anakuf
ufukakwaBwanaYesu(
26:
1-28:
20)
.

MARKO
Ut
angul
izi
:
Ki
tabuhi
kimwandi
shiwakenimar
koal
iki
andi
kamwakawa60-
65B.
K,
Mar
koambay
eal
ii
twaYohanaMar
koal
if
uat
ananaMt
umePaul
okat
ikasaf
ari
zakezaki
tume.
Huy
undi
yeanay
etaj
wanamababawakani
saPapi
ass,I
reni
o
na Kl
ementwa Al
eksandr
ia kuwa mshi
ri
ka wa kar
ibu sana wa Mt
ume
Pet
ro.
Uhusi
anohuuwakar
ibunaPet
roumeony
eshwakat
ika(
1Pet
..
5:13)
,pal
e
ambapo Pet
ro anamt
aja Mar
ko kama “
mwanawe.
”Hat
imay
e al
ii
shiRumi
ambakoal
iandi
kakumbukumbuzaMt
umePet
ro.Kwahi
yoI
nji
liy
aMar
ko
i
nawaki
li
shamanenoy
amt
ual
iy
eshuhudi
akwamachoy
akemweny
ewej
uuy
a
mai
shay
aYesuy
anay
oel
ezwakat
ikaI
nji
lihi
i.
Yohana Mar
ko nimt
oto wa Mar
ia ambay
e ny
umbanikwao kul
ikuwa
Yer
usal
emu,
ambakokunaonekanakuwaki
tuoki
kuuchaUkr
i o(
st Mdo.12:12)
.
Mar
koal
isaf
ir
inaBar
nabaambay ombawakempendwa(
enimj Mdo.4:
36-
37)
kwendaAnt
ioki
ayaSy
ria(
Mdo12:
25)ambakowal
if
uat
ananaPaul
okweny
e
saf
ariy
akey
akwanzay
aki
tume.
Mar
kohat
ahi
vyoal
iwaachaBar
nabana
Paul
ohukoKi
pronakur
udiYer emu(
usal Mdo13:
13)
.Baaday
eBar
nabana
Mar
kowal
iel
ekeaKi
prowakat
iPaul
oaki
endaAsi
a.
Mi e(60B.
akakumibaaday K)Mar
koal
ikuwapamoj
anaPaul
ohukoRumi
(
2Ti
m.4:
11;
Kol
.4:
10.
)
l
i
ii
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Shabahay
aMar
koi
li
kuwanikukusany
apamoj
auj
umbewot
ewaI
nji
li
.Kwa
sababuhi
i,
Inj
il
iyaMar
koi
nakazi
azai
dimat
endoy
aYesukul
ikomanenoYake.
Pi
aInj
il
ihi
iinat
umi
anaf
asikubwakuel
ezamat
uki
oyaj
umal
amwi
shol
a
mai
shay
aBwanaYesu.Mar
koanaanzakwakuel
ezahabar
izahudumay
a
BwanaYesuhadhar
aninaj
uuy
akuhubi
riKwakekuhusuHabar
iNj
emay
a
Uf
almewaMungu.Ki
shaanat
oaunabi
iwazikuhusumat
azami
oyaki
focha
BwanaYesu(
Mk.8:
31;
9:31;
10:
33-
34,
45)
.Hat
imay
eanael
ezaj
insiBwanaYesu
al
iv
yosul
ibi
wamsal
abanikwaaj
il
iyadhambizaul
imwengu,kuf
ufukaKwake
kut
okakwawaf
u,kuonekanaKwakenawanaf
unziWakebaaday
akuf
ufuka,
manenonamaagi
zoYakey
amwi
shonakupaaKwakekwendambi
nguni
.
Mwaka
I
nawezekananikat
ikawakat
ihuuwauhaiwaPet
ro,aumudamf
upit
ubaada
y
aki
fochake(
55-
65B.
K.)
,ambaoMar
koal
iandi
kaI
nji
lihi
iyeny
ekuchukuaj
ina
l
ake.
WazoKuu
Mar
koanamdhi
hir
ishaBwanaYesukuwaniMt
umi
shiwaMungu,Mt
uwa
v
itendo,al
iy
ekuj
akut
imi
zamapenziy
aMungu.Mar
koanaony
eshawazi
wazi
hudumay
aYesunaut
endaj
iWakewami
uji
za,upony
ajiWake,maml
akaYake
j
uu y
a pepo wachaf
u na nguv
u Zake,Bwana Yesu al
it
hibi
ti
shwa kuwa si
mt
umi
shiwakawai
dabal
ikwambakwahaki
kaal
ikuwaMwanawaMungu.
Uf
ufuowaYesuul
it
hibi
ti
shay
aley
oteal
iy
otendanasasat
unangoj
eakur
udi
Kwakekwaut
ukuf
u,kut
okambi
nguni
.Mar
koal
iandi
kaI
nji
lihi
iil
ipi
akuwat
ia
moy
oWakr
ist
owal
ioi
shiRumiwakat
iwamat
eso.
Mgawany
o
YohanaMbat
izaj
inaubat
izowaBwanaYesu(
1:1-
13)
Hudumay
aYesuGal
il
aya(
1:14-
9:50)
Saf
ariy
akwendaYer
usal
emunakui
ngi
amj
ini(
10:
1-11:
25[
26]
)
Mat
ati
zomj
iniYer
usal
emu(
11:
27-
12:
44)
Unabi
ikuhusumamboy
ajay
o(13:
1-37)
Kuf
akwaYesunakuf
ufukakwake.(
14:
1-16:
8[9-
20]
).

l
i
v
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

LUKA.
Ut
angul
izi
I
nji
lihi
inwandi
shiwakeniLukaameandi
kamwakawa56-
58B.
k,al
ipokuwa
Kay
sal
ia.
Lukaal
ikuwat
abi
bual
iy
efuat
ananaMt
umePaul
okat
ikasaf
arizakezaki
tume.
I
nji
lihi
indi
yondef
ukul
ikozot
e.Al
iandi
kakwamsomimmoj
awaKi
yunani
al
iy
eit
waTheof
io(
l 1:
3).
Utangul
iziwaI
nji
liy
aLukanaMat
endoy
aMi
tume
zi
naungani
shav
itabuhi
viv
iwi
lipamoj
a.Vy
otev
inaandi
kiwamt
ummoj
a,y
aani
,
Theof
il
o,ambay
emaanay
aji
nal
akeni“
mpenziwaMungu.
”Ut
angul
iziwa
Mat
endounar
ejeaj
uuy
a“mamboy
aley
akwanza“
kuhusi
ananay
aleYesu
al
iy
oanzakuf
any
anakuf
undi
sha.
”
Ut
ambul
isho wa Luka kama mwandi
shiunaonekana kat
ika Mdo.
16:
10
anapot
umi
aneno“
tul
ij
iandaa,
”li
nal
oashi
ri
akwambaal
ikuwaaki
shi
ri
kianana
Paul
okat
ikasaf
arizakezaki
tumenakuandi
kahabar
izashughul
izakena
mat
uki
oyot
e.Lughanamt
indo wauandi
shiwaI
nji
liy
aLukanaMat
endo
unaony
esha kuwa y
eye nimt
u mt
aal
amu mweny
e uwezo mkubwa wa
kuandi
kakwauf
asaha,al
iy
enael
imuy
ajuu,mweny
easi
linamt
azamowa
Ki
yunani
.
KunauwezekanomkubwakwambaLukaal
ikuwaMmat
aif
akut
okaAnt
ioki
aya
Sy
riaal
iy
eokoka,ambay
eal
iungananaPaul
ohukoTr
oakat
ikasaf
ariy
akey
a
pi
liy
aki
tume.Wakat
iPaul
oaki
waki
fungonisehemumbal
imbal
i,sikwamba
Lukaal
ishughul
ikanakuhubi
rit
u,bal
ipi
aal
it
umi
amudamwi
ngikuj
if
unzana
kuchunguzakwaundanimai
shay
aKr
ist
o.I
ngawakunakaziny
ingi
neny
ingi
kuhusuKr
ist
o,Lukaal
it
akakut
oampangi
li
onamt
ir
ir
ikowamat
uki
okama
mwanahi
stor
iaambay
eal
ikuwanahabar
izaki
nanamweny
euwezowa
kuandi
kanakut
oahabar
izakuami
nikaal
izozi
pat
akwawal
ewal
ioonakwa
machoy
aoweny
ewe.
Shabahay
akei
li
kuwanikudhi
hir
ishakwambaYesual
ikuwaMungunapi
a
mwanadamual
iy
elet
amapi
nduzikat
ikahi
stor
ia,
“al
iy
ekuj
akut
afut
anakuokoa
ki
leki
li
chopot
ea(
19:
10)
.”Kwasababuhi
i,
Lukaal
ichambuaushahi
diwakekwa
uangal
if
unakut
oat
arehemaal
um kwamat
uki
oanay
oyaandi
ka.Anaanzakwa
kuel
ezeaj
uuy
akuzal
iwakwaYesunaBi
kir
aMar
ia,aki
toamael
ezoy
andani
l
v
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

ambay
ohay
apokat
ikaI
nji
liny
ingi
ne.Hudumay
aYesui
nael
ezwa,
iki
fuat
iwana
mael
ezomar
efukuhususaf
ariy
aYesukwendaYer
usal
emu.Baaday
aki
focha
Yesu,kuf
ufuka kut
oka kwa waf
u na kupaa Kwake mbi
nguni
,wanaf
unzi
wanabakiwaki
ngoj
aahadiy
aBaba,y
aani
,kuj
azwanguv
uyaRohoMt
akat
if
u
kut
okambi
nguni
.
WazoKuu
Lukaanael
ezaasi
linakusudil
aInj
il i(
ihi 1:
3).
Anamdhi
hir
ishaYesukuwani
Mungu-
Mwanadamuambay
easi
liy
aubi
nadamuanaot
ajwanaounaanzi
akwa
AdamukwaniYey
eanat
aj (
wakamamwanawaDaudi3:
23-
38)
.Yesundi
ye
mwanadamu al
iy
ekami
likabi
sakat
ikahi
stor
ia,nay
eLukaanamt
hibi
ti
sha
kuwandi
yeanay
ewezeshamamboy
otekuwepokwakuwaanaUungummoj
a
naMunguBabaYake.Yesunimkuukul
ikowanadamuwot
ekwakuwaYey
e
al
ikuwa Mungu-
Mwanadamu,y
aani
,Mungu al
iy
efany
ika mwi
li
,akaf
any
ika
mwanadamumkami
li
funaasi
yenadamuy
aAdamuy
aanguko.Maf
undi
sho
Yake,
mat
endoYake,
miuj
izaYake,
hat
aki
foChakenakuf
ufukaKwakekut
oka
kwawaf
ukul
idhi
hir
ishaUunguWake.Kwasababuhi
iinat
upasakumwami
nina
kumpokeai
liaweMwokozinaBwanawet
u.
Mwandi
shi
Lukat
abi
bu.Lukaanat
ajwahasanaPaul
okat
ikaKol
.4:
14nakat
ikaFl
m.1:
24
wakat
iPaul
oaki
waamef onapi
ungwahukoRumi( a2Ti
m.4:
11)
.Mt
azamowa
ushahi
diwaki
tabi
bukat
ika8:
43unamt
hibi
ti
shaLukakuwandi
yey
ule“
tabi
bu
mpenzi
”kat
ikaKol
.4:14.
mwaka
HuendaI
nji
lihi
iil
iandi
kwakama60B.
K.
Mgawany
o
Kuzal
iwakwaYesunauj
anawake(
1:1-
2:52)
Kubat
izwanakuj
ari
biwakwaYesu(
3:14-
4:13)
Hudumay
aYesuGal
il
aya(
4:14-
9:50)
Saf
ariy
aYesukwendaYer
usal
emu(
9:51-
19:
27)
Hudumay
aYesuYer
usal
emu(
19:
28-
20:
47)
Unabi
ikuhusumamboy
ajay
o(21:
1-38)
Ki
fochaYesunakuf
ufukakwake(
22:
1-24:
53)
l
vi
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

