Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
МЯММЯДОВ,
Н.Я. ИМАМВЕРДИЙЕВ
ПЕТРОГРАФИЙА
БАКЫ – 2007
АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ
БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ
В.М.БАБАЗАДЯ, М.Н.МЯММЯДОВ,
Н.Я.ИМАМВЕРДИЙЕВ
ПЕТРОГРАФИЙА
(Али мяктябляр цчцн дярслик)
БАКЫ-2007
1
РЕДАКТОР:
АМЕА-нын мцхбир цзвц, профессор В.М.Бабазадя
РЯЙЧИЛЯР:
– Эеолоэийа-минералоэийа елмляри доктору, профессор
С.Я.Бякташи (БДУ-нун Кристаллографийа, минералоэийа, эео-
кимйа кафедрасынын профессору);
– Эеолоэийа-минералоэийа елмляри доктору М.И.Рцстямов
(АМЕА Эеолоэийа Институту, Петролоэийа шюбясинин баш елми
ишчиси);
– Азярбайъан Дювлят Нефт Акедемийасы «Минералоэийа,
петрографийа вя литолоэийа» кафедрасы.
2
ЮН СЮЗ
3
ЭИРИШ
4
дыр. 1828-ъи илдя инэилис физики Никол ишыг шцаларыны полйаризасийа
едян калсит призмасыны кяшф етмишдир. Илк дяфя сцхурлары сис-
темляшдирмяйя 1835-ъи илдя Карл Линней ъящд етмишдир. Со-
нракы йцзиллик ярзиндя полйаризасийа олунмуш ишыгда микро-
скопла сцхурлары тядгиг етмяк йеэаня цсул олмушдур. Бу
цсулун имканлары 1891-ъи илдя Е.С.Фйодоров тяряфиндян мине-
ралларын оптики хцсусиййятлярини дягиг тяйин едян универсал
маса йарадылдыгдан сонра даща да эенишлянмишдир. Петро-
графийанын «микроскоп» мярщяляси чох мящсулдар олмушдур.
Бу дюврдя магматик вя метаморфик сцхурларын йцзлярля нювц
тясвир олунмуш, онларын систематикасы верилмишдир.
Магматик вя метаморфик сцхурларын юйрянилмясиндя
Г.Розенбушун, О.Мишел-Левинин, Ф.Й.Левинсон-Лессингин,
Д.С.Белйанкинин, А.Н.Заваритскинин вя бир чох башга алимля-
рин фундаментал ясярляринин ролу чох бюйцк олмушдур. Микро-
скопик тядгигатлар щал-щазырда да ясас петрографик цсуллар-
дан бири кими истифадя едилмякдядир.
ХХ ясрин 60-ъы илляриндя ямяли тядгигатларда рентэенспек-
трал (електрон микрозонд) анализин тятбиг едилмяси петрографийа-
нын инкишафында йени мярщяля олду. Щал-щазырда сцхурлары вя он-
лары тяшкил едян минералларын фаза тяркиблярини юйрянмяк цчцн
башга физики-кимйяви цсуллардан вя мцасир ъищазлардан да исти-
фадя олунур. Онлара спектрал, рентэенфлцресент, рентэенструк-
тур, микрозонд, термики анализляри вя с. аиддир. Мцасир дюврдя
сцхурларын анализини тящлил едяркян вя тяснифатыны веряркян ком-
пцтерлярдян эениш истифадя едилир.
Магматик, метаморфик вя метасоматик сцхурларын ямяля
эялмяси проблемляриня даир ъидди ишляр ХХ ясрин 20-40-ъы илля-
риндян башлайараг инкишаф етмишдир. Петроложи ишлярин баш-
ланьыъы эяляъякдя эеоложи вя петроложи мцшащидялярля тясдиг-
лянян мящдуд експериментал ишлярдян башламышдыр. Бу ишляря
А.Харкер, Н.Боуен, Р.Дели, Ъ.Тиррел, П.Ескола,
Ф.Й.Левинсон-Лессинг, А.Н.Заваритски, В.А.Николайев,
Д.С.Коржински, В.С.Соболевин тядгигатлары бариз мисалдыр.
Бу вя йа башга алимлярин иряли сцрдцкляри сямяряли идейалар,
5
щямчинин йени аналитик вя експериментал цсулларын тятбиги ХХ
ясрин икинъи йарысында петролоэийанын эцълц тяряггисиня имкан
верди. Сцхурлары тяшкил едян кристаллик вя шцшявары фазаларын
кимйяви тяркиби щаггында зянэин информасийалар, сцхурларын
ямяляэялмя температуру вя тязйиги щаггында дцрцст мялумат-
лар петроложи мясялялярин щялли цчцн физики-кимйяви нязяриййянин
истифадя едилмясиня имкан верди. ХХ ясрин 50-ъи илляриндян баш-
лайараг тябии просесляри лабораторийаларда якс етдирян експери-
ментал петролоэийанын методик ишляри вя щяъми сцрятля артма-
гдадыр. Бу експериментал ишлярин тятбигиндя, хцсусиля дя петро-
лоэийанын нязяри мясяляляринин щяллиндя Д.Х.Грин, А.Е.Рингвуд,
Х.Йодер, Д.С.Коржински, А.А.Маракушев, В.А.Жариков,
Л.Л.Перчук, О.А.Богатиков, Т.И.Фролова, Н.Ф. Шинкарйев вя бир
чох башгаларынын ролу чох бюйцкдцр.
Азярбайъанын петрографларындан Ш.Я.Язизбяйов,
М.Я.Гашгай, Р.Н.Абдуллайев, Ф.А.Ахундов,
А.Ъ.Исмайылзадя, М.И.Рцстямов, М.Н.Мяммядов,
М.А.Мустафайевин вя башгаларынын петролоэийа елминин инки-
шафында роллары явязсиздир.
Мцасир ъищазлардан вя технолоэийадан истифадя едилмяси
петрографийа вя петролоэийаны дягиг елмляря чевирмиш вя он-
лар эеоложи фянляр ичярисиндя ян апарыъы йерлярдян бирини тут-
мушдур.
Щал-щазырда петрографик вя петроложи тядгигатлар бу вя йа
башга щяъмдя эеоложи-кяшфиййат ишляринин бцтцн мярщяляля-
риндя апарылыр вя ашаьыдакы ардыъыллыгла йериня йетирилир.
1. Эеоложи планалма, даь газмаларынын вя буруг гуйула-
рынын кернляринин сянядляшдирилмяси просесляриндя йериня йети-
рилян чюл тядгигатлары. Бу тядгигатларын нятиъясиндя сцхурлар
визуал (макроскопик) тясвир едилир вя онларын габагъадан ди-
агностикасы верилир.
2. Сцхурларын тяркиби вя гурулушу щаггында дягиг вя там
информасийа алмаг мягсядиля, бцтювлцкдя айры-айры минераллары
вя бцтюв сцхуру там тяйин етмякля, онларын микроскопла юй-
рянилмяси.
6
3. Хцсуси лабораторийа цсулларынын кюмяйи иля сцхурларын
кимйяви тяркибинин анализи вя онларын тящлили.
4. Эеоложи, петрографик вя эеокимйяви информасийанын син-
тези вя сцхурларын ямяляэялмя шяраити щаггында алынан ня-
тиъялярин ясасландырылмасы; компцтер програмларындан истифа-
дя етмякля мигдари вя петроложи моделлярин щесабланмасы;
алынан нятиъялярин експериментал ишлярля мцгайисяси.
Бу арашдырма мярщяляляринин щяр бири профессионал баъа-
рыг вя мящарят тяляб едир. Сонунъу ики мярщялядя ися хцсуси
ъищазлара ещтийаъ вардыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, щеч бир
мцасир аналитик цсул чюл тядгигатларыны вя сцхурларын микро-
скопла юйрянилмясини явяз едя билмир. Лакин дягиг лаборато-
рийа тядгигат цсулларына лагейд мцнасибят мцасир елм ся-
виййясиня йол тапмаг цчцн сцхурларын дягиг кимйяви тяркиби-
ни, гурулушуну вя ямяля эялмяисини дягиг тяйин етмяйя им-
кан вермир.
I ЩИССЯ
КРИСТАЛЛООПТИКА,
СЦХУР ЯМЯЛЯ ЭЯТИРЯН
ВЯ АКСЕССОР МИНЕРАЛЛАР
7
8
1. ОПТИКИ ЦСУЛЛАРЛА МИНЕРАЛЛАРИН ТЯДГИГИ
1
Ади – ординаре, гейри-ади – ехстраординаре (франсызъа). н0 вя
не ишаряляри бурадан эютцрцлмцшдцр.
9
мцщит I-йя нисбятян даща сых олдугда баш верир. Башга сюзля
десяк, еля бил ки, дальанын щярякяти лянэийир вя нятиъядя яйиля-
ряк юз истигамятини дяйишир. Бу сябябдян дя сынмыш дальанын
истигамяти щямишя оптики сыхлыьы бюйцк олан мцщитя доьру йю-
нялир. Яэяр шца сятщи айиран сярщядя перпендикулйар истига-
мятдя дцшцрся, онда II мцщитя дальа бирбаша кечир вя сынма
баш вермир. Сынма сабити ня гядяр бюйцк оларса, ишыьын
йайылма сцряти дя бир о гядяр кичик олур.
Ишыг шцалары мцхтялиф оптики хцсусиййятли ики мцщитин сярщя-
диндян кечдикдя икигат шцасынмайа мяруз галыр. Шякил 1.1-дя
эюстярилян сынма буъаьы (р) вя дцшмя буъаьы (и) бу асылылыгла
ифадя олунур:
син и / син р = н2/н1,
бурада н1 вя н2 1-ъи вя 2-ъи мцщитдя сынма ямсалларыдыр.
Яэяр 2-ъи оптики анизотроп мцщитя дцшян ишыг шцасы мцхтялиф
н2ы вя н2ыы сынма ямсалларына (н2ын2ыы) уйьун олан ики дальайа
айрылырса, онда дцшян ишыг шцасы мцхтялиф ры вя рыы сынма буъаг-
ларына малик ики сынан шцайа айрылыр (шякил 1.1). Орта вя ашаьы
категорийалара аид олан кристаллардан ишыг кечяркян алынан
икигат шцасынманын физики мащиййяти бундан ибарятдир. Икигат
шцасынманын мигдари юлчцсц кристалын бу вя йа башга кясили-
шиндя ян бюйцк нэ1 вя ян кичик нп сынма ямсалларынин фярги-
дир. нэ-нп фярги икигат шцасынманын эцъц адланыр вя оптики ин-
дикатриса иля тяйин олуна биляр.
1
Кристаллооптикада франсыз дилиндян эютцрцлмцш сынма ям-
салларынын ишаряси эютцрцлцр: э-эранд (бюйцк), п-петит (ки-
чик). Орта гиймят ися м-мойен (орта) эютцрцлцр.
10
Шякил 1.1. Ики мцщит сярщядиндя ишыьын сынмасы. а - 1 вя 2-ъи
мцщит оптики изотропдур; б - 2-ъи мцщит оптики анизотропдур вя
икигат шцасинмайа маликдир.
11
а) б)
Шякил 1.2. Ади вя гейри-ади шцаларын Исландийа шпатында (а) вя
кварсда (б) йайылмасы.
13
Оптики бир охлу кристалларын индикатрисасы фырланма еллипсоиди-
дир. Бу еллипсоидин бир ясас оху вардыр, кясийи ися она пер-
пендикулйар олан кцрядир. Фырланма еллипсоидинин ясас оху
щям дя онун оптики охудур вя онун бойунъа йайылан ишыг
икигат шцасынмайа мяруз галмыр. Яэяр еллипсоид оптики ох
цзря узанмышса (не>но), онда кристал оптики мцсбятдир (шякил
1.3 а). Оптики мянфи кристалларын индикатрисасы ися басылмыш ел-
липсоид формасына маликдир (не<но) (шякил 1.3 б). Щяр ики щалда
оптики оха перпендикулйар олан кясик но радиуслу даиря фор-
масындадыр. Яэяр максимал сынма ямсалыны нэ, минималы ися
нп иля ишаря етсяк, онда оптики мцсбят кристалларда не=нэ вя
но=нп, оптики мянфи кристалларда ися не=нп вя но=нэ.
Беляликля, оптики бирохлу кристалларын елементляри Не вя Но-
дур, онларын узунлуьу ися не вя но сынма ямсалларына мцтя-
насибдир; Не оху еллипсоидин фырланма охудур вя кристалын оптики
оху иля цст-цстя дцшцр, Но оху ися оптики оха перпендикулйар
олан даиряви кясийин диаметридир (шякил 1.3). Оптики мцсбят кри-
сталларда Нэ оптики охдур, даиряви кясийин диаметри ися Нп-дир.
Оптики мянфи кристалларда Нп оптики ох, даиряви кясийин диаметри
ися Нэ-дир. Бу кристалларын индикатрисасы еля йерляшмишдир ки, оп-
тики ох йцксяк дяряъяли симметрийа оху (Л6, Л4, Л3), йяни ша-
гули Ъ кристаллографик оху иля цст-цстя дцшцр.
1.1.4. Оптики ики охлу кристалларын оптики индикатрисасы.
Ашаьы сингонийалы кристаллардан (ромбик, моноклиник вя трикли-
ник) ишыг шцасы кечяркян икигат шцасинма нятиъясиндя ямяля
эялян ишыг дальалары гейри-бярабяр сцрятля мцхтялиф истигамят-
лярдя йайылырлар. Башга сюзля десяк, щяр ики дальа гейри-
адидир. Бундан башга, ашаьы сингонйалы кристалларда ики исти-
гамятдя икигат шцасынмасы баш вермир вя она эюря дя онлар
оптики ики охлу кристаллары тяшкил едирляр.
14
а б
Шякил 1.3. Оптики бир охлу кристалларын индикатрисасы. а-мцсбят, б-
мянфи, нюгтяляр-индикатрисанын даиряви кясилиши.
17
МП-3, МИН--3-4-5-6-7-8-9-10 вя ПОЛАМ. МИН-4, 9 филиз мик-
роскопудур. Бунлардан ян уьурлулары вя щямчинин елми ишляр-
дя эениш истифадя олунанлары МИН-8, ПОЛАМ, Алманийанин,
Йапонийанын вя башга юлкялярин щазырладыглары микроскоп-
лардыр.
Ашаьыда МП, МИН вя ПОЛАМ типли микроскопларын гурулуш
схеми верилир.
МП вя бязи МИН серийалы полйаризасийа микроскоплары ту-
бусдан, масадан вя ишыгландырыъы эцзэцдян ибарятдир. Микро-
скопу 4 щиссяйя бюлмяк олар: 1-штатив, 2-ишыгланма системи,
3-маса, 4-тубус (шякил 1.5).
18
денсордан ибарятдир. Эцзэц икитяряфли, яйилмиш формада олуб,
юз ики оху ятрафында фырланыр. Яксяр щалларда, хцсусиля дя ишыгла
ишлядикдя яйилмиш эцзэцдян истифадя етмяк тювсийя олунур.
Эцзэцдян якс олунараг ишыг шцалары полйаризатора (2)
дцшцр. Буна Никол призмасы дейилир ки, о ишыьы полйаризасийа
едян гурьудур. Полйаризаторун цзяриндя диафрагма йерляшир
ки, о гол (3) васитясиля тядгиг олунан обйектин ишыгланмасины
тянзимляйир. Конденсор – ики линзадан ибарятдир. Ашаьыдакы
линза полйаризаторун цзяриндя йерляшир вя паралел ишыг шца
йыьымыны (селини) тядгигат обйектиня истигамятляндирир. Онун
цстцндяки линза «Лазо линзасы» адланыр вя ишыг шцаларынын то-
планмасына хидмят едир. Минералларын охлулуьунун вя оптики
ишарясинин тяйининдян башга бцтцн оптики сабитлярин тяйининдя
Лазо линзасындан истифадя олунмур. Она эюря дя, хцсуси гол
(4) васитясиля масанын сол алт тяряфиндя йерляшдириляряк микро-
скопун оптик сиситеминдян кянарлашдырылыр. Бцтцн ишыгланма
системи масанын алт сол тяряфиндя шагули истигамятдя йерляшя-
ряк хцсуси винт (5) васитясиля галхыб-ендирилир.
3. Фырланан маса – дяряъя бюлэцсц олан лимбя маликдир
вя дяряъянин онда бир дягиглийи иля фырланма буъаьыны юлчмяк
цчцн ики конусдан ибарятдир. Масанын цзяриндя хцсуси ”ялъик-
ляр” (6) васитясиля тядгигат обйекти-шлиф йерляшдирилир.
4.Тубус. Онун ашаьы щиссясиня сыхыъы (9) васитясиля
обйектив (10) йерляшдирилир.
Микроскоплар обйективляр топлусу иля тяъщиз едилмишдир. Пет-
рографик тядгигатларда бюйцтмяси ашаьыдакы кими олан обйек-
тивлярдян истифадя едилир.
2,5, 3,5 вя йа 4 дяфя бюйцдян - сцхурларын структур хцсу-
сиййятлярини юйрянмяк цчцн;
8, 9 вя йа 10 дяфя бюйцдян - минерал дяняляринин морфо-
лоэийасыны вя яксяр оптики сабитляри тяйин етмяк цчцн;
20 вя йа 25 дяфя бюйцдян – хырда кристаллик дяняляри юй-
ряндикдя минерал дяняляринин морфолоэийасыны вя яксяр оптики
сабитляри тяйин етмяк цчцн;
40 вя 60-дяфя бюйцдян - топланан шцаларда минералларын
19
охлулуьуну вя оптики ишарясини тяйин етмяк цчцн.
