Вы находитесь на странице: 1из 360

Ўзбекистон Республикаси

Соғлиқни сақлаш вазирининг


2021 йил “30” ноябрдаги 273-сонли
буйруғига 3-илова

Эндокринологик касалликларининг клиник баённомалари,


ташхислаш ва даволаш стандартлари
Эндокрин касаликларни ташҳислаш ва даволаш стандартлари
Кузатишнинг ўртача
муддати

Поликли-
МКБ-10

Худудлар Худудлар ника ва


Нозологик шакли

Даволаш тадбирлари Cтацио- Баҳолаш


диспан-

Текширув сони
миқёсида миқёсида нар мезонлари
Диагностика муолажалари серда
кузатиш
КХТ-Х

марказлари

марказлари
Республика

Республика
ТТБ / ШТБ

ТТБ / ШТБ

Асоратсиз

Асоратсиз
Асоратли

Асоратли
маркази

маркази
Вилоят

Вилоят
Мутахассис кўруви: Асосий даво: Даволаш
 Эндокринолог + + + 1-2 I. Патогенетик даво: + + + натижалари
 Умумий шифокор + медикаментоз:
 Терапевт + Узок таъсирга эга Жараённи
Сандостатин аналоглари: турғунлашув
Кўрсатмага кўра: соматолин, пасериотид, и
 Офтальмолог: + + + октреотид ЛАР.
 Кўрув ўткирлиги Дофамин агонистлари Гормонал
 Кўз туби ҳолати гурухи препаратлари: кўрсатгичла
 Кўрув майдони Каберголин, бромкриптин. рни
 Кардиолог + + меъёрлашув
 Невропатолог + + II. Нейрожаррохлик и.
давоси: трансфеноидал- + +
 Гинеколог + +
АКРОМЕГАЛИЯ

транснозал усулидаги + + Фертилликн


 Уролог + +
аденомэктомия + + и
Асосий текширувлар:

доимий

доимий
10 кун
Е22.0

+ + тикланиши.

8 кун
Анамнез йиғиш +
III. Нур терапияси
Шикоятларни йиғиш +
Визуал текширувлар + Кўрув
IV. Ўрин босувчи гормонал бузилишлар
ОТ/ОБ +
терапия: иккиламчи ини ижобий
ИМТ +
гормонал етишмовчилик томонга
Лаборатор:
симптомларини даволаш: ўзгариши.
 Қонда СТГ + +
 тиреоид
 Қонда ИФР-1 + +
препаратлар;
+ + КТ/МРТ да
 Пролактин
+ +  буйрак усти бези ижобий
 Қондаги ЛГ гормонлари; силжишлар.
+ +
 Қондаги ФСГ  соматроп гормон;
+ +
 Қондаги эстрадиол  гонадотропинлар; Беморларни
+ +
 Қондаги тестостерон  жинсий гормонлар. жисмоний ва
 Қалқонсимон без гормонлари + + рухий
 Қондаги еки сийдикдаги V. Симптоматик даво фаоллиги ва
кортизол + + чоралари: ҳолатини
 Умумий қон тахлили +  Нейротрофик таъсирга эга яхшиланиши
 Умумий пешоб тахлили + нейропротекторлар: .
 Қондаги глюкоза (наҳорга) +  церебролизин
 Постпрандиал гликемия + +  кортексин
 Гликирланланган гемоглобин  актовегин
(HbA1c) + +  Цитопротекторлар:
 Қондаги калий миқдорини  цитофлавин
аниқлаш + +  Микроциркуляцияни
 Қондаги натрий миқдорини яхшиловчи дори
+ + воситалари:
аниқлаш
+ + +  пентоксифиллин
 Қондаги кальций миқдорини
аниқлаш  винпоцетин;
Синама утказиш: глюкозага  Ноотроплар:
+
тургунлик тести СТГ аниклаш  пирацетам
билан
Функционал: цитиколин
 Гипоталамо-гипофизар соҳа + +
МРТ Физиотерапевтик
+ +
 Электрокардиограмма + муолажалар
 Эхокардиография + +  Рефлексотерапия
 Юракни холтер усулида  ЛФК
мониторинги + + +  Нейрореабилитация
 Кўкрак қафаси аъзолари ва  Рухий реабилитация
умуртка погонаси
рентгенографияси +
 Денситометрия + +
 Электроэнцефалография +
 Колоноскопия + +
 Қалқонсимон без УТТ
 Жигар, буйрак, жинсий азъолар +
УТТ
Курсатмалар буйича:
Комплекс биохимик + + +
текширувлар**
Витамин Д** +
Кальцитонин** +
В-кросс лабс** +
Коагулограмма** + +
Интерлейкин-6** +
Ферритин**
Ёғ алмашинуви кўрсаткичларини + +
аниқлаш

Е АК МАСЛАҲАТЛАР: Асосий даво:Патогенетик 21 7- ум умрб Даволаш


2 ТГ даволаш кун 1 рб од натижалари
4. га Эндокринолог + + + 1- I. Специфик даво: + + :
0 од
0 боғл 2 Буйрак усти безида (бемор
к
иқ Кўрсатмага кўра: стероидогенезни ҳолатини
Ку сусайтирувчи дори у яхши-
Офтальмолог + + +
н
шин
Нейрохирург + 1 воситалар ланишининг
г + 1 клиник
син хирург Гипофизар даражада таъсир мезонлари):
+ 1
дро Радиолог этувчи дори воситалар
1
ми Жараённи
+ турғунлаши
II. Нур терапия
Асосий текширувлар: Умумий + + + 80-110 Грей миқдорда ши:
қон таҳлили гипофизни протонли АҚБ, тана
нурлантириш ёки 40-50 вазнини
+ 1- Грей миқдорда гипофизар меъёрлашиш
Умумий сийдик таҳлили 2 соҳага гамма-терапия и.
+ + + +
III.Хирургик даво Гормонал ва
+ +
Орал глюкозо-толерантлик Транссфеноидал метаболик
1-
синамаси + + + аденомэктомия: кўрсатгичла
Қондаги глюкоза 2 а) селектив рнинг
+ + 1 б) тотал меъёрлашиш
НвА1с и.
+ + 1 2) Гиперсекреция эктопик
Кальций ўчоғини олиб ташлаш Гипофиз ва
+ + 1 буйрак усти
Калий + 3) Босқичли безининг
Натрий 1 адреналэктомия КТ/МРТ
+ текширувид
1
Қондаги гормонларни аги ижобий
аниқлаш: 1 Кўрсатмага кўра: натижалар.
Сийдикдаги эркин кортизол Симптоматик даво
миқдори + Таянч-
Қондаги кортизол секрециясини ҳаракат
+
суткалик ритми 1 тизимини
Дексаметазон билан қисқа вақтли + тикланиши.
синама
Юқори миқдорларда 1 Беморлар
дексаметазон билан супрессив жисмоний
синама + 1 фаоллиги ва
ҳолатини
Қондаги АКТГ ни аниқлаш 1 яхшиланиши
+ .
Курсатмалар буйича: +
Кўрув
+ + 1
аъзоси
+ +
Мочевина + + фаолиятидаг
Креатинин + + и
Липидлар спектр + + 1 бузилишлар
Умумий оқсил + + 1 нинг ижобий
Альбумин + + 1 томонга
Ишқорий фосфатаза + + 1 ўзгариши;
Зимницкий синамаси + + 1
Ферритин + 1 КТ/МРТ да
СРО + 1 ижобий
+ + 1 натижалар
Прокальцитонин 1 кузатилиши;
+
Интерлейкин6 1
+ +
Коагулограмма 1 Беморларни
Витамин Д 1 нг
ТТГ 1 жисмоний
Витамин B12* + фаоллиги ва
+ 1
B-кросс лабс* ҳолатининг
1
+ + яхшиланиши
+ 1
2.Функционал текширувлар: .
ЭКГ
Ўпка рентгенограммаси +
Гипоталамо-гипофизар соха 1
магнито-резонансли 1
томографияси + 1
Буйрак усти бези компьютер
томографияси + + 1
Кўз тубини текшириш ва кўрув
майдони периметрияси
Остеопороз мавжудлигига + 1
умуртқа поғонасини +
+
рентгенографияси ёки + + +
денситометрияси + 1
Буйрак усти бези УТТ
Қорин бўшлиғи УТТ +

Буйрак усти бези ретроград + 1


флебографияси + 1
Йод-131 – холестерол билан 1
буйрак усти безининг +
сцинтиграфияси
Эхокг 1
МСКТ упка
1
1
1
Е АК МАСЛАҲАТЛАР: Асосий даво: Патогенетик 21 7- ум умрб Даволаш
2 ТГ даво кун 1 рб од натижалари
7 га Эндокринолог + + + 1- I. Специфик даво + :
0 од
боғл 2 Буйрак усти безида (бемор
к
иқ Кўрсатмага кўра: стероидогенезни ҳолатини
бўл сусайтирувчи перпаратлар у яхши-
Офтальмолог + + +
н
маг + 1 ланишининг
ан Нейрохирург II.Хирургик даволаш клиник
+ 1 +
Ку хирург Адреналэктомия мезонлари):
1
шин а) селектив (буйрак усти
г безидаги патологик Жараённи
син ўчоқларни олиб ташлаш) турғунлаши
дро Асосий текширувлар: Умумий + б) тотал (ҳосилаларни ши:
+ +
ми қон таҳлили 1- буйрак усти бези билан АҚБ, тана
2 бирга олиб ташлаш) вазнини
меъёрлашиш
Умумий сийдик таҳлили +
+ + Кўрсатмага кўра: + + + и.
+ + + Симптоматик даво
Қондаги глюкоза (наҳорга) 1 Гормонал ва
1 метаболик
Қондаги гормонларни + кўрсатгичла
аниқлаш: рнинг
Сийдикдаги эркин кортизол 1 меъёрлашиш
миқдори и.
Қондаги кортизол секрециясини +
суткалик ритми Таянч-
Дексаметазон билан қисқа вақтли + 1 ҳаракат
синама + тизимини
Юқори миқдорларда 1 тикланиши.
дексаметазон билан супрессив + 1
синама Беморлар
+ жисмоний
Қондаги АКТГ ни аниқлаш 1 фаоллиги ва
ҳолатини
Курсатмалар буйича: + 1
яхшиланиш
Комплекс биохимик +
+ и.
текширувлар +
+
Липидограмма + 1
Витамин Д + +
+ 1
Витамин В12 + 1
Паратгормон + +
+ 1
Кальцитонин + 1
В-кросс лабс + 1
Коагулограмма + +
Интерлейкин-6 + 1
+ 1
+ +
Ферритин + 1
+ 1
СРБ + +
Кальций + 1
+
Фосфор + 1
Калий + 1
+
Натрий 1
Орал глюкозо-толерантлик + 1
+ +
синамаси + 1
НвА1с** 1
Пастки синуслар +
1
катетеризацияси + 1
+ +
Умумий оқсил + +
+ 1
Альбумин 1
Ишқорий фосфатаза + + 1
Зимницкий синамаси
1
Қондаги альдостерон,плазма
ренин фаоллиги
1
+
2.Функционал текширувлар: +
ЭКГ* +
Ўпка рентгенограммаси* + + + 1
Гипоталамо-гипофизар соха + 1
магнито-резонансли +
томографияси 1
Буйрак усти бези компьютер
томографияси +
1
Кўз тубини текшириш ва кўрув
майдони периметрияси
1
Остеопороз мавжудлигига +
умуртқа поғонасини
рентгенографияси ёки
денситометрияси +
+ 1
Буйрак усти бези УТТ
+
Қорин бўшлиғи УТТ
+ 1
Буйрак усти бези ретроград +
1
флебографияси
Йод-131 – холестерол билан +
буйрак усти безининг 1
сцинтиграфияси +
1
Электронейромиография
1
Мутахассис кўруви: 1-2 “Бўш” турк эгари
 Эндокринолог + + +
синдромининг
 Гинеколог/андролог + + +
патогенетик терапияси
+ + +
 Офтальмолог
+ + + Иккиламчи + + +
 Невропатолог + + + гипокортицизмда суткалик
 Кардиолог + + сийдикдаги кортизол,
 Нейрохирург қондаги электролитлар
миқдори ва АБ ни назорат
Функционал текширувлар + + + 1-2 қилган ҳолда
“БЎШ” ТУРК ЭГАРИ СИНДРОМИ

 Антропометрия кортистероидлар билан


 Гипоталамо-гипофизар соҳа + +
даволаш ўтказилади
МРТ (кортизон кунига 25-50 мг,
+ + +
 Кўрув майдони ва кўриш преднизолон кунига 5-10
ўткирлигини текшириш + мг). Гормонал
 Денситометрия

8-10 кун

8-10 кун
+ + + статусни

доимий

доимий
Е 23.6

 Кичик чаноқ аъзолари УТТ + + + Иккиламчи гипотиреозда – + + + яхши


 қорин бўшлиғи аъзолари УТТ + + + гормонал терапия томонга
 Қалқонсимон без УТТ + + + (Левотироксин кунига 50- ўзгариши
+ + 150 мкг), ТТГ, Т4 ва клиник
 ЭКГ +
 ЭХОКГ симптомлар назорати
 Электронейромиография остида.
+ + + + + +
Лаборатор текширувлар: + + +
 Қон умумий таҳлили + + + СТГ-етишмовчилигида –
 Сийдик умумий таҳлили + + + ўсиш гормони билан
+ + + даволаш тавсия қилинади.
 Конда Канд
+ + +
 Гликирланган гемоглобин + + + Катталарда препаратнинг + + +
 Липид спектр
кичик дозаларидан кунига
 АСТ, АЛТ + + 0,12-0,24 ед/кг/хафтасига
 Кальций, Калий, Натрий ёки 0,45-0,90 МЕ/кунига,
Гормонал текширувлар: тери остига, кеч соат 20.00
да. Кейинчалик миқдорни 1
ЛГ, ФСГ, ТТГ, АКТГ, мг/кунига (3 МЕ/кунига)
Пролактин, СТГ, ИФР-1, ошириш мумкин – 6 ой. + + +
Кортизол, Эстрадиол,
Прогестерон, Эркин тестостерон, Аёлларда иккиламчи
Эркин Т4 қонда гипогонадизмда гипофиз
гонодотроп функциясини
1-2 стимуллаш учун тавсия
қилинади:
- кломифен цитрат кунига
50-100% мг дан 5 кун + + +
давомида, ҳайз циклининг 2
кунидан бошлаб, хар ойда.
Эркаклар учун: тестостерон
250 1 мл дан ойда 1
маротаба ёки тестостерона
1-2 энантат 10%-1,0 мл м/о, 10-
14 кунда 1 маротаба,
доимий тарзда, умрбод.
анаболик стероидлар.
Оператив даво +
1.ЛАБОРАТОР:
+ + КБ (қалқонсимон олди бези
ПТГ
+ + + 1 трансплантацияси)
Умумий қон анализи
КБ
Умумий пешоб анализи + + +
КБ Консерватив даво + +
Қонда ва сийдикда Са + +
1
Ишқорий фосфатаза + +
КБ Паратиреоид гормон + +
Қонда ва кунлик сийдикда + +
КБ
фосфор миқдорини аниқлаш + +
КБ Кальций ва витамин Д
Витамин Д + + КБ дори воситалари + + +
Умумий оқсил ва оқсил
+ + КБ
фракциялари
+ + КБ
Қонда магний
+ + Симптоматик даво + + + Тутқаноқни
Курсатмалар буйича: нг олдини

8-10 кун

доимий

доимий
олиш

8 кун
Комплекс биохимик
текширувлар
КБ Беморнинг
В-кросс лабс**
КБ ўзини яхши
Коагулограмма** + +
+ ҳис қилиши.
+
2.ФУНКЦИОНАЛ:
1
Электрокардиография*
+ + +
3.МАСЛАҲАТЛАР:
1
Хирург*
КБ
Эндокринолог*
Гипопаратиреоз

+ 1
Окулист*
+ + + КБ
Кардиолог*
+ + + КБ
Невропатолог*
+ + +
+ +
E20

+
Мутахассис кўруви: 1-2 Даволаш:
 Эндокринолог + + + Иккиламчи
 Гинеколог/андролог + + + гипокортицизмда + + +
 Окулист + + + Кортикстероид гормонлар
 Невропатолог + + + билан даволаш ўтказилади
 Кардиолог + + + (кортизон кунига 25-50 мг,
 Нейрохирург
+ преднизолон кунига 5-10
Клиник текширувлар: мг); суткалик сийдикдаги,
 Анамнез қондаги кортизол ва
ГИПОПИТУИТАРИЗМ

+ + 1-2
 Антропометрия
+ электролитлар миқдорини
+ + + назорат қилган ҳолда.
 Томир уриши ва АБ ни ўлчаш + + + + + +
Инструментал текширувлар: Иккиламчи гипотиреозда Гормонал
– Т3, Т4 гормонлари,

8-10 кун

8-10 кун
статусни

доимий

доимий
 Гипоталамо-гипофизар соҳа
Е 23.0

касалликнинг клиник яхши


МРТ + +
 Кўрув майдони ва кўриш 1-2 белгиларини назорати томонга
остида қалқонсимон без ўзгариши
ўткирлигини текшириш + + +
препаратлари
 Денситометрия +
(Левотироксин кунига 50-
 Кичик чаноқ аъзолари УТТ + + +
150 мкг);
 қорин бўшлиғи аъзолари УТТ + + +
СТГ-етишмовчилигида – + + +
 Қалқонсимон без УТТ + + +
ЎГ билан даволаш тавсия
 ЭКГ + + +
этилади. Катталарда
+ +
 ЭХОКГ препаратни кичик
Лаборатор текширувлар: дозаларидан 0,12-0,24 Ед/кг
+ + +
Қон умумий таҳлили + + хафтасига ёки 0,45-0,90
+
Сийдик умумий таҳлили + + + 1-2 МЕ/кунига тери остига кеч
Глюкоза + + + соат 20.00 да. Кейинчалик
Гликирланган гемоглобин + + + доза кунига 1 мг гача (3
Липидограмма + + + МЕ/кунига)
Комплекс биохимик кўпайтирилиши мумкин. + + +
текширувлар Иккиламчи
Гормонал текширквлар: + + гипогонадизмда:
ЛГ, ФСГ, ТТГ, АКТГ, -аёлларда гипофизнинг
1-2 гонадотроп функциясини
Пролактин, Вазопрессин, СТГ,
ИФР-1, Кортизол, Эстрадиол, стимуллаш учун тавсия
Прогестерон, Эркин тестостерон қилинади: (кломифен
Қондаги эркин Т4 цитрат 50 мг (ҳайз
циклининг 5 кунидан
бошлаб кунига 50-100 мг
дан 5 кун, ҳар ойда);
- эркаклар учун:
тестостерон 250 1 мл дан
бир ойда 1 маротаба ёки
тестэнат 10%-1,0 мл м/о,
10-14 кунда 1 маротаба,
доимий тарзда, умрбод
анаболик стероидлар
(ретаболил,
метандростенолон,
силаболин);
Мутахассис кўруви: Патогеник даволаш: Оғрик
-Эндокринолог* + + + 1-2 синдромини
-Окулист * + + + стол №9- пархез кескин
-Невропатолог* + + + 1-2 овқатланиши камайиши
-Подиатрист* + + +
-Диетолог*** 1-2 Углевод алмашинувини Сезишни
+ + +
-Кўрсатмага кўра: компенсацияси яхшиланиши
-Стоматолог* (HbAIc<7%)
к/б к/б к/б Қонда қанд
-Уролог **
к/б к/б к/б 1 миқдори ва
-Гинеколог ** Нейропатияга қарши
к/б к/б к/б даво (альфа-липой гликирланга
н
Диабет полинейропатияси

-Кардиолог ва бошкалар.* + + + кислотасини тутувчи


(Қандли диабет 1 тур)

-Гастроэнтеролог** к/б к/б к/б 1-2 дори воситалари) гемоглобинн


-Психотерапевт** + + + и (HbA1c)
Симптоматик даво: меъёрга

доимий

доимий
келиши.

10 кун
Асосий текширувлар:
Е10.4

-антидепрессантлар:

-
Анамнез ва
шикоятларни йиғиш. -селектив ингибиторлар АҚБ ни
Визуал текширув серотонин ва меъёрга
1.ЛАБОРАТОР: норадреналин (СИОЗН) келиши.
Умумий қон таҳлили*
+ + + Липид
Умумий пешоб таҳлили* - трициклик
Қондаги қанд миқдори* + + + 1-2 антидепрессантлар алмашинуви
Пешобдаги қанд + + + (ТЦА) кўрсаткичла
миқдори* + + + рини
Гликемия профили* + + + Талвасага қарши меъёрга
(29 илова) восита: келиши.
Пешобда ацетон* + + + Тана
-Опиатлар вазнини
Липидлар спектри** к/б к/б к/б
Коагулограмма* + + + -Маҳаллий таъсир меъёрга
Қон биохимияси: + + + этувчи дори воситалар келиши.
мочевина, креатинин,
АЛТ,АСТ,* билирубин, + + + Умумий
умумий оқсил*, қондаги к/б к/б к/б ҳолат
диастаза**, к/б к/б к/б Нофармакологик яхшилиги ва
Коптокча фильтрацияси* симптоматик даво жисмоний
к/б к/б к/б
Электролитлар** + + + фаолликни
Гликирланган гемоглобин Физиотерапия ошириш
к/б к/б к/б
**(HbA1c) + + +
Микроальбуминурия** Психологик ёрдам
ИРИ, С-пептид ***
+ + +
Инсулин учун антитела
ошқозон ости бези учун + + +
антитела бета- + + +
тўқималарига**
Курсатмалар буйича:
Комплекс биохимик + + +
текширувлар**
Витамин Д**
Витамин В12**
Паратгормон** + + +
Кальцитонин** к/б к/б к/б
В-кросс лабс** к/б к/б к/б
к/б к/б к/б
2.ФУНКЦИОНАЛ: к/б к/б к/б
ЭКГ*
Кўрак қафаси R-
графияси* + +
Вибрацион, оғриқ, сезгир +
ва ҳарорат сезгирлигини к/б к/б
аниқлаш к/б
(биотензиометрия)* + +
+
Электронейромиография
**
Кўз тубини текшириш* к/б к/б
Оёқ-қон томирларини
допплерография қилиш к/б + +
(бошка қон томирлар)***
+ к/б к/б
УТТ ва ЭЭГ*
Электромиография*** к/б

к/б к/б

к/б к/б к/б

к/б
Патогеник даволаш Оғрик
Мутахассис кўруви: 1-2 стол №9- пархез синдромини
-Эндокринолог* + + + овқатланиш кескин
-Окулист * + + + камайиши
-Невропатолог * + + + Углевод алмашинувини
-Подиатрист* компенсацияси Сезишни
-Диетолог*** (HbAIc<7%) яхшиланиши
+ + +
-Стоматолог *
к/б к/б к/б Қонда қанд
-Уролог * Нейропатияга қарши
к/б к/б к/б миқдори ва
-Кардиолог ва бошкалар.* даво (альфа-липой
+ + + 1-2 гликирланга
-Гастроэнтеролог** кислотасини тутувчи
н
к/б к/б
Диабет полинейропатияси

-Психотерапевт*** + дори воситалари)


гемоглобинн
(2 тур қандли диабет)

+ + +
и (HbA1c)
Симптоматик даво:
меъёрга
Асосий текширувлар: келиши.

доимий

доимий
10 кун
Анамнез ва -антидепрессантлар:

-
шикоятларни йиғиш. АҚБ ни
Визуал текширув -селектив ингибиторлар
меъёрга
1.ЛАБОРАТОР: серотонин ва келиши.
Умумий қон таҳлили* норадреналин (СИОЗН)
Умумий пешоб таҳлили*
+ + + Липид
Қондаги қанд миқдори* -трициклик
+ + + алмашинуви
Пешобдаги қанд антидепрессантлар
+ + + кўрсаткичла
миқдори* (ТЦА)
+ + + рини
Гликемик профил**
Талвасага қарши восита меъёрга
(29 илова) келиши.
Пешобда ацетон* + + +
-Опиатлар Тана
Липидлар спектри**
вазнини
Коагулограмма* к/б к/б к/б -Маҳаллий таъсир меъёрга
Қон биохимияси: + + + этувчи дори воситалар келиши.
мочевина, креатинин, + + +
АЛТ,АСТ,* билирубин,
умумий оқсил, қондаги + + + Нофармакологик Умумий
диастаза** к/б к/б к/б симптоматик даво ҳолат
Коптокча фильтрацияси* к/б к/б к/б яхшилиги ва
Электролитлар** Физиотерапия жисмоний
к/б к/б к/б
Гликирланган гемоглобин + + + фаолликни
Психологик ёрдам
(HbA1c) ** к/б к/б к/б ошириш.
Микроальбуминурия**
ва/ёки протеинурия *
+ + +
ИРИ, С-пептид ***
+ + +
Инсулин учун
антитела*** + + +
ошқозон ости безининг + + +
бета-хужайраларига
антитела *** к/б к/б к/б
Курсатмалар буйича:
Комплекс биохимик
текширувлар** к/б к/б к/б
Витамин Д**
Витамин В12**
Паратгормон**
Кальцитонин** + + +
В-кросс лабс** к/б
Интерлейкин-6** к/б
Ферритин**
2.ФУНКЦИОНАЛ: к/б

ЭКГ*
Кўкрак қафаси R-графия*
Вибрацион, оғрик, сезгир
ва ҳарорат сезгирлигини +
+ +
аниқлаш
к/б
(биотензиометрия)*
Кўз тубини текшириш* к/б + к/б
Оёқ қон томирларини
допплерография қилиш + +
**(бошқа қон
+
томирларни)
УТТ ва ЭЭГ* + к/б +
Электромиография***
к/б к/б к/б

к/б к/б к/б

к/б к/б к/б

к/б к/б
ҚД 1 тури (инсулинга қарам бўлган қандли диабет) буйраклар шикастланиши Мутахассис кўруви: 1-2 Стол № 9-пархез
-Эндокринолог* + + + овқатланиш + + +
-Невропатолог* + + +
-Подиатрист* + + + Тана вазнини
Қонда қанд
-Гинеколог** меъёрлаштириш
миқдори ва
-Уролог** + + + гликирланга
-Нефролог ** -Қанд миқдорини
н
-Кардиолог ва бошқалар* пасайтирувчи даво (қисқа
гемоглобинн
-Қон-томирлар жаррохи** вақт таъсир этувчи ва/ёки
и (HbA1c)
-Физиотерапевт* узоқ вақт таъсир этувчи + + +
+ + + меъёрга
-Диетолог* инсулин)
1-2 келиши.
-Офтальмолог: (илова34)
 Кўрув ўткирлиги + + + + + +
АҚБ ни
 Кўз туби ҳолати + + + -Гипотензив даво
меъёрга
 Кўрув майдони + + + келиши.

11-12 кун

8-10 кун
Кўрсатмага кўра: -Анемияга қарши даво

доимий

доимий
билан
F01

 Психиатр (антианемик дори


Липид
Асосий текширувлар: воситалар) + + +
алмашинуви
Кон умумий таҳлили * кўрсаткичла
Пешоб умумий таҳлили * -Юрак дори воситалари
рини
Нечипоренко синамаси* (кардиолог тавсиясига
меъёрга
Қондаги глюкоза * кўра) + + +
келиши.
Пешобда қанд миқдори * + + +
Гликемик профил * -Дислипидемик даво
Умумий
(29 илова) ҳолат
Гликирланган гемоглобин -Гипоазотемик дори
яхшилиги ва
(HbA1c) * воситалар
жисмоний
Пешобдаги ацетон* + + + фаолликни
Липидлар спектри* -Диуретиклар
ошириш.
Коагулограмма* + + +
Қондаги мочевина* -Антикоагулянтлар
Сийдик кислотаси*
-Кальций дори воситалари
Қондаги креатинин*
Коптокчалар фильтрацияси -Электролитларни
(ҳисобланадиган КФТ) *(илова коррекция қилиш
37) + + +
Кўрсатмалар бўйича: -Антибиотиклар
Электролит К, Са, Nа, Р** + + + (илова 44)
Умумий оқсил, альбумин**
Комплекс биохимик Диализ билан даволашга
+ + +
текширувлар** ўтказиш (ичаклар, гемо- ва
+ + +
Кретинфосфокиназа** перитонеал диализи) + + +
(илова 28) + + + (илова 39)
Паратгормон**
Гепатит маркерлари* Буйраклар
+ + + + + +
Микроальбуминурия ** ва/ёки трансплантациясига
протеинурия ** йўлланма бериш
Пешобни антибиотикларга
сезгирлигини текшириш** Ўз-ўзини назорат қилишга
Витамин Д** ўргатиш
Витамин В12**
Кальцитонин** Физиотерапия
+ + +
В-кросс лабс** + + +
Интерлейкин-6**
Ферритин**

2.ФУНКЦИОНАЛ:
ЭКГ *
АҚБ ўлчаш*
Кўкрак қафасининг
R-графияси *
Ички аъзолар УТТ*
+ + +
Кўз тубини текшириш *
Буйрак томирларини + + +
допплерографияси (бошқа
томирларни) **
Ренография**
DEXA**
Қалқонсимон олди безларини + + +
сцинтиграфияси** + + +

+ + +

+ + +

+ + +

+ + +

+ + +

+ + +
+ + +
+ +
+ + +
+

Мутахасис кўриги: стол № 9 - пархез Гликемия ва


ҚД 2 тури (инсулинга қарам бўлмаган қандли диабет) буйраклар

Эндокринолог* овқатланиши + + гликирланга


Невропатолог* н
Подиатрист* Тана вазнини гемоглобинн
Стоматолог* меъёрлаштириш и (HbA1c)
Нефролог** меъёрлашти
Кардиолог ва бошқалар* Қанд миқдорини риш.
Қон-томирлар жаррохи*** пасайтирувчи даво (қиска
Физиотерапевт* вақт таъсир этувчи ва/ёки АҚБ
шикастланиши билан

Пархез бўйича мутахассис*** узоқ вақт таъсир этувчи + + меъёрлашти


инсулин ва/ёки СБЕ риш.
Асосий текширувлар: бўлмаганда қанд

10-12 кун

8-10 кун

Доимий
Доимий
Қон умумий таҳлили * миқдорини пасайтирувчи + + Тана
Пешоб умумий таҳлили* таблеткалар) (илова 33,34) вазнини
Нечипоренко синамаси* меъёрлашти
Қондаги глюкоза* Гипотензив даво риш.
Пешобда қанд миқдори *
Гликемик профил (29 илова)** Анемияга қарши даво + + Липидлар
Пешобдаги ацетон* (антианемик дори алмашинуви
Липидлар спектри** воситалар) кўрсаткичин
Коагулограмма* и
Кондаги мочевина* Юрак дори воситалари + + меъёрлашти
Сийдик кислотаси* (кардиолог тавсиясига + + риш.
Кондаги креатинин* кўра)
Коптокчалар фильтрацияси Беморнинг
(ҳисобланадиган КФТ)* (илова ўзини яхши
37) Дислипидемияни ҳис
Электролитлар К, Са, Nа, Р коррекцияси + + қилишини
Умумий оқсил, альбумин** ва жисмоний
АЛТ, АСТ, бил-н, ГГТ** Гипоазотемик дори активлигини
Қондаги темир миқдори*** воситалар тиклаш.
Креатинфосфокиназа***
Гликирланган гемоглобин Диуретиклар
(HbA1c) **
(илова 28) Антикоагулянтлар
Паратгормон*** + +
Гепатит маркерлари* Кальций дори воситалари
Микроальбуминурия** ва/ёки
протеинурия* Электролитларни
Пешобни антибиотикларга коррекция қилиш
сезгирлигини текшириш**
Курсатмалар буйича: Антибиотиклар + +
Комплекс биохимик (илова 44)
текширувлар**
Витамин Д** Диализ билан даволашга
Витамин В12** ўтказиш (ичаклар, гемо- ва + +
Паратгормон** перитонеал диализи)
Кальцитонин** (илова 39)
В-кросс лабс**
Интерлейкин-6** Буйраклар
Ферритин** трансплантациясига
2.ФУНКЦИОНАЛ: йўлланма бериш
ЭКГ* + +
АҚБ ўлчаш* Ўз-ўзини назорат қилишга
Кўкрак қафасининг R-графияси* ўргатиш
Кўз тубини текшириш*
Физиотерапия
Буйрак томирларини
допплерографияси (бошқа
томирларни)***
Ренография*** + +
Ички аъзолар УТТ*
DEXA***
Қалқонсимон олди без-ларини + +
сцинтиграфияси***

+ +
+ +

+ +

+ +

+ +

+ +

+ +
+ +
+ +
+ +
+ +
Анамнез ва шикоятларни Стол № 9- пархез Яра
йиғиш. + + + овқатланиши + + + нуқсонининг
Визуал текширув + + + К/Б битиши ва
1.ЛАБОРАТОР: К/Б ДТСнинг нейропатик эпителизаци
Умумий қон таҳлили * 12 шаклида яра ва яра олди
+ + + К/Б яси.
Умумий пешоб таҳлили* ўзгаришларни даволаш + + + Жароҳатни
+ + + К/Б
Қондаги қанд миқдори* + + + (42 илова) некроз
Пешобдаги қанд миқдори* К/Б жараёнидан
+ + +
Гликемия профили** К/Б Углевод алмашинувини тозаланиши.
+ + +
(29 илова) К/Б компенсацияси (HbAIc<7%) + + + Тана
Глюкозурия профили** + + + ҳароратини
ДОПС нейропатик шакли

(30 илова) К/Б Қанд миқдорини меъёрга


Пешобда ацетон* + + + К/Б пасайтирувчи даво + + + келиши.
Липидлар спектри** + + + Қонда қанд
Коагулограмма* К/Б Ўз ўзини назорат қилишга
+ + + миқдори ва
К/Б

умрбод

умрбод
10 кун
Қон биохимияси:мочевина, + + + ўргатиш + + + гликирланга
F01

креатинин, АЛТ,АСТ,*

-
+ + + К/Б н
билирубин, умумий оқсил, + + + К/Б Зарарланган оёқни гемоглобинн
қондаги диастаза** , К/Б зўриқишдан сақлаш (43 и (HbA1c)
+ + +
Коптокча фильтрацияси* К/Б илова) меъёрга
+ + +
Электролитлар** 1 келиши.
+ + +
Гликирланган гемоглобин К/Б Гиперкератозни олиб + + +
(HbA1c) ** К/Б ташлаш ва/ёки яра АҚБ ни
+ + + К/Б дефектини бирламчи
(илова 28) + + меъёрга
ОИВ га қон* К/Б тозалаш келиши.
Гепатит В, С га қон* К/Б
Пешобни бактериологик экиш ва + + + Анъанавий антибактериал Липид
К/Б
антибиотикларга сезгирликни + + + даво (44 илова) алмашинуви
аниқлаш** К/Б + + + кўрсаткичла
Қон гурухи* + + + К/Б Маҳаллий даволаш (45 рини
илова) меъёрга
+ + келиши.
Антибиотикларга сезувчанликни + + + К/Б ДТС нинг нейропатик
аниқлаш учун жароҳатдан бак. шакли остеоартропатия
экмага таҳлил олиш** (ДОАП, Шарко бўғими)
(44 илова) билан бирга кечганда даво
чоралари(46, 47 илова) + +
К/Б
2.ФУНКЦИОНАЛ:
Перифериядаги оёқ артерияларни + + + К/Б Углевод алмашинувини
пальпация қилиш* компенсация қилиш
Перифериядаги артерияларни К/Б (HbAIc<7%)
+ + +
аускультация қилиш*
ЭКГ* К/Б Зарарланган оёқни ўткир ва + + +
Зарарланган оёқ панжасининг R- + + + ним ўткир босқичида
графияси* К/Б зўриқишдан сақлаш (46
- Кўрсатмага кўра: + + + К/Б илова)
+ + +
Кўз тубини текшириш*
УТТ * + + К/Б -Бифосфонатлар:
К/Б
Электронейромиография ** + + 150 мг ойига 1 маротаба
К/Б
Кўкрак қафаси R-графияси* + К/Б йил давомида.
Оёқ панжасини подоскоп + + + К/Б
ёрдамида текшириш** + + + К/Б -Кальций дори воситалари
Денситометрия*** + + + + + +
Миография*** + Жароҳатни маҳаллий
даволаш (45 илова)
Мутахассис кўруви:
Йирингли жаррох**
Невропатолог* К/Б
Подиатрист* + + К/Б Беморлар шошилинч
+ +
Анестезиолог** + + ҳолатда мурожаат
+ + К/Б
Кардиолог * қилганларида ДТС нинг
+ +
Кўрсатмага кўра: К/Б қайси шакли бўлишидан
 Окулист * + + қатъий назар қуйидаги
 Нефролог** К/Б
 Ортопед** + + шошилинч операциялар
 Протезловчи мутахассис*** + + К/Б ўтказилади:
К/Б Бармоқлар ампутацияси ва
 Физиотерапевт* + +
 Психотерапевт** + + флегмоналарни (панжа,
К/Б болдир) очиш; + +
 + + К/Б
+ +
Бармоқлар
экзартикуляцияси ва
флегмоналарни очиш + +
(панжа ва болдир)
+ +
Оёқ панжасини + +
трансметатарзал
ампутацияси

Панжа (болдир, сон) + +


флегмоналарини очиш
+ +
Болдир гильотин
ампутацияси, + +
флегмоналарни очиш

Оёқни тизза бўғимидан


экзартикуляцияси
+ +
амбулатор шароитда:
Паранихияни очиш
Фурункул еки йиринглаган
атеромани очиш
Тирнок пластинкасининг + + +
четки резекцияси
Режали равишдаги
мурожаатларда:
Сон, болдир, панжа, + +
бармоқлар ампутацияси + +
+ +
Аутодермопластика + +

амбулатор шароитда: + +
Kangda Cast №4
енгиллаштирувчи
богловини амалга ошириш
Total Contact Cast
енгиллаштирувчим + +
богловини амалга ошириш

Юқори технологияли + +
операциялар:
Жароҳатни маҳаллий
тўқималар билан
пластикаси: силжитиш,
тери лахтакларини ўзаро
алмаштириш, бартараф
қилинган бармоқ териси
билан, тўқималарни
миқдорли тортиш + +

Ротацияли пластика. «Z»


пластика, комбинирланган
пластика + +

Италянча пластика + +
Ўз ичига нотурғун бўлган
суяк қисмларини резекция
қилиш + пластик
реконструкция қилиш
амалиётларни олувчи
хирургик даво + +

Ампутацияларга кўрсатма
(47 илова)

Физиотерапия
Анамнез ва шикоятларни + + + К/Б Стол № 9- пархез Яра
йиғиш. К/Б овқатланиши + + + нуқсонининг
Визуал текширув + + + 12 битиши ва
1.ЛАБОРАТОР: К/Б Углевод алмашинувини эпителизаци
Умумий қон таҳлили * К/Б компенсацияси (HbAIc<7%)
+ + + яси.
Умумий пешоб таҳлили* Жароҳатни
+ + + К/Б
Қондаги қанд миқдори* + + + К/Б Қанд миқдорини некроз
Пешобдаги қанд миқдори* К/Б пасайтирувчи даво + + + жараёнидан
+ + +
Гликемия профили** тозаланиши.
+ + +
(29 илова) К/Б Ўз ўзини назорат қилишга Тана
Глюкозурия профили** + + + К/Б ўргатиш + + + ҳароратини
(30 илова) меъёрга
Пешобда ацетон* + + + К/Б Зарарланган оёқни келиши.
Липидлар спектри** + + + К/Б зўриқишдан сақлаш (43 Қонда қанд
Коагулограмма* + + + илова) миқдори ва

10-12 кун

8-10 кун

Доимий
Доимий
Қон биохимияси:мочевина, К/Б
+ + + К/Б
+ + + гликирланга
креатинин, АЛТ,АСТ,* + + + Гиперкератозни олиб н
К/Б
билирубин, умумий оқсил, + + + К/Б ташлаш ва/ёки яра гемоглобинн
қондаги диастаза** , 1 дефектини бирламчи и (HbA1c)
+ + +
Коптокча фильтрацияси* К/Б тозалаш + + + меъёрга
+ + +
Электролитлар** К/Б + + + келиши.
ДОПС нейроишемик шшакли

+ +
Гликирланган гемоглобин К/Б Анъанавий антибактериал
(HbA1c) ** К/Б даво (44 илова) АҚБ ни
+ + + К/Б
(илова 28) меъёрга
ОИВ га қон* Маҳаллий даволаш (45 келиши.
Гепатит В, С га қон* К/Б илова) + + +
Пешобни бактериологик экиш ва + + + Липид
К/Б
антибиотикларга сезгирликни Углевод алмашинувини алмашинуви
К/Б
аниқлаш** компенсация қилиш кўрсаткичла
Қон гурухи* + + (HbAIc<7%) рини
К/Б меъёрга
+ + + + + келиши.
Антибиотикларга сезувчанликни + + Зарарланган оёқни ўткир ва
аниқлаш учун жароҳатдан бак. ним ўткир босқичида
экмага таҳлил олиш** зўриқишдан сақлаш (46
(44 илова) К/Б илова)

К/Б
2.ФУНКЦИОНАЛ: Жароҳатни маҳаллий + + +
Перифериядаги оёқ артерияларни + + + К/Б даволаш (45 илова)
пальпация қилиш*
+ + +
Перифериядаги артерияларни К/Б ДТС нинг нейроишемик
+ + +
аускультация қилиш* шаклини даволаш:
ЭКГ* + + + К/Б Углевод алмашинувини
+ + + + + +
Зарарланган оёқ панжасининг R- К/Б компенсация қилиш
графияси* (HbAIc<7%)
Кўрсатмага кўра: + + + К/Б
Кўкрак қафаси R-графияси* К/Б
Кўз тубини текшириш* + + + К/Б Чекишни тўхтатиш
К/Б
Тўқималарда кислород босимини + +
К/Б
ўлчаш (ТСРО2) *** + К/Б Артериал қон босимни
+ + +
Оёқ қон томирларининг меъёрда ушлаш
ультратовуш допплерографияси
ва елка тўпиқ индексини + + + К/Б Дислипидемияни меъёрга
аниқлаш билан ўтказиладиган + + К/Б келтириш
допплерометрия*** (49 илова)
УТТ * К/Б
Электронейромиография ** Оёқларда ишемия
+ + + К/Б
Оёқ кон томирлари МСКТ ёки белгиларини бартараф
МРТ текшируви*** + + + қилиш
+ + К/Б
Оёқ артерияларининг
+ + +
ультратовуш дуплекс ва К/Б Оёқ қон томирларида
триплекссканирлаш*** + + реконструктив хирургик
К/Б
Оёқ артерияларининг амалиётларни ўтказиш
+ +
ангиографияси*** + + К/Б ва/ёки стент қўйиш билан
К/Б ёки стентсиз транслюминал
Мутахассис кўруви: + + + баллонангиопластикаси
Йирингли жаррох** (ТЛБА)
Невропатолог* + +
Подиатрист* + + + Сон – тақим артерияларини + +
Анестезиолог** + + + протезлаш, шунтлаш
Кардиолог * + + +
Қон томир жаррохи*** Беморлар шошилинч
+ + +
Эндоваскуляр жаррох ҳолатда мурожаат + +
+ + +
Кўрсатмага кўра: қилганларида ДТС нинг
+ +
 Окулист * қайси шакли бўлишидан + +
+ + қатъий назар қуйидаги
 Нефролог**
 Ортопед** шошилинч операциялар + +
 Протезловчи мутахассис*** ўтказилади:
 Физиотерапевт* Бармоқлар ампутацияси ва
 Психотерапевт** флегмоналарни (панжа,
болдир) очиш;
 + +
Бармоқлар
экзартикуляцияси ва
флегмоналарни очиш
(панжа ва болдир)
+ +
Оёқ панжасини
трансметатарзал
ампутацияси

Панжа (болдир, сон) + +


флегмоналарини очиш + +
+ +
+ +
Болдир гильотин
ампутацияси, + +
флегмоналарни очиш

Оёқни тизза бўғимидан + +


экзартикуляцияси + +
+ + +
амбулатор шароитда:
Паранихияни очиш + + +
Фурункул еки йиринглаган
атеромани очиш
Тирнок пластинкасининг + +
четки резекцияси

Режали равишдаги
мурожаатларда:
Сон, болдир, панжа, + +
бармоқлар ампутацияси
+ +
Аутодермопластика

амбулатор шароитда:
Kangla Cast №4
енгиллаштирувчи
богловини амалга ошириш
Total Contact Cast
енгиллаштирувчим + +
богловини амалга ошириш

Юқори технологияли
операциялар:
Жароҳатни маҳаллий
тўқималар билан
пластикаси: силжитиш,
тери лахтакларини ўзаро
алмаштириш, бартараф
қилинган бармоқ териси
билан, тўқималарни +
миқдорли тортиш

Ротацияли пластика. «Z»


пластика, комбинирланган +
пластика
+
Италянча пластика

Ўз ичига нотурғун бўлган


суяк қисмларини резекция
қилиш + пластик
реконструкция қилиш
амалиётларни олувчи
хирургик даво

Ампутацияларга кўрсатма
(47 илова)

Физиотерапия
Мутахассис кўруви: 1-2 Нейроэндокрин, вегетатив
 Эндокринолог + + + тизимларнинг марказий
 Невропатолог + + + бошқарувчи
 Кардиолог + + + функцияларининг
 Психолог + + + меъёрлаштириш, модда
ГИПОТАЛАМУС ФАОЛИЯТИ ДИСФУНКЦИЯСИ

 Стоматолог + + + алмашинув жараёнларини


 Физиотерапевт
+ + + меъёрлаштириш, регуляр
Клиник текширувлар: ҳайз циклини тиклаш
+ + + (шакллантириш).
 Анамнез 1-2
+ + + Патогенетик терапия: + + +
 Антропометрия + +
 Томир уриши ва АБ ни ўлчаш
+ 1. Сурункали инфекция
+ + + ўчоқларини санацияси;
 Қалқонсимон безни
пальпациялаш
- дам олиш ва уйқу
+ режимини меъёрлаштириш;
Инструментал текширувлар: Гормонал
 ЭКГ 1-2 - пархез ва тана вазнини

8-10 кун

8-10 кун
статусни

доимий

доимий
+ + + меъёрлаштириш
Е 23.3

 Эхокардиография + + яхши
(эришилган самарани
 Юракни холтер усулида + +
кейинги 6 ойда ушлаб томонга
мониторинги туриш); ўзгариши
 Электроэнцефалография + +
- иглорефлексотерапия;
 Қорин бўшлиғи аъзолари УТТ + + +
- физиотерапия (кальцийни
 Буйраклар УТТ + + +
эндоназаль электрофорези,
+ + +
 Кичик чаноқ аъзолари УТТ Щербак бўйича ёқа
+ + +
 Қалқонсимон без УТТ сохасини гальванизация ва
+ + +
 Бош суяги рентгенографияси + + бошқалар);
 бош мия МРТ текшируви + + - бальнеотерапия.
 Электронейромиография 2. Фаол яллиғланиш
Лаборатор текширувлар: + + + жараёни мавжудлигида:
Қон умумий тахлили + + + (яллиғланишга қарши
Сийдик умумий тахлили + + + даволаш, дегидратацион
Нахорга қондаги глюкоза + + + терапия,
Липид спектри + + +
Коагулограмма* + + + 1-2 десенсибилизацияловчи + + +
Мочевина, Креатинин қонда + + + терапия).
Гликозилланган гемоглобин + + + Нейроэндокрин шаклида:
Билирубинни, АСТ, АЛТ + + + қўшимча седатив терапия
Амилаза, калий, натрий, калций ва гормонал терапия + + +
Гормонал текширувлар: + + Метаболик-эндокрин
АКТГ, кортизолни, пролактинни шаклида:
аниқлаш, ЛГ, ФСГ, эстрадиолни, - паст калорияли парҳез,
прогестеронни, ТТГ, Эркин Т4. очлик кунлари, даволовчи
1-2 жисмоний тарбия.
- Орлистат 1 таблеткадан
кунига 3 маротаба,
овқатдан олдин (3-6 ой).
- Ўт ва сийдик ҳайдовчи + + +
ўсимликлар.
Вегетатив-томир шакли:
- ваготроп препаратлар
- сув муолажалари
(циркуляр душ, контрастли
душ).
- Никотин кислотаси (1% -
1,0-2,0 м/о №15-20).
- Женшен дамламаси ва
пантокрин (10-15 томчидан
кунига 2-3 маротаба, 1,5
ой).
1.Лаборатор :
- Қонда қанд миқдорини Экспресс- -ЦВД ва диурез -Гликемик
+ + + Дастлаб назорати остида + + + курсаткичла
таҳлили.
хар 1-3 р
инфузион терапия
Соатда нормаллашу
сўнгра 3-
-Қисқа таъсир ви
6 соатда
қилувчи инсулин + + +
-Хушнинг
-Сийдикда кетон таначалари билан ўрин босувчи
+ + + Суткада 2 тулик узига
терапия. келиши ва
марта
Сунгра 1 + жисмоний
-КИМ ни ва
марта фаолликнин
Диабетик кетоацидоз

суткасига электролитлар г
миқдорини ошганлиги
+ + + 1 нормаллаш. + + +
-УҚА

5-15 кун

доимий

доимий
1-3 кун
+ + + 1 -Асоратлар
-УСА
-Инфекцион ва бартараф
+ + КБ яллиғланиш
-Натрий
+ + КБ этилганлиги
-Калий касалликлари мавжуд
+ + 1 сунгра
-Креатинин
хар 3 бўлганида уларни + + +
кунда 1 даволаш.
маротаба
+ + КБ - Комага сабаб бўлган
-Гематокрит
-Коагулограмма
+ + 1 бошқа касаллик ва
+ КБ холатларни аниқлаш + + +
-Газлар таҳлили
ва даволаш.
+ + +
+ КБ -Тромбозлар
-Қондаги pH профилактикаси
+ КБ
-Кон ва сийдик экмаси
-Симптоматик даво.
2.Функционал
ЭКГ + + +
Кукрак кафаси КБ
рентгенографияси + + +
КБ
Ички аъзолар УТТси + +
Марказий веноз босими КБ
мониторинги +
АКБ пульс мониторинги + + + КБ
КБ
Тана харорати мониторинги + + +
КБ
Сийдик пуфаги
катетиризацияси + + + КБ

3.Маслахатлар
+ + + 1
Эндокринолог + + + 1
Офтальмолог + + 1
Кардиолог + 1
ЛОР + + 1
+
Невропатолог
Гликеми -Беморни ёнбошга + + +
я ётқизиш, нафас олиш
контрол йўлларини тиклаш,
+ + + -Гликемик
и - в.ига оқим билан
курсаткичла
дастлаб глюкоза 40%оик
р
30 мин эритмасини юбориш.
нормаллашу
сўнг ҳар 20-100 мл дан токи
+ + + ви
1-3-6 ҳушнинг
соатда. тиклангунигача
-Хушнинг
- Ҳушнинг + + + тулик узига
1.Лаборотор : тикланиши юзага

5-15 кун

Доимий

Доимий
1-3 кун
келиши ва
келмаса глюкоза
жисмоний
-Гликемия юборилганидан сўнг
фаолликнин
в.ига томчилаб
г
Гипогликемик Кома

10%лик глюкоза
ошганлиги
эритмаси ва
глюкокортикоидларн
-Асоратлар
и: Дексаметазон 4-8
бартараф
мг, Преднизолон 30-
этилганлиги
60 мг юбориш.
-Асоратларни + + +
бартараф этиш.
2.Функционал
+ + + КБ
АД

ЮУС
+ + + КБ
тана температураси
+ + + КБ
ЭКГ
+ + + КБ

3.Маслахатлар
+ + + КБ
Эндокринолог + КБ
Кардиолог + КБ
Невропатолог
-Тиреостатиклар, - + +
+ + 1 +
-бета- + +
+ + 1 адреноблокаторла +

+ + 1 р, -
1.Лаборотор : глюкокортикоид, + + -Хушнинг
-ТТГ + + + 1 + тулик узига
-Калий йодид + + келиши ва
-Эркин Т4 + + + 1 + жисмоний
эритмаси, фаолликнин
-Антитело ТПО + + КБ
г
-сув туз + +
ошганлиги
-Умумий кон анализи + + КБ +
алмашинуви
-Умумий сийдик анализи + + 1 коррекцияси., -Асоратлар
бартараф

5-15 кун

Доимий
3-5 кун

1 йил
-Умумий билирубин, АЛТ,АСТ, -психомотор + этилганлиги
+
-Микроэлементлар: Калий Натрий қўзғалишлар -Гормонлар
коррекцияси, курсаткичла
-Коагулограмма рини
-гипертермия нормаллашу
+ +
ви
билан кураш, +
-
Тиреотоксик криз

Согломлашт
- Виталь ириш
+
функцияларни +
асраш.

-КШС
+
коррекцияси. +
-Симптоматик +
даво
2.Функционал
+ + + Узлуксиз
АД
+ + +
ЮУС Узлуксиз

Тана температураси + + + Узлуксиз

ЭКГ + + + КБ

ЦВД мониторинги + + КБ

Калконсимон без УТТси + + 1

Ички аъзолар УТТСи + + КБ

Кукрак кафаси азолари + + КБ


рентгенографияси

ЭХОкг + 1

3.Маслахатлар
+ + + 1
Эндокринолог + + 1
Офтальмолог
Кардиолог + + 1
Невропатолог + + 1
+ + + 1 + + + -Хушнинг
1.Лаборотор : + + + 1 - тулик узига
Глюкокортикоидл келиши ва
+ + 1 жисмоний
-УҚА. ар,
-УСА фаолликнин
+ + 1 + + +
-Туз алмашинуви г
- Биохимик кон тахлили + + 1
ошганлиги
-Коагулограмма. коррекцияси,
- Қонда эркин кортизол -Асоратлар
ЎТКИР БУЙРАК УСТИ БЕЗИ

+ + +
-Регидратация бартараф

5-15 кун

Доимий
3-5 кун

2 йил
+ + + этилганлиги
-Гипогликемия
ликвидацияси -Гормонлар
ЕТИШМОВЧИЛИГИ

курсаткичла
+ + рини
- Коррекция КИШ
нормаллашу
- Сабаблар ви
-
ликвидацияси + + +
Согломлашт
ириш
2.Функционал

-Тана ҳарорати, + + + Узлуксиз


-Пульс + + + Узлуксиз
-АД, + + + Узлуксиз
+ + + Узлуксиз
-НОС, + + + КБ
-ЭКГ

-ЦВД мониторинги, + + КБ

-Ўпка рентгенографияси, + + 1

-Ички аъзолар УТТси, + + 1

Буйрак усти бези КТси. + + 1

3.Маслахатлар
Эндокринолог + + + КБ
+ + + 1
Невропатолог
Хирург + + + 1
Мутахассис кўруви: 1-2 Бирламчи
 Эндокринолог + + + гиперальдостеронизмни
 Окулист + + + даволаш:
 Невропатолог + + +
+ + Альдостеромалар
 Кардиолог +
+ + + Лапароскопик усулда олиб + +
 Уролог ташлаш. Операциядан
Клиник текширувлар:
+ + + аввал 4 ҳафтали
 Анамнез
+ + + тайёргарлик зарур бўлиб, у
 Антропометрия 1-2
+ + + вақтда альдостерон
 Томир уриши ва АБ ни ўлчаш
ГИПЕРАЛЬДОСТЕРО-НИЗМ

антагонистлари
 Калконсимон бези + + (спиронолактон) юқори
+
пальпацияси. дозалари буюрилади.
 Натрийли синама Альдостерон клиник
БИРЛАМЧИ

+ + +
 Физиологик эритмали синама

8-10 кун

8-10 кун
антагонистларини қўллаш статусни

доимий

доимий
Е 26.0

 Флудрокортизон билан + + + негизида АБ пасайиши яхши


супрессив синама етарлича бўлмаса, унда томонга
 Каптоприлли синама + + + барча гурух дори ўзгариши
Инструментал текширувлар: + + + воситалари билан даволаш
ЭКГ амалга оширилади.
Буйрак усти бези УТТ + + + Гипокалиемияни
Буйрак усти бези МСКТ + + + коррекциялаш учун
Буйрак усти безиконтрастли + + калийни ушлаб қолувчи
МСКТ + + диуретиклар (триамтерен,
Буйрак томирлари УТДГ + + амилорид) қўлланилади,
+ + + калий препаратларини ҳам
Буйрак томирлари
+ + тавсия қилиш мумкин.
ангиографияси
+ +
Йод 131-холестерин билан Буйрак усти безининг
+
буйрак усти бези икки томонлама
сцинтиграфияси гиперплазияси
Буйрак усти бези + + Бирламчи
флебографияси гиперальдостеронизмни
Радиоизотоп ренография + буйрак усти безининг икки
ЭхоКГ + + томонлама майда ёки йирик
Кўкрак қафаси тугунли гиперплазиясида
рентгенографияси + + + медикаментоз терапия
Электронейромиография тавсия этилади. Агар
Лаборатор текширувлар:
+ + ўтказилган даволаш
1-2
Қон умумий тахлили самарасиз бўлса икки
+ + + томонлама тотал
Сийдик умумий тахлили + + + адреналэктомия амалга
Калий, натрий. + + + оширилади ва ГКС билан
Қондаги глюкоза (наҳорга) + + + + + +
даволаш ўтказилади.
Овқатланишдан 2 соатдан + + + Идиопатик
кейинги қондаги глюкоза гиперальдостеронизм
Альдостерон, ренин + + Идиопатик
гиперальдостеронизмда
1-2 консератив даволаш усули
қўлланилади. АБни,
гипокалиемияни
коррекциялаш учун
альдостерон
антагонистлари, кальций
каналлари
дигидропиридинли
блокаторлари, АПФ
ингибиторлари, калийни
тутиб қолувчи диуретиклар
қўлланилади. Фақат
медикаментоз терапия
самара бермаган ҳолда
+ + +
жаррохлик муолажаларига
ўтилади.
Гиперальдостеронизмнин
г глюкокортикоидга
боғлиқ шакли
Глюкокортикоидга боғлиқ
гиперальдостеронизм
шакли жаррохлик
муолажаларини талаб
қилмайди. Бундай
беморларни дексаметазон
билан даволашда 3-4
ҳафтадан сўнг АБ тўлиқ
меъёрга қайтади, гормонал
ва метаболик бузилишлар
(гипокалиемия,
гиперальдостеронизм,
гипоренинемия) бартараф
этилади. АБ меъёр
чегараларида сақлаб
туришга қодир бўлган ГКС
минимал дозалари
танланади: дексаметазон
ичишга 2 мг 1
маротаба/сутка, доимо, ёки + +
преднизолон ичишга 5 мг 2
маротаба/суткага, доимий.
Буйрак усти безининг
альдостерон
секрецияловчи
карциномаси
Буйрак усти безининг
альдостерон секрецияловчи
карциномасида химия + + +
терапия оператив усул
билан биргаликда тавсия
қилинади (метастазларга
шубха туғилганда).
Гиперальдостеронизмннг
глюкокортикоидга боғлиқ
шаклини ГКС билан
даволаш
Гиперальдостеронизмннг
глюкокортикоидга боғлиқ
шакли оператив
муолажаларни талаб
қилмайди. Бундай
беморларни дексаметазон
билан даволашда 3-4
хафтадан кейин АБ ни
меъёрлаштиради ва
гормонал ва метаболик
бузилишларни
(гипокалиемия,
гиперальдостеронизм,
гипоренинемия) бартараф
қилади. АБ меъёр
чегараларида сақлаб
туришга қодир бўлган ГКС
минимал дозалари + + +
танланади: дексаметазон
ичишга 2 мг 1
маротаба/сутка, доимо, ёки
преднизолон ичишга 5 мг 2
маротаба/суткага, доимий
Псевдогиперальдостерони
зм
Псевдогиперальдостерониз
мни даволаш учун
дексаметазоннинг кичик
дозалари қўлланилиб, у
гиперминералокортицизмн
инг барча белгиларини
бартараф қилади. + +
Амилорид ёки
спиронолактонни қабул
қилиш ҳам электролит
бузилишлар ва
гипертонияни
коррекциялайди.
Лиддл синдроми
Лиддл синдроми мавжуд
беморларни даволашда
триамтерен: ичишга 50–100
мг 1–2 маротаба/сут, доимо.
Бироқ, ушбу синдром билан
оғриган беморларни
радикал даволаш усули – бу
буйракларни кўчириб
ўтказишдир.
1. ЛАБОРАТОР:
1. Қонда умумий ва эркин Витаминлар билан даволаш + +
тестостерон, + + КБ
СССГ + + КБ Ўрин босувчи гормонал
Пролактин, + + КБ даво + +
ЛГ,ФСГ миқдорини аниқлаш + + КБ
Беморнинг
Гипергонодотроп гипогонадизми

2.Уруғ таҳлили + + КБ
3. Кариотипни аниқлаш 1 Симптоматик даво + + клиник
+ + мезонларини
2. ФУНКЦИОНАЛ:

10 кун

10 кун
5 кун
+ + яхшиланиши
1. УТТ: мояклар ва простата бези

10 кун
1
2. МРТ кичик чаноқ органлари + + 1
3.Тестикула биопсияси + + 1 Лаборатор
3. МАСЛАҲАТЛАР: + + кўрсаткичла
Уролог-Андролог** КБ рни
Эндокринолог* + + КБ яхшиланиши
Генетик*** + + 1
+ +
E29.0
1. ЛАБОРАТОР:
1. УКТ, УСТ* + + 1 Антибиотик билан даволаш + +
2. Конда умумий и эркин + + КБ
тестостерон + + КБ Витаминлар билан даволаш
СССГ, пролактин КБ + +
Ёшга боғлиқ бўлган андроген етишмовчилик

+ +
ЛГ,ФСГ микдорини аниклаш КБ Ўрин босувчи гормонал
+ + Соғломлашт
3. Конда глюкоза ва липид + + даво ириш.
микдорини аниклаш 1 + +
+ +
4. Кон зардобида ТТГ 1 ФДЭ 5 ингибитор дори
+ + Беморнинг
микдорини анаиклаш 1 воситалари, кўрсатма клиник
2. ФУНКЦИОНАЛ: + +

10 кун

10 кун
бўйича + +

5 кун
мезонларини
1.Мояк биопсияси + + 1 яхшиланиши

10 кун
2.Простата безини ректал + + КБ Альфа-адреноблокаторлар
текшируви + + 1 Лаборатор
3.УТТ:мояклар ва простата бези + + 1 кўрсаткичла
4.ЭКГ + + 1 рни
5.Денситометрия + + 1 яхшиланиши
3. МАСЛАҲАТЛАР: +
Уролог-Андролог КБ
Эндокринолог + КБ
+
Е 29.1

Кардиолог 1
+ + +
+ + +
Гонадотропин ва унинг + +
1. ЛАБОРАТОР : антогонистлари. (Хорионик
1. Қонда умумий и эркин гонадотропин)
тестостерон + + КБ Витаминлар билан даволаш + +
СССГ + + КБ
Пролактин КБ Ўрин босувчи гормонал + + Беморнинг
+ +
ЛГ, ФСГ микдорини аниклаш 1 даво клиник
Гипогонадотроп гипогонадизми

+ +
2. Уруғ таҳлили КБ мезонларини
+ +
3. Кариотипини аниқлаш

10 кун

10 кун
5 кун
1 яхшиланиши
2. ФУНКЦИОНАЛ: + +
1. УТТ: мояклар и простата 1 Лаборатор
2. МРТ кичик чаноқ аъзолари

10 кун
+ + 1 кўрсаткичла
3. Биопсия тестикул + + 1 рни
3. МАСЛАҲАТЛАР: + + яхшиланиши
Уролог-Андролог КБ
Эндокринолог + + КБ
Генетик + + 1
E29.1

+
1. ЛАБОРАТОР:
1. Қонда умумий и эркин 1. Гипоталамус ва гипофиз + +
тестостерон + + 1 гормонлари. Гонадотропин
СССГ + + 1 ва унинг антогонистлари
Пролактин + + 1 (Хорионик гонадотропин) + +
ЛГ,ФСГ микдорини аниқлаш 1 Соғломлашт
+ + ириш.
2. Уруғ таҳлили + + 1 Витамин препаратлари + +
3. Кариотипини аниқлаш 1 (Е гурух витаминлари)
2. ФУНКЦИОНАЛ: + + Беморнинг

Умр бод
10 кун
10 кун
1. УТТ мояклар 1 Хирургик усули - мояклар клиник
2. МРТ кичик чаноқ органлари + + 1 фиксацияси мезонларини
3.Хорионик гонадотропин билан + + 1 яхшиланиши
Лаборатор

7 кун
синама ўтказиш*** + +
3. МАСЛАҲАТЛАР: КБ кўрсаткичла
Крипторхизм

Уролог-Андролог** 1 рни
Эндокринолог* + 1 яхшиланиши
+
Хирург* + + 1
Генетик***
N Q53

+ + + 1
+
2. Гипоталамус ва гипофиз + +
1. ЛАБОРАТОР:
гормонлари. Гонадотропин
1. Қонда умумий и эркин
ва унинг антогонистлари
тестостерон,СССГ
(Хорионик гонадотропин)
Пролактин, ЛГ,ФСГ миқдорини
КБ
аниқлаш + +
Соғломлашт
1 Витамин препаратлари
Эркаклар бепуштлиги

2.Уруғ таҳлили + + ириш.


3. Кариотипини аниқлаш + +
1 (Е гурух витаминлари) + +
1
4. Конда TORCH инфекциясини + + Беморнинг
1 Хирургик усули - мояклар + +

Умр бод
аниқлаш

10 кун
10 кун
+ + клиник
2.ФУНКЦИОНАЛ: фиксацияси
1 мезонларини
1. УТТ:мояклар ва простата яхшиланиши
+ + 1
2. МРТ: кичик чаноқаъзолари Лаборатор
+ + 1
3.Биопсия тестикул кўрсаткичла

7 кун
+ +
3. МАСЛАҲАТЛАР: 1 рни
Уролог-Андролог КБ яхшиланиши
Эндокринолог + +
+ + + 1
Генетик 1
+ +
N 46

+ +
Хирургик усули билан + +
1. ЛАБОРАТОР:
+ + 1 даволаш
1. УКТ, УСТ*
+ + 1
2. КЧТ*
1 Соғломлашт
3. Умумий ва эркин тестостерон, + +
1 ириш
СССГ микдорини аниқлаш + +
1 Беморнинг
4. Уруғ таҳлили. + +
клиник

2 кун

5 кун
2. ФУНКЦИОНАЛ:
1 мезонларини
1. УТТ: мояклар ва простата. + + 1 яхшиланиши
2. Мояк томирлари + + 1 Лаборатор
доплерографияси.

7 кун

7 кун
+ + кўрсаткичла
3. МАСЛАҲАТЛАР:
1 рни
1.Уролог-андролог
+ + яхшиланиши
Варикоцеле
N49.2
Хирургик усули билан + +
1. ЛАБОРАТОР:
даволаш
1. Қонда умумий и эркин
тестостерон, СССГ
1
Пролактин + +
ЛГ,ФСГ, Е2, Т3,Т4, ТТГЧ-ХГ Соғломлашт
альфа-фетопротеин, миқдорини ириш
1
аниқлаш + Беморнинг
1
2. Уруғ таҳлили + + клиник

2 кун

5 кун
1
3. Кариотипини аниқлаш + + мезонларини
2.ФУНКЦИОНАЛ: яхшиланиши
1
1. УТТ: мояклар ва простата + Лаборатор
+ 1
2. УТТ: кўкрак бези + кўрсаткичла
+ 1
3. Кўкрак безидан биопсия олиш рни

7 кун

7 кун
+ +
3. МАСЛАҲАТЛАР: яхшиланиши
1
Хирург
Гинекомастия

+ + 1
Уролог +
+ 1
Нейрондокринолог + +
+ 1
Генетик +
+ 1
N 62

Маммолог +
+ +
Мутахассис кўруви: Пархез Мустахкамл
 Эндокринолог + + 1-2 + + аш жараёни:
 Гинеколог + + Гормонал даволаш: Самарадорл
 Физиотерапевт + + 1-2 + +
Прогестерон ёки игини кайта
прогестаген ёки тиклаш.
Клиник текширувлар: антиандроген дори
 Нафас олиш тизимининг, + + +
ТУХУМДОНЛАР ПОЛИКИСТОЗИ СИНДРОМИ

воситалари Гормонал ва
кон айланишининг, хазм
метаболик
қилинишлигининг, сийдик Овуляция + + кўрсатгичла
тизимларнинг, кўкрак стимуляторлари рни йўлга
безлари текшируви
қўйиш
 Кўзгулар ёрдамида + + + Инсулинга + +
текширув. резистентликни УТТ
 Кольпоскоп ускунали + + бартараф этиш текшируви

8-10 кун

8-10 кун
текширув

доимий

доимий
+ + 1-2
Е 28.2

бўйича
 Бимануал қин текшируви + + Хирургик усул билан +
бачадон ва
 Аэроб ва факультатив + +
лапаротомик ёки тухумдонлар
анаэроб микроорганизмлар лапароскопик кўрсаткичла
аёл генитал органлар даволаш ёндошуви; рини
разряди микроскопик -тухумдонларни кесиб
1-2 меъёрлашти
текширув, мазок олиб ташлаш
+ + риш.
цитологияси (РАР-тест) + + +
 Тана вазни индекси -тухумдонларни Соғликни
 Гирсут сони куйдириш сақлаш ва
+ + + +
Функционал текширувлар: 1 беморларни
+ Этинилэстрадиол, нг
 УТТ бачадон, тухумдонлар, +
1 ципротерон ацетат жисмоний
буйрак усти, кўкрак безлари
+ + 0,05 мг ўз ичига олган фаолиятини
 Маммография текшируви
1 комбинациялашган такомиллаш
 Буйрак усти безини МСКТ + +
текшируви. орал контрацептив тириш.
дори воситалари
 Гипофизни МРТ текшируви + + 1 (самарадорлигини
Лаборатор текширувлар: тиклаш
 Тестостерон + + 1 режалаштирилган
 ЛГ, ФСГ + + бўлса) + +
 Пролактин 1
 Эстрадиол + + Антиэстрогенлар
 Кортизол 1 схема бўйича
 Прогестерон + + гинеколог назорати
 Андростендион 1
+ +
остида (бемор аёл
 Инсулин фарзанд кўришни
 Дигидроэпиандростерон 1
+ + хоҳлаган тақдирда)
сульфат + +
 Глюкоза толерант синамаси 1
+ + Калий сақловчи
 Кондаги глюкозани аниклаш
1 диуретиклар.
 Липидограмма + + Альдостерон
 ПССГ
1 антагонистлари.
(Антиэстерогенлар
1 қўллаш мумкин
бўлмаган ҳолатларда,
гинеколог назорати
остида)

Бигуанидлар: 500x3
маҳал суткада 6-24 ой

Физиотерапия
Мутахассис кўруви: Консерватив даво + +
 Эндокринолог + + + 1-2
 Генетик + + Ўрин босувчи гормонал + +
 Офтальмолог + + + 1-2 терапия циклик режимида
 Невропатолог + + + (эстроген дори воситалари)
 Физиотерапевт + + 1
Клиник текширувлар: Симптоматик даво
 Анамнез ва шикоятларини + + + + +
туплаш Физиотерапия + +
АЁЛЛАР ГИПОГАНАДИЗМИ

+ + +
 Ташки курик . Эстрогенлар
+ + +
Функционал текширувлар: даражасини
 Бачадон ва тухумдонларни меъёрлашти
+ + +
УТТ риш.

8-10 кун

8-10 кун

доимий
Е 28.3

 Кичик чаноқ аъзолари МРТси

2 йил
+ +
 Цитогенетик текширув 1 Эстрадиол,
+ +
(кариотип аниқлаш, жинсий + + ФСГ
хроматинни аниқлаш) 1 даражасини
Лаборатор текширувлар: меъёрлашти
 Конда эстрадиол, пролактин, 1 риш
ЛГ, ФСГ микдорини аниклаш + +
Мутахассис кўруви: Консерватив даво + +
 Эндокринолог + + + 1-2
 Генетик + + Ўрин босувчи гормонал + +
 Гинеколог + + + 1-2 терапия циклик режимида
Клиник текширувлар: + + + (эстроген дори воситалари)
АЁЛЛАР ГИПЕРГОНАДОТРОП ГИПОГАНАДИЗМИ

 Анамнез ва шикоятларини + + 1
туплаш Симптоматик даво
 Ташки курик + + + + +
Функционал текширувлар: + +
 Бачадон ва тухумдонларни + + +
УТТ + + + Эстрогенлар
 Кичик чаноқ аъзолари МРТси даражасини
 Цитогенетик текширув + + + меъёрлашти
риш.

8-10 кун

8-10 кун
(кариотип аниқлаш, жинсий

доимий
Е 29.0

2 йил
+ +
хроматинни аниқлаш) 1
 Рентгенденситометрия
+ + Эстрадиол,
курсатмаларга кура
+ +
1 ФСГ
Лаборатор текширувлар: даражасини
 Конда эстрадиол, пролактин,
+ 1 меъёрлашти
ЛГ, ФСГ, АМГ, ТТГ риш
+ +
микдорини аниклаш
Мутахассис кўруви: Асосий даво
 Эндокринолог + + + 1-2 Диетотерапия: + + +
 Диетолог + +  беморни овқат
Клиник текширувлар: рационини, хақиқатдан
 Антропометрия + + + 1-2 истеъмол қилинган
 Тана вазни индекси (ТВИ) + + + овқат миқдорини,
хисоблаш (20 ёшдан кичик, 65 овқатланиш
ёшдан катта, мускулатура даврийлигини ва
ривожланган атлетдарда, ортиқча овқат қабул
хомиладорларда ишончли қилишга ундовчи
мезон ҳисобланмайди) ҳолатларни таҳлил
 Томир уриши ва АБ ни ўлчаш + + + қилишга
Инструментал текширувлар:  овқатланишга онгли
 ЭКГ ёндошишни
СЕМИЗЛИК

1-2
Лаборатор текширувлар: + + +
шакллантириш; ТВИ

8-10 кун

8-10 кун
статусни

доимий

доимий
 Умумий қон ва сийдик таҳлили
Е 66.0

 тана вазни ортишига


 Наҳорги глюкоза яхши
олиб келган овқатланиш
 Билирубин, АЛТ, АСТ
+ + +
1-2 томонга
тартибидаги
 Липид спектри
+ + + ўзгариши
+ + + бузилишларни аниқлаш;
 Креатинин, мочевая кислота + +  вазнни камайтиришга,
+
 Гликирланган гемоглобин + + + келажакда керагидан
+ + + ортиқча овқат қабул
қилишга мажбур
бўлувчи вазиятлардан
қочишга қаратилган
овқатланиш рационини
киритиш зарур;
 индивидуал овқат
рационини тўғри
режалаштириш;
 Бир кеча-кундузга
мўлжалланган индивидуал
калория миқдори жинс,
ёш, тана вазни ва
жисмоний фаоллик
даражасига кўра
формулалар билан
аниқланади. + + +
Чегараланган жисмоний
зўриқишлар:
Жисмоний зўриқишларни
секин-аста ошириб бориш
тана вазни камайтириш ва
уни сақлаб туриш бўйича
дастур асосий ҳисобланади.
Жисмоний зўриқишлар 3
босқичдан иборат:
 1-босқич: белгиланган
даволовчи яёв юриш.
 2-босқич - жисмоний
зўриқишларни
кенгаштириш - сузиш.
Сувнинг қаршилиги
ҳисобига зўриқиш
ортади. Сузиш вақтини
секин-аста ва
эхтиёткорлик билан
ошириш лозим. Сузиш
машғулотлари
овқатланишдан олдин
олиб борилади. Совуқ
қотиш ва ўта чарчашга
йўл қўймаслик зарур.
 3-босқич – бадантарбия
машғулотлари.
Даволовчи яёв юриш ва
сузиш дастуридан сўнг
қўшимча киритилади.
Бадантарбия
машғулотлари мушак
тонусини яхшилаш,
умуртқа поғонаси
эгилучанлигини тиклаш + + +
ва бойламларни чўзишга
йўналтирилган.
Семизликда
фармакотерапия.
Семизлик билан
ассоцирланган
касалликларни даволаш:
дислипидемия,
гиперинсулинемия, ҚД-2,
артериал гипертензияни
+ + +
даволаш клиник
баённомалар асосида
ўтказилиши керак.
Метформина гидрохлорид
Бел айланаси аёлларда 88
см, эркакларда 102 см дан
юқори бўлган ҳолатда
буюрилади. Бошланғич
миқдори – 500 мг кечқурун
(овқатдан сўнг), кунига 1
маротаба. 3 кундан сўнг
оғизда металл таъми,
метеоризм кузатилмаганда
дозани кунига 1000 мг га
кўпайтириш мумкин (500
мг 2 маротаба). Яна 3
кундан кейин дозани + + +
кунига 1500 мг (500 мг 3
маротаба) ошириш мумкин.
Максимал доза 2,5 мг гача.
Орлистат
Пархез муолажалари
натижасида 4 ҳафтада 2,5 кг
дан кам бўлмаган миқдорда
тана вазни камайган
ҳолатларда буюрилади. 1
капсуладан кунига 3
маротаба овқат билан ёки
овқат қабул қилгандан сўнг
1 соат ичида. Агар овқат
ёғлар тутмаса, препаратни
қабул қилмаслик мумкин.
Агар тана вазни 3 ой
давомида 5% дан кам
бўлмаган миқдорга, 6 ойда
– 10% га камайган ҳолда
даволаш муолажалари
давом эттирилади. Даволаш
курси – одатда 1 йил
атрофида, бироқ 2 йилдан
ошмаслиги зарур.
Е Гип МАСЛАҲАТЛАР: I. Патогенетик даво: Бемор
35. офи Мутахассис кўруви: медикаментоз: ҳолатини
2 з  Эндокринолог
Эндокринолог ++ ++ ++ 1-2 Хает тарзини
Дофамин Жараённи
яхшиланиш
ноф  Диетолог + + 1-2 агонистлари
узгартириш. гурухи
Калорияси + + + турғунлаши
ининг
_ ++ ++ 1 ши:
аол  Психолог
Невропатолог препаратлари:
камайтирилган клиник
1-2 Гормонал
аден Клиник текширувлар: Каберголин
овкатланиш ва мезонлари:
Офтальмолог + + + 1-2
кўрсатгичла
омас  Анамнез + + + жисмоний фаоллик.
и  Антропометрик текширувлар +- +- ++ 1 II. Нейрожаррохлик рни
Ўсма
Нейрохирург
 Томир уриши ва АБ ни ўлчаш + + + Медикаментоз
давоси: даво: меъёрлашув
пролиферати
Кўрсатмага
Инструментал кўра:
текширувлар: _ _ + 1 трансфеноидал-
метформин курсатма ви.
Гинеколог
 ЭКГ
+ + + транснозал
буйича, орлистат, Фертилликн
жараёнинин
Мутахассис кўруви: +_ ++ ++ 1-2
1 Буйрак усулидаги
усти бези пўстлоқ + + ги
 УТТ текшируви
Психоневролог сибутрамин, лираглутид
 Эндокринолог + + + қисмини 90% дан кўп қисмини
аденомэктомия тикланиши.
турғунлашув
 Буйрак усти безини МСКТ
Андролог _ + + 1 курсатмалар буйича.
Клиник текширувлар: бузилиши оқибатида БСЕ + + + и;
текшируви.
СУРУНКАЛИ

1-2
 Анамнез Рухий-
+ + + келиб Хирургик
чиқади
III. Нурватерапияси
беморлар
даво:
Гипофизни МРТ текшируви
БУЙРАК УСТИ БЕЗИНИНГСЕМИРИШ

+ + ++ эмоционал
 Антропометрия
+ + + кортикостероид препаратлари
бариатрик операциялар Гормонал
Эхокардиография

8-10 кун

8-10 кун

доимий

доимий
Асосий текширувлар: Умумий
Е 66.0

 Томир уриши ва АБ ни ўлчаш ++ +++ +


+ 1-2 биланкурсатма
1-2 IV. Ўрин
умрбод босувчи
даволанишга
буйича. бузилишлар
кўрсатгичла
Лаборатор
қон таҳлилитекширувлар: + + ++
гормонал терапия:
мухтождир ни ижобий
рнинг
 Инсулинли
Умумий қонгипогликемияга
ва сийдик таҳлили + + +
ЕТИШМОВЧИЛИГИ

+ + ++ ++ 1-2 иккиламчи гормонал томонга


меъёрлашув
 стимуляцион синама
Конда канд микдори + + +
 Метирапонли синама БСЕ ни етишмовчилик
даволаш (энг кўп ўзгариши.
и;
Клиник
УмумийКондаги холестерин
сийдик таҳлили ++ ++ + 1-2
симптомларини

8-10 кун

8-10 кун
+ + буюрилувчи миқдорлар статусни

доимий

доимий
 Буйрак +
Е 27.1

усти безини АКТГ билан


Липид фракцияси +
++ ++ ++ 1-2 даволаш:
кўрсатилган): + + + Беморлар
Репродуктив
яхши
 узоқ
Кондаги
Қондаги умумий
муддатли
глюкозани билирубин
стимуляцияли
аниқлаш
 тиреоид
1. Қисқа таъсир муддатига жисмоний
фаолиятнинг
томонга
микдори
Қондаги гормонларни аниқлаш:
синамаси + +
+ 1 эга препаратларнипрепаратлар;
қўллаш: фаоллиги
ва жинсий ва
ўзгариши
 АЛТ
СТГ
Инструментал текширувлар: + +
 буйрак усти ҳолатини
безлар
 ЭКГ
АСТ + а) икки маротабали тартиб:
+
+ ++ +++
1-2
1 безитаблеткаси яхшиланиши
фаолиятини
ИФР-1
 УТТ
ИРИтекшируви
ни аниклаш гидрокортизон
+ +++ + гормонлари; нг
.
 Буйрак
Кондагиусти
калий микдорини
безини МСКТ 2 20 мг эрталаб ва 10 мг
+ ++  соматроп тикланиши
Кортизол
аниклаш
текшируви. тушдан кейин 0,05-0,2мг Тана
 Кондаги натрий микдорини + 2 гормон;
9α-FF билан бирга;
Лаборатор текширувлар: + ++
 гонадотропин вазнини
Кўрув
Пролактин
 аниклаш
Умумий қон ва сийдик таҳлили в) уч маротабали тартиб: меъёрлашиш
+ 1
+ + +++ 1-2 гидрокортизон лар; аъзоси
 К;ондаги кальций микдорини 15-20 мг и.
Конда канд микдори + фаолиятидаг
ТТГ аниклаш
 Калконсимон
Сийдикда без аниклаш
Кортизол + ++ ++ 1 эрталаб, 5-10жинсий
мг тушдан и
ЛГ гормонларини
Конда гормонлараниклаш
миқдорини + + гормонлар.
сўнг ва 5 мг кечқурун, 0,05- бузилишлар
 Кондаги витамин Д микдорини +
++ +
++ 1 нинг ижобий
аниқлаш: АКТГ, Кортизол 0,02мг 9α-FF бирга
ФСГаниклаш V. Симптоматик
2. Ўртача таъсир вақтига эга томонга
++ ++ 1
 Конда гормонлар миқдорини даво
препаратларничоралари:қўллаш ўзгариши;
Эстрадиол
аниқлаш (курсатмаларига + + 1 билан: Нейротрофик
преднизолон 5 мг
кура): ЛГ, ФСГ, пролактин,
эрталаб таъсирга эга тушдан
ва 2,5 мг КТ/МРТ да
Прогестерон
кортизол, тестостерон, ДГЭАС, + + 1 нейропротекторлар ижобий
кейин 0,05- 0,02 мг 9α-FF
17-ОП. : натижалар
билан биргаликда;
Тестостерон + + 1  церебролизин кузатилиши;
3. Узоқ вақт таъсир қилувчи
 кортексин
эркин Т4 + + 1 препаратларни қўллаш Беморларни
 актовегин
билан: дексаметазон 0,5 мг нг
 Цитопротекторлар:
Курсатмалар буйича: тунги вақтга 0,05-0,2мг 9α- жисмоний
 цитофлавин
Комплекс биохимик текширувлар FF билан биргаликда. фаоллиги ва
 Микроциркуляция
Гликирланган гемоглабин 4. Юқорида келтирилган
ни яхшиловчи дори ҳолатининг
+ 1 глюкокортикоидлар
воситалари: ҳар яхшиланиш
Глюкозага тургунлик синамаси қандай комбинациясини 0,05-
 пентоксифилл и.
Мочевина + 1 0,2мг 9α-FF билан
ин
Креатинин биргаликда.
Умумий оқсил
+ 1  винпоцетин; + + +
Меҳнат қобилияти
Натрий + 1  Ноотроплар:
 БСЕ мавжуд беморларни
Калий + 1  пирацетам
меъёрлаштирилган иш
Натрий + 1
 енгил
кунига эга цитиколин
ишга
Хлоридлар + 1
ўтиш тавсия этилади,
АлАТ + 1
тунги вақтда ишлаш,
АсАТ + 1 хизмат сафарлари, оғир
+ + 1 жисмоний зўриқишлар
+ + 1 маън этилади.
Липидограмма  Гипокортицизм
Витамин Д +
декомпенсация
+
босқичидаги беморлар
мехнатга лаёқатсиз деб
ҳисобланади.
 Буйрак усти бези
етишмовчилигининг оғир
шаклида ногиронликка
ўтказиш тавсия қилинади.

