SL 2012-1

Godina VI broj 1 2012 ISSN 1800 6167
S A D R A J

, -
:
_____________________________ 3
Dragoljub B. orevi, My Orthodox Neighbour ____________________ 23
Miomirka Lui, Neposrednost identitetskih spekulacija ______________ 31
Rade arovi, Revitalizacija sela i orijentacije mladih u Crnoj Gori (empi-
rijsko istraivanje) _______________________________________ 39
Vesna Stankovi-Pejnovi, Konsocijacijska demokracija u Makedoniji __ 48
Predrag ivkovi, Pred porotom tradicije __________________________ 63
Andrija Dulovi, Seksualno uznemiravanje na radnom mjestu __________ 74
PREVOD Pitirim A. Sorokin i Robert K. Merton, Drutveno vrijeme:
metodoloka i funkcionalna analiza, (preveo R. Nenadovi; reda-
kcija O. Samardi) ______________________________________ 87
PRIKAZ Slavka Gvozdenovi, Ogledi iz sociologije obrazovanja (M.
Lui) ________________________________________________ 98
PRIKAZ Sanja Petkovska, Ideja univerziteta i Bolonjski proces (M.
Popovi) ______________________________________________ 101

3

,

:

THE FORMATION OF A COMFORTABLE VISUAL ENVIRONMENT OF THE MODERN CITY:
A VIEW FROM THE STANDPOINT OF SOCIOLOGY OF LANDSCAPE ARCHITECTURE

ABSTRACT: In the present paper, bearing the controversial nature, the analysis of the formation
of a comfortable visual environment and visualize architectural and landscape forms of the urban
society. The material has been prepared at the junction of three related research areas: urban
sociology, social ecology, which is considered in Russia and some other countries, part sociology,
the sociology of landscape architecture as an integral part of the emerging scientific disciplines
sociology of architecture.
Key words: sociology of landscape architecture, social ecology, comfortable visual
environment of urban society.

: , ,

- . -
: ;
, ; -

.
: , ,
.

, .

.
. [3],
,
-
, .

,
. . .

.
. . , 4
Socioloka lua VI/1 2012

, . . , 2009
: -
, -
[6].
, -
. ,
, , -

. ,
-
, .
, , -
, .
. -
;
, ,
, -
[6, . 9].
. . ,
, -
.
, , ,
, , , -
. ,
, -
. -

. , -
. -
-
, -
;
, , [6, . 12].
-
-
- [8].
,

.
-
.
-
, -
5 . . ,

, -
,
,
. -
,
, ,
[8].
-
, -
. . . -
? [4].

. -
. -
.
-
,
.
. , -
-
,
. ,
, , -
, , .. -
() (-
).
.
,
( )
. , -
, , , -
,
,
,

.
, -
, -
.
: ;
,
;
.
. . , 6
,
-

.

1
. , ,
, ,
, , , - -
. -
,

2
.
, ,
.
, -
,
.
,
.
,
.
-
, , , -
.
.
, ,
, ,
, .. :

,
,
!
,
,

,

, ,

1
,
, .
2
( 1 . .,
, 1 . .)
7 . . ,
.

,

3
.
, , , -
, , , -
, ,
.
, ,
. -
.

(, , -
..).
, ,
, . ,

. ,
: , -
, -
[1, C.251-254].
-
-
.
.
.
[10],
.

. , ,
( ,
..), , , .
, , .. [5], -
,
, .
, -
.
,
, -
, , , , -
, - , -

3
,
.
. . , 8
, . -
.

- -
, ,
. -
,
.
, , ,

. -
(, , ..),
. , ,
( )
4
. -
, , , , ,
, ,
5
,
6
.
.
130: 16,
29, 30, 18, 5, 30.
, 20-30 ,
(
).
. 1.

, -
. ,
, ,
..

,
( -

4

( ),
100 % .
r. , -
() .
5
(
) -
.
6
() ,
, , . -
,
100%.
.
.
9 . . ,
, , ,
, , -
, , , -
.),
,
, .

. 1. XYZ

, -
, ,
, : -
,
, ..
:
,
..
. . , 10
, , -
- , -
-
,
( , - )

.
1.
1

,
-
,
(
), -
.
-
.
,

, , -
, , . -
, -
, -
-
.
-

,

,
; -

.
-
,
.
,
, -

, -
,

; , ,
.

,
. -
, ,
.
,
( -
, ). -
, -
, ,
.
, -
, , , -
, ,
, ,
-
.
-
, -

, -

.
.

,
, ,
,
, ,
;
, -
,

, -
-
11 . . ,
. -
,
.
, -

, -

, ,
, -
.
-
,
,
, -
,
-

, .
-
. -

, ,
,
,
.

, -
,
, -
;
, -
, -
-

,
,
-
. ,

, ,

.

, -
.
-
, , -
-
.
,
, .

. , , ;
, . ,
,
, ,
, .
, , , -
, ,
; .
, ,
. ,
, .
, , . ,
,
.

, , , .
, , , , , -
, ..
. . , 12
, -
, -
,
. 2
(. ,
. , . , . , . .), ,
, .
. , . . .
2

, , ,
, ,
,
, , -
, , -
, , ,

-

,
(),
, -
, ,
, ,
, -
, ,
,
, , -
(), -
,
(), ,
--, -
, ,
, , -
, , -
,

-

, , ,
, , ,
, ,
, ,
,
, , -
, , -
,
, ,
,
, , , -
, , -
()
, -
, -
, , -
,
-

, , -
(),
, ,
-
,
, ,

, , -
, , -
,
-

, , ,
,

, ,
, -
,
, ,
, (),

, -
, , -
, -
,
, -
. ,
.
. , -
.
,
.
( , , ,
13 . . ,
), (, -
, ).
,

(. 3).
3

, , ,

,
, ,
-
,
- ,
, ,
,
, ,
, ,

,
-
,
- ,

,
- ,
- ,
- ,
:
-
-

,
,
; ,
- ,
- , ,
,
,
, ,
;
,
,

, ,

, ,
,
, , ,
, -
, 1-3, [1, . 266-275].
, , -
, -

. . , 14
. , ,
,
, , -
, .
, , , -
.
(
Crimson King, , - ). . -
(, ),
- ( ,
).
,
.

.
. -
--
: , ,
. , ,
. , -
.

, -,
, . -
-
.

. ,
.
,
( -
, ), (-
,
).
, ,
, ; -
, -
.
.
.
( , ) -
. -
( -
, , r
1
=r
2
=r
3
=r
n
),
15 . . ,
, (-
) , :
r
=r
1
-r
2
/r
1
=r
2
-r
3
/r
2
=r
3
-r
4
/r
3
=r
n-1
-r
n
/r
n-1

( r
1
>r
2
>r
3
>r
n-1
>r
n
)
r
1
r
n
,
r
.
,
,
: 0,83 0,57 0,41 0,30 0,22
0,16 0,12 0,08 0,06 0,04.
, =(r
1
-r
2
)/r
1

, (0,25-0,33).
,
. ,
,
, -
(. 2 3).

. 2. ,

. 3. ,
( ), ( )
. . , 16
, -
,

r
0,5,
r
0,2 0,5
r
0,2
7
.
, ,
(, ) ;
0,3-07. -
, ,
(, , .).
:

n
R
=r
1
S
1
+r
2
S
2
+r
n
S
n
/S

1
r
1
r
n
, %;
S
1
S
n
, .

,
. -
,

.

-
, -
, -
. .

(, , .), -
, -
. -
, -
.
1921 ..
[9], , :
,
,
,
,
, ,
.
-
, .

7
-
0,3 0,7 ( 0,5).
17 . . ,
- ,
-
(,
-
).

, --
-
- .
, ,
- .
,
-
, , , -
(80-90- .), , ,
, -
-
250400 /
. , -

, -
, , , -

.

, -

.
, , ,
.
, , -
, ,
.

-
.
,

(), ,
8
.

, (),

8
. -
,
, .
. . , 18
, ,
, , (-
), . -
: 1:6,
1:8,
. ,
, -
.
-
, --
.
1:5, 1:6.
-
. -
1015%
(, ). -
, 57%
. -

( , , -
..),
( , , ,
).
-
- ,
. -
(
), , ,
.
(, , , ,
).
, -
,
, -
, , , , ,
.
-
. -
-
-, -
.
-
:
1.
.
19 . . ,
, -
.
2. ,
.
3. ,
:
;
;
, .
4. ( ), -
, , ,
, .
5.
(), -
, -
.
6.
:
;
;
.
7.
; ;
-
, .
8. ,
:

;

,
.
9.
.
10.
. -
, .
, .
11. , -
, .
12. ,
.
13.
, -
. . , 20
- - -,
- - -
-.
14. -

,
.
15. r40%, -
, , r10%
.
16.
, -
,
.
17.
. :
() ;
-
;
, -
( );
;

. ;
,
.
,
, .
, -
. -

9
,
10

11
.
-
, , .

9
, -
; .
: -
, .
10
,
. -
. ,
, -
-
.
11
, -
( ) ,
.
21 . . ,
, ,
, -
, ,
..
, 0,5 0,6
. , ,
. -
,
. -

.
, ,

, -
, -
.
, ,
, , :
, , ,
. ,

(Simmel), (Park), (Mead), (Goffman) (Homans),

.

, , ,

. -
-
.

, .. / .
. , .. , .. ; . . .. .
: , 2011. 651 .
Bugni, V. Architectural Sociology Resources / Valerie Bugni, Ronald Smith // Conne-
ctions, American Institute of Architects Las Vegas Forum Newsletter. Las Ve-
gas, 2002 (, . . /
, //
-. -, 2002).
, .. / .. . .:
, 2010. 592 .
. . , 22
, .. ?/ .. //
. 1978. 2 (21).
, .. . , / .. .
.: , 2006. 512 .
Fischer, J. Die Architektur der Gesellschaft. Theorien fr die Architektursoziologie /
Joachim Fischer, Heike Delitz. Bielefeld, 2009.
, .. / .. . : .-.
, 1921. 346 .
Smith, R. Designed Physical Environment as Related to Selves, Symbols, and Social
Reality: A Proposal for a Paradigm Shift for Architecture / Ronald Smith,
Valerie Bugni // Humanity and Society. 2002. 26, 4. . 293311.
, .
, : -
/ // -
. 2002. 26, 4. . 293311).
Wilkins, A. J. Visual stress / A.J. Wilkins. New York: Oxford University Press, 1995.
P. 194.

23
Dragoljub B. orevi
Faculty of Mechanical Engineering
University of Ni, Serbia

MY ORTHODOX NEIGHBOUR
*

MOJ KOMIJA PRAVOSLAVAC

APSTRAKT: Autor na razumljiv i pristupaan nain postavlja i odgovara na etiri pitanja po-
vodom istinog hrianstva: ta je to pravoslavac? Pravoslavlje u svetu: perspektiva? ta potuje i
kakav je vernik moj komija pravoslavac? Moj komija pravoslavni Srbin? Autorova namera je da
priblii pravoslavlje i pravoslavnu kulturu itaocima koji imaju veoma malo informacija o
istonom hrianstvu.
Kljune rijei: pravoslavlje, pravoslavne crkve, srpsko pravoslavlje, pravoslavni vernik,
pravoslavni obiaji.

ABSTRACT: The author poses and answers four questions concerning Eastern Christianity in a
comprehensible and accessible manner: What is Orthodoxy? Orthodoxy in the world: prospects?
What does my Orthodox neighbour worship and what kind of a believer is he/she? My neighbour
Orthodox Serb? The authors intention is to bring Orthodoxy and the Orthodox culture closer to
the readers who have very few information on Eastern Christianity.
Key words: Orthodoxy, Orthodox churches, Serbian Orthodoxy, Orthodox believer,
Orthodox customs.

What is Orthodoxy?

Every Christian should know that their religion, as the largest one in the
world, split over time into three equal branches or denominations: in the 11
th

century into Orthodoxy and Catholicism, while in the 16
th
century a third
confession was formed by separation from the Roman Catholic Church Prote-
stantism. Today, all Christians and all Christian communities only agree upon
the fact that they all believe in Jesus Christ as their founder and their idol.
Orthodox Christians and Catholics differ in both their teachings and
organisation. These are not such great differences, the ones that could not be
overcome in the future in order to once again establish the unity. The split
started, the Orthodox claim, when Catholics in the West started teaching how
the Holy Spirit emanated, stemmed not only from God the Father, but also from
God the Son, Jesus Christ (filioque). On the other hand, the Eastern, Orthodox
Church has kept the apostles teaching: only God the Father emanates, or to
simplify sends the Holy Spirit into the world. Contrary to Catholicism,

*
Prepared as a part of the project Sustainability of the Identity of Serbs and National Minorities in
the Border Municipalities of Eastern and Southeastern Serbia (179013), conducted at the
University of Ni Faculty of Mechanical Engineering, and supported by the Ministry of Science
and Technological Development of the Republic of Serbia.
D. B. orevi, My Orthodox Neighbour 24
Orthodoxy rejects the existence of Purgatory, but accepts that Mother of God,
who conceived Jesus immaculately, was subject to the ancestral sin as well.
Orthodoxy also denies the Papal primacy and his infallibility, a dogma intro-
duced in the 19
th
century.
Orthodoxy proper thinking, proper believing in Christian religion,
appreciation of the traditions of religion, the congregation of all Orthodox Chri-
stians in which the process of branching took place over centuries, is currently
represented by 15 autocephalous (independent) local churches in: Constanti-
nople, Alexandria, Antioch, Jerusalem, Russia, Cyprus, Georgia, Serbia, Bulga-
ria, Greece, Romania, Poland, Czech Republic/Slovakia, Albania, and America;
with two autonomous ones Finnish and Japanese Church. And this will not be
the end of it, since new churches will continue to appear in the Orthodox world
due to the incorrect interpretation that every nation must have its own inde-
pendent church. Thus, the Macedonian Orthodox and Montenegrin Orthodox
Churches want to separate themselves from the Serbian Orthodox Church, while
no less than two Ukrainian Orthodox Churches want to become independent of
the Russian Church. However, wishes are one thing, and the following of
Orthodox Canons, i.e. the regulations that can grant independency, another:
sometimes the process can last for a hundred years. Therefore, none of the abo-
vementioned Churches have recognised either the Macedonian, Montenegrin, or
Ukrainian Churches.
In the organisational sense, Orthodoxy, as Protestantism, has no general
centre of government; the Ecumenical (ecumenical = belonging to the whole
inhabited world) Patriarch, whose seat is in Istanbul (formerly Constantinople),
enjoys respect and the position of the first among equals, but not legal or any
other form of authority over other churches. The other 14 autocephalous
churches are absolutely independent and episcopally governed with a patriarch
or an archbishop at the helm (, 1991).
All Orthodox churches have the same religious teaching and cult. They
were formulated during the first seven Ecumenical Councils the last one was
held in the 8
th
century which are the only ones that the Eastern Church
acknowledges. Since 1960 the next all-Orthodox Council has been carefully
prepared for the purpose of coordinating Orthodoxy with the modern age. The
sources of Orthodox teaching are the Holy Scripture and the Sacred Tradition.
The Bible and personal interpretation by believers are not sufficient, as is the
case in Protestantism, but the criterion of tradition is also necessary. Finnish
Archbishop Paul (1984: 20) says: Without such a benchmark, the authority of
the Bible would be reduced to the personal opinion of each individual trying to
interpret it. We believe that the Bible itself, without the tradition, as its living
interpreter, is not sufficient as the source of the truth. The sacred tradition has
been established by ecumenical and local councils, deeds of the church fathers,
and ancient service of worship.
The Orthodox Cult is rich and diverse from the seven sacraments (bap-
tism, confirmation, penance, Eucharist, matrimony, ordination, and anointing of
25 D. B. orevi, My Orthodox Neighbour
the sick), over prayer, iconolatry, worship of the cross, relics, remains, and holy
places, to the cult of saints, fasting, and celebrating great holidays.

Orthodoxy in the world: prospects

Orthodoxy, the second largest Christian denomination, right behind Ro-
man Catholicism, encompasses 5.65% of the world population at the beginning
of the 21
st
century, which amounts to 300 million Orthodox believers. It is
traditionally spread across the Balkans among Serbs, Greeks, Montenegrins,
Bulgarians, Macedonians, Romanians, and, which many are not aware of, part
of Albanians (25%). In eastern Europe it is mostly found in eastern Slavic peo-
ples Russians, Belarusians, and Ukrainians. Apart from Russians, Orthodoxy
is present in various other peoples which live in the Russian Federation.
The countries with the predominant Orthodox population comprise:
Serbia (84%), Montenegro (74%), Macedonia (65%), Greece (95%), Bulgaria
(83%), Romania (87%), Russia (80%), Belarus (85%), Ukraine (80%), Georgia
(89%), Moldova (98%), Cyprus (80%). Orthodoxy is to a higher extent also
present in Bosnia and Herzegovina (36%) and Kazakhstan (40%). Furthermore,
it can be found in Estonia (13%), Latvia (9%), Lithuania (4%). Smaller groups
of Orthodox believers live in Poland, Czech Republic, Slovakia, Hungary,
Turkey, and Azerbaijan.
As far as Nordic countries are concerned, sources show that there is a
statistically significant spreading of the Orthodox only in Finland (1.2%) and
Sweden (1%), while there are a few parishes in other countries (Miz, 2002).
Also called Orthodox are the ancient eastern churches, that preach the
dogmata only from the first three Ecumenical Councils, and out of which the
best-known are the Armenian, Ethiopian, and Coptic (Egyptian) Church.
The largest Orthodox Church is the Russian Church, and it has around
150 million believers, with its seat in Moscow, because of which it is called the
Third Rome by the Orthodox the first is the Rome itself with the Vatican,
while Constantinople, Tsarigrad, i.e. todays Istanbul, is considered the Second
Rome as an ancient seat of the Ecumenical Patriarch and, so to speak, the
centre of Orthodoxy. There are hidden and open conflicts between the Russian
Orthodox Church and the Orthodox Church of Constantinople (the Ecumenical
Patriarchate), in whose background lie the battle for primacy, for priority in the
Orthodox world. The strongest church with the most numerous body of be-
lievers especially in relation to the Church of Constantinople which has a
negligible congregation, but a centuries old Canonical and spiritual tradition
would like to lead the way, to be listened to, and be the most respected one.
Truth be told, Orthodoxy spread outside of the region where it originated,
particularly in the 19
th
, the 20
th
, and at the beginning of the 21
st
century. Con-
trary to various expectations, the prospects of Orthodoxy are more than bright.
1. Due to the collapse of the communist and atheist ideology, a social,
cultural, and spiritual climate for the renewal, and even blooming of Orthodoxy
is created. In Europe and America religious stimuli are no longer coming from
the West to the East, but vice versa. It is evident that Orthodoxy has remained
the most vital spiritual force in the region that traditionally belongs to it, even
though it has been subjected to harsh repression and nipped in the bud.
2. Orthodoxy will offer the world a connection with history, since it is
itself an agent of world history, as summarised by Serbian Patriarch German
(1990: 21): Its beauty, humanity, culture, and art were primarily spread by
Byzantium and Russia. The October Revolution (1917) caused immense inju-
stice to Orthodoxy, yet also did it a favour, unwillingly, by spreading it from the
East to the West... That is why there are Orthodox eparchies and parishes in
Japan, Africa, America, and Australia. Orthodoxy is an unbroken heritage of the
Evangelical Apostolic Church of Christ in the East, but today also in the West.
Orthodoxy travels without being spectacular, slowly but surely, toward the
West, trying to put the testimony of historical vertical into the historical
horizontal.
3. Orthodox Christian faith will still offer love and peace, happiness and
tolerance to millions of people, enabling them to find the meaning and reason to
live, and providing a sense of balance and perseverance. It can achieve this if it
is not reduced merely to the Christianity of laws and customs, a mass religiosity
of the external type, but to the permanent freeing of the inner man in Orthodox
spirituality.
If this be the case, it is too much to hope that the entire inhabited world
will be Orthodox Christian.

What does my Orthodox neighbour worship and what kind of a
believer is he/she?

The essence of Orthodox piety is most concisely expressed in the Symbol
of Faith, which was presented to the holy fathers at the Councils of Nicaea
(325) and Constantinople (381).
All Orthodox churches insist on the so-called classical, church believer,
who should adopt all Orthodox teachings believe in God/Holy Trinity (the
unity of God the Father, God the Son Jesus Christ, and Holy Spirit), Virgin
Mary, afterlife, heaven, hell... adequately perform the rites and regularly visit
the temple: celebrate holidays, go to the church, on Sundays for liturgy, pray
every day, fast, and take communion. There is no desired Orthodox believer
without churchliness.
Let us be honest, it is a thin layer of our Orthodox neighbours who do all
these things. All of them say that they are of Orthodox confession, they are
simple-hearted in their religiosity, they generally claim that they believe in
God, fear Him and cross themselves, but only few of them, for example, believe
in heaven and hell they are far less theologically educated than Catholics and
Protestants they rarely go to the church, let alone every Sunday for liturgy,
and even more rarely take communion and, by God, they do not fast.
However, let us remind ourselves, Orthodoxy is a ritualistic confession
and the majority of the Orthodox are traditional practitioners, they celebrate the
so-called great holidays, use the institutional church services during the crucial
moments in their lives, are not well versed in the religious teaching, and are
declaratively religious. In the example of Serbs and Montenegrins, the most
prominent are traditional believers. It is the case of a traditional, ritual type who
is baptised (and baptises its own offspring), married in the church, celebrates
its saints day (probably also Christmas and Easter, and especially religious
processions in villages), and will be buried with a memorial service. I introduce
the name of four rites believer for such a believer, assured that they are the
most prevalent ones, and I reverse Grace Davies rule of believing without
belonging which is true for Christians in Western Europe into the formu-
lation traditional belonging without believing. At the beginning of the 21
st

century, the Orthodox are religious in a manner of traditional belonging
without believing (orevi, 2009a:64).
Orthodoxy is essentially traditionalistic and it nurtures the family order
and peace. In line with the principle that Jesus Christ is in heaven, an emperor
in a state, and a host in a house, it demands respect for the elders the oldest
member is the host, the head of the family grandfathers and grandmothers,
parents, but also children. A family or ceremonial meal should not begin
without the host seated at the table, for example, the grandfather and his
grandson usually take the bread made specially for the saints day to the church
to get it sanctified.
There are remains of ancient forms of believing in Orthodox believers
and superstitions, magical and occult phenomena are not completely uprooted.
Superstitions are most widespread in the Orthodox, followed by Protestants, and
finally Catholics. (On the whole, superstition is more widespread in Muslims
than in Christians.) Thus, do not be surprised when your Orthodox female
neighbour, in the instance of a grave illness or serious trouble, does not ask a
doctor or a priest for help, but visits a simple fortune teller or an old lady in the
neighbouring village who conjures magic. Similar to this, if a daughter is still
not wed or a son still not married, a lot of Orthodox believers will interpret this
as a case of cast magic spells by a neighbour, a cousin, or some other hater
from the neighbourhood on the household and the family. Even today, when a
student is taking an exam and exiting the house, the mother will spill a wash-
bowl or a jug of water on the steps behind him or her.
It should be emphasised that, due to the abovementioned, Orthodoxy and
Orthodox believers yielded to the rush of atheism in the former socialist
societies, while Catholicism and Islam did not (, 2009). Learned people
say that the causes of mass unreligiosity of the Orthodox population lie in the
Orthodoxy itself and its churches. Orthodoxy has still not experienced the
inner protestantisation, nor has it contributed to the shaping of a modern and
stable civil consciousness. This is particularly the case in the predominantly
rural Orthodox population that is still not ready for the modern democratic
society, critical public opinion, and market competition. If this had not been so,
which the readers from the former Yugoslavia are well aware of, the following
would not have been possible: the commissary has spoken thus there is no
God.
In any way, the Orthodox Christianity is often referred to as sweet: it
does not ask for much, nor does it press many demands, it is not strict since it
is not a religion of laws, yet it offers a lot. That is why it is so attractive.

My neighbour Orthodox Serb

Yes, the majority of Serbs that we encounter, and that are our closest
neighbours, are Orthodox and they belong to the Serbian Orthodox Church
(SOC). However, this has not always been the case, nor it is today. Not that
long ago, there were a lot of Catholic and Muslim Serbs, thus it was possible for
Vuk Karadi to write about Serbs of three laws the Orthodox, Catholic and
Muslim. Today it is different, there are negligible numbers of other confessions,
partially due to historical events, because of which we are now in Scandinavia,
and not in our homeland, and partially due to the position of the SOC to
recognise as Serbs only those of Orthodox denomination. The bishop, and now
also a saint, Nikolaj Velimirovi himself a long time member of the Diaspora
passed a harsh judgment that a Serb without faith is like a famous firm on an
empty shop, where he was joined by a renowned priest, Ljubomir Rankovi:
Serbness without faith is form without essence. Catholic, Muslim, Protestant
Serbs... are not good Serbs.
Yet, the life goes on and we are not surprised when, here in Norway or
Sweden, or over there in Bosnia and Serbia, we get a Serb for a neighbour who
does not go to the SOC, but to a church of Adventists, Baptists, Pentecostals, or
Jehovahs Witnesses. Sociologists of religion claim that almost one percent of
Serbs have left the SOC and embraced some of the small religious communities
of the newly Protestant origin.
Culture tells us to meet the Orthodox neighbour and his or her customs
and behaviour. As soon as we enter the home of an Orthodox Serb, we should
encounter an icon in a visible, central position, a picture of the saint a family
one and a sanctuary lamp beneath it. On the table, or a TV stand, there is no
Bible in a leather cover as one can find in an Adventist home, because, as
already mentioned above, reading religious literature is not a strong side of
Orthodox believers.
However, Orthodox Serbs will prepare during the entire year, even if they
are poor, to celebrate their saints day richly, often for a couple of days (Ivko-
va slava): Saint Parascheva, Saint Michael the Archangel, Saint Nicholas (the
most widespread saints day), Saint John, Saint Sava... Neighbours will
entertain up to several tens of cousins, friends from work, and neighbours for
their saints day. Newly composed Serbs, who do not care much for tradition,
but want to show off, celebrate their saints days in taverns and hotels, which is
an unheard-of blasphemy. And there they will eat and eat, drink and drink until
they drop.
An Orthodox Serb will certainly celebrate in a rich fashion, maybe even
excessively, first the birth of a child, then its baptism in the Church which is
performed right after the birth, and not upon entering boyhood/girlhood as is the
case with the new Protestants and finally the first birthday. No one can take
count of nor will even try to sum up the hard-earned money being spent by
various people.
And let us not even start on the binges that Serbian weddings turn into
after the civil and church wedding ceremony between sons and daughters-in-law
almost all brides and grooms today enter into marriage in the Church, and
they are charged handsomely by the priests! Your Orthodox neighbour, if the
wedding is held in the homeland, will usually have from, at least, 100 to the
maximum of 200 guests. And what about the cost of the ceremony itself and
renting special venues for weddings and celebrations.
Trust your Orthodox neighbour unfortunately you will become con-
vinced, since people inevitably leave the life on Earth that the pre-mortal,
mortal, and post-mortal customs demand a lot from oneself. And then,
concerning the memorial service, a mound of food needs to be prepared along
with a lot of alcohol, since everyone present is obliged to have lunch after the
funeral of the deceased. And there have to be three seatings, or as it has been
called from the olden days there have to be three sofras. It is the time of
drinking and eating as if it were a celebration of sorts, and not the saddest day in
ones life. This custom has been distorted to such an extent that an Orthodox
Serb needs to rent a tavern. Thus, in Ni, next to the city cemetery, a special
tavern for such occasions has been opened. What is it called? What else than
Parastos.
1
One should witness the Orthodox All Souls Days, three times a
year, at a village cemetery somewhere!
Do not worry much about your Orthodox neighbours, they like to cele-
brate both church and secular holidays, not thinking about saving money or
calculating in advance, they are happy, like to enjoy themselves and, which is
the most important thing, they like to entertain other people, especially their
neighbours, convinced that God will look upon them from time to time.
That is why, without hesitation, and even without an invitation, you can
step over their threshold and together share the happiness and sorrow upon the
birth of an offspring and baptism, wedding and saints day, funeral and meal for
the dead... Respect those three or four rites in their annual and life cycle, and
you will have a good friend, neighbour, and countryman. It is not much, is it?!

1
The word parastos is of Greek origin, meaning requiem.
R e f e r e n c e s
Cvitkovi Ivan, Moj susjed Musliman, kolska knjiga, Zagreb, 2011.
., , , , 1991.
orevi Dragoljub B., The Serbian Orthodox Church Between Heaven and Earth, Fac-
ta Universitatis Series: Philosophy and Sociology, Vol III, no. 3/1996, Ni, pp.
275-293.
orevi Dragoljub B. (ed.), The sociology of religion in the former Yugoslav repu-
blics, YSSSR, Ni, 2008.
orevi Dragoljub B., Religiousness of Serbs at the Beginning of the 21
st
Century:
What is it About?, in: Revitalization of Religion: Theoretical and Comparative
Approaches, Gavrilovi Danijela (ed.), YSSSR, Ni, 2009a, pp. 57-64.
orevi Dragoljub B., The Sociological Understanding of the language of Religion:
What is the Word about, Politics and Religion, Vol III, no. 2/2009b, pp. 255-
265.
orevi Dragoljub B., Several questions to the Sociology of Religion and the Socio-
logist of Religion, in: Living Faithfully, Living Together, Review Balkans as
Reality, Vol 2, Bulgarian Academy of Sciences, Publ. House Avangard prima,
Sofia, 2009c, p.p. 35-62.
orevi Dragoljub B., urovi Bogdan, Secularization and Orthodoxy: The Case of
the Serbians, Orthodoxes Forum, Vol II, no. 2/1993, pp. 215-220.
., (.), -
, -
, , , , 2010.
, , , , 1990.
, ,
, , 2009.
Miz Roman, Religijska slika Evrope, MBM-plus, Novi Sad, 2002.
: , 1, , ,
2011.
, , , , 1984.
, -
: XVII XXI , Lap Lambert Academic Publishing, Saar-
brcken, 2011.
31
Miomirka Lui
Filozofski fakultet Niki
Crna Gora

NEPOSREDNOST IDENTITETSKIH SPEKULACIJA

IMMEDIACY OF IDENTITY ADVENTURE

ABSTRACT: Identitys epistemological structure presents an opus that seeks to recognize the
sense of the individuals existence, taking into account the importance of anticipation and
understanding of the cause and causal relationship between personal and collective identity.
Namely, the man as a creature that eternally quests for his own sense of existence finds it in his
otherness, his mirror. So, whether the man perceives otherness in the existence of another person,
group or culture, or whether it is interpreted as a confirmation, denial or improvement, presented
in different time frames, it is certainly relevant equivalent of his self-determination or self-
identification. Thus the identity interpretations focus shifts from personal to collective dimension
or to the socio-cultural identity. By connecting a personal and collective identity, individual and
culture, an essential process that follows this connection is interiorization of cultural attributes.
Individuals feel cultural attributes like their own identity, as Durkheim says even when they
(social facts) are in accordance with my own feelings and when I within myself feel their reality,
the reality does not cease to be objective, because I did not created them, but I have received them
by education (quote taken from Ricer, 2007: 57). In addition to identitys theoretical analysis
from different scientific perspectives, the special emphasis in the text is put on individuation as a
thing that is above the natural biological determinism and hominizations development in which
an individual is going through different stages of life experience: rising from the stage of a
newborn childs absolute lack of freedom, through protest and conflicts, to one of the first air of
freedom when a man is born for his own I, for himself (V. Jerotic, 78).
Key words: identity, cultural identity, individuation, otherness.

