Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
ФЕДЕРАЦИИ
На правах рукописи
Специальность:
07. 00. 03 – Всеобщая история
Диссертация
на соискание ученой степени доктора исторических наук
Нижний Новгород
2017
2
ОГЛАВЛЕНИЕ
Введение…………………………………………………………………………...8
Глава I. Miles pompaticus: Римский декорированный доспех эпохи
принципата по данным источников…………………………………………….54
I. 1. Исторический экскурс: римский декорированный доспех до эпохи
принципата……………………………………………………………..54
I. 2. Письменные источники………………………………………………..69
I. 3. Иконографические источники…………………………………...……74
I. 4. Декорированный доспех регулярной армии…………………………79
I. 4. 1. Шлемы типа Нидербибер……………………………………...……87
V. 2. 16. 3. Краб……………….………………………………………….295
V. 2. 16. 4. Кит……………………………………………………………295
V. 2. 16. 5. Тритон………………………………………………………..296
V. 2. 16. 6. Различные гибридные существа…………………….……..297
V. 2. 16. 7. Сцилла……………………………………………………….297
V. 2. 16. 8. Козерог………………………………………………………298
V. 3. Животные……………………………………………………………..303
V. 3. 1. Змея………………………………………………………………303
V. 3. 2. Лошадь…………………………………………………………...305
V. 3. 3. Сцена охоты……………………………………………………..305
V. 3. 4. Лев………………………………………………………………..313
V. 3. 5. Леопард…………………………………………………………..314
V. 3. 6. Собака…………………………………………………………....314
V. 3. 7. Телец (бык)……………………………………………………....315
V. 3. 8. Гусь………………………………………………………………316
V. 3. 9. Вепрь……………………………………………………………..316
V. 3. 10. Сова……………………………………………………………..317
V. 4. Растительный орнамент……………………………………………...317
V. 4. 1. Акант……………………………………………………………..317
V. 4. 2. Цветы и растения………………………………………………..318
V. 5. Предметные мотивы………………………………………………….319
V. 5. 1. Военные штандарты…………………………………………….319
V. 5. 2. Трофей…………………………………………………………...320
V. 5. 3. Щиты……………………………………………………………..320
V. 5. 4. Архитектурные элементы………………………………………320
V. 5. 5. Колесница……………………………………………………......322
V. 5. 6. Венец………………………………………………….………….323
V. 5. 7. Парадный шлем богини Афины………………………………..324
V. 6. Прочее…………………………………………………………………330
V. 6. 1. Символика молнии……………………………………………...330
6
Введение
1
Гамов В. И. Оружие как феномен культуры: автореферат диссертации на
соискание ученой степени кандидата философских наук: 24.00.01. Ростовский гос. ун-т.
Ростов-на-Дону, 1996. С. 5.
2
Горелик М.В. Оружие Древнего Востока. М., 1993. С. 3.
3
Негин А.Е. Вооружение римской армии эпохи принципата: экономические,
технологические и организационные аспекты производства и снабжения // Stratum plus.
2014. № 4. С. 16.
9
4
См. общие работы по эволюции доспеха: Gamber O. Waffe und Rüstung Eurasiens.
Frühzeit und Antike. Braunschweig, 1978; Klucina P. Armor from Ancient to Modern times.
New York, 1997; Окшотт Э. Оружие и воинские доспехи Европы. С древнейших времен
до конца Средневековья. М., 2009.
10
5
Среди остатков, по меньшей мере, двенадцати разных позднеримских шлемов,
обнаруженных в Кобленце, только на нащечнике одного из них имеется изображение
богини Виктории. См.: Miks Ch. Ein spätrömischer Depotfund aus Koblenz am Rhein. Studien
zu Kammhelmen der späten Kaiserzeit. Kataloge Vor- und Frühgeschichtlicher Altertümer 44.
Mainz, 2014. S. 205. Kat. Nr. 136. Abb. 83. Taf. 26, 4. О позднеримских шлемах см. также:
Alföldi A. The helmet of Constantine with the Christian monogram // JRS. 1932. Vol. 22. P. 8–
16; Klumbach H. Spätrömische Gardehelme. München, 1973; Негин А.Е. Позднеримские
шлемы: проблемы генезиса // Antiquitas Aeterna. Поволжский антиковедческий журнал.
Вып. 2: Война, армия и военное дело в античном мире. Саратов, 2007. C. 335–359; он же.
К вопросу о времени появления в позднеримской армии шлемов с продольным гребнем //
Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. 2010. № 3. С. 239–244; он
же. [Рец. на:] Ch. Miks. Ein spätrömischer Depotfund aus Koblenz am Rhein. Studien zu
Kammhelmen der späten Kaiserzeit. Kataloge Vor- und Frühgeschichtlicher Altertümer 44.
Mainz: Verlag des Römisch-Germanischen Zentralmuseums, 2014 // Вестник древней
истории. 2016. № 1. C. 175–181.
14
6
Каталог составлен весной 2017 г. и содержит в себе все известные на этот момент
фрагменты римского декорированного доспеха эпохи принципата, включая и находки из
частных коллекций. Стоит отметить, что новые находки появляются с завидной
регулярностью, поэтому в период с завершения работы над каталогом находок и до даты
защиты диссертации возможен ввод в научный оборот новых находок, которые таким
образом не будут учтены в каталоге исследования.
18
7
В ходе работы нами были детально изучены некоторые находки римского
декорированного доспеха, и были изготовлены графические реконструкции их
первоначального облика для собственных (Negin A. E. Bearded face-mask helmet from the
collection of the National museum in Belgrade as an example of mutual influences of armament
traditions on the Roman frontier // Archäologisches Korrespondenzblatt. 2015. Bd. 45. H. 4. S.
542. Fig. 9), совместных (Негин А.Е., Камишева М. Доспех катафрактария из погребения в
кургане «Рошава Драгана» / А.Е. Негин, М. Камишева // Stratum plus. 2016. 4. С. 97. Рис. 5,
4) и публикаций других исследователей (Wijnhoven M.A. Putting the Scale into Mail: Roman
Hybrid Feathered Armour // JRMES. 2016. 17. P. 82. Fig. 10), а также для музейной
экспозиции (шлем с маской из погребения в Чаталке для Регионального музея Стара
Загора).
19
9
Негин А.Е. Рецепция римского парадного доспеха в искусстве итальянского
Возрождения // Вестник Нижегородского государственного университета им. Н.И.
Лобачевского. 2016. № 2. С. 72–76.
10
Pyhrr S. W., Godoy J-A, Leydi S. Heroic Armour of the Italian Renaissance: Filippo
Negroli and his contemporaries. Metropolitan Museum of Art, 1998. P. 11–12, Figs. 22–23.
11
Ibid. P. 79.
12
Ibid. P. 116–119.
22
13
Negin A.E. Roman helmets with a browband shaped as a vertical fronton // Historia i
Świat. 2015. 4. P. 39–42
14
Du Choul G. Discours sur la castramétation et discipline militaire des Romains. Lyon,
1555. Fol. 50.
15
Например, бронзовые античные шлемы отмечены в описях оружейного арсенала
герцога Урбино, великого герцога Тосканского. См.: Pyhrr S. W., Godoy J-A, Leydi S. Heroic
Armour of the Italian Renaissance: Filippo Negroli and his contemporaries. P. 11, 22. Note 26.
16
Gentilis A. De Armis Romanis Libri Duo. Hanoviae, 1599; Lipsius J. De Militia
Romana Libri Quinque. Commentarius ad Polybium. Antwerp, 1614.
23
17
Сергеенко М.Е. Помпеи. M.; Л., 1949. С. 17; Nissen H. Pompejanische Studien. Zur
Slädtekunde des Altertums. Leipzig, 1877. S. 254.
18
Grivaud de la Vincelle C.-M. Arts et métiers des anciens, représentés par les
monuments, ou Recherches archaéologiques servant principalement à l'explication d'un grand
nombre d'antiquités recueillies dans les ruines d'une ville gauloise et romaine. Paris, 1819.
19
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. Wien, 1878. S. 15, № 12,
Taf. 3.
20
Чарльз Таунли (1737–1805) был богатым сельским джентльменом,
коллекционером античных произведений искусства, являлся одним из попечителей
Британского музея, который после смерти коллекционера и выкупил его коллекцию.
21
Towneley Ch. Account of Antiquities discovered at Ribchester // Vetusta Monumenta.
1800. Vol. 4. L., 1815. P. 1.
22
Подробнее см.: Edwards B. J. N. Charles Townley and the Ribchester Helmet // The
Antiquaries Journal. 1982. Vol. 62. Nr. 2. P. 358–360; idem. The Ribchester Hoard. Preston,
1992.
24
23
См. работы: Fuchs J. M. Bemerkungen über eine zu Weissenburg aufgefundene
Römische Maske / J. M. Fuchs. Ansbach, 1855; Wieseler F. Bronzetafeln aus Szamos-Ujvar in
Siebenbürgen // Archäologische Zeitung. 1855. 16. Sl. 149–157; Lindenschmit L. Römische
Waffenstücke // Alterthümer unserer heidnischen Vorzeit. 1864. Bd. I. Heft XII. Taf. IV.
24
Lindenschmit L. Die Altertümer unserer heidnischen Vorzeit. Mainz, 1858; Engelhardt
C. Thorsbjerg Fundet. Copenhagen, 1863; idem. Nydam Mosefund. Copenhagen, 1865; idem.
Vimose Fundet. Copenhagen, 1869.
25
Sacken E. von. Die antiken Bronzen des k. k. Münz- und Antikenkabinetts. I. Die
figural. Bildwerke classischer Kunst. Wien, 1871. S. 119. Taf. XLVII, 1.
26
des Méloizes E. Rapport sur la découverte du tombeau de Neuvy-Pailloux // Essai sur
l'origine du tombeau gaulois ou gallo-romain de Neuvy-Pailloux. Monuments historiques du
Département de l'Indre. Châteauroux, 1845. P. 2–10; Ferdière A., Villard A. La Tombe
augustéenne de Fléré-la-Rivière (Indre) et les sépultures aristocratiques de la cité des Bituriges.
Revue archéologique du Centre de la France - Suppléments 7. Tours, 1993. P. 191–194.
27
Namur A. Une Sépulture Druidique Commencement de l'ère Gallo-Romaine,
decouverte entre Hellange et Souftgen en 1853 // Publications de la Société pour la recherche et
la conservation des monuments histiriques dans le gran-Duche de Luxembourg. 1854. Nr 9. P.
1–23; Krier J., Reinert F. Das Reitergrab von Hellingen. Die Treverer und das römische Militär
in der frühen Kaiserzeit. Luxemburg, 1993.
28
Engelhardt E. Deux lettres, la première concernant la description du masque de fer
déposé au musée de Belgrade et découvert en 1854 près de Semendria, la seconde soummettant
deux inscriptions découvertes à Turn–Severin // Comptes rendus des séances de l’Académie des
Inscriptions et Belles–Lettres, 14e année. Paris, 1870. P. 75–76.
25
29
Gaedechens R. Das Medusenhaupt von Blariacum. Fest-Programm zu Winckelmanns
Geburtstag. Bonn, 1874; Lindenschmit L. Tracht und Bewaffnung des römischen Heeres
während der Kaiserzeit. Braunschweig, 1882; idem. Das Römisch-Germanische Centralmuseum
in bildlichen Darstellungen aus seinen Sammlungen. Mainz, 1889. Taf. XXVII. Cм. также
предметы опубликованные в составе музейных коллекций: Sacken E. von. Die antiken
Bronzen des k. k. Münz- und Antikenkabinetts. I. Die figural. Bildwerke classischer Kunst.
Wien, 1871.
30
Stark B. Drei Metallmedaillons rheinischen Fundorts // Bonner Jahrbücher. 1876. Bd.
58. S. 1–56.
31
Ср. с интерпретацией медальона из Блерика в качестве умбона: Gaedechens R.
Op. cit.
32
Lindenschmit L. Römische Waffenstücke // Alterthümer unserer heidnischen Vorzeit.
1864. Bd. I. Heft XII. Taf. IV; idem. Masken und Visirhelme aus Erz und Eisen // Alterthümer
unserer heidnischen Vorzeit. 1881. Bd. III. Beil. Heft 11. S. 1–10; idem. Tracht und Bewaffnung
des römischen Heeres während der Kaiserzeit. Braunschweig: F. Vieweg und Sohn, 1882; idem.
Das Römisch-Germanische Centralmuseum in bildlichen Darstellungen aus seinen Sammlungen.
Mainz: Zabern, 1889.
33
Lindenschmit L. Tracht und Bewaffnung des römischen Heeres während der Kaiserzeit.
34
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. Wien, 1878.
35
Lindenschmit L. Masken und Visirhelme aus Erz und Eisen // Alterthümer unserer
heidnischen Vorzeit. 1881. Bd. III. Beil. Heft 11. S. 1–10.
26
36
Donner von Richter O. Die Heddernheimer Helme: die etruskischen und der
griechische Helm des frankfurter historischen Museums in ihrer Bedeutung für die Geschichte
antiker Helmformen // Mitteilungen über Römischen Funde in Heddernheim. Frankfurt (Main).
1894. Bd. 1. S. 21–50.
37
Herzog R. Das Kastell Buch // Der obergermanisch-raetische Limes des
Roemerreiches. Abt. B. Nr. 67. Heidelberg, 1898; Groller M. von. Römische Waffen // Der
Römische Limes in Österreich. Bd. 2. Wien, 1901. S. 85–132; Déchelette J. La sépulture de
Chassenard et les coins monétaires de Paray-le-Monial // Revue Archéologique 4ème serie.
1903. 1. P. 235–258; Woolley T. C. Cheek-piece of a Roman Helmet // Archaeologia. 1903. 58.
Р. 573; Münsterberg R. Bronzereliefs vom Limes // Jahreshefte des Österreichischen
Archäologischen Institutes in Wien. 1903. Bd. VI. S. 69–78; Eidam H. Das Kastell Theilenhofen
// Der obergermanisch-raetische Limes des Roemerreiches. Abt. B. Nr. 71a. Heidelberg, 1905;
Schröder B. Die Freiherrlich von Lipperheidesche Helmsammlung in den Kgl. Museen zu Berlin
// Archäologischer Anzeiger. 1905. S. 15–30; Fabricius E., Kohl W., Tröltsch J. Das Kastell
Weißenburg // Der obergermanisch-raetische Limes des Roemerreiches. Abt. B. Bd. 6. Nr. 72.
Heidelberg, 1906; Дякович Б. Тракийска гробница при Пловдив и некрополът на древния
град // Сборник за народни умотворения, наука и книжнина 1906–1907. Т. 22–23. С. 1–55;
Éspérandieu E. Recueil général des bas-reliefs de la Gaule romaine. T. V. Paris, 1907; idem.
Recueil général des bas-reliefs de la Gaule romaine. T. VII. Paris, 1908; Kropatscheck G.
Ausgrabungen bei Haltern. Die Fundstücke der Jahre 1905–1907 // Mitteilungen der
Altertumskommission für Westfalen. 1909. Bd. 5. S. 323–358; Hoffiller V. Oprema rimskoga
vojnika u prvo doba carstva // Vjestnik Hrvatskoga Arheoloskoga Drustva (Zagreb). 1910–1911.
№ 11. S. 145–240; idem. Oprema rimskoga vojnika u prvo doba carstva // Viestnik Hrvatskoga
arheološkoga društva. 1910–1911. Sv. 12. S. 16–123; Curle J. A Roman frontier post and its
people. Glasgow, 1911; Déchelette J. La collection Millon: antiquités pré-historiques et gallo-
romaines. Paris, 1913; Curle J. On a Roman visor helmet recently discovered near Nijmegen,
Holland // JRS. 1915. Vol. 5. P. 81–86; Kam G.M. Antieke helmen in het museum «Kam» //
Bulletin van den Nederlandschen Oudheidkundigen Bond ser. 2. 1915. 8. S. 258–266; Филов Б.
Шлемът–маска в музея при Пловдивската народна библиотека // Годишник на народната
библиотека въ Пловдив. 1923. C. 139–150.
38
Drexel F. Römische Paraderüstung // Strena Buliciana / M. Abramić, V. Hoffiller
(eds.). Zagreb, 1924. S. 55–72.
27
39
Ibid. S. 62.
40
Couissin P. Les Armes Romaines. Essai sur les origins et l’évolution des armes
individuelles du légionnaire romain. Paris, 1926.
41
Ibid. Р. 410–422.
42
Ibid. Р. 425–428.
43
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. L., 1975.
44
Wheeler M. The Roman Fort near Brecon The Roman Fort Near Brecon. L., 1926;
Woelcke K. Der neue römische Paradehelm aus Heddernheim // Germania. 1930. Bd. 14. S. 149–
153; Klumbach H. Römischer Gesichtshelm vom Aschberg im Museum Dillingen a. d. Donau //
Germania. 1932. Bd. XVI. S. 52–58; Braat W. C. Romeinsche helmen in het Rijksmuseum van
Oudheden // Oudheidkundige. Mededeelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden. 1939. NR 20.
28
50
Keim J., Klumbach H. Der Römische Schatzfund von Straubing. München, 1951.
51
Petrikovits von H. Besprechung Keim-Klumbach // Bonner Jahrbücher. 1951. Bd. 151.
S. 143–150; idem. Troiaritt und Geranostanz // Beiträge zur älteren europäischen
Kulturgeschichte (Festschrift R. Egger). 1952. I. S. 126–143.
52
Kiechle F. Die «Taktik» des Flavius Arrianus // Bericht der Römisch–Germanischen
Komision 1964. Bd. 45. B., 1965. S. 87–129.
53
Eiden H. Zehn Jahre Ausgrabungen an Mittelrhein und Mosel: Einführung, Fundplätze,
Funde; Ausstellung des Staatlichen Amtes für Vor- und Frühgeschichte vom 22.7. bis
17.10.1976 im Landeshauptarchiv Koblenz. Koblenz, 1976; Garbsch J. Römische
Paraderüstungen. München, 1978. S. 88. Taf. 48.
54
Подробнее см.: Негин А. Е. Римляне под знаменем дракона // Воин. Военно-
исторический журнал. 2009. № 8. С. 2–5.
55
Seyrig H. Antiquités de la nécropole d'Emèse // Syria. 1952. Vol. 29. No. 3/4. P. 204–
250; idem. A Helmet from Emese // Archaeology. 1952. V. P. 66–69; idem. Le casque d’Emèse
// Annales archéologiques de Syrie. 1952. II. P. 101–108; Abdul-Hak S. Rapport préliminaire sur
des objets provenant de la nécropole romaine située a proximité de Nawa (Hauran) // Les
Annales Archéologiques de Syrie, 1954–1955. 4–5. P. 163–188; Тончева Г. Новооткрити
гробници около Одесос // Известия на Народния музей – Варна. 1964. Т. ХVI: 1. С. 51–60;
Venedikov I. Der Gesichtsmaskenhelm in Thrakien // Eirene. 1960. Nr.1. S. 143–151; Thill G.
Frühkaiserzeitliche Grabbeigaben von Hellingen (Ghzgtm. Luxemburg) // Archäologisches
Korrespondenzblatt. 1975. Bd. 5. S. 69–79.
30
56
MacMullen R. Inscriptions on armor and the supply of arms in the Roman Empire //
American Journal of Archaeology. 1960. Vol. 64. No. 1. P. 23–40; Behn F. Gesichtshelme //
Festschrift für Friedrich Zucker zum 70. Geburtstage / Wolfgang Müller (ed.). Berlin, 1954. S.
17–23; Radulescu A. Elmi bronzei di Ostrov // Dacia. 1963. 7. P. 543–551.
57
Hoffiller V. Rimski oklop za konjsku glavu iz Dalja // Zbornik radova = Collectanea /
urednički odbor Antun Barac...[et al.]. Zagreb, 1951. S. 93–99; Barkóczi L. Római dlszsisak
Szönyböl // Folia Archaeologica. 1954. Nr. 6. P. 45–48; Szilâgyi J. A rómaikori ásatások
fontosabb eredményei Budapest területén és az Aquincumi Múzeum értékesebb gyarapodásai az
1951–53. években: előzetes jelentés // Budapest Régiségei. 1955. 16. S. 387–426; Klumbach H.
Ein Paradeschildbuckel aus Miltenberg // Bayerische Vorgeschichtsblätter. 1960. 25. S. 125–
132; Büttner A. Figürlich verzierte Bronzen vom Kastell Zugmantel // Saalburg-Jahrbuch. 1962.
Bd. 20. S. 62–75; idem. Römischer Gesichtshelm aus Stuttgart-Bad Cannstatt // Fundberichte aus
Schwaben (Neue Folge). 1962. Bd. 16. S. 163–167; idem. Römische Panzerbeschläge aus
Manching, Ldkr. Ingolstadt // Aus Bayerns Frühzeit. Festschrift Fr. Wagner zum 75. Geburtstag /
J. Werner (Ed.). München, 1962. S. 187–193; Ypey J. Twee viziermaskerhelmen uit Nijmegen //
Numaga. 1966. 13. S. 187–199; Krämer W., Schubert F. Die Ausgrabungen in Manching 1955–
1961. Einführung und Fundstellenübersicht. Wiesbaden, 1970; Robinson H. R. Fragments of a
Roman Cavalry Cheek-piece from the Fort at Newstead // Proceedings of the Society of
Antiquaries Scotland. 1969–1970. Vol. 102. P. 290–292; Ubl H. Eine Prunkbeinschiene aus
Lauriacum // Römisches Österreich. Jahresschrift der Österreichischen Gesellschaft für
Archäologie. 1974. Bd. 2. S. 91–109; Petculescu L. Garnituri de armura romane din Dacia //
Studii si materiale de muzeografîe si istorie militara. 1974–1975. T. 7–8. P. 79–88; Thomas E. B.
Figural Verzierter Griffschalenhenkel aus Jászszentlászló // Cumania. 1976. T. 4. S. 21–34.
58
Grbić M. Dve rimske bronzane maske // Starinar. 1952–1953. T. 3–4. S. 199–202; van
Buren A. W. News Letter from Rome // American Journal of Archaeology. 1956. Vol. 60. P.
389–400; De Agostino A. Gli elmi di Rapolano // Archeologia Classica. 1958. 10. P. 84–86;
Grbić M. Choix de plastiques grecques et romaines au Musée National de Beograd. Beograd,
1958; Klumbach H. Der Ganymed von Schwarzenacker // Mitteilungen des Historischen Vereins
der Pfalz. 1960. Bd. 58. S. 82–91; Velkov I. Ein Pferdeparadeschmuck aus Moesia inferior //
Jahreshefte des Österreichischen Archäologischen Institutes in Wien. 1952. Bd. 39. S. 107–112;
Klumbach H. Ein neuer römischer Paradeschildbuckel // Bayerische Vorgeschichtsblätter.1971.
Bd. 36. S. 283–289; Vermeule C., Neuerburg N. Catalogue of the Ancient Art in the J. Paul
Getty Museum. Malibu, 1973; Sarfatij H. Opgravingen op de Woerd in Valkenburg (ZH) //
Spiegel Historiael. 1975. Nr. 10. S. 242–247; Szabo K. Römische Forschungen in Zalalövö 1976:
Bronzefunde // Acta Archaeologica Hungarica. 1978. T. 30. P. 408–417.
59
Klumbach H. Spätrömische gardehelme. München:, 1973.; idem. Römische Helme aus
Niedergermanien. Katalog einer Ausstellung in Rheinischen Landesmuseums Bonn, 1974. Köln,
1974.
60
Waurick G. Die Römischen Militärhelme von der Zeit der Republik bis ins 3. Jn. N.
Chr., Diss. Mainz, 1976; idem. Römische Helme // Antike Helme. Handbuch mit Katalog.
Monographien des Römisch-Germanischen Zentralmuseums. Band 14. Mainz, 1988. S. 327–
364; idem. Helme in Caesars Heer. Mainz, 1990; idem. Römischer Eisenhelm aus Windisch, Kt.
Aargau/Schweiz (1. Jahrhundert n. Chr.) // Jahrbuch des. Römisch–Germanischen
Zentralmuseums. 1994. Bd. 41. S. 645.
31
61
Garbsch J. Römische Paraderüstungen.
62
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. Mainz am Rhein, 1996; idem.
Paradehelme? Zur funktionalen Einordnung frükaiserzeitlicher Maskenhelme im Lichte von
Neufunden und praktischen Versuchen // Fragen zur römischen Reiterei. Kolloquium zur
Ausstellung "Reiter wie Statuen aus Erz. Die römische Reiterei am Limes zwischen Patrouille
und Parade" im Limesmuseum Aalen am 25./26.02.1998. Stuttgart, 1999. S. 39–43; idem.
Römische Helme. Mainz am Rhein, 2000.
63
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 107–135, 160–161, 190–193.
64
Первенство использования данного термина, однако, принадлежит не Г.Р.
Робинсону. Данный термин испльзован еще в статье Г. Берсу, посвященной находке клада
в Штраубинге. См.: Bersu G. The Most Remarkable Discovery of Roman Parade Armour Ever
Made. P. 23.
65
Robinson H.R. What the Soldiers Wore on Hadrian's Wall. Newcastle upon Tyne,
1976; Connolly P. Greece and Rome at War, L., 1981.
66
Kellner H. J. Der römische Verwahrfund von Eining // Münchner Beiträge zur Vor–
und Frühgeschichte 29. München, 1978; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 55–56.
67
Kellner H. J. Der römische Verwahrfund von Eining. S. 3.
32
68
Ibid. S. 4.
69
Ibid. S. 4.
70
Ibid. S. 5.
71
Klumbach H., Wamser L. Ein Neufund zweier außergewöhnlicher Helme der
römischen Kaiserzeit aus Theilenhofen, Landkreis Weißenburg-Gunzenhausen. Ein Vorbericht //
Jahresbericht der Bayerischen Bodendenkmalpflege 1976–1977. Bd. 17–18. S. 41–61.
72
Garbsch J. Römische Paraderüstungen.
73
Ibid. S. 43–88.
74
Ibid. S. 4–14, 19–28.
33
75
Garbsch J. Neue Funde römischer Paraderüstungen // Alba Regia. 1984. T. 21. P. 67–
69; idem. Ein römisches Paradekettenhemd von Bertoldsheim, Lkr. Neuburg-Schrobenhausen //
Neuburger Kollektaneenblatt, Jahrbuch. 1984. Bd. 136. S. 239–242; idem. Eine
Paradebeinschiene von Pförring, Landkreis Eichstätt, Oberbayern // Das archäologische Jahr in
Bayern 1990 / E. Keller (Ed.). Stuttgart, 1991. S. 88–90.
76
Kellner H. J., Zahlhaas G. Der römische Schatzfund von Weißenburg. München;
Zürich, 1984. S. 10; idem. Der römische Tempelschatz von Weißenburg i. Bay. Mainz, 1993.
77
Ibid. S. 10.
78
Ibid. S. 30–32.
79
Подробнее см.: Clunn T. In Quest of the Lost Legions: The Varusschlacht. L., 1999;
idem. The Quest for the Lost Roman Legions. Spellmount, 2005.
80
Mommsen Th. Die Örtlichkeit der Varusschlacht. Berlin, 1885. S. 31–37, 54–55.
34
81
Подробнее о раскопках и находках см.: Franzius G. Die römischen Funde, Die
Römer im Osnabrücker Land – Die archäologischen Untersuchungen in der Kalkrieser-
Niewedder Senke = Schriftenreihe Kulturregion Osnabrück des Landschaftsverbandes
Osnabrück e. V. 4. Bramsche, 1991. S. 19–52; idem. Die römischen Funde aus Kalkriese //
Kalkriese – Römer im Osnabrücker Land. Archäologische Forschungen zur Varusschlacht.
Bramsche, 1993. S. 107–182; idem. Die Römische Funde aus Kalkriese 1987–95 und ihre
Bedeutung für die Interpretation und Datierung militärischer Fundplätze der augustischen Zeit
im norwesteuropäischen Raum // JRMES. 1995. Vol. 6. P. 69–88; Harnecker J. Arminius, Varus
und das Schlachtfeld von Kalkriese: Eine Einführung in die archäologischen Arbeiten und ihre
Ergebnisse. Bramsche, 1999; Derks H. Kalkriese: 15 Jahre Archäologie; eine Entdeckung und
ihre Folgen. Bramsche, 2005.
82
Wilhelmi K. Isa pantae tois prosohpois. Die bronzeeisen versilberte Helmmaske aus
derfrü hen Kaiserzeit am Kalkrieser Berg – Germanische Beute aus römischer Paraderüstung,
haerentia corpori tegmina? // JRMES. 1992. Vol. 3. P. 1–36; Franzius G. Maskenhelme // Rom,
Germanien und die Ausgrabungen von Kalkriese. Internationaler Kongress der Universität
Osnabrück und des Landschaftverbandes Osnabrücker Lande. V. vom 2. Bis 5. September 1996.
Osnabrücker Forschungen zu Altertum und Antike – Rezeption. Osnabrück, 1999. S. 117–148;
Hanel N., Wilbers-Rost S., Willer F. Die Helmmaske von Kalkriese // Bonner Jahrbücher. 2004.
Bd. 204. S. 71–9.
35
83
Kalee C.A. Een fragmentje van een Romeinse gezichtshelm uit De Meern (Utr.) //
Westerheem: tweemaandelijks orgaan van de Archaeologische Werkgemeenschap voor
Westelijk Nederland. 1981. Vol. 30. P. 66–69; Herold K. Zur Konservierungsproblematik
archäologischer Eisenfunde am Beispiel eines Gesichtshelmes aus dem Auxiliarkastell
Carnuntum // Österreichische Jahreshefte. 1985. Bd. 56. S. 171–176; Grabert W., Koch H.
Militaria aus der villa rustica von Treuchtlingen-Weinbergshof // Bayerische
Vorgeschichtsblätter. 1986. Bd. 51. S. 325–332; Driel-Murray C. van. The Vindolanda
chamfrons and miscellaneous items of leather horse gear // Roman Military Equipment: the
Sources of Evidence. Proceedings of the Fifth Roman Military Equipment Conference, British
Archaeological Reports, International Series 476. Oxford, 1989. P. 281–318; Gerhartl-Witteveen
A.M. Een gezichtshelm, opgebaggerd uit de Waal // Schatkamer van Gelderse oudheden / A.
Gerhartl-Witteveen, A. Koster, L. Swinkels (Hrsg.). Nijmegen, 1989. S. 36–37; Anderson M. L.
Cavalry Sports Mask // Glories of the Past. Ancient Art from the Shelby White and Leon Levy
Collection / D. von Bothmer (Ed.). New York, 1990. P. 247; Borhy L. Zwei neue Parade-
Brustplatten im Ungarischen Nationalmuseum, in: Bayerische Vorgeschichtsblätter. 1990. Bd.
55. S. 299–307; Beck F., Chew H. Masques de fer. Un officier romain du temps de Caligula,
Katalog der Ausstellung im Musée des antiquités nationales de Saint-Germain-en-Laye
1991/1992, Paris, 1991; Kocsis L. A recently identified cavalry sports helmet from Aquincum //
Budapest régiségei: a főváros területén talált műemlékek és történelmi nevezetességű helyek
leírása. 1993. 30. P. 281–292; Rind M. M. Ein Sammelfund der mittleren Kaiserzeit aus Sittling,
Gde. Neustadt, Lkr. Kelheim, Ndb. // Ausgrabungen und Funde in Altbayern 1989–1991,
Katalog der Ausstellung im Gäubodenmuseum Straubing 1991/1992, Straubing, 1991. S. 91–92;
Humer F., Jobst W. Römische Paraderüstungen // Carnuntum. Das Erbe Roms an der Donau,
Katalog der Ausstellung des Archäologischen Museums Carnuntinum / W. Jobst (Hg.). Wien,
1992. S. 238–245; Jobst W., Ditmar-Trauth G. Rüstung und Bewaffnung des römischen Heeres
// Carnuntum. Das Erbe Roms an der Donau, Katalog der Ausstellung des Archäologischen
Museums Carnuntinum / W. Jobst (Hg.). Wien, 1992. S. 246–305; Enckevort H. van, Willems
W.J.H. Roman cavalry helmets in ritual hoards from the Kops Plateau at Nijmegen, The
Netherlands // JRMES. 1994. Vol. 5. P. 125–137; Junkelmann M. Rekonstruktion und Erprobung
einer römischen «Paraderüstung» des frühen 3. Jahrhunderts n. Chr. // Carnuntum–Jahrbuch.
Zeitschrift für Archäologie und Kulturgeschichte des Donauraumes 1995. Wien, 1995. S 45–93;
Kemkes M., Scheuerbrandt J. Zwischen Patrouille und Parade. Die römische Reiterei am Limes.
Sehr, des Limesmuseums Aalen 51. Stuttgart, 1997. S. 55–56; Enckevort H. van. Votivopfer und
Paraderüstungen. Römische Sattelhörnchen vom Kops Plateau in Nijmegen // Berichten van de
Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek. 1998–1999. Bd. 43. S. 141–153; Kemkes
M., Scheuerbrandt J. Fragen zur römischen Reiterei. Koll. Reiter wie Statuen aus Erz. Die
römische Reiterei am Limes zwischen Patrouille und Parade im Limesmus Aalen 25/26.2.1998.
Stuttgart, 1999. S. 39–43.
84
Antike Helme: Sammlung Lipperheide und andere Bestände des Antikenmuseums
Berlin / A. Bottini (Hrsg.). Mainz, 1988.
85
Bishop M.C., Coulston J.C.N. Roman Military Equipment from the Punic Wars to the
Fall of Rome. L., 1993 (2nd edition – 2006).
36
86
Feugère M. Les armes des romains de la République à l'Antiquité tardive. Paris, 1993.
Английское издание: Feugère M. The Weapons of the Romans. Stroud, 2002.
87
Перевалов С.М. Junkelmann Marcus. Reiter wie Statuen aus Erz. Mainz am Rhein,
1996 // Российская археология. 1999. № 2. С. 211–214.
88
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz.; Born H., Junkelmann M. Römische
Kampf- und Turnierrüstungen. Mainz am Rhein, 1997.
89
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 45–88.
90
Rochebrunne R. de. Sepulture d’ un legionnaire romain decouverte au bourg de Jart.
Niort, 1878.
37
96
Hoffmann E. Die Bronzehelme der Sammlung Zschille im Museum für Völkerkunde
Leipzig // Jahrbuch des museum für Völkerkunde zu Leipzig. 1961. 18. S. 97 ff.
97
Behn F. Sammlung Ludwig Marx in Mainz. Frankfurt a. M., 1913.
98
Weizinger F. X. Katalog der Sammlungen Marx.-Mainz und Sieck-München.
München, 1918.
99
Pflug H. Op.cit. S. 4.
100
Некоторые шлемы из собрания так и не были изданы и появились на аукционах
только после смерти коллекционера.
101
Было выпущено в свет 9 основных каталогов коллекции и еще несколько
небольших по объему. В числе основных описаний собрания выпущены: Born H.,
Nebelsick L. D. Ein bronzener Helm der Hallstattzeit. Mainz am Rhein, 1992; Born H.
Restaurierung antiker Bronzewaffen. Mainz am Rhein, 1993; Born H., Hansen S.
Frühgriechische Bronzehelme. Mainz am Rhein, 1994; Born H., Seidl U. Schutzwaffen aus
Assyrien und Urartu. Mainz am Rhein, 1995; Born H., Stammer K. Damnatio memoriae. Das
Berliner Nero-Portrait. Mainz am Rhein, 1996; Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und
Turnierrüstungen; Junkelmann M. Römische Helme. Mainz am Rhein, 2000; Born H., Svend H.
Helme und Waffen Alteuropas. Mainz am Rhein, 2001.
39
102
См., например: Bartman E. The mock face of battle // JRA. 2005. Vol. 18. P. 99–119;
Kemkes M. Die Reiter Roms – treue Diener des Imperiums, Pferdestärken. Das Pferd bewegt die
Menschheit, Publikationen der Reiss-Engelhorn-Museen 23 / A. Wieczorek, M. Tellenbach
(Hrsg.). Mannheim, 2007. S. 109–114.
103
Beck F., Chew H. Masques de fer. Un officier romain du temps de Caligula. P. 22.
104
Reddé M. Casques de parade et culte impérial // L’Afrique, la Gaule, la religion à
l’époque romaine. Mélanges à la mémoire de Marcel Le Glay / Ed. Y. Le Bohec. Bruxelles,
1994. P. 663–668; Негин А.Е. Победоносная власть и идеология победы: изображения
императора как элемент декора римского парадного доспеха // Вестник Нижегородского
университета им. Н.И. Лобачевского. 2013. № 4(3). С. 39–45. Особенно явственно
отголоски императорского культа наблюдаются на шлемах из Неймегена и Ксантен-
Вардта, на которых, по-видимому, можно видеть изображения представителей династии
Юлиев-Клавдиев. См.: Künzl E. Unter den goldenen Adlern: Der Waffenschmuck des
römischen Imperiums. Mainz, 2008. S. 85–86; Feugère M. Les casques antiques: Visages de la
guerre de Mycènes à l’Antiquité tardive. P., 1994. P. 107.
105
Narloch K. The Cold Face of the Battle – Some Remarks on the Function of Roman
Helmets with Face Masks // Archäologisches Korrespondenzblatt. 2012. Bd. 42. S. S. 378;
Негин А.Е, Кириченко А.А. К вопросу о боевом применении шлемов с масками в римской
армии // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. 2013. № 5(1). С.
245–253.
106
Narloch K. Rzymskie hełmy z zasłonami. Oświęcim, 2012.
40
107
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 5–6.
108
Ibid. S. 19–27. При образовании типологических групп М. Колерт выделила
технические параметры масок (такие как расположение шарнира, материал) и их
морфологические особенности (прическа, форма лица). В результате было выделено
шесть типов шлемов с масками, пронумерованных латинскими цифрами.
109
Негин А. Е. [Рец. на:] Narloch K. Rzymskie hełmy z zasłonami. Oświęcim, 2012 //
Вестник древней истории. 2015. № 2. C. 229–232.
110
Narloch K. Rzymskie hełmy z zasłonami. S. 34.
111
Narloch K. The Cold Face of the Battle – Some Remarks on the Function of Roman
Helmets with Face Masks // Archäologisches Korrespondenzblatt. 2012. Bd. 42. S. 377–386.
112
Ibid. S.
113
Garbsch J. Römische Paraderüstungen.
114
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz; Born H., Junkelmann M. Römische
Kampf- und Turnierrüstungen.
41
115
О новых находках см., например: Isac D., Bărbulescu M. Neue Paraderüstungen aus
Dakien // Acta Musei Napocensis. 2008. Nr. 43–44/I. P. 211–231; Негин А. Е. Римское
церемониальное и турнирное вооружение.
116
Breeze D. J., Bishop M. C. The Crosby Garrett Helmet. Pewsey, 2013.
117
Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der
Römischen Kaiserzeit. Dissertation Köln, 2014. Kölner Studien zur Archäologie der römischen
Provinzen. Bd. 12. Rahden, 2015.
118
Garbsch J. Römische Paraderüstungen; Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz.
119
Негин А. Е. Римское церемониальное и турнирное вооружение. СПб., 2010. С.
88.
120
Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der
Römischen Kaiserzeit. S. 34, 85.
121
Ibid. S. 34, 85.
122
Ibid. S. 34, 85.
42
лаврового наградного венца. При этом автор сама признает, что эти шлемы
оснащены масками типа Неймеген, таким образом, это всего лишь локальные
вариации, имеющие, к тому же, аналогии в Ксантене и Неймегене.
Вследствие вышесказанного, выделение данного типа шлемов с масками
также кажется излишним.
Конечно же, разработка типологии – дело довольно трудное. Есть
очень подробные типологии, а также в разной степени более или менее
общие. Касательно римского материала выделяются две основные
типологии.
Первая разрабатывалась европейскими учеными, начиная с П.
Куиссена123, и получила окончательное оформление в трудах немецких
оружиеведов. В рамках этой типологии используется географическая
терминология; каждый тип именуется по одной конкретной территории, где
были обнаружены наиболее характерные и обладающие большим
количеством признаков, составляющих единую стойкую систему,
экземпляры. Однако данная система не всегда выглядит убедительной, и как
бы уходит от строгой хронологической линии генезиса, акцентируя внимание
на локальных особенностях тех или иных модификаций.
В противоположность этому, типология Г.Р. Робинсона124 слишком
прямолинейна, поскольку в ней рассматривается строго линейное развитие
типов вооружения учета локальных особенностей.
Достоинства и недостатки присутствуют в обеих типологиях. Однако,
более подробная и «локальная» типология континентальных европейских
исследователей кажется более предпочтительной, так как раскрывает
характер локальных особенностей, появляющихся на различных предметах
римского декорированного доспеха. Кроме того, немецкая типология
включает в себя некоторые типы, которые не были учтены Г.Р. Робинсоном,
поскольку на момент выхода его книги в свет не было реальных находок
123
Couissin P. Les Armes Romaines.
124
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome.
43
таких образцов (шлемы типа Вейлер, которые автор описывал только в связи
с их изображениями на надгробиях кавалеристов), или, несмотря на
очевидные отличия, не были выделены исследователем в отдельный тип
(маски типа Калькризе объединены с масками типа Неймеген в один тип
Cavalry Sports D).
В связи с этим в данной работе отдано предпочтение именно немецкой
типологии. При этом, в ряде моментов автор счел возможным ее
подкорректировать для некоторого упрощения.
Однако, кроме довольно спорной типологии в исследовании Дж.
Шампер присутствуют и другие моменты вызывающие вопросы и
недоумение. Так, довольно подробно рассмотрены сюжеты декора
«парадного» доспеха125, но при этом исследовательница совершенно
проигнорировала античные нарративные источники, не проведя их должного
анализа и ссылаясь лишь на работы современных исследователей,
относительно анализа и семантики мифологических, религиозных и
пропагандистских сюжетов в декоре доспеха. В связи с этим, ее выводы в
этой части кажутся вторичными и несамостоятельными. Также в
диссертационном исследовании не удалось создать полный каталог находок,
особенно страдает его иллюстративная часть, а также сюжеты декора
«парадного» доспеха рассмотрены в отрыве от декора остальных римских
доспехов того же периода. Поэтому данное диссертационное исследование
оставляет впечатление незавершенности и неполноты с точки зрения
рассматриваемого материала.
Таким образом, в развитии современной историографии римского
вооружения в целом, и римского защитного снаряжения в частности,
выделяются три крупных этапа126. На первом из них, начавшемся
приблизительно в 1880-е. гг. и продолжавшемся по 40-е гг. XX в.,
125
Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der
Römischen Kaiserzeit. S. 92–153.
126
Негин А. Е. Вооружение римской армии в современной историографии:
проблемы, подходы и перспективы исследования // Parabellum novum. 2016. № 4. С. 12–26.
44
127
Наиболее значительными исследованиями этого периода были труды Л.
Линденшмита и П. Куиссена. См.: Lindenschmit L. Tracht und Bewaffnung des römischen
Heeres während der Kaiserzeit. Braunschweig, 1882; Couissin P. Les Armes Romaines.
128
Определяющей работой, которая открыла данный этап изучения римского
доспеха была знаменитая книга Г.Р. Робинсона. См.: Robinson H.R. The Armour of Imperial
Rome. В книге прекрасно сочетается информативность и богатство иллюстративного
материала, что и по сей день является одним из самых удачных примеров написания
оружиеведческого исследования.
129
Из более чем обширной литературы о кладах в римским вооружением см.
например: Keim J., Klumbach H. Der römische Schatzfund von Straubing. München, 1951;
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. München, 1978. S. 47–51; Kellner H.J., Zahlhaas G.
Der römische Schatzfund von Weißenburg. München, 1984; Willems W.J.H. Roman Face Masks
from the Kops Plateau, Nejmegen, The Netherlands // JRMES. 1992. 3. P. 57–66; Негин А.Е.
Клады римского парадного вооружения в провинции Реция // Актуальные проблемы
исторической науки и творческое наследие С.И. Архангельского: XIV чтения памяти
члена-корреспондента АН СССР С.И. Архангельского, 25–26 февраля 2005г. Часть 1. Н.
Новгород, 2005. С. 60–63.
45
130
Hermann F.-R. Der Eisenfundhort aus dem Kastell Künzing // Saalburg Jahrbuch.
1969. 26. S. 129–141; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 51–53.
131
Производству оружия для римской армии в целом посвящено множество
публикаций. Например: Seeck O. Fabricenses // RE. Bd. VI. Hft. 2. Stuttgart, 1909. Col. 1925–
1930; Greep S. Approaches to the study of bone, antler and ivory military equipment // Roman
Military Equipment. Proceedings of a seminar held in the Department of Ancient History and
Classical Archaeology at the University of Sheffield, 21st March 1983 / Ed. M.C. Bishop.
Sheffield, 1983. P. 16–21; Bishop M.C. The military fabrica and the production of arms in the
early principate // The Production and Distribution of Roman Military Equipment. Proceedings
of the Second Roman Military Equipment Research Seminar. British Archaeological Reports
International Series 275. Oxford, 1985. P. 1–42; Oldenstein J. Manufacture and Supply of the
Roman Army with Bronze Fittings // The Production and Distribution of Roman Military
Equipment. Proceedings of the Second Roman Military Equipment Research Seminar. British
Archaeological Reports, Int. Ser. 275 / Ed. M.C. Bishop. Oxford, 1985. P. 82–94; Scott I. R. First
century military daggers and the manufacture and supply of weapons for the Roman army // The
Production and Distribution of Roman Military Equipment, Proceedings of the Second Roman
Military Equipment Research Seminar, British Archaeological Reports Series 275 / Ed. M.C.
Bishop. Oxford, 1985. P. 160–213; Sim D. The manufacture of disposable weapons for the
Roman army // JRMES. 1992. Vol. 3. P.105–119; Sauer S. Ein fabrica–Bau in der Neusser
canabae legionis // Archäologie im Rheinland 1995. Köln, 1996. S. 86–87; Van Daele B. The
Military Fabricae in Germania Inferior from Augustus to A.D. 260/270 // JRMES. 1999. Vol. 10.
P. 125–136; Schmidts T. Die «fabrica» des Legionslagers // Römerforschung in Regensburg an
der Jahrtausendwende. Regensburg, 2000. S. 21–22; McCarthy M. R., Bishop M., Richardson T.
Roman armour and metalworking at Carlisle, Cumbria, England // Antiquity. 2001. Vol. 75. P.
507–508; Chapman E.M. Evidence of armamentarium at Carleon? The Prysg Field rampart
buildings // Artefacts and Archaeology. Aspects of the Celtic and Roman World / Eds.M.