Витамин В12 1
Коагулограмма + 1
Интерлейкин-6 +
Ферритин + 1
Зимницкий синамаси + 1
+ 1
2.Функционал текширувлар: 1
Кўкрак қафаси аъзолари 1
рентгенографияси + +
ЭКГ +
Гипоталамо-гипофизар соҳа + 1-2
+ +
МРТси + +
Гипоталамо-гипофизар соҳа КТси 1-2
Кўрув ўткирлиги ва кўз тубини + 1-2
текшириш +
Кўрув майдони периметрияси + 1-2
Денситометрия +
+
Кичик чаноқ бўшлиғи аъзолари
+ 1-2
УТТ
+
Қорин бўшлиғи аъзолари УТТ 1-2
Антропометрия +
(бўй, оғирлик, ИМТ) 1
+
+ 1
+
+ 1
+
2
E0 1.ЛАБОРАТОР: Тиреоид статус
4.1 Эркин Т3, Т4, ТТГ + + 1 коррекцияси
- РЭА + + 1
04. Қон ва сийдик ум. Тахлили + + + 1 - Қалқонсимон без + + +
2 Қон гуруҳи, Rh + + + 1 гормонлари
HBSAg, HCV, RW + + + 1
Коагулограмма - Таркибида йод тутувчи + + + Операцияда
+ + + 1 н кейинги
ПТИ дори воситалари
Қондаги ум.билирубин АЛТ,АСТ
+ + + 1 яранинг
Қондаги глюкоза + + + 1 Гемиструмэктомия, + + бирламчи
Витамин Д + + + 1 қалқонсимон безни якка битиши.
кальций + + 1 тугунида ва безнинг
+ шикастланган ҳажмга мос Умумий
+ +
ҳолда кенгайтирилган ёки ҳолат

8-10 кун
яхшилиги ва

доимий

доимий
7-8 кун
қисман резекцияси
жисмоний
фаолликни
Тугунли (кўп тугунли) захарсиз бўқоқ

Кўп сонли тугунли бўқоқда + +


субтотал, геми ёки ошириш.
тотал тиреоидэктомия
2. ФУНКЦИОНАЛ: Кондаги
Электрокардиография Операциядан кейинги Эркин Т3,
ҚБ УТТ 1 даврда: Т4, ТТГ
ҚБ биопсияси + + + 1 - Қалқонсимон без гармонларин
+ + +
ҚБ сканирлаш + + + 1 гормонлари: и меъёрга
ҚБ МСКТ текшируви + + кб ўтказилган операция келиши.
+ кб ҳажмига кўра дори
3.МАСЛАҲАТЛАР: + + воситаси миқдори
Эндокринолог 1 белгиланади (қондаги ТТГ
Хирург + + + 1 ва эркин Т4 миқдорига мос
ЛОР + + 1 ҳолда)
Кардиолог + + + кб
+ + + Ҳомиладорлик даврида + + +
қалқонсимон безнинг
тугунларини назорат қилиш
E0 1.ЛАБОРАТОР: Тиреоид статус
5.1 Эркин Т3, Т4, ТТГ + + 1-3 коррекцияси
-0 РЭА + + кб
5.2 Қон ва сийдик ум. Тахлили + + + - Тиреостатиклар ёрдамида + + +
1
Қон гуруҳи, Rh + + + операцияга тайёрлаш.
HBSAg, HCV, RW 1
+ + + Операцияда
Коагулограмма 1 - Кўп сонли тугунли + +
+ + + н кейинги
ПТИ 1 бўқоқда тотал яранинг
+ + +
Қондаги ум.билирубин АЛТ, 1 тиреоидэктомия бирламчи
АСТ + + +
битиши.
Қондаги глюкоза 1 Операциядан кейинги
Витамин Д + + + даврда: Умумий
1
кальций + + - Қалқонсимон без + + + ҳолат
+ 1 гормонлари:
+ + яхшилиги ва

8-10кун

доимий

доимий
7-8 кун
ўтказилган операция жисмоний
ҳажмига кўра дори фаолликни
воситаси миқдори ошириш.
Тугунли (кўп тугунли) захарои бўқоқ

белгиланади (қондаги ТТГ


2. ФУНКЦИОНАЛ: ва эркин Т4 миқдорига мос Кондаги
Электрокардиография ҳолда) Эркин Т3,
1
ҚБ УТТ Т4, ТТГ
+ + + 1
ҚБ биопсияси Ҳомиладорлик даврида гармонларин
ҚБ сканирлаш + + + 1 қалқонсимон безнинг
+
+ + + и меъёрга
ҚБ МСКТ текшируви + 1 тугунларини назорат қилиш
+ келиши.
кб
+ +
3.МАСЛАҲАТЛАР:
Эндокринолог
Хирург 1-3
ЛОР + + + 1
Кардиолог + + кб
Офталмолог + + + кб
+ + +
+ + +
С 1.ЛАБОРАТОР:
73 Эркин Т3, эркин Т4, ТТГ + + 1
РЭА 1 Саратон касаллигида тотал + +
+ +
СА 125 + 1 тиреоидэктомия ва
СА 15-3 1 кўрсатмага қараб Операцияда
+
Кальцитонин 1 лимфодиссекция қилинади. н кейинги
+ + яранинг
Қон, сийдик ум.таҳлили 1
+ + бирламчи
Қон гурухи, Rh Операциядан кейинги + + +
+ + 1 битиши.
HBSAg, HCV, RW + даврда:
Қондаги глюкоза + + + 1 - Қалқонсимон без
Қондаги умум.билирубин, + + + 1 гормонлари: Умумий
АЛТ, АСТ + + + 1 ўтказилган операция ҳолат
Коагулограмма + + + 1 ҳажмига кўра дори яхшилиги ва
ПТИ + + 1 воситаси миқдори жисмоний
+

8-10 кун
фаолликни

доимий

доимий
7-8 кун
+ + белгиланади (қондаги ТТГ
+ ва эркин Т4 миқдорига мос ошириш.
ҳолда).
Кондаги
Онколог, эндокрин жаррох Эркин Т3,
2. ФУНКЦИОНАЛ: ва радиолог назоратида + + Т4, ТТГ, ТГ,
ҚБ ва бўйин лимфа тугунлари 1 туриш. АнтТГ, РЭА
Қалқонсимон без саратони

УТТ СА 125,СА
ҚБ биопсияси + + + 15-3 оарнинг
1
ҚБ сцинтиграфияси меъёрга
кб келиши.
Электрокардиография + + +
ҚБ МСКТ текшируви + 1
+ + кб
+
3.МАСЛАҲАТЛАР: + +
Эндокринолог 1
ЛОР 1
Кардиолог + + Кб
+
Офтальмолог + + + кб
Онколог + + + 1
Радиолог + + + 1
+ + +
+ + +

E2 1.ЛАБОРАТОР: Оператив даво + +


1.0 ПТГ, + + 1 (паратиреоидэктомия) Қалқонсимо
витД + + 1 н олди бези
Эркин Т4, КБ Операциядан кейин: + + аденомасини
+ +
ТТГ КБ Кальций ва витамин Д олиб
+ +
Умумий кон анализи 1 дори воситалари ташлаш
гиперпаратиреоз

+ +
Конда: 1
+ + Остеопороз,
Бирламчи

Ионизирланган Са, КБ Кўрсатма бўйича

10-12 кун

8-10 кун
патологик

доимий
умумий Са, КБ қалқонсимон без + +

2йил
Р, + КБ гормонлари (қалқонсимон синишларни,
ЩФ + + КБ без резекцияси бўлган буйрак тош
Суткалик сийдикда Са,Р + + КБ ҳолатда) касаллиги ва
Rh, кон гурухи + + 1 ўт-тош
HBSAg, HCV + 1 Кўрсатма бўйича (НСЯҚВ) касаллигини
Коагулограмма 1 олдини
+ + +
Кондаги глюкоза 1 олиш
+ + +
Умумий билирубин, АЛТ, АСТ + + + 1
Альбумин КБ Соғломлашт
+ + + ириш.
+ + +
Курсатмалар буйича:
Белок Бен-Джонса 1 Операцияда
Комплекс биохимик + + + 1 н кейин ПТГ
текширувлар текшириш,
В-кросс лабс 1 ПТГ
Коагулограмма + + 1 мейорига
2.ФУНКЦИОНАЛ: + + келиши
УТТ қалқонсимон олди бези,
буйрак 1
Қалқонсимон олди бези + +
биопсияси 1
Қалқонсимон олди бези
+ + 1
сцинтиграфияси Tc99***
Рентгенденситометрия (DXA) 1
Қўл, бош мия суяги, скелет + +
рентгенографияси + 1
ЭГФДС** 1
Кўкрак қафаси + + + 1
рентгенографияси* + + +
3.МАСЛАҲАТЛАР: + + +
1
Эндокринолог
1
Хирург,
1
травматолог, + + + 1
Онколог, + + + 1
гематолог, + + + 1
генетик, + + 1
уролог
+ +
+ +
+ + +
Ўзбекистон Республикаси
Соғлиқни сақлаш вазирининг
2021 йил “30” ноябрдаги 273-сонли
буйруғига 3-илова

Эндокринологик касалликларининг клиник


баённомалари, ташхислаш ва даволаш
стандартлари
Қалқонсимон без саратони бўйича миллий клиник
баённомалар

Тошкент 2021й.
Кириш қисми

Клиник муаммолар: Тироедология

Хужжат номи: Қиёсланувчи қалқонсимон без касалликлари


бўйича миллий клиник баённомалар

Тиббий ёрдам кўрсатиш Стационар ва амбулатор


босқичлари:
Ташкил қилинган санаси: 2020й

Режа қилинган қайта 2023 йил1


узгартиришлар муддати:

Мурожаат учун манзил: Ўзбекистон, Тошкент ш., Мирзо Улуғбек


тумани, Мирзо Улуғбек кўчаси, 56уй.
100125
Тел: (+71) 262-24-53.
Моб: (+71) 262-26-46
E-mail: : endocrin@uzsci.net

1
Клиник баённомаларга қайта ўзгаришлар Жахон Соғлиқни сақлаш тизимида янги тавсиялар чиқганидан сўнг
амалга оширилади.
ИШЧИ ГУРУХ ТАРКИБИ
 Дилшод Гайратович Давлетьяров - академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ Ядро
тиббиёти бўлими мудири
 Дониёрбек Бахтиёрович Нурмухамедов – академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ
Ядро тиббиёти бўлими шифокори
 Муроджон Нусратжонович Омилжонов – академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ
эндокрин жаррохлик бўлими шифокори
Ишчи гурух рахбари
 Анвар Валиевич Алимов – т.ф.д., профессор, академик Ё.Х.Туракулов номидаги
РИЭИАТМ директори
Масъул ходимлар
 Замира Юсуповна Халимова – т.ф.д., академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ
директор ўринбосари
 Дониёрбек Бахтиёрович Нурмухамедов – академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ
Ядро тиббиёти бўлими шифокори
Тақризчилар
 Нусратжон Амилджонович Алимджонов – т.ф.н., академик Ё.Х.Туракулов номидаги
РИЭИАТМ эндокрин жаррохлик бўлими мудири
 Джураева Азиза Шахзодаевна – т.ф.н., ТошВМОИ эндокринология кафедраси доценти
Услубий қўллаб-қувватлаш:
Ядгарова К.Т. - т.ф.н., тиббий стандартларни ва баённомаларни ишлаб чиқиш бўлими
бошлиғи, Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш инновацион миллий палатаси,
Хашимова А.Р. - тиббий стандартларни ва баённомаларни ишлаб чиқиш бўлими бош
мутахассиси, Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш инновацион миллий палатаси

Мақсад:
Ўзбекистон Республикасида ҚБС га шубха бўлган беморларга малакали тиббий ташхислаш
ва даволаш усулларини АТА ва ЕТА стандартларига кўра жорий этиш

Вазифа:
1. ҚБС ни ўз вақтида юқори сифатли ташхислаш ва уни даволаш учун меъёрий ва услубий
базани яратиш;
2. ҚБС ни тез ташхислаш шароитларини кенгайтириш, ИАБ, УТТ ва БФЭТ/КТ
3. ҚБС касаллигини даволаш дастурини босқичма-босқич кенгайтириш.

ХКТ-10
C73 Қалқонсимон без хавфли хосилалари

Беморлар таснифи
Қалқонсимон без саратонига шубха остидаги беморлар.
Клиник баённоманинг қўлланилиши
Ушбу баённома қалқонсимон без саратони билан оғриган беморларни ташхислаш ва даволаш
учун хизмат қилади. Шнингдек, баённома АТА ёки ЕТА клиник баённомалар ўрнини
босмайди, балки халқаро бёанномаларга асосланган холда қалқонсимон без касаллигига
қарши кураш учун хизмат қилади.

Мақсадли гурухлар:
1. Соғлиқни сақлаш ходимлари
2. Умумий амалиёт шифокорлари
3. Шифокор - терпевтлар
4. Шифокор - эндокринологлар
5. Жаррохлар
6. Шифокор - радиологлар
7. Шифокор - онкологлар
8. Шифокор - генетиклар
9. Тиббиёт олийгохлари талабалари
10. Тиббиёт олийгохлари ўқитувчилари
11. Ординаторлар, магистратура резидентлари (дипломдан кейинги таълим)
Қисқартмалар рўйхати
АЛАТ – аланин-аминотрансфераза
АСАТ – аспартат-аминотрансфераза
АТА – Америкая тиреоидологлар ассоциацияси
БМЎД – бир марталик ўчоқлик доза
БФЭТ/КТ – бир фотонли эмиссион томография/компьютер томография
ДД – далиллар даражаси
ЕТА – Европа тиреоидологлар ассоциация
ЖССТ – жахон соғлиқни сақлаш ташкилоти
ИАБ – ингичка игнали аспирацион биопсия
КТ – компьютер томография
КНТ – кимёнур терапия
КТ – кимётерапия
КЭН – кўплаб эндокрин неоплазия синдроми
ЛДГ – лактатдегидрогеназа
ЛУ – лимфатик тугун
МНТ – масофали нур терапияси
МИТ – меъда-ичак тракти
МРТ – магнит-резонанс томография
МНТ – марказий нерв тизими
НТ – нур терапия
ПКТ – поликимётерапия
ПЭТ – позитрон-эмиссион томография
РЙА – радиойодаблация
РЙТ – радиойодтерапия
ро-ТТГ – рекомбинант одам тиреотроп гормони
РФП – радиофармпрепарат
СПО – салбий прогностик омиллар
СЎД – суммар ўчоқли доза
СТРЖ – стереотаксик радиожаррохлик
ТТГ – тиреотроп гормон
ТГ – тиреоглобулин
т/и – томир ичига
т/о – тери остига
ҚБМС – қалқонсимон без медулляр саратони
УТТ – ультратовуш текшируви
ЎЭА – ўсма-эмбрионал антиген
ЎЮЧ ГТ – ўта юқори частотали гипертермия
ЯҚНП – яллиғланишга қарши ностероид препаратлар
ҚБПС – қалқонсимон без папилляр саратони
ҚБС – қалқонсимон без саратони
ҚБ – қалқонсимон без
ЮҚҚБС – қалқонсимон без юқори қиёсланувчи саратони
ФДГ – фтордезоксиглюкоза
ФУ – фторурацил
ХКТ – халқаро касалликлар таснифи
ЭКГ – электрокардиограмма
Мундарижа

Ишчи гурух таркиби ................................................................................................................................... 4


Ишчи гурух рахбари ................................................................................................................................... 4
Масъул ходимлар ........................................................................................................................................ 4
Тақризчилар ................................................................................................................................................. 4
Услубий қўллаб-қувватлаш: ..................................................................................................................... 4
Мақсад ва вазифалар........................................................................... Ошибка! Закладка не определена.
ХКТ-10 ........................................................................................................................................................... 4
Мақсадли гурухлар: .................................................................................................................................... 5
Қисқартмалар рўйхати............................................................................................................................... 6
Калит сўзлар.......................................................................................... Ошибка! Закладка не определена.
Клиник баённоманинг қўлланилиши ..................................................................................................... 5
Беморлар таснифи ....................................................................................................................................... 4
1 БЎЛИМ. ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ САРАТОНИ ТАВСИФИ ВА ТАСНИФИ ............... 10
1.1. Атамалар ва тавсифлар .................................................................................................................... 10
1.2. Тасниф .................................................................................................................................................. 10
2 БЎЛИМ. ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ САРАТОНИНИ ТАШХИСЛАШ .............................. 12
2.1. Этиология ва патогенез ................................................................ Ошибка! Закладка не определена.
2.2 Эпидемилогия ...................................................................................................................................... 10
2.3. Шикоят ва касаллик тарихи ............................................................................................................ 13
2.4. Физикал текширувлар ...................................................................................................................... 13
2.5. Лаборатор ташхислаш....................................................................................................................... 13
2.6. Инструментал ташхислаш................................................................................................................ 13
2.7. Қиёсий ташхислаш............................................................................................................................. 17
3 БЎЛИМ. ЮҚОРИ ҚИЁСЛАНУВЧИ ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ САРАТОНИ
ДАВОЛАШ ТАМОЙИЛЛАРИ ................................................................................................. 17
3.1. Бирламчи ҚБС умумий даволаш тамойиллари ........................................................................... 17
3.2. ҚБС билан оғриган беморларнинг жаррохлик амалиёти .......................................................... 17
3.3. Махаллий метастазларни даволаш................................................................................................. 18
3.4. Қалқонсимон без медулляр саратони (ҚБМС) даволаш ............................................................ 19
3.5. Радиофаол йод билан даволаш (юқори қиёсланувчи қалқонсимон без сартони) ................. 19
3.6. ТТГ миқдорини камайтириш тамойиллари ................................................................................. 19
3.7. Левотироксин натрий билан даволаш тамойиллари .................................................................. 20
3.8 Қалқонсимон без анапластик саратони (ҚБАС) даволаш .......................................................... 20
3.9 Папилляр, фолликуляр, гюртле хужайрали ва кам қиёсланувчи қалқонсимон без саратони
рецидив бўлган холатларда бажарилиши керак бўлган чора-тадбирлар ...................................... 20
3.10 Медулляр саратон рецидивлари аниқланган холатларда бажарилиши лозим бўлган чора-
тадбирлар .................................................................................................................................................... 21
3.11 Олис метастазлар аниқланилган холатларда бажарилиши лозим бўлган чора-
тадбирлар .................................................................................................................................................... 21
3.12. Реабилитация .................................................................................................................................... 21
4 БЎЛИМ. ПРОФИЛАКТИКА ................................................................................................. 22
4.1. Профилактика .................................................................................................................................... 22
4.2. Диспансер кузатув гурухлари .......................................................................................................... 22
5 БЎЛИМ. КАСАЛЛИК КЕЧИШИ ВА АСОРАТЛАНИШИГА ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ
ХОЛАТЛАР .................................................................................................................................. 23
5.1. Хомиладорларда тугунли бўқоқ ва қалқонсимон без саратони ................................................ 23
6 БЎЛИМ. ТИББИЙ ХИЗМАТНИ БАХОЛАШ МЕЗОНЛАРИ ........................................ 24
7 БЎЛИМ. ИЛОВАЛАР ............................................................................................................. 25
7.1. Клиник баённомани методологик ишлаб чиқариш босқичлари .............................................. 25
7.2. Беморларни олиб бориш алгоритми............................................................................................... 26
7.3. Жаррохлик амалиётига розилик баёноти ..................................................................................... 27
7.4. Радиойодтерапияга бемор розилиги ............................................................................................... 28
7.5. Беморлар учун маълумот.................................................................................................................. 29
Атамалар ва тавсифлар
Кўплаб эндокрин неоплазия 2 тури (КЭН 2a ва КЭН 2b тури) – RET онкогенини
мутацияси натижасида ривожланувчи патологик холатлар йиғиндиси бўлиб,
нейроэктодермадан ривожланувчи хосилалар ёки гиперпластик жараёнлар, хусусан
қалқонсимон без медулляр саратонини (ҚБМС) ўз ичига олади.
Марказий лимфодиссекция – махаллий лимфатик тугунлар ва бўйиннинг VI
даражасидаги трахея атрофи клечаткасидан то ларингеал олди қисмигача (Дельфий), хусусан
трахеа олди ва паратрахеал лимфатик тугунлар жаррохлик амалиёти бўлиб хисобланади.
Қалқонсимон без «совуқ» тугуни – радиоизотоп текширув пайтида қалқонсимон без
тугуни махсус изотопларни қамраб олмайди (технеций, йод).
Қалқонсимон без «иссиқ» тугуни – радиоизотоп текширув пайтида қалқонсимон без
тугуни махсус изотопларни соғлом тўқимага нисбатан кучлироқ қамраб олади.
1 БЎЛИМ. ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ САРАТОНИ ТАВСИФИ ВА
ТАСНИФИ
1.1. Таъриф
Қалқонсимон без саратони (ҚБС) – хавфли ўсма бўлиб, безнинг эпителийсидан
ривожланади.

Этиология ва патогенез
Хозирги кунда ҚБС ривожланишида бир қанча омиллар сабаб бўлиб хисобланади:
ионловчи нурланишлар таъсири, ҚБ тўқимасида неопластик (аденома) жараёнларнинг
мавжудлиги, ирсий синдромлар (Гарднер, Кауден, КЭН 2А ва 2B синдромлари), BRAF, RET
PTC, NRAS, KRAS, TERT ва бошқа генлар мутацияси.

Эпидемилогия
Узбекистон Республикасида 2019 йил маълумотларига кўра ҚБС эркакларда 450 та
100 минг ахолига нисбатан, аёлларда 800 та 100 минг ахолига нисбатан, ўлим кўрсаткичи
касаллик даражасига қараб 5-20% ташкил қилади.

1.2. Қалқонсимон без саратонининг таснифи


Қалқонсимон без саратонининг гистологик таснифи
6 гистологик тури фарқланади:
 Папилляр
 Фолликуляр
 Медулляр
 Гюртле хужайрали
 Паст қиёсланувчи
 Қиёсланмайдиган (анапластик)
Халқаро гистологик таснифи: (ЖССТ, 4-нашр, 2010 й)

 8330/0 Фолликуляр аденома  8335/3 Фолликуляр саратон, минимал


 8336/1 Гиалин трабекуляр саратон инвазив тури
 8335/1 Фолликуляр саратони хавфлилик  8339/3 Фолликуляр саратон, инкапсуляр, қон
даражаси номаълум томир инвазияси билан
 8348/1 Юқори қиёсланувчи саратон  8290/0 Оксифил аденома
хавфлилик даражаси номаълум  8290/3 Оксифил аденокарцинома
 8349/1 Ноинвазив фолликуляр неоплазия  8337/3 Қиёсланмайдиган саратон
папиллярсимон ядровий ўзгаришлар билан  8020/3 Анапластик саратон
 8260/3 Папилляр аденокарцинома  8070/3 Ясси хужайрали саратон
 8340/3 Папилляр саратон, фолликуляр тури  8345/3 Медулляр саратон строма амилоидози
 8343/3 Папилляр саратон, инкапсуляр тури билан
 8341/3 Папилляр микрокарцинома  8346/3 Аралаш медулляр-фолликуляр
 8344/3 Папилляр саратон, цилиндр саратон
хужайрали
 8342/3 Папилляр саратон, оксифил
хужайрали
 8330/3 Фолликуляр аденокарцинома
Қалқонсимон безнинг қиёсланган ва анапластик саратон босқичлари (Америка Қўшма Саратон
Қўмитаси (AJSS), 8-нашр, 2017 йил):

Т белгиси қуйидагиларни ўз ичига олади:


 T – Бирламчи ўсма
 TX - Бирламчи ўсмани бахолаш учун маълумотлар етарли эмас
 T0 - Бирламчи ўсма аниқланмайди
 Tl – Ўсма катталиги 2см гача, қалқонсимон без тўқимаси билан қопланган.
 T1a – Ўсма катталиги 1см гача, қалқонсимон без тўқимаси билан қопланган.
 T1b – Ўсма катталиги 1см дан 2 см гача, қалқонсимон без тўқимаси билан қопланган.
 Т2 - Ўсма катталиги 2см дан 4 см гача, қалқонсимон без тўқимаси билан қопланган.
 ТЗ - Ўсма катталиги 4 см дан катта, қалқонсимон без тўқимаси билан қопланган ёки истлган ўсма
капсуладан ташқарига бир оз ўсган (m.sternothyroid ёки ҚБ атроф юмшок тўқималарига).
 Т4 - Ўсманинг қалқонсимон капсуладан ташқарига массив тарқалиши
 Т4а – Ўсма ҚБ капсуласидан ташқарига ўсади ва қуйидагилардан бири томон тарқалади: тери ости
юмшоқ тўқималар, хиқилдоқ, трахея, қизилўнгач, қайтувчи нерв.
 Т4b – Ўсма умуртқа поғонаси олди фасцияси, кўкс оралиғи қон томирлари ёки уйқу артерияси қоплами
томон ўсади.
N белгиси махаллий лимфатик тугунларда метастатик ўгаришлар бор-йўқлигини кўрсатади:
 Nx- Махаллий лимфатик тугунлар бахолашнинг иложи йўқ
 N0 - Махаллий лимфатик тугунларда метастатик ўзгришлар йўқ
 N0a -___________________________
 N0b -___________________________
 N1 - Махаллий лимфатик тугунларда метастатик ўзгришлар аниқланилади
 N1a - VI даражадаги махаллий лимфатик тугунларда метастатик ўзгришлар (претрахеал ва паратрахеал,
преларенгиал)
 N1b – Метастазлар бўйин бир томони ёки иккала томонидаги лимфатик тугунларда ёки юқори/олдинги
кўкс оралиғи
М белигиси олис метастазлар бор-йўқлигини кўрсатади:
 М0 – олис метастазлар белгилари йўқ
 М1 - олис метастазлар белгилари мавжуд
1 – жадвал Боскичлар бўйича гурухлаш (в протоколе за 2020 год обновленная таблица)

Папилляр, фолликуляр саратон


45 ёшгача
I Босқич Исталган Т Исталган N М0
II Босқич Исталган Т Исталган N Ml
Папилляр, фолликуляр ва медулляр саратон
45 ёш ва ундан юқори

I Босқич T1 N0 M0
I Босқич T2 N0 M0
I II Босқич T3 N0 M0
T1, T2, T3 N1а M0
IVА Босқич T1, T2, T3 N1b M0
Т4а N0 N1 M0
IVВ Босқич Т4b Исталган N М0
IVС Босқич Исталган T Исталган N М1
Медулляр саратон
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
I Босқич T1 N0 M0
I Босқич T2 N0 M0
I II Босқич T3 N0 M0
IVА Босқич T1, T2, T3 N1а M0
IVВ Босқич T1, T2, T3 N1b M0
Т4а N0, N1 M0
IVС Босқич Т4b Исталган N М0
I Босқич Исталган T Исталган N М1
Қиёсланмайдиган (анапластик) саратон (хамма холатларда IV)
IVА Босқич Т4а Исталган N M0
IVВ Босқич Т4b Исталган N М0
IVС Босқич Исталган Т Исталган N М1

2 БЎЛИМ. ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ САРАТОНИНИ ТАШХИСЛАШ


7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
2.1. Шикоят ва касаллик тарихи
ҚБС кўпинча белгиларсиз кечади. Кам холатларда беморлар қуйидагиларга шикоят қилишади:
 бўйин олдинги ёки ён қисмидаги хажмли хосилага
 дисфагия
 бўғилиш хисси
 овоз тембри ўзгариши
Тугунли буқоқ дастлабки учрашувга мурожаат қилган беморлар орасида анамнезни тўплашда юқори
хавфли қалқонсимон без саратонини ўтказиб юбормаслик учун қуйидаги омилларга эътибор бериш тавсия
этилади:
 қалқонсимон без саратонининг оилавий тарихи;
 бош ва бўйин нурланиши тарихи;
 дисфагия, дисфония;
 флудеpоксиглюкоза билан позитрон-эмиссия томографиясида тасодифан аниқланган
қалқонсимон без тугунлари [18F];
 қалқонсимон без саратон касаллиги тарихи.
Касаллик тарихини ўрганаётган пайтда ҚБС ирсий турларига хам эътибор бериш
2B
лозим (ҚБМС – 25-30%, ҚБПС –4%).

2.4. Физикал текширувлар

Физикал текширув пайтида бўйин контурларига, хосилалар бор-йўқлигига ва


2B
махаллий лимфатитугунлар, овоз ўзгаришига эътибор бериш лозим.

Изох: Бундай холатларда хосилалар ўлчами, зичлиги ва харакатчанлигига эътибор бериш керак.

2.5. Лаборатор ташхислаш

Хамма ҚБС билан оғриган беморларга қонда ТТГ ва кальцитонин миқдорини


4C
текшириш тавсия қилинади.

Калцитонин миқдори беморнинг ёш ва жинс нисбатига қараб бахоланиши лозим


4C
(аёлларда – 5 пг/мл, эркакларда – 18 пг/мл)

2.6. Инструментал ташхислаш

ҚБ ва I-VII даражадаги лимфатик тугунларнинг УТТ, овоз бойламлари


3B
харакатчанлигини УТТ орқали бахолаш.

Овоз бўғилиш холатлари ва/ёки ҚБС трахеяга ўсган холатларда овоз бойламлари
3B
фаолиятини текшириш учун ларингоскопия ўтказиш лозим.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
УТТ назоратида остида ингичка игнали аспирацион биопсия (ИАБ) цитологик тахлил
учун ҚБС да ўтказиш тавсия қилинади. Агар УТТ да метастатик жараёнга шубха
3B
қилинадиган бўлса, лимфатик тугунлардан ИАБ орқали онкомаркерлар миқдорини
текшириш тавсия қилинади (ЮҚҚБС да тиреоглобулин ва ҚБМС да кальцитонин).

Ингичка игнали аспирацион биопсия (ИАБ) – ҚБС ва лимфатик тугунлар хавфсиз ва хавфли
жараёнларини қиёсий ташхислаш учун хизмат қилади. ИАБ доим УТТ назорати остида ўтказиш лозим. ИАБ
ни малакали врачлар амалга ошириши мумкин (эндокринолог, эндокрин жаррох, умумий жаррох, онколог,
нур ташхисоти шифокори).

ИАБ ўтказиш учун кўрсатмалар:


*1 см дан катта бўлган қалқонсимон без хосилалари;
*Агар қалқонсимон бездаги тугун ёки тугунлар улчами 1 см дан кичик булиб, ушбу бемор куйидаги ҚБС
хавф гурухларига мансуб бўлса:
– Базал ёки стимуляциядан кейинги кальцитонин миқдори 100 пг/мл дан юқори бўлса;
– Регионар лимфатик тугунлар катталашган бўлса;
– Анамнезда бош ва бўйин сохаси нурланган бўлса;
– ҚБС оилавий анамнезга эга бўлса;
– Овоз бойламларининг параличи мавжуд бўлса;
– ПЭТ текширувида ҚБ да хосилалар аникланган бўлса;
– Бемор ёши 20 дан кичик бўлса;
– УТТ да ҚБ яхши сифатли тугуни ёки тугунлари динамик кузатув пайтида турли ўзгаришларга учраган
бўлса.
Агар тугун улчами 1 см дан кичик бўлса, бемор ҚБС хавф гурухига кирмайди, УТТ натижаларидан
қатъий назар ИАБ ўтказиш мақсадга мувофиқ эмас.
Агар УТТ натижасида ҚБС га гумон бўлган белгилар аникланиб, лекин ИАБ натижаси қониқарли
бўлса, якин кунларда ИАБ ни яна қайта утказиш лозим.
Агар регионар лимфатик тугунларда ўзгаришлар аникланилса, аниқ мақсадли ИАБ утказиш лозим.
Бунда олинган материал таркибида ТГ ёки кальцитонин миқдорини текшириш ташхис қўйиш учун янада
аниқлик киритади.

Цитологик текширув
Халқаро цитологик тасниф бўйича цитологик текширув натижалари 6 стандарт категория бўйича
бахоланади (Bethesda Thyroid Classification, 2009):
 I категория – ноинформатив пункция;
 II категория – хавфсиз хосила (коллоид ва аденоматоз тугунлар, сурункали аутоиммун тиреоидит, ўткир
ости тиреоидит);
 III категория – ноаниқ атипия белгилари (цитологик текширув натижасини бахолашдаги мураккаб
бўлган холатлар);
 IV категория – фолликуляр неоплазия ёки фолликуляр неоплазига гумон бўлган холат;
 V категория – хавфли саратонга шубха бўлган холат (папилляр, медулляр саратонга шубха, метастатик
карцинома ва лимфомага шубха);
 VI категория – хавфли саратон (папилляр ўсма, кам қиёсланувчи саратон, медулляр саратон, анапластик
ўсма).
Тугун ёки тугунлар хақидаги маълумот цитологик текширув натижасида
3B
аниқланилади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Ултратовуш текшируви (УТТ)
УТТ нинг самарали текшириш қобилияти мавжуд бўлса хам, скрининг сифатида барча ахолини текшириш
тавсия қилинмайди: кўпгина беморларда тугунли коллоид бўқоқ аниқланиши мумкин ва у хеч қандай
клиник ахмиятга эга бўлмайди.
Эрта аниқланилган микрокарциномалар (1см.гача бўлган ўсмалар) касаллик кечиши ва асоратларга салбий
таъсир кўрсатмайди ЮҚҚБС да УТТ нинг асосий вазифаси – ИАБ бажаришни аниқлаш бўлиб, бунинг
натижасида зарарланган қалқонсимон без тўқимаси ва лимфатик тугунлар жаррохлик амалиётидан аввал
тахлил қилинади.

УТТ ўтказиш учун кўрсатмалар:


 палпация қилинадиган бўйиндаги хосилалар;
 бўйин лимфа тугунларининг катталашиши;
 ҚБС оилавий тарихи;
 Тарихда бўйин ва бошнинг нурланиши;
 Овоз бойламларининг параличи;
 Ютиниш фаолияти бузилиш белгилари;
 18-фтордезоксиглюкоза ПЭТ/КТ текширувида аниқланилган қалқонсимон бездаги хосилалар (18
ФДГ-ПЭТ);
 Тарихда ҚБС бўйича ўтказилган жаррохлик амалиёти.
УТТ баёнотида қалқонсимон без ўлчамлари, жойлашуви, ўсманинг белгилари текширилади. Шубха бўлган
белгиларга қуйидагилар таалуқли (фақатгина солид тугнларда текширилади):
 Гипоэхоген солид тизим;
 Нотекис, ноаниқ ёки кўп қиррали шакл;
 Нуқтали гиперэхоген майдонлар (микрокальцинатлар);
 Энига нисбатан бўйининг баландлиги.
УТТ баёнотида махаллий лимфа тугунларни бахолаш тартиби:
 ўлчам (диаметр ёки олд-орқа ўлчами, узунлиги эмас).
 хамма бўйин лимфа тугунлари, II даражадан ташқари фасциал-клетчатка бўшлиғи холати (пастки жағ
ости сохаси);
 энг катта ўлчам 0,6 см, II даража учун 0,8 см);
 узунлиги ва эни нисбати;
 дарвозаси бор/йўқлиги;
 кистоз ўзгаришлар;
 нуқтасимон гиперэхоген майдонлар (микрокальцинатлар);
 васкуляризация холати (дарвоза ёки бутунлай лимфа тугун);
 лимфа тугун эхогенлигини ортиши (табиий қалқонсимон безга нисбатан).
Лимфа тугунларга метастатик жараён борлигига шубха уйғотувчи белгилардан бири бу
микрокальцинатлар, кистоз ўзгаришлар, периферик васкуляризация, лимфа тугун тўқимасини қалқонсимон
без тўқимасига ўхшаб кетиши; хос бўлмаган белгилар эса бу – ўлчамларини ортиши, юмалоқ шакл ва
дарвозасини бўлмаслиги. Шубха бўлган холатларда овоз бойламлари фаолиятини текшириш лозим бўлади.
ЮҚҚБС ёки унга шубха бўлган холатларда жаррохлик амалиётигача ларингоскопия ўтказиш лозим.

ҚБМС га шубха бўлган холатларда қорин ва қорин орти сохаси УТТ ва/ёки қорин ва
4C кўкрак қафаси КТ текшируви, сийдикда катехоламинлар миқдорини аниқлаш
текшируви ўтказиш лозим.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Кўкрак қафаси КТ контраст текшируви юқори кавак вена синдроми, ўсманинг
1A экстратиреоид тарқалиши (дисфония, дисфагия, диспноэ), тўш орти сохаси
метастазларга шубха бўлганда ўтказилиши мумкин.

Суяк тизимида метастазларга шубха бўлганда остеосцинтиграфия (БФЭТ/КТ)


4C
текшируви ўтказиш мумкин.

Клиник белгиларга асосоланган холда қалқонсимон без тугунли хосилалари бўлган беморларни олиб
бориш алгоритми:

ҚБ даги тугун Клиник кўриниши Текширув


Клиник эутиреоид холат:
ТТГ, кальцитонин
Солитар тугун диаметри >1см
ҚБ ва бўйин лимфа тугунлар
хавфлилик даражси юқори
УТТ,
бўлганда
Бирламчи тугун ва шубхали
лимфа тугунлардан ИАБ
Кузатув (ярим йилда бир
Номаълум ТТГ маротаба УТТ):
УТТ лимфа тугунлар.
Тугунлар диаметри ≤1см
Агар ўсма 1см катта бўлиб
шубха белгилар мавжуд эмас
капсула томон ўсган бўлса ва
ва лимфа тугунлар ўзаришсиз
махаллий лимфа тугунларда
метастазлар шубха бўлса
юқоридаги алгоритм
бажарилади
«Совуқ» тугун — ИАБ
Бўйин сохаси сцинтиграфияси «Иссиқ» тугун — ИАБ
Паст ТТГ (ОФЭКТ/КТ) технеций- (хавфлилик даражси паст)
пертехнетат билан Кўрсатмага биноан
тиреотоксикоз давоси

Сцинтиграфия (Радионуклид ташхислаш)


Қақонсимон без сцинтиграфияси (Тс99, I131, I123) ЮҚҚБС бирламчи ва иккиламчи (метастазлар) ўчокларини
аниқлаш учун, шунингдек жаррохлик амалиётидан кейинги қолдиқ тўқимани аниқлаш учун хизмат
қилади. Агар патологик ўчоқлар аниқланилса, қўшимча БФЭТ/КТ текшируви ўтказиш мумкин. Бунда
патологик ўчоқлар хақида чуқурроқ маълумотга эга бўлиш мумкин.

Компьютер томография (КТ)


Бўйин сохаси контраст КТ текшируви ўтказиш учун кўрсатма:
• харакатсиз ўсма холатларида;
• ўсманинг экстратиреоид тарқалиш хавфи мавжуд бўлган холатларда (дисфония, дисфагия, диспноэ);
• ўсма ўлчамлари Т3–Т4;
• УТТ да ўсманинг экстратиреоид тарқалишига хавф бўлганда;
• махаллий лимфа тугунларда УТТ да метастазлар аниқланилганда.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Магнит-резонанс томография (МРТ) ва 18 ФДГ-ПЭТ текширувлари индивидал кўрсатмаларга биноан
амалга оширилиши мумкин. Агар метастатик жараён бўйин-кўкрак қисмида бўлса, УТТ + ИАБ + КТ танлов
бўлиб хисобланади.

Молекуляр-генетик текширувлар
Bethesda Thyroid Classification (2009) бўйича аниқланилган 1-2-3 категорияга мансуб булган ҚБС қиёсий
ташхислаш учун BRAF ва бошка маркерлар (RAS, RET/PTC, PAX8/PPAR- γ, TERT) аниқланилиши лозим,
лекин хозирги кунда бу усулни қўллашга турли хил тўсиқлар мавжуд.

2.7. Қиёсий ташхислаш


 Қалқонсимон безнинг хавфсиз хосилалари
 Токсик аденома
 Бўйин сохаси ўсмалари

3 БЎЛИМ. ЮҚОРИ ҚИЁСЛАНУВЧИ ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ САРАТОНИ


ДАВОЛАШ ТАМОЙИЛЛАРИ
3.1. Бирламчи ҚБС умумий даволаш тамойиллари

ИАБ орқали аниқланилган ҚБС – папилляр, фолликуляр, медулляр ёки


4C
қиёсланмайдиган ўсмаларда жаррохлик амалиёти ўтказиш тавсия этилади.

Исталган ўлчамдаги медулляр ўсмаларда тиреоидэктомия ва марказий


4C
лимфодиссекция (VI даража) тавсия этилади.

4 см.гача бўлган папилляр ва фолликуляр ўсмаларда (Т2 босқич) махаллий ва/ёки


4C олис метастазлар аниқланилмаган бўлса, гемитиреоидэктомия амалиёти ўтказиш
тавсия этилади. Қолган барча холатларда тиреоидэктомия ўтказиш тавсия этилади.

Марказий лимфодиссекция (VI даража) лимфа тугунларда ўзгаришлар мавжуд


4C
бўлган холатларда ўтказиш тавсия этилади.

II-VII даражадаги лимфа тугунларда тасдиқланган метастазлар мавжуд бўлган


4C
холатларда даволаш марказий лимфодиссекция амалиёти ўтказиш тавсия этилади.

Тиреоидэктомия даражасидаги қайта жаррохлик амалиёти ўсма >4см бўлганда,


қалқонсимон безнинг мультифокал шикастланиши, бирламчи ўсманинг R1-
4C
резекцияси, махаллий лимфа тугунларда метастазалар мавжуд бўлганда, ўсманинг
хавфли турларида бажарилади.

3.2. ҚБС билан оғриган беморларнинг жаррохлик амалиёти


ҚБС билан оғриган беморларни жаррохлик амалиётида қуйидаги алгоритмларга риоя қилиш тавсия
қилинади (3-жадвал).
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
3-жадвал. ҚБС бирламчи жаррохлик амалиёти алгоритмлари

Амалиётдан олдинги ва кейинги Амалиёт кўлами


хулосалар қабул қилиш
Гемитиреоидэктомия ёки тиреоидэктомия
Ёмон хавф омилларининг бўлмаслиги
(паст хавф гурухи) ± ўсма томонидан марказий клечаткани олиб
ташлаш (VIA даража)
Тиреоидэктомия
Марказий лимфодиссекция V даража) –
метастатик шикастланишга шубха бўлганда
Камида битта хавф омилнинг мавжудлиги Ён лимфодиссекция – V даража) – мусбат
(хавфли гистология, Т2-4, N1, M1) УТТ натижалари (±ТГ/КТ* игна орқали)
Бошқа грухдаги лимфа тугунларни олиб
ташлаш (I, VII) – мусбат текширувлар (±
ТГ/КТ* игна орқали)
Гемитиреоидэктомия амалиётидан сўнг
қуйидаги гистологик хулоса мавжуд
бўлса:
Агрессив гистологик шакл/компонент
Тиреоидэктомия
(юқори хужайрали, паст қиёсланувчи,
қиёсланмайдиган)
± Марказий клетчаткани олиб ташлаш (VI
Қалқонсимон без капсула бўртиши
даража)
Тўлиқ ўтказилмаган амалиёт (R1)
Лимфа тугунларда метастазлар
(микрометастлар эмас)
Олис метастазлар
Қонда ТГ ва АН-ТГ миқдорини текширган
холда динамик кузатув (жаррохлик
Гемитиреоидэктомия амалиётидан сўнг амалиётигача гистологик белгилар бўйича
юқоридаги белгилар кузатилмаса тиреоидит мавжуд бўлмаган холда 2 баробар
ва ундан ортиқ ортиши), Левотироксин билан
супрессив терапия фонида УТТ
*КТ – Кальцитонин, ҚБМС да тавсия этилади

3.3. Махаллий метастазларни даволаш


Бир- ёки икки томонлама бўйин лимфодиссекцияси УТТ ва морфологик тахлилларга
4C кўра бажарилади (I–VII даражалар).

Профилактик марказий лимфодиссекция (ПМЛ) (VI даража, ипси - ёки билатерал)


тарқоқ бирламчи ўсмада бажарилади (T3 ёки T4); жаррохлик амалиётигача
4C
тасдиқланилган шикастланган лимфа тугунларда бўйин ён клечаткаси олиб
ташланади (N1b).

Радикал ёки мўлжалли бўйин лимфодиссекция амалиёти УТТ ва морфологик


4C текширувларда ўзаришлар аниқланилган лимфа тугунларида ўтказилади (лимфа
тугунлари ИАБ орқали текширилганда мусбат ТГ).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
3.4. Қалқонсимон без медулляр саратони (ҚБМС) даволаш

Исталган ўлчамдаги ҚБМС да тиреоидэктомия ва марказий бўйин лимфодиссекция


амалиёти тавсия этилади (VI даража). Бошқа даражадаги лимфа тугунларни олиб
4C
ташлаш цитологик тахлил натижаларига кўра бажарилиши мумкин (ИАБ орқали
текширилганда мусбат кальцитонин).

Олиб ташлаш имкони бўлмайдиган ёки олис метастазлар мавжуд бўлган холатларда
4C ва хавфли ўсишга мойил бўлган саратонларда (RECIST) вандетаниб билан даволаш
олиб борилади.

Исталган ўлчамдаги ҚБМС да левотироксин билан ўрин босиш тарзида даволаш


4C
тавсия этилади. (ТТГ миқдори нормал референс даражасида).

Ирсий RET/MTC мутацияси аниқланилган КЭН 2В да тиреоидэктомия амалиёти


4C тезроқ бажариш тавсия этилади. Қўшимча паратрахеал ва катталашган лимфа
тугунларни олиб ташлаш амалиёти тавсия этилади (диаметр >0,5см).

КЭН 2Aга хос бўлган мутациялар аниқланган гиперпаратиреоз бўлмаган холатларда


4C
профилактик тиреоидэктомия амалиёти ўтказиш тавсия этилади.

3.5. Радиофаол йод билан даволаш (юқори қиёсланувчи қалқонсимон без сартони)

Жаррохлик амалиётидан кейинги радиофаол йод билан даволаш (радиойодаблация)


ЮҚҚБС ўрта ва юқори хавф гурухига мансуб беморлар учун қўлланилади. РЙТ
тайёрлаш мақсадида 4 хафта левотироксин қабул қилиш тўхтатилади (болаларда 3
4C
хафта), шунингдек 2 хафта давомида йодсиз диета қилинади, 3 ой давомида йод
сақловчи контраст моддалар билан КТ текширувлари ўтказилмайди. РЙТ ўтказиш
учун ТТГ минимал миқдори 30 мЕд/л дан баланд бўлиши лозим.

Йод қамраб оладиган патологик ўчоқлар аниланиладиган бўлса, РЙТ патологик


4C ўчоқлар йўқ бўлиб кетгунча ёки тиреоглобулин миқдори <2нг/л бўлгунча
ўтказилиши мумкин.

Жаррохлик амалиётидан кейинги РЙТ диапазон миқдори бемор хавф гурухига кўра
30-100 мКи ни ташкил қилади. Кейинги қайта РЙТ да I131 миқдори 100-200 мКи
4C бўлиши лозим, кам холатларда 300 мКи гача оширилиши мумкин. Диапазон 120 мКи
дан ортган холатларда қон тизими ва суяк илигига зўриқишни одини олиш мақсадида
биологик назорат ўтказиш тавсия этилади.

3.6. ТТГ миқдорини камайтириш тамойиллари


Тиреоид дори воситалар билан ўрин босиш даволаш тизими жаррохлик амалиётидан кейинги
гипотиреозни олдини олиш мақсадида ўтказилади, супрессив – ТТГ миқдори камайтириш амалиёти ўсма
хужайралари ўсиш тезлигини пасайтиришга қаратилаган бўлади. Танлов препарати левотироксин натрий
бўлиб хисобланади.
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
3.7. Левотироксин натрий билан даволаш тамойиллари

Cупрессив даволаш – ТТГ мақсадли кўрсаткичи <0,1 ва >0,05 мЕд/л, эркин Т4 юқори
нормал кўрсаткичдан ошмайди (жаррохлик амалиётидан кейинги юқори хавф гурухи
4C
учун, динамик кузатув – ўсма структур рецидив ёки биокимёвий ремиссия бўлмаган
холда).

Ўрта супрессив даволаш – ТТГ мақсадли кўрсаткичи 0,1–0,5мЕд/л. (жаррохлик


4C
амалиётидан кейинги ўрта хавф гурухи учун).

Ўрин босиш даволаш тамойили – ТТГ мақсадли кўрсаткичи 0,5– 2мЕд/л


4C (жаррохлик амалиётидан кейинги паст хавф гурухи учун, ҚБМС, ҚБАС, биокимёвий
ремиссияда беморларни динамик кузатув).

3.8 Қалқонсимон без анапластик саратони (ҚБАС) даволаш

ҚБАС самарали даволаш усули мавжуд эмас, ва бу касаллик ўлимга сабаб бўлиши
мумкин. Ташхис қўйилгандан сўнг хаёт сақлаш вақти 3-7 ойни ташкил қилади, 1-5
йиллик умр эса 8-17% ни ташкил қилади. Ташхис қўйилгандан сўнг қисқа муддатлар
4C
ичида радикал жаррохлик амалиёти ўтказиш тавсия этилади. Бунда тиреоидэктомия
ва барча шикастланган лимфа тугунлар олиб ташланади. Даволаш вақтида доимо
нафас ўтказувчанлигига эътибор бериб турилади.

Махсус даволаш тамойилларини яратиш учун беморларга клиник илмий ишларда


4C
қатнашиш тавсия этилади

ҚБАС паллиатив мақсадида қуйидаги кимётерапия амалиёти тавсия этилади:


паклитаксел 60-100 мг/м2 + карбоплатин** AUC 2 т/и хар хафтада ёки паклитаксел
4C
135-175 мг/м2 + карбоплатин**. AUC 5-6 т/и 3-4 хафтада 1 марта ёки доцетаксел**
20 мг/м2 + доксорубицин** 20 мг/м2 т/и 3 хафтада 1 маротаба.

3.9 Папилляр, фолликуляр, гюртле хужайрали ва кам қиёсланувчи қалқонсимон без саратони
рецидив бўлган холатларда бажарилиши керак бўлган чора-тадбирлар

Махаллий рецидив холатлари кузатилганда қайта жаррохлик амалиётини ўтказиш


тавсия этилади (олиб ташланиши мумкин бўлган ўсма хаёт учун хавфсиз бўлса)
4C ва/ёки РЙТ. Радиофаол йодга турғунлик мавжуд бўлган холатларда ва жадал зўрайиш
эхтимоли бўлган ўсмаларда альтернатив даволаш усуллари (таргет терапия МКИ,
ДЛТ) қўлланилади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Стимуляция фонида ТГ миқдори >10нг/мл бўлса (левотироксин натрий** ёки рч-ТТГ
4C бекор қилинади) кўринадиган патологик ўчоқлар мавжуд бўлмаса хам 100–200 мКи
диапазондаги РЙТ тавсия қилинади ва бутун тана сцинтиграфияси ўтказилади.

Жаррохлик амалиёти орқали олиб ташлашни иложи бўлмайдиган ва метастатик


папилляр ёки фоликулляр саратонда радиойод турғунлик ривожланган холатларда
4C
ёки радиофаол йод билан даволаш имкони бўлмаганда ленватиниб 12 мг/сут ёки
сорафениб 800 мг/сут буюрилади.

3.10 Медулляр саратон рецидивлари аниқланган холатларда бажарилиши лозим бўлган чора-
тадбирлар

Жаррохлик амалиётидан 2-3 ойдан сўнг қонда базал кальцитонин (150 пг/мл дан
юқори) ёки ЎЭА миқдорини ортиши, баённома бўйича УТТ ўтказилади. Кўкрак
4C
қафаси ва қорин бўшлиғи КТ контраст текшируви, бош мия МРТ, тана суяклари
сцинтиграфияси ўтказилади.

Агар махаллий жаррохлик амалиёти билан олиб ташлашни имкони бўладиган ўсма
4C
бўлса, қайта жаррохлик амлиёти ўтказилади.

Олиб ташлашни имкони бўлмайдиган ўсма ва/ёки махаллий метастазалар


4C аниқланадиган бўлса, тизимли мультикиназа ингибиторлари билан даволаш
ўтказилади.

Солитар олиб ташлашни имкони бўладиган олис метастазлар мавжуд бўлса, уларни
4C
олиб ташлаш/аблация, дистанцион нур терапияси ўтказилиши мумкин

3.11 Олис метастазлар аниқланилган холатларда бажарилиши лозим бўлган чора-тадбирлар

ЮҚҚБС суяк метастазларида даволаш тури радиофаол йод 150-200 мКи бўлиб
4C
хисобланади. Клиник кўрсатмаларга кўра доза 300 мКи га оширилиши мумкин

РЙТ самарасизлиги ва суякда кам сондаги метастазлар мавжуд бўлганда уларни


4C
жаррохлик йўли билан олиб ташлаш ёки дистанцион нур билан даволаш мумкин

Бош миядаги метастазлар жуда мураккаб бўлиб, радиофаол йод мия шишига сабаб
4C бўлиши мумкин. Бундай метастазлар мавжуд бўлса, резекция ёки СТРХ – жаррохлик
амалиёти тавсия этилади

3.12. Реабилитация

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Ўтказилган жаррохлик амалиёти ва/ёки нур терапиясидан кейин умумий қоидаларга
4C
асосоланган холда реабилитация ўтказилиши мумкин.

4 БЎЛИМ. ПРОФИЛАКТИКА
4.1. Профилактика

RET-мутацияи бўлган беморларда профилактик тиреоидэктомия амалиёти тавсия


4C
этилади.

Папилляр саратон ривожланмаслиги учун қалқонсимон безни ташқи ва ички


4C
нурланишлардан сақлаш лозим.

4.2. Диспансер кузатув гурухлари


Жаррохлик амалиётидан кейин касаллик босқичини аниқлаш: индивидуал касаллик асоратлари хақида
маълумотга эга бўлиш ва кейинги кузатув-даволаш тамойилларини ишлаб чиқиш.
Паст хавф гурухи – солитар ёки бирламчи кўплаб Т1N0M0 ўсмага эга бўлган беморлар.
Урта хавф гурухи –солитар ёки бирламчи Т2-3N0-1M0 кўплаб ўсмага эга бўлган беморлар.
Юқори хавф гурухи – исталган Т4N1М0, исталган ТN да М1.

Папилляр, фолликуляр, гюртле хужайрали ҚБС диспансер назорати.

Шифокор кўриги, бўйин УТТ, рецидивлар бўлмаган шароитда ТТГ, ТГ ва АТ-ТГ,


РЭА миқдорини хар 6 ва 12 ойда аниқлаш. Биокимёвий ремиссия ва ноаниқ рецидив
4C
гурухидаги беморларда стимуляцияланган ТГ билан бутун тана сцинтиграфиясини
ўтказиш.

УТТ да шубхали 0,8–1,0 см ўлчамдаги ва нотекис тизимли лимфа тугунлар



аниқланилса, мўлжалли ИАБ ўтказиб, ТГ/КТ текшириш лозим.

ТГ миқдорини ортиши, олис метастазларнинг мавжудлиги ёки юмшоқ тўқимага


инвазияси бўлган холатда хар 12 ойда I-131 билан бутун тана сцинтиграфияси

текшируви ўтказилади. (бундай холатларда тиреоид гормонов ёки рч-ТТГ вақтинча
бекор қилинади).

Агар бутун тана сцинтиграфияси натижаси ижобий бўлса, лекин стимуляция


4С қилинган ТГ миқдори >10нг/л бўлган холатда 18-ФДГ ПЭТ/КТ текшируви тавсия
қилинади.

Медулляр саратон

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Кальцитонин, ЎЭА, бўйин УТТ текшируви хар 6 ойда 1 мартаба тавсия этилади.
4С Кўкрак қафаси КТ, остеосцинтиграфия эса 12 ойда 1 маротаба. Агар базал
кальцитонин миқдори 10нг\мл дан паст бўлса, қўшимча текширувлар ўтказилмайди.

Индивидуал клиник холатга қондаги базал кальцитонин ва ЎЭА тахлиллари бахо



беради.

Қўшимча текширувлар (остеосцинтиграфия, ПЭТ/КТ (DOPA), МРТ) ёки бошқа


4С тахлиллар кальцитонин (> 150 пг/мл) ёки ЎЭА миқдорини сезиларли даражада
ортганда бажарилади.

КЭН-2В ёки 2А бўлган холатларда феохромоцитома ва гиперпаратиреозга 12 ойда 1


маротаба текширилади. Агар жаррохлик амалиётидан 2-3 ойдан сўнг қонда базал

кальцитонин ёки ЎЭА миқдори юқори бўлса, кўкрак қафаси, қорин бўшлиғи КТ
контраст текшируви ўтказилади.

5 БЎЛИМ. КАСАЛЛИК КЕЧИШИ ВА АСОРАТЛАНИШИГА ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ


ХОЛАТЛАР
5.1. Хомиладорларда тугунли бўқоқ ва қалқонсимон без саратони

Хомиладорликнинг 16 хафтасидан сўнг тугунли бўқоқда ТТГ нормал даражада


бўлганда ИАБ туғруқдан кейинга қолдирилади. Агар ТТГ миқдори пасайиб кетса,

кўкрак сути билан эмизишни тўхтатиб турган холда қалқонсимон без
сцинтиграфиясини ўтказиш мумкин

Биринчи бор аниқланган тугунли бўқоқда ИАБ кўрсатма бўлиб хисобланади. УТТ тахлилига кўра
хам ИАБ кўрсатма бўлади. ИАБ ўтказиш ҚБС хавфлилик даражаси ва бемор истагига қараб ўтказилади.
Хомиладорларда кальцитонин миқдорини аниқлаш клиник ахамиятга эга эмас. Экспертлар гурухи
тугунли бўқоқда кальцитонин микдорини аниқлашга бир аниқ фикрга келмаганлар.
Хомиладорлик пайтида сцинтиграфия ва йод камраб олиш хусусиятини аниқлаш маън этилади.
Агар хомиладор аёлда хавфсиз тугунли бўқоқ аниқланилса, махсус харакатлар бажарилмайди ва
АТА қоидасига кўра кузатувга олинади.
Тугунли бўқоқда оралиқ тахлиллар олинганда (фолликуляр неоплазия) ва аниқ метастатик
жараёнлар аниқланилмаганда хомиладорлик пайтида опретив даво ўтказишга кўрсатма йўқ.

Агар фолликуляр неоплазияда жараён агрессив холатда бўлса, хомиладорлик



пайтида оператив даво ўтказилиши мумкин.

Фолликуляр неоплазияда молекуляр-генетик тахлиллар ўтказишга кўрсатма йўқ.


Хомиладорликнинг бошланғич даврида ҚБ папилляр саратони аниқланилса, УТТ мониторинг
ўтказиш лозим. Агар хомиладорликнинг 24-26 хафталарида ҚБС агрессив ўсиши ва бўйин лимфатик
тугунларига метастаз берса, опретив даво ўтказилиши мумкин. Агар ҚБС стабил холатда бўлса ва хатто
папилляр ҚБС аниқланилган бўлса хам оператив даво туғруқдан сўнг амалга оширилиши мумкин.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Хомиладорларда медулляр ва анапластик ҚБС кечиши ва асоратлари хақида маълумот йўқ. Лекин
бундай холатларда давони кейинга суриб қўйиш салбий натижа бериши мумкин. Беморнинг клиник
холатидан келиб чиққан холатда, оператив даво тавсия килиниши мумкин.
Тарихда ҚБС бўйича жаррохдик амалиёти ўтказган хомиладор аёлларда ТТГ мақсадли
кўрсаткичи хомиладорлик давригача қандай бўлса шундайлигича қолаверади. ТГ миқдорини хар 4
хафтадан то 16-20 хафталикгача ва 26-32 хафталар оралиғида 1 марта аниқлаш лозим.
Радиофаол йод билан даволангандан сўнг хомиладор бўлишни 6 ойдан кейинга режалаштириш
лозим.
Тарихда ЮҚҚБС билан оғриган ва ТГ аниқланмаган хомиладорларда ижобий биокимёвий тахлил
натижалари аниқланган бўлса, ТГ ва УТТ ўтказиш шарт эмас.
Агар шундай хомиладор аёлларда нотўлиқ биокимёвий ремиссия натижалари аниқланилган бўлса,
ТГ ва УТТ ўтказиш лозим.
ҚБ папилляр саратони билан диспансер назоратида бўлган ёки илк аниқланилган хомиладор
аёлларда хар 3 ойда ҚБ УТТ ўтказилиши лозим.
Қалқонсимон безда жаррохлик амалиёти ўтказган аёллар хомиладор бўлишни
режалаштираётган пайтда тахлиллар эутиреоз холатни ва левотироксин натрий**
4С билан ўрин босиш даволаш ишлари олиб борилиши лозим (2 мкг/кг атрофида), бунда
мақсадли кўрсаткич ТТГ 0,1–2,5 мЕд/л бўлиши керак. Хомиладорлик пайтида ТТГ
миқдорини текшириш хар 6-8 хафтада 1 маротаба тавсия этилади.

ЮҚҚБС ташхиси билан жаррохлик амалиёти ўтказган беморлар хомиладор бўлишни


индивидуал тарзда белгилашлари мумкин, яъни жаррохлик амалиётидан сўнг ёки

РЙТ дан 6 ойдан сўнг. РЙТ ўтказган эркалар аёлларини хомиладор қилишликлари
учун камида 120 кун ўтиши лозим. (сперматозоидлар хаёт цикли).

6 БЎЛИМ. ТИББИЙ ХИЗМАТНИ БАХОЛАШ МЕЗОНЛАРИ

N п/п Бахолаш мезонлари Бажарилганлик тартиби

Амбулатор шароитда бахолаш мезонлари (КТМП)

1. Қон зардобида ТТГ миқдорини аниқлаш (ташхис


Ха/Йўқ
тасдиқланган патйда)
2. Жаррохлик амалиётида инфекцион холатларни
олдини олишга қаратилган чора-тадбирлар Ха/Йўқ
ўтказилди (тиббий қарши кўрсатмалар бўлмаса)
3. Қалқонсимон без ва бўйин УТТ текшируви
Ха/Йўқ
ўтказилди (ташхис тасдиқланган патйда)

Амбулатор шароитда бахолаш мезонлари (вилоят диспансерлари)

1. ҚБМС да қон зардобида кальцитонин миқдорини


Ха/Йўқ
аниқлаш (ташхис тасдиқланган патйда)
2. Қон зардобида ТТГ миқдорини аниқлаш (ташхис
Ха/Йўқ
тасдиқланган патйда)

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
3. Қон зардобида тиреоглобулин миқдорини аниқлаш
Ха/Йўқ
(ташхис тасдиқланган патйда)
4. ИАБ ва цитологик текширув бажарилди (ташхис
Ха/Йўқ
тасдиқланган патйда)
5. Кўкрак қафаси рентгенографияси ва/ёки компьютер
томографияси ўтказилди (ташхис тасдиқланган Ха/Йўқ
патйда)
6. Қорин бўшлиғи, қорин парда орти бўшлиғи УТТ
ва/ёки компьютер томография ва/ёки магнит-
Ха/Йўқ
резонанс томография ўтказилди (ташхис
тасдиқланган патйда)
7. Кичик чаноқ УТТ ва/ёки компьютер томография
ва/ёки магнит-резонанс томография ўтказилди Ха/Йўқ
(ташхис тасдиқланган патйда)

Стационар шароитда бахолаш мезонлари (вилоят диспансерлари)

8. Олиб ташланган тўқималарни морфологик ва/ёки


иммуногистохимик текшируви ўтказилди Ха/Йўқ
(жаррохлик амалиёти ўтказилганда)
9. Жаррохлик амалиёти ўтказилгандан сўнг ўрин
босиш гормонлал терапия ўтказилди (тиббий қарши Ха/Йўқ
кўрсатмалар бўлмаганда)
10. Морфологик ташхис қўйилган пайтда кимётерапия
ва/ёки таргет терапия ва/ёки нур терапия ва/ёки Ха/Йўқ
радиойодтерапия ўтказилди
11. Нур терапияси белгиланган пайтда дозиметрик
Ха/Йўқ
тасдиқлаб рўйхатдан ўтказиш
12. Қоннинг кенгайтирилган клиник тахлили
кимётерапия ва/ёки таргет терапия ва/ёки нур
Ха/Йўқ
терапия ва/ёки радиойодтерапиядан 5 кун аввал
бажарилади
13. Метастазлар аниқланганда 30 кунгача кимётерапия
ва/ёки таргет терапия ўтказиш лозим (тиббий
Ха/Йўқ
кўрсатмалар бўлганда ва қарши кўрсатмалар
бўлмаганда)
7 БЎЛИМ. ИЛОВАЛАР

7.1. Клиник баённомани методологик ишлаб чиқариш босқичлари


Клиник баённоманинг мақсадли гурухлари:
1. Шифокорлар –онколог, эндокринолог, радиолог, генетик, оториноларинголог;
2. Тиббий олийгохлар талабалари, ординаторлар ва аспирантлар.

Илмий далилларни тўплаш, уларни саралаш усуллари: электрон маълумотлар базасини излаш,
ҚБС бўйича Ўзбекистон Республикасида замонавий илмий изланишларни аниқлаш, Республика ва
хорижий мутахассислар малакасини баён этиш.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Жадвал П1 – Тиббий хизмат ва илмий изланишлар Агентлиги таснифи бўйича далиллар ишончлилик
даражаси (AHCPR, 1992).

Далиллар
ишончлилик Изох
даражаси

Ia Далиллар рандомизирланган мета-анализ илмий изланишларга


асосланган
Ib Далиллар камида 1 та рандомизирланган илмий изланишларга
асосоланган
IIa Далиллар камида 1 катта рандомизирланмаган илмий изланишларга
асосоланган
IIb Далиллар камида 1 та тажрибали илмий изланишларга асосоланган
III Далиллар солиштирма ва сифат назорати илмий изланишларга
асосланган
IV Далиллар экспертлар малакаси ёки фикрига асосланган

Жадвал П2 – Тиббий хизмат ва илмий изланишлар Агентлиги таснифи бўйича далиллар ишончлилик
даражаси (AHRQ, 1994)
Далиллар
Далиллар
ишончлилик Изох
даражаси
даражаси
А Ia, Ib Далиллар камида 1 та рандомизирланган илмий
изланишларга асосоланган
В IIa, IIb, III Далиллар камида 1 катта рандомизирланмаган
илмий изланишларга асосоланган
С IV Далиллар экспертлар малакаси ёки фикрига
асосланган

Хамма кўрсатилган тавсиялар 2А далиллар ишончлилик даражасига эга.

Тавсияларнинг баён этиш усулларини жамланмаси муаллифлари –экспертлар консенсуси.

Иқтисодий тахлиллар
Тахлиллар иқтисодий сифати ва фармакоиқтисод ўтказилмади.

7.2. Беморларни олиб бориш алгоритми

ҚБС билан оғриган беморлар ташхисоти ва даволаш.

ҚБС шубха бўлган


беморлар

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Ташхис

(2 бўлимга қаранг)

Ха Ташхис Йўқ
тасдиқланди

Тор
Боқичга биноан даволаш (3 бўлимга
мутахассисга
қаранг) Диспансер кузатув
йўлланма

Касаллик
Ха Йўқ
зўрайишини
аниқлаш

7.3. Жаррохлик амалиётига розилик баёноти

Жаррохлик амалиёти, анестезия ва бошқа муолажаларга розилик баёноти


Мен,_______________________________________________________________, ушбу хужжатга имзо чекар
эканман, жаррохлик амалиёти ва бошқа ташхислаш, даволаш муолажаларига рози бўлган холда, шифохона
ходимларидан уни ўтказишлари мумкинлигини сўрайман.
Мен, даволаш усуллари, натижалари ва асоратлари билан танишдим.
Мен, жаррохлик амалиёти қайсидир маънода инсон учун хавфли бўлиб, вақтинча ёки турғун, қисман ёки тўлиқ
ишлаш қобилиятини йўқотишга сабаб бўлиши мумкин. Жаррохлик амалиётига кафолат берилмади.
Мен тушунаман, жаррохлик амалиёти ва анестезия пайтида шошилинч холатлар ёки асоратлар бўлиши мумкин,
шундай пайтда шошилинч ёрдам кўрсатиш учун розилик беришим кераклигини биламан.
Мен, шифокорга соғлиғим хақида тўлиқ маълумот бериш керак эканлигини биламан, масалан аллергик
холатлар, дори дармонларга нисбатан сезгирлик, спиртли ёки наркотик махсулотлар истеъмол қилишимни.
Мен тушунаман, жаррохлик амалиёти пайтида кўп қон кетиши ва бунинг учун қон ёки унинг компонентларини
қуйиш кераклиги ва бунга розилик бераман.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Менинг касаллигим, башорати, асоратлари, даволаниши хақида маълумот беришларига рухсат бераман.
__________________________________________________________________________________
Мен ва менинг яқин қариндошларим жаррохлик амалиёти оғирлиги, амалиётдан сўнг нафас актини
қийинлашуви (бир/икки томонлама овоз бойламлари парези/параличи); трахеостомия орқали трахеостомик
найча қўйиш мумкинлиги (вақтинчалик/узоқ муддатга/доимий); гипопаратиреоз пайдо бўлиши ва уни
зўрайиши (вақтинчалик/доимий); қуйидаги белгилар хосил бўлиши: тутқаноқ синдроми хосил
бўлиши/зўрайиши; гипотония/гипертония хосил бўлиши/зўрайиши; инфекцион асоратлар ривожланиши.
Бундан ташқари кам учрайдиган юрак-қон томир ва нафас тизими асоратлари ривожланиши хақида маълумотга
эга бўлдим. Шунингдек жаррохлик амалиётидан сўнг эндокрин етишмовчилик ривожланиши (гипотиреоз,
гипокортицизм, гипогонадизм ва б.) ва у узоқ вақт давомида/ёки доимий ўрин босиш терапияси ўтказиши талаб
этилиши хақида маълумотга эга бўлдим. Юқоридаги санаб ўтилган холатлар ахвол оғирлишиши, ўлим билан
якунланиши ёки иш қобилиятини йўқотишга сабаб бўлиши мумкин. Бемор ва унинг яқин қариндошлари
маълум бўлган ёки маълум бўлмаган соматик касалликлар ривожаниши хавфи мавжудлиги тўғрисида
тушунтириш олишди.
Мен, хужжатнинг хамма қисмлари билан танишиб чиқдим, ва буни қуйидаги имзо билан тасдиқлайман:
Имзо_______________________сана________________

Агар бемор имзо қўйишга имкони бўлмаса, унинг яқин қариндошлари (вакиллари) имзо чекади:
Ф.И.Ш. (тўлиқ)__________________________________________________
Қариндошлик жихати_____________________________________________
Имзо____________________________ сана___________________
Қариндош имзосини (вакил) тасдиқлайман:

Бўлим мудири_________________________________________________
Даволовчи шифокор__________________________________________________________

7.4. Радиойодтерапияга бемор розилиги


Илова 1
Бемор Ф.И.Ш. ________________________________________________________________________
Ёши ____
Сана ____________
Мен даволовчи шифокордан тиреотоксикоз (қалқонсимон без қолдиқ тўқимасини абляция учун) радиофаол
йоддан фойдаланишини сўрайман.
Ушбу даволаш тури самараси ва ноъжуя таъсирлари хақида маълумот олдим. Бу амалиёт қисман ёки тўлиқ
қалқонсимон без фалиятини бузиши мумкин ва бу билан мен узоқ вақт давомида ўрин босиш терапиясини
олишим мумкин. Баъзи холатларда самара бўлмагани учун иккинчи радиофаол дозани қабул қилишга тўғри
келади. Мен амалиёт хавфини тўғри қабул қиламан. Менга тушунтирилди, шифокор назоратига 1-3 ойда 1
маротаба келиб туришим керак. Доимий равишда шифокор назоратида бўлиш шарт.
Бемор имзоси ___________________________
Бемор ота-онаси ёки вакили имзоси _________________________

Илова 2
Беморлар учун эслатма
(Ф.И.Ш.) _________________________________________________
Даволовчи шифохона

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Амбулатор карта №_____________________ 20 йил.
Сиз радионуклид терапия курсини қабул қилдингиз — бу очиқ турдаги радионуклид бўлиб хисобланади.
Атрофдаги одамларни нурлантириш эхтимоли мавжуд бўлгани учун қуйидагиларга риоя қилишингиз тавсия
қилинади:
Эрингиз (хотинингиз) билан яқин алоқада бўлишдан тийининг, алохида ётоқда камида 7 кун давомида ухланг.
Учрашув пайтида ўпишиб саломлашиш, қўл бериш, қучоқлашиш мумкин эмас.
Алохида шахсий идишлардан фойдаланинг (тақсимча, қошиқ, пиёла), бундан ташқари шахсий гигиена
воситалардан фойдаланинг — совун, сочиқ ва х.к.
Идишларингизни ва кийимларингизни алохида ювинг.
Хар хожатхонадан чиққанингизда қўлларингизни яхшилаб ювинг.
Хожатхона ва ювиниш хоналарини озода сақлаш радифаол модда тушишидан сақлайди. Ёдда тутинг, радифаол
модда сийдик, ахлат, сўлак ва нафас орқали ташқи мухитга ажралади. Ванна и раковиналарни хар бир
фойдаланганиздан сўнг яхшилаб тозаланг. Айниқса хожатхона унитазини 2 маротаба тозаланг.
Радиофаол модда тезрок чиқиб кетиши учун суюқлик кўп истеъмол қилинг (буйрак касалликлари мавжуд
бўлган беморлар бундан мустастно).
Ёдда тутинг! Агар юқоридаги қоидаларга амал қилсангиз яқинларингиз ва атрофдагиларга хавф тўғдирмайсиз.

7.5. Беморлар учун маълумот


1. ҚБМС да ирсий мутациялар аниқланган бўлса, молекуляр-генетик тахлиллар нафақат бемор ўзига, балки
яқин қариндошларига хам ўтказилади. (фарзандлари, ака-ука, опа-сингиллари, ота-оналари);
(http://www.kinderkrebsinfo.de/poleznaja_informacija/onco_glossary/index_rus.html?
selected=%D0%BC) по данным ссылкам нет данных для пациента, есть только глоссарий

2. Хомиладорлик пайтида радиофаол йод билан ташхис ва даволаш ишлари маън этилади;
(http://www.kinderkrebsinfo.de/poleznaja_informacija/onco_glossary/index_rus.html?
selected=%D0%BC)

3. Хомиларликни режалаштираётган аёлда оилавий ирсий ҚБС га шубха бўлса ёки ташхисланса, шифокор-
генетик маслахати тавсия қилинади;

4. Радиофаол йод билан ташхислаш ёки даволаш учун тайергарлик учун левотироксин натрийни** 1 ой
бекор қилинади ёки ро-ТТГ инекцияси буюрилади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ҚАНДЛИ ДИАБЕТ 2 ТУРИ
ҚД2 – инсулинга турғунлиги ва нисбий инсулин етишмовчилиги ёки инсулинга
турғунлиги бўлган ёки бўлмаган инсулин секрециясининг бузилиши сабабли келиб
чиққан углеводлар алмашинувининг бузилиши.

Қандли диабет ва бошқа гликемик бузилишларнинг ташҳисли мезонлари (ЖССТ,


1999-2006)

ҚД2 ва гипергликемия оралиқ турларининг ташҳисли мезонлари сўнгги 19 йилда деярли


ўзгаргани йўқ. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда ЖССТ да қабул қилинган ҚД2 нинг
ташҳисли мезонлари қўлланилиб келмоқда.

ҚАНДЛИ ДИАБЕТ 2 ТУРИНИ ТАШҲИСЛАШ

Аниқлаш Глюкоза концентрацияси, ммол/л*


вақти
Яхлит
Венозлиплазмака
пилляр қон
Меъёр
Наҳоргава ПГТС дан кейин < 5,6 <6,1
2соатўтгач <7,8 <7,8

Қандли диабет
Наҳорга** ≥6,1 ≥7,0
≥11,1 ≥11,1
ёкиПГТСданкейин2соат ≥11,1 ≥11,1
ўтгач***ёкиТасодифийаниқлаш*
***
Глюкозага турғунликнинг бузилиши(предиабет)
Наҳорга(агар аниқланса) <6,1 <7,0
≥7,8 и <11,1 ≥7,8 и <11,1
ва ПГТС дан кейин 2 соатўтгач

Наҳорги гликемиянингбузилиши(предиабет)
Наҳоргава ≥5,6 и <6,1 ≥6,1 и <7,0
<7,8 <7,8
ПГТСданкейин2соат ўтгач
(агараниқланса)
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
*Ташҳисот глюкоза миқдорини лабораторияда аниқлашга асосланган ҳолда ўтказилади.

**Наҳорга – 8 соатдан кам бўлмаган ва 14 соат ошмаган вақт давомида оч қоринга


эрталабки овқатдан олдин қондаги глюкоза миқдорини англатади.

***ПГТС – перорал глюкозага турғунлик синамаси. Гликемиянинг шубҳали қийматлари


ҳолатида ташҳисга аниқлик киритиш учун ўтказилади.

****Тасодифий – овқат қабул қилиш вақтидан қатъий назар, куннинг ҳар қандай вақтида,
қондаги глюкоза миқдорини англатади, Гипергликемиянинг классик белгилари
мавжудлигида.

Қондаги глюкозани ммол/л дан мг/дл га ўтказиш: ммол/л*18,02 = мг/дл

Перорал глюкозага турғунлик синамасини ўтказиш қоидалари

ПГТС ни эрталаб камида 3 кунлик истаганча овқатланиш (кунига 150 г дан ортиқ
углеводлар) ва одатдаги жисмоний фаоллик фонида амалга ошириш лозим. Синамадан
олдин 8-14 соат давомида кечки очлик ҳолати бўлиши даркор (сув ичиш мумкин). Охир-
ги кечки овқатда 30-50 г углеводлар бўлиши керак. Наҳорга қон олингандан сўнг,
синовдан ўтувчи 5 дақиқадан ошмаган вақт ичида 75 г сувсиз глюкоза ёки 250-300 мл
сувда эритилган 82,5 г глюкоза моногидратни ичиши лозим. Болалар учун юклама – 1 кг
тана вазнига 1,75 г сувсиз глюкоза (ёки 1,925 г глюкоза моногидрат), лекин кўпи билан 75
г дан ошмаган (82,5 г) ҳолда. Синов пайтида чекиш тақиқланади. 2 соатдан кейин қон
қайта олинади.

Гликолиз ва нотўғри натижаларни олдини олиш учун глюкоза концентрациясини аниқлаш


қон олишдан сўнг шу заҳоти амалга оширилади, ёки қон уни олишдан сўнг дарҳол
центрифугаланиши ёки 0-4°C ҳароратда сақланиши, ёки консерванти (натрий флуорид)
бўлган пробиркага олиниши керак.

ПГТС:

• ўткир касаллик фонида

• қонда гликемия даражасини оширадиган препаратларни (глюкокортикоидлар,


қалқонсимон без гормонлари, тиазидлар, бета-адреноблокаторлар ва бошқаларни) қисқа
муддат қабул қилиш фонида ўтказилмайди.

Беморларда қандли диабетнинг 2 турига ва симптомлари бўлмаган катталарда


предиабет га скринингни ўтказиш мезонлари

1. Скринингни ортиқча вазн ёки семизлиги бўлган (ТВИ ≥ 25 кг/ м2) беморларда, ҳар
қандай ёшда, бир ёки бир неча хавф омилла- ри мавжудлигида ўтказиш лозим:

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
a) ҚД2 нинг биринчи даражадаги қариндошларда (ота-оналар, ака-укалар, опа-сингиллар,
болалар) мавжудлиги

b) Анамнездаги юрак-қон томирлар касаллиги (ЮҚТК)

c) Артериал гипертензия (≥ 140/90 мм сим.уст. ёки гипертонияни даволаш)

d) Дислипидемия

e) Тухумдонлар поликистози синдроми бўлган аёллар

f) Нофаол ҳаёт тарзи, ўтирган ҳолдаги, камҳаракат иш

g) Йирик ҳомиланинг туғилиши

h) Инсулинга турғунлиги билан боғлиқ бошқа клиник ҳолатлар (масалан, оғир семизлик,
қора акантоз)

2. Предиабети бўлган беморларни ҳар йили текшириш шарт.

3. Гестацион қандли диабет ташҳисланган аёлларда уч йилда камида бир марта ҚД2 га
скрининг ўтказилиши зарур.

4. Бошқа барча шахслар учун синов 45 ёшдан бошланиши даркор

5. Агар натижалар меъёрида бўлса, синов 3 йилда камида бир марта, ёки хавф
омилларининг пайдо бўлишига ёки мавжуд- лигига қараб такрорланиши керак.

HbA1c – қандли диабетнинг ташҳисий мезони сифатида

Гликирланган гемоглобин, (гемоглобин A1c, HbA1c) – фақат текшириш вақтида


қондаги глюкоза миқдори ҳақида тасаввурни берувчи қонда глюкоза миқдорини
аниқлашдан фарқли ўлароқ, узоқ вақт давомида (учдан ойдан тўрт ойгача) қондаги
глюкозанинг ўртача миқдорини акс эттирадиган қон кўрсаткичидир.

ҚД2 нинг ташҳисий мезони сифатида HbA1c ≥ 6.5% даражаси (48 ммол/ мол)
қўлланилади.

HbA1c нинг 6,0% гача бўлган даражаси (42 ммол/мол) меъёрий ҳисобланади.

Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти (ЖССТ) тавсияларига кўра, HbA1c 6,0-6,4% даражаси
ўз-ўзидан ҳар қандай ташҳис қўй- иш имконини бермайди, аммо қондаги глюкоза
миқдори бўйича ҚД ни ташҳислаш имкониятини истисно этмайди, шунингдек, предиа-
бетнинг мавжудлигига шубҳаланиш имконини беради.

HbA1c ни % дан ммол/мол га ўтказиш: (HbA1c % *10,93) – 23,5 = HbA1c ммол/мол


HbA1c ни ммол/л дан %га ўтказиш: (0,0915 * HbA1c ммол/мол) + + 2.15 = HbA1c %

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Ўткир метаболик декомпенсация белгилари бўлмаган ҳол- ларда, ташҳис диабетик
диапазонда бўлган иккита рақамга асосан қўйилиши керак, масалан, икки марта
аниқланган HbA1c ёки бир марта аниқланган HbA1c + бир марта аниқланган қондаги
глюкоза миқдори.

HbA1c лаборатор миқдорини таҳлил қилаётганда, бир қа- тор омилларнинг HbA1c
индексига таъсир қилиши мумкинлигини эътиборга олиш лозим, жумладан:

•Гемоглобинопатиялар,

•Ўроқсимон-ҳужайрали камқонлик,

•Ҳомиладорлик (2 ва 3 триместер, туғруқдан кейинги эрта давр),

•Глюкоза-6-фосфат дегидрогеназанинг етишмовчилиги,

•ОИВ,

•Гемодиализ,

•Яқинда рўй берган қон йўқотиш ёки қон қуйиш (гемотрансфузия),

•Эритропоэтин билан даволаш

ДАВОЛАШ МАҚСАДЛАРИ
Углеводлар алмашинувини назорат қилиш кўрсаткичлари (даволашнинг якка
тартибдаги мақсадлари)
Даволашнинг якка тартибдаги мақсадларини танлаш беморнинг ёшига, кутилаётган умр
давомийлигига, оғир асоратларнинг
мавжудлигига ва оғир гипогликемия хавфига боғлиқдир. (Ишончлилик Даражаси А)
HbA1c ва плазма глюкозаси бўйича даволашнинг мақсадли даражалари
(компенсациялаш мезонлари)

Йил Беморлар Мақсадли


(ADA 2018, тавсифлари кўрсаткичлар
ADA&EAS
D2012-2018 Беморларнинг аксарияти учун HbA1c <7%
йиллар
2015)
HbA1c нинг ЯнгианиқланганҚДбўлган,оғиргип HbA1c <6.5%
энг огликемияхавфисизюқоримотивац НПҚ <6,5 мол/л
қатъиймақсадл иягаэгабўлган ёш бемор учун ПГ овқатдан кейин
и 2соатўтгач<8 ммол/л

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
кўрсаткичлари: Жиддийбўлмаганҳамроҳкасалликл HbA1c <7,0%
арваасоратларсизбўлганбеморучун НПҚ <7,0 мол/л
ПГ овқатдан кейин
2соатўтгач<10 м мол/л

HbA1c нинг Анамнездаоғиргипогликемиябўлга HbA1c <7,5-8%


унча нбемор учун, НПҚ <7,5-8 мол/л
қатъийбўлмаг кексаодамучунчекланганумрдавом ПГ овқатдан кейин 2соатўтгач 2
анмақсадли ийлиги билан, <11ммол/л
кўрсаткичлари ЮҚТК,СБКбиланоғриганбемор,па
: стмотивациябилан,даволашихлосм
андибўлмаган,ўз-
ўзигахизматқилишнинг паст
қобилияти билан

НПҚ – наҳорги плазмадаги қанд


СЮЕ – сурункали юрак етишмовчилиги
Қонда глюкоза миқдорини назорат қилиш усуллари
Қондаги глюкоза миқдорини ўз-ўзи назорат қилиш учун якка тартибда ишлатишга
мўлжалланган глюкометрлардан фойдаланиш тавсия этилади.
Қондаги глюкоза миқдорини ўз-ўзи назорат қилишнинг асосий тамойиллари:
• Касалликнинг дебютида ва декомпенсациясида – ҳар куни бир неча марта!

• Кейинчалик, қанд миқдорини пасайтирувчи даволанишнинг турига қараб:

- интенсив инсулин терапиясида: ҳар куни камида 4 маҳал;

- қанд миқдорини пасайтирувчи даволаш ва/ёки ГСП-1 рецепторлари агонистлари ва/ёки


базал инсулинда: ҳар куни камида 1 маҳал турли вақтда + 1 гликемик профил (кунига
камида 4 маҳал);

- тайёр инсулин аралашмаларида: кунига камида 2 маҳал турли вақтда + 1 гликемик


профил (кунига камида 4 маҳал);

- парҳез билан даволашда: ҳафтасига 1 маҳал куннинг турли вақтида.

• Қўшимча равишда: ўткир ва сурункали касалликларнинг зўрайишида, ҳаёт тарзи


ўзгаришида, жисмоний юкламаларда, гипогликемияга бўлган шубҳада, автомобилни
ҳайдашда.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Қондаги қанд (глюкоза) миқдорини узлуксиз кузатиш учун (Ўзбекистонда рўйхатга
олинмаган CGM ва FGM) турли хил тизимлар, шу жумладан, реал вақтда ишлайдиган
тизимлар мавжуд.
Сўнгги 3 ой давомида HbA1c нинг ўртача суткалик плазмадаги глюкоза миқдорига
(ЎСПГ) мувофиқлиги.
ЎСПГ (ммол/л) = 1,5944 * HbA1c (%) - 2.594

HbA1c ЎСПГ, HbA1c, ЎСПГ, HbA1c, ЎСПГ, HbA1c, ЎСПГ,


, ммол/л % ммол/л % ммол/л % ммол/л,мм
%4 3,8 8 10,2 12 16,5 16 оль/л
22,9
4,5 4,6 8,5 11,0 12,5 17,3 16,5 23,7
5 5,4 9 11,8 13 18,1 17 24,5
5,5 6,2 9,5 12,6 13,5 18,9 17,5 25,3
6 7,0 10 13,4 14 19,7 18 26,1
6,5 7,8 10,5 14,2 14,5 20,5 18,5 26,9
7 8,6 11 14,9 15 21,3 19 27,7
7,5 9,4 11,5 15,7 15,5 22,1 19,5 28,5

Липид алмашинуви кўрсаткичларинингмақсадли даражалари

1
- протеинурия, КФТ< 30 мл/дақ/1,73 м2, чап қоринча гипертрофияси, ёки ретинопатия
2
- бемор ёши, артериал гипертензия, дислипидемия, тамаки чекиш, семизлик

ммол/л дан мг/дл га ўтказиш:


ПЗЛ холестерини: ммол/л X 38,6 = мг/дл.
Қон босими кўрсаткичларининг мақсадли даражалари
Ёши Систолик ҚБ, мм сим.уст. Диастолик ҚБ, мм сим.уст.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Хавф гуруҳи Беморлар гуруҳи Паст зичликдаги липопротеид
холестериннинг мақсадли
қийматлари
Жуда Атеросклеротик юрак-қонтомир < 1,4 ммол/л (ишончлилик
юқорихавф касаллиги бўлган ёки бошқа нишон даражаси А)
аъзолар1 шикастланган ёки 3 та ва ундан
кўп хавф омиллари2 бўлган ёки 20 йилдан
ортиқ ҚД 1 тури бўлган беморлар
Юқорихавф ҚД давомийлиги 10 йилдан кўп бўлиб, < 1,8 ммол/л (ишончлилик
нишон аъзолар шикастланмаган + бирор даражаси А)
бир бошқа қўшимча хавф омили
Ўртача хавф Бошқа хавф омилларисиз, ҚД давомийлиги < 2,5 ммол/л (ишончлилик
10 йилдан кам бўлган ёш беморлар (35 даражаси А)
ёшдан кичик ҚД 1 тури ёки 50 ёшдан кичик
ҚД 2 тури беморлари)
18-65 еш >120 ва ≤130 > 70 ва ≤90
(Ишончлилик даражаси А) (Ишончлилик даражаси В)

>65еш >130 ва ≤140 > 70 ва ≤80


(Ишончлилик даражаси А) (Ишончлилик даражаси В)

* АҚБ мақсадли қийматларининг пастки чегараси гипотензив восита қабул қилувчиларга


тегишли
ҚАНДЛИ ДИАБЕТДА ТАШҲИСНИ АНИҚ ИФОДАЛАШГА БЎЛГАН
ТАЛАБЛАР
Қандли диабет 2 тури
• Диабетик микроангиопатиялар:
- диабетик ретинопатия (ўнг кўздаги, чап кўздаги даражаси кўрсатилсин);
- тўр парданинг лазер коагуляциясидан кейинги ёки жарроҳлик даволашдан кейинги
ҳолати (агар ўтказилган бўлса) ... йилда;
- диабетик нефропатия (сурункали буйрак касаллиги ва албуминурия даражаси
кўрсатилсин);
• Диабетик нейропатия (шакли, даражаси кўрсатилсин);
• Диабетик тўпиқ синдроми (шакли кўрсатилсин);
• Диабетик нейроостеоартропатия (даражаси кўрсатилсин);
• Диабетик макроангиопатиялар:
- ЮИК (шакли кўрсатилсин);
- Цереброваскуляр касалликлар (қайси бири кўрсатилсин);
- Оёқ артериялари касалликлари (критик ишемия кўрсатилсин);

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• Ҳамроҳкасалликлар, шу жумладан:
- Семизлик (даражаси кўрсатилсин);
- Артериал гипертензия (юрак-қон томир асоратларининг даражаси, хавфи
кўрсатилсин);
- Дислипидемия;
- сурункали юрак етишмовчилиги (функционал класс кўрсатилсин).

