Вы находитесь на странице: 1из 15

Эцъ трансформаторларын истисмары

3.1. Цмуми мялумат


Трансформатор эцъц вя тезлийи дяйишмядян бир эярэинликли ъяряйаны диэяр эярэинликли ъяряйана чевирян
електростатик гурьудур.
Мя’лумдур ки, эцъцн сямяряли ютцрцлмя мясафяси эярэинликля дцз мцтянасиб бир кямиййятдир. Беля ки, 10 км
мясафяйя эцъцн сямяряли ютцрцлмяси цчцн ишчи эярэинлик 10 кв, 100 км мясафяйя 110 кв вя и.а. бу ардыъыллыгла
мясафя артдыгъа эярэинлик дя артыр. Эярэинлийин йцксялдилмяси вя йахуд да алчалдылмасы трансформатор
васитясиля щяйата кечирилир.
Трансформатора верилян эярэинлик йцксялдилирся, онда бу трансформатор йцксялдиъи, йох яэяр верилян
эярэинлик алчалдылырса, беля трансформатор алчалдыъы трансформатор адланыр. Трансформаторларда эярэинлик
верилян тяряф щямишя биринъи тяряф, диэяр тяряф ися икинъи тяряф адланыр.
Беляликля, ейни бир трансформатор гойулма йериндян асылы олараг щям алчалдыъы, щям дя йцксялдиъи
трансформатор ола биляр, мящз бу щал трансформаторун ян сямяряли хцсусиййятляриндян биридир.
Трансформаторда щярякят едян щисся олмадыьындан онун ф.и.я. тягрибян 99 %-я йахындыр.
Трансформатор долагларынын сайына эюря ики, цч долаглы вя чох тясадцфи щалларда дюрд долаглы да ола
биляр. Трансформаторлар фазаларынын сайына эюря бир фазлы вя цчфазлы щазырланыр.
Игтисади нюгтейи нязярдян цчфазлы трансформатор бирфазлы трансформаторлара нисбятян чох сямярялидир.
Беля ки, цчфазлы трансформаторларда метал сярфи вя дяйяри бирфазлы трансформаторлара нисбятян 20–25 %, енержи
иткиси ися 12–15 % гядяр аздыр. Еля бу бахымдан цчфазлы трансформаторлара цстцнлцк верилир.
Эцъ трансформаторларынын эцъцнцн артырылмасы йалныз бир сябябдян мящдудлашыр, бу да онун няглиййат
васитяси иля дашынмасыдыр. Бу сябябдян дя ишчи эярэинлийи 500 кВ-дан чох олан эцълц автотрансформаторлары
бирфазалы щазырлайырлар ки, бу да онун няглиййат васитясиля дашынмасыны асанлашдырыр.
Щяр бир трансформаторун завод тяряфиндян гойулмуш номинал параметрляри вар. Онларын истисмары заманы
завод тяряфиндян гойулмуш параметрляря нязарят едилмялидир.
Трансформаторларын номинал параметрляри бунлардыр: ф.и.я., биринъи вя икинъи тяряф номинал
эярэинликляри, гыса гапанма эярэинлийи, номинал эцъц, йцксцз ишлямя ъяряйаны вя бирляшмя групу.
Трансформаторлар йцксяк вя алчаг эярэинлик долаглары арасындакы ялагяйя эюря ики нювя бюлцнцрляр –
трансформаторлара вя автотрансформаторлара. Трансформаторларда биринъи вя икинъи долаг арасында ялагя анъаг
магнити ялагядир, башга сюзля енержинин бир долагдан диэяриня ютцрцлмяси йалныз магнит сащяси васитясиля йериня
йетирилир, автотрансформаторларда ися долаглар арасында магнити ялагядян башга щям дя електрики ялагя мювъуддур.
Бу нюв ялагяйя галваники ялагя дя дейирляр.
Автотрансформаторларын трансформаторлара нисбятян бир чох цстцн ъящятляри вар.Автотрансформаторларын
ян бюйцк чатышмайан ъящяти, онун нейтралынын изоля олуна билмямясидир.
Електрик стансийаларында истещсал олунан енержинин ишлядиъиляря ютцрцлмяси заманы трансформаторлар
тяряфиндян бир нечя дяфя трансформасийа едилирляр. Бу сябябдян дя системдя гойулмуш трансформаторларын эцъц 4–
5 дяфя эенераторларын гойулмуш эцъцндян чохдур. Трансформаторларын ф.и.я.-нын бюйцк олмасына бахмайараг ил
ярзиндя онларда итян енержинин гиймяти чох бюйцк олур. Бу сябябдян дя системдя енержинин трансформасийа
пилляляринин сайынын азалдылмасы вя онлардан сямяряли истифадя олунмасы ясас мясялялярдян биридир.
3.2. Эцъ трансформаторларын дювряйя гошулмасы вя ачылмасы
Эцъ трансформатору дювряйя ясасян тяканла гошулур. Бу заман биринъи тяряф долаьы номинал эярэинлийя
дярщал гошулур. Бу ъцр икинъи тяряф эярэинлийя гошулур. Икинъи тяряф долаьына йцк тяканлада гошула биляр, анъаг
икинъи тяряфя айры-айры йцкляр айрыъа гошулур. Эенераторун дюврясиня гошулмуш трансформаторун эиришиня
эярэинлик эенераторун тясирлянмя ъяряйаны it тянзимлянмяси иля сыфырдан башлайараг галдырылыр. Бу щалда транс-
форматорлар йцк алтында яввялъядян эенераторлар синхронлашдырылдыгдан сонра тяканла гошулурлар. Трансфор-
маторлары паралел ишя гошаркян онлар фазландырылыр. Трансформаторлар дюврядян тяканла ачылыр. Йяни яввял тя-
канла йцк икинъи тяряф долаьындан ачылыр вя сонра биринъи тяряф долаьы ачылыр. Трансформатору дюврядян ачан
заман онун дюврясиндя ифрат эярэинлик йараныр. Практикада трансформаторун истисмары заманы йцксцз
ишляйян трансформатору ачаркян долаьынын изолйасийасы йаранмыш ифрат эярэинликдян дешилир.
Мялумдур ки, трансформаторун икинъи тяряфиндян йцкц ачанда онун долаьы эярэинлик алтында галыр.
Эцъ трансформаторларында L>>C олдуьундан дюврянин гырылмасы заманы йаранан эярэинлик, о гядяр бюйцк
алыныр ки, изолйасийа дешилир. ъярайанын йаратдаьы ифрат эярэинлийиндян ялавя кечид просесинин
тясириндян гырылма йериндя гювс йараныр вя сюнцр. Истисмар заманы изолйасийада йаранмыш ифрат эярэинликдян
мцщафизя цчцн вентил бошалдылыъылардан истифадя едирляр.

3.3. Эцъ трансформаторун истилик режими


Эцъ трансформаторун истисмары просесиндя онун конструктив щиссяляриндя актив итэиляр йараныр ки, бу да
трансформаторун гызмасына сябяб олур. Цмуми щалда трансформаторда йаранан итки полад вя мис иткисинин
ъяминдян йараныр.

P=Pп+Pm=Pп(1+ )=Pp(1+b)

b= =26 эютцрцлцр.

Трансформаторун йцкц номинал йцкдян чох олдугда онун гызмасы хцсуси ямсал иля характеризя олунур
P=Pп(1+k2b)
124
щардакы k=S/Sn.
Адятян нисби истисмар мцддяти вя кющнялмя мцддятинин температурдан асыллыьыны графикля якс етдирмяк
йахшы олур (шякил 3.2).

3.4. Эцъ трансформаторун йцклянмя режими


Завод тяряфиндян щазырланан трансформаторларын истисмар мцддяти 20-25 ил тяйин едилир. Бу мцддяти
ясасян изолйасийанын вязиййяти характеризя едир. Трансформаторун истилик режиминя баханда, гейд етдик ки,
изолйасийанын истисмар мцддяти юз нювбясиндя ишчи температурдан асылыдыр.
Шякил 3.2. Нисби истисмар вя
Трансформаторун 20-25 ил истисмар мцддяти ясасян трансформаторун номинал йцкля
кющнялмя мцддятинин
йцклянмяси вя конструктив щиссялярин ясасян изолйасийанын температуру бурахыла билян
температурдан асылылыьы
щяддя нязярдя тутулур.
Истисмар заманы трансформаторун температурунун бурахыла биляндян чох олурса онун
истисмар мцддяти (2-3) дяфя азалыр.
Яэяр температур бурахыла биляндян аз температурда ишляйирся онун истисмар мцддяти 50 иля
чата биляр. Бу мцддятдян сонра конструктив щиссялярин (радиатор, бак вя башга)
физики гоъалмасы нятиъясиндя истисмары мцмкцн олмур.
Мялумдур
мцддятиндя йцкц номиналдан фяргли олур. Трансформатор номиналдан аз йцкляндикдя демяк олар ки, изолйасийа
практики кющнялмир.
Буну нязяря алараг ТИГ трансформатордан там истифадя етмяк цчцн трансформаторун истисмары заманы артыг
йцклямяйя иъазя верир. Бунунла трансформаторун аз йцклянмя мцддятини компенсасийа едир, йяни артыг йцклямя
заманы изолйасийанын кющнялмяси, аз йцклямя заманы кющнялмямясини компенсасийа едир. Буна эюря ТИГ 4% аз
йцклямяни 1% чох йцклянмя иля явяз етмяк олар. Бу щалда истисмар мцддятиндя артыг йцклянмя 15%-дян артыг
олмамалыдыр. Истисмар заманы трансформатор эцнцн икинъи щиссясиндя о йцк гядяр аз йцклянир. Йай вахты
трансформатор аз йцклянирся, гышда буну компенсасийа етмякля, артыг йцкля йцклямяк олар. Йцклянмя режиминин
тянзимлянмясини йцнэцлляшдирмяк цчцн хцсуси яйрилярдян истифадя едилир. Ону гурмаг цчцн трансформаторун
сялист йцклянмя яйриси пиллявари графикля явяз едилир (шякил 3.3).