APSTRAKT: Epistemoloka struktura identiteta predstavlja opus kojim se nastoji prepoznati
smisao postojanja individue, uzimajui u obzir vanost anticipacije i razumijevanja uzrono-
kauzalnog personalnog i kolektivnog identiteta. Naime, ovjek kao bie u vjeitoj potrazi za
sopstvenim smislom postojanja, taj smisao pronalazi upravo u svojoj drugosti, svome ogledalu.
Dakle, bilo da drugost percipira kroz postojanje drugog ovjeka, grupe ili kulture, ili pak da je
tumai kao svoju potvrdu, osporavanje ili usavravanje, predstavljeno u razliitim vremenskim
okvirima, ona je svakako relevantan ekvivalent njegovog samoodreenja, odnosno samoidenti-
fikacije. Tako sa personalne ravni teite tumaenja identiteta se pomjera na kolektivnu ravan
odnosno na drutveno-kulturni identitet. Dovodei u vezu personalni i kolektivni identitet,
pojedinca i kulturu, neizostavan proces koji prati to povezivanje jeste interiorizacija kulturnih
atributa. Kulturne atribute pojedinci (sa)osjeaju kao svoju vlastitost, to Dirkem pocrtava ak i
onda kada su one (drutvene injenice) u skladu sa mojim sopstvenim osjeanjima i kad u sebi
osjeam njihovu stvarnost, stvarnost ne prestaje da bude objektivna, jer ih nisam ja stvorio, ve
sam ih vaspitanjem primio (preuzet citat iz Ricer, 2007: 57). Pored teorijske analize identiteta iz
razliitih naunih perspektiva, u tekstu je poseban akcenat stavljen na individuaciju kao momenat
izdizanja iznad prirodno date bioloke odreenosti i stepena razvoja hominizacije u okviru kojeg
individua prolazi kroz razliite faze ivotnog iskustva izdizanju iz stadijuma apsolutne neslobode
novoroenog deteta, preko protesta, sukoba i konflikata, do onog prvog zraka slobode kada se
ovek raa za svoje Ja, za samog sebe (Jeroti: 78).
Kljune rijei: religija, religioznost, indikatori religioznosti, mladi, moral, vrijednosti.
M. Lui, Neposrednost identitetskih spekulacija 32
Pitanje identiteta zaokuplja panju svih vremenskih epoha, i tie se sva-
kog drutva i svake individue bez obzira na stupanj drutvenog i individualnog
razvoja. Svaka pria o identitetu u svojoj osnovi inicira razmatranja koja se
odnose na personalni i/ili kolektivni identitet, a zatim i tumaenja identiteta u
kontekstu (tradicionalizma, modernizma, postmodernizma), kao i vremenskih
dimenzija prolosti, sadanjosti i budunosti. Etimologija rijei identitet nalazi
svoje korijene u latinskom jeziku i kovanica je dvije rijei idem (isto) i iden-
tidem (ponovljeno). U starogrkom jeziku rije koja bi bila analogna rijei
identitet je tautotes iji je tvorac Aristotel i koja proizilazi iz rijei autos (sebe).
Kako pojedinci, tako i drutvene grupe u okviru svojih kulturnih prostora,
voeni kulturnim atributima imaju potrebu za samoodreenjem ili samoidenti-
fikacijom, ali istovremeno imaju i potrebu za razlikovanjem sebe od onoga to
se nalazi naspram njih ili izvan njih. Ovo dalje u irem kontekstu nagovjetava
uoavanje vrijednosti sopstvene kulture u odnosu na druge kulture i druge kul-
turne identitete. Izgradnja kulturnog identiteta je proces sazrijevanja linosti i
kolektiva, u smislu prepoznavanja, otkrivanja i verifikovanja vrijednosnog okvi-
ra kulturnog i socijalnog konteksta u kojem ivimo. Prioritetan cilj ovog procesa
jeste samoodreenje pojedinca, grupe, kulture, u odnosu na svoju prolost,
djelanje u sadanjosti i projekciju budunosti, kao i samodreenje u odnosu na
zajednicu u kojoj ivimo i procese sa kojima se suoavamo. Manuel Kastels u
djelu Mo identiteta istie da socioloka nauka prouavanje identiteta ne
ograniava na jednu vremensku dimenziju (prolost, sadanjost ili budunost),
iskljuujui ostale, ve nastoji uspostaviti korelaciju i analitiki pristupiti feno-
menu identiteta sa aspekta kauzalnog odnosa sve tri vremenske dimenzije. Ka-
stels se ne zadrava samo na analogiji vremenskih dimenzija prilikom odreenja
fenomena identiteta, ve ide dalje u traganju za konstitutivnim elementima koji
pojam kulturnog identiteta ine nauno opravdanim ... identitet je izvor smisla
i iskustva naroda. Pod identitetom, ako se odnosi na drutvene aktere, podrazu-
mijevam proces stvaranja smisla na temelju kulturnog atributa ili srodnog niza
kulturnih atributa kojima je dana prednost u odnosu prema drugim izvorima
smisla (Kastels, 2002: 15). Kada analizira pojam identiteta Kastels kao kljuan
momenat uzima smisao koji odreeni kulturni atribut ima za pojedinca ili ko-
lektiv. Ovakvo odreenje upuuje na stanovite da elementi koji se usvajaju kao
identitetski procesom interiorizacije postaju autentian dio linosti koja ih
prihvata. On pri tom naglaava da je identitet stvar individualiteta, odnosno
izvor smisla za same aktere, pri emu se smisao izgrauje procesom individu-
acije. Meutim, ovakav stav ne iskljuuje mogunost formiranja identiteta pod
uticajem institucionalnih okvira, ali pod uslovom da ih drutveni akteri pounu-
tarnje i izgrade njihov smisao oko ovog pounutarnjenja (Kastels, 2002: 17). Da
bi na cjeloviti nain sagledali problematiku identiteta i precizno pozicionirali
mjesto kulturnog identiteta, neophodno je uzeti u obzir antropoloku, socio-
kulturnu i bioloku dimenziju ovog fenomena. B. Stojkovi upravo kroz ove tri
dimenzije promilja znaaj identiteta naglaavajui da je kao linost ovjek
jedinstven, kao drutveno bie on je kao i neki drugi ljudi, kao bioloka jedinka
33 M. Lui, Neposrednost identitetskih spekulacija
on je kao i svi drugi ljudi (Stojkovi, 2008:18). Kako razumjeti smisao vlasti-
tog identiteta, nego komunikacijom sa drugim bilo da tu drugost ini pojedinac
ili kultura, to upuuje da je kljuni mehanizam za formiranje identiteta socio-
kulturni osnov u kojem se jedinka razvija. Dakle, pojedinac razvija predstavu o
sebi na osnovu elemenata koje sabira u procesu interakcije sa drugim ljudima.
Da bi se identitet uspjeno razvijao Stojkovi prema navodima Kreppmana isti-
e nunost postojanja sljedeih elemenata: empatija kao mogunost pojedinca
da shvati poloaj partnera u interakcijskom odnosu, distanca da ovjek ne inte-
riorizuje drutvene uloge mehaniki, ve da ih promilja i da u njih unosi svoju
linost, ambiguitetna tolerancija se odnosi na sposobnost pojedinca da istraje
do kraja u interakcijskom odnosu, bez obzira na mogunost ne ispunjavanja
sopstvenih oekivanja. Kao posljednju i najbitniju fazu u procesu formiranja
personalnog identiteta Stojkovi podvlai, komunikativnu kompetenciju koja
podrazumijeva formiranje sopstvenih zahtjeva na temeljima preispitivanja
oekivanja drugih.
Rije je, dakle, o fenomenu koji lini doivljaj interpretira kroz prizmu
iskustava drugog/ih. Upravo ta komparacija sopstva i drugosti jeste nuan pred-
uslov formiranja i promjene identiteta. Na to nas upuuje i Hegel u svom
Uenju o sutini apostrofirajui da neto identino sa samim sobom, odmah
povlai konsekvencu razliitosti od drugog, ili kada razmatra uzrono-poslje-
dini odnos naglaavajui da neto drugo mora biti razlog ili uzrok postojanja
stvari samih po sebi. Postojanje subjekta i onoga to se nalazi naspram njega
jeste osnov za formiranje identitetske strukture prvi put kao ono emu se
identitet pripisuje, a drugi put kao ono to je s tim identino (Hegel, 2005: 9).
Ovakvo tumaenje iji je predmet pojam u svojoj neposrednosti u odnosu na
drugo i pojam u svojoj refleksivnosti Hegel naziva razumskom logikom. Dija-
lektika priroda identiteta upuuje na tumaenje koje nagovjetava uzronost
identifikacije sa odreenim momentom, situacijom ili subjektom, i njegovu
differentia specifica u odnosu na drugog. Ovu paradigmu opravdava injenica
da ne postoje dvije individue koje su identine, ali ne postoje ni dvije individue
koje nemaju nikakvih slinosti, to e rei da uvijek postoje karakteristike koje
ih ine slinim, i karakteristike po kojima ih je mogue razlikovati, identifi-
kovati. Upravo na tim razlikama se temelje specifinosti individue i konstituent
za formiranje personalnog identiteta. Ove razlike se dalje prenose sa individue,
na grupe, kulture, faze istorijskog razvoja ovjeanstva i vrijednosne orijenta-
cije svojstvene svakom od ovih momenata. U procesu razmiljanja o kulturnom
identitetu pitanja koja predstavljaju nezaobilazan segmenat rasprave su: na
emu poiva kulturni identitet, koji su to elementi kroz koje se on iskazuje, ta
ga ini specifinim odnosno razliitim od drugih? Budui da ni jedno odreenje
kulture nije dovreno, jer je kultura kao pojava u stalnom postojanju i nasta-
janju, razotkrivanju i ekstenziji, to e dalje rei da je otvoren prostor za deko-
diranje postojeih segmenata i nastajanje inovativnih cjelina. Iz toga proizilazi
da se o kulturnom identitetu ne moe govoriti kao dovrenoj i zavrenoj cjelini,
ve je rije o fenomenu koji je u stalnom procesu izmjene. Stojkovi, pravei
paralelu izmeu linog i kulturnog identiteta upuuje na simetrinost izmeu
personalnog identiteta i kulture dokazujui ovaj stav kroz hipotezu da je rije o
linosti iji je identitet otvoren, nikada dovren i uvek u pitanju, moglo bi se
pretpostaviti da i kultura, pod ijim uticajem se ta linost obrazuje ima u osnovi
iste odlike (Stojkovi, 2008: 41). Kulturni identitet u svom odreenju aktueli-
zuje spor difuzionizma sa jedne strane i kulturalizma sa druge strane. Naime,
difuzionizma u smislu odricanja od potpune socijalne izolovanosti i hermeti-
zovanosti kulture i u isto vrijeme prihvatanja razliitih uticaja iz drugih kultura i
njihove asimilacije u potencijalnu. Kulturalizam kulturu nastoji predstaviti kao
cjelinu koja je jedna i neponovljiva. Dakle, kulturni identitet bi svoje mjesto
mogao pronai izmeu ova dva stanovita, uzimajui djelimino u obzir ele-
mente prihvatanja i prilagoavanja iz difuzionizma i nastojanja da se unaprijedi
autentinost kroz stanovite kulturalizma.
Za proces oblikovanja identiteta . unji istie potrebu ovjekovog
spoznavanja sopstvene linosti i njenog pozicioniranja u okviru poretka kojem
pripada, Oktavio Pas dodaje da stepen dostignutog identiteta linosti ujedno je
i mera njene zrelosti (Pas, 1979: 237). Na vanost faktora koji utiu na spo-
znaju personalnog identiteta upuivao je i Fihte navodei da identitet Jastva sa
samim sobom je aktivnost usmjerena na sebe, koja iako predstavlja neposrednu
injenicu, sama zavisi od drugih uslova, ije pronalaenje znai, u isto vreme i
otkrivanje sveta (Hegel II, 2005). injenica je da ovo odreenje upuuje na
vanost Jastva kao aktivnosti usmjerene na sebe i svijesti koja proizilazi iz nas
samih i podstie tu aktivnost, ali ne zaboravlja na postojanje svijeta izvan sebe
koji utie na formiranje totaliteta individue i daje smisao njenom postojanju.
Naravno, do aktivnosti, odnosno do njene refleksije u spoljanjem svijetu ne bi
dolo da ne postoje subjekat ili objekat na koji je ta aktivnost usmjerena. U tom
kontekstu radi pojanjavanja komunikacije na relaciji Ja i Ne-Ja, Fihte koristi
termin refleksija koja se kree od Ja ka Ne-Ja, i odbijajui se ponovo se vraa
prema Ja projektujui svijest o drugome i razvijajui samosvijest o sebi. Ovaj
sud Fihte ilustruje jednim veoma originalnim primjerom, uzimajui elektricitet
(odbijanje), magnetizam (privlaenje) i hemijske procese (sjedinjavanje) kao tri
faze kojima e Ja stii do line spoznaje ili kako Fihte kae do identifikacije sa
samim sobom. Drugim rijeima sile privlanosti, odbijanja i jedinstva koje se
ostvaruju u hemijskom procesu, nisu samo prisutne kada se analizira odnos
izmeu sopstva i drugosti, ve su one originalan rezultat sopstvene spoznaje,
podrazumijevajui proces spajanja sa slinostima i eliminacijom iliti apstraho-
vanjem elemenata koji se ne mogu sjediniti u lini identitet. eling u odreenju
znaenja identiteta kree od vanosti samosvijesti. Samosvijest je momenat koji
sublimira ljudsko postojanje u odnosu na ivotinjsko, to je trenutak ovjekovog
iskoraenja iz prirode. Prema njegovom analitikom modelu ovjek je bie ije
ja jeste svjesno svog vlastitog djelovanja zato to se to djelovanje ispoljava
kao od prirode osloboeno. Kada kae djelatnost od prirode osloboena, ne zna-
i da se u potpunosti distancira od prirode, budui da se svaka aktivnost ostva-
ruje u prirodnom ambijentu i da se ovjekova prirodnost ne dovodi u pitanje, ali
ingenioznost ljudskog roda upuuje na iskorak iz prirode ili u odnosu na priro-
du, kao transcendentiranje iznad instiktivnih refleksija. Ovaj moment izdizanja
iznad prirodno date bioloke odreenosti i stepena razvoja hominizacije V. Je-
roti naziva individuacijom. Kompleksnost ovog procesa ogleda se u izdizanju
iz stadijuma apsolutne neslobode novoroenog deteta, preko protesta, sukoba i
konflikata, do onog prvog zraka slobode kada se ovek raa za svoje Ja, za
samog sebe (Jeroti, 1980: 78). Svakako, da proces individuacije, predstavlja
sazrijevanje, odrastanje linosti, odnosno njeno pribliavanje sopstvenim potre-
bama i zahtjevima. Ovaj proces nosi svoje breme, breme kao metaforu odgovor-
nosti, kako za samu individuu koja trai prostor za vlastito djelovanje u skladu
sa vlastitim potrebama, tako i za sredinu koja teko prihvata odbijanje posluno-
sti koja je do tada bila neprikosnovena. Diskurs koji prati razmiljanje i tumae-
nje, da li sloboda i slobodna volja nose teret odgovornosti ili pak predstavljaju
iluziju, razmatrao je M. Simunovi u svom tekstu Frojd i Dostojevski,
komparativni ogled. Simunovi analizu temelji na hipotezi da li je sloboda
ograniena, uslovljena ili je apsolutna, sa tim u vezi, dijalektiki proima nit
ovog odnosa temeljei ga na pretpostavkama koje su Frojd i Dostojevski
podravali. Naime, Frojd, dakle, argumentuje naelo psihikog determinizma i
osporava svaku sluajnost u duevnom (a zatim u duhovnom ivotu) i dokazuje
kauzalnost i strogu nunost u njemu. Ova teorija ide tako daleko da nunost i
uzroke vidi i otkriva ak u takvim efemernim pojavama kakve su simptomi u
neurozama, halucinacije i deluzije u psihozama, pa ak i u najbanalnijim oma-
kama koje se analiziraju kao psihopatologija svakodnevnog ivota (Simuno-
vi, 2009: 294). Nasuprot njemu, Dostojevski izdie na pijedestal vrijednosti
patos slobode, Dostojevski kao ni Hristos u legendi, nije htio da ovjeka
oslobodi ovog bremena.
1
Za Dostojevskog je, veli dalje Berajev, sloboda
antropodiceja i teodiceja, pa zato u njoj valja traiti kako opravdanje ovjeka,
tako i opravdanje Boga (Simunovi, 2009: 294). Ovaj korpus analize akcenat
stavlja na pojedinani doivljaj, ali se moe veoma lako projektovati i na kole-
ktivni aspekt smisla i djelovanja. Pitanje je da li je sloboda ograniena determi-
nistikim odnosima ili je pak njena uloga apsolutna? Koliko god idealan tip anti-
cipirao postojanje slobode kao ispoljavanja totaliteta ovjeka u svim njegovim
stremljenjima, traganjima, djelovanjima, ipak sloboda nije neograniena i nije
apsolutna. Ogranienja patosa slobode su veoma esto prisutna i konkretizuju se
u raznim ontikim pristupima realnosti, bilo da se manifestuju kroz savjest
djelovanja, odgovornost za posljedice ili pak da je ta ista sloboda ograniena
drutvenim injenicama. Drutvena injenica je kategorija koja je za pojedinca
spoljna i nametnuta, a im je neto nametnuto ono je istovremeno i prinudno,
ograniavajue po svim aspektima djelovanja. Odnos drutvene injenice spram
pojedinca Dirkem je objasnio naglaavajui sljedee: Kad vrim svoju dunost
brata, supruga ili graanina, kada izvravam obaveze koje sam ugovorio, ja sam
ispunjavao dunosti koje se nalaze van mene i mojih postupaka; ja ispunjavam

1
Breme odgovornosti i posljedice koje ono nosi sa sobom.
dunosti koje su definisane pravom i obiajima. ak i onda kada su one u
skladu sa mojim sopstvenim osjeanjima i kad u sebi osjeam njihovu stvarnost,
stvarnost ne prestaje da bude objektivna, jer ih nisam ja stvorio, ve sam ih
vaspitanjem primio (Ricer, 2007: 57). Svi oblici koji osporavaju potpuno pri-
sustvo slobodne volje dokazuju da slobodna volja, ona se proglaava za puku
iluziju, te je kao iluziju valja i analizirati, pa tako eventualno i otkloniti (Simu-
novi, 2009: 294). U skladu sa deterministiki odreenom realnou, ovjek, u
kontinuitetu svoje pojedinosti interiorizuje segmente drutvenih injenica, uno-
sei u njih svoj doivljaj, prihvatajui ih kao svoj uroeni kod. Ova dimenzija
realiteta istie odnos djelovanja drutvenih injenica, njihovog prihvatanja i
smjetanja u vlastite kontekste smisla, ime dajemo smisao i vlastitom posto-
janju. U skladu sa tim Jeroti razmatra odnos istorije ljudskog drutva i procesa
individuacije kroz etiri perspektive ili bolje rei etiri stupnja sazrijevanja
linosti:
drutvena istorija oveka poela je njegovim izdizanjem iz stanja jedinstva sa
prirodom,
fizika istorija presecanjem pupane vrpce koja ga je devet mjeseci vezivala
uz majku,
psiholoka istorija odvajanjem od roditeljskog doma i zapoinjanjem samo-
stalnog ivota,
duhovna istorija otkrivanjem svoga ja, svoje slobode i u isto vrijeme,
stvaralake linosti u sebi.
Svaka od etiri navedene istorije koje proimaju ljudski ivot imaju
zajedniki imenitelj koji se odnosi na samootkrivanje i samorealizaciju, ali ne i
potpuno odvajanje od svega to predstavlja matinu datost individue. Ove faze
u skladu sa stepenom sloenosti zahtjeva koji se postavljaju pred individuu
imaju svoje mjesto u hijerarhiji realizacije i ukazuju na sposobnost individue da
samostalno djeluje, pronalazei svoj put i pozicionirajui svoje mjesto u kole-
ktivu odnosno zajednici. Meutim, ta individua uprkos svom linom osamosta-
ljenju, ipak ne prestaje postojati van okvira prirode, svojih predaka i potomaka,
svoga drutva i kulture. Na putu ostvarivanja procesa individuacije u okviru
navedenih faza mogu se izdvojiti dvije kategorije ljudi. Prvu kategoriju ine
individue koje predstavljaju pasivne lanove drutvene zajednice (one koji se
konformiziraju i utapaju u kolektivni identitet), dok u drugu kategoriju spadaju
one individue koje svojom posebnou i specifinou razmiljanja i djelovanja
poklanjaju sebe zajednici kojoj pripadaju, inei samu zajednicu posebnom i
bogatijom za svoje postojanje. Dakle, potrebno je samo podvui razliku koja
postoji izmeu oveka vezanog za jednu zajednicu neurotinim vezama straha,
neprestanom potrebom za pomoi i izvlaenjem svakojake koristi od zajednice,
sve usled sopstvene slabosti i nesigurnosti i oveka izborane individualnosti i
nezavisnosti koji dragovoljno daje viak svoje snage toj istoj zajednici (Jeroti,
1980: 81). Pitanje koje se iz ove perspektive moe aktuelizovati jeste u kojoj
mjeri je ovjek slobodno bie, osposobljeno da razmilja i djeluje u skladu sa
principima vlastite linosti? A, u kojoj se mjeri priklanja zajednici i njenim tvo-
revinama koje su institucionalne i zakonske prirode? Proces adaptacije ovjeka
u nekoj kulturi kako kae From, vri, manje ili vee nasilje nad integritetom
linosti podstiui kod pojedinca krivicu i stid. Meutim, doivljaj vlastitog ja,
kao autentinog, ve u samoj linosti nailazi na sukob, budui da je okrueno sa
dva gospodara. To su u prvom redu id nesvjesne, alogine i asocijalne na-
gonske tendencije linosti i super ego koji te nesvjesne tendencije kontrolie u
vidu moralnih normi, zapovijesti i kontinuiranog preispitivanja to se prepo-
znaje kao savjest, koja se usvaja u ranom djetinjstvu na osnovu identifikacije sa
roditeljima. Na relaciji izmeu ida i super ega linost se uslovno reeno nastoji
izboriti za ostvarivanje vlastite individualnosti. Iako je put usaglaavanja
unutranjosti ovjekovog bia i sredine koja ga okruuje veoma kompleksan, V.
Jeroti prioritet vidi u bogatstvu i snazi ovjekovog unutranjeg bia. Naime,
takvu konstataciju potkrepljuje argumentom da sve to se nalazi spolja, van
ovjekovog bia, (mislei pri tom na automobile, kue, prijatelje) nije dio
ovjekovog posjedstva. Razne nesretne situacije kao to su poplave, smrt,
zemljotresi mogu da unite sve ono to se nalazi van okvira vlastitog bia, samo
ono to se nalazi u ovjeku, rei e V. Jeroti to je moje duhovno blago, to su
moja uverenja ako su stvarno moja, to je moja vera ako je stvarno imam, to je
moja ljubav ako sam prestao da volim samo sebe, to je najzad moja sloboda do
koje sam s velikim naporom doao i koja mi omoguava da u svakom odlunom
trenutku svoga ivota, a za znaajnog oveka ovi trenuci nisu retki mogu da
kaem da ili ne (Jeroti, 1980: 108). injenica je da sutinska bit ovjeka,
njegova esencija je istovremeno i njegov najdragocjeniji dar, ali ne i jedini.
Veoma bitnu ulogu u odreenju sopstvene vlastitosti ima nae okruenje, bez
kojeg ne bismo mogli verifikovati ono to jesmo. Iako, period modernog doba
kida niti prolosti, vri raskid sa onim to je bilo i ne pokuava razmiljati o
onome ta bi moglo biti, uprkos toj vrsti raskida, ostaje izvjesnost koja upuuje
na ljude (koji su sainjavali nau prolost i oni koji e upotpuniti nau
budunost). Da sadanjost jeste referentni okvir u kojem ovjek modernog doba
izgrauje svoj identitet naglaava Tokvil kada pie: Vremensko se tkanje
prekida u svakom trenutku i brie trag generacija. Oni koji su nekada postojali,
ubrzo su zaboravljeni; o onima koji e doi kasnije, niko nema predodbu.
ovjeka zanimaju samo oni u njegovoj neposrednoj blizini (La, 1986: 10).
Uprkos Tokvilovom tumaenju ovjeka koji utemeljenje svog habitusa inter-
pretira u kontekstu sadanjosti, ipak introspekcijom vlastitog postojanja ovjek
se neprestano vraa svojoj prolosti, promiljajui svoju budunost. E. From
tumaei vanost i vrijednost temporalnosti kroz sva tri vremenska slijeda
upuuje nas da ovjek ne moe izdrati da bude sam da se ne odnosi prema
svojim blinjima, jer njegova srea ovisi o solidarnosti koju osjea s njima, s
prolim i buduim generacijama (From, 1984: 48). To je takoe apostrofirao i
. unji kada kae slika o sebi je jednim delom svesna, a drugim delom
nesvesna, to znai da moje ja nije samo moja stvar: u dubini moga nesvesnog,
deluju nagoni svih predaka i nade svih potomaka (unji, 1998: 382). Nijedna
individua ne ivi nezavisno od sopstvenog okruenja i od vremenskog slijeda,
ije upute svjesno ili nesvjesno prima i selektuje ih u skladu sa sopstvenim na-
hoenjima i orijentacijama. Ta drugost se pojavljuje kao vjeita potreba i otklon
linog nedostatka kao valjano odrastanje, kao spoznaja, kao ljubav i patnja,
odobravanje i negodovanje, kao povezivanje i preplitanje prolih, sadanjih i
buduih trenutaka koji daju smisao totalitetu postojanja jer ovek je jedino bie
koje se osea samim i jedino koje je potraga za drugim (Pas, 1995: 159).
L i t e r a t u r a

Hegel, G. V. F. (2005), Fenomenologija duha, Beograd: Dereta.
Jeroti, V. (1980), Izmeu autoriteta i slobode, Beograd: Prosveta.
Kastels, M (2002), Mo identiteta, Zagreb: Golden marketing.
La, K. (1986), Narcistika kultura, Zagreb: Naprijed.
Pas, O. (1979), Luk i lira, Beograd: Vuk Karadi.
Pas, O. (1995), Lavirint samoe, Beograd: Geopoetika.
Ricer, D. (2009), Savremena socioloka teorija i njeni koreni, Beograd: Slubeni
glasnik.
Simunovi, M (2009), Frojd i Dostojevski, komparativni metod, u: Filozofska lua,
XXII/2009, Niki: Filozofski fakultet.
Stojkovi, B. (2008), Evropski kulturni identitet, Beograd: Slubeni glasnik.
Stojkovi, B. (2008), Identitet i komunikacija, Beograd: Slubeni glasnik.
unji, . (1998), Religija II, Beograd: igoja tampa.

39
Rade arovi
Crna Gora

REVITALIZACIJA SELA I ORIJENTACIJE MLADIH
U CRNOJ GORI (empirijsko istraivanje)

RURAL REVITALIZATION AND ORIENTATION
OF YOUNG PEOPLE IN MONTENEGRO (empirical study)

ABSTRACT: If todays modern concept revitalization of rural areas", we understand seriously
from a scientific standpoint, as a set of revivals of spatial, bio vital, cultural and other functions of
the village then it must be emphasized that in such desirable process the human factor,
especially the young must play a fundamental role. Young population is emphasized as the main
development engine for rebuilding villages, because economic and political changes opened new
and different perspective for them, but also exposed them to new and greater risks. Youth in
Montenegro (especially those who live in villages), as a dynamic socio-demographic and cultural
category, are therefore methodologically most suitable for studying the possible revitalization of a
family farm and rural area in general.
Key words: revitalization, rural area, changes, youth, orientation.

APSTRAKT: Ako savremeni pojam dananjice revitalizacija ruralnog podruja shvatamo oz-
biljno, sa naunog stanovita, kao sveukupnost oivljavanja, prostornih, biovitalnih, kulturnih i
ostalih funkcija sela onda moramo naglasiti da u takvom procesu temeljnu ulogu mora dobiti
ljudski inilac, prije svega mladi. Mlada populacija se istie kao glavni razvojni pokreta obnove
sela, jer su im ekonomskim i politikim promjenama otvorene nove i drugaije perspektive, ali su,
ujedno izloeni i novim i veim rizicima. Zbog toga su mladi u Crnoj Gori (a posebno oni koji
danas ive u selima), kao najdinaminija sociodemografska i kulturoloka kategorija, i meto-
doloki najpodobniji za prouavanje mogue revitalizacije porodinog gazdinstva i ruralnog
podruja u cjelini.
Kljune rijei: revitalizacija, seosko podruje, promjene, mladi, orijentacija.

Demografski razvoj i orijentacije seoskog stanovnitva
*

Za ruralne zajednice Crne Gore posljednjih decenija karakteristian je
izrazit diskontinuitet u razvoju. I kod nas se, kao i u ekonomski razvijenom dije-
lu svijeta, pod uticajem industrijalizacije i urbanizacije, odvijao rapidan proces
deagrarizacije i deruralizacije, smanjivalo uee poljoprivrednog stanovnitva
u ukupnom stanovnitvu, kao i broj stanovnika koji je ostao da ivi na selu. Me-
utim, kod nas je taj proces iao veoma brzo, znatno bre nego u razvijenijim

*
Ovaj rad predstavlja segment naunoistraivakog projekta Instituta za sociologiju i psihologiju
iz Nikia, pod rukovodstvom prof. dr Slobodana Vukievia. iri rezultati studije e biti obja-
vljeni u izdanju Crnogorske akademije nauka i umjetnosti (CANU) za 2012. godinu pod naslo-
vom: Drutvo, porodica, omladina.
R. arovi, Revitalizacija sela i orijentacije mladih u Crnoj Gori 40
dijelovima svijeta. Poljoprivredno stanovnitvo u ukupnom stanovnitvu se, za
nekoliko decenija, smanjilo vie puta od oko 75% neposredno poslije Drugog
svjetskog rata, do oko 6%, prema najnovijim procjenama u veini crnogorskih
optina danas. U kratkom vremenskom periodu (ak neprirodno kratkom za ovu
vrstu drutvenih procesa) ogroman broj ljudi je promijenio zanimanje i mjesto
ivljenja. Na selu je, meutim, ostalo da ivi znatno vie stanovnika u odnosu
na one koji se bave poljoprivredom. Po posljednjem Popisu poljoprivrede iz
2010. godine, imamo 48 847 porodinih poljoprivrednih gazdinstava ali ujedno
imamo i 59 360 ha neobraenoga poljoprivrednog zemljita, to pokazuje da je i
kod nas uveliko dolo do razdvajanja sela i poljoprivrede. Rezultat navedenog
stanja, jeste mali i sve manji broj isto poljoprivrednih gazdinstava na selu.
Slubeno ih se vodi preko 48000, a realno gledano mi praktino imamo vrlo
mali broj istih seoskih poljoprivrednih gazdinstava. Kriterijumi za njihovo
odreivanje
1
su blago reeno podloni raspravi, dok je procentualno veina njih
nastanjena u prigradskim naseljima veih gradova (i kao takva se prije mogu
svrstati u mjeovita domainstva nego u poljoprivredna).
Sve to, i mnogo ta drugo u pogledu tehniko-tehnoloke i ekonomske
(ne)moi seoskih domainstava, a time i ruralnih zajednica, ne korespondira sa
izuzetno bogatim prirodnim i drugim resursima na naim ruralnim podrujima.
Najvei dio ovih potencijala je ili neiskorien uopte, ili se koristi neracionalno
i krajnje ekstenzivno. Uzrok ovoga pokazatelja je vidna drutvena zanemarenost
seoskog stanovnitva Crne Gore, koja je danas najoitija na primjeru korienja
fondova i infrastrukture iz domena zajednike potronje, to se manifestuje kroz
nedovoljnu obuhvaenost penzionim fondom, djelimino zdravstveno osigura-
nje, insuficijentnost mree zdravstvenih ustanova, kola, kao i ustanova kultur-
no-rekreativnog karaktera. Pored toga nizak je i stepen komunalne infrastrukture i
higijensko-tehnike opremljenosti kua i stanova, tako da veliki broj sela nema
izgraen vodovod i kanalizaciju.
2
Na osnovu ovih podataka pouzdano moemo
tvrditi da je ekonomska mo ruralnih zajednica kod nas, u najveem dijelu ve-
oma slaba, te da se posljednjih godina rapidno pogorava. Seoska domainstva i
posebno poljoprivredna gazdinstva su nisko produktivna. To moda najbolje
ilustruje podatak da jedan poljoprivrednik kod nas, prosjeno teko da proizvo-
de za jednog stanovnika Republike, dok je taj odnos u veini zemlja Evropske

1
Po toj metodologiji porodino poljoprivredno gazdinstvo bi predstavljalo jedinicu koja se popi-
suje, ako bi u vrijeme popisa koristilo najmanje 1000 m
2
poljoprivrednog zemljita ili manje od
1000 m
2
poljoprivrednog zemljita, a posjedovala je:1 kravu i 1 tele ili 1 kravu i jedno june, ili 1
kravu i dva odrasla grla sitne stoke, ili 5 odraslih ovaca ili koza, ili 3 odrasle svinje, ili 4 odra-
sla grla ovaca ili koza ili svinja zajedno, ili 50 komada odrasle ivine, ili 20 konica pela.
Izuzetak su inila domainstva koja nijesu ispunjavala gore navedene uslove, ako im je poljo-
privredna proizvodnja bila jedini izvor prihoda, kao i domainstva koja su se bavila samo uzgo-
jem peurki u specijalizovanim objektima (podrumi, tuneli), (Monstat 2011, 8). Vidi: Zavod Za
Statistiku Monstat Prvi Rezultati Popisa Poljoprivrede 2010. Godine Za Porodina Poljoprivredna
Gazdinstva http://www.monstat.org/cg/
2
Vidi ire: Sran Vukadinovi, Kvalitet ivota crnogorskog sela na razmeu milenijuma, CANU
knjiga 66, Selo u Crnoj Gori, Podgorica 2004, 116118
41 R. arovi, Revitalizacija sela i orijentacije mladih u Crnoj Gori
unije, jedan prema ezdeset i pet, a u SAD, prema relativno novim podacima,
(asopis Science
3
za februar 2010. godine), ak jedan na prema sto dvadeset i
devet. Ovo je posljedica mnogobrojnih faktora, meu kojima je jedan od naj-
znaajnijih usitnjenost posjeda u crnogorskom selu, (2,13 ha obradive, korie-
ne povrine po gazdinstvu, u odnosu na preko 15 ha u EU i jo znatno vie u
SAD). Takoe, ekonomska, a posebno agrarna politika je svakako uticala na
slabljenje ekonomske moi ovih gazdinstava.
U demografskom pogledu, situacija na ruralnim podrujima Crne Gore je
jo nepovoljnija. Procesi deagrarizacije su se odvijali stihijski i suvie brzo, to
je proizvelo mnogobrojne negativne posljedice. Iako relativno uee poljopri-
vrednog stanovnitva odnosno njihovih gazdinstva u ukupnom stanovnitvu i
dalje nije malo (blizu 7% naspram brojke u Evropskoj uniji gdje je uee
poljoprivrednog stanovnitva u ukupnom stanovnitvu 5,3%), ono je, svakako,
nesrazmjerno stepenu opte drutvene razvijenosti i stepenu razvijenosti poljo-
privrede posebno. S druge strane, kvalitativne komponente poljoprivrednog sta-
novnitva nisu nimalo ohrabrujue. Naime, ovo stanovnitvo ubrzano stari i ve
danas imamo velik procenat tzv. starakih domainstava, kao i onih koja su bez
naslednika. Najvei dio naih sela je ve odavno, a posljednjih desetak godina
posebno, zahvatila duboka demografska kriza. U preko 80% naih sela evidenti-
rana je opadajua stopa prirodnog prirataja, a oko 70% njih je zahvatio proces,
manje ili vie izrazite, depopulacije. Nijesu rijetka i ona sela koja su bukvalno
pred gaenjem, kao i ona koja su nestala sa demografske mape Crne Gore.
Seoska poljoprivredna gazdinstva su pod navedenim okolnostima, u mjeri
u kojoj je to bilo mogue, ipak bila proizvodno orijentisana. Ova orijentacija se
prije svega odnosila na zadovoljavanje osnovnih ivotnih potreba, pa je za
veinu naih seljaka ona bila prije svega nuda, nego li opredjeljenje. Meutim,
proizvodnja i ulaganje u proizvodnju smatra se optim nainom ponaanja i
ivota, jer se i u onim sluajevima kada se ostvarivao izvjestan viak proizvo-
dnje (koji je prekoraivao nivo zadovoljenja postojeih potreba i nivo nuan za
njenu reprodukciju), po pravilu ponovo vraao samoj proizvodnji. Osnovni
kriterijum diferencijacije meutim bila je ekonomska mo gazdinstva uglavnom
manifestovana kroz koliinu zemlje i broj stoke na gazdinstvu. Promjene koje
su se deavale u potronji na samim gazdinstvima bile su i kvalitativno i kvan-
titativno spore dijelom zbog proizvodne orijentacije, a dijelom zbog statinog
karaktera seljakog drutva. Selo u Crnoj Gori je u svojoj osnovi izgubilo sve
predikate mnogokulturnog heterogenog drutva i utopilo se u savremene tokove
potkulturno heterogenog drutva. Kao to dalje ukazuje Zigmund Bauman u na-
em je (novom) drutvu nastala nunost biranja kulturnih obrazaca (Bauman,
1967: 33).
U ovim procesima prelaza i strukturisanja u novim drutveno-kulturnim
okvirima (kada se govori o proizvodnji i potronji gazdinstva) mogue je go-
voriti o dvije orijentacije:

3
http://www.sciencedirect.com/science/journal/07430167
1) Zadravanje proizvodne orijentacije i dinamiziranje proizvodnje, te sa tim u
vezi i adekvatne promjene u potronji i njeno dinamiziranje.
2) Zadravanje proizvodne orijentacije ali bez dinamiziranja ili nedovoljnog
dinamiziranja proizvodnje s obzirom na nove ekonomske uslove (to u
izvjesnom smislu znai naputanje proizvodne orijentacije u individualnoj
proizvodnji), te tome adekvatna potronja ili rast potronje preko okvira same
individualne proizvodnje, to znai ostvarivanje dijela prihoda izvan poljo-
privredne proizvodnje.
Kako dobro uoava Alija Hodi i jedna i druga orijentacija nuno imaju
za pretpostavku znaajno smanjenje poljoprivrednog stanovnitva (Hodi,
1976: 62). Meutim, integracija seljakog domainstva u globalno drutvo odvi-
ja se iskljuivo u okvirima ove druge orijentacije, gdje sama ekonomska uslo-
vljenost privreivanja u individualnoj proizvodnji nije mogla jedino uticati na
preovladavanje ove orijentacije. Optedrutvena usmjerenost bila je znaajan
podsticaj ovoj orijentaciji. Ve uoene razlike u nivou opremljenosti izmeu
poljoprivrednih i mjeovitih domainstava jednim dijelom mogu posluiti kao
argument druge orijentacije. Istraivanjem emo utvrditi da li su razlike u potro-
nji mjeovitih i poljoprivrednih domainstva uslovljene razlikama u proiz-
vodnoj orijentaciji i da li u promjeni strukture potronje u jednom i drugom tipu
seoskih domainstva postoje elementi, znaci i tendencije potroakog tipa
ponaanja.

Selo, (ne)poeljno mjesto za ivot?