YOHANA
I
nji
lihi
imwandi
shiwakeniYohanaameandi
kaal
ipokuwaPat
mo–Ef
eso
mwakawa98B.
k

HI
STORI
AYAKANI
SA

Sehemuy
api
liy
aaganoj
ipy
anihi
stor
iay
akani
sa,nay
onay
oni
kit
abuki
moj
a
t
unachoni
;
MATEDOYAMI
TUME

Ut
angul
izi

Ki
tabuhi
kimwandi
shiwakeniLukaameki
andi
kamwakawa61Bk,aki
wamj
i
waRumi
.
Ki
tabuchaMat
endoy
aMi
tumeki
nat
oahi
stor
iay
amsi
ngiy
akueneakwa
Ukr
ist
okat
ikami
ongomi
tat
umar
abaaday
aki
fonakuf
ufukakwaYesuKr
ist
o.
I
ngawakunai
nji
linnezi
nazoel
ezeaj
uuy
amai
shay
aYesuKr
ist
o,kunaki
tabu
ki
moj
atukat
ikaAganoJi
pyaki
nachof
uat
il
iakupanukakwakani
sal
akwanza.
Ki
tabuhi
kichaMat
endoki
meel
ezewakamaegemeol
aAganoJi
pya.Ki
tabu
hi
kinimoj
ayav
itabuv
iwi
liv
inav
yokubal
iwakuwamwandi
shiniTheof
lo.
Kit
abu
cha kwanza ambacho niI
nji
liy
a Luka,ki
namf
ahami
sha msomaj
ikuhusu
mai
shanakaziy
aKr
ist
o.Ki
tabuhi
kichapi
liki
naj
ihusi
shanahudumay
a
waf
uasiwaKr
ist
o.Kusudil
amwandi
shinikut
oamael
ezoj
uuy
akuanzakwa
ukr
ist
onaj
insiMungual
iv
yodhi
hir
ishanaf
siYakemweny
ewekat
ikamwi
liwa
YesuKr
ist
okwakupi
ti
aKani
sa.
Lukaanaj
ari
bukuony
eshahal
iambay
oKani
sa
l
akwanzal
il
ikabi
li
wanay
owakat
iwakueneakwakekat
ikaut
awal
awaRumi
.

Umahi
riwake wa hi
stor
ia unamsai
dia kut
umi
a mi
sami
atisahi
hikwa
maaf
isawaKi
rumikat
ikaki
tabuchakechot
eambachoki
nat
ambul
iwakama
kaziy
aut
afi
tiwamsomiauy
auj
uziwabi
naf
si.
Kut
okananahi
lo,mwandi
shi
anahesabi
wakamamwanahi
stor
iaal
iy
esahi
hizai
di.

l
vi
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Po pot
e ambako el
imu y
a mambo y
a kal
e au uhaki
ka wa uandi
shi
unapopat
ikanaki
tabuhi
kichaMat
endoki
meonekanakuwachanzomuhi
mu
chakumbukumbu.
Lukaanat
hibi
ti
shakat
ikaki
tabuhi
kikwambakaziambay
oBwanaYesu
al
ii
anzi
shaal
ipokuwaduni
anianaendel
eakui
fany
akat
ikakani
sal
akekwanj
ia
y
aRohoMt
akat
if
u.Kat
ikakueneakwaUkr
ist
o,mkazomkubwaumewekwa
kwa Roho Mt
akat
if
u kat
ika ki
tabu chot
e.I
ngawa wanaf
unziwa Yesu
wanat
ajwakat
ikasur
azamwanzoni
,wengiwawal
eKuminaWawi
lihawat
ajwi
t
enabaaday
e.Pet
rondi
yeanay
eonekanasanawakat
iwakuanzakwakani
sa
huko Yer
usal
emu,nay
e anakuwa ki
mya hadiwakat
iwa bar
aza huko
Yer
usal
emu.Kamav
il
eki
tuochaUkr
ist
oki
li
vyohamakwendaAnt
ioki
a,Paul
o
al
ij
it
okeza kama ki
ongozimkuu,hi
vyo sehemu y
a mwi
sho y
a ki
tabu hi
ki
i
met
oanaf
asikubwakwaPaul
onaut
umewake.Ki
tabuki
nai
shi
aghaf
ulana
Paul
okamamf
ungwaanay
ehubi
riHabar
iNj
ema(
Inj
il
i)hukoRumi
.
Uj
umbewakani
sal
akwanzaumepewaumuhi
mumkubwakat
ikaki
tabu
chaMat
endo.Anaanzakwakuel
ezaj
insiwanaf
unziwaYesuwal
iv
yoj
azwana
nguv
uzaRohoMt
akat
if
uwaMungu,wakaanzakuhubi
rikwauj
asi
rinawat
u
3,
000wakaokol
ewakwasi a(
kumoj 2:
41)
.Ki
shaanael
ezamai
shay
aKani
sal
a
Yer
usal
emu,kuenezwa kwa I
nji
liSamar
ia,mat
endo y
a mt
ume Pet
ro na
kut
eswakwawaami
niwakwanza.Baaday
ahapoanael
ezaj
uuy
akaziy
a
mt
umePaul
omi
ongonimwawat
uwamat
aif
amengi
ne(
ambaosiWai
srael
i)
.
Anael
ezakwaki
ref
ukuhususaf
arit
atuzaMt
umePaul
okuenezai
nji
lina
anamal
izi
anasaf
ariy
aPaul
ohukoRumi
.
WazoKuu
Ki
tabuchaMat
endoy
aMi
tumeki
li
andi
kwakwamadhumuniy
akuel
ezaj
insi
I
nji
lii
li
vyoenezwa kut
oka kwa Way
ahudina kuwaf
iki
a wat
u wa mat
aif
a
ne(
mengi 1:8)
.Habar
iNj
emakuhusukuf
anakuf
ufukakwaYesui
li
kuwandi
yo
ki
inichamsi
ngiwai
maniy
aUkr
ist
o.I
manihi
iisi
ngewezakuzui
li
wai
kaekat
ika
sehemu moj
atuy
aduni
a,bal
iil
ikusudi
wanaMungu i
waf
iki
ewat
u wot
e
duni
ani
.Kwasababuhi
iMungual
iwawezeshawat
uWakekui
enezaI
nji
liki
la
mahal
ikwanj
iay
aRohoMt
akat
if
uambay
eal
iwat
ianguv
u,Mungumweny
ewe
aki
tenda kazipamoj
a nao aki
li
thi
bit
isha l
il
e Neno kwa i
shar
a,mi
uji
za na
l
vi
ii
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

maaj
abumengi
.
Kul
ekueneakwaKani
sakut
okakwaWay
ahudikwendakwamat
aif
amengi
ne,
kul
isababi
shashi
niki
zo kut
okakwaWay
ahudiwal
ioami
nikut
akawat
u wa
mat
aif
amengi
newaf
uat
emapokeoy
aKi
yahudi
,ki
tuki
li
chopel
ekeakuf
any
ika
kwabar
azahukoYer
usal Mdo.
emu( 15)
.Hi
libar
azal
il
iamuakuwekamsi
mamo
kwamba wat
u Mat
aif
a wasi
lazi
mishwe kuf
uat
a mapokeo wal
a dest
uriza
Ki
yahudi
.Hi
vyouamuziul
ikuwa (
Mdo15:
28-
29)“
Kwamaanai
mempendeza
RohoMt
akat
if
unasi
sit
usi
wat
wikemzi
gowowot
emkubwazai
diy
amambo
hay
ayaf
uat
ayoambay
oniy
alazi
ma:Kwambamj
iepushenaki
tuchochot
e
ki
li
chot
olewa sadaka kwa sanamu,kuny
wa damu,ny
ama y
a wany
ama
wal
iony
ongwanamj
iepushenauasher
ati
.Mki
yaepukamambohay
amt
akuwa
mmef
any
avy
ema.
”UwezowaMunguj
uuy
avi
tuv
yot
eunadhi
hir
ikakwaj
insi
I
nji
lii
nav
yowabadi
li
shawat
uwasi
oami
niwakawawat
uwapy
anaj
insiRoho
Mt
akat
if
u al
iv
yowai
mar
isha Wakr
ist
o wakast
ahi
mil
iwakat
iwa mat
eso.
I
ngawa wengiwal
ipot
eza mai
sha y
ao (hat
a Pet
ro na Paul
o wal
ikuf
a
waki
it
eteaI
nji
li
),l
aki
niwal
ipat
aushi
ndiwakwel
inauzi
mawami
lel
endaniy
a
YesuKr
ist
o.
Mwandi
shi
Luka
Mwaka
Wa61B.
K.

Mgawany
o
Kani
sal
akwanza(
1:1-
5:42)
.
Mat
esonakueneakwaI
nji
li(
6:1-
9:31)
.
Mat
endoy
aPet
ro(
9:32-
12:
25)
.
Saf
ariy
akwanzay
aPaul
okuenezaI
nji
li(
13:
1-14:
28)
.

Mkut
anowaYer
usal
emu(
15:
1-41)
.
Saf
ariy
api
liy
aPaul
okuenezaI
nji
li(
16:
1-18:
22)
.
Saf
ariy
atat
uyaPaul
okuenezaI
nji
li(
18:
23-
21:
14)
.
Kukamat
wakwaPaul
onasaf
ariy
akekwendaRumi(
21:
15-
28:
31)
.
l
i
x
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

NYARAKAZAPAULO

Kat
ikamgawany
owaaganoj
ipy
asehemuy
akey
atat
uniny
arakaaubar
ua,
kat
ikaaganoj
ipy
akunany
araka21ckat
ikahi
zo14zi
meandi
kwanamt
ume
Paul
o na ny
araka 7 zi
meandi
kwa na wanaf
unziwa Yesu nazo nikama
i
fuat
avy
o;
WARUMI
Mwandi
shiwaki
tabuhi
kinimt
umePaul
oameki
andi
kamwakawa 56Bk,
aki
wahukoRumi
.

1.
WAKORI
NTO
Ut
angul
izi

Wakat
iwahudumay
aPaul
oyamudamr
efuhukoEf
eso,
Paul
oal
it
umawar
aka
huukamai
ti
kiol
ahabar
ial
izopat
akut
okav
yanzombal
imbal
ikuhusuhal
i
i
li
yokuwai
naendel
eakat
ikakani
sal
aKor
int
honapi
akamakuj
ibubar
uay
a
kut
okakat
ikakani
sahi
loi
li
yokuwai
naombaushaur
i.