Aldhouse–Green, P. Webster. Cardiff, 2002. P. 33–43; Sim D., Ridge I. Iron for the Eagles: the
46
Iron Industry in Roman Britain. Stroud, 2002; Fulford M., Sim D., Doig A., Painter J. In defence
of Rome: a metallographic investigation of Roman ferrous armour from Northern Britain //
Journal of archaeological science. 2005. Vol. 32. No. 2. P. 241–250; Негин А. Е. Об
экономических аспектах оружейного производства в Риме эпохи Принципата // Вестник
Нижегородского государственного университета. Вып. 6. Н. Новгород: Изд–во ННГУ,
2008. С. 171–177.
132
Miks Ch. Studien zur Romischen Schwertbewaffnung in der Kaiserzeit.
Archäologische Zeugnisse und bildliche Überlieferung (Kölner Studien zur Archäologie der
Römischen Provinzen. Bd. 8). Rahden, 2007.
133
Obmann J. Studien zu römischen Dolchscheiden des 1. Jahrhunderts n.Chr.
Archäologische Zeugnisse und bildliche Überlieferung (Kölner Studien zur Archäologie der
Römischen Provinzen. Bd. 4). Rahden, 2000.
134
Nabbefeld A. Römische Schilde – Studien zu Funden und bildlichen Überlieferungen
vom Ende der Republik bis in die späte Kaiserzeit (Kölner Studien zur Archäologie der
römischen Provinzen. Bd. 10). Rahden, 2008.
135
Bishop M.C. Lorica Segmentata. Vol. I: A Handbook of Articulated Roman Plate
Armour (JRMES Monograph 1). Chirnside, 2002.
136
Feugère M. Casques Antiques; Junkelmann M. Römische Helme; Meijers R., Willer F.
Achter het Zilveren Masker: nieuw onderzoek naar de productietechnieken van Romeinse
ruiterhelmen (= Hinter der silbernen Maske: neue Untersuchungen zur Herstellungstechnik
römischer Reiterhelme). Museum het Valkhof – Rheinisches Landesmuseum des
Landschaftsverbandes Rheinland, 2007; Miks Ch. Vom Prunkstück zum Altmetall. Ein Depot
spätrömischer Helmteile aus Koblenz. Begleitbuch zur Ausstellung im Römisch-Germanischen
Zentralmuseum 26 Mosaiksteine (Forschungen am Römisch-Germanischen Zentralmuseum Bd.
4). Mainz, 2008.
137
Feugère M. The Weapons of the Romans.
138
Bishop M.C., Coulston J.C.N. Roman Military Equipment from the Punic Wars to the
Fall of Rome. (рецензию А.В. Колобова на эту книгу см. в: Античность и средневековье
Европы / Под ред. А.З. Нюркаевой и И.Л.Маяк. Пермь, 1996. С.273–277); idem. Roman
Military Equipment from the Punic Wars to the Fall of Rome. 2nd ed. Oxf., 2006.
47
139
Новиченкова Н.Г. Римское военное снаряжение из святилища у перевала
Гурзуфское Седло // ВДИ. 1998. № 2. С. 51–67; Трейстер М.Ю. К находкам
металлических деталей римского военного снаряжения и конской сбруи в Северном
Причерноморье // РА. 2000. № 2. С. 156–163; Айбабин А.И. Поясной набор с пуансонным
орнаментом из Лучистого // МАИЭТ. 2003. IX. С. 37–52; Костромичев Д.А. Три
погребения римских солдат из некрополя Херсонеса // МАИЭТ. 2005. ХI. С. 94–118;
Дорошко В.В. Новые находки римского военного снаряжения с территории Южного
Крыма // Сугдейский сборник. Ч. II. Киев–Судак, 2005. С. 447–453; Костромичев Д.А.
Римское военное снаряжение из Херсонеса // МАИЭТ. 2006. Вып. XII. 1. С. 43–128;
Радюш О.А. Новая находка римского меча в Сочинском районе Краснодарского края //
ВДИ. 2007. № 3. С. 52–56; Костромичев Д. А. Бронзовый грифон из Херсонеса //
Материалы по археологии, истории и этнографии Таврии. Вып. XV. Симферополь, 2009.
С. 3–14; Журавлев Д. В., Камелина Г. А. Детали римской воинской амуниции и конского
снаряжения из Харакса в собрании ГИМ // Евразия в скифо-сарматское время. Памяти
Ирины Ивановны Гущиной / Труды ГИМ. Вып. 191. М., 2012. С. 63–69; Масякин В.В.
Деталь римского шлема из Усть-Альминского некрополя // Евразия в скифо-сарматское
время. Памяти Ирины Ивановны Гущиной / Труды ГИМ. Вып. 191. М., 2012. С. 167–171;
Новиченкова М. В. Римская кольчуга Lorica Hamata I в. до н.э. – I в. н.э. из ритуального
комплекса святилища у перевала Гурзуфское Седло // Боспорские исследования. 2011. Т.
25. С. 271–297; она же. К находкам двух нащечников шлемов из святилища у перевала
Гурзуфское Седло // Шестая Международная Кубанская археологическая конференция:
Материалы конференции. Краснодар, 2013. С. 311–313; она же. Детали овального щита
48
146
Robinson H.R. Problems in Reconstructing Roman Armour // Bonner Jahrbuch. 1972.
Bd. 172. S. 24–35; Mitschke S. Die organischen Auflagerungen an den Reiterhelmen aus
Nijmegen und Xanten–Wardt // Achter het Zilveren Masker: nieuw onderzoek naar de
productietechnieken van Romeinse ruiterhelmen (= Hinter der silbernen Maske: neue
Untersuchungen zur Herstellungstechnik römischer Reiterhelme) / Hrsg. R. Meijers, F. Willer.
Nijmegen–Bonn, 2007. S. 81–100.
50
147
D’Amato R., Negin A.E. Decorated Roman Armour: From the Ages of the Kings to the
Death of Justinian the Great. Oxford, 2017. P. 1–21 (в печати).
55
151
Подробнее об этом см.: Paddock J. Some changes in the manufacture and supply of
Roman bronze helmets under the Late Republic and Early Empire // The Production and
Distribution of Roman Military Equipment. Proceedings of the Second Roman Military
Equipment Research Seminar. British Archaeological Reports International Series 275. Oxford,
1985. P. 142–159.
57
152
Gilliver K. Display in Roman Warfare: The Appearance of Armies and Individuals on
the Battlefield // War in History. 2007. Vol. 14. 1. P. 1–21.
153
Махлаюк А.В. Внешний вид войска и солдата: эстетика и прагматика воинской
экипировки в Древнем Риме // Древний Восток и Античный мир. Вып. VIII. М., 2012. С.
109–111.
58
154
Об эволюции римского овального щита см.: Eichberg M. Scutum. Die Entwicklung
einer italisch–etruskischen Schildform von den Anfängen bis zur Zeit Caesars // Europaische
Hochschulschriften. Reihe XXXVIII. Archaologie Bd. 14. Frankfurt am Main Bern – N.Y.–P.,
1987.
155
Polito E. Fulgentibus Armis: Introduzione allo studio dei fregi d'armi antichi. Roma,
1998. P. 4–45.
59
162
Ibid. S. 254.
163
Греческая форма шлема, с которой римские скульпторы республиканского и
даже императорского времени стремились соотносить шлемы изображаемых ими солдат,
обозначается обычно как аттическая. Однако, при детальном рассмотрении образцов этих
аттических или псевдоаттических римских шлемов, мы погружаемся в хаос
типологической терминологии греческих и эллинистических шлемов. Прежде всего, речь
идет о смешанных формах, которые объединяют в себя элементы различных традиций
шлема. Данный феномен можно наблюдать и на некоторых римских типах шлемов. Такой
симбиоз позволяет приводить типологическую классификацию в соответствии с той
целью, которую ставит перед собой тот или иной исследователь, выделяющий из этих
элементов какой-либо отдельный критерий, на основании которого он и выстраивает свою
классификацию. В случае с аттическими шлемами дело особенно запутано, ведь
оспаривается даже существование их классического прототипа, который, возможно,
изначально был чистой художественной фикцией (См.: Kunze E. Bericht über die
Ausgrabungen in Olympia, VIII (Helme). Berlin, 1967. S. 136). Этот тип шлема был выделен
по изображениям в вазовой живописи раннеаттического стиля, поздней чернофигурной
вазовой живописи и на ранних аттических монетах. Основываясь на изображениях,
исследователи описывают шлем с массивными нащечниками (сближающими эти изделия
со шлемами коринфского типа), которые подвижно закреплены на шарнирах (Furtwängler
A., Curtius E., Adler F. Olympia: die Ergebnisse der von dem Deutschen Reich veranstalteten
Ausgrabung (Tafelband 4): Die Bronzen und die übrigen kleineren Funde von Olympia. Berlin,
1890. Taf. LXIII, № 1025–1027; Рабинович Б. З. Шлемы скифского периода // Труды
Отдела Истории Первобытной Культуры Государственного Эрмитажа. Т. I. Л., 1941. С.
122-123). Затем в вазописи были выделены шлемы несколько иной формы, которые стали
именовать халкидскими (Thiersch H. Tyrrhenische Amphoren. Leipzig, 1899. S. 125 ff.;
Rumpf A. Chalkidische Vasen. T. II. Berlin-Leipzig, 1927. Taf. X, XII, XIII, XIV, XIX, XXII).
Главным отличием от аттического шлема было объявлено наличие нащечников,
составляющих одно целое с тульей. Последующие исследователи выявили и другие
признаки халкидского шлема, благодаря которым, он стал, мало отличим от аттического.
Все это привело, как уже говорилось, к большой путанице, результатом которой стала
продолжающаяся и поныне дискуссия о том, как именовать данный тип шлема и стоит ли
специально выделять аттический шлем (О дискуссии см.: Schauenburg K. Ars Antiqua.
Auktionskatalog. Antike Kunstwerke: Alt-Ägypten, Griechenland, Rom, Byzanz: Auktion
Samstag, den 14. Mai 1960. Basel, 1960. S. 48 f; Kunze E. Bericht über die Ausgrabungen in
Olympia, VIII (Helme). S. 156, Amn. 33.).
61
164
Bottini A. Armi. Gli strumenti della guerra in Lucania. Bari, 1993. P. 54.
165
Обзор дискуссий о фригийско-фракийской форме шлема и терминологии см.:
Алексинский Д.П. Ранние эллинистические шлемы с тиаровидной тульей из Восточного
Средиземноморья // Para bellum. 2005. №25. С. 21–40
166
Dintsis P. Hellinistische Helme S. 38, № 54, Taf. 17, 5.
167
Schröder B. Thrakische Helme // Jahrbuch des deutschen archäologischen Institut.
1912. Bd. XXVII. S. 331, Beil. 10, 4–6.
62
168
Ibid. S. 332, Beil. 14, 1.
169
Ibid. S. 332, Beil. 14, 2–3.
170
Lipperheide F.F. von. Antike helme. Abb. 302; Paddock J. The Bronze Italian
Helmet: The development of the Cassis from the last quarter of the sixth century B. C. to the
third quarter of the first century AD.: Ph.D; University of L.. L., 1993. P. 530–531, Fig. 31.
171
Feugère M. The Weapons of the Romans. P. 74.
63
172
Bishop M.C., Coulston J.C.N. Roman Military Equipment from the Punic Wars to the
Fall of Rome. P. 63–64.
173
Ibid. P. 63.
174
Rüpke J. Domi militiae. Die Religiöse Konstruktion des Krieges in Rom. Stuttgart,
1990. S. 222.
64
175
Suano M. Sabellian-Samnite Bronze Belts in the British Museum // British Museum
Occasional Paper no. 57. L., 1986. P. 19.
176
Burns M. South Italic military equipment: the cultural and military significance of the
warrior’s panoply from the 5th to the 3rd centuries B.C. PhD thesis, University College of L.,
2006. P. 32.
177
Cipriani M., Longo F. Poseidonia ei Lucani. Napoli, 1996. P. 80–81.
178
Bendinelli G. Tomba con vasi e bronzi del V secolo avanti Cristo: scoperta nella
necropoli di Todi // Monumenti antichi. 1916. 24. Tav. II Proietti G. I1 Museo Nazionale Etrusco
di Villa Giulia. Rome, 1980. P. 305, Fig. 433; Stary P.F. Zurfruheisenzeitlichen Bewaffnung und
Kampfesweise / Mittelitalien Marburger Studien zur Vor-und Frühgeschichte. Band 3. Mainz,
1981. Taf. 55; Paddock J. The Bronze Italian Helmet: The development of the Cassis from the
last quarter of the sixth century B. C. to the third quarter of the first century AD. P. 64.
179
Paddock J. The Bronze Italian Helmet: The development of the Cassis from the last
quarter of the sixth century B. C. to the third quarter of the first century AD. P. 64.
180
Lipperheide F.F. von. Antike Helme. Abb. 516; Babelon E., Blanchet J -A. Catalogue
des bronzes antiques de la Bibliothèque nationale. Paris, 1895. P. 659.
65
181
Greco E. Guzzo P. G. Laos II. La Tomba a Camera Di Marcellina. Taranto, 1992. P.
22–53.
182
Weege F. Oskische Grabmalerei // Jahrbuch des Kaiserlich Deutschen
Archaologischen Instituts. 1909. Bd. 24. S. 150.
183
Comstock M., Vermuelle C. C. Greek Etruscan and Roman Bronzes in the Museum of
Fine Arts, Boston. Boston, 1971. P. 408.
184
Merlin A. Découverte d'une cuirasse italiote près de Ksour-Es-Saf (Tunisie) //
Monuments et mémoires de la Fondation Eugène Piot. 1909. Vol. 17. Nr. 2. P. 125–138.
185
Bianco S. Greci, Enotri e Lucani nella Basilicata Meridionale. Napoli, 1996. P. 253–
254.
186
Schneider-Herrmann G. The Samnites of the Fourth Century B. C.: as depicted on
Campanian vases and other sources. L., 1996. P. 47–48.
187
Jurgeit F. Die etruskischen und italischen Bronzen sowie Gegenstande aus Eisen, Blei
und Leder im Badischen Landesmuseum Karlsruhe vols. I, II. Rome, 1999. S. 106–108.
188
Эту кирасу обычно приписывают карфагенскому воину, который привез ее с
собой из Италии.
66
189
Zevi F. La tomba del Guerriero di Lanuvio // Spectacles sportifs et scéniques dans le
monde étrusco-italique. Actes de la table ronde de Rome (3–4 mai 1991). Rome, 1993. P. 409–
442.
190
Greco E. Guzzo P. G. Laos II. La Tomba a Camera Di Marcellina. P. 30–31.
191
Walters H.B. Select bronzes, Greek, Roman, and Etruscan: in the departments of
antiquities, seventy-three plates. L., 1915. pl. XXXI; Zimmermann J. Une cuirasse de Grande
Grece // Museum Helveticum. 1979. Vol. 36. P. 180.
67
192
Кирасы обнаружены в I Прохоровском кургане (Ростовцев М.И. Курганные
находки Оренбургской области эпохи раннего и позднего эллинизма. С приложениями
академика П.К. Коковцова и С.И. Руденко // Материалы по археологии России. Вып. 37.
Петроград, 1918. С. 13–14; Хазанов А.М. Очерки военного дела сарматов. М., 1971. С. 52)
и могильнике Бердянка (Моргунова Н.Л., Мещеряков Д.В. «Прохоровские» погребения V
Бердянского могильника // Археологические памятники Оренбуржья. Вып. III. Оренбург,
1999. С. 126, Рис. 4, 2.) в Южном Приуралье. Погребения с кирасами датируются концом
II — I в. до н. э. Среди инвентаря погребений найдены серебряные фиалы с надписями
арамейским письмом на парфянском и хорезмийском языках, превращенные новыми
владельцами в фалары. Можно предположить, что эти предметы были привезены в
качестве трофеев откуда-то из Средней Азии. Подробнее о кирасах см.: Дедюлькин А.В. О
датировке эллинистических железных кирас из Южного Приуралья // Сарматы и внешний
мир: Материалы VIII Всероссийской научной конференции «Проблемы сарматской
археологии и истории», Уфа, ИИЯЛ УНЦ РАН, 12–15 мая 2014 г., Уфимский
археологический вестник. 2014. №14. С. 84–93.
193
Особое внимание следует обратить на застежки. Подобные застежки не
встречены на греческих и эллинистических кирасах.
194
Maluquer de Motes J. La Coraza Griega de Bronce, del Museo de Granada //
Zephyrvs. 1974. T. XXV. P. 321–327.
195
Mielczarek M. Armes greques, scythes et sarmates du littoral septentrional de la mer
noire dans la collection du Musée de l’Armée Polonaise à Varsovie // Monumenta Antiqua Orae
Septentrionalis Ponti Euxini Reperta Locisque Externis Deposita. Toruń, 1995. P. 35–40.
68
196
Богато декорированные поножи изображены на рельефе, найденном возле
церкви Сант-Омобоно (D’Amato R., Negin A.E. Decorated Roman Armour. P. 51. Fig. 50), а
также наколенник от бронзовых поножей II–I вв. до н.э., украшенный горгонейоном,
найден в храме в Ардеа (Кат. № 401). См.: D’Amato R. Roman Centurions 753 – 31 BC: The
Kingdom and the Age of the Consuls. Oxford, 2011. P. 12.
197
Coarelli F. Il sepolcro degli Scipioni // Dialoghi di Archeologia. 1972. Vol. 6. P. 48;
Liberati A. M. L’esercito di Roma nell’età delle guerre puniche. Riconstruzioni e plastici del
Museo della Civiltà Romana di Roma // Journal Roman Military Equipment Studies. 1997. Vol.
8. P. 27.
69
I. 2 Письменные источники
198
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 153, Pl. 434–435.
70
199
Drexel F. Römische Paraderüstung. S. 55–72; Garbsch J. Römische Paraderüstung.
200
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 107–108.
201
Об этом свидетельствует ремарка в самом сочинении (Arr. Tact. 44. 3).
202
С.М. Перевалов предлагает именовать вторую часть трактата не иначе как
«Кавалерийский трактат», чтобы избежать путаницы между двумя частями произведения,
первую из которых логично называть просто «Тактика». См.: Перевалов С. М.
Тактические трактаты Флавия Арриана: Тактическое искусство; Диспозиция против
аланов. М., 2010. С. 6. Ср. немецкое наименование этой части работы – Reitertraktat.
71
203
Stadter Ph. The Ars Tactica of Arrian: Tradition and Originality // Classical Philology.
1978. Vol. 73. Nr. 2. P. 117–128.
204
Это, в первую очередь, рассказ Аммиана Марцеллина о вступлении в Рим
Констанция II: «По обеим сторонам шел двойной ряд воинов со щитами, в шлемах, на
которых переливчатым светом играли султаны и в блестящих искрящихся панцирях. То
тут, то там видны были закованные в доспехи всадники, которых называют клибанариями;
покрытые панцирем и опоясанные железными полосами, они казались изваянными рукой
Праксителя статуями, а не живыми людьми. Тонкие железные колечки, скрепленные
между собою, охватывали все части тела, приспосабливаясь к их изгибам, так что при
каком угодно движении тела одеяние плотно облегало его части» (Amm. Marc. XVI. 10. 8.
Пер. Ю. А. Кулаковского).
72
у нее нечто вроде золотых венцов было (στέφανοι ὅμοιοι χρυσῷ), а лица на
человеческие походили (τὰ πρόσωπα αὐτῶν ὡς πρόσωπα ἀνθρώπων). Волосы ее
напоминали женские, а зубы как львиные были. И была у нее броня, похожая
на железную, и шум от крыльев ее подобен был топоту многих коней и
грохоту колесниц, несущихся к полю боя. У нее были хвосты и в них жала,
как у скорпионов. В этих хвостах и была ее сила и власть причинять людям
пять месяцев зло» (IX. 7–10). «И так я увидел коней в виде́нии и сидящих на
них, имеющих панцири огненные и гиацинтовые и серно-желтые; и головы
лошадей как головы львов, и из ртов их выходит огонь и дым и сера» (IX.
17).
Иоанн рисует образ неуязвимых всадников, покрытых железными
панцирями, даже лица их железные, похожие на человеческие. Кони же
имеют головы подобные львиным. Все это очень напоминает реально
существовавшие римские доспехи. В качестве примера можно привести
конские наглавники с изображением львиной морды из Нойса205 (Кат. № 601)
и из коллекции Государственных музеев в Берлине206 (Кат. № 584).
Что касается «огненных» лат, то тут можно трактовать их как имевших
ослепительно красный цвет, сродни жару печи. Окраска доспехов в красный
цвет не была чем-то из ряда вон выходящим. Красный цвет считался
символом смелости и мужества в борьбе. Римский триумфатор, покрытый
красной краской, выступал в роли Юпитера, окропленного вражеской
кровью. Сама триумфальная процессия имела функцию ритуального
очищения полководца и его воинов от скверны пролитой крови (Serv. Verg.
Aen. VIII. 12)207. Фракийцы считали красный цвет цветом жизни208. Плиний
205
Lehner H. Die Einzelfunde von Novaesium // Bonner Jahrbücher. 1904. Bd. 111–112.
S. 372, Taf. 29; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 85 (S 1), Taf. 44.
206
Haalebos J. K. Castra und canabae: Ausgrabungen auf dem Hunerberg in Nijmegen,
1987-1994. Nijmegen, 1995. S. 92. Abb. 64.
207
Кофанов Л.Л. Атрибуты власти магистратов в архаическом Риме // Древнее
право. Ivs Antiqvvm. 1998. №1(3). С. 47.
208
Примечательно, что в красный цвет выкрашен доспех римского ауксилария из
кургана Рошава Драгана в Чаталке. См.: Негин А.Е., Камишева М. Доспех катафрактария
из погребения в кургане «Рошава Драгана». С. 100, 105.
73
209
D’ Amato R., Sumner G. Arms and Armour of the Imperial Roman Soldier: From
Marius to Commodus, 112 BC–AD 192. P. 197.
210
Mansel A. M. Grabhügelforschung in Ostthrakien // Bulletin de l'Institute
d'Archéologie Bulgare. 1938. Nr. 12. S. 154–189.; Klumbach H. Römische Gesichtshelme aus
Mainz // Mainzer Zeitschrift. 1949–1950. Bd. 44–45. S. 30, Abb. 3; Robinson H. R. The Armour
of Imperial Rome. P. 118–119, Pl. 341–344; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 62 (O 3).
211
Seyrig H. Antiquités de la nécropole d'Emèse // Syria. 1952. Vol. 29. No. 3/4. P. 210–
227, Pl. 21–24; Klengel H. Syria Antiqua. Leipzig, 1971. S. 102–103; Robinson H. R. The
Armour of Imperial Rome. P. 121, Pls. 349–351; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 63
(O 4), Taf. 17, 3–4.
212
Дякович Б. Тракийска гробница при Пловдив и некрополът на древния град. С.
1–55; Филов Б. Шлемът–маска в музея при Пловдивската народна библиотека // Годишник
на народната библиотека въ Пловдив. 1923. C. 139–150.; Venedikov I. Der
Gesichtsmaskenhelm in Thrakien // Eirene. 1960. Nr.1. S. 145–146, Abb. 9–10; Garbsch J.
Römische Paraderüstungen. S. 62, Taf. 17, 1–2. Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S.
49, Abb. 50.
213
Kellner H. J., Zahlhaas G. Der römische Tempelschatz von Weißenburg i. Bay.
Mainz, 1993. S. 82–83, No. 41; Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 94 (O 95).
214
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 59 (L 1), Taf. 14.
215
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 15, № 12, Taf. 3;
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 70 (O 41), Taf. 24, 3.
74
I. 3. Иконографические источники
216
Sekunda N. The Ancient Greeks. Oxford, 1986. P. 4.
75
217
Cichorius C. Die Reliefs der Trajanssäule. Erster Tafelband: Die Reliefs des Ersten
Dakischen Krieges Berlin, 1896. Taf. II–III.
218
См., например: См.: Сазонов А. А. Могильник первых веков нашей эры близ
хутора Городского // Вопросы археологии Адыгеи / Мекулов Д. X. (отв. ред.). Майкоп:
Адыг. НИИ экономики, яз., лит. и истории, 1992. C. 248, Pис. 7, 3; Кожухов С. П.
Закубанские катафрактарии // Материальная культура Востока / Л. М. Носкова (ред.) М.,
1999. C. 160–161; Simonenko A. Bewaffnung und Kriegwesen der Sarmaten und späten Skythen
im nordlichen Schwarzmeergebiet // Eurasia antiqua. 2001. Bd. 7. S. 187–327; Симоненко A. B.
Сарматские всадники Северного Причерноморья. СПб., 2010.
219
Например: Score V. Hoards, Hounds and Helmets. A Conquest-period Ritual Site at
Hallaton, Leicestershire. Leicester, 2011; Sharp H, James S. Reconstructing the Hallaton helmet
// Current Archaeology. 2012. No. 264. P. 38–41; Negin A.E. Roman helmets with a browband
shaped as a vertical fronton. P. 31–46.
220
Vermeule C. C. Hellenistic and Roman Cuirassed Statues // Berytus. 1959. Vol. 13/ P.
6.
76
221
Polito E. Fulgentibus Armis. P. 155. Fig. 89.
222
Ibid. P. 157, 162. Fig. 90, 99.
223
Ibid. P. 163. Fig. 101; D’Amato R., Negin A.E. Decorated Roman Armour. P. 151. Fig.
159 (c).
224
Polito E. Fulgentibus Armis. P. 166. Fig. 105.
225
Ibid. P. 168. Fig. 108–110.
226
Ibid. P. 169. Fig. 111.
227
Ibid. P. 171–173. Fig. 114–120.
228
Ibid. P. 197. Fig. 135.
229
Ibid. P. 202. Fig. 142–143.
230
Ibid. P. 203. Fig. 144.
231
Ibid. P. 205–206. Fig. 148–150.
232
Ibid. P. 209. Fig. 152.
233
Ibid. P. 213. Fig. 157.
234
Ibid. P. 213–214. Fig. 158–160.
235
Ibid. P. 215. Fig. 161.
236
Ibid. P. 153. Fig. 86.
237
Ibid. P. 155. Fig. 89.
238
Ibid. P. 157, 162. Fig. 90, 99.
239
Ibid. P. 160. Fig. 92.
240
Ibid. P. 163. Fig. 100–101.
241
Ibid. P. 164–166. Fig. 102–104.
242
Ibid. P. 166. Fig. 105.
243
Ibid. P. 168. Fig. 108–110.
244
Ibid. P. 169. Fig. 111.
245
Ibid. P. 171–173. Fig. 114–120.
246
Ibid. P. 178. Fig. 126.
247
Ibid. P. 197. Fig. 135.
248
Ibid. P. 199–200. Fig. 138–139.
249
Ibid. P. 201. Fig. 140–141.
250
Ibid. P. 202. Fig. 142–143.
251
Ibid. P. 203. Fig. 144.
77
252
Ibid. P. 204. Fig. 146.
253
Ibid. P. 205. Fig. 147.
254
Ibid. P. 205–206. Fig. 148–150.
255
Ibid. P. 208–209. Fig. 151–152.
256
Ibid. P. 210. Fig. 153–154.
257
Ibid. P. 211. Fig. 155–156.
258
Ibid. P. 213. Fig. 157.
259
Ibid. P. 213–214. Fig. 158–160.
260
Ibid. P. 215. Fig. 161.
261
Ibid. P. 223. Fig. 177.
262
Bienkowski von P.R. Die Darstellungen der Gallier in der hellenistischen Kunst. Wien,
1908. Taf. II a.
263
Éspérandieu E. Recueil général des bas-reliefs de la Gaule romaine. T. VII. P. 313. №
5792, Р. 319. № 5799.
264
Métivier R. Monographie de la Basilique de Saint-Just de Valcabrère. Toulouse, 1899.
Pl. VI, VII.
265
Polito E. Fulgentibus Armis. P. 166. Fig. 105.
266
Ibid. P. 153. Fig. 86.
267
Ibid. P. 163. Fig. 101; D’Amato R., Negin A.E. Decorated Roman Armour: From the
Ages of the Kings to the Death of Justinian the Great. Oxford, 2017 (в печати). P. 151. Fig. 159
(c).
268
D’Amato R., Negin A.E. Decorated Roman Armour. P. 151. Fig. 159 (d).
269
Ibid. P. 151. Fig. 159 (е).
270
Ibid. P. 151. Fig. 159 (f).
271
Ibid. P. 151. Fig. 159 (g).
272
Fischer T. Zurömischen Kavalleriehelmen der frühen und mittleren Kaiserzeit //
JRMES. 2016. Vol. 17. Р. 103. Abb. 1.
273
D’Amato R., Negin A.E. Decorated Roman Armour. P. 152. Fig. 160.
78
274
Ibid. P. 81. Fig. 77 g.
275
Ibid. P. 154. Fig. 162 (a).
276
Nicolle D. Medieval Warfare Source Book. Vol. I: Warfare in Western Christendom.
L., 1996. P. 16–17.
277
Crous J.W. Florentiner Waffenpfeiler und Armilustrium // Mitteilungen des Deutschen
Archaologischen Instituts. Romische Ahteilung. 1933. XLVIII. S. 98–99. Taf. 1 (Nr. 3), Taf. 5
(Nr. 227), Taf. 6 (Nr. 266), Taf. 7 (Nr. 288), Taf. 10 (Nr. 383), Taf. 13 (Nr. 558), Taf. 17 (Nr.
731), Taf. 18 (Nr. 733).
278
D’Amato R., Negin A.E. Decorated Roman Armour. P. 58. Fig. 56.
279
Polito E. Fulgentibus Armis. P. 197. Fig. 135.
280
Ibid. P. 208–209. Fig. 151–152.
281
Главным образом они относятся к позднереспубликанскому времени. Это
Пергамский рельеф, а также рельеф I в. до н.э. найденный возле церкви Сант-Омобоно в
Риме (D’Amato R., Negin A.E. Decorated Roman Armour. P. 51. Fig. 49).
79
284
Данное название этому типу шлемов было дано по месту находки одного из
образцов П. Куиссеном. См.: Couissin P. Les Armes Romaines. Р. 331–332.
285
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. Pl. 166–169.
286
Waurick G. Römische Helme // Antike Helme: Sammlung Lipperheide und andere
Bestände des Antikenmuseums Berlin / A. Bottini (Hrsg.). Mainz, 1988. S. 333–338;
Junkelmann M. Römische Helme. S. 68–85; Fischer T. Die Armee der Caesaren. Archäologie
und Geschichte. Regensburg, 2012. S. 146–153.
287
Junkelmann M. Römische Helme. S. 70
288
Robinson H.R. The Armour of Imperial Rome. P. 48. Fig. 76–80.
289
Ibid. P. 45; Waurick G. Römische Helme. S. 334; Junkelmann M. Römische Helme. S.
71; Fischer T. Die Armee der Caesaren. S. 146.
290
Robinson H.R. The Armour of Imperial Rome. P. 46–47. Fig. 65–74.
291
Ibid. P. 46, 48, 55. Fig. 62–64, 81. Pl. 118–119, 136–139.
81
292
Ibid. P. 48. Fig. 82.
293
Fischer T. Die Armee der Caesaren. S. 147. Abb. 174; Kaminski J., Sim D. Roman
Imperial Armour (фото на обложке); Heijden P. van der, Koster A. Romeinse helmen in
Nederland. Alle helmen en viziermaskers van de limes en de rest van Nederland. Leiden, 2017.
S. 15.
294
Robinson H.R. The Armour of Imperial Rome. P. 68–69. Pl. 166–169.
295
Heijden P. van der, Koster A. Romeinse helmen in Nederland. S. 33.
296
Feugère M. Les casques antiques. P. 96, 123.
297
Robinson H.R. The Armour of Imperial Rome. P. 70–71. Pl. 175–178; Weinberg S. S.
A Hoard of Roman Armor // Antike Kunst. 1979. Bd. 22. Jahrg. H. 2. S. 82–83. Pl. 23–24.
298
Protase D., Petculescu L. Coiful roman de la Berzovia // Banatica. 1975. 3. P. 85–90.
299
Waurick G. Römische Helme. S. 336. Abb. 5, 2.
82
300
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. Katalog einer Ausstellung in
Rheinischen Landesmuseums Bonn. Köln, 1974. S. 37–40. Taf. 27; Robinson H.R. The Armour
of Imperial Rome. P. 72–73. Pl. 179–186.
301
Waurick G. Römische Helme. S. 338–341; Junkelmann M. Römische Helme. S. 85–
87; Fischer T. Die Armee der Caesaren. S. 153–154.
302
Junkelmann M. Römische Helme. S. 71
303
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 45–81.
304
Ibid. P. 42, 45; idem. The origins of some first century legionary helmets // Studien zu
den Militärgrenzen Roms, 2. Vorträge des 10. Internationalen Limeskongresses in der Germania
Inferior. Köln, 1977. S. 553–559.
305
Ubl H.-J. Römische Helme vom Typus Weisenau in Wiener Sammlungen // RÖ.
1975. 3. S. 195–235.
83
306
Schaaf U. Keltische Helme // Antike Helme: Sammlung Lipperheide und andere
Bestände des Antikenmuseums Berlin / A. Bottini (Hrsg.). Mainz: Römisch-Germanischen
Zentralmuseums, 1988. S. 302, 308.
307
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 42; Feugère M. Les casques
antiques., P. 68.
308
Ibid. S. 309–311, Abb. 29–35.
309
Waurick G. Römische Helme. S. 352f.
84
310
Fasold P. Ein keltisch-römischer Bronzehelm aus Frankfurt a.M. //
Provinzialrömische Forschungen. Festschrift für Günter Ulbert zum 65. Geburtstag / W. Czysz,
H-P. Kuhnen, C-M. Hüssen (Hrsg.). Espelkamp, 1995. S. 83f.
311
Junkelmann M. Römische Helme. S. 74
312
Ibid. S. 75.
85
313
Forni G. Il reclutamento delle legioni da Augusto a Diocletziano. Milano, 1953; 1974;
Ле Боэк Я. Римская армия эпохи ранней империи. C. 119.
314
Klumbach H., Wamser L. Ein Neufund zweier außergewöhnlicher Helme der
römischen Kaiserzeit aus Theilenhofen, Landkreis Weißenburg-Gunzenhausen. S. 13, 41.
315
Junkelmann M. Römische Helme. S. 80.
316
Ibid. S. 80.
317
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., Pl. 166-169. Хотя у него шлем
имеет слишком раннюю датировку.
86
318
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 55. Taf. 41; Robinson H.R.
The Armour of Imperial Rome. P. 61. Pl. 149.
319
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. Abb. 191–193; Waurick G. Die
römischen Militärhelme von der Zeit der Republik bis ins 3. Jh. n. Chr. (Dissertation). Mainz,
1976. S. 228–229, № 106; Kemkes M. Lanze, Sattel und Gesichtshelm – Bewaffnung und
Ausrüstung der römischen Reiterei // Zwischen Patrouille und Parade. Die römische Reiterei am
Limes / M. Kemkes – J. Scheuerbrandt (Hrsg.). Stuttgart, 1997. S. 31, Abb. 15; Kemkes M.,
Scheuerbrandt J., Willburger N. Am Rande des Imperiums. Der Limes – Grenze Roms zu den
Barbaren. Stuttgart, 2002. S. 117, Abb. 122.
320
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 37–40, Taf. 27; Robinson H.
R. The Armour of Imperial Rome. P. 72–73, Pl. 179–186.
87
321
Couissin P. Les Armes Romaines. Р. 407–410.
322
Waurick G. Römische Helme. S. 338–341.
323
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 42–43. Taf. 29; Robinson
H.R. The Armour of Imperial Rome. P. 97. Pl. 256–257.
324
Junkelmann M. Römische Helme. S. 85. Abb. 23.
325
Engelhardt C. Thorsbjerg Mosefund. Sønderjyske og fynske mosefund / C.
Engelhardt. København, 1863. Pl. 5; Rom und die Barbaren 2008, 80, № 197; Matešić S.
Römische Helme aus dem Thorsberger Moor // Rimska vojna oprema u pogrebnom kontekstu.
radovi XVII. ROMEC-a = Weapons and military equipment in a funerary context: proceedings
of the XVIIth Roman Military Equipment Conference = Militaria als Grabbeilage: Akten der 17.
Roman Military Equipment Conference Bonn / I. Minchev (Hrsg.). Zagreb, 2013. S. 365–370.
326
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 43. Taf. 30; Robinson H.R.
The Armour of Imperial Rome. P. 98–99. Pl. 263–265.
327
Веленрајтер П. Римски шлем са натписом из Сивца // Грађа запроучавање
споменика културе Војводине. 1978. VI–VII. C. 17–20; Vujovic M. Rimski šlem iz Sivca.
Sombor, 2008.
88
328
Filtzinger P., Planck D. Die Römer in Baden-Württemberg. Stuttgart, 1986; Fischer
T. Bemerkungen zum so genannten Thorsberger Gesichtshelm // Aktuelle Forschungen zu
Kriegsbeuteopfern und Fürstengräbern im Barbaricum. Internationales Kolloquium unterstützt
durch Carlsbergfondet, Schleswig, 15–18 Juni 2006. Schriften des Archäologischen
Landesmuseums 4 / A. Abegg-Wigg, A. Rau (Hrsg.). Neumünster, 2008. S. 118. Abb. 18.
329
Robinson H.R. The Armour of Imperial Rome. P. 103. Pl. 293–294; Waurick G.
Römische Helme. S. 340. Abb. 7, 1.
330
Antike Helme. Sammlung Lipperheide und andere Bestände des Antikenmuseums
Berlin / A. Bottini (Hrsg.). Mainz, 1988. S. 533. Kat. 116.
331
Woelcke K. Der neue römische Paradehelm aus Heddernheim // Germania. 1930. Bd.
14. S. 149–153. Taf. 1–4; Reis A. Nida-Heddernheim im 3. Jahrhundert n. Chr. Schriften des
Archäologischen Museums Frankfurt 24. Frankfurt, 2010. Taf. 52–53.
332
Tejral J. Römische und germanische Militärrüstungen der antoninischen Periode im
Licht norddanubischer Funde. In: von Carnap-Bornheim, Beiträge zu römischer und barbarischer
Bewaffnung in den ersten vier nach-christlichen Jahrhunderten. Akten des 2. Internationalen
Kolloquiums in Marburg a. d. Lahn, 20.-24. Februar 1994 (Lublin/Marburg). Abb. 15; Tejral J.
New aspects of the Roman-Germanic confrontation on the Middle danube until the
Marcomannic wars // Roman frontier studies. Proceedings of the 17th International Congress of
Roman Frontier Studies / N. Gudea (Hrsg.). Zalău, 1999. Abb. 2, 10.
333
Braat W. C. Romeinsche helmen in het Rijksmuseum van Oudheden //
Oudheidkundige. Mededeelingen uit het Rijksmuseum van Oudheden. 1939. NR 20. S. 32–39;
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 48–52; Robinson H. R. The Armour of
Imperial Rome. P. 101–102; Burandt B. Ein reich verzierter römischer Infanteriehelm aus dem
Rijksmuseum zu Leiden (NL) // NON SOLUM ... SED ETIAM. Festschrift für Thomas Fischer
zum 65. Geburtstag (Rahden/Westf. 2015) / P. Henrich , Ch. Miks, J. Obmann, M. Wieland
(Hrsg.). Rahden, 2015. S. 63–72.
334
Braat W. C. Romeinsche helmen in het Rijksmuseum van Oudheden. S. 29–32, Afb.
23–25; Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 53–54 (№40), Taf. 40; Robinson
H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 102. Pl. 283–285.
335
Robinson H.R. The Armour of Imperial Rome. P. 89–105.
89
336
Curle J. A Roman frontier post and its people. P. 165, Pl. 35, 8.
337
James S. The Excavations at Dura-Europos conducted by Yale University and the
French Academy of Inscriptions and Letters 1928 to 1937. Final Report VII: The Arms and
Armour and other Military Equipment. London, 2004. P. 101–109.
338
Веленрајтер П. Римски шлем са натписом из Сивца. C. 17–20.
339
Waurick G. Römische Helme. S. 338–341.
340
Feugère M. Les casques antiques., P. 119f.
90
341
Kalee C. A. Roman helmets and other militaria from Vechten // Roman military
equipment the sources of evidence: proceedings of the fifth Roman military equipment
conference / Ed. C. van Driel-Murray. BAR International Series. Nr 476. Oxford, 1989. (№ 10),
P. 208, 211–214. Fig. 16–18.
91
342
Leander Touati A-M. The Great Trajanic Frieze: The Study of a Monument and of the
Mechanisms of Message Transmission in Roman Art Stockholm, 1987.
343
Giroire C., Roger D. Roman Art from the Louvre. New York, 2007, P. 177, Cat. №
115.
344
Wieser F. R. v. Die Freiherrlieh von Lipperheidesche Sammlung antiker Bronzen. Mit
50 Tafeln in Lichtdruck. Berlin-Innsbruck, 1894. Taf. 17, 88; Schröder B. Die Freiherrlich von
Lipperheidesche Helmsammlung in den Kgl. Museen zu Berlin. S. 23–24; Crawford J. S. A
Portrait of Alexander the Great at the University of Delaware // AJA. 1979. 83. P. 480; Antike
Helme: Sammlung Lipperheide und andere Bestände des Antikenmuseums Berlin. S. 543—544
345
Antike Helme: Sammlung Lipperheide und andere Bestände des Antikenmuseums
Berlin. S. 543.
93
346
Ibid. S. 543.
347
D’ Amato R., Sumner G. Arms and Armour of the Imperial Roman Soldier: From
Marius to Commodus, 112 BC–AD 192. P. 208.
348
Antike Helme: Sammlung Lipperheide und andere Bestände des Antikenmuseums
Berlin. S. 543; Негин А.Е. Декоративные римские шлемы // Stratum plus. № 4. 2013. С. 181–
182.
349
Menendez Arguin A. R. Pretorianos la guardia imperial de l'antigua Roma. Madrid
2006. P. 91–92; Polito E. Fulgentibus Armis. P. 197, Fig. 135.
350
Оружие преторианцев согласно Диону Кассию (LXXV. 1) и Геродиану (II. 13, 9)
было богато украшено золотом и серебром, так как они получали гораздо большее
жалование, нежели рядовые легионеры, и, следовательно, могли приобрести такой
дорогостоящий предмет как мускульная кираса.
351
Прямых указаний о том, что скорпион являлся эмблемой преторианцев, в
письменных источниках нет. Но существуют некоторые косвенные указания,
связывающие эмблему скорпиона с преторианской гвардией. Исследователи считают, что
скорпион стал эмблемой преторианской гвардии, так как именно он был зодиакальным
знаком императора Тиберия, завершившего формирование этих подразделений, начатое
еще Октавианом Августом (ILS 2662; Domaszewski A., von. Die Fahnen im römischen Heere.
Wien, 1885. S. 32, 57; Durry M. Les Cohortes prétoriennes. Paris, 1938. P.203–206; Rankov B.
The Praetorian Guard. Oxford, 1994. P. 19, 24–27; Keppie L. J. F. The Praetorian Guard Before
Seianus // Athenaeum. 1996. Vol. 84. P. 122). Необходимо упомянуть штандарт третьей
преторианской когорты с надгробия Марка Помпея Аспера, на котором изображен
скорпион (Domaszewski A., von. Die Fahnen im römischen Heere. S. 31. Abb.5; Rankov B. Op.
cit. P. 25). На мозаике из Палестрины (в древности Пренесте) мы видим двух
предполагаемых преторианцев с прямоугольными щитами, на которых также виден
нарисованный скорпион (Rankov B. Op. cit. P. 25).
94
352
Polito E. Op. cit. P. 164–166.
353
DAGR, 1873–1917, T. III. P. 2, col. 1315, Fig. 4553; Avvisati C. Pompei, mestieri e
botteghe 2000 anni fa. Rome, 2003. Fig. 11; D’ Amato R., Sumner G. Op. cit. P. 141, Fig. 187.
354
К системе поощрений в римской армии относились: денежная премия,
увеличенный по сравнению с остальными размер добычи, трофеи в виде оружия и
украшений с поверженных противников, а также dona militaria — особые знаки воинского
отличия. См. обширную литературу о римских воинских наградах: Steiner P. Die Dona
Militaria // Bonner Jahrbücher. 1905. Bd. 114–115. S. 1–98; Lammert F. Phalerae // Paulys
Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft. 1938. Bd. XIX. Sp. 1660; Schuppe E.
95
Мильтенберга (Кат. № 639), Тебриза (Кат. № 642), Энса (Кат. № 674), Бад-Дойч
Альтенбурга (Кат. № 647).
357
Горелик М.В. Оружие Древнего Востока. С. 158, 160–161, Табл. LX, 12, 25, 38,
40, 42, 43, 45–61.
97
358
Borchhardt J. Homerische Helme. Mainz am Rein, 1972. Beil. F; Hencken H. The
Earliest European Helmets. Bronze Age and Early Iron Age. Cambridge, 1971. Р. 169–172.
359
Горелик М.В. Шлем из станицы Даховской // ВДИ. 1985. № 2. C. 95–96;
Lipperheide F.F. von. Antike helme. Abb. 159–162.
360
De Caro S. Una nuova tomba dipinte da Nola // Rivista dell'Istituto Nazionale
d'Archeologia e storia dell’ Arta. 1983. 1–3. VI–VII. P. 71–74.
361
Paribeni E. Guerrieri dell’età del Ferro in Lunigiana. La Spezia, 2001. P. 41ss.
98
362
Nicolay J. Armed Batavians: Use and Significance of Weaponry and Horse Gear from
Non-military Contexts in the Rhine Delta (50 BC to AD 450), Amsterdam 2008. P. 314, № 164.
2.
363
Robinson H.R. The armour of Imperial Rome. P. 42–44.
364
Николов Д., Буюклиев Xр. Тракийски могилни гробове от Чаталка, Старозaгорско
// Археология. 1967. 1. C. 21, рис. 8; Буюклиев Хр. За наличието на тежко въоръжени
конници в римска Тракия // Музей и паметници на изкуството. 1976. 2. C. 24. Pис. 7;
Василев В. Шлемът-маска от Чаталка, Старозагорско // Музей и паметници на изкуството.
1976. 4. C. 32–40; Буюклиев Хр. Тракийски могилен некропол при Чаталка, Старозагорски
окръг. Разкопки и проучвания. Кн. 16. София, 1986. C. 71, 111, Tабл. 8, № 91; Garbsch J.
Römische Paraderüstungen. S. 67, № 26, Taf. 22: 2; Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz.
S. 30–31, Abb. 51; Негин А.Е., Камишева М. Доспех катафрактария из погребения в
кургане «Рошава Драгана». С. 95–97, рис. 4–5.
365
Schröder B. Thrakische Helme. S. 328, Beil. 13, 1; Venedikov I. Goldschätze der
Thraker. Thrakische Kultur und Kunst auf Bulgarischem Boden (Katalog Wien), Wien 1975. S.
