Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
АБАСОВ,
К.М. МЯММЯДОВ, З.С.МУСАЙЕВ,
БАКЫ -2010
УОТ 622. 242; 627. 223. 6 (001:24); 621. 65; 621. 071. 1.
2
ЭИРИШ
Азярбайcанда зянэин нефт вя газ йатагларынын кяшф олунмасы, онун мянимсянилмяси, истещсалы,
кюмякчи обйектлярин йерляшдирилмяси вя тикилмяси бюйцк тарихи кечмишя маликдир. Бу хронолоэийа
ашаьыдакы кимидир.
Йунан тарихчиси Плутарх (б.е.я 50 – 120 –cи ил), яряб тарихчиляри Ящмяд ял-Бялазури, Мясуд –
Ябдцл – Щцсейн, Мящяммяд Бяркан, Венесийа сяййащы вя таcири Марко Поло (1254 - 1324) гейд
етмишляр ки, Абшерон йарымадасында гара вя аь нефт (керосин) чыхарылыр ки, бу да ишыгландырма, тибб,
иситмя мягсядляри цчцн истифадя олунур, дявя карванлары иля Шярг юлкяляриня дашыныр.
Балаханы кяндиндя 35 метр дяринлийиндя гуйудан тапылмыш даш цзяриндян щякк олунмуш йазыйа
эюря щямин гуйу Аллащйар Мяммяд Нуроьлу тяряфиндян 1594 – cц илдя газылмышдыр.
1636 – 1683 – cц иллярдя Алман дипломаты вя сяййащы Адам Олеари вя Исвечин Ирандакы сяфир-
лийинин катиби Енэелберт Каемпфер Бакыдакы нефт гуйуларыны тясвир етмишляр вя 1803 – cц илдя Бибищей-
бят бухтасында сащилдян 18 вя 30 м аралыда ики гуйудан хам нефт чыхарылмышдыр.
1820 – 1830 – cц иллярдя нефтин сянайе цсулу иля емал едилмясиня башланмышдыр вя керосини ялдя
етмяк цчцн илк дяфя Бакыда дистилля машыны ихтира едилмишдир. 1837 – cи илдя Балаханыда илк нефтайыр-
ма заводу ишя дцшмцшдцр. Бибищейбят йатаьында 1846 – cы илдя 21 метр дяринлийиндя илк нефт гуйусу
газылмышдыр.
1859 – 1870 – cи иллярдя дашлашмыш нефтдян (кир) керосин ис-
тещсал етмяк цчцн Сураханы гясябясиндя завод, нефтин сахлан-
масы, юлчцлмяси вя тяcщиз олунмасы цчцн илк чян инша олунмушдур.
Архив сянядляри эюстярир ки, бу мцддятдя Абшерон йарымадасын-
да 218 нефт гуйусу олмушдур.
Балаханы, Сабунчу, Рамана, Бибищейбят гясябяляринин нефт йа-
тагларында кяшфиййат ишляриня 1871- 1877 – cи иллярдя башланмыш-
дыр вя чыхарыла билян цмуми карбощидроэен ещтийатлары 500
милйон тондан чох ещтимал олмушдур. 1873 –cц иля гядяр Нобел
вя Ротшилд гардашлары бир сыра нефт мядянляринин, нефт емалы за-
вод-
ларынын, нефт дашыйан танкерлярин вя с. сащиби олмушдур. Неф-
тин дашынмасы цчцн Лцдвиг Нобел тяряфиндян дцнйанын илк полад
танкери – «Зороастр» Исвечдя щазырланмасы сифариш едилмишдир. Илк нефт мядянляриндя иш
1878-1907 – cи илляр. 12 км узунлуьа малик олан вя нефт йа- просеси
таьыны нефт емалы заводу иля бирляшдирян илк нефт бору кямяри тикилмишдир. 1889 – cу иля гядяр ися Бакы-
нын нефт емалы заводларыны нефт йатаглары иля бирляшдирян бцтцн бору кямярляринин цмуми узунлуьу 230
км-я чатмышдыр. Бу бору кямярляри иля илдя 1милйон тон нефт нягл
олунмуш вя бензин истещсал етмяк цчцн илк бюйцк завод иншаа
едилмишдир. Бу илляр ярзиндя Бакы вя Батум арасында Загафгазийа
дямир йолунун тикинтиси баша чатмышдыр. Бу дямир йолу нефтин да-
шынмасы вя нефт мящсулларынын Авропайа ихраc олунмасында ящя-
миййятли рол ойнамышдыр. Щямчинин 833 км узунлуьуна вя 16 на-
сос стансийасына малик олан Бакы – Батум бору кямяринин тикинти-
синя 1897 – cи илдя б ашланмыш вя 1907 – cи илдя тамамланмышдыр.
Бу дюврдя Русийа имперасийасында истещсал олунан нефтин 95% - и
Азярбайcанын нефт йатагларындан щасил олунудур. 1899 – 1901 – cи
Кечмиш нефт мядянляринин
иллярдя Бакы илдя 11,5 милйон тон нефт истещсал едирди ки, бу да
цмуми эюрцнцшц дцнйанын нефт щасилатынын 50% - ни тяшкил етмишдир.
1918 – 1928 – cи иллярдя Авропа вя Асийада нефт сянайеси цзря мцтяхяссисляр щазырлайан илк али
тящсил мцяссисяси Бакы Политехник Институту йарадылмыш вя илк суалты гуйу Бибищейбят бухтасында га-
зылмыш вя щямин гуйудан нефт щасил олунмаьа башланмышдыр.
1941-1946 – cы иллярдя ССРИ – дя о дювр цчцн ян дярин нефт гуйусунун (3200-3400 м) газылма-
сына Щювсан кяндиндя башланмыш, нефт щасилатынын ян йцксяк эюстяриcиси гейдя алынмышдыр ки, бу да
илдя 23,5 милйон тон тяшкил етмишдир. ЫЫ Дцнйа Мцщарибяси ярзиндя ССРИ – дя чыхарылан нефтин 75% -и
3
Азярбайcанын пайына дцшцрдц вя cябщянин йанаcагла тямин олунмасында, фашизм цзяриндя там гяля-
бянин газанылмасында бу бюйцк ящямиййят кясб етмишдир. Дяниз нефт йатагларынын ишлянмяси цчцн илк
тахта платформа да бу иллярдя инша едилмишдир.
1949 – 1968 – cц илляр. 7 нойабр 1949 – cу илдя Нефт Дашларында илк гуйуда 1100 м дяринликдян
нефт фонтан вурмуш вя щямин гуйудан эцндялик щасилатын щяcми 100 тон олмушдур. Нефт дашлары ятра-
фында сцни ада йаратмаг гярара алынмыш вя метал естакадалар цзяриндя надир бир дяниз шящярcийи иншаа
олунмушдур. 1958 – cи илдя Бакы шящяриндян 110 км мясафядя ачыг дяниздя йерляшян Нефт Дашларында
нящянэ тикинти ишляри апарылмышдыр. Бу дюврлярдя «ДянизНефтГазЛайищя» Институту цзян газма гурьу-
сунун лайищясини щазырламыш, Чилов адасындан сащиля 18 км узунлуьунда суалты газ кямяри чякилмиш,
Бакы нефт емалы заводу тикилмиш вя Кцрсянэи нефт – газ йатаьы кяшф едилмишдир.
1977-1990 –cы иллярдя дянизин дярин сулу щиссяси цчцн нязярдя тутулмуш илк стасионар дяниз плат-
формасы суйун 84 метр дяринлийиндя гурашдырылмыш вя 1985-cи илдя Дярин Юзцлляр Заводу инша олун-
мушдур.
1994–2008–cи илляр. 20. 09. 1994–cи ил тарихдя Азярбайcан Республикасынын Президенти Щ.Я.
Ялийев «Ясрин мцгавиляси» кими мялум олан Азяри – Чыраг – Эцняшли йатагларынын ишлянмяси цчцн
Азярбайcанын илк щасилатынын пай бюлэцсц сазишинин имзалан-
масы мярасиминя сядрлик етмишдир. 1996-cы илдя Сянэячал тер-
миналынын тикинтисиня башланмыш, 1997 –cи илдя бу терминал «Чы-
раг–1» платформасындан илк нефти гябул етмишдир. 1999 – cу
илдя Бакы – Тбилиси – Cейщан ихраc бору кямяринин лайищяси
щазырланмышдыр, 2003 – cц илдя 1768 км узунлугда олан бу
ихраc бору кямяринин тикинтисиня башланмышдыр. 25.05.2005 – cи
ил тарихдя Бакы – Тбилиси – Cейщан ихраc бору кямяринин тян-
тяняли ачылыш мярасими олмушдур. 2005–2006 cи иллярдя Азяри
платформасы гурашдырылмышдыр вя щямчинин Cянуби Гафгаз Бору
кямяри истисмар олунмаьа башланмышдыр.
Йухарыда гейд едилян хронолоэийадан вя юлкямизин нефт
сянайесинин мцасир инкишаф тарихиндян эюрцндцйц кими рллес-
публикамызда, еляcя дя дцнйанын диэяр юлкяляриндя нефт вя Мцасир дюврдя дяниздян нефтин
нефт мящсулларынын истещсалы сянайенин ян ваcиб сащяляриндян чыхарылмасы вя нягл олунмасы
бири щесаб олунур. Истяр суда, истярся дя гуруда чыхарылан илкин схеми
нефтин дашынмасы, емал едилмяси вя тялябатчылара чатдырылмасы цчцн няглиййат васитяляри иля йанашы
мцщяндиси гурьулар вя техноложи аваданлыглар мцщцм рол ойнайыр. Гейд едилян бу мясяляляря щяср
олунмуш «Дяниз щидротехники гурьулары, нефтин, газын, сахланылмасы вя нягли » дярслийи нефтйыьан
(сахлайан) йерцстц вя йералты терминаллар, бору кямярляри вя онларын щесабланмасы, нефт сянайесиндя
насос вя насос стансийалары, компрессорлар, маэистрал бору кямярляринин тикинтиси вя истисмары
дюврцндя ятраф мцщитин мцщафизяси вя диэяр мясяляляр юз яксини тапмышдыр.
Xəzər dənizinin sərt iqlim şərailində zəngin neft və qaz yataqlarının mənimsənilməsi müasir
texnoloji avadanlıqların, xidmət heyətinin, istehsal prosesinin təskilinin su mühitində yerləşdirilməsi
ücün yaradılan mühəndis qurğuları komplekləri ilə sıx bağlıdır. Bu qurğular acıq konstruksiyalıdır
və neft-qaz mədənlərinin hidrotexniki qurğuları adlanır. Neft-qaz mədənlərinin hidrotexniki qurğu-
larının növləri və konstruksiyaları çox müxtəlifdir və əsasən akvatoriyanın dərinliyindən, külək
dalğası rejimindən, həm də inşaat rayonunda dəniz dibindəki qruntun geoloji şəraitindən çox
asılıdur. Dəniz neft-qaz mədən hidrotexniki qurğularına nəqliyyat estakadası, dəniz dibindən neft və
qaz çıxarılması ücün estakada meydançaları, ada özülləri, müxtəlif növlü və konstruksiyalı
stasionar platformalar (piramidal, prizmatik), qrunt qurğuları aiddir.
Xəzər dənizindəki ilk nəqliyyat estakadası 1936-cı ildə N.S. Timofeyevin layihəsi əsasında
Artyom adasında tikilmişdir. Nəqliyyat estakadasının daha səmərəli qurğularının müxtəlif sahilyanı
və Xəzər dənizinin nisbətən çox da dərin olmayan akvatoriyalarındakı tikintisi 1939-cu ildən
baslayaraq bu günə qədər davam edir. Son bir neçə onillik ərzində neft-qaz mədən qurğuları adətən
zavodun hazırladığı iri bloklardan yerinə yetirilirdi, bu blokların dəniz dibində bərkidilməsi üçün
xüsusi konstruksiyalı qazma axıdıcı və kombinəli dirəklərdən istifadə edilir. Bu dirəklərin yeraltı
4
hissəsinin uzunluğu 30-40 m-ə çatır. Hal - haztrda dərin stasionar platformaların əsasında tədbiq
edilən elastik şaquli və maili dirəklərin dərinliyi 100-200 m-ə çatır. Belə dirəklər dərinlik boyunca
yerləşməsınə görə sabit en kəsikli və pilləli dəyişkən en kəsikli ola bilər.
İstismar şəraitində neft-qaz mədən qurğuları və onların bünövrəsi müxləlif gərginliyə və
təsirlərə məruz qalır. Bu gərginliklər həm statiki, həm də dinamiki (seysmik) olur. Qurğunun
yeraltı və yerüstü hissələrinə təsir edən qüvvələr müxtəlif faklorlardan (qurğunun həcmi çəkisi,
dalğa və külək təsiri, yeraltı axın, texnoloji avadanlıq və qazma buruğu, titrəmə və seysmik təsir)
asılıdır.
Neft-qaz mədən qurğularının möhkəmliyi, davamlılığı və uzun ömürlülüyü, onların dəniz
dibində етибарлы bərkidilməsindən çox asılıdır. Bununla əlaqədar real hidrometeoroloji, seysmik,
mühəndis– geoloji, batometrik və s. şəraiti nəzərə almaqla, qaz mədən qurğularının dиrяklərinin
statiki və dinamiki yüklərə hesablanmasında effektiv mühəndis metodların işlənib hazırlanması
aktual məsələlərdən biridir.
Neft-qaz mədən qurğularının tikinisi və istismarının çoxillik təcrübəsi ü füqi və şaquli yüklərə
görə dayaqların mühəndisi hesablanması melodlarının yaranmasına şərait yaradır. Mövcüd olan
dərin salınan dayaqların hesablama melodu saquli dayaqlara təsir edən üfüqi və şaquli yüklərə görə
aparılır. Dərin salınan elastik və sərt mailli dayaqların statiki və dinamiki hesablama melodu şaquli
və üfüqi yüklərin birgə təsirinə və həmcinin müxtəlif istiqamətli üfüqi yüklərin təsiri nəzərə
alınmaqla hələ də lazımi qədər öyrənilməmişdir. Qeyd etmək lazımdır ki, hal-hazırda dərinsulu
plalformaların bünövrəsində şaquli dayaqlarla yanaşı dərində qoyulmuş maili dirəklərdən də istifadə
edilir. Belə dayaqlar dənizin 40-50 metrindən 150-300 metrinə qədər dərinliyində stasionar plalfor-
maların bünövrəsində tətbiq edilir.
Yuxarıda qeyd edilənlərlə əlaqədar çevik və sərt sərtlikli elastik şaquli dayağın müxtəlif
istiqamətli üfüqi və şaquli yüklərin təsirinə stalikı hesablanması xüsusən aktualdır və mühüm xalq
təsərrüfatı əhəmiyyəti kəsb edir. Bu neftin və qazın çıxarılmasında, nəqlində, saxlanılmasında,
xarici kompaniyalarla bağlanmış müqavilə ilə əlaqədar xüsusən əhəmiyyətlidir.
Dərin salınan şaquli və maili dayaqlar nəinki neft-qaz mədən qurğularının tikintisində, həm də
müasir inşaat texnikasının, xüsusən körpü tikintisində, liman və çay hidrotexniki qurğularının bü-
növrələrində, sürüsən sahələrin bərkidilməsində, sənaye və mülki tikintlərində, dəniz hava elektrik
xətlərinin tikintisində geniş istifadə edilir.
Dərinə salınmış elastiki maili dayaqların hal-hazırda şaquli və üfüqi yüklərin birgə və ayrıca
təsirlərinə hesablanması tələb olunur. Bütün baxılan məsələlərin həlli xətti deformasiya mühiti
modelinə əsaslanır. Yəni qruntun dəyişkən sərtlik əmsallı xüsusiyyəti nəzərə akınmaqla diferensial
tənliklərin həllində mühəndisi metodlar t ə k l i f olunur.
Dərin salınan elastik maili dayaqlarm müxtəlif yüklənmə sxemi əsasında statiki hesablama
metodu nəzəriyyəsinin tədqiqatları bütövlükdə neft-qaz mədən hidrotexniki qurğularının layihələn-
dirilməsinə aid rast gəlinən məsələlər hesab olunur.
İlk dəfə olaraq prof. K.M. Məmmodov tərəfindən müxtəlif istiqamətli saquli və üfüqi təsirə
məruz qalan elastik mailli dayaqların hesablama metodikası verilmişdir. Təklif edilən metodika
müxtəlif qanunauyğunluqları və dərinlikdəki qrunt mühitinin sərtlik əmsalının dəyişməsini, dayağın
yerüstü hissəsinin əyilməsini nəzərə almaqla, "maili dayaq - qrunt" sisteminin gərginlikli de-
formasiya vəziyyətini tədqiq etməyə imkan verir.
Нефтйыьылан вя нефт сахлайан терминалларын нювляри эюстярилмякля, онларын ясасян метал вя диэяр
материаллардан дцзялдилмиш чянляринин конструксийалары ятрафлы шярщ едилмиш, щидравлики вя статики
щесабламалары верилмишдир. Бу щесаблама гайдалары ахын бойу чяндян яввялки вя сонракы елементлярин
щесабланмасы цчцн ялверишли имканлар йарадыр.
Бору кямярляринин лайищяляндирилмяси мясяляляри эюстярилмякля бярабяр, онларын релйефиндян асылы
олмайараг раст эялинян яразилярдян кечирилмяси цчцн щансы шяртлярин юдянилмяси вя щансы мцщяндиси
тядбирлярин эюрцлмяси иншаат нормалары вя гайдалары ясасында мцяййян едилмишдир. Бору кямярлярини
исти вя сойуг вахтларда баш веря биляcяк тящлцкяли деформасийалардан горумаг цчцн мцщяндис
тяcрцбясиндя тятбиг олунан компенсаторларын щесабланмасы верилмишдир. Йерцстц, йералты вя фяза бору
кямярляринин мющкямлийя вя дайаныглыьа щесабланмасы эениш шярщ олунмушдур.
5
Нефт сянайесиндя тятбиг олунан насослардан ясасян мяркяздянгачма насосларынын типляри,
техники эюстяриcиляри, конструксийалары вя тятбиг сащяляри верилмишдир. Нефти нягл едян насос
стансийаларынын щесаби басгысынын тяйин олунмасы вя бу басгыйа ясасян насосун ишчи чархынын йонулма
дяряcясинин мцяййян едилмяси насосун лазым олан сярфдя вя басгыда ишлямяси цчцн дярсликдя щямин
мясяляляр юз щяллини тапмышдыр.
Газ сянайесиндя эениш тятбиг олунан компрессор гурьуларынын типляри, техники эюстяриcиляри,
конструксийалары эюстярилмякля онлары тятбиг олунма шяраити мцяййян едилмишдир. Газын сыхылма вя
нягл олунма просесляри цчцн компрессорларын щесаби эюстяриcиляринин дярсликдя тяйин олунма
методикалары айдын шякилдя верилмишдир.
Маэистрал бору кямярляринин тикинтиси вя истисмары дюврцндя мцщафизя олунмасы, еляcя дя
атмосфер тясирляриндян горунмасы цчцн боруларын хариcи сятщиня мцхтялиф изолйасийа тябягяляринин
чякилмяси, бойа вя лакларын вурулмасы, катод мцщафизя методунун тятбиги дярсликдя эениш
ишыгландырылмышдыр. Бору кямярляринин катод мцщафизя щесабламалары нязяри цсулларла ясасландырылмыш
шякилдя верилмишдир.
Щесаб едирик ки, «Дяниз щидротехники гурьулары, нефтин, газын, сахланылмасы вя нягли » дярслийи Т
37.00.00 – «Нефт – газ сянайесиндя мцщяндис гурьулары тикинтиси» истигамятиндя T 37.01.00 – «Дя-
низ нефт-газ щидротехники гурьулары тикинтиси» ихтисасы цзря тящсил алан тялябялярин билик сявиййясинин
йцксялдилмясиня бюйцк кюмяклик едяcяк вя Азярбайcан Республикасынын Нефт стратеэийасынын
мцяййян сащяляриндя елми – техники тяряггинин инкишаф етдирилмясиня юз тющвялярини веряcякдир.
6
FƏSĠL I. DƏNĠZ NEFT-QAZ MƏDƏN HIDROTEXNIKI QURĞULARI, ONLARIN
DAYAQLARININ DEFORMASĠYAYA HESABLANMASINDA STATĠKĠ VƏ DĠNAMĠKĠ
TƏSĠRLƏRIN NƏZƏRƏ ALINMASI
1.1.ÜMUMI MƏLUMATLAR
7
Шякил 1.1. 3000 m -ə qяdяr дяриндя quyu газma цчцн
"MOS" tиplи дяниз бцнювря.
Gиllиcя qruntlar цчцн (=14–19°, C=0,25-0,80 kq/сm3 щцдudlarыnda dяyишиr. Gиl qruntlaрынын
hяcmи чякиляри tяxmиnяn 1,67-2,05 t/m3, gиllиcя qruntlaрынын щяcм чякиляри иsя 1,92-2,02 t/m3 olur. Bu
qruntларын хцсуси чякиляри 2,71–2,15 t/m3 araсынda dяyишиr. Dяnиz дибиnи tяшkиl edяn qruntларын kon-
sиsvensиya яmsalы J2=0,01-0,82 araсынda dяyишя bиляр. Dяnиz дибиnи tяшkиl edяn qruntlar orta vя az
sыxыlma davamиyyяtиnя malиk qruntlardыr. Orta sыxыlma davamиyyяtи olan qruntlar цчцн kompres-
sиya яmsalы a=0,0017 0,028 см 2 /kq, az sыxыlan qruntlar цчцн иsя a=0,004 0,013 см2/kq tяшkиl
edиr.
8
qazыlmasы цчцн baшqa иstehsal, mяdяnи mяишяt vя dяnиz neft-qaz mяdяnlяrиnиn baшqa obyektляринин
йерляшdиrиlmяsи цчцн хцсуси мейданчаlar montaj edиlиr.
Estakadaнын цмуми konstruktиv sxemи bиr-bиrиndяn tempe-ratur tиkишляри иля ayrыlыr (шяkиl 1.3).
Uzunluьu 112 m - я йахын мцсtяqиl sahяляр шяklиndя hяll edиlиr vя onlar чохашырымлы tиr sиstemиnи
yaradыr. Nяqlиyyat estakadaсынын яsas konstruktиv elementляри чохaшыrыmlы tиkиlиляр vя dayaqlardыr.
Чох aшыrыmlы tиkиlиляр metal konstruksиyalы, aьac vя ya dяmиr - beton döшяmяdяn ибарятdиr. Fermanыn
uzunluьu tиkиntи estakadaсынын aqreqatынын addыmыndan asыlыdыr vя hal - щazыrda 20 m - я bяrabяr
эютцрцлцр.
10
Шяkиl 1.5.
DSP – 8 dяnиz stasиonar platformasы. DSP – 8 - иn layиhяlяndиrиlmяsи vя tиkиntиsи elmиn vя
texnиkaнын инкишафынda, dяrиn sulu dяnиz stasиonar platformalarыn tиkиntиsиndя yenи atыlan addыmdыr.
Monoblokun кцтляси qazыlmasы цчцн hesablan-mышdыr sяthdя 45 x 64 m, 75 x 80 m, щцндцрлцйц 154 m
- я bяrabяrdиr. Unиkal dayaq blokunun daшынmasы vя suya salынмasы Almanиya Federatиv
Respublиkasыnda хцсуси quraшdыrыlmыш vя 1200 ton, юлчцляри иsя yuxarы (шяkил 1.6). DSP – 8 platformasы
eynи vaxtda ишlяyяn иrи dяzgahla neft vя qaz quyularыnыn йцк qaldыrma
эцcц 15000 ton olan borjanыn кюмяйи иlя yerиnя yetиrиlиr.
DSP -20 dяnиz stasиonar platformasы. DSP–8 platformaсыныn
"Шelflayиhя-tиkиntи" obyektляриndяkи montajынын мцвяffяqиyyяtlяrи,
onun дашынmasы vя suya salынмasы, 200 - 250 m artыq dяrиnlиkdя
quraшdыrыlmasы nяzяrdя tutulan daha иrи юлчцлц monoblokларын
ишлянмяsиnя vя щазырланмаsыna иmkan yaradыr. DSP-20 monoblo-
kunun кцтляси-14,5 mиn ton, dayaq blokunun щцндцрлцйц - 290 m,
газма dяrиnlиyи - 6500 m, 60 quyunun qazыlmasы цчцн nяzяrdя
tutulmuшdur.
Шякил 1.6.
11
1.4.ÜZƏN QAZMA NEFT - QAZ MƏDƏN HIDROTEXNIKI QURĞULARININ KONSTRUKSIYALARI
14
prosesində qazma gəmisinə nəzarət və idarə olunma sıstemləri.
15
Şəkil 1.10
Şəkil 1.10.
Dərinsulu və sahildən aralı akvatoriyalarda quyuların qazılması üçün dreyf sürətli axın və
onların şaquli profilləri böyük təhlükə yaradır. Buradan belə gorünür ki, aerohidrodinamik qüvvə
və onların proqnozlaşması iqtisadi göstəricilərə və quyunun qazılmasının təhlükəsizliyinə böyük
təsir edir.
Üzən qazma gəmilərinin dərinsulu akvatoriyalardakı şelfdə quyuların qazılması
texnologiyası xüsusi texniki və-saitlərin yaradılmasını tələb edirdi və onun tədrisi tikinti qııraş-
dırma işlərinin texnologiyası fənnində aparılacaq.
Xaricdə kontinental şelfdə neft və qaz quyularının qa-zılması ücün istifadə edilən texnika
yataqların hazırlanma-sının ilkin dövründə, Xəzər dənizində tətbiq edilən texnika səviyyəsindən
xeyli geri qalırdı. Ancaq müxtəlif iqlim şərai-tində okeanların şelflərində və dünyanın müxtəlif
ölkələrinin ərazi sektorlanında geniş neft-qaz yataqlarının mənimsənilmə tendensiyaları elmi -
tədqiqat və təcrübi konstrukliv işlərinin son 20-25 ildəki tempinin xeyli sürətlənmə-sinə imkan
yaratmısdır.
Belə ki, Meksika körfəzində, Şimal və başqa dənizlərinin şelfləri işləndikdə dənizin
dərinliyinin artması ilə platformaların konstruksiyaları, dirəklərin diametri, dayaq bloklarının
sayı və yuxarıdakı tikilinin meydançaları təkmilləşdirilirdi.
Şimal dənİzinin, Meksika körfəzinin, Amerikanın qərb sa-
hillərinin və Dünya okeanının başqa regionlarının dərin-sulu
yataqlarının mənimsənilməsi DSP konstuksiya layihəsinin tək-
milləşdirilməsinə imkan yaradır. Dənizdə quyu qazılması və ti-
kintisınin inkişafının mühüm etapı, DSP layihəsində keyfiy-
yətcə yeni məsələlərin daxil olması əsasında qravitasiyalı sta-
sionar dəniz platformalarının hazırlanmasına imkan yaratdı.
Şəkil l.ll-d ə "Kondip" tipli platformanın sxemi veril-
mişdir. Aerohidrodinamik qüvvələrin təsirindən bu platforma-
ların ümumi dayanıqlığı, onun öz kütləsi dəmir beton və
ballastdan olan materialın köməyi ilə təmin edilir. Ona görə də
onları dəniz dibinə bərkitmirlər. Etibarlı dayanıqlığı təmin
etmək üçün onları möhkəm qrunta quraşdırırlar. "Kondiş"
Şəkil 1.11 qurğusu suyun dərinliyi 3(H) m-ə olan yerdə 42 quyu qazmaq
üçün hesablanmışdır. Dərinsulu neft və qaz yataqlarının
mənimsənilməsi üçün konstruktorlar dəniz stasionar platformaları yeni prinsipial elastik
konstruksiyalı (dorlu və kəfkirli -rəqqaslı) hazırlamıslar. Platformanın kəfkirli elastik modelinin
sxemi bir torlu şaquli dayaq şəklində və ya silindrik konstruksiyalı dayaq formasında olur.
16
O, universal şarnirin köməyi ilə aşağı hissədə dənizin dibinə bərkidilmiş dayaq plitəsinə
bağlanır. Qüllənin əsasındakı şarnirin dönməsi hesabına onun elastikliyi təmin edilir və qüllənin
özü isə sərt mil kimi dəyişir. Elastik platformaların müxləlif modelləri vardır: dartılan qüllə, üzən
qüllə, sərt əsaslı dartılan qüllə, elaslik qüllə, sərt əsaslı elastik dirəkli qüllə.
Meksika körfəzinin 305 metr dərinliyində istismarda olan "Lena" platforması dəniz stasionar
platformaların elastik qülləli konstruksiyası sinfino aiddir. Düzbucaq kəsikli (58 x 44 m)
hündürlüyü 372 m olan qüllə aşağı hissədə diametri 2012 mm, yuxarıda 1524 mm olan 20
dayaqdan ibarətdir. Onun özülü dəniz dibindən 3 m yuxarıda yerləşir. Qüllə iki bölmodon ibarət-
dir. Uzunluğu 155 m olan yuxarı qüllənin ölcüsü 14.6 x 80,0 m olan 10 pontona və uzunluğu 217
m olan, aşağı bölmə isə 14.6 x 80 m ölçüdə 6 pontona malikdirlər. Qüllənin hissələri quraşdı-
rılan yerə daşınır və üfüqi vəziyyətdə yığılır.
Elastik dənız stasionar platforma sinflnə aid olan dayaq hissəsi metal torlu dor qurğusu
Meksika körfəzində dənizin 311 m dərinliyində quraşdırılmışdır. Bu platformanın dayaq – doru
30 x 30 m kvadrat kəsikli fermadan ibarətdir. Dor konstruksiyaca aşağıda metal özəkli plitədən
ibarətdir və o, aşağıda şarnir dayaq rolunu oynayır.
Xarici təcrübədə üzən qazma qurğularının layihələndi-rilməsində inşaalında və istismarında
əsas arqumentlərdən qazmanın məqsədi, dənizin dərinliyi, qruntun vəziyyəti, dalğayaratma axın
və buz şəraitinin nəzorə alınmasıdır. Sakit və tropik iqlim şəraitindo tətbiq edilən qurguların
konstruksiyasından fərqli olaraq, buz şəraitli dənizlərdə (şimal və arktik dənizlərində. Xəzər
dənizinin şimal hissəsində) qurğuya təsir edən əsas qüvvə buz yüklərindən yaranır və həmın qüvvə
dalğa, külək və axının yaratdığı yüklərindən 1000 dəfə çoxdur. Aramlı subarktik şəraitdə isə
dəniz dibinə dayaqlarla bərkidilən metal stasionar platformaların tətbiq edilməsi məqsədəuyğun
hesab edilir.
Şelfdə quyuların qazılması və onun təchiz olunması üçün qurğu konstruksiyalarının
hazırlanmasında ən məsuliyyətli mərhələ ətraf mühitin öyrənilməsidir. Hər şeydən əvvəl dəniz
stasionar platformalara təsir edən yüklər akvatoriyanın külək – dalğa rejimini, aerohidrodinamik
qüvvəni, üzən qazma vəsaitlərini, buz şəraitini və dənizlərdə buz yükləri öyrənilməlidir.
Dəniz slasionar platformalarının sərt konstruksiyalı deşikli blokunun dor elementlərindəki
qüvvəni təyin edərkən küləyin, dalğanın və axının yaratdığı yükləri, platformanın dayaq bloku-
nun hər bir düyünündə cəmləşdirilmiş qüvvə kimi qəbul edilir (şəkil 1.12).
Иkи bloklu dяnиz stasиonar platformанын sxemиndя дцйцн йцкцнцn иstиqamяtи vя platformaнын
dayaq hиssяsиnиn, onun yuxarы tиkиlи vя dиrяk юзцлц иlя qarшыlыqlы яlaqяsи эюстяриlmишdиr. Qurьunu
лайищялянdиrmяzdяn яvvяl yerlи кцляk-dalьa rejиmиnи tяdqиq etmяk lazыmdыr. Onun parametrlяrиnи vя
konstruksиyaya tяsиr edяn йцкlяr tяyиn edиlmяlиdиr kи, eksтremal фыртына vaxtы, platformalarыn
истисмары prosesиndя dayanыqlыьы, мющкямlиyи vя uzun юмцрлцлцйц tяmиn etmяk мцмкцн olsun.
17
Xarиcи мцщиtиn paraмetrlяrиnиn tяyиn edиlmяsи barяdя mяlumat hиdrometeorolojи pasportda
saxlanыlыr. Bu texnиkaнын чох dяrиn sularda tяtbиqи vя яhяmиyyяtlи modellяшdиrиlmяsи щеч bиr effekt
vermиr. Xarиcи мцtяxяssиsляр tяrяfыndяn газмаnы vя quyuларын истисмарыnы платформанын sualtы
vяzиyyяtиndя tяmиn edяn texnиka hazыrlamышlar.
Sualtы газма qurьыыlarы dalьaнын vя кцляйиn tяsиrиnя mяruz qalmыrlar, ona эюря kи, бцтцн texnиkи
avadanlыqlar vя buruьu da daxиl etmяklя, energetиka тясррцфаты suyun altыnda yerlяшиr. Sualtы
platformanыn xarиcи мцщиtb яlaqяsи dиstansиya vяsaиtи иля иdarя edиляn хцсуси texnиkaнын кюмяйи иlя
yerиnя yetиrиlиr. ABШ - da sualtы газма qurьularыnыn щазырланмаsы цчцн koсыниk texnиka sahяsиndя
ишbyяn мцtяxяssиsляр cяlb edиlmишdиr. Onларын fыkrиncя sualtы газма texnиkasыndan бцтцн hava vя
иqlиm шяraиtиndя, hяmчиnиn Arktиkaнын donan dяnиzляриndя dя иstиfadя etmяk olar.
Hal-hazыrda xarиcи neft kompanиyalarы Azяrbaycaнын vя baшqa respublиkaларын Xяzяr dяnиzиndя
yerlяшяn neftчыxarma sяnayesиnиn инкишафынda мцяййян rol oynayыrlar. Xяzяr dяnиzиnиn tяbии шяraиtиnиn,
шиmal dяnиzляриndяn fяrqlяныняsиnя baxmayaraq, xarиcdя hazыrlaнымыш texnologиya, texnиka vя neft-
газын чыхarыlma metodu Xяzяrиn dяrиnsulu neft - qaz yataqларынын mяnиmsяnилmяsиndя tяtbиq edиlиr.
Ачыг konstruksийалы qurьulara dalьa йцкцнцn hesablanma metodlarы. Qurьular цчцн яsas
тящлцкяnи dяnиz кцляйи vя ya qasыrьa dalьasы yaradыr. Шaqulи vя horиzontal daиrя vя sиlиndrиk mиlляря
tяsиr edяn эцc йцкляриnи nяzяrи-eksperиmental asыlыlыqlar яsaсынda tяyиn etmяk olar. Беля kи, dalьaнын
qurьuya tяsиrи zamanы чох чятин мясяляляри hяll etmяk lazыm gяlиr: bиrиncиsи, мцяййян vaxtda
dalьaнын ayrы - ayrы elementляря vя konstruksиyalara xяttи эцc йцкцнц tяyиn etmяk tяlяb olunur;
иkиncиsи айры-ayrы elementляря tяsиr edяn йцкляр vя щямчинин qurьuya tяsиr edяn tam гцвvя
tapыlmalыdыr. Bu mяsяlяlяrиn hяllи яn adи hallarda беля чятинlиk törяdиr.
Bиzиm юлкяmиzdя vя xarиcdя aparыlmыш nяzяrи-eksperиmental tяdqиqatlar xяttи dalьa йцкцнц tяyиn
etmяk цчцн aшaьыdakы analиtиk иfadяляри tяklиf etmяyя иmkan vermишdиr:
1 1
Пх Пх Пих Ж Дх х Жи Д2Wх (1.1)
2 4
1 1
гз гз гиз Ж Дз з Жи Д 2Wз (1.2)
2 4
Burada шaqulи vя horиzontal maneяляря tяsиr edяn dalьaнын tam гцвvяsи, сцrяt vя иnersиya
гцвvяляринин cяmи kиmи tяyиn edиlиr. (1.1) vя (1.2) иfadяlяrиnиn hяllиnя яsasяn мцхтялиф
eksperиmentляриn nяtиcяляриnи araшdыraraq, son 30 иldя тядгигатчыlar bиr sыra xяttи vя toxunan dalьa
йцкляринин мцщяndиsи hesablama metodларыны hazыrlamышlar. Hal-hazыrda tяdqиqatларын uyьun
nяtиcяляри dяnиz hиdrotexnиkи qurьuларынa toxunan aerohиdrodиnamиk гцвvяляриn иkи metodunu
щазырламаьа иmkan verdи:
– statиkи dalьaнын nиzamlы hяrяkяt шяrtи;
– dиnamиkи dalьaнын nиzamsыz hяrяkяt шяrtи.
Bu metodlar юz нювбяsиndя bиr sыra мцхтялиф nюvlяrя бюлцнцрlяr:
1. Sяdd kяsиyиnиn юлчцляриня эюря: D/<0,2 – sиlиndrиk dayaqlar vя ачыг konstruksиya
elementляри; 0,2 <D/ <1 – бюйцк юлчцлц sяdlяrdиr kи, мцшащидя taм яks edиlиr.
2. Dяnиzиn nиsbи dяrиnlиyиndяn asыlыlыьa эюря: H/>0,5-dяrиn sulu zona; 0,2<H/<0,5 -
lяpядюйян zona; H/<0,2 - сынan dalьa zonasы.
3. Dalьa йцкцнцn komponentляринин гейдиййатына эюря: H/A>0,2 – гцвvяnиn иnersиya
komponentи цстцн olur; H/A<0,2 – гцввяnиn сцrяt komponentи цстцнlцк tяшkиl edиr.
4. Tиtrяmя sиstemи дюврцnя эюря: T/r<0,3 – dиnamиklиk яmsalыna maksиmal dalьa йцкцнцn
чохalmasы бурахылыр; T/r>0,3 vя ya T/r>0,35 – газма platformaларынын dиnamиkи щесабланмаsы
nиzamsыz dalьa tяsиrиnя эюря yerиnя yetиrиlmяlиdиr; T – fяrdи tиtrяmя дюврц; – яn йцкsяk dalьa
щцндцрлцйц vaxtы кonstruksиyanыn кцтлясиnиn artmasы иlя. H/ >1 - dяrиnlиkdя qurьu еластикляшиr, bu
иsя диnamиk metodun щесабланмаsыны tяlяb edиr.
18
Dalьa, кцляк tяsиrиnиn bиrlяшmяsи vя onlarыn qurьuya йцкц. Qurьuya vя sahиля dalьaнын tяsиrиnи
мцяййян edяrkяn, dalьaнын щцндцрлцйцnцn tяyиn edиlmяsи, qurьunun нювцндян, истисмар
шяраитинидян вя дяринлийиндян асылы олараг cядвял 1.1. - я яsasяn qяbul edиlмяlиdиr.
Bu vaxt dalьa sиstemиndяkи parametrляриn яn ehtиmal olunanы dalьaнын orta щцндцрлцйц vя
orta дюврц hesab etmяk olar. Qurьunun дцзэцн щесабатынын йохланмасы dalьa щцндцрлцйцнцн
verиlяn тялиматына, faza сцrяtиnя vя uzunluьa эюря aparmaq mяsляhяt эюрцлцр.
Ачыг dяnиz neft-qaz mяdяn qurьulaрынын лайищялянdиrиlmяsиndя cяdvяl 1.2-yя эюря dalьaнын,
кцляйиn vя шaqulи йцкляри, етибарlыlыq ямсалыны dиqqяtdя saxlamaq lazыmdыr.
Cяdvяl 1.1.
Qurьunун dalьa-
Яsaslыlыq
Qurьular dan tяmиnat faиzи, Dalьa йцкц
sиnfи
hи %
Cяdvяl l.2.
Йцкцn нювляри Мющкямlиk яmsalы
Daиmи йцкlяr : Dayaq bloklarыnыn konstruksиyaсыныn чякиsи, plaфormaнын yuxarы
1,05 (0,95)
tиkиlиsиnиn konstruksиyasы, o cцмлядян boш olan modullarыn konstruksиyasы vя s.
Taxta dюшяmяnиn чякиsи vя дцзяldяn иzolyasиya,
мцdafыя, qataлаrын, юrtmя elementlяrиn чякиsи 1,3 (0,9)
Узунмцдdяtlи йцкlяr: аvadanlыqlarы, чяnlяrи
1,0
vя boru kяmяrlяrиnи dolduran mayenиn чякиsи
Газма buruьunун vя stasиonar avadanlыqlaрыn
хцсуси чякиlяrи 1,5 (0,95)
Avadanlыqlaры, bunkerlяrи, boru kяmяrlяrиnи
1,1 (0,2)
dolduran dяnяvяr materиallaрыn чякиsи
Газма borulaрыыn, kиmyяvи reagentlяrиn vя b.
чякиsиndяn olan йцкlяr 1,2 (0,8)
Stasиonar йцкqaldыran vasиtяlяrdяn olan йцк 1,2 (0,9)
Oыsa мцddяtlи йцкlяr: кцляk йцкц 1,0
Gяmи йцкц 1,1
Dalьa vя axыn йцкц 1,0
Vertolyot йцкц OATQA-80-я эюря ютцрцлцр
Mantaж йцкlяrи: мexanизmlяыdяn яmяlя gяlяn йцкlяr 1,1 (0,9)
Йыьыlма hиssяlяrиn гaldыrmaсындан 1,2 (0,9)
Хцсуси yцklяr сейсмики tяsиrlяrdяn 1,0
19
– dalьanыn, кцляйиn vя шaqulи йцкцn eynи vaxtda tяsиrи zamanы yaranan гцвvяlяrиnиn етибарlыq
яmsalыnыn яn кичиyиnиn qиymяtи 0,8-я bяrabяrdиr; buruqaltы neft-qaz mяdяn konstruksиyasыnыn
hesabatыnda sяrhяd йцкц сцtunlarыn batыrыlma чякисиндян, hesabи шaqulи гцвvяnиn dalьa vя кцляк
йцкцndяn asыlы olaraq етибарlыq яmsalы 0,4 nяzяrdя tuturlar;
– dяnиz nяqlиyyat estakadaсынын щесабатынda шaqulи hяrяkяt йцкцнцn tяsиrиnя кцляk сцrяtи 20 m/s
artыq olmayaraq qяbul edиlиr; ачыг ada яsaslы konstruksиyalarыn давамлылыьыныn yoxlayarkяn, onlarыn
dяnиz дибиnя bяrkиdиlmяsиndяn яvvяl montaj prosesиndя кцляк vя dalьa йцкцнцн щесабланмаsы 0,25
яmsalla nяzяrя alınыr;
– nяqlиyyat estakadalaрынын dayaq tиkиlиsиnиn щесабатынda кцляйиn сцrяtиnи мцшahиdяляря яsasяn
эютцрцлцр vя bu qиymяt 12 m/s - dяn artыq olrмayaraq nяzяrя алыныр, bu vaxtы кцляйиn yuxarы
qurьulara vя montaj кranыna йцкц nяzяrя алынмаlыdыr, dalьa йцкц иsя bиr hazыr vя bиr tиkиlmяkdя
olan dayaьa tяsиr edяn йцк kиmи nяzяrя alыnыr; эюстяриlяn йцклярdяn яn кичиyиnи 0,5-я bяrabяr olan
azaldыlmыш яmsala vurmaq lazыmdыr.
Dяrиnsulu akvatorиyalarыn vя uzaq kontиnental шelflяrиn mяnиmsяnиlmяsи vaxtы hesablamada bu
яmsallarыn qиymяtи dяyишяcяk vя yenи tяdqиqatlar яsasыnda мцяййян edиlmяlиdиr.
1.7. DЯNИZ NEFT - QAZ MЯDЯN HИDROTEXNИKИ QURЬULARЫNA СЕЙСМИКИ TЯSИRИN TЯYИNИ
Шяlk 1. 13. Xяzяr dяnиzиndя baш verя bиlяcяk zяlzяlяlяrиn epиsentrи.1-K=9; 2-K=100;
3-K=11; 4-K=12; 5-K=13/14
21
Epиsentrи эюстяряn radиus daиrяsи иmkan verиr kи, K parametrиnиn tяyиn edиlsиn vя bu da
zяlzяlяnиn sиnfиnиn мцяййян qиymяtиnя uyьun gяlиr. Aшaьыda zяlzяlяnиn sиnиflяrи vя onlarыn
energetиk хцсусиyyяtляри verиlиr:
K 7 8 9 10 11 12 13 14
Qeyd etmяk lazыradыr kи, Xяzяr dяnиzи цчцн зялзяляnиn tяkrarlaнынasы qanunu saxlanыlыr,
зялзяля эцcц olduqca o daha gec baш verиr. Xяrиtяdяn эюрцндцйц kиmи (шяkил 1.13) epиsentrляриn
чохu 9 - cu sиnfя aиddиr.
Sahиlиn яsas hиssяsи 7-8 ballы zonaya aиddиr, ancaq Tцrkmяnиstan яrazиsиndя uzunluьu 200 km
olan sahя 9 ballыq эцcя malиkdиr.
Xяzяrиn cяnub щювzяsиnиn сейсмик хцсусиyyяtляринин analиzи nяtиcяsиndя onun bяzи hиssяляриndя
seysraиklиk vя neft-qaz yataqlarыnыn йерляшdиrиlmяsи arasыnda genиш boшluq aшkar edиlmишdиr. Бцтцн
Xяzяr цзря зялзяля ocaьыnыn dяrиnlиk мясяляsи az юйряниlmишdиr. Беля hesab etmяk olar kи, dяrиnlиyи
50 km olan 10 ocaьы чыхmaq шяrtиlя yerdя qalan ocaqlar яsasяn yerиn цст qatmda yerlяшиr.
Xяzяr dяnиzи яrazиsиnиn сейсмикlиkи qиymяtlяndиrиlmяsи. Dяrиn газма altыnda Xяzяr dяnиzиnиn
neft-qaz yataqlaрынын nыяnиmsяnиlmяsи цчцн сейсмик davamlы dяnиz hиdrotexnиkи qurьularыnыn
konstruksиyaларынын лайищялянdиrиlmяsи tяlяb olunur. Perspektиvlи neft-qaz rayonlaрынын
сейсмикlиyиnи nяzяrя almaqla bu nlяsяlяnи hяll etmяk olar. Bu mяqsяd цчцн rayonun цмуми
сейсмикlиk sxemи yaramыr, belя kи, Xяzяr dяnиzиnиn akvatorиyasы xяrиtяdя demяk olar kи, aь лякя
kиmи qalыr. Bu halda seyсынotektonиk tedqиqatlar хцсуси яhяmиyyяt kяsb edиr, bu мцмкцн zяlzя-
lяnиn сейсмик effektиvlиyиnи proqnozlaшdыrmaьa иmkan verиr. Бцтцн seyсмolojи quruluш maksиmal
zяlzяlя ocaьынын yaraнынa sahяsиnи эюстяриr. Potensиal seyсынogen quruluшu qиymяtиnя эюря дюрд
morfolojи növя бюлцнцрляр:
1.Seyсmogen zonalar, kяnar парчаланмаlara яsaslanыr, зялзяляnиn тярпянмяsи
мaksиmum мaqnetuda M=6,5÷7,5 vя иntensиvlиyи М=9÷10 bal эцcц иlя мцшahиdя olunur;
2. Seyсмogen zonalar, qayaarыsы парчаланмаlara яsaslanыr, zяlzяlяnиn тярпянмяsи
M=5,5÷6,5 maqnetuda vя иntensиvlиyи И=8÷9 balla мцшащидя olunur;
3. Seyсmogen zonalar, гayaarыsы enиnя парчаланмаlara яsaslanиr, зялзяляnиn тярпянмяsи
M=4,5÷5,5 maqnetuda vя ntensиvlиyи М=7÷8 balla мцшащидя olunur;
4. Seyсmogen zonalar, qayaarыsы enиnя парчаланмаlara яsaslanыr, зялзяляnиn тярпянмяsи
M=3,5÷4,5 maqnetuda vя иntensиvlиyи М=6÷7 balla мцшащидя olunur.
Xяzяr гцbbяsиnиn mяrkяzи hиssяsи aшaьы seysmиkликля xцusиyyяtlяnиr. Buada мцмкцн
maksиmal tиtrяmяbrиn иntensиvlиyи 5 - 6 balы keçraиr. Qeyd едилян sahяnиn cяnub hиssяsи,
hяmчиниn Qaraboьaz гцbbяsиnиn шиmal hиssяsи 6 - 7 ballыq тящлцкя zonasыnda yerляшиr,
burada tиtrяmя иntensиvlиyи 7 bal olan, uzunluьu 20 km qяdяr dar zonam яhatя edиr. Xяzяr
dяnиzиnиn baшqa qalan яразиляриndя aparыlan hesabatlara görя tиtrяmя иntensиvlиyи 7 baldan
yuxarы deyиl. Эюсtяrиlяn яrazиnиn бюйцк hиssяsи 5 ballы tиtrяmя sahяsи иля яhatяbnиr, onlarын
щцдudlarmda 6 ballы tиtrяmя zonasmы сечmяk olar. Бу зоналарын ичя рисиндя максимал
сейсмики тящлцкя (7=7 ball) sahяsи сечиlиr, onlarыn enи 1 0 - 2 5 km arasmda dяyишиr.
Beляликля, Xяzяr dяnиzи яrazиsиndя uzunluьuna vя enиnя görя мцхtяlиf olan seysmиk
qradasиya sahяsи иlя сечиlиr. Бюйцк hиssя 5 - 6 ballыq, az hиssя иsя 8-9 ballы tиtrяmя zonasы иля
яhatя edиlmишdиr, yalnыz bиr sahя щцдudunda tиtrяmяnиn иntensиvlиyи 10 bala чata bиляr. Ишиn яn
mяsulиyyяtlи mяrhяляsи hяr nюqtя цчцн tяdqиq едилян яrazиdя qrunt etalonunun tяyиnиdиr.
Bakы Arxиpelaqы цчцн orta supes - gиl qrunt qяbul edиlmишdиr:
()ет=1,46.
22
ХХ ясрин икинcи йарысында дяниздян нефт вя газ чыхарылмасыны тямин етмяк мягсяди иля йени
щидротехники гурьуларын йаранмасы проблеми гаршыйа чыхмышдыр. Щямин проблемин щяллинин елми-
техники нятиcяси кими йарадылмыш дяниз стасионар платформалары (ДСП) мцстясна ящямиййятя малик
олуб, дяниз нефт-газ мядянляринин мянимсянилмясинин ясас обйекти щесаб олунур.
ДСП ясасян поладдан вя йа дямир дямир- бетондан дцзялдилмиш цст (йухары) тикинтидян вя
дайаг блокларындан ибарят олуб, ада шякилли щидротехники гурьудур. Платформанын цст тикинтиси бир
нечя мяртябядян ибарят олуб, дяниз сявиййясиндян мцяййян тящлцкясиз йцксякликдя инша олунур ки,
бурада да техноложи авадaнлыглар вя ишчи гцввяляри цчцн нязярдя тутулмуш мцхтялиф йашайыш вя мяи-
шят отаглары йерляшдирилир. Платформанын дайаг блоклары полад вя йа дямир-бетон конструксийалар-
дан щазырланыб, дянизин дибиня бяркидилмякля, платформанын цст тикинтиси də daxil olmaqla платфор-
майа тясир едян йцклярдян асылы олараг тящлцкясиyi təmin edir. Платформайа тясир едян йцкляр- плат-
форманын юзцнцн аьырлыьындан, техноложи аваданлыгларын аьырлыьындан вя ятраф мцщит амилляринин-
дянизин, кцляйин, дальанын, дяниз ахынынын, бузун, зялзялянин вя с. йаратдыьы тясир гцввяляриндян
ибарятдир.
ДСП дяниздян нефт вя газ чыхарылмасы ишиндян башга, халг тясяррцфатынын диэяр сащяляриндя-
щярби вя мцлки навигасийа ишляриндя дя бюйцк мцвяффягиййятля истифадя олунур.
– Нефт-газ йатагларынын ишлянмяси схеминя уйьун олараг, ДСП-ляр тикинти нюгтясиндя еля
йерляшдирилмялидир ки, платформайа тясир едян хариcи гцввялярдян йаранмыш тясирляр минимал гиймятя
малик олсун. ДСП конструксийаларынын РД 39- 040- 90 норматив сянядинин вя щазыркы норманын
тялябляриня уйьун олараг йериня йетирилмялидир.
–ДСП-лярин щесабат схемини, дайаг блокларынын свай юзцлляри иля бирэя ишлямясини тямин едян
вя бцтцн елементлярин сярт бирляшмяляринi нязяря алан фяза конструксийасы кими гябул етмяк
лазымдыр. Щесабат схеминин сечилмясиндя вя дямир конструксийаларын щесабат цсулунун
сечилмясиндя електрон щесаблайыcы машынларын тятбиг олунмасы шярти ясас эютцрцлмялидир. Мцряккяб
конструксийалы ДСП цчцн щесабат схеми, айрылыгда эютцрцлмцш фяза дайаг блокларынын бирэя
ишлянмясини вя онларын бир-бириня етдiйи гаршылыглы тясири нязяря алмагла гябул едилмялидир.
Конструксийа елементляриндя вя дцйцнляриндя йаранмыш эцcлярин щесабланмасы, поладын еластики
деформасийа вязиййятини нязяря алмагла йериня йетирилмялидир.
– Конструксийанын елементляриндя вя гурьунун айры- айры щиссяляриндя йаранмыш эцcляри тяйин
едяркян, гурьунун тикинтиси вя истсисмары мцддятиндя йаранмыш йцкляр вя тясирляр ян ялверишсиз щал
цчцн гябул олунмалыдыр.
– Гурьу елементляриндя эцcляри тяйин едяркян, дальа вя дяниз ахынынын тясири, явязляйиcи гцввя
кими, щесабат схеминин бирляшмя нюгтяляриня тятбиг олундуьуну гябул етмяк мягсядяуйьундур.
Дальа вя ахынын тясириня мяруз галмыш елементлярин мющкямлийини йохламаг цчцн тясирлярдян
йаранмыш яйилмя моментлярини щесабламаг лазымдыр. ДСП-лярин дайаг блокларынын гурашдырма вя
истисмар мцддятиндя эерметик баьланмыш вя су сявиййясиндян ашаьыда йерляшдирилмиш, бору шякилли
елементляриня щидростатик тязйигин йаратдыьы йцкляри щесабламаг лазымдыр.
– Дайаг блокларынын гурашдырылмасы мцддятиндя (дайаг блокларын дяниз диби сцхурларына
бяркидилмясиндян яввял) блокларын ашма тящлцкясиня гаршы дайаныглыьы, Мсах.Маш. шярти дахилиндя
вя РД39-040-90 норматив сянядинин тялябляриня уйьун олараг тяйин олунмалыдыр. (Мсах.- дайаг
блокунун ашырылма нюгтясиня нисбятян, блокун аьырлыьындан вя суйа салынмыш щиссясня тясир едян
галдырыcы гцввялярин тясириндян йаранан сахлайыcы моментдир. Бу щалда мющкямлик ямсалы н=0,9
гябул едилмялидир. Маш.- кцляк, дальа вя дяниз ахынынын тясириндян ашырылма нюгтясиня нисбятян,
24
ашырыcы моментдир). Бу щалда 1%- ли тяминаты олан гасырьа заманы дальанын щцндцрлцйц (щ1%),
13%-ли тямината уйьун олан щцндцрлцкдя (щ13%) явяз олунмалыдыр. Дяниз ахынынын сцряти ися,
тикинтиси нязярдя тутулмуш дяниз районунун ахын режиминдян эютцрцлмялидир.
– Дайаг блокларынын цфцги йердяйишмяси, динамиклик ямсаллары нязяря алынмадан, норматив
йцклярин щнсабланмасы иля тяйн олунмалыдыр. Йухары бирляшмя нюгтяляринин мяркязи сявиййясиндя
дайаг блокларынын цфцги йердяйишмяси, 0,005 в-дан чох олмамалыдыр, бурада в-блокун ашаьы
бирляшмя нюгтяси мяркязиндян олан щцндцрлцйцдцр.
– Конструксийаларын дашыйыcы елементлярини мющкямлийини вя дайаныглыьыны щесаблайаркян, йери
эялдикдя мющкямлик ямсалыны Йм=1,0 вя иш шяраити ямсалыны ися Йн=0,9 гябул етмяк лазымдыр.
Даиряви юртцкляр, щидростатик тязйигя мяруз галдыгда, йерли дайаныглыьы йохлайаркян Йс=0,8 кими
гябул олуна биляр.
Дальа елементляринин илкин тяйин олунмасында кцляйин верилмиш щесабат сцрятиндя Вw, м/с-
говулма мясафясинин орта гиймятини Л, м, ашаьыдакы дцстурла тяйин eтмяк лазымдыр:
k
L vis ,
Vw
25
бурада: квис-ямсалы 61011 бярабярдир, - щаванын кинематик юзлцлцк ямсалы олуб, 10-5, м2/с бяра-
бярдир.
Дяниз стасионар платформасына вя онун конструксийасынын елементлярня кцляк тясириндян йа-
ранан йцкляри, кцляк сцрятинин ики дягигя мцддятиндяки ортаг гиймятиндя, В(2),щесабланмыш статик
вя динамик топлананларынын cями кими тяйин етмяк лазымдыр. Кцляк тясиринин ики дягигя мцддятин-
дяк ортаг гиймяти, В(2), тябии мцшащидя материалларынын статистик арашдырылмасындан тяйин олунма-
лыдыр.
Конструксийа елементляриня олан кцляк тясириндян йаранмыш йцкляри дяниз сявиййясиндян цст
тикинтисинин ашаьы нюгтясиня гядяр олан мясафянин 1/3-дян йухарыда йерляшмиш конструксийа еле-
ментляри цчцн щесабламаг лазымдыр.
Платформа конструксийсына вя йа онун шярти олараг бюлцнмцш айры-айры щиссяляриня кцляк тяси-
риндян йаранан йцклярн статик топлананынын норматив гиймяти, кцляк тясириндян йаранан йцклярин
топлананларынын cями, Гщи, кН, кими ашаьыдакы дцстурла тяйин олунур:
Гщи=Гнси+Гнди
бурада: Гнси-кцляйин маили истигамятиндя топлусунун норма статик тязйиг йцкцдцр, кН; Гнди-
кцляйин мали истигамятиндя топлусунун норма динамик (титряйиш) тязйиг йцкцдцр, кН; Кцляк
йцкцнцн топлусунун статик норма гиймяти, Гнси, ашаьыдакы дцстурла тяйин олунур:
Гнси=гнсиАпи,
бурада: гнси=кг0-кцляк тязйигинин статик топлананынын нормаллашдырылмыш гиймяти;
Апи=Аииcиеи-конструксийанын вя йа онун щяр щансы щиссясинин щесабат сащясидир.
Бурада: к-ямсалдыр, йцксяклийя эюря сцрят тязйигинин дяйишмясинин эюстяриcисидир, гиймятляри
ашаьыдакы cядвялдя верилибдир:
Дянизин щесабат
сявиййясиндян ол-
ан щцндцрлцкляри 10 20 30 40 50 60 80 100 150
з, м
Ямсал к 1,00 1,25 1,38 1,50 1,60 1,70 1,85 2,00 2,25
Аралыг щцндцрлцкляр цчцн к ямсалы хятти интегполйасийа цсулу иля тяйин олунур. г0-кцляйин сцрят
тязйигинин норма гиймятидир, мцхтялиф реэионлар ясасында ашаьыдакы cядвялиндя верилибдир.
Хяритядяки ре-
Ыа Ы ЫЫ ЫЫЫ ЫВ В ВЫ ВЫЫ
эионларын сырасы
г0, кПа 0,17 0,23 0,3 0,38 0,48 0,6 0,73 9,85
Цмумиййятля аз юйрянилмиш дяниз акваторийалары, даьлыг зоналар вя бу кими районлар цчцн г0-
ы ашаьыдакы дцстурла да щесабламаг олар:
1
q0 C0 Vw2 ,
2
бурада: C0-тязйиг ямсалыдыр, хцсуси щалда (C0=1); -щаванын сыхлыьыдыр.( =1,25 кг/м3); Вw0-
кцляйин норма сцрятидир, Хязяр дянизи цчцн ещтималы и=2% олан фыртына-кцляйин хяритясиндя Вw0 =28-
35 м/с. Эюстярилян ахырынcы рягями ашаьыдакы дцстурда йериня йазмагла тапылыр:
q 0 1 1,2535 0,73kPa,
1 2
2
щесабат ясасында дейя билярик ки, cядвяля ясасян Хязяр дянизи цчцн ВЫ сырасындакы критерийа
тямин олунур.
Конструксийанын вя онун щиссялярини щесабат сащяси Апи, м2 ашаьыдакы дцстурла тяйин олунур:
Апи=Аииcиеи
бурада:
Аи-конструксийанын вя йа онун щиссяляринин и сайлы контур сащяси олуб, конструксийанын вя йа
онун щиссяляринин хариcи контурларынын, кцляк ахыны истигамятиня перпендикулйар олан мцстявийя
олан пройексийанын сащясиня бярабярдир, м2;
26
и-долдурма ямсалы олуб, шябякя шякилли конструксийа елементляри пройексийалары сащяси
cяминин онларын контурлары цзря сащясиня олан нисбятиндян тяйин олунур;
c1-аеродинамиклик ямсалы олуб, CЩ и П 2.01.07-85 норматив сянядинин ВЫ бюлмясинин тяляб-
ляриндян тяйин олунур;
е1- екранлама ямсалыдыр.
Кцляк тясириндян йаранан йцклярин динамики топлананлары, Гнди кЩ, конструксийанын вя йа
онун щиссяляринин аьырлыг мяркязиня тятбиг олунмуш яталят гцввяляри системи кими тяйин олунмалы-
дыр. Кцляк тясириня мяруз галмыш конструксийанын вя йа онун щиссяляринин йердяйишмяси, цмуми-
ликдя платформанын ишчи мейданчасы сявиййясиндяки йердяйишмяси кими гябул едилир:
Гнди=Мкакп,
бурада:
Мк-к сайлы конструксийанын вя йа конструксийа щиссясинин мяркязя эятирилмиш кцтлясидир;
ак-гурьунун биринcи фяза титряйишиндя к сайлы кцтляси мяркязинин цфцги истигамятиндяки нисби
йердяйишмясидир;
-логарифмик декременти 0,3 олан гурьунун титряйишиндя динамиклик ямсалы олуб, ТсВ(2) па-
раметрляриндян асылы cядвялдян тяйiн олунур.
(Тс-гурьунун биринcи формасында хцсуси титряйишинин дюврцдцр);
-кцляк сцрятинин йцксяклийя эюря фяза пулсасийасынын корелйасийасыны нязяря алан ямсал олуб,
хцсуси щесабатла тяйин олунараг =0,8 гябул етмяк олар;
1
s -гурьу титряйишинин динамиклик характеристикасыдыр, Т-1;
ai2 M i
j 1
Дяниз сявиййясин-
дян конструксийа-
нын вя йа онун щис-
сяляринин орта нюг- 10 20 30 40 60 400 150
тясиня гядяр олан
щцндцрлцкляр, м.
ми 0,40 0,37 0,35 0,34 0,33 0,32 0,31
h1
Шякил 1.16 Дальанын щцндцрлцйцнцн трансформасийа ямсалы K h ,дянизин нисби дяринлийиндян
h
2H
вя тяминат просентиндян (Ф,%) асылылыг графикасы
g 2
Щесабат дальасынын щцндцрлцйц щи-йя мянсуб олан дальа узунлуьу щ ашаьыдакы дцстурла
щесабланыр:
29
h K g 2 ,
бурада: К-дальанын трансформасийа ямсалыдыр, (шякил 1.18) графики ясасында щесабланыр.
c
Шякил 1.17.Дальа зирвясинин трансформасийа ямсалынын , дянизин нисби дяринлийиндян
hi
H 2h
2 вя нисби щцндцрлцйцндян асылылыг графикасы.
g 2 g 2
Шякил 1.18. Щесабат дальасынын щцндцрлцйц щи-йя мянсуб олан дюврц щ, узунлуьу щ, фаза сцряти Cн
елементляринин мцвафиг трансформасийа ямсаллары (К,, К,, Кc) гиймятляринин, дянизин нисби
2H
дяринлийиндян асылылыг графикасы.
g 2
Щесабат дальасынын щцндцрлцйц щи-йя мянсуб олан фаза сцряти Cщ ашаьыдакы дцстурла щесабла-
ныр:
Ch K c g ,
бурада: Кc-трансформасийа ямсалыдыр (шякил 1.18) графики ясасында тапылыр.
Щесабат дальасынын щи-йя мянсуб олан дюврцнцн гиймяти h K дюврц, щямин дпльанын
максимал зирвясинин нисби щцндцрлцйц ясасында тапылыр:
hi h
0,022; h2 0,1%
g h2
0,022 g
Гейд. 1. Дальанын нисби щцндцрлцйцнцн ещтимал тяминаты и=1%, и=5% вя с. Щесабат дюврц щ
H h
бцтцн спектриндя сабит кямиййятдир. 2. Дянизин сащил зонасында 0,0278 щиссясиндя
g 2
g 2
hi
g h2
сечилмясиндя 0,78 мящдудиййятиня гянаят етмяк лазымдыр.
H
g h2
Дальанын профилинин гурулмасы шяклиндя эюстярилмишдир. Бурада Z -ин гиймятляри ашаьыдакы асы-
лылыглар ясасында щесабланыр:
30
а) дянизин мящдудиййятли дяринликляриндя:
z z
Z , (1.6)
Z H0
H 0 H H c hi , (1.7)
=щи (1.8)
бурада: - ямсалы да, гиймятляри дя шякil 5.6 графикиндя эютцрцлцр.
б) Дянизин дяринлийиня эюря мящдудиййяти олмайан зоналарда
z z
Z , (1.9)
Z
H 0
H0 H 2 H c hi , (1.10)
H z K g h2 0,05g h2 (1.11)
бурада: H z -дальа дабанындан юлчцлян дянизин щоризонтунун мясафясидир, даща доьрусу да-
льа орбитасы трайекторийасынын сюнмя мясафясидир (К 0,05), юзц дя дальа узунлуьунун щ онун
дюврцня щ еквивалентлийи ясасында h h2 гябул олунубдур, чцнки реал майелярдя дальа орбита-
сынын сюнмя сцряти даща чевик олур.
Дальа профилинин гурулмасында X координаты ашаьыдакы асылылыг ясасында тапылыр:
2x 2x
X , (1.12)
h K g 2
Кцляк дальасынын ахын елементляринин щесабаты дедикдя дянизин сятщиндяки кцляк-дальа режими
вя онун йаратдыьы дрейф ахыны дянизин сявиййясиня эюря йердяйишмяси сцряти баша дцшцлцр.
Дянизин мцхтялиф щоризонталларындаахынын маили истигамятиндя сцряти УХТ ашаьыдакы дцстурла
щесабланыр:
Hk
U XT Z
1 (1.13)
U0 H
U0
k n , (1.14)
U 0 U XT H z
Щз-ахынын сцрятинин дянизин дяринлийиндян асылылыг мясафясидир;
З-дянизин сявиййясиндяки ахынын шагули координатыдыр;
31
Шякил 1.19. Дальа профилинин елементляри: а-дальа зирвяси елементляри; (b-д)-дальа щцндцрлцйцнцн
h
трансформасийа ямсалы -ин; дальанын нисби фазасындан X , щцндцрлцйцндян 2 вя дянизин
hi g 2
H
нисби дяринлийиндян 2 асылылыг графикляри.
g 2
У0-дянизин сятщиндя йаранан (дрейф) ахынын сцрятидир.
U XT 0,03Vw , (1.15)
бурада: Vw -щесабат фыртынасынын хяритясиндяки нюгтядя кцляйин нормаллашдырылмыш орта сцряти-
дир; УЗТ-ахынын сцрятинин шагули истигамятиндяки гиймятидир.
U ZT 0,6U XT , (1.16)
Ахынын сцрятинин УХТ-мцхтялиф кцляк-дальа режиминдя вя щоризонталларда пайланма графики
1.20. шяклиндя верилмишдир.