Шякил 3.3. Трансформаторун йцклянмя яйриси

Яйрилярин кюмяйи иля трансформаторун артыг йцклянмяси мцддяти графикин I щиссясиндя йцклянмямяйя
эюря тяйин етмяк олар. Артыг йцклямя режими, компенсасийа режими адланыр вя бу систематик олараг нормал артыг
йцклямядир. ТИГ тялябиня эюря бу артыг йцклянмя 9% гядяр ола биляр. Мялумдур ки, 40% чох олмайараг 5 эцн ярзиндя
щяр эцн 6 саатдан артыг трансформатору артыг йцклямяк олмаз.
ТИГ эюря систематик артыг йцклямядян башга гяза режиминдя паралел ишляйян трансформаторлардан бири
ачыланда диэярини артыг йцклямяк олар. Бу артыг йцклямя 40%-дян артыг олмамалыдыр. Гыса мцддятли артыг
йцклянмяляря дя иъазя верилир. ТИГ эюря бу артыг йцклянмя ашаьыдакы щядлярдя олур.
30% йцклянмя 120 дягигя ярзиндя
45% 80 дяг.
60% 45 дяг.
75% 20 дяг.
100% 10 дяг.
200% 1,5-2 дяг.
Трансформаторларын ващид эцъц артыгъа онларын ф.и.я. 99% гядяр артырмаг олар. Гейд етмяк лазымдыр ки,
цчфазалы трансформаторлар, бирфазалы трансформаторлара нисбятян игтисади ъящятдян чох сямярялидир.
3.7. Автотрансформаторлар
Автотрансформаторлар игтисади ъящятдян трансформаторлара нисбятян
сямяряли олудьундан 110 - 1150 кВ-луг шябякялярдя эениш истифадя олунур.
Автотрансформаторларда ики долаг юз араларында бир баша електрики ялагяйя
малик олдуьундан (буна бязян галваник ялагядя дейирляр) енержинин йалныз бир
щиссяси магнит ялагя васитясиля ютцрцлцр. Адятян чохдолаглы
автотрансформаторларда йалныз йцксяк эярэинлик (ЙЭ) долаьы иля орта эярэинлик
(ОЭ) долаглары арасында електрики ялагя олур. Шякил 3.6 цчфазлы
автотрансформаторун принсипиал схеми верилмишдир.
Автотрансформаторун йцксяк эярэинлик долаьынын АМ-щиссясиня
ардыъыл долаг, ОМ - щиссясиня ися цмуми долаг дейилир. Адятян долаьын щяр
цчфазасынын йцксяк вя орта эярэинлик долаглары улдузвари бирляшир вя нейтрал
торпагланыр.
125
Шякил 3.6. Цчфазалы автотрансформаторун принсипиал схеми.
Алчаг эярэинлик долаьы ися нцвянин магнитлянмяси вя сыфыр ардыъыллыглы ъярайанлары компенсасийа
етмяк цчцн сямяряли шяраит йаратмаьа эюря цчбуъаг бирляшир. Автотрансформаторларда биринъи вя икинъи тяряф
долагларынын сарьылар сайы иля е.щ.г. арасындакы нисбят ади трансформаторларда олдуьу кимидир, анъаг йцк
режиминдя долагларда ъярайанларын пайланмасы мцхтялифдир.
Бу бахымдан автотрансформаторларын истисмары заманы онун долагларында йцк режиминдян асылы олараг
ъярайанларын пайланмасына эцълц нязарят олунмалыдыр.
Автотрансформаторун цмуми долаьында ъярайан щямишя йцксяк вя орта долаглардакы ъярайанларын щяндяси
ъяминя бярабярдир.
Ицм = Ий+Иор.
Автотрансформаторун номинал эцъцня онун кечид эцъц дейилир. Автотрансформаторун номинал эцъц йцксяк
эярэинлик тяряфиня верилмиш эярэинлик - Uйэ. вя ардыъыл долагдакы ъярайанын щасилиня бярабярдир, башга сюзля,
кВА
Sтип = SН(1– ) = SN,
бурада =1– автотрансформаторун сямярялилик ямсалы адланыр.
Демяли автотрансформаторларда типик эцъ онун номинал эцъцндян  дяфя аздыр.Сямярялилик ямсалынын
гиймяти 110, 220 вя 330 кВ-луг эярэинликдя 0,667, 330 вя 500 кВ-луг эярэинликляр цчцн 0,23 гядяр дяйишя биляр.
Гейд етмяк лазымдыр ки, сямярялик ямсалы ня гядяр аз оларса вя йцксяк эярэинлик ня гядяр орта эярэинлийя
йахын оларса автотрасформаторун типик эцъцдя бир о гядяр аз олар, бу да юз нювбясиндя автотрансформатора сярф
олунан метал сярфини азалдыр. Беляликля, цчфазалы трансформаторларын явязиня автотрансформаторлар истифадя
едилмяси бюйцк игтисади сямяря верир. Автотрансформаторун эцъ ютцрмя режими онун конкрет иш шяраитиндян
асылыдыр. Трансформаторларда олдуьу кими автотрансформаторларда да иткиляр сабит вя дяйишян тяшкил
едиъилярдян ибарятдир.
Ейни йцкдя автотрансформаторда актив итки трансформатордакындан аздыр, бу щал ясасян автотрансформатор
алчалдыъы режимдя ишлядикдя йараныр. Беля ки, ейни йцкдя автотрансформаторун цмуми долаьында итки
трансформаторун орта долаьындакы иткидян -гядяр аз, ардыъыл долаьдакы итки ися трансформаторун йцксяк эяр-
эинлик долаьындакы иткидян -гядяр аздыр. Алъаг эярэинлик долагдакы итки ися яксиня трансформаторун алчаг
эярэинлик долаьындакы иткидян чох олур, чцнки бу долаьын эцъц автотрансформаторун типик эцъцня бярабяр
эютцрцлцр вя ашаьыдакы кими щесабланыр.

PAа=3I2AрА = 3IA2 = .

Анъаг буна бахмайараг автотрансформаторун иткиляринин ъями онунла ейни эцълц трансформаторлара
нисбятян олудъа аздыр. Автотрансформаторларда минимал итки енержисини йцксяк эярэинлик шябякясиндян орта
эярэинлик шябякясиня ютцрян заман йараныр анъаг бу шяртля ки, алъаг эярэинлик тяряфиндя чох да бюйцк йцк
олмасын.
Тямиз автотрансформатор режиминдя, башга сюзля йцк анъаг йцксяк вя орта эярэинлик долаглары арасында
ютцрцлцрся бу заман Pакт.=Pтр. алыныр.
Автотрансформаторда щямчинин полад иткиси трансформатора нисбятян аздыр. Бюйцк эцълц
автотрансформаторларын истисмары заманы онларын йцкц бурахыла билян йцкцн 7080%-ни тяшкил едир, бу да бюйцк
эцълц електрик стансийаларында нормал щал кими гябул олунур. Автотрансформаторларын тятбиги бир чох ялавя
чятинликляр йарадыр. Бу чятинликлярин арадан галдырылмасы енержи системинин етибарлыьыны артырыр. Мясялян,
йцксяк эярэинлик долаьы иля орта эярэинлик долаьы арасында олан електрики ялагя щесабына, шябякялярин бириндя
баш верян ифрат эярэинлик, диэяр шябякяйа асанлыгла йайыла билир. Бу да щям автотрансформаторун юзц цъцн щям дя
щямин тяряфдя олан аваданлыглар цчцн бюйцк тящлцкя йарадыр. Бундан башга нейтралы изоля олунмуш шябякялярдя
йцксяк эярэинлик тяряфдя йерля бирляшмя оларса, орта эярэинликли шябякяляриндя зядялянмяйян фазаларда
эярэинлийин гиймяти 3,53,8 Uф гядяря чата биляр. Мящз бунунла ялагядар олараг нейтралы торпагланмыш шябякяляр
арасында ялагя йаратмаг цчцн автотрансформаторлардан истифадя едилир.
3.9. Трансформаторларын изолйасийасынын истисмары
Эцъ трансформаторларынын изолйасийасынын конструксийасы мцряккяб олмагла майе вя бярк диелек-
триклярин комбинасийасындан (бирляшмясиндян) ибарятдир. Трансформаторларын изолйасийасы хариъи вя дахили
изолйасийайа бюлцнцр. Трансформаторун дахили изолйасийасына долаьын баш изолйасийасы, бу нюв изолйасийайа
бахылан долаьын торпагланмыш щиссяляри иля вя башга долаглар арасындакы изолйасийасы нязярдя тутулур вя
узунуна изолйасийалар, бу нюв изолйасийалара бахылан долаьын сарьылары арасында изолйасийалар, нязярдя тутулур.
Трансформаторун хариъи изолйасийасына ися эириш изолйаторларынын изолйасийасы вя эиришин ъярайан дашыйан
щиссяляриндян трансформаторун конструксийасынын торпагланмыш щиссяляриня гядяр олан щава мясафяси аиддир.
Дахили изолйасийа трансформатор йаьынын иъярисиндя йерляшмиш кардон аракясмя изолйасийасындан ибарятдир. До-
лаглар арасында йерляшмиш кардон силиндирляр, трансформаторун щям нормал иш режиминдя, щям дя атмосфер
ифрат эярэинлик импулслары тясир едян заман, ясас изолйасийанын изолйасийа мющкямлийини артырмаг цчцн
истифадя олунур.
Бцтцн бярк изолйасийалар чох йцксяк електрики изолйасийа хассясиня малик олмалыдыр.
Йцксялдиъи трансформаторлар вя автотрансформаторлар електрик стансийаларында вя 110-500 кВ-луг шябякя-
лярдя ишляйян заман атмосфер ифрат эярэинликляриня мяруз гала билярляр, бу заман долаьын щям индуктив щям дя
тутум параметрляри щесабына рягси просесляр йараныр вя беляликля долагда йаранан эярэинлийин илкин пайланмасы
иля сон пайланмасы бир-бириндян кяскин фярглянир (шякил 3.9).
126
Шякил 3.9. Нейтралы торпагланмыш
трансформаторун
ЙЭ долаьында эярэинлийин башланьыъ, рягси
вя сон пайланмасы

Бунунла ялагядар олараг ади эцъ трансформаторларында долаьын яввялиндя изолйасийа чох бюйцк ифрат
эярэинлийя мяруз галыр.
Бу эярэинликляр йол верилян эярэинликдян щямишя чох олдугдан щямин транфсорматорларын вя авто-
трансформаторларын эириш тяряфдян хцсуси бошалдыъылар, вя йахуд да стансийада вя йа йарымстансийа хяттин эялян
тяряфиндя узунлуьу 2,5 км-дян аз олмамаг шярти иля трос мцщафизя гурьулары гурашдырылыр.
Трансформаторун дахилиндя ися долаьын узуну бойу эярэинлик пайланмасыны бярабярляшдирмяк цчцн хцсуси
компенсасийа едиъи, статик тутум гурьуларындан истифадя едилир. Беляликля кечид просеси заманы долагда йаранан
рягслярин амплитудасыны бцтцн долаг бойу азалтмаг мцмкцн олур.
Бу нюв мцщафизяйя тутум мцщафизя гурьусу дейилир. Тутум мцщафизя гурьуларына илк нювбядя долаьын
уъларында йерляшмиш хцсуси екранлашдырыъы долаглар аиддир. Екранланмыш сарьылар эиришдя гойулмуш тутум
щалга иля електрики бирляшяряк долаьын яввялиндя ялавя изолйасийа йарадыр. Беляликля, долаьын изолйасийа
сявиййяси ади долаьын изолйасийа сявиййясиндян чох олур. Нятиъядя, тутум щалгаларла тямин олунмуш
трансформаторларын изолйасийасы гисмян бюйцк ифрат эярэинлийя давам эятирир, буна эюрядя беля
трансформаторлара атмосфер ифрат эярэинлийя давамлы трансформаторлар дейилир.
Автотрансформаторун йцксяк эярэинлик (ЙЭ) вя орта эярэинлик (ОЭ) долаглары ялагяли шябякяляря
гошулдуьундан онларын изолйасийасына щямишя атмосфер ифрат эярэинлийи тясир едир. Бунунла ялагядар олараг
автотрансформаторун щям йцксяк эярэинлик щям дя орта эярэинлик долагларынын чыхышына РВМГ-типли
бошалдыъылар гошулмалыдыр. Бошалдыъылар иля долаьын чыхышлары арасындакы мясафя 60 м-дян чох
олмамалыдыр.
Парчаланмыш долаглы трансформаторларда алчаг эярэинлик долаьынын бири ишдя диэяри ися ачыг оларса, бу
заман ачыг долаг бошалдыъы иля мцщафизя олунмалыдыр. Буна эюря парчаланмыш долаглы трансформаторларда ал чаг
эярэинлик долаглары бошалдыъыларла тямин олунмалыдырлар.
3.10. Трансформаторларын сойутма системляринин истисмары
Трансформаторларын нормал иш режиминдя долагларында, нцвясиндя иткиляр йараныр ки, бу да юзцнц истилик
шяклиндя бцрузя верир. Бу елементлярдя айрылан истилик эенераторларда олдуьу кими трансформаторларда да
изолйасийайа мянфи тя'сир едяряк онун ишлямя мцддятини кяскин азалдыр. Одур ки, температурун нормадан чох
олмамасы цчцн трансформаторда хцсуси сойутма системляриндян истифадя олунур. Щал-щазырда эцъ
трансформаторларында истфадя олунан сойутма системляринин нювц шякил 3.10-да эюстярилмишдир.
Шякил 3.10а-да щаванын вентилйасийасы вя йахуд да йаьын тябии йол иля дювриййяси щесабына йаранан
сойутма системи; шякил 3.10б-дя йаьын тябии дювриййяси вя радиаторлара щаванын мяъбури йолла цфцрцлмяси иля
сойудулан сойутма системи; шякил 3.10в-дя йаь-щава сойудуъусунда сойудулмуш йаьын мяъбури дювриййяси иля
сойудулан сойутма системи; шякил 3.10г-дя ися йаь-су сойудуъусунда сойудулмуш йаьын мяъбури дювриййяси иля
сойудулан сойутма системи верилмишдир. Сойутма системляринин щяр бириня айры-айрылыгда нязяр йетиряк.