Sumirajui navedene elemente moemo konstatovati da se i ivotno
iskustvo mladih ljudi u Crnoj Gori danas oblikuje pod uticajem brojnih sadraja
(pozitivnih i negativnih) koji do njih dopiru iz neposredne okoline, porodice i
lokalne zajednice, do uticaja iz ire drutvene zajednice pa i globalnog drutva.
Pod tim uticajima stvara se i njihova pretpostavka o ruralnoj i urbanoj sredini
kao (ne)poeljnom okviru i mjestu za realizaciju vlastitih sklonosti i interesa koje
kao pojedinci intimno prieljkuju. Dravna politika i programi prema ruralnom
podruju Crne Gore do sada nijesu obezbjeivali selu elementarnu stabilnost ni
drutvenog a ni materijalnog okruenja tj. djelovanja. Posljedice ovakvog odno-
sa prema selu su ne samo fizike, ve mnogo vie metafizike i zato ih je nemo-
gue objasniti samo uzrokom niti uzroenom prolou. Ono to nam se
deavalo u prolosti, skupo plaamo u sadanjosti, a jo tee emo taj dug vra-
ati u budunosti. Prevencije radi ujemo ve decenijama potroenu floskulu o
revitalizaciji sela i poljoprivrede koja nikako da d rezultate. Ako pak taj
savremeni pojam dananjice revitalizacija shvatamo ozbiljno, sa naunog sta-
novita, kao sveukupnost oivljavanja, prostornih, biovitalnih, kulturnih i
ostalih funkcija odreenog prostora u naem sluaju ruralnog prostora,
temeljna je uloga ljudskog inioca, odnosno prije svega mladih u tom procesu.
Mlada populacija se istie kao glavni razvojni pokreta jer su im ekonomskim i
politikim promjenama otvorene nove i drugaije perspektive, ali su, ujedno
izloeni i novim i veim rizicima. Meutim, decenijski egzodus mladih ljudi sa
sela i neprekidno irenje gradova pored nekih izolovanih i rijetkih pozitivnih i
progresivnih posljedica, izazvao je vie nepoeljnih rezultata koji ine niz dishar-
moninih odnosa ne samo na porodinom gazdinstvu ve u cijelom drutvu. Stipe
uvar istie vie uzroka i posljedica odseljenja mladih iz sela, mi ih ovdje si-
stematizujemo i istiemo evidentne implikacije njihovog egzodusa po porodino
gazdinstvo, lokalnu sredinu i globalno drutvo (uvar, 1988: 124128).
1. Posljedice po gazdinstvo:
Nedostatak radne snage na gazdinstvu
Senilizacija gazdinstva
Zaputanje poljoprivrednih potencijala gazdinstva socijalni ugar
Zaputanje stoarske proizvodnje.
2. Posljedice po lokalnu zajednicu:
Depopulaciju cjelokupnog ruralnog podruja
Deagrarizacija sela
Senilizacija i feminizacija seoske populacije u cjelini
Naruavanje polne strukture sela.
3. Posljedice po globalno drutvo:
Nastajanje regionalnih neravnomjernosti
Potenciranje ruralno-urbanih razlika
Tekoe prilagoavanja kako mladih na novu gradsku sredinu tako i same
urbanog podruja na pridolice sa sela.
Mladi seljaci, kao najdinaminija sociodemografska i kulturoloka ka-
tegorija su zato i metodoloki najpodobniji za prouavanje mogue revitalizacije
porodinog gazdinstva i ruralnog podruja u cjelini. Oni bi trebalo da budu istinski
nosioci modernizacije na njemu, to bi dovelo do stvaranja novog tipa sela u Crnoj
Gori. Meutim, pretpostavlja se da je danas izraen problem to oni vie, niti ele
da ive na selu, niti da se bave poljoprivredom. Sa eksplicitnog (teorijskog) stano-
vita utvrivanje uzroka ove pojave nee biti naroito teak zadatak, ali sa
praktino razvojnog, to je jedan od najteih realnih problema sa kojima se suoava
i porodino poljoprivredno gazdinstvo i naa ruralna sredina u cjelini. Od osjeaja
drutvene iskljuenosti, preko loijeg materijalnog poloaja, nerazvijenih ruralnih
institucija, do kljunog problema ove pojave, neuravnoteenosti polova, mladi
danas nipoto ne vezuju svoju budunost za ivot na ovom podruju.
Ovu teorijsku pretpostavku smo pokuali dokazati i empirijskim rezulta-
tima naeg istraivanja. U poetku smo koristili nalaze jednog po opsegu ma-
njeg istraivanja, koje je uraeno metodom sluajnog uzorka u selu Goransko
na podruju optine Pluine. Empirijski rezultat ovog projekta i naa postavlje-
na hipoteza su meutim bili u potpunom raskoraku, 61,4% mladih ispitanika
nastanjenih u navedenom selu su izjavili da su sasvim zadovoljni svojim stilom,
kao i kvalitetom ivota u selu, te da se u vie od 2/3 sluajeva u potpunosti slau
sa tvrdnjom u kojoj se navodi da mladi ljudi, u selu, mogu graditi svoju bu-
dunost i perspektivu (Vukoti, 2011: 38).

Nalaz ovoga istraivanja preispitan
je, a kasnije i potvren i naim ispitivanjem, koje je brojalo znatno vei broj
ispitanika (615) na teritoriji cijele Republike u mnogo veem broju ruralnih na-
selja. Omladina koju smo obuhvatili uzorkom a koja ivi na seoskom podruju
Crne Gore, u 64,1% sluajeva bi ostala u mjestu sadanjeg boravka ako bi to
znailo i samostalnost i perspektivu za njihovu porodicu (Grafikon br. 1). Rani-
je navedeni problemi sa kojima se suoava crnogorsko selo, manifestovali su se
kroz stav, 35,9% naih ispitanika koji ne vide svoju budunost u ruralnom
podruju, bez obzira na samostalnost i perspektivu porodice. Rezultat koji nije
toliko razoaravajui (uzimajui u obzir sve navedeno od ekonomske do
demografske nestabilnosti sela), koliko je to podatak koji govori o stavovima
gradske omladine prema ivotu u ruralnom podruju.
Grafikon br. 1

Ako prihvatimo vjerovatnim da objanjenje ovog respektabilnog osjea-
nja zadovoljstva kod velikog broja naih ispitanika (pa i u selu Goransko koje
broji blizu 350 stanovnika), pripisujemo faktoru subjektivne (psiholoke)
privrenosti selu kojega su konstatovala i ak jo neka ranija istraivanja
(Dili, 1976: 51
4
). Njegova je pozadina danas, ipak neto drugaija. Nekada je
psiholoka privrenost selu kod mladih vie bila odraz specifine socijali-
zacije i odrastanja u zajednici patrijarhalnog poretka koja se manifestovala u
specifinom stavu prema zemlji kao dominantnoj vrijednosti (kako upuuje re-
zultat iz sedamdesetih godina prolog vijeka). Danas se pak ova intimna i psiho-
loka vezanost i identifikacija sa zemljom ne moe nai meu mladom genera-
cijom. Vjerovatnije je ipak da je njihovo zadovoljstvo i privrenost selu vie
odraz izraenog familizma u porodici, geografske lociranosti u odreenom
ambijentu (ekoloko okruenje), ali i odraz drutvene i ekonomske krize koji
danas grad ini sve manje privlanim.
Brojni su i drugi inioci koji su u pozadini namjera mladih da ostanu ili
napuste svoje mjesto boravka. Prisustvo ili odsustvo korelacijskih veza je dosta
jednostavno utvrditi statistikim metodama, ali je osnovna tekoa u ovoj
sociolokoj analizi bila objasniti na koji nain i zato ta povezanost funkcionie,

4
Ve spomenuto istraivanje prije tridesetak godina konstatovalo je da je omladina u velikoj
mjeri subjektivno privrena selu i da je ta psiholoka povezanost jedna od osnovnih odrednica
njenog stava prema vlastitom miljeu.
pogotovo kad se ispituju stavovi i miljenja o ivotu na selu ili van njega. Iz nae
analize
5
, izdvojili smo bitan momenat koji determinie prostornu (ne)stabilnost
mladih i bitno utie i na ukupna demografsko-populaciona kretanja drutva.

Zato
smo istraivanjem i nastojali utvrditi kako mladi studenti i uenici gledaju na
ivot u ruralnom i urbanom prostoru Crne Gore, ako to mjesto stanovanja znai
sigurnost i stabilnost za njihovu porodicu.
Meutim, iako strunjaci iz raznih oblasti shvataju vrijednost potencijala
koja lei i u prirodnom okruenju, i u nasljeenim ruralnim strukturama inte-
gralno vezanim za okruenje, ipak kao to se vidi iz priloenog rezultata u Gra-
fikonu br. 2 to ne znai da i veina omladine u drutvu shvata da je crnogorsko
selo potencijal. Pa i po cijenu samostalnosti i budue (bolje) perspektive
porodice, ukupno 64,2% ispitane omladine (uenika i studenata) ne bi prihvatilo
da ivi na selu. To je problem koji ne treba zanemariti jer se, u suprotnom,
moe dogoditi da u stvarnosti ne postoji dovoljno kritina masa da se odreene
promjene u naem ruralnom podruju i dogode.
Grafikon br. 2

Mlade ene, na osnovu nekih ranijih istraivanja, koja su pokazala da su
sklone vie od mukaraca da iskazuju empatiju, vie brinu o javnom (drutve-
nom) dobru, senzibilnije su prema drugim ljudima i spremne su da paticipiraju u
volonterskim i humanitarnim aktivnostima; u isto vrijeme svjesne objektivnih
nedostataka ivota u crnogorskom selu i iskljuenosti koju sa sobom ivot u
njemu nosi, imaju i mnogo manje elje nego mladii, da se pod odreenim
uslovima vrate u novo crnogorsko selo i u njemu grade svoju budunost. Jer
kao to se u naim nalazima jasno vidi 74.,8% ispitanih uenica i ak 84,2%
studentkinja ne podrava ivot u ruralnom podruju i ako bi to obezbijedilo
egzistenciju njihove porodice. elja za kvalitetnim ivotom i boljom socijalnom
promocijom, koju selo svakako ne nudi, uslovilo je da veina njih svoju bu-
dunost u njemu ne vidi. Nejednaka rasporeenost polova u selima Crne Gore je
danas jedan od velikih problema sa kojim se susree stanovnitvo ruralnog

5
Za potrebe ove analize njihove odgovore saeli smo u dvije kategorije: opredeljenja ivota na
selu kao i opredeljenja ivota u gradu ako bi to njihovoj porodici obezbijedilo samostalnost i
perspektivu.
podruja. Meutim, ve sjutra e to predstavljati jedan od kljunih problema, sa
kojim e se susresti i svi kreatori strategija, planova i programa kada je u pitanju
nova agrarna i ruralna politika stvaranje novog tipa sela u Crnoj Gori. Svakako
bi i neke budue detaljnije analize trebalo da pokau koliko su njihove namjere
bile pod uticajem i izraz lokalnih ivotnih prilika, a koliko ih treba pripisati
djelovanju individualnih, grupnih, pa i globalnih drutvenih faktora.
Aspiracije mladih i dalje se uglavnom vezuju za ivot u gradu, odnosno
za ivot izvan seoske sredine, jer selo u oima mladih ljudi iz grada danas ne
predstavlja psihosocijalni oslonac i element njihovog identiteta, to ima izrazito
nepovoljne ne samo psihosocijalne ve i drutvene posljedice. Na isto ponueno
pitanje sa izmijenjenim modalitetom koji je umjesto seoske upuivao uenike i
studente na gradsku sredinu u Grafikonu br. 3 smo dobili rezultat gdje se za
potvrdan odgovor na ovu tvrdnju opredijelilo oekivanih 91,7% naih ispita-
nika. Ono to je statistiki znaajno jeste ukazati na podatak da se za gradsku
sredinu ponovo vie opredjeljuju pripadnice njenijeg pola, nego to je to sluaj
sa mukarcima, koji u vie od 13% sluajeva ne bi odabrali gradsku sredinu za
stalno mjesto svoga boravka i ako bi im ona omoguila sigurnost porodice.
Grafikon br. 3

Zakljuak

Na osnovu rezultata istraivanja o moguem i poeljnom procesu revitali-
zacije koji bi se zasnivao na mladim ljudima u Crnoj Gori, smatramo da je naj-
vredniji nalaz ovoga rada ohrabrujui podatak da mladi u Crnoj Gori, pokazuju
znatno vee afinitete nego ranije, ka ostanku u ruralnom podruju koje bi obezbi-
jedilo njihovoj porodici sigurnu egzistenciju. Budunost je neizvjesna, te ju je
teko i predviati, pa je teko dati i odgovor na pitanje: Da li je relativno zapae-
na stabilnost i potencijal mladih na ovom primjeru, tek trenutno stanje ili korak
ka novoj vitalnosti crnogorskog sela? Jer potreba Novog tipa sela, novog seoskog
ivota i u tom smislu savremenijeg razvoja ruralnog podruja, je prije svega,
potreba savremenog i progresivnog razvitka Crne Gore, a ne samo potreba sela.
Konkretizacija jedne od naih osnovanih pretpostavki jeste, da u svim
strukturama stanovnitva Crne Gore, pa i kod mlade populacije, a sa stanovita
sadanjosti i pogotovo sa stanovita budunosti, postoji otvoren ili latentan
interes za vraanje ivota selu. Meutim treba odmah ispitati tu strukturu
interesa, stavova i opredeljenja sadanje generacije i identifikovati ih u
ekonomiji, ekologiji, socijalnom razvoju, a zatim je ne gubei vrijeme, tipizirati
i ugraditi u novi, savremeniji tip sela u korelaciji, sa stratekom orijentacijom
drutva da stvara mogunosti, da ono profunkcionie. Jer vremena za ekanje
vie nema, selo je kako upozorava prof. Vukievi u zmajevim koijama u
kojima niko ne kontrolie smjer niti brzinu kretanja, stoga se mora reagovati
pravovremeno, ili emo ih ubrzo izgubiti iz vida, zauvijek.
L i t e r a t u r a

Mandra, Anri (1978), Budunost seoskih drutava u industrijskom drutvu,
Sociologija sela, br. 6162.
Bobi, Mirjana (1999), Savremena seoska porodica i domainstvo u Jugoslaviji,
Stanovnitvo, vol. 37, br. 14, , Beograd: Institut drutvenih nauka.
Dili, Rua (1976), Istraivanje strukture stanovnitva metropolskog podruja
Zagreba, Sociologija sela, br. 12, Centar za sociologiju sela, grada i prostora
instituta za drutvena sveuilita u Zagrebu.
Mili, Anelka (1981), Domainstvo, porodica i brak u Jugoslaviji, Beograd: Institut za
socioloka istraivanje.
Vukievi, Slobodan (2003), Crna Gora na prelazu milenijuma, Cetinje: Centralna
narodna biblioteka Crne Gore ure Crnojevi.
Vukievi, Slobodan (2010), Kompetitivnost i tehnologija vlasti sa stanovita poloaja
pojedinca i porodice u crnogorskom drutvu, u: Populacioni problemi, CANU,
7376.
Vujovi, Sreten (2004), Crnogorsko selo u tranziciji, u: Selo u Crnoj Gori, knjiga 66,
Podgorica: CANU.
Vukadinovi, Sran (2004), Kvalitet ivota crnogorskog sela na razmeu milenijuma,
u: Selo u Crnoj Gori, knjiga 66, Podgorica: CANU.
Vukoti, Sonja, Kvalitet seoskog ivota izmeu tradicije i modernosti, diplomski rad na
Filozofskom fakultetu u Nikiu, na Studijskom programu za sociologiju.

48
Vesna Stankovi-Pejnovi
Zagreb
Hrvatska

KONSOCIJACIJSKA DEMOKRACIJA U MAKEDONIJI

CONSOCIONAL DEMOCRACY IN MACEDONIA

ABSTRACT: With the signing of the Peace Agreement in Ohrid, the ethnic democracy was re-
placed with a new constitutional and political arrangement.
The provisions of the Framework Agreement are generally based upon the elements of
consensual democracy as devised by Lijphart: government comprised of multi-ethnic coalition;
obligation to provide equal representation in the state institutions for the minority communities;
special parliamentary procedures (the right to a veto) and devolution of power via decen-
tralization. Instead of the decentralization model implemented in Macedonia, Lijpharts model
anticipates substantial non-territorial autonomy or autonomy along ethno-territorial lines. Con-
ventional consocional democracy has not been established in Macedonia throught Ohrid
Agreement. In fact, some aspects of most other power-sharing systems appear to be lacking n
Macedonia, such as a firmly established requirement for grand coalitions and a clear form of
community self-government, be it on a territorial or a personal basis. The absence of some aspects
of the institutionalization of consocional democracy has given the Macedonian institutional
framework a degree of flexibility, absent in most other post-conflict power-sharing arrangements.
Those non institution frame of multi-ethnic coalitions helped to shape the political scene of
Macedonia into non transparent and elitist modes of decision making and had little effect on the
reinforcement of a multi-ethnic society as was expected from this type of political cooperation.
Key words: consocional democracy, divided society, Ohrid Agreement, Macedonia.

APSTRAKT: Potpisivanjem Ohridskog sporazuma oblik etnike demokracije zamijenjen je novim
ustavnim i politikim aranmanima te je stvoren put modelu konsocijacijske demokracije. Ohrid-
ski sporazum je utemeljen na elementima konsocijacije koje je utemeljio Lijphart: vlada sasta-
vljena od multietnike koalicije (iako nije posebno zacrtanom Sporazumom, vlade su tako sasta-
vljene od nezavisnosti); obveza proporcionalne zastupljenosti; posebna parlamentarna procedura
(pravo veta) i dioba vlasti kroz decentralizaciju. Umjesto modela decentralizacije koji se primje-
njuje u Makedoniji, Lijphart je predlagao neteritorijalnu autonomiju ili autonomiju utemeljenju na
etnicitetu. Nepostojanje nekih institucionalnih oblika konsocijalne demokracije, Makedonija je
dobila fleksibilan institucionalni okvir koji je prilagodila svojim specifinim uvjetima tranzicije i
definiranja drave, kao i to je pruena velika mogunost reduciranju znaaja etnike pripadnosti
te sprijeavanju dominacije grupnog nad individualnim identitetom. S druge strane nedostatak
institucionalnog okvira nekih aspekata konsocijacijske demokracije imao je i negativne aspekte.
Nepostojanje institucionalnog oblika velike koalicije oblikovalo je makedonsku politiku scenu u
netransparentni i elitistiki vid vladavine te samim tim vlade nisu uspjele ojaati multietniko
drutvo to se i oekivalo kroz takav oblik politike suradnje.
Kljune rijei: konsocijacijska demokracija, podijeljeno drutvo, Ohridski sporazum,
Makedonija.

49 V. Stankovi-Pejnovi, Konsocijacijska demokracija u Makedoniji
Uvod

Kakva je demokracija mogua u multietnikim i podijeljenim drutvima?
Ako zasnivamo promiljanje na Millovim rijeima da je preduvjet razvoja
slobodnih institucija poistovjeivanje granica drave i nacije pesimistine su
mogunosti demokratizacije multietnikog drutva (Mill, 1989). Mnogi znan-
stvenici zastupaju Millovo miljenje, smatrajui da su kulturni i etniki pro-
blemi fatalni za demokratske vlade jer uzrokuju sukobe izmeu etnikih grupa i
ne ostavljaju mjesta kompromisima to je problematino za demokratske vlade.
1

U izborima odreenim prema etnikom identitetu demokracija se moe
poistovjetiti s dominacijom veinske grupe, a ne sa slobodom ili sudjelovanjem
u vlasti (Sisk, 1996). S druge strane, demokratizacija multietnikih drutva koju
zagovara Arend Lijphard, temelji na etiri glavna principa: velikoj koaliciji,
pravu veta, proporcionalnoj zastupljenosti i decentralizaciji.
Kao odgovor za duboko podijeljeno drutvo zahvaeno oruanim konfli-
ktom meunarodna zajednica nalazi u potpisivanju Ohridskog sporazuma
2
kojim
je od makedonske veine zahtijevano da uini to ni jedna druga zemlja u okru-
enju nije morala: dati doputenje za promjenu ustroja drave, bez reciproci-
tetne mogunosti oblikovanja vlastitog identiteta ili mogunosti da preduprijedi
povode za nezadovoljstvo svojih manjinskih zajednica, primijenom nauene
teorije zapadnih zemalja ne uzimajui u obzir specifinosti postsocijalistikih i
tranzicijskih zemalja te njihove povijesne razliitosti u stvaranju nacija. Po-
stavlja se pitanje pomae li meunarodna zajednica dravama postsocijalizma u
tranziciji boljem rjeavanju sukoba na etnikim temeljima jer je uvoenjem
slabog oblika konsocijacijske demokracije sprijeiti eskalaciju sukoba do razine
ustavne krize? Ipak, potvrivanjem konsocijacijskih principa ovaj rad e ukazati
na pozitivne i negativne aspekte takve vrste demokracije, koja je tek u povoju te
e se aktualizirati kontroverze vezane uz takvu vrstu demokracije.

1. Konsocijacijska demokracija

Traei odgovarajue odreenje dostignute razine razvoja makedonske
politike zajednice, neminovno je spomenuti nekoliko pojmovnih odreenja
poimanja demokracije te ih uskladiti s postojeom situacijom u Makedoniji.
Demokracija je vladavina ili upravljanje naroda te je danas politika filozofija
multilateralne zajednice (Barnes, 2001: 89).
Reim je demokratski kada razina politikih odnosa izmeu drave i
graana ocrtavaju iroki, jednaki, zatieni i meusobno obvezujui naini

1
Aklaev, A., Democratization and Ethnic Peace, Aldershot, Ashgate, 1999; Rustow, D., Transi-
tions to Democracy: Toward a Dynamic Model, Comparative Politics, 1970, 23, str. 337363;
Horowitz, D, Making Moderation Pay: The Comparative Politics of Ethnic Conflict Manage-
ment, 51175, u: J. V. Montville (ed.) Conflict and Peacemaking in Multiethnic Societies,
Lexington Books, 1990, str. 51175
2
Framework Agreement, http://faq.macedonia.org/politics/framework_agreement.pdf
V. Stankovi-Pejnovi, Konsocijacijska demokracija u Makedoniji 50
dogovaranja (Tilly, 2007: 13), dok je demokratizacija drutva povezana s po-
litikim promjenama koje su usmjerene demokratskom razvoju. Held naglaava
vanost politikog, gospodarskog i socijalnog jedinstva i ideju poboljanog
poloaja svih sudionika politikog procesa (Held, 1995). Upravo kao pokuaj
uvoenja jedinstva i poboljanja poloaja sudionika politikih procesa, meu-
narodna zajednica pronalazi rjeenje u nametanju modela kroz Ohridski spo-
razum i uvoenjem novih oblika demokracije koji do tada nisu postojali u
makedonskom drutvu.
Demokracija daje pogodnosti participacije u vlasti i zatiti ljudskih prava
koje nije mogue nai niti u jednom alternativnom politikom sustavu, iako je
propast demokratskog procesa u nekim zemljama sudionicama ratnih sukoba,
doveo do dvoumljenja u opravdanost dominacije veinskoga oblika vlasti
kakvog poznaje liberalna demokracija.
Rousseau povezuje demokratizaciju politike s dinamikom kontinuiteta
kolektivnog samoodreenja, iji prosperitet ovisi o sposobnosti graana da izgra-
de drutva koje nije usmjerena ka partikularnim interesima ve ka zajednikom
dobru (Rousseau, 1978). Takvo razmiljanje je potrebno za transformaciju prije-
demokratske volont de tous u demokratsku volont gnrale. Iako Tocqueville
ne dijeli politike prioritete s Rousseauom, on naglaava vanost odreenja i mo-
tivacije pojedinaca koji obrazuju narod, kao i vanost zatite od nepretvaranja
narodnog suvereniteta u tiraniju veine. Zato su promiljanja Rousseaua i
Tocqueville nakon 250 godina vana za probleme legitimiteta i razliitosti u
dananje vrijeme? Danas se promijenila prostorna dimenzija demokratizacije
politike, a promjene su vrene i unutar same prostorne dimenzije politike.

1.1. Teorija konsocijacije

Upravo na sluaju Makedonije mogue je dokazati da veinski demo-
kratski sustav ne moe doprinijeti stabilnosti drave podijeljenog drutva nakon
zavrenog sukoba jer u takvim dravama graani rijetko vjeruju vladi i zato jer
veinska demokracija ne prua sigurnost svim stranama (Hoddie, Hartzell,
2005: 8687). Kao vrstu politikog sustava koji je prikladniji za podijeljena
drutva, Lijphard predlae koncept konsocijacijske demokracije, smatrajui je
prikladnom za drutva umjerenih etnikih razlika i sukoba. Ako nije mogue
osigurati politiku stabilnost duboko podijeljenih drutava, bolje je uvesti
limitirani oblik demokracije nego teiti nekom obliku liberalne demokracije.
Upravo tu njegovu tezu mogue je dokazati na primjeru Makedonije.
Za diobu vlasti u drutvima podijeljenim zbog vienacionalnosti prvi su
se zalagali Gerhard Lehmbruch (1967), Eric Nordlinger (1972), Jorg Steiner
(1974), Hans Daalder (1974) i Donald Horowitz (1985). U konsocijacijskoj
demokraciji drava priznaje etnikim zajednicama grupna prava i osigurava im
potrebne uvjete zatite identiteta kroz autonomiju, proporcionalno predstav-
ljanje, politiku kompromisa i konsenzusa, koalicijske vlade, kao i prava veta
koje manjinske grupe mogu iskoristiti kako bi zatitile svoje vitalne interese.
Neki su teoretiari miljenja da takav vid demokracije naruava individualna i
ljudska prava jer priznaje grupna prava (Glazer, 1995: 23138).
Horowitz smatra da vladavina veine u multietnikim drutvima mora biti
ograniena kako bi se izbjegli etniki sukobi. Instrumenti redukcije etnikih
sukoba vide se u rotirajuem predsjednitvu, utemeljenju velike koalicije, pro-
porcionalnom izbornom sustavu (Horowitz, 1985).
Razliitost Lijphartovog i Horowitzevog pristupa usmjerena je poimanju
vertikalne diobe vlasti, kao sredstva smanjivanja unutarnjeg etnikog sukoba.
Lijphart preferira federalni sustav i izbalansirani dvodomni sustav, dok Horo-
witz vjeruje da takav model moe dovesti do jo vee rascjepkanosti drutva,
ak i do dezintegracije. Makedonski ustav jami unitarnost drave te nije mogu-
a federalizacija, a ne ispunjava uvjete za dvodomni sustav u kojem bi gornji
dom bio dio predstavnikog tijela odreenih teritorijalnih zajednica ili posebnih
drutvenih skupina. Etniki Makedonci su apsolutno protiv takvog modela jer to
vodi potvrdi Horowitzeve teze, tj. dezintegraciji drave, ili moguem odcjeplje-
nju. Horowitzeve primjedbe nalaze potvrdu na makedonskom sluaju jer je
tenja albanske manjine usmjerena na teritorijalnu autonomiju.
Konsocijacijska demokracija osigurava stabilan politiki sustav kroz
suradnju politikih elita usprkos socijalnoj segmentiranosti. Za Lijpharta, takva
demokracija je vladavinu kartela elita usmjerenog ka pretvaranju razdvojenih
politikih kultura u stabilnu demokraciju (Lijphart, 1992: 207225). Dosadanja
praksa u Makedoniji nije pokazala vjerovatnim postizanje stabilne demokracije
kroz vladavinu elita koje su okrenute svojim, a ne dravnim interesima.
Za Huntingtona, savez elita, koji on naziva demokratsko cjenjkanje,
umanjuje broj sudionika tranzicijskog procesa koji je poeljan za daljnju demo-
kratizaciju (Huntington, 1991: 69) te privlaenje politiara za prihvaanje legiti-
miteta vlade, moderiranju svojih zahtjeva i suradnji sa suparnicima te promovi-
raju pomirenja meu pripadnicima vlastite zajednice.
Za Lijpharda je dioba vlasti ne samo najbolje rjeenje za stvaranje dugo-
trajnog procesa prilagodbe kulturnim razliitostima, ve i odgovor na zavretak
pregovora i okonanje sukoba. Meunarodna zajednica upravo na tim temeljima
namee Ohridski sporazum koji, naravno u poetku, nije prihvaen od strane
etnikih Makedonaca, ali je nakon okonanja sukoba bio najloginiji model.
Umjesto ukljuivanja predstavnika raznih zajednica u vladu, ovakva podjela
vlasti omoguuje podjelu dravnih ovlasti pri odluivanju. Makedonski model
ovo vjeto implementira s tim to dravne nadlenosti (izvrne ovlasti, vlade)
po pojedinim podrujima dodjeljuje manjinskim predstavnicima uglavnom
Albancima. Najizravnije, potpredsjednik vlade uvijek je iz redova albanske
zajednice te je od 2001. godine zaduen za provedbu Ohridskog sporazuma.
Horowitz (Horowitz, 1985: 628651) se zalae za sistem proporcionalne
zastupljenosti, ali je vie sklon izbornom sustavu
3
koji glasaima prua mo-

3
U makedonskim izbornim postupcima svih razina znaajno rastu meuetnike tenzije. One su
posljedica nie razine demokratskog poimanja demokratske procedure, a ne izbornoga modela.
Konano, radi se o svojevrsnom politikom atavizmu ili uvrijeenom pravilu tzv. obiteljskog
glasovanja.
gunost da meu kandidatima oznae svoj prvi, drugi i posljednji izbor, dok
pobjednik treba osvojiti apsolutnu veinu. U sluaju neuspjeha elita, Horowitz
upozorava na mogunosti ponovnog jaanja etnikih tenzija u drutvu i
politike nestabilnosti. Horowitz, kao i Benjamin Reilly smatra da specifini
oblik izbornog sustava moe osigurati politikim elitama inicijative integracija i
razvoja umjerenosti, dok su odgovarajue institucije vane za izgradnju demo-
kracije u multietnikim drutvima (Horowitz, 1985: 451475; Reilly, 2001).

1.2. Kritika konsocijacijske demokracije

Ve je Lijphard 1977. godine naglasio glavne kritike konsocijacijske
demokracije, koje je vidio na dvije dimenzije: nije dovoljno demokratina i ne
moe biti dovoljna za utemeljenje efikasne i stabilne vlade (Lijphart, 1992: 47).
Ona je slaba demokracija jer nema jaku opoziciju, a donoenje odluka u velikoj
koaliciji i pravo veta moe dovesti do konzervatizma ili protivljenja promje-
nama. Princip proporcionalne zastupljenosti moe prouzroiti raspodjelu
pozicija prema grupnoj pripadnosti, a ne individualnoj kompetenciji. Van den
Berghe 20-ak godina kasnije smatra da je konsocijacijska demokracija nevjet,
nepopustljiv i konzervativan model koristan samo vladajuim elitama (Van
den Berghe, 2002: 437). Sve kritike i nedostaci konsocijacijske demokracije
koje iznosi Lijphart i na koje se kasnije nadovezuje van den Berge mogue je
nai u makedonskom politikom ivotu: ne postoji snana opozicija, nema
inovacija, nema tenje za promjenama te sadanji oblik konsocijacije pogoduje
samo elitama. Autonomake prijetnje u makedonskom sluaju posljedica su
neuinkovitosti vladajue koalicije. Konflikt iz 2001. godine, izravno je otvorio
solidnu mogunost razliitim autonomakim tenjama.
U multietnikom kontekstu konsocijacijska demokracija moe imati dva
iskuenja kod manjina da odustanu od zajednike stvari, a kod veine da domi-
nira (Sisk, 1996). Horowitz kritizira Lijphartovo demokratsko rjeenje za plu-
ralna drutva van zapadnih okvira smatrajui da je njima teko prihvatiti zapadne
modele konsocijacijske demokracije jer je neprijateljstvo suprotstavljenih strana
intenzivnije nego u evropskim zemljama (Horowitz, 1985: 572). Naroito je kri-
tian prema modelu velike koalicije jer su njezini lanovi spremni samo na kom-
promise, a ne na spreavanje sukoba (Horowitz, 1985: 175), dok proporcionalno
predstavnitvo ne stvara kompromise ili umjerene stavove, ve jaa razlike.
Uspostavljanje konsocijacijske demokracije nakon ratnog sukoba nije suradnja s
politikim neistomiljenicima, ve s neprijateljem,
4
te se, ironino, najbolje pri-
mjenjuje tamo gdje je najmanje potrebna (Spears, 2002: 123-136), te se kroz ra-
zliite pristupe se koristi kao opravdan put izgradnje mira (Lijphart, 2000: 425).
Povezujui naciju, teritorijalnu i politiku mo, konsocijacija moe uvr-
sti razlike i sprijeiti razvoj zajednikog identiteta, a to blokira interakciju
razliitih zajednica i sprjeava meusobnu suradnju i gospodarski razvoj.

4
Makedonskim koalicijskim partnerima postali su izravni neprijatelji iz oruanog sukoba 2001:
komandanti albanskih oruanih formacija s ministrima policijsko-vojnih ministarstava Makedonije.
Davanjem pripadnicima manjina institucionalne resurse i liderske pozicije,
potrebne za stvaranje preduvjeta za nezavisnost, oni pronalaze ili stvaraju pi-
tanja bitna za lokalnu zajednicu na temelju kojih e pridobiti glasae i otkloniti
konkurente. I najzad, slabljenjem sredinje vlasti, konsocijacijska demokracija
umjesto izgradnje drave, naruava stabilnost drave i meuetniki mir. Veliki
dio ovih nedostataka primjenjiv je na Makedoniju. Slab oblik konsocijacijske
demokracije potvruje Horowitzevo promiljanje o potekoi prihvaanja za-
padnih modela u podrujima drugaijeg povijesnog i drutvenog razvoja pa je
potrebno nai modele koji bi se prilagodili svakom podruju. Do sada make-
donski politiki ivot samo pokazuje uvrenje razliitosti, nikako suradnju
koju trebaju provoditi politike elite, a koje su usredotoene samo na svoje usko
stranake i individualne interese. Isticanjem potrebe decentralizacije vlasti i
davanjem veih ovlasti lokalnim vlastima Mill je decentralizaciju vidio kao
sredstvo efikasnije vladavine, ali i kao uvjet slobode pojedinca i demokratske
participacije graana (Mill, 1965). Lokalnu samoupravu Mill promatra kao
sredstvo obrazovanja slobodnih graana i zatite individualne slobode, ali i
sredstvo protiv prevelikog upliva drave. Zato su decentralizacija i lokalna sa-
mouprava neodvojivi preduvjeti svake stvarne demokracije. Decentralizacija u
Makedoniji nema znaajnijih postignua zbog izrazite gospodarske centrali-
zacije, ali je koncepcijski jasno definirana i ozakonjena kao Millovo poimanje
efikasnije vladavine, ali je izrazita u sferi obrazovanja, ustanovljenja kulturnih
institucija i zakonskih prava na slubenu upotrebu jezika, pisma, znakovlja i
vjerskih sloboda. Moe se rei da je Millovo poimanje lokalne samouprave
ostvareno u sferi sredstva zatite individualne slobode i sredstvo obrazovanja
slobodnih graana, ali ne i kao sredstvo protiv prevelikog upliva drave zato jer
je funkcioniranje lokalne samouprave direktno vezano uz dravni proraun.
Princip demokratske participacije graana vulgarizira se jer lokalni elnici
odstupaju od koalicijske politike i proklamiranih stajalita stranakih lidera
(Struga, Tetovo, Debar).