55, № 246; Gold der Thraker. Archäologische Schätze aus Bulgarien: Ausstellung anlässlich der
1300-Jahrfeier des Bulgarischen Staates. Mainz am Rhein, 1979. № 242; Dintsis P.
Hellinistische Helme. Taf. 58, 2.
99
366
Jahn O. Die Lauersforter Phalerae. Fest-Programm zu Winckelmanns Geburtstage.
Bonn, 1860.
367
Curle J. A Roman frontier post and its people. P. 174.
100
371
Fink R.O., Hoey A.S., Snyder W.F. The Feriale Duranum // Yale classical studies.
1940. Vol. 7. P. 1–222.
372
Подробнее о триумфах см.: Versnel H.S. Triumphus: An inquiry into the origin,
development and meaning of the Roman triumph. Proefschrift. door Hendrik Simon Versnel.
102
Leiden, 1970; Künzl E. Der römische Triumph: Siegesfeiern im antiken Rom. München, 1988. S.
7, 85–87; Holliday P.J. The origin of Roman Historical commemoration in the visual art.
Cambridge, 2002. P. 22, 26; Поплавский B. C. Культура триумфа и триумфальные арки
Древнего Рима. М., 2000.
373
Versnel H.S. Op. cit.
374
Holliday P.J. Op. cit. P. 22, 26; Künzl E. Op. cit. S. 7, 85–87.
375
Holliday P.J. Op. Cit. P. 22, 26, 28.
376
Künzl Е. Op. cit. S. 85
377
Ibid. S. 38–44
378
Такая церемония парадного въезда полководца в Рим (adventus) была скорее
военным парадом, нежели триумфом. См.: Kuttner A. Dynasty and Empire in the Age of
Augustus: The Case of the Boscoreale Cups. Berkeley, 1995. P. 140, 282, № 79; Künzl E. Der
römische Triumph: Siegesfeiern im antiken Rom. S. 38, 79. В рассказе Тацита,
повествующего о вступлении в Рим Виттелия, имеется подтверждение данному выводу.
Виттелий, согласно тексту Тацита, не захотел входить в город в качестве победителя
сопровождаемого войском, для чего он свой сменил боевой плащ на тогу, но все же
провел свое войско по городу парадным строем (Tac. Hist. II. 89).
103
379
См. рельеф с арки Тита, изображающий процессию несущую захваченные в
Иудее трофеи.
380
Holliday P.J. Op. Cit. P. 36–42.
381
Ibid. P. 40, Fig. 12.
382
Künzl E. Der römische Triumph: Siegesfeiern im antiken Rom. S. 24. Abb. 10 a, b.
104
щиты. Из-за того, что рельеф довольно сильно пострадал от времени, и часть
деталей просто не сохранилась, трудно сказать какого вида щиты были
изображены скульптором: то ли это большие бронзовые чеканные щиты, то
ли это деревянные щиты, на центральную часть которых прикреплены
рельефные портретно декорированные умбоны. В не зависимости от
интерпретации, данное изображение демонстрирует возможность
использования в ходе триумфальных шествий элементов декорированного
доспеха.
Поскольку данные изображения являются, скорее исключением из
правил, все-таки можно прийти к выводу о том, что ношение доспехов в ходе
церемонии триумфа не получило широкого распространения, и данная
практика относилась к различным парадам, являвшимся главной формой
военного ритуала в римской армии.
Значение парадов в армейской жизни трудно переоценить, так как они
сопутствовали каждому торжественному событию, происходившему в той
или иной воинской части, приурочиваясь к государственным праздникам,
принятию присяги, выплате жалования, выдаче донатив (donativa) или
боевых наград и знаков отличия.
Вопрос о существовании в римской армии специального парадного
вооружения, которое было изготовлено специально для этих шествий383, не
теряет своей актуальности и по сей день. Часть исследователей
придерживается мнения об отсутствии у римлян специального защитного
вооружения, предназначенного для парадов384. Их выводы основываются на
сообщении Иосифа Флавия (B. Iud. V. 9. 1), который был свидетелем парада
римлян по случаю выплаты им жалования при осаде Иерусалима. Судя по
его словам, солдаты шли в строю облаченные в доспехи, расчехлив
383
Негин А.Е. К дискуссии о существовании в римской армии парадного оружия и
доспехов // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. 2014 № 5. С.
45–51.
384
Bishop M. C., Coulston J. C. N. Roman Military Equipment. From the Punic Wars to
the Fall of Rome. 2nd ed. L, 2006. P. 254; Breeze D. J., Bishop M. C. The Crosby Garrett
Helmet. Pewsey, 2013. P. 34.
105
385
Bishop M. C. On Parade: Status, Display, and Morale in the Roman Army P. 23–24;
Breeze D. J., Bishop M. C. Op. cit. P. 34.
386
Перевалов С.М. Тактические трактаты Флавия Арриана: Тактическое искусство;
Диспозиция против аланов. C. 74.
387
См.: Swinkels L. J. F. Een leven te paard. Ruiters uit de läge Landen in het Romeinse
leger / Reiten für Rom. Berittene Truppen an der römi schen Rheingrenze, Katalog der
Ausstellung im Provinciaal Museum G. M. Kam, Nijmegen, und im Regionalmuseum Xanten
1995/1996, mit Beiträgen von J. K. Haalebos, A. Koster, H-J. Schalles, W. J. H. Willems.
Nijmegen–Köln, 1995.
388
Присутствие кавалерии не подтверждается (в том числе и эпиграфикой) в
крепости Илкли (несмотря на наличие нескольких сертификатов cohors II Lingonum
106
equitata), Лонгторпе, Вышеграде и Айн Гримиди (Clerbois S., Vannesse M. Les casques à
visage («gesichtshelme») romains: nouvelles perspectives scientifiques // Archäologisches
Korrespondenzblatt. 2013. Bd. 43. Heft 3. S. 380). Кроме того, см. диаграмму распределения
находок между военными объектами и гражданскими поселениями, а также погребениями
(Приложение 4. Диаграмма 5).
389
Правда Арриан уточняет, что благодаря применявшимся в ходе hippika gymnasia
шлемам, их владельцев можно было отличить по рангу или же по доблести (Tact. 34. 2–4).
Однако, ремарка о «позолоченных железных или бронзовых шлемах» указывает на то, что
этот дорогостоящий материал мог сам по себе указывать на статус (и, соответственно,
дохода) военнослужащего.
390
Если определять шлемы с масками как исключительно «турнирные», то
придется игнорировать вполне закономерные вопросы о прототипах римских образцов и
их эволюционной цепочке, которая связывает их с боевыми кавалерийскими наголовиями.
Также, в этом случае придется отметать все доводы о практической полезности
использования шлемов с масками (особенно относящихся к I в. н.э.) в боевых условиях,
главным образом теми воинами, кому требовалась дополнительная защита. Вследствие
того, что им было затруднительно или даже невозможно эффективно использовать свой
щит для защиты лица — кавалеристами или сигниферами. См.: Негин А.Е, Кириченко А.А.
К вопросу о боевом применении шлемов с масками в римской армии. С. 245–253.
391
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. «Cavalry sport Helmet I».
392
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. S. 66.
393
Ibid. S. 63–66.
394
Feugère M. Les casques antiques. P. 114; Junkelmann M. Römische Helme. S. 87–90.
107
397
Согласно биографии Септимия Севера, воинам было приказано не брать оружие
и остаться лишь в поддоспешниках (subarmalis) (SHA. Sev. VI. 11).
398
Оружие в Риме хранилось в храмах, в качестве посвящений, а также в
государственных арсеналах (ср.: Cic. pro Rab. VII. 20).
399
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 9.
400
Считается, что воины в триумфальном шествии были безоружны, поскольку
обычай запрещал вооруженному войску входить на территорию города.
109
401
Негин А.Е. Mater castrorum, амазонки, горгона Медуза и шлемы-личины с
женскими чертами лица в римской императорской армии // Stratum plus. 2012. №4. С. 283–
300.
402
Там же. С. 288. М. Бишоп, издавший брошюру о шлеме из Кросби Гарретт,
придерживается старой теории Г. Петриковица (Petrikovits von H. Troiaritt und Geranostanz
// Beiträge zur älteren europäischen Kulturgeschichte (Festschrift R. Egger). 1952. Bd. I. S. 136–
138) связи hippika gymnasia с более древними конными состязаниями – «троянскими
играми» (lusus Troiae), которые существовали в Риме с VII в. до н.э. и были воспеты
Вергилием (Aen. 5. 548–593). Он верит, что шлем из Кросби Гарретт является
изображением троянского воина, таким образом связывая предмет с «турнирным»
снаряжением. Фригийский колпак, в форме которого изготовлена тулья шлема,
связывается исследователем не столько с изображением амазонок или же культом Митры,
сколько с образом троянцев, представленном на мозаике из Лоу Хэм (Сомерсет, Англия)
[Breeze D. J., Bishop M. C. The Crosby Garrett Helmet. P. 16, 42–43). При этом М. Бишоп не
дает объяснения, каким образом с троянцами связана митраистская символика,
присутствующая на шлеме. По нашему мнению, митраистический характер декора шлема
выражен в изображении на нем грифона и чаши (kantharos). Приведем для сравнения
изображение грифона, лиры и чаши для возлияний на поверхности алтарного камня, не
так давно обнаруженного в Мусселбурге, Восточный Лотиан (Шотландия). Надпись,
помещенная на передней части алтаря, свидетельствует о том, что алтарь посвящен Митре
(BBC 2011. Rare Roman altar stones uncovered in Musselburgh. BBC News (online news
article) ([Электронный ресурс] Режим доступа: http://www.bbc.co.uk/news/uk-scotland-
edinburgh-east-fife-12771243).
110
403
В современном понимании этого термина, парадная форма в римской армии
была только у представителей командного состава, включая центурионов. Они
выделялись богато украшенными анатомическими кирасами, шлемами и алым плащом
(paludamentum) (Plin. N. H. XX.3), который был отличен от солдатского плаща (sagum).
Рядовой же состав, выходя на парад, довольствовался обычным защитным вооружением,
поверх которого надевались боевые награды (Maxfield V.A. The Military Decorations of the
Roman Army. P. 142), а к шлему крепился обычно не используемый плюмаж и наградные
рожки, а также расчехлялись обычно зачехленные щиты.
404
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 107–135, 160–161, 190–193.
111
405
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen.
406
Не так давно было издано сразу два русскоязычных перевода трактата Арриана.
См.: Арриан. Тактическое искусство = Appianoy texnh taktikh: Flavii Аrriani ars tactica /
Перевод, комментарии, вступительные статьи А. К. Нефедкина. СПб., 2010; Перевалов
С.М. Тактические трактаты Флавия Арриана.
407
Junkelmann M. Die Reiter Roms. Teil 2: Der militärische Einsatz. Mainz, 1991. S.
142–151.
112
408
Ibid. S. 142.
409
Petrikovits von H. Troiae lusus // Klio. 1939. 32. Abb. 3; Harmon D.P. The Religious
Significance of Games in the Roman Age // The Archaeology of the Olympics: The Olympics
and Other Festivals in Antiquity. Madison, 1988. P. 250.
410
Junkelmann M. Die Reiter Roms. Teil II. S. 147.
411
Версия о происхождении «гиппика гимназиа» от lusus Troiae была
сформулирована Х. фон Петриковицом (Petrikovits von H. Troiaritt und Geranostanz. S. 137–
138) и поддержана А. Хайленд (Hyland A. Training the Roman Cavalry from Arrian's Ars
Tactica. Stroud, 1993. P. 92, 96, Not. 18).
113
412
Речь может идти об укороченном хитоне, приспособленном для верховой езды,
либо о скифо-сарматского типа льняных или кожаных рубахах. О «кимммерийском»
хитоне см.: Kiechle F. Die «Taktik» des Flavius Arrianus // Bericht der Römish-Germanischen
Kommission. 1965. 45. S. 91, 118 ff.; Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 161;
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 71–73. М. Юнкельманн предполагает, что это
именно тот «киммерийский» хитон, в котором памятники искусства классического
времени изображали амазонок: Junkelmann M. Op. Cit. S. 71.
114
413
Арриан специально уточняет, что уделялось большое внимание тому, чтобы
дротики были как можно менее безопасны для участников действа и для их лошадей.
Подобные дротики без наконечников (pila praepilata, hastilia) использовались при
тренировках гладиаторов (Liv. 26.51.4; Caes. BAfr. 72; Plin. HN. 8.17; Veget. 1. 14). По всей
видимости, копья, употреблявшиеся в «кантабрийской атаке» – не дротики, и не обычные
копья (lanceae), а «обструганные» (ксистоны (xyston)), у которых вообще не было
наконечников, или же это были какие-то специальные наконечники с шишечками на
конце вместо острия. Такой наконечник с шишечкой на конце должен был напоминать
бронзовый наконечник стрелы, обнаруженный в погребении могильника с римскими
импортами Чернелив-Русский (Западная Подолия, Украина). См.: Гопкало О.В., Тылищак
В.С. Римские импорты из металла на могильнике Чернелив-Русский // Germania - Sarmatia
II: сборник научных статей по археологии народов Центральной и Восточной Европы
посвященный памяти М.Б.Щукина / О. Щеглова, М. Казанский, В. Новаковский (Ред.) –
Калининград–Курск, 2010. С. 82. Рис. 2, 5. А. Хайленд, на основании свидетельства
Иосифа Флавия предполагает наличие колчана, в который складывались дротики (Hyland
A. Training the Roman Cavalry from Arrian's Ars Tactica. Р. 143). Другой точки зрения
придерживается М. Юнкельманн, по мнению которого дротики подавали специальные
служители – calones (Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 64).
115
414
Более подробный анализ современных реконструкций hippika gymnasia см. в
нашей монографии: Негин А.Е. Римское церемониальное и турнирное вооружение. С. 35–
38.
415
Lawson A. K. Zu den römischen Reiterspielen //Archäologisches Korrespondenzblatt.
1980. Bd. 10. S. 173–184.
416
Hyland A. Training the Roman Cavalry from Arrian's Ars Tactica; Junkelmann M.
Reiter wie Statuen aus Erz. S. 59
417
Junkelmann M. Op. cit. S. 59.
418
Ibid. S. 59.
116
419
Сp.: Keim J., Klumbach H. Der Römische Schatzfund von Straubing. S. 10.
420
О бытовании в римской армии драконообразных штандартов см. подробнее в
нашей статье: Негин А.Е. Римляне под знаменем дракона // Воин. Военно-исторический
журнал. 2009. № 8. С. 2–5.
421
Andreae B. Das Alexandermosaik aus Pompeji. Recklinghausen, 1977; Moreno P. La
Bataille d’Alexandre. Milano, 2001.
117
423
Driehaus J. Op. cit.; Driehaus J., Raub C., Bakker L. Die Panzer von Augsburg und
Vize. Eine Untersuchung zur Metalltechnologie im 1. Jahrhundert n. Chr. // Bericht der
Römisch-Germanischen Kommission. 2010. Bd. 91. S. 372–393.
424
Уже в античности панцирь такого типа именовался «lorica plumata» (Iust. XLI. 2.
1. 10). Несмотря на то, что данный термин использовался в античности, он стал
источником многочисленных спекуляций, поскольку прилагательное «plumata»
переводится как «оперенный, покрытый перышками», а это оставляет большой простор
воображению, тем более что чешуйки панциря по форме очень похожи на птичьи перья и
даже имеют вертикальное ребро посередине (Rose W. Römisch-germanische Panzerhemden //
Zeitschrift für historische Waffenkunde. 1906. IV. S. 8; Robinson H. R. The Armour of Imperial
Rome. P. 173; Charles M. Vegetius on Armour: the Pedites Nudati of the Epitoma Rei Militaris
// Ancient Society. 2003. 33. P. 158). Причем рельеф из Терамо демонстрирует доспех,
птериги которого оформлены в виде птичьих перьев (Негин А.Е. Римское церемониальное
и турнирное вооружение. С. 115, рис. 135). Возможно, рельеф изображает именно lorica
plumata. В связи с этим, некоторые полагают, что термин мог применяться для разных
типов чешуйчатых доспехов, хотя в науке укрепилось мнение, что lorica plumata – это
комбинированный панцирь в виде кольчуги, усиленной чешуйчатым набором. Фрагменты
таких доспехов найдены в Ньюстеде, Аугсбурге, Ауддорпе (Robinson H. R. The Armour of
Imperial Rome. P. 172—173, pl. 481, 484) и Аске (Price P. An interesting Find of Lorica
Plumata from the Roman Fortress at Usk // Roman Military Equipment: Proceedings of a
Seminar held in the Department of Ancient History and Classical Archaeology at the University
of Sheffield, 21th of March 1983 / Ed. M.C. Bishop. Sheffield, 1983. P. 12–13). Колечки и
чешуйки на них были настолько малы (диаметр колец 3 мм, размер чешуек 1x7 мм), что
действительно напоминают птичье оперенье. Однако чтобы точно и емко
охарактеризовать конструкцию перечисленных экземпляров, думается, логичнее ввести в
широкий научный оборот другой термин, отражающий совмещение в одном доспехе и
колечек и чешуек —«hamata squamataque» (Wijnhoven M.A. Lorica Hamata Squamataque. A
Study of Roman Hybrid Armour // The Journal of the Mail Research Society. 2009. Vol. 2 (1). Р.
3–29; Wijnhoven M.A. The Ouddorp Lorica. A Case Study of Roman Lorica Hamata
Squamataque // The Journal of the Mail Research Society. 2009. Vol. 2 (1). Р. 30–65). Это
современный латинский перевод фразы из первой публикации составного доспеха из
колечек и чешуек, обнаруженного в середине XIX в. в окрестностях Рима (Toelken E.H.
Leitfaden für die Sammlung antiker Metall-Arbeiten. B., 1850. S. 31, nr. 263). К сожалению,
этот термин не получил в научной литературе широкого распространения и был вытеснен
термином «lorica plumata». См.: Негин А.Е. Терминология римского защитного
вооружения в источниках и исследованиях // Antiqvitas Aeterna. Вып. 4. Нижний
Новгород, 2014. С. 297–304.
119
425
Совместно с М. Вейнхофеном нами была изготовлена графическая
реконструкция панциря из Визе. См.: Wijnhoven M.A. Putting the Scale into Mail: Roman
Hybrid Feathered Armour // JRMES. 2016. 17. P. 82. Fig. 10.
426
Driehaus J. Die Panzer von Augsburg und Vize (Thrakien), zwei Meisterwerke
antiker Brünnenmacherkunst S. 15.
427
Ibid. S. 15—16.
428
Onurkan S. Vize-A tümülüsünden bir zirh göm-lek [The armoured shirt from Tumulus
Vize-A] // Güney-Doğu Avrupa Araştirmalari Dergisi. 1978. Nr. 6–7. Р. 47–55.
120
429
Ср.: MacMullen R. Inscriptions on armor and the supply of arms in the Roman
Empire. P. 25.
430
Koch G., Sichtermann H. Römische Sarkophage. München, 1982. Taf. 76–78.
431
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P.105. Pl. 300.
432
См. например: Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome.: «Cavalry sport
Helmet I».
433
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. S. 66.
434
Feugère M. Les casques antiques., P. 114; Junkelmann M. Römische Helme. S. 87–90.
121
435
Ibid. S. 66
436
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome: «Auxiliary Infantry D»
437
Velkov I. Neue Grabhügel aus Bulgarien // Bulletin de l'Institut d'Archéologie Bulgare.
№ 5. Sofia, 1929. Р. 13–55. Pl. III–V.
438
Popović B., Mano-Zisi D., Veličkovic M., Jeličič B. Anticka bronza u Jugoslaviji,
1844–1969. № 206; Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 85, Pl. 237.
439
Petculescu L., Gherghe P. Coiful roman de la Bumbeşti // Studii şi cercetări de istorie
veche şi arheologie. № 30. Bucureşti, 1979. P. 605.
440
Szabó K. Le casque romain d'Intercisa – récente trouvaille du Danube // Studien zu
den Militärgrenzen Roms III. – 13. Internationaler Limeskongress. Stuttgart, 1986. S. 421–425.
441
Hencken H. The Earliest European Helmets. P. 32–55.
442
Dezsö T. Near Eastern helmets of the Iron Age. British archaeological reports (Т.
992). Oxford, 2001.
443
Schaaf U. Keltische Helme. S. 293.
444
Velkov I. Neue Grabhügel aus Bulgarien. Taf. III–V.
122
445
На умбоне щита, находившемся в захоронении, имеются две чеканных
пунктирных надписи (AE 2002.1257a–b = HD043982). Первая датируется первой
половиной I в. н.э. и читается как (Centuria) Macrini / Q. Capiton(is), что свидетельствует о
принадлежности данного предмета Квинту Капитону из центурии Макрина. Вторая
надпись по своим палеографическим особенностям относится ко второй половине I в. н.э.
и читается как (Centuria) Prude(ntis) / Eftatr(alis), то есть «принадлежит Ефтатралису из
центурии Пруденса». Таким образом, датировать данную находку можно не ранее конца I
– начала II в. н.э.
446
Hoffiller V. Oprema rimskoga vojnika u prvo doba carstva. S. 191.
123
447
Ţentea O. Ex Oriente ad Danubium: the Syrian auxiliary units on the Danube frontier
of the Roman Empire. Bucureşti, 2012. P. 92–93
448
На шлеме сохранилась надпись: T MAXI MACEDO и CONSTANTI[S]. При этом
второе имя написано в другой манере письма, что позволяет интерпретировать надпись,
как две разновременные надписи: t(urma) Maxi(mi) Macedo(nis) и t(urma) Maxi(mi)
Constanti(s) См.: Szabó K. Le casque romain d'Intercisa. S. 423–424. Исходя из анализа имен,
первый владелец шлема был, вероятно, уроженцем кельтских территорий в области
Дуная, а второй был родом из восточной Паннонии. Об этом может свидетельствовать
факт набора I cohors milliaria Hemesenorum Sagittaria equitata, стоявшей гарнизоном в
Интерцизе с 175 по 260 гг., из числа местных рекрутов. См.: Môcsy A. J. Fitz: Les Syriens à
Intercisa. Collection Latomus , vol. 122. Bruxelles, 1972. 264 S. mi t zwei Karten beilagen. réc.
Fitz 1972 // Acta Archaeologica Academiae Scientiarum Hungaricae. № 25. Budapest, 1973. P.
234.
449
Szabó K. Le casque romain d'Intercisa. S. 421–425.
124
450
Connolly P. Greece and Rome at War. P. 244, Fig. 8.
451
Klumbach H. Der Ganymed von Schwarzenacker. S. 82–91; Klumbach H. Ein neuer
römischer Paradeschildbuckel. S. 283–289; Thomas E. B. Helme-Schilde-Dolche. S. 29–44. La
Baume P. Ein Parade schildbuckel aus Köln // Kölner Jahrbuch für Vor- und Frühgeschichte.
1978. Bd. 17. S. 9–11.
452
См., например: Bishop M.C., Coulston J.C.N. Roman Military Equipment from the
Punic Wars to the Fall of Rome. P. 150, Fig. 106, 2.
125
453
Charles M.B. Imperial Cuirasses in Latin Verse: from Augustus to the Fall of the West
// L'antiquité classique. 2004. T. 73. P. 127–148.
454
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 147. Pl. 423.
455
Vogel L. The column of Antoninus Pius. Cambridge, 1973. P. 56.
127
456
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 147–148
457
См., например: Vermeule C.C. Hellenistic and Roman Cuirassed Statues // Berytus.
1959. Vol. 13. P. 1–82; Vermeule C.C. Hellenistic and Roman Cuirassed Statues: A Supplement
// Berytus. 1964. Vol. 15. P. 95–110; Stemmer K. Untersuchungen zur Typologie, Chronologie
und Ikonographe der Panzerstatuen. B., 1978; Vermeule C.C. Hellenistic and Roman cuirassed
statues. Boston, 1980; Gergel R. A. An Allegory of Imperial Victory on a Cuirassed Statue of
Domitian // Record of the Art Museum, Princeton University. 1986. Vol. 45. Nr. 1. P. 3–15;
Gergel R. A. A Late Flavian Cuirassed Torso in the J. Paul Getty Museum // The J. Paul Getty
Museum Journal. 1988. Vol. 16. P. 5–24; Gergel R. A. Costume as Geographic Indicator:
Barbarians and Prisoners on Cuirassed Statue Breastplates // The World of Roman Costume / Ed.
J. L. Sebesta, L. Bonfante. Madison, 1994. P. 191.
128
458
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 29–30.
459
Относительно spolia см.: Picard G.Ch. Les trophées romains: Contribution à la
historie de la religion et de l’art triomphal de Rome. P., 1957. p. 131–133; Latte K. Römische
Religionsgeschichte // Handbuch der Altertumswissenschaft. Abt. 5. Tl. 4. München, 1967. S.
204–205; Rüpke J. Domi militiae. S. 217–222. Дементьева В.В. Spolia opima Корнелия
Косса: проблемы интерпретации античной традиции // Вестник Ярославского
государственного университета (серия Гуманитарные науки). 2007. №. 4. С. 5–11
460
Подробнее см. главу об элементах декора римского доспеха эпохи принципата.
461
Зачастую именно кожаными показаны мускульные кирасы в голливудских
пеплумах. Идею об их изготовлении из кожи также поддерживает Р. Д’ Амато. Подробнее
см.: D’ Amato R., Sumner G. Arms and Armour of the Imperial Roman Soldier: From Marius to
Commodus, 112 BC–AD 192. P. 135–137.
462
Ibid. P. 13. Fig. 4.
129
463
Van Keuren F. Cosmic Symbolism of the Pantheon on the Cuirass of the Prima Porta
Augustus // The Age of Augustus (ed.R. Winkes). Providence, 1985. P.177–187; Jucker H.
Dokumentationen zur Augustusstatue von Primaporta // Hefte des Archäologisches Seminars der
Universität Bern. 1977. Bd. 3. S. 16–37.
464
Rose Ch. B. The Parthians in Augustan Rome // American Journal of Archaeology.
2005. Vol. 109. Nr. 1. P. 24–27.
465
Niemeyer H.G. Studien zur statuarischen Darstellung der römischen Kaiser. Berlin,
1968. S. 97. № 53. Taf. 17, 2.
130
466
Ando C. Imperial Ideology and Provincial Loyalty in the Roman Empire. Los Angeles,
2000. P. 278–292.
467
Негин А. Е. Римское церемониальное и турнирное вооружение. C. 213, Pис. 269.
131
468
Следует отметить, что данный предмет не подвергался доскональному анализу
со стороны исследователей, а также не был проведен его металлографический анализ.
469
The Morven Collection of Ancient Art. New York: Christie's, 2004. P. 159 (Lot. 163).
470
Babelon E., Blanchet J–A. Catalogue des bronzes antiques de la Bibliothèque
nationale. P. 297–298, no. 686.
471
D’ Amato R., Sumner G. Arms and Armour of the Imperial Roman Soldier. P. 224,
Fig. 29.
132
472
Maluquer de Motes J. La Coraza Griega de Bronce, del Museo de Granada //
Zephyrvs. 1974. T. XXV. P. 321–327.
473
Мы склоняемся к датировке данного экземпляра позднереспубликанским
периодом.
474
Geisler H. Ein Adelsgrab auf dem germanischen Urnen-gräberfeld bei Kemnitz, Kr.
Potsdam – Land // Zeitschrift Archäologie. 1973. Bd. 7. Abb. 6а, с, 7a–c; Fischer T.
Bemerkungen zu Grab 622 von Kemnitz, Kreis Potsdam in Brandenburg // Zentrum und
Peripherie – Gesellschaftliche Phänomene der Frühgeschichte / H. Friesinger, A. Stuppner
(Hrsg.). Wien, 2004. S. 137, Abb. 1–3; Негин А. Е. Римское церемониальное и турнирное
вооружение. C. 213–214, Pис. 271.
133
475
Andreae B. Das Alexandermosaik aus Pompeji. Recklinghausen, 1977; Moreno P. La
Bataille d’Alexandre. Milano, 2001.
476
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 70–72
477
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S.10–11, Abb. 5, P 27, P 7, P 3, P 6, E 6, D 1-
2, P 23]
478
Borhy L. Zwei neue Parade-Brustplatten im Ungarischen Nationalmuseum //
Bayerische Vorgeschichtsblätter. 1990. Bd. 55. S. 299–307; Born H., Junkelmann M. Römische
Kampf- und Turnierrüstungen. S. 72–75
479
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 8.
480
Petru P. Rimski paradni oklep s Hruśice // Situla. 1974. Nr. 14. S. 225–237. S. 225ff.
481
Flügel C. Ein Brustschließblech der Legio I Adiutrix // Bayerische
Vorgeschichtsblätter. 2005. Bd. 70. S. 155, Taf. 7; Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen
und anderen verzierten Waffen der Römischen Kaiserzeit. S. 220–221, C 9, Taf. 42, 2.
134
482
Popović I. Rimski paradni oklop iz Ritopeka. Monografije (Narodni muzej–Beograd)
(Книги 6). Beograd, 1993. S. 7–27; Stojković A. Konzervatorski tretman oklopne ploče // Rimski
paradni oklop iz Ritopeka / I. Popović (Ed.). Beograd, 1993, S. 27–31; Junkelmann M. Reiter
wie Statuen aus Erz. S. 98 (P 43), Abb.145; Petrović R. Romuliana Arcana. Beograd – Rača,
1999. S. 36–37; Vujović M. On the Parade Armour from Ritopek: Praise of Devotion or Carmen
Saliare // Singidunum. 2000. Nr. 2. P. 255–262; Künzl E. Die Ikonographie der römischen
Panzerplatte von Ritopek, Serbien/YU // Belgian Archaeology in a European Setting I: Album
Amicorum Joseph Remi Mertens, Leuven (Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae, 12) /
M. Lodewijckx (ed.). Leuven: Leuven University Press, 2001. S. 71–83, Abb. 5; Pilipović S.
Sette divinità planetarie: esempio di corazza da parata da Castra Tricornia (Mesia Superiore) //
Eirene. Studia Graeca et Latina. 2014. T. 50. Nr. 1–2. P. 266–284.
483
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 68, Taf. 31. 2
484
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 80, P 28, Taf. 37; Junkelmann M. Reiter
wie Statuen aus Erz. S. 70, Abb. 144
485
Ruprechtsberger E. M. Zum Dolichenusfund von Mauer an der Url // Jahrbuch des
Oberösterreichischen Musealvereins. 1981. Bd.106. Taf. 4; Junkelmann M. Reiter wie Statuen
aus Erz. S.70, Abb. 143
486
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 97 (P 29), Abb. 141.
487
Künzl E. Sol, Lupa, Zwillingsgottheiten und Hercules: Neue Funde und Bemerkungen
zur Ikonographie römischer Paradewaffen // Archäologisches Korrespondenzblatt. 2004. Bd. 34.
S. 389–394.
488
Негин А.Е., Димитров С. Нагрудная панцирная пластина от римского панциря из
частной болгарской коллекции. C. 116–125.
135
III. 3. Поножи
489
Негин А. Е. Клады римского парадного вооружения в провинции Реция / А. Е.
Негин // Актуальные проблемы исторической науки и творческое наследие С. И.
Архангельского: XIV чтения памяти члена–корреспондента АН СССР С. И.
Архангельского, 25–26 февраля 2005 г. Часть 1. Н. Новгород: НГПУ, 2005. С. 62
490
Pitts L. Musov – a Roman military station // Archaeology Today. 1987. Vol. 8. P. 26;
Borhy L. Zwei neue Parade-Brustplatten im Ungarischen Nationalmuseum. S. 299–307.
491
Bishop M.C. Lorica Segmentata. P. 62–63, Fig. 7, 1.
492
Bishop M.C., Coulston J.C.N. Roman Military Equipment from the Punic Wars to the
Fall of Rome. P. 117.
493
Bishop M.C. Lorica Segmentata. P. 57, 62
136
494
Connolly P. Greece and Rome at War. P. 98, 100, 103, 109, 110.
495
Bishop M.C., Coulston J.C.N. Roman Military Equipment from the Punic Wars to the
Fall of Rome. P. 143, Fig. 101, 1
496
Negin A.E. L'equipement d'un Centurion a l'epoque des Julio-Claudiens // Pretorien
magazine. 2007. No. 3. P. 43–49.
497
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 187; Негин А. Е. Снаряжение
центуриона в эпоху Юлиев-Клавдиев // Воин. Военно-исторический журнал. 2005. № 2. С.
10. Рис. 2–5.
137
498
Keim J., Klumbach H. Der Römische Schatzfund von Straubing.
499
Kellner H. J. Der römische Verwahrfund von Eining.
500
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 12.
501
Ibid. S. 12.
502
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 187, Fig. 192, Pl. 505–507;
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 11, Abb. 5.
503
Ibid. S. 81 (Q 8), Taf. 38, 5.
138
504
См. нашу статью: Негин А.Е. Декоративные римские шлемы // Stratum plus. № 4.
2013. С. 179–186.
505
Fischer T. Bemerkungen zum so genannten Thorsberger Gesichtshelm. S. 116—118;
Fischer T. Die Armee der Caesaren. S. 156.
506
Ibid. S. 156.
139
509
Bulliot J-G. Découverte de deux inscriptions romaines et d'un casque votif à Autun //
Bulletin monumental. 1901. Vol. 65. P. 30–36; Künzl E. Der Traum vom Imperium: Der
Ludovisisarkophag — Grabmal eines Feldherrn Roms. Regensburg, 2010. S. 88, Abb. 12;
Fischer T. Die Armee der Caesaren. S. 156–157.
510
Wieser F. R. v. Die Freiherrlieh von Lipperheidesche Sammlung antiker Bronzen. Taf.
17, 88; Schröder B. Die Freiherrlich von Lipperheidesche Helmsammlung in den Kgl. Museen
zu Berlin. S. 23–24; Crawford J. S. A Portrait of Alexander the Great at the University of
Delaware. P. 480; Antike Helme: Sammlung Lipperheide und andere Bestände des
Antikenmuseums Berlin. S. 543–544.
511
Antike Helme: Sammlung Lipperheide und andere Bestände des Antikenmuseums
Berlin. S. 543.
141
512
Antike Helme: Sammlung Lipperheide und andere Bestände des Antikenmuseums
Berlin. S. 543.
513
D’ Amato R., Sumner G. Arms and Armour of the Imperial Roman Soldier: From
Marius to Commodus, 112 BC–AD 192. 2009. P. 208.
514
Antike Helme: Sammlung Lipperheide und andere Bestände des Antikenmuseums
Berlin. S. 543.
515
Kofler F. Das Kastell Ober-Florstadt. // Obergermanisch-Raetischer Limes 2, II.
Heidelberg, 1903.Taf. I, 24; Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 108–109, Fig.
129.
516
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. S. 12–67.
517
Благодарим за содействие и помощь в поисках в фондах Музея земли Гессен
наших немецких коллег – Эрнста Кюнцла и Бернхарда Пинскера.
142
518
Dehn G. Die Bronzefunde bei Ponte Sisto // Mittheilungen des Kaiserlich Deutschen
Archäeologischen Instituts. Römische Abteilung = Bullettino dell'Imperiale Istituto archeologico
germanico. Sezione romana. 1911. Bd. 26. S. 252.
519
Danov Chr. Antike Denkmäler in Bulgaria // Известия на Археологическия
институт. 1937. 11. S. 196–206. S. 196–198. Abb. 173–176.
520
Mattusch C.C. Greek Bronze Statuary: From the Beginnings Through the Fifth
Century B.C. N.-Y., 1988. P. 203—205.
521
Kleiner F. S. Introduction to A History of Roman Art. Wadsworth, 2010. xl.
522
Fischer T. Bemerkungen zum so genannten Thorsberger Gesichtshelm. S. 116—119;
idem. Die Armee der Caesaren. S. 157.
523
D’ Amato R., Sumner G. Arms and Armour of the Imperial Roman Soldier: From
Marius to Commodus, 112 BC–AD 192. P. 124.
524
Planck D. Das Limestor bei Dalkingen. Pforte zur zivilisierten Welt. Mit einem
Beitrag von Meinrad Filgis // Imperium Romanum. Roms Provinzen an Neckar, Rhein und
Donau. Esslingen: Archäologisches Landesmuseum Baden-Württemberg, 2005. S. 133, Abb.
133.
143
529
Waurick G. Untersuchungen zur historisierenden Rüstung in der römischen Kunst //
Jahrbuch des Römisch Germanischen Zentralmuseums Mainz. 1983. 30. S. 266–269, Taf. 38–39.
530
Ibid. S. 265–266.
531
Ibid. S. 286, Taf. 47.
145
532
Ibid. S. 268, Taf. 38, 1–3, 9.
533
Amy R., Duval P.-M., Formigé J., Hatt J.-J. L'arc d'Orange. Paris, 1962.
534
Lehmann-Hartleben K. Die Trajanssaule. Berlin, 1926.
535
Beckmann M. The Column of Marcus Aurelius: The Genesis & Meaning of a Roman
Imperial Monument. Chapel Hill, 2011; Coarelli F. La Colonna di Marco Aurelio – The Column
of Marcus Aurelius. Roma, 2008.
536
L'Orange H. P., von Gerkan A. Der spätantike Bilderschmuck des Konstantinsbogen.
Berlin, 1939.
537
Florescu F.B. Monumental de la Adamklissi: Tropaeum Traiani. Bucharest, 1961.
146
538
Leander Touati A-M. The Great Trajanic Frieze: The Study of a Monument and of the
Mechanisms of Message Transmission in Roman Art. Stockholm, 1987.
539
Rankov B. The Praetorian Guard. Oxford, 1994. P. 20; Koeppel G. Die historischen
Reliefs der römischen Kaiserzeit VII: Der Bogen des Septimius Severus, die Decennalienbasis
und der Konstantinsbogen // Bonner Jahrbücher. 1990. Bd. 190. S. 107; Giroire C., Roger D.
Roman Art from the Louvre. P. 177, Cat. 115.
540
Connolly P. Greece and Rome at War. P. 61–63.
541
Waurick G. Untersuchungen zur historisierenden Rüstung in der römischen Kunst.
Taf. 51.
148
542
Ibid. S. 266–271, Taf. 37.
543
Ibid. S. 268.
544
Dehn G. Die Bronzefunde bei Ponte Sisto // Mittheilungen des Kaiserlich Deutschen
Archäeologischen Instituts. Römische Abteilung = Bullettino dell'Imperiale Istituto archeologico
germanico. Sezione romana. 1911. Bd. 26. S. 252.
545
Schröder B. Thrakische Helme. S. 327, Beil. 12, 4.
546
Рабинович Б.З. Шлемы скифского периода. Табл. XXIII.
149
547
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 65–67. Pl. 150–151.
548
Ibid. P. 65.
549
Waurick G. Untersuchungen zur historisierenden Rüstung in der römischen Kunst. S.
293.
150
550
Ibid. S. 297.
551
Ibid. Taf. 60, 3.
552
Ibid. Taf. 55, 61, 1.
553
Ibid. S. 293–297.
151
554
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 104. Pl. 301.
555
Ibid. P. 104. Pl. 302.
556
Ibid. P. 94. Pl. 247–249.
557
Enckevort H. van, Willems W.J.H. Roman cavalry helmets in ritual hoards from the
Kops Plateau at Nijmegen, The Netherlands // JRMES. 1994. Vol. 5. P. 130. Fig. 4.
558
Kempkens J. Restaurierung des Reiterhelms Inv. RMX 91, 21.003 (Kat. Mil 16) //
Geschichte aus dem Kies. Neue Funde aus dem Alten Rhein bei Xanten, Xantener Berichte Band
3. Führer des Regionalmuseums Xanten 34 / H.-J. Schalles, C. Schreiter (Hrsg.). Köln, 1993. S.
113–120; Feugère M. Les casques antiques. P. 105.
152
559
Ibid. P. 107.
560
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. Katalog einer Ausstellung in
Rheinischen Landesmuseums Bonn. Köln, 1974. S. 45. No. 32. Taf. 32.
561
Fairon G., Moreau-Maréchal J. La tombe au casque de Weiler, commune d'Autelbas,
près d'Arlon // Germania. 1983. Bd. 61. S. 551–564.
562
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 27. Abb. 42.
563
Brunsting H. Steures D. C. The Lone Watchman. S. 101–102.
564
Willems W. J. H. Een Romeins Viziermasker van het Kops Plateau te Nijmegen //
Jaarboek Numaga. 1991. D. XXXVIII. S. 9–18.
565
Waurick G. Römischer Eisenhelm aus Windisch. S. 645.
153
566
Braccesi L. Germanico e l'imitatio Alexandri in occidente // Germanico. La persona, la
personalitа, il personnaggio nel bimillenario dalla nascitа. Atti del convegno Macerata-Perugia
9–11 Maggio 1986. Universitа degli Studi di Macerata. Pubblicazioni della Facoltа di Lettere e
Filosofia 39. Roma, 1987. P. 53–65; Cresci Marrone G. Germanico e l'imitatio Alexandri //
Germanico. La persona, la personalità, il personaggio nel bimillenario dalla nascitа. Atti del
convegno Macerata-Perugia 9–11 Maggio 1986. Universitа degli Studi di Macerata.
Pubblicazioni della Facoltа di Lettere e Filosofia 39. Roma, 1987. P. 67–77.
567
Ibid. S. 27. Abb. 43, 48.
568
Künzl E. Fellhelme. Zu den mit organischem Material dekorierten römischen Helmen
der frühen Kaiserzeit und zur imitatio Alexandri des Germanicus // Rom, Germanien und die
Ausgrabungen von Kalkriese. Internationaler Kongress der Universität Osnabrück und des
Landschaftsverbandes Osnabrücker Land e. V. vom 2. bis 5. September 1996. Osnabrücker
Forschungen zu Altertum und Antike-Rezeption 1. Bramsche, 1999. S.157.
154
569
Score V. Hoards, Hounds and Helmets. A Conquest-period Ritual Site at Hallaton,
Leicestershire; Sharp H, James S. Reconstructing the Hallaton helmet. P. 38–41.
570
Langeveld M., Graafstal E., Swinkels L., Künzl E. Een voorhoofdband van een
ruiterhelm uit de inheemse nederzetting // Basisrapportage archeologie. 2010. Bd. 19 . S. 297–
304.
571
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 46–47. Taf. 33. S. 61–62.
Taf. 46; Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 98. Pl. 269–271; Негин А.Е. Римское
церемониальное и турнирное вооружение. С. 48, Рис. 32.
572
Braat W. C. Romeinsche helmen in het Rijksmuseum van Oudheden. S. 39. Afb. 32;
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 47–48. Taf. 34; Robinson H. R. The
Armour of Imperial Rome. P. 99. Pl. 272.
573
Представят уникалния боен параден шлем от Брестовица (2015); Negin A.E.
Roman helmets with a browband shaped as a vertical fronton. P. 37. Fig. 10.
574
Petrović P. Rimski paradni šlem iz Brze Palanke (Egeta) // Zbornik Narodnog muzeja,
H-1. Arheologija. Beograd, 1993. S. 97–106; D’ Amato R., Sumner G. Arms and Armour of the
Imperial Roman Soldier: From Marius to Commodus, 112 BC–AD 192. P. 185–186. Fig. 270.
575
Junkelmann M. Die Reiter Roms. Teil III: Zubehör, Reitweise, Bewaffnung. Mainz,
1992. S. 190–191. Abb. 169.
576
Bartus D., Borhy L., Számadó E. Short report on the excavations in Brigetio in 2015 //
Dissertationes Archaeologicae ex Instituto ArchaeologicoUniversitatis de Rolando Eötvös
nominatae Ser. 3. No. 3. Budapest, 2015. P. 246, 253. Fig. 7; Borhy L. Troianum dicitur agmen.
Római kori díszpáncélok Brigetióból és ĸörnyékéről. Acta archaeologica Brigetionensia. Ser. I.
Vol. 9. Komárom: Komáromi Klapka György Múzeum, 2016. S. 17–27.
155
Гуттмана (Кат. № 192, 213, 214, 239). Узкая налобная пластина также
присутствует на шлеме с маской из кургана Рошава Драгана577 (Кат. № 134).
К числу шлемов, на которых когда-то крепились подобные налобные
пластины, имитирующие выступающую «стефану» или «венец» аттических
шлемов, можно отнести экземпляры из Нортвича578 (Кат. № 225), Кобленц-
Бубенхайма579 (Кат. № 226) и Вехтена580 (Кат. № 274). На первоначальное
присутствие на этих экземплярах описываемой детали указывает оставленная
без декора лобная часть, причем это пустое пространство по своей форме
идеально подходит для крепления туда фронтона. Более того, на экземпляре
из Кобленц-Бубенхайма с левой стороны сохранился приклепанный
фрагмент накладной лобной пластины. Все сохранившиеся пластины богато
украшены рельефным декором, что позволяет вспомнить вышеуказанные
иконографические источники, на которых изображены подобные богато
украшенные шлемы преторианцев и кавалеристов.
Из-за богатого декора некоторых экземпляров данного типа появляется
соблазн интерпретировать их как парадные, но М. Фежер, по-видимому,
ближе к истине, помещая их на границе между боевыми и парадными
экземплярами581, поскольку на них имеется целый ряд признаков, как
парадных, так и боевых шлемов.
Все известные на сегодняшний день находки шлемов типа Вейлер
датируются I в. н.э., а уже в начале II в. н.э. их вытеснили шлемы типа
577
Николов Д., Буюклиев Xр. Тракийски могилни гробове от Чаталка, Старозaгорско
// Археология. 1967. 1. C. 21, рис. 8; Буюклиев Хр. За наличието на тежко въоръжени
конници в римска Тракия // Музей и паметници на изкуството. 1976. 2. C. 24. Pис. 7;
Василев В. Шлемът-маска от Чаталка, Старозагорско // Музей и паметници на изкуството.
1976. 4. C. 32–40; Casson L., Vendikov I. Thracian Treasures from Bulgaria. New York, 1977.
P. 66; Буюклиев Хр. Тракийски могилен некропол при Чаталка, Старозагорски окръг.
Разкопки и проучвания. Кн. 16. София, 1986. C. 71, 111, Tабл. 8, № 91; Garbsch J.
Römische Paraderüstungen. S. 67, № 26, Taf. 22: 2; Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz.
S. 30–31, Abb. 51; Негин А.Е., Камишева М. Доспех катафрактария из погребения в
кургане «Рошава Драгана». С. 95–97, Pис. 4–5.
578
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 94. Pl. 247–249.
579
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 45. No. 32. Taf. 32.
580
Kalee C.A. Roman helmets and other militaria from Vechten. P. 211. Fig. 16.
581
Feugère M. Les casques antiques. P. 110.
156
582
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 132–134. Pl. 391–393; Garbsch J.
Römische Paraderüstungen. S. 73. Taf. 31, 1–2.