Шякил 3.10.
1 – чялляк; 2 – чялляйин кянара чыхан щиссяси; 3 – сойуду-
лан сятщ; 4 – коллектор; 5 – радиатор; 6 – йаь насосу; 7 –
вентилйатор; 8 – йаь сойудуъусу.

3.10.1.Щаванын вя йаьын тябии дювриййясиля


сойудулан сойутма системляри
Йалныз щаванын тябии дювриййяси щесабына
ишляйян сойутма системляри ясасян эцъц 1000 кВА-а гядяр
вя ясасян хцсуси сярфиййат трансформаторлары кими
истифадя олунан гуру трансформаторларда истифадя едилир.
Беля ки, гуру трансформаторун юртцйц ичярисиндя олан
актив щиссяси хцсуси вентилйасийа дешикляри иля тяъщиз
олунмуш каналларда тябии йол иля дювр едян щава ахыны
иля сойудулур. Бя'зян дя бу сойудулан щиссянин сятщини
артырмаг вентилйасийа каналларынын эенишляндирилмяси щесабына, йя'ни трансформаторун долаглары арасындакы
мясафяни артырмагла щяйата кечирилир. Беля трансформаторларда сойутма системи гызмыш елементлярдян истилийин

127
ятраф мцщитя ясасян конвексийа, гисмян ися шцаланма васитясиля ютцрцлмяси щесабына кечирилдийиндян гуру
трансформаторлар гойулан камераларда щюкмян щаванын тябии вентилйасийасы цчцн бинада тябии вентилйасийа
гурьулары гойулмалыдыр. Гуру трансформаторларда йаьын олмамасы онларын йцксяк йаньын тящлцкясизлийини тя'мин
едир.
Эцъц 7500 кВА гядяр олан трансформаторларда йаь иля тябии сойутма системляриндян истифадя едилир. Бу нюв
сойутма системиндя сойутма просеси трансформаторун чялляйинин дахилиндя йаьын йухары вя ашаьы щиссяляриндя
температурлар фярги нятиъясиндя онун тябии дювриййяси щесабына щяйата кечирилир. Нязяря алмаг лазымдыр ки,
сойудуъу щаванын температуру нормадан чох оланда трансформатору сон йцклямя щяддиня гядяр йцклямяк олмаз. Бу
сябябдян дя йерли шяраитдян асылы олараг трансформаторун истисмар гайдаларында онун сон йцклямя щяддинин
азалдылмасы щагда ялавяляр едилмялидир.
Сойудуъу кими истифадя олунан йаьын тябии дювриййяси иля сойудулан трансформаторларын чялляйиндя йаьын
дювриййяси, онун дахилиндя вя хариъиндя гызмайа мя'руз галан елементляриндя йол вериля билян температурун
трансформаторун щцндцрлцйцндян асылы олараг дяйишмя графики шякил 3.11-да верилмишдир.

Шякил 3.11.
1 – долаг бойунъа; 2 – магнит щиссяси бойунъа; 3 – йаьда;
4 – боруларын сятщи бойунъа температурун пайланмасы.

3.10.2. Йаьын тябии дювриййяси вя радиаторлара


щаванын мяъбури цфцрцлмяси иля сойудулан сойутма
системляри
Бу нюв сойутма системи эцъц 1000060000 кВА
арасында олан трансформаторларда истифадя едилир. Беля
сойутма системиндя щава хцсуси вентилйаторларын
васитясиля трансформаторун йаь радиаторларына цфцрцлцр, бунунла да радиаторлардан ютцрцлян истилик мигдарыны 40-я
гядяр артырмаг мцмкцндцр. Шякил 3.8б-дян эюрцндцйц кими бу нюв сойутма системиндя щяр бир радиатор ики вентилйатор
васитясиля сойудулур. Йаь радиаторларындан ютцрцлян истилийин максимал гиймяти йалныз о вахт олур ки, вентилйаторлар
радиаторун ашаьы щиссясиндян щесабламагла онун щцндцрлцйцнцн 1/3 щиссясиндя вя радиаторларын йан боруларынын
ортасында йерляшдирилсин. Бу заман вентилйатор радиаторун ашаьы щиссясиндя олан нисбятян сойуг щаваны радиаторун
борулары бойунъа йухары гызмыш щиссяляриня доьру вурур. Щава цфцрян вентилйаторларын гошулмасы вя ачылмасы,
йаьын температурундан вя трансформаторун йцкцндян асылы олараг автоматик вя йахуд ял васитясиля щяйата кечириля
биляр.
Щава цфцрян вентилйаторларын ачыг вязиййятиндя , ятраф мцщитин температурундан асылы олараг
трансформаторун номинал йцк алтында ишлямя мцддяти ашаьыда верилмишдир.
Ятраф мцщитин температуру, С - 15, -10, 0, +10, +20, +30
Бурахыла билян ишлямя
60, 40, 16, 10, 6, 4.
мцддяти,саатла
Бу эюстярилян гиймятлярдян башга ашаьыдакы шяртляр дахилиндя щава цфцрян вентилйаторлары ачмаг олар:
трансформатор номинал эцъцндян ашаьы эцъдя ишлядикдя вя йаьын йухары щиссясиндя температур +55 0 С-дян
чох олмасын;
бир дя йцкдян асылы олмайараг, ятраф мцщитдя температур мянфи вя йаьын йухары щиссясинин температуру
+450 С-дян чох дейил.
Гейд етмяк лазымдыр ки, бу нюв сойутма системиндя температурун, долагдан трансформаторун чялляйиня
ютцрцлмя просеси йаьын конвексийасы васитясиля йериня йетирилир.Йаьын конвексийасы ися юз нювбясиндя онун
юзлцлцйцндян асылыдыр. Одур ки, ятраф мцщитдя температур -10 0С-дян ашаьы олдугда йаьын юзлцлцйц кяскин артыр.
Бунунла ялагядар олараг трансформаторун гыш вахты истисмары заманы онун долаьынын йухары щиссясиндя
температун +100+200С арасында олмасына хцсуси нязарят едилмялидир.
Вентилйаторларын температура нязарят автоматик гошулмасы вя ачылмасы трансформаторун чялляйиндя
гойулмуш вя йаьын йухары щиссясиндя температура нязарят едян хцсуси сигнализасийа гурьусунун васитясиля йериня
йетирилир. Беля ки, йаьын йухары щиссясиндя температур +55 0С-я чатан кими вентилйаторлар ишя гошулур.
Вентилйаторларын автоматик ачылмасы ися йаьын йухары щиссясиндя температурун +45 0С дцшмяси заманы баш
верир.
Вентилйаторларын трансформаторун йцкцня эюря автоматик гошулмасы вя ачылмасы просеси беля баш верир.
Йаьын йухары щиссясиндя температурун гиймятиндян асылы олмайараг йцк номинал гиймятя чатан кими
вентилйаторлар ишя гошулур, йцк нормадан ашаьы дцшян кими ачылыр.
Вентилйаторун ишя гошулмасына вя йахуд ачылмасына йцк васитясиля нязарят трансформаторларын истисмар
е'тибарлыьыны артырыр вя онун изолйасийасыны ифрат гызмадан горуйур.
Йадда сахламаг лазымдыр ки, яэяр йаьын йухары щиссясиндя температур +55 0С-дян чохдурса вя сойутма
системинин вентилйаторларыны ися ишя гошмаг мцмкцн дейился бу заман трапнсформаторун йцкцнц щюкмян азалтмаг
лазымдыр.
Яэяр трансформатор ифрат йцк режиминдя ишляйирся ятраф мцщитин вя йаьын йухары щиссясинин
температурундан асылы олмайараг сойутма системинин вентилйаторларыны ишя гошмаг лазымдыр. Якс щалда
изолйасийа ифрат гызар бу да изолйасийанын бюйцк сцр'ятля йейилмясиня сябяб олар.
3.10.3. Йаь-щава сойудуъусунда сойудулмуш йаьын мяъбури дювриййясиля сойудулан сойутма системи

128
Трансформаторларын эцъцнцн артмасы иля онларда йаранан иткилярин мцтляг гиймяти дя артдыьындан,
трансформаторларын щямин эцъдя малик олдуьу юлчцляр имкан вермир ки, гызмыш актив щиссялярин еффектив со -
йутмасы тя'мин едилсин. Одур ки, беля эцълц трансформаторларда еффектив сойутманы тя'мин етмяк цчцн яввялъядян
сойудулмуш йаьын мяъбури дювриййясини тя'мин етмяк лазымдыр. Эцъц 80 МВА-дан чох олан трансформаторларда йаь
хцсуси насосларын кюмяйиля щава вентилйаторлары васитясиля сойудулмуш сойудуъу гурьуйа вурулур, сойудуъу
гурьудан чыхан йаь трансформаторун чялляйинин ашаьы щиссясиня дахил олур. Беля сойутма системинин принсипал
схеми шякил 3.12-дя верилмишдир.
Бу нюв сойутма системи ятраф мцщитин температуру +40 0С олдугда вя номинал эцъля ишляйян
трансформаторларда гойулур вя ондан кянарда йерляшмиш айрыъа сойудуъу гурьудан ибарятдир. Сойудуъу гурьу
сойудуъудан, адсорбсийа сцзэяъиндян, цфцрмя вентилйаторундан вя йаьын дювриййясини тя'мин етмяк цчцн гойулмуш
електронасосдан ибарятдир.

Шякил 3.12.
1 – чялляк; 2 – насос; 3 – адсорбсийа сцзэяъи;
4 – сойудуъу; 5 – вентилйатор.

Трансформатор йаьынын фасилясиз олараг тямизлянмяси


вя реэенерасийасы сойутма гурьусунда гойулмуш адсорбсийа
сцзэяъи васитясиля щяйата кечирилир. Адятян стансийада блок
вя йахуд да баш идаряетмя шитиня сойутма системиндя баш
веря биляъяк щяр бир насазлыгдан, зядялянмядян вя диэяр гейри нормал щаллардан сигнал дахил олмалыдыр. Яэяр бу
сигнализасийа системиндя насазлыг варса онда бу сойутма системиня малик олан трансформаторун истисмары
гадаьандыр. Сойутма системи ися гошулмамышдан яввял ону температуру +50 0С+600С арасында олан 2 атм. тязйиг
алтында 1 саат мцддятиндя йаь иля сынагдан кечирдикдян сонра гуру йаь иля йуйуб вя щямин йаь иля
долдурулмалыдыр.
Сойудуъуйа йаьын вурулмасы заманы трансформаторун чялляйиндя хцсуси инструксийайа ясасян ваккум
йаратмаг лазымдыр. Трансформаторун чялляйи вя онун сойутма системи йаь иля долдурулдугдан сонра 5 саат эюзлямяк
лазымдыр. Сонра щава бурахан вентили ачыб щаванын олуб олмамасыны йохламаг вя вентили баьлайыб йаьын
дювретмя насосуну 1 саат ишлятмяк лазымдыр. Бу ямялиййатлардан 12 саат кечяндян сонра трансформатору ишя
гошмаг олар.
Гейд етмяк лазымдыр ки, эцълц трансформаторларын ишя бурахылмасы чох мя'сул иш олдуьундан онлары ишя
бурахан заман бцтцн ишя бурахма ямялиййатлары завод тяряфиндян верилмиш инструксийа иля бирликдя техники
истисмар гайдаларына ясасян йериня йетирилмялидир.
Нязяря алмаг лазымдыр ки, беля сойутма системи олан эцълц трансформатору ишя бурахмамышдан яввял ишчи
сойудуъуларын 2/3 щиссясини ишя гошмаг лазымдыр. Йадда сахламаг лазымдыр ки, трансформаторун йцксяк эярэинлик
тяряфдян ачарыны гошанда автоматик олараг ейни заманда йаь вуран насос вя сойудуъунун вентилйатору ишя
гошулмалыдыр, бу просес турбоэенераторла блок режиминдя ишляйян трансформаторларын ишя гошулмасы вя
эенераторларда С.С.А-и ишя гошан заман тякрар олунмалыдыр.
Трансформатор нормал эцъцнц йыьдыгдан сонра вя йахуд цст щиссясиндя температурун +55 0С чатан кими
сойудуъунун ися гошулмайан щиссяси дя ишя гошулур. Температурун +45 0С гядяр азалмасы заманы вя йахуд да йцкцн
бир щиссяси ачылан кими автоматик олараг сойудуъунун бир щиссяси дюврядян ачылыр. Ишчи сойудуъу гязадан
ачылан кими ещтийат сойудуъулар автоматик олараг ишя гошулур. Йай мювсцмцндя ишчи сойудуъуларын ишлямясиня
бахмайараг йаьын цст щиссясиндя температур юзцнцн сон щяддиня +75 0С вя йа +800С чатан кими ещтийат
сойудуъуларда ишя гошулмалыдыр вя температура +65 0С дцшян кими ещтийат сойудуъулары ачмаг лазымдыр. Сойутма
системинин ишчи мянбядян эярэинлик итян кими вя йахуд да 85%-я гядяр азалан кими ЕАГ ишлямялидир ки, ещтийат
мянбя ишя гошулсун. Бу нюв сойутма системинин истисмары заманы йаьвуран насосун вя щава уфцрян
вентилйаторларын е'тибарлы ишлямясини тя'мин етмяк лазымдыр.
3.10.4. Йаь-су сойутма системи
Бу нюв сойутма системи трансформаторларда бюйцк еффектли сойутманы тя'мин едир. Йаь - су сойутма гурьусу
чох йыьъам вя игтисади нюгтейи нязярдян чох еффектлидир. Бу сойутма системиндя шякил 3.13-дя эюстярилян кими
трансформаторун чялляйиндян гызмыш йаь, йаь насосу васитясиля сорулараг, сойудуъудан кечяряк чялляйин ашаьы
щиссясиня гайтарылыр. Бу сойутма системиндя сойудуъу гурьу онда дювр едян су васитясиля сойудулур. Беля сойутма
системиндя йаь насосу щюкмян йаь сойудан гурьудан яввялдя гойулмалыдыр беля ки, ону йаь сойудуъусундан сонра
гойдугда, о сойудуъудан кечян суйу соруб йаьа гарышмасына имкан йарада биляр.