ҚАНДЛИ ДИАБЕТНИНГ 2 ТУРИНИ ДАВОЛАШ

► Овқатланиш

► Жисмоний фаоллик

► Қондаги қандни пасайтирувчи дори воситалари

► Ўқитиш ва ўз-ўзини назорат қилиш

Овқатланиш бўйича тавсиялар

Овқатланиш даволаш режасининг бир қисми бўлиши ва медикаментозли қанд миқдорини


пасайтирувчи даволашнинг ҳар қандай вариантида метаболик мақсадларга эришишга
ёрдам бериши лозим (Ишончлилик даражаси А). Умуман олганда, гап узоқ муддатли
асосда амалга ошириш қийин бўлган қатъий парҳез чекланишлари ҳақида эмас, балки
жуда муҳим терапевтик мақсадларга жавоб берадиган овқатланиш услубининг аста-секин
шаклланиши ҳақида боради.

1. Ортиқча тана вазни/семизлиги бўлган барча беморларга тана вазнини ўртамиёна


камайтириш учун кам калорияли рацион тавсия этилади (8-иловага қаранг)
(Ишончлилик даражаси А).

2. Тез сўрилувчи углеводларни (ширинликлар, асал, ширин ичимликларни) чеклаш


зарур.

3. Қандли диабет касаллиги бўлган барча беморлар учун оқсил, ёғ ва углеводлар


калорияларининг идеал фоизли нисбати мавжуд эмас. Тавсиялар рационал
овқатланиш намунасини ва метаболик мақсадларни таҳлил қилиш асосида
шакллантирилади (9-иловага қаранг) (Ишончлилик даражаси С).

4. Қўшимча равишда тўйинган ёки трансёғлар, қанд ёки натрий сақловчи бошқа
углевод манбаларидан фарқли равишда, сабзавотлар, бутун дон ва сут маҳсулотлари
таркибидаги углеводларни истеъмол қилиш тавсия этилади (Ишончлилик даражаси
В). Ўсимлик толалари (клетчатка)га бой маҳсулотларни истеъмол қилиш тавсия
этилади. Шунингдек, рационга моно- ва политўйинмаган ёғли кислоталарга бой
(балиқ, ўсимлик ёғлари) маҳсулотларини киритиш муҳимдир.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
5. Спиртли ичимликларни янада камроқ истеъмол қилиш тавсия этилади. Спиртли
ичимликларни истеъмол қиладиган одамларга суткалик дозани қуйидаги
миқдоргача камайтириш тавсия этилган (Ишончлилик даражаси А).

- Эркаклар: кунига ≤2 ст. дозалар;

- Аёллар: кунига ≤1 ст. дозалар;

(Стандарт доза 340 мл оддий пиво (5% алкогол), 150 мл шароб (одатда 12% алкогол), 45
мл ўткир ичимликлар (40% алкогол) ни ташкил қилади).

6. Калориясиз қанд ўрнини босувчи моддаларни (фруктоза, ксилит, сорбит калорияли


қанд ўрнини босувчи моддаларга киради) ўртамиёна истеъмол қилиш мумкин.

7. Артериал гипертензияда тузни 3 г/кун дозагача истеъмол қилишни чеклаш тавсия


этилади.

8. Углеводларни истеъмол қилишни ҳисобга олиш яхши гликемик назоратга эришиш


учун муҳимдир.

Агар ҚД2 билан хасталанган бемор қисқа таъсирли инсулинни қабул қилаётган бўлса,
унда энг яхши ёндашув – “нон бирликлари» тизимидан фойдаланиб углеводларни
ҳисоблашни ўргатишдир.

Бошқа ҳолларда амалий баҳолаш етарли бўлиши мумкин (Ишончлилик даражаси В).

Жисмоний фаоллик (ЖФ) бўйича тавсиялар

ҚД2 да мунтазам ЖФ углеводлар алмашинувининг компенсациясини яхшилайди,


тана вазнини камайтиришга ва сақлаб туришга, инсулинга турғунликни ва
абдоминал семизлик даражасини пасайтиришга кўмаклашади,
гипертриглицеридемияни камайтиришга, юрак-қон томирлари чидамлилигини
оширишга ёрдам беради (Ишончлилик даражаси В).

1. Беморнинг ёшини, қандли диабет ва ҳамроҳ касалликларнинг асоратларини


ҳисобга олган ҳолда, жисмоний фаоллик якка тартибда юкланиши шарт.

2. Беморларга ҳаёт тарзини, ҳар бир кун давомида ЖФ мўлжаллаш учун


ўзгартириш тавсия этилади: машинада юриш ўрнига пиёда сайр қилиш, лифтда
кўтарилиш ўрнига зинадан пиёда кўтарилиш.

3. 30-60 дақиқа давомида аэробик жисмоний машқлар, ҳар куни, лекин ҳафтасига
камида 3 марта тавсия этилади. Умумий давомийлиги – ҳафтасига камида 150
дақиқа (Ишончлилик даражаси В). Жисмоний юкламалар мунтазам бўлиши
даркор, масалан:

- ҳар куни 30 дақиқа сайр қилиш;


7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
- ҳафтада 3 марта 1 соатдан сузиш.

4. Шуни эсда тутиш керакки, инсулин ёки инсулин секрециясини стимулловчи


перорал қондаги қандни пасайтирувчи дори воситаларини (ва камдан-кам
ҳолларда қанд миқдорини пасайтирувчи бошқа воситаларни) қабул қиладиган
ҚД2 бўлган беморларда, интенсив жисмоний юкламалар ўткир ёки
кечиктирилган гипогликемик ҳолатга олиб келиши мумкин. Шунинг учун
юкламалар режимини гликемияни ўз-ўзининг назорати остида битириш керак:
зарур бўлса – юкламадан олдин инсулин ёки секретагоглар дозасини коррекция
қилиш.

5. 13-15 ммол/л дан юқори гликемияда жисмоний юкламалар тавсия этилмайди.

6. ЖФ беморнинг ёшини, ҚД, ҳамроҳ касалликлар асоратларини ҳамда кўтара


олишини ҳисобга олган ҳолда, якка тартибда танланади.

• ҚД2 да ЖФ ни чекловчи қўшимча омиллар: ЮИК, нафас олиш органлари, бўғимлар


касалликлари ва бошқалар.

• ЮИК хавфи ЖФ дастурини бошлашдан олдин мажбурий ЭКГ ўтказилишини


(кўрсатмаларга асосан – юкламали синама ва ҳоказоларни) талаб қилади.

Медикаментоз даволаш

7.1.1. Қанд миқдорини пасайтирувчи даволашни бошлаш ва жадаллаштиришнинг


умумий тамойиллари

1. Даволашнинг асоси – ҳаёт тарзини ўзгартириш: рационал овқатланиш, жисмоний


фаолликни ошириш (7.1 ва 7.2-бўлимларга қаранг) ва метформин.

2. ҚД2 ташҳисини қўйиш вақтида аниқланган HbA1c бошланғич даражасига қараб


даволаш тактикасини стратификациялаш.

3. Устунлик қилувчи клиник муаммога қараб қондаги қандни пасайтирувчи дори


воситаларининг танловини персоналлаштириш.

4. HbA1c миқдори бўйича қанд миқдорини пасайтирувчи даволашнинг


самарадорлигини кузатиш ҳар 3 ойда амалга оширилади. HbA1c нинг пасайиш
суръатини баҳолаш.

5. Қанд миқдорини пасайтирувчи даволашни унинг самарасизлигида (яъни,


гликемиянинг индивидуал мақсадларига эришилмаганда) ўзгартириш
(жадаллаштириш) 3 ойдан кечиктирмасдан амалга оширилади.

- Жадаллаштириш – максимал кўтара оладиган дозаларни қўллаган ҳолларда


гликемиянинг мақсадли кўрсаткичларига эришилмаганда янги препаратларни қўшиш.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
- Препаратлар дозасини ошириш (титрлаш) 3 ойдан илгари ўтказилиши мумкин.

Қандли диабетнинг 2 тури ташҳисини қўйишда аниқланган HbA1c нинг дастлабки


миқдорига қараб даволаш тактикасини стратификациялаш (ADA, 2018).

ҚД2 аниқланганда: ҳаёт тарзини ўзгартиринг, беморга HbA1c бўйича мақсад даражасини
қўйнг, HbA1c бўйича фармакотерапияни бошланг.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Устунликқилувчиклиникмуаммогақарабқандмиқдоринипасайтирувчидоривоситаларнинг
танланишини персоналлаштириш (EASD ваADA, 2018).
ҚД 2 турини бошқариш бўйича консенсусADA/EASD 2018

йўқ
Аниқланган АЮҚТК ва СБК

Аниқланган АЮҚТК ва СБК касалликларисиз


АЮҚТК устунлик қилганда СЮЕ ёки СБК устунлик қилганда

Агар HbA1c мўлжалдан Агар HbA1c мўлжалдан Агар HbA1c мўлжалдан Агар HbA1c мўлжалдан
агар/ёки
юқори бўлса юқори бўлса юқори бўлса юқори бўлса

АгарHbA1cмўлжалданюқорибўлса

АЮҚТК – атеросклеротик юрак-қон томирлар касаллиги


* Доривоситасикўрсатмаларидааксэттириладиган,исботланганюрак-қонтомирларгабўлгантаъсири.ГСП-1раучунқуйидагидоривоситалардаисботланган:лираглутид>семаглутид>эксенатид.НГЛТ-
2иучунтаъсириқуйидагидоривоситалардаисботланган:эмпаглифлозин>канаглифлозин.КФТгаайниқсаэътиборберинг.§Деглудеквагларгиндаюрак-қонтомирларганисбатанхавфсизлигиисботланганU100/;СМДВохиргиав-
лодинингкичикдозалариниқўлланг.Гипогликемияривожланишхавфиқуйидагиларганисбатанисботланган:*Деглудек/гларгинU300<U100/детемир<НПХ;ЮҚТхавфсизлиги,гипогликемияривожланишхавфинингпастлиги,танавазнининг камайиши; **
Семаглутид>лираглутид>дулаглютид>эксенатид>ликсисенатид;11; # Мамлакатга қараб дори воситасинархи

ЮҚТК, СЮЕ ЁКИ СБК АНИҚЛАНГАНБЕМОРЛАРНИДАВОЛАШ БЎЙИЧА


ТАВСИЯЛАРADA/EASD 2018

БИРИНЧИ ҚАТОР ДОРИ ВОСИТАСИМЕТФОРМИНВА ҲАЁТ ТАРЗИНИ ҲАР ТОМОНЛАМАЎЗГАРТИРИШ(ШУ ЖУМЛАДАН,


ВАЗННАЗОРАТИВАЖИСМОНИЙФАОЛЛИК)

АЮҚТК устунлик қилганда СЮЕ ёки СБК устунлик


қилгандаАфзалроқ
НГЛТ-2и СЮЕ ва/ёки НГЛТ-2иисботланган СЮЕ нинг камайиши ва/ СБК нинг зўрайишибилан,
ГСП-1раисботланган СБК адекватКФТ↕кўрсаткичида‡
АГАР/ЁКИ
ганисбатанЮҚТ устунликлари ёки
исботланган агарНГЛТ-2иганисбатан ёмон чидамлилик кузатилса ёки
билан* устунликларбилан, қаршикўрсатмалар бўлса, ёки КФТрухсатберилганидан пастроқ
агарКФТ имконберса бўлса,исботланган ЮҚТ устунликларибилан бўлганГСП-1ра ни қўшиш*#

Агар HbA1c мўлжалдан юқори бўлса Агар HbA1c мўлжалдан юқори бўлса

Агар жадаллаштириш зарур бўлса, ёки • СЮЕ да ТЗД ни қўллашга йўл қўймаслик
беморнингдориларгачидамлилиги ёмон бўлса, ЮҚТ
хавфсизлигиисботланган бошқадориларни танланг: ЮҚТ хавфсизлигибўлган дори воситаларниқўллаш:
• ДПП-4и • ЮҚТ хавфсизлигиисботланган бошқа синф дори воситалари
• Базалинсулин§ • ДПП-4и (саксаглиптинданташқари)
• ТЗД¶ • Базалинсулин§
• СМДВII • СМДВII

АЮҚТК – атеросклеротик юрак-қон томирлар касаллиги


* Дори воситасикўрсатмаларида акс эттириладиган,исботланган юрак-қон томирларгабўлгантаъсири.
• ГСП-1ра учун қуйидаги дори воситалардаисботланган:лираглутид>семаглутид>эксенатид.
• НГЛТ-2и учун таъсири қуйидаги дори воситалардаисботланган:эмпаглифлозин>канаглифлозин.КФТга айниқса эътибор беринг.
§Деглудеквагларгинда юрак-қон томирларганисбатанхавфсизлигиисботланган U1
мл;СМДВохиргигенерациясининг паст дозалариниқўлланг.
Гипогликемияривожланишхавфиқуйидагиларганисбатанисботланган:*Деглудек/гларгин U300< U100 / детемир<НПХ;
ЮҚТ хавфсизлиги,гипогликемияривожланишхавфинингпастлиги,танавазнининг камайиши; ** Семаглутид>лираглутид>дулаглютид>эксенатид>ликсисенатид;11
# Мамлакатга қараб дори воситасинархиўзгарибтуради

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Танавазниникамайтиришгамуҳтож бўлган беморлар учун тавсияларADA/EASD 2018

БИРИНЧИҚАТОРДОРИВОСИТАСИМЕТФОРМИНВАҲАЁТТАРЗИНИҲАРТОМОНЛАМАЎЗГАРТИРИШ(ШУЖУМЛАДАН,ВАЗНН
АЗОРАТИВАЖИСМОНИЙФАОЛЛИК)

Танавазниникамайтиришгамуҳтожбўлганбеморлар

ГСП-
1раисботлангантанаваз АГАР/ЁК НГЛТ-2и
†‡

нинингкамайишибилан И

АгарHbA1cмўлжалданюқорибўлса

ГСП-
†‡
НГЛТ-2и 1раисботлангантанаваз
нинингкамайишибилан

АгарHbA1cмўлжалданюқорибўлса
* Доривоситасикўрсатмаларидааксэттириладиган,исботланганюрак-
қонтомирларгабўлгантаъсири.ГСП-1раучунқуйидагидоривоситалардаисботланган:
лираглутид>семаглутид>эксенатид.НГЛТ-
АгарНГЛТ-2иёкиГСП- 2иучунтаъсириқуйидагидоривоситалардаисботланган:эмпаглифлозин>канаглифлозин.КФТгаайниқсаэъти
1рақўлланилишиёмончидамлиликничақирсаёкиқаршикўрсатмаларбўлса,ДП борберинг.
П-4итанавазниганейтралтаъсирибиланафзалроқ §Деглудеквагларгиндаюрак-
қонтомирларганисбатанхавфсизлигиисботланганU100/;СМДВохиргиавлодинингкичикд
озалариниқўлланг.Гипогликемияривожланишхавфиқуйидагиларганисбатанисботланган:
#Деглудек/гларгинU300<U100/детемир<НПХ;ЮҚТхавфсизлиги,гипогликемияривожланишхавф
инингпастлиги,танавазнинингкамайиши;
АгарДПП- **Семаглутид>лираглутид>дулаглютид>эксенатид>ликсисенатид;↑↑;#Мамлакатгақарабдоривос
4иқўлланилишиёмончидамлиликничақирсаёкиқаршикўрсатмаларбўлса:• итасинархи
СМДВII•ТЗД¶•Базалинсулинниқўшинг

Гипогликемияхавфиникамайтиришгамуҳтож
бўлганбеморлар учун тавсияларADA/EASD 2018

БИРИНЧИҚАТОРДОРИВОСИТАСИМЕТФОРМИНВАҲАЁТТАРЗИНИҲАРТОМОНЛАМАЎЗГАРТИРИШ(ШУЖУМЛАДАН,ВАЗН
НАЗОРАТИВАЖИСМОНИЙФАОЛЛИК)

Гипогликемияхавфиникамайтиришзарурияти

ГСП-1ра НГЛТ-2膇

АгарHbA1cмўлжалданюқо АгарHbA1cмўлжалданюқо АгарHbA1cмўлжалданюқо АгарHbA1cмўлжалданюқо


рибўлса рибўлса рибўлса рибўлса

ЁКИ ЁКИДПП-
ЁКИ ЁКИ 4и
ЁКИ ЁКИ

АгарHbA1cмўлжалданюқорибўлса

Бошқадоривоситаларниқўшиш

АгарHbA1cмўлжалданюқорибўлса

СМДВнипастдозалардаIIёкибазалинсулинниқўшишнимуҳокамақилиш:
ГипогликемияривожланишхавфипастбўлганСМохиргигенерациясинингдоривоситалариниафзалкўриш
Гипогликемияривожланишхавфипастбўлганинсулинларниафзалкўриш#

* Доривоситасикўрсатмаларидааксэттириладиган,исботланганюрак-қонтомирларгабўлгантаъсири.ГСП-1раучунқуйидагидоривоситалардаисботланган:лираглутид>се-маглутид>эксенатид.НГЛТ-
2иучунтаъсириқуйидагидоривоситалардаисботланган:эмпаглифлозин>канаглифлозин.КФТгаайниқсаэътиборберинг.§Деглудеквагларгиндаюрак-
қонтомирларганисбатанхавфсизлигиисботланганU100/;СМДВохиргиавлодинингкичикдозалариниқўлланг.Гипогликемияривожланишхавфиқуйидагиларганисбатанисботланган:
#Деглудек/гларгинU300<U100/детемир<НПХ;ЮҚТхавфсизлиги,гипогликемияривожланишхавфинингпастлиги,танавазнинингкамайиши;**Семаглутид>лираглутид>дулаглютид>эксенатид>ликсисенатид;
↑↑; #Мамлакатга қараб дори воситасинархи

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Дори воситасинархинингдаволашни танлашга бўлган таъсирида тавсияларADA/EASD 2018

БИРИНЧИ ҚАТОР ДОРИ ВОСИТАСИМЕТФОРМИНВА ҲАЁТ ТАРЗИНИ ҲАР ТОМОНЛАМАЎЗГАРТИРИШ(ШУ ЖУМЛАДАН,


ВАЗННАЗОРАТИВАЖИСМОНИЙФАОЛЛИК)

Белгиловчиомил-НАРХ

‡‡
ТЗД*

АгарHbA1c мўлжалдан юқори бўлса

‡‡
ТЗД*

АгарHbA1c мўлжалдан юқори бўлса

• Паст нархлибазалинсулин билан инсулинотерапияни ўтказишёки


• Энг паст нархли ДПП-4иЁКИ НГЛТ-2и билан

*ТЗД нинг паст дозаларигабўлган яхши чидамлилик; IIГипогликемияривожланишхавфи паст бўлганСМохиргигенерациясининг дори воситаларини афзал кўриш;
СМДВ-сулфонилмочевинадоривоситалари;ТЗД–тиазолидиндионлар;ДПП-4и–дипептилпептидаза-4ингибиторлари;НГЛТ-2и–глюкоза-натрийко-транспортёрлариингиби-
торлари

ADA/EASD 2018 тавсиялари. Инъекцион терапияни кучайтириш (интенсификациялаш)

HbA1c мўлжалдан юқори, 2ёки3 та дори воситасиқабул қилинишига қарамасдан

ГСП-1ра*

Агар HbA1c мўлжалдан юқори бўлса

Базалинсулинни қўшиш

Агар HbA1c мўлжалдан юқори


бўлса,базалинсулиннингадекваттитрланишига қарамасдан

Прандиал инсулиннинг 1 инъекциясини қўшиш

Агар HbA1c мўлжалдан юқори бўлса

Прандиал инсулиннинг 2 ёки3 та инъекциясини қўшиш

Агар HbA1c мўлжалдан юқори бўлса

Агар HbA1c яхшиланмаса, тўлиқ базис-болюсли режим талаб қилинади

*Беморнингафзалликларини,НbА1скамайишини,вазннингкамайишитаъсиринива
инъекцияларсуръатиниҳисобгаолганҳолда,ГСП-
1ратанлашимкониятиникўрибчиқинг.Агарюрак-қон томир касалликлари мавжуд бўлса,
исботланган ЮҚТ таъсирлиГСП-1ра ни кўриб чиқинг.
†Гипергликемиябелгилариёкидавомэтувчикатаболизмбелгиларимавжудлигида(п
олиурия,полидипсияёкивазннингкамайиши),ГСП-
1раганисбатанинсулинниафзалбўлганвоситасифатида кўриб чиқинг.
Юрак-қон томир касалликлари; GLP-1RA– глюкагонсимон пептид-1
рецепторлариагонисти

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Устунлик қилувчи клиник муаммога қараб қондаги қандни пасайтирувчи дори
воситаларининг танловини персоналлаштириш (РЭА, 2019 га мослашт.)

Муаммо Тавсия этилган Хавфсиз / нейтрал Тавсия этилмайди


(устивор)
Юрак-қон томир ГСП-1ра (лираглутид), Метформин СМ глибенкламид
касалликлари1 НГЛТ-2и, препаратлари
ДПП-4и ГСП-1ра
(юрак
ТЗД
етишмовчилигид
ан ташқари) инсулинлар

Юрак НГЛТ-2и дорилар Метформин, ДПП-4и глибенкламид ТЗД


етишмовчилиги гуруҳи
ГСП-1ра, инсулинлар
(бошида
эҳтиёткорлик билан)
CБК C 1-3а НГЛТ-2и гуруҳининг Метформин СМ глибенкламид (КФТ <60
ГСП-1ра (лираглутид) мл/дақ
(КФТ≥ 45 мл/дақ ДПП-4и ГСП-1ра
препаратлари
/1,73 м² да)
/1,73 м2) инсулинлар

CБК C 3б-5 ГСП-1ра (CБК СЗб ДПП-4и, глибенкламид, мет-


формин, ГСП-1ра (КФТ
(КФТ <45 мл/дақ да лираглутид) инсулинлар
<30 мл/дақ
/1,73 м2)
/1,73 м2), ТЗД
Тана вазнининг ошишига
сабаб бўлади (лекин
клиник зарурият
Семизлик Метформин, ГСП-1ра ДПП-4и бўлганда ушбу таъсирни
ҳисобга олмасдан
тайинланиши керак) СМ,
ТЗД, инсулинлар
1. Қуйидаги касалликлардан ва/ёки ҳолатлардан камида биттасининг мавжудлиги назарда тутилади:
• ЮИК (анамнезда миокард инфаркти, тож (коронар) артерияларни шунтлаш/стентлаш, ЮИК бир ёки бир неча
тож томирларнинг зарарланиши билан);
• анамнезда ишемик ёки геморрагик инсулт;
• периферик артериялар касалликлари (симптомлар билан ёки уларсиз).
2. терапияни бошлаш учун. Узоқ муддат қабул қилишда рКФТ 30 мл/дақ /1,73 м2 дан паст бўлганида
Метформин бекор қилинади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Қондаги қандни пасайтирувчи дори воситаларининг рационал комбинацияси
Мет ДПП- СМ ТЗД ГСП- НГЛТ Базал Қисқа
фор -2и инсл таъ-
мин 4и 1ра ин# сирлии
нсу-
лин#
+
Метфор-
мин + + + + + +
ДПП-4и + + + НР + + НР
СМ + + + + + + НР
ТЗД + + + + + НР* НР*
ГСП-1ра + НР + + +** + НР
НГЛТ-2и + + + + + +
Базалин +
сулин# + + + НР* + +
Қисқа +
таъсирли
инсулин# + НР НР НР* НР +

+ рационал комбинация;
НР - норационал комбинация;
*сезиларли ифодаланган инсулинга турғунликнинг тасдиқланган ҳоллари бундан мустасно;
** - айрим препаратлар инструкциясида келтирилмаган
# шу жумладан, инсулин аналоглари.

Изоҳ. Ҳар бир ҳолатда, муайян қандни пасайтирувчи дори воситалари йўриқномаларидаги
кўрсатмалар, қарши кўрсатмалар ва чекланишларни ҳисобга олиниши лозим.
3 та қондаги қандни пасайтирувчи дори воситаларининг комбинацияси тайинланган
тақдирда, ҳар бир препаратнинг бошқа иккитаси билан бирикмасининг оқилона
эканлигини текшириш зарур. Агар даволашни жадаллаштириш зарур бўлса, гипогликемик
препаратларни тайинлаш навбати тартибга солинмайди ва якка тартибда белгиланиши
шарт. Комбинацияланган терапия таркибида инсулинни қабул қилувчи шахсларда, бошқа
қондаги қандни па- сайтирувчи дори воситаларини қўшиш орқали даволашни
кучайтиришни давом эттириш мумкин (комбинацияда ишлатиладиган барча
воситаларнинг рационал бирикмасини ҳисобга олган ҳолда). Терапияни
персоналлаштириш мақсадида қондаги қандни пасайтирувчи дори воситаларининг турли
комбинацияларини танлашда устунлик қилувчи клиник муаммоларни ҳисобга олиш
даркор.
Қондаги қандни пасайтирувчи дори воситаларининг норационал комбинацияси
► СМ
► ГСП-1ра + ДПП-4и
►CМ нинг иккита препарати
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
► ТЗД + инсулин*
►Қисқа таъсирли инсулин + ДПП-4и ёки ГСП-1ра ёки CМ
*сезиларли ифодаланган инсулинга турғунликнинг тасдиқланган ҳоллари бундан
мустасно.
7.3.7. Қондаги қандни пасайтирувчи дори воситаларининг гуруҳлари ва уларнинг
таъсир механизми
Препаратлар гуруҳлари Таъсир механизми

Сулфонилмочевина (CМ) дори Инсулин секрециясини стимуляция қилиш


воситалари
Бигуанидлар (метформин, Мет) Жигар томонидан глюкоза ишлаб чиқарилишининг
камайиши. Мушак ва ёғ тўқималари инсулинга
турғунлигининг камайиши
Мушак ва ёғ тўқималари инсулинга турғунлигининг
камайиши
Тиазолидиндионлар
(глитазонлар, ТЗД) Жигар томонидан глюкоза ишлаб чиқарилишининг
камайиши
Инсулин секрециясининг глюкозага боғлиқ
стимуляцияси
Глюкагонсимон пептид-1
рецепторлари агонистлари Глюкагон секрециясининг глюкозага боғлиқ
(ГСП-1ра) пасайиши ва жигар томонидан глюкоза ишлаб
чиқарилишининг камайиши
Меъда бўшатилишининг секинлашиши Овқат
истеъмол қилишнинг камайиши Тана вазнининг
камайиши
Инсулин секрециясининг глюкозага боғлиқ
стимуляцияси
Глюкагон секрециясининг глюкозага боғлиқ
Дипептидил-пептидаза-4
бостирилиши
ингибиторлари (глиптинлар,
ДПП-4и) Жигар томонидан глюкоза ишлаб чиқарилишининг
камайиши
Меъда бўшатилишининг секинлашишини
чақирмайди
Натрий-глюкоза ташувчиси-2 Буйракларда
Тана вазнига глюкоза
нейтрал реабсорбциясини
таъсир қилиш
ингибитори (НГЛТ-2и, ингибирлайдиган воситалар
глифлозинлар)
Инсулинлар Эндоген инсулинга хос бўлган барча механизмлар

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Қондаги қандни пасайтирувчи дори воситаларининг солиштирма самарадорлиги,
афзалликлари ва камчиликлари
Монотерапияда HbA1c

Изоҳлар
Препаратлар гуруҳи

камайиши

ИНСУЛИНГА ТУРҒУНЛИК ҲОЛАТИДА ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ ВОСИТАЛАР


гипогликемиянинг паст меъда-ичаклардаги КФТ <45 мл/дақ /1,73 м² кўрсаткичида,
хавфи, тана вазнига таъсир дискомфорт, жигар етишмовчилигида; ўткир коронар
қилмайди, липид лактатацидоз синдром; гипоксия билан кечувчи
профилини яхшилайди, ривожланиш хавфи касалликлар; ичкиликбозлик; турли
фиксацияланган ком- (камдан-кам), узоқ сабаблар билан келиб чиққан ацидозда;
бинацияларда рухсат муддатли қабул ҳомиладорлик ва эмизиш даврида қарши
берилган (CМ ва ДПП-4 қилишда витамин В12 кўрсатилган. Рентгенкон- трастли
билан), ҚД2 ва семизлиги етишмовчилигининг муолажаларни, катта жарроҳлик
бўлган беморларда ривожланиш хавфи аралашувларни бажаришдан олдин ва
миокард инфаркти хав- кейин 2 кун ичида дори воситасини бекор
Бигуанидлар -метформин

фини камайтиради, ГТБ қилиш керак.


бўлган шахсларда ҚД2
ривожланиши хавфини
камайтиради, потенциал
кардиопротектив таъсир
1,0–2,0 %

(CМ билан комбинацияда


тасдиқланмаган), паст
нарх.
макроваскуляр асоратлар тана вазнининг ошиши, жигар касалликларида; турли сабаблар
хавфининг камайиши периферик шишлар, билан келиб чиққан шишлар; ҳар қандай
(пиоглитазон), аёлларда найсимон функционал синфнинг юрак
гипогликемиянинг паст суяклар синишлари етишмовчилиги; ўткир коронар синдром;
хавфи, қондаги липид хавфи, таъсирнинг нитратларни қабул қилиш билан бирга
Тиазолидиндионлар

спектринин яхшиланиши, секин бошланиши, кечувчи ЮИК; кетоацидоз; инсулин билан


β-ҳужайраларга нисбатан юқори нарх. комбинацияда (кучли ифодаланган
потенциал ҳимоя таъсири, инсулинга турғунликнинг тасдиқланган
ГТБ бўлган шахсларда ҳолатларидан ташқари); ҳомиладорлик ва
0,5–1,4 %

ҚД2 ривожланиши эмизиш даврида қарши кўрсатилган


хавфини камайтирадилар.

ИНСУЛИН СЕКРЕЦИЯСИНИ СТИМУЛЛОВЧИ ВОСИТАЛАР (СЕКРЕТАГОГЛАР)

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
қанд миқдорини гипогликемия хавфи, буйрак (гликлазид, глимепирид ва
пасайтирувчи таъсирга тез турғунликнинг тез гликвидондан ташқари) ва жигар
Сулфонилмочевина дори

эришиш, микроваскуляр ривожланиши, тана етишмовчилигида; кетоацидозда;


асоратлар хавфини вазнининг ортиши, ҳомиладорлик ва эмизиш даврида қарши
билвосита юрак- қон томир хавф- кўрсатилган.
камайтирадилар, нефро- ва сизлиги бўйича аниқ
кардиопротекция, паст маълумотлар йўқ,
воситалари
1,0–2,0 %

нарх. айниқса, метформин


билан комбинацияда.

ИНКРЕТИН ФАОЛЛИГИ БЎЛГАН ВОСИТАЛАР


гипогликемиянинг паст панкреатитнинг CБК нинг барча босқичларида, шу
хавфи, тана вазнига таъсир потенциал хавфи жумладан, терминал, дозани мувофиқ
қилмайди, метформин (тасдиқланмаган), равишда пасайтириш билан (линаглиптин
Ингибиторы ДПП-4

билан фиксацияланган юқори нарх. дозани камайтирмасдан) қўлланилиши


комбинацияларда рухсат мумкин. Оғир жигар етишмовчилиги
берилган, β-ҳужайраларга (саксаглиптин, линаглиптиндан ташқари),
нисбатан потенциал ҳимоя юрак етишмовчилигида эҳтиёткорлик
0,5–1,0 %

таъсири. билан; кетоацидозда; ҳомиладорлик ва


эмизиш даврида қарши кўрсатилган.

гипогликемиянинг паст меъда-ичаклардаги оғир буйрак ва жигар етишмовчилигида;


хавфи, тана вазнининг дискомфорт, антитела кетоацидозда; ҳомиладорлик ва эмизиш
камайиши, қон шаклланиши (асосан даврида қарши кўрсатилган.
Агонисты рецепторов ГПП-1

босимининг пасайиши, эксенатидда),


тасдиқланган ЮҚТК панкреатитнинг
бўлган (лираглутид) потенциал хавфи
шахсларда умумий ва (тасдиқланмаган),
юрак-қон томир инъекцион юбориш
касалликларидан ўлимлар усули, юқори нарх.
сонининг пасайиши, β-
0,8–1,8 %

ҳужайраларга нисбатан
потенциал ҳимоя таъсири.

БУЙРАКЛАРДА ГЛЮКОЗА РЕАБСОРБЦИЯСИНИ ИНГИБИРЛАЙДИГАН ВОСИТАЛАР

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
гипогликемия хавфи кам, урогенитал Кетоацидоз, ҳомиладорлик, лактация, КФТ
тана вазни камайиши, инфекциялар хавфи, < 45 мл/дақ/1,73 м² бўлганда тавсия
таъсири қондаги инсулин гиповолемия хавфи, этилмайди
борлигига боғлиқ эмас кетоацидоз хавфи
қон босимини бир оз Рентгенконтрастли муолажаларни, катта
НГЛТ-2 ингибиторлари

камайиши, юрак жарроҳлик аралашувларни бажаришдан


етишмовчилиги сабабли олдин ва кейин 2 кун ичида дори
касалхонада бўлиш воситасини бекор қилиш керак.
0,8-0,9%

хавфини сезиларли
камайиши,
нефропротекция,
АЮҚТКли беморларда
иккиламчи профилактика

ИНСУЛИНЛАР
сезиларли қанд гипогликемиянинг Қарши кўрсатмалар ва дозанинг
миқдорини пасайтирувчи юқори хавфи, тана чекланишлари йўқ.
Одам инсулинлари ва

таъсир, микро- ва вазнининг ошиши,


макроваскуляр асоратлар гликемиянинг тез-тез
хавфини пасайтиради. назоратини талаб
аналоглари

қилади, инъекцион
1,5–3,5 %

шакли, нисбатан юқори


нарх.

Метформин
HbA1c <9% бўлганда, ҳаёт тарзининг ўзгариши фонида метформин билан монотерапия
тавсия этилган. Метформинни тайинлаш - инсулинга турғунликни пасайтириш, тўқималар
томонидан глюкозанинг периферик утилизациясини ошириш, глюконеогенезни
пасайтириш ва жигар томонидан глюкоза ишлаб чиқаришни камайтириш таъсири билан
боғлиқ бўлган ҚД2 ни патогенетик даволаш ҳисобланади. Наҳорда ва овқатдан сўнг
(гипогликемиянинг сезиларли хавфисиз) гликемияни пасайтиришдан ташқари, метформин
юрак-қон томир касалликларининг хавф омилларини шак-шубҳасиз пасайтиради.
Метформин монотерапиясида HbA1c даражаси 2% гача камаяди.
Ножўя таъсирларни (оғиздаги металл таъм, кўнгил айниши, ич кетиши, метеоризм)
камайтириш учун метформин дозаси 500 мг дан максимал 2550-3000 мг гача титрланиши
керак. Суткалик дозани, овқатланишдан қатъий назар, 2-3 қабулга бўлиш мумкин. Шуни
таъкидлаш керакки, овқатдан сўнг қабул қилганда, ножўя таъсирларнинг учрашиш
суръати пасаяди. Дори воситасининг самарадорлигини қабул қилишнинг 3-4 кунида
баҳолаш лозим.
Қарши кўрсатмалар:
►ҚД1
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
► кетоацидоз
► ҳомиладорлик ва эмизиш даври
► жигар патологияси (АЛТ> 2,5 мартага ошиши)
►буйраклар CБК C 3б-5 (КФТ <45 мл/дақ /1,73 м²)
► III-IV даражали сурункали юрак етишмовчилиги.
► оғир камқонлик
► ичкиликбозликк
Метформин билан 3 ой давомида 2550-3000 мг максимал дозаларда даволашда мақсадли
кўрсаткичларга (мўлжалга) эришилмаганда, шунингдек ҚД2 янги аниқланган беморларда,
HbA1c 9% дан юқори бўлса ёки наҳорги плазмада қанд (глюкоза) 9,0 ммол/л дан юқори
бўлса, овқатдан кейин эса 12 ммол/л дан юқори бўлса, устунлик қилувчи клиник
муаммога боғлиқ равишда 2 препарат комбинациясидан иборат даволашни, яъни:
метформинни CМ билан ёки ТЗД билан, ёки ГСП-1ра, ёки ДПП-4и, ёки базал инсулин
билан тайинлаш зарур.
Глюкагонсимон пептид-1 рецепторларининг агонистлари (ГСП-1ра)
ГСП-1ра юқори самарадорлиги ва хавфсизлиги сабабли, ҳамда, юрак-қон томир
касалликларидан ўлимлар сонининг (лираглутид) сезиларли пасайиши туфайли, юрак-қон
томир касалликларининг юқори хавфи ва атеросклеротик зарарланишлар мавжуд бўлган
ҚД2 билан хасталанган беморларни қўшма даволашда танлов дори воситалари сифатида
тавсия этилади.
ГСП-1ра ни бутун касаллик давомида, бошқа инсулин бўлмаган дори воситалари
(метформин, СМ дори воситалари, ТЗД), шунингдек базал инсулин билан комбинацияда
қўллаш мумкин. ГСП-1ра нинг, уларни клиник амалиётда кенг қўлланилишини чекловчи
ягона камчилиги, бугунги кунда нисбатан юқори нархи ҳисобланади. Ҳозирги пайтда
Ўзбекистонда бу гуруҳнинг фақат битта дори воситаси – Виктоза рўйхатга олинган.
Қарши кўрсатмалар
►ҚД1
► кетоацидоз
► ҳомиладорлик ва эмизиш даври
►жигар патологияси (АЛТ >2,5 мартага ошиши), буйраклар CБК C 3б-5 (КФТ <45 мл/дақ
/1,73 м2)
► III-IV даражали оғир сурункали юрак етишмовчилиги.
Дипептидилпептидаза-4 ингибиторлари (ДПП-4и)
ҚД2 нинг, жигар – периферик тўқималар – ошқозон ости безининг β-ҳужайралари
тизимида глюкоза гомеостази бошқарилишининг бузили- ши билан ифодаланишини
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ҳисобга олганда, метформин ва ДПП-4и би лан комбинацияда даволаш касаллик
ривожланишининг патофизиологик камчиликларига ижобий таъсир кўрсатиши мумкин
(инсулинга турғунлик (ИТ) + инсулин секрецияси биринчи босқичининг пасайиши +
инкретинли нуқсон). Шунинг учун, юрак-қон томирларининг атеросклеротик
зарарланиши бўлмаган шахсларда кенг амалиётда метформин ва ДПП-4и комби-
нациясидан даволаш сифатида фойдаланиш асослидир.
Қарши кўрсатмалар
►ҚД1
► кетоацидоз
► ҳомиладорлик ва эмизиш даври
► жигар патологияси (АЛТ> 2,5 мартага ошиши),
► оғир сурункали юрак етишмовчилиги (саксаглиптин)
ДПП-4и кўпроқ овқатдан кейинги гликемияни пасайтиришга таъсир қилади.
Гипогликемияга сабаб бўлмайди. Самарадорлиги 5-7 кунларда намоён бўлади.
Монотерапияда HbA1c нинг камайиши 0,6-0,8% га етади.
Сулфонилмочевина (CМ) дори воситалари
CМ ҳосилаларининг таъсири биринчи навбатда, ошқозон ости безининг β-ҳужайралари
томонидан инсулин секрециясини кучайтириш қобилиятига асосланган. Улар β-
ҳужайралар мембраналари юзасидаги махсус рецепторлар билан боғланади. Ушбу
боғланиш АТФга қарам калий каналларининг ёпилишига ва β-ҳужайралар
мембранларининг деполяризациясига олиб келади, бу эса ўз навбатида калций
каналларининг очилишига ва калцийнинг бу ҳужайралар ичига тез киришига ёрдам
беради. Мазкур жараён грануляцияга ва инсулиннинг секрециясига олиб келади. Шундай
қилиб, инсулин секрециясини чақириш учун глюкоза ишга туширадиган табиий механизм
фаоллашади. Сулфонилмочевина дори воситалари овқатдан кейин ва наҳорга инсулин
секрециясини қайта тиклайди.
СМ дори воситалари гуруҳидан гипогликемиянинг энг паст хавфи бўлган препаратлари:
глимепирид, гликлазид МР, глипизид тавсия этилади, улар кунига бир маҳал қабул
қилинади.
Глибенкламид препаратлари гипогликемиянинг юқори хавфи билан боғлиқ.
Овқатдан кейинги гипергликемияни пасайтириш учун 2 та дори воситасидан иборат энг
оммабоп ва арзон комбинирланган даволаш тури бўлиб, метформин максимал
дозаларининг сулфонилмочевина гуруҳи препаратларининг ўртача дозалари билан
комбинацияси ҳисобланади (глимепирид 2-3 мг кунига 1 маҳал ёки гликлазид МР 60-120
мг дан кунига 1 маҳал). СМ дори воситалари овқатдан 20-30 дақиқа олдин қабул
қилинади. Самарадорлигини 2-3 кунлардаёқ баҳолаш мумкин. Сулфонилмочевина дори
воситаларини қўллаганда HbA1c 2% гача пасаяди.
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Қарши кўрсатмалар
►ҚД1
► кетоацидоз
► ҳомиладорлик ва эмизиш даври
► жигар ва буйраклар патологияси
Гипогликемия ва тана вазнининг ошиши юқори хавфини ҳисобга олиб,
сулфонилмочевина дори воситалари дозаларини ўртача дозаларгача титрлаш, ва 2-3 ой
давомида гликемия ва HbA1c ни назорат қилиш тавсия қилинади. Таъсири бўлмаганда
учта дори воситасининг комби- нациясига ўтилади. Лекин шуни англаш лозимки, бу
препаратлар инкретинларга нисбатан, β-ҳужайралар массасининг прогрессив йўқолишини
тўхтата олмайдилар. Бундан ташқари, ушбу препаратлар юрак-қон томир касалликлари
хавфни камайтирмайди, гипогликемия ва тана вазни ошишининг юқори хавфига эга.
Тиазолидиндионлар (ТЗД)
2 та дори воситасидан иборат даволаш учун метформинни ТЗД билан комбинациясини
фойдаланиш мумкин. Бигуанидлар каби, бу дорилар инсулин секрециясини
рағбатлантирмайди, бироқ улар периферик тўқималарнинг инсулинга сезувчанлигини
оширади. Ушбу синф бирикмалари махсус ядроли рецепторларнинг - PPAR-γ агонистлари
сифатида намоён бўлади. PPAR-γ ёғ, мушак тўқималарида ва жигарда аниқланади. ТЗД,
PPAR-γ ни фаоллаштириб, пострецепторли инсулинга бўлган турғунликка таъсир қилади,
ҳужайра ичидаги GLUT-4 нинг фаоллигини ва миқдорини оширади. Аммо дори
воситасининг самарадорлиги фақат 2-3 ой давомида намоён бўлади, чунки генлар
транскрипцияси рағбатлантирилади. Энг хавфсиз юрак-қон томирлар профили
пиоглитазон учун мўлжалланади. Ушбу гуруҳ дори воситалари гипогликемияни
чақирмайди.
Тадқиқотлар жараёнида аёлларда остеопорозга хос бўлмаган жойларда тез-тез учрайдиган
синишлар юзага келиши аниқланди, бу пиоглитазонга камроқ дахлдор бўлади. 15 дан 30
мг гача бўлган ўртача терапевтик дозаларда кунига бир маҳал қўллаш тавсия этилади.
Кучли ифодаланган семизлик билан ҚД2 бўлган шахсларга тавсия этилади. Пиоглитазон
қўлланилганда, HbA1c нинг пасайиши 0,5 дан 1,4% ташкил қи- лади. Қисқа таъсирли
инсулин буюрилганда ва III-IV даражали сурункали юрак етишмовчилиги мавжудлигида
пиоглитазонни бекор қилиш тавсия этилади.
Қарши кўрсатмалар
► ҚД1
► кетоацидоз
► ҳомиладорлик ва эмизиш даври
► жигар патологияси (АЛТ> 2,5 мартага ошиши),
►буйраклар CБК C 3Б-5 (КФТ <45 мл/дақ /1,73 м²),
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
► оғир сурункали юрак етишмовчилиги.
Натрий-глюкоза ташувчиси-2 ингибиторлари(НГЛТ-2и)
Натрий-глюкоза ташувчилари-2 ингибиторлари β-хужайрадан инсулин ишлаб
чиқарилишидан катъий назар гликемияни камайтириши мумкин. НГЛТ-2 ингибиторлари
гурухидаги дори-воситалар буйраклардаги глюкоза реабсорбциясини камайтиради, бу
глюкозурияни келтириб чикаради, ва шу билан кондаги глюкоза миқдорини пасайтиради.
Бундан ташкари, кушимча метаболик ва кардиопротектив таъсир кўрсатади. Ушбу
гуруҳнинг ўзига хос хусусияти - вазн йўқотишга хам таъсир этади ва энг мухими,
гипогликемия хавфини минимал даражага камайтиради. НГЛТ-2 ингибиторлари қабул
килинганида гликирланган гемоглобин даражаси ўртача 0,8-0,9% га камайади. НГЛТ-2
ингибиторлари ҚД 2 тури беморларида кардиоваскуляр ва буйрак асоратларини
камайишига олиб келади. Хусусан, сурункали юрак етишмовчилигини даволашда самарали
таъсир қилади.

Қарши кўрсатмалар
o ҚД1
o кетоацидоз
o ҳомиладорлик ва эмизиш даври
o 18 ёшгача булган болалар ва ўсмирлар
o буйраклар CБК C 3а-5 (КФТ <45 мл/дақ /1,73 м²)

Инсулинлар
Инсулин билан даволаш (инсулинотерапия)ни тайинлаш қуйидаги ҳолларда тавсия
қилинади.
ҚД2 ни даволаш усули сифатидаги инсулин билан даволашнинг асосий афзаллиги –
мазкур касалликка хос бўлган асосий патофизиологик нуқсонларга таъсир қилишдир.
Биринчидан, бу β-ҳужайралар функцияси пасайишининг кучайиши фонида инсулин
эндоген секрецияси етишмовчилигининг компенсациясига тааллуқли.
1. Агар илк марта аниқланган беморда HbA1c нинг 10% дан юқори, плазмадаги глюкоза
16,6 ммол/л дан юқори кўрсаткичлари ва сезиларли ифодаланган клиник белгилар
(қуруқлик, чанқоқлик, диабет, тана вазнининг камайиши) кузатилса, бу беморга базал
инсулиннинг бошқа препаратлар билан комбинациясини (метформин + СМ ёки
метформин + ДПП-4и, ёки метформин + ТЗД ёки метформин + ГСП-1ра) бошлаш мумкин.
2. Агар бемор аллақачон иккита препарат (CМ билан метформин ёки ДПП-4И билан
метформин ёки ГСП-1ра билан Метформин ёки ТЗД билан Метформин) ёки учта препарат
комбинациясини олган бўлса, ва унда HbA1c кўрсаткичлари якка тартибдаги мақсадли
кўрсаткичларидан (мўлжалдан) юқори бўлса, бу ҳолда мавжуд даволашга базал
инсулинни қўшиш тавсия этилади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
3. Жарроҳлик аралашувларда, ўткир интеркуррент ва углеводлар алмашинувининг
декомпенсацияси билан бирга кечувчи сурун- кали касалликларнинг зўрайишида, инсулин
билан даволашга вақтинчалик ўтиш мумкин.
4. Кетоацидозда.
Беморни инсулин билан даволашга режали ўтказишдан аввал қуйидагиларни
амалга ошириш лозим:
1. беморга ўз-ўзини назорат қилиш усулларини ўргатиш;
2. гипогликемия бўлиши эҳтимоли ҳақида огоҳлантириш, унинг белгилари ва уларни
бартараф қилиш ва олдини олиш усуллари тўғрисида хабардор қилиш;
3. овқатланиш тамойилларини қайта кўриб чиқиш.
Инсулин дозалари
Инсулин дозалари индивидуал бўлиб, углевод алмашинувининг якка тартибдаги мақсадли
кўрсаткичларига (мўлжалга) эришилгунга қадар аста-секин оширилади. Инсулин
дозасининг чекланишлари мавжуд эмас.
Қанд миқдорини пасайтирувчи дори воситаларини инъекция қилиш усули
1. Қисқа таъсирли инсулин (ҚТИ) қондаги қанд миқдори меъёрий даражага яқин бўлган
ҳолларда овқатдан 20-30 дақиқа олдин юборилади.
2. Ултра қисқа таъсирли инсулин аналоги қондаги қанд миқдори меъёрий даражага яқин
бўлган ҳолларда бевосита овқатдан олдин юборилади, зарур бўлганда, овқатдан сўнг шу
заҳоти юбориш мумкин.
3. Овқатдан олдин қондаги қанд миқдори даражаси юқори бўлган ҳолларда, ҚТИ нинг ёки
ултра қисқа таъсирли инсулин аналогининг инъекциясидан овқат истеъмол қилишгача
бўлган вақт оралиғини ошириш тавсия этилади.
4. Инъекция ўрнини танлашда инсулиннинг турини эътиборга олиш керак. Одам ҚТИ
нинг инъекция учун афзал бўлган ўрни – қорин ҳисобланади, чунки бу нуқтада
инсулиннинг сўрилиши энг тездир. НПХ инсулинлари думбага ёки сон соҳасига инъекция
қилиниши лозим, чунки бу жойларда сўрилиш тезлиги секинроқ кечади.
5. Тайёр инсулин аралашмалари (ҚТИ/НПХ) ҚТИ нинг сўрилиш тезлигини ошириш
мақсадида қорин деворига юборилиши керак.
6. Ултра қисқа, узоқ таъсирли ва ўта узоқ таъсирли инсулин аналоглари барча инъекция
ўринларига юборилиши мумкин.
7. Инсулин соғлом тери ости ёғ тўқимасига юборилиши лозим, тери ичига ва мушак ичига
инъекцияларни, шунингдек, чандиқлар ва липогипертрофик соҳаларни қўллаш мумкин
эмас.
8. Мушак ичига юбориш хавфини камайтириш учун шприц ручкалар учун 4 мм ли
игналар/6 мм-ли инсулин шприцлари ёки энг калта игналардан фойдаланиш зарур.
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Шприц-ручкалар учун 4 мм-ли игналар билан инсулин инъекцияларини 90° бурчак ости-
да, ёши, жинси, ТВИ дан қатъий назар амалга ошириш мумкин.
9. Агар беморлар 4 мм дан узун игналарни ёки шприцларни ишлатиши керак бўлса, унда
мушак ичига инъекцияни олдини олишучун, тери бурмасини шакллантириш ва/ёки
игнани 45° бурчак остида юбориш талаб қилиниши мумкин.
10. Инсулин сўрилишининг бузилишига ва гликемия ўзгарувчанлигига олиб келадиган
липогипертрофиянинг ривожланишига йўл қўймаслик учун доимо инъекция
ўринларининг тўғри алмашинишига риоя қилиш шарт.
11. Ҳар бир кейинги инъекцияни аввалги инъекция ўрнидан камида 1 см масофада
юбориш ва инъекция учун имкони бўлган барча соҳалардан фойдаланиш муҳим аҳамиятга
эга.
12. Инъекциянинг оптимал усули бўлиб, шприц-ручкалар ва шприцлар учун игналарни
бир марта ишлатиш ҳисобланади.
13. ГСП-1ра дан фойдаланадиган беморлар инсулиннинг инъекциялари бўйича (игна
узунлигига, инъекция ўрнини танлаш ва алмашиб туришга нисбатан) белгиланган
тавсияларга амал қилишлари даркор

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Қандли диабетнинг 2 турида инъекцион даволашни бошлаш ва жадаллаштириш
тамойиллари

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Асоратсиз 2 тур қандли диабети бўлган беморларни кузатиш

Кўрсаткич Текшириш суръати

Касалликнинг дебютида ва декомпенсацияда – ҳар куни


бир неча марта!
Кейинчалик қонда қанд миқдорини пасайтирувчи
даволашнинг турига қараб: жадаллаштирилган инсулин
билан даволашда: ҳар куни камида 4 марта; перорал қанд
миқдорини пасайтирувчи даволашда ва/ёки ГСП-1
рецепторлари агонистларида ва/ёки базал инсулинда:
суткада камида 1 марта турли вақтда + ҳафтасига 1
гликемик профил (ҳафтаси- га камида 4 марта);
тайёр инсулин аралашмаларида: суткада камида 2 марта
Гликемияни ўз-ўзи назорат турли вақтда + ҳафтасига 1 гликемик профил (суткада
қилиш камида 4 марта);
парҳез билан даволашда: ҳафтада 1 марта куннинг турли
вақтларида.
Қўшимча равишда: ўткир ва сурункали касалликларнинг
зўрайишида, ҳаёт тарзининг ўзгариши, жисмоний
юклама- лар, гипогликемияга гумон қилинганда,
автомашинани бошқаришда

HbA1c 3 ойда 1 марта


Қондаги қанд миқдорини
узлуксиз кузатиш (CGM ва FGM
Кўрсатмалар бўйича
Ўзбекистонда рўйхатга
олинмаган)

Умумий қон таҳлили Йилда 1 марта

Умумий сийдик таҳлили Йилда 2 марта


Микроалбуминурия (сийдикда
албумин/креатинин нисбати)
Йилда 2 марта

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Қон биокимёвий таҳлили
(оқсил, умумий холестерин,
Йилда камида 1 марта (ўзгаришлар йўқлигида)
ЮЗЛХ, ПЗЛХ, триглицеридлар,
билирубин, АCТ, АЛТ, сийдик
кислотаси, сийдикчил,
креатинин, калий, натрий, КФТ
ҳисоблаш)

Қон босимини назорат қилиш Шифокорга ҳар бир ташриф қилганда. Артериал
гипертония мавжудлигида – кунига 2-3 марта ўз-ўзини
назорат қилиш
ЭКГ Йилда 1 марта
ЭКГ (юклама синамалари билан Йилда 1 марта
> 2 та хавф омиллари)
Кардиолог маслаҳати Йилда 1 марта
Оёқлар текшируви Шифокорга ҳар бир ташриф қилганда
Оёқ панжалари сезгирлигини Йилда камида 1 марта, кўрсатмалар бўйича – тез-тез
баҳолаш
Инсулин инъекция усулларини 6 ой ичида камида 1 марта.
текшириш ва инъекция
ўринларининг кўриги

Офталмолог кўриги (кенг Йилда бир марта, кўрсатмалар бўйича – тез-тез


қорачиқда офталмоскопияни
ўтказиш)
Невролог маслаҳати Кўрсатмалар бўйича
Кўкрак қафаси Йилда 1 марта
рентгенографияси

Қандли диабетнинг сурункали асоратлари белгиларининг мавжудлигида, ҳамроҳ


касалликларнинг қўшилишида, хавфнинг қўшимча омиллари пайдо бўлишида,
текширишлар суръати тўғрисидаги масала якка тартибда ҳал қилинади.
Дислипидемияни даволаш тамойиллари
► Ҳаёт тарзининг ўзгариши қуйидагиларга нисбатан қаратилган бўлиши керак:
• тана вазнининг камайиши;
• тўйинган ёғлар, транс-ёғлар ва холестерин истеъмол қилишни камайтириш;
• омега-3 тўйинган ёғ кислоталари, ўсимлик толалари (клетчатка)ни истеъмол қилишни
ошириш;
• қандли диабет билан оғриган беморларда липид профилини яхшилаш мақсадида
жисмоний фаолликни ошириш тавсия этилиши лозим.
► Липидлар миқдорини қуйидаги ҳолларда аниқлаш зарур

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• статинларни ёки липидларни пасайтирувчи ҳар қандай бошқа даволашни буюришдан
олдин,
• дори воситасини бошлашдан ёки дозани ўзгартиришдан 4-12 ҳафта кейин,
• ҳар йили, чунки бу даволаш самарадорлигини ва унга риоя қилишни кузатишга имкон
беради.
► Қандли диабет ва атеросклероз оқибатида келиб чиққан ЮҚТК бўлган барча ёш
тоифасидаги беморлар учун, ҳаёт тарзининг ўзгаришлари, статин дори воситаларини
жадаллашган режимда буюриш билан кечиши шарт.
► Атеросклероз оқибатида келиб чиққан ЮҚТК хавфининг қўшимча омиллари билан ҚД
бўлган 40 ёшдан кичик беморлар учун, ҳаёт тарзининг ўзгаришлари билан бирга,
беморлар ва шифокорлар статинлар билан ўртамиёна интенсив даволашни кўриб
чиқишлари даркор.
► ҚД си бўлган 40-75 ёшдаги ва атеросклероз оқибатида келиб чиққан ЮҚТК бўлмаган
75 ёшдан катта беморлар учун ҳаёт тарзининг ўзгаришларига қўшимча равишда,
статинлар билан ўртамиёна интенсив даволашни қўллаш керак.
► ҚД си бўлган 85 ёшдан беморларда статинларни буюриш учун махсус кўрсатмалар
талаб қилинади.
► ҚД бўлган беморларда:
• ҚД нинг жуда юқори хавфида ПЗЛХ нинг 1,8 ммол/л дан кам миқдорга пасайишига ёки
ПЗЛХ даражасининг дастлабки кўрсаткичидан камида 50% камайишига эришиш лозим.
• ҚД нинг юқори хавфида, ПЗЛХ нинг 2,5 ммол/л дан кам миқдорга пасайишига ёки
ПЗЛХ даражасининг дастлабки кўрсаткичидан камида 50% камайишига эришиш лозим.
► Клиник амалиётда ҳар бир бемор учун даволашга бўлган индивидуал реакцияга боғлиқ
равишда (масалан, ножўя таъсирлар, чидамлилик, ПЗЛХ даражалари ёки статинларни
қабул қилиш натижасида ПЗЛХ даражасининг фоизли пасайиши) шифокор- лар статинлар
билан даволаш жадаллигини назорат қилишлари зарур.
► Статинлар билан интенсив даволашга чидамсизлиги бўлган беморларда, статинлар
дозаси максимал даражадаги чидамлиликкача камайтирилиши шарт.
Артериал гипертензияни даволаш/артериал қон босимини (АҚБ) назорат қилиш
тамойиллари
► Шифокорга ҳар бир ташриф қилганда АҚБ нинг назоратини мунтазам равишда
ўтказиш даркор. Қайд қилинган юқори АҚБ (≥140/90 мм сим.уст.) бўлган беморларда
АҚБ, шу жумладан, артериал гипертензия (АГ) ташҳисини қўйиш мақсадида, бошқа
кунларда ҳам қайта ўлчаниши керак.
► ҚД ва АГ бўлган барча беморлар АҚБ ни уй шароитида назорат қилишлари лозим.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
► ҚД ва артериал гипертензияси бўлган беморларнинг кўпчилиги, СҚБ <140 мм сим.уст.
ва ДҚБ <90 мм сим.уст. бўлган мақсадли даражаларига эришиш учун гипертензияга
қарши даволашни олишлари зарур.
► 130/80 мм сим.уст. каби СҚБ ва ДҚБ учун янада паст мақсадли даражалари, ЮҚТК
хавфи юқори бўлган беморлар учун мақбулдир.
► АҚБ даражаси >120/80 мм сим.уст. бўлган беморлар учун ҳаёт тарзининг ўзгариши,
ортиқча вазн ёки семизлик ҳолатларида тана вазнини камайтиришга қаратилади. Артериал
гипертензияни пасайтиришга мўлжалланган парҳездаги ўзгаришлар қуйидагиларни ўз
ичига олади
• натрий истеъмол қилишни камайтириш ва калий истеъмол қилишни ошириш;
• жисмоний фаолликни ошириш ва спиртли ичимликларни истеъмол қилишни
камайтириш.
► АҚБ ≥140/90 мм сим.уст. бўлган беморларга, ҳаёт тарзининг ўзгаришларига қўшимча
равишда, мос бўлган фармакотерапия буюрилиши даркор. АҚБ ининг мақсадли
даражасига эришиш учун дори воситаларнинг дозалари титрланиши керак
Артериал гипертензияни даволаш, ҚД бўлган беморларда юрак- қон томир касалликлари
суръатини камайтириш учун самарадорлигини намоён қилган дори воситалари
гурухларини ўз ичига олиши лозим (ААФ ингибиторлари, ангиотензин II
рецепторларининг блокаторлари (АРБ), тиазидли диуретиклар ёки калцийнинг
дигидропиридин антагонистлари).
АҚБ нинг мақсадли даражасига эришиш учун одатда комбинирланган (қўшма) даволашни
буюриш зарур. Бироқ, ААФи ва АРБ комбинациясини, шунингдек, ААФи ёки АРБ нинг
ренинни бевосита ингибиторлари билан комбинациялари қарши кўрсатилган.
ҚД ва сийдикдаги албумин/креатинин даражалари нисбати ≥30 мг/г бўлган беморларда
ААФи ёки АРБ лар максимал чидамли дозаларда, гипертензияга қарши даволашнинг
биринчи қатори сифатида кўрсатилган. Дори воситаларнинг синфларидан биттасига
чидамсизлик бўлса, уни бошқасига алмаштириш керак.

ҚАНДЛИ ДИАБЕТ БИЛАН ОҒРИГАН


БЕМОРЛАРДА ЎЗ-ЎЗИНИ НАЗОРАТ ҚИЛИШНИ ЎРГАТИШ
Қандли диабет билан оғриган беморларда ўз-ўзини назорат қилишни ўргатиш – даволаш
жараёнининг ажралмас қисми ҳисобланади. У беморларни, муайян терапевтик
мақсадларга (касаллик билан ўз-ўзини бошқариш) эришишга ёрдам берадиган билим ва
кўникмаларга эга бўлишини таъминлашга асосланган бўлиши керак (Ишончлилик
даражаси В).
► Ўз-ўзини назорат қилиш тадбирлари ҚД билан барча беморларга, касаллик аниқланган
вақтдан бошлаб, умрбод, касалликнинг барча босқичларида ўтказилиши лозим
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
(Ишончлилик даражаси В). Ўз-ўзини назорат қилишнинг мақсад ва вазифалари
беморнинг ўқитилаётган вақтдаги аҳволига мувофиқ равишда белгиланиши шарт.
► Диабет мактабига умуман ўқитилмаган (бирламчи цикл), ёки ўқишни тугатган
(такрорий цикллар) беморларнинг билим ва мотивация даражасини сақлаб қолиш, ёки
янги терапевтик мақсадлар пайдо бўлганда йўналтирилади.
► Ўз-ўзини назорат қилиш мактабида беморларга: инсулин қабул қилмайдиган ҚД2 тури,
ва инсулин билан даволанадиган ҚД2 тури– муайян контингентига мўлжалланган маxсус
ишлаб чиқиладиган тузилмавий дастурлар қўлланилади.
► Ўқув дастурларининг мазмуни ҚДни ташхислаш ва даволашнинг қабул қилинган
стандартларга мувофиқ ташкил этилиши, стандартлар эса – педагогиканинг асосий
тамойилларига асосланган бўлиши зарур.
► Ўқув дастурларининг қатъий амалий йўналтирилиши идрок қилишда енгилликни
назарда тутади. Ўқув дастурларининг бажарилиши шарт бўлган бўлимлари:
• ҚД тўғрисида умумий маълумотлар;
• овқатланиш;
• жисмоний фаоллик;
• гликемияни назорат қилиш;
• қонда қанд миқдорини пасайтирувчи дори воситалари;
• инсулин билан даволаш (инсулин олувчи беморлар учун батафсил);
• гипогликемия;
• ҚД нинг кечки асоратлари;
• ҚД ни назорат қилиш максадида ўтказиладиган текширувлар.
► Ўқитиш жараёнида асосий вақт касаллик билан ўзини-ўзи бошқариш учун зарур бўлган
амалий кўникмаларга бағишланган бўлиши лозим. Биринчи навбатда қондаги қанд
миқдори, инсулин инъекциясини қилиш усуллари, инсулин дозаларини тўғри коррекция
қилиш, оёқларни парваришлаш ва қон босимини назорат қилишни ўргатиш муҳим.
► Ўқитиш якка тартибда, ҳамда беморлардан иборат гуруҳларда ўтказилиши мумкин
(Ишончлилик даражаси А). Гуруҳда 7-10 нафар беморлар бўлиши мақсадга
мувофиқдир. Гуруҳда ўқитиш учун етарли ёруғлик билан таъминланган, тинч, алоҳида
xона бўлиши талаб қилинади.
► Якка тартибдаги ўқитиш ҳар бир бемор билан ўтказилиши мумкин. Бундан ташқари:
ҳамроҳ оғир касалликлар ёки жисмоний ва ақлий фаолиятда сезиларли нуқсонлар билан
кечувчи касалликлар, ҚД асоратларининг оғир босқичлари бўлган айрим маxсус
тоифадаги беморлар учун кўрсатилган. Баъзи ҳолларда ўқитиш жараёнига беморларнинг
қариндошлари ёки улар учун ишончли бўлган шахсларни жалб қилиш ҳам яхши самара
беради.
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
► Диабет мактаблари Республика эндокринология марказида ва унинг филиалларида,
вилоят эндокринология диспансерларида ва туманлараро эндокринология бўлимларида
ташкил этилади.
► Тиббий xодимлар учун ажратиладиган штат бирликлари: ҳар бир мактабда 1 ставка
ҳамшира-инструктор ўрни ажратилади.
► Диабет мактабининг моддий-техника базаси:
• Махсус ўқув дастурлари, кўргазмали қуроллар тўплами (плакатлар, маҳсулот тасвирлари
ифодаланган карточкалар) билан;
• Мактаб ёки маркерли доска;
• Глюкометрлар ва тест-япроқчалари;
• Дори воситалари намуналари ва инсулин юбориш учун махсус муляжлар;
• Маҳсулотларни тортиш учун тарозилар.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ҚАНДЛИ ДИАБЕТ 2 ТУРИДА ЭНГ КЎП УЧРАЙДИГАН ЎТКИР АСОРАТЛАР
Гипогликемия ва кипогликемик кома
1. ГИПОГЛИКЕМИЯ КЛАССИФИКАЦИЯСИ:
1 даража (огоҳлантирувчи ):ҚДли беморларда гипогликемик терапия(инсулин ва
сульфанилмочевина препаратлари) фонида гликемия 3,0 дан токи 3,9 ммоль/симптомлар
билан ёки симптомсиз бўлиши гипогликемия хавфини кўрсатади ва клиник симптомлар
бўлмаса хам даволаш тадбирларини бошланг.
2 даража (клиник ёки яққол гипогликемия): гликемия 3,0 ммоль/лдан паст
симптомлар билан ёки симптомсиз . Дарҳол даволаниш бошланишини талаб этади.
3 даража (оғир гипогликемия): гликемия 3,9 ммоль/лдан паст ва когнитив бузилишлар
билан кечувчи (хушнинг йўқолиши) яни бошқа инсоннинг ёрдамини талаб этувчи.
2. КЛИНИК БЕЛГИЛАРИ:
Адренергик симптомлар: тахикардия, мидриаз, титроқ, тери рангпарлиги, кўп терлаш,
кўнгил айнаши, қайт қилиш, бехаловатлилик, агрессивлик.
Нейрогликопеник симптомлар: Холсизлик, диққатнинг бузилиши, бош оғриғи,
дезориентация, нутқ кўрув ва ахлоқий ўзгаришлар. амнезия, ҳаракат координацияси
бузилишлари, онгнинг бузилиши, кома, талвасалар, ўтиб кетувчи парез ва параличлар.
3. КАСАЛХОНАГАЧА БЎЛГАН ДАВР:
Енгил гипогликемия: Легкая гипогликемия: 1 – 2 НБлигидаги тез ҳазм бўладиган
углеводларни қабул қилиш. Агар гипогликемия узоқ таьсир қилувчи инсулин таьсирида
юзага келган бўлса, қўшимча 1 – 2 НБлигидаги секин ҳазм бўладиган углеводларни қабул
қилиш. Агар гипогликемия акарбоза натижасида юзага келган бўлса ,унда глюкоза қабул
қилиш.
Гиполгикемик холатда шифокоргача бўлган ёрдам:
- Шифокорни чақириш.
- Лаборантни чақириш.
- Беморни турғун ҳолда ёнбошлатиб ётқизиш.
- Глюкоза спрейини peros2 марталаб босиш.
- Вена ичига иньекция учун киришни таьминлаш.
Медикаментларни тайёрлаш:
40 ва 5 % глюкоза эритмалари 0,9 % натрий хлорид, преднизолон (амп.), гидрокортизон
(амп.), магнезия сульфат 25% (амп.), глюкагон (амп.)
Касалхонада:
Клиник текширувлар:
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
 Нейростатус баҳоланган ҳолда умумий кўрик:
 Тана хароратини ўлчаш
 Пульс ва АҚБ, нафас олиш сонини ўлчаш.
 Лаборотор текширувлар:
 Гликемия
Инструментал текширувлар:
 ЭКГ
Даволаш:
Беморни ёнбошга ётқизиш, нафас олиш йўлларини тиклаш, в.ига оқим билан глюкоза 40%оик
эритмасини юбориш. 20-100 мл дан токи ҳушнинг тиклангунигача ёки 1 мл глюкагон эритмаси т/о.
Ҳушнинг тикланиши юзага келмаса глюкоза юборилганидан сўнг в.ига томчилаб 10%лик глюкоза
эритмаси ва глюкокортикоидларни: Дексаметазон 4-8 мг, Преднизолон 30-60 мг юбориш. Агар
гипогликемик холат узоқ таьсирлик қанд пасайтирувчи таблеткалар қабулидан сўнг бу кўпинча қарияларда
ёки буйрак фукцияси ишдан чиққан беморларда кузатилиб, натижасида юзага келса, токи ҳушнинг тўлиқ
ўзига келмагунича 5-10% лик глюкоза эритмаси в.ига томчилаб тўлиқ юборилади. Гликемия контроли
дастлаб 30 мин сўнг ҳар 1-3-6 соатда.
Агар гипогликеми қиска таьсир қилувчи инсулин натижасида юзага келган бўлса, гипогликемия
бартараф этилганидан сўнг , неврологик симптомлар бўлмаса госпитализация талаб этилмайди.
ДИАБЕТИК ГИПОГЛИКЕМИК КОМАДА ДИАГНОСТИКА ВА ДАВОЛАШ АЛГОРИТМИ

Физикал текширувлар

ҚВП, КТМП/ТМШ, ОЭД, РИЭИАТМ:

Гликемия, АД, ЮУС,тана температураси, ЭКГ

Медикаментоз даво

ҚВП, КТМП/ТМШ, ОЭД, РИЭИАТМ:

Беморни ёнбошга ётқизиш, нафас олиш йўлларини тиклаш, в.ига оқим билан глюкоза 40%оик эритмасини
юбориш. 20-100 мл дан токи ҳушнинг тиклангунигача ёки 1 мл глюкагон эритмаси т/о. Ҳушнинг тикланиши
юзага келмаса глюкоза юборилганидан сўнг в.ига томчилаб 10%лик глюкоза эритмаси ва
глюкокортикоидларни: Дексаметазон 4-8 мг, Преднизолон 30-60 мг юбориш. Агар гипогликемик холат узоқ
таьсирлик қанд пасайтирувчи таблеткалар қабулидан сўнг бу кўпинча қарияларда ёки буйрак фукцияси ишдан
чиққан беморларда кузатилиб, натижасида юзага келса, токи ҳушнинг тўлиқ ўзига келмагунича 5-10% лик
глюкоза эритмаси в.ига томчилаб тўлиқ юборилади. Гликемия контроли дастлаб 30 мин сўнг ҳар 1-3-6 соатда.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ДИАБЕТ КЕТОАЦИДОЗИ(ДКА, КЕТОАЦИДОТИК КОМА)

1. ТАЬРИФ:
Диабет кетоацидози (ДКА) – хает учун хавф солувчи, кандли диабетнинг уткир асорати булиб абсолют
еки нисбий инсулин етишмовчилиги, гипергликемия (11,0ммоль/лдан баланд) ва гиперкетонемия (5
ммоль/л или +дан баланд), ацетонурия (++дан баланд) ва метаболик ацидоз (рН < 7,3) турли хил
даражадаги онгнингбузилиши еки умуман бузилмаслиги билан ифодаланади.Бу эса ўрнида тезкор
госпитализацияга кўрсатма хисобланади.
2.Клиника
1. Инсипидар синдром:
 полиурия 3-6 л/суткасига ҳажмда;
 полиурияга мос холда, суюқлик ичишни кучайиши;
 чанқаш;
 оғиз қуриши.
2. Дегидратация синдроми:
 тери ва кўринарли шиллиқ қаватларнинг қуриши (биринчи галда оғиз бўшлиғи шиллиқ
қаватлари);
 тери тургорини пасайиши;
 кўз олмасини тургорини пасайиши:
3. Кетоацидоз синдроми:
 чиқарилаётган нафасда ацетон ҳидини бўлиши;
 Катта ацидотик Куссмауль нафаси
 Тери қопламлари «рубеози».
4. Абдоминал синдром:
 Кўнгил айнаши;
 Қайт қилиш, тез тез қайталанувчан, енгиллик олиб келмайдиган баьзида эрозив гастрит ёки
ошқозон стресс яралари натижасида «кофе қуйқаси» кузатилади;
 Қоринда оғриқ (доимий характерга эга эмас,патологик процесс ривожланишига қараб
локализациясини ўзгартиради);
 Перитонизм ривожланиши (қорин деворини таъсирланишини мусбат ёки манфийлиги);
 Ичак перистальтикаси шовқини йуқолиши сабабли ичак парези кузатилиши мумкин.;
 гепатомегалия.
5. Марказий нерв системасини зўрайиш синдроми:
 бош оғриғи,бош айланиши;
 холсизлик, тинкани қуриши, апатия, уйқучанлик, қайсики аста секин зўрайиб бориб,
прекоматоз, ва коматоз ҳолатларга ўтади;
 мушак тонусини пасайиши ва пай рефлексларини сусайиши, метаболик жараёнлар кучайиб
бориши билан биргаликда арефлексия билан алмашинади.
 Азотемия ва гиперкетонемияни нейротоксик таъсири натижасида тери қопламлари
гиперестезияси.
6.Юрак қон томир системаси жароҳатланиш синдроми:
 тахикардия;
 суст тўлиқликда ва тарангликда тез тез пульс;
 ўткир буйрак етишмовчилигига кейинчалик олиго ва анурияга олиб келувчи артериал қон
босимни пасайиши.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
8. Диабетик кетоацидозни авж олишига олиб келувчи фон касалликларнинг намоён бўлиш
синдроми.( аниқклиник белгилар патология характерига боғлиқ)

Диабетик кетоацидоз ва команинг касалхонагача бўлган лаборотор диагностикаси:


 Анамнезида қандли диабет бўлганда қонда хар қандай глюкоза миқдори ёки гипергликемия
глюкометрда 11 ммоль/лдан баланд;
 кетонурия.
3.ҚВП КТМП реанимация бўлими бўлмаган ВЭД шароитида ДИАБЕТИК КЕТОАЦИДОЗНИ
ДИАГНОСТИКАСИ ВА ДАВОЛАШ УСУЛЛАРИ:
Клиник текширувлар:
 Нейростатусни бахолаш билан бирга умумий кўрик.
 Тана ҳароратини ўлчаш.
 Пульс, АҚБ, Нафас олиш сони частотаси.
Лаборотор инструментал текширувлар:
 Гликемия
 Сийдикда кетон таначалари
Инструментал текширувлар :
 ЭКГ
Даволаш:
Стационарни реанимация бўлимига госпитализация.
Хаёт учун мухим аъзолар функциясини тиклаш: яққол нафас етишмовчилигида(НОС 40 дан баланд
ёки нафаснинг қайтиши ) трахея интубацияси ва ўпканинг суньий вентиляцияси талаб этилади.
Қусуқ массалари билан асфиксия профилактикаси:
Ёнбошга ётқизиш, доимий меьда сақламасини чиқариб туриш учун назогастрал зонд қўйиш.
Глюкометр ёрдамида экспресс таҳлил ва тест-полоскалар ёрдамида кетонурияни баҳолаш.
Периферик веноз йулни очиш. NaCl изотоник эритмасини вена ичига 1л/соатига тезликда ( болаларга
15-20 мл/кг/соатига) юбориш.
Инфузия эритмалари бутун транспортировка давомида амалга ошириб борилиши лозим.
Агар кетоацидоз ташхисига гумон бўлса, мушак орасига 0,1Ед/кг қисқа таъсир этувчи инсулинни
юбориш. 10 ёшгача бўлган болаларда кетоацидоз ташҳисига гумон бўлса, инсулин қилишдан эҳтиёт бўлиш
лозим.

4.РЕНИМАЦИЯ БЎЛИМИГА ЭГА ТМШ, ВЭД ВА СТАЦИОНАРЛАРДАГИ ОРИТ ВА


РСНПМЦЭЛАРДА ДИАБЕТИК КЕТОАЦИДОЗНИ ДИАГНОСТИКАСИ ВА ДАВОЛАШ
УСУЛЛАРИ
Клиник текширувлар:
 Нейростатусни бахолаш билан бирга умумий кўрик.
 Тана ҳароратини ўлчаш.
 Пульс, АҚБ, Нафас олиш сони.
Лаборотор инструментал текширувлар:
1. Қонда қанд миқдорини Экспресс-таҳлили – умумий холат стабилизация бўлмагунича хар 1-3 соатда,сўнг
– хар 3-6соатда 1 марта.
2. кетонурияни текшириш биринчи икки суткада 2 марта суткасига, кейинчалик хар куни 1 марта
кетоацидоз бартараф этилмагунича .
3. Дастлаб УҚА,сўнгра 1 марта хар 2 -3 кунда.
4. Плазмадаги натрий ва калийни суткасига бир маротаба (кўрсатмага кўра).
5. Қондаги креатинин – дастлаб, сўнг хар 3 кунда 1 марта.
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
6. Гематокрит, газовлар таҳлили ва қондаги рН – суткасига 1-2 марта КИМ нормаллашмагунигача.
7. Диурезни соатлик тахлили дегидратация бартараф этилмагунигача (беморнинг оғир ёки хушсиз
холати натижасида сийдик ажратишни идора этолмаганида сийдик пуфаги катетеризацияси).
8. Домий веноз катетр орқали марказий веноз босимини мониторинги. (техник имкониятлар бўлганида).
9.АҚБ, ЮУСни узлуксиз мониторинги.
10. Тана харорати температураси.
11. ЭКГ тахлили. – суткасига 1 мартадан кам эмас.
12. Кетоацидоз сабаби инфекция деб бахоланганида (тана харорати ошганида): ўпка рентгенографияси,
қон ва сийдик экмаси антибиотикларга сезувчанликни баҳолаш мақсадида, ички аъзолар кўрсатмага кўра
УТТ тахлили.
13. Эндокринолог консультацияси.
14. Офтальмолог тарафидан кўз туби тахлили (кўрсатмага кўра).
15.Зарур бўлганида бошқа мутахассислар кўриги

Касалхона этапида диабетик кетоацидозни даволаш принциплари.


Зудлик билан ОРИТга госпитализация.
1. Дегидратация ва гиповолемияни бартараф килиш (ишончлилик даражаси А).
2. Инсулин етишмовчилигини бартараф килиш (ишончлилик даражаси А).
3. КИМ ни ва электролитлар миқдорини нормаллаш (ишончлилик даражаси В).
4. Ятроген гипогликемияни олдини олиш. (инсулин дозасини ошириб юбориш).
5. Инфекцион ва яллиғланиш касалликлари мавжуд бўлганида уларни даволаш.
6.Комага сабаб бўлган бошқа касаллик ва холатларни аниқлаш ва даволаш.
7. Симтоматик терапия.

ЦВД ва диурез назорати остида инфузион терапия.


Эритмалар:
-0.9% лик Натрий хлор эритмаси (ишончлилик даражаси А)
-5% ва 10%лик глюкоза эритмаси агар гликемия миқдори <14 ммоль/л бўлганида.
-Коллоид плазма ўрин босарлари (Гиповолемияда – систолик АД 80 мм рт.стдан паст бўлганида., ЦВД 4 мм
дан паст бўлса .) (ишончлилик даражаси А)
Бошқа кристаллоидлар (Рингер, Рингера-Локка, Хартманна ва б.қ) 0.9%лик NaCl дан фойдаси
исботланмаган.
Регидратация тезлиги:
ДКАда суммар сувнинг дефицити тана вазнининг 5-10%га, ёки 50-100 мл/кг фактик тана вазнига тўғри
келади.Бу суюқлик ҳажмининг 24-48 соат мобайнида тўлдириш тавсия этилади. (бутун хажмнинг ярмини
– дастлабки биринчи суткада).
Регидратациянинг бошланғич тезлиги 0,9% NaCl эритмасида 1 чи соатда – 1-1,5 л (ёки 15-20 мл/кг в
соатига). Кейинчалик инфузия тезлиги дегидратация клиник белгиларига қараб амалга оширилади, АҚБ,
соатлик диурез и ЦВД: ёки ЦВД < 4 см сув.Уст бўлса, 1 л соатига юборилади.Агар ЦВД 5-12 см сув уст
бўлса – 0,5 л/соатига, 12 см сувуст дан баланд бўлса, – 250-300 мл/соатига.
Асосий принцип – узлуксиз инфузия.

Инсулинотерапия
1. Схема «В/и қисқа таъсирли инсулинни юбориш (ҚТИ)» Узлуксиз юбориш принципи:
1. Бошланғич юбориш тезлиги 0,1-0,15 Ед/кг фактик тана вазнига,1 соат давомида, сўнгра
2. Инсулинни узлуксиз юбориш 0,1 Ед/кг/ соатига (зарур булса инсулинни юбориш тезлиги
0.3 ЕД /кг/кг /соатига гликемия назорати остида кўтарилиб борилади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
3. Гликемия <14,0 ммоль/лдан камайса, инфузия 5%-10%лик глюкоза, эритмасига
алмаштирилади .ҚТИ инфузияси тезлиги 0,05Ед/кг/соатига пасайтирилиб, гликемия 8,0-
10,0ммоль/л даражасида токи ДКА бартараф этилмагунигача ушланади.
2 «Т/о хар соатда» схемаси: (қисқа таъсир қилувчи инсулинни м/о ва т/о га иньекцияси микроциркуляция
тикланишини дастлабки белгилариданоқ бошланиш тавсия этилади)
1.Бошлангич доза 0.1-0.2ЕД/кг тана вазнига т/о, сунгра
2. 0.1ЕД/кг хар соатда ҚТИ т/о
3.Агар гликемия <14,0ммоль/л бўлса, инфузия 5%-10% Глюкоза эритмасига алмаштирилади, ҚТИ дозаси
хам 0,05Ед/кг/соатигача пасайтирилади, гликемия даражаси 8,0-10,0ммоль/л миқдорида ушланади токи
ДКА бартараф этилмагунигача.
Гликемияни пасайтириш даражаси 5.5 ммоль/лдан соатига ошмаслиги лозим. Биринчи суткада эса
гликемияни 8,0-10,0 ммоль/л дан пасайтирмаслик лозим.
Глюкозанинг 5% лик ва 10% лик эритмаларида инсулин дозаларининг хисоби : 1ЕД ҚТИ глюкозанинг
2-4 грамм қуруқ моддасига олинади.
Гликемия динамикаси Инсулин дозалари коррекцияси
Дастлабки 2-3 соатда гликемия бошланғич Қисқа таьсир қилувчи инсулинни дозасини
кўрсаткичдан минимал 3 ммоль/лдан икки бароварига кўпайтирилади.
тушмаслиги . Регидратациянинг адекватлигига бахо
беринг.
Гликемия 3-4 ммоль/л/с га пасайтириб Худди шу тарзда инсулин юбориш
борилади. тезлигида давом этинг.
Гликемия 4-5 ммоль/л/соатига ёки Инсулиннинг юбориш тезлигини икки
14 ммоль/лгача пасайтирилади. бараварга камайтиринг.Лекин глюкоза
эритмасига ўтишдан олдин албатта
глюкозанинг ўзига сарф бўладиган
инсулинни ҳам ҳисобга олинг. (юқорига
қаранг).
Гликемияни пасайтириш тезлиги 5 Инсулиннинг юборилиш тезлигини
ммоль/л/с дан кўпроқ. камайтиринг ва глюкоза эритмаларини
концентрациясини оширинг. Хар соатда
гликемия текширишни давом этинг!
Т/о инсулинотерапиясига ўтиш:ҳушнинг аниқлигида, стабил гемодинамикада ва қоннинг нормал рН
да.
Узоқ таьсир қилувчи инсулинотерапияда:микроциркуляция тикланиши заҳотиёқ, юборишни
бошлаш.начинать Дозанинг ҳисоблаш тана вазни ва ёшга нисбатан.Узоқ таьсирли инсулинни тўхтатиш
тавсия этилмайди.( истисно –микроциркуляцияни бузилишидан ташқари: бу холатда вена ичига узлуксиз
қисқа таьсирлик инсулинни юборишни таьминлаш лозим. ).

Калийни тўлдириш (ишончлилик даражаси В)


Плазмада калий KCl эритмаси юборилиш тезлиги
миқдори, ммоль/л
Ноъмалум Инсулинотерапия бошлангандан сўнг 2 соатдан кеч эмас, ЭКГ
ва диурез назорати остида 1,5 г/соатига тезликда
<3 Инсулинни юборишни пасайтириш ёки тўхтатиш ва 2,5-3
г/соатига юбориш.
3-3,9 2 г /соатига
4-4,9 1,5 г/соатига
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
5-5,5 1 г/соатига
>5,5 Калий препаратларини юбориш мумкин эмас, ва хар 2 соатда
К миқдорини текшириш.

Фон ва ёндош касалликлар давоси.


Тромбозлар профилактикаси
Тромбоэмболик асоратлар ва ДВС синдромини олдини олишмақсадида в.ига гепарин тавсия қилинади.
Бош мия шиши ривожланиш белгилари:
Бош оғриғининг кучайиб бориши, бош айланиши, кўнгил айнашининг қайта ривожланиши, тана
хароратининг ошиши, брадикардия ва талвасалар. Беморда кома холатида қорачиқларнинг ёруғликка
реакцияси йўқолади, офтальмоплегия ривожланиши мумкин. Бу ҳамма белгилар гликемияни пасайиши
фонида юзага келади. Бош мия шишини тезда авж олиши ҳисобига кўз тубида ўзгаришлар юзага
келмаслиги ҳам мумкин. Шунинг учун кўрув нервларининг шиши белгилари бўлмаслиги бош мия шишини
инкор этишимизга сабаб бўлмайди. Даволаш: адекват регидратация, ўпка гипервентиляцияси ва мия
гипотермияси,томир ўтказувчанлигини пасайтириш учун фақатгина кортикостероидлар тавсия этилади.

Эслатма! Натрий бикорбонат эритмасини қўллаш фақатгина қондаги рН 7.0 дан ва стандарт бикорбонат
5 ммоль/л дан паст бўлганида тавсия этилади. Бу ҳолатда 4% лик NaHCО3 эритмаси в.ига томчилаб 2,5
мл/кг фактик тана вазнига асосланиб қўлланилади. Чунки натрий бикорбонат эритмаси калий ионларини
билан боғланиб, унинг инфузияси 1,5-2,0 г қўшимча КСl эритмасини юборилишига олиб келади (қуруқ
моддага қараб хисобланилади).

Диабетик кетоацидозни диагностика ва даволаш алгоритми.


Шикоятлар ва анамнез йиғиш.

Физикал текширувлар

ҚВП, КТМП/ТМШ, ОЭД ВЭД ОРИТ бўлимилик, Стационарлардаги ОРИТ , РИЭИАТМ:


ОРИТсиз:
Гликемия, кетонурия, УҚА,натрий, калий креатинин қондаги , гематокрит, газли
Гликемия, сийдикда тахлил, қоннинг рН, диурезнинг соатлик контроли, ЦВД, АД, ЧСС, тана ҳарорати
кетон таначалари, ЭКГ мониторинги , ЭКГ, ўпка рентгенографияси, қон ва сийдик экмаси, Ички аьзолар УТТ
тахлили кўрсатмага кўра.

