Вы находитесь на странице: 1из 163

В.М. БАБАЗАДЯ, М.Н.

МЯММЯДОВ,
Н.Я. ИМАМВЕРДИЙЕВ

ПЕТРОГРАФИЙА

БАКЫ – 2007
АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫ ТЯЩСИЛ НАЗИРЛИЙИ
БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ

В.М.БАБАЗАДЯ, М.Н.МЯММЯДОВ,
Н.Я.ИМАМВЕРДИЙЕВ

ПЕТРОГРАФИЙА
(Али мяктябляр цчцн дярслик)

Азярбайъан Республикасы Тящсил На-


зирлийи Елми-Методик Шурасы «Эеолоэийа вя
эеофизика» бюлмясинин 24.04.2007-ъи ил та-
рихли 54 сайлы иълас протоколуна ясасян
«Файдалы газынты йатагларынын эеолоэийасы
вя кяшфиййаты» вя «Эеолоэийа» истигамят-
ляри цзря али мяктяблярин бакалавр пилляси
тялябяляри цчцн дярслик кими тясдиг едил-
мишдир

БАКЫ-2007

1
РЕДАКТОР:
АМЕА-нын мцхбир цзвц, профессор В.М.Бабазадя

РЯЙЧИЛЯР:
– Эеолоэийа-минералоэийа елмляри доктору, профессор
С.Я.Бякташи (БДУ-нун Кристаллографийа, минералоэийа, эео-
кимйа кафедрасынын профессору);
– Эеолоэийа-минералоэийа елмляри доктору М.И.Рцстямов
(АМЕА Эеолоэийа Институту, Петролоэийа шюбясинин баш елми
ишчиси);
– Азярбайъан Дювлят Нефт Акедемийасы «Минералоэийа,
петрографийа вя литолоэийа» кафедрасы.

Бабазадя В.М., Мяммядов М.Н., Имамвердийев Н.Я.


Петрографийа: дярслик . Бакы: БДУ, 2007, 514 сящ.

Китабда кристаллооптиканын ясасларына, сцхур ямяля эятирян


вя аксессор минералларын оптики хцсусиййятляри вя диагностика-
сына, магматик, метаморфик вя метасоматик сцхурларын пет-
рографийасына бахылмышдыр.
«Файдалы газынты йатагларынын эеолоэийасы вя кяшфиййаты» вя
«Эеолоэийа» истигамятляриндя тящсил алан бакалаврлар, маэистр-
ляр, докторантлар, щямчинин мцхтялиф ихтисасда ишляйян эеолог-
лар цчцн нязярдя тутулмушдур.

Бакы Университети няшриййаты, 2007

2
ЮН СЮЗ

Тягдим олунан Петрографийа дярслийи Бакы Дювлят Универ-


ситетинин Файдалы газынтылар кафедрасынын мцяллимляри тяряфин-
дян щазырланмышдыр. Дярслик Университетлярин «Файдалы газынты
йатагларынын эеолоэийасы вя кяшфиййаты» вя «Эеолоэийа» исти-
гамятляриндя «Файдалы газынты йатагларынын ахтарышы вя эеоложи
плана алынмасы», «Тятбиги эеокимйа, петролоэийа, минералоэ-
ийа», «Щидроэеолоэийа вя мцщяндис эеолоэийасы», «Эеофизи-
ка», «Нефт вя газын эеолоэийасы» ихтисаслары цзря тядрис олу-
нан Петрографийа курсунун програмына уйьун йазылмышдыр.
Дярслийин тяртиби заманы мцяллифляр петрографийа вя петро-
лоэийайа, сцхур ямяля эятирян минераллара вя кристаллоопти-
кайа даир дярслик, дярс вясаитлярини тяртиб етмиш мцяллифлярин
мцсбят тяърцбялярини нязяря алмаьа чалышмышлар. Китабын
магматик сцхурлар бюлмясиндя мцяллифляр Русийа Петрогра-
фийа Комитясинин тяснифаты иля йанашы Эеоложи Елмлярин Бейнял-
халг Иттифагынын магматик сцхурларын системляшдирилмяси цзря
комиссийасынын тяснифатлары да истифадя едилмишдир.
Дярслик цч щиссядян ибарятдир. Биринъи щиссядя кристаллооп-
тиканын ясасларына, сцхур ямяля эятирян вя аксессор мине-
ралларын оптики хцсусиййятляри вя диагностикасына бахылмышдыр.
Китабын икинъи щиссяси магматик сцхурларын петрографийасына
щяср олунмушдур. Бу щиссядя магматик сцхурларын структур,
текстурлары вя йатым шяраитляри, айры-айры сцхур типляринин петро-
график тясвири, щабеля гысаъа олараг вулканокластик сцхурлар
вя магматик сцхурларын ямяляэялмя сябябляри верилмишдир.
Цчцнъц щиссядя ися метаморфик вя метасоматик сцхурларын
петрографийасы тясвир олунмушдур.

3
ЭИРИШ

Сцхурлар йери вя йер групу планетлярини тяшкил едян тябии


минерал агрегатларыдыр. Сцхурлар ону башгаларындан фярглян-
дирмяйя, онун ямяля эялмяси щаггында фикир йцрцтмяйя им-
кан верян мцяййян тяркибя вя гурулуша малик олараг бу вя
йа башга эеоложи ъисимляри ямяля эятирир. Сцхурлар щаггында
елм бир-бири иля сых ялагядя олан ики - тясвири (петрографийа) вя
эенетик (петролоэийа) бюлмядян ибарятдир. Йяни, петрографийа
дедикдя сцхурларын тясвири, петролоэийа дедикдя ися сцхурла-
рын эенетик мясяляляри нязярдя тутулур. Бурада сющбят маг-
матик, метаморфик вя метасоматик сцхурлардан эедир. Чюк-
мя сцхурларын петрографийасыны ися адятян литолоэийа адланды-
рырлар. Гейд етмяк лазымдыр ки, чох вахт беля бюлэц апарылмыр
вя петролоэийа дедикдя щям тясвири, щям дя эенетик бюлмя-
ляр баша дцшцлцр вя бу елм сцхурларын тяркибини, гурулушуну
вя ямяляэялмя шяраитини юйрянир.
Сцхурлар минераллардан тяшкил олундуьу цчцн петрогра-
фийа минералоэийа иля сых ялагядардыр. Лакин минералоэийадан
фяргли олараг петрографийада айры-айры минераллар дейил, онларын
параэенезисляриня, гаршылыглы мцнасибятляриня, кристаллашма
ардыъыллыьына, сцхурун цмуми тяркиби иля ялагясиня, структур-
текстур хцсусиййятляриня бахылыр. Башга сюзля десяк, петро-
график тядгигатларын ясасыны минералларын параэенезисляринин
анализи тяшкил едир. Бу ися сцхурларын эеоложи вя физики-кимйяви
ямяляэялмя шяраитиня бахмаьа имкан верир.
Сцхурларын тяркибини вя гурулушуну юйрянмяк цчцн хцсу-
си тядгигат цсуллары мювъуддур. Бурайа юнъя оптики цсуллар
аиддир ки, онларын кюмяйи иля минераллары юйрянирляр. Бу мяг-
сяд цчцн полйаризасийа микроскопундан вя башга ъищазлар-
дан истифадя едилир.
Петрографийа мцстягил елм кими ХЫХ ясрин 30-ъу илляриндя -
1834-ъц илдя инэилис физики Г.Толбот полйаризасийа микроско-
пуну кяшф етдикдян вя 1858-ъи илдя Г.Сорби ону сцхурларын
тядгиги цчцн тятбиг етдикдян сонра формалашмаьа башламыш-

4
дыр. 1828-ъи илдя инэилис физики Никол ишыг шцаларыны полйаризасийа
едян калсит призмасыны кяшф етмишдир. Илк дяфя сцхурлары сис-
темляшдирмяйя 1835-ъи илдя Карл Линней ъящд етмишдир. Со-
нракы йцзиллик ярзиндя полйаризасийа олунмуш ишыгда микро-
скопла сцхурлары тядгиг етмяк йеэаня цсул олмушдур. Бу
цсулун имканлары 1891-ъи илдя Е.С.Фйодоров тяряфиндян мине-
ралларын оптики хцсусиййятлярини дягиг тяйин едян универсал
маса йарадылдыгдан сонра даща да эенишлянмишдир. Петро-
графийанын «микроскоп» мярщяляси чох мящсулдар олмушдур.
Бу дюврдя магматик вя метаморфик сцхурларын йцзлярля нювц
тясвир олунмуш, онларын систематикасы верилмишдир.
Магматик вя метаморфик сцхурларын юйрянилмясиндя
Г.Розенбушун, О.Мишел-Левинин, Ф.Й.Левинсон-Лессингин,
Д.С.Белйанкинин, А.Н.Заваритскинин вя бир чох башга алимля-
рин фундаментал ясярляринин ролу чох бюйцк олмушдур. Микро-
скопик тядгигатлар щал-щазырда да ясас петрографик цсуллар-
дан бири кими истифадя едилмякдядир.
ХХ ясрин 60-ъы илляриндя ямяли тядгигатларда рентэенспек-
трал (електрон микрозонд) анализин тятбиг едилмяси петрографийа-
нын инкишафында йени мярщяля олду. Щал-щазырда сцхурлары вя он-
лары тяшкил едян минералларын фаза тяркиблярини юйрянмяк цчцн
башга физики-кимйяви цсуллардан вя мцасир ъищазлардан да исти-
фадя олунур. Онлара спектрал, рентэенфлцресент, рентэенструк-
тур, микрозонд, термики анализляри вя с. аиддир. Мцасир дюврдя
сцхурларын анализини тящлил едяркян вя тяснифатыны веряркян ком-
пцтерлярдян эениш истифадя едилир.
Магматик, метаморфик вя метасоматик сцхурларын ямяля
эялмяси проблемляриня даир ъидди ишляр ХХ ясрин 20-40-ъы илля-
риндян башлайараг инкишаф етмишдир. Петроложи ишлярин баш-
ланьыъы эяляъякдя эеоложи вя петроложи мцшащидялярля тясдиг-
лянян мящдуд експериментал ишлярдян башламышдыр. Бу ишляря
А.Харкер, Н.Боуен, Р.Дели, Ъ.Тиррел, П.Ескола,
Ф.Й.Левинсон-Лессинг, А.Н.Заваритски, В.А.Николайев,
Д.С.Коржински, В.С.Соболевин тядгигатлары бариз мисалдыр.
Бу вя йа башга алимлярин иряли сцрдцкляри сямяряли идейалар,

5
щямчинин йени аналитик вя експериментал цсулларын тятбиги ХХ
ясрин икинъи йарысында петролоэийанын эцълц тяряггисиня имкан
верди. Сцхурлары тяшкил едян кристаллик вя шцшявары фазаларын
кимйяви тяркиби щаггында зянэин информасийалар, сцхурларын
ямяляэялмя температуру вя тязйиги щаггында дцрцст мялумат-
лар петроложи мясялялярин щялли цчцн физики-кимйяви нязяриййянин
истифадя едилмясиня имкан верди. ХХ ясрин 50-ъи илляриндян баш-
лайараг тябии просесляри лабораторийаларда якс етдирян експери-
ментал петролоэийанын методик ишляри вя щяъми сцрятля артма-
гдадыр. Бу експериментал ишлярин тятбигиндя, хцсусиля дя петро-
лоэийанын нязяри мясяляляринин щяллиндя Д.Х.Грин, А.Е.Рингвуд,
Х.Йодер, Д.С.Коржински, А.А.Маракушев, В.А.Жариков,
Л.Л.Перчук, О.А.Богатиков, Т.И.Фролова, Н.Ф. Шинкарйев вя бир
чох башгаларынын ролу чох бюйцкдцр.
Азярбайъанын петрографларындан Ш.Я.Язизбяйов,
М.Я.Гашгай, Р.Н.Абдуллайев, Ф.А.Ахундов,
А.Ъ.Исмайылзадя, М.И.Рцстямов, М.Н.Мяммядов,
М.А.Мустафайевин вя башгаларынын петролоэийа елминин инки-
шафында роллары явязсиздир.
Мцасир ъищазлардан вя технолоэийадан истифадя едилмяси
петрографийа вя петролоэийаны дягиг елмляря чевирмиш вя он-
лар эеоложи фянляр ичярисиндя ян апарыъы йерлярдян бирини тут-
мушдур.
Щал-щазырда петрографик вя петроложи тядгигатлар бу вя йа
башга щяъмдя эеоложи-кяшфиййат ишляринин бцтцн мярщяляля-
риндя апарылыр вя ашаьыдакы ардыъыллыгла йериня йетирилир.
1. Эеоложи планалма, даь газмаларынын вя буруг гуйула-
рынын кернляринин сянядляшдирилмяси просесляриндя йериня йети-
рилян чюл тядгигатлары. Бу тядгигатларын нятиъясиндя сцхурлар
визуал (макроскопик) тясвир едилир вя онларын габагъадан ди-
агностикасы верилир.
2. Сцхурларын тяркиби вя гурулушу щаггында дягиг вя там
информасийа алмаг мягсядиля, бцтювлцкдя айры-айры минераллары
вя бцтюв сцхуру там тяйин етмякля, онларын микроскопла юй-
рянилмяси.

6
3. Хцсуси лабораторийа цсулларынын кюмяйи иля сцхурларын
кимйяви тяркибинин анализи вя онларын тящлили.
4. Эеоложи, петрографик вя эеокимйяви информасийанын син-
тези вя сцхурларын ямяляэялмя шяраити щаггында алынан ня-
тиъялярин ясасландырылмасы; компцтер програмларындан истифа-
дя етмякля мигдари вя петроложи моделлярин щесабланмасы;
алынан нятиъялярин експериментал ишлярля мцгайисяси.
Бу арашдырма мярщяляляринин щяр бири профессионал баъа-
рыг вя мящарят тяляб едир. Сонунъу ики мярщялядя ися хцсуси
ъищазлара ещтийаъ вардыр. Гейд етмяк лазымдыр ки, щеч бир
мцасир аналитик цсул чюл тядгигатларыны вя сцхурларын микро-
скопла юйрянилмясини явяз едя билмир. Лакин дягиг лаборато-
рийа тядгигат цсулларына лагейд мцнасибят мцасир елм ся-
виййясиня йол тапмаг цчцн сцхурларын дягиг кимйяви тяркиби-
ни, гурулушуну вя ямяля эялмяисини дягиг тяйин етмяйя им-
кан вермир.

I ЩИССЯ

КРИСТАЛЛООПТИКА,
СЦХУР ЯМЯЛЯ ЭЯТИРЯН
ВЯ АКСЕССОР МИНЕРАЛЛАР
7
8
1. ОПТИКИ ЦСУЛЛАРЛА МИНЕРАЛЛАРИН ТЯДГИГИ

1.1. Кристаллооптикайа эириш

Кристаллооптика – физиканын бир бюлмяси олуб, ишыг шцалары-


нын кристалларда йайылма ганунларыны юйрянир. Кристаллооптика-
нын ясасыны ишыг нязяриййяси тяшкил едир. Ишыьын йайылдыьы дцз
хятляря ишыг шцалары дейилир.
Бошлугда вя оптики изотроп ъисимлярдя, йяни кубик синго-
нийайа аид олан кристалларда, бярк аморф бирляшмялярдя, шцшя-
лярдя, газларда вя майелярдя ишыгланан нюгтядян эялян ишыг
щяр тяряфя ейни сцрятля йайылыр. Изотроп ъисимляр цчцн ишыг
дальасынын сятщи кцря шяклиндя олур.
Оптики хассяляри истигамятиндян асылы олан анизотроп ъисим-
лярдя ишыг мцхтялиф истигамятлярдя мцхтялиф сцрятля йайылдыьын-
дан, ишыг дальасынын сятщи кцря шяклиндя олмур. Анизотроп ми-
нераллар цчцн ишыг дальасынын сятщи мцряккяб икигат сятщ тяш-
кил едир. Башга сюзля десяк, оптики изотроп ъисимлярдя ишыьын
сцряти истигамятлярдян асылы дейилдир. Анизотроп минералларда
ися ишыьын сцряти мцхтялиф истигамятлярдя мцхтялифдир. Анизотро-
пийанын ямяля эялмясинин ясас сябяби ишыьын икигат сынмасы-
дыр, йяни гцтбляшмя (полйарлашма) нятиъясиндя ишыьын ики
шцайа айрылмасыдыр. Бу ики шцадан бири изотропдур (н01) вя ади
шцанын эюстяриъисидир, икинъи шца ися гейри адидир (не) вя сын-
манын эюстяриъисидир.
Она эюря дя сынма ямсалы ашаьыдакы кими тяйин олунур:
v шцавакуумда
Сынма ямсалы (н)= ,
v шцамцщитдя
йяни ишыг шцалары бир мцщитдян башга мцщитя кечдикдя сын-
майа мяруз галыр вя юз яввялки вязиййятини дяйишир.
Бу щадися ясасян шцанын маили дцшмяси заманы вя II

1
Ади – ординаре, гейри-ади – ехстраординаре (франсызъа). н0 вя
не ишаряляри бурадан эютцрцлмцшдцр.
9
мцщит I-йя нисбятян даща сых олдугда баш верир. Башга сюзля
десяк, еля бил ки, дальанын щярякяти лянэийир вя нятиъядя яйиля-
ряк юз истигамятини дяйишир. Бу сябябдян дя сынмыш дальанын
истигамяти щямишя оптики сыхлыьы бюйцк олан мцщитя доьру йю-
нялир. Яэяр шца сятщи айиран сярщядя перпендикулйар истига-
мятдя дцшцрся, онда II мцщитя дальа бирбаша кечир вя сынма
баш вермир. Сынма сабити ня гядяр бюйцк оларса, ишыьын
йайылма сцряти дя бир о гядяр кичик олур.
Ишыг шцалары мцхтялиф оптики хцсусиййятли ики мцщитин сярщя-
диндян кечдикдя икигат шцасынмайа мяруз галыр. Шякил 1.1-дя
эюстярилян сынма буъаьы (р) вя дцшмя буъаьы (и) бу асылылыгла
ифадя олунур:
син и / син р = н2/н1,
бурада н1 вя н2 1-ъи вя 2-ъи мцщитдя сынма ямсалларыдыр.
Яэяр 2-ъи оптики анизотроп мцщитя дцшян ишыг шцасы мцхтялиф
н2ы вя н2ыы сынма ямсалларына (н2ын2ыы) уйьун олан ики дальайа
айрылырса, онда дцшян ишыг шцасы мцхтялиф ры вя рыы сынма буъаг-
ларына малик ики сынан шцайа айрылыр (шякил 1.1). Орта вя ашаьы
категорийалара аид олан кристаллардан ишыг кечяркян алынан
икигат шцасынманын физики мащиййяти бундан ибарятдир. Икигат
шцасынманын мигдари юлчцсц кристалын бу вя йа башга кясили-
шиндя ян бюйцк нэ1 вя ян кичик нп сынма ямсалларынин фярги-
дир. нэ-нп фярги икигат шцасынманын эцъц адланыр вя оптики ин-
дикатриса иля тяйин олуна биляр.

1
Кристаллооптикада франсыз дилиндян эютцрцлмцш сынма ям-
салларынын ишаряси эютцрцлцр: э-эранд (бюйцк), п-петит (ки-
чик). Орта гиймят ися м-мойен (орта) эютцрцлцр.
10
Шякил 1.1. Ики мцщит сярщядиндя ишыьын сынмасы. а - 1 вя 2-ъи
мцщит оптики изотропдур; б - 2-ъи мцщит оптики анизотропдур вя
икигат шцасинмайа маликдир.

Йухарыда гейд едилян анизотроп минералларда ики истига-


мятдя олан шцалар мцхтялиф олдуьу цчцн онларын сцряти дя
мцхтялиф олур, йяни 1-ъи ади шца бцтцн истигамятдя ейни сцрят-
ля йайылыр вя графики олараг кцряви, 2-ъи гейри-ади шцалар ися
мцхтялиф истигамятлярдя мцхтялиф сцрятля йайылыр вя еллипсоидал
сятщ ямяля эятирир. Мясялян, Исландийа шпатында гейри-ади
шцаларын йайылма сцряти, ади шцалара нисбятян бюйцкдцр. Бу-
на эюря дя еллипсоидал сятщин юлчцляри кцряви сятщя нисбятян
бюйцк олаъаг вя кцряви сятщ еллипсоидал сятщин ичярисиндя йер-
ляшяъякдир (шякил 1.2 а).
Кварсда ися яксиня, гейри-ади шцанын сынма ямсалы ади
шцайа нисбятян бюйцкдцр, она эюря дя сынма ямсалы бюйц-
дцкъя, ишыьын сцряти азалдыьындан гейри-ади шца, ади шцайа
нисбятян аз йайылаъаг вя еллипсоидал сятщ кцряви сятщ ичяри-
синдя йерляшяъякдир (шякил 1.2 б). Беляликля, дейилянлярдян бе-
ля мялум олур ки, ишыг бир охлу кристалларда йайылдыгда кцряви
вя еллипсоидал сятщляр ямяля эялир вя бунлар да бир-бириня ЪЪ
фырланма оху цзяриндяки нюгтялярдя тохунурлар.

11
а) б)
Шякил 1.2. Ади вя гейри-ади шцаларын Исландийа шпатында (а) вя
кварсда (б) йайылмасы.

Исландийа шпаты вя кварсын оптики хцсусиййятляринин якс ха-


рактер дашымасына бахмайараг, онларын цмуми хцсусиййяти
ондан ибарятдир ки, онларын щяр икисиндя шагули ЪЪ оху истига-
мятиндя щяр ики шцанын сынма ямсалы вя онларын сцряти гий-
мятъя бир-бириня бярабярдир. Йяни, бу истигамятдя ня квар-
сда, ня дя Исландийа шпатында икигат шцасынма баш вермир
(нэ-нп=0). Бу истигамятя баш оптики ох дейилир. Щямин исти-
гамятдя кристалда бир ох олдуьу цчцн онлара оптики бир охлу
кристаллар дейилир вя орта сингонийаларда - щексагонал, триго-
нал вя тетрагонал сингонийаларда кристаллашырлар.
Ашаьы категорийалы, йяни ромбик, моноклиник вя триклиник
сингонийалы кристалларда ики изотроп истигамят, еляъя дя щямин
даиряви кясилишлярдя нормал олан ики оптик ох вардир. Она эюря
дя беля кристаллик маддяляря оптики ики охлу минераллар дейилир.
1.1.1. Ишыьын полйаризасийа олунмасы. Мянбядян чыхан
ишыьын вектору, онун йайылма истигамятиня перпендикулйар
мцстявидя бцтцн истигамятлярдя ещтизаз едирся, бу тябии ишыг
адланыр. Тяърцбяляр эюстярир ки, ишыьын кимйяви, биоложи, физиоложи
вя с. тясирляри ясас етибариля електрик вектору васитясиля баш
верир. Електрик векторунун рягсляри йалныз бир истигамятдя баш
верярся, бу ъцр ишыг мцстяви полйарлашмыш адланыр.
Яэяр бахылан ишыгда електрик векторларынын рягс истигамятля-
риндян бири галан истигамятляря нязярян цстцнлцк тяшкил едир-
12
ся, бу ъцр ишыг гисмян полйарлашмыш олур.
Кристаллик маддяляри тядгиг етмяк цчцн полйарлашмыш ишыг
тятбиг едилир.
1.1.2. Оптики индикатриса. Минералларын оптики хцсусиййятля-
ринин щяндяси сятщлярин кюмяйиля якс етдирилмясиня, вя йа
сынма ямсаллары ясасында алынан фцгурлара оптики индикатри-
са дейилир.
Бу сятщляр ясасян сынма ямсалларына эюря гурулур. Йяни,
оптики индикатриса кцря вя йа еллипсоид формасына маликдир вя
щяр бир радиус-вектор юз кямиййяти иля бу векторун истигамя-
тиндя щярякят едян дальаларын сынма ямсалыны якс етдирир. Ин-
дикатрисанын формасыны билмякля кристалларын кясылышиндя истяни-
лян ишыг шцасына перпендикулйар олан сынма ямсалларынын
мцнасибятини билмяк олар. Индикатриса 3 бярабяр оху олан
кцря, ики бярабяр оху олан фырланма еллипсоиди вя йа 3 гейри-
бярабяр оху олан еллипсоидлярля ифадя олуна биляр.
Оптики изотроп минералларын оптики индикатрисасыны кцря тяшкил
едир. Беля минералларда ишыг дальалары щяр тяряфя ейни сцрятля
йайылыр. Йяни, бу еля бир сятщдир ки, бурада щяр бир кясик даиря,
щяр щансы бир истигамят ися оптики охдур. Она эюря дя дальа-
ларын йайылма истигамятиня перпендикулйар олан вя онларын
сынма ямсалларыны ифадя едян радиус векторлар да бир-бириня
бярабяр олмалыдыр. Йяни, еля бир истигамят йохдур ки, онун
бойунъа икигат шцасынма баш версин. Буна эюря дя кцря
формалы индикатриса оптики изотроп ъисимляр вя кубик сингонийалы
кристаллар цчцн сяъиййявидир.
Оптики анизотроп кристалларда ися еля бир истигамят олур ки,
онун бойунъа ишыг шцалары йайылараг, икигат шцасынмайа мя-
руз галмыр (  =0). Йухарыда гейд едилдийи кими бу истигамятя
оптики ох дейилир.
Орта сингонийалы кристалларда (щексагонал, тетрагонал вя
тригонал) бир оптики ох вардыр, она эюря дя онлар оптики бир охлу
кристаллара аиддирляр. Онларда оптики ох индикатрисасынын кристал-
лографик ох иля цст-цстя дцшцр.
1.1.3. Оптики бир охлу кристалларын оптики индикатрисасы.

13
Оптики бир охлу кристалларын индикатрисасы фырланма еллипсоиди-
дир. Бу еллипсоидин бир ясас оху вардыр, кясийи ися она пер-
пендикулйар олан кцрядир. Фырланма еллипсоидинин ясас оху
щям дя онун оптики охудур вя онун бойунъа йайылан ишыг
икигат шцасынмайа мяруз галмыр. Яэяр еллипсоид оптики ох
цзря узанмышса (не>но), онда кристал оптики мцсбятдир (шякил
1.3 а). Оптики мянфи кристалларын индикатрисасы ися басылмыш ел-
липсоид формасына маликдир (не<но) (шякил 1.3 б). Щяр ики щалда
оптики оха перпендикулйар олан кясик но радиуслу даиря фор-
масындадыр. Яэяр максимал сынма ямсалыны нэ, минималы ися
нп иля ишаря етсяк, онда оптики мцсбят кристалларда не=нэ вя
но=нп, оптики мянфи кристалларда ися не=нп вя но=нэ.
Беляликля, оптики бирохлу кристалларын елементляри Не вя Но-
дур, онларын узунлуьу ися не вя но сынма ямсалларына мцтя-
насибдир; Не оху еллипсоидин фырланма охудур вя кристалын оптики
оху иля цст-цстя дцшцр, Но оху ися оптики оха перпендикулйар
олан даиряви кясийин диаметридир (шякил 1.3). Оптики мцсбят кри-
сталларда Нэ оптики охдур, даиряви кясийин диаметри ися Нп-дир.
Оптики мянфи кристалларда Нп оптики ох, даиряви кясийин диаметри
ися Нэ-дир. Бу кристалларын индикатрисасы еля йерляшмишдир ки, оп-
тики ох йцксяк дяряъяли симметрийа оху (Л6, Л4, Л3), йяни ша-
гули Ъ кристаллографик оху иля цст-цстя дцшцр.
1.1.4. Оптики ики охлу кристалларын оптики индикатрисасы.
Ашаьы сингонийалы кристаллардан (ромбик, моноклиник вя трикли-
ник) ишыг шцасы кечяркян икигат шцасинма нятиъясиндя ямяля
эялян ишыг дальалары гейри-бярабяр сцрятля мцхтялиф истигамят-
лярдя йайылырлар. Башга сюзля десяк, щяр ики дальа гейри-
адидир. Бундан башга, ашаьы сингонйалы кристалларда ики исти-
гамятдя икигат шцасынмасы баш вермир вя она эюря дя онлар
оптики ики охлу кристаллары тяшкил едирляр.

14
а б
Шякил 1.3. Оптики бир охлу кристалларын индикатрисасы. а-мцсбят, б-
мянфи, нюгтяляр-индикатрисанын даиряви кясилиши.

Оптики ики охлу кристалларын оптики индикатрисасы 3 гейри-


бярабяр ясас оху олан (Нэ, Нм вя Нп) еллипсоиддир. Еллип-
соидин ясас охлары сынма ямсалларына (нэ, нм вя нп) уйьун
эялир (шякил 1.4). Бурада индикатрисанын ясас мцстявиляри ад-
ланан кясикляр НэНп, НэНм вя НмНп-дир. Бу кясиклярдя икигат
шцасынма уйьун олараг нэ-нп, нэ-нм вя нм-нп олаъагдыр.
Бундан башга, бурада щяр бири оптики охлардан бириня пер-
пендикулйар олан анъаг ики кясик даирявидир. Бу даирялярин ра-
диусу нм-я бярабяр олаъагдыр. Щяр ики ох оптики охлар мцстя-
виси адланан НэНп ясас кясикдя йерляшмишдир.
Индикатрисанын Нэ вя Нп охлары оптики охлар буъаьыны йарыйа
бюлцр вя ити вя йа кор буъаьын тянбюляни адланыр. Оптики охлар
арасындакы ити буъаг оптики охлар буъаьы адланыр вя 2В иля
ишаря олунур. Ити тянбюляни индикатрисанын Нэ оху олан ики охлу
кристаллар оптики мцсбят кристаллардыр. Онларда (нэ-нм)>(нм-нп)
олдуьу цчцн даиряви кясилиш Нп охуна йахын йерляшяъякдир.
Оптики мянфи кристалларда ися Нп ити тянбюляндир. Бу вахты (нэ-
нм)<(нм-нп) олдуьу цчцн даиряви кясик Нэ охуна йахын йерля-
шяъякдир. Яэяр оптики охлар буъаьы 900-йя бярабярдирся, кри-
стал оптики нейтрал щесаб олунур.
1.1.5. Полйаризя олунмуш ишыьын алынмасы. Полйаризатор
вя анализатор. Полйаризя олунмуш ишыьы алмаг цчцн 3 цсул
15
вардыр:
1. Ишыг эцълц икигат шца сындыран маддядян щазырланмыш
призмадан бурахылыр. Адятян бу мягсядля Исландийа шпаты иш-
лядилир, бязян ися призмалардан да истифадя едилир. Мясялян,
Никол призмаси.

Шякил 1.4. Оптики ики охлу кристалларын оптики индикатрисасы. а-


мцсбят, б-мянфи, нюгтяляр-индикатрисанын даиряви кясийи, ОО-
оптики ох.

2. Яксяр вахтлар полйаризя едян лювщяляр - полйароидляр


эениш тятбиг олунур: онлар чох мигдарда хырда щерапатит (ки-
нянин йодлу тюрямяси) кристалларындан тяшкил олунмушдур. Бу
бирляшмя, шцаларын бирини чох эцълц удмаг габилиййятиня ма-
ликдир, кристаллар паралел вязиййятдя йерляшдикляри щалда ися,
тяхминян, тамамиля полйаризя олунмуш ишыьын алынмасы
мцмкцндцр. Полйароидляря гядяр бязян турмалин кристалла-
рындан щазырланмыш лювщяляр тятбиг олунурду: турмалин дя шца-
лардан бирини (ади шцаны) удмаг габилиййятиня маликдир.
3.Полйаризя олунмуш ишыг, ишыг шцасынын гайытмасы заманы
да алына биляр. Йяни, николдан кечмиш шцанын истигамятини тяй-
ин етмяк цчцн ишыг шцасынын гайытмасы заманы ишыьын полйари-
зя олунмасы щадисясиндян истифадя етмяк олар.
16
Микроскопларда беля полйаризя едян щисся адятян Никол
призмаларындан, йахуд садяъя николлардан (онун ихтирачысы
Николун ады иля) ибарятдир. Тядгигат цчцн ики никол олмалыдыр:
бири - ади ишыьы полйаризя олунмуш ишыьа чевирян полйаризатор, о
бири ися тядгиг едилян кристал ичярисиндян кечяндян сонра бу
полйаризя олунмуш ишыьы тящлил едян анализатор.
Исландийа шпатында ади вя гейри-ади шцаларын сынма ямсал-
лары арасындакы бюйцк фярг, онун йцксяк дяряъядя шяффафлыьы
бир мцстявидя полйаризя олунмуш ишыг алмаг цчцн ондан исти-
фадя етмяйя имкан верир.
Ади ишыг николдан кечдикдя вя обйект фырландыгда биз щя-
мин николун о бири тяряфиндя бцтцн щалларда ишыгланма мцша-
щидя едирик. Полйаризатор-анализатор системиндя ися, бир-бириня
нисбятян 900 чеврилмиш олан николларда вя йа чарпаз николлар-
да ишыг цст никол тяряфиндян сюндцрцлцр. Николлар паралел йер-
ляшдикляри щалда ися биз йенидян ишыг эюрцрцк.
Беляликля, бир николу о бириня нисбятян дюндярдикдя, биз щяр
0
90 –дян бир ишыг вя гаранлыьын нювбяляшдийини мцшащидя
едяъяйик. Башга сюзля, там дювр етдикдя дюрд дяфя ишыг вя
дюрд дяфя гаранлыг мцшащидя олунаъагдыр. Чарпаз николлар
арасында монохромотик (биръинсли) кристал маддяляр йерляш-
дикдя, йяни ишыг полйаризатор-кристал-анализатор системиндян
кечдикдя, кристал вя николлардакы шцалар уйьун эялмир вя ана-
лизаторда ики дальа ямяля эялир. Бу дальаларын амплитудалары
гиймятъя бярабяр, лакин истигамятъя бир-биринин яксиня олур,
йяни онлар интерференсийа едирляр.

1.2. Полйаризасийа микроскоплары

1.2.1. Полйаризасийа микроскопларынын гурулушу.


Сцхурлары тядгиг етмяк цчцн сцхур ямяля эятирян минераллары
тяйин етмяк лазымдыр. Макроскопик олараг бу минераллары та-
мамиля юйрянмяк мцмкцн дейил. Бунун цчцн ися полйариза-
сийа микроскопундан истифадя едирляр. Ян эениш йайылан вя
практики ишляр цчцн эениш истифадя едилян микроскоплар: МП-2,

17
МП-3, МИН--3-4-5-6-7-8-9-10 вя ПОЛАМ. МИН-4, 9 филиз мик-
роскопудур. Бунлардан ян уьурлулары вя щямчинин елми ишляр-
дя эениш истифадя олунанлары МИН-8, ПОЛАМ, Алманийанин,
Йапонийанын вя башга юлкялярин щазырладыглары микроскоп-
лардыр.
Ашаьыда МП, МИН вя ПОЛАМ типли микроскопларын гурулуш
схеми верилир.
МП вя бязи МИН серийалы полйаризасийа микроскоплары ту-
бусдан, масадан вя ишыгландырыъы эцзэцдян ибарятдир. Микро-
скопу 4 щиссяйя бюлмяк олар: 1-штатив, 2-ишыгланма системи,
3-маса, 4-тубус (шякил 1.5).

Шякил 1.5. МП типли полйаризасийа микроскопу.