2. Makedonija podijeljenost drutva

Ostvarenje nezavisnosti Makedoniji nije bilo jednostavno jer je bilo
potrebno uvesti novi politiki sustav sa etnicitetom kao jedini kriterijem. Dvije
najvee grupe, iako fiziki ive na istom prostoru, uvijek su ivjele odvojeno i
imale paralelnu povijest, kulturu i socio-gospodarske uvjete razvoja (Mehmeti,
2008: 68). Takva primarna tendencija izmeu dvije najbrojnije etnike zaje-
dnice oznaka je divergencije i separacije, a ne integracije. Koja je to polazna
osnova u suradnji Makedonaca i Albanaca? Kako prepoznati razliitost i dati joj
institucionalni oblik? Prema Linzu i Stepanu kriza tranzicije pluralnih drutva
povezana je sa razliitou lanova politike zajednice (Linz, 1996: 16). Prila-
goavanje razliitosti postaje glavno pitanje graenja drave to je povezano s
integracijom politikih zahtjeva razliitih etnikih grupa inae ostaje rizik od
moguih secesija (Topperwien, 2001: 187).
Meunarodna zajednica najee uvodi principe podjele vlasti u podruja
etnikih sukoba, na emu se temelji i Ohridski sporazum kojim je uspostavljena
izravna poveznica izmeu osiguravanja mira i demokratskog razvoja zemlje
(Drezov, 2001: 413436). koji postaje najblii idealu graanske demokracije u
duboko podijeljenom drutvu.

2.1. Zahtjev za priznavanje jednakosti

Prema Locku ljudi su prirodno slobodni, jednaki i nezavisni, a vlast im to
samo moe garantirati (Lock, 1978), te nije mogue govoriti o demokratskim
odnosima bez odgovarajueg sustava individualne i bezuvjetne implementacije
ljudskih i graanskih prava i sloboda. Pravo na jednakost vid je politike i zako-
nodavne jednakosti, izuzimajui bilo kakav oblik diskriminacije pred zakonom
te politike, gospodarske i socijalne i kulturne slobode to je temelj implemen-
tacije ljudskih i graanskih prava. Temeljem jednakosti Albanci trae poloaj
konstitutivnog elementa u dravi, proporcionalno svojoj brojnosti. Arben
Xhaferi, bivi predsjednik DPA, tvrdio je da je glavni zadatak njegove stranke
izgradnja demokracije kroz konsocijacijsku demokraciju (Holliday, 2005: 139
165). Usprkos prvobitnom protivljenju, kasnije se i sa makedonske strane mo-
glo uti da je konsocijacijska demokracija naa budunost (Maleska, 2006: 5).
Suprotno Lockovom poimanju jednakosti, Lijphart smatra da je konso-
cijacijska demokracija vie usmjerena na jednak i proporcionalan tretman
grupa, a ne pojedinaca (Lijphart, 1992: 49). Od osamostaljenja Makedonije,
Albanci se ne vide kao manjina, ve kao ravnopravni partner Makedonaca te
zbog toga njihovi politiki predstavnici ispituju validnost drave, njezine
temeljne postavke, logiku njezine opstojnosti (Daskalovski, 2006: 55). Jednak
tretman Albanci zahtijevaju i na temelju svoje autohtonosti (Mehmeti, 2008). U
praksi se meutim pokazuje da politika pravedne zastupljenosti manje istie
meusobnu interakciju izmeu veine i manjine te pretpostavlja da pravedna za-
stupljenost jedne zajednice izjednaava pravedno zastupanje unutar te zajedni-
ce. Opravdanost takve pretpostavke potkrijepljena je istraivanjima u kojima
veina graana smatra da je za profesionalnu karijeru stranaka pripadnost
(38,2%) vanija od sposobnosti (17,85%) ili etnike pripadnosti (0.6%) (Pet-
kovka-Hristova, 2003: 55).
Ohridski sporazum je uvelike doprinio smanjivanju diskriminacije, ali jo
uvijek treba mnogo toga uiniti, posebno na stvarnom predstavljanju marginali-
ziranih grupa u javnom ivotu, a ne samo isticanju formalne dimenzije. Glavnu
ulogu i odgovornost za dobivanje javne podrke u implementaciji Ohridskog
sporazuma ima veinska zajednica, tj. njezine politike elite.

2.2. Ohridski sporazum kao element institucionalizacije etniciteta

Makedonija je do usvajanja Ohridskog sporazuma 2001. imala obiljeja
etnike demokracije (Smooha, 2005: 561) jer je u tom periodu bilo izraena po-
jaana etnika mobilizacija s promocijom homogenizirane etnike makedonske
kulture s izrazitim stavovima o ekskluzivnim vlasnitvom drave. Nakon 2001.
godine, model etnike demokracije nije u potpunosti naputen, ali su u znaajnoj
mjeri stvoreni preduvjeti usvajanja slabog modela konsocijacijske demokracije.
Rawls smatra da pravednost mora biti politika, a ne metafizika (Rawls,
2000). Namee se pitanje kako postii pravednost u podijeljenom drutvu, a
koju politika mora regulirati? Teko je oekivati da se politika pokorava pravu
jer ona oblikuje pravo. Meunarodna zajednica je preuzela ulogu moderatora
pravednosti u podijeljenom drutvu nastojei stvoriti prihvatljiv politiki i
pravni ustroj koji legitimira nejednakost, ali na nain na te jednakosti postanu
prihvatljive kroz zapadni projekt (Smith, 2001: 3157), koji daje nacrt po-
litike transformacije zemlje kroz zapadne standarde izgradnje demokratskih
institucija i prenoenja zapadnih vrijednosti u politiki sustav u Makedoniji,
proveden kroz Ohridski sporazum. Makedonija iz samodefinirajue nacionalne
drave neformalne velike koalicije, pretvorena je u dravu koja se definira iz-
meu nacionalne, graanske i bi-nacionalne drave sa formalnom strukturom
diobe vlasti. Ohridski sporazum je jedinstveni model graenja politikog kon-
senzusa koji u sebi sadri principe konsocijacije i unitarnog ureenja drave te
se moe sagledavati i kao udan pokuaj kombiniranja graanskog pristupa i
jednakih prava svih graana sa elementima konsocijacijske demokracije
(Daftary, 2001: 291312).
Prema Maleskoj, Sporazum predstavlja model diobe vlasti koji meunaro-
dna zajednica uvelike primjenjuje u podrujima zavrnog sukoba kao optimalno
rjeenje u odnosu na zahtjeve za secesiju ili prava na samoopredjeljenje (Male-
ska, 2006). Meunarodna zajednica je razmatrala model diobe vlasti kao trajno
rjeenje u sukoba izmeu Albanaca i Makedonaca, ali je u isto vrijeme zanema-
rila asimetriju moi izmeu svih etnikih zajednica u Makedoniji te nisu posto-
jali preduvjeti za stvaranje cjelovitog konsocijacijskog politikog sustava, ve
je stvorio preduvjete za daljnju etnizaciju makedonskog politikog ivota, ne
promovirajui graanski koncept. Samo godinu dana nakon potpisivanja
Ohridskog sporazuma Meunarodna krizna grupa je upozorila kako, suprotno
oekivanju, podjela vlasti nije ublaila etnike razlike te su vladajue stranke
funkcionirale kao korumpirane koalicije, dijelei resurse putem ministarstava i
lokalne samouprave. Dioba vlasti je neka vrsta probe za diobu teritorija, pri
emu se isti politiari predstavljaju kao promoteri nacionalnih interesa, a ustvari,
suradnja se sa drugom stranom koristi za osobno ili stranako bogaenje.
5

3. etiri elementa konsocijacije u Makedoniji

Konsocijacijski principi i sugestije uvelike su prihvaeni u Makedoniji.
Postoji tradicionalni, iako ne formalni, dogovor da su vlade formirane kao

5
International Crisis Group, Macedonias Public Secret: How Corruption Drags the
Country Down, Report number 133, 14 Aug 2002, str. 3.
etnike koalicije. Stranaki sustav se moe opisati kao multi stranaki i multi
etniki jer su u Parlamentu zastupljeni Albanci, Turci, Romi, Srbi, Bonjaci i
Vlasi. Izborni sustav je promijenjen od veinskog i mijeanog (veinskog-pro-
porcionalnog u isto proporcionalni predstavljanje, izuzev gradonaelnika koji
se biraju veinskim izbornim sustavom). Postoji pravo veta koje manjine imaju
u makedonskom Sobraniu, kao i opinskim veima. Autonomija, kroz oblik de-
centralizacije, dala je velik utjecaj albanskoj manjini na lokalnoj razini. Imple-
mentacijom preferencijalne politike nastojala se osigurati pravina zastupljenost
manjinskih zajednica u dravnim organima vlasti.

3.1. Velika koalicija

Uloga vladajuih elita je bez dvojbe najvaniji element konsocijacijske
demokracije, a upravo im izvanredno stanje unutarnjeg neprijateljstva u dravi
namjenjuje takvu neusporedivo vanu ulogu. Pritom moraju neprestano ba-
lansirati, jer ne smiju iznevjeriti povjerenje biraa, a moraju pokazati veu
sklonost umjerenosti nego njihovi birai i pokazati elju za odrivosti koalicije.
Zbog opstojnosti konsocijacije, voe trebaju barem donekle osjeati privre-
nost ouvanju jedinstva zemlje i demokratskog ustrojstva (Lijphart, 1992: 37).
najizrazitiji primjer je konsenzus u svezi pridruivanja NATO i EU. Ipak,
makedonski politiki lideri imaju odreenih rezervi, dok politiari albanske
zajednice ovo pitanje smatraju strategijskim ciljevima.
Vanost velike koalicije izraena je i u radovima Rousseaua koji je sma-
trao da se sva vana pitanja trebaju rijeiti uz konsenzus (Lijphart, 1992: 45), jer
je u diobi vlasti idealno donoenje odluka konsenzusom svih etnikih grupa
(Harris, Reilly, 1998: 139), to u Makedoniji nikada nije bilo sluaj. Makedon-
ska politika je od donoenja Ohridskog sporazuma nije radikalna te dokazuje
Horowitzevu konstataciju da stranke u umjerenom drutvu moraju biti umjerene
ako ele pobijediti na izborima (Horowitz, 1985).
Suradnja po etnikom principu na najvioj razini vlasti prisutna je od
1991. Koalicijom SDSM
6
-a i DUI
7
-a znaajno je povean broj ministara alban-
ske zajednice, dok je promjenom vlasti 2006. i koalicijom VMRO-DPMNE
8
i
DPA
9
albanska zajednica dobila jednoga potpredsjednika vlade zaduenog za
provedbu Ohridskog sporazuma i 5 od ukupno 18 ministara. Od 2008. i dalje je
potpredsjednik vlade iz redova albanske zajednice kao i 7 ministara. Uvrijeena
je praksa da zamjenik ministra bude pripadnik druge etnike zajednice od etni-
ke pripadnosti ministra, to, simbolino, naglaava sudjelovanje koalicijskog
partnera u svim aspektima dravne uprave. Ipak, ak i danas koalicijski partner
DIU konstantno dovodi u pitanje opstojnost koalicije, nerijetko optuujui

6
Socijaldemokratski sojuz na Makedonija.
7
Demokratska unija za integracija.
8
Vnatrena makedonska revolucionerna organizacija Demokratska partija za makedonsko
nacionalno edinstvo.
9
Demokratska Partija na Albancite.
VMRO-DPMNE da dijeli dravu po etnikoj i vjerskoj osnovi. Na sluaju Ma-
kedonije vano je ukazati da je postojanje institucionalnih okvira i neformalnih
oblika diobe vlasti znaajno doprinijelo umanjivanju formalnih nedostataka
usmjerenih manjinskim pravima (Holliday, 2005: 163), posebno na politikoj
razini, s konstantnim ukljuivanjem manjinskih stranaka u vladu te stvaranju
saveza etnikih stranaka, to je esto bilo izraeno i izvan malih koncesija koje
su davale makedonske etnike elite. Etnike elite koje su dobile vlast koriste
svoje institucionalno oruje da slabe zajedniku dravu (Malik, 2000: 313), a
dioba vlasti ubrzala je polarizaciju te se potie zategnutost izmeu etnikih
elita, a zemlja ide ka jo veem sukobu.

3.2. Proporcionalna zastupljenost

Lijphart i Horowitz su pristalice ukljuenja grupa u organe vlasti kroz
zastupanje ili suradnju (Sisk, 1996: 3435). Ukljuenje manjina u javne insti-
tucije drave temelji se na Preporukama iz Lunda koje su 1999. godine sainili
meunarodni strunjaci po nalogu Visokog povjerenika za nacionalne manjine
jer je sudjelovanje nacionalnih manjina u javnom ivotu temelj demokratskog
drutva sa ciljem omoguavanja manjinama da odre svoj identitet i osobnosti.
10

Nedovoljna zastupljenost Albanaca u dravnoj administraciji, naroito u
policijskim snagama i ograniene mogunosti za Albance u koritenju usluga
javne administracije, zajedno s pitanjima vezanim za prava manjina, doveli su
do sukoba 2001. godine.
Politiko zastupanje se manje temelji na teoretskim aspektima podjele
vlasti per se, a vie na dostizanju meunarodnih standarda prava manjina i na
meunarodnim intervencijama. Iako u Makedoniji postoji niz instrumenata
kojima se osigurava zastupanje, malo je vjerojatno da e se kroz njih dostii du-
gorona stabilizacija drutva, osim u sluaju da se osiguravaju prava manjinama
i mehanizmi za razvoj postkonfliktnih institucija.
Jedna od najznaajnih inovacija Ohridskog sporazuma princip je dvo-
struke veine, tzv. Badinterova veina, u zakonodavnim procesu, po kojem je,
kod donoenja zakona vanih za manjine, potrebna veina glasova svih zastu-
pnika u Sobraniu, kao i veina glasova manjinskih zastupnika. Taj sustav nagla-
ava vanost manjinskog predstavnitva u Parlamentu te je postao primjenjiv
nakon stvaranje koalicije VMRO-DPMNE i DPA 2006 godine.
Prednosti metode proporcionalne zastupljenosti odnose se na mogunost
da veina brojnijih grupa moe oekivati dobivanje predstavnika u parlamentu,
dok izbori po veinskom sustavu obino favoriziraju najjau partiju, kandidata
ili u duboko podijeljenim drutvima etnike grupe svaku u svojoj izbornoj
jedinici (Reilly, Reynolds, 1999). Nijedan aranman podjele vlasti nije potpun

10
Preporuke iz Lunda, Preporuke iz Lunda o uinkovitom sudjelovanju nacionalnih ma-
njina u javnom ivotu s obrazloenjem, 1999. lanak 1, toka 1. dostupno na internetu:
http://www.osce.org/documents/hcnm/1999/09/2698_hr.pdf
ako etnike zajednice nisu iroko zastupljene na razini vlade koje i Lijphart na-
vodi kao najvaniji element zajednitva (Lijphart, 1992: 2531).

3.3. Pravo veta

U multinacionalnim zajednicama pravo veta osigurava zatitu tzv. vi-
talnih interese nacija i nacionalnih manjina. Ovo pravilo, s jedne strane, osna-
uje zahtjev za pravinim dogovorom koalicijskih partnera, potiui ih da svoje
odluke donose jednoglasno, a s druge strane, dovodi u pitanje suradnju unutar
velike koalicije kao i nadglasavanje manjina. Ustavom su zagarantirana prava
manjina na obrazovanje i jezik, a pravo veta vrsta zatite interesa nacionalnih
manjina u Makedoniji, tipina je konsocijacijska praksa. Za osiguranje jamstva
prava veta utemeljen je parlamentarni Odbora za odnose izmeu zajednica.
Pravo veta obuhvaaju zakoni koji se odnose na jezik, obrazovanje,
osobne dokumente i simbole, kao i zakone o lokalnoj samoupravi. Takvi zakoni
moraju biti izglasani veinom zastupnika u parlamentu koji nisu pripadnici
veinske etnike zajednice u Makedoniji.
11
Dravni pravobranitelj bira se po
istom principu (lanak 77), a 3 od 7 lanova Dravnog sudbenog vijea (lanak
105) prema Ohridskom sporazumu moraju biti birani veinom glasova ukupnog
broja predstavnika koji ne pripadaju veinskoj zajednici (lanak 104), kao i to
se 3 od 9 sudaca Vrhovnog suda biraju na isti nain (lanak 109).

3.4. Decentralizacija ili lokalna samouprava

Decentralizacija ili lokalna samouprava ustavna je kategorija, odabrana
kao optimalni model koji nee ugroziti unitarni karakter Makedonije. Terito-
rijalno prenoenje vlasti bazirano na etnikoj pripadnosti je iskljueno jer je u
Ohridskom sporazumu naglaeno da nema teritorijalnih rjeenja za etnika
pitanja (lanak 1, toka 2). Odbaeni modeli ustanovljenja drave bili su
usmjereni na prenoenje ovlasti sa dravnog na lokalnu razinu, naglaavajui
znaajnu nezavisnost opina od dravne vlasti, spominjui ak i federalizaciju.
Uspostava suradnje sredinje i lokalne vlasti najvei je izazov modelu decentra-
lizacije. Veinska zajednica na lokalnoj razini postaje manjina, a to je neka vrsta
testa za razumijevanje znaaja manjine i veine u multikulturalnim drutvima.
Razvoj lokalne samouprave od krucijalne je vanosti za osiguranje participacije
graana u demokratskim procesima te promicanje i potovanje etnikih identi-
teta. Zbog multikulturalnog karaktera drave, reforma lokalne samouprave ima
dvije paralelne dimenzije; etniku i demokratsku, koje se moraju nadopunjavati.
Glavni izazov decentralizacije usmjeren je na uspostavu suradnje izmeu
centralne i lokalne uprave koja je otvarala prostor za uspostavu slabog oblika
teritorijalne samouprave albanske zajednice. Samo uzevi tu razinu decentra-

11
Framework Agreement, Clause 5.2., http://faq.macedonia.org/politics/framework_
agreement.pdf
lizacije, moe se zakljuiti da u Makedoniji postoji slab oblik konsocijacijske
demokracije.

Zakljuak

Prelaskom s etnikog modela demokracije, uvoenjem zapadnih modela
graanske demokratske prakse, uvode se novi ustavni i politiki aranmani,
stvarajui put modelu konsocijacijske demokracije, koja osigurava pravo pri-
stupa raspodjele resursa, limitiranu autonomiju i ogranieno pravo veta kroz
mehanizam dvostruke veine u procesu donoenja odluka razliitim grupama.
Konsocijacijska teorija takoer naglaava vanost etnike pripadnosti u kreira-
nju politikog sustava, sugerirajui stvaranje institucija diobe vlasti koje bi
omoguile suradnju elita, a u cilju stvaranja stabilne vlasti u podijeljenim dru-
tvima. Ohridski sporazum je preduvjet uvoenja ustavnih promjena kroz mo-
dele konsocijacijske demokracije u makedonsku politiku strukturu. Openito,
novim amandmanima naglaena su grupna prava pripadnika etnikih zajednica
te je bilo potrebno pronai ravnoteu i dogovor izmeu grupnih prava i diobe
vlasti s jedne strane, i stvaranja politikog i socijalnog prostora koji bi ostavljao
prostor izvan etnikog odreenja. Ohridski sporazum je utemeljen na elementi-
ma konsocijacije koje je utemeljio Lijphart, ali nije uspostavljena klasina kon-
socijska demokracija jer neke od glavnih postavki nedostaju; vrsto utemeljen
zahtjev za velikom koalicijom i jasan oblik lokalne samouprave.
Sporazumom se ne osigurava zatita manjim nacionalnim zajednicama
12
,
nema formaliziranog oblika reformi koje vlada mora provesti, npr. decentrali-
zaciju sa etnikim predstavljanjem i diobom vlasti, ali su vladine reforme dobile
samo etniku dimenziju, a nisu dovele do depolitizacije promjena koje bi obu-
hvaale razliite zajednice, a nije postignut uspjeh u fundamentalnoj promjeni
unutaretnikih odnosa u Makedoniji jer je ponudio decentralizaciju kroz koju
se eljelo zaustaviti etniki sukob i izbjei odgovornost za razloge koji su
doveli do sukoba. Implementacijom decentralizacije, a ignoriranjem uzroka
sukoba i specifinosti procesa politike tranzicije, meunarodna zajednica je
dopustila rast tenzija i potencijalno pogorala situaciju.
Stvaranje stabilnog demokratskog sustava obuhvaa meusobno suprot-
stavljene politike platforme, a decentralizacija mora promicati diobu vlasti iji
temelj nije etnicitet. Kako se decentralizacija u Makedoniji bazira upravo na
etnicitetu jasno je da njezina uinkovitost i stabilnost niska.
Nepostojanjem nekih institucionalnih oblika konsocijacijske demokracije,
Makedonija je dobila fleksibilan institucionalni okvir koji je prilagodila svojim
specifinim uvjetima tranzicije i definiranja drave, kao i to je pruena velika

12
Posebnim meudravnim sporazumom te svojim zakonom Makedonija je uredila zatitu hrva-
tske zajednice koja pripada grupi tzv. malih manjina. Radi se o
-
,
, br. 18, od 05.02.2008.
mogunost reduciranju znaaja etnike pripadnosti te sprjeavanju dominacije
grupnog nad individualnim identitetom. S druge strane nedostatak institucio-
nalnog okvira nekih aspekata konsocijacijske demokracije imao je i negativne
aspekte jer je uspostavljen netransparentni i elitistiki vid vladavine i nije se
ojaalo multietniko drutvo. Politike elite su stvorile realnu krizu u poli-
tikom dijalogu u dravi, i zbog nedoreenosti Ohridskog sporazuma i zbog
specifine politike kulture politikih elita u dravi. U slabim drutvima, a u
kojima je civilno drutvo razoreno, fragmentirano i slabo, ono ne moe biti u
funkciji konstitualizacije ograniavanja politike vlasti te politike elite lako
mogu stvoriti poseban politiki sustav koje djeluje prema pravilima koje oni
propisuju. U Makedoniji stranke nisu reprezent volje graana, ve je svojim
djelovanjem oblikuju. Slabost drutava je postala problem jer nije mogue
razviti institucionalni okvir za artikulaciju razliitih interesa te je postalo
oigledno da iz tog supstrata ne dolaze nikakvi drugi impulsi osim poslunikog
prihvaanja kolektivnih identiteta.
L i t e r a t u r a

Barnes, Samuel H. (2001), The Contribution of Democracy to Rebuilding Postconflict
Societies, American Journal of International Law 95(1), 86101.
Daalder, Hans (1974), The consociational democracy theme, World Politics 26, 604
621.
Daskalovski, idas (2006), Walking on the Edge: Consolidating Multiethnic Macedo-
nia, 19892004, Chapel Hill: Globic Press.
De Tocqueville, Alexis (1995), O demokraciji u Americi, Zagreb: Informator.
Diamond, Larry/ Plattner, Marc, (eds.) (1994), Nationalism, Ethnic Conflict, and Demo-
cracy, Baltimore: Johns Hopkins University Press.
Drezov, Kyril (2001), Bulgaria and Macedonia: Voluntary Dependence on External
Actors, in Jan Zielonka/Alex Pravda, (eds.) Democratic Consolidation in East-
ern Europe, Volume 2: International and Transnational Factors, Oxford Univer-
sity Press, Oxford, 413436.
Daftary, Farimah (2001), Conflict Resolution in FYR Macedonia: Power-sharing or
the civic approach, Helsinki Monitor, 12(4), 291312.
Fish, Steven/Hanson, Stephen E/Roeder, Philip G, (eds.) (2000), Postcommunism and
the Theory of Democracy, Princeton University Press, Princeton.
Glazer, Nathan (1995), Individual Rights against Group Rights, u: Will Kymlicka (ed.)
The Rights of Minority Cultures, Oxford: Oxford University Press, 123138.
Harris, Peter, Reilly, Ben (eds.) (1998), Democracy and Deep-Rooted Conflict: Options
for Negotiators, Stockholm: International Institute for Democracy and Electoral
Assistance.
Held, David (1995), Democracy and the Global Order From the Modern State to
Cosmopolitan Governance, Cambridge: Polity Press.
Hoddie, Matthew/Hartzell Caroline (2005), Power-Sharing in the Post-Civil War Ini-
tiating the Transition from Civil War, u: Philip G. Roeder, Donald Rothchild
(eds.). Sustainable Peace: Democracy and Power-Dividing Institutions after
Civil War, Ithaca, New York: Cornell University Press, 83106.
Horowitz, Donald (1985), Ethnic Groups in Conflict, Berkeley: University of California
Press.
Horowitz, Donald L. (1991), A Democratic South Africa? Constitutional Engineering in
a Divided Society, Berkeley: University of California Press, Oxford: Los
Angeles.
Holliday, Graham (2005), From Ethnic Privileging to Power-Sharing: Ethnic Domi-
nance and Democracy, u: Sammy Smooha, Priit Jrve, (eds.) Macedonia, The
Fate of Ethnic Democracy in Post-Communist Europe, Series on Ethnopolitics
and Minority Issues, Vol. III, Budapest, 139165.
Huntington, Samuel P. (1991), The third wave Democratization in the late twentieth
century, University of Oklahoma Press, Norman.
International Crisis Group (2002), Macedonias Public Secret: How Corruption Drags
the Country Down, Report number 133, 14 Aug.
Lehmbruch, Gerhard (1967), Proporzdemokratie. Politisches System und politische
Kultur in der Schweiz und Osterreich, Tbingen: Mohr.
Lijphart, Arend (1969), Consociational democracy, World Politics 21 (2), 207225.
Lijphart, Arend (1985), Power-Sharing in South Africa, Berkeley: University of
California.
Lijphart, Arend (1992), Demokracija u pluralnim drutvima, Zagreb: Globus, kolska
knjiga.
Linz Juan, Stepan, Alfred (1996), Problems of Democratic Transition and Consolida-
tion, Baltimore: John Hopkins University Press.
Locke, John (1978), Dve rasprave o vladi, Beograd: Mladost.
Maleska, Mirjana (2006), What Kind of a Political System did Macedonia gain after
the Ohrid Peace Agreement, New Balkan Politics, 9(5).
Malik, John (2000), The Dayton Agreement and Elections in Bosnia: Entrenching
Ethnic Cleansing Through Democracy, Stanford Journal of International Law
36 (Summer), 303355.
Mehmeti, Ermira (2098), Implementation of the Ohrid Framework, in: Florian Beiber
(ed.), Power Sharing and the Implementation of the Ohrid Framework Agreement,
Skopje: Friedrich Ebert Stiftung, 6789.
Mill, John, Stuart (1848, 1965), Principles of Political Economy, with Some of Their
Applications to Social Philosophy, vols. IIIII, u: (196387) Collected Works,
Toronto/London: University of Toronto Press/Routledge and Kegan Paul.
Mill, John, Stuart (1989), Razmatranja o predstavnikoj vladavini, u: John Stuart
Mill, Izabrani politiki spisi, Sv. II, Zagreb: Informator.
Nordlinger, Eric (1972), Conflict Regulation in Divided Societies, Center for Internatio-
nal Affairs, Harvard University.
Petkovska-Hristova, Lidija (2003), Multiculturalism as Political Model: The Case of
Macedonia, u: Nikolai Genov (ed.), Ethnic Relations in Southeastern Europe,
Berlin/Sofia: Institute of East European Studies/Friedrich-Ebert-Stiftung.
Preporuke iz Lunda o uinkovitom sudjelovanju nacionalnih manjina u javnom ivotu s
obrazloenjem, 1999. lanak 1, toka 1. dostupan na internetu: http://www.
osce.org/documents/hcnm/1999/09/2698_hr.pdf
Rawls, John (2000), Politiki liberalizam, Zagreb: KruZak.
Reilly, Ben, Reynolds, Andrew (1999), Electoral Systems and Conflict in Divided
Societies, Washington, DC.
Reilly, Benjamin (2001), Democracy in Divided Societies: Electoral Engineering for
Conflict Management, Cambridge: Cambridge University Press.
Rousseau, Jean-Jacques (1978), Drutveni ugovor i Rasprava o osnovama i porijeklu
nejednakosti medju ljudima, Zagreb: kolska knjiga.
Smith, Karen E. (2001), Western Actors and the Promotion of Democracy, u: Jan
Zielonka, Alex Pravda (eds.), Democratic Consolidation in Eastern Europe
International and Transnational Factors, Vol. 2, Oxford: Oxford University
Press, 3157.
Smooha, Sammy (2005), The Model of Ethnic Democracy, u: Sammy Smootha, Jarve
Priit (eds.), The Fate of Ethnic Democracy in Post-Communist Europe, ECMI,
561.
Sisk, Timothy (1996), Power Sharing and International Mediation in Ethnic Conflicts,
Washington D. C.: United States Institute of Peace.
Spears, Ian S. (2002), Africa: The Limits of Power-Sharing, Journal of Democracy
13(3), 123136.
Steiner, Jorg (1974), Amicable Agreement versus Majority Rule: Conflict Resolution in
Switzerland, Chapel Hill: University of North Carolina Press.
Tilly, Charles (2007), Democracy, Cambridge: Cambridge University Press.
Topperwien, Nicole (2001), Nation-State and Normative Diversity, Fribourg: Institut du
Federalisme.
Van den Berghe, Pierre L. (2002), Multicultural democracy: can it work?, Nations
and Nationalism, 8(4), 433449.
Verney, Douglas V. (1995), Federalism, Federative Systems and Federations: The
U.S., Canada and India, Publius, 25(2), 8198.

63
Predrag ivkovi
Crna Gora

PRED POROTOM TRADICIJE

BEFORE THE JURY OF TRADITION

ABSTRACT: Spiritual devastation, aided by the economic sterility of Montenegrin society, is a
fertile ground for consumer culture and its epiphenomena. In addition, various psychopathological
disorders, resulting from untamed Odyssey bogus, appear as epiphenomena as well. At the same
time, once formed, such mental structures have become the factor that further shapes the life of a
society. But they, at least when it comes to Montenegro, appeared in the deepest layer of that time
designed to slowly change and last long. But there are differences due to the achieved level of
civilization and culture, and because of far less economic power in our society. Given the fact that
the values in the area of consumption flow over into other areas of social life, we can conclude
that the Montenegrin society is in totum society of consumer culture, or at least a pastiche of a
consumer".
Key words: consumer culture, postmodernism, tradition, market fundamentalism.

APSTRAKT: Duhovna devastiranost, potpomognuta ekonomskom sterilnou crnogorskog
drutva, plodno je tlo za potroaku kulturu i njene epifenomene. Uz to, kao epifenomeni nuno
idu i razni psihopatoloki poremeaji, nastali neobuzadnim odisejama ka patvorenom. Istovre-
meno, jedanput formirane takve mentalne strukture postaju inilac koji dalje oblikuje ivot jednog
drutva. A one, bar kada je Crna Gora u pitanju, nastale u onom najdubljem sloju vremena
predviene su da se sporo mijenjanju i da dugo traju. Meutim, postoje razlike zbog dostignutog
stepena civilizacije i kulture i zbog daleko manje ekonomske moi u naem drutvu. S obzirom na
injenicu da se vrijednosti iz podruja potronje prelivaju u druga podruja drutvenog ivota,
moemo zakljuiti da je i crnogorsko drutvo in totum drutvo potroake kulture, ili bar po-
troaki pasti.
Kljune rijei: potroaka kultura, postmodernizam, tradicija, trini fundamentalizam.