Медикаментоз даво

ҚВП, КТМП/ТМШ, ОЭД ОРИТсиз:

Хаёт учун зарур аьзолар стабилизацияси. ВЭД ОРИТ бўлимилик, Стационарлардаги ОРИТ , РИЭИАТМ:

Қусуқ массалари билан асфиксия Регидратационтерапия. Инсулинотерапия. КЩС ва электролитлар


профилактикаси. в/и томчилаб миқдорини тиклаш. Инфекцион ва яллиғланиш касалликлари
0,9% NaCl эритмасини юбориш. мавжуд бўлганида даволаш. Кома ҳолатига олиб келган бошқа
м/о га 0,1 Ед/кг ҚТИ юбориш . касалликларни аниқлаш ва даволаш. Симптоматик даво.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Гиперосмоляр гипергликемик ҳолат (ГГҲ)

АСОСИЙ САБАБЛАР:
Яққол инсулин етишмовчилиги натижасида (фақатгина ҚД 2 тур учун!)+ ўткир дегидратация
ШИФОХОНАГАЧА БЎЛГАН ЭТАП
Диагностика
Клиник манзара
 Тери ва шиллиқ қаватларнинг яққол қуруқлиги.
 Яққол полиурия (кейинчалик олигурия и анурия бўлиши мумкин)
 Яққол чанқаш
 Холсизлик, адинамия
 Тери тургорининг пасайиши
 Пальпацияда кўз олмасининг юмшоқлиги.
 Уйқучанлик
 Чиқарилаётган нафасда ацетон ҳидининг бўлмаслиги.
 Куссмаул нафасининг йуқлиги.
 Полиморф неврологик симптоматика (нутқнинг бузилиши, нистагм, парезлар, фалажлар,
талваса ва б.қ.), айрим холларда гиперосмолярлик бартараф этилганидан сўнг бу доминант белгилар
йўқолади. Жудаям мухим мия шишини дифференциал ташҳислашингиз , диуретикларни ХАТОлик
билан юбормаслик РЕГИДРАТАЦИЯ ўрнига!!!
 Лаборатор кўрсаткичлар:
 Яққол гипергликемия (қоидага кўра , 30 ммоль/лдан баланд)
 Кетонемиянинг йўқлиги
ШИФОХОНАГАЧА БЎЛГАН ЭТАП ДАВОЛАШ:
Ҳаёт учун хавфлик холатларни бартараф этиш.
Витал функцияларни ушлаб туриш.
Шок билан курашиш.
Тезкор шифохонага госпитализация.
ШИФОХОНАДА ОЛИБ БОРИШ ПРОТОКОЛИ
Анамнезда авж олдирувчи факторланинг борлиги:
Дегидратациянинг келтириб чиқарувчи факторлар:
 Қайт қилиш, диарея (айниқса кўпгина инфекцион касалликларда кузатилувчи , ўткир
панкреатитда )
 Диуретикларни қўллаш
 Буйракларни концентрацион функциясининг бузилиши.
 Қон кетиш
 Куйиш
 Ёндош қандсиз диабетнинг борлиги
 Чанқашда қўшимча суюқликнинг ичилишини ман этиш.
 Инсулин етишмочилигини келтириб чикарувчи ҳолатлар.
 Интеркуррент касалликлар
 Хирургик амалиётлар ва жароҳатлар
 Инсулин антагонистлари билан сурункали даволаниш (глюкокортикоидлар, жинсий
гормонлар ва б.қ)
7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
 Соматостатин аналоглари билан терапия (октреотид)
 қарилик
ТАШҲИСЛАШ
Клиническая манзара
 Тери ва шиллиқ қаватларнинг яққол қуруқлиги.
 Яққол полиурия (кейинчалик олигурия и анурия бўлиши мумкин)
 Яққол чанқаш
 Холсизлик, адинамия
 Тери тургорининг пасайиши
 Пальпацияда кўз олмасининг юмшоқлиги.
 Уйқучанлик
 Чиқарилаётган нафасда ацетон ҳидининг бўлмаслиги.
 Куссмауля нафасининг йуқлиги
 Куссмауля нафасининг йуқлиги.
 Полиморф неврологик симптоматика (нутқнинг бузилиши, нистагм, парезлар, фалажлар,
талваса ва б.қ.), айрим холларда гиперосмолярлик бартараф этилганидан сўнг бу доминант белгилар
йўқолади. Жудаям мухим мия шишини дифференциал ташҳислашингиз , диуретикларни ХАТОлик
билан юбормаслик РЕГИДРАТАЦИЯ ўрнига!!!
Қоннинг биохимик таҳлили:
 Яққол гипергликемия (қоидага кўра , 30 ммоль/лдан баланд)
 Кетон таначаларининг булмаслиги
 КИҲ нинг нормал кўрсаткичлари.
 Гипернатриемия
 Қон плазмасининг осмолярлигини ҳисоблаш: Плазманинг осмолярлиги (мосмоль/л)=2х(Na +
мэкв/л) + 0,03 х умумий оқсил (г/л), Мочевина ва умумий оқсил кўрсаткичларини этиборга олиш. (
қисқача формула) Норма: 285-300 мосмоль/л
 Умумий сийдик таҳлили
 Массив глюкозурия.
 Ацетонурия йўқ.
ЛАБОРАТОР-ИНСТРУМЕНТАЛ ТЕКШИРУВЛАР.
1.Қондаги қанд миқдорининг экспресс-таҳлили – хар 1-3 соатда умумий ахвол яҳшилангунича, кейин
ҳар 3-6 соатда бир маротаба.
2. Келганда кетонурияни текшириш.
3.Дастлабки УҚТ, кейин хар 2-3 кунда 1 маротаба.
4. Қон плпзмасидаги Натрий ва калий суткада – 1 марта.
5.Қонда креатинин миқдори – дастлаб, сўнг хар 3 кунда 1 маротаба.
6. Гематокрит, қоннинг газли таркиби ва рН –кислота ишқор мувозанатини тиклангунича суткада 1-2
маротаба.
7. Дегидратация бартараф этилгунича соатлик диурез назорати. (агар бемор хушсиз булса, диурез
назорати учун сийдик пуфаги катетеризацияси).
8. Марказий веноз катетери ёрдамида марказий веноз босимининг доимий назорати (техник
имкониятлар бўлганида).
9..АҚБ, ЮУСнинг узлуксиз мониторинги.
10. Тана ҳарорати назорати.
11.ЭКГ таҳлили суткада 1 мартадан кам эмас.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
12. Инфекцияга гумон бўлганида ( тана ҳароратининг ошиши ):Ўпка рентгенографиси, қон ва сийдик
экмаси антибиотикларга чидамлиликни аниқлаш мақсадида: ички аьзолар УТТ си –кўрсатмага кўра.
13.Эндокринолог консультацияси.
14.Агар зарур бўлса бошқа мутахассислар кўриги.
15. Офтальмолог тарафидан кўз туби кўриги (зарур бўлганида).
16. Нефролог консультацияси, гемодиализ мутахассисининг кўриги (зарур бўлганида).
ДАВОЛАШ: АСОСИЙ КОМПОНЕНТЛАР:
 Дегидратация ва гиповолемия билан кураш
 Инсулин етишмовчилигини бартараф этиш.
 Электролит балансини тиклаш.
 Ёндош касалликларни даволаш.
КАСАЛХОНА ЭТАПИ:
Регидратация:
Na+ миқдори > 165 мэкв/лда бўлганида тузли эритмаларни юбориш ман этилади.Регидратацию 2% лик
глюкоза эритмасидан бошланади. Агар Na+ 145 — 165 мэкв/л миқдорида бўлса, регидратацияни 0,45%
лик (гипотоник ) натрий хлор эритмасида олиб борилади. Агар Na+нинг миқдори < 145мэкв/л гача бўлса
регидратацияни 0,9% натрий хлор эритмасида давом эттирилади.
Регидратация тезлиги :
1-чисоатда — 1000—1500 мл физиологик эритма.
2-чива 3-чи соатда —500 — 1000 млдан физ. эритма
Кейинги соатлар —250 — 500 мл физ. эритма
Регидратация тезлиги марказий веноз босими кўрсаткичларига кўра ёки қоидага биноан
коррекцияланади: яьни бир соатда юбориладиган суюқлик миқдори соатлик диурез миқдоридан 500-1000
мл дан ошмаслиги лозим.
Инсулинотерапия
Диабетик кетоацидотик кома принципларига биноан қўлланилади лекин инсулиннинг айнан шу
комадаги сезгирлиги юқорилигини ҳисобга олган ҳолда. Дастлаб инфузион терапияда инсулин умуман
юборилмайди ёки кам дозаларда юборилади.(0,05-0,1 ед/соатига қисқа тасир қилувчи инсулин ). Агар
инфузион терапия бошлангандан 4-5 соатдан сўнг,қисман регидратациядан сўнг ва Na+миқдори пасайса
ҳам яққол гипергликемия сақланиб қолса, инсулин дозалаш режимига ўтилади. Диабетик кетоацидотик
комада тавсия этилган доза бўйича. Натрий хлорнинг 0.45%лик (гипотоник) эритмаси билан регидратация
ўтказилаётган бир вақта катта дозаларда инсулин юбориш нотўғри бўлиб, осмолярликни тез пасайишига
ва қайта осмотик градиентни ривожланиши ва мия ёки ўпка шишига олиб келиши мумкин!
Осмолярликни оптимал тушириш тезлиги -10 мосмоль/соатига ошмаслиги лозим..

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ДИАБЕТ МИКРОАНГИОПАТИЯЛАРИ

Диабет ретинопатияси

Диабет ретинопатияси (ДР) – кўриш қобилиятининг тўлиқ йўқолишига қадар


кўришнинг сезиларли пасайишига олиб келувчи, тўр парданинг зарарланиши
билан тавсифланадиган қандли диабетнинг асоратидир.

ДР қандли диабет бўлган беморларда умумий кўз патологиясининг 75-80%


ташкил қилади. Дастлабки босқичларда ДРни ташҳислаш ва ўз вақтида
даволаш ДРни ривожланиши ва зўрайишини тўxтатишга ва беморнинг кўриш
қобилиятини сақлаб қолишга имкон беради.

10.1.1. Скрининг

• Ташҳис қўйиш пайтида ҚД2 бўлган беморлар шифокор


офталмологда кенг қамровли офталмологик текширувдан
ўтишлари лозим. (ишончлилик даражасиB)

• Агар мунтазам офталмологик текширувларда ДР белгилари бўл-


маса, ва яxши гликемик назорат қилинганда, офталмолог текши-
рувларини ҳар йили 1 марта амалга ошириш керак. (ишончлилик
даражасиB)

• Нопролифератив ДР мавжудлигида офталмологик текширувни 6


ойда камида бир марта такрорлаш керак.(ишончлилик
даражасиB)

ДРнинг препролифератив ва пролифератив босқичларигача зўрайишида,


шунингдек, кўришнинг пасайиши хавфида текши рувлар суръатини
тўрпарданинг касалликларига иxтисослашган офталмолог, лазер жарроҳи ёки
витреоретинал жарроҳ белгилайди.

10.1.2. Диабетик ретинопатиянинг таснифи

Тасниф бўйича касаллик


даражаси:

Koner E., ICO, 2014 Олиб


Porta M., Клиник белгилар бориш
1991 бўйича бўйича тактикаси

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Нопролифер Бошланғич Ягона микроаневризмалар ва Эндокринол
атив ДР нопролифер ягона қон қуйилишлар огда
атив ДР даволаниш:
гликемия,
Ўртача Кўпмикроаневризмаларвақонқу
артериал
нопролифер йилишлар, қаттиқэкссудатлар
гипертензия
атив ДР
, липидлар
алмашинуви
ни
коррекция
қилиш

Препролифе Оғир Кўпмикроаневризмаларвақонқу Лазер


ратив ДР нопролифер йилишлар, жарроҳи
атив ДР қаттиқэкссудатларконгломерат маслаҳати
лари, кўпюмшоқэкссудатлар,
интраретиналмикроваскуляран
омалиялар (ИРМА)

Пролиферати Пролиферат Эпиретинал неоваскуляризация Лазер


в ДР ив ДР ёки кўрув нерви жарроҳи,
неоваскуляризация- си, тўр витреоретин
пардада ал жарроҳ
маслаҳати
ёки бошқа бир жойда фиброз
тўқиманинг ҳосил бўлиши,
преретинал қон қуйилишлар,
гемофталм, тўр парданинг
тракцион кўчиши

Диабет макуляр шиши (ДМШ) ДРнинг ҳарқандай босқичида юзберади.


У ишемик, тракцион ва тракцион синдромсиз бўлиши мумкин. ДМШнинг
битта ёки бошқа тури бўлган беморни олиб бориш тактикаси ДРни даволашга
иxтисослашган офталмолог томонидан аниқланади.

10.1.3. Беморнинг офтальмологик текшируви

Мажбурий усуллар Қўшимча усуллар

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• Кўриш ўткирлигини аниқлаш • Тўр парданинг оптик когерент
(визометрия) томографияси.

• Кўз ички босимини ўлчаш • Кўз тубини суратга олиш


(тонометрия)
• Шишасимон тана ва гавҳар
• Кўз олд қисмининг хиралашишида УТТ
биомикроскопияси
• Кўз тубининг флюоресцент
• Кенгайтирилган қорачиқда ангиографияси (ФАГ);
офталмоскопия
• Кўриш нерви ва тўр парда
• Кўриш майдонни текшириш нейронларининг функционал
(периметрия) ҳолатини электрофизиологик
текшириш усуллари

• Кўзнинг олдинги камераси


бурчагини текшириш
(гониоскопия)

ДР ни ташҳислаш босқичлари ва даволаш

Тадбирлар

Xавф гуруҳларини аниқлаш Эндокринолог

Мажбурий офталмологик текширув


Офтальмолог
усуллари

ДР даражаларини аниқлаш Офтальмолог

Даволашнинг специфик усулини


Офтальмолог
танлаш

Даволаш

ДРнинг зўрайиб кетиш xавфини камайтириш, ҳамда бу асоратнинг


ривожланишини секинлаштириш мақсадида қуйидагиларнинг назоратини
оптималлаштириш керак:

 Гликемия. (ишончлилик даражасиА)

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
 АКБ. (ишончлилик даражасиА)

 Кон липидлари. (ишончлилик даражасиА)

1. Қондаги липидлар миқдорини пасайтирувчи дори воситаларини


(фибратлар) тайинлаш 27-40% ҳолатларда ДРнинг ривожланишини
олдини олишга ёки унинг алла қачон мавжуд бўлган
нопролифератив босқичининг ривожланишига йўл қўймайди.
(ишончлилик даражаси А)

 ДР аниқланганда, қон босимини самарали коррекция қилиш учун


ААФи ёки АРБ дори воситалари буюрилади. (ишончлилик
даражасиА)

 ДМШ, препролифератив (оғир пролифератив бўлмаган) ёки


пролифератив ДР аниқланганда, беморни шошилинч равишда
ДРни даволашга иxтисослашган офталмологга юбориш керак.
Бироқ, макула ҳолатини яхшилаш мақсадида, биринчи
босқичларда (1 ойдан ошмаган) офталмолог фибратларни
ностероид яллиғланишга қаршидори воситаларининг (непафенак,
бромфенак ёки кеторолак) инстилляцияси билан биргаликда
буюриши мумкин. (ишончлилик даражасиА)

 Тўр парданинг панретинал лазер коагуляцияси (ПЛКС) – ДР


бўлган беморларда кўришни йўқотиш xавфини камайтиришга
қаратилган анъанавий стандарт даволашдир. Уни амалга ошириш
учун кўрсатмалар- препролифератив (оғир пролифератив
бўлмаган) ДР ва баъзи ҳолларда пролифератив ДР. (ишончлилик
даражасиА)

 Шишасимон тана ичига анти-VEGF (vascular endothelial growth


factor) препаратлари–томирлар эндотелиал ўсиши омилининг
ингибиторларини юбориш ва узоқ муддат таъсир қилувчи
кортикостероид имплантларнинг ҳаммоно терапияда, ҳам
кейинги ПЛКС билан биргаликда қўлланилиши, ДМШни
даволашнинг самарали усуллари сифатида тан олинган.
(ишончлилик даражасиА)

 ДРнинг мавжудлиги, кардиопротекция мақсадида аспиринни


тайинлаш учун қарши кўрсатма бўлиб ҳисобланмайди, чунки
дори воситаси тўр пардага қон қуйилиш xавфини оширмайди.
(ишончлилик даражасиА)

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Тўр парданинг лазер коагуляциясини ўтказишга кўрсатмалар

Пролифератив ДР.Шишасимон танага ва


Мутлақ
преретинал кон куйилишлар

Нисбий Кўзнинг олдинги камераси бурчаги


неоваскуляризацияси. Рангдор парданинг
неоваскуляризацияси

Мумкин бўлган Препролифератив ДР.Клиник жиҳатдан аҳамиятли


ДМШ

Препролифератив (оғир нопролифератив) ДРда ПЛКСни амалга ошириш

энг самарали ва xавфсиздир

ПЛКС учун шошилинч кўрсатмалар мавжуд бўлганда, углеводлар


алмашинувининг компенсацияланиш даражасидан ҚАТЪИЙ НАЗАР амалга
оширилиши лозим. ПЛКСнинг шошилинчлиги ДРни даволашга
иxтисослашган офталмолог томонидан белгиланади. (ишончлилик даражаси
А)

Қондаги қанд миқдорини пасайтириш, зарур бўлганда аста-секин ва ПЛКС


билан бир вақтда амалга ошириш керак. (ишончлилик даражаси А)

Ангиогенезга қарши даволашга ва узоқ муддатли дексаметазоннинг


имплантини юборишга кўрсатмалар:

ДМШ (оптик когерент томографиядаги тўр парда қалинлигининг


маълумотлари бўйича) кўришнинг пасайиши билан. (ишончлилик даражаси
D)

Витрэктомияга кўрсатмалар.

1. Қайталанувчиёкишишасимонтанагаузоқмуддатсўрилмайдиганқ
онқуйилишлар (4-6 ойданортиқ).(ишончлилик даражаси D)

2. Макуланингқамраболинишихавфиёкимакуланиқамраболиниши
биланкечувчитўрпарданингтракционкўчиши,
тракционсиндромкўришпасайишинингзўрайишибелгиларибила
н. (ишончлилик даражаси D)

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
3. Шишасимон тананинг қўпол фиброзли ўзгаришлари,
кўришнинг сезиларли пасайишини чақиради.(ишончлилик
даражаси D)

4. Қайталанувчи ДМШ тракцион синдром билан. (ишончлилик


даражаси D)

нгонш

Диабет нефропатияси
Диабет нефропатияси (ДН) – буйрак етишмовчилигининг терми- нал
босқичи ривожланишига олиб келадиган, буйракларни ўринбосар даволаш
(диализ, трансплантация) ўтказилишини талаб қиладиган, тугунчали
гломерулосклерознинг шаклланиши билан кечувчи, ҚД даги буйракларнинг
специфик шикастланишидир
Таърифи: Диабет нефропатияси (Диабет буйрак касаллиги) – 3-6 ой
мобайнида камида 2 марта аниқланган 30мг/сут дан ортиқ бўл- ган персистент
албуминурия, ҳамда коптокчалар филтрацияси тез- лиги (КФТнинг) кучайиб
бораётган пасайиши ва қон босимининг (БП) ошиши билан ифодаланган
клиник синдромдир.
NB! ДН мавжудлигида, буйракларнинг функционал ҳолатини белгиловчи босқичнинг
таърифи билан мажбурий равишда “Сурункали буйрак касаллиги” ташҳиси қўйилади.

Сурункали буйрак касалликларининг босқичлари (СБК)

КФТ Таърифи Босқич


(мл/мин/1.73 м2)
> 90 Юқори ва оптимал С1
60 – 89 Бироз пасайган С2
45 – 59 Ўртача пасайган С3а
30 – 44 Сезиларли даражада пасайган С3б
15 – 29 Кескин пасайган С4
<15 Терминал буйрак С5
етишмовчилиги

Агар сийдикда албуминнинг персистент патологик экскрецияси мавжуд бўлса (қуйидагига


қаранг), қон зардобида креатинин миқдорини, кейинчалик КФТни CKD-EPI формуласи бўйича
ҳисоблаш, ҳамда СБК сифатида таснифлаш билан бирга КФТ даражасига мувофиқ босқичини
аниқлаш лозим.

Ҳомиладорлик пайтида, семизлик ёки тана вазнининг камлиги (ТВИ> 40 ёки<15 кг/м2) да,
вегетарианлик, миодистрофиялар, пара- ва квадриплегиялар, қўл-оёқлар ампутацияси, буйрак
трансплантациясида КФТ клиренс усуллари билан аниқланади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Сурункали буйрак касаллигинининг албуминурия даражаси бўйича
таснифлаш
Тоифа Сийдикда А/Кр АЭТ Таъриф
(мг/24
мг/ мг/г
соат)
ммол
А1 <3 <30 <30 Меъёрий ёки
бироз ошган
А2 3 – 30 30 – 300 30 - 300 Ўртача ошган (микроалбу-
минурия)
А3 >30 >300 >300 Сезиларли ошган протеи-
нурия)*
Эслатма: АЭТ – албумин экскрецияси тезлиги, А/Кр - албумин/креатинин нисбати, *шу жумладан, нефротик синдром
(албумин экскрецияси >2200 мг/24 соат [А/Кр>2200 мг/г; >220 мг/ммол]).

NB! Сийдикда албуминни бир вақтнинг ўзида сийдикда креатининсиз


аниқлаш, гидратация ва бошқа омиллар туфайли сийдик
концентрациясининг турли даражаларига боғлиқ бўлган, сохта манфий ва
сохта мусбат натижаларга олиб келиши мумкин. Сийдикда А/Крни аниқлаш
муҳим аҳамиятга эга.

СБК таснифланишига мувофиқ равишда ДН ни ташҳислаш


1. ДН, СБК C1 (2, 3 ёки 4) А2

2. ДН, СБК C1 (2, 3 ёки 4) АЗ

3. ДН, СБК C5 (буйракларнинг ўринбосар терапияси билан даволаш)

4. ДН, СБК СЗа (СЗб ёки C4) А1 (яъни, албуминурия бўлмаса ҳам, КФТ
камида 60 мл/мин/1.73м 2 дан кам бўлса)

Амбулатория шароитида ташҳислаш ва даволаш


Ташҳисий мезонлари

► Шикоятлар: иштаҳанинг пасайиши; чанқоқлик; тери қичиши;


оғиздаги ёқимсиз таъм; кўнгил айниши; ҳолсизлик; чарчоқлик;
уйқучанлик; тез-тез сийиш.
► Анамнез: клиник аниқланган “Қандли диабет” ташҳиси.
► Физикал текширув: шишлар (кичик ўлчамдаги периферик ши-
шлардан ички шишлар ва анасаркагача).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
► Лаборатор текширувлар:
1. Сийдик таҳлили:

• микроалбуминурия (ташҳис қўйилган заҳоти албуминурияга таҳ-


лилни ўтказиш керак);

• сийдикда Албумин/Креатинин нисбатининг ошиши;

• протеинурия минимал даражадан нефротик даражагача (3г сут- дан


ортиқ);

• гипоалбуминемия, гипопротеинемия.

2. Биокимёвий қон таҳлили:

• Сийдик чил ва креатинин миқдорининг ошиши;

• Сийдик кислотаси миқдорининг ошиши;

• Калий, фосфор миқдорининг ошиши;

• Паратгормон миқдорининг ошиши;

• КФТ (гиперфилтрация) ошиши ёки КФТнинг пасайиши;

• Гликирланган гемоглобин миқдорининг ошиши.

► Инструментал текширувлар:
• Буйраклар УТТ –буйраклар ўлчамининг катталашиши, КЖТ кен-
гайиши ва унда сийдикнинг турғунлиги.

• Қорин бўшлиғи УТТ – эркин суюқлик (асцит) мавжудлиги аниқла-


ниши мумкин.

ДН ни даволаш
ДН босқичи Даволаш тактикаси

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
СБК C1-3 А2 • Якка тартибдаги мақсадли кўрсаткичларга (мўлжал- га) эришиш
(ишончлилик даражаси А)
• Ҳайвон оқсили истеъмолини ўртамиёна чеклаш (ку нига кўпи
билан 1,0 г/кг идеал тана вазни);
• ААФ ингибиторлари ёки АРБ танлов дори воситала ри сифатида
(ҳомиладорликда қарши кўрсатилган) (ишончлилик даражаси А);
• мақсадли АҚБ (<130/80 мм сим.уст.) га эришиш учун
гипертензияга қарши комбинирланган даволаш (ишончлилик
даражаси А);
• Дислипидемияни коррекция қилиш;
• Камқонликни коррекция қилиш (эритропоэзни стимулловчи
воситалар, темир препаратлари) (Ишончлилик даражаси С);
• Нефротоксик дори воситалардан (аминогликозид- лар,
ностероид яллиғланишга қарши препаратлар) фойдаланишга
йўл қўймаслик;
• Рентген-контрастли муолажаларни бажаришда
эҳтиёткорлик.

СБК C1-З АЗ • HbA1c нинг якка тартибдаги мақсадли


кўрсаткичларга (мўлжалга) эришиш
(ишончлилик даражаси А);
• Ҳайвон оқсили истеъмолини чеклаш (кунига кўпи билан 0,8
г/кг идеал тана вазни);
• ААФ ингибиторлари ёки АРБ танлов дори воситалари
сифатида (ҳомиладорликда қарши кўрсатилган)
(ишончлилик даражаси А);
• мақсадли АҚБ (<130/80 мм сим.уст.) га эришиш учун
гипертензияга қарши комбинирланган даволаш (ишончлилик
даражаси А);
• Дислипидемияни коррекция қилиш;
• Камқонликни коррекция қилиш (эритропоэзни
стимулловчи воситалар, темир препаратлари)
(ишончлилик даражаси С);
• Нефротоксик дори воситалардан (аминогликозидлар, ностероид
яллиғланишга қарши препаратлар) фойдаланишга йўл
қўймаслик;
• Рентген-контрастли муолажаларни бажаришда
эҳтиёткорлик
• Овқатланиш статусини назорат қилиш.

СБК C4 • HbA1c нинг якка тартибдаги мақсадли


кўрсаткичларга (мўлжалга) эришиш
(ишончлилик даражаси А);
• Ҳайвон оқсили истеъмолини чеклаш (кунига кўпи билан 0,8
г/кг идеал тана вазни);
• ААФ ингибиторлари ёки АРБ танлов дори воситалари
сифатида; КФТ <30 мл/мин/1.73 м2 да дозани камайтириш
(ишончлилик даражаси А);
• мақсадли АҚБ (<130/80 мм сим.уст.) га эришиш учун
гипертензияга қарши комбинирланган даволаш (ишончлилик
даражаси А);
• Гипергликемияни коррекция қилиш (ишончлилик даражаси А);
• Дислипидемияни коррекция қилиш;
• Минерал-суякли бузилишларни коррекция қилиш (ишончлилик
даражаси В);
• Камқонликни коррекция қилиш (эритропоэзни
стимулловчи воситалар, темир препаратлари);
• Нефротоксик дори воситалардан (аминогликозидлар, ностероид
яллиғланишга қарши препаратлар) фойдаланишга йўл
қўймаслик;
• Рентген-контрастли муолажаларни бажаришда
эҳтиёткорлик
• Овқатланиш статусини назорат қилиш.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
СБК C5 • Гемодиализ;
• Перитонеал диализ;
• Буйрак трансплантацияси.

NB! ДНни даволаш, ДН ривожланишининг асосий xавф омиллари –


гипергликемия ва артериал гипертензияни ўз вақтида баҳолаш ва коррекция қилишга
асосланган бўлиши керак
NB! ДН бўлган беморларда 6,5-7,0%гача бўлган HbA1c мақсадли
кўрсаткичларини, беморнинг якка тартибдаги xусусият- ларга тузатилиши билан
ҳисобга олиниши лозим.
NB! Ривожланган ДНни даволашнинг асосий мақсади– буй- рак
етишмовчилигининг терминал босқичи ривожланишини олди- ни олиш ва юрак-қон
томир касалликлари хавфини камайтириш- дир.
NB! Даволаш тадбирлари ДНнинг ривожланиши ва зўрайи- шига таъсир қилувчи
асосий патогенетик меxанизмларга ва xавф омилларига таъсир қилиши керак; ДНнинг
зўрайишини секин- лаштирадиган юқори самарадорликка кўп омиллиёнда шув билан
эришиш мумкин.

Номедикаментоз даволаш
Ҳаёт тарзининг ўзгариши. ДН бўлган беморларга натрий xлориди ва
овқатбилан оқсилни истеъмол қилишни чеклашга, чекишдан воз ке- чиш ва
тана вазнини коррекция қилишга тааллуқли, ҳаёт тарзини ўзгар- тиришни
тавсия қилиш керак.
Парҳездаги ўзгаришлар: ош тузи ва оқсилни истеъмол қилишни чеклаш. ҚД
учун буйраклар ретенцияси ва алмашинадиган натрий “ўқи”- нинг ошиши
хос бўлиб, бу АГга ва бир қатор гипертонияга қарши дори воситалар (АПФ
ингибиторлари, АРБ, ККБ) самарадорлигининг пасайи- шига олиб келади.
Ош тузининг суткалик истеъмоли 3-5 гр/суткага камайтирилиши керак.
Оқсил истеъмол қилишни суткада 1 кг идеал тана вазнига 0,8 граммгача тенг
миқдорда чеклаш, ДНнинг ривожланишини бироз се- кинлаштириши мумкин.
Ҳайвон оқсилларини ўсимлик оқсиллари билан қисман алмаштириш мақсадга
мувофиқдир. Политўйинмаган ёғларнинг миқдори ошишида тўйинган мол
ёғларини парҳезда чеклаш ҳам муҳим аҳамиятга эга.
Чекишни ташлаш, ҚД бўлган беморнинг ҳаёт тарзини ўзгартириш учун энг
зарур жиҳатлардан биридир, чунки бу зарарли одат ДНнинг жа- дал
ривожланиш xавфи ва унинг тез авж олиши билан боғлиқлиги аниқ
исботланган.
Тана вазнини камайтириш, ТВИ > 27 кг/м2 да амалга ошириш зарур.
Медикаментоз даволаш
Гликемияни назорат қилиш

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ДНнинг ҳарқандай босқичида гликирланган гемоглобинни якка тар- тибли
мақсадли кўрсаткичигача камайтиришга интилиш керак (5.1 бў- лимга қаранг)
(ишончлилик даражаси А).
Метаболик назоратни режалаштиришда КФТ даражасини ҳисобга олиш керак.
ҚД2 бўлган беморларда:
• КФТ<60 мл/мин/1.73м2да глибенкламидни қўллаш мумкин эмас;

• КФТ<45 мл/мин/1.73м2да метформинни қўллаш мумкин эмас;

• КФТ<30 мл/мин/1.73м2да аксарият дори воситаларнинг доза- сини,


шу жумладан, инсулин дозасини коррекция қилиш талаб

қилинади.
ДНда артериал гипертензияни даволаш
• ДНдаги қон босимининг мақсадли кўрсаткичи (мўлжали): <130/80
мм сим.уст;
• Биринчи қатор дори воситалари ААФ-ингибиторлари ва АРБ,
кейин эса диуретиклар, бета-блокаторлар ва калций каналлари- нинг
блокаторлари (ишончлилик даражаси А);
• ААФ и ҚД1да янада самарали, АРБ эса ҚД2да (протеинурияни
пасайтириш); сийдикдаги албумин/креатинин нисбати 500-1000
мг/граммдан ортиқ бўлса, ААФ-ингибиторлари ва АРБнинг мак-
симал дозаларини қўллаш мумкин.
• ААФ-ингибиторлари ва АРБни бекор қилиш - бошқа дори воси-
талари билан алмаштириш: КФТ даражасининг 4 ҳафта ичида
бошланғич даражасидан >30% га пасайишида, ва/ёки гипергли-
кемиянинг > 5.5 ммол/лга ошишида.

Гуруҳ Препаратларнинг
номланиши номи

Ангиотензин айлантирувчи фер- Периндоприл 5 мг, 10 мг, Лизиноприл 10 мг,


мент ингибиторлари 20 мг, Рамиприл 2,5 мг, 5 мг 10 мг, Фозино-
прил 10 мг, 20 мг,

Ангиотензин II рецепторлари- Лозартан 50 мг, 100 мг,


нинг блокаторлари Валсартан 80 мг, 160 мг,
Кандесартан 8 мг, 16 мг

Диуретиклар: Индапамид 2,5 мг, 5 мг,


• Тиазидсимон Фуросемид 40 мг,
• Ҳалқали Торасемид 5 мг, 10 мг
• Калий-сақловчи (алдостерон Спиронолактон 25 мг, 50 мг
антагонистлари)

Калций каналларининг блока- Нифедипин 10 мг, 20 мг, 40 мг


торлари: Амлодипин 2,5 мг, 5 мг, 10 мг
• Дигидропиридин; Верапамил, Верапамил СР, Дилтиазем
• Нодигидропиридин;

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Бета-блокаторлар: Пропранолол, Надолол, Пиндолол, Ти-
• Носелектив (β1, β2); молол, Соталол метопрололатартрат 50
• Кардиоселектив (β1) мг, 100 мг; Бисопролол 2,5 мг, 5 мг, 10 мг;
• Комбинирланган (β1, β2 ва α1) Небиволол 5 мг; Эсмолол, Талинолол, Кар-
ведилол.

Комбинирланган даволаш таркибида қўлланиладиган гипертензияга қарши


дори воситалари
Гуруҳ Дори воситалари

Алфа-блокаторлар Доксазозин,
Празозин
Марказий таъсир қилувчи дори Клонидин,
воситалари Метилдопа,
• а2 рецепторлари агонистлари Моксонидин
• 12-имидазолин рецепторлари
агонистлари

Рениннинг бевосита Алискирен


ингибиторлари

Дислипидемияни коррекция қилиш


• ДНли беморларда гиполипидемик даволашнинг мақсади –
юрак- қон томир касалликлари ёки СБК СЗа ва ундан юқори
бўлган беморлар учун ПЗЛХнинг <2,5 ммол/л ва <1,8 ммол/л
даражасини ташкил этади;
• ҚД2да дислипидемияни коррекция қилишни углеводлар алма-
шинувининг компенсациясига эришишдан қатъий назар бошлаш
керак
• Статинлар – ПЗЛХ даражасини пасайтириш учун биринчи қатор
дори препаратлари (ҳар доим - ҳаёт тарзини ўзгартириш бўйича
тадбирларга қўшимча равишда):
• мақсадли кўрсаткичлардан (мўлжалдан) ошадиган ПЗЛХ дара-
жасида; ЮИК ташҳисланган, ҚД билан хасталанган беморларда
ПЗЛХнинг дастлабки даражасидан қатъий назар;
• Агар статинларнинг максимал кўтара оладиган дозаларининг
қўлланилишига қарамасдан, мақсадларга (мўлжалга) эришил-
маса, унда даволанишнинг қониқарли натижаси бўлиб, ПЗЛХ
концентрациясининг дастлабкидан 30-40%га пасайиши ҳисо-
бланади.
NB! Статинларнинг адекватли дозалари билан даволашда липид- ларнинг мақсадли
кўрсаткичларига эришилмаса, фибратлар, эзетимиб, никотин кислотаси ёки ўт
кислоталарининг секвестрантларини қўшган ҳолда комбинирланган даволашни буюриш
мумкин.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ДНни кузатиш

КФТ, Тавсиялар
мл/мин/1.73 м2

ҚД бўлган ҚД2 ташҳисини қўйишда қон зардобида креатинин-


барча бемор- ни, сийдикда албумин/креатинин нисбатини эрта
ларга аниқлаш, кейин эса 1 йилда 2 марта, калий миқдори-
ни аниқлаш.
45-60 • Буйракларнинг нодиабетик зарарланишига шубҳа
қилинганда нефрологга юбориш (оғир протеину-
рия, буйраклар УТТ сида патологик топилмалар,
турғун артериал гипертензия, КФТ нинг тез пасай-
иши ёки фаол сийдик чўкмаси);
• Дори воситаларнинг дозалаш режимини ҳисобга
олиш;
• Ҳар 6 ойда КФТ ни назорат қилиш;
• Электролитлар, бикарбонат, гемоглобин, калций,
фосфор, паратиреоид гормонни бир йилда ками-
да бир марта назорат қилиш;
• 25-гидроксихолекалциферол миқдорини назорат
қилиш ва Д витамини етишмовчилигини барта-
раф этиш;
• Суяклар минерал зичлигини текшириш;
• Диетолог маслаҳати.
30-44 • ҳар уч ойда КФТ ни назорат қилиш;
• Электролитлар, бикарбонат, гемоглобин, калций,
фосфор, паратиреоид гормон, бемор вазнини ҳар
3-6 ойда назорат қилиш;
• Препаратларни дозалашда буйрак функцияси-
нинг пасайишини ҳисобга олиш.
<30 • Нефрологга юбориш.

Даволаш самарадорлигининг кўрсаткичлари


• Электролитлар мувозанатини меъёрлаштириш, назорат - ҳафтада 1
марта;
• Шишларнинг камайиши ва/ёки тўлиқ йўқолиши, назорат –ҳар куни
вазнни ўлчаш;
• АҚД нинг пасайишга ва/ёки меъёрлашишига мойиллик, назорат –
кунига 2 марта;
• Ацидозни коррекция қилиш, ҳафтада 1 марта назорат қилиш;
• Камқонликда гемоглобин миқдорининг ошиши ва/ёки меъёр-
лаштириш тенденцияси, ойига 2 марта назорат қилиш;
• фосфор, паратгормон даражасини пасайтириш ва/ёки меъёр-
лаштириш тенденцияси, 3 ой ичида камида 1 марта назорат қи- лиш;
• умумий аҳволнинг яхшиланиши, иштаҳанинг ошиши, ТВИ;
• буйрак етишмовчилиги зўрайишининг секинлашиши, назорат қи-
лиш–КФТнинг ҳар йиллик динамикаси.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ШИФОXОНАГА ЁТҚИЗИШ УЧУН КЎРСАТМАЛАР, ЁТҚИЗИШ
ТУРИНИ КЎРСАТГАН ҲОЛДА:
Шифоxонага режали ётқизиш учун кўрсатмалар: нефротик син-
дромнинг мавжудлиги.
Шифоxонага шошилинч ётқизиш учун кўрсатмалар: анасарка ва/ёки
анурия.

Шифоxона шароитида ташҳислаш ва даволаш


Ташҳис мезонлар

Шикоятлар ва анамнез:
• Анамнезда клиник аниқланган “Қандли диабет” ташҳиси;
• Протеинурия ёки унинг даражалари ўсиши
кўринишидаги сий- дик таҳлилларининг ўзгариши;
• АҚБ ошиши, АҚБ тафовутлари;
• Шишлар пайдо бўлиши;
• Креатинин, сийдик чил ошиши кўринишидаги қон
таҳлиллари- нинг ўзгариши.

► Физикал текширув:
Шишларнинг мавжудлиги ва ифодаланиш даражасини
баҳолаш (ки- чик ўлчамдаги периферик шишлардан ички
шишлар ва анасаркагача), ҳар куни вазнни, қабул қилган суюқлик
ҳажмини (перорал ва парентерал) ва ажралган сийдикни ўлчаш.
Инфекциялар ўчоқларини аниқлаш. АҚБни ўтирган/турган ёки
ётган/турган ҳолатда ўлчаш.

► Лаборатор текширувлар:
• Умумий сийдик таҳлили– протеинурия, лейкоцитурия,
цилиндру- рия, эритроцитурия; суткалик протеинурия;
• кенгайтирилган умумий қон таҳлили - лейкоцитоз, ЭЧТ ошиши, камқонлик,
• Биокимёвий қон таҳлили: албумин ва умумий оқсил миқдори- нинг пасайиши,
гипергликемия (ёки гипогликемия), xолестерин ва унинг фракцияларининг ошиши,
сийдикчил, креатинин, сий- дик кислотасининг ошиши, калий ошиши, калций
миқдорининг камайиши, фосфор даражасининг ошиши; паратгормон даража- сининг
ошиши;
• КФТ нинг пасайиши;
• Ўзгарувчан гликемик профил;
• Турғун нефротик синдром мавжудлигида, ҚДнинг 5 йилдан кам муддатида ва КФТ>60
мл/мин/1.73 м2да – буйракнинг тери орқа- ли пункцион биопсияси, кейинги морфологик
ташҳисни қўйиш билан морфологик текширувлар (ёруғлик, иммуно-флюоресцент ва
электрон микроскопия).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
► Инструментал текширувлар:
• Буйраклар УТТ – буйракларнинг меъёрий ўлчамидан каттала- шишигача, КЖТ
кенгайиши ва унда сийдикнинг турғунлиги билан.
• Қорин бўшлиғи УТТ - эркин суюқлик (асцит) мавжудлиги аниқла- ниши мумкин.
► Асосий ташҳис тадбирларининг рўйxати:
• Умумий сийдик таҳлили, суткалик протеинурия;
• Кенгайтирилган умумий қон таҳлили;
• Биокимёвий қон таҳлили;
• Буйраклар УТТ
► Қўшимча ташҳисий тадбирлар рўйxати:
• Қорин бўшлиғи, плеврал бўшлиқларнинг УТТ;
• ЭхоКГ;
• Буйрак томирларининг УТДГ;
Турғун НС мавжудлигида, қандли диабетнинг 5 йилдан кам мудда- тида ва КФТ>
60мл/мин/1,73 м2да буйраклар биопсияси ва морфологик текширув.
Буйраклар дисфункциясининг зўрайиши да асоратларни даволаш, камқонлик, метаболик
ацидоз, фосфат-калцийли метаболизм бузили- шлари ва дизэлектролитемияни ташҳислаш ва
коррекция қилишни ўз ичига олади.
Жарроҳлик аралашуви
► Операция тури:
• Донор буйрагининг трансплантацияси;
• Артериовеноз фистулани шакллантириш ва катетерни имплан- тация қилиш
(перитонеал диализ учун);
• Вақтинчалик диализ катетерини ўрнатиш (тезкор кўрсатмалар- да);
• Артериовеноз фистулани шакллантириш (дастурли гемодиализ учун);
• Синтетик томир протезини ўрнатиш;
• Доимий катетерни ўрнатиш (кўрсатма);
• Перитонеал катетерни ўрнатиш (перитонеал диализ учун);
• Буйрак томирларини баллонли ангиопластикаси/стентлаш (сте- нозда).
► Даволашнинг бошқа турлари
• Буйракларнинг ўринбосар терапияси (гемодиализ, гемодиа- филтрация,
перитонеал диализ);
• Гепатит Вга қарши эмлаш;
• Псиxологик тренинг;
• Беморни ўқитиш.
► Интенсив даволаш ва реанимация бўлимига ўтказиш учун кўрсатмалар
• Ҳолатининг оғирлиги (олигурия, азотемия, шишлар);
• Асоратланган экстраренал патология (гипертоник криз, бош мия қон
айланишининг ўткир бузилиши, ўткир юрак ва/ёки жигар етишмовчилиги,
сепсис ва ҳок.).
ТИББИЙ РЕАБИЛИТАЦИЯ: йўқ.
ПАЛЛИАТИВ ЁРДАМ: йўқ.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Диабет нейропатияси

Диабет нейропатияси – ҳар бири қандли диабет натижасида периферик


ва/ёки автоном нерв толаларининг диффуз ёки ўчоқли зарарланиши билан
ифодаланадиган, клиник ва субклиник синдромларнинг мажмуасидир.

Таснифи (АDА, 2017 й.)

Диабет нейропатиялари

А. Диффуз нейропатиялар

Дистал симметрик полинейропатия:

• Асосан майда толалари;

• Асосан йирик толалари;

• Аралаш (майда ва йирик толалари) – энг кўп учрайди.

Автоном нейропатия

• Кардиоваскуляр (брадикардия, тинч ҳолатда таxикардия, орто-


статик гипотензия, тўсатдан ўлим (хавфли аритмия).

• Гастро интестинал: (диабет гастропарези (гастропатия), диабет


энтеропатияси (диарея), йўғон ичак гипомоторикаси (қабзиятлар).

• Урогенитал: (диабет цистопатияси (нейроген сийдик пуфаги),


эректил дисфункция, аёллар жинсий дисфункцияси.

• Судомотор дисфункция: дистал гипогидроз/ангидроз; терлаш


(овқатланиш вақтида).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• Симптомсиз гипогликемия.

• Қорачиқнинг аномал функцияси.

В. Мононейропатия (атипик шакллари)

• Бош мия ёки периферик нервларнинг мононейропатиялари

• Кўплаб мононейропатиялар.

С. Радикулопатия ёки полирадикулопатия (атипик шакллари)

• Радикулоплексусли нейропатия (бел-думғаза полирадикулопатияси,


проксимал мотор амиотрофияси);

• Кўкрак радикулопатияси.

Клиник амалиётда ҳозирги кунда таснифлашнинг соддалаштирилган


вариантидан фойдаланиш тавсия этилади (Dyck P.J., 1988, Bowker J., 2001):

I босқич. Клиник олди.

II босқич. Клиник белгилари.

III босқич. Асоратлари.

Скрининг.

• Касалликнинг бошланишидан 5 йил ўтгач, ҚД 1 тури бўлган беморлар


(ишончлилик даражаси B).

• Касаллик ташҳиси қўйилган вақтдан бошлаб, ҚД 2 тури бўлган беморлар


(ишончлилик даражаси B).

Дистал симметрик полинейропатия

Ташҳис мезонлари

Шикоятлар:

• совуққа ожизлик, увушиш, парестезиялар, оғриқлар – оёқ панжаси


бармоқларида жойлашади, уларнинг оёқ тагига, сўнгра ташқи юзасига,
болдирларнинг пастки учлигига ва кейинчалик – қўллар кафтларига
тарқалади;

• оғир ҳолларда - кўкрак ва қорин терисининг гипестезияси;

• аxилл ва тизза рефлексларининг пасайиши ва йўқолиши;

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• мушаклар атрофияси, «қалин тирноқли» тўпиқларнинг шаклланиши,
болғасимон бармоқлар, hallux valgus (оёқ панжаси 1 бармоғининг
деформацияси), бўйлама ва кўндаланг ясси товонлик

Анамнез:

• ҚД 1 ёки 2 турининг мавжудлиги;

• ҚДнинг оғирлиги ва давомийлиги билан боғлиқ белгилар ифода


ланганлигининг аста-секин ўсиб бориши;

• кечки пайтда белгиларнинг кучайиши;

• симптомларнинг симметриклиги ва дистал жойлашиши;

• неврологик бузилишларнинг бошқа сабабларини истисно қилиш.

Оёқларнинг сезувчанлигини текшириш ва баҳолаш:

• Оёқлардаги оғриқлар шикояти бўлган беморларда оёқ панжаларини (шу


жумладан, бармоқлар аро оралиқларни) батафсил тек шириш мажбурийдир.
Тери ҳолатига (ранги, ҳарорати, чақаланиш, қадоқлар, гематомалар,
бичилишлар мавжудлиги, яхлитлигининг бузилиши), оёқ панжаси
деформациясининг даражаси ва турига (бўйлама ёки кўндаланг ясси
товонлик, hallux valgus, болғасимон бармоқлар), оёқ панжаси томирларининг
пулсациясига эътибор бериш муҳимдир.

• Тактил сезувчанликни баҳолаш – бармоқларнинг оёқ таглиги


юзасида ва оёқ кафти суяклари бошчаларининг проекциясида 10 г
вазнли монофиламент (5,07 Semmens-Weinstein) қўлланилади.
Монофиламент бўлмаса, паxта момиғидан фойдаланиш мумкин.
Терининг қадоқлашган жойларида тактил сезувчанликни баҳолаш
тавсия этилмайди;

• Оғриқ сезувчанлигини баҳолаш – неврологик игнанинг тўмтоқ учи


билан бош бармоқ учининг ички юзасидан тиззанинг ички
юзасигача санчиб чиқиш. Агар игна бўлмаса, тиш ковлагичдан
фойдаланиш мумкин;

• Ҳарорат сезувчанлигини баҳолаш – «Tip-therm» асбоби ёрдамида


бош бармоқ, оёқ панжасининг ташқи томони, ички тўпиқ, болдир ва
тизза соҳасида иссиқ ва совуқ ҳисларнинг фарқини аниқлаш. Асбоб
йўқлигида ёғоч (пластик) ва металл буюмлардан фойдаланиш
мумкин;

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• Тебраниш (вибрацион) сезувчанлигини баҳолаш– 128Гц градусли
камертон ёки биотензиометр ёрдамида;

• Проприоцептив (ҳолат ҳиси) сезувчанлигини баҳолаш – беморнинг


ётган ҳолда кўзлари юмуқ ҳолатда баҳоланади – оёқ бармоқлари
пассив тарзда букилади;

• Бузилган мотор функцияларини баҳолаш учун аxилл ва тизза


рефлекслари текширилади.

Диабет нейропатиясини ташҳислаш учун ташҳислаш шкалаларини қўллаш


мумкин, масалан:

• Нейропатия белгиларининг шкаласи (Neuropathy Symptom Score,


NSS);

• Диабет полинейропатия объектив белгиларининг шкаласи


(Neuropathy Dysfunctional Score, NDS);

• Визуал-аналог шкаласи (ВАШ – оғриқ синдромини баҳолаш учун).

Электронейромиография диабет нейропатияни 6 ой давомида стандарт


даволаш самарасизлигида кўрсатилган; ҚД да ёки ҳамроҳ неврологик
патологияда периферик нервлар зарарланишининг камдан-кам учрайдиган
шаклларини аниқлаш учун.

Даволаш

• Гликемия, қон липидлари ва артериал қон босимини даво- лашнинг


мақсадли даражаларига (мўлжалга) эришиш

• Қандли диабет ва қон босимининг компенсациясига эришилганда,


патогенетик даволаш: тиокт кислотаси (алфа-липой кислотаси) препа
ратлари:

• Т/и томчилаб 600 мг дозада 20-30 дақиқа давомида юборилади, ҳар


куни 2-3 ҳафта мобайнида, оғир ҳолатларда узоқ мудддат 3-4
xафтагача;

• Томир ичига юборилгандан кейин 600-1200 мг суткалик дозада


эрталабки нонуштадан 30-40 минут олдин перорал қабул қилишга
ўтилади, қабул қилиш давомийлиги 6 ойгача;

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• Дори воситасини парентерал қўлланилишига қарши кўрсатмалар
мавжудлигида, 600-1200мг суткалик дозада перорал қабул қилиш
тавсия этилади.

Симптоматик даволаш:

• тут қаноққа қарши:

• прегабалин (150-600 мг/сут) (ишончлиликдаражаси A).

• габапентин (300-3600 мг/сут) (ишончлиликдаражаси A).

• карбамазепин (200-800 мг/сут)

• Трициклик антидепрессантлар: амитриптилин (25-150 мг/сут)

• Серотонинни қайта ишғол этувчи селектив ингибиторлари:

• пароксетин (20-40 мг/сут)

• флуоксетин (20-40 мг/сут)

•Опиоид аналгетиклар: трамадол (50-400 мг).

Симптоматик даволашнинг давомийлиги, дозаларни коррекция қи- лиш ва


дори воситаларнинг комбинацияси оғриқ синдромининг оғирлик даражаси ва
ҳамроҳ ҳолатлар мавжудлиги билан белгиланади.

Профилактика

• Диабет тўпиғи синдроми ривожланишининг xавф гуруҳини


мунтазам текшириш ва ўз вақтида аниқлаш (иловага қаранг).

• Беморларни, уларнинг қариндошларини ва тиббий xодимларни


оёғига зарар етказиш xавфини камайтирадиган, оёқни парвариш
қилиш маxсус қоидаларига ўргатиш. ҚД 2 тури бўлган бошқа
беморларга қараганда, сезувчанлиги пасайган ва бошқа xавф
омиллари бўлган беморларда, ушбу тавсиялар янада қатъий бўлиши
керак.

• Оёқлар зарарланишининг xавфи юқори бўлган беморларда


подиатрик парвариш. Гиперкератозни унинг таги
йиринглашишининг юқори хавфи билан ёки қалинлашган тирноқ
пластинкасини меxаник олиб ташлаш «Диабет тўпиғи» хонасида
амалга ошириш. Терининг қуриши билан тери ёрмалари ҳосил
бўлишини йўқ қилиш учун маxсус кремларни қўллаш

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• Хусусий патаклар ва ортопедик пойафзаллардан фойдаланиш.

Диабет автоном нейропатияси

1 жадвал.Кемплер бўйича автоном нейропатиянинг клиник таснифи.

АН шакли Намоён бўлиши (белгилари)

Кардиоваскуляр Тинч ҳолат таxикардияси,


фиксацияланган ригид юрак ритми
(юрак денервацияси синдроми),
аритмиялар, ортостатик
гипотензия, оғриқсиз ишемия ва
миокард инфаркти, артериал
гипертензия, катехоламинларга
томирларнинг ўта сезувчанлиги,
жисмоний юкламага
турғунликнинг пасайиши, ЭКГ
ўзгаришлари (ST оралиқнинг
дисперсияси, QT оралиқнинг
узайиши, мусбат Т тиш
инверсияси, ST сегментнинг
псевдо-коронар кўтарилиши),
кардиореспиратор тўxташ, чап
қоринча дисфункцияси, шиш
синдроми, тўсатдан ўлим.

Гастроинтестинал Таъм гиперсаливацияси, меъданинг


гипо- ва атонияси (гастропарез),
қизилўнгач атонияси, ичак
гипомоторикаси, функционал
гипоацидоз, рефлюкс-эзофагит,
дисфагия, дисбактериознинг
қўшилиши (“диабет
энтеропатияси”), диарея, ўт пуфаги
атонияси, ўт йўллари дискинезияси
холелитиазга мойиллиги билан,
реактив панкреатит, абдоминал
оғриқ синдроми.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Урогенитал Сийдик йўли ва сийдик
пуфагининг атонияси, сийдикнинг
орқага қайтиши (рефлюкс) ва
димланиши, сийдик йўли
инфекциясининг ривожланишга
мойиллиги, эректил дисфункция
(ҚД бўлган беморларнинг
таxминан 50%), ретроград
эякуляция ва мояклардаги оғриқли
иннервация бузилиши, қин
намлигининг бузилиши.

Нафас олиш тизимининг Апноэ, гипервентиляция синдроми,


касалликлари нафас олишнинг марказий асаб
тизими томонидан назоратининг
бузилиши, сурфактант ишлаб чиқа-
рилишининг пасайиши.

Қорачик функциясининг бузилиши Қорачиқ диаметрининг кичрайиши,


қорачиқнинг спонтан
тебранишларининг камайиши ёки
йўқолиши, қорачиқнинг ёруғликка
таъсирининг се- кинлашиши, ғира-
шира кўришнинг бузилиши

Тер безлари функциясининг Дистал гипо- ва ангидроз,


бузилиши овқатланиш вақтида гипергидроз.

Буйракусти бези мия (мағз) Симптомсиз (белгисиз)


қисмининг нейропатияси гипогликемия

Терморегуляциянинг бузилиши Субфебрил ҳарорат

Эндокрин тизимининг Секреция тезлигининг пасайиши,


бузилишлари контринсуляр гормонлар
секрецияси учун бўсағанинг
ошиши, белгисиз гипогликемия,
ошқозон-ичак гормонлар
секрециясининг бузилиши,
эндотелин реакцияси, ренин-
ангиотензин-

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
алдостеронтизимининг
ортотестгава АҚБ нинг ўзгаришига
пасайиши, бўлмачалар натрий-
уретик омилинингадекват
секрециясининг бузилиши

Диабет кахексияси Авж олаётган ориқлаш

ДАН нинг кардиоваскуляр шакли (ДАН КВШ)

Ташҳисот

ДАН КВШ ташҳисини ўтказиш учун 5та стандарт синамалар тавсия этилган:

1. Секин чуқур нафас олиш (1 дақиқада 6та) пайтида ЮҚСнинг ўзгариши.


Минимал ва максимал ЮҚС орасидаги фарқ 10та ёки ундан кам зарблар
бўлса, у парасимпатик иннервациянинг (N >15) бузилишидан далолат беради.

2. Валсалва синамаси. Ўпка ички босимининг ошишида меъёрда ЮҚС кейинги


компенсацияланган брадикардия билан ошади. Синамадан кейинги биринчи
20 сониядаги максимал R-R оралиғи катталигининг, синама вақтидаги
минимал R-R оралиғига нисбати 1,20дан кам бўлиши ДАН КВШдан далолат
беради.

3. Шелонг синамаси (ортостатик синама). Бемор 10 дақиқа давомида чалқанча


тинч ётади, шундан сўнг АҚБ ўлчанади. Кейин бемор ўрнидан туради ва 2, 4,
6, 8 ва 10-нчи дақиқаларда АҚБ ўлчанади. СҚБнинг 30 мм сим.уст. ва ундан
ортиқ даражага пасайиши патологик ҳисобланади ва симпатик иннервацияси
бузилиши билан ДАН КВШ (N<10 мм сим. уст.)дан далолатберади.

4. 30:15 синамаси. Синама, ўрнидан туриш пайтида ЮҚСнинг 15 зарбда


максимал қийматгача ошишига, кейинчалик 30 зарбда ритмнинг минимал
қийматигача пасайишига асосланган. Ортостатик синамада, ўрнидан
туришни бошлаш пайтидан 15нчи R-R оралиқнинг 30нчига нисбати 1.0дан
паст бўлиши – ДАН КВШ учун ташҳисий мезондир. (N > 1.04).

5. Изометрик юкламали синама. Динамометрни 3 дақиқа давоми- да қўл


максимал кучининг 1/3га сиқишда, ДҚБ кўтарилиши қайд этилган. ДҚБ
қийматининг 10 мм сим.уст. дан камроқ ошиши, симпатик иннерваци- яси
етарли бўлмаган КВШ дан далолат беради (N >16 мм сим.уст.).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Синамаларни ўтказиш учун: сфигмоманометр, динамометр ва
электрокардиограф керак.

Шунингдек, ташҳислашда 24 соатлик электрокардиографик мониторинг ҳам


қўлланилиши мумкин.

ДАН КВШ скринингини ҚД2 тури янги аниқланган барча беморларда


ўтказиш лозим.

Даволаш

• Юрак-қон томирлар xавфининг эрта ташҳиси ва стратификацияси,

• Гликемия,қон босими, қон липидларининг назоратига нисбатан мавжуд


даволаш тавсияларига риоя қилиш.

• Патогенетикдаволаш: тиокт (алфа-липой) кислотасининг препаратлари


(схемасини ДПНга қаранг)

Симптоматик даволаш.

• Тинчҳолатдаги тахикардияда –селектив β-блокаторлар (метопролол,


бисопролол, небиволол) ёки ички симпатомиметик фаолликка эга β-
блокаторлар (пропранолол), калций каналларнинг блокаторлари (ве-
рапамил, дилтиазем) ёки магний препаратлари;

• Ортостатикгипотензияда – оғир ҳолатларда флюдрокортизон, эфедрин, α-


рецепторлар агонистлари – мидродрин, кофеин;

• Қўшимча равишда – ААФ ингибиторлари, статинлар, аспирин;

• Ортостатикгипотензияда қуйидаги тавсияларни бажариш мақсадга


мувофиқдир: кўп миқдорда сув ичиш, контраст душ, сузиш, эластик
пайпоқлар, оёқлар, тос камари ва қоринни сиқиб бинтлаш, жисмоний
юкламалардан боштортиш, гипотензив дори воситаларни бекорқилиш,
бош томони кўтарилган тўшакда уxлаш, тузни бир оз оширилган
миқдорда истеъмолқилиш, тўшакдан ва стулдан аста-секин туриш.

ДАНнинг гастроинтестинал шакли (Г)

Ташҳисот

Ҳозирги кунда ташҳис учун оддий ва маълумот берувчи синамалар мавжуд


эмас. Қуйидаги усуллардан фойдаланиш мақсадга мувофиқдир:

• Меъда шираси нордонлигини (кислоталигини) аниқлаш;

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• 3 кун давомида суткалик нажас оғирлиги (меъёрда<200г/сут) ва нажасда
нейтрал ёғ миқдори ўлчанади (меъёрда<3 г/сут);

• Бактериологик текшириш учун нажас таҳлили;

• Ошқозон-ичак трактининг ултра қисқа текшируви (УТТ);

• Целиакияни истисно этиш учун ўн икки бармоқли ичак шиллиқ қа-


ватининг биопсияси билан эзофаго гастро дуодено скопия (ЕГДС);

• Биопсия билан колоноскопия;

• Магнит-ядроли резонансли томография;

• панкреатит, гепатит, гипотироидизм ёки гиперкалциемия каби бо- шқа


касалликларни истисно этиш учун лаборатор текширувлар.

Мусбат натижалар, фақат меъда-ичаклар бузилишларнинг бошқа аниқ


сабабларини истисно этилгандагина, вегетатив патология сифатида талқин
қилиниши мумкин.

Даволаш

• Гликемиянинг адекват назорати.

• Абсорбциянинг бузилиши, таблеткали дори воситалар таъсири- нинг


хусусияти, яъни: ўзлари диспепсияга олиб келиши мумкин бўлган
сулфонилмочевина ҳосилалари, метформин, вақтинча бўлса ҳам қондаги
қанднинг мўлжал даражасига эришгунча, танловни инсулин билан да-
волаш фойдасига белгилайди.

• Парҳез тавсияларига риоя қилиш.

• Медикаментоз даволаш:

– Прокинетиклар, дофамин рецепторларининг блокаторлари


(мотилиум), метоклопрамид ва марказий xолинолитиклар
(сулпирид), парасимпатик агонистлар (домперидон);

– Протон насос ингибиторлари (омепразол, пантопразол, суткада 20-


40 мг);

– Антибактериал даволаш (доксициклин, фуразолидон,


нифуроксазид, сулфаметоксазол ва триметоприм комбинирланган
дори препаратлари, метронидазол) қисқа ёки циклик курслар
шаклида буюрилади. Амоксициллин/клавуланат, ципрофлоксацин

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ёки доксициклинни бошланғич 10-кунлик курси ортиқча бактериал
ўсиш синдромининг қайталанувчи кечиши бўлган беморларда
самарали ҳисобланади. Ушбу антибиотикларни доимий циклик
даволаш учун қўлланилиши мумкин, чунки улар турғунликни
чақирмайди;

– Ичак дисбактериозини коррекция қилиш – лакто ва бифидо бак-


териялар препаратлари;

– Сорбентлар (смекта) 1 кукун 3 маҳал/кун, овқатдан 15-30 дақиқа


олдин, лоперамид 16 мг/кун;

– Диабет диареясида клонидин буюрилади. Юқори дозаларини 0,5-


0,6 мг ҳар 12 соатда қўллаш, ортостатик гипотензия ва сезиларли
седатив таъсир каби ножўя таъсирлар туфайли чекланган.
Даволашни бошлаганда дори воситани кичик дозаларда (кунига
икки марта 0,5 мг дан) буюриш ва дори воситаси самарали бўлса,
дозани аста-секин ошириш тавсия этилади;

– Қабзиятларда – ҳажмни оширувчи ёки осмотик (лактулоза) таъсир


меxанизмлари бўлган сурги воситалари ёки таъсирловчи ва ҳажмни
оширувчи воситалар комбинациялари;

– Назоеюнал зонд оғир ҳолатларда эндоскопик усулда ўрнатилади.


Парентерал овқатланиш суткада 24 соат давомида қондаги қанд
миқдорининг назорати остида амалга оширилади;

– Анал дисфункциянинг сабабларини бартараф қилиш.

10.3.3.3. ДАНнинг урогенитал шакли (УГШ)

Ташҳисот
• Ташқи жинсий органларни физикал текшириш,

• умумий сийдик таҳлили, 3 стаканли синама, сийдикни стерилликка


экиш,

• жинсий алоқадан кейин сийдикда сперманинг аниқланиши ретроград


эякуляция мавжудлигини тасдиқлайди,

• гормонал текширув (лютеинлаштирувчи гормон, тестостерон,


пролактин, тиреотропли гормони, простата-специфик аутоанти
таначалар (PSAb) миқдорини аниқлаш)

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• липидли спектрни баҳолаш,

• буйраклар ва сийдик чиқарув йўллари, простата безининг УТТ,

• тунги уйқу вақтида эрекцияларни кузатиб бориш.

Даволаш

• гликемия ва липид кўрсаткичлари, артериал қон босимининг мақсадли


кўрсаткичларига эришиш;

• патогенетик даволаш: тиокт кислотаси (α-липой кислотаси)


препаратлари (схема ДПНга қаранг);

• сийдик пуфагининг атониясида М-xолиномиметиклар, селектив а1-


адрено блокаторлар (празосин, доксазозин, тамсулозин ва бошқалар)
қўлланилади;

• сийдик пуфагининг катетеризацияси;

• сийдик чиқарувчи йўллар инфекциясининг қўшилишида ёки


мавжудлигида антибиотикли даволаш, сийдикнинг экилишини ҳисоб-
га олган ҳолда, узоқ муддатга буюрилади;

• андроген етишмовчилигини коррекция қилиш;

• фосфодиэстераза-5 ингибиторлари (силденафил цитрати);

• меxаник усуллар: вакуумли эректорлар, констриктор ҳалқалари, қаттиқ


презервативлардан фойдаланиш (фаллотекс);

• жинсий олатни протезлаш ва жинсий олат томирларида реконструктив


операциялар. ҚДдаги камчилиги – операциядан кейинги жароҳатнинг
инфицирланиши ва тешилишларнинг юқори эҳтимоли.

ИЛОВА. Нейропатия белгиларининг шкаласи (Neuropathy Symptom


Score, NSS), D. Ziegler, 1995 й.

Белгилар Баллар
Оёқдаги оғриқ
Увушиш
Парестезиялар
Ачишиш
Умумий баллар

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Белгилар Белгилар намоён бўлиши тезлиги
Йўқлиги Енгил Ўртача Кучли
Камдан-кам 0 1.00 2.00 3.00
Тез-тез
суръати 0 1.33 2.33 3.33
Доимий равишда 0 1.66 2.66 3.66
Уш бу шкала бўйича балларнинг максимал миқдори 14,64 баллни ташкил
қилиши мумкин.

ИЛОВА. Синамаларни миқдорий баҳолаш (СМБ)

2 жадвал.Модификацияланган нейропатик дисфункционал ҳисоб-китоб


шкаласи (МНДҲ). Тактил, ҳарорат ва оғриқ сезувчанликлари юқорида
тавсифланган усуллар бўйича, фақат бош бармоқнинг ташқи юзасида
текширилади.

Сезувчанлик Натижа Бериладиган балл


Тактил текизишни ҳис қилиш 0
текизишни ҳис қилмаслик 2
Оғриқли санчиқда оғриқ сезиш 0
санчиқда оғриқ сезмаслик 2
Ҳароратли ҳарорат фарқини сезиш 0
ҳарорат фарқини сезмаслик 2
Тебраниш <7 НБ дан камроқ 0
(вибрацион) 3-6 НБ 1
>3 НБ дан ортиқ 2
Кейинчалик сезувчанлик бузилишининг ҳар бир тури учун иккита оёқ (ўнг
оёқ + чап оёқ) / 2 балларнинг ўртача қиймати ҳисобланади. Сезувчанликнинг
тўртта турлари ўртача қийматларининг миқдори модификацияланган НДҲ
шкаласини ташкил қилади (МНДҲ). 0 дан 1 баллгача бўлган МНДҲ, беморда
ДПНнинг дастлабки белгиларининг йўқлиги ёки мавжудлигидан, 2 дан 4
баллгача бўлган МНДҲ – ўртача ифодаланган нейропатиядан, >5 балл
МНДҲ– кучли ифодаланган диабетик периферик полинейропатиядан далолат
беради.

ИЛОВА. ДПНнинг xавф гуруҳлари бўйича тасни- фи ва олдини олувчи


скрининг (International Working Group on the Diabetic Foot, EASD 2016)

Тоифалар Тавсифи Суръати

0 Периферик нейропатия йўқ Йилда 1 марта


1 Периферик нейропатия Ҳар 6 ойда 1 марта

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
2 Периферик артериялар ва (ёки) оёқ Ҳар 3-6 ойда
панжаси деформацияси билан
кечувчи периферик нейропатия
3 Анамнезда товон яралари ёки Ҳар 1-3 ойда
кичик ампутациялар бўлган
периферик нейропатия

ДИАБЕТИК ОЁҚ ПАНЖА СИНДРОМИ

Диабетик оёқ панжа синдроми (ДОПС) – оёқ панжасида ярали-некротик


жараёнлар ва гангренани ривожланишига олиб келувчи ёки бевосита
таҳдид солувчи периферик асаб тизимидаги, артериал ва микроцир-
кулятор тизимидаги ҳамда оёқнинг суяк-бўғимлар аппаратидаги
патологик ўзгаришларни бирлаштиради.

ДОПС ХАВФ ГУРУҲЛАРИ


► Дистал полинейропатияси бўлган беморлар клиник белгилари босқичида
► Ҳар хил генезли периферик артериялар касалликлари бўлган шаxслар
► Ҳар хил генезли оёқ панжаларининг деформацияси бўлган беморлар
► Кўрлар ва кўзи ожизлар
► Диабетик нефропатия ва СБКС-3 босқичи бўлган беморлар
► Ёлғиз ва кекса беморлар
► Спиртли ичимликларни суистеъмол қилувчи шахслар
► Чекувчилар

ТАСНИФ (ТАШҲИСНИ АНИҚ ИФОДАЛАШ)


1. ДОПС нинг нейропатик шакли
i. тўпиқнинг трофик яраси
ii. диабетик нейроостеоартропатия (Шарко тўпиғи)
2. ДОПСнинг ишемик шакли
3. ДОПСнинг нейро ишемик шакли

Диабетик оёқ панжа синдромидаги ярали нуқсонларнинг таснифи


(Вагнер бўйича)

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Даражаси Намоён бўлиш белгилари

Яра нуқсони йўқ, аммо тери қуруқлиги,


бармоқларнинг тумшуқсимон деформацияси,
метатарзал суяклар бош- чаларининг бўртиб туриши,
0
бошқа суяклар ва бўғимлар аномалиялари.
1 Инфекцияланиш белгиларисиз юзаки ярали нуқсон
Чуқур яра, одатда инфекцияланган, аммо суяк
2 тўқимаси- нинг қўшилмаслиги билан
Чуқур яра, суяк тўқимасининг жараёнга қўшилиши,
3 остео- миелит мавжудлиги билан
4 Чегараланган гангрена (бармоқ ёки оёқ панжаси)
5 Бутун оёқ панжасининг гангренаси

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Оёқ панжасининг кўриги
Нейропатик шакли Ишемик шакли
Қуруқ тери, оёқларга ортиқча босим
Тери рангпар ёки цианотик,
тушадиган жойлардаги гиперкератоз
атрофик, тез-тез тери ёрмалари
соҳалари
ҚД учун ўзига xос бўлган оёқ панжаси, Оёқ бармоқларининг деформацияси
оёқ бармоқлари, товон-болдир носпецифик (ўзига хос бўлмаган)
бўғимларининг деформацияси табиатга эга
Оёқ панжаси артерияларининг Оёқ панжаси артерияларининг
пулсацияси икки томонда сақланган пулсацияси пасайган ёки йўқ

Оёқларга ортиқча босим тушадиган


Акрал некроз, ўткир оғриқли
соҳалардаги ярали нуқсонлар, оғриқсиз

Субектив белгилар йўқ Алмашинувчи оқсоқлик*


*Диабетик нейропатияси бўлган беморларда алмашинувчи оқсоқлик бўлмас- лиги мумкин.
Неврологик статусни баҳолаш.
Диабетик нейропатияни мажбурий текшириш усулларига қаранг.

Артериал қон оқими ҳолатини баҳолаш

Усуллар Зарарланиш белгилари

Мажбурий тадқиқот усуллари

ТЕИ ўлчаш* ТЕИ <0,9 *

Қўшимча текшириш усуллари


Артерияларни ултратовуш Рангли дуплексли xариталаш
дуплекс сканлаш режимида бўялишнинг йўқлиги
Субтракция билан рентген- Контурлар нуқсони, тўлдириш
контрастли ангиография камчилиги
Контурлар нуқсони, тўлдириш
МСКТ ва МР - ангиография
камчилиги
Транскутан (тери орқали)
ТўртО2 <35 мм сим.уст.
оксиметрия
*Тўпиқ-елка индекси фақат артерияларнинг медиокалцинози йўқлиги ҳолатида ташҳисий аҳамиятга
эга.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ҚД билан хасталанган беморларнинг оёқларидаги кескин ишемияни
аниқлаш.
Микрофлорани ва унинг антибактериал дори воситаларига сезувчанлигини
аниқлаш учун яра тўқималарини бактериологик текшириш.

ДОПС ривожланишининг хавф омиллари бўлмаса, скрининг текшируви бир


йилда 1 марта кўрсатилган.

ДАВОЛАШ
ДОПСнинг нейропатик шаклини даволаш
► Товон яраси билан
• Углеводлар алмашинувининг якка тартибдаги мақсадли
кўрсат- кичларига эришиш ва уларни сақлаб қолиш.
• Зарарланган оёқ юкламаси (кенг учсиз махсус пойафзал,
ғилди- ракли курси).
• Некрозланган ва яшашга қодир бўлмаган тўқималарни
жарроҳ- лик, ферментли ёки меxаник усулда бутунлай олиб ташлаш
билан яра нуқсонининг бирламчи ишлови.
• Фаол инфекция жараёни ва 2 даражали ва ундан чуқурроқ
бўлган яра нуқсонлари белгиси мавжудлигида тизимли
антибиотиклар билан даволаш (цефалоспоринлар II авлоди,
фторхинолонлар, метронидазол, клиндамицин, даптомицин).
Яра нуқсонларига ишлов бериш учун гидро-жарроҳлик тизим
(Versa Jet) қўлланилиши мумкин.
Боғламлар
Эпителизация
Экссудация босқичи Грануляция босқичи
босқичи
Алгинатлар, Нейтрал атравматик, Нейтрал атравматик
нейтрал атравматик антисептиклар боғлам, ярим
боғламлар, таркибли атравматик ўтказувчан
антисептиклар боғламлар (повидон- плёнкалар.
таркибли атравматик йод, ионлаштирилган
боғламлар (повидон- кумуш), ғоваксимон/
йод, ионлаштирилган гидрополимер
кумуш). боғламлар, коллаген
асосидаги боғламлар.

Катта яра нуқсонларини ёки кўп миқдордаги экссудат билан яраларни


даволаш учун вакуум тизимлари (VАC-терапия) қўлланилиши мумкин.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
 Остеоартропатия билан (Шарко тўпиғи)
Углеводлар алмашинувининг якка тартибдаги мақсадли кўрсат- кичларига
эришиш ва уларни сақлаб қолиш.
Ўткир босқичда зарарланган оёқнинг юкламаси боғламдан фойда- ланиш
муддати– 6 ойни, алмаштириш суръати – ҳар 3-4 ҳафтани ташкил қилади.
Инфекция белгилари бўлган яра нуқсонларида ва 2 даражали ва ундан
чуқурроқ бўлган яраларда тизимли антибиотиклар билан даволаш
(клиндамицин, фторхинолонлар, цефалоспоринлар, даптомицин).
Яра нуқсонлари мавжуд бўлганда–ярали жараён босқичига мувофиқ
бўлган замонавий атравматик боғлаш воситаларини қўллаш.

Боғламлар*
Экссудация босқичи Грануляция босқичи Эпителизация босқичи
Алгинатлар, нейтрал Нейтрал атравматик, Нейтрал атравматик
атравматик боғламлар, антисептиклар таркибли боғламлар.
антисептиклар таркибли атравматик
атравматик боғламлар боғламлар (повидон-йод,
(повидон-йод, ионлаштирилган кумуш),
ионлаштирилган коллаген асосидаги
кумуш). боғламлар, ғоваксимон/
гидрополимер боғламлар
*Якка тартибдаги разгрузкали боғлам қўлланилганда, яранинг экссудат миқ- дорини оширадиган ва
унинг чиқарилишига тўсқинлик қиладиган боғлаш восита- лари (гидроколлоид ва плёнкали боғламлар)
қарши кўрсатилган.

ДОПС ишемик шаклини даволаш


1. Консерватив даволаш:
• Углеводлар алмашинувининг якка тартибдаги мақсадли кўрсаткичларига
эришиш ва уларни сақлаб қолиш, инсулин билан даволашга ўз вақтида
ўтказиш;
• Чекишни ташлаш!
• Артериал гипертензияни коррекция қилиш (≤140/85 мм сим.уст.);
• Дислипидемияни даволаш (Диабетик макроангиопатиялар бўлимига қаранг);
Коагулограмма ва кўз тубининг назорати остида антикоагулянтлар (паст
молекулали гепаринлар: далтепарин, эноксапарин, надропарин) ва
антиагрегант моддалар (ацетилсалицил кислотаси, клопидогрел)
• Простагландин Е1 препаратлари.
2. Жарроҳлик реваскуляризация (баллонли ангиопластика, стентлаш,
эндартерэктомия, дистал шунтлаш).
3. Антибактериал даволаш – яра нуқсонлари мавжудлигида, аэроб ва
анаэроб микроорганизмларга қарши фаол дори воситаларни қўллаш.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Агар кескин ишемия белгилари мавжуд бўлса, консерватив даволаш
самарасиздир!
Бемор мажбурий тарзда қон томир жарроҳлиги бўлимига юборилиши
керак. Оёқ ампутацияси тўғрисидаги қарор фақат ангиографик
текширувдан ва/ёки ангиожарроҳ маслаҳатидан кейингина қабул
қилиниши лозим.

Ишемия ҳоллари Ишемия ҳолларини бартараф


бартараф қилинишигача қилишдан кейин
Повидон-йод ёки
ДОПС нинг нейропатик шаклини даво-
ионлаштирилган кумуш
лашда ишлатилган худди шу боғлаш
таркибли атравматик
воситалари қўлланилиши мумкин
боғламлар

Агар ишемия белгилари аниқланса – малҳамли боғламларни қўллашга йўл


қўйилмасин!

10.4.6. Профилактика
 Углеводлар алмашинувининг якка тартибдаги мақсадли кўрсат- кичларига
эришиш ва уларни сақлаб қолиш.
 Беморлар ва уларнинг қариндошларини оёқларни парвариш қилиш ва
пойафзални танлашга ўргатиш.
 ДОПС xавф гуруҳига кирувчи беморларни эрта аниқлаш.
 Хеч бўлмаганда йилига бир марта яра ва ампутациялар вужудга
келтирувчи омилларни аниқлаш мақсадида оёқнинг комплекс кўздан
кечирувини ташкил қилиш. (исботланганлик даражаси – B)
 Оёқда сезувчанлиги йўқолган , оёқларида аввал хам яралар ёки
ампутациялар бўлиб ўтган хар бир беморнинг врачга ташрифида оёқни
кўздан кечириш. (исботланганлик даражаси – B)
 Бемор анамнезида яра пайдо бўлганлиги, ампутациялар, Шарко тўпиғи
борлиги, ангиопластика ва томир жаррохлиги ўтказилганлиги, зарарли
одатлари (чекиш), ретинопатия ва буйрак касалликлари бор ёки йўқлиги
аниқланади ва нейропатиянинг қуйидаги белгилари (оғриқ, ачишиш,
увишиш) ва қон-томир етишмовчилиги белгилари (оёқлар чарчаши,
оқсоқланиш) ни аниқлаш лозим. (исботланганлик даражаси – B)
 Оқсоқланиш белгиси бор бўлган ёки тўпиқда пульсация сусайган ёки
йўқолган беморларда, тўпиқ-елка индескини аниқлаш лозим ва бу
уларнинг келгусида қон-томир холатини бахолашда мухим рўл ўйнайди.
(исботланганлик даражаси – C)
 Тўпиқда яраси бўлган беморлар ёки юқори хавф гурухига куриувчи

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
(масалан: гемодиализ олувчи беморлар, Шарко тўпиғи бўлган беморлар
ёки аввал яра ёки ампутация бўлган) беморларга кўп қамровли ёндошиш
тавсия қилинади. (исботланганлик даражаси – B)
 Чекувчи ёки оёқларда асоратли холатлар бўлган, химоявий сезувчанлиги
сусайган ёки йўқолган беморлар, оёқ панжасида нуқсонлари ёки
периферик қон-томир муаммолари бўлган беморларни профилактик ёрдам
ва умрбод кузатув учун оёқ парвариши бўйича мутахассисларга юбориш
лозим. (исботланганлик даражаси – C)
 Барча қандли диабет билан оғриган беморларни профилактик мақсадда оёқ
парвариши ва химояси бўйича тушунтириш ишлари олиб бориш.
(исботланганлик даражаси – B)
 Махсуслаштирилган даволовчи пойабзал кийиш қуйидагилар: юқори хавф
гурухига кирувчи диабет беморлари, шу билан бирга полинейропатиянинг
оғир шакллари, тўпиқ деформацияси, яралари, қадоқлари бор бўлган,
периферик қон айланиш тизими нуқсонлари ёки анамнезида ампутацияси
бўлган беморлар учун тавсия қилинади. (исботланганлик даражаси – B)

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Диабет макроангиопатиялари
Ишемик юрак касаллиги (ИЮК)
Қандли диабет – ЮҚТКининг мустақил xавф омилидир. Қандли диа-
бетнинг мавж судлиги ЮИК ривожланиш xавфини 2-4 бараварга оширади. 40
ёшдан ошганда, қандли диабетга чалинган беморларнинг 40-50% камида битта
ЮҚТК вужудга келади. Қандли диабет касаллигини тасдиқлаш вақтида
беморларнинг ярмидан кўпи аллақачон ЮИКга чалинган. ЮИК кечиши
қандли диабет давомийлигига боғлиқ. Кўп ҳолларда ЮИК белгиларсиз
кечади. Кўпинча тож артерияларнинг диффузли зарарланиши аниқланади.
Стент имплантацияси жойида рестенознинг юқори эҳтимоли мавжуд. ҚД
бўлган беморларда ўткир коронар синдром (ЎКС) ривожланишида ўлимлар
сони 2-3 баравар юқори.
Қандли диабетда юрак ишемик касаллигининг клиник xусусиятлари
o ЮИК ва миокард инфарктининг (МИ) оғриқсиз («соқов») шакллари
юқори частотаси.
o «Тўсатдан ўлим»нинг юқори xавфи.
o Инфарктдан кейинги асоратларнинг юқори частотаси:
• Кардиоген шок,
• Турғун юрак етишмовчилиги,
• Юрак ритмининг бузилиши
ЮИКнинг ташҳисоти
ҚДда ЮИК ривожланишига таъсир қилувчи xавф омилларини баҳолаш
o ЮИК бўйича оилавий анамнез (65 ёшдан кичик аёл ва 55 ёшдан катта
эркак – қариндошлар).
o ТВИ (семизлик ≥30кг/м²), ёғнинг қайта тақсимланиши – бел айланаси
(абдоминал семизлик эркакларда >94см ва аёлларда > 80см).
o Жисмоний фаоллик – ҳозирги кунда ва ўтмишда баҳоланади.
o Дислипидемия (ЮЗЛХ пасайиши ва ТГ ошиши).
o Артериал гипертензия (140/85 мм сим.уст. дан юқори).
o Тамаки чекиш – ҳозирги пайтда, ўтмишда ва жадаллиги.
o Албуминурия – плазмадаги креатинин миқдори (КФТ) ва албуминга
сийдик таҳлили.
o ҚДнинг дебюти пайтида беморнинг ёши, ҚД бўйича ирсият, қон томир
асоратлари, наҳорги плазмадаги глюкоза миқдори, HbA1c даражаси.

ЮИКни тасдиқлаш учун беморларни текшириш, жисмоний


юклама билан синовларга, миокард перфузиясини ва коронар
ангиография баҳолашга тегишли кўрсатмалар билан ҚДсиз беморларда
ташҳисли ёндашишга айнан ўхшашдир.

Мажбурий текшириш Қўшимча текшириш


усуллариусуллари

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Жисмоний юклама билан синамалар:
тредмил синамаси, велоэргометрия.
Миокарднингбиттафотонли
эмиссионкомпютертомографияси
Электрокардиография(ЭКГ)
(сцинтиграфияси),юклама билан.
Стресс-эхокардиография (юклама
билан,добутамин билан).
МСКТ.
Коронарография.

Юкламали синамаларни ўтказиш учун кўрсатмалар


• ЮИКни дифференциал ташҳислаш
• Жисмоний юкламага якка тартибдаги турғунликни аниқлаш
• Даволаш тадбирларининг самарадорлигини баҳолаш (антиангинал
препаратлар)
• Башоратни баҳолаш

Скрининг

ЮИК нинг режали скрининги клиник белгилари бўлмаган беморларга


тавсия этилмайди. Бундай скрининг натижаларни яxшиламайди, чунки бемор
атеросклероз оқибатида келиб чиққан ЮҚТК xавфини коррекция қилувчи
даво усулини қабул қилади.
ЮИК нинг диагностикаси қуйидаги белгиларнинг бири мавжуд бўлганда
мақсадга мувофиқдир: атипик кардиал белгилар (масалан, келиб чиқиши
номаълум нафас қисилиши, кўкрак қафасидаги нохуш сезги); қон томир
касалликлари билан боғлиқ белгилар ёки симптомлар, шу жумладан, уйқу
артериялари устидаги шовқин, транзитор ишемик хуружлар, инсульт,
алмашинувчи оқсоқлик, ўпка гипертензияси ёки ЭКГдаги четга оғишлар.
Оғриқсиз миокард ишемиясини аниқлаш учун қандли диабет билан оғриган
ва юқори xавф гурухига мансуб айрим беморларга скрининг ўт- казиш
мумкин.
Даволаш
ҚД ва ЮИК да ҳаёт тарзиниўзгартириш
Тавсиялар:
• Чекишни ташлаш.
• ҚДбўлмаганваҚДбўлганшаxслардаовқатдагиёғларнингумумиймиқд
орини<35%га,тўйинганёғларни<10%гавамонотўйинмаганёғларниу
мумийкалорияликдан>10%гакамайтиришкерак.
• Озуқавийтолалартаркиби>40г/сут(ёки20г/1000ккал/кун)бўлиши
керак.
• Ортиқчатанавазниникамайтиришучункалорияликничеклашбилан
бўлган ҳар қандай парҳезнитавсия қилиш мумкин.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• Ўртача жисмоний юклама >150 дақ/ҳафта.
• Аэробика машқлари ва қаршиликка бўлганмашғулотлар.

ҚД ва ЮИК да гликемик назорат


• ЮҚТК ва ҚД бўлган беморларда углеводлар алмашинувининг
мақсадли кўрсаткичлари, ҚД давомийлиги, ёши ва ҳамроҳ
касалликларни ҳисобга олган ҳолда, индивидуаллаштирилиши
лозим (ишончлилик даражаси А). Кекса ёшдаги беморларда
гликемик назоратнинг мақсадлари ёшларга нисбатан камроқ
бўлиши керак. HbA1c<7,5–8,0% миқдори, ўз-ўзини назорат қилиш
имконияти йўқлигини, когнитив ва псиxологик xусусиятларни
ҳисобга олганда, мақбул деб топилиши мумкин.
• Гипергликемиянинг қатъий назорати, микроваскуляр асо-
ратларнинг xавфини камайтиради ва жуда кам даражада
макроваскуляр касалликларнинг ривожланишига ва зўрайишига
таъсир қилади (ишончлилик даражаси А).

ҚДваЮИКдагипогликемияничақирувчидоривоситаларнинг
кардиоваскуляр xавфсизлиги
1. МетформинҚД2бўлган беморларда даволашнингбиринчи
қаторисифатидабуйракларфункцияси(КФТ>45мл/мин/1,73м²да)баҳоланг
анидан кейин қўлланилиши мумкин.
2. НГЛТ-2игуруҳинингдоривоситалари.
3. Тиазолидиндионлар СЮЕ мавжудлигида қарши кўрсатилган.
4. ДПП-4и ЮҚТК билан хасталанган беморларда xавфсиздир. СЮЕ
ривожланганда ДПП-4и ни эҳтиёткорлик билан қўллаш керак.
5. ГСП-1ра (лираглутид) атеросклеротик ЮҚТК тасдиқланган шаxсларда
умумий ва юрак-қон томирлар касалликларидан ўлимлар сонининг
пасайишига олиб келади, ушбу синф бошқа дори воситаларининг юрак-
томир xавфсизлигини ўрганиш давом этмоқда.
6. Инсулин билан даволаш ҳар қандай вариантда қўлланилиши мумкин,
бунда афзалликни инсулин аналогларига бериш лозим

Маxсус огоҳлантиришлар
Гипогликемия. Қондаги қанд миқдорини жадал пасайтириш ҚД2 да оғир
гипогликемиялар суръатини 3-4 бараварга оширади. Бу қисқа муддатли
гипогликемияларда, аритмия пайдо бўлишига ва узоқ муддатли
гипогликемияларда – ЮҚТК ва когнитив бузилишларга, жумладан, деменция
xавфига олиб келиши мумкин.
Артериал қон босимини назорат қилиш

(Артериал гипертензияни даволаш/артериал қон босимини назорат қилиш


тамойиллари бобига қаранг)

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Дислипидемия (Дислипидемияни даволаш тамойиллари бўлимига
қаранг)
Антиагрегантлар билан даволаш
1. Юрак-қон томирлар касалликлари бўлмаган ҚД билан оғриган беморларда
ацетилсалицил кислотаси билан даволаниш кўрсатилмаган.
2. Ацетилсалицил кислотаси 75-150 мг/сут дозада иккиламчи профилактика учун
тавсия этилади.
3. Ацетилсалицил кислотага турғунли беморларга клопидогрелни қабул қилиш
тавсия этилади (75 мг/сут).
4. ЎКС билан хасталанган беморларга бир йил давомида икки ҳис- сали
антитромботик даволаш (аспирин паст дозада ва P2Y12 рецепторларининг
блокаторлари (клопидогрел, прасугрел, тикагрелор)) тавсия этилади. ЎКС
бўлган беморларда тери орқали жарроҳлик аралашувлар (ТОЖА) дан кейин
прасугрел ва тикагрелорни қабул қилиш афзалдир.