Kor
int
ho ul
i
kuwamj
iul
ioj
engwapwaniy
aBahar
iyaMedi
ter
ani
a.Huumj
i
ul
ikuwaumej
engwakandoy
abahar
inaul
ineemekakwakuwanauki
ri
ti
mba
wa bi
ashar
a.Kama ki
tuo ki
kuu cha bi
ashar
a cha wakat
ihuo ul
it
aji
ri
ka
sana.
Nyakat
izaPaul
oul
ikuwakol
onil
aKi
rumi
,uki
wav
uti
awakaziwamat
aif
a
mbal
imbal
i,waki
wemo War
umi
,Way
unanina Way
ahudikut
oka sehemu
zi
nazoi
zunguka Bahar
iya Medi
ter
ani
a. Mchangany
iko huu wa wakazi
ul
isababi
sha kuhar
ibi
ka na kumomony
oka kwa hal
iya maadi
li
.Hal
ihi
i
i
li
washangazahat
awapagani
.Kut
okananahal
ikamahi
isiaj
abukwamba
hat
akani
sal
aKor
int
hol
i
li
kabi
li
wanamat
ati
zomengi
.
Paul
oal
ikuwaameanzi
shakani
sakat
ikamj
iwaKor
int
hohukoUy
unanikat
ika
saf
ariy
akey
api
liy
aki
tume,y
amki
nii
li
kuwawakat
iwamaj
ir
ayaki
pupwe
K.(
mwaka50B. Mdo.
18:
11)nakukaahukokwamudawamwakammoj
ana
l
x
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

nusu.
Nikat
ikawakat
ihuundi
poal
ipoanzi
shakani
sahi
li
.Al
iondokaKor
int
ho
huendamaj
ir
ayav
uliy
a52B.
K.,aki
fuat
ananaPr
isi
lanaAki
lakwendaEf
eso
nakut
okahuko al
ikwendaPal
est
ina (
Mdo.
18:
22)
.Laki
nimambo y
ali
kuwa
mabay
asanabaaday
ayey
ekuondoka.Al
ionanimuhi
muawaandi
kiekuhusu
mat
ati
zomengiy
ali
yoj
it
okezakamahay
ayaf
uat
ayo:Wal
ikat
aakuway
eyesi
mt
ume,
wal
ishi
ri
kiMezay
aBwanai
siv
yost
ahi
li
,wal
ibi
shanaj
uuy
akul
any
ama
zi
li
zot
olewa kaf
ara kwa sanamu,wal
ikuwa waki
sht
aki
ana mahakamani
,
wal
ishi
ri
kimai
shay
auasher
ati
,wal
ikat
aaukwel
ikuhusuuf
ufuo,wal
ibi
shana
j
uuy
andoanamengi
nemengi
.Paul
oal
ionaanawaj
ibuwakushughul
iki
ahal
i
hi
yoi
l
ikani
sal
aKor
int
hol
isi
jel
ikapor
omoka.Anaposhughul
iki
amat
ati
zohay
a
moj
amoj
a,Paul
oanaf
afanuami
singiy
amaf
undi
shoy
aKi
kri
stoj
uuy
aimani
.
WazoKuu
Kat
ikabar
uahi
i,
kusudikubwal
aPaul
oli
li
kuwanikusahi
hishamakosadhahi
ri
y
ali
yokuwamokat
ikakani
sal
aKor
int
ho.Al
iony
eshaumuhi
muwakui
shikama
i
wapasav
yowat
uwanaomwami
niKr
ist
o.Hai
toshikusemakwambamt
uni
mkr
ist
otu,bal
inil
azi
mamwenendowamkr
ist
ouf
ananenaul
ewaKr
ist
o.
Kut
okuf
any
ahi
vyonikumwai
bishaKr
ist
onakani
saLake.Paul
opi
aanasi
sit
iza
kwambaKr
ist
oanat
oshel
ezahaj
azot
ezawal
ewanaomwami
ni.Mt
uaki
wa
ndaniy
a Kr
ist
o anakuwa ki
umbe ki
pya na anaf
any
wa kuwa saf
i,y
aani
,
mt
akat
if
u.
Mwandi
shi
Mwandi
shiniPaul
o.
Mwaka
War
akahuuumeandi
kwa55B.
K.
Mgawany
o:
Sal
amuzaPaul
o(1:
1-9)
Tat
izol
amgawany
ikokat
ikakani 1:
sa( 10–4:
21)
Tat
izol
azi
naakat
ikakani 5:
sa( 1-
13)
Tat
izol
akusht
aki 6:
anamahakamani( 1-
11)
Tat
izol
auasher
at 6:
i( 12-
20)
Tat
izoj
uuy 7:
andoa( 1-
40)
Mat
ati
zokuhusui
baday 8:
asanamu( 1-
11:
1)
l
xi
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Mat
ati
zokat
ikai 11:
bada( 2-14:
40)
Mat
ati
zokuhusuuf
ufuowawaf
u(15:
1-58)
Mawai
dhay
amwi 16:
sho( 1-24
)
2WAKORI
NTO.
Ut
angul
izi
I
ngawai
naonekanakwambawar
akawakwanzawaPaul
okwaWakor
int
ho
ul
iwasai
diawakr
ist
owaKor
int
ho,l
aki
nibadokul
ikuwanamambomengi
ney
a
kur
ekebi
shakwanihaukumal
izamat
ati
zoy
ote.Badokul
ikuwanami
vut
anona
mashi
ndanoy
ali
yokuway
aki
endel
eandaniy
akani
sal
aKor
int
ho.Wal
imuwa
uongowal
ikuwawamej
ii
ngi
zandaniy
akani
sawaki
wawanapi
nganahat
a
kushambul
ia uadi
li
fu wa Paul
o mweny
ewe na maml
aka y
ake kama
mt
ume.
Wengi
nekat
ikakani
sahawakut
akakut
ubu.Hi
vyoPaul
oaki
sukumwa
na upendo na kuhusi
ka kwake,al
iamua kut
okur
udihuko hadit
abi
a zao
zi
badi
li
ke.
Paul
oaki
wanawasi
wasinakani
sal
aKor
int
ho,al
it
okaEf
esoakaendaTr
oa,
ambapoal
iv
unj
ikamoy
okwakut
okupat
ahabar
izozot
ekut
okaKor
i ho(
nt 2:12
– 13)
.Paul
o al
ipof
ika Makedoni
a al
ibur
udi
shwa naTi
mot
heo al
ipoml
etea
habar
inzur
ikwambauamshoul
ikuwaumeanzakat
ikakani
sal
aKor
int
ho.
Huundi
owakat
iPaul
oal
ipoandi
kawar
akawakewapi
li
.Kat
ikawar
akahuu
Paul
o anael
eza hi
sia zake,waj
ibu,shauku na maj
ukumu kat
ika hal
iya
maj
adi
li
ano kat
ika ushi
ri
ka wa Wakor
int
ho weny
ewe na mashambul
izi
y
ali
yokuway
ameel
ekezwakwakebi
naf
sikamamt
ume.Kat
ikakushughul
iki
a
mat
ati
zohay
o,kat
ikawar
akahuuwapi
liPaul
oal
it
akakut
hibi
ti
shamaml
aka
y
ake.Kul
ikuwanamashakamakubwakat
ikakani
sahi
lokumhusu,j
apokuwa
hat
uel
ewinikwa ni
ni.Laki
niPaul
o anaandi
ka kwa uchungu mkubwa,
kut
hibi
ti
shamaml
akay
akekamamt
ume.Anaj
ari
bupi
akushughul
iki
amasual
a
y
aki
utekel
ezaj
ihasakuhusukusai
diawaami
niwasi
oji
wezawal
iokosehemu
ny
ingi
ne.
WazoKuu
Kat
ikabar
uahi
iPaul
oanaony
eshaj
insit
unav
yowezakupat
aushi
ndikat
ika
mat
eso.Bar
uahi
iniy
abi
naf
si.I
naandi
kwanamt
ual
iy
ekosewasananawat
u
l
xi
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

al
iowapendasana.Paul
oanapoor
odheshamamboal
iy
oyapi
ti
akat
ikamai
sha
y
akekamamt
umi
shiwaKr
ist
o,t
unaonaj
insineemay
aMungui
nav
yot
enda
kazi
,iki
let
a mema kut
oka kat
ika mat
eso.Shet
anianaf
any
a bi
diikuj
ari
bu
kui
har
ibu kaziy
a Mungu l
aki
niMungu nimshi
ndina anawai
nua wal
e
wanaomt
egemea.
Mwandi
shi
Paul
o
Mahal
i
Paul
oal
iandi
kawar
akahuuaki
waMakedoni
abaaday
akumal
izahudumay
ake
y
ami
akami
wil
ihukoEf
eso.
Mwaka
War
akahuuunaot
ambul
iwakama2Wakor
int
hioi
naonekanaul
iandi
kwami
ezi
mi
chachet
ubaaday
aul
ewakwanza,y
amki
nikabl
atuy
akuanzakwamaj
ir
a
y
abar
idikat
ikamwaka55B.
K.
Mgawany
o
Sal
amunaut
ambul
isho(
1:1-
9)
Mashi
ndanoy
amakundindaniy
akani
sa(
1:10-4:
:21)
Uasher
ati
,kusht
aki
ana,
usaf
ikat
ikamwi
li(
5:1-6:
20)
Ndoanausej
a(7:
1-40)
HakizaMkr
ist
onawaj
ibuwake(
8:1-
11:
1)
Mkr
ist
okat
ikai
baday
ahadhar
a(11:
2-34)
Naf
asinaumuhi
muwakar
amazaRoho(
12:
1-14:
40)
.
Uf
ufuo–msi
ngiwaI
maniy
aKi
kri
sto(
15:
1-58)
Hi
ti
misho(
16:
1-24)
WAGALATI
A.
Ut
angul
izi
Nadhar
iay
aGal
ati
ayakaskazi
nii
nael
ezakuwaPaul
oal
iandi
kawar
akahuu
kwa makani
sa al
iy
oanzi
sha kat
ika saf
ariy
ake y
a pi
lina y
atat
uya
ki
tume(
Mdo.
16:
60;
18:23)
.
Paul
oal
ikuwaamewahubi
ri
awat
uwaGal
ati
akat
ikasaf
ariy
akey
akwanzay
a
kuenezaI
nji
l Mat
i( endo13:
14-
14:
23)
.Baaday
ayey
ekuondoka,ki
kundicha
Way
ahudiwal
ioami
niwal
if
ika,wakaanzakusi
sit
izakwambanil
azi
mawat
u
l
xi
ii
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Mat
aif
a wal
ioami
niwat
imi
zekwanzasher
iazaMosei
liwapat
ekuokoka.
Paul
o anaandi
kakupi
ngamaf
undi
sho hay
o kwakuony
eshaj
insiambav
yo
Abr
ahamu,ambay
e al
ii
shimi
aka 400 kabl
aya sher
iay
a Mose kut
olewa,
al
iv
yookol
ewakwai
mani
.Anaony
eshakwamba,kamav
il
eambav
yosher
ia
hai
wezikumwokoa mt
u,hakuna mt
u anay
eweza kuwa mkami
li
fu kwa
kuj
it
ahi
dikwauwezowakemweny
ewekat
ikakut
imi
zasher
ia.Paul
oanakazi
a
hoj
ahi
yokwakut
hibi
ti
shaj
insiambav
yoy
eyemweny
ewenimt
umewaKr
ist
o
nakwakut
oamaf
undi
shokuhusuj
insimkr
ist
oanav
yopaswakui
shi
.
Wazokuu
Paul
oanat
eteakwabi
diikwel
iyaI
nji
liambay
oki
inichakenikwamba,‘
Mtu
anaokol
ewakwaneemay
aMungukwakumwami
niKr
ist
o.’Mt
uanay
eongeza
chochot
ekat
ikaukwel
ihuuanapot
oshakwel
iyaMungu.(
1:7)
.Tunahesabi
wa
hakimbel
ezaMungukwanj
iay
aimani(
2:16)nat
unakuwawat
otowaMungu
(
wat
otowaAbr
ahamu)kwanj
iai
yohi
yo,y
aani mani(
,kwai 3:7)
.Kwakuwa
Kr
ist
o anat
uweka hur
u,basit
usi
mruhusu mt
uyey
oteat
urudi
shekweny
e
mawazoy
akudhani
akuwamat
endoy
asher
iay
anat
oshakut
upat
iawokov
u.
Kama wat
u wal
iookol
ewa kwa neema,t
una waj
ibu wa kui
shimai
sha
y
anay
oli
ngananai
maniy
etu.Hi
iinamaanakwambai
nat
upasakumt
iiRoho
Mt
akat
iu (
f 5:16) na kumpenda j
ir
ani kama t
unav
yoj
ipenda weny
ewe
(5:
14)
.Paul
o anaf
any
a masahi
hisho y
ainj
il
iil
iy
ohubi
ri
wa naWakr
ist
o wa
Ki
yahudiwal
iosi
sit
izakwambanil
azi
maWakr
ist
owawat
uMat
aif
awaf
uat
e
t
arat
ibuf
ulanif
ulanizaKi
yahudizaAganol
aKal
ehasakut
ahi
ri
wa.
Mtume
Paul
oanaony
eshakwambakanuniy
amt
ukuokol
ewanikwanj
iay
aimani
kat
ikaYesuKr
ist
o.
Mwaka
mwakawamaki
sioi
nawezai
kawakat
iya53na57B.
K.,
kuf
uat
anananadhar
ia
hi
yoy
aGal
ati
ayaKaskazi
ni.Laki
ninadhar
iay
aGal
ati
ayaKusi
nii
nauf
any
a
war
akahuuuweumeandi
kwakat
iya48na49B.
K.mar
atubaaday
ali
le
bar
azal
il
il
okaaYer emu(
usal Mdo.
15.
)Kuf
uat
anananadhar
iahi
iyaGal
ati
aya
Kusi
ni,makani
saPaul
oanay
osemanay
oniy
aley
aAnt
ioki
ayaPi
sidi
a,I
koni
o,
Li
str
a,naDer
ibe,ambay
onimakani
sakat
ikasehemuy
akusi
nimwaGal
ati
a
Paul
oal
iy
oyaanzi
shakat
ikasaf
ariy
akey a(Mdo.
akwanzay 13-
14)kui
tume.
l
xi
v
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