Teko je, moda i nemogue, ignorisati i drati po strani saznanje da
drutvo u kojem ivimo potresaju ozbiljne i duboke krize i razdiru nepomirljive
protivrjenosti, kako od unutranjih anahronih odiseja ka okotalom tradiciona-
lizmu tako i ekstroverznih pomama pred naletima masovnih mistifikacija
postmoderne, ija spoznaja i nije mogua bez odlunog raskida s istorijom.
ovjek ovog podneblja kao da je prestabliran za uzavrelu netrpeljivost, prema
svemu to njegov koncesioni ego ne moe da podvrgne u slubu interesa. U
tom optem duhovnom meteu, kao tronoj nekropoli nacionalne samoivosti,
razum i trpeljivost se odlau ustranu poput odbaenih nonji. Ako se pak
zapitamo, ta prosjean ovjek misli danas o svojim izgledima, mogunostima,
aspiracijama, stiemo utisak da savremeni svijet oekuje budunost bez nade.
K. La e lucidno zapaziti da je danas postalo pomodno spremno se narugati
P. ivkovi, Pred porotom tradicije 64
svakoj dragoj uspomeni na prolost, ime ljudi pokuavaju iskoristiti predrasude
pseudonaprednog drutva i odrati status quo. Prevladavajue uvjerenje, rei
e La [...] usmjereno prema naprijed, proizilazi iz narcistikog osiromaenja
psihe kao i iz nemogunosti da zasnujemo svoje potrebe na osnovi ispunjenja i
zadovoljstva koje smo iskusili (Lasch, 1986: 17). A opet... ,,moda su i najplo-
dniji trenuci istorije bili upravo oni u kojima se najtee disalo (Tubi, 2011:
141). Inae, kontemplativno podsjeanje na koje ukazuje Tubi, rasvjetljava in
otkrovenja konstituitivnih elemenata ljudske egzistencije, traei pri tom naj-
bolji modus vrijednosti koji ljudski duh moe produkovati.
Bjekstvo od slobode je bjekstvo i presuda protiv sutine i svijeta u kome
je ovjek prisiljen da ivi, u kome ne moe da opstane, svijeta u kome je slu-
ajnost postala vrhunsko naelo, to je protivno ljudskom nastojanju i potrebi da
sluajne i haotine okolnosti pretvori u konzistentnu sliku ivljenja. Jednu inje-
nicu nikada ne treba gubiti iz vida; to je cjelokupna dinamika bivstvovanja
ovjeka i njegove zajednice, iji je uspjeh mogu jedino u nastupu idejne fiksa-
cije apsolutne istote slobode, na kojima se temelji koncepcija drutva i to u
njenim razliitim spektrima i njihovom povezivanju. Formiranje novog ovjeka
uopte nije privilegija novum-a, budui da je takva potreba mnogo dublje pot-
hranjena u samom temelju buenja neeg kvalitetnog, a to u kalupima mo-
derniteta, a posebno globalizacije se modelira prije kao nedovreno stanje, nego
kao jo uvijek kontinuiran proces. Globalizacijski procesi kao modeli Prokru-
stove posteljice, su moderne laboratorije u kojima se isprobavaju promjene u
ljudskoj prirodi. Na kocki je sama ljudska priroda, ime se stvara drutvo u
kome se stalno ostvaruje nihilistika banalnost homo homini lupus. Nova etapa
koju upravo prevaljujemo na dugom putu odlaska etike i ne moe a da se ne
zadri na onome to moemo zapaziti i sebi predstaviti kao ono to nas odvodi
od one take do koje smo bili povodom pristupa drugoga u nama, a to e sjutra
dobiti drugo ime tuna opna EGA. A kljuna strukturalno-psiholoka poslje-
dica ovakvog bilansa usamljivanja jeste specifina erozija svakog unutranjeg
sadraja ega, odnosno kreativnog doivljaja samoistovjetnosti. Ego kao sredite
postaje hipertrofiran i prazan.
Nije potrebno podrobno razmatrati kako je izgledala izvorna mitska slika
stvarnosti i ovjekov poloaj u njoj, kao ivotno organizujui temelj svih batina.
U mitskoj svijesti domen cjeline obuhvatao je i prirodu i natprirodno, a ljudski
um je sopstvenu diskurzivnu i analitiku mo podreivao iskustvu neposredne
ulne fiksacije. Dananja tehnoloka svijest uruava i dekomponuje prirodne
strukture koje vie nisu kadre da odravaju integritet, preko kojih se ovjek,
preseljavao u svoju zajednicu i preko koje je osvajao prostor i vrijeme. U savre-
menoj kulturi rue se vrsti reperi i binarne podjele koje su obiljeavale dosa-
danju civilizaciju, tako da se dananja kultura moe pojmiti samo kao hibridna,
heterogena, u stalnom pokretu i promjenama. Savremeno drutvo podstie du-
hovnu inerciju to vodi do gubljenja intelektualne i individualne nadmonosti,
koja za svoju posljedicu ima nekritiko prihvatanje svega to dolazi sa vrha dru-
tvene hijerarhije. Prenaglaeno ljudsko strahovanje, koje se javlja kao konse-
65 P. ivkovi, Pred porotom tradicije
kvenca alijeniranosti od sebe, porodice i drutva, izaziva nesluene ljudske
ukoenosti i sputanosti. U takvom stanju ovjek se nalazi u autofrustriranoj
situaciji iz koje teko pronalazi izlaz. To stvara poligon za regresivno kretanje
linosti, koje nije bez posljedica na drutveno kretanje.
Razarajuim procesima nijemo prisustvuje i crnogorsko drutvo. Institu-
cionalni narativ kulturnih vrijednosti koje su ponderisane kao aksioloki basti-
on, danas su poljuljane u svojim temeljima partikularistikim diktatima, obe-
smiljenim etikim anarhizmom koji ne priznaje istinu niti bilo kakvu normu.
Komunistiki autoritarni poredak, kome je crnogorsko drutvo i najbolje odgo-
varalo paternalistikom porivu, ... ,,nije se ograivao samo od trule zapadne
kulture nego i od svoje dekadentne kulturne prolosti i time jednostavno raski-
dao sa tradicijom i transkulturacijom. To jednostavno raskidanje sa moguno-
stima djelotvorenja tradicionalnih kulturnih vrijednosti uvodilo je kulturu u
plitke vode socrealizma, proletkulta ili kineske kulturne revolucije, te se,
prema tome, nije u pravom smislu mogla ostvariti kultura kao slobodna samo-
stvaralaka praksa (Boovi, 2009: 28). Ono to je registrovano u umskom
arhivu jeste petrificirana kodifikacija socijalistikih ureenja, koja se odlikovala
emitovanjem kolektivnih potraivanja. To znai da su i sama autoritarnost i
druge nedoslednosti koje su proizale iz takvih ureenja kao i konformistiko
moduliranje morale biti prepoznate i prihvaene kao relevantne potrebe na
pojedinanom nivou. Skoro etiri decenije socijalistike ideoloke supremacije
ostavilo je teko izljeive recidive u postsocijalistikom periodu. Poslije
naglog uruavanja komunistikog poretka i zainjanja nekog oblika reverzibilne
tranzicije, naglo se javlja, posebno kod opozicionih grupacija (partija, udrue-
nja, pokreta), glasnost opredjeljenja za preko noi ulazak na iroka vrata
Evrope. Istovremeno, ista ta Evropa kao uobraena stara dama civilizovano je
podlegla Americi i izvravajui njene naloge u nastojanju da dozira demokra-
tiju, te interesno svim tim drutvima usmjerava prestrukturiranje i razvoj pri-
vrede, pa ako zatreba jo demokratski razornom vazdunom kampanjom
(primjer bombardovanja Jugoslavije) ui ih pravdi i humanizmu. Sve se to,
introspektivno e persiflirati autor, uklapa u progres, civilizaciju, djelimino u
tradiciju, ali nikako u kulturu niti u pravu demokratiju (Ibid.). Naime, autor
upozorava na desaidovsku orgiju globalizma u kojoj ovjek ove duhovne he-
misfere ne samo da ne moe da nae smisao svog bitisanja, odnosno orijentire
vrijednosti, nego je i potrebno da se zapita da li da ue u tu lutajuu regatu no-
vum-a, iji je aksiomatski kredibilitet obesnaen tronim terenom raciocen-
trinog miljenja.
U osnovi privida je ograniena vizija koja se ispoljava u konturama osi-
romaenog humaniteta. Kada se proitaju otre, britko intonirane primjedbe i
kritike opaske na raun jednog globalnog monotonog monologa zvanog glo-
balizacija iz pera Milana Brdara, koji prua jedan dijahronijski pregled njenih
tokova od svima znanog antikog mita, pa do savremene reminiscencije trojan-
ske svijesti u kodu imperijalistikog poriva, jasno se ogleda kolonijalno-dero-
girajui pohod ovog procesa. Stara pria kae da su Ahejci krenuli u pohod na
Troju zbog lepe Jelene, odakle su zaluenici Antikom izveli zakljuak da je
starojelinski svet ratovao zbog lepote! Bilo je to propagandno maskiranje
prvog kolonijalno-pljakakog pohoda u istoriji. Istorija i mit se spajaju u obra-
scu koji se ponavlja i posle pada socijalizma. Nova pria kae da se preostala
svetska sila, SAD, po svetu angauje, ne prezajui da zbog ljudskih prava i
demokratije pokrene itavu vojnu skalameriju, ukljuujui nosae aviona. I kao
to su Ahejci, toboe, ratovali zbog lepote, a ne zbog pljake i osvajanja, tako i
ovi ratuju zbog ljudskih prava, pravde i njenog irenja po svetu! Amerika i
Zapadna Evropa prema postsocijalistikom Istoku se ponaaju kao Danajaci
pred opsednutom Trojom. Prvo dolaze s darovima, a ako ih nee, udaraju te
batinom... Prvobitni Trojanci su stradali kad su ostavljenog drvenog konja
uvukli u grad. Na isti nain svojevremeno je stradala Istona Evropa zahva-
ljujui trojanskoj svesti (na kurziv) (Brdar, 2007: 13). Ma kako prosuivali
ovu epitomu, moramo priznati da je i crnogorsko drutvo dio te Odiseje, na
ijem kraju prolazi kroz svoju tranzicionu Ilijadu.
A trojanski konj kao brend, iza koga stoji bezlini sistem korporacijske
moi manipulisanja, promiljeno bira sredstva koja nee ugroziti pozadinsku
strukturu jednog bestijalno-mondijalistikog sistema. Ljudi su vjerovali da ive
istinite ivote, zato to su na paradoksalno pasivno-aktivan nain, bili noeni uni-
verzalnom ideoloko-politikom strujom koja je zahvaljujui svom omamnom
epu o progresu obuhvatio i cijeli svijet u formi jedinstvenog epa. Vodei dra-
vnici Zapada s Olimpa posmatraju zbivanja, odreuju ko e s kim i koliko rato-
vati, kao i to ko e nositi uloge dobrih, a ko loih momaka, ko e biti demokrata
a ko mrani i nazadni nacionalista. Podele su grube, i odgovaraju prostakom
duhu, pre svega Zevsa, to e rei gospodara amerike spoljne politike. Uvreda
za um, civilizaciju, kulturu? (Ibid.)
uvari postmoderniteta, osjetili su potrebu da svoj patetini uvid u tehno-
loko-sofisticiranu aparaturu osiromaenog humaniteta, pretoe u lament nad
onim postulatima aksiomatskih univerzalija, tek onda kada je dolo do lanane
erozije kredibiliteta tog velikog epa o progresu. Tanije u momentu, kada je
usahnula legitimizujua podrka EU na referendumima o izglasavanju povje-
renja ustavnih naela u zemljama lanicama. Ili liotarski reeno, rastvorio se
metajezik koji je objanjavao sve elemente velike naracije.
U sveobuhvatnom globalnom diskursu, Balkanci su reminiscenirali
negativni perseverator, alijas, negativan totemski operator. Umjesto da u soci-
jalno-integrativnoj funkciji totem i mit slue kao topos samoidentifikacije i
integracije plemena i zajednice, oni zahvaljujui etici zapadnih medijskih
optila i podmiene prozapadno orijentisane aksioloke porote, kao post-
moderni apatridi bivaju izgnani iz globalne orbite bez objave. Zoran Vidojevi
ukazuje na postojanje tamne pozadine dominantno mondijalistikog tribalizma,
stvaranog na stereotipnoj lociranosti Balkana i njegovom petrificiranom geslu
krvi i tla. Naime, radi se o inverziji i derogiranju istorijske konzistentnosti
Balkana, na raun oksidentalne raciocentrinosti. ... Stvaranje bajkovite slike
Zapada o samom sebi, ovekoveenja njegove civilizacijske misije, glorifi-
kacije njegovih vrednosti u koje se ne sme sumnjati, i pre svega zatite njegovih
privilegija, pozicije i interesa (Vidojevi, 2005: 159). Navedeni iskaz, poziva
na svjedoenje Ralfa nela, koji kae da se identitet savremenog pojedinca
Zapada u najboljem sluaju samoodreuje kao performans, postojano odravan
parodijsko teatralnim insceniranjem oekivanja vezanih za uloge koje bira u
okviru estetike egzistencije (nel, 2008). Savremeni pojedinac Zapada ipak
vidi svoju fragmentiranu svakodnevicu i razmrvljeno sebstvo, tako da mu nave-
dena mikropotencijalna praksa estetike egzistencije doe kao akutni in pobu-
ne u artificijelnoj socijalnoj aktivnosti, pod reflektorima totalitaristike apa-
rature. Tako pojedinac biva razapet izmeu odasvud sugestivno prezentirane
slobode trino ponuenog izbora, s jedne i interiorizacije realne deprivacije, sa
druge strane.
Ovakav prougomenski katehezis, od nacionalno definisanog identiteta ka
hotiminom globalizacijskom destabilitetu, cijepa istorijski efemeritet koji pre-
tenduje na sistemski posredovanu paradigmu ureenosti po uredbama oksiden-
talnog simulakruma. Jer, sadanji pastini sinkretizam estica svakodnevice
koju tvori globalizacija, a pod njenim potkroviteljstvom akulturacioni odnosi,
ukidaju misterije dubine, ime se stvara obesmiljena praksa bivstva. Jer svemu
onome, to nije potvrdilo humani dignitet, ne moe se poeljeti dobrodolica i
ne moe sublimirati i predstavljati opte ljudsku emancipaciju.
Kulture se najprije moraju razumijevati iz sopstvenih vrijednosnih i
motivacionih konstelacija i za njih specifine evolucije dominantnih svojstava.
Kultura je relativno integrisana cjelina koja obuhvata ponaanje ljudi i
proizvode tih ponaanja. Kultura u savremenom poimanju jeste sveukupnost
materijala i duhovnih produkata ljudske aktivnosti, organizacionih formi koje
slue drutvu kao i duhovnih procesa, stanja i vidova aktivnosti kod ovjeka
(Sokolov, 1976: 15). Ovim pristupom Sokolov daje najiru definiciju kulture i
tako u njen medijum interiorizuje ne samo povijesne vrijednosti i dostignua,
ve i pseudovrijednosti koje su tetile ovjeku i ljudskom rodu. U njegovoj
tvorbi kulture pronalazimo sedam osnovnih funkcija, od kojih su najvanije
funkcija preobraavanja i osvajanja svijeta i komunikativna funkcija. Nado-
vezujui se na Sokolovu definiciju kulture moemo zakljuiti da je kultura ona
entelehija duha koja svijet apstrakcija (vrijednosti) svodi na korespondentan
medijum (um. P..).
Za kulturu doe trenutak i nae se mjesto kad ona iznenada postane
vana i prepuna znaenja izvan sebe same, rei e T. Iglton. U teoriji kao i u
svakodnevnom ivotu pitanje znaenja i odnosa kulture i civilizacije, esto
dovodi do galijamatijasa navedenih pojmova. Naime, jedni istiu da je civili-
zacija antipod kulturi, dok je drugi izjednaavaju sa kulturom, da bi trei pod
pojmom civilizacija, podrazumijevali odreene zaokruene drutvene i kulturne
epohe. Ali suprotstavljenost kulture i civilizacije ne moe se svesti na puku
razliku prema upotrebi pojmova. esto se kae da neka zemlja ima bogatu
kulturu, ali ne i razvijenu civilizaciju. S druge strane, civilizacija predstavlja
specifian nain ivota nekog drutva na odreenom stepenu razvitka i suprot-
stavlja se kulturi kao visok stepen razvoja proizvodnih snaga, materijalnih
dobara i vrijednosti kojima ljudi zadovoljavaju svoje potrebe i kao osnova
potroake i masovne kulture.
Kao i mnogim drugim koji su se bavili problematikom kulture, tako se i
nama kao prva etapa na putu rjeavanja ovog problema nudi odgovor na pitanje:
da li mi, kada je u pitanju potroaka kultura kao izraz i simptom duha vremena,
gajimo pogrene nade ili pogrena strahovanja? Naglaena nota svjetovnosti
potroake kulture, kao inae jednog od centralnih elemenata duha naeg
vremena, pribliava nam ideju da je potroaka kultura nastala i formirala se na
opozicionoj osnovi prema religijskoj i asketskoj kulturi. Potroaka kultura je
embrion religije ovozemaljskog spasa ovjeka, ali joj nedostaje obeanje na
besmrtnost, svetost i boanstvo da bi se pretvorila u religiju. Veliki broj ljudi i
kada se otvoreno i verbalno izjanjavaju protiv izopaenosti potroake i
masovne kulture, potajno koketiraju, sklapajui line paktove sa mogunostima
koje im nudi ta kultura.
Dosadanji istraivaki pristupi kulturi potronje kao konvenijetnog duha
globalizacije ili novog kulturnog ruha u Crnoj Gori, nisu davali potpun odgovor.
Od 90-ih godina prolog vijeka, istraivaka praksa u Crnoj Gori, bar kada je u
pitanju fenomen potroake kulture, ne biljei znaajni pomak. Ona je sve vie
pod jakim uticajem naunih bardova sa Zapada. Brojni sociolozi, ostavili su nam
znaajna svjedoanstva o potroakim manifestacijama, ljudima, masovnim
komunikacijama i institucijama jednog vremena. Ali, iz dananje perspektive,
ovakav pristup problematici potroake kulture, vie bi podsjeao na temeljito
prikupljanje grae i korpusa socioloke misli, nego na stvaranje sinteze za pri-
stup potroakih manifestacija i njihovo demaskiranje. Veliki reflektor treba
okrenuti na opserviranje obiljeja potroakih tendencija u Crnoj Gori. Sa ova-
kvog teorijskog i metodolokog polazita, po naem miljenju, treba pristupiti i
sagledavanju drutvene sadanjosti u Crnoj Gori.
Naglim ekonomskim napretkom ve podgrijani potroaki apetiti, bu-
kvalno su se razbuktali u svestranom privrednom, kulturnom i modnom susretu
sa svijetom. Na potroaku kulturu u Crnoj Gori snano utiu potroake kul-
ture iz zapadnog svijeta, preko raznih komunikacija. Otud, po naem miljenju,
toliko neodmjernosti, neracionalnosti i odsustva osjeaja za kontinuitet u naem
biu. Najbolji izraz takvog stanja je narcisoidni karakter naeg drutva, koji se
ogleda kroz prizmu kieraja, imanentne nadmenosti biti u svemu prvi, pa za-
to ne i u konzumerizmu. Duhovna devastiranost, potpomognuta ekonomskom
sterilnou crnogorskog drutva, plodno su tlo za potroaku kulturu i njene
epifenomene. Uz pomenuti mentalitet, nuno idu i razni psihopatoloki poreme-
aji, nastali neobuzadnim odisejama ka patvorenom. Istovremeno, jedanput for-
mirane takve mentalne strukture postaju inilac koji dalje oblikuje ivot jednog
drutva. A one, bar kada je Crna Gora u pitanju, nastale su u onom najdubljem
sloju vremena predviene da se sporo mijenjanju i da dugo traju. Meutim,
postoje razlike zbog dostignutog stepena civilizacije i kulture i zbog daleko ma-
nje ekonomske moi u naem drutvu. S obzirom na injenicu da se vrijednosti
iz podruja potronje prelivaju u druga podruja drutvenog ivota, moemo
zakljuiti da je i crnogorsko drutvo in totum drutvo potroake kulture, ili bar
potroaki pasti. Prema tome, i crnogorsko drutvo se moe nazvati ekono-
mistiko, hedonistiko i narcisoidno, sa kulturom utemeljenom na novcu koju
zanima modus imanja.
Potroai se jednostavno proizvode kada se pojavi trite kao opti nain
ekonomske regulacije. Kazano Marksovom terminologijom, najamni odnos i
kapitalistiki proizvodni odnosi jesu ono to proizvodi potroaa. Trini odnosi
su anonimni i u naelu univerzalni. Osnovni karakter potroakog tipa u zado-
voljenju potreba sastoji se u tome da sam proces potronje, nezavisno od kvali-
teta potreba koje se tim procesom zadovoljavaju, postaje osamostaljena vri-
jednost, indikator drutvene moi, dokaz prestia i uspjeha u ivotu. Vanije je,
kako se ta potronja obavlja i kolika je ona, od toga kakva je, i koje potrebe
zadovoljava. Dok se potroaka kultura ini univerzalnom jer je prikazana kao
podruje slobode u kom svako moe biti potroa, smatra se takoe univer-
zalnom jer svako mora biti potroa, ovaj tip slobode je prisilan.
Potroaki mentalitet nije u bogastvu dobara, ve u nainu raspolaganja
njima. Materijalna dobra nisu jedini krivac potroakog ponaanja. Vie su krivi
drutveni odnosi koji od materijalnog blagostanja naprave paravan kroz koji lju-
di ne mogu da prodru do bogatijeg duhovnog ivota, do humanijih, ovjenijih
odnosa, do vee kulture u korienju materijalnih dobara, do potronje koja ne-
e sama po sebi biti cilj, ve e pomoi ovjeku da bude stvaralakiji, da razvija
sebe u skladniju, cjelovitiju linost. Nametljivo razmetanje troenjem znalo je
da bude u socijalistikim drutvima, tako specifinog oblika. Voeno istorij-
skim recidivom stii i prestii Zapad, istovremeno je praeno kompleksom
siromatva (koje u mnogim porodicama traje generacijama).
Otvaranjem trgovinskih mrea u veim gradovima Crne Gore, nastao je
tzv. trgovinski fetiizam. Naime, radi se o tome, da se ljudi sve vie identi-
fikuju sa prestinim trgovinskim centrima, koji su sredita gdje se smjetaju
idealni, savreni, rajski prostori, koji su paradigma itavog svijeta u malom,
savrena slika kosmosa. Oni su simbolika slika utoita u kojem se sje-
dinjuju svijest i volja. Da li je posrijedi navika, ili izgubljena linost pojedinca?
Kao paradigma navedenog je i trgovinski centar Delta City koji svojim
gabaritima i uslunim djelatnostima predstavlja ostrvo Robinsonovog carstva,
simboliki je ekvivalent drutvene usamljenosti pojedinca, tim to ostrvo nije
pusto. Centar alijas ostrvo posjeuju i drugi (potroai), gdje ne primjeuju
jedni druge. Drugi su (potroai) shvaeni kao neprijatelji, pa sasvim prirodno
djeluju njihova uvjerenja da ih treba novano, manijski i hedonistiki nadjaati.
Takvi centri tipina su reifikacija kako po asortimanu sadraja i usluga koje
nude tako i kontekstu kierskog gigantizma (postsocijalistiki korektiv socija-
listikog realizma). Prestini trni centar, paradigma je kulturne politike koja
se sprovodi u Crnoj Gori i nastojanja (ne)kulturnih agitpropova, kada je u pita-
nju filmska umjetnost. Jednu prestinu kulturnu ustanovu zamijenie trini
multiplex cineplex sa est bioskopa, koji kao prestablirano edo masovne i
potroake kulture i svakog dana, zadivljuje, obmanjuje publiku recentnim
filmskim ostvarenjima.
Potroaka kultura svojim nastankom i razvojem, samo je proirila du-
hovne horizonte ovjekovog otuivanja od esencije i smisla njegove egzisten-
cije. I ne treba ispustiti iz vida da ova kultura u svojoj sutini ima planetaran i
kosmopolitski karakter. Otuenje, dakle, iako prevashodno socijalni fenomen,
ima u osnovi antropoloku dimenziju i ne treba ga vezivati samo za odreene
drutveno-ekonomske sisteme i politike ideologije. Savremeno drutvo, kao
potroako drutvo, zahtijeva i ovjeka koji e odgovarati njegovom imidu. U
masovnom drutvu potronja se javlja kao znak moi i drutvenog poloaja, pa
su zato ljudi sa mega zahtjevima poeljni kao akteri i apologete potroakog
drutva. Potroaka psihologija i funkcionalna veza proizvodnje s potronjom
masovnih proizvoda posluile su apologetama masovnog drutva da potronju
proglase glavnim faktorom nove kulture, pa i svojstvom novog duha vremena.
Na alost, izgleda da je crnogorsko drutvo onaj Prometej (bolje rei nje-
gov pseudonim) koji je ukrao lani moral, hipokriziju, materijalni hedonizam
Zapadu. Milioni siromanih duhom, polupismenih i nepismenih ljudi dovedeni
su u poziciju da sami, preko noi, postaju kreatori nae stvarnosti, ini se i
sudbine. Postoji veliki broj pokuaja teorijskog definisanja uloge zadovoljstva u
potroakoj i masovnoj kulturi. Ti pokuaji su izuzetno raznoliki, ali ono to im
je zajedniko jeste da se ta zadovoljstava ire putem sredstava masovnih ko-
munikacija. Popularna zadovoljstva proistiu iz drutvenih pripadnosti koje
formiraju razliite drutvene grupe, ali najee su fiksirani od centara moi.
Rasko rediteljskog talenta za kompjuterske vratolomije, nae palanako isku-
stvo i prie za sva vremena, samo su u slubi industrije zabave za mase. Moe
se postaviti naelno pitanje, ta je ostalo od individualnog peata najpoznatijih
pisaca, animatora nae istorije, ako se njihova djela kognitivno simplifikuju
zarad palijativne popularnosti? Da li su i oni imali latentne amfibije i vodili se
jednom ivotnom ideologijom-trinom, a ostalo su sve izmatali?
Lukrativni tvorci vre dezauratizaciju povijesnih djela, tako da moemo
registrovati na djelu momenat u kome umjetnika ostavarenja gube svoju auru
odnosno atribute neponovljivosti i originalnosti, prelazei u svoje tehniko
drugo tj. u isti medijum masovnog reproducibiliteta. U prilog njihove post-
modernistike verzije estetskog ne ide u prilog ni Vajldova teza o boanskom
podrijetlu ljepote koja se ne odrava vie u neem to je dobro ili moralno, a
koja se gradi izvan odnosa dobra i zla, morala i nemorala, jer su intencionalno
desakralizujue. Eklatantan primjer navedene dezauratizacije moemo vidjeti i
na crnogorskim medijskim optilima. Upotreba monomitija i polimitija ima za
cilj uspostavljanje relacije izmeu masovne publike i stvarnosti, odnosno
materijalnog, ideologijskog i semiotikog sadraja, koji treba da dobije svoju
prou na tritu. Ono se ostvaruje putem raznih medijskih egzibicionizama i
specifine medijske estetike, da bi se publika identifikovala s tzv. kolektivnim
reprezentacijama, ostvarujui na taj nain kontakt s istorijskim soterima kao naj-
boljim reprezentima potroake psihologije, a u duhu aktiviranja svojevrsnog
emocionalnog realizma i petrificirane potroake manije. Pomalo zaboravljene
velikane, lukrativni ribari ljudskih dua oivljavaju periodino. Jedan eklatan-
tan ali i beskrupulozan primjer uputnih reklamnih sadraja jeste i revitalizacija
duhovnog vladike Petra II Petrovia Njegoa, kao paradigme elokventnosti i
mudrosti, da se djeluje promiljeno i hrabro protiv recentne virusne poasti.
itava genealogija problema ogleda se u tome to je svijet moralnih vrijednosti
ali i imaginacije postao neka vrsta resursa za potronju. Ipak, nai inenjeri dua
i njihovi reklamni sadraji odiu jeftinim formulama koje se upotrebljavaju u
svrhu prodaje svega onog to je derivat potronog svijeta. Interesantno je da su
konzumenti i djeca i odrasli. Ali to ipak nije industrija snova, ve industrija
terora.
Kada je u pitanju druga strana medalje tj. sfera politike i tu moemo de-
tektovati medijsku i politiku neuralginost. Kao da postoji homologija izmeu
medijskih centara u Crnoj Gori, bar kada su u pitanju medijske poruke, koje su
ideoloki determinisane. Evanzivni elementi, koje koriste moderni mitomani,
populistike parole, intonirane su ve poznatim melodijama koje su prohujale
ovim prostorima. Pacifistike ideje koje plasiraju, izmiu prosuivanju ponaj-
vie stoga to na njih bitno utiu vulernabilno vlastoljublje i stranako koristo-
ljublje. U apsurdnoj zbilji, politiki protagonisti mau zastavama evropskih
boja. Kada bi se u potrazi za istinom, udruili razum i savjest lako bi se zaklju-
ilo, da je teko stii do lavirinta Evrope, a kamoli iz njega izai. Ako je galant-
ni Zevs za oduzetu nevinost, darivao Evropu nakitom i kopljem, ta vrednije
nai politiki prvaci mogu ponuditi Evropi, a ime ve nije darivana. Pojedini
mogu bar da se pohvale da su spavali ne s Evropom ve u Evropi (hotel/Sara-
jevo). A kada se potroi takva ideologija, ostaje nesumnjivo saznanje na politiku
kao prevaru. Zato i nije mogua sutinska promjena drutva u odsustvu frone-
sisa. Tu je tragikomina okolnost: oni koji najmanje znaju misle da znaju
najvie, da znaju sve. Dnevnici su postali fontane informativnih elja i apologe-
te diplomatskih odnosa. Ergo, u sijasetu umijea demonstrirali smo originarno
umijee, kako se postaje svjetska periferija potronje.
U naoj istraivakoj praksi, bar kada se radi o pitanjima potroake kul-
ture i njenih epifenomena, nije se neto znaajno odigravalo, tako da ova studija
reminiscencija na prethodna teorijska polazita, ali i avanzuje interdiscipli-
narni postupak u prouavanju ovih fenomena. Crnogorsko drutvo, kao poseban
potroaki entitet, ak i onda kada je bilo u sastavu jednog ireg potroakog
miljea, predstavlja plodno tle za prouavanje hedonistike i konzumerske vri-
jednosne orijentacije. Drutvo je specifino potroako zato mnogo vie troi
nego to proizvodi, ime se gubi logika stvari. Visoke stope industrijalizacije,
intenzivni procesi urbanizacije uzrokovali su izvjesno pribliavanje standarda
kultura ogromne populacije; promjene u potencijalu proizvodnje i potronje.
Ono to je karakterisalo potroaku kulturu jugoslovenskog drutva je to, to je
potronja esto preticala proizvodnju i stvorena je tipino potroaka psiho-
logija kao amalgam tri osnovna faktora. Naime, na tradicionalnom supstratu
sinkretizovali su se uticaji sa strane i konkretna drutveno-istorijska praksa.
Koliko god potroaka kultura zahvatala iroke mase, ona je znaajno podre-
ena drutvenoj stratifikaciji. Istini za volju, potrebno je priznati da se veina
crnogorskog stanovnitva nalazila, a i danas se nalazi u formi posebnih entiteta,
u poloaju ljudi koji se bore za podmirenje egzistencijalnih materijalnih po-
treba, pa ivot, ve i nunou, biva dosta jednostran i nedovoljno duhovan.
Fond slobodnog vremena poveao se naroito kod omladine koja jo nije invol-
virana u blagodeti moderne civilizacije. Slobodno vrijeme razumijevamo kao
fundamentalnu ljudsku vrijednost, gdje ovjek potvruje svoje samoostvarenje.
Iako se tei da bude bastion vrijednosti, kao i druge vrijednosti, i slobodno
vrijeme je podlono i ranjivo na civilizacijske promjene. Svjedoci smo tehnike
kulminacije i njenih epifenomena, koji djeluju subverzivno ne samo na
pojedinca ve na cjelokupno drutvo. Ulazei u sve pore drutva savremeni
(tehniki, potroaki) sistem vrijednosti naruava ovjekovu apstraktnu poje-
dinanost, derogira onu mogunost individualne svijesti da zauzme svoj stav i
da odstupi od prave linije.
Ta nova kultura (potroaka) nije svuda jednako shvaena; zasigurno,
ona je imala notu ideolokog determinizma, koji se u komunistikim zemljama
odlikovao indoktrinacijskim, a na zapadu komercijalizovanim deterministikim
sklopom. Nije na odmet, podsjetiti se Morenove opaske vezane za masovnu
kulturu i njeno asimetrino znaenje na polaritetima drutvene moi; masovna
kultura je u komunistikim zemljama apsolutni gospodar, usmjeriva, mode-
lator, te e je tako metaforiki uporediti sa starom guvernantom Anastazijom
koja je tu da strogo poduava, nasuprot pohotnim i zavodljivim gerlama koje su
olienje privatno komercijalizovane varijante uspjeha i profita zapadnog drutva.
Globalizacija je ipak omoguila nastajanje, bar u potencijalnom smislu,
nove, prilagodljive i otvorenije vrste nacije, koja pacifikuje svoj topos po-
troakom kulturom. Potroaka kultura svojim nastankom i razvojem, samo je
proirila duhovne horizonte ovjekovog otuivanja od esencije i smisla njegove
egzistencije. irenje trita i trino posredovane potronje zahtijevali su i inten-
zivno ruenje starog statusnog poretka, i to je ono to je zaokupljalo rani mo-
derni um: korozivni uinak monetarnih odnosa na tradicionalno drutvo.
Ozbiljan posmatra svijeta, ma sa koje strane pristupio stvarnosti, mora
uvidjeti logiku prestia koja dobija naglaeno mjesto. Mnogi spiritualni i
moralni maliani prave od tehnike idola kome se klanjaju, i pozivaju sve da se
tom idolu klanjaju i prinose mu rtve. Tehniki izumi eksperimentalne nauke
rezultiraju u pretjeranoj specijalizaciji koja dovodi do utrnjivanja kreativnosti.
ovjek tako od pasivnog posmatraa preko lagodnog konformiste se kree do
banalnog naina ivljenja. Potroaka orijentacija dovodi do reifikacije ovjeka,
tako da se prave (istinske) ljudske vrijednosti redukuju na stvari. Globalizacija
je zapravo roditelj kako usavravanog (kosmikog) naoruavanja i (ostvari-
vanih) prijetnji silom, tako i nemilosrdne meunarodne ekonomske represije i
rastakanja kulturnih razlika za raun jedinstvene masovne pseudokulture instant
i ki-vrijednosti jedne univerzalno-mondijalne potroake populacije uzgajane
(milom i silom) u svakom kutku planete.
Svaki pokuaj miljenja koji bi predstavljao odgonetanje te moderne
enigme potroake i masovne kulture simbolizovao bi borbu protiv vjetrenjaa,
ako ne i otvaranje nove Pandorine kutije. Izgleda da je jedino mogue rjeenje,
razvijanje kritike svijesti, pomou koje bi se detektovala savremena postvare-
nja, koje izaziva potroaka kultura. Taj mehanizam odbrane odolio bi fiktivnom
iskuenju drutva blagostanja. Da se ne bi odali anahronim odisejama tradicio-
nalizma, a ni prihvatili eshatoloko-soterioloku misiju novum-a, neophodno je
stalno afirmisati kritiku svijest i teiti kulturi koja bi bila stil ivota a ne puki
okvir, koja ne bi supsumirala ciljeve ivota naletima sredstava, nego se afirmi-
sala kultura u kojoj bi se ovjek ostvarivao kao samostvaralako bie.
L i t e r a t u r a

Adorno, T. (1979), Negativna dijalektika, Beograd: BIGZ.
Arent, H. (1994), Izvori totalitarizma, Beograd: Feministika izdavaka kua.
Belani, M. (2006), O demokratiji koja e doi, Novi Sad:Svetovi.
Bodrijar, . (1991), Simulakrumi i simulacije, Novi Sad: Svetovi.
Boovi, R. R.(2009), ivot kulture, Beograd: Filip Vinji.
Brdar, M. (2007), Srpska tranziciona ilijada / Aporije demokratskog preobraaja Srbije
u geopolitikom kontekstu, Novi Sad : Stylos.
Lasch, K. (1986), Narcistika kultura, Zagreb: Naprijed.
Sokolov, E. V. (1976), Kultura i linost, Beograd: Prosveta.
Tomi, Z. (2003), Komunikologija, Beograd: igoja tampa.
Tubi, R. (2011), Na obalama istorije savremenog sveta, Beograd : Svet knjige.
nel, R. (2008), Leksikon savremene kulture : teme i teorije, oblici i institucije od 1945.
do danas, Beograd : Plato.
Vidojevi, Z. (2005), Kuda vodi globalizacija, Beograd : IP Filip Vinji / Institut
drutvenih nauka.
74
Andrija Dulovi
Crna Gora

SEKSUALNO UZNEMIRAVANJE NA RADNOM MJESTU

SEXUAL HARASSMENT IN THE WORKPLACE

ABSTRACT: Sexual harassment is one of the most significant causes of stress in the workplace.
Although there are several categorizations of sexual harassment, it can be roughly categorized
into verbal and nonverbal/physical. A list of examples of sexual harassment is given and
circumstances in which it occurs are described. Regardless of whether it occurs in conjunction
with other forms of harassment, sexual harassment has significant negative effects on mental and
physical health of employees, and also affects job satisfaction, interpersonal relations, and the
withdrawal from work. Because of the presence of sexual harassment, organization itself is facing
the consequences. Results from various studies on antecedents and consequences of sexual
harassment and prevention programs are discussed. The emphasis is on organizational factors of
which the most important seems to be perception of protection of employees guaranteed by
organizations policy. Instructions for prevention of sexual harassment are discussed.
Recommendations for steps that should be taken in order to cope with the problem of sexual
harassment in Montenegro are given.
Key words: sexual harassment, workplace, mental and physical health.

APSTRAKT: Seksualno uznemiravanje je jedan od najznaajnijih uzronika stresa na radnom
mjestu. Iako postoji vie razliitih podjela seksualnog uznemiravanja, ono se grubo moe
podijeliti na verbalno i neverbalno/fiziko. Dat je spisak ponaanja koja se smatraju seksualnim
uznemiravanjem i opisane su okolnosti u kojima se ono odvija. Nezavisno od toga da li se javlja
zajedno sa drugim oblicima uznemiravanja, seksualno uznemiravanje ostavlja znaajne negativne
posljedice na mentalno i fiziko zdravlje zaposlenih, ali utie i na zadovoljstvo poslom, meu-
ljudske odnose i na povlaenje sa posla. Osim toga, zbog prisustva seksualnog uznemiravanja i
sama organizacija trpi posljedice. U radu se razmatraju rezultati mnogobrojnih istraivanja na
temu seksualnog uznemiravanja, kojima se meu linim i organizacijskim uslovima pokuavaju
razotkriti uzroci i posljedice seksualnog uznemiravanja. Naglasak se stavlja na organizacijske
uslove, od kojih se najvanijim ini opaanje zatienosti koju kroz poslovnu politiku prua
organizacija. Date su preporuke autora koje se odnose na prevenciju seksualnog uznemiravanja.
Predloeni su koraci koje je poeljno preduzeti u cilju suoavanja sa problemom seksualnog
uznemiravanja u Crnoj Gori.
Kljune rijei: seksualno uznemiravanje, radno mjesto, mentalno i fiziko zdravlje.