Миокарднинг реваскуляризацияси
1. Миокард реваскуляризациясининг мақсади – миокард ишемиясини бартараф
қилишдир.
2. Миокард реваскуляризациясини ўтказиш зурурлиги, ҳар бир муайян клиник
вазиятда якка тартибда белгиланиши керак.
3. ҚД билан тож артерияларнинг кўп томирли зарарланиши бўлган беморларда,
коронар артериялар ўзанининг зарарланиш оғирлигини, беморнинг умумий
аҳволини ва ҚД ҳамроҳ асоратларининг мавжудлигини ҳисобга олган ҳолда,
миокард реваскуляризациясига мажмуали интизомлараро ёндашув зарур.
4. STсегментинингкўтарилиши билан ЎКС бўлган беморларда, тромболитик
даволашга қараганда, стентлаш билан бирламчи баллонли ангиопластикани
ўтказиш маъқулроқ (ишончлилик даражаси А).
5. STсегменти кўтарилмаган ЎКС бўлган беморларда даволашнинг эрта инвазив
стратегияси, консерватив даволаш усулларидан устун туради (ишончлилик
даражаси А).
6. ЮИК нинг турғун шакллари ва тож артерияларнинг кўп томирли зарарланиши
ва/ёки миокард ишемияси белгилари бўлган беморларда миокард
реваскуляризацияси юрак-қон томирли асоратларининг ривожланиш xавфини
камайтиришга имкон беради.
7. ЮИК барқарорлиги ва тож артерияларнинг кўп томирли зарар ланиши, ҳамда
мақбул жарроҳлик xавфи бўлган беморларда АКШ тери орқали жарроҳлик
аралашувига (ТОЖА) нисбатан аф залликларга эга.
8. ҚД билан хасталанган беморларда қопламасиз металл стентларга қараганда
дори воситасини ажратувчи стентлардан фойдаланиш афзалдир (ишончлилик
даражаси А).
9. Метформин қабул қилаётган беморларда, уни операциядан 48 соат олдин ва
кейин бекор қилиш керак, ҳамда буйракларнинг азот чиқарувчи функциясини
ТОЖА дан 2-3 кун ўтгач баҳолаш лозим.
10. ТОЖА да тромбозга қарши даволаш ҚД ли ва ҚД сиз беморларда фарқ
қилмайди.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
11. ҚД бўлган беморларда тож артерияларининг рестенози xавфи ТОЖА дан
кейин юқорироқ бўлади.

Ўткир коронар синдром


Олдин келувчи қандли диабетсиз ЎКС бўлган беморларда аниқланган
гипергликемия транзитор гипергликемия деб аталади. Ушбу вазиятда HbA1c
ни аниқлаш, ҚД ёки транзитор гипергликемия мавжудлиги масаласини
инобатга олиш имконини беради. Бундай ҳолатларда гипогликемик
даволашни ўтказиш клиник вазиятга қараб аниқланади, аммо плазмадаги
глюкоза миқдори 10,0 ммол/л дан ошиб кетишида қанд миқдорини па-
сайтирувчи даволашни буюриш мутлақо тўғри ҳисобланади.
Гипергликемия – ЎКС билан оғриган беморларда салбий оқибатлар-
нинг асосий омилларидан биридир.
Гипогликемия ҚД билан оғриган беморларда миокард ишемиясини
кучайтириши ва ЎКС кечишига салбий таъсир қилиши мумкин.
Углеводлар алмашинувини компенсациялашга эришиш ҚД бўлган
беморларда миокард инфарктининг оқибатини яxшилайди.

Гликемиянинг мақсадли кўрсаткичлари


ЎКС бўлган беморларда гликемиянинг умумий қабул қилинган мақсадли
диапазони қатъий аниқланмаган. Клиник тадқиқотлар натижаларига кўра,
беморларнинг аксарияти учун қуйидаги кўрсаткичлар ўринлидир.
Овқатдан олдин плазмадаги глюкоза сутка давомида 6,5-7,8 ммол/л.
Қатъий гликемик назоратга эришишга тўсқинлик қилувчи тиббий,
ташкилий омилларнинг мавжудлигида, унинг 10,0 ммол/л гача даврий
равишда ошишига йўл қўйилади.
Плазмадаги глюкоза миқдорининг 6,0 ммол/л дан паст бўлишига йўл
қўймаслик керак.

Гликемиянинг мақсадли кўрсаткичларига эришиш усуллари


ЎКС да қанд миқдорини пасайтирувчи даволаш
o ЎКС ривожланганда тиазолидиндионлар ва метформинни дарҳол
бекор қилиш лозим (ишончлилик даражаси А).
o Метформин ҚД ва ЎКС бўлган ҳар қандай беморда, тўқима ги-
поксияси ривожланишида лактатацидоз вужудга келиш xавфи,
ҳамда ЎКС нинг эрта ва олис клиник натижаларига бўлган ўрга-
нилмаган таъсири сабабли, қарши кўрсатилган.
o Тиазолидиндионлар суюқликнинг ушланиб қолишини чақириши,
бу билан турғун юрак етишмовчилигининг ривожланишига сабаб
бўлиши мумкин
o Клиникага қабул қилиш босқичида ЎКС нинг клиник ва инстру-
ментал-лаборатор белгилари бартараф этиладиган, ўлим/МИ паст
хавфи бўлган ҚД билан хасталанган беморлар, гликемиянинг
мақсадли диапазонини сақлашга, гипогликемиядан қутулишга
имконини берадиган ҳолатда, CМ дори воситалари билан

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
даволаниши мумкин. Шуни таъкидлаш керакки, СМ нинг
ҳосилаларидан, гипогликемиянинг ривожланиши жиҳатидан энг
xавфли – глибенкламид ва хавфи камроқгликлазид МR ва
глимепирид ҳисобланади.
o ГСП-1ра ва ДПП-4и xавфсизлиги ўрганилмоқда.
o ҚД2 бўлган беморда ЎКС мавжудлиги инсулин билан даволашга
ўтиш учун кўрсатма бўлиб ҳисобланмайди. Кўпгина беморлар
аввалги қанд миқдорини пасайтирадиган даволанишни давом
эттириши мумкин. Умуман, инсулинни тайинлаш учун кўрсатма-
лар, ЎКС бўлмаган беморларда сингари (ишончлилик даражаси
С).
ҚД ва ЎКС бўлган беморларда инсулин билан даволашга кўр-
сатмалар:
o Плазмадаги глюкоза қабул қилинганда 10 ммол/л дан барқарор
юқори.
o ДКА, гиперосмоляр ҳолат.
o Стероидларнинг юқори дозалари билан даволаш.
o Парентерал овқатланиш.
o Умумий оғир/жиддий ҳолат.
o Кардиоген шок, оғир турғун юрак етишмовчилиги, оғир
инфарктдан кейинги стенокардия, артериал гипотония, юрак
ритмининг оғир бузилишлари.
o Эс-ҳуш бузилишининг ҳар қандай даражаси.
o Операциядан олдинги давр, шу жумладан, яқин соатларда
бўладиган тож артерияларнинг жарроҳлик реваскуляризацияси

ЎКС билан ҚД бўлган беморларда инсулин билан даволаш тактикаси:


o Углеводлар алмашинувининг тезкор ва бошқариладиган компенсациясига
эришишнинг энг оптимал усули – қисқа таъсирли инсулиннинг узлуксиз
томир ичига инфузиясидир (УТИИ), зарур бўлганда – глюкоза инфузияси
билан (гликемия даражасига ва юбориладиган суюқлик ҳажмига боғлиқ
равишда 5, 10, 20% эритма).
o Гликемиянинг xавфсиз ва самарали бошқарувини таъминлаш учун инсулин ва
глюкоза УТИИ усули, стандарт протоколлар бўйича ўқитилган xодимлар
томонидан алоҳида инфузион тизимлар орқали амалга оширилади.
o УТИИ (ва глюкоза) гликемиянинг ҳар соатлик аниқланиши фонида (гликемия
барқарорланишидан кейин – ҳар 2 соатда) амалга оширилади.
o ЎКС билан ҚД бўлган беморлар беҳушлик ҳолатисиз ва қуйида санаб ўтилган
бошқа асоратларсиз, мустақил овқатланиш қобилиятига эга бўлган ҳолда, т/о
жадаллашган инсулин билан даволашни олиши мумкин, агар у гликемиянинг
мақсадли диапазонини сақлаб туришга ва гипогликемияга дучор бўлмасликка
имкон берса.

Цереброваскуляр касалликлар

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Цереброваскуляр касалликлар – бош мияда қон айланишининг
бузилишларига олиб келувчи патологик ҳолатлардир.
Бош мия қон айланишининг бузилишлари ўткир ва сурункали бўлиши
мумкин.
Ўткир бош мия қон айланишининг бузилиши ёки инсулт – бош мия қон
томирлар патологиясининг энг оғир шакли бўлиб, ўткир ёки ўткирости
тарзда ривожланади ва 24 соатдан кўпроқ давом этувчи ўчоқли ва/ёки
умумий неврологик белгилар билан бирга кечади.
Бош мия қон айланиши ўткир бузилишларининг таснифи ва таърифи
• Субараxноидал қон қуйилиши – бош мия томирининг ёрилиши ва
субарахноидал бўшлиққа қон қуйилиши (бош мия томирларининг туғма
ёки орттирилган аневризмасининг ёрилиши оқибатида).
• Бош мия ичига қон қуйилиши – бош мия ичидаги томирнинг ёрилиши
ёки қон томир деворининг юқори ўтказувчанлиги туфайли юзага
келадиган, мия моддасига қон қуйилишидир.
• Ишемик инсулт – бош мия томирларида қон айланишининг
бузилишлари билан боғлиқ равишда ривожланади ва мия соҳасининг
некрози билан тавсифланади, 24 соатдан кўпроқ давом этувчи ўчоқли
ва/ёки умумий мия белгилари билан бирга кечади.
• Қон қуйилиши сифатида аниқланмаган инсулт ёки ишемик инсулт.
• Ўткинчи бузилишлар ёки транзитор ишемик хуружлар – турли даражада
ифодаланган, аммо 24 соатдан ошмаган давомийликдаги, умумий мия
ва/ёки ўчоқли неврологик симптомлар шаклидаги пароксизмал клиник
белгилар билан тавсифланадиган мия қон томирлари бузилишларидир.
Бош мия қон айланишининг сурункали бузилишлари (адабиётда
кўпинча «дисциркулятор энцефалопатия» деган йиғма атама билан
номланади) – қон томир генезли бош миянинг тарқоқ ёки ўчоқли
органик ўзгаришлари билан юзага келган. Бош мия қон айланишининг
сурункали бузилишлари муайян шакли ва оғирлик даражасини аниқлаш
учун невропатолог ва/ёки псиxиатр томонидан чуқур текширув
ўтказилиши зарур.
Когнитив бузилишлар/деменцияга шубҳа қилинганда, ташҳисли
текширувнинг биринчи босқичи бўлиб нейропсихологик текширув
усуллари ёрдамида когнитив бузилишларни объективлаштириш
ҳисобланади. Муайян синамаларнинг ҳажми ва танлови
невролог/псиxиатр томонидан белгиланади.
Бош мия қон айланиши бузилишлари сурункали шаклларининг
таснифи
• Бош мия ишемияси (сурункали)
• Гипертензив энцефалопатия
• Тобора зўрайиб бораётган қон томирли лейкоэнцефалопатия
(Бинсвангер касаллиги)
• Қон томирли деменция.
Инсултнинг xавф омиллари

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Модификацияланмайдиган Модификацияланадиган

Ёши жинси Артериал гипертензия


оилавий анамнез Қандли диабет
Чекиш
Спиртли ичимликларни суи
истеъмол қилиш
Бўлмачалар
фибрилляцияси
Гиёҳванд ва псиxотроп
воситаларни қабул қилиш
Перорал контрацептив
воситаларни қабул қилиш
Мигрен
Гипер гомоцистеинемия

• Қандли диабетга xос бўлган инсултнинг xавф омиллари


• Гипергликемия
• Гипогликемия
• Албуминурия
• КФТ нинг пасайиши
• Инсулинга турғунлик.

Ташҳис
• Клиник (ўзига хос неврологик симптоматика)
• Бош миянинг компютер томографияси ёки магнит-резонансли
томографияси
• Бош ва бўйин томирларини ултра қисқа текшируви
• Қоннинг реологик xусусиятларини ўрганиш
• Нейропсихологик текшириш

Бош мия қон айланишининг ўткир бузилишларини олдини олиш ва


даволаш
Профилактика (олдини олиш)
• Углеводлар алмашинувининг якка тартибдаги мақсадли
қийматларига эришиш.
• Бош мия қон айланишининг бузилиши бўлган беморларда
гликемиянинг мақсадли (мўлжал) диапазони охиригача аниқлан-
маган бўлсаа, даволаш режасини танлашда, ҳам оғир – юрак
ритмининг бузилишлари ривожланишини чақирувчи, ҳам енгил–
деменция ва когнитив бузилишлари xавфини оширувчи,
гипогликемия ҳолатларига йўл қўймаслик керак.
• Соғлом ҳаёт тарзи (чекишни ташлаш, мунтазам жисмоний фаол-
ликни амалга ошириш);

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• Тана вазнини камайтириш;
• Қон босимини қоррекция қилиш (СҚБ мақсадли кўрсаткичи
(мўлжали) >120 ва ≤140, ДҚБ >70 ва ≤85 мм сим.уст.;
• Дислипидемияни коррекция қилиш (Дислипидемияни даволаш
тамойиллари бобига қаранг);
• Гипокоагуляция ва тромбозни олдини олиш; (ЮИК ни
даволашда антиагрегант терапия бўлимига қаранг).

Даволаш
Ихтисослашган неврологик шифоxонада ўтказилади

Бош мия қон айланишининг ўткир бузилиши бўлган беморларда инсулин


билан даволашга кўрсатмалар

• Эс-ҳуш бузилишининг ҳар қандай даражаси


• Дисфагия
• Парентерал овқатланиш, зонд орқали овқатланиш
• қондаги қанд миқдорининг 10 ммол/л дан юқори барқарор ошиши

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
КЕКСА ЁШДАГИ ҚАНДЛИДИАБЕТ

Тавсиялар

• Кекса ёшдаги беморларда ҚД ни даволашга бўлган


терапевтик ёндашувларни аниқлаш учун беморнинг тиббий,
псиxологик, функционал ва ижтимоий гериатрик холатларини
баҳолашни кўриб чиқиш зарур (ишончлилик даражаси В).

• Гериатрик синдромларнинг скринингини кундалик


фаолликлари чекланган кекса ёшдаги беморларда ўтказиш
мақсадга мувофиқдир, чунки улар белгиланган даволашга бўлган
тарафдорликка таъсир қилиши ва беморнинг ҳаёт сифатига
боғлиқ бўлиши мумкин (ишончлилик даражаси В).

• Енгил когнитив бузилишлар ёки деменцияни ва


депрессияни эрта аниқлаш учун скрининг текшируви 65 ёшдан
ошган беморларда биринчи ташрифи давомида кўрсатилган,
кейин эса зарурат туғилганда, ҳар йили (ишончлилик даражаси
В).

• Қандли диабет билан хасталанган беморларда


гипогликемия ривожланишига йўл қўймаслик керак. Гликемия
даражаси мунтазам ўз-ўзини назорат қилиш орқали баҳоланиши
лозим. Кекса ёшдаги беморларда бир қатор сабаблар туфайли
гипогликемиянинг ривожланиш xавфи юқорилиги билан ажралиб
туради. Уларга инсулин билан даволаш зарурияти билан боғлиқ
бўлган инсулин етишмовчилиги, ҳамда зўрайиб бораётган буйрак
етишмовчилиги киради. Гипогликемия ҳолатларини яхшилаб
кузатиш ва олдини олиш зарур, гликемиянинг мақсадли
кўрсаткичлари (мўлжални) ва фармакотерапияни эса кекса
беморнинг эҳтиёжларига қараб танлаш керак (ишончлилик
даражаси В).

• Ўзини соғлом деб ҳис қилаётган, бир нечта сурункали


ҳамроҳ касалликлари бўлган, аммо когнитив функцияси ва
функционал статуси сақланган кекса беморларга гликемиянинг
янада паст мақсадли кўрсаткичлари (HbA1c <7.5%) белгиланиши
керак, кўплаб сурункали касалликлари, когнитив бузилишлар,
функционал қарамлиги бўлган беморларга эса, қатъийлиги
камроқ гликемиянинг мақсадли кўрсаткичлари белгиланиши
керак (HbA1c <8.0 ва ҳатто <8.5%) (ишончлилик даражаси С).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• Баъзи бир кекса беморлар учун гликемиянинг мақсадли (мўл
жал) кўрсаткичлари унча қатъий бўлмасликлари ва даволашга
якка тартибда ёндашиш доирасида бўлиши мумкин, лекин
асоратлар xавфини оширувчи гипергликемиянинг ривожланиши
олдини олиш керак (ишончлилик даражаси С).

• ҚД асоратларининг скрининги кекса беморларда якка


тартибда белгиланиши лозим. Функционал бузилишларга олиб
келиши мумкин бўлган асоратларга алоҳида эътибор қаратиш
зарур (ишончлилик даражаси С).

• Кўпчилик кекса беморларда артериал қон босимининг якка


тартибдаги мақсадли миқдорини белгилаш кўрсатилган
(ишончлилик даражаси Е).

• Кекса беморлардаги бошқа юрак-қон томир xавф


омилларини даволаш ҳам индивидуаллаштирилиши лозим.
Липидларни пасайтирувчи даволаш ва аспирин билан даволаш
кутилаётган умр узоқлигига асосан белгиланиши, ҳамда ЮҚТК
нинг биринчи ёки иккинчи профилактикаси бўйича текширувлур
натижаларига мувофиқ бўлиши керак.

• Оила аъзолари ва парвариш қилаётган ходимларни


касалликнинг xусусиятларига ўқитишнинг мақсадга
мувофиқлигини кўриб чиқиш лозим.

• Қандли диабет – кекса аҳоли учун ижтимоий аҳамиятга эга


касалликдир, чунки 65 ёшдан ошган шахсларда касаллик 25%
гача бўлган ҳолларда учрайди. Қандли диабетга чалинган кекса
беморлар бевақт ўлим, ногиронлик ва бошқа ҳамроҳ
касалликларга юқорида даражада мойил бўлади.

• ҚД бўлган беморларда ҳар хил деменция турлари, шу


жумладан, Алцгеймер касаллиги ва қон томирли деменция,
глюкозага меъёрий турғунлиги бўлган шахсларга қараганда,
кўпроқ учрайди. Гликемиянинг ёмон назорат қилиниши когнитив
функциянинг пасайиши билан боғлиқ.

• ҚД бўлган кекса беморларни даволаш, уларнинг клиник,


когнитив ва функционал гетерогенлиги туфайли
мураккаблашади. ҚД бўлган кекса беморларни қабул қилаётган

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
шифокорлар, даволаш мақсадларига устувор аҳамият беришлари
керак.

Фармакотерапия

• Беморнинг яшаш шароитларини ҳисобга олиш зарур, чунки


улар буюрилган даволашнинг самарадорлигига таъсир қилиши
мумкин. Беморларга уларнинг ўз-ўзини парвариш қилиш
қобилиятидан устун бўлган даволаш тартибини тайинлашда,
даволаниш енгиллаштирилиши керак. Бу касаллик билан боғлиқ
гипогликемия ва стресснинг ривожланиш xавфини камайтиришга
ёрдам беради, шунингдек, гликемия назоратининг бузилишига
тўсқинлик қилади.

• ҚД 2 тури бўлган кекса беморларда перорал қонда қанд


миқдорини пасайтирувчи воситаларга қўйилган талаблар:

- гипогликемиянинг минимал xавфи (ишончлилик


даражаси А);

- нефро-, гепато-ва кардиотоксикликнинг йўқлиги;

- бошқа дори воситалари билан ўзаро таъсирнинг йўқлиги;

- фойдаланиш қулайлиги.

• Метформин қарши кўрсатмаларни ҳисобга олган ҳолда


қўлла- нилганда, ёш бўйича чекланишларга эга бўлмайди (КФТ
<45 мл/ мин/1,73 м², СЮЕ III-IV, ЎКС) (ишончлилик даражаси
А).

• ДПП-4и гуруҳидан бўлган дори воситалари


гипогликемиянинг ривожланишига нисбатан энг xавфсиз, ва СБК
нинг исталган босқичида фойдаланиш имконияти бўйича афзал
деб топилган.

• Сулфонилмочевина (СМ) доривоситаларини, қариган сари


гипогликемия xавфининг ошиши сабабли, кекса
беморларда эҳтиёткорлик билан буюриш керак:

- СМ ни қабул қилиш, ёшларга қараганда, ярмига кам бўлган


дозани қўллашдан бошланади;

- СМ нинг дозаларини ошириш секинроқ амалга оширилади;

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
- Глибенкламид 60 ёшдан ошган одамларга тавсия
этилмайди.

• Тиазолидиндионлар тавсия қилинмайди (ишончлилик


даражаси А).

• Кекса беморларда бошқа юрак-қон томирлар xавф


омилларини назорат қилиш бир қатор устунликлар билан боғлиқ.
Артериал гипертензияни назорат қилиш билан боғлиқ аниқ
далиллар, ҳамда липидларни пасайтирувчи ва аспирин билан
даволаш билан боғлиқ ишончлилиги кам далиллар мавжуд.
Бироқ, бу устунликлар катта даражада, фақат кутилаётган умр
узоқлиги бирламчи ва иккиламчи профилактика ишларида
кузатув даври давом этишига мувофиқ ёки ундан ортиқ бўлган
кекса беморларга тегишлидир.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ҚАНДЛИ ДИАБЕТНИ ШИФОХОНА ШАРОИТИДА ДАВОЛАШ

Шифоxоналар энг қисқа ва xавфсиз жойлашиб туришни, ҳамда самарали


даволашни таъминлашлари керак, бу эса ўткир асоратларни ва қайта
ётқизилишни олдини олади. Даволашнинг мақсади гипогликемия ва
гипергликемия ривожланишини олдини олишдир, чунки ҳар иккала ҳолат
ҳам ёмон оқибатлар билан боғлиқдир.

Даволаш-профилактика муассасалари шароитида, шахсий глюкометрларга


қараганда ўлчашнинг янада юқори аниқлигига эга бўлган, ҳамда ишлаб
чиқарувчи томонидан тақдим этилган яхши валидланган усулларга мувофиқ
равишда, дезинфекциянинг кўп циклларига бардош берувчи профессионал
қўллашга мўлжалланган (кўп фойдаланиладиган, госпитал) глюкометрларни
ишлатиш керак. Кўп фойдаланиладиган глюкометр, ҳар бир беморда қонда
қанд миқдорини ўлчагандан сўнг фунгицид, бактериялар ва вирусларга
қарши таъсирга эга бўлган ва глюкометрнинг функционал xусусиятларига
таъсир қилмайдиган воситалар билан дезинфекция қилиниши лозим.

13.1. Тавсиялар

Шифохонага ҚД ёки гипергликемия билан ётқизилган барча беморларга


(қондаги глюкоза миқдори >7,8 ммол/л) оxирги 3 ой давомида тегишли
текширувлар бўлмаса, HbA1c нинг миқдорини аниқлаш зарур.

13.2. Шифоxонага ётқизилган беморларда

• Инсулин билан даволаш ≥10.0 ммол/л бўсаға қийматдан бошлаб,


шифоxонада персистент гипергликемияни даволаш учун бошланиши керак.

• Инсулин билан даволашни бошлагандан кейин, наҳорги плазмада


глюкозанинг мақсадли қиймати 7,8-10,0 ммол/л ни ташкил қилиб, ҳам оғир,
ҳам оғир бўлмаган кўпчилик беморларга тавсия этилади.

• Алоҳида беморлар учун, уларнинг эришган миқдорлари гипогликемия


xавфини оширмаслиги шартида, янада қатъий мақсадли кўрсаткичлар
(мўлжал) белгиланиши мумкин, масалан, 6,5-8,0 ммол/л.

• Шифохонага ётқизилган беморларда гипергликемия бўлиб, плазмадаги


глюкоза миқдори> 7,8 ммол/л ҳисобланади.

• Шифохонага ётқизилган беморларда гипергликемия бўлиб, плазмадаги


глюкоза миқдори ≤3.9 ммол/л, ва клиник жиҳатдан аҳамиятли гипогликемия
миқдори эса <3,0 ммол/л ҳисобланади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
13.3. Қондаги глюкоза (қанд) миқдорини назорат қилиш

• Овқатланаётган беморларда қонда қанд миқдорини аниқлаш овқатдан


олдин амалга оширилиши керак.

• Овқатланмаётган беморларда қонда қанд миқдорини аниқлаш ҳар 4-6


соатда тавсия этилади.

• Қонда қанд миқдорини ҳар 30-120 дақиқада баҳолашни инсулинни


томир ичига олаётган беморларда ўтказиш лозим.

13.4. Шифоxонага ётқизилган беморларда қонда қанд миқдорини


пасайтирувчи дори воситалари

Тавсиялар

• Реанимациядан ташқаридаги беморлар афзал кўрадиган даволаш тури,


сифатли овқат истеъмол қилувчи беморлар учун базал плюс болюс инсулин
режимидир. Бу ҳолда инсулин инъекциялари овқатланишга мувофиқ
равишда амалга оширилиши керак.

• Кўпчилик ҳолларда шифоxона шароитларида инсулин гликемик


назоратнинг афзал бўлган усулидир. Бироқ, муайян вазиятларда, бемор уйда
амалга оширгани каби, дори воситалар режимини давом эттириши, шу
жумладан базал инсулин билан комбинацияда, перорал қанд миқдорини
пасайтирувчи дори воситаларни қўллаш тавсия этилади.

• Интенсив даволаш шароитида, инсулинни узоқ муддат томир ичига


юбориш, гликемиянинг мақсадли қийматларига (мўлжалга) эришишда энг
катта самарадорликни намойиш қилди.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ИЛОВАЛАР

1 илова. Инсулин препаратларининг тавсифи

Инсулин тури Давомийл


Таъсири иги
чўққиси

Ултра қисқа таъсирли Инсулинаспарт 5-15 1-2 4-5 соат


(одаминсулинианалогл Инсулин дақиқадан соатданкейин
ари) лизпро
Инсулинглулиз сўнг
Қисқа таъсирли ин
Инсулинэру 20-30 2-4 5-6 соат
вчанодамген дақиқадан соатданкейин
муҳандисли сўнг
к

Ўртачатаъсирли* Инсулин- 2 6-10 12-16


изофанодамг соатданкейин соатданкейин соат
ен-муҳан-
Узоқтаъсирли(одам Инсулингла 1-2 сезиларли эмас 29 соатгача
дислик
инсулинианалоглар ргин100 соатданкейин
и) ТБ/мл
Инсулиндетем 24 соатгача
ир
Ўтаузоқтаъсирли(ода Инсулиндеглуд 30-90 йўқ 42
минсулинианалоглар ек дақиқадан соатданорти
и) кейин қ
Ултра қисқа ва Инсулиндеглуд Ўтаузоқтаъсирлиинсулинаналоглариваултр
ўтаузоқтаъсирликом ек а қисқатаъсирлиинсулин
бинирланганинсулин + аналогларисингари, яъни
инсулинаспарт уларкомбинацияда алоҳидатаъсир
Қисқа таъсирли Инсулин қиладилар
Қисқа таъсирли инсулин ва
икки
инсулин ва НПХ-ин- фазали одам НПХ - инсулинлар сингари,

сулин тайёр ара- ген- яъни улар аралашмада


лашмалари* муҳандислик алоҳида таъсир қиладилар

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Ултра қисқа Инсулин Ултра қисқа таъсирли инсулин ва НПХ -
таъсирли инсулин аспарт икки инсулинлар аналоглари сингари, яъни
аналоглари ва ултра фазали улар аралашмада алоҳида таъсир
қисқа таъсирли қиладилар
протамин инсулин
аналогларининг
тайёр аралашмалари*
Ўта узоқ таъсирли Инсулин Ўта узоқ таъсирли инсулин аналоглари ва
инсулин аналоглари ва деглудек+ ултра қисқа таъсирли инсулин аналоглари
ултра қисқа таъсирли инсулин сингари, яъни улар комбинацияда алоҳида
инсулин аспарт 70/30 таъсир қиладилар
аналогларининг тайёр нисбатда
комбинациялари
*- Юборишдан олдин яxшилаб аралаштириш зарур

2 илова. Маҳсулотларни нон бирликлари тизими бўйича алмаштириш

Ўлчовбирликлари Маҳсулотлар 1 НБ га миқдори


Нон ва нон маҳсулотлари*
1 бўлак Оқ нон 20 г
1 бўлак Қора нон 25 г
Қоқ нон 15 г
Крекерлар(қуруқпечени 15 г
1 ош қошиқ Қоқ ноне)толқони 15 г
*Чучвара,қуймоқлар,қуймоқсимоннон,пирожкалар,сирниклар,варениклар,котлетла
рҳамтаркибидауглеводларбор,лекинНБмиқдоримаҳсулотнингўлчами варецептига
боғлиқ.
Макарон маҳсулотлари

1 - 2 ош қошиқ Вермишел, угра,


маҳсулотшаклига рожкилар,макарон* 15 г
боғлиқравишда
*Xомкўринишда;қайнатилганкўринишдамаҳсулотнинг2-4ошқошиғи1 НБ
сақлайди(50 г),маҳсулотшаклига боғлиқ равишда.
Ёрмалар, маккажўxори, ун
1 ош қошиқ Ёрмалар (ҳар қандай)* 15 г
1/2сўта,ўртача Маккажўхори 100 г
3 ош қошиқ Консерваланган 60 г
4 ош қошиқ маккажўxори
Маккажўxори бодроғи 15 г

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
10 ош қошиқ Попкорн ("ҳаводек 15 г
енгил"маккажўхори)
1 ош қошиқ Ун (ҳар қандай) 15 г
2 ош қошиқ Сули ёрмаси 20 г
* Xом ёрма; қайнатилган кўринишда (пюре) 2 ош қошиқда усткиуюми билан 1НБ
сақлайди.
Картошка
1 та,ўртача Xом вақайнатилган 75 г
2 ош қошиқ Картошка
картошка
пюреси 90 г
2 ош қошиқ Қовурилган картошка 35 г
Қуруқ картошка (чипслар) 25 г
Сут ва суюқ сут маҳсулотлари
1 стакан Сут 250 мл
1 стакан Кефир 250 мл
1 стакан Қаймоқ 250 мл
Табииййогурт 200 г
Мева ва резаворлар (данаклар ва пўстлоғи билан)
2-3 та Ўриклар 110 г
1 та,катта Беҳи 140 г
1 бўлак (кўндаланг Ананас 140 г
кесим)
1 тилим Тарвуз 270 г
1 та,ўртача Апелсин 150 г
1/2 та,ўртача Банан 70 г
7 ош қошиқ Брусника 140 г
12 та,каттабўлмаган Узум 70 г
15 та Олча 90 г
1 та,ўртача Анор 170 г
1/2 та, йирик Грейпфрут 170 г
1 та, кичик Нок 90 г
1 тилим Қовун 100 г
8 ош қошиқ Маймунжон 140 г
1 та Анжир 80 г
1 та,катта Киви 110 г
10 та,ўртача Қулупнай 160 г
6 ош қошиқ Крижовник 120 г
8 ош қошиқ Малина 160 г

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
1/2 та,катта бўлмаган Манго 110 г
2-3 та,ўртача Мандаринлар 150 г
1 та,ўртача Шафтоли 120 г
3-4 та,катта бўлмаган Олхўри 90 г

7 ош қошиқ Қорағат 120 г


1/2 та,ўртача Хурмо 70 г
7 ош қошиқ Черника 90 г
1 та, кичик Олма 90 г
1/2 стакан Мевашарбати 100 мл
Қуритилганмевалар 20 г
Сабзавотлар, дуккаклилар, ёнғоқлар
3 та,ўртача Сабзи 200 г
1 та,ўртача Лавлаги 150 г
1 ош қошиқ, қуруқ Дуккаклилар 20 г
7 ош қошиқ, янги Нўxат 100 г
3 ош қошиқ, Ловия 50 г
қайнатилган
Ёнғоқлар 60-90 г*
* турига қараб

Бошқа маҳсулотлар
2 чой қошиқ Қумшакар 10 г
2 бўлак Кесик қанд 10 г
1/2 стакан Шакардатайёрланган 100 мл
газланган сув 100 мл 250 мл
1 стакан Квас 250 мл
Музқаймоқ 65 г
Шоколад 20 г
Асал 12 г

3 илова. Углеводларнинг суткалик таxминий эҳтиёжи (НБ)


Фақат инсулин қабул қилувчи ҚД2 бўлган катта ёшли беморлар учун
қўлланилади*.

Беморлартоифаси Суткада НБ миқдори

Меъёрга яқин танавазнигаэгабеморлар** 25 - 30

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Оғир жисмоний меҳнат
Ўртача оғир жисмоний меҳнат 20 - 22
"Ўтирадиган"турдаги иш 16 - 18
Камҳаракат ҳаёт тарзи 12 - 15
Ортиқчатанавазнли ёки
семизлигибўлганбеморлар 20 – 25
Оғир жисмоний меҳнат
Ўртача оғир жисмоний меҳнат 15 – 17
"Ўтирадиган"турдаги иш 11 – 16
Камҳаракат ҳаёт тарзи Камида 10
Танавазниетишмовчилигибўлганбеморлар 25 – 30

*Ҳарбиртоифачегарасидаэркаклародатдадиапазоннингюқориқисмигаяқ
инроқбўлганНБ-ни,аёллар-унингпасткичегарасигаяқинроқНБ-
ниистеъмолқиладилар.

**Меъёргаяқинроқбўлгантанавазни,беморнинговқатланишиваэнергияса
рфиўртасидагинисбатнингадекватлилигиникўрсатади,шунингучунбубе
морлар, одатда, суткада НБ миқдори бўйича тавсияларгамуҳтож эмас.
4 илова. Қонда қанд миқдорини пасайтирадиган дори воситаларнинг
тавсифи

Дори препарат-
қилиш кара-

Xалқаро

Таъсирдаво
(маҳал/сут)

мий-лиги
гуруҳи патентланган
Қабул

(соат)
лиги

номи

Глибенкламид 1,75 – 14 1-2 16-24


микронлаштирилга
н
Глибенкламид 2,5 – 20 1-2 16-24
Сулфонилмочеви микронлаштир
на ҳосилалари илмаган
Гликлазид 80 – 320 1-2 16-24
Гликлазидмодифик 30-120 1 24
ацияланганчиқарил
ишибилан
Глимепирид 1-6 1 24
Глипизид 5-20 1-2 16-24

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Метформин 500-3000 1-3 8-12

Бигуанидлар
Метформинузоқтаъс 500-2550 1-2 12-24
ирли
Тиазолидиндионл Пиоглитазон 15-45 1 16-24
ар (Глитазонлар)
Глукагонсимонп Лираглутид 0,6-1,8 1 24
ептид-1
рецепторларини
нгагонистлари
Натрий-глюкоза Дапаглифлозин 5,10 1 24
ташувчиси-2
ингибитори
Дипептидил Ситаглиптин 25-100 1 24
пептидаза-
Вилдаглиптин 50-100 1-2 16-24
4ингибиторлари
(глиптинлар)
Глибенкламид+метфо - 1-2 16-24
рмин
Комбинацияланг Гликлазид + 1 16-24
ан дори метформин
препаратлари Глимепирид + 1 16-24
метформин
Ситаглиптин + 2 24
метформин
Вилдаглиптин+метф 2 24
ормин

5 илова.Нейропатия белгиларининг баллар шкаласибўйича баҳоси


(Neuropathy Symptom Score)

Белги номи Баллар


Ачишиш, увушиш, санчиқлар 2
Чарчоқлик, тиришишлар, оғриқ 1
Жойлашиши: 2
Оёқ панжалари
Болдир 1
Бошқа 0
Пайдо бўлиш вақти:

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Фақаткечқурун 2
Кечқурунвакундузи 1
Кундузи 0
Уйғонганидан кейин шу заҳоти 1
Белгилар камайиши: 2
Юришпайтида
Турганҳолатда 1
Ётганҳолатда 0
Умумий балл
Натижани талқин қилиш
3 - 4 балл – ўртача нейропатия
5 - 6 балл – кучли нейропатия
7 - 9 балл – оғир нейропатия.

6 илова. Нейропатиянинг скрининги учун Мичиган сўровномаси (The


Michigan Neuropath Screening Instrument, MNSI)

А. Анамнез
Қуйидаги саволларга ўзингизнинг одатийсезгиларингизга асосланиб
«ҳа = 1» ёки «йўқ = 0» деб белгилаб, жавоб беринг.
1. Сизнинг қўлларингиз ваоёқларингиздаувушишни Ҳа Йўқ
ҳисқилганмисиз?
2. Сизнинг оёқларингиз ва оёқ панжаларингизда бирон- Ҳа Йўқ
бирачиштирувчи оғриқни сезганмисиз?
3. Оёқ панжаларингиз тегишгажудасезувчанми? Ҳа Йўқ
4. Сизда оёқ ёки оёқ панжасининг мушакларида Ҳа Йўқ
томиртортишиши бўлганми?
5. Сизнинг оёқ ёки оёқ панжаларингизда санчиқларни Ҳа Йўқ
сезганмисиз?
6. Сизнинг терингизга кўрпа-тўшак жилди ёки чойшаб Ҳа Йўқ
тегибкетиши оғриқли сезгиларни чақирадими ?
7. Ваннага ёки душгакирганингизда, сувнинг совуқ ёки Ҳа Йўқ
иссиқэканлигини аниқлай оласизми?
8. Сизнинг оёқ панжангиз терисидақачон бўлмасин Ҳа Йўқ
битмайдиган яра бўлганми?
9. Шифокорингиз қачон бўлмасин Ҳа Йўқ
сиздадиабетикнейропатиямавжудлигиниайтганми?

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
10. Аксариятпайтлардаумумийҳолсизликни ҳис қиласизми? Ҳа Йўқ

11.Сиздагимавжуд касаллик белгиларикечалари Ҳа Йўқ


зўраядими?
12. Юрганпайтингизда оёқларингиз оғрийдими? Ҳа Йўқ
13. Сиз юрганингизда оёқ панжаларингизни ҳис қиласизми? Ҳа Йўқ
14. Сизнинг оёқларингизнинг териси шунчалик Ҳа Йўқ
қуруқми,ҳаттотери ёрмалари пайдо бўладиган?
15. Сизда оёқ ампутациясибўлганми? Ҳа Йўқ

Б. Физикал текшириш

1. Оёқ панжасининг ташқи қиёфаси


Ўнг Чап
а) Меъёрда Ҳа = 0 а) Меъёрда Ҳа = 0
Йўқ = 1 Йўқ = 1
б) Агар бўлмаса, беморда б) Агар бўлмаса, беморда мавжуд бўлган
мавжуд бўлган барча барча бузилишларни белгиланг
бузилишларни белгиланг
Деформациялар Ҳа / Йўқ Ҳа / Деформациялр Ҳа / Йўқ Ҳа / Йўқ
Қуруқтери, Йўқ Қуруқтери,қад
қадоқланиш оқланиш Ҳа / Йўқ Ҳа / Йўқ
Инфекцияланиш Ҳа / Йўқ Ҳа / Инфекциялани
Ёрмалар Йўқ ш Ёрмалар
Бошқа Бошқа
Санаб Санаб
ўтилганларидан ўтилганларидан
ташқари, ташқари,қандай
қандайўзгаришлар ўзгаришларқайд
қайдэтилганиникўрс этилганини
атинг. кўрсатинг.
Ўнг Чап
2. Яралар ҳосил Ҳа = 0 Йўқ = 1 Ҳа = 0 Йўқ = 1
бўлиши
3. Аxилл рефлекси Чақирилади = 0 Чақирилади = 0
Ендрассик усули Ендрассик усули билан
билан чақирилади = 0,5
чақирилади Йўқ = 1
= 0,5
Йўқ = 1

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
4. 1 бармоқ Меъёрда = 0 Меъёрда = 0
асосидаги Пасайган = 0,5 Пасайган = 0,5
вибрацион Йўқ = 1 Йўқ = 1
сезувчанлик
5. Меъёрда = 0 Меъёрда = 0
Тактилсеззувчанлик Пасайган = 0,5 Пасайган = 0,5
Йўқ = 1 Йўқ = 1
Умумий баллар:

7
илова.FINDRISC.Беморларучунсўровнома.Сиздапредиабетёкиқандлидиабе
тнинг2туриборми?(http://www.idf.org/webdata/ docs/FINDRISC_English.pdf)

1. ЁШ
45 ёшгача 0 балл
45 - 54 ёш 2 балл
55 - 64 ёш 3 балл
65 ёшдан ошган 4 балл
2. ТАНАВАЗНИИНДЕКСИ
Танавазнииндексисиздаортиқчатанавазниёкисемизликнингборёкийўқлигинианиқ
лашимкониниберади.Сизтанавазнииндексиниўзингизҳисоблашингизмумкин:Ваз
никг:(бўйи м)2= кг/м2

Камида25кг/м2 0 балл
25-30кг/м2 1 балл
30кг/м2данортиқ 3 балл

3. БЕЛ АЙЛАНАСИ
Белайланасиҳамсиздаортиқчавазнёкисемизликмавжудлигиникўрсатади
Эркаклар Аёллар
<94 см <80 см 0 балл
94 - 102 см 80 - 88 см 3 балл
> 102 см <80 см > 88 см 4 балл
4. САБЗАВОТ,МЕВА ЁКИ РЕЗАВОРЛАРНИ ҚАНЧАЛИК ТЕЗ-
ТЕЗИСТЕЪМОЛҚИЛАСИЗ?
Ҳар куни 0 балл
Ҳар куни эмас 1 балл

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
5. СИЗ ЖИСМОНИЙ МАШҚЛАР БИЛАН МУНТАЗАМШУҒУЛЛАНА-
СИЗМИ?
Ҳар куни 30 дақиқадан
ёки ҳафтада 3 соатдан жисмоний машқ қиласизми?
Ҳа 0 балл
Йўқ 2 балл
6. АРТЕРИАЛ ҚОН БОСИМИНИ ПАСАЙТИРУВЧИ
ДОРИЛАРНИМУНТАЗАМҚАБУЛҚИЛГАНМИСИЗ?

Ҳа 0 балл
Йўқ 2 балл
НАТИЖАЛАР:
Умумий баллар
FINDRISC натижаларини талқин қилиш

Умумий баллар Қандли диабет 2 турининг Қандли диабет 2 турининг


xавф даражаси ривожланиш эҳтимоли

7дан кам Кам xавф 100 дан 1, ёки 1%


7 - 11 Бир оз юқори 25 дан 1, ёки 4%
12 - 14 Ўртача 6 дан 1, ёки 17%
15 - 20 Юқори 3 дан 1, ёки 33%
20 дан ортиқ Жуда юқори 2 дан 1, ёки 50%

• Агар сиз 12 дан кам балл тўплаган бўлсангиз: сизнинг соғлиғингиз


яхши ва сиз соғлом ҳаёт тарзини давом эттиришингиз керак.

• Агар сиз 12-14 балл тўплаган бўлсангиз: сизда предиабет эҳтимоли


бор. Ҳаёт тарзингизни қандай ўзгартириш кераклиги ҳақида
шифокорингиз билан маслаҳатлашишингиз лозим.

• Агар сиз 15-20 балл тўплаган бўлсангиз: эҳтимол, сизда предиабет


ёки қандли диабетнинг 2 тури. Сизга қонда глюкоза (қанд)
миқдорини текшириш яхши бўлар эди. Сиз ҳаёт тарзингизни
ўзгартиришингиз шарт. Қонда глюкоза (қанд) миқдорини
пасайтириш учун сизга дори воситалари ҳам керак бўлиши
мумкин.

• Агар сиз 20дан ортиқ балл тўплаган бўлсангиз: сизда қандли


диабетнинг 2 тури эҳтимоли бор. Сиз қондаги глюкоза (қанд)

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
миқдорини текширишингиз ва уни меъёрга келтиришга
уринишингиз керак. Сиз ҳаёт тарзингизни ўзгартиришингиз лозим
ва сизга қонда глюкоза (қанд) миқдорини назорат қилиш учун
дорилар керак бўлади.

Предиабет ёки қандли диабет 2 тури ривожланишxавфинингпасайиши

1. Сиз ўз ёшингизга ёки предиабет ва қандли диабетга бўлган ирсий


мойилликка таъсир қила олмайсиз, лекин сиз ўз ҳаёт тарзингизни
ўзгартиришингиз ва бу билан ушбу касалликларни ривожланиш
xавфини пасайтиришингиз мумкин.

2. Сиз ўз тана вазнингизни камайтиришингиз, жисмонан янада фаол


бўлишингиз ва соғлом овқатни истеъмол қилишингиз мумкин. Бу
ҳаёт тарзингизни ўзгартириш, айниқса, ёшингиз ўтган сари ёки
қандли диабет бўйича сизда ирсий асоратланиш бўлса, ўта
зарурдир.

3. Агар сизда аллақачон предиабет ёки қандли диабет ташҳисланган


бўлсаҳам, соғлом ҳаёт тарзи жуда кераклидир.

4. Қондаги глюкоза (қанд) миқдорини пасайтириш, тана вазнини ва


касалликнинг ёмон башоратини камайтириш учун доривор
даволаш зарур бўлиб қолиши мумкин

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
7 илова. ҚД2 бўлган беморлар учун озуқавий светофор

ОЗУҚАВИЙ СВЕТОФОР

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ҚИСҚАРТМАСЎЗЛАРРЎЙХАТИ

АГ - артериал гипертензия

АКШ - аорто-коронар шунтлаш

ККБ - калций каналларининг блокаторлари

ККБ-ДГП - дигидропиридин ККБ

ККБ-НДГП- нодигидропиридин ККБ

АРБ - ангиотензина II рецепторларининг блокаторлари

ПГ- плазмадаги глюкоза (қанд)

ГСП-1- глюкагонсимон пептид-1

ГСП-1ра - глюкагонсимон пептид-1 рецепторлари агонисти

ДҚБ - диастолик қон босими

ДКА - диабетик кетоацидоз

ДМШ- диабетик макуляр шиш

ДН - диабетик нефропатия ДПП-4 - дипептидилпептидаза-4

ДР - диабетик ретинопатия

ААФи- ангиотензин айлантирувчи фермент ингибиторлари

ЮИК - юрак ишемик касаллиги

ДПП-4и - дипептидилпептидаза-4 ингибитори

ҚТИ - қисқа (ултра қисқа) таъсирли инсулин

МИ - миокард инфаркти

ТВИ - тана вазни индекси

КИҲ - кислота-ишқорий ҳолат

ТЕИ - тўпиқ-елка индекси (оёқларда артериал қон оқими ҳола- тини баҳоси)

УТИИ- узлуксиз томир ичига инсулин инфузияси

НГЛТ-2и - НГЛТ-2 ингибитори

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ГТБ - глюкозага турғунликнинг бузилиши

ЎКС - ўткир коронар синдром

ПГТС- перорал глюкозага турғунлик синамаси

ПЛКС- тўр парданинг панретинал лазер коагуляцияси

СҚБ - систолик қон босими

ҚД- қандли диабет

ҚД1 - қандли диабет 1 тури ҚД2 - қандли диабет 2 тури

ДТС - диабетик тўпиқ синдроми

КФТ - коптокчалар филтрацияси тезлиги СМ - сулфонилмочевина

ЮҚТК- юрак-қон томирлар касалликлари

ТсрО2- транскутан (тери орқали) кислородга тўйиниш

ЖФ - жисмоний фаоллик

СБК - сурункали буйраклар касаллиги

НБ - нон бирлиги

ЮЗЛХ- юқори зичликдаги липопротеидлар холестерини

ПЗЛХ- паст зичликдаги липопротеидлар холестерини

СЮЕ - сурункали юрак етишмовчилиги

МВБ - марказий веноз босим

ТОА - тери орқали аралашув

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
АДАБИЁТЛАР

1. Клиническиерекомендации«Алгоритмыспециализированнойме-
дицинскойпомощибольнымсахарнымдиабетом».8-йвыпуск(под редак-
циейДедоваИ.И.,ШестаковойМ.В.,МайороваА.Ю.).Сахарныйдиабет,201
9,Спецвыпуск№1,с.1-112.
2. AmericanDiabetesAssociation.“Standardsofmedicalcareindiabetes
-2020”.Diabetescare41.suppl1:s1-
s159.http://care.diabetesjournals.org/content/41/Supplement_1/S1
3. Garber,AlanJ.,etal.“ConsensusstatementbytheAmericanAssociationofCl
inicalEndocrinologistsandAmericanCollegeofEndocrinologyonthecomprehen
sivetype2diabetesmanagementalgorithm–
2016executivesummary.”EndocrinePractice22.1(2016):84-
113.http://journals.aace.com/doi/10.4158/CS-2017-0153?url_ver=Z39.88-
2003&rfr_id=ori:rid:crossref.org&rfr_dat=cr_pub%3dpubmed&code=aace
-site
4.Davies,MelanieJ.,etal.“Managementofhyperglycaemiaintype2diabetes,
2018.AconsensusreportbytheAmericanDiabetesAssociation(ADA)andtheEur
opeanAssociationfortheStudyofDiabetes(EASD).”Diabetologia(2018):1-
38.http://care.diabetesjournals.org/content/early/2018/09/27/dci18-0033

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Катталарда гипотиреозни ташхислаш ва даволаш
буйича миллий клиник протокол

Тошкент 2021г.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Кириш қисми

Клиник муаммо: Эндокринология

Ҳужжат номи: Катталарда гипотиреозни ташхислаш ва даволаш


буйича миллий клиник протокол

Ёрдам босқичлари: Стационар ва амбулатор босқичлари

Яратилган сана: 03.02. 2020й

Режалаштирилган янгиланиш санаси: 2025 йил 1 кварталида2

Корреспондентлик манзили: Узбекистон, Тошкент ш., Мирзо Улугбек куч, 56.


100125
Тел: (+71) 262-27-02
Факс: (+71) 262-27-02
E-mail: endocrin@uzsci.net

2
Протоколни қайта кўриб чиқиш шартларини кўрсатиш: протоколни эълон қилинганидан кейин 5 йил ўтгандан кейин ва
у кучга кирган кундан бошлаб ёки далиллар даражасига ега янги усуллар мавжуд бўлганда.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
МУНДАРИЖА
КИРИШ ............................................................................. Ошибка! Закладка не определена.
Клиник протокол яратган ишчи гуруҳ аъзолари 142
Ишчи гуруҳ раҳбари142
Масуълиятли ижрочилар 142
Рецензентлар 142
Мақсад ва вазифалар 142
МКБ-10 кодлари бўйича шифрлар 143
Қисқартмалар рўйхати 143
Клиник протоколнинг мўлжаллари 144
Беморлар категорияси 144
Мақсадли гуруҳ 144
Тавсияларнинг ишончлилик даражасини баҳолаш 144
1-БОБ. ГИПОТИРЕОЗНИНГ ТАЪРИФЛАРИ ВА ТАВСИФЛАРИ ............................ 145
Гипотиреоз этиологияси 145
Гипотиреоз эпидемиологияси 146
Хавф гуруҳлари ва омиллар (SAWIN С.Т., 2000) 146
Гипотиреоз скрининги 147
Гипотиреоз таснифи 147
2-БОБ. ГИПОТИРЕОЗНИ ТАШХИСЛАШ ....................................................................... 148
Гипотиреозни ташхислаш алгоритми 148
Гипотиреознинг клиник кўриниши Ошибка! Закладка не определена.
Шикоятлар ................................................................. Ошибка! Закладка не определена.
Жисмоний белгилар .................................................... Ошибка! Закладка не определена.
Гипотиреознинг клиник «ниқоб»лари ............................................................................... 150
Лаборатория текширувлари 152
Инструментал текширувлар152
Дифференциал диагностика 153
Кексаларда гипотиреознинг клиник кўринишининг ўзига xосликлари 154
3-БОБ. ГИПОТИРЕОЗНИ ДАВОЛАШ............................................................................... 154
Терапия мақсадлари: 154
Терапия усули 155
Госпитализация учун кўрсатмалар: 155
Амбулатор шароитда гипотиреознинг ўрин босиш терапиясининг асосий тамойиллар 155
L-T4 доза миқдорини белгилаш ва тайинлаш жадвали 156
Ўрин босувчи терапия ўтказишдаги энг кўп учрайдиган хатоликлар 156
Ножўя таъсирлар ва асоратлар 157

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Субклиник гипотиреоиз билан оғриган беморларни даволаш хусусиятлари 157
Кардиал бузилишлар кучайганида беморни даволаш усуллари Ошибка! Закладка не
определена.
Ҳомиладорлик вақтида гипотиреознинг ўрин босиш терапиясининг ўзига xосликлари Ошибка!
Закладка не определена.
Гипотиреоз ва жарроҳлик амалиёти Ошибка! Закладка не определена.
4-БОБ. ТИББИЙ РЕАБИЛИТАЦИЯ................................................................................... 159
Меҳнатга лаёқатсизликнинг таxминий муддатлари Ошибка! Закладка не определена.
Л-Т4 терапиясини олган беморларни динамикада кузатиш 159
Прогноз 159
5-БОБ. ҲИСОБ ВА НАЗОРАТ ГУРУҲЛАРИ .................................................................... 159
6-БОБ. ТИББИЙ ЁРДАМ СИФАТИНИ АНИҚЛАШ КРИТЕРИЯЛАРИ ................... 160
АДАБИЁТЛАР РЎХАТИ ....................................................................................................... 161
ИЛОВАЛАР .............................................................................................................................. 162

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
КИРИШ
Гипотиреоз – клиник синдром бўлиб, у узоқ вақт давомида, организмдаги қалқонсимон без
гормонларининг қаътий етишмаслиги ёки уларнинг тўқималар даражасида биологик таъсирининг
пасайиши натижасида юзага келади.

Гипотиреоз келиб чиқишида кўплаб сабаблар ва омиллар бўлиши мумкин. Улар бирламчи,
иккиламчи ва учламчи тоифадаги гипотиреозга ажралади ва аниқланади.

Бирламчи гипотериоз ривожланишига олиб келадиган жараён бевосита қалқонсимон безда


шаклланади ва локализация қилинади. Ушбу синдромнинг аксарият қисми бирламчи тоифадаги
гипотиреоз улушига киради. Агарда қалқонсимон без функциясининг пасайиши стимуляцион
таъсир қилинадиган тиреотроп (ТТГ) ёки рилизинг (ТТГ-РГ) гормонининг етишмаслиги ёки йўқлиги
оқибатида бўлса, унда иккиламчи ва учламчи турдаги гипофизар гипотиреоз ёки гипоталамик генез
ҳақида гап боради (ҳозирги вақтда ушбу турларни кўпинча биттага бирлаштирадилар – иккиламчи
ёки марказий гипотиреоз).

Ушбу клиник протокол катталардаги гипотиреоз синдромини ташхислаш ва даволаш бў'йича сўнгги
халқаро тавсияларга асосланган.

Клиник протокол яратган ишчи гуруҳ аъзолари


1. Алимов А.В. – т.ф.д., проф., академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ директори
2. Муратова Ш.Т. – т.ф.н.., к.и.х.. академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ
3. Алмурадов Ф.Ф. – к.и.х., академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ

Ишчи гуруҳ раҳбари


1. Алимов А.В. – т.ф.д., проф., академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ
директори
Масуълиятли ижрочилар
1. Муратова Ш.Т. – т.ф.н.., к.и.х.. академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ
Рецензентлар
1. Наримова Г.Д.- т.ф.д., тиреоид касалликларни бўлим мудири, академик
Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ
2. Джураева А.Ш. – т.ф.н., ТошМОИ эндокринология кафедрасини доценти

Мақсад ва вазифалар

Мақсад:
Сўнгги халқаро тавсияларга мувофиқ, Ўзбекистон Республикасида гипотиреоз билан касалланган
беморларга юқори сифатли ташхис ва даволашнинг замонавий тактикасини таъминлаш.

Вазифалар:
1. Катталарда гипотиреозни ўз вақтида сифатли ташҳислаш ва уни даволаш учун ме'ёрий ва услубий
базани та'минлаш;

2. Гипотиреозни тезкор ташхислаш имкониятини кенгайтириш;

3. Гипотиреоз асоратларининг олдини олиш.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ХКТ-10 кодлари бўйича шифрлар
Е00 — Туғма йод танқислиги синдроми

Е01 — Йод танқислиги билан боғлиқ ва шунга ўхшаш шароитлар натижасида келиб чиққан
қалқонсимон без касаллиги.

Е02 — Йод танқислиги натижасида субклиник гипотиреоз.

Е03 — Гипотиреознинг бошқа кўринишлари

Е03.1 —Буқоқсиз туғма гипотиреоз

Е03.2 —Дори-дармон воситалари ва бошқа экзоген моддалар қабул қилиш натижасида


келиб чиққан гипотиреоз.

Е03.3 —Постинфекцион гипотиреоз.

Е03.4 —Қалқонсимон безнинг атрофияси (орттирилган)

Е03.5 —Микседематозли кома.

Е03.8 —Бошқа аниқланган (бошқа аниқланган кўринишлардаги) гипотиреозлар

Е03.9 —Аниқланмаган гипотиреоз

Е06.3 — Аутоиммун тиреоидит

Қисқартмалар рўйхати
АЛТ – аланинаминотрансфераза

АСТ – аспартатаминотрансфераза

АТ - ТПО – тиреопероксидаза учун антижисм

КТ – компьютер томография

ҚБ – қалқонсимон без

ЛГ – лютеинловчи гормон

ЛДГ – лактатдегидрогеназа

МАС – марказий асаб тизими

МРТ – магнит-резонансли томография

НЦД – нейроциркуляторли дистония

ОИТ – Ошқозон ичак тракти

ПЗЛП – паст зичликдаги липопротеинлар

РАЙ – радиоактив йод

РЙТ - радиойодтерапия

Т3 - трийодтиронин

Т4 – тироксин

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ТГ – тиреоид гормонлар

ТТГ – тиреотроп гормон

ТТГ-РГ – тиреотропин-рилизинг-гормони

УГТ- уринбосар гормонотерапия.

умТ3 – умумий трийодтиронин

умТ4 – умумий тироксин

УТТ – ультратовушли текшириш

ФСГ – фолликулаларни стимуляция қилувчи гормон

ЭКГ – электрокардиография

эТ3 – эркин трийодтиронин

эТ4 – эркин тироксин

ЭхоКГ - эхокардиография

ЮИК – Юракнинг ишемик касаллиги

131I – радиоактив йод

AACE – American Association of Clinical Endocrinologists (АҚШнинг клиник эндокринологлар


ассоцияцияси)

ATA - American Thyroid Association (АҚШнинг тиреоидологлар ассоциацияси)

ETA - European Thyroid Association (Европанинг тиреоидологлар ассоциацияси)

USPSTF - United States Preventive Services Task Force (профилактик тавсиялар ишлаб чиқувчи
АҚШнинг махсус комиссияси)

Клиник протоколнинг мўлжаллари


Ушбу протокол гипотиреоз билан хасталанган беморларга ташхис қўядиган ва уларни даволайдиган
шифокорларга: эндокринологлар, умумий амалиёт шифокорлари, кардиологлар, гинекологларга
услубий ёрдам беради.

Беморлар категорияси
Бирламчи, иккиламчи, манифест ва субклиник гипотиреоз билан хасталанган беморлар.

Мақсадли гуруҳ
Эндокринологлар, умумий амалиёт шифокорлари, кардиологлар, гинекологлар.

Тавсияларнинг ишончлик даражасини баҳолаш


Ишонч даражаси миқёси

Далиллар
Далиллар манбаи Таъриф
тоифаси
A Рандомизацияланган Далиллар ишончли натижаларга еришиш учун
назоратладиган етарли миқдордаги беморларда ўтказилган яхши
тадқиқотлар режалаштирилган рандомизацияланган
синовларга асосланади. Кенг тарқалган

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
фойдаланиш учун оқилона тавсия қилиниши
мумкин.
B Рандомизацияланган Далиллар тасодифий назорат остида ўтказилган
назоратладиган синовларга асосланган, аммо ишончли статистик
тадқиқотлар таҳлил қилиш учун киритилган беморларнинг
сони етарли емас. Тавсиялар чекланган
популяцияга нисбатан қўлланилиши мумкин.
C Рандомизацияланмаган Тасодифий бўлмаган клиник тадқиқотлар ёки
клиник тадқиқотлар чекланган миқдордаги беморларда ўтказилган
тадқиқотлар асосида далиллар
D Экспертлар фикри Далиллар маълум бир масала бўйича экспертлар
гуруҳи томонидан ишлаб чиқилган консенсусга
асосланади.

-БОБ. ГИПОТИРЕОЗНИНГ ТАЪРИФЛАРИ ВА ТАВСИФЛАРИ


Гипотиреоз – клиник синдром бўлиб, у узоқ вақт давомида, организмдаги қалқонсимон без
гормонларининг қаътий етишмаслиги ёки уларнинг тўқималар даражасида биологик таъсирининг
пасайиши натижасида юзага келади.

Гипотиреоз келиб чиқишида кўплаб сабаблар ва омиллар бўлиши мумкин. Улар бирламчи,
иккиламчи ва учламчи тоифадаги гипотиреозга ажралади ва аниқланади.

Бирламчи гипотиреоз ривожланишига олиб келадиган жараён бевосита қалқонсимон безда


шаклланади ва локализация қилинади. Ушбу синдромнинг аксарият қисми бирламчи тоифадаги
гипотиреоз улушига киради. Агарда қалқонсимон без функциясининг пасайиши стимуляцион
таъсир қиладиган тиреотроп (ТТГ) ёки рилизинг (ТТГ-РГ) гормонининг етишмаслиги ёки йўқлиги
оқибатида бўлса, унда иккиламчи ва учламчи турдаги гипофизар гипотиреоз ёки гипоталамик генез
ҳақида гап боради (ҳозирги вақтда ушбу турларни кўпинча биттага бирлаштирадилар – иккиламчи
ёки марказий гипотиреоз).

Аутоиммун тироидит (АИТ); синонимлари: лимфоцитик тироидит, сурункали тироидит - бу


органоспецифик қалқонсимон без (ҚБ) аутоиммун касаллиги бўлиб, Т- ва В-лимфоцит
ҳужайраларининг иммунитетини фаоллаштириш орқали аутоантитаналар ҚБ тўқималарига
деструкциясига олиб келадиган натижасида гипотиреознинг ривожланадиган холат.

Гипотиреоз этиологияси
Гипотиреоз Асосий сабаблар
Бирламчи (ҚБ касалликлари) Аутоиммун тиреоидит
ҚБ хирургик даволаши
131
I радиоактив йод билан терапияси
Нимуткир, “оғриқсиз”, туғруқдан кейинги даврдаги
тиреоидитлар
Оғир йод етишмовчилиги
ҚБ ривожланиши аномалиялри (дисгенезия ва эктопия)
Иккиламчи (гипоталамус ва Гипоталамик-гипофиз сохасининг йирик ўсмалари
гипофиз патологиялари) Гипофизнинг травматик ёки радиацион шикастланиши
Қон томир касалликлари
Юқумли, инфилтратив жараёнлар
ТТГ ва / ёки тиролиберин синтезининг бузилиши

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Гипотиреоз эпидемиологияси
• Гипотиреоз билан касалланиш йилига 1000 одамдан 0,6-3,5 ҳолатида учрайди.
• Туғма гипотиреоз учрашиши - ҳар 4-5 минг янги туғилган чақалоқлар орасида 1 тасида
учрайди.
• Аҳоли ўртасида бирламчи клиник гипотиреоз тарқалиш миқдори 0,2-1% ташкил этади;
бирламчи субклиник гипотиреоз – аёллар орасида 7-10%, эркаклар орасида эса 2-3% ташкил
этади (6:1 нисбатда)
Касаллик бошлангандан сўнг 1 йил ичида субклиник гипотиреоз ҳолат-ларининг 5-18 % аниқланади.

Хавф гуруҳлари ва омиллар (SAWIN С.Т., 2000)


Анамнез маълумотлари

• Аутоиммун тиреоидит

• Аёллар
• 60 ёшдан катта бўлганлар
• Гипертиреоз
• Аутоиммун касаллиги (Аддисон касаллиги, пернициоз анемия, қандли диабетнинг 1 тури)
• Туғруқдан кейинги ва нимўткир тиреоидитлар
• Бош тўқималари ва бўйин саратони (даволаш мумкин)
• Қариндошлардаги қалқонсимон без касаллиги (ирсий қалқонсимон без касаллиги)
• Чекиш

• Контртиреоидли омиллар
Дори воситаларидан фойдаланиш

• Амиодарон
• Литий карбонати
• α-Интерферон
• Таркибида йод ва бром моддаси бор препаратлар
Лаборатория натижалари

• Гиперхолестеринемия
• Қон зардобида ТТГ нинг оз миқдорда кўтарилиши
• ТПО-АТ титри кўтарилиши
Турли мамлакатлардаги тиббий ассоциацияларнинг аксарияти ТТГ ни хавф гуруҳларида
мажбурий текшириш зарурлигини таъкидлайдилар - клиник симптоматикаси оз намоён булган
одамларнинг когортаси, ҳатто кам бўлса ҳам эҳтимолли тиреопатияни излашга сабаб булади. Бу,
айниқса аёллар учун жуда муҳимдир, чунки улар эркакларга қараганда қалқонсимон безнинг
гипофункциясидан кўпроқ азият чекишади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Асосий хавф омили бу аутоиммун тиреоидит ҳисобланади.

Гипотиреоз скрининги
• ТТГ даражасини аниқлаш йўли билан бирламчи гипотиреознинг текшируви (скрининги)
бошқа белгилари бўлмаган шаxсларда касалликни аниқлаш имконини беради ва танлов
популяцияларида анъанавий профилактик текширувнинг бир қисми сифатида ўтказилади, янги
туғил-ган чақалоқлар скрининги мажбурий тарзда ўтказилади (ҳаётининг 4-5 суткасида).

• Гипотиреознинг скринингини утказиш ҳомиладорликни режалаштиришда ёки


ҳомиладорликнинг дастлабки босқичларида зарур бўлади. Ҳозирги пайтда, 50 ёшдан ошган
аёлларни ҳам текшириш (скрининг) мақсадга мувофиқлиги таъкидланмоқда.

• ТТГ даражасини аниқлаш - бирламчи гипотиреоз скринингида текшириш танловлидир.


ТТГнинг юқори даражаси организмда қалқонсимон без гормонлари танқислигининг биринчи
белгиси ҳисобланади.

Гипотиреоз таснифи
Бирламчи гипотиреоз

1. Эмбрионал даврда қалқонсимон безнинг ривожланиши бузилиши оқибатидаги гипотиреоз


(туғма гипотиреоз):
• аплазия
• гипоплазия

2. Қалқонсимон безининг фаол тўқималарини миқдори камайиб кетиши натижасидаги


гипотиреоз:
• операциядан кейинги гипотиреоз

• радиациядан кейинги гипотиреоз

• қалқонсимон безнинг аутоиммун зарарланиши оқибатидан келиб чиққан гипотиреоз


(аутоиммун тиреоидит)
• қалқонсимон безнинг вируслар билан зарарланиши оқибатида келиб чиққан гипотиреоз
• қалқонсимон безда янги ўсмалар пайдо бўлиши натижасидаги гипотиреоз

3. Тиреоид гормонларнинг синтези бузилиши натижасидаги гипотиреоз.


• эндемик буқоқ гипотиреоз билан
• спорадик буқоқ гипотиреоз билан (турли биосинтетик даражаларидаги қалқонсимон без
гормонларидаги нуқсонлар)
• медикаментоз гипотиреоз (тиреостатикларни ва бошқа препаратларни қабул қилиш)
• зобоген моддаларга эга овқат қабул қилиш натижасида ривожланган буқоқ ва гипотиреоз

Бирламчи гипотиреознинг оғирлик даражаси

1. Латент (субклиник) - нормал Т4 да ТТГ нинг юқори даражаси.


2. Манифест - эТ4 нинг паст даражасида ТТГ гиперсекрецияси, клиник намоён бўлиши.

3. Оғир кечув (асоратланган), қуйидагилар билан кечувчи:

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• кретинизм;

• юрак етишмовчилиги;
• сероз бўшлиқларда йиринг;
• иккиламчи гипофиз аденомаси.

Марказий генез гипотиреози

1) ТТГтанқислиги натижасида келиб чиқган гипотиреоз (ёки иккиламчи)


2) ТТГ-рилизинг омил танқислиги оқибатида келиб чиққан гипотиреоз (ёки учламчи)

Тиреоид гормонлар транспорти, метаболизми ва таъсир этишини бузилиш оқибатида келиб


чиққан гипотиреоз

1) периферик гипотиреоз

 қалқонсимон без гормонларига умумий резистентлик


 тиреоид гормонларга қисман периферик резистентлик

 циркуляцияланувчи Т3 ва Т4 ёки ТТГ инактивацияси


Гипотиреознинг кўп учрайдиган сабаблари - сурункали АИТ ва ҚБда жарроҳлик амалиёти ёки
буқоқнинг турли шакллари бўйича радиоактив 131I билан терапия.

2-БОБ. ГИПОТИРЕОЗНИ ТАШХИСЛАШ


Гипотиреозни ташхислаш алгоритми
I босқич – гипотиреоз синдромининг мавжудлигини ва яққоллигини тасдиқлаш:

-жисмоний текшириш;

- ТТГни қонда аниқлаш;

-ТТГ концентрацияси ошганида – эркин Т4 текшириш.

II босқич – гипотиреознинг нозологик боғлиқлигини таърифлаш ва унинг асоратларини


аниқлаш:

• Умумуй клиник (гемоглобин, эритроцит, тромбоцит) ва биокимёвий (АЛТ, АСТ, КФК, ЛДГ,
холестерин, липопротеидларнинг фенотипланиши) қон таҳлили;
• қонда ТПО-АТ миқдорини аниқланиши;
• қалқонсимон безни УTТқилиш;
• ЭхоКГ;
• қорин бўшлиғи аъзоларини УTТ қилиш;
• қўкрак қафаси аъзоларини рентгенографияси;

• ташқи нафас олиш фаолиятини ўрганиш (нафас олиш фаолияти бузилганда);


Хиазмал-селляр соҳа МРТ/КТ (гипоталамо-гипофизар патология шубҳа қилинганида).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Гипотиреознинг клиник кўриниши

Шикоятлар

• Уйқучанлик
• Лоқайдлик
• Хотиранинг пасайиши
• Парестезиялар
• Депрессив ҳолатлар
• Мушакдаги оғриқлар
• Нафас қисилиши

• Жисмоний юкламаларга бардошсизлик


• Кардиалгия
• Соч синувчанлиги ва тўкилиши, қош тўкилиши
• Тери қопламларининг оқариши ва сарғимтирлиги.
• Қовоқлардаги шиш
• Оёқ-қўлларнинг шишиши (камдан кам ҳолатларда)
• Юз кўринишинг бузилиши

• Лаб ва тилнинг катталашиши


• Хуррак отиш
• Иштаҳа йўқолиши
• Метеоризм (қориннинг дам бўлиши)
• Ич қотиши
• Кўнгил айниши
• Кўп қон кетишлари

• Бепуштлик
• Либидо пасайиши
• Хайз циклнинг бузилиши (олигоопсоменорея ёки аменорея)
• Артралгия

• Вазн ўзгариши
• Совуқ қотиш

Жисмоний белгилар

• Тери қопламаларнинг қуриши


• Фикрлаш қобилиятининг пасайиши (брадифрения).
• Мушак рефлексларнинг пасайиши

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• Полинейропатия

• Делирий (камдан кам ҳолатларда).


• Ваҳимага тушиш натижасидаги вақтинчалик тахикардия хуружи (камдан кам ҳолатларда).
• Брадикардия

• Кардиомегалия
• Гидроперикард
• Юрак етишмовчилиги
• Гипотония (гипертензия бўлиши ҳам мумкин)
• Гепатомегалия
• Галакторея
• Гиперпролактинемик гипогонадизм

• Иккиламчи тухумдон поликистози


• Семириб кетиш
• Гипотермия.
Гипотиреозни ташхислаш учун клиник кўриниш маълумотлари иккинчи даражали аҳамиятга ега.
Гипотиреоз билан ўхшаш аломатларнинг йўқлиги уларнинг мавжудлигидан кўра кўпроқ диагностик
аҳамиятга ега.

Гипотиреознинг клиник «ниқоб»лари

Гипотиреоз диагностикасида асосий xатоликлар, биринчи навбатда, битта ва ундан ортиқ аъзолар
тизими зарарланган ҳолатларда кузатилади. Кўпинча бирламчи гипотиреоз қуйидаги касалликлар
билан ниқобланади:

1. Терапевтик:
• полиартрит;
• полисерозит;
• миокардит;
• ЮИК;
• НЦД;
• гипертониккасаллик;

• артериалгипотония;
• пиелонефрит;
• гепатит (сариқ касал);
• Ўт йўллари ва ичак гипокинезияси

2. Гематологик - анемиялар:
• темиртанқисли (дефицитли) гипохромли;
• нормохромли;

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• пернициозли;

• фолий танқислиги (фолий дефицитли).


3. Жарроҳлик:
• ўт-тош касаллиги.

4. Гинекологик:

• бепуштлик;
• тухумдон поликистози;
• бачадон миомаси;
• менометроррагия;
• опсоменорея;
• галакторея-аменорея;
• гирсутизм.

5. Эндокринологик:
• акромегалия;
• семириб кетиш (вазн ортиши);
• пролактинома;

• эрта псевдопубертат;
• жинсий ривожланишнинг кечикиши.

6. Неврологик:
• миопатия.
7. Дерматологик:
• алопеция.

8. Психиатрик:
• депрессия (тушкунликка тушиш);
• микседематозли делирий;

• гиперсомния;
• агрипния;
• НЦД.
Бугунги кунда гипотиреозни ташхислашнинг муаммоси муайян беморда ушбу ташхисни
аниқлашинг мураккаблигида эмас, балки ушбу текширувлар учун зарур бўлган шахсларни
аниқлашдадир. Соматик касалликларни адекват даражада даволаш жараёнида юқорида
келтирилган симптомларни сақлаб қолиш учун, гипотиреознинг клиник "ниқоб"ларини
идентификация қилиш шифокорни ушбу беморларда ТТГ даражасини ўрганишга йўналтирилган
бўлиши керак.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Лаборатория текширувлари
Гипотиреозни аниқлаш учун, ҳатто яққол клиник кўринишда ҳам, гормонал
тасдиқлаш керак бўлади.

Гормонал текширув. Агар гипотиреозга шубҳа қилинса, унда фақат қон зардобида ТТГ
концентрациясини аниқлаш кифоя. Агар бу кўрсаткич нормал қийматларда бўлса ёки 10 мМЕ/л дан
ошса, аксарият ҳолларда қўшимча гормонал текширувлар тавсия этилмайди. ТТГ 4-10 мМЕ/л
доирасида аниқланганида эТ4ни аниқлаш тавсия этилади.

Гипотиреозни ташхислаш учун эТ3 миқдорини аниқлаш тавсия қилинмайди, чунки унинг
камайиши фақат эркин Т4 миқдори камайтирилгандан сўнг содир бўлади.

ТТГ ва эркин Т4 нормал концентрациялари фонида эркин Т3 миқдорининг камайиши


эутиреоид патология синдромида кузатилади, у яккол тизим ва аъзо бузилишларининг
ривожланиши билан боғлиқ булиб (миокард инфаркти, постинфаркт даври, тарқалган инфекция
жараёни, декомпенсацияланган қандли диабет), натижада Т4 ва Т3 нинг периферик
дейодланишига олиб келади.

Интенсив терапия бўлими шароитида параллел равишда кўп миқдордатиреоид гормонлар


алмашинувига аралашадиган ва бевосита тесттизим даражасига таъсир қилган холда таҳлил
натижаларини ўзгартирадиган препаратлар (масалан, гепарин) қўлланилганда қалқонсимон
текширувларидан иложи борича фойдаланмаслик керак.

Тиреоид гормонлар алмашинувига аралашиши ва бевосита тесттизим даражасига таъсир


қилган ҳолда таҳлил натижаларини ўзгариши мумкин бўлган препаратларни (масалан, гепарин) кўп
миқдорда тайинлаш билан паралел равишда интенсив терапия бўлими шароитида қалқонсимон
без функциясининг текширувларидан иложи борича фойдаланмаслик керак.

Ташxис қўйилмаган бирламчи гипотиреоз узоқ давом этганида аденогипофиз


тиреотрофларининг компенсаторли гипертрофия ва гиперплазияланиши натижасида гипофизнинг
(тиротропиномнинг) иккиламчи аденомаси ривожланиш эҳтимоли бор, бу тиреоид гормонлар
билан тўғри терапия фонида ТТГ нинг юқори концентрацияси турғун сақланиши билан намоён
бўлади.

Иккиламчи (марказий) гипотиреозда бир вақтнинг ўзида эркин Т4 ва ТТГ


концентрациясининг пасайиши кузатилади.

Иккиламчи гипотиреозни ташхислаш учун ишлатилиши мумкин бўлган тест - тиролиберин


намунасини олишдир.

Қоннинг клиник анализи. Нормо– ёки гипохром анемия, айрим ҳолатларда В12- танқислик
анемияси кузатилади.

Қоннинг биохимик таҳлили. Холестерин миқдорининг ошиши, ПЗЛП, триглицеридлар


(кўпинча гиперлипидемия IIа ёки IIb Фридериксон бўйича), креатинин миқдорининг кўтарилиши,
гипонатриемия, гипоосмолярлик, коптокчалар фильтрацияси тезлигини пасайиши, қонда
ферментларнинг ошиши (КФК, АСТ, ЛДГ).

Инструментал текширувлар
ЭКГ: юрак қисқаришлари сонининг пасайиши, паст волтаж тишчалар, силлиқланган ёки салбий
Т тишча, юрак электр ўқининг чапга четлашиши, P-R, Q-T интервалларнинг узайиши, QRS
комплекснинг кенгайиши.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Қалқонсимон безнинг УТТ: ҳажмда кичрайиши, камданкам ҳолатларда ҚБ гипертрофияси,
тиреоид тўқима гипоэxогенлиги.

Қорин бўшлиғи аъзоларининг УТТ: Гепатомегалия, камданкам ҳолатларда қорин бўшлиғида


йиринг, ўт пуфагининг гипотонияси.

Кўкрак қафаси аъзоларининг рентгенографияси: кардиомегалия, гидроторакс.

Ташқи нафас олиш функциясининг тадқиқоти: рестриктив тип бўйича ташқи нафас олиш
функсиясининг бузилиши.

Xиазмалселляр соҳада МРТ/КТ: иккиламчи гипотиреозда бўш турк эгари синдроми, узоқ давом
этувчи бирламчи гипотиреозда тиреотропинома.

Гипотиреозни ташхис қилишда асосий хатоликлар.

• “Ноаниқ” беморларнинг қонида ТТГ ва тиреоид гормонларнинг ўз вақтида ўтказилмаган


лаборатор баҳоси.
• Бирламчи гипотиреозга эга беморларда гиперпролактинемини мустақил патология сифатида
деб баҳолаш.

Дифференциал диагностика
Диагностикани қийинлаштирувчи омиллар:

• гипотиреоз симптомларининг турлилиги ва носпецификлиги.


• клиник кўринишларининг ёши, тури (бирламчи, иккиламчи) ва оғирлигига боғлиқлиги.
Одатда, муаммо мустақил касаллик сифатида симптомларни алохида xато баҳоланишида
бўлади (темир танқислиги анемияси, ўт йўлларининг дискинезияси, семириш).

Бирламчи гипотиреознинг иккиламчи билан солиштирилганда узига хос кечуви

• Гипотермик алмашинув синдроми семиришсиз ёки ҳатто очлик намоён бўлмасдан


кечиши мумкин, гиперхолестеринемия йўқ.

• Дермопатия ўткир ифодаланмаган, қўпол шиш йўқ, тери юпқароқ, оқроқ ва


ажинлироқ, ареолалар пигментацияси мавжуд эмас.

• Қон айланишининг танқислиги, гипотиреоид полисерозит, гепатомегалия, Б12-


танқислиги анемияси бўлмайди.

Гипотиреознинг турли патогеник шаклларининг диагностика мезонлари 4-жадвалда


келтирилган.

Гипотиреозда гормонал тадқиқотларнинг натижаларини “паст Т3” синдромидан


дифференциациялаш зарур. Оғир касалликларда (буйрак, юрак, жигар етишмовчилиги, миокард
инфаркти, гиперкортицизм, асаб анорексияси) периферик 5ъ-дейодиназа фаоллиги бузилади, бу Т4
нинг нормал ёки бирмунча ошган ва ТТГ нинг нормал даражасида умумий ва эркин Т3 пасайиши
билан кузатилади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Гипофизар танқислик доирасида иккиламчи гипотиреозни аутоиммун полигландуляр
синдромлар билан дифференциациялаш зарур, уларда, шунингдек, бир вақтнинг ўзида бир нечта
гипофизга боғлиқ эндокрин безлар танқислиги кузатилади (қалқонсимон без, буйрак усти қобиғи,
гонада). Аутоиммун тиреоидит (Шмидт синдроми) ва/ёки 1-турдаги қандли диабет (Карпентер
синдроми) билан аутоиммун генезнинг буйрак усти танқислиги бирлашуви билан кузатиладиган, 2-
типдаги аутоиммун полигландуляр синдром энг кўп учрайди. Кўрсатилганидек, эндокрин
безларнинг периферик ва марказий (гипофизар) танқислигининг диагностикаси гипофизнинг троп
гормонлари даражасини аниқлашга асосланади.

ТТГ даражасининг норматив тебранишлардан четлашиш диагностик аҳамиятини баҳолашда


баъзи медикаментлар ва компенсацияланмаган гипокортицизм таъсирини эътиборга олиш лозим.
Шундай қилиб, ТТГ даражасини допамин пасайтиради, метоклопрамид ва компенсацияланмаган
гипокортицизм кўтаради.

Кексаларда гипотиреознинг клиник кўринишининг ўзига xосликлари


• Аломатларнинг секин, тобора ривожланиши узи учун хам атрофдагилар учун хам сезилмас
даражада ўсиб бориши.
• Организмнинг деярли ҳар қандай аъзоси ва тизимлари зарарланишининг клиник аломатлари
билан касалликни манифестациялаш имкони.
• Клиник кўринишда бир аъзо ёки тизимнинг кўпинча устун келиши билан гипотиреоз намоён
бўлишининг “ниқобсимонлиги”.
Кўпинча кекса кишиларда гипотиреознинг намоён бўлиши шифокор ва бемор томонидан
“нормал қариш аломати” сифатида кўрилади. Ҳақиқатдан ҳам, терининг қуриши, алопеция,
иштаҳанинг пасайиши, кучсизлик, деменция ва бошқа аломатлар, қариш жараёнининг
кўринишларига ўxшаш. Кекса кишиларда бўйиннинг физикал текшируви, кекса ёшда кўп
учрайдиган ва қалқонсимон без ва траxея топографиясини ўзгартирадиган бўйин кифози туфайли
мураккаблашади.

Гипотиреозга xос аломатлар кекса кишиларнинг фақат 25-50% да аниқланади, қолганлар эса
номаълум аломатларга эга, ёки гипотиреоз клиникаси қандайдир моносимптоматик кўринишига
эга.

Шифокор агар бемор анамнезда қалқонсимон безнинг қайсидир касаллигига эга бўлган
бўлса ёки гипотиреоз ривожланишига олиб келиши мумкин бўлган дорилар қабул қилган бўлса,
ёши қари беморда гипотиреоз синдроми борлигига шубҳа қилиши ва қонда ТТГ даражасини
аниқлаши лозим. Бундан ташқари, оддий даволашга резистент бўлган ич қотиши, кардиомиопатия,
номаълум генез анемияси, деменция бўлиши кекса ёшдаги беморда гипотиреоз борлигини рад
этувчи сабаб бўлиши керак.

3-БОБ. ГИПОТИРЕОЗНИ ДАВОЛАШ


Терапия мақсади:
- Бирламчи гипотиреоз терапиясидан мақсад - ТТГ даражасини 0,5-2,5 мМЕ/л чегарада
ушлаш. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

- Марказий гипотиреоз терапиясининг мақсади - қонда бу кўрсаткич учун нормал


қийматларнинг юқори учдан бир қисмига мос келувчи даражада эТ4 концентрациясини қўллаш.
Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Терапия усули
Медикаментоз (ўрин босиш терапияси). Ўрин босиш терапияси учун левотироксин натрий
препаратлари мақсадга мувофиқ. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А

Госпитализация учун кўрсатмалар:


• Оғир шаклдаги гипотиреоз
• Ифодаланган кардиал патологияси бўлган беморларда гипотиреоз
• Гипотиреоидли кома.

Амбулатор шароитда гипотиреознинг ўрин босиш терапиясининг асосий


тамойиллар:
- Ўрин босувчи терапияни бошлаш учун ҳар қандай манифест гипотиреоз хисобланади.
Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А

- Ундан ташқари, субклиник гипотиреоз холатида ТТГ даражаси 10 мЕД/л дан ошса,
шикоятлар ва клиник белгилари бўлса, ТПО га антителалар юқори титрлари ифодаланса, қонда
липидлар даражасининг атероген ўзгаришлари кузатилса - шу ҳолатлари кўрсатма ҳисобланади.
Тавсияларнинг ишончлилик даражаси В.

- Гипотиреознинг ўрин босиш терапияси учун левотироксин (Л-Т4) препаратларидан


фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А

- Гипотиреознинг ўрин босиш терапияси бутун умр ўтказилади, алоҳида ҳолатлардагина


левотироксин тайинланишини талаб қилувчи, ўтувчи гипотиреоз ҳолатлари бундан мустасно.
Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А

- Комбинацияланган препаратлар (Левотироксин натрий+Лиотиронин+Калий йодид) ва


(Левотироксин+Лиотиронин) алоҳида беморларга тайинланиши мумкин (кардионал патология
бўлмаганида), лекин уларнинг устунлиги бугунги кунда исботланмаган. Тавсияларнинг ишончлилик
даражаси С.

- Л-Т4 бошланғич дозаси ва тўлиқ ўрин босиш дозасига эришиш индивидуал аниқланади ва
беморнинг ёши, вазни ва унда бирга кечувчи кардиал касалликларга боғлиқ. Тавсияларнинг
ишончлилик даражаси В.

- Л-Т4 бир маҳал оч қоринга, сутканинг бир вақтида ва иложи борича бошқа препаратлар
қабул қилинишидан 4 соат олдин ёки кейин интервал билан қабул қилиниши лозим. Тавсияларнинг
ишончлилик даражаси С.

- Бирламчи гипотиреози бўлган беморларда терапиянинг тўғрилиги қонда ТТГ даражаси


бўйича, иккиламчи гипотиреози бўлган беморларда эса - қонда эТ4 даражаси бўйича аниқланади.
Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

- Қонда ТТГ даражасининг ўзгариш “интенсивлиги” туфайли бу кўрсаткичнинг текширилиши


ўрин босиш терапияси бошланишдан камида 6-8 ҳафта ўтиб ўтказиш лозим. Қонда ТТГ нинг
даражасини такроран аниқлашда вақтнинг шунга ўxшаш интервалига Л-Т4 дозаси талаб этиладиган
бутун давр давомида риоя қилиш керак. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси В.