Микроскопун тубусунда обйектив цзяриндя полйаризаторун
аналогу олан анализаторлу икинъи полйарлашма гурьусу
(11) йерляшдирилмишдир. Минералларын бир сыра оптики сабитляри
анализаторсуз тяйин едилир. Тубусун йухары щиссясиндя щяря-
кят едян Бертран линзасы (12) йерляшир. О, топланан ишыг шца-
ларында минералларын тядгигиндя тятбиг едилир. Паралел ишыгда
сабитляри тяйин етдикдя Бертран линзасы кянар олунур. Йухарыда
микроскопун тубусунда окулйар (13) йерляшмишдир. Окулйар
5-, 6-, 8-, 10-, 12,5 (17,5) дяфя бюйцтмяйя маликдир. Микро-
скопун цмуми бюйцтмяси обйектив вя окулйарын бюйцтмяси-
нин щасилиня бярабярдир.
МИН-10 маркалы полйаризасийа микроскопу МП-3 - дян
фярглидир. МИН -10 маркалы микроскопун гурулушу белядир:
1-Штатив щярякятсиздир вя бир щиссядян ибарятдир.
2-Маса щоризонтал вязиййятдядир. Бертан линзасы дюнян гол
(12) васитясиля оптик системя дахил олур вя тубусун йухары щис-
сясиндя йерляшир; полйарлашма гурьусу полйароидлярдир (2;11)
(шякил 1.6).
20
ЫЫ-ишыгланма системи: 1-икитяряфли шцшя, 2-полйаризатор, 3-диаф-
рагманын голу, 4-ишыгланма системинин йердяйишмяси цчцн
винт, 5-шлифин бяркидилмяси цчцн «ялъикляр», 6-дайандырыъы винт;
ИВ-тубус: 7-фокуслама цчцн винт, 8-микрометрик винт, 9-сыхыъы;
10-обйектив, 11-анализатор, 12-Бертран линзасынын винти, 13-
окулйар.
1
Полйаризасийа микрокопларынын биринъи серийаларында
ишыьын полйаризасийасы Исландийа шпатындан щазырланмыш
Никол призмасынын кюмяйи иля йериня йетирилирди. Она эюря
дя полйаризатору ашаьы никол, анализатору ися йухары полйа-
ризатор адландырмагда давам едирляр.
21
Шякил 1.7. ПОЛАМ марклаы полйаризасийа микроскопу.
22
ъилаламаг олар. Беля шяффаф ъилаланмыш шлифляр щям якс олунан,
щям бирбаша кечян ишыг шцаларында тядгиг етмяк цчцн, щям
дя електрон микрозондунун кюмяйиля тядгиг етмяк цчцн йа-
рарлыдыр. Бязи хцсуси мягсядляр цчцн даща галын (0,3 мм)
ъилаланмыш лювщяляр дя щазырланыр. Онларда, мясялян, минерал-
ларда олан яринти вя газ-майе микро дахилолмалар тядгиг еди-
лир.
1.2.3. Микроскопун ишя щазырланмасы. Микроскопу ишя
щазырладыгда ашаьыдакылары йериня йетирмяк лазымдыр:
1. Микроскопун штативини юз тяряфиня йюнялтмяк вя она ла-
зым олан яйилмя буъаьы вермяк;
2. Ишыг системини ахыра гядяр галдырмалы;
3. Диафрагманы ачмалы;
4. Лазо линзасыны, анализатору вя Бертран линзасыны кянар-
лашдырмалы;
5. Обйективи вя 8 дяфя бюйцдцъц окулйары йерляшдирмяли;
6. Эцзэцнц фырлатмагла, ишыгланма сащясинин ян чох шяффаф
вя ейни ишыгланмасына наил олмалы;
7. Масанын цзяриня шлифи гоймалы; фокса наил олмаг цчцн
бир ъцт винтин кюмяйиля микроскопун тубусуну галдырыб вя йа
ендирмяк лазымдыр.
Микроскопун йохланмасы – микроскопла ишя башламаз-
дан юнъя бир сыра йохлама ишляри апармаг лазымдыр:
1. Николларын чарпазлашмасынын йохланмасы вя йа полйари-
затор вя анализаторун гурулмасы. Мялум олдуьу кими полйари-
засийа микроскопунда ики никол-полйаризатор вя анализатор
вардыр. Онлар еля йерляшмялидир ки, онлардан кечян ишыг шцала-
рынын дяйишмя мцстявиси гаршылыглы перпендикулйар олсун. Ни-
колларын беля вязиййяти чарпазлашан адланыр.
Бу щалда анализатор дахил олдугда (шлиф гойулмадыгда) ишыг
шцалары тядгигатчынын эюзцня дцшмцр вя окулйарда эюрмя
сащяси гаранлыг, гара олаъагдыр. Чарпаз николларда изотроп
ъисим олан Канада балзамы масанын истянилян фырланмасында
ишыгланмайаъагдыр вя гара эюрцняъякдир. Яэяр анализатору
дахил етдикдя эюрмя сащяси гаранлыг олмурса, бу о демякдир
23
ки, николлар чарпазлашмалидыр. Бу щалда полйаризатору эюрмя
сащясинин там гаранлыглашмасына гядяр фирлатмаг лазымдыр.
2. Окулйардакы сапын полйаризатор вя анализатордан кечян
дальа мцстявиси иля цст-цстя дцшмясинин йохланылмасы. Бу
мягсядля шлифдя айрылма хятляри йахшы фярглянян биотит минера-
лынын уйьун кясилишини тапырлар вя ону еля йерляшдирирляр ки, хят-
ляр окулйарын шагули сапына паралел йерляшсин. Анализатор сис-
темя дахил олмагла бу вязиййятдя биотит максимум гаралма-
лыдыр (сюнмялидир). Яэяр биотит хятлярин окулйарын шагули сапына
мцяййян буъаг алтындакы вязиййятиндя сюнцрся, онда полйа-
ризатор вя анализатору щямин буъаг алтында дюндярмяк ла-
зымдыр.
3. Полйаризатордан кечян ишыг дальаларынын истигамятинин
тяйини. Мцкяммял айрылмасы олан биотит минералыны окулйарын
сапларынын кясишмя нюгтясиня йерляшдирирляр вя анализатору
дахил едяряк, микроскопун масасыны фырладараг онун рянэи-
нин неъя дяйишмясини (плеохроизми) мцшащидя едирляр. Биотит
ян йцксяк рянэя малик олдуьу анда, айрылма хятляри полйари-
затордан кечян ишыг дальаларынын истигамятиня паралел йерля-
шяъякдир. Бу мцстяви окулйарын йа щоризонтал, йа да шагули
оху иля цст-цстя дцшяъякдир.
4. Обйективин мяркязляшдирилмяси. Кристаллооптик тядгигат-
лар апармаьа гядяр обйективи мяркязляшдирмяк лазымдыр,
йяни онун оптики оху масанын фырланма оху иля цст-цстя
дцшмялидир. Микроскопун оптик оху окулйарын сапларынын кя-
сишмя нюгтясиндя йерляшян эюрмя сащясинин мяркязиндян
кечир. Фырланма охунун вязиййяти масанын фырланмасы иля тяйин
олунур.
Обйективи мяркязляшдирмяк цчцн йохламаг лазымдыр ки, о
дцзэцнмц бирляшиб. Мяркязляшдирмя заманы ики вариант мцм-
кцндур: 1-эюрмя сащясинин мяркязиня гойулмуш дяня, ма-
санын 3600 фырланмасы вахты онун сащясиндян кянара чыхмыр
(шякил 1.8), 2-масанын фырланмасы заманы дяня эюрмя сащя-
синдян кянара чыхыр.
24
Шякил 1.8. Микроскопун мяркязляшмя схеми.
26
мцхтялиф узунлуглу дальалары мцхтялиф удурлар.
Минералларын формасы вя айрылмасы. Сцхурларда кристалла-
рын формасы минералларын кристаллографик хцсусиййятляриндян,
кристаллашма шяраитиндян, магманын кимйяви тяркибиндян вя
с. асылыдыр. Сярбяст бюйцмя шяраитиндя щямин минерала мях-
сус олан дцзэцн кристаллар ямяля эялир. Мясялян, ортоклаз вя
микроклин гыса сцтунвары кристаллар ямяля эятирир. Шлифдя онлар
призматик вя йа лювщявары ен кясийиня маликдир. Оливинин йахшы
ямяля эялмиш кристаллары чялляквары формайа маликдир вя шлифдя
адятян гейри-дцзэцн, даиряви дяняляр, бязян ися эениш люв-
щявары вя йа бир гядяр узанмыш дипирамидал кристаллар шяклин-
дя раст эялир. Мика кристаллары цчцн лювщявари, шлифдя ися алты-
буъаглы вя йа узанмыш-призматик форма сяъиййявидир.
Беляликля, кристалларын формасы диагностик яламятляря аиддир
вя микроскопла минераллары юйряняркян она хцсуси диггят
йетирмяк лазымдыр. Минералын юзцня мяхсус сяъиййяви форма-
сы там мцкяммял олдугда, беля дяняляр идиоморф адланыр.
Яэяр кристаллар бюйцмя просесиндя анъаг гисмян юз форма-
ларыны сахлайырса, онлар щипидиоморф адланыр. О щалларда ки,
кристаллар дцзэцн кристаллографик формайа малик дейил вя гейри-
дцзэцн дяняляр ямяля эялир, онлар ксеноморф адланыр (шякил
1.9).
Магматик сцхурларда минералларын идиоморфлуг дяряъяси
онларын ямяля эялмя ардыъыллыьы щаггында фикир йцрцтмяйя им-
кан верир: идиоморф ъизэили минераллар яввялъя, ксеноморф ми-
нераллары ися ахырынъы ямяля эялир.
27
Шякил 1.9. Минералларын идиоморфлуг дяряъяси. Дяняляр: 1-
идиоморф; 2-щипидиоморф; 3-ксеноморф.
28
Шякил 1.11. Призматик (Ы), лювщявары (ЫЫ), лайвары (ЫЫЫ) кристалларын фор-
малары. а-кристалларын щяъм формалары; б, в-кясилиши: б-узунуна, в-
ениня
Айрылма - Эцъ вя йа тязйиг нятиъясиндя кристалын мцяййян
истигамятдя (адятян цзляря паралел истигамятдя) парчаланма
хцсусиййятидир. Айрылмасы олан минерал дяняляриндя микро-
скоп алтында йахшы эюрцнян паралел хятт системи мцшащидя
олунур. Микроскопла юйрянилмя вахты мцкяммял вя йа гейри-
мцкяммял айрылмасы олан минераллар айрылыр. Мцкяммял ай-
рылмасы олан минералларда назик, дягиг хятляр олур ки, онлар
яксяр щалларда бир-бириня паралел йерляшир (шякил 1.12 а).
29
Шякил 1.12. Айрылманын типляри.
30
(шякил 1.12 д, е).
Адятян 2 вя йа даща чох чат системи олан минералларда
айрылма буъаьыны тяйин едирляр.
Минералларын сынма ямсаллары. Сынма ямсалы н-минералларын
ящямиййятли диагностик яламятляриндяндир. Ону тядгигатын
мягсядиндян асылы олараг, мцхтялиф дягигликля, мцхтялиф цсул-
ларла тяйин едирляр. Сынма ямсалыны нисби гиймятляндирмяк
цчцн (бюйцк вя йа кичик) Бекке ишыг золаьы адланан оптики
еффектдян истифадя едирляр. Майенин вя минералын сынма ям-
салларыны мцгайися едяряк, Бекке-хяттини вя йа ишыг золаьыны
(Австрийа петрографы Ф.Беккейя эюря) мцшащидя едирляр. Н-
нин фярги 0,001 вя бундан бюйцк олдугда минералын майе иля
сярщядиндя дянянин щцдудларыны тякрар едян назик ишыг зо-
лаьы – Бекке хятти ямяля эялир. Ишыг золаьынын ямяля эялмяси
сынма иля вя ики мцщитин кясишмя сятщиня дцшян шцаларын там
дахили якс олунма щадисяси иля изащ едилир. Микроскопун тубу-
суну вя йа масаны галдырдыгда вя ендирдикдя бу хятт дяня-
дян майейя йахуд яксиня йерини дяйишир. Йадда сахламаг
лазымдыр ки, микроскопун тубусуну галдырдыгда Бекке золаьы
сынма ямсалы йцксяк олан минерал тяряфя йерини дяйишир, ен-
дирдикдя ися сынма ямсалы ашаьы олан минерал тяряфя йюнялир.
Фокуслашма яшйа масасы васитясиля йериня йетирилян МИН-
8, ПОЛАМ типли микроскопларда Бекке хятти маса ендирилдик-
дя сынма ямсалы йцксяк олан мцщитя, галдырылдыгда ися кичик
сынма ямсалы олан мцщитя тяряф йерини дяйишир.
Полйаризасийа микроскопу иля минералларын сынма ямсалы-
нын тяйин олунмасынын ян садя вя асан цсулу сынма ямсалы
сабит олан Канада балзамынын (нк.б=1,537 1,54) сынма ям-
салы иля мцгайися едилмясидир.
Бу щалда Бекке хяттини, релйефи мцшащидя едирляр вя онун
характериня эюря минералларын сынма ямсалларыны гиймятлян-
дирмяк мцмкцндцр.
Канада балзамына эюря бцтцн минераллар ики група
бюлцнцр:
1) нмин < нк.б
31
2) нмин > нк.б
Биринъи груп минералларда Бекке хятти микроскопун тубусу
галхдыгда Канада балзамына, икинъи групда ися минерала ке-
чир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, Бекке хяттинин, релйефин вя габа-
рыг сятщин мцшащидяси гисмян баьлы вя ишыгланма системинин
ашаьы вязиййятиндя йериня йетирилир.
Сынма ямсалыны даща дягиг тяйин етмяк цчцн кристал-реф-
рактометрлярдян истифадя едилир. Бундан башга елми-тядгигат
вя истещсалат лабораторийаларында минералларын сынма ямсалы
иммерсийа цсулу иля тяйин едилыр. Бу цсулун цстцнлцйц ондан
ибарятдир ки, хырда дянялярдя беля сынма ямсалыны тяйин етмяк
мцмкцндцр. Цсулун мащиййяти ондан ибарятдир ки, яввялъя-
дян сынма ямсаллары мялум олан мцхтялиф майелярдян истифа-
дя едяряк (адятян, сынма ямсаллары 1,40-дан 1,87-йя гядяр
олан майеляр тятбиг едилир) сынма ямсалынын фярги 0,003 олан
ики майе сечирляр (ъядвял 1.1). Онлардан бири майенин сынма
ямсалынын гиймяти тядгиг олунан минераллардан чох, о бириси
ися кичик олаъагдыр. Беляликля, иммерсийа цсулу иля сынма ям-
салынын тяйининин дягиглийи 0,001-0,002 олаъагдыр.
Релйеф – минерал дяняляриндя мцшащидя олунан оптики еф-
фектдир. Канада балзамы вя минералын сынма ямсаллары фярги
0,02 вя ондан бюйцк олса дяня габарыг эюрцнцр, еля бил ки,
шлифин сятщиндян бир аз галхмышдыр. Онда беля щесаб едилир ки,
минерал релйефя маликдир.
Релйефин эюрцнмя дяряъясинин зяиф, орта, эцълц, кяскин
олмасы минералын сынма ямсалынын ня гядяр фяргляндийини эю-
стярир. Мцсбят вя мянфи релйеф айырмаг гябул олунмушдур.
Биринъи щалда дяня галхмыш кими эюрцнцр вя шлифин сятщиндян,
йухарыда чыхынты кими гейд едилир (нмин>нк.б) вя шлифдя еля бил ки,
минерал тцнд хяттля щашийялянмишдир (шякил 1.13). Икинъи щалда
Канада балзамынын фонунда дяня ашаьы дцшмцш, басылмыш
кими эюрцнцр (нмин<нк.б).
Шагрен сятщи – дянянин эцман едилян нащамарлыьыдыр. Бу
ися шлифин Канада балзамы лайы алтындакы гейри-бярабяр сятщин-
32
дян ишыг шцаларынын сынмасы вя там дахили якс олунмасы иля
изащ едилир. Яэяр минералын вя Канада балзамынын сынма
ямсаллары йахындырса, онда
Ъядвял 1.1
Иммерсийа цсулу иля сынма ямсалыны тяйин етмяк
цчцн тятбиг едилян майеляр
Сыра Сынма
Майелярин адлары
№№ ямсалы
1 Су 1,336
2 Етил спирти 1,360
3 Глисерин 1,467
4 Кастор йаьы 1,478
5 Ксилол 1,487
6 Кедра йаьы 1,502
7 Монохлорбензол 1,521
8 Бянювшя йаьы 1,544
9 Нитробензол 1,552
10 Монобромбензол 1,561
11 Бромоформ 1,590
12 Гящвяйи йаь 1,605
13 Монойодбензол 1,619
14 -монохлорнафталин 1,635
15 -монобромнафталин 1,655
16 Йодлу метилен 1,740
17 Йодлу метилендя кцкцрд мящлулу 1,800
18 Йодлу метилендя кцкцрд вя фосфор мящ- 2,06
лулу
33
Шякил 1.13. Релйеф типляри. а-ашаьы, б-орта, в-йцксяк, г-чох
йцксяк.