1. Штатив - ики щиссяйя бюлцнцр: ашаьы - массив, щярякят


етмяйян вя йухары - щярякят едян. Бу щиссяйя микроскопун
бцтцн башга щиссяляри бирляшдирилмишдир. Штативин йухары щисся-
синин яйилмя буъаэыны дяйишмяк мцмкцндцр.
2. Ишыгланма системи – эцзэцдян, полйаризатор вя кон-

18
денсордан ибарятдир. Эцзэц икитяряфли, яйилмиш формада олуб,
юз ики оху ятрафында фырланыр. Яксяр щалларда, хцсусиля дя ишыгла
ишлядикдя яйилмиш эцзэцдян истифадя етмяк тювсийя олунур.
Эцзэцдян якс олунараг ишыг шцалары полйаризатора (2)
дцшцр. Буна Никол призмасы дейилир ки, о ишыьы полйаризасийа
едян гурьудур. Полйаризаторун цзяриндя диафрагма йерляшир
ки, о гол (3) васитясиля тядгиг олунан обйектин ишыгланмасины
тянзимляйир. Конденсор – ики линзадан ибарятдир. Ашаьыдакы
линза полйаризаторун цзяриндя йерляшир вя паралел ишыг шца
йыьымыны (селини) тядгигат обйектиня истигамятляндирир. Онун
цстцндяки линза «Лазо линзасы» адланыр вя ишыг шцаларынын то-
планмасына хидмят едир. Минералларын охлулуьунун вя оптики
ишарясинин тяйининдян башга бцтцн оптики сабитлярин тяйининдя
Лазо линзасындан истифадя олунмур. Она эюря дя, хцсуси гол
(4) васитясиля масанын сол алт тяряфиндя йерляшдириляряк микро-
скопун оптик сиситеминдян кянарлашдырылыр. Бцтцн ишыгланма
системи масанын алт сол тяряфиндя шагули истигамятдя йерляшя-
ряк хцсуси винт (5) васитясиля галхыб-ендирилир.
3. Фырланан маса – дяряъя бюлэцсц олан лимбя маликдир
вя дяряъянин онда бир дягиглийи иля фырланма буъаьыны юлчмяк
цчцн ики конусдан ибарятдир. Масанын цзяриндя хцсуси ”ялъик-
ляр” (6) васитясиля тядгигат обйекти-шлиф йерляшдирилир.
4.Тубус. Онун ашаьы щиссясиня сыхыъы (9) васитясиля
обйектив (10) йерляшдирилир.
Микроскоплар обйективляр топлусу иля тяъщиз едилмишдир. Пет-
рографик тядгигатларда бюйцтмяси ашаьыдакы кими олан обйек-
тивлярдян истифадя едилир.
2,5, 3,5 вя йа 4 дяфя бюйцдян - сцхурларын структур хцсу-
сиййятлярини юйрянмяк цчцн;
8, 9 вя йа 10 дяфя бюйцдян - минерал дяняляринин морфо-
лоэийасыны вя яксяр оптики сабитляри тяйин етмяк цчцн;
20 вя йа 25 дяфя бюйцдян – хырда кристаллик дяняляри юй-
ряндикдя минерал дяняляринин морфолоэийасыны вя яксяр оптики
сабитляри тяйин етмяк цчцн;
40 вя 60-дяфя бюйцдян - топланан шцаларда минералларын

19
охлулуьуну вя оптики ишарясини тяйин етмяк цчцн.
Микроскопун тубусунда обйектив цзяриндя полйаризаторун
аналогу олан анализаторлу икинъи полйарлашма гурьусу
(11) йерляшдирилмишдир. Минералларын бир сыра оптики сабитляри
анализаторсуз тяйин едилир. Тубусун йухары щиссясиндя щяря-
кят едян Бертран линзасы (12) йерляшир. О, топланан ишыг шца-
ларында минералларын тядгигиндя тятбиг едилир. Паралел ишыгда
сабитляри тяйин етдикдя Бертран линзасы кянар олунур. Йухарыда
микроскопун тубусунда окулйар (13) йерляшмишдир. Окулйар
5-, 6-, 8-, 10-, 12,5 (17,5) дяфя бюйцтмяйя маликдир. Микро-
скопун цмуми бюйцтмяси обйектив вя окулйарын бюйцтмяси-
нин щасилиня бярабярдир.
МИН-10 маркалы полйаризасийа микроскопу МП-3 - дян
фярглидир. МИН -10 маркалы микроскопун гурулушу белядир:
1-Штатив щярякятсиздир вя бир щиссядян ибарятдир.
2-Маса щоризонтал вязиййятдядир. Бертан линзасы дюнян гол
(12) васитясиля оптик системя дахил олур вя тубусун йухары щис-
сясиндя йерляшир; полйарлашма гурьусу полйароидлярдир (2;11)
(шякил 1.6).

Шякил 1.6. МИН-10 маркалы полйаризасийа микроскопу: И-штатив;

20
ЫЫ-ишыгланма системи: 1-икитяряфли шцшя, 2-полйаризатор, 3-диаф-
рагманын голу, 4-ишыгланма системинин йердяйишмяси цчцн
винт, 5-шлифин бяркидилмяси цчцн «ялъикляр», 6-дайандырыъы винт;
ИВ-тубус: 7-фокуслама цчцн винт, 8-микрометрик винт, 9-сыхыъы;
10-обйектив, 11-анализатор, 12-Бертран линзасынын винти, 13-
окулйар.

МИН-10-да икитяряфли эцзэц явязиня микроскопун алтында


олан хцсуси оптики щиссядян истифадя етмяк олар.
ПОЛАМ серийалы микроскоплар ишыгланма вя мцшащидяет-
мя системляриндян ибарятдир (шякил 1.7).
Ишыгланма системиня винтлярин кюмяйиля бяркидилян ишыглан-
дырыъы вя ики линзадан ибарят олан конденсор гурьусу дахилдир.
Конденсорун фокал мцстявисиндя голлу диафрагма йерляшди-
рилмишдир. Конденсора щямчинин ишыэландырыъы лынза бяркидил-
мишдир. Конденсор голларын фырланмасы васитясиля ашаьы вя йу-
хары щярякят етдирилир. Конденсорун ашаьы щиссясиндя винт ва-
ситясиля бяркидилян полйаризатор (ашаьы полйароид) йерляшдирил-
мишдир. Мцшащидя системи дяйишдириля билян обйективдян, ту-
бусдан вя щямчинин диафрагмалы монокулйар эейдирмя вя
окулйардан ибарятдир. МИН серийалы микроскопларда олдуьу
кими ПОЛАМ микроскоплары да мцхтялиф бюйцтмяйя малик
обйектив вя окулйарларла тяъщиз едилир. Тубусда анализатор
(йухары полйароид1) вя Бертран линзасы йерляшдирилмишдир. Анали-
затору даиря васитясиля 1800 фирлатмаг мцмкцндцр вя винт
васитясиля истянилян вязиййятдя сахламаг олар. Анализатор гол
васитясиля тубуса эейдириля вя йа чыхардыла биляр. Гол Бертран
линзасыны тубуса эейдирмяк вя чыхартмаг цчцн истифадя едилир.

1
Полйаризасийа микрокопларынын биринъи серийаларында
ишыьын полйаризасийасы Исландийа шпатындан щазырланмыш
Никол призмасынын кюмяйи иля йериня йетирилирди. Она эюря
дя полйаризатору ашаьы никол, анализатору ися йухары полйа-
ризатор адландырмагда давам едирляр.
21
Шякил 1.7. ПОЛАМ марклаы полйаризасийа микроскопу.

Тубусун ашаьы щиссясиндя микроскопун симметрийа


мцстявисиня 450 буъаг алтында компенсатору дахил етмяк
цчцн йарыг вардыр. Микроскопун бцтцн щиссяляри штативя вя
тубус сахлайан эювдяйя бяркидилмишдир. Механизми кобуд вя
дягиг фокусламаг цчцн голлардан истифадя едилир. Маса чевря
цзря 3600 бюлэцсц олан фирланан дискдян ибарятдир. 1 бю-
лэцнцн гиймяти 10-дир. Ики нониус масанын фырланма буъагла-
рыны юлчя билир.
1.2.2. Шлиф. Микроскоп алтында сцхур ямяля эятирян мине-
раллары юйрянмяк цчцн ади петрографик шлифляр щазырланыр. Шлиф
галынлыьы 0,02-0,03 мм олан бярк ъисмин (сцхурлар, минерал
агрегатлары, шцшя, яринти вя с.) назик лювщясиня дейилир. Сцху-
рун бир кясийи шцшя цзяриня сынма ямсалы 1,537 олан Канада
балзамы иля йапышдырылыр. Шлифи йумшаг материалдан да Канада
балзамына яритмя йолу иля дя дцзялтмяк олар. Шцшяйя йапыш-
дырылан сцхурун лювщясини якс тяряфиндян 0.03 мм галынлыьа
кими ъилалайырлар вя йеня дя Канада балзамы васитясиля назик
юртцъц шцшя иля юртцрляр. Канада балзамы бяркидикдян сонра
шлиф микроскоп алтында тядгигя щазырдыр. Сцхур кясийинин цст
щиссясини шцшя иля юртмямяк дя олар, ачыг сахлайыб, анъаг

22
ъилаламаг олар. Беля шяффаф ъилаланмыш шлифляр щям якс олунан,
щям бирбаша кечян ишыг шцаларында тядгиг етмяк цчцн, щям
дя електрон микрозондунун кюмяйиля тядгиг етмяк цчцн йа-
рарлыдыр. Бязи хцсуси мягсядляр цчцн даща галын (0,3 мм)
ъилаланмыш лювщяляр дя щазырланыр. Онларда, мясялян, минерал-
ларда олан яринти вя газ-майе микро дахилолмалар тядгиг еди-
лир.
1.2.3. Микроскопун ишя щазырланмасы. Микроскопу ишя
щазырладыгда ашаьыдакылары йериня йетирмяк лазымдыр:
1. Микроскопун штативини юз тяряфиня йюнялтмяк вя она ла-
зым олан яйилмя буъаьы вермяк;
2. Ишыг системини ахыра гядяр галдырмалы;
3. Диафрагманы ачмалы;
4. Лазо линзасыны, анализатору вя Бертран линзасыны кянар-
лашдырмалы;
5. Обйективи вя 8 дяфя бюйцдцъц окулйары йерляшдирмяли;
6. Эцзэцнц фырлатмагла, ишыгланма сащясинин ян чох шяффаф
вя ейни ишыгланмасына наил олмалы;
7. Масанын цзяриня шлифи гоймалы; фокса наил олмаг цчцн
бир ъцт винтин кюмяйиля микроскопун тубусуну галдырыб вя йа
ендирмяк лазымдыр.
Микроскопун йохланмасы – микроскопла ишя башламаз-
дан юнъя бир сыра йохлама ишляри апармаг лазымдыр:
1. Николларын чарпазлашмасынын йохланмасы вя йа полйари-
затор вя анализаторун гурулмасы. Мялум олдуьу кими полйари-
засийа микроскопунда ики никол-полйаризатор вя анализатор
вардыр. Онлар еля йерляшмялидир ки, онлардан кечян ишыг шцала-
рынын дяйишмя мцстявиси гаршылыглы перпендикулйар олсун. Ни-
колларын беля вязиййяти чарпазлашан адланыр.
Бу щалда анализатор дахил олдугда (шлиф гойулмадыгда) ишыг
шцалары тядгигатчынын эюзцня дцшмцр вя окулйарда эюрмя
сащяси гаранлыг, гара олаъагдыр. Чарпаз николларда изотроп
ъисим олан Канада балзамы масанын истянилян фырланмасында
ишыгланмайаъагдыр вя гара эюрцняъякдир. Яэяр анализатору
дахил етдикдя эюрмя сащяси гаранлыг олмурса, бу о демякдир

23
ки, николлар чарпазлашмалидыр. Бу щалда полйаризатору эюрмя
сащясинин там гаранлыглашмасына гядяр фирлатмаг лазымдыр.
2. Окулйардакы сапын полйаризатор вя анализатордан кечян
дальа мцстявиси иля цст-цстя дцшмясинин йохланылмасы. Бу
мягсядля шлифдя айрылма хятляри йахшы фярглянян биотит минера-
лынын уйьун кясилишини тапырлар вя ону еля йерляшдирирляр ки, хят-
ляр окулйарын шагули сапына паралел йерляшсин. Анализатор сис-
темя дахил олмагла бу вязиййятдя биотит максимум гаралма-
лыдыр (сюнмялидир). Яэяр биотит хятлярин окулйарын шагули сапына
мцяййян буъаг алтындакы вязиййятиндя сюнцрся, онда полйа-
ризатор вя анализатору щямин буъаг алтында дюндярмяк ла-
зымдыр.
3. Полйаризатордан кечян ишыг дальаларынын истигамятинин
тяйини. Мцкяммял айрылмасы олан биотит минералыны окулйарын
сапларынын кясишмя нюгтясиня йерляшдирирляр вя анализатору
дахил едяряк, микроскопун масасыны фырладараг онун рянэи-
нин неъя дяйишмясини (плеохроизми) мцшащидя едирляр. Биотит
ян йцксяк рянэя малик олдуьу анда, айрылма хятляри полйари-
затордан кечян ишыг дальаларынын истигамятиня паралел йерля-
шяъякдир. Бу мцстяви окулйарын йа щоризонтал, йа да шагули
оху иля цст-цстя дцшяъякдир.
4. Обйективин мяркязляшдирилмяси. Кристаллооптик тядгигат-
лар апармаьа гядяр обйективи мяркязляшдирмяк лазымдыр,
йяни онун оптики оху масанын фырланма оху иля цст-цстя
дцшмялидир. Микроскопун оптик оху окулйарын сапларынын кя-
сишмя нюгтясиндя йерляшян эюрмя сащясинин мяркязиндян
кечир. Фырланма охунун вязиййяти масанын фырланмасы иля тяйин
олунур.
Обйективи мяркязляшдирмяк цчцн йохламаг лазымдыр ки, о
дцзэцнмц бирляшиб. Мяркязляшдирмя заманы ики вариант мцм-
кцндур: 1-эюрмя сащясинин мяркязиня гойулмуш дяня, ма-
санын 3600 фырланмасы вахты онун сащясиндян кянара чыхмыр
(шякил 1.8), 2-масанын фырланмасы заманы дяня эюрмя сащя-
синдян кянара чыхыр.

24
Шякил 1.8. Микроскопун мяркязляшмя схеми.

Биринъи щалда мяркязляшдирмяк цчцн сапларын кясишмя нюг-


тясиня кичик юлчцлц дяня гойулур (1 нюгтяси). Сонра микроско-
пун масасыны 1800 фырладырлар, бу вахт дяня 2-ъи нюгтяйя йерини
дяйишир. Сонра мяркязляшдирмя винтинин кюмяйиля дяня мяр-
кяздян олан мясафянин ортасына эятирилир. Сонра щярякят едян
щямин дяня йенидян сапларын кясишмя нюгтясиня йерляшдирилир.
Микроскопун масасыны фырладараг дяняни мцшащидя едирляр.
Яэяр дяня сапларын кясишмя нюгтясиндян эедирся, йухарыдакы
ямялиййаты тякрар едирляр.
Икинъи щалда обйективин мяркязляшмяси ашаьыдакы кими йе-
риня йетирилир:
1. Дяня окулйарын сапларынын кясишмя нюгтясиня йерляшди-
рилир вя яшйа масасыны фирлатмагла дянянин хяйали чевряляри
гурулур ки, онун мяркязиндя дя дяня йерляшир.
2. Мяркязляшдирмя винтляринин кюмяйиля хяйали чеврянин
мяркязи окулйарын сапларынын кясишмя нюгтяси иля цст-цстя
салыныр.
3. Шлифи ялля тярпятмякля дяня 1-ъи нюгтяйя йерляшдирилир.
Масаны фырлатмагла дяняни мцшащидя едирляр. Яэяр дяня
мяркяздя галырса, демяк обйектив мяркязляшмишдир. Якс
щалда, йухарыдакы ямялиййатлардан бири тякрар олунур.
Полйаризасийа микроскопу васитясиля минералларын юйрянил-
мясиндя бцтцн тядгигатлар 3 група бюлцнцр:
25
1. Бир никол иля (анализатор кянарлашдырылмагла) минерал дя-
нясинин юлчцсц, формасы, айрылмасынын характери, рянэи, плеох-
роизми вя сынма ямсалы тяйин едилир.
2. Чарпазлашан николларда (анализатор оптики системя дахил
едилмякля) паралел ишыгда минералларын икигат шцасынма ямса-
лыны, сюнмянин характерини, оптики индикатрисанын охларынын вя-
зиййятини тяйин едирляр.
3. Чарпазлашан николларда топланан ишыгда минералын оптики
охлулуьу, оптики ишаряси вя оптики охлар буъаьынын гиймятини (ики
охлу кристаллар цчцн) тяйин едирляр.

1.3. Бир николда минералларын хцсусиййятляринин


юйрянилмяси

Минералларын бир николда (анализаторсуз) тядгиги онларын


микроскопла юйрянилмясинин биринъи мярщялясидир. Сонракы
мярщялядя ися чарпазлашмыш николларда (анализатор дахил
едилмякля) минераллар тядгиг едилир. Щяр бир мярщялядя мине-
ралы дцзэцн диагностика емяк цчцн нишаняляр тяйин едилир. Бир
николда минералларын рянэи, онун дянясинин форма вя
юлчцсц, айрылманын характери тясвир едилир, релйеф вя шаг-
рен сятщи хцсуси гейд едилмякля, нисби сынма ямсалы
гиймятляндирилир.
Анализатор кянарлашдыгда минералларын рянэи шлифдя онун
нцмунялярдяки рянэиндян фярглянир. Полйаризатордан кечян
ишыгда минераллары юйряняркян, онларын арасында ишыг шцаларыны
тамамиля удан гейри-шяффаф вя ишыьы тамамиля вя йа гисмян
кечирян шяффаф минераллар айрылыр. Биринъиляря ясасян филиз мине-
раллары аиддир. Шлифдя онлар тамамиля гарадыр вя онларын дягиг
юйрянилмяси якс олунан ишыгда хцсуси цсуллар иля йериня йетири-
лир.
Сцхур ямяля эятирян минераллар икинъи група дахилдир; онла-
рын бир щиссяси шлифдя микроскоп алтында тамамиля рянэсиздир,
башгалары ися рянэлидир. Рянэсиз минераллар мцхтялиф узунлуг-
лу дальалары ейни удурлар. Шлифдя рянэли олан минераллар ися

26
мцхтялиф узунлуглу дальалары мцхтялиф удурлар.
Минералларын формасы вя айрылмасы. Сцхурларда кристалла-
рын формасы минералларын кристаллографик хцсусиййятляриндян,
кристаллашма шяраитиндян, магманын кимйяви тяркибиндян вя
с. асылыдыр. Сярбяст бюйцмя шяраитиндя щямин минерала мях-
сус олан дцзэцн кристаллар ямяля эялир. Мясялян, ортоклаз вя
микроклин гыса сцтунвары кристаллар ямяля эятирир. Шлифдя онлар
призматик вя йа лювщявары ен кясийиня маликдир. Оливинин йахшы
ямяля эялмиш кристаллары чялляквары формайа маликдир вя шлифдя
адятян гейри-дцзэцн, даиряви дяняляр, бязян ися эениш люв-
щявары вя йа бир гядяр узанмыш дипирамидал кристаллар шяклин-
дя раст эялир. Мика кристаллары цчцн лювщявари, шлифдя ися алты-
буъаглы вя йа узанмыш-призматик форма сяъиййявидир.
Беляликля, кристалларын формасы диагностик яламятляря аиддир
вя микроскопла минераллары юйряняркян она хцсуси диггят
йетирмяк лазымдыр. Минералын юзцня мяхсус сяъиййяви форма-
сы там мцкяммял олдугда, беля дяняляр идиоморф адланыр.
Яэяр кристаллар бюйцмя просесиндя анъаг гисмян юз форма-
ларыны сахлайырса, онлар щипидиоморф адланыр. О щалларда ки,
кристаллар дцзэцн кристаллографик формайа малик дейил вя гейри-
дцзэцн дяняляр ямяля эялир, онлар ксеноморф адланыр (шякил
1.9).
Магматик сцхурларда минералларын идиоморфлуг дяряъяси
онларын ямяля эялмя ардыъыллыьы щаггында фикир йцрцтмяйя им-
кан верир: идиоморф ъизэили минераллар яввялъя, ксеноморф ми-
нераллары ися ахырынъы ямяля эялир.

27
Шякил 1.9. Минералларын идиоморфлуг дяряъяси. Дяняляр: 1-
идиоморф; 2-щипидиоморф; 3-ксеноморф.

Шлифлярдя минерал дяняляри изометрик, лювщявари, призматик,


швилвари, ийнявары формалар ямяля эятирир (шякил 1.10, 1.11).

Шякил 1.10. Минерал дяняляринин формалары.1-изометрик - а/б  1;


2-лювщявары - а/б  2-4; 3-призматик - а/б  4-10; 4-швилвары - а/б
 10-20; 5-ийнявары - а/б>20

28
Шякил 1.11. Призматик (Ы), лювщявары (ЫЫ), лайвары (ЫЫЫ) кристалларын фор-
малары. а-кристалларын щяъм формалары; б, в-кясилиши: б-узунуна, в-
ениня
Айрылма - Эцъ вя йа тязйиг нятиъясиндя кристалын мцяййян
истигамятдя (адятян цзляря паралел истигамятдя) парчаланма
хцсусиййятидир. Айрылмасы олан минерал дяняляриндя микро-
скоп алтында йахшы эюрцнян паралел хятт системи мцшащидя
олунур. Микроскопла юйрянилмя вахты мцкяммял вя йа гейри-
мцкяммял айрылмасы олан минераллар айрылыр. Мцкяммял ай-
рылмасы олан минералларда назик, дягиг хятляр олур ки, онлар
яксяр щалларда бир-бириня паралел йерляшир (шякил 1.12 а).

29
Шякил 1.12. Айрылманын типляри.

Гейри-мцкяммял айрылмасы олан минералларда чат хятляри


эенишдир вя йа гырыг-гырыгдыр, лакин онлар бязян назик, дальа-
вары ола биляр, йахуд дягиг паралел олмайа да биляр, лакин хят-
лярин бир истигамятли олмасы айдын сахланылыр (шякил 1.12 б, в).
Яэяр минералын айрылмасы йохдурса, хятляр йа тамамиля ол-
мур, йа да гейри-бярабяр, дальавары олур вя низамсыз
дцзцлцр (шякил 1.12 г).
Айрылма хятляри бир (микалар), ики (чюл шпатлары, амфиболлар, пи-
роксенляр вя с), цч (калсит, доломит, щалит вя с), дюрд (флцорит)
вя алты (сфалерит) истигамятлярдя кечя билир.
Ики вя йа даща чох айрылмасы олан минераллар цчцн диагно-
стик яламятлярдян бири айрылма хятляри арасындакы буъагдыр
(айрылма буъаьы). Оптики сабитляри йахын олан минералларда,
мясялян, амфибол вя пироксенлярдя айрылма буъаьынын тяйини
бюйцк ящямиййят кясб едир, онлар айрылма буъаьы иля фяргля-
нирляр. Амфиболда айрылма буъаьы 560, пироксендя ися 870-дир

30
(шякил 1.12 д, е).
Адятян 2 вя йа даща чох чат системи олан минералларда
айрылма буъаьыны тяйин едирляр.
Минералларын сынма ямсаллары. Сынма ямсалы н-минералларын
ящямиййятли диагностик яламятляриндяндир. Ону тядгигатын
мягсядиндян асылы олараг, мцхтялиф дягигликля, мцхтялиф цсул-
ларла тяйин едирляр. Сынма ямсалыны нисби гиймятляндирмяк
цчцн (бюйцк вя йа кичик) Бекке ишыг золаьы адланан оптики
еффектдян истифадя едирляр. Майенин вя минералын сынма ям-
салларыны мцгайися едяряк, Бекке-хяттини вя йа ишыг золаьыны
(Австрийа петрографы Ф.Беккейя эюря) мцшащидя едирляр. Н-
нин фярги 0,001 вя бундан бюйцк олдугда минералын майе иля
сярщядиндя дянянин щцдудларыны тякрар едян назик ишыг зо-
лаьы – Бекке хятти ямяля эялир. Ишыг золаьынын ямяля эялмяси
сынма иля вя ики мцщитин кясишмя сятщиня дцшян шцаларын там
дахили якс олунма щадисяси иля изащ едилир. Микроскопун тубу-
суну вя йа масаны галдырдыгда вя ендирдикдя бу хятт дяня-
дян майейя йахуд яксиня йерини дяйишир. Йадда сахламаг
лазымдыр ки, микроскопун тубусуну галдырдыгда Бекке золаьы
сынма ямсалы йцксяк олан минерал тяряфя йерини дяйишир, ен-
дирдикдя ися сынма ямсалы ашаьы олан минерал тяряфя йюнялир.
Фокуслашма яшйа масасы васитясиля йериня йетирилян МИН-
8, ПОЛАМ типли микроскопларда Бекке хятти маса ендирилдик-
дя сынма ямсалы йцксяк олан мцщитя, галдырылдыгда ися кичик
сынма ямсалы олан мцщитя тяряф йерини дяйишир.
Полйаризасийа микроскопу иля минералларын сынма ямсалы-
нын тяйин олунмасынын ян садя вя асан цсулу сынма ямсалы
сабит олан Канада балзамынын (нк.б=1,537  1,54) сынма ям-
салы иля мцгайися едилмясидир.
Бу щалда Бекке хяттини, релйефи мцшащидя едирляр вя онун
характериня эюря минералларын сынма ямсалларыны гиймятлян-
дирмяк мцмкцндцр.
Канада балзамына эюря бцтцн минераллар ики група
бюлцнцр:
1) нмин < нк.б

31
2) нмин > нк.б
Биринъи груп минералларда Бекке хятти микроскопун тубусу
галхдыгда Канада балзамына, икинъи групда ися минерала ке-
чир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, Бекке хяттинин, релйефин вя габа-
рыг сятщин мцшащидяси гисмян баьлы вя ишыгланма системинин
ашаьы вязиййятиндя йериня йетирилир.
Сынма ямсалыны даща дягиг тяйин етмяк цчцн кристал-реф-
рактометрлярдян истифадя едилир. Бундан башга елми-тядгигат
вя истещсалат лабораторийаларында минералларын сынма ямсалы
иммерсийа цсулу иля тяйин едилыр. Бу цсулун цстцнлцйц ондан
ибарятдир ки, хырда дянялярдя беля сынма ямсалыны тяйин етмяк
мцмкцндцр. Цсулун мащиййяти ондан ибарятдир ки, яввялъя-
дян сынма ямсаллары мялум олан мцхтялиф майелярдян истифа-
дя едяряк (адятян, сынма ямсаллары 1,40-дан 1,87-йя гядяр
олан майеляр тятбиг едилир) сынма ямсалынын фярги 0,003 олан
ики майе сечирляр (ъядвял 1.1). Онлардан бири майенин сынма
ямсалынын гиймяти тядгиг олунан минераллардан чох, о бириси
ися кичик олаъагдыр. Беляликля, иммерсийа цсулу иля сынма ям-
салынын тяйининин дягиглийи 0,001-0,002 олаъагдыр.
Релйеф – минерал дяняляриндя мцшащидя олунан оптики еф-
фектдир. Канада балзамы вя минералын сынма ямсаллары фярги
0,02 вя ондан бюйцк олса дяня габарыг эюрцнцр, еля бил ки,
шлифин сятщиндян бир аз галхмышдыр. Онда беля щесаб едилир ки,
минерал релйефя маликдир.
Релйефин эюрцнмя дяряъясинин зяиф, орта, эцълц, кяскин
олмасы минералын сынма ямсалынын ня гядяр фяргляндийини эю-
стярир. Мцсбят вя мянфи релйеф айырмаг гябул олунмушдур.
Биринъи щалда дяня галхмыш кими эюрцнцр вя шлифин сятщиндян,
йухарыда чыхынты кими гейд едилир (нмин>нк.б) вя шлифдя еля бил ки,
минерал тцнд хяттля щашийялянмишдир (шякил 1.13). Икинъи щалда
Канада балзамынын фонунда дяня ашаьы дцшмцш, басылмыш
кими эюрцнцр (нмин<нк.б).
Шагрен сятщи – дянянин эцман едилян нащамарлыьыдыр. Бу
ися шлифин Канада балзамы лайы алтындакы гейри-бярабяр сятщин-

32
дян ишыг шцаларынын сынмасы вя там дахили якс олунмасы иля
изащ едилир. Яэяр минералын вя Канада балзамынын сынма
ямсаллары йахындырса, онда

Ъядвял 1.1
Иммерсийа цсулу иля сынма ямсалыны тяйин етмяк
цчцн тятбиг едилян майеляр

Сыра Сынма
Майелярин адлары
№№ ямсалы
1 Су 1,336
2 Етил спирти 1,360
3 Глисерин 1,467
4 Кастор йаьы 1,478
5 Ксилол 1,487
6 Кедра йаьы 1,502
7 Монохлорбензол 1,521
8 Бянювшя йаьы 1,544
9 Нитробензол 1,552
10 Монобромбензол 1,561
11 Бромоформ 1,590
12 Гящвяйи йаь 1,605
13 Монойодбензол 1,619
14 -монохлорнафталин 1,635
15 -монобромнафталин 1,655
16 Йодлу метилен 1,740
17 Йодлу метилендя кцкцрд мящлулу 1,800
18 Йодлу метилендя кцкцрд вя фосфор мящ- 2,06
лулу

33
Шякил 1.13. Релйеф типляри. а-ашаьы, б-орта, в-йцксяк, г-чох
йцксяк.

34
ишыг шцалары бу сярщядя йайынлыр вя дянянин сятщи бярабяр
ишыгланыр. Сынма ямсалынын чох фяргиндя ися ишыьын гейри-
бярабяр сынмасы вя якс олунмасы иля ялагядар шлифин сятщинин
гейри-бярабярлийи гейд олунур. Бу вахт минерал дяняляринин
сятщи дяринин шагрен сятщини вя йа портаьал габыьыны хатырла-
дан кяля-кютцрлц эюрцнцр. Минералын релйефи ня гядяр йцксяк
олса, о гядяр дя шагрен сятщи кяскин ифадя олунур вя диа-
фрагма бир аз баьландыгда даща айдын щисс олунур.
Бязи минералларда, хцсусиля дя йцксяк икигат шцасынмайа
малик оланларда, нэ вя нп-нин гиймятляри арасында фярг о гя-
дяр бюйцк олур ки, масаны фырлатдыгда релйеф вя шагрен сятщи
эащ чох айдын ифадя олунур (кристалын Нэ индикатриса оху по-
лйаризаторун дяйишмя мцстявиси иля цст-цстя дцшцр), эащ да
тамамиля итир (полйаризаторун дяйишмя мцстявиси иля кристалын
Нп индикатриса оху цст-цстя дцшцр). Бу оптики еффект псевдо-
абсорбсийа адланыр (мясялян, калсит цчцн сяъиййявидир).
1.3.1. Плеохроизм. Кубик сингонийадан башга бцтцн син-
гонийаларда кристаллашан бир чох рянэли минераллар плеохро-
измя маликдирляр.
Плеохроизм дедикдя минераллардан кечяркян ишыг дальа-
ларынын истигамятиндян асылы олараг кристалларын рянэинин дяйиш-
мя хцсусиййяти баша дцшцлцр. О кристалда мцхтялиф истигамят-
лярдя ишыг шцаларынын мцхтялиф характердя удулмасы (абсор-
бсийа) иля изащ едилир вя бир николда микроскоп алтында рянэли
минераллары юйряняряк мцшащидя едилир. Ян кяскин плеохроиз-
мя бир охлу кристалларда оптики оха паралел вя йа ики охлу кри-
сталларда оптики охлар мцстявисиня паралел мцстявилярдя олан
кясилишляр маликдирляр; мящз бу кясилишляр ян анизотропдурлар.
Ишыг шцаларынын дяйишмя мцстявиси полйаризасийа микроско-
пунда сабитдир вя полйаризаторун дяйишмя мцстявисинин вя-
зиййятиня уйэун эялир. Микроскопун масасыны фырладаркян, биз
бунунла бу мцстявийя нисбятян дянянин вязиййятини дяйиши-
рик. Бу щалда плеохроизм хцсусиййяти олан минералларда рянэ-
ин гисмян дяйишмяси мцшащидя едилир.
Бир груп минералларда плеохроизм рянэин дяйишмяси иля ифа-

35
дя олунур; мясялян, щиперстендя зяиф йашылдан зяиф чящрайыйа
кими, башга груп минералларда ися рянэин интенсивлийинин дяй-
ишмяси иля, мясялян, базалтик щорнбленддя тцнд боздан ачыг
боза кими; цчцнъц груп минералларда ися щям рянэин, щям
дя онун интенсивлийинин дяйишмяси иля, мясялян биотитдя тцнд
гящвяйидян ачыг сарыйа кими дяйишир.
Лакин плеохроизми юйряняряк йадда сахламаг лазымдыр ки,
ейни минерал дяняси, шлифдя мцхтялиф истигамятдя олан дяня
микроскопун масасы фырланаркян юз рянэини дяйишмяйя дя
биляр. Беля ки, айрылмасы олан биотитин ен кясийиндя плеохроизм
айдын ифадя олунмушдур; айрылмасы олмайан дянялярдя ися
тамамиля йохдур вя йа зяифдир.
Плеохроизм бир чох минералларда ящямиййятли диагностик
яламятдир. Щиперстен, еэирин, мцхтялиф амфиболлар, епидот вя с.
буна мисалдыр. Бязян рянэли минералларда рянэ онун кимйяви
тяркибини якс етдирир. Она эюря дя плеохроизми сяъиййялянди-
ряркян онун анъаг ясас чалары дейил, щям дя диэяр чаларлары-
ны да (мясялян, гырмызымтыл-гящвяйи, эюйцмтцл-йашыл вя с.)
гейд етмяк лазымдыр вя юйрянилян минералын мцхтялиф кясилиш-
ляриндя рянэин дяйишмя хцсусиййятлярини дя фяргляндирмяк
лазымдыр.
Йадда сахламаг лазымдыр ки, минералларын плеохроизми
анализаторсуз юйрянилир.
Индикатриса охлары цзря (оптики бирохлу минералларда Нэ вя
Нп, оптики икиохлу минералларда ися Нэ, Нм вя Нп цзря) рянэля-
рин тяйин едилмяси ящямиййятли диагностик яламятлярдир. Охлар
цзря рянэляри тяйин етмяк цчцн ардыъыл олараг минералын инди-
катриса охларыны полйаризаторун дяйишмя мцстявиляри иля цст-
цстя салмаг лазымдыр вя бу вязиййятлярин щяр бириндя бир ни-
колда щансы рянэин алындыэыны тяйин етмяк ваъибдир. Гейд ет-
мяк лазымдыр ки, чарпазлашмыш николларда бу вязиййятлярин
щамысында минерал сюнцр. Нэ вя Нп охлары цзря рянэляри тяйин
ятмяк цчцн, яввялъядян сюнмя характери, узанма ишаряси
вя демяли, кристалда индикатриса охунун вязиййяти вя онларин
ады мялум олан минералда ян йцксяк интерференсийа рянэиня

36
малик олан кясилиш сечилир. Бу ашаэыдакы кими апарылыр. Микро-
скопун масасыны фырлатмагла минералы сюнмя вязиййятиня эя-
тиририк. Анализатору кянарлашдырырыг вя индикатрисанын охуна уй-
эун олан рянэи гейд едирик (фярз едяк ки, Нэ, шякил 1.14 а, в).
Сонра микроскопун масасыны 900 фырлатмагла, полйаризаторун
истигамятини башга индикатриса оху иля (бу щалда Нп) цст-цстя
салырыг (шякил 1.14 б, г) вя она уйэун олан рянэи гейд едирик.
Нм оху цзря рянэи тяйин етмяк цчцн оптики оха перпенди-
кулйар олан кясилиш истифадя едилир. Оптики охлар цзря рянэи тяйин
едиб вя онларын щансы ох цзря ишыьын даща интенсив удулмасыны
айдынлашдырдыгдан сонра, даща сых рянэ даща интенсив удул-
манын нятиъяси олдуэуну ясас тутараг, абсорбсийанын фор-
мулуну йазырыг. Мясялян, биотитин Нэ оху цзря рянэи даща ин-
тенсивдир (гящвяйи вя йа тцнд-гящвяйи), Нп оху цзря ися аз
интенсивдир (ачыг-гящвяйи). Беляликля, биотитин абсорбсийа фор-
мулу: Нэ>Нп. Башга минераллар цчцн (мясялян, еэирин) аб-
сорбсийа формулу яксинядир: Нэ <Нп; Нэ охуна нисбятян Нп
оху цзря о даща интенсив рянэлянмишдир.
Оптики ики охлу минералларда абсорбсийа формулуна Нм оху
цзря рянэ дя ялавя олунур. Мясялян, амфиболда ян интенсив
рянэ Нэ, бир аз сольун рянэ Нм вя ян солэун вя ачыг рянэ
ися Нп оху цзрядир. Она эюря дя абсорбсийа формулу беля
олаъагдыр: Нэ> Нм >Нп.