- Агар Л-Т4 тўлиқ ҳисобли ўрин босиш дозаси қабул қилиниши бошланганидан 2 ой ўтиб ТТГ
даражаси кўзланган даражагача етказилмаса, ушбу препаратнинг суткалик дозасини янада титрлаш
керак. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
- Л-Т4 препаратлари био-мавжудлиги билан ажралиб туради, шунинг учун препаратни
ўзгартирганда ТТГ даражасини қўшимча назорат қилиш тавсия етилади. Тавсияларнинг
ишончлилик даражаси А.

- Л-Т4 га эҳтиёж катта кишига қараганда болаларда юқори, кексаларда эса, аксинча, анча
паст ва аёлларда ҳомиладорлик даврида ошади. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси В.

- Л-Т4 га эҳтиёж гипотиреозга эга беморларда овқатланиш тарзи, жисмоний фаоллик


даражаси, баъзи бирга кечувчи касалликлар бўлиши, шунингдек қатор медикаментлар қабул
қилиниши билан боғлиқ, лекин атроф муҳитнинг ҳароратига боғлиқ эмас. Тавсияларнинг
ишончлилик даражаси В.

- Бирламчи гипотиреознинг буйрак усти танқислиги (Шмидт синдроми) билан кечувида


гипотиреознинг Л-Т4 даволаниши фақат гипокортицизмнинг глюкокортикоид гормонлар билан
компенсацияга эришишидан сўнг ёки унинг фонида бошланади. Тавсияларнинг ишончлилик
даражаси С.

L-T4 доза миқдорини белгилаш ва тайинлаш жадвали


• Левотироксин доза миқдорини 1 кг вазнга 1,6-1,8 мкгҳисобида тайинланади.

• Тахминий бошланғич доза миқдори

• аёллар — 75-100 сут /мкг,

• эркаклар — 100-150 сут /мкг.

• Бошланғич доза 25-50 сут /мкг.

• Ҳар 5-7 кунда дозани 25-50 мкг ошириш.

Юрак патологияси бўлган ёки 55 ёшан катта бўлган беморлар

• Левотироксин доза миқдорини 1 кг вазнга 0,9 мкг ҳисобида тайинланади.

• аёллар — 50-75 сут /мкг,

• эркаклар — 75-100 сут /мкг.

• Бошланғич доза — 12,5-25 сут /мкг.

Қонда ТТГ даражаси нормаллашгунга қадар хар 2 ой оралиғида 12,5-25 мкг ошириш лозим.

Кардиал симптомлар пайдо бўлса ёки ёмонлашиб қолса, дозани аввалги ҳолатига тушириш
ва юрак терапиясини тўғирлаш керак бўлади.

Семиз одамларда L-T4 дозасини ҳисоблаш учун идеал тана вазнининг 1 кг олинади ва шу
тариқа амалга оширилади.

Максимал қўллаш 2-3 кун.

Ўрин босувчи терапия ўтказишдаги энг кўп учрайдиган хатоликлар


• L-T4 дозаларини тайинлашдаги хатоликлар (паст ёки юқори дозани тайинланади).
• Юрак-қон томир патологияси кузатилаётган ёки кекса ёшдаги беморларда L-T4 дозасини жуда
тез титрланиши.
• L-T4 дозасини титрлаш пайтида лаборатория назорати етарли даражада емаслиги.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• ТТГ даражасининг кўрсаткичларига қараб эмас, балки атрофмуҳит ҳароратига қараб
левотироксин дозасини ўзгартирилиши.
11.8. Ножўя таъсирлар ва асоратлар
• Барча тавсияларга риоя қилинганида Л-Т4 ўрин босиш терапияси xавфсиз.
• Ортиқча доза қабул қилинган ҳолатларда субклиник ёки манифест тиреотоксикоз
ривожланишининг эҳтимоли бор, улар юракнинг ишемик касаллиги бўлган шаxсларда
хилпилловчи аритмия ривожланиши, стенокардия аломатларининг кучайиши ёки юрак
танқислиги аломатларининг ўсишига олиб келиши мумкин.
• Тиреоид гормонларнинг юқори дозасини узоқ вақт қабул қилинганда остеопения ривожланиш
эҳтимоли мавжуд.

Субклиник гипотиреоиз билан оғриган беморларни даволаш хусусиятлари


Субклиник гипотиреоз пайтида ўрин босувчи терапия учун мутлоқ кўрсатгич бу
хомиладорлик ва унинг режалаштирилиши, бошқа ҳолатларда ле-вотироксин индивидуал
ҳолатларда тайинланади. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

• 4,0-10,0 мМЕ/л оралиғида ТТГ даражасинининг ошишини аниқланганидан сўнг ўрин босувчи
терапияни тайинлаш тавсия этилмайди.
• 3-6 ойдан сўнг ТТГ даражасини ва эркин Т4 яна бир бор текшириб кўриш керак.
• Даволашни фақат ТТГ даражасининг турғун ўсиши аниқланганида ёки ТПО га АТ
аниқланганида бошлашади.
• Левотироксин билан ўрин босиш терапияси ТТГ нинг юқори даражаси аниқланганидан сўнг
тайинланадиган ҳомиладорлар бундан мустасно.
• Субклиник гипотиреозда левотироксиннинг дастлабки зарур дозаси - 1 мкг/кг.

Кардиал бузилишлар кучайганида беморни даволаш усуллари


• Левотироксин дозасини 12,5-25 мкг/сут дозагача тушириш.

• Юрак қон томири оқимини аниқ баҳолаш.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
• Антиангинал терапияни мукаммаллаштириш.

• Л-Т4 дозасини янада ошириш масаласини қоннинг ТТГ таҳлилидан сўнг ҳалқилиш.

Ҳомиладорлик вақтида гипотиреознинг ўрин босиш терапиясининг ўзига


xосликлари
- Компенсацияланган гипотиреоз ҳомиладорликни режалаштириш учун қарши кўрсатма
ҳисобланмайди. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

- Ҳомиладорлик даврида Т4 га эҳтиёж ошади, бу левотироксин дозасининг оширилишини


талаб қилади. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

- Компенсацияланган гипотиреози бўлган аёллар ҳомиладор бўлиши билан левотироксин


дозасини 50 мкг га ошириш керак. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси В.

- Ҳар 6-8 ҳафтада ТТГ ва эТ4 даражасини назорат қилиш зарур. Тавсияларнинг ишончлилик
даражаси А.

- Тўғри ўрин босиш терапиясига нормадан паст ТТГ (2,5 мЕд/л дан паст) ва нормадан юқори
эТ4 даражасини қўллаш мақсадга мувофиқ. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

- Биринчи бор ҳомиладорликда аниқланган гипотиреозда аёлга зудлик билан


левотироксиннинг тўлиқ ўрин босувчи дозаси (вазнга 2,5 мЕд/л), ҳомиладорликдан ташқи
гипотиреозни даволаш учун қабул қилинган тобора ошириб даволаниш. Тавсияларнинг
ишончлилик даражаси А.

- Ҳомиладорлик даврида манифест ва субклиник гипотиреозни даволашга ёндашувлар


фарққилмайди. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

- Туғриқдан сўнг левотироксин дозаси оддий ўрин босувчи даражагача пасайтирилади


(вазннинг 1,6-1,8 мкг/кг). Тавсияларнинг ишончлилик даражаси В.

Гипотиреоз ва жарроҳлик амалиёти


• Гипотиреоз операциядан кейин қуйидагиларни келтириб чиқиши мумкин:
• ошқозон-ичак тизими томонидан - ич қотиши, ичак тутилиши;
• псиxиканинг бузилиши (онгнинг чалғиши, псиxоз);
• Инфекция қўшилганида иситмали холатларни сони пасайиши
• Ўлим ва оғир асоратлар они (қон йўқотиш, юрак аритмияси, яралар битишининг бузилиши)
эутиреоид ҳолат билан фарқ қилмайди.
• Фавқулотда тезкор амалиётларнинг бажарилишига компенсацияланмаган гипотиреоз билан
оғриган беморларда йўл қўйилади, левотироксин билан ўрин босувчи терапия фонида
эҳтимоли бўлган операциядан кейинги кескинлашувлар кузатилади.
• Агар тироксиннинг перорал қабул қилинишни бекор қилиш зарурияти бўлса, беморга уни
томир ичи юборилиш шаклига ўтказилиши мумкин, лекин препарат дозаси дастлабкидан 80%
ни ташкил этиши лозим. Тироксинни томир ичи юборилиши бемор жарроҳлик амалиётига
тайёрланатётган бўлса ва шу билан бирга компенсацияланмаган гипотиреоз холатида бўлса
ўтказилади.

• Юракнинг ишемик касаллигига эга беморларда жарроҳлик амалиёти левотироксин бекор


қилиниши билан ўтказилиши лозим, чунки Т4 миокардни кислорогда бўлган эҳтиёжини
оширади ва агар бу препаратни операциядан сўнг берилса юрак ҳолатининг ёмонлашувига

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
олиб келиши мумкин. Операциядан кейинги даврда бемор брадикардия ва турғун юрак
танқислигида левотироксин билан ўрин босиш терапиясини олиши керак (сўнгиси юракда
операцияни бошидан кечирган, гипотиреоз билан оғриганларда ошади).
• Агар бемор равон тезкор даволашга номзод ҳисобланса, олдин гипотиреоз компенсациясини
ўтказиш маъқул.

4-БОБ. ТИББИЙ РЕАБИЛИТАЦИЯ


Меҳнатга лаёқатсизликнинг таxминий муддатлари
Касалликнинг оғирлигига боғлиқ. Ўрта оғирликдаги декомпенсацияланган гипотиреозда 14
дан 21 кунгача ва гипотиреознинг оғирлашган шаклида 30 - 40 кун.

Л-Т4 терапиясини олган беморларни динамикада кузатиш


Даволашнинг биринчи йили ТТГ даражасининг назоратини 3-6 ойда 1 ўтказиш керак, чунки
гипотиреознинг компенсацияси фонида левоти-роксиннинг метаболик клиренси ўсиши, шунингдек
қалқонсимон безнинг қолдиқ секрецияси пасайиши мумкин (масалан, аутоиммун тиреоидити
бўлган беморларда), бу препарат дозасининг оширилиши талаб қилади.

Компенсацияланган гипотиреозга эга беморларда ТТГ ни ҳар йили ўрганиш тавсия этилади.

ТТГ даражасида қонни олиш вақти ва Л-Т4 ни қабул қилишдан кейинги интервал
сезилмайди. Агар тўғри терапия учун бундан ташқари Т4 св даражасини аниқлашдан фойдаланилса,
қон олишдан олдин препарат-ни қабул қилиш керак эмас, чунки левотироксин қабул қилгандан бир
неча соат ўтиб, қонда Т4 даражаси ишончли ўсади (15-20% га).

Прогноз
Ўз вақтида диагностика ва тўғри даволашда ижобий.

Леталликнинг асосий сабаби - гипотиреоид кома.

5-БОБ. ҲИСОБ ВА НАЗОРАТ ГУРУҲЛАРИ

Бошқа турлар даволаш: йўқ

Жарроҳлик даволаш: Ушбу касаллик учун ҳеч қандай жарроҳлик даволаш ишлаб чиқилмаган.

Профилактик чоралар: ушбу касалликнинг олдини олиш чоралари ишлаб чиқилмаган.

Баённомада келтирилган даволаш самарадорлиги ва диагностика ва даволаш усулларининг


хавфсизлигини кўрсаткичлари: гипотиреознинг клиник белгиларини камайиши ёки йўқ қилиш.
Бирламчи гипотиреозда – мақсадли ТТГ даражасига, иккиламчи гипотиреозда - эТ4 - мақсадига
еришиш.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Тиббий реабилитация, тиббий кўрсатмалар ва реабилитация усулларини қўллаш мумкин
бўлмаган ҳолатлар. Ушбу касаллик учун реабилитация чоралари ишлаб чиқилмаган.

Беморнинг аҳволини баҳолаш бўйича ўлчовлар, сўровномалар ва бошқа воситалар шу клиник


протоколда кўрсатилганидек. Талаб қилинмайди.

6-БОБ. ТИББИЙ ЁРДАМ СИФАТИНИ АНИҚЛАШ КРИТЕРИЯЛАРИ

№ Критериялар Тавсияларнинг ишончлилик


даражаси
1 ТТГни аниқлаш А
2 эТ4 аниқлаш А
3 эТ3 аниқлаш С
4 ТПО-АТ аниқлаш А
5 Липид спектрни аниқлаш А
6 ҚБ УТТ А
7 ЭКГ А
8 ТРГ билан проба ўтқазиш В
9 Хиазмал-селляр зонасини МРТ С

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
АДАБИЁТЛАР РЎХАТИ

1. Гипотиреоз. Проект Клинические рекомендации Российской ассоциации


эндокринологов. Под редакцией Дедова И.И., Мельниченко Г.А., 2019.
https://rae-org.ru/system/files/documents/pdf/gipotireoz.proekt.klin_.rek_3.pdf
2. Гипотиреоз. Руководства для врачей общей практики (семейных врачей).
Под редакцией Денисова И.Н., 2015. – 30с.
3. Дедов И.И., Мельниченко Г.А., Фадеев В.В. Эндокринология. ГЭОТАР –
Медиа, 2009. - 422 с.
4. Досанова А.К., Базарбекова Р.Б., Смагулова Г.А. Клинический протокол
диагностики и лечения гипотиреоз у взрослых Министерства
здравоохранения Республики Казахстан - 2017. – 10с.
5. Эндокринология. Национальное руководство. Краткое издание / под ред.
И.И. Дедова, Г.А. Мельниченко. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2013. — 752 с.
6. Garber J.R, Cobin R.H, Gharib H, et al: Clinical practice guidelines for
hypothyroidism in adults: cosponsored by the American Association of Clinical
Endocrinologists and the American Thyroid Association. Thyroid 2012; 22: 1200–
1235.
7. Garber J.R., Cobin R.H., Gharib H., Hennessey J.V., Klein I., Mechanick J.I.,
Pessah-Pollack R., Singer P.A., Woeber K.A. Clinical Practice Guidelines for
Hypothyroidism in Adults: Cosponsored by the American Association of Clinical
Endocrinologists and the American Thyroid Association Endocr. Pract. - 2012 -
Vol. 11 – P. 1 – 207.
8. Guideline: Management of Subclinical Hypothyroidism. Eur. Thyroid J. 2013; 2:
215–228 DOI: 10.1159/000356507.
9. Guidelines for the Treatment of Hypothyroidism: Prepared by the American
Thyroid Association Task Force on Thyroid Hormone Replacement (2014)
Jonklaas, Bianco, et al. Thyroid 24(12): 1670-1751, 2014.
10. Pearce, Brabant G., Duntas L., Monzani F., Peeters R., Razvi S., Wemeau J-L. -
2013 – ETA Guideline: Management of Subclinical Hypothyroidism. – Eur.
Thyroid J. 2013; 2: 215-228.
11. Simon H.S. Pearce, Georg Brabant, Leonidas H. Duntas, Fabio Monzani et al:
2013 ETA
12. Stagnaroo Green A., Abalovich M., Alexander E. et al. Guidelines of the
American thyroid association the diagnosis and management of thyroid disease
during pregnancy and postpartum. Thyroid 2011; 21: 1081–1125.
13. The use of LLT4 + LLT3 in the treatment of hypothyroidism: guidelines of the
European Thyroid Association The European Thyroid Association Taskforce:
Wilmar M. Wiersinga, Leonidas Duntas, Valentin Fadeyev, Birte Nygaard, Mark
Vanderpump Eur. Thyroid J. 2012; 2.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ИЛОВАЛАР
1-Жадвал

ҚБнинг катталашиши даражаси (ЖССТ)

Қалқонсимон без Физикал баҳо бериш


катталашиши даражалари
0-даража Буқоқ йўқ
I-даража Қалқонсимон без бўлаклари ўлчами беморни 1-бармоғининг
дистал фалангаси ўлчамидан катта
II-даража Қалқонсимон без пайпасланади ва кўринади

2-Жадвал

Гипотиреозни ассосий симптомлари

Тана тизими Симптомлар

Тери, унинг Терининг сарғайиши ва рангсизланиши, соч ва шу жумладан


ўсимталари ва шиллиқ қошларнинг латерал қисмида тўкилиши, микседема шишиши, тирноқ
пардалари мўртланиши ва бошқалар.
Нафас олиш тизими Ўпка ҳажмининг пасайиши, уйқу апноэ синдромининг ривожланиши.
Микседематоз полисерозитнинг бир қисми сифатида плевра
бўшлиғида суюқликнинг тўпланиши
Қон айланиш тизими Миксематематоз юрак синдроми, артериал гипотензия ёки артериал
гипертензия
Овқат ҳазм қилиш Макроглоссия, таъмнинг сусайиши, иштаҳанинг пасайиши,
тизими холелитиаз, ўт йўллари дискинези.
Сийдик айириш Филтрация ва реабсорбсиянинг пасайиши
тизими
Репродуктив тизим Ҳайз кўришнинг бузилиши, либидонинг пасайиши, баъзида лакторея,
фертил бузилиши
Суяк -бўғимлар тизими Артритлар, остеопороз, болаларда - суяк ёши паспорт ёшидан орқада
қолмоқда, ўсиш секинлашмоқда
Кон яратувчи аъзолар Анемия: гипо- ёки нормохром, темир танқислик, мегалобластик
тизими анемиялар; қон қуюлиш бузилиши, фолий кислотаси етишмаслиги
анемияси
Асаб-руҳий тизими Хотиранинг пасайиши, уйқучанлик, тушкунлик, ваҳима ҳужумлари,
пай рефлексларининг секинлаши, “туннел синдроми”. Баъзида -
иккиламчи гипофиз аденомасининг шаклланиши ёки "бўш турк
эгари” синдроми
Метаболик Гипотермия, семириш, гиперхолестеролемия, ксантелазмалар
ўзгаришлар
ЛОР-тизими Эшитиш қобилиятининг пасайиши, овознинг пасайиши, нафас олиш
қийинлашуви

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Катталарда диффуз заҳарсиз буқоқни ташхислаш
ва даволаш бўйича миллий клиник протокол

Тошкент 2021

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Клиник муаммо: Эндокринология

Ҳужжат номи: Катталарда диффуз заҳарсиз буқоқни


ташхислаш ва даволаш бўйича миллий клиник
протокол

Ёрдам босқичлари: Стационар ва амбулатор босқичлари

Яратилган сана: 03.02. 2020й

Режалаштирилган янгиланиш 2025 йил 1 кварталида3


санаси:

Корреспондентлик манзили: Узбекистон, Тошкент ш., Мирзо Улугбек куч,


56.
100125
Тел: (+71) 262-27-02
Факс: (+71) 262-27-02
E-mail: endocrin@uzsci.net

3
Протоколни қайта кўриб чиқиш шартларини кўрсатиш: протоколни эълон қилинганидан кейин 5 йил ўтгандан кейин ва
у кучга кирган кундан бошлаб ёки далиллар даражасига яна янги усуллар мавжуд бўлганда.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Мундарижа
КИРИШ ......................................................................................................................................166
Клиник протокол яратган ишчи гуруҳ аъзолари ....................................................................166
ХКТ-10 бўйича кодлар ..............................................................................................................167
Қўлланиладиган қисқартмалар рўйҳати ..................................................................................168
Клиник протоколнинг мўлжаллари .........................................................................................168
Тавсияларнинг ишончлик даражасини баҳолаш ....................................................................168
1-БОБ. ДИФФУЗ ЗАҲАРСИЗ БУҚОҚ ТАЪРИФИ ВА ТАВСИФЛАРИ ...........................169
Таърифи ......................................................................................................................................169
Хавф омиллари ва гуруҳлари (Sawin С.Т., 2000) ...................................................................169
Таснифи ......................................................................................................................................169
2-БОБ. ДИФФУЗ ЗАҲАРСИЗ БУҚОҚНИ ТАШХИСЛАШ..................................................170
Клиник белгилари ......................................................................................................................170
Физикал текширувлар ...............................................................................................................171
Йод танқислиги ҳолатлари .......................................................................................................171
Лаборатор текширувлар ............................................................................................................172
Инструментал текширувлар .....................................................................................................172
Диффуз заҳарсиз буқоқ диагностик алгоритми ......................................................................173
Дифференциал ташхислаш .......................................................................................................173
3-БОБ. ДИФФУЗ ЗАҲАРСИЗ БУҚОҚНИ ДАВОЛАШ ........................................................173
Номедикаментоз даво................................................................................................................173
Медикаментоз даво ...................................................................................................................173
Диффуз заҳарсиз буқоқ даволаш алгоритми ..........................................................................174
Ҳомиладорлик даврида даволаш .............................................................................................174
Жарроҳлик усули .......................................................................................................................174
4-БОБ. ТИББИЙ РЕАБИЛИТАЦИЯ........................................................................................174
Тиббий ёрдам ташкиллашши ...................................................................................................175
Профилактика ва диспансер кузатув .......................................................................................175
Адабиётлар: ................................................................................................................................176
Иловалар .....................................................................................................................................177

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
КИРИШ
Йод етишмовчилиги ҳолати бутун дунё соғлиқни сақлаш тизимининг катта
муаммоларидан биридир. Дунё аҳолисининг 2 млрдга яқини йод
етишмовчилиги мавжуд ҳудларида истиқомат қилади, 740 млн одамда ҚБ
катталашиши аниқланган. 43 млн одамларда ақлий ва жисмоний
ривожланишнинг орқада қолиши йод танқислиги натижасида келиб чиққан.
Ўзбекистонда эндемик буқоқни тарқалиши 28% ни ташкил қилади.

Бу ҳолатлардан бири буқоқ касаллиги бўлиб, юқумсиз касаллик бўлишига


қарамай ер юзининг кўплаб минтақаларида тарқалиши жиҳатидан биринчи
ўринда туради. Унинг таъсири беморда кўзга ташланадиган буқоқ –
қалқонсимон безнинг (ҚБ) катталашиши, ақлий ва жисмоний
ривожланишнинг ортда қолиши, жинсий фаолиятининг бузилиши ва бошқа
тизимларга ҳам салбий таъсир этишидир. Бу қалқонсимон без гормонларини
етарли равишда ишлаб чиқмаслиги туфайли юзага келади. Бу холат эса ўз
навбатда йод танқислиги оқибатидир.

Клиник протокол яратган ишчи гуруҳ аъзолари

1. Алимов Анвар Валиевич, д.м.н., профессор, академик Ё.Ҳ. Тўрақулов номли


Республика ихтисослаштирилган илмий-амалий эндокринология тиббиёт
маркази директори.
2. Убайдуллаева Нилуфар Бахромходжаевна, т.ф.н., нейрожаррохлик бўлими
шифокори, академик Ё.Ҳ. Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган
илмий-амалий эндокринология тиббиёт маркази.
3. Муратова Шахло Тахирджановна, т.ф.н., катта илмий ходим, клиник ва
экспериментал тиреоидология илмий лабораторияси раҳбари, академик Ё.Ҳ.
Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган илмий-амалий
эндокринология тиббиёт маркази.
4. Ходжаева Саида Хуснитдиновна, кичик илмий ходим, академик Ё.Ҳ.
Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган илмий-амалий
эндокринология тиббиёт маркази

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Ишчи гуруҳ рахбари:

Убайдуллаева Нилуфар Бахромходжаевна, т.ф.н., нейрожаррохлик бўлими


шифокори, академик Ё.Ҳ. Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган
илмий-амалий эндокринология тиббиёт маркази.

Жавобгар ижрочилар:

Убайдуллаева Нилуфар Бахромходжаевна, т.ф.н., нейрожаррохлик бўлими


шифокори, академик Ё.Ҳ. Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган
илмий-амалий эндокринология тиббиёт маркази.

Рецензентлар:

Давлетьяров Дилшод Гайратович, ядро тиббиёт бўлими мудири, академик


Ё.Ҳ. Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган илмий-амалий
эндокринология тиббиёт маркази.
Джураева Азиза Шахзадеевна, эндокринология кафедраси доценти, Тошкент
шифокорлар малакасини ошириш институти, т.ф.н.

Мақсад ва вазифалар
Мақсад: сўнгги халқаро тавсияларга мувофиқ, Ўзбекистон Республикасида
диффуз захарсиз буқоқ билан касалланган беморларга юқори сифатли ташхис
ва даволашнинг замонавий тактикасини таъминлаш.

Вазифалар: диффуз заҳарсиз буқоқ ўз вақтидаги ва тўлиқ ташҳисоти ва


даволаниши учун норматив ва услубий асос юилан таъминлаш.

ХКТ-10 бўйича кодлар


Диффуз (эндемик) буқоқ, йодтанқислик натижасида Е01.2
Буқоқ (эндемик), йодтанқислик натижасида, аниқлаштирилмаган Е04.0
Заҳарсиз диффуз буқоқ Е04.8
Заҳарсиз буқоқни бошқа аниқлаштирилган турлари E01.0
Заҳарсиз буқоқ аниқлаштирилмаган Е04.9
Дисгормонал буқоқ Е07.1

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Қўлланиладиган қисқартмалар рўйҳати
ЖССТ – Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти
КТ – компютер томография
ҚБ қалқонсимон бези
ТПО-АТ тиреопероксидазага антитаначалар
ТСМ – тана сирти майдони
ТТГ тиреотроп гормон
УТТ ультратовуш текширув
ЭКГ электрокардиография
эТ4 эркин тетрайодтиронин

Клиник протоколнинг мўлжаллари

Ушбу протокол диффуз заҳарсиз буқоқ билан хасталанган беморларга ташхис


қўядиган ва уларни даволайдиган шифокорларга: эндокринологлар, умумий
амалиёт шифокорлари, гинекологларга услубий ёрдам беради.

Беморлар категорияси:
Диффуз заҳарсиз буқоқ билан хасталанган беморлар.

Мақсадли гуруҳ:
Эндокринологлар, умумий амалиёт шифокорлари, гинекологлар.

Тавсияларнинг ишончлик даражасини баҳолаш


Ишонч даражаси миқёси
Далиллар Далиллар манбаи Таъриф
тоифаси
A Рандомизацияланган Далиллар ишончли натижаларга эришиш учун
назоратладиган етарли миқдордаги беморларда ўтказилган
тадқиқотлар яхши режалаштирилган рандомизацияланган
синовларга асосланади. Кенг тарқалган
фойдаланиш учун оқилона тавсия қилиниши
мумкин.
B Рандомизацияланган Далиллар тасодифий назорат остида
назоратладиган ўтказилган синовларга асосланган, аммо
тадқиқотлар ишончли статистик таҳлил қилиш учун
киритилган беморларнинг сони етарли емас.
Тавсиялар чекланган популяцияга нисбатан
қўлланилиши мумкин.
C Рандомизацияланмаган Тасодифий бўлмаган клиник тадқиқотлар ёки
клиник тадқиқотлар чекланган миқдордаги беморларда ўтказилган
тадқиқотлар асосида далиллар
D Экспертлар фикри Далиллар маълум бир масала бўйича
экспертлар гуруҳи томонидан ишлаб чиқилган
консенсусга асосланади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
1-БОБ. ДИФФУЗ ЗАҲАРСИЗ БУҚОҚ ТАЪРИФИ ВА ТАВСИФЛАРИ

Таърифи
Диффуз заҳарсиз буқоқ - бу кўзга кўринадиган ёки пайпаслаганда
аниқланадиган қалқонсимон безнинг фаолияти сакланган ҳолда унинг умумий
диффуз катталашишидир. Бу касалликда қалқонсимон без гормонларини
ишлаб чиқариш жараёни ва уларнинг микдори ўзгармаганлиги учун бу
касаллик диффуз заҳарсиз буқоқ деб номланади. Ультратовуш текшириши
олиб борилганда эркакларда қалқонсимон без хажми 25 млдан, аёлларда эса -
18 млдан ошмаслиги керак. Бу кўрсаткичларни катталашиши қалқонсимон
без катталашиши ҳакида маълумот беради. Диффуз буқоқ йодтанқислиги
худудида яшовчи шахсларда ривожланса - эндемик буқоқ, йод меъёрда бўл-
ган худудларда ривожланса – спорадик дейилади.

Диффуз заҳарсиз буқоқ кўпроқ ёшларда учрайди (20 ёшгача). Аёлларда


эркакларга нисбатан касаллик кўпроқ учрайди. Бу ҳолат аёл организми
маълум ҳолатларда (ҳомиладорлик, эмизиш, пубертат давр) йодга бўлган
эҳтиёжни ошиши билан боғлиқ
ЖССТ мезонлари бўйича, ер аҳолисининг 13% ҳар хил турдаги йод тан-
кислиги касалликлари билан оғрийди. Ер юзасида эндемик буқоқ билан 665
млндан ортиқ инсон касалланиб, 1,5 млн – йод танқислиги касалликлари
ҳавфига эга. Статистика маълумотларига кўра қалқонсимон без катталашиши
бир йилда 5% ташкил қилади. Ўзбекистонда эндемик буқоқни тарқалиши 28%
ташкил қилади.

Хавф омиллари ва гурухлари (Sawin С.Т., 2000)


Диффуз заҳарсиз буқоққа олиб келувчи асосий омил, бу тупроқ ва сувда йод
етишмаслигидир.

Таснифи
Худудда йод танқислик ҳолати даражасига нисбатан қуйидаги тасниф
келтирилган:
- эндемик буқоқ;
- спорадик (туғма ёки орттирилган ҚБ гормонлари биосинтези бузилишлари,
шу қаторда ятроген – тиреостатиклар қабул қилинганда, йод миқдори кам
бўлган парҳезга риоя қилиш, рентгенконтраст моддалар юборилиши ва
бошқалар).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
1-жадвал

Йоднинг бир кунлик физиологик эхтиёжи


Гурухлар Кундалик норма
Гудаклар (0-23 ой) 50 мкг/кун
Кичик ёшдаги болалар (2-6 ёш) 90 мкг/кун
Кичик ва ўрта мактаб ёшдаги болалар (6-11 120мкг/кун
ёш)
Ўсмирлар ва катталар (12 ёш ва ундан катта) 150-200мкг/кун
Ҳомиладорлик ва эмизиш давридаги аёллар 200-250мкг/кун

2-жадвал

ҚБ катталашиши даражалари (ЖССТ, 2001й)


0 даража Буқоқ йуқ
1 даража ҚБ бўлаклари 1-бармоқнинг дистал фалангаси узунлигидан
катта эмас, буқоқ пайпасланади, лекин кўринмайди
2 даража Буқоқ пайпасланади ва кўринади

3-жадвал.
О.В. Николаев бўйича буқоқ таснифи
Даражалари Физикальная характеристика
0 даража Буқоқ пайпасланмайди ва кўринмайди
I даража Буқоқ кўринмайди, лекин пайпасланади ва
ютинганда безни бўйинча қисми кўринади
II даража ҚБ ютинганда кўринади ва пайпасланади, бўйин
шакли ўзгармаган
III даража ҚБ кўриниб туради, бўйин контурини ўзгартиради
(«семиз» бўйин)
IV даража Катта буқоқ, бўйин конфигурациясини бузади
V даража Катта буқоқ, трахея ва қизилўнгачни эзилиши билан

2-БОБ. ДИФФУЗ ЗАҲАРСИЗ БУҚОҚНИ ТАШХИСЛАШ


Анамнестик маълумот
 йодтанқислик худудида истиқомат қилиш;
 тиреостатиклар қабул қилганлик, йод миқдори кам бўлган парҳезга риоя
қилганлик, рентгенконтраст моддалар юборилганлик

Клиник белгилари
Шикоятлар бўлмайди ёки бўйин соҳасида катталашиш
 Носпецифик шикоятлар – умумий ҳолсизлик, бош оғриғи, юрак соҳасида
ғаштлик хисси

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
 Катта буқоқларда – ён-атроф аъзолар сиқилиши оқибатида – нафас олишни
ва/ёки озиқа/суюқлик қабул қилишни қийинлашуви
Болалар ва ўсмирларда:
 Тез чарчаб қолиш
 Кўп касал бўлиш
 Интелектуал базаси пасайиши
 Мактабдаги дарсларни ёмон ўзлаштириш
 Жинсий етилиши бузилиши
Аёлларда:
 Бепуштлик;
 Ҳомилани ушлаб олмаслик
 Ҳомиладорлардаги камқонлик
 Ақлий заифлик билан болани дунёга келтириш ҳавфи

Физикал текширувлар
• антропометрия
• тери, тирноқлари, соч кўриги
• АҚБ, пульсни ўлчаш
• ҚБ пайпаслаш (А тоифаси)

Оғир кечишда йодтанқислик ҳолатларига олиб келади.


4-жадвал

Йод танқислиги ҳолатлари

Ҳаёт даври Касалликлар/холатлар


Ҳомиладорлик Бола ташлаш ва ўлик бола туғилиши
даври ва Ривожланишнинг туғма аномалиялари
перинатал давр Ҳомиланинг ўлимлигини ошиши
Эндемик неврологик кретинизм (ақлан заифлик,
ғилайлик, кар соқовлик)
Эндемик микседематоз кретинизм (гипотиреоз,
карлик, ақлий орқада қолиш)
Психомотор бузилишлар
Чақалоқлар Чақалоқларда буқоқ
Туғма гипотиреоз
Болалар ва ўсмирлар Эндемик буқоқ (диффуз ва/ёки тугунли)
Қалқонсимон без функциясини бузилиши: гипотире-
оз ёки гипертиреоз
Ақлий ва физик ривожланишдан орқада қолиш
Жинсий ривожланишдан орқада қолиш
Катталар Буқоқ ва унинг асоратлари
Гипотиреоз
Когнитив функцияни бузилиши
Менструал циклни бузилиши ва аёлларда бепуштлик
Эндемик кретинизм билан бола туғилиши хавфи
Фиброз-кистоз мастопатия, кўкрак безлари саратони,
бачадон миомаси ва саратони ривожланиши хавфи ошади

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Потенция пасайиши ва эркакларда бепуштлик
Эрта климакс (ҳам аёлларда, ҳам эркакаларда)
Тиреотоксик (автоном) аденома
Кўп тугунли заҳарли буқоқ (буқоқни кўп йиллар
сақланган ҳолларда қалқонсимон без тугунларининг функциясини
автоном ошиши)
Тугунли/кўп тугунли буқоқда қалқонсимон без саратони
ривожланишини ҳавфини ошиши
Ҳамма ёшда Ядро катастрофаларида радиоактив йодни ютилишин и ошиши
Интеллект ва ижодий потенциалнинг пасайиши

Лаборатор текширувлар
Гипотиреозга шубҳа қилинганда ТТГ аниқланиши керак (В тоифаси)

Инструментал текширувлар
ҚБ УТТси (А тоифаси). Без ҳажмини ҳар бир бўлагини кенглиги (Ке),
узунлиги (У), қалинлиги (Қа) ва эллипсоидликка тўғирлаш коэффицентини
ҳисобга олиб қуйидаги формула бўйича хисобланади:
V ҚБ = [(Кеў * Уў * Қаў ) + (Кеч * Уч * Қач )]* 0,479
(ў – ўнг бўлак, ч – чап бўлак)

Ҳалқаро стандартларга мувофиқ 18 ёшдан катталарда ультратовуш


текшириши олиб борилганда эркакларда қалқонсимон без ҳажми 25 млдан,
аёлларда эса 18 млдан ошмаслиги керак.

Болаларда тананинг сирт майдонига (ТСМ) нисбатан ҚБ хажми


нормативлари қўлланиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. ТСМ номограмма
ёки формула орқали ҳисобланади:
ТСМ = В0,425 х Б0,725 х 71,84 х 10-4,
Шунда, В – тана вазни (кг), Б – тана бўйи (см)

ТСМ(м2) 0,7 0,8 0,9 1,01 1,1 1 ,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7
Қиз бола 2,56 2,91 3,32 3,79 4,32 4,92 5,61 6,40 7,29 8,32 -
Ўғил бола 2,62 2,95 3,32 3,37 4,2 4,73 5,32 5,98 6,73 7,57 -

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Диффуз заҳарсиз буқоқнинг диагностик алгоритми

Дифференциал ташхислаш
Сурункали аутоиммун тиреоидит: бу иккала ҳолда ҳам ҚБ катталашиши ва
эутиреоз ҳолати аниқланади. Сурункали аутоиммун тиреоидитда қонда
зардобида ТПО-АТ юқори бўлади, ИАБда без тўқимасида лимфоид
инфильтрация кузатилади.

Спорадик буқоқ – йод танқислиги мавжуд бўлмаган худудларда учрайди


Фиброзли Ридель тиреоидити – ён-атрофдаги тўқималарга ўсиб кетиш
кузатилади.

3-БОБ. ДИФФУЗ ЗАҲАРСИЗ БУҚОҚНИ ДАВОЛАШ

Номедикаментоз даво
Йодтанқисликни, атроф муҳитни экологик дисбалансини ва зарарли
одатларни бартараф этиш катта аҳамиятга эга.

Медикаментоз даво
Йод воситалари (калий йодиди) физиологик миқдорда (А тоифаси) (2-
жадвал): калий йодиди 100-200 мкг 1 маҳал/кун, 1,5-2 йил. Даво
самарадорлигини 6 ойлардан сўнг назорат қилинади. Йод дори воситаси

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
бекор қилингандан сўнг йодланган туз ва йодга бойинтирилган маҳсулотлар
тавсия этилади.

Диффуз заҳарсиз буқоқ даволаш алгоритми

Ҳомиладорлик даврида даволаш


Йодтанқислик худудида истиқомат қиладиган барча ҳомиладор аёлларга,
йодланган туз билан бирга таркибида калий йодиди мавжуд бўлган дори
воситаларни тайёрлаш мақсадга мувофиқ булади. Худди шу тавсия диффуз
эндемик буқоқ эрта ҳомиладорлик даврида ташхис қўйилган бўлса ҳам
амалга оширилиши керак. Ҳомиладорлик ва эмизиш даврида кунлик эҳтиёж
250 мкг ташкил қилади. Шуни эслаб қолиш керакки, ҳомиладорлик даврида
йод қабул қилиш нормал миқдорда бўлса хам ҚБ катталашиши физиологик
равишда кузатилиши мумкин (В тоифаси)

Жарроҳлик усули
Кўрсатмалар (С тоифаси)
- бўйин ва кўкрак оралиғи аъзоларини эзилиши (компрессион синдром)
- консерватив даво самарадорсизлиги
- косметик дефект

4-БОБ. ТИББИЙ РЕАБИЛИТАЦИЯ


Одатда бу гуруҳ беморларда, шу қаторда операциядан кейин ҳам
реабилитация муолажаларида эҳтиёжи бўлмайди. Операциядан сўнг овоз

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
нерви ва қалқонсимон олди безлари асоратланган беморлар бундан истисно
бўлади.

Тиббий ёрдам ташкиллаштириш


Консерватив даво кўрсатилганда тиббий ёрдам амбулатор ҳолда кўрсатилади.
Жарроҳлик усули стационар тартибда ўтказилади.

Профилактика ва диспансер кузатув


ЖССТ томонидан тузни йодлаш оммавий йод танқислинги профилактикасини
универсал ва юқори самарадор усули деб тавсия этилади. Тузни умумий
йодланиши бу деярли ҳамма туз (дўконларда савдодаги ва озиқ-овқат
саноатида қўлланиладиган) йодланган бўлиши шарт. Оптимал миқдорда
йодни қабул қилиниши учун (150 мкг/кун) ЖССТ ва Халқаро йодтанқислик
касалликларини назорат қилиш кенгаши 1 кг тузга 20-40 мг йод қўшилишини
тавсия қилади. ЎзР да бош санитар шифокори томонидан 1 кг тузга 40±15 мг
йод қўшилиши тавсия этилган. Йодловчи қўшимча сифатида калий йодатини
ишлатиш тавсия қилинади. Йодланган туз қўлланилиши аксарият холларда
йод танқислигини бартараф этишга қодир. Профилактик муолажаларни
мақсади аҳоли томонидан йод қабул қилинишини оптимал даражасига
етказилишидир: 90 мкг/кун - 0 — 59 ойлик болалар, 120 мкг/кун – 6-12
ёшдагилар, 150 мкг/кун – ўсмирлар ва катталар, 200 мкг/кун – хомиладор
аёллар учун. Хавф гуруҳларида (ҳомиладорлик ва эмизиш даври, 2 ёшгача
болалар) йодда бўлган эҳтиёж ошади, организм қўшимча йод қабул қилинишга
мухтож бўлади. Бу вазиятларда индивидуал ва оммавий йодтанқислик
профилактикаси ўтказилади. Шундай қилиб, йод танқислик профилактикаси 3
турга бўлинади.
Умумий профилактика – ош тузини йодлаш юқорида келтирилган нормативга
асосланиб.
Гуруҳларда профилактика – хавф гуруҳларида (ҳомиладорлик ва эмизиш
даври, 2 ёшгача болалар, ўсмирлар) профилактика.
Индивидуал профилактика – вақтинча йодтанқислик худудида истиқомат
қиладиган ёки струмоген моддалар билан ишлайдиган шахсларда ўтказилади.

Охирги икки турида таркибида физиологик миқдорда калий йодиди бор


фармакологик восита қабул қилиш билан ўтказилади. Бу ахоли гуруҳларида
эндемик буқоқ ривожланиши хавфи юқори ва шуни ҳисобга олганда уларда
дори воситасини қабул қилиш нафақат профилактик, балки даволаш мақсадда
буюрилади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Адабиётлар:
1. Hetzel B. Iodine deficiency disorders (idd) and their eradication. Lancet, 1983.
322(8359): p. 1126-1129. doi: 10.1016/s0140-6736(83)90636-0
2. Zimmermann M.B., Jooste P.L., Pandav C.S. Iodine-deficiency disorders. Lancet, 2008.
372(9645): p. 1251-1262. doi: 10.1016/s0140-6736(08)61005-3
3. Платонова Н.М. Йодный дефицит: современное состояние проблемы. Клиническая
и экспериментальная тиреоидология, 2015. 11(1): p. 12-21.
4. Hintze G., Koebberling J. Treatment of iodine deficiency goiter with iodine,
levothyroxine or a combination of both. Thyroidology, 1992. 4: p. 37-40.
5. Gartner R., Dugrillon A., Bechtner G. Evidence that iodolactones are the mediators of
growth inhibition by iodine on the thyroid. Acta Med Austriaca, 1996. 23(1–2): p. 47–51.
6. Трошина Е.А. Диффузный эутиреоидный зоб. Алгоритмы лечения и профилактика
препаратами йода. Лекция. Проблемы эндокринологии, 2014. 60(5): p. 49-56.
7. Трошина Е.А., Платонова Н.М., Панфилова Е.А., Панфилов К.О. Аналитический
обзор результатов мониторинга основных эпидемиологических характеристик
йододефицитных заболеваний у населения Российской Федерации за период
2009—2015 гг. Проблемы эндокринологии, 2018. 64(1): p. 21-37. doi:
10.14341/probl9308
8. Assessment of iodine deficiency disorders and monitoring their elimination: a guide for
programme managers / WHO, United Nations Children’s Fund, International Council for
the Control of Iodine Deficiency Disorders. – 3 rd ed. – Geneva, 2007. – Р. 1-97.
9. WHO, UNICEF and ICCIDD. Assessment of Iodine Deficiency Disorders and
Monitoring their elimination. Geneva: WHO, WHO/Euro/NUT, 2001.
10. Haugen B.R., Alexander E.K., Doherty G.M., et al. American Thyroid Association
Management Guidelines for Adult Patients with Thyroid Nodules and Differentiated
Thyroid Cancer. The American Thyroid Association Guidelines Task Force on Thyroid
Nodules and Differentiated Thyroid Cancer. Thyroid, 2016. 26(1): p. 1-147.
11. Трошина Е.А. Зоб. -М.: Медицинское информационное агентство, 2012.
25
12. Бельцевич Д.Г., Ванушко В.Э., Мельниченко Г.А., Румянцев П.О., Фадеев В.В.
Клинические рекомендации Российской Ассоциации Эндокринологов по
диагностике и лечению (много)узлового зоба у взрослых (2015 год)//Эндокринная
хирургия, 2016. 1: p. 5-13.
13. Фадеев В.В. Современные принципы лечения эутиреоидного зоба. Трудный
пациент, 2010. окт.
14. Wilders-Truschnig M.M., Warnkross H., Leb G. The effect of treatment with
levothyroxine or iodine on thyroid size and thyroid growth stimulating immunoglobulins
in endemic goiter patients. Clin. Endocrinol. (Oxf.), 1993. 39(3): p. 281-286.
15. Трошина Е.А. Современные стандарты, регламентирующие применение калия
йодида у беременных и кормящих женщин. Гинекология, 2013. 15(4): p. 48-52.
16. Мельниченко Г.А., Фадеев В.В., Дедов И.И. Заболевания щитовидной железы во
время беременности (диагностика, лечение, профилактика). Пособие для врачей. -
М.: 2003.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Иловалар
1-илова. Жарроҳлик амалиётга розилик.

ОПЕРАЦИЯ, АНЕСТЕЗИЯ ВА БОШҚА МУОЛАЖАЛАРГА РОЗИЛИК


 Мен, _____________________________________________________________, ушбу ҳужжатга қўл
қўйишим билан, операция, бошқа диагностик, ҳамда даволаш муолажаларга ўз розилигимни бераман ва
Марказ ходимларини керакли бўлган барча муолажаларни ўтказишларини илтимос қиламан.
 Мен, даволаш жараёнида қилинадиган муолажаларнинг ўтказилиш йўллари ва усулларидан,
шунингдек операциянинг зарурлиги, мақсади, ундан кутилаётган натижалардан ва баъзан операция
давомида ёки ундан сўнг юзага келиши мумкин бўлган нохуш ҳолатлардан хабардорман.
 Жаррохлик муолажанинг аниқ натижасини олдиндан айтиш мумкин эмаслигидан хабардорман.
Операциянинг ўтқазилиши кейинчалик ҳаёт учун хавф олиб келиши ва вақтинчалик ёки доимий, қисман
ёки тўлиқ ногиронликга олиб келиши мумкинлигини тушунаман. Операциянинг натижаси хақида
кафолат берилмаган.
 Операция, анестезия ва бошқа муолажалар пайтида кутилмаган шошилинч холатлар ва асоратлар
пайдо бўлишидан хабардорман, ва бу холатларда мен керакли шошилинч харакатларга (кайта операция ёки
муолажаларга) розилигимни бера олмайман. Бу ҳолда операция (муолажа) вазиятга қараб ўзгартирилиши
мумкинлигига розиман.
 Соғлиғим билан боғлиқ бўлган барча муаммолар, дори-дармонларга нохуш (аллергик) реакциялар
борлиги ва алкогол ёки гиёҳванд моддалардан фойдаланишим ҳақида шифокорни хабардор қилишим
шартлигини биламан.
 Операция давомида кўп қон йўқотиш мумкинлигини ва бундай ҳолда қон ёки унинг компонентлари
қуйилиши зарурлигидан хабардорман. Ушбу муолажаларга розилигимни бераман. в
 Менинг касаллигимнинг даволаниш усули а кутилаётган тақдири ҳақидаги маълумотни фақат
______________________________________га беришингиз мумкин
 Мен ва менинг қариндошларим режалаштирилган операциянинг хусусиятлари ва операциядан
кейинги даврда кузатилиши мумкин булган асоратлари ҳақида тўлиқ хабардормиз, айниқса: нафас
олишнинг кийинлашиши (овоз бойламининг бир томонлама еки икки томонлама парези еки
параличи), бундай холатда трахеотомия муолажасининг бажарилиши ва трахеостомик трубка
куйилиши мумкин (вактинча/узок муддатга/доимий вактга). Шунингдек операциядан кейин
овознинг узгариши, суюклик ичганда ютишнинг кийишлашиши каби асоратлар кузатилиши
эхтимоли бор. Гипопаратиреоз холатининг пайдо булиши ва кучайиши, бунинг натижасида
тиришиш пайдо булиши/кучайиши, гипотония/гипертония пайдо булиши/кучайиши ва инфекцион
асоратларнинг ривожланиш хавфи борлиги. Шунингдек кам холларда юрак кон томир ва нафас
олиш фаолиятининг етишмовчилиги холатлари кузатилиши мумкин. Операциядан кейин эндокрин
етишмовчилик пайдо бўлиши ёки оғирлашиши мумкин (гипотиреоз, гипопаратиреоз,
гипокортицизм, гипогонадизм ва б.), ушбу ҳолатлар гормонал ўрин олиш терапиясини вақтинчалик
ёки доймий равишда қабул қилишни талаб қилиши мумкин. Юқорида айтиб чиқилганлар
беморнинг аҳволининг оғирлашишига, ногиронликка ёки беморнинг хаетига хавф солувчи
холатларга олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, бемор ва унинг қариндошлари
госпитализациядан олдин бемор ўзи билган ёки билмайдиган бошқа йўлдош соматик
касалликларнинг оғирлашиши хавфи ҳақида хабар қилинишган.
 Юқорида айтиб чиқилган ҳамма ҳолатлар билан танишиб чиқдим ва операцияга розилигимни имзо
билан тасдиқлайман:
Имзо_______________________Сана________________
Агар беморнинг ўзи имзо бера олмаса, ушбу ҳужжатни беморнинг яқин қариндошлари (вакиллари)
тасдиқлайдилар:
Ф.И.Ш. (тўлиқ)__________________________________________________
Қариндошлиги_____________________________________________
Имзо____________________________ Сана___________________
Қариндошнинг (вакилнинг) имзосини тасдиқлаймиз:

Бўлим мудири_________________________________________________
Врач__________________________________________________________

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Қалқонсимон без саратони бўйича миллий клиник
баённомалар

Тошкент 2021й.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Кириш қисми

Клиник муаммолар: Тироедология

Хужжат номи: Қиёсланувчи қалқонсимон без касалликлари бўйича


миллий клиник баённомалар

Тиббий ёрдам кўрсатиш босқичлари: Стационар ва амбулатор

Ташкил қилинган санаси: .. .. 2020й

Режа қилинган қайта узгартиришлар 1 чорак 2021 йил4


муддати:

Мурожаат учун манзил: Ўзбекистон, Тошкент ш., Мирзо Улуғбек тумани,


Мирзо Улуғбек кўчаси, 56уй.
100125
Тел: (+71) 262-24-53.
Моб: (+71) 262-26-46
E-mail: androlog7@gmail.com

4
Клиник баённомаларга қайта ўзгаришлар Жахон Соғлиқни сақлаш тизимида янги тавсиялар чиқганидан сўнг
амалга оширилади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Мундарижа
КИРИШ181
Ишчи гурух таркиби 181
Ишчи гурух рахбари 182
Масъул ходимлар 182
Тақризчилар 182
Услубий қўллаб-қувватлаш: 182
Мақсад ва вазифалар 182
ХКТ-10 182
Қисқартмалар рўйхати 182
Калит сўзлар 184
Клиник баённоманинг қўлланилиши 184
Беморлар таснифи 184
1 БЎЛИМ. ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ САРАТОНИ ТАВСИФИ ВА ТАСНИФИ 184
1.1. Атамалар ва тавсифлар 184
1.2. Тасниф 185
2 БЎЛИМ. ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ САРАТОНИНИ ТАШХИСЛАШ 187
2.1. Этиология ва патогенез 187
2.2 Эпидемилогия 188
2.3. Шикоят ва касаллик тарихи 188
2.4. Физикал текширувлар 188
2.5. Лаборатор ташхислаш 188
2.6. Инструментал ташхислаш 188
2.7. Қиёсий ташхислаш 192
3 БЎЛИМ. ЮҚОРИ ҚИЁСЛАНУВЧИ ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ САРАТОНИ ДАВОЛАШ ТАМОЙИЛЛАРИ
193
3.1. Бирламчи ҚБС умумий даволаш тамойиллари 193
3.2. ҚБС билан оғриган беморларнинг жаррохлик амалиёти 193
3.3. Махаллий метастазларни даволаш 194
3.4. Қалқонсимон без медулляр саратони (ҚБМС) даволаш 195
3.5. Радиофаол йод билан даволаш (юқори қиёсланувчи қалқонсимон без сартони) 195
3.6. ТТГ миқдорини камайтириш тамойиллари 196
3.7. Левотироксин натрий билан даволаш тамойиллари 196
3.8 Қалқонсимон без анапластик саратони (ҚБАС) даволаш 196
3.9 Папилляр, фолликуляр, гюртле хужайрали ва кам қиёсланувчи қалқонсимон без саратони
рецидив бўлган холатларда бажарилиши керак бўлган чора-тадбирлар 197
3.10 Медулляр саратон рецидивлари аниқланган холатларда бажарилиши лозим бўлган чора-
тадбирлар 197

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
3.11 Олис метастазлар аниқланилган холатларда бажарилиши лозим бўлган чора-тадбирлар
198
3.12. Реабилитация 198
4 БЎЛИМ. ПРОФИЛАКТИКА 198
4.1. Профилактика 198
4.2. Диспансер кузатув гурухлари 199
5 БЎЛИМ. КАСАЛЛИК КЕЧИШИ ВА АСОРАТЛАНИШИГА ТАЪСИР ҚИЛУВЧИ ХОЛАТЛАР 200
5.1. Хомиладорларда тугунли бўқоқ ва қалқонсимон без саратони 200
6 БЎЛИМ. ТИББИЙ ХИЗМАТНИ БАХОЛАШ МЕЗОНЛАРИ 202
7 БЎЛИМ. ИЛОВАЛАР 203
7.1. Клиник баённомани методологик ишлаб чиқариш босқичлари 203
7.2. Беморларни олиб бориш алгоритми 204
7.3. Жаррохлик амалиётига розилик баёноти 205
7.4. Радиойодтерапияга бемор розилиги 207
7.5. Беморлар учун маълумот 208

КИРИШ
Қалқонсимон без саратони (ҚБС) эндокрин ўсма касаликлари ичида кенг тарқалган. 2016 йилда
Америка Қўшма Штатларида 64 300 га яқин янги касалликлар аниқланиб, бу хамма янги ўсма
касаллилкарини 3,8% ташкил этди (Ўсма касалликлари бўйича миллий институт, санаси
кўрсатилмаган). Қалқонсимон без папилляр ва фолликуляр саратони, барча қалқонсимон без ўсма
касалликларини катта қисмини (> 90%) ташкил қилади (Enewold et al., 2009). Қалқонсимон без
юқори қиёсланувчи саратонининг (ЮҚҚБС) хавфлилик даражаси нисбатан юқори бўлмаса хам,
кўпгина холатларда касаллик қайталаниши ёки метастазлар ривожланишини инобатга олган холда
доимий кузатув олиб боришни тала этади (DeGroot et al., 1990). Чегараланган қалқонсимон без
саратони билан оғриган беморлар “паст хавф” гурухига мансуб бўлиб, ( T1N0M0 босқич), 20 йилдан
сўнг ўлим кўрсаткичи 1% ташкил қилади, лекин “юқори хавф” гурухига мансуб бўлганларда эса бу
кўрсаткич 25-45% ташкил қилади.

Ишчи гурух таркиби


 Яхьёхужа Баходырович Насырходжаев– т.ф.н., академик Ё.Х.Туракулов номидаги
РИЭИАТМ илмий маслахатчиси.
 Дилшод Гайратович Давлетьяров - академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ Ядро
тиббиёти бўлими мудири
 Дониёрбек Бахтиёрович Нурмухамедов – академик Ё.Х.Туракулов номидаги
РИЭИАТМ Ядро тиббиёти бўлими шифокори

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
 Муроджон Нусратжонович Омилжонов – академик Ё.Х.Туракулов номидаги
РИЭИАТМ эндокрин жаррохлик бўлими шифокори

Ишчи гурух рахбари


Анвар Валиевич Алимов – т.ф.д., профессор, академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ
директори

Масъул ходимлар
Замира Юсуповна Халимова – т.ф.д., академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ директор
ўринбосари

Муратова Шахло Тахиржановна – т.ф.н., академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ кичик илмий
ходими

Тақризчилар
 Нусратжон Амилджонович Алимджонов – т.ф.н., академик Ё.Х.Туракулов номидаги
РИЭИАТМ эндокрин жаррохлик бўлими мудири
 Джураева Азиза Шахзодаевна – т.ф.н., ТошВМОИ эндокринология кафедраси
доценти

Услубий қўллаб-қувватлаш:
Ядгарова К.Т. - т.ф.н., тиббий стандартларни ва баённомаларни ишлаб чиқиш бўлими бошлиғи,
Ўзбекистон Республикаси соғлиқни сақлаш инновацион миллий палатаси.

Мақсад ва вазифалар
Мақсад:

Ўзбекистон Республикасида ҚБС га шубха бўлган беморларга малакали тиббий ташхислаш ва


даволаш усулларини АТА ва ЕТА стандартларига кўра жорий этиш

Вазифа:

1. ҚБС ни ўз вақтида юқори сифатли ташхислаш ва уни даволаш учун меъёрий ва услубий базани
яратиш;

2. ҚБС ни тез ташхислаш шароитларини кенгайтириш, ИАБ, УТТ ва БФЭТ/КТ

3. ҚБС касаллигини даволаш дастурини босқичма-босқич кенгайтириш.

ХКТ-10
C73 Қалқонсимон без хавфли хосилалари

Қисқартмалар рўйхати
АЛАТ – аланин-аминотрансфераза

АСАТ – аспартат-аминотрансфераза

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
АТА – Америкая тиреоидологлар ассоциацияси

БМЎД – бир марталик ўчоқлик доза

БФЭТ/КТ – бир фотонли эмиссион томография/компьютер томография

ДД – далиллар даражаси

ЕТА – Европа тиреоидологлар ассоциация

ЖССТ – жахон соғлиқни сақлаш ташкилоти

ИАБ – ингичка игнали аспирацион биопсия

КТ – компьютер томография

КНТ – кимёнур терапия

КТ – кимётерапия

КЭН – кўплаб эндокрин неоплазия синдроми

ЛДГ – лактатдегидрогеназа

ЛУ – лимфатик тугун

МНТ – масофали нур терапияси

МИТ – меъда-ичак тракти

МРТ – магнит-резонанс томография

МНТ – марказий нерв тизими

НТ – нур терапия

ПКТ – поликимётерапия

ПЭТ – позитрон-эмиссион томография

РЙА – радиойодаблация

РЙТ – радиойодтерапия

ро-ТТГ – рекомбинант одам тиреотроп гормони

РФП – радиофармпрепарат

СПО – салбий прогностик омиллар

СЎД – суммар ўчоқли доза

СТРЖ – стереотаксик радиожаррохлик

ТТГ – тиреотроп гормон

ТГ – тиреоглобулин

т/и – томир ичига

т/о – тери остига

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ҚБМС – қалқонсимон без медулляр саратони

УТТ – ультратовуш текшируви

ЎЭА – ўсма-эмбрионал антиген

ЎЮЧ ГТ – ўта юқори частотали гипертермия

ЯҚНП – яллиғланишга қарши ностероид препаратлар

ҚБПС – қалқонсимон без папилляр саратони

ҚБС – қалқонсимон без саратони

ҚБ – қалқонсимон без

ЮҚҚБС – қалқонсимон без юқори қиёсланувчи саратони

ФДГ – фтордезоксиглюкоза

ФУ – фторурацил

ХКТ – халқаро касалликлар таснифи

ЭКГ – электрокардиограмма

Калит сўзлар
 Қалқонсимон без саратони
 Жаррохлик амалиёти
 Радиойодтерапия
 Таргет терапия
 Гормонотерапия

Клиник баённоманинг қўлланилиши


Ушбу баённома қалқонсимон без саратони билан оғриган беморларни ташхислаш ва даволаш учун
хизмат қилади. Шнингдек, баённома АТА ёки ЕТА клиник баённомалар ўрнини босмайди, балки
халқаро бёанномаларга асосланган холда қалқонсимон без касаллигига қарши кураш учун хизмат
қилади.

Беморлар таснифи
Қалқонсимон без саратонига шубха остидаги беморлар.

1 БЎЛИМ. ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ САРАТОНИ ТАВСИФИ ВА ТАСНИФИ


1.1. Атамалар ва тавсифлар
Қалқонсимон без саратони (ҚБС) – хавфли ўсма бўлиб, безнинг эпителийсидан ривожланади.

Кўплаб эндокрин неоплазия 2 тури (КЭН 2a ва КЭН 2b тури) – RET онкогенини мутацияси натижасида
ривожланувчи патологик холатлар йиғиндиси бўлиб, нейроэктодермадан ривожланувчи хосилалар

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ёки гиперпластик жараёнлар, хусусан қалқонсимон без медулляр саратонини (ҚБМС) ўз ичига
олади.

Марказий лимфодиссекция – махаллий лимфатик тугунлар ва бўйиннинг VI даражасидаги трахея


атрофи клечаткасидан то ларингеал олди қисмигача (Дельфий), хусусан трахеа олди ва паратрахеал
лимфатик тугунлар жаррохлик амалиёти бўлиб хисобланади.

Қалқонсимон без «совуқ» тугуни – радиоизотоп текширув пайтида қалқонсимон без тугуни махсус
изотопларни қамраб олмайди (технеций, йод).

Қалқонсимон без «иссиқ» тугуни – радиоизотоп текширув пайтида қалқонсимон без тугуни махсус
изотопларни соғлом тўқимага нисбатан кучлироқ қамраб олади.

1.2. Тасниф
Қалқонсимон без саратонининг гистологик таснифи

5 гистологик тури фарқланади:

 Папилляр
 Фолликуляр
 Медулляр
 Гюртле хужайрали
 Паст қиёсланувчи
 Қиёсланмайдиган (анапластик)

Халқаро гистологик таснифи: (ЖССТ, 4-нашр, 2010 й)

 8330/0 Фолликуляр аденома


 8336/1 Гиалин трабекуляр саратон
 8335/1 Фолликуляр саратони хавфлилик даражаси номаълум
 8348/1 Юқори қиёсланувчи саратон хавфлилик даражаси номаълум
 8349/1 Ноинвазив фолликуляр неоплазия папиллярсимон ядровий ўзгаришлар билан
 8260/3 Папилляр аденокарцинома
 8340/3 Папилляр саратон, фолликуляр тури
 8343/3 Папилляр саратон, инкапсуляр тури
 8341/3 Папилляр микрокарцинома
 8344/3 Папилляр саратон, цилиндр хужайрали
 8342/3 Папилляр саратон, оксифил хужайрали
 8330/3 Фолликуляр аденокарцинома
 8335/3 Фолликуляр саратон, минимал инвазив тури
 8339/3 Фолликуляр саратон, инкапсуляр, қон томир инвазияси билан
 8330/3 Фолликуляр аденокарцинома

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
 8290/0 Оксифил аденома
 8290/3 Оксифил аденокарцинома
 8337/3 Қиёсланмайдиган саратон
 8020/3 Анапластик саратон
 8070/3 Ясси хужайрали саратон
 8345/3 Медулляр саратон строма амилоидози билан
 8346/3 Аралаш медулляр-фолликуляр саратон

ҚБС хавфлилик даражаси TNM 2009 й. таснифида келитирилган:

Т белгиси қуйидагиларни ўз ичига олади:

* - ХКТ янги кодлари саратонни ўрганиш ЖССТ/Халқаро бўлинмаси орқали таклиф этилган:

T – Бирламчи ўсма

TX - Бирламчи ўсмани бахолаш учун маълумотлар етарли эмас

T0 - Бирламчи ўсма аниқланмайди

Tl – Ўсма катталиги 2см гача, қалқонсимон без тўқимаси билан қопланган.

T1a – Ўсма катталиги 1см гача, қалқонсимон без тўқимаси билан қопланган.

T1b – Ўсма катталиги 1см дан 2 см гача, қалқонсимон без тўқимаси билан қопланган.

Т2 - Ўсма катталиги 2см дан 4 см гача, қалқонсимон без тўқимаси билан қопланган.

ТЗ - Ўсма катталиги 4 см дан катта, қалқонсимон без тўқимаси билан қопланган ёки истлган ўсма
капсуладан ташқарига бир оз ўсган ( m.sternothyroid ёки ҚБ атроф юмшок тўқималарига).

Т4а – Ўсма ҚБ капсуласидан ташқарига ўсади ва қуйидагилардан бири томон тарқалади: тери ости
юмшоқ тўқималар, хиқилдоқ, трахея, қизилўнгач, қайтувчи нерв.

Т4b – Ўсма умуртқа поғонаси олди фасцияси, кўкс оралиғи қон томирлари ёки уйқу артерияси
қоплами томон ўсади.

Хамма анапластик ўсмалар T4 ўсмалари сифатида бахоланади.

Т4а - Ўсма (исталган ўлчамдаги), қалқонсимон без тўқимаси билан қопланган.

Т4b - Ўсма (исталган ўлчамдаги), капсуладан ташқарига бир оз ўсган

N белгиси махаллий лимфатик тугунларда метастатик ўгаришлар бор-йўқлигини кўрсатади:

Nx- Махаллий лимфатик тугунлар бахолашнинг иложи йўқ

N0 - Махаллий лимфатик тугунларда метастатик ўзгришлар йўқ

N1 - Махаллий лимфатик тугунларда метастатик ўзгришлар аниқланилади

N1a - VI даражадаги махаллий лимфатик тугунларда метастатик ўзгришлар (претрахеал ва


паратрахеал, преларенгиал)

N1b – Метастазлар бўйин бир томони ёки иккала томонидаги лимфатик тугунларда ёки
юқори/олдинги кўкс оралиғи

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
М белигиси олис метастазлар бор-йўқлигини кўрсатади:

М0 – олис метастазлар белгилари йўқ

М1 - олис метастазлар белгилари мавжуд

1 – жадвал Боскичлар бўйича гурухлаш

Папилляр, фолликуляр саратон


45 ёшгача
I Босқич Исталган Т Исталган N М0
II Босқич Исталган Т Исталган N Ml
Папилляр, фолликуляр ва медулляр саратон
45 ёш ва ундан юқори
I Босқич T1 N0 M0
I Босқич T2 N0 M0
T3 N0 M0
I II Босқич
T1, T2, T3 N1а M0
T1, T2, T3 N1b M0
IVА Босқич
Т4а N0 N1 M0
IVВ Босқич Т4b Исталган N М0
IVС Босқич Исталган T Исталган N М1
Медулляр саратон
I Босқич T1 N0 M0
I Босқич T2 N0 M0
I II Босқич T3 N0 M0
IVА Босқич T1, T2, T3 N1а M0
T1, T2, T3 N1b M0
IVВ Босқич
Т4а N0, N1 M0
IVС Босқич Т4b Исталган N М0
I Босқич Исталган T Исталган N М1
Қиёсланмайдиган (анапластик) саратон (хамма холатларда IV)
IVА Босқич Т4а Исталган N M0
IVВ Босқич Т4b Исталган N М0
IVС Босқич Исталган Т Исталган N М1

2 БЎЛИМ. ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ САРАТОНИНИ ТАШХИСЛАШ


2.1. Этиология ва патогенез
Хозирги кунда ҚБС ривожланишида бир қанча омиллар сабаб бўлиб хисобланади: ионловчи
нурланишлар таъсири, ҚБ тўқимасида неопластик (аденома) жараёнларнинг мавжудлиги, ирсий
синдромлар (Гарднер, Кауден, КЭН 2А ва 2B синдромлари), BRAF, RET PTC, NRAS, KRAS, TERT ва
бошқа генлар мутацияси.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
2.2 Эпидемилогия
Узбекистон Республикасида 2019 йил маълумотларига кўра ҚБС эркакларда 450 та 100 минг
ахолига нисбатан, аёлларда 800 та 100 минг ахолига нисбатан, ўлим кўрсаткичи касаллик
даражасига қараб 5-20% ташкил қилади.

2.3. Шикоят ва касаллик тарихи


ҚБС кўпинча белгиларсиз кечади. Кам холатларда беморлар қуйидагиларга шикоят қилишади:

 бўйин олдинги ёки ён қисмидаги хажмли хосилага


 дисфагия
 бўғилиш хисси
 овоз тембри ўзгариши

Касаллик тарихини ўрганаётган пайтда ҚБС ирсий турларига хам эътибор бериш лозим (ҚБМС – 25-
30%, ҚБПС –4%).

Далиллар даражаси - B (далиллар ишончлилик даражаси - IIb)

2.4. Физикал текширувлар


Физикал текширув пайтида бўйин контурларига, хосилалар бор-йўқлигига ва махаллий
лимфатитугунлар, овоз ўзгаришига эътибор бериш лозим.

Далиллар даражаси - B (далиллар ишончлилик даражаси - IIb)

Изох: Бундай холатларда хосилалар ўлчами, зичлиги ва харакатчанлигига эътибор бериш керак.

2.5. Лаборатор ташхислаш


Хамма ҚБС билан оғриган беморларга қонда ТТГ ва кальцитонин миқдорини текшириш
тавсия қилинади.
Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Калцитонин миқдори беморнинг ёш ва жинс нисбатига қараб бахоланиши лозим (аёлларда – 5


пг/мл, эркакларда – 18 пг/мл)

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

2.6. Инструментал ташхислаш


ҚБ ва I-VII даражадаги лимфатик тугунларнинг УТТ, овоз бойламлари харакатчанлигини УТТ
орқали бахолаш.

Далиллар даражаси - B далиллар ишончлилик даражаси - III).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Овоз бўғилиш холатлари ва/ёки ҚБС трахеяга ўсган холатларда овоз бойламлари фаолиятини
текшириш учун ларингоскопия ўтказиш лозим.

Далиллар даражаси - B далиллар ишончлилик даражаси - III).

УТТ назоратида остида ингичка игнали аспирацион биопсия (ИАБ) цитологик тахлил учун ҚБС да
ўтказиш тавсия қилинади. Агар УТТ да метастатик жараёнга шубха қилинадиган бўлса, лимфатик
тугунлардан ИАБ орқали онкомаркерлар миқдорини текшириш тавсия қилинади (ЮҚҚБС да
тиреоглобулин ва ҚБМС да кальцитонина).

Далиллар даражаси - B далиллар ишончлилик даражаси - III).

Ингичка игнали аспирацион биопсия (ИАБ) – ҚБС ва лимфатик тугунлар хавфсиз ва хавфли
жараёнларини қиёсий ташхислаш учун хизмат қилади. ИАБ доим УТТ назорати остида ўтказиш
лозим. ИАБ ни малакали врачлар амалга ошириши мумкин (эндокринолог, эндокрин жаррох,
умумий жаррох, онколог, нур ташхисоти шифокори).

ИАБ ўтказиш учун кўрсатмалар:

*1 см дан катта бўлган қалқонсимон без хосилалари;

*Агар қалқонсимон бездаги тугун ёки тугунлар улчами 1 см дан кичик булиб, ушбу бемор
куйидаги ҚБС хавф гурухларига мансуб бўлса:
– Базал ёки стимуляциядан кейинги кальцитонин миқдори 100 пг/мл дан юқори бўлса;
– Регионар лимфатик тугунлар катталашган бўлса;
– Анамнезда бош ва бўйин сохаси нурланган бўлса;
– ҚБС оилавий анамнезга эга бўлса;
– Овоз бойламларининг параличи мавжуд бўлса;
– ПЭТ текширувида ҚБ да хосилалар аникланган бўлса;
– Бемор ёши 20 дан кичик бўлса;
– УТТ да ҚБ яхши сифатли тугуни ёки тугунлари динамик кузатув пайтида турли
ўзгаришларга учраган бўлса.
Агар тугун улчами 1 см дан кичик бўлса, бемор ҚБС хавф гурухига кирмайди, УТТ натижаларидан
қатъий назар ИАБ ўтказиш мақсадга мувофиқ эмас.

Агар УТТ натижасида ҚБС га гумон бўлган белгилар аникланиб, лекин ИАБ натижаси қониқарли
бўлса, якин кунларда ИАБ ни яна қайта утказиш лозим.

Агар регионар лимфатик тугунларда ўзгаришлар аникланилса, аниқ мақсадли ИАБ утказиш
лозим. Бунда олинган материал таркибида ТГ ёки кальцитонин миқдорини текшириш ташхис қўйиш
учун янада аниқлик киритади.

Цитологик текширув
Халқаро цитологик тасниф бўйича цитологик текширув натижалари 6 стандарт категория
бўйича бахоланади (Bethesda Thyroid Classification, 2009):

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
 I категория – ноинформатив пункция;
 II категория – хавфсиз хосила (коллоид ва аденоматоз тугунлар, сурункали аутоиммун
тиреоидит, ўткир ости тиреоидит);
 III категория – ноаниқ атипия белгилари (цитологик текширув натижасини бахолашдаги
мураккаб бўлган холатлар);
 IV категория – фолликуляр неоплазия ёки фолликуляр неоплазига гумон бўлган холат;
 V категория – хавфли саратонга шубха бўлган холат (папилляр, медулляр саратонга
шубха, метастатик карцинома ва лимфомага шубха);
 VI категория – хавфли саратон (папилляр ўсма, кам қиёсланувчи саратон, медулляр
саратон, анапластик ўсма).

Тугун ёки тугунлар хақидаги маълумот цитологик текширув натижасида аниқланилади.

Далиллар даражаси - B далиллар ишончлилик даражаси - III).

Ултратовуш текшируви (УТТ)

УТТ нинг самарали текшириш қобилияти мавжуд бўлса хам, скрининг сифатида барча ахолини
текшириш тавсия қилинмайди: кўпгина беморларда тугунли коллоид бўқоқ аниқланиши мумкин ва
у хеч қандай клиник ахмиятга эга бўлмайди.

Эрта аниқланилган микрокарциномалар (1см.гача бўлган ўсмалар) касаллик кечиши ва асоратларга


салбий таъсир кўрсатмайди ЮҚҚБС да УТТ нинг асосий вазифаси – ИАБ бажаришни аниқлаш бўлиб,
бунинг натижасида зарарланган қалқонсимон без тўқимаси ва лимфатик тугунлар жаррохлик
амалиётидан аввал тахлил қилинади.

УТТ ўтказиш учун кўрсатмалар:

 палпация қилинадиган бўйиндаги хосилалар;


 бўйин лимфа тугунларининг катталашиши;
 ҚБС оилавий тарихи;
 Тарихда бўйин ва бошнинг нурланиши;
 Овоз бойламларининг параличи;
 Ютиниш фаолияти бузилиш белгилари;
 18-фтордезоксиглюкоза ПЭТ/КТ текширувида аниқланилган қалқонсимон бездаги
хосилалар (18 ФДГ-ПЭТ);
 Тарихда ҚБС бўйича ўтказилган жаррохлик амалиёти.

УТТ баёнотида қалқонсимон без ўлчамлари, жойлашуви, ўсманинг белгилари текширилади. Шубха
бўлган белгиларга қуйидагилар таалуқли (фақатгина солид тугнларда текширилади):

 Гипоэхоген солид тизим;


 Нотекис, ноаниқ ёки кўп қиррали шакл;
 Нуқтали гиперэхоген майдонлар (микрокальцинатлар);
 Энига нисбатан бўйининг баландлиги.

УТТ баёнотида махаллий лимфа тугунларни бахолаш тартиби:

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
 ўлчам (диаметр ёки олд-орқа ўлчами, узунлиги эмас).
 хамма бўйин лимфа тугунлари, II даражадан ташқари фасциал-клетчатка бўшлиғи
холати (пастки жағ ости сохаси);
 энг катта ўлчам 0,6 см, II даража учун 0,8 см);
 узунлиги ва эни нисбати;
 дарвозаси бор/йўқлиги;
 кистоз ўзгаришлар;
 нуқтасимон гиперэхоген майдонлар (микрокальцинатлар);
 васкуляризация холати (дарвоза ёки бутунлай лимфа тугун);
 лимфа тугун эхогенлигини ортиши (табиий қалқонсимон безга нисбатан).

Лимфа тугунларга метастатик жараён борлигига шубха уйғотувчи белгилардан бири бу


микрокальцинатлар, кистоз ўзгаришлар, периферик васкуляризация, лимфа тугун тўқимасини
қалқонсимон без тўқимасига ўхшаб кетиши; хос бўлмаган белгилар эса бу – ўлчамларини ортиши,
юмалоқ шакл ва дарвозасини бўлмаслиги. Шубха бўлган холатларда овоз бойламлари фаолиятини
текшириш лозим бўлади. ЮҚҚБС ёки унга шубха бўлган холатларда жаррохлик амалиётигача
ларингоскопия ўтказиш лозим. ҚБМС га шубха бўлган холатларда қорин ва қорин орти сохаси УТТ
ва/ёки қорин ва кўкрак қафаси КТ текшируви, сийдикда катехоламинлар миқдорини аниқлаш
текшируви ўтказиш лозим.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Кўкрак қафаси КТ контраст текшируви юқори кавак вена синдроми, ўсманинг экстратиреоид
тарқалиши (дисфония, дисфагия, диспноэ), тўш орти сохаси метастазларга шубха бўлганда
ўтказилиши мумкин.

Далиллар даражаси - А (далиллар ишончлилик даражаси - Iа).

Суяк тизимида метастазларга шубха бўлганда остеосцинтиграфия (БФЭТ/КТ) текшируви ўтказиш


мумкин.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Клиник белгиларга асосоланган холда қалқонсимон без тугунли хосилалари бўлган беморларни
олиб бориш алгоритми:

ҚБ даги тугун Клиник кўриниши Текширув


Клиник эутиреоид холат:
Солитар тугун диаметри >1см ТТГ, кальцитонин
хавфлилик даражси юқори ҚБ ва бўйин лимфа тугунлар УТТ,
бўлганда Бирламчи тугун ва шубхали
лимфа тугунлардан ИАБ
Номаълум ТТГ
Кузатув (ярим йилда бир
Тугунлар диаметри ≤1см шубха
маротаба УТТ):
белгилар мавжуд эмас ва
УТТ лимфа тугунлар.
лимфа тугунлар ўзаришсиз
Агар ўсма 1см катта бўлиб
капсула томон ўсган бўлса ва

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
махаллий лимфа тугунларда
метастазлар шубха бўлса
юқоридаги алгоритм
бажарилади
«Совуқ» тугун — ИАБ
Бўйин сохаси сцинтиграфияси «Иссиқ» тугун — ИАБ
Паст ТТГ (ОФЭКТ/КТ) технеций- (хавфлилик даражси паст)
пертехнетат билан Кўрсатмага биноан
тиреотоксикоз давоси

Сцинтиграфия (Радионуклид ташхислаш)

Қақонсимон без сцинтиграфияси (Тс99, I131, I123) ЮҚҚБС бирламчи ва иккиламчи (метастазлар)
ўчокларини аниқлаш учун, шунингдек жаррохлик амалиётидан кейинги қолдиқ тўқимани аниқлаш
учун хизмат қилади. Агар патологик ўчоқлар аниқланилса, қўшимча БФЭТ/КТ текшируви ўтказиш
мумкин. Бунда патологик ўчоқлар хақида чуқурроқ маълумотга эга бўлиш мумкин.

Компьютер томография (КТ)

Бўйин сохаси контраст КТ текшируви ўтказиш учун кўрсатма:

• харакатсиз ўсма холатларида;

• ўсманинг экстратиреоид тарқалиш хавфи мавжуд бўлган холатларда (дисфония, дисфагия,


диспноэ);

• ўсма ўлчамлари Т3–Т4;

• УТТ да ўсманинг экстратиреоид тарқалишига хавф бўлганда;

• махаллий лимфа тугунларда УТТ да метастазлар аниқланилганда.

Магнит-резонанс томография (МРТ) ва 18 ФДГ-ПЭТ текширувлари индивидал кўрсатмаларга биноан


амалга оширилиши мумкин. Агар метастатик жараён бўйин-кўкрак қисмида бўлса, УТТ + ИАБ + КТ
танлов бўлиб хисобланади.

Молекуляр-генетик текширувлар

Bethesda Thyroid Classification (2009) бўйича аниқланилган 1-2-3 категорияга мансуб булган ҚБС
қиёсий ташхислаш учун BRAF ва бошка маркерлар (RAS, RET/PTC, PAX8/PPAR- γ, TERT) аниқланилиши
лозим, лекин хозирги кунда бу усулни қўллашга турли хил тўсиқлар мавжуд.

2.7. Қиёсий ташхислаш


 Қалқонсимон безнинг хавфсиз хосилалари
 Токсик аденома
 Бўйин сохаси ўсмалари

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
3 БЎЛИМ. ЮҚОРИ ҚИЁСЛАНУВЧИ ҚАЛҚОНСИМОН БЕЗ САРАТОНИ
ДАВОЛАШ ТАМОЙИЛЛАРИ
3.1. Бирламчи ҚБС умумий даволаш тамойиллари
ИАБ орқали аниқланилган ҚБС – папилляр, фолликуляр, медулляр ёки қиёсланмайдиган ўсмаларда
жаррохлик амалиёти ўтказиш тавсия этилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Исталган ўлчамдаги медулляр ўсмаларда тиреоидэктомия ва марказий лимфодиссекция (VI


даража) тавсия этилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

4 см.гача бўлган папилляр ва фолликуляр ўсмаларда (Т2 босқич) махаллий ва/ёки олис метастазлар
аниқланилмаган бўлса, гемитиреоидэктомия амалиёти ўтказиш тавсия этилади. Қолган барча
холатларда тиреоидэктомия ўтказиш тавсия этилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Марказий лимфодиссекция (VI даража) лимфа тугунларда ўзгаришлар мавжуд бўлган холатларда
ўтказиш тавсия этилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

II-VII даражадаги лимфа тугунларда тасдиқланган метастазлар мавжуд бўлган холатларда даволаш
марказий лимфодиссекция амалиёти ўтказиш тавсия этилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Тиреоидэктомия даражасидаги қайта жаррохлик амалиёти ўсма >4см бўлганда, қалқонсимон


безнинг мультифокал шикастланиши, бирламчи ўсманинг R1-резекцияси, махаллий лимфа
тугунларда метастазалар мавжуд бўлганда, ўсманинг хавфли турларида бажарилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

3.2. ҚБС билан оғриган беморларнинг жаррохлик амалиёти


ҚБС билан оғриган беморларни жаррохлик амалиётида қуйидаги алгоритмларга риоя қилиш тавсия
қилинади (3-жадвал).

3-жадвал. ҚБС бирламчи жаррохлик амалиёти алгоритмлари

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Амалиётдан олдинги ва кейинги хулосалар
Амалиёт кўлами
қабул қилиш
Гемитиреоидэктомия ёки тиреоидэктомия
Ёмон хавф омилларининг бўлмаслиги (паст хавф
гурухи) ± ўсма томонидан марказий клечаткани олиб
ташлаш (VIA даража)
Тиреоидэктомия
Марказий лимфодиссекция V даража) –
метастатик шикастланишга шубха бўлганда
Камида битта хавф омилнинг мавжудлиги Ён лимфодиссекция – V даража) – мусбат УТТ
(хавфли гистология, Т2-4, N1, M1) натижалари (±ТГ/КТ* игна орқали)
Бошқа грухдаги лимфа тугунларни олиб ташлаш
(I, VII) – мусбат текширувлар (± ТГ/КТ* игна
орқали)
Гемитиреоидэктомия амалиётидан сўнг
қуйидаги гистологик хулоса мавжуд бўлса:
Агрессив гистологик шакл/компонент (юқори
Тиреоидэктомия
хужайрали, паст қиёсланувчи, қиёсланмайдиган)
Қалқонсимон без капсула бўртиши
± Марказий клетчаткани олиб ташлаш (VI
Тўлиқ ўтказилмаган амалиёт (R1)
даража)
Лимфа тугунларда метастазлар (микрометастлар
эмас)
Олис метастазлар
Қонда ТГ ва АН-ТГ миқдорини текширган холда
динамик кузатув (жаррохлик амалиётигача
Гемитиреоидэктомия амалиётидан сўнг гистологик белгилар бўйича тиреоидит мавжуд
юқоридаги белгилар кузатилмаса бўлмаган холда 2 баробар ва ундан ортиқ
ортиши), Левотироксин билан супрессив терапия
фонида УТТ
*КТ – Кальцитонин, ҚБМС да тавсия этилади

3.3. Махаллий метастазларни даволаш


Бир- ёки икки томонлама бўйин лимфодиссекцияси УТТ ва морфологик тахлилларга кўра
бажарилади (I–VII даражалар).

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Профилактик марказий лимфодиссекция (ПМЛ) (VI даража, ипси - ёки билатерал) тарқоқ бирламчи
ўсмада бажарилади (T3 ёки T4); жаррохлик амалиётигача тасдиқланилган шикастланган лимфа
тугунларда бўйин ён клечаткаси олиб ташланади (N1b).

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Радикал ёки мўлжалли бўйин лимфодиссекция амалиёти УТТ ва морфологик текширувларда


ўзаришлар аниқланилган лимфа тугунларида ўтказилади (лимфа тугунлари ИАБ орқали
текширилганда мусбат ТГ).

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
3.4. Қалқонсимон без медулляр саратони (ҚБМС) даволаш
Исталган ўлчамдаги ҚБМС да тиреоидэктомия ва марказий бўйин лимфодиссекция амалиёти
тавсия этилади (VI даража). Бошқа даражадаги лимфа тугунларни олиб ташлаш цитологик тахлил
натижаларига кўра бажарилиши мумкин (ИАБ орқали текширилганда мусбат кальцитонин).

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Олиб ташлаш имкони бўлмайдиган ёки олис метастазлар мавжуд бўлган холатларда ва хавфли
ўсишга мойил бўлган саратонларда (RECIST) вандетаниб билан даволаш олиб борилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Исталган ўлчамдаги ҚБМС да левотироксин билан ўрин босиш тарзида даволаш тавсия этилади.
(ТТГ миқдори нормал референс даражасида).

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Ирсий RET/MTC мутацияси аниқланилган КЭН 2В да тиреоидэктомия амалиёти тезроқ бажариш


тавсия этилади. Қўшимча паратрахеал ва катталашган лимфа тугунларни олиб ташлаш амалиёти
тавсия этилади (диаметр >0,5см).

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

КЭН 2Aга хос бўлган мутациялар аниқланган гиперпаратиреоз бўлмаган холатларда профилактик
тиреоидэктомия амалиёти ўтказиш тавсия этилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

3.5. Радиофаол йод билан даволаш (юқори қиёсланувчи қалқонсимон без сартони)
Жаррохлик амалиётидан кейинги радиофаол йод билан даволаш (радиойодаблация) ЮҚҚБС ўрта
ва юқори хавф гурухига мансуб беморлар учун қўлланилади. РЙТ тайёрлаш мақсадида 4 хафта
левотироксин қабул қилиш тўхтатилади (болаларда 3 хафта), шунингдек 2 хафта давомида йодсиз
диета қилинади, 3 ой давомида йод сақловчи контраст моддалар билан КТ текширувлари
ўтказилмайди. РЙТ ўтказиш учун ТТГ минимал миқдори 30 мЕд/л дан баланд бўлиши лозим.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Йод қамраб оладиган патологик ўчоқлар аниланиладиган бўлса, РЙТ патологик ўчоқлар йўқ бўлиб
кетгунча ёки тиреоглобулин миқдори <2нг/л бўлгунча ўтказилиши мумкин. Далиллар даражаси - С
(далиллар ишончлилик даражаси - IV).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Жаррохлик амалиётидан кейинги РЙТ диапазон миқдори бемор хавф гурухига кўра 30-100 мКи ни
ташкил қилади. Кейинги қайта РЙТ да I131 миқдори 100-200 мКи бўлиши лозим, кам холатларда 300
мКи гача оширилиши мумкин. Диапазон 120 мКи дан ортган холатларда қон тизими ва суяк илигига
зўриқишни одини олиш мақсадида биологик назорат ўтказиш тавсия этилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

3.6. ТТГ миқдорини камайтириш тамойиллари


Тиреоид дори воситалар билан ўрин босиш даволаш тизими жаррохлик амалиётидан кейинги
гипотиреозни олдини олиш мақсадида ўтказилади, супрессив – ТТГ миқдори камайтириш амалиёти
ўсма хужайралари ўсиш тезлигини пасайтиришга қаратилаган бўлади. Танлов препарати
левотироксин натрий бўлиб хисобланади.

3.7. Левотироксин натрий билан даволаш тамойиллари


Cупрессив даволаш – ТТГ мақсадли кўрсаткичи <0,1 ва >0,05 мЕд/л, эркин Т4 юқори нормал
кўрсаткичдан ошмайди (жаррохлик амалиётидан кейинги юқори хавф гурухи учун, динамик кузатув
– ўсма структур рецидив ёки биокимёвий ремиссия бўлмаган холда).