34
ишыг шцалары бу сярщядя йайынлыр вя дянянин сятщи бярабяр
ишыгланыр. Сынма ямсалынын чох фяргиндя ися ишыьын гейри-
бярабяр сынмасы вя якс олунмасы иля ялагядар шлифин сятщинин
гейри-бярабярлийи гейд олунур. Бу вахт минерал дяняляринин
сятщи дяринин шагрен сятщини вя йа портаьал габыьыны хатырла-
дан кяля-кютцрлц эюрцнцр. Минералын релйефи ня гядяр йцксяк
олса, о гядяр дя шагрен сятщи кяскин ифадя олунур вя диа-
фрагма бир аз баьландыгда даща айдын щисс олунур.
Бязи минералларда, хцсусиля дя йцксяк икигат шцасынмайа
малик оланларда, нэ вя нп-нин гиймятляри арасында фярг о гя-
дяр бюйцк олур ки, масаны фырлатдыгда релйеф вя шагрен сятщи
эащ чох айдын ифадя олунур (кристалын Нэ индикатриса оху по-
лйаризаторун дяйишмя мцстявиси иля цст-цстя дцшцр), эащ да
тамамиля итир (полйаризаторун дяйишмя мцстявиси иля кристалын
Нп индикатриса оху цст-цстя дцшцр). Бу оптики еффект псевдо-
абсорбсийа адланыр (мясялян, калсит цчцн сяъиййявидир).
1.3.1. Плеохроизм. Кубик сингонийадан башга бцтцн син-
гонийаларда кристаллашан бир чох рянэли минераллар плеохро-
измя маликдирляр.
Плеохроизм дедикдя минераллардан кечяркян ишыг дальа-
ларынын истигамятиндян асылы олараг кристалларын рянэинин дяйиш-
мя хцсусиййяти баша дцшцлцр. О кристалда мцхтялиф истигамят-
лярдя ишыг шцаларынын мцхтялиф характердя удулмасы (абсор-
бсийа) иля изащ едилир вя бир николда микроскоп алтында рянэли
минераллары юйряняряк мцшащидя едилир. Ян кяскин плеохроиз-
мя бир охлу кристалларда оптики оха паралел вя йа ики охлу кри-
сталларда оптики охлар мцстявисиня паралел мцстявилярдя олан
кясилишляр маликдирляр; мящз бу кясилишляр ян анизотропдурлар.
Ишыг шцаларынын дяйишмя мцстявиси полйаризасийа микроско-
пунда сабитдир вя полйаризаторун дяйишмя мцстявисинин вя-
зиййятиня уйэун эялир. Микроскопун масасыны фырладаркян, биз
бунунла бу мцстявийя нисбятян дянянин вязиййятини дяйиши-
рик. Бу щалда плеохроизм хцсусиййяти олан минералларда рянэ-
ин гисмян дяйишмяси мцшащидя едилир.
Бир груп минералларда плеохроизм рянэин дяйишмяси иля ифа-
35
дя олунур; мясялян, щиперстендя зяиф йашылдан зяиф чящрайыйа
кими, башга груп минералларда ися рянэин интенсивлийинин дяй-
ишмяси иля, мясялян, базалтик щорнбленддя тцнд боздан ачыг
боза кими; цчцнъц груп минералларда ися щям рянэин, щям
дя онун интенсивлийинин дяйишмяси иля, мясялян биотитдя тцнд
гящвяйидян ачыг сарыйа кими дяйишир.
Лакин плеохроизми юйряняряк йадда сахламаг лазымдыр ки,
ейни минерал дяняси, шлифдя мцхтялиф истигамятдя олан дяня
микроскопун масасы фырланаркян юз рянэини дяйишмяйя дя
биляр. Беля ки, айрылмасы олан биотитин ен кясийиндя плеохроизм
айдын ифадя олунмушдур; айрылмасы олмайан дянялярдя ися
тамамиля йохдур вя йа зяифдир.
Плеохроизм бир чох минералларда ящямиййятли диагностик
яламятдир. Щиперстен, еэирин, мцхтялиф амфиболлар, епидот вя с.
буна мисалдыр. Бязян рянэли минералларда рянэ онун кимйяви
тяркибини якс етдирир. Она эюря дя плеохроизми сяъиййялянди-
ряркян онун анъаг ясас чалары дейил, щям дя диэяр чаларлары-
ны да (мясялян, гырмызымтыл-гящвяйи, эюйцмтцл-йашыл вя с.)
гейд етмяк лазымдыр вя юйрянилян минералын мцхтялиф кясилиш-
ляриндя рянэин дяйишмя хцсусиййятлярини дя фяргляндирмяк
лазымдыр.
Йадда сахламаг лазымдыр ки, минералларын плеохроизми
анализаторсуз юйрянилир.
Индикатриса охлары цзря (оптики бирохлу минералларда Нэ вя
Нп, оптики икиохлу минералларда ися Нэ, Нм вя Нп цзря) рянэля-
рин тяйин едилмяси ящямиййятли диагностик яламятлярдир. Охлар
цзря рянэляри тяйин етмяк цчцн ардыъыл олараг минералын инди-
катриса охларыны полйаризаторун дяйишмя мцстявиляри иля цст-
цстя салмаг лазымдыр вя бу вязиййятлярин щяр бириндя бир ни-
колда щансы рянэин алындыэыны тяйин етмяк ваъибдир. Гейд ет-
мяк лазымдыр ки, чарпазлашмыш николларда бу вязиййятлярин
щамысында минерал сюнцр. Нэ вя Нп охлары цзря рянэляри тяйин
ятмяк цчцн, яввялъядян сюнмя характери, узанма ишаряси
вя демяли, кристалда индикатриса охунун вязиййяти вя онларин
ады мялум олан минералда ян йцксяк интерференсийа рянэиня
36
малик олан кясилиш сечилир. Бу ашаэыдакы кими апарылыр. Микро-
скопун масасыны фырлатмагла минералы сюнмя вязиййятиня эя-
тиририк. Анализатору кянарлашдырырыг вя индикатрисанын охуна уй-
эун олан рянэи гейд едирик (фярз едяк ки, Нэ, шякил 1.14 а, в).
Сонра микроскопун масасыны 900 фырлатмагла, полйаризаторун
истигамятини башга индикатриса оху иля (бу щалда Нп) цст-цстя
салырыг (шякил 1.14 б, г) вя она уйэун олан рянэи гейд едирик.
Нм оху цзря рянэи тяйин етмяк цчцн оптики оха перпенди-
кулйар олан кясилиш истифадя едилир. Оптики охлар цзря рянэи тяйин
едиб вя онларын щансы ох цзря ишыьын даща интенсив удулмасыны
айдынлашдырдыгдан сонра, даща сых рянэ даща интенсив удул-
манын нятиъяси олдуэуну ясас тутараг, абсорбсийанын фор-
мулуну йазырыг. Мясялян, биотитин Нэ оху цзря рянэи даща ин-
тенсивдир (гящвяйи вя йа тцнд-гящвяйи), Нп оху цзря ися аз
интенсивдир (ачыг-гящвяйи). Беляликля, биотитин абсорбсийа фор-
мулу: Нэ>Нп. Башга минераллар цчцн (мясялян, еэирин) аб-
сорбсийа формулу яксинядир: Нэ <Нп; Нэ охуна нисбятян Нп
оху цзря о даща интенсив рянэлянмишдир.
Оптики ики охлу минералларда абсорбсийа формулуна Нм оху
цзря рянэ дя ялавя олунур. Мясялян, амфиболда ян интенсив
рянэ Нэ, бир аз сольун рянэ Нм вя ян солэун вя ачыг рянэ
ися Нп оху цзрядир. Она эюря дя абсорбсийа формулу беля
олаъагдыр: Нэ> Нм >Нп.
39
дан дейил, франсыз петроэрафы Мишел-Леви тяряфиндян тяклиф
олунмуш рянэли номограммадан истифадя едилир (шякил 1.15).
Мишел-Леви ъядвяли вя йа номограмы Р=д асылылыьынын
графики ифадясидир. Бу ъядвялдя ашаьыда щоризонтал хятт цзря
эедиш фяргляри миллимикронда эюстярилмишдир, онун щяр бириня
мцяййян интерференсийа рянэи уйьун эялир. Эедиш фярги бюйц-
дцкдя рянэ золаглары периодик олараг тякрар олунур. Бу онлары
сырайа бюлмяйя имкан верир.
I сырайа боз, аь, сары, нарынъы вя гырмызы рянэляр аиддир. Он-
лар бир-бириня гисмян кечир. II вя III сыра бянювшяйи рянэдян
башланыр, даща сонра эюй, йашыл, сары, нарынъы вя гырмызы рянэ-
ляр эялир. Биринъи 3 сыранын мцгайисяси эюстярир ки, биринъи сыра-
да о бири сыраларда олан боз вя аь рянэляр вар, анъаг эюй вя
йашыл рянэляр йохдур.
I вя II сыраларда рянэ золаглары даща парлаг рянэлянмишляр.
Сонра о, нисбятян зяифляйир, эедиш фяргинин бюйцк гиймятиндя
рянэляр цст-цстя дцшцр, йцксяк сыралы аь рянэ адланан интер-
ференсийа рянэини ямяля эятирир.
Мишел-Леви ъядвялиндя сол тяряфдя шлифин галынлыьы д
(1мк=0,001мм) эюстярилмишдир. Диаграмын сол ашаьы кцнъ-
цндян йухары вя саьа дцз хятляр айрылыр ки, онларын сонунда
икигат сцасынманын эцъцнцн гиймятляри эюстярилмишдир (шякил
1.15).
Минералын интерференсийа рянэини тяйин едяркян онун сыра-
сыны тяйин етмяйи баъармаг лазымдыр. Бунун цчцн щашийя
гайдасы адланан гайдадан истифадя едилир: дянянин кянарын-
да Мишел-Леви ъядвялиндяки рянэляри тякрарлайан рянэли щаший-
яляр серйасы мцшащидя едилир.
Рянэли щашийялярин ямяля эялмясинин сябяби онунла изащ
едилир ки, минерал дястясинин галынлыьы мяркяздян кянарлара
доьру кичилир вя демяли, эедиш фярги дя азалыр. Минерал дяняси-
нин мяркязи щиссясиндя ян йцксяк интерференсийа рянэи кя-
нарлара доьру ашаьы сявиййяляря гядяр азалыр. Щашийялярин
сайы вя ардыъыллыьы Мишел-Леви диаграмындакы сырайа уйьун эя-
лир. Мясялян, яэяр минерал дянясинин мяркязиндя II сыранын
40
эюй рянэи варса, онда кянардан мяркязя доьру ардыъыллыгла
боз, аь, сары, гырмызы вя бянювшяйи щашийяляр эюрцняъяк.
Яэяр дянянин мяркязиндя III сыранын эюй рянэи варса, онда
кянардан мяркязя доьру I сыранын боз, аь, сары, гырмызы ща-
шийяляри, сонра II сыранын бянювшяйи, эюй, йашыл, сары, гырмызы,
вя нящайят, III сыранын бянювшяйи рянэи мцшащидя едиляъяк-
дир.
Практики олараг икигат шцасынма ямсалыны шлифдя тяйин ет-
мяк цчцн интерференсийа рянэи ян йцксяк олан дяняни тап-
маг, сонра Мишел-Леви диаграмында бу рянэин щоризонтал 30
мк - (0,03мм-шлифин галынлыьы) хятти иля кясишмя нюгтясини
мцяййян етмяк лазымдыр. Бу нюгтядян кечян хятт бойу
онун сонунда гиймяти эюстярилмишдир.
Бязи минералларда, мясялян хлорит, епидот вя с., чарпаз ни-
колларда интерференсийа рянэляри Мишел-Леви диаграмындакы ря-
нэ ардыъыллыьына уйьун эялмир. Онлар анормал адланыр. Онларын
ямяляэялмя сябяби, минерал кристалларында мцхтялиф узунлуг-
лу ишыг дальаларынын кристалдан кечмя сцрятинин вя кечмя фяр-
гинин мцхтялиф олмасыдыр. Она эюря дя онларда икигат шцасын-
ма да кяскин сурятдя дяйишир. Беля минералларда гонур, гыр-
мызы-бянювшяйи, тцнд-эюй вя башга рянэляр мцшащидя едилир.
Икигат шцасынма ямсалыны тяйин етмяк цчцн:
41
Шякил 1.15. Эедиш фярги, шлифин галынлыьы вя икигат шцасынма арасын-
дакы асылылыьы ифадя едян Мишел-Леви ъядвяли.
42
1) Микроскопу дцзялдирляр (ишыг, мяркязляшмя, николларын
чарпазлашмасы);
2) Микроскопун масасына анализатор дахил олмагла шлиф
гойулур. Ян йцксяк интерференсийасы олан дяня сечилир. Яэяр
интерференсийа щашийяляри 8, 9 дяфя бюйцдян обйективлярдя
чятин эюрцнцрся, онда 20 вя йа 40 дяфя бюйцдян обйективляр
эютцрцлцр.
3) Диаграмын кюмяйиля кямиййяти тяйин едилир.
1.4.3. Сюнмя буъаьынын хцсусиййяти вя тяйини. Оптики
анизотроп минераллар (чарпаз николларда) микроскопун яшйа
масасынын 3600 фырланмасында 4 дяфя гаралыр (сюнцр) вя 4 дя-
фя интерференсийа рянэини гябул едяряк ишыгланыр. Буну беля
изащ етмяк олар: Мялумдур ки, ишыг дальаларынын рянэ истига-
мяти индикатрисанын охуна гаршылыглы перпендикулйар вя йа па-
ралелдир. Масаны фырладаркян еля бир мягам йараныр ки, индикат-
рисанын охлары микроскопун николларындакы истигамятля цст-цстя
дцшцр вя ишыг дальасы полйаризатор вя кристалдан кечяряк ана-
лизаторла тутулур вя ишыг дальасыны бурахмыр. Кристалын интерфе-
ренсийа рянэинин ян йахшы эюрцнмя щалы о вахт олур ки, инди-
катрисанын охлары анализатор вя полйаризаторда ишыг дальасынын
истигамятиня 450 буъаг алтында йерляшсин.
Анизотроп минераллар мцхтялиф сюнмя хцсусиййятиня малик-
дирляр. Бир групу бярабяр сюнмяйя маликдир, йяни дяня бяра-
бяр сюнцр, башга груп ися гейри-бярабяр сюнцр, йяни микро-
скопун масасыны фырлатдыгда дянянин мцхтялиф щиссяляри
мцхтялиф вахтда сюнцр.
Биринъи груп минераллары юйряндикдя оптики истигамятлянмя-
ни тяйин етмяк чох ваъибдир. Йяни, кристоллографик оха (х, й, з)
нисбятян кристалда индикатрисанын охларынын вязиййятини тяйин
етмяк лазымдыр. Кристаллографик охлар адятян айрылма хятляриля
вя йа дянянин узанма истигамятиля, йа да кристалын йахшы ин-
кишаф етмиш цзц иля цст-цстя дцшцр.
Практики олараг, оптики истигамяти тяйин етмяк индикатриса
оху иля айрылма хятти вя йа дянянин узанмасы арасындакы
буъаьы юлчмяк демякдир. Бу буъаьа сюнмя буъаьы дейилир.
43
О НэНп индикатриса мцстявисиня паралел истигамятдя, йяни оп-
тики охларын мцстявисиндя юйрянилир. Мящз бу мцстявидя мине-
рал ян йцксяк интерференсийа рянэи иля сяъиййялянир (Нэ инди-
катриса оху ян йцксяк сынма ямсалына (нэ), Нп ися ян кичийя
(нп) мцтянасибдир).
Йухарда гейд едилдийи кими, айрылма паралел хятляр шяклиндя
мцшащидя едилир. Индикатриса охунун вязиййятини дянянин
сюнмя щалында тяйин едирляр. Кристал о вахт сюнцр ки, йяни га-
ра олур ки, кристалда ишыг шцаларынын истигамятиня паралел олан
индикатриса охунун истигамяти, николлардакы ишыьын истигамяти иля
цст-цстя дцшцр. Дцзэцн гурулмуш микроскопда окулйарын
сапы полйаризатор вя анализатордакы ишыг шцасынын истигамятиня
паралелдир. Беляликля, дянянин сюнмя щалында окулйарын сапы
минералын бу кясилишиндя индикатриса охунун вязиййятини эю-
стярир.
Сюнмя буъаьыны тяйин етмяк цчцн микроскопун маса-
сында ики юлчмяни гейд едирик. I юлчмяни айрылма хятляринин ис-
тигамяти окулйарын сапларындан бириня паралел олдугда апарыр-
лар. II юлчмяни дянянин сюнмя истигамятиндя, йяни о вахт ки,
окулйарын саплары минералын индикатриса охуна (Н1 вя Н2) па-
ралел йерляшсин (б).
44
полйарлашма мцстявиси, А-анализаторун полйарлашма мцстявиси,
-сюнмя буъаьы.
47
7. Микроскопун масасыны минералын индикатриса охунун
компенсаторун индикатриса охлары иля явяз олунмасы цчцн
сюнмя вязиййятиндян 450 чевирирляр (шякилдя охла эюстярил-
мишдир). Дянянин беля вязиййятиндя онун интерференсийа рянэи
даща йахшы мцшащидя едилир вя индикатриса охлары ися компен-
саторун индикатриса охуна паралел йерляшир.