I
kiwanadhar
iahi
iyaGal
ati
ayaKusi
nii
takubal
ika,
basiwar
akahuuut
akuwa
ndi
owaawal
ikabi
sakuandi
kwanaPaul
o.Unael
ezaj
uuy
aupunguf
uwar
ejea
za bar
aza l
a Yer
usal
emu ambal
oli
li
fany
ika i
likushughul
iki
atat
izo Paul
o
anal
okabi
li
ananal
okat
ikawar
akahuu,
yaani
,uhusi
anokat
iyasher
iazadi
niy
a
Ki
yahudinai
manikat
ikaKr
ist
o.
Mahal
i
War
akahuuul
iandi
kwat
okaRumi
.
Mgawany
o
Paul
oat
eteaI
nji
linamaml
akay
akey
amt
ume(
1:1-
2:21)
Kuwekwahur
ukut
okananasher
ia(
3:1-
24)
UkuuwaI
nji
lij
uuy
asher
ia(
3:25-
4:31)
Uhur
uwaMkr
ist
o(5:
1-26)
Mawai
dhakuhusumwenendowaMkr
ist
o(6:
1-18)
.

WAEFESO.

Ut
angul
izi
Paul
o al
iandi
ka war
aka huu aki
wa ger
ezanihuko Rumii
likuwat
ia moy
o
waami
niwa Asi
a.Unaposoma kwa uangal
if
u war
aka huu,i
ngawa Paul
o
al
if
ungwahukoKai
sar
ia,ut
aonakwambawar
akahuuul
iandi
kwakut
okaRumi
ambako Paul
o al
ikuwa na uhur
u wa kuhubi
riI
nji
li(
Mdo.
28)
.War
aka huu
ul
ikuwa kama mwongozo ul
iokusudi
wa kwa makani
sa kadhaa.
Kat
ika
maandi
komengi
ney
azamanineno“
hukoEf
eso”hal
ipo.Zai
diy
ahay
o,kweny
e
war
akahuuhakunasal
amuzawat
ubi
naf
si,
wal
ahakunamat
ati
zomaal
um au
hal
imaal
um y
akani
sal
amahal
ipamoj
ainay
otaj
wa.Pi
amaf
undi
shoy
ali
yomo
niy
eny
eupanamkubwa.
Ingawakani
sal
aEf
esoambakoPaul
oal
ihudumukwa
zai
diy
a mi
aka mi
wil
ili
naj
umui
shwa humo,niwazikwamba war
aka huu
ul
ikusudi
wakwamakundimengi
ney
akani
sakwauj
uml
akat
ikaeneohi
lol
a
ki
jeogr
afi
alaEf
eso,
yaani
,makani
say
aji
rani
.

Kat
ikawar
akahuu,
Paul
oanapot
aja“
Kani
sa”anamaanay
a“Kani
sal
apopot
e.”
Anael
ezakwambaKani
sal
imeanzi
shwanaMungu,aki
wael
ezeampangowa
l
xv
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Munguwat
anguawal
iwakuwaokoawat
uWakekwanj
iay
aKr
ist
o.Mpango
huuul
ikuwakohat
akabl
ayaul
imwengukuumbwa.Kwawakat
ihuu,wot
e
wanaomwami
niKr
ist
owanaokol
ewakwaneema.Mwenendowamwami
niuko
ki
nyumekabi
sanaul
ewamai
shay
akal
e,aki
ony
eshamai
shay
aki
rohokama
“
mai
sha kat
ika ul
imwengu wa r
oho”
.Ingawa i
nawapasa wat
u wa Mungu
kupi
ganav
itakal
inanguv ani(
uzaShet 6:12)
,kani
sal
inashi
ndanahat
imay
e
uov
uunashi
ndwa.
Sisit
unaomwami
niKr
ist
oniv
iungov
yamwi
liWake,y
aani
,
Kani
sa,
kwahi
yot
unaouwezowakushi
nda.
Kat
ikasehemuy
amwi
sho y
awar
akahuu,Paul
o anael
ezaj
uuy
amai
sha
y
anay
owapasawakr
ist
okuhusu:Ndoa,t
abi
a,mwenendo,wazazinawat
oto
waopi
awat
umi
shinamabwanazao.
WazoKuu
Ki
inichauj
umbewawar
akahuunikwamba:MpangowaMunguwami
lel
ewa
kuuokoaul
imwenguunat
imi
zwakwanj
iay
aKr
ist
okat
ikamwi
liWake,y
aani
,
Kani
saLake.Mt
uanapoami
ni,
anakuwandaniy
aKr
ist
onaanapat
awokov
una
kuwasal
ama.Mungual
iandaawokov
uhuut
angumi
lel
enaamempaki
la
aami
niy
emamboy
oteanay
ohi
taj
ikat
ikamai
shay
akei
liawezekusi
mama,i
la
niwaj
ibuwakekupokeamambohay
oal
iy
owekewat
ayar
i.Paul
oanamal
i
zia
kwakuf
afanuamambo ambay
o Mungu amewaandal
iawal
ewamwami
nio,
kusudi waweze kumshi
nda Shet
ani anapowashambul
ia na baada y
a
mapambanowawenaushi
ndiwakudumu.
Mwandi
shi
Mwandi
shiwawar o(
akahuuniPaul 1:
1).
Mwaka
War
akahuuul
iandi
kwa60B.
K.wakat
iwaki
fungochaPaul
ochami
akami
wil
i.
Mahal
i
Rumi
.
Mgawany
o
MpangowaMungunawokov
uwawot
ewamwami
nio(
1:1-
2:22)
Si
riy
aInj
il
i(3:
1-21)
Mai
shay
amkr
ist
oduni
ani(
4:1-
5:21)
Ji
nsiwakr
ist
owapaswav
yokuhusi
ana(
5:22-
6:9)
l
xvi
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Kupi
gananauov
u(6:
10-
24)

WAFI
LIPI
.
Ut
angul
izi
Waf
il
ipiumehesabi
wa kama moj
awapo y
a zi
le ny
araka nne za Paul
o za
ger
ezani
,ul
ioandi
kwamudamf
upit
ubaaday
aul
ewaWaef
eso,
Wakol
osaina
Fi
lemoni
.
Paul
o al
iandi
ka war
aka huu aki
wa ger
ezanihuko Rumi
.Kwa kut
ambua
kuzui
li
wakwaPaul
okani
sal
aFi
li
pil
il
impel
ekeaPaul
omsaadakwamkonowa
Epaf
rodi
to(
4:18)
.Aki
taka kuwashukur
uraf
ikizake wapendwa wal
iokuwa
wamempel
ekea msaada huo kwa aj
il
iya mahi
taj
iyake,anaanza kwa
kuwashukur
ukwamsaadawao,pi
aanat
umi
anaf
asihi
yokuel
ezaj
uuy
ahal
i
y
ake,
kuwat
iaWaf
il
ipimoy
onakuwat
akakusi
mamai
mar
a,aki
wahi
mizawawe
na uny
eny
ekev
u kama al
iokuwa nao Kr
ist
o na wawe na umoj
a.Paul
o
anawasi
fuTi
mot
heonaEpaf
rodi
tokwakani
sal
aFi
li
pi.Paul
ohaachikuel
eza
j
insial
iv
yokuwanai
maninao,Ki
shaanawael
ezaj
uuy
amat
ati
zoanay
opat
a
hukoRumi
.
Haj
uimwi
showashaur
ilakeut
akav
yokuwa.Laki
nihat
akamaat
auaway
eye
at
afur
ahiaki
wanaKr
ist
o.Kamaat
aendel
eakui
shi
,at
azi
dikumt
umi
kiaMungu
kwauwezowakewot
e.Anawaagi
zawakat
aekabi
samaf
undi
shoy
auongo.
Waami
niwot
ewanaambi
wawawenamal
engoy
ajuukabi
sakat
ikamai
sha
y
aoy
aKi
kri
stokwamaanaMunguat
awapamahi
taj
iyaoy
otekat
ikamai
sha
hay
a.Paul
oanawakazi
akuf
urahiny
akat
izot
e.
WazoKuu
Kat
ika war
aka huu wa bi
naf
si,Paul
o anasi
sit
iza j
uu y
afur
aha.Ki
la mt
u
al
iy
empokeaKr
ist
oanapaswakuwanaf
urahakwasababuanapendwana
Mungu,Kr
ist
oamekuf
akwaaj
il
iyakenaMunguanamt
imi
ziamahi
taj
iyake
y
otekat
ikamai
shahay
a.Paul
oanasi
sit
izakuwawasi
ji
sumbuekwaaj
il
iya
j
ambol
olot
eil
akat
ikaki
laj
ambokwakusal
i,
kuombanakushukur
u.Haj
azot
e
zi
jul
ikanenaMungu(
4:16)
.Hat
imay
eanamal
izi
akuwakumbushakuwaMungu
at
awaj
azanaki
lawanachohi
taj
ikwakadi
riy
aut
aji
riWake(
4:19)
.Hi
ihai
na
maanakwambawakr
ist
ohawat
apat
ashi
da.Kamai
kibi
di,
hat
unabudikuf
uat
a
l
xvi
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