Лайищяляндирилян гурьулар цчцн суйун щесабат сявиййясинин максимал гиймятини иншаат нор-
масынын тялябляриня уйьун олараг тяйин едилир. Щидротехники гурьулара олан йцкляри вя тясирляри тяй-
ин едяркян су сявиййясинин щесабат тяминатыны гурьунун синифляриндян асылы олараг, иллик ян йцксяк
сявиййядян чох олмамагла Ы синиф гурьулар цчцн-1%, ЫЫ вя ЫЫЫ синиф гурьулар цчцн-4%-ли, ЫВ синиф
гурьулар цчцн-10% тяминат эютцрцлцр.
Кцляк щювзядяки суйун сярбяст сятщиня тясир етмякля онун щиссяcиклярини дальавари орбитал щя-
рякятя эятирир ки, онун да фаза сцряти кцляйин сцрятиня тяхминян йахын олдуьундан просеся кцляк
дальасы дейилир. Дальа йаратма фактору мцщитин кямиййят бахымындан кцляйин йаратдыьы дальавари
щярякятя онун елементляриня вя хариcи амиллярдян асылыдыр.
32
Хязяр дянизиндя сявиййянин 4% тякраролма ещтималы габарма-чякилмя, фясилдян, илдян, ясир-
дян, айын-эцняшин cазибя гцввясиндян асылы олмагла дянизин сявиййясинин дяйишмяси гиймятляри яса-
сында щесабланма лайищяляндирилмялидир.
Эюстярилян факторларын гиймятляри дяниздя апарылан щидрометероложи стансийаларда чохиллик эюз-
лямянин нятиcясиндя топланан материалларын статистикасы-гиймятляри ясасында щесабланмалыдыр.
Дяниздя тикилян щидротехники гурьуларын юртцк сявиййясини еля эютцрмяк лазымдыр ки, щесабат
дальа щцндцрлцйцнцн зирвясиндян гурьунун йухары юртцйцнцн ашаьы сявиййяси арасындакы бошлуг-
мясафя c-ин 10% тяшкил етсин.
Шякил 1.20. Ахынын дрейф сцряти УХт-ин, дянизин сявиййясиндян Щ вя кцляйин сцрятиндян
Вw асылылыг графикляри.
Йухарыда дейилянляри там нязяря алынмагла гурьунун (ДСП)-нин тящлцкясиз сявиййяси ашаьы-
дакы дцстурла щесабланыр:
H V H s H q H 1,1 c , (1.17)
бурада: H V -ДСП-нин йцксяклик вязиййятини эюстярян мясафя олуб, гябул едилмиш кронштады футуш-
токунун сыфырындан щесабланыр; H s -дянизин чохиллик ян йцксяк орта тяминат ещтималы сявиййясидир;
Щг-дянизин сявиййясинин габарыб-енмя амплитудасыдыр; c-тикинти нюгтясиндя щесабат фыртынасынын
нятиcясиндя баш верян, тяминаты и=0,1% олан, дальа зирвясидир; Щ-щесабат фыртына кцляйи
нятиcясиндя су топлусунун ян щцндцр йцксяклийидир (чохиллик эюзлямя нятиcясиндя тяйин олунур, якс
щалда дцстурла щесабланыр).
Щ параметри ашаьыдакы дцстурла да щесаблана биляр:
V 2
H K w w cos w , (1.18)
gH
бурадакы ямсал K w -нин гиймятляри cядвялдя верилибдир:
Вw, м/С 20 30 40 50
Кщ 10 2,1 3,0 3,9 4,8
Л-кцляйин дянизин говулма мясафяси олуб, кцляйин вектору истигамятиндя сащилдян щесабат
нюгтясиня кими олан мясафясидир, метр;
Вw-кцляйин говулма мясафясиндяки орта сцрятидир, м/с;
33
дw-дянизин бойу цзря чякилмиш охла кцляк истигамяти арасындакы буcагдыр, дяряcя.
Хязяр дянизинин сявиййяси дяйишян кямиййятдир, юзц дя апарылан елми-тядгигат ишляринин
нятиcясиндя мцяййян едилиб ки, тяминат ямсалы 4% (1 дяфя 25 илдя) тякрар олунур, сябяби дя щидро-
метероложи шяраитин глобал мигйасда дяйишмяси нятиcясиндя баш верир.
Хязяр дянизи цчцн сявиййянин орта гиймяти H s 28m (ону сыфыр гябул едирик), Балтик дянизи
системи (БДС) ясасында дяйишмяси 1977-1996-cы иллярин арасындакы гиймятляри Я.М. Ибращимовун
китабында верилмишдир.
Щямин илляр ясасында Хязяр дянизинин сявиййяси-29 метр 1977=cи илдя, 26,68 метр ися 1994-cц
илдя олубдур. Цмуми сявиййянин дяйишмяси 2,32 метр. Апарылан щесаблама нятиcясиндя ясрдян ся-
виййянин дяйишмяси ещтималы 4% олмагла амплитудасы 2,5 м.-я бярабярдир ки, галхмасы 1,5 м., ен-
мяси 1,0 м.,сявиййянин орта H s 28m нисбяти ясасында qəbul edilmişdir.
Су щювзясиндя кцляк онун сярбяст сятщиня тясир етмякля, щиссяcиклярини дальавари щярякятя эяти-
рир ки, онун да фаза сцряти, кцляйин орта сцрятиня, тяхминян бярабяр олдуьундан, она кцляйин даль-
асы дейилир.
Дянизин сятщиндя вя башга су щювзяляриндя кцляк режими дальа йарадан факторларын ясасыны тяш-
кил етмякля, онун дянизин сятщиндя сащя сцрятинин йайылмасы, говулмасы мясафяси, мцддяти, сащил
зонанын эеографийасы, дянизин дибинин дяринлийи вя релйефи, онун сявиййясинин сезондан, илдян вя
ясрдян асылы олараг дяйишмяси, нязяря алынмагла кцляк дальасынын вя дрейф ахынынын параметрляри
щесабланмалыдыр.
Дянизин сятщиндя дальа елементляринин щесабында су-щава тябягясиндя кцляк сащясинин
щцндцрлцйц ян азы 100 метр олмагла апарылмалыдыр.
Дяниз стасионар платформасына, естакадайа вя суалты бору кямяриня тясир едян кцляк дальасы,
суахыны вя онларын бирэя тязйиг йцкляри мцхтялиф методларла апарылыр. Бурада дальа, суахыны вя
онларын бирэя тязйиг йцкляринин мигдарыны сащя иншаат нормасы сявиййясиндя тямин едилмяли, кцляк
дальасы, ахыны, дянизин сявиййяси вя кцляйин параметрляринин кямиййят гиймятляри лайищя олунан
щидротехники гурьунун тясяррцфат ящямиййяти нювцня уйьун олараг, фыртына дальа-кцляк режиминин
тякрар олунмасы ещтималыны нязяря алмагла апарылмалыдыр.
ДНГМ щидротехники гурьуларына тясир едян щидродинамики йцклярин щесабланмасы ашаьыдакы
шяртляр дахилиндя олмалыдыр:
H h T
0,01 0,5; 0,002 0,002; c 0,35;
g 2
g 2
hsur
D g 2
0,01; 0,78.
g 2 H
g 2
бурада: щсур-трансформасийайа мяруз галмыш дальа щцндцрлцйц, юзц дя дянизин нисби дяринлий-
H
индян 0,0278 асылыдыр; Щ-дянизин дяринлийи; Д-дайаьын (свайын) эеометрик юлчцляри; э-
g 2
сярбястдцшмя тяcили; -щесабат дальасынын дюврц.
Тяклиф олунан щидродинамики тязйиг йцкляринин щесабат дальасы, ахын вя онларын елементляринин
H
гиймятляри, дянизин нисби дяринлийи , -дян асылылыг мящдудиййяти йохдур, бцтцн зоналарда 1.21
g 2
шяклиндя эюстярилян координат системи цзря щесаблама апарылыр.
Йуйулан щамар сятщи шагули дайаьа (свайа) тясир едян дальа тязйиг йцкцнцн нисби фазасы
X 0 ,25; явязляйиcисинин максимал гиймяти Рх, ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
34
1 1
Rx Rxv Rxi Cv gDh2 Ci gD 2 h (1.19)
2 4
бурада: Рхв, Рхи-дальа тясириндян йаранмыш гцввянин (кН) уйьун олараг сцряти вя яталят ком-
понентляри; , -юлчцсцз параметрлярдр, гиймятляри дя шякил 1.22-дя верилиб; Cв, Cи- сцрят вя яталят
kN
мцгавимят ямсалларыдыр, э-суйун хцсуси чякисидр, ; Д- бору диряйинин диаметридир, м; щ-
m3
дальанын щцндцрлцйцдцр.
Шякил 1.21. Йуйулан дайаьа вя суалты бору кямяриня тясир едян дальа, ахын тязйиг йцкляринин щесаб-
ланмасында координат
системинин схемасы.
2h
Шякил 1.22. , -параметрляринин дянизин нисби дяринлийиндян , нисби фазасы X 0,25 олан асылылыг
g 2
фазасы 1-, 2- дальанын максимал диклийини якс етдирян яйридир.
Йуйулан дайаьын бору конструксийасы елементляриня перпедикулйар тясир едян маили хятти
тязйиг йцкцнцн явязляйиcиси Пх, дальа фазасынын гиймяти X 0,25 олдугда ашаьыдакы дцстурла ще-
сабланыр:
1 1
Px Pxv Pxi C v gDh C i gD 2 , (1.20)
2 4
35
бурада: Пхв, Пхи-хятти йцкцн сцрят вя инерсийа компонентляридир; , -юлчцсцз параметрлярдир,
2H
юзляри дя дянизин нисби дяринлийиндян , щоризонталларындан Z , дальанын нисби щцндцрлцйцндян
g 2
2h
вя дальа фазасы X -дян асылыдыр.
g 2
Дальанын маили конструксийа елементиня тясир едян шагули дальа хятти тязйиг йцкцнцн
явязляйиcиси ися ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
1 1
Pz Pzv Pzi mCv gDh nCi gD 2 , (1.21)
2 4
бурада: Пзв, Пзи-сцрят вя инерсийа компонентляридир; м,н-юлчцсцз параметрлярдир, юзляри дя дя-
2H 2h
низин нисби дяринлийиндян , щоризонталларындан Z , дальанын нисби щцндцрлцйцндян вя
g 2 g 2
фазасындан X 0,25 -гиймятляри дя məlumat cядвялindən тапылыр. Эюстярилян , , м, н-
параметрляри, X 0,25 гиймяти цчцн тяртиб олунмуш cядвяллярдяn эютцрцлцр. Бу cядвялляр норматив
сянядлярдя верилмишдир.
Гейри бярабяр йуйулмайа мяруз галан конструксийа елементиня вя дянизин дибиндяки сярбяст
инша олунан бору кямяриня тясир едян дальа тязйиг йцкцнцн маили вя шагули мцряккяблийи дальа
фазасынын X 0 ,25 координатында ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
1 1
Px Pxv Pxi k nC v gDh Ci gD 2 (1.22)
2 4
1 1 (1.23)
Pz Pzv Pzi kn mCv gDh nCi gD 2
2 4
бурада: кн=1,2-ямсалыдыр, юзц дя елементин (бору кямяринин) йуйулмада дальа сцрятинин гей-
ри бярабяр-ассимметрик пайланмасынын эюстяриcисидир.
Явязляйиcи гцввянин тятбиг нюгтясинин координатлары ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
n
Pxi Z i
Z c n1n
Pxi
n 1
n (1.24)
Pxi X i
X c n1n
n 1
Pxi
бурада: Зc, Хc-дальа хятти тязйиг йцкцнцн епйурасы ясасында щесабланан cяминин Пх тятбиг нюг-
тяснин координатларыдыр.
Гейд. Йухарыда дейилян епйура Пх йцкцнцн мигдарыны эюстярир; анcаг щесабламаг цчцн
ону бир нечя эеометрик фигурлара бюлмякля, паралел гцввялярин топлама гануну ясасында хятти
йцкцн cяминин цмуми мигдарыны тапырыг.
Эюстярилян дцстурларын тяркбиня дахил олан дальа сцрятинин йуйулмада мцгавимят ямсалы Cв
məlumat графики вя Рейнолдс ядядинин гиймятляри ясасында тапылыр:
DVx
Re v x ,
DVz
Re v z (1.22)
бурада: Вх, Вз-дальанын майе щиссяcикляринин мцхтялиф дяринликдя орбитал сцрятидир; м/с; Д-дайаьын
диаметри; в-кинематик юзлцлцк ямсалыдыр, м2/с.
36
Дянизин щесабы сявиййясиндян ашаьыда йерляшян конструксийа елементляринин вя суалты бору
кямяриндя кяля-кютцрлцклц щиссясиндя сцрятин мцгавимят ямсалы C v ашаьыдакы асылылыгла щесабланыр:
Cv KCv , (1.26)
бурада: K -кяля-кютцрлцк ямсалыдыр, шякил 1.23-dəki график ясасында тапылыр.
Шякил 1.23. Сцрятин мцгавимят ямсалы Cв-ин Рейнолдс ядядляриндян (а)вя йуйулмада борунун гал-
дырма ямсалы Cз-ин параметрляриндян асылылыг ( ) графикляри.
D
Силиндрик дайаьа тясир едян дальа йцкцнцн явязляйиcисинин Р-щесабатында
Cv f Re, Re 6,2 10 олан щалларда Cv -ин гиймятини ващид гябул етмяк олар.
6
Хятти тязйиг йцкцнцн маили вя шагули топлуларынын щесаби гиймятляри Пхн, Пзн-ашаьыдакы дцстур-
ла щесабланыр:
бурада: Пх, Пз-(1.22), (1.23) дцстурлары ясасында щесабланыр; х, з-буcагдыр, юзляри дя дальа
шцасы иля дайаьын (борунун) нормалы арасында дяйишир; каз -ямсалдыр, гиймяти дя (каз=0,5 - 0,8)
дальанын тязйиг йцкцнцн бору кямяринин -йа нисбятян гейри-бярабяр пайланмасыны якс етдирир.
Координат охларына паралел олмайан хятти тязйиг йцкляринин Пхз, Пзн топлуларынын явязляйиcиси
Pxz Pxn2 Pzn2 , (1.29)
дцстуру иля щесабланыр.
Дайаьа вя дянизин дибиндяки сярбяст бору кямяриня тясир едян хятти тязйиг йцкцнцн маили
(бюйцрдян) Пхт, шагули (галдырыcы) Пзт топлулары ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
1
Pxt Cv DU x2 , (1.30)
2
1
Pzt Cz DU z2 , (1.31)
2
бурада: Ух-ахынын маили сцрятидир, гиймяти дя тябии шяраитдя апарылан ишлярин статистикасы ясасында
тапылыр; Уз- ахынын позулмамыш шагули топлусунун сцрятидир, гябул олунубдур (Уз 0,6 Ух); -
майенин сыхлыьыдыр; Cв-сцрятин мцгавимят ямсалыдыр, гиймяти графикдян тапылыр; Cз-галдырма гцввя-
синин мцгавимят ямсалыдыр C z f , графикдян щесабланыр; =0 оланда Cз=0,8.
D D
Ахынын хятти тязйиг йцкцнцн топлуларынын Пхт, Пзт-ин щесабат гиймятляри ашаьыдакы дцстурла ще-
сабланыр:
37
Pxn Pxt cos 2 x , (1.32)
Pzn Pzt cos z , 2
(1.33)
бурада: Пхт, Пзт-йухарыда эюстярилян дцстурларла щесабланыр; х, з-ахын сцрятинин истигамят иля
конструксийа елементляринин (бору кямяринин) оху-нормалы арасындакы буcагдыр.
Дянизин дибиндяки сярбяст инша олунан бору кямяриня, тясир едян ахын тязйиг йцкцнцн макси-
мал гиймяти
Pmax . Pxn2 Pzn2 , (1.34)
Йуйулан бору нювлц конструксийа елементиня вя дянизин дибиндя сярбяст инша олунан бору
кямяриня бирэя тясир едян дальа вя су ахыны гарышыг cяряйанын маили Px , шагули Pz топлуларынын
гиймятляри ашаьыдкы дцстурла щесабланыр:
1 1
P P P aa C gDh bC gD ,
(1.35) 2
x xv xi v i
2 4
Pz Pzv Pzi
1 1
mm C v gDh bC i gD 2 , (1.36)
2 4
бурада: Px , Pz -дальа вя ахын cяряйанын бирэя тясир етдийи хятти тязйиг йцкляринин маили, шагули
топлуларынын з, х-хятти тязйиг йцкцнцн (Пх) епйурасы ясасында щесабланан cямини Пх-ин тятбиг
нюгтясинин координатларыдыр; a , m -юлчцсцз дяйишян параметрлярдир, гиймятляри ашаьыдакы асылылы-
гдын тапылыр.
2
V Ux
a x
, (1.37)
Vx z0 H
2
V U z
m z
(1.38)
Vz z0 H
Мцгавимят ямсалы C v Рейнолдс ядяди вя ахынын бирэя сцрятляри топлулары ясасында тапылыр:
DVx DVz
Re x ; Re z ; (1.39)
Vx a Vx , (1.40)
V m Vz ,
z (1.41)
Дцстурлара дахил олан Px , Pz топлулары йухарыда верилян дцстурлара щесбланыр.
Эюстярилян маили вя шагули бирэя хятти тязйиг йцкляринин максимал гиймятляри Pxn , Pzn -ин щян-
дяси cяминя бярабярдир:
Дярин ДСП-ин лайищяляндирилмясиндя титрямя нисбяти Тc/0,35-дян чох олдуьуна эюря дальа,
ахын, кцляк тязйиг йцкляринин щесабаты динамик методларла апарылмалыдыр.
39
ФЯСИЛ 2. ДЯНИЗ НЕФТ-ГАЗ МЯДЯН ЩИДРОТЕХНИКИ ГУРЬУЛАРЫ ВЯ ОНЛАРЫН ДЯРИН
САЛЫНАН ДАЙАГЛАРЫНЫН СТАТИКИ ВЯ ДИНАМИКИ ТЯСИРЛЯРЯ ЩЕСАБЛАНМАСЫ
Şəkil 2.1.
İki bloklu piramidal konstruksiyalı platformalar "Dənizneftlayiho" İnstilutu tərəfindən 40
metr dərinlik üçün işlənmiş və ilk dəfə Xəzər dənizındə Andreyevski akvatoriyasında tədbiq
edilmişdir. Hal-hazırda belə stasionar platformalar böyük üstünlüklərə malikdilər və H=80-150
metr olduqda belə müvəffəqiyyətlə tədbiq olunurlar (məsələn: 28 Aprel yatağında).
S.A. Orucovun iri bloklu dərinlik stasionar platorması şəkil 1.4-də göstərilmişdir. Bu
platforma sahildən çox uzaqda yerləşən və dərinliyi H=60 metrə qədər akvatoriyalarda dərinliyi
5000 metr olan 4 neft quyusu qazmağa imkan verir.
DSP-3 tipli dərınlik stasionar platforması (şəkil 1.5,a) akvatoriyada suyun dərinliyi H=l 10-
120 metr olduqda tədbiq edilir və eyni zamanda 24 quyu qazmağa imkan verir.
Şəkil 1.11-də göstərilmiş dəniz stasionar platforması 24-ə qədər neft quyusu qazmağa və
istismara imkan verir. Bu platformanın əsas göstəricisi aşağıdakılardır:
– avadanlıqla birlikdə platformanın kütləsi -16000 ton
–dayaq blokun kütləsi - 2200 ton;
– dayaq blokun hündürlüyü - 124m;
– istehsalat meydançasının sahəsinin ölçüləri - 50x71m
– dənizdə suyun dərinliyi - 110m;
– quyunun qazılma dərinliyi - 5000 m;
– quyuların sayı - 24 ədəd; DSP - 8 markalı dəniz stasionar platforması neft-qaz mədən
hidrotexniki qurğuların yaradılmasında elm və texnıkanın daha böyük nailiyyəti hesab olunur
(şəkil 1.6). Bu platformanın kütləsi - 12000 ton, yuxarıda ölçüsü 45x60 m, aşağı hissədə -75x82 m,
hündürlüyü 154 m -dir. 28 Aprel yatağında DSP -1 DSP-20 markah eyni vaxtda 60 quyu
qazmağa imkan verən stasionar platformalar tədbiq edilir. Bu platformalar dənidə suyun
dərinliyi H≤ 300m olduqda 60 ədəd neft-qaz quyusu qazmağa imkan verir. Bu quyuların
dərinliyi 6500 metrə qədərdir. Platformanın ümumi kütləsi - 16000 tondur.
Dənizdə külək dalğasının maksimum sürəti 46 m/san dalğanın hündürlüyü -13.5 m.
Seysmiklik 7 bal olduqda bu platformalar müvəffəqiyyətlə tədbiq olunur.
Xəzərdə stasionar platformalarla yanaşı şəkil 1.7., 1.8 və 1.10-da göstərilən üzən qazma
qurğularından da istifadə olunur. Dəniz və okeanların şelf zonalannda son 30 ildə neft-qaz
mədənlərinin mənimsənilməsi müxtəlif tipli üzən qazma qurğularının yaradılmasına səbəb
olmuşdur. Bu qurğular əsas etibarı ilə öz-özünü qaldıran üzən qazma qurğusu, qazma gəmisi və
yanbatırlmış qazma platforması şəklində olurlar. Belə qurğulardan akvatoriyada suyun dərinliyi
H=30-120m və daha çox olduqda istifadə olunur.
41
Xəzər tipli (şəkil 1.7.) öz-özünə qaldıran üzən qazma qurğusu aşağıdakı əsas göstəricilərə
malikdir: qazma quyusunun dərinliyi - 6000 m; donizdə suyun dorinliyi -H< 76 m; gəminin su
tutumu - 11206 tort; qabarit ölçüləri -80,3x47,4; bortun yüksəkliyi - 7,25 m; qurğunun ümumi
kütləsi 12272 ton; gəmi və texnoloji ehtiyatların çəkisi - 2250 ton; avtanom rejimdə işləmə
müddəti - 30 sutka; xidmət ekipajı - 50 nəfər.
Dartılmrış dayaqları olan yarıbatrılmış platforma (şəkil 1.9) tipi qazma qurğusu şelfdə
suyun dərinliyi H≥300m ol-duqda tədbiq edilir. Hal - hazırda belə qurğular dünya təc-rübəsində
suyun dərinliyi 150-m-dən 2500 m -ə qədər olan hallarda müxtəlif iqlim şəraitində tədbiq olunur.
Bu qurğu vasitəsi ilə 24-dən 36-ya qədər quyu qazmaq mümkündür.
Qazma gəmiləri (şəkil 1.10) kicik yedəklənmə sürətinə malik olmaqla sahildən uzaq
akvatoriyalarda tədbiqi olduqca mürəkkəbdir. Belə qazma gəmiləri dənizdə suyun dərinliyi
H≥300m, dalğanın hündürlüyü h=9 m olduqda 6500m dərinlikli neft quyusu qazmağa imkan
verir. Bu gəminin göyərtəsində vertalyotların qalxıb enməsi üçün meydanca nəzərdə tutulur.
Gəmiyə xidmət etmək ücün 100 nəfərlik ekipaj nəzərdə tutulur. Gəminin qarabit ölçüləri -
1494x25 m; çökməsi - 7,3m; bortunun ümumi hündürlüyü -125 m. Güclü külək və sualtı axınlar
olduqda üzən gəmi qurğusunun fəaliyyəti dayandırılır.
Yuxarıda müxtəlif tipli dəniz neft-qaz mədən hidrotexniki qurğuları və üzən qazma
qurğuları haqqında qısa məlumat verilmişdir. Stasionar platformaların, estakada tipli qurğuların
və başqalarının dəniz dibinə bərkidilməsinə müxtəlif tipli dərin salınan dayaqlardan istifadə
olunur. Bu dayaqlar əsasən boru və anker tipli dayaqlardır. Dərinliyi nisbətən böyük olmayan
(H≤50m) akvatoriyalarda tədbiq olunan dayaqların konstruksiyaları şəkil 2.2-də göstərilmişdir.
Hal-hazırda dəniz neft-qaz
42
Шяkil 2.2 Анкер типли дярин салынан дайагларын характер конструксийалары
mədən quığularında tədbiq olunan dayaqların yeraltı hissəsinin uzunluğu 15-30 m-dən 100-150
m-ə qədər və daha çox olur. Bu dayaqların qrunta salınma dərinliyi onların qəbul etdiyi şaquli və
üfüqi qüvvələrin qiymətindən, dəniz dibini təşkil edən qruntların fiziki mexaniki tərkibindən asılı
olaraq müəyyən edilir. Hal-hazırda tədbiq olunan dayaqların xarici diametri 0,2 -0.3 m - dən 0,5-
0,7 m-ə çatır. Yeraltl hıssədə bu dayaqlar həm sabit əyilmə sərtliyinə və həm də pilləli dəyişən
əyilmə sərtliyinə malik olurlar. DNQMQ - nın dərın salınan dayaqlarının mümkün hesablama
sxemləri ilk dəfə K.M. Məmmədov tərəfındən verilmişdir.
2.2. DƏNIZ NEFT-QAZ MƏDƏN HIDROTEXNIKI QURĞULARI VƏ ONLARIN DƏRIN SALINAN SƏRT
DAYAQLARININ STATIKI TƏSIRLƏRƏ HESABLANMA ÜSULLARI
Şpunt divarın müəyyən nöqtə ətrafinda dönən sonsuz sərtlikli mil kimi hesablanması ideyası
1912-ci ildə ilk dəfə N.Y. Yakobi tərəfındən təklif edilmişdir. Sonralar onun bu təklifı N.İ.
Bezuxov, T.P. Prokofyev və başqaları tərəfındən sərt dayaqlann üfıiqi yüklərə hesablanmasında
istifadə edilmişdir. Onlar öz tədqiqatlarında qrunt mühitinin Kulon nəzəriyyəsinə əsaslanan və
bünövrənin dağılması ilə bağlı olan aktiv və passiv təzyiq anlayışlarına istinad etmişdir. Bununla
belə həmin müəlliflər bünövrənin dağılmasının fıziki təbiətini tədqiq etməmiş və xüsusilə də
bünövrə qruntunıın dağılan hissəsinin forması haqqında heç bir fikir söyləməmişlər.
Yuxarıda qeyd olunan məsələlər svaylann üfüqi qüvvələrin təsirinə hcsablanması ücün A.S.
Kananyamn təklif eldiyi üsulda müəyyən qədər öz əksini tapmışdır.
Müəllif svayı salınma dərinliyi boyunca yuxarı və aşağı olmaqla iki hissəyə bölür. Bünövrə
səthinə yaxın olan yuxarı hissədə dağılma prizmasının forması S.V. Luzana görə qəbul edilir və
belə hesab olunur ki, burada qrunt həddi gərginlikli vəziyyətdədir. Aşağı hissədə qrunt elastiki
mühit kimi qəbul olunur və svay B.N. Jemoçkinə görə hesablanır.
Kulon nəzəriyyəsinin və qruntun həddi gərginlikli və qəbul edən hesablama üsulları S.M.
Kudrinin, V.Q Berezansevin və bir çox başqalarının işlərində daha da inkişaf etdirilmiş və onlar
öz həllərində müəyyən düzəlişlər aparmaqla müstəvi məsələsini fəza məsələsi ilə əvəz etməyə cəhd
göstərmişlər.
İ.F. Razorenovun, V.N. Qlubkovun, N.V. Laletinin, İ.V. Yarapolskinin, A.S. Stroqanovun,
O.M. Xuqsun, P.F. Qolusmitin, V.B. Şaxriyevin, A.S. Buslovun və başqa tədqiqatçıların
apardıqları çox saylı təcrübələrin nəticələri Kulon nəzəriyyəsinə əsaslanan və boyük dağılma
prizmasını qəbul edən hesablama sxemlərinin "dayaq - qrunt" sisteminin birgə işini düzgün əks
etdirmədiklərini sübut etmisdir.
Üfüqi yükdaşıyan tək özüllərin dayanıqlığının geniş təcrübi tədqıqi əsasında İ.F. Razorenov
müəyyən etmişdir ki, real şəraitdə, svay ətrafı qruntun deformasiyaya uğraması öz xarakterinə
görə Kulon nəzəriyyəsinə əsaslanan sxemlərdə olduğundan tamamilə fərqlidir. Svayın ön
hissəsində bünövrə səthinə yaxın yerdə uçma və ya dağılma prizmasının yaranması yerli xarakter
daşıyır və əslində onun dayanıqlığına təsir etmir. Bu cəhətdən İ.F. Razorenovun təcrübələrinin
nəticələri S.M. Kudrinin, V.N. Qolubkovun, N.V. Laletinin, İ.V. Yarapolskinin və bir çox
başqalarının üfüqi yükdaşıyan svaylar üzərində apardıqları çox saylı sınaq təcrübələrinin
nəticələri ilə tamamilə uzlaşır.
Təcrübələr göstərir ki, sərt dayaqların üfüqi yük təsirindən öz dayanıqlığını itirməsi Kulon
sxemi üzrə baş vermir. Dayağın yerdəyisməsi zamanı qruntda kipləşmiş pazlaı yaranır və onlar
dayaqətrafı qruntu kəsərək onun hissəciklərini yuxarıya bünövrə səthinə doğru deyil, yanlara
sürüşdürür. Bu da son nəticədə dayağın öz dayanıqlıgım itirməsinə səbəb olur. Qrunt mühitdə
üfüqi yükdaşıyan sərt dayaqlann dayanıqlıq məsələləri ümumi şəkildə V.V. Levenstan tərəfindən
tədqiq edilmişdir. O müəyyən etmişdir ki, həddi müqavimət mərhələsində qruntda dağılma
(uçma) və kəsilmə kimi iki səciyyəvi zona yaranır. Həddi müvazinət səraitində hər iki zonada
qruntun reaktiv təzyiqi onun real işini nəzərə almaqla müəyyən edilir.
Dağılma zonasının dərinliyi baxılan zonaların sərhəd nöqtəsində qruntıın reakliv
müqavimotbrinin bərabərlik şərtindən təyin edilir.
43
Dağılma zonasında qruntun reaktiv müqavimətı dağılma cisminin forması ilə müəyyən
edilir. N.V. Laletinin, İ.F. Razorenovun. V.V. Levenstanın və Q.İ. Qluşkovun təc-rübələri
göstərmişdir ki, dağılma cisminin forması planda ellipis və ya dairə şəklində olmaqla, yan
tərəfindən sürüşmüş oxları olan parabolayaoxşar səthlərlə məhtudlanmış formada olur.
N.V. Laletin bünövrə səthinə yaxın zonada sərt dayağın üfüqi yerdəyişməsi zanıanı yaranan
dağılma prizmasının formasını konus şəklində qəbul etməyi təklif etmişdir. Bu təklifi və çoxsaylı
təcrübələrin nəticələrini ümumiləşdirərək V.V. Levenstan belə qənaətə gəlmişdir ki. dağılma
zonasında qrunt cismin forması mərkəzi hissədə üc üzlü prizmadan və yanlardan ona birləşmiş
olan yarı konusvari səthlərdən ibarətdir.
Yuxarıda göstərilən müəlliflərdən fərqli olaraq D.İ. Kereselidze üfüqi yükdaşıyan sərt
dayaqların qrunt mühitində dönməsi nəticəsində yaranan kəsilmə-kipləşmə cisminin formasını
silindrik şəkildə qəbul etmişdir. O, təsir edən bütün qüvvələrin üfüqi ox üzərində proyeksiyalarını
cəmləməklə, həddi yükün qiymətini təyin etmişdir. Müəllif müəyyən etmişdir ki, qruntun bu
üsulla hesablanan həddi müqavimətinin qiyməti Kulon nəzəriyyəsinin verdiyi nəticədən kıfayət
qədər böyükdür.
Qrunt mühitındə sərt dayaqların üfüqi yerdəyişməsi ilə bağlı bünövrə səthinə yaxın hissədə
plasiiki deformasiya ya r a n m as ı n ı nəzərə alan hallar İ.İ. Qobuslauri və L.N. Do-nioyevanın,
R.M. Korbutun və digərlərinin təklif etdikləri hesablama üsullarında da öz əksini tapmışdır.
B.N. Jemoçkinin təklif etdiyi hesablama üsulunda dayağa sərt mil kimi baxılır və onun
bütün dərinliyi boyunca qrunt mühitinin işi elastikı mərhələ ilə xaraklerizə olunur. Bu üsulda
dayağın üfüqi yerdəyişməsinə qarşı qruntun reaktiv müqavimətinin maksimum qiyməti bünövrə
səthi səviyyəsində alınır ki, bu da mövcud təcrübələrin nəticəsi ilə uzlaşmır.
Dərin sahnan sərt dayaqların üfüqi yüklərin təsirinə he-sablanmasında qrunt mühiti üçün ən
geniş tətbiq olunan mexaniki model Fuss-Vinkler modelidir. Bu modeldən isti-fadə etdikdə sərt
dayaqlara qrunt bünövrəyə söykənən mil kimi baxılır. Dayağın qoyulma dərinliyi boyunca isə
qruntun sərtlik əmsalı sabit və ya xətti qanunla dəyişən qəbul edilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, N.K. Snitko, A.N. Snitko, Q.İ. Qluşkov, K.M. Məmmədov və
başqaları dərin salınan sərt dayaqların üfüqi və şaquli qüvvələrin birgə təsirinə he-sablanmasında
xətti dəyişən sərtlik əmsalı olan Fuss-Vinkler modelindən islifadə etmişlər.
Bununla belə göstərilən modeldən istifadə edən X. Mat-lok, L. Riza, M. Cəmiolkovski, A.
Qarsino, Q.K. Kleyn, K.Kubo. X. Monden, X. Aboşi, İ.İ. Çerkasov, M. Davision, X. Gill,
X. Şmidt və bir çox basqaları göstərmişlər ki, qrunt mühitinin sərtlik əmsalı və ya deformasiya
modulu dərinlik boyunca xətti yox, qeyri-xətti qanunla dəyişir. YA. Soroqan, R.Y. Qruodis
göstərmişlər ki, qrunt mühitinin sərtlik əmsalının dərinlik boyunca qeyri-xətti qanunla
dəyişməsini qəbul etdikdə dərin salınan sərt dayaqların üfüqi yüklərin təsirinə hesablanmasının
nəticələri naturada aparılmıs sınaq təcrübələrnin nəticələrinə olduqca yaxındır.
Qeyri-xətti deformasiyaya uğrayan qrunt mühitini şərti olaraq xətti deformasiyaya uğrayan
mühit kimi qəbul edən sadə hesablama üsulları əslində sərt dayaqların hesablan-masında
gözlənilən real nəticələri bir necə dəfə təhrif edən yolverilməz nəticələrə gətirə bilər. Bununla
əlaqədar olaraq qeyd etmək lazımdır ki, sərt dayaqların mövcud hesablanma üsullarının başlıca
çatışmayan cə- həti onlarda üfüqi yerdəyişmənin təsir edən yükdən qeyri-xətti asılılığının
nəzərə alınmamasıdır. Sərt dayaqların üfüqi yüklərə hesablanması ilə bağlı qeyri – xətti kontakt
məsələlərin həlli istiqamətində V.B. Şaxiryev və Q.S. Yamşevin, Y.Ş. Ziyazovun, V.V.
Mironovun, K.M. Məmmədovun, N.V Səfərovanın, F.M. İsmayılovun işləri xüsusilə diqqəti cəlb
edir. V.B. Şaxriyev və Q.S. Yanısev öz işlərində təqyiqlə yerdəyişmə arasında asılılığı qeyri-xətti
qanunla ifadə edir. Burada dayağın üfüqi yerdəyişməsi hiperbolik tangensin arqumenti şəklində
aproksimasiya edilir. Müəlliflərin təklif etdikləri hesabi modelin başlıca catışmayan cəhəti ondan
ibarətdir ki, bu modelin tətbiqi çoxlu sayda emprik parametrlərin və sınaq əsasında müəyyən
edilən əmsalların təyinini tələb edir.
44
V.P. Popov və A.S. Buslovun apardıqları tədqiqatlar əsasında göstərmişlər ki, dayağın
yerdəyişməsinin təsir edən qüvvələrdən qeyri-xətti asılı olmasmı qrunt mühitinin sərtlik əmsalının
və ya deformasiya modulunun dərinlik boyunca dəyişən qəbul edilməsi ilə nəzərə almaq olar.
Sərt dayaqların üfüqi qüvvələrin təsirinə hesablanmasında Y.Ş. Ziyazov qrunt mühitinin
sərtlik əmsalını dərinlik boyunca dəyişən qəbul edir. Onun sərtlik əmsah üçün verdiyı emprik
asılılıq V.P Popovun deformasiya modulu üçün təklif etdiyi qeyri-xətti asılılıqla demək olar ki,
eynidir. Bununla belə, Y.Ş. Ziyazovun həllini mükəmməl hesab etmk olmaz. Bu da quntun sərtlik
əmsalının təyinin mürəkkəb olması və hər bir tikinti şəraiti üçün əlavə sınaq işlərinin
aparılmasının tələb olunması ilə bağlıdır.
V.V. Mironov və Y.Ş. Ziyazovun təklifləri istisna ol-maqla, yerdəyişmə ilə təsir edən yük
arasında qeyri-xətti asılılığı qəbul edən bir çox işlərdə müəlliflərin sərt dayaqlar üçün verdikləri
hesablanma üsullarınm real layihələndiril-mədə tətbiqi olduqca çətin və əlverişsizdir. Belə ki,
gostərilən işlərdə əsas hesabi parametrlərin təyini üsulları verilmir və demək olar ki, bu
parametrlər qruntun fiziki-mexaniki xassələri ilə əlaqələndirilmir.
Dayağın üfüqi yüklərin təsirinə hesablanmasında V.V.Mironov qruntun sərtlik əmsalının
dərinlik boyunca dəyişməsini aşağıdakı asılılıq şəklində qəbul edir:
n
x
K ( x) K 0 (2.1)
h0
burada x və hu -bünövrə səthindən dayağın ixtiyari və yer-dəyişməsi sıfıra bərabor olan
kəsiklərinə qədər məsafədir;
h0 -hesablama prosesində təyin edilir;
Kn -qruntun sərtlik əmsalı olub, dayağın sərtliyindən. en kəsik ölçülərindən və qruntun
növündən asılı olaraq təyin edilir;
n-dəyişən parametr olub, bünövrə səthi səviyyəsində dayağın üfüqi yerdəyişməsindən asılı
olaraq təyin edilir.
Dayaqların sınaq təcrübələrinə əsasən n=f(y0) asılılığı belə ifadə olunur:
n 0,6Y0s (2.2)
burada
0,0145
S 0,575 0,0158Y0 (2.3)
Y0 0,05
Y0 - bünövrə səthi səviyyəsində dayağın üfuqi yerdəyiş-məsidir (sm – lə).
Birinci tipdən olan lyosvari batan qruntlarda aparılmış çoxsaylı sınaq təcrübələri əsasında
müxtəlif sərtlik kateqo-riyaları və yükləmə sxemləri olan dayaqlar üçün n=f(Y0) asılılığı daha
dəqiq səkildə V.A.Babenko və başqaları tərə-findən öyrənilmişdir.
K.M. Məmmədov və N.A. Səfərova qruntun sərtlik əm-salının dərinlik boyunca qeyri-xətti
qanunla dəyişməsini xarakterizə edən n parametri üçün daha universal asılılıq təklif etmişdir:
n A0 Y0 a0
a
(2.4)
Burada A0, a0 və - əmsalları naturada müxtəlif qrunt şəraitində aparılmış çoxsaylı təcrübə
sınaqlarının nəticələrinin ümumiləşdırilməsi əşasmda müxtəlif sərtlik kateqoriyaları və yükləmə
sxemləri olan dayaqlar ücün cədvəldə verilir (cədvəl 2.1).
Cədvəl 2.l.
Параметрлярин гиймятляри
№ Дайагларын сяртлик категорийалары вя йцклямя схемляри А0 А0
1 Цфцги гцввя вя топа моментля йцклянмиш чевик дайаг
21,92 0,0025 0,631
2 Ениня вя бойуна гцввялярля йцклянмиш чевик дайаг
17,06 0,0017 0,480
3 Цфцги гцввя вя топа моментля йцклянмиш сярт дайаг
12,98 0,0025 0,585
45
4 Ениня вя бойуна гцввялярля йцклянмиш сярт дайаг
9,44 0,00125 0,449
5 Чохсайлы сярт дайаглары олан ениня гцввялярля йцклянмиш
юзцлдя дайагларын гаршылыглы тясири нязяря алындыгда 8,31 0,00583 0,599
Qruntun kiçik deformasiyalarında sərt özüllərin dönmə bucağı ilə ufüqi qüvvə arasındakı
asılılığı öyrənən Y.P.Kryunov müəyyən etmişdir ki, bünövrə səthində özülün üfuqi yerdəyişməsi
üfüqi qüvvənin 1,8-ci dərəcəsi ilə mütənasibdir. Müəllifin təklif etdiyi emprik asılılıq əsasında sərt
dayaqların hesablanmasının nəticələri məzmunca V.V. Mironovun əldə etdiyi nəticələrə yaxındır.
V.V. Mironovun təklif etdiyi hesablama üsulu yalnız üfüqi yükdaşıyan dayaqlarla
məhdudlaşır, yəni eyni vaxtda dayağa eninə və boyuna qüvvələrin birgə təsirini nəzərə almır. Sıfır
yerdəyişməsi olan kəsikdə aşağıda qruntun sərtlik əmsalının dayağın qalan yeraltı hissəsində
sabit qəbul olunması da çoxsaylı sınaq təcrübətərinin nəticələri ilə təsdiq edilmir. Bir sıra
tədqiqatçılar, o cümlədən Q.K. Kleyn, V.A.Barvaşov, Q.İ. Stetyuxa və başqaları da qruntun
elastiki xarakteristikalarmın dərinlik boyunca dəyişmə qanunauyğunluqlarını təcrübi yolla təyin
etməyi təklif etmişlər.
V.A. Barvaşovun fıkrincə Q.K. Kleyn tərəfindən təklif olunan asılılıq mahiyyətcə daha
universaldır.
Başlanğıc təzyiqin sıfıra bərabər olduğu hal üçün Q.K. Kleyn qruntun deformasiya
modulunun dərinlik boyunca dəyişməsini aşağıdakı düsturla ifadə edir:
E ( z ) En Z n (2.5)
burada n- qruntun gostəricisi olub, n=0...2; En və E(z) -uyğun olaraq bünövrə səthindən
vahid dərinlikdə (z=1,0m) və ixtiyari kəsikdə qruntun deformasiya modullandır. Müəllif öz
işində müxtəlif qruntlar üçün deformasiya modulunun epürlərini göstərir. Lakin kontakt təzyiq
nəzərə ahnan hallarda E(z) üçün təklif olunan asılılıqlar olduqca mürəkkəbdir və həm də n
parametrlərinin təyin olunma metodikası verilmir. Bu səbəbdən də Q.K. Kleynin modelinin
praktiki tətbiqi çətinlik doğurur.
Bir çox başqa müəlliflərin qruntun elastiki göstəriciləri-nin dərinlik boyunca dəyişməsi üçün
təküf etdikləri asılılıqlar da yuxanda qeyd olunan çatışmamazlıqlardan azad deyildirlər.
Hal-hazııda üfüqi yükdaşıyan sərt dayaqların işinə şaquli sıxıcı qüvvənin təsiri barəsində də
tədqiqatlar arasında iki müxtəlif fıkir mövcuddur. Öz işlərində Kulon nəzəriyyəsindən istifadə
edən müəlliflər belə hesab edirlər ki, üfüqi yüklənmiş sərt dayağa şaquli tətbiq edilmiş qüvvə onun
dayanıqlığına müsbət təsir göstərir. Onlar bu fikiri dayağın aşağı iti ucuna qruntun göstərdiyi
əvəzləyici müqavimət qüvvəsinin eksentrisiteti və təsir edən şaquli qüvvə ilə mütənasib olan
saxlıyıcı moment yaranması ilə isbat etməyə çalışırlar. N.K. Snitko, A.Ə. Mustafayev, K.M.
Məmmədov. Q.S. Yanışev. V.B. Şaxriyev. K. Xi, Y.Ş. Ziyazov və başqaları bu fikirin əksinə ola-
raq qeyd edirlər ki, üfüqi yüklənmiş dayağa təsir edən şaquli qüvvə onun müqavimətini azaldır.
Sərt qazma-tökmə svaylarla naturada aparılmış sınaqlar əsasında O.V. Karasycv, Q.P.
Talanov, S.R. Benda müəyyən etmişlər ki, şaquli yükün artması ilə svayın üfüqi yerdəyişmələri
azalır. Onların fikrincə bu svayın yan səthlərində sürtünmə qüvvələrinin yaranması ilə bağlıdır.
Sərt svaylara maili və üfüqi qüvvələrin təsirini tədqiq edən Y.D. Gilman və V.S. Qluxov da
bu fikiri təsdiq etmişlər.
N.V. Jukov və İ.L. Balov apardıqları sınaq təcrübələrinin təhlili əsasmda müəyyən elmişlər
ki, saquli yük svayların üfüqi qüvvələrin təsirinə müqavimətini həm azalda, həm də artıra bilər.
Belə ki, zəif qrunt mühiti şəraitində şaquli qüvvə svayın üfüqi yüklərə müqavimətini azaldır,
möhkəm qrunt şəraitində isə əksinə, bu müqaviınəti artırır.
Su ilə doymuş qrunt şəraitində sərt dayaqların yükgötürmə qabiliyyəti təxminən 15%-ə qədər
azaldığı halda, bərk konsistensiyalı lyosvari batan qruntlarda bu müqavimətin 1,9 dəfə artdığı
müşahidə edilmişdir. Digər tədqiqatlar isə göstərirlər ki, lyosvari qrunt şəraitində işləyən üfüqi
yükdaşıyan dayaqlara şaquli yük təsir etdikdə onların üfüqi yükgötürmə qabiliyyəti təxminən
1,6...2 dəfə azalır.
46
Sərt dayaqların üfüqi yüklərin təsirinə hesablanma üsullarının qısa araşdırılması göstərir ki,
bu üsulların əksəriyyəti qruntun sərt dayaqlara qeyri-xətti müqavimətıni tam şəkildə nəzərə alınır
və həmcinin bünövrə səthinə yaxın hissədə plastiki deformasiya zonasının yaranmasını dayağın
üfüqi yerdəyisməsi ilə əlaqələndirmir. Dayağın üfüqi yükgötürmə qabiliyyətini toyin etdikdə onlar
yalnız dayağın ön səthlərində yaranan müqavimətləri nəzərə almaqla kifayətlənirlər. Təcrübələr
göstərir ki, bir çox hallarda dayağın 52 üfüqi yerdəyişməsi zamanı onun yan səthlərində
sürtünməyə və ilişkənliyə (əlaqəli gıl qruntlarında) qarşı müqavimət qüvvələrinin nəzərə
ahnmaması böyük səhflərə gətirib cıxara bilər. Mövcud tədqiqatların əksəriyyəti demək olar ki,
yalnız sabit en kəsikli sərt dayaqlan əhatə edir və bunlar dəyisən en kəsikli dayaqların üfüqi və
şaquli qüvvələrin birgə təsirinə hesablanmasına istər xətti və istərsədə qeyri-xətti modellərdən
istifadə eldikdə imkan vermir.
Bu və digər çatışmamazlıqları nəzərə almaqla sabit və dəyişən en kəsikli dərin sahnan sərt
dayaqların üfuqi və şaquli qüvvələrin birgə təsirinə hesablamaq əsas vəzifələrdən biridir.
d 4Y ( x)
EJ ( x) K ( x)Y ( x) 0 (2.7)
dx 4
Qrunt mühitinin sərtlik əmsalı dərinlik boyunca sabit qəbul edildikdə isə bu tənlik daha da
sadə şəkil ahr:
d 4Y ( x)
EJ ( x) KY ( x) 0 (2.8)
dx 4
Fuss-Vinkler modelindən istifadə edən K. Xəyasi, B.Y. Kalinoviç, İ.V. Urban, A.S.
Stroqanov, D.V. Angelski. Q.Q. Zurabova, O.Y. Buqayeva, L.V. Mazurenko, D.A. Şvartsman,
K.F. Markin və başqaları təklif etdikləri hesablama üsullarında baxılan məsələni müəyyən şərtlər
daxilində sabit əmsalh (2.8) tənliyinin həlli ilə bağlayırlar.
47
Yuxarıda qeyd olunan hesablama üsullarının mahiyyətini tam şərh etmədən, qısaca olaraq,
onların əsas aspektləri üzərində dayanaraq bu üsulların dərin salınan çevik dayaqların üfüqi
yüklərə hesablanmasında nə dərəcədə yararlı olmasını təhlil edək.
Yapon alimi K.Xəyasi üfuqi yükdaşıyan dayağa sabit sərtlik əmsalı olan elastiki qrunt
mühitində işlək çevik mil kimi baxır. O, belə hesab edir ki, dayağın yuxarıda ucuna tətbiq edilmiş
Q0 və M0 yüklərinin təsiri altında dayaq qrunt mühütində əyilir və qrunt bu əyilməyə qarşı
reaktiv müqavimət göstərir. Dayağın sahnma dərinliyi boyunca bünövrə qruntu iki zonaya
bölünür. Dərinliyi z qəbul edilən yuxan zonada qruntun həddi gərginlikli vəziyyətdə olması qəbul
edilir. Bu zonada qruntun həddi müqavimətinin intensivliyi Kulon nəzəriyyəsinə görə təyin edilir:
(2.9)
(2.9) ifadəsindən göründüyü kimi, müəllif yuxarı sürüşmə zonasında z hündürlüklü uçma
prizmasının fəza şəraitində işləməsini nəzərə almayaraq bu zonada qruntun həddi müqavimətini
passiv və aktiv təzyiqlərin fərqi kimi ləyin edir.
h-z dərinlikli aşağı zonada dayağın yerdəyişməsinə qarşı qruntun reaktiv müqaviməti Fuss-
Vinkler modeli əsasında təyin edilir:
P( x) KY ( x), (0 x h z) (2.10)
Aşağı zonada dayağın əyilmədə differensial tənliyi ölçüsüz koordinatdan asılı şəkildə ifadə
olunur:
d 4Y
4Y 0 (2.11)
d 4
burada
;
x
L4
4 EJ
, m
L K
K.Xəyasi (2.11) tənliyinin həllini hiperbolotriqonometrik funksiyalardan istifadə etməklə
qapalı şəkildə və həm də sonsuz sıraların köməyi ilə ifadə etmişdir.
(2.9) və (2.10) ifadələri əsasında çevik dayağın dayanıq-lıq şərti aşağıdakı kimi ifadə olunur:
sin
4b z KY (2.12)
1 sin 2
Bu ifadə Q=f(z) qrafikini qurmaqla plastiki deformasiya zonasının dərinliyini təyin etməyə
imkan vcrir.
Qeyd etmək lazımdır ki. məsələnin qoyuluşu baxımından müəllifın təklif etdiyi üsul diqqəti
cəlb edir. Bununla belə bu üsulun bir sıra çatışmayan cəhətləri də vardır. Bunlardan başlıcaları
sürüşmə zonasında qruntun həddi müqavimətinin və dayağın materialının möhkəmliyinin nəzərə
alınmaması, elastiki zonada qruntun sərtlik əmsahnın sabit qəbul edilməsi, həllin riyazi
mürəkkəbliyı və praktiki hesablamalar üçün əlverişsiz olmasıdır.
B.Y.Kalinoviç üfüqi yükdaşıyan cevik dayağı sabit sərtlik əmsalı olan elastiki bünövrə
üzərində oturan sonsuz uzunluqlu tir kimi qəbul edir. Bu isə bünövrə səthi səviyyəsində kontakt
gərginliyin maksimum qiymət almasına səbəb olur. Belə vəziyyətin çoxsaylı eksperimental
tədqiqatlarm nəticələri ilə uyğunlaşmadığını görən müəllif yuxarı zonada kontakt gərginlik
epürünü qruntun həddi müqavimət xətti ilə məhdudlaşdırır və beləliklə də, burada sürüşmə baş
verdiyini qəbul etmiş olur. Bu şərtlər daxilində müəllif plastiki deformasiya zonasının dərinliyini
(z), aşağı elastiki zonada kontakt səthin islənilən nöqtəsində gərginliyi və dayağın en
kəsiklərində əyici moment və kəsici qüvvələri hesablamaq üçün düsturlar verilmişdir.
K.Xəyasinin üsulu ilə müqayisədə, müəllifın həlli öz riyazi sadəliyi və həm də "dayaq-qrunt"
sisteminin birgə işinin nisbətən daha dolğun nəzərə ahnması ilə fərqlənir. Baxılan hesablama
üsulunun başlıca nöqsan cəhətlərinə sürüşmə zonasının dərinliyinin (z), bu zonada qruntun
48
həddi müqavimətinin təyininin kifayət qədər əsaslandırılmasını və nəhayət, elastiki zonada
qruntun sərtlik əmsalının sabit qəbul edilməsini aid etmək olar.
İ.V.Urban öz işində əvvəlki müəllif kimi üfüqi yüklənmiş dərin sahnan çevik dayağa sabit
sərtlik əmsallı elastiki bünövrə üzərində oturan sonsuz uzunluqlu tir kimi baxır. B.Y.Kalinoviçin
hesablama sxemindən fərqli olaraq müəllif bünövrə səthinə yaxın hissədə qruntda sürüşmə
pıizmasının yaranmasıni qəbul edir və onun təsirindən yaranan reaktiv müqaviməti nəzərə ahr.
Sürüşmə prizmasının yaranmasmı dayağın qrunta göstərdiyi təzyiqin onun həddi
müqavimətindən böyük olması ild izah edir. Elastiki aşağı zonada dayağın əyilmə tənliyinin həlli
hiperbolotriqonometrik funksiyalardan istifadə olunmaqla verilir. Ölçüsüz arqumentin
x ax 2,5 qiymətlərində bu funksiyalann dəyişmə xassəsini öyrənən müəllif məsələnin həllini
başlanğıc parametrlər üsulundan isüfadə etməklə belə ifadə edir:
4 2 4 2
Y ( x) Yz A( x) z B( x) M z C ( x) Qz D( x) (2.13)
K K
burada Yz , z , M z , və Qz bünövrə səthindən z dərinlikdə üfüqi yerdəyişmənin, dönmə
bucağımn, əyici momentin və kəsici qüvvənin qiymətləri olub aşağıdakı ifadələrlə hesab-lanır:
Yz
2a
Qz M z ; z 2a Qz M z ;
K K
(2.14)
bmz nz 4
3
bmz 3 nz 4
M z M 0 Q0 z ; Qz Q0
6 2 6 2
(2.15)
1
n tg tg 45 / 2
3
0
K
Burada 4 - "dayaq qrunt" sisteminin ümumi sərtlik gostəricisidir.
4EJ
Asagı elastiki zonada da (h-z) dayagm ixtiyari en kə-siyində dönmə bucagı, ayici moment va
kəsici qüvvə (2.13) ifadəsindən islifada etməkla təyin edilir.
I.V Urbanın hesablama üsulunu təhlil edərkan göstərmək lazimdir ki, o, əvvəlki muəlliflərlə
muqayisədə "dayaq-qrunt" sisteminin birgə işinin qiymətləndirilməsində daha ciddi movqe tutur.
Bununla belə, muəllif sürusmə prizmasinin yan səthlərinda yaranan sürtünmə muqavimətinin
hesablanmasında səhvə vol vermis və bunun nəticəsində də yuxarı zonada sürüsmə prizmasmdan
49
dayaga göstərilan təzyiq, qruntun həddi muqavimətindən boyuk alınmısdır. Bu isə tamamilə
yolverilməzdir.
Bu noqsan cəhat aradan göturülərsə, müəllifin təklif etdiyi hesablama üsulu xususi hallarda
dərin salınan cevik dayaqların deformasivaya hesablanmasında istifadə oluna bilər.
Dərin salınan cevik dayaqların üfüqi yüklərin təsirinə hesablanmasında A.S. Stroqanovun işi
xususilə diqqati cəlb edir. Eksperimental tədqiqatlara əsaslanaraq A.S. Stroqanov asagıdaki he-
sablama sxemini qəbul edir.
O belə hesab edir ki, üfuqi yuklərin təsiri altında ayrılan cevik dayaq, qrunt səthindan z
dərinliyinə qədər olan yuxarı zonada qrunt kütləsini sürusdürür. Sürüsmə prosesində qrunt kütləsi
dagılır, öz təbii strukturunu itirir, lakin bununla belə o dayaga ufuqi yükun əksi istiqamətində
müəyyən müqavimət göstərir. Sürüsmə zonasından asagıda qalan hissədə qrunt deformasiyaya
uğrasada öz elastiki xassəsini saxlayir. Muəllif belə hesab edir ki, sürüsdürulmüş. qrunta nəzərən
dayagın arxa hissəsində qalan qrunt saquli yamacını saxlamaqla dayaga heç bir təsir göstərmir.
Sürüsmə zonasının asagı sərhəddində kontakt təzyiq qruntun həddi müqavimətinə bərabər qəbul
edilir. Dərinliyin (h -z) olan hissədə dayaga sabit sərtlik əmsalı elastiki bünovrə uzərində oturan
sonsuz uzunluqlu cevik tir kimi baxlır.
Sürüsmə prizmasinin bütun səthlərində yaranan sürtünmə va iliskənlik quvvələrinin təsirini
nəzərə almaqla o qruntun həddi müqaviməti üçün asagıdakı dusturu almışdır:
2
z h0 tg 4b z 2h0 z tg
2
z
Pz h0 1 tg (2.17)
tg tg b
10C
Бурада - грунтун щяcм чякиси; - грунтун дахили сцртцнмя буcаьы; h0 -еквивалент грунт
tg
тябягясинин щцндцрлцйц; C-грунтун илишэянлик ямсалы; - сцрцшмя буcаьы; б-дайаьын щесаби ени вя
йа диаметридир.
Бцнювря сятщи сявиййясиндя, з=0 олдугда:
tg
Pz 0 h0 1 (2.18)
tg ( ) tg
- буcаьынын грунтун физики-механики эюстяриcиляриндян, дайаьын юлчцляриндян вя сцрцшмя
призмасынын щцндцрлцйцндян асылы олдуьу цчцн ону йалныз графики цсулла тяйин етмяк мцмкцндцр.
Гейд етмяк лазымдыр ки, бахылан ики зонанын сярщяд сятщиндя грунтун реактив тязйиг
епцрцндя сычрайыш мцшпщидя олунур. Бу фактын тяcрцбя сынаглары иля тясдиг олунмасына
бахмайараг, мцяллиф йухары сцрцшмя зонасында реактив тязйиг епцрцнц сялист яйрихятли епцрля явяз
едир.
Сцрцшмя зонасында дайаьа мцтляг сярт, еластик зонада ися сонсуз узунлуглу тир кими бахан
А.С.Строгонов, сцрцшдцрцлмцш грунтун мцгавимятини нязяря алмадан П.Л.Пастернакын статики
цсулу ясасында ашаьыдакы щесаблама дцстурларыны алмышдыр:
Yz 2 M z Qz S
2 1
S K
z 3 2M z Qz S
2 1
S K (2.19)
M z M Q( H z ); Qz Q
q z 2 2 M z Qz S ;
2
S
Бурада
50
, m
4 EJ
S 4
K
Сцрцшмя зонасынын дяринлийи вя дайаг цчцн щядди цфцги гцввянин гиймяти дайаныглыг вя
мющкямлик тянликляринин щялли ясасында тяйин едилир:
2
Ps b 2 M
Qg S f1 ( z )
2
H z S
2 (2.20)
S
Mp M
QM f 2 ( z)
Hz
bурада Мп-дайаг цчцн даьыдыcы моментин гиймяти олуб, максимум яйиcи моментля (Ммах) бя-
рабяр гябул едилир.
Мцяллифин щесаблама цсулунун нюгсан cящятляриня сцрцшмя зонасында грунтун реактив
мцгавимят епцрцнцн дцзэцн гябул едилмямясини, бу мцгавимятин дайаьын деформасийайа щесаб-
ланмасында там нязяря алынмамасыны вя сцрцшмя буcаьынын тяйин олунмасынын мцряккяб олмасыны
аид етмяк олар.
K.F.Markin belə hesab edir ki, ufuqi yüklənmis cevik dayaq qrunt mühutundə əyilma
deformasiyasina uğradıqda onun ən kontakt səthinda yaranan reaktiv təzyiq səthindəki sifir
qiymətindən baslayaraq muəyyən dərinliyə qədər alır va maksimum qiymət alır. Dayagın qalan
hissəsində isə bu təzyiq maksimum qiymətindən baslayaraq monoton şəkildə azalır. Dayagın
əyilmə sərtliyinin kicik olmasını nəzərə alaraq onun aşagı hissədə üfüqi quvvənin əksi
istiqamətində də ayılmasının mümkünluyunu qəbul edir. Dayagın üfüqi yerdəyisməsi zamanı
sürüşdürülən qruntun yana genislənməsinin məhdud şəkildə mümkünlüyünü qəbul edən muəllif
belə hesab edir ki, qrunt kipləşm. fazasinda işləyır va yalnız bünövrə səthi səviyyəsində plastiki
deformasiyaya uğrayır. O, B.N. Jemockinin həllindən islifadə edərək, muəyyən şərtlər daxilində
kontakt gərginliklə dayagən üfüqi yerdəyisməsi Y(x) arasında aşagıdakı xətti asılılığı qəbul edir:
1 2
q f ( y) (2.21)
1 2 ba0 Y ( x)
burada - qruntun yana genislənmə əmsalı; - dayagın en kəsik formasını va sərtliyini
nəzərə alan əmsal, b - dayagın hesabi eni va ya diametri; a - qruntun kipləşmə əmsalıdır.
(2.21) ifadəsindən istifadə etməklə dərin salınan cevik dayaqların üfüqi yuklərin təsirinə
hesablanması asagıdakı 4-cu tərtibdən sabit əmsallı adi diferensial tənliyin həllinə gətirilir:
d 4Y ( x) 1 2
bq Y x (2.22)
EJ
dx 4
1 2 a0
Alınmıs (2.22) tənliyinin inteqrallanması riyazi çətinlik dogurmur va muəllif onun ümumi
həllini A.N.Krılovun üsulu ilə qurur.
Qeyd etmək lazımdir ki, K.F. Markinin tıklif etdiyi hesablama üsulu yuxarıda təhlil olunan
islərdən onunla fərqlənir ki, o qruntun sabit sərtlik əmsalını
1 2
K (2.23)
1 2 a0
ifadəsi ilə təyin edir. Əslində isə dayaq ətrafi qrunt kipləşmə fazasında islədikdə belə onun
deformasiya modulu va yaxud kipləşma əmsalı dərinlik boyunca sabit qalmayaraq muəyyən qa-
nunla dəyişir. Odur ki, bu üsul cox məhdud hallarda, xüsusilə möhkəm qrunt səraitində, cevik
dayaqların üfüqi yüklərin təsirinə hesablanmasında tətbiq oluna bilər.
Elastiki yarımfəza modelinin bütün catışmayan nöqsan cəhətlərini muəllifin təklif etdiyi
üsula aid etmək olar.
51
"Dayaq-qrunt" sisteminin deformasiyaya hesablanmasında əsaslı nailiyyatlər qrunt
mühutünün sərtlik əmsalının dərinlik boyunca artan (kəsilən va ya kəsilməyən funksiya səklində)
qanunla qəbul edən üsullarda öz əksini tapmısdır.
D.V.Angelski bünovrə səthindən başlayaraq dayagın yerdəyisməsinin sifira bərabər oldugu
birinci kəsiyə qədər (h0) qruntun sərtlik əmsalını xətti qanunla artan qəbul edir. Bundan asagıda
qalan hissədə (h-h0) qruntun sərtlik əmsalı sabit hesab olunur. Uzunlugu h0 olan yuxan hissədə
dayaq mutləq sərt (<1), uzunlugu (h-h0) olan aşagı hissədə isə cevik (>3), qəbul olunur.
Muəllif belə hesab edir ki, yuxarı hissədə qruntun reaktiv müqaviməti kvadrat parabola qanunu
ilə aşagı hissədə isə dalgavari əyri səkilində dayişir. Yuxarı va asagı hissəyə aynlıqda baxmaqla o
əsas hesabi paramelrlərin təyini üçun olduqca sadə ifadələr almişdir.
4 EJ
h0 2,847 S ; S 4 ;
K
1
Q0 M 0 ; M 0 0,20639Q0 h0 ;
S (2.24)
M Q
0 0 S ; YA 0,29824 0 h02 ;
2 EJ EJ
M (h0 ) M max 0,36016Q0 h0 ; h0 0,5876h0 ;
Д.В.Анэелскинин тяклиф етдийи цсулун чох садя олмасына бахмайараг, онун гябул етдийи
щесаблама схеми олдугcа шяртидир вя мювcуд експериментал вя нязяри тядгигатларла тясдиг
олунмур. Бу цсул хцсуси щалларда олдугcа тяхмини щесабламалар цчцн истифадя олуна биляр.
Г.Г.Zурабов, О.Й.Бугайева, Л.В.Мазуренко, Д.А.Шварстман вя В.В.Миронов юз
тядгигатларында Д.В.Анэелскинин биринcи сыфыр йердяйишмяли нюгтянин дяринлийинин (щ0) сабит олмасы
щаггындакы ясассыз фярзийяни гябул етмишляр. Йери эялмишкян демялийик ки, щ0 мясафяси тякcя
«дайаг-грунт» системинин хятти эюстяриcисиндян (С) асылы олмайыб, о щям дя тясир едян цфцги
гцввялярин гиймятиндян дя асылыдыр.
В.В.Миронов мцяййян експериментал тядгигатлара ясасланараг, бцнювря сятщиндян биринcи
сыйыр йердяйишмяли дяринлийя (щ0) гядяр грунтун сяртлик ямсалынын гейри-хятти ганунла дяйишмясини
гябул едир:
n
x
K ( x) K 0 , (n 1) (2.25)
h0
Бурада К0-щ0 дяринлийиндя грунтун сяртлик ямсалы олуб, дайаьын сыфыр йердяйишмяли нюгтясиндян
ашаьыда галан щиссяси цчцн сабит гябул олунур.
Мцяллиф 0 x h0 олан щиссядя дайаьын яйилмядя диференсиал тянлийини
n
K b x
Y ( x) 0 Y ( x) 0
IV
(2.26)
EJ h0
шяклиндя гябул ется дя онун там щяллини веря билмямишдир. Гейри-хяттилик параметринин эениш диапа-
зонунда дяйишмя щалы цчцн 0 n h0 (2.26) типли бирcинсли вя гейри-бирcинсли тянликлярин контакт
мясяляляр цчцн дягиг щялли К.М.Мяммядовун, Н.А.Сяфярованын вя Щ.М.Фяряcовун бир чох ишля-
риндя юз яксини тапмышдыр.
Фусс-Винклер моделинин чевик дайагларын (свайларын) деформасийайа щесабланмасында тят-
биги, грунтун сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа кясилмяз функсийа шяклиндя гябул едян цсулларда
даща эениш шякилдя инкишаф етдирилмишдир. Беля тядгигатлара Н.К.Спитко, А.Н.Снитконун, А.Я.Мус-
тафайев, К.М.Мяммядовун, Н.А.Сяфярованын, Т.М.Мащмудовун, К.С.Заврийев,
Й.П.Крйуков, К.С.Шпировун, И.В.Урбанын, В.Б.Шахрыйев, К.С.Йанышевин вя бир чох башгаларынын
ишлярини эюстярмяк олар. Бу щесаблама цсулларында дярин салынан чевик дайаглара (свайлара) сяртлик
ямсалы дяринлик бойунcа артан функсийа шяклиндя дяйишян вя грунт мцщитиндя бойуна – ениня яйи-
лян конструксийалар кими бахылыр. Ян цмуми щалда дяйишян яйилмяз сяртлийиня малик олан дайаглар
цчцн бойуна-ениня яйилмянин дифференсиал тянлийи ашаьыдакы кими ифадя олуна биляр:
52
d2 d 2Y ( x)
B ( x ) bK ( x)Y ( x)
dx 2 dx 2
(2.27)
2
qG ( x)Y ( x) 0
d Y ( x) d
N
dx 2 dx
Бурада Б(х)=ЕЖ(х) - дайаьын яйилмя сяртлийи; К(х)-грунтун дяйишян сяртлик ямсалы; Н-бойуна
сыхыcы гцввя; q0(x) - dayagın agirlıq quvvəsinin intensivliyinin dərinlik boyunca dəyisməsini ifadə
edən funksiya; Y(x) - dayagın ixtiyari kəsiyinin əyintisidir.