Шякил 3.13.
1 – чялляк; 2 – йаь насосу; 3 – йаь сойудуъусу; 4 – щава топлайыъы; 5 – манометр; 6 –
дифференсиал манометри;
7 – абсорб; 8 – сцзэяъ.

Йаь сойудуъусу еля щесабланыб ки, йаь ондан кечяндя онун температуру ян
азы 10150С ашаьы дцшсцн. Сойутма системиндя гойулмуш щава йыьанын вязифяси
сойутма системинин бцтцн елементляриндя сорма нятиъясиндя йаранмыш щава
габаръыгларыны юзцндя топламаг вя ону трансформаторун чялляйиня
бурахмамагдыр. Бу сойутма системиндя адятян ики - цч йаь вурма насосу вя ики йаь

129
сойудуъусу нязярдя тутулур. Даща бюйцк эцълц трансформаторларын сойутма системиндя цч йаь вурма насосу гойулур
вя бунлардан икиси даим ишляйир, бири ися ещтийатда сахланылыр. Ещтийат йаь вурма насосу, ишляйян насослардан
бири ачылан заман вя йахуд да йаьын температуру нормадан чох оланда автоматик олараг гошулур.
Йаь - су сойутма системинин ишя гошулма ардыъыллыьы трансформаторун йаьынын цст щиссясинин
температурундан асылы олараг яввялъядян мцяййян едилмиш гайдада апарылыр. Истянилян щалда яввялъя йаь вурма
насосу гошулур йаьын сойудуъудан кечмяк шярти иля онун дювриййясини тя'мин едир, сонра ися су вуран насос ишя
гошулур гошма заманы ися яввялъя су насосу ачылыр, сонра ися йаь насосу. Йаь - щава вя йаь - су иля сойудулан
трансформаторларын вя автотрансформаторларын сойутма системляриндя гяза нятиъясиндя щава вуран
вентилйаторларын иши вя йахуд да йаьын дювриййяси кясилярся щямин трансформаторлар вя автотрансформаторлар
номинал йцк режиминдя о вахта гядяр ишляйя биляр ки, эцъц 250МВА гядяр олан трансформаторун йаьынын цст
щиссясиндя температур +800С, эцъц 250МВА-дан чох олан трансформаторун йаьынын цст щиссясиндя ися температуру
+750С олсун. Беля ки, бу режимдя трансформаторун чялляйинин щцндцрлцйц бойунъа температур чох кяскин дяйишир
вя бу да трансформаторун актив щиссясиндя чох тящлцкяли механики эярэинликляр йарада биляр. Бу мцддятдя транс-
форматорун сойутма системини бярпа етмяк вя йахуд да йцкцн азалдылмасы цчцн хцсуси тядбирляр эюрмяк лазымдыр.
Яэяр трансформатор максимал эцъ режиминдя ишляйяркян сойутма системи сырадан чыхыбса онда трансформатора бу
режимдя йалныз 10 дягигя ишлямяйя иъазя верилир, сонра трансформатор шябякядян ачылмалыдыр.
Трансформаторун йцксцз ишлямя режиминдя сойутма системи ачылыбса вя йаьын цст щиссясиндя температур
уйьун олараг +750 вя йахуд +800С оларса онда бу режимдя эюстярилян температурларын артмамасы шяртиля 30 дягигя
ишлямяйя иъазя верилир.
Йаь - щава вя йаь - су сойутма системляри иля ишляйян бцтцн трансформаторларда йаьын цст щиссясинин
температуру +750 вя +800С чатан кими 10 дягигядян сонра хцсуси мцщафизя васитясиля трансформаторларын ачылмасы
завод тяряфиндян тяшкил олунур.
Трансформаторун йцкц нормадан ашаьыдырса вя йаьын дювриййяси нормал ишляйирся бу заман гыш вахты
вентилйаторларын вя сойудуъуларын гисмян ачылмасына иъазя верилир, йай вахты ися йаьын цст щиссясинин
температуру +450С чох дейился ,онда сойудуъуларын бир щиссясинин ачылмасына иъазя верилир.
Истисмар тяърцбяляри эюстярир ки, ятраф мцщитин температуру -10 0 С-дян ашаьы олмайан щалда йаь вуран
насослары ишя гошмаг олар, ейни заманда, -100С-дян ашаьы температурда йаьын юзлцйц кяскин артдыьындан йаь вуран
насосларын мящсулдарлыьы ашаьы дцшмякля онларын кяскин артыг йцклянмясиня сябяб олур, одур ки, онлары ачмаг
лазымдыр.
Мянфи температурда щава вуран вентилйаторларын гошулмасы, йалныз йаьын цст щиссясиндя температур +45 0С
чатандан сонра лазымдыр. Йаь-су сойутма системинин йаь-щава сойутма системиня нязярян цстцн ъящятляри ондан
ибарятдир ки, кичик юлчцйя, кичик эювдяйя, уъуз баша эялир вя аз истисмар хяръляриня маликдир. Бунлардан башга бу
сойутма системи бюйцк сойутма еффектиня маликдир, беля ки щятта йай мювсцмцндя трансформатор максимал йцк
режиминдя ишляся дя йаьын цст щиссясиндя температур 50- 55 0С- дян йухары галхмыр, еля бунун нятиъясиндя дя
долаьын изолйасийасы аз йейилмяйя мя'руз галыр.
Нязярдя сахламаг лазымдыр истисмарда олан трансформаторларда сойутма системи ачыларса онда щямин
трансформаторлар узун мцддят юз номинал эцъцнцн 70 йцкц алтында ишляйя биляр. Беля ки, сойутма системи
ишляйяндя вя трансформатор юз номинал йцкц алтында ишляся онда онун изолйасийасынын йейилмя дяряъяси
трансформаторун сойутма системи ачылдыгда вя трансформатор номинал йцкцнцн 70 -я гядяр йцкляндикдя
изолйасийанын йейилмя дяряъясиня бярабяр олур.
3.11. Трансформаторларда эярэинлийин тянзимлянмяси гурьуларынын истисмары
Мя'лумдур ки, системдя енержинин бир щиссядян диэяр щиссясиня ахынынын дяйишмяси заманы, системин
дцйцн нюгтяляриндя эярэинлийин дяйишмяси баш верир. Системдя йцкцн беля дяйишмяси юз нювбясиндя
трансформаторларда да йцкцн артмасына , бу да онун икинъи тяряфиндя эярэинлийин азалмасына сябяб олур.
Эярэинлийин азалмасы фаизля беля тя'йин едилир.

бурада Кй- трансформаторун йцклянмя ямсалы;


cос2 - икинъи тяряф ишлядиъиляринин эцъ ямсалы
вя – уйьун олараг трансформаторун гыса гапанма эярэинлийинин актив вя реактив тяшкил
едиъисидир; -ля
Системин дцйцн нюгтяляриндя эярэинлийин тянзимлянмяси синхрон эенераторда тя'сирлянмянин тянзимлянмяси
вя йахуд да эцълц синхрон компенсаторларын кюмяйи иля йанашы щям дя трансформаторларда гойулмуш хцсуси
эярэинлик тянзимляйиъи гурьулары васитясиля дя щяйата кечирилир.
Трансформаторларда эярэинлийин тянзимлямя гурьулары онун долагларындан щяр щансы бириндя ишя гошулан
сарьыларын сайыны артырыб вя йахуд да азалтмагла эярэинлийи тянзимляйир.
Трансформаторларда эярэинлийин тянзимлянмяси эярэинликсиз режимдя ял иля вя йцк алтында ися ял вя йахуд да
автоматик гурьу васитясиля тянзимлямякля ики група бюлцнцрляр.
Електрик стансийаларында гойулмуш вя турбоэенераторла блок режиминдя ишляйян ики долаглы
трансформаторларда эярэинлийи тянзимлямя гурьусу гойулмур, чцнки беля трансформаторларда эярэинлийин
тянзимлянмяси турбоэенераторун тя'сирлянмя системиля щяйата кечирилир. Бу заман истисмар ишчиляри транс-
форматорун эиришиня верилян эярэинлийи тянзимлямяк цчцн тянзимлямя чыхышлары варса, алчаг эярэинлик
130
долаьынын эярэинлийинин номинал гиймятинин 5%-дян чох олмамалыдыр, тянзимлямя чыхышлары йохса онда эиришя
верилян эярэинлик 10%-я гядяр артырыла биляр. Анъаг турбоэенераторла блок режиминдя ишляйян вя пайлайыъы
гурьунун ики систем шинини бирляшдирян цч долаглы трансформаторда эярэинлийин тянзимлямя гурьулары щюкмян
олмалыдыр, щям дя бу гурьулар йцк алтында тянзимлямя гурьулары олмалыдыр.
Гыса олараг бу тянзимлямя гурьулары беля йазылыр - йцк алтында тянзимлямя -ЙАТ;
йцксцз тянзимлямя даща дягиг десяк эярэинликсиз тянзимлямя гурьусу ансаф.
Бюйцк эцълц автотрансформаторларда эярэинлийин тянзимлянмяси йа онун чялляйинин ичярисиндя йыьылмыш
ЙАТ гурьусу васитясиля вя йахуд да нейтрала ардыъыл гошулмуш тянзимляйиъи трансформатор васитясиля щяйата
кечирилир.