mf
anowauny
eny
ekev
uwaKr
ist
oambay
eal
imt
iiMungu,akakubal
ihat
akuf
a
msal
abani
.Si
sinir
aia wa mbi 3:
nguni( 20) na hat
una budikui
shikwa
kut
ambuaj
ambohi
li
.
Mahal
i
Ger
ezanihukoRumi
Mwaka
War
akahuuul
iandi
kwa61B.
K.
Mwandi
shi
Mwandi
shiwawar
akahuuniMt
umePaul
o.
Mgawany
o
Paul
onamat
ati
zoy
akehukoRumi(
1:1-
30)
Mf
anowaut
iiwaYesu(
2:1-30)
Maf
undi
shokuhusumwenendowamkr
ist
o(3:
1-21)
Amaniy
aMungunaj
insiMunguanav
yowat
imi
ziawaami
nimahi
taj
iyao
(
4:1-
23
WAKOLOSAI
.
Ut
angul
izi
Wakol
osaiumei
twawar
aka pacha wa Waef
eso.
Ziki
wazi
mendi
kwa wakat
i
mmoj
a,y
aley
ali
yomoy
anaf
ananasana.
Timot
heoal
ishi
ri
kiananaPaul
ohuko
Rumikat
ikakuandi
kany
arakahi
zimbi
liwakat
iPaul
oaki
wamf
ungwa.
Hiv
yo
Wakol
osainimoj
awapo y
a ny
araka za ger
ezani
.Ti
kiko ndi
ye al
iy
epel
eka
war
akahuuhukoKol
osai
.
Mj
iwaKol
osaiul
ikuwaumej
engwakamaki
lomi
ta160 (
mai
li100)kut
oka
Ef
esokweny
ebondel
aLi
kakar
ibunaHi
erapol
inaLaodi
kia(
4:13)
.Kwakadi
ri
i
onekanav
yoPaul
oal
ikuwahaj
aut
embel
eamj osai(
ihuowaKol 2:1),i
lamj
i
huu ul
ihubi
ri
wa I
nji
liwakat
iPaul
o aki eso (
wa Ef Mdo.19:
10)na Epaf
ra
(
1:7)
,Ti
mot
heoauwat
uwengi
ne.Hi
vyoPaul
oal
ipat
akuwaf
ahamuwaami
ni
hawaaki
waEf
esokat
ikasaf
ariy
akey
api
liy
akuenezaI
nji
linasasaal
ikuwana
wasi
wasikwa sababu al
isi
kia kuwa maf
undi
sho y
a Unost
ikiy
ali
yokuwa
y
anasemakwambaki
laki
tuniki
bay
alaki
nir
ohoninj
ema,
yal
ikuway
amei
ngi
a
kat
ikakani
sahi
lo.Maf
undi
shohay
ayal
ikuway
anauf
any
auj
umbewaI
nji
li
kuel
ekea mahal
ipa hat
ari
.Mambo y
ali
yokuwa y
aki
wasumbua Wakol
osai
l
xvi
i
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

y
ali
kuwanimchangany
ikowael
imuy
any
ota,uchawinamaf
undi
shohay
oya
Unost
ikiambay
oyal
isemakuwaKr
ist
oal
ikuwasawasawanamal
aika.Paul
o
al
iwaandi
kiakuwat
hibi
ti
shi
akuwaKr
ist
oniMungunakwambaanaoukami
li
fu
wa Mungu wa mi
l e(
el 2:
9).Ndi
po anawapa maf
undi
sho kuhusu mai
sha
y
ampasay
omkr
ist
o.
Wazokuu
Kat
ikabar
uahi
imuhi
muy
aPaul
otunapewamael
ezokami
liy
ali
yoandi
kwa
kwauf
asahanakwauangal
if
ukuhusuUunguwaKr
ist
onaut
ukuf
uWake.
Kr
ist
oniMunguwav
yot
enamt
uyey
oteanay
emwami
niKr
ist
oanakuwana
v
ituv
yot
endaniYake.Paul
oanawaony
awaami
niwasi
yumbi
shwenael
i
mu
wal
aheki
makwakuf
uat awanadamu(
amapokeoy 2:8)
.Anat
oamaf
undi
sho
kuhusumai
shay
ampasay
o mkr
ist
o,aki
sisi
ti
zakuwawakr
ist
o kamamwi
li
mmoj
a wanaomt
egemea Kr
ist
o al
iy
e Ki
chwa wanapewa nguv
u,amanina
f
urahanaMungu.
Mahal
i
War
akahuuul
iandi
kwakut
okaRumi
.
Mwaka
Ul
iandi
kwakama60B.
K.
Mgawany
o
Sal
amunashukr
anizaPaul
o(1:
1-8)
YesuKr
ist
onawaami
ni(
1:9-2:
7)
Hat
arikuhusumaf
undi
shoy
auongo(
2:8-23)
Maf
undi
shokuhusumai
shay
aki
kri
sto(
3:1-4:
1)
Maagi
zokuhusukuombanamausi
ayamwi
sho(
4:2-
18)
.

1WATHESALONI
KE.
Ut
angul
izi

War
akahuunimoj
awapoy
any
arakazaawal
ikabi
sazaPaul
o.Kut
okaFi
li
pi,
Paul
okat
ikasaf
ariy
akey
api
liy
aki
tume,al
it
embel
eamj
iwaThesal
oni
ke,
ambaoul
ikuwabandar
iil
iy
okuwaki
tuochabi
ashar
a.Hapakweny
emj
ihuu

l
xi
x
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Paul
oal
ihudumukwamaj
umamat
atu,
aki
hudumukat
ikasi
nagogil
aWay
ahudi
,
aki
thi
bit
ishaMaandi
ko(
Aganol
aKal
e),kwambaYesundi
yeKr
ist
o.Baadhiy
a
Way
ahudinaWay
unaniwakaami
ni,l
aki
niakal
azi
mikakuondokahukohar
aka
kwasababuy
amat
esoy
ali
yozukahumo(
Mat
endo17:
1-9)kwakuwaupi
nzani
ul
ikuwa mkubwa.Aki
wa nj
ianiakael
ekea At
hene na Kor
int
ho al
it
embel
ea
Ber
oy Mdo.17)
a( .
Ti
mot
heo,ambay
eal
ikuwaamet
umwakur
udiThesal ke(
oni 3:1–5)
,baaday
e
al
iml
eteaPauot
aar
if
akuhusuhal
iil
iv
yohukoThesal
oni
ke.Paul
oanawasi
fu
Wat
hesal
oni
kekwat
abi
ayaoy
auj
asi
riny
akat
izamat
eso.Pi
aanaongezea
maf
undi
shoy
akey
akwanzakuhusumat
ati
zoy
awaami
ni,hasawat
uMat
aif
a
ambao hawakuwa na msi
ngiwa Ki
yahudi
,ul
iokuwa unakabi
limai
sha y
a
Ukr
ist
o.
Baaday
akuf
ikaAt
henenahat
imay
eKor
int
ho,
Paul
oal
ipat
ahabar
ikut
okakwa
Ti
mot
heokuwapamoj
anamat
esoy
ali
yokuwepo,waami
niwaThesal
oni
ke
wal
i
kuwawamesi
mamai
mar
a.Kwahi
yoPaul
oal
iandi
kabar
uahi
iil
ikuwat
ia
moy
o na kuwaf
ari
jiwaami
niambao wal
ikuwa wachanga kat
ika Kr
ist
o.
Al
iwaandi
kia pi
a kui
imar
isha i
maniy
ao kat
ika mi
singiy
a maf
undi
sho y
a
kani
sakuhusuMungu,RohoMt
akat
if
unaKr
ist
o,mai
shay
ampasay
omkr
ist
o
napi
akuhusukur
udikwaYesumar
ayapi
li
.Yael
ekeawaami
nihawawal
ikuwa
na wasi
wasikwamba wakr
ist
o wenzao wal
iokwi
sha kuf
a,wasi
ngeweza
kuuf
iki
auf
ufuowawaf
u.Hi
vyoPaul
oanawaandi
kiakuwahaki
kishi
akwamba
wal
i
okuf
awaki
wawanamwami
niKr
ist
owat
af ukakwanza(
uf 4:16)
.

WazoKuu
Paul
oanaandi
kai
likuwat
hibi
ti
shi
awaami
niwachangakat
ikamaf
undi
shoy
a
msi
ngial
iy
okuwaamewaf
undi
sha,anawat
iamoy
okudumukat
ikaut
akat
if
u,
naowal
ewanaot
eswakuwahaki
kishi
akwambaMunguy
upamoj
anasina
amet
uahi
diushi
ndi
.Ushi
ndiwa mwi
sho ut
apat
ikana Kr
ist
o at
akapor
udi
,
wakat
iBwanamweny
eweat
akaposhukakut
okambi
nguninakut
ukusany
a
Kwaket
uwenay
emi
l e(
el 4:
17)
.Tuki
tambuahay
a,i
nat
upasakuv
umi
li
amat
eso
nakui
shimai
shay
asi
yonal
awama,y
aani
,mai
shamat
akat
if
uyakumcha
Mungu.

l
xx
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Mwaka
War
akahuuul
iandi
kwa51B.
K.wakat
iwasaf
ariy
akey
api
li
.
Mahal
i
Kor
int
ho.
Mgawany
o
Shukr
anizaPaul
okwaaj
il
iyaWat
hesal
oni
ke(
1:1-
10)
Hudumay
aPaul
okat
ikakani
sa(
2:1-
16)
Mael
ezoy
amat
uki
otangukuondokaThesal
oni
ke(
2:7-
3:13)
Mahusi
akuhusumwenendonamai
shay
akumchaMungu(
4:1-
12)
Kur
udikwaYesumar
ayapi
li(
4:13-
5:11)
Maagi
zoy
amwi
sho(
5:12-
22)
Hi
ti
misho(
5:23-
28)

2WATHESALONI
KE.
Ut
angul
izi
War
akahuuwapi
liwaPaul
oul
iandi
kwami
ezimi
chachet
ubaaday
aul
ewa
kwanza.Baadhiy
awat
uwal
ikuwawamemwel
ewav
ibay
aPaul
oauwar
aka
mwi
ngi
ne wa bandi
a ul
iosemekana kuwa ul
it
oka kwa Paul
o ul
ikuwa
umewaf
adhai
sha Wat
hesal
oni
ke kuhusu kuj
a kwa Yesu mar
aya pi
li
.
Yawezekanakwambamat
esowal
iy
oendel
eakuy
apat
api
ayal
iwaf
adhai
sha.
Paul
oanaandi
kawar
akahuui
likuwakumbushay
aleal
iy
okuwaamet
angul
ia
kuwaf
undi
sha aki
wahaki
kishi
a waami
ni kuwa Kr
ist
o at
arudi kuwaf
ari
ji
wamwami
nionakuwaadhi
buwal esawao (
ewanaowat 1:7,
8).Anawaambi
a
kwambasi
kuy
aBwana,y
aani
,si
kuy
ahukumu,hai
tawaf
iki
amar
amoj
a,bal
i
i
tat
angul
iwanamat
uki
ombal
i i(
mbal 2:
3).Waki
fahamukuwahaki
kaKr
ist
o
at
arudi
,waami
nii
nawapasakui
shimai
shamat
akat
if
uyasi
yonal
awama.
WazoKuu
Kat
ikawar
akahuumf
upi
,ushi
ndiwaMunguj
uuy
auov
uunasi
sit
izwa.I
ngawa
waami
niwanawezakupat
amat
esosasa,l
aki
niMunguamewaandal
iaf
araj
a
na t
hawabu. Laki
ni wal
e wanaomkat
aa Mungu wat
apat
a dhi
ki na
wat
ahukumi
wa. Paul
o pi
a anasi
sit
iza umuhi
mu wa kui
shi mai
sha
y
anay
omt
ukuzaMungu.Baadhiy
awat
uwaThesal
oni
kewal
ikuwawameacha
l
xxi
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

kuf
any
a kazikwa kuami
nikwamba Kr
ist
o anger
udiupesi
.Jambo hi
li
hal
imt
ukuziMungunaPaul
oal
isemakuwamt
uyey
oteasi
yef
any
akazi
,wal
a
asi
le.(
3:10)
.
Mgawany
o
Far
ajakut
okananakur
udikwaKr
ist
o(1:
1-12)
Mat
uki
okabl
ayakuj
akwasi
kuy
aBwana(
2:1-
12)
Maagi
zozai
dinamaony
o(2:
13-
3:5)
Mausi
ayaki
kri
stonasal
amukuwat
aki
aher
i(3:
6-18)
.