Шякил 1.14. Оптики охлар цзря рянэлярин пайланмасы. Нэ цзря ря-


нэ тяйин едилдикдя кристалын вязиййяти: а-дцзцня сюндцкдя, в-
37
чяпиня сюндцкдя. Нп цзря рянэ тяйин едилдикдя кристалын вя-
зиййяти: б-дцзцня сюндцкдя, г-чяпиня сюндцкдя. ПМ-
полйаризатор мцстявиси

1.4. Чарпаз николларда паралел ишыгда минералларын


хцсусиййятляринин юйрянилмяси

Анализатор дахил олдугда кристалларын икигат шцасынма-


сы, сюнмя буъаьы вя онун характери, узанма ишаряси тяй-
ин едилир. Бундан башга плеохроизми дягиг тяйин етмяк цчцн
ялавя ямялиййатлар апарылыр. Чарпаз николларда мцшащидяляр
полйаризатор-кристал-анализатор системиндя ишыьын интерферен-
сийа еффектиня ясасланмышдыр.
1.4.1. Узанма. Узанма – кристалын узун охуна вя йа
лювщявары вя вярягвары кристалларда айрылма хятляриня нисбятян
узанмыш индикатрисанын вязиййятини сяъиййяляндирян оптики
хцсусиййятдир. Яэяр индикатрисанын Нэ оху кристалын узун оху
иля (айрилма хятти иля) цст-цстя дцшцрся, вя йа ондан 300-дян
аз буъаэла фярглянирся узанма мцсбят щесаб олунур
(ъ:Нэ300). Яэяр бу вязиййяти Нп оху тутурса, онда узанма
мянфи щесаб олунур (ъ:Нп300). 30-450 сюнмя буъаэында
узанма тяйин олунмур.
1.4.2. Интерференсийа рянэи вя икигат шцасынма. Йухары-
да гейд олундуьу кими полйарлашмыш ишыьа нисбятян кристаллар
ики група бюлцнцр: бцтцн истигамятлярдя оптики хцсусиййятляри
ейни олан оптики изотроп вя истигамятдян асылы олараг оптики
хцсусиййятляри дяйишян оптики анизотроп.
Изотроп минералларын сяъиййяви хцсусиййяти николларын кя-
сишмясиндя, анализатор дахил олдугда онларын тцнд, демяк
олар ки, гара рянэдя олмасыдыр вя микроскопун масасы фыр-
ландыгда ишыгланмыр. Орта вя ашаьы сингонйалы кристаллар ися
анизотроп олуб башга ъцр тясяввцр олунур.
Анизотроп минералын лювщяъийиня дахил олан ишыг шцасы
мцхтялиф сцрятля щярякят едян, гаршылыглы перпендикулйар
мцстявидя дяйишян мцхтялиф сынма ямсалларына малик ики
шцайа айрылыр. Бу щадися икигат шцасынма адланыр.
38
Икигат шцасынманын эцъц – бир шцанын сынма ямсалынын
о бириндян ня гядяр фяргляндийини эюстярян кямиййятдир.
 =н1-н2,
н1 вя н2 – сынма ямсалларыдыр. Икигат шцасынманын эцъц кяси-
лишдян асылы олараг дяйишян кямиййятдир. Кристалда ишыьын кеч-
мя истигамятиндян асылы олараг о 0-дан щяр щансы максиму-
ма кими дяйишир вя юйрянилян минералын щягиги икигат шцасын-
ма ямсалы кими гябул едилир.
 щягиги=  мах=нэ-нп, бурада нэ- минералын ян бюйцк сынма
ямсалы, нп ися ян кичийидир.  гиймяти мцхтялиф минераллар цчцн
мцхтялифдир. Мясялян, нефелин цчцн 0,005-0,006, оливин цчцн
кимйяви тяркибдян асылы олараг 0,035-0,040, калсит цчцн
0,172-0,180.
Минералларда икигат шцасынманын эцъцнцн тяйин едилмяси
шлифдя полйаризатор-кристал-анализатор системиндян кечян ишыг
дальаларынын интерференсийасы щадисясиня ясасланыр.
Йухарыда эюстярилдийи кими ишыг шцасы кристала дахил олараг,
икиляшир вя щяр бир ямяля эялян ишыг дальалары кристалда юзц-
нямяхсус сцрятля йайылыр. Бунун нятиъясиндя бир шца о бириси-
ни ютцб кечир вя онлар арасында Р эедиш фярги йараныр.
Эедиш фярги миллимикронларла юлчцлцр вя анизотроп мцщитдя
йолун узунлуьу иля, йяни кристаллик лювщяъийнин вя йа шлифин га-
лынлыьы д вя бу кристалын  икигат шцасынмасынын эцъц иля дцз
мцтянасибдир :
Р= д  = д (нэ-нп)
Ишыг сцалары анализатордан кечдикдя дальа эедишляринин
мцхтялиф олмасы иля ялагядар интерференсийа баш верир. Бунун
нятиъясиндя николлар чарпазлашдыгда минерал дяняляри интерфе-
ренсийа рянэиня маилк олур. Щяр бир эедиш фяргиня юз интерфе-
ренсийа рянэи уйьун олур. Беляликля, ишыг дальаларынын эедиш
фяргиня эюря минералларын икигат шцасынма ямсалыны тяйин ет-
мяк олар ки, бу да интерференсийа рянэини тяйин етмяйя имкан
верир. Интерференсийа рянэини вя беляликля, эедиш фярги Р вя шли-
фин галынлыьыны билмякля икигат шцасынмасынын эцъцнц (нэ-нп)
тяйин етмяк олар. Бу сабити щесабламаг цчцн рийази формула-

39
дан дейил, франсыз петроэрафы Мишел-Леви тяряфиндян тяклиф
олунмуш рянэли номограммадан истифадя едилир (шякил 1.15).
Мишел-Леви ъядвяли вя йа номограмы Р=д  асылылыьынын
графики ифадясидир. Бу ъядвялдя ашаьыда щоризонтал хятт цзря
эедиш фяргляри миллимикронда эюстярилмишдир, онун щяр бириня
мцяййян интерференсийа рянэи уйьун эялир. Эедиш фярги бюйц-
дцкдя рянэ золаглары периодик олараг тякрар олунур. Бу онлары
сырайа бюлмяйя имкан верир.
I сырайа боз, аь, сары, нарынъы вя гырмызы рянэляр аиддир. Он-
лар бир-бириня гисмян кечир. II вя III сыра бянювшяйи рянэдян
башланыр, даща сонра эюй, йашыл, сары, нарынъы вя гырмызы рянэ-
ляр эялир. Биринъи 3 сыранын мцгайисяси эюстярир ки, биринъи сыра-
да о бири сыраларда олан боз вя аь рянэляр вар, анъаг эюй вя
йашыл рянэляр йохдур.
I вя II сыраларда рянэ золаглары даща парлаг рянэлянмишляр.
Сонра о, нисбятян зяифляйир, эедиш фяргинин бюйцк гиймятиндя
рянэляр цст-цстя дцшцр, йцксяк сыралы аь рянэ адланан интер-
ференсийа рянэини ямяля эятирир.
Мишел-Леви ъядвялиндя сол тяряфдя шлифин галынлыьы д
(1мк=0,001мм) эюстярилмишдир. Диаграмын сол ашаьы кцнъ-
цндян йухары вя саьа дцз хятляр айрылыр ки, онларын сонунда
икигат сцасынманын эцъцнцн гиймятляри эюстярилмишдир (шякил
1.15).
Минералын интерференсийа рянэини тяйин едяркян онун сыра-
сыны тяйин етмяйи баъармаг лазымдыр. Бунун цчцн щашийя
гайдасы адланан гайдадан истифадя едилир: дянянин кянарын-
да Мишел-Леви ъядвялиндяки рянэляри тякрарлайан рянэли щаший-
яляр серйасы мцшащидя едилир.
Рянэли щашийялярин ямяля эялмясинин сябяби онунла изащ
едилир ки, минерал дястясинин галынлыьы мяркяздян кянарлара
доьру кичилир вя демяли, эедиш фярги дя азалыр. Минерал дяняси-
нин мяркязи щиссясиндя ян йцксяк интерференсийа рянэи кя-
нарлара доьру ашаьы сявиййяляря гядяр азалыр. Щашийялярин
сайы вя ардыъыллыьы Мишел-Леви диаграмындакы сырайа уйьун эя-
лир. Мясялян, яэяр минерал дянясинин мяркязиндя II сыранын

40
эюй рянэи варса, онда кянардан мяркязя доьру ардыъыллыгла
боз, аь, сары, гырмызы вя бянювшяйи щашийяляр эюрцняъяк.
Яэяр дянянин мяркязиндя III сыранын эюй рянэи варса, онда
кянардан мяркязя доьру I сыранын боз, аь, сары, гырмызы ща-
шийяляри, сонра II сыранын бянювшяйи, эюй, йашыл, сары, гырмызы,
вя нящайят, III сыранын бянювшяйи рянэи мцшащидя едиляъяк-
дир.
Практики олараг икигат шцасынма ямсалыны шлифдя тяйин ет-
мяк цчцн интерференсийа рянэи ян йцксяк олан дяняни тап-
маг, сонра Мишел-Леви диаграмында бу рянэин щоризонтал 30
мк - (0,03мм-шлифин галынлыьы) хятти иля кясишмя нюгтясини
мцяййян етмяк лазымдыр. Бу нюгтядян кечян хятт бойу
онун сонунда  гиймяти эюстярилмишдир.
Бязи минералларда, мясялян хлорит, епидот вя с., чарпаз ни-
колларда интерференсийа рянэляри Мишел-Леви диаграмындакы ря-
нэ ардыъыллыьына уйьун эялмир. Онлар анормал адланыр. Онларын
ямяляэялмя сябяби, минерал кристалларында мцхтялиф узунлуг-
лу ишыг дальаларынын кристалдан кечмя сцрятинин вя кечмя фяр-
гинин мцхтялиф олмасыдыр. Она эюря дя онларда икигат шцасын-
ма да кяскин сурятдя дяйишир. Беля минералларда гонур, гыр-
мызы-бянювшяйи, тцнд-эюй вя башга рянэляр мцшащидя едилир.
Икигат шцасынма ямсалыны тяйин етмяк цчцн:

41
Шякил 1.15. Эедиш фярги, шлифин галынлыьы вя икигат шцасынма арасын-
дакы асылылыьы ифадя едян Мишел-Леви ъядвяли.

42
1) Микроскопу дцзялдирляр (ишыг, мяркязляшмя, николларын
чарпазлашмасы);
2) Микроскопун масасына анализатор дахил олмагла шлиф
гойулур. Ян йцксяк интерференсийасы олан дяня сечилир. Яэяр
интерференсийа щашийяляри 8, 9 дяфя бюйцдян обйективлярдя
чятин эюрцнцрся, онда 20 вя йа 40 дяфя бюйцдян обйективляр
эютцрцлцр.
3) Диаграмын кюмяйиля  кямиййяти тяйин едилир.
1.4.3. Сюнмя буъаьынын хцсусиййяти вя тяйини. Оптики
анизотроп минераллар (чарпаз николларда) микроскопун яшйа
масасынын 3600 фырланмасында 4 дяфя гаралыр (сюнцр) вя 4 дя-
фя интерференсийа рянэини гябул едяряк ишыгланыр. Буну беля
изащ етмяк олар: Мялумдур ки, ишыг дальаларынын рянэ истига-
мяти индикатрисанын охуна гаршылыглы перпендикулйар вя йа па-
ралелдир. Масаны фырладаркян еля бир мягам йараныр ки, индикат-
рисанын охлары микроскопун николларындакы истигамятля цст-цстя
дцшцр вя ишыг дальасы полйаризатор вя кристалдан кечяряк ана-
лизаторла тутулур вя ишыг дальасыны бурахмыр. Кристалын интерфе-
ренсийа рянэинин ян йахшы эюрцнмя щалы о вахт олур ки, инди-
катрисанын охлары анализатор вя полйаризаторда ишыг дальасынын
истигамятиня 450 буъаг алтында йерляшсин.
Анизотроп минераллар мцхтялиф сюнмя хцсусиййятиня малик-
дирляр. Бир групу бярабяр сюнмяйя маликдир, йяни дяня бяра-
бяр сюнцр, башга груп ися гейри-бярабяр сюнцр, йяни микро-
скопун масасыны фырлатдыгда дянянин мцхтялиф щиссяляри
мцхтялиф вахтда сюнцр.
Биринъи груп минераллары юйряндикдя оптики истигамятлянмя-
ни тяйин етмяк чох ваъибдир. Йяни, кристоллографик оха (х, й, з)
нисбятян кристалда индикатрисанын охларынын вязиййятини тяйин
етмяк лазымдыр. Кристаллографик охлар адятян айрылма хятляриля
вя йа дянянин узанма истигамятиля, йа да кристалын йахшы ин-
кишаф етмиш цзц иля цст-цстя дцшцр.
Практики олараг, оптики истигамяти тяйин етмяк индикатриса
оху иля айрылма хятти вя йа дянянин узанмасы арасындакы
буъаьы юлчмяк демякдир. Бу буъаьа сюнмя буъаьы дейилир.

43
О НэНп индикатриса мцстявисиня паралел истигамятдя, йяни оп-
тики охларын мцстявисиндя юйрянилир. Мящз бу мцстявидя мине-
рал ян йцксяк интерференсийа рянэи иля сяъиййялянир (Нэ инди-
катриса оху ян йцксяк сынма ямсалына (нэ), Нп ися ян кичийя
(нп) мцтянасибдир).
Йухарда гейд едилдийи кими, айрылма паралел хятляр шяклиндя
мцшащидя едилир. Индикатриса охунун вязиййятини дянянин
сюнмя щалында тяйин едирляр. Кристал о вахт сюнцр ки, йяни га-
ра олур ки, кристалда ишыг шцаларынын истигамятиня паралел олан
индикатриса охунун истигамяти, николлардакы ишыьын истигамяти иля
цст-цстя дцшцр. Дцзэцн гурулмуш микроскопда окулйарын
сапы полйаризатор вя анализатордакы ишыг шцасынын истигамятиня
паралелдир. Беляликля, дянянин сюнмя щалында окулйарын сапы
минералын бу кясилишиндя индикатриса охунун вязиййятини эю-
стярир.
Сюнмя буъаьыны тяйин етмяк цчцн микроскопун маса-
сында ики юлчмяни гейд едирик. I юлчмяни айрылма хятляринин ис-
тигамяти окулйарын сапларындан бириня паралел олдугда апарыр-
лар. II юлчмяни дянянин сюнмя истигамятиндя, йяни о вахт ки,
окулйарын саплары минералын индикатриса охуна (Н1 вя Н2) па-
ралел йерляшсин (б).

Шякил 1.16. Кристалда сюнмя буъаьынын тяйини. П-полйаризаторун

44
полйарлашма мцстявиси, А-анализаторун полйарлашма мцстявиси,
-сюнмя буъаьы.

Орта сингонийалы кристалларда (тригонал, тетрагонал вя щек-


сагонал), щямчинин ромбик вя моноклиник сингонийаларын бязи
кясилишляриндя индикатрисанын оху кристаллографик охла, йяни ай-
рылма хяттиля цст-цстя дцшцр. Беля кристалларда сюнмя буъаьы
00-йя (вя йа 900-йя) бярабяр олаъагдыр. Беля тип сюнмя
дцзцня сюнмя адланыр.
Моноклиник сингонийалы кристалларын яксяр кясилишляриндя вя
триклиник сингонийалы кристалларда индикатриса оху кристаллографик
охла цст-цстя дцшмцр. Бу щалда, сюнмя типи чяпиня сюнмя
адланыр. Беляликля, сюнмянин типиня эюря минералын щансы син-
гонийайа аид олдуьуну мцяййян етмяк олар: Дцзцня сюн-
мя бцтцн кясилишлярдя орта вя ромбик сингонийалы кристаллар
цчцн; бир дянядя дцзцня сюнмя, башга дянялярдя чяпиня
сюнмя моноклиник сингонийа цчцн; бцтцн дянялярдя чяпиня
сюнмя триклиник сингонийалы кристаллар цчцн сяъиййявидир.
Оптики истигамятляри тяйин едяркян кристалларда индикатриса
охунун йерляшмясиндян башга онларын адыны да билмяк
ваъибдир; йяни тяйин етмяк лазымдыр ки, онлардан щансы Нэ
оху, щансы Нп охудур. Бунун цчцн компенсатордан - инди-
катриса охларынын истигамяти верилмыш вя эедиш фярги мялум
олан кристаллик лювщядян (мика, эипс вя йа кварс) истифадя еди-
лир. Адятян, эедиш фярги 560 ммк олан кварс компенсато-
рундан истифадя едилир. Она кварс пазы да дейилир. Бу ком-
пенсаторда узун тяряф бойу Нп индикатриса оху, гыса тяряф
бойу ися Нэ оху йерляшмишдир. Йцксяк интерференсийа рянэля-
риндя олан минераллары тядгиг етдикдя эедиш фярги 150 ммк
олан мика компенсатору тятбиг едилир.
Компенсатору микроскопун оптики системиня дахил етдик-
дя, яэяр онун индикатриса оху вя юйрянилян минералын охлары
истигамятиня вя адына эюря цст-цстя дцшцрся, компенсасийа
гайдасына эюря компенсаторун эедиш фярги минералын эедиш
фяргиня ялавя олунур вя бунун нятиъясиндя дянянин интерфе-
ренсийа рянэи 560 вя йа 150 ммк гядяр артыр (шякил 1.17а).
45
Мцхтялиф адлы индикатриса охлары цст-цстя дцшцрся эедиш фяргляри
минералда вя компенсаторда чыхарылыр вя дянянин интерферен-
сийа рянэи бу вахт азалыр (шякил 1.17а).

Ишин апарылма гайдасы

1. Микроскоп ишчи вязиййятиня салыныр (ишыг, мяркязляшмя,


чарпазлашма).
2. Окулйарын сапыны полйаризатор вя анализаторун мцстявиляри
иля паралел гойурлар. Бунун цчцн биотитин плеохроизминдян ис-
тифадя едилир. Мялумдур ки, ишыг шцаларынын истигамяти айрылма
иля цст-цстя дцшдцкдя биотитин рянэи ян тцнд олур. Окулйарын
сапыны дцзялтмяк

Шякил 1.17. Кристалда вя компенсаторда индикатриса охларынын вя-


зиййятиндян асылы олараг интерференсийа рянэинин дяйишмяси (ком-
пенсасийа гайдасы). а) минералын интерференсийа рянэи артыр
(Р=Рмин+Ркомп); б) минералын интерференсийа рянэи азалыр (Р=
Рмин-Ркомп).

цчцн ашаьыдакы кими щярякят едирляр. Анализатору хариъ едирляр


вя окулйарын сапларынын кясишмя нюгтясиня айрылма хятляри
йахшы ифадя олунмуш биотит дяняси йерляшдирилир. Даща сонра
микроскопун масасыны биотитин рянэи тамамиля тцндляшяня
гядяр фырладырлар. Беля вязиййятдя окулйарын сапларындан бири
онун айрылмасына паралел олаъагдыр. Яэяр бу мцшащидя еди-
лирся окулйары еля чевирмяк лазымдыр ки, сап айрылма хятляринн
46
истигамятиля уйьунлашсын.
3. Микроскопун масасына тядгиг олан минералын шлифи гойу-
лур вя анализатор дахил олмагла дягиг айрылма хятляри вя
йцксяк интерференсийа рянэи олан (беля кясилишдя шлифин мцстя-
висиндя Нэ вя Нп охлары йерляшир) дяня тапылыр. Бу дяня мяр-
кяздя йерляшдирилир.
4. Микроскопун масасыны о щала гядяр фырладырлар ки, мине-
ралын айрылма хятляринин истигамяти окулйарын сапларындан бири-
нин истигамяти иля цст-цстя дцшсцн. Беля щалда масадан I
юлчцнц эютцрцрляр.
5. Масаны даща йахын олан бцтюв сюнмяйя гядяр фырладыр-
лар вя II юлчцнц эютцрцрляр. Юлчмялярин фярги  сюнмя
буъаьына уйьун эялир.
6. Дяня сюнян анда онун шяклини чякирляр, индикатриса ох-
ларыны (окулйарын сапларына паралел), айрылма хятлярини, кристалын
цзляринин вя йа узанманын истигамятини вя  сюнмя буъаьыны
эюстярирляр (шякил 1.18). Айрылма хятляри йахшы эюрцнсцн дейя
шякили анализатору кянарлашдырмагла да чякмяк олар.

Шякил 1.18. Кристалын узанма ишарясинин вя оптики истигамятляри-


нин тяйини. Дяня сюнмя анында чякилмишдир. Шякилдя индикатриса
охларынын вязиййяти (Нэ, Нп) вя сюнмя буъаьы () эюстярилмишдир.

47
7. Микроскопун масасыны минералын индикатриса охунун
компенсаторун индикатриса охлары иля явяз олунмасы цчцн
сюнмя вязиййятиндян 450 чевирирляр (шякилдя охла эюстярил-
мишдир). Дянянин беля вязиййятиндя онун интерференсийа рянэи
даща йахшы мцшащидя едилир вя индикатриса охлары ися компен-
саторун индикатриса охуна паралел йерляшир.
8. Микроскопун тубусуна компенсатор дахил едилир вя бу
вахт минерал дянясинин интерференсийа рянэинин дяйишмясини
гейд едирляр. Онун артмасы эюстярир ки, кристал вя компенса-
торда индикатрисасынын ейни адлы охлары цст-цстя дцшцр вя де-
мяк, минералын индикатриса оху компенсаторун узун тяряфи
иля паралел олан Нп охудур, ашаьы ендикдя ися Нэ охудур.
9. Шяклин йанында индикатрисанын охларынын адлары ашаьыдакы
кими гейд едилир:
ъ:Нэ= ; ъ:Нп=900-
Мясялян, ъ:Нэ=150-дирся ъ:Нп=900-150=750.
10. Узанма ишарясинин тяйини. Узанма мцсбятдир, о вахт
ки, кристалын узун тяряфиня айрылмасы йахын олан ох Нэ-дир, йяни
ъ:Нэ<450 вя мянфидир о вахт ки, бу ох Нп олсун. Бу щалда
ъ:Нп<450.
1.5. Минералларын топланмыш ишыгда чарпаз николларда
тяйин едилян хцсусиййятляри (коноскопик цсул)

1.5.1. Топланмыш ишыг щаггында цмуми мялумат. То-


планмыш ишыьын тятбиг олунмасы минералларын оптики хцсусиййят-
лярини юйрянмяк цчцн ялавя имканлар йарадыр. Микроскопун
оптики системиня дахил едилмиш хцсуси линзалар васитясиля шлифин
сятщиндя топлашан ишыгланма системиндян чыхан ишыг дальала-
рынын конус шяклиндя дястяси алыныр. Даща сонра бу дястя йе-
ня дя айрылыр (шякил 1.19).

48
Шякил 1.19. Полйаризасийа микроскопунда ишыг шца-
ларынын топланмыш дястяси.

Топланмыш ишыг дястясини алмаг цчцн микроскопун ишыг


системинин сон щяддя гядяр галхма вязиййятиндя Лазо вя
Бертран линзаларыны дахил едирляр. Бу вахт щяр бир кясилиш цчцн
интерференсийа вя йа коноскопик адланан сяъиййяви фигур
мцшащидя едилир. Бу фигурларын эюрцнцшцня эюря минералларын
охлулуьу, оптики ишаряси, оптики охлар буъаьы тяйин едилир.
Оптики ишаря компенсаторун кюмяйиля тяйин едилир. Петрогра-
фийада беш дягиг истигамятлянмиш кясилишлярдя алынан интерфе-
ренсийа фигурлары истифадя олунур: бир охлу кристалларын оптики
охуна перпендикулйар вя паралел олан, ики охлу кристалларда
оптики оха перпендикулйар, ити тянбюляня перпендикулйар вя
оптики охлара паралел олан кясилишляр. Биз бунлардан анъаг ики
кясилишин (оптики оха вя ити тянбюляня перпендикулйар) цзярин-
дя дайанаъаьыг.
1.5.2. Бир охлу кристалларын оптики оха перпендикулйар
кясилиши. Бир охлу кристалларда оптики оха перпендикулйар исти-
гамятдя олан кяслишдя интерференсийа фигуру гара хач шяк-
линдя олур, онун ганадлары мяркяздя, йяни оптики охун чыхыш
нюгтясиндя кясишир вя полйаризатор вя анализаторун ишыг даль-
аларынын истигамяти иля цст-цстя дцшцр (шякил 1.20). Микроско-
49
пун масасыны фырлатдыгда хач щярякятсиз галыр.

Шякил 1.20. Бир охлу кристалларын оптики оха перпендикулйар


кясилишдя коноскопик фигуру.

Яэяр интерференсийа фигуруну яйри кясилишдя, йяни оптики оха


дягиг перпендикулйар олмайан истигамятдя мцшащидя етсяк,
онда хачын ганадларынын кясишмя йери мяркязя нисбятян йе-
рини дяйишяъякдир. Беля щалда микроскопун масасыны фырлатды-
гда хачын ганадлары юз-юзлцйцндя паралел галмагла йерини
дяйишир. Щоризонтал ганад ашаьыдан йухарыйа вя йа йухары-
дан ашаьыйа, шагули ися саьдан сола вя йа солдан-саьа щя-
рякят едир (шякил 1.21).
Минералын оптики ишаряси рянэли лякянин йерляшмя характери-
ня эюря тяйин едилир. О компенсатор дахил олдугда хачын кя-
сишмясиня йахын щиссясиндя эюрцнцр. Яэяр I вя III квадрант-
ларда, йяни компенсаторун щярякяти истигамятинин ениня олан
квадрантларда, эюй рянэ ямяля эялирся кристал оптики мцсбят
адланыр; II вя ИВ квадрантларда, йяни компенсаторун щярякяти
истигамятиндя олан квадрантларда, эюй рянэ ямяля эялдикдя
ися кристаллар оптики мянфи щясаб едилир (шякил 1.22).

50
Шякил 1.21. Бир охлу кристалларын яйри кясилишдя коноскопик фигуру
(охла микроскопун масасынын фырланма истиэамяти эюстярилмиш-
дир).

Шякил 1.22. Бир охлу кристалларын оптики оха перпендикулйар кяси-


лишдя оптики ишарясинин тяйини.
51
1.5.3. Ики охлу кристалларын ити тянбюляня перпендикулйар
кясилиши. Ики охлу кристалларда ити тянбюляня перпендикулйар кя-
силишдя интерференсийа фигуру ики гара яйридян-щиперболанын
ганадларындан ибарятдир. Онлар ити тянбюлянин чыхыш нюгтясиня
нисбятян симметрик йерляшмишдир (шякил 1.23 а).
Микроскопун масасы фырландыгда щиберболанын ганадлары
йерини дяйишир. Онлар йа мяркяздя бирляширляр вя бир охлу кри-
сталларын хачына охшар фигур ямяля эятирирляр, йа да айрылырлар.

Шякил 1.23. Ики охлу кристалларын ити тянбюляня перпендикулйар кя-


силишдя интерференсийа фиэуру (а) вя оптики ишарянин тяйини (б) (ох
компенсаторун щярякят истигамятини эюстярир).

52
Щиберболанын максимал айрылма щалында онларын тяпялярин-
дя оптики охларын чыхышлары йерляширляр. Щиперболанын айрылмасы
2В-нин гиймятиндян асылыдыр. Бу буъаг ня гядяр бюйцк олса,
щиперболанын ганадлары о гядяр тез вя даща узаьа айрылыр.
Яэяр 2В 350-400-ни кечмирся, онлар щямишя эюрцнмя сащя-
синдя галыр, яэяр бу буъаг 450-500 олса щипербола еля айрылыр
ки, онларын тяпяляри эюрмя сащясинин сярщядиндя йерляшир. 2В
500-дян бюйцк оларса микроскопун масасы фырландыгда щи-
перболанын ганадлары эюрмя сащясиндян кянара эедир. Оптики
ишаря компенсаторун кюмяйиля тяйин едилир. О, оптики охлар
мцстявисинин компенсаторун щярякят истигамяти иля цст-цстя
дцшдцкдя дахил едилир. Яэяр щиперболанын габарыг тяряфиндя
эюй рянэ ямяля эялирся кристал оптики мцсбят, щиперболанын
чюкцк (батыг) щиссясиндя ися оларса оптики мянфи щесаб едилир
(шякил 1.23 б, в).
1.5.4. Ики охлу кристалларын оптики оха перпендикулйар
олан кясилиши. Ики охлу кристалларда оптики оха перпендикулйар
кясилишдя бир щипербола мцшащидя едилир. Микроскопун масасы
фырландыгда о да фырланыр, лакин якс истигамятдя (шякил 1.24 а).

Шякил 1.24. Ики охлу кристалларын оптики оха перпендикулйар кяси-


53
лишдя интерференсийа фиэуру (а), оптики ишарянин (б) вя 2В буъаьы-
нын гиймятинин тяйини (в) (ох компенсаторун щярякят истигамя-
тини эюстярир).

Щиперболанын яйилмя дяряъяси 2В буъаьындан асылыдыр вя


ону тяйин етмяк цчцн нишаня ола биляр. Щипербола ня гядяр
чох яйилмишся, 2В о гядяр кичик олур вя яксиня (шякил 1.24 в).
Оптики ишаряни тяйин етмяк цчцн бу кясилишдя микроскопун
масасыны еля чевирмяк лазымдыр ки, щипербола компенсаторун
дахил олма истигамятиня перпендикулйар йерляшсин. Оптики
мцсбят кристалларда эюй рянэ щиперболанын габарыг тяряфиндя,
оптики мянфидя ися батыг тяряфиндя ямяля эяляъякдир (шякил
1.24 б). Йухарыда гейд олунан кямиййятляри (охлулуг, оптики
ишаря, 2В-нин гиймяти) тяйин едяркян ашаьы интерференсийа ря-
нэли дянялярдян истифадя етмяк лазымдыр. Топланмыш ишыгда
оптики оха дягиг перпендикулйар кясилиш тцнддцр, демяк олар
ки гарадыр вя масаны фырлатдыгда ишыглашмыр (она эюря ки, ишыг
шцасы бу щалда йайылмыр, икигат шцасынмайа мяруз галмыр
(=0 вя Р=0)). Ити тянбюляня перпендикулйар олан вя яйри кя-
силишдя дяня даща йцксяк рянэя маликдир (Р0). Лакин I сы-
райа аид олан аь вя йа ачыг-сарыдан йухары рянэлярдяки кяси-
лишляри истифадя етмяк мяслящят эюрцлмцр, чцнки бу щалда ин-
терференсийа фигуру айдын алынмыр.

Ишин апарылма ардыъыллыьы

1. Микроскопу ишя щазырлайырлар (ишыг, 8х, 9х бюйцтмя иля


мяркязляшмя, николларын чарпазлашмасы).
2. Анализатор дахил олмагла ашаьы интерференсийа рянэи олан
(тцнд-боз вя йа I сыра сары боздан йухары олмамагла) дяняни
эюрмя сащясинин мяркязиндя йерляшдирирляр.
3. 8х вя йа 9х обйективи 60х обйективя дяйишдирилир. Микро-
скопун тубусуну ещтийатлы галдырмагла фокуслашдырыр вя дягиг
мяркязляшдирилир.
4. Ишыг системини галдырыр вя Лазо линзасыны дахил едирляр.
5. Окулйары чыхарырлар вя йа Бертран линзасыны дахил едирляр
54
(сонунъу щалда окулйары чыхармырлар). Окулйарсыз интерферен-
сийа фиэуру балаъа вя дягиг, окулйар вя Бертран линзасы иля ися
гейри дягиг, анъаг даща ири олаъагдыр.
6. Микроскопун масасыны фырладараг интерференсийа фигуру-
ну мцшащидя едирляр вя онун эюрцнцшцня эюря минералын ох-
лулуьуну вя кясилиш истигамятини тяйин едирляр.
7. Ики охлу минералларда щиперболанын яйилмя дяряъяси вя
щиперболанын максимал айрылмасына эюря тягрибян 2В-ни тяйин
едирляр.
8. Компенсаторун кюмяйиля оптики ишаря тяйин едилир.

1.6. Фйодоров цсулу

Сцхурлары юйряняркян йухарыда эейд етдийимиз ади тядгигат


цсуллары иля (паралел вя топланмыш ишыгда бир вя йа ики николла
микроскопла вя йа иммерсийа цсуллары) йанашы эеоложи практи-
када щямчинин Фйодоров цсулу да истифадя едилир.
1891-ъи илдя мяшщур рус кристаллографы Е.С.Фйодоров кри-
сталлары йени микроскопик тядгигат цсулу иля юйрянмяйи тяклиф
етмишдир. Бу мягсядля о лазыми истигамятдя цч гаршылыглы пер-
пендикулйар ох ятрафында шлифи фырлатмаьа имкан верян универ-
сал маса кяшф етди вя ону теодолит цсулу адландырды. Даща
сонра бу цсул Фйодоров цсулу адландырылды. Петрографик тяд-
гигатларда Фйодоров цсулу минераллары дягиг диагностика ет-
мяк вя оптики хцсусиййятляриня эюря кимйяви тяркибини тяйин
етмяк мягсяди иля онларын оптики сабитляринин дягиг тяйин
едилмяси цчцн истифадя едилир. Бу цсул ян чох чюл шпатларынын
тяркибини вя низамланма дяряъясини тяйин етмяк ычцн, рянэли
минералларын диагностикасы цчцн, щямчинин надир вя йени ми-
нераллары тядгиг едяркян тятбиг едилир. Фйодоров масасынын
ясасында ики шагули дайаг бяркидилмиш йасты металлик даиря
йерляшир. Даирядя Фйодоров масасыны микроскопун масасына
бяркитмяк цчцн ики винтдян ютяри дешикляр вардыр. Дайагларда
щоризонтал оха мяркязиндя шлиф йерляшян консентрик даиряляр
бяркидилмишдир (шякил 1.25). Щяр бир даиря мцяййян ох ятрафын-

55
да фырлана биляр.
Шлиф ики шцшя сегмент арасына йерляшдирилир. Ашаьыдакы сег-
ментин металлик эюзлцйц даиря формасында, цст сегментининки
ися ромбварыдыр. Сегментляр нормал галынлыглы шлифля бирликдя
ващид сфераны ямяля эятирир. Масайа мцхтялиф минералларла иш-
лядикдя истифадя олунан мцхтялиф сынма ямсаллы сеэментляр
топлусу ялавя олунур.
Фйодоров масасында юлчмя кристаллографик вя кристаллооп-
тик истигамятлярин (мцстявинин, охун) сферик координатларыны
дягиг тяйин етмякдян ибарятдир. Бу координатлара эюря Вулф
торунун цзяриндя стереографик пройексийалар гурулур. Бунла-
рын кюмяйиля ися кристаллографик вя кристаллооптик истигамятляр
арасында кцнъ мясафяси тяйин едилир (шякил 1.26). Бу торда
ясас даирянин мцстявисиня стереографик олараг щяр ики дя-
ряъядян бир меридианлар вя паралел даиряляр йерляшмишдир.

Шякил 1.25. Фйодоров масасы.

56
Шякил 1.26. Вулф тору

Сцхурларын полйаризасийа мироскопу иля тядгиги башга ла-


бораторийа цсуллары иля тамамланыр. Бу цсулларын кюмяйиля ми-
нералын, минерал агрегатларынын вя шцшянин тяркиби вя гурулу-
шу щаггында даща дягиг вя щяртяряфли мялуматлар ялдя ет-
мяк олур. Минерал вя сцхурларын цмуми кимйяви анализиля йа-
нашы, верилян нюгтядя минерал вя йа шцшянин тяркибини дягиг
тяйин едян електрон вя ион микрозондларынын кюмяйиля локал
микроанализ эениш истифадя едилир. Дейилянлярдян башга мине-
рал фазаларда яринти вя флцид микродахилолмларын, даща дягиг
цсулларла минералларын микроелемент вя изотоп тяркибинин юй-
рянилмяси сцхурларын ямяля эялмя шяратинин мцасир моделля-
ринин йарадылмасынын ясасыны тяшкил едир.