583
Déchelette J. La collection Millon: antiquités préhistoriques et gallo-romaines. P.
253–258. Pl. XLIII–XLIV; Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 132–134. Pl. 394–
396.
584
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 100. Abb. 6; Feugère M. Les casques
antiques. P. 112; D’ Amato R., Sumner G. Arms and Armour of the Imperial Roman Soldier. P.
185. Fig. 268.
585
Klumbach H., Wamser L. Ein Neufund zweier außergewöhnlicher Helme der
römischen Kaiserzeit aus Theilenhofen, Landkreis Weißenburg-Gunzenhausen. Ein Vorbericht //
Jahresbericht der Bayerischen Bodendenkmalpflege 1976–1977. Bd. 17–18. S. 41–61; Garbsch
J. Römische Paraderüstungen. S. 55–56. Taf. 10.
586
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 74 (O 61). Taf. 30,1; Fischer T. Die Armee
der Caesaren. Abb. 305, 2.
157
587
Feugère M. Les casques antiques. P. 113–114.
158
588
Леви-Стросс К. Путь масок. М., 2000. С. 25.
589
Behn F. Vorgeschichtliches Maskenbrauchtum // Berichte über die Verhandlungen der
Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu Leipzig. Philologisch-historische Klasse. Bd. 102.
Heft 1. Berlin, 1955.
590
Штайн О. А. Маска в аспекте социальной коммуникации // Вестник Вятского
государственного гуманитарного университета. 2009. Вып. 4. Том 4. С. 25.
591
Флоренский П.А. Иконостас. Избранные труды по искусству. СПб., 1993. С. 29.
592
Федорова Е. Е., Жапарова А. К. Танец и маска в ритуальном пространстве //
Исторические, философские, политические и юридические науки, культурология и
искусствоведение. Вопросы теории и практики. 2016. № 7(69). Ч. 2. C. 192–193. Штайн О.
А. Там же. С. 25.
593
Штайн О. А. Там же. С. 25.
159
594
Nilsson M.P. The Bacchic Mysteries of the Roman Age // Harvard Theological
Review. Vol. 46. P. 175–202.
595
Eldredge S. A. Mask Improvisation for Actor Training & Performance: The
Compelling Image. Evanston, 1996. Р. 11.
596
Подробнее см.: Meyer H. Imagines Maiorum // Pauly-Wissowa Real-Encyclopädie
der Classischen Altertumswissenschaft. Bd. VIII. Hbbd. 17. Stuttgart, 1914. Sp. 1097–1104;
Бритова Н. Н., Лосева Н. М., Сидорова Н. А. Римский скульптурный портрет. М., 1975. С.
17—19, Рис. 17; Васильев А.В. Маски предков (imagines) и их значение для римской
аристократии в эпоху классической республики // Мнемон. Исследования и публикации
по истории античного мира. 2013. Вып. 13. С. 193–206.
597
Lindenschmit L. Masken und Visierhelme aus Erz und Eisen // Alterthümer unserer
heidnischen Vorzeit, Bd. III. 1881, Beil. Heft 11. S. 1–10.
598
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. Wien, 1878.
160
эпох. Свой вывод он подкрепил тем фактом, что некоторые римские маски
были найдены в могилах (маска из Нолы (Кат. № 85), забрало из Майнца
(Кат. № 123). Впоследствии, однако, стало понятно, что большинство
обнаруженных римских шлемов-личин никоим образом не связаны с
погребениями599. Гораздо больше экземпляров происходило из депозитов
вотивных приношений (в земле или в недрах вод), а так же множество
экземпляров происходит с территории военных лагерей легионов и
вспомогательных войск, причем в большинстве случаев их находят в местах
дислокации кавалерийских подразделений600.
Антропоморфные забрала-маски были известны не только римлянам.
Они упоминаются в описаниях вооружения парфянских и сасанидских
катафрактов601. При этом, Аммиан Марцеллин и Юлиан Отступник602
отмечают их наличие в составе доспеха применяемого в бою, а относительно
римских образцов те же авторы пишут только в контексте военных парадов,
что вполне укладывается в русло концепции об их использовании в качестве
«парадного» или «турнирного» доспеха603. Другое упоминание римских
599
В общей сложности только 13 шлемов с масками связаны погребениями (11%
всех находок). В нашем подсчете учитывались лишь маски и шлемы, на которых
определенно крепились антропоморфные забрала. В других же подсчетах учитываются
все шлемы, входящие в корпус «парадного» доспеха (например: Franzius G. Maskenhelme
// Rom, Germanien und die Ausgrabungen von Kalkriese. Internationaler Kongress der
Universität Osnabrück und des Landschaftverbandes Osnabrücker Lande. V. vom 2. Bis 5.
September 1996. Osnabrücker Forschungen zu Altertum und Antike – Rezeption / W. Schlüter,
R. Wiegels (Hrsg.). Osnabrück, 1999. S. 117–148; Clerbois S., Vannesse M. Les casques à
visage («gesichtshelme») romains: nouvelles perspectives scientifiques. S. 377–396).
600
Этот факт был отмечен еще оппонентом О. Бенндорфа. См.: Lindenschmit L. Op.
cit. S. 5. Также см.: Franzius G. Maskenhelme. S. 120; Clerbois S., Vannesse M. Les casques à
visage («gesichtshelme») romains: nouvelles perspectives scientifiques. S. 380.
601
О катафрактах в целом см.: Gamber O. Kataphrakten, Clibanarier, Normannenreiter
// Jahrbuch der kunsthistorischen Sammlung in Wien. 1968. 64. S. 7–44; Mielczarek M.
Cataphracti and Clibanarri Studies of the Heavy Armoured Cavalry of the Ancient World, Łódź,
1993; Negin A.E. Sarmatian cataphracts as prototypes for Roman equites cataphractarii //
JRMES.Vol. 9. L., 1998. P. 65–75; Негин А. Е. К вопросу о защитном вооружении римских
катафрактариев и клибанариев // «IX Чтения памяти профессора Николая Петровича
Соколова». Нижний Новгород, ННГУ, 29–30 октября 2004 г. Н. Новгород, 2004. С. 45–49.
602
О парфянских и сасанидских шлемах с масками: Amm. Marc. XXV. 1. 12; Heliod.
Aethiop. IX, 15; Iul. Orat. 1. 37C–38A. Относительно римских шлемов с масками: Amm.
Marc. XVI. 10. 8.
603
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome.,. p. 107–135.
161
604
Abdul-Hak S. Rapport préliminaire sur des objets provenant de la nécropole romaine
située a proximité de Nawa (Hauran) // Les Annales Archéologiques de Syrie, 1954–1955. Vol.
4–5. P. 163–188.
605
Doublet G. Musée d'Alger. P., 1890. P.90. Pl. XIV, 1–2; Salama P. Masque de parade
et casque d’Ain Grimidi (Maurétania Césarienne), Studien zu den Militärgrenzen Roms III, 13.
Internationaler Limeskongress, Aalen 1983, Stuttgart 1986. S. 649–656.
606
К таковым могли относиться шлемы с изображением на тулье различных
наградных венков. См. подробнее: Maxfield V. The Military Decorations of the Roman Army.
L., 1981. P. 73–74.
607
Шлемы с масками, вероятно, показаны среди трофейного оружия на рельефах из
базилики святого Юста в Валькабрере и с триумфальной арки в Оранже. Вместе с тем,
возможна и иная интерпретация рельефов, на которых могут быть изображены не шлемы
с масками, а разбросанные среди гор захваченного оружия более зловещие трофеи –
отрезанные головы врагов. Обычай отрезания голов у врагов был распространен у
кельтов, но мог практиковаться и римскими ауксилариями. Подробнее об этой практике
см.: Махлаюк А.В., Негин А.Е. Римские легионы в бою. М.: Яуза: Эксмо, 2009. С. 310.
Вместе с тем, на арке в Оранже, по крайней мере, одна их этих «голов» может быть
однозначно интерпретирована как маска, так как у нее в области подбородка можно
видеть ровный обрез под которым пустота, и маска положена сверху на другую «голову»
так что если бы это была действительно отрезанная голова, то это было бы невозможно.
Шлемы с антропоморфными забралами-личинами показаны среди прочего вооружения на
рельефах I в. н.э. из Терамо, остатках опорной колонны из Весунны (ныне в музее
Весунна в Периге), а также на более поздних памятниках II–V вв. – саркофаге Портоначчо
(ок. 185 г.) и, судя по рисункам XVI в., они также были изображены на несохранившейся
колонне императора Аркадия. См.: Базилика святого Юста в Валькабрере: Métivier R.
Monographie de la Basilique de Saint-Just de Valcabrère. Toulouse, 1899. Pl. VI, VII; Оранж:
D’ Amato R., Sumner G. Arms and Armour of the Imperial Roman Soldier: From Marius to
Commodus, 112 BC–AD 192. L., 2009. P. 233. Fig. 315 m-p; Терамо: Негин А.Е. Римское
церемониальное и турнирное вооружение. СПб., 2010. С. 115. Рис. 135; Весунна: Robinson
162
H.R. Op. Cit. P. 136. Pl. 411; Портоначчо: Ibid. P. 111. Fig. 136; колонна Аркадия: Nicolle D.
Medieval Warfare Source Book. Vol. I: Warfare in Western Christendom. L., 1996. P. 16–17.
608
Lindenschmit L. Masken und Visirhelme aus Erz und Eisen. S. 2; Éspérandieu E.
Recueil général des bas-reliefs de la Gaule romaine. T. VII. P. 313. № 5792, Р. 319. № 5799.
609
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 105, Pl. 300.
610
См. также: Bull S. Triumphant Rider: The Lancaster Roman Cavalry Tombstone.
Lancaster, 2007.
611
Например, надгробия кавалеристов Тиберия Клавдия Максима и Гая Мария.
См.: Maxfield V. Op. cit. Pl. 8a, 10a.
163
612
Hanel N., Wilbers-Rost S., Willer F. Die Helmmaske von Kalkriese // Bonner
Jahrbücher. 2004. Bd. 204. S. 71–92.
613
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 64. O 9. Taf. 18, 3.
614
Garbsch J. Op. cit. S. 73. O 57. Taf. 25, 4.
615
Вопросы, связанные с экспериментальными подтверждениями боевой
функциональности римских шлемов с масками рассматривались нами в монографии
«Римское церемониальное и турнирное вооружение». См. Негин А.Е. Римское
церемониальное и турнирное вооружение. С. 46–50. Затем данные положения были
дополнены новыми экспериментальными наблюдениями, любезно предоставленными А.
А. Кириченко и Ю. Драаисма. См.: Негин А.Е, Кириченко А.А. К вопросу о боевом
применении шлемов с масками в римской армии. С. 245–253.
616
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 51–52.
617
Geiß E., Willer F. ExperimenteIe archeologie: smeedexperimenten met betrekking tot
de Romeinse gezichtsmaskers uit Nijmegen // Achter het Zilveren Masker: Nieuw onderzoek
naar de productietechnieken van Romeinse ruiterhelmen (Hinter der silbernen Maske: neue
Untersuchungen zur Herstellungstechnik römischer Reiterhelme) / Hrsg. R. Meijers, F. Willer.
Nijmegen, 2007. S. 61–67.
164
618
Déchelette J. La sépulture de Chassenard et les coins monétaires de Paray-le-Monial.
P. 235–258; Beck F., Chew H. Masques de fer. Un officier romain du temps de Caligula. P. 26.
619
Klumbach H. Römische Gesichtshelme aus Mainz // Mainzer Zeitschrift. 1949–1950.
Bd. 44–45. S. 28.
620
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 51.
621
Junkelmann M. Römische Helme. S. 124–127.
622
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 51.
623
Kern von G. Die Stilentwicklung des Riefelharnisches. München, 1982. S. 63.
624
Kellner H.J. Der römische Verwahrfund von Eining // Münchner Beiträge zur Vor–
und Frühgeschichte 29. München, 1978.
625
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 106. Anm. 173.
165
626
Ibid. S. 51–52.
627
Geiß E., Willer F. ExperimenteIe archeologie: smeedexperimenten met betrekking tot
de Romeinse gezichtsmaskers uit Nijmegen // Achter het Zilveren Masker: Nieuw onderzoek
naar de productietechnieken van Romeinse ruiterhelmen (Hinter der silbernen Maske: neue
Untersuchungen zur Herstellungstechnik römischer Reiterhelme) / Hrsg. R. Meijers, F. Willer.
Nijmegen, 2007. S. 61–67. При троекратном складывании железного листа образовалось 8
слоев металла, которые были соединены кузнечной сваркой, затем полученный
многослойный лист металла был доведен холодной ковкой до желаемой толщины.
166
628
Meijers R., Schalles H.-J., Willer F. Schietproeven met een reconstructie van een
Romeins geschut op specifieke Metaalplaten (Schussexperimente mit einer rekonstruierten
römischen Torsionswaffe auf definierte Metallbleche) // Achter het Zilveren Masker: Nieuw
onderzoek naar de productietechnieken van Romeinse ruiterhelmen (Hinter der silbernen Maske:
neue Untersuchungen zur Herstellungstechnik römischer Reiterhelme) / Hrsg. R. Meijers, F.
Willer. Nijmegen, 2007. S. 68–76.
629
Ibid. S.72. Обстрел производился стрелами длиной 34 см с железными
наконечниками толщиной 1.5 см и весом 35 г.
630
Ibid. S.74. Экспериментаторы склоняются к тому, что воин бы не получил
серьезного ранения, но, тем не менее, он мог быть выведен на какое-то время из строя из-
за болевого шока.
631
Выводами их личного опыта ношения шлема с маской в роли римского
сигнифера поделился Александр Кириченко, член клуба реконструкторов Legio XI CPF,
Атланта, США. См.: Негин А.Е, Кириченко А.А. К вопросу о боевом применении шлемов с
масками в римской армии. С. 245–253.
632
Образец, послуживший прототипом для реконструированного шлема,
происходит из захоронения на территории современной Болгарии. И маска, и шлем были
выкованы из сплава меди (бронза или латунь). Толщина металла маски и нащечников —
ок. 1 мм, толщина металла шлема — ок. 2 мм. В настоящее шлем с маской находятся в
коллекции Леона Леви и Шелби Уайт в Метрополитанском Музее Искусств Нью-Йорка,
167
инв. No. 686. См. Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 54–55, О 88; Born H.,
Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. S. 19–21.
633
Оригинальный шлем с маской был обнаружен на плато Копс в Неймегене, в
месте расположения форта вспомогательной кавалерии. Тонкий серебряный лист
покрывал наружную поверхность маски, а тулья шлема была изначально украшена
париком. В настоящее время шлем с маской находятся в коллекции Музея древностей
Капеллы дворца Валкxоф, Неймеген, инв. No. KH.401/199. См.: Junkelmann M. Reiter wie
Statuen aus Erz. S. 29, О 85; Meijers R., Willer F. Catalogus van de onderzochte ijzeren
gezichtshelmen uit Nijmegen (Katalog der untersuchten eisernen Gesichtshelme aus Nijmegen)
// Achter het Zilveren Masker: Nieuw onderzoek naar de productietechnieken van Romeinse
ruiterhelmen (Hinter der silbernen Maske: neue Untersuchungen zur Herstellungstechnik
römischer Reiterhelme) / Hrsg. R. Meijers, F. Willer. Nijmegen, 2007. S. 21–22.
634
Опытом ношения маски кавалериста поделился в личной переписке Юрьен
Драаисма, член клуба реконструкторов Ala I Batavorum, Голландия.
168
635
Фигурно вырезанные вентиляционные отверстия под глазницами на щеках
маски имеются у шлема из Хомса: Seyrig H. Antiquités de la nécropole d'Emèse // Syria.
1952. Vol. 29. No. 3/4. P. 210–227. Pl. XXI. Имитация таких же отверстий имеется и на
одной из масок, найденных на плато Копс в Неймегене: Meijers R., Willer F. Op. cit. S.33.
636
Сравнивая римские маски со средневековыми топфхельмами, М. Юнкельманн,
заключает, что у римских образцов было преимущество по части видимости, поскольку
глазные прорези на римских масках, в отличие от средневековых топфхельмов,
расположены близко от глаз См.: Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 53.
637
Наиболее ранние римские маски, которые М. Юнкельманн относит к типу
Калькризе, закрывали лицо лишь спереди, а щеки и уши, как видно из примера шлема с
маской из коллекции Леона Леви и Шелби Уайт (Кат. № 10), закрывали нащечники
шлема.
638
Для увеличения слышимости некоторые шлемы снабжены отверстиями на
имитациях ушных раковин, которые можно видеть на масках из Неймегена и из
Райнхайма. См.: Meijers R., Willer F. Op. cit. S. 33; Негин А.Е. Римское церемониальное и
турнирное вооружение. С. 104.
639
Шавкунов В.Э. Чжурчжэньские маски // Известия СО АН СССР. 1984. № 3. Сер.
обществ. наук. Вып.1. С.60–63.; Хорев В.А, Гладченков А.А., Галактионов О.С. О
функциональном назначении чжурчжэньских масок-«личин» // Россия и АТР. № 1.
Владивосток, 2006. С.89–92.
169
645
Л. Линденшмит полагал, что маски в женственными чертами лиц (иногда
искаженные ужасной гримасой или снабженные непременными атрибутами Горгоны
Медузы в виде змей в волосах), специально применялись в бою, чтобы напугать
противника. См.: Lindenschmit L. Op. cit. S. 9.
171
646
См.: Junkelmann M. Familia Gladiatoria: The Heroes of the Amphitheatre //
Gladiators and Caesars / Ed. E. Köhne, C. Ewigleben. L., 2000. P. 40–42; Junkelmann M. Reiter
wie Statuen aus Erz. S. 56. М. Юнкельманн также отмечает различие между ранними
римскими масками и датируемыми II–III вв. н. э. В отличие от более поздних образцов, на
ранних масках имелись более широкие глазные, ротовые и носовые отверстия, что, по его
мнению, является дополнительным аргументом в пользу использования таких масок в
бою.
647
Towneley Ch. Account of Antiquities discovered at Ribchester. P. 1–12; Об
обстоятельствах, связанных с публикацией см.: Edwards B. J. N. Charles Townley and the
Ribchester Helmet // The Antiquaries Journal. 1982. Vol. 62. Nr. 2. P. 358–360.
648
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S.65.
649
Lindenschmit L. Masken und Visirhelme aus Erz und Eisen.
650
Petrikovits von H. Troiaritt und Geranostanz. S. 126.
172
651
Kiechle F. Die «Taktik» des Flavius Arrianus // Bericht der Römish-Germanischen
Kommission. 1965. Bd. 45. S. 87–107.
652
Следует отметить, что первым данное предположение выдвинул еще Ф.
Дрексель. См.: Drexel F. Römische Paraderüstung. S. 62.
653
Kropatscheck G. Ausgrabungen bei Haltern. Die Fundstücke der Jahre 1905–1907. S.
351, № 12, Taf. 39. 2; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 62 (O 1).
654
Berger F., Franzius G., Schlüter W., Wilbers-Rost S. Archäologische Quellen zur
Varusschlacht? Die Untersuchungen in Kalkriese, Stadt Bremische, sowie Venne und
Schwagstorf, Gemeinde Ostercappeln, Landkreis Osnabrück // Antike Welt. 1991. 22/4. S. 229,
Abb. 20; Franzius G. Die römischen Funde aus Kalkriese. S. 131–135, Abb. 24 a, b.
173
658
Gall H. von. Zurfiguralen Architekturplastik des Großen Tempels von Hatra //
Bagdader Mitteilungen. 1970. Bd. 5. S. 32.
659
Jaeckel P. Pergamenische Waffenreliefs // Waffen und Kostümkunde, siebenter Band.
1965. Bd. 2. S. 94–122.
660
Rostovtseff M. I. Dura and the Problem of the Parthian Art // Yale Classical Studies.
1935. 5. P. 234. Fig. 46.
661
Gamber O. Kataphrakten, Clibanarier, Normannenreiter. S. 12. Ср.: Michalak M. The
Origins and Development of Sassanian Heavy Cavalry // Folia Orientalia. 1987. 24. P. 75.
175
662
Drexel F. Römische Paraderüstung. S. 69.
663
Venedikov I. Der Gesichtsmaskenhelm in Thrakien.
664
Krier J., Reinert F. Das Reitergrab von Hellingen. S. 63.
665
Petrikovits von H. Troiaritt und Geranostanz. S. 137.
666
Kohlert M. Zur Entwicklung, Funktion und Genesis römischer Gesichtsmasken in
Thrakien und Niedermösien. S. 514.
176
667
Следует отметить, что в первых публикациях нащечники изображались
отдельно от шлема; в таком виде они были выставлены в музее в XIX в. См.: Massimo F.
Musei Etrusci quod Gregorius XVI pon. max. in aedibus Vaticanis constituit monimenta linearis
picturae exemplis expressa et in utilitatem studiosorum antiquitatum et bonarum artium publici
iuris facta. Vol. I. Romae: ex Aedibus Vaticanis, 1842. P. 15. Tav. LXXXIV, 2; Dennis G. The
cities and cemeteries of Etruria. Vol. 2. L., 1878. P. 476.
668
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 29; Robinson H. R. The
Armour of Imperial Rome., P. 107, Fig. 128.
669
Waurick G. Helme der hellenistischen Zeit und ihre Vorläufer. S. 163–169.
670
Turnure J. H. Etruscan Ritual Armor: Two Examples in Bronze // AJA. 1965. Vol. 69.
P. 39–48.
671
Ibid. P. 44.
672
Born H. Restaurierung antiker Bronzewaffen. Taf. XXII; Junkelmann M. Reiter wie
Statuen aus Erz. S. 102.
177
673
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 107–135.
674
Ibid. P. 108
178
675
Jaeckel P. Pergamenische Waffenreliefs. S. 94–122
179
676
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 19–27.
677
Namur A. Une Sépulture Druidique Commencement de l'ère Gallo-Romaine,
decouverte entre Hellange et Souftgen en 1853; Benndorf O. Antike Gesichtshelme und
Sepulcralmasken. S. 325, № 18, Taf. 12. 1; Lindenschmit L. Masken und Visirhelme aus Erz und
Eisen., № 11, Taf. 2. 2; Lipperheide F.F. von. Antike helme. S. 321, Abb. 482–483;
Espérandieu, 1913, P. 332, № 4189; Beck, Chew, 1991, P. 134–142; Krier J., Reinert F. Das
Reitergrab von Hellingen.
180
678
Towneley Ch. Account of Antiquities discovered at Ribchester; Robinson H. R. The
Armour of Imperial Rome., P. 112-113, Pl. 310–313; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S.
58 (I 1), Taf. 12, 1.
679
Curle J. On a Roman visor helmet recently discovered near Nijmegen, Holland. P. 81,
Pl. 6; Ypey J. Twee viziermaskerhelmen uit Nijmegen // Numaga. 1966. Bd. 13. S. 189, Abb. 4;
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 118, Pl. 339–340; Garbsch J. Römische
Paraderüstungen. S. 63 (О 6), Taf. 19, 1.
680
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. S. 16–67.
181
681
Название данного типа шлема следует устоявшемуся в оружиеведении
географическому наименованию по месту находки данного экземпляра, хотя, как нами
показано в тексте, остаются сомнения насчет правильности определения локализации
места находки.
682
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 17–18, Taf. 1,1–2;
Lipperheide F.F. von. Antike helme. S. 328, Abb 259; Kanitz F. Das Königreich Serbien und das
Serbenvolk von der Römerzeit bis zur Gegenwart I. Leipzig, 1904. S. 151; Hoffiller V. Oprema
rimskoga vojnika u prvo doba carstva. S. 208, Fig. 35; Garašanin D., Garašanin M. Arheoloska
nalazista u Srbiji. Beograd, 1951.t. XVIII; Mano–Zisi D. Antika u Narodnom muzeju u
Beogradu. Beograd, 1954. S. 16; Grbić M. Dve rimske bronzane maske // Starinar. 1952–1953.
T. 3–4. S. 200, Fig. 4; Grbić M. Choix de plastiques grecques et romaines au Musée National de
Beograd. P. 72, T.XLIII–XLVI; Garašanin M., Kovačević J. Arheološki nalazi u Jugoslaviji.
Beograd, 1961.T. LII; Пятышева Н.В. Железная маска из Херсонеса. C. 27, Pис. 19а;
Katalog Petronell. Die Römer an der Donau. Wien:, 1973. Nr. 1; Robinson H. R. The Armour of
Imperial Rome. P. 112, Pl. 309; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 68 (O 32), Taf. 23, 3;
Haalebos J. K. Besprechung von Hans–Jörg Kellner, Der römische Verwahrfund von Eining,
München 1978, und von Jochen Garbsch, Römische Paraderüstungen, München 1978 // Bonner
Jahrbücher. 1982. Bd. 182. S. 720–721; Mano–Zisi D. Antika (Umetnost na tlu Jugoslavije).
Beograd, 1982. S. 116–117, Fig. 74; Marjanović–Vujović G., Krstic D., Velickovic M.
Arheodoško blago srbije iz Muzejskih zbirki. Beograd, 1983. S. 78–79, Cat. 58; Popović Lj.
Umetnička baština Srbije: iz riznica i zbirki. Beograd, 1984. S. 48, Fig. 81; Popović Lj. Classical
Portraiats in Yugoslavia / N. Cambi, I. Popović, Lj. Popović, D. Srejović (eds.). Beograd, 1987.
S. 177; Popović I. Maske eines Helms // Dezernat für Kultur und Freizeit, Museum für Vor–und
Frühgeschichte – Archäologisches Museum – Frankfurt a. M., Nationalmuseum Beograd =
Antike Porträts aus Jugoslawien, Katalog der Ausstellung im Museum für Vor– und
Frühgeschichte Frankfurt a. M. 1988/ N. Cambi (ed.). Frankfurt a. M, 1988. S. 107–108;
Feugère M. Les casques antiques. P. 122; Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 23, Abb.
33; D’ Amato R., Sumner G. Arms and Armour of the Imperial Roman Soldier: From Marius to
Commodus, 112 BC–AD 192. P. 187, Fig. 271; Негин А. Е. Римское церемониальное и
турнирное вооружение. C. 138, Pис. 186; Narloch K. Rzymskie hełmy z zasłonami. S. 61 tabl.
8; Fischer T. Die Armee der Caesaren., 222 Abb. 325.
683
Шлему из коллекции Национального музея Сербии в Белграде была посвящена
наша англоязычная статья в журнале «Archäologisches Korrespondenzblatt» (см.: Negin A.E.
Bearded face-mask helmet from the collection of the National museum in Belgrade as an
183
690
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 66, Taf. 20, 3.
185
691
См., например: статуя Луция Вера в Археологическом музее в Неаполе. Inv.
6081.
692
Дякович Б. Тракийска гробница при Пловдив и некрополът на древния град. C.
1–55; Filov 1923, 139–150; Venedikov I. Der Gesichtsmaskenhelm in Thrakien. S. 145–146,
Abb. 9–10; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 62, Taf. 17, 1–2. Junkelmann M. Reiter
wie Statuen aus Erz. S. 49, Abb. 50.
186
693
Совершенно очевидно, что данный шлем уникален тем, что имеет явное
свидетельство его боевой службы в виде дополнительного защитного элемента —
чешуйчатой бармицы. Вследствие этого излишне говорить о его турнирном или же
парадно–церемониальном назначении.
694
Velkov I. Neue Grabhügel aus Bulgarien. S. 15–26, Taf. III—V.
695
Негин А. Е. Сфероконические шлемы в римской армии эпохи Антонинов:
взаимовлияния оружейных традиций Средиземноморья // Средиземноморский мир в
античную и средневековую эпохи: кросс–культурные коммуникации в историческом
пространстве и времени. XIII чтения памяти профессора Николая Петровича Соколова:
Материалы Международной научной конференции (Нижний Новгород, 25–27 сентября
2012 г.)/ А. В. Махлаюк (ред.). Нижний Новгород, 2012. C. 53–55.
696
Ljubić Š. Arkeologički razdjel // Vjesnik Arheološkog muzeja u Zagrebu. 1870. Nr. 1.
S. 214; Hoffiller V. Oprema rimskoga vojnika u prvo doba carstva. S. 191–192, Fig. 27; Mano–
Zisi D. Antika u Narodnom muzeju u Beogradu. Beograd, 1954. S. 16; Popović B., Mano-Zisi
D., Veličkovic M., Jeličič B. Anticka bronza u Jugoslaviji, 1844–1969. Beograd, 1969. № 206;
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., 85, pl. 237; D’ Amato R., Sumner G. Arms and
Armour of the Imperial Roman Soldier: From Marius to Commodus, 112 BC–AD 192. P. 165,
Fig. 230.
697
Petculescu L., Gherghe P. Coiful roman de la Bumbeşti. P. 603–606.
698
Szabó K. Le casque romain d'Intercisa – récente trouvaille du Danube. S. 421–425.
699
Негин А. Е. Сфероконические шлемы в римской армии эпохи Антонинов:
взаимовлияния оружейных традиций Средиземноморья. C. 55.
700
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 85.
701
Coulston J.C.N. Roman Archery Equipment // The Production and Distribution of
Roman Military Equipment. Proceedings of the Second Roman Military Equipment Research
Seminar. British Archaeological Reports, Int. Ser. 275 / M.C. Bishop (ed.). Oxford, 1985. P. 341,
Fig 26.
187
702
Рельефы колонны Траяна (сцены LXX и CXV). См.: Vulpe R. Columna lui Traian
= Trajan’s Column. București, 2002. P. 160, 187.
703
Горелик М.В. Оружие Древнего Востока. C. 164–165.
704
Gamber O. Dakische und Sarmatische Waffen auf Den Reliefs der Traianssuale //
Jahrbuch der Kunsthistorische Sammlungen in Wein. 1964. Bd. 60. S. 14, Fig. e–3. Рельефы
колонны Траяна (сцены LXXVIII и LXX).
705
См. таблицу I.
706
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 18; Robinson H. R. The
Armour of Imperial Rome. P. 112.
188
707
Grbić M. Dve rimske bronzane maske. S. 201–202, Fig. 6; Grbić M. Choix de
plastiques grecques et romaines au Musée National de Beograd. P. 76; Popović Lj. Classical
Portraiats in Yugoslavia. S. 177; Popović I. Maske eines Helms. S. 108.
708
См., например, скульптурные портрет Нерона из коллекции музея Пола Гетти в
Малибу (Inv. L78.AA.6). См.: Frel J., Knudsen Morgan S. Roman Portraits in the J.P. Getty
Museum. Tulsa, 1981. Vol. 45. P. 124. №. 30.
709
Филов Б. Шлемът–маска в музея при Пловдивската народна библиотека. C. 150.
710
Дякович Б. Тракийска гробница при Пловдив и некрополът на древния град. C.
53.
711
Seyrig H. Antiquités de la nécropole d'Emèse. P. 210–227, Pl. 21–24; Klengel H. Syria
Antiqua. S. 102–103; Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 121, Pls. 349–351;
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 63 (O 4), Taf. 17, 3–4.
712
Kohlert M. Zur Entwicklung, Funktion und Genesis römischer Gesichtsmasken in
Thrakien und Niedermösien. S. 511; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 62 (O 2), Taf. 17,
1–2; Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 49 Abb. 50.
713
Venedikov I. Der Gesichtsmaskenhelm in Thrakien. S. 148.
189
716
Kropatscheck G. Ausgrabungen bei Haltern. Die Fundstücke der Jahre 1905–1907. S.
351, № 12, Taf. 39. 2; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 62 (O 1). Хотя, суда по
фотографии этого утраченного в ходе Второй мировой войны экземпляра, скорее всего, на
маске присутствовали изображения ушей, не свойственные ранним экземплярам масок из
Калькризе, Вехтена, Кельна и пр.
717
Berger F., Franzius G., Schlüter W., Wilbers-Rost S. Archäologische Quellen zur
Varusschlacht? Die Untersuchungen in Kalkriese, Stadt Bremische, sowie Venne und
Schwagstorf, Gemeinde Ostercappeln, Landkreis Osnabrück S. 229, Abb. 20; Franzius G. Die
römischen Funde aus Kalkriese. S. 131–135, Abb. 24 a, b
718
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 39. № 28, Taf. 13. 1;
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 123, Pl. 358; Garbsch J. Römische
Paraderüstungen. S. 64 (O 7), Taf. 18, 2.
719
Willems W. J. H. Roman Face Masks from the Kops Plateau, Nijmegen, The
Netherlands // JRMES. 1992. Vo. 3. P. 57–66. Fig. 1, 2; Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus
Erz. S. 54 (О 82), Abb. 104, van der Heijden P., Koster A. Romeinse helmen in Nederland. Alle
helmen en viziermaskers van de limes en de rest van Nederland. Leiderdorp, 2017. S. 24–25.
191
720
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 338, № 31, Taf. 14, 3;
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 123, Fig. 138; Garbsch J. Römische
Paraderüstungen. S. 64 (O 8).
721
Boube-Piccot C. Les bronzes antiques du Maroc IV: L’équipement militaire et
l’armement. P., 1994. P. 45–46, 52–54.
722
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. S. 18.
723
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 54–55 (O 88), Abb. 105–108.
724
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen., S. 84–88, Abb. 67,
Taf. VIII–XI
725
Curle J. On a Roman visor helmet recently discovered near Nijmegen, Holland. P. 81,
Pl. 6; Kam G. M. Antieke helmen in het museum «Kam» // Bulletin van den Nederlandschen
Oudheidkundigen Bond ser. 2. 1915. Nr. 8. S. 261, Abb. 3–5; Braat W. C. Romeinsche helmen
in het Rijksmuseum van Oudheden. S. 35, Abb. 29, 37; Robinson H. R. The Armour of Imperial
Rome., P. 118,123, Pl. 339, 340, 357; Willems W. J. H. Roman Face Masks from the Kops
192
Plateau, Nijmegen, The Netherlands. P. 57–66; Enckevort H. van, Willems W.J.H. Roman
cavalry helmets in ritual hoards from the Kops Plateau at Nijmegen, The Netherlands // JRMES.
1994. Vol. 5. P. 125–137.
726
Дякович Б. Тракийска гробница при Пловдив и некрополът на древния град. С.
1-55; Филов Б. Шлемът–маска в музея при Пловдивската народна библиотека. С. 139;
Venedikov I. Der Gesichtsmaskenhelm in Thrakien. S. 145–146, Abb. 9–10; Garbsch J.
Römische Paraderüstungen. S. 62 (O 2), Taf. 17, 1–2.
727
Abdul-Hak S. Catalogue illustre du Departement des Antiquites Greco-Romaines au
Musee de Damas. P. 167, Pl. 59; Klengel H. Syria Antiqua. S. 102–103; Robinson H. R. The
Armour of Imperial Rome. P. 122, Pl. 349–351; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 63 (O
4), Taf. 17, 3–4.
728
Mansel A. M. Grabhügelforschung in Ostthrakien; Klumbach H. Römische
Gesichtshelme aus Mainz. S. 30, Abb. 3; Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P.
118–119, Pl. 341–344; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 62 (O 3).
729
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen., S. 29
730
Déchelette J. La sépulture de Chassenard et les coins monétaires de Paray-le-Monial.
P. 235, Fig. 1
193
731
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 58 (I 1), Taf. 12, 1; Jackson R. P.,
Craddock P. T. The Ribchester Hoard: A descriptive and technical study // Sites and Sights of
the Iron Age / B. Raftery (Ed.). Oxford, 1995. P. 78–81, Fig.48.
732
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 112–113
733
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. S. 32
734
Ibid. S. 32.
194
735
Ibid. S. 32–33.
736
Толщина масок данной модификации составляла в среднем 1 мм, хотя в ряде
случаев она достигала 2 мм., что уже может считаться хорошим результатом с точки
зрения защитных свойств предмета. См.:Born H., Junkelmann M. Op. cit. S. 36.
737
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 68 (O 28), Taf. 22, 4.
738
Nikolov D. The Thraco-Roman Villa Rustica near Chatalka, Stara Zagora, Bulgaria.
Oxford, 1976. P. 48, Fig. 108; Casson L., Vendikov I. Thracian Treasures from Bulgaria. P. 66,
Fig. 49; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 67 (O 26), Taf. 22, 2; Буюклиев Хр.
Тракийски могилен некропол при Чаталка, Старозагорски окръг. Разкопки и проучвания.
739
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 115, Pl. 326–327; Garbsch J.
Römische Paraderüstungen. S. 67 (O 25), Taf. 22, 1.
195
744
Curle J. A Roman frontier post and its people. P. 168–169, Pl. XXIX; Garbsch J.
Römische Paraderüstungen. S. 57 (H 1); Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 114,
Pl. 318–319; Manning W. The Newstead Parade Helmet // Image, Craft and the Classical World.
Essays in honour of Donald Bailey and Catherine Johns / N. Crummy (ed.). Montagnac, 2005. P.
119–141.
745
Klumbach H., Baatz D. Eine römische Parade-Gesichtsmaske aus dem Kastell Echzell
Kr. Büdingen // Saalburg Jahrbuch. 1970. Bd. 27. S. 82.
746
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 59 (L 1), Taf. 14.
747
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen., S. 43.
748
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 67 (О 23), Taf. 21, 3.
197
749
Нами было опубликовано обстоятельное исследование, посвященное маскам с
женственными чертами лица в римской армии. В нашем диссертационном исследовании
мы будем придерживаться выводов и типологии, разработанной в рамках опубликованной
статьи. См.: Негин А.Е. Mater castrorum, амазонки, горгона Медуза и шлемы-личины с
женскими чертами лица в римской императорской армии. С. 283–300.
750
См., например, довольно неожиданную, но не выдерживающую критики
гипотезу Т. Дзурдзика: Dziurdzik T. «A Punishment Worse than Death». Understanding Roman
Parade Equipment through an Unusual Penalty // «They Called Me to Destroy the Wicked and
the Evil» Selected Essays on Crime and Punishment in Antiquity. / Nowicki S. (Ed.). Münster,
2017. P. 34–37.
751
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. S. 32–37,
Venedikov I. Der Gesichtsmaskenhelm in Thrakien. S. 143–145; Kohlert M. Zur Entwicklung,
Funktion und Genesis römischer Gesichtsmasken in Thrakien und Niedermösien. S. 512, Abb.
79; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 68, Taf. 22, 4
752
De Agostino A. Gli elmi di Rapolano; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 60,
Taf. 15 и Вайсенбурга: Kellner H. J., Zahlhaas G. Der römische Tempelschatz von Weißenburg
i. Bay. S. 80 ff, Nr. 40; Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 94, Abb. 75
753
Kellner H. J., Zahlhaas G. Der römische Tempelschatz von Weißenburg i. Bay. S. 80
ff, Nr. 40; Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 94, Abb. 75.
198
754
De Agostino A. Gli elmi di Rapolano; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 60
(M 3), Taf. 15, 1–2.
755
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 69, Taf. 24, 1.
756
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 70, Taf. 24, 4
757
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 24, № 16, Taf. 9: 3-4;
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 71, Taf. 25, 1–2.
758
Keim J., Klumbach H. Der Römische Schatzfund von Straubing; Garbsch J. Römische
Paraderüstungen. S. 48. Taf. 1, 1; 2, 3–4.
199
759
Keim J., Klumbach H. Der römische Schatzfund von Straubing. S. 16–17. Taf. 5–7.
760
Ibid. S. 13–16. Taf. 1–4.
761
Однако не следует забывать, что найденные там маски изображающие мужские
лица относятся к более раннему этапу развития римских масок-личин, нежели найденные
там же женские маски, что может свидетельствовать в пользу вторичного использования
первых.
762
James S. The Excavations at Dura-Europos conducted by Yale University and the
French Academy of Inscriptions and Letters 1928 to 1937. Final Report VII: The Arms and
Armour and other Military Equipment. P. 176–179.
200
763
О популярности сюжета амазономахии в римском цирке свидетельствует
хранящийся ныне в Британском музее рельеф из Галикарнаса с фигурой женщины-
гладиатора, предположительно изображающий поединок царицы амазонок Пенфесилеи с
Ахиллом (исходя из того, эти имена начертаны под фигурами). См.: Briquel D. Les femmes
gladiateurs: examen du dossier // Ktema. 1992. T. XVII. P. 53.
764
Фиалко Е.Е. Амазонки в памятниках античного искусства // Боспорские
исследования. 2010. XXIV. Рис. 10, 12, 16–18, 27.
765
Cumont F. The mysteries of Mithra. Chicago, 1903. Fig. 4–6, 10, 12, 14, 15, 18, 26,
33, 37, 40.
766
Worrell S., Pearce J. Finds Reported under the Portable Antiquities Scheme //
Britannia. 2011. Vol. 42. P. 355–393; Worrell S., Jackson R., Mackay A., Bland R., Pitts M. The
Crosby Garrett Roman Helmet // British Archaeology. 2011. Vol. 116. P. 20–27; Breeze D. J.,
Bishop M. C. The Crosby Garrett Helmet.
201
767
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 26–41.
768
Символ полумесяца часто встречается на античных изобразительных
источниках. В древнеримской мифологии с полумесяцем во лбу изображалась Диана –
богиня Луны. Символы солнца и полумесяца связаны с поклонением Солнцу и Луне. Для
сравнения см. золотой кулон в виде полумесяца из Британского музея (Walker S., Bierbrier
M. Ancient faces: mummy portraits from Roman Egypt. L., 1997. P. 164–165, Nr. 190).
769
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. 1997. S. 175.
770
Вслед за появлением в Риме рабынь-блондинок из германских племен,
римлянки стали обесцвечивать волосы, протирая их губкой, пропитанной маслом из
козьего молока и золой букового дерева, с последующим обесцвечиванием их на солнце,
либо имели в своем гардеробе белокурые парики. О париках (galeri modum) писал
202
Тертуллиан (Tert. De cult. femin. 2. 7). Женские волосы блонд обнаружены в погребениях
римского времени в Ле-Мартр-де-Вейр (Audollent A. Les tombes gallo-romaines a inhumation
des Martres-de-Veyre (Puy-de-Dome) // Mémoires présentés par divers savants à l'Académie des
Inscriptions et Belles-Lettres de l'Institut de France. 1923. XIII. P. 275–328, Esp. 284, Pl. 8;
Bartman E. Hair and the Artifice of Roman Female Adornment // AJA. 2001. 105. 1. P. 7, Fig.
5). Хотя эпоху ранней Римской империи золотистый цвет волос часто ассоциировался с
проститутками, которые выцвечивали волосы или носили светлые парики (Sherrow V.
Encyclopedia of hair: a cultural history. Westport, 2006. P. 149).
771
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 24 ff, № 17, Taf. 10;
Vlădescu CR. M. Masca de paradă de la Romula si incercarea de reconstituire a coifului de
cavalerie romană // Studii şi cercetări de istorie veche. 1981. Vol. 32. No. 2. P. 195–203.
772
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 15, № 12, Taf. 3;
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 70 (O 41), Taf. 24, 3.
773
Vermeule C., Neuerburg N. Catalogue of the Ancient Art in the J. Paul Getty Museum.
P. 36; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 70 (O 44), Taf. 25, 3.
774
Radulescu A. Elmi bronzei di Ostrov. S. 538, Fig. 3–7; Garbsch J. Römische
Paraderüstungen. S. 73 (O 56), Taf. 27.
775
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 69 (O 39), Taf. 24, 1.
776
Ibid. S. 70 (O 42), Taf. 24, 4.
777
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 95, Abb. 89.
778
Kohlert M. Zur Entwicklung, Funktion und Genesis römischer Gesichtsmasken in
Thrakien und Niedermösien. S. 512, Abb. 80; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 70.
779
Стойчев С. Шлем-маска от Мадара // Тракия и околният свят. Научна
конференция, Шумен – 2004. Шумен, 2005. С. 303–306.
780
Dragotă G. Masca romană de bronz de la Cincsor (jud. Brasov) // Studii şi cercetări de
istorie veche.1987. Vol. 38. Nr. 3. P. 276–280.
781
Isac D., Bărbulescu M. Neue Paraderüstungen aus Dakien P. 215–216; Isac D. The
cavalry parade mask from Gilău // Ephemeris Napocensis. 2009. XIX. P. 191–198.
203
782
Kocsis L. A recently identified cavalry sports helmet from Aquincum. P. 281–292.
783
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 55 (E 1), Taf. 9, 1–4.
784
Ibid. S. 73 (O 57), Taf. 25, 4; Matešić S. Römische Helme aus dem Thorsberger Moor
S. 54–58.
785
Негин А.Е. Mater castrorum, амазонки, горгона Медуза и шлемы-личины с
женскими чертами лица в римской императорской армии. С. 292–294, Fig. 2, 8; 4, 7.
786
Bartman E. The mock face of battle. P. 113–115.
787
Ibid. p. 115.
788
Ibid. P. 116.
789
Ricciardi R. A. Where Did All the Women Go: The Archaeology of the Soldier
Empresses. Dissertation University of Cincinnati, 2007.
204
793
См. подвергнутую критике со стороны О. Финка гипотезу Дж. Оливера: (Oliver
J. H. Notes on Documents of the Roman East // American Journal of Archaeology. 1941. Vol.
45. Nr. 4. P. 540–541). Критику О. Финка см. в: Fink R. O. Feriale Duranum I, 1 and Mater
Castrorum // American Journal of Archaeology. 1944. Vol. 48. Nr. 1. P. 17–19.
794
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 66, Taf. 21, 1–2.
795
Belson J. P. The Medusa Rondanini: A New Look // AJA. 1980. 84. 3. P. 373–378;
Böschung D. Römische Glasphalerae mit Porträtbusten // Bonner Jahrbücher. 1987. Bd. 187. S.
255–258.
206
796
Kohlert M. Zur Entwicklung, Funktion und Genesis römischer Gesichtsmasken in
Thrakien und Niedermösien. S. 513, Abb. 81; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 70.
797
Негин А. Е. Mater castrorum, амазонки, горгона Медуза и шлемы-личины с
женскими чертами лица в римской императорской армии. С. 295–296, Рис. 5, 8.
798
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 22, № 15, Taf. 7, 8;
Lindenschmit L. Masken und Visirhelme aus Erz und Eisen. S. 7; Lipperheide F.F. von. Antike
helme. S. 346, Abb. 263; Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 126–127, Pl. 367–
369; Негин А. Е. Римское церемониальное и турнирное вооружение. C. 138–140, Рис. 187–
188.
207
799
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 65.
800
Позорные маски («Schandmaske» или «masks of shame») были довольно широко
распространены в позднем средневековье, но античных экземпляров нам не известно.
801
Dziurdzik T. «A Punishment Worse than Death». Understanding Roman Parade
Equipment through an Unusual Penalty. P. 34–37.
802
Пятышева Н.В. Железная маска из Херсонеса. С. 27.
803
De Agostino A. Gli elmi di Rapolano.