8. Микроскопун тубусуна компенсатор дахил едилир вя бу
вахт минерал дянясинин интерференсийа рянэинин дяйишмясини
гейд едирляр. Онун артмасы эюстярир ки, кристал вя компенса-
торда индикатрисасынын ейни адлы охлары цст-цстя дцшцр вя де-
мяк, минералын индикатриса оху компенсаторун узун тяряфи
иля паралел олан Нп охудур, ашаьы ендикдя ися Нэ охудур.
9. Шяклин йанында индикатрисанын охларынын адлары ашаьыдакы
кими гейд едилир:
ъ:Нэ= ; ъ:Нп=900-
Мясялян, ъ:Нэ=150-дирся ъ:Нп=900-150=750.
10. Узанма ишарясинин тяйини. Узанма мцсбятдир, о вахт
ки, кристалын узун тяряфиня айрылмасы йахын олан ох Нэ-дир, йяни
ъ:Нэ<450 вя мянфидир о вахт ки, бу ох Нп олсун. Бу щалда
ъ:Нп<450.
1.5. Минералларын топланмыш ишыгда чарпаз николларда
тяйин едилян хцсусиййятляри (коноскопик цсул)
48
Шякил 1.19. Полйаризасийа микроскопунда ишыг шца-
ларынын топланмыш дястяси.
50
Шякил 1.21. Бир охлу кристалларын яйри кясилишдя коноскопик фигуру
(охла микроскопун масасынын фырланма истиэамяти эюстярилмиш-
дир).
52
Щиберболанын максимал айрылма щалында онларын тяпялярин-
дя оптики охларын чыхышлары йерляширляр. Щиперболанын айрылмасы
2В-нин гиймятиндян асылыдыр. Бу буъаг ня гядяр бюйцк олса,
щиперболанын ганадлары о гядяр тез вя даща узаьа айрылыр.
Яэяр 2В 350-400-ни кечмирся, онлар щямишя эюрцнмя сащя-
синдя галыр, яэяр бу буъаг 450-500 олса щипербола еля айрылыр
ки, онларын тяпяляри эюрмя сащясинин сярщядиндя йерляшир. 2В
500-дян бюйцк оларса микроскопун масасы фырландыгда щи-
перболанын ганадлары эюрмя сащясиндян кянара эедир. Оптики
ишаря компенсаторун кюмяйиля тяйин едилир. О, оптики охлар
мцстявисинин компенсаторун щярякят истигамяти иля цст-цстя
дцшдцкдя дахил едилир. Яэяр щиперболанын габарыг тяряфиндя
эюй рянэ ямяля эялирся кристал оптики мцсбят, щиперболанын
чюкцк (батыг) щиссясиндя ися оларса оптики мянфи щесаб едилир
(шякил 1.23 б, в).
1.5.4. Ики охлу кристалларын оптики оха перпендикулйар
олан кясилиши. Ики охлу кристалларда оптики оха перпендикулйар
кясилишдя бир щипербола мцшащидя едилир. Микроскопун масасы
фырландыгда о да фырланыр, лакин якс истигамятдя (шякил 1.24 а).
55
да фырлана биляр.
Шлиф ики шцшя сегмент арасына йерляшдирилир. Ашаьыдакы сег-
ментин металлик эюзлцйц даиря формасында, цст сегментининки
ися ромбварыдыр. Сегментляр нормал галынлыглы шлифля бирликдя
ващид сфераны ямяля эятирир. Масайа мцхтялиф минералларла иш-
лядикдя истифадя олунан мцхтялиф сынма ямсаллы сеэментляр
топлусу ялавя олунур.
Фйодоров масасында юлчмя кристаллографик вя кристаллооп-
тик истигамятлярин (мцстявинин, охун) сферик координатларыны
дягиг тяйин етмякдян ибарятдир. Бу координатлара эюря Вулф
торунун цзяриндя стереографик пройексийалар гурулур. Бунла-
рын кюмяйиля ися кристаллографик вя кристаллооптик истигамятляр
арасында кцнъ мясафяси тяйин едилир (шякил 1.26). Бу торда
ясас даирянин мцстявисиня стереографик олараг щяр ики дя-
ряъядян бир меридианлар вя паралел даиряляр йерляшмишдир.
56
Шякил 1.26. Вулф тору
57
2. ЯН ЭЕНИШ ЙАЙИЛАН СЦХУР ЯМЯЛЯ ЭЯТИРЯН
ВЯ АКСЕССОР МИНЕРАЛЛАРИН ОПТИКИ
ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ ВЯ ДИАГНОСТИКАСИ
58
ларда раст эялир. Мясялян, апатит, сиркон, титанит, магнетит вя
с.
Сцхур ямяля эятирян минераллар арасында ашаьыдакылар ай-
рылыр:
1. Характерик, типоморф минераллар. Онлар магматик, чюк-
мя вя йа метаморфик тябиятя маликдир.
2. Истянилян мяншяли сцхурларда иштирак едян вя мцхтялиф
эеоложи просеслярдя ямяля эялян. Мясялян, лейсит вя содалит
анъаг магматик сцхурларда, эипс, глауконит чюкмя сцхур-
ларда иштирак едир. Йер габыьынын ян эениш йайылмыш минераллары
- чюл шпатлары, щям дя метаморфик эенезися маликдир.
Баш сцхур ямяля эятирян минераллар силикат вя алцмосили-
катлардыр. Кимйяви тяркибиня вя рянэиня эюря онлар арасында
тцнд рянэли вя йа фемик (тяркибиндя чохлу дямир вя магне-
зиум олан) вя ачыг вя йа салик (чохлу Си вя Ал олан) минерал-
лар айрылыр.
Тцнд рянэли сцхур ямяля эятирян минераллара оливинляр, пи-
роксенляр, амфиболлар вя микалар, ачыг рянэли сцхур ямяля эя-
тирян минераллара ися плаэиоклазлар, натриум-калиум чюл шпатла-
ры, фелдшпатоидляр вя кварс аиддир.
Микроскоп алтында сцхурлары юйряняркян онлары тяшкил едян
минералларын диагнозуну гоймаг чох ваъибдир. Оптики хцсу-
сиййятляриня эюря йалныз минералын адыны дейил, бязи щалларда
онун кимйяви тяркибини дя дягиг мцяййян етмяк олур. Щал-
щазырда петрографик тядгигатлар заманы електрон микрозон-
дунун эениш тятбиг олунмасына, тез вя дягигликля тяркибинин
тяйин олунмасына бахмайараг, минералларын оптики диагности-
ка методлары щяля дя юз ящямиййятини итирмямишдир.
Китабын бу бюлмясиндя магматик, метаморфик вя мета-
соматик сцхурлары тяшкил едян ян эениш йайылмыш сцхур ямяля
эятирян вя аксессор минералларын диагностик оптики хцсу-
сиййятляриня бахылир. Бу вя йа башга минералы тяйин етдикдя
китабда эюстярилян мялуматлар кифайят етмядикдя сорьу ки-
табларына мцраъият етмяк олар.
59
2.1. Оливин групу
60
Шякил 2.1. Форстерит-файалит серийасы тяркибинин яримя вя кристал-
лашма яйриляри.
1
Диаграмда ики яйри вардыр. Йухары яйри – яримя нюгтяси вя
йа кристаллашма башланьыъы – ликвидус, ашаьы яйри ися бяр-
кимя яйриси вя йа кристаллашманын сону – солидус адланыр.
Щоризонтал охун 50% тяркибя уйьун олан нюгтядян ликвудус яй-
рисини кясяня гядяр шагули хятт чякирик. Кясишмя нюгтясиндян
кечирилян щоризонтал хятт шагули хяттдя кристаллашма башлай-
ан температуру эюстяряъякдир. Бу щоризонтал хяттин солидус
яйриси иля кясишмя нюгтясинин пройексийасы ися щоризонтал
охда илкин кристаллашан минералларын тяркибини веряъякдир.
61
ларын нцвяси нисбятян форстеритля даща зянэин олур, ян кянар
щисся ися уйьун олараг дямирля зянэин олаъагдыр. Зонал оли-
вин кристалларында нцвя вя хариъи зоналарын тяркибиндя 20% Фо
фярги мцяййян едилмишдир.
Параэенезиси. Оливин ултраясаси вя ясаси сцхурларын
сяъиййяви минералыдыр. Бу сцхурларда о ромбик вя моноклиник
пироксенлярля, ясаси плаэиоклазла, хромшпинелля бирэя раст эя-
лир. Халис форстерит магмадан кристаллашмыр, о анъаг тябиятдя
метаморфик сцхурларда раст эялир. Маэнезиумлу оливин мета-
морфик вя метасоматик сцхурларын – магнезиум силикатлы
мярмярлярин, магнезиумлу скарнларын, еклоэитлярин сяъиййяви
минералыдыр. Мярмяр вя скарнларда оливин доломитля, шпинелля,
флогопитля, еклоэитлярдя ися моноклиник пироксенля ассосиасийа
тяшкил едир. Файалит йцксяк гялявили орта сцхурларда (сийенитляр-
дя, трахитлярдя) вя щямчинин гранит вя риолитлярин бязи надир
нювляриндя раст эялир. Халис файалит пегматитлярдя вя бязи турш
вя гяляви интрузив вя еффузив сцхурларда, щямчинин метамор-
фик сцхурларда-дямирли кварситлярдя раст эялинир.
Диагностикасы. Микроскоп алтында оливини кристалларын
сяъиййяви узунуна вя ениня кясилишляри иля танымаг олар. Оли-
вин ромбик сингонийада кристаллашыр вя кристалларында пинакои-
дин, призманын вя пирамиданын цзляри йахшы инкишаф тапмышдыр
(шякил 2.2). Дяринлик сцхурларында оливин изометрик формалы дя-
няляр шяклиндя раст эялинир. Оливиндя айрылма (010) вя (100)
цзря мцкяммял дейил, анъаг дямирли нювлярдя (010) цзря
айдын характер дашыйыр. Надир щалларда (011), (012) вя (031)
цзря битишян икиляшмяляр мцшащидя едилир. Бундан башга, бир
истигамятдя гейри-там айрылма, йцксяк мцсбят релйефи вя
кяскин шагрен сятщини мцяййян едян йцксяк сынма ямсалы,
йцксяк икигат шцасынмасы (интерференсийа рянэи ЫЫ сыра гырмызы
рянэя кими вя ондан йцксяк), кристалларын цзляриня вя айрылма
чатларына нисбятян дцзцня сюнмя оливинин сяъиййяви хцсу-
сиййятляридир.
62
Шякил 2.2. Оливин кристалларында оптики индикатрисанын истигамят-
лянмяси: а-кристалын цмуми эюрцнцшц; б-(010)–я перпенди-
кулйар олан узунуна кясилиш; в-(100)–я перпендикулйар олан
узунуна кясилиш; г-ъ-йя перпендикулйар олан ениня кясилиш.
Ъядвял 2.1
Оливин групу минералларынын оптики хцсусиййятляри
63
Сынма ямсалы 1,64-1,67 1,65-1,74 1,83-1,88
0 0 0
Оптики охлар буъаьы, 2В +85 90±5 -48
Икигат шцасынма ямсалы, нэ- 0,033 0,034-0,038 0,052
нп
Сюнмя Дцзцня
64
б
Шякил 2.3. Оливинлярин сяъиййяви формалары: а-макроскопик; б-
шлифдя.
67
З – Си, Ал.
Х=Мэ, Фе2+ вя п=1 олдугда пироксенляр ромбик сингоний-
ада, 0<1<п олдугда ися моноклиник сингонийада кристаллашыр-
лар.
Пироксенляр кристаллокимйяви гурулушуна эюря зянъирвары
силикатлара аиддир ки, онларда силисиум оксиди тетраедрляри оксиэ-
ен иону васитясиля фасилясиз зянъирляря бирляшмишдир.
68
ромбик вя моноклиник нювляр айрылыр. Бу хцсусиййят силисиум
оксиэен зянъирляринин катионлара бирляшдикдя онларын йерляш-
мясинин мцхтялиф характерли олмасы иля изащ едилир.
Тяркибиндя На, Ли, Фе3+, Ал катионлары иштирак едян пирок-
сенляр моноклиник сингонийада кристаллашырлар. Ъа, Мэ, Фе2+
катионлу, Ъа-ла зянэин олан (25 мол%-дян чох ЪаСиО3 сах-
лайан) пироксенляр дя щямчинин моноклиник сингонийалыдыр.
Калсиум аз олдугда (15 мол%-дян аз ЪаСиО3 олдугда) пи-
роксенляр арасында щям моноклиник, щям дя ромбик форма-
лар олур. Беля ки, ФеСиО3 30 мол%-дян чох олдугда йцксяк
температурлу пироксенляр моноклиник кристаллар (пижонит), ашаьы
температурлу ися – ромбик кристаллар ямяля эятирир. Магнези-
умлу нювляр (30 мол%-дян аз олан ФеСиО3) сцхурларда анъ-
аг ромбик модификасийада тапылыр.
Пироксенлярин тяснифаты тяркибиндя катионларын цстцнлцк тяш-
кил етмяси иля онларын кристаллографик хцсусиййятляриня уйьун
ашаьыдакы кими верилир.
Ромбик пироксенляр
Дямирли – магнезиумлу
Енстатит – Мэ2[Си2О6]
Щиперстен – (Мэ, Фе)2[Си2О6]
Ферросиллит – Фе2[Си2О6]
Моноклиник пироксенляр
1. Калсиумлу дямирли-магнезиумлу
Пижонит – (Мэ, Фе, Ъа) (Мэ, Фе) [Си2О6]
2. Калсиумлу
Диопсид – Ъа Мэ [Си2О6]
Щеденберэит – Ъа Фе [Си2О6]
Авэит – Ъа (Мэ, Фе, Ал) [(Си;Ал)2О6]
3. Натриум-калсиумлу
Омфасит - (Ъа, На) (Мэ, Фе2+, Фе 3+, Ал) [Си2О6]
69
4. Гяляви
Еэирин – На Фе[Си2О6]
Жадеит – На Ал[Си2О6]
Сподумен – Ли Ал[Си2О6]
70
a
б
Шякил 2.7. Пироксенлярин тяснифат диаэрамы (Н.Моримотонун,
1988 дягигляшдирилмяси иля А.Полдерваарт вя Х.Хесся эюря) вя
шлифдя цмуми эюрцнцшц (а-ромбик пироксенляр, б-моноклиник пи-
роксенляр).
71
(мол%) мигдарына эюря ашаьыдакы нювляри айырыр: 100-881 –
енстатит, 88-70 – бронзит, 70-50 – щиперстен, 50-30 – феррощи-
перстен, 30-10 – евлит, 10-0 – ферросилит.
Ян чох йайылан магнезиумла зянэин олан (Ен >50) пирок-
сенлярдир. Ферросиллит (Ен<10) тябиятдя раст эялмир вя анъаг
синтетик йолла алынмышдыр.
Моноклиник пироксенляр енстатит (Ен), ферросиллит (Фс) вя
волластонит (Wо)-Ъа2Си2О62 бярк мящлулларындан ибарятдир.
А.Полдерваарт вя Х.Хессин диаграмында (шякил 2.7) волласто-
нит миналынын пайы артдыгъа ашаьыдакы минераллар айрылыр:
1) клиноенстатит-клиноферросиллит (Wо0-5); 2) пижонит (Wо5-15);
3) субкалсиумлу авэит (Wо15-25); 4) авэит (Wо25-45); 5) диоп-
сид-щеденберэит (Wо45-50); бу сыранын аралыг цзвц салит адла-
ныр.
Wо15-25 интервалында пироксенлярин кристаллик шябякясинин
структурунда дяйишиклик баш верир вя бярк мящлулларын гарыш-
масында гырылма ямяля эялир. Бунунла ялагядар олараг, тяр-
киби хятлянмиш сащяйя дцшян пироксен олмур (шякил 2.7 а),
йцксяк температурда ямяля эялян, тяркибиня эюря пижонитя вя
субкалсиумлу авэитя уйьун олан бярк мящлуллар ися сойума
просесиндя парчаланмайа мяруз галыр.
1
А. Полдерваарт вя Х. Хессин тяснифатында енстатит вя бронзит
арасында сярщяд Ен90-а эюря кечирилир. Мцасир ядябиййатда
ися Ен88 тяркибиндя ромбик пироксенлярин оптики ишарясинин
дяйишдийини нязяря алараг (енстатит оптики мцсбят, бронзит вя
даща дямирли нювляр оптики мянфидир) бу сярщяд Ен88-я эюря
кечирилир.
2
Волластонитин кристаллокимйяви формулу пироксеня ъаваб
верир, лакин бу минералын кристаллик гяфясинин структуру ти-
пик пироксен структурундан фярглянир. Волластонит триклиник
сингонийада кристаллашыр вя мяъази мянада пироксеноидляря
аиддир.
72
А. Полдерваарт вя Х. Хессин тяснифаты сонралар Н.Моримото
(1988) тяряфиндян садяляшдирилмишдир; онларин тяклиф етдийи тяс-
нифатда клиноенстатит-клиноферросилит, пижонит, авэит вя диопсид-
щеденберэит айрилир (шякил 2.7 б).
Гяляви моноклиник пироксенляр жадеит (Жд) НаАл[Си2О6]
вя еэиринин (акмитин) НаФе3+[Си2О6] бярк мящлулудур. Онлара
бу вя йа башга мигдарда Ен, Фс, Wо ялавя олунур (шякил 2.7
в).