1TI
MOTHEO.

Ut
angul
izi
War
aka wa Kwanza,wa Pi
likwa Ti
mot
heo na wa Ti
to kwa kawai
da
hut
ambul
iwa kama ny
araka za Ki
chungaj
izi
li
zoandi
kwa na Paul
o.Paul
o
al
iandi
kawar
akahuukar
ibunakuf
akwake.Al
imwandi
kiaTi
mot
heomsai
dizi
wake,ambay
eal
ikuwaamemwachahukoEf
esokusahi
hishamat
ati
zokadhaa
kat
ikakani
sahi
lo.Wakat
ihuukul
ikuwanamat
ati
zokuhusumaf
undi
shoy
a
Ki
kri
sto,
mwenendowakani
sa,
uongoziwakani
sanamambokadhawakadha
kuhusumwenendouwapasaowaami
ni.Paul
oal
iandi
kai
likumpaTi
mot
heo
maagi
zokuhusumambohay
akusudikani
sal
if
any
ekaziy
akev
ema.Al
iandi
ka
pi
akumt
iamoy
oTi
mot
heoasi
chokekat
ikamai
shay
akey
aki
kri
sto,bal
iai
shi
mai
shay
aukami
li
fukwaut
ukuf
uwaMungu.Pi
aanat
oamashar
timaal
umu
kuhusu v
iongoziwa kani
sa.Muda mf
upit
u baada y
a hi
lial
ikamat
wa na
kur
udi
shwat
enaRumikamamf
ungwa,ambakondi
koal
ikoandi
kiaWar
akawa
pi
likwaTi
mot
heo.

Ti
mot
heoal
izal
iwahukoLi
str
aaki
wanababaMy
unaninamamaMy
ahudi
(
ambay
eal
i
mfundi
shaMaandi
kot
anguut
oto)
.Paul
oal
ipof
ikaLi
str
akat
ika
saf
ariy
akey
a pi
liy
a ki
tume (
Mdo.
16:
1-3)
,al
imchagua Ti
mot
heo ambay
e
al
ishi
ri
kiananaPaul
ohadimwi
showahudumay
ake.Ti
mot
heomweny
ewe
al
if
ungwal
aki
nihat
imay
eal
iachi u(
wahur Ebr
.13:
23)
.
War
aka wa kwanza kwa Ti
mot
heo uko kat
ika mf
umo wa mazungumzo
l
xxi
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

ambay
oniy
aki
binaf
sisana.Paul
oanamwel
ekezaTi
mot
heokuhususi
fana
waj
ibu wa v
iongozimbal
imbal
ikat
ika kani
sa.
Pia anat
oa mwongozo kwa
Ti
mot
heokat
ikawaj
ibuwakewaki
chungaj
i,
aki
mwagal
izamaj
ukumu,pamoj
a
nay
aley
ampasay uwaMungu”
okama“mt (6:
11)
Wazokuu
Jambo kuu kat
ika war
aka huu niumuhi
mu wa kuwa na i
manisahi
hi,
mwenendomny
ofunauadi
li
fu.Paul
oanakazi
akwambawaami
nii
nawapasa
kui
fahamukwel
inakui
tet
eadhi
diy
amaf
undi
shoy
auongoy
anay
oji
tokeza.Pi
a
hawanabudikui
shimai
shay
anay
ofananay
amaf
undi
sho hay
oil
iShet
ani
asi
pat
enaf
asikuwat
ekawat
uwaMungu.Kadhal
ikaanat
iamkazoumuhi
mu
wakuwanav
iongoziwakani
sawal
ioj
it
oa,
weny
esi
fazot
enapi
aweny
emoy
o
saf
i.
Mwaka
Ny
arakahi
zizi
li
andi
kwabaaday
aki
fungochakwanzachaPaul
ohukoRumi
ambachoki
nandi
kwakweny
eki
t endo(
abuchaMat Mdo.
28)
,huendakat
iya63
– 65B.
K.Kwakuwav
itabuv
yaAganoJi
pyahav
itoihabar
izamf
ulul
izoza
muendel
ezo wa Ukr
ist
o baada y
a wakat
ihuu,nukuu za Ny
araka hi
ziza
Ki
chungaj
izi
nat
oamsi
ngikwaaj
il
iyakuf
uat
il
iamwenendowaPaul
o.Huenda
Paul
oal
iachi
wakat
iya60au61B.
K.nakuy
atembel
eat
enamakani
say
aAsi
a.
Aki
wanj
ianikwendaMakedoni
a,Paul
oal
imwachaTi
mot eso(
heohukoEf 1:3)
.
Paul
oal
iel
ekeaKr
ete,ambakoal
ihudumukwamudamf
upi
,ki
shaakawaacha
waami
nichi
niy
auongoziwaTi
to(
Tit
.1:
5)wakat
iyey
eaki
elekeaDal
mat
ia.
Mahal
i
War
akawakwanzakwaTi
mot
heohukoEf
esonaul
ewaTi
tohukoKr
ete
zi
meandi
kwanaPaul
oaki
wasaf
ari
ni,
huendaaki
waMakedoni
a.
Mgawany
o
Maony
okuhusumaf
undi
shoy
auongo(
1:1-
20)
Maf
undi
shokuhusumaombi(
2:1-
15)
Si
fazi
nazowapasawaangal
izinawazeewakani
sa(
3:1-
16)
Maony
onahuduma(
4:1-5:
25)
Hudumay
aki
kri
stonamaagi
zokwaTi
mot
heo(
6:1-
21)

l
xxi
i
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

2TI
MOTHEO.
Ut
angul
izi
Paul
o al
ikuwaamef
ungwat
enahuko Rumichi
niy
aut
awal
awaNer
o.
Pengi
nehuuul
ikuwawar
akawamwi
shokabi
sawaPaul
o.Baaday
akuandi
ka
war
aka wake wa kwanza kwa Ti
mot
heo msai
diziwake,huenda aki
wa
Makedoni
a,i
nael
ekeaPaul
oal
ikamat
waai
dhaaki
waTr
oaauNi
kopi
li(
Tit
.3:
12)
nakur
udi
shwager
ezanihukoRumi
.
Kat
ikawar
akahuui
nakuwakamav
il
ePaul
oanahi
sif
ursazakezakuhubi
ri
I
nji
lizi
nakar
ibi komo (
aki 4:6– 8)
.Ndaniy
awar
akahuuwabi
naf
siPaul
o
anael
ezahi
siazakezandanikabi
sa.AnamkumbushaTi
mot
heokwambahat
a
kamamai
shay
akehapaduni
aniy
atakoma,Mungual
ikuwaamemwandal
ia
mai
shay
ami
l e(
el 1:
10-
12)
.Paul
opi
aanakumbushaj
uuy
auami
nif
uwaMungu
ambay
eamemwongozakat
ikamai
shay
akey
ote.Anagusi
ajuuy
any
akat
iza
hat
ariambazozi
ngekuj
a,si
kuzat
aabuambazowat
uwat
aiachakwel
ina
kupendaanasakul
ikokummpendaMungu(
3:1-
8).
Wakat
ihuu Paul
o al
ikuwa mpweke na al
it
amanisana Ti
mot
heo aj
e
e(
aunganenay 4:
9,21)
.Anaj
it
ahi
dikumt
iaTi
mot
heomoy
onakumwi
mar
isha
kwaaj
il
iyakazikubwaal
iy
okabi
dhi
wa.Paul
oanat
amanikumwonaTi
mot
heo
t
ena,
aki
mwombaaml
eteev
il
evi
tabuv
yangozial
iv
yokuwaamev
iachaTr
oa.
Anamwagi
zaTi
mot
heoasi
mamei
mar
akat
ikamat
esoy
ajay
onakui
li
nda
i
manii
li
yony
ofu.
Wazokuu
Bar
uahi
iinazungumzi
ahasakuhusuuwezawaMunguj
uuy
avi
tuv
yot
e.
I
ngawamat
esoy
anakuj
anay
ataendel
eakuongezeka,Munguanat
awal
a.Kwa
hi
yo wot
ewamwami
nio hai
wapasikuogopaki
tu cho chot
e.Paul
o anat
oa
ushuhudawai
maniy
ake,aki
elezaj
insial
iv
yopi
ganav
itakwaaj
il
iyakwel
ina
j
insiat
akav
yopewat
hawabusi
kuy sho(
amwi 4:6-
8).
Mwaka
War
akahuuul
iandi
kwakat
iya66–67B.
K.wakat
iwaut
awal
awaNer
o.
l
xxi
v
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Mahal
i
Rumi
.
Mgawany
o
Shukr
anizaPaul
okwaaj
il
iyaTi
mot
heo(
1:1-
5)
Maagi
zoy
aPaul
okwaTi
mot
heo(
1:6-
2:2)
Si
fazamt
umi
shimwami
nif
u(2:
3-26)
Mat
esoy
ajay
o(3:
1-17)
Manenoy
amwi
sho(
4:1-
22)
.

TI
TO.

Ut
angul
izi
War
akahuual
iandi
kiwaTi
tommoj
awawaf
uasiwaPaul
omudamf
upit
u
baaday
aPaul
okumwachi
awaj
ibuwakuangal
ianakui
mar
ishakani
sahuko
Kr
ete.Ti
toal
ikuwanawaj
ibuwakuwawekawazeewakani
sa,kuwasi
mikana
kuwaf
undi
shakushi
kami
singiy
aimaniy
aKi
kri
sto.I
naonekanakwambaPaul
o
al
ikuwaKor
int
hoaki
wanj
ianikwendaNi
kopol a(
ihukoAkay 3:
12)
.War
akahuu
umeandi
kwa baada y
a kuachi
wa kut
oka ger
ezaniRumimar
aya kwanza,
huendakat
iya63B.
K.na65B.
K.