804
Kellner H. J., Zahlhaas G. Der römische Tempelschatz von Weißenburg i. Bay. S. 80
ff, Nr. 40; Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 94, Abb. 75.
805
Junkelmann M. Op. cit. S. 101 (O 133).
806
Тончева Г. Новооткрити гробници около Одесос. С. 53, Рис. 8; Garbsch J.
Römische Paraderüstungen. S. 68. Taf. 23, 1.
208
мужчины переодевались в женщин (Plut. Sol. 8–9; Hdt. IV. 145–146), но в этих
эпизодах нет никакого намека на почитание храбрости и воинской доблести
женщин. Кроме того, античные источники ничего не говорят о широком
распространении подобной практики в римской армии. Зато поразительное
сходство некоторых масок с женскими чертами лица и глиняных
театральных масок807 напоминает о традиции переодевания мужчин-актеров
в театральных и других ритуальных действах, где было необходимо
воссоздание какого либо события или действия путем театрализованного
представления.
Таким образом, популярность постановок амазономахии в виде
ритуальных сражений между двумя группами статистов, части которых
приходилось переодеваться, чтобы визуализировать легендарный образ,
объясняется пристрастием римлян к театрализованным действам.
В поисках области применения женственных масок в римской армии
могут появиться совсем неожиданные гипотезы. А что если эти женские
маски носили женщины? Иногда, на основании каких-либо
неподтвержденных данных пытаются делать сенсационные заявление о
присутствии неких «амазонок» в римских нерегулярных частях808, как это
было сделано недавно на основе изучения и публикации материалов
раскопок захоронений в окрестностях римского форта Брогам, графство
Камбрия в Британии, где размещалось подразделение нумеров (Numerus
807
Очень похожая на женственные экземпляры масок из Штраубинга глиняная
театральная маска была найдена в викусе к югу от Штраубинга в 1989 г. Лицо маски было
выкрашено в белый цвет, а брови, глаза и губы были подведены красной краской. Волосы
были окрашены желтой краской. На лбу маски были помещены две выпуклости,
окрашенные синей краской. Они напоминают стеклянную вкладку на лбу масок типа
Штраубинг или чеканенную выпуклость в виде обращенного рогами вниз полумесяца
См.: Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 47, Abb. 93–94. В целом о римских
театральных масках см.: Rose H. Die römischen Terrakottamasken in den Nordwestprovinzen.
Herkunft – Herstellung – Verbreitung – Funktion. Wiesbaden, 2006; Hamilton S. Making Roman
Theatrical Masks: An Aspect of Ancient Performance Culture // Acta lassyensia comparationis.
2011. September 1. P. 114–123; Lippman M. Embodying the Mask: Exploring Ancient Roman
Comedy Through Masks and Movement // The Classical Journal. 2015. 111. No. 1. P. 25–36.
808
Smith L. Women warriors from Amazon fought for Britain's Roman army // The
Times. 2004. December 22.
209
809
Cool H.E.M. The Roman Cemetery at Brougham, Cumbria: Excavations 1966–67 //
Britannia Monograph 21. L., 2004. P. 317.
810
Bartman E. The mock face of battle. P. 115.
811
Cool H.E.M. The Roman Cemetery at Brougham, Cumbria: Excavations 1966–67. P.
2–23.
812
Ibid. P. 461.
210
813
Dziurdzik T. «A Punishment Worse than Death». Understanding Roman Parade
Equipment through an Unusual Penalty. P. 34.
814
Ibid. 37.
815
Ibid. 37.
816
Dziurdzik T. Parade Helmet Masks from Roman Dacia: Re-Interpreting Equipment
through the Study of Military Religion // Archeovest III: In Memoriam Florin Medeleţ (1943-
2005) / Sorin Forţiu, Andrei Stavilă (Eds.). Timișoara: ArheoVest, 2015. P. 968–969.
211
820
Bartman E. The mock face of battle. P. 111.
213
821
Колобов A. B. Римские легионы вне полей сражений (эпоха Ранней Империи).
Пермь, 1999. С. 60.
822
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 53–54 (D 2). Taf. 8, 2.
823
Ibid. 55 (E 8), Taf. 9.8; Garbsch J. Verschlußsache: Panzer, Kettenhemden und
kimmerische Gewänder // Bayerische Vorgeschichtsblätter. 2000. Bd. 65. S. 118 (№ 31).
824
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 78 (P 14), Taf. 36, 2; Garbsch J.
Verschlußsache: Panzer, Kettenhemden und kimmerische Gewänder. S. 120 (№ 58); Borhy L.
Troianum dicitur agmen. Római kori díszpáncélok Brigetióból és ĸörnyékéről. S. 37–38.
825
Keim J., Klumbach H. Der Römische Schatzfund von Straubing. S. 20–21 (№ 10), Taf
15; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 48 (B 10). Taf. 3, 2.
826
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 84 (R 7). Taf. 42, 2; Nabbefeld A.
Römische Schilde. S. 228 (№ 523), Taf. 67.
827
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 83 (R 5). Taf. 42, 1; Nabbefeld A.
Römische Schilde. S. 167 (№ 196), Taf. 20.
214
828
Kaminski J., Sim D. Roman Imperial Armour. P. 75, Fig. 47; Fischer T. Die Armee
der Caesaren. S. 169, Abb. 216.
829
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 72 (O 53). Taf. 29; Fischer T. Die Armee
der Caesaren., Abb. 309.
830
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 72 (O 55), Taf. 28, 3–4; Negin, 2010a, p.
148, Fig. 203–204.
831
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 72 (O 54), Taf. 28, 1–2; Негин А. Е.
Римское церемониальное и турнирное вооружение. C. 147, Pис. 202, 2.
832
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen., S. 106–108, Taf.
I–III.
833
Негин А. Е. Римское церемониальное и турнирное вооружение. C. 114, Pис. 133;
Негин А. Е. Шлемы с женскими масками в римской армии и образ богини Минервы на
масках из Нолы и коллекции Providence Аcademy // «Воинские традиции в
археологическом контексте: от позднего латена до позднего средневековья» Материалы
конференции. Ноябрь 2012 / Сост. И.Г. Бурцев. Тула, 2014. С. 19, 23, Pис. 5.
215
834
Isac D., Bărbulescu M. Neue Paraderüstungen aus Dakien. P. 218 (№ 9, 10), Abb. 27.
835
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 320, № 15, Taf. 7, 8;
Lindenschmit L. Masken und Visirhelme aus Erz und Eisen. H.V, S. 7; Lipperheide F.F. von.
Antike helme. S. 346, Abb. 263; Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 126–127, Pl.
367–369.
216
маску было очень трудно. Проще было снять весь шлем836. Другой
трехчастный экземпляр, вернее его остатки, были найдены в Острове837 (Кат.
№ 117). До наших дней сохранилась тулья шлема и лицевая рамка,
оформленная в верхней части прекрасно моделированной женской
прической, но забрало утеряно. Кроме того, сохранилось несколько
антропоморфных забрал (из Вайсенбурга838 (Кат. № 122), Майнца839 (Кат. №
123) Осиека840 (Кат. № 124), Сотина841 (Кат. № 125)) и отдельная лицевая
рамка, хранящаяся в частной европейской коллекции (Кат. № 212).
Следует отметить, что не все шлемы с лицевой рамкой, на которой
имелся Т–образный вырез, снабжались антропоморфными забралами. У
шлемов из Хеддернхайма842 (Кат. № 204) и Уэртинга843 (Кат. № 196–197) на
лицевой части не имеется никаких следов креплений для забрал. В этих
случаях речь не может идти о трехчастном характере данных образцов, в
противовес утверждению М. Колерт, объединившей в своей типологии все
эти шлемы в тип III844. Нет никаких оснований говорить о них и как об
антропоморфных шлемах, так как на лицевой их части не изображено
836
Lindenschmit L. Masken und Visirhelme aus Erz und Eisen. H.V, S. 7.
837
Radulescu A. Elmi bronzei di Ostrov. S. 538, Abb. 3–7; Robinson H. R. The Armour
of Imperial Rome., P. 126, Pl. 370–373; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 73 (О 56),
Taf. 27.
838
Fuchs J. M. Bemerkungen über eine zu Weissenburg aufgefundene Römische Maske;
Fabricius E., Kohl W., Tröltsch J. Das Kastell Weißenburg. S. 33, № С 11, Taf. 8. 13; Klumbach
H. Römische Gesichtshelme aus Mainz. S. 33, Abb. 9; Robinson H. R. The Armour of Imperial
Rome. P. 127, Pl. 375; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 71–72 (О 50), Taf. 26, 4.
839
Lindenschmit L. Das Römisch-Germanische Centralmuseum in bildlichen
Darstellungen aus seinen Sammlungen. Mainz, 1889. Taf. 27, 1; Klumbach H. Römische
Gesichtshelme aus Mainz. S. 30, Abb. 6; Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 127,
Pl. 374; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 71 (О 49), Taf. 26, 2.
840
Hoffiller V. Oprema rimskoga vojnika u prvo doba carstva. S. 219, Abb. 39; Garbsch
J. Römische Paraderüstungen. S. 72 (О 52).
841
Hoffiller V. Oprema rimskoga vojnika u prvo doba carstva. S. 218, Abb. 38; Garbsch
J. Römische Paraderüstungen. S. 72 (О 51), Taf. 26, 3.
842
Donner von Richter O. Die Heddernheimer Helme S. 21, Abb. 29–35, Taf. 4;
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 129, Pl. 376–377; Garbsch J. Römische
Paraderüstungen. S. 72 (О 53), Taf. 29.
843
Toynbee J.M.C., Clarke, R.R. A Roman decorated helmet and other objects from
Norfolk // JRS. 1948. Vol. 38. P. 20–27, Pl. 2–4; Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome.,
P. 130–131, Pl. 384–386; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 74 (О 61), Taf. 30. 1–2, 4.
844
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 21–22.
217
845
Junkelmann M. Römische Helme. S. 85–87.
846
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen., S. 63–66
847
Junkelmann M. Römische Helme. S. 90.
848
Bulliot J-G. Découverte de deux inscriptions romaines et d'un casque votif à Autun;
Künzl E. Der Traum vom Imperium: Der Ludovisisarkophag. S. 88, Abb. 12; Fischer T. Die
Armee der Caesaren., 156–157; Негин А. Е. Декоративные римские шлемы. C. 180–181, Pис.
1.
849
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. S. 62.
218
850
Горелик М. В. Кушанский доспех // Древняя Индия. Историко-кулътурные связи
/ Г. М. Бонгард– Левин (отв. ред.). Москва: Наука, 1982. С. 104–105.
851
Schuckelt S. Evidence for horse armour in the Roman Army and the use of chamfrons
by the Roman cavalry. Cardiff University. Thesis, 2014.
852
James S. The fabricae: state arms factories of the Late Roman Empire. Fig. 4–6.
853
James S. The Excavations at Dura-Europos conducted by Yale University and the
French Academy of Inscriptions and Letters 1928 to 1937. Final Report VII: The Arms and
Armour and other Military Equipment. P. 115.
219
854
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 11. Taf. 47, 1.
855
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 86–87 (S 10), Taf. 47, 2.
856
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., P. 190, Fig. 196–187; Connolly P.
Greece and Rome at War., P. 112–113.
857
Curle J. A Roman frontier post and its people. Pl. XXI.
858
Driel-Murray C. van. The Vindolanda chamfrons and miscellaneous items of leather
horse gear // Roman Military Equipment: the Sources of Evidence. Proceedings of the Fifth
Roman Military Equipment Conference, British Archaeological Reports, International Series
476. Oxford, 1989. P. 283–292, Fig. 2–6
859
Winterbottom S. Saddle Covers, Chamfrons and Possible Horse Armour from Carlisle
// Roman Military Equipment: The Sources of Evidence. Proceedings of the 5th Roman Military
Equipment Conference = British Archaeological Reports. International Series 476 / C. Van Driel
Murray (Ed.). Oxford, 1989. P. 330–334, Fig. 5–6.
860
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 86 (S 7), Taf. 46, 2–3.
220
861
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 86 (S 8), Taf. 46, 4.
862
Lehner H. Die Einzelfunde von Novaesium. S. 372, Taf. 29; Garbsch J. Römische
Paraderüstungen. S. 85 (S 1), Taf. 44.
863
Haalebos J. K. Castra und canabae: Ausgrabungen auf dem Hunerberg in Nijmegen,
1987–1994. S. 92. Abb. 64.
864
Jaeckel P. Pergamenische Waffenreliefs. S. 94–122.
865
Haalebos J. K. Castra und canabae: Ausgrabungen auf dem Hunerberg in Nijmegen,
1987–1994. S. 37; Willems 1995, 31; Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 99 (S 28),
Abb. 166.
221
866
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 14.
867
Junkelmann M. Die Reiter Roms. Teil 1. S. 44–48.
868
Wieseler F. Bronzetafeln aus Szamos-Ujvar in Siebenbürgen // Archäologische
Zeitung. 1855. Bd. 16. Sl. 149–157. Taf. CXII; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 58–59
(K 1), Taf. 13, 1.
222
869
Künzl E. Zur Ikonographie römischer Pferdestirnpanzer // Fragen zur römischen
Reiterei. Kolloquium zur Ausstellung "Reiter wie Statuen aus Erz. Die römische Reiterei am
Limes zwischen Patrouille und Parade" im Limesmuseum Aalen am 25./26.02.1998. Stuttgart,
1999. S. 24.
870
Ibid. S. 24–26.
223
871
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 49 (B 15), Taf. 4, 1.
224
III. 6. Щит
872
Gamber O. Kataphrakten, Clibanarier, Normannenreiter. S. 16–17, Abb. 15.
873
Holscher T. Images of War in Greece and Rome: Between Military Practice, Public
Memory, and Cultural Symbolism // JRS. 2003. Vol. 93. P. 7, Pl. III, 2.
874
Labus G. Museo Bresciano illustrato. Brescia, 1838. P. 197, Tav. LIII.
875
Domaszewski A. von. Römischer Pferdeschmuck aus Siebenbürgen // Archäologisch-
epigraphische Mitteilungen aus Österreich-Ungarn. 1888. Bd. 12. S. 138–145.
876
Mercando L., Zanda E., Beschi L. Bronzi da Industria. Torino, 1998. Fig. LVII.
877
Sacken E. von. Über einige römische Metall- und Emailarbeiten // Jahrbuch der
Kunsthistorischen Sammlungen des Allerhöchsten Kaiserhauses. 1883. 1. S. 56–60, Taf. IV.
878
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 191–192.
225
879
Подробнее о римских щитах см.: Eichberg M. Scutum. Die Entwicklung einer
italisch–etruskischen Schildform von den Anfängen bis zur Zeit Caesars / M. Eichberg //
Europaische Hochschulschriften. Reihe XXXVIII. Archaologie Bd. 14. Frankfurt am Main –
Bern – N.Y.–P., 1987; Nabbefeld A. Römische Schilde – Studien zu Funden und bildlichen
Überlieferungen vom Ende der Republik bis in die späte Kaiserzeit.
880
Rostovtzeff M. I., Brown F. E., Welles C. B. The Excavations at Dura-Europos, Report
VII–VIII. New Haven, 1939. P. 331–368, Pl. XLI–XLVI; James S. The Excavations at Dura-
Europos conducted by Yale University and the French Academy of Inscriptions and Letters 1928
to 1937. Final Report VII: The Arms and Armour and other Military Equipment. P. 176–179, no.
616–618, Pl. 6, 7, 9.
881
Ibid. P. 176–179
226
882
См.: Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. S. 76–79.
883
Steidl B. Schild eines Gardereiters // Alles geritzt: Botschaften aus der Antike.
Ausstellungskatalog der Prähistorische Staatssammlung. 2005. Bd. 35. S. 40–41, Abb. 69a–b;
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 280 (№ 733), Taf. 115.
227
884
Первые гладиаторы назывались бустуариями (от «bustum» – костер на котором
сжигали тело умершего), что демонстрирует изначальную связь гладиаторских игр
(munera) с погребальными торжествами. Ср.: Serv. Verg. Aen. X. 519: placuit gladiatores
ante sepulchra dimicare, qui a bustis bustuarii appellati sunt. Наиболее ранние
зафиксированные в источниках зрелища были приурочены к похоронам Луция Юния
Брута (264 г. до н.э.)( Liv. Epit. XVI: Decimus lunius Brutus munus gladiatorium in honorem
defuncti patris primus edidit). Ср.: Val. Max. II. 4. 7.
885
La Regina A. Sangue e arena. Catalogue of the exhibition (Rome, 2001). Milano,
2001.
886
Сергиенко М.Е. Помпеи. M.; Л., 1949. С. 17.
887
Г. Ниссен подсчитал на основе данных других авторов, что в казармах
гладиаторов в Помпеях были найдены: 19 шлемов, 16 поножей, 3 щита и другие предметы
вооружения гладиаторов. Часть этих находок теперь, по всей видимости, утрачены,
остальные же хранятся в Национальном музее в Неаполе, в Национальном музее в Риме и
228
Лувре. См.: Nissen H. Pompejanische Studien. Zur Slädtekunde des Altertums. Leipzig, 1877.
S. 254. Правда М. Юнкельманн, с учетом фрагментарно сохранившихся экземпляров,
увеличивает количество шлемов найденных в гладиаторских казармах в Помпеях до 23, а
количество поножей доводит до 19. С другой стороны, в его каталоге учтен всего один
щит. См.: Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod. Mainz am Rhein, 2008. S. 233–255.
888
Angelone R. Spettacoli gladiatori ad Ercolano e gli edifici da essi postulati //
Rendiconti dell’Accademia di Archeologia. Lettere e Belle Arti di Napoli, Nuova Serie 62.
Napoli, 1990. P. 215–243.
889
Предметы вооружения, хранящиеся в Лувре и Берлинском Антиквариуме. См.:
Ridder A. de Bronzes antiques du Louvre. Vol. III. Paris, 1915. № 1108, 1169, 1170; Schröder
B. Die Freiherrlich von Lipperheidesche Helmsammlung in den Kgl. Museen zu Berlin. S. 24.
Abb. 13.
890
Painter K.S. A Roman Bronze Helmet from Hawkedon, Suffolk // The British
Museum Quarterly. 1969. Vol. 33. P. 121–124. Pl. 61.
891
Венгерский Национальный музей, Будапешт. Инв. № 54.35.1. См. Junkelmann М.
Op. cit.S. 175. Abb. 302.
892
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien // Ausstellungskataloq. Bonn,
1974. Nr. 56. Taf. 52, 53.
893
Junkelmann M. Op. cit. S. 164.
894
Ibid. S. 165.
895
Ibid. S. 164.
896
Bulletin of the Detroit Institute of Arts. 1951–1952. Vol. 31. P. 68.
229
беотийского шлема.
У гладиаторских игр было множество символических и практических
связей с военной сферой римской культуры897. Несмотря на деление
гладиаторов по типам, их доспех в действительности мало напоминал
защитное вооружение галлов или фракийцев. Защитное вооружение
гладиаторов являлось гипертрофированным и фантазийным отражением
более привычных для римлян армейских доспехов898. Данное утверждение, в
первую очередь, относится к гладиаторским шлемам899. Несомненно, эти
шлемы имеют свою линию генезиса, но прослеживается и определенные
точки соприкосновения с армейской модой. В этом плане необходимо
отметить конструктивную схожесть тулий некоторых гладиаторских шлемов
с широко распространенными на протяжении I в. н.э. пехотными шлемами
типа Вайзенау (Кат. № 722–725). Стиль, в котором выполнен декор этих
образцов, напоминает рассмотренные выше декорированные кавалерийские
шлемы того же периода. К сожалению, проследить взаимосвязь
гладиаторского доспеха с армейской модой на протяжении более
длительного отрезка времени не представляется возможным по причине
отсутствия достаточного количества иконографического материала и
реальных находок гладиаторских шлемов, относящихся к другим периодам
римской истории. К тому же не все рельефы с изображением гладиаторов
пригодны для сравнительного анализа с имеющимися в нашем распоряжении
реальными находками. Таким образом, только для I в. н.э. имеется
достаточный объем как иконографического, так и археологического
материала. О гладиаторских доспехах республиканского периода мы имеем
довольно расплывчатое представление.
Оружие гладиаторов являлось собственностью ludus и группы
897
Coulston J.C.N. Gladiators and soldiers: personnel and equipment in ludus and castra
// JRMES. 1998. Vol. 9. P. 1.
898
Junkelmann M. Gladiatorial and military equipment and fighting technique. A
Comparison // JRMES. 2000. Vol. 11. P. 113–117.
899
Hoffmann-Schimpf B., Melillo L., Schwab R. Ein Gladiatorenhelm aus Herculaneum //
Restaurierung und Archäologie. 2011. Bd. 4. S. 15–36.
230
900
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. Napoli, 1869.
901
Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. München, Univ. Diss., 1988;
Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod.
902
Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod. S. 50–51.
231
903
В 2006 году данная типология была опубликована в статье: Негин А.Е.
Гладиаторские шлемы // Para bellum. № 26. СПб., 2006. С. 28–32.
904
Следует отметить, что в данной диссертации рассматриваются только
декорированные предметы, поэтому часть находок, не имеющая декорирования, не
отображена в каталоге. Для данной группы шлемов см.: Junkelmann M. Das Spiel mit dem
Tod. S. 246–248 (Kat. H 34–36).
232
905
Pflug H. Helm und Beinschiene eines Gladiators. S. 370, Abb. 6.
906
Ibid. S. 371, Abb. 7-8.
907
Ibid. S. 368, Abb.4.
233
908
Ibid. S. 368, Abb. 5.
909
Данный экземпляр не представлен в каталоге, поскольку не несет на себе
какого-либо декорированного изображения, и выходит за рамки нашего диссертационного
исследования.
910
Schröder B. Die Freiherrlich von Lipperheidesche Helmsammlung in den Kgl.
Museen zu Berlin. S. 24, Abb.13.
911
Носов К.С. Гладиаторы. СПб., 2005. С. 61.
912
Pflug H. Helm und Beinschiene eines Gladiators. S. 365.
234
913
Wiedemann T. Emperors and gladiators. L., 1992. P. 119.
235
914
Kanz F., Grossschmidt K. Head injuries of Roman gladiators // Forensic Science
International. 2006. Nr. 160. P. 212–213.
915
См. статуэтку крупеллария из Версиньи, на которой изображен шлем без
глазных прорезей: Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod. S. 83. Abb. 118.
916
Sabbatini Tumolesi P. Epigrafia Anfiteatrali dell’Occidente Romano. Vol. I. Roma,
1988. Cat. Nr. 113. Иногда на данном изображении видят секуторов, ибо здесь также
показаны поверженные ретиарии (см., например, Носов К.С. Гладиаторы. С. 21, 100–101).
Однако мозаика демонстрирует грандиозные игры с участием других типов гладиаторов, а
также звериную травлю (venatio).
917
Данная процедура была описана Тертуллианом (Apol., 15. 4), но существование
этой практики в последнее время подвергается сомнению, так как нет никаких
иконографических свидетельств, которые бы изображали данного персонажа. М.
Юнкельманн сначала предположил, что этой процедуре подвергали только осужденных
на смерть на арене преступников (Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod. S. 140–141), а в
следующей своей публикации вообще поставил под сомнение данный обычай (Junkelmann
M. Familia Gladiatoria: The Heroes of the Amphitheatre // Gladiators and Caesars / Ed. E.
236
922
На шлемах (и других предметах защитного вооружения) сохранилось несколько
надписей «MCP», а также «ONIA», «P.CAR» и «EX OF» (=EX OFFICINA). Их можно
трактовать как имена конкретных изготовителей шлемов, либо их владельца. При этом
надпись «EX OF» прямо указывает на производство шлема в специализированной
оружейной мастерской.
923
Sabbatini Tumolesi P. Epigrafia Anfiteatrali dell’Occidente Romano. Cat. Nr. 28.
924
См.: Pflug H. Helm und Beinschiene eines Gladiators // Antike Helme. S. 373;
Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 252; Junkelmann M. Das Spiel mit dem
Tod. S. 71–73.
238
925
Nardoni D. I Gladiatori Romani. Roma, 1989. P. 88, 92, 96, 104, 120, 136.
926
См.: Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod. Abb. 49, 50, 59, 145, 327.
927
Schröder B. Die Freiherrlich von Lipperheidesche Helmsammlung in den Kgl.
Museen zu Berlin. S. 24.
928
Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod. S. 76. Tab. 2.
929
Ibid. S. 76.
930
Ibid. S. 76. Tab. 2.
239
931
Nissen H. Pompejanische Studien. Zur Slädtekunde des Altertums. Leipzig, 1877. S.
254.
932
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 18 f. (№ 288);
Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 110ff. (№ 18); Junkelmann M. Das
Spiel mit dem Tod. S. 255 (S 1), Abb. 111–112; Gladiator: Täglich den Tod vor Augen. Looking
on death every day / L. Melillo, V. Sampaolo, H. Meller (Hrsg.). München, 2013. S. 156–159.
933
Ср. Доспех для руки – manica. Подробнее: Simkins M. The manica lamminata //
Arma. 1990. Vol. 2. No. 2. P. 23–26.
934
Coulston J.C.N. Gladiators and soldiers: personnel and equipment in ludus and castra.
P. 7.
240
935
Meijers R., Willer F. Herstellungstechnische Untersuchungen der eisernen
Gesichtshelme aus Nijmegen // Achter het Zilveren Masker: nieuw onderzoek naar de
productietechnieken van Romeinse ruiterhelmen (= Hinter der silbernen Maske: neue
Untersuchungen zur Herstellungstechnik römischer Reiterhelme) / Hrsg. R. Meijers, F. Willer.
Nijmegen–Bonn, 2007. S. 37–39.
936
Ibid. S. 37–39.
937
Ibid. S. 37. Abb. 5. 8.
241
938
Ibid. S. 37.
939
Koster A., Swinkels L. Technische Untersuchungen an römischen Gesichtshelmen aus
Nijmegen // Achter het Zilveren Masker: nieuw onderzoek naar de productietechnieken van
Romeinse ruiterhelmen (= Hinter der silbernen Maske: neue Untersuchungen zur
Herstellungstechnik römischer Reiterhelme) / Hrsg. R. Meijers, F. Willer. Nijmegen–Bonn,
2007. S. 5–8.
940
Mitschke S. Die organischen Auflagerungen an den Reiterhelmen aus Nijmegen und
Xanten-Wardt // Achter het Zilveren Masker: nieuw onderzoek naar de productietechnieken van
Romeinse ruiterhelmen (= Hinter der silbernen Maske: neue Untersuchungen zur
Herstellungstechnik römischer Reiterhelme) / Hrsg. R. Meijers, F. Willer. Nijmegen; Bonn,
2007. S. 81–100.
242
941
Kaminski J., Sim D. Roman Imperial Armour. P. 19.
942
Ibid. P. 18–23
943
Ibid. P. 22
944
Hong S., Candelone J.-P., Boutron C. Changes in natural lead, copper, zinc and
cadmium concentrations in central Greenland ice from 8250 to 149,100 years ago: their
association with climatic changes and resultant variations of dominant source contributions //
Earth and Planetary Science Letters. 1996. Vol. 143. P. 233–244; Rosman K. J. R., Chisholm W.,
Hong S., Candelone J.-P., Boutron C. F. Lead from Carthaginian and Roman Spanish mines
isotopically identified in Greenland ice dated from 600 B.C. to 300 A.D. // Environment, Science
and Technology. 1997. Vol. 31. P. 3413–3416; Wilson A. I. Machines, power and the ancient
economy // JRS. 2002. Vol. 92. P. 25–27.
945
Schoff W. H. The Eastern Iron Trade of the Roman Empire // Journal of the American
Oriental Society. 1915. Vol. 35. P. 224–239; Bronson B. The Making and Selling of Wootz, a
crucible steel of India // Archeomaterials. 1986. Nr. 1. P. 13–52; Craddock P.T. Early metal
mining and production. Edinburgh: Edinburgh University Press, 1995. P. 245.
243
946
Healy J. E. Mining and metallurgy in the Greek and Roman world. L, 1978. P. 215.
947
Кошеленко Г. А. Родина парфян. Москва, 1977. С. 35.
948
Tylecote R. F. The early history of metallurgy in Europe. L., 1987. P. 169.
949
Bailey F.W.J. Fundamentals of Engineering Metallurgy. L., 1967. P. 68.
244
950
Sim D., Ridge I. Iron for the Eagles: the Iron Industry in Roman Britain. Stroud, 2002.
Р. 76.
951
Brown D. Bronze and Pewter // Roman Crafts / Ed. D. Strong, D. Brown. L., 1976. Р.
25.
952
Craddock P.T. The composition of the copper alloys used by the Greek, Etruscan and
Roman civilisations II // Journal of Archaeological Science. 1977. Vol. 4. P. 111.
953
Проведенные металлографические анализы предметов вооружения из коллекции
А. Гуттманна (см.: Born H. Antike Herstellungstechniken: Gegossene Brustpanzer und Helme
aus Italien // Acta praehistorica et archaeologica. 1989. Bd. 21. S. 99–115; Born H., Junkelmann
M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. S. 166), и другие опубликованные
металлографические анализы античного оружия (Craddock P.T. The Metallurgy and
Composition of Etruscan Bronze // Studi etruschi. 1984. P. 211–271; Born H., Junkelmann M.
Römische Kampf- und Turnierrüstungen. S. 167), выявляют использование сплавов меди,
245
цинка и олова. Тем не менее, исследователи указывают, что такой сплав цинка и меди,
скорее является исключением. В большинстве случаев сплав следует охарактеризовать как
латунь с высоким содержанием цинка и олова. Только в двух случаях металлография
подтвердила почти чистую медь (шлем AG 451) (Кат. № 203), а также характерную
искусственную оловянную бронзу (поножь AG 712). Свинец присутствует только в одном
предмете с долей не более чем 1,6 % (шлем AG 471) (Кат. № 207). Сходная картина
сложилась и при изучении оружия из других коллекций.
954
Например, толстостенные декоративные шлемы (Кат. № 280, 282) или же детали
шлемов, такие как гребни в виде головы грифона (Кат № 258–263).
955
Tylecote R.F. Metallurgy in Archaeology: a Prehistory of Metallurgy in the British
Isles. L., 1962. Р. 110.
956
Ibid. P. 107–110.
957
Шлемы III в., изготовленные из этого материала, происходят из Уэртинга и
Буха.
958
Данное утверждение основано на результатах археологического эксперимента
по реконструкции шлемов с масками из Неймегена. Исследователи вычислили, что
железная заготовка для маски могла быть изготовлена опытным оружейником примерно
за 10 часов, на изготовление серебряной обкладки маски могло потребоваться еще 12—15
часов. На монтаж шарнира и других элементов крепления маски к шлему понадобилось
бы еще около трех часов. Чтобы смонтировать серебряную обкладку на железную основу
также потребовалось бы около трех часов. Таким образом, на изготовление каждой маски
затрачивалось примерно 30 рабочих часов. Подробнее см. в: Meijers R., Willer F.
Herstellungstechnische Untersuchungen der eisernen Gesichtshelme aus Nijmegen // Achter het
Zilveren Masker: nieuw onderzoek naar de productietechnieken van Romeinse ruiterhelmen (=
246
47, 51, 77, 106, 116, 123, 163, 183, 204, 228, 273, 279, 357, 361, 363, 364, 368,
448, 582, 636–638, 648, 649, 745). Такие доспехи изредка встречаются в
погребениях (Кат. № 13, 30, 31, 631, 680).
В случае покрытия доспеха оболочкой из другого металла, мы имеем
дело с обычной хитростью, так как имитация кудрей из медных сплавов или
серебряного листа, покрывавшая железные кавалерийские шлемы раннего
императорского времени, не могла защитить железо от коррозии и была
лишь элементом декора.
Плиний Старший в «Естественной истории» объясняет популярность
серебра среди военнослужащих и смысл серебрения военного снаряжения.
Описывая серебряные значки легионов, он напоминает, что они должны
сверкать на поле боя так, чтобы их видели даже издалека (HN. XXXIII. 58).
Этими же свойствами должны были обладать и доспехи командного состава.
Для достижения этого эффекта поверхности доспехов и другого вооружения
часто оковывали тонким серебряным листом (0,2—0,3 мм), дополнительно
крепившимся свинцово-оловянным припоем. В ряде случаев серебряный
лист приклеивали к поверхности при помощи битумного клея963.
В ходе исследования и реставрации железного шлема, найденного
неподалеку от Ксантен-Вардта (Кат. № 228), реставраторы из боннского
музея земли Северный Рейн-Вестфалия отпилили от него небольшой кусочек
с целью проведения металлографического исследования. В этот момент под
воздействием нагрева металла серебряные листья венца (corona civica),
прикрепленные на поверхности железной тульи шлема, отошли, открыв
взору изумленных исследователей нитевидные полосы клея. В результате
химического анализа был выявлен состав «суперклея», который состоял из
битума, дегтя и животного жира. Вместе с тем, пока не удается полностью
восстановить весь состав клея, ввиду того, что не выделено вещество,
963
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf– und Turnierrüstungen. S. 169; Meijers R.,
Willer F. Herstellungstechnische Untersuchungen der eisernen Gesichtshelme aus Nijmegen. S.
37.
248
964
Подробнее см.: Willer F., Baumer U., Koller J. Die Metallklebemasse am römischen
Reiterhelm aus Xanten-Wardt // Bonner Jahrbücher. 2006. Bd. 206. S. 145–157; Hanel N.,
Willer F. Nachweis einer Metallklebemasse bei einem römischen Reiterhelm aus Xanten-Wardt
// Waffen in Aktion. Akten 16. Internat. Roman Military Equipment Conference (ROMEC)
Xanten, 13.-16. Juni 2007 = Xantener Berichte 16/ A. W. Busch, H.-J. Schalles (Hrsg.). Mainz,
2009. S. 209–216.
965
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf– und Turnierrüstungen. S. 165–170.
966
Это был сплав серебра, свинца, серы и других компонентов, который наносился
на гравированную поверхность металла, с дальнейшим его обжигом, после чего на нем
появлялся черный или темно-серый рисунок, прочно сплавленный с основой. Подробнее
об этой технике см.: La Niece S. Niello: an historical and technical survey // Antiquaries
Journal. 1983. Vol. 63. P. 279–297.
967
Bishop M.C., Coulston J.C.N. Roman Military Equipment from the Punic Wars to the
Fall of Rome. Р. 244.
249
968
Есть сведения, что могла производиться грунтовка поверхности с добавлением
свинца или извести, а также покраска доспехов. В связи с этим интересно сообщение
Плиния об использовании свинцовых белил и гипса (HN. XXXIV. 150).
969
Howard-Davis C. The Carlisle Millennium Project: Excavations in Carlisle, 1998-
2001, Vol. 2: The Finds. Oxford, 2010. P. 496.
970
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. 1997: 175
971
Bishop M.C., Coulston J.C.N. Op. cit. P. 198–201; Speidel M.P. Roman Army
Studies. Vol. 2 (Mavors Roman Army Researches, vol. VIII). Stuttgart, 1992. P. 131–136.
Подборку эпиграфических свидетельств приобретения солдатами вооружения см.:
Premerstein A. von. Die Buchführung einer ägyptischen Legionsabteilung // Klio. 1903. Bd. 3. S.
1–46. Кроме того, отдельные предметы экипировки и вооружения могли быть подарены
новобранцу или приобретены его родителями и другими родственниками.
250
972
Watson G.R. The Roman Soldier. N. Y.; Ithaka, 1969. Р. 44.
973
В датируемом правлением Домициана папирусе из Египта (P. Gen. Lat. I = RMR
68), отмечены суммы годовых выплат двух солдат вспомогательных войск за обувь и
одежду. Ими была получено за три выплаты их годовое жалование в размере 744 драхм. В
ходе каждой выплаты ими вносилось по 12 драхм за обувь, а за одежду один вносил в
первую выплату 60, а в третью 146 драхм, а другой – соответственно 100 и 146 драхм. Так
как предметы вооружения в этой ведомости не отмечены, появилось предположение, что
его стоимость выплачивалась в начале службы и полностью, а не частями. См.: Parker H.
M. D. The Roman Legions. Oxford, 1928. P. 218. В таком случае стоимость базового
комплекта воинского снаряжения, получаемого новобранцем, не должна была превышать
этой суммы.
251
974
В тексте, однако, имеется сокращение loric. dep., вследствие чего возможно
двоякое толкование фразы. Не исключено, что здесь может идти речь о статуе в панцире,
которую солдаты сооружали по подписке.
975
Расписка заверена custos armorum II Траянова легиона.
976
Harrauer H., Seider R. Ein neuer lateinischer Schuldschein: P. Vindob. L 135 // ZPE.
1979. Bd. 36. S. 109–120.
252
977
Miks Ch. Ein spätrömischer Depotfund aus Koblenz am Rhein. Studien zu
Kammhelmen der späten Kaiserzeit. Kataloge Vor- und Frühgeschichtlicher Altertümer 44.
Mainz, 2014.
978
Ibid. S. 183.
979
Treadgold W. Byzantium and Its Army, 284–1081. Stanford, 1995. P. 154.
980
Cope L.H. Diocletian's price edict and second coinage reform in the light of recent
discoveries // Numismatic Chronicle. 1977. XVII. P. 222–224; Crawford M. H., Reynolds J. The
Aezani Copy of the Prices Edict // Zeitschrift für Papyrologie und Epigrafik. 1979. 34. S. 177.
253
981
Meijers R., Willer F. Herstellungstechnische Untersuchungen der eisernen
Gesichtshelme aus Nijmegen. S. 37.
982
Hanel N., Wilbers-Rost S., Wilier F. Die Helmmaske von Kalkriese // Bonner
Jahrbücher. 2004. Bd. 204. S. 78–79.
983
Sutherland C. H. V. Roman Imperial Coinage. Vol. I. L., 1984. P. 39.
984
Hanel N., Wilbers-Rost S., Wilier F. Die Helmmaske von Kalkriese. S. 90.
985
Harrauer H., Seider R. Ein neuer lateinischer Schuldschein: P. Vindob. L 135 // ZPE.
1979. Bd. 36. S. 109–120.
986
Hanel N., Wilbers-Rost S., Wilier F. Die Helmmaske von Kalkriese. S. 90.
987
Speidel M. The pay of the Auxilia // Journal of Roman Studies. 1973. Vol. 63. P. 141–
147; Speidel M. A. Roman army pay scales // Journal of Roman Studies. 1992. Vol. 82. P. 91–93.
Taf. 3; Alston R. Roman military pay from Caesar to Diokletian // JRS. 1994. Vol. 84. P. 113–
123; Speidel M. A. Die römischen Schreibtafeln von Vindonissa: lateinische Texte des
254
militärischen Alltags und ihre geschichtliche Bedeutung = Gesellschaft Pro Vindonissa 12.
Brugg, 1996. S. 66, 94–96. Abb. 34.
255
V. 1. Боги и богини
V. 1. 1.Минерва
V. 1. 2. Марс
предстает в двух ипостасях. Либо как юный и безбородый, либо как зрелый
бородатый муж. Даже если он изображен обнаженным или полуобнаженным,
он носит шлем и вооружен копьем. Иногда хорошо прослеживается влияние
древнегреческого канона, и Марс очень похож на молодого безбородого и
обнаженного Ареса.
В ряде случаев Марс изображается с копьем в правой руке и
опирающимся на щит левой рукой. Есть и изображения в зеркальном
отражении, то есть он держит копье в левой руке, а щит в правой. Но это,
кажется, связано с необходимостью дублировать изображение на правой и
левой панцирной нагрудной пластине. Иногда Марс показан с мечом,
который почти всегда висит на перевязи, а не находится в руке. Исключение
составляет изображение обнаженного Марса с мечом в руке на нащечнике из
Изендоорна994 (Кат. № 301). На изображениях шлем выступает типичным
атрибутом Марса. В похожих позах изображены и другие боги, но наличие на
изображении шлема определенно указывает на то, что перед нами фигура
Марса. Вместе с тем, на большинстве изображений нет присущей Марсу
Мстителю бороды. Единственное изображение Марса в бородой, но без
шлема, можно видеть на фрагментарно сохранившемся нащечнике из
Лирчайлда.
Таким образом, в иконографии римского доспеха Марс предстает в
двух ипостасях. Первый — это юный обнаженный Марс, полный силы и
готовый ринуться в бой. Второй — это Марс в доспехах, вышедший
победителем из боя995.
С. Хобболт считает, что римские доспехи, на которых изображен Марс,
являются вотивными приношениями солдат996. Однако такое утверждение
кажется странным и недоказуемым. Вообще, изображения Марса
присутствуют на множестве предметов защитного вооружения, которые
994
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 75 (O 72). Taf. 33, 6; Hobbold S. Das Bild
des Mars. Untersuchung zum römischen Kriegsgott. Bonn, 1995. S. 49–50.
995
Hobbold S. Op. cit. S. 53.
996
Ibid. S. 15–16.
258
997
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 212 (KatNr. 453).
998
Olmsted G. S. The Gods of the Celts and the Indo-Europeans. Archaeolingua
Alapítvány, Budapest 1994. P. 323.
999
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 215–216 (KatNr. 460).
1000
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 248 (KatNr. 622).
1001
Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der
Römischen Kaiserzeit., 100.
259
V. 1. 3. Виктория
1002
Rostovzeff M. I. Vexillum and Victory // JRS. 1942. Vol. 32. P. 92–106.
1003
Melville-Jones J. A dictionary of ancient Roman coins. L., 2004. P. 319—320.
260
V. 1. 3. 1. Виктория с трофеем
1004
Об обожествлении какой-либо конкретной победы могут свидетельствовать
указываемые в источниках эпитеты, наподобие «Парфянская» (CIL VIII 2354 = ILS 305)
или же «Германская» (CIL VI 3736).
1005
См., например: Eck W. Monumente der Virtus. Kaiser und Heer im Spiegel
epigraphischer Denkmäler // Kaiser, Heer und Gesellschaft in der römischen Kaiserzeit.
Gedenkschrift für Erick Birley / Hg. G. Alföldy, B. Dobson, W. Eck. Stuttgart, 2000. S. 486,
Anm. 17. Культ Виктории возник в Риме еще во времена Ранней республики (Weinstock S.
Victor and Invictus // Harvard Theological Review. 1957. Vol. 50. P. 211–247; idem. Victoria,
die Siegesgöttin der Römer // Paulys Realencyclopädie der classischen Altertumswissenschaft.
Bd. VIII. 2. 1958. Sp. 2501–2542; Hölscher T. Victoria Romana. Archäologische
Untersuchungen zur Geschichte und Wesensart der römischen Siegesgöttin von den Anfängen
bis zum Ende des 3. Jhs. n. Chr. Mainz am Rhein, 1967).
1006
LIMC VIII, 1. S. 268 s.v. Victoria.
1007
Chapman E. M. A catalogue of Roman Military Equipment in the National Museum
of Wales. BAR British Series 388. Oxford, 2005. P. 145; Schamper J. Studien zu
Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der Römischen Kaiserzeit. S. 231, № 32,
Taf. 53, 3.
261
1008
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., 118–119, Pl. 341–344; Garbsch J.
Römische Paraderüstungen. S. 62 (O 3).
1009
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 139, Fig. 140.
1010
Rucinski E. Studien zu verzierten Wangenklappen römischer Reiterhelme der frühen
bis späten Kaiserzeit. Bachelorarbeit an der Universität zu Köln, 2013 (№ WK 36); Schamper J.
Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der Römischen Kaiserzeit. S.
212, № 39, Taf. 33, 2.
1011
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 16 f. (№
282); Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 166–172 (№ 27).
1012
Babelon E., Blanchet J -A. Catalogue des bronzes antiques de la Bibliothèque
nationale. P. 297–298, no. 686.
1013
Kent J. P.C., Overbeck B., Stylow A. U. Die römische Münze München, 1973. Taf.
34, 138.
262
1014
Hassel F.J. Der Trajansbogen in Benevent: Ein Bauwerk des romischen Senates.
Mainz, 1966. Anm. 167, Taf. 2–3, 6, 22; Stemmer K. Untersuchungen zur Typologie,
Chronologie und Ikonographe der Panzerstatuen. S. 15, Taf. 6, 3.
1015
Borbein A. H. Campanareliefs, Typologische und stilkritische Untersuchungen.
Mitteilungen des Deutschen archaeologischen Instituts, Römische Abteilung. Ergänzungsheft.
14. Heidelberg, 1968. S. 112.
1016
Busch A.W. Victoria auf der Wangenklappe. S. 326–329.
1017
Hölscher T. Victoria Romana. S. 41 (Anm. 250).
1018
Rucinski E. Studien zu verzierten Wangenklappen römischer Reiterhelme der frühen
bis späten Kaiserzeit (№ WK 28).
1019
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 80 (P 28), Taf 37.
1020
Ibid. S. 58–59 (K 1), Taf. 13, 1.
263
V. 1. 4. Виртус
1021
Ibid. S. 84 (R 7), Taf. 42, 2; Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 228 (№ 523), Taf.
67.
1022
Abdul-Hak S. Rapport préliminaire sur des objets provenant de la nécropole romaine
située a proximité de Nawa (Hauran). Pl. II–V; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 61 (N
1), Taf. 16, 1.
1023
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 212–213 (№ 453), Taf. 54.
1024
LIMC VIII, 1. S. 251–252 s.v. Victoria; LIMC VIII, 2. S. 179–181 (Nr. 186–197).
1025
Earl D. The Moral and Political Traditions of Rome (Aspects of Greek and Roman
Life). London, 1967. P. 32–34.
1026
Keim J., Klumbach H. Der Römische Schatzfund von Straubing. S. 19–20 (№ 9), Taf
14; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 48 (B 9), Taf. 3. 1.
1027
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 78 (Р 15); Garbsch J. Verschlußsache:
Panzer, Kettenhemden und kimmerische Gewänder. S. 119 (№ 50).
1028
Pop C. Miles romanus in provincia Dacia. Cluj, 1997. P. 65 (№ 145).
1029
Kellner H.J. Der römische Verwahrfund von Eining. S. 17–20 (№ 5), Taf. 18–26;
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 46 (A 5), Abb. 5.
1030
Thiel A., Tönnißen R. Die Göttin aus der Behringstraße. Zwei Bronzehorte aus dem
Kastellvicus von Welzheim // Archäologische Ausgrabungen in Baden-Württemberg 2011.
Darmstadt, 2011. S. 140–143; Greiff S., Hartmann S. Römischer Brunnenhortfund aus dem
Kastellvicus Welzheim // Jahrbuch des Römisch-Germanischen Zentralmuseums Mainz. 2012.
Bd. 59, Nr. 3. S. 95.
264
1031
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 85 (R 15), Taf. 43, 1.
1032
Quaranta B. Elmo di bronzo con bassirrilievi // Real museo Borbonico. Vol. 10.
Napoli, 1834. Tav. 31, 1–2; Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi
antiche. P. 16 f. (№ 282); Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 166–172 (№
27); Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod. S. 239, Н17.