Dayagın əyilmə sərtliyi sabit qəbul olunan va öz çəkisi nəzərə alınmayan halda
B(x)=EJ=const; qG(x)=0 yuxarıda göstərilən (2.27) tənliyi asagıdakı kimi ifadə olunur:
d 4Y ( x) d 2Y ( x)
EJ bK ( x )Y ( x ) N 0 (2.28)
dx 4 dx 2
(2.27) tipli tənliklə baglı cevik dayaqların möhkəmlik və dayanıqlıq məsələsinin həlli
A.Ə.Mustafayev, K.M. Məmmədov tərəfindən verilmisdir.
Boyuna quvvəni nəzərə almadan (N=0) və qruntun sərtlik əmsalının dərinlik boyunca
dəyisməsini xətti qanunla qəbul etmaklə cevik divarlar ücün (2.28) tənliyinin həlli ilk dəfə I.V.
Urban tərəfindən verilmisdir. Bir qədər başqa qoyulusda həmin məsələnin həllina sonralar M.H.
Məmmədəliyev tərəfindən baxılmışdir.
Qruntun sərtlik əmsalının dərinlik boyunca xətti artmasını qəbul etməkla (2.28) tənliyinin
həlli N.K. Snitko, A.N. Snitko, K.M. Məmmədov, H.M. Fərəcov, T.M. Mahmudov, N.A. Səfə-
rova, F.M. İsmayılov, K.S. Zavriyev va basqaları tərəfindən verilmisdir.
Bu hesablama usullarında qrunta plastiki deformasiyanın yalnız bünovrə səthi səviyyəsində
yaranması nəzərə alınır (K(0)=Ko=0).
A.N. Snitko, K.M. Məmmədov, N.A. Səfərova va H. M. Fərəcov üfüqi va şaquli
yukdasiyan dayaqların böyük yerdəyişmələrində qruntda plastiki deformasiyanın daha boyük
dərinliyi əhatə etməsini sərtlik əmsalınin kvadrat parabola səklində dəyisməsi ilə nəzərə alır.
Dərin salınan istər çevik və istərsədə sərt dayaqların Fuss – Vinkler modelinə əsəslanan
hesablama üsullarını tam arasdırdıqda belə nəticəyə gəlmək olar ki, bu üsul prinsipcə bir-birindən
K(x) funksiyasinın asagıda göstərilən ifadələrindən hansı birinin qəbul edilməsi ilə fərqlənirlər:
K ( x ) K 0 const; ( a)
K ( x ) K K K x ; ( b)
0
0 h
h
K ( x ) K x ; ( c)
h
h
x
2
K ( x ) K
h ; (d )
h
K ( x) K h x ; (e)
h (2.29)
K ( x) K 1 e 0 x ; (i )
Kh
x
K ( x) 1 e h
1 e ; ( j)
53
Bu ifadalərdə h- dayagın salınma dərinliyi K0 və Kh –bünövrə səthi səviyyəsinda va h
dərinliyində qruntun üfuqi sərtlik əmsalları; K-sərtlik əmsalınin həddi qiymət (sonsuz
dərinkikdə); 0 və - qeyri –xəttilik parametrlər olub təcrubə sinaqları əsasında; təyin edilir.
(2.29) ifadələrində sərtlik əmsalınin birinci iki düsturuna (a, b) əsaslanan hesablama
üsulları qruntun elastik mərhələdə işlədiyini qəbul edir. (2.29, b) düsturundan istifadə etdikdə
yalnız bünovra səthi səviyyəsinda qruntda пластики деформасийа йаранмасы нязяря алыныр. (2.29,c)
ифадяси грунтда cидди пластики деформасийа йаранмасыны вя онун бюйцк дяринлийи ящатя етмясини
нязяря алыр. Эюрцндцйц кими «б» вя «c» ифадяляри «д» дцстурунун хцсуси щалларыдыр (=1; =2).
(2.29, д) дцстуру дайаьын цфцги йердяйишмяляринин бюйцк интервалы цчцн дцзэцн нятиcя вермякля
бярабяр експериментал сынагларын нятиcяляри иля йахшы узлашыр. (2.29е,и) ифадялри чевик вя сярт
дайагларын кичик йердяйишмяляриндя ( Y0 1,0....1,5sm ) йахшы нятиcя верир ( 0 1 ). (2.29, ж) дцсту-
ру чевик вя сярт дайагларын цфцги йцкляря щесабланмасында илк дяфя К.М.Мяммядов,
Ф.М.Исмайылов вя Ящмядиан Щцсейн тяряфиндян истифадя едилмишдир.
Грунтун сяртлик ямсалынын бойунcа дяйишмясини щяр щансы ифадясиндян (2.29) истифадя етмякля
Фусс-Винклер модели ясасында чевик дайагларын (свайларын) ениня вя бойуна – ениня яйилмяйя
щесабланмасында тятбиг олунан цсуллар бир-бириндян бахылан контакт мясялялярин диференсиал
тянликляринин интеграллама цсуллары иля фярглянирляр. Бунлардан башлыcалары иншаат механикасынын
вариасийа цсуллары, сонлу вя сонсуз сыралар цсулу, ардыcыл йахынлашма цсуллары, ядяди щесаблама
цсуллары вя башгаларыдыр.
Дярин салынан чевик дайагларын ениня вя бойуна – ениня яйилмя мясяляляринин щяллиндя
Н.М.Эерсевановун вя М.И.Горбунов-Посадовун еластик изотоп йарымфяза, П.Л.Пастернакын,
В.З.Власовун вя Н.Н.Леонтйевин икипараметрли, И.М.Фонлоненко-Бородичин «Мембран» типли
моделляриндян истифадя етмяк cящятляри мцвяффягиййятля нятиcялянмямишдир. Бунун башлыcа сябяби
бу моделлярин щесаби параметрляринин тяйининин чятин олмасы вя алынан щяллярин рийази мцряккяблийи
иля изащ олунур.
Цфцги йцклянмиш чевик дайагларын ишиня шагули гцввянин тясири мясялясиндя тядгигатчылар
арасында мцхтялиф фикир айрылыьы мювcуддур.
В.Н.Голубков юз експериментал тядгигатларына ясасланараг беля щесаб етмишдир ки, шагули
гцввя дайагларын цфцги йцкляря мцгавимятиня тясир етмир. Бунунла ялагядар олараг о чевик
дайаглары шагули вя цфцги гцввялярин тясириня айрылыгда щесабламаьы тяклиф етмишдир. Бунунла беля
мялумдур ки, гцввялярин тясиринин гейри-асылылыг принсипи грунт мцщити цчцн гябул едилмяздир.
Бунун яксиня олараг бир чох тядгигатчылар беля щесаб едирляр ки, шагули гцввя чевик
дайагларын цфцги гцввяляря гаршы мцгавимятиня мянфи тясир эюстярир. Бу фикрин експериментал
тядгигатлар ясасында тясдиги бир сыра ишлярдя юз яксини тапмышдыр.
Дярин салынан чевик дайагларын ениня вя ениня–бойуна яйилмяйя щесаблама цсулларынын
арашдырылмасы эюстярир ки, бу сащядя щялл едилмямиш мясяляляр чохдур вя олдугcа актуалдыр.
Бунлардан ян башлыcалары грунт мцщитинин хятти вя гейри-хятти деформасийайа уьрамасында,
дайаьын цфцги йердяйишмяляриня гаршы тякcя юн мцгавимятлярин дейил вя щям дя йан
мцгавимятлярин нязяря алынмасы, «дайаг-грунт» системинин реал ишини якс етдиря биляcяк механики
моделин сечилмяси вя бу модел ясасында етибарлы щесаблама цсулларынын ишляниб тятбиг
олунмасындан ибарятдир.
2.4. ДЯНИЗ НЕФТ- ГАЗ МЯДЯН ЩИДРОТЕХНИКИ ГУРЬУЛАРЫН ДЯРИН САЛЫНАН ДАЙАГЛАРЫНЫН
ДИНАМИКИ ТЯСИРЛЯРЯ ЩЕСАБЛАНМА ЦСУЛЛАРЫНЫН АРАШДЫРЫЛМАСЫ
Мялум олдуьу кими ДНГМГ-нын дярин салынан дайаглары истисмар дюврцндя мцхтялиф ди-
намики тясирляря мяруз галырлар. Бу тясирляря ишчи мейданчада йерляшдирилян вя таразлашдырылмамыш
кцтляйя малик аваданлыгларын ишлямясиндян йаранан динамики тясирляр, кцляк-дальа тясири, сейсмики
тясир вя с.аиддирляр. Бу тясирляр нятиcясиндя чевик вя йа сярт дярин салынан дайаглар грунт мцщитиндя
мцряккяб рягси щярякятдя иштирак едир ки, бунунда рийази ифадя олунмасы мцяййян чятинликлярля
баьлы олур. Одур ки, грунт мцщитинин модели еля сечилмялидир ки, о бир тяряфдян бахылан динамики
контакт мясяляни садя диференсиал тянликля ифадя етмяйя имкан версин вя еляcя дя «дайаг-грунт»
системинин бирэя ишини даща реал шякилдя якс етдиря билсин. Чохсайлы експериментал вя нязяри тядгигат-
54
лар эюстярир ки, бу тялябата ян дольун шякилдя дяйишян сяртлик ямсаллы Фусс-Винклер модели даща
доьру шякилдя cаваб верир.
Бир сыра тядгигатчылар дярин салынан сярт дайагларын динамики тясирляря щесабланмасында
Н.П.Павлйукун, Д.Д.Барканын вя О.А.Савиловун еластики бцнювряйя сюйкянян мцтляг бярк
cисмин рягсляри щаггында мялум нязяриййяйя ясасланырлар.
Г.Г.Глушков грун мцщитиндя ишляйян дайагларын динамики тясирляря щесабланмасында бу
мцщитин еластики вя щядди мцгавимятляриня нязяря алыр ки, бу да йухарыда эюстярилян нязяриййяйя
истинад едир. Тяклиф олунан цсулда динамики йцкцн дяйишмяси сыфырла сонсузлуг арасында гябул олу-
нур. Бу дяйишмя щям сабит вя щям дя ихтийари ганунла гябул олунур. Тяклиф олунан цсулун чатыш-
майан cящяти ондан ибарятдир ки, грунт мцщитинин гейри-еластики деформасийасыны вя онун мцга-
вимятинин енержисинин пайланмасына тясири дягиг шякилдя нязяря алынмыр. Бунунла еластики деформа-
сийанын дайаьын сярбяст рягсляринин тезлийиня тясири олдугcа кичикдир, тяхминян 3-5% тяшкил едир вя
нязяря алынмайа биляр. Сон иллярдя апарылмыш тядгигатларын нятиcялярини цмумиляшдиряряк дярин салы-
нан дайаг вя йа свайларын мяхсуси вя мяcбури рягсляринин щесабланмасында дайаьын еластиклийи,
грунт мцщитинин еластиклилийи, онларын яталятлилийи вя еляcя дя диссипатив хцсусиййятляри нязяря алыныр.
Бу да щесаблама цсулларыны даща чох ясасландырылмыш фярзиййяляр ясасында гурмаьа имкан верир.
Периодик дяйишян йцк тясириндян сярт дайагларын грунт мцщитиндя гярарлашмамыш вя гярар-
лашмыш рягси щярякяти бир сыра тядгигатлар тяряфиндян юйрянилмишдир. Бу ишлярдя дярин салынан дайаг
Винклер мцщитидя ишляйян сярт мил кими гябул олунур. Грунт мцщитинин пластик деформасийаны нязя-
ря алмаг мягсядиля онун сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа дяйишмясини азалтдыьы ямсала вурмаг
тяклиф олунур. Бу мягсядля «кясян» цсулдан вя йа бярпаедиcи моментля дюнмя буcаьы арасындакы
яйрихятли ардыcыллыгдан истифадя олунур.
Бязи тядгигатларда бцнюврянин деформасийасы ики вя йа цч дцзхятли щиссядян ибарят олан гей-
ри-хятли функсийа шяклиндя гябул олунмагла онун еластики вя пластики мярщяляляриндяки мцгавимяти
дайаьын рягсляринин щесабланмасында нязяря алыныр.
Бир чох мцасир тядгигатларда чевик дайагларын сярбяст вя мяcбури рягслярин щесабланмасын-
да Винклер бцнюврясиня сюйкянян тир моделиндян истифадя олунур.
Йапон алими Х.Таджими эюстярмишдир ки, бу цсцл щятта дайаьын кцтлясини вя грунт мцщитинин
сяртлик ямсалынын дяйишкянлийини нязяря алмадыгда беля нязяри щесабламаларын нятиcяляри експери-
ментин вердийи нятиcялярля тамамиля узлашыр, йахын олур.
F.М. Щаcыйев силиндрик формалы дярин салынан дайаьын синисоидал цфцги йцк тясириндян
мяcбури рягслярин щесабланмасында рягслярин сюнмясини нязяря алмамыш вя буну онунла ясаслан-
дырмышдыр ки, кичик тезликлярдя сюнмя просесинин гурьунун динамики характеристикаларына тясири
олдугcа кичикдир. Бахылан мясялянин щяллиндя мцяллиф дайаьын вя грунт мцщитинин характеристикла-
рыны сабит гябул етмишдир. Лакин реал шяраитдя бу характеристикаларын дяйишян олмасы мялумдур.
Рягслярин сюнмясинин тясирини нязяря алмагла да дайагларын динамики тясирляря щесабланма-
сына Р.Т.Меликованын ишиндя дя раст эялмяк олур.
Грунтун сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа хятти ганунла дяйишмясини нязяря алмагла чевик
дайагларын динамики тясирляря щесабланмасына М.Н.Захваткинин вя Н.С.Шветсинин ишиндя дя ба-
хылмышдыр.
ДНГМГ-нин дайагларынын сярбяст вя мяcбури рягсляринин щесабланмасынын дяйишян сяртлик
ямсалы Фусс – Винклер моделиндян истифадя етмякля эениш шякилдя тядгиги К.М.Мяммядов вя баш-
галары тяряфиндян верилмишдир. Бу ишлярдя щям сабит, щям дя дяйишян яйилмя сяртликли дайаглара ба-
хылмыш, грунт мцщитинин сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа интеграл – орта, хятти, параболик, гейри-
хятти вя параметрик гейри-хятти ганунларла гябул едилмишдир. Бу арашдырмаларда дярин салынан чевик
дайагларын мяхсуси, импулсив йцк тясириндян мяcбури вя гейри-щармоник йцк тясириндян рягси щя-
рякяти тядгиг едилмишдир.
Еластики йарымфяза моделиндян истифадя едяряк, дайаьын грунт мцщитиндя динамики тясиря ще-
саблама методикалары Ламб, Е.Рейснер, О.Й.Шехтер, В.А.Иличев, Н.М.Бородачев вя башгалары
тяряфиндян верилмишдир. Л.П. Винокуров, В.В.Александров кцтлясиз йарымфяза моделиндян истифадя
етмякля дайагларын динамики щесаблама методикаларыны ишлямишляр. А.С.Йаковлев юз тядгигатла-
рында комбинасийалы динамики моделиндян истифадя етмишляр.
55
Йухарыда гейд олунан гыса арашдырмалар эюстярир ки, грунт мцщитиндя ишляйян сярт вя чевик
дярин салынан дайагларын динамики тясирляря щесабланмасы мцасир иншаат механикасынын ян мцряк-
кяб мясяляляриндян олмагла щал-щазырда кифайят гядяр юйрянилмямишдир. Дяниз нефт-газ йатаглары-
нын интенсив шякилдя мянимсянилмяси иля баьлы олараг йарадылан шелф гурьуларынын йцксяк сейсмики
актив зонада (9 баллыг) вя мцряккяб щидрометеороложи шяраитдя динамики мющкямлик вя дайаныглы-
лыг мясяляляринин тямин едилмяси алим вя тядгигатчыларын гаршысында олдугcа cидди мясяляляр гойур.
Бу да илк нювбядя беля гурьуларын онларын дайагларынын мцхтялиф динамики вя сейсмики тясирлярд
еффектли мцщяндиси щесаблама методикаларынын ишлянилмяси вя лайищяляндирилмя тяcрцбясиня тятбиги
иля баьлыдыр.
56
FЯСИЛ 3. DЯNИZ NEFT- QAZ МЯДЯН ЩИДРОТЕХНИКИ ГУРЬУЛАРЫ ДАЙАГЛАРЫНЫН
СЯРБЯСТ ВЯ МЯCБУРИ ЯЙИЛМЯ РЯГСЛЯРИНИН ТЯКЛИФ
ОЛУНАН ЩЕСАБЛАНМА МЕТОДИКАЛАРЫ
Mяlum oldуьu kimi iri bloklardan yaradыlan mцxtяlif tipli DNQMQ -нын vя stasionar
dяrinlik platformalaрынын dяniz dibinя bяrkidilmяsinя sabit vя dяyiшяn яyilmя sяrtliklяrinя malik
olan kombinasiyaлы qazma-tюkmя dayaqlardan genis istifadя olunur. DNQMQ -I Xяzяr dяnizinin
mцrяkkяb hidrometeoroloji vя seysmiki sяraitindя yaradыlыr. Bu qurьulaрыn iшчi meydanчalaрыnda
yеrляшdiriляn mцxtяlif texnoloji avadanlыqlaрыn islянmяsi prosesindя, kцlяk dalьa tяsirindя, seysmi-
ki tяsirляrdя mцrяkkяb rяqsi hяrяkяtdя iшtirak edirlяr. Gюstariляn qurьulaрыn dinamiki tяsirlяrя
hesablanmasнda onlaрыn dяrin sалыnan чevik дайаqlarынын sяrbяst яyilmя rяqslяrinin hesablanmasы
asas мясялялярдян biridir. Bu mяsяляnin hяllindя qrunt mцhitinin deformativ xцsusiyyяtляrinin vя
dayagыn яyilmя sяrtliyinin nязяря aлыnmasы olduqca vacibdir. Bu maqsяdля mцxtяlif mеxaniki - he-
sabi modелlяrdяn istifadя olunur. Bu modelляrdяn baшлыcalaры elastiki yaрыmfяza (yarым mцstяvi),
сonlu qaлыnлыqlы тяbяqя, yerli elastiki deformasiya vя kombinasiyaлы modelляrdir.
Nатurada apaрыlmыш чoxsayлы тяcрцбяляр gюstяrir ki, цмумиййятля tяbii qruntlar az
paylayыcыlыq qabiliyyятиля характеризя olunurlar. Яn чox tяtbiq olunan modellяrin naturada
юyrяnilmяsi nяticяsindя mцяyyяn edilmiшdir ki, qrunt mцhitindя iшlяyяn vя цfцqi tяsirlяrя mяruz
qalan чevik конstruksiyalaрыn hesablanmasынda dяyiшяn sяrтлик яmsalы Фусс-Винклер modelindяn
istifadя etdikdя aлыnan nяticяляр натурайа Ч ox yaxын olur. Odur ki, baxacaьыmыz dinamiki
mяsяlяляrin hяllindя bu modeldяn istifadя edяcяyik. Onu da qeyd etmяk lazыmdыr ki, яyilmя
rяqsляri юyrяnilяn чevik dayaqlar hям sabit vя hяm dя dяyiшяn яyilmя sяrtlikli ola biляrляr. Яyilmя
sяrtliyinin dayagыn yеralты hissяsi boyunca dяyiшkяnliyi hяm kяsilmяz funksiya vя hям dя pilляli
dяyишяn funksiya шяklindя ola biляr.
Dяйiшяn sяrtlik яmsallы Fuss-Vinklеr modelindяn istifadя etdikdя mцqavimяt qцввяlяrini
nяzяrя almaqla dяyiшяn яyilmя sяrtlikli чevik dayagыn sяrbяst яyilmя rяqsляrinin diferensial
tянliyini яn цmumi halda aшaьыdakы шяkildя ifadя eтmяk olar:
2 2Y x ,t
EJ x K x bx Y x ,t
x 2 x 2
(3.1)
2Y x ,t Y x ,t
mx 2mx 0
t 2
t
Burada EJ (x) - dayagыn dяrinlik boyunca dяyiшяn яyilmя sяrtliyi; K{x) - dяrinlik boyunca
dяyiшяn qяbul olu-nan qrunt mцhitinin еlasтiki sыxыlma ямsaлы; b(x) dаyagыn dяyiшяn hesabi eni vя
ya diametri; m(x) - dayagыn dяyiшяn xцsusi kцtlяsi; Y(x,t) -dayagыn яyilmя rяqsляrinin amplitu-
tu; t - zamandыr.
(3.1) lяnliyinin hяllini yalnыz mюvcud tяxmini цsullarla qurmaq mцmkцndцr. Belя цсullara
insaat mexanikasынын variasiya цsullaрыnы, A.N. Kрыlovun яdяdi hesablama цsullaры, ardыcыl
yaxыnlaшma цsullaрыnы, axtaрыlan funksiyanin sonlu vя ya sonsuz sыralara ayрыlma цsullaрыnы вя с.
эюстярмяк олар. Baxыlan (3.1) konтakt mяsяляsinin цmumi hяllinin qurulmaсында-Furyе
avяzlяmяsindяn vя sяrbяsт rяqslяrin baш formaсынын диференсиал тянлийинин интегралланмасында ися
Пикар ардыcыл йахынлашма цsulundan istifadя edяcяyik. Bu usulun башлыcы хцsusiyyяti ondan
ibarятdir ki, rяqslяrin баш formaсыны ифадя едян funksiyaya sыfырыncы yaxыnlaшma kimi bцtцn
baшlangыc dinamiki parameтrlяri юzцndя яks etdirяn "sяrhяd funksiyasыndan" istifadя edilir.
57
3.2. RIYAЗI IFADЯ OLUNMUШ DINAMIKI KONTAKT МЯСЯЛЯNIN HЯLLININ QURULMASЫ
Фurye яvяzляmяsindяn istifadя edяrяk axtaрыlan Y(x,т) funksiyasыны iki funksiyanыn hasili
шяklинdя qяbul edirik. Beля ki, bu funksiyalardan biri yalnыz koordinatdan, digari isя yalnыz za-
mandan asыlы olur. Beля olduqda (3.1) тяnliyinin цmumi hяllini aшaьыdakы sяkildя axtaрырыq:
Y x ,t X xT t
n n (3.2)
n 1
(3.2) ifadяsinя яsasяn bir xцsusi inteqraлы (3.1) tяnliyindя nяzяrя alsaq, yaza bilяrik:
2
EJ x Xn x Tnt Kx bx X n x Tn t
X 2
mx X n x Tnt 2mx X n x Tn t 0
Tn t Cn sinn t . (3.8)
Инди дя даща ятрафлы шякилдя дярин салынан чевик дайаьын рягсляринин баш формасыны ифадя едян
(3.5) диференсиал тянлийинин щяллинин гурулмасына бахаг. (3.5) ифадясиндя
x x1
EJ xX nx Q0 n x M0 n x X x dx dx
n 2 n 2 1 2
0 0
58
Сонунcу ифадянин щядлярини ЕЖ(х)-я бюлцб, тякрар икигат интеграллама апарсаг, йаза билярик:
x x1 x 1 x
dx1 dx 2 x dx dx
X n x Y0 n 0 n x M 0 n Q0 n 2 1 2
0 0
EJ x 2 0 0
EJ x 2 (3.11)
x x1 x2 x3
x1 dx1 dx 2
0 0
EJ x 2 x X x dx dx
0 0
n 1 n 1 3 4
Яэяр
x x1
Ys x Y0 n 0 n x M 0 n
dx1dx2
EJ x2
0 0 (3.12)
x x1
x2 dx1dx2
Q0 n .
0 0
EJ x2
гябул етсяк, (3.11) тянлийини ашаьыдакы шякилдя йаза билярик:
x x1 x 2 x3
dx1dx2
X1 x Ys x n x4 X n x4 dx3 dx4
(3.13)
0 0
EJ x2 0 0
Алынмыш (3.13) интеграл тянлийинин щяллини Пикар ардыcыл йахынлашма цсулу иля гурмаг олар. Бу
йахынлашмалары гурдугда (3.12) сярщяд функсийасындан истифадя едирик. Сон нятиcидя бахылан мяся-
лянин, йяни сярбяст рягслярин баш формасынын диференсиал тянлийинин щяллини башланьыc параметрляр шяк-
линдя беля ифадя етмяк олар:
X n x Y0 n 1 x 0 n 2 x M 0 n 3 x
(3.14)
Q0 n 4 x
бурада Й0н, θ0н, М0н, Г0н-башланьыc параметрляр олуб, координат башланьыcында чевик дайаьын ди-
намики яйинтисини, дюнмя буcаьыны, яйиcи момент вя кясиcи гцввясини ифадя едир. Ф1(х), Ф2(х),
Ф3(х) вя Ф4(х) бахылан мясялянин 4 хцсуси щялли олуб, ашаьыдакы сонсуз сыралар шяклиндя ифадя олу-
нур:
1 x 1 an x
n 1
2 x x bn x
n 1
(3.15)
x x C x
3 M
n 1
n
4 x Q x d n x
n 1
Бурада ΠМ(х) вя ΠГ(х) вя ашаьыдакы интеграл операторлардыр:
(3.16)
бу ифадялярля
59
x x1 x2 x1
a1 ( x) x2 dx1dx2 n ( x4 )dx3 dx4
0 0 0 0
x x1 x2 x1
a2 ( x) x2 dx1dx2 n ( x4 )a1 ( x4 )dx3 dx4
0 0 0 0
........................................................................
x x1 x2 x1
an ( x) x2 dx1dx2 n ( x4 )an1 ( x4 )dx3 dx4
0 0 0 0
x x1 x2 x1
b1 ( x) x2 dx1dx2 n ( x4 ) x4 dx3 dx4 ;
0 0 0 0
x x1 x2 x1
b2 ( x) x2 dx1dx2 n ( x4 )b1 ( x4 )dx3 dx4
0 0 0 0
........................................................................
x x1 x2 x1
bn ( x) x2 dx1dx2 n ( x4 )bn1 ( x4 )dx3 dx4 ;
0 0 0 0
x x1 x2 x1
c1 ( x) x2 dx1dx2 n ( x4 ) M ( x4 )dx3 dx4
0 0 0 0
x x1 x2 x1
c 2 ( x) x2 dx1dx2 n ( x4 )c1 ( x4 )dx3 dx4 ;
0 0 0 0
........................................................................
x x1 x2 x1
cn ( x) x2 dx1dx2 n ( x4 )cn1 ( x4 )dx3 dx4 ;
0 0 0 0
x x1 x2 x1
d1 ( x) x2 dx1dx2 n ( x4 ) Q ( x4 )dx3 dx4 ; (3.17)
0 0 0 0
x x1 x2 x1
d 2 ( x) x2 dx1dx2 n ( x4 )d1 ( x4 )dx3 dx4 ;
0 0 0 0
........................................................................
x x1 x2 x1
d n ( x) x2 dx1dx2 n ( x4 )d n1 ( x4 )dx3 dx4 ;
0 0 0 0
(3.14) цмуми щялли ясасында ашаьыдакы хцсуси щала бахаг. Фярз едяк ки, дайаьын йералты щиссяси
бойунcа К(х), ψн(х), ЕЖ(х) вя φ(х) функсийалары сабит кямиййятлярдир, йяни:
K ( x) K ( x)b( x) K b K const;
( x) 2 m( x) K ( x)b( x) m n2 K 0 const; (3.18)
1 1
EJ ( x) EJ const; ( x) const;
EJ ( x) EJ
60
(3.18) шяртлярини нязяря алмагла, (3.17) ифадяляриндя чохгат интеграллама апарсаг (3.15)-дяки
сонсуз сыраларын щядлярини тяйин едя билярик. Бу щалда (3.14) цмуми щяллини ашаьыдакы шякилдя йаз-
маг олар:
M Q
X n ( x) Y0 n 1 ( x) 0 n 2 ( x) 0 n 3 ( x) 0 n 4 ( x) (3.19)
EJ EJ
(3.19) ифадясиня дахил олан ясас функсийалар ашаьыдакы cялдйыьылан сыралар шяклиндя тяйин едилир:
(3.20)
(3.16) вя (3.14) щялляриня уйьун олараг вя рягсляринин сюнмясини Фойгта эюря нязяря алсаг,
йаза билярик:
(3.21)
(3.22)
бурада
An n An Bn ;
(3.23)
Bn n Bn An ;
Сыралар нязяриййясиндян истифадя етмякля Фж(х) (ж=1,2,3,4) функсийаларыны ашаьыдакы шякилдя
ифадя етмяк олар:
61
(3.24)
бурада
(3.25)
Сон нятиcядя бахылан хцсуси щал цчцн (3.19) цмуми щяллини ашаьыдакы шякилдя йазмаг олар:
(3.26)
бурада
(3.27)
Алынмыш (3.27) ифадяляриндян эюрцндцйц кими бахылан хцсуси щалда рягслярин баш формасынын
ясас функсийалары К.М.Мяммядовун щялли иля цст-цстя дцшцр.
Бахылан хцсуси щалда сярбяст рягслярин амплитутуну, дюнмя буcаьыны, яйиcи моменти вя кясиcи
гцввяни щесабламаг цчцн ашаьыдакы дцстурлары алмаг олар:
62
(3.28)
Сюнмя ямсалы нязяря алынмадыгда (3.28) ифадяляриндя α=0 гябул етмяк лазымдыр. Бу щалда
алынмыш хцсуси щялл сабит яйилмя сяртликли дайаьын, сабит сяртлик ямсаллы грунт мцщитиндя сярбяст
рягсляринин щялли иля ейнидир.
Йухарыда алынмыш (3.26)-(3.27) хцсуси щяллиня ясасян дярин салынан сабит яйилмя сяртликли чевик
дайаьын лайищяляндирмя тяcрцбясиндя тясадцф едилян мцхтялиф щаллар цчцн тезлик тянликляринин гу-
рулмасына вя сярбяст рягслярин тезлик спектрляринин тяйининя бахаг:
1. Фярз едяк ки, чевик дайаьын йухары уcу бцнювря сятщи сявиййясиндя сярбястдир, ашаьы уcу ися
ади грунт лайыны кечяряк гайа сцхурунда сярт баьланмышдыр.
Бахылан щалда мяcщул кинематик параметрляр олан Й0н вя θ0н-ни тяйин етмяк цчцн дайаьын
ашаьы уcунун сярт бяркидилмя шяртиндян истифадя едирик: Хн(щ)=0; θн(щ)=0. Бу щалда (3.26) вя
(3.28) ифадяляриня ясасян ашаьыдакылары йаза билярик:
(3.29)
Тезлик тянлийини алмаг цчцн (3.29)-да мяcщул Й0нвя θ0н параметрляриня уйьун олан ямсаллар-
дан дцзялдилмиш детерминанты сыфыра бярабяр едирик:
(3.30)
cщβнщ·cосβнщ=1 (3.31)
63
Бу трансендент тянлийин кюклярини ашаьыдакы шякилдя ифадя етмяк олар:
Тапылмыш кюкляри вя (3.25) ифадясини нязяря алараг тезлийин ашаьыдакы спектрини алмаг олар:
(3.32)
(3.33)
(3.34)
Бу кюкляря уйьун чевик дайаьын сярбяст рягсляринин тезлик спектри ашаьыдакы кими щесабланыр:
64
(3.36)
(3.37)
(3.37) тянлик системиндя мяcщул параметрляря уйьун олан ямсаллардан тяртиб олунмуш детер-
минанты сыфыра бярабяр етмякля тезлик тянлийини алмыш олуруг:
Мцяййян садяляшмя апармагла бахылан щалда яйилмя рягсляринин тезлийи цчцн ашаьыдакы тран-
сендент тянлийи алырыг:
cщβнщ·cосβнщ=1 (3.38)
Бу кюкляри вя (3.25) ифадясини нязяря алсаг, яйилмя рягсляринин тезлик спектри цчцн ашаьыдакы
дцстуру алырыг:
65
(3.39)
4. Дярин салынан чевик дайаьын йухары уcу бцнювря сятщи сявиййясиндя ойнаглы бяркидилиб,
ашаьы уcу ися ади грунт гатыны кечяряк гайа нрунтунда сярт баьланмышдыр.
Бу щалда мяcщул параметрляр бцнювря сятщи сявиййясиндя дюнмя буcаьы θ0н вя ойнагдакы ре-
аксийа гцввяси Г0н-Р0н-дир. Дайаьын ашаьы уcунда Хн(щ)=0, θн(щ)=0 шяртляриндян вя (3.26)-(3.28)
ифадяляриндян истифадя етмякля бу параметрляри тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы тянлик системини алырыг:
(3.40)
Бурадан да:
(3.41)
Яйилмя рягсляринин тезлик тянлийини алырыг. Бу детерминанты ачыб садяляшдирмякля тезлик тянлийи-
ни ашаьыдакы трансендент тянликля ифадя етмяк олур:
(3.42)
Бу тянлийин кюклярини ашадыдакы кими мцяййян етмяк олар:
Бу кюкляря уйьун олараг дайаьын яйилмя рягсляринин тезлик спектри цчцн ашаьыдакы дцстурлары
алырыг:
66
(3.43)
Йухарыда эюстярилян дайаьын уcларынын диэяр мцмкцн бяркидилмя щаллары цчцн дя тезлик тян-
лийини гурмаг вя дайаьын яйилмя рягсляринин тезлик спектирлярини щесабламаг олар.
Ону да гейд етмяк лазымдыр ки грунт мцщитинин сяртлик ямсалы сабит олмайан щалларда, йяни
дяринлик бойунcа хятти вя гейри-хятти ганунла дяйишян щалларда яйилмя рягсляринин баш формасыны
ифадя едян диференсиал тянлик дюрдцнcц тяртибдян дяйишян ямсаллы диференсиал тянлик олур. Одур ки,
беля щалларда бахылан динамики контакт мясялянин щяллини гапалы шякилдя гурмаг гейри-мцмкцн
олур. Башга сюзля баш рягсляринин амплитутуну ифадя едян ясас функсийалар дяйишян ишаряли сонсуз
сыралар шякилиндя алыныр. Беля щяллдян истифадя едяряк тезлийи тяйин етмяк истядикдя алынан тянлийин
нечянcи дяряcядян cябри тянлик олмасы щяр бир сыра цчцн гябул олунан щядлярин сайындан асылыдыр.
Ян цмуми щалда бу тянлик ω2-на нязярян н-cи тяртибдян дяйишян ишаряли cябри тянлийя эятирилир:
Беля олдугда рягслярин тезлийинин тяйини (3.44) типли cябри тянлийин щягиги мцсбят кюкляринин
тяйини иля баьлы олур. Бу ися анcаг ЕщМ-дян истифадя етмякля реаллашдырыла биляр. Беля мясялялярин
щяллиня К.М.Мяммядов тяряфиндян бахылмышдыр.
Бирcинсли грунт мцщитиня салынмыш мцнтязям пайланмыш кцтляйя малик олан чевик дайаг сон-
суз сярбястлик дяряcяси олан систем кими гябул олунур. Щяр бир истянилян анда онун вязиййяти ела-
стики хятля мцяййян едилир ки, бу да динамики тясирлярдя бахылан кясийин координатындан вя заман-
дан асылы олур. Дайаьын еластики оху иля яйиcи момент арасында яйинтинин мцсбят гиймятиндя ашаьы-
дакы асылылыг сювcуддур:
2Y ( x, t )
EJ M ( x, t ) (3.45)
x 2
Бу ифадяни ики дяфя х-я эюря ардыcыл диференсиалласаг:
4Y ( x, t ) 2 M ( x, t )
EJ P( x, t ) (3.46)
x 4 x 2
ифадясини алырыг.
Бурада П(х,т) дайаьа тясир едян ениня гцввянин интенсивлийидир.
Рягси щярякят заманы дайаьа тясир едян ениня П(х,т) йцкц ашаьыдакы йцклярин cями кими тяй-
ин едилир:
- габагcадан мялум олан вибрасийа импулсив йцкцндян г(х,т);
F 2Y x ,t
- интенсивлийи 2
олан яталят йцкцндян;
g t
67
- рягси щярякятя эюстярилян вя интенсивлийи дайаьын ващид кцтляси вя рягси щярякятин сцрятиля мцтяна-
F Y x,t
сиб олан 2 мцгавимят гцввяси;
g t
- Фусс-Винклер модели иля тяйин олунан грунт мцщитинин реактив мцгавимяти;
Pqr ( x, t ) K ( x) Y ( x, t )
Бунлары нязяря алдыгда дайаьа тясир едян ениня П(х,т)йцкцнц ашаьыдакы дцстурла тяйин етмяк
олар:
Бу ифадяни (3.46) асылылыьында нязяря алсаг дярин салынан чевик дайаьын мяcбури рягслярин дифе-
ренсиал тянлийини цмуми щалда ашаьыдакы кими ифадя етмяк олар:
(3.48)
Чохсайлы тяcрцбяляр эюстярир ки, грунт мцщитинин сяртлик ямсалы чевик дайаьын йералты щиссясин-
дя параметрик гейри-хятти ганунла дяйишир:
Kh
K ( x) x (3.49)
h
г(х,т)=г(х)синθт (3.50)
4Y ( x, t ) K h F 2Y ( x, t )
EJ x Y ( x , t )
x 4 h g x 2
(3.51)
F Y ( x, t )
2 q( x) sin t
g x 2
(3.51) тянлийинин саь тяряфи сыфыра бярабяр олдугда, бу дярин салынан чевик дайаьын сярбяст
рягслярини тяйин етмяйя имкан верир. Саь тяряфи (3.51) гейри-бирcинсли тянлийин бир хцсуси щяллинин та-
пылмасы ися импулсив йцк тясириндян параметрик гейри-хятли сяртлик ямсаллы грунт мцщитиндя дайаьын
мяcбури рягслярини тяйин етмяйя имкан верир.
Одур ки, ашаьыда беля бир щяллин гурулмасына бахылыр.
68
3.5. ЩЯРЯКЯТЯ ЭЯТИРИЛЯН ЮЗЦЛЦН МЦГАВИМЯТИ НЯЗЯРЯ АЛМАДАН ДАЙАЬЫН
МЯCБУРИ РЯГСЛЯРИНИН ДИФЕРЕНСИАЛ ТЯНЛИЙИНИН ХЦСУСИ ЩЯЛЛИНИН ГУРУЛМАСЫ
Дайаьын мяcбури рягсляринин (3.51) диференсиал тянлийинин бир хцсуси щяллинин мцгавимяти ня-
зяря алынмадыгда (α=0) ашаьыдакы кими ахтарылыр:
Йхцсуси(х,т)=Й(х)синθт (3.52)
Kh F
EJY IV ( x)
x Y ( x) 2Y ( x) q( x) (3.53)
h g
Сонунcу тянлийин щяр ики тяряфини ЕЖ-я бюлцб вя ашаьыдакы ишарялянмяляри гябул етсяк:
(3.54)
Y IV ( x) q ( x) ( x)Y ( x) (3.55)
Бцнювря сятщи сявиййясиндя дайаьын йухары уcу цчцн ашаьыдакы башланьыc сярщяд шяртлярини гя-
бул едирик (х=0):
M0 Q
Y ( 0 ) Y0 ; Y ( 0 ) 0 ; Y ( 0 ) ; Y ( 0 ) 0 (3.56)
EJ EJ
Бахылан мясялянин щяллини ЫЫ башлыгда тядбиг едилмиш Пикар ардыcыл йахынлашма цсулу иля гур-
саг, сон нятиcядя аларыг:
(3.57)
(3.57) щяллиндя Й0, θ0, М0 вя Г0-башланьыc параметрляр олуб, бцнювря сятщи сявиййясиндя дай-
аьыдинамики яйинтисини, дюнмя буcаьыны, яйиcи моменти вя кясиcи гцввясини ифадя едир.
Ф1(х), Ф2(х), Ф3(х), Ф4(х),Ф4(х)-функсийалары ашаьыдакы cялдйыьылан сонсуз сыралар васитясиля
тяйин едилир:
69
(3.58)
(3.59)
(3.60)
(3.61)
(3.62)
70
(3.63)
Щарадакы:
(3.64)
(3.65)
(3.66)
(3.67)
71
(3.68)
(3.69)
(3.70)
(3.71)
Беляликля, дайаьын мяcбури рягсляринин диференсиал тянлийинин хцсуси щяллини ашаьыдакы шякилдя
алырыг:
72
(3.72)
(3.73)
(3.74)
(3.75)
Йухарыда гурулмуш хцсуси щялля дахил олан Фж(х),(ж=1,…,5) функсийаларынын грунт мцщитинин
сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа гейри-хятти дяйишмясини характеризя едян β-параметринин хцсуси
щаллар цчцн арашдырылмасы (β=0,12) К.М.Мяммядов тяряфиндян апарылмышдыр.
Континентал шелф, лиман, кюрпц, сянайе вя мцлки, метрополитен вя еляcя дя мцасир тикинтинин
диэяр сащяляриндя дярин салынан чевик вя сярт дайаглар эениш тятбиг олунурлар. Бина вя гурьуларын
истисмары дюврцндя онларын юзцл гурулушларында тятбиг олунан сабит вя дяйишян сяртликли дайаглар
мцхтялиф тяйинатлы статики вя динамики йцклярин тясирляриня мяруз галырлар.
Динамики (сейсмики) тясирлярдян дярин салынан чевик дайаглар грунт мцщитиндя мцряккяб
рягси щярякят едирляр. Дайаьын яйилмя рягси щярякятиндя грунт мцщитинин она эюстярдийи мцгави-
мятлярин тяйининдя мцхтялиф щесаби-механики моделлярдян истифадя олунур. Динамики контакт мя-
сялялярин щяллиндя истифадя олунан моделлярдян ян чох тятбиг олунаны дяйишян сяртлик ямсаллы Фусс -
Винклер моделидир. Грунт мцщитиндя цфцги динамики йцкляря мяруз галан чевик вя сярт конструк-
сийаларын щесабланмасында бу модел эениш тятбиг олунур.
Дяйишян сяртлик ямсаллы Фусс - Винклер моделиндян истифадя етмякля ашаьыда сабит яйилмя
сяртликли дярин салынан чевик дайаьын сярбяст яйилмя рягсляринин щесабланма методикасы тяклиф
олунур.
Гябул олунмуш моделя ясасян дайаьын яйилмя рягсляриня гаршы грунт мцщитинин эюстярдийи
динамики реактив мцгавимятин интенсивлийи ашаьыдакы ифадя иля тяйин олунур;
ггр х,т К хЙ х,т , (3.76)
бурада К(х) – грунт мцщитинин дяринлик бойунcа дяйишян сяртлик ямсалы,
Й(х,т) – бцнювря сятщи сявиййясиндян ихтийари х дяринлийиндя истянилян анда дайаьын сярбяст
яйилмя рясгляринин амплитудудур. Яйилмя рягсляринин амплитуду нисбятян кичик олдугда бирcинсли
грунт мцщитинин сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа дяйишмясини ашаьыдакы хятти ганунла гябул ет-
мяк олар:
К щ бщ К
К х х щ х, (3.77)
щ щ
бу ифадядя К щ - цфцги йердяйишмя истигамятиндя щ дяринликдя грунтун еластики сыхылма ямсалы;
бщ – дайаьын щесаби ени вя йа диаметри;
73
К щ К щ бщ - дайаьын ашаьы уcу сявиййясиндя цфцги йердяйишмя истигамятиндя грунтун сярт-
лик ямсалыдыр.
(3.76) вя (3.77) ифадяляриня ясасян дайаьын сярбяст яйилмя рягсляриня гаршы грунтун реактив
мцгавимятинин интенсивлийи ашаьыдакы кими тяйин олунур:
Кщ
ггр х,т хЙ х,т (3.78)
щ
Рягси щярякятин сцряти вя дайаьын кцтляси иля мцтянасиб олан юзлцлц мцгавимяти нязяря алын-
мадыгда (2.3) ифадяси ясасында сабит яйилмя сяртликли чевик дайаьын сярбяст яйилмя рягсляринин ще-
сабланмасы ашаьыдакы 4 - cц тяртибдян хцсуси тюрямяли ади дифференсиал тянлийин интегралланмасы иля
баьлыдыр:
4 йх,т К щ γФ 2Й х,т
ЕЪ хйх,т 0 (3.79)
х 4 щ э т 2
бурада ЕЖ – дайаьын сабит яйилмя сятрлийи; - дайаг материалынын щяcм чякиси; Ф – дайаьын ен
кясик сащяси; э – сярбяст дцшмя тяcилидир.
Алынмыш (2.4) дифференсиал тянлийинин цмуми щяллини ашаьыдакы шякилдя ахтармаг олар:
Й х ,т Х х Т т (3.80)
н 1
(2.5) ифадясиня ясасян биз хцсуси интегралы (2.4) дифференсиал тянлийиндя йазыб Фцрйе цсулу иля
дяйишянляря айрылма апарсаг, нятиcядя аларыг:
Кщ
ЕЪ ЫВ х х х
щ Т ЫЫ т (3.81)
н2 .
Т т
Ф х
э
Сонунcу ифадянин сол тяряфининин т - дян, саь тяряфинин ися х - дян асылы олмамасы ашаьыдан
бир-бириндян асылы олмайан ики дифференсиал тянлийи алмаьа имкан верир.
Т ЫЫ т н2Т т 0 , (3.82)
Ф н2 К щ
ЕЪ ЫВ х х х 0. (3.83)
э щ
Мялум олудуь кими (3.82) дифференсиал тянлийи ашаьыдакы кими ифадя олуна биляр:
Т т Жн син н т н (3.84)
Бурадан эюрцндцйц кими дайаьын Й(х,т) сярбяст рягсляри щормоник ганунла баш верир вя
н кямиййяти сярбяст яйилмя рягсляринин тезлийини ифадя едир.
(3.83) диференсиал тянлийинин цмуми щяллинин гурулмасы иля тяйин едилян Х(х) функсийасы сярт-
лик ямсалы дяринлик бойунcа хятти дяйишян грунт мцщитиндя чевик дайаьын сярбяст яйилмя рягсляри-
нин баш формасыны якс етдирир.
Икинcи щяддя дяйишян ямсалы олан (3.83) тянлийинин цмуми щяллини мялум тяхмини цсулларла
гурмаг олар. Буна мисал олараг иншаат механикасынны вариасийа цсулуну ардыcыл йахынлашма цсу-
луну, сонлу вя сонсуз сыралар цсулуну, А.Н. Крыловун ядяди щесаблама цсулларыны вя с. эюстярмяк
олар.
Дюрдцнcц тяртибдян дяйишян ямсалы олан (3.83) дифференсиал тянлийинин щяллини сярщяд фун-
ксийасы анлайышындан истифадя етмякля Пикар ардыcыл йахынлашма цсулу иля гуруруг. Яввялcя (2.8)
дифференсиал тянлийини ашаьыдакы кими ифадя едирик:
ЫВ х А ахх, (3.85)
бурада
А
Фн2
эЕЪ
К
, м 4 ; а щ , м5 .
щЕЪ
(3.86)
74
Дайаьын сярбяст яйилмя рягсляринин баш формасыны ифадя едян (3.85) дифференсиал тянлийи бцнюв-
ря сятщи сявиййясиндя ашаьыдакы динамики сярщяд шяртляри иля ифадя олунур, йяни х=0 олдугда:
М0 Г
Х 0 Й 0 ; Х 0 0 ; Х 0 ; Х 0 0 , (3.87)
ЕЪ ЕЪ
бурада Й0, 0, М0 вя Г0 – башланьыc параметрляр олуб уйьун олараг дайаьын башланьыc кясийиндя
динамики яйинтини, дюнмя буcаьыны, яйиcи моменти вя кясиcи гцввяни ифадя едир.
(3.87) сярщяд шяртлярини нязяря алмагла (3.85) тянлийни дюрдгат интегралласаг, аларыг:
М х 2 Q0 х 3
х Y0 0 х 0
EJ 2 ! EJ 3 !
х х1 х2 х3
(3.88)
А ах4 х4 dх1 dх2 dх3 dх4 .
0 0 0 0
Яэяр
М0 х 2 Г0 х3
0 х Й 0 0 х (3.89)
ЕЪ 2 ! ЕЪ 3 !
гябул етсяк, бу щалда (3.88) интеграл тянлийини ашаьыдакы шякилдя йаза билярик:
х х1 х2 х3
х 0 х А ах4 х4 дх1 дх2 дх3 дх4 . (3.90)
0 0 0 0
Х0(х) - функсийасы бахылан динамики контакт мясялянин башланьыc сярщяд шятлярини там якс
етдирдийи цчцн бу функсийаны динамики сярщяд функсийасы адландырырыг. Беляликля, дярин салынан
чевк дайаьын сярбяст яйилмя рягсляринин баш формасынын тяйини (3.90) интеграл тянлийинин щяллиня
эятирилир.
Ахтарылан Х(х) йунксийасына сыфырынcы йахынлашма кими Х0(х) сярщяд функсийасыны гябул ет-
мякля (3.90) интеграл тянлийиндя Пикар ардыcыл йахынлашмаларыны ашаьыдакы кими гуруруг:
М х 2 Г0 х3
0 х Й 0 0 х 0
ЕЪ 2 ! ЕЪ 3 !
х х1 х2 х3
1 х 0 х А ах4 0 х4 дх1 дх2 дх3 дх4 ;
0 0 0 0
х х1 х2 х3
2 х 0 х А ах4 1 х4 дх1 дх2 дх3 дх4 .
0 0 0 0
. . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . .
х х1 х2 х3
н х 0 х А ах4 н1 х4 дх1 дх2 дх3 дх4 .
0 0 0 0
Ан х 4 н н 5н
н а х
н 4н 5
Дярин салынан чевик дайаьын яйилмя рягсляинин баш формасы цчцн алынмыш (3.92) щяллиня ясасян
онун ихтийари кясийиндя динамики дюнмя буcаьыны, яйиcи моменти вя кясиcи гцввяни щесабламаг
цчцн ашаьыдакы дцстурлары алырыг:
М0 Г0
н х Й 0Ф1 х 0Ф2 х ЕЪ Ф3 х ЕЪ Ф4 х ;
М н х ЕЪЙ 0Ф1х ЕЪ 0Ф2х М0Ф3х Г0Ф4х ; (3.93)
Г х ЕЪЙ Фх ЕЪ Фх М Фх Г Фх .
н 0 1 0 2 0 3 0 4
(3.80), (3.82), (3.83), (3.84), (3.91) вя (3.93) ифадяляриня ясасян бахылан контакт мясялянин там щял-
лини ашаьыдакы кими ифадя едя билярик:
(3.94) ифадяляринин биринcисиня ясасян дайаьын бахылан ихтийари нюгтяляринин йердяйилмя сцряти
ашаьыдакы ифадя иля тяйин едилир:
Й н х,т
н х,т н Х н хжос нт н (3.95)
т н1
Йухарыдакы (3.91) вя (3.94) ифадяляри ясасында дярин салынан чевик дайаьын сярбяст яйилмя
рягсляринин тезлик тянликляринин алынмасына бахаг.
Рягслярин баш формасы цчцн алынмыш (3.91) - (3.94) щесаблама дцстурларынын щяр бириндя дюрд
башланьыc параметр иштирак едир. Щяр бир бахылан динамики контакт мясяля цчцн бу параметрляр-
дян икиси щямишя мялумдур. Галан ики мяcщул башланьыc параметри тяйин етмяк цчцн ися дайаьын
ашаьы уcунун сярщяд шяртляриня эюря ики тянлик алмаг мцмкцндцр. Бу гайда иля алынмыш cябри тян-
лик системиндя мяcщул башланьыc параметрляринин ямсалларындан дцзялдилмиш детерминанты сыфыра
бярабяр етмякля сярбяст яйилмя рягсляринин тянлийи алыныр.
(3.91) щяллиня дахил олан функсийаларын вя онларын уйьун тюрямяляринин ифадяляриндя илк ики-цч
щядля кифайятляндикдя беля дайаьын сярбяст яйилмя рягсляринин тяйини А ямсалына эюря йцксяк тяр-
тибдян cябри тянлийин ян кичик мцсбят кюкцнцн тапылмасыны тяляб едир.
Ф ъ х функсийаларынын ифадяляриндя мцяййян дяйишикликляр апармагла бахылан мясялянин
щяллини хейли садяляшдирмяк олар.
Бахылмаг цчцн ашаьыдакы юлчцсцз координатлары гябул едяк:
х х; z х , (3.96)
76
бурада
4 А
Фн2
эЕЪ
, м 1
(3.97)
а щЕЪ ,
5 5
Кщ
м 1 .
Бунлары нязяря алараг Ф ъ х функсийаларынын саь тяряфиндяки биринcи сонсуз сыралары ашаьыда-
кы кими ифадя етмяк олар:
Ан х 4 н
х 1 1 жщх жосх 1;
4н
н 1 4 н ! н0 4 н ! 2
Ан х 4 н1 1
х4 н1 х 1 сщх синх х;
н 1 4 н 1! н 0 4 н 1! 2 (3.98)
1 х
4 н 2
Ан х 4 н 2 х2 1 х2
2 жщ х жос х ;
н 1
4 н 2! н0 4 н 2 ! 2 ! 2 2 2
1 х
4 н3
Ан х 4 н3 х3 1 х3
3 сщ х синх .
н 1 4 н 3 ! н0 4 н 3 ! 3 ! 2 3 3!
Ф ъ х функсийаларынын саь тяряфиндяки икинcи сонсуз сыралар ашаьыдакы кими йазыла биляр:
н 5н
н а х
1 1 1 6 11 5 н 4 А1 з ;
н 1 5 н !
н а х
н 5 н 1
х 1 2 7 12 5 н 3 1 Б1 з ;
н 1 5 н 1! (3.99)
2 н 5 н 2
х 1н а х 3 8 13 5 н 2 12 Ж1 з ;
2! н 1 5 н 2 !
3 н 5 н 3
х н а х 1
3 ! 1 5 н 3 ! 4 9 14 5 н 1 3 Д1 з .
н 1
(3.98) – (3.99) ифадялярини нязяря алыб, Ф ъ х функсийаларынын саь тяряфиндяки илк ики сонсуз
сыралары сахламагла бу сыралары ашаьыдакы кими йазмаг олар:
Ф1 х Ф 1 х А1 з 1;
Ф2 х 1 Ф 2 х 1 Б1 з х;
(3.100)
1 1 х2
Ф х Ф х Ж з ;
3
2 3
2 1
2!
1 1 х3
Ф
4 х Ф х Д з .
3 4 3 1 3!
Бу ифадялярдя:
1 1
Ф х жщх жосх ; Ф 2 х сщх синх ;
1 2 2 (3.101)
Ф х 1 1
3 жщх жосх ; Ф 4 х сщх синх .
2 2
77
з5 з 10 з 15
А
1 з 1 1 1 6 1 6 11 ;
5 ! 10 ! 15 !
з6 з 11 з 16
Б1 з з 2 2 7 2 7 12 ;
6! 11 ! 16 !
(3.102)
2 7 12 17
Ж з з з з з
3 38 3 8 13 ;
1 2! 7 ! 12 ! 17 !
з3 з8 з 13 з 18
Д
1 з 4 4 9 4 9 14 .
3! 8! 13 ! 18 !
Ф ъ х функсийаларынын (3.91) ифадяляриня дахил олан илк цч тяртибдян тюрямяляри
(3.99)…(3.102) нязяря алынмагла беля ифадя олуна биляр:
Ф х 2 Ф х 3 А з ; Ф2х 2 Ф3 х 2 Б 4 з ;
1 2 4
х2
Ф3 х Ф2 х Ж 2 з х; Ф4 х 2 Ф3 х 2 Д 2 з
1 1 1 1
;
2!
Ф3х Ф1 х Ж 3 з 1; Ф4 х Ф2 х Д 3 з х;
1 1
Ф х Ф х Ж з ; Ф4 х Ф1 х Д 4 з 1.
3 4 4
Бу ифадялярдя
А2 з , А3 з , А4 з , Б2 з , Б3 з , Б4 з , Ж3 з , Ж4 з , Ж5 з , Д2 з , Д3 з , Д4 з
функсийаларынын ифадяляри А1 з , Б1 з вя Д1 з функсийаларыны юлчцсцз з координатына эюря
ардыcыл дифференсиалламагла тяйин едилир:
дА1 з д 2 А1 з д 3 А1 з
А2 з ; А3 з 2
; А4 з 3
вя с.
дз дз дз
Ф ъ х функсийалары вя онларын илк цч тяртибдян тюрямяляринин йухарыдакы гайдада ифадя едил-
мяси бахылан мясялянин щяллини хейли садяляшдирир. Бу да онунла ялагядардыр ки,
Ф ъ х , Аъ з , Б ъ з , Ж ъ з , вя Д ъ х функсийаларынын щесабланмасы цчцн щазыр cядвялляр
мювcуддур.
Беляликля, тяклиф олунан методика дярин салынан сабит яйилмя сяртликли чевик дайаьы сяртлик ям-
салы дяринлик бойунcа хятти дяйишян грунт мцщитиндя динамики тясиря щесабламаьа имкан верир.
78
ФЯСИЛ 4. ДЯРИН САЛЫНАН МАИЛИ ВЯ ШАГУЛИ ДАЙАГЛАРЫН ЕЛАСТИКИ
МЦЩИТДЯ БОЙУНА ДАРТЫЛМА ВЯ СЫХЫЛМАДА ЯЙИЛМЯ
ДЕФОРМАСИЙАСЫНА ЩЕСАБЛАНМАСЫ
Шякил 4.1
79
Шякил 4.2.
Бу щесабат схемляриндя милин сыхылмыш вя дартылмыш яйилмя щесабатлары дайаьын йерцстц щисся-
синин яйилмяси нязяря алынмагла вя алынмамагла апарыла биляр. Ахырынcы щалда щесаб едилир ки, дай-
аьа тясир едян йцк ясасын сятщ сявиййясиндя гойулмушдур. Беля щесабат схемляри мцсбят вя йа
мянфи тяряфя яйилмиш маили дайагларын мцхтялиф истигамятлярдян тясир едян цфцги йцклярин нязяря
алынмасыны вахтында щесабламаг мцмкцндцр.
Мцсбят маилликли дайаглар цчцн цфцги явязляйиcи гцввя саьдан сола тясир етдикдя дайаг ела-
стик мцщитдя сыхылмадан яйилян мил кими ишляйир, дайаьын йералты щиссясиндя грунтун сяртлик ямсалы
иля характер ганунауйьунлугла дяйишир (шякил 4.3).
Шякил 4.3.
Яэяр беля дайаьа гцввя солдан саьа гойулмушса, онда дайаг мющкям мцщитдя дартылан –
яйилмиш мил кими ишляйяcяк.
Мянфи маилликли еластик дайаьа саьдан сола явязляйиcи цфцги гцввя тясир етдикдя, дайаг еластик
мцщитдя дартылмадан яйилян мил кими ишляйяр (шякил 4.4).
80
Шякил 4.4.
Беля щалларда еластик маили дайагларын деформасийа щесабаты дайаьын йерцстц щиссясинин яйил-
мясини нязяря алмагла вя алмамагла йериня йетирилир.
Принсип нюгтейи-нязяринcя еластик маили дайагларын щесабаты, бирэя тясир едян ох бойунcа сы-
хан вя йан йцкляринин бирэя тясириня ишляйян шагули дайаглардан сечилмяйир. Грунтун сяртлик ямсалы
ашаьыдакы асылылгдан гябул едилир:
K L K h cos (4.1)
Маили еластик дайагларын йан вя сыхан гцввялярин тясири заманы деформасийайа щесабланмасы
шякил 4.3-дя верилмишдир.
4.2. ЕЛАСТИК МАИЛИ ДАЙАЬЫН ДЯРИНЛИЙИ БОЙУНCА ГРУНТУН СЯРТЛИК ЯМСАЛЫ САБИТ
ОЛДУГДА ОХ БОЙУНCА СЫХАН ВЯ ЙАН ГЦВВЯЛЯРИН БИРЭЯ ТЯСИРИНЯ
ЩЕСАБЛАНМАСЫ
Бахылан щалда дайаьын деформасийайа щесабаты ашаьыдакы тянлийин интегралланмасы иля йериня
йетирилир.
81
Шякил 4.5
(4.2) тянлийинин цмуми щяллини еластик мцщитдя бойуна яйилмиш мил цчцн дя йазмаг олар. Бу
вахт мясялянин цмуми щялли ашаьыдакы кими олар:
Бурада (4.3) тянлийиндяки функсийаларын щялли сонсуз-дяйишян ишаряли тез йыьылан сыра кими тяйин еди-
лир.
Y1 x 1 1n aLn x 4 n / 4 n ! 1x 2 n / 2 n ! aLn 1n1 2 n x 2 n 4 / 2 n 4 ! n 1
n 1 n 1 n 1
a 2
L 1
n 1
n 2
2 n x 2 n8 / 2 n 8 ! tn,1 aL3 1n 3 2 n x 4 n12 / 2 n 12 ! tn, 2
n 1
aL4 1n 4 2 n x 2 n16 / 2 n 16 ! tn, 3 ....
n 1
Y2 x x 1n aLn x 4 n1 / 4 n 1! 1n 2 n x 2 n1 / 2 n 1! aLn 1n1 2 n x 2 n5 / 2 n 5 ! n 1
n 1 n 1 n 1
aL2 1n 2 2 n x 2 n9 / 2 n 9 ! tn,1 aL3 1n 3 2 n x 4 n13 / 2 n 13 ! tn, 2
n 1 n 1
aL4 1n 4 2 n x 2 n17 / 2 n 16 ! tn, 3 ....
n 1
Y3 x x 2 / 2! 1n aLn x 4 n 2 / 4 n 2 ! 1n 2 n x 2 n 2 / 2 n 2 ! aLn 1n1 2 n x 2 n6 / 2 n 6 ! n 1
n 1 n 1 n 1
aL2 1n 2 2 n x 2 n10 / 2 n 10 ! tn,1 aL3 1n 3 2 n x 4 n14 / 2 n 14 ! tn,2
n 1 n 1
aL4 1n 4 2 n x 2 n18 / 2 n 18 ! tn, 3 .....
n 1
82
Y4 x x 3 / 3! 1n aLn x 4 n 3 / 4 n 3 ! 1n 2 n x 2 n 2 / 2 n 3 ! aLn 1n1 2 n x 2 n7 / 2 n 7 ! n 1
n 1 n 1 n 1
aL2 1n 2 2 n x 2 n11 / 2 n 14 ! tn,1 aL3 1n 3 2 n x 4 n15 / 2 n 15 ! tn,2
n 1 n 1
aL4 1 2 n x 2 n19 / 2 n 19 ! tn,3 ....
n4
n 1
Алынмыш ифадялярин бязи щядляринин бярабярлийиндян истифадя едяряк Й1(х) функсийасы ашаьыдакы
кими олар.
1 aL x / 4 n ! chxcos x;
n n 4n
1
n1
1 1 aL x / 4 n 1! 1 / 2 chx sin x chxcos x ;
n n 4 n1
n 1
2
x / 2! 1 aL x / 4 n 2 ! 1 / 2 2 shx sin x;
n n 4 n 2
n 1
3
n 1
1 x / 2 n 1! sinx x / ;
n 2 n 2 n1
n 1
1 x
n 2 n 2 n 2
/ 2 n 2 ! 1 / 2 1 2 x 2 / 2 cos x ; (4.4)
n 1
1 x
n 2 n 2 n 3
/ 2 n 3 ! 1 / 3 x / 1! 3 x 3 / 3! sinx ;
n 1
4 K / 4 EJ 4 aL / 4 , aL 4 4
Y1 x chax cos xcos x 1 2 2 1n1 x 2 n x 2 n 4 / 2 n 4 ! n 1
n 1
2 a 4 1n 2 2 n x 2 n8 / 2 n 8 ! tn,1 2 a 6 1n 3 2 n x 2 n12 / 2 n 12 ! tn, 2
n 1 n 1
2 a 8 1n 4 2 n x 2 n16 / 2 n 16 ! tn, 3 ....
n 1
(4.5)
83
Y2 x 1 / 2 achx sin x shaxcos x sin x x 2 2 1n1 x 2 n x 2 n5 /
n 1
/ 2 n 5 ! n 1 2 a 4 1n 2 2 n x 2 n9 / 2 n 9 ! tn,1 (4.6)
n 1
2 a 6 1n 3 2 n x 2 n13 / 2 n 13 ! tn, 2 2 a 8 1n4 2 n x 2 n17 / 2 n 17 ! tn, 3 ....
n 1 n 1
Y3 x 1 / 2 a 2 shax sin x 1 / 2 2 1 2 x 2 / 2! cos x 2 2 1n1 x 2 n x 2 n6 / 2 n 6 !
n 1
/ n 1 2 a 4 1n 2 2 n x 2 n10 / 2 n 10 ! tn,1 2 a 6 1n 3 2 n x 2 n14 / (4.7)
n 1 n 1
/ 2 n 14 ! tn,2 2 a 8 1n 4 2 n x 2 n18 / 2 n 18 ! tn,3 ....
n 1
Асанлыгла эюрмяк олар ки, Й1(х)-ин саь щиссясинин биринcи щядди щепербола-тригонометрик
функсийа шяклиндя верилмиш вя щоризонтал истигамятлянмиш Г0 гцввяси вя М0 моменти тясириндян
дайаьын ениня яйилмясини якс етдирир. Бу ифадялярдяки щядляр еластик мцщитдяки тирин ениня яйилмяси-
нин щяллиндяки ясас функсийаларла цст-цстя дцшцр.
Й1(х) функсийаларынын саь щиссясинин икинcи щядляри анcаг (П) гцввясинин тясирини якс етдирир,
галан щядляр ися ениня вя узунуна гцввялярин бирэя тясирини нязяря алыр. Дюнмя буcаьыны, яйиcи
моменти вя кясиcи гцввяни тяйин етмяк цчцн дайаьын истянилян кясийиндя щесабат дцстурлары ашаьы-
дакы кими олар:
EJYn x Q x Y0 EJ Y1 x 2Y1 x 0 EJ Y2 x 2Y1 x
M0 Y3 x 2Y3 x Q0 Y4 x 2Y1 x (4.11)
84
М(Л)=0 Г(Л)=0
Бунлары (4.10) вя (4.11)-дя нязяря алдыгда ашаьыдакы ифадяни аларыг:
Y0 N 1 0 N 2 N 3 0
a ,y a ,y a ,y
(4.13)
Y0 N 4 0 N 5 N 6 0
a ,y a ,y a ,y
Бурада N 3 , , N 6 , сярбяст щядляри илк йан йцклярин тясирини юзцндя бирляшдирир (М0, Г0), белялик-
ля ашаьыдакы ифадяляри йаза билярик:
Y0 N 2a ,y N 6a ,y N 3a ,y N 5a ,y / N 1a ,y N 5a ,y N 2a ,y N 4a ,y
0 N a ,y
2 N 6a ,y N 3a ,y N 5a ,y / N a ,y
1 N 5a ,y N 2a ,y N 4a ,y
Бойуна бющран гцввяси дайаныгсызлыг вязиййяти щалынын тянлийиндян тяйин едилир:
0 0
M 0 M 0 M 3
M 0 M 0 / EJ M 3 / EJ
Бу шяртляри нязяря алмагла, дайаьын ихтийари кясийиндя деформасийаны тяйин етмяк цчцн (4.3),
(4.9), (4.10) вя (4.11) ифадяляриня ясасян ашаьыдакы щесабат дцстуруну алырыг:
85
Yn x Y0Y1 x M 0 / EJ Y3 x Q0 / EJ Y3 x ;
x Y0Y1x M 0 / EJ Y3x Q0 / EJ Y4x ;
M x Y0 EJY1x M 0Y3x Q0Y4x ;
Qx Y0 EJ Y1x 2Y1 x M 0 Y3x 2Y1 x Q0 Y4x 2Y4 x
Y0 Q0 / EJY4L Y3L 2Y1 L Y3L Y4x 2Y4 x /
/ Y3L Y1L 2Y1 L Y1L Y3L 2Y1 L
M Q Y L Y L Y L Y L Y x Y x /
0 0 1 4
2
1 4 3
2
4
4.3. ГРУНТУН СЯРТЛИК ЯМСАЛЫ БОЙУНCА АРТАН ДЦЗХЯТЛИ ОЛДУГДА МАИЛИ ЕЛАСТИК
ДАЙАЬЫН ДЕФОРМАСИЙАЙА ЩЕСАБЛАНМАСЫ
EJ const
K x K x bx K Lbp / L x K L / Lx (4.15)
Бу щалда еластик маили дайаьын деформасийа щесабаты ашаьыдакы диверенсиал тянлийин интеграл-
ланмасына эятирир.