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Ўрта супрессив даволаш – ТТГ мақсадли кўрсаткичи 0,1–0,5мЕд/л. (жаррохлик амалиётидан кейинги
ўрта хавф гурухи учун).

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Ўрин босиш даволаш тамойили – ТТГ мақсадли кўрсаткичи 0,5– 2мЕд/л

(жаррохлик амалиётидан кейинги паст хавф гурухи учун, ҚБМС, ҚБАС, биокимёвий ремиссияда
беморларни динамик кузатув).

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

3.8 Қалқонсимон без анапластик саратони (ҚБАС) даволаш


ҚБАС самарали даволаш усули мавжуд эмас, ва бу касаллик ўлимга сабаб бўлиши мумкин. Ташхис
қўйилгандан сўнг хаёт сақлаш вақти 3-7 ойни ташкил қилади, 1-5 йиллик умр эса 8-17% ни ташкил
қилади. Ташхис қўйилгандан сўнг қисқа муддатлар ичида радикал жаррохлик амалиёти ўтказиш
тавсия этилади. Бунда тиреоидэктомия ва барча шикастланган лимфа тугунлар олиб ташланади.
Даволаш вақтида доимо нафас ўтказувчанлигига эътибор бериб турилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Махсус даволаш тамойилларини яратиш учун беморларга клиник илмий ишларда қатнашиш тавсия
этилади

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

ҚБАС паллиатив мақсадида қуйидаги кимётерапия амалиёти тавсия этилади: паклитаксел 60-100
мг/м2 + карбоплатин** AUC 2 т/и хар хафтада ёки паклитаксел 135-175 мг/м2 + карбоплатин**. AUC
5-6 т/и 3-4 хафтада 1 марта ёки доцетаксел** 20 мг/м2 + доксорубицин** 20 мг/м2 т/и 3 хафтада 1
маротаба.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

3.9 Папилляр, фолликуляр, гюртле хужайрали ва кам қиёсланувчи қалқонсимон без


саратони рецидив бўлган холатларда бажарилиши керак бўлган чора-тадбирлар
Махаллий рецидив холатлари кузатилганда қайта жаррохлик амалиётини ўтказиш тавсия этилади
(олиб ташланиши мумкин бўлган ўсма хаёт учун хавфсиз бўлса) ва/ёки РЙТ. Радиофаол йодга
турғунлик мавжуд бўлган холатларда ва жадал зўрайиш эхтимоли бўлган ўсмаларда альтернатив
даволаш усуллари (таргет терапия МКИ, ДЛТ) қўлланилади. Далиллар даражаси - С (далиллар
ишончлилик даражаси - IV).

Стимуляция фонида ТГ миқдори >10нг/мл бўлса (левотироксин натрий** ёки рч-ТТГ бекор
қилинади) кўринадиган патологик ўчоқлар мавжуд бўлмаса хам 100–200 мКи диапазондаги РЙТ
тавсия қилинади ва бутун тана сцинтиграфияси ўтказилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Жаррохлик амалиёти орқали олиб ташлашни иложи бўлмайдиган ва метастатик папилляр ёки
фоликулляр саратонда радиойод турғунлик ривожланган холатларда ёки радиофаол йод билан
даволаш имкони бўлмаганда ленватиниб 12 мг/сут ёки сорафениб 800 мг/сут буюрилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

3.10 Медулляр саратон рецидивлари аниқланган холатларда бажарилиши лозим


бўлган чора-тадбирлар
Жаррохлик амалиётидан 2-3 ойдан сўнг қонда базал кальцитонин (150 пг/мл дан юқори) ёки ЎЭА
миқдорини ортиши, баённома бўйича УТТ ўтказилади. Кўкрак қафаси ва қорин бўшлиғи КТ контраст
текшируви, бош мия МРТ, тана суяклари сцинтиграфияси ўтказилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Агар махаллий жаррохлик амалиёти билан олиб ташлашни имкони бўладиган ўсма бўлса, қайта
жаррохлик амлиёти ўтказилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Олиб ташлашни имкони бўлмайдиган ўсма ва/ёки махаллий метастазалар аниқланадиган бўлса,
тизимли мультикиназа ингибиторлари билан даволаш ўтказилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Солитар олиб ташлашни имкони бўладиган олис метастазлар мавжуд бўлса, уларни олиб
ташлаш/аблация, дистанцион нур терапияси ўтказилиши мумкин.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

3.11 Олис метастазлар аниқланилган холатларда бажарилиши лозим бўлган чора-


тадбирлар
ЮҚҚБС суяк метастазларида даволаш тури радиофаол йод 150-200 мКи бўлиб хисобланади. Клиник
кўрсатмаларга кўра доза 300 мКи га оширилиши мумкин.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

РЙТ самарасизлиги ва суякда кам сондаги метастазлар мавжуд бўлганда уларни жаррохлик йўли
билан олиб ташлаш ёки дистанцион нур билан даволаш мумкин.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Бош миядаги метастазлар жуда мураккаб бўлиб, радиофаол йод мия шишига сабаб бўлиши
мумкин. Бундай метастазлар мавжуд бўлса, резекция ёки СТРХ – жаррохлик амалиёти тавсия
этилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

3.12. Реабилитация
Ўтказилган жаррохлик амалиёти ва/ёки нур терапиясидан кейин умумий қоидаларга асосоланган
холда реабилитация ўтказилиши мумкин.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

4 БЎЛИМ. ПРОФИЛАКТИКА
4.1. Профилактика
RET-мутацияи бўлган беморларда профилактик тиреоидэктомия амалиёти тавсия этилади.
Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Папилляр саратон ривожланмаслиги учун қалқонсимон безни ташқи ва ички нурланишлардан
сақлаш лозим.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

4.2. Диспансер кузатув гурухлари


Жаррохлик амалиётидан кейин касаллик босқичини аниқлаш: индивидуал касаллик асоратлари
хақида маълумотга эга бўлиш ва кейинги кузатув-даволаш тамойилларини ишлаб чиқиш.

Паст хавф гурухи – солитар ёки бирламчи кўплаб Т1N0M0 ўсмага эга бўлган беморлар.

Урта хавф гурухи –солитар ёки бирламчи Т2-3N0-1M0 кўплаб ўсмага эга бўлган беморлар.

Юқори хавф гурухи – исталган Т4N1М0, исталган ТN да М1.

Папилляр, фолликуляр, гюртле хужайрали ҚБС диспансер назорати.

Шифокор кўриги, бўйин УТТ, рецидивлар бўлмаган шароитда ТТГ, ТГ ва АТ-ТГ, РЭА миқдорини хар 6
ва 12 ойда аниқлаш. Биокимёвий ремиссия ва ноаниқ рецидив гурухидаги беморларда
стимуляцияланган ТГ билан бутун тана сцинтиграфиясини ўтказиш.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

УТТ да шубхали 0,8–1,0 см ўлчамдаги ва нотекис тизимли лимфа тугунлар аниқланилса, мўлжалли
ИАБ ўтказиб, ТГ/КТ текшириш лозим.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

ТГ миқдорини ортиши, олис метастазларнинг мавжудлиги ёки юмшоқ тўқимага инвазияси бўлган
холатда хар 12 ойда I-131 билан бутун тана сцинтиграфияси текшируви ўтказилади. (бундай
холатларда тиреоид гормонов ёки рч-ТТГ вақтинча бекор қилинади).

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Агар бутун тана сцинтиграфияси натижаси ижобий бўлса, лекин стимуляция қилинган ТГ миқдори
>10нг/л бўлган холатда 18-ФДГ ПЭТ/КТ текшируви тавсия қилинади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Медулляр саратон

Кальцитонин, ЎЭА, бўйин УТТ текшируви хар 6 ойда 1 мартаба тавсия этилади. Кўкрак қафаси КТ,
остеосцинтиграфия эса 12 ойда 1 маротаба. Агар базал кальцитонин миқдори 10нг\мл дан паст
бўлса, қўшимча текширувлар ўтказилмайди.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Индивидуал клиник холатга қондаги базал кальцитонин ва ЎЭА тахлиллари бахо беради. Далиллар
даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Қўшимча текширувлар (остеосцинтиграфия, ПЭТ/КТ (DOPA), МРТ) ёки бошқа тахлиллар

кальцитонин (> 150 пг/мл) ёки ЎЭА миқдорини сезиларли даражада ортганда бажарилади.
Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

КЭН-2В ёки 2А бўлган холатларда феохромоцитома ва гиперпаратиреозга 12 ойда 1 маротаба


текширилади. Агар жаррохлик амалиётидан 2-3 ойдан сўнг қонда базал кальцитонин ёки ЎЭА
миқдори юқори бўлса, кўкрак қафаси, қорин бўшлиғи КТ контраст текшируви ўтказилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

5 БЎЛИМ. КАСАЛЛИК КЕЧИШИ ВА АСОРАТЛАНИШИГА ТАЪСИР


ҚИЛУВЧИ ХОЛАТЛАР
5.1. Хомиладорларда тугунли бўқоқ ва қалқонсимон без саратони
Хомиладорликнинг 16 хафтасидан сўнг тугунли бўқоқда ТТГ нормал даражада бўлганда ИАБ
туғруқдан кейинга қолдирилади. Агар ТТГ миқдори пасайиб кетса, кўкрак сути билан эмизишни
тўхтатиб турган холда қалқонсимон без сцинтиграфиясини ўтказиш мумкин

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Биринчи бор аниқланган тугунли бўқоқда ИАБ кўрсатма бўлиб хисобланади. УТТ тахлилига кўра хам
ИАБ кўрсатма бўлади. ИАБ ўтказиш ҚБС хавфлилик даражаси ва бемор истагига қараб ўтказилади.

Хомиладорларда кальцитонин миқдорини аниқлаш клиник ахамиятга эга эмас. Экспертлар гурухи
тугунли бўқоқда кальцитонин микдорини аниқлашга бир аниқ фикрга келмаганлар.

Хомиладорлик пайтида сцинтиграфия ва йод камраб олиш хусусиятини аниқлаш маън этилади.

Агар хомиладор аёлда хавфсиз тугунли бўқоқ аниқланилса, махсус харакатлар бажарилмайди ва
АТА қоидасига кўра кузатувга олинади.

Тугунли бўқоқда оралиқ тахлиллар олинганда (фолликуляр неоплазия) ва аниқ метастатик


жараёнлар аниқланилмаганда хомиладорлик пайтида опретив даво ўтказишга кўрсатма йўқ.

Агар фолликуляр неоплазияда жараён агрессив холатда бўлса, хомиладорлик пайтида оператив
даво ўтказилиши мумкин.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

Фолликуляр неоплазияда молекуляр-генетик тахлиллар ўтказишга кўрсатма йўқ.

Хомиладорликнинг бошланғич даврида ҚБ папилляр саратони аниқланилса, УТТ мониторинг


ўтказиш лозим. Агар хомиладорликнинг 24-26 хафталарида ҚБС агрессив ўсиши ва бўйин лимфатик
тугунларига метастаз берса, опретив даво ўтказилиши мумкин. Агар ҚБС стабил холатда бўлса ва
хатто папилляр ҚБС аниқланилган бўлса хам оператив даво туғруқдан сўнг амалга оширилиши
мумкин.

Хомиладорларда медулляр ва анапластик ҚБС кечиши ва асоратлари хақида маълумот йўқ. Лекин
бундай холатларда давони кейинга суриб қўйиш салбий натижа бериши мумкин. Беморнинг клиник
холатидан келиб чиққан холатда, оператив даво тавсия килиниши мумкин.

Тарихда ҚБС бўйича жаррохдик амалиёти ўтказган хомиладор аёлларда ТТГ мақсадли кўрсаткичи
хомиладорлик давригача қандай бўлса шундайлигича қолаверади. ТГ миқдорини хар 4 хафтадан то
16-20 хафталикгача ва 26-32 хафталар оралиғида 1 марта аниқлаш лозим.

Радиофаол йод билан даволангандан сўнг хомиладор бўлишни 6 ойдан кейинга режалаштириш
лозим.

Тарихда ЮҚҚБС билан оғриган ва ТГ аниқланмаган хомиладорларда ижобий биокимёвий тахлил


натижалари аниқланган бўлса, ТГ ва УТТ ўтказиш шарт эмас.

Агар шундай хомиладор аёлларда нотўлиқ биокимёвий ремиссия натижалари аниқланилган бўлса,
ТГ ва УТТ ўтказиш лозим.

ҚБ папилляр саратони билан диспансер назоратида бўлган ёки илк аниқланилган хомиладор
аёлларда хар 3 ойда ҚБ УТТ ўтказилиши лозим.

Қалқонсимон безда жаррохлик амалиёти ўтказган аёллар хомиладор бўлишни режалаштираётган


пайтда тахлиллар эутиреоз холатни ва левотироксин натрий** билан ўрин босиш даволаш ишлари
олиб борилиши лозим (2 мкг/кг атрофида), бунда мақсадли кўрсаткич ТТГ 0,1–2,5 мЕд/л бўлиши
керак. Хомиладорлик пайтида ТТГ миқдорини текшириш хар 6-8 хафтада 1 маротаба тавсия
этилади.

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

ЮҚҚБС ташхиси билан жаррохлик амалиёти ўтказган беморлар хомиладор бўлишни индивидуал
тарзда белгилашлари мумкин, яъни жаррохлик амалиётидан сўнг ёки РЙТ дан 6 ойдан сўнг. РЙТ

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
ўтказган эркалар аёлларини хомиладор қилишликлари учун камида 120 кун ўтиши лозим.
(сперматозоидлар хаёт цикли).

Далиллар даражаси - С (далиллар ишончлилик даражаси - IV).

6 БЎЛИМ. ТИББИЙ ХИЗМАТНИ БАХОЛАШ МЕЗОНЛАРИ

N п/п Бахолаш мезонлари Бажарилганлик тартиби

Амбулатор шароитда бахолаш мезонлари (КТМП)

Қон зардобида ТТГ миқдорини аниқлаш (ташхис


1. Ха/Йўқ
тасдиқланган патйда)
Жаррохлик амалиётида инфекцион холатларни
2. олдини олишга қаратилган чора-тадбирлар ўтказилди Ха/Йўқ
(тиббий қарши кўрсатмалар бўлмаса)
Қалқонсимон без ва бўйин УТТ текшируви ўтказилди
3. Ха/Йўқ
(ташхис тасдиқланган патйда)

Амбулатор шароитда бахолаш мезонлари (вилоят диспансерлари)

ҚБМС да қон зардобида кальцитонин миқдорини


1. Ха/Йўқ
аниқлаш (ташхис тасдиқланган патйда)
Қон зардобида ТТГ миқдорини аниқлаш (ташхис
2. Ха/Йўқ
тасдиқланган патйда)
Қон зардобида тиреоглобулин миқдорини аниқлаш
3. Ха/Йўқ
(ташхис тасдиқланган патйда)
ИАБ ва цитологик текширув бажарилди (ташхис
4. Ха/Йўқ
тасдиқланган патйда)
Кўкрак қафаси рентгенографияси ва/ёки компьютер
5. томографияси ўтказилди (ташхис тасдиқланган Ха/Йўқ
патйда)
Қорин бўшлиғи, қорин парда орти бўшлиғи УТТ ва/ёки
6. компьютер томография ва/ёки магнит-резонанс Ха/Йўқ
томография ўтказилди (ташхис тасдиқланган патйда)
Кичик чаноқ УТТ ва/ёки компьютер томография
7. ва/ёки магнит-резонанс томография ўтказилди Ха/Йўқ
(ташхис тасдиқланган патйда)

Стационар шароитда бахолаш мезонлари (вилоят диспансерлари)

Олиб ташланган тўқималарни морфологик ва/ёки


8. иммуногистохимик текшируви ўтказилди (жаррохлик Ха/Йўқ
амалиёти ўтказилганда)
Жаррохлик амалиёти ўтказилгандан сўнг ўрин босиш
9. гормонлал терапия ўтказилди (тиббий қарши Ха/Йўқ
кўрсатмалар бўлмаганда)
Морфологик ташхис қўйилган пайтда кимётерапия
10. ва/ёки таргет терапия ва/ёки нур терапия ва/ёки Ха/Йўқ
радиойодтерапия ўтказилди
Нур терапияси белгиланган пайтда дозиметрик
11. Ха/Йўқ
тасдиқлаб рўйхатдан ўтказиш

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Қоннинг кенгайтирилган клиник тахлили кимётерапия
12. ва/ёки таргет терапия ва/ёки нур терапия ва/ёки Ха/Йўқ
радиойодтерапиядан 5 кун аввал бажарилади
Метастазлар аниқланганда 30 кунгача кимётерапия
ва/ёки таргет терапия ўтказиш лозим (тиббий
13. Ха/Йўқ
кўрсатмалар бўлганда ва қарши кўрсатмалар
бўлмаганда)

7 БЎЛИМ. ИЛОВАЛАР

7.1. Клиник баённомани методологик ишлаб чиқариш босқичлари


Клиник баённоманинг мақсадли гурухлари:

1. Шифокорлар –онколог, эндокринолог, радиолог, генетик, оториноларинголог;

2. Тиббий олийгохлар талабалари, ординаторлар ва аспирантлар.

Илмий далилларни тўплаш, уларни саралаш усуллари: электрон маълумотлар базасини излаш, ҚБС
бўйича Ўз.Рес. да замонавий илмий изланишларни аниқлаш, Республика ва хорижий мутахассислар
малакасини баён этиш.

Жадвал П1 – Тиббий хизмат ва илмий изланишлар Агентлиги таснифи бўйича далиллар


ишончлилик даражаси (AHCPR, 1992).

Далиллар
ишончлилик
Изох
даражаси

Далиллар рандомизирланган мета-анализ илмий изланишларга


Ia
асосланган
Далиллар камида 1 та рандомизирланган илмий изланишларга
Ib
асосоланган
Далиллар камида 1 катта рандомизирланмаган илмий изланишларга
IIa
асосоланган
IIb Далиллар камида 1 та тажрибали илмий изланишларга асосоланган
Далиллар солиштирма ва сифат назорати илмий изланишларга
III
асосланган
IV Далиллар экспертлар малакаси ёки фикрига асосланган

Жадвал П2 – Тиббий хизмат ва илмий изланишлар Агентлиги таснифи бўйича далиллар


ишончлилик даражаси (AHRQ, 1994)

Далиллар
Далиллар даражаси ишончлилик Изох
даражаси

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Далиллар камида 1 та рандомизирланган илмий
А Ia, Ib
изланишларга асосоланган
Далиллар камида 1 катта рандомизирланмаган
В IIa, IIb, III
илмий изланишларга асосоланган
Далиллар экспертлар малакаси ёки фикрига
С IV
асосланган

Хамма кўрсатилган тавсиялар 2А далиллар ишончлилик даражасига эга.

Тавсияларнинг баён этиш усулларини жамланмаси муаллифлари –экспертлар консенсуси.

Иқтисодий тахлиллар

Тахлиллар иқтисодий сифати ва фармакоиқтисод ўтказилмади.

7.2. Беморларни олиб бориш алгоритми

ҚБС билан оғриган беморлар ташхисоти ва даволаш.

ҚБС шубха бўлган


беморлар

Ташхис

(2 бўлимга қаранг)

Ташхис
Ха тасдиқланди Йўқ

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Тор
Боқичга биноан даволаш (3 бўлимга
мутахассисга
қаранг)
йўлланма Диспансер кузатув

Касаллик
зўрайишини
Ха аниқлаш Йўқ

7.3. Жаррохлик амалиётига розилик баёноти

Жаррохлик амалиёти, анестезия ва бошқа муолажаларга розилик баёноти

Мен,_______________________________________________________________, ушбу хужжатга


имзо чекар эканман, жаррохлик амалиёти ва бошқа ташхислаш, даволаш муолажаларига рози
бўлган холда, шифохона ходимларидан уни ўтказишлари мумкинлигини сўрайман.

Мен, даволаш усуллари, натижалари ва асоратлари билан танишдим.

Мен, жаррохлик амалиёти қайсидир маънода инсон учун хавфли бўлиб, вақтинча ёки турғун,
қисман ёки тўлиқ ишлаш қобилиятини йўқотишга сабаб бўлиши мумкин. Жаррохлик
амалиётига кафолат берилмади.

Мен тушунаман, жаррохлик амалиёти ва анестезия пайтида шошилинч холатлар ёки асоратлар
бўлиши мумкин, шундай пайтда шошилинч ёрдам кўрсатиш учун розилик беришим
кераклигини биламан.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Мен, шифокорга соғлиғим хақида тўлиқ маълумот бериш керак эканлигини биламан, масалан
аллергик холатлар, дори дармонларга нисбатан сезгирлик, спиртли ёки наркотик махсулотлар
истеъмол қилишимни.

Мен тушунаман, жаррохлик амалиёти пайтида кўп қон кетиши ва бунинг учун қон ёки унинг
компонентларини қуйиш кераклиги ва бунга розилик бераман.

Менинг касаллигим, башорати, асоратлари, даволаниши хақида маълумот беришларига рухсат


бераман.

_________________________________________________________________________________
_

Мен ва менинг яқин қариндошларим жаррохлик амалиёти оғирлиги, амалиётдан сўнг нафас
актини қийинлашуви (бир/икки томонлама овоз бойламлари парези/параличи); трахеостомия
орқали трахеостомик найча қўйиш мумкинлиги (вақтинчалик/узоқ муддатга/доимий);
гипопаратиреоз пайдо бўлиши ва уни зўрайиши (вақтинчалик/доимий); қуйидаги белгилар
хосил бўлиши: тутқаноқ синдроми хосил бўлиши/зўрайиши; гипотония/гипертония хосил
бўлиши/зўрайиши; инфекцион асоратлар ривожланиши. Бундан ташқари кам учрайдиган
юрак-қон томир ва нафас тизими асоратлари ривожланиши хақида маълумотга эга бўлдим.
Шунингдек жаррохлик амалиётидан сўнг эндокрин етишмовчилик ривожланиши (гипотиреоз,
гипокортицизм, гипогонадизм ва б.) ва у узоқ вақт давомида/ёки доимий ўрин босиш
терапияси ўтказиши талаб этилиши хақида маълумотга эга бўлдим. Юқоридаги санаб ўтилган
холатлар ахвол оғирлишиши, ўлим билан якунланиши ёки иш қобилиятини йўқотишга сабаб
бўлиши мумкин. Бемор ва унинг яқин қариндошлари маълум бўлган ёки маълум бўлмаган
соматик касалликлар ривожаниши хавфи мавжудлиги тўғрисида тушунтириш олишди.

Мен, хужжатнинг хамма қисмлари билан танишиб чиқдим, ва буни қуйидаги имзо билан
тасдиқлайман:

Имзо_______________________сана________________

Агар бемор имзо қўйишга имкони бўлмаса, унинг яқин қариндошлари (вакиллари) имзо
чекади:

Ф.И.Ш. (тўлиқ)__________________________________________________

Қариндошлик жихати_____________________________________________

Имзо____________________________ сана___________________

Қариндош имзосини (вакил) тасдиқлайман:

Бўлим мудири_________________________________________________

Даволовчи
шифокор__________________________________________________________

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
7.4. Радиойодтерапияга бемор розилиги
Илова 1

Бемор Ф.И.Ш.
________________________________________________________________________

Ёши ____

Сана ____________

Мен даволовчи шифокордан тиреотоксикоз (қалқонсимон без қолдиқ тўқимасини абляция


учун) радиофаол йоддан фойдаланишини сўрайман.

Ушбу даволаш тури самараси ва ноъжуя таъсирлари хақида маълумот олдим. Бу амалиёт
қисман ёки тўлиқ қалқонсимон без фалиятини бузиши мумкин ва бу билан мен узоқ вақт
давомида ўрин босиш терапиясини олишим мумкин. Баъзи холатларда самара бўлмагани учун
иккинчи радиофаол дозани қабул қилишга тўғри келади. Мен амалиёт хавфини тўғри қабул
қиламан. Менга тушунтирилди, шифокор назоратига 1-3 ойда 1 маротаба келиб туришим
керак. Доимий равишда шифокор назоратида бўлиш шарт.

Бемор имзоси ___________________________

Бемор ота-онаси ёки вакили имзоси _________________________

Илова 2

Беморлар учун эслатма

(Ф.И.Ш.) _________________________________________________

Даволовчи шифохона

Амбулатор карта №_____________________ 20 йил.

Сиз радионуклид терапия курсини қабул қилдингиз — бу очиқ турдаги радионуклид бўлиб
хисобланади. Атрофдаги одамларни нурлантириш эхтимоли мавжуд бўлгани учун
қуйидагиларга риоя қилишингиз тавсия қилинади:

Эрингиз (хотинингиз) билан яқин алоқада бўлишдан тийининг, алохида ётоқда камида 7 кун
давомида ухланг.

Учрашув пайтида ўпишиб саломлашиш, қўл бериш, қучоқлашиш мумкин эмас.

Алохида шахсий идишлардан фойдаланинг (тақсимча, қошиқ, пиёла), бундан ташқари шахсий
гигиена воситалардан фойдаланинг — совун, сочиқ ва х.к.

Идишларингизни ва кийимларингизни алохида ювинг.

Хар хожатхонадан чиққанингизда қўлларингизни яхшилаб ювинг.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Хожатхона ва ювиниш хоналарини озода сақлаш радифаол модда тушишидан сақлайди. Ёдда
тутинг, радифаол модда сийдик, ахлат, сўлак ва нафас орқали ташқи мухитга ажралади. Ванна
и раковиналарни хар бир фойдаланганиздан сўнг яхшилаб тозаланг. Айниқса хожатхона
унитазини 2 маротаба тозаланг.

Радиофаол модда тезрок чиқиб кетиши учун суюқлик кўп истеъмол қилинг (буйрак
касалликлари мавжуд бўлган беморлар бундан мустастно).

Ёдда тутинг! Агар юқоридаги қоидаларга амал қилсангиз яқинларингиз ва атрофдагиларга хавф
тўғдирмайсиз.

7.5. Беморлар учун маълумот


1. ҚБМС да ирсий мутациялар аниқланган бўлса, молекуляр-генетик тахлиллар нафақат бемор
ўзига, балки яқин қариндошларига хам ўтказилади. (фарзандлари, ака-ука, опа-сингиллари, ота-
оналари);

(http://www.kinderkrebsinfo.de/poleznaja_informacija/onco_glossary/index_rus.html?

selected=%D0%BC)

2. Хомиладорлик пайтида радиофаол йод билан ташхис ва даволаш ишлари маън этилади;

(http://www.kinderkrebsinfo.de/poleznaja_informacija/onco_glossary/index_rus.html?

selected=%D0%BC)

3. Хомиларликни режалаштираётган аёлда оилавий ирсий ҚБС га шубха бўлса ёки ташхисланса,
шифокор-генетик маслахати тавсия қилинади;

(http://www.kinderkrebsinfo.de/poleznaja_informacija/onco_glossary/index_rus.html?

selected=%D0%BC)

4. Радиофаол йод билан ташхислаш ёки даволаш учун тайергарлик учун левотироксин натрийни**
1 ой бекор қилинади ёки ро-ТТГ инекцияси буюрилади.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Катталарда диффуз заҳарсиз буқоқни ташхислаш
ва даволаш бўйича миллий клиник протокол

Тошкент 2021

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Клиник муаммо: Эндокринология

Ҳужжат номи: Катталарда диффуз заҳарсиз буқоқни


ташхислаш ва даволаш бўйича миллий клиник
протокол

Ёрдам босқичлари: Стационар ва амбулатор босқичлари

Яратилган сана: 03.02. 2020й

Режалаштирилган янгиланиш 2025 йил 1 кварталида5


санаси:

Корреспондентлик манзили: Узбекистон, Тошкент ш., Мирзо Улугбек куч,


56.
100125
Тел: (+71) 262-27-02
Факс: (+71) 262-27-02
E-mail: endocrin@uzsci.net

5
Протоколни қайта кўриб чиқиш шартларини кўрсатиш: протоколни эълон қилинганидан кейин 5 йил ўтгандан кейин ва
у кучга кирган кундан бошлаб ёки далиллар даражасига яна янги усуллар мавжуд бўлганда.

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Мундарижа
КИРИШ ......................................................................................................................................166
Клиник протокол яратган ишчи гуруҳ аъзолари ....................................................................166
ХКТ-10 бўйича кодлар ..............................................................................................................167
Қўлланиладиган қисқартмалар рўйҳати ..................................................................................168
Клиник протоколнинг мўлжаллари .........................................................................................168
Тавсияларнинг ишончлик даражасини баҳолаш ....................................................................168
1-БОБ. ДИФФУЗ ЗАҲАРСИЗ БУҚОҚ ТАЪРИФИ ВА ТАВСИФЛАРИ ...........................169
Таърифи ......................................................................................................................................169
Хавф омиллари ва гуруҳлари (Sawin С.Т., 2000) ...................................................................169
Таснифи ......................................................................................................................................169
2-БОБ. ДИФФУЗ ЗАҲАРСИЗ БУҚОҚНИ ТАШХИСЛАШ..................................................170
Клиник белгилари ......................................................................................................................170
Физикал текширувлар ...............................................................................................................171
Йод танқислиги ҳолатлари .......................................................................................................171
Лаборатор текширувлар ............................................................................................................172
Инструментал текширувлар .....................................................................................................172
Диффуз заҳарсиз буқоқ диагностик алгоритми ......................................................................173
Дифференциал ташхислаш .......................................................................................................173
3-БОБ. ДИФФУЗ ЗАҲАРСИЗ БУҚОҚНИ ДАВОЛАШ ........................................................173
Номедикаментоз даво................................................................................................................173
Медикаментоз даво ...................................................................................................................173
Диффуз заҳарсиз буқоқ даволаш алгоритми ..........................................................................174
Ҳомиладорлик даврида даволаш .............................................................................................174
Жарроҳлик усули .......................................................................................................................174
4-БОБ. ТИББИЙ РЕАБИЛИТАЦИЯ........................................................................................174
Тиббий ёрдам ташкиллашши ...................................................................................................175
Профилактика ва диспансер кузатув .......................................................................................175
Адабиётлар: ................................................................................................................................176
Иловалар .....................................................................................................................................177

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
КИРИШ
Йод етишмовчилиги ҳолати бутун дунё соғлиқни сақлаш тизимининг катта
муаммоларидан биридир. Дунё аҳолисининг 2 млрдга яқини йод
етишмовчилиги мавжуд ҳудларида истиқомат қилади, 740 млн одамда ҚБ
катталашиши аниқланган. 43 млн одамларда ақлий ва жисмоний
ривожланишнинг орқада қолиши йод танқислиги натижасида келиб чиққан.
Ўзбекистонда эндемик буқоқни тарқалиши 28% ни ташкил қилади.

Бу ҳолатлардан бири буқоқ касаллиги бўлиб, юқумсиз касаллик бўлишига


қарамай ер юзининг кўплаб минтақаларида тарқалиши жиҳатидан биринчи
ўринда туради. Унинг таъсири беморда кўзга ташланадиган буқоқ –
қалқонсимон безнинг (ҚБ) катталашиши, ақлий ва жисмоний
ривожланишнинг ортда қолиши, жинсий фаолиятининг бузилиши ва бошқа
тизимларга ҳам салбий таъсир этишидир. Бу қалқонсимон без гормонларини
етарли равишда ишлаб чиқмаслиги туфайли юзага келади. Бу холат эса ўз
навбатда йод танқислиги оқибатидир.

Клиник протокол яратган ишчи гуруҳ аъзолари

5. Алимов Анвар Валиевич, д.м.н., профессор, академик Ё.Ҳ. Тўрақулов номли


Республика ихтисослаштирилган илмий-амалий эндокринология тиббиёт
маркази директори.
6. Убайдуллаева Нилуфар Бахромходжаевна, т.ф.н., нейрожаррохлик бўлими
шифокори, академик Ё.Ҳ. Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган
илмий-амалий эндокринология тиббиёт маркази.
7. Муратова Шахло Тахирджановна, т.ф.н., катта илмий ходим, клиник ва
экспериментал тиреоидология илмий лабораторияси раҳбари, академик Ё.Ҳ.
Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган илмий-амалий
эндокринология тиббиёт маркази.
8. Ходжаева Саида Хуснитдиновна, кичик илмий ходим, академик Ё.Ҳ.
Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган илмий-амалий
эндокринология тиббиёт маркази

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Ишчи гуруҳ рахбари:

Убайдуллаева Нилуфар Бахромходжаевна, т.ф.н., нейрожаррохлик бўлими


шифокори, академик Ё.Ҳ. Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган
илмий-амалий эндокринология тиббиёт маркази.

Жавобгар ижрочилар:

Убайдуллаева Нилуфар Бахромходжаевна, т.ф.н., нейрожаррохлик бўлими


шифокори, академик Ё.Ҳ. Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган
илмий-амалий эндокринология тиббиёт маркази.

Рецензентлар:

Давлетьяров Дилшод Гайратович, ядро тиббиёт бўлими мудири, академик


Ё.Ҳ. Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган илмий-амалий
эндокринология тиббиёт маркази.
Джураева Азиза Шахзадеевна, эндокринология кафедраси доценти, Тошкент
шифокорлар малакасини ошириш институти, т.ф.н.

Мақсад ва вазифалар
Мақсад: сўнгги халқаро тавсияларга мувофиқ, Ўзбекистон Республикасида
диффуз захарсиз буқоқ билан касалланган беморларга юқори сифатли ташхис
ва даволашнинг замонавий тактикасини таъминлаш.

Вазифалар: диффуз заҳарсиз буқоқ ўз вақтидаги ва тўлиқ ташҳисоти ва


даволаниши учун норматив ва услубий асос юилан таъминлаш.

ХКТ-10 бўйича кодлар


Диффуз (эндемик) буқоқ, йодтанқислик натижасида Е01.2
Буқоқ (эндемик), йодтанқислик натижасида, аниқлаштирилмаган Е04.0
Заҳарсиз диффуз буқоқ Е04.8
Заҳарсиз буқоқни бошқа аниқлаштирилган турлари E01.0
Заҳарсиз буқоқ аниқлаштирилмаган Е04.9
Дисгормонал буқоқ Е07.1

7 ҚАНДЛИДИАБЕТНИНГ2ТУРИНИДАВОЛАШ
Қўлланиладиган қисқартмалар рўйҳати
ЖССТ – Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти
КТ – компютер томография
ҚБ қалқонсимон бези
ТПО-АТ тиреопероксидазага антитаначалар
ТСМ – тана сирти майдони
ТТГ тиреотроп гормон
УТТ ультратовуш текширув
ЭКГ электрокардиография
эТ4 эркин тетрайодтиронин

Клиник протоколнинг мўлжаллари

Ушбу протокол диффуз заҳарсиз буқоқ билан хасталанган беморларга ташхис


қўядиган ва уларни даволайдиган шифокорларга: эндокринологлар, умумий
амалиёт шифокорлари, гинекологларга услубий ёрдам беради.

Беморлар категорияси:
Диффуз заҳарсиз буқоқ билан хасталанган беморлар.

Мақсадли гуруҳ:
Эндокринологлар, умумий амалиёт шифокорлари, гинекологлар.

Тавсияларнинг ишончлик даражасини баҳолаш


Ишонч даражаси миқёси
Далиллар Далиллар манбаи Таъриф
тоифаси
A Рандомизацияланган Далиллар ишончли натижаларга эришиш учун
назоратладиган етарли миқдордаги беморларда ўтказилган
тадқиқотлар яхши режалаштирилган рандомизацияланган
синовларга асосланади. Кенг тарқалган
фойдаланиш учун оқилона тавсия қилиниши
мумкин.
B Рандомизацияланган Далиллар тасодифий назорат остида
назоратладиган ўтказилган синовларга асосланган, аммо
тадқиқотлар ишончли статистик таҳлил қилиш учун
киритилган беморларнинг сони етарли емас.
Тавсиялар чекланган популяцияга нисбатан
қўлланилиши мумкин.
C Рандомизацияланмаган Тасодифий бўлмаган клиник тадқиқотлар ёки
клиник тадқиқотлар чекланган миқдордаги беморларда ўтказилган
тадқиқотлар асосида далиллар
D Экспертлар фикри Далиллар маълум бир масала бўйича
экспертлар гуруҳи томонидан ишлаб чиқилган
консенсусга асосланади.

214
1-БОБ. ДИФФУЗ ЗАҲАРСИЗ БУҚОҚ ТАЪРИФИ ВА ТАВСИФЛАРИ

Таърифи
Диффуз заҳарсиз буқоқ - бу кўзга кўринадиган ёки пайпаслаганда
аниқланадиган қалқонсимон безнинг фаолияти сакланган ҳолда унинг умумий
диффуз катталашишидир. Бу касалликда қалқонсимон без гормонларини
ишлаб чиқариш жараёни ва уларнинг микдори ўзгармаганлиги учун бу
касаллик диффуз заҳарсиз буқоқ деб номланади. Ультратовуш текшириши
олиб борилганда эркакларда қалқонсимон без хажми 25 млдан, аёлларда эса -
18 млдан ошмаслиги керак. Бу кўрсаткичларни катталашиши қалқонсимон
без катталашиши ҳакида маълумот беради. Диффуз буқоқ йодтанқислиги
худудида яшовчи шахсларда ривожланса - эндемик буқоқ, йод меъёрда бўл-
ган худудларда ривожланса – спорадик дейилади.
Диффуз заҳарсиз буқоқ кўпроқ ёшларда учрайди (20 ёшгача). Аёлларда
эркакларга нисбатан касаллик кўпроқ учрайди. Бу ҳолат аёл организми
маълум ҳолатларда (ҳомиладорлик, эмизиш, пубертат давр) йодга бўлган
эҳтиёжни ошиши билан боғлиқ
ЖССТ мезонлари бўйича, ер аҳолисининг 13% ҳар хил турдаги йод тан-
кислиги касалликлари билан оғрийди. Ер юзасида эндемик буқоқ билан 665
млндан ортиқ инсон касалланиб, 1,5 млн – йод танқислиги касалликлари
ҳавфига эга. Статистика маълумотларига кўра қалқонсимон без катталашиши
бир йилда 5% ташкил қилади. Ўзбекистонда эндемик буқоқни тарқалиши 28%
ташкил қилади.

Хавф омиллари ва гурухлари (Sawin С.Т., 2000)


Диффуз заҳарсиз буқоққа олиб келувчи асосий омил, бу тупроқ ва сувда йод
етишмаслигидир.

Таснифи
Худудда йод танқислик ҳолати даражасига нисбатан қуйидаги тасниф
келтирилган:
- эндемик буқоқ;
- спорадик (туғма ёки орттирилган ҚБ гормонлари биосинтези бузилишлари,
шу қаторда ятроген – тиреостатиклар қабул қилинганда, йод миқдори кам
бўлган парҳезга риоя қилиш, рентгенконтраст моддалар юборилиши ва
бошқалар).

215
1-жадвал

Йоднинг бир кунлик физиологик эхтиёжи


Гурухлар Кундалик норма
Гудаклар (0-23 ой) 50 мкг/кун
Кичик ёшдаги болалар (2-6 ёш) 90 мкг/кун
Кичик ва ўрта мактаб ёшдаги болалар (6-11 120мкг/кун
ёш)
Ўсмирлар ва катталар (12 ёш ва ундан катта) 150-200мкг/кун
Ҳомиладорлик ва эмизиш давридаги аёллар 200-250мкг/кун

2-жадвал

ҚБ катталашиши даражалари (ЖССТ, 2001й)


0 даража Буқоқ йуқ
1 даража ҚБ бўлаклари 1-бармоқнинг дистал фалангаси узунлигидан
катта эмас, буқоқ пайпасланади, лекин кўринмайди
2 даража Буқоқ пайпасланади ва кўринади

3-жадвал.
О.В. Николаев бўйича буқоқ таснифи
Даражалари Физикальная характеристика
0 даража Буқоқ пайпасланмайди ва кўринмайди
I даража Буқоқ кўринмайди, лекин пайпасланади ва
ютинганда безни бўйинча қисми кўринади
II даража ҚБ ютинганда кўринади ва пайпасланади, бўйин
шакли ўзгармаган
III даража ҚБ кўриниб туради, бўйин контурини ўзгартиради
(«семиз» бўйин)
IV даража Катта буқоқ, бўйин конфигурациясини бузади
V даража Катта буқоқ, трахея ва қизилўнгачни эзилиши билан

2-БОБ. ДИФФУЗ ЗАҲАРСИЗ БУҚОҚНИ ТАШХИСЛАШ


Анамнестик маълумот
 йодтанқислик худудида истиқомат қилиш;
 тиреостатиклар қабул қилганлик, йод миқдори кам бўлган парҳезга риоя
қилганлик, рентгенконтраст моддалар юборилганлик

Клиник белгилари
Шикоятлар бўлмайди ёки бўйин соҳасида катталашиш
 Носпецифик шикоятлар – умумий ҳолсизлик, бош оғриғи, юрак соҳасида
ғаштлик хисси
216
 Катта буқоқларда – ён-атроф аъзолар сиқилиши оқибатида – нафас олишни
ва/ёки озиқа/суюқлик қабул қилишни қийинлашуви
Болалар ва ўсмирларда:
 Тез чарчаб қолиш
 Кўп касал бўлиш
 Интелектуал базаси пасайиши
 Мактабдаги дарсларни ёмон ўзлаштириш
 Жинсий етилиши бузилиши
Аёлларда:
 Бепуштлик;
 Ҳомилани ушлаб олмаслик
 Ҳомиладорлардаги камқонлик
 Ақлий заифлик билан болани дунёга келтириш ҳавфи

Физикал текширувлар
• антропометрия
• тери, тирноқлари, соч кўриги
• АҚБ, пульсни ўлчаш
• ҚБ пайпаслаш (А тоифаси)

Оғир кечишда йодтанқислик ҳолатларига олиб келади.


4-жадвал

Йод танқислиги ҳолатлари

Ҳаёт даври Касалликлар/холатлар


Ҳомиладорлик Бола ташлаш ва ўлик бола туғилиши
даври ва Ривожланишнинг туғма аномалиялари
перинатал давр Ҳомиланинг ўлимлигини ошиши
Эндемик неврологик кретинизм (ақлан заифлик,
ғилайлик, кар соқовлик)
Эндемик микседематоз кретинизм (гипотиреоз,
карлик, ақлий орқада қолиш)
Психомотор бузилишлар
Чақалоқлар Чақалоқларда буқоқ
Туғма гипотиреоз
Болалар ва ўсмирлар Эндемик буқоқ (диффуз ва/ёки тугунли)
Қалқонсимон без функциясини бузилиши: гипотире-
оз ёки гипертиреоз
Ақлий ва физик ривожланишдан орқада қолиш
Жинсий ривожланишдан орқада қолиш
Катталар Буқоқ ва унинг асоратлари
Гипотиреоз
Когнитив функцияни бузилиши
Менструал циклни бузилиши ва аёлларда бепуштлик
Эндемик кретинизм билан бола туғилиши хавфи
Фиброз-кистоз мастопатия, кўкрак безлари саратони,
бачадон миомаси ва саратони ривожланиши хавфи ошади
217
Потенция пасайиши ва эркакларда бепуштлик
Эрта климакс (ҳам аёлларда, ҳам эркакаларда)
Тиреотоксик (автоном) аденома
Кўп тугунли заҳарли буқоқ (буқоқни кўп йиллар
сақланган ҳолларда қалқонсимон без тугунларининг функциясини
автоном ошиши)
Тугунли/кўп тугунли буқоқда қалқонсимон без саратони
ривожланишини ҳавфини ошиши
Ҳамма ёшда Ядро катастрофаларида радиоактив йодни ютилишин и ошиши
Интеллект ва ижодий потенциалнинг пасайиши

Лаборатор текширувлар
Гипотиреозга шубҳа қилинганда ТТГ аниқланиши керак (В тоифаси)

Инструментал текширувлар
ҚБ УТТси (А тоифаси). Без ҳажмини ҳар бир бўлагини кенглиги (Ке),
узунлиги (У), қалинлиги (Қа) ва эллипсоидликка тўғирлаш коэффицентини
ҳисобга олиб қуйидаги формула бўйича хисобланади:
V ҚБ = [(Кеў * Уў * Қаў ) + (Кеч * Уч * Қач )]* 0,479
(ў – ўнг бўлак, ч – чап бўлак)

Ҳалқаро стандартларга мувофиқ 18 ёшдан катталарда ультратовуш


текшириши олиб борилганда эркакларда қалқонсимон без ҳажми 25 млдан,
аёлларда эса 18 млдан ошмаслиги керак.

Болаларда тананинг сирт майдонига (ТСМ) нисбатан ҚБ хажми


нормативлари қўлланиш мақсадга мувофиқ ҳисобланади. ТСМ номограмма
ёки формула орқали ҳисобланади:
ТСМ = В0,425 х Б0,725 х 71,84 х 10-4,
Шунда, В – тана вазни (кг), Б – тана бўйи (см)

ТСМ(м2) 0,7 0,8 0,9 1,01 1,1 1 ,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7
Қиз бола 2,56 2,91 3,32 3,79 4,32 4,92 5,61 6,40 7,29 8,32 -
Ўғил бола 2,62 2,95 3,32 3,37 4,2 4,73 5,32 5,98 6,73 7,57 -

218
Диффуз заҳарсиз буқоқнинг диагностик алгоритми

Дифференциал ташхислаш
Сурункали аутоиммун тиреоидит: бу иккала ҳолда ҳам ҚБ катталашиши ва
эутиреоз ҳолати аниқланади. Сурункали аутоиммун тиреоидитда қонда
зардобида ТПО-АТ юқори бўлади, ИАБда без тўқимасида лимфоид
инфильтрация кузатилади.

Спорадик буқоқ – йод танқислиги мавжуд бўлмаган худудларда учрайди


Фиброзли Ридель тиреоидити – ён-атрофдаги тўқималарга ўсиб кетиш
кузатилади.

3-БОБ. ДИФФУЗ ЗАҲАРСИЗ БУҚОҚНИ ДАВОЛАШ

Номедикаментоз даво
Йодтанқисликни, атроф муҳитни экологик дисбалансини ва зарарли
одатларни бартараф этиш катта аҳамиятга эга.

Медикаментоз даво
Йод воситалари (калий йодиди) физиологик миқдорда (А тоифаси) (2-
жадвал): калий йодиди 100-200 мкг 1 маҳал/кун, 1,5-2 йил. Даво
самарадорлигини 6 ойлардан сўнг назорат қилинади. Йод дори воситаси

219
бекор қилингандан сўнг йодланган туз ва йодга бойинтирилган маҳсулотлар
тавсия этилади.

Диффуз заҳарсиз буқоқ даволаш алгоритми

Ҳомиладорлик даврида даволаш


Йодтанқислик худудида истиқомат қиладиган барча ҳомиладор аёлларга,
йодланган туз билан бирга таркибида калий йодиди мавжуд бўлган дори
воситаларни тайёрлаш мақсадга мувофиқ булади. Худди шу тавсия диффуз
эндемик буқоқ эрта ҳомиладорлик даврида ташхис қўйилган бўлса ҳам
амалга оширилиши керак. Ҳомиладорлик ва эмизиш даврида кунлик эҳтиёж
250 мкг ташкил қилади. Шуни эслаб қолиш керакки, ҳомиладорлик даврида
йод қабул қилиш нормал миқдорда бўлса хам ҚБ катталашиши физиологик
равишда кузатилиши мумкин (В тоифаси)

Жарроҳлик усули
Кўрсатмалар (С тоифаси)
- бўйин ва кўкрак оралиғи аъзоларини эзилиши (компрессион синдром)
- консерватив даво самарадорсизлиги
- косметик дефект

4-БОБ. ТИББИЙ РЕАБИЛИТАЦИЯ


Одатда бу гуруҳ беморларда, шу қаторда операциядан кейин ҳам
реабилитация муолажаларида эҳтиёжи бўлмайди. Операциядан сўнг овоз
220
нерви ва қалқонсимон олди безлари асоратланган беморлар бундан истисно
бўлади.

Тиббий ёрдам ташкиллаштириш


Консерватив даво кўрсатилганда тиббий ёрдам амбулатор ҳолда кўрсатилади.
Жарроҳлик усули стационар тартибда ўтказилади.

Профилактика ва диспансер кузатув


ЖССТ томонидан тузни йодлаш оммавий йод танқислинги профилактикасини
универсал ва юқори самарадор усули деб тавсия этилади. Тузни умумий
йодланиши бу деярли ҳамма туз (дўконларда савдодаги ва озиқ-овқат
саноатида қўлланиладиган) йодланган бўлиши шарт. Оптимал миқдорда
йодни қабул қилиниши учун (150 мкг/кун) ЖССТ ва Халқаро йодтанқислик
касалликларини назорат қилиш кенгаши 1 кг тузга 20-40 мг йод қўшилишини
тавсия қилади. ЎзР да бош санитар шифокори томонидан 1 кг тузга 40±15 мг
йод қўшилиши тавсия этилган. Йодловчи қўшимча сифатида калий йодатини
ишлатиш тавсия қилинади. Йодланган туз қўлланилиши аксарият холларда
йод танқислигини бартараф этишга қодир. Профилактик муолажаларни
мақсади аҳоли томонидан йод қабул қилинишини оптимал даражасига
етказилишидир: 90 мкг/кун - 0 — 59 ойлик болалар, 120 мкг/кун – 6-12
ёшдагилар, 150 мкг/кун – ўсмирлар ва катталар, 200 мкг/кун – хомиладор
аёллар учун. Хавф гуруҳларида (ҳомиладорлик ва эмизиш даври, 2 ёшгача
болалар) йодда бўлган эҳтиёж ошади, организм қўшимча йод қабул қилинишга
мухтож бўлади. Бу вазиятларда индивидуал ва оммавий йодтанқислик
профилактикаси ўтказилади. Шундай қилиб, йод танқислик профилактикаси 3
турга бўлинади.
Умумий профилактика – ош тузини йодлаш юқорида келтирилган нормативга
асосланиб.
Гуруҳларда профилактика – хавф гуруҳларида (ҳомиладорлик ва эмизиш
даври, 2 ёшгача болалар, ўсмирлар) профилактика.
Индивидуал профилактика – вақтинча йодтанқислик худудида истиқомат
қиладиган ёки струмоген моддалар билан ишлайдиган шахсларда ўтказилади.

Охирги икки турида таркибида физиологик миқдорда калий йодиди бор


фармакологик восита қабул қилиш билан ўтказилади. Бу ахоли гуруҳларида
эндемик буқоқ ривожланиши хавфи юқори ва шуни ҳисобга олганда уларда
дори воситасини қабул қилиш нафақат профилактик, балки даволаш мақсадда
буюрилади.

221
Адабиётлар:
1. Hetzel B. Iodine deficiency disorders (idd) and their eradication. Lancet, 1983.
322(8359): p. 1126-1129. doi: 10.1016/s0140-6736(83)90636-0
2. Zimmermann M.B., Jooste P.L., Pandav C.S. Iodine-deficiency disorders. Lancet, 2008.
372(9645): p. 1251-1262. doi: 10.1016/s0140-6736(08)61005-3
3. Платонова Н.М. Йодный дефицит: современное состояние проблемы. Клиническая
и экспериментальная тиреоидология, 2015. 11(1): p. 12-21.
4. Hintze G., Koebberling J. Treatment of iodine deficiency goiter with iodine,
levothyroxine or a combination of both. Thyroidology, 1992. 4: p. 37-40.
5. Gartner R., Dugrillon A., Bechtner G. Evidence that iodolactones are the mediators of
growth inhibition by iodine on the thyroid. Acta Med Austriaca, 1996. 23(1–2): p. 47–51.
6. Трошина Е.А. Диффузный эутиреоидный зоб. Алгоритмы лечения и профилактика
препаратами йода. Лекция. Проблемы эндокринологии, 2014. 60(5): p. 49-56.
7. Трошина Е.А., Платонова Н.М., Панфилова Е.А., Панфилов К.О. Аналитический
обзор результатов мониторинга основных эпидемиологических характеристик
йододефицитных заболеваний у населения Российской Федерации за период
2009—2015 гг. Проблемы эндокринологии, 2018. 64(1): p. 21-37. doi:
10.14341/probl9308
8. Assessment of iodine deficiency disorders and monitoring their elimination: a guide for
programme managers / WHO, United Nations Children’s Fund, International Council for
the Control of Iodine Deficiency Disorders. – 3 rd ed. – Geneva, 2007. – Р. 1-97.
9. WHO, UNICEF and ICCIDD. Assessment of Iodine Deficiency Disorders and
Monitoring their elimination. Geneva: WHO, WHO/Euro/NUT, 2001.
10. Haugen B.R., Alexander E.K., Doherty G.M., et al. American Thyroid Association
Management Guidelines for Adult Patients with Thyroid Nodules and Differentiated
Thyroid Cancer. The American Thyroid Association Guidelines Task Force on Thyroid
Nodules and Differentiated Thyroid Cancer. Thyroid, 2016. 26(1): p. 1-147.
11. Трошина Е.А. Зоб. -М.: Медицинское информационное агентство, 2012.
25
12. Бельцевич Д.Г., Ванушко В.Э., Мельниченко Г.А., Румянцев П.О., Фадеев В.В.
Клинические рекомендации Российской Ассоциации Эндокринологов по
диагностике и лечению (много)узлового зоба у взрослых (2015 год)//Эндокринная
хирургия, 2016. 1: p. 5-13.
13. Фадеев В.В. Современные принципы лечения эутиреоидного зоба. Трудный
пациент, 2010. окт.
14. Wilders-Truschnig M.M., Warnkross H., Leb G. The effect of treatment with
levothyroxine or iodine on thyroid size and thyroid growth stimulating immunoglobulins
in endemic goiter patients. Clin. Endocrinol. (Oxf.), 1993. 39(3): p. 281-286.
15. Трошина Е.А. Современные стандарты, регламентирующие применение калия
йодида у беременных и кормящих женщин. Гинекология, 2013. 15(4): p. 48-52.
16. Мельниченко Г.А., Фадеев В.В., Дедов И.И. Заболевания щитовидной железы во
время беременности (диагностика, лечение, профилактика). Пособие для врачей. -
М.: 2003.

222
Иловалар
1-илова. Жарроҳлик амалиётга розилик.

ОПЕРАЦИЯ, АНЕСТЕЗИЯ ВА БОШҚА МУОЛАЖАЛАРГА РОЗИЛИК


 Мен, _____________________________________________________________, ушбу ҳужжатга қўл
қўйишим билан, операция, бошқа диагностик, ҳамда даволаш муолажаларга ўз розилигимни бераман ва
Марказ ходимларини керакли бўлган барча муолажаларни ўтказишларини илтимос қиламан.
 Мен, даволаш жараёнида қилинадиган муолажаларнинг ўтказилиш йўллари ва усулларидан,
шунингдек операциянинг зарурлиги, мақсади, ундан кутилаётган натижалардан ва баъзан операция
давомида ёки ундан сўнг юзага келиши мумкин бўлган нохуш ҳолатлардан хабардорман.
 Жаррохлик муолажанинг аниқ натижасини олдиндан айтиш мумкин эмаслигидан хабардорман.
Операциянинг ўтқазилиши кейинчалик ҳаёт учун хавф олиб келиши ва вақтинчалик ёки доимий, қисман
ёки тўлиқ ногиронликга олиб келиши мумкинлигини тушунаман. Операциянинг натижаси хақида
кафолат берилмаган.
 Операция, анестезия ва бошқа муолажалар пайтида кутилмаган шошилинч холатлар ва асоратлар
пайдо бўлишидан хабардорман, ва бу холатларда мен керакли шошилинч харакатларга (кайта операция ёки
муолажаларга) розилигимни бера олмайман. Бу ҳолда операция (муолажа) вазиятга қараб ўзгартирилиши
мумкинлигига розиман.
 Соғлиғим билан боғлиқ бўлган барча муаммолар, дори-дармонларга нохуш (аллергик) реакциялар
борлиги ва алкогол ёки гиёҳванд моддалардан фойдаланишим ҳақида шифокорни хабардор қилишим
шартлигини биламан.
 Операция давомида кўп қон йўқотиш мумкинлигини ва бундай ҳолда қон ёки унинг компонентлари
қуйилиши зарурлигидан хабардорман. Ушбу муолажаларга розилигимни бераман. в
 Менинг касаллигимнинг даволаниш усули а кутилаётган тақдири ҳақидаги маълумотни фақат
______________________________________га беришингиз мумкин
 Мен ва менинг қариндошларим режалаштирилган операциянинг хусусиятлари ва операциядан
кейинги даврда кузатилиши мумкин булган асоратлари ҳақида тўлиқ хабардормиз, айниқса: нафас
олишнинг кийинлашиши (овоз бойламининг бир томонлама еки икки томонлама парези еки
параличи), бундай холатда трахеотомия муолажасининг бажарилиши ва трахеостомик трубка
куйилиши мумкин (вактинча/узок муддатга/доимий вактга). Шунингдек операциядан кейин
овознинг узгариши, суюклик ичганда ютишнинг кийишлашиши каби асоратлар кузатилиши
эхтимоли бор. Гипопаратиреоз холатининг пайдо булиши ва кучайиши, бунинг натижасида
тиришиш пайдо булиши/кучайиши, гипотония/гипертония пайдо булиши/кучайиши ва инфекцион
асоратларнинг ривожланиш хавфи борлиги. Шунингдек кам холларда юрак кон томир ва нафас
олиш фаолиятининг етишмовчилиги холатлари кузатилиши мумкин. Операциядан кейин эндокрин
етишмовчилик пайдо бўлиши ёки оғирлашиши мумкин (гипотиреоз, гипопаратиреоз,
гипокортицизм, гипогонадизм ва б.), ушбу ҳолатлар гормонал ўрин олиш терапиясини вақтинчалик
ёки доймий равишда қабул қилишни талаб қилиши мумкин. Юқорида айтиб чиқилганлар
беморнинг аҳволининг оғирлашишига, ногиронликка ёки беморнинг хаетига хавф солувчи
холатларга олиб келиши мумкин. Бундан ташқари, бемор ва унинг қариндошлари
госпитализациядан олдин бемор ўзи билган ёки билмайдиган бошқа йўлдош соматик
касалликларнинг оғирлашиши хавфи ҳақида хабар қилинишган.
 Юқорида айтиб чиқилган ҳамма ҳолатлар билан танишиб чиқдим ва операцияга розилигимни имзо
билан тасдиқлайман:
Имзо_______________________Сана________________
Агар беморнинг ўзи имзо бера олмаса, ушбу ҳужжатни беморнинг яқин қариндошлари (вакиллари)
тасдиқлайдилар:
Ф.И.Ш. (тўлиқ)__________________________________________________
Қариндошлиги_____________________________________________
Имзо____________________________ Сана___________________
Қариндошнинг (вакилнинг) имзосини тасдиқлаймиз:

Бўлим мудири_________________________________________________
Врач__________________________________________________________

223
224
Катталарда гипотиреозни ташхислаш ва даволаш
буйича миллий клиник протокол

Тошкент 2021г.
225
Кириш қисми

Клиник муаммо: Эндокринология

Ҳужжат номи: Катталарда гипотиреозни ташхислаш ва даволаш


буйича миллий клиник протокол

Ёрдам босқичлари: Стационар ва амбулатор босқичлари

Яратилган сана: 03.02. 2020й

Режалаштирилган янгиланиш санаси: 2025 йил 1 кварталида6

Корреспондентлик манзили: Узбекистон, Тошкент ш., Мирзо Улугбек куч, 56.


100125
Тел: (+71) 262-27-02
Факс: (+71) 262-27-02
E-mail: endocrin@uzsci.net

6
Протоколни қайта кўриб чиқиш шартларини кўрсатиш: протоколни эълон қилинганидан кейин 5 йил ўтгандан кейин ва
у кучга кирган кундан бошлаб ёки далиллар даражасига ега янги усуллар мавжуд бўлганда.
226
МУНДАРИЖА
КИРИШ ............................................................................. Ошибка! Закладка не определена.
Клиник протокол яратган ишчи гуруҳ аъзолари 142
Ишчи гуруҳ раҳбари142
Масуълиятли ижрочилар 142
Рецензентлар 142
Мақсад ва вазифалар 142
МКБ-10 кодлари бўйича шифрлар 143
Қисқартмалар рўйхати 143
Клиник протоколнинг мўлжаллари 144
Беморлар категорияси 144
Мақсадли гуруҳ 144
Тавсияларнинг ишончлилик даражасини баҳолаш 144
1-БОБ. ГИПОТИРЕОЗНИНГ ТАЪРИФЛАРИ ВА ТАВСИФЛАРИ ............................ 145
Гипотиреоз этиологияси 145
Гипотиреоз эпидемиологияси 146
Хавф гуруҳлари ва омиллар (SAWIN С.Т., 2000) 146
Гипотиреоз скрининги 147
Гипотиреоз таснифи 147
2-БОБ. ГИПОТИРЕОЗНИ ТАШХИСЛАШ ....................................................................... 148
Гипотиреозни ташхислаш алгоритми 148
Гипотиреознинг клиник кўриниши Ошибка! Закладка не определена.
Шикоятлар ................................................................. Ошибка! Закладка не определена.
Жисмоний белгилар .................................................... Ошибка! Закладка не определена.
Гипотиреознинг клиник «ниқоб»лари ............................................................................... 150
Лаборатория текширувлари 152
Инструментал текширувлар152
Дифференциал диагностика 153
Кексаларда гипотиреознинг клиник кўринишининг ўзига xосликлари 154
3-БОБ. ГИПОТИРЕОЗНИ ДАВОЛАШ............................................................................... 154
Терапия мақсадлари: 154
Терапия усули 155
Госпитализация учун кўрсатмалар: 155
Амбулатор шароитда гипотиреознинг ўрин босиш терапиясининг асосий тамойиллар 155
L-T4 доза миқдорини белгилаш ва тайинлаш жадвали 156
Ўрин босувчи терапия ўтказишдаги энг кўп учрайдиган хатоликлар 156

227
Ножўя таъсирлар ва асоратлар 157
Субклиник гипотиреоиз билан оғриган беморларни даволаш хусусиятлари 157
Кардиал бузилишлар кучайганида беморни даволаш усуллари Ошибка! Закладка не
определена.
Ҳомиладорлик вақтида гипотиреознинг ўрин босиш терапиясининг ўзига xосликлари Ошибка!
Закладка не определена.
Гипотиреоз ва жарроҳлик амалиёти Ошибка! Закладка не определена.
4-БОБ. ТИББИЙ РЕАБИЛИТАЦИЯ................................................................................... 159
Меҳнатга лаёқатсизликнинг таxминий муддатлари Ошибка! Закладка не определена.
Л-Т4 терапиясини олган беморларни динамикада кузатиш 159
Прогноз 159
5-БОБ. ҲИСОБ ВА НАЗОРАТ ГУРУҲЛАРИ .................................................................... 159
6-БОБ. ТИББИЙ ЁРДАМ СИФАТИНИ АНИҚЛАШ КРИТЕРИЯЛАРИ ................... 160
АДАБИЁТЛАР РЎХАТИ ....................................................................................................... 161
ИЛОВАЛАР .............................................................................................................................. 162

228
КИРИШ
Гипотиреоз – клиник синдром бўлиб, у узоқ вақт давомида, организмдаги қалқонсимон без
гормонларининг қаътий етишмаслиги ёки уларнинг тўқималар даражасида биологик таъсирининг
пасайиши натижасида юзага келади.

Гипотиреоз келиб чиқишида кўплаб сабаблар ва омиллар бўлиши мумкин. Улар бирламчи,
иккиламчи ва учламчи тоифадаги гипотиреозга ажралади ва аниқланади.

Бирламчи гипотериоз ривожланишига олиб келадиган жараён бевосита қалқонсимон безда


шаклланади ва локализация қилинади. Ушбу синдромнинг аксарият қисми бирламчи тоифадаги
гипотиреоз улушига киради. Агарда қалқонсимон без функциясининг пасайиши стимуляцион
таъсир қилинадиган тиреотроп (ТТГ) ёки рилизинг (ТТГ-РГ) гормонининг етишмаслиги ёки йўқлиги
оқибатида бўлса, унда иккиламчи ва учламчи турдаги гипофизар гипотиреоз ёки гипоталамик генез
ҳақида гап боради (ҳозирги вақтда ушбу турларни кўпинча биттага бирлаштирадилар – иккиламчи
ёки марказий гипотиреоз).

Ушбу клиник протокол катталардаги гипотиреоз синдромини ташхислаш ва даволаш бў'йича сўнгги
халқаро тавсияларга асосланган.

Клиник протокол яратган ишчи гуруҳ аъзолари


4. Алимов А.В. – т.ф.д., проф., академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ директори
5. Муратова Ш.Т. – т.ф.н.., к.и.х.. академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ
6. Алмурадов Ф.Ф. – к.и.х., академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ

Ишчи гуруҳ раҳбари


2. Алимов А.В. – т.ф.д., проф., академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ
директори
Масуълиятли ижрочилар
2. Муратова Ш.Т. – т.ф.н.., к.и.х.. академик Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ
Рецензентлар
3. Наримова Г.Д.- т.ф.д., тиреоид касалликларни бўлим мудири, академик
Ё.Х.Туракулов номидаги РИЭИАТМ
4. Джураева А.Ш. – т.ф.н., ТошМОИ эндокринология кафедрасини доценти

Мақсад ва вазифалар

Мақсад:
Сўнгги халқаро тавсияларга мувофиқ, Ўзбекистон Республикасида гипотиреоз билан касалланган
беморларга юқори сифатли ташхис ва даволашнинг замонавий тактикасини таъминлаш.

Вазифалар:
1. Катталарда гипотиреозни ўз вақтида сифатли ташҳислаш ва уни даволаш учун ме'ёрий ва услубий
базани та'минлаш;

2. Гипотиреозни тезкор ташхислаш имкониятини кенгайтириш;

3. Гипотиреоз асоратларининг олдини олиш.

229
ХКТ-10 кодлари бўйича шифрлар
Е00 — Туғма йод танқислиги синдроми

Е01 — Йод танқислиги билан боғлиқ ва шунга ўхшаш шароитлар натижасида келиб чиққан
қалқонсимон без касаллиги.

Е02 — Йод танқислиги натижасида субклиник гипотиреоз.

Е03 — Гипотиреознинг бошқа кўринишлари

Е03.1 —Буқоқсиз туғма гипотиреоз

Е03.2 —Дори-дармон воситалари ва бошқа экзоген моддалар қабул қилиш натижасида


келиб чиққан гипотиреоз.

Е03.3 —Постинфекцион гипотиреоз.

Е03.4 —Қалқонсимон безнинг атрофияси (орттирилган)

Е03.5 —Микседематозли кома.

Е03.8 —Бошқа аниқланган (бошқа аниқланган кўринишлардаги) гипотиреозлар

Е03.9 —Аниқланмаган гипотиреоз

Е06.3 — Аутоиммун тиреоидит

Қисқартмалар рўйхати
АЛТ – аланинаминотрансфераза

АСТ – аспартатаминотрансфераза

АТ - ТПО – тиреопероксидаза учун антижисм

КТ – компьютер томография

ҚБ – қалқонсимон без

ЛГ – лютеинловчи гормон

ЛДГ – лактатдегидрогеназа

МАС – марказий асаб тизими

МРТ – магнит-резонансли томография

НЦД – нейроциркуляторли дистония

ОИТ – Ошқозон ичак тракти

ПЗЛП – паст зичликдаги липопротеинлар

РАЙ – радиоактив йод

РЙТ - радиойодтерапия

Т3 - трийодтиронин

Т4 – тироксин

230
ТГ – тиреоид гормонлар

ТТГ – тиреотроп гормон

ТТГ-РГ – тиреотропин-рилизинг-гормони

УГТ- уринбосар гормонотерапия.

умТ3 – умумий трийодтиронин

умТ4 – умумий тироксин

УТТ – ультратовушли текшириш

ФСГ – фолликулаларни стимуляция қилувчи гормон

ЭКГ – электрокардиография

эТ3 – эркин трийодтиронин

эТ4 – эркин тироксин

ЭхоКГ - эхокардиография

ЮИК – Юракнинг ишемик касаллиги

131I – радиоактив йод

AACE – American Association of Clinical Endocrinologists (АҚШнинг клиник эндокринологлар


ассоцияцияси)

ATA - American Thyroid Association (АҚШнинг тиреоидологлар ассоциацияси)

ETA - European Thyroid Association (Европанинг тиреоидологлар ассоциацияси)

USPSTF - United States Preventive Services Task Force (профилактик тавсиялар ишлаб чиқувчи
АҚШнинг махсус комиссияси)

Клиник протоколнинг мўлжаллари


Ушбу протокол гипотиреоз билан хасталанган беморларга ташхис қўядиган ва уларни даволайдиган
шифокорларга: эндокринологлар, умумий амалиёт шифокорлари, кардиологлар, гинекологларга
услубий ёрдам беради.

Беморлар категорияси
Бирламчи, иккиламчи, манифест ва субклиник гипотиреоз билан хасталанган беморлар.

Мақсадли гуруҳ
Эндокринологлар, умумий амалиёт шифокорлари, кардиологлар, гинекологлар.

Тавсияларнинг ишончлик даражасини баҳолаш


Ишонч даражаси миқёси

Далиллар
Далиллар манбаи Таъриф
тоифаси
A Рандомизацияланган Далиллар ишончли натижаларга еришиш учун
назоратладиган етарли миқдордаги беморларда ўтказилган яхши
тадқиқотлар режалаштирилган рандомизацияланган

231
синовларга асосланади. Кенг тарқалган
фойдаланиш учун оқилона тавсия қилиниши
мумкин.
B Рандомизацияланган Далиллар тасодифий назорат остида ўтказилган
назоратладиган синовларга асосланган, аммо ишончли статистик
тадқиқотлар таҳлил қилиш учун киритилган беморларнинг
сони етарли емас. Тавсиялар чекланган
популяцияга нисбатан қўлланилиши мумкин.
C Рандомизацияланмаган Тасодифий бўлмаган клиник тадқиқотлар ёки
клиник тадқиқотлар чекланган миқдордаги беморларда ўтказилган
тадқиқотлар асосида далиллар
D Экспертлар фикри Далиллар маълум бир масала бўйича экспертлар
гуруҳи томонидан ишлаб чиқилган консенсусга
асосланади.

1-БОБ. ГИПОТИРЕОЗНИНГ ТАЪРИФЛАРИ ВА ТАВСИФЛАРИ


Гипотиреоз – клиник синдром бўлиб, у узоқ вақт давомида, организмдаги қалқонсимон без
гормонларининг қаътий етишмаслиги ёки уларнинг тўқималар даражасида биологик таъсирининг
пасайиши натижасида юзага келади.

Гипотиреоз келиб чиқишида кўплаб сабаблар ва омиллар бўлиши мумкин. Улар бирламчи,
иккиламчи ва учламчи тоифадаги гипотиреозга ажралади ва аниқланади.

Бирламчи гипотиреоз ривожланишига олиб келадиган жараён бевосита қалқонсимон безда


шаклланади ва локализация қилинади. Ушбу синдромнинг аксарият қисми бирламчи тоифадаги
гипотиреоз улушига киради. Агарда қалқонсимон без функциясининг пасайиши стимуляцион
таъсир қиладиган тиреотроп (ТТГ) ёки рилизинг (ТТГ-РГ) гормонининг етишмаслиги ёки йўқлиги
оқибатида бўлса, унда иккиламчи ва учламчи турдаги гипофизар гипотиреоз ёки гипоталамик генез
ҳақида гап боради (ҳозирги вақтда ушбу турларни кўпинча биттага бирлаштирадилар – иккиламчи
ёки марказий гипотиреоз).

Аутоиммун тироидит (АИТ); синонимлари: лимфоцитик тироидит, сурункали тироидит - бу


органоспецифик қалқонсимон без (ҚБ) аутоиммун касаллиги бўлиб, Т- ва В-лимфоцит
ҳужайраларининг иммунитетини фаоллаштириш орқали аутоантитаналар ҚБ тўқималарига
деструкциясига олиб келадиган натижасида гипотиреознинг ривожланадиган холат.

Гипотиреоз этиологияси
Гипотиреоз Асосий сабаблар
Бирламчи (ҚБ касалликлари) Аутоиммун тиреоидит
ҚБ хирургик даволаши
131
I радиоактив йод билан терапияси
Нимуткир, “оғриқсиз”, туғруқдан кейинги даврдаги
тиреоидитлар
Оғир йод етишмовчилиги
ҚБ ривожланиши аномалиялри (дисгенезия ва эктопия)
Иккиламчи (гипоталамус ва Гипоталамик-гипофиз сохасининг йирик ўсмалари
гипофиз патологиялари) Гипофизнинг травматик ёки радиацион шикастланиши
Қон томир касалликлари
Юқумли, инфилтратив жараёнлар
ТТГ ва / ёки тиролиберин синтезининг бузилиши

232
Гипотиреоз эпидемиологияси
• Гипотиреоз билан касалланиш йилига 1000 одамдан 0,6-3,5 ҳолатида учрайди.
• Туғма гипотиреоз учрашиши - ҳар 4-5 минг янги туғилган чақалоқлар орасида 1 тасида
учрайди.
• Аҳоли ўртасида бирламчи клиник гипотиреоз тарқалиш миқдори 0,2-1% ташкил этади;
бирламчи субклиник гипотиреоз – аёллар орасида 7-10%, эркаклар орасида эса 2-3% ташкил
этади (6:1 нисбатда)
Касаллик бошлангандан сўнг 1 йил ичида субклиник гипотиреоз ҳолат-ларининг 5-18 % аниқланади.

Хавф гуруҳлари ва омиллар (SAWIN С.Т., 2000)


Анамнез маълумотлари

• Аутоиммун тиреоидит

• Аёллар
• 60 ёшдан катта бўлганлар
• Гипертиреоз
• Аутоиммун касаллиги (Аддисон касаллиги, пернициоз анемия, қандли диабетнинг 1 тури)
• Туғруқдан кейинги ва нимўткир тиреоидитлар
• Бош тўқималари ва бўйин саратони (даволаш мумкин)
• Қариндошлардаги қалқонсимон без касаллиги (ирсий қалқонсимон без касаллиги)
• Чекиш

• Контртиреоидли омиллар
Дори воситаларидан фойдаланиш

• Амиодарон
• Литий карбонати
• α-Интерферон
• Таркибида йод ва бром моддаси бор препаратлар
Лаборатория натижалари

• Гиперхолестеринемия
• Қон зардобида ТТГ нинг оз миқдорда кўтарилиши
• ТПО-АТ титри кўтарилиши
Турли мамлакатлардаги тиббий ассоциацияларнинг аксарияти ТТГ ни хавф гуруҳларида
мажбурий текшириш зарурлигини таъкидлайдилар - клиник симптоматикаси оз намоён булган
одамларнинг когортаси, ҳатто кам бўлса ҳам эҳтимолли тиреопатияни излашга сабаб булади. Бу,
айниқса аёллар учун жуда муҳимдир, чунки улар эркакларга қараганда қалқонсимон безнинг
гипофункциясидан кўпроқ азият чекишади.
233
Асосий хавф омили бу аутоиммун тиреоидит ҳисобланади.

Гипотиреоз скрининги
• ТТГ даражасини аниқлаш йўли билан бирламчи гипотиреознинг текшируви (скрининги)
бошқа белгилари бўлмаган шаxсларда касалликни аниқлаш имконини беради ва танлов
популяцияларида анъанавий профилактик текширувнинг бир қисми сифатида ўтказилади, янги
туғил-ган чақалоқлар скрининги мажбурий тарзда ўтказилади (ҳаётининг 4-5 суткасида).

• Гипотиреознинг скринингини утказиш ҳомиладорликни режалаштиришда ёки


ҳомиладорликнинг дастлабки босқичларида зарур бўлади. Ҳозирги пайтда, 50 ёшдан ошган
аёлларни ҳам текшириш (скрининг) мақсадга мувофиқлиги таъкидланмоқда.

• ТТГ даражасини аниқлаш - бирламчи гипотиреоз скринингида текшириш танловлидир.


ТТГнинг юқори даражаси организмда қалқонсимон без гормонлари танқислигининг биринчи
белгиси ҳисобланади.

Гипотиреоз таснифи
Бирламчи гипотиреоз

2. Эмбрионал даврда қалқонсимон безнинг ривожланиши бузилиши оқибатидаги гипотиреоз


(туғма гипотиреоз):
• аплазия
• гипоплазия

4. Қалқонсимон безининг фаол тўқималарини миқдори камайиб кетиши натижасидаги


гипотиреоз:
• операциядан кейинги гипотиреоз

• радиациядан кейинги гипотиреоз

• қалқонсимон безнинг аутоиммун зарарланиши оқибатидан келиб чиққан гипотиреоз


(аутоиммун тиреоидит)
• қалқонсимон безнинг вируслар билан зарарланиши оқибатида келиб чиққан гипотиреоз
• қалқонсимон безда янги ўсмалар пайдо бўлиши натижасидаги гипотиреоз

5. Тиреоид гормонларнинг синтези бузилиши натижасидаги гипотиреоз.


• эндемик буқоқ гипотиреоз билан
• спорадик буқоқ гипотиреоз билан (турли биосинтетик даражаларидаги қалқонсимон без
гормонларидаги нуқсонлар)
• медикаментоз гипотиреоз (тиреостатикларни ва бошқа препаратларни қабул қилиш)
• зобоген моддаларга эга овқат қабул қилиш натижасида ривожланган буқоқ ва гипотиреоз

Бирламчи гипотиреознинг оғирлик даражаси

3. Латент (субклиник) - нормал Т4 да ТТГ нинг юқори даражаси.


4. Манифест - эТ4 нинг паст даражасида ТТГ гиперсекрецияси, клиник намоён бўлиши.

234
4. Оғир кечув (асоратланган), қуйидагилар билан кечувчи:

• кретинизм;
• юрак етишмовчилиги;
• сероз бўшлиқларда йиринг;
• иккиламчи гипофиз аденомаси.

Марказий генез гипотиреози

3) ТТГтанқислиги натижасида келиб чиқган гипотиреоз (ёки иккиламчи)

4) ТТГ-рилизинг омил танқислиги оқибатида келиб чиққан гипотиреоз (ёки учламчи)


Тиреоид гормонлар транспорти, метаболизми ва таъсир этишини бузилиш оқибатида келиб
чиққан гипотиреоз

2) периферик гипотиреоз

 қалқонсимон без гормонларига умумий резистентлик


 тиреоид гормонларга қисман периферик резистентлик

 циркуляцияланувчи Т3 ва Т4 ёки ТТГ инактивацияси


Гипотиреознинг кўп учрайдиган сабаблари - сурункали АИТ ва ҚБда жарроҳлик амалиёти ёки
буқоқнинг турли шакллари бўйича радиоактив 131I билан терапия.

2-БОБ. ГИПОТИРЕОЗНИ ТАШХИСЛАШ


Гипотиреозни ташхислаш алгоритми
I босқич – гипотиреоз синдромининг мавжудлигини ва яққоллигини тасдиқлаш:

-жисмоний текшириш;

- ТТГни қонда аниқлаш;

-ТТГ концентрацияси ошганида – эркин Т4 текшириш.

II босқич – гипотиреознинг нозологик боғлиқлигини таърифлаш ва унинг асоратларини


аниқлаш:
• Умумуй клиник (гемоглобин, эритроцит, тромбоцит) ва биокимёвий (АЛТ, АСТ, КФК, ЛДГ,
холестерин, липопротеидларнинг фенотипланиши) қон таҳлили;
• қонда ТПО-АТ миқдорини аниқланиши;
• қалқонсимон безни УTТқилиш;
• ЭхоКГ;
• қорин бўшлиғи аъзоларини УTТ қилиш;

• қўкрак қафаси аъзоларини рентгенографияси;

235
• ташқи нафас олиш фаолиятини ўрганиш (нафас олиш фаолияти бузилганда);
Хиазмал-селляр соҳа МРТ/КТ (гипоталамо-гипофизар патология шубҳа қилинганида).

Гипотиреознинг клиник кўриниши

Шикоятлар

• Уйқучанлик
• Лоқайдлик
• Хотиранинг пасайиши
• Парестезиялар
• Депрессив ҳолатлар
• Мушакдаги оғриқлар
• Нафас қисилиши
• Жисмоний юкламаларга бардошсизлик

• Кардиалгия
• Соч синувчанлиги ва тўкилиши, қош тўкилиши
• Тери қопламларининг оқариши ва сарғимтирлиги.
• Қовоқлардаги шиш
• Оёқ-қўлларнинг шишиши (камдан кам ҳолатларда)
• Юз кўринишинг бузилиши
• Лаб ва тилнинг катталашиши
• Хуррак отиш
• Иштаҳа йўқолиши
• Метеоризм (қориннинг дам бўлиши)
• Ич қотиши
• Кўнгил айниши
• Кўп қон кетишлари

• Бепуштлик
• Либидо пасайиши
• Хайз циклнинг бузилиши (олигоопсоменорея ёки аменорея)
• Артралгия

• Вазн ўзгариши
• Совуқ қотиш

Жисмоний белгилар

• Тери қопламаларнинг қуриши

236
• Фикрлаш қобилиятининг пасайиши (брадифрения).

• Мушак рефлексларнинг пасайиши


• Полинейропатия
• Делирий (камдан кам ҳолатларда).
• Ваҳимага тушиш натижасидаги вақтинчалик тахикардия хуружи (камдан кам ҳолатларда).
• Брадикардия
• Кардиомегалия
• Гидроперикард
• Юрак етишмовчилиги
• Гипотония (гипертензия бўлиши ҳам мумкин)
• Гепатомегалия

• Галакторея
• Гиперпролактинемик гипогонадизм
• Иккиламчи тухумдон поликистози
• Семириб кетиш
• Гипотермия.
Гипотиреозни ташхислаш учун клиник кўриниш маълумотлари иккинчи даражали аҳамиятга ега.
Гипотиреоз билан ўхшаш аломатларнинг йўқлиги уларнинг мавжудлигидан кўра кўпроқ диагностик
аҳамиятга ега.

Гипотиреознинг клиник «ниқоб»лари

Гипотиреоз диагностикасида асосий xатоликлар, биринчи навбатда, битта ва ундан ортиқ аъзолар
тизими зарарланган ҳолатларда кузатилади. Кўпинча бирламчи гипотиреоз қуйидаги касалликлар
билан ниқобланади:

1. Терапевтик:
• полиартрит;
• полисерозит;
• миокардит;
• ЮИК;

• НЦД;
• гипертониккасаллик;
• артериалгипотония;
• пиелонефрит;
• гепатит (сариқ касал);
• Ўт йўллари ва ичак гипокинезияси

2. Гематологик - анемиялар:
237
• темиртанқисли (дефицитли) гипохромли;

• нормохромли;
• пернициозли;
• фолий танқислиги (фолий дефицитли).

3. Жарроҳлик:
• ўт-тош касаллиги.

4. Гинекологик:

• бепуштлик;
• тухумдон поликистози;
• бачадон миомаси;
• менометроррагия;
• опсоменорея;
• галакторея-аменорея;

• гирсутизм.
5. Эндокринологик:
• акромегалия;

• семириб кетиш (вазн ортиши);


• пролактинома;
• эрта псевдопубертат;
• жинсий ривожланишнинг кечикиши.
6. Неврологик:
• миопатия.

7. Дерматологик:
• алопеция.

8. Психиатрик:
• депрессия (тушкунликка тушиш);
• микседематозли делирий;
• гиперсомния;
• агрипния;
• НЦД.
Бугунги кунда гипотиреозни ташхислашнинг муаммоси муайян беморда ушбу ташхисни
аниқлашинг мураккаблигида эмас, балки ушбу текширувлар учун зарур бўлган шахсларни
аниқлашдадир. Соматик касалликларни адекват даражада даволаш жараёнида юқорида
келтирилган симптомларни сақлаб қолиш учун, гипотиреознинг клиник "ниқоб"ларини
238
идентификация қилиш шифокорни ушбу беморларда ТТГ даражасини ўрганишга йўналтирилган
бўлиши керак.

Лаборатория текширувлари
Гипотиреозни аниқлаш учун, ҳатто яққол клиник кўринишда ҳам, гормонал
тасдиқлаш керак бўлади.

Гормонал текширув. Агар гипотиреозга шубҳа қилинса, унда фақат қон зардобида ТТГ
концентрациясини аниқлаш кифоя. Агар бу кўрсаткич нормал қийматларда бўлса ёки 10 мМЕ/л дан
ошса, аксарият ҳолларда қўшимча гормонал текширувлар тавсия этилмайди. ТТГ 4-10 мМЕ/л
доирасида аниқланганида эТ4ни аниқлаш тавсия этилади.

Гипотиреозни ташхислаш учун эТ3 миқдорини аниқлаш тавсия қилинмайди, чунки унинг
камайиши фақат эркин Т4 миқдори камайтирилгандан сўнг содир бўлади.

ТТГ ва эркин Т4 нормал концентрациялари фонида эркин Т3 миқдорининг камайиши


эутиреоид патология синдромида кузатилади, у яккол тизим ва аъзо бузилишларининг
ривожланиши билан боғлиқ булиб (миокард инфаркти, постинфаркт даври, тарқалган инфекция
жараёни, декомпенсацияланган қандли диабет), натижада Т4 ва Т3 нинг периферик
дейодланишига олиб келади.

Интенсив терапия бўлими шароитида параллел равишда кўп миқдордатиреоид гормонлар


алмашинувига аралашадиган ва бевосита тесттизим даражасига таъсир қилган холда таҳлил
натижаларини ўзгартирадиган препаратлар (масалан, гепарин) қўлланилганда қалқонсимон
текширувларидан иложи борича фойдаланмаслик керак.

Тиреоид гормонлар алмашинувига аралашиши ва бевосита тесттизим даражасига таъсир


қилган ҳолда таҳлил натижаларини ўзгариши мумкин бўлган препаратларни (масалан, гепарин) кўп
миқдорда тайинлаш билан паралел равишда интенсив терапия бўлими шароитида қалқонсимон
без функциясининг текширувларидан иложи борича фойдаланмаслик керак.

Ташxис қўйилмаган бирламчи гипотиреоз узоқ давом этганида аденогипофиз


тиреотрофларининг компенсаторли гипертрофия ва гиперплазияланиши натижасида гипофизнинг
(тиротропиномнинг) иккиламчи аденомаси ривожланиш эҳтимоли бор, бу тиреоид гормонлар
билан тўғри терапия фонида ТТГ нинг юқори концентрацияси турғун сақланиши билан намоён
бўлади.

Иккиламчи (марказий) гипотиреозда бир вақтнинг ўзида эркин Т4 ва ТТГ


концентрациясининг пасайиши кузатилади.

Иккиламчи гипотиреозни ташхислаш учун ишлатилиши мумкин бўлган тест - тиролиберин


намунасини олишдир.

Қоннинг клиник анализи. Нормо– ёки гипохром анемия, айрим ҳолатларда В12- танқислик
анемияси кузатилади.

Қоннинг биохимик таҳлили. Холестерин миқдорининг ошиши, ПЗЛП, триглицеридлар


(кўпинча гиперлипидемия IIа ёки IIb Фридериксон бўйича), креатинин миқдорининг кўтарилиши,
гипонатриемия, гипоосмолярлик, коптокчалар фильтрацияси тезлигини пасайиши, қонда
ферментларнинг ошиши (КФК, АСТ, ЛДГ).

Инструментал текширувлар
ЭКГ: юрак қисқаришлари сонининг пасайиши, паст волтаж тишчалар, силлиқланган ёки салбий
Т тишча, юрак электр ўқининг чапга четлашиши, P-R, Q-T интервалларнинг узайиши, QRS
комплекснинг кенгайиши.
239
Қалқонсимон безнинг УТТ: ҳажмда кичрайиши, камданкам ҳолатларда ҚБ гипертрофияси,
тиреоид тўқима гипоэxогенлиги.

Қорин бўшлиғи аъзоларининг УТТ: Гепатомегалия, камданкам ҳолатларда қорин бўшлиғида


йиринг, ўт пуфагининг гипотонияси.

Кўкрак қафаси аъзоларининг рентгенографияси: кардиомегалия, гидроторакс.

Ташқи нафас олиш функциясининг тадқиқоти: рестриктив тип бўйича ташқи нафас олиш
функсиясининг бузилиши.

Xиазмалселляр соҳада МРТ/КТ: иккиламчи гипотиреозда бўш турк эгари синдроми, узоқ давом
этувчи бирламчи гипотиреозда тиреотропинома.