Параэенезиси. Пироксенляр ян эениш йайылан сцхур ямяля
эятирян минераллардандыр. Онлар йа магмадан илкин кристалла-
шан оливинлярин яринти иля реаксийасы нятиъясиндя, йа магма-
дан бирбаша кристаллашма нятиъясиндя, йа да метаморфизм
просеси нятиъясиндя ямяля эялир. Оливинин ромбик пироксеня
чеврилмяси яринтидя силисиум оксидинин мигдарынын чох олмасы
нятиъясиндя баш верир:
(Мэ, Фе)2СиО4+СиО2=(Мэ,Фе)2Си2О6
Пироксенляр ултраясасидян та турш сцхурлара кими бцтцн
сцхурларын тяркибиня дахил олур. Онлар реэионал метаморфизмин
йцксяк пиллясиндя, контакт метаморфизминдя ямяля эялир,
метасоматик сцхурларын (скарнлар, фенитляр) гурулушунда ишти-
рак едир.
Ромбик пироксенлярин магнезиумлу цзвляри, о ъцмлядян
халис енстатит ултраясаси вя ясаси магматик сцхурларда эениш
йайылмышдыр вя оливинля, диопсидля, авэитля ассосиасийада раст
эялир. Дямир дашыйан цзвляр ися ясаси, орта вя турш магматик
сцхурларда вя щямчинин метаморфик сцхурларда раст эялир,
халис ферросиллит ися тябиятдя раст эялмямишдир.
Пижонит еффузив сцхурларда вя тез сойуйан кичик интрузивляр-
дя эениш йайылмышдыр вя метаморфик сцхурларда мялум дейил-
дир. Адятян еффузив сцхурларда хырда дяняли, микромющтявиляр,
бязян ися мющтявиляр ямяля эятирир. Дяринлик сцхурларында пи-
жонит дайанагсыздыр вя авэит битишикляри олан ромбик пироксеня
чеврилир.
Диопсид вя щеденберэит халис щалда аз раст эялир. Тябиятдя
бир аз щеденберэит компоненти олан диопсидляр даща эениш
73
йайылмышлар. Онлар еффузив вя щипабиссал ясаси сцхурларда, дя-
ринлик интрузивлярин ясаси вя ултраясаси сцхурларында раст эялир-
ляр. Гяляви чюл шпатлары вя фелдшпатоидляри олан гяляви сцхур-
ларда диопсид-щеденберэит (салит) сырасына аид олан клинопирок-
сенляр, щямчинин титан-авэит, еэирин ямяля эялир. Сыранын бцтцн
цзвляри метаморфик сцхурларда раст эялир вя хцсуси иля дя кон-
такт-метаморфизминин карбонат сцхурлары цчцн сяъиййявидир.
Диопсид плаэиоклазла, ортопироксенля, щорнблендля, гранатла
ассосиасийада йцксяк температурлу амфиболитлярдя, гранулит-
лярдя, пироксенли буйнуз дашларында раст эялир.
Бязи авэитляр диопсидляря охшар олараг (100) оху цзря на-
зик айрылмалара маликдир ки, онлар цзря дя магнетит вя илменит
инкишаф едир. Беля айрылмалары олан моноклиник пироксенляр ди-
аллаглар адланыр. Диаллаглар еффузив сцхурларда раст эялир вя
габбролар цчцн сяъиййяви минераллардыр.
Дяринлик ясаси сцхурларын авэитляриндя калсиумла касыб олан
дямирли-магнезиумлу пироксенлярин лювщя шякилли битишикляри
мцшащидя едилир. Онлар парчаланма нятиъясиндя ямяля эялир
вя (100) вя (001) мцстявиляри бойу ганунауйьун олараг йер-
ляшир.
Омфасит еклогитлярин сяъиййяви минералыдыр. Еэирин-авэитляр
гяляви сцхурларда эениш йайылмышдыр. Онлар адятян мяркязи
щиссяси авэитдян, щашийяляри ися еэирин-авэитдян ибарят олан
мцстягил зонал кристаллар ямяля эятирир. Еэирин натриумла зянэ-
ин олан гяляви сцхурларын сяъиййяви минералыдыр. Бязян мета-
морфик сцхурларда да раст эялир. Жадеит метаморфик сцхурларын
надир минералыдыр. Скарнларда тяркиби щеденберэитя, фассаитя –
Ъа(Мэ, Фе3+, Ал) [(Си, Ал)2О6] вя йохансенитя Ъа, Мн [Си2О6]
уйьун олан клинопироксенляр инкишаф етмишдир.
Диагностикасы. Бцтцн пироксенляр призматик формайа вя
ениня кясикдя дцз буъаг алтында кясишян ики айрылма систе-
миня маликдир (шякил 2.8). (110) призма цзлц сяккиз буъаглы
кясилишлярдя айрылма чатлары бу цзляря паралелдир. (100) вя
(010) пинакоид цзлярдя ися айрылма чатлары 450 буъаг алтында
кясишир.
74
Шякил 2.8. Ромбик (а-в) вя моноклиник (г-е) пироксенлярин кри-
сталларында оптики индикатриса: а,г –кристалларын цмуми эюрцнцшц,
б,д-узунуна кясилишляр, в,е-ениня кясилишляр.
Ъядвял 2.2
Ромбик пироксенлярин оптики хцсусиййятляри
75
Хцсусиййят Енстатит Бронзит Щиперстен
Дюрдбуъаглы вя сяккизбуъаглы ениня кясикляри олан
Кристалларын формасы
призмалар
Индикатрисанын истигамяти а=Нп; б=Нм; ъ=Нэ
Рянэсиз вя йа йашылымтыл
Рянэ Рянэсиз вя
чящрайы тонда зяиф рянэли
0
(110) призмасы цзря 87-88 буъаг алтында кясишян
Айрылма
ики там айрылма системи
Сынма ямсалы 1,66-1,69 1,67-1,71 1,69-1,73
0 0 0
Оптики охлар буъаьы, 2В +(55-90) -(90-65) -(65-55)
Икигат шцасынма ямсалы, нэ-
0,010-0,020
нп
Сюнмя Дцзцня
Нэ-ачыг йашыл,
Плеохроизм вя абсорбсийа
йохдур Нм-ачыг сары,
формулу
Нп-ачыг чящрайы
76
а б
в
Шякил 2.9. Ромбик пироксенляр: а-енстатит, б-бронзит, в-
щиперстен.
Ъядвял 2.3
Моноклиник пироксенлярин оптики хцсусиййятляри
Авэит, диоп-
Хцсусиййят Пижонит Титан-авэит Салит Еэирин
сид
Кристалларын Дюрдбуъаглы вя сяккизбуъаглы ениня кясикляри Узунуна
формасы олан гыса призмалар призмалар
Индикатрисанын б=Нм; Нэ вя Нп (010) мцстявисиндя
истигамяти
Гонур,
Рянэсиз, гонур, Эюйцмтул-йашыл,
Рянэ бянювшяйи- Гонур-йашыл
бязян йашылымтыл сарымтыл-йашыл
гонур
Айрылма (110) призмасы цзря 87-880 буъаг алтында кясишян ики там айрылма системи
Сынма ямсалы 1,68-1,72 1,68-1,72 1,72-1,75 1,70-1,72 1,74-1,84
Оптики охлар +(<300) +(50-60)0 +(50-60)0 оптики +(50-60)0 -(60-80)0
буъаьы, 2В охларын кяскин
дисперсийасы, р>в
77
Икигат шцасын-
0,023-
ма 0.023-0.032 0.023-0.026 0.023-0.025 0.033-0.060
0,025
ямсалы, нэ-нп
0
Сюнмя ъ:Нэ=45±5 Дальавари, сек- ъ:Нэ=45 ъ:Нп=2-80
тор
шякилли сюнмя
Узанма Тяйин олунмамышдыр Мянфи
Плеохроизм вя йохдур Нэ-тцнд Нэ-йашылымтыл-
абсорбсийа йашыл, сары,
формулу Нм-йашыл, Нм-сарымтыл-
Нп-ачыг йашыл йашыл,
Нп-йашыл,
эюйцмтцл-йашыл,
Нэ< Нм< Нп
78
Шякил 2.10. (010)-я паралел кясилишдя моноклиник пироксенлярин
сюнмя буъаглары (А.Н.Винчелл, Г.Винчелля эюря, 1953).
Шлифдя пижонит, авэит, диопсид рянэсиздир вя йа аз гонурва-
рыдыр (авэит) вя йа йашылымтыл чаларлара маликдир. Диопсид-салит-
щеденберэит сырасы клинопироксенляр цчцн йашыл рянэ сяъиййя-
видир. Онун интенсивлийи ися дямирин мигдары артдыгъа артыр.
Парлаг йашыл рянэ вя кяскин плеохроизм еэирин цчцн харак-
тердир (шякил 2.11). Пижонит кичик 2В буъаьына эюря асан тяйин
едилир (ъядвял 2.3).
79
а
80
в
q е
Шякил 2.11. Моноклиник пироксенляр: а-авэит (пижонит ламеллары
иля), б-диопсид, в-еэирин, г-омфасит, е-жадеит.
82
1,700, нп-1,662-1,691, нэ-нп=0,018-0,027; ъ:Нэ-360-480, 2В
мцсбятдир - 580-830, даща чох 2В=600-700. Омфасит оптики
охлар буъаьынын бюйцк олмасы иля фярглянир (шякил 2.11).
Жадеит ясасян она эюря мараг доьурур ки, о омфаситин
тяркибиня жадеит компоненти кими дахил олур. Оптики хцсу-
сиййятляри тяркибиндя Фе3+, Фе2+, Мэ, На, Ъа, К вя с. гатышыг-
ларын олмасы иля ялагядар кифайят гядяр дяйишир. Шлифдя рянэ-
сиздир, айрылмасы мцкяммялдир - (100) вя (001) цзря икиляш-
мяляр садя вя полисинтетикдир (шякил 2.11). нэ-нп=0,012-0,013,
ъ:Нэ - 33-400, +2В- 67-700.
Сподумен – пегматитлярин минералыдыр. Призматик кристал-
лар ямяля эятирир. Шлифдя рянэсиздир. нэ-нп=0,014-0,027,
ъ:Нэ=22-260, 2В+58-дян +680-йя гядяр дяйишир.
Ъа вя Мэ мцвазинятдя олан пироксенляр арасында пай-
ланмасы температурдан асылылыг функсийасы ямяля эятирир вя
магматик вя метаморфик сцхурларын ямяляэялмя шяраитини
гиймятляндирмяк цчцн эеотермометр кими истифадя олуна би-
ляр. Ейни заманда пироксенлярдя Ал вя башга елементлярин
мигдары да бюйцк ящямиййят кясб едир. Пироксенлярин дягиг
кимйяви тяркибини оптики йолларла чох вахт мцяййян етмяк
мцмкцн олмур, бунун цчцн щал-щазырда микрозонд цсулу
эениш истифадя олунур.
Тюрямя дяйишмяляри. Магнезиумлу ромбик пироксенляр
адятян бастит адланан там псевдоморфоз ямяля эятирян
серпентинин лювщявары нювц иля явяз олунур. Надир щалларда
ромбик пироксенляр цзря талк амфибол групу минераллары инки-
шаф едир. Моноклиник Ъа-Мэ-Фе – пироксенляри йашыл амфиболла
(уралитля), хлоритля, епидотла, карбонатла явяз олунур. Щидро-
термал мящлулларын тясириндян диопсид-щеденберэит тремолит-
актинолит сырасынын минералларына чеврилирляр. Дямирля зянэин
олан пироксенляр, мясялян, еэирин, щематит вя йа лимонитля
явяз олунур.
Пироксен групу минераллары оптики хцсусиййятляриня эюря
оливиня йахындыр. Онларын ясас фяргли хцсусиййятляри ашаьыдакы-
лардыр:
83
1. Бир николда магматик сцхурларын оливинляри щямишя рянэ-
сиздир. Пироксенляр ися гонур вя йа йашылымтыл рянэдя олур.
2. Оливинляр айрылмайа малик дейил, пироксенляр ися
мцкяммял айрылмайа маликдирляр.
3.Йцксяк икигат шцасынмайа эюря оливинляря охшайан мо-
ноклиник пироксенляр биринъидян чяпиня сюнмя иля фярглянирляр.
4. Оливиня дцзцня сюнмяйя эюря йахын олан ромбик пирок-
сенляр ися оливиндян ашаьы икигат шцасынма, йяни ашаьы интер-
ференсийа рянэи иля фярглянирляр.
5. Яксяр оливинлярдя оптики охлар буъаьы 900-йя йахын ол-
дуьу цчцн, оптики оха перпендикулйар кясилишдя коноскопик
фигур дцз хяття йахындыр, моноклиник пироксенлярдя ися 60 0-йя
йахын олан оптики охлар буъаьы айдын айрылан яйри ямяля эяти-
рир.
6. Оливинин ади дяйишмя мящсулу серпентин вя иддингситдир.
Серпентин щямчинин ромбик пироксенлярин дя дяйишмя мящ-
сулудур. Лакин серпентинляшмиш оливинляр вя пироксенляр бир-
бириндян асан сечилир: серпентинин илкин оливин цзря псевдо-
морфозасы шлифдя изометрик, пироксенляр цзря ися дцзбуъаглы
формасында олур. Моноклиник пироксенлярин характерик тюрямя
минераллары актинолит, уралит, хлоритдир.
84
Шякил 2.12. Силисиум оксиэен тетраедрляринин кясилмяз ленти –
амфиболларын гурулушунун ясасы. Елементар гяфяс 4 Си вя 11 О-
дян ибарятдир (Си-гара чевряляр, О-аь чевряляр)
Амфиболларын цмуми формулу А0-1Х2Й5 З8О22(ОЩ,Ф,Ъл)2,
бурада
А – На, К; Х-Ъа, На, Фе2+, Мэ, Мн, Ли;
Й – Ал,Ър, Фе3+, Фе2+, Мэ, Мн, Ти; З-Си, Ал, Ър, Фе3+,Ти.
Ян эениш йайылан амфиболлар ъядвял 2.4-дя вя шякил 2.13-
дя верилмишдир.
Ъядвял 2.4
Ян эениш йайылан амфиболлар
Минераллар А Х Й З Мэ/(Мэ+Фе)
Фе-Мэ амфиболлар
Антофиллит (Мэ,Фе)2 (Мэ,Фе)5 Си8
Жедрит (Мэ,Фе)2 (Мэ,Фе)3Ал2 Си6Ал2
Куммингтонит (Мэ,Фе)2 (Мэ,Фе)5 Си8 >0,3
Грйунерит (Мэ,Фе)2 (Мэ,Фе)5 Си8 <0,3
Ъа- амфиболлар
Тремолит Ъа2 (Мэ,Фе)5 Си8 >0,9
Актинолит Ъа2 (Мэ,Фе)5 Си8 <0,9
Щорнбленд Ъа2 (Мэ,Фе)4Ал Си7Ал
Паргасит На Ъа2 (Мэ,Фе)4Ал Си6Ал2
85
+3
Щастингсит На Ъа2 (Мэ,Фе)4Фе Ал Си6Ал2
Керсутит На Ъа2 (Мэ,Фе)4ТиАл Си6Ал2
На-амфиболлар
+3
Арфведсонит На На2 (Мэ,Фе)4Фе Си8
Глаукофан На2 (Мэ,Фе)3Ал2 Си8
+3
Рибекит На2 (Мэ,Фе)3Фе2 Си8
86
в
г
Шякил 2.13. Ян эениш йайылан амфиболлар: а-б-тремолит-актинолитт,
в-щорнбленд, г-глаукофан.
87
сцхурларда метаморфик тябиятя маликдир вя тюрямя минераллар
кими (тремолит, актинолит) раст эялир.
Диагностикасы. Моноклиник амфиболларда айрылма хятляри
арасындакы буъаг 560, ромбикдя ися 54030'-дир. Моноклиник
амфиболларын (010) мцстявисиня перпендикулйар кясилишлярдян
башга бцтцн кясилишляриндя чяпиня сюнмя мцшащидя едилир вя
ъ:Нэ 300-ни кечмир (шякил 2.14, 2.15). Бцтцн моноклиник амфи-
болларын щамысынын садя вя полисинтетик икиляшмяляри вардыр вя
онлар биринъи пинакоид мцстявиси бойу битиширляр. Бцтцн амфи-
боллар йцксяк сынма ямсалларына малик олсалар да онларын
сынма ямсаллары оливин вя пироксенлярдян кичикдир. Ян эениш
йайылан амфиболларын щамысы, демяк олар ки, рянэсиз олан тре-
молитдян башга, йашыл вя гонур тона малик олуб, кяскин пле-
охроизмя маликдир. Хцсусиля дя гяляви амфиболлар интенсив ря-
нэлянмишдир.