War
akahuuunaony
eshakuwakani
sahukoKr
etehal
ikuwanampangi
li
ona
kwambal
il
ikuwanawashi
ri
kawal
iohi
taj
imael
ekezomahsusi
.Il
imbi
diPaul
o
ael
ezekwaki
nakuhususi
fazawazeewakani
sanapi
akut
oamaf
undi
sho
kadhawakadhakwawaami
niwengi
nepi
a.Kat
ikamaf
undi
shohay
o,Paul
o
anagusi
ajuu y
a mat
ati
zo y
anay
owapat
a wat
umi
shiwa Mungu na j
insi
mat
ati
zohay
oyanav
yowezakut
atul
iwa.

Ti
to al
ikuwa mshi
ri
ka wa Paul
o kwa kar
ibu muda wa mi
aka kumina
mi
tano.
Aki
wa mwongof
u Mmat
aif
a kut
oka Ant
ioki
a na kama mwami
ni
asi
yet
ahi
ri
wa,al
if
uat
ana na Paul
o na Bar
naba kwenda kweny
e bar
aza l
a
Yer emu(
usal Gal
.2:
1-3)
.Al
iendel
eakusaf
ir o(ona2Kor
inaPaul .2:
12–13:
7;5
–7:
13-
14;
8:3,
16-
17)
,hi
vyoPaul
oakawaamemwachahukoKr
ete.

l
xxv
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

WazoKuu
Mkazo wabar
uahi
inikuhusuumuhi
muwakui
shimai
shamat
akat
if
u
kat
ika Kr
ist
o kat
ikat
iya uov
u ul
ioko duni
ani
.Ingawa kat
ika mai
sha y
etu
duni
anit
unazungukwa na uov
u na chuki
,hat
una budimai
sha y
etu kuwa
ki
elel
ezo j
insineemay
aMungui
nav
yot
upat
iaushi
ndi
.Mai
shakamahay
o
y
atal
etamat
okeomema.Paul
oanar
udi
amar
akwamar
akusi
sit
izaj
uuy
a
kudumi
sha mat
endo mema.Maneno mat
upu hay
awezikuf
any
alol
ote,
i
nat
ubi
dit
uishimai
shay
eny
emat
endomema.

Kat
ikawar
akahuu,Mt
umePaul
oanakar
ibi
asanakuwekauki
riwai
mani
kat
ikauandi
shiwakewot
e.Vi
dokezomuhi
muv
yaMAFUNDI
SHO(
THEOLOGI
A)
y
aAganoJi
pyav
inaonekanakat
ikawar
akahuu.

Mgawany
o
Sal
amu(
1:1-
4)2
Si
fazawazeewakani
sa(
1:5-
16)3
Mael
ezoy
ajuml
akuhusuwaami
ni(
2:1-
15)
4
Maagi
zokuhusumai
shay
awapasay
owakr
ist
o(3:
1-15)
.

FI
LEMONI
.
Ut
angul
izi
War
akahuumf
upiul
iandi
kwanaPaul
okut
okaRuminaoumeai
nishwana
ul
ewaWaef
eso,Wakol
osainaWaf
il
ipikamamoj
awapoy
any
arakazakeza
ger
ezani
.Ameandi
kiwa Fi
lemoni
,kwa Af
ia mwanamke mkr
ist
o,(huenda
al
ikuwamkeweFi
lemoni)
,kwaAr
kipo (
Kol
.4:
17)nakwakani
sal
il
il
okuwa
l
iki
kusany
ikany
umbanikwaFi
lemoni
.
Bi
lashakaOnesmoal
ikuwaamet
orokakut
okakwaFi
lemonihukoKol
osai
kwendaRumi
,ambakoal
iongokanakushi
ri
kiananaPaul
o.Kamamt
umwa,
al
ikuwamal
iyaFi
lemoniki
sher
ia.Zai
diy
ahay
oinawezekanaOnesmoal
ikuwa
anadai
wav
ituf
ulanif
ulaninaFi
lemoni
.
Kwabar
uahi
iPaul
oanamt
umaOnesmokwaFi
lemoni
,aki
sisi
ti
zakwamba

l
xxv
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

mwenendo wa ki
kri
sto ungepaswa ut
awal
e kat
ika uhusi
ano wao.Paul
o
anaombamsamahakwaaj
il
iyaOnesmo,aki
ombaakubal
iwekamandugu
mkr
ist
o.Ombihi
lol
imeandi
kwakwamaar
if
anawar
akahuuumepangwakwa
namnaambay
oungej
engakusi
kil
izana,
kushawi
shini
anakuamshahi
sia.
Mwandi
shi
Mwandi
shiwar
akahuuniMt
umePaul
o.

Mwaka
Huunimoj
awapowawar
akawager
ezani
Mgawany
o
Sal
amu(
1:1-3)
Kuhusi
kakwaPaul
onaupendo(
1:4–7)
Paul
okumwombeaOnesmo(
1:8–22)
Kuagana(
1:23–25)

WAEBRANI
A.
Ut
angul
izi
Mwandi
shiwawar
akahuuhaj
it
ambul
ishil
aki
nibi
lashakaal
ikuwaanaj
uli
kana
v
ema na wal
e wal
ioupokea.Kumekuwa na mawazo mbal
il
mbal
iai
dha
wengi
ne waki
mhusi
sha Paul
o,Bar
naba au Apol
o,l
aki
niuandi
shiwake
unaf
ananasananaul
ewaMt
umePaul
o.I
ngawamwandi
shihaf
ahami
kiwazi
,
bi
la shaka al
ikuwa mt
u mweny
euf
ahamu mkubwa kat
ika Agano l
a Kal
e,
ambay
eniMy
ahudinaal
iy
ekuwar
afi
kiwaTi
mot
heo.Anaony
eshaumahi
ri
mkubwawausominauandi
shikamaul
ewawaandi
shiwengi
newaAgano
Ji
pya.
Mwandi
shianamwony
eshaYesukuwandi
yeukami
li
fuwauf
unuowa
Mungukupi
ti
akwamanabi
i.
Ufunuohuuwaki
-Uungukat
ikaubi
nadamuwa
YesuKr
ist
oniwahal
iyaj
uukwav
iwangov
yot
ekat
ikahal
izot
e.
Wazokuu
Ki
inichaWaebr
ani
animaml
akay
ajuukabi
sanauwezowaYesuKr
ist
okama
Mdhi
hir
ishaj
inaMj
umbewaneemay
aMungu.Kat
ikaki
tabuhi
kimaj
inay
a
heshi
mazai
diy
aishi
ri
niy
amet
umi
kay
aki
mtaj
aYesuKr
ist
o.
Nenokuul
auf
unguonipal
emwandi
shianapomwony
eshaYesukuwandi
ye
l
xxv
ii
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

ukami
li
fuwauf
unuoul
ionenwakwanzanaMunguki
shanamanabi
iWake.
Uf
unuohuuwaMungukat
ikamwanadamuYesuKr
ist
ondi
owaj
uukabi
sa
unaomwony
eshaYesuKr
ist
okuwandi
yeamf
unuay
eMungu,t
enaYey
endi
ye
Mj
umbewaNeemay
aMungu.
Yesuanaonekanakat
ikahudumay
aKuhani
-
Mf
alme.
Mar
any
ingiony
oli
met
olewakwambamsomaj
iasi
udhar
auwal
akuukat
aa
Wokov
uMkuuul
iot
olewakwanj
iay
aYesuKr
ist
o.Uwezekanomkubwani
kwambawar
akahuuul
iel
ekezwakwawakr
ist
oWay
ahudihukoPal
est
inaau
Rumi
,ambaowal
ikuwawanaj
ari
biwakugeuki
adi
niy
aKi
yahudiaukui
fany
a
I
nji
lii
wey
eny
emf
umowadi
nihi
yoy
aKi
yahudi
.
Mwandi
shi
Kumekuwako na mawazo y
anay
otof
aut
iana mi
ongonimwa v
iongoziwa
Kani
sal
akwanza.
Wengi
newanamhusi
shaPaul
o,wengi
neBar
nabaauApol
onauandi
shiwa
war
akahuu,l
aki
niwazol
il
il
obor
asananil
il
elaOr
igen,ambay
eal
isema
kwamba,“
Iwe ninanial
iy
eandi
ka war
aka huu,Mungu peke Yake ndi
ye
anay
emj
ua.
”Ingawawar
akahaunaj
inal
amwandi
shi
,unaushahi
dimwi
ngi
kwambanimt
ukweny
eki
zazipi
lichaWakr
ist
o,al
iy
ekuwanauj
uzimkubwa
waAganol
aKal
e.
Mwaka
I
nael
ekeanikweny
emwi
showami
akay
a60B.
K.kat
ikakar
ney
akwanza,
y
aani
,mudamf
upit
ukabl
ayakuhar
ibi
wakwaYer
usal
emu70B.
K.Kat
ika
ki
pindihi
kihof
uyamat
esoi
li
kuwakubwakwakani
sahukoRumi
.Wakat
ihuo
hal
iyamat
esoi
li
kuway
akut
iahof
ukwakani
sahukoRumi
.
Mahal
i
War
akahuuul
iandi
kwakut
okaRumi
.
Mgawany
o:
 Mnenaj
ibor
akwaaj
il
iyaMungu(
1:1-4:
13)
 MwombeziauKuhanial
iy
ebor
a(4:
14-7:
28)
 AganonaDhabi
hui
li
yobor
a(8:
1-10:18)
 Agi
zol
akui
tunzanakui
li
ndai
mani(
11:
1-12:
29)
 Mwi
sho:
Kanunizamai
shay
aKi
kri
sto(
13:
1-17)
l
xxv
ii
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

 Kuhi
taj
imaombi(
13:
18-
19)
 Hi
ti
misho(
13:
20–21)
 Mael
ezoy
abi
naf
si(
13:
22-
23)
 Sal
amu(
13:
24-
25)

NYARAKAZAWANAFUNZIWAYESU
Ny
arakazawanaf
unziway
esuzi
kosabanazoni
kamai
fuat
avy
o;

YAKOBO
Yakobomwandi
shiwawar
akahuuniYakoboameuandi
kamwakawa62Bk,
aki
waJer
usal
em
1-
PETRO
mwandi
shiwawar
akahuuniPet
ro ameuandi
kamwakawa62Bk,aki
wa
Babel
2-
PETRO
mwandi
shiwawar
akahuuniPet
ro ameuandi
kamwakawa64Bk,aki
wa
Babel
1YOHANA.
Ut
angul
izi
Yal
eyal
iy
omo kat
ika war
aka huu,mf
ano uandi
shiwake na i
le mi
sami
ati
i
li
yot
umi
kav
inakubal
iananal
il
ehi
ti
mishokwambany
arakahi
zizi
li
andi
kiwa
wasomaj
iwal
ewal
ewaI
nji
liy
aYohana.War
akahuuwaKwanzaunakuwa
kama uf
upi
sho unaowawazi
a wasomaj
ikwamba t
ayar
iwanai
jua I
nji
liy
a
Yohana na unawahaki
kishi
ajuu y
aimaniy
ao kat
ika Kr
ist
o.War
aka huu
unaony
eshakuwawasomaj
iwal
ikuwawanakabi
li
wanaupot
ovuwai
maniy
a
Unost
iki
,ambaoul
ikuj
akuwat
ati
zokubwazai
dikat
ikakar
ney
api
li
.Unost
iki
ul
ikuwanamaf
undi
shoy
asemay
okwambav
ituv
yot
eniv
iov
ulaki
nir
ohot
u
ndi
yonzur
i.
l
xxi
x
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