Бурада З1(х), З2(х), З3(х), З4(х) функсийалары хятти мцстягил фярди щялляридир:
Z 1 x 1 15 n 4 a1n x 5 n / 5 n ! 1 6 11...5 n 4
n 1
1 n v 2 n x 2 n / 2 n ! 1 n 1 a L2 n x 2 n 5 / 2 n 5 ! n 1 2
n 1 n 1
(4.18)
a 2
L 1
n 1
n 2 2n
v x 2 n 10
/ 2 n 10 ! Tn,1 a 3
L 1
n 1
n 3 2n
v x 2 n 15
/
/ 2 n 15 ! Tn,2 a L4 1 n 4 v 2 n 1 x 2 n 20 / 2 n 20 ! Tn, 3 ...
n 1
86
Z 2 x x 15 n 3 a Ln x 5 n 1 / 5 n 1! 2 7 12...5 n 3
n 1
1 n v 2 n x 2 n 1 / 2 n 1! a L 1 n 1 v 2 n x 2 n 6 / 2 n 6 !
n 1 n 1
(4.19)
n 3n 2 a
2 2
L 1 n 2 2n
v x 2 n 11
/ 2 n 11! Tn,4
n 1
a L3 1 n 3 v 2 n x 2 n 16 / 2 n 16 ! Tn,5 ...
n 1
Z 3 x x 2 / 2! 15 n 2 a Ln x 5 n 2 / 5 n 2 ! 3 8 13...5 n 2
n 1
1 n v 2 n x 2 n 2 / 2 n 2 ! a L2 1 n 1 v 2 n x 2 n 7 / 2 n 7 !
n 1 n 1 (4.20)
n 2 4 n 3 a L2 1 n 2 v 2 n x 2 n 12 / 2 n 12 ! Tn,6 a L3 1 n 3
n 1 n 1
v x 2n 2 n 17
/ 2 n 17 ! Tn,7 ..
Z 4 x x 3 / 3! 15 n 1 a Ln x 5 n 3 / 5 n 3 ! 4 9 14...5 n 1
n 1
1 n v 2 n x 2 n 3 / 2 n 3 ! a L 1 n 1 v 2 n x 2 n 8 / 2 n 8 ! n 2 5 n 4 !
n 1 n 1 (4.21)
a 2
L 1
n 1
n 2
v 2 n x 2 n 13 / 2 n 13 ! Tn,8 a L3 1 n 3
n 1
v x 2n 2 n 18
/ 2 n 18 ! Tn,9 ..
1 n 4 v 2 n / x 2 n 20 / 2 n 20 ! Tn, 3 ...
n 1
Z 2 x x 1 a Ln x 5n1 / 5n 1!2 7 12..5n 3 sin vx vx / v
5 n 3
n 1
a L 1 v 2 n x 2 n6 / 2n 6! n 2 3n 2 a L2 1
n 1 n2
v 2n (4.23)
n 1 n 1
x 2 n11 / 2n 11!Tn, 4 a L3 1 v 2 n x 2 n16 / 2n 16!Tn,5 ...
n 3
n 1
87
Z 3 x x 2 / 2! 1 a Ln x 5n 2 / 5n 2!3 8 13...5n 2 1 / v 2 1 v 2 x 2 / 2! cos vx
5n2
n 1
a L2 1 v 2 n x 2 n7 / 2n 7 ! n 2 4n 3 a L2 1
n 1 n2
v 2n (4.24)
n 1 n 1
x 2 n12 / 2n 12!Tn,6 a L3 1 v 2 n x 2 n17 / 2n 17 !Tn,7 ...
n 3
n 1
Z 3 x x 3 / 3! 1 a Ln x 5n3 / 5n 3!4 9 14...5n 1 1 / v 3 vx / 1!v 3 x 3 / 3! sin vx
5 n 1
n 1
a L 1 v 2 n x 2 n8 / 2n 8! n 2 5n 4 a L2 1
n 1 n2
v 2n
n 1 n 1
x 2 n13 / 2n 13!Tn,8 a L3 1 v 2 n x 2 n18 / 2n 18!Tn,9 ...
n 3
(4.25)
n 1
88
(4.17) tənliyinin həlli N.K.Snitko və A.N.Snitkonun həlli ilə müqayisə etsək, asanlıqla
görmək olar ki, Z1 x , Z 2 x , Z 3 x , Z 4 x funkisiyaları 1 , 2 , 3 , 4 ilə uyğundur.
N.K.Snitkonun işlərində qeyd edilir ki, i funkisiyasının ikinci hədləri P boyuna
qüvvəsinin təsirini əks etdirir. i funkisiyasının ikinci həddi aşağıdakı şəkildədir.
a L / v 5 vx / 1!v 3 x 3 / 3!v 5 x 2 / 5! sin vx
a L və v parametrlərini saxlayır və buna görə də ancaq uzununa gücün təsirini əks etfirə
bilmir.
Müəlliflər 2 , 3 , 4 funkisiyalarının düzgünlüyünü təsdiqləyirlər və bu funkisiyaların ikinci
hədləri aşağıdakı şəkildə yazıla bilər:
2 /
M 0 Z 3 x v Z 3 x Q0 Z4 x v Z4 x
/// /// 2 /
İxtiyari dərinlikdəki qruntun reaktiv təzyiqinin intensivliyini təyin etmək üçün alırıq:
Px dQx / dx Y0 EJ Z1/ V x v 2 Z1// x 0 EJ Z 2/ V x v 2 Z 2// x
M 0 Z 3/ V x v 2 Z 3// x Q 0 Z 4/ V x v 2 Z 4// x
M L 0 Q L 0
(4.25) tənliyinə görə alırıq:
Y0 Z1// L 0 Z 2// L M 0 / EJZ 3// L Q0 / EJZ 4// L 0
M x Y0 EJZ 1// x 0 EJZ 2// x M 0 Z 3// x Q0 Z 4// x ; (4.27)
Y0 Z1/// L v 2 Z1/ L 0 Z 2/// x v 2 Z 2/ L EJ M 0 / EJ
Z1/// L v 2 Z1/ L Q0 / EJ Z 4/// L v 2 Z 4/ x 0
Bu tənliklərdən istifadə edərək M 0 və Q 0 -ın məlum olduğunu nəzərə almaqla Y0 və
0 qiymətlərini təyin etmək aşağdakı ifadəni alırıq:
89
Y0 S 2av S 6av S 3av S 5av / S1av S 5av S 2av S 4av
0 S av
1 S av
6 S S
av
3
av
4 /S av
1 S av
5 S S av
2
av
4
S Z L ;
1
av
1
/
S Z L;
av
2
//
2
Y0 Q0 / EJ Z 4// L Z 3/// L v 2 Z 3/ L Z 3// L Z 4/// L v 2 Z 4/ L /
/ Z 3// L Z1/// L v 2 Z1/ L Z1// L Z 3/// L v 2 Z 3/ L
Bu halda boyuna böhran qüvvənin qiyməti aşağıdakı tənliklə həll edilə bilər:
Z 3// L Z1/// L v 2 Z1/ L Z1// L Z 3/// L v 2 Z 3/ L 0
4.4. ELASTĠK MÜHĠTDƏ DARTILMA-ƏYĠLMƏ MĠL KĠMĠ ĠġLƏYƏN, DƏRĠN SALINAN ELASTĠK
MAĠLĠ DAYAĞIN HESABLAMA METODLARI
Əvvəlcə dayağın yerüstü hissısinin deformasiya şərtlərinin təyin edilməsinə baxaq. 4.4
şəkilinə əsasən sərbəst kəsikdəki əyilmə momenti
M x Qa x N a Ya Y a (4.28)
(4.31) tənliyinə aşağıdakı sərhəd şərtlərinə görə baxdıqda dayağın üst hissəsi üçün
aşağıdakını alırıq:
90
Y 0 Ya
Y / 0 a ; Y // 0 0 (4.32)
Y ///
0 Qa v a
2
Dordi dayağın uzunluğunu h 0 R qiymətində onu tamamilə sərt, h 0 4 R -elastik və ya
sonsuz sərt uzun sayır.
Zavriyevin işində qrunt mühitinin xətti dəyişməsinə baxılır və " " -nın ümumiləşdirilmiş
qiyməti aşağıdakı kimi olur:
mbp
5
EJ
Dönmə bucağının qiymətini əyilmə momentini və kəsici qüvvəni dayağın üst hissəsinin
ixtiyari kəsiyi üçün (4.33) tənliyi həll edərək aşağıdakı ifadələri alırıq:
Y x shvx Q / v 3 shvx 1
a
Dayağın yeraltı hissəsinin əyilməsinə keçək. Dayağın əsasını səth səviyyəsində, o yan qüvvə
ilə yüklənmişdir. Əyilmənin differensial tənliyinin çıxarılamsı üçün x ixtiyari kəsikdə əyilmə
momenti tənliyini aşağıdakı kimi tərtib etmək olar:
Bu ifadələrdə M qr x1 və Qqr x1 uyğun olaraq əyici moment və kəsici qüvvə dayağın sərbəst
kəsiyində qruntun reaktiv müqavimətidir.
(4.36)-ya görə dayağın əyilməsi aşağıdakı şəkildə yazıla bilər:
EJY1ıv x1 N 0Y1// x1 qqr x1 (4.37)
Burada
v 2 N 0 / EJ ; a K h / h EJ
(4.38) tənliyinə dayağın kəsiyi üçün sərbəst səth səviyyəsində aşağıdakı sərhəd şərtləri
daxilində baxmaq olar:
91
Y 0 Y ; Y / 0 ; Y // 0 M 0
0 1 0
///
(4.39)
Y 0 Q 0 v 2 0
(4.40)
M 0 M 1 l 0 vEJ a Qa / v shvl0
Q l N Q shvl
0 1 0 a a a 0
(4.38) tənliyini dörd dəfə ardıcıl inteqrallayaraq, dayaq oxunun deformasiya tənliyini alırıq:
x x x x x x x x
Y1 x1 Y0 x1 a x1 Y x1 dx14 v 2 Y // x1 dx14 ; (4.41)
00 0 0 00 0 0
Y0 x1 Y0 0 x1 v x / 3! M 0 x / 2! Q 0 x13 / 3!
2 3
1
2
1
Eyni metodu istifadə edərək (4.41) tənliyinin ümumi həllini aşağıdakı kimi vermək olar:
Y1 x1 Y0 F1 x1 0 F2 x1 M 0 F3 x1 Q 0 , F4 x1 (4.42)
Burada F1 x1 , F1 a x1 , 1;2;3 xüsusi xətti inteqral tənliyi kimi verilir və sonsuz cəm sıra
şəkilində ifadə edilir:
F 1 x1 1 1 n a n x1n 4 n / 1... 4 ...n 4 n 3 ... n 4 n a v 2 n x1 2 n 4 /
n 1 n 1
/ 1... 2 n 4 a v Ln,1 x 2n 2 2 n8
1
/ 1... 2 n 4 2 5 ...2 2 n 8 (4.43)
n 1
a 3 v 2 n M n,1 x13 2 n 12 / 1... 2 n 4 2 5 ...2 2 n 8 3 9 ...3 2 n 12 ...
n 1
F 1 x1 x1 / ! 1 n x1n4 n / 1 ... 4 ...n 4 n 3 ...n 4 n
n
n 1
2 n x12 2 n8 a / 2n a ! 2 n / 2n ! Tnm x1 2 n4 a / 1 a ... 2n 4
n 1 n 1 (4.44)
2 n / 2n ! S n ,a x1 2 n4 a / 1 a ... 2n 4 2 5 ...
n 1
92
Ln 2 5 2 n 4 2n 3 2n 4 Ln1 ;
M n 3 9 3 2n 8 Ln 2n 3 2n 4 2 2n 7 2 2n 8 M n1 ;
Tn ,a 1 2n 8 2n 1 2n Tn1, ;
S n ,a 2 5 ...2 2n 8 Tn , 2n 1 2n 2n 3 2n 4 S n1, ;
L0 M 0 T0 S 0 1.
F1 x1 1 1 n x14 n / 4 n ! 2 n x12 n4 / 2n 4 ! 2 2 n x12 n8 / 2n 8 ! n 1
2n
n 1 n 1 n 1
3 2 n x12 n12 / 2n 12 ! t n ,1 ...
n 1
F1 x1 x1 / ! 1 n x14 n / 4 n ! 2 n x12 n / 2n !
n
n 1 n 1
2 n x12 n4 / 2n 4 ! n 1 3 2 n x12 n8 / 2n 8 ! t n ,1 ...
n 1 n 1
n 1
2 2 n x12 n10 / 2n 10 ! n 2 7 n 6 3 2 n x12 n15 / 2n 15 !...
n 1 n 1
F1 x1 x1 / ! 1 n x15 n / 5n !1 ...5n 4 2 n x12 n / 2n !
n
n 1 n 1
2 n x12 n5 / 2n 5 ! n 1 3 2 n x12 n10 / 2n 10 !...
n 1 n 1
M n 2n 11 n 2 7 n 6 M n1 ;
M 1 248;
S0 ,m 2n 6 n 2 2 n 1 1 S n1 ;
S0 ,m 1 6 ;
93
M n 248 ,608 ,1220; S n ,2 104 ,284 ,620 ,1180
S n ,1 68 ,200 ,460 ,910; S n ,3 146 ,380 ,800 ,1480 /
ЫЫЫ. Грунт мцщитинин сяртлик ямсалы гейри-хятти ганунла дяйишир.
K x1 2h x12 онда 2 h
K K
h h EJ
Бу щалда Ф(х) функсийасы ашаьыдакы щалы алыр:
F1 x1 1 1 n x16 n / 6 n !2 7 8 ...6 n 4 2 / 6 1 2 x12 / 2! 4 x14 / 4! 6 x16 / 6!chx1
n
n 1
2
2n
2L x 2 n 12
n 1 / 2n 12 ! 3
2n
M n x12 n18 / 2n 18 !...
n 1 n 1
F1 x1 x1 / ! 1 n x16 n / 6 n !6 ...6 n 5 6 n 4
n
n 1
2 n x12 n / 2n ! 2 nTn ,a x12 n6 / 2n 6 ! 3 2 n x12 n12 / 2n 12 !...
n 1 n 1 n 1
Грунтун реактив тязйигини истянилян дяринлийиндя тяйин етмяк цчцн ашаьыдакыны аларыг:
qx1 EJY0 F1IV x1 2 F2x1 EJ0 F2IV x1 2 F2x1 (4.46)
M0 F 3
IV
x1 2
F3x1 Q0 F 4
IV
x1 2
F4x1
Дайаьын дяниз дибиндя сярбяст сюйкянмяси щалында ашаьы уcунун сярщяд шяртиндян истифадя
едяряк (4.45) тянлийиндян аларыг:
Y0 F1 h 0 F1 h M 0 F3h Q0 F4h ;
Y0 F1 h F1 h 0 F2 h F2 h M 0 F3 h F3 h Q0 F4 h F4 h 0
2 2 2 2
94
Бу тянликляри щялл едяряк Й0 вя Г0-ы тапырыг:
Y0 M 0 F2 h F3 h 2 F3 h F3h F2 h 2 F2 h
Q0 F2 h F4 h F4 h F4h F2 h F2 h /
2 2
(4.47)
/ F2 h F1 h 2 F1 h F1 h F2 h 2 F2 h
0 M 0 F2 h F3 h 2 F3 h F3h F2 h 2 F2 h
Q0 F1 h F4 h F4 h F4h F2 h F2 h /
2 2
(4.48)
/ F2 h F1 h F1 h F1 h F2 h F2 h
2 2
Бахылан щал цчцн ениня бющран гцввясинин гиймяти ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
Мялум олдуьу кими цфцги йцклянмиш дайаглар грунтда иш хцссуиййятляриня эюря сярт, йарым-
сярт вя еластики олурлар. Сярт дайаглар цфцги йцкцн тясири алтында сыфыр нюгтясинин ятрафында фырланыр,
еластикдайаглар ися грунтда яйилирляр. Бу щалда дайаьын грунт сятщ сявиййясиндя цфцги йердяйишмяси
онун узунлуьундан асылы олмур, ашаьы уcунда ися йердяйишмя демяк олар ки, сыфыра бярабярдир.
Йарымсярт дайаглар сярт вя еластик дайаглар арасында аралыгн вязиййятиндя олурлар.
4 K h / EJh h0 h (4.50)
бурада параметри «дайаг-грунт» системинин сяртлик хцсисиййятини билдирир. -нын мцхтялиф гиймят-
ляриндя дайаьын йухары уcунун торпаг сятщиндян йердяйишмясинин (Й0) h0 асылылыг графикинин анали-
зи эюстярир ки, дайаьын ашаьы уcунун бяркидилмя хцсусиййяти Й0-а тясир етмир вя онун гиймяти сабит
галыр, h0 4 гиймятляриндя дайаьын узунлуьундан асылы дейилдир. Беляликля, эятирилмиш узунлуг
h0 4 олдугда h0 4 дайаьын щесабатыны апармаг кифайятдир.
Дайаьын ашаьы уcу сярбяст олдуьу щалда йердяйишмянин дяринликдян асылылыг графикиндян мя-
лум олдуьу кими h0 1,0 олдугда =0,5, 2,0, 2,5 гиймятляри цчцн ординатлар арасындакы фярглярин
(ЕЖ=, h0 0 ) уйьун гиймятляри чох аздыр вя 1% тяшкил едир. h0 -ын артмасы иля бу фяргляр артыр.
h0 1,7 гиймятиндя дайаьы сярт кими щесабламаг олар.
Беляликля, h0 1,7 гиймятиндя дайаг сонсуз сярт олур, 1,7 h0 4 гиймятиндя йарымсярт,
h0 1,7 олдугда еластик олур. Бунлар К.М.Дорди, К.С.Заврийев вя Г.С.Шпировун тядгигатларынын
нятиcяляри иля уйьун эялир. К.М.Дорди, Г.Матлок вя Л.Ризин тяклиф етдийи Р-ин цмумиляшдирилмиш
хцсусиййятляриндян истифадя едилир.
EJ
R4
Kh
Кщ- грунтун сяртлик ямсалынын даими гиймятидир.
4.5. СЯРТЛИК ЯМСАЛЫ ДЯРИНЛИК БОЙУНCА КЯСИЛЯН ГАНУНЛА ДЯЙИШЯН БИРCИНСЛИ ГРУНТ
МЦЩИТИНДЯ ДАРТЫЛМА-ЯЙИЛМЯЙЯ ИШЛЯЙЯН ИКИПИЛЛЯЛИ ДАЙАГЛАРЫН ЩЕСАБЛАНМАСЫ
95
Мцасир тикинтинин мцхтялиф сащяляриндя бойуна вя ениня йцклярин бирэя тясириня ишляйян сабит
вя йа дяйишян яйилмя сяртликли дайаглар эениш тятбиг олунур. Йцклянмя шяраитиндян асылы олараг бу
дайаглара грунт мцщитиндя «сыхылмайа-яйилмяйя» вя йахуд «дартылмайа-яйилмяйя» ишляйян
конструксийалар кими бахмаг олар. Беля щесаблама схемляриня шагули дайагларын йухары уcуна
маили топа йцк тясир етдикдя вя еляcя дя маили дайаглара мцхтялиф истигамятли цфцги йцкляр тясир
етдикдя тез-тез раст эялинир. Бахылан мясялянин актуаллыьыны нязяря алараг, бирcинсли грунт мцщитиндя
дартылмайа-яйилмяйя ишляйян икипилляли чевик дайаьын деформасийайа щесабланма методикасы
верилмишдир. Щесаби модел кими Фусс-Винклер моделиндян истифадя олунур. Дайаьын биринcи
(йухары) вя икинcи (ашаьы) пилляляри бойунcа бу модели характеризя едян грунтун сяртлик ямсалынын
дяйишмяси хятти ганунла гябул олунур. Дайаьын йухары вя ашаьы пилляляринин бирляшмя кясийиндя
грунт мцщитинин сяртлик ямсалынын сычрайышы алыныр ки, бунун да гиймяти грунтун деформатив
хцсуиййятляриндян вя дайаьын щесаби ени вя йа диаметриндян асылы олараг тяйин едилир.
Икипилляли дартылма-яйилмяйя ишляйян дайаьын щесабланма схеми шякил 4.6-да верилмишдир.
Гябул едилмиш щесаби моделя ясасян йухары вя ашаьы пилляляр бойунcа грунт мцщитинин сяртлик
ямсалынын дяйишмяси ашаьыдакы алылыгларла тяйин едилир:
K 22 K 21
K 1 x1 K 2 x2 K 21
K 12
x1 ; x2 ; (4.51)
h1 h2
бурада,
к12=мб1щщ1; к21=мб2щщ1; к22=мб2щ (щ1+щ2); (4.52)
Шякил 4.6.
бурада
96
Грунтун бцнювря сятщи сявиййясиндя (4.53) тянлийи ашаьыдакы башланьыc сярщяд шяртляри иля ха-
рактеризя олунур (х1=0):
Рийази ифадя олунмуш (4.53)(4.55) контакт мясялянин щяллини гурмаг цчцн Й1(х1) функсийа-
сынын Маклорен гцввят сырасына айырырыг:
Беля олдугда Й1(х1) функсийасынын вя онун цч тяртибдян тюрямяляринин х1=0 олдугда гиймят-
ляри (4.55) сярщяд шяртляриндян тяйин едилир. Дюрдцнcц вя даща йцксяк тяртибдян тюрямялярин х1=0
олдугда гиймятляри ашаьыдакы реккурент асылылыьа ясасян тяйин едилир:
(4.58) цмуми щяллиня дахил олан ясас функсийалар ашаьыдакы ифадялярля тяйин едилир:
(4.60)
2 n x 2 n 6 2 n x 2 n 11 2 n x 2 n 16
a12 1 1 n 1n 2 a12 1 1 tn, 2 a13 1 1 tn,1 ...
n 1 2 n 6 ! n 1 2 n 11! n 1 2 n 16 !
97
x13 a1n x15 n 3 1 13 x13
F4 x1 1 n
4 9 14...5 n 1 3 sh 1 x1 1 x1
3! n1 5 n 3 ! 1 3!
(4.62)
2 n x 2 n8 2 n x 2 n 13
a1 1 1 n 1n 4 a1 1 1 tn,5 ...
n 1 2 n 8 ! n 1 2 n 13 !
Q11
EJ 1
F4 x1 12 F4 x1 ;
(4.63)
(4.58) –(4.63) ифадяляриня ясасян дайаьын биринcи пиллясинин сонунда вя йа икинcи пиллясинин
башланьыcында деформасийа вя гцввяляр ашаьыдакы кими тяйин олунур:
M Q
Y21 x1 Y11F1 h1 11F2 h1 11 F3 h1 11 F4 h1 ;
EJ 1 EJ 1
M Q
21 x1 Y11F1h1 11F2 h1 11 F3 h1 11 F4 h1 ;
EJ 1 EJ 1
M Q
M 21 Y11EJ 1 F1 h1 11EJ 1 F2 h1 11 F3 h1 11 F4 h1 ; (4.64)
EJ EJ
1 1
Q Y EJ F h 2 F h EJ F h 2 F h M F h 2 F h
21
11 1 1 1 1 1 1 11 1 2 1 1 2 1 11 3 1 1 3 1
98
х2=0 олдугда дайаьын икинcи пиллясинин (4.65) дифференсиал тянлийи ашаьыдакы башланьыc сярщяд
гиймятляри иля характеризя олунур:
M 21
Y2 0 Y21 ; Y2 0 21 ; Y20 EJ ;
2
(4.67)
Y 0 Q21 N Q 2
2 EJ 2 EJ 2 21 21 2 21
(4.65) дифференсиал тянлийинин цмуми щяллиндя биринcи пиллядя олдуьу кими ахтарылан Й2(х2) фун-
ксийасыны Маклерон гцввят функсийасына айырмагла гуруруг. Й2(х2) функсийасынын дюрдцнcц вя
йцксяк тяртибдян тюрямяляринин х2=0 олдугда гиймятлярини ашаьыдакы реккурент асылылыьа ясасян
тяйин едирик:
Y2 n4 0 22Y2 n2 0 na3Y2 n1 0 a3Y2n 0 (4.68)
Дайаьын йухары пиллясиндя олдуьу кими, бахылан ашаьы пиллясиндя дя (4.65)-(4.67) контакт мя-
сялясиня аналожи олараг щяллини беля ифадя етмяк олар:
M 21 Q21
Y2 x2 Y21 1 x2 21 2 x2 3 x2 4 x2 (4.69)
EJ 2 EJ 2
Бурада
99
Гурулмуш (4.69) щяллиня ясасян дайаьын ашаьы пиллясинин ихтийари кясийиндя дюнмя буcаьы,
яйиcи момент вя кясиcи гцввя ашаьыдакы ифадялярля тяйин олунур:
M 21 Q21
x Y x x x x ;
2 2 11 1 2 21 2 2
EJ 2 3 2 EJ 2 4 2
M Q
M 2 x2 EJY21 1 x2 EJ 2 11 2 x2 11 3 x2 x1 11 4 x2 ;
EJ1 EJ1
1 2 2 11
2
2 1 2 2
2
Q non x EJ Y x 2 x x 2 x M 11 x 2 x
2 2 2 21 1 2
EJ1 3 2 3 2
Q11
EJ1
4 x2 22 F4 x1 ;
(4.74)
Бцнювря сятщи сявиййясиндя дайаьын мяcщул кинематик параметрляри Й11 вя 11-и топламаг
цчцн яввялcя ашаьыдакы ики шяртдян истифадя едирик:
М2(щ2)=0 вя Q2eni h2 0 (4.75)
(4.74) ифадяляринин сонунcу икисиня ясасян (4.75) шяртляри беля йазылыр:
M Q
Y21 1 h2 21 2 h2 21 3 h2 21 4 h2 0;
EJ 2 EJ 1
Y21 1 h2 2 1 h2 11 2 h2 1 2 h2
2 2 M 21
EJ
3 x2 22 3 h2 (4.76)
2
Q
11 4 h2 22 4 h2 ;
EJ 1
(4.64)-ифадясиня ясасян Й21, 21, М21, Г21 параметрляринин гиймятлярини (4.76)-да нязяря алыб,
мцяййян дяйишикликляр апармагла ашаьыдакы тянликляр системини аларыг:
Y11 A1 11 A2 A3
(4.77)
Y11 A4 11 A5 A6
(4.77) хятти тянлик системини мяcщул параметрляря эюря щялл едяряк, тапырыг:
A2 A6 A3 A5 A1 A6 A3 A4
Y11 ; 11 (4.78)
A1 A5 A2 A4 A1 A5 A2 A4
Bu düsturlarda
J1 J1
A1 D2 ; A2 D3 D4 ;
J2 J2
M 11 J Q J
A3 D5 1 D6 11 D7 1 D8 ;
EJ 11 J2 EJ 1 J2
100
D2 F1// h1 3// h2 F1// h1 4// h2 v12 F1/ h1 4// h2 ;
D4 F2// h1 3// h2 F2/ // h1 4// h2 v12 F2/ h1 4// h2 ;
D6 F3// h1 3// h2 F3/ // h1 4// h2 v12 F3/ h1 4// h2 ;
D8 F4// h1 3// h2 F4/ // h1 4// h2 v12 F4/ h1 4// h2 ;
J1 J1
A4 D9 D10 ; A5 D11 D12 ;
J2 J2
M 11 J Q J
A6 D13 1 D14 11 D15 1 D16 ;
EJ 1 J2 EJ 1 J2
D9 F1 h1 3/// h2 F4/ h1 4// / h2 v22 F1 h1 1/ h2 F1/ h1 2/ h2 ;
D10 F1// h1 3/// h2 F4/// h1 4// / h v F h h F
2
2
2 1 1
/
3 2 1
///
h1 4/ h2
v12 F1/ h2 4/// h2 v224/ h2 ;
D11 F1 h1 3/// h2 F4/ h1 4// / h2 v22 F1 h1 1/ h2 F1/ h1 2/ h2 ;
D12 F1// h1 3/// h2 F2/// h1 4// / h2 v22 F2// h1 3/ h2 F2/// h1 4/ h2
v22 F2/ h1 4/// h2 v22 4/ h2 ;
D13 F3 h1 1/// h2 F3/ h1 2// / h2 v22 F3 h1 1/ h2 F3/ h1 2/ h2 ;
D14 F3// h1 3/// h2 F3/// h1 4// / h2 v22 F3// h1 3/ h2 F3/// h1 4/ h2
v F h1
2
2 3
/
///
4 h2 v h2 ;
2 /
2 4
D15 F4 h1 1/// h2 F4/ h1 2// / h2 v22 F4 h1 1/ h2 F4/ h1 2/ h2 ;
D16 F4// h1 3/// h2 F4/// h1 4// / h2 v22 F4// h1 3/ h2 F4/// h1 4/ h2
v22 F4/ h1 4/// h2 v224/ h2 ;
101
Əgər dayağın aşağı ucu adi qrunt qatını keçərək qaya süxurunda sərt bağlanaesa, bu halda:
Y2 h2 0; 2 (h2 ) 0
qəbul etmək olar.
Belə olduqda (4.69) və (4.74) ifadələrinə əsasən yaza bilərik:
M 21 Q
Y211 h2 21 2 h2 3 h2 21 4 h2 0;
EJ 2 EJ 2
(4.79)
M Q
Y211 h2 h2 21 3/ h2 21 4/ h2 0 :
/
21 2
EJ 2 EJ 2
(4.64) ifadələrini nəzərə almaqla (4.79) xətti tənlik sistemini aşağıdakı kimi ifadə edə bilərik:
Y11B1 21B2 B3
(4.80)
Y11B4 11B5 B6
B2 B5 B3 B5 B1 B6 B3 B4
Y11 ; 11 ; (4.81)
B1 B5 B3 B4 B1 B5 B2 B4
Bu ifadələrdə
J1 J1
B1 C1 C2 ; B2 C 3 C4 ;
J2 J2
M 11 J Q J
B3 C5 1 C6 11 C7 1 C8 ;
EJ 1 J2 EJ 1 J1
C2 F1// h1 3 h2 F1// h1 4// h2 v12 F2/ h1 4 h2 ;
C4 F2// h1 3 h2 F2/ // h1 4 h2 v12 F2/ h1 4 h2 ;
C6 F3// h1 3 h2 F3/ // h1 4 h2 v12 F3/ h1 4 h2 ;
C8 F4// h1 3// h2 F4/ // h1 4// h2 v12 F4/ h1 4// h2 ;
J1 J1
B4 C9 C10 ; B5 C11 C12 ;
J2 J2
M 11 J Q J
B6 C13 1 C 14 11 C15 1 C16 ;
EJ 1 J2 EJ 1 J2
C9 F1 h1 1/ h2 F1/ h1 2/ h2 ;
102
D10 F1// h1 3/ h2 F1/// h1 4/ h2 v12 F1 h1 4/ h2 ;
C12 F2// h1 3/ h2 F2/// h1 4/ h2 v12 F2/ h1 4/ h2 ;
C14 F3// h1 3/ h2 F3/// h1 4// / h2 v12 F3/ h2 4/ h2 ;
C15 F4 h1 1/ h2 F4/ h1 2/ h2 ;
C16 F4// h1 3/ h2 F4/// h1 4/ h2 v12 F4/// h1 4/ h2 ;
103
ФЯСИЛ 5. ДЯНИЗ НЕФТ-ГАЗ МЯДЯН ЩТГ-нин СЯРТ ДАЙАГЛАРЫНЫН БИРCИНСЛИ ВЯ
ГЕЙРИ-БИРCИНСЛИ ГРУНТ МЦЩИТИНДЯ ДЕФОРМАСИЙАЙА ЩЕСАБЛАНМАСЫ
бурада а-дайаьын йан цзцнцн ени вя йа дайаьын диаметри; й=х=х-ихтийари кясикдя дайаьын
0
йан сятщиндя нормал тязйиг; -грунтун йана тязйиг ямсалы; 0-Пуассон ямсалы; -грунтун
1 0
щяcм чякиси; -грунтун дахили сцртцнмя ямсалы; C-грунтун хцсуси илишэянлик ямсалыдыр.
(5.6) ифадясиндя
мф=2атэ; мc=2аC
(5.1), (5.5) вя (5.6) ифадялярини нязяря алсаг, сабит ен кясикли дайагларынын цфцги йердяйишмя-
синдя йаранан реактив мцгавимятин интенсивлийини ашаьыдакы дцстцрла ифадя едя билярик:
Px P1 x P2 x bK h Y x m f x mC
x (5.7)
h
Илишэянсиз грунтлар цчцн мc=0(C=0) олдуьундан
105
x
Px bK h Y x m f x (5.8)
h
(5.7) дцстурундан эюрцндцйц кими тяклиф олунан чохпараметрли гейри-хятти модел грунт
мцщитинин тякcя деформасийа параметрлярини (Кщ, , 0) дейил, щямчинин онун мющкямлик пара-
метрлярини (С, у) юзцндя якс етдирир.
Гаршыйа гойулан бцтцн мясялялярин щяллиндя йухарыда эюстярилян чохпараметрли (Кщ, , мф мc)
гейри-хятти моделдян (5.7) вя еляcя дя онун хцсуси щалларындан истифадя олунмасы нязярдя тутулур.
Эюрцндцйц кими, бу модел цмумиляшмиш Фусс-Винклер модели иля грунтларын контакт сцрцшмяйя
щядди мцгавимят гануну (Кулон нязяриййясини) олмагла йанашы «дайаг-грунт» системинин бирэя
ишинин мцхтялиф йцклянмя схемляриндя даща реал шякилдя якс етдирмяк габилиййятиня маликдир.
Тяклиф олунан моделдян истифадя етдикдя ясас мясялялярдян бири Кщ параметрляринин тяйини иля
баьлыдыр. Чохсайлы тяcрцбялярин нятиcяляриня ясасланараг бу параметрин гиймятини ади грунтлар цчцн
ашаьыдакы ифадя иля щесабламаг олар.
Кщ=м щ (5.9)
Бурада щ-дайаьын грунта салынма дяринлийи; м-деформасийа ямсалы олуб, ашаьыдакы cядвяля эюря
гябул олуна биляр (cядвял 5.1). Яэяр дярин салынан дайаг даиряви ен кясикли вя онун диаметри д
≥1,0м оларса, бу щалда онун щесаби енини ашаьыдакы дцстурла щесабламаг олар.
b 0 ,9 d 1;
(5.10)
b 1,8 1,3 3 ,32tgd
Беляликля, грунт мцщити цчцн тяклиф олунан чохпараметрли гейри-хятти механики модел ясасын-
да щям призматик вя щям дя даиряви ен кясикли дайаглары щесабламаг мцмкцндцр.
Cядвял 5.1.
Су иля доймуш вязиййятдя олан лйосвари батан эил грунтлары цчцн «м» ямсалынын гиймятляри 5.2
cядвялиндя верилир.
Cядвял 5.2.
Грунтун мясамялик м ямсалынын гиймяти,
Пластиклийин ашаьы сярщядди
ямсалы, с т/м4
0,66…0,75 1300…1000
0,76…0,85 950…800
24,4…18,5 0,86…0,95 750…600
0,96…1,10 550…450
0,61…0,65 1000…850
0,66...0,75 800…700
18,4…12,5 0,76…0,85 650…600
0,86…0,95 550…500
0,96…1,10 450…400
106
5.2. БИРCИНСЛИ ГРУНТ МЦЩИТИНДЯ ДЯНИЗ НЕФТ-ГАЗ МЯДЯН ГУРЬУЛАРЫ СЯРТ-ДАЙАГЛАРЫН
ЦФЦГИ ВЯ ШАГУЛИ ЙЦКЛЯРИН БИРЭЯ ТЯСИРИНЯ ЩЕСАБЛАНМАСЫ
Дяниз нефт-газ мядян гурьулары дайагларынды бойуна арматурлар явязиня анкер метал бору-
лардан истифадя олунур. Газма-тюкмя вя комбинасийалы газма-тюкмя дайагларда беля борулардан
консентрик шякилдя мцхтялиф ыайда вя юлчцдя истифадя олунур.
Бу сябябдян дя чох щалларда ДНГМГ-нин дайаглары салындыьы грунт мцщитинин сяртлийи иля
мцгайисядя сонсуз бюйцк сяртлийя малик олурлар (ЕЖ).
Дайаьын ишлядийи грунт мцщити бирcинсли вя гейри-бирcинсли ола биляр.Бирcинсли грунт мцщитиндя
грунтун сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа дяйишмяси хятти вя йа гейри-хятти ганунла ифадя олунан
кясилмяз аналитик функсийалар шяклиндя гябул олунур. Дайаьын йералты щиссясиндя грунт мцщити чох-
тябягяли гейри-бирcинсли олдугда грунтун сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа дяйишмяси дя кясилян
хятти вя йа гейри-хятти функсийаларла ифадя олунур.
Яввялcя бирcинсли мцщитиндя ишляйян вя ейни заманда цфцги вя шагули йцклярин бирэя тясириня
мяруз галан дярин салынан мцтляг сярт дайаьын грунтун сяртлик ямсалынын хятти вя йа гейри-хятти
ганунла дяйишмя щалларында деформасийайа щесабланма схеми шякил 5.1-дя верилмишдир.
Щесаблама схеминдян эюрцндцйц кими юцнювря сятщиндян, дянизин дибиндян Щ - щцндцрлцкдя
мцтляг сярт дайаьын йухары уcуна шагули - П вя цфцги - Г0 йцкляри тятбиг едилмишдир. Бу йцклярин
тясири алтынды мцтляг сярт дайаг, цфцги йердяйишмя алараг А, О, Б вязиййятиндян А1, О1, Б1 вязиййя-
тини алыр. Бу юз нювбясиндя дайаьын бцнювря сятщи сявиййясиндяки Й0 йердяйишмяси вя θ0 дюнмя
буcаьы иля характеризя олунур. Бу мяcщул параметрлярин гиймятлярини тяйин етмяк цчцн дайаьын
ашаьы уcунун Б1 нюгтясиня нязярян мцстявидя статиканын ашаьыдакы ики мцвазинят шяртиндян истифа-
дя едирик:
МБ1=0 ГБ1=0 (5.11)
Шякил 5.1
Грунтун сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа хятти ганунла дяйишян щалында дайаьын цфцги йер-
дяйишмясиндя грунт мцщитинин она эюстярдийи реактив мцгавимятинин интенсивлийини ашаьыдакы
дцстурла тяйин едирик:
(5.13)
Cари 0 х1 х апсисини дахил етмякля (5.11) шяртляриндян биринcисини ашаьыдакы кими йаза биля-
рик:
107
Интеграллама апарыб мцяййян садяляшмяляр етсяк, аларыг
(5.14)
вя йахуд
(5.15)
Йухарыда алынмыш (5.14) вя (5.15) тянликляринин мяcщул Й0 вя θ0 параметрляриня эюря щялл едя-
ряк ашаьыдакылары тапырыг:
Мцтляг сярт дайаьын дайаныглыьынын итирилмяси (5.16) дцстурунун саь тяряфиндян кясирин
мяхряcиндяки ифадянин сыфра бярабяр олмасына йуьун эялир. Беляликля, дайаьа тясир едян бойуна
бющрпн йцкцнц тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы характеристик тянлийи алырыг:
бурадан:
бурадан да алырыг:
(5.23) вя (5.24) тянлик системлярини мяcщул параметрляря эюря бирэя щялл едяряк тапырыг:
(5.25) дцстурунун саь тяряфиндя кясирин мяхряcиндяки ифадяни сыфра бярабяр етмякля бойуна
бющран йцкц цчцн ашаьыдакы характеристик тянлийи алырыг:
вя йахуд:
бурадан да:
Грунт мцщитинин сяртлик ямсалынын параметрик гейри-хятти ганунла дяйишмясини нязяря алмагла
бирcинсли грунт мцщитиндя мцтляг сярт вя чевик дайагларын шагули вя цфцги йцклярин тясирляриня ще-
сабланма методикалары бир сыра тядгигат ишляриндя якс олунмушдур.
109
5.3. ДЯРИН САЛЫНАН СЯРТ ДАЙАГЛАРЫН ГЕЙРИ-БИРCИНСЛИ ГРУНТ МЦЩИТИНДЯ ЦФЦГИ
ГЦВВЯ ВЯ ТОПА МОМЕНТ ТЯСИРИНЯ ЩЕСАБЛАНМАСЫ
Дярин салынан сярт вя чевик дайагларын цфцги йцклярин тясириня щесабланмасында яксяр щаллар-
да дайагятрафы грунт мцщити бирcинсли гябул едилир. Бунунла беля иншаат мейданчасынын эеоложи шя-
раитиндян асылы олараг бир чох щалларда дярин салынан сярт вя йа чевик дайагларын физики-механики
хассяляри бир-бириндян кяскин шякилдя фярглянян ики вя даща чох тябягяли гейри-бирcинсли грунт мцщи-
тиндя цфцги йцклярин тясириня щесабламаг тяляб олунур. Мювcуд норматив сянядлярдя бу барядя
тювсиййялярин олмамасы лайищяляндирмя тяcрцбясиндя cидди чятинликляр йарадыр. Гейд олунанлары ня-
зяря алараг тягдим олунан ишдя ики тябягяли гейри-бирcинсли грунт мцщитиндя цфцги йцклярин тясириня
щесабламаг тяляб олунунр. Мювcуд норматив сянядлярдя бу барядя тювсиййялярин олмамасы лайи-
щяляндирмя тяcрцбясиндя cидди чятинликляр йарадыр. Гейд олунанлары нязяря алараг тягдим олунан
ишдя ики тябягяли гейри-бирcинсли грунт мцщитиндя ишляйян дярин салынан мцтляг сярт дайаьын цфцги
йцклярин щесабланмасы методикасы верилир. Бахылан мясялянин схеми шякил 5.2-дя верилмишдир.
Бцнювря сятщи сявиййясиндя тятбиг едилмиш цфцги Г0 гцввясинин вя топа М0 моментинин тясириндян
дярин салынан сярт дайаг β нюгтяси ятрафында фырланараг цфцги йердяйишмя алыр. Дайаьын цфцги йер-
дяйишмяляря гаршы гейри-бирcинсли грунт мцщитинин реактив мцгавимятинин интенсивлийини тяйин етмяк
цчцн сяртлик ямсалы щяр бир грунт тябягяси дахилиндя хятти ганунла дяйишян Фусс-Винклер моделтн-
дян истифадя едирик. Биринcи вя икинcи грунт тябягяляринин физики вя деформатив хассяляри cидди фярг-
ляндикляриня эюря бу ики тябягянин контакт сятщиндя сяртлик ямсалы вя грунтун реактив мцгавимят
епцрляриндя сычрайыш алыныр.
Шякил 5.2.
ифадялярини алырыг. Дярин салынан мцтляг сярт дайаьын икинcи грунт тябягясиндя галан щиссясиня (О2,
Д) бахаг. Бу щиссядя дайаьын башланьыc кясийиндя статики Г1(щ1), М1(щ1) вя кинематик Й1(щ1), θ0
параметрляри тясир эюстярир. Икинcи грунт тябягяси дахилиндя грунтун сяртлик епцрц дцзбуcаглы трапе-
сийа формасындадыр. О2 координат башланьыcындан ихтийари х2 дяринлийиндя грунтун сяртлик ямсалыны
дайаьын цфцги йердяйишмясини, реактив мцгавимятин интенсивлийини, яйиcи момент вя кясиcи гцввяни
ашаьыдакы дцстурларла ифадя етмяк олар:
111
Мцстявидя статиканын ики мцвазинят шяртиндян (ГД1=0, МД1=0) истифадя етсяк, ашаьыдакы
тянлик системини ала билярик:
Бу тянлийя дахил олан Й1(щ1), Г1(щ1) вя М1(щ1) параметрлярини (5.30), (5.32) вя (5.33) ифадя-
ляриндя х1=щ1 гябул етмякля тяйин едирик:
(5.40) ифадялярини (5.39) тянлик системиндя нязяря алсаг, мяcщул Й0 вя θ0 параметрлярини щесаб-
ламаг цчцн ашаьыдакы тянлик системини алырыг:
бурадан:
(5.41) тянлик системини щялля едяряк бцнювря сятщи сявиййясиндя дайаьын башланьыc кясийиндяки
мяcщул Й0 вя θ0 параметрляри цчцн ашаьыдакы дцстурлары алырыг:
Дайаьын сыфыр йердяйишмяли Б нюгтясинин бцнювря сятщиндян дяринлийини (щ0) тяйин етмяк цчцн
онун ашаьы уcу сявиййясиндя Йщ йердяйишмясини
112
дцстуру иля щесаблайырыг. Бу щалда Й0 вя Йщ ординатларынын сон нюгтялярини бирляшдирмякля щ0 мяса-
фяси графики тапылыр. Хцсуси щалда дайаьын бцтцн йералты щиссяси (щ) бирcинсли грунтда йерляшся бу
щалда:
5.4. ЧОХ ТЯБЯГЯЛИ ГЕЙРИ-БИРCИНСЛИ ГРУНТ МЦЩИТИНДЯ МЦТЛЯГ СЯРТ ДАЙАГЛАРЫН ШАГУЛИ
ВЯ ЦФЦГИ ГЦВВЯЛЯРИН БИРЭЯ ТЯСИРИНЯ ЩЕСАБЛАНМАСЫ
Бцнювря сятщиндян башлайараг мцтляг сярт дайаг юз йералты щиссясиндя физики вя деформатив
хассяляри бир-бириндян кяскин шякилдя фярглянян икитябягяли грунт мцщитини кясир. Бцнювря сятщиндян
Щ йцксякликдя дайаьа шагули Н вя цфцги Г гцввяляри тядбиг едилмишдир (шякил 5.3). Бу йцклярин тяси-
ри алтында мцтляг сярт дайаг Д нюгтяси ятрафында дюняряк кясилмяз хятти ганунла дяйишян цфцги
йердяйишмя алыр. Сяртлик ямсалы щяр бир тябягя дахилиндя хятти ганунла дяйишян Фусс-Винклер моде-
линдян истифадя едилдикдя бцнювря сятщиндян щ1 епцрляриндя тябягялярин контакт сятщи сявиййясиндя
ординатлар фярги йараныр.
Бахылан контакт мясялянин щяллиндя ясас мягсяд мяcщул параметрляри (Й0, θ0, ЙЩ, Йщ, щ0), ре-
актив мцгавимят, яйиcи момент вя кясиcи гцввяляри тяйин етмяк цчцн дцстурлар алмаг, еляcя дя
бойуна бющран йцкцнц (Нбющ.) щесабламагдан ибарятдир.
G
Дайаьын юз чякисини дя нязяря алмагла qG g она щяр бир грунт тябягясиндя айрылыгда
H h
бахырыг. Биринcи тябягядя грунтун сяртлик ямсалы, цфцги йердяйишмяси, реактив мцгавимятинин интен-
сивлийи, кясиcи гцввя вя яйиcи момент цчцн х1, О1, Й1 кординат системиндя ашаьыдакы ифадяляри йаз-
маг олар (шяк.5.3):
113
Шякил 5.3.
Икинcи тябягянин башланьыcында дайаьын ен кясийи цчцн мяcщул параметрляри тяйин едирик:
114
Мцтляг сярт дайаьын икинcи грунт тябягясиндя йерляшян щиссяси цчцн (х2=щ2) статиканын ики
мцвазинят шяртиндян ГБ1=0, МБ1=0 истифадя етсяк, йаза билярик:
(5.50) ифадяляриня ясасян Йщ1, Гщ1, Мщ1 вя Нщ1-ин ифадялярини (5.52) тянлик системиндя нязяря ал-
саг:
олар. Бурада:
115
Алынмыш (5.53) тянлик системини щялл едяряк мяcщул Й0 вя θ0 параметрлярини тяйин едирик:
ЙЩ=Й0+θ0Щ (5.58)
Йщ вя ЙЩ мялум олдугда сыфыр йердяйишмяли кясийин бцнювря сятщиндян дяринлийи (щ0) графики
тяйин едилир.
Инди дя бойуна бющран йцкцнц (Нбющ.) тяйин едяк. Бу мягсядля (5.53) тянлик системинин
мяcщул Й0 вя θ0 параметрляриня уйьун олан ямсаллардан тяшкил олунмуш детерминанты сыфра бярабяр
едирик.
бурадан да
А1Б2-А2Б1=0 (5.60)
Kh
Хцсуси щалда бцнювря грунту бирcинсли оларса, K 21 K11 h1 гябул етмяк олар. Беля олду-
h
гда (5.54) вя (5.62) ифадяляриня ясасян алырыг:
116
Бу ифадяляри (5.61) дцстурунда нязяря алсаг:
тапырыг. Бющран йцкц цчцн алынмыш (5.64) дцстуру А.Н. Снитко, Н.К.Снитконун дцстуру иля цст-
цстя дцшцр.
Дярин нефт-газ мядян, еляcя дя мцхтялиф роствергли юзцлляри олан диэяр мцщяндис гурьулары
лайищяляндирдикдя бу гурьуларын сярт вя йа чевик дайагларына тясир едян цфцги гцввя еля гиймятя
малик олмалыдыр ки, онун тясириндян юлчцляри вя грунт шяраити мялум олан дайаьын ала биляcяйи мак-
симум цфцги деформасийа гурьунун нормал истисмар шяртлярини тямин етмиш олсун. Бу бахымдан
щядди цфцги йердяйишмянин тяляб олунан гиймятляриндя щяндяси юлчцляри вя грунт шяраити мялум
олан дярин салынан сярт дайаьын тящлцкясиз гябул едя биляcяйи щядди топа цфцги гцввянин тяйин
едилмяси хцсуси ящямиййят кясб едир. Бахылан статики контакт мясялянин щяллини гурмаг цчцн ашаьы-
дакы щесаблама схемини гябул едирик (шякил 2.1). Фярз едяк ки, салынма дяринлийи щ олан сабит ен кя-
сикли мцтляг сярт дайаг бирcинсли грунт мцщитиндя бцнювря сятщиндян ихтийари Щ йцксякликдя цфцги
топа Г гцввяси иля йцклянмишдир. Бу йцкцн тясириндян мцтляг сярт дайаг бцнювря сятщиндян щ0 дя-
ринликдя Д нюгтяси ятрафында фырланараг илк АБ вязиййятини дяйишяряк А1 Б1 вязиййятини алыр. Дайаьын
йералты щиссясиндя онун цфцги йердяйишмяляриня гаршы грунт мцщити реактив мцгавимят эюстярир.
Грунт мцщитинин мцтляг сярт дайаьа эюстярдийи реактив мцгавимяти тяйин етмяк цчцн
К.М.Мяммядов вя бир чох башгалары дяйишян сяртлик ямсалы Фусс-Винклер моделиндян истифадя
етмяйи етибарлы щесаб едирляр. Бцнювря сятщи сявиййясиндя грунтда пластик деформасийа йаранмасыны
нязяря алараг грунтун сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа дяйишмясини хятти ганунла гябул етмяк
олар:
K
K x mbh x h x (5.65)
h
сятщиндян ихтийари дяринлик; щ- дайаьын йералты щиссясинин узунлуьу; К(х)=мбщх- дайаьын отураcаьы
сявиййясиндя онун цфцги йердяйишмяси истигамятиндя грунтун сяртлик ямсалыдыр.
Бцнювря сятщи сявиййясиндя мцтляг сярт дайаьын цфцги йердяйишмясини Й0- дюнмя буcаьыны 0-
ла ифадя етсяк бу щалда онун ихтийари кясийиндя Й0- йердяйишмяни ашаьыдакы дцстурла тяйин едя биля-
рик:
Й(х)=Й0-0х (5.66)
Фусс - Винклер моделиня ясасян грунтун ихтийари кясикдя дайаба эюстярдийи реактив мцгави-
мятин интенсивлийи:
Ггр(х)=К(х)Й(х) (5.67)
117
Шякил 5.4.
Координат системини шякил 5.3-дя олдуьу кими гябул едиб бцнювря сятщи сявиййясиндя мцтляг
сярт дайаьа тясир едян топа цфцги гцввяни Г0=Г вя топа моменти М0=Г0Щ иля ишаряляндиририк. Бу
щалда бцнювря сятщиндян ихтийари х дяринлийиндя дайаьын ен кясийиндя йаранан кясиcи гцввя вя яйиcи
моменти ашаьыдакы кими щесаблайа билярик:
x
Qx Q0 q qr x1 dx1 (5.69)
0
x
M x M 0 Q0 x q qr x1 x x1 dx1 (5.70)
0
Бу ифадялярдя Й0 вя 0 мяcщул башланьыc параметрляр олуб бцнювря сятщи сявиййясиндя мцтляг сярт
дайаьын цфцги йердяйишмясини вя дюнмя буcаьыны ифадя едир. Мяcщул параметрляри тяйин етмяк
цчцн х=щ олдугда ГБ1=0 вя МБ1=0 мцвазинят шяртляриндян истифадя едирик. Нятиcядя ашаьыдакы
хятти тянлик системини алырыг:
1 1
Q K hY K h h 2 0
0
2
h 0
3
(5.73)
1
M Q h K h Y K h 0
2 1 3
0 0
6
h 0
12
h 0
Алынмыш (5.73) тянлик системини мяcщул Й0 вя 0 параметрляриня эюря щялл едяряк, тапырыг:
6Q0 4H h
Y0 1 (5.74)
K h h h
12Q0 3H h
0 1 (5.75)
K h h 2 h
118
Инди дя бцнювря сятщи сявиййясиндян Щ щцндцрлцкдя мцтляг сярт дайаьын топа Г=Г0 цфцги
гцввяси тясириндян ала биляcяйи максимум цфцги йердяйишмяни (ЙЩ) тяйин едяк. Шякил (2.1) –дян
эюрцндцйц кими
ЙЩ=Й0+0Щ (5.76)
(5.74) вя (5.75) ифадялярини (5.76) –да нязяря алыб мцяййян садяляшмяляр апарсаг, аларыг:
YH
6
3
3h 2 8Hh 6 H 2 Q0 (5.77)
Khh
Щяндяси юлчцляри, грунт шяраити вя истисмар тялябляриня эюря щядди цфцги деформасийасы мялум
олан мцтляг сярт дайаьын гябул едя биляcяйи щядди цфцги топа гцввяни тяйин едяк. Бунун цчцн (13)
дцстурунда ЙЩ=Йщяд. вя Г0=Гщяд. гябул едирик:
бурадан да:
Сонунcу ифадядян эюрцндцйц кими щядди цфцг деформасийанын (Йщяд.) гиймяти вя грунт шяраити
дяйишмяз галдыгда дайаьын йерцстц щиссясинин щцндцрлцйц артдыгcа топа цфцги гцввянин (Гщяд.)
гиймяти азалыр. Грунтун сяртлик ямсалы щядди цфцги деформасийанын гиймяти вя дайаьын йерцстц щис-
сясинин щцндцрлцйц сабит галдыгда, дайаьын грунту салынма дяринлийи артдыгcа топа щядди цфцги
гцввянин гиймяти дя артыр.
Хцсуси щалда мцтляг сярт дайаг бцнювря сятщи сявиййясиндя цфцги топа гцввя иля йцклянярся
(Щ=0), бу щалда (5.79) дцстуруна ясасян:
ифадясини алырыг:
Щ=щ вя Щ=0,5щ оларса, бу щалда (5.79) дцстуруна уйьун олараг
Эюрцндцйц кими Щ=0 олдугда мцтляг сярт дайаьын эютцрцлмцш шяраитдя щядди цфцги йцкэют-
црмя габилиййяти тяхминян 28% артыр.
(5.79) дцстурларындан эюрцндцйц кими бцтцн щесаблама параметрляри сабит сахланылыб грунтун
сяртлик ямсалы артдыгcа щядди цфцги гцввянин гиймяти артыр. Зяиф грунт шяраитиндя сяртлик ямсалы
азалдыгcа ися Гщяд.-нин гиймяти уйьун олараг азалыр.
119
5.6. МЦТЛЯГ СЯРТ ДАЙАЬЫН ЦФЦГИ ЙЦКЭЮТЦРМЯ ГАБИЛИЙЙЯТИНЯ ШАГУЛИ
ГЦВВЯЛЯРИН ТЯСИРИ
Йухарыда сяртлик ямсалы дяринлик бойунcа хятти ганунла дяйишян бирcинсли грунт шяраитиндя то-
па цфцги йцкцн тясириня мяруз галан мцтляг сярт дайаьын максимал цфцги деформасийанын мящ-
дудлашдырылмасы шяртиня эюря щядди цфцги йцкэютцрмя габилиййятиня бахаг.
Инди дя фярз едяк ки, мцтляг сярт дайаьа бцнювря сятщи сявиййясиндян Щ щцндцрлцкдя Г
гцввясиндян ялавя шагули Н гцввяси дя тясир едир. Дайаьын цмуми чякисини Э, ващид узунлуьунун
G
чякисини ися q иля ишаряляндиряк (шякил 5.5).
H h
Шякил 5.5.
Сечилмиш координат системиня уйьун олараг дайаьын ихтийари кясийиндя кясиcи гцввя вя яйиcи
моментин ифадялярини йазаг.
x
Qx Q0 q qr x1 dx, 0 x1 x (5.82)
0
M x M 0 Q0 x N x H 0 q
x H 2
0
2 (5.83)
x
q qr x1 x x1 dx
0
Kh K
q qr x xY0 h x 2 Q0
h h
дцстуру иля (5.82) вя (5.83) ифадяляриндя йазыб интеграллама апарсаг, йаза билярик:
K
x
K
Qx Q0 h x1Y0 h x12 0 dx1
0
h h
(5.84)
Kh x 2
Kh x 3
Q0 Y0 0
2h 3h
120
M x M 0 Q0 x N x H 0 q
x H 2
0
2
K (5.85)
x
K
h x1Y0 h x12 0 x x1 dx1 M 0 Q0 x
0
h h
N x H 0 q
x H 2
Kh x3 K x4
Y0 h 0
0
2 6h 12h
Бу ифадялярдя щп=щ+Щ. Дайаьын йухары сярбяст уcу сявиййясиндя онун максимцм цфцги йер-
дяйишмяси:
Yh Y0 0 h
6 A0 4h p 2 H 1 3h p Q (5.89)
K h h3 A0 4h
0
Ймах.=Йщ=Йщяд. олдугда мцтляг сярт дайаьын щядди цфцги йцкэютцрмя габилиййяти (5.89) дцстуруна
ясасян:
олар. Хцсуси щалда дайаьын чякиси вя хариcи бойуна гцввя нязяря алынмазса, (Э=эщп=0; Н=0), бу
щалда (5.87) дцстурунда А0=щ вя дайаьын щядди цфцги йцкэютцрмя габилиййяти (5.90) ифадясиня эю-
ря:
(5.90) дцстурундан эюрцндцйц кими дайаьа тясир едян бойуна гцввянин вя дайаьын юз чяки-
синин нязяря алынмасы галан бцтцн параметрляр сабит сахланылдыгда онун щядди цфцги йцкэютцрмя
габилиййятинин азалмасына сябяб олур.
121
Яэяр (5.90) дцстурунда дайаьын йерцстц щиссясинин щцндцрлцйц Щ=0 оларса, бу щалда
олар. Сонунcу ифадядя бойуна гцввя вя дайаьын йералты щиссясинин чякиси нязяря алынмазса (Н=0;
Э=гщ=0) щядди цфцги йцк цчцн ашаьыдакы дцстуру алырыг:
Мисал: Мцтляг сярт дямир-бетон дайаьын ен кясик юлчцляри 22м(бщ=2м); орта дяняли гум
грунтуна салынан йералты щиссясинин щцндцрлцйц щ=20м; йерцстц щиссясинин щцндцрлцйц Щ=2м;
грунтун цфцги сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа артмасыны нязяря алан ямсалын гиймяти
м=4000кН/м4, дайаг материалынын щяcм чякиси б=24кН/м3; дайаьын цмуми чякиси
Э=бВд=24·2·2·22==2112кН; дайаьа онун сярбяст йухары уcу сявиййясиндя тясир едян бойуна
гцввя Н=5000кН; дайаьын отураcаьы сявиййясиндя онун цфцги сяртлик ямсалы Кщ=мбщщ=
G
4000·2·20=160000 кН/м2; дайаьын ващид узунлуьунун чякиси q 96 kN / m истисмар тяляб-
Hh
ляриня эюря щядди цфцги деформасийанын гиймяти Йщяд.=4·10-2м-дир.
Бу верилянляря эюря дайаьын щядди цфцги йцкэютцрмя габилиййятини щесаблайаг.
Яввялcя (5.90) дцстуруна дахил олан А0 параметрини (5.92) дцстуру иля щесаблайырыг:
Дайаьын чякисини вя хариcи бойуна гцввяни нязяря алмасаг (5.93) дцстуруна ясасян тапарыг:
Щялл едилмиш мисалдан эюрцнцр ки, дайаьын юз чякисинин вя хариcи бойуна гцввянин нязяря
алынмасы дайаьын щяндяси юлчцляри вя грунт шяраити дяйишмяз галдыгда онун шяртиня cюря щядди цфцги
деформасийасына уйьун олан цфцги йцкэютцрмя габилиййятини азалтмаьа имкан верир. Бахылан ми-
салда бу тяхминян 3,5% тяшкил едир.
5.7. ГРУНТ МЦЩИТИНИН СЯРТЛИК ЯМСАЛЫНЫН ПАРАБОЛИК ГАНУНЛА ДЯЙИШЯН ЩАЛЫ ЦЧЦН
МЦТЛЯГ СЯРТ ДАЙАЬЫН ЦФЦГИ ЙЦКЭЮТЦРМЯ ГАБИЛИЙЙЯТИНИН ТЯЙИНИ
Мцтляг сярт дайаг зяиф грунт шяраитиндя цфцги йцклярин тясири иля ишлядикдя йфйги йердяйишмяля-
рин нисбятян кичик гиймятляриндя беля дайагятрафы грунта пластики деформасийа йарана биляр.
Яввялcя пластики деформасийа бцнювря сятщиня йахын зонада йараныр вя буна эюря дя грунтун сярт-
лик ямсалынын башланьыc гиймяти К0=0 гябул олунур. Дайаьын цфцги деформасийалары мцтляг
гиймятcя артдыгcа пластики деформасийа зонасы бцнювря сятщиндянбашлайараг даща бюйцк дяринлийи
сирайят едир. Бир чох алимлярин тядгигатлары эюстярир ки, беля щалларда грунтун сяртлик ямсалынын дай-
аьын йералты щиссяси бойунcа дяйишмясини квадрат парабола гануну иля ифадя етмяк олар.
K
K x 2h x 2 (5.94)
h
Бу асылылыгдан истифадя едяряк мцтляг сярт дайаьын бурахыла билян щядди цфцги йердяйишмясиня
эюря цфцги йцкэютцрмя габилиййятинин тяйининя бахаг.
122
Дайаьа онун йухары сярбяст уcу сявиййясиндя цфцги топа Г вя шагули Н гцввяляри тясир едир.
Щяcми гцввя кими ися дайаьа онун юз аьырлыг гцввяси тясир едир. (2.3)
Дайаьын ихтийари кясийиндя онун цфцги йердяйишмяси хятти асылылыгла ифадя едилир:
Y x Y0 0 x (5.95)
Щямин кясикдя бирcинсли грунт мцщитинин дайаьа эюстярдийи реактив мцгавимятинин интенсив-
лийи Фусс-Винклер моделиня эюря ашаьыдакы дцстурла ифадя олунур:
Kh 2 K
qqr x K x Y x 2
x Y0 h2 x 3 0 (5.96)
h H
Бахылан ихтийари кясикдя кясиcи гцввя вя яйиcи моменти щесабламаг цчцн йаза билярик:
K
x x
Qx Q0 qqr x1 dx1Q0 2h x12Y0 2h x13 0 dx1
K
0 0 h h (5.97)
Kh x 3
K x 4
Q0 Y0 h 2 0
3h 2 4h
M x M 0 Q0 x N x H 0 q
x H 2
0
2
x
q qr x1 x x1 dx1 M 0 Q0 x N x H 0 q (5.98)
0
x H 2
Kh x4
Y
Kh x5
0
0 0
2 12h 2 20h 2
Шякил 5.6.
истифадя етсяк (5.97) вя (5.98) ифадяляриня ясасян мяcщул Й0 вя 0 параметрлярини тяйин етмяк цчцн
тянликляр системини алырыг (х=щ олдугда):
123
Q0
4Y0 3h 0 12 K h
h
(5.100)
5Y AQ 60 Q0 h p
0 0
Khh2
бурада
A
1
2
3K h h 3 60 Nh p 30qh p2 (5.101)
Khh
(5.100) тянликляр системини мяcщул башланьыc параметрляря эюря щялл едяряк алырыг:
12 15h p A
Y0 Q0 (5.102)
K h h 15h 4 A
60 15h p 1
0 Q0 (5.103)
K h h 15h 4 A
Бурада:
hH hp
H
hp
1
h h h
Дайаьын йухары сярбяст уcунун максимум цфцги йердяйишмясини ашаьыдакы дцстурла щесаб-
лайырыг:
Хцсуси щалда хариcи вя шагули гцввя вя дайаьын аьырлыг гцввяси нязяря алынмазса (Н=0,
Э=гщп=0) (5.101) ифадясиня ясасян А=3щ олар. Бу щалда дайкаьын верилмиш щядди цфцги йердяйиш-
мяйя уйьун цфцги йцкэютцрмя габилиййяти (5.105) ифадясиня ясасян:
олар.
Сонунcу ифадядя дайаьын йерцстц щиссясинин щцндцрлцйц Щ=0 гябул олунарса:
олар.
Хариcи шагули гцввя дайаьа бцнювря сятщи сявиййясиндя тятбиг олунарса (5.105) ифадясиня эюря
(Щ=0)
олар. Бурада:
124
Мисал: Мцтляг сярт дямир-бетон дайаьын ен кясик юлчцляри 22м(бщ=2м); орта дяняли гум
грунтуна салынан йералты щиссясинин щцндцрлцйц щ=20м; йерцстц щиссясинин щцндцрлцйц Щ=2м;
грунтун цфцги сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа артмасыны нязяря алан ямсалын гиймяти
м=4000кН/м, дайаг материалларынын щяcм чякиси б=24кН/м3; дайаьын цмуми чякиси
Э=бВд=24·2·2·22==2112кН; дайаьа онун сярбяст йухары уcу сявиййясиндя тясир едян бойуна
гцввя Н=5000кН; дайаьын отураcаьы сявиййясиндя онун цфцги сяртлик ямсалы Кщ=мбщщ=
4000·2·20=160000 кН/м2; дайаьын ващид узунлуьунун чякиси г=Э/(щ+Щ)=2112:22=96кН/м, ис-
тисмар тялябляриня эюря щядди цфцги деформасийасынын гиймятиЙщяд.=4·10-2м-дир.
Бу шяртляр дахилиндя грунтун сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа гейри-хятти ганунла дяйишмя
щалы цчцн мцтляг сярт дайаьын цфцги йцкэютцрмя габилиййятини тяйин едяк (5.101) дцстуруна ясасян
А параметрини щесаблайырыг:
Мцтляг сярт дайаьа тясир едян хариcи бойуна гцввя вя дайаьын чякиси нязяря алынмазса, бу
щалда (5.106) дцстуруна ясасян тапырыг:
Щялл едилмиш икинcи вя цчцнcц мисалларын нятиcяляринин арашдырылмасы эюстярир ки, дайаьын юлчцля-
ри она тясир едян хариcи бойуна гцввя вя дайаьын юз чякиси дяйишмяз галдыгда грунтун сяртлик ям-
салынын дяринлик бойунcа хятти ганунлу дяйишян щалында онун цфцги йцкэютцрмя габилиййяти бу ям-
салын гейри-хятти ганунла дяйишян щалы иля мцгайисядя олдугcа бюйцкдцр, йяни биринcи щалда
Гщяд.=5507,2 кН, икинcи щалда ися Гщяд.=3156,1 кН, башга сюзля биринcи щалда мцтляг сярт дайаьын
верилмиш ейни щядди цфцги йердяйишмясиня уйьун олан йцкэютцрмя габилиййяти икинcи щал иля мцгайи-
сядя 1,74 дяфя бюйцкдцр. Грунтун сяртлик ямсалынын хятти ганунла дяйишмя щалында олдуьундан
фяргли олараг бу ямсалын гейри-хятти ганунла дяйишмя щалында дайаьын чякисинин вя бойуна хариcи
гцввянин нязяря алынмасы онун йцкэютцрмя габилиййятини бу гцввялярин нязяря алынмайан щалы иля
мцгайисядя cидди сцрятдя артыр.