88
Шякил 2.15. (010)-я паралел кясилишдя моноклиник амфиболларын
сюнмя буъаглары (А.Н.Винчелл, Г.Винчелля эюря,1953)
Ади Базалтик
Хцсусиййят Тремолит Акти-нолит Арфвед-сонит Рибекит
щорнбленд щорнбленд
Кристалларын (110) вя (010) мцстявиляри иля мящдудлашан, сяъиййяви ен кясийи олан
формасы узун призмалар
Индикат- б=Нм; Нэ вя Нп (010) мцстявисиндя
рисанын
истигамяти
Рянэ Йашыл, бя-
Гырмызымтыл- Эюйцмтцл- Эюй-йашыл,
Рянэсиз Ачыг йашыл зян
гящвяйи йашыл сарымтыл-йашыл
гящвяйи
Айрылма (110) призмасы цзря там айрылан 560 (1240) буъаг алтында кясишян ики Чат сис-
теми
Сынма
1,6-1,63 1,62-1,65 1,63-1,70 1,67-1,76 1,69-1,70 1,69-1,70
ямсалы
Оптики охлар 0 0 0 0
- 85 - 80 -(60-80) -(60-85) 900 (90 10)0
буъаьы, 2В
Икигат
шцасынма 0,024- 0.019- 0.019- 0.026- 0.004-
0.004
ямсалы, 0,029 0.020 0.026 0.072 0.010
нэ-нп
Сюнмя ъ:Нэ= ъ:Нэ= ъ:Нэ= ъ:Нэ= ъ:Нп= ъ:Нп=
10 -200 10 -200 12 -250 0-120 7-280 1-80
Узанма Мцсбят
Плеохроизм йохдур Йашылымтыл Нэ-йашылымтыл Нэ-тцнд Нэ-зяиф йашыл, Нэ-сарымтыл-
вя тонда зяиф гонур; гящвяйи; сарымтыл- йашыл;
абсорбсийа Нэ>Нм>Нп Нм-йашыл, Нм- йашыл; Нм- Нм-йашылымтыл-
формулу гонур; гырмызымтыл- йашыл; эюй; Нп-эюй,
Нп-сарымтыл- гящвяйи; Нп-эюй- демяк олар ки
йашыл Нп-сары йашыл, гара
Нэ>Нм>Нп Нэ>Нм>Нп Нп>Нм> Нп>Нм>
Нэ Нэ
91
роксен агрегаты иля явяз олунмасыдыр. Гисмян опаситляшмя-
дя гара дяняъикляр кристалын анъаг кянар щиссяляриндя инкишаф
едир. Там парчаланмада ися щорнбленддян гейри-шяффаф гара
маддя иля долмуш анъаг форма галыр (шякил 2.16). Опасит-
ляшмиш щорнблендин сцхурларында олмасы онларын еффузив вя йа
сятщя йахын тябиятя малик олмасына сцбутдур.
Керсутит – шлифдя кяскин плеохроизмя маликдир: Нэ-тцнд,
гырмызымтыл-гонур, Нм-гырмызымтыл-гонур, Нп-гонурвари-сары.
нэ=1,700-1,772, нм=1,690-1,74; нп=1,670-1,689, нэ-
нп=0,019-0,083, 2В=(-)66-820, ъ:Нэ=0-190.
92
Оптики ямсаллар ашаьыдакы кими дяйишир (паргаситдян-ферро-
щастингситя кими): нэ – 1,635-дян 1,730-а кими; нм -1,618-
1,729; нп – 1,613-1,702; нэ-нп – 0,022-0,028; ъ:Нэ=26-120,
2В +600-дан – 100-йя кими. Оптики ямсалларын дяйишмя га-
нунауйьунлуьу ади щорнблендлярдя олдуьу кимидир.
Баркевикит – йахшы цзляри олан призматик кристаллар шяклиндя
раст эялир. Шлифдя плеохроизмя маликдир. Нэ-тцнд гонур, Нм-
гырмызымтыл-гонур, Нп-ачыг-сары, нэ=1,701-1,707, нм=1,696-
1,700, нп=1,685-1,691, нэ-нп=0,014-0,018. 2В=(-)40-500,
ЪНэ=11-180. Баркевикитляр анъаг гяляви интрузив вя дамар
сцхурларында раст эялир. Онларда дямирин мигдары йцксяк,
дямир 3 оксидин дямир 2 оксидя нисбяти ися ашаьыдыр. Бундан
башга, баркевикитлярдя диэяр щорнблендляря нисбятян Ал ми-
гдары аз, Мн мигдары йцксякдир. Шлифдя керсутит вя базалтик
щорнбленддян икигат шцасынманын, оптик охлар буъаьынын кичик
олмасы иля фярглянир.
Щорнблендлярин цмуми хцсусиййятляри ашаьыдакылардыр:
Щорнблендлярин кимйяви тяркиби цчцн калсиумун йцксяк,
натриумун орта вя калиумун ашаьы гиймяти сяъиййявидир. Ал
мигдары хейли дяйишир. Си 2Ал атому иля явяз олуна билир.
Кимйяви тяркиби мцряккяб олдуьу цчцн дягиг тяснифаты йох-
дур.
Щорнблендляр магматик вя метаморфик сцхурларда эениш
йайылмышдыр. Мцяййян олунмушдур ки, тяркиби ямяляэялмя шя-
раитиндян аслыдыр. В.С. Соболев (1970) эюстярмишдир ки, щорнб-
лендлярин дямирлийи габбродан диоритя вя гранитя доьру артыр.
Гранитлярин щорнблендляри щямчинин гялявилярин чохлу, ейни
мигдары иля сяъиййялянир. Габброда щорнблендляр Мэ-ла даща
зянэиндир.
Диоритлярдя орта Ал мигдарлы вя Мэ/Фе нисбяти ейни олан ади
щорнблендляр раст эялир. Гранитлярдя щорнблендляр даща дя-
мирлидир вя феррощастингситя йахынлашыр. Феррощастингсит вя
щастингсит щямчинин гяляви сцхурларда да раст эялир. Мета-
морфик сцхурларда щорнблендлярин тяркиби сцхурларын кимйяви
тяркибиндян вя метаморфизм эедян тязйиг вя температурдан
93
асылыдыр.
Щорнблендляр арасында хцсуси йери уралитляр тутур. Уралитляр
тюрямя щорнблендляр олуб моноклиник пироксенлярин щидро-
термал дяйишмяси нятиъясиндя ямяля эялир. Чох щалларда ура-
лит пироксен цзря псевдоморфоза ямяля эятирир вя онунла
ялагядар олараг, пироксен кристалларынын формасыны алыр.
Кимйяви тяркибиня эюря уралит ади щорнблендляря, бязян ися
актинолитляря аид едилир.
Щорнблендлярин дяйишмясинин ян характерик мящсуллары хло-
ритлярдир вя адятян епидот, калсит вя кварсла бирэя инкишаф едир.
Йашыл щорнблендляр шлифдя еэириня охшайыр. Еэириндян ону
чат айрылмалары арасындакы буъаьа (560), абсорбсийа схеминя
(Нэ>Нм>Нп), мцсбят узанмайа вя кичик икигат шцасынмайа
эюря фяргляндирмяк олур.
Глаукофан вя рибекит вя аралыг цзв кроссит кифайят гя-
дяр эениш йайылан минераллардыр. Глаукофан вя кроссит мета-
морфик, рибекит ися магматик эенезися маликдир.
Рибекит гяляви гранитлярдя, кварслы вя нефелинли сийенитлярдя
раст эялир. Адятян фелдшпатоидли сцхурлара нисбятян о кварслы
сцхурларда даща чох йайылмышдыр. Бу онунла изащ едилир ки,
фелдшпатоидли сцхурларда Ал-ун йцксяк мигдары арфведсонит вя
йа щастингситин кристаллашмасына шяраит йарадыр. Рибекит щям
дя метаморфик просессляр нятиъясиндя ямяля эяля билир, онун
лифвары нювц олан – крокидолит (мави асбест) анъаг метаморфик
эенезися маликдир.
Глаукофан вя рибекит моноклиник сингонийада кристаллашыр
вя глаукофанда (110) цзря 580, рибекитдя ися 560 буъагла
призматик кристаллар ямяля эятирир. Бцтцн нювляри (100) цзря
бюйцйян садя вя полисинтетик икиляшмяляря маликдир (шякил
2.13).
Глаукофан-рибекит сырасынын минераллары оптики хцсусиййятля-
риня эюря фярглянир, бу ися онларын тяркибиндя Мэ-ун Фе2+-я,
Ал-ун Фе3+-я дяйишмяси иля изащ едилир. Оптики сабитляр дямирин
мигдарындан асылы олараэ ашаьыдакы кими дяйышир (И ядяд халис
глаукофана, ЫЫ кросситя уйьун эялир): нэ=1,627-1,670,
94
нм=1,622-1,667, нп=1,606-1,661, нэ-нп=0,008-0,022,
ъ:Нэ=4-140, 2В-мянфидир –50-00, плеохроизм: Нэ-тцнд эюй,
Нм-бянювшяйи, Нп-рянэсиз вя йа йашылымтыл. Абсорбсийа ъхеми
Нэ>Нм>Нп.
Рибекитин дя оптики хцсусиййятляри магнезиумун мигдарын-
дан асылы олараг дяйишир. Глаукофан вя рибекит шлифдя юз мях-
суси рянэиня эюря башга минераллардан сечилир. Ону анъаг
турмалинля гарышыг салмаг олар ки, сонунъу айрылмайа малик-
дир вя бирохлу минералдыр. Глаукофан рибекитдян ачыг рянэиня,
оптики охлар арасындакы буъаьын кичик гиймятиня вя мцсбят
узанмайа эюря фярглянир.
Арфведсонит – гяляви магматик сцхурларын сяъиййяви ми-
нералы олуб, моноклиник сингонийада кристаллашараг призматик
кристаллар ямяля эятирир. Айрылмасы (110) цзря +560 буъаг ал-
тындадыр. Икиляшмяси (100) цзря садя вя полисинтетикдир.
Арфведсонит шлифдя турмалиня бянзяся дя, сонунъудан ай-
рылмасы, чяпиня сюнмя вя 2 охлулуьу иля фярглянир. Бцтцн ам-
фиболлардан о ашаьы икигат шцасынмасы иля, кяскин плеохроизми,
индикатриса охларынын эцълц дисперсийасы иля сечилир.
95
Шякил 2.17. Силисиум оксиэен тетраедрляринин лайлары. Елементар
гяфяс 4 Си вя 10 О-дян ибарятдир (Си-гара чевряляр, О-аь чевря-
ляр)
Ъядвял 2.6
Ян эениш йайылан микалар
96
а
д q
Шякил 2.18. Ян эениш йайылан микалар: а-биотит, б-мусковит, в-
флогопит, г-серисит.
98
дяйишмяси нятиъясиндя мусковит вя иллит лайларынын нювбяляш-
мясиндян ибарят олан назик пуллу мика – серисит ямяля эялир.
Литиумлу микалар гранит пегматитляри вя гранитлярин мета-
соматик дяйишмяси нятиъясиндя ямяля эялян мящсуллары цчцн
сяъиййявидир. Беля микалар йцксяк Ли вя Ф сахлайан магма-
тик яринтилярдян дя кристаллаша биляр.
Диагностикасы. Микаларын лай шякилли формасы вя оптики
хцсусиййятляри (шякил 2.18, 2.19, ъядвял 2.7) онлары микроскоп
алтында тез мцяййян етмяйя имкан верир.
Ян айдын диагностик нишаняляря биотит маликдир (ъядвял
2.7). Дямирли биотитляр даща тцнд рянэя малик олуб, кяскин
плеохроизмля сяъиййялянир.
Ъядвял 2.7
Биотит вя мусковитин оптики хцсусиййятляри
101
бязян ися епидот йыьышыр. Флогопитин тюрямя дяйишмя мящсулу
талк ола биляр. Йцксяк титанлы биотитин дяйишмяси нятиъясиндя
рутилин назик ийнявары кристаллары айрылыр. Еффузив сцхурларда биотит
мющтяви кими иштирак етдикдя амфиболда олдуьу кими опасит-
ляшмяйя мяруз галыр.
102
вя йа Ба катионлары дахил олаъагдыр.
103
сцлб бирляшмясидир. Тяркибиндя аз мигдарда (5-12%) калиум
чюл шпаты да иштирак едя биляр (шякил 2.10). Башга гатышыгларын
мигдары чох аздыр. Онлар арасында Ти, Фе3+, Фе2+, Мн, Мэ, Ба
вя Ср гейд олунур.
104
нюмряси адландырырлар. Плаэиоклазын тяркиби беля ишаря едилир:
олигоклаз Ан25 (№ 25).
Плаэиоклазларда СиО2-нин мигдары тямиз албитдя 68,8%-дян
тямиз анортитдя 43,3%-я кими дяйишир. Буна уйьун олараг ал-
бит вя олигоклаз турш плаэиоклазлара, андезин – орта, лабрадор,
битовнит вя анортит ися ясаси плаэиоклазлара аид едилир (шякил
2.22). Бцтцн плаэиоклазлар триклиник сингонийада кристаллашырлар.
105
Шякил 2.22. Ян эениш йайылмыш плаэиоклазлар.
106
Шякил 2.23. Албит-анортит системинин щал диаграмы (Н.Л.Боуеня
эюря)
109
Икиляшмя дедикдя цмуми кристаллографик мцстявийя (битишик
мцстявиси) вя ятрафында бир кристал о бирисиня нисбятян 180 0
чеврилян (икиляшмя оху) цмуми кристаллографик истигамятя ма-
лик кристалларын ганунауйьун бюйцмясидир. Плаэиоклазлар йа ики
индивиддян ибарят садя икиляшмяляр, йа да бир нечя индивиддян
ибарят полисинтетик икиляшмяляр ямяля эятирир. Щям дя бцтцн
ъцт индивидляр бир истигамятя, тяк индивидляр ися диэяр истигамя-
тя маликдирляр. Бунун нятиъясиндя ъцт индивидляр бир истигамят-
дя, тяк индивидляр ися диэяр истигамятдя сюнцрляр. Ясаси
плаэиоклазларда икиляшмя надир щалларда раст эялир вя енлидир,
турш плаэиоклазларда ися икиляшмя чохлу мигдарда олуб, на-
зикдир. Мцяййян бюйцмя мцстявисинин вя икиляшмя охунун
уйьунлашмасы икиляшмя гануну мцяййян едир.
Плаэиоклазларын чохлу нювлц икиляшмя ганунлары ики типдя
бирляшир.
1. Нормал тип - Икиляшмя оху - бюйцмя мцстявисиня пер-
пендикулйардыр.
Плаэиоклазын магматик сцхурларда ян эениш йайылан албит
икиляшмяси бу типя аиддир (шякил 2.25).
2. Паралел тип – Икиляшмя оху щяр щансы бир кристаллографик
ох олур вя йа битишмя мцстявисиндя йатан кристаллографик оха
перпендикулйар олур. Карлсбад икиляшмя ганунунда икиляшмя
охуна цчцнъц кристаллографик ох ъ, битишмя мцстявисиня ися
(010) вя йа (100) хидмят едир. Периклин икиляшмя ганунунда
ися икиляшмя оху икинъи кристаллографик ох б, битишмя мцстявиси
ися ромбик кясилиш адланан мцстявидир (шякил 2.25). Бу
мцстяви орта плаэиоклазларда цчцнъц (001) пинакоидиля, турш
вя ясаси плаэиоклазларда ися онунла кичик буъаг ямяля эяти-
рир. Албит-карлсбад ганунунда икиляшмя оху цчцнъц кристалло-
график ъ охуна перпендикулйардыр, битишмя мцстявиси ися икинъи
(010) пинакоидидир.
110
Шякил 2.25. Плаэиоклазларын ян эениш йайылан икиляшмяляри: а-
албит, б-периклин
Плаэиоклазларын йухарыда эюстярилян икиляшмя ганунлары ян
эениш йайыланлардыр. Еффузив сцхурларын плаэиоклазларында даща
чох мцхтялиф икиляшмя ганунлары мцшащидя едилир. Интрузив
сцхурларда плаэиоклазлар ясасян албит, надир щалларда ися кар-
лсбад вя периклин гануну иля икиляшмишляр. Метаморфик сцхур-
ларда икиляшмямиш вя йа периклин вя албит гануну иля садя вя
полисинтетик икиляшмяси олан плаэиоклазлара раст эялинир. Икиляш-
мя ганунуну вя плаэиоклазын тяркибини мцяййян етмяк цчцн
Е.С.Фйодоровун универсал масасындан истифадя едилир. Бу
масанын кюмяйиля икиляшмя оху вя индикатриса охларынын ара-
сындакы буъаьы тяйин етмяк олар.
Магматик сцхурларын плаэиоклазлары яксяр вахтларда мяр-
кяздян щашийяляря доьру тяркибин дяйишмясиля ифадя олунан
зонал гурулуша маликдир (шякил 2.26). Бу ися онларын кристал-
лашма шяраитиндян, кристаллашманын сцрятиндян асылыдыр. Яэяр
кристалын дахили зонасы ясаси, йяни анортитля зянэин оларса, бе-
ля зоналлыг нормал вя йа дцзцня зоналлыг адланыр. Лакин бир
чох еффузив сцхурларда якс вя тякрар олунан зоналлыг гейд
олунур. Якс зоналлыгда мяркяздя турш плаэиоклаз, щашийя-
лярдя ися ясаси плаэиоклаз олур. Тякрар олунан зоналлыгда
ися турш вя ясаси плаэиоклазлар тякрар олунур, бир-бирини явяз
едир (шякил 2.26). Бу ися йенидян сойума, тязйигин дяйишмя-
си, яринтинин йени пайынын эялмяси, яввял ямяля эялмиш плаэи-
оклазын башга тяркибли яринтийя дцшмяси вя с. щадисялярля изащ
111
едилир. Бундан башга лякяли зоналлыг да гейд олунур. Кристал-
майе сярщядиндя, диффузийа просесиля ялагядар олараг, На
вя Ъа мигдарынын дюври олараг дяйишмяси нятиъясиндя мцхтя-
лиф тяркибли назик зоналарын нювбяляшмясиля ифадя олунан ос-
силлйар зоналлыг ямяля эялир.