57
2. ЯН ЭЕНИШ ЙАЙИЛАН СЦХУР ЯМЯЛЯ ЭЯТИРЯН
ВЯ АКСЕССОР МИНЕРАЛЛАРИН ОПТИКИ
ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ ВЯ ДИАГНОСТИКАСИ

Сцхур ямяля эятирян минераллар сцхурларын тяркиб щиссяси


олуб, кимйяви тяркибиня вя физики хцсусиййятляриня эюря бир-
бириндян фярглянирляр. Онларын тяснифатыны сцхурун тяркибиндя
вя структурунда ойнадыьы рола эюря вермяк олар. Ян асаны
онлары илкин вя тюрямя типляря айырмагдыр. Илкин минераллар ичя-
рисиндя ися баш, икинъи дяряъяли вя аксессор минераллар айрылыр.
Баш минераллара о нювляр аиддир ки, онларын иштиракы сцхурун
типини мцяййян едир. Анъаг икинъи дяряъяли вя аксессор мине-
ралларын олуб-олмамасы ися сцхурун бу вя йа башга типя аид
олмасына тясир етмир. Мясялян, кварс, чюл шпаты вя мика бир
чох гранитлярин баш минераллары олдуьу щалда, сиркон, сфен вя
апатит аксессор минераллара аиддир. Ейни бир минерал бир
сцхурда икинъи дяряъяли рол ойнадыьы щалда, диэярляриндя баш
рол ойнайа биляр. Мясялян, кварс бязи габброларда икинъи дя-
ряъяли, эранитлярдя ися характерик минерал кими иштирак едир.
Магматик сцхурларда бирбаша магманын кристаллашмасындан
ямяля эялян вя щямчинин онларын дяйишмяси щясабына ямяля
эялян минераллар олур. Магмадан бирбаша кристаллашан мине-
раллар магматик вя йа илкин, онларын дяйишмяси щесабына
ямяля эялянляр ися тюрямя минераллар адланыр. Эцълу дяйиш-
миш сцхурларда щям баш, щям дя икинъи дяряъяли минераллар
тюрямя минералларла явяз олуна биляр. Аксессор минераллар
сцхурларда стабил галан, аз позулан минераллардыр. Бунунла
ялагядар олараг, ашынма просесляриндя баш сцхур ямяля эя-
тирян минералларын позулдуьу щалда, аксессор минераллар дяй-
ишмяз щалда галыр. Бу ися юз нювбясиндя гумдашларында,
бязи чюкцнтцлярдя иштирак етмяси иля илкин магматик сцхурларын
тябиятини гиймятляндирмяйя имкан верир. Аксессор минераллар
сяъиййяви вя гейри-сяъиййяви типляря бюлцнцр. Биринъи мцяййян
сцхурлара аиддир. Мясялян, хромит, шпинел, лопарит, перовскит
вя с. Гейри-сяъиййяви минераллар ися мцхтялиф тяркибли сцхур-

58
ларда раст эялир. Мясялян, апатит, сиркон, титанит, магнетит вя
с.
Сцхур ямяля эятирян минераллар арасында ашаьыдакылар ай-
рылыр:
1. Характерик, типоморф минераллар. Онлар магматик, чюк-
мя вя йа метаморфик тябиятя маликдир.
2. Истянилян мяншяли сцхурларда иштирак едян вя мцхтялиф
эеоложи просеслярдя ямяля эялян. Мясялян, лейсит вя содалит
анъаг магматик сцхурларда, эипс, глауконит чюкмя сцхур-
ларда иштирак едир. Йер габыьынын ян эениш йайылмыш минераллары
- чюл шпатлары, щям дя метаморфик эенезися маликдир.
Баш сцхур ямяля эятирян минераллар силикат вя алцмосили-
катлардыр. Кимйяви тяркибиня вя рянэиня эюря онлар арасында
тцнд рянэли вя йа фемик (тяркибиндя чохлу дямир вя магне-
зиум олан) вя ачыг вя йа салик (чохлу Си вя Ал олан) минерал-
лар айрылыр.
Тцнд рянэли сцхур ямяля эятирян минераллара оливинляр, пи-
роксенляр, амфиболлар вя микалар, ачыг рянэли сцхур ямяля эя-
тирян минераллара ися плаэиоклазлар, натриум-калиум чюл шпатла-
ры, фелдшпатоидляр вя кварс аиддир.
Микроскоп алтында сцхурлары юйряняркян онлары тяшкил едян
минералларын диагнозуну гоймаг чох ваъибдир. Оптики хцсу-
сиййятляриня эюря йалныз минералын адыны дейил, бязи щалларда
онун кимйяви тяркибини дя дягиг мцяййян етмяк олур. Щал-
щазырда петрографик тядгигатлар заманы електрон микрозон-
дунун эениш тятбиг олунмасына, тез вя дягигликля тяркибинин
тяйин олунмасына бахмайараг, минералларын оптики диагности-
ка методлары щяля дя юз ящямиййятини итирмямишдир.
Китабын бу бюлмясиндя магматик, метаморфик вя мета-
соматик сцхурлары тяшкил едян ян эениш йайылмыш сцхур ямяля
эятирян вя аксессор минералларын диагностик оптики хцсу-
сиййятляриня бахылир. Бу вя йа башга минералы тяйин етдикдя
китабда эюстярилян мялуматлар кифайят етмядикдя сорьу ки-
табларына мцраъият етмяк олар.

59
2.1. Оливин групу

Кимйяви тяркиби. Оливин форстерит Мэ2СиО4 вя файалит


Фе2СиО4 гарышыьынын фасилясиз изоморф сырасындан ибарятдир. Бу
ики ортосиликат оливинин кянар цзвлярини тяшкил едир вя Мэ:Фе
нисбяти 100:0 – дян 0:100 – я гядяр дяйишир. Бу серийа ичяри-
синдя ися бир сыра минераллар айрылыр. Оливинлярин номенклатурасы
щаггында мцхтялиф фикирляр олдуьуна эюря биз Уейдъер вя Ди-
рин тяснифатыны веририк (шякил 2.1). Бу тяснифата эюря оливинляр
ичярисиндя форстерит, эиалосидерит, щортонолит, феррощортонолит вя
файалит нювляри айрылыр. Оливинин тябии магнезиумлу нювляриндя
никел вя хром, дямирли нювляриндя ися манган, калсиум гары-
шыьы иштирак едир. Оливинин тяркиби адятян беля гейд едилир: Фо75,
Фо45 вя с. (рягямляр фаизля форстеритин пайыны эюстярир).

60
Шякил 2.1. Форстерит-файалит серийасы тяркибинин яримя вя кристал-
лашма яйриляри.

Оливин структурасына эюря тетраедрляри тяърид олунмуш вя йа


тетраедрик ортосиликатлара аиддир. Онларда тяърид олунан [СиО4]-
4
анионлары Мэ вя Фе2+ катионлары иля бирляшмишдир. Сонунъулар
алты оксиэен атомлары иля ящатя олунмушдур. Оксиэенин ион
радиусу Си, Мэ вя Фе2+-я нисбятян бюйцк юлчцйя малик ол-
дуьу цчцн шябякянин характери кип щексагонал йыьымын ти-
пиндян тяшкил олунмуш оксиэен ионларынын вязиййяти иля тяйин
едилир.
Оливинин кянар цзвляринин кристаллашмасы експериментал йол-
ла юйрянилмишдир. Лабораторийа шяраитиндя тямиз форстерит цчцн
кристаллашма температуру 18900Ъ, файалит цчцн ися 12050Ъ
олдуьу мцяййян едилмишдир (шякил 2.1). Диаграмдан эюрц-
ндцйц кими Фо50 тяркибиня ъаваб верян оливин 16500Ъ-йя йа-
хын температурда кристаллашмаьа башлайыр вя бу кристаллар ил-
кин яринтийя нисбятян даща магнезиумлудур. Диаграмдан
айдын олур ки, магнезиумлу оливинляр дямирли оливинлярдян яв-
вял кристаллашыр1. Температур ашаьы дцшдцкдя айрылан кристал-
ларын тяркиби дямирля зянэинляшмяйя доьру тяркибини дяйишир.
Тез сойума просесиндя ардыъыл кристаллашма заманы кристал-
да мцхтялиф тяркибли зоналар сахланыла билир. Беля зонал кристал-

1
Диаграмда ики яйри вардыр. Йухары яйри – яримя нюгтяси вя
йа кристаллашма башланьыъы – ликвидус, ашаьы яйри ися бяр-
кимя яйриси вя йа кристаллашманын сону – солидус адланыр.
Щоризонтал охун 50% тяркибя уйьун олан нюгтядян ликвудус яй-
рисини кясяня гядяр шагули хятт чякирик. Кясишмя нюгтясиндян
кечирилян щоризонтал хятт шагули хяттдя кристаллашма башлай-
ан температуру эюстяряъякдир. Бу щоризонтал хяттин солидус
яйриси иля кясишмя нюгтясинин пройексийасы ися щоризонтал
охда илкин кристаллашан минералларын тяркибини веряъякдир.
61
ларын нцвяси нисбятян форстеритля даща зянэин олур, ян кянар
щисся ися уйьун олараг дямирля зянэин олаъагдыр. Зонал оли-
вин кристалларында нцвя вя хариъи зоналарын тяркибиндя 20% Фо
фярги мцяййян едилмишдир.
Параэенезиси. Оливин ултраясаси вя ясаси сцхурларын
сяъиййяви минералыдыр. Бу сцхурларда о ромбик вя моноклиник
пироксенлярля, ясаси плаэиоклазла, хромшпинелля бирэя раст эя-
лир. Халис форстерит магмадан кристаллашмыр, о анъаг тябиятдя
метаморфик сцхурларда раст эялир. Маэнезиумлу оливин мета-
морфик вя метасоматик сцхурларын – магнезиум силикатлы
мярмярлярин, магнезиумлу скарнларын, еклоэитлярин сяъиййяви
минералыдыр. Мярмяр вя скарнларда оливин доломитля, шпинелля,
флогопитля, еклоэитлярдя ися моноклиник пироксенля ассосиасийа
тяшкил едир. Файалит йцксяк гялявили орта сцхурларда (сийенитляр-
дя, трахитлярдя) вя щямчинин гранит вя риолитлярин бязи надир
нювляриндя раст эялир. Халис файалит пегматитлярдя вя бязи турш
вя гяляви интрузив вя еффузив сцхурларда, щямчинин метамор-
фик сцхурларда-дямирли кварситлярдя раст эялинир.
Диагностикасы. Микроскоп алтында оливини кристалларын
сяъиййяви узунуна вя ениня кясилишляри иля танымаг олар. Оли-
вин ромбик сингонийада кристаллашыр вя кристалларында пинакои-
дин, призманын вя пирамиданын цзляри йахшы инкишаф тапмышдыр
(шякил 2.2). Дяринлик сцхурларында оливин изометрик формалы дя-
няляр шяклиндя раст эялинир. Оливиндя айрылма (010) вя (100)
цзря мцкяммял дейил, анъаг дямирли нювлярдя (010) цзря
айдын характер дашыйыр. Надир щалларда (011), (012) вя (031)
цзря битишян икиляшмяляр мцшащидя едилир. Бундан башга, бир
истигамятдя гейри-там айрылма, йцксяк мцсбят релйефи вя
кяскин шагрен сятщини мцяййян едян йцксяк сынма ямсалы,
йцксяк икигат шцасынмасы (интерференсийа рянэи ЫЫ сыра гырмызы
рянэя кими вя ондан йцксяк), кристалларын цзляриня вя айрылма
чатларына нисбятян дцзцня сюнмя оливинин сяъиййяви хцсу-
сиййятляридир.

62
Шякил 2.2. Оливин кристалларында оптики индикатрисанын истигамят-
лянмяси: а-кристалын цмуми эюрцнцшц; б-(010)–я перпенди-
кулйар олан узунуна кясилиш; в-(100)–я перпендикулйар олан
узунуна кясилиш; г-ъ-йя перпендикулйар олан ениня кясилиш.

Магматик сцхурларда мющтяви ямяля эятирян оливинлярин


шлифдя сяъиййяви кясилишляри – узанмыш алтыбуъаглылар, бязян ися
йейилмыш кристаллар шяклиндя мцшащидя едилир (шякил 2.3).
Оптики хцсусиййятляри. Оливин групу минералларынын оптики
хцсусиййятляри ъядвял 2.1-дя эюстярилмишдир.
Ъядвял 2.1-дян эюрцндцйц кими оптики иникатриса оливиндя
ашаьыдакы кимидир: оптики охларын мцстявиси (001)-я паралелдир
вя беляликля, Нм оху цчцнъц ъ кристаллографик оху иля, Нэ – би-
ринъи а оху иля, Нп – икинъи б оху иля цст-цстя дцшцр. Индикатри-
санын беля истигамятлянмяси иля ялагядар (010) чат айрылмасы
цзря щямишя индикатрисанын бюйцк Нэы оху йерляшир.

Ъядвял 2.1
Оливин групу минералларынын оптики хцсусиййятляри

Хцсусиййят Форстерит Оливин Фо90- Файалит


Фо100 70 Фо0
Кристалларын формасы Гыса призмалар, изометрик дяняляр
Индикатрисанын истигамяти а=Нэ; б=Нп; ъ=Нм
Рянэ Рянэсиз
Айрылма (010) цзря гейри-там

63
Сынма ямсалы 1,64-1,67 1,65-1,74 1,83-1,88
0 0 0
Оптики охлар буъаьы, 2В +85 90±5 -48
Икигат шцасынма ямсалы, нэ- 0,033 0,034-0,038 0,052
нп
Сюнмя Дцзцня

Шлифдя оливин рянэсиздир, файалит ися сарымтыл рянэя маликдир.


Оливинин оптики хцсусиййятляри онун кимйяви тяркиби иля га-
нунауйьун олараг баьлыдыр (шякил 2.4).

64
б
Шякил 2.3. Оливинлярин сяъиййяви формалары: а-макроскопик; б-
шлифдя.

Шякил 2.4. Форстерит-файалит сырасында оливинин тяркибинин вя хцсу-


сиййятляринин дяйишмяси вя кристаллашма яйриляри. (Яйриляр
Н.Л.Боуен вя Д.Ф.Шереря, оливин групунун бюлцнмяси ися
Л.Р.Ваэер вя У.А.Диря эюря).

Шякилдян вя ъядвялдян эюрцндцйц кими сынма ямсаллары,


икигат шцасынма ямсалынын гиймяти, Нэ охуна йахын оптики
охун буъаьы, щямчинин сыхлыг оливинин магнезиумлу нювцн-
дян дямирли нювцня кечяркян нисбятян артыр. Форстерит цчцн
нэ=1,670, нм=1,651, нп=1,635, нэ-нп=0,035, +2В=820, сыхлыг
3,22; файалит цчцн нэ=1,879, нм=1,869, нп=1,827, нэ-
нп=0,052, -2В=460, сыхлыг 4,39. Бу ямсалларын бир нечяси мя-
лумдурса оливинин тяркибини мцяййян етмяк олар. Магматик
сцхурларын тябии оливинляриндя 10-30% Фе2СиО4 олдуьу цчцн,
оливинин оптики ишаряси нейтрала йахындыр. Оливинин магнезиумлу
нювляри мцсбят, дямирли нювляри ися оптики мянфидир.
65
Тюрямя дяйишмяляри. Оливин щидротермал мящлулларын тяси-
риндян вя ашынма просесляриндя асан дяйишир. Дяйишмянин
сяъиййяви мящсуллары серпентин, иддингисит вя боулинэитдир.
Серпентинляшмя оливинин тяркибиндяки дямирин щесабына
магнетит вя йа щематитин ямяля эялмяси иля мцшащидя едилир.
оливинин тяркибиндя кифайят гядяр никел олдугда щямчинин - ни-
келли серпентин-гарниерит ямяля эяля биляр. Серпентинляшмя
ашаьыдакы реаксийаларла эедир:
6(Мэ,Фе)2СиО4+4Щ2О+О2  Мэ6 [Си4О10] [ОЩ] 8+
2Фе3О4+2СиО2
3Мэ2СиО4+4Щ2О+СиО2  Мэ6 [Си4О10] [ОЩ] 8
4Мэ2СиО4+4Щ2О+2ЪО2  Мэ6 [Си4О10] [ОЩ] 8+2МэЪО3
Оливинин серпентинляшмяси 4000Ъ-дян ашаьы температурда
эедир. О адятян кристалын кянарларындан вя чатлардан башлайыр
вя онларын арасында илкин минералын галыглары галыр. Гисмян
серпентинляшмиш оливин цчцн сяъиййяви илэяквары структур беля
ямяля эялир ки, онун нцвясиндя йцксяк релйефли вя интерферен-
сийа рянэли оливинин галыьы сахланылыр вя релйефсиз боз интерфе-
ренсийа рянэли серпентинля ящатя олунур (шякил 2.3, 2.5).

Шякил 2.5. Гисмян серпентинляшмиш оливин кристалларында илэяквары


структур.
Просесин сонракы инкишафында оливинин галыьы йох олур вя
серпентинин оливин цзря псевдоморфозалары ямяля эялир вя
ашаьыдакы ардыъыллыгла эедир: серпентин-лизардит-хризотил-
антигорит. Бу минераллар щамысы ейни кимйяви тяркибя маликдир
66
– Мэ6 [Си4О10] [ОЩ] 8, онлар анъаг кристаллик шябякянин гуру-
лушуна, айрылма формасына вя оптики хцсусиййятляриня эюря
фярглянирляр. Лизардир, хризотил вя антигорит тцквары вя пулвары
кристаллар ямяля эятирир, йашыл рянэдя олур, ашаьы сынма ямса-
лына вя икигат шцасынма ямсалынын кичик гиймятиня маликдир.
Бундан башга оливин талкла, хлоритля, тремолитля, бруситля, маг-
незитля явяз олуна биляр.
Яксяр щалларда оливин бир чох минералларын гарышыьындан иба-
рят, дяйишян тяркибли эизли кристаллик вя йа аморф маддя иля
явяз олунур. Мясялян, оливинин эениш йайылмыш тюрямя мящ-
сулларындан иддингсити эюстярмяк олар. Иддингсит – йцксяк,
анъаг гейри-сабит икигат шцасынма ямсалына, йцксяк сынма
ямсалына (н=1,60-1.90) гырмызымтыл-гящвяйи вя йа чящрайы
рянэдя кристаллик маддядир. Иддингсит смектит (монтмориллонит
групундан Мэ-сахлайан эилли минерал), хлорит, серпентин вя
щетит минералларынын гарышыьындан ибарятдир. Иддингситин парлаг
рянэини йягин ки, сонунъу минерал мцяййян едир. Ашаьы сын-
ма ямсалына (н=1,50-1,60) вя зяиф икигат шцасынма ямсалы-
на малик, йашыл рянэли смектит, хлорит вя серпентин гарышыьы бо-
улинэит, тяркиби йахын, колломорф, оптики изотроп сары вя йа йашыл
рянэли маддя ися хлорофеит адланыр. Оливин цзря инкишаф едян
иддингсит, боулинэит вя хлорофеит бу минералын микроскоп алтын-
да диагностикасы цчцн ящямиййятли нишанялярдяндир.

2.2. Пироксенляр групу

Кимйяви тяркиби. Кимйяви тяркибиня эюря пироксенляр оли-


виндян СиО4-нин чох олмасы иля фярглянир вя бундан башга
пироксенлярин тяркибиндя Мэ вя Фе2+ катиону иля йанашы, Ъа,
На, Ли, Фе3+ вя Ал иштирак едир. Пироксенлярин цмуми дцстуру-
ну W1-п(Х,Й)1+пЗ2О6 шяклиндя йазмаг олар. Бурада
W – Ъа, На;
Х – Мэ, Фе2+, Мн, Ни;
Й – Ал, Фе3+, Ър, Ти;

67
З – Си, Ал.
Х=Мэ, Фе2+ вя п=1 олдугда пироксенляр ромбик сингоний-
ада, 0<1<п олдугда ися моноклиник сингонийада кристаллашыр-
лар.
Пироксенляр кристаллокимйяви гурулушуна эюря зянъирвары
силикатлара аиддир ки, онларда силисиум оксиди тетраедрляри оксиэ-
ен иону васитясиля фасилясиз зянъирляря бирляшмишдир.

Шякил 2.6. Силисиум оксиэен тетраедрляринин фасилясиз зянъири – пи-


роксенлярин гурулушунун ясасы. Елементар гяфяс 2Си вя 6О-
дян ибарятдир (Си-гара чевряляр, О-аь чевряляр).

Силисиум-оксиэен тетраедрляринин зянъирляри бир истигамятдя


Ъ-оху истигамятиндя узанмышдыр, она эюря дя пироксен кри-
сталлары изометрик оливин дяняляриндян фяргли олараг призматик
формайа маликдир вя гурулушун ясасыны айры-айры тетраедрляр
тяшкил едир. Пироксенлярдя силисиум оксиэен тетраедринин зянъи-
риндя оксиэенля олан ялагя (Си–О–Си) зянъирлярин катионлары
арасындакы ялагяйя нисбятян мющкям олдуьу цчцн, бцтцн
пироксенляр (110) призмасы цзря мцкяммял айрылмайа ма-
ликдир. Пироксенлярдя айрылма чатлары арасындакы буъаг 870-йя
бярабярдир. Бязи пироксенлярдя – авэитдя тетраедрлярдя сили-
сиумун бир щиссяси Ал-ла явяз олунур, йяни бу пироксен алц-
мосиликатлара аиддир.
Кристаллографик хцсусиййятляриня эюря пироксенляр арасында

68
ромбик вя моноклиник нювляр айрылыр. Бу хцсусиййят силисиум
оксиэен зянъирляринин катионлара бирляшдикдя онларын йерляш-
мясинин мцхтялиф характерли олмасы иля изащ едилир.
Тяркибиндя На, Ли, Фе3+, Ал катионлары иштирак едян пирок-
сенляр моноклиник сингонийада кристаллашырлар. Ъа, Мэ, Фе2+
катионлу, Ъа-ла зянэин олан (25 мол%-дян чох ЪаСиО3 сах-
лайан) пироксенляр дя щямчинин моноклиник сингонийалыдыр.
Калсиум аз олдугда (15 мол%-дян аз ЪаСиО3 олдугда) пи-
роксенляр арасында щям моноклиник, щям дя ромбик форма-
лар олур. Беля ки, ФеСиО3 30 мол%-дян чох олдугда йцксяк
температурлу пироксенляр моноклиник кристаллар (пижонит), ашаьы
температурлу ися – ромбик кристаллар ямяля эятирир. Магнези-
умлу нювляр (30 мол%-дян аз олан ФеСиО3) сцхурларда анъ-
аг ромбик модификасийада тапылыр.
Пироксенлярин тяснифаты тяркибиндя катионларын цстцнлцк тяш-
кил етмяси иля онларын кристаллографик хцсусиййятляриня уйьун
ашаьыдакы кими верилир.

Ромбик пироксенляр

Дямирли – магнезиумлу
Енстатит – Мэ2[Си2О6]
Щиперстен – (Мэ, Фе)2[Си2О6]
Ферросиллит – Фе2[Си2О6]

Моноклиник пироксенляр

1. Калсиумлу дямирли-магнезиумлу
Пижонит – (Мэ, Фе, Ъа) (Мэ, Фе) [Си2О6]
2. Калсиумлу
Диопсид – Ъа Мэ [Си2О6]
Щеденберэит – Ъа Фе [Си2О6]
Авэит – Ъа (Мэ, Фе, Ал) [(Си;Ал)2О6]
3. Натриум-калсиумлу
Омфасит - (Ъа, На) (Мэ, Фе2+, Фе 3+, Ал) [Си2О6]

69
4. Гяляви
Еэирин – На Фе[Си2О6]
Жадеит – На Ал[Си2О6]
Сподумен – Ли Ал[Си2О6]

Пироксенлярин тяснифаты А. Полдерваарт вя Х. Хессин диа-


грамында айдын эюрцнцр.

70
a

б
Шякил 2.7. Пироксенлярин тяснифат диаэрамы (Н.Моримотонун,
1988 дягигляшдирилмяси иля А.Полдерваарт вя Х.Хесся эюря) вя
шлифдя цмуми эюрцнцшц (а-ромбик пироксенляр, б-моноклиник пи-
роксенляр).

Ромбик пироксенляр. Ромбик пироксенляр енстатит


Мэ2[Си2О6] - ферросиллит Фе2[Си2О6] изоморф сырасынын цзвляридир.
А. Полдерваарт вя Х. Хесс бу сырада тяркибиндя енстатинин

71
(мол%) мигдарына эюря ашаьыдакы нювляри айырыр: 100-881 –
енстатит, 88-70 – бронзит, 70-50 – щиперстен, 50-30 – феррощи-
перстен, 30-10 – евлит, 10-0 – ферросилит.
Ян чох йайылан магнезиумла зянэин олан (Ен >50) пирок-
сенлярдир. Ферросиллит (Ен<10) тябиятдя раст эялмир вя анъаг
синтетик йолла алынмышдыр.
Моноклиник пироксенляр енстатит (Ен), ферросиллит (Фс) вя
волластонит (Wо)-Ъа2Си2О62 бярк мящлулларындан ибарятдир.
А.Полдерваарт вя Х.Хессин диаграмында (шякил 2.7) волласто-
нит миналынын пайы артдыгъа ашаьыдакы минераллар айрылыр:
1) клиноенстатит-клиноферросиллит (Wо0-5); 2) пижонит (Wо5-15);
3) субкалсиумлу авэит (Wо15-25); 4) авэит (Wо25-45); 5) диоп-
сид-щеденберэит (Wо45-50); бу сыранын аралыг цзвц салит адла-
ныр.
Wо15-25 интервалында пироксенлярин кристаллик шябякясинин
структурунда дяйишиклик баш верир вя бярк мящлулларын гарыш-
масында гырылма ямяля эялир. Бунунла ялагядар олараг, тяр-
киби хятлянмиш сащяйя дцшян пироксен олмур (шякил 2.7 а),
йцксяк температурда ямяля эялян, тяркибиня эюря пижонитя вя
субкалсиумлу авэитя уйьун олан бярк мящлуллар ися сойума
просесиндя парчаланмайа мяруз галыр.

1
А. Полдерваарт вя Х. Хессин тяснифатында енстатит вя бронзит
арасында сярщяд Ен90-а эюря кечирилир. Мцасир ядябиййатда
ися Ен88 тяркибиндя ромбик пироксенлярин оптики ишарясинин
дяйишдийини нязяря алараг (енстатит оптики мцсбят, бронзит вя
даща дямирли нювляр оптики мянфидир) бу сярщяд Ен88-я эюря
кечирилир.
2
Волластонитин кристаллокимйяви формулу пироксеня ъаваб
верир, лакин бу минералын кристаллик гяфясинин структуру ти-
пик пироксен структурундан фярглянир. Волластонит триклиник
сингонийада кристаллашыр вя мяъази мянада пироксеноидляря
аиддир.
72
А. Полдерваарт вя Х. Хессин тяснифаты сонралар Н.Моримото
(1988) тяряфиндян садяляшдирилмишдир; онларин тяклиф етдийи тяс-
нифатда клиноенстатит-клиноферросилит, пижонит, авэит вя диопсид-
щеденберэит айрилир (шякил 2.7 б).
Гяляви моноклиник пироксенляр жадеит (Жд) НаАл[Си2О6]
вя еэиринин (акмитин) НаФе3+[Си2О6] бярк мящлулудур. Онлара
бу вя йа башга мигдарда Ен, Фс, Wо ялавя олунур (шякил 2.7
в).
Параэенезиси. Пироксенляр ян эениш йайылан сцхур ямяля
эятирян минераллардандыр. Онлар йа магмадан илкин кристалла-
шан оливинлярин яринти иля реаксийасы нятиъясиндя, йа магма-
дан бирбаша кристаллашма нятиъясиндя, йа да метаморфизм
просеси нятиъясиндя ямяля эялир. Оливинин ромбик пироксеня
чеврилмяси яринтидя силисиум оксидинин мигдарынын чох олмасы
нятиъясиндя баш верир:
(Мэ, Фе)2СиО4+СиО2=(Мэ,Фе)2Си2О6
Пироксенляр ултраясасидян та турш сцхурлара кими бцтцн
сцхурларын тяркибиня дахил олур. Онлар реэионал метаморфизмин
йцксяк пиллясиндя, контакт метаморфизминдя ямяля эялир,
метасоматик сцхурларын (скарнлар, фенитляр) гурулушунда ишти-
рак едир.
Ромбик пироксенлярин магнезиумлу цзвляри, о ъцмлядян
халис енстатит ултраясаси вя ясаси магматик сцхурларда эениш
йайылмышдыр вя оливинля, диопсидля, авэитля ассосиасийада раст
эялир. Дямир дашыйан цзвляр ися ясаси, орта вя турш магматик
сцхурларда вя щямчинин метаморфик сцхурларда раст эялир,
халис ферросиллит ися тябиятдя раст эялмямишдир.
Пижонит еффузив сцхурларда вя тез сойуйан кичик интрузивляр-
дя эениш йайылмышдыр вя метаморфик сцхурларда мялум дейил-
дир. Адятян еффузив сцхурларда хырда дяняли, микромющтявиляр,
бязян ися мющтявиляр ямяля эятирир. Дяринлик сцхурларында пи-
жонит дайанагсыздыр вя авэит битишикляри олан ромбик пироксеня
чеврилир.
Диопсид вя щеденберэит халис щалда аз раст эялир. Тябиятдя
бир аз щеденберэит компоненти олан диопсидляр даща эениш

73
йайылмышлар. Онлар еффузив вя щипабиссал ясаси сцхурларда, дя-
ринлик интрузивлярин ясаси вя ултраясаси сцхурларында раст эялир-
ляр. Гяляви чюл шпатлары вя фелдшпатоидляри олан гяляви сцхур-
ларда диопсид-щеденберэит (салит) сырасына аид олан клинопирок-
сенляр, щямчинин титан-авэит, еэирин ямяля эялир. Сыранын бцтцн
цзвляри метаморфик сцхурларда раст эялир вя хцсуси иля дя кон-
такт-метаморфизминин карбонат сцхурлары цчцн сяъиййявидир.
Диопсид плаэиоклазла, ортопироксенля, щорнблендля, гранатла
ассосиасийада йцксяк температурлу амфиболитлярдя, гранулит-
лярдя, пироксенли буйнуз дашларында раст эялир.
Бязи авэитляр диопсидляря охшар олараг (100) оху цзря на-
зик айрылмалара маликдир ки, онлар цзря дя магнетит вя илменит
инкишаф едир. Беля айрылмалары олан моноклиник пироксенляр ди-
аллаглар адланыр. Диаллаглар еффузив сцхурларда раст эялир вя
габбролар цчцн сяъиййяви минераллардыр.
Дяринлик ясаси сцхурларын авэитляриндя калсиумла касыб олан
дямирли-магнезиумлу пироксенлярин лювщя шякилли битишикляри
мцшащидя едилир. Онлар парчаланма нятиъясиндя ямяля эялир
вя (100) вя (001) мцстявиляри бойу ганунауйьун олараг йер-
ляшир.
Омфасит еклогитлярин сяъиййяви минералыдыр. Еэирин-авэитляр
гяляви сцхурларда эениш йайылмышдыр. Онлар адятян мяркязи
щиссяси авэитдян, щашийяляри ися еэирин-авэитдян ибарят олан
мцстягил зонал кристаллар ямяля эятирир. Еэирин натриумла зянэ-
ин олан гяляви сцхурларын сяъиййяви минералыдыр. Бязян мета-
морфик сцхурларда да раст эялир. Жадеит метаморфик сцхурларын
надир минералыдыр. Скарнларда тяркиби щеденберэитя, фассаитя –
Ъа(Мэ, Фе3+, Ал) [(Си, Ал)2О6] вя йохансенитя Ъа, Мн [Си2О6]
уйьун олан клинопироксенляр инкишаф етмишдир.
Диагностикасы. Бцтцн пироксенляр призматик формайа вя
ениня кясикдя дцз буъаг алтында кясишян ики айрылма систе-
миня маликдир (шякил 2.8). (110) призма цзлц сяккиз буъаглы
кясилишлярдя айрылма чатлары бу цзляря паралелдир. (100) вя
(010) пинакоид цзлярдя ися айрылма чатлары 450 буъаг алтында
кясишир.

74
Шякил 2.8. Ромбик (а-в) вя моноклиник (г-е) пироксенлярин кри-
сталларында оптики индикатриса: а,г –кристалларын цмуми эюрцнцшц,
б,д-узунуна кясилишляр, в,е-ениня кясилишляр.

Ромбик пироксенляр ашаьы икигат шцасынмайа маликдир,


онларда Нэ оху Ъ охуна паралелдир вя беляликля, дцзцня
сюнмяйя вя мцсбят узанмайа маликдир (ъядвял 2.2). Ром-
бик пироксенляри дцзцня сюндцйцня эюря онлары чох вахт ор-
топироксен дя адландырырлар. Лакин енстатитдя, бронзитдя, щи-
перстендя моноклиник пироксенлярин субмикроскопик битишикля-
ри олдуьу цчцн онларда щямчинин чяпиня сюнмя дя (ъ:Н э
100-йя кими) мцшащидя едилир.

Ъядвял 2.2
Ромбик пироксенлярин оптики хцсусиййятляри

75
Хцсусиййят Енстатит Бронзит Щиперстен
Дюрдбуъаглы вя сяккизбуъаглы ениня кясикляри олан
Кристалларын формасы
призмалар
Индикатрисанын истигамяти а=Нп; б=Нм; ъ=Нэ
Рянэсиз вя йа йашылымтыл
Рянэ Рянэсиз вя
чящрайы тонда зяиф рянэли
0
(110) призмасы цзря 87-88 буъаг алтында кясишян
Айрылма
ики там айрылма системи
Сынма ямсалы 1,66-1,69 1,67-1,71 1,69-1,73
0 0 0
Оптики охлар буъаьы, 2В +(55-90) -(90-65) -(65-55)
Икигат шцасынма ямсалы, нэ-
0,010-0,020
нп
Сюнмя Дцзцня
Нэ-ачыг йашыл,
Плеохроизм вя абсорбсийа
йохдур Нм-ачыг сары,
формулу
Нп-ачыг чящрайы

Ортопироксенлярин магнезиумлу нювляри рянэсиздир, щипер-


стен ися зяиф йашылымтыл вя чящрайы тонда рянэлидир вя зяиф пле-
охроизмя маликдир (шякил 2.9).
Ромбик пироксенлярдя оптики охлар буъаьы онун тяркиби иля
функсийа тяшкил едир. Енстатит оптики мцсбятдир, бронзит вя щи-
перстен ися оптики мянфидир. Оптики ишарянин дяйишмяси Ен88-я
уйьун эялир. Беляликля, ромбик пироксенлярин цмуми хцсу-
сиййятляри ашаьыдакылардыр:
Микроскоп алтында ромбик пироксенляр цчцн Ы сырайа аид
олан ашаьы интерференсийа рянэи, дцзцня сюнмя вя щямишя
мцсбят узанма сяъиййявидир. Еффузив сцхурларда онлар квад-
рат вя йа призматик формайа малик мющтявиляр, интрузив сцхур-
ларда ися ксеноморф формайа малик мющтявиляр ямяля эятирир.
Моноклиник пироксенляр кристалларын формасына вя айрыл-
манын истыгамятиня эюря ромбик пироксенлярдян фярглянмир.
Моноклиник пироксенляр даща йцксяк икигат шцасынмайа,
чяпиня сюнмяйя маликдир (ъядвял 2.3).

76
а б

в
Шякил 2.9. Ромбик пироксенляр: а-енстатит, б-бронзит, в-
щиперстен.

Ъядвял 2.3
Моноклиник пироксенлярин оптики хцсусиййятляри

Авэит, диоп-
Хцсусиййят Пижонит Титан-авэит Салит Еэирин
сид
Кристалларын Дюрдбуъаглы вя сяккизбуъаглы ениня кясикляри Узунуна
формасы олан гыса призмалар призмалар
Индикатрисанын б=Нм; Нэ вя Нп (010) мцстявисиндя
истигамяти
Гонур,
Рянэсиз, гонур, Эюйцмтул-йашыл,
Рянэ бянювшяйи- Гонур-йашыл
бязян йашылымтыл сарымтыл-йашыл
гонур
Айрылма (110) призмасы цзря 87-880 буъаг алтында кясишян ики там айрылма системи
Сынма ямсалы 1,68-1,72 1,68-1,72 1,72-1,75 1,70-1,72 1,74-1,84
Оптики охлар +(<300) +(50-60)0 +(50-60)0 оптики +(50-60)0 -(60-80)0
буъаьы, 2В охларын кяскин
дисперсийасы, р>в

77
Икигат шцасын-
0,023-
ма 0.023-0.032 0.023-0.026 0.023-0.025 0.033-0.060
0,025
ямсалы, нэ-нп
0
Сюнмя ъ:Нэ=45±5 Дальавари, сек- ъ:Нэ=45 ъ:Нп=2-80
тор
шякилли сюнмя
Узанма Тяйин олунмамышдыр Мянфи
Плеохроизм вя йохдур Нэ-тцнд Нэ-йашылымтыл-
абсорбсийа йашыл, сары,
формулу Нм-йашыл, Нм-сарымтыл-
Нп-ачыг йашыл йашыл,
Нп-йашыл,
эюйцмтцл-йашыл,
Нэ< Нм< Нп

Максимал сюнмя буъаьы ъ:Нэ мцстявисиндя Ъа-Фе-Мэ-пи-


роксенляр цчцн 450 тяшкил едир, авэитдя ися 50-550 тяшкил едир.
Еэирин цчцн ися кичик сюнмя буъаьы сяъиййявидир ъ:Нп=2-
80(шякил 2.10). Моноклиник пироксенляр чяпиня сюндцйц цчцн
онлары клинопироксенляр адландырырлар. Лакин йаддан чыхар-
маг олмаз ки, моноклиник пироксенлярдя б=Нм. Она эюря дя
(100) мцстявисиндя моноклиник пироксенляр дцзцня сюнцр.
Диопсид вя авэитдя (100) вя (001) мцстявиси цзря садя вя
полисинтетик икиляшмяляри эюрмяк олур.

78
Шякил 2.10. (010)-я паралел кясилишдя моноклиник пироксенлярин
сюнмя буъаглары (А.Н.Винчелл, Г.Винчелля эюря, 1953).
Шлифдя пижонит, авэит, диопсид рянэсиздир вя йа аз гонурва-
рыдыр (авэит) вя йа йашылымтыл чаларлара маликдир. Диопсид-салит-
щеденберэит сырасы клинопироксенляр цчцн йашыл рянэ сяъиййя-
видир. Онун интенсивлийи ися дямирин мигдары артдыгъа артыр.
Парлаг йашыл рянэ вя кяскин плеохроизм еэирин цчцн харак-
тердир (шякил 2.11). Пижонит кичик 2В буъаьына эюря асан тяйин
едилир (ъядвял 2.3).