Щялл едилмиш цчцнcц мисалдан эюрцндцйц кими бу артым бахылан щалда тяхминян 27% тяшкил
едир.
Икитябягяли грунт мцщитиндя мцтляг сярт дайагларын цфцги йцклярин тясириня щесабланмасында
олдуьу кими чевик дайагларын да бу тясирляря щесабланмасында щесаби механики модел кими дяйи-
шян сяртлик ямсаллы Фусс-Винклер моделиндян истифадя олунур. Бахылан контакт мясяляинин щесаб-
ланма схеми шякил 5.7-дя верилмишдир.
Схемдян эюрцндцйц кими дайаьын цмуми йералты щиссясинин щцндцрлцйц бойунcа икитябягя-
ли грунтун сяртлик ямсалы епцрц кясилян функсийа шяклиндя дяйишир. Щяр тябягянин галынлыьы бойунcа
ися бу сяртлик ямсалы епцрляри хятти ганунла дяйишян гябул едилир. Гябул едилмиш модел ясасында
биринcи грунт тябягяси дахилиндя дайаьын цфцги йердяйишмясиня гаршы йаранан реактив мцгавимят
гцввясинин интенсивлийи
К (5.110)
г1гр( х1 ) 11 х1 й1( х1 )
щ1
125
Икинcи тябягя дахилиндя ися
К К (5.111)
г2 гр( х2 ) К 21 22 21 х2 й2( х2 )
щ2
дцстуру иля тяйин едирик.
Щяр тябягя дахилиндя дайаьын яйилмя мясялясиня айрылыгда бахырыг. Бу мягсядля дайаьы тябя-
гялярин айрыcа сятщиндя кясяряк мяcщул Г1 цфцги гцввясини вя топа М1 моментини тятбиг едирик.
Координат системлярини ися шякил 5.7 - дя олдуьу кими гябул едирик.
Й0
Г0 М0 Г0
М0 Й1
O1
х1
Ы Й1(х1) 0
1m1
К(х1)
щ1
К21=m2щ2bщ
Г1(щ1) х1 М1(щ1)
щ=щ1+щ2
Й2
O2
щ1 )
М1(щ1) К11=m1щ1bщ
Г(
1
1щ1
х2
Y1(щ1)
Й2(х2) К2(х2)
щ2
ЕЪ=жонст ЫЫ
2m2
Йщ 2
К22=Кщ
х2
Шякил 5.7 Икитябягяли гейри-бирcинсли грунт мцщитиндя чевик дайаьын цфцги йцкляря щесабланма схеми.
Яввялcя биринcи тябягя дахилиндя чевик дайьын яйилмя мясялясинин щяллиня бахырыг.
(5.110) асылылыьындан истифадя етсяк, биринcи грунт тятябгяси дахилиндя чевик дайаьын яйилмядя
диференсиал тянлийини ашаьыдакы кими ифадя етмяк олар:
d 4 y1( х1 ) К
EJ 4
11 х1 й1( х1 ) (5.112)
dx1 щ1
Бу ифадянин щяр ики тяряфини ЕЖ - я бюлцб:
К11
1 5 , [ m1 ] (5.113)
щ1 EJ
ишаря етсяк аларыг
Y1IV( x1 ) 15 x1 y1( x1 ) (5.114)
Алынмыш (5.114) тянлийи дюрдцнcц тяртибдян дяйишян ямсаллы ади диференсиал тяликдир. Мялум олдуьу
кими бу тянлийин йалныз мювcуд тяхмини цсулларла гурмаг мцмкцндцр. Беля цсуллары ахтарылан
функсийанын сонлу вя йа сонсуз сыралара айрылма цсулуну, иншаат механикасынын мцхтялиф вариасийа
цсулларыны А.Н. Кырловун ядяди щесаблама цсулларыны, Пикар ардыcыл йахынлашма цсулуну вя бир чох
башгаларыны аид етмяк олар.
(5.114) диференсиал тянлийинин щяллини гурмаг цчцн цмуми щалда бцнювря сятщи сявиййясиндя
чевик дайаьын ашаьыдакы башланьыc сярщяд шяртляриндян исифадя едирик (х1=0):
M0 Q
Y1 0 Y0 ; Y10 0 ; Y1 0 ; Y10 0 (5.115)
EJ EJ
Бурада Й0, 0, М0 вя Г0 – уйьун олараг дайаьын башланьыc кясийиндя яйинтини, дюнмя буcаьыны,
яйиcи моменти вя кясиcи гцввяни ифадя едян башланьыc параметрлярдир.
126
Бахылан контакт мясялянин щяллини сярщяд функсийасы анлайышындан истифадя етмякля Пикар
ардыcыл йахынлашма цсулу иля гураг. Сярщяд функсийасынын формасы (5.114) тянлийини (5.115)
башланьыc сярщяд шяртляри дахилиндя дюрдгат интегралламагла мцяййян едилир:
М х2 Г х2
х
х з 3
дз (5.116)
1
Й (х) Й θ х 0 1 0 1 α5 зЙ (з) 1
1 0 0 1
ЕЪ 2! ЕЪ 3!
1
0
1
3!
лим Й 1н(x1 ) Й 1(н1)(x1 ) 0
н
олар вя беляликля дя алынмыш щядди Й1н(х1) функсийасы ахтарылан мясялянининщяллини ифадя едяр. Гу-
рулмуш щядди Й1н(х1) функсийасынын ачылышына дахил олан функсийалары дюрд башланьыc параметрляря
уйьун шякилдя груплашдырылыб, мцяййян садяляшдирмяляр апарсаг, сон нятиcядя дайаьын биринcи
грунт тябягясиндя йерляшян щиссяси цфцги ашаьыдакы щялли алырыг:
0 М0 Г0
Й 1( х1 ) Й 0 А1( з1 ) Б (з ) Ж (з ) Д ( з );
1 1 1 12 ЕЪ 1 1 13 ЕЪ 1 1
1( х1 ) М Г (5.119)
Й 0 А2( з1 ) 0 Б2( з1 ) 2 0 Ж2( з1 ) 3 0 Д2( з1 );
1 1 1 ЕЪ 1 ЕЪ
М1( х1 ) 0 М0 Г0
Й А ( з ) Б ( з ) Ж ( з ) Д ( з );
12 ЕЪ 0 3 1
1 3 1
12 ЕЪ 3 1
13 ЕЪ 3 1
Г1( х1 ) 0 М0 Г0
Й А ( з ) Б ( з ) Ж ( з ) Д ( з ).
13 ЕЪ 0 4 1
1 4 1 12 ЕЪ 4 1 13 ЕЪ 4 1
бурада з1=1х1 – юлчцсцз координатдыр. Бу координатдан асылы олан А1(з1), Б1 (з1), C1(з1) вя
Д1(з1) тясир функсийалары ашаьыдакы cялд йыьылан дяйишян ишаряли сонсуз сыралар шяклиндя ифадя олунур:
127
з15 з 10 з 15 з 20
А1( з1 ) 1 1 1 6 11 1 6 11 16 1 1 6 11 16
5! 10 ! 15! 20 !
з15
1 ( 1) н
1 6 11...(5 н 4 );
н 1 ( 5 н)
6 11 16 21
з з з з
Б1( з1 ) з1 1 2 1 2 7 1 2 7 12 1 2 7 12 17
6! 11! 16 ! 21!
5 н 1
з
з1 ( 1)н 1 2 7 12...(5 н 3 );
н 1 ( 5 н) 1
2 7 12 17 22
з з з з з
Ж1( з1 ) 1 1 3 1 3 8 1 3 8 13 1 3 8 13 18
2! 7 ! 12! 17 ! 22!
5 н 2
з12 з
( 1)н 1
3 8 13...(5 н 2);
2! н1 ( 5 н 2 )!
з13 з18 з113 з118 з123
Д1( з1 ) 4 4 9 4 9 14 4 9 14 19
3! 8 ! 13! 18 ! 23! (5.120)
з13 з15 н3
( 1) н
4 9 14...(5 н 1).
3! н1 ( 5 н 3 )!
(5.120) щесаблама дцстурларында дахил олан А2, А3, А4, Б2, Б3, Б4,C2, C3, C4 вя Д2, Д3, Д4 функсийа-
ларынын аналитик ифадяляри уйьун олараг (5.120) ифадялярини юлчцсцз з1 координатларына эюря ардыcыл
диференсиалламагла тяйин едилир:
з14 з9 з 14 з 19
А2( з1 ) 1 1 6 11 1 6 11 16 1 1 6 11 16 ....;
4! 9! 14 ! 19 !
з3 з8 з 13 з 18
А3( з1 ) 1 1 1 6 11 1 6 11 16 1 1 6 11 16 ....;
3! 8! 13! 18 !
2 7 12 17
з з з з
А4( з1 ) 1 1 1 6 11 1 6 11 16 1 1 6 11 16 ....;
2! 7! 12! 17 !
5 10 15 20
з з з з
Б2( з1 ) 1 1 2 1 2 7 1 2 7 12 1 2 7 12 17 ....;
5! 10 ! 15! 20 !
з14 з19 з114 з119
Б3( з1 ) 2 2 7 2 7 12 2 7 12 17 ....;
4! 9! 14 ! 19 !
з13 з18 з113 з118
Б4( з1 ) 2 2 7 2 7 12 2 7 12 17 ....;
3! 8! 13! 18 !
з15 з111 з116 з112
Ж 2( з1 ) з1 3 38 3 8 13 3 8 13 18 ....;
5! 11! 16 ! 12!
з15 з110 з115 з120
Ж3( з1 ) 1 3 38 3 8 13 3 8 13 18 ....;
5! 10 ! 15! 20 ! (5.121)
з14 з19 з119 з124
Ж4( з1 ) 1 3 3 8 3 8 13 3 8 13 18 ....;
4! 9! 19 ! 24 !
з12 з17 з112 з117 з122
Д2( з1 ) 4 4 9 4 9 14 4 9 14 19 ....;
2! 7 ! 12! 17 ! 22!
з16 з111 з116 з121
Д3( з1 ) з1 4 4 9 4 9 14 4 9 14 19 ....;
6! 11! 16 ! 21!
з15 з110 з115 з120
Д4( з1 ) 1 4 4 9 4 9 14 4 9 14 19 ....;
5! 10 ! 15! 20 !
Бцнювря сятщиндян щ1 дяринликдя, йяни З1=1щ1=щ1 олдугда дайаьын ики тябягянин айрыc сят-
щиндя яйинтиси,дюнмя буcаьы, яйиcи момент вя кясиcи гцввяси (5.119) ифадяляриня ясасян ашаьыдакы
шякилдя ифадя олунур:
Й 1(щ1 ) Й 0 А1 щ1
θ0
α1
Б1 щ1 2 0 Ж1 щ1 3 0 Д1 щ1 ;
М
α1 ЕЪ
Г
α1 ЕЪ
(5.122)
М0
α1 ЕЪ
Г0
θ1(щ1 ) α1Й 0 А2 щ1 Г0 Б2 щ1 2 Ж2 щ1 3 Д2 щ1 ;
α1 ЕЪ
М1(щ1 ) α1 ЕЪЙ 0 А3 щ1 α1 ЕЪθ0 Б3 щ1 М0Ж3 щ1
2
Г0
α1 ЕЪ
Д3 щ1 ;
Г1(щ1 ) α13 ЕЪЙ 0 А4 щ1 α12 ЕЪθ0 Б4 щ1 α1 ЕЪМ0Ж4 щ1 Г0 Д4 щ1 .
128
Инди дайаьын икинcи грунт тябягяси дахилиндя галан щиссянин яйилмя мясялясинин щяллиня бахаг
(шякил 5.7). Бу щиссядя грунтун сяртлик ямсалы дцзбуcаглы трапесийа гануну иля дяйишир. (5.110) ифа-
дясиндя ясасян дайаьын яйилмядя диференсиал тянлийи ашаьыдакы шякилдя йазыла биляр:
(5.124) диференсиал тянлийинин щяллиня ашаьыдакы башланьыc шяртляр дахилиндя бахылыр (х2=0):
Дайаьын икинcи грунт тябягясиндя галан щиссясинин диференсиал тянлийини (5.123) гябул едилмиш
(5.125) шяртляри дахилиндя щяллини сярщяд функсийасы вя Пикар ардыcыл йахынлашма цсулуну тятбиг ет-
мякля гуруг. Беляликля, бахылан мясялянин цмуми щяллини (5.122) щяллиндя олдуьу кими башланьыc
параметрляр формасында алмаг олар:
бурада з2=2х2 – юлчцсцз координатдыр. Й1(щ1), 1(щ1), М1(щ1),, Г(1щ1) – дайаьын икинcи грунт тя-
бягясиндя галан щиссяси цчцн (5.123) дцстурлары иля ифадя олунан башланьыc параметрлярдир. (5.127)
щяллиня дахил олан вя юлчцсцз з2 координатындан асылы олан 1(з2), Ф1(з2), ф1(з2) вя 1(з2) функсийа-
лары ашаьыдакы cялд йыьылан дяйишян ишаряли сонсуз сыраларын cями кими тяйин едилир:
n
z24 n z2
5n
n
z2 z24 n1
z25 n1
(5.128)
F1( z2 ) ( 1)n ( 1)n 2 (5n 3)
1! n1 ( 4 n 1)! n1 ( 5 n 1)!
2
z24 n6
z24 n11
n1
( 1)n3 ( n 1)( 2n 2) ( 1) n 4
tn ,2
( 4 n 6 )! n 1 ( 4 n 11)!
n
z22 z24 n 2
z25 n 2 (5.129)
f1( z2 ) ( 1)n ( 1)n 2 ( 5 n 2)
1! n1 ( 4 n 2)! n1 ( 5 n 2)!
2
z24 n7
z24 n12
n1
( 1)n3 ( n 1)( 2n 3 ) ( 1) n 4
tn ,3
( 4 n 7 )! n 1 ( 4 n 12)!
z 4n 3 z2
5n 3n
z23
(5.130)
1 ( z2 ) (1) n 2 (1) n 2 (5n 1)
1! n 1 (4n 3)! n 1 (5n 3)!
z 4n 8 z24 n 13
2
n 1
(1) n 3 2
(4n 8)!
(n 1)(2n 4)
(1)
n 1
n4
(4n 13)!
tn , 4
Бу ифадялярдя: тн,1=6; 66; 276…; тн,2=102;372; …; тн,3=144, …; тн,4=192, …. (5.126) щялли ясасында
чевик дайаьын икинcи тябягясиндя галан щиссянин ихтийари кясийиндя дюнмя буcаьыны, яйиcи моменти
вя кясиcи гцввяни тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы ифадяляри алмаг олар:
129
2( x2 ) М Г
Й 1 h1 2( z2 ) 1 h F1( z2 ) 2 1 h f 2( z2 ) 3 1 h 2( z2 );
1 1 1
2 2 2 ЕЪ 2 ЕЪ (5.131)
M 2( x2 ) М Г
Й 1 h1 3( z2 ) 1 h F3( z2 ) 2 1 h f3( z2 ) 3 1 h 3( z2 );
1 1 1
2 ЕЪ
2
2 2 ЕЪ 2 ЕЪ
Q2( x2 ) 1 h М1 h Г1 h
Й 1 h1 4( z2 ) F4( z2 ) 2 f4( z2 ) 3 4( z2 ).
1 1 1
2 ЕЪ
3
2 2 ЕЪ 2 ЕЪ
Бу дцстурлара дахил олан 2(з2), 3(з2), 4(з2), Ф2(з2), Ф3(з2), Ф4(з2), ф2(з2), ф3(з2), ф4(з2),
2(з2), 3(з2) вя 4(з2) функсийаларын аналитик ифадяляри уйьун олараг (5.129)-(5.130) фуксийалары-
нын юлчцсцз з2 координатын эюря ашаьыдакы ардыcыл диференсиалламагла тяйин едилир:
d 1 ( z 2 ) d 21( z2 ) d 31( z2 )
2 ( z2 ) ; 3 ( z2 ) ; 4 ( z 2 ) вя с.
dz 2 dz 22 dz 23
Беля олдугда:
z24 n j z2
5n j
z24 n 5 j
n
1 j ( z2 ) (1) n (1) n 2 (5n 4 j ) (1) n 3
(n 1)(2n 1)
n 1 (4n)! n 1 (5n j )! n 1 (4n 5 j )! (5.132)
2 4n6 j
z
(1)
n 1
n 5 2
(4n 6 j )!
tn,1 ... ( j 1, 2, 3)
n
z24 n z2
5n
n
z24 n1
z25 n1
F3( z2 ) 1 ( 1)n ( 1)n 2
n 1 ( 4 n 1)! n1 ( 5 n 1)! (5.134)
z24 n4
( 5 n 3 ) ( 1)n3 ( n 1)
n1 ( 4 n 4 )!
2
z24 n9
( 2n 2) ( 1) n 4
tn ,2 ...
n 1 ( 4 n 9 )!
n
z24 n2
z25 n2 (5.135)
F4( z2 ) 1 ( 1) ( 1)n 2
n
(5n 3)
n 1 ( 4 n 2)! n1 ( 5 n 2)!
2
z24 n3
z24 n8
n1
( 1)n3 ( n 1)( 2n 2) ( 1) n4
tn ,2 ...
( 4 n 3 )! n 1 ( 4 n 8 )!
n
z24 n1
z25 n1 (5.136)
f 2( z2 ) z2 ( 1)n ( 1)n 2 ( 5 n 2)
n 1 ( 4 n 1)! n1 ( 5 n 1)!
2
z24 n6
z24 n11
n1
( 1)n3 ( n 1)( 2n 3 ) ( 1) n 4
tn ,3 ...
( 4 n 6 )! n 1 ( 4 n 11)!
n
z24 n z2 (5.137)
5n
130
n
z24 n1
z25 n1 (5.138)
f4( z2 ) ( 1)n ( 1)n 2 ( 5 n 2)
n 1 ( 4 n 1)! n1 ( 5 n 1)!
2
z24 n4
z24 n9
n1
( 1)n3 ( n 1)( 2n 3 ) ( 1) n4
tn ,3 ...
( 4 n 4 )! n 1 ( 4 n 9 )!
3 j !
1 j ( z2 ) ( 1 )n ( 1 )n 2
n 1 ( 4 n 3 j )! n 1
( 5 n 3 j )! (5.139)
z 4n8 j
( 5n 1 ) ( 1 )n 3 ( 4n 8 j )! ( n 1 )( 2n 4 )
n 1
2
z24 n 13 j
2
( 1 )
n 1
n4
( 4 n 13 j )!
tn ,4 ... j 1,2 ,3.
(5.126) вя (5.131) щесаблама дцстурларына дахил олан ж(з2), Фж(з2), фж(з2), ж(з2) функсийаларынын
щяр бири дяйишян ишаряли cялд йыьылан сонсуз сыраларын cями кими тяйин едилмишдир. Практики щесабла-
маларда бу функсийаларын ифадяляриндя биринcи илк 2-3 сонсуз сыранын cями иля кифайятлянмякля тяляб
олунан дягиглийи тямин етмяк олар. (5.127)-(5.130), (5.132)-(5.139) ифадяляринин саь тяряфиня дахил
олан сыраларын дяйишян ишаряли олмасы вя мяхряcляриндя артан факториал ядядлярин олмасы онларын cялд
йыьылмасыны тямин едир.
(5.119) ифадяляриндян эюрцндцйц кими дайаьын йухары уcу бцнювря сятщи сявиййясиндя сяр-
бяст олдугда онун биринcи грунт тябягясиндя дюрд башланьыc параметр (Й0, 0, М0, Г0) иштирак
едир. Бу параметрлярдян икиси мяcщул (Й0, 0), диэяр икиси ися (М0, Г0) мялум параметрлярдир.
Дайаьын икинcи грунт тябягясиндя галан щиссяси гурулмуш (5.126)-(5.131) цмуми щяллиндя
тябягялярин контакт сятщиндя гябул едилмиш, Y1h1 , 1h1 , M 1h1 , Q1h1 –башланьыc параметрлярин дюрдц дя
мяcщулдур. Лакин бу мяcщул параметрляр дайаьын бцнювря сятщи сявиййясиндяки башланьыc пара-
метрляри иля (5.122) ифадяляри васитясиля баьлыдыр.
Бахылан мясялядя дайаьын ашаьы уcу сярбяст олдуьундан (шякил 5.7) х2=щ2 вя йа
z 2 2 h2 h2 олдугда:
М1(щ2)=0; Г2(щ2)=0;
гябул едилмялидир. (5.140) ифадяляринин сонунcу икисиндя бу шяртляри нязяря алсаг йаза билярик:
1 h М Г
Й 1 h1 3 h2 F3 h2 2 1 h f3 h2 3 1 h 3 h2 0 ;
1 1 1
2 2 ЕЪ 2 ЕЪ (5.140)
1 h М1 h Г1 h
Й 1 h1 4 h2 F h 1
f h h . 1 1
2 4 2 22 ЕЪ 4 2 23 ЕЪ 4 2
S1Y0 S 2 2 S 3
(5.141)
S 4Y0 S 5 2 S6
бурада
131
1 3 3
S1 A1 h1 3 h2 A2 h1 F3 h2 12 A3 h1 f3 h2 13 A4 h1 3 h2 ;
2 2 2
1 1 1
S2 B1 h1 3 h2 B2 h1 F3 h2 2 B3 h1 f3 h2
1 2 2
1 2
B4 h1 3 h2 13 A3 h2 3 h2 ;
2
3
2
M 1 1
S3 0 C1 h1 3 h2 C 2 h1 F3 h2 12 C3 h1 f3 h2
EJ 1 1 2 2
M 1
13 C4 h1 3 h2 0 13 D1 h1 3 h2 D2 h1 F3 h2
2 EJ
1
1 2
1 1
D3 h1 f3 h2 3 D4 h1 3 h2 ;
1 22
2
1 1 1 1
S4 B1 h1 4 h2 B2 h1 F4 h2 2 B3 h1 f4 h2 3 B4 h1 4 h2 ;
1 2 2 2
1 1 3
13
S5 A1 h1 3 h2 A2 h1 F3 h2 2 A3 h1 f3 h2 3 A4 h1 3 h2 ;
2 2 2
M 1 1
S6 0 2 C1 h1 4 h2 C 2 h1 F4 h2 12 C3 h1 f4 h2
EJ 1 1 2 2
2 Q 1
13 C4 h1 3 h2 13 C1 h1 4 h2 0 D h F h
2 1 EJ
1 2
2 2 1 4 2
1 1
D3 h1 F4 h2 3 D4 h1 4 h2 .
1 2 2
Й0=Ймах=Йщядди (5.143)
шяртиндян Гщяд. – ни тапырыг.
132
Шякил 5.8.
Бцнювря сятщи сявиййясиндя дайаьа шагули Н, цфцги Г0 вя топа М0 моменти тясир едир. Шагули
н гцввяси иля ейни истигамятдя дайаьа интенсивлийи гЭ олан мцнтязям щяcми гцввя, онунла якс исти-
гамятдя ися дайаьын хариcи сятщиндя дяйишян интенсивликли () сцртцнмя гцввяси тясир едир.
Мясялянин диференсиал тянлийини чыхармаг цчцн дайаьын ихтийари кясийи цчцн яйиcи момент вя
кясиcи гцввянин ифадялярини йазырыг:
Бурада Мгc(х), М(х) вя Мгр(х) - уйьун олараг бахылан ихтийари кясикдя дайаьын юз чякисиндян,
онун хариcи сятщиндя тясир едян сцртцнмя, гцввясиндян вя грунт мцщитинин дайаьын цфцги йердяй-
ишмяляриня гаршы эюстярдийи реактив мцгавимятдян йаранан яйиcи моментлярдир.
Ггc(х), Г(х) вя Ггр(х) - уйьун олараг эюстярилян тясирлярдян дайаьын ихтийари кясийиндя йара-
нан кясиcи гцввялярдир. Ггc(х)вя М(х) кясиcи гцввялярини щесабламаг цчцн дайаьын ихтийари кя-
сийиндя уйьун бойуна гцввяляри тяйин едяк:
N qc x qG x; N x u x x1 (5.146)
Дайаьын хариcи сятщиндя йаранан сцртцнмя гцввясинин интенсивлийинин дяринлик бойунcа дяй-
ишмясини квадрат парабола гануну иля ифадя етмяк олар:
x2
x h 2 (5.148)
h
u h 3
Qx Q0 NY x qG xY x x Y x Qqr x (5.149)
h2
133
ЕЖЙ(х)=Г(х) олдуьуну нязяря алмагла сонунcу ифадяни х - я эюря дифференсиалласаг:
3 u h 2 u h
EJY ЫВ x NY x qG xY x qG xY x 2
x Y x 2 x 3Y x
h h
u h 3 3 u h 2
qqr x N qG x 2 x Y x 2
x qG Y x qqr x (5.150)
h h
ифадясини алырыг.
Сяртлик ямсалы дяринлик бойунcа хятти ганунла артан Фусс-Винклер моделиндян истифадя етсяк,
грунт мцщитинин реактив мцгавимят гцввясинин интенсивлийини
K щек
qqr x xY x (1.151)
h
дцстуру иля тяйин едя билярик:
(5.149) дцстуруну (5.150) ифадясиндя нязяря алсаг:
олар. Бурада:
uτh
a
Kщ
hEJ
, m 3 ; aq
qG
EJ
, aτ 2
h EJ
, m 3 (5.153)
(5.152) тянлийинин щяллиня цмуми щалда ашаьыдакы башланьыc сярщяд шяртляри дахилиндя бахараг
(х=0):
Й(0)=Й0; Й(0)=0; Й (0) М0 ; Й (0) Г0 в 2 0 . (5.154)
ЕЪ ЕЪ
Дюрдцнcц тяртибдян дяйишян ямсаллы (5.152) диференсиал тянлийинин щяллини (5.154) башланьыc
сярщяд шяртляри дахилиндя йалныз мцхтялиф тяхмини цсуллардан истифадя етмякля гурмаг олар. Бахылан
контакт мясялянин щяллини сярщяд функсийасындан истифадя етмякля, Пикар ардыcыл йахынлашма цсулу
иля гуруруг. (5.152) тянлийини 0 - дан х - я гядяр интервалда (5.154) сярщяд шяртляри дахилиндя дюрд-
гат интегралласаг, алырыг:
х
Й( х) а зЙ( з )
х з 3
дз 3 аз 2 аг Й ( з )
х
х з 3
дз
0 3! 0 3! (5.155)
в 2 аг з аг з 3 Й ( з )
х
х з 3
х Мх 3
дз Й 0 0 х в 2 0 0
Гх 2
1
3
0 3! 3! ЕЪ 2! ЕЪ 3!
Сонунcу ифадядя сярщяд функсийасыны:
х 3 М0 х12 Г0 х 3 (5.156)
Й с (х) Й 0 θ0 х в 2
3! ЕЪ2! ЕЪ3!
иля ишаря етсяк йаза билярик:
х
Й( х) Й 0( х) а зЙ( з )
х з 3
дз 3 аз 2 аг Й ( з )
х
х з 3
дз
0 3! 0 3!
х з 3 (5.157)
в 2 аг з аг з 3 Й ( з )
х
дз
0 3!
134
Й 1(х) Й 0 (х) а зЙ(з)
х
х з 3 дз х 3аz 2
0
3!
0
Й (з)
х з 3 х
дз в 2 аг з аг з 3 Й 0(з) х з 3 дз;
3! 0
3!
х з 3 дз х в 2 а з а з 3 Й (з) х з 3 дз
Й 1(з)
3!
0
г г 1
3!
………………………………………………………
х
Й н(х) Й 0 (х) а зЙ н1(з)
х з 3 дз х 3аτа2 а
0
3!
0
г
х з 3 дз х в 2 а з а з 3 Й х з 3 дз
Й н 1(з)
3!
0
г г н 1(з)
3!
Ардыcыл йахынлашмаларын гурулмасыны гейри-мящдуд шякилдя давам етдирсяк:
лимЙ н(х) Й н1(х) 0
н
олар вя алынмыш щядди Йн(х) функсийасы бахылан мясялянин щяллини веряр.
Щядди Йн(х) функсийасыны 8-cи дяряcядян полиномал мящдудлашдырараг онун ачылышынын
дюрд башланьыc параметрляря эюря груплашдырсаг, нятиcядя мясялянин щяллини ашаьыдакы шякилдя ала-
рыг:
М Г
Й( х) Й 0 Ф 1( х) 0 Ф 2( х) 0 Ф 3( х) 0 Ф 4( х) (5.158)
ЕЪ ЕЪ
бурада Й0, 0, М0 вя Г0 – башланьыc параметрляр олуб, уйьун олараг бцнювря сятщи сявиййясиндя
дайаьын яйинтисини, дюнмя буcаьыны, яйиcи моменти вя кясиcи гцввясини ифадя едир, Фж(х) (ж=1, 2, 3,
4) функсийалары ашаьыдакы ифадялярля тяйини олунурлар:
х5 2 х
7
х8
1Ф ( х ) 1 а ав аг
...;
5! 7! 8!
3 5 6
Ф ( х) х в 2 х а х 4 а в 2 2а 6 а х
2
3!
г
5!
г
6! (5.159)
6 х
7
6 х
8
4 аг в 6 ав 66 а в 9 агв в ...;
2 2 2 4
7! 8!
х2 х 4
х 5
х 6
х7 2 х
8
3Ф ( х ) в 2
2 аг
в 4
3 а 24 а 6 а г
10 аг
...;
2! 4! 5! 6! 7! 8!
3 5 6 7 8
Ф ( х) х в 2 х 3 а х в 2 х 4 а 60 а 8 а в 2 х ...;
4
3! 5!
г
6! 7!
г
8!
Гурулмуш (3.17) щялли садя олмагла йанашы дярин салынан чевик дайагларын бо-йуна-ениня яйил-
мяйя щесабланмасында онун йан сятщляриндя йаранан мцсбят сцртцнмя гцввясини вя дайаьын юз
чякисинин тясирини нязяря алмаьа имкан верир.
Алынмыш (3.17) щялли ясасында чевик дайаьын бцнювря сятщиндя ихтийари х дяринликдя н кясий-
индя йаранан дюнмя буcаьыны, яйиcи моменти вя кясиcи гцввяни щесабламаг цчцн ашаьыдакы
дцстурлары алырыг:
135
М0 Г0
θ(х) Й 0 Ф 1(х) θ0 Ф 2 (х) ЕЪ Ф 3(х) ЕЪ Ф 4 (х);
М(х) М Г
Й 0 Ф 1(х) θ0 Ф 2(х) 0 Ф 3(х) 0 Ф 4(х); (5.160)
ЕЪ ЕЪ ЕЪ
Г(х) М0 Г0
ЕЪ Й 0 Ф 1(х) θ0 Ф 2(х) ЕЪ Ф 3(х) ЕЪ Ф 4(х).
Бу ифадялярдя Фж(х) функсийаларынын биринcи илк тяртибиндян тюрямяси (5.158) - да х - я эюря ардыcыл
диференсиаллама апармагла тяйин едилир.
(5.158) вя (5.160) дцстурларында иштирак едян дюрд параметрлярдян икиси щямишя мялумдур.
Мяcщул олан диэяр икиси цчцн дайаьын уc нюгтяляринин сярщяд шяртляриндян истифадя едяряк cябри тян-
лик системи тяртиб етмяк мцмкцндцр. Бу тянлик системини башланьыc мяcщул параметрляря эюря щялл
едяряк, онлары тяйин етмяк мцмкцндцр.
1. Фярз едяк ки, дярин салынан чевик дайаьын щяр ики уcу грунт мцщитиндя сярбяст йерляшиб. Бу щал-
да мяcщул башланьыc параметрляр бцнювря сятщи сявиййясиндя яйинти – х0 вя дюнмя буcаьы 0 -
дыр. Бу мяcщул башланьыc параметрляри тапмаг цчцн х=щ олдугда дайаьын уcунун сярщяд шярт-
ляриндян истифадя едирик:
М(щ) Г(щ)
Й (щ) 0; Й (щ) 0. (5.161)
ЕЪ ЕЪ
(5.160) ифадяляринин сонунcу ики шяртиня ясасян йаза билярик:
Бурада:
М Г
А (щ) 0 Ф 3(щ) 0 Ф 4(щ);
1 ЕЪ ЕЪ (5.163)
А (щ) М 0 Ф (щ) Г0 Ф (щ).
2
ЕЪ
3
ЕЪ
4
Алынмыш (5.162) систем тянлийини мяcщул башланьыc параметрляря эюря щялл едяряк тапырыг:
2. Фярз едяк ки, чевик дайаг ади грунт лайыны кечяряк ашаьы уcу сявиййясиндя гайа грунтуна сярт
баьланмышдыр. Бу щалда мяcщул башланьыc параметрляр олан Й0 вя 0 ашаьыдакы сярщяд шяртля-
риндян тяйин едилир:
Й(щ)=0; (щ)=0. (5.165)
(5.158) ифадясиня вя (5.160) дцстурларынын биринcисиня ясасян йаза билярик:
136
М0 Г
А ( щ) Ф 3( щ) 0 Ф 4( щ);
3 ЕЪ ЕЪ (5.167)
А ( щ) М0 Г
Ф 3 ( щ) 0 Ф 4( щ).
4
ЕЪ ЕЪ
3. Чевик дайаг бцнювря сятщи сявиййясиндя йерляшмяли сярт баьланмышдыр. Дайаьын ашаьы уcу грун-
та сятбяст отурмушдур. Бу щалда 0=0; М0 М0 Мсярт . Бурада Мсярт – сярт баьламада йара-
нан реактив моментдир. Беляликля, бахылан хцсуси щалда Й0 вя М 0 мяcщул параметрлярдир. Бун-
лары тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы шяртлярдян истифадя едирик:
М(щ) Г(щ)
Й (щ) 0; Й (щ) 0.
ЕЪ ЕЪ
Бу шяртляри (5.160) систем тянлийинин сонунcу ики сятриндя нязяря алсаг йаза билирик:
М0 Г0
Й 0 Ф 1(щ) ЕЪ Ф 3(щ) ЕЪ Ф 4(щ);
(5.169)
Й Ф (щ) М0 Ф (щ) Г0 Ф (щ).
0 1 3 4
ЕЪ ЕЪ
бурадан да
4. Фярз едяк ки, сонунcу хцсуси щалда чевик дайаьын сонунcу уcу гайа грунтунда сярт баьлан-
мышдыр. Бу щалда
М( щ) Г( щ)
Й ( щ) 0; 0, (5.173)
Й ( щ)
ЕЪ ЕЪ
шяртляриндян Й0 вя М0 тяйин етмяк цчцн (5.162) ифадясиня вя (5.167) дцстурунун биринcисиня яса-
сян йаза билярик:
137
М0 Г0
Й 0 Ф 1( щ) ЕЪ Ф 3( щ) ЕЪ Ф 4( щ); (5.174)
Й Ф ( щ) М0 Ф ( щ) Г0 Ф ( щ).
0 1 ЕЪ
3
ЕЪ
4
Беляликля, тяклиф олунмуш цсул дярин салынан чевик дайаьын йан сятщляриндя йаранан мцгави-
мят гцввялярини вя дайаьын чякисини нязяря алмагла там деформасийайа щесабламаьа вя ич гцввя-
ляри тяйин етмяйя имкан верир. Бахылан мясяля тяcрцбядя раст эялинян мцхтялиф щаллар цчцн арашды-
рылмыш вя мяcщул башланьыc параметрляр тяйин едилмишдир.
Бцнювря сятщиндян башлайраг мцтляг сярт дайаг юз йералты щиссясиндя физики вя деформатив
хассяляри бир-бириндян кяскин шякилдя фярглянян икитябягяли грунт мцщитини кясир. Бцнювря сятщиндян
Щ йцксякликдя дайаьа шагули Н вя цфцги Г гцввяляри тятбиг едилмишдир. Щямчинин дайаьа, онун юз
G
чякисиндян йаранан аьырлыг гцввяси Э вя онун интенсивлийи qG тясир едир. Бу йцклярин тясири
Hh
алтында мцтляг сярт дайаг Д нюгтяси ятрафында дюняряк кясилмяз хятти ганунла дяйишян цфцги йер-
дяйишмя алыр. Щяр ики грунт тябягясинин дахилиндя грунтун сяртлик ямсалы хятти ганунла дяйишир. Га-
лынлыьы щ1 олан биринcи тябягянин сонунда грунтун сяртлик ямсалы К12=м1бщщ1; икинcи тябягянин
1
башланьыcында грунтун сяртлик ямсалы К21=м2бщщекв=м2бщщ1 ; икинcи тябягянин сонунда грунтун
2
сяртлик ямсалы
1
К22=м2бщщекв+щ2= м2бщщ1 + м2бщщ2=м2бщ h 1 h . Бурада 1 вя 2 уйьун олараг биринcи вя
2 1 2
2
t
икинcи тябягяни тяшкил едян грунтларын щяcм чякиляри, 3 ; м1 вя м2 щямин тябягялярин деформа-
m
4
сийа ямсалларыдыр, (т/м ).
Биринcи тябягя дахилиндя дцзбуcаглы цчбуcаг, икинcи тябягя дахилиндя ися дцзбуcаглы трапесийа
шяклиндя дяйишян сяртлик ямсаллары епцрлярини дцзбуcаглы цчбуcаг шяклиндя дяйишян еквивалент сярт-
ekv
лик ямсалы епцрц иля явяз едяк. Бунун цчцн ашаьыдакы шяртдян K h - и тяйин едирик (шякил 5.9):
K hekv h 1 K K 22
K12h1 21 h2 , (5.178)
2 2 2
138
Шякил 5.9.Мцтляг сярт дайаьын икитябягяли грунт мцщитиндя щенсабланма схеми.
Бурадан да
1
m2 bh h1 m2 bh h1 1 h2
mbh 2
2 2
K hekv
1 h 1
h2
h h
1
2 m2 bh h1 h2 m2 bh h22
mbh 2
2
1 h 1
( 5.179)
h h
b
h m1 h12 2m2 h1 h2 1 m2 h22
h 2
Икитябягяли грунт мцщитинин кясилян ганунла дяйишян сяртлик ямсалы епцрлярини еквивалент
цчбуcаг шякилли епцрля явяз етдикдян сонра бу грунт мцщитиня квази бирcинсли мцщит кими баха биля-
рик вя онун сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа дяйишмясини хятти ганунла гябул едя билярик. Инди
дя мцтляг сярт дайаьын Фусс-Винклер модели ясасында дяринлик бойунcа еквивалент цчбуcаг шяк-
линдя дяйишян сяртлик ямсалыны гябул етмякля, бойуна вя ениня гцввялярин бирэя тясириня щесаб-
ланмасына бахаг:
Бцнювря сятщиндян Щ щцндцрлцкдя сярт дайаьа тятбиг едилмиш цфцги Г вя шагули Н йцкляринин
тясириндян дайаг Д нюгтяси ятрафында фырланараг йердяйишмяляр олур. Дайаьын сярбяст уcу сявиййя-
синдя онун йердяйишмяси ЙЩ, дюнмя буcаьы Щ, бцнювря сятщи сявиййясиндя ися цфцги йердяйишмяси
Й0 вя дюнмя буcаьы 0=Щ-дыр. Бцнювря сятщиндян ихтийари х- дяринликдя дайаьын цфцги йердяйиш-
мяси Й(х)-дир. Бу йердяйишмя ашаьыдакы кими тяйин едилир:
Y x YH H H x (5.180)
Грунтун сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа дяйишмясини ашаьыдакы кими гябул едирик:
K hekv
K x x, (5.181)
h
бу щалда Фусс-Винклер моделиня ясасян квази бирcинсли грунт мцщитинин дайаьа эюстярдийи реактив
мцгавимятин интенсивлийи ашаьыдакы ифадя иля тяйин едиляр:
K hekv
qqr x K x Y x xY x . (5.182)
h
(5.175) дцстуруну (5.176)-да нязяря алсаг, йазарыг:
qqr x
K hekv
h
xYH
K hekv
h
H H x x2 . (5.183)
139
Сыфыр йердяйишмяли Д нюгтясинин бцнювря сятщиндян дяринлийини (щ0) тапмаг цчцн (5.180) ифадя-
синдя х-и, щ0-ла явяз етмякля бу ифадяни сыфыра бярабяр едирик:
YH H H h0 0,
бурадан да щ0-ы тапырыг:
YH
h0 H. (5.184)
H
Инди дя дайаьын ихтийари кясийиндя яйиcи момент вя кясиcи гцввянин ифадялярини йазаг:
M x Q x H N H x H
x
H x
2
qqr x1 x x1 dx1 qG H ; (5.185)
0 2
x
Q x Q q x dx .
0 qr 1 1
Грунтун реактив тязйигинин интенсивлийини (5.182) дцстуруну (5.185) ифадяляриндя нязяря алсаг,
йаза билярик:
M x Qx H N H x θH
q H x θ K h Y x
2 ekv 3
G 2 H h
H
6
1 Kh (5.186)
ekv
θH 2Hx 3
x 4
;
12 h
K hekv x 2 K hekv x2 x3
Q x Q Y H θ
H H .
h 2 h 2 3
M B1 0, Q B1 0.
1
QH h N H h H G H h H
2
h
K hekv H 2 Hh 2 h 3 0
2
1
K h YH
ekv
(5.187)
6 12
1 ekv Hh h 2
Q K h YH h K h H 0
ekv
2 2 3
Алынмыш (5.187) систем тянлийини щялл едяряк мяcщул параметрляр олан ЙЩ вя Щ тапырыг:
140
2
YH ekv ekv 2
12h hh
Q.
K h h K h h 2h 6 H 3h 3Nh 1,5Gh (5.188)
6Q12h h
H K ekv h 2 2h 12 H 6h 6 Nh 3Gh ,
h
бурада:
h H h; h 3H 2h.
Бцнювря сятщи сявиййясиндя дайаьын цфцги йердяйишмяси ашаьыдакы дцстурла тапылыр (Щ=0,
Щ=0):
2
Y0 YH H H YH 0 H ekv
K h h
(5.189)
12h hh
ekv 2
K h h 2 h 6 H 3h 3Nh 1,5Gh
6 12 h hH
K ekv h 2 2 h 12H 6 h 6 Nh 3Gh Q
h
Беляликля, грунтун сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа дяйишмясини икитябягяли бцнювря цчцн
еквивалент цчбуcаг шякилли епцрля гябул етмякля онун йердяйишмялярини яйиcи момент, кясиcи
гцввясини вя мяcщул параметрлярини тяйин етмяк олар.
Фярз едяк ки, сабит сяртликли дярин салыан чевик дайаг ики тябягягли гейри-бирcисли грунт
мцщитиндя бцнювря сятщиндян Щ щцндцрлцкдя тятбиг едилмиш щяр щансы топа Г йцкцнцн тясириндян
деформасийайа уьрайыр. Беля грунт мцщитинин щяр ики тябягясинин физики-мехаики хцсусиййятляри бир-
бириндян тамамиля фярглидир. Биринcи тябягянин галынлыьы щ1, икинcи тябягянин галынлыьы ися щ2 - дир.
Биринcи тябябягядя грунтун щяcм чякиси 1, икинcи тябягядя ися 2 - дир. Грунтун деформасийайа
ямсалы йухары тябягядя м1, ашаьы тябягядя м2 - дир. Гябул етсяк ки, грунтун сяртлик ямсалы щяр ики
тябягядя хятти ганунла дяйишир, онда дярин салынан чевик дайаьын грунта салынма дяринлийи
бойунcа, сяртлик ямсалынын епцрц кясилян функсийа шяклиндя дяйишяр. щ1 галынлыглы биринcи тябягянин
сонунда грунтун сяртлик ямсалы К12=м1бщщ1, икинcи тябягянин башланьыcында, бу тябягянин сяртлик
Бурадан да тапарыг:
141
K 12 h1 K 21 K 22
K hekv h2 1 h 1
m b h 2 m2 bh h m2 bh h h2
ekv
h2 (5.191)
ekv
2 h h h
b
b
h m1 h12 m2 h h2 m2 h h2 h22 h m1 h12 2 m2 h h2 m2 h22
h
ekv ekv
h
ekv
Бу cцр еквивалент явязлямя етдикдян сонра ики тябягяли грунта бирcинсли грунт кими бахимаг
олар.
Яввялcя дайаьын йерцстц щиссясинин яйилмядя диференсиал тянлийини йазаг:
EJY1IV x1 0 (5.192)
Шякил 5.10. Икитябягяли грунт мцщитиндя чевик дайаьын деформасийайа щесабланма схеми
Йерцстц щиссянин диференсиал тянлийиня ашаьыдакы башланьыc сярщяд шяртляри дахилиндя бахылыр
(х1=0):
M Q
Й1(0)=ЙЩ; Y1(0) H ; Y1(0) 0; Y1(0) . (5.193)
EJ EJ
Бу тянлийи ардыcыл олараг дюрдгат интегралласаг вя интеграл сабитлярини йухары щиссянин (5.193)
башланьыc сярщяд шяртляриндян тяйин етсяк аларыг:
III Q x2
Y1 x1 ; Y1I x1 0 1 H ;
Q0
EJ EJ 2! (5.194)
3
Y II x Q0 x ; Y x Q0 x1 x Y .
1 1 EJ 1 1 1 EJ 3! H 1 H
Грунт бцнюврянин сятщи сявиййясиндя х1=Щ олдугда башланьыc кинематик вя статики пара-
метрляр ашаьыдакы ифадялярля тяйин олунар:
Q0 H 3
0
Y Y1 H H H YH ;
EJ 3!
Q0 H 2
0 Y1
I
H H ; (5.195)
EJ 2 !
M 0 EJY1II H Q0 H ;
0 EJY1 H Q0 .
III
Инди ися дайаьын бцнювря сятщиндян ашаьыда галан щ дяринликли щиссясинин яйилмядя диференсиал
тянлийини йазаг:
142
K hekv .
EJY IV x xY ( x ) (5.196)
h
вя йа
Y IV x aeкv xY ( x ) (5.197)
бурада
aekv
K hekv
hEJ
, m ;
5 (5.198)
(5.197) диференсиал тянлийинин щяллини сярщяд функсийасындан вя Пикар ардыcыл йахынлашма цсулундан
истифадя едяряк гурсаг, аларыг:
M0 Q (5.199)
Y ( x ) Y0 F1 ( x ) 0 F2 ( x ) F3 ( x ) 0 F4 ( x )
EJ EJ
бурада Ф1(х), Ф2(х), Ф3(х), Ф4(х) – функсийалары бахылан контакт мясялянин дюрд хцсуси щяллидир;
Й0, - ися мяcщул башланьыc параметрлярдир.
(5.199) цмуми щяллинин ясас функсийалары ашаьыдакы cялд йыьылан сонсуз сыралар шяклиндя тяйин
едилир:
n
n aekv . x
5n
1F ( x ) 1 1 1 6 11( 5 n 4 );
n 1 ( 5 n)!
n
n aekv . x
5 n 1
(5.200)
2F ( x ) x 1 2 7 12( 5 n 3 );
n 1 ( 5 n 1)!
2 n 5 n 2
F ( x) x 1n aekv.x
3 8 13 ( 5 n 2);
( 5 n 2)!
3
2! n1
3 n 5 n3
F ( x) x 1n aekv.x
4 9 14 ( 5 n 1).
( 5 n 3 )!
4
3! n1
(5.199) цмуми щялли ясасында дярин салынан чевик дайаьын ихтийари кясийиндя дюнмя буcаьыны,
яйиcи моменти вя кясиcи гцввяни тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы асылылыглары алырыг:
M0 Q0
( x) Y0 F1( x) 0 F2( x) EJ F3( x) EJ F4( x);
(5.201)
M( x) M Q
Y0 F1( x) 0 F2(
x) 0 F3( x) 0 F4( x);
EJ EJ EJ
Q( x) M Q
EJ Y0 F1( x) 0 F2( x) 0 F3( x) 0 F4( x).
EJ EJ
dF ( x) ; d 2 F1( x) ; d 3 F1( x)
F1( x) 1 F1( x) F1( x)
dx dx 2 dx3
M( h)
Y ( h) EJ 0 ; (5.202)
Y ( h) Q( h) 0.
EJ
(5.201) дцстурларынын сонунcу икисиня ясасян бу шяртляр ашаьыдакы шякилдя йазыла биляр:
144
Бурадан да дайаьын цфцги щядди йцкэютцрмя габилиййяти ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир:
Й щяд . (5.210)
Qщяд .
1 H3 H
A
2 HB2
1
EJ 2! 3
Тяк салынан дайаглара ох бойу йцк тясир етдикдя грунта эюря йцкэютцрмя габилиййяти
ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир:
П0 0 ,7 ми у ф иЩ и ФРЩ (5.211)
Бу дцстурда у – дайаьын периметри; и – бцнювря сятщиндян башлайараг щяр бир эеоложи тябягя-
нин галынлыьы; ф иЩ – щяр бир грунт тябягясинин сцртцнмяйя гаршы щядди мцгавимяти олуб бцнювря
сятщиндян бахылан тябягянин орта хяттиня гядяр олан мясафядян асылы олараг грунт нювцнц нязяря
алынмагла хцсуси cядвялдян эютцрцрлцр; Ф – дайаьын грунта отуран щиссясинин ен кясик сащяси; РЩ –
дайаьын отураcаг сятщи сявиййясиндя йерляшян грунтун норматив мцгавимяти; м – иш шяраити ямсалы
олуб, м=1 гябул олунур; αи – дайаьын вибратор васитясиля иля грунта салынмасыны нзяря алыр, гум
грунтлары цчцн αи=1,1; гумлуcа αи≤0,9; эиллиcя цчцн αи=0,7 вя эиллиcя цчцн αи≤0,6.
Чякиcля чалынан дайаглар цчцн αи=1. Диаметри 0,4 м вя 0,6 м олан ачыг ашаьы сонлуьа малик
дайаглары мцхтялиф сых грунтлара вя диаметри 1 м - я гядяр олан дайаглары илишкянсиз грунтлара сал-
дыгда (5.211) дцстурундан истифадя олунур. Бу щалда грунт юзяйинин щцндцрлцйц дайаьын диамет-
ринин цч цч мислиндян аз олмур.
Комфулет эенишлянмяси олан дайагларын грунта эюря йцкэютцрмя габилиййяти дя (5.211)
дцстуру иля тяйин олунур вя ямсалы ашаьыдакы cядвялдян эютцрцлцр.
Cядвял 5.5.
Комуфлет эенишлянмянин αи ямсалынын гиймяти
диаметри, м гум Гумлуcа эиллиcя эил
1,0 0,90 0,90 0,90 0,90
1,5 0,85 0,80 0,75 0,70
2,0 0,80 0,75 0,65 0,60
Лазым эялдикдя дайаьын грунта эюря йцкэютцрмя габилиййяти динамики вя статики сынаг цсу-
лу иля дягигляшдирилир. Динамики цсул имкан верир ки, дайаьын грунт эюря йцкэютцрмя габилиййятини
дайаьын грунта салынмасында истифадя олунан механизмин техники хатактеристикасындан вя дайаьын
юлчц вя чякисиндян асылы олараг тяйин едяк. Дайаьын грунта эюря йцкэютцрмя габилиййяти статики сы-
наг цсулу иля даща дягиг тяйин едилир. Бу цсула эюря дайаьын йцкэютцрмя габилиййяти ашаьыдакы
дцстурла тяйин едилир:
П0=0,7мПщяд (5.212)
бурада Пщядди – статики сынаг цсулу иля дайаьа дцшян щядди шагули йцкдцр;
м – дайаьын иш шяраити ямсалы олуб, м=1 гябул олунур.
Охуна сыхыcы гцввя гябул едян бетонладолдурулмуш, тяк дайаьын грунта эюря йцкэютцрмя
габилиййяти ашаьыдакы дцстурла тяйин олунур:
П0 у и ф и ФР (5.213)
145
бурада Ф – дайаьын ен кясик сащяси;
Р – дайаьын отураcаьы сявиййясиндя грунтун щесаби мцгавимяти;
у – дайаьын ен кясийнинин периметри;
и – дайаьын кясдийи айры-айры грунт тябягяляринин галынлыьы;
фи – грунт тябягяляринин дайаьын йан сятщиня эюстярдийи мцгавимят гшцввяляринин гиймяти
олукб, ашаьдакы дцстурла щесабланыр:
ф и ф иЩ м ф Ли (5.214)
Щ
бурада ф и - сцртцнмя гцввясинин норматив гиймяти олуб т/м2 юлчцлцр. Бунун гиймяти бахылан
грунт тябягясинин мяркязинин бцнювря сятщиндян мясафясиня эюря тяйин едилир;
мф – иш шяраити ямсалыдыр. Сабит йцк тясир етдикдя мф=0,7, мцвяггяти йцк тясир етдикдя м=0,9.
Дайаг грунта тясир етдикдя мф=0,3, мцвяггяти йцк тясир етдикдя ися мф=0,7
эютцрцлцр.
Ли – вибратор васитяси иля дайаьы грунта салдыгда онун йан сятщиня грунтун мцгавимятини
нязяря алыр. Ли ямсалынын мцхтялиф грунтлар цчцн гиймяти cядвял 5.6-да верилир.
Cядвял 5.6.
Дайаьын Ли ямсалынын гиймятляри
диаметри Гум Гумлуcа Эиллиcя Эил
3 м - я гядяр 1,1 0,9 0,7 0,6
3 м - дян чох 1,9 0,7 0,6 0,5
м мР Ф у м ф ф и и (5.215)
бурада м – иш шяраити ямсалы олуб нямлик дяряcяси Э0,85 олдугда эил грунтуна сюйкянян вя йахуд
люсвари грунт цчцн м=0,8, галан грунтлар тюкмя свайларын, свай дайагларынын вя свай
сцтунларынын ашаьы уcу сявиййясиндя йерляшян грунту ниш шяраити ямсалы олуб мР=1 гябул
олунур. Комуфлет эенишлянмяси олан олан грунтлар цчцн мР=1,3 гябул олунур. Яэяр
свайын ашаьы щиссясинин эенишлянмяси суалты цсулла бетонлашдырыларса, мР=0,9 эютцрцлцр;
Ф – газма-тюкмя свайын, свай-дайаьын вя свай сцтунун отураcаг сащясидир;
у – свай лцлясинин периметридир;
мф – газма-тюкмя свайын, свай дайаьынын вя свай сцтунунун йан сятщиндя олан грунтла иш
шяраити ямсалы олуб нормайа ясасян гябул олунур.
фи – и - cи тябягясинин газма-тюкмя свайын, свай дайаьын, свай сцтунун йан сятщиндя грун-
тун щесаби мцгавимяти олуб нормайа ясасян гябул олунур;
и – газма-тюкмя свайын, свай дайаьын, свай сцтунун йан сятщи иля контактда олан и - cи
грунт тябягясинин галынлыьыдыр.
Ади гайдаларын йцкэютцрмя габилиййятини тяйин етмяк цчцн мювcуд нязяри вя експери-
ментал дцстурлар газма-тюкмя комбинасийалы дайагларын грунта эюря йцкэютцрмя габилиййятини
тяйин етмяк цчцн аз йарарлыдыр. Чцнки онлар дайагларын конструктив хцсусиййятлярини вя щазырланма
технолоэийасыны нязяря алмыр. Илк дяфя нязяри олараг газма-тюкмя свайларын щядди йцкэютцрмя га-
билиййятини тяйин етмяк цчцн 1946-cы илдя Ж.С. Моргенштерн тяряфиндян цсул тяклиф едилмишдир.
Ж.С. Моргенштерня эюря мцяййян дяринликлярдя грунтун дайаьын йан сятщиня эюстярдийи
тязйиг гцввяси щямин дяринликдя газма-тюкмя свайы долдуран семент мящлулунун щидростатик
тязйигиня бярабяр гябул едилир. Щесаблама цчцн семент мящлулунун щяcм чякиси см=1,60-1,85
146
т/м3. Дайаьын щесабланма схеми шякил 5.11 - дя эюстярилмишдир. Ж.С. Моргенштернин газма - тюкмя
дайаглар цчцн щесаблама дцстуру ашаьыдакы шякилдя йазылыр:
1
Р Ф гр1 Ж 2 у смтэ Ж (5.216)
2
бурада Ф – газма-тюкмя дайаьын ен кясик сащяси;
у – дайаьын ен кясийинин периметри;
– дайаьын грунта салынма дяринлийидир;
г – грунтун щяcм чякисидир.
Яэяр дайаг цфцги йатымлы бир нечя грунт тябягясини кясярся бу щалда щяcм чякисинин орта-асылы
гиймятиндян истифадя етмяк лазымдыр, йяни:
щ щ грн щн
гор гр1 1 гр2 2 (5.217)
щ1 щ2 щн
- грунтун дахили сцртцнмя буcаьы вя йа чох тябягяли грунтун орта-асылы дахили сцртцнмя
буcаьыдыр:
щ 2 щ2 н щн
ор 1 1 (5.218)
щ1 щ2 щн
C – грунтун илишэянлик ямсалы вя йа тябягяли грунт лайынын орта асылы илишкянлик ямсалыдыр:
Ж1 щ1 Ж 2 щ2 Жн щн
Жор (5.219)
щ1 щ2 щн
бурада Н – газма-тюкмя дайаьа шагули истигамятдя тясир едян гцввянин бурахыла билян гиймяти; К
– ещтийат ямсалы олуб, К=1,5 гябул олунур.
Комбинасийалы газма-тюкмя дайагларын щядди йцкэютцрмя габилиййяти ади газма-тюкмя
дайагларда олдуьу кими тяйин олунур. Фярг йалныз ондадыр ки, бурада йухары сявиййя иля вурулмуш
трубанын ашаьы сявиййяси арасында семент мящлулунун щцндцрлцйц нязяря алыныр (шякил 5.12).
Комбинасийалы газма-тюкмя дайагларын щядди йцкэютцрмя габилиййятини тяйин етмяк цчцн
ашаьыдакы дцстурдан истифадя едирик:
Р
1
2 2
Пщ Пщ утэ 1 сму 2 2щ тэ (5.222)
бурада Пщ, Пщ – тюкмя семент мящлулунун щ вя щ дяринликдя щидротехники тязйигдир. Бу щал-
да комбинасийалы газма-тюкмя дайаьа дцшян шагули йцкцн бурахыла билян гиймяти ашаьыдакы шяр-
тдян тяйин едилир:
Р КН сму 2 2 щ тэ
1
(5.223)
2
Алынмыш (5.223) дцстурунун дяниз нефт-газ щидротехники гурьулары дайагларынын лайищялянмя
тяcрцбясиндя гябул едилмиш ишаряляри юзцндя сахлайыр.
Анкер боруларын узунлуглары ашаьыдакы шяртдян тапылыр:
КН сд у 21 2 щ 1 тэ Ф сд К1 (5.224)
1
2
вя йа
1
КН Ф сд К1 сд у 21 2 щ 1 тэ (5.225)
2
бурада (сд) – семент дашынын сыхылмайа гаршы щядди мцгавимяти олуб,
(сд)=(100130)кг/см2; К1 – семент дашынын мющкямлик щяддиня уйьун олан ещтийат ямсалы;
и - анкер боруларын чалынмыш трубадан ашаьыдакы узунлуьудур.
Анкер трубаларын дартылмайа эюря щядди бойуна йцкц Н ашаьыдакы шяртдян тапылыр:
1
КН 1 сму 21 2 щ 1 тэ
2
(5.226)
Комбинасийалы газма-тюкмя дайаьын йцкэютцрмя габиЛиййятинин тяйини ашаьыдакы
ардыcыллыгла апарылыр:
а) чалынмыш метал борудан ашаьыда гуйунун дяринлийи (5.223) дцстуру иля тяйин едилир;
б) анкер боруларын мялум ен кясик юлчцляриня ясасян онларын узунлуглары (5.224) квадрат
тянлийини щялл етмякля тяйин едилир;
c) анкердя йаранан дартыcы гцввя (5.226) дцстуруна ясасян йохланылыр.
Йухарыда эюстярилмиш газма-тюкмя дайагларын щядди йцкэютцрмя габилиййятини тяйин етмяк
цчцн тяклиф олунан дцстурлар тяхмини дцстурлардыр. Она эюря дя газма-тюкмя дайагларын йцкэют-
црмя габилиййятини тяйин етмяк цчцн тяклиф олунан дцстурлар эяляcякдя тякмилляшдирлмялидир.
148
Шякил 5.12.
Квадрат ен кясикли мцтляг сярт пирамидал свайа бцнювря сятщи сявиййясиндя шагули Н, цфцги
Г0 гцввяляри вя топа момент М0 тятбиг едилмишдир (шякил 5.13). Бу гцввялярин тясири нятиcясиндя
бцнювря сятщиндян щ0 дяриликдя пирамидал свай фырланараг цфцги йердяйишмяляр алыр. Бу йердяйишмя-
лярдя грунт мцщитинин свайа эюстярдийи реактив мцгавимят ики щиссядян ибарят олур. Бунлар Фусс-
Винклер модели иля тяйин олунан юн мцгавимят вя йан сятщлярдя йаранан сцртцнмя вя илишкянликля
баьлы олан мцгавимятлярдир.
Шякил 5.13.
149
Юн мцгавимяти тяйин етмяк цчцн дяйишян сяртлик ямсаллы Фусс-Винклер моделиндян истифадя
едирик:
П( х) К( х)б( х)Й( х) (5.227)
К( х) - грунтун сыхылма ямсалы олуб, параметрик гейри-хятти ганунла дяйишян функсийа шяк-
линдя гябул едилир:
х , (5.228)
К ( х) К щ
щ
К щ – цфцги йердяйишмя истигамятиндя свайын ашаьы уcу сявиййясиндя грунтун сыхылма ямсалы;
- гейри-хяттилик параметрляри олуб, грунтда пластики деформасийа йаранмасыны нязяря алыр вя онун
гиймяти мцхтялиф грунтлар цчцн 03 интервалында дяйишир.
(5.227) дцстурунда б(х) – свайын ихтийари ен кясик олчцсц олуб ашаьыдакы ифадя иля тяйин
олунур:
х
б( х) б0 1 (5.229)
щ
бурада б0 – свайын бцнювря сятщи сявиййясиндя ен кясик юлчцсцдцр; Й(х) – свайын ихтийари кя-
сийнинин цфцги йердяйишмясидир.
(5.227), (5.228) вя (5.229) дцстурларыны нязяря алмагла юн мцгавимятлярин интенсивлийини тяй-
ин етмяк цчцн ашаьыдакы ифадяни алырыг.
1
х х (5.230)
Пюн( х) К щ Й( х) К щ Й( х)
щ щ
Йан сятщлярдя йаранан мцгавимяти тяйин етмяк цчцн Кулон ганунуна ясасян йан сятщдя
йаранан щядди мцгавимятин интенсивлийини ашаьыдакы дцстурла тяйин едирик:
х
Пйан( х) 2( хтэ ж)б0 1 (5.231)
щ
Беляликля, бцнювря сятщиндян ихтийари дяринликдя грцнт мцщитинин свайа эюстярдийи цмуми ре-
актив мцгавимятин интенсивлийи
1
х х
P( х ) P( х ) Pyан ( х ) К o Q( х ) К h
h h (5.232)
х
Q( х ) 2( хт c )b0 1
h
бурада Кщ – свайын ашаьы уcу сявиййясиндя цфцги истигамятдя грунтун сяртлик ямсалыдыр.
Бахылан мясялядя свайын цфцги йердяйишмялярини мяcщул башланьыc параметрляри
щесабламаг, сыфыр йердяйишмяли кясийин бцнювря сятщи сявиййясиндян дяринлийини тапмаг, ихтийари кя-
сикдя яйиcи момент вя кясиcи гцввяни, бойуна бющран йцкцнц тяйин етмякдир.
Яввялcя свайын дюнмя буcаьынын ишарясини нязяря алмагла ихтийари кясийин цфцги йердяйиш-
мялярини тяйин едяк:
Й(х)=Й0–0х (5.233)
150
β β1
П(х) К щ Й 0 θ0 х К щ Й θ0 х
х х
0
щ
щ
х К β х β1 , (5.234)
2(ξtgx ж)б0 1 щ х Й 0
щ щ щ
Кщ β1 х β1
х θ0 а1 х а 2 х 2 а3
щ щ
щарада ки;
2б0 ж 2б тэ
а1 2б0 тэ ; а2 0 ; а3=–2б0c (5.235)
щ щ
Бу ифадялярдя - бцнювря грунтунун дахили сцртцнмя буcаьы, тэ=ф – бцнювря грунтунун
сцрцшмя ямсалы; 0 - бцнювря грунтунун йана тязйиг ямсалы;
1 0
0 – бцнювря грунтунун Пуассон ямсалыдыр.
Пирамидал свайын ихтийари кясийиндя яйиcи момент вя кясиcи гцввяни ашаьыдакы дцстурларла
щесаблайырыг:
х
М( х) М0 Г0 х Нх 0 П( з )( х з )дз М0 Г0 х
0
К з 1 з 2
х х
Пх 0 щ з
щ щ
Й 0 з 1
щ
0 ( х з )дз а1 з а2 з 2 а3
0 0
К щ хз 1 з 2 хз 2 хз 3
( х з )дз М0 Г0 х Нх 0 Й 0
щ 1 2 ( 2 )щ ( 3 )щ
хз 2 з 3 хз 3 хз 4 з2 з3 з3
0 а1 х а1 х а2 х
2 3 ( 3 )щ ( 4 )щ 2 3 3
з4 К х 2 х 2
а2 х а3 хз а3 з 2 М0 Г0 х Нх 0 щ
4 щ 1 2
х 3 х 3 х 3 х 3 х 4 х 4
( 2 )щ ( 3 )щ
Й0 0
2 3 ( 3 )щ ( 4 )щ
х 3 а1 х 3 а2 х 4 а2 х 4 а х2
а1 а3 х 3 М0 Г0 х Нх 0
2 3 3 4 2
Кщ х 2 х 3 х 3
щ ( 1 )( 2 ) ( 2 )( 3 ) ( 2 )( 3 )
х 4 хз 3 х 3 х4 х2
0 а1 а2 а3
( 3 )( 4 )щ ( 3 )щ 6 12 2
К з β 1
х х
Г(х) Г0 П(з)дз Г0 βщ з β Й 0
0 0 щ щ
(5.236)
зβ 2 хβ 1
х
з β 1 К
θ 0 дз а1 з а2 з 2 а3 дз Г0 βщ
щ 0 щ β 1
хβ 2 хβ 2 х β 3 х2 х3
Й 0 θ 0 а1 х а2 а3 х
(β 1)щ
β 2 (β 3)щ 4 3
Мяcщул параметрляр олан Й0 вя 0 - ы тапмаг цчцн мцстявидя мцвазинятин ашаьыдакы ики шяр-
тиндян истифадя едирик. х=щ олдугда:
М Б1 0; Г Б1 0. (5.237)
(5.236) ифадясинин биринcи тяряфиня ясасян йаза билярик:
151
Кщ щ 2 щ 3
М0 Г0 щ Нщ 0 Й 0
щ ( 1)( 2) ( 2)( 3 )
щ 3 щ 4 а1 щ3 а2 щ4 а3 щ 2
0 0
( 2)( 3 ) ( 3 )( 4 ) 6 12 2
вя йа
й щ 4 Н
( 1)( 3 ) ( 2)( 3 )( 4 ) 2К щ
щ
(5.238)
а щ3 а щ4 а щ 2
М0 Г0 щ 1 2 3
6 12 2
2К щ щ 2
(5.237) шяртинин икинcисиня эюря алырыг:
1 щ
Й0 0
( 1)( 3 ) ( 2)( 3 )
(5.239)
1 а1 щ 2 а2 щ3 а3 щ 2
Г0 а3 щ
Кщщ 2 3 2
Алынмыш (5.238) вя (5.239) тянликлярини систем шяклиндя щялл едяряк, мяcщул параметрляр олан
Й0 вя 0 - ы тапырыг:
Б Ж (5.240)
Й0
А
щарада ки,
( 3) Н( 3 )2 , (5.241)
А 1
( 2)( 4 ) 2К щ щ 2
щ3 щ4 щ 2
М0 Г0 щ а1 а2 а3 ( 1)( 3 )
6 12 2
Б 2
, (5.242)
2К щ щ
Яэяр йан мцгавимятляр вя бойуна гцввя нязяря алынмазса вя гейри хяттилик параметри =0
гябул олунарса, бу щалда:
х 2 х3 х 2 х3
М(х) М0 Г0 х К щ Й 0 θ 0 ;
2 6щ 2 3щ (5.243)
х2 х 2 х3
Г(х) Г0 Г0 К щ х Й 0 θ 0 .