1033
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 80 (P 28).
1034
Halsberghe G. H. The Cult of Sol Invictus. Leiden, 1972. S. 27.
1035
Ibid. S. 28–29.
1036
Ibid. S. 35.
265
1037
Cumont F. Oriental Religions in Roman Paganism. New York: Dover Publications,
1956. P. 111–112.
1038
Halsberghe G. H. Op. cit. S. 46.
1039
Ibid. S. 46–47.
1040
Ibid. S. 80.
1041
Ibid. S. 81.
1042
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 61 (N 1), Taf. 16, 1.
1043
Ibid. S. 65 (O 16), Taf. 19, 4.
266
V. 1. 6. Юпитер
1044
Krekovic E., Snopko L. Der römische Prunkhelm von Gerulata // Archäologisches
Korrespondenzblatt. 1998. Bd. 28. S. 288 ( №16), Abb.15.
1045
Garbsch J. Neue Funde römischer Paraderüstungen. S. 68; Popović I. Rimski paradni
oklop iz Ritopeka. S. 7–27; Stojković A. Konzervatorski tretman oklopne ploče. S. 27–31;
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 98 (P 43), Abb.145; Petrović R. Romuliana
Arcana. S. 36–37; Vujović M. On the Parade Armour from Ritopek: Praise of Devotion or
Carmen Saliare. S. 255–262; Künzl E. Die Ikonographie der römischen Panzerplatte von
Ritopek, Serbien/YU // // Belgian Archaeology in a European Setting I: Album Amicorum
Joseph Remi Mertens, Leuven (Acta Archaeologica Lovaniensia Monographiae, 12) / M.
Lodewijckx (ed.). Leuven: Leuven University Press, 2001. S. 71–83, Abb. 5; Pilipović S. Sette
divinità planetarie: esempio di corazza da parata da Castra Tricornia (Mesia Superiore). P. 266–
284.
1046
Künzl E. Sol, Lupa, Zwillingsgottheiten und Hercules: Neue Funde und
Bemerkungen zur Ikonographie römischer Paradewaffen. S. 389–394, Abb. 1–2.
1047
Reichmann C. Gelduba – das römische Kastell in Krefeld-Gellep. Begleitschrift zur
ständigen Ausstellung im Museum Burg Linn. Krefeld, 2012. S. 40, Abb. 47.
1048
Künzl E. Römischer Waffendekor – ein neuer Schildbuckel im RGZM // Bayerische
Vorgeschichtsblätter. 2006. Bd. 71. S. 243–248.
1049
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 18 (№ 285);
Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 227–230 (№ 36).
267
1050
Künzl E. Unter den goldenen Adlern. Abb. 78; Busch A.W. Victoria auf der
Wangenklappe. S. 342 (№ 4), Abb. 3.
1051
Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der
Römischen Kaiserzeit. S.221 (№ 19), Taf. 43, 5.
1052
Künzl E. Unter den goldenen Adlern. Abb. 172.
1053
Steidl B. Schild eines Gardereiters. S. 40–41. Abb. 69a–b; Nabbefeld A. Römische
Schilde. S. 280 (№ 733), Taf. 115.
1054
Hoffiller V. Oprema rimskoga vojnika u prvo doba carstva. S. 191; Popović, B.,
Mano-Zisi, D., Veličkovic, M., Jeličič, B. Anticka bronza u Jugoslaviji, 1844–1969., № 206;
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 85, Pl. 237.
1055
Künzl E. Die Ikonographie der römischen Panzerplatte von Ritopek, Serbien/YU S.
71–83, Abb. 5; Pilipović S. Sette divinità planetarie: esempio di corazza da parata da Castra
Tricornia (Mesia Superiore). P. 266–284.
268
V. 1. 7. Луна
1056
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 76 (P 1), Taf. 35, 1.
1057
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 18 (№ 285);
Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 227–230 (№ 36); Junkelmann M. Das
Spiel mit dem Tod. Mainz am Rhein, 2008. S. 242–243, (H 23).
1058
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 20 (№ 299,
300); Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 59–64 (№ 9a-b); Junkelmann M.
Das Spiel mit dem Tod. S. 248 (B 3, 4), Abb. 105; Gladiator: Täglich den Tod vor Augen.
Looking on death every day. S. 68–83.
1059
Wickert L. Luna // RE. XIII (1927). Coll. 1804—1812.
1060
Mráv Z. Paradeschild, Ringknaufschwert und Lanzen aus einem römerzeitlichen
Wagengrab in Budaörs. Die Waffengräber der lokalen Eliten in Pannonien // Archaeologiai
Értesitô. 2006. T. 131. P. 34.
1061
Künzl E. Römischer Waffendekor - ein neuer Schildbuckel im RGZM // Bayerische
Vorgeschichtsblätter. 2006. Bd. 71. S. 243.
269
V. 1. 8. Нептун/Океан/Посейдон
1062
Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der
Römischen Kaiserzeit. S. 108.
1063
Waurick G. Römische Helme. S. 345–350; Antike Helme: Sammlung Lipperheide
und andere Bestände des Antikenmuseums Berlin. S. 534–535 (K 117). Abb. K-117а–d.
1064
Busch A.W. Victoria auf der Wangenklappe. S. 329–346, Abb. 1-2.
270
V. 1. 9. Дионис (Вакх)
1065
Busch A.W. Victoria auf der Wangenklappe. S. 333.
1066
Farnum J.H. The Positioning of the Roman Imperial Legions. BAR Int. Ser. 1458.
Oxford, 2005.P. 25.
1067
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 20 (№ 299,
300); Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 59–64 (№ 9a-b); Junkelmann M.
Das Spiel mit dem Tod. S. 248 (B 3, 4), Abb. 105; Gladiator: Täglich den Tod vor Augen.
Looking on death every day. S. 68–83.
1068
Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der
Römischen Kaiserzeit. S. 110.
271
1069
Feugère M. Phalères romaines en calcédoine // Miscellanea di studi archeologici e di
Antichita. 1989. Vol. 3. P. 39.
1070
Beck F., Chew H. Masques de fer. Un officier romain du temps de Caligula. P. 141,
150.
1071
Feugère M. Phalères romaines en calcédoine. P. 42.
1072
Колобов A. B. Римская армия и культы «умирающего и воскресающего бога»
(на материале из римских провинций Далмации и Мезии) // Из истории античного
общества. 2001. Вып. 7. С. 58.
1073
Там же. С. 59.
1074
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 283–284 (№ 751), Taf. 118; Nabbefeld A.
Dionysos – Gott der Lüste auch Schutzgott im Krieg? // Antike Welt. 2010. Nr. 5. S. 78–82.
1075
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 81 (В5), Taf. 38, 1; Cambi N. Bilješke o
ikonografiji rimske paradne knemide iz Slavonskog Broda // Opvscvla archaeologica. 2003. Nr.
27. S. 489–497.
1076
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 280 (№ 733), Taf. 115.
272
V. 1. 10. Церера
V. 1. 11. Рома
1077
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 84 (R8); Menzel H. Die römischen
Bronzen aus Deutschland. Band III: Bonn. 2 Bde. Mainz, 1986. S. 81 (KatNr. 201), Taf. 90–93.
1078
Künzl E. Römische Pferdestirnpanzer // Roman Frontier Studies. Proceedings of the
XVIIth International Congress of Roman Frontier Studies / N. Gudea (Hrsg.). Zaläu, 1999. S.
708.
1079
Ср. ассоциацию Ливии с Церерой (см.: Wood S. Imperial Women: A study in
public images, 40 B.C–A.D. 68. Leiden, 1999. S. 112; Bartman E. Portraits of Livia. New York,
1999. P. 86–92).
273
V. 1. 12. Меркурий
1080
Ср.: Hölscher T. Victoria Romana. S. 104, № 641.
1081
Velkov I. Neue Grabhügel aus Bulgarien. Taf. III–V.
1082
Garbsch J. Neue Funde römischer Paraderüstungen. S. 68; Popović I. Rimski paradni
oklop iz Ritopeka. S. 7–27; Stojković A. Konzervatorski tretman oklopne ploče. S. 27–31;
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 98 (P 43), Abb.145; Petrović R. Romuliana
Arcana. S. 36–37; Vujović M. On the Parade Armour from Ritopek: Praise of Devotion or
Carmen Saliare. S. 255–262; Künzl 2001, 71–83, Abb. 5; Pilipović S. Sette divinità planetarie:
esempio di corazza da parata da Castra Tricornia (Mesia Superiore). P. 266–284.
1083
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 247 (№ 619), Taf. 87.
274
V. 1. 13. Аполлон
Для римлян Аполлон был, прежде всего, богом Солнца (Verg. Aen. X
171, XI 913; Ovid. Met. I 338, II 24–150, III 151; Ovid. Amor. I. 330; II 697; III
119, 347; Ovid. Heroid. XIII. 103; Varr. De ling. lat. V. 68; Luc. Phars. I. 48, 420,
533—539, 650—652), так как часто случалась засуха — молиться богу
Солнца было необходимо. Другая его ипостась — бог–врачеватель. Тит
Ливий упоминает, как в течение 8 дней умилостивляли Аполлона и других
богов, чтобы прекратить летнюю эпидемию (Liv. V. 13), а Цезарь в «Записках
о Галльской войне» пишет, что даже галлы почитали Аполлона, так как он
прогоняет болезни (Caes. Bell. Gall. VI. 17). Также, большое внимание
римляне уделяли пророческим функциям Аполлона (Tac. Ann. II. 54; Verg.
Aen. II. 114–121; Ovid. Amor. III. 2, 51; Tibull. II. 5, 1–14; Luc. Phars. I. 669–
691). В «Энеиде» Аполлон дает пророчество Энею о будущем Рима (III 90–
101), Тит Ливий говорит о предсказаниях римлянам дальнейших побед
(XXIX. 10).
Аполлон также являлся защитником, помогая римлянам одерживать
победы (Liv. XXII. 10), во время войн ему совершались жертвоприношения
(Liv. XXIII. 11). У Проперция есть упоминание о том, что Аполлон
воодушевлял Августа в битве при Акции; он самолично пускал стрелы во
врагов и пророчил им погибель (IV. 6, 27–57), в этой битве он потопил 10
1084
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 15 f. (№
278); Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 134–144 (№ 24); Gladiator:
Täglich den Tod vor Augen. Looking on death every day. S. 86–97.
1085
DNP VIII. S. 3–4 s.v. Mecurius (C.R. Philipps).
275
V. 1. 15. Диана
1086
Представят уникалния боен параден шлем от Брестовица (2015).
1087
Velkov I. Neue Grabhügel aus Bulgarien. Taf. III–V.
1088
Steidl B. Schild eines Gardereiters. S. 40–41, Abb. 69a–b; Nabbefeld A. Römische
Schilde. S. 280 (№ 733), Taf. 115.
1089
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 136 ( № 10), Taf . 6.
1090
Krekovic E., Snopko L. Der römische Prunkhelm von Gerulata; Fischer T. Die Armee
der Caesaren., Abb. 306, 1.
1091
Künzl E. Römischer Waffendekor – ein neuer Schildbuckel im RGZM. S. 243–248.
276
как изображение Дианы, благодаря общей концепции сцены, так как там
изображена сцена охоты1092.
V. 2. Мифологические персонажи
V. 2. 1. Орел
1092
Ibid. S. 243, Abb. 1c.
1093
Wittkower R. Eagle and Serpent. A Study in the Migration of Symbols // Journal of
the Warburg Institute. 1939. Vol. 2 (4). P. 311; ср.: Swan P. M. The Augustan Succession: An
Historical Commentary on Cassius Dio’s Roman History, Books 55–56 (9 A.D. — B.C. 14).
Oxford, 2004. P. 343–344.
277
1094
Wittkower R. Eagle and Serpent. A Study in the Migration of Symbols. P. 309.
1095
Ibid. 310.
278
V. 2. 2. Геркулес
1102
Geisler H. Ein Adelsgrab auf dem germanischen Urnen-gräberfeld bei Kemnitz, Kr.
Potsdam – Land. Abb. 6а, с, 7a–c; Fischer T. Bemerkungen zu Grab 622 von Kemnitz, Kreis
Potsdam in Brandenburg. S. 137, Abb. 1–3; Негин А. Е. Римское церемониальное и
турнирное вооружение. C. 213–214, Pис. 271.
1103
Künzl E. Sol, Lupa, Zwillingsgottheiten und Hercules: Neue Funde und
Bemerkungen zur Ikonographie römischer Paradewaffen. S. 389–406, Abb. 6–7; Nabbefeld A.
Römische Schilde. S. 279 (№ 729), Taf. 114.
1104
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 74 (О 64); Fischer T. Die Armee der
Caesaren. Abb. 310, 4.
1105
Widerström P. Unde rsökningsrap port efter en arkeo logisk un dersökning av RAÄ
Hellvi 44:1, Hellvi socken, DNR 431-1 24-11. Visby, 2012. S. 32, Fig. 24; Price N., Mortimer P.
An eye for Odin? Divine role-playing in the age of Sutton Hoo. P. 525–528, Fig. 9–10.
1106
Gorny & Mosch 227. P. 181.
1107
Keim J., Klumbach H. Der Römische Schatzfund von Straubing. S. 20–21 (№ 10),
Taf 15; 16, 3; 18; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 48 (B 10), Taf. 3, 2.
1108
Kellner H.J. Der römische Verwahrfund von Eining. S. 17–20 (№ 5), Taf. 18–26;
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 46 (A 5), Abb. 5.
1109
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 84 (R 11), Taf. 43, 2; Nabbefeld A.
Römische Schilde. S. 136 (№ 9), Taf. 5.
1110
Klumbach H. Ein Paradeschildbuckel aus Brigetio // Studien zu den Militärgrenzen
Roms II. Köln, 1977. S. 200–201, Taf. 1, 3–4; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 83 (R
4).
1111
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 83–84 (R 6), Taf. 41, 2; Nabbefeld A.
Römische Schilde. S. 276 (№ 723), Taf. 110.
1112
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 136 ( № 10), Taf . 6.
1113
Garbsch J. Zwei römische Paradeschildbuckel // Bayerische Vorgeschichtsblätter.
1997. Bd. 62. S. 233–234, Taf. 3; Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 207–208 (№ 437), Taf. 51.
280
V. 2. 3. Диоскуры
1114
Steidl B. Schild eines Gardereiters. S. 40–41, Abb. 69a–b; Nabbefeld A. Römische
Schilde. S. 280 (№ 733), Taf. 115.
1115
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 15 f. (№
278); Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 134–144 (№ 24); Gladiator:
Täglich den Tod vor Augen. Looking on death every day. S. 86–97; Fiorelli G. Catalogo del
Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 14f. (№ 276); Bettinali-Graeber D.
Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 145–158 (№ 25); Gladiator: Täglich den Tod vor Augen.
Looking on death every day. S. 120–133.
1116
Quaranta B. Armi di bronzo // Real museo Borbonico. Vol. 4. Napoli, 1827. Tav. 29,
2; Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 18 (№ 286); Bettinali-
Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 95–100 (№ 16).
1117
Beard M., North J., Price S. Religions of Rome. Cambridge, 1998. Vol 2. P. 21.
1118
Wiseman T. P. Remus: A Roman Myth. Cambridge, 1995. P. 86.
281
V. 2. 4. Ганимед
1119
Lessing O. Die Gestalt der Dioskuren und ihre Attribute. München, 1891. S. 49–50.
1120
Alföldi A. Early Rome and the Latins. Ann Arbor, 1963. P. 93.
1121
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 83 (R 3), Taf. 41, 1; Nabbefeld A.
Römische Schilde. S. 243–244 (№ 597), Taf. 85.
1122
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 83 (R 1), Taf. 40.
1123
Garbsch J. Zwei römische Paradeschildbuckel // Bayerische Vorgeschichtsblätter.
1997. Bd. 62. S. 233–234, Taf. 3; Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 207–208 (№ 437), Taf. 51.
1124
Klumbach H. Ein Paradeschildbuckel aus Brigetio. S. 200–201, Taf. 1, 3–4; Garbsch
J. Römische Paraderüstungen. S. 83 (R 4).
282
V. 2. 5. Горгона Медуза
1125
Klumbach H. Der Ganymed von Schwarzenacker. S. 85.
1126
Keim J., Klumbach H. Der Römische Schatzfund von Straubing. S. 29–30 (№ 21),
Taf. 32; 34, 2–3; 35, 3–6; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 49 (B 21), Taf. 6, 1.
1127
Klumbach H. Der Ganymed von Schwarzenacker // Mitteilungen des Historischen
Vereins der Pfalz. 1960. Bd. 58. S. 84 (Anm. 12).
1128
Kempter G. Ganymed. Studien zur Typologie, Ikonographie und Ikonologie.
Dissertationen zur Kunstgeschichte 12. Köln/Wien, 1980. S. 10.
1129
Klumbach H. Der Ganymed von Schwarzenacker. S. 90 (Anm. 35).
283
V. 2. 6. Пегас
1130
Avelaira T.V. Cascos imperiales romanos procedentes de Hispania. In: A.M. Cerdän
(Hrsg.), Arqueologia military romana en Hispania II: producciön y abastecimiento en el ämbito
military. Léon, 2006. P. 476–477.
1131
Fischer T. Die Armee der Caesaren. S. 226–227, Abb. 339, 2.
1132
Ibid. S. 84, Abb. 69.
1133
Junkelmann M. Die Reiter Roms. Teil II: Der militärische Einsatz. S. 98, Abb. 57.
1134
Borhy L. Troianum dicitur agmen. Római kori díszpáncélok Brigetióból és
ĸörnyékéről. S. 52–53.
284
V. 2. 7. Сфинкс
1135
Подробнее об изображениях Пегаса в античном искусстве см.: Yalouris N.
Pegasus. Ein Mythos in der Kunst. Mainz 1987.
1136
Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der
Römischen Kaiserzeit. S. 115.
285
V. 2. 8. Грифон
1137
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 68 (0 28) Pl 22, 4.
1138
Radulescu A. Elmi bronzei di Ostrov. S. 538, Fig. 3–7; Garbsch J. Römische
Paraderüstungen. S. 73, Taf. 27.
1139
Fischer T. Die Armee der Caesaren. S. 209, Abb. 303b.
1140
Flagge I. Untersuchungen zur Bedeutung des Greifen. Sankt Augustin, 1975. S. 27.
1141
Ibid. S. 101–105.
1142
Künzl E. Gladiusdekorationen der frühenrömischen Kaiserzeit: Dynastische
Legitimation, Victoria und Aurea Aetas. S. 425.
1143
Ibid. S. 425.
1144
Zanker P. Augustus und die Macht der Bilder. München, 2003. S. 203.
1145
Для изображений грифона на анатомических кирасах см., например: Vermeule
C. C. Hellenistic and Roman Cuirassed Statues // Berytus. 1959. № 24, 31, 31a, 39, 41, 52, 53a,
59a, 62, 63, 64, 76, 78, 80, 92, 99, 115, 125, 126, 126a, 128–134, 138, 150, 159, 168, 169, 171,
286
173, 174, 194, 195, 200, 206–208, 212, 212a, 215, 217, 234, 235, 238, 251, 253, 257, 264, 267a,
270–272, 274, 276, 277–280, 283, 294, 301, 302, 304, 339, 339, 342, 343.
1146
Schröder B. Die Freiherrlich von Lipperheidesche Helmsammlung in den Kgl.
Museen zu Berlin. S. 21, Abb. 8 (1022); Waurick G. Römische Helme. S. 362, К 118, S. 537
1147
Костромичев Д. А. Бронзовый грифон из Херсонеса. Pис. 1–2.
1148
La Baume P. Besonders wertvolle römische Funde in Niedersachsen, Bremen und
Hamburg // Die Kunde N.F. 1971. Bd. 22. S. 143–145, Taf. 1, 1.
1149
Klindt-Jensen O. Ein Greifenkopf vom Zugmantel und sein Gegenstück im Vimose-
Fund // Saalburg Jahrbuch. 1953. XII. S. 58–59, Abb. 1.
1150
Pauli Jensen X. Preliminary remarks on Roman military equipment from the war
booty sacrifice of Vimose, Denmark // Beyond the roman frontier: Roman influence on the
Northern Barbaricum. Roma, 2007. P. 132. Pl. XII; idem. Rundt om en grif // Skalk. 2016. Nr. 3.
S. 14–17.
1151
Schumacher K. Das Kastell Osterburken // Der Obergermanisch-Raeüsche Limes des
Roemerreiches. Abt. B, Bd. IV. Die Kastelle Nr. 38a—45a / E. Fabricius, F. Hetutner, O. v.
Sarwey (Hrsg.). Heidelberg, 1895. Taf. VI, Nr. 41, 51.
1152
Wieser F. R. v. Die Freiherrlieh von Lipperheidesche Sammlung antiker Bronzen.
Taf. 17, 88; Schröder B. Die Freiherrlich von Lipperheidesche Helmsammlung in den Kgl.
Museen zu Berlin. 23–24; Crawford J. S. A Portrait of Alexander the Great at the University of
Delaware // AJA. 1979. Vol. 83. P. 480; Antike Helme: Sammlung Lipperheide und andere
Bestände des Antikenmuseums Berlin. S. 543–544; Негин А. Е. Декоративные римские
шлемы. C. 181–182, Pис. 2.
1153
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. № 278, 279; de
Ridder A. Bronzes antiques du Louvre. T. III. P., 1915. P. 3 (№ 1108).
1154
Worrell S., Pearce J. Finds Reported under the Portable Antiquities Scheme. P. 402–
407, Fig. 1–2; Fischer T. Die Armee der Caesaren. S. 225; Breeze D. J., Bishop M. C. The
Crosby Garrett Helmet.
1155
В качестве примера можно привести изображение грифона с лирой и чашей для
возлияний на алтарном камне из Мусселбурга в Восточном Лотиане (Шотландия). На
алтаре имеется уточняющая надпись о том, что алтарь посвящен Митре (BBC 2011).
287
V. 2. 9. Амур/Эрот
1161
Reichmann C. Gelduba – das römische Kastell in Krefeld-Gellep. S. 40, Abb. 47.
1162
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 65 (O 16), Taf. 19, 4.
1163
Представят уникалния боен параден шлем от Брестовица (2015).
1164
Stark B. Drei Metallmedaillons rheinischen Fundorts. Taf. 2; Nabbefeld A. Römische
Schilde. S. 178 (№ 276), Taf. 26.
1165
Например, на саркофаге середины II в. н.э. в Музее античной скульптуры в
Палаццо Маттеи, Рим (Kranz P. Die Stadtrömischen Eroten-Sarkophage. Dionysische Themen
mit Ausnahme der Weinlese- und Ernteszenen / Die Antiken Sarkophagreliefs V 2, 1 ASR V 2,
Fasz. 1. Berlin, 1999. S. 151–152 (KatNr. 82), Taf. 5.)
1166
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 81 (Q 8), Taf. 38, 5; Siebert G. Aeneas'
Flucht auf einer Beinschiene im Musée de la Ville de Haguenau // Praestant interna (Festschrift
U. Hausmann)/ Bettina Von Freytag Gen Loringhoff (Hrsg.). Tübingen, 1982. S. 289–294.
1167
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 17 f. (№
283); Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 173–183 (№ 28); Junkelmann M.
Das Spiel mit dem Tod. S. 240 (H 18), Abb. 395–398; Gladiator: Täglich den Tod vor Augen.
Looking on death every day. S. 98–119.
289
1168
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 76 (О 77), Taf. 33, 5.
1169
Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der
Römischen Kaiserzeit. 117.
1170
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 14f. (№
276); Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 145–158 (№ 25); Gladiator:
Täglich den Tod vor Augen. Looking on death every day. S. 120–133.
1171
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 21 (№ 313,
314); Bettinali- Graeber 1988/1999,76–81 (№ 11 a, b); Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod.
S. 249 (B 7, 8), Abb. 425.
1172
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 20 (№ 301);
Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 65–70 (№ 10a); Junkelmann M. Das
Spiel mit dem Tod. S. 250 (B 9), Abb. 426; Gladiator: Täglich den Tod vor Augen. Looking on
death every day. S. 160–169.
290
V. 2. 13. Гигант
1173
Klumbach H. Der Ganymed von Schwarzenacker // Mitteilungen des Historischen
Vereins der Pfalz. 1960. 58. S. 90.
1174
Lancellotti M. G. Attis, Between Myth and History: King, Priest, and God. Leiden:
Brill, 2002. P. 152–164.
1175
Keim J., Klumbach H. Der Römische Schatzfund von Straubing. S. 24–25 (№ 15),
Taf. 19; 22– 24; 26, 1–2; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 49 (B 15), Taf. 4, 1.
291
1176
Keim J., Klumbach H. Der Römische Schatzfund von Straubing. S. 25–26 (№ 16),
Taf. 20, 1; 27–28; 31; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 49 (B 16), Taf. 4, 2.
1177
Keim J., Klumbach H. Der Römische Schatzfund von Straubing. S. 19–20 (№ 9), Taf
14; 17; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 48 (B 9), Taf. 3, 1.
1178
Fischer T. Die Armee der Caesaren. S. 226, Abb. 339, 3.
1179
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 58–59 (K 1), Taf. 13, 1.
1180
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 99 (S 31).
1181
Radnóti A. Bronz Mithrastabla Brigetiöbol. S. 144, XXV. t. 3; Borhy L. Troianum
dicitur agmen. Római kori díszpáncélok Brigetióból és ĸörnyékéről. S. 39–41.
1182
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 16 f. (№
282); Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 166–172 (№ 27); Junkelmann M.
Das Spiel mit dem Tod. S. 239, Н17.
1183
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 82 (Q 9), Taf. 39, 2.
1184
Künzl E. Sol, Lupa, Zwillingsgottheiten und Hercules: Neue Funde und
Bemerkungen zur Ikonographie römischer Paradewaffen. S. 389–394, Abb. 1–2.
1185
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 76 (P 1), Taf. 35, 1.
292
V. 2. 15. Пан
1186
Mazzoni C. She-Wolf: The Story of a Roman Icon. Cambridge: Cambridge
University Press, 2010. P. 188.
1187
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 97–98 (P 40).
1188
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome., Abb. 191–193; Waurick G. Die
römischen Militärhelme von der Zeit der Republik bis ins 3. Jh. n. Chr. (Dissertation). Mainz,
1976. S. 228–229, № 106; Kemkes M. Lanze, Sattel und Gesichtshelm – Bewaffnung und
Ausrüstung der römischen Reiterei. S. 31, Abb. 15; Kemkes M., Scheuerbrandt J., Willburger N.
Am Rande des Imperiums. Der Limes – Grenze Roms zu den Barbaren. S. 117, Abb. 122.
1189
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 14 (№ 274);
Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji (№ 29); Junkelmann M. Das Spiel mit dem
Tod. S. 244 (H 30), Abb. 409–410; Gladiator: Täglich den Tod vor Augen. Looking on death
every day. S. 194–207.
293
1190
Козерог: шлем из Навы (Кат. № 241), панцирная пластина из частной коллекции
(Кат. № 524); поножи из коллекции А. Гуттмана (Кат. № 379), конский налобник из
Брюсселя (Кат. № ), панцирная пластина из Карнунта (Кат. № 431), панцирные пластины
из Сцень (Кат. № 429, 436, 437), панцирная пластина из Шумена (Кат. № 503). Нереида на
корабле или морском чудовище: поножи из Помпей (Кат. № 736). Краб, дельфин, трезубец
Нептуна: наплечник из Помпей (Кат. № 741). Морская пантера (?) на двух нагрудных
панцирных пластинах из частной коллекции (Кат. № 529, 532), на поножах из Штраубинга
(Кат. № 360), на маске из коллекции Провиденс академии (Кат. № 224), на конском
налобнике из Айнинга (Кат. № 535), на панцирной пластине из Турды (Кат. № 448), на
панцирной пластине из коллекции А. Гуттмана (Кат. № 426), на фрагменте шлема из
Вайсенбурга (Кат. № 178), на фрагменте поножей из Сцень-Булапушты (Кат. № 400).
Дельфины: шлем из Боденгравена (Кат. № 266), гладиаторские шлемы из Помпей (Кат. №
710, 711, 724), поножи из Джулешть (Кат. № 370), 2 поножи из Штраубинга (Кат. № 356,
362), конский налобник из Штраубинга (Кат. № 536), конский налобник из Айнинга (Кат.
№ 535), шлем из Нидермормтера (Кат. № 273), шлем из Неймегена (Кат. № 268),
нащечник из Сайт Шилдс (Кат. № 328), шлем из Визе (Кат. № 13). Тритон: конский
налобник из Бригециона (Кат. № 550), конский налобник из Герлы (Кат. № 542, 543),
шлем из Нидермормтера (Кат. № 273). Нептун (?): нащечник из Калькара (Кат. № 317);
Нептун с дельфином на поножах из Помпей (Кат. № 727). Кит: шлем из Помпей (Кат. №
710). Гибридное морское существо: шлем из Силистры (Кат. № 272), маска из Нолы (Кат.
№ 85), шлем из Рибчестера (Кат. № 33), 2 панцирные пластины из Самума (Кат. № 450,
451), панцирная пластина из коллекции А. Гуттмана (Кат. № 427), шлем из Вайсенбурга
(Кат. № 178), шлем из Уэртинга (Кат. № 196), поножи из частной коллекции (Кат. № 375).
Сцилла: шлем из Визе (Кат. № 13).
294
V. 2. 16. 1. Нереиды
Гесиод (Theog. 240) и другие авторы (см., например: Ovid. Met. II. 5–
14.) повествуют о пятидесяти прелестных дочерях Нерея. Они живут в гроте
на морском дне, развлекаясь хороводами в такт движению волн; иногда из
волн морских они поднимаются на берег, а иногда участвуют в музыкальных
состязаниях с тритонами. Связь нереид с оружием прослеживается в сюжете,
где они помогают Фетиде доставить выкованное Гефестом оружие Ахиллу.
Подобные сцены, изображающие восседающих на дельфинах и прочих
морских существах нереид с оружием и доспехами в руках, часто
встречаются на греческих вазах и других произведениях греческого
искусства. Иногда в данных сценах присутствует и Нептун. Наиболее
вероятное объяснение его присутствия в таких сценах заключается в том, что
Нептун, как повелитель моря, надзирает за их миссией.
V. 2. 16. 2. Дельфины
1191
Cabrera Bonet P. La colectión Várez fisa en el museo Arqueológico Nacional.
Madrid, 2003. P. 295.
295
человеколюбивы и не раз спасали людей в море (Ovid. Met. III. 597–691; Luc.
Dial. Mar. 8. 1; Philostr. Imag. I. 19).
По мнению древних греков, дельфины сопровождают Посейдона в его
обходах своего подводного царства. Они же верили, что дельфины
доставляют человеческие души в высшие миры. С их помощью души
погибших моряков оказываются на Островах Блаженных1192.
V. 2. 16. 3. Краб
V. 2. 16. 4. Кит
1192
Подробнее о метафизических свойствах дельфина см.: Piwowarczyk K. Le
dauphin. Attribut des statues romaines // Les civilizations du basin méditerranéen. Homages à
Joachim Sliwa / K.M. Cialowicz-J.A. Ostrowski (Ed.). Cracovie, 2000. P. 299; Courcelle P.
Quelques symbols funéraires du néoplatonisme latin // Revue des Études Anciennes. 1944 Vol.
46. P. 77.
1193
Хотя, М. Юнкельманн отмечает, что морские мотивы можно наблюдать и на
вооружении других типов гладиаторов.
296
V. 2. 16. 5. Тритон
1194
Boardman J. Very like a Whale. Classical Sea Monsters // Monsters and Demons in
the Ancient and Medieval Worlds. Papers presented in Honor of Edith Porada / A.E. Farkas, P.O.
Harper, E.B. Harrison (Eds.). Mainz, 1987. S. 78.
1195
О классическом Cetus см: Boardman J. Op. cit. S. 81–82.
1196
Об ихтиокентавре см: Rumpf А. Die Meerwesen auf den antiken Sarkophagreliefs.
Berlin:, 1939. S. 105.
297
V. 2. 16. 7. Сцилла
1197
Σαχανά Ι. Οι παραστάσεις του θαλασσίου θιάσου στην τέχνη της ελληνιστικής και
πρώιμης αυτοκρατορικής εποχής. Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης 2012. P. 76.
1198
Ibid. P. 71.
298
V. 2. 16. 8. Козерог
1199
Об иконографии см.: Waser O. Skylla und Charybdis in der Literatur und Kunst der
Griechen und Römer. Zürich, 1894.
1200
Рапопорт Ю. А. Из истории религии древнего Хорезма (оссуарии) // Труды
Хорезмской археолого-этнографической экспедиции / под общ. ред. С.П. Толстова. М.,
1971. Вып. VI. С. 28 сл.
1201
Там же. С. 31, Прим. 89.
1202
Cp. LIMC VIII, 1. S. 54, 58, s.v. Skylla.
299
1203
Σαχανά Ι. Οι παραστάσεις του θαλασσίου θιάσου στην τέχνη της ελληνιστικής και
πρώιμης αυτοκρατορικής εποχής. P. 158-159
1204
Wilkins J., Hill S. Fish on the plate and in the Mind // Fish. Food from the Waters.
Proceedings of the Oxford Symposium on Food and Cookery / H. Walker (Ed.), Oxford, 1997
(1998). P. 328.
1205
Courcelle P. Quelques symbols funéraires du néoplatonisme latin. P. 73.
300
1206
Lesky A. Thalatta. Der Weg der Griechen zum Meer. Vienna, 1947. S. 127.
1207
Σαχανά Ι. Οι παραστάσεις του θαλασσίου θιάσου στην τέχνη της ελληνιστικής και
πρώιμης αυτοκρατορικής εποχής. P. 194.
1208
Laube I. Thorakophoroi. Gestalt und Semantik des Brustpanzers in der Darstellung
des 4. bis 1. Jhs. V. Chr. Tübinger Archäologische Forschungen 1. 2006. S. 60–61.
301
1209
Rondeletii G. Libri de piscibus marinis, in quibus veræ piscium effigies expressæ
sunt. Lugduni, 1554. P. 491.
1210
Paré A. Deux livres de Chirurgie. P., 1573. P. 541–542.
303
V. 3. Животные
V. 3. 1. Змея
Змея — широко распространенный персонаж в мифологических
системах, зачастую выступающая в роли хтонического существа, воплощая в
себе нижний (водный, подземный или потусторонний) мир.
1211
Лучицкая С. И. Чудовища // Словарь средневековой культуры / Под общей
редакцией А.Я. Гуревича. М., 2003. C. 581.
1212
Можно привести множество примеров вторжения морских чудовищ в наш мир,
фиксируемых очевидцами. Например, Сэр Артур Конан Дойл, интересовавшийся
доисторическими животными, свято верил, что он и его семья видели плезиозавра,
созерцая с палубы парохода храм Посейдона на мысе Сунион (о чем он написал в письме,
опубликованном под заголовком «Плезиозавр не вымер» в газете Daily Express от 7
февраля 1928 г.) (Clarke D. Britain's X-traordinary Files. L., 2014. P. 161). См. также
сообщения о многочисленных встречах кораблей с гигантскими морскими змеями,
зафиксированные голландским зоологом Энтони Корнелисом Одемансом (Oudemans A. C.
The great sea-serpent. An Historical and Critical Treatise. Leiden, 1892).
304
1213
Petculescu L. Obräzare de coifuri romane din Dacia // Acta Mus. Napocensis. 1982.
Vol. 19. P. 291–293. Nr. 1. Fig. 1.
1214
Künzl E. Der Adler und die Kobra. Ein seltenes Motiv im römischen Waffendekor.
Arch. Korrbl. 38, 2008, 87-95; Künzl E. Unter den goldenen Adlern. S. 70. Abb. 95.
305
V. 3. 2. Лошадь
V. 3. 3. Сцена охоты
1215
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 56 (G 1), Taf. 11, 1.
1216
Künzl E. Der Imperator beim Siegesopfer. Ein prunkvoller Pferdegeschirranhänger
aus dem 3. Jhr. // Zwischen Rom und dem Barbaricum. Festschrift für Titus Kolník zum 70.
Geburtstag. Archaeologica Slovaca Monographiae. Tomus V / K. Kuzmová (Hrsg.). Nitra, 2002.
S. 149; Künzl E. Sol, Lupa, Zwillingsgottheiten und Hercules: Neue Funde und Bemerkungen
zur Ikonographie römischer Paradewaffen. S. 402.
1217
Künzl E. Sol, Lupa, Zwillingsgottheiten und Hercules: Neue Funde und
Bemerkungen zur Ikonographie römischer Paradewaffen. S. 389–394, Abb. 1–2.
1218
Braat W. C. Romeinsche helmen in het Rijksmuseum van Oudheden. S. 34–42, Afb
3; Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 46–47. Taf. 33; Robinson H. R. The
Armour of Imperial Rome. P. 98–99. Pl. 269–271.
1219
Rucinski E. Studien zu verzierten Wangenklappen römischer Reiterhelme der frühen
bis späten Kaiserzeit (№ WK 28–30).
306
1220
Junkelmann M. Römische Helme. S. 161 (809 AG), Abb. 87.
1221
Fischer T. Die Armee der Caesaren. Abb. 314 (верхний ряд в центре).
1222
Ibid. Abb. 314 (верхний ряд в центре).
1223
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 277 (№ 725), Taf. 111–112.
1224
Следует отметить, что олень появляется в декоре доспеха не только в качестве
жертвы. См., например: шлем типа Вайзенау с маской из бывшей коллекции А. Гуттмана
(Кат. №11), поножи из Славонски-Брод (Кат. № 371), умбон из коллекции Центрального
римско-германского музея в Майнце (Кат. № 668).
1225
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 19 f. (№
295); Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 40–45 (№ 5); Gladiator: Täglich
den Tod vor Augen. Looking on death every day. S. 130–139.
1226
Подробному анализу данного сюжета была посвящена наша статья: Негин А. Е.
Сцена терзания зайца орлом как сюжет декора римского защитного вооружения. С. 72–81.
1227
Gergel R. A. A Late Flavian Cuirassed Torso in the J. Paul Getty Museum // The J.
Paul Getty Museum Journal. 1988. Vol. 16. P. 5–24.
1228
Stemmer K. Untersuchungen zur Typologie, Chronologie und Ikonographe der
Panzerstatuen. S. 100, VIII 4, Taf. 68, 1–2; Vermeule C. C. Hellenistic and Roman Cuirassed
Statues // Berytus. 1959. P. 48, №. 118.
1229
Stemmer K. Untersuchungen zur Typologie, Chronologie und Ikonographe der
Panzerstatuen. S. 62, V 10, Taf. 38, 1–2; Vermeule C. C. Hellenistic and Roman Cuirassed
Statues // Berytus. 1959. P. 44, № 85, pl. 8, Fig. 25.
307
1230
Stemmer K. Untersuchungen zur Typologie, Chronologie und Ikonographe der
Panzerstatuen. S. 69, V 25а, Taf. 45, 2.
1231
Ibid. S. 106–107. VIII a 1, , Taf. 72, 1.
1232
Ibid. S. 61–62, V 9, Taf. 37, 1–4; Vermeule C. C. Hellenistic and Roman Cuirassed
Statues // Berytus. 1959. P. 45, № 88.
1233
Stemmer K. Untersuchungen zur Typologie, Chronologie und Ikonographe der
Panzerstatuen. S. 99–100, VII 3,Taf. 67, 1–3; Vermeule C. C. Hellenistic and Roman Cuirassed
Statues // Berytus. 1959. P. 54–55, № 17.
1234
Stemmer K. Untersuchungen zur Typologie, Chronologie und Ikonographe der
Panzerstatuen. S. 73–74, VI 2, Taf. 74, Abb. 1–3; Vermeule C. C. Hellenistic and Roman
Cuirassed Statues: A Supplement // Berytus. 1964. Vol. 15. P. 102, № 94, Pl. 20, Fig. 7, 7а.
1235
Gergel R. A. A Late Flavian Cuirassed Torso in the J. Paul Getty Museum. P. 18–19,
22.
1236
Gergel R. A. A Late Flavian Cuirassed Torso in the J. Paul Getty Museum. P. 18.
1237
Ср.: Keppie L. The Making of the Roman Army. Totowa, 1984. P. 21.
1238
Gergel R. A. A Late Flavian Cuirassed Torso in the J. Paul Getty Museum. P. 19, 22.
1239
См. например: Troxell H. A. Sylloge Nummorum Graecorum: The Collection of the
American Numismatic Society pt. 3. Bruttium – Sicily I: Abacaenum-Eryx. New York, 1975. №
1000–1014, 1022–1027, 1034–1046, 1053–1055; Oleson J. Greek Numismatic Art: Coins of the
308
Arthur Stone Dewing Collection, exh. cat. (Fogg Art Museum, Harvard University). Cambridge,
1975. № 39a–b.
1240
См., например: Gramatopol M. Les pierres gravées du Cabinet numismatique de
l'Académie Roumaine Collection. Bruxelles, 1974. P. 81, №. 559–560, Pl. 26; Maaskant-
Kleibrink M. Catalogue of the Engraved Gems in the Royal Coin Cabinet, The Hague.
Wiesbaden, 1978. P. 288, №. 563, Pl. 103.
1241
Gramatopol M. Op. cit. P. 81, №. 561, Pl. 26; Maaskant-Kleibrink M. Op. cit. P.
259–260, №. 689, Pl. 120.
1242
Например, фрагментарно сохранившийся алтарь из коллекции Ватиканских
музеев (Altmann W. Die römische Grabaltdre der Kaiserzeit. B., 1905. S. 95) и погребальный
алтарь Публия Анния Эроса из коллекции Леона Леви и Шелби Уайт (Gergel R. A. A Late
Flavian Cuirassed Torso in the J. Paul Getty Museum. P. 21–23).
1243
Berciu D. Contribution à l’étude de l’art thraco-gète. Bucureşti, 1974. P. 46.
1244
Moscalu E. Das thrako-getische Fürstengrab von Peretu in Rumänien. Bericht der
Römisch-Germanischen Kommission. 1989. Bd. 70. S. 159; Lazăr S. Helmets of the Chalcidian
shape found in the Lower Danube area // Dacia. 2009. T. LIII. P. 26.
1245
Goldman B. Dacian art and the eagle-hare motif // International Union of Prehistoric
and Protohistoric Sciences. Oxford. 1970. P. 904.
309
1246
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 20 f. (Nr.
302); Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 71–75 (Nr. 10b); Junkelmann M.
Das Spiel mit dem Tod. S. 250, Abb. 106 (Nr. B10); Gladiator: Täglich den Tod vor Augen.
Looking on death every day. S. 170–181.
310
1247
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 20. (Nr.
301); Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 65–70 (Nr. 10a); Junkelmann M.
Das Spiel mit dem Tod. S. 250, Abb. 106 (Nr. B9); Gladiator: Täglich den Tod vor Augen.
Looking on death every day. S. 160–169.
1248
Ср.: Rodríguez-Pérez D. Contextualizing Symbols. «The Eagle and the Snake» in the
Ancient Greek World // Boreas. Münstersche Beiträge zur Archäologie. 2011. Bd. 33. S. 1–18.
1249
Schechner R. Performance Theory. N.Y., 1988. P. 106–152.
1250
Деление на боевые и парадные доспехи гладиаторов было предложено Д.
Нардони. См.: Nardoni D. I Gladiatori Romani. P. 88, 92, 96, 104, 120, 136. Однако на
некоторых изобразительных источниках видно, что декорированные шлемы применялись
и в бою (барельеф в музее римской цивилизации в Риме и др.).
311
1251
Chalupa A. How Did Roman Emperors Become Gods? Various Concepts of Imperial
Apotheosis // Anodos. Studies of the Ancient World. 2006–2007. Vol. 6–7. P. 203–204.
1252
Evola J. Simboli della tradizione occidentale. Carmagnola,1988. P. 68.
1253
Ibid. P. 70.
1254
Pekridou A. Das Alketas-Grab in Termessos. Tübingen, 1986. S. 99.
312
1255
Layard J. The Lady of the Hare: Being a Study of the Healing Power of Dreams. L.,
1944. P. 210, 227.
1256
Заяц был атрибутом богини Афродиты и символическим благосклонным
подарком между любовниками (Philostr. Imag. I. 6. 6; Mart. V. 29). Отсылка к
эротическому символизму зайца прослеживается в метафоре сексуального преследования
Дафны Аполлоном, изображенном Овидием в сравнении с охотой «галльской собаки» за
зайцем (Ovid. Met. I. 533–539).
1257
Следует, однако, заметить, что отсылку к символизму беззащитности зайца мы
находим уже в античности. Так, в своем воззвании к народу Боудикка, по словам Диона
Кассия, сравнивала римлян с зайцами и лисицами, которые пытаются властвовать над
волками и собаками, указывая на недостаток их мужества и храбрости, вследствие чего те
защищают себя доспехами и прячутся в укрепленных лагерях (Dio Cass. LXII. 5. 2–5).
1258
Schmieden W. von. Zur Herkunft des hasenschlagenden Adlers als Herrschaftszeichen
Kaiser Friedrich des II // Symbolon. Jahrbuch der Gesellschaft für Wissenschaftliche
Symbolforschung. Ser. NF. 1. 1972. S. 81.
1259
Lindner K. Beiträge zu Vogelfang und Falknerei im Altertum. B., 1973. S. 116;
Gehrisch B. «Lepusculus Domini, Erotic Hare, Meister Lampe» Zur Rolle des Hasen in der
Kulturgeschichte. Gießen, 2005. S. 81–83.
313
V. 3. 4. Лев
1260
См., например, изображение льва на нащечнике из частной коллекции (Кат. №
349).
1261
Keppie L. The Making of the Roman Army. P. 182. Хотя в недавних
исследованиях утверждается, что его эмблемой являлся Пегас. См.: Stoll O. Römisches
Heer und Gesellschaft. Gesammelte Beiträge 1991–1999, Stuttgart, 2001. S. 66.
1262
Künzl E. Sol, Lupa, Zwillingsgottheiten und Hercules: Neue Funde und
Bemerkungen zur Ikonographie römischer Paradewaffen. S. 389–406, Abb. 6–7; Nabbefeld A.
Römische Schilde. S. 279 (№ 729), Taf. 114.
1263
Widerström P. Unde rsökningsrap port efter en arkeo logisk un dersökning av RAÄ
Hellvi 44:1, Hellvi socken, DNR 431–1 24–11. S. 32, Fig. 24; Price N., Mortimer P. An eye for
Odin? Divine role-playing in the age of Sutton Hoo // European Journal of Archaeology. 2014.
Vol. 17/3. P. 525–528, Fig. 9–10.
1264
Kellner H.J. Der römische Verwahrfund von Eining. S. 17–20 (№ 5), Taf. 18–26;
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 46 (A 5), Abb. 5.