3.11.1. Эярэинлийин йцксцз тянзимлямя гурьулары


Эярэинлийин йцксцз тянзимлямя гурьулары башга сюзля трансформаторларда эярэинлийи чыхардыгдан сонра
онда эярэинлийи тянзимлямяк цчцн истифадя олунан гурьулар ишчи эярэинлийи 220 кВ олан эцъц 180 МВА-йа гядяр вя
ишчи эярэинлийи 110 кВ эцъц 240 МВА гядяр оланда трансформаторларда истифадя олунур. Бу трансформаторларда
истифадя олунан эярэинлийин тянзимлямя гурьуларында щяр пилляси (2х2,5%) олан беш тянзимлямя пиллясиндян чох
олмур. Шякил 3.14. Эярэинлийин дяйишмя пиллясинин нюмряляри айдын эюрцнмякля тянзимляйиъи гурьунун интигалы
йа трансформаторун чялляйинин цст щиссясиндя йа да онун йан щиссясиндя йерляшдирилир.
Трансформаторларда эярэинлийин йцксцз тянзимлямяси трансформаторун йцкц чыхарылдыгдан вя шябякядян
ачылдыгдан сонра йериня йетирилир. Трансформаторун чялляйинин йан диварында гойулмуш эярэинлийин тянзимлямя
гурьусунун интигалы електромагнит блоклашдырыъысы иля тяъщиз олунуб. Беля ки, трансформатордан эярэинлик там
чыхарылмайыбса гурьунун сцрцшкян сыхаълары ишлямир. Бу интигалын механики щиссясини баьлайан
електромагнитин долаьына эярэинлик верилмяси трансформаторун бцтцн ачарлары ачылдыгдан сонра олур. Бундан
башга эярэинлийи тянзимляйян гурьуда ямялиййатын апарылмасы заманы сцрцшкян сыхаълар йериня там отурмайыбса
онда трансформатору эярэинлик алтына вурма ямялиййаты заманы щеч бир ачар гошулмайаъаг. Эярэинлийин йцксцз
тянзимлямя гурьусу ансафынын цмуми эюрцнцшц вя кечиртмя схеми шякил 3.14-дя верилмишдир. Эярэинлийи
тянзимлямя гурьусунда сыхаълар силиндирик чубуглара хцсуси йайлар васитясиля сыхылмыш цзцкляр васитясиля
щяйата кечирилир.
Эярэинлийин беля тянзимлямя гурьулары иля тяъщиз олунмуш трансформаторларда узун мцддят тянзимлямя
апарылмайыбса, тянзимлямяни апаран заман сыхаъларда оксидляшмя тябягяси йараныр, одур ки, сцрцшкян сыхаълары
бир нечя дяфя дяйишмякля щямин сятщи оксидляшмя тябягялярдян тямизлямяк лазымдыр.
Автотрансформаторларда эярэинлийин тянзимлянмяси ЙЭ вя йа ОЭ долагларында йериня йетирилир. Бу
трансформаторларда тянзимляйиъи долаг алчаг эярэинлик долаьына
паралел гошулмагла айрыъа магнит нцвясиндя

Шякил 3.14.
1 – втулка; 2 – гетинакс диск; 3 – дирсякли вал; 4 – сыхаъ чубуглары; 5 –
сыхаъ цзцкляри; 6 – кабел.

йерляшдирилир вя хцсуси компенсасийа долаьы васитясиля тя'сирляндирилир. Беля конструксийа долаьын електро-
динамики дайаныглыьыны артырыр. Яэяр тянзимляйиъи долаг орта эярэинлик долаьынын эиришиндя йерляшибся онун
истисмары заманы йарана биляъяк ифрат эярэинликдян горумаг цчцн хцсуси бошалдыъылар васитясиля мцщафизя
едирляр. Йцк алтында эярэинлийин тянзимлянмяси заманы ъяряйан дювряси гырылмамалыдыр. Бунунла ялагядар олараг
гоншу бюлмяляр арасында йарана биляъяк гыса гапанмалардан кянар олмаг цчцн сцрцшкян сыхаъларын долаьын бир
сыхаъындан диэяриня кечирилмяси хцсуси ъяряйан мящдудлашдыран реакторлар вя йахуд да мцгавимятлярин
васитясиля йериня йетирилир.
Нязярдя сахламаг лазымдыр ки, ъяряйан мящдудлашдыран реакторларын вя мцгавимятлярин гиймятляри еля
сечилмялидир ки, бцтцн режимлярдя тянзимлянян долаглардан кечян ъяряйан трансформаторун номинал ъяряйанындан
чох олмасын.
Йцк алтында эярэинлийи тянзимляйян гурьу ашаьыдакы щиссялярдян ибарятдир:
- долагда гойулмуш шахяляри дяйишян сцрцшян ачардан, тянзимлянян долаьын шахяляр сечиъисиндян;
- шахяляри дяйишян сцрцшян ачарын ачма вя гапама сыхаъларындан;
- сыхаълары дяйишян ачарын шахялянмиш чыхышларын бириндян диэяриня кечян заман гыса гапанманын
олмамасыны тя'мин едян ъяряйан мящдудлашдыран елементлярдян.
Йцк алтында эярэинлийи тянзимлямя гурьулары сыхаълары дяйишян ачарларын эцъцня, конструктив
хцсусиййятляриня, ъяряйан мящдудлашдыран елементляриня (реактор, резистор) вя тянзимлямя пилляляляринин сайына
эюря бир-бириндян фярглянирляр.
Реакторлу ъяряйан мящдудлашдыран гурьулар ишчи эярэинлийи 35 кВ-а гядяр, ишчи ъяряйана эюря ися узун
мцддятя щесабланырлар.
Резисторлу эярэинлик тянзимляйиъи гурьулар ишчи эярэинлийи 110 вя 220 кВ олан эцълц автотрансфор-
маторларын хятт тяряфдян эиришиндя гойулур. Резисторлу гурьунун цстцн ъящяти ондан ибарятдир ки, биринъи
юлчцляриня эюря реакторлу гурьулардан чох кичикдир, икинъиси ися сыхаъларын бириндян диэяриня кечян заман

131
йаранан гювсцн сюнмя шяртляри асандыр.

сийан
опера

№-си
ын
лий
ямя

йат

№-
ын
Контактла

си
рын вя Шякил 3.15.
сечмяляри а) реакторлу; б) резисторлу.
н
вязиййяти

р р'

ямяли
ййаты
сийан
опера

№-си
№-
нын
си
Контактларын
вя сечмялярин
вязиййяти

Эярэинлийин йцк алтында тянзимлямя (ЙАТ) гурьусунун щям реакторла щям дя резисторла схеми вя иш
принсипи шякил 3.15-дя верилмишдир.
Резисторлу эярэинлик тянзимлямя гурьулары нисбятян мцряккябдир, беля ки, бу гурьуда шякил 3.15б-дян
эюрцндцйц кими чохлу сайда сыхаълар вар,диэяр тяряфдян ян ясасы одур ки, шахя сечиъиляринин ишлямя сцр'яти
санийянин йцздя бир щиссясиня бярабяр олмалыдыр, чцнки резисторлардан ъяряйанын кечмя мцддяти ани олмалыдыр.
Бунунла ялагядар олараг гурьу ямялиййаты йериня йетирмя хцсусиййятиня эюря чох е'тибарлы ишлямялидир.
Долагда эярэинлийи тянзимлямяк цчцн гойулмуш реверсив ишя бурахмайа малик олан шахяляри дяйишмя ачары
узагдан идаряетмя васитясиля вя йахуд да, автоматик идаря едилир.
Йцк алтында эярэинлийин тянзимлянмяси заманы кечирилян пиллялярин сайынын щесабланмасы чевириъи
механизмля ялагядар олан хцсуси сайьаълар васитясиля йериня йетирилир вя йахуд да идаряетмя шитиндя гойулмуш
пиллялярин сайына эюря дяряъялянмиш хцсуси ъищазлар васитясиля тя'йин едилир. Эярэинлийин пилляляринин
дяйишмя сцр'яти реакторлу гурьуларда 2-3 сан, резисторлу гурьуларда санийянин йцздя бир щиссяляри мцддятиндя
олмалыдыр.
Эярэинлийин тянзимлянмяси лазым олан систем шининя ейни заманда бир нечя трансформатор ишляйирся , бу
заман имкан варса бцтцн трансформаторларда тянзимлямя ейни вахтда апарылмалы, яэяр имкан йохса онда
трансформаторлар арасында йарана биляъяк таразлашдырыъы ъяряйанлардан азад олмаг цчцн ардыъыллыгла щяр бир
трансформаторда йалныз бир пилля дяйишмякля сонра да диэяр пилляляри дяйишмякля нормал эярэинлик там бярпа
олана гядяр бу ямялиййат апарылыр.
Трансформаторлар артыг йцклянян заман эярэинлийин тянзимлянмяси гадаьандыр. Яэяр бу заман тянзимляйиъи
гурьунун номинал ишчи ъяряйаны трансформаторун номинал ъяряйанындан чохдурса бу мящдудиййят арадан эютцрцля
биляр.
Эярэинлийин йцк алтында тянзимлянмяси автоматик йериня йетирилирся бу заман эцн ярзиндя пиллялярин
дяйишмя сайы 2030 гядяр дяйишя биляр, мясялян хцсуси сярфиййат шининдя эярэинлийин тянзимлянмяси буна мисал
ола биляр. Одур ки, эярэинлик тянзимлямя гурьуларынын ишлямя мцддяти онларын пилля дяйишмя гурьусунун
сыхаъларынын йейилмясиля мящдудлашыр.
Щал-щазырда сыхаълар, металкерамик сыхаълар кими щазырланыр. Бу сыхаъларын ишлямя мцддяти мис
сыхаъларына нисбятян 5-6 дяфя артыгдыр.
Пилляляри дяйишдирян гурьулар щяр 10000 ямялиййатдан сонра йохланылмалыдыр. Йохлама заманы заводун
вердийи тялиматлара ясасян даиряви диограм чыхарылмалыдыр вя бир дя сыхыъы йайларын сыхаъларынын бир - бириня
сыхма гцввяси йохланылмалыдыр. Яэяр йохлама заманы гурьу цчцн чыхарылан даиряви диограм завод тяряфиндян
верилмиш даиряви диограмдан фярглянирся онда сыхаъларын иш габилиййяти нормайа уйьун дейил, лазыми тядбирляр
эюрцлмялидир.
Реакторлу тянзимляйиъи гурьулар щеч бир мящдудиййят гойулмадан ашаьы температурда да ишляйя биляр.
Анъаг резисторлу гурьулар ися гурьунун чялляйиндя йаьын температуру -20 0С-дян ашаьы оланда йаьы хцсуси
гыздырыъылар васитясиля гыздырмаг лазымдыр.
Реакторлу тянзимляйиъи гурьуларын конструктив гурьусунда дяйишиклик етмякля онларын иш габилиййятини
бир гядяр артырмаг олар. Мясялян, бу гурьуларда онун иш габилиййятини йахшылашдырмаг цчцн ясас сыхаъларын вя
гювс сюндцрян сыхаъларын ортасына резисторлар гошмагла гювсцн сюндцрцлмяси просесини асанлашдырырлар.
Щямин щиссяйя гошулмуш резисторун оптимал гиймяти бу нисбятдян тя'йин едилир. Р/Х=6.
Эярэинлийин автоматик тянзимлямя гурьусу трансформаторун паралел ишлямяк имканыны тя'мин етмялидир.
Эярэинлийин автоматик тянзимлямя гурьулары эярэинлийин гыса мцддятли рягсляри заманы ишлямямяси цчцн
хцсуси дюзмя мцддятиля ишлямялидир.
Алчаг эярэинлик долаьы парчаланмыш долаглы хцсуси сярфиййат трансформаторларында эярэинлийин
тянзимлянмяси анъаг ЙЭ- тяряфдя олур.
3.12. Трансформатор йаьынын истисмары
Трансформаторларда йаь щям изолйасийа, щям дя сойудуъу ролуну ойнайыр. Трансформатор йаьынын изол-
йасийа кейфиййяти онун долагларынын електрик мющкямлийиня вя ишлямя мцддятиня бюйцк тя'сир эюстярдийиндян
трансформатор йаьынын истисмары щал-щазырда гцввядя олан истисмар инструксийаларына уйьун ъидди нязарят
етмякля щяйата кечирилмялидир. Трансформатор йаьлары щямчинин електрик апаратларында истифадя олунур.
Тязя трансформатор йаьынын ясас кейфиййят эюстяриъиляри бунлардыр: юзлцлцйц, туршулуг дяряъяси,