Definisanje seksualnog uznemiravanja

Zakon o radu (Slubeni list, 2008) definie seksualno uznemiravanje kao
svako nepoeljno verbalno, neverbalno ili fiziko ponaanje koje ima za cilj ili
predstavlja povredu dostojanstva lica koje trai zaposlenje, kao i zaposlenog li-
ca u sferi polnog ivota, a koje izaziva strah ili stvara neprijateljsko, poniava-
jue, neugodno, agresivno ili uvredljivo okruenje. Sekretarijat Ujedinjenih
75 A. Dulovi, Seksualno uznemiravanje na radnom mjestu
nacija (2008) definie seksualno uznemiravanje kao bilo koji nepoeljni seksu-
alni pristup, zahtjev za seksualnom uslugom, bilo koju verbalnu ili fiziku
radnju ili gest seksualne prirode, ili bilo koje drugo ponaanje seksualne prirode
koje se doivljava kao uzrok uvrede ili ponienja druge osobe, kad takvo
ponaanje postaje dio posla, kad je uslov za zaposlenje ili stvara ugroavajue,
neprijateljsko ili uvredljivo radno okruenje. Dalje se navodi da seksualno
uznemiravanje moe da nastane izmeu osoba istog ili razliitog pola, a rtve
mogu biti i mukarci i ene.
Meutim, da bismo stekli detaljniji uvid, daemo spisak ponaanja koja
se smatraju seksualnim uznemiravanjem, preuzet od Kancelarije specijalnog
savjetnika generalnog sekretara UN-a za rodna pitanja i poboljanja statusa ena
(OSAGI): silovanje ili pokuaj silovanja, nepoeljni pritisak da se prue
seksualne usluge, nepoeljno dodirivanje, naslanjanje, satjerivanje u oak ili
tipanje, nepoeljni seksualni pogledi ili gestovi, nepoeljna pisma, telefonski
pozivi ili slanje materijala seksualne prirode, nepoeljni pritisak da se dogovori
sastanak, nepoeljno seksualno zadirkivanje, ale, primjedbe ili pitanja, tepanje
odrasloj osobi koristei rijei djevojka, komad, lutka, dua i sl., zvidanje, mai-
ji pozivi, seksualni komentari, prelazak sa poslovnih na seksualne teme, seksu-
alne prie, ispitivanje o seksualnim fantazijama, preferencijama ili seksualnoj
istoriji, lina pitanja o drutvenom ili seksualnom ivotu, seksualni komentari
na raun oblaenja, grae ili izgleda, imitiranje poljubca, laganje ili irenje gla-
sina o neijem seksualnom ivotu, masaa vrata, dodirivanje neije odjee, kose
ili tijela, davanje linih poklona, est boravak oko neke osobe, grljenje, ljublje-
nje, tapanje ili milovanje, dodirivanje ili trljanje o drugu osobu u seksualnom
smislu, stajanje u neijoj neposrednoj blizini, odmjeravanje osobe od nogu do
glave (lift pogled), zurenje u osobu, seksualno sugestivni signali, izrazi lica,
namigivanje, slanje poljupca ili oblizivanje usana, stajanje na put osobi, pra-
enje osobe i pokazivanje seksualno sugestivnog materijala.
Amerika Komisija za jednakost u zapoljavanju navodi okolnosti u ko-
jima moe da doe do seksualnog uznemiravanja: (1) poinitelji i rtve mogu
biti i mukarci i ene, dok rtva ne mora biti suprotnog pola u odnosu na poi-
nitelja, (2) poinitelj moe da bude supervizor zaposlenog, agent zaposlenog,
supervizor iz drugog odjeljenja organizacije, saradnik ili lice koje nije zapo-
sleno u organizaciji, (3) rtva ne mora da bude primarna meta uznemiravanja,
ve bilo koja osoba pogoena ponaanjem poinitelja, (4) protivzakonito
seksualno uznemiravanje moe da se odigra bez ekonomskih posljedica po
rtvu ili bez otputanja, (5) ponaanje poinitelja mora biti nepoeljno.
Vanost prouavanja problema seksualnog uznemiravanja obuhvata
pitanja osnovnih ljudskih prava, prava radnika, pitanja produktivnosti na poslu i
pitanja fizikog i psihikog zdravlja.

Empirijska istraivanja

Jednu od prvih sistematizacija istraivanja na temu seksualnog uzne-
miravanja dao je Gruber (1992). On je smatrao da postoji 11 razliitih formi
A. Dulovi, Seksualno uznemiravanje na radnom mjestu 76
koje se mogu grupisati kao (1) zahtjevi, (2) primjedbe i (3) neverbalne radnje. U
prve, verbalne zahtjeve ubrajaju se seksualno podmiivanje, seksualno zavoe-
nje i pritisak kroz suptilno zavoenje. Gruber opisuje seksualno podmiivanje
kao eksplicitno traenje usluge za uslugu, najee kroz prijetnju kaznom ili
obeanjem nagrade tamo gdje postoji hijerarhijska razlika izmeu osobe koja
seksualno uznemirava i rtve. Ovakav odnos se moe nai i meu kolegama od
kojih onaj koji uznemirava ima vaniji status zbog iskustva ili starosti. U tom
sluaju se prijetnje odnose na uskraivanje vanih informacija ili obuke neop-
hodne za uspjeno obavljanje posla. Seksualno zavoenje se odnosi na otvorene
zahtjeve za odnosom, upotrebu intimnih rijei, romantinih simbola i sl. Pritisak
kroz suptilno zavoenje se teko uoava jer su zahtjevi za seksualnom inter-
akcijom upueni kroz humor ili paljivo konstruisane reenice (npr. dvosmi-
slene reenice).
Meu seksualne primjedbe ili komentare Gruber ubraja line primjedbe,
subjektivnu objektifikaciju i seksualne kategorike primjedbe. Line primjedbe
se odnose na ale seksualnog sadraja, zadirkivanje, ili pitanja line prirode koja
su neprijatna enama. Subjektivna objektifikacija je termin koji Gruber preuzeo
od Benokraitisa i Fidina (Benokraitis & Feagin, 1986; prema Gruber, 1992), a
koji se odnosi na situacije u kojima je ena koja je meta seksualnog uznemi-
ravanja tema seksualnih razgovora njenih mukih kolega. Seksualne kategorike
primjedbe se odnose na komentare koje radno okruenje ine neprijateljskim ili
zastraujuim okruenjem prema amerikom pravnom sistemu.
U neverbalne radnje Gruber ubraja seksualni napad (silovanje i pokuaj
silovanja), seksualno dodirivanje, seksualno dranje (nefiziki kontakt u vidu
gledanja, gestova ili govora tijela) i seksualne materijale, u vidu pornografskih
slika, postera i slinog sadraja.
Jedan od najee korienih instrumenata za ispitivanje seksualnog uz-
nemiravanja u istraivanjima SEQ (Sexual Experience Questionnaire) poka-
zuje trofaktorsku strukturu tog konstrukta: rodno uznemiravanje, nepoeljnu
seksualnu panju i seksualnu prisilu (Fitzgerald & Shullman, 1985, prema Gel-
fand, Fitzgerald & Drasgow, 1995). Rodno uznemiravanje se odnosi na irok
opseg verbalnih i neverbalnih ponaanja koja nijesu usmjerena na seksualnu
interakciju, ve ukljuuju vrijeanje, neprijateljske i negativne stavove o ena-
ma. Autori navode da amerika Komisija za jednakost u zapoljavanju definie
rodno uznemiravanje kao verbalne ili fizike radnje koje nipodatavaju ene ili
pokazuju neprijateljsku averziju, i ukljuuje epitete, ismijavanje, gestikulaciju,
prikazivanje ili distribuciju seksualnog materijala, maltretiranje na rodnoj osno-
vi, prijetnje, zastraujue ili neprijateljske radnje. Nepoeljna seksualna panja
se takoe odnosi na verbalna i neverbalna ponaanja, odreenije na ponovljene i
nereciprone pozive na sastanke, uznemirujua pisma i pozive, dodirivanje,
satjerivanje u oak, vulgarno nametanje ili napad. Seksualna prisila se odnosi
na uznemiravanje u vidu usluga za uslugu, i obuhvata podmiivanja, eks-
plicitne ili implicitne prijetnje, kao i svaku vrstu uslovljavanja koja je vezana za
dobiti na poslu. Gelfand i saradnici (1995) su u svom istraivanju potvrdili
pretpostavku da e se trofaktorska struktura pokazati odrivom za dvije razliite
radne populacije (ene i studenti) i u dvjema razliitim kulturama (SAD i
Brazil). Iako je instrument predvien da mjeri seksualno uznemiravanje kao
psiholoku kategoriju, odreeni autori upuuju da SEQ ne moe biti korien
kao instrument za mjerenje seksualnog uznemiravanja zbog toga to nije
sastavljen ni prema jednoj definiciji seksualnog uznemiravanja i zbog toga to
nije standardizovan (Gutek, Murphy & Douma, 2004).
Grupa autora pokuala je da postavi sveobuhvatan model uzroka i po-
sljedica seksualnog uznemiravanja na radnom mjestu (Fitzgerald, Hulin &
Drasgow, 1995; prema Hulin, Fitzgerald & Drasgow, 1996). Oni smatraju da je
seksualno uznemiravanje uslovljeno prvenstveno rodnim kontekstom na poslu,
to se odnosi na radne grupe u kojima je vei broj mukaraca, i na radna mjesta
za koja se stereotipno smatra da pristaju mukarcima; i organizacionom kli-
mom, pod im autori podrazumijevaju stepen u kojem zaposleni vide organi-
zaciju kao tolerantnu za seksualno uznemiravanje. Autori smatraju da su organi-
zacijski faktori najvaniji u predvianju pojave seksualnog uznemiravanja u
organizaciji. Modelom se predvia da e se posljedice uznemiravanja ispoljiti
kroz negativne efekte na posao i karijeru mete uznemiravanja, psiholoku do-
brobit i fiziko zdravlje, na ta utiu i ranjivost mete i nain na koji prevazilazi
problem uznemiravanja.
Na osnovu tog modela, Hulin i saradnici (1996) sastavili su skalu kojom
se saznaje u kojoj mjeri ispitanici opaaju da e seksualno uznemiravanje biti
povezano sa negativnim posljedicama u njihovoj organizaciji. Skala, sastavljena
od moguih scenarija koja su se odnosila na odreene vrste uznemiravanja,
imala je visok koeficijent unutranje konzistentnosti iskazan Kronbahovim alfa
koeficijentom (.96). Rezultati su pokazali da su ene opaale organizaciju kao
tolerantniju prema seksualnom uznemiravanju nego to su to opaali mukarci.
Zaposleni su smatrali da je organizacija tolerantnija prema uznemiravanju su-
pervizora nego prema uznemiravanju hijerarhijski jednakih. Za uznemiravanje
saradnika, ispitanici su opaali organizaciju kao najvie tolerantnu za rodno
uznemiravanje, malo tolerantnu za nepoeljnu seksualnu panju i najmanje to-
lerantnu za seksualnu prisilu. Za uznemiravanje supervizora, organizacija je
opaana kao najvie tolerantna za rodno uznemiravanje, ali nije bilo razlike
izmeu nepoeljne seksualne panje i seksualne prisile. U uzorku enskih ispi-
tanika, procjena psiholoke klime je objanjavala vie varijanse za povlaenje sa
posla, zadovoljstvo ivotom, psiholoku dobrobit, anksioznost i depresiju, fi-
zika zdravstvena stanja i zadovoljstvo zdravstvenim stanjem, nego to je to
objanjavao rezultat na skali seksualnih iskustava (Sexual Experiences Que-
stionnaire, Fitzgerald & Shullman, 1985; prema Hulin, Fitzgerald & Drasgow,
1996). Autori nijesu oekivali ovakav rezultat, koji su pokuali da objasne
strahom dijela ena koje opaaju da rade u organizaciji koja tolerie uznemira-
vanje, osjeanjima koja to opaanje moe izazvati i zakljucima o mena-
derskim vrijednostima povezanim sa organizacijskom klimom, bez obzira na
to da li su lino uznemiravane.
najder, Svon i Ficderald (Schneider, Swan & Fitzgerald, 1997) navode
da su istraivanja pokazala da se efekti seksualnog uznemiravanja ogledaju u
snienom moralu i poveanom odsustvovanju sa posla (U.S. Merit Systems
Protection Board, 1981, 1987), gubitkom posla (Coles, 1986; Crull, 1982; Loy
& Stewart, 1984) i pogoranom odnosu sa kolegama (Gutek, 1985; Loy &
Stewart, 1984). Isti autori su sproveli istraivanje (1997) koje je pokazalo da i
rijetko seksualno uznemiravanje ima znaajan negativan uticaj na psiholoku
dobrobit ena, kao i na njihove stavove o poslu i ponaanju na radnom mjestu.
ene koje su trpjele umjeren nivo seksualnog uznemiravanja su prijavljivale
znaajno loije ishode nego ene koje nijesu bile rtve uznemiravanja. Autori
navode da je vano da menaderi shvate da zaposleni koji se ale na seksualno
uznemiravanje nijesu preosjetljivi, jer je veza izmeu seksualnog uznemiravanja
i mjerenih ishoda ostala znaajna i nakon kontrole afektivne dispozicije
zaposlenih i opteg stresa na poslu.
Testirajui prethodno opisani model (Fitzgerald, Hulin & Drasgow, 1995;
prema Hulin, Fitzgerald & Drasgow, 1996), Ficderald i saradnici (Fitzgerald,
Drasgow, Hulin, Gelfand & Magley, 1997) poli su od pretpostavke da su rodni
kontekst na poslu i organizaciona klima glavne odrednice prevalence seksu-
alnog uznemiravanja u bilo kojoj organizaciji, dok seksualno uznemiravanje
negativno utie na poslovne, psiholoke i zdravstvene ishode. Pod poslovnim
ishodima autori smatraju zadovoljstvo poslom i povlaenje iz organizacije, pod
psiholokim ishodima smatraju reakcije povezane sa stresom kao to su anksi-
oznost i depresija, dok pod zdravstvenim ishodima ubrajaju glavobolje, gastro-
intestinalne poremeaje i poremeaje spavanja. Rezultati njihovog istraivanja
su pokazali da organizacioni uslovi znaajno odreuju prisustvo uznemiravanja.
Zaposlene ene koje su smatrale da je njihova organizacija tolerantna kada je u
pitanju uznemiravanje (da se albe ne razmatraju ozbiljno, da je rizino aliti se
i da je mala vjerovatnoa da e se poinitelji kazniti) prijavljivale su znaajno
ee doivljavanje uznemiravanja. Autori se ograuju od pretpostavke da je taj
rezultat posljedica preosjetljivosti ena. Radno okruenje u kojem dominiraju
mukarci je takoe znaajna odrednica seksualnog uznemiravanja. Autori sma-
traju da nije u pitanju brojani odnos mukih i enskih radnika, ve prisustvo
velikog broja mukih radnika i poslova koji se tradicionalno smatraju mukim.
Rezultati istraivanja su pokazali da ene koje su trpjele uznemiravanje zna-
ajno ee odsustvuju sa posla i imaju ozbiljnije namjere da promijene posao.
Znaajan rezultat je i to da stres izazvan seksualnim uznemiravanjem ima
znaajniji uticaj na zaposlene nego stresovi izazvani drugim faktorima.
Istraivanje koje je sproveo Gruber (1998) pokazalo je da ene koje imaju
manje od 25 godina, neudate ene, ene koje rade u okruenju u kojem do-
miniraju mukarci i u kojem se ne primjenjuju procedure vezane za seksualno
uznemiravanje trpe vie uznemiravanja nego ene iz ostalih kategorija. U istom
istraivanju je dobijeno da su godine i kontakti u radnom okruenju (definisani
kao uestalost kontakta sa osobama odreenog pola) znaajno povezane sa
pretrpljenim uznemiravanjem u prethodnih 12 mjeseci i sa skupom razliitih
vrsta uznemiravanja. Dominacija odreenog pola se nije pokazala kao znaajna
odrednica. Brani status je znaajno predviao i seksualno uznemiravanje i skup
razliitih vrsta uznemiravanja. Korienje proaktivnih metoda, odnosno metoda
kojima organizacija uspostavlja sistem procedura kojima se efikasno preveni-
raju i rjeavaju problemi seksualnog uznemiravanja, znaajno je predvialo obje
zavisne varijable. Gruber u istom radu navodi da je kontakt u radnom okruenju
snaniji prediktor obje mjere uznemiravanja nego brojani odnos mukih i
enskih radnika i to objanjava pretpostavkom da seksualno uznemiravanje vie
zavisi od dinamike radnog mjesta nego od stereotipa o tome da su neki poslovi
prikladniji od jednom od polova. Ovo objanjenje se razlikuje od onog koje su
dali Ficderald i saradnici (1997). Godine su faktor koji je najsnanije povezan
sa uznemiravanjem, to Gruber objanjava kao posljedicu loeg statusa mladih
radnika. Gruber je putem logistike regresije utvrdio uticaj nezavisnih varijabli
na etiri vrste seksualnog uznemiravanja: fizike prijetnje, seksualne primjedbe,
seksualne kategorike primjedbe i seksualne materijale. Kontakt u radnom okru-
enju je najbolji prediktor seksualnih kategorikih primjedbi i seksualnih mate-
rijala, dok su godine najbolje predviale fizike prijetnje i seksualne komentare.
Polna dominantnost je znaajan prediktor fizikih prijetnji i seksualnih materijala.
Istraivanje koje su sproveli Deker i Barling (Dekker & Barling, 1998)
pokazalo je da je obrazovanje u znaajnoj negativnoj korelaciji sa rodnim uzne-
miravanjem. Kontroliui uticaj godina, obrazovanja, samoobmanjivanja i upra-
vljanja utiskom, iz grupe linih prediktora samo su se neprikladna uvjerenja o
seksualnom uznemiravanju pokazala kao znaajan prediktor rodnog uznemi-
ravanja. to se tie organizacijskih varijabli, i opaanje organizacionih sankcija
i stepen seksualnosti u radnom okruenju (ale seksualnog sadraja, diskusije o
seksualnim odnosima i sl.) pokazali su se kao znaajni prediktori rodnog uzne-
miravanja. U istoj studiji je dobijeno da su obrazovanje i upravljanje utiscima
negativno povezani sa seksualnim uznemiravanjem. Opaanje organizacionih
sankcija i stepen seksualnosti u radnom okruenju su istovjetno povezani sa
seksualnim uznemiravanjem kao sa rodnim uznemiravanjem. Dakle, rezultati
pokazuju da je vea vjerovatnoa da e do seksualnog uznemiravanja doi uko-
liko zaposleni opaaju organizaciju kao tolerantnu prema seksualnom uznemira-
vanju i ukoliko zaposleni mukarci smatraju da seksualno uznemiravanje nema
znaajan uticaj na zaposlene ene.
Glomb i saradnici su longitudinalnom studijom ispitivali uticaj seksu-
alnog uznemiravanja (Glomb, Munson, Hulin, Bergman & Drasgow, 1999).
Rezultati njihove studije pokazuju da doivljeno seksualno uznemiravanje u
prethodna 24 mjeseca negativno utie na poslovne i psiholoke ishode. Rezultati
njihovog istraivanja podravaju model koji su dali Ficderald i saradnici (Fitz-
gerald, Hulin & Drasgow, 1995; prema Hulin, Fitzgerald & Drasgow, 1996).
Meta-analiza polnih razlika u opaanju seksualnog uznemiravanja je po-
kazala da ene kao seksualno uznemiravanje opaaju iri opseg ponaanja (Ro-
tundo, Nguyen & Sackett, 2001). Osim toga, razlika meu polovima je znaajno
vea kada su u pitanju ponaanja koja ukljuuju neprijateljsko radno okruenje,
poniavajue stavove o enama, pritisak da se izae na sastanak i fiziki seksu-
alni kontakt nego kada su u pitanju predlozi ili seksualna prisila.
Prema modelu koji predvia line i organizacione posljedice nasilja na
radnom mjestu i seksualnog uznemiravanja zdravstvenih radnika koji rade u
kuama klijenata, nasilje na radnom mjestu i seksualno uznemiravanje predvi-
aju strah od njihovog ponavljanja na radnom mjestu, dok taj strah predvia
negativno raspoloenje (anksioznost i bijes) i opaanje nepravde (Barling, Ro-
gers & Kelloway, 2001). Uz to, strah, negativno raspoloenje i opaanje ne-
pravde predviaju niu afektivnu posveenost i uestale namjere za naputa-
njem posla, lo meuljudski uinak na radnom mjestu, vee zapostavljanje i
kognitivne tekoe. Rezultati istraivanja su potvrdili povezanosti predviene
modelom. Autori smatraju da model takoe pokazuje da nasilje na radnom mje-
stu i seksualno uznemiravanje izazivaju line i organizacione posljedice indi-
rektno, preko straha i negativnog raspoloenja.
U istraivanju u kojem je ispitivan uticaj opte nepristojnosti i seksualnog
uznemiravanja (Lim & Cortina, 2005) naeno je da je rodno uznemiravanje
snano povezano sa optom nepristojnou i seksualizovanim uznemiravanjem
(kategorijom koja spaja nepoeljnu seksualnu panju i seksualnu prisilu). Sred-
nja korelacija je naena izmeu nepristojnosti i seksualizovanog uznemiravanja,
ak i nakon kontrolisanja veze izmeu nepristojnosti i rodnog uznemiravanja.
Gotovo sve ene koje su prijavile rodno ili seksualizovano uznemiravanje su
prijavile i optu nepristojnost, ali nije bilo i obrnuto. Autori smatraju da iste
osobe ispoljavaju i optu nepristojnost i seksualno uznemiravanje, da bi na taj
nain istakli svoju prednost nad enama. Oni pretpostavljaju da, kako su to
prethodna istraivanja pokazala, organizaciona klima u kojoj se tolerie seksu-
alno uznemiravanje omoguava da se ispoljava i opta nepristojnost, ali i istiu
mogunost da je sasvim vjerovatno da oni koji su rtve seksualnog uznemirava-
nja, zbog svog iskustva, bolje opaaju sve druge vrste neprijatnog odnosa prema
njima. Autori zakljuuju da seksualno uznemiravanje treba posmatrati kao dio
konteksta u kojem se odvija irok spektar nepoeljnih ponaanja, jer rezultati
pokazuju da poslovne i psiholoke posljedice postoje kada postoji zdruen uti-
caj seksualnog uznemiravanja i opte nepristojnosti, ali i kada su zaposleni rtve
samo opte nepristojnosti.
Kao vaan dio kulture u kojoj se odvija seksualno uznemiravanje smatra-
ju se i stavovi o seksualnom uznemiravanju koji slue da ga poreknu ili oprav-
daju (Lonsway, Cortina & Magley, 2008). Faktorskom analizom instrumenta
dobijena su etiri faktora: (1) izmiljanje/pretjerivanje, (2) skriveni motivi, (3)
prirodna heteroseksualnost i (4) enina odgovornost. Koeficijent unutranje
konzistentnosti izraen Kronbahovim alfa koeficijentom iznosio je visokih .91.
Autori su validnost skale provjerili ispitivanjem povezanosti sa seksizmom,
neprijateljstvom prema enama, stavovima o enama, stavovima o silovanju i
podrkom feministikom pokretu.
Meta-analiza uzroka i posljedica seksualnog uznemiravanja na radnom
mjestu pokazala je da najvei uticaj ima drutvena podrka (Cantisano, Morales
Dominguez & Depolo, 2008). Autori smatraju da dokazi potkrepljuju model po
kojem je drutvena interakcija izmeu nadreenih i podreenih kljuna varijabla
u objanjavanju modela (Luthar & Pastile, 2000; prema Cantisano, Morales Do-
minguez & Depolo, 2008). Autori takoe istiu znaajne efekte organizacijskih
i varijabli koje se odnose na radno okruenje. Meta-analiza je pokazala da
seksualno uznemiravanje ostavlja posljedice na psiholoko i fiziko zdravlje.
Meu najveim efektima uznemiravanja je efekat na postignue na poslu,
osrednji efekat ima na zadovoljstvo poslom i posveenost organizaciji, dok je
najmanji efekat utvren za namjeru da se napusti posao. Rezultati pokazuju da
je efekat uznemiravanja na zadovoljstvo supervizorom i drutvenom podrkom
mnogo vei u Sjevernoj Americi nego u Evropi i Aziji, pa autori preporuuju
dalja istraivanja.
U istraivanju koje je u Crnoj Gori sprovela nevladina organizacija en-
ska alijansa za razvoj (2008), 21% zaposlenih ena je prijavilo da su doivjele
uznemiravajua pitanja u vezi sa privatnim i/ili seksualnim ivotom i neprijatne
seksualne komentare, 14% ena je prijavilo doivljene uznemiravajue ale,
dobacivanja i insinuacije na raun seksualnog ivota, dok je 8% ena prijavilo
da je doivjelo seksualno ucjenjivanje od strane nadreenih. Od istog izvora sa-
znajemo da do 2010. godine nije podnijeta nijedna tuba za seksualno uznemi-
ravanje u Crnoj Gori.
Neka ispitivanja pokazuju da je 50% ena u dravama Evropske unije
pretrpjelo neki oblik seksualnog uznemiravanja (Jovanovi i Simeunovi-Pati,
2006). Jedan od glavnih dokumenata u kojima se eksplicitno poziva na preven-
ciju seksualnog uznemiravanja na poslu je Rezolucija i zatiti dostojanstva ena
na radu u kojoj se drave lanice pozivaju da razviju kampanje koje e podii
svijest poslodavaca i zaposlenih u vezi sa problemom seksualnog uznemira-
vanja, koje e podii svijest o kanjivosti tog ponaanja, koje e podsjetiti po-
slodavce da je njihova obaveza da radno okruenje ne bude uvredljivo za ene,
koje e razviti pozitivne mjere i rijeiti ovo pitanje kolektivnim ugovorima.
Trening seksualnog uznemiravanja se odnosi na edukaciju koja ima za
cilj da promijeni ponaanja zaposlenih. Trening se moe odnositi na okolnosti
koje pogoduju javljanju seksualnog uznemiravanja, kao to su organizaciona
klima, stavovi i stereotipi, ili na ponaanja koja imaju za cilj da umanje
negativne efekte seksualnog uznemiravanja, kao to su identifikacija i odgovor
na seksualno uznemiravanje ili mehanizmi prevladavanja cjelokupne situacije.
Metode koje je mogue koristiti su predavanje, uenje ponaanja, igranje uloga,
grupne diskusije, prikazivanje video materijala, itd. Studije pokazuju da je
trening najefikasniji kada ukljuuje sve zaposlene, ne samo rtve ili poinitelje,
kada se uznemiravajue ponaanje jasno definie, kada se metode za prevenciju
seksualnog uznemiravanja jasno prikau, kada je trening prilagoen organiza-
cionoj klimi u kojoj zaposleni rade i kada je trener profesionalac koji uspo-
stavlja vezu sa polaznicima (prema Winfred & Doverspike, 2005).
Dord i Douns (George & Jones, 2012), nakon pregleda literature,
navode korake koje organizacija treba da preduzme u cilju rjeavanja problema
seksualnog uznemiravanja:
o Razviti pravilnik o seksualnom uznemiravanju koji e biti podran od strane
top menadmenta. Ovaj pravilnik bi trebalo da: (1) opie i zabrani sve vrste
seksualnog uznemiravanja, (2) da prikae primjere svih vrsta zabranjenih
ponaanja, (3) da opie proceduru koju zaposleni treba da prate u sluaju
seksualnog uznemiravanja, (4) da opie disciplinske postupke koji e biti
preduzeti i (5) da prui opis posveenosti organizacije da edukuje zaposlene
o seksualnom uznemiravanju.
o Upoznati sve zaposlene u organizaciji sa odnosom prema seksualnom uzne-
miravanju. Svi zaposleni moraju znati na koji nain se organizacija odnosi
prema seksualnom uznemiravanju.
o U sluaju uznemiravanja sprovesti fer proceduru. Fer procedura podrazu-
mijeva: (1) istragu od strane treeg lica, (2) temeljnu i istragu bez odlaganja,
(3) zatitu rtve i fer odnos prema rtvama i (4) fer odnos prema navodnim
poiniteljima.
o Preduzeti akcije kojima e se ispraviti posljedice nastale seksualnim uznemi-
ravanjem. Kada se utvrdi da je dolo do seksualnog uznemiravanja, neopho-
dno je sprovesti adekvatne radnje u cilju otklanjanja posljedica.
o Omoguiti svim zaposlenim licima da prou trening i obuku o seksualnom
uznemiravanju.

Zakljuak

Seksualno uznemiravanje na radnom mjestu je prepoznato kao problem
koji izaziva viestruke negativne posljedice, kako po zaposlene, tako i za samu
organizaciju. Veliki broj istraivanja je pokazao da se posljedice po zaposlene
ogledaju u fizikom i mentalnom zdravlju, u negativnom doivljavanju uslova
na radu i meuljudskih odnosa, postignuu na radnom mjestu i namjerama da se
radno mjesto napusti. Posljedice po organizaciju takoe ukljuuju postignue i
povlaenje zaposlenih, ali i tube i eventualne odtete koje se moraju isplatiti
(George & Jones, 2012), ugled u drutvu i meu korisnicima usluga, i sl. Seksu-
alno uznemiravanje moe biti samo dio opte negativne atmosfere na radnom
mjestu, ali se moe javiti i nezavisno od drugih oblika uznemiravanja.
U rjeavanju problema seksualnog uznemiravanja nailazimo na nekoliko
prepreka. U zavisnosti od toga da li se problemom seksualnog uznemiravanja
bave zakonodavci ili istraivai, seksualno uznemiravanje se razliito definie.
U zavisnosti od svrhe istraivanja, prisustvo seksualnog uznemiravanja se ispi-
tuje razliitim instrumentima, pri emu se deava da najee korieni psiho-
loki instrument ne bude priznat kao validan na sudu (Gutek, Murphy & Douma,
2004). U zavisnosti od iskustva i pola, kao seksualno uznemiravanje se opaa
razliit skup ponaanja. Spremnost da se prijavi seksualno uznemiravanje varira
u odnosu na to da li se organizacijski uslovi kojima se garantuje sprovoenje
postupka i kanjavanje poinitelja opaaju kao povoljni. Zbog navedenih pro-
blema, potrebno je da definisanje seksualnog uznemiravanja ne ostane na nivou
pojedinanih organizacija, ve je neophodno zakonski odrediti ta je seksualno
uznemiravanje, koje vrste ponaanja ukljuuje, u kojim se okolnostima javlja i
koje su kazne predviene za one za koje se dokae da su seksualno uznemira-
vali druge. Kako je prevencija najbolji nain za rjeavanje problema seksualnog
uznemiravanja, poeljno je da organizacije usvoje jasnu politiku o ponaanju na
radnom mjestu, kojom e se precizirati koja su ponaanja nepoeljna i kojom e
se zaposleni podstai da takva ponaanja prijave nadlenima. Potrebno je da
istraivanje problema seksualnog uznemiravanja u Crnoj Gori ide u vie prava-
ca: ispitivanje prisustva seksualnog uznemiravanja u organizacijama, testiranje
postojeih i stvaranje novih modela uzroka i posljedica seksualnog uznemira-
vanja, ispitivanje postojanja organizacijskih pravilnika koji se odnose na seksu-
alno uznemiravanje i proirivanje zakonske regulative. Istraivanje kojim bi se
uporedila poetna i situacija nakon preduzetih koraka bilo bi od posebne koristi.
L i t e r a t u r a

Barling, J. Rogers, A. G. & Kelloway, E. K. (2001), Behind Closed Doors: In-Home
Workers Experience of Sexual Harassment and Workplace Violence, Journal
of Occupational Health Psychology, 6(3), 255269.
Cantisano, G. T., Morales Dominguez, J. F. & Depolo, M. (2008), Perceived Sexual
Harassment at Work : Meta-Analysis and Structural Model of Antecedents and
Consequences, The Spanish Journal of Psychology, 11(1), 207218.
Dekker, I. & Barling, J. (1998), Personal and Organizational Predictors of Workplace
Sexual Harassment of Women by Men, Journal of Occupational Health
Psychology, 3(1), 718.
Fitzgerald, L. F., Drasgow, F., Hulin, C. L., Gelfand, M. J. & Magley, V. J. (1997),
Antecedents and Consequences of Sexual Harassment in Organizations: A Test
of an Integrated Model, Journal of Applied Psychology, 82(4), 578589.
Gelfand, M. J., Fitzgerald, L. F. & Drasgow, F. (1995), The Structure of Sexual
Harassment: A Confirmatory Analysis across Cultures and Settings, Journal of
Vocational Behavior, 47, 164177.
George, J. M. & Jones, G. R. (2012), Understanding and Managing Organizational
Behavior, 6th edition, Upper Saddle River, NJ: Pearson Prentice Hall.
Glomb, T. M., Munson, L. J., Hulin, C. L., Bergman, M. E. & Drasgow, F. (1999),
Structural Equation Models of Sexual Harassment: Longitudinal Explorations
and Cross-Sectional Generalizations, Journal of Applied Psychology, 84(1), 14
28.
Gruber, J. E. (1992), A Typology of Personal and Environmental Sexual Harassment:
Research and Policy Implications for the 1990s, Sex Roles, 26(11/12), 447464.
Gruber, J. E. (1998), The Impact of Male Work Environments and Organizational
Policies on Womens Experiences of Sexual Harassment, Gender & Society,
12(3), 301320.
Gutek, B. A., Murphy, R. O. & Douma, B. (2004), A Review and Critique of the Sexual
Experiences Questionnaire (SEQ), Law and Human Behavior, 28(4), 457482.
Hulin, C. L., Fitzgerald, L. F. & Drasgow, F. (1996), Organizational Influences on
Sexual Harassment, u Stockdale, M. S. (Ed.), Sexual Harassment in the Work-
place (Vol. 5, pp. 127150), Thousand Oaks: SAGE Publications.
Jovanovi, S. & Simeunovi-Pati, B. (2006), Zatita od seksualnog uznemiravanja na
radu u pravu Evropske Unije, Temida, 9(4), 1725.
Lim, S. & Cortina, L. M. (2005), Interpersonal Mistreatment in the Workplace: The
Interface and Impact of General Incivility and Sexual Harassment, Journal of
Applied Psychology, 90(3), 483496.
Lonsway, K. A., Cortina, L. M. & Magley, V. J. (2008), Sexual Harassment Mytho-
logy: Definition, Conceptualization, and Measurement, Sex Roles, 58, 599615.
DOI 10.1007/s1119900793671
Office of the Special Adviser to the Secretary-General on Gender Issues and Advan-
cement of Women (OSAGI). (n.d.). What is Sexual Harassment? Preuzeto sa:
http://www.un.org/womenwatch/osagi/pdf/whatissh.pdf
Rotundo, M., Nguyen, D-H., Sackett, P. R. (2001), A Meta-Analytic Review of Gen-
der Differences in Perceptions of Sexual Harassment, Journal of Applied
Psychology, 86(5), 914922.
Schneider, K. T., Swan, S. & Fitzgerald, L. F. (1997), Job-Related and Psychological
Effects of Sexual Harassment in the Workplace: Empirical Evidence From Two
Organizations, Journal of Applied Psychology, 82(3), 401415.
United Nations Secretariat (2008), Prohibition of discrimination, harassment, including
sexual harassment, and abuse of authority, Secretary-Generals bulletin.
Preuzeto sa: http://daccess-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N08/238/36/PDF/
N0823836.pdf?OpenElement
U.S. Equal Employment Opportunity Commission (2009), Facts about Sexaul Harass-
ment, Preuzeto sa: http://www.eeoc.gov/eeoc/publications/fs-sex.cfm
Winfred, A. Jr. & Doverspike, D. (2005), Achieving Diversity and Reducing Discri-
mination in the Workplace Through Human Resource Management Practices:
Implications of Research and Theory for Staffing, Training, and Rewarding
Performance, u Dipboye, R. L. & Colella, A. (Eds.), Discrimination at Work:
The Psychological and Organizational Bases (str. 305328). Mahwah, NJ:
Lawrence Erlbaum Associates.
enska alijansa za razvoj (2008), Seksualno uznemiravanje na poslu u Crnoj Gori,
Preuzeto sa: http://www.nomobing.me/index.php?option=com_content&view=
article&id=36:seksualno-uznemiravanje-na-poslu-u-crnoj-gori&catid=10:vijesti-
seksual&Itemid=4
Zakon o radu. Slubeni list Crne Gore, 49/2008. Preuzeto sa: http://www.sllistcg.me/
PravniAktDetalji.aspx?tag=%7BD0168509-262B-48B8-A74A-
06B21B2717EC%7D

85
p r e v o d i

IZ RIZNICE SOCIOLOKE MISLI

U ovom broju Socioloke lue, podsjetiemo naunu i iru italaku
javnost na jedan od prvih sociolokih radova u kome se kategorija vremena
razmatra kao drutvena kategorija, a koji su napisali dvojica velikana socio-
loke misli P. A. Sorokin i R. K. Merton.
Vrijeme je univerzalna kategorija ljudskog postojanja tijesno povezana sa
smislom ovjekovog ivota ali istovremeno vrijeme je sveproimajua kom-
ponenta kolektivnog iskustva i drutvenog organizovanja jer drutveni ivot se
protee kroz vrijeme kao najiri okvir kulturne orijentacije unutar koga se sje-
anjem i praksom odrava prolost, vizijom i akcijom planira i gradi budunost,
a njihovom sinhronizacijom regulie sadanjost. Osnovne kategorije vremena
prolost, sadanjost i budunost su duboko ugraene u sve pore kolektivnog
ivota, odnosno u svaki oblik drutvenosti je utkana izvjesna forma tempo-
ralnosti jer kultura kao ivo bie, kako je isticao O. pengler, ima svoju duu
koja se izraava u iskustvu vremena. Uzimajui u obzir vanost problema vre-
mena za razumijevanje drutva, . Gurvi je isticao da ispitivanje temporalnosti
predstavlja jedan od najvanijih teorijsko-metodolokih problema sa kojima se
sociologija susree u svom radu. Ovo upuivanje na vanost problema vremena
u sociologiji utoliko vie dobija na znaaju ukoliko podsjetimo da vrijeme nije
samo pokretna sjenka na zidu vjenosti, ve i kolektivna predstava drutve-
nosti (E. Dirkem), povezana sa ritmom drutvenog ivota (A. Iber, M. Mos),
duboko proeta raznolikou socio-kulturnog iskustva (R. Levin, M. Halbvaks),
oblikovana u procesu socijalne interakcije (Berger, Lukman), dekorisana dru-
tvenim vrijednostima (M. Veber), uobliena kolektivnim vjerovanjima i obia-
jima (P. Sorokin, R. Merton), ureena drutvenim normama (E. Zerubavel) i
podreena mehanizmima socijalne kontrole (E. Kaneti), te prema tome, vrijeme
je osnovna kategorija kulture (A. Gurevi), odnosno univerzalna forma dru-
tvenosti koja slui kao sredstvo za orijentaciju pojedinaca u drutvu i drutava
u cjelini (N. Elijas). Upravo zbog navedenog, vrijeme predstavlja specifian
predmetni problem sociologije, kako u analizi strukture drutva, tako i u proua-
vanju ritma drutvenih promjena, problem koji se bitno razlikuje od problema
koji se analiziraju u filozofiji, istoriji, psihologiji i drugim humanistikim
disciplinama.
Meutim, i pored injenice da vrijeme predstavlja osnovni medijum koji
proima sve aspekte drutvenog ivota, ipak je ovaj domen sociolokog istra-
ivanja i pored znaajnog broja pronicljivih knjiga i lanaka o aspektima
drutvenog vremena, ostao na marginama sociolokog promiljanja, tako da u
sociolokoj literaturi kako istiu D. Luis i E. Vejgert, vlada nestaica teorijskog
rada koji bi omoguio izgradnju opte paradigme za potrebe empirijskih istra-
O. Samardi, Iz riznice socioloke misli 86
ivanja u ovom podruju sociolokog interesovanja. Imajui navedeno u vidu S.
Vukievi, sa velikim pravom ukazuje na znaaj teorijsko-metodolokog uteme-
ljenja vremena kao socioloke kategorije, pri tom dodajui da vrijeme, shvaeno
kao saigra prolosti, sadanjosti i budunosti jeste polazni imperativ za razu-
mijevanje drutvene temporalnosti.
Jedan od radova sa kojima je sociologija otvarala vrata za definisanje
koncepta vremena kao drutvene kategorije i time upuivala na znaajnost
istraivanja ovog specifinog domena u sociologiji je upravo rad P. A. Sorokina
i R. K. Mertona drutveno vrijeme: metodoloka i funkcionalna analiza, kojeg
iz riznice socioloke misli predstavljamo naunoj i iroj italakoj javnosti.