79
а

80
в

q е
Шякил 2.11. Моноклиник пироксенляр: а-авэит (пижонит ламеллары
иля), б-диопсид, в-еэирин, г-омфасит, е-жадеит.

Гейд етмяк лазымдыр ки, авэит вя диопсидин оптики хцсу-


сиййятляри чох йахындыр. Диопсидя нисбятян авэитдя сюнмя
буъаьынын бир аз бюйцк олмасы, икиэат шцасынманын эцъцнцн
бир аз фяргли олмасы (диопсиддя о бир аз йцксякдир) кясилишлярин
дягиг мцяййян олунмамасына сябяб олур. Буна эюря дя
микроскоп алтында диопсиди авэитдян фяргляндирмяк адятян
мцмкцн олмур. В.Н. Лодочников эюстярмишдир ки, авэитин
даща дягиг диагностикасы шлифдя призматик кристалларын узан-
масына перпендикулйар истигамятдя олан ениня кясилишлярдя
мцмкцн олар. Бу кясилишлярдя (110) призмасы цзря ики истига-
81
мятдя айрылма эюрцнцр, бу щалда авэит призманын цзляри вя
пинакоидляри ейни олан дцзэцн 8 буъаглы формада олур, диоп-
сиддя ися призманын цзляринин кичик юлчцляриндя пинакоидин
цзляри даща йахшы инкишаф етмишдир (шякил 2.11).
Авэитин тяркибиндя титан йцксяк олдугда о титан-авэит адла-
ныр вя зяиф бянювшяйи чаларларла гящвяйи-гонур рянэя малик
олур. Зонал, лякявари, секториал сюнмя (гум сааты фигуру)
сяъиййявидир. Авэитдя 2В гиймяти калсиумун мигдары иля гану-
науйьун олараг ялагядардыр. Мцяййян олунмушдур ки, авэит-
дя калсиумун мигдары чох олдугъа оптики охлар буъаьы да
бюйцк олур. Хесс вя сонрадан Мйир ЪаМэСи2О6-ЪаФеСи2О6-
ФеСи2О6 системиндя моноклиник пироксенлярин оптики хцсу-
сиййятляринин тяркибдян асылылыьыны юйрянмишляр.
Йухарыда гейд олундуьу кими пижонит вя субкалсиумлу авэ-
ит гейри стабил структурайа маликдир вя ашаьы температурда бе-
ля тяркибли бярк мящлуллар ики фазайа парчаланыр: бу фазалардан
бири пижонит вя йа щиперстен структурлу Фе-Мэ пыроксеня, диэяри
ися диопсид структурлу Ъа-пироксеня уйьун эялир. Бунун ня-
тиъясиндя (001) вя (100) бойу истиэамятлянмиш авэит-диопсид
битишикляри олан ромбик пироксенляр вя йа яксиня, (100) исти-
гамятиндя щиперстен, (001) истигамятиндя пижонит битишикляри
олан моноклиник пироксен кристаллары ямяля эялир.
Еэирини акмит дя адландырырлар. Еэирин кор гуртараъыглары,
акмит ися ити гуртараъаглары олан призматик кристаллардыр. Акми-
тин тяркибиндя Ал, Ти, Фе2+ гатышыглары иштирак едир. Еэирин авэит-
ля, диопсидля, щеденберэитля фасилясиз изоморф сыра ямяля эяти-
рир. Шлифдя еэирин интенсив рянэя вя кяскин плеохроизмя малик-
дир (шякил 2.11). Халис сцни еэирин цчцн нэ-нп=0,060, 2В=-600,
ЪНп=80 мцяййян едилмишдир. Башга клинопироксенлярдян
фяргли олараг еэирин оптики мянфидир вя мянфи узанмайа малик-
дир. Шлифдя инренсив йашыл рянэдян башга йцксяк релйеф, шаг-
рен сятщи, йцксяк интерференсийа рянэи, дцзцня йахын сюнмя
вя мянфи узанма сяъиййявидир.
Омфасит шлифдя рянэсиздир вя йа ачыг йашылдыр. Оптики хцсу-
сиййятляри эениш интервалда дяйишир: нэ-1,688-1,718, нм-1,670-

82
1,700, нп-1,662-1,691, нэ-нп=0,018-0,027; ъ:Нэ-360-480, 2В
мцсбятдир - 580-830, даща чох 2В=600-700. Омфасит оптики
охлар буъаьынын бюйцк олмасы иля фярглянир (шякил 2.11).
Жадеит ясасян она эюря мараг доьурур ки, о омфаситин
тяркибиня жадеит компоненти кими дахил олур. Оптики хцсу-
сиййятляри тяркибиндя Фе3+, Фе2+, Мэ, На, Ъа, К вя с. гатышыг-
ларын олмасы иля ялагядар кифайят гядяр дяйишир. Шлифдя рянэ-
сиздир, айрылмасы мцкяммялдир - (100) вя (001) цзря икиляш-
мяляр садя вя полисинтетикдир (шякил 2.11). нэ-нп=0,012-0,013,
ъ:Нэ - 33-400, +2В- 67-700.
Сподумен – пегматитлярин минералыдыр. Призматик кристал-
лар ямяля эятирир. Шлифдя рянэсиздир. нэ-нп=0,014-0,027,
ъ:Нэ=22-260, 2В+58-дян +680-йя гядяр дяйишир.
Ъа вя Мэ мцвазинятдя олан пироксенляр арасында пай-
ланмасы температурдан асылылыг функсийасы ямяля эятирир вя
магматик вя метаморфик сцхурларын ямяляэялмя шяраитини
гиймятляндирмяк цчцн эеотермометр кими истифадя олуна би-
ляр. Ейни заманда пироксенлярдя Ал вя башга елементлярин
мигдары да бюйцк ящямиййят кясб едир. Пироксенлярин дягиг
кимйяви тяркибини оптики йолларла чох вахт мцяййян етмяк
мцмкцн олмур, бунун цчцн щал-щазырда микрозонд цсулу
эениш истифадя олунур.
Тюрямя дяйишмяляри. Магнезиумлу ромбик пироксенляр
адятян бастит адланан там псевдоморфоз ямяля эятирян
серпентинин лювщявары нювц иля явяз олунур. Надир щалларда
ромбик пироксенляр цзря талк амфибол групу минераллары инки-
шаф едир. Моноклиник Ъа-Мэ-Фе – пироксенляри йашыл амфиболла
(уралитля), хлоритля, епидотла, карбонатла явяз олунур. Щидро-
термал мящлулларын тясириндян диопсид-щеденберэит тремолит-
актинолит сырасынын минералларына чеврилирляр. Дямирля зянэин
олан пироксенляр, мясялян, еэирин, щематит вя йа лимонитля
явяз олунур.
Пироксен групу минераллары оптики хцсусиййятляриня эюря
оливиня йахындыр. Онларын ясас фяргли хцсусиййятляри ашаьыдакы-
лардыр:

83
1. Бир николда магматик сцхурларын оливинляри щямишя рянэ-
сиздир. Пироксенляр ися гонур вя йа йашылымтыл рянэдя олур.
2. Оливинляр айрылмайа малик дейил, пироксенляр ися
мцкяммял айрылмайа маликдирляр.
3.Йцксяк икигат шцасынмайа эюря оливинляря охшайан мо-
ноклиник пироксенляр биринъидян чяпиня сюнмя иля фярглянирляр.
4. Оливиня дцзцня сюнмяйя эюря йахын олан ромбик пирок-
сенляр ися оливиндян ашаьы икигат шцасынма, йяни ашаьы интер-
ференсийа рянэи иля фярглянирляр.
5. Яксяр оливинлярдя оптики охлар буъаьы 900-йя йахын ол-
дуьу цчцн, оптики оха перпендикулйар кясилишдя коноскопик
фигур дцз хяття йахындыр, моноклиник пироксенлярдя ися 60 0-йя
йахын олан оптики охлар буъаьы айдын айрылан яйри ямяля эяти-
рир.
6. Оливинин ади дяйишмя мящсулу серпентин вя иддингситдир.
Серпентин щямчинин ромбик пироксенлярин дя дяйишмя мящ-
сулудур. Лакин серпентинляшмиш оливинляр вя пироксенляр бир-
бириндян асан сечилир: серпентинин илкин оливин цзря псевдо-
морфозасы шлифдя изометрик, пироксенляр цзря ися дцзбуъаглы
формасында олур. Моноклиник пироксенлярин характерик тюрямя
минераллары актинолит, уралит, хлоритдир.

2.3. Амфиболлар групу

Кимйяви тяркиби. Амфиболларын пироксенлярдян ян ящя-


миййятли фяргли хцсусиййятляри онларын тяркибиндя щидроксил (ОЩ)
групунун вя Ф иштирак етмясидир. Бу хцсусиййятляриня эюря
амфиболлар анъаг учуъу компонентляри олан яринтидян кристал-
лаша биляр.
Кристаллокимйяви структуруна эюря амфиболлар лентрави ме-
тасиликатлара аиддир. Лентвары силикатларда кристаллик гяфясин гу-
рулушунун ясасыны силисиум оксиэен тетраедрляринин лентляри -
икиляшмиш зянъирляр тяшкил едир. Лентлярдя силисиум оксиэен тет-
раедрляринин зянъирляри оксиэенля бирляшир (шякил 2.12).

84
Шякил 2.12. Силисиум оксиэен тетраедрляринин кясилмяз ленти –
амфиболларын гурулушунун ясасы. Елементар гяфяс 4 Си вя 11 О-
дян ибарятдир (Си-гара чевряляр, О-аь чевряляр)
Амфиболларын цмуми формулу А0-1Х2Й5 З8О22(ОЩ,Ф,Ъл)2,
бурада
А – На, К; Х-Ъа, На, Фе2+, Мэ, Мн, Ли;
Й – Ал,Ър, Фе3+, Фе2+, Мэ, Мн, Ти; З-Си, Ал, Ър, Фе3+,Ти.
Ян эениш йайылан амфиболлар ъядвял 2.4-дя вя шякил 2.13-
дя верилмишдир.

Ъядвял 2.4
Ян эениш йайылан амфиболлар

Минераллар А Х Й З Мэ/(Мэ+Фе)
Фе-Мэ амфиболлар
Антофиллит (Мэ,Фе)2 (Мэ,Фе)5 Си8
Жедрит (Мэ,Фе)2 (Мэ,Фе)3Ал2 Си6Ал2
Куммингтонит (Мэ,Фе)2 (Мэ,Фе)5 Си8 >0,3
Грйунерит (Мэ,Фе)2 (Мэ,Фе)5 Си8 <0,3
Ъа- амфиболлар
Тремолит Ъа2 (Мэ,Фе)5 Си8 >0,9
Актинолит Ъа2 (Мэ,Фе)5 Си8 <0,9
Щорнбленд Ъа2 (Мэ,Фе)4Ал Си7Ал
Паргасит На Ъа2 (Мэ,Фе)4Ал Си6Ал2

85
+3
Щастингсит На Ъа2 (Мэ,Фе)4Фе Ал Си6Ал2
Керсутит На Ъа2 (Мэ,Фе)4ТиАл Си6Ал2
На-амфиболлар
+3
Арфведсонит На На2 (Мэ,Фе)4Фе Си8
Глаукофан На2 (Мэ,Фе)3Ал2 Си8
+3
Рибекит На2 (Мэ,Фе)3Фе2 Си8

86
в

г
Шякил 2.13. Ян эениш йайылан амфиболлар: а-б-тремолит-актинолитт,
в-щорнбленд, г-глаукофан.

Параэенезиси. Амфиболлар магматик, метаморфик вя ме-


тасоматик сцхурларын тяркибиня дахил олан эениш йайылан мине-
раллардыр. Дямирли-магнезиумлу амфиболлар метаморфик сцхур-
ларын минералларыдыр. Бу амфиболлар, о ъцмлядян, антофиллит дя-
мирля вя магнезиумла зянэин олан сцхурларын метаморфизми
вя метасоматик дяйишмяси заманы ямяля эялир. Бу вахт ам-
фиболлар пироксенляри, бязян ися оливини явяз едир. Калсиумлу,
натриум-калсиумлу вя гяляви амфиболлар щям метаморфик,
щям дя магматик мяншяйя маликдир. Щорнбленд вя паргасит
ясаси, орта вя турш тяркибли сулу магмадан кристаллашыр. Бун-
лардан базалтик щорнбленд анъаг магматик, глаукофан ися
метаморфик тябиятя маликдир. Бязи амфиболлар магматик

87
сцхурларда метаморфик тябиятя маликдир вя тюрямя минераллар
кими (тремолит, актинолит) раст эялир.
Диагностикасы. Моноклиник амфиболларда айрылма хятляри
арасындакы буъаг 560, ромбикдя ися 54030'-дир. Моноклиник
амфиболларын (010) мцстявисиня перпендикулйар кясилишлярдян
башга бцтцн кясилишляриндя чяпиня сюнмя мцшащидя едилир вя
ъ:Нэ 300-ни кечмир (шякил 2.14, 2.15). Бцтцн моноклиник амфи-
болларын щамысынын садя вя полисинтетик икиляшмяляри вардыр вя
онлар биринъи пинакоид мцстявиси бойу битиширляр. Бцтцн амфи-
боллар йцксяк сынма ямсалларына малик олсалар да онларын
сынма ямсаллары оливин вя пироксенлярдян кичикдир. Ян эениш
йайылан амфиболларын щамысы, демяк олар ки, рянэсиз олан тре-
молитдян башга, йашыл вя гонур тона малик олуб, кяскин пле-
охроизмя маликдир. Хцсусиля дя гяляви амфиболлар интенсив ря-
нэлянмишдир.

Шякил 2.14. Щорнбленд кристалларында оптики индикатрисанын исти-


гамятлянмяси: а-кристалын цмуми эюрцнцшц; б-узунуна кясилиш;
в-ениня кясилиш

88
Шякил 2.15. (010)-я паралел кясилишдя моноклиник амфиболларын
сюнмя буъаглары (А.Н.Винчелл, Г.Винчелля эюря,1953)

Амфиболларын икигат шцасынмасы эениш интервалда дяйишир.


Ян ашаьы гиймят гяляви амфиболларда, орта - ади щорнбленд-
лярдя вя ян йцксяк - базалтик щорнблендлярдя мцшащидя еди-
лир. Бундан башга амфиболлар моноклиник пироксенляря нисбя-
тян ашаьы интерференсийа рянэиня маликдирляр.
Тябиятдя ясасян ики, цч вя бир нечя компонентлярин изо-
морф гатышыьы кими амфиболлар раст эялир, она эюря дя оптики
хцсусиййятляри дяйишкяндир вя эениш интервалда дяйишир. Буна
эюря дя садя кимйяви тяркибли амфиболлара надир щалларда раст
эялир.
Магматик амфиболларын яримя температуру пироксенлярдян
ашаьыдыр вя 1025-10850 Ъ арасында дяйишир.
89
Моноклиник амфиболлар. Моноклиник амфиболларын оптики
хцсусиййятляри цмуми шякилдя ъядвял 2.5.-дя верилмишдир.
Ъядвял 2.5
Моноклиник амфиболларын оптики хцсусиййятляри

Ади Базалтик
Хцсусиййят Тремолит Акти-нолит Арфвед-сонит Рибекит
щорнбленд щорнбленд
Кристалларын (110) вя (010) мцстявиляри иля мящдудлашан, сяъиййяви ен кясийи олан
формасы узун призмалар
Индикат- б=Нм; Нэ вя Нп (010) мцстявисиндя
рисанын
истигамяти
Рянэ Йашыл, бя-
Гырмызымтыл- Эюйцмтцл- Эюй-йашыл,
Рянэсиз Ачыг йашыл зян
гящвяйи йашыл сарымтыл-йашыл
гящвяйи
Айрылма (110) призмасы цзря там айрылан 560 (1240) буъаг алтында кясишян ики Чат сис-
теми
Сынма
1,6-1,63 1,62-1,65 1,63-1,70 1,67-1,76 1,69-1,70 1,69-1,70
ямсалы
Оптики охлар 0 0 0 0
- 85 - 80 -(60-80) -(60-85) 900 (90 10)0
буъаьы, 2В
Икигат
шцасынма 0,024- 0.019- 0.019- 0.026- 0.004-
0.004
ямсалы, 0,029 0.020 0.026 0.072 0.010
нэ-нп
Сюнмя ъ:Нэ= ъ:Нэ= ъ:Нэ= ъ:Нэ= ъ:Нп= ъ:Нп=
10 -200 10 -200 12 -250 0-120 7-280 1-80
Узанма Мцсбят
Плеохроизм йохдур Йашылымтыл Нэ-йашылымтыл Нэ-тцнд Нэ-зяиф йашыл, Нэ-сарымтыл-
вя тонда зяиф гонур; гящвяйи; сарымтыл- йашыл;
абсорбсийа Нэ>Нм>Нп Нм-йашыл, Нм- йашыл; Нм- Нм-йашылымтыл-
формулу гонур; гырмызымтыл- йашыл; эюй; Нп-эюй,
Нп-сарымтыл- гящвяйи; Нп-эюй- демяк олар ки
йашыл Нп-сары йашыл, гара
Нэ>Нм>Нп Нэ>Нм>Нп Нп>Нм> Нп>Нм>
Нэ Нэ

Тремолит-актинолит-ферроактинолит минераллар сырасы сцлб


мящлуллар серийасы ямяля эятирир. Тремолитдян ферроактинолитя
доьру Мэ Фе-ля явяз олунур. Шлифдя тремолит рянэсиздир, акти-
нолит вя ферроактинолит рянэлидир вя плеохроизмя маликдир. Дя-
мирин мигдары артдыгъа плеохроизм артыр. Нэ цзря ачыг-
йашылдан тцнд йашымтыл-эюйя кими, Нп цзря ачыг-сарыдан са-
рымтыл-гарайа кими. Кристаллары узун призматик ийнявары вя
тцкварыдыр (шякил 2.13). Тремолит-ферроактинолит серийасында ми-
нералларын оптики хцсусиййятляри онларын тяркибиндяки дямирин
90
мигдарындан асылыдыр. Онун артмасы иля икигат шцасынманын,
оптики охлар буъаьынын, сюнмя буъаьынын гиймятляри азалыр.
Шлифдя тремолит волластонитя охшардыр вя ондан оптики охлар
буъаьынын бюйцк олмасы вя амфибол айрылмасы иля сечилир. Тре-
молит-ферроактинолит сырасы минералларынын щамысы метаморфик
тябиятя маликдир. Магматик сцхурларда пироксен, щорнбленд
вя бязян ися оливин цзря инкишаф едяряк, тюрямя минераллар
кими иштирак едирляр.
Ади щорнбленд, еденит-ферроеденит вя чермакит-
феррочермакит бир-бири иля гисмян ялагяси олан минераллардыр.
Тябии щорнблендлярин тяркиби чох мцряккябдир. Онларда Ъа вя
На-ун, Мэ вя Фе2+-ин, Фе3+ вя Ал-ун, Ал вя Си-ин мигдары нис-
бятян эениш интервалда дяйишир вя тяркибиндя мцхтялиф мигдар-
да К, Ли, Ба, Ср, Ти, Мн, Ни, Ър иштирак едир. Тяркибин мцряк-
кяблийи иля ялагядар амфиболларда кимйяви тяркиб вя оптики
хцсусиййятляр арасында дягиг ялагя йохдур. Дир У.А., Хауи
Р.А., Зусман Ъ. (1966) ади щорнблендлярдя 100Мэ :
(Мэ+Фе2++Фе3++Мн) нисбятиндян асылы олараг 2В-нин азал-
масы, нэ, нп-нин, сыхлыьын артмасы ганунауйьунлуьуну мц-
яййян етмишляр. Ян эениш йайылмыш щорнблендляр цчцн Нэ
цзря эюй-йашыл вя йа гонур, Нм цзря йашыл вя йа ачыг-гонур,
Нп цзря сарымтыл-йашыл рянэ сяъиййявидир. Рянэляря уйьун ола-
раг йашыл вя гонур ади щорнблендляр айрылыр (шякил 2.13).
Базалтик щорнбленд- шлифдя гырмызымтыл рянэи вя кяскин
плеохроизми иля фярглянир (плеохроизм вя абсорбсийа формулу
ейнидир). Базалтик щорнбленд анъаг еффузив сцхурларда мющ-
тявиляр шяклиндя раст эялир. Онлар дямир 3 оксидин дямир 2 ок-
сидя олан нисбятинин йцксяк гиймяти иля вя щидроксиллярин ашаьы
мигдары иля сяъиййялянир (сонунъу оксидляшмя иля баьлыдыр).
Тяърцбяляр эюстярмишдир ки, 8000Ъ-йя гыздырылдыгда ади щорнб-
ленд базалтик щорнблендя кечир. Тябиятдя лава йер сятщиня
тюкцлдцкдя ади щорнбленд базалтик щорнблендя чеврилир. Бя-
зян оксидляшмя просеси о гядяр интенсив олур ки, минерал там
вя йа гисмян парчаланмайа-опаситляшмяйя мяруз галыр.
Сонунъу щорнблендин хырда гара дямир филиз минералы вя пи-

91
роксен агрегаты иля явяз олунмасыдыр. Гисмян опаситляшмя-
дя гара дяняъикляр кристалын анъаг кянар щиссяляриндя инкишаф
едир. Там парчаланмада ися щорнбленддян гейри-шяффаф гара
маддя иля долмуш анъаг форма галыр (шякил 2.16). Опасит-
ляшмиш щорнблендин сцхурларында олмасы онларын еффузив вя йа
сятщя йахын тябиятя малик олмасына сцбутдур.
Керсутит – шлифдя кяскин плеохроизмя маликдир: Нэ-тцнд,
гырмызымтыл-гонур, Нм-гырмызымтыл-гонур, Нп-гонурвари-сары.
нэ=1,700-1,772, нм=1,690-1,74; нп=1,670-1,689, нэ-
нп=0,019-0,083, 2В=(-)66-820, ъ:Нэ=0-190.

Шякил 2.16. Щорнбленд мющтявиси ятрафында опасит щашийяси.

Керсутит базалтик щорнблендляр кими еффузив сцхурларда


мющтявиляр шяклиндя раст эялир, анъаг бязи гяляви интрузив вя
дамар сцхурларында да мцяййян едилмишдир. Керсутитин
кимйяви тяркибинин ясас хцсусиййяти титанын йцксяк мигдарда
олмасыдыр. Керсутит шлифдя базалтик щорнбленддян чятин фяргля-
нир.
Паргасит-феррощастингсит – фасилясиз амфибол сырасынын кя-
нар цзвляридир. Паргасит шлифдя рянэсиздир вя йа Нэ цзря
эюйцмтцл-йашыл рянэдя вя Нм цзря ачыг-боз рянэдядир. Фер-
рощастингсит ися шлифдя интенсив рянэлянмишдир вя кяскин пле-
охроизмя маликдир. Нэ- тцнд-йашыл, Нм-тцнд зейтуни-йашыл, Нп-
сарымтыл-йашыл.

92
Оптики ямсаллар ашаьыдакы кими дяйишир (паргаситдян-ферро-
щастингситя кими): нэ – 1,635-дян 1,730-а кими; нм -1,618-
1,729; нп – 1,613-1,702; нэ-нп – 0,022-0,028; ъ:Нэ=26-120,
2В +600-дан – 100-йя кими. Оптики ямсалларын дяйишмя га-
нунауйьунлуьу ади щорнблендлярдя олдуьу кимидир.
Баркевикит – йахшы цзляри олан призматик кристаллар шяклиндя
раст эялир. Шлифдя плеохроизмя маликдир. Нэ-тцнд гонур, Нм-
гырмызымтыл-гонур, Нп-ачыг-сары, нэ=1,701-1,707, нм=1,696-
1,700, нп=1,685-1,691, нэ-нп=0,014-0,018. 2В=(-)40-500,
ЪНэ=11-180. Баркевикитляр анъаг гяляви интрузив вя дамар
сцхурларында раст эялир. Онларда дямирин мигдары йцксяк,
дямир 3 оксидин дямир 2 оксидя нисбяти ися ашаьыдыр. Бундан
башга, баркевикитлярдя диэяр щорнблендляря нисбятян Ал ми-
гдары аз, Мн мигдары йцксякдир. Шлифдя керсутит вя базалтик
щорнбленддян икигат шцасынманын, оптик охлар буъаьынын кичик
олмасы иля фярглянир.
Щорнблендлярин цмуми хцсусиййятляри ашаьыдакылардыр:
Щорнблендлярин кимйяви тяркиби цчцн калсиумун йцксяк,
натриумун орта вя калиумун ашаьы гиймяти сяъиййявидир. Ал
мигдары хейли дяйишир. Си 2Ал атому иля явяз олуна билир.
Кимйяви тяркиби мцряккяб олдуьу цчцн дягиг тяснифаты йох-
дур.
Щорнблендляр магматик вя метаморфик сцхурларда эениш
йайылмышдыр. Мцяййян олунмушдур ки, тяркиби ямяляэялмя шя-
раитиндян аслыдыр. В.С. Соболев (1970) эюстярмишдир ки, щорнб-
лендлярин дямирлийи габбродан диоритя вя гранитя доьру артыр.
Гранитлярин щорнблендляри щямчинин гялявилярин чохлу, ейни
мигдары иля сяъиййялянир. Габброда щорнблендляр Мэ-ла даща
зянэиндир.
Диоритлярдя орта Ал мигдарлы вя Мэ/Фе нисбяти ейни олан ади
щорнблендляр раст эялир. Гранитлярдя щорнблендляр даща дя-
мирлидир вя феррощастингситя йахынлашыр. Феррощастингсит вя
щастингсит щямчинин гяляви сцхурларда да раст эялир. Мета-
морфик сцхурларда щорнблендлярин тяркиби сцхурларын кимйяви
тяркибиндян вя метаморфизм эедян тязйиг вя температурдан

93
асылыдыр.
Щорнблендляр арасында хцсуси йери уралитляр тутур. Уралитляр
тюрямя щорнблендляр олуб моноклиник пироксенлярин щидро-
термал дяйишмяси нятиъясиндя ямяля эялир. Чох щалларда ура-
лит пироксен цзря псевдоморфоза ямяля эятирир вя онунла
ялагядар олараг, пироксен кристалларынын формасыны алыр.
Кимйяви тяркибиня эюря уралит ади щорнблендляря, бязян ися
актинолитляря аид едилир.
Щорнблендлярин дяйишмясинин ян характерик мящсуллары хло-
ритлярдир вя адятян епидот, калсит вя кварсла бирэя инкишаф едир.
Йашыл щорнблендляр шлифдя еэириня охшайыр. Еэириндян ону
чат айрылмалары арасындакы буъаьа (560), абсорбсийа схеминя
(Нэ>Нм>Нп), мцсбят узанмайа вя кичик икигат шцасынмайа
эюря фяргляндирмяк олур.
Глаукофан вя рибекит вя аралыг цзв кроссит кифайят гя-
дяр эениш йайылан минераллардыр. Глаукофан вя кроссит мета-
морфик, рибекит ися магматик эенезися маликдир.
Рибекит гяляви гранитлярдя, кварслы вя нефелинли сийенитлярдя
раст эялир. Адятян фелдшпатоидли сцхурлара нисбятян о кварслы
сцхурларда даща чох йайылмышдыр. Бу онунла изащ едилир ки,
фелдшпатоидли сцхурларда Ал-ун йцксяк мигдары арфведсонит вя
йа щастингситин кристаллашмасына шяраит йарадыр. Рибекит щям
дя метаморфик просессляр нятиъясиндя ямяля эяля билир, онун
лифвары нювц олан – крокидолит (мави асбест) анъаг метаморфик
эенезися маликдир.
Глаукофан вя рибекит моноклиник сингонийада кристаллашыр
вя глаукофанда (110) цзря 580, рибекитдя ися 560 буъагла
призматик кристаллар ямяля эятирир. Бцтцн нювляри (100) цзря
бюйцйян садя вя полисинтетик икиляшмяляря маликдир (шякил
2.13).
Глаукофан-рибекит сырасынын минераллары оптики хцсусиййятля-
риня эюря фярглянир, бу ися онларын тяркибиндя Мэ-ун Фе2+-я,
Ал-ун Фе3+-я дяйишмяси иля изащ едилир. Оптики сабитляр дямирин
мигдарындан асылы олараэ ашаьыдакы кими дяйышир (И ядяд халис
глаукофана, ЫЫ кросситя уйьун эялир): нэ=1,627-1,670,

94
нм=1,622-1,667, нп=1,606-1,661, нэ-нп=0,008-0,022,
ъ:Нэ=4-140, 2В-мянфидир –50-00, плеохроизм: Нэ-тцнд эюй,
Нм-бянювшяйи, Нп-рянэсиз вя йа йашылымтыл. Абсорбсийа ъхеми
Нэ>Нм>Нп.
Рибекитин дя оптики хцсусиййятляри магнезиумун мигдарын-
дан асылы олараг дяйишир. Глаукофан вя рибекит шлифдя юз мях-
суси рянэиня эюря башга минераллардан сечилир. Ону анъаг
турмалинля гарышыг салмаг олар ки, сонунъу айрылмайа малик-
дир вя бирохлу минералдыр. Глаукофан рибекитдян ачыг рянэиня,
оптики охлар арасындакы буъаьын кичик гиймятиня вя мцсбят
узанмайа эюря фярглянир.
Арфведсонит – гяляви магматик сцхурларын сяъиййяви ми-
нералы олуб, моноклиник сингонийада кристаллашараг призматик
кристаллар ямяля эятирир. Айрылмасы (110) цзря +560 буъаг ал-
тындадыр. Икиляшмяси (100) цзря садя вя полисинтетикдир.
Арфведсонит шлифдя турмалиня бянзяся дя, сонунъудан ай-
рылмасы, чяпиня сюнмя вя 2 охлулуьу иля фярглянир. Бцтцн ам-
фиболлардан о ашаьы икигат шцасынмасы иля, кяскин плеохроизми,
индикатриса охларынын эцълц дисперсийасы иля сечилир.

2.4. Микалар групу

Кимйяви тяркиби. Микаларын кимйяви тяркиби цмуми ХЙ2-3


З4О10[ОЩ, Ф]2 дцстуру шяклиндя йазыла биляр. Бурада Х – К,
На, (щямчинин Ъа, Ба, Рб, Ъс); Й – Фе2+, Мэ, Мн, Ли, Фе3+,
Ал (щямчинин Ър, Ти); З – Си, Ал (щямчинин Фе3+, Ти).
Кристаллокимйяви структуруна эюря микалар лайлы алцмосили-
катлара аиддирляр. Силисиум оксиэен вя алцминиумлу оксиэен
тетраедрляри оксиэен ионлары иля бирляшяряк лайланмыш тябягяляр
ямяля эятирир (шякил 2.17).

95
Шякил 2.17. Силисиум оксиэен тетраедрляринин лайлары. Елементар
гяфяс 4 Си вя 10 О-дян ибарятдир (Си-гара чевряляр, О-аь чевря-
ляр)

Ян эениш йайылан минераллар ъядвял 2.6-да вя шякил 2.18-


дя верилмишдир.

Ъядвял 2.6
Ян эениш йайылан микалар

Изоморф сыраларын кянар цзвляри Х Й З Аралыг нювляри


2+
Аннит К Фе 3 АлСи3
Флогопит К Мэ3 АлСи3
2+
Сидерофиллит К Фе 2,5 Ал0,5 Ал1,5Си2,5 Биотит
Истонит К Мэ2,5Ал0,5 Ал1,5Си2,5
2+
Лепидомелан К Фе 2,5 Ал0,5 Ал1,5Си2,5
Мусковит К Ал2 АлСи3 Серисит (мусковит вя
щидромика групундан
олан иллитин гарышыьы)
Парагонит На Ал2 АлСи3
Полилитионит, К Ли2Ал Си4 Литиумлу вя
лепидолит Ли-сахлайан микалар
2+
Протолитионит, К Ли2 Фе Ал АлСи3
ттсиннвалдит

96
а

д q
Шякил 2.18. Ян эениш йайылан микалар: а-биотит, б-мусковит, в-
флогопит, г-серисит.

Микалар моноклиник сингонийаларда кристаллашыр. Микаларын


тяркибиня дахил олан мцхтялиф катионларын щесабына бу групда
чохлу мигдарда минерал нювляри ямяля эялир. Микалар (001)
мцстявиси бойу ян мцкяммял айрылмайа маликдирляр. Мящз
97
бунун нятиъясиндя онларда лайланма олур. Цчцнъц пинакоид
(001) мцстявисиндя оксиэен иону иля бирляшян силисиум оксиэ-
ен вя алцминиум тетраедр лайлары йерляшир. Лайлы гурулуша ма-
лик олдуьу цчцн микаларда сынма ямсаллары ики истигамятдя
бир-бириндян кяскин фярглянирляр. Ейни заманда лай мцстяви-
синдя сынма ямсаллары фярги чох да бюйцк дейилдир вя она эю-
ря дя 2 сынма ямсалы (нэ вя нм) микаларда гиймятиня эюря
йахындыр. Бцтцн микаларын щамысы оптики мянфидир вя оптики ох-
лар буъаьы кичикдир, биотит ися бирохлудур.
Микаларда икиляшмя мцшащидя едилир. Икиляшмянин битишмя
мцстявиси (001), икиляшмя оху ися (310) истигамятиндядир. Бу
икиляшмяйя «мика гануну» дейилир.
Параэенезиси. Микалар магматик, метаморфик вя мета-
соматик сцхурларын ясас сцхур ямяля эятирян минералларын-
дандыр. Й катион групунда дямир вя магнезиум цстцнлцк
тяшкил едян тцнд рянэли микалар ичярисиндя биотит ян чох раст
эялир. Магматик биотит ясасян кварсла, калиум чюл шпаты, турш
плаэиоклазла ассосиасийа тяшкил едяряк, турш сцхурлар цчцн
сяъиййявидир. Беля минерал параэенезис щям дя метаморфик
сцхурлар (микалы шистляр, гнейсляр, буйнуз дашлары) цчцн
сяъиййявидир. Метасоматитлярдя биотит калиум чюл шпаты вя диэ-
яр минералларла бирэя раст эялир.
Магнезиумлу мика – флогопит – ултраясаси вя ясаси
магматик сцхурлар цчцн сяъиййяви олуб, оливинля вя пироксен-
ля ассосиасийада раст эялир. Бундан башга бязи метасома-
титлярдя, мясялян, магнезиумлу скарнларда да флогопит ха-
рактердир.
Калиум вя натриумлу ачыг рянэли микалар – мусковит вя
парагонит метаморфизмин ашаьы вя орта дяряъяли метаморфик
сцхурлар, мцхтялиф метасоматитляр цчцн сяъиййявидир вя он-
ларда биотити явяз едир, кварсла ассосиасийа тяшкил едяряк, чюл
шпатларынын щидролизи нятиъясиндя ямяля эялир. Мусковит гранит-
лярин, аплитлярин, пегматитлярин вя щямчинин бир чох метаморфик
сцхурларын минералыдыр. О, гранит магмасындан 1500 атм-
дян йухары тязйигдя кристаллаша билир. Чюл шпатларынын тюрямя

98
дяйишмяси нятиъясиндя мусковит вя иллит лайларынын нювбяляш-
мясиндян ибарят олан назик пуллу мика – серисит ямяля эялир.
Литиумлу микалар гранит пегматитляри вя гранитлярин мета-
соматик дяйишмяси нятиъясиндя ямяля эялян мящсуллары цчцн
сяъиййявидир. Беля микалар йцксяк Ли вя Ф сахлайан магма-
тик яринтилярдян дя кристаллаша биляр.
Диагностикасы. Микаларын лай шякилли формасы вя оптики
хцсусиййятляри (шякил 2.18, 2.19, ъядвял 2.7) онлары микроскоп
алтында тез мцяййян етмяйя имкан верир.
Ян айдын диагностик нишаняляря биотит маликдир (ъядвял
2.7). Дямирли биотитляр даща тцнд рянэя малик олуб, кяскин
плеохроизмля сяъиййялянир.