2 2 3щ
152
М0 Г
Й 0 2,4 2
0 ;
Кщщ 2К щ щ
(5.244)
2,4
θ0 М0 .
Кщщ 3
Сыфыр йердяйишмяли нюгтянин бцнювря сятщиндян дяринлийи х=щ0 олдугда Й(0)=Й0–0щ0=0 шяр-
тиндян тяйин едилир:
М0 Г
2,4 0 ;
Й К
щ щ 2
2К щщ Г щ (5.245)
щ0 0 щ 1 0
θ0 2,4 М0
3
М0
Кщщ
Яэяр =1 гябул етсяк, бойуна гцввя вя йан мцгавимятляри нязяря алмасаг (а1= а2= а3=0)
ясас щесаблама дцстурларыны ашаьыдакы шякилдя алырыг:
К щ х 3 х 4 х4 х5
М(х) М0 Г0 х Й θ 0 ;
2щ 3 6щ
0
6 10щ
К щ х 2 х 3 х3 х4
Г(х) Г0 Й 0 θ 0 ;
щ 2 3 3 4щ
35М0 21Г0 щ
Й0 2
;
22К щ щ
35М0 23Г0 щ
θ0 3
;
11К щ щ
35М0 21Г0 щщ
щ0 .
25М0 23Г0 щ
=2 олдугда, бойуна гцввя вя йан мцгавимятляр нязяря алынмадыгда ясас щесаблама
дцстурларыны ашаьыдакы шякилдя йазылыр:
К щ х4 х 1 х х5
М( х) М0 Г0 х
2щ2
10 6 Й 0 10 15 щ 0 ;
Кщ х 3 х
4
х 4
х
5
Г( х) Г0 Й 0 0 ;
щ2
3 4щ 4 5 щ
12М0 6Г0 щ
Й0 ;
19 К щ щ 2
20 М0 13Г0 щ
0 ;
19 К щ щ3
3М0 6Г0 щщ
щ0 .
5 М0 13Г0 щ
Цмуми щалда бойуна бющран йцкцнц тяйин етмяк цчцн мяcщул Й0 мяхряcини сыфыра бярабяр
етмяк лазымдыр (А=0):
153
3 Н ( 3 )2
бющ 1
( 2)( 4 ) 2К щ щ 2
(5.246)
1 1
Нбющ 2К щ щ 2
( 3 ) ( 2)( 3 )( 4 )
2
5
Нбющ Кщ щ2 (5.247)
36
1
Нбющ Кщ щ2 (5.248)
10
19
Нбющ Кщ щ2 (5.249)
300
Бу гайда иля бойуна йцкц вя йан мцгавимятляри нязяря алмадыгда гейри-хяттилик парамет-
ринин истянилян гиймятлярдя яйиcи момент, кясиcи гцввя башланьыc параметрляр вя бойуна йцкц пи-
рамидал свай щесаблана биляр.
Беляликля, тяклиф олунмуш методика сярт пирамидал свайлары грунтун сяртлик ямсалы парамет-
рик гейри-хятти дяйишян олдугда щесабламаьа вя бойуна бющран йцкцнц тяйин етмяйя имкан верир.
гюн(х)=–К(х)Й(х) (5.250)
бурада К(х) – грунт мцщитинин сяртлик ямсалы олуб дяринлик бойунcа параметрик гейри-хятти
ганунла тяйин едилир:
х
К( х) К щ , (5.251)
щ
Бу ифадядя Кщ – свайын цфцги йердяйишмяси истигамятиндя онун ашаьы уc сявиййясиндя грунтун
сяртлик ямсалы; Й(х) – свайын бцнювря сятщиндян ихтийари дяринликдя яйилмя деформасийасы; - гей-
ри-хяттилик параметри олуб, грунтда пластики деформасийа йаранмасыны нязря алан ямсалдыр. Бу ям-
салын гиймяти тяcрцбяляря ясасян мцхтялиф грунтлар цчцн 0-дан 3-я гядяр олан интервалда дяйишя би-
ляр.
(5.250) вя (5.251) дцстурларыны нязяря алараг свайа грунт мцщитинин эюстярдийи юн мцгавимя-
тин интенсивлийини ашаьыдакы кими тяйин едярик:
154
х
гюн( х) К щ Й( х) , (5.252)
щ
Призматик свайын йан сятщляри йаранан мцгавимятлярин интенсивлийи Кулон ганунуна ясасян
ашаьыдакы ифадя иля тяйин едирик:
гйан(х)=–2(бтэ+Cб)
= –2бтэх–2Cб, (5.253)
бурада – бцнювря грунтунун щяcм чякиси; ф=тэ – бцнювря грунтунун дахили сцртцнмя
0
ямсалы; – грунтун дахили сцртцнмя буcаьы; – грунтун йана тязйиг ямсалы; C – илишкян-
1 0
лик ямсалы; б – свайын йан цзляринин ени; х – бцнювря сятщиндян ихтийари дяринликдир.
Призматик свайын цфцги йердяйишмяляриндя грунт мцщитинин эюстярдийи цмуми мцгавимят
(5.252) вя (5.253) дцстурларына ясасян ашаьыдакы кими тяйин олунар:
Бойуна-ениня яйилмядя свайын еластики охунун диференсиал тянлийи (5.254) ифадясини нязяря ал-
магла ашаьыдакы кими йазылыр:
ЕЪЙ ЫВ ( х) ггр( х) НЙ ЫЫ ( х)
К , (5.255)
щ х Й( х) 2 бтэх 2Жб
щ
155
Шякил 5.14. Призматик свайын деформасийайа щесабланма
схеми
Алынмыш (5.257) диференсиал тянлийи Й(х) - дя параметрик дяйишян ямсалы олан 4-cц тяртибли ади
диференсиал тянликдир. Бу тянлийин щяллини йалныз тяхмини цсулларла гурмаг олар. Бу цсуллара иншаат
механикасынын вариасийа цсуллары, сонлу вя сонсуз сыралар цсулу, А.Н. Крыловун ядяди щесаблама
цсуллары, Пикар ардыcыл йахынлашма цсулуну вя с. эюстярмяк олар.
(5.256) диференсиал тянлийинин щялли ашаьыдакы башланьыc сярщяд шяртляри дахилиндя ахтарылыр:
Й(0)=Й0; Й(0)=0
М0
Й (0 ) М0 (5.258)
ЕЪ
Г0 Н
Й (0) θ0 Г0 ν2 θ0
ЕЪ ЕЪ
(5.258) сярщяд шяртляри дахилиндя (5.256) диференсиал тянлийини 0-дан х-я гядяр интервалда
дюргат интегралласаг аларыг:
х3 х2
Й( х) Й 0 0 х 2 М 0
3! 2!
х
х3 ( х з )3 (5.259)
Г0 2 Й ( з ) дз
3! 0
3!
х
( х з )3 х5 х4
а з Й( з ) дз ах аж
0
3! 5! 4!
2 х3
Й 0( х) Й 0 0 х
3!
(5.260)
х2 х3 х5 х4
М0 Г0 ах аж
2! 3! 5! 4!
156
Функсийасыны сярщяд функсийасы адландырараг бахылан контакт мясялянин щяллини Пикар ардыcыл
йахынлашма цсулу иля гураг вя Й(х) функсийасына сыфырынcы йахынлашма кими Й0(х)=Йсяр(х) фун-
ксийасыны гябул едирик. Беляликля, ардыcыл йахынлашманы ашаьыдакы кими гуруруг:
2 х3 х2 х3 х5 х4
Y0 ( х) Ysяr ( х)Y0 0 х М 0 Q0 ах аc ;
3! 2! 3! 5! 4!
х
( х з) 3
х
( х з) 3
Y1 ( х) Y0 ( х) а z Y0 ( z ) dz 2 Y0( z ) dz;
0
3! 0
3!
х х
( х з) 3 ( х з) 3
Y2 ( х) Y0 ( х) а z Y1 ( z ) dz 2 Y1( z )
dz;
0
3! 0
3!
...............................................................................................;
х
( х з) 3
х
( х з) 3
Yn ( х) Y0 ( х) а z Yn1 ( z ) 3! dz Yn1 ( z ) 3! dz.
2
0 0
олар вя Йн(х) щядди функсийасы бахылан мясялянин щяллини веряр. Йн(х) цмуми щяллини дюрд
башланьыc параметрляря эюря груплашдырсаг аларыг:
Й н( х) Й 0 Ф 1( х)
0 Ф 2( х ) М 0 Ф 3 ( х ) (5.261)
Г0 Ф 4( х) ах Ф 5( х) аж Ф 6 ( х)
бурада Й0, 0, М0 вя Г0 – башланьыc параметрляр олуб, уйьун олараг бцнювря сятщи сявиййя-
синдя яйинтини, дюнмя буcаьыны, яйиcи моменти вя кясиcи гцввяни ифадя едир. Ф1(х), Ф2(х), Ф3(х),
Ф4(х), Ф5(х) вя Ф6(х) (5.256) диференсиал тянлийинин бир-бириндян хятти асылы олмайан хцсуси щяллидир.
Бу щялляри тапмаг цчцн яввялcя гейри-хяттилик параметрляриня 0, 1, 2 гиймятляр веряряк, интегро-
диференсиал тянлийинин щяллини эюстярилян цсулла гуруруг. =0 олдугда Фж(х) функсийалары ашаьыдакы
шякилдя йазылыр:
а 0n х 4n
ν2n х 2n 4
F1 (х) 1 (1) n а о (1) n 1
n 1 (4n)! n 1 (2n 4)! (5.262)
2n8
νх2n
а 02 (1) n 2 (n 1) ;
n 1 (2n 8)!
н 4н1 2н1 2н1
н а0 х н ν х
F2(х) х ( 1) ( 1)
н 1 (4н 1)! н 1 (2н 1)! (5.263)
2н 2н 5 2н 2н 9
ν х ν х
а0 ( 1)н 1 (н 1) а02 ( 1)н 2 тн,1 ;
н 1 (2н 5)! н 1 (2н 9)!
х2 а н х 4н 2
ν2н х 2н 2
F3 (х) ( 1)н 0 ( 1)н
2! н 1 (4н 2)! н 1 (2н 2)! (5.264)
2н 2н 6
н 1 ν х
ν2н х 2н10
а0 ( 1) (н 1) а02 ( 1)н 2 тн,2 ;
н 1 (2н 6)! н 1 (2н 10)!
157
х3
а н х 4н 3
ν2н х 2н3
F4 (х) ( 1)н 0 ( 1)н
3! н 1 (4н 3)! н 1 (2н 3)! (5.265)
2н 2н7 2н 2н11
ν х ν х
а0 ( 1)н 1 (н 1) а02 ( 1)н 2 тн,3 ;
н 1 (2н 7)! н 1 (2н 11)!
х5
а н х 4н 5
ν2н х 2н5
F5 (х) ( 1)н 0 ( 1)н
5! н 1 (4н 5)! н 1 (2н 5)! (5.266)
2н 2н 9
н 1 ν х
ν2н х 2н13
а0 ( 1) (н 1) а02 ( 1)н 2 тн,4 ;
н 1 (2н 9)! н 1 (2н 13)!
х4 а н х 4н 4
ν 2н х 2н 4
F6 (х) ( 1)н 0 ( 1)н
4! н 1 (4н 4)! н 1 (2н 4)! (5.267)
2н 2н 8 2н 2н12
ν х ν х
а0 ( 1)н 1 (н 1) а02 ( 1)н 2 т ;
н 1 (2н 8)! н 1 (2н 12)! н,6
а0 2 х 2 4 х 4
2н х 2н4
а0 (1) н 1 1
4
cosх ;
н 1 (2н 4)! 2! 4!
2 н 2 н 1
х sin х х
н 1
(1) н
(2н 1)!
;
2н х 2н21 2 х2
(1) н 1
2
(2н 2)!
cosх ; (5.268)
н 1 2!
1
2 н х 2 н 3 3 х3
(1) н
х
3
(2н 3)!
sinх ;
н 1 3!
1
2 н х 2 н 5 3 х3 5 х5
(1) н
х
5
(2н 5)!
sinх ;
н 1 3! 5!
2н х 2н4 1 2 х2 4 х4
(1) н
(2н 4)!
1
4
cosх
н 1 2! 4!
а0н х 4 а0 2 х 2 4 х 4
Ф 1 ( х ) 1 ( 1) н
1
4
жосх
н 1 ( 4 н )! 2! 4!
2 н х 2 н8
а02 ( 1 ) н 2 ( н 1 ) ;
н 1 ( 2н 8 )!
а0н х 4 н1 синх х
Ф 2 ( х ) х ( 1) н а0 ( 1) н1
н 1 ( 4 н 1)! н 1
х
2н 2 н5
х 2н 2 н9
( н 1) а02 ( 1) н 2 т ;
( 2н 5 )! н 1 ( 2н 9 )! н,1
158
х2 а0н х 4 н 2 1 2 х2
Ф 3 ( х ) ( 1 ) н
2 1 жосх
2! н 1 ( 4 н 2 )! 2!
х 2 н 2 н 6
х
2 н 2 н 10
а0 ( 1 ) н 1 ( н 1) а02 ( 1) н 2 т ;
н 1 ( 2 н 6 )! н 1 ( 2 н 10 )! н,2
а н х 4 н3
Ф ( х ) х ( 1 ) н 0
3
1 3 х3
3
х синх
4
3! н 1 ( 4 н 3 )! 3!
а
2 н 2 н 7
х
2 н 2 н 11
х
0
( 1) н 1 ( н 1) а02 ( 1 ) н 2 т ;
н 1 ( 2н 7 )! н 1 ( 2н 11)! н,3
н 4 н5
Ф ( х ) х ( 1 ) н а0 х
5
1 3 х3 5 х5
5 5! н 1
( 4 н 5 )!
5
х
3!
5!
синх
н 1 н2
2 н 2 н9 2 н 2 н 13
х х
а0 ( 1 ) ( 2 н 9 )! ( н 1 ) а0 ( 1 ) ( 2 н 13 )! тн,4 ;
2
н 1 н 1
х 6 а н 4 н4
х 1 3 х3 4 х4
Ф 6 ( х ) ( 1 ) н 0 4 х жосх
6 ! н 1 ( 4 н 4 )! 3! 4 !
2 н 2 н8
х
2 н 2 н 12
х
а0 ( 1 ) н 1 ( н 1 ) а02 ( 1) н 2 т ;
н 1 ( 2н 8 )! н 1 ( 2н 12 )! н,5
Алынмыш (5.261) щялли ясасында чевик призматик свайын ихтийари кясийиндя дюнмя буcаьыны,
яйиcи моменти вя кясиcи гцввяни тапмаг цчцн ашаьыдакы дцстурлары алырыг:
5
2 Ф ( щ) а Ф ( щ) 2 Ф ( щ) ;
с 6 6
ашаьыдакы ишарялямяляри гябул етсяк,
159
А1 М 0 Ф 3( щ ) Г0 Ф 4 ( щ )
а ф Ф 5( щ ) аж Ф 6( щ );
А2 М 0 Ф 3( щ ) 2 Ф 3 ( щ )
Г0 Ф 4( щ ) 2 Ф 4( щ ) а ф Ф 5( щ )
2 Ф 5 ( щ ) а с Ф 6( щ ) 2 Ф 6 ( щ ) ;
а1 Ф 1( щ ) 2 Ф 1 ( щ ) ;
а 2 Ф 2( щ ) Ф 2 ( щ )
2
(5.239) систем тянлийи ашаьыдакы кими йазылар:
Й 0 Ф 1( щ) 0 Ф 2( щ) А1 ;
(5.271)
а1Й 0 а2 0 А2 .
(5.271) тянлийини мяcщул параметрляря эюря щялл едяряк тапырыг:
а2 А1 А2 Ф 2( щ)
Й0 ;
а2 Ф 1( щ) а1 Ф 2( щ)
(5.272)
а А А2 Ф 1( щ)
0 1 1 .
а 2 Ф 1( щ) а1 Ф 2( щ)
Яэяр призматик свайын йухары уcу сярбяст ашаьы уcу ися ади грунт лайыны кечяcяк гайа грун-
туна бяркидилмиш оларса, бу щалда мяcщул башланьыc параметрляр ашаьыдакы шяртлярдян тапылыр:
Йн(щ)=0; н(щ)=0
(5.261) вя (5.269) ифадяляринин биринcисинидя нязяря алсаг, бу шяртляр ашаьыдакы кими йазылыр:
Й 0 Ф 1( щ) 0 Ф 2( щ) М0 Ф 3( щ)
Г0 Ф 4( щ) а ф Ф 5( щ) аж Ф 6 ( щ);
Й 0 Ф 1( щ) 0 Ф 2 ( щ) М0 Ф 3( щ)
Г Ф ( щ) а Ф ( щ) а Ф ( щ).
0 4 ф 5 ж 6
А3 Ф 2 ( щ) А4 Ф 2 ( щ)
Й0 ;
Ф 1( щ)Ф 2( щ) Ф 2( щ)Ф 2( щ)
(5.273)
А3 Ф 1( щ) А4 Ф 1( щ)
0 .
Ф 1( щ)Ф 2 ( щ) Ф 2( щ)Ф 2 ( щ)
Беляликля, гейри-хяттилик параметрляринин сыфыра бярабяр олан щалы цчцн призматик свайы онун
йан сятщляриндя йаранан мцгавимяти нязяря алмагла бойуна вя ениня гцввялярин тясириндян де-
формасийайа щесабламаг цчцн лазым олан щесаблама дцстурларыны алдыг. Гейри-хяттилик пара-
метрляринин диэяр гиймятляриндя дя аналожи ардыcыллыгла бахылан контакт мясялянин щяллини гурмаг
олар.
Яэяр гейри-хяттилик параметрляри=1 оларса, бу заман грунтун сяртлик ямсалынын свайын са-
лынма дяринлийи бойунcа дяйишмяси хятти ганунла баш верир вя диференсиал тянлийи ашаьыдакы шякилдя
йазылыр.
Й ЫВ ( х) а1 хЙ( х)
(5.274)
2Й ( х) а ф ( х) аж
Бу тянликдя
Кщ
а1 , [m-5 ] (5.275)
щЕЪ
160
Яэяр гейри-хяттилик параметрляри =2 оларса, бу заман бцнювря сятщи сявиййясиндя свайын
цфцги йердяйишмясиндян асылы олараг локал зонада пластики деформасийа йарандыьы нязяря алыныр вя
сяртлик ямсалы дяринлик бойунcа квадратик парабола гануну иля дяйишир. Беля олдугда диференсиал
тянлийи ашаьыдакы кими йазылыр:
Й ЫВ ( х) а2 хЙ( х)
(5.276)
2Й ( х) а ф ( х) аж
бурада
Кщ
а2 2
, [m-6 ] (5.277)
щ ЕЪ
Бу бахылан ики щал цчцн контакт мясялялярин щяллинин гурулмасы вя призматик свайын йан
мцгавимятлярини нязяря алмагла деформасийайа щесабланмасы айрыcа мягаля шяклиндя вериляcякдир.
Дайаьын цфцги йердяйишмяляриня гаршы грунт мцщитинин эюстярдийи реактив мцгавимятин интенсивлий-
ини тапмаг цчцн сяртлик ямсалы дяйинлик бойунcа параметрик гейри – хятти ганунла дяйишян Фусс –
Винклер моделиндян истифадя едирик.
Бу моделя ясасян реактив мцгавимятин интенсивлийи
Px K x Y (x) , (5.278)
бурада:Й(х) – дайаьын ихтийари кясийинин цфцги йердяйишмяси; К(х) – ашаьыдакы дцстурла тяй-
ин олунан сяртлик ямсалыдыр.
x
K x K h (5.279)
h
Шякил 5.14–я ясасян дайаьын ихтийари кясийинин йердяйишмяси
Y x Y0 0 x (5.280)
бурада: Й0– бцнювря сятщи сявиййясиндя мцтляг сярт дайаьын цфцги йердяйишмяси; 0 – мцтляг
сярт дайаьын дюнмя буcаьыдыр. (5.278), (5.279) вя (5.280) дцстуруна ясасян грунт мцщитинин дай-
аьа эюстярдийи реактив мцгавимятин интенсивлийи
x K K
Px K h Y0 0 x h x Y0 h x 1 0
h h h
Дайаьын бцнювря сятщиндян сыфыр йердяйишмяли кясийинин дяринлийи х=щ0 олдугда (5.280) ифадя-
сини сыфра бярабяр етмякля тапылыр:
K K 1
h x Y0 h h0 0 0 ,
h h
Бурадан да
Y
h0 0 (5.281)
0
(5.280) дцстуруна дахил олан мяcщул башланьыc параметрляри Й0 вя 0 тапмаг цчцн мцстявидя
мцвазинятин ашаьыдакы ики шяртиндян истифадя едирик:
M D11 0 ; QD11 0 (5.282)
Сонунcу ифадянин биринcи шяртиня ясасян йаза билярик:
QH h N H h 0 G
H h
M D1
2
0
h
x K h K h 1
( z Y0 z 0 )( x z )dz (5.283)
0 h h 0
Q( H h) N H h 0 0,5G ( H h) 0
Khh2 K h h3
Y0 0
1 2 2 3 0
161
Шякил 5.15.
Khh2 K h h3
Сонунcу ифадялярдя N N 0,5G; h H h .
(5.284) ифадяляриня ясасян Й0 вя 0 тапылмыш гиймятлярини (5.281)-дя нязяря алсаг сыфыр
йердяйишмяли кясийин бцнювря сятщи сявиййясиндян дяринлийини щесабламаг цчцн ашаьыдакы дцстуру
аларыг.
h Nh
( 1)( 2) 2 ( 3) 2
h0 3 Khh (5.286)
Nh
( 2) ( 2) 2 ( 3) 1
2
3
Khh
Бцнювря сятщиндян Щ щцндцрлцкдя мцтляг сярт дайаьын максимум йердяйишмяси
YH Y0 0 H (5.287)
(5.285) дцстурларыны нязяря алсаг:
162
Q h N h QH
YH ( 1)( 2) 2 ( 3) 2
( 2)
3 Khh Khh
2 2
Khh
(5.288)
Nh Q
( 2) 2 3
( 2) 2 ( 3) 1 2
K h h K hh
h Nh
( 1)( 2) ( 3)
2
2
3 Khh
Nh
( 2) ( 2) K h 3 ( 2) ( 3) 1 H
2 2
h
Мцтляг сярт дайаьын максимум йердяйишмясини щядди бурахыла билян йердяйишмя иля явяз
едяряк (ЙЩ=Йщяд) дайаьын цфцги йцкэютцрмя габилиййятинин максимум гиймятини тапырыг:
Yhed
Qhed
h Nh
( 1)( 2) ( 3)
2
2
1 3 Khh
Khh2 Nh
( 2) ( 2) 2
3
( 2) 2
( 3) 1
H
K h h
Яэяр
h Nh
A1 ( 1)( 2) 2 ( 3) 2
3 Khh (5.289)
Nh
A2 ( 2) ( 2)
2
( 2) ( 3) 1 H
2
K h h3
гябул етсяк онда (5.256) ифадяси ашаьыдакы шякля дцшяр:
Yhed
Qhed (5.290)
1
( A1 A2 )
Khh2
Тапылмыш (5.260) щялли ясасында ашаьыдакы хцсуси щаллара бахаг:
1. Грунт мцщитинин сяртлик ямсалы дяринлик бойунcа сабит оларса, йяни Кщ=К0=Кор=К=cонст;
0 . Бу щалда А1 вя А2 ифадяляри (5.289)-я ясасян ашаьыдакы кими йазылар:
h N h
A1 12 2
3 Khh
(5.291)
12 N h
A2 23 H
K h h 3
Бу ифадяляри (5.290)- да йериня йазсаг, аларыг:
Yhed (5.292)
Qhed
1 h N h 12 N h
2
12 2(3
2
)H
Kh 3 Kh Kh 3
Яэяр сонунcу щалда дайаьа тясир едян цфцги вя шагули йцкцн бцнювря сятщи сявиййясиндя ол-
дуьуну гябул етсяк (Щ=0, А2=0) щядди цфцги йцк цчцн ашаьыдакы дцстуру аларыг.
Yhed
Qhed (5.293)
12 h N
Kh 2 3 Kh
Яэяр бу хцсуси щалда бойуна гцввя вя дайаьын чякисини нязяря алмасаг (Н=0; Э=0) (5.293)
ашаьыдакы шякилдя йазылар:
Qhed 0,25KhYhed (5.294)
163
2.Грунтун сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа дяйишмясини хятти ганунла гябул етсяк бу
щалда 1 олар, А1 вя А2 ифадяляри (5.289)-а ясасян ашаьыдакы кими йазылар:
h N h
A1 72 2
4 Khh (5.295)
12 N h
A2 122 H
K h h 3
Бу ифадяляри (5.294)-дя нязяря алсаг
Yhed (5.296)
Qhed
24 h N h 6N h
3
2
(1
2
)H
K h h 4 K h h K h h 3
Бойуна гцввяни вя дайаьын чякисини нязяря алмасаг (Н=0; Э=0) (5.296) ифадяси ашаьыдакы
шякилдя йазылар:
Yhed (5.297)
Q
24 3h
hed
2
H
Khh 4
Сонунcу ифадядя цфцги гцввянин бцнювря сящти сявиййясиндя дайаьа тятбиг олундуьуну
гябул етсяк (Щ=0) (5.297) ифадяси ашаьыдакы кими йазылар.
K h
Qhed h Yhed (5.298)
18
3. Гейри – хяттилик параметрини 2 гябул етсяк бу щалда А1 вя А2 ифадяляри (5.296) – дя
ашаьыдакы кими олар.
h N h
A1 240 2
5 Khh (5.299)
16 N h
A2 203 H
K h h 3
Бу щалда Гщяд (5.298) – я ясасян ашаьыдакы шякилдя йазылар:
Yhed (5.300)
Qhed
20 h N h 16 N h
2
12 (3
2
)H
K h h 5 K h h K h h3
Сонунcу ифадядя шагули гцввяни вя дайаьын чякисини нязяря алмасаг (Н=0; Э=0) ифадяси
ашаьыдакы кими олар.
Khh2 (5.301)
Q Y
4h
hed hed
60 H
5
Khh
Qhed Yhed (5.302)
48
Цфцги щядди йцкц тяйин етдикдян сонра мцтляг сярт дайаьын ихтийари кясийиндя яйиcи момент
вя кясиcи гцввяни цмуми щалда ашаьыдакы дцстурла тяйин едирик:
164
M ( x) Qhed x H N x H 0 qG
x H 2
2
K
x
K
h z Y0 h z 1 0 ( x z )dz
0
h h
(5.303)
Qhed x H N x H 0 qG
x H 2
2
2 3
Kh x K x
Y0 h 0 ;
h ( 1)( 2) h ( 2)( 3)
K
x
Qx Qhed h z Y0 h z 1 0 dz
K
0
h h
(5.304)
K x 1 K x 2
Qhed h4 Y0 h4 0
h 1 h 2
(5.303) дцстурунда
G
qG
H h
Хцсуси щалларда яйиcи момент вя кясиcи гцввяни тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы дцстурлары ал-
маг олар:
1. Гейри – хяттилик параметри 0 олдугда дайаьын ихтийари кясийиндя яйиcи моменти вя
кясиcи гцввя ашаьыдакы дцстрларла тапылыр:
x H 2 K 2 x
M ( x ) Qhed ( x H ) N ( x H ) 0 qG x Y0 0
2 2 3 Бахылан щалда грунт мцщи-
x
Q x Qhed Kx( Y0 0 )
2
тинин дайаьа эюстярдийи реактив мцгавимятин интенсивлийи, мяcщул башланэыc параметрляр, дайаьын
сыфыр йердяйишмяли кясийинин бцнювря сятщи сявиййясиндян дяринлийи вя максимум йердяйишмянин
гиймяти ашаьыдакы дцстурла тяйин олунурлар:
12Qhed h N h
P( x) K (Y0 0 x); Y0 ( ),
Kh 2 3 Kh 2
h Nh
2( )
6Qhed 4N h 3 Kh 2 (5.305)
0 2
(`1 3
); h0 ;
Kh Kh 4N h
1
Kh 3
6Qhed h N h 4N h
YH 2( ) (`1 )H
Kh 2 3 Kh 2 Kh 3
2. Гейри – хяттилик параметри 1 олдугда мцтляг сярт дайаьын щесабламаг цчцн ашаьыдакы
дцстурлары алырыг.
( x H )2 K x3 x
M ( x) Qhed ( x H ) N ( x H ) 0 qG 0 h (Y0 0 )
2 h 6 2
K x2 2x K
Q( x) Qhed h (Y0 0 ); P( x) h x(Y0 0 x);
2h 3 h
165
12Qhed h N h 12Qhed 9N h
Y0 ( ); 0 (2 );
Khh2 4 Khh2 Khh2 K h h3
h Nh
6( )
4 Khh 2
12Qhed h N h 9N h
h0 ; YH 6 ( 2 ) H
9N h K h h 2 4 K h h 2 K h h 3
2
K h h3
3. Гейри- хяттилик параметринин гиймяти 2 олдугда мцтляг сярт дайаг цчцн ашаьыдакы
щесабат дцстурлары алыныр.
(x H )2 K x4 1 x
M ( x) Qhed ( x H ) N ( x H ) 0 qG 0 h ( Y0 0 )
2 h 12 3 5
Kh x3 1 x K
Q( x) Qhed 2 ( Y0 0 ); P( x) h
x (Y0 0 x);
2
h 3 4 h
Y0
80Qhed h N h
( ); 0
20Qhed
(3
16 N h
);
Khh2 5 Khh2 Khh2 K h h3
h Nh
4( )
5 Khh 2
80Qhed h N h 16 N h
h0 ; YH 4 (3 ) H
16 N h K h h 2 5 K h h 2 K h h3
3
3
Khh
Грунтун сяртлик ямсалы дяринлик бойунcа гейри – хятти ганунла дяйишдикдя бющран йцкцнц
тапмаг цчцн бцнювря сятщи сявиййясиндя тапылмыш цфцгц йердяйишмя Й0- ын мяхряcиндя ки, ифадяни
сыфыра бярабяр едирик. Бу щалда шагули бющран йцкц ашаьыдакы дцстурла тапылыр:
h Nh
( 1)( 2)( 3)
2
3 Khh
(5.306)
Nh
( 2)
2
3
( 2) ( 3) 1 H 0
2
K h h
Хцсуси щалда 0 оларса (5.306) ифадясиндян
(2h 3h) K h h 2
N boh 0,5G , (5.307)
2H
6(1 )h
h
бу хцсуси щалда Щ=0 оларса
1
N boh K h h 2 0,5G . (5.308)
3
1 оларса (5.306)-дан Нбющ цчцн ашаьыдакы ифадя алыныр:
3h
(2 H ) K h h 2
N boh 2 0,5G , (5.309)
9H
6 h
h
бу хцсуси щалда Щ=0 оларса
1
N boh K h h 2 0,5G . (5.310)
4
2 олдугда (5.306)-дан Нбющ цчцн ашаьыдакы ифадя алыныр:
(5H 12h) K h h 3
N boh 0,5G , (5.311)
20(3h 4 H )(h H )
бу хцсуси щалда Щ=0 оларса
1
N boh K h h 2 0,5G . (5.312)
5
166
асалныгла (5.306) тянлийиндян тяйин етмяк олар.
Беляликля, тяклиф олунан методика мцтляг сярт дайаьын максимум цфцги деформасийасыны ис-
тисмар тялябиня эюря бурахыла билян щядди деформасийа иля мящдудлашдырмаг шяртиня эюря дайаьын
цфцги йцкэютцрмя габилиййятини тяйин етмяйя имкан верир. Бу цсул мцтляг сярт дайаьын ян цмуми
щалда вя бахылан хцсуси щалларда мяcщул параметрлярини яйиcи момент вя кясиcи гцввяни, реактив
мцгавимятин интенсивлийини, сыфыр йердяйишмяли кясийин вязиййятини вя максимум йердяйишмяни тяйин
етмяйя имкан верир. Диэяр тяряфдян бу методика гейри-хяттилик параметрляринин мцмкцн дяйишмя
щалларында мцтляг сярт дайаьа тясир едян бойуна бющран йцкцнцн гиймятини, дайаьын юз чякисини
дя нязяря алмагла имкан верир.
t
5.15. БОЙУНА ГЦВВЯ ВЯ q( x ,t ) q( x )e ШЯКЛИНДЯ ВИБРАСИЙА ЙЦКЛЯРИНИН ТЯСИРИН-
ДЯН ДЯРИН САЛЫНАН САБИТ СЯРТЛИКЛИ ЧЕВИК ДАЙАГЛАРЫН МЯCБУРИ РЯГСЛЯРИНИН ХЦСУСИ
ЩЯЛЛИНИН ГУРУЛМАСЫ
Бирcинс грунт мцщитиндя дярин салынан сабит сяртликли чевик дайаьа бцнювря сятщи сявиййясин-
дя бойуна Н, цфцги Г0 гцввяляринин вя топа М0 моментинин, еляcя дя йандан q( x,t) q( x)e t
експоненсиал га-нуну иля дяйишян хариcи вибрасийа йцкцнцн тясир етдийини биляряк, онун мяcбури
рягслярини ашаьыдакы дюрдцнcц тяртибдян гейри - бирcинс диференсиал тянликля ифадя етмяк олар:
4Y( x ,t ) 2Y( x ,t )
EJ N
x 4 x 2 (5.313)
F 2Y( x ,t )
K( x)Y( x ,t ) q( x)e t
g t 2
Бу тянлийин хцсуси щяллини ашаьыдакы шякилдя ахтарырыг:
Yхцс(x,t) Y(x)e θt (5.314)
(5.313) ифадясини (5.314) тянлийиндя йериня йазсаг, аларыг:
Y IV ( x) q( x)
(5.315)
2Y ( x) ( x)Y( x)
Бурада
q ( x) N Kh
q ( x) ; 2 ; K ( x) x
EJ EJ h
(5.316)
K F 2
( x) ax ; a h ;
hEJ gEJ
(5.316) тянлийинин щяллиня дайаьын йухары уcу цчцн ифадя олунан ашаьыдакы сярщяд шяртляри
дахилиндя бахырыг:
Y(0 ) Y0 ; Y (0 ) 0 ;
M0 (5.317)
Y (0 ) M0
EJ
Q N
Y (0 ) 0 Y (0 ) Q0 2 0
EJ EJ
(5.317) сярщяд шяртляриндян истифадя етмякля (5.315) тянлийинин щяллини Пикар ардыcыл
йахынлашма цсулу иля гуруруг:
167
x2
Y( x) Y0 (1 2
) 0 x
2!
x
x2 x3 ( x z )3 (5.318)
M0 Q0 q( z ) dz
2! 3! 0 3!
x x
( x z )3
( z )Y( z ) dz 2 Y( z )( x z )dz
0
3! 0
Сонунcу ифадядя
2 x
2
Ys ( x) Y0 1
0 x
2!
(5.319)
x
x2 x3 ( x z )3
M0 Q0 q( z ) dz
2! 3! 0 3!
сярщяд функсийасы адландырсаг, (5.318) ифадяси ашаьыдакы шякиля дцшяр:
x
( x z )3
Y( x) Ys ( x) ( z )Y( z ) dz
3!
0 (5.320)
x
2 Y( z )( x z )dz
0
Y0 ( x) Ys ( x);
x x
( x z )3
Y1( x) Ys ( x) ( z )Y0 ( z ) dz 2 Y0 ( z )( x z )dz ;
0
3! 0
x x
( x z )3
Y2( x) Ys ( x) ( z )Y1( z ) dz 2 Y1( z )( x z )dz ;
0
3! 0
------------------------------------------------------------------
x x
( x z )3
Yn( x) Ys ( x) ( z )Yn1( z ) dz 2 Yn1( z )( x z )dz .
0
3 ! 0
(5.318) интеграл тянлийинин Ун(х) щяллини дюрд башланьыc параметрляря эюря груплашдырараг
ашаьыдакы кими алырыг:
Yn( x) Y0 1( x) 0 2( x)
(5.321)
M 0 3( x) Q0 4 ( x) 5 ( x)
168
x2 n x 4 n 2 1 (x) 2 (x) 2 n
3 ( x) (1) n (1) n
2! n 1 (4n 2)! 2 2! n 1 (2n)!
a n x 5n2
n x 4 n 4
(1) n [3 8 13 18 ... (5n 2)] 2 (1) n 1 (n 1)
n 1 (5n 2)! n 1 (4n 4)!
n x 4 n 7
a n x 5n4
a (1) n 1 (2n 2 5n 3) 2 (1) n 1 t 3,n ... ; (5.324)
n 1 (4n 7)! n 1 (5n 4)!
x3 n x 4 n 3 1 (x) 3 (x) 2 n 1
4 ( x) (1) n (1) n
3! n 1 (4n 3)! 3 3! n 1 (2n 1)!
a n x 5n 3
n x 4 n 5
(1) n [4 9 14 ... (5n 1)] 2 (1) n 1 (n 1)
n 1 (5n 3)! n 1 (4n 5)!
n x 4 n 8
a n x 5n 5 (5.325)
a (1) n (2n 2 6n 4) 2 (1) n 1 t 4,n ... ;
n 1 (4n 8)! n 1 (5n 5)!
5 ( x) П q ( x) (1) n bn ( x) (1) n 2 n cn ( x)
n 1 n 1 (5.326)
(1) n 1 2 n d n ( x) (1) n 1 2 n n ( x) ...
n 1 n 1
x
( x z) 3
b1 ( x) (az ) П q ( x) dz
0
3!
x
( x z) 3
b2 ( x) (az )b1 ( z ) dz
0
3! (5.328)
( x z)
x 3
b3 ( x) (az )b2 ( z ) dz
0
3 !
x
( x z) 3
bn ( x) (az )bn 1 ( z ) dz
0
3!
x
c1 ( x) q ( x)( x z )dz
0
x
c2 ( x) c1 ( z )( x z )dz
(5.329)
0
x
c3 ( x) c2 ( z )( x z )dz
0
x
cn ( x) cn 1 ( x)( x z )dz
0
169
x
( x z )3
d 1( x) ( az )c1( z ) dz
0
3!
x
( x z )3
d 2( x) ( az )d 1( z ) dz
3!
0
(5.330)
x
( x z) 3
d 3 ( x) ( az )d 2( z ) dz
0
3!
( x z )3
x
d n( x) ( az )d n 1( z ) dz
0
3!
x
1( x) b1( z )( x z )dz
0
x
2( x) 1( z )( x z )dz
0 (5.331)
x
3( x) 2( z )( x z )dz
0
x
n( x) n1( z )( x z )dz
0
5.16. МЯРКЯЗИ ШАГУЛИ ЙЦК ДАШЫЙАН ДЯРИН САЛЫНАН ЧЕВИК ДАЙАГЛАРЫН ДАЙАНЫГ-
ЛЫЬА ЩЕСАБЛАНМА МЕТОДИКАСЫ
Мцасир тикинтинин мцхтялиф сащяляриндя шагули гцввя иля йцклянмиш дярин салынан чевик дай-
аглар эениш тятбиг олунурлар. Буна мисал олараг мцряккяб грунт шяраитиндя ишляйян мцлки вя
сянайе биналарынын, кюрпцлярин, чай вя дяниз щидротехники гурьуларын юзцл тикинтилярини эюстярмяк
олар. Дайагларын шагули йцкэютцрмя габилиййяти онларын щяндяси юлчцляриндян, ен кясик формасын-
дан кясиб кечдикляри грунтларын физики-механики хцсусиййятляриндян вя онларын грунта салынма
цсулларындан асылыдыр.
Бойуна бющран йцкцнцн гиймяти ейни юлчцлц вя ен кясик формалы дайаг цчцн грунт шя-
раити иля йанашы дайаьын йухары вя ашаьы уcларынын бяркидилмя хцсусиййятляриндян дя чох асылыдыр.
Ашаьыда Фусс-Винклер модели ясасында мяркязи шагули гцввя тясириня мяруз галан дярин са-
лынан чевик дайаьын деформасийайа щесабланмасына бахаг (шякил 5.16).
Гябул едилмиш щесаблама схеминя ясасян дайаьын ихтийари кясийиндя яйиcи момент, кясиcи
гцввя вя кясилмяз пайланмыш йцкцн интенсивлийи цчцн ашаьыдакы ифадяляри алмаг олар:
М х Н У 0 У х М гр х;
(5.332)
Гх НУ х Ггр х ;
гх НУ х ггр х .
Бу ифадялярдя Й(х) – дайаьын ихтийари кясийиндя онун яйинтиси; Мгр(х) вя Ггр (х) - уйьун
олараг грунт мцщитинин дайаьын яйилмясиня гаршы эюстярдийи реактив мцгавимятдян бахылан кя-
сикдя йаранан яйиcи момент вя кясиcи гцввя; ггр(х) – грунт мцщитинин реактив мцгавимятинин
интенсивлийи г(х) – дайаьа тясир едян пайланмыш йцкцн там интенсивлийидир.
170
Шякил 5.16. Чевик дайаьын дайаныглыьа
щесабланма схеми
Дяйишян сяртлик ямсалы Фусс - Винклер моделиня ясасян грунт мцщтинин дайаьа эюстярдийи
реактив мцгавимятин интенсивлийи:
бурада К(х) – грунт мцщтинин мцхтялиф ганунауйьунлуглара гябул едилян сяртлик ямсалы-
дыр.
г (х)=ЕЖЙЫВ(х) олдуьуну вя (5.333) ифадясини (5.332) дцстурларынын сонунcусунда нязяря
алсаг бахылан статики контакт мясялянин диференсиал тянлийини ашаьыдакы кими ифадя едя билярик:
К х
2
Н
ЕЪ
, М 1 ; К х
ЕЪ
, М 4 (5.335)
(5.334) дифференсиал тянлийиня цмуми щалда ашаьыдакы башланьыc сярщяд шяртляри дахилиндя
бахырыг. х=0 олдугда;
Й 0 Й 0 ; Й 0 0 ;
(5.336)
Й 0 0 ; Й 0 2 0
Рийази ифадя олунмуш (5.334)–(5.336) контакт мясялясинин щяллиня грунт мцщтинин сяртлик
ямсалынын дяринлик бойунcа мцхтялиф дяйишмя ганунауйьунлугларында бахылыр.
Ы. Грунт мцщитинин сяртлик ямсалы дайаьын грунта салынма дяринлийи бойунcа сабит вя йа
интеграл - орта гиймятля характеризя олунур. Бу щалда:
К х К К ор жонст;
К (5.337)
К х ЕЪ а жонст.
н 1 х н х
н 1 а3 1н 1 х 0,5н 1н 2 ...;
2н 2н 4 2н 2н 8 2 н 2 н 12
а н х 4н
Ф1 х 1 1 а 1 а 2 1
н
н 1 2н 13!
Ф 1 х вя Ф 2 х функсийаларынын ифадяляриндя илк ики сонсуз сыра иля гянаятлянсяк вя сыралар
нязяриййясиндян истифадя етсяк йаза билярик :
1
н а х
н 4н н
1
2х
4н
4 н !
н
сщхсинх;
н 1 0 4 н !
а 1н 1 х
2 н 2 н4
4 2 х 2 4 х4
н 1 2 н 4 !
4 4 1
2!
4!
жосх
1х 1
н а х
н 4 н 1
х 1
2х
4 н 1
1 н
2х
4 н 1
4 н 1! 2
н н
1
н 1 4 н 1! н 1 0 4 н 1!
1 1
сщхжосх жщхсинх 1 сщхжосх жщхсинх
2 2 2
н
2 н 2 н 1
х 1 (5.342)
1 синх х
1 2 н 1 !
Беля олдугда (5.339) щяллини ашаьыдакы шякилдя ифадя етмяк олар:
(5.341)
0
Й х Й 0 Ф1 х Ф2 х (5.343)
бурада:
4
х
2 2
4 х4
Ф1 х сщхсинх 4 1 жосх ;
2! 4!
(5.344)
1
Ф2 х сщхжосх жщхсинх синх х .
2
Бойуна йцкцн тясириндян дайаьын ихтийари кясийиндя дюнмя буcаьы, яйиcи момент вя кясиcи
гцввяни щесабламаг цчцн ашаьыдакы дцстурлары аларыг:
172
0 Ы
х Й 0 Ф1 х Ф2 х ;
Ы
М х Й Ф II х 0 Ф ЫЫ х ;
ЕЪ 0 1
2
нон (5.345)
Г х
Й 0 Ф1ЫЫЫ х 2Ф1Ы х
ЕЪ
0 Ф2ЫЫЫ х 2Ф2Ы х .
Дайаьын ашаьы уcу гайа сцхуруна сярт баьланмыш оларса мяcщул Й0 вя 0 башланьыc пара-
метрляри ашаьыдакы шяртляря ясасян тяйин олунур:
Й щ 0; щ 0.
(5.342) – (5.344) дцстурларына ясасян йаза билярик:
Й 0 Ф1 щ 0 Ф2 щ 0
(5.346)
Й Ф I щ 0 Ф I щ 0
0 1
2
1
Ф1 щ Ф2 щ
Д
0. (5.347)
1
Ф щ
I
Ф щ
I
1 2
Бурадан да
Ф1 щФ2Ы щ Ф2 щФ1Ы щ 0 (5.348)
3!
I
Ф2 h chh cos h cosh 1
(5.349) ифадялярини (5.348)-дя нязяря алмагла алынан трансендент тянлийи '''' параметриня эюря
щялл едяряк бу параметрин минимум ян кичик кюкц (мин) тяйин едилир вя дайаг цчцн бойуна бющ-
ран йцкц
Н бющ мин
2
ЕЪ (5.350)
173
дцстуру иля щесабланыр.
Дайаьын щяр ики уcу грунта сярбяст сюйкянир. Бу щалда мяcщул башланьыc параметрляр
ашаьыдакы шяртляря эюря щесабланыр:
М щ 0; Г eн щ 0 (5.351)
(5.345) дцстурларына ясасян бу шяртляр ашаьыдакы кими ифадя олунур:
0 ЫЫ
Й 0 Ф1 щ Ф2 щ 0 ;
ЫЫ
Й 0 Ф1 щ Ф1 щ
ЫЫЫ 2 Ы
(5.352)
0 Ф2ЫЫЫ щ 2Ф2Ы щ 0
(5.352) тянлик системинин детерминанты:
1
Ф1II щ Ф2II щ
(5.353)
Д 0.
Ф1III щ 2Ф1Ы щ
1
Ф щ
III
2
2
Ф2Ы щ
(5.353) тянлийини '''' параметриня эюря мювcуд цсулларла щялл едяряк дярин салынан чевик
дайаг цчцн бойуна бющран йцкц щесабланыр.
ЫЫ. Грунт мцщтинин сяртлик ямсалы дайаьын грунта салынма дяринлийи бойунcа хятти ганунла
артыр:
Кщ
К х х (5.354)
щ
бурада Кщ – дайаьын ашаьы уcу сявиййясиндя цфцги йердяйишмя истигамятиндя грунтун сяртлик
ямсалыдыр. Беля олдугда (5.334) диференсиал тянлийи ашаьыдакы шякилдя йазылыр:
1 6 11...5н 4 а14 1 х х жосх ...;
н 5н 2 2 4 4
н а х
Ф1 х 1 1
н 1 5 н ! 2! 4!
н 5 н 1
а х 1
Ф 2 х х 1 5 н 1 ! 2 7 12...5 н 3 синх х ...
н 1
н 1
Бу щалда да бойуна бющран йцкцнцн гиймяти йухарыда эюстярилян гайда иля тяйин едилир.
ЫЫЫ. Фярз едяк ки, дайаьын йералты щиссясиндя грунт мцщтинин сяртлик ямсалы параметрик
гейри - хятти ганунла дяйишир:
х
К х К щ , (5.357)
щ
174
бурада - гейри - хяттилик параметри олуб, грунтда еластики, еластики - пластики вя пластики эярэ-
инликли деформасийа вязиййятинин йаранмасыны нязяря алыр (03). Бахылан щал цчцн (5.334) дифе-
ренсиал тянлийи ашаьыдакы кими ифадя олунур:
бурада
а
Кщ
щ ЕЪ
, М 4 (5.359)
Алынмыш (5.358) тянлийинин (5.336) сярщяд шяртляри дахилиндя Пикар ардыcыл йахынлашма цсулу
иля щялл етсяк аларыг:
х нβ 4н
Ф 1 х 1 1 аβн
н
н 1
β 1 β 4 нβ 4н 3 нβ 4н
х β 2н 4
1
н 1
аβ ν 2н
;
н 1 β 1β 2 β 2н 4
х нβ 4н1
Ф 2 х х 1 аβн
н
н 1 β 2 β 5 нβ 4н 2 нβ 4н 1
х 2н
1 ν2н
н
;
н 1 2н 1 !
Бцнювря сятщи сявиййясиндя топа M моменти, бойуна N, цфцги Q гцввяляри тясир едян чевик
пирамидал дайаглар бойуна-ениня яйилмяйя ишляйир. Бирcинс грунт мцщитиндя ишляйян пирамидал
дайагларын бойуна-ениня яйилмя мясяляси ашаьыдакы дюрдцнcц тяртибдян дяйишян ямсаллы ади
диференсиал тянликля ифадя олунур:
Пирамидал дайаьын дяринлик цзря ихтийари ен кясийинин квадрат формасында олдуьуну гябул
етсяк, бу тянлийи ашаьыдакы шякилдя йазмаг олар:
175
d2 d 2Y( x)
2
(1 x)4
dx dx 2 (5.360)
2
d Y( x )
v02 a0 x1 x Y( x) 0
dx 2
Бурада
b0 bh N
,[ m 1 ]; v02 ,[ m 2 ];
hb0 EJ0
.
K h b0 5 b04
a0 ,[ m ]; J0 ,[ m 4 ]
hEJ0 12
(5.360) тянлийинин щяллиня дайаьын йухары уcу сявиййясиндя (x0 олдугда) ашаьыдакы шяртляр
дахилиндя бахырыг:
Y (0) Y0 , Y (0) 0 ,
M0 (5.361)
Y (0) M0,
EJ 0
Q0 N M0
Y (0) Y (0) 4 Q0 v02 0 4M 0 .
EJ 0 EJ 0 EJ 0
(5.360) тянлийиндя бир сыра рийази чевирмяляр апардыгдан сонра бу тянлийи ашаьадакы кими
йаза билярик:
d 4Y ( x ) 8 d 3Y ( x) v02 12 2
dx 4
1 x dx 3
(1 x)
4
(1 x) 2 (5.362)
d 2Y ( x ) a0 x
Y ( x)
dx 2
(1 x) 3
(5.362) тянлийинин ахтарылан щяллинин Маклорен сырасы шяклиндя олдуьуну гябул едяк:
Y ( n ) (0) n
Y ( x) x . (5.363)
n 0 n!
(5.363) ифадясиндяки Y(x) функсийасынын x0 олдугда дюрдцнcц вя йцксяк тяртиб
тюрямяляриндя гиймятляри (5.363) тянлийиндян вя (5.361) сярщяд шяртляриндян истифадя олунмагла
тапылыр.
(5.362) ифадясини Y(x) функсийасынын йеддинcи тяртибдян тюрямяляриня гядяр сыралары иля ящатя
етдикдя вя дюрд башланьыc параметрляря эюря груплашдырдыгда (5.362) тянлийинин щяллини ашаьыдакы
шякилдя алырыг:
Y( x) Y01( x) 0 2( x)
.
M03( x) Q04( x)
Бу щялдяки j(x) (j1, 2, 3, 4) функсийалары ашаьыдакы шякилдя тяйин едилмишдир:
(a0 )n x5n n
x6 x7 x7
1 ( x) 1 (1) n
(5k 4) 14a 0 160a0 2 v02 a0 ...;
n 1 (5n)! k 1 6! 7! 7!
176
(a0 ) n x5 n 1 2 3 x
n 4 5 6
2 x 2 2 x
2 ( x) x (1) n (5k 3) 8v v 4
60v 24v 4
480v
(5n 1)! k 1
0 0 0 0 0
n 1 4! 5! 6!
6
7
2 4 x
v0 34a0 420 v0 4200v0
2 4
...;
7!
(a0 ) n x5 n 2 n
x2 x3
4
2 2 x x5
3 ( x) 4 (1) n (5k 2) ( 20 v ) (168 3
16v 2
) 1224 4 v04 204v02 2
(5n 2)! k 1
0 0
2! 3! n 1 4! 5!
x6
36v04 10368 5 2568v02 3
x7
...;
6! 7!
x3 (a0 )n x5n 3 n
x4 2 2 x
5
x6
4 ( x) (1) n
(5k 1) 8 60 v ( 480 3
24v 2
)
(5n 3)! k 1
0 0
3! n 1 4! 5! 6!
x6 x7
( 480 3 24v02 ) ( 5352 4 v04 288v02 2 ) ... .
6! 7!
Дайаьын щяр ики уcу сярбяст оларса сонунcу ифадялярин ахырынcы икисиня ясасян M(h)0 вя
Qen(h)0 шяртляриндян Y вя мяcщул параметрлярини тапырыг:
4 4
2( h ) M0 3( h ) ( h ) Q0 4( h ) ( h )
1 h 3 1 h 4
Y0
4 v02 4
1( h ) 2( h ) ( h ) 2( h ) 1( h ) ( h )
1 h 2 ( 1 h ) 4 1 h 1
4
2
( h )
1 h
2
( h )
v02
4
( 1 h ) 0 3
M ( h ) Q0 4( h )
;
4 v02 4
1 ( h ) 2 ( h )
( h)
2 ( h ) 1( h )
( h)
1 h 2 ( 1 h ) 4 1 h 1
( h ) 4 ( h ) M ( h ) Q ( h )
1 1 h 1 0 3 0 4
0
4 v0
2
4
1 ( h ) 2 ( h )
( h)
2 ( h ) 1( h )
( h)
1 h 2 ( 1 h ) 4 1 h 1
4 4
1( h ) M0 3( h ) 3( h ) Q0 4( h ) 4( h )
1 h 1 h
;
4 v02 ( h ) 4
1( h ) 2( h ) 2( h ) ( h ) 1 ( h )
1 h ( 1 h ) 4 2
1 h 1
177
Бойуна-ениня яйилмя мясялясиндя чевик пирамидал дайагларын уcларынын тяcрцбядя раст
эялинян диэяр бяркидилмя щалларында да бу гайда иля башланьыc мяcщул параметрляр тапылыр.
Цфцги йцклярин тясириня мяруз галан дярин салынан сабит сяртликли чевик дайаьын максимум
йердяйишмясини мящдудлашдырмаг шяртиня эюря дайаьа тясир едян цфцги йцкцн щядди гиймятини
тяйини мясялясиня бахаг.
Фярз едяк ки, бирcинсли грунт мцщитиндя ишляйян чевик дайаьа бцнювря сятщи сявиййясиндя цфцги
Г0 йцкц вя топа М0 моменти тятбиг едилмишдир. Тятбиг едилмиш йцклярин тясири алтында чевик дайаг,
грунт мцщитиндя яйиляряк цфцги йердяйишмяляр (яйинти) алыр. Дайаьын цфцги йердяйишмясиня гаршы
грунт мцщитинин эюстярдийи реактив мцгавимятин интенсивлийини Фусс-Винклер модели ясасында тяйин
едирик. Грунт мцщитинин сяртлик ямсалыны дайаьын салынма дяринлийи бойунcа сабит вя йа интеграл-
орта гиймятля гябул едирик (К0=Кор=Кщ=К=cонст). Бу щалда грунтун дайаьа эюстярлийи реактив
мцгавимятинин интенсивлийи
P( x) KY ( x) (5.364)
EJY IV ( x) KY ( x) .
K
Бярабярлийин щяр ики тяряфини ЕЖ-я бюлсяк вя a иля ишаря етсяк, аларыг:
EJ
Y IV ( x) aY ( x) (5.365)
Y(0 ) Y0 ; Y (0 ) 0 ;
M0 Q (5.366)
Y (0 ) ; Y (0 ) 0
EJ EJ
Дюрдцнcц тяртибдян сабит ямсаллы (5.365) диференсиал тянлийини сярщяд шяртляри дахилиндя щялл
етмяк цчцн мцхтялиф цсуллардан истифадя етмяк олар. Бунлара сонсуз сыралар цсулуну, Пикар ардыcыл
йахынлашма цсулуну, иншаат механикасынын вариасийа цсулларыны, А.Н. Крыловун ядяди щесаблама
цсулларыны вя с. эюстярмяк олар. (5.365) тянлийини Пикар ардыcыл йахынлашма цсуллу иля щялл едяряк алы-
рыг.
Y( x) Y0 F1( x) 0 F2( x)
M0 Q (5.367)
F3( x) 0 F4
EJ EJ
178
Шякил 5.17
Сыралар нязяриййясиндян истифадя едяряк (5.368) функсийаларыны ашаьыдакы шякилдя ифадя етмяк
олар. Яэяр
a
4
K
4 EJ
, m 1
гябул етсяк, онда:
a n x4n
F1 ( x ) ( 1 )n chx cos x 1 ( x );
n 0 ( 4 n )!
a n 4 n 1
x 1
F2 ( x ) ( 1 )n ( shx cos x
n 0 ( 4 n 1 )! 2
1
chx sin x ) 2 ( x ); (5.369)
n 4 n2
F3 ( x ) ( 1 )n
a x
1
sh x sin x
1
( x );
n 0 ( 4 n 2 )! 2 2
2 3
n 4 n 3
n a x 1
F4 ( x ) ( 1 ) ( chx sin x
n 0 ( 4 n 3 )! 4 3
1
shx cos x ) 3 4 ( x ).
Бурада Ф1(х), Ф2(х), Ф3(х), Ф4(х) ашаьыдакы ифадялярля тяйин олунур.
179
1(x) chx cos x ,
1
2(x) ( shx cos x chx sin x),
2
(5.370)
1
3(x) shx sin x ,
2
4 (x) ( chx sin x shx cos x).
1
4
(5.367), (5.369) вя (5.370) ифадялярини нязяря алсаг, бахылан контакт мясялянин там щяллини
ашаьыдакы шякилдя аларыг:
0 M Q
Y ( x ) Y0 1 ( x ) 2 ( x ) 2 0 3 ( x ) 3 0 4 ( x ),
EJ EJ
( x )
4Y0 4 ( x ) 0 1 ( x ) 2 0 2 ( x ) 3 0 3 ( x ),
M Q
(5.371)
EJ EJ
M( x ) 4 0 M0 Q0
4Y ( x ) ( x ) ( x ) ( x ),
2 EJ
0 3
4
2 EJ
1
3 EJ
2
Q( x ) 4 0 M0 Q0
4 Y ( x ) ( x ) ( x ) ( x )
3 EJ 2 EJ 3 EJ
0 2 3 4 1
М(щ)=0, Г(щ)=0.
M0
1 (h) 2 (h) 4 3 (h) 4 (h) 2 0 22 (h) 1 (h) 3 (h)
Q
0 EJ EJ
4 32 (h) 2 (h) 4 (h)
Y0 Yhed шяртиня эюря (5.372) ифадясиндян щядди- цфцги йцкцн Q0 Qhed гиймятини тапырыг:
Q0 Qhed
Yhed 4 32 (h) 2 (h) 4 (h) M 0 1 (h) 3 (h) 4 24 (h)
2 (h) 3 (h) 1 (h) 4 (h)
Сонунcу ифадялярдя М0 –ы нязяря алмасаг бу дцстурлар ашаьыдакы шякилдя йазылыр:
Q0
2(h) 3(h) 1(h) 4(h)
Y0 EJ (5.373)
3
,
4 32 (h) 2 (h) 4 (h)
Q0
22(h) 1(h) 3(h)
0 EJ 2
2
, (5.374)
4 3 (h) 2(h) 4 (h)
180
Qhed
Yhed 4 32(h) 2(h) 4 (h) 3 EJ (5.375)
2(h) 3(h) 1(h) 4(h)
Яэяр чевик дайаьын ашаьы уcу гайа грунтунда бяркидилмиш оларса бу щалда башланьыc мяcщул
параметрляр ашаьыдакы кими тапылыр:
Y h 0; (h) 0
Алынмыш (5.376) хятти тянлик системини мяcщул параметрляря эюря щялл едяряк тапырыг:
M0
2
EJ
Q
22(h) 1(h) 3(h) 3 0 2(h) 3(h) 1(h) 4(h)
EJ
Y0 ,
12(h) 4 2(h) 4(h)
M0 Q0
3(h) 4(h) 1(h) 2(h) 2 42(h) 1(h) 3(h)
0 EJ EJ .
12(h) 2(h) 4(h)
Y0 Yhed шяртиндян цфцги йцкцн щядди гиймятини (Гщяд) биринcисиня эюря тяйин едяк.
Q0 Qhed
2
(h) 4 2 (h) 4 (h) Yhed 3 EJ M 0 22 (h) 1 (h) 3 (h)
1
Q0
2 (h) 3 (h) 1 (h) 4 (h)
Y0 EJ
3
;
12 (h) 4 2 (h) 4 (h)
Q0
2
EJ
24 (h) 1 (h) 3 (h) (5.377)
0 ;
1 (h) 2 (h) 4 (h)
2
Q0 Qhed
12 (h) 4 2 (h) 4 (h) hed 3 EJ
.
24 (h) 1 (h) 3 (h)
Бцнювря сятщи сявиййясиндя чевик дайаг йердяйишмяли сярт баьланарса (0=0) бу заман
башланьыc кясикдя тясир едян момент M 0 M 0 M r олур. Мр – мяcщул реактив моментдир (шякил
5.18).
181
Шякил 5.18
Онда дайаьын ихтийари кясийиндя деформасийа вя ич гцввяляр (5.378) ифадяляриня ясасян ашаьы-
дакы кими тапылар:
M0 Q
Y ( x) Y0 1 (x) 3 (x) 3 0 4 (x);
EJ2
EJ
x M0 Q0
Y0 4 (x) 2 2 (x) 3 3 (x);
EJ EJ (5.378)
M ( x)
4 Y ( x )
M0
( x )
Q0
( x );
2 EJ
0 3
2 EJ
1
3 EJ
2
M0 Q0
4Y0 2 (x) 2 4 (x) 3 1 (x)
Q( x)
3 EJ EJ EJ
M0 Q
4Y0 3 (h) 1 (h) 3 0 2 (h) 0,
EJ
2
EJ
(5.379)
4Y0 2 (h) 2 4 (h) 3 3 (h) 0.
4M 0 Q0
EJ EJ
Y0
Q0 4 2 (h) 4 (h) 12 (h)
;
4 3 EJ 4 3 (h) 4 (h) 1 (h) 2 (h) (5.380)
Mr 3
2
Q0 2 (h) 1 (h) 3 (h)
M 0 .
EJ 1 (h) 2 (h) 4 3 (h) 4 (h)
180
Бахылан щалда гябул етсяк ки, дайаьын ашаьы уcу гайа грунтунда сярт бяркидилиб (шякил 5.19).
(3.371) тянликляринин биринcи ики сятриня эюря мяcщул параметрляри тапмаг цчцн систем тянлик алырыг:
M0 Q
Y0 1 (h) 3 (h) 3 0 4 (h) 0;
EJ
2
EJ (5.382)
4Y0 4 (h) 2 2 (h) 3 3 (h) 0
M0 Q0
EJ EJ
Шякил 5.19
Щядди цфцги йцкцн гиймяти
3 EJ 1 ( h ) 2 ( h ) 4 3 ( h ) 4 ( h ) Yhed
Q0 Qhed .
32 ( h ) 2 ( h ) 4 ( h )
Инди дя фярз едя ки, бцнювря сятщиндя цфцги йцклярин тясириня мяруз галан чевик дайаьын йе-
ралты щиссясиндя грунтун сяртлик ямсалы хятти ганунла дяйишир (шякил 5.20).
Kh
K ( x)
x (5.384)
h
Бу щалда грунтун дайаьын яйилмясиня гаршы эюстярдийи реактив мцгавимятин интенсивлийи:
Kh
P( x) K ( x)Y ( x)
x Y ( x) (5.385)
h
олар. Бурада K h – дайаьын цфцги йердяйишмяси истигамятиндя щ дяринликдя грунтун сяртлик ямсалы-
дыр. (5.385) ифадясиня ясасян сабит сяртликли чевик дайаьын яйилмиш охунун диференсиал тянлийи ашаьы-
дакы кими ифадя олунур:
Y IV ( x) axY ( x), (5.386)
бурада
a
Kh
hEJ
; m .
5
(5.387)
а параметри дайаг грунт системинин цмуми сятрлик эюстяриcиси олмагла ващидя нисбятян кичик па-
раметрдир.
(5.386) тянлийини (5.366) башланьыc сярщяд шяртлри дахилиндя Пикар ардыcыл йахынлашма цсулу иля
щялл едяряк бахылан контакт мясялянин цмуми щяллини ашаьыдакы шякилдя тапырыг.
M Q
Y ( x) Y0 f1 ( x) 0 f 2 ( x) 0 f 3 ( x) 0 f 4 ( x),
EJ EJ
M0 Q0
( x) Y0 f1( x) 0 f 2( x) f 3( x) f 4( x),
EJ EJ
M ( x) M Q
Y0 f1( x) 0 f 2( x) 0 f 3( x) 0 f 4( x),
EJ EJ EJ
(5.388)
Q( x) M0 Q0
Y0 f1( x) 0 f 2( x) f 3( x) f 4( x)
EJ EJ EJ
Шякил 5.20.
(5.386) тянлийинин цмуми щяллиня дахил f j ( x)( j 1; 2; 3; 4) функсийалары бахылан мясялянин бир
– бириндян щядди асылы олмайан дюрд хцсуси щялли олуб ашаьыдакы кими тяйин олунур:
ax 5 a 2 x10 a 3 x15
f1 x 1 1 1 6 1 6 11 ...;
5! 10! 15!
ax 6 a 2 x11 a 3 x16
f 2 x x 2 27 2 7 12 ...;
6! 11! 16! (5.389)
3 8 13 ...;
x 2 ax 7 a 2 x12 a 3 x17
f 3 x 3 38
2! 7! 12! 17!
x 3 ax 8 a 2 x13 a 3 x18
f 4 x 4 49 4 9 14 ... .
3! 8! 13! 18!
(5.388) ифадясиндя фж(х) функсийаларынын уйьун тюрямяляри (5.389) ифадяляриндя ардыcыл диферен-
сиаллама апармагла тапылыр:
182
ax 4 a 2 x9 a 3 x14
f1( x) 1 1 6 1 6 11 ...;
4! 9! 14!
ax 3 2 8
a x a 3 x13
f1( x) 1 1 6 1 6 11 ...; (5.390)
3! 8! 13!
ax 2
a x2 7
a 3 x12
f1( x) 1 1 6 1 6 11 ....
2! 7! 12!
ax 5 a 2 x10 a 3 x15
f 2( x) 1 2 27 2 7 12 ...;
5! 10! 15!
ax 4 2 9
a x 3 14
a x (5.391)
f 2( x) 2 27 2 7 12 ...;
4! 9! 14!
ax 3 2 8
a x a 3 x13
f 2( x) 2 27 2 7 12 ...
3! 8! 13!
ax 6 a 2 x11 a 3 x16
f 3( x) x 3 38 3 8 13 ...;
6! 11! 16!
ax 5 2 10
a x 3 15
a x (5.392)
f 3( x) 1 3 38 3 8 13 ...;
5! 10! 15!
ax 4 2 9
a x 3 14
a x
f 3( x) 3 38 3 8 13 ....
4! 9! 14!
x 2 ax 7 a 2 x12 a 3 x17
f 4( x) 4 49 4 9 14 ...;
2! 7! 12! 17!
6 2 11 3 16
4 9 14 ...; (5.393)
ax a x a x
f 4( x) x 4 49
6! 11! 16!
ax 5 2 10
a x a 3 x15
f 4( x) 1 4 49 4 9 14 ....
5! 11! 15!
Эюрцндцйц кими гурулмуш щяллин ясас функсийалары вя онлврын уйьун тюрямяляри дяйишян ишаряли-
сонсуз сыралар шяклиндя ифадя олунур. Практики мясяля щяллиндя бу сыРаларын илк ики вя йа цч щядди иля
кифайятлянмяк олар. сыраларын мяхряcиндя артан факторйал ядядляр сурятиндя ися кичик параметр олан
«а» олдуьуна эюря бу сыралар cялдйыьылан сыралардыр.