Obrad Samardi

87
Pitirim A. Sorokin i Robert K. Merton
Univerzitet Harvard,
Kembrid (Masausets)

DRUTVENO VRIJEME: METODOLOKA I
FUNKCIONALNA ANALIZA

APSTRAKT: Kategorija astronomskog vremena je samo jedan od nekoliko koncepata vremena.
U oblastima filozofije, psihologije i ekonomije ovi koncepti se razlikuju. Operativna definicija
izraza vremena u uobiajenoj upotrebi pokazuje da su drutveni fenomeni esto prihvaeni kao
referentni okvir, tako da su jedinice vremena esto ureene ritmom kolektivnog ivota. Potreba za
drutvenom saradnjom je u korijenu ovih drutvenih sistema vremena. Drutveno vrijeme se
kvalitativno razlikuje prema vjerovanjima i obiajima koji su zajedniki za grupu. Drutveno
vrijeme nije kontinuirano, ve se prekida kritinim datumima. Svi kalendarski sistemi nastaju iz
drutvenih potreba i ovjekovjeeni su drutvenim zahtjevima. Oni nastaju iz socijalne diferenci-
jacije i proirenih podruja drutvene interakcije. Mogue je da bi uvoenje drutvenog vremena
kao metodoloke kategorije doprinijelo otkrivanju drutvenih periodinosti.

Nijedan koncept kretanja nije mogu bez kategorije vremena. U mehani-
ci, na primjer, vrijeme se posmatra kao nezavisna varijabla koja je kontinuirana
funkcija tri koordinate koje odreuju poloaj estice. Vrijeme je takoe neop-
hodna varijabla u razmatranju drutvenih promjena. Adekvatnost koncepta
astronomskog ili kalendarskog vremena u prouavanju kretanja ili promjena
drutvenih fenomena stoga predstavlja problem od sutinskog znaaja. Da li su
periodi, kao to su: godina, mjeseci, nedelje, dani, jedine ili ak najlake pri-
mjenljive vremenske mjere u sistemu drutvene dinamike? Veina drutvenih
naunika je polazila od preutne pretpostavke da nijedan sistem vremena, osim
astronomskog vremena ili nesavrenog kalendara, nije mogu ili ako je mogu
onda nije od koristi. Oni su pretpostavili da je vrijeme kvantitativno (sastavljeno
od dijelova koji se mogu porediti), osloboeno kvalitativnih aspekata i konti-
nuirano bez praznina. Cilj ovog rada je da pokae da u oblasti drutvene dina-
mike takvo ograniavanje na jednu koncepciju vremena za rezultat ima nekoliko
znaajnih nedostataka.
Njutnova formulacija koncepta vremena koje je uniformno, beskonano
djeljivo i kontinuirano, vjerovatno predstavlja najznaajniju tvrdnju o obje-
ktivnosti vremena. Moderne doktrine relativnosti u oblasti astronomije su
pokazale, s jedne take gledita, kontingentnu prirodu njutnovskog vremena, a
iz drugog ugla, filozofi kao Bredli, Berkli i Kant i skorije Spenser, Gijo
(Guyau), Dejms i Bergson, su izrazili izriit kritiki stav protiv univerzalne
primjenljivosti tog koncepta. Na podruju sociologije, sa izuzetkom pojedinih
pripadnika Dirkemove kole, ovoj fundamentalnoj kategoriji je posveeno
veoma malo panje.
P. A. Sorokin, R. K. Merton, Drutveno vrijeme: metodoloka i funkcionalna analiza 88
Da astronomski koncept nije jedini mogui koncept vremena bie evi-
dentno nakon kratkog razmatranja. U filozofiji postoji ono to se moe nazvati
ontoloko vrijeme. Aristotel i Zenon su, da biramo nasumice, shvatali vrijeme
kao ne-materijalno, potpuno subjektivno. Za Kanta, vrijeme je formalni a priori
uslov opaanja svih pojava.
1
Berkli i Bredli jednostavno vide vrijeme kao puku
pojavu koja je liena objektivne realnosti. Sa druge strane, Dejms vidi koncept
objektivnog vremena kao korisnu fikciju. Bergson smatra da je imaginarno
homogeno vrijeme jeziki idol, fikcija.
2

Koncepti vremena u oblasti psihologije se takoe veoma razlikuju od
onih u oblasti astronomije. Vrijeme se ovdje ne shvata, kao konstantan tok na
koji ne utiu brzina ili sporost kretanja materijalnih stvari
3
, ve se shvata kao
kategorija na koju definitivno utiu broj i znaaj pojedinih dogaaja koji se
javljaju u datom posmatranom periodu. Kao to je Dejms istakao: U principu,
vrijeme ispunjeno raznolikim i interesantnim iskustvima izgleda kao da traje
kratko, ali je dugako kada ga se sjeamo. Sa druge strane, vrijeme neispunjeno
iskustvom izgleda kao da traje dugo, ali u retrospektivi traje kratko.
4

Dakle, u stvarnoj percepciji vremena, daleko smo od toga da ga doivlja-
vamo kao idealno zamiljeni aequabiliter fluit (ravnomjerni tok Lat. napomena
prevodioca). Eksperimenti u oblasti psihologije su otkrili razliku izmeu indi-
vidualne percepcije duine trajanja i stvarnog trajanja proteklog astronomskog
vremena.
5
U iskustvu pojedinca, vrijeme je daleko od toga da je beskonano
djeljivo, tako da, uprkos slavi drevnog Zenonovog paradoksa o Ahilu i kor-
njai, on ipak nije opravdan. Naime, razliiti eksperimenti su pokazali da poje-
dinci ne mogu da vide vremensku razliku manju od stotog dijela sekunde.
6

Samo uvoenje koncepta mentalne dobi (mentalog uzrasta) u psiho-
logiji je potvrda metodoloke neadekvatnosti astronomske hronologije u ovoj
oblasti. Empirijski je utvreno da ne postoji konstantna veza izmeu hrono-
lokog i mentalnog doba, tako da mnoga psiholoka prouavanja ljudskog pona-
anja u odnosu na dob (uzrast), zahtijevaju drugaiji referentni vremenski
okvir od onog koji se uobiajeno koristi. Kao to emo vidjeti, ova primjedba je
jo znaajnija u drutvenoj sferi.
U oblasti ekonomije je takoe prepoznato da astronomsko ili satno
vrijeme nije uvijek primjenljivo. Na primjer, Maral u svojoj uvenoj analizi

1
Treba istai da se ne bavimo kontroverzom a-priori ili empiristikog izvoenja vremena kao
kategorije. Vei dio Dirkemove analize ovog problema je upropaten njegovim naporima da ga
smjesti u taj kontroverzni kontekst, tako da on ima tendenciju da pokree pitanja koja nijesu
podlona naunom istraivanju. Sadanja diskusija se donekle odnosi na savremene probleme
sociologije znanja (Wissenssoziologie), posebno na one koje je eler oznaio kao formalni
problem sociologije znanja.
2
Henri Bergson, Matter and Memory (London, 1919), str. 274.
3
J. Clerk Maxwell, Matter and Motion (New York, 1878), str. 28.
4
William James, Principles of Psychology (New York, 1922), I, 624; upor. H. Hubert i M.
Mauss, Melanges dhistoire des religions (Paris, 1909), str. 207.
5
Mary Sturt, Psychology of Time (London, I925), poglavlje o Trajanju. Ovo je odavno shva-
eno. Pogledati eksperimentalne analize Locea, Munsterberga, Hemholca, Boltona, Vudvorta itd.
6
Ibid.
89 P. A. Sorokin, R. K. Merton, Drutveno vrijeme: metodoloka i funkcionalna analiza
ekonomske ravnotee koja zavisi od dugakih i kratkih perioda na osnovu
kojih se trite razvija je odavno primijetio neprimjenljivost astronomskog
vremena.
7
Kako Opi (Opie) kae:
8

Kada je on (Maral) razdvojio duge i kratke periode on nije koristio satno vri-
jeme kao kriterijum, ve operativno vrijeme, u smislu djelovanja ekonomskih sila na
poslovanje. Silama ponude je pridavana najvea panja i vrijeme je dugo ili kratko u
zavisnosti od promjenljivosti ili stabilnosti odreenih sila na strani ponude. to je vea
varijabilnost sila ponude, dui je period vremena njihovog razmatranja, bez obzira na
satno vrijeme (naglasak Sorokin i Merton).
Koncept ekonomskog vremena je posebno izdvojen u radu Eriha Vege-
lina i, neto manje analitiki kod trelera, ali se takoe preutno podrazumijeva
i u velikom dijelu analize Bohm-Baverka, W. S. Jevonsa, Ota Efertza, Knut
Viksela i mnogih drugih ekonomista.
9

Ovi razliiti koncepti vremena i iznad svega revolucionarne promjene u
oblasti astronomije izazvane Ajntajnovom analizom pojma istovremenosti,
ilustruju sutinske operativne kriterijume vremena. Ako traimo operacije koje
nam omoguavaju da odredimo vrijeme u kojem se drutveni dogaaji zbivaju,
vidimo da ak ni danas nijesu sve od ovih odredbi vremena u korelaciji sa astro-
nomskim ili ak kalendarskim okvirima. Bridman je generalizovao ovu vrstu
injenica, govorei da metode koje usvajamo za dodjeljivanje vremena doga-
ajima se mijenjaju kada se karakter dogaaja promijeni, tako da vrijeme moe
da se pojavi u razliitim oblicima.
10
Dakle, drutveno vrijeme izraava pro-
mjenu ili kretanje socijalnih pojava u smislu drugih drutvenih pojava koje su
uzete kao referentne take. Tokom naih svakodnevnih aktivnosti esto se kori-
stimo ovim nainima ukazivanja na vremenske take. Ubrzo poslije Drugog
svetskog rata, Vidimo se poslije koncerta, kada je predsjednik Huver uao
u ured (preuzeo dunost) svi ovi primjeri su vie povezani sa drutvenim
nego li sa astronomskim referentnim okvirom, radi navoenja odreene take
vremena kada. tavie, takve referentne take izraavaju daleko vie nego
nominalno ekvivalentne astronomske ili referentne take (oko 191819, 2h
poslije podne, mart, 1929), jer one uglavnom oznaavaju dodatno znaenje
povezanosti izmeu dogaaja i referentnog vremenskog okvira. Na primjer,
sama inauguracija predsjednika Huvera kao indikator vremena kada su, kako se
pria, dvije hiljade potanskih upravnika smijenjeni, govori nam mnogo vie
nego izjava da su se te promjene dogodile u martu 1929. godine. Drugim rije-
ima, sama kalendarska referenca ima smisla samo kada se transformie u dru-
tveno vrijeme. O metodolokom znaaju ovoga e se raspravljati kasnije.

7
Alfred Marshall, Principles of Economics (London, 1925), str. 330.
8
Redvers Opie, Marshalls Time Analysis", Economic Journal, XLI (June, 1931), 19899.
9
Erich Voegelin, Die Zeit in der Wirtschaft, Archiv fur Sozialwissenschaft und Sozialpolitik.
LIII 1924, str. 204; Rudolph Streller, Statik und Dynamik in der theoretischen Nationalokonomie,
(Leipzig, 1926), str. 126 i dalje.; takoe njegova Die Dynamik der theoretischen Nationalko-
nomie, (Tbingen, 1928), na raznim mjestima.
10
Persi W. Bridgman, The Concept of Time, Scientific Monthly, XXXV, (August, 1932), str. 97.
itav simpozijum o Vremenskoj skali u istom broju ovog asopisa.
Na slian nain moemo oznaiti trajanje vremena, koristei i takve refe-
rence, kao to su, za semestar, za radni dan, za vrijeme trajanja Velikog po-
sta. Ovo su reference o generalno razumljivom trajanju perioda vremena, bez
pominjanja astronomskih pojava. tavie, ne postoji kruta veza izmeu prva dva
od ovih trajanja i astronomskih fenomena, jer ovi vremenski intervali mogu ne-
zavisno da variraju. Takve oznake, ako nisu relikt uobiajenih sredstava ukaziva-
nja vremena meu primitivnim ljudima, u najmanju ruku obavljaju istu funkciju.
Da ukau na trajanje vremena, primitivni narodi koriste druga sredstva,
proistekla iz njihovih svakodnevnih aktivnosti i koja nijesu u nikakvoj vezi sa
(astronomskim) raunanjem vremena; u Madagaskaru kuvanje pirina esto
znai pola sata, prenje skakavca ovog trenutka. Starosjedioci iz Kros
rivera kau: ovjek je umro za upola manje vremena nego li je kukuruz sasvim
peen, odnosno za manje od petnaestak minuta; vrijeme za koje se moe
skuvati pregrt povra.
11

Vremenski simboli i za trajanje i za oznaavanje, su povezani sa dru-
tvenim aktivnostima ili grupnim dostignuima. Preko perioda koji su lieni bilo
kakve znaajne drutvene aktivnosti se prelazi bez ikakvog termina koji ih
oznaava.
12
Vrijeme ovdje nije kontinuirano praznina se pronalazi svaki put
kada odreeni period nije od drutvenog interesa ili vanosti. Izraavanje vre-
mena odraava drutveni ivot grupe. Imena dana, mjeseci, sezona, ak i godina
su ureena ritmom kolektivnog ivota. Homogenost drutvenih ritmova i
pulsiranje grupnih aktivnosti ine astronomske referentne okvire nepotrebnim.
Svaka grupa, sa svojom intimnom vezom sa uobiajenim i meusobno razumlji-
vim ritmovima drutvenih djelatnosti, uobliava svoje vrijeme koje se uklapa u
krug vlastitog grupnog ponaanja.
13
Sloene kalkulacije zasnovane na matema-
tikoj preciznosti i istananim astronomskim posmatranjima nijesu im neopho-
dne za sinhronizaciju i koordinaciju drutvenog ponaanja.
Tako, Khasi (Khasis) (pleme u sjevernoistonom dijelu Indije napo-
mena prevodioca) imenuju mjesece u skladu sa preduzetim aktivnostima koje se
u njima odvijaju: korov mjesec (mjesec za unitavanje korova na liva-
dama), mjesec kada zemljoradnici pre plodove sa svojih polja, itd.
14
U
plemenu Meitei (Meitheis) svako shvatanje vremenu je u skladu sa chahitaba
15
:
svaka godina dobija ime po nekoj vanoj linosti.
16
Kodrington kae da je u me-

11
Martin P. Nilsson, Primitive Time Reckoning, Lund, 1920, str. 42. Brojni primjeri drutvenih
oznaka trajanja vremena i indikacija se pojavljuju u etnografskoj literaturi. Vidi, npr., monografije
J. H. Hatona, J. P. Milsa, V. Hafa, J. Roskoa, A. C. Holisa, R. Firta, V. H. I. Blika i L. C. Lojda.
12
.: Elsdon Best, The Maori Division of Time, 1922. Dominion Museum, Monograph 4, str.
19.
13
Sturt, Op. cit., str. 141: ...Vrijeme je koncept, a taj koncept je konstruisan od strane svakog
pojedinca pod uticajem drutva u kojem ivi.
14
P. R. T. Gurdon, The Khasis, (London, 1914), str. 193.
15
Chahitaba je posebna linost u plemenu Meitei koja se ceremonijalno bira tokom Cheiraoba
festivala koji se odrava svake godine sa poetkom proljea. Svaki od izabranih Chahitaba daju
svoje ime datoj godini i tim inom simbolino preuzimaju sve grijehe ljudi za tu godinu koja nosi
njihovo ime (napomena prevodioca).
16
T. C. Hodson, The Meitheis, (London. 1908), str. 105.
lanezijskom sistemu raunanja vremena, nemogue povezati sukcesiju mjeseci
u solarnu godinu; mjeseci imaju svoja imena u skladu sa onim to je u toj godini
uraeno.
17
Meu Navaho indijancima, imena kalendarskih mjeseci ivopisno
opisuju ivot njihovih porodica, kao i ivotni krug ovaca koje posjeduju.
18

Vidimo, dakle, da sistemi raunanja vremena odraavaju drutvene aktiv-
nosti grupe. Njihovi izvori su kolektivne inicijacije; njihovo kontinuirano
odravanje zahtijevaju drutvene potrebe. Oni nastaju iz ivotnog ciklusa grupe
i, uopte u velikoj mjeri su odreeni rutinama vjerskih aktivnosti i zanimanja u
svakodnevnom radu, ovjekovjeeni su potrebom za drutvenom koordinacijom i
u sutini produkti su drutvene interakcije. Dirkem je lucidno uoio u ovoj vezi
da kalendar izraava ritam kolektivnih aktivnosti, a u isto vrijeme njegova je
funkcija da osigura njihovu regularnost.
19

U odnosu na lovake i pastirske zajednice, poljoprivredni narodi ive dru-
gaijim drutvenim ritmom i razlikuju vremenske intervale na sasvim drugaiji
nain. Naime, periodini dani odmora izgleda da su bili nepoznati kod migra-
cionih, lovakih i ribolovakih naroda kao i kod nomadskih pastirskih plemena,
iako su oni esto praktikovani od strane primitivnih poljoprivrednika.
20
Isto
tako, metropola zahtijeva referentni vremenski okvir koji je sasvim drugaiji od
onog koji je potreban za malo selo. Drugim rijeima, oznake za raunanje vre-
mena su u sutini zavisne od organizacije i funkcija grupe. Nain ivota odre-
uje koje pojave predstavljaju poetak i zavretak godinjih doba, mjeseci ili
drugih vremenskih jedinica.
21
ak i u onim sluajevima kada se prirodni fe-
nomeni koriste da odrede granice vremenskih perioda njihov izbor zavisi od
interesa i koristi koje oni imaju za grupu. Tako, godina kod Jevreja, kao to je
to prirodno kod poljoprivrednih naroda, zavisi od godinje koliine usjeva.
22

Struktura vremena varira u zavisnosti od drutvene strukture.
Astronomsko vrijeme je uniformno, homogeno; ono je isto kvantitati-
vno, bez kvalitativnih varijacija. Moemo li tako okarakterisati drutveno vrije-
me? Oigledno da ne postoje praznici, dani posveeni potovanju odreenih
dravnih (civilnih) funkcija, sreni i nesreni dani, pijani dani, itd. Periodi
vremena stiu posebne kvalitete na osnovu aktivnosti koje su povezane sa
njima. Nalazimo da je ovo jednako istinito i za primitivna i za sloenija drutva.
Tako, Dejms kae:
Jednog mog prijatelja domorodca je dugo zbunjivalo zato svaki dan u
nedelji ima tako karakteristinu fizionomiju za njega. Ubrzo je primijetio da je
to nedeljom zbog toga to se zaustavi gradska buka i bat cipela pjeaka na

17
R. H. Codrington, The Melanesians, (Oxford. 1891), str. 349.
18
Coolidge M. R., Coolidge D., The Navajo Indians, (Boston-New York, 1930), str. 60.
Prethodno pomenuti etnografi, izmeu ostalog, opisuju dalje instance (vidi n. II).
19
Emile Durkheim, Elementary Forms of Religious Life, (New York- London, 1926), str. 11, 18,
19.
20
Hutton Webster, Rest Days, (New York, 1916), str. 101 i dalje.
21
Nilsson, op. cit., i dalje. 58 pp; upor.: Hubert and Mauss, op. cit., str. 219 i dalje.
22
F. H. Woods, Calendar (Hebrew) u Encyclopaedia of Religions and Ethics, (New York,
1928), Vol III, str. 108.
trotoaru, ponedeljkom zbog odjee koja se sui u dvoritu i baca bijeli odsjaj,
utorkom zato to itd. Vjerovatno svaki sat u danu ima za veinu nas neki
spoljanji ili unutranji znak koji je sa njim blisko povezan kao i ovi znaci sa
danima u nedjelji.
23

Taoizam propisuje, u skladu sa univerzalnom maginom knjigom prori-
canja, pogodne dane za sklapanje brakova, preseljavanje u drugu kuu, ivenje
odjee; dane kojima bi trebalo da pone popravka kue, hramova, brodova.
24

Muhamedanci smatraju da su ponedeljak, srijeda, etvrtak i petak sreni dani; a
da su utorak, subota i nedelja zli i nesreni dani. Petak se smatra svetim danom,
danom odmora kod Muhamedanaca, na isti nain kao to je to subota kod
Jevreja ili nedelja kod Hriana. Kod Grka kalendar je imao definitivno sakralni
karakter, sa kompletnom oznakom srenih i nesrenih dana. Tako, etvrti i
dvadeset etvrti dan su se smatrali opasnim danima za neke poduhvate; peti kao
krajnje nesrean, esnaesti kao nesrean dan za roenje ili vjenanje djevojaka;
etrnaesti kao dobar dan za pripitomljavanje stoke.
25

Jedva da moramo da pomenemo da se mi ovdje ne bavimo tanou ono-
ga to se izraava ovim uvjerenjima. Oni su, u svakom sluaju, drutvene inje-
nice; otkrivaju razliite kvalitativne osobine koje se pripisuju odreenim
jedinicama vremena i slue kao pokazatelj da jednostavne kvantitativne mjere
vremena ne izraavaju sve kvalitativne osobine koje su lanovi grupe pripisali
razliitim jedinicama vremena. Kvantitativni pristupi ignoriu injenicu da
ljudski um nastoji da pripie neobinu vrijednost bilo kom danu u kalendaru
koji je na bilo koji nain izuzetan.
26
Iz ovoga ne mora da slijedi da drutveno
vrijeme nema kvantitativne aspekte, meutim, ini se da to nije isti kvantitet,
homogen u svim svojim djelovima, uvijek uporediv sa samim sobom i tano
mjerljiv. U razmiljanja o vremenu ulaze i razmatranja o mogunostima, prili-
kama, kontinuitetu, postojanosti i slinostima, i iste vrijednosti koje se pripisuju
vremenskim intervalima nijesu nuno i istovjetne njihovim mjerama.
27

Ove razlike u kvalitetu dovode do zavisnosti od relativnih vrednovanja
trajanja vremena, koje ne zavise samo od njihove apsolutne duine ve i od pri-
rode i intenziteta njihovih kvalitativnih osobina. Kvantitativno jednaki periodi
vremena su drutveno razliiti, a nejednaki periodi su drutveno izjednaeni. Na

23
Dejms, op. cit., I, 623. F. H. Kolson sumira funkcionalni znaaj drutvenih definicija vre-
menskih intervala: Kako mi sami pamtimo dane u nedelji? Oigledan odgovor je da se neto
deava u jednom ili vie njih. Ako nekim sluajem zaboravimo koji je dan u nedelji, ne moe se
pogrijeiti za nedelju, ak i ako nemamo neko lino vjersko osjeanje vezano za taj dan. Isto tako,
kolski polu-raspusti ili kratki radni dani ostanu zapameni ak i od onih koje to direktno ne
pogaa. Ali ako se nita ne deava velika je sumnja da li bi se nedeljni raspored mogao odrati, ili
ak uspostaviti (The Week, Cambridge, 1926, str. 63).
24
J. J. M. de Groot, Religion in China, (New York, 1912), str. 245 i dalje.
25
Upor. Hesiod, Book of Days, (London, 1858): Vjeiti Kalendar dobrih i loih dana; nije
sujevjeran, ve je potrebno da ga se svi ljudi pridravaju.
26
A. L. Kroeber, Anthropology, (New York, 1923), str. 262.
27
Hubert and Mauss op. cit., str. 208. Posebno pogledati diskusiju o kvalitativnim aspektima
vremena u poglavlju Prikaz vremena.
primjer, brojano jednaki dijelovi Hindu kalpi ne smatraju se da su i jednake
duine.
28
Ili, slino tome, ongli (Chongli), duge vremenske periode mjere ge-
neracijama (mandatima vladavine svih starjeina), koji mogu biti kvantitativno
nejednaki, ali koji se ipak smatraju jednakim na osnovu identinih kvalitativnih
aspekata.
29

Da sumiramo, moglo bi se rei da je do sada naa studija pokazala slje-
dee injenice: da je drutveno vrijeme, za razliku od astronomskog, kvalita-
tivno a ne samo isto kvantitativno; da ovi kvaliteti proizilaze iz vjerovanja i
obiaja koji su zajedniki za drutvene grupe i da oni dalje slue da otkriju
ritmove, pulsiranja i otkucaje drutava u kojima se nalaze.
Matematiko vrijeme je prazno. Nema oznaka, nema praznina, koje bi
posluile kao taka porijekla ili kraja. Ipak, tvorac kalendara mora imati neku
polaznu taku ili fiksni datum. Neki poetak, proizvoljno ili ne, mora biti odre-
en da bi se zapoeo neki referentni sistem raunanja vremena, koji ima za cilj
da bude trajan. Za ovu svrhu, pribjegava se datumu nekog istorijskog, graan-
skog dogaaja koji je konvencionalno izabran.
30
U svim sluajevima polazna
taka je drutvena ili je proeta dubokim drutvenim posljedicama; to je uvijek
dogaaj koji ima poseban drutveni znaaj.
31

U prilog tome, za ove svrhe uvedeni su takvi drutveni referentni okviri,
kao to su smrt Aleksandra ili Bitka kod Geze u Vavilonaca, Olimpijske igre
kod Grka, osnivanje Rima (anno urbis conditae
32
) i bitka Aktium kod Rimljana,
Dioklecijanov progon i roenje Hrista kod Hriana, mitoloko osnivanje ja-
panskog carstva od strane Jimmu Tenno-a i otkrie bakra (era Wado) u Japanu,
Hedira kod Muhamedanaca, dogaaj kada je bijeli fazan poklonjen japanskom
caru (Hakuchi era).
33
Egipat nikada nije dokumentovao anale osim po godinama
vladavine faraona.
34
Jermeni su takoe godine raunali po broju godina
vladavine kraljeva ili patrijarha. Iz ovih nekoliko primjera izabranih iz gotovo
neiscrpnog izvora, vidimo neka opravdanja predloga da narodi formiraju svoje
ere prema nekim izuzetnim dogaajima koji imaju vane drutvene posljedice.
Prema tome, u drutveno vrijeme ne moemo prenijeti obiljeje kontinu-
iteta, koje je pretpostavljeno u Njutnovoj koncepciji astronomskog vremena.
35

Kritini datumi prekidaju ovaj kontinuitet. Nilson, ije je prouavanje primi-

28
Ibid str. 207.
29
J.P. Mills, The Ao Nagas, str. 400.
30
Alexander Philip, The Calendar, (Cambridge. 1921), str. 48.
31
Maurice Halbwachs, Les Cadres sociaux de la memoire (Paris, 1925), str. 71. Takoe pogledati
Dirkem, op. cit., str. io-ii; E. Dirkem i M. Mos, De quelques formes primitives de classification,
LAnne sociologique, VI (19012), I71.
32
Godina osnivanja grada Lat. napomena prevodioca.
33
F. K. Ginzel, Handbuch der matematischen und technischen Chronologie (Leipzig, 1906), I,
136, 222, 238, passim. Ginzelova monumentalna tri opusa sadre mnogo istorijskih podataka o
ovoj temi.
34
George Foucart, Calendar (Egyptian), u Encyclopaedia of Religion and Ethics, III, 92.
35
Maral je takoe uvidio mogunost da pretpostavka o kontinuitetu nije opravdana u sluaju
ekonomskih fenomena (pogledati n. 7).
tivnog raunanja vremena moda najtemeljnije, upravo insistira na ovome. Pars
pro toto (dio za cjelinu napomena prevodioca) je naelo raunanja vremena
(tj. ne raunanje jedinice kao cjeline, ve konkretnih pojava koje se javljaju u
toj jedinici), koje ukazuje na to da su prorauni vremena u sutini isprekidani.
Prirodna godina moe biti kontinuirana, ali kalendarska ima i poetak i kraj,
koji su esto obiljeeni vremenskim pauzama, koje su obino praene sa nekom
vrstom drutvenih ceremonija.
Uobiajeno vjerovanje prema kojem su podjele vremena odreene astro-
nomskim pojavama je daleko od tanog.
36
Na sistem sedmine podjele u kvan-
titativno jednake periode je savren tip konvencionalno odreenog raunanja
vremena. Khasi nedjelja se gotovo univerzalno sastoji od osam dana, jer se
pijani dan obino odrava svakih osam dana. Odraz injenice da Khasi nedjelja
ima drutveno, prije nego prirodno porijeklo, se nalazi u nazivima dana u
nedelji koji nijesu dobili imena po planetama (kasni i proizvoljni razvoj), ve po
glavnim mjestima na kojima su se pijace odravale. Na slian nain, rimska
nedjelja je bila obiljeena sa nundinae (trni dan napomena prevodioca) koje
su se odravale svakog osmog dana i na koje su poljoprivrednici dolazili u grad
da prodaju svoje proizvode. Pleme Muisca (Muysca) u Bogoti su imali tri dana
u nedjelji; mnoga zapadno-afrika plemena etiri dana u nedjelji, Istono-
indijski arhipelag, stara Asirija (sada u sovjetskoj Rusiji) ima pet dana u
nedjelji; stanovnitvo Togoa je imalo est dana u nedjelji; drevni Jevreji i veina
savremenih civilizovanih drutava sedam dana u nedjelji; primjeri od osam dana
u nedjelji mogu da se pronau meu Rimljanima, Khasi i mnogim afrikim
plemenima; a Inke su imale deset dana u nedjelji. Konstantna osobina skoro
svih ovih nedjelja razliitih trajanja je da su one uvijek izvorno povezane sa
tritem (pijacom).
37
Kolson jasno pokazuje da su najraniji drutveno usvojeni
oblici kontinuirane nedjelje o kojima imamo neko saznanje bili zasnovani na
vremenskim oznakama koje nemaju nikakve veze sa Mjesecom.
38
Pojava i pro-
duavanje ove vremenske jedinice je uvijek u vezi sa nekim periodino po-
smatranim drutvenim dogaajem i nije nastala posmatranjem nebeskih tijela.
tavie, kako Haton Vebster jasno sugerie, neke faze drutvene strukture se
obino koriste za varijacije u duini nedjelje.
Krai intervali od tri, etiri i pet dana odraavaju jednostavnu privredu
primitivnog ivota, jer pijaca mora da se ponavlja dovoljno esto da bi se
dozvolilo susjednim zajednicama, koje ne dre velike zalihe hrane i drugih
potreptina, da ih nabavljaju od drugih. Dui ciklusi od est, sedam i deset dana
oigledno nastaju dupliranjem ranijeg perioda, kada je potrebno da se odri
velika pijaca za proizvode sa ireg podruja.
39