Ъядвял 2.7
Биотит вя мусковитин оптики хцсусиййятляри

Хцсусиййят Биотит Мусковит


Кристалларын формасы Йарпагъыглар, пулъуглар
0
Индикатрисанын истигамяти а=Нэ; б=Нм; а:Нм=1-3 ;
0
ъ:Нп=0-3 б=Нэ; ъ=Нп
Рянэ Гящвяйи Рянэсиз,
бязян зяиф-йашыл
Айрылма (001) призмасы цзря там айрылма
Сынма ямсалы 1,60-1,66 1,55-1,60
0 0
Оптики охлар буъаьы, 2В -(0-10) -(25-50)
Икигат шцасынма ямсалы, нэ-нп 0.040-0.060 0.037-0.041
Сюнмя Дцзцня
Узанма Мцсбят
Плеохроизм вя абсорбсийа формулу Нэ-тцнд гящвяйи; йохдур
Нм-гящвяйи;
Нп-сарымтыл-гящвяйи
Нэ>Нм>Нп

Биотитин сяъиййяви хцсусиййяти Нэ=Нм>Нп абсорбсийа


схеми цзря эцълц плеохроизмя малик олмасыдыр (шякил 2.18).
Тяркибиндя дямирин мигдарынын артмасы иля онун сынма вя ики-
гат шцасынма ямсаллары артыр. Мцяййян олунмушдур ки,
кимйяви тяркиби вя онунла ялагядар олараг биотитин оптики
хцсусиййяти мцхтялиф тип сцхурларда бир гядяр фяргли ъящятляри
99
вардыр. Сцхур ня гядяр турш оларса, о гядяр дя биотит дямирли
олур. Уйьун олараг биотитин сынма ямсалы онун цмуми дямир-
лийиндян дя асылыдыр.
Мусковит - рянэсиз минерал олуб, диагностик нишаняляри
бирмяналы дейилдир (шякил 2.18) вя ону айдын айрылмасы вя
йцксяк интерференсийа рянэиня малик талк, пренит, канкринит вя
башга рянэсиз минералларла гарышдырмаг олар. Мусковити тяйин
едяркян онун бцтцн оптики хцсусиййятлярини вя минерал пара-
эенезислярин тяркибини нязяря алмаг лазымдыр (ъядвял 2.7).
Мусковитин хромлу нювц - фуксит йцксяк сынма ямсалларына
маликдир вя йашыл рянэли олараг шлифдя плеохроизм хцсусиййяти-
ня маликдир.

Шякил 2.19. Биотит (а-в) вя мусковит (г-е) кристалларында оптики


индикатрисанын истигамятлянмяси: а, г - кристалларын цмуми
эюрцнцшц; б, д - узунуна кясилиш, в, е – ениня кясилиш.

Флогопит – биотитдян фяргли олараг, Нэ оху цзря ачыг рянэ-


дян зяиф-гящвяйи рянэя кими, Нп оху цзря там рянэсиз рянэя
малик олараг, айдын плеохроизмя малик дейилдир. Биотитя нисбя-
тян сынма ямсалы (1,52-1,60) вя икигат шцасынма ямсалы (нэ-
нп=0,030-0.040) кичикдир. Шлифдя флогопит мусковитя охшаса
100
да, кичик оптики охлар буъаьы иля фярглянир (2В= -(0-150)) (шякил
2.18).
Лепидомелан – яксиня даща сых гырмызымтыл-гящвяйи ря-
нэя малик олараг, йцксяк сынма ямсаллары (нэ=1,696,
нп=1,625) вя икигат шцасынма ямсалы (нэ-нп=0,071) иля
сяъиййялянир.
Парагонит - бцтцн оптики хцсусиййятляриня эюря мусковит-
дян фярглянмир, лакин бу минералын минимал сынма ямсалы
нп=1,56-1,58 мусковитя нисбятян йцксякдир, она эюря дя,
оптики охлара паралел мцстявидя мусковит цчцн сяъиййяви
олан псевдоабсорбсийа парагонитдя мцшащидя олунмур.
Серисит - мусковитин назик хырдаланмыш нювц олуб, хырда
пулъуглу минералдыр (шякил 2.18) вя плаэиоклазын ян эениш
йайылмыш постмагматик мящсулудур. Сериситин кимйяви тяркиби
мусковитля ейнидир, магнезиумун йцксяк, калиумун ися аз
мигдары иля фярглянир.
Литиумлу микалар – оптики хцсусиййятляриня эюря биотитя вя
флогопитя (тсиннвалдит, протолитионит) вя йа мусковитя (лепидолит,
полилитионит) бянзяйир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, чох вахт петрографийада микалары
тясвир едяркян, бцтцн тцнд рянэли микалары биотит, ачыг рянэли-
ляри – мусковит, сонунъунун назик пуллу агрегатыны ися серисит
адландырырлар. Беля тяйинатлар ися дягиг вя щятта дцзэцн ол-
мур, чцнки, биотит вя мусковитля микаларын бцтцн нювляри бит-
мир. Бир чох щалларда парагонитин, литиумлу вя микаларын башга
нювляринин практики олараг дягиг оптики диагностикасыны гой-
маг олмур, она эюря дя онлары мцяййян етмяк цчцн хцсуси
лабораторийа цсулларындан, хцсусиля дя рентэен-структур ана-
лизиндян, тяркиби тяйин етмяк цчцн ися микрозонд анализиндян
истифадя едилир.
Тюрямя дяйишмяляри. Ашынма просесляри нятиъясиндя био-
тит монтмориллонитя вя йа вермукулитя, щидротермал мящлулла-
рын тясири нятиъясиндя ися о хлоритя, щямчинин мусковитя, эилли
минераллара, калситя, епидота, лейкосеня, рутиля вя филиз мине-
ралларына чеврилир. Чатлар бойу дямирин щидроксиди вя карбонат,

101
бязян ися епидот йыьышыр. Флогопитин тюрямя дяйишмя мящсулу
талк ола биляр. Йцксяк титанлы биотитин дяйишмяси нятиъясиндя
рутилин назик ийнявары кристаллары айрылыр. Еффузив сцхурларда биотит
мющтяви кими иштирак етдикдя амфиболда олдуьу кими опасит-
ляшмяйя мяруз галыр.

2.5. Чюл шпатлары групу

Чюл шпатлары йер габыьында ян эениш йайылан минераллардыр.


Онлар йер габыьынын минералларынын 50%-ни тяшкил едир. Онлар-
дан 60% – магматик сцхурларда, 30% – метаморфик сцхур-
ларда, 10% – чюкмя сцхурларда йайылмышлар. Чюл шпатларынын
олмасы вя йа олмамасы, мигдары, тяркиби магматик сцхурларын
минераложи тяснифатынын ясасыны тяшкил едир. Буна эюря дя чюл
шпатларынын тяркибини тяйин етмяк сцхурлары юйряняркян ясас
мясялялярдян биридир.
Кимйяви тяркибиня эюря чюл шпатлары К, На, Ъа, бязи щаллар-
да ися Ба алцмосиликатларыдыр. Кристаллокимйяви гурулушуна эю-
ря онлар каркаслы алцмосиликатлардыр. Йяни, силисиум - оксиэен
вя алцминиум - оксиэен тетраедрляри юз араларында еля бирляш-
мишляр ки, онлары бирляшдирян оксиэен щяр ики тетраедря аиддир.
Щяр бир тетраедрин тяпяси онунла йанашы олан тетраедрин тяпя-
силя ейнидир.
Чюл шпатларынын каркасынын гурулушуну дюрд силисиум – ок-
сиэен тетраедриндян ибарят гяфяс кими тясяввцр етмяк олар
(шякил 2.20). Беля гяфясин ики тетраедринин тяпяси йухарыйа,
башга икисининки ися, ашаьы чеврилмишдир. Гяфяс 4Си вя 8О-дян
ибарятдир. Амма яэяр, Си атомунун йериндя Ал дурарса, йяни
анион [АлСи3О8]1- групу иля тямсил олунмушса, о мянфи йцкля-
няъякдир вя бир мянфи сярбяст валентлийя малик олараг, бир ва-
лентли К вя йа На катионлары иля юдяниляъякдир. Яэяр ики тетра-
едрдя Си атомунун йериня Ал дурарса, анион [Ал2Си2О8]2-
эюрцнцшя малик олаъагдыр, йяни ики мянфи валентлийя малик
олаъагдыр вя онда чюл шпатларынын шябякясиня ики валентли Ъа

102
вя йа Ба катионлары дахил олаъагдыр.

Шякил 2.20. Си4О8 каркас силикатларынын елементар нцвясинин


схематик тясвири.

Ион радиусларынын На(0,98А0) вя Ъа(0,99А0), щямчинин


К(1,33А0) вя Ба(1,34А0) йахынлыьы чюл шпатларында изоморфизм
щадисясинин олдуьуна дялалят едир.
Кимйяви тяркибиня эюря чюл шпатлары 3 йарым-група бюлцнцр:
1) натриум-калсиум чюл шпатлары вя йа плаэиоклазлар
На[АлСи3О8]–Ъа[Ал2Си2О8]; онларда аз мигдарда К[АлСи3О8]
гатышыьы иштирак едя биляр.
2) натриум-калиум чюл шпатлары – На[АлСи3О8]-К[АлСи3О8];
онларда адятян Ъа[Ал2Си2О8] гатышыьы чох аз мигдардадыр.
3) Калиум-бариум чюл шпатлары вя йа эиалофанлар –
К[АлСи3О8] – Ба[Ал2Си2О8].
Бу чюл шпатларындан сцхур ямяля эятирян минераллар кими
ян эениш йайыланлары натриум-калсиум вя натриум-калиум чюл
шпатларыдыр. Калиум-бариум чюл шпатлары надир метаморфик ми-
нераллар олуб, яксяр щалларда манганлы сцхурларла ассосиа-
сийа тяшкил едир.
2.5.1. Плаэиоклазлар. Кимйяви тяркиби. Плаэиоклазлар ики
компонентин - албит На[АлСи3О8] вя анортитин Ъа[Ал2Си2О8]

103
сцлб бирляшмясидир. Тяркибиндя аз мигдарда (5-12%) калиум
чюл шпаты да иштирак едя биляр (шякил 2.10). Башга гатышыгларын
мигдары чох аздыр. Онлар арасында Ти, Фе3+, Фе2+, Мн, Мэ, Ба
вя Ср гейд олунур.

Шякил 2.21. Чюл шпатларынын изоморф сырасы.

Плаэиоклазын тяркибиндя анортитин мигдарына эюря ашаьыдакы


минерал нювляри айрылыр:

Минерал Анортитин мигдары, %


Албит 0-10
Олигоклаз 10-30
Андезин 30-50
Лабрадор 50-70
Битовнит 70-90
Анортит 90-100

Анортитин фаизля мигдарыны яксяр вахтларда плаэиоклазын

104
нюмряси адландырырлар. Плаэиоклазын тяркиби беля ишаря едилир:
олигоклаз Ан25 (№ 25).
Плаэиоклазларда СиО2-нин мигдары тямиз албитдя 68,8%-дян
тямиз анортитдя 43,3%-я кими дяйишир. Буна уйьун олараг ал-
бит вя олигоклаз турш плаэиоклазлара, андезин – орта, лабрадор,
битовнит вя анортит ися ясаси плаэиоклазлара аид едилир (шякил
2.22). Бцтцн плаэиоклазлар триклиник сингонийада кристаллашырлар.

105
Шякил 2.22. Ян эениш йайылмыш плаэиоклазлар.

Турш плаэиоклазлар ясасиляря нисбятян ашаьы температурда


кристаллашырлар: албит 11000Ъ-дя, анортит 15500Ъ. Плаэиоклазла-
рын кристаллашма температуруну сцлб мящлулларын кристаллашма
диаграмы васитясиля мцяййян етмяк олар (шякил 2.23).
Параэенезиси. Плаэиоклаз ясаси, орта вя турш магматик вя
щямчинин бир чох метаморфик вя метасоматик сцхурларын баш
сцхур ямяля эятирян минералларындандыр. Плаэиоклазла ассо-
сиасийада мцхтялиф минераллара – пироксенляр, амфиболлар, ми-
калар, кварс вя гяляви чюл шпатларына раст эялмяк олур. Маг-
матик сцхурларда плаэиоклазын тяркиби ящямиййятли диагностик
нишанялярдяндир: магматик сцхурларда плаэиоклазын ясасилийи
ясаси сцхурлардан турша доьру азалыр.
Диагностикасы. Микроскоп алтында плаэиоклазын лювщявары
кристаллары рянэсиздир; (010) вя (001)-я перпендикулйар кясилиш-
лярдя 870 буъаг алтында кясишян назик айрылма чатлары мцша-
щидя едилир. Шлифдя кясилишляри дцзбуъаглы формасында олур. Дя-
ринлик сцхурларын плаэиоклазлары адятян аз узанмыш, щипабисал
сцхурларынкы ися назик вя узун формалы дцзбуъаглы шякилдя
олмасы иля сяъиййялянир. Пцскцрмя сцхурларын ясас кцтлясиндя
плаэиоклаз микролитляри ямяля эятирир, онлар узунуна кясилишдя
ийнявари, ениня кясилишдя ися квадрат формасында олур.

106
Шякил 2.23. Албит-анортит системинин щал диаграмы (Н.Л.Боуеня
эюря)

Кристаллографик охлара нисбятян индикатрисанын истигамят-


лянмяси албитдян анортитя доьру ганунауйьун олараг дяйишир
вя плаэиоклазын щяр бир тяркибиня (нюмрясиня) индикатрисанын
мцяййян вязиййяти уйьун эялир (шякил 2.24).
Ан20 тяркибли плаэиоклазда Нэ оху б кристаллографик охуна,
ясас НмНп кясийи ися (010) мцстявисиня уйьун эялир. Даща
турш плаэиоклазда (Ан0-20) НмНп кясийи (010) вя (001) айрылма
чатлары арасындакы кор буъагда, ясаси плаэиоклазларда (Ан >20)
ися айрылма хятляри ити буъаьы арасында йерляшир. Плаэиоклазын
ясасилийи артдыгъа Нэ оху ъ кристаллографик охуна, ясас НмНп
кясийи ися (010) мцстявисиндян бюйцк буъагларла кянара чы-
хыр. Ан75-дян ясаси плаэиоклазда ися маиллик 450 – ни кечир.
Ясас НмНп кясийинин истигамятиня уйьун олараг Нпы:(010)
сюнмя буъаьы да дяйишир вя плаэиоклазын тяркибини тяйин ет-
мяк цчцн истифадя едилир.
Плаэиоклазларын сынма ямсалы албитдян 1,52-1,54 анортитя
1,58-1,59 гядяр азалыр. Турш плаэиоклазларын (Ан 0-20) сынма
107
ямсалы Канада балзамына нисбятян кичик, Ан20-100 тяркибли
плаэиоклазларынкы ися бюйцкдцр.

Шякил 2.24. Плаэиоклаз кристалларында оптики индикатрисанын исти-


гамятлянмяси: а-албит; б-олигоклаз; в-андезин; г-лабрадор; д-
битовнит; е-анортит. Нюгтяляр – НмНп мцстявисидир.

Икигат шцасынма ямсалы 0,007-дян 0,013-я гядяр артыр.


Буна уйьун олараг онларын интерференсийа рянэи биринъи сыра
ачыг-боздан, сарымтыл-аьа кими олан интервалда йерляшир. Ми-
нимал икигат шцасынма (0,007) олигоклаз цчцн сяъиййявидир.
Плаэиоклазлар – бюйцк оптики охлар буъаьы олан (2В=(70-
108
90)0) оптики ики охлу минераллардыр. Плаэиоклазын оптики ишарясиля
тяркиби арасындакы асылылыг монотон дейилдир, бу ися 2В кя-
миййятиня эюря плаэиоклазда Ан вя Аб мигдарыны бирмяналы
олараг тяйин етмяйя имкан вермир.
Плаэиоклазларын оптики охлар буъаьынын гиймяти вя ишаряси
тяк онун кимйяви тяркибиндян дейил, щям дя онун низамлан-
ма дяряъясиндян асылыдыр. Сонунъу ися сцхурун кристаллашма
шяраитиндян вя сойумасындан асылыдыр. Дахили гурулушуна
уйьун олараг низамланмыш вя низамланмамыш плаэиоклаз-
лара айрылыр.
Низамланмамыш плаэиоклазлар йцксяк температурлудур,
низамланмыш ися ашаьы температурлудур. Вулканик сцхурларын
плаэиоклазлары йцксяк температурда кристаллашыр вя тез сойуй-
ур; она эюря дя онлар ян аз низамланма дяряъясиня малик-
дирляр. Интрузив вя метаморфик сцхурларын плаэиоклазлары ися
нисбятян ашаьы температурда кристаллашыр вя йаваш сойуйур;
бунун нятиъясиндя ися онлар максимал низамланма дяряъя-
силя фярглянирляр. Пегматитлярин вя чюкмя сцхурларын плаэиок-
лазлары да низамланмыш структурлу минераллара аиддир.
Йухарыда гейд етдийимиз кими, плаэиоклазларын ясас струк-
тур елементи силисиум-оксиэен вя алцмосиликат тетраедрляринин
каркасларыдыр. Низамланмыш йцксяк температурлу плаэиоклаз-
ларда бир-бирини явяз едян СиО вя Ал тетраедрляри низамсыз
дцзцлцр, ашаьы температурлу плаэиоклазларда ися силисиум-
оксиэен вя алцминиум-оксиэен тетраедрляри мцяййян сырада,
ганунауйьунлугла низамланыр.
Албитдян анортитя кими там изоморф гарышыьы анъаг йцксяк
температурлу аз низамланмыш бярк мящлуллар цчцн сяъиййя-
видир. Ашаьы температурлу серийада ися анъаг рентэен-
структур методла мцяййян олуна билян мцхтялиф тяркибли суб-
микроскопик йыьымлар шяклиндя парчаланма структурлары
мцшащидя едилир. Полйаризасийа микроскопунда адятян беля
йыьымлары эюрмяк олмур.
Плаэиоклазларын сяъиййяви хцсусиййятлярдян бири онларда
икиляшмянин вя зоналлыьын олмасыдыр (шякил 2.22).

109
Икиляшмя дедикдя цмуми кристаллографик мцстявийя (битишик
мцстявиси) вя ятрафында бир кристал о бирисиня нисбятян 180 0
чеврилян (икиляшмя оху) цмуми кристаллографик истигамятя ма-
лик кристалларын ганунауйьун бюйцмясидир. Плаэиоклазлар йа ики
индивиддян ибарят садя икиляшмяляр, йа да бир нечя индивиддян
ибарят полисинтетик икиляшмяляр ямяля эятирир. Щям дя бцтцн
ъцт индивидляр бир истигамятя, тяк индивидляр ися диэяр истигамя-
тя маликдирляр. Бунун нятиъясиндя ъцт индивидляр бир истигамят-
дя, тяк индивидляр ися диэяр истигамятдя сюнцрляр. Ясаси
плаэиоклазларда икиляшмя надир щалларда раст эялир вя енлидир,
турш плаэиоклазларда ися икиляшмя чохлу мигдарда олуб, на-
зикдир. Мцяййян бюйцмя мцстявисинин вя икиляшмя охунун
уйьунлашмасы икиляшмя гануну мцяййян едир.
Плаэиоклазларын чохлу нювлц икиляшмя ганунлары ики типдя
бирляшир.
1. Нормал тип - Икиляшмя оху - бюйцмя мцстявисиня пер-
пендикулйардыр.
Плаэиоклазын магматик сцхурларда ян эениш йайылан албит
икиляшмяси бу типя аиддир (шякил 2.25).
2. Паралел тип – Икиляшмя оху щяр щансы бир кристаллографик
ох олур вя йа битишмя мцстявисиндя йатан кристаллографик оха
перпендикулйар олур. Карлсбад икиляшмя ганунунда икиляшмя
охуна цчцнъц кристаллографик ох ъ, битишмя мцстявисиня ися
(010) вя йа (100) хидмят едир. Периклин икиляшмя ганунунда
ися икиляшмя оху икинъи кристаллографик ох б, битишмя мцстявиси
ися ромбик кясилиш адланан мцстявидир (шякил 2.25). Бу
мцстяви орта плаэиоклазларда цчцнъц (001) пинакоидиля, турш
вя ясаси плаэиоклазларда ися онунла кичик буъаг ямяля эяти-
рир. Албит-карлсбад ганунунда икиляшмя оху цчцнъц кристалло-
график ъ охуна перпендикулйардыр, битишмя мцстявиси ися икинъи
(010) пинакоидидир.

110
Шякил 2.25. Плаэиоклазларын ян эениш йайылан икиляшмяляри: а-
албит, б-периклин
Плаэиоклазларын йухарыда эюстярилян икиляшмя ганунлары ян
эениш йайыланлардыр. Еффузив сцхурларын плаэиоклазларында даща
чох мцхтялиф икиляшмя ганунлары мцшащидя едилир. Интрузив
сцхурларда плаэиоклазлар ясасян албит, надир щалларда ися кар-
лсбад вя периклин гануну иля икиляшмишляр. Метаморфик сцхур-
ларда икиляшмямиш вя йа периклин вя албит гануну иля садя вя
полисинтетик икиляшмяси олан плаэиоклазлара раст эялинир. Икиляш-
мя ганунуну вя плаэиоклазын тяркибини мцяййян етмяк цчцн
Е.С.Фйодоровун универсал масасындан истифадя едилир. Бу
масанын кюмяйиля икиляшмя оху вя индикатриса охларынын ара-
сындакы буъаьы тяйин етмяк олар.
Магматик сцхурларын плаэиоклазлары яксяр вахтларда мяр-
кяздян щашийяляря доьру тяркибин дяйишмясиля ифадя олунан
зонал гурулуша маликдир (шякил 2.26). Бу ися онларын кристал-
лашма шяраитиндян, кристаллашманын сцрятиндян асылыдыр. Яэяр
кристалын дахили зонасы ясаси, йяни анортитля зянэин оларса, бе-
ля зоналлыг нормал вя йа дцзцня зоналлыг адланыр. Лакин бир
чох еффузив сцхурларда якс вя тякрар олунан зоналлыг гейд
олунур. Якс зоналлыгда мяркяздя турш плаэиоклаз, щашийя-
лярдя ися ясаси плаэиоклаз олур. Тякрар олунан зоналлыгда
ися турш вя ясаси плаэиоклазлар тякрар олунур, бир-бирини явяз
едир (шякил 2.26). Бу ися йенидян сойума, тязйигин дяйишмя-
си, яринтинин йени пайынын эялмяси, яввял ямяля эялмиш плаэи-
оклазын башга тяркибли яринтийя дцшмяси вя с. щадисялярля изащ
111
едилир. Бундан башга лякяли зоналлыг да гейд олунур. Кристал-
майе сярщядиндя, диффузийа просесиля ялагядар олараг, На
вя Ъа мигдарынын дюври олараг дяйишмяси нятиъясиндя мцхтя-
лиф тяркибли назик зоналарын нювбяляшмясиля ифадя олунан ос-
силлйар зоналлыг ямяля эялир.
Плаэиоклазын башга рянэсиз минераллардан ясас фяргли ни-
шаняляри кристалларын формасы, айрылманын, икиляшмянин олмасы-
дыр. Плаэиоклазын икиляшмямиш кристалларыны кварсла гарышыг сал-
маг олар, лакин плаэиоклаз айрылмасынын олмасы вя тюрямя
дяйишмяляриля фярглянир.
Тюрямя дяйишмяляри. Плаэиоклазын дяйишмя мящсуллары
Ъа, На, К сахлайан мцхтялиф минераллардыр: серисит, епидот, со-
изит групунун минераллары, калсит, сеолитляр, пренит, тюрямя ал-
бит, сканолитдир. Турш тяркибли плаэиоклазлара нисбятян ясаси
плаэиоклазлар дяйишмяйя асан мяруз галыр вя ашаьы релйефли
вя сары интерференсийа рянэли, рянэсиз хырда пулъуглардан иба-
рят олан серисит ямяля эялир. Йцксяк ясасили плаэиоклаз цзря
албит, калсит вя епидот групу минералларындан ибарят олан
соссйурит агрегаты инкишаф едир. Соссйурит агрегаты гонур
рянэя вя йцксяк релйефя маликдир. Плаэиоклазларын каолинляш-
мяси надир щаллардадыр.

112
г
Шякил 2.26. Плаэиоклаз кристалларынын зоналлыьы: а-дцзцня, б, г-
яксиня, в-тякрар олунан.

Плаэиоклазларын тяркибини тяйинетмя цсуллары. Микроскоп


алтында плаэиоклазын тяркибини дягиг тяйин етмяк цчцн тяркибля
оптики индикатрисанын истигамяти арасындакы коррелйасийайа
ясасланмыш бир нечя цсул вардыр. Бцтцн бу цсулларын ма-
щиййяти истигамятлянмиш кясилишдя сюнмя буъаьыны тяйин ет-
мякдир.
(010) мцстявисиня перпендикулйар олан зонада
буъаьын симметрик максимал сюнмяси цсулу (Мишел-Леви
цсулу). Сюнмя буъаьы полисинтетик албит икиляшмяси олан кри-
сталларда апарылыр. Еля кясилишляр эютцрцлцр ки, анализатор дахил
олдугда икиляшмя тикишляри назик хятлярля дягиг ифадя олунсун.
Бу шярт (010) мцстявисиня перпендикулйар кясилиши тямин едир.
Яэяр икиляшмя тикишлярини окулйарын шагули хяттиня паралел йер-
ляшдирсяк, онда икиляшмя хятляри сечилмяйяъякдир. Микроско-
пун масасыны фырлатдыгда икиляшмя йеня дя айдын эюрцняъяк-
дир, щям дя саьа вя сола фырлатдыгда ъцт вя тяк икиляшмяляр
ейни сюнмя буъаьына малик олаъагдыр, йяни, сюнмя симмет-
рикдир (шякил 2.27). Максимал симметрик сюнмя буъаьынын
юлчцлмяси тяляб олундуьу цчцн ян ачыг кясилиш эютцрцлцр, йя-
ни ону сюндцрмяк цчцн ян бюйцк буъаг тяляб олунур.

113
Шякил 2.27. Плаэиоклазда албит икиляшмясинин симметрик сюнмя-
си. Изащы мятндядир.

Кристалын лазыми кясилишини тапдыгдан сонра, Нпы индикатриса


оху иля (010) мцстявиси (икиляшмя тикиши) арасындакы буъаьы
юлчцрляр: Яввялъя микроскопун масасыны бир тяряфя фырлатмаг-
ла бир албит икиляшмя золаьыны, сонра диэяр тяряфя фырлатмагла
икинъи икиляшмя золаг системини юлчцрляр. Щяр ики икиляшмя зо-
лаьы системиндя сюнмя буъаьы 40-ни кечмямялидир. Ики юлчц-
дян орта гиймят эютцрцлцр. Юлчц цч дяфя апарылыр вя ян мак-
симал гиймят эютцрцлцр. Максимал симметрик сюнмя буъаьы-
на эюря графикин кюмяйиля плаэиоклазын нюмряси тяйин едилир
(шякил 2.28).
Иш просесиндя ямин олмаг лазымдыр ки, сюнмя буъаьы Н эы
охуна эюря дейил, мящз Нпы охуна эюря апарылмышдыр. Бунун
цчцн сюнмя буъаьыны бир икиляшмя системиндя апармаг, да-
ща сонра сюнмя вязиййятиндян саат ягрябинин фырланмасынын
якс истигамятиндя 450 фырладырлар вя эипс компенсаторуну
дахил едирляр. Бу вахт икиляшмя системи эюй интерференсийа ря-
нэини алырса, бу о демякдир ки, щягигятян дя Нпы:(010) буъаьы
юлчцлмцшдцр. Яэяр компенсатор дахил олдугда золаглар са-
раларса, демяк Нэы оху арасындакы буъаг юлчцлмцшдцр.

114
Шякил 2.28. Плаэиоклазын тяркибини тяйин етмяк цчцн диаграм:
Бцтюв хятт – (010) зонасына перпендикулйар кясилишдя максимал
симметрик сюнмя буъаьына эюря; гырыг-гырыг хятт – (010) вя
(001) мцстявиляриня перпендикулйар олан кясилишдя

Ан75-100 тяркибли плаэиоклазлар цчцн НмНп индикатриса кясили-


ши (010) мцстявисиндян 450-дян чох буъагла узаглашдыьы
цчцн бу методла тяркиби тяйин етмяк олмаз.
Турш вя орта плаэиоклазлар ейни сюнмя буъаьына малик ол-

115
дуьу цчцн1 онларын тяркибини тяйин етмяк цчцн нисби сынма
ямсалыны билмяк ваъибдир. Яэяр Канада балзамына нисбятян
сынма ямсалы бюйцкдцрся, онда плаэиоклаз олигоклаза Ан 20
нисбятян ясаси тяркиблидир вя сюнмя буъаьы мцсбят щесаб
едилир (шякил 2.28). Яэяр сынма ямсалы Канада балзамына
нисбятян ашаьыдырса, плаэиоклаз олигоклаза Ан20 нисбятян
турш тяркиблидир вя онун сюнмя буъаьы мянфи щесаб едилир.
(010) вя (001) мцстявиляриня перпендикулйар олан кя-
силишдя сюнмя буъаьынын тяйин едилмя цсулу (Бекке-
Беккер цсулу). Нпы:(010) сюнмя буъаьы (010) вя (001) цзря
назик чат айрылмалары олан кясилишдя бир дянядя йериня йетирилир.
Яэяр бу кясилишдя албит икиляшмяси эюрцнцрся, онда микро-
скопун масасыны саьа вя сола фырлатмагла, Нпы:(010) симмет-
рик сюнмя буъаьыны ъцт вя тяк икиляшмя золаглары цчцн тяйин
едирик. Бу юлчцлярин орта гиймяти (010) вя (001) мцстявиляриня
перпендикулйар олан кясилиш цчцн гурулан хцсуси яйринин кю-
мяйиля тяркиби тяйин етмяйя имкан верир (шякил 2.28). Бу яйри
Ан20-50 тяркиби цчцн (010) зонасына перпендикулйар кясилишдя
максимал симметрик сюнмя буъаьыны тяйин едян яйриля цст-
цстя дцшцр.
Яэяр сечилян кясилишдя албит дейил, (010) бойу бюйцйян
башга икиляшмя варса, бу щалда золагларын симметрик сюн-
мяси баш вермяйяъякдир вя онда (001) цзря эюрцнян айрыл-
ма хятляриля ишлямяк лазымдыр. Бу щалда бир Нпы:(010) буъаьы
алаъаьыг вя онун кюмяйиля хцсуси диаграмла плаэиоклазын
тяркибини мцяййян едирик. Яэяр (010) вя (001) мцстявиляриня
перпендикулйар олан кясилишдя икиляшмя цмумиййятля йохдур
вя анъаг ики айрылма хятт системи эюрцнцр, онда микроскопун
масасыны тез сюнян тяряфя фирлатмагла бир Нпы:(010) буъаьы
юлчцлцр. Плаэиоклазын нюмряси щямин диаграмла тяйин едилир.
Яэяр сюнмя моментиндя окулйарын шагули хятти (010) вя
(001) айрылмалары арасындакы ити буъагда йерляшярся, онда

1
Бу плаэиоклазларда НмНп баш кясийи ейни Нпы:(010) буъаьы ал-
тында, анъаг мцхтялиф тяряфляря йюнялмишдир.
116
Нпы:(010) буъаьы мцсбятдир (плаэиоклазын тяркиби Ан >20), яэяр
сап кор буъагда йерляшярся, онда буъаг мянфидир (плаэиок-
лазын тяркиби Ан<20). Бу методла ишлядикдя дя сюнмя буъаьы
тяйин олунан индикатриса охларыны мцяййянляшдирмяк цчцн
эипс компенсаторундан истифадя етмяк лазымдыр.
Бу цсулун яввялки цсулдан бир чох цстцнлцкляри вардыр. О
анъаг албит гануну цчцн дейил, щям дя (010) мцстявиси
бойу битишян карлсбад, албит-карлсбад вя с. икиляшмя ганунла-
ры цчцн дя тятбиг едиля билиняр. Бу цсул мцхтялиф тяркибли плаэи-
оклаз иштирак едян сцхурлары юйрянмяк цчцн дя йарарлыдыр. Бу
цсулла анъаг максимал юлчц дейил, сцхурда иштирак едян
бцтцн плаэиоклазларын тяркиблярини мцяййян етмяк олур. Зонал
плаэиоклазларда ися бцтцн зоналарын тяркибини мцяййян етмяк
олур.
Йухарыда гейд етдийимиз цсулларла йанашы комбинасийа
олунмуш албит вя карлсбад икиляшмяляриня эюря дя плаэиоклаз-
ларын тяркибини мцяййян етмяк олур. Плаэиоклазларын тяркиби
даща дягиг Фйодоров масасында тяйин едилир.
2.5.2. Калиум-натриумлу (гяляви) чюл шпатлары. Кимйяви
тяркиби. Кимйяви тяркибиня эюря гяляви чюл шпатлары К[АлСи3О8]
вя На[АлСи3О8] арасында сцлб бирляшмяляри ямяля эятирир ки,
онлар да йцксяк температурда бцтювлцкля гарышыр, ашаьы тем-
пературда ися калиум вя натриум бирляшмяляри фазаларына пар-
чаланыр. Анортит молекулу Ъа[Ал2Си2О8] онларда аздыр, калиум-
лу чюл шпатларында 5%-и кечмир, натриумлу чюл шпатларында ися
калсиум гарышыьы 10%-дян чох оларса, онлар плаэиоклазлар ад-
ланыр (шякил 2.10). Башга кимйяви елементлярдян гатышыг кими
Ба, Рб, Ти, Фе3+, Фе2+, Мэ, Ср, Мн иштирак едир. Гяляви чюл
шпатлары кристаллик шябякянин низамланма вя триклинлик дяряъя-
синя эюря фярглянирляр. Експериментал тядгигатларын цчлцк
К[АлСи3О8]–На[АлСи3О8]–Ъа[Ал2Си2О8] системинин вя мцхтялиф
шяраитдя ямяля эялмиш сцхурларын чюл шпатларынын кимйяви тяр-
кибинин ясасында беля нятиъяйя эялинмишдир ки, таразлыгда олан
гяляви чюл шпатлары вя плаэиоклазда натриумун йайылмасы онла-
рын ямяляэялмя температурундан асылыдыр. Бу Т.Барта вя

117
башга тядгигатчылара ики чюл шпаты термометрини йаратмаьа
имкан вермишдир.
Плаэиоклазларда олдуьу кими, гяляви чюл шпатлары йцксяк
температурлу, йяни низамланмамыш структуру сахлайан вя
ашаьы температурлу, низамланмыш структуру сахлайан нювля-
риня бюлцнцр.
Кристаллографик хцсусиййятляриня эюря моноклиник вя трик-
линик гяляви чюл шпатлары айрылыр. Цмумиййятля, оптики хцсу-
сиййятляриня эюря гяляви чюл шпатларынын 4 серийасы айрылыр: 1)
йцксяк албит - йцксяк санидин; 2) йцксяк албит - ашаьы сани-
дин; 3) ашаьы албит - ортоклаз; 4) ашаьы албит - микроклин.
Ян ашаьы низамланмайа малик моноклиник чюл шпатлары,
йяни йцксяк албит (моноалбит) – санидин олуб, натриум вя
калиум минералларынын там гарышыьыдыр. Бу серийанын минераллары
йцксяк температурда кристаллашыр вя тез сойумадан (бярки-
мядян) сонра онлар метастабил вязиййятдя сахланыла билир.
Кристаллик шябякяси даща чох низамланмыш структурлу чюл шпаты
серийасы ашаьы албит-микроклиндир. Онларда натриум вя кали-
ум тяшкиледиъиляри демяк олар ки, гарышмамышдыр. Бу серийанын
минераллары нисбятян ашаьы температурда йаваш сойума шя-
раитиндя кристаллашыр вя йа даща йцксяк температурлу чюл шпат-
ларынын йенидян ямяля эялмя мящсулудур.
Натриум вя калиум чюл шпатлары мящдуд шякилдя гарышан
аралыг серийалар да вар. Мцхтялиф тяркибли фазалар рентэен цсулу
иля мцшащидя едилян субмикроскопик битишикляр ямяля эятирир.
Беля щетероэен чюл шпатлары аралыг триклинлик дяряъясиня малик-
дир.
Гяляви чюл шпатларынын дягиг кристаллокимйяви тяснифаты бу
минералларын мцхтялиф дяряъядя низамланмыш вя мцхтялиф трик-
линлик дяряъясиня малик чохлу мигдарда нювлярини (модифика-
сийасыны) айырмаьа имкан вермишдир. Петрографик тядгигатлар-
да адятян плаэиоклазларла бирэя бахылан албитдян башга
ашаьыдакы нювляр айрылыр: санидин, ортоклаз, микроклин, анорток-
лаз (шякил 2.29). Биринъи цч нювцн тяркибиндя максимал ми-
гдарда КАлСи3О8 иштирак едир вя петрографик тясвирлярдя кали-

118
умлу чюл шпаты адландырылыр. Лакин санидин вя ортоклазда албитин
пайы кифайят гядяр йцксякдир вя она эюря дя бу шярти аддыр.
Калиум-натриумлу чюл шпатлары адландырмаг даща мягсядя-
уйьундур.
Санидин – гяляви чюл шпатынын ян аз низамланмыш нювц
олуб, моноклиник сингонийада йцксяк температурда (>500 0
Ъ) кристаллашыр вя тяркибиндя 63%-я кими албит сахлайа биляр.
Кайнотип вулканик сцхурларда санидин метастабил вязиййятдя
сахланылыр.
Ортоклаз – санидин вя микроклин арасында аралыг низам-
ланма дяряъясиня малик гяляви чюл шпаты олуб, моноклиник
сингонийалы микроскопик щомоэен кристаллардыр (шякил 2.29).
Рентэен структур анализ васитясиля ортоклазын субмикроскопик
санидин вя микроклин битишикляриндян ибарят олдуьу вя кристалла-
рын гейри-биръинслилийи мцяййян едилмишдир. Ортоклаза тяркибин-
дя 50% -дян чох олмайан албит сахлайан гяляви чюл шпатлары
аиддир. Ортоклаз ашаьы температур шяраитиндя кристаллашан ин-
трузив, метаморфик вя метасоматик сцхурлар цчцн сяъиййяви-
дир. Палеотип вулканик сцхурларда о санидинин чеврилмяси ня-
тиъясиндя ямяля эяля билир. Микроклинин дайаныглыг сащясиндя
щидротермал мящлуллардан метастабил кристаллашан ортоклаз
адулйар адланыр.