132
оксидляшмяйя гаршы цмуми давамлылыьы вя кющнялмя яряфясиндя туршу щяллетмя габилиййяти, тяркибиндя
кцкцрдцн мигдары (кцкцрдлц йаь цчцн), алышма температуру, електрик мющкямлийи, диелектрик иткиси-тг, механики
гарышыгларын олмамасы, туршу вя гялявинин щяллетмя габилиййяти.
Йаьын електрик изолйасийа хцсусиййяти йаьын електрик мющкямлийи вя тэ иля тя'йин едилир. Трансформатор
йаьында оксидляшмя маддяляринин мигдары артдыгъа онда йаранан иткиляр дя артыр, она эюря дя тэ -нын гиймяти
васитясиля йаьын кющнялмясини тя'йин етмяк мцмкцндцр. Трансформаторларын изолйасийасынын електрик
мющкямлийи йаьдакы суйун, газын , механики вя кимйяви гарышыгларын мигдарындан асылыдыр. Йаь тяряфиндян
оксиэенин удулмасы онун оксидляшмясиня вя туршулашмасына сябяб олур, туршулашма просеси заманы йаранан
чапыглар трансформаторун актив щиссясиня отурараг онун сойутма просесини писляшдирир. Йаьда йарана биляъяк
механики гатышыгларын йаранмасына йол вериля билмяз, чцнки щямин гатышыглар щям йаьда , щям дя долагларда
хцсуси кечириъи кюрпцъцкляр йарадараг, изолйасийанын електрик мющкямлийини кяскин азалдаъаг.
Истисмар олунан трансформатор йаьы ашаьыдакы нормалара ъаваб вермялидир:
-1 г йаьда туршулуг дяряъяси 0,25 мг КОЩ -дан чох олмамалыдыр;
-механики гатышыглар олмамалыдыр;
-алышма температурунун азалмасы илкин температурдан 50С-дян чох фярглянмямялидир.
-трансформаторун чялляйиндя эириш изолйаторларында 200С температурада тэ-нын гиймяти 330-750 кВ-луг
аваданлыглар цчцн 1%-дян, 700С-дя ися 7%-дян чох олмамалыдыр;
-донма температуру- 450С-дян ашаьы олмамалыдыр;
-йаьын електрик мющкямлийи ишчи эярэинлийи ашаьыда эюстярилян трансформаторлар цчцн
15 кВ - гядяр . . . . . . . . .. . . . . . . .20
15-35кВ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
60-220кВ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 35
330-500кВ . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
750кВ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
кВ - дан аз олмамалыдыр.
Трансформатор йаьына истисмар нязаряти бунлардан ибарятдир: трансформаторларын вя апаратларын иш заманы
дюврц олараг онларын йаьынын кейфиййятиня нязарятдян вя йаьын кяскин туршулашмасынын габаьыны алмагдан
ибарятдир. Бу заман ясас мясяля йаьын кющнялмясинин динамикасына нязарят едилмялидир, башга сюзля йаьын
анализинин нятиъяляри яввялки нятиъя иля мцгайися едилмялидир. Анализин нятиъяляри яввялки нятиъялярдян чох
фярглянмирся йериндяъя лазыми тядбирляр эюрмякля йаьын кейфиййятини нормал щяддя салмаг лазымдыр. Яксиня
нятиъяляр кяскин фярглянярся йаьы там дяйишмяк лазымдыр.
Трансформаторларын узун мцддят максимал йцк режиминдя ишлямяси нятиъясиндя йаьын йухары щиссясиндя
температурун чох олмасы йаьын юзлцлцйцнц азалдыр, онун оксидляшмясини сцр'ятляндирир вя алышма температуруну
азалдыр.
Истисмарда олан йаьын алышма температуру 1350С -дян ашаьы олмамалыдыр, анъаг йаьын йанма температуру
онун алышма температурундан 300С чох олмалыдыр. Йаьын алышма температурунун яввялки йохлама гиймятиндян 5 0С
ашаьыдырса онда йаьы дяйишмяк лазымдыр. Узун мцддят трансформаторларын зядялянмяляринин анализи эюстярир ки,
йаьын алышма температурунун бир нечя дяряъя ашаьы дцшмяси трансформаторун долаьынын сарьылары арасында
изолйасийанын зядялянмяси просеси башлайыр вя йахуд да магнит нцвясинин лювщяляри арасындакы изолйасийа
зядяляниб. Беля зядялянмяляр йаьда йерли ифрат гызмалара - 300 0С- 4000С-йя эятириб чыхарыр, бу да юз нювбясиндя
"кренинг просесиня" йя'ни йаьын парчаланмасы, карбон вя щидроэен парчаланмасына сябяб олур. Йаьын тябии йол иля
дювриййяси йаьын йерли гызмаларынын тез сойумасына имкан йарада билмир. Йаьын кренинг просеси заманы айрылан
щидроэен газ шяклиндя йухары , карбон атомлары ися чюкцнтц шяклиндя йаьын дибиня чюкцр.
Истисмарда олан трансформатору ишя гошмамышдан яввял онун йаьыны гыса мцддятли анализля йохламаг
лазымдыр, сонра ися онун йаьыны 3 илдя бир дяфядян аз олмамаг шярти иля вя йахуд да эцъц 320 кВА -дян чох олан вя
термосифон филтири олмайан ясаслы тя'мирдян чыхмыш трансформаторларда илдя бир дяфя анализ цчцн нцмуня
эютцрмяк лазымдыр. Гыса мцддятли анализя ашаьыдакылар аиддир: електрик мющкямлийинин тя'йини, алышма
температурунун, туршулуг дяряъясинин вя нямлийя гаршы реаксийасыны, механики гарышыгларын эюзля тя'йини вя
ялавя олараг йаь ачарлары цчцн йаьда кюмцрцн мигдарынын тя'йини. Кянардан бахмагла йаь нцмуняляриндя
шламларын, булантылыьын вя механики гатышыгларын олмасы тя'йин едилир.
Йаьдан нцмуня эютцрцлмясинин вахты йерли шяраитдян вя аваданлыьын ишлямя режиминдян асылы олараг
йерли инструксийалар васитясиля тя'йин едилир. Йаьын нцмуня эютцрцлмяси ясасян эенишляндириъиси олмайан йаь-
щава иля сойудулан вя йцксяк нямлийи олан щава шяраитиндя ишляйян трансформаторлардан вя щямчинин йцксяк
температурда ишляйян апаратлардан эютцрцлцр.
Азот мцщафизя гурьулары иля тяъщиз олунмуш трансформаторларын йаьындан анализ эютцрцлмяси бюйцк
фасилялярля олур.
Йаьда туршулуг дяряъяси 0,10,2 мг КОЩ гядяр артдыгда онда шламларын йаранма ещтималы артыр.
Ясаслы тя'мирдян чыхмыш 220 кВ-луг трансформаторларын вя онларын эириш изолйаторларынын йаьынын тг-
си ишя гошулмамышдан яввял юлчцлмяли, сонра истисмар илляриндя цч илдя бир дяфя юлчцлмялидир.
Йаьын алышма температурунун ялавя йохланылмасы щямишя газ релесиндя йанан газын олмасындан сонра
лазымдыр, чцнки газ релесиндя йанан газын ямяля эялмяси щямишя трансформаторун дахили изолйасийасынын
вязиййяти щагда цмуми мя'лумат верир.
Йаьын дахилиндяки гатышыглардан ян горхулусу судур, чцнки йаьын дахилдиндя суйн мигдары 0,005% -я чатан
кими йаьын електрик дешилмя эярэинлийинин гиймятини кяскин азалдыр. Бу онунла ялагядардыр ки, йаьда олан су
дамъылары електрик сащясиндя асылы вязиййятдя еллипс формасыны алырлар вя гцввя хятти бойунъа дцзцлцрляр,
суйун диелектрик нцфузлуьу йаьын диелектирк нцфузлуьундан тягрибян 40 дяфя чох олдуьундан су дамъыларына
133
дцшян електрик сащя эярэинлийи щямин юлчцдя олан йаь дамъысындан 40 дяфя чох олур. Беляликля щямин су
дамъылары ятрафында йаранан кяскин гейрибиръинсли сащянин щесабына кичик гювсъцкляр ямяля эялир. Бу
гювсъцкляр йаьда крекинг просесинин йаранмасына, бу да йаьын електрик мющкямлийинин азалмасы, кимйяви
хассясинин писляшмяси вя йахуд да тэ-нин артмасына сябяб олур. Одур ки, истисмар заманы йаьын нормал хассясини
бярпа етмяк лазымдыр. Бунунла ялагядар олараг йаьдакы шламлары, нямлийи вя механики гатышыглары кянар етмяк
цчцн механики тямизлямя цсулундан пресли сцзэяъ вя ваккум сеператорлардан истифадя едилир.
Ишчи эярэинлийи 110 кВ вя йухары олан трансформаторларда йаьын механики тямизлянмяси цчцн ачмаьа имкан
йохса онларын йаьыны йцк алтында дяйишмяк олар, анъаг йаь эенишляндириъисиндя йаьын сявиййясини нормал
сявийядя сахламаг шяртиля. Йаь тямизляйян гурьуларын вя диэяр лазыми гурьуларын эярэинлик алтында олан
трансформатора гошулмасы, ишлямяси тящлцкясизлик техникасынын нормаларына ямял етмякля йериня
йетирилмялидир.
Эцъцндян асылы олмайараг истянилян трансформаторларда йаьын нормал кимйяви эюстяриъилярини вя тг бярпа
етмяк цчцн трансформаторун фасилясиз иш режиминдя ишляйян термосифон сцзэяъляриндя вя йахуд да адсорбларында
сорбенлярин (силикаэенин вя йахуд актив алцминиум оксидини) дюврц олараг дяйишмясини тя'мин етмяк лазымдыр.
Адсорбсион вя йахуд реэенерасийа гурьусунун ишляйян трансформатора гошулмасы поросеси тящлцкясизлик
техникасында нязярдя тутулмуш бцтцн тядбирлярини йериня йетирмякля щяйата кечирмяк лазымдыр.
Йаьда туршулуг дяряъясинин 010,15мг КОН щяддиня чатанда сорбентлярин дяйишдирилмяси лазымдыр.
Термосифонда йаьын дювриййясинин олмасына нязарят йаьын цст щиссясиндя температурун дяйишмясиня ясасян
йериня йетирилир. Термосифон филтирляринин йахшы ишлямямси анъаг онларын дцзэцн гурашдырылмамасы щесабына
ола биляр. Трансформаторларда йаьын дяйишдирилмяси заманы йаьа щаванын дцшмямяси цчцн ону ваккум алтында
дяйишдирмяк лазымдыр.
Хариъи мцщитин температурунун дяйишмяси щесабына трансформаторда йаьын сявиййясинин дяйишмяси
заманы йерли инструксийалара ясасян йаь тюкмяк лазымдыр.
Эярэинлийи тянзимляйян гурьунун чялляйиндяки йаьа нязарят трансформаторун чялляйиндяки йаьа нисбятян тез-
тез олмалыдыр. Бу онунла ялагядардыр ки, йцк алтында эярэинлийин тянзимлянмяси заманы сцрцшкян сыхаъын бир
шахядян диэяриня кечмяси заманы температурун артмасы щесабына йаьын интенсив парчаланмасы эедир. Сцрцшкян
сыхаъларын щяр 1000-2000 ямялиййатындан сонра йаьда кяскин олараг туршулуг; тэ-нин гиймяти артыр вя щятта рянэи
дя дяйишир. Йцк алтында эярэинлийин тянзимлянмяси гурьусунун чялляйиндяки йаьа нязарят онун електрик
мющкямлийинин юлчцлмясиля тя'йин едилир.
Ишчи эярэинлийи 35 вя 110 кВ олан трансформаторларда бу йаьын електрик мющкямлийи 20 кВ-дан 220 кВ-луг
трансформаторларда ися 40 кВ-дан аз олмамалыдыр, олса йаьын дяйишдирилмяси лазымдыр.
Трансформаторларын изолйасийасынын тез кющнялмясинин гаршысыны алмаг цчцн ян еффектив цсул ону азот
газы иля эерметик ящатя етмяк лазымдыр. Трансформаторун изолйасийасынын азот газы васитясиля мцщафизя гурьусу
шякил 3.16-да верилмишдир. Шякилдян эюрцндцйц кими трансформатор йаьынын щава иля тямасда ола биляъяк
щиссясинин хцсуси еластики габлара долдурулмуш азот газы иля бирбаша ялагяси вар.

Шякил 3.16. Трансформаторун азот газы васитяси иля мцщафизя


принсипи
а) эенишляндириъидя азотун сабит щяъминдя; б) балондан азотун
тязйиг алтында вурулмасы; в) еластик щяъмдян нормал тязйигля
азотун вурулмасы.