36
Nilson, op. cit., str. 281: Ne treba da se zaboravi da astronomija i kalendar nisu identini. Kada
se radi o kalendaru, praktina korisnost je poeljnija od prefinjenih astronomskih prorauna.
37
Ibid, p 363.
38
Kolson, op. cit., str. 3, 11213.
39
Op. cit., str. 11718.
Na slian nain, trajanje mjeseci nije nuno ureeno fazama Mjeseca.
Momsen tvrdi, na primjer, da je kod Rimljana postojao kalendarski sistem koji
je bio praktino nezavisan od lunarnog ciklusa i koji je doveo do usvajanja
mjeseci proizvoljne duine.
40
Ovo isto zanemarivanje mjeseevog ciklusa u
odreivanju duine mjeseci se nastavilo do danas. Nejednaki periodi astronom-
skog vremena su drutveno izjednaeni, to dokazuje praksa isplate mjesenih
plata. Jednakost mjeseci je konvencionalna, ne astronomska; drutveno trajanje
nije jednako astronomskom trajanju, poto je prvo simboliko, a drugo empi-
rijsko.
Veoma proimajua obojenost astronomskog vremena drutvenim
razlozima je ak i danas oigledna o emu svjedoi nova konvencija ljetnjeg
vremena dnevne utede vremena.
41
eljeni rezultat, poveani broj dnevnih
sati za rekreaciju i razonodu, mogao se postii pomjeranjem radnih sati u period
od 8 do 16h. Meutim, konvencija od 9 do 17h je postala toliko ukori-
jenjena u naoj ekonomiji, da je ova promjena prihvaena kao manje nasilna
inovacija mijenjanja numerikih oznaka vremena u okviru dvadesetetvoroa-
sovnog ciklusa i ocijenjena kao bolje rjeenje. Konvencionalna priroda odre-
ivanja vremena je tako jasno naglaena.
Svi kalendarski sistemi imaju jednu zajedniku osobinu. Oni nastaju, i
ovjekovjeeni su, drutvenim zahtjevima. Svim periodinim drutvenim
dogaajima koji zahtijevaju, u odreeno vrijeme, prisustvo odreenog broja
ljudi (naroito kada dolaze iz razliitih drutvenih grupacija ili iz neke velike
drutvene grupe), potrebni su neki uobiajeni naini odreivanja vremena koji
e biti jasni svim stranama koje uestvuju. Vjerske ceremonije, obredi, sezonski
festivali, lovovi, vojne ekspedicije, pijace, meuplemenski skupovi i sl. sve
ovo zahtijeva sloenu saradnju velikog broja ljudi na odreeno vrijeme su
korijeni strogo definisanog sistema odreivanja vremena. Ti sistemi vremena
koji su uobiajeni meu malim, blisko isprepletanim grupama koje uestvuju u
istom drutvenom ritmu, postali su neadekvatni kako se polje interakcija irilo.
Pojedinci koji su razliitog drutvenog i kulturnog porijekla u elji da sinhro-
nizuju i koordiniu svoje aktivnosti zahtijevaju odreenu vremensku emu koja
e svima biti podjednako razumljiva.
U antikim gradovima su se prvi put formirale velike koncentracije poje-
dinaca razliitog porijekla. Tada je postalo oigledno da postoji neophodnost
stvaranja referentnog okvira koji bi bio meusobno razumljiv. Tako, meu
Latinima:
Kada je poeo gradski ivot, postalo je neophodno imati precizniju mjeru za
annus (godinu) i vjerske dogaaje u njoj. Poljoprivreda je i dalje bila ekonomska
osnova ivota ljudi; i u skladu s tim za odravanje poljoprivrednih vjerskih obreda u

40
Theodor Mommsen, History of Rome, (New York, 1885), Vol I, str. 279. Pogledati, u vezi sa
ovom temom itavo poglavlje xv.
41
Autori kada govore o utedi vremena dnevne svjetlosti (daylight-saving time) imaju u vidu
uvoenje konvencije prelaska sa zimskog na ljetno raunanje vremena ili ljetnje ukazno vrijeme,
to je i istaknuto u tekstu sa proirenom napomenom u odnosu na orginalni tekst autora.
gradu je bilo poeljno, ako ne i apsolutno neophodno, da budu odreeni konkretni dani.
Ovo je, bez sumnje, porijeklo jednog od najranijih (?) kalendara o kojima imamo neka
saznanja.
42

Slino tome, bilo je potrebno regulisanje vjerskog kulta koji je prvi stvo-
rio kalendar u Grkoj.
43
Prema Spindenu, ak i naizgled oigledno striktni
astronomski kalendar Maja je bio sutinski namijenjen u vjerske svrhe.
44

Gore navedeni argumenti mogu se saeti u nekoliko osnovnih pretpo-
stavki. Vremenski sistemi su brojni i razliiti, i razlikuju se i u njihovoj efi-
kasnoj primjeni na dogaaje razliitih karaktera. Neopravdana je pretpostavka
da su astronomski ili ak kalendarski sistemi najbolje opremljeni za odreivanje
i mjerenje istovremenosti, redosleda i trajanja drutvenih pojava. Svi vremenski
sistemi mogu se svesti na potrebu obezbjeivanja sredstava za sinhronizaciju i
koordinaciju aktivnosti i posmatranje sastavnih dijelova grupe. Lokalni vre-
menski sistem varira u skladu sa razlikama u stepenu, funkcijama i aktivnostima
razliitih grupa. Sa irenjem interakcija izmeu grupa, uobiajeni ili proireni
vremenski sistem mora da evoluira da bi potisnuo ili bar uveao lokalne
vremenske sisteme. Poto se ritam drutvenih aktivnosti razlikuje u razliitim
grupama, ali i u okviru istog visoko diferenciranog drutva, lokalni sistemi
mjerenja vremena vie nijesu adekvatni. ak ni prirodno-bioloki dogaaji (npr.
sazrijevanje usjeva), zbog irenja podruja drutvene interakcije vie nijesu
dovoljni kao zajedniki referentni vremenski okvir, poto se ovi dogaaji ne
deavaju istovremeno u razliitim sredinama. Na kraju, zajednika osnova pro-
naena je u astronomskim fenomenima i u manje ili vie rasprostranjenoj difu-
ziji konvencionalizovanih vremenskih kontinuiteta. Dakle, drutvena funkcija
raunanja i biljeenja vremena kao neophodnog sredstva koordinacije drutve-
nih aktivnosti bio je pravi podsticaj astronomskim sistemima vremena, ije je
uvoenje postalo imperativ zbog neadekvatnosti lokalnih sistema vremena da
prate irenje kontakata i organizovanih interakcija, to je rezultiralo nedo-
statkom uniformnosti u ritmovima drutvenih aktivnosti. Astronomsko vrijeme,
kao vremenski esperanto, je drutvena pojava. Ovaj proces je ubrzan urba-
nizacijom i drutvenom diferencijacijom koje su ukljuivale, sa proirenjem
multi-dimenzionalnog drutvenog prostora, organizaciju inae haotinih, indi-
vidualno razliitih, aktivnosti.

42
W. Ward Fowler, Calendar, in Encyclopaedia of Religion and Ethics, V. Ill, str. 133. Zapa-
ajui ovaj problem Georg Zimel je napomenuo da su uslovi gradskog ivota takvi da su odnosi
tipinog stanovnika metropole toliko raznovrsni i sloeni i, iznad svega toliko isprepleteni u
organsku cjelinu koja se sastoji od velikog broja ljudi sa vrlo razliitim interesima, da bi tako
kompleksan anglomerat kao to je metropola, bez najvee tanosti u obeanjima i uincima,
neminovno propala u nerazrjeiv haos [bez] jednoznanosti u dogovorima i sporazumima koji
su spolja postignuti optim irenjem satova. PA. Sorokin, C. C. Zimmerman, C. J. Galpin,
Large Cities and Mental Life / A Systematic Source Book in Rural Sociology, (Minneapolis,
1930), Vol I, str. 244.
43
Nilson, op. cit., str. 366.
44
H. J. Spinden, Maya Inscriptions Dealing with Venus and the Moon, Bulletin of the Buffalo
Society of Natural Sciences, 1928, Vol. XIV, 1; f.: Philip A. op. cit., str. 7: Utvreno je da
su lunarni i solarni kalendari uglavnom sakralnog ili vjerskog porijekla".
Lokalni vremenski sistemi su kvalitativni, ispunjeni izrazito lokalnim
znaenjima. Vremenski sistem koji ima za cilj da obuhvati ove kvalitativno
razliite lokalne sisteme mora nuno da se izdvoji od individualnih kvalitativnih
osobina razliitih sistema. Stoga, vidimo vane drutvene elemente u odreiva-
nju koncepcije isto kvantitativnog, uniformnog, homogenog vremena; jedno-
dimenzionalno astronomsko vrijeme je uglavnom zamijenjeno multi-dimen-
zionalnim drutvenim vremenom.
U cilju olakavanja i obogaivanja istraivanja u oblasti drutvene dina-
mike, potrebno je da se uvede koncept drutvenog vremena kao pomono sred-
stvo, ako ne kao nasljednik koncepta astronomskog vremena. Potraga za dru-
tvenim periodinostima na osnovu bezuslovnog usvajanja astronomskih kriteri-
juma vremena je moda bila veoma neuspjena upravo zbog toga to drutvene
pojave ukljuuju vie simbolike nego li empirijske jednakosti i nejedna-
kosti; drutveni procesi, koji u ovom trenutku izgledaju kao da im nedostaju pe-
riodinosti u pogledu astronomskih mjera, mogu da budu prilino periodinog
karaktera u smislu drutvenog vremena. U svakom sluaju vrijedi provjeriti.
Mogua primjedba da bi ih takvi napori samo razluili u korelacije izmeu ra-
zliitih skupova drutvenih fenomena je odriva samo ako se ignorie injenica
da uobiajene procedure jednostavno ukljuuju korelacije izmeu astronomskih
(ili kalendarskih) i drutvenih fenomena. tavie, koje su teoretske osnove,
preutne ili izraene, za oekivane korelacije izmeu astronomskih i drutvenih
sekvenci?
45
I konano, koji je mogui znaaj takvih korelacija kada se pronau?
injenica je i prema naim saznanjima njihove posledice se stalno previaju
da kada su drutveni i astronomski (vremenski) fenomeni povezani, drugi
drutveni korelati istog astronomskog fenomena moraju biti utvreni prije nego
ovi odnosi dobiju na naunom znaaju. U suprotnom, oni ine empirijske
uniformitete koji ostaju teorijski sterilni. Ako elimo da poboljamo nae znanje
vremenskih aspekata drutvenih promjena i procesa, moramo proiriti nau
kategoriju vremena tako da ukljuuje koncept drutvenog vremena.

Izvor: Pitirim A. Sorokin, Robert K. Merton, Social Time: A Methodological
and Functional Analysis, American Journal of Sociology, Volume 42, Issue 5
(Mar., 1937), 615629.

s engleskog preveo
Radule Nenadovi

struna redakcija
Obrad Samardi

45
Da nije injenice da mnogi drutveni naunici i dalje ignoriu ovo elementarno pravilo po-
stupka, skoro da ne bi bilo potrebe naglaavati princip da statistike korelacije treba koristiti samo
radi testiranja dobijenih zakljuaka na drugim osnovama (upor. John M. Keynes, A Treatise on
Probability, London, 1921), str. 426).
98
p r i k a z i

Slavka Gvozdenovi, Ogledi iz sociologije obrazovanja, Filozofski
fakultet Niki, Niki, 2012.
Knjiga Ogledi iz sociologije obrazo-
vanja, prof. dr Slavke Gvozdenovi
predstavlja bogatu riznicu sabranih na-
slova koji na autentian nain upuuju na
smisao i znaaj obrazovanja i vaspitanja
prvenstveno iz socioloke perspektive, ne
zanemarujui pri tom proimanje sa dru-
gim drutvenim naukama i disciplinama.
Istraujui drutvenu uslovljenost obrazo-
vanja i njegov uticaj na individualni i
drutveni razvoj, autorka suptilno skree
panju itaocu na kompleksnost strukture
obrazovanja, njegovog teorijskog i empi-
rijskog poimanja. Dajui prioritet socio-
logiji obrazovanja, ne gubi iz vida vanost
drugih nauka i disciplina koje koreliraju
sa njom, izbjegava se jednostranost tuma-
enja fenomena obrazovanja.
Meu koricama ove knjige mjesto je
pronalo devet poglavlja, pri emu svako
poglavlje predstavlja zasebnu i tematski
zaokruenu cjelinu. To svakako ne uma-
njuje logiku povezanost tematskih cje-
lina i holistiki doivljaj kompletnog
sadrajnog opusa koji je objedinjen u
knjizi. Dugogodinje nastavno iskustvo i
nauni rad doprinio je da se prof. dr Slavka
Gvozdenovi, opredijeli za originalan i
nauno relevantan odabir tema kako za
potrebe studenata, tako i za potrebe profe-
sora i svih ljudi koji na posredan ili nepo-
sredan nain kreiraju obrazovnu politiku
ili ele odgovoriti na zahtjev vlastite ente-
lehije. Dakle, strukturu knjige ine slje-
dee tematske cjeline ukljuujui i Uvod:
1. Predmet i konstituisanje sociologije
obrazovanja;
2. Sociologija obrazovanja izmeu teo-
rijskih ostvarenja i praktinih mo-
gunosti;
3. Sociologija obrazovanja i druge nauke;
4. Obrazovanje i drugi srodni pojmovi;
5. Teorijski pristupi i orijentacije u so-
ciologiji obrazovanja;
6. Potrebe, vrijednosti i obrazovanje;
7. Drutvene strukture i obrazovanje;
8. Institucionalni okviri obrazovanja;
9. Obrazovanje u svijetlu promjena;
Da obrazovanje predstavlja veoma
kompleksnu i sloenu oblast upuuje trajan
karakter koji ima, interesovanje raznih dru-
tveno-humanistikih nauka i eminentnih
naunih imena kroz istoriju ovjeanstva,
od antike Grke, pa do dananjeg trenutka.
Nastanak sociologije obrazovanja kao
posebne socioloke discipline, razliiti
autori percipiraju na razliit nain. Iako se
vremensko odreenje nastanka sociologije
obrazovanja vezuje za XX vijek (1907.
godina), a prostorno za SAD, tanije za
Jelski univerzitet, ipak valja istai da
nauni autoritet koji je postavio temelje
sociologije obrazovanja bio je Emil Dir-
kem. Dakle, za razliku od veine filozofa
i pedagoga po kojima u sreditu vaspi-
tanja treba da bude pojedinac (vaspitanje
je individualna stvar), Dirkem unosi
novinu konstatujui da obrazovanje ima
prevashodno drutveni karakter svaki
pojedinac, prema svojim sklonostima
treba da obavlja razliite funkcije i da se u
tom smislu mora adekvatno pripremiti za
konkretnu ulogu u drutvu. Na toj osnovi
vaspitanje odreuje kao proces sistemat-
ske socijalizacije kojom generacija odra-
slih nastoji da osposobi mlade generacije
za preuzimanje razliitih drutvenih uloga
i uee u drutvenom ivotu (S.
Gvozdenovi, 18). Upravo ovakav sud
predstavlja okosnicu koja je bila inicijalna
kapisla za nastanak sociologije obra-
zovanja i njen dalji razvoj. Pored brojnih
naunih izvora, selektivno odabrane lite-
99 PRIKAZ S. Gvozdenovi, Ogledi iz sociologije obrazovanja (M. Lui)
rature, u svakoj od tematskih cjelina knji-
ge zastupljeni su paljivo odabrani nauni
autoriteti koji su na posredan ili neposre-
dan nain doprinijeli razvoju sociologije
obrazovanja. Brojne ideje raznih teoreti-
ara iz oblasti socioloke nauke (Dirkem,
Parsons, Flere, Kokovi, Suzi, Cifri i
dr.), kao i iz oblasti drugih nauka filozo-
fije, pedagogije, psihologije i antropolo-
gije predstavljaju dragocjen izvor iz kojeg
proizilaze naune hipoteze za prouavanje
uslovljenosti drutvenog sistema i vas-
pitno-obrazovnog procesa. Problematizu-
jui irok dijapazon pitanja, autorka
opravdava postojanje sociologije obrazo-
vanja kao naune discipline, njenu vanost
za individualnu i drutvenu afirmaciju.
Put vlastitog preispitivanja misli u od-
nosu na svijet obrazovanja, ispostavlja se
kao vjeita nedovrenost i potraga, ali i pro-
cjena i pozicioniranje sebe u odnosu na
stupanj saznanja koji posjedujemo i koji
je funkcionalan sa aspekta njegove primje-
ne. Iz ove hipoteze proizilaze dva pitanja
prema kojima svaki pojedinac ima sklo-
nost, a to su prema miljenju prof. dr
Slavke Gvozdenovi: gdje je obrazovanje
u odnosu na na duhovni interes i gdje smo
mi u odnosu na svijet obrazovanja? Iz ovih
pitanja proizilazi duhovni nemir i vjeita
potreba za sticanjem i usavravanjem sa-
znajnog bogatstva, njegovog preinaavanja
u iskustvo i razmjenu na razliitim ni-
voima, u razliitim situacijama, u namjeri
da se uspostavi ravnotea izmeu linih
afiniteta i opteg dobra. Stoga se posta-
vljaju zahtjevi i potreba za uspostavlja-
njem sklada izmeu vaspitno-obrazovnog
procesa, realnih drutvenih okolnosti i
ivotnog iskustva. Predlog za smanjivanje
neusaglaenosti izmeu formalnog, ne-
formalnog i informalnog obrazovanja
autorka vidi u korespondiranju vaspitno-
obrazovnih zahtjeva i drutvenih uslova u
kojima je te zahtjeve mogue realizovati.
Kako bi se postigla cjelishodnija ana-
liza fenomena obrazovanja, namee se
kao nunost interdisciplinaran pristup. Ta-
ko je i sociologija obrazovanja usresre-
ena na objedinjavanje ili koreliranje
sopstvenih naunih rezultata sa rezulta-
tima drugih nauka i posebnih naunih
disciplina. Shodno tome autorka je pose-
ban akcenat i znaaj uputila korelaciji
sociologije obrazovanja sa optom socio-
logijom iz koje proizilazi ova posebna
nauna disciplina, kao i sa filozofijom,
pedagogijom, psihologijom i ekonomi-
kom obrazovanja, ne dovodei u pitanje
uspostavljanje korelacije sa drugim obla-
stima znanja.
Interdisciplinarnost filozofije i socio-
logije na fonu prouavanja obrazovanja
inkorporirana je u sljedeoj sutini filo-
zofski pristup karakterie sagledavanje
obrazovanja sa aspekta cjeline povijesnog
razvoja, socioloka razmatranja upuuju
na meusobnu povezanost obrazovanja i
globalnog drutvenog sistema, to impli-
cira istraivanje drutvenih procesa, pro-
mjena i odnosa unutar sfere obrazovanja
(S. Gvozdenovi, 29). Iz prethodno na-
vedene sutine proizilazi itav set pod-
ruja (sticanje znanja o smislu i vrijedno-
sti obrazovanja, razvoj linosti i indivi-
dualnosti, pa sve do najoptijih pitanja
kao to su problemi svijeta, vrijednosti i
smisla ivota), koja bi se mogla i neza-
visno prouavati uz usaglaavanje socio-
lokih i filozofskih znanja.
Iako je autorka na veoma iscrpan na-
in elaborirala susret sociologije obrazo-
vanja i pedagogije, provlaei tu nit kroz
itavu knjigu, shodno svom subjektivnom
opredjeljenju iskoristiu Kokovievo obja-
njenje odnosa sociologije obrazovanja i
pedagogije (koji je autorka citirala u knji-
zi) sociologija obrazovanja ne prouava
samo pojedinca i njegove potrebe i intere-
se, ve i vaspitanje kao sredstvo pomou
koga drutvo stalno obnavlja uslove svoje
egzistencije.
1

U priruniku nije zanemaren odnos
izmeu sociologije obrazovanja i psiho-

1
Gvozdenovi, S. preuzet citat iz Kokovi, D.
(1992): Sociologija obrazovanja, Novi Sad,
Matica srpska, str. 16.
PRIKAZ S. Gvozdenovi, Ogledi iz sociologije obrazovanja (M. Lui) 100
logije, koji se ogleda u uzronom tuma-
enju jedinstvenog psihikog i drutvenog
ivota pojedinca, to dalje implicira pro-
uavanje psiholokih fenomena u sadej-
stvu sa drutvenom sredinom. Uzimajui
u obzir psihike faktore i drutvenu
uslovljenost, dajui im podjednak znaaj,
izbjegava se opasnost pribjegavanja so-
ciologizmu ili psihologizmu.
Savremeno drutvo i ekspanzija obra-
zovanja inicira korespodenciju izmeu
materijalnih inilaca i obrazovanja, iz
ega se kao nunost ispostavlja potreba
prouavanja meusobne povezanosti eko-
nomskih i drutvenih inilaca i njihovog
meusobnog uticaja na status obrazovnog
sistema u drutvu. To je sasvim izvjestan
razlog saradnje i povezivanja rezultata
sociologije obrazovanja i ekonomike
obrazovanja.
Pored osvrta na meusobnu komple-
mentarnost sociologije obrazovanja sa
rezultatima drugih naunih znanja u cilju
jasnijeg, preciznijeg i objektivnijeg sagle-
davanja smisla, strukture i funkcionisanja
obrazovanja u drutvenom realitetu, prof.
Slavka Gvozdenovi nije zanemarila
vanost preciznog definisanja pojmovnog
aparata ove socioloke discipline. Sa tim
u vezi znaajnu panju je posvetila obja-
njenju znaenja, slinosti i razlika meu
pojmovima (obrazovanje, samoobrazova-
nje, obrazovanost, permanentno obrazo-
vanje, formalno obrazovanje, neformalno
obrazovanje, informalno obrazovanje, so-
cijalizacija, kultivacija, individualizacija,
enkulturacija, akulturacija, vaspitanje,
dvosmisleno znaenje konformizma) koji
predstavljaju sastavni dio pojmovne stru-
kture sociologije obrazovanja. Sveobu-
hvatnim prikazom, autorka je pojasnila
znaenje i znaaj svakog od ovih pojmova
ponaosob za vaspitno-obrazovni proces i
za sociologiju obrazovanja kao disciplinu.
Da je preciznost i sveobuhvatnost je-
dna od vanih odrednica ove knjige potvr-
uje i peto poglavlje koje omoguava
itaocu detaljan uvid u teorijske pristupe i
orijentacije (Funkcionalistiki pristup i
orijentacija, Strukturalistiki pristup i ori-
jentacija, Marksistiki pristup i orijenta-
cija, Interakcionistiki pristup i orijentaci-
ja, Liberalistiki pristup i orijentacija),
koji ine sutinu socioloke nauke i po-
sebnih sociolokih disciplina, u konkret-
nom sluaju (sociologije obrazovanja).
Profesorica Gvozdenovi na analitian
nain provodi itaoca kroz promiljanja
predstavnika sociolokih teorija, njihova
tumaenja i razumijevanja drutvenih pro-
cesa, fenomena, odnosa u drutvu sa
posebnim naglaskom na ulogu obrazo-
vanja u drutvu. Ne umanjujui vanost ni
jednog od teorijskih pristupa, autorka
podsjea da je za cjelovito objanjenje i
tumaenje drutvenih fenomena, drutve-
nih odnosa, drutvenih pojava, neophodno
imati na umu kritiko preispitivanje ra-
zliitih pristupa i teorijsko metodolokih
orijentacija.
Pisati o vaspitno-obrazovnom procesu
nije mogue, a da se iz razliitih per-
spektiva ne sagleda odnos obrazovanja i
drutva. To je bio moto kompletnog sa-
draja knjige. Tako se u knjizi preplijeu
tumaenja sociolokih kategorija (dru-
tvena nejednakost, drutvena pokretlji-
vosti i drutvena promjena) i njihove re-
fleksije na obrazovanje.
Razumijevanje i objanjavanje savre-
mene uloge obrazovanja ne bi bilo pot-
puno, ukoliko bi se zanemario znaaj in-
stitucionalnog okvira koji jeste predmet
osmog poglavlja knjige sa posebnim i
studioznim osvrtom na znaaj institucija
(kole i univerziteta) u drutvenom kon-
tekstu. Iako su kole i univerziteti, u naj-
optijem smislu rijei institucije koje su u
funkciji obrazovanja, razlika meu njima
je ipak evidentna. Na teorijski i isku-
stveno utemeljen nain, shodno ciljevima
i funkcijama kojima je odreena misija
ovih institucija u drutvu, prof. dr Slavka
Gvozdenovi im pridaje posebnu vanost.
Sveobuhvatan opus injenica, naunih
ideja i bogatstvo znanja kojima obiluje
knjiga Ogledi iz sociologije obrazova-
nja, jesu rezultat dugogodinjeg studio-
101 PRIKAZ S. Gvozdenovi, Ogledi iz sociologije obrazovanja (M. Lui)
znog naunoistraivakog rada i nasta-
vnog iskustva autorke, koja se potrudila
da nau misaonu aktivnost odri budnom
do posljednje stranice prirunika. Iako se
u knjizi problematizuju poglavlja koja za-
okupljaju naunu panju sociologije obra-
zovanja, ipak italac nije ostao uskraen
za itav dijapazon filozofskih, psiholo-
kih, pedagokih naunih znanja i nauno
relevantnih imena iz navedenih oblasti,
to priruniku daje poseban znaaj, vri-
jednost i cjelovitost naunog poimanja
ove kompleksne socioloke discipline.
Miomirka Lui

Sanja Petkovska, Ideja univerziteta i Bolonjski proces, Biblioteka
Initium, Zadubina Andrejevi, Beograd, 2010.

U izdanju Biblioteke Initium u Beo-
gradu je 2010. godine izala iz tampe
knjiga Sanje Petkovske Ideja univerziteta
i Bolonjski proces. Aktuelnost teme ita
se sa svake stranice navedenog tiva,
naroito ako imamo u vidu nekoliko zna-
ajnih momenata savremenog drutva:
ekspanziju obrazovnog procesa, naroito
visokog obrazovanja, njegov znaaj u okvi-
ru savremenih globalizacijskih tokova,
zapoeti proces ponovnog pozicioniranja
univerziteta i kao ideje i kao institucije sa
aspekta bolonjskog procesa. Autorka se
upravo u knjizi bavi analizom navedenih
elemenata, to se moe vidjeti i iz stru-
kture sadraja knjige. Naime, knjiga se
sastoji iz Uvoda, zatim poglavlja u kojem
autorka analizira nastanak institucije uni-
verziteta, od srednjevjekovnog do moder-
nog Humboltovog koji zapada u krizu,
preko dijela u kojem se bavi analizom
uspjenosti izvedenih reformi i nastalih
promjena u sistemu visokog obrazovanja
baziranih na Bolonjskoj deklaraciji u obla-
sti finansiranja i autonomije, do poglavlja
koja se tiu novog dvosmislenog defi-
nisanja autonomije univerziteta, zavrava-
jui poglavljem koji otvara prostor za
upitnost: da li je univerzitet demokratija
koja je (jo) uvijek u dolasku?
Od trenutka kada se ovjek od ostalih
ivih bia distancirao zahvaljujui razumu
i formirao primitivne oblike drutvenih
zajednica on ui, stie znanje, iskustva,
obrazuje se. Proces razotkrivanja sutine
pojma obrazovanja nije nimalo jedno-
stavan. Ulazei u jezgro tog procesa
otvaramo polje znanja koje ovjek kreira
da bi odgovorio na niz pitanja koja se tiu
njegove egzistencije. Obrazovanje kao
sloen drutveni fenomen moemo po-
smatrati na nekoliko razliitih nivoa:
Obrazovanjem stiemo znanja i spo-
sobnosti koje su nam potrebne da bi-
smo se bavili odreenim zanimanjima.
Ta znanja nam omoguavaju da za-
uzmemo odreeno mjesto u visoko iz-
diferenciranoj drutvenoj podijeli rada.
U savremenom drutvu, zahvaljujui
obrazovanju pojedinac je u stanju da
konstantno pod lupu stavlja svoju egzi-
stenciju, svoju prirodu, da se pita, pro-
milja i mijenja i sebe sama i svijet koji
ga okruuje.
U procesu obrazovanja pojedinac iz-
grauje svoj lini moralni imperativ
kao osnovu koja ga i profilie kao mo-
ralno, samim tim i drutveno bie (Ko-
kovi, Flere, D. Lor).
Istina je da se univerzitet ne moe po-
smatrati izdvojeno od vladajuih drutve-
nih odnosa u okviru kojih djela, ali sa
druge strane njegovo djelanje ne smije biti
profilisano dnevno politikim deavanji-
ma date drutvene zajednice. Savremeni
univerzitet se danas pozicionira izmeu
dvije tendencije: one koja univerzitet vidi
kao elitistiki, zatvoreni, skoro konzerva-
tivni prostor sticanja postojeeg i otkriva-
nja novog znanja i one koja mjesto i ulogu
PRIKAZ S. Petkovska, Ideja univerziteta i Bolonjski proces (M. Popovi) 102
univerziteta procjenjuje kroz uspjenost
obavljanja drutvene funkcije koja je ovoj
instituciji namijenjena u skladu sa vla-
dajuim drutvenim i kulturnim konsen-
zusom, a sve u cilju odranja postignutog
stepena drutvenog ekvilibrijuma. Premda
se univerzitet najee definie kao tra-
dicionalna institucija promjene u ovoj
sferi drutva su neminovne naroito ako
se ima u vidu injenica da se nita tako
brzo ne mijenja kao znanje i obrazovanje.
Humboltovska koncepcija univerziteta
je jedna od najstarijih ideja univerziteta u
evropskom, ali i svjetskom sistemu viso-
kog obrazovanja koja je zasnovana na
dravnom aparatu, nacionalnoj kulturi i
proizvodnji novih znanja. Ovaj koncept
organizacije univerziteta je jo uvijek aktu-
elan naroito ako se ima u vidu diskurs o
procesu pozicioniranja nove ideje uni-
verziteta kroz bolonjsku reformu u savre-
menom evropskom drutvu. Petkovska
istie da se pojedinac ukljuuje u sistem
visokog obrazovanja po Humboltovom
modelu shvatanja kao subjekat saznanja,
linost koja aktivno uestvuje u kreiranju
uslova ivljenja u drutvu i doprinosi
realizaciji demokratskih ideala (Petkov-
ska, 2010: 25). Krajnji cilj procesa obra-
zovanja po njoj jeste dostizanje progre-
sivistikog i liberalistikog ideala sadra-
nih u ideji o razvoju ovjekovih poten-
cijala i sposobnosti, odnosno Humbolt je
smatrao da obrazovanje treba da vodi
realizaciji svrhe ljudskog ivota. Osnovni
elementi modernog univerziteta prema
Humboltu su bili afirmativni odnos uni-
verzitetskog znanja prema dravi, odbram-
beni stav univerziteta prema sopstvenoj
profesionalnoj praksi i centralni poloaj
filozofskog fakulteta unutar univerziteta.
Filozofski fakultet, organizaciono i sutin-
ski (nunost valjanosti naunog milje-
nja), objedinjuje univerzitet (Petkovska,
2010: 26).
Novo pozicioniranje univerziteta na
principima Lisabonske, Sorbonske i Bo-
lonjske deklaracije, kao i dogovora iz Sa-
lamanke i Praga podrazumijeva reformu
cjelokupne strukture visokog obrazovanja.
U takvom konceptu obrazovanja neka
tradicionalna svojstva univerziteta, koja
su egzistirala vie od pola vijeka, nestaju.
Uspjenost u osvajanju novih procesa na
univerzitetu i mogunost njihovog uvo-
enja u univerzitetske prakse zavisi od
toga da li se ovi procesi doivljavaju kao
svojevrsne potrebe ili se nameu sa strane
pod pritiskom relevantnih meunaro-
dnih inilaca. Globalizacijski procesi svo-
jom dinamikom i irinom djelovanja
nameu potrebu za pojedincem koji e biti
spreman da se uhvati u kotac sa novim
oblicima rada i ivota. Da bi se to postiglo
potrebno je da se proces obrazovanja kre-
ira, formalno i sadrinski tako da pomo-
gnu pojedincu i drutvu u procesima su-
oavanja sa izazovima globalizacijskih
tendencija. Radikalne drutvene, naune i
tehnoloke promjene kojima smo izloeni
u postindustrijskom drutvu nameu po-
trebu traganja za odgovorom na pitanje:
kakvo visoko obrazovanje treba da bude
danas da bi odgovorilo potrebama savre-
menog ovjeka i drutva. U duhu ove
upitnosti i procesom traganja za koncep-
tom obrazovanja koji e biti primjeren
duhu vremena u kojem ivimo ne smijemo
izgubiti sutinu same ideje obrazovanja
koju ine vrijednosni princip kolovanja,
uenje, intelektualni napredak i inven-
tivnost.
Akademska sloboda nalazi se u ras-
cjepu izmeu neprikosnovenog naunog
principa traganja za istinom i uvaavanja
interesa drutva odnosno njegove vlada-
jue strukture (Kameron 1998, Petkovska
2010). Petkovska istie da je danas mno-
go sloenije odrediti sutinu principa auto-
nomije univerziteta nego to je to bilo u
granicama nacionalnih drava, jer je na
Svjetskoj konferenciji o visokom obra-
zovanju u organizaciji UNESKO-a utvr-
eno da univerzitet slui svjetskom dru-
tvu, pa entitet u odnosu na koji je
univerzitet autonoman postaje nevidljiv i
teko odrediv. Definisanje ta bi u tim
okolnostima znaila autonomija univerzi-
103 PRIKAZ S. Petkovska, Ideja univerziteta i Bolonjski proces (M. Popovi)
teta postalo je problematinije (Petkov-
ska, 2010: 51). S druge strane, Petkovska
zapaa jo jednu bitnu injenicu, a to je da
je UNESKO 1990. godine donio doku-
ment koji se odnosi na princip akademske
slobode, drutvene odgovornosti i univer-
ziteta iz kojeg se jasno vidi da u prvi plan
nije diskurs o autonomiji univerziteta, ve
pokuaj razrjeenja drutvene krize. Prin-
cip autonomije univerziteta naglaen je
kao krucijalan i u dokumentu Magna
Charta Universitatum koji predstavlja
uvodni dokument u procesu bolonjske
reforme visokog obrazovanja koji su
sastavili rektori evropskih univerziteta.
Autonomija univerziteta bi trebalo da
znai slobodu izbora, koja bi omogua-
vala opstanak u situacijama kada se stav
drave i univerziteta razlikuju, mogunost
izbora univerziteta da funkcionie auto-
nomno u odnosu na duh vremena koji
moe da oteava njegov rad ili da bude u
suprotnosti sa principima za koje se on
zalae (Petkovska, 2010: 52). Meutim u
praksi stvari funkcioniu kvalitativno dru-
gaije istie Petkovska jer esto ne po-
stoji mehanizam koji e studente i zapo-
slene na univerzitetu zatititi od odree-
nog ponaanja drave ili samog univer-
ziteta (Petkovska, 2010: 52). Autonomija
univerziteta shvaena kao mogunost da
univerzitet funkcionie slobodno i auto-
nomno u odnosu na drutveni kontekst
koji njegovom funkcionisanju moe po-
staviti uslove suprotne samoj sutini
akademske slobode i autonomije. U praksi
se autonomija univerziteta odnosi na
mogunost i obaveze administracije i
uprave da se ponaaju na odreeni nain
(Petkovska, 2010: 52), to se moe defi-
nisati kao svojevrstan oblik redukovanja
principa autonomije. Saznavanje svijeta i
irenje tog znanja zavisi od vladajue
strukture moi u svim dimenzijama nje-
nog drutvenog ispoljavanja (ekonomskoj,
politikoj, nacionalnoj, rodnoj, rasnoj).
Vladajui drutveni odnosi izraeni hije-
rarhijski kroz razlike u odnosu na klasu,
rasu, rod djelatno egzistiraju i neminovno
se projektuju na svim nivoima obra-
zovnog sistema. Zato, preputajui se
ovom tivu itaoci u stvari zapoinju pro-
ces analitikog i kritikog preispitivanja
znaenja, mjesta i uloge univerziteta kao
krucijalne institucije jednog drutva i pro-
cesa obrazovanja kao jedne od najzna-
ajnijih dimenzije savremenog drutva.
Mirjana Popovi

SL 2012-1

Загружено:

Сведения о документе

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

SL 2012-1

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Godina VI broj 1 2012 ISSN 1800 6167

Вам также может понравиться