а б

119
в

Шякил 2.29. Гяляви чюл шпатлары: а-


санидин, б-ортоклаз, в-микроклин, г-
амазонит.
г

Микроклин – ян чох низамланмыш гяляви чюл шпаты олуб,


триклиник сингонийада 5000 Ъ-дян ашаьы температурда кристал-
лашыр вя албитин йцксяк мигдары иля (63%-дян чох) фярглянир
(шякил 2.29). Микроклин нисбятян ашаьы температурлу илкин ми-
нерал кими магматик, метаморфик вя метасоматик сцхурлар
цчцн сяъиййявидир. О даща йцксяк температурда ямяля эял-
миш санидин вя ортоклазын чеврилмяси нятиъясиндя дя ямяля
эяля биляр. Микроклинин мави-йашыл нювц амазонит адланыр (шя-
кил 2.29).
Анортоклаз – низамланма дяряъясиня эюря санидин вя
ортоклаз арасында аралыг вязиййят тутан гяляви чюл шпаты олуб,
албитин йцксяк мигдары иля (63%-дян чох) фярглянир. Анорток-
лаз триклиник сингонийада 5000 Ъ-дян йухары температурда кри-
сталлашыр вя яксяр вахтларда К-сахлайан моноалбитин субмик-
роскопик парчаланма мящсулудур. Анортоклаз натриумла зя-
нэин олан вулканик сцхурларда мющтявиляр кими метастабил
сахланыла билир.
Температур ашаьы дцшдцкдя натриум вя калиум чюл шпат-
ларынын гаршылыглы щялл олмасы мящдудлашыр, бу ися даща йцксяк
температурда ямяля эялян бярк мящлулларын парчаланмасына
вя бири НаАлСи3О8, диэяри ися КАлСи3О8 иля зянэин олан ики бярк
фазанын айрылмасына эятириб чыхарыр (шякил 2.30).
120
Шякил 2.30. Гяляви чюл шпатларынын субсолидус таразлыьы: МА-мо-
ноалбит, ЙА-йцксяк албит, АА-аралыг албит, АшА-ашаьы албит, ЙС-
йцксяк санидин, АшС-ашаьы санидин, АМ-аралыг микроклин, АшМ-
ашаьы микроклин (У.Браун вя И.Парсонса эюря, 1989).

Сон олараг ону гейд едяк ки, температур ашаьы дцшдцкдя


калиум чюл шпатларында (ортоклаз вя йа микроклин) албитин хырда
битишикляри - пертитляр ямяля эялир. Беля битишикляри олан гяляви
чюл шпатларына ортоклаз – вя йа микроклин - пертитляр дейилир.
Анортоклазын парчаланмасы нятиъясиндя ися калиум чюл шпат-
ларынын битишикляри демяк олар ки, тямиз албит шяклиндя айрылыр,
буна антипертит дейилир. Беля гейри-биръинсли кристаллары албит-
антипертитя аид етмяк олар.
Парчаланма пертит вя антипертитлярдян фяргли олараг явя-
зетмя пертитляри башга тябиятя вя морфолоэийайа маликдир.
Онлар калиум чюл шпатынын гисмян метасоматик албитляшмяси
нятиъясиндя ямяля эялир. Антипертит явязетмяси ися плаэиокла-
зын калиум чюл шпаты иля гисмян явяз едилмясиля баьлыдыр.
Явязетмя пертит вя антипертитляри дцзэцн олмайан формайа
маликдир, онлар юлчцсцня эюря иридир вя кристалын щяъминдя аз
ганунауйьунлугла йайылмасы иля сяъиййялянир (шякил 2.31).

121
Шякил 2.31. Калиум чюл шпатында пертит битишикляринин нювляри: а-
парчаланма пертитляри, б-явязетмя пертитляри, в-калиум чюл шпаты-
нын албитля явяз олунма изи олан парчаланма пертити.

Параэенезиси. Гяляви чюл шпатлары бир чох магматик, ме-


таморфик вя метасоматик сцхурларын тяркибиня дахил олараг ян
эениш йайылан сцхур ямяля эятирян минераллардандыр. Гяляви
чюл шпаты иля минерал ассосиасийа ямяля эятирян минераллара
пироксенляр, амфиболлар, микалар, плаэиоклазлар вя с. аиддир.
Гяляви сцхурларда натриум-калиум чюл шпаты нефелин вя лейсит-
ля, кварсла доймуш орта вя турш сцхурларда ися кварсла ассо-
сиасийа тяшкил едир.
Диагностикасы. Бцтцн гяляви чюл шпатлары цчцн ашаьы сын-
ма ямсалы сяъиййявидир вя албит компонентинин мигдары азал-
дыгъа бу кямиййят даща да ашаьы дцшцр. Санидин, ортоклаз,
микроклинин сынма ямсалы Канада балзамына вя албит дя дахил
олмагла бцтцн плаэиоклазлара нисбятян ашаьыдыр. Анортокла-
зын сынма ямсалы ортоклаз вя албит арасында аралыг вязиййят
тутур.
Йухарыда гейд олундуьу кими, гяляви чюл шпатлары монокли-
ник вя триклиник сингонийада кристаллашыр. Триклиник сингонийа
моноклиникдян аз фярглянир вя она эюря дя щяр ики кристалларын
защири эюрцнцшц бир-бириндян аз фярглянир. Бцтцн гяляви чюл
шпатлары (001) вя (010), щямчинин (110) цзляринин щямишя ин-
кишафы иля сяъиййялянир. Кристалларын формасы бу вя йа башга
цзлярин инкишафындан асылы олараг мцхтялифдир. (010) цзцнцн
инкишафы иля ялагядар олараг ортоклаз кристаллары лювщявары фор-
майа маликдир. Башга щалда ися (010) вя (001) цзляринин ейни
инкишафы иля ялагядар олараг кристаллар а оху бойу узанмышдыр

122
вя сцтунвары формайа маликдир. Санидин кристалларында (010)
вя щямчинин (001) вя (201) цзляри эцълц инкишаф етмишдир (шя-
кил 2.32).

Шякил 2.32. Гяляви чюл шпатлары: санидин, ортоклаз, микроклин.

Бцтцн чюл шпатлары П-(001) вя М-(010) мцстявиляри бойу


там айрылмайа маликдир, П-йя нисбятян М бойу даща пис инки-
шаф етмишдир.
Моноклиник нювляри ашаьыдакы ганунлар цзря садя икиляш-
мяляр ямяля эятирир: 1) карлсбад – икиляшмя оху – ъ вя битиш-
мя мцстявиси (010) вя йа (100); 2) манебах – икиляшмя оху
– (001)-я перпендикулйар вя битишмя мцстявиси – (001); 3)
бавен – икиляшмя оху (021)-я перпендикулйар вя битишмя
мцстявиси (021).
Триклиник гяляви чюл шпатлары – микроклин вя анортоклаз адя-
тян ики ейни ганунла икиляшмишдир: албит – икиляшмя оху – (010)-
а перпендикулйар, битишмя мцстявиси - (010) вя периклин ики-
ляшмя оху б, битишмя мцстявиси - ромбик кясик. Беля икиляшмя
микроклин вя анортоклаз дяняляринин гурулушунда П вя М
мцстявиляриня перпендикулйар кясилишлярдя, йыьышмыш ишыгда
шлифдя айдын мцшащидя едилян шябякя гурулушунун ямяля
эялмясиня сябяб олур. Гяляви чюл шпатларынын кристаллик шябя-
кясинин низамланма дяряъяси санидиндян микроклиня доьру

123
артан 2В-нин гиймятиня эюря тяйин едиля биляр.
Беляликля, 2В гяляви чюл шпатларында низамланма дяряъя-
сини характеризя едян оптики сабитдир. Даща калиумлу чюл шпат-
ларында низамланма дяряъяси онун триклинлик дяряъясиндя дя
якс олунур. Триклинлик дяряъяси чюл шпатынын структурунун мо-
ноклиник сингонийадан кянара чыхма дяряъясини ифадя едир вя
Нэ: (010) буъаьы иля тяйин едилир. Бу хцсусиййятляри истифадя
едяряк А.С. Марфунин (1960) калиум чюл шпатларынын мцхтялиф
нювлярини якс етдирян диаграм тяклиф етмишдир (шякил 2.33). Бу
диаграмда 2В вя триклинлик дяряъясиня эюря калиум чюл шпат-
лары айрылыр. Абсис оху бойу триклинлик дяряъяси (), ординат оху
бойу ися 2В-нин гиймяти эюстярилмишдир. Максимал (ашаьы)
микроклин цчцн триклинлик дяряъяси 1, санидин цчцн ися 0
эютцрцлцр. Буъаьын гиймяти триклинлик дяряъяси иля мцтянасиб
олараг дяйишир. Буна уйьун олараг диаграмын сол тяряфиндя
(=0) моноклиник чюл шпатлары, ян саь кянар цзв ися =1 олан
максимал микроклиндир. Мцхтялиф триклинлик дяряъясиня малик
аралыг цзвляри ися триклиник ортоклаз адландырырлар (Бир чох алим-
ляр бунунла разылашмыр вя бу сащяляри мцхтялиф триклинлик дя-
ряъяли микроклин адландырмаьы тювсийя едирляр). Гейд етдийимиз
щяр ики сабит даща дягиг Фйодоров масасында юлчцлцр.
Санидин цчцн (010)-я нисбятян дцзцня сюнмя сяъиййяви
олуб, шяффаф-аь кристаллардыр. Садя икиляшмя вя минимал 2В –
(0-40)0 характерикдир. Ортоклаз санидиндян фяргли олараг –(40-
80)0 интервалында бюйцк оптики охлар буъаьына маликдир. Мик-
роклин бюйцк оптики охлар буъаьына – (80-85)0, (010)-я нисбя-
тян чяпиня сюнмя иля вя чох вахт шябякя шяклиндя полисинте-
тик икиляшмялярин олмасына эюря шлифдя билинир (шякил 2.34).
Анортоклаз микроклиндян йцксяк сынма ямсалына вя нисбя-
тян йцксяк икигат шцасынма ямсалына эюря фярглянир. Анор-
токлазда да микроклиндя олдуьу кими шябякявары полисинтетик
икиляшмяляр (даща назик) мцшащидя едилир. Гяляви чюл шпатлары-
ны даща дягиг юйрянмяк цчцн Фйодоров масасындан вя
рентэен структур цсулларындан истифадя етмяк лазымдыр.

124
Шякил 2.33. Калиум чюл шпатларынын мцхтялиф нювляринин мцнаси-
бяти (А.С.Марфуниня эюря, 1960): ОрЙ, ОрАр, ОрАш – йцксяк, ара-
лыг, ашаьы ортоклаз, 1-3 санидин (йцксяк, аралыг, ашаьы), 4, 5, 9 –
триклин ортоклаз (йцксяк, аралыг, ашаьы), 6-8 – микроклин (йцксяк,
аралыг, максимал, криптошябякяли). 2В – оптики охлар буъаьы,  -
триклинлик дяряъяси, Ы – низамлилиг, ЫЫ – субмикроскопик вя субрен-
тэен икиляшмя.

125
Шякил 2.34. Микроклиндя пертит явяз етмяси-
ля кясилмиш полисинтетик икиляшмяляр.
Бязи дяринлик магматик сцхурларында вя гнейслярдя мир-
мекит адланан хцсуси битишикляр олур (шякил 2.35). Онлар кали-
ум чюл шпатынын плаэиоклазла тямасында инкишаф едир вя
цстцндя бюъяйя бянзяр кварс дяняляри инкишаф едян турш
плаэиоклаздан ибарятдир. Мирмекитлярин ямяля эялмясини кали-
ум чол шпатынын плаэиоклазла явяз етмяси просесиля изащ едир-
ляр. Калиум чюл шпатына нисбятян плаэиоклазда силисиум аз ол-
дуьу цчцн калиум чюл шпатынын явяз едилмяси заманы СиО2-
нин галыьы йараныр ки, о да плаэиоклазда бюъяйя бянзяр кварс
дяняляри кими гейд едилир.

Шякил 2.35. Мирмекит.

Бязи гранитлярдя, хцсусиля дя пегматитлярдя калиум чюл


шпаты ганунауйьунлугла истигамятлянмиш кварс битишикляри
126
сахлайыр. Буну ися шлифдя микроскопун масасыны фырлатдыгда
онун ейни вахтда сюнмясиля тяйин едирляр. Беля битишикляри
график вя йа пегматит адландырырлар. Онларын ямяля эялмяси-
ни калиум чюл шпатынын кварсла бирэя евтектик кристаллашмасы иля
изащ едирляр. Беля щесаб олунур ки, евтектиканын 27,5% кварс
вя 72,5% калиум чюл шпаты нисбятиндя йери вардыр. Диэяр щалда
ися ян аз мцгавимят олан зона бойу калиум чюл шпатынын
кварсла метасоматик явяз олунмаси эцман едилир.
Тюрямя дяйишмяляри. Гяляви чюл шпатлары, хцсусиля дя ка-
лиумлу чюл шпатлары эилли маддялярля чох асан явяз едилир. Пелит-
ляшмя адланан бу просес нцмунялярдя чюл шпатларында чящ-
райы-гырмызы рянэин, шлифдя ися бу минералларын гонур рянэин
ямяля эялмясиня эятириб чыхарыр (бу эил маддясинин дямир ок-
сидини асан удмасы иля изащ едилир).
Плаэиоклазлар цчцн сяъиййяви олан микаларла явяз олунма
калиумлу чюл шпатларында демяк олар ки, раст олмур. Она эюря
дя микроскоп алтында серисит вя йа мусковитля там вя йа
гисмян явяз олунмуш плаэиоклазла йанашы, аз пелитляшмиш
кифайят гядяр тямиз калиумлу чюл шпатыны мцшащидя едирик.

2.6. Фелдшпатоидляр групу

Фелдшпатидляря вя йа фелдшпатоидляря (фоидляря) еля минерал-


лар аиддир ки, чюл шпатларынын ямяля эялмяси цчцн илкин яринтидя
силисиумун мигдары кифайят дейилдир. Йяни, онлар натриум вя ка-
лиумун алцмосиликатлары олуб, гяляви чюл шпатларындан силисиумла
аз доймасы иля фярглянир. Беля ки, калиум чюл шпатынын –
К[АлСи3О8] явязиня лейсит – К[АлСи2О6], албитин На[АлСи3О8]
явязиня ися нефелин (На, К)[АлСиО4] ямяля эялир. Лейситин тярки-
биндя СиО2 калиум чюл шпатына нисбятян бир молекул гядяр ки-
чикдир. Нефелиндя ися щяр бир гяляви метала бир СиО2 молекулу
уйьун эялдийи щалда, албитдя щяр бир натриума 3 СиО2 уйьун
эялир. Башга сюзля десяк, чюл шпатларында Си/На вя Си/К нисбя-
ти 3-я бярабярдирся, фелдшпатоидлярдя бу нисбят 2 вя йа 1 тяшкил
едир. Фелдшпатоидлярин ян эениш йайылмыш нювляри нефелин вя лей-

127
ситдир. Бунлардан башга гяляви сцхурлар цчцн сяъиййяви олан,
кифайят гядяр надир минераллар - содалит групу минераллары да
(содалит, нозеан, щайуин вя канкринит) фелдшпатоидляря аиддир.
Фелдшпатоидлярля бирэя адятян, аналсим дя тясвир олунур.
Аналсим сеолит групуна аид олмасына бахмайараг, кимйяви
тяркибиня, гурулуш вя параэенезисиня эюря фелдшпатоидляря
йахындыр. Ашаьыда бязи сяъиййяви фелдшпатоидлярин тясвирини ве-
ририк.
2.6.1. Нефелин. Кимйяви тяркиби. Нефелин – (На, К) [Ал-
СиО4] натриумла зянэин минерал олуб, НаАлСиО4 – КАлСиО4
сцлб бирляшмясиня аиддир. Калиумун мигдары тябии нефелинлярдя
кифайят гядяр дяйишир вя КАлСиО4 (калсилит) пайы адятян 25 %-
я чатыр. Бязи нефелинлярдя мцяййян гядяр Ъа, бязян ися Бе,
Ъо, Мэ, Ти гатышыьы иштирак едир. Сингонийасы щексагоналдыр.
Параэенезиси. Нефелин гяляви магматик сцхурлар вя гяляви
метасоматитляр (фенитляр) цчцн сяъиййявидир. Ултраясаси гяляви
сцхурларда бу минерал пироксенля, ясаси вя орта сцхурларда
ися гяляви чюл шпатлары вя На сахлайан рянэли минералларла –
еэирин, арфведсонит, рибекитля ассосиасийа тяшкил едир.
Диагностикасы. Нефелинин сяъиййяви нишаняляри: ашаьы сын-
ма вя икигат шцасынма ямсаллары, дцзцня сюнмя, бирохлу,
мянфи оптики ишаря. Идиоморф кристаллары йасты кясилишдя алты-
буъаглы (ениня кясилиш) вя квадрата йахын дцзбуъаглы (узу-
нуна кясилиш) формасыны верир (шякил 2.36, 2.37).

Шякил 2.36. Нефелин кристалларынын формасы: а-цмуми эюрцнцш; б,


в- узунуна кясилишляр; г-ениня кясилиш.

128
Шякил 2.37. Нефелинин шлифдя эюрцнцшц.

Нефелини плаэиоклаз, калиум чюл шпаты, кварсла гарышыг сал-


маг олар. Плаэиоклаздан о икигат шцасынма ямсалы (интерфе-
ренсийа рянэи аь дейил, боздур), бирохлулуьу, дцзцня сюнмя-
си, икиляшмянин олмамасы, айдын олмайан айрылмасы иля фярг-
лянир. Сонунъу ики нишаня нефелини щям дя калиум чюл шпатын-
дан фяргляндирир. О кварсдан икигат шцасынма ямсалынын аз
олмасы иля, айрылмасы олмасы иля, мянфи оптики ишарясиля фяргля-
нир. Ейни бир сцхурда нефелин вя кварса щеч вахт бирэя раст
эялмирляр.
Тюрямя дяйишмяляри. Нефелин асанъа тюрямя минераллар-
ла, ясасян, содалитля, аналсимля, сеолитля, ачыг микаларла, кал-
ситля явяз олунур. Нефелинин тюрямя дяйишмяляри чюл шпатлары
цзря ямяля эялян тюрямя минераллардан кяскин фярглянир.
2.6.2. Лейсит. Кимйяви тяркиби. Лейсит К[АлСи2О6] фелдшпа-
тоид групундан натриум гатышыьы олан калиум сахлайан мине-
ралдыр. Бязи лейситлярдя калиум мящдуд мигдарда – 13 %-я
гядяр натриумла явяз олуна биляр. Бундан башга лейситин тяр-
кибиндя Ъа, Ли, Рб, Ъс елементляринин аз мигдарда гатышыьы
иштирак едир. Сингонийасы тетрагоналдыр (псевдокубикдир). Лей-
сит 6250Ъ-дян йухарыда кубик, бундан ашаьы температурда
ися тетрагонал модификасийайа чеврилир.
Параэенезиси. Лейсит йцксяк температурлу типик магматик
минерал олуб, аз тязйигдя ямяля эялир. О еффузив сцхурларда
129
раст эялир вя бязян щипабисал сцхурларда да тапылыр (шякил
2.38). Ясасян нефелинля вя гяляви чюл шпаты иля ассосиасийада
калиумла зянэин олан гяляви магматик сцхурларда раст эялир.
Диагностикасы. Кристалларын формасы чох сяъиййявидир: бу,
кясилишдя 8 буъаглы ямяля эятирян тетрогонтриоктаедрдир (лей-
ситоедрляр) вя аз дяряъядя яридикдя даиряви форма алыр. Лей-
ситдя яксяр щалларда кристалларын бюйцмя зоналары бойу еэирин,
магнетит, шцшя ялавяляри иштирак едир. Лейситляр цчцн мцяййян
буъаг алтында йерляшян, кристала «паркет» эюрцнцшц верян бир
нечя полисинтетик икиляшмя системи сяъиййявидир (шякил 2.38,
2.39). Айрылмасы йохдур. Лейсит шлифдя рянэсиздир. Чох ашаьы
сынма ямсалына эюря (1,508-1,511) о айдын релйеф вя шагрен
сятщиня маликдир. Икигат шцасынма ямсалы 0,001-дир, она эюря
дя чарпаз николларда лейсит демяк олар ки, гарадыр (изотроп-
дур). Лейсит оптики хцсусиййятляриня эюря аналсим вя содалитя
охшамасына бахмайараг, онлардан кясилишлярин формасы вя
полисинтетик икиляшмяляриня эюря фярглянир.
Тюрямя дяйишмяляри. Бязи сцхурларда лейсит тамамиля
калиум чюл шпаты вя нефелин битишикляри иля явяз олунур, беля би-
тишикляр псевдолейсит адланыр, онларын ямяля эялмяси йа на-
триумла зянэин олан лейситин парчаланмасы, йа да яввял ямя-
ля эялмиш лейситин магматик яринтиля реаксийасы иля изащ едилир.
Бязян лейсит цзря ортоклаз-сеолит псевдоморфозасы ямяля
эялир ки, она епилейсит дейилир. Лейсит щямчинин асанъа анал-
симля, серисит вя каолинитля явяз олунур.

130
Шякил 2.38. Лейситин еффузив сцхурларда эюрцнцшц.

2.6.3. Аналсим. Аналсим – На[АлСи2О6]Щ2О кубик синго-


нийада кристаллашыр. Кубла комбинасийада тетрагон-
триоктаедрляр ямяля эятирир. Айрылмасы (001) цзрядир. Сынма
ямсалы 1,479-1,493-дцр. Икигат шцасынма ямсалы 0,001-дир,
мцряккяб икиляшмя ямяля эятирир. Шлифдя рянэсиз олуб, дахил
олмалары йохдур.

Шякил 2.39. Лейсит кристалларынын формасы: а-цмуми эюрцнцш; б-

131
полисинтетик икиляшмя; в-д – бюйцмя истигамятиня истигамятлян-
миш дахилолмалар; е-скелет кристалы (А.А.Годовикова эюря,
1985).

Аналсим нефелин, содалит вя лейсит цзря инкишаф едян вя


щямчинин еффузив сцхурларын бадамларыны долдуран тюрямя
минералдыр. Илкин минерал кими о тешенитлярдя эениш йайылмышдыр.
Беля щесаб едилир ки, бу тип сцхурларда аналсим су вя натри-
умла зянэин олан магмадан бюйцк тязйиг алтында хцсуси
шяраитдя ямяля эялирляр.

2.7. Силисиум минераллары

Кимйяви тяркиби. Силисиум минералларына (СиО2) аморф опал


(СиО2нЩ2О), тцквары радиал-шцалы халседон, щабеля кварс вя
онун йцксяк температур вя йа тязйигдя дайаныглы модифика-
сийалары олан тридимит, кристабалит, коесит, стишовит аиддир
(шякил 2.40).
Параэенезиси. Силисиумун ян эениш сцхур ямяля эятирян
минералы ашаьы температурлу -кварсдыр1. О илкин минерал кими,
щям дя йцксяк температурлу -кварсын инверсийа мящсулу
ола биляр. Атмосфер тязйигиндя - кечиди 5730Ъ-йя бярабярдир.
Бундан сонра садяъя кварс адландырылан -кварс турш вя орта
магматик сцхурларын, метаморфик кристаллик шистлярин, гнейслярин
вя мцхтялиф метасоматитлярин тяркибиня дахил олур. Кварсла чюл
шпатлары, микалар, амфиболлар, пироксенляр вя бир чох башга ми-
нераллар параэенезис тяшкил едир.

1
Кварсын ашаьы вя йцксяк температурлу модификасийасы цчцн
бязян якс ишаря дя тятбиг едилир.
132
Шякил 2.40. Силисиум минералларынын дайаныглыг сащяляри

Тридимит ашаьы тязйигдя ямяля эяляряк, тямас метамор-


физминин йцксяк температурлу сцхурларында раст эялир. Чох
вахт о вулканик сцхурларын бошлугларында айрылан газ емана-
сийасы нятиъясиндя нисбятян ашаьы температурлу метастабил
минерал кими мейдана эялир. Беля бир тябиятя щям дя кристо-
балит маликдир. Коесит надир минералдыр вя бязи йцксяк
тязйигли метаморфик сцхурларда ашкар олунмушдур (шякил
2.41). Коесит вя стишовит метеорит кратерляриндя зярбя ме-
таморфизминин мящсулларында тясвир олунмушдур.
Диагностикасы. Ашаьы температурлу -кварс тригонал, -
кварс ися щексагонал сингонийайа аиддир. -кварсын -кварс
цзря параморфозасы, вулканик сцхурларын мющтявиляри цчцн
сяъиййяви олан, щексагонал дипирамида формасына маликдир
(шякил 2.42).
Микроскоп алтында кварс айрылмасы олмайан рянэсиз мине-
рал кими, ашаьы мцсбят релйефя вя Ы сыра аьдан йухары олмай-
ан интерференсийа рянэиня эюря асанъа таныныр. Чюл шпатларын-
дан о айрылма вя икиляшмянин олмамасы, бирохлулуьу, мцсбят
оптики ишаряси иля фярглянир. Сонунъу нишаня йцксяк икигат
шцасынма иля бирэя ону нефелиндян фяргляндирмяйя имкан ве-
133
рир. Кварсы щабеля кордийеритля дя гарышыг салмаг олар. Лакин
кордийеритдя яксяр вахтлар икиляшмя олдуьу щалда, кварсда
щеч бир вахт икиляшмя олмур. Щятта зяиф бир деформасийа ня-
тиъясиндя беля кварс дяняляри дальавары вя йа мозаик сюн-
мяйя малик олур.

а б
Шякил 2.41. Силисиум минераллары: а-кварс, б-коесит.

134
Шякил 2.42. Дипирамидал кварс кри-
сталынын йасты кясилиши. Николлар чар-
пазлашмышдыр, кристалын юлчцсц 1
мм-я йахындыр.

Тридимит цчцн ашаьы сынма ямсалы (Канада балзамына


нисбятян чох ашаьы), ашаьы икигат шцасынма (интерференсийа-
нын боз рянэи) вя кристалларын лювщявары формасы сяъиййявидир.
Низя шякилли икиляшмя чох сяъиййявидир. Кристобалит кристаллары
октаедрик щабитуса малик олуб, даща изометрикдир. Чарпаз
николларда икиляшмя нятиъясиндя кристобалит лякявары олур. Па-
леотип вулканик сцхурларда тридимит вя кристобалит цзря кварсын
параморфозасыны мцшащидя етмяк олур. Онларда бир николда
кварсын изометрик дяняляриндя яввялдян олан тридимит кристал-
ларынын цзляри ишыгланыр.
Тюрямя дяйишмяляри. Кварсын вя силисиумун башга мине-
ралларынын ящямиййятли диагностик нишаняси ондан ибарятдир ки,
онларда тюрямя дяйишмяляр олмур.

2.8. Сеолит групу

Кимйяви тяркиби. Сеолитляр сулу алцмосиликатлар олуб, тярки-


биндя Ъа вя На, бязян ися Ба вя К, надир щалларда ися Ср,
Мэ вя Мн иштирак едир. Катионларын мигдарына эюря сеолитляр
бир-бириндян фярглянирляр. Сеолитлярин цмуми кимйяви формулу
(На2К2, Ъа, Ба) [(Ал, Си)О2]нЩ2О.
Сеолитлярин кристаллик шябякяляри алцминиум-силисиум-

135
оксиэентетраедрляринин каркасларындан ибарят олуб, башга
каркас гурулушларындан бошлуьу молекулйар су (сеолит суйу)
иля долмуш даща эениш каналларын олмасы иля фярглянир. Она
эюря дя ещтийатла гыздырдыгда кристалын структуру позулмадан
су чыха билир, сонра ися йеня дя су юз йерини тутур. Бу щалда
кристалын ейниъинслилийи сахланылмаса да, онун оптики хцсу-
сиййяти дяйишир.
Сеолит групунун минераллары мцхтялиф дяряъядя юйрянил-
мишдир. А.Г.Бетехтин шярти олараг сеолитляри 3 група
бюлмцшдцр: 1) шабазит (шабазит, левинит, ломантит вя б.); 2) на-
тролит - томсонит (натролит, сколесит, томсонит вя б.); 3) гейлан-
дит вя филлипсит (гейландит, филлипсит, десмин вя б.).
Параэенезиси. Сеолитляр чюл шпатлары, фердшпатоидляр цзря
тюрямя минерал кими ямяля эялир, еффузив сцхурларын ба-
дамъыгларыны долдурур (шякил 2.43), щидротермал йатагларда
раст эялир вя щямчинин ъаван чюкмя сцхурларда, торпагларда
екзоэен просесляр нятиъясиндя ямяля эялир. Исбат олунмуш-
дур ки, сеолитляр Сакит океанын мцасир дярин сулу чюкцнтцля-
риндя вулканик материалларын парчаланмасы нятиъясиндя (бцтцн
чюкцнтцнцн 20-30%-ни тяшкил едир) ямяля эялир.
Диагностикасы. Сеолитляр сусуз алцмосиликатлара нисбятян
ашаьы бярклийи, сыхлыьы, сынма ямсалы иля вя туршуларла даща
асан даьылмасы иля фярглянир. Шлифдя бцтцн сеолитляр рянэсиздир.
Адятян онлар тцквари, ийнявари, радиал-шцалы, пуллу агрегат
формаларында раст эялир, бязян лювщявары кристаллар ямяля эяти-
рир (шякил 2.43). Мцхтялиф сингонийада кристаллашыр: ясасян мо-
ноклиник вя ромбик (натролит-томсонит групу вя эейландит, фил-
липсит), щямчинин тригонал (шабазит вя б.) вя надир сеолитляр
щексагонал (ерионит), тетрагонал (ашкрофтин) вя кубик (фойазит)
сингонийаларда кристаллашырлар. Бцтцн щалларда там айрылмайа
маликдирляр. Икиляшмяляри чох щалларда раст эялир. Бцтцн сеолит-
лярдя икигат шцасынма ашаьыдыр – сыфырдан 0,012-йя гядяр.
Яксярляриндя ися 0,003-0,007 тяшкил едир, анъаг томсонитдя
0,015-я чатыр.

136
а б

в г

Шякил 2.43. Сеолитлярин шлифдя эюрц-


нцшц: а-стилбит, б-томсонит, в-щей-
ландит, г-аналсит, д-натролит.

Сеолит групу минералларынын нювляри сынма ямсалларына, ик-


гиат шцасынмайа, оптики характериня (мцсбят вя мянфи нювляри
вар), оптики охлар буъаьына, сюнмя буъаьына, узанма ишаря-
синя эюря бир-бирляриндян фярглянирляр (шякил 2.44).
137
Шякил 2.44. Тцквары сеолитлярин оптики истигамятлянмяси
(А.Н.Винчелл, Г.Винчелля эюря, 1953).

Башга минераллардан сеолитляря ян чох бянзяйян халсе-


дондур. О да сеолитляр кими еффузив сцхурларын бадамларыны
долдурур вя радиал-шцалы гурулуша маликдир. Сеолитдян о ашаьы
сынма ямсалына (<1,53) эюря фярглянир. Бундан башга хал-
седон цчцн опал вя кварсла бирэя раст эялмясидир.

2.9. Андалузит, кианит, силлиманит

Кимйяви тяркиби. Андалузит, кианит (дистен) вя силлиманит


мцхтялиф температур вя тязйигдя дайаныглы олан Ал2СиО5 – ин
полиморф модификасийаларыдыр (шякил 2.45).

138
Шякил 2.45. Кианит, андалузит вя силлиманитин дайаныглыьыны тяйин
едян температур вя тязйиг.

Параэенезиси. Бцтцн цч минерал алцминиумла зянэин олан


метаморфик сцхурларын тяркибиня дахил олур. Силлиманит вя ан-
далузит бундан башга йцксяк алцминиумлу турш магматик
сцхурларын тяркибиндя дя раст эялир. Андалузит нисбятян ашаьы
тязйигдя дайаныглыдыр вя аз дяринликли интрузивлярин тямас оре-
олларында раст эялир. О ашаьы тязйигли реэионал метаморфизмин
мящсулларында да йайылмышдыр. Кианит (дистен) йцксяк тязйи-
гдя формалашмыш йцксяк алцминиумлу метаморфик сцхурларын
типик минералыдыр. Силлиманит ися йцксяк температурда ямяля
эялмиш метаморфик сцхурларда йайылмышдыр.
Диагностикасы. Ал2СиО5 – ин полиморф модификасийалары
ъядвял 2.8-дя эюстярилмишдир.
Андалузит кристалларынын формасы узунуна кясимдя узан-
мыш дцзбуъаглы, ен кясиминдя ися ромб вя йа квадрата йа-
хындыр (шякил 2.46 а-в, 2.47). (101) бойу икиляшмя раст эялир.
Андалузит йа рянэсиздир, йа да айдын плеохроизмля чящрайы вя
йашылымтыл тонда олур. Андалузит она бянзяр пироксен вя киа-
нитдян дцзцня сюнмя вя мянфи узанма иля фярглянир.

Ъядвял 2.8
Ал2СиО5-ин полиморф модификасийаларынын оптики хцсусиййятляри

Хцсусиййят Андалузит Кианит (дистен) Силлиманит

139
Кристалларын Призматик Сцтунвари, Узун призма-
формасы лювщявари тик, ийнявари,
тцквари
Индикатрисанын НэНп мцстявиси – НэНп мцстявиси НэНп мцстя-
истигамяти (010);а=Нэ; (100) мцстявисиня виси – (010);
б=Нм; ъ=Нп демяк олар ки, пер- а=Нп ; б=Нм;
пендикулйардыр, ъ=Нэ
Нпа
Рянэ Рянэсиздир, Рянэсиздир, бязян Рянэсиздир
бязян чящрайы вя мавидир
йа йашылымтылдыр
0
Айрылма 89 буъаг алтын- (100) бойу там, (010) бойу
да (110) призма- (010) бойу айдын, там
сы бойу ики там (001) бойу тяк-тяк
айрылма системи
Сынма ямсалы 1,63-1,65 1,72-1,73 1,66-1,68
0 0 0
Оптики охлар -(75-85) -82 +(20-30)
буъаьы, 2В
Икигат шцасын- 0,009-0,011 0,012-0,016 0,020-0,22
ма ямсалы, нэ-
нп
0
Сюнмя Дцзцня Чяпиня, ъ:Нэ30 Дцзцня
Узанма Мянфи Мцсбят
Плеохроизм вя Нп-чящрайы, Нп-рянэсиз, Йох
абсорбсийа Нм-зяиф йашыл, Нм-зяиф бянювшяйи,
формулу Нэ-зяиф йашыл, Нэ-зяиф мави,
Нп >Нм Нэ Нэ >Нм >Нп

Кианит ен кясиминдя дцзбуъаглы формалы кристаллар ямяля


эятирир; яйилмиш вя йа бцкцлмцш кристаллара раст эялинир. (100)
бойу полисинтетик икиляшмя, цч истигамятдя истигамятлянмиш
айрылма чатлары сяъиййявидир (шякил 2.46 г-е, 2.47). Андалузит-
дян мцсбят узанма иля, силлиманитдян – ашаьы икигат шцасын-
ма, икиляшмянин вя ики чат системинин олмасы иля фярглянир.

140
Шякил 2.46. Андалузитин (а-в), кианитин (г-е) вя силлиманитин (ж-и)
кристалларында оптики индикатрисанын истигамятлянмяси: а, г, ж - кри-
сталларын цмуми эюрцнцшц; б, д, е, з – узунуна кясийи; в, и – ен

141
кясийи.