Плаэиоклазын башга рянэсиз минераллардан ясас фяргли ни-
шаняляри кристалларын формасы, айрылманын, икиляшмянин олмасы-
дыр. Плаэиоклазын икиляшмямиш кристалларыны кварсла гарышыг сал-
маг олар, лакин плаэиоклаз айрылмасынын олмасы вя тюрямя
дяйишмяляриля фярглянир.
Тюрямя дяйишмяляри. Плаэиоклазын дяйишмя мящсуллары
Ъа, На, К сахлайан мцхтялиф минераллардыр: серисит, епидот, со-
изит групунун минераллары, калсит, сеолитляр, пренит, тюрямя ал-
бит, сканолитдир. Турш тяркибли плаэиоклазлара нисбятян ясаси
плаэиоклазлар дяйишмяйя асан мяруз галыр вя ашаьы релйефли
вя сары интерференсийа рянэли, рянэсиз хырда пулъуглардан иба-
рят олан серисит ямяля эялир. Йцксяк ясасили плаэиоклаз цзря
албит, калсит вя епидот групу минералларындан ибарят олан
соссйурит агрегаты инкишаф едир. Соссйурит агрегаты гонур
рянэя вя йцксяк релйефя маликдир. Плаэиоклазларын каолинляш-
мяси надир щаллардадыр.
112
г
Шякил 2.26. Плаэиоклаз кристалларынын зоналлыьы: а-дцзцня, б, г-
яксиня, в-тякрар олунан.
113
Шякил 2.27. Плаэиоклазда албит икиляшмясинин симметрик сюнмя-
си. Изащы мятндядир.
114
Шякил 2.28. Плаэиоклазын тяркибини тяйин етмяк цчцн диаграм:
Бцтюв хятт – (010) зонасына перпендикулйар кясилишдя максимал
симметрик сюнмя буъаьына эюря; гырыг-гырыг хятт – (010) вя
(001) мцстявиляриня перпендикулйар олан кясилишдя
115
дуьу цчцн1 онларын тяркибини тяйин етмяк цчцн нисби сынма
ямсалыны билмяк ваъибдир. Яэяр Канада балзамына нисбятян
сынма ямсалы бюйцкдцрся, онда плаэиоклаз олигоклаза Ан 20
нисбятян ясаси тяркиблидир вя сюнмя буъаьы мцсбят щесаб
едилир (шякил 2.28). Яэяр сынма ямсалы Канада балзамына
нисбятян ашаьыдырса, плаэиоклаз олигоклаза Ан20 нисбятян
турш тяркиблидир вя онун сюнмя буъаьы мянфи щесаб едилир.
(010) вя (001) мцстявиляриня перпендикулйар олан кя-
силишдя сюнмя буъаьынын тяйин едилмя цсулу (Бекке-
Беккер цсулу). Нпы:(010) сюнмя буъаьы (010) вя (001) цзря
назик чат айрылмалары олан кясилишдя бир дянядя йериня йетирилир.
Яэяр бу кясилишдя албит икиляшмяси эюрцнцрся, онда микро-
скопун масасыны саьа вя сола фырлатмагла, Нпы:(010) симмет-
рик сюнмя буъаьыны ъцт вя тяк икиляшмя золаглары цчцн тяйин
едирик. Бу юлчцлярин орта гиймяти (010) вя (001) мцстявиляриня
перпендикулйар олан кясилиш цчцн гурулан хцсуси яйринин кю-
мяйиля тяркиби тяйин етмяйя имкан верир (шякил 2.28). Бу яйри
Ан20-50 тяркиби цчцн (010) зонасына перпендикулйар кясилишдя
максимал симметрик сюнмя буъаьыны тяйин едян яйриля цст-
цстя дцшцр.
Яэяр сечилян кясилишдя албит дейил, (010) бойу бюйцйян
башга икиляшмя варса, бу щалда золагларын симметрик сюн-
мяси баш вермяйяъякдир вя онда (001) цзря эюрцнян айрыл-
ма хятляриля ишлямяк лазымдыр. Бу щалда бир Нпы:(010) буъаьы
алаъаьыг вя онун кюмяйиля хцсуси диаграмла плаэиоклазын
тяркибини мцяййян едирик. Яэяр (010) вя (001) мцстявиляриня
перпендикулйар олан кясилишдя икиляшмя цмумиййятля йохдур
вя анъаг ики айрылма хятт системи эюрцнцр, онда микроскопун
масасыны тез сюнян тяряфя фирлатмагла бир Нпы:(010) буъаьы
юлчцлцр. Плаэиоклазын нюмряси щямин диаграмла тяйин едилир.
Яэяр сюнмя моментиндя окулйарын шагули хятти (010) вя
(001) айрылмалары арасындакы ити буъагда йерляшярся, онда
1
Бу плаэиоклазларда НмНп баш кясийи ейни Нпы:(010) буъаьы ал-
тында, анъаг мцхтялиф тяряфляря йюнялмишдир.
116
Нпы:(010) буъаьы мцсбятдир (плаэиоклазын тяркиби Ан >20), яэяр
сап кор буъагда йерляшярся, онда буъаг мянфидир (плаэиок-
лазын тяркиби Ан<20). Бу методла ишлядикдя дя сюнмя буъаьы
тяйин олунан индикатриса охларыны мцяййянляшдирмяк цчцн
эипс компенсаторундан истифадя етмяк лазымдыр.
Бу цсулун яввялки цсулдан бир чох цстцнлцкляри вардыр. О
анъаг албит гануну цчцн дейил, щям дя (010) мцстявиси
бойу битишян карлсбад, албит-карлсбад вя с. икиляшмя ганунла-
ры цчцн дя тятбиг едиля билиняр. Бу цсул мцхтялиф тяркибли плаэи-
оклаз иштирак едян сцхурлары юйрянмяк цчцн дя йарарлыдыр. Бу
цсулла анъаг максимал юлчц дейил, сцхурда иштирак едян
бцтцн плаэиоклазларын тяркиблярини мцяййян етмяк олур. Зонал
плаэиоклазларда ися бцтцн зоналарын тяркибини мцяййян етмяк
олур.
Йухарыда гейд етдийимиз цсулларла йанашы комбинасийа
олунмуш албит вя карлсбад икиляшмяляриня эюря дя плаэиоклаз-
ларын тяркибини мцяййян етмяк олур. Плаэиоклазларын тяркиби
даща дягиг Фйодоров масасында тяйин едилир.
2.5.2. Калиум-натриумлу (гяляви) чюл шпатлары. Кимйяви
тяркиби. Кимйяви тяркибиня эюря гяляви чюл шпатлары К[АлСи3О8]
вя На[АлСи3О8] арасында сцлб бирляшмяляри ямяля эятирир ки,
онлар да йцксяк температурда бцтювлцкля гарышыр, ашаьы тем-
пературда ися калиум вя натриум бирляшмяляри фазаларына пар-
чаланыр. Анортит молекулу Ъа[Ал2Си2О8] онларда аздыр, калиум-
лу чюл шпатларында 5%-и кечмир, натриумлу чюл шпатларында ися
калсиум гарышыьы 10%-дян чох оларса, онлар плаэиоклазлар ад-
ланыр (шякил 2.10). Башга кимйяви елементлярдян гатышыг кими
Ба, Рб, Ти, Фе3+, Фе2+, Мэ, Ср, Мн иштирак едир. Гяляви чюл
шпатлары кристаллик шябякянин низамланма вя триклинлик дяряъя-
синя эюря фярглянирляр. Експериментал тядгигатларын цчлцк
К[АлСи3О8]–На[АлСи3О8]–Ъа[Ал2Си2О8] системинин вя мцхтялиф
шяраитдя ямяля эялмиш сцхурларын чюл шпатларынын кимйяви тяр-
кибинин ясасында беля нятиъяйя эялинмишдир ки, таразлыгда олан
гяляви чюл шпатлары вя плаэиоклазда натриумун йайылмасы онла-
рын ямяляэялмя температурундан асылыдыр. Бу Т.Барта вя
117
башга тядгигатчылара ики чюл шпаты термометрини йаратмаьа
имкан вермишдир.
Плаэиоклазларда олдуьу кими, гяляви чюл шпатлары йцксяк
температурлу, йяни низамланмамыш структуру сахлайан вя
ашаьы температурлу, низамланмыш структуру сахлайан нювля-
риня бюлцнцр.
Кристаллографик хцсусиййятляриня эюря моноклиник вя трик-
линик гяляви чюл шпатлары айрылыр. Цмумиййятля, оптики хцсу-
сиййятляриня эюря гяляви чюл шпатларынын 4 серийасы айрылыр: 1)
йцксяк албит - йцксяк санидин; 2) йцксяк албит - ашаьы сани-
дин; 3) ашаьы албит - ортоклаз; 4) ашаьы албит - микроклин.
Ян ашаьы низамланмайа малик моноклиник чюл шпатлары,
йяни йцксяк албит (моноалбит) – санидин олуб, натриум вя
калиум минералларынын там гарышыьыдыр. Бу серийанын минераллары
йцксяк температурда кристаллашыр вя тез сойумадан (бярки-
мядян) сонра онлар метастабил вязиййятдя сахланыла билир.
Кристаллик шябякяси даща чох низамланмыш структурлу чюл шпаты
серийасы ашаьы албит-микроклиндир. Онларда натриум вя кали-
ум тяшкиледиъиляри демяк олар ки, гарышмамышдыр. Бу серийанын
минераллары нисбятян ашаьы температурда йаваш сойума шя-
раитиндя кристаллашыр вя йа даща йцксяк температурлу чюл шпат-
ларынын йенидян ямяля эялмя мящсулудур.
Натриум вя калиум чюл шпатлары мящдуд шякилдя гарышан
аралыг серийалар да вар. Мцхтялиф тяркибли фазалар рентэен цсулу
иля мцшащидя едилян субмикроскопик битишикляр ямяля эятирир.
Беля щетероэен чюл шпатлары аралыг триклинлик дяряъясиня малик-
дир.
Гяляви чюл шпатларынын дягиг кристаллокимйяви тяснифаты бу
минералларын мцхтялиф дяряъядя низамланмыш вя мцхтялиф трик-
линлик дяряъясиня малик чохлу мигдарда нювлярини (модифика-
сийасыны) айырмаьа имкан вермишдир. Петрографик тядгигатлар-
да адятян плаэиоклазларла бирэя бахылан албитдян башга
ашаьыдакы нювляр айрылыр: санидин, ортоклаз, микроклин, анорток-
лаз (шякил 2.29). Биринъи цч нювцн тяркибиндя максимал ми-
гдарда КАлСи3О8 иштирак едир вя петрографик тясвирлярдя кали-
118
умлу чюл шпаты адландырылыр. Лакин санидин вя ортоклазда албитин
пайы кифайят гядяр йцксякдир вя она эюря дя бу шярти аддыр.
Калиум-натриумлу чюл шпатлары адландырмаг даща мягсядя-
уйьундур.
Санидин – гяляви чюл шпатынын ян аз низамланмыш нювц
олуб, моноклиник сингонийада йцксяк температурда (>500 0
Ъ) кристаллашыр вя тяркибиндя 63%-я кими албит сахлайа биляр.
Кайнотип вулканик сцхурларда санидин метастабил вязиййятдя
сахланылыр.
Ортоклаз – санидин вя микроклин арасында аралыг низам-
ланма дяряъясиня малик гяляви чюл шпаты олуб, моноклиник
сингонийалы микроскопик щомоэен кристаллардыр (шякил 2.29).
Рентэен структур анализ васитясиля ортоклазын субмикроскопик
санидин вя микроклин битишикляриндян ибарят олдуьу вя кристалла-
рын гейри-биръинслилийи мцяййян едилмишдир. Ортоклаза тяркибин-
дя 50% -дян чох олмайан албит сахлайан гяляви чюл шпатлары
аиддир. Ортоклаз ашаьы температур шяраитиндя кристаллашан ин-
трузив, метаморфик вя метасоматик сцхурлар цчцн сяъиййяви-
дир. Палеотип вулканик сцхурларда о санидинин чеврилмяси ня-
тиъясиндя ямяля эяля билир. Микроклинин дайаныглыг сащясиндя
щидротермал мящлуллардан метастабил кристаллашан ортоклаз
адулйар адланыр.
а б
119
в
121
Шякил 2.31. Калиум чюл шпатында пертит битишикляринин нювляри: а-
парчаланма пертитляри, б-явязетмя пертитляри, в-калиум чюл шпаты-
нын албитля явяз олунма изи олан парчаланма пертити.
122
вя сцтунвары формайа маликдир. Санидин кристалларында (010)
вя щямчинин (001) вя (201) цзляри эцълц инкишаф етмишдир (шя-
кил 2.32).
123
артан 2В-нин гиймятиня эюря тяйин едиля биляр.
Беляликля, 2В гяляви чюл шпатларында низамланма дяряъя-
сини характеризя едян оптики сабитдир. Даща калиумлу чюл шпат-
ларында низамланма дяряъяси онун триклинлик дяряъясиндя дя
якс олунур. Триклинлик дяряъяси чюл шпатынын структурунун мо-
ноклиник сингонийадан кянара чыхма дяряъясини ифадя едир вя
Нэ: (010) буъаьы иля тяйин едилир. Бу хцсусиййятляри истифадя
едяряк А.С. Марфунин (1960) калиум чюл шпатларынын мцхтялиф
нювлярини якс етдирян диаграм тяклиф етмишдир (шякил 2.33). Бу
диаграмда 2В вя триклинлик дяряъясиня эюря калиум чюл шпат-
лары айрылыр. Абсис оху бойу триклинлик дяряъяси (), ординат оху
бойу ися 2В-нин гиймяти эюстярилмишдир. Максимал (ашаьы)
микроклин цчцн триклинлик дяряъяси 1, санидин цчцн ися 0
эютцрцлцр. Буъаьын гиймяти триклинлик дяряъяси иля мцтянасиб
олараг дяйишир. Буна уйьун олараг диаграмын сол тяряфиндя
(=0) моноклиник чюл шпатлары, ян саь кянар цзв ися =1 олан
максимал микроклиндир. Мцхтялиф триклинлик дяряъясиня малик
аралыг цзвляри ися триклиник ортоклаз адландырырлар (Бир чох алим-
ляр бунунла разылашмыр вя бу сащяляри мцхтялиф триклинлик дя-
ряъяли микроклин адландырмаьы тювсийя едирляр). Гейд етдийимиз
щяр ики сабит даща дягиг Фйодоров масасында юлчцлцр.
Санидин цчцн (010)-я нисбятян дцзцня сюнмя сяъиййяви
олуб, шяффаф-аь кристаллардыр. Садя икиляшмя вя минимал 2В –
(0-40)0 характерикдир. Ортоклаз санидиндян фяргли олараг –(40-
80)0 интервалында бюйцк оптики охлар буъаьына маликдир. Мик-
роклин бюйцк оптики охлар буъаьына – (80-85)0, (010)-я нисбя-
тян чяпиня сюнмя иля вя чох вахт шябякя шяклиндя полисинте-
тик икиляшмялярин олмасына эюря шлифдя билинир (шякил 2.34).
Анортоклаз микроклиндян йцксяк сынма ямсалына вя нисбя-
тян йцксяк икигат шцасынма ямсалына эюря фярглянир. Анор-
токлазда да микроклиндя олдуьу кими шябякявары полисинтетик
икиляшмяляр (даща назик) мцшащидя едилир. Гяляви чюл шпатлары-
ны даща дягиг юйрянмяк цчцн Фйодоров масасындан вя
рентэен структур цсулларындан истифадя етмяк лазымдыр.
124
Шякил 2.33. Калиум чюл шпатларынын мцхтялиф нювляринин мцнаси-
бяти (А.С.Марфуниня эюря, 1960): ОрЙ, ОрАр, ОрАш – йцксяк, ара-
лыг, ашаьы ортоклаз, 1-3 санидин (йцксяк, аралыг, ашаьы), 4, 5, 9 –
триклин ортоклаз (йцксяк, аралыг, ашаьы), 6-8 – микроклин (йцксяк,
аралыг, максимал, криптошябякяли). 2В – оптики охлар буъаьы, -
триклинлик дяряъяси, Ы – низамлилиг, ЫЫ – субмикроскопик вя субрен-
тэен икиляшмя.
125
Шякил 2.34. Микроклиндя пертит явяз етмяси-
ля кясилмиш полисинтетик икиляшмяляр.
Бязи дяринлик магматик сцхурларында вя гнейслярдя мир-
мекит адланан хцсуси битишикляр олур (шякил 2.35). Онлар кали-
ум чюл шпатынын плаэиоклазла тямасында инкишаф едир вя
цстцндя бюъяйя бянзяр кварс дяняляри инкишаф едян турш
плаэиоклаздан ибарятдир. Мирмекитлярин ямяля эялмясини кали-
ум чол шпатынын плаэиоклазла явяз етмяси просесиля изащ едир-
ляр. Калиум чюл шпатына нисбятян плаэиоклазда силисиум аз ол-
дуьу цчцн калиум чюл шпатынын явяз едилмяси заманы СиО2-
нин галыьы йараныр ки, о да плаэиоклазда бюъяйя бянзяр кварс
дяняляри кими гейд едилир.
127
ситдир. Бунлардан башга гяляви сцхурлар цчцн сяъиййяви олан,
кифайят гядяр надир минераллар - содалит групу минераллары да
(содалит, нозеан, щайуин вя канкринит) фелдшпатоидляря аиддир.
Фелдшпатоидлярля бирэя адятян, аналсим дя тясвир олунур.