Яэяр чевик свайын щяр ики уcу сярбяст оларса бу щалда мяcщул параметрляр Y0 вя 0 х=щ олду-
гда яйиcи моментин вя кясиcи гцввянин сыфыра бярабяр олма шяртиндян тапылыр. (5.388) ифадяляринин
сонунcу ики сятщиня эюря йаза билярик:
M Q
Y0 f1(h) 0 f 2(h) 0 f 3(h) 0 f 4(h);
EJ EJ
(5.394)
M0 Q0
Y0 f1( h) 0 f 2(h) f 3(h) f 4(h)
EJ EJ
Бу системи щялл едяряк тапырыг:
183
M0
f 2(h) f 3(h) f 2(h) f 3(h) Q0 f 2(h) f 4(h) f 2(h) f 4(h)
Y0 EJ EJ ;
f1(h) f 2(h) f1(h) f 2(h)
M0
f1(h) f 2(h) f1(h) f 2(h) f1(h) f 4(h) f1(h) f 4(h)
Q0
0 EJ EJ
f1(h) f 2(h) f1(h) f 2(h).
Сонунcу дцстурларындан биринcисиня ясасян
Y0 Yhed олдугда
Дайаьын бцнювря сятщи сявиййясиндя топа момент тясир етмязся (М0=0) бу щалда (5.394) ифа-
дяси ашаьыдакы кими йазылар:
M0 a
Y0 f1(h) f 3(h) 0 f 4(h);
EJ EJ
(5.396)
f 4(h)
M0 a0
Y0 f1(h) f 3(h)
EJ EJ
184
Q0
f 3 (h) f 4(h) f 3(h) f 4 (h)
Y0 EJ
f1 (h) f 3(h) f1(h) f 3 (h)
;
(5.400)
f (h) f 4 (h) f1 (h) f 4(h)
Mr M0 1 .
f1 (h) f 3(h) f1(h) f 3 (h)
Бу щалда дайаьын цфцги йердяйишмяляриня гаршы грунт мцщитинин эюстярдийи реактив мцгаимя-
тин интенсивлийи
Kh 2
P( x) x Y ( x) (5.403)
h2
олар. Буна уйьун олараг сабит сяртликли чевик дайаьын яйилмядя диференсиал тянлийи ашаьыдакы шякилдя
йазылар:
Y IV ( x) x 2Y ( x) , (5.404)
щарада
Kh
h 2 EJ
, m .
6
Шякил 5.21
185
Алынмыш (5.404) тянлийини (5.366) сярщяд щяртляри дахилиндя сыралар цсулу иля щялл етсяк, аларыг:
M0 Q
Y ( x) Y0 A1 ( x) 0 B1 ( x) C1 ( x) 0 D1 ( x), (5.405)
EJ EJ
бурада (5.404) тянлийинин дюрд хцсуси щялли олан А1(х), Б1(х), C1(х), Д1(х) ашаьыдакы сонсуз сыра-
лар шякилиндя тяйин едилир:
x6 2 x 12 3 x 18
A1( x) 1 1 2 1 2 7 8 1 2 7 8 13 14 ...,
6! 12! 18!
x7 2 x 13 3 x 19
B1( x) x 23 2389 2 3 8 9 14 15 ...,
7! 13! 19!
x 2
x 8
x2 14
x3 20
C1( x) 34 3 4 9 10 3 4 9 10 15 16 ...,
2! 8! 14! 20!
x 3
x 9
x2 15
x 3 21
D1( x) 45 4 5 10 11 4 5 10 11 16 17 ...
3! 9! 15! 21!
(5.405) цмуми щялли ясасында чевик дайаьын ихтийари кясийиндя дюнмя буcаьыны, яйиcи момен-
ти вя кясиcи гцввяни тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы дцстурлары алырыг:
M0 Q
( x) Y0 A2 ( x) 0 B2 ( x) C 2 ( x) 0 D2 ( x)
EJ EJ
M ( x) M0 Q0
Y0 A3 ( x) 0 B3 ( x) C3 ( x ) D3 ( x) (5.406)
EJ EJ EJ
Q( x) M0 Q0
Y0 A4 ( x) 0 B4 ( x) C 4 ( x) D4 ( x)
EJ EJ EJ
Бурада А2; А3; А4; Б2;Б3; Б4; C2; C3; C4; вя Д2; Д3; Д4 – уйьун олараг (5.405) ифадясиндя эю-
стярилян уйьун функсийаларын илк цч тяртибдян тюрямяляридир:
dA1 ( x ) d 2 A1( x)
A2 ( x ) ; A3( x) ;
dx dx 2
d 3 A1( x)
A2( x)
dx3
вя с. (5.405) вя (5.406) дцстурларына дахил олан мяcщул башланьыc параметрляр дайаьын йухары вя
ашаьы уcларынын бяркидилмясиндян асылы олараг тяйин едилир. Дайаьын щяр ики уcу сярбяст олдугда
мяcщул параметрляр Y0 вя 0 дайаьын ашаьы уcу сявиййясиндя яйиcи момент вя кясиcи гцввянин сыфы-
ра бярабяр олмасы шяртиндян тапылыр. Бу шяртляри (5.406) ифадясинин сонунcу ики сятриндя нязяря алсаг
йаза билярик:
M0 Q
Y0 A3 (h) 0 B3 (h) C3 (h) 0 D3 (h);
EJ EJ
. (5.407)
M0 Q0
Y0 A4 (h) 0 B4 (h) C 4 ( h) D4 (h)
EJ EJ
Алынмыш (5.407) тянлийини мяcщул Y0 вя 0 параметрляриня эюря щялл едяряк тапырыг:
186
M0
B3 (h)C4 (h) B4 (h)C3 (h) Q0 B3 (h) D4 (h) B4 (h) D3 (h)
Y0 EJ EJ
A3 (h) B4 (h) A4 (h) B3 (h)
M0
A3 (h)C4 (h) A4 (h)C3 (h) Q0 A3 (h) D4 (h) A4 (h) D3 (h)
0 EJ EJ
A4 (h) B3 (h) A3 (h) B4 (h)
EJ A3 (h) B4 (h) A4 (h) B3 (h)Yhed M 0 B3 (h)C4 (h) B4 (h)C3 (h)
Q0 Qhed
B3 (h) D4 (h) B4 (h) D3 (h)
Дайаьын йухары уcу сярбяст, ашаьы уcу гайа грунтунда сярт бяркидилярся бу заманн
мяcщул параметрляр Y(h)=0 вя (h)=0 шяртиндян тапылыр. бу щалда аларыг:
M0 Q
Y0 A1 (h) 0 B1 (h) C1 (h) 0 D1 (h)
EJ EJ (5.408)
M Q
Y0 A21 (h) 0 B2 (h) 0 C2 (h) 0 D2 (h)
EJ EJ
M0
B1 (h)C2 (h) B2 (h)C1 (h) Q0 B1 (h) D2 (h) B2 (h) D1 (h)
Y0 EJ EJ
A1 (h) B2 (h) A2 (h) B1 (h)
M0
A2 (h)C1 (h) A1 (h) D2 (h) A2 (h) D1 (h)
Q0
0 EJ EJ
A2 (h) B1 (h) A1 (h) B2 (h)
Дайаьын йухары уcу йердяйишмяли сярт баьланарса 0; M M 0 M r , ашаьы уcу ися сярбяст
оларса мяcщул параметрляр ашаьыдакы систем тянликдян тапылыр:
M0 Q
Y0 A3 (h) C3 (h) 0 D3 (h);
EJ EJ
. (5.409)
D4 (h)
M0 Q0
Y0 A4 (h) C 4 ( h)
EJ EJ
Q0
C3 (h) D4 (h) C4 (h) D3 (h)
Y0 EJ (5.410)
A3 (h)C 4 (h) A4 (h)C3 (h)
187
Y0 Yhed шяртиндян дайаьа дцшян цфцгц Qhed йцкцнц (5.410) ифадясиня ясасян тапырыг:
M0 Q
Y0 A1 ( h ) C1 ( h ) 0 D1 ( h );
EJ EJ
. (5.413)
D2 ( h )
M0 Q0
Y0 A2 ( h ) C2 ( h )
EJ EJ
Q0
C1( h)D2( h) C 2( h)D1( h)
Y0 EJ
A1( h)C 2( h) A2( h)C1( h) (5.414)
Q A ( h)D1( h) A1 D1( h)
M r M0 0 2
A1( h)C 2( h) A2( h)C1( h)
M 0 x 2 Q0 x 3
Y0 ( x) Y0 0 x
EJ 2! EJ 3!
бурада j ( x) ( j 1,2,3,4) бахылан (5.418) тянлийинин дюрд хцсуси щялли олуб, ашаьыдакы сонсуз сыра-
лар шякилиндя тяйин едилир.
x n 4 n
1 ( x) 1 (1) n a1n
n 1 ( 1) ... ( 4)(2 5) ... (2 8)(n 4n 3) ... (n 4n)
x n 4 n 1
2 ( x) x (1) n a1n
n 1 ( 3) ... ( 5)(2 6) ... (2 9)(n 4n 2) ... (n 4n 1)
2 n 4 n 2
x
3 ( x) (1) n a1n
x
2! n 1 ( 3) ... ( 6)(2 7) ... (2 10)(n 4n 1) ... (n 4n 2)
x3 x n 4 n 3
4 ( x) (1) n a1n
3! n 1 ( 4) ... ( 7)(2 8) ... (2 11)(n 4n) ... (n 4n 3)
(5.419) щялли ясасында цфцги йцклянмиш дайаьын бцнювря сятщиндян ихтийари кясиклярдя дюнмя
буcаьынын, яйиcи моменти вя кясиcи гцввянин тапылмасы цчцн ашаьыдакы ифадяляри алырыг:
M0 Q
( x) Y0 1( x) 0 2 ( x) 3 ( x) 0 4 ( x);
EJ EJ
M ( x) M0 Q0
Y0 1( x) 0 2( x) 3( x) 4( x); (5.420)
EJ EJ EJ
Q( x) M0 Q0
Y0 1( x) 0 2( x) 3( x) 4( x)
EJ EJ EJ
(5.420) ифадяляриня дахил олан функсийаларын биринcи цc тяртибдян тюрямяляри уйьун (5.419) ифа-
дяляриндя ардыcыл диференсиалламаг апармагла тапылыр. Дайаьын щяр ики уcу сярбяст оларса (5.419) вя
(5.420) ифадяляриня дахил олан мяcщул параметрляр дайаьын ашаьы уcу сявиййясиндя яйиcи момент вя
кясиcи гцввянин сыфыра бярабяр олмасы шяртиндян тапылыр:
Шякил 5.22
M0 Q0
Y0 1(h) 0 2(h) 3(h) 4(h)
EJ EJ
(5.421)
M Q0
Y0 1(h) 0 2(h) 0 3(h) 4(h)
EJ EJ
189
Системи щялл едяряк тапарыг:
M0
2(h) 3(h) 2(h) 3(h) Q0 2(h) 4(h) 2(h) 4(h)
Y0 EJ EJ ;
1(h) 2(h) 1(h) 2(h)
M0
1(h) 3(h) 1(h) 3(h) 1(h) 4(h) 1(h) 4(h)
Q0
0 EJ EJ
1(h) 2(h) 1(h) 2(h)
Y0 Yhed шяртиндян дайаьа дцшян цфцгц Qhed йцкцнц тапырыг:
Дайаьын йухары уcу сярбяст ашаьы уcу сярт баьланмыш оларса мяcщул параметрляр
Y (h) 0; (h) 0 шяртляриня ясасян ашаьыдакы систем тянликдян тапылыр:
M0 Q
Y0 1( h) 0 2( h) 3( h) 0 4( h);
EJ EJ
(5.422)
M0 Q0
Y0 1( h) 0 2 ( h) 3( h) 4 ( h).
EJ EJ
M0
2 (h) 3 (h) 2 (h) 3 (h) Q0 2 (h) 4 (h) 2 (h) 4 (h)
Y0 EJ EJ ;
1 (h) 2 (h) 1 (h) 2 (h)
M0
1 (h) 3 (h) 1 (h) 3 (h) 1 (h) 4 (h) 1 (h) 4 (h)
Q0
0 EJ EJ
1 (h) 2 (h) 1 (h) 2 (h)
Qhed
1 (h) 2 (h) 1(h) 2 (h)Yhed EJ M 0 2 (h) 3 (h) 2 (h) 3 (h)
2 (h) 4 (h) 2 (h) 4 (h)
Бцнювря сятщи сявиййясиндя дайаьа топа момент тясир етдикдя йухарыдакы идадялярдя М0=0
гябул етмяк лазымдыр.
Беляликля, грунтун сяртлик ямсалынын мцмкцн дяйишмя щалларында сабит сяртликли чевик
дайаьын деформасийайа щесабланмасы, дайаьын максимум йердяйишмяляриня эюря она бцнювря
сятщи
сявиййясиндя тясир едян цфцги йцкц щядди гиймятинин тяйин олунмасы мясялясини арашдырдыг. Яэяр
дайаг бцнювря сятщиндян мцяййян йцксякликдя гцввялярин тясириня мяруз галарса, йеня бахылан
мясяляляри ейни ардыcыллыгла щялл етмяк олар. Яэяр чевик дайаьа бойуна йцк дя тясир едярся бу
заман ениня-бойуна яйилмя мясяляси ясасында йухарыда ки, гайда иля иля цфцги щядди йцкц тяйин
етмяк олар.
190
5.19. ДЯРИН САЛЫНАН СЯРТ ВЯ ЧЕВИК ДАЙАГЛАРЫН ИКИТЯБЯГЯЛИ ГЕЙРИ-БИРCИНСЛИ ГРУНТ
МЦЩИТИНДЯ ШАГУЛИ ВЯ ЦФЦГИ ГЦВВЯЛЯРИН БИРЭЯ ТЯСИРИНЯ ЩЕСАБЛАНМАСЫ
1h1
K 21 m2 hekv .bh m2bh
2
Мцтляг сярт дайаьын еквивалент гейри-хятти деформасийайа уьрайан икитябягяли грунт мцщитдя
шагули вя цфцги гцввялярин бирэя тясириня щесабланма схеми шякил 5.23-дя верилмшдир.
Биринcи вя икинcи грунт тябягясинин дахилиндя грунтун сяртлик ямсалынын дяйишмясини парамет-
рик гейри-хятти ганунла тяйин едяк:
191
x
K1 x1 K12 1 ; (5.423)
h1
x
K 2 x2 K 21 K 22 K 21 2 . (5.424)
h2
Бурада - qeyri- хяттилик ямсалы олуб, грунтда пластики деформасийа йаранмасыны нязяря алыр. Апа-
рылмыш тяcрцбяляр нятиcясиндя мцяййян едилмишдир ки, дайаьын йцклянмя схеминдян вя бцнювряни
тяшкил едян грунтларын нювцндян вя физики вязиййятиндян асылы олараг 03 олур.
Мясялянин щяллини бир гядяр садяляшдирмяк цчцн гябул едилмиш гейри-хятти вя кясилян сяртлик
ямсалы епцрцнц буна еквивалент олан кясилмяз сурятдя гейри-хятти ганунла дяйишян епцрля явяз
ekv
едяк. Бу епцрцн щ дяринликдя дайаьын цфцги йердяйишмяси истигамятиндя ординаты K h - ашаьыдакы
шяртдян тяйин едилир:
h2
x2
x1
h1
ekv . x
h
Шякил 5.23.Икитябягяли гейри- бирcинсли грунт мцщитиндя мцтляг сярт дайаьын шгули вя цфцги гцввялярин
бирэя тясириня щесабланма схеми
бурадан да
1 h22
K hekv .
bh h1
1 1
m h m h 1 m (5.425)
h
2 2
2 2
h1
Тятбиг олунмуш гцввялярин тясири алтында мцтляг сярт дайаг грунт мцщитиндя щяр щансы Д
нюгтяси ятрафында дюняряк дяйишмяляр алыр. Бу нюгтянин бцнювря сятщиндян дяринлийи щ0 – дир.
Бцнювря сятщиндян Щ- щцндцрлцкдя дайаьын цфцги йердяйшмяси ЙЩ, бцнювря сятщи сявиййясиндя ися
Йщ, бцнювря сятщиндян ихтийари х- дяринликдя ися цфцги йердяйишмяси Й(х)-дир.
Дайаьын ихтийари кясийиндяки йердяйишмясини ашаьыдакы дцстурла ифадя едирик:
Й(х)=Й0-0 х (5.426)
192
Дайаьын цфцг йердяйишмяляриня гаршы грунт мцщитинин эюстярдийи реактив мцгавимятин
интенсивлийини тяйин етмяк цчцн сяртлик ямсалы бцтцн дяринлик бойунcа параметрик гейри-хятти
ганунла дяйишян Фусс-Винклер моделиндян истифадя едирик.
Бурада грунтун сяртлк ямсалынын дяринлик бойунcа дяйишмясини ашаьыдакы шякилдя гябул
едирик:
x
K x K hekv. (5.428)
h
(5.426), (5.427) вя (5.428) ифадяляри ясасында грунтун реактив мцгавимятинин интенсивлийини
тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы ифадяни алырыг:
K hekv. K hekv. K hekv. 1 (5.429)
qqr. x x Y x x Y x 0
h h h
0 0 0
0
h
x
K hekv .
Q x Q z Y0 z 10 dz (5.432)
0
h
(5.431) ифадясиндя эюстярилмиш сярщяд дахилиндя интеграллама апарсаг, аларыг:
M x Qx H N x H 0 qG
x H 2
0
2 (5.433)
K ekv .
x x 2
x x3
h Y0 0
h 1 2 2 3
(5.432) ифадясиндя интеграллама апарсаг ихтийари кясикдя кясиcи гцввяни тапмаг цчцн
ашаьыдакы ифадяни аларыг:
K ekv. x 1 x 2
Qx h Y0 Q (5.434)
h 1 2 0
Алынмыш (5.433) вя (5.434) дцстурларында башланьыc кинематик параметрляр Й0 вя 0 мяcщул
параметрлярдир. Бу параметрлярин гиймятлярини тапмаг цчцн мцстявидя статиканын ики мцвазинят
шяртиндян истифадя едяк:
M h 0; Q h 0
B1 B1
(5.435)
193
h H 2
Qh H N h H 0 qG
0
2
(5.436)
h 2
h 3
K hekv . Y0 0 0;
1 2 2 3
h h 2
K hekv . Y0 0 Q 0.
1 2
Алынмыш (5.436) тянлик системини мяcщул параметрляря эюря щялл едяряк тапырыг:
A 2
Q ekv . 2 B 1h
Y0 h
K h
; (5.437)
A 2 h 1
C 2 2
0 Q ekv . 2 . (5.438)
h 1 K h h
(5.439) ифадяляринин биринcисиндя А-нын гиймятини (5.441) дцстурунда нязяря алсаг тапарыг:
h 1 N hp 1 2
2 h 1 0
(5.442)
3 K hekv. h 2
Беляликля, грунтун сяртлик ямсалынын параметрик гейри-хятти ганунла дяйишян щалы цчцн мцтляг
сярт дайаьын шагули вя цфцги гцввялярин бирэя тясириня щесабланмасына бахдыг. Инди ися гурулмуш
щялл ясасында практикада ян чох раст эялинян щаллара бахаг:
Фярз едяк ки, гейри-хяттилик параметри =0. Бу щалда грунтун сяртлик ямсалы дяринлик
бойунcа сабит гиймятя малик олур.
bh h2
K hekv. h 1 m1h1 m2 h2 1 m2 2 const. (5.444)
h 2 h1
Беля олдугда ашаьыдакы щесаблама дцстурларыны алырыг:
q qr. x K hekv .Y0 K hekv . x 0 K hekv . Y0 0 x ;
M x Q x H N x H q
x H 2 K ekv. x 2 Y x 3 ;
0 C 0 h 0 0
2 2 6
2
Q x K hekv . xY0
x
0 Q;
2
2A
Q ekv . 2 B h (5.445)
Kh h
Y0 ;
2A h
2C 2 2h p h 2 Nh
0 Q ekv . 2 ; B ekv . 2 ; A ekv . r 2 ;
h K h h K h h 3 K h h
2A
ekv . 2 B h
K h K ekv . h 3
C h
; N бющ. h 0,5G;
2A h 4h H
2A
Q ekv . 2 B h
Kh h 2C 2
YH Q ekv . 2 H ;
2 A h h K h h
Яэяр гейри- хяттилик параметри =1 оларса, йяни грунтун сяртлик ямсалы дайаьын салынма дя-
ринлийи бойунcа хятти ганунла дяйишярся, бу щалда ашаьыдакы щесаблама дцстурларыны алырыг:
bh h1 h2
K hekv. m1h1 2m2 h2 1 m2 2 ; (5.446)
h 2 h1
K ekv.
h
K ekv.
h
K ekv.
qqr. x h Y0 x h 0 x 2 h xY0 x 2 0 ;
h
M x Qx H N x H 0 qG
x H 2 K hekv. x 3 Y x 4
h 6 12
0 0 0
2
3A
2Q ekv . 2 B h
K hekv. x 2 x3 Kh h
Q x h 2 Y0 3 0 Q; Y0
;
3 A 2 h
3G 3 2h 6 N h p 6h
0 Q
ekv . 2 ; A ekv. 2 ; B ekv.r 2 ;
2 h Kh h 4 Kh h Kh h
3A 3A
2 ekv. 2 B h 3Q ekv . 2 B h
C K h 3C 3 C K h
YH Q ekv. 2 H
h h
; ;
3 A 2B 2 h K h 3 A 2 h
h
K hekv . h 3
N бющ. 0,5G.
18h p
195
Гейри- хяттилик параметри =2 оларса, башга сюзля сяртлик ямсалынын мцтляг сярт дайаьын гой-
улма дяринлийи бойунcа параболик гейри- хятт ганунла дяйишярся бу щалда щесаблама дцстурлары
ашаьыдакы шякил алыр:
bh h2
K hekv. h 1 m1h1 3m2 h2 1 m2 2 ;
h 2 h1
qqr. x
h 2
K hekv. 2
x Y0 x 3 0 ;
M x Qx H N x H 0 qG
x H 2 K hekv. x 4
x5
0 ;
0 Y
h 2 12 20
0
2
4A
3Q ekv . 2 B h
Qx K h x Y
ekv .
Kh h ;
3 4
x
0 Q; Y0
4 4 A 3h
2 0
h 3
3h 12 N h p 4G 4 12h p
A ekv. 2 ; 0 Q ekv . 2 ; B ;
5 Kh h 3h K h h K hekv . h 2
4A 4A
3 ekv. 2 B h 3Q ekv . 2 B h
C h
K h ; YH Kh h Q 4C 4
H
4 A 3h 4 A 3h 3h K ekv . h 2
h
(5.447)
K hekv. h 3
N бющ . 0,5G
48h p
Яэяр цфцги вя шагули йцкляр мцтляг сярт дайаьа бцнювря сятщи сявиййясиндя тятбиг олунарса
бу щалда йухарыдакы дцстурларда Щ=0, щп=щ гябул олунмалыдыр. Беляликля, тяклиф олунмуш
методика мцтляг сярт дайаьын мцряккяб йцклямя схеминдя ону икитябягяли гейри- бирcинсли грунт
шяраитиндя еквивалент сяртлик ямсалы епцрц гябул етмякля щесабламаьа имкан верир. Бу да гойулан
контакт мясялянин реаллашдырылмасыны олдугcа садяляшдирир.
Инди дя дярин салынан чевик дайаьын бцнювря сятщиндя она тятбиг едилмиш цфцги Г0 вя топа
момент М0- йцкляринин тясириня щесабланма мясялясиня бахаг. Грунт мцщитинин сяртлик ямсалынын
чевик дайаьын салынма дяринлийи бойунcа, еквивалент параметрик гейри-хятти ганунла дяйишян гябул
едяк. Бахылан контакт мясялянин щесабланма схеми шякил 5.24-дя верилмишдир. Бу щалда, бахылан
мясялянин щялли Ашаьыдакы диференсиал тянлийя эятирилир:
x
EJY x K x Y x K Y x
ЫВ ekv
h
(5.448)
h
Бурада ЕЖ- чевик дайаьын яйилмя сяртлийи; Й(х) дайаьын бцнювря сятщиндян ихтийари (х) дяринликдя
ekv
яйилмя деформасийасы; K h - икитябягяли гейри-бирcинсли грунт мцщитинин дайаьын ашаьы уcу
сявиййясиндя цфцги йердяйишмя истигамятиндя яйинтисидир.
196
Шякил 5.24. Икитябягяли грунт мцщитиндя еквивалент сяртлик ямсалы епцрцндян истифадя етмякля дярин
салынн чевик дайаьын деформасийайа щесабланма схеми
(5.448) тянлийинин бцтцн щяллярини чевик дайаьын яйилмя сяртлийиня бюлсяк вя ашаьыдакы
ишарялянмяни гябул етсяк
K hekv
a , m 4 , (5.449)
h EJ
аларыг:
Y ЫВ x a x Y x (5.450)
Бурада а - дайаг- грунт системинин цмуми сяртлик эюстяриcисидр.Параметрик гейри-хятти дяйишян
ямсалы олан тянлик дюрдцнcц тяртибдян ади диференсиал тянликдир. Бу тянлийин щяллини йалныз мювcуд
тяхмини цсулларла апармаг мцмкцндцр ки, бунлара да иншаат механикасынын вариасийа цсулларыны,
А.Н. Крыловун ядяди щесаблама цсулларыны, сонлу вя сонсуз сыралар цсулуну, Пикар ардыcыл
йахынлашма цсулуну вя диэярлярини аид етмяк олар.
(5.419) диференсиал тянлийиня ашаьыдакы башланьыc сярщяд шяртляри дахилиндя бахылыр (х=0):
Y 0 Y0 ; Y 0 0 ; Y 0 ; Y 0 0
M0 Q (5.451)
EJ EJ
Рийази ифадя олунмуш контакт мясялянин щяллини Пикар ардыcыл йахынлашма цсулу иля гураг. Бу
цсулун мащиййяти ондан ибарятдир ки, ахтарылан Й(х) функсийасына сыфырынcы йахынлашма кими сярщяд
функсийасы адланан Йсярщ.(х)=Й0(х) функсийасы истифадя олунур. Сярщяд функсийасы (5.451) башланьыc
сярщяд шяртляри дахилиндя (5.450) диференсиал тянлийини дюрдгат интегралламагла алыныр:
Y x Y0 0 x
M 0 x 2 Q0 x 3
x
a z Y z
x z dz.
3
EJ 2! EJ 3! 0
3!
Яэяр
M 0 x 2 Q0 x 3
Yсярщ. x Y0 x Y0 0 x
EJ 2! EJ 3!
гябул етсяк, йухарыдакы интеграл тянлийиндя Пикар ардыcыл йахынлашмаларыны ашаьыдакы кими гура би-
лярик:
197
M 0 x 2 Q0 x 3
Y0 x Yсярщ. x Y0 0 x ;
EJ 2! EJ 3!
x
x z 3 dz ;
1
Y x Y0 x a z Y0 z
0
3! (5.452)
Y x Y x a z Y z x z dz ;
x 3
2 0 1
3!
0
x
x z 3 dz .
Y
n x Y 0 x a z Y n 1 z
0
3!
Яэяр (5.452) ардыcыллыьыны гейри-мящдуд шякилдя давам етдирсяк бу щалда
LimYn x Yn1 x 0
n
вя щядди Йн- функсийасы бахылан мясялянин цмуми щяллини веряр. Щядди функсийанын ачылышында
башланьыc кинематик (Й0, 0) вя статик (М0, Г0) параметрляря эюря функсийаларын груплашдырылма-
сыны апарсаг, аларыг:
Yn x Y0 F1 x 0 F2 x 0 F3 x 0 F4 x .
M Q (5.453)
EJ EJ
Бурада Й0, 0, М0 вя Г0- башланьыc параметрляр олуб уйьун олараг, бцнювря сятщи сявиййясиндя
(х=0) дайаьын яйинтисини, дюнмя буcаьыны, яйиcи моменти вя кясиcи гцввяни ифадя едир.
Ф1(х), Ф2(х), Ф3(х) вя Ф4(х) – бахылан контакт мясялянин бир-бириндян хятти асылы олмайан
дюрд хцсуси щялли олуб ашаьыдакы сонсуз сыралар шяклиндя тяйин едилир:
x n 4 n
F1 x 1
n 1
1n a n
1... 4 2 5 ...2 8 n 4 n 3 ...4 4 n
;
x n 4 n 1
F2 x x 1 a
n n
;
n 1 2 ... 5 2 6 ...2 9 ...4 4 n 2 ...n 4 n 1
2
F x x 1 1n a n
x n 4 n 2
;
3
2! 2! n 1
3 ... 6 2 7 ...2 10 ...4 4 n 1...n 4 n 2
3
F x x 1 1n a n x n 4 n 3
4
3! 3! n 1
4 ... 7 2 8 ...2 11...n 4 n ...n 4 n 3
.
Гурулмуш цмуми щялл ясасында дайаьын ихтийари кясийиндяки дюнмя буcаьыны н(х), яйиcи
моменти Мн(х) вя кясиcи гцввяни Гн(х) тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы дцстурлары алырыг:
n x Y0 F1x 0 F2x EJ F3x EJ F4x ;
M0 Q0
M n x (5.454)
Y0 F1x 0 F2x 0 F3x 0 F4x ;
M Q
EJ EJ EJ
Qn x
EJ Y0 F1 x 0 F2 x EJ F3 x EJ F4 x .
M0 Q0
(5.454) дцстурларына дахил олан ФЖ(х) ж=1,2,3,4 функсийаларынын биринcи цч тяртибдян тюрямя-
ляри (5.453) ифадяляриндя х-я эюря ардыcыл диференсиаллама апармагла тяйин олунур:
dF x d 2 F1 x d 3 F1 x вя с.
F1x 1 , F1x , F
x
d x
1
dx 2 dx 3
(5.453) вя (5.454) дцстурларында иштирак едян дюрд башланьыc параметрлярдя икиси щямишя мя-
лумдур, диэяр икиси ися мяcщул параметрлярдир. Бу мяcщул параметрляри тапмаг цчцн чевик дай-
аьын йухары вя ашаьы уcунун сярщяд шяртляриндян истифадя олунур.
1. Фярз едяк ки, цфцги йцклянмиш чевик дайаьын щяр ики уcу сярбястдир. Бу щалда (5.453) вя (5.454)
дцстурларында башланьыc кинематик параметрляр олан Й0 вя 0 мяcщул параметрлярдир. Бу па-
раметрляри тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы шяртлярдян истифадя едирик:
M n h Q h
Ynh 0; Ynh n 0.
EJ EJ
(5.454) дцстурларынын сонунcу ики сятриня ясасян бу шяртляр ашаьыдакы кими йазылар:
198
Y0 F1h 0 F2h A1 h ;
(5.455)
Y0 F1h 0 F2 h A2 h ,
бурада
A1 h EJ F3h EJ F4h ;
M0 Q0
(5.456)
A h M 0 F h Q0 F h .
2 EJ
3
EJ
4
A1 h F1h A2 h F1h
0 . (5.458)
F1h F2h F1h F2h
2. Яэяр дярин салынан дайаьын ашаьы уcу гайа грунтунда мцтляг сярт баьланмыш оларса бу заман
мяcщул параметрляр Й0 вя 0 ашаьыдакы шяртлярдян тапылыр:
Бу шяртляри (5.453) вя (5.454) ифадяляринин биринcи сятриндя нязяря алсаг йаза билярик:
M0 Q0
Y0 F1 h 0 F2 h EJ F3 h EJ F4 h 0 ; (5.460)
Y F h F h M 0 F h Q0 F h 0.
0 1 0 2
EJ
3
EJ
4
Алынмыш (5.460) тянлик системини мяcщул параметрляря эюря щялл едяряк тапырыг:
B2 h F2 h A2 h F2h (5.461)
Y0 ;
F1 h F2h F1 h F2 h
B2 h F1 h A2 h F1h (5.462)
0 .
F1 h F2h F1 h F2 h
Бурада
A2 h F3 h 0 F4 h ;
M0 Q
EJ EJ (5.463)
B h M0
F3h
Q0
F4h .
2
EJ EJ
Дярин салынан чевик дайаьын диэяр сярщяд шяртляри цчцн дя ики мяcщуллу хятти тянлик системи
гурмаг мцмкцндцр ки, бу да ахтарылан мяcщуллары тапмаьа имкан верир.
Инди дя гурулмуш (5.453) цмуми щяллинин тяcрцбядя раст эялинян хцсуси щаллары цчцн ФЖ(х)
функсийаларынын тянлийиня бахаг.
K ekv.
1. Фярз едяк ки, гейри- хяттилик параметри =0. Бу щалда a a0 h олар вя ФЖ(х) функсийала-
EJ
ры ашаьыдакы шякилдя йазылар:
199
n 4n
n a0 x
a 0n x 4 n 1
1F x 1 1 ; F2 x x 1
n
;
n 1 4n ! n 1 4n 1! (5.464)
2 n 4n2 3 n 4n 3
F x x 1n a 0 x F4 x
x
1
n a x
3
2! n 1
4n 2!
;
3! n 1 4n 3!
0
.
ekv .
2. Гейри- хяттилк параметри =1 оларса a a1 K h оларса вя ФЖ(х) функсийалары ашаьыдакы сон-
hEJ
суз сыралар шяклиндя тяйин олунар:
n 5n
F1 x 1 1
n a1 x
1 6 11 ... 5n 4 ;
n 1 5n !
n 5 n 1
F2 x x 1
n a1 x
2 7 12 ... 5n 3; (5.465)
n 1 5n 1!
2 n 5 n2
F x x 1n a1 x 3 8 13 ... 5n 2 ;
3
2! n1
5n 2 !
n 5 n3
x3
F x 1 n a1 x
4 9 14 ... 5n 1;
4
3! n1 5n 3!
ekv .
2. Гейри- хяттилк параметри =2 оларса a a2 K2 h оларса (5.453) тянлийиня дахил олан ФЖ(х)
h EJ
функсийалары ашаьыдакы сонсуз сыралар васитяси иля тяйин едилир:
n 6n
F1 x 1 1
n a2 x
1 2 7 8 13 14 ... 6 n 5 6 n 4 ;
n 1 6 n !
n 6 n 1
F2 x x 1
n a2 x
2 3 8 9 14 15 ... 6 n 4 6 n 3;
n 1 6 n 1!
2 n 6 n2
F x x 1n a2 x 3 4 9 10 15 16 ... 6 n 36 n 2 ;
3 2! n1
6 n 2 !
n 6 n3
x3
F4 x 3! 1 6 n 3! 4 5 10 11 16 17 ... 6 n 2 6 n 1.
n a2 x
n 1
Беляликля, сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа параметрик гейри- хятти ганунла дяйишмясиндя
дярин салынан чевик дайаьын там деформасийайа щесабланмасы вя ич гцввялярин тяйини методикасы
верилмишдир. Бу методика икитябягяли гейри-бирcинсли грунт мцщитиндя сабит яйилмя сяртлийи олан дай-
аглары деформсийайа щесабламаьа имкан верир. Тяклиф олунмуш методиканын цстцнлцйц ондан иба-
рятдир ки, кясилян функсийа шяклиндя дяйишян гейри-бирcинсли грунтун сяртлик ямсалынын епцрц, кясил-
мяйян гейри- хятти ганунла дяйишян епцрля явяз олунур.
Икитябягяли грунт мцщитинин щяр тябягя дахилндя сяртлик ямалынын параметрик гейри-хятти га-
нунла дяйишмясини гябул едирик. Дайаьын салынма дяринлийи бойунcа грунтун сяртлик ясалынын кяси-
лян функсийа шяклиндя дяйишян епцрц еквивалент сяртлик ямсалы епцрц кими гябул едилир. Беля олдугда
икитябягяли гейри-бирcинсли грунт мцщити сяртлик ямсалы бахымындан бирcинсли грунт мцщити кими гя-
бул олунур. Грунтун дайаьын ашаьы уcу сявиййясиндя цфцги йердяйишмя истигамятиндя еквивалент
ekv .
сяртлик ямсалы K h ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир:
bh h1 1 h22
m h m2 h2 1 m2 ,
ekv.
K (5.466)
h
h 1 1 2 h1
200
бурда бщ-дайаьын щесаби ени; м1 вя м2- биринcи вя икинcи грунт тябягясинин деформасийа ямсалы 1;
щ1 вя щ2- биринcи вя икинcи грунт тябягяляринин галынлыьы; щ=щ1+щ2- дайаьын грунта цмуми салынма
дяринлийи; - гейри-хяттлик ямсалы олуб 0 3, 1 вя 2- биринcи вя икинcи грунт тябягясинин уйьун
щяcм чякиляридир. Йухарыдакылары гябул едяряк бойуна вя ениня гцввялярин тясири алтында дярин салы-
нан чевик дайаьын деформасийайа щесабланма мясялясиня бахаг.Фярз едяк ки, икитябягяли грунт
мцщитиндя ишляйян чевик дайаьа бцнювря сятщи сявиййясиндя шагули Н, цфцги Г0 вя топа момент М0
тятбиг едилмишдир. Дайаьын яйинтиляриня гаршы грунт мцщитинин эюстярдийи реактив мцгавимяти Фусс-
Винклер моделиндян истифадя етмякля ашаьыдакы дцстурла тяйин едирик:
ггр(х)= Кекв.(х)Й(х). (5.467)
екв
Бурада К (х)- икитябягяли грунтун сяртлик ямсалынын дяринлик бойунcа дяйишмяси олуб, па-
раметрик гейри-хятти ганунла гябул едилир:
x
K ekv. x K hekv. . (5.468)
h
Шякил 5.25. Икитябягяли грунт мцщитиндя еквивалент сяртлик ямсалы епцрцндян истифадя етмякля дярин
салынан чевик дайаьын ениня-бойуна яйилмяйя щесабланма схеми.
(5.467) вя (5.468) тянликляри ясасында чевик дайаьын яйинтиляриня гаршы грунт мцщитинин эю-
стярдийи реактив мцгавимятин интенсивлийи ашаьыдакы ифадя иля тяйин олунар:
x
qqr. x K hekv. Y x (5.469)
h
(5.469) моделиндян истифадя етмякля чевик дайаьын бойуна- ениня яйилмядя диференсиал тянлийи
ашаьыдакы кими тяйин олунур:
d 4Y x 2 d Y x
2
a ,ekv.
x Y x , (5.470)
dx4 dx 2
бурада 2
N
m2 , a ,ekv. - дайаг-грунт системинин еквивалент сяртлик эюстяриcисидир:
EJ
K hekv.
a ,ekv. , m 4 (5.471)
h EJ
(5.470) тянлийиня ашаьыдакы башланьыc сярщяд шяртляри дахилиндя бахылыр:
Y 0 Y0 ; Y 0 0 ;
M Q (5.472)
Y 0 0 ; Y 0 0 20
EJ EJ
(5.470) диференсиал тянлийи параметрик гейри-хятти ямсалы олан дюрд тяртибдян ади диференсиал
тянликдир. Бу тянлийин щяллини йалныз мювcуд тяхмини цсулларла гурмаг мцмкцндцр. Бахылан кон-
такт мясялянин диференсиал тянлийини Пикар ардыcыл йахынлашма цсулу иля гураг. Бу цсулун ясас хцсу-
201
сиййяти ондан ибарятдир ки, Й(х) функсийасына сыфырынcы йахынлашма кими (5.470) диференсиал тянлийини
(5.472) сярщяд шяртляри дахилиндя дюрдгат интегралладыгда алынан сярщяд функсийасы
2 x3 M0 x 2 Q0 x3
Yсярщ. x Y0 x Y0 0 x (5.473)
3! EJ 2! EJ 3!
истифадя олунур. Пикар ардыcыл йахынлашмаларыны ашаьыдакы шякилдя гуруруг:
Y0 x Yсярщ. x ;
x x
x z x z
3 3
Y1 x Y0 x a ,ekv. z Y0 z dz 2 Y0 z dz;
0
3! 0
3!
x x
x z x z
3 3
Y2 x Y0 x a ,ekv. z Y1 z dz 2 Y1 z dz..........
0
3! 0
3!
.......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .......... .........
x x
x z x z
3 3
Yn x Y0 x a ,ekv. z Yn1 z dz 2 Yn1 z dz.
0
3! 0
3!
Ардыcыл йахынлашмалары гейри-мящдуд шякилдя давам етдирсяк вя алынмыш функсийалары башланьыc
параметрляря эюря груплашдырсаг, Йн(х) функсийасыны ашаьыдакы кими тяйин едярик:
M Q
Yn x Y0 F1 x 0 F2 x 0 F3 x 0 F4 x. (5.474)
EJ EJ
Бурада Й0, 0, М0 вя Г0 башланьыc параметрляр олуб бцнювря сятщи сявиййясиндя (х=0) дайаьын
яйинтисини, дюнмя буcаьыны, яйиcи моментини вя кясиcи гцввясини ифадя едир. Ф1(х), Ф2(х), Ф3(х),
Ф4(х)- функсийалары бахылан статики контакт мясялянин бир-бириндян асылы олмайан дюрд хцсуси щял-
ляри олуб, ашаьыдакы дяйишян ишаряляри cялд йыьылан сонсуз сыралар васитясиля тяйин едилир.
an ,ekv. x n 4 n
F1 x 1 1
n
,ekv. n 1
1n
1 ... 2n 4 2 5 ... 2 2n 8
Ln a3 ,ekv. 1n1
n 1
2 n x 3 2 n12
1 ... 2n 4 2 5 ... 2 2n 8 3 9 ... 3 2n 12 M n ...;
x n ,ekv. x n 4 n
F 1 x 1
n
! n 1 1 4 ... n 4 n 3 ... n 4 n
n x 2 n 2n x 2 n 4
2n
1 ,ekv. 1
n 1
T
n 1 2n ! n 1 2n ! 1 ... 2n 4 n ,
2 2 n
x 2 2 n 8
a ,ekv. 1
n
S ...
n 1 2n ! 1 ... 2n 4 2 5 ... 2 2n 8 n ,
щарада =1,2,3
202
1. Фярз едяк ки, икитябягяли грунт мцщитинин еквивалент сяртлик ямсалы дайаьын йералты щиссяси
бойунcа сабит гиймятя маликдир, йяни гейри-хяттилик параметри =0; К(х)= K h const . Бу щал-
ekv .
да цмуми щялля дахил олан Ф1(х), Ф2(х), Ф3(х) вя Ф4(х)функсийалары ашаьыдакы шякилдя йазыларлар:
n n x
4n
x 2 n4
F
1 x 1 1 a0
4 n !
a 0
1
n 1 2 n
2n 4 !
n 1 n 1
2 x 2 n8
x 2 n12
0 0
tn,1 ..., ;
n 12 2 n
a 1 n 2n
n 1 a 3
1
n 1 2 n 8 ! n 1 2 n 12 !
x 4 n1
x 2 n 1
F2 x x 1 a0 1n 2 n
n n
2n 2 !
a
x 2 n6
x 2 n10
0 0
1
n 1 2 n
n 1 a 2
1
n 1 2 n
t ..., ;
n 1 2n 6 ! n 1 2n 10 ! n,1
4 n3
F x x 1n a n x
3
x 2 n3
4
3! n1
0
4 n 3! n1
1
n 2n
2n 3!
(5.475)
x 2 n7
x 2 n11
0 a 1
n 1 2 n
2n 7 !
n 1 a 2
0 1
n 1 2 n
K hekv.
Бурада, a0 , t 3, 6 , 10, 15.., ,
EJ n,1
Сыралар нязяриййясиндян истифадя етмякля (5.474) щяллинин алынмыш (5.475) функсийаларыны ашаьы-
дакы шякилдя йаза билярик:
x 2 n4
F1 x chbx 2 b 1
n 1 2 n
2
n 1 2n 4 !
x 2 n8
x 2 n12
2 b 1 n 1 2b 6 1n1 2 n t ...,
4 n 2n
2n 5 !
n 1 2 b 4
1
n 2n
t ...,
2n 9 ! n,1
n 1 n 1
1 1 2 x2
F3 x shbx sin bx 2 1 cos x
2 b 2
2 !
x 2 n 10
x 2 n10
2 b 2 1n1 2 n tn,1.n 1 2 b 4 1n 2 n t ...;
n 1 2n 10 ! n 1 2n 10 n,1
1
F4 x 3 chbx sin bx shbxcos bx
4 b (5.476)
1 x 3 x 3
x n7
3 sin x 2 b 1
2 n 1 2 n
n 1
1! 3! n 1 2n 7 !
x 2 n11
2 b 4 1n 2 n t ...,
n 1 2n 11! n,1
бурада b 4
a0 4 K hekv.
4
4 EJ
, m 1 .
203
2. Фярз едяк ки, икитябягяли грунт мцщитинин еквивалент сяртлик епцрц чевик дайаьын грунта са-
лынма дяринлийи бойунcа хятти ганунла дяйишир. Бу щалда
K x
K hekv.
h
x, 1, a a1
K hekv.
hEJ
, m 5 .
(4.475) ифадяляриня ясасян (4.474) цмуми щяллинин ясас функсийалары ашаьыдакы шякилдя йазылар:
1 6 11 ... 5n 4 a15 x x x sinx
x 5n 3 3 5 5
F1 x 1 1 a1n
n
n 1 5n ! 1 3! 5!
x 2 n 10 x 2 n 15
n 2 7n 6 a13 1 2 n
a12 1 2 n
n 1
M ...
n
F1 x 1 1 a 2
n n x
1 2 7 8 ... 6n 56n 4
n 1 6n !
2a 2 x 2 4 x4 6 x 6
62 1 cosx
2 ! 4 ! 6 !
2 n 12
a 22 1n 2 n 2 Ln
x 2 n 18
a 23 1 2 n
x n 1
2M ...
n 1 2n 12! n 1 2n 18! n
6 n
F x x 1n a n x 1 2 ...
1 ! n 1
2
6n !
(5.478)
x 2 n
6n 5 6n 4 1 2n !
n 2n
n 1
2 n 6
x 2 n 12
a 2 1 Tn , a 22 1 2 n
n 1 2 n x
S ...;
n
Лн=(2н+7)(2н+8)+Лн-1; Л0=56;
Мн=(2н-13)(2н-14)Лн+Мн-1 М0=10192;
Тн,=(+1)(+2)+(+3)(+4)+…+(+2н+1) (+2н+2);
Сн, =(2н+7+)(2н+8+)Тн,+Сн-1,;
С0=(+1)(+2)(+7)(+8);
=1,2,3.
204
Эюрцндцйц кими бахылан бцтцн щалларда (5.474) цмуми щяллинин ясас ФЖ(х) ж=1,2,3,4 фун-
ксийалары дяйишян ишаряли сонсуз сыраларын cями шяклиндя ифадя олунур. Бу сыраларын щяр бири сурятдя
артан а(а0,а1,а2)параметриня мяхряcдя ися артан факториал ядядляря маликдир. Бундан ялавя -
параметри дя олдугcа кичикдир. Одур ки, ФЖ(х) функсийаларыны мцяййян едян сонсуз сыралар cялд
йыьыландыр. Практики щесабламаларда функсийалары бу сыраларын илк 2-3-ц иля мящдудлашдырмаг олар.
Гябул едилмиш щяр сыранын ися 2-3 щядди иля гянаятлянмяк олар.
Йухарыда бахылан сонунcу ики хцсуси щал Н.К. Снитко вя А.Н. Снитконун щялляри иля цст-цстя
дцшцр. Бу да гурулмуш цмуми щяллин дцзэцнлцйцнц тясдиг едир. Гурулмуш (5.474) цмуми щялли
ясасында дайаьын ихтийари кясийиндя дюнмя буcаьыны, яйиcи моменти вя ениня кясиcи гцввяни тяйин
едяк:
x Y0 F1 x 0 F2x EJ F3 x EJ F4 x ;
M0 Q0
M x Y F x F x M 0 F x Q0 F x '
EJ 0 1 0 2
EJ
3
EJ
4
(5.479)
en
Q x
EJ
Y x 2Y x Y0 F1 x 2 F1x
0 F2 x F2x EJ F3 x F3x
2 M0 2
Q0 F x 2 F x .
EJ 4 4
(5.479) ифадяляриня дахил олан ясас функсийаларын илк цч тяртибдян тюрямяляринин гиймяти
(5.475), (5.476), (5.477) вя (5.478) ифадяляриндя х-я эюря уйьун диференсиаллама апармагла тяйин
едилир.
(5.474) вя (5.479) щесаблама дцстурларына дахил олан Й0 вя 0 кинематик параметрляри мяcщул
параметрлярдир. Бу параметрляри тяйин етмяк цчцн чевик дайаьын ашаьы уcунун сярщяд шяртляриндян
истифадя едирик. Яэяр х=щ дяринликдя дайаьын ашаьы уcу гейри-гайа грунтда сярбяст отурарса бу
щалда мяcщул параметрляри тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы шяртлярдян истифадя едирик:
M h
Y2 h EJ 0;
(5.480)
Y h Q h 0
en
3 EJ
Бу шяртляри (5.479) дцстурунун сонунcу ики сятриндя нязяря алсаг, йаза билярик:
Бурада
M0 Q0
A1 h EJ F3h EJ F4h;
A2 h
M0
EJ
Q
F3h 2 F3h 0 F4h 2 F4h ; (5.482)
EJ
B1 h F1h F1h; B2 h F2h 2 F2h.
2
205
Алынмыш (5.481) хятти- тянлик системини башланьыc мяcщул параметрляря эюря щялл едяряк, тапы-
рыг:
Яэяр чевик дайаьын ашаьы щиссяси гайа грунтунда мцтляг сярт баьланмыш оларса, бу щалда
мяcщул параметрляр ашаьыдакы шяртлярдян тапылыр:
Y h 0;
(5.484)
Y h h 0.
(5.474) вя (5.479) дцстурунун биринcи сятриня ясасян (5.484) шяртляри ашаьыдакы кими йазылар:
Бурада
M0 Q0
A h F h F h;
3
EJ 3
EJ 4
(5.486)
A h M0 F h Q0 F h.
4 EJ 3 EJ 4
A4 h F2 h A3 h F2h
Y ;
F1 h F2h F1h F2 h
0
(5.487)
A4 h F1 h A3 h F1h .
0 F1h F2 h F1 h F2h
Беляликля, тяклиф олунмуш методика бойуна- ениня яйилмяйя ишляйян чевик дайаьы икитябягяли
грунт мцщитиндя еквивалент гейри-хятти ганунла дяйишян сяртлик ямсалы епцрцндян истифадя етмякля,
там деформасийайа щесабламаьа вя ич гцввяляри тяйин етмяйя имкан верир.
206
ФЯСИЛ 6. ДЯНИЗ ВЯ ЧАЙ ЩИДРОТЕХНИКИ ТИКИНТИСИНДЯ ТЯТБИГ ОЛУНАН
СЯРБЯСТ ВЯ АНКЕРЛЯНМИШ СВАЙ ВЯ ШПУНТ ДИВАРЛАРЫН
КОНСТРУКСИЙАЛАРЫ ВЯ МЮВCУД ЩЕСАБЛАМА МЕТОДЛАРЫ
Дяниз вя чай тярсаня тикинтисиндя назик диварлы гурьулар эениш тятбиг олунурлар. Истяр тярсаня,
истярсядя сявиййя галдыран щидротехники гурьуларын йералты контурунда свай вя шпунт диварлардан о
заман истифадя олунур ки, бцнювря грунту эюстярилян конструксийалары тяляб олунан дяринлийя са-
лынмаьа имкан версин. Бу конструксийаларын башлыcа цстцнлцйц ондан ибарятдир ки, онлар игтисади
cящятcя ялверишлидир вя мцмкцн олан ялавя йцклямяляря щяссаслыглары аздыр. Тярсаня тикинтисиндя
тятбиг олунан свай вя шпунт диварлар конструктив яламятляриня эюря сярбяст вя анкерлянмиш олурлар.
Анкерлянмямиш диварлар конструксийа бахымындан ян садя тярсаня гурьуларыдыр. Бу гурьулар адя-
тян аьаcдан, металдан вя дямир-бетондан щазырланыр. Анкерлянмямиш аэаc шпунт диварлар онла-
рын гаршысындакы суйун дяринлийи кичик олдугда тярсаня йаратмаг цчцн истифадя олунур. Беля дивар-
ларын су сявиййясиндян сярбяст щцндцрлцйц адятян 2-3 м –дян чох олмур. Беля диварлар грунта са-
лынмыш бцтюв шпунт сыраларындан ибарятдир олур ки, онларын йухары баш щиссяси бяркидилмямиш сахланы-
лыр (шякил 6.1). Йухары щиссядя свай сыралары cцт лювщя вя тирcикляр васитясиля, болт васитясиля бирляшдири-
лир (сыхылыр). Диварын цст щиссясиндя башлыг тирcийи йерляшдирилир вя бунун формасы дцзбуcаглы вя йа
даиряви олур. Шпунт свайларын ен кясик формалары шякил 6.2-дя эюстярилмишдир.
Метал вя дямир – бетон шпунт свайлардан щазырланан диварларын су сявиййясиндян сярбяст
щцндцрлцйц 4-5 м гябул олунур. Тярсаня гурьуларында тятбиг олунан шпунт свайлар щям шагули,
щям дя маили щазырланыр. Адятян метал вя дямир-бетон шпунтларын маиллийи 1:1 гябул олунур.
207
Сявиййягалдыран щидротехники гурьуларын бцнюврясиндя сызмайа гаршы йарадылан шпунт дивар-
лар ясасян металдан вя дямир-бетондан щазырланыр. Бу шпунт диварларын грунта салынма дяринлийи
бцнювря грунтунун сызма ямсалындан, бу грунтларын галынлыьындан вя сявиййягалдыран щидротех-
ники гурьуларын йаратдыьы басгыдан асылы олараг мцяййян едилир. Щидротехники гурьуларын йералты
контурунда сызмайа гаршы йарадылан чевик шпунт диварлары асма вя битмиш диварлар олмагла ики йе-
ря бюлцнцр. Битмиш шпунт диварлары су кечирян грунт лайыны тамамиля кечяряк практики олараг су ке-
чирмяйян грунт лайына санcылыр. Онун су кечирмяйян гата дахилолма дяринлийи ян азы 1,5-2 м гябул
олунур. Асма шпунт диварларын ашаьы уcу су кечирян грунт лайында галыр. Щидротехники гурьуларын
йералты контурда тятбиг олунан шпунт диварлары сызмайа гаршы йарадылан цфцги елементлярдян (по-
нур) фяргли олараг сызма йолунун узунлуьу тяхминян (1,5….2,0) лш дяфя узатмыш олур. Беля шпунт
диварларындан гурьунун йухары цст щиссясиндя вя йералты контурундан истифадя олунур. Эюстярилян
шпунт диварларынын йарадылмасында башлыcа мягсяд бцнюврядя сызма иткисини азалтмаг вя нятиcядя
гурьунун бцнюврясиндя суффозийа щадисясинин гаршысыны алмагдар. Беля шпунт диварларын йералты
щиссясинин узунлуьу бир нечя метрдян 100-150 м-я гядяр ола биляр.
Анкерлянмиш шпунт вя свай диварлар адятян 2 елементдян - дартгы анкериндян вя дайагдан
ибарят олур. Дартгы анкерляри аьаcдан, металдан вя дямир – бетондан щазырланыр. Аьаc анкер
дартгылар адятян аьаc шпунт диварларда, метал анкер дартгылар, аьаc, метал вя дямир-бетон шпунт
диварларда, дямир-бетон анкер дартгылар ися анcаг дямир – бетон диварларда тятбиг олунурлар. Ди-
варын узунуна истигамятиндя анкер дартгы гурьулары адятян 1,5-4м, чох щалларда ися 2-3м-дян бир
йарадылыр.
Аьаc анкер дартгылары диаметри 22-30 см олан тяк вя йа cцт тирcиклярдян щазырланыр. Метал ан-
кер дартгылары адятян диаметри д=30-100 мм олан даиряви кясикли формада щазырланыр. Анкеря
дцшян дартгы гцввяси прокат дямирдян щазырланмыш мил цзяриня дцшцр. Сон заманлар анкер дартгы-
ларын метал трослардан щазырланмасына даща чох цстцнлцк верилир.
Метал дартгылар адятян мцмкцн олан ашаьы сявиййялярдя йерляшдирилир. Лакин бу заман анке-
рин йерляшмя дяринлийи еля олмалыдыр ки, дальыc ишляринин эюрцлмясиня
ещтийаc олмасын. Метал анкер дартгылары коррозийадан горунмаг
цчцн ону гятран парча иля юртцб цзяриня битум чякирляр.
Анкер дайагларда шпунтдан щазырланан сащил гурьуларында
эениш истифадя олунур вя онлары цч ясас типя бюлмяк олар: тяк дайа-
нан шагули свайлар, ики айаглы дайаглар вя тавалардан щазырланмыш
дайаглар. Тяк свайлардан щазырланан анкер дайаглар ясасян кичик
гцввя гябул едирляр вя онлардан щазырланан шпунт диварларан гаршы-
сында суйун дяринлийи 3-4м-дян чох олмур. Аьаc анкерлярдян ян
чох истифадя олунаны икиайаглы анкерлярдир (шякил 6.3). Икиайаглы свай-
лы анкерлярдя свайын узунлуьу 6-13м, диаметри 24-30см олмагла,
маиллийи 3:1-2,5:1 гябул олунур. Дямир – бетон анкерлярдя свайын
маиллийи 3:1-дян 1:1-дяк олур. Беля анкерлярин диварынын узунлуьу
бойунcа аддымы аьаc анкерлярдя 0,8-1 м, дямир – бетонда 1,2-1,4
м олур. Анкер тавалар аьаcдан, бетондан, дямир – бетондан вя
металдан щазырланыр. Бунлардан ян чох тятбиг олунаны анкер дямир
– бетон тавалардыр. Бетон вя дямир – бетон тавалар бцтюв диварлар
шяклиндя щазырланыр вя щяр 10- 40 м-дян бир температур чюкмя тикиш-
ляри иля бир-бириндян араланыр. Бетон таваларын галынлыглары адятян
0,5-0,7 дямир - бетонун галынлыглары 0,1-0,5м олур. Анкер дартгылары Шякил 6.3. Икиайаглы анкерин
вя онларын елементляри шякил 6.4-дя, анкер дайагларын елементляри ися схеми
шякил 6.5-дя эюстярилмишдир.
208
Шякил 6.4. Анкер дартгы вя онун деталлары
Щесаблама схеминдя анкерлянмямиш дивар канал тир кими гябул олунур вя беля щесаб олунур
ки, онун ашаьы уcу грунт мцщитиндя бяркидилмишдир вя диварын йухары сярбяст уcуна топа Г йцкц
тятбиг едилмяйинcя онун щяр ики цзцндя грунтун йана тязйиги ейни гиймятя малик олур. Топа йцк
тятбиг едилдикдян сонра ися дивар грунт мцщитиндя вя йухары сярбяст щиссядя цфцги йердяйишмяляр
едяряк яйилир вя еляcя дя мцяййян C нюгтяси ятрафнда дюнцр. Бу нюгтянин юзцндя дяйишмя алынан
истигамятдя грунт мцщитинин дивара йан тязйиги артыр, якс тяряфдя ися бу тязйиг азалыр. Беляликля,
бцнювря сятщи сявиййясиндя истянилян дяринликдя дивара грунтун эюстярдийи тязйигин интенсивлийи пас-
сив вя актив тязйиглярин фярги кими гябул едилир (шякил 6.6):
eh xn a (6.1)
бурада - грунтун щяcм чякиси; n вя a -уйьун олараг грунтун пассив вя актив тязйиг ям-
саллары олуб, ашаьыдакы ифадяляр иля тяйин олунур:
210
Шякил 6.7. Анкерлянмямиш назик диварын цфцги йцкя график
щесабланма схеми
211
Щесабланма Е.К.Йакоби цсулу иля апарылыр. Бу щесабламада ян чох б схеминдян истифадя
олунур. Апарылмыш щесабламалар нятиcясиндя диварын грунта минимум салынма дяринлийи вя онун
ен кясийиндя йарана биляcяк максимум яйиcи момент тяйин олунур. Щесабламалар эюстярир ки, че-
вик диварла грунт арасында йаранан сцртцнмя гцввяси дайаг реаксийалары гиймятиня аз тясир едир
(тяхминян 10-12%). Лакин бунунла йанашы сцртцнмя гцввясинин нязяря алынмасы диварын йералты
щиссясиндя грунтун реактив мцгавимят гцввясини cидди дяйишдирир. Башга сюзля, сцртцнмя гцввяси-
нин ифадясиня ясасян айдын олур ки, грунтун дивара реактив гцввяси артыр вя йа азалыр. Щал-щазырда
грунт мцщитиндя ишляйян истяр сярбяст, истярся дя анкерлянмиш чевик дайагларын щесабында дяйишян
сяртлик ямсаллы Фусс-Винклер моделиндян истифадя олунур. Беля олдугда бахылан конструксийаларын
йералты щиссясинин яйилмяйя щесабланмасы цмуми щалда дюрдцнcц тяртибдян дяйишян ямсаллы
бирcинсли дифференсиал тянлийя эятирилир:
Чевик диварын вя йа дайаьын (свайын) ен кясийи сабит олдугда (6.4) дифференсиал тянлийи ашаьы-
дакы кими йазылыр:
Бахылан статики контакт мясялянин щесаблама схеми шякил 6.9-да верилмишдир. Бу схемдян
эюрцндцйц кими яйилмяйя ишляйян назик шпунт дивары ики щиссядян ибарятдир:
1. Щ галынлыглы тюкмя грунтун актив тязийгиня мяруз галан йухары щисся.
2. Бцнювря грунтуна салынма дяринлийи щ олан йералты щисся.
212
Бу щиссялярин щяр биринин яйилмя мясялясиня айрылыгда бахырыг. Гурулмуш щялляря дахил олан
мяcщул статики вя кинематик параметрлярин щесабланмасында сярщяд шяртляриндян вя щяр ики щисся
цчцн бцнювря сятщи сявиййясиндя деформасийа ич гцввялярин кясилмямязлик шяртляриндян истифадя еди-
рик.
Галынлыьы Щ олан тюкмя грунтун актив тязйигиня мяруз галан чевик диварын йерцстц щиссясинин
яйилмядя дифференсиал тянлийи ашаьыдакы кими ифадя олунур:
bht 3
Бурада ЕЖ – диварын сабит яйилмя сяртлий (Е-еластиклик модулу, J - шпунт дивары мате-
12
риалынын яталят моментидир; Y1 ( x1 ) - бахылан щиссянин ихтийари кясийиндя яйинтинин гиймяти; q1 ( x1 ) -
грунтун актив тязйигинин интенсивлийидир.
Сонунcу ифадядя T - тюкмя грунтун щяcми чякиси; Т-щямин грунтун дахили сцртцнмя
буcаьы, bh 1,0m диварын щесаби ени (цчбуcаг шякилли пайланмыш йцкцн тясир мцстявисиндя); a - ак-
тив тязйиг ямсалыдыр.
Бцнювря сятщиндян Щ щцндцрлцкдя чевик шпунт диварынын йухары уcу цчцн ашаьыдакы сярщяд
шяртлярини гябул едирик:
х1=0 олдугда
Бцнювря сятщи сявиййясиндя, йяни х1=Щ олдугда шпунт диварынын кясийи цчцн ашаьыдакы сярщяд
шяртлярини гябул едирик:
бурада
(6.9) башланьыc сярщяд шяртлярини нязяря алмагла (6.11) дифференсиал тянлийини дюрдгат интеграл-
ласаг аларыг:
Сонунcу ифадяйя ясасян йерцстц щиссянин ихтийари кясийиндя дюнмя буcаьыны, яйиcи момент вя
кясиcи гцввяни щесабламаг цчцн ашаьыдакы дцстурлары алырыг:
213
(6.13) вя (6.14) дцстурларындан истифадя едяряк чевик шпунт диварынын йералты щисяссинин х=0
олдугда бцнювря сятщи сявиййясиндя башланьыc параметрлярини ашаьыдакы шякилдя ифадя етмяк олар:
Бцнювря сятщи сявиййясиндя ихтийари х дяринлийиндя диварын ен кясийиндя яйиcи момент вя кясиcи
гцввяни щесабламаг цчцн ашаьыдакы ифадяляри йазмаг олар:
Бу ифадялярдя Мгр (х) вя Ггр(х) – уйьун олараг грунт мцщитинин диварын яйилмясиня гаршы эю-
стярдийи реактив мцгавимятиндян ихтийари кясикдя йаранан яйиcи момент вя кясиcи гцввяни ифадя
едир.
(6.17) ифадясини х-я эюря диференсиалласаг:
аларыг.
Материаллар мцгавимятиндян мялум олдуьу кими пайланмыш йцкцн интенсивлийи г(х) иля дива-
рын яйинтиси Й(х) арасында ашаьыдакы асылылыг мювcуддур:
Дяйишян сятрлик ямсаллы Фусс-Винклер моделиндян истифадя етсяк, грунт мцщитинин диварын яй-
илмясиня гаршы эюстярдийи реактив мцгавимятин интенсивлийини ашаьыдакы кими ифадя едя билярик:
214
Бахылан контакт мясялянин диференсиал тянлийини гябул олунмуш башланьыc сярщяд шяртляри дахи-
линдя интегралласаг, аларыг:
Бу ифадядя
олур вя тапылмыш Йн(х) функсийасы бахылан мясялянин ахтарылан щяллини веряр. Тапылмыш щядди фун-
ксийаны башланьыc параметрляря эюря груплашдырсаг, сон нятиcядя (6.25) тянлийинин щяллини ашаьыдакы
кими ифадя едя билярик:
215
Бу щялля дахил олан f j (x) (ж=1,2….,4) функсийалары ашаьыдакы дяйишян ишаряли сонсуз сыралар
васитясиля тяйин олунурлар:
(6.27) ифадяляриндя сонсуз сыраларын щядляри An ( x), Bn ( x), Cn ( x) вя Dn (x) ашаьыдакы гайдада
тяйин олунурлар.
216
Йухарыда гурулмуш (6.26)-(6.31) цмуми щялли ясасында лайищяляндирмя тяcрцбясиндя ян чох
тясадцф олунан хцсуси щесаблама щалларына бахаг.
1. Анкерлянмямиш чевик диварын йералты щисяссиндя грунт мцщитинин сяртлик ямсалы сабит вя йа
интеграл орта гиймятя маликдир, йяни
Бу шяртляр дахилиндя (6.26) цмуми щяллиня дахил олан фж(х) функсийалары (6.27)-(6.31) –я ясасян
ашаьыдакы шякилдя ифадя олунурлар:
2. Чевик диварын йералты щиссясиндя грунт мцщитинин сяртлик ямсалы дяринлик бойунcа хятти га-
нунла дяйишир, йяни
Беля олдугда йухарыда гурулмуш цмуми щялля эюря f j (x) (ж=1,2….,4) функсийалары цчцн
ашаьыдакы асылылыглары алырыг:
(6.35)
3. Чевик диварын йералты щиссясиндя грунт мцщитинин сяртлик ямсалы дяринлик бойунcа квадрат
парабола гануну иля дяйишир:
217
Бахылан щалда f j (x) (ж=1,2….,4) функсийалары (6.27)-(6.31)-я ясасян ашаьыдакы щиперщорма-
ник сыралар васитясиля тяйин олунурлар:
Эюстярилян гайда иля грунт мцщитинин сяртлик ямсалынын диэяр дяйишмя ганунауйьунлуглары
цчцн дя чевик диварын йералты щиссясинин дифференсиал тянлийинин щяллиня дахил олан ясас
f j (x) (ж=1,2….,4) функсийаларыны тяйин етмяк олар.
Беляликля, бцтцн бахылан щесаблама щалларында чевик диварын йералты щиссясинин там деформа-
сийайа щесабланмасы цчцн ашаьыдакы щесаблама дцстурларыны алмаг олар:
(6.38) щесаблама дцстурларына дахил олан фж(х) функсийаларынын илкин цч тяртибиндян тюрямяляри
ейни адлы функсийаларын х-я эюря ардыcыл диференсиалланмасы иля тяйин едилир:
вя с.
Алынмыш (6.38) дцстурларында башланьыc Й0 вя 0 параметрляри мяcщул параметрлярдир. Бу па-
раметрляри тяйин етмяк цчцн чевик диварын ашаьы уcунун сярщяд шяртляриндян истифадя етмяк лазым-
дыр.
Бу мясялянин щяллиндя мцщяндис тяcрцбясиндя ашаьыдакы щаллара раст эялмяк олар.