Трансформаторун йцкц вя йаьын температуру артдыгъа онун


чялляйинин цст щиссясиндяки азот йаьын сявиййясинин галхмасы
щесабына сыхышдырылараг азот габларына долур вя яксиня температур ашаьы дцшдцкдя азот газы габдан
трансформаторун чялляйиня доьру ахыр. Азот мцщафизяли трансформаторларын истисмары заманы дюврц олараг газын
тязйигиня еластики габын хариъи эюрцнцшцня ясасян нязарят едилир. Трансформаторун дахилиндя зядялянмяляр баш
верибся о заман газын йанма габилиййятини йохламаг лазымдыр.
Хариъи юлкя енерэетик системляринин истисмар тяърцбяси дя эюстярир ки, йаьын беля мцщафизя цсулу чох
еффективдир. Яэяр газын тяркибиндя алышан газын мигдары 1,4% оларса щяля трансформатору нормал истисмар етмяк
олар, яэяр йанан газын мигдары 5% -дян чох оларса онда трансформаторун дахилиня бахмаг лазымдыр.
3.13. Газ релесинин истисмары
Трансформаторларын дахилиндя йаранан зядялянмялярин илкин мярщялясиндя онун йаь изолйасийасында
парчаланма просеси баш верир ки, бу да газ айрылмасына сябяб олур. Трансформаторун дахилиндя беля газларын
айрылмасы онун газ мцщафизясинин ишлямясиня сябяб олур. Беля зядялянмянин бя'зи щалларында йаранан ъяряйанын
гиймяти ъяряйан мцщафизясини ишлядя билмир. Анъаг газ мцщафизяси ися ишляйир. Одур ки, газ мцщафизяси
трансформаторлар цчцн ясас, щяссас вя ян е'тибарлы мцщафизя кими гябул едилир. Бунунла ялагядар олараг эцъц
1000кВА-дан чох олан бцтцн трансформаторлар газ мцщафизясиля тя'мин олунурлар. Щал-щазырда трансформаторларда
гойулмуш газ мцщафизяси силкялянмяляря гаршы чох давамлы олдуьундан онларын мцщафизя е'тибарлыьы да чох
йцксякдир
Газ мцщафизясинин нормал ишлямяси цчцн ашаьыдакы шяртляря сюзсцз ямял олунмалыдыр.
Трансформаторлар еля йерляшдирилмялидир ки, онун цст гапаьы маили олсун, юзц дя бу маиллик газ релеси
гойулан истигамятдя олмалыдыр. Бу маиллик газ релеси гойулан тяряфя эюря 11,50-дян аз олмамалыдыр. Гяза заманы
айрылан газын тамамиля газ релесиндян нормал кечмяси цчцн трансформаторун чялляйини онун эенишляндириъисиля
бирляшдирян борунун трансформаторун цст гапаьына нязярян маиллийи 240-дян аз олмамалыдыр. Гейд етмяк
лазымдыр ки, чялляк иля эенишляндириъисини бирляшдирян бору чялляйин ян йцксяк щиссясиня гошулмалыдыр.
134
Трансформаторун эювдясинин маиллийи онун эенишляндириъи тяряфдян дийиръяйи алтына гойулмуш алтлыг
васитясиля йериня йетирилир.
Бя'зи трансформаторларда онун цст гапаьы йарымкцря шяклиндя щазырландыьындан трансформаторун эювдясиля
эенишляндириъи арасында гойулмуш ялагя борусу чялляйин цст гапаьынын ян йцксяк щиссясиня гошулур. Одур ки,беля
трансформаторларын чялляйинин маили йерляшдирилмясиня ещтийаъ олмаз. Трансформаторун эенишляндириъисини
онун ясас щиссясиндян айырмаг цчцн йаь ютцрцъц борунун дцз щиссясиндя йя'ни эенишляндириъинин алтында хцсуси
вентил гойулур. Бу вентилин газ релеси иля эенишляндириъиси арасында гойулмасында ясас мягсяд айрылан газын
тамамиля газ релесиндян кечмясини тя'мин етмякдир ки, бу да газ релесинин нормал вя е'тибарлы ишлямяси демякдир.
Вентилин мящз бирляшдириъи борунун дцз щиссясиндя гойулмасында ясас мягсяд бирляшдириъи боруда даралмайа йол
вермямякдян ибарятдир. Гейд етмяк лазымдыр ки, бу борунун дахили диаметри 75 мм-дян аз олмамалыдыр. Газ
релесинин електрик дюврясинин елементляри вя щямчинин реленин юзц дя ятраф мцщитдян еля изоля олунмалыдыр ки,
ора няинки щавадан нямлийин, щятта йаь пцскцрян борунун ишлямяси заманы кянар маддяляр беля дцшмясин. Реленин
цст сигнал елементиня йя'ни газ йыьылан елементиня йыьылан газын вя йахуд да щаванын щяъми 400 500 см3 чатан
кими реле ишляйир. Реленин ачма елементи ися ондан кечян йаьын сцр'ятинин гиймятиндян асылы олараг - 0,6;0,9; 1,2
м/сан кими фиксасийа олунмуш цч ишлямя пиллясиндян бириня ясасян сечилир. Йаьын кечмя сцр'яти гойулмуш
сцр'ятдян 25% чох олан кими реле ачыр вя ачма вахты 0,2 сан-дян чох олмамалыдыр.
Йаь-щава вя йаь-су иля сойудулан трансформаторлар тязя ишя гошулан заман, планлы йохламадан там кечяндян
сонра вя йаь системиндя апарылан ишляр гуртардыгдан сонра, йаь насосларынын ишя гошулмасы, дайандырылмасы
заманы вя щямчинин истисмар заманы йаь системиндяки вентиллярин чеврилмяси заманы газ релесинин ишлямямясини
йохламаг лазымдыр. Нормал шяраитдя газ релеси ачылмайа ишлямяси режиминя гойулмалыдыр. Истянилян
трансформаторларда йаьын тянзимлянмяси, реэенерасийасы, мцщафизянин икинъи тяряф дюврясиндя иш апаран заман
газ релесиндя чатышмамазлыг ашкар етмядян, трансформаторларда ъари ясаслы тя'мир ишляри апардыгдан сонра
трансформаторда йаьын сявиййяси азаланда газ релесини сигнал режиминя чевирмяк лазымдыр. Трансформатору
тя'миря чыхаран заман газ релесини ишдян чыхармаг лазымдыр. Газ релесиндя щаванын олмамасыны ятрафлы
йохладыгдан сонра ону ачма режиминя гоймаг олар. Ятраф мцщитин температурунун кяскин азалмасы,
эенишляндириъидя йаьын сявиййясинин лазыми сявиййядя олмамасы заманы газ релесини сигнал режиминя гоймаьа
иъазя верилмир. Чцнки ятраф мцщитин температурунун кяскин азалмасы заманы йаьын сявиййясинин азалмасына, бу да
трансформаторун актив щиссясинин йаьла юртцлмямясиня вя беляликля онун тез гызмасына вя зядялянмясиня сябяб ола
биляр. Газын тяркиби баш вермиш зядялянмялярин дяряъяси вя тящлцкялилийи щагда мя'лумат верир. Трансформаторун
актив щиссясинин зядялянмясинин илкин анларында эцълц газ айрылмасиля башлайыр. Бунунла ялагядар олараг яэяр газ
релеси сигнала ишляйибся, о заман реледян эютцрцлян газ тя'ъили олараг анализ цчцн кимйяви лаборатори йайа
верилмялидир. Трансформатордакы зядяни тез вя йериндяъя щялл етмяк цчцн хцсуси персонал газ анализаторундан
истифадя едир. Реледян эютцрцлмцш газ нцмунясини камерада 1,5 саатдан чох сахламаг олмаз.
Ишчи эярэинлийи 330 кВ вя йухары олан трансформаторларда вя автотрансформаторларда газ релеси сигнала
ишляйян кими щямин трансформаторун йцкц тя'ъили чыхарылмалы вя сонра ачылмалыдыр. Беля трансформаторлардан
газ нцмуняси эютцрмяк цчцн онлардан эярэинлийи чыхартмаг лазымдыр. Ишчи эярэинлийи 220 кВ-а гядяр олан
трансформаторлардан газ нцмунясини йцк алтында да эютцрмяк олар.
Газ релесиндян эютцрцлмцш газын тяркибиня эюря трансформаторун дахилиндяки, зядялянмялярин характерини
тя'йин етмяк мцмкцндцр. Беляликля трансформаторларда баш веря биляъяк гязалары вахтында арадан галдырмаг
мцмкцндцр. Бу заман ашаьыдакы эюстяриъиляри рящбяр эютцрмяк лазымдыр. Алышмайан рянэсиз вя ийсиз газ вя йахуд
да газда зяиф ийин олмасы щямин газда щаванын олмасыны эюстярир.
Чятин алышан сары рянэли газын олмасы трансформаторун дахилиндя аьаъ щиссясинин зядялянмясини эюстярир.
Алышмайан пис ийли аь мави газын олмасы трансформаторун дахилиндя изоляедиъи каьыз вя кардон
материалларын зядялянмяси щагда мя'лумат верир.
Тутгун эюй вя йахуд да тез алышан газын олмасы ону эюстярир ки, йаьын дахилиндя гювсцн олмасы вя йахуд да
йаьын эцълц гызмасы щагда мя'лумат верир.
Йаьын мяъбури дювриййясиля сойудулан трансформаторларда йанан газын олмасы насос мцщяррикляринин
зядялянмяси щесабына да ола биляр, одур ки, бу заман електрик мцщяррикляринин зядялянмясини дя йохламаг
лазымдыр.
Трансформаторлардан йанмайан газын чыхмасы заманы трансформатор йаьынын алышма температуруну
йохламаг лазымдыр.
Яэяр реледя щава вя йахуд йанмайан газ ашкар едился бу заман трансформаторун дахилиня бахмадан ону ишя
гошмаг олар, анъаг бундан сонра трансформатора нязаряти эцъляндирмяк лазымдыр.
Зялзялядян сонра, бирбаша гыса гапанма щадисясиндян сонра газ релеси ишляйибся яввялъя мящз реленин бу
сябяблярдян ишлямясиня ямин олдугдан сонра трансформатору эярэинлик алтына вурмаг олар.
3.14. Трансформаторларын паралел ишлямяси
Икидолаглы трансформаторларын паралел гошулмасы дедикдя ики, цч вя даща чох трансформаторларын ейни
заманда щям йцксяк, щям дя алчаг тяряф долагларынын ейни шинляря гошулмасы нязярдя тутулур.
Бир нечя трансформаторун паралел ишлямясинин, эцъц щямин трансформаторларын эцъцня бярабяр олан бир
ядяд трансформатора нисбятян щям игтисади щям дя техники цстцнлцкляри вар:
1. Ишлядиъилярин енержи иля тяминатынын етибарлыьы артыр. Беля ки, паралел ишляйян
трансформаторлардан бири сырадан чыхдыгда, онун йцкцнц мцвяггяти олараг ишляйян трансформаторлар гисмян вя йа
там олараг юз цзяриня эютцрцрляр;
2. Трансформаторлар паралел гошулдугда трансформаторларын ъям ещтийат эцъц, бир ядяд эцълц
трансформаторун ещтийат эцъцндян аз олаъаг;
3. Енержи системиндя йцксялдиъи, алчалдыъы вя район йарымстансийаларында йцкцн азалмасы заманы (эцн