WazoKuu
Kat
ika uj
umbe wa I
nji
li
,Yohana anaony
esha wazikuwa Yesu niMungu
al
iy
efany
ikamwi
linahi
vyokupi
ngakabi
sai
ledhanakwambaKr
ist
oal
iwazi
wa
t
ukamaal
iy
ekuwanamwi
li
,et
ikwambaYey
eal
ikuwar
oho.Pi
ail
iondol
ea
mbal
iyal
emaf
undi
shoy
ali
yomwel
ezeaYesukamav
ituv
iwi
li
,kwambawakat
i
f
ulanial
ikuwaanaf
any
ikamwanadamunawakat
imwi
ngi
neanakuwaMungu.
Mwandi
shi
War
akawaKwanza,waPi
linawaTat
uwaYohanat
angumwanzokabi
sa
zi
meonekanakuwamwandi
shinimt
umeYohanaambay
epi
andi
yemwandi
shi
wa I
nji
liy
a Yohana ,
yaani
,moj
awapo y
a zi
leI
nji
linne.Huy
u ndi
yey
ule
mwanaf
unzial
iy
ekuwa anapendwa ambay
e al
iegama ki
fuanimwa Yesu
wakat
iwachakul
achamwi
shonawanaf
unziWake.
Tar
ehe
Vi
tabuv
yot
ehi
viv
inne,y
awezekanav
imeandi
kwawakat
immoj
a,huendakat
i
a85-
y 96BK.
Mgawany
o
Ut
angul
izi(
1:1-
4)
Umuhi
muwanur
ukat
ikaushi
ri
ka(
1:5-
2:29)
Upendoshar
tiueneekat
ikamai
sha(
3:1-
4:21)
I
maninakuonakwahaki
ka(
5:1-
21)
2YOHANA.
Ut
angul
izi
War
akawapi
liwaYohanaumeandi
kwakwa“
Bibimt
eul
e(Si
ri
anawat
oto
wake)
”,ambaounawezakuwaunamhusumt
ubi
naf
sinaj
amaay
ake,aukuna
uwezekano kabi
sa kwamba unal
ihusu kani
sa.Msi
sit
izo umewekwa kat
ika
umuhi
mu wa i
manikwamba Yesu niMwana wa Mungu kat
ika umbo l
a
mwanadamu na kwamba waumi
niwanaosoma i
nawapasa kudumu kat
ika
pendol
aMungunakukat
aamaf
undi
shopot
ofuy
aimani
.
Yohana pi
a al
iandi
ka kuwaony
ail
iwaweze kut
ambua wal
imu wa uongo
wanaosaf
ir
ihukunahuko,waowasi
jewakawaungamkononakuwasai
dia.
Yaanimt
uyey
oteasi
jeakachangi
akweny
ekuenezamaf
undi
shoy
auongo
badal
ayay
aley
akwel
i.
l
xxx
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

WazoKuu
Mwenendowawaami
ninakuwaony
ahaowaami
nidhi
diy
awadangany
aji
j
insiwanav
yodangany
a.
Mwandi
shi
Yohana,y
ulemwanaf
unzimpenzial
iy
eegamaki
fuanimwaYesuwakat
iwa
chakul
a chamwi
shonawanaf
unziWake.
Mwaka
War
akahuuul
iandi
kwa90B.
K.
Mahal
i
Ef
eso.
Mgawany
o
Sal
amu(
1:1-3)
Ushaur
inamaony
o(1:
4-11)
Hi
ti
misho(
1:12-13)

3YOHANA.
Ut
angul
izi
War
aka wa t
atu wa Yohana anaandi
kiwa Gay
o,ambay
eyawezekana
al
ikuwanawaj
ibuwaki
chungaj
iaui
nawezekanaal
ikuwaki
ongozimuhi
mu
kat
ika kani
sa.Anael
ekezwa kuwasai
dia na kuwahudumi
a wal
e wanaokuj
a
kamawaj
umbewaMungu.Pi
aanapewaony
okuhusuDeot
ref
e,j
uuy
atabi
a
y
ake y
a kukosa ushi
ri
kiano.Yohana anael
eza t
araj
iol
ake l
a kuj
a na
kushughul
iki
atat
izohi
liy
eyemweny
ewe.

WazoKuu
Waj
ibuwabi
naf
sikuhusuwat
umi
shiwakwel
inawauongo.
Mwaka
War
akahuuul
iandi
kwa90B.
K.
Mahal
i
Ef
eso.
Mgawany
iko
l
xxxi
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Sal
amu(
1:1-4)
Kut
iwamoy
okwaGay
o(1:5–8)
KukemewakwaDeot
ref
e(1:9–10)
Kusi
fi
wakwaDemet
ri
o(1:11–12)
Hi
ti
misho(
1:13–15)

YUDA
Ny
arakay
amwi
shokat
ikany
araka14zaaganoj
ipy
aniwar
akaway
uda,nay
e
ni
miongonimwawanaf
unziway
esuwal
akahuuameuandi
kamwakawa65
Bk,
ali
pokuwapal
est
ina.

KI
TABUCHAMWI
SHOKATI
KABI
BLI
ATAKATI
FUNI
,
UFUNUOWAYOHANA.
Ut
angul
izi
:
Ki
tabu hi naanza, “
ki ki Ufunuo wa Yesu Kr
ist
o al
iopewa na Mungu…
“ki
kiony
eshakuwaYesuKr
ist
ondi
yemhusi
kamkuukat
ikaki
tabuhi
ki.Tangu
mwanzokuonekanakwaKr
ist
ondi
kokunakot
awal
a.Hi
vyoUf
unuohuuniwa
YesuKr
ist
oal
iopewanaMungu,j
apoki
tabuki
mechukuaj
inal
amwandi
shi
,
“
UfunuowaYohana”
,ukwel
inikwambahaumzungumzi
iYohanakwaundani
wal
ahaumf
unuiy
eye,bal
iYesuKr
ist
o.Yesundi
yeMwanaKondooambay
e
amel
etaukombozi
.Yey
endi
yeat
akay
ehukumunahat
imay
eat
ashi
ndakabi
sa
uov
u,i
liuf
almewami
lel
eul
iobor
akabi
sausi
mami
shwe.
Kunasehemukubwat
atukat
ikaki
tabuhi
kicheny
emambomengimuhi
mu.
Sehemuy
akwanzanimaonoy
aYesuKr
ist sur
o,( aya1)
.Sehemuy
api
li
i
nahusuhabar
izamakani
sa,y
aani
,bar
uazi
nazoandi
kwakwamakani
sasaba
y
ali
y a(
okoAsi sur
aya2-
3).Sehemuy
atat
uinahusumaonombal
imbal
ijuuy
a
mai
shanamat
esoy
awat
uwaMungu,kushi
ndwakwauov
u,kuj
akwaKr
ist
o
mar
ayapi
li
,hukumuy
amwi
sho,ut
awal
awami
akael
fumoj
anamai
shay
a
nguni(sur
mbi aya4-
22)
.Sehemukubway
amaono hay
oinahusumaaf
a
y
atakay
oipat
a duni
a ambapo ghadhabu y
a Mwana-
Kondoo,y
aani
,Yesu,
i
naony
eshwa.Kat
ikamaonohay
ayamopi
amaonokuhusuwat
uwaMungu
wal
i
oteswanakuuawaambaosasawakombi
nguni
.Maonoy
anaf
iki
aki
lel
e
l
xxxi
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

kweny
evi
tabai
nay
ayul
ekahabaBabel
inaushi
ndiwaNenol
aMunguambay
e
niMf
alme wa waf
alme na Bwana wa mabwana (
19:
16)
.Yey
e amekuj
a
kuangami
za kazi za Shet
ani (
uov
u) na kuandaa kar
amu kwa wal
e
wamwami
nio.Ndi
poy
anaf
uat
amaonokuhusuhukumunaut
ukuf
unamaneno
y
amwi
sho,
‘Amen,
nauj (
eBwanaYesu’22:
20)
.
Mst
ariwauf
unguowaki
t kini(
abuhi 1:19“
Basiandi
kamamboul
iy
oyaona,
y
ali
yokonay
aley
atakay
otuki
abaaday
ahay
a.”Ki
kiwanal
ughay
aki
ufunuo,
y
aani
,mat
umi
ziy
ami
fanonamaj
inay
akubuni
waambay
osihal
isi
,lughay
a
mf
ano,ndot
o,maono,mat
umi
zimakubwa y
atar
aki
mu na v
iumbe v
ya
mbi
nguni
.Tumai
nikwawal
ewanaot
eswakat
ikaNy
akat
izi
lezakukat
atamaa.
WazoKuu
Ki
tabu hi
ki cheny
e ut
ukuf
u ki
namwony
esha Yesu ambay
e mwanzo
al
idhar
aul
iwa,Mwana-
Kondooal
iy
echi
njwakwaaj
il
iyadhambizaul
imwengu,
aki
chukuaut
awal
awahi
stor
iany
akat
izamwi
shonaaki
let
aushi
ndiwami
l
ele
kwakuangami
zauov
unakul
etaut
awal
awahakimi
lel
enami
lel
e.Mkr
ist
o
kat
ikaki
tabuhi
kianapat
auhaki
kawat
umai
nil
akekwamba:si
kumoj
amambo
y
otey
atakuwamemanaMunguat
atawal
ajuuy
ayot
e.Machoziy
ataf
utwa,
ki
fo,huzuni
,maj
onzinauchunguv
itakomami
lel
e’’(
21:
4).Huuniuj
umbewa
kut
iamoy
okwawaami
niwot
e,wakat
iwot
e.
Mwandi
shi
Yal
eyal
iy
omokweny
eki
tabuhi
kinaushahi
diwanj
eunaony
eshakwamba
mwandi
shinimt
ual
iy
ekuwananaf
asimuhi
muy
auongozikat
ikamakani
say
a
Asi
a.Mwandi
shiwa ki
t kiniYohana,‘
abu hi Mi
‘ miYohana,ndugu y
enu
ni
nay
eshi
ri
kipamoj
anany
imat
esokat
ikaYesu…‘
’
,(1:
9-10)
,ambay
eamet
ajwa
ipengi(
mahal 1:1,4,9:21:
2na22:
8).Huy
undi
yeal
iy
eandi
kapi
aInj
il
ipamoj
a
na ny
araka zot
etat
u,ambay
e ndi
yey
ule anay
etaj
wa kama mwanaf
unzi
al
iy
ependwanaambay
eal
iegamaki
fuanimwaYesuwakat
iwachakul
acha
mwi
shokat
iyaYesunawanaf
unziWake.
Mwaka
Ki
tabuhi
kiki
meandi
kwa96B.
K.
Mahal
i
Ki
siwachaPat
mokar
ibunapwaniy
aUy
unani(
Greece)
.
l
xxxi
i
i
 I
JUEBI
BLI
A(Gast
o.ADi
das)

Mgawany
o
Mwanzowamaono(
1:1-
20)
Bar
uasabakwaMakani
sa(
2:1-
3:22)
MaonokuhusuMunguna

Mwana-
Kondoo(
4:1-
5:14)
Laki
risabazahukumu(
6:1-
8:5)
Tar
umbet
asabazahukumu(
8:6-
11:
19)
Maonokuhusuv
itay
aduni
anina

mbi
nguni(
12:
1-14:
20)
Mabakul
isabay
ahukumu(
15:
1-16:
21)
Hukumuj
uuy
aKahabaBabel
i(17:
1-19:
21)
Mwi
showany
akat
inawakat
iuj
ao(20:
1-22:
21)

MUNGUAKUBARI
KI

l
xxxi
v