1265
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 84 (R 11), Taf. 43, 2; Nabbefeld A.
Römische Schilde. S. 136 (№ 9), Taf. 5.
1266
Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod. S. 232 (H 3).
314
V. 3. 5. Леопард
V. 3. 6. Собака
1267
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 67 f, № 56,Taf. 52.53;
Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod. S. 242 (H 21), Abb. 402.
1268
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 68 F, № 57, Taf. 54;
Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod. S. 234 (H8), Abb. 378.
1269
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 57 (H2), Taf. 12, 2.
1270
Fischer T. Die Armee der Caesaren. Abb. 314 (верхний ряд в центре).
1271
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 81 (В5), Taf. 38, 1; Cambi 2003.
1272
Junkelmann M. Römische Helme. S. 161 (809 AG), Abb. 87.
1273
Krekovic E., Snopko L. Der römische Prunkhelm von Gerulata; Fischer T. Die Armee
der Caesaren. Abb. 306, 1.
1274
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 61 (N2), Taf. 16, 2–4; Busch A.W. Victoria
auf der Wangenklappe. S. 339 (№ 8).
1275
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 64 (O 12), Taf. 19, 3.
1276
Fischer T. Die Armee der Caesaren. Abb. 314 (верхний ряд в центре).
1277
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 277 (№ 725), Taf. 111–112.
315
V. 3. 7. Телец (бык)
1278
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 83 (R 3), Taf. 41, 1; Nabbefeld A.
Römische Schilde. S. 243–244 (№ 597), Taf. 85.
1279
Klumbach H. Ein Paradeschildbuckel aus Brigetio. S. 200–201, Taf. 1, 3–4; Garbsch
J. Römische Paraderüstungen. S. 83 (R 4).
1280
Иванчик А. И. Воины-псы. Мужские союзы и скифские вторжения в Переднюю
Азию // Советская этнография. 1988. № 5. С. 38–48.
1281
Busch A.W. Victoria auf der Wangenklappe. S. 329–346, Abb. 1–2.
1282
Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der
Römischen Kaiserzeit. a, 219 (№ 9).
1283
Thomas E. B. Figural Verzierter Griffschalenhenkel aus Jászszentlászló // Cumania.
1976. T. 4. S. 27, Abb. 1–5; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 77 (Р 7), Taf. 34, 2;
Garbsch J. Verschlußsache: Panzer, Kettenhemden und kimmerische Gewänder. S. 116 (№ 15).
1284
Tejral J. Die Probleme der römisch-germanischen Beziehungen unter
Berücksichtigung der neuen Forschungs-ergebnisse im niederösterreichisch-südmährischen
316
453). На умбоне из Саут Шилдс1285 (Кат. № 644) показан бык, над которым
изображен полумесяц. На панцирных пластинах из Орговань, Мушова и на
умбоне из Саут Шилдс, несомненно, изображена легионная эмблема,
поскольку на предметах есть соответствующие надписи, связывающие их с
данными подразделениями.
V. 3. 8. Гусь
V. 3. 9. Вепрь
Thaya-flußgebiet // Bericht der Römisch-Germanischen Kommission. 1992. Bd. 73. S. 395, Abb.
12, 2; Garbsch J. Verschlußsache: Panzer, Kettenhemden und kimmerische Gewänder. S. 116
(№ 13).
1285
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 215–216 (№ 460), Taf. 55–56.
1286
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 58–59 (K 1), Taf. 13, 1.
1287
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 212–213 (№ 453), Taf. 54.
1288
Werner J. Die beiden Zierscheiben des Thorsberger Moorfundes. Ein Beitrag zur
frühgermanischen Kunst- und Religionsgeschichte // Römisch-germanische Forschungen. Band
16. Berlin, 1941. S. 35–43.
1289
Radulescu A. Elmi bronzei di Ostrov. S. 538, Fig. 3-7; Garbsch J. Römische
Paraderüstungen. S. 73, Taf. 27. В данном случае, Дж. Шампер полагает, что изображена
легионная эмблема X Охраняющего проливы легиона (Legio X Fretensis). См.: Schamper J.
Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der Römischen Kaiserzeit., 140.
1290
Чангова Й. Тракийското селище от I хил. пр. н. е. Перник. Т. I. София, 1981. С.
52–106.
317
V. 3. 10. Сова
V. 4. 1. Акант
1291
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 68, № 57, Taf. 54;
Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod. S. 234 (H8), Abb. 378.
1292
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 19 f. (№
295); Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 40–45 (№ 5); Gladiator: Täglich
den Tod vor Augen. Looking on death every day. S. 130–139.
1293
Geisler H. Ein Adelsgrab auf dem germanischen Urnen-gräberfeld bei Kemnitz, Kr.
Potsdam – Land. Abb. 6а, с, 7a–c; Fischer T. Bemerkungen zu Grab 622 von Kemnitz, Kreis
Potsdam in Brandenburg. S. 137, Abb. 1–3; Негин А. Е. Римское церемониальное и
турнирное вооружение., 213–214, рис. 271.
1294
Keim J., Klumbach H. Der Römische Schatzfund von Straubing. S. 20–21 (№ 10),
Taf 15; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 48 (B 10), Taf. 3.2.
318
V. 4. 2. Цветы и растения
1295
Fiorelli G. Catalogo del Museo Nazionale di Napoli. I. Armi antiche. P. 20 (№ 301);
Bettinali-Graeber D. Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 65–70 (№ 10a); Junkelmann M. Das
Spiel mit dem Tod. S. 250 (B 9), Abb. 426; Gladiator: Täglich den Tod vor Augen. Looking on
death every day. S. 160–169.
1296
Bulliot J-G. Découverte de deux inscriptions romaines et d'un casque votif à Autun;
Künzl E. Der Traum vom Imperium: Der Ludovisisarkophag — Grabmal eines Feldherrn Roms.
S. 88, Abb. 12; Fischer T. Die Armee der Caesaren. S. 156–157; Негин А. Е. Декоративные
римские шлемы. C. 180–181, рис. 1.
1297
Feugère M. Le dépôt d'objets métalliques de la Rue Saint-Malo // Rennes antique. D.
Pouille (dir.). Rennes, 2008. P. 362–365, Fig. 2–6.
319
V. 5. Предметные мотивы
V. 5. 1. Военные штандарты
1298
Reinach A.J. Signa militaria // DAGR. T. IV, 2. 1910. P. 1307–1325; Kubitschek W.
Signa (militaria) // RE (Pauly’s Real-Encyclopädie der Klassischen Altertumswissenschaft. Neue
Bearbetung, begonnen von G. Wissowa, hrsg. Von W. Kroll). Bd. II. A.2 (1923). Sp. 2335–
2345..
1299
Davies R.W. A note on lorictitis // Bonner Jahrbucher. 1968. Bd. 168. P. 161–165.
1300
Махлаюк А.В. Солдаты Римской империи. Традиции военной службы и
воинская ментальность. СПб., 2006. С. 366–367.
320
V. 5. 2. Трофей
V. 5. 3. Щиты
V. 5. 4. Архитектурные элементы
1301
Chapman E. M. A catalogue of Roman Military Equipment in the National Museum
of Wales. P. 145; Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen
der Römischen Kaiserzeit., 231, № 32, Taf. 53, 3.
1302
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. P. 139, Fig. 140.
1303
Ibid. P. 118–119, Pl. 341–344; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 62 (O 3).
1304
Polito E. Fulgentibus Armis: Introduzione allo studio dei fregi d'armi antichi. P. 39.
1305
Velkov I. Neue Grabhügel aus Bulgarien. Taf. III–V.
321
1306
Junkelmann M. Römische Helme. S. 162 (AG 462), Abb. 88.
1307
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 73 (О 59), Taf. 31, 1–2; Fischer T. Die
Armee der Caesaren. Abb. 306, 2.
1308
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 37–40, Taf. 27; Robinson H.
R. The Armour of Imperial Rome. P. 72–73, Pl. 179–186.
1309
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 61 (N2), Taf. 16, 2–4; Busch A.W. Victoria
auf der Wangenklappe. S. 339 (№ 8).
1310
Klumbach H. Ein römischer Legionarshelm aus Mainz // Jahrbuch des Römisch-
Germanischen Zentralmuseums Mainz. 1961. Bd. 8. S. 103, Nr. 8; Waurick G. Die Römischen
Militärhelme von der Zeit der Republik bis ins 3. Jn. N. Chr., № 65; Robinson H. R. The Armour
of Imperial Rome. Pl. 166–169.
1311
Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. S. 37–40, Taf. 27; Robinson H.
R. The Armour of Imperial Rome.P. 72–73, Pl. 179–186.
1312
Künzl E. Sol, Lupa, Zwillingsgottheiten und Hercules: Neue Funde und
Bemerkungen zur Ikonographie römischer Paradewaffen. S. 394, Abb. 4–5.
1313
Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der
Römischen Kaiserzeit. a, 219 (№ 9).
1314
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 212–213 (№ 453), Taf. 54.
1315
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 137 (№ 11), Taf. 6.
1316
Hainzmann M., Visy Z. Instrumenta inscripta latina. Das römische Leben im Spiegel
der Kleininschriften. Ausstellungskatalog. Pécs, 1991. P. 129 (№ 166).
322
V. 5. 5. Колесница
1317
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 87 (S 16); Schamper J. Studien zu
Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der Römischen Kaiserzeit. a, 229 (№ 15),
Taf. 52, 2.
1318
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 61 (N 1), Taf. 16, 1.
1319
Waurick G. Römische Helme.S. 345–350; Pflug 1988, 534–535 (K 117). Abb. K-
117а–d.
1320
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 57 (H2), Taf. 12, 2.
323
V. 5. 6. Венец
1326
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 58 (I 1), Taf. 12, 1; Jackson R. P.,
Craddock P. T. The Ribchester Hoard: A descriptive and technical study. P. 78–81, Fig.48.
1327
Thill G. Frühkaiserzeitliche Grabbeigaben von Hellingen (Ghzgtm. Luxemburg). S.
74. Taf. 20, 7; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 65 (0 13), Taf. 19, 2; Beck F., Chew H.
Masques de fer. Un officier romain du temps de Caligula. P. 150–151; Krier J., Reinert F. Das
Reitergrab von Hellingen. S. 28–39, Abb. 17.
1328
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 50.
1329
Maxfield V. The Military Decorations of the Roman Army. P. 74.
1330
Этот параграф представляет собой переработанный вариант доклада,
прочитанного в феврале 2014 г. в Нижегородском государственном лингвистическом
университете им. Н. А. Добролюбова на Международной научной конференции XXXVIII
Добролюбовские чтения «Культура, наука, образование: влияние на нравственное
развитие общества».
325
1331
Head B. V. Catalogue of Greek coins: Attica-Megaris-Aegina. British Museum
Catalog of Greek Coins. Vol. XI. L., 1888. Pl. VIII, XIII.
1332
Head B. V., Hill G. F., MacDonald G., Wroth W. W. Historia Numorum, a Manual of
Greek Numismatics. Oxford, 1911. P. 378.
1333
См.: Kennedy-Quigley Sh. Visual Representations of the Birth of Athena/Minerva: A
Comparative Study // Etruscan Studies. 2001. Vol. 8. №. P. 5–78.
326
1334
Негин А.Е. Римское церемониальное и турнирное вооружение. С. 200.
1335
Там же. С. 55–57. Рис. 44–47.
1336
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 48. Taf. 3; Негин А. Е. Римское
церемониальное и турнирное вооружение. С. 55–57. Рис. 68.
1337
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 83–84. Taf. 42, 1–2; Негин А. Е. Римское
церемониальное и турнирное вооружение. С. 173–174. Рис. 249, 251.
1338
Connolly P. Greece and Rome at War. L., 1981. P. 244. Fig. 8.
1339
Klumbach H. Ein Paradeschildbuckel aus Miltenberg // Bayerische
Vorgeschichtsblätter. 1960. Bd. 25. S. 125–132; Klumbach H. Ein neuer römischer
Paradeschildbuckel // Bayerische Vorgeschichtsblätter. 1971. Bd. 36. S. 283–289; Thomas E. B.
Helme, Schilde, Dolche. Studien über römisch-pannonische Waffenkunde. Budapest, 1971. S.
29–44; Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 77–78; Негин А. Е. Римское
церемониальное и турнирное вооружение. C. 169–175.
327
1340
Kaminski J., Sim D. Roman Imperial Armour. P. 75. Fig. 47; Fischer T. Die Armee
der Caesaren. S. 169. Abb. 216.
1341
Weege F. Oskische Grabmalerei // Jahrbuch des kaiserlich Deutschen
Archäologischen Instituts. 1909. Bd. 24. S. 150.
1342
Merlin A. Découverte d'une cuirasse italiote près de Ksour-Es-Saf (Tunisie) //
Monuments et mémoires de la Fondation Eugène Piot. 1909. T. 17. Fasc. 2. P. 125–138.
1343
Waurick G. Untersuchungen zur historisierenden Rüstung in der römischen Kunst. S.
265–301. Taf. 40, 1.
328
1344
Klumbach H., Wamser L. Ein Neufund zweier außergewöhnlicher Helme der
römischen Kaiserzeit aus Theilenhofen, Landkreis Weißenburg-Gunzenhausen. Ein Vorbericht //
Jahresbericht der Bayerischen Bodendenkmalpflege 1976–1977. Bd. 17–18. S. 41–61; Garbsch
J. Römische Paraderüstungen. S. 55–56. Taf. 10.
1345
Radulescu A. Elmi bronzei din Ostrov. S. 73. Taf. 27.
1346
Лазов Г. Римски шлем и фигура на лъв от фонда на НИМ // Известия на
Националния исторически музей – София. 2008. Вип. 19. С. 9–16.
1347
Junkelmann M. Römische Helme. S. 190–193. Abb. 102–105. Taf. XXII.
329
1348
James S. The fabricae: state arms factories of the Late Roman Empire. P. 300.
1349
Негин А. Е. Mater castrorum, амазонки, горгона Медуза и шлемы-личины с
женскими чертами лица в римской императорской армии. С. 283–300.
1350
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 27; Künzl E. Fellhelme. S. 157.
1351
Lendon J. E. Soldiers and Ghosts: A History of Battle in Classical Antiquity. New
Haven, 2005. P. 261–289.
1352
Waurick G. Untersuchungen zur historisierenden Rüstung in der römischen Kunst. S.
298–299.
330
V. 6. Прочее
V. 6. 1. Символика молнии
греков (Liv. X. 47. 3). Об этом же обычае говорит и Гораций (I. 1. 5: «пальма
победная»)1353.
V. 6. 3. Всадник
V. 6. 4. Бородатый воин
1353
О греческом обычае см. у Павсания:«…в правую руку победителю повсюду
полагается вручать ветвь финиковой пальмы» (Paus. VIII. 48. 2). См.: Tarbell F. B. The
Palm of Victory // Classical Philology, Vol. 3, No. 3 (Jul., 1908). P. 264–272
1354
Rucinski E. Studien zu verzierten Wangenklappen römischer Reiterhelme der frühen
bis späten Kaiserzeit (№ WK 28–30).
1355
Braat W. C. Romeinsche helmen in het Rijksmuseum van Oudheden. S. 34–42, Afb
3; Klumbach H. Römische Helme aus Niedergermanien. , 46–47. Taf. 33; Robinson H. R. The
Armour of Imperial Rome. P. 98–99. Pl. 269–271; Busch A.W. Victoria auf der Wangenklappe.
S. 343 (№ 9).
1356
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 61 (N 2), Taf. 16, 2–4; Busch A.W.
Victoria auf der Wangenklappe. S. 339 (№ 8).
1357
Künzl E. Römischer Waffendekor – ein neuer Schildbuckel im RGZM. S. 243–248.
1358
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 61 (N 1), Taf. 16, 1. Этот воин усат, но
безбород, поэтому можно предположить, что это тот же человек, лицо которого
изображает маска прикрепленная к шлему.
332
некрополя Навы1359 (Кат. № 241), только там показаны два бородатых воина
стоящих рядом с алтарем, а над ними парят Виктории. Судя по усам и
бородам этих воинов, можно полагать, что изображены выходцы из
восточных провинций Империи.
V. 6. 6. Лунула
1359
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 61 (N2), Taf. 16, 2–4; Busch A.W. Victoria
auf der Wangenklappe. S. 339 (№ 8).
1360
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 49 (B18; B19), Taf. 5,2.
1361
Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der
Römischen Kaiserzeit. S. 121.
1362
Ibid. S. 121–122.
1363
Kellner H.J. Der römische Verwahrfund von Eining. S. 20–22 (№ 6), Taf. 27–30;
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 46 (A 6), Abb. 5.
1364
Keim J., Klumbach H. Der Römische Schatzfund von Straubing. S. 25–26, 28 (№ 16,
19), Taf. 20, 1; 21, 3; Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 49 (B 16, B 19).
1365
Hainzmann M., Visy Z. Instrumenta inscripta latina. Das römische Leben im Spiegel
der Kleininschriften. Ausstellungskatalog. P. 129 (№ 166).
1366
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 87 (S 16).
333
1367
Bishop M. C. Cavalry equipment of the Roman army in the first century AD in J.C.
Coulston (ed.) Military Equipment and the Identity of Roman Soldiers. Proceedings of the
Fourth Roman Military Equipment Conference, BAR International Series 394, (Oxford 1988). P.
96, 98, 107.
1368
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 215–216 (№ 460), Taf. 55–56.
1369
Интересно, что в античном искусстве изображение быка может сочетаться с
изображением полумесяца, размещенного над рогами животного. При этом форма
полумесяца повторяет форму рогов, что, по-видимому, является олицетворением луны.
1370
de Ridder A. Bronzes antiques du Louvre. T. III. P. 6 (№ 1142); Bettinali-Graeber D.
Gladiatorenwaffen aus Pompeji. S. 101 f. (№ 17); Junkelmann M. Das Spiel mit dem Tod. S. 254
(G 2), Abb. 435–436.
1371
Mráv Z. A római hadsereg Tác-Fövenypusztán I. A Sárvíz átkelőjének katonai
jelentősége a Kr. u. 1-3. Században. The Roman Army in Tác-Fövenypuszta (1st–3rd c. AD). P.
161–214.
1372
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 24 ff, № 17, Taf. 10;
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 69–70 (O 40) Taf. 24, 2. Vlădescu CR. M. Masca de
paradă de la Romula si incercarea de reconstituire a coifului de cavalerie romană. P. 195–203.
1373
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 70, Taf. 24, 4.
1374
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 95 (O 109); Born / Junkelmann 1997,
97–102 (AG 450) Abb. 73–76, Pl. XXI–XXIV.
1375
Künzl E. Unter den goldenen Adlern. S. 117, Abb. 158.
334
1376
Künzl E. Unter den goldenen Adlern. S. Abb. 118; Busch A.W. Victoria auf der
Wangenklappe. S. 342 (№ 2, 3).
1377
Busch A.W. Op. cit. S. 342 (Nr. 2–3); 342 (Nr.) Abb. 10.
1378
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 63 (O 6); Krier J., Reinert F. Das
Reitergrab von Hellingen. S. 31.
1379
Thill G. Frühkaiserzeitliche Grabbeigaben von Hellingen (Ghzgtm. Luxemburg). S.
74. Taf. 20, 7; С. Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 65 (O 13) Taf. 19, 2; Beck F., Chew
H. Masques de fer. Un officier romain du temps de Caligula. P. 150–151; Krier J., Reinert F.
Das Reitergrab von Hellingen. S. 28–39, Abb. 17.
1380
Krier J., Reinert F. Das Reitergrab von Hellingen. S. 38.
1381
Waurick G. Römische Helme. S. 345; Pflug 1988, 534 (K 117).
335
V. 6. 9. Персонификация Африки
1382
Künzl E. Römischer Waffendekor – ein neuer Schildbuckel im RGZM. S. 243–248.
1383
Подробнее о персонификации Африки в античности см.: Данилов Е. С.
Античные персонификации Африки // Метаморфозы истории. 2013. Вып. 4. С. 140–152.
1384
Nabbefeld A. Römische Schilde. S. 280 (№ 734), Taf. 115.
1385
Langeveld M., Graafstal E., Swinkels L., Künzl E. Een voorhoofdband van een
ruiterhelm uit de inheemse nederzetting. S. 297–304.
1386
Ibid. S. 303–304.
336
1387
Вместе с тем, были учтены только находки с хорошо задокументированными
местами находки. На карты не попали многие предметы из частных коллекций.
1388
Несомненно, южные границы империи были хорошо укреплены, хотя и не так
основательно как в германском направлении. В Сирии находилась система опорных
военных пунктов, которая была обнаружена с помощью аэрофотосъемки еще в начале XX
в. французскими миссионерами и по совместительству археологами Р. Мутердом и А.
Пуадбаром. Также римские военные контингенты находились в дельте Нила. Далее
начинался триполитанский лимес, протяженность которого составляла почти тысячу
километров. На территории Нумидии (восточная часть современного Алжира) и на
северо-востоке провинции Африка в правление Адриана начались работы по возведению
так называемого Африканского рва (fossatum Africae). На территории провинций
Мавретания Цезарейская и Мавретания Тингитанская также были зафиксированы остатки
рва и пограничных укреплений, но они исследованы мало, так как систематической
разведки крупномасштабных археологических изысканий на этом участке римской
границы еще не проводилось. Подробнее см.: Ruprechtsberger E. Die römische Limeszone in
Tripolitanien und der Kyrenaika, Tunesien – Libyen. Aalen, 1993; Dumper M., Stanley B. E.
Cities of the Middle East and North Africa: A Historical Encyclopedia. Santa Barbara–Denver–
Oxford, 2007.
337
1389
Jobs H. The cult of the omental deities in Carnuntum // Religions and cults in
Pannónia. Exhibition at Székesfehérvár, Csók István Gallery 15 May – 30 September 1996.
Székesfehérvár, 1998. P. 38.
1390
Ibid. S. 39–40.
1391
Например статуэтки юного Марса и Меркурия из состава клада в Штраубинге
(Keim J., Klumbach H. Der römische Schatzfund von Straubing. S.32–36. Taf. 38, 40), а также
вотивные пластины из Бригециона и Трансмауэра (Radnóti A. Bronz Mithrastabla
342
Brigetiöbol // Archaeologiai Ertesitö. 1946/1948. Nr. 7/9. P. 137–146). См. также: Mina J.,
Wright B., Matei Al., Găzdac C. Mars from Porolissum // Orbis Antiquus. Studia in honorem
Ioannis Pisonis / L. Ruscu, R. Ardevan, C. Coingradi (edit.). Cluj-Napoca, 2004. Р. 606–608.
343
1392
О религии римской армии см. в том числе: Domaszevski A. von. Die Religion des
romischen Heers // Westdeutsche Zeitschrift fur Geschichte und Kunst. Bd. 14 (1895). Trier. S.
1—124; Ankersdorfer H. Studien zur Religion des römischen Heeres von Augustus bis
Diokletian: Diss. Konstanz, 1973; Speidel M. Religion of Iuppiter Dolichenus in the Roman
Army // Ètudes préliminares aux religion orientalis dans l Ĕmpire romein. Bd. 63. 1977. P.
351—387; Соловьянов Н. И. Боги и культы. Римские воины перед ликом богов. На службе,
на отдыхе в отставке. Красноярск, 2015. Ч. I, II; он же. Культы римской армии в
придунайских провинциях Империи I—III вв. Красноярск, 2015; он же. О специфике
римского военного присутствия и культах римской армии в африканских владениях //
Проблемы истории, филологии и культуры. 2008. № 22. С. 54—63.
1393
Среди военных было в обыкновении обожествлять победы императоров и
желать благополучие и военных удач принцепсу (Штаерман Е.М. От религии общины к
мировой религии // Культура Древнего Рима / под ред. Е.С. Голубцовой. M., 1985. Т. I. С.
166–170.). Подробнее о религии римской армии см.: Кошеленко Г. А. Римская армия и
римская религия // ВДИ. 1963. №4. С. 186–187; Ankersdorfer H. Studien zur Religion des
römischen Heeres von Augustus bis Diokletian: Diss. Konstanz, 1973; Speidel M. Religion of
Iuppiter Dolichenus in the Roman Army // Ètudes préliminares aux religion orientalis dans
l’Ĕmpire romein. Bd. 63. 1977. P. 351–387; Birley E. The Religion of the Roman Army //
344
ANRW. Bd. II. 16.2. 1978. P. 1506–1541; Helgeland J. Roman Army Religion // ANRW. Bd. II.
16.2. 1978. P. 1470–1505; Haynes I.P. The Romanisation of Religion in the Auxilia of the
Roman Imperial Army from Augustus to Septimius Severus // Britannia. 1993. Vol. 24. P. 141–
157; Махлаюк А. В. Армия Римской империи: Очерки традиций и ментальности. Нижний
Новгород, 2000. С. 189–203; Он же. Солдаты Римской империи. Традиции военной
службы и воинская ментальность. С. 338–363; Saddington D.B. Roman Soldier, local gods
and interpretatio Romana in Roman Germany // Acta classica. Pretoria, 1999. Vol. 42. P. 155–
169; Ле Боэк Я. Римская армия эпохи ранней империи. М., 2001. С. 360–384.
1394
Соловьянов Н. И. О культах римской армии в Нижней Мезии и Фракии в I–III
вв. н. э. // Проблемы идеологии и культуры в раннеклассовых формациях. Межвузовский
сборник научных трудов. М., 1986. C. 50.
1395
Там же. C. 60.
345
B. С. IV. 134; Suet. Claud. 13. 2)1396. Поэтому римским воинам была
свойственна глубокая вера в божества и их покровительство, ведь их
профессия была связана с риском для жизни, и, следовательно, как никто
другой они нуждались в божественной помощи. Подтверждением этому
служат многочисленные посвящения богам, известные по надписям,
папирусам и археологическим материалам. Благодаря эпиграфическим
текстам, мы имеем возможность выяснить круг божеств, почитаемых в армии
и даже изучить некоторые важные детали культовой практики. Во-первых,
благодаря надписям становится понятно, что круг почитаемых божеств не
ограничивался древними римскими божествами и божественный Пантеон
постоянно расширялся по мере новых римских завоеваний, когда солдаты
первыми знакомились с религиозными взглядами и культами других
народов, непосредственно обращаясь к их богам, либо отождествляя их со
своими. Во-вторых, выбор объектов почитания зависел от различных
условий, включая такие как: этническая принадлежность, социальный статус,
а также индивидуальные потребности и привычки верующего. Естественно,
такой плюрализм порождал и различные версии «римской религии»1397,
которые были свойственны различным социальным группам, включая и
воинскую корпорацию.
В связи с этим совсем неудивительным является перенесение
изображений божеств и древних героев на поверхность защитного
вооружения, которое подобно различным вотивным пластинам с
изображением богов, вполне может быть отнесено к своего рода предметам
религиозного культа римских солдат.
Кроме того, по мнению Й. Рюпке, военные на войне теряют всякие
человеческие качества и в пылу боя имитируют дикое животное поведение, а
1396
Ср. с литературными источниками, которые вообще зачастую выставляют
солдат в нелицеприятном свете, как безбожных вояк, которым чуждо какое бы то ни было
религиозное благочестие и искренняя вера в богов. См., например: Verg. Dirae. 1. 81. См.
также: Махлаюк А.В. Солдаты Римской империи. Традиции военной службы и воинская
ментальность. С. 117–130.
1397
Шайд Дж. Религия римлян / Пер. с фр. О.П. Смирновой. М., 2006. С. 22–23.
347
1398
Рюпке Й. Религия и война: размышления о религиозной конструкции войны в
обществе // Antiquitas aeterna: Поволжский антиковедческий журнал. Вып. 2: Война, армия
и военное дело в античном мире. С. 294.
1399
Данный параграф представляет собой сокращенную и переработанную версию
нашей публикации: Негин А.Е. Императорский культ и имперская пропаганда как сюжеты
декора римского оружия // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского.
2012. Т. 3. № 6. С. 195–199.
1400
Абрамзон М.Г. Монеты как средство пропаганды официальной политики
Римской империи. Москва, 1995. C. 239–244.
1401
Mattingly H. Coins of the Roman empire in the British museum. Vol. II: Vespasian to
Domitian. L., 1930. PI. 73. 2.
1402
Regling K. Die Antike Münze als Kunstwerk. Berlin, 1924. № 879.
1403
Mattingly H. Coins of the Roman empire in the British museum. Vol. IV: Antoninus
Pius to Commodus. L., 1940. № 605.
348
1404
Абрамзон М.Г. Монеты как средство пропаганды официальной политики
Римской империи. C. 107–108, 121.
1405
Подробнее о концепции «золотого века» см.: Чернышов Ю.Г. Социально-
утопические идеи и миф о «золотом веке». Часть 2: Ранний принципат. Новосибирск,
1994.
1406
Р. Д’Амато считает изображенную на статуе кирасу точной копией реального
доспеха Октавиана Августа. Причем он предполагает, что изображенная кираса была
кожаной. См.: D’ Amato R., Sumner G. Arms and Armour of the Imperial Roman Soldier: From
Marius to Commodus, 112 BC–AD 192. P. 13, 135. Такой вывод был сделан на основании
того, что декоративные фигуры, изображенные на кирасе, когда-то были раскрашены в
разные цвета, а сама кираса при этом оставалась белой. Белый цвет действительно мало
подходит для изображения бронзовой поверхности, однако именно белым цветом
логичнее всего обозначить луженую или посеребренную поверхность. Подробнее о
лужении и серебрении доспехов см. главу IV.
1407
Jucker H. Dokumentationen zur Augustusstatue von Primaporta // Hefte des
Archäologisches Seminars der Universität Bern. 1977. 3. S. 16–37.
349
1408
Rose Ch. B. The Parthians in Augustan Rome // American Journal of Archaeology.
2005. 109. 1. P. 24–27.
1409
Машкин Н.А. Принципат Августа. Происхождение и социальная сущность. М.–
Л.: Изд-во Академии наук СССР, 1949. С. 594.
1410
Чернышов Ю.Г. Социально-утопические идеи и миф о «золотом веке». Часть 2:
Ранний принципат. С. 7.
1411
Литература об императорском культе, в том числе и в армии довольно
многочисленна. Например: Scott K. The Imperial Cult under the Flavians. N.Y., 1975; Price
S.R.F. Rituals and Power: The Roman Imperial Cult in Asia Minor. Cambridge, 1984; Zanker P.
The Power of Images in the Age of Augustus. Ann Arbor, 1988; Hekster O. The Roman Army
and Propaganda // A Companion to the Roman Army / ed. by P. Erdkamp. Oxford, 2007. P. 339–
358; Künzl E. Politische Propaganda auf römischen Waffen der frühen Kaiserzeit // Kaiser
Augustus und die verlorene Republik: eine Ausstellung im Martin-Gropius-Bau, Berlin, 7. Juni –
14. August 1988. B., 1988. S. 541–545; Künzl E. Sol, Lupa, Zwillingsgottheiten und Hercules:
Neue Funde und Bemerkungen zur Ikonographie römischer Paradewaffen // Archäologisches
Korrespondenzblatt. 2004. Bd. 34. S. 389–406.
1412
Сериков Л. Г., Соловьянов Н. И. Культ императоров в римской армии как
средство политической пропаганды римских властей в I—III вв. // История мировых
цивилизаций: человек во власти и перед лицом власти: материалы межрегиональной
научно—практической конференции с международным участием. Красноярск, 15 мая
2009 г. Красноярск, 2009. С. 18—26.
1413
Künzl E. Gladiusdekorationen der frühenrömischen Kaiserzeit: Dynastische
Legitimation, Victoria und Aurea Aetas. S. 383–474. Медальоны с портретом Августа
украшали ножны мечей из Виндониссы (Miks Ch. Studien zur Romischen
Schwertbewaffnung in der Kaiserzeit. Archäologische Zeugnisse und bildliche Überlieferung //
350
Kölner Studien zur Archäologie der Römischen Provinzen. Bd. 8. Rahden, 2007. S. 908, 912,
Taf. 189; 13, S. 62, №. 2401, 2402), а также имеются они и среди находок на поле боя у
Калькризе (Ibid. S. 787, Taf. 189).Также, в качестве примера можно привести обкладку
ножен гладиуса из Бонна (Ibid. S. 786, Taf. 189) с возможным изображением Юлии, дочери
Августа (Künzl E. Unter den goldenen Adlern. S. 72–73).
1414
Наиболее известный образец развернутой им династической пропаганды – так
называемый «меч Тиберия». Его ножны украшены изображением Германика, который
предстает перед Тиберием, сидящим на троне в окружении Марса и Виктории (Zanker P.
The Power of Images in the Age of Augustus. P. 232–233).
1415
Prittwitz und Gaffron H.H., von. Der Reiterhelm des Tortikollis // Bonner Jahrbücher.
1991. Bd. 191. S. 225–241.
351
1416
Prittwitz und Gaffron H.H., von. Der Reiterhelm des Tortikollis // Bonner Jahrbücher.
1991. Bd. 191. S. 225–241.
1417
Künzl E. Unter den goldenen Adlern. S. 85–86.
1418
Feugère M. Les casques antiques. Р. 107.
1419
Holscher T. Images of War in Greece and Rome: Between Military Practice, Public
Memory, and Cultural Symbolism. P. 7, Pl. III, 2.
1420
Labus G. Museo Bresciano illustrato. P. 197, Tav. LIII.
1421
Domaszewski A. von. Römischer Pferdeschmuck aus Siebenbürgen. S. 138–145.
1422
Mercando L., Zanda E., Beschi L. Bronzi da Industria. Fig. LVII.
1423
Sacken E. von. Über einige römische Metall- und Emailarbeiten. S. 56–60, Taf. IV.
1424
Score V. Hoards, Hounds and Helmets. A Conquest-period Ritual Site at Hallaton,
Leicestershire; Sharp H, James S. Reconstructing the Hallaton helmet // Current archaeology.
2012. № 264. P. 40.
1425
Rucinski E. Studien zu verzierten Wangenklappen römischer Reiterhelme der frühen
bis späten Kaiserzeit (№ WK 28–30).
352
1426
Stäcker J. Princeps und miles. Studien zum Bindungs- und Nachverhältnis von Kaiser
und Soldat im 1. und 2. Jahrhudert n. Chr. Hildesheim S. 87–126.
1427
Подробнее см.: Goldsworthy A.K. The Roman Army at War 100 BC – AD 200.
Oxford, 1996. Р. 116–170; Moore R.L. Generalship: Leadership and Command // The Oxford
Handbook of Warfare in the Classical World / Ed. by B. Campbell, L.A. Tritle. Oxford, 2013. P.
464–469; Махлаюк А.В., Негин А.Е. Римские легионы в бою. М., 2012. С. 371–394;
Махлаюк А.В. Римский полководец в бою: образы, дискурсы и прагматика военного
лидерства (I) // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. 2013. № 6
(1). С. 253–265; Махлаюк А.В. Римский полководец в бою: образы, дискурсы и прагматика
военного лидерства (IΙ) // Вестник Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского.
2013. № 4 (3). С. 27–38.
1428
Gilliver K. Display in Roman Warfare: The Appearance of Armies and Individuals on
the Battlefield // War in History. 2007. Vol. 14. Issue 1. P. 12.
1429
Curle J. On a Roman visor helmet recently discovered near Nijmegen, Holland. P.
81–86.
353
1430
Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 51.
1431
Чернышов Ю.Г. Социально-утопические идеи и миф о «золотом веке». Часть 2:
Ранний принципат. С. 15.
1432
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 82 (Q 9), Taf. 39, 2.
1433
Künzl E. Sol, Lupa, Zwillingsgottheiten und Hercules: Neue Funde und
Bemerkungen zur Ikonographie römischer Paradewaffen. S. 389–394, Abb. 1–2.
1434
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 76 (P 1), Taf. 35, 1.
1435
Künzl E. Unter den goldenen Adlern. S. Abb. 118; Busch A.W. Victoria auf der
Wangenklappe. S. 342 (№ 3).
354
1436
Prittwitz und Gaffron H.H., von. Der Reiterhelm des Tortikollis; Junkelmann M.
Reiter wie Statuen aus Erz. S. 27, Abb. 42; Willer F., Baumer U., Koller J. Die
Metallklebemasse am römischen Reiterhelm aus Xanten-Wardt. S. 145–157.
1437
Подробнее: Fears J.R. The Theology of Victory at Rome: Approaches and Problems
// ANRW. Bd. II. 17. 2. 1981. P. 736–826.
1438
Abdul-Hak S. Rapport préliminaire sur des objets provenant de la nécropole romaine
située a proximité de Nawa (Hauran). P. 163–188.
1439
Curle J. A Roman frontier post and its people. Р. 166. Рls. XXVII, XXVIII.
1440
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 58 (I 1), Taf. 12, 1; Jackson R. P.,
Craddock P. T. The Ribchester Hoard: A descriptive and technical study. P. 78–81, Fig.48.
1441
Benndorf O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken. S. 328, № 23, Taf. 12, 3;
Robinson H. R. The Armour of Imperial Rome. Р. 113. Рl. 317; Garbsch J. Römische
Paraderüstungen. S. 65. Taf. 19, 4.
355
1442
Подробнее см. в: Негин А.Е. Победоносная власть и идеология победы:
изображения императора как элемент декора римского парадного доспеха // Вестник
Нижегородского университета им. Н.И. Лобачевского. 2013. № 4(3). С. 39–45.
1443
Dawson D. The Origins of Western Warfare. Militarism and Morality in the Ancient
World. Oxford, 1996. Р. 113.
1444
Hekster O. The Roman Army and Propaganda // A Companion to the Roman Army /
Ed. by P. Erdkamp. Oxford, 2007. P. 339–358.
1445
Чернышов Ю.Г. Социально-утопические идеи и миф о «золотом веке». Ч. 2:
Ранний принципат. С. 31–46.
1446
Hekster O.J. Fighting for Rome: The Emperor as a military leader // The Impact of
the Roman Army (200 B.C. – A.D. 476): Economic, Social, Political, Religious and Cultural
Aspects / Ed. by Lukas Blois, Elio Lo Cascio. Leiden; Boston, 2007. P 91–106.
356
1458
Ле Боэк Я. Римская армия эпохи ранней империи / Пер. с фр. М.Н. Челинцевой.
М., 2001. С. 374; Махлаюк А.В. Religio castrensis и воинский этос в армии императорского
Рима // Studia historica. 2003. Вып. 5. С. 123–126.
358
1459
В эпоху принципата награды отличившимся воинам вручал сам император (Tac.
Ann. VI. 3. 1), руководивший военной кампанией (Steiner P. Die Dona militaria // Bonner
Jahrbücher. 1906. Bd. 114/115. S. 89), в других случаях это делали от его имени наместники
провинций (Eck W. Monumente der Virtus. Kaiser und Heer im Spiegel epigraphischer
Denkmäler. S. 495–496). Хотя в систему римских военных наград (Maxfield V. The Military
Decorations of the Roman Army. Р. 55–100) не принято включать предметы защитного
вооружения, так как в нарративных источники практически нет указаний на вручение
воинам в качестве наград элементов защитного вооружения. Тем не менее, исходя из тех
сообщений, которые все же имеются в нашем распоряжении, можно утверждать, что
подобная практика все-таки имела место, поскольку имеются сведения о награждении
воинов отдельным элементом шлемов – серебряными рожками, крепившимися на боевом
наголовье (Liv. X. 44. 5).
1460
Jahn O. Die Lauersforter Phalerae. Fest-Programm zu Winckelmanns Geburtstage.
Bonn, 1860.
1461
Curle J. A Roman frontier post and its people. Р. 174.
359
1462
MacMullen R. Inscriptions on armor and the supply of arms in the Roman Empire //
American Journal of Archaeology. 1960. Vol. 64. Nr. 1. P. 23–40; Bishop M.C., Coulston J.C.N.
Roman Military Equipment from the Punic Wars to the fall of Rome. P. 43–45.
1463
Наименование воинских подразделений присутствует на половине всех
известных «парадных» доспехов с надписями. Еще в трех случаях указано имя командира
кавалерийского подразделения (декуриона).
1464
MacMullen R. Inscriptions on armor and the supply of arms in the Roman Empire. P.
23–40.
1465
Во времена функционирования армии в форме гражданского ополчения оружие
являлось частной собственностью гражданина. Все изменилось с введением практики
призыва пролетариев, которые не имели необходимых средств к покупке вооружения,
вследствие чего экипировать солдат теперь должна была сама армия. Поэтому с конца III
в. до н.э. некоторые экземпляры подписывали названиями подразделений, которым они
принадлежали. Во времена функционирования профессиональной армии такая практика
продолжала существовать. Скорее всего, новобранец получал все вооружение в рассрочку,
и его стоимость постепенно удерживалась из жалования, о чем могут свидетельствовать
различные расходные списки, сохранившиеся на папирусах (Fink R. O. Roman military
records on papyrus. Ann Arbor, 1971. No. 68; Gilliam J. F. The deposita of an auxiliary soldier
(P. Columbia inv. 325) // Bonner Jahrbücher. 1967. Bd. 167. S. 233–243). Хотя было
высказано и иное мнение о таких вычетах, которые объясняются как залог на случай утери
или непоправимой порчи вооружения (Nuber H. U. Zwei bronzene Besitzermarken aus
Frankfurt/M.-Heddernheim. Zur Kennzeichnung von Ausrüstungsstücken des römischen Heeres.
Chiron. 1972. Bd. 2. S. 497; Speidel M. P. The Missing Weapons at Carlisle // Britannia. 2007.
Vol. 38. P. 239). Не исключается и широкое распространение практики покупки предметов
вооружения в частном порядке у оружейника или сослуживца (Негин А.Е. Вооружение
римской армии эпохи принципата: экономические, технологические и организационные
аспекты производства и снабжения // Stratum plus. 2014. № 4. С. 41–42).
360
1466
Nuber H. U. Op. cit. S. 497.
1467
Ibid. S. 497.
1468
На предметах «парадного» вооружения в подавляющем большинстве случаев
имя владельца в родительном падеже написано вслед за именем командира подразделения
(decurio); хотя в некоторых случаях эта последовательность меняется. Исключение
составляют нагрудные пластины из Манхинга (Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 54,
Taf. 8, 1), конский налобник из Айнинга (Ibid. S. 46) и шлем из Навы (Ibid. S. 61, Taf. 16),
на которых имя их владельца написано в именительном падеже.
361
1469
Klumbach H., Wamser L. Ein Neufund zweier außergewöhnlicher Helme der
römischen Kaiserzeit aus Theilenhofen, Landkreis Weißenburg-Gunzenhausen. Ein Vorbericht //
Jahresbericht der Bayerischen Bodendenkmalpflege. 1976–1977. Bd. 17–18. S. 41–61.; Garbsch
J. Römische Paraderüstungen. S. 55–56 (F 1), Taf. 10.
1470
Кроме владельческих надписей на экземплярах из Штраубинга можно видеть
надпись идентифицирующую производителя оружия: PROCLI M(aterni). O(f)F(i)C(ina),
т.е. мастерская Прокла Матерна. Подробнее см.: Frel J. The Workshop of Proclus Maternus.
Eastern Elements in the Broncework of the Raetian Limes // Bayerische Vorgeschichtsblätter.
1987. Bd. 52. S. 54–74.
1471
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 33, 49, Taf. 3, 3. Не исключено, что в
данном случае подразумевается смена командира турмы.
1472
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 33, 49.
1473
Ibid. S. 33, 48.
1474
Ibid. S. 70, Taf. 24, 2.
362
1475
Ibid. S. 33, 46.
1476
Breeze, D. J., Close-Brooks, J., Ritchie, J. N. G., Scott, I. R., Young, A. Soldiers’
Burials at Camelon, Stirlingshire, 1922 and 1975 // Britannia. 1976. Nr. 7. Р. 73–95.; Bishop
M.C., Coulston J.C.N. Roman Military Equipment from the Punic Wars to the fall of Rome. P.
33–34.
363
1477
Olson B. R. Roman Infantry Helmets and Commemoration among Soldiers // Vulcan:
Journal of the Social History of Military Technology. 2013. Vol. 1. Р. 3–19.
1478
Особенно много их на шлемах типа Coolus.
1479
Olson B. R. Op. cit. Р. 15.
1480
Hope V. M. Trophies and Tombstones: Commemorating the Roman Soldier // World
Archaeology. 2003. Vol. 35. Nr. 1. Р. 87.
1481
Olson B. R. Op. cit. P. 3–19.
364
1482
Reuter M., Scholz M. Alles geritzt: Botschaften aus der Antike. Ausstellungskataloge
der Archäologischen Staatssammlung 35. München, 2005. S. 40–41; Kaminski J., Sim D. Roman
Imperial Armour. P. 155. Fig. 120.
1483
Olson B. R. Op. cit. P. 11.
1484
Хотя, если шлем находится в подвешенном состоянии, как это было на марше,
прочесть надпись с расстояния при большом желании все же возможно. Вместе с тем
довольно сомнительно, что солдаты, облачившиеся в доспехи и специально для парада
украсившие свои шлемы плюмажами, не надевали их на голову, а несли их, как это было
заведено на марше.
1485
Vlădescu CR. M. Masca de paradă de la Romula si incercarea de reconstituire a
coifului de cavalerie romană P. 195–203.
1486
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 48 (B 8).
365
1487
Kellner H. J., Zahlhaas G. Der römische Tempelschatz von Weißenburg i. Bay. S.
82—83, No. 41; Junkelmann M. Reiter wie Statuen aus Erz. S. 94 (O 95).
1488
Born H., Junkelmann M. Römische Kampf- und Turnierrüstungen. 1997: 90–97, Abb.
104.
1489
MacMullen R. Inscriptions on armor and the supply of arms in the Roman Empire. P.
23.
1490
MacMullen R. Op. cit. P. 23–24; Domaszewski A. von. Die Rangordnung des
römischen Heeres. Einführung, Berichtigungen und Nachtrage von Brian Dobson. 2.
Durchgesehene Aufl . Bonner Jahrbücher 14. Köln, 1967. S. 44; Speidel M. P., Dimitrova-
Milceva A. The cult of the Genii in the Roman army and a new military deity // Aufstieg und
Niedergang der römischen Welt II. Bd. 16. Teil 2. Berlin; New York, 1978. Sl. 1551–1553;
Bishop M.C., Coulston J.C.N. Roman Military Equipment from the Punic Wars to the fall of
Rome. P. 266.
366
1491
MacMullen R. Inscriptions on armor and the supply of arms in the Roman Empire. P.
25.
1492
Кроме того, нельзя исключать еще одной возможности появления «именных»
надписей на оружии. Таковая практика сохраняется до сих пор в случае с наградным
оружием, где помимо соответствующей надписи об отличиях и заслугах указываются
фамилия, имя и отчество (фамилия и инициалы) награжденного, отчего наградное оружие
часто также называют именным. Наградное римское оружие упоминается в источниках,
правда, за исключением серебряных рожек на шлемы, о доспехах речь не идет. См.: Aul.