Гипотиреозни ташхис қилишда асосий хатоликлар.

• “Ноаниқ” беморларнинг қонида ТТГ ва тиреоид гормонларнинг ўз вақтида ўтказилмаган


лаборатор баҳоси.
• Бирламчи гипотиреозга эга беморларда гиперпролактинемини мустақил патология сифатида
деб баҳолаш.

Дифференциал диагностика
Диагностикани қийинлаштирувчи омиллар:

• гипотиреоз симптомларининг турлилиги ва носпецификлиги.


• клиник кўринишларининг ёши, тури (бирламчи, иккиламчи) ва оғирлигига боғлиқлиги.
Одатда, муаммо мустақил касаллик сифатида симптомларни алохида xато баҳоланишида
бўлади (темир танқислиги анемияси, ўт йўлларининг дискинезияси, семириш).

Бирламчи гипотиреознинг иккиламчи билан солиштирилганда узига хос кечуви

• Гипотермик алмашинув синдроми семиришсиз ёки ҳатто очлик намоён бўлмасдан


кечиши мумкин, гиперхолестеринемия йўқ.

• Дермопатия ўткир ифодаланмаган, қўпол шиш йўқ, тери юпқароқ, оқроқ ва


ажинлироқ, ареолалар пигментацияси мавжуд эмас.

• Қон айланишининг танқислиги, гипотиреоид полисерозит, гепатомегалия, Б12-


танқислиги анемияси бўлмайди.

Гипотиреознинг турли патогеник шаклларининг диагностика мезонлари 4-жадвалда


келтирилган.

Гипотиреозда гормонал тадқиқотларнинг натижаларини “паст Т3” синдромидан


дифференциациялаш зарур. Оғир касалликларда (буйрак, юрак, жигар етишмовчилиги, миокард
инфаркти, гиперкортицизм, асаб анорексияси) периферик 5ъ-дейодиназа фаоллиги бузилади, бу Т4

240
нинг нормал ёки бирмунча ошган ва ТТГ нинг нормал даражасида умумий ва эркин Т3 пасайиши
билан кузатилади.

Гипофизар танқислик доирасида иккиламчи гипотиреозни аутоиммун полигландуляр


синдромлар билан дифференциациялаш зарур, уларда, шунингдек, бир вақтнинг ўзида бир нечта
гипофизга боғлиқ эндокрин безлар танқислиги кузатилади (қалқонсимон без, буйрак усти қобиғи,
гонада). Аутоиммун тиреоидит (Шмидт синдроми) ва/ёки 1-турдаги қандли диабет (Карпентер
синдроми) билан аутоиммун генезнинг буйрак усти танқислиги бирлашуви билан кузатиладиган, 2-
типдаги аутоиммун полигландуляр синдром энг кўп учрайди. Кўрсатилганидек, эндокрин
безларнинг периферик ва марказий (гипофизар) танқислигининг диагностикаси гипофизнинг троп
гормонлари даражасини аниқлашга асосланади.

ТТГ даражасининг норматив тебранишлардан четлашиш диагностик аҳамиятини баҳолашда


баъзи медикаментлар ва компенсацияланмаган гипокортицизм таъсирини эътиборга олиш лозим.
Шундай қилиб, ТТГ даражасини допамин пасайтиради, метоклопрамид ва компенсацияланмаган
гипокортицизм кўтаради.

Кексаларда гипотиреознинг клиник кўринишининг ўзига xосликлари


• Аломатларнинг секин, тобора ривожланиши узи учун хам атрофдагилар учун хам сезилмас
даражада ўсиб бориши.
• Организмнинг деярли ҳар қандай аъзоси ва тизимлари зарарланишининг клиник аломатлари
билан касалликни манифестациялаш имкони.
• Клиник кўринишда бир аъзо ёки тизимнинг кўпинча устун келиши билан гипотиреоз намоён
бўлишининг “ниқобсимонлиги”.
Кўпинча кекса кишиларда гипотиреознинг намоён бўлиши шифокор ва бемор томонидан
“нормал қариш аломати” сифатида кўрилади. Ҳақиқатдан ҳам, терининг қуриши, алопеция,
иштаҳанинг пасайиши, кучсизлик, деменция ва бошқа аломатлар, қариш жараёнининг
кўринишларига ўxшаш. Кекса кишиларда бўйиннинг физикал текшируви, кекса ёшда кўп
учрайдиган ва қалқонсимон без ва траxея топографиясини ўзгартирадиган бўйин кифози туфайли
мураккаблашади.

Гипотиреозга xос аломатлар кекса кишиларнинг фақат 25-50% да аниқланади, қолганлар эса
номаълум аломатларга эга, ёки гипотиреоз клиникаси қандайдир моносимптоматик кўринишига
эга.

Шифокор агар бемор анамнезда қалқонсимон безнинг қайсидир касаллигига эга бўлган
бўлса ёки гипотиреоз ривожланишига олиб келиши мумкин бўлган дорилар қабул қилган бўлса,
ёши қари беморда гипотиреоз синдроми борлигига шубҳа қилиши ва қонда ТТГ даражасини
аниқлаши лозим. Бундан ташқари, оддий даволашга резистент бўлган ич қотиши, кардиомиопатия,
номаълум генез анемияси, деменция бўлиши кекса ёшдаги беморда гипотиреоз борлигини рад
этувчи сабаб бўлиши керак.

3-БОБ. ГИПОТИРЕОЗНИ ДАВОЛАШ


Терапия мақсади:
- Бирламчи гипотиреоз терапиясидан мақсад - ТТГ даражасини 0,5-2,5 мМЕ/л чегарада
ушлаш. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

- Марказий гипотиреоз терапиясининг мақсади - қонда бу кўрсаткич учун нормал


қийматларнинг юқори учдан бир қисмига мос келувчи даражада эТ4 концентрациясини қўллаш.
Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

241
Терапия усули
Медикаментоз (ўрин босиш терапияси). Ўрин босиш терапияси учун левотироксин натрий
препаратлари мақсадга мувофиқ. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А

Госпитализация учун кўрсатмалар:


• Оғир шаклдаги гипотиреоз
• Ифодаланган кардиал патологияси бўлган беморларда гипотиреоз
• Гипотиреоидли кома.

Амбулатор шароитда гипотиреознинг ўрин босиш терапиясининг асосий


тамойиллар:
- Ўрин босувчи терапияни бошлаш учун ҳар қандай манифест гипотиреоз хисобланади.
Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А

- Ундан ташқари, субклиник гипотиреоз холатида ТТГ даражаси 10 мЕД/л дан ошса,
шикоятлар ва клиник белгилари бўлса, ТПО га антителалар юқори титрлари ифодаланса, қонда
липидлар даражасининг атероген ўзгаришлари кузатилса - шу ҳолатлари кўрсатма ҳисобланади.
Тавсияларнинг ишончлилик даражаси В.

- Гипотиреознинг ўрин босиш терапияси учун левотироксин (Л-Т4) препаратларидан


фойдаланиш мақсадга мувофиқ. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А

- Гипотиреознинг ўрин босиш терапияси бутун умр ўтказилади, алоҳида ҳолатлардагина


левотироксин тайинланишини талаб қилувчи, ўтувчи гипотиреоз ҳолатлари бундан мустасно.
Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А

- Комбинацияланган препаратлар (Левотироксин натрий+Лиотиронин+Калий йодид) ва


(Левотироксин+Лиотиронин) алоҳида беморларга тайинланиши мумкин (кардионал патология
бўлмаганида), лекин уларнинг устунлиги бугунги кунда исботланмаган. Тавсияларнинг ишончлилик
даражаси С.

- Л-Т4 бошланғич дозаси ва тўлиқ ўрин босиш дозасига эришиш индивидуал аниқланади ва
беморнинг ёши, вазни ва унда бирга кечувчи кардиал касалликларга боғлиқ. Тавсияларнинг
ишончлилик даражаси В.

- Л-Т4 бир маҳал оч қоринга, сутканинг бир вақтида ва иложи борича бошқа препаратлар
қабул қилинишидан 4 соат олдин ёки кейин интервал билан қабул қилиниши лозим. Тавсияларнинг
ишончлилик даражаси С.

- Бирламчи гипотиреози бўлган беморларда терапиянинг тўғрилиги қонда ТТГ даражаси


бўйича, иккиламчи гипотиреози бўлган беморларда эса - қонда эТ4 даражаси бўйича аниқланади.
Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

- Қонда ТТГ даражасининг ўзгариш “интенсивлиги” туфайли бу кўрсаткичнинг текширилиши


ўрин босиш терапияси бошланишдан камида 6-8 ҳафта ўтиб ўтказиш лозим. Қонда ТТГ нинг
даражасини такроран аниқлашда вақтнинг шунга ўxшаш интервалига Л-Т4 дозаси талаб этиладиган
бутун давр давомида риоя қилиш керак. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси В.

- Агар Л-Т4 тўлиқ ҳисобли ўрин босиш дозаси қабул қилиниши бошланганидан 2 ой ўтиб ТТГ
даражаси кўзланган даражагача етказилмаса, ушбу препаратнинг суткалик дозасини янада титрлаш
керак. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

242
- Л-Т4 препаратлари био-мавжудлиги билан ажралиб туради, шунинг учун препаратни
ўзгартирганда ТТГ даражасини қўшимча назорат қилиш тавсия етилади. Тавсияларнинг
ишончлилик даражаси А.

- Л-Т4 га эҳтиёж катта кишига қараганда болаларда юқори, кексаларда эса, аксинча, анча
паст ва аёлларда ҳомиладорлик даврида ошади. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси В.

- Л-Т4 га эҳтиёж гипотиреозга эга беморларда овқатланиш тарзи, жисмоний фаоллик


даражаси, баъзи бирга кечувчи касалликлар бўлиши, шунингдек қатор медикаментлар қабул
қилиниши билан боғлиқ, лекин атроф муҳитнинг ҳароратига боғлиқ эмас. Тавсияларнинг
ишончлилик даражаси В.

- Бирламчи гипотиреознинг буйрак усти танқислиги (Шмидт синдроми) билан кечувида


гипотиреознинг Л-Т4 даволаниши фақат гипокортицизмнинг глюкокортикоид гормонлар билан
компенсацияга эришишидан сўнг ёки унинг фонида бошланади. Тавсияларнинг ишончлилик
даражаси С.

L-T4 доза миқдорини белгилаш ва тайинлаш жадвали


• Левотироксин доза миқдорини 1 кг вазнга 1,6-1,8 мкгҳисобида тайинланади.

• Тахминий бошланғич доза миқдори

• аёллар — 75-100 сут /мкг,

• эркаклар — 100-150 сут /мкг.

• Бошланғич доза 25-50 сут /мкг.

• Ҳар 5-7 кунда дозани 25-50 мкг ошириш.

Юрак патологияси бўлган ёки 55 ёшан катта бўлган беморлар

• Левотироксин доза миқдорини 1 кг вазнга 0,9 мкг ҳисобида тайинланади.

• аёллар — 50-75 сут /мкг,

• эркаклар — 75-100 сут /мкг.

• Бошланғич доза — 12,5-25 сут /мкг.

Қонда ТТГ даражаси нормаллашгунга қадар хар 2 ой оралиғида 12,5-25 мкг ошириш лозим.

Кардиал симптомлар пайдо бўлса ёки ёмонлашиб қолса, дозани аввалги ҳолатига тушириш
ва юрак терапиясини тўғирлаш керак бўлади.

Семиз одамларда L-T4 дозасини ҳисоблаш учун идеал тана вазнининг 1 кг олинади ва шу
тариқа амалга оширилади.

Максимал қўллаш 2-3 кун.

Ўрин босувчи терапия ўтказишдаги энг кўп учрайдиган хатоликлар


• L-T4 дозаларини тайинлашдаги хатоликлар (паст ёки юқори дозани тайинланади).
• Юрак-қон томир патологияси кузатилаётган ёки кекса ёшдаги беморларда L-T4 дозасини жуда
тез титрланиши.
• L-T4 дозасини титрлаш пайтида лаборатория назорати етарли даражада емаслиги.
243
• ТТГ даражасининг кўрсаткичларига қараб эмас, балки атрофмуҳит ҳароратига қараб
левотироксин дозасини ўзгартирилиши.
11.8. Ножўя таъсирлар ва асоратлар
• Барча тавсияларга риоя қилинганида Л-Т4 ўрин босиш терапияси xавфсиз.
• Ортиқча доза қабул қилинган ҳолатларда субклиник ёки манифест тиреотоксикоз
ривожланишининг эҳтимоли бор, улар юракнинг ишемик касаллиги бўлган шаxсларда
хилпилловчи аритмия ривожланиши, стенокардия аломатларининг кучайиши ёки юрак
танқислиги аломатларининг ўсишига олиб келиши мумкин.
• Тиреоид гормонларнинг юқори дозасини узоқ вақт қабул қилинганда остеопения ривожланиш
эҳтимоли мавжуд.

Субклиник гипотиреоиз билан оғриган беморларни даволаш хусусиятлари


Субклиник гипотиреоз пайтида ўрин босувчи терапия учун мутлоқ кўрсатгич бу
хомиладорлик ва унинг режалаштирилиши, бошқа ҳолатларда ле-вотироксин индивидуал
ҳолатларда тайинланади. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

• 4,0-10,0 мМЕ/л оралиғида ТТГ даражасинининг ошишини аниқланганидан сўнг ўрин босувчи
терапияни тайинлаш тавсия этилмайди.
• 3-6 ойдан сўнг ТТГ даражасини ва эркин Т4 яна бир бор текшириб кўриш керак.
• Даволашни фақат ТТГ даражасининг турғун ўсиши аниқланганида ёки ТПО га АТ
аниқланганида бошлашади.
• Левотироксин билан ўрин босиш терапияси ТТГ нинг юқори даражаси аниқланганидан сўнг
тайинланадиган ҳомиладорлар бундан мустасно.
• Субклиник гипотиреозда левотироксиннинг дастлабки зарур дозаси - 1 мкг/кг.

Кардиал бузилишлар кучайганида беморни даволаш усуллари


• Левотироксин дозасини 12,5-25 мкг/сут дозагача тушириш.

• Юрак қон томири оқимини аниқ баҳолаш.

244
• Антиангинал терапияни мукаммаллаштириш.

• Л-Т4 дозасини янада ошириш масаласини қоннинг ТТГ таҳлилидан сўнг ҳалқилиш.

Ҳомиладорлик вақтида гипотиреознинг ўрин босиш терапиясининг ўзига


xосликлари
- Компенсацияланган гипотиреоз ҳомиладорликни режалаштириш учун қарши кўрсатма
ҳисобланмайди. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

- Ҳомиладорлик даврида Т4 га эҳтиёж ошади, бу левотироксин дозасининг оширилишини


талаб қилади. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

- Компенсацияланган гипотиреози бўлган аёллар ҳомиладор бўлиши билан левотироксин


дозасини 50 мкг га ошириш керак. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси В.

- Ҳар 6-8 ҳафтада ТТГ ва эТ4 даражасини назорат қилиш зарур. Тавсияларнинг ишончлилик
даражаси А.

- Тўғри ўрин босиш терапиясига нормадан паст ТТГ (2,5 мЕд/л дан паст) ва нормадан юқори
эТ4 даражасини қўллаш мақсадга мувофиқ. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

- Биринчи бор ҳомиладорликда аниқланган гипотиреозда аёлга зудлик билан


левотироксиннинг тўлиқ ўрин босувчи дозаси (вазнга 2,5 мЕд/л), ҳомиладорликдан ташқи
гипотиреозни даволаш учун қабул қилинган тобора ошириб даволаниш. Тавсияларнинг
ишончлилик даражаси А.

- Ҳомиладорлик даврида манифест ва субклиник гипотиреозни даволашга ёндашувлар


фарққилмайди. Тавсияларнинг ишончлилик даражаси А.

- Туғриқдан сўнг левотироксин дозаси оддий ўрин босувчи даражагача пасайтирилади


(вазннинг 1,6-1,8 мкг/кг). Тавсияларнинг ишончлилик даражаси В.

Гипотиреоз ва жарроҳлик амалиёти


• Гипотиреоз операциядан кейин қуйидагиларни келтириб чиқиши мумкин:
• ошқозон-ичак тизими томонидан - ич қотиши, ичак тутилиши;
• псиxиканинг бузилиши (онгнинг чалғиши, псиxоз);
• Инфекция қўшилганида иситмали холатларни сони пасайиши
• Ўлим ва оғир асоратлар они (қон йўқотиш, юрак аритмияси, яралар битишининг бузилиши)
эутиреоид ҳолат билан фарқ қилмайди.
• Фавқулотда тезкор амалиётларнинг бажарилишига компенсацияланмаган гипотиреоз билан
оғриган беморларда йўл қўйилади, левотироксин билан ўрин босувчи терапия фонида
эҳтимоли бўлган операциядан кейинги кескинлашувлар кузатилади.
• Агар тироксиннинг перорал қабул қилинишни бекор қилиш зарурияти бўлса, беморга уни
томир ичи юборилиш шаклига ўтказилиши мумкин, лекин препарат дозаси дастлабкидан 80%
ни ташкил этиши лозим. Тироксинни томир ичи юборилиши бемор жарроҳлик амалиётига
тайёрланатётган бўлса ва шу билан бирга компенсацияланмаган гипотиреоз холатида бўлса
ўтказилади.

• Юракнинг ишемик касаллигига эга беморларда жарроҳлик амалиёти левотироксин бекор


қилиниши билан ўтказилиши лозим, чунки Т4 миокардни кислорогда бўлган эҳтиёжини
оширади ва агар бу препаратни операциядан сўнг берилса юрак ҳолатининг ёмонлашувига
245
олиб келиши мумкин. Операциядан кейинги даврда бемор брадикардия ва турғун юрак
танқислигида левотироксин билан ўрин босиш терапиясини олиши керак (сўнгиси юракда
операцияни бошидан кечирган, гипотиреоз билан оғриганларда ошади).
• Агар бемор равон тезкор даволашга номзод ҳисобланса, олдин гипотиреоз компенсациясини
ўтказиш маъқул.

4-БОБ. ТИББИЙ РЕАБИЛИТАЦИЯ


Меҳнатга лаёқатсизликнинг таxминий муддатлари
Касалликнинг оғирлигига боғлиқ. Ўрта оғирликдаги декомпенсацияланган гипотиреозда 14
дан 21 кунгача ва гипотиреознинг оғирлашган шаклида 30 - 40 кун.

Л-Т4 терапиясини олган беморларни динамикада кузатиш


Даволашнинг биринчи йили ТТГ даражасининг назоратини 3-6 ойда 1 ўтказиш керак, чунки
гипотиреознинг компенсацияси фонида левоти-роксиннинг метаболик клиренси ўсиши, шунингдек
қалқонсимон безнинг қолдиқ секрецияси пасайиши мумкин (масалан, аутоиммун тиреоидити
бўлган беморларда), бу препарат дозасининг оширилиши талаб қилади.

Компенсацияланган гипотиреозга эга беморларда ТТГ ни ҳар йили ўрганиш тавсия этилади.

ТТГ даражасида қонни олиш вақти ва Л-Т4 ни қабул қилишдан кейинги интервал
сезилмайди. Агар тўғри терапия учун бундан ташқари Т4 св даражасини аниқлашдан фойдаланилса,
қон олишдан олдин препарат-ни қабул қилиш керак эмас, чунки левотироксин қабул қилгандан бир
неча соат ўтиб, қонда Т4 даражаси ишончли ўсади (15-20% га).

Прогноз
Ўз вақтида диагностика ва тўғри даволашда ижобий.

Леталликнинг асосий сабаби - гипотиреоид кома.

5-БОБ. ҲИСОБ ВА НАЗОРАТ ГУРУҲЛАРИ

Бошқа турлар даволаш: йўқ

Жарроҳлик даволаш: Ушбу касаллик учун ҳеч қандай жарроҳлик даволаш ишлаб чиқилмаган.

Профилактик чоралар: ушбу касалликнинг олдини олиш чоралари ишлаб чиқилмаган.

Баённомада келтирилган даволаш самарадорлиги ва диагностика ва даволаш усулларининг


хавфсизлигини кўрсаткичлари: гипотиреознинг клиник белгиларини камайиши ёки йўқ қилиш.
Бирламчи гипотиреозда – мақсадли ТТГ даражасига, иккиламчи гипотиреозда - эТ4 - мақсадига
еришиш.

Тиббий реабилитация, тиббий кўрсатмалар ва реабилитация усулларини қўллаш мумкин


бўлмаган ҳолатлар. Ушбу касаллик учун реабилитация чоралари ишлаб чиқилмаган.

246
Беморнинг аҳволини баҳолаш бўйича ўлчовлар, сўровномалар ва бошқа воситалар шу клиник
протоколда кўрсатилганидек. Талаб қилинмайди.

6-БОБ. ТИББИЙ ЁРДАМ СИФАТИНИ АНИҚЛАШ КРИТЕРИЯЛАРИ

№ Критериялар Тавсияларнинг ишончлилик


даражаси
1 ТТГни аниқлаш А
2 эТ4 аниқлаш А
3 эТ3 аниқлаш С
4 ТПО-АТ аниқлаш А
5 Липид спектрни аниқлаш А
6 ҚБ УТТ А
7 ЭКГ А
8 ТРГ билан проба ўтқазиш В
9 Хиазмал-селляр зонасини МРТ С

247
АДАБИЁТЛАР РЎХАТИ

14. Гипотиреоз. Проект Клинические рекомендации Российской ассоциации


эндокринологов. Под редакцией Дедова И.И., Мельниченко Г.А., 2019.
https://rae-org.ru/system/files/documents/pdf/gipotireoz.proekt.klin_.rek_3.pdf
15. Гипотиреоз. Руководства для врачей общей практики (семейных врачей).
Под редакцией Денисова И.Н., 2015. – 30с.
16. Дедов И.И., Мельниченко Г.А., Фадеев В.В. Эндокринология. ГЭОТАР –
Медиа, 2009. - 422 с.
17. Досанова А.К., Базарбекова Р.Б., Смагулова Г.А. Клинический протокол
диагностики и лечения гипотиреоз у взрослых Министерства
здравоохранения Республики Казахстан - 2017. – 10с.
18. Эндокринология. Национальное руководство. Краткое издание / под ред.
И.И. Дедова, Г.А. Мельниченко. — М.: ГЭОТАР-Медиа, 2013. — 752 с.
19. Garber J.R, Cobin R.H, Gharib H, et al: Clinical practice guidelines for
hypothyroidism in adults: cosponsored by the American Association of Clinical
Endocrinologists and the American Thyroid Association. Thyroid 2012; 22: 1200–
1235.
20. Garber J.R., Cobin R.H., Gharib H., Hennessey J.V., Klein I., Mechanick J.I.,
Pessah-Pollack R., Singer P.A., Woeber K.A. Clinical Practice Guidelines for
Hypothyroidism in Adults: Cosponsored by the American Association of Clinical
Endocrinologists and the American Thyroid Association Endocr. Pract. - 2012 -
Vol. 11 – P. 1 – 207.
21. Guideline: Management of Subclinical Hypothyroidism. Eur. Thyroid J. 2013; 2:
215–228 DOI: 10.1159/000356507.
22. Guidelines for the Treatment of Hypothyroidism: Prepared by the American
Thyroid Association Task Force on Thyroid Hormone Replacement (2014)
Jonklaas, Bianco, et al. Thyroid 24(12): 1670-1751, 2014.
23. Pearce, Brabant G., Duntas L., Monzani F., Peeters R., Razvi S., Wemeau J-L. -
2013 – ETA Guideline: Management of Subclinical Hypothyroidism. – Eur.
Thyroid J. 2013; 2: 215-228.
24. Simon H.S. Pearce, Georg Brabant, Leonidas H. Duntas, Fabio Monzani et al:
2013 ETA
25. Stagnaroo Green A., Abalovich M., Alexander E. et al. Guidelines of the
American thyroid association the diagnosis and management of thyroid disease
during pregnancy and postpartum. Thyroid 2011; 21: 1081–1125.
26. The use of LLT4 + LLT3 in the treatment of hypothyroidism: guidelines of the
European Thyroid Association The European Thyroid Association Taskforce:
Wilmar M. Wiersinga, Leonidas Duntas, Valentin Fadeyev, Birte Nygaard, Mark
Vanderpump Eur. Thyroid J. 2012; 2.

248
ИЛОВАЛАР
1-Жадвал

ҚБнинг катталашиши даражаси (ЖССТ)

Қалқонсимон без Физикал баҳо бериш


катталашиши даражалари
0-даража Буқоқ йўқ
I-даража Қалқонсимон без бўлаклари ўлчами беморни 1-бармоғининг
дистал фалангаси ўлчамидан катта
II-даража Қалқонсимон без пайпасланади ва кўринади

2-Жадвал

Гипотиреозни ассосий симптомлари

Тана тизими Симптомлар

Тери, унинг Терининг сарғайиши ва рангсизланиши, соч ва шу жумладан


ўсимталари ва шиллиқ қошларнинг латерал қисмида тўкилиши, микседема шишиши, тирноқ
пардалари мўртланиши ва бошқалар.
Нафас олиш тизими Ўпка ҳажмининг пасайиши, уйқу апноэ синдромининг ривожланиши.
Микседематоз полисерозитнинг бир қисми сифатида плевра
бўшлиғида суюқликнинг тўпланиши
Қон айланиш тизими Миксематематоз юрак синдроми, артериал гипотензия ёки артериал
гипертензия
Овқат ҳазм қилиш Макроглоссия, таъмнинг сусайиши, иштаҳанинг пасайиши,
тизими холелитиаз, ўт йўллари дискинези.
Сийдик айириш Филтрация ва реабсорбсиянинг пасайиши
тизими
Репродуктив тизим Ҳайз кўришнинг бузилиши, либидонинг пасайиши, баъзида лакторея,
фертил бузилиши
Суяк -бўғимлар тизими Артритлар, остеопороз, болаларда - суяк ёши паспорт ёшидан орқада
қолмоқда, ўсиш секинлашмоқда
Кон яратувчи аъзолар Анемия: гипо- ёки нормохром, темир танқислик, мегалобластик
тизими анемиялар; қон қуюлиш бузилиши, фолий кислотаси етишмаслиги
анемияси
Асаб-руҳий тизими Хотиранинг пасайиши, уйқучанлик, тушкунлик, ваҳима ҳужумлари,
пай рефлексларининг секинлаши, “туннел синдроми”. Баъзида -
иккиламчи гипофиз аденомасининг шаклланиши ёки "бўш турк
эгари” синдроми
Метаболик Гипотермия, семириш, гиперхолестеролемия, ксантелазмалар
ўзгаришлар
ЛОР-тизими Эшитиш қобилиятининг пасайиши, овознинг пасайиши, нафас олиш
қийинлашуви

249
Катталарда тиреотоксикозни ташхислаш ва
даволаш бўйича миллий клиник протокол

Тошкент 2021

250
Клиник муаммо: Эндокринология

Ҳужжат номи: Катталарда тиреотоксикозни ташхислаш ва


даволаш бўйича миллий клиник протокол

Ёрдам босқичлари: Стационар ва амбулатор босқичлари

Яратилган сана: 03.02. 2020й

Режалаштирилган янгиланиш 2025 йил 1 кварталида7


санаси:

Корреспондентлик манзили: Ўзбекистон, Тошкент ш., Мирзо Улуғбек куч,


56.
100125
Тел: (+71) 262-27-02
Факс: (+71) 262-27-02
E-mail: endocrin@uzsci.net

Мундарижа
КИРИШ ......................................................................................................................................253
Клиник протокол яратган ишчи гуруҳ аъзолари ....................................................................253

7
Протоколни қайта кўриб чиқиш шартларини кўрсатиш: протоколни эълон қилинганидан кейин 5 йил ўтгандан кейин ва
у кучга кирган кундан бошлаб ёки далиллар даражасига яна янги усуллар мавжуд бўлганда.
251
ХКТ-10 бўйича кодлар ..............................................................................................................254
Қўлланиладиган қисқартмалар рўйҳати ..................................................................................255
Клиник протоколнинг мўлжаллари .........................................................................................255
Тавсияларнинг ишончлик даражасини баҳолаш ....................................................................255
1-БОБ. ТИРЕОТОКСИКОЗ СИНДРОМИ ТАЪРИФИ ВА ТАВСИФЛАРИ ......................256
Таърифи ......................................................................................................................................256
Таснифи ......................................................................................................................................258
2-БОБ. ТИРЕОТОКСИКОЗ СИНДРОМИНИ ТАШХИСЛАШ ............................................260
Клиник белгилари ......................................................................................................................261
Катта ёшдагиларда тиреотоксикознинг клиник аломатлари.................................................262
Дифференциал ташхислаш .......................................................................................................264
Грейвс касаллиги ва ўтиб кетувчи гестацион тиреотоксикозни қиёсий таққослаш ...........265
Тиреотоксикоз синдромини ташхислаш алгоритми ..............................................................266
ГК ташхислаш алгоритми .........................................................................................................267
3-БОБ. ТИРЕОТОКСИКОЗ СИНДРОМИНИ ДАВОЛАШ ...................................................268
Номедикаментоз даво................................................................................................................268
Медикаментоз даво ...................................................................................................................269
Радиойодтерапия .......................................................................................................................270
Жаррохлик усули .......................................................................................................................270
ГК даволаш алгоритми ..............................................................................................................271
ГК даволаш усулини танлаш ....................................................................................................271
4-БОБ. ТИББИЙ РЕАБИЛИТАЦИЯ........................................................................................272
Тиббий ёрдамни ташкиллаштириш .........................................................................................273
Адабиётлар: ................................................................................................................................273
Иловалар .....................................................................................................................................274

252
КИРИШ
Тиреотоксикоз синдроми қонда ортиқча миқдорда қалқонсимон бези
гормонлари мавжудлигидан келиб чиқадиган ҳолат. Буни сабабларига
қалқонсимон без томонидан гормонларини ўта кўп ишлаб чиқарилиши,
гормонларни бездан деструктив яллиғланиш сабабли қонга тарқалиши,
ташқаридан ортиқча миқдорда қабул қилиниши ёки эктопик қалқонмисон без
ёки хорионэпителиома билан ишлаб чиқарилиши киради. Энг кўп учрайдиган,
тиреотоксикозни 75% гача ташкил топган сабаб бу Грейвс касаллигидир.
Илғор диагностик ва терапевтик алгоритмларни тузилиши ва киритилишига
қарамай амалиётда ҳали ҳам узоқ муддат даво олмаётган, ёки индивидуал
ёндашувсиз танланган даволаш тури билан беморлар кузатилади. Бугунги
кунда тиреотоксикозни асоратлари соғлиқни сақлаш тизими учун ва биринчи
ўринда бемор учун сезиларли молиявий юк бўлиб келмоқда, шу билан
беморни ҳаёт сифати ва унинг давомийлигига таъсир кўрсатади. Бу
хасталикни эрта аниқланиши ва даволаниши бу мақсадни тўғри ечими бўлади.
Бунинг учун бирламчи бўғин шифокорлар, кардиологлар, невропатологлар,
гинекологлар ва бошқа йўналишдаги шифокорлар орасида тиреотоксикоз
билан беморларни эрта ташҳислаш ва даволаш бўйича ахборот етказиш
ишларини олиб бориш керак. Шу билан бирга бу беморлар ичида юқори ҳавф
гуруҳига кирадиганларни, яъни, юрак-қон томир тизими асоратлари,
тиреотоксик гепатитлар ва кейинчалик цирротик ўзгаришлар ҳавфи, оғир
эндокрин офтальмопатия ҳавфи билан беморларни аниқлаш ва уларга
ихтисослаштирилган ёрдам ташкил қилиш керак, бу ўз ўрнида қайтариб
бўлмайдиган ўзгаришларни олдини олар эди. Ҳозирги вақтда академик Ё.Ҳ.
Тўрақулов номли РИИАЭТМ да тиреотоксикоз синдромини қайталаниши ва
юрак-қон томир тизимии асоратларини ривожланиши ҳавф омилларини
аниқлаш бўйича изланиш олиб борилмоқда. Бу изланишда консерватив ва
радиофаол йод билан даволашда рецидивларни, сурункали юрак
етишмовчилиги ва хилпилловчи аритмияни ривожланишини олдини олиш
мақсад қилиб қўйган.

Клиник протокол яратган ишчи гуруҳ аъзолари

9. Алимов Анвар Валиевич, д.м.н., профессор, академик Ё.Ҳ. Тўрақулов номли


Республика ихтисослаштирилган илмий-амалий эндокринология тиббиёт
маркази директори
10.Убайдуллаева Нилуфар Бахромходжаевна, т.ф.н., нейрожаррохлик бўлими
шифокори, академик Ё.Ҳ. Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган
илмий-амалий эндокринология тиббиёт маркази.
11.Муратова Шахло Тахирджановна, т.ф.н., катта илмий ходим, клиник ва
экспериментал тиреоидология илмий лабораторияси раҳбари, академик Ё.Ҳ.
253
Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган илмий-амалий
эндокринология тиббиёт маркази.
12.Ходжаева Саида Хуснитдиновна, кичик илмий ходим, академик Ё.Ҳ.
Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган илмий-амалий
эндокринология тиббиёт маркази

Ишчи гуруҳ рахбари:

Убайдуллаева Нилуфар Бахромходжаевна, т.ф.н., нейрожаррохлик бўлими


шифокори, академик Ё.Ҳ. Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган
илмий-амалий эндокринология тиббиёт маркази.

Жавобгар ижрочилар:

Убайдуллаева Нилуфар Бахромходжаевна, т.ф.н., нейрожаррохлик бўлими


шифокори, академик Ё.Ҳ. Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган
илмий-амалий эндокринология тиббиёт маркази.

Рецензентлар:

Давлетьяров Дилшод Гайратович, ядро тиббиёт бўлими мудири, академик


Ё.Ҳ. Тўрақулов номли Республика ихтисослаштирилган илмий-амалий
эндокринология тиббиёт маркази.
Джураева Азиза Шахзадеевна, эндокринология кафедраси доценти, Тошкент
шифокорлар малакасини ошириш институти, т.ф.н.

Мақсад ва вазифалар
Мақсад: сўнгги халқаро тавсияларга мувофиқ, Ўзбекистон Республикасида
тиреотоксикоз синдроми билан касалланган беморларга юқори сифатли
ташхис ва даволашнинг замонавий тактикасини таъминлаш.

Вазифалар: тиреотоксикоз синдромини ўз вақтидаги ва тўлиқ ташҳисоти ва


даволаниши учун норматив ва услубий асос билан таъминлаш.

ХКТ-10 бўйича кодлар

Тиреотоксикоз (гипертиреоз) E05

254
Тиреотоксикоз диффуз заҳарли буқоқ билан Е05.0
Тиреотоксикоз тугунли заҳарли буқоқ билан Е05.1
Тиреотоксикоз кўп тугунли заҳарли буқоқ билан Е05.2

Қўлланиладиган қисқартмалар рўйҳати


ТПО-АТ тиреопероксидазага антитаначалар
ГК – Грейвса касаллиги
КТЗБ – кўп тугунли заҳарли буқоқ
эТ4 эркин тетрайодтиронин
ТА токсик аденома
ИАБ ингичка игнали аспирацион биопсия
КТ – компьютер томография
МРТ – магнит-резонанс томография
ТТГ тиреотроп гормон
ТТГр-АТ - тиреотроп гормони рецепторига антитаначалар
УТТ -ультратовуш текширув
ҚБ - қалқонсимон бези
ЭКГ - электрокардиография
ЭО - эндокрин офтальмопатия

Клиник протоколнинг мўлжаллари

Ушбу протокол тиреотоксикоз билан хасталанган беморларга ташхис


қўядиган ва уларни даволайдиган шифокорларга: эндокринологлар, умумий
амалиёт шифокорлари, кардиологлар, гинекологларга услубий ёрдам беради.

Беморлар категорияси:
Бирламчи, иккиламчи, манифест ва субклиник тиреотоксикоз билан
хасталанган беморлар.
Мақсадли гуруҳ:
Эндокринологлар, умумий амалиёт шифокорлари, кардиологлар,
гинекологлар.

Тавсияларнинг ишончлик даражасини баҳолаш


Ишонч даражаси миқёси
Далиллар Далиллар манбаи Таъриф
тоифаси
A Рандомизацияланган Далиллар ишончли натижаларга эришиш учун
назоратладиган етарли миқдордаги беморларда ўтказилган
тадқиқотлар яхши режалаштирилган рандомизацияланган
255
синовларга асосланади. Кенг тарқалган
фойдаланиш учун оқилона тавсия қилиниши
мумкин.
B Рандомизацияланган Далиллар тасодифий назорат остида
назоратладиган ўтказилган синовларга асосланган, аммо
тадқиқотлар ишончли статистик таҳлил қилиш учун
киритилган беморларнинг сони етарли емас.
Тавсиялар чекланган популяцияга нисбатан
қўлланилиши мумкин.
C Рандомизацияланмаган Тасодифий бўлмаган клиник тадқиқотлар ёки
клиник тадқиқотлар чекланган миқдордаги беморларда ўтказилган
тадқиқотлар асосида далиллар
D Экспертлар фикри Далиллар маълум бир масала бўйича
экспертлар гуруҳи томонидан ишлаб чиқилган
консенсусга асосланади.

1-БОБ. ТИРЕОТОКСИКОЗ СИНДРОМИ ТАЪРИФИ ВА


ТАВСИФЛАРИ
Таърифи
Тиреотоксикоз (ХКТ коди Е05.0) - бу турли хил этиологияли, кўплаб
клиник симптоматика ва бир неча даволаш усулига эга ҳолат ҳисобланади.
«Тиреотоксикоз» термини қалқонсимон без (ҚБ) ноадекват юқори даражадаги
гормонларининг натижасида келиб чиқадиган клиник ҳолат ҳисобланади.
Тиреотоксикоз диффуз буқоқ билан (диффуз заҳарли буқоқ, Гревс-Базедов
касаллиги) (ХКТ коди – Е 05.0) аутоиммун касаллик бўлиб, ТТГр-АТ кўп
миқдорда ишлаб чиқарилиши оқибатида ривожланади. Клиник томонлама ҚБ
катталашиши, тиреотоксикоз синдроми ва экстратиреоид патология (ЭО,
256
претибиал микседема, акропатия) ривожланиши билан кечади. Аутоиммун
касалликни ҳамма компоненти бир маҳалда қатнашиши камдан кам ҳолда
учрайди ва ташхис қўйишда бунда зарурият йўқ (А тоифаси). Кўп ҳолларада
тиреотоксикоз синдромида ҚБдаги патология ҳолати аҳамиятга эга.
Тугунли/кўп тугунли буқоқда тиреотоксикоз (ХКТ коди– Е 05.1, Е 05.2)
тугунни функционал автономияси ривожланиши натижасида келиб чиқади.
Автономия деганда фолликуляр хужайраларни асосий физиологик
стимулятор, гипофиз томонидан ишлаб чиқариладиган ТТГ йўқлигида
ишлаши деб тушунилади. Агар тиреоид гормонлар ишлаб чиқарилиши
физиологик эҳтиёж миқдоридан ошиб кетса беморда тиреотоксикоз
ривожланади. Функционал автономия ривожланиши йиллар сайин давом
этади ва асосан катта ёшдаги инсонларда (45 дан катталарда) учрайди (В
тоифаси).
Грейвс касаллиги (ГК) тиреотоксикознинг энг тарқалган сабаби
ҳисобланади. Тугунли заҳарли буқоқ камроқ тарқалган бўлсада, унинг
тарқалиши ёш катталашган сари ва озиқ-овқатда йод моддасининг танқислиги
билан кўпаяди. Шунинг учун тугунли заҳарли буқоқ кекса беморларда,
айниқса йод танқислиги ҳудудларида Грейвс касаллигига нисбатан кўп
тарқалган бўлиши мумкин.

1-расм. Грейвс касаллиги этиологияси схематик равишда

Тиреотоксикознинг камроқ учрайдиган сабаблари оғриқсиз ва нимўткир


тиреоидит бўлиб ҚБ тўқимасини яллиғланиши ҳисобига аввалдан ишлаб
чиқарилган гормонларни қонга чиқиши билан кузатилади. Оғриқсиз
тиреоидит, лимфоцитар яллиғланиш билан чақирилиб, текширилувчи
популяцияда ҳар хил частота билан учрайди: Данияда унга тиреотоксикоз
билан касалланган беморларниг 0,5% туғри келади, лекин Торонтода 6% ва
Висконисинда 22% бемор ҳисобга олинган.

Оғриқсиз тиреоидит литий цитокинлар билан ёки тирозинкиназа


игибиторлари билан даволашда юзага келиши мумкин (масалан, интерфе-рон-
А), туғруқдан кейинги ҳолатда эса у туғруқдан кейинги тиреоидит дейилади.
257
Оғриқсиз деструктив тиреоидит (одатда нолимфоцитар) амиодарон қабул
қиладиган 5-10% беморларда учрайди. Ним ўткир тиреоидит, вирус
инфекцияси томонидан чақирилиб иситма чиқиши ва қалқонсимон безда
оғриқ билан кузатилади.

Тиреоид гормонларнинг хужайра даражасида самарадорлиги ҚБ


гормонларининг фаол шакли Т3 билан боғлиқ. T3 ядронинг иккита кўпгина
генлар эспрессиясини бошқарадиган специфик рецепторлар (ҚБ a ва b
рецепторалари) билан боғланади. Қалқонсимон без гормонларининг ногеном
таъсири мухим физиологик функцияларни бошқариш билан боғлиқ.
Диффуз заҳарли буқоқни (ДЗБ) умумий популяцияда тарқалиши худудга
қараб 2—5%, бир йилда касалланиш 100 000 аҳолига 5—7 инсонни ташкил
қилади. ДЗБ аёлларда эркакларга нисбатан кўпроқ учрайди (7:1 дан 10:1 гача),
20 дан 50 ёшгача.
Жинс – ДЗБ аёлларда эркакларга нисбатан 8 марта кўп учрайди; касаллик
тарихи – бемор ёки унинг яқинларининг анамнезида қалқонсимон без
касаллиги, аутоиммун касалликлар, эндокрин касалликлар бўлиши ДЗБ
ривожланиши ҳавфини оширади; ёш – ДЗБнинг ривожланиши учун энг
хавфли ёш - 20 и 50 ёш; хомиладорлик; чекиш; ҚБ гормонларини кўп қабул
қилиш; йоднинг таъсири ёки унинг ортиқлиги; қаттиқ стресс.

Таснифи
• Тиреотоксикоз синдроми билан кечувчи касалликлар
• Грейвс-Базедов касаллиги
• Токсик аденома
• Кўп тугунли (тугунли) токсик буқоқ
• ҚБ саратони (юқори қиёсланадиган)
• Оилавий аутоиммун бўлмаган тиреотоксикоз
• Аутоиммун тиреодит
• Ним ўткир тиреоидит
• Нурланган тиреоидит
• Туғруқдан кейинги тиреоидит
• Йод келтириб чиқувчи тиреотоксикоз (Йод-Базедов)
• Бошқа аъзоларнинг касалликлари.
• Struma ovarii (гиперфункцияланган тиреоид тўқималарнин атипик
жойлашиши)
• Гипофиз аденомаси (ТТГ-ишлаб чиқарувчи)
• Тиреоид гормонларга гипофизар қаршилик
• Хорионэпителиома – сурункали гонадотропин ишлаб чиқарувчи ўсмалар
• Сунъий тиреотоксикоз

Қалқонсимон безда радиойодни нормал ёки юқори қабул қилиш билан боғлиқ
бўлган ва қалконсимон безда радиойодни жуда паст қабул қилиш билан
боғлиқ тиреотоксикозни қиёсий таққослаш (1-жадвал)

258
1-жадвал.
Тиреотоксикоз сабаблари
Қалқонсимон безда радиоактив Қалконсимон безда радиоактив йодни
йодни нормал ёки юқори жуда паст қабул қилиш билан боғлиқ
қабул қилиш билан боғлиқ тиреотоксикоз
тиреотоксикоз
ГК Огриксиз (аъломатларсиз) тиреоидит
ТА ёки КТЗБ Амиодарон тиреоидит
Трофобластик касаллик Ним ўткир тиреоидит
ТТГ ишлаб чиқарувчи гипофиз Ятроген тиреотоксикоз
ўсмалари
Тиреоид гормонларга қаршилик КБ гормонларини доимий қабул қилиш
қилувчи (Т3 рецепторининг
мутацияси)
Struma ovarii
Ўткир тиреоидит
ҚБ фолликуляр саратонининг ўткир
метастази.

Тиреотоксикоз одатда субклиник ёки яққол ҳолатда бўлади. Субклиник


тиреотоксикоз ТТГ гормонининг паст бўлиши ёки қисман пасайиши ва эркин
Т3, Т4 нинг нормал ҳолатда бўлганда кузатилади. Субклиник
тиреотоксикознинг клиник белгилари секин юзага чиқади. Яққол
тиреотоксикоз ТТГ гормонининг субнормал бўлиши, эркин Т3 ва эркин Т4
гормони юкори бўлган ҳолатда кузатилади. Яққол тиреотоксикознинг клиник
белгилари яққол кўзга ташланади (2-жадвал).

2-жадвал.
Тиретоксикознинг оғирлик даражалари
Оғирлик даражалари Мезонлар
Кучли бўлмаган клиник белгилар ва гормонал текширувлар
Субклиник натижалари орқали қўйилади. Қондаги ТТГнинг миқдори
тиреотоксикоз пасаяди, лекин эрТ3, эрТ4нинг микдори меъёрда бўлади.
Касаликнинг клиник белгилари намоён бўлади ва гормонал
ўзгаришлар юзага келади. эрТ4 ва/ ёки эрТ3 миқдори ошиши
Яққол тиреотоксикоз натижасида ТТГнинг миқдори пасаяди.
- компенсацияланган
- декомпенсацияланган
259
Оғир асоратлар юзага келади: юрак етишмовчилиги,
Асоратланган тромбоэмболик асоратлар, буйрак усти бези
тиреотоксикоз етишмовчилиги, токсик гепатит, паренхимал аъзоларнинг
дистрофик
ўзгаришлари, психоз, кахексия ва бошқалар.

3-жадвал.
ҚБ катталашиши даражалари (ЖССТ, 2001й):
0 даража Буқоқ йўқ
1 даража ҚБ бўлаклари 1-бармоқнинг дистал фалангаси узунлигидан
катта эмас, буқоқ пайпасланади, лекин кўринмайди
2 даража Буқоқ пайпасланади ва кўринади

4-жадвал.
О.В. Николаев бўйича буқоқ таснифи
Даражалари Физикальная характеристика
0 даража Буқоқ пайпасланмайди ва кўринмайди
I даража Буқоқ кўринмайди, лекин пайпасланади ва
ютинганда безнинг бўйинча қисми кўринади
II даража ҚБ ютинганда кўринади ва пайпасланади, буйин
шакли ўзгармаган
III даража ҚБ кўриниб туради, бўйин контурини ўзгартиради
(«семиз» бўйин)
IV даража Катта буқоқ, бўйин конфигурациясини бузади
V даража Катта буқоқ, трахея ва қизилўнгачни эзиши билан
кузатилади

2-БОБ. ТИРЕОТОКСИКОЗ СИНДРОМИНИ ТАШХИСЛАШ


Тиреотоксикоз ташхиси ўзига хос клиник кўриниши, лаборатор
кўрсаткичлари
(юқори эТ4, эТ3 ва паст ТТГ даражаси) асосида қўйилади. Грейвс касаллигини
специфик маркёри ТТГр-АТ ҳисобланади (А тоифаси).
Клиник ташхис қўйилиши ҚБ фаолияти бузилиши симптомлари, ҚБ
ўлчамларини ва тузилишини пальпатор баҳоланиши ва бездан ташқари
кўринишлари (ЭО, акропатия, претибиал микседема) бўйича ўтказилади.

260
Клиник белгилари
• Терлаш
• Ҳовлиқиш
• Уйкусизлик
• Соч тўкилиши
• Кўз олмасининг чиқиши
• Бутун тананинг титраши
• Ҳаво етишмаслиги
• Жисмоний зўриқиш
• Иссиқга бардошсизлик
• Озиб кетиш
• Юрак аритмияси
• Ҳолсизлик
• Йиғлоқилик
• Юрак тез уриши
• Асабийлик
• Мушаклардаги зўриқиш
• Қорин тез очиши
• Ич тез-тез келиши
• Қалконсимон без катталаши
• Бепуштлик
• • Либидони пасайиши
• Ҳайз кўришни бузилиши

Физикал белгилар
• Терлаш, баданнинг қизиши
• Ҳовлиқиш
• Миокардиодистрофия
• Пульс босимини кенгайиши
• Ўнг қоричали қон айланишининг бузилиши
• Психозлар
• Юрак уришининг тезлашиши
• Хаяжонланишнинг кўпайиши
• Систолик артериал қон босимининг ошиши
• Аритмия (пароксизмал тахикардия, экстрасистолиялар)
• Тиреотоксик гепатоз
• Озиб кетиш
• Тана ҳароратининг бузилиши

40-50% беморларда ЭО ривожланиши кузатилади. ЭОда орбитанинг юмшоқ


тўқималарини, яъни ретробульбар клетчатка, кўзни харакатга соладиган
мушаклар, кўриш нерви ва қўшимча аппаратнинг (қовоқ, мугуз парда,
конъюнктива, кўз ёши бези) яллиғланиши билан кузатилади. Беморларда
261
бирданига ретробульбар оғриқ, кўз қимирлашида оғриқ, қовоқлар эритемаси,
қовоқлар шиши, қонъюнктива гиперемияси, хемоз, проптоз, кўзни харакатга
соладиган мушаклар парези кузатилади. Энг оғир асоратларидан бири бу
кўриш нерви нейропатияси, чандиқ ҳосил қиладиган кератопатия, мугуз парда
перфорацияси, офтальмоплегия, диплопия ҳисобланади

Катта ёшдагиларда тиреотоксикознинг клиник аломатлари


Катта ёшдагиларда тиреотоксикознинг юрак қон томир системаси
асоратларидан фақатгина тахикардия кузатилади, бошқа классик асоратлари
кузатилмаслиги мумкин. Лекин бошқа адренергик ўзгаришлар ёш
катталашиши билан боғлиқ бўлади. Ҳилпилловчи аритмияни пайдо бўлиши
юрак-қон томир симптомларини юзага келтириши мумкин, бу юрак
етишмовчилиги, периферик шишлар, нафас қисишига олиб келади.
Текширувларда қон босимининг ошиши билан биргаликда тахикардия
кузатилади, бунда систолик босимнинг ошиши, диастолик босимнинг эса
тушишини кўришимиз мумкин. Ёши катталарда артериал қон босимининг
(АҚБ) ошиши томирларнинг эластиклиги билан боғлиқ бўлади. Аускультация
қилинганда систолик шовқинни аниқлаш мумкин, бу шовқиннинг асосий
сабаби митрал клапаннинг регуртитацияси, пролапснинг кучайиши, чап
қоринчанинг кенгайиши ёки сўрувчи мушак аппаратининг зарарланиши
ҳисобланади.
Юрак етишмовчилиги ёки буйрак билан боғлиқ бўлган ионлар
мувозанатининг бузилиши тананинг пастки қисмидаги шишлар ёки плеврал
бўшлиғида сув йиғилиши ва Na миқдорининг ошиб кетишига олиб келади.
Камдан кам ҳолатларда юрак етишмовчилигида учинчи оҳанг эшитилади ва
тунги пароксизмал нафас кузатилади.
Электрокардиографик (ЭКГ) текширув аксарият ҳолларда синусли
тахикардияни кўрсатиши мумкин. 10-15% ҳолларда бўлмачаларни
хилпилловчи ва титровчи аритмияси учрайди, бу вазиятлар кўпинча кекса
ёшдаги беморларда кузатилади. Ҳилпилловчи аритмияда қоринчалар
қисқариш сони кўпайган бўлади, бу атриовентрикуляр тугунни импульс
ўтказиш хусусияти кучайган сабабли кузатилади. Ҳилпилловчи аритмия билан
аксарият беморларда “тиреотоксикоз” ташхиси қўйилишидан 4-8 ҳафта олдин
ритм бузилишлари бўлади. Кекса беморларда, айниқса анамнезида бошқа
юрак касалликларига чалинган ҳолатларида юрак ритмини туғирланиш
имконияти камрок бўлади. Митрал клапанни ёки чап бўлмачани анатомик
ўзгаришлари эутиреоз ҳолатига эришилганда ҳам ритм туғирланмаслигига ўз
хиссасини қўшади. Шуларни ҳисобга олиб, касалликни эрта даврида, беморда
хавф омиллари бўлганида (даволашдан олдин эрТ4 баланд даражада
бўлганида, 60 ёшдан катталарда, эркакларда, юрак-қон томир касалликлари
бўлганида, АГ, ҳилпилловчи аритмия), бемор комплаентсизлигида ва 18 ой
262
консерватив даво самарадорсизлигида) РЙТ ёки жарроҳлик усуллар
қўлланилиши тавсия этилади.

Ҳилпилловчи аритмияни умумий таҳлил қилинганда унда 5% яққол ёки


субклиник тиреотоксикозга тўгри келиши аниқланган. Ҳилпилловчи
аритмияни ривожланиши - бу тромбоэмболик ҳолатлар ва инсультни асоси деб
ҳисобланади. Бўлмачалар титраши ва бошқа суправентрикуляр
тахиаритмиялар (пароксизмал бўлмачалар тахикардиясини ҳисобга олганда)
тиреотоксикозда жуда кам учрайди. Қоринчалар фибрилляцияси ва
тахикардияси деярли учрамайди. Антиаритмик давога резистент бўлган
ҳилмиллови аритмия билан беморларда субклиник гипертиреоз борлигига
шубҳа туғилиши керак (В тоифаси)!

ҚБ функционал бузилишларига шубха килинганда беморда ТТГ миқдорини


юқори сезувчан услуб билан аниқлашга юборилади (А тоифаси). ТТГ ни
аниқлашга фақатгина эндокринолог эмас, аксинча бошқа йўналишдаги
шифокорлар юбориши мумкин. ТТГ референс кўрсаткичларидан юқори бўлса
эндокринолог маслахатига юборилади.
1. ҚБ функционал фаолияти баҳоланганда қонда тиреоид гормонлар
миқдори аниқланади: тиреотоксикозда ТТГ миқдори паст бўлади (< 0.1 мБ/л),
қондаги эТ4, эТ3 миқдори юқори бўлади (А тоифаси). Бир хил беморларда
ТТГ паст ва тиреоид гормонлар ошмаганлиги кузатилади (А тоифаси). Бу
ҳолат субклиник тиреотоксикоз деб ҳисобланади, агарда бу ҳолатни бошқа
сабаблар юзага келтирмаган бўлса (дори воситалар қабули, оғир ҚБга боғлиқ
эмас касалликлар). Нормал ёки юқори ТТГ миқдори билан юқори тиреоид
гормонлар кузатилганда ТТГ-чиқарувчи гипофиз аденомасига ёки тиреоид
гормонларга гипофизни селектив резистентлигига шубҳа туғилади.
2. Иммунологик маркёрларга текширув. Аутоиммун тиреотоксикоз билан
99-100% беморларада ТТГр-АТ аниқланади (В тоифаси). Даволаш жараёнида
ёки спонтан ремиссия оқибатида маркёрлар пасайиши ёки йўқ бўлиши мумкин
(А тоифаси), ҳамда улар стимулловчи фаолиятини блоклайдиган
антитаначаларга ўзгартириши мумкин (D тоифаси). «Классик» антаначалар –
ТПО-АТ 40-60% тиреотоксик аутоиммун буқоқ билан беморларда аниқланади
(В тоифаси). ҚБни аутоиммун бўлмаган яллиғланиш ва деструктив
жараёнларида антитаначалар юқори бўлмаган миқдорда учрашиши мумкин (С
тоифаси). ТПОга ёки ТГга антитаначаларни аниқлаш диффуз заҳарли буқоқда
тавсия этилмайди (В тоифаси). Бу антитаначаларни аниқланиши фақатгина
аутоиммун ва аутоиммун бўлмаган касалликни дифференциал ташхислаш
учун ўтказилади.
3. Визуализация усуллари: УТТ, рангли допплер картирлаш, ҚБ
сцинтиграфияси, рентгенологик текширувлар, компьютер ва магнит-резонанс
томография. УТТ ёрдамида ҚБ хажми ва эхотузилиши кўрилади. Аёлларада
нормада ҚБ ҳажми 18 мл дан, эркакларда 25 мл дан кўп бўлмаслиги керак. Без
эхогенлиги ўртача, одатда бир текисликда бўлади. Аутоиммун
263
тиреотоксикозда эхогенлиги пасайган, бир текисликда, қон айланиши
кучайган (В тоифаси). Тиреотоксикоз билан барча беморларга УТТ
ўтказилади. ҚБ сцинтиграфияси УТТда тугунлар аниқланганда ўтказилади.
Сцинтиграфия учун одатда технеций изотопи - 99mTc, 123-I, кам ҳолатларда
131-I (В тоифаси). 99mTc қисқа ярим тўкилиш даврига эга (6 соат) ва бу
нурланиш вақтини анча камайтиради. Диффуз заҳарли буқоқда безда бир
текисликда изотоп тарқалиши кузатилади. Функционал автономияда фаол
тугун изотопни сингдиради, атрофдаги без тўқимаси функционал супрессия
ҳолатини кўрсатади (А тоифаси). Камроқ ҳолатларда автономия диффуз
кўринишда бўлиши мумкин, автоном функционлар соҳаларни безда
диссеминациялаши натижасида бу ҳолат кузатилади. Демак, изотопни
йиғилиши ва тарқалиши характерига кўра безни функционал фаолияти, ундаги
патология (диффуз ёки тугунли), резекция ёки струмэктомиядан сўнг қолдиқ
тўқима ҳажми ва эктопик тўқима борлиги тўғрисида хулоса қилиши мумкин.
ҚБ сцинтиграфияси тугунли ёки кўп тугунли буқоқда ТТГ нормадан паст
бўлса ёки ҚБни эктопик тўқимаси ёки тўш орқасида жойлашган буқоқни топик
ташхисоти мақсадида ўтказилади (В тоифаси). Йодтанқислик ҳудудларда
тугунли ва кўп тугунли буқоқда ҚБ сцинтиграфияси ТТГ нормал паст
кўрсаткичларда бўлса ҳам ўтказилади (С тоифаси). КТ, МРТ, қизилўнгачни
барий билан рентгенологик текшируви тўш орқасида жойлашган буқоқни
ташхислаш учун, атрофдаги тўқимага нисбатан буқоқни жойлашиши, трахея
ва қизилўнгач сиқилиши аниқланиши мақсадида ўтказилади (В тоифаси).
Пункцион биопсия ва цитологик текширув фақатгина тугунлар бўлганда
ўтказилади. Саратон ҳавфи солитар тугун ёки кўп тугунли буқоқда бир хил
бўлади (В тоифаси)

Қўшимча текширувлар
Қон таҳлили: умумий қон таҳлили кам қонликни, жигар трансаминазалари
тиреотоксик гепатитни ва кальций миқдорини аниқлаш гипокальциемияни
истисно этилиши учун ўтказилади.
ЭКГ: чап қоринча гипертрофияси, юрак қисқаришлар сонини ошиши, ритм
бузилиши.
Қорин бўшлиғи УТТси: гепатомегалия, кам ҳолларда қорин бўшлиҳида
суюқликни кўриш мумкин.
Кўкрак қафаси аъзоларини рентгенографияси: кардиомегалия, гидроторакс.
ИАБ: қалқонсимон бези саратонини истисно этиш.

Дифференциал ташхислаш
ГК ва бошқа тиреотоксикоз билан кечадиган касалликларни (ҚБ функционал
автономияси, деструктив тиреотоксикоз) дифференциал ташхислаш учун,
консерватив даволашни режалаштирганда ва уни бекор қилиниши арафасида
касалликни ремиссияга етишини/етганлигини баҳолаш учун, ЭО фаоллигини
баҳолаш учун, неонатал тиреотоксикозни ГК билан оналардан туғилган
чақалоқларда баҳолаш учун ТТГр-АТ ни аниқлаш тавсия этилади

264
ГК ва шунга ўхшаш симптоматика билан ва ҚБ нормал функцияси билан
кечадиган касалликларни (масалан, атеросклеротик ўзгаришлар сабабли
ҳилпилловчи аритмия) дифференциал ташхислаш учун гормонал текширувлар
ўтказилишини осонлиги ва арсеналда борлиги сабабли қийин эмас.
Қийинчиликлар тиреотоксикоз билан кечадиган касалликларни ГКдан
дифференциал ташхислашда учрайди. Бошқа касалликларда учрамайдиган
эндокрин офталмопатияни борлиги бу муаммода катта ёрдам кўрсатади.
Ним ўткир тиреодит ва тиреотоксикоз билан кечувчи касалликларда
(туғруқдан кейинги, цитокинланган тиреоидит, амиодарон келтириб
чиқарувчи тиреотоксикоз 2 тури) қалқонсимон без сцинтиграфия қилинганда
радиофарм дори воситасини жуда паст ёки умуман қабул қилмаслиги
кузатилади.
Бундан ташқари, ним ўткир тиреодитда яққол клиник белгиларни (оғриқ) ва
ЭЧТнинг кўтарилганини кўришимиз мумкин. Кекса ёшдагиларда
қалқонсимон без функционал автономияси кўп тугунли токсик буқоқ билан
ифодаланади (50 – 60 ёш); қалқонсимон без сцинтиграфиясида «қайноқ»
тугунлар аниқланади, лекин аутоиммун касалликлар аниқланмайди (ТПО-АТ,
ТГ-АТ, ТТГр-АТ).
Ҳомиладор аёлларда ГК ташхислаш қийинчилик туғдириши мумкин. Одатда
ҳомиладорлик даврида хорионик гонадотропинга боғлиқ ҳолда ҚБ
гиперстимуляциясини кузатишимиз мумкин, кўпчилик аёлларда (30%
атрофида) ТТГ миқдорини нормадан пасайиши, баъзида эса (2% ҳолларда)
эркин Т4 нинг кўтарилишини кўришимиз мумкин. Бу ҳолатни ГК билан
қиёсий таққосланганда ЭОП, бошқа тиреотоксикозга ҳос белгилар
кузатилмайди, бундан ташқари динамик кузатувда бу кўрсаткичларни меъёрга
келганини кўришимиз мумкин. Шуни ёдда тутиш керакки, ҳомиладор
аёлларда умумий Т4 нинг миқдори меъёрдан юқори бўлади, бу эстрогеннинг
ТСГга нисбатан юқори бўлишига боғлик. Шу билан боғлиқ ҳолда
ҳомиладорлик даврида қалқонсимон без фаолияти эркин Т4 ва ТТГнинг
миқдорига қараб баҳоланади.
Сунъий тиреотоксикозни (катта миқдорда тиреоид дори воситаларини қабул
қилиш) ГК фарқланганда, сцинтиграфияда радиофарм дори воситасини кам
қабул қилиши ва тиреоглобулин миқдорининг ошиши, бошқа касалликларга
нисбатан ҚБ гиперфункциясини кузатишимиз мумкин.

5-жадвал.

Грейвс касаллиги ва ўтиб кетувчи гестацион тиреотоксикозни қиёсий


таққослаш
Транзитор гестацион
Грейвс касалиги
Текшриш усуллари тиреотоксикоз
Грейвс касалиги ёки КБ
ҚБ касалликлари кузатилмаган
Анамнез аутоиммун касаликлари

265
Ҳомиладорликни эрта даврида,
Ҳомиладорлик
Ҳомиладорликни барча даврларида кўп ҳомиладорликда кўпроқ
даври
кузатилади
Тиреотоксикоз аломатлари яққол Эрта токсикозни белгилари:
аниқланади (озиш, юрак тез-тез юрак уриб кетиши, кўнгил
уриши, терлаш, кўл титраши). айнаш, қизиш хисси.
Ҳар доимгидек тиреотоксикознинг Одатдагидек аъломатларнинг
Клиник
аломатлари аниқланади (юрак умуман кузатилмаслиги ёки
белгилари
уришининг 100дан баланд ҳомиладорликга мос бўлиши
бўлиши, пульсли босим юқори, (юрак тез уриши, умумий
Ҳомиладорлик даврига нисбатан ҳолсизлик, кўнгил айлаши ва
озиш ёки вазнни кўпаймаслиги. бошқалар)
Эндокрин
50% ҳолларда кузатилади Кузатилмайди
офтальмопатия
ТТГр ва ТПОга АТ кўтарилган Кўтарилмаган
ЭТ4 ва эТ3 нинг эТ4 ва ТТГ нинг ўзгариши
миқдори яққол юқори натижасида (0,1-0,4 мЕ д/л),
бўлиши ва ТТГнинг ХГЧ миқдорининг ошиши
паст бўлиши, хаттоки (100,000 ЕД/л дан ортиқ),
«0» гача пасайиши мумкин. ТТГнинг миқдори пасайган,
Гормонал
Эр.Т4ни лекин «0»дан баланд, эТ4
текширувлар
миқдори қатъий қисман кўтарилган. Кўп
баланд бўлиши ва ТТГ ҳомилали ҳомиладорликда
нинг миқдорининг эТ4нинг миқдори кўтарилиши
кўтарилиши. мумкин. Вақт ўтиши билан эТ4
ва ТТГ миқдори меъёрига
келади.
ҚБ тўқимасини эхогенлиги
одатда меъёрда, ўзгаришсиз.
Қалқонсимон без тўқимасининг
Ўрта оғирликдаги йод
эхогенлигини пасайиши. 70%
УТТ танқислик худудларда диффуз
ҳолларда диффуз гипоэхогенлик
эутиреоид буқоқ 15-20%
кузатилади.
ҳомиладор аёлларда ҳолларда
учрайди.

Тиреотоксикоз синдромини ташхислаш алгоритми

266
ГК ташхислаш алгоритми

267
3-БОБ. ТИРЕОТОКСИКОЗ СИНДРОМИНИ ДАВОЛАШ
Номедикаментоз даво
Эутиреозга етмагунча жисмоний зўриқишни чегараланиши керак ва
таркибида йод бор дори воситаларини қабул қилмаслик, чекишни тўхтатиш.

268
Медикаментоз даво
Тиреотоксикоз олиб келган сабабга боғлиқ.
Эндоген тиреотоксикоз – консерватив даволаш, радиойодтерапия ва
жарроҳлик усули.
Экзоген тиреотоксикоз – дори қабул қилиш дозасини камайтириш ёки қабул
қилмаслик.
Деструктив тиреотоксикоз – симптоматик даво (бета-блокаторлар, ЯҚНСВ,
ГКС)

Эндоген тиреотоксикозни даволаниши тиреостатикларни қабул қилишдан


бошланади.
1. Метимазол (мерказолил, тирозол) эндоген тиреотоксикозни барча
ҳолларида, тиреотоксик кризни даволанишида ва РЙТ дан бош тортилган
холларда қўлланилади. (С тоифаси).
Консерватив даво 30мг/кун дан бошланади (10 мг дан 3 маҳал/кун овқатдан
сўнг), ТТГ 1 ойда мониторинг қилинади – ТТГ кўтарилиши билан метимазол
дозаси 5-10 мгга камайтирилади. Эутиреоз ҳолатига етилганда метимазол
дозаси 30-50%га камайтирилади. Бу минимал дозада даво 18 ой давом этади,
ҳар 2-3 ойда ТТГ даражаси мониторинг қилинади, кейин ТТГ ва ТТГр-АТ
нормаллашганда метимазол тўхтатилади. Болалар ва ўсмирларда стабил
ремиссияга етиш учун ўртача даволаш давомийлиги 36 ойгача ва ундан кўпга
ёки бола ва унинг ота-онаси/васийси радикал даво олиш тўғрисида қарор қабул
қилгунга қадар бўлади. Агада беморда 12-18 ойдан сўнг ТТГр-АТ барқарор
баланд бўлса метимазол қабул қилишни давом эттириши мумкин, қайта ТТГр-
АТ текшириб турилади. Консерватив давони самарасизлигида ёки ТТГр-АТ
юқори бўлганида бемор РЙТ ёки тиреоидэктомияни индивидуал равишда
танлаш имконига эга. Беморларга шифокор томонидан тиреостатиклар
қабулидан келиб чиқадиган ножўя таъсирлар тўғрисида ахборот етказилиши
керак ва зудлик билан қичитқи тошма, ахолик ахлат ёки тўқ рангли сийдик,
сарғайиш, артралгия, абдоминал оғриқлар, кўнгил айнаш, бўшашиш, иситма
ёки фарингит симптомлари кузатилганда мурожаат этиши керак.
2. β-адреноблокаторлар – тиреотоксикозни ҳамма олатларида қўлланили-ши
мумкин. Пропранолол (20-40 мг ҳар 6 соатда) ёки узоқ муддат таъсир
кўрсатувчи β-блокаторлар (бисопролол/атенолол) адренергик симптомларни
(юракни тез-тез уриши, тремор) назорат қилишда, айниқса тиреостатиклар
эрта даврда таъсирини кўрсатишни бошламаганда самарадор бўлади (С
тоифаси). Пропранолол юқори дозада (40мг кунига 4 маҳал) Т4ни Т3 га
периферик конверсиясини тўхтатади. Юқори кардиопротектив таъсирга эга ва
ҳилпилловчи аритмияни олдини олишда кучлироқ кардиоселектив бета-
блокаторлар альтернатив танлов сифатида қўлланилиши мумкин, айниқса
астма билан касалланган беморларда ишлатиш мақсадга мувофиқдир.
Ҳилпилловчи аритмия билан беморларда варфарин ёки бевосита
антикоагулянт қўлланилиши кўриб чиқилиши керак.

269
Тиреостатик терапия бошлашдан олдин очиқ гемограмма, лейкоцитларни 5
ҳил турини процентдаги ҳисоби билан, трансаминаза ва билирубин миқдорини
кўрсаткичларини аниқлаб олиш керак (А тоифаси). Тиреостатик қабул
қиладиган барча беморларда фебрил ҳолатларида ва фарингит, ангина
кузатилганда лейкоцитлар сони ва формуласини аниқлаш керак. Бошқа
вазиятларда вақтима-вақти лейкоцитлар аниқланиши тавсия этилмайди (В
тоифаси).

Радиойодтерапия
РЙТ вақтинчалик тиреотоксикоз симптомларини кучайтириши сабабли уни
ўтказилишидан олдин беморларга адренергик симптомлар бўлмаган ҳолда ҳам
β-блокаторлар тавсия этилади (айниқса кекса ва ёндош касалликлар билан
беморларда). Метимазол тиреотоксикознинг асоратларини юқори хавф
гурухига кирадиган беморларга РЙТдан олдин тавсия этилиши мумкин. РЙТ
ўтказилишидан 2-3 кун олдин дори бекор қилинади. Юқорида айтиб ўтилган
тиреотоксикоз асоратларини хавф гуруҳига кирувчи беморларда метимазол
РЙТдан 3-7 кун ўтгач давом этилади.

РЙТга ягона қарши кўрсатма бу ҳомиладорлик ва эмизиш даври (А тоифаси).


Репродуктив ёшдаги аёлларда 131-I билан давода 48 соат олдин
ҳомиладорликга тест ўтказиш керак (А тоифаси). Барча ёндош касалликларни
даволаниши ёки компенсация ҳолатига келтирилиши керак (В тоифаси). ЭО
фаол фазаси ГКС ёрдамида фаол бўлмаган фазага ўтказилади. Беморга йодни
NaI-131 радиофаол йод бирикмаси эритма шаклида ягона 400 МБк суммар
умумий дозада ичишга берилади. Беморда даволашдан сўнг кузатиладиган
ножўя таъсир бу сўлак безларини транзитор дисфункцияси – бу вақтинчалик
оғизда қуриш билан кузатилиши мумкин – беморга лимон суви ёки сақич
чайнаб туриш тавсия этилади. Беморга радиохавфсизлик қоидалари батафсил
ва ёзма шаклда тушунтириб берилади.

Бемор назорат учун 2-3 ой ўтгач кўрикка келади, ТТГ, эрТ4 ва умТ3
текширилади. Бемор 6 ой давомида 4-6 ҳафта интервали билан ёки гипотиреоз
ҳ олати бўлмагунча кузатувда бўлади. Кейинчалик камида 1 йилда 1 маротаба
гормонал текширувлар олиб борилади. 6ой давомида тиреотоксикоз сақланиб
турса қайта РЙТ ўтказилади.

Жаррохлик усули

270
Оператив даводан олдин бемор эутиреоз ҳолатига етказилиши керак (А
тоифаси). 1 ой олдин 10 томчи/кун Люголь эритмаси (ҚБда қон айланишини,
васкуляризацияни ва оператив амалиёт даврида қон йўқотишини
камайтиради) буюрилади (С тоифаси). Витамин D ва кальций миқдори
аниқланиб нормага келтирилади. Жаррохлик амалиётини танлов усули – тотал
ёки субтотал тиреоидэктомия. Бу амалиётларни юқори малакали жаррох
бажариши керак. Операциядан сўнг кальций миқдори назорат қилинади –
шунга кўра кальций ёки кальцитриол тайинланади. Метимазол жаррохлик
амалиёт даврида тўхтатилади ва операциядан сўнг бета-блокаторлар бекор
қилинади. Левотироксин 1.6 мкг/ кг дозада, кекса ёшдаги беморларга нисбатан
камроқ дозада буюрилади. ТТГ 6-8 ҳафтада назорат қилинади, эутиреозга
етгандан сўнг камида 1 йилда 1 маротаба текширилади.

ГК даволаш алгоритми

6-жадвал.

ГК даволаш усулини танлаш


Даволаш усули Кўрсатмалар Қарши кўрсатмалар
Консерватив даво Ҳомиладорлик даври Тиамазолга
сезиларли ножўя
271
(эхтиёткорлик билан), фаол таъсир кузатилганда.
эндокрин офтальмопатияда,
ремиссияга эҳтимоли баланд
беморлар гуруҳи (айниқса
аёлларда касалликни енгил
даражада кечиши, буқоқни
кичкина ҳажмда бўлганда,
негатив ёки паст миқдордаги
ТТГр-АТ)
Радиойодтерапия Юқори жаррохлик ҳавфи Ҳомиладорлик,
билан боғлиқ вазиятлар эмизиш даври,
ва ҳаёт давомийлиги узоқ кейинги 6 ойда
кутилмаган беморларда, ҳомиладорликни
жигар касалликларида, режалаштираётган
тиреостатик давога сезиларли
аёллар, фаол
ножўя таъсир кузатилганда,
тиреоидэктомия ўтказган ёки эндокрин
бўйин соҳасига ташқаридан офтальмопатия
нур олган беморларда, юқори ҳолати,
малакали жаррох бўлмаган радио ҳавфсизлик
вазиятлар, периодик паралич қоидаларига риоя
билан беморлар, ўнг қоринча қила олмайдиган
етишмовчилиги сабабли ўпка беморлар.
гипертензияси ёки турғун юрак
етишмовчилиги билан беморлар,
фаол бўлмаган эндокрин
офтальмопатия
билан беморлар, кекса ёшдаги
ва ёндош касалликлар бўлган
беморлар.
Жаррохлик Фаол эндокрин офтальмопатия Юқори жаррохлик
даволаш билан беморлар, периодик ҳавфи билан боғлиқ
паралич, ҚБ ҳавфли ўсимтаси вазиятлар ва хаёт
тасдиқланганда ёки шубха давомийлиги
қилинганда, ҚБда битта ва ундан узоқ кутилмаган
кўпроқ катта тугунлар, ёндош беморлар, юқори
оператив даво талаб қилувчи малакали жаррох
бирламчи гиперпаратиреоз, ҳамда бўлмаганда, кекса ва
фаол бўлмаган эндокрин ёндош касалликлар
офтаьлмопатия, билан беморлар,
метимазолга сезиларли ножўя ўнг қоринча
таъсир кўрсатган беморлар етишмовчилиги
сабабли ўпка
гипертензияси
ёки турғун юрак
етишмовчилиги
билан беморлар.

4-БОБ. ТИББИЙ РЕАБИЛИТАЦИЯ


Энергетик йўқотишлар тикланиши учун беморга етарлича оқсил, углевод,
ёғлар ва минерал моддалар билан овқатланиш тавсия этилади. Одатий
парҳезни ўзгартириш керак эмас, фақат умумий калория сонини кўпайтириш
керак. Ўта ёғли овқат қабул қилиш мумкун эмас, сабаб – тиреотоксикозда
диарея эҳтимоли катта. Етарли даражада А, В1, В6, В12, С ва Е витаминлари
272
киритилиши керак. Улар нафақат витамин йўқотилишини тиклайди, балки
профилактик мақсадда берилади. Кальций етишмовчилиги сутли маҳсулотлар
билан даволаниши мумкин. Рационал овқатланиш таркибида албатта сут,
қатиқ, творог, пишлоқ кириши керак.
Оғир жисмоний меҳнат, жисмоний зўриқиш мумкун эмас. Енгил
харакатлантирувчи ўйинлар тавсия этилиши мумкин. Физиотерапия давоси
учун илиқ (контраст бўлмаган) душ, илиқ сув билан чўмилиш ва бошқа
индифферент муолажалар ўтказилиши мумкин.
Илиқ муолажалар ўтказилиши: лой билан даволашни қўллаш керак эмас,
бошқа касалликлар сабабли кўрсатма бўлса хам қўлланилмайдиа.
Санатория-курорт дам олиш масканларида даво фақатгин касалликни енгил
турларида қўлланилади ва бемор ўрганган климатик шароитларда ўтказилиши
керак. Оғир турида умуман тақиқланади, айниқса жанубий иқлимда (D
тоифаси)

Тиббий ёрдам ташкиллашши


Консерватив даво кўрсатилганда тиббий ёрдам аксарият ҳолларда амбулатор
ҳолда кўрсатилади, тиреотоксикозни оғир асоратлари ва ЭО оғир даражаси
ривожланмаган ҳоллардан истисно. РЙТ беморни ҳолатига қараб ҳам
амбулатор, ҳам стационар тартибда ўтказилиши мумкин. Жарроҳлик усули
стационар тартибда ўтказилади.

Адабиётлар:
1. 2018 European Thyroid Association Guideline for Management of Grave’s
Hyperthyroidism
2. 2016 American Thyroid Association Guidelines for Diagnosis and Management of
Hyperthyroidism and Other Causes of Thyrotoxicosis
273
3. Дедов И. И., Мельниченко Г. А., Свириденко Н. Ю. Платонова Н.М.
Диагностика, профилактика и лечение ятрогенных йодиндуцированных
заболеваний щитовидной
железы // Вестник РАМН. 2006. - № 2. - С. 15–22.
4. Дедов И.И., Мельниченко Г.А., Фадеев В.В. Эндокринология. ГЭОТАР –
Медиа, 2009. - 422 с.
5. Дедов И.И., Мельниченко Г.А., Фадеев В.В. Эндокринология. Медицина,
2000.-С. 172-179
6. Диагностика и лечение заболевания щитовидной железы во время
беременности и в послеродовом периоде: по материалам клинических
рекомендаций
эндокринологической ассоциации США Перевод и комментарии В. В.
Фадеева.-2007.-http://www.thyronet.rusmedserv.com/
7. Крассас Г. Вирсинга В. Современные концепции диагностики и лечения
эндокриннойофтальмопатии// Thyroid International.-2005.-P.3-19.
8. Мельниченко Г.А. Болезни щитовидной железы и беременность: В кн.:
Болезни
органов эндокриннойсистемы (руководство по внутренним болезням) / Под
ред. И. И. Дедова. — М.: Медицина, 2002.

Иловалар
1-илова. ҚБ радиойодтерапияси муолажаси ўтказишга розилик
Бемор __________________________________________________

274
Ёши __________________
Сана __________________
Мен шифокор _________________ дан тиреотоксикоз холатимни даволаш/қалқонсимон без қолдиқ
тўқимасини (кераклигини тагига чизилсин) абляцияси мақсадида учун радиоактив йод
қўллашларини сўрайман.
Бу даволаш турини таъсири, маъносини ва барча потенциал ножўя таъсирлари менга
тушинтирилди. Мен бу даволаш натижасида қалқонсимон бези бутунлай ёки қисман йўқ
қилиниши ва фаолияти йўқотилиши натижасида умрбод шу без гормонлари билан ўринбосар даво
олиб юриш эхтимолини борлигига тушунчага эгаман. Бундан ташқари, айни холларда бир
маротабалик муолажа етарли бўлмасдан, иккинчи мартта РЙТ ўтиш эхтимоли борлигини тушуниб
турибман. Мен ўз эхтиёрим билан бу даво турини хавфларини қабул қилдим.
Менга хабар берилдики, шифокор назоратидан хар 4 хафтада ўтишим керак, хеч бўлмаганда
биринчи уч ой ичида. Кейинчалик кузатув хам керак бўлиши мумкин.
Бемор имзоси _______________________
Беморни ота-онаси ёки васийси имзоси ____________________

2-илова. РЙТ муолажасини ўтган беморга эслатма.


Бемор учун эслатма ______________________________ (И.Ш.О.)
Даволаш муассасаси – Ё.Ҳ. Тўрақулов номли РИИАЭТМ
Амбулатор карта №____ ______ 20__ й. дан
Сиз радиофармпрепарат (очиқ радионуклид манба) қўлланилиши билан радионуклид дава
муолажасидан ўтдингиз. Ён-атрофдаги одамларни нурланишидан сақлаш мақсадида қуйидаги
қоидаларга риоя қилишингиз керак:
• Турмуш ўртоғингиз билан яқин муносабатдан четланинг, алохида тўшакда ухланг – 7 кун.
• Болалар билан яқин масофада вақтингизни ўтказманг (қўлда кўтариб юриш, тиззага
ўтказиш, ёнида ухлаш) 30 кун.
• Қариндошлар билан мулоқотда бўлганизда 1 м дан кўп бўлган масофани тутинг – 30 кун.
• Алохида хонада яшанг 30 кун.
• Шаҳсий транспорт воситасилда харакатланинг 2 кун.
•Ишга чиқиш ва хамкасблар билан мулоқотда бўлиш 2 кун дан сўнг мумкин.
• Шахсий гигиена қоидалари (30 0кун риоя қилиниши керак):
Қўришганда ўпишиб кўришиш, қучоқлашиш ёки қўл билан саломлашиш тавсия этилмайди.
Шахсий идиш-товоқ тўплами (ликопча, қошиқ, пиёла) ва гигиена воситаларини (мочалка, совун,
сочиқ) ишлатинг.
Шахсий идиш-товоқ, тўшак чойшабларини ва кийим-кечакни ўзингиз ва алохида ювинг.
Хожатдан сўнг қўлингизни ювинг.
Хожатхона ва ҳаммом хоналарини озода тутинг, бу радиофармвоситани атрофдагиларни
организмига тушишни олдини олади.
Эслаб қолинг, радиофармвосита организмдан сийдик, сўлак, тер ва чиқазиладиган нафас билан
чиқарилади. Ҳаммом ва раковинани хар бир ишлатишдан сўнг ювиб ташланг, тиш ювишдан сўнг
хам. Хожатхонадан чиқиб сувни икки ёки 3 мартта тушириб юборинг.
Радиофармвоситани тезроқ ювилиб кетиши учун кўп суюқлик ичиш тавсия этилади (буйрак,
сийдик ажратиш йўллари касалликлари билан беморлар бундан истисно – бу гуруҳ беморларга
алохида тавсиялар берилади).

Эслаб қолнинг! Бу қоидаларга ва тавсияларга аниқ риоя қилсангиз Сиз атрофдагиларга ва


яқинларингизга радиацион хавф туғдирмайсиз.

3-илова. Жарроҳлик амалиётга розилик.

ОПЕРАЦИЯ, АНЕСТЕЗИЯ ВА БОШҚА МУОЛАЖАЛАРГА РОЗИЛИК


 Мен, _____________________________________________________________, ушбу ҳужжатга
қўл қўйишим билан, операция, бошқа диагностик, ҳамда даволаш муолажаларга ўз

275
розилигимни бераман ва Марказ ходимларини керакли бўлган барча муолажаларни
ўтказишларини илтимос қиламан.
 Мен, даволаш жараёнида қилинадиган муолажаларнинг ўтказилиш йўллари ва усулларидан,
шунингдек операциянинг зарурлиги, мақсади, ундан кутилаётган натижалардан ва баъзан
операция давомида ёки ундан сўнг юзага келиши мумкин бўлган нохуш ҳолатлардан
хабардорман.
 Жаррохлик муолажанинг аниқ натижасини олдиндан айтиш мумкин эмаслигидан хабардорман.
Операциянинг ўтқазилиши кейинчалик ҳаёт учун хавф олиб келиши ва вақтинчалик ёки доимий,
қисман ёки тўлиқ ногиронликга олиб келиши мумкинлигини тушунаман. Операциянинг
натижаси хақида кафолат берилмаган.
 Операция, анестезия ва бошқа муолажалар пайтида кутилмаган шошилинч холатлар ва
асоратлар пайдо бўлишидан хабардорман, ва бу холатларда мен керакли шошилинч
харакатларга (кайта операция ёки муолажаларга) розилигимни бера олмайман. Бу ҳолда
операция (муолажа) вазиятга қараб ўзгартирилиши мумкинлигига розиман.
 Соғлиғим билан боғлиқ бўлган барча муаммолар, дори-дармонларга нохуш (аллергик)
реакциялар борлиги ва алкогол ёки гиёҳванд моддалардан фойдаланишим ҳақида шифокорни
хабардор қилишим шартлигини биламан.
 Операция давомида кўп қон йўқотиш мумкинлигини ва бундай ҳолда қон ёки унинг
компонентлари қуйилиши зарурлигидан хабардорман. Ушбу муолажаларга розилигимни
бераман. в
 Менинг касаллигимнинг даволаниш усули а кутилаётган тақдири ҳақидаги маълумотни фақат
______________________________________га беришингиз мумкин
 Мен ва менинг қариндошларим режалаштирилган операциянинг хусусиятлари ва
операциядан кейинги даврда кузатилиши мумкин булган асоратлари ҳақида тўлиқ
хабардормиз, айниқса: нафас олишнинг кийинлашиши (овоз бойламининг бир томонлама
еки икки томонлама парези еки параличи), бундай холатда трахеотомия муолажасининг
бажарилиши ва трахеостомик трубка куйилиши мумкин (вактинча/узок муддатга/доимий
вактга). Шунингдек операциядан кейин овознинг узгариши, суюклик ичганда ютишнинг
кийишлашиши каби асоратлар кузатилиши эхтимоли бор. Гипопаратиреоз холатининг
пайдо булиши ва кучайиши, бунинг натижасида тиришиш пайдо булиши/кучайиши,
гипотония/гипертония пайдо булиши/кучайиши ва инфекцион асоратларнинг
ривожланиш хавфи борлиги. Шунингдек кам холларда юрак кон томир ва нафас олиш
фаолиятининг етишмовчилиги холатлари кузатилиши мумкин. Операциядан кейин
эндокрин етишмовчилик пайдо бўлиши ёки оғирлашиши мумкин (гипотиреоз,
гипопаратиреоз, гипокортицизм, гипогонадизм ва б.), ушбу ҳолатлар гормонал ўрин олиш
терапиясини вақтинчалик ёки доймий равишда қабул қилишни талаб қилиши мумкин.
Юқорида айтиб чиқилганлар беморнинг аҳволининг оғирлашишига, ногиронликка ёки
беморнинг хаетига хавф солувчи холатларга олиб келиши мумкин. Бундан ташқари,
бемор ва унинг қариндошлари госпитализациядан олдин бемор ўзи билган ёки
билмайдиган бошқа йўлдош соматик касалликларнинг оғирлашиши хавфи ҳақида хабар
қилинишган.
 Юқорида айтиб чиқилган ҳамма ҳолатлар билан танишиб чиқдим ва операцияга розилигимни
имзо билан тасдиқлайман:
Имзо_______________________Сана________________
Агар беморнинг ўзи имзо бера олмаса, ушбу ҳужжатни беморнинг яқин қариндошлари
(вакиллари) тасдиқлайдилар:
Ф.И.Ш. (тўлиқ)__________________________________________________
Қариндошлиги_____________________________________________
Имзо____________________________ Сана___________________
Қариндошнинг (вакилнинг) имзосини тасдиқлаймиз:

Бўлим мудири_________________________________________________
Врач__________________________________________________________

276
277

Вам также может понравиться