135
ярзиндя вя йахуд йаз вя йай мювсцмляриндя) трансформаторларда йаранан йцксцз ишлямя иткилярини вя йцклямя
габилиййятини тянзимлямякля ф.и.я–нин артырылмасы щесабына йарымстансийанын игтисади иш режимини тямин
етмяк цчцн трансформаторларын бир гисми ачыла биляр;
4. Йени заводларын гошулмасы вя йахуд да онларын эенишляндирилмяси заманы трансформаторун эцъцнцн
артмасы, йени трансформаторларын гойулмасыны тяляб едярся бу заман йени гошулан трансформаторлар яввялкилярля
паралел ишлямялидирляр. Бу нюв гошулма адятян район йарымстансийаларында олур. Чцнки район
йарымстансийалары бюйцк сянайе мцясисялярини вя яразиляри ящатя едир.
Нязярдя сахламаг лазымдыр ки, трансформаторларын бирэя ишлямяси щяля онларын паралел ишлямяси демяк
дейил.
Трансформаторларын бирэя ишлямяси дедикдя трансформа-торларын бир тяряфдян, фярги йохдур истяр йцксяк,
истярся дя алчаг эярэинлик тяряфдян цмуми бир топлайыъы шиня гошулмасы, анъаг диэяр тяряфдян мцхтялиф шинляря
гошулмасы нязярдя тутулур.
Шякил 3.17а – да йцксялдиъи трансформаторларын бирэя иш схеми эюстярилимшдир. Бу нюв бирляшмядя
трансформаторлар 6,3 кВ шиндян бирэя ишляйирляр, йцксяк тяряфдян ися мцхтялиф эярэинликли шинляря ишляйирляр.
Шякил 3.17б – дя цч алчалдыъы трансформаторун бирэя ишлямя схеми эюстярилмишдир. Бу бирляшмядя
трансформаторлар йцксяк эярэинлик тяряфдян ейни 110 кВ – луг шиня гошулмушлар, алчаг эярэинлик тяряфдян ися
айры-айры шинляря ишляйирляр.Бу бюлмядя трансформаторларын бирэя ишлямясиня бахылмайаъаг, анъаг онларын
паралел ишлямяси эениш шякилдя айдынлашдырылаъаг.Трансформаторларын паралел ишлямяси цчцн ашаьыдакы
шяртлярин юдянилмяси зяруридир.
121000 V 385000 V 110000 V

T1 T2 T1 T3

T2
6300 V 38500 V 11000 V

11000 V
G2 ~ G1 ~
а) б)

Шякил 3.17. Трансформаторларын бирэя ишлямяляринин мцхтялиф нювляри


а – йцксялдиъи трансформаторларын АЭ тяряфдян бирэя иши;
б – алчалдыъы трансформаторларын ЙЭ тяряфдян бирэя иши
1. Трансформаторларын долагларынын биринъи вя икинъи тяряф номинал эярэинликляри ейни олмалыдыр,
башга сюзля трансформасийа ямсаллары ейни олмалыдыр.
2. Гыса гапанма эярэинликляри ейни олмалыдыр.
3. Трансформаторларын долагларынын бирляшмя групу уйьун олмалыдыр, башга сюзля бирляшмя груплары
ейни олмалыдыр.
Бу шяртлярдян башга ялавя шярт кими паралел ишляйян трансформаторларын ян бюйцйцнцн номинал эцъцнцн ян
кичийинин номинал эцъцня нисбяти 3:1 нисбятиндя олмалыдыр. Паралел гошулмуш трансформаторларын эцъляринин
ъями еля олмалыдыр ки, паралел ишляйян трансформаторлардан щеч бири бурахыла билян номинал эцъдян чох
йцклянмясин. Трансформаторларын паралел ишлямясиня йухарыда эюстярилян шяртлярдян щяр биринин айры-
айрылыгда онун иш режиминя неъя тясир етдийини арашдыраъаьыг. Одур ки, яввялъядян гябул едирик ки, эюстярилян
шяртлярдян икиси юдянилир, бири ися йох. Эюряк бу щал трансформаторун иш режиминя неъя тясир едир.
3.14.5. Трансформаторларын долагларынын бирляшмя схемляри
б
ъ б а з й х ъ б а 0

120 120
х
° зй °
120
з й х ъ б а з а й х ъ
а) б) в) г) °
Шякил 3.23. АЭ долаьынын улдуз бирляшдирилмяси
а – бир бирляшмя схеми; б – диэяр бирляшмя схеми;
в – нейтралы чыхарылмыш улдуз бирляшмя;
г – е.щ.г.-лярин вектор диаграмы.
Шякил 3.23, в – дя а вя б шякилляриндя эюстярилян бирляшмя схемляриндян фяргли олараг долагларын бир йердя
бирляшмиш уълары йяни нейтрал нюгтядя хцсуси нагил васитяси иля диэяр фазаларла бирликдя трансформаторун
чялляйиндян кянара чыхарылыр вя ондан диэяр фазалар кими хцсуси дайаг изолйатролары васитясиля изоля олунур.
Беля бирляшмя нейтралы чыхарылмыш улдуз бирляшмя адланыр юзцдя Й о – кими шярти ишаряси иля ишаря едилир.
Улдуз вя нейтралы чыхарылмыш улдуз бирляшмя схеминдян ясасян мцхтялиф эцълц алчалдыъы вя йцксялдиъи
трансформаторларда истифадя едилир. Ишчи эярэинлийи 110 кВ вя йухары олан йцксяк эярэинлик долагларында
136
нейтралы чыхарылмыш улдуз биляшмядян истифадя етмяк мягсядя уйьундур. Чцнки бу, трансформаторларын
нейтралыны лазым олдугда торпагламаьа имкан верир. Беля трансформаторларда вя автотрансформаторларда орта
эярэинлик долаьы да (ОЭ) Йо шяклиндя бирляшдирилир.
Улдуз бирляшмиш долагларын эярэинлийинин вектор диаграмы шякил 3.23, г – дя эюстярилян кимидир. Вектор
диаграмында ах, бй вя ъз уйьун олараг а, б вя ъ фазаларынын фаз эярэинлийидир. Нейтралы чыхарылмыш улдуз - Й о
схеми иля бирляшмиш долагларда ики эярэинлик хятт эярэинлийи – Ух вя фаз эярэинлийи – Уf алмаг олар. Хятт
эярэинлийи дедикдя ики фаза арасындакы эярэинлик, фаз эярэинлийи дедикдя ися истянилян фаза иля нейтрал нюгтя
арасындакы эярэинлик нязярдя тутлур вя онлар арасындакы ялагя беля ифадя олунур:

Ух = Уф вя йахуд .

Долаглары юз араларында улдуз бирляшмя схеминдян башга цчбуъаг бирляшмя схеми иля дя бирляшдирмяк олар.
Цчбуъаг бирляшмяси заманы а фазаынын сону (х нюгтяси) ъ фазасынын башланьыъы иля, ъ фазасынын сону (з нюгтяси)
б фазасынын башланьыъы иля вя б фазасынын сону (й нюгтяси) ися а фазасынын башланьыъы иля бирляшдирилир. Беля
бирляшмя цчбуъаг бирляшмя адланыр (шякил 3.24, а). Цчбуъаг бирляшмяни башга ъцр дя щяйата кечирмяк олар (шякил
3.24,б). Йяни а фазасынын сону б фазасынын башланьыъы иля, б фазасынын сону ъ фазасынын башланьыъы иля, ъ
фазасынын сону ися а фазасынын башланьыъы иля бирляшдирилир.

ъ б а ъ б а б з бз

60

з а) й х б) з х в)й г) ъ 60 60


й а х ай ъх
Шякил 3.24. АЭ долаьынын цчбуъагхбирляшдирилмяси
й
а – долаьын цчбуъаг бирляшдирилмясинин биринъи схеми; б – долаьын цчбуъаг бирляшдирилмясинин икинъи схеми;
в – а, б вя ъ фазаларынын е.щ.г. векторлары;
г – е.щ.г.-лярин вектор диаграмы
Долагларын цчбуъаг бирляшмяси заманы йаранан е.щ.г.–лярин вектор диаграмы шякил 3.24, в –дя эюстярилян
кимидир, йяни бярабяр тяряфли цчбуъаг формасындадыр вя бу цчбуъаьын тяряфляри долагларын хятт эярэинликлярини
ифадя едир.
Цчбуъаг бирляшмясиндя, улдуз бирляшмясиндян фяргли олараг, долаьын хятт эярэинлийи – Уx, онун фаз
эярэинлийиня – Уf бярабяр олаъаг. Адятян йцксялдиъи вя алчалдыъы трансформаторларын алчаг эярэинлик долаьы
цчбуъаг шякилли бирляшдирилир.
Гейд етмяк лазымдыр ки, бюйцк эцълц трансформаторларда зярури шярт кими гябул олунуб ки, долаглардан бири
щюкмян цчбуъаг шякилли бирляшдирилмялидир. Эцълц трансформаторларда алчаг эярэинлик (АЭ) долаьынын номинал
ъяряйаны бир нечя мин амперлярля юлчцлцр. Одур ки, щям конструктив нюгтейи нязярдян, щям дя игтисади нюгтейи
нязярдян щямин долаьын цчбуъаг бирдяшдирилмяси чох сямярялидир. Чцнки бу заман фаз ъяряйаны хятт ъяряйанындан
дяфя аз олаъаг, бу да мящз гейд етдийимиз сямяряни веряъяк.
Эцъц 5600 кВА –дан чох олан бцтцн йцксялдиъи вя алчалдыъы трансформаторларын АЭ долаьы цчбуъаг
бирляшдирилир.
АЭ долаьынын эярэинлийи 38,5; 11; 10,5; 6,6; 6,3 олан эцъц 5600 кВА –йа гядяр олан трансформаторларын
долаглары цчбуъаг бирляшдрилир. Нязярдя тутмаг лазымдыр ки, йцксялдиъи вя алчалдыъы эцъ трансформаторларынын
йцксяк вя орта эярэинлик долаглары (ЙЭ вя ОЭ) цчбуъаг бирляшдириля билмяз.
3.14.6. Трансформаторларын долагларынын бирляшмя груплары
Нятиъядян эюрцндцйц кими бу заман йаранан таразлайыъы ъяряйанын гиймяти трансформаторун номинал
ъяряйанындан 20 дяфя чох олаъаг. Бу да трансформаторун бир баша гысагапанма дюврясиня гошулмасына
еквивалентдир.
Бязян еля олур ки, трансформаторун бирляшмя групу мялум олмур йахуд бирляшмя групуну тямирдян сонра
йохламаг лазым олур. Бунун цчцн трансформаторун бирляшмя групларынын йохланылмасы йахуд тяйин олунмасы цчцн
хцсуси юлчмя цсуллары мювъуддур.
Цмумиййятля трансформаторларын бирляшмя групларынын тяйини вя йахуд да йохланылмасы цчцн бир нечя
цсул мювъуддур. Бунлардан ян садяси вя ян эениш йайылмыш цсулу сабит ъяряйан цслудур. Бу цслун мащиййяти ондан
ибарятдир ки, яэяр долаг улдуз бирляшибся сабит ъяряйан мянбяйинин мцсбят гцтбц ЙЭ –долаьынын эиришиня мясялян
Б –фазасына бирляшдирилир, диэяр мянфи гцтбц ися галан фазаларын (А вя Ъ) бир йердя бирляшмиш эиришя гошулур.
Яэяр щям ЙЭ –долаьы щям дя АЭ –долаьы цчбуъаг бирляшибся бу заман сабит ъяряйан импулсу долаьын
истянилян ики фазасына гошулур, мясялян А вя Б, Б вя Ъ, вя йахуд да А вя Ъ. Бу щалда долаьын цчбуъаг бирляшмиш
щяр цч фазасы юлчмядя иштирак едир.
Долаьын Б –фазасына вя бирляшдирилмиш А вя Ъ фазаларына импулс верилян заман бцтцн груп
бирляшмяляринин схеми шякил 3.29-да, ъищазларын эюстяришляри ися ъядвялдя верилмишдир.
Гейд: (+) ишаряси ъищазын ягрябинин сола мейл етмясини эюстярир.
(0) ишаряси ися ъищазын ягрябинин шагули вязиййятини эюстярир.
(-) ишаряси ъищазын ягрябинин саьа мейл етмясини эюстярир.
Бирляшмя АЭ долаьы
груплары аб бъ аъ
A B A B A B
137 C C C
a

Й/D-1 - + + A B A B A B
Й/D-7 + - - C C C
Й/D-3 + + +
Й/D-9 - - -
Й/D-5 + - + a b b c
- + - c a
Й/D-11
Й/D-12 - + 0
Й/D-6 + - 0
0 + + A B A B A B
Й/D-2 C
C C
Й/D-8 0 - -
Й/D-4 + 0 +
Й/D-10 - 0 -

A B A B A B
C C C

a b c a b c
c b a

Шякил 3.29

138

Вам также может понравиться