в
Шякил 2.47. Ал2СиО5-ин полиморф моификасийаларынын шлифдя эю-
рцнцшц: а-аналузит, б-кианит, в-силлиманит

Силлиманит сяъиййяви узанмыш вя йа ийнявары кристаллар,

142
шцавары вя тцквары агрегатлар ямяля эятирир. Тцкябянзяр яй-
илмиш кристаллар фибролит адланыр. Ен кясими дюрдбуъаглы форма-
сында олур. Узунуна кясилишдя олдуьу кими бу кясимдя дя
айрылма хятляри эюрцнцр (шякил 2.46 ж-и, 2.47). Кристалларын фор-
масы, дцзцня сюнмя, мцсбят узанма, нисбятян йцксяк ики-
гат шцасынма вя кичик оптики охлар буъаьы силлиманити башга
она бянзяр минераллардан фяргляндирир.
Диагностика вахты андалузит, кианит вя силлиманитин йцксяк
алцминиумлу минерал ассосиасийасына аид олмасыны нязяря
алмаг лазымдыр. Андалузитля бирэя хлорит вя хлоритоид, кианитля –
гранат, ставролит, мусковит, биотит, кордийерит, силлиманитля –
биотит, калиум чюл шпаты, гранат, кордийерит, щиперстен, шпинел,
корунд, сапфирин раст эялир.
Тюрямя дяйишмяляри. Андалузит сериситля вя йа мусковит-
ля явяз олунур. Кианит вя силлиманит цзря ачыг рянэли микалар,
пирофиллит вя каолинит инкишаф едир.

2.10. Хлоритоид, ставролит, кордийерит

Кимйяви тяркиби. Хлоритоид (Фе,Мэ,Мн)2Ал4Си2О10(ОЩ)4,


ставролит (Фе, Мэ, Зн)2Ал9 (Си,Ал)4 О22(ОЩ)2, кордийерит (Мэ,
Фе)2Ал4Си5О18Фе вя Мэ дяйишян мигдары олан дямирли-магне-
зиумлу алцмосиликатлардыр. Хлоритоид вя ставролитдя дямир, кор-
дийеритдя ися магнезиум цстцнлцк тяшкил едир.
Параэенезиси. Щяр ики цч минерал алцминиумла зянэин
олан метаморфик сцхурларда, кордийерит щям дя турш тяркибли
йцксяк алцминиумлу магматик сцхурларда раст эялир. Хлорито-
ид нисбятян ашаьы температурлу сцхурларда инкишаф едяряк,
хлорит, дямирли гранат, андалузитля ассосиасийа тяшкил едир.
Ставролит алмандин, мусковит, биотитля параэенезисдя раст эя-
лир. Кордийерит реэионал метаморфизмин йцксяк пилляси вя тя-
мас метаморфизми цчцн сяъиййяви олуб, гранат, калиум чюл
шпаты, щиперстен вя силлиманитля бирэя ямяля эялир. Кристаллаш-
ма шяраитиндян асылы олараг кордийеритдя Фе/Мэ нисбяти эениш
интервалда дяйишир.

143
Диагностикасы. Хлоритоид башга минералларын дахилолмала-
ры иля доймуш, гейри-дцзэцн дяняляр формасында адятян ме-
таморфик сцхурларда раст эялир. Йашыл рянэ вя нязяря чарпан
плеохроизм типикдир. (001) цзря полисинтетик икиляшмяляр
сяъиййявидир. Чох вахт хлоритоид дяняляри гум сааты фигуру
ямяля эятирмякля гейри-бярабяр рянэлянмишдир (шякил 2.48).
Бу оптики охларын дисперсийасы (р>в) вя икигат шцасынманын
дисперсийасы иля изащ едилир. Дисперсийанын нятиъясиндя аномал
бозумтул-эюй интерференсийа рянэи ямяля эялир вя бязи кяси-
лишляр там сюнмцр (шякил 2.49).

Шякил 2.48. Хлоритоид: а-кристал; б-гум сааты структурлу кясилиш; в-


полисинтетик икиляшмяси олан кясилиш.

144
Шякил 2.49. Хлоритоидин шлифдя эюрцнцшц.

Ставролит чохлу мигдарда кварс дахилолмаларын щесабына


яляйябянзяр структурлу порфиробластлар ямяля эятирир. (032) вя
(232) бойу бюйцйян гыса призматик кристаллар хачабянзяр ики-
ляшмяляр ямяля эятирир (шякил 2.50). Сары рянэ, нязяря чарпан
плеохроизм, дцзцня сюнмя, мцсбят узанма сяъиййявидир
(2.51).

Шякил 2.50. Ставролитин кристалы вя икиляшмяси.

Шякил 2.51. Ставролитин шлифдя


эюрцнцшц.

145
Кордийеритин рянэсиз вя йа мави гейри-дцзэцн формалы
дяняляри ашаьы мцсбят релйефя вя ашаьы икигат шцасынмайа
маликдир. Интерференсийа рянэи Ы сыранын аь вя йа сары рянэиня
уйьун эялир. Кордийерит цчцн полисинтетик икиляшмяляр, бязян
секториал цчлцкляр вя йа алтылыглар сяъиййявидир (шякил 2.52). Ики-
ляшмя (110) вя (130) цзря битишир. Кордийеритин сяъиййяви фяргли
нишаняси сирконун, апатитин хырда дахилолмалары ятрафында ли-
мон-сарымтыл плеохроизми ямяля эятирмясидир (шякил 2.53).

Шякил 2.52. Кордийерит кристалларында оптики индикатрисанын истига-


мятлянмяси: а-кристалын цмуми эюрцнцшц; б,в-секториал икиляш-
мя; г-узунуна кясийи.

Шякил 2.53. Кордийеритин шлифдя эюрцнцшц

Кордийерити кварсла вя йа плаэиоклазла гарышыг салмаг олар.


Кварсдан о икиляшмясинин олмасы, плеохроизми вя икиохлулуьу
иля, плаэиоклаздан ися йеня дя плеохроизми, аз там айрылмасы,
дянянин кянарларына чатмайан полисинтетик икиляшмялярин кяс-
кин сонлугларынын олмасы иля фярглянир. Кордийеритин оптики охлар

146
буъаьы сынма ямсалы вя нэ-нп кямиййяти йахын олан албит-
олигоклаза нисбятян ашаьыдыр.
Тюрямя дяйишмяляри. Хлоритоид вя ставролит мусковит, се-
рисит, хлоритля, кордийерит ися кечяйя бянзяр мусковит, хлорит,
серпентин вя дямир оксидинин гарышыьындан ибарят пинит агре-
гаты иля явяз олунур. Пинит рянэсиздир, йа да йашылымтыл-мави вя
сары тонда рянэлянмишдир. Кордийерит дяйишмя характериня эю-
ря она бянзяйян кварс вя плаэиоклаздан йахшы фярглянир.

2.11. Гранат групу

Кимйяви тяркиби. Гранатлар цмуми формулу Х3Й2(СиО4)3


олан ортосиликатлардыр. Бурада Х- Ъа, Фе2+, Мн, Мэ; Й-Ал,
Фе3+, Ър. Гранатлар бир нечя бярк мящлул сырасы ямяля эятирир.
Алмандин [Фе2+3Ал2(СиО4)3] – пироп [Мэ3Ал2(СиО4)3] сырасына
дахил олан гранатлар вя спессартин [Мн3Ал2(СиО4)3] пиралспит
ады алтында бирляширляр. Гроссулйар [Ъа3Ал2(СиО4)3], андрадит
[Ъа3Фе3+2(СиО4)3] вя уваровит [Ъа3Ър2(СиО4)3] башга бярк
мящлул сырасыны ямяля эятирирляр. Бу сырайа аид олан гранатлар
уграндит адланыр. Пиралспит -уграндит гарышмасы мящдуддур.
Бир сыранын бярк мящлулларында башга сыранын компонентляри-
нин 20-30%-дян чох олмайараг щялл олунмасы мцмкцндцр.
Гранатын башга надир нювляри дя мялумдур. Бцтцн гранатлар
кубик сингонийада кристаллашыр вя тетрагонтриоктаедрляр (яксяр
пиралспитляр), ромбододекаедрляр (адятян гроссулйар) вя йа
онларын бу ики формасындан комбинасийалар (ясасян андрадит)
шяклиндя сяъиййяви кристаллар ямяля эятирир. Башга минералла-
рын дахилолмалары иля долмуш скелетя бянзяр кристаллар вя щям-
чинин яляйя бянзяр гурулушлу гейри-дцзэцн изометрик дяняляр
дя раст эялир (шякил 2.54).

147
Шякил 2.54. Гранатлар: а,б,в – кристаллар; г-икиляшмяси олан кяси-
лиш; д-скелетя бянзяр кристалын кясилиши; е-дахилолмасы олан кясилиш.

Параэенезиси. Гранатлар кристаллик шистлярин вя скарнларын


эениш йайылмыш минералларыдыр. Пироп-алмандин сырасынын гра-
натлары метаморфик сцхурларда эениш йайылмышдыр. Гранатларда
температур вя тязйиг артдыгъа пироп компонентинин пайы ар-
тыр. Ян ашаьы температур шяраитиндя спессартинля зянэин олан
гранатлар формалашыр. Алмандин вя спессартин пайы йцксяк
олан пралспитляр щямчинин алцминиумла доймуш турш магма-
тик яринтилярдян дя кристаллашыр вя гранит пегматитляриндя раст
эялир. Бязи гранатлар щямчинин магматик сцхурларда да раст
эялир. Гранитлярдя, хцсусиля дя пегматитлярдя спессартин вя
алмандин, кимберлитлярдя пироп раст эялир.
Диагностикасы. Микроскоп алтында гранатын идиоморф кри-
сталларыны вя щямчинин чохлу мигдарда башга минералларын
яляйя бянзяр дахилолмалары иля бирэя гейри-дцзэцн формалы
изометрик дянялярини эюрмяк олур. Гранатлар чох йцксяк
релйефя вя шагрен сятщиня эюря асан таныныр (шякил 2.55). Он-
лар рянэсиздир (аз рянэлянмишдир) вя оптики изотропдур.

148
Шякил 2.55. Эранатлар.

Мцхтялиф тяркибли гранатлар рянэиня, хцсуси чякисиня, сынма


ямсалларына, кристаллик шябякянин елементар нцвясинин бюйц-
клцйцня эюря фярглянир. Микроскоп алтында шпинеля бянзяйир
вя ондан кясилишдя цчбуъаг вя дюрдбуъаглы формасыны верян
октаедрик кристаллары ямяля эятирмяси иля фярглянир (ъядвял
2.9). Гранатлары даща дягиг диагноз етмяк цчцн хцсусы ла-
бораторийа методлары (електрон микрозонду, иммерсийа цсулу,
рентэен структур анализ) тятбиг етмяк лазымдыр.

Ъядвял 2.9
Гранатларын сынма ямсаллары, сыхлыьы вя рянэи

Сынма ям- Шлифдя


Ады Тяркиби Сыхлыьы
салы рянэи
Пироп Мэ3Ал2(СиО4)3 1,714 3,58 Чящрайы
2+
Алмандин Фе 3Ал2(СиО4)3 1,830 4,32 Чящрайы,
рянэсиз
Спессартин Мн3Ал2(СиО4)3 1,800 4,19 Эонур
Гроссулйар Ъа3Ал2(СиО4)3 1,734 3,59 Рянэсиз
3+
Андрадит Ъа3Фе 2(СиО4)3 1,887 3,86 Сарымтыл
Уваровит Ъа3Ър2(СиО4)3 1,860 3,9 Йашыл
Шорломит Ъа3 (Ал,Фе,Ти)2 1,86-2,00 3,88 Гонур
[(Си,Ти)О4]3
Щидрогроссулйар Ъа3Ал2 Си2О8 1,734-1,675 3,59- Рянэсиз,
(СиО4)1-м)(ОЩ)4м 3,13 буланыг

Тюрямя дяйишмяляры. Пироп хлоритля, алмандин хлорит вя


149
епидотла явяз олуна билир. Уграндитлярин дяйишмя мящсуллары
епидот, хлорит, калсит, плаэиоклаздыр.

2.12. Шпинел групу

Кимйяви тяркиби. Шпинелляр цмуми формулу ХЙ2О4 олан


оксидлярдир. Бурада Х – Мэ, Фе2+, Зн, Мн; Й – Ал, Фе3+, Ър.
Бу групун надир минералларында Х вя Й-ин мювгейи башга
катионларла явяз олуна биляр.
Кянар цзвляри изоморф сыра ямяля эятирян ашаьыдакы мине-
раллар чох эениш йайылмышдыр: шпинел (Мэ-Ал), эерсинит (Фе-Ал),
магнезиум хромит (Мэ-Ър), хромит (Фе-Ър), магнетит (Фе2+-
Фе3+). Кулсонит (Фе-В) вя улвошпинел (ТиФе2+2О4) надир мине-
раллардандыр. Мяхсуси шпинел вя эерсинит арасындакы аралыг
нювц плеонаст (Мэ, Фе) Ал2О4, аралыг Ър-сахлайан нювц ися
пикотит (Мэ, Фе) (Ал, Ър)2О4 адланыр. Бу групун магнезиумлу
шпинелдян (Мэ2 Ал О4) башга бцтцн цзвляри шпинелидляр адла-
ныр. Шпинел групу минераллары кубик сингонийада кристаллаша-
раг, октаедрик щабитуслу кристаллар ямяля эятирир.
Параэенезиси. Шпинел доломит вя башга магнезиумлу
сцхурлар цзря инкишаф едян тямас-метаморфик вя метасома-
тик сцхурларын типоморф минералыдыр. Плеонаст вя пикотит ултрая-
саси тяркибли магматик сцхурларда вя онларын метаморфизми-
нин мящсулларында щямишя раст эялир. Эерсинит тяркибли шпине-
лидляр даща силисиумлу магматик вя метаморфик сцхурлар цчцн
сяъиййявидир. Ашынмайа давамлы олдуьу цчцн шпинелляр ся-
пинтилярин тяркибиндя раст эялир вя гырынтылы сцхурларын аьыр фрак-
сыйаларында ашкар едилир.
Диагностикасы. Шпинелляр вя шпинелидляр идиоморф кристаллар
вя гейри-дцзэцн формалы дяняляр ямяля эятирир вя рянэи мине-
ралын кимйяви тяркибиндян асылыдыр. Бцтцн минераллар оптики изо-
тропдур вя йцксяк релйефя маликдир. Фе3+, В3+ мигдары йцксяк
олан минераллар (магнетит, хромит, кулсонит, улвошпинел) гейри
вя йа демяк олар ки, гейри-шяффафдыр. Эерсинит йашыл, пикотит
гырмызымтыл-гящвяйи тона рянэлянмишдир. Няъиб магнезиумлу

150
шпинел рянэсиз олуб, шяффафдыр. Бу минералларын эениш интервал-
да дяйишян тяркибини мцяййян етмяк цчцн електрон микро-
зондуну тятбиг етмякля, микроанализ лазымдыр.
Тюрямя дяйишмяляри. Шпинел групу минераллары щятта ки-
файят гядяр дяйишмяйя мяруз галмыш сцхурларда беля хариъи
тясирляря гаршы давамлыдыр вя юз илкин формасыны сахлайыр. Шпи-
нел вя шпинелидляри гисмян вя йа там явяз едян тюрямя ми-
нераллар арасында талкы, серпентини, корунду, диаспору, хлорити
эюстярмяк олар.

2.13. Хлорит групу

Кимйяви тяркиби. Хлоритляр лайлы структурайа малик, су иля


зянэин магнезиумлу вя дямирли алцмосиликатлардыр. Тяркибляри
дяйишкяндир. Цмуми формулу: (Мэ, Фе, Ал)6 [(Си, Ал)4О10]
(ОЩ)8. Хлоритлярдя бир нечя изоморфизм олур: МэФе2+; Си-
МэАл; Ал, СиМэАлФе3+. Тяркибиндян асылы олараг (цмуми
дямирлилик – Ф вя кристаллокимйяви формулда Си мигдары) вя па-
раэенезис нязяря алынмагла К.Б.Кепежинскас хлоритлярин беш
ясас нювцнц айырмышдыр: корундофилит (Ф<25%; Си<2,8), клино-
хлор-пеннинляр (Ф<25%; Си>2,8), рипидолит (Ф=25-75%;
Си<2,8), прохлоритляр (Ф=25-75%, Си>2,8) вя тйуринэитляр
(Ф>75%). Корундофилитляр ян алцминиумлу, клинохлор-пеннин –
магнезиумлу, тйуринэитляр – ян дямирли хлоритлярдир (шякил
2.56).

Си
3,5 Клинохлор-пеннинляр Прохлоритляр
Тйуринэитляр
2,8 Корундофилитляр Рипидолитляр
0 25 75 100
Ф, атом, %

151
Шякил 2.56. Параэенетик принсип ясасында хлоритлярин тяснифаты
(К.Б.Кепежинскаса эюря, 1965).

Ядябиййатда Чермак тяряфиндян тяклиф олунан тяснифат да


эениш истифадя едилир: ортохлорит (магнезиумла зянэин) вя леп-
тохлорит (дямирля зянэин). Хлоритляр моноклиник сингонийада
кристаллашырлар.
Параэенезиси. Ортохлоритляр мцхтялиф метаморфик просес-
лярдя ямяля эялир. Онлар тюрямя минерал кими магматик
сцхурларда, ясас минераллар кими филитлярдя, йашыл шистлярдя, фи-
лизйаны метасоматитлярдя иштирак едир (шякил 2.57). Лептохлорит-
ляр ися чюкмя эенезися маликдирляр.

Шякил 2.57. Хлоритин шлифдя эюрцнцшц.

Диагностикасы. Кристалларын защири эюрцнцшц псевдощек-


сагонал, лювщявари, агрегаты вярягвари, пулъуглудур. Айрыл-
масы (001) цзря тамдыр. (001) цзря битишян садя вя полисинте-
тик икиляшмя мцшащидя едилир. Оптики охлар мцстявиси (010)-я
паралел, ити тянбюлян (001)-я демяк олар ки, перпендикулйар-
дыр. Она эюря дя айрылмасы эюрцнян кясилишлярин узанмасынын
ишарясини билмякля, минералын оптики ишарясини тяйин етмяк олар:
яэяр узанма ишаряси мцсбятдирся, онда оптики охлар буъаьы
мянфидир; мянфи узанмада ися оптики охлар буъаьы мцсбятдир.
Хлоритлярин сяъиййяви хцсусиййяти – тяркибиндя Фе2+ иштирак ет-
мяси иля ялагядар йашыл рянэдя олмасыдыр. Шлифдя дя онлар йа-
шылдыр вя йа демяк олар ки, рянэсиздир. Рянэлянмиш нювляри
йашыл рянэдян рянэсизя кими плеохроизмя маликдир.
152
2.14. Епидот групу

Кимйяви тяркиби. Епидот групуна ромбик соизит вя моно-


клиник минераллар – клиносоизит, епидот, пйемонтит вя ортит аид-
дир. Бцтцн бу минераллар метаморфик эенезися маликдир; бун-
дан башга ортит щям дя магматик сцхурларда аксессор ми-
нерал кими раст эялир.
Соизит - Ъа2АлАл2О(СиО4)(Си2О7)(ОЩ) призматик кристаллар
вя швилвары вя йа дяняли агрегатлар ямяля эятирир. Оптики инди-
катрисанын истигамятиня эюря оптики охлар мцстявиси (100) олан
 - соизит вя оптики охлар мцстявиси (010) олан  - соизит айрылыр.
Клиносоизит - Ъа2АлАл2О(СиО4)(Си2О7)(ОЩ) вя епидот
Ъа2Фе3+ Ал2О(СиО4)(Си2О7)(ОЩ) изоморф минерал сырасыны
ямяля эятирир вя клиносоизитдян епидота доьру дямирин мигда-
ры гисмян артыр вя буна уйьун олараг оптики хцсусиййятляр дя
дяйишир: сынма ямсалы, икигат шцасынма ямсалы, Нэ охуна йа-
хын оптики охлар буъаьы артыр.
Параэенезиси. Соизит реэионал-метаморфик сцхурларда
(калсит-соизит-микалы шистляр, соизитли амфиболитляр), тямас-
метаморфизляшмиш ящянэ дашларында раст эялир вя магматик
сцхурларда ясаси плаэиоклазын соссйуритизляшмяси вахты тюря-
мя минерал кими эениш йайылмышдыр.
Епидот минераллары метаморфик минералларда эениш йайыл-
мышдыр. Онлар ящянэли-эилли чюкмя сцхурларын вя ясаси маг-
матик сцхурларын реэионал метаморфизминдя, ящянэ дашынын
тямас метаморфизминдя, метасоматик просеслярдя ямяля
эялир. Магматик сцхурларда чюл шпатлары, щорнблендляр, биотит
цзря инкишаф едян тюрямя минерал кими иштирак едир.
Диагностикасы. Соизит (100) цзря там, (001) цзря ися гей-
ри-там айрылмайа маликдир. Икиляшмяси йохдур, шлифдя рянэсиз-
дир. Оптики ишаряси мцсбятдир. Соизитин ян сяъиййяви хцсу-
сиййятляриндян бири икигат шцасынманын дисперсийасы иля изащ
едилян аномал эюй вя йа гонур тутгун интерференсийа рянэля-
ря малик олмасыдыр. Шлифдя клиносоизит рянэсиздир, епидот адя-

153
тян рянэлидир вя плеохроизми вар (шякил 2.58). Нэ цзря сарымтыл-
йашыл, Нм цзря йашылымтыл-сары, Нп цзря ачыг-сары, рянэсиздир.
Оптики охлар буъаьы (010). ъНп буъаьы клиносоизитдя 0-70, епи-
дотда 0-150, аНэ буъаьы ися клиносоизитдя 18-250, епидотда
25-300-дир.
Бцтцн клиносоизитляр оптики мцсбят, епидотлар ися мянфидир.
Епидот цчцн бир дянянин мцхтялиф йерляриндя парлаг, алабязяк
интерференсийа рянэи сяъиййявидир. Соизит клиносоизитдян истяни-
лян кясилишдя дцзцня сюнмя иля, епидотдан рянэлярин олмама-
сы иля вя ашаьы икигат шцасынма вя там айрылмасы иля фярглянир.
Шлифдя епидот моноклиник пироксеня бянзяйир, ондан мянфи оп-
тики ишаряси, пироксен айрылмасынын олмамасы, плеохроизми иля
фярглянир (шякил 2.58).

а б
Шякил 2.58. Клиносоизитин (а) вя епидотун (б) шлифдя эюрцнцшц.

2.15. Вулканик шцшя

Вулканик шцшя - тез сойума нятиъясиндя кристаллаша бил-


мяйян сойумуш магматик яринтидир. О адятян еффузив сцхур-
ларын тяркибиня дахил олур, бязян ися бцтювлцкля ону тяшкил
едир. О аморфдур, изотропдур. Рянэи гара, боз, гонурдур.
Шлифдя рянэсиз, йашылымтыл, гонурдур. Рянэи дямирин оксидляш-
мя дяряъясиндян асылыдыр. Вулканик шцшянин тяркиби щаггында
силисиумун мигдары азалдыгъа артан сыхлыьы вя сынма ямсалы иля
154
мцлащизя йцрцтмяк олар (ъядвял 2.10). Орта вя ясаси тяркибли
вулканик шцшялярин дяйишмяси нятиъясиндя онлар яксяр щаллар-
да хлоритля явяз олунур, турш шцшяляр ися кварсын субмикро-
скопик дяняляриня вя чюл шпатларына чеврилир. Онлар ися юз
нювбясиндя пелит щиссяъикляриня вя сериситя чеврилир.

Ъядвял 2.10
Вулканик шцшялярин сынма ямсаллары вя сыхлыьы (В.Е.Треэеря эюря)

Вулканик шцшя Сынма ямсалы Сыхлыг


Риолит 1,492 (1,48-1,51) 2,37 (2,33-2,41)
Пехштейн 1,500 (1,492-1,506) 2,34 (2,32-2,37)
Дасит 1,511 (1,504-1,529) 2,50 (2,45-2,55)
Трахит 1,512 (1,488-1,527) 2,45 (2,43-2,47)
Андезит 1,512 (1,489-1,529) 2,47 (2,40-2,57)
Лейсит-тефрит 1,550 (1,525-1,580) 2,55 (2,52-2,58)
Базалт 1,575 (1,506-1,612) 2,77 (2,70-2,85)

2.16. Магматик сцхурларын аксессор минераллары

2.16.1. Апатит. Кимйяви тяркиби. Апатит – Ъа5(ПО4)3 (Ф,


Ъл, ОЩ) калсиум фосфатдыр. Ф вя Ъл-ун мигдари нисбятиндян
асылы олараг флцор- вя хлор-апатит айрылыр. Биринъи даща чох раст
эялир. Минералын сингонийасы – щексагоналдыр.
Параэенезиси. Апатит эениш йайылан минерал олуб, бцтцн
магматик сцхурларда мцяййян мигдарда раст эялир. Калси-
умла зянэин олан ясасилийи йцксяк олан сцхурларда ашаьы кал-
сиумлу турш сцхурлара нисбятян апатит чох олур. Апатитин мак-
симал мигдары гяляви сцхурлар цчцн сяъиййявидир. Беля сцхур-
ларда о баш сцхур ямяля эятирян минерал ролуна кечир вя бя-
зян фосфат хаммалы истещсалына лазым олан сянайе мигдары
сявиййясиня эялиб чыхыр. Аксессор апатит щям дя метаморфик
сцхурларда да мцяййян едилмишдир.
Диагностикасы. Апатит алтыбуъаглы призма, щямчинин ийня-
вари, сцтунвары вя лювщявары формалар ямяля эятирир (шякил
2.59, 2.60). Минералын рянэи зяиф йашыл, мави, аь; парылтысы –
шцшяварыдыр.
155
Кристалларын формасы (шякил 2.59, 2.60), йцксяк релйеф, ашаьы
икигат шцасынма, дцзцня сюнмя вя мянфи узанма апатити
башга ачыг рянэли минераллардан фяргляндирмяйя имкан верир.
Рянэли минералларда вя кордийеритдя онун хырда дахилолмалары
тцнд плеохроизмли ореолларла щашийялянир. Андалузит вя топаз-
дан апатит айрылмасынын олмамасы вя даща ашаьы интерферен-
сийа рянэи иля фярглянир.

Шякил 2.59. Апатит кристалларынын формасы: а, б – цмуми


эюрцнцш; в – узунуна кясийи; г-ениня кясийи.

156
б
Шякил 2.60. Апатитин диопсиддя (а), шлифдя (б) эюрцнцшц.
Тюрямя дяйишмяляри. Апатит адятян тюрямя чеврилмяляря
мяруз галмыр вя щятта чох дяйишмиш сцхурларда беля юз фор-
масыны сахлайыр.
2.16.2. Сиркон. Кимйяви тяркиби. Сиркон Зр (СиО4) - сир-
конун эениш йайылмыш ортосиликаты олуб, чохлу мигдарда
кимйяви елементляр гатышыьы, о ъцмлядян уран вя ториум сах-
лайыр. Радиоактив елементлярля зянэин олан сиркону малакон
вя йа сиртолит адландырырлар. Сингонийасы тетрагоналдыр.
Параэенезиси. Сиркон магматик сцхурларда тез-тез раст
эялян аксессор минералдыр. Онун ян йцксяк мигдары гяляви
сцхурлардадыр. Метаморфик сцхурларда сиркон адятян мета-
морфизм просеси заманы сахланылан реликт минералдыр. Бу вахт
реликт сиркон илкин чюкмя сцхурларын тяркибиня дахил олан гырынты
дяняляр кими иштирак едир, йяни щяр щансы даща гядим субстра-
тын йуйулма мящсулудур.
Диагностикасы. Сиркон кристаллары дюрд цзлц призма вя дипи-
рамиданын бирляшмяси иля сяъиййялянир. Адятян, сары, чящрайы,
гырмызы тонда рянэлянмишдир, парылтысы шцшяварыдыр. Магма-
тоэен сирконун формасы кристаллашма шяраитиндян, йяни тем-
пературдан, яринтинин тяркибиндян вя с. асылыдыр. Сирконун реликт
вя гырынтылы дяняляри щамарланан цзляри иля фярглянир вя даиряви
формайа маликдир. Сцхурларда сиркон адятян надир хырда (<0,1
мм) кристаллар шяклиндя раст эялир.
Сиркон цчцн пирамидал сонлуглары олан призматик кристаллар
(шякил 2.61, 2.62), чох йцксяк мцсбят релйеф, йцксяк икигат
шцасынма вя дцзцня сюнмя сяъиййявидир. Рянэли минераллар-
157
да вя кордийеритдя онун хырда дахилолмалары интенсив рянэ-
лянмиш вя кяскин плеохроизмли ореолларла щашийялянир.
Тюрямя дяйишмяляри. Сиркон чох мющкям вя давамлы
минерал олуб, дяйишмяляря мяруз галмыр. Она эюря дя ме-
таморфик вя чюкмя сцхурларда реликт вя гырынтылы дяняляр кими
раст эялир. Сирконун тяркибиня дахил олан уран вя ториум атом-
ларынын радиоактив шцаланмасы нятиъясиндя минералын кристаллик
шябякяси даьыла биляр вя о кристалын хариъи эюрцнцшц сахланыл-
магла, аморф, оптики изотроп шцшяйя чевриля билир. Минерал де-
мяк олар ки, гейри-шяффаф олур, йашыл вя йа гонур-йашыл рянэ
алыр вя онун сынма ямсалы 1,7-1,8-я гядяр азалыр, икигат шца-
сынмасы демяк олар ки, там оптики изотроп вязиййятя гядяр
азалыр.

Шякил 2.61. Сирконун кристалларынын формасы: а-е – кристалларын


морфоложи нювляри; ж-сяъиййяви узунуна кясийи; з-ениня кясийи.

158
Шякил 2.62. Сирконун шлифдя эюрцнцшц.

2.16.3. Сфен (титанит). Кимйяви тяркиби. Сфен вя йа титанит


ЪаТи[СиО4](О,ОЩ,Ф) ортосиликатлара аид олуб, бир сыра башга
елементлярин гатышыгларыны сахлайыр. Моноклиник сингонийада
кристаллашыр.
Параэенезиси. Сфен магматик вя метаморфик сцхурларын
эениш йайылмыш аксессор минералларындандыр. Онун ян йцксяк
мигдары тяркибиндя чохлу мигдарда калсиум вя титан олан ин-
трузив сцхурларда раст эялир. Ясасилийи йцксяк олан гранитоид-
лярдя вя гяляви сцхурларда сфенин мигдары 1-2%-я чатыр.
Диагностикасы. Сфенин кристаллары сарыдан гарайа кими
мцхтялиф рянэляря маликдир; парылтысы алмаз вя йаьлыдыр. Сфен
кристаллары цчцн мцяййян форма (шякил 2.63), чох йцксяк
релйеф вя йцксяк сыралы сядяф рянэли интерференсийа рянэи верян
йцксяк икигат шцасынма сяъиййявидир. Николлар чарпазлашды-
гда эцълц дисперсийа иля ялагядар олараг, сфенин там сюн-
мямяси мцшащидя едилир. Бязян садя вя йа полисинтетик ики-
ляшмя эюрцнцр. Сфенин хырда дянялярини карбонатларла сящв
салмаг олар, лакин карбонатлар цчцн сяъиййяви олан псевдо-
абсорбсийа сфендя олмур.

159
Шякил 2.63. Сфен кристалларынын сяъиййяви формалары.

Тюрямя дяйишмяляр сфен цчцн сяъиййяви дейилдир, онун


лейкоксенля явязолунма щалларына раст эялинир.
2.16.4. Рутил. Кимйяви тяркиби. Рутил – ТиО2 титан оксиди-
дир. Сингонийасы тетрагоналдыр.
Параэенезиси. Метаморфик сцхурларын характер аксессор
минералыдыр. Интрузив магматик сцхурларда башга титан сах-
лайан минералларын парчаланма мящсуллары кими раст эялир.
Бундан башга кварсда назик тцкя бянзяр дахилолмалар ямя-
ля эятирир. Рутил щямчинин бязи метасоматик сцхурларын да тяр-
кибиня дахил олур.
Диагностикасы. Ритил узанмыш ийнявары гырмызы рянэли кри-
сталлар ямяля эятирир. Парылтысы метала бянзяр, алмаздыр. Рутилин
тцкя бянзяр дахилолмалары сащиб минерала гейри-ади рянэ ве-
рир. Мясялян, беля щесаб едилир ки, гнейслярдя кварсын мави
рянэи рутилин микро дахилолмалры иля ялагядардыр. Рутилин

160
сяъиййяви рянэи кристалын узанмыш формасы, йцксяк релйефля вя
сон дяряъядя бюйцк икигат шцасынма иля уйьунлашан гырмы-
зымтыл-гонур рянэдя олмасыдыр (шякил 2.64).

Шякил 2.64. Рутилин шлифдя эюрцнцшц

Тюрямя дяйишмяляри. Рутил хариъи дяйишмяляря давамлыдыр


вя дяйишмяйя мяруз галмыр.
2.16.5. Ортит. Кимйяви тяркиби. Ортитин - (Ъа,Ъе)2 (Фе2+,
3+
Фе ) Ал2О(СиО4) (Си2О7)(ОЩ) кимйяви тяркиби чох дяйишкян-
дир. Ортитляр бцтцн надир торпаг елементлярдян сериум групу-
нун ян йцксяк мигдарыны сахлайыр. Онларын тяркибиндя, Ъе-
дан башга Ла, Й вя бир чох башга НТЕ, щямчинин Тщ, У, В,
Мн, Ти вя башга елементляр иштирак едир. Моноклиник синго-
нийада кристаллашыр.
Параэенезиси. Ортит гранит, гранодиорит вя пегматитлярдя
кифайят гядяр йайылмыш аксессор минералдыр. Кристаллик шистляр-
дя вя гнейслярдя дя раст эялир.
Диагностикасы. Шлифдя ортит адятян эонур рянэдядир. Орти-
тин тяркибиня радиоактив елементляр дахил олдуьу цчцн о пар-
чаланмайа мяруз галыр вя бу вахт тцнд рянэ алыр, даща со-
нра ися гара изотроп маддяйя чеврилир. Тязя ортит шлифдя Нэ
цзря йашыл, Нм цзря ачыг йашыл вя Нп цзря рянэсизя кими пле-
161
охроизмя малик олур. Дяйишмиш ортитдя ися бу рянэляр Нэ цзря
тцнд гонур, Нм цзря гырмызы-гонур вя Нп цзря сары-гонур ря-
нэя кими дяйишян плеохроизм мцшащидя едилир. Абсорбсийа
схеми щяр ики щалда ейнидир: Нэ >Нм >Нп.
Тюрямя дяйишмяляри. Адятян, ортит дяняляринин щашийяляри
бойу гоншу минераллара кечян чатлар вя епидот дянясиндян
ибарят щашийя ямяля эялир.
2.16.6. Монасит. Кимйяви тяркиби. Монасит – (Ъе, Ла,
Тщ) [ПО4] кифайят гядяр (10%) ториум гатышыьы олан сериум
групу надир торпаг елементляринин фосфатыдыр вя моноклиник
сингонийада кристаллашыр.
Параэенезиси. Монасит ясасян лейкократ гранитляр цчцн
сяъиййяви олан кифайят гядяр надир олан аксессор минералдыр.
Диагностикасы. Монасит сарымтыл, гырмызымтыл вя йа гонур
рянэдя лювщявары кристаллар шяклиндя кристаллашыр вя эцълц
шцшявары вя йа йаьлы парылтыйа маликдир. О кристалларын формасы-
на, сары вя йа гырмызы рянэиня, йцксяк интерференсийа рянэиня
вя плеохроизмин демяк олар ки, олмамасына эюря асан таны-
ныр. Сиркон вя сфендян там айрылмасы вя ашаьы релйефля фярг-
лянир.
Тюрямя дяйишмяляр монасит цчцн сяъиййяви дейилдир.
Йухарыда гейд етдийимиз минералларла йанашы, магматик
вя метаморфик-метасоматик сцхурларын тяркибиндя аксессор
минерал кими 2.12-дя гейд етдийимиз шпинел групу минераллары,
флцорит, турмалин, перовскит, илменит, щематит, пирит, пирротин,
шеелит, касситерит, топаз кими минераллар, щабеля диэяр гейри-
шяффаф филиз минераллары иштирак едир. Петрографик тясвир заманы
онлардан бир чоху «филиз (гейри-шяффаф) минераллары» ады алтында
бирляшир. Беля минераллары юйрянян елм минераграфийа адла-
ныр. Бюйцк практики ящямиййятя малик олан бу филиз минераллары
адятян цстц юртцлмямиш, йахшы ъилаланмыш шяффаф шлифлярдя
(аншлифлярдя) филиз микроскопларынын кюмяйиля юйрянилир.

162

Вам также может понравиться