Аналсим сеолит групуна аид олмасына бахмайараг, кимйяви
тяркибиня, гурулуш вя параэенезисиня эюря фелдшпатоидляря
йахындыр. Ашаьыда бязи сяъиййяви фелдшпатоидлярин тясвирини ве-
ририк.
2.6.1. Нефелин. Кимйяви тяркиби. Нефелин – (На, К) [Ал-
СиО4] натриумла зянэин минерал олуб, НаАлСиО4 – КАлСиО4
сцлб бирляшмясиня аиддир. Калиумун мигдары тябии нефелинлярдя
кифайят гядяр дяйишир вя КАлСиО4 (калсилит) пайы адятян 25 %-
я чатыр. Бязи нефелинлярдя мцяййян гядяр Ъа, бязян ися Бе,
Ъо, Мэ, Ти гатышыьы иштирак едир. Сингонийасы щексагоналдыр.
Параэенезиси. Нефелин гяляви магматик сцхурлар вя гяляви
метасоматитляр (фенитляр) цчцн сяъиййявидир. Ултраясаси гяляви
сцхурларда бу минерал пироксенля, ясаси вя орта сцхурларда
ися гяляви чюл шпатлары вя На сахлайан рянэли минералларла –
еэирин, арфведсонит, рибекитля ассосиасийа тяшкил едир.
Диагностикасы. Нефелинин сяъиййяви нишаняляри: ашаьы сын-
ма вя икигат шцасынма ямсаллары, дцзцня сюнмя, бирохлу,
мянфи оптики ишаря. Идиоморф кристаллары йасты кясилишдя алты-
буъаглы (ениня кясилиш) вя квадрата йахын дцзбуъаглы (узу-
нуна кясилиш) формасыны верир (шякил 2.36, 2.37).
128
Шякил 2.37. Нефелинин шлифдя эюрцнцшц.
130
Шякил 2.38. Лейситин еффузив сцхурларда эюрцнцшц.
131
полисинтетик икиляшмя; в-д – бюйцмя истигамятиня истигамятлян-
миш дахилолмалар; е-скелет кристалы (А.А.Годовикова эюря,
1985).
1
Кварсын ашаьы вя йцксяк температурлу модификасийасы цчцн
бязян якс ишаря дя тятбиг едилир.
132
Шякил 2.40. Силисиум минералларынын дайаныглыг сащяляри
а б
Шякил 2.41. Силисиум минераллары: а-кварс, б-коесит.
134
Шякил 2.42. Дипирамидал кварс кри-
сталынын йасты кясилиши. Николлар чар-
пазлашмышдыр, кристалын юлчцсц 1
мм-я йахындыр.
135
оксиэентетраедрляринин каркасларындан ибарят олуб, башга
каркас гурулушларындан бошлуьу молекулйар су (сеолит суйу)
иля долмуш даща эениш каналларын олмасы иля фярглянир. Она
эюря дя ещтийатла гыздырдыгда кристалын структуру позулмадан
су чыха билир, сонра ися йеня дя су юз йерини тутур. Бу щалда
кристалын ейниъинслилийи сахланылмаса да, онун оптики хцсу-
сиййяти дяйишир.
Сеолит групунун минераллары мцхтялиф дяряъядя юйрянил-
мишдир. А.Г.Бетехтин шярти олараг сеолитляри 3 група
бюлмцшдцр: 1) шабазит (шабазит, левинит, ломантит вя б.); 2) на-
тролит - томсонит (натролит, сколесит, томсонит вя б.); 3) гейлан-
дит вя филлипсит (гейландит, филлипсит, десмин вя б.).
Параэенезиси. Сеолитляр чюл шпатлары, фердшпатоидляр цзря
тюрямя минерал кими ямяля эялир, еффузив сцхурларын ба-
дамъыгларыны долдурур (шякил 2.43), щидротермал йатагларда
раст эялир вя щямчинин ъаван чюкмя сцхурларда, торпагларда
екзоэен просесляр нятиъясиндя ямяля эялир. Исбат олунмуш-
дур ки, сеолитляр Сакит океанын мцасир дярин сулу чюкцнтцля-
риндя вулканик материалларын парчаланмасы нятиъясиндя (бцтцн
чюкцнтцнцн 20-30%-ни тяшкил едир) ямяля эялир.
Диагностикасы. Сеолитляр сусуз алцмосиликатлара нисбятян
ашаьы бярклийи, сыхлыьы, сынма ямсалы иля вя туршуларла даща
асан даьылмасы иля фярглянир. Шлифдя бцтцн сеолитляр рянэсиздир.
Адятян онлар тцквари, ийнявари, радиал-шцалы, пуллу агрегат
формаларында раст эялир, бязян лювщявары кристаллар ямяля эяти-
рир (шякил 2.43). Мцхтялиф сингонийада кристаллашыр: ясасян мо-
ноклиник вя ромбик (натролит-томсонит групу вя эейландит, фил-
липсит), щямчинин тригонал (шабазит вя б.) вя надир сеолитляр
щексагонал (ерионит), тетрагонал (ашкрофтин) вя кубик (фойазит)
сингонийаларда кристаллашырлар. Бцтцн щалларда там айрылмайа
маликдирляр. Икиляшмяляри чох щалларда раст эялир. Бцтцн сеолит-
лярдя икигат шцасынма ашаьыдыр – сыфырдан 0,012-йя гядяр.
Яксярляриндя ися 0,003-0,007 тяшкил едир, анъаг томсонитдя
0,015-я чатыр.
136
а б
в г
138
Шякил 2.45. Кианит, андалузит вя силлиманитин дайаныглыьыны тяйин
едян температур вя тязйиг.
Ъядвял 2.8
Ал2СиО5-ин полиморф модификасийаларынын оптики хцсусиййятляри
139
Кристалларын Призматик Сцтунвари, Узун призма-
формасы лювщявари тик, ийнявари,
тцквари
Индикатрисанын НэНп мцстявиси – НэНп мцстявиси НэНп мцстя-
истигамяти (010);а=Нэ; (100) мцстявисиня виси – (010);
б=Нм; ъ=Нп демяк олар ки, пер- а=Нп ; б=Нм;
пендикулйардыр, ъ=Нэ
Нпа
Рянэ Рянэсиздир, Рянэсиздир, бязян Рянэсиздир
бязян чящрайы вя мавидир
йа йашылымтылдыр
0
Айрылма 89 буъаг алтын- (100) бойу там, (010) бойу
да (110) призма- (010) бойу айдын, там
сы бойу ики там (001) бойу тяк-тяк
айрылма системи
Сынма ямсалы 1,63-1,65 1,72-1,73 1,66-1,68
0 0 0
Оптики охлар -(75-85) -82 +(20-30)
буъаьы, 2В
Икигат шцасын- 0,009-0,011 0,012-0,016 0,020-0,22
ма ямсалы, нэ-
нп
0
Сюнмя Дцзцня Чяпиня, ъ:Нэ30 Дцзцня
Узанма Мянфи Мцсбят
Плеохроизм вя Нп-чящрайы, Нп-рянэсиз, Йох
абсорбсийа Нм-зяиф йашыл, Нм-зяиф бянювшяйи,
формулу Нэ-зяиф йашыл, Нэ-зяиф мави,
Нп >Нм Нэ Нэ >Нм >Нп
140
Шякил 2.46. Андалузитин (а-в), кианитин (г-е) вя силлиманитин (ж-и)
кристалларында оптики индикатрисанын истигамятлянмяси: а, г, ж - кри-
сталларын цмуми эюрцнцшц; б, д, е, з – узунуна кясийи; в, и – ен
141
кясийи.
в
Шякил 2.47. Ал2СиО5-ин полиморф моификасийаларынын шлифдя эю-
рцнцшц: а-аналузит, б-кианит, в-силлиманит
142
шцавары вя тцквары агрегатлар ямяля эятирир. Тцкябянзяр яй-
илмиш кристаллар фибролит адланыр. Ен кясими дюрдбуъаглы форма-
сында олур. Узунуна кясилишдя олдуьу кими бу кясимдя дя
айрылма хятляри эюрцнцр (шякил 2.46 ж-и, 2.47). Кристалларын фор-
масы, дцзцня сюнмя, мцсбят узанма, нисбятян йцксяк ики-
гат шцасынма вя кичик оптики охлар буъаьы силлиманити башга
она бянзяр минераллардан фяргляндирир.
Диагностика вахты андалузит, кианит вя силлиманитин йцксяк
алцминиумлу минерал ассосиасийасына аид олмасыны нязяря
алмаг лазымдыр. Андалузитля бирэя хлорит вя хлоритоид, кианитля –
гранат, ставролит, мусковит, биотит, кордийерит, силлиманитля –
биотит, калиум чюл шпаты, гранат, кордийерит, щиперстен, шпинел,
корунд, сапфирин раст эялир.
Тюрямя дяйишмяляри. Андалузит сериситля вя йа мусковит-
ля явяз олунур. Кианит вя силлиманит цзря ачыг рянэли микалар,
пирофиллит вя каолинит инкишаф едир.
143
Диагностикасы. Хлоритоид башга минералларын дахилолмала-
ры иля доймуш, гейри-дцзэцн дяняляр формасында адятян ме-
таморфик сцхурларда раст эялир. Йашыл рянэ вя нязяря чарпан
плеохроизм типикдир. (001) цзря полисинтетик икиляшмяляр
сяъиййявидир. Чох вахт хлоритоид дяняляри гум сааты фигуру
ямяля эятирмякля гейри-бярабяр рянэлянмишдир (шякил 2.48).
Бу оптики охларын дисперсийасы (р>в) вя икигат шцасынманын
дисперсийасы иля изащ едилир. Дисперсийанын нятиъясиндя аномал
бозумтул-эюй интерференсийа рянэи ямяля эялир вя бязи кяси-
лишляр там сюнмцр (шякил 2.49).
144
Шякил 2.49. Хлоритоидин шлифдя эюрцнцшц.
145
Кордийеритин рянэсиз вя йа мави гейри-дцзэцн формалы
дяняляри ашаьы мцсбят релйефя вя ашаьы икигат шцасынмайа
маликдир. Интерференсийа рянэи Ы сыранын аь вя йа сары рянэиня
уйьун эялир. Кордийерит цчцн полисинтетик икиляшмяляр, бязян
секториал цчлцкляр вя йа алтылыглар сяъиййявидир (шякил 2.52). Ики-
ляшмя (110) вя (130) цзря битишир. Кордийеритин сяъиййяви фяргли
нишаняси сирконун, апатитин хырда дахилолмалары ятрафында ли-
мон-сарымтыл плеохроизми ямяля эятирмясидир (шякил 2.53).
146
буъаьы сынма ямсалы вя нэ-нп кямиййяти йахын олан албит-
олигоклаза нисбятян ашаьыдыр.
Тюрямя дяйишмяляри. Хлоритоид вя ставролит мусковит, се-
рисит, хлоритля, кордийерит ися кечяйя бянзяр мусковит, хлорит,
серпентин вя дямир оксидинин гарышыьындан ибарят пинит агре-
гаты иля явяз олунур. Пинит рянэсиздир, йа да йашылымтыл-мави вя
сары тонда рянэлянмишдир. Кордийерит дяйишмя характериня эю-
ря она бянзяйян кварс вя плаэиоклаздан йахшы фярглянир.
147
Шякил 2.54. Гранатлар: а,б,в – кристаллар; г-икиляшмяси олан кяси-
лиш; д-скелетя бянзяр кристалын кясилиши; е-дахилолмасы олан кясилиш.
148
Шякил 2.55. Эранатлар.
Ъядвял 2.9
Гранатларын сынма ямсаллары, сыхлыьы вя рянэи
150
шпинел рянэсиз олуб, шяффафдыр. Бу минералларын эениш интервал-
да дяйишян тяркибини мцяййян етмяк цчцн електрон микро-
зондуну тятбиг етмякля, микроанализ лазымдыр.
Тюрямя дяйишмяляри. Шпинел групу минераллары щятта ки-
файят гядяр дяйишмяйя мяруз галмыш сцхурларда беля хариъи
тясирляря гаршы давамлыдыр вя юз илкин формасыны сахлайыр. Шпи-
нел вя шпинелидляри гисмян вя йа там явяз едян тюрямя ми-
нераллар арасында талкы, серпентини, корунду, диаспору, хлорити
эюстярмяк олар.
Си
3,5 Клинохлор-пеннинляр Прохлоритляр
Тйуринэитляр
2,8 Корундофилитляр Рипидолитляр
0 25 75 100
Ф, атом, %
151
Шякил 2.56. Параэенетик принсип ясасында хлоритлярин тяснифаты
(К.Б.Кепежинскаса эюря, 1965).
153
тян рянэлидир вя плеохроизми вар (шякил 2.58). Нэ цзря сарымтыл-
йашыл, Нм цзря йашылымтыл-сары, Нп цзря ачыг-сары, рянэсиздир.
Оптики охлар буъаьы (010). ъНп буъаьы клиносоизитдя 0-70, епи-
дотда 0-150, аНэ буъаьы ися клиносоизитдя 18-250, епидотда
25-300-дир.
Бцтцн клиносоизитляр оптики мцсбят, епидотлар ися мянфидир.
Епидот цчцн бир дянянин мцхтялиф йерляриндя парлаг, алабязяк
интерференсийа рянэи сяъиййявидир. Соизит клиносоизитдян истяни-
лян кясилишдя дцзцня сюнмя иля, епидотдан рянэлярин олмама-
сы иля вя ашаьы икигат шцасынма вя там айрылмасы иля фярглянир.
Шлифдя епидот моноклиник пироксеня бянзяйир, ондан мянфи оп-
тики ишаряси, пироксен айрылмасынын олмамасы, плеохроизми иля
фярглянир (шякил 2.58).
а б
Шякил 2.58. Клиносоизитин (а) вя епидотун (б) шлифдя эюрцнцшц.
Ъядвял 2.10
Вулканик шцшялярин сынма ямсаллары вя сыхлыьы (В.Е.Треэеря эюря)
156
б
Шякил 2.60. Апатитин диопсиддя (а), шлифдя (б) эюрцнцшц.
Тюрямя дяйишмяляри. Апатит адятян тюрямя чеврилмяляря
мяруз галмыр вя щятта чох дяйишмиш сцхурларда беля юз фор-
масыны сахлайыр.
2.16.2. Сиркон. Кимйяви тяркиби. Сиркон Зр (СиО4) - сир-
конун эениш йайылмыш ортосиликаты олуб, чохлу мигдарда
кимйяви елементляр гатышыьы, о ъцмлядян уран вя ториум сах-
лайыр. Радиоактив елементлярля зянэин олан сиркону малакон
вя йа сиртолит адландырырлар. Сингонийасы тетрагоналдыр.
Параэенезиси. Сиркон магматик сцхурларда тез-тез раст
эялян аксессор минералдыр. Онун ян йцксяк мигдары гяляви
сцхурлардадыр. Метаморфик сцхурларда сиркон адятян мета-
морфизм просеси заманы сахланылан реликт минералдыр. Бу вахт
реликт сиркон илкин чюкмя сцхурларын тяркибиня дахил олан гырынты
дяняляр кими иштирак едир, йяни щяр щансы даща гядим субстра-
тын йуйулма мящсулудур.
Диагностикасы. Сиркон кристаллары дюрд цзлц призма вя дипи-
рамиданын бирляшмяси иля сяъиййялянир. Адятян, сары, чящрайы,
гырмызы тонда рянэлянмишдир, парылтысы шцшяварыдыр. Магма-
тоэен сирконун формасы кристаллашма шяраитиндян, йяни тем-
пературдан, яринтинин тяркибиндян вя с. асылыдыр. Сирконун реликт
вя гырынтылы дяняляри щамарланан цзляри иля фярглянир вя даиряви
формайа маликдир. Сцхурларда сиркон адятян надир хырда (<0,1
мм) кристаллар шяклиндя раст эялир.
Сиркон цчцн пирамидал сонлуглары олан призматик кристаллар
(шякил 2.61, 2.62), чох йцксяк мцсбят релйеф, йцксяк икигат
шцасынма вя дцзцня сюнмя сяъиййявидир. Рянэли минераллар-
157
да вя кордийеритдя онун хырда дахилолмалары интенсив рянэ-
лянмиш вя кяскин плеохроизмли ореолларла щашийялянир.
Тюрямя дяйишмяляри. Сиркон чох мющкям вя давамлы
минерал олуб, дяйишмяляря мяруз галмыр. Она эюря дя ме-
таморфик вя чюкмя сцхурларда реликт вя гырынтылы дяняляр кими
раст эялир. Сирконун тяркибиня дахил олан уран вя ториум атом-
ларынын радиоактив шцаланмасы нятиъясиндя минералын кристаллик
шябякяси даьыла биляр вя о кристалын хариъи эюрцнцшц сахланыл-
магла, аморф, оптики изотроп шцшяйя чевриля билир. Минерал де-
мяк олар ки, гейри-шяффаф олур, йашыл вя йа гонур-йашыл рянэ
алыр вя онун сынма ямсалы 1,7-1,8-я гядяр азалыр, икигат шца-
сынмасы демяк олар ки, там оптики изотроп вязиййятя гядяр
азалыр.
158
Шякил 2.62. Сирконун шлифдя эюрцнцшц.
159
Шякил 2.63. Сфен кристалларынын сяъиййяви формалары.
160
сяъиййяви рянэи кристалын узанмыш формасы, йцксяк релйефля вя
сон дяряъядя бюйцк икигат шцасынма иля уйьунлашан гырмы-
зымтыл-гонур рянэдя олмасыдыр (шякил 2.64).
162