Gell. Att. Noct. II. 11. 2, 2–6, 3, 1 (hasta); Plin. HN. VII. 102 (hasta); SHA. Prob. V. 1 (hasta);
Liv. X. 44. 5 (corniculi).
1493
В случае с гладиаторским оружием, надписи скорее указывают на мастерские в
которых это вооружение было изготовлено. Об этом свидетельствуют надписи: «MCP»,
«ONIA», «P.CAR» и «EX OF» (=EX OFFICINA). Это могут быть имена конкретных
изготовителей шлемов.
367
1494
Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 8.
1495
Pitts L. Musov — a Roman military station // Archaeology Today. 1987. Vol. 8. Р.
26; Bohry L. Zwei neue Parade-Brustplatten im Ungarischen Nationalmuseum // Bayerische
Vorgeschichtsblätter. 1990. Bd. 55. S. 299–307.
368
Заключение
1496
Zygulski Z. Jr. Armour as a Symbolic Form // Waffen- und Kostümkunde. 1984. Bd.
26. S. 77–95.
372
1497
Schamper J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten Waffen der
Römischen Kaiserzeit. S. 156.
374
1. СПИСОК СОКРАЩЕНИЙ
1. 1. Научная литература
1. 2. Надписи и папирусы
AE — L’année epigraphique.
BGU — Berliher griechische Urkunden. Aegyptische Urkunden aus den
königlichen Museen zu Berlin. Bd. 1–9. B., 1892–1937.
ChLA — Bruckner A., Marichal R. Chartae latinae antiquiores. Facsimile–
edition of the Latin charters prior to the ninth century Germany. Zürich, 1979.
CIL — Corpus inscriptionum Latinarum / Hrsg. A. Degrassi. Berlin, 1863 –
...; N. S.: 1981 – ...
ILS — Inscriptiones Latinae selectae / Hrsg. H. Dessau. Vol. 1–3. Berolini,
1892–1916. 2 ed. – 1954–1955.
378
48. P. Vergilii Maronis Opera omnia / Ed. A. Forbiger. – Partes I–III. – Lipsiae:
Teubner, 1873–1875.
49. Pausaniae Graeciae descriptio / Ed. M. H. Rocha-Pereira. – Vol. I-III. –
Leipzig: Teubner, 1989–1990.
50. Philostratorum et Callistrati opera / Rec. A. Westermann. — Paris: Didot,
1878. – viii, 507 p.
51. Pindari carmina cum fragmentis / Edidit Bruno Snell. – Leipzig:
B.G.Teubner, 1955. – VIII, 375 S.
52. Plinii, C. Caecilius Secundi Epistularum libri novem. Epistularum ad
Traianum liber. Panegyricus / Rec. M. Schuster. Editio secunda, aucta et
corr. – Lipsiae: Teubner, 1952. – xxxvi, 542 p.
53. Plinius, C. Secundus (Maior). Natural History: In 10 volumes / With an
English translation by H. Rackham. – Cambridge (Mass.); L., 1969–1979.
54. Plutarchi Vitae parallelae / Rec. Cl. Lindskog et K. Ziegler. – Vol. I–IV. –
Lipsiae: Teubner, 1960–1968.
55. Plutarch's Moralia in nine volumes / With an English translation by F.C.
Babbitt. – L.; Cambridge (Mass.): W. Heinemann, 1931–1948.
56. Polyaeni Strategematon libri octo / Ed. E. Nolfflin et J. Meller. – Lipsiae:
Teubner, 1887. – xii, 385 p.
57. Polybii Historia / Ed. L. Dindorfius. – Vol. I–IV. – Lipsiae: Teubner, 1866–
1868.
58. S. Isidorus Hispalensis. Origines sive Etymologiae / Ed. W. Lindsay. – Vol.
1–2. – Oxford, 1911. – 888 p.
59. Scriptores Historiae Augustae / Ed. E. Hohl. – Vol. I–II. – Lipsiae: Teubner,
1955–1965.
60. Scriptores latini, jussu christianissimi regis ad usum serenissimi Delphini:
Panegyrici Veteres. – L.: A.J. Valpy, 1828. – 1621 p.
61. Seneca. Naturales Quaestiones / With an English Translation by T. H.
Corcoran. – T. 1–2. – L.: Heinemann, 1971–1972. – T. 1. – 297 p.; T. 2 –
320 p.
388
74. Vegetius. Flavii Vegetii Renati Epitoma rei militaris / Rec. C. Lang. –
Lipsiae: Teubner, 1869. – xliii, 248 p.
75. Vellei Paterculi Historiarum ad M. Vinicium consulem / Rec. W.S. Watt. –
Lipsiae: Teubner, 1988. – XLI, 236 p.
76. Zosimus Corpus scriptorum historiae byzantinae (Том 29) / Editio Bekkeri.–
Bonn: Weber, 1837 – 454 p.
3. Литература
296. Alföldi, A. Early Rome and the Latins / A. Alföldi. – Ann Arbor:
University of Michigan Press, 1963. – 433 р.
297. Alston, R. Roman military pay from Caesar to Diokletian / R. Alston //
JRS. - 1994. – Vol. 84. – P. 113–123.
298. Alston, R. Arms and the man: soldiers, masculinity and power in
republican and imperial Rome / R. Alston // When men were men.
Masculinity, power and identity in classical antiquity / Ed. Lin Foxhall and
John Salmen. – L.; N. Y.: Routledge, 1998. – P. 205–223.
299. Altmann, W. Die römischen Grabaltäre der Kaiserzeit / W. Altmann. –
B.: Weidmann, 1905. – 300 S.
300. Amy, R., Duval, P.-M., Formigé, J., Hatt, J.-J. L'arc d'Orange / R.
Amy, P.-M. Duval, J. Formigé, J.-J. Hatt. – Paris: C.N.R.S., 1962. – 166 p.
301. Anderson, M. L. Cavalry Sports Mask / M.L. Andreson // Glories of
the Past. Ancient Art from the Shelby White and Leon Levy Collection / D.
von Bothmer (Ed.). – New York: Metropolitan Museum of Art, 1990. – P.
247.
302. Ando, C. Imperial Ideology and Provincial Loyalty in the Roman
Empire / C. Ando. – Los Angeles: University of California Press, 2000. –
515 p.
303. Andreae, B. Das Alexandermosaik aus Pompeji / B. Andreae.
Recklinghausen: Verlag Aurel Bongers, 1977. – 74 S.
304. Angelone, R. Spettacoli gladiatori ad Ercolano e gli edifici da essi
postulati / R. Angelone // Rendiconti dell’Accademia di Archeologia.
Lettere e Belle Arti di Napoli, Nuova Serie 62. – Napoli: G. Macchiaroli,
1990. – P. 215–243.
305. Ankersdorfer, H. Studien zur Religion des römischen Heeres von
Augustus bis Diokletian: Diss. / Hans Ankersdorfer. – Konstanz, 1973. –
274 S.
414
324. BBC 2011. Rare Roman altar stones uncovered in Musselburgh. BBC
News (online news article) [Электронный ресурс]. Режим доступа:
http://www.bbc.co.uk/news/uk-scotland-edinburgh-east-fife-12771243).
325. Beard, M., North, J., Price, S. Religions of Rome. 2 Vols / M. Beard,
J. North, S. Price. – Cambridge: Cambridge University Press, 1998. – 430 р.
326. Beck, F., Chew, H. Masques de fer. Un officier romain du temps de
Caligula, Katalog der Ausstellung im Musée des antiquités nationales de
Saint-Germain-en-Laye 1991/1992 / F. Beck, H. Chew. – P.: Edition
Errance, 1991. – 176 p.
327. Beckmann, M. The Column of Marcus Aurelius: The Genesis &
Meaning of a Roman Imperial Monument / M. Beckmann. – Chapel Hill:
University of North Carolina Press, 2011. – 264 p.
328. Behn, F. Sammlung Ludwig Marx in Mainz / F. Behn. – Frankfurt a.
M.: Verlag Baer, 1913. – 48 S.
329. Behn, F. Gesichtshelme / F. Behn // Festschrift für Friedrich Zucker
zum 70. Geburtstage / Wolfgang Müller (Hg.). – Berlin: Akademie-Verlag,
1954. – S. 17–23.
330. Behn, F. Vorgeschichtliches Maskenbrauchtum / F. Behn // Berichte
über die Verhandlungen der Sächsischen Akademie der Wissenschaften zu
Leipzig. Philologisch-historische Klasse. – Bd. 102. – Heft 1. – Berlin:
Akademie-Verlag, 1955. – 22 S.
331. Belson, J.P. The Medusa Rondanini: A New Look / J.P. Belson //
AJA. – 1980. – Vol. 84. – Nr. 3. – P. 373–378.
332. Bendinelli, G. Tomba con vasi e bronzi del V secolo avanti Cristo:
scoperta nella necropoli di Todi / G. Bendinelli // Monumenti antichi. –
1916. – Vol. 24. – Sl. 841–914.
333. Benndorf, O. Antike Gesichtshelme und Sepulcralmasken / O.
Benndorf. – Wien: Gerold, 1878. – 77 S.
334. Berciu, D. Contribution à l'étude de l'art Thraco-Géte / D. Berciu. –
Bucureşti: Editura Academiei Republicii Socialiste România, 1974. – 238 p.
417
344. Bishop, M.C. On Parade: Status, Display, and Morale in the Roman
Army / M.C. Bishop // Akten des 14. Internationalen Limeskongresses 1986
in Carnuntum. T. 1. – Wien: VÖAW, 1990. – P. 21–30.
345. Bishop, M.C. Lorica Segmentata vol. I: A Handbook of Articulated
Roman Plate Armour / M.C. Bishop // JRMES Monograph 1. – Chirnside:
The Armatura Press, 2002. – 112 p.
346. Bishop, M.C., Coulston, J.C.N. Roman Military Equipment from the
Punic Wars to the Fall of Rome / M.C. Bishop, J.C.N. Coulston. – 2nd ed. –
Oxford, 2006. – 322 p.
347. Boardman, J. Very like a Whale. Classical Sea Monsters / J.
Boardman // Monsters and Demons in the Ancient and Medieval Worlds.
Papers presented in Honor of Edith Porada / A.E. Farkas, P.O. Harper, E.B.
Harrison (Eds.). – Mainz: von Zabern, 1987. – S. 73–84.
348. Bödecker, S. Waffen für Vagdavercustis / S. Bödecker // Der Limes.
Nachrichtenbl. der DLK. – 2010. – Bd. 2. – S. 16–19.
349. Borbein, A.H. Campanareliefs, Typologische und stilkritische
Untersuchungen / A.H. Borbein // Mitteilungen des Deutschen
archaeologischen Instituts, Römische Abteilung. Ergänzungsheft. 14. –
Heidelberg: F.H. Kerle, 1968. – 216 S.
350. Borchhardt, J. Homerische Helme / J. Borchhardt. – Mainz am Rein:
Philipp von Zabern, 1972. – 162 S.
351. Borhy, L. Zwei neue Parade-Brustplatten im Ungarischen
Nationalmuseum / L. Borhy // Bayerische Vorgeschichtsblätter. – 1990. –
Bd. 55. – S. 299–307.
352. Borhy, L. Fragment d’une jambière de parade d’époque romaine.
Római kori díszlábvért töredéke / L. Borhy // Bulletin du Musée Hongrois
des Beaux-Arts. – 1991. – Vol. 75. – P. 15–25, 91–97.
353. Borhy, L. Schutzwaffeninschriften aus der römischen Zeit / L. Borhy
// Instrumenta inscripta latina. Das römische Leben im Spiegel der
419
427. D’Amato, R., Negin, A.E. Decorated Roman Armour: From the Ages
of the Kings to the Death of Justinian the Great / R. D’Amato, A.E. Negin. –
Oxford: Frontline Books, 2017. – 376 р. (в печати)
428. Danov, Chr. Antike Denkmäler in Bulgaria / Chr. Danov // Известия
на Археологическия институт. – 1937. – T. 11. – S. 196–206.
429. Dautova Ruševljan, V., Vujović, M. Rimska vojska u Sremu = Roman
army in Srem / V. Dautova Ruševljan, M. Vujović. – Novi Sad: Muzej
Vojvodine, 2006. – 131 p.
430. Davies, R.W. A note on lorictitis / R.W. Davies // Bonner Jahrbucher.
– 1968. – Bd. 168. – P. 161–165.
431. Dawson, D. The Origins of Western Warfare. Militarism and Morality
in the Ancient World / D. Dawson. – Oxford: Westview Press, 1996. – 203
p.
432. De Agostino, A. Gli elmi di Rapolano / A. De Agostino // Archeologia
Classica. – 1958. – Vol. 10. – P. 84–86.
433. De Caro, S. Una nuova tomba dipinte da Nola / S. De Caro // Rivista
dell'Istituto Nazionale d'Archeologia e storia dell’ Arta. – 1983. – T. VI–VII.
– P. 71–95.
434. de Ridder, A. Bronzes antiques du Louvre. T. III. / A. de Ridder. –
Paris: E. Leroux, 1915. – 410 р.
435. Déchelette, J. La sépulture de Chassenard et les coins monétaires de
Paray-le-Monial / J. Déchelette // Revue Archéologique 4ème serie. – 1903.
– Nr. 1. – P. 235–258.
436. Déchelette, J. La collection Millon: antiquités pré-historiques et gallo-
romaines / J. Déchelette. – Paris: P. Geuthner, 1913. – 406 p.
437. Dehn, G. Die Bronzefunde bei Ponte Sisto / G. Dehn // Mittheilungen
des Kaiserlich Deutschen Archäeologischen Instituts. Römische Abteilung =
Bullettino dell'Imperiale Istituto archeologico germanico. Sezione romana. –
1911. – Bd. 26. – S. 238–259.
427
561. Greco, E., Guzzo, P.G. Laos II. La Tomba a Camera Di Marcellina /
E. Greco, P.G. Guzzo. Taranto: Istituto per la storia e l'archeologia della
Magna Grecia, 1992. – 130 p.
562. Green, M.J. God in Man's Image: Thoughts on the Genesis and
Affiliations of Some Romano-British Cult-Imagery / M.J. Green // Britannia.
– 1998. – Vol. 29. – P. 17–30.
563. Greep, S. Approaches to the study of bone, antler and ivory military
equipment / S. Greep // Roman Military Equipment. Proceedings of a
seminar held in the Department of Ancient History and Classical
Archaeology at the University of Sheffield, 21st March 1983 / Ed. M.C.
Bishop. – Sheffield, 1983. – P. 16–21.
564. Greiff, S., Hartmann, S. Römischer Brunnenhortfund aus dem
Kastellvicus Welzheim / S. Greiff, S. Hartmann // Jahrbuch des Römisch-
Germanischen Zentralmuseums Mainz. – 2012. – Bd. 59. – Nr. 3. – S. 95.
565. Greiner, A.B. Rainau-Buch II: der römische Kastellvicus von Rainau-
Buch (Ostalbkreis): die archäologischen Ausgrabungen von 1976 bis 1979.
Katalog und Tafeln / A.B. Greiner. – Stuttgart: Konrad Theiss Verlag, 2011.
– 780 S.
566. Grivaud de la Vincelle, C.-M. Arts et métiers des anciens, représentés
par les monuments, ou Recherches archaéologiques servant principalement à
l'explication d'un grand nombre d'antiquités recueillies dans les ruines d'une
ville gauloise et romaine / C.-M. Grivaud de la Vincelle. – Paris: Nepveu,
1819. – 206 p.
567. Groller, M. von. Römische Waffen / M. von Groller // Der Römische
Limes in Österreich. – Bd. 2. – Wien: Österreichische Akademie der
Wissenschaften, 1901. – S. 85–132.
568. Haalebos, J.K. Door een bezoeker opgeraapt / J.K. Haalebos //
Westerheem: tweemaandelijks orgaan van de Archaeologische
Werkgemeenschap voor Westelijk Nederland. – 1981. – Vol. 30. – P. 111–
118.
441
588. Hekster, O.J. The Roman Army and Propaganda / O.J. Hekster // A
Companion to the Roman Army / P. Erdkamp (Ed.). – Oxford: John Wiley
& Sons, 2007. – P. 339–358.
589. Helgeland, J. Roman Army Religion / J. Helgeland // ANRW. – Bd.
II. 16. 2. – 1978. – P. 1470–1505.
590. Hencken, H. The Earliest European Helmets. Bronze Age and Early
Iron Age / H. Hencken. – Cambridge: Harvard University Press, 1971. – 200
р.
591. Henig, M. Religion in Roman Britain / M. Henig. – L.: Routledge,
1995. – 264 p.
592. Hermann, F.–R. Der Eisenfundhort aus dem Kastell Künzing / F.–R.
Hermann // Saalburg Jahrbuch. – 1969. – Bd. 26. – S. 129–141.
593. Herold, K. Zur Konservierungsproblematik archäologischer
Eisenfunde am Beispiel eines Gesichtshelmes aus dem Auxiliarkastell
Carnuntum / K. Herold // Österreichische Jahreshefte. – 1985. – Bd. 56. – S.
171–176.
594. Herzog, R. Das Kastell Buch / R. Herzog // Der obergermanisch-
raetische Limes des Roemerreiches. – Abt. B. – Nr. 67. – Heidelberg: Otto
Petters, 1898. – 16 S.
595. Hobbold, S. Das Bild des Mars. Untersuchung zum römischen
Kriegsgott / S. Hobbold. – Bonn: Rheinischen-Friedrich-Wilhelms
Universität, 1995. – 165 S.
596. Hodgson, N. The Roman fort at Wallsend (Segedunum). Excavations
of 1997–8 / N. Hodgson. – Newcastle: Arbeia Society, 2003. – 264 p.
597. Hoffiller, V. Oprema rimskoga vojnika u prvo doba carstva / V.
Hoffiler // Vjestnik Hrvatskoga Arheoloskoga Drustva. – 1910–1911. – №
11. – S. 145–240.
598. Hoffiler, V. Oprema rimskoga vojnika u prvo doba carstva / V.
Hoffiler // Viestnik Hrvatskoga arheološkoga društva. – 1910–1911. – № 12.
– S. 16–123.
444
727. Leander Touati, A-M. The Great Trajanic Frieze: The Study of a
Monument and of the Mechanisms of Message Transmission in Roman Art /
A-M. Leander Touati. – Stockholm: Åström, 1987. – 135 p.
728. Lehmann-Hartleben, K. Die Trajanssaule: ein römisches kunstwerk zu
beginn der spätantike / K. Lehmann-Hartleben. – Berlin: De Gruyter, 1926.
– 156 S.
729. Lehner, H. Die Einzelfunde von Novaesium / H. Lehner // Bonner
Jahrbücher. –1904. – Bd. 111–112. – S. 243–418.
730. Lendon, J.E. Soldiers and Ghosts: A History of Battle in Classical
Antiquity / J.E. Lendon. – New Haven: Yale University Press, 2005. – 480
p.
731. Lepage, L. La Ville gallo-romaine du Châtelet de Gourzon en Haute-
Marne / L. Lepage. – Saint-Dizier: Editions du CERPHM, 1990. – 160 p.
732. Lesky, A. Thalatta. Der Weg der Griechen zum Meer / A. Lesky. –
Vienna: Rudolf M. Rohrer. Verlag, 1947. – 341 p.
733. Lessing, O. Die Gestalt der Dioskuren und ihre Attribute / O. Lessing.
– München: Akademische Buchdruckerei von F. Straub, 1891. – 67 S.
734. Liber Philippi Ursonis manu: pictoris mantuani de varis equestrib.
stratis, phaleris, bullis, stapedibus, fraenis, multiplicibus, vestibus
versicoloribusum, militaribus emblematibus, galeis, conis, thoracib, de
macherabcapulorum, globorum, omnibus miro artificia, ad musim. fabri,
factis / [1554]. – Microfilm. – L.: Victoria and Albert Museum, 1978. – 128
p.
735. Liberati, A.M. L’esercito di Roma nell’età delle guerre puniche.
Riconstruzioni e plastici del Museo della Civiltà Romana di Roma / A.M.
Liberati // JRMES. – 1997. – Vol. 8. – P. 25–40.
736. Lindenschmit, L. Römische Waffenstücke / L. Lindenschmit //
Alterthümer unserer heidnischen Vorzeit. – 1864. – Bd. I. – Heft XII. – Taf.
IV.
459
759. Mattusch, C.C. Greek Bronze Statuary: From the Beginnings Through
the Fifth Century B.C. / C.C. Mattusch. – N.-Y.: Cornell University Press,
1988. – 246 p.
760. Marjanović–Vujović, G., Krstic, D., Velickovic, M. Arheodoško blago
srbije iz Muzejskih zbirki / G. Marjanović–Vujović, D. Krstic, M.
Velickovic. – Beograd: Narodni muzej, 1983. – 120 p.
761. Martins, S. Die Restaurierung einer römischen Wangen-klappe mit
Inschrift aus Mittenaar-Offenbach, Lahn-Dill-Kreis / S. Martins //
Denkmalpflege und Kulturgeschichte. – 1997. – Bd. 1. – S. 52–54.
762. Massimo, F. Musei Etrusci quod Gregorius XVI pon. max. in aedibus
Vaticanis constituit monimenta linearis picturae exemplis expressa et in
utilitatem studiosorum antiquitatum et bonarum artium publici iuris facta.
Vol. I / F. Massimo. – Romae: ex Aedibus Vaticanis, 1842. – 20 p., CXXXII
Tav.
763. Matešić, S. Römische Helme aus dem Thorsberger Moor / S. Matešić
// Rimska vojna oprema u pogrebnom kontekstu radovi XVII. ROMEC-a =
Weapons and military equipment in a funerary context: proceedings of the
XVIIth Roman Military Equipment Conference = Militaria als Grabbeilage:
Akten der 17. Roman Military Equipment Conference Bonn / I. Minchev
(Hg.). –Zagreb: Filozofski fakultet, 2013. – S. 365–370.
764. Mattingly, H. Coins of the Roman empire in the British museum. Vol.
II: Vespasian to Domitian / H. Mattingly. – L.: Trustees of the British
Museum, 1930. – 485 p.
765. Mattingly, H. Coins of the Roman empire in the British museum. Vol.
IV: Antoninus Pius to Commodus / H. Mattingly. – L.: Trustees of the
British Museum, 1940. – 964 p.
766. Maxfield, V.A. The Military Decorations of the Roman Army / V.A.
Maxfield. – L.: B. P. Batsford LTD, 1981. – 304 p.
767. Mazzoni, C. She-Wolf: The Story of a Roman Icon / C. Mazzoni. –
Cambridge: Cambridge University Press, 2010. – 282 p.
462
867. Popović, Lj. Umetnička baština Srbije: iz riznica i zbirki / Lj. Popović.
– Beograd: Časopis "Jugoslavija", 1984. – 232 s.
868. Popović, Lj. Classical Portraits in Yugoslavia / Lj. Popović, et al.
(Ed.). – Beograd: Časopis "Jugoslavija", 1987. – 252 s.
869. Prammer, J. Das römische Straubing. Ausgrabungen, Schatzfund.
Gäubodenmuseum / J. Prammer. – München: Schnell und Steiner, 1989. –
108 S.
870. Premerstein, A. von. Die Buchführung einer ägyptischen
Legionsabteilung / A. von Premerstein // Klio. – 1903. – Bd. 3. – S. 1–46.
871. Price, N., Mortimer, P. An eye for Odin? Divine role-playing in the
age of Sutton Hoo / N. Price, P. Mortimer // European Journal of
Archaeology. – 2014. – Vol. 17/3. – P. 517–538.
872. Price, P. An interesting Find of Lorica Plumata from the Roman
Fortress at Usk / P. Price // Roman Military Equipment: Proceedings of a
Seminar held in the Department of Ancient History and Classical
Archaeology at the University of Sheffield, 21th of March 1983 / M.C.
Bishop (Ed.). – Sheffield, 1983.– P.12–13.
873. Price, S.R.F. Rituals and Power. The Roman Imperial Cult in Asia
Minor / S.R.F. Price. – Cambridge: Cambridge University Press, 1984. –
320 p.
874. Prittwitz und Gaffron, H.H. Der Reiterhelm des Tortikollis / H.H.
Prittwitz und Gaffron // BJ. – 1991. – Bd. 191. – S. 225–241.
875. Proietti, G. I1 Museo Nazionale Etrusco di Villa Giulia / G. Proietti. –
Rome: Quasar, 1980. – 360 p.
876. Protase, D., Petculescu, L. Coiful roman de la Berzovia / D. Protase,
L. Petculescu // Banatica. – 1975. – Vol. 3. – P. 85–90.
877. Pyhrr, S.W., Godoy, J-A., Leydi, S. Heroic Armour of the Italian
Renaissance: Filippo Negroli and his contemporaries / S.W. Pyhrr, J-A.
Godoy, S. Leydi. – New York: Metropolitan Museum of Art, 1998. – 358 p.
474
919. Saddington, D.B. Roman Soldier, local gods and interpretatio Romana
in Roman Germany / D.B. Saddington // Acta classica. – Pretoria, 1999. –
Vol. 42. – P. 155–169.
920. Salama, P. Masque de parade et casque d’Ain Grimidi (Maurétania
Césarienne) / P. Salama // Studien zu den Militärgrenzen Roms III, 13.
Internationaler Limeskongress, Aalen 1983. – Stuttgart: Böhlau Verlag,
1986. – S. 649–656.
921. Sarfatij, H. Opgravingen op de Woerd in Valkenburg (ZH) / H.
Sarfatij // Spiegel Historiael. – 1975. – Nr. 10. – S. 242–247.
922. Sauer, S. Ein fabrica–Bau in der Neusser canabae legionis / S. Sauer //
Archäologie im Rheinland 1995. – Köln; Bonn: Rheinland Verlag, 1996. –
S. 86–87.
923. Schaaf, U. Keltische Helme / U. Schaaf // Antike Helme: Sammlung
Lipperheide und andere Bestände des Antikenmuseums Berlin / A. Bottini
(Hg.). – Mainz: Römisch-Germanischen Zentralmuseums, 1988. – S. 293–
317.
924. Schalles, H.–J., Schreiter, C. Geschichte aus dem Kies. Neue Funde
aus dem Alten Rhein bei Xanten / H.-J. Schalles, C. Schreiter // Xantener
Berichte Band 3. Führer des Regionalmuseums Xanten 34 / H.-J. Schalles,
C. Schreiter (Hg.). Köln: Rheinland Verlag, 1993. – 296 S.
925. Schamper, J. Eine neue römische Gesichtsmaske / J. Schamper //
NON SOLUM ... SED ETIAM. Festschrift für Thomas Fischer zum 65.
Geburtstag / P. Henrich, Ch. Miks, J. Obmann, M. Wieland (Hg.). – Rahden:
Vlg Marie Leidorf, 2015. – S. 381–383.
926. Schamper, J. Studien zu Paraderüstungsteilen und anderen verzierten
Waffen der Römischen Kaiserzeit. Dissertation Köln, 2014. = Kölner
Studien zur Archäologie der römischen Provinzen. Bd. 12 / J. Schamper. –
Rahden: Vlg Marie Leidorf, 2015. – 252 S.
479
959. Speidel, M.A. Roman army pay scales / M.A. Speidel // JRS. – 1992. –
Vol. 82. – P. 87–106.
960. Speidel, M.A. Die römischen Schreibtafeln von Vindonissa:
lateinische Texte des militärischen Alltags und ihre geschichtliche
Bedeutung = Gesellschaft Pro Vindonissa 12 / M.A. Speidel. – Brugg:
Gesellschaft Pro Vindonissa, 1996. – 271 S.
961. Speidel, M.P. Religion of Iuppiter Dolichenus in the Roman Army /
M.P. Speidel // Ètudes préliminares aux religion orientalis dans l’Ĕmpire
romein. – 1977. – Bd. 63. – P. 351–387.
962. Speidel, M.P. The Missing Weapons at Carlisle / M.P. Speidel //
Britannia. – 2007. – Vol. 38. – P. 237–239.
963. Speidel, M.P. Roman Army Studies. Vol. 2 (Mavors Roman Army
Researches, vol. VIII)/ M.P. Speidel. – Stuttgart: Franz Steiner, 1992. – 430
p.
964. Speidel, M.P., Dimitrova–Milceva, A. The cult of the Genii in the
Roman army and a new military deity / M.P. Speidel, A. Dimitrova–Milceva
// Aufstieg und Niedergang der römischen Welt. – Bd. II. 16. – T. 2. B. – N.
Y.: Walter de Gruyter & Co., 1978. – S. 1542–1555.
965. Springer, C. Armour and Masculinity in the Italian Renaissance / C.
Springer. – Toronto: University of Toronto Press, 2010. – 241 p.
966. Stäcker, J. Princeps und miles. Studien zum Bindungs- und
Nachverhältnis von Kaiser und Soldat im 1. und 2. Jahrhudert n. Chr. / J.
Stäcker. – Hildesheim: G. Olms. – 485 S.
967. Stadter, Ph. The Ars Tactica of Arrian: Tradition and Originality / Ph.
Stadter // Classical Philology. – 1978. – Vol. 73. – Nr. 2. – P. 117–128.
968. Stark, B. Drei Metallmedaillons rheinischen Fundorts / B. Stark //
Bonner Jahrbücher. – 1876. – Bd. 58. – S. 1–56.
969. Stary, P.F. Zurfruheisenzeitlichen Bewaffnung und Kampfesweise
(Mittelitalien Marburger Studien zur Vor-und Frühgeschichte. Band 3) / P.F.
Stary. – Mainz: Philipp von Zabern, 1981. – X, 392 S. + VI, 106 S.
483
988. Thiel, A., Tönnißen, R. Die Göttin aus der Behringstraße. Zwei
Bronzehorte aus dem Kastellvicus von Welzheim / A. Thiel, R. Tönnißen //
Archäologische Ausgrabungen in Baden-Württemberg 2011. – Darmstadt:
Konrad Theiss Verlag, 2011. – S. 140–143.
989. Thiersch, H. Tyrrhenische Amphoren / H. Thiersch. – Leipzig: E.A.
Seemann, 1899. – 172 S.
990. Thill, G. Frühkaiserzeitliche Grabbeigaben von Hellingen (Ghzgtm.
Luxemburg) / G. Thill // Archäologisches Korrespondenzblatt. – 1975. – Bd.
5. – S. 69–79.
991. Thomas, E.B. Helme-Schilde-Dolche. Studien über Römisch-
Pannonische Waffen-funde / E.B. Thomas. – Budapest: Akadémiai Kiadó,
1971. – 150 р.
992. Thomas, E.B. Figural Verzierter Griffschalenhenkel aus
Jászszentlászló / E.B. Thomas // Cumania. – 1976. – T. 4. – S. 21–34.
993. Toelken, E.H. Leitfaden für die Sammlung antiker Metall-Arbeiten. –
B.: Gedruckt bei W. Moeser und Kühn, 1850. – VIII, 45 S.
994. Towneley, Ch. Account of Antiquities discovered at Ribchester / Ch.
Towneley // Vetusta Monumenta. – Vol. 4. – L.: Society of Antiquaries of
London, 1800. – P. 11–12.
995. Toynbee, J.M.C., Clarke, R.R. A Roman decorated helmet and other
objects from Norfolk / J.M.C. Toynbee, R.R. Clarke // JRS. – 1948. – Vol.
38. – P. 20–27.
996. Travis, J., Travis, H. Roman Helmets / J. Travis, H. Travis. – Stroud:
Amberley Publishing, 2014. – 202 p.
997. Treadgold, W. Byzantium and Its Army, 284–1081 / W. Treadgold. –
Stanford: Stanford University Press, 1995. – 250 p.
998. Troxell, H.A. Sylloge Nummorum Graecorum: The Collection of the
American Numismatic Society pt. 3. Bruttium – Sicily I: Abacaenum-Eryx /
H.A. Troxell. – New York: The American Numismatic Society, 1975. – 38
p.
486
999. Turnure, J.H. Etruscan Ritual Armor: Two Examples in Bronze / J.H.
Turnure // AJA. – 1965. – Vol. 69. – P. 39–48.
1000. Tylecote, R.F. Metallurgy in Archaeology: a Prehistory of Metallurgy
in the British Isles / R.F. Tylecote. – L.: Arnold, 1962. – 257 p.
1001. Tylecote, R.F. The early history of metallurgy in Europe / R.F.
Tylecote. – L.: Longman, 1987. – 391 p.
1002. Ubl, H.-J. Eine Prunkbeinschiene aus Lauriacum / H.-J. Ubl //
Römisches Österreich. Jahresschrift der Österreichischen Gesellschaft für
Archäologie. – 1974. – Bd. 2. – S. 91–109.
1003. Ubl, H.-J. Römische Helme vom Typus Weisenau in Wiener
Sammlungen / H.-J. Ubl // RÖ. – 1975. – Bd. 3. – S. 195–235.
1004. Uzzi, J.D. The Power of Parenthood in Official Roman Art / J.D. Uzzi
// Constructions of Childhood in Ancient Greece and Italy. Hesperia
Supplements. – 2007. – Vol. 41. – P. 61–81.
1005. van Buren, A. W. News Letter from Rome / A. W. van Buren // AJA. –
1956. – Vol. 60. – P. 389–400.
1006. Van Daele, B. The Military Fabricae in Germania Inferior from
Augustus to A.D. 260/270 / B. Van Daele // JRMES. – 1999. – Vol. 10. – P.
125–136.
1007. van der Heijden, P., Koster, A. Romeinse helmen in Nederland. Alle
helmen en viziermaskers van de limes en de rest van Nederland / P. van der
Heijden, A. Koster. – Leiderdorp: Hazenberg Archeologie, 2017. – 43 p.
1008. Van der Veen, V. Form or function? A look at two Roman masked
cavalry helmets / V. Van der Veen // Ancient Warfare. – 2012. – Vol. VI. –
Issue 3. – P. 38–39.
1009. Van Keuren, F. Cosmic Symbolism of the Pantheon on the Cuirass of
the Prima Porta Augustus / F. Van Keuren // The Age of Augustus /R.
Winkes (Ed.). – Providence: Centre for Old World Archaeology and Art,
Brown University, 1985. – P.177–187.
487
1021. Versnel, H.S. Triumphus: An inquiry into the origin, development and
meaning of the Roman triumph. Proefschrift door Hendrik Simon Versnel /
H.S. Versnel. – Leiden: Brill, 1970. – XIV, 409 p.
1022. Vipard, P. Restes d’un casque à visage découvert à Vieux (F.,
Calvados) / P. Vipard // Instrumentum. – 2000. – Nr. 12. – P. 20–21.
1023. Vlădescu, CR.M. Masca de paradă de la Romula si incercarea de
reconstituire a coifului de cavalerie romană / CR.M. Vlădescu // Studii şi
cercetări de istorie veche. – 1981. – Vol. 32. – No. 2. – P. 195–203.
1024. Vogel, L. The Column of Antoninus Pius / L. Vogel. – Cambridge:
Cambridge Mass, 1973. – 220 p.
1025. Vujović, M. On the Parade Armour from Ritopek: Praise of Devotion
or Carmen Saliare / M. Vujović // Singidunum. – 2000. – Vol. 2. – P. 255–
264.
1026. Vujovic, M. Rimski šlem iz Sivca / M. Vujović. – Sombor: Gradski
muzej, 2008. – 84 s.
1027. Vulpe, R. Columna lui Traian = Trajan’s Column / R. Vulpe. –
București: cIMeC – Institutul de Memorie Culturalå, 2002. – 311 p.
1028. Walke, N. Das römische Donaukastell Straubing-Sorviodurum / N.
Walke. – Berlin: Mann, 1965. – 176 S.
1029. Walker, S., Bierbrier, M. Ancient faces: mummy portraits from
Roman Egypt / S. Walker, M. Bierbrier. – L.: Routledge, 1997. – 176 p.
1030. Walters, H.B. Select bronzes, Greek, Roman, and Etruscan: in the
departments of antiquities, seventy-three plates / H.B. Walters. – L.: Printed
by order of the Trustees, 1915. – 82 p.
1031. Waser, O. Skylla und Charybdis in der Literatur und Kunst der
Griechen und Römer / O. Waser. – Zürich: F. Schulthess, 1894. – 147 S.
1032. Watson, G. R. The Roman Soldier / G.R. Watson. – N. Y.; Ithaka,
1969. – 274 p.
1033. Waurick, G. Die Römischen Militärhelme von der Zeit der Republik
bis ins 3. Jn. N. Chr., Diss. / Götz Waurick. – Mainz, 1976. – 237 S.
489
1056. Wijnhoven, M.A. Putting the Scale into Mail: Roman Hybrid
Feathered Armour / M.A. Wijnhoven // JRMES. – 2016. – Vol. 17. – P. 77–
86.
1057. Wildfang, R.L., Isager, J. Divination and Portents in the Roman World
/ R.L. Wildfang, J. Isager. – Odense: Odense University Press, 2000. – 79 p.
1058. Wilhelmi, K. Isa pantae tois prosohpois. Die bronzeeisen versilberte
Helmmaske aus derfrü hen Kaiserzeit am Kalkrieser Berg – Germanische
Beute aus römischer Paraderüstung, haerentia corpori tegmina? / K.
Wilhelmi // JRMES. – 1992. – Vol. 3. – P. 1–36.
1059. Wilkins, J., Hill, S. Fish on the plate and in the Mind / J. Wilkins, S.
Hill // Fish. Food from the Waters. Proceedings of the Oxford Symposium
on Food and Cookery / H. Walker (Ed.). – Oxford: Prospect Books, 1997. –
P. 325–331.
1060. Willems, W.J.H. Een Romeins Viziermasker van het Kops Plateau te
Nijmegen / W.J.H. Willems // Jaarboek Numaga. – 1991. – D. XXXVIII. –
S. 9–18.
1061. Willems, W.J.H. Roman Face Masks from the Kops Plateau,
Nijmegen, The Netherlands / W. J. H. Willems // JRMES. – 1992. – Vo. 3. –
P. 57–66.
1062. Willer, F., Baumer, U., Koller, J. Die Metallklebemasse am römischen
Reiterhelm aus Xanten-Wardt / F. Willer, U. Baumer, J. Koller // Bonner
Jahrbücher. – 2006. – Bd. 206. – S. 145–157.
1063. Wilson, A.I. Machines, power and the ancient economy / A.I. Wilson
// JRS. – 2002. – Vol. 92. – P. 1–32.
1064. Winterbottom, S. Saddle Covers, Chamfrons and Possible Horse
Armour from Carlisle / S. Winterbottom // Roman Military Equipment: The
Sources of Evidence. Proceedings of the 5th Roman Military Equipment
Conference = British Archaeological Reports. International Series 476 / C.
Van Driel Murray (Ed.). – Oxford, 1989. – P. 319–336.
492
На правах рукописи
Специальность:
07. 00. 03 – Всеобщая история
Диссертация
на соискание ученой степени доктора исторических наук
ТОМ 2. ПРИЛОЖЕНИЯ
Нижний Новгород
2017
2
СОДЕРЖАНИЕ
Приложение 1. Количественные показатели атомно-абсорбционной
спектрометрии (AAS) предметов вооружения из коллекции Акселя Гуттмана
……………………………………………………………………………………...3
Приложение 2. Количественные показатели анализа методом
рентгенофлуоресцентной спектрометрии (RFA) римских шлемов с масками
……………………………………………………………………………………...4
Приложение 3. Надписи на римских «парадных» доспехах I–III вв.
н.э…………...……………………………………………………………………...5
Приложение 4. Диаграммы……………………………………………………...10
Приложение 5. Эволюция римских декорированных доспехов в I
в.н.э.………………………………………………………...…………………….14
Приложение 6. Эволюция римских декорированных доспехов во II
в.н.э....…………………………………………………………………………….15
Приложение 7. Эволюция римских декорированных доспехов в III
в.н.э.………………………………………………………………………………16
Приложение 8. Карты …………………………………………..……………….17
Приложение 9. Иллюстрированный каталог находок ………….........…….....63
3
Приложение 1
Данные приведены (по: Born H., Junkelmann M. Römische Kampf– und Turnierrüstungen. S.
166)
4
Приложение 2
1
Данные приведены по: Garbsch J. Römische Paraderüstungen. S. 16.
2
Данные приведены по: Born H., Junkelmann M. Römische Kampf– und Turnierrüstungen. S.
167.
3
Данные приведены по: Beck F., Chew H. Masques de fer. Un officier romain du temps de
Caligula. P. 150.
4
Данные приведены по: Hanel N., Peltz U., Willer F. Untersuchungen zu römischen
Reiterhelmmasken aus der Germania inferior. S. 248, 258.
5
Данные приведены по: Achter het Zilveren Masker: nieuw onderzoek naar de
productietechnieken van Romeinse ruiterhelmen. S. 52.
5
Приложение 3
Надписи на римских декорированных доспехах I–III вв. н.э.
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
1 – Бонн (Bonna).
42
Приложение 8
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
1 – Фор-Луи; 2 – Помпеи.
56
Приложение 8
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
© A.E. Negin
1 – Лейдхе Рейн.
60
Приложение 8
© A.E. Negin
1 – Ритопек (Tricornium).
61
Приложение 8
© A.E. Negin
1 – Помпеи.
62
Приложение 8
© A.E. Negin
1 – Телль-Оум-Хавран (Sabboura).
63
Приложение 9
19. Маска из Рима (из реки Тибр или окрестностей города), Италия.
69
Приложение 9
Местонахождение: Национальный Музей, Копенгаген. Инв. № 5366.
Материал: цветной металл.
Размеры: высота см.
Датировка: середина I в. н.э.
Этот экземпляр куплен на аукционе и изображает молодое безбородое
мужское лицо с низким лбом, угловатыми бровями и прищуренными
глазами. На поверхности предмета хорошо видны следы ударов рубящим
оружием.
Литература: Garbsch 1978, S. 64 (O 11), Taf. 18, 4.
Материал: железо.
Размеры: —.
Литература: —
Изображение льва.
Литература: неопубликован.
Литература: Münsterberg 1903, S. 73, Abb. 35; Drexel 1924, S.60, Nr. 25, Abb.
10.
441. Фрагмент нагрудной пластины из Адана (ANTIOCHIA AD SARUM),
Турция.
208
Приложение 9
Местонахождение: Музей Аданы
Материал: цветной металл.
Размеры: высота 14, 6 см, ширина 7, 8 см.
Датировка: II в. н.э.
Изображения Марса с копьем и щитом и орла над ним. С правой стороны
надпись SILV. ROS.
Литература: Garbsch 1978, S. 77 (P 5), Taf 34, 3; Garbsch 2000, S. 117 (№ 18).
Датировка: II в. н.э.
1 2
3 4
7 8
copyright © A.E. Negin
315
Приложение 9
9 10
25
27 28
33
38
copyright
39 © A.E. Negin 40
copyright
41 © A.E. Negin 42
326
Приложение 9
43
copyright © A.E. Negin
copyright
44 © A.E. Negin 45
327
Приложение 9
54 55
copyright © A.E. Negin
59
57 copyright © A.E. Negin
58
60 61
copyright © A.E. Negin
62
63
331
Приложение 9
64 65
66
332
Приложение 9
67 68
73
84 85
86 87
338
Приложение 9
88 89
97 98
341
Приложение 9
99 100
copyright © A.E. Negin
103 104
copyright © A.E. Negin
107 108
copyright © A.E. Negin
109 110
344
Приложение 9
114
copyright © A.E.
116
Negin
345
Приложение 9
118 119
120 121
346
Приложение 9
122 123
124 125
copyright © A.E. Negin
347
Приложение 9
128 129
copyright © A.E. Negin
130 131
135
copyright © A.E. Negin
138 140
351
Приложение 9
141 142-143
copyright © A.E. Negin
144-146
156-157 161-162
copyright © A.E. Negin
163 164
354
Приложение 9
169 170
copyright © A.E. Negin
356
Приложение 9
171 172
174
copyright
177
© A.E. Negin
178
179
358
Приложение 9
185-186
187
359
Приложение 9
188 191
copyright © A.E. Negin
192
193
360
Приложение 9
194
200
201
copyright © A.E. Negin
202 203
204
366
Приложение 9
207
367
Приложение 9
208
copyright © A.E. Negin
209
368
Приложение 9
210
211
212
369
Приложение 9
215
219 220
372
Приложение 9
223
373
Приложение 9
225 226
374
Приложение 9
231
232
377
Приложение 9
233 234
237 238
239 240
379
Приложение 9
241
copyright © A.E. Negin
242
243 244
381
Приложение 9
245 246
247 248
249
382
Приложение 9
250 251
252 253
383
Приложение 9
254
255 256
384
Приложение 9
257
385
Приложение 9
261 262-263
264 265
386
Приложение 9
266
387
Приложение 9
267
copyright © A.E. Negin
268
388
Приложение 9
271 272
389
Приложение 9
278
392
Приложение 9
279
copyright © A.E. Negin
280 281
340 341
399
Приложение 9
371
403
Приложение 9
387 copyright
388 © A.E. Negin389
393
408 409
412 413
409
Приложение 9
414 415
copyright © A.E. Negin
416 417
421-425
426-427
411
Приложение 9
469 copyright
470© A.E. Negin
471
510
copyright
511
© A.E. Negin512
513 514-515
419
Приложение 9
516 517-520
534 535
421
Приложение 9
536 537
539
540 541
422
Приложение 9
542-543
570 571
572 573
574
575 576
426
Приложение 9
581 582
583 584
427
Приложение 9
585 586
587 588
589
428
Приложение 9
590
591
copyright © A.E. Negin
592
595-596
430
Приложение 9
597-
598 599
copyright © A.E. Negin
600 601
431
Приложение 9
604
605
606 607
432
Приложение 9
608 609
620
433
Приложение 9
628 629
434
Приложение 9
630 631
634
435
Приложение 9
635 636
637 638
639 640
436
Приложение 9
641 642
646 647
437
Приложение 9
648
649
438
Приложение 9
650 652
654 655
439
Приложение 9
656 657
copyright © A.E. Negin
660 661
440
Приложение 9
664 665
666 667
441
Приложение 9
672 copyright
673 © A.E. Negin
674
674 675
442
Приложение 9
676 677
684 685
443
Приложение 9
686 689
copyright690© A.E. Negin
691 692
695
444
Приложение 9
702 703
445
Приложение 9
704
707 708
447
Приложение 9
709
448
Приложение 9
711
712
451
Приложение 9
713
452
Приложение 9
714
715
454
Приложение 9
716 717
719
718
721
720
455
Приложение 9
723
457
Приложение 9
724
458
Приложение 9
726–727
728–729
460
Приложение 9
730–731
461
Приложение 9
732–733
462
Приложение 9
734 735
736 737
463
Приложение 9
738
739 740
464
Приложение 9
741 742
743 744
465
Приложение 9
745
746
747–748
467
Приложение 9