1. Фярз едяк ки, чевик анкерлянмямиш диварын ашаьы уcу сярбястдир. Бу щалда диварын щямин
кясийиндя яйиcи момент вя кясиcи гцввянин гиймятлярини сыфыра бярабяр етмяк олар:
218
Бу хятти тянлик системини щялл етмяк цчцн ашаьыдакылары гябул едирик:
Беля олдугда (6.39) тянлик системини ашаьыдакы кими ифадя етмяк олар:
Алынмыш (6.41) тянлик системини мяcщул башланьыc параметрляря эюря щялл едяряк тапырыг:
Чевик диварын йерцстц щиссясинин яйилмяйя щесабланмасы ясасында мцяййян едилмиш (6.15)
шяртлярини нязяря алсаг, диварын йухары сярбяст уcу сявиййясиндя яйинтиси (1) вя дюнмя буcаьы (1)
цчцн ашаьыдакы щесаблама дцстурларыны алырыг:
Сярбяст диварлардан фяргли оларыг бу параграфда йухары уcу сявиййясиндя йердяйишмяйя гаршы
шарнир бяркидилмиш, йяни анкерлянмиш чевик диварын щесабланмасына бахылыр. Бурада да дивар
йерцстц вя йералты олмагла ики щиссяйя бюлцнцр. Диварын йералты щисяссинин щесабланмасы принсипcя
анкерлянмямиш диварларда олдуьу кими апарылыр. Йералты щиссянин яйилмядя дифференсиал тянлийиня
мялум сярщяд шяртляри дахилиндя вя грунт мцщитинин сяртлик ямсалынын мцмкцн дяйишмя гануна-
уйьунлугларында бахылыр. Бурада ясас фярг диварын йерцстц щиссясинин деформасийайа щесабланма-
219
сында вя мяcщул башланьыc параметрлярин тяйин олунмасындадыр. Бахылан статики контакт мясялянин
щесабланма схеми шякил 6.10-да эюстярилмишдир.
Шякил 6.10-а ясасян анкерлянмиш диварын Х1О1Й1 мцстявисиндя ихтийари кясикдя яйиcи момент
вя кясиcи гцввяси цчцн ашаьыдакы ифадяляри аларыг:
Сонунcу ифадяни х1-я эюря диференсиалласаг, диварын йерцстц щиссясиня тясир едян мцнтязям
йцкцн интенсивлийини аларыг:
(6.49) дифференсиал тянлийиндя бу сярщяд шяртлярини нязяря алмагла дюрдгат интегралласаг, йаза
билярик:
Бу ифадяйя ясасян анкерлянмиш чевик диварын йерцстц щисяссинин ихтийари кясийиндя дюнмя
буcаьы, яйиcи момент вя кясиcи гцввяни тяйин етмяк цчцн ашаьыдакы ифадяляри алырыг:
220
х1=Щ олдугда (6.51) вя (6.52) ифадяляриня ясасян йаза билярик:
Чевик диварын бахылан мясяля цчцн йералты щисяссинин деформасийайа щесабланмасы формаcа
анкерлянмямиш чевик диварда олдуьу кимидир вя мясялянин там щялли (6.38) дцстурлары иля мцяййян
олунур. (6.51), (6.52) вя (6.53) ифадяляриндя 1 вя Р башланьыc мяcщул параметрлярдир.
1 вя Р мяcщул параметрлярини тяйин етмяк цчцн яввялcя диварын йералты щисяссинин ашаьы
уcунун сярщяд шяртляриня эюря (6.38) ифадяляриндян истифадя олунур. (6.53) ифадяляриня эюря гурул-
муш тянлик системи бирэя щялл едиляряк, диварын йерцстц щиссясинин йухары уcу сявиййясиндя мяcщул 1
вя Р параметрляри тяйин едилир.
221
ФЯСИЛ 7. ЩИДРОТЕХНИКИ ГУРЬУЛАРЫН КОНСТРУКСИЙАСЫНЫН
МАТЕРИАЛЫНА ДЯНИЗ МЦЩИТИНИН ТЯСИРИ
Дяниз щидротехники гурьулары тикилян заман гум, даш, аьаc, бетон вя дямир-бетон кими ти-
кинти материалларындан эениш истифадя олунур. Гум дяниз суйунда коррозийайа уьрамыр (тикинтидя
адятян кварс гуму тятбиг олунур). Гцввядя олан норматив сянядляря ясасян лиман тикинтисиндя
гранит, сийинит, диорит, габбро, эил зярряcикляри 3%-дян аз олан сых ящянэ дашы вя гнейс кими сых даь
сцхурларындан ибарят олан дашлардан истифадя олунур. Ящянэ дашы истисна олмагла, бцтцн сцхурлар
дяниз суйунун тясириндян зядялянмир. Сых ящянэ дашы дяниз суйунда онун тяркибиндя сярбяст кар-
бон анщидриди олан заман ярийир. Лакин бу просес олдугcа йаваш эедир вя практики олараг гурьу-
нун узунюмцрлцйцня тясир эюстярмир. Эюстярилян даш сцхурлары кифайят гядяр сых вя мющкям ол-
дуьу цчцн онларда физики коррозийа йаваш эедир. Дяниз шяраитиндя суйун фасилялярля доймайа вя
яримяйя мяруз галмасы вя суйун шорлуг дяряcясинин чох олмасы щесабына бетон вя дямир-бетон
гурьулар физики коррозийайа мяруз галыр вя онлар даща чох зяряр чякирляр.
222
Дяниз щидротехники гурьуларында аьаc эениш тятбиг олунур.
Дяниз щидротехники гурьуларынын аьаc конструксийалары чцрцмядян
вя онун ичини йейян гурдларын фяалиййяти нятиcясиндя даьылыр. Аьаcын
узунюмцрлцлцйц аьаc йейян гурдлар олмадыгда температур-рцту-
бят шяраити иля мцяййян олунур. Аьаcын рцтубятлилийи 20%-дян аз вя
50%-дян чох олан заман (ахырынcы суалты сащяйя вя суйун даими
капилйар галхма сащясиня характерикдир) чцрцмяйя мяруз галма-
дан аьаc конструксийалар он вя щятта йцз иллярля йашайа биляр.
Рцтубятлилик 20-50% олан заман аьаc тез чцрцйцр вя даьылыр. Тем-
пературу 18-360C олан истиф иглимдя бу просес интенсивляшир ки, аьаc
конструксийаларынын даьылмасы (чцрцмяси) 3-5 ил ярзиндя баш верир.
Дяниз щидротехники гурьулары цчцн бу шяраит суцстц вя дяйишян ис- Шякил 7.1. Тередо иля
ланан сащялярдя мцшащидя олунур. дешик-дешик едилмиш свай
Дяниз суларында аьаc тез-тез аьаcйейянлярля, молйускалар вя парчасы
хярчянэшякиллиляр васитясиля зядялянирляр. Молйускалар вя хярчянэшякиллиляр бязи щалларда аьаcы ян
гыса мцддятдя, бязян бир ил ярзиндя даьыда билярляр.
Дяниз щидротехники гурьуларына молйускалар (Тередо вя Банкиа) ян чох зяряр йетирирляр.
Молйусканын шцфряляри аьаcын цзяриня йапышыр вя яввялcя цфцги йол ачыр, сонра лифляря паралел олараг
шагули йолун ямяля эялмясиня кечирляр. Йолун узанмасы иля бярабяр молйуска да узаныр, бу заман
сусоран органы щямишя аьаcын хариcи цзяриндя галыр. Сцфрянин бюйцк сыхлыгда йерляшмяси заманы
1см2 сащядя эириш дешикляринин сайы 60-70-я чатыр вя аьаcын ен кясийи ары шаныны хатырладыр (шякил 7.1).
Температуру 18-300C вя дузлулуьу 12%-дян чох олан суларда Тередо фяал инкишаф едир. Дуз-
лулуьу 5%-дян аз олан суларда Тередо мящв олур. Банкиа суйун дузлулуьу 10-35% олан заман
йашайа биляр, анcаг дузлулуг йаваш-йаваш ашаьы дцшяряк 5% олан заман да инкишаф едя биляр. Бан-
кианын нормал щяйат фяалиййяти суйун температуру 10-150C олан заман баш верир. Лакин мцшащи-
дяляр эюстярир ки, Банкиа щятта 00C-дя йашайа вя инкишаф едя билир.
Молйускаларла мцгайисядя хярчянэшякиллиляр гурьулара олдугcа аз зяряр йетирирляр. Лимпориа
иля аьаcын зядялянмяси илдя 1-2 см сцрятля баш верир, анcаг гурьуларын даща интенсив зядялянмяси
щаллары да баш верир. Аьаcйейян гурдлар аьаcы суалты сащядя бюйцк фяаллыгла зядяляйирляр, лакин грут
сявиййясиндян ашаьы сащядя практик олараг зядялямирляр.
Аьаcйейян гурдларын фяалиййятиня дашла юртмя дя чятинлик тюрятмир. Щямчинин суйун чирклян-
мяси дя онларын фяалиййятиня манея олмур.
Субтропик вя тропик зоналарын бязи аьаc нювляри палма, мангр, евкалипт аьаcйейян гурдларын
тясириня йахшы мцгавимят эюстярир вя хариcи лиманларда мцвяффягиййятля тятбиг олунур.
Сон вахтлар практик олараг шимал районларындан башга, дяниз щидротехники гурьуларынын ти-
кинтиси заманы аьаc тамамиля метал, бетон вя дямир-бетон конструксийалар иля явяз олунмушдур.
Бу да тикинтинин сянайеляшдирилмясиня шяраит йаратмыш, анcаг ейни заманда дяниз суйунда даща
интенсив коррозийа иля зядялянмяйя имкан вермишдир.
Металларын дяниз суйунда даьылмасы (коррозийа) зяифгялявили елетролитдя реаксийасы заманы он-
ларын електрокимйяви гаршылыглы тясири нятиcясиндя баш верир (пЩ=7,8…8,3). Бу просес метал систе-
минин термодинамик дайаныгсызлыьы нятиcясиндя юз-юзцня баш верир. Коррозийа мцщитинин компо-
ненти (тяркиб щиссяси) изобар потенсиалын гиймяти иля тяйин олунур.
Изобар потенсиал – сабит температур Т вя тязйигдя П баш верян просесляри нязярдян кечирян
заман тятбиг олунан термодинамик функсийадыр:
З=Ф+пВ вя З=У+пВ-ТС
бярабярлийи иля тяйин олунур.
Бурада Ф-cисмин сабит температуру сахламаг цчцн изотермик просесляр заманы cисим иля
мцщит арасында ялавя енержи мцбадилясини тямин едян сярбяст енержи; В-хцсуси щяcм; У-верилян
cисмин дахили енержиси; С-ентропийа. П=cонст вя Т=cонст олан заман баш верян юз-юзцня ахын про-
сесляри йалныз изобар потенсиалыназалма
истигамятиндя мцмкцндцр.
223
Дяниз суйунда металын електрокимйяви коррозийасы заманы атомун метал шябякясиндян
гопмасы ики асылы олмайан, анcаг cяряйанла ялагяли просеслярин нятиcясиндя баш верир. Анод
cяряйаны салватурлашмыш метал катионларынын мящлула вя катод cяряйаны азад олмуш електронларын
оксидляшдириcиляря кечмяси иля характеризя олунур (шякил 7.2).
Mee nH 2O Me nH 2O e;
e O Oe
224
бярабярлийи иля ифадя олунур. Яэяр Me
бяраб
> ox
бяраб
, онда металын оксидляшмяси гейри-мцмкцндцр. Бу
да яйани шякилдя, коррозийа диаграмында эюстярилмишдир (шякил 7.4).
Коррозийанын сцряти йаваш эедян просесля тяйин едилир. Бу да коррозийа диаграмасында аз
габарыглы полйаризасийа яйрисиня уйьун эялир. Бу катод вя анод нязаряти щалыдыр (шякил 7.5). Дяниз
коррозийасы заманы суда оксиэенин щялл олунмасы иля щидроксидин ямяля эялмяси просесинин бярпа-
сына нязарятчи катод просеси олаcагдыр.
4e O2 2H2O 4OH
Дяниз суйунда металын коррозийасы заманы коррозийанын илкин мящсулу щидрат туршусу иону-
на щяссас олур вя аз щялл олан дямир туршусунун щидратыны ямяля эятирир, щансы ки, оксидляшяряк да-
ща аз щялл олунан гонур боз рянэли дямир щидроксидиня чеврилир. Суйун вя оксиэенин тясири алтында
коррозийа мящсуллары юз тяркиб вя хассясини дяйишир. Ахырынcыны цмуми шякилдя беля йазмаг олар:
nFeOH 3 mFeOH 2 qH 2 O
Оксиэен чатышмамазлыьы заманы коррозийа мящсуллары йашыл рянэдян гара рянэя гядяр, оксиэ-
ен артыг олдугда ися нарынcы-гырмызы рянэдя олур. Ня гядяр металын сятщиндя суйун щярякяти
эцcлцдцрся, о гядяр дя cяряйан чохалыр вя коррозийанын сцряти бюйцкдцр.
Характериня эюря коррозийа бцтюв мцнтязям вя гейри-мцнтязямлийи иля фярглянирляр: йерли
коррозийа (бурайа йара, нюгтя вя коррозийа лякяси аиддир); кристалларарасы коррозийа (бурада мета-
лын зярряcикляри сярщядляри зядяляйир); транс кристаллит коррозийа (бурада метал юз зярряcикляри цзря
кясилир). Ахырынcы ики нюв коррозийа даща тящлцкялидир, чцнки онлар гурьунун мющкямлийинин там
итирилмясиня сябяб ола биляр.
Металларын коррозийа сцряти йа кцтлянин итмясиня эюря (г/см2 иля) вя йахуд да яксяр щалларда
коррозийанын дяринлийиня нцфуз етмя (мм/ил) сцряти иля характеризя олунур. Металын коррозийасынын
сцряти ашкарлайыcы ялавялярдян, металын сятщинин вязиййятиндян, йерли шяраитдян олдугcа чох асылыдыр
вя кифайят гядяр эениш щцдудда дяйишир. Дяйишян сявиййяляр зонасында коррозийанын сцряти 0,04-дян
1,28мм/иля гядяр дяйишир. Пасын вя суда щялл олмуш оксиэенин коррозийасы йцксяк олдугда корро-
зийанын сцряти артыр. Тяркибиндя мисс вя аз мигдарда Cр, Ни, Ал олан металлар дяниз суларында аз
карбонлу поладлара нисбятян 25-30% вя даща артыг коррозийайа давамлыдыр. Тяркибиндя 1-3% Ни,
0,5-1% Cр, 0,1-0,3% Мэ вя 0,005% Ба олан металлар дяниз суларында коррозийайа гаршы йцксяк
давамлылыьа маликдирляр.
Сон заманлар тикинти конструксийаларында ялван металлардан алимуниум вя онун хялитялярин-
дян истифадя олунур. Метал иля мцгайисядя чох йцксяк дяйяря малик олмасына бахмайавраг, онла-
рын тятбиг олунмасы тамамиля перспективлидир, чцнки «Дянизнефтлайищя» институтунун мялуматына
эюря дяниз суларында алцминиум коррозийа сцряти «CТ3» маркалы метала нисбятян ики-цч дяфя
225
ашаьыдыр, дяйишян сявиййя сащясиндя 0,5-1мкм/ил вя суалты сащядя 8-10мкм/ил щяддиндян йухары ол-
мур.
Дяниз щидротехники гурьуларында бетон ашаьыдакы тясирляря мяруз галыр:
а) агрессив мящлулларын вя дяниз суларында щялл олмуш кимйяви маддялярин тясириня;
б) кцляйин, бузун, лиллярин вя эямилярин йаналмасы тясириня;
c) чохсайлы дяйишян нямлянмянин вя гуруманын, донма вя яримянин тясириня;
д) бактерийаларын вя ютрцлмянин тясириня.
Дяниз суларынын кимйяви тясири заманы бетонда ашаьыдакы щаллар баш веря биляр:
а) дузларын яримяси, йяни сементин тяркиб щиссяляринин суда щялл олмасы;
б) сементин тяркибиндя олан маддяляр дяниз суйунда щялл олараг реаксийа йарадыр ки,
нятиcядя ямяля эялян йени маддяляр йа асан ярийяндир, йа да юзлцлцлцк хассясиня малик дейилдир;
c) йени маддялярин ямяля эялмяси нятиcясиндя кристаллашма просеси онун щяcмини чохалдыр вя
бетонун механики даьылмасына сябяб олур.
Йуйулма коррозийасы калиум щидроксидин щялл олмасына ясасланыр вя щялл олма натриум хлори-
дин иштиракы иля даща да чохалыр. Дяниз суларынын бетона узунмцддятли тясириндян калиум щидрокси-
дин тамамиля йуйулмасы баш верир ки, бу да илкин мющкямлийин 40-50% итирилмяси демякдир. Дяниз
суларынын тязйиги алтында суалты гурьуларын – суалты дяниз тунелляри, гуру доклар, док камералары
диварындан сцзцлмя заманы да йуйулма (дузсузлашма) просеси баш верир.
Дяниз мцщити шяраитиндя бетонун кимйяви коррозийасынын нювц агрессив карбон анщидридинин
тясири иля ялагядардыр. Бу дяниз суйунда щялл олараг калиум щидроксид иля карбон анщидридинин ре-
аксийасы нятиcясиндя калиум карбонат ямяля эялир вя назик гат шяклиндя бетонун сятщини юртцр. Бу
заман калиум бикарбонат алыныр вя бетондан йуйулур. Бу просес, бетону мцяййян дяряcядя йуй-
улмадан (сулфат вя магнезиал коррозийадан) горуйан суда щялл олмайан калиум карбонатын та-
мамиля щялл олмасына эятириб чыхара биляр. Агрессив карбон анщидриди 15 мг/дм3 гядяр олан дяниз
суйу бетон цчцн тящлцкяли щесаб олунмур.
Дяниз суларынын агрессивлийинин цмуми туршулуьу онун дяниз организмляринин кимйяви тярки-
бинин пЩ<7 гиймятиндя ЩCО3-515 мг/дм3, пЩ<6.7 гиймятиндя ЩCО3-515 мг/дм3-дян чох олду-
гда мцмкцндцр.
Дяниз щидротехники гурьулары цчцн ян бюйцк тящлцкя тюрядян сулфат коррозийасы магнезиум
сулфатын сярбяст щидроксидля вя калиум алцминатла гаршылыглы тясириндян ямяля эялир. Бу заман щяcми
бюйцмядян аморф (кювряк) маддяляр вя башга дузлар ямяля эялир, кристаллашма заманы щяcм чох
бюйцйцр вя бетон даьылыр.
Магнезиум коррозийасы сярбяст ящянэя магнезиум хлорун тясири заманы баш верир, нятиcядя
суда йахшы щялл олан калсиум хлорид ямяля эялир.
Реаксийа сярбяст ящянэин тамамиля сярф олунмасына гядяр давам едир ки, бу да бетону
даьыдыр.
Бетонун физики коррозийасы, башга мясамяли тикинти материаллары кими, онун фасилялярля ням-
лянмяси вя гурумасы, деформасийанын инкишафындан асылы олараг шишмя вя сыхылмасы, су бухарланан
заман мясамялярдя галан дузларын кристаллашма тязйигинин (2…3)105 Па-а чатдырылмасы вя фаси-
лярля донуб яримяси нятиcясиндя баш верир. Ахырынcы щалда бетонун даьылмасына сябяб су иля долмуш
мясамя вя капилйарларда бузун ямяля эялмяси нятиcясиндя дахили эярэинлийин артмасыдыр.
Донма вя яримя заманы бетонун даьылма механизми тамамиля айдын олмаса да, бу щади-
сянин баш вермясинин тяхмини схемини изащ етмяк олар. Нанометрдян миллиметря гядяр юлчцдя олан
бетонун мясамя вя капилйарлары тамамиля вя йа гисмян су иля долур. Температур ашаьы дцшян за-
ман биринcи нювбядя су ири мясамялярдя донур вя донмайан су донма сащясиндян сыхышдырылыб чы-
харылыр. Яэяр мясамяляр 91%-дян артыг су иля долубса, онда бюйцк щидростатик тясир ямяля эялир
(бязян 200 МПа вя даща чох), бу да мясамялярин вя капилйарларын диварларынын даьылмасына эяти-
риб чыхарыр, йени кичик чатларын ямяля эялмясиня сябяб олур.
Тязйиг йцксялян заман суйун донма нюгтяси ашаьы дцшцр, кичик капилйарларда суйун бир щис-
сяси майе шяклиндя галыр, йалныз температурун сонрадан ашаьы дцшмяси нятиcясиндя донур. Яэяр
мясамялярдя щава варса, онун сайясиндя щидростатик тязйигин бюйцк сыхылмасы арадан эютцрцлцр,
лакин материалын гурулушунун гейри-бирcинслийиндян бу щалда да айры-айры йерлярдя йцксяк тязйиг
чохалыр.
226
Бетонун мясамяляриндя су донан заман йерли зядялянмялярдян башга бетонун бцтцн
щяcминин гейри-хятти эенишлянмяси мцшащидя олунур. Ян бюйцк нисби эенишлянмя деформасийасы
температурун мянфи 30-450 C дяйишмяси интервалына уйьун эялир. Бу заман бетонда йцксяк эярэ-
инлик йараныр, чцнки бетонун хятти эеншлянмя ямсалы орта щесабла буздан 4-5 дяфя аздыр.
Гейд етмяк лазымдыр ки, конструксийанын ятрафында буз ямяля эялян заман мцщитин кимйяви
агрессивлийи артыр, чцнки донан заман дяниз суларында дузларын йыьылмасы сон дяряcя чохалыр вя се-
мент дашына бярк дуз тясир едир. Бязи тядгигатлара эюря бу амил донма вя яримядян дя артыг
дяряcядя бетонун даьылмасына сябяб олур.
Бетон конструксийаларын сятщиндя дяниз организмляри бактерийалардан молйускалар кими
cанлы организмлярин мяскян салмасы юртмя гаты адланыр, онун инкишаф интенсивлийи вя эцcц эениш
диапазонда дяйишир. Беля ки, мцлайим гуршагларда бир нечя мювсцм ярзиндя юртмя гатынын галын-
лыьы 30-40 см олмагла, 100 кг/м2-я чатыр, бу да коррозийа шяраитини мцряккябляшдирир. Cанлы орга-
низмляр зяиф туршулу мцщит йарадырлар ки, бу да коррозийа тящлцкясини артырыр. Бязи биткиляр вя
cанлылар мцщафизя гатыны вя бязян гурьунун материалыны даьыдараг билаваситя конструксийайа тясир
едир.
Сон илляр дяниз щидротехники гурьуларын тикинтисиндя, истисмар мцддяти бир сыра щалларда бетон
конструксийаларынын истисмар мцддятиндян кифайят гядяр аз олан, дямир – бетон конструксийалар
тятбиг олунур. Дямир-бетон гурьуларын дяниз суларында зярури зядялянмядян узун мцддят ишлян-
мясиня тяминат верир. Беля вязиййят бир сыра сябябляр, ясас етибары иля техноложи хцсусиййятляря эюря
изащ олунур:
– дямир-бетона дяниз суйу тясир едян заман коррозийайа бетон вя арматур мяруз галыр. Ки-
файят гядяр галын мцщафизя гаты сых олан бетонда арматурун коррозийасы мцшащидя олунмур, чцнки
калсиум щидроксидин йцксяк конструксийасы фазаларарасы суда гяляви мцщити йарадыр (пЩ=12…13).
Гяляви мящлул арматура тохунараг ону пассивляшдирир вя беляликля дя коррозийанын гаршысыны алыр.
Дярин чатлар олан заман мясамяли бетонда бетонун гялявилийи пЩ=8,5…9,5 гядяр ашаьы
дцшцр вя бунун нятиcясиндя дя коррозийанын башламасы цчцн шяраит йараныр. Дяниз суйунда олан
хлор ионлары арматура нцфуз едир, оксидлярин горуйуcу тябягясини даьыдараг арматурда коррозий-
анын инкишафына сябяб олур. Тядгигатларла мцяййян едилмишдир ки, бетонда арматурун коррозийасы
електрокимйяви характер дашыйыр, катод нязаряти иля эедир, онун сцряти оксиэенин арматура диффу-
зийа шяртиндян тяйин олунур.
Мцщитин рцтубятлийи ящямиййятли шякилдя дямир-бетонун арматурунун коррозийасынын интен-
сивлийиня тясир едир. Рцтубятлилик аз олдугда (<60%) арматур цзяриндя бцтюв су тябягясинин ямяля
эялмяси чятинляшир, сярбяст оксиэенин арматура сусуз мясамялдярля кечмясиня бахмайараг, елек-
трокимйяви реаксийа баш вермир. Мясамяляр су иля там долан заман, бу дяниз гурьуларынын суалты
сащясиндя мцшайят олунур, аерасийа шяраити чятинляшир вя коррозийа кяскин сурятдя йавашыйыр. Арма-
турун коррозийасы суйун дяйишян сявиййядя вя йухары сащялярдя (бетонун рцтубятлилийи 65-80%),
даща бюйцк интенсивликля эедир. Ямяля эялмиш коррозийа мящсуллары щяcмдя бюйцйяркян мцщафизя
гатында чох ямяля эялмясиня сябяб олур, заман кечдикcя мцщафизя гаты тюкцлцр, арматур мцщафи-
зясиз галыр вя коррозийа интенсив инкишаф едир. Беля конструксийалары адятян бярпа етмяк мцмкцн
олмур.
Гурьунун тямир дяйяри вя тамамиля сырадан чыхма дяйяринин cями, чох бюйцк рягямлярля ха-
рактеризя олунур ки, бу да коррозийа иткиси щесабына йараныр. Бунунла ялагядар олараг дяниз щид-
ротехники гурьуларын коррозийадан мцщафизясиня дцнйанын бцтцн юлкяляриндя бюйцк диггят йетирир-
ляр. Бу сащядя бир сыра хцсусиляшдирилмиш елми-тядгигат мцяссисяляри фяалиййят эюстярир. Гурьуларын
коррозийадан мцщафизясинин цсул вя гайдалары ясас етибары иля онларын конструксийасынын материа-
лындан вя конструктив хцсусиййятиндян асылыдыр.
Аьаcлары чцрцмядян вя аьаcйейян гурдлар тяряфиндян даьыдылмадан горумаг цчцн тез-тез
мцхтялиф токсиноложи маддяляр-антисептикляр тятбиг едирляр. Антисептикляр эюбялякляря вя аьаcйейян
гурдлара гаршы йцксяк зящярлянмя габилиййятиня малик олмалыдыр вя ейни заманда ятраф мцщит цчцн
227
зярярсиз олмалыдыр. Аьаcла мцгайисядя уcуз олмалыдыр, аьаcа асан нцфуз етмялидир, кимйяви пассив
олмалыдыр, ням чякмяни йцксялтмямяли вя аьаcын мющкямлийини ашаьы салмамалы, металларда кор-
розийа ямяля эятирмямялидир.
Истещсалатда антисептиклярин ян чох ашаьыдакы нювляри тятбиг олунур:
а) суда щялл олан биркомпонентли антисептикляр – флорлу, ачыг Сары флорлу натриум; ачыг сары
флорлу алиминиум; пентахлор фенолйатриум вя башга бирляшмяляр, еляcя дя бор вя хром тяркибли дяр-
манлар.
б) суда щялл олмайан антисептикляр – оксидефенил, пентахлорфенол, бетанатол вя башгалары цзвц
майеляр вя мящлуллар шяклиндя тятбиг олунур.
Антисептик йаьлар – даш кюмцр, антасен, йарыкокс, даш кюмцр, шист, креозот вя башгаларыдыр.
Антисептикляри хариcи юртцк шяклиндя вя йа щопдурма кими истифадя етмяк олар. Ахырынcы даща
йахшы щесаб олунур, чцнки хариcи юртцк шяклиндя олан цзлцк 7-8 илдян артыг мцщафизя габилиййяти эю-
стярмир.
Суда щялл олан антисептикляр аьаcдан тез йуйулуб чыхыр вя онларын щидротехники тикинтилярдя
тятбиг олунмасы мягсядяуйьун дейилдир, буна эюря дя бурада аьаcлары антисептикляшдирмяк цчцн
цстц щялл олан вя йаьлы антисептиклдярдян истифадя едирляр.
Аьаcа антисептикляри хцсуси автоклавларда атмосфер вя йа йцксяк тязйигля щопдурурлар. Бу
асылылыг ашаьыдакы ардыcыллыгла апарылыр.
– аьаcы автоклава долдурдугдан сонра орада 10-15 дягигя 8·104Па вакуум йарадырлар вя
орайа антисептик ялавя едирляр;
– вакууму ашаьы салараг атмосфер тязйиги алтында 10-15 дягигя аьаcы мящлулда сахлайыр-
лар;
– ваннаны гурудандан сонра 10-15 дягигя ярзиндя 8·104Па вакуум йарадылыр, (2….3) 105Па
тязйигдя су бухары верилир вя аьаc 30-40 дягигя ярзиндя гыздырылыр;
-20-40 дягигя ярзиндя йенидян беля ваккум йарадылыр ки, бу вахт ярзиндя дя аьаc аккумилйа-
сийа едян истиликля гурудулур. Аьаcын бу цсулла щопдурулмасы истянилян антисептиклярдя тятбиг олу-
нур.
Лакин аьаcын етибарлы антисептикляшдирилмяси атмосфер тязйигиндян йухары тязйигдя онун щоп-
дурулмасы заманы ялдя олунур. Антисептиклярин сярфиня эюря мящдуд щопдурулма цсулу (Рйупинг
цсулу) даща чох гянаятлидир. Бу цсул заманы яввялcя автоклавда (3…4)105Па щяддиндя йцксяк
щава тязйиги 15 дягигя сахланылыр. Бу заман аьаcын мясамяляриня мцяййян мигдарда ялавя щава
дахил олур. Сонра 9·105Па тязйигдя мящлул верилир вя 50-120 дягигя сахланылыр. Щопдурулма баша
чатанда вя мящлулу чыхарандан сонра автоклавда 8·104Па вакуум йарадылыр. Бу заман сыхылан
щава аьаcын мясамяляриндян щопдурулан мящлулун бир щиссясини эери итяляйир.
Бу цсул нисби рцтубятлилийи 25-30% олан гуру аьаcлары щопдурмаг цчцн тятбиг олунур. Даща
йцксяк рцтубятлилийя малик олан аьаcлары щопдурмаздан яввял онлары габагcадан йаьда гыздырыр-
лар. Йаьлы вя цзвц щялл олунан антисептикляр щидрофоб мящлуллар адланыр вя гурудуcу катализатор
ролуну йериня йетиря биляр.
Ням аьаcы йцкляйяндян сонра автоклава температуру 95-980C олан щопдурулма антисептик-
ляри ялавя едилир, бу температуру сахламагла автоклавда вакуум йарадылыр. Ашаьы тязйиглярдя суй-
ун гайнама температуру 1000C ашаьы олдуьу цчцн автоклавда гайнама нятиcясиндя аьаcын да-
хилиндя бухар ямяля эялмякля щидрофоб мящлулда йцксяк температурлу гурума просеси баш верир.
Аьаcдан айрылан бухар автоклавын йухары щисяссиня топланыр вя ваккум-насос васитяси иля совру-
лур.
Рцтубятлилийиндян асылы олараг аьаcын гурума просеси 8 саатдан 20 саата гядяр давам едир
вя сонра аьаcын антисептиклярля щопдурулмасы просеси башлайыр.
Антисептикляшдирилмиш аьаc конструксийасында чапыг, дешик олмамалыдыр вя она эюря дя онлары
свай гурьуларында истифадя едирляр.
Метал конструксийалы дяниз щидротехники гурьуларынын коррозийадан горунмасы хцсуси кор-
розийайа давамлы яринтилярля, металын сятщи мцщафизя гаты иля юртцлцр. Метал еля енерэетик щалда сах-
ланылыр ки, о термодинамик оксидляшмяйя мяруз галмасын.
228
Коррозийайа давамлы яринтилярин тятбиг олунмасы, коррозийа иля мцбаризянин ян етибарлы цсул-
ларындандыр. Дяниз суйунда метал конструксийасында коррозийа ямяля эялмясинин гаршысыны алмаг
цчцн она ялавя яринтиляр гатмагла онун сятщиндя назик пярдя йарадылыр вя бу да конструксийанын
коррозийайа давамлылыьыны йарадыр. Дцнйа практикасында коррозийайа давамлы яринтиляр алмаг
мягсяди иля чохлу тяркибли яринтиляр ишлянмишдир. Нисбятян баща олмасына бахмайараг, бу цсуллар
олдугcа перспективлийи щесаб олунур.
Метал сятщинин лак вя бойаларла юртцлмяси эениш йайылмыш цсуллардан биридир. Щал-щазырда
епоксид, даш кюмцр, уретан, бинил вя с. ясаслы гятранлар дяниз щидротехники гурьуларын коррозийа-
дан горунмасы цчцн ишлядилир. Бир нечя гат чякмякля комбиня едилмиш юртцклярдян эениш истифадя
едирляр ки, онун да суда юмрц 5-10 ил олур. Юртцклярдян неопрен юзцнц ян йахшы cящятдян эюстяр-
мишдир вя о йцксяк коррозийайа гаршы давамлы, эцняш радиасийасына вя дузлу дяниз суйунун тясири-
ня мцгавимят эюстярир, еластикдир вя механики зядялянмир. Йаь, йаьгятран, битум вя диэяр форма-
да олан юртцкляр даща аз давамлы олурлар.
Юртцйц чякмяздян яввял металын сятщи гумвуран машынларла тямизлянир вя дярщал сонра кя-
тан йаьында гурьушун сцлцэяни (ян йахшы астар) синк оксиди калсиум –хромат, хром – фосфат, дямир
сцлцэяни иля астар чякилир. Астар гуруйандан сонра бир нечя гат бязяк юртцйц чякилир. Металын кон-
струксийаларыны дяниз суйунун тясириндян горумаг цчцн металлашдырылмыш (синк вя алиминиум)
юртцклярдян истифадя етмяк олар. Тяcрцбя эюстярир ки, бу юртцклярин сятщиня астар вя рянэ гатларынын
чякилмяси мягсядяуйьундур.
Юртцйцн чякилмя шяраитиндян щаванын рцтубятлилийиндян вя температурундан асылы олараг
онун материалы сечилир. Суалты шяраитдя юртцйцн чякилмяси епоксид гятранындан истифадя етмякля
хцсуси технолоэийа иля йериня йетирилир.
Щал-щазырда дяниз щидротехники гурьуларыны коррозийадан мцщафизя етмяк цчцн катод мцща-
физяси эениш тятбиг олунур. Онун ян йахшы cящяти етибарлылыьында, ону йериня йетирян заман гиймяти-
нин йцксяк олмасында, истисна хярcляринин аз олмасында, схемлярин садялийиндя вя истифадя олунан
материалларын олмасындадыр. Ейни заманда катод мцщафизяси ат-
мосфер коррозийасы зонасында мцряккяб конфигурасийалы гурьулар
цчцн тятбиг олунмур. Яэяр тятбиг олунса, онда мцщафизя гатынын
чякилмяси тяляб олунур ки, игтисади cящятдян уcуз олсун. Катод
мцщафизяси – хариcи мянбядян чякилмиш cяряйанлы катод мцщафизя-
си вя катод протектор мцщафизяси вариантында йериня йетириля биляр.
Биринcи щалда гурьунун катод полйарлашмасы хариcи мянбя-
нин електрик енержиси щесабына йериня йетирилир вя бу заман гурьу о
гядяр мянфи потенсиал алыр ки, онун конструксийасынын металынын
оксидляшмяси мцмкцн олмур (шякил 7.6).
Бу щалда метал парчалары, графит ичликляри вя башга материал-
лар анод кими гябул олунур.
Катод мцщафизясинин иши заманы конструксийанын елементля-
риндя ясас етибары иля калсиум вя манган кими пис щялл олан дуз-
лардан сых назик тябягя ямяля эялир ки, бу да гурьуну коррозийа-
дан мцдафия едир.
Мцщафизянин йериня йетирилмяси дайандыгда йаранмыш назик Шякил 7.6. Чякилмиш cяряйанла
тябягя тядриcян щялл олур. Бунунла ялагядар олараг охшар системин дяниз естакадасынын катод
истисмары заманы гурьу цчцн зийан олмадан дюврц олараг мцщафизя схеми.
cяряйаны кясмяк олар. Бу заман електрик енержисинин сярфи 2-3 дяфя 1-анод; 2-бирляшдириcи нагил; 3-
азалыр. Икинcи щалда катод полйарлашмасы даими cяряйаны гурьу- даими cяряйан мянбяйи; 4-
нун даща бюйцк мянфи потенсиала малик металы иля (мясялян, мцщафизя олунан естакада; 5-
манган, синк, алиминиум вя йа онларын яринтиляри) ялагя заманы коррозийа мцщити- мцщафизя
ямяля эялир. cяряйанынын йолу
Бу метал анод олараг тезликля коррозийайа уьрайыр вя дюврц
олараг дяйишдирилир. Бу протектор адланыр ки, икинcи методун ады да бурадан эютцрцлмцшдцр.
Дяниз мцщитиндя бетон вя дямир – бетон конструксийаларын узунюмцрлцлцйцнц тяйин етмяк,
бетону щазырлайан вя гурьуну лайищяляндирян заман бир сыра гайдаларын йериня йетирилмяси иля тя-
229
мин олунур. Йяни дяниз мцщитндя коррозийайа давамлы, чых, чатсыз бетондан истифадя едирляр. Дя-
низ гурьуларынын лайищяляндирилмясиндя габагcадан эярэинляшдирилмиш конструксийаларын тятбиг
олунмасы мяслящят эюрцлцр. Беля олдугда бетонда чатларын ямяля эялмя ещтималы азалыр вя гурьу-
нун истисмар мцддяти артыр (шякил 7.7).
Конструксийанын формасы олдугcа садя олмалыдыр. Чалышмаг ла-
зымдыр ки, конструксийада чухур, батыг, тахча вя башга пис вентилйа-
сийа олунан сащяляр олмасын. Беля ки, кюрпц вя естакаданын йухары
щиссясинин конструксийасы бцтюв плитя шяклиндя лайищяляндирилдикдя да-
ща еффектли олур.
Дяниз щидротехники гурьуларын назик дямир-бетон елементляри-
нин галынлыьы 15 см-дян аз олмамалыдыр. Тикинтинин норма вя гайда-
ларынын тялябиня уйьун олараг дяниз щидротехники гурьуларында мянфи
арматурлу дямир-бетон конструксийасында мцщафизя гаты 70 мм, мил
арматурлу дямир бетонда ися 50 мм-дян аз олмамалыдыр. Дяниз щид-
ротехники гурьуларын бцтцн дямир-бетон елементляринин чата давамлы-
Шякил 7.7. Ириблоклу ясасын лыьы тикинти норма вя гайдаларына уйьун йохланылмалыдыр. Дяниз щид-
катод протектор мцщафи- ротехники гурьуларынын конструксийалары нормайа ясасян сукечирмяй-
зясинин схеми. ян, шахтайа давамлы, тялябя эюря мющкямлийи юдяйян аьыр бетон тяляб
1-ясас; 2-анод (протек- олунур. Бу бетон стандартларын тялябини юдяйян сементдян щазырланыр.
тор); Дяниз щидротехники гурьуларына бетон щазырламаг цчцн ширин суда
3-бирляшдириcи нагил; 4-бир- тямиз йуйулмуш бярк даш сцхурундан (3-4мм фраксийалы), тяркибиндя
ляшдириcи нагилин сыхаcы 0,5%-дян аз эил олан чынгылдан, ири вя хырда фраксийалы кварс гумун-
дан истифадя етмяк лазымдыр. Бетон гарышыьынын техноложи хцсусиййятини
йахшылашдырмаг цчцн сятщи актив вя пластифирсийаедиcи гатышыгларын ялавя едилмяси тяклиф едилир.
Сон заманлар тикинти тяcрцбясиндя бетон вя дямир-бетон конструксийаларынын сятщиня (гуру,
рцтубятли вя дюврц олараг исланан) шцшя парча иля арматурлашмыш епоксид гятран ясаслы назик тябягя-
ли полимер юртцк чякилир. Дямир-бетон елементлярин арматурларыны коррозийадан горумаг цчцн ону
пасдан тямизлямяк, бетон гарышыьына ингибиторлар йерляшдирмяк, арматурун катод мцщафизясини
тятбиг етмяк лазымдыр. Йыьма дямир-бетондан истифадя едян заман айры-айры елементлярин юз ара-
ларында бирляшмясинин кейфиййятиня хцсуси диггят йетирмяк лазымдыр.
230
ФЯСИЛ 8. ЛИМАН ЩИДРОТЕХНИКИ ГУРЬУЛАРЫНЫН ЛАЙИЩЯЛЯНДИРИЛМЯСИНИН
ЯСАС ГАНУНЛАРЫ
231
7 ЫЫЫ ЫВ
Чай лиманлары: йананлма гурьулар, горуйуcулар вя сащилбяркидиcиляр: йцк
дювриййяси, млн. тонла
>3
0,15-3 Ы ЫЫЫ
<0,15 ЫЫ ЫВ
ЫЫЫ ЫВ
233
Cядвял 8.2.
234
тяйин етмяк цчцн ися K K c sin (бурада K c 7,8 вя 9 бал сейсмиклийя уйьун олараг 0,025; 0,05
вя 0,1-я бярабяр гябул едилян норматив сейсмиклик ямсалыдыр; - сейсмик гцввя иля цфцг мцстяви
арасындакы буcагдыр; тяхмини щесабламалар цчцн =300 гябул олунур); -гурьунун динамик ха-
рактеристикасыны вя щцндцрлцк бойунcа кцтлясинин пайланмасыны нязяря алан ямсалдыр; лиман
гурьуларыны бцтюв дивар кими щесабладыгда 1,5 гябул етмяк олар; шагули гцввяляри щесаблайан
заман щямишя 1,0 гябул едилир.
Гурьуларын вя ону ящатя едян суйун яталят гцввяси иля йанашы истинад гурьуларына грунтун
реактив мцгавимятини азалдан е вя актив тязйигини ea артыран яталят гцввясини дя нязяря алмаг
ваcибдир. Истинад диварына ялагясиз грунтун актив вя пассив тязйигини сейсмик тясирляри дя нязяря
алмагла ашаьыдакы кими щесабламаг олар:
eac ea 1 K c tg 450 / 2 (8.2)
e cp e p 1 K c tg 450 / 2 (8.3)
бурада: - грунтун дахили сцртцнмя буcаьынын щесаби гиймятидир. Гурьулары щесаблайан
заман сейсмики тясири нязяря алан гцввя вя статики тязйиг нязяря алыныр. Бу заман гурьунун айры-
айры щиссяляринин гурашдырма тикишиня эюря дайаныглылыьа, грунт ясасла гурьунун цмуми дайаныг-
лыьына, конструктив елементлярин вя онларын бирляшмя дцйцнцнц мющкямлилийиня йохламаг лазымдыр.
Сейсмик йцклярин характери вя физики тябиятинин анализиня ясасян сйесмик районларда
горуйуcу гурьулар цчцн гейри сейсмики районлардакы гурьулардан 10-20% -дян чох дайаныглы
конструксийаларын тятбиги мягсядяуйьундур. Йаналма ЩТГ гурьулары цчцн грунтун тязйигини гя-
бул етмяйян дайагсыз массив конструксийалардан, истифадя етмяк даща еффектлидир.
Сянайе вя мцлки тикинтиляр щал-щазырда щядди-щал вязиййяти цсул иля щесабланыр. Сон заманлара
гядяр щидротехники гурьулары даьыдыcы йцкляря вя йа ещтимал олуна билян эярэинликляря эюря щесаб-
лайырдылар. Онларын щядди-щал вязиййяти цсулу иля щесабланмасына илк аддым кими 1969-cу илдя Чай-
няглиййаты лайищя институту тяряфиндян ишлянмиш сащил тярсаня гурьуларында бахылмышдыр. Лайищялян-
дирмянин ясас ганунларына уйьун олараг бу щесаблама цсулу ири мигйаслы щидротехники гурьуларын
лайищяляндирмясини апаран башга тяшкилатларын да практикасында истифадя олунур.
Лиман щидротехники гурьуларынын йени цсулла щесабланмасына кечид онларын лайищяляндирил-
мясинин яввялки тяcрцбяси ясасында щазырланыб. Бу эениш тятбиг олунмуш вя бир сыра конструксийа-
лар цчцн инди дя тятбиг олунан даьылма дяряcясиня эюря щесабламаларын давам етдирилмясинин нюв-
бяти мярщялясидир, бунун ясас чатышмайан cящяти фактики йцклярин вя материалын характеристикасынын
мцмкцн олан норматив гиймятляриндян кянара чыхмасында нязяря алынмасынын чятинлийи иля ялагя-
дардыр. Диференсиал ямсаллар системинин тятбиг олунмасы тясир едян йцклярин вя материалларын хасся-
синин дяйишмясини, щямчинин гурьунун ишлянмясиндя физики эюрцнцшцнцн юйрянилмя дяряcясини нязя-
ря алмаьа имкан верир.
Бундан башга материалын вя бцнювря грунтунун пластики деформасийасы заманы, конструк-
сийаларда гцввянин артараг сон щал щяддиня чатмасы гурьунун эярэинлик щалыны дягигляшдирмяйя вя
онун йцкэютцрмя габилиййятинин артырылмасына имкан йарадыр.
Чай лиман гурьуларынын мювcуд олан лайищяляндирилмяси тяcрцбяси эюстярир ки, мясялян, ясас
вя йа тюкмя торпагла гаршылыглы ялагядя олан конструксийаларын щядди-щал вязиййятиня кечян заман
щесаблашмасында, йцклярин даьыдыcы тясириня эюря щесабланмасына нисбятян 10% ашаьы дцшцр. Ещти-
мал етмяк олар ки, лиман щидротехники гурьуларынын щесабланмасында йени йанашма цсулу иля
грунтларын, тикинти материалларынын, йцклярин характеристикасынын дяйишян статик тябиятинин дягигляш-
дирилмяси вя тязйиг алтында ишляйян конструксийаларда физики щадисялярин юйрянилмяси
эенишляндириляcякдир.
Лиман щидротехники гурьуларына бюйцк цфцги йцкляр тясир едян заман, ясасян гравитасийа
нювлц гурьуларда вя онларын ясасларында гейри бярабяр эярэинлик йараныр ки, бу да бцнюврянин юзц
иля бярабяр гурьуларын гейри бярабяр чюкмясинин вя гарышмасынын инкишафы иля нятиcялянир. Беля шяра-
235
итлярдя щядди-щал вязиййятиня эюря щесаблама цсулу даща там ишлядиля биляр, гарышманын бюйцмя-
синдян асылы олараг ясасда эярэинлийин пайланмасыны нязяря алмаьа шяраит йаранар. Бу заман де-
формасийалар цзря йохлама щесабламалары бир сыра щалларда ясас щесабламалар ола биляр.
Лиман щидротехники гурьуларыны щядди-щал вязиййятиня эюря щесабламаьа кечмя имканы,
сюзсцз ки, онларын даьылмасынын кювряк олмамасы хассяси иля ясасланыр. Йухарыда эюстярилян конст-
руксийалара тясир едян йцкляри щядди-щал вязиййятиня йахын щала гядяр азалтмадан артыран заман
деформасийанын кифайят гядяр артмасы баш верир. Доьрудан да йцкляри артыран заман мясялян, си-
линдрик юртцклц сащил гурьусунда деформасийа артыр, онларын ен кясийиндя чат ямяля эялир, грунтун
йана эюстярдийи тязйигин тясири нятиcясиндя цмуми цфцги йердяйишмя баш верир вя юртцкдахили тюкмя
торпаьын мцгавимяти вя ясас грунтунун реактив тязйиги йцксялир. Беляликля, юртцк дивар материалын-
да вя ясас грунтда еластики-пластики деформасийанын инкишафы нятиcясиндя онларын мцгавимяти йер-
дяйишмяни азалтмыр, щятта мцяййян щяддя артырыр ки, бу да конструксийа-грунт системинин даьылма-
сы характеринин кювряк олмамасыны йох, пластиклийини тясдиг едир.
Сащилбяркидиcи вя йа горуйуcу гурьулары щесаблайан заман ики нюв щядди-зал вязиййяти ня-
зярдян кечирилир. Щесаблама системинин йцкэютцрмя габилиййятинин итирилмясини тяйин едян биринcи
нювя ашаьыдакылар аиддир:
а) бцтцн гурьунун вя йа онун щиссяляринин грунт ясасла бирликдя цмуми дайаныглылыьыны итир-
мяси, о cцмлядян конструксийанын дабаны цзря юз йерини дяйишмяси:
б) конструксийа елементляринин вя йа бирляшмя дцйцнляринин даьылмасы;
c) гайа ясаслы грунтларда гравитасийа гурьуларынын ашмайа гаршы дайаныглылыьыны итирмяси.
Гурьунун нормал истисмара йарарлы олмадыьыны тяйин едян икинcи щядди-щал вязиййятиня
ашаьыдакылар аиддир:
а) йердяйишмяйя, чюкмяйя вя йа йана яйилмяйя йол верилмямзлик;
б) конструксийанын дямир-бетон елементляриндя чатларын цстцнцн ачылмасына вя йа ямяля
эялмясиня йол верилмямязлик.
Бцтцн щесабламалар биринcи нюв щал вязиййяти цзря конструксийа материалынын вя бцнювря
грунтунун щесаби мцгавимятиня ясасян ясас вя хцсуси щесаби йцкляр нязяря алынмагла йериня йети-
рилир. Икинcи нюв цзря щесабламалар ися йалныз материалларын норматив мцгавимятиня ясасян норма-
тив йцкляри нязяря алмагла апарылыр.
Лиман щидротехники гурьуларынын узун илляр лайищяляндирилмяси тяcрцбяси, онларын щесабатла-
рынын апарылмасында мцяййян гайдалар йаратды, лакин щесаблама ишлярини йериня йетирмяк цчцн
башга ясасланмыш нязяри цсуллар истисна едилмир.
Тикинти мейданчасынын эеоложи гурулушундан, щидроложи вя топографик шяраитдян асылы олараг,
габагcадан гурьунун вя онун ясас конструктив елементляринин нювцнц сечирляр. Бир сыра щалларда
хцсуси ящямиййят кясб едян обйектлярдя гурьунун истисмар шяраити иля ялагядар щям тикинтинин ясас
амиллярини, щям дя техноложи характерини нязяря алан оптимал варианты сечмяк цчцн техники игтисади
эюстяриcиляри мцгайися едяркян бюйцк ишляр эюрцлцр.
Техноложи тялябляри вя лайищяляндирилмя заманы йыьылан тяcрцбяни нязяря алмагла конструктив
нюгтейи нязярдян гурьунун ашаьыдакы ясас габарит юлчцлярини тяйин едирляр: онун щцндцрлцйцнц вя
енини, грунта батырылма дяринлийини, анкер гурьуларынын узунлуьуну, йердяйишмясини вя с.
Щазырланмыш конструксийа цчцн конструктив щесаблама схеми тяртиб едирляр ки, бир тяряфдян
бу гурьунун ишинин физики шяклини вя онун грунтла ялагянсини якс етдирир, диэяр тяряфдян ися ону ра-
щат щесабламаг цчцн схемляшдирир вя ян мцасир щесаблама цсулларынын тятбиг едилмясиня имкан
верир.
Сечилмиш юлчцлярдя гурьунун бцнювряси цзря мцмкцн олан яйрихятли вя сыныг сятщля йердяйиш-
мяси заманы, гурьу иля бирликдя ясас грунт массивинин вя якс тюкмя грунтунун, дайаныглылыьа ще-
сабланмасы апарылыр.
Гурьунун эютцрцлмцш габарит юлчцляриндя йериндян сцрцшдцрян вя йериндя сахлайан гцввяля-
рин нисбяти кими характеризя олунан вя кифайят гядяр дайаныглылыьынын олмадыьы щалда, адятян онун
ени вя йа грунт ясаса батырылма дяринлийи артырылмалы вя щесабат дягигляшдирилмялидир.
Дайаныглылыьы гиймятляндирян заман гане едиcи нятиcяляр ялдя едяндян сонра, адятян бцтцн
гурьунун вя йа онун ясас елементлярини истисмар шяраитиндя йаранан деформасийайа уйьун щядди
зал вязиййятиня ещтимал едиля билян деформасийайа йохламаг лазым эялир.
236
Габарит юлчцлярини вя айры–айры конструксийаларын ен кясик юлчцлярини там тяйин едяндян со-
нра онларын мющкямлийя щесабланмасына-щесаби гиймятдян артыг олмайан тясир едян гцввяни вя
эярэинлийи щесабламаг иля башлайырлар. Лазым эялян щалларда дямир-бетон конструксийалары чатада-
вамлылыьа вя йа онларда чатын ачылмасы бюйцклцйцня эюря йохлайырлар.
Гурьулар цчцн истисмар мцддятиндя ямяля эялян ясас йцклярля йанашы, щесабатларда тикинти
дюврцндя конструксийаларда ямяля эялян гцввянин йохланмасы щесабламаларыны да апармаг
мцтляг лазымдыр. Йадда сахламаг лазымдыр ки, бу щесабатлар гурьунун вя йа онун елементляринин
юлчцсцнц дяйишдирмяк цчцн ясас ола билмяз. Бу щесабатларла йалныз тикинти ишляринин гябул едилмиш
цсул вя техноложийасынын мцмкцнлцйцня гиймят вермяйя вя лазым эялярся онлары корректиря етмяйя
иcазя верилир.
бурада: E sür вя E sax - гурьунун щесаблама системиндян асылы олараг тяйин едилян вя уйьун олараг
сцрцшдцрцcц вя сахлайыcы гцввяляр cяминин щесаби гиймятидир, Н;
msür -8.3. cядвялиндян гябул едилян сятщи сцрцшмя заманы грунт бцнюврянин вя конструксий-
анын иш шяраити ямсалыдыр.
Сахлайыcы гцввяляри щесабламаг цчцн ифадяни цмуми шякилдя ашаьыдакы кими йазмаг олар:
Esax pf E p cF (8.6)
237
Иш шяраити ямсалы, м.
Cядвял 8.3.
бурада П-бярабяр тясир едян щесаби шагули гцввядир, Н; ф-сятщ цзря сцрцшмядя щесаби сцртцнмя
ямсалыдыр, бетон гурьуларын даш дюшяк цзря йердяйишмясиндя 0,6-йа; дашын даш цзря йердяйишмясин-
дя 1-я; дашын грунт цзря йердяйишмясиндя ися тэ -йя (бурада -грунтун дахили сцртцнмя
буcаьыдыр) бярабярдир; E p -дярин йерляшян конструксийаларда цфцги лай тяркибли грунтун реактив
мцгавимятинин мцнтязям тясир едян епйуараларыдыр, Н (шяк.8.1,б); шярти иля щесабланан (бу-
рада - гурьунун сятщи цзря грунтун сцртцнмя буcаьыдыр), n максимум ординатлы E pas пассив
тязйигли бярабяр тясир едян епцр щиссясидир; епцрцн p координаты гурьунун цфцги йердяйишмясин-
дян асылы олараг t1 33 Ut s2 дцстуру иля тяйин олунан т1 дяринлийиндя гябул едилир (бурада тс – гурь-
унун илкин щесабламаларда сонрадан дягигляшдирмякляч 15-25 мм щяддиндя гябул етмяк мясля-
щят эюрцлцр); С – хцсуси илишкянлик гцввясидир, Па; Ф-сцрцшмянин сятщи сащясидир; м2. Дюшякля бир-
ликдя гурьуну сцрцшмядя дайаныглылыьа йохлайан заман БC вя CД йердяйишмя мцстявиляри иля
мящдудлашан АБCДЕ щяcмдя даш дюшяйиндя Pn чякисини сахлайыcы гцввяляря аид етмяк лазымдыр
(шякил 8.1, а).
Даш дюшяйин сятщиндян ашаьы t n дяринлик щалларында АБCФЕ щяcминдя Pn чякисиндян башга
ФЭЕ щяcмдя даш призманын ФЭ чаласынын маиллийиндян иряли чыхан заман мцгавимятини дя нязяря
алмаг лазымдыр (шяк. 8.1, c).
238
Сятщи сцрцшмя схеми цзря дайаныглыьа щесаблама лиман щидротехники гурьулары цчцн ясас вя ялагя-
сиз грунт ясасларда гравитасийа конструксийаларында ашаьыдакы шярти йериня йетирян заман йеэаня
щал олур:
max
N kr (8.7)
B
Бурада max - гурьунун юзцлцнцн кянар (буcаг) нюгтяляриндя максимум щесаби эярэинлик, Па; Б
– юзцлцн ени, м; - бцнювря грунтунун щесаби щяcми чякиси, Н/м3; N kr -гурьунун алтында грун-
тда пластики деформасийанын артма дяряcясини характеризя едян юлчцсцз мейардыр; сых гумлар цчцн
1-я, бцтцн галан грунтлар цчцн ися 3-я бярабярдир.
Лайищяляндирмя тяcрцбяси вя експериментал тядгигатларын нятиcяляри эюстярир ки, ня заман
N kr эюстярилян гиймятдян йухары галхмырса, онда пластики деформасийа гурьунун ян чох йцклян-
миш щиссясиндя cцзи олур вя гурьунун дяринлик, йахуд гарышыг схемляр цзря ясасларынын сцрцшмяси
заманы дайаныглыьыны итирмяси имканы практики олараг истисна едилир.
2. Дяринлик сцрцшмясиндя грунтун массив щиссяси иля гурьунун цмуми дайаныглыьа щесабланмасы. Бу
щесабатлар ялагяли грунт ясасларда, еляcя дя шярти йериня йетирмяйян щалларда гумлу ясасларда апа-
рылыр. Цмуми дайаныглыьа щесабламанын бир нечя нювц мялумдур ки, бунлар да лиман щидротехники
гурьуларынын практикасында ян чох тятбиг олунан – Эерсевановун, Крейа – Терсаэинин вя ЦЕТЩИ
–нин (цмумиттифаг елми-тядгигат щидротехника институту) цсулларыдыр.
Эерсевановун цсулу она эюря ялверишлидир ки, о садя вя бирмяналы щялл верир. О, БC вя CД
мцстявиляри цзря сцрцшмялярин C нюгтясиндя (шяк. 8.2, а) кясишмя ещтималына ясасланыр. АC шагули
мцстявисиндя сцртцнмя гцввялярини шярти олараг нязяря алмырлар. Щяллин мащиййяти ондан ибарятдир
ки, буcаьына гиймятляр вермякля аналитик щяндяся йолу иля БC мцстявисинин еля вязиййятини ахта-
рырлар ки, бу заман E n мцгавимят гцввясинин вя БC мцстявиси цзря грунтун Т цфцги реаксийа
гцввяляринин cями хариcи йердяйишян гцввялярин E a cяминя нисбятян аз олсун. Бундан сонра гурьу
иля бирликдя P1 чякили АБC грунт массивинин дайаныглылыг шяртини йохламаг чятин олмур.
Б.Е. Веденейев адына ЦЕТЩИ-и тяряфиндян щазырланмыш норматив сянядлярдя БCДЕ
сцрцшмясини щяндяси-график цсулла алмаьа имкан верян (шяк. 8.2, б) уйьун идейанын даща дягиг
цсулу верилмишдир.
Даиряви силиндрик сятщляр цзря дяринлик сцрцшмясинин Крейа-Терсаэи цсулу иля щесабланмасы
даща универсал вя садя олур. Бу цсулла бцнюврянин йцкдашыма габилиййятини щесабламаг цчцн
гурьунун вя йа даш дюшяйин кянарындан кечян, яввялки щяллярдя олдуьу кими, мяркязи вя даиряви
силиндрик сятщин радиусунун еля вязиййяти ахтарылыр ки, бу сятщ цзря сцрцшмя вя илишкянлик сахлайыcы
гцввялярин моментляри cяминин сцрцшдцрцcц гцввялярин моментляри cяминя нисбяти аз гиймят ол-
сун. Бу щалда мцвазинятин цмуми шярти ашаьыдакы шякилдя йазылыр:
239
бурада: M sür вя M sax - тясир едян йцкляр нятиcясиндя гурьунун вя йа даш дюшяйин кянарындан ке-
чян даща тящлцкяли сятщляр цзря сцрцшдцрцcц вя сахлайыcы уйьун гцввя моментляринин cямидир;
N m ; mдяр -8.3 cядвялиндян гябул едилян дяринлик сцрцшмяси заманы бцнювря грунтунун вя конст-
руксийанын иш шяраити ямсалыдыр.
Шякил 8.3. Даиряви силиндрик сятщ цзря сцрцшмядя гравитасийа гурьуларынын цмуми дайаныглыьа
щесабланмасы схеми
240
Елементин силиндрик сятщ цзря артан сцртцнмя вя илишэянлик гцввяляри Ти онун сцрцшмясиня
мане олаcаг. Бу гцввяляр вя онларын моментляри ашаьыдакы кими ифадя олунур:
Ti qi cos i tg i ci li
(8.10)
M sax.i R(qi cos i tg i ci li
Бурада i вя ci - елементин сцрцшмяси сятщи цзря уйьун олараг дахили сцртцнмя буcаьы, дяряcя иля
вя хцсуси илишэянлийидир, Па; l i - елементин сцрцшмяси сятщи цзря гювсцн узунлуьудур, м-ля.
Бцтцн щесабланан елементляр цчцн алынмыш гцввя ифадялярини онларын тясир истигамятини нязяря
алмагла cямляйяряк, алырыг:
Бу заман йадда сахламаг лазымдыр ки, щесаблама заманы тярсаня яразисиндяки мцвяггяти
йцкляри о елементляр цзяриндя йерляшдирмяк лазымдыр ки, гурьунун ян пис дайаныглылыг шяртини тямин
едян юзцлцн яйилмя буcаьы i i шяртини юдясин.
Беля чохлу сайда О1, О2, О3…,Он нюгтяляр цчцн щесаблама о вахта гядяр апарылыр ки, гурь-
унун цмуми дайаныглылыьыны гиймятляндирян сахлайыcы вя сцрцшдцрцcц моментлярин нисбятинин ми-
нимум гиймяти тапылмыш олсун. Беля щесабламаларын чох зящмят тяляб етдийини нязяря алараг, щал-
щазырда онлары лайищяляндирян заман ЕЩМ мцвяффягиййятля тяртиб олунур. Щесабламаларын илкин
мярщялясиндя сятщин ян бюйцк ялверишсиз сцрцшмя мяркязини 8.4. вя 8.5. cядвялляриндя эюстярилян
Феллениусун тяклифляриня ясасян тяйин етмяк олар.
3. Гурьуларын ашмайа гаршы дайаныглыьынын щесабланмасы. Бу щесабламалар аз сыхылан ясаслар
(гайа) цзяриндя тикилян гравитасийа гурьулары цчцн йериня йетирилир. Бу щалда дайаныглылыг шярти
ашаьыдакы шякилдя йазыла биляр.
K H M aş maş M sax (8.12)
бурада M aş вя M sax - йцклярин тясириня якс олан бцтцн ашыран вя сахлайан щесаби гцввялярин
уйьун моментляр cямидир, N.m ; maş -8.3. cядвялиндян гябул едилян конструксийанын ашмада иш
шяраити ямсалыдыр.
Назик диварларын, еляcя дя сащилбяркидиcи вя ики тяряфи ачыг гурьуларын дайаныглылыьыны,
принсипcя гравитасийа конструксийаларынын щесабланмасындан фярглянмяйян дяринлик
Cядвял 8.4.
Даиряви силиндрик сятщ цзря дяринлик сцрцшмяси заманы шагули гурьуларын «О» фырланма мяркязинин
координатлары
сцрцшмяси щесабламалары иля йохлайырлар. Лакин бязи щалларда анкерляшдирилмиш болверклярин яйрихятли
сятщ цзря дейил 8.4 шяклиндя эюстярилян схемя уйьун олараг сыныг сятщ цзря сцрцшмясиндя дайаныг-
лыьыны йохлайырлар.
241
Цсулун мащиййяти ондан ибарятдир ки, яввяллярдя олдуьу кими, АБCДЕ грунт масиивиндя
сятщин еля мцмкцн йердяйишмясини ахтарыб тапмаг лазымдыр ки, сахлайан вя сцрцшян гцввялярин
нисбяти минимал олсун. Бу сыныг сятщин АБ вя ДЕ парчаларыны шпунт диварындан яввял дешмя
буcаьына b 450 / 2 вя анкер дайаьынын архасында даьылма буcаьына уйьун гейд едирляр:
0 450 / 2 . Ики орта парчаларын вязиййяти ися i вя i буcагларыны эениш щяддя дяйишмяк йолу
иля мцхтялиф шякиля салыныр.
Cядвял 8.5.
Даиряви силиндрик сятщ цзря дяринлик йердяйишмяси заманы
йамаc гурьуларынын «О» фырланма мяркязинин координатлары.
Бурада Gi -мцвяггяти йцк онун цзяриндя олан щалда i 90 0 i олдугда bi енли еле-
ментин щесаби чякисидир; ci вя i - елементин сцрцшян сятщи цзря хцсуси щесаби илишкянлик, Па вя
грунтун дахили сцртцнмя буcаьыдыр, дяряcя иля. Сцрцшмя сятщи ДC мцстявисиндя йерляшян елементляр
цчцн, i буcаьы 1800- i буcаьы иля явяз олунур.
242
Ян чох ялверишсиз сцрцшмя сятщи W Wi гиймяти иля характеризя олунур ки, бу заман
сахлайыcы Wsax Wi вя сцрцдцрцcц Wsür Wi гцввяляринин мцтляг гиймятляри арасындакы
фярг минимум олур. Онда Л ениндя док гурьунун дайаныглыг шярти ашаьыдакы шякилдя йазылыр:
бурада E a вя E n - шпунт сыраларына вя анкер диварларына тясир едян грунтун уйьун олараг актив вя
пассив цфцги щесаби тязйиг гцввяляридир, Н;
Н – шпунт диварынын йерини дяйишян бцтцн мцвяггяти йцклярин щесаби гиймятинин cямидир,
Цмуми дайаныглыьын бцтцн щесабламалары адятян гурьунун гаршысында суйун сявиййяси аз
олан щаллар цчцн апарылыр. Йцкэютцрмя габилиййятинин йохланылмасы конструксийанын материалындан
асылы олараг ясас конструктив елементлярин норматив сянядляря уйьун гябул едилмяси вя мющкямлик
щесабаламаларынын йохланылмасы иля баша чатыр. Бу заман материалын щесаби мцгавимятини Р, онла-
рын норматив гиймятини R n , тящлцкясизлик ямсалыны K t бюлмякля тяйин едирляр. Метал, дямир-бетон
вя аьаc конструксийаларыны лайищяляндирян заман онларын щесаби гиймятини ИН вя Г-нин уйьун
бюлмяляриндян гябул едирляр.
Адятян яксяр лиман щидротехники гурьуларынын цмуми деформасийасы, гурьунун юзцнцн гей-
ри-бюярабяр чюкмяси вя сцрцшмяси иля ялагядар бцнюврянин вя онун айры-айры конструктив елемент-
ляринин деформосийасындан ибарятдир. Сонра биринcи нюв деформасийа типли сярт гурьулар цчцн ня-
зярдян кечирилир. Йерли деформасийаларын гиймяти, бу вя йа диэяр нюв гурьуларын конкрет конструк-
тив щялли иля ялагядар олараг уйьун бюлмялярдя верилир.
Ясасын деформасийасыны щесабламаг цчцн гурьунун характериндян вя конструксийасындан,
тикинти сащясинин эеоложи гурулушундан вя характеристикасындан асылы олараг онун щесаблама мо-
делини дцзэцн сечмяк чох ваcибдир. Хцсуси иля гайалы грунтлар цчцн ян садя вя тамамиля дцзэцн
сярт конструксийанын юзцлцнцн алтында контакт эярэинлийин хятти пайланмасыны ещтимал етмяк олар.
Бу щалда эярэинлик мяркяздян хариc сыхылмалар цчцн материаллар мцгавимятинин дцстурлары иля тяйин
олунур:
-фяза мясялялярини щялл етмяк цчцн (мясялян, дайаг мейданынын тяряф нисбятляри 2,5-3-дян аз олан
заман айры-айры дайаглары щесабламаг цчцн).
max P n / F M xn / Wx M yn / W y (8.15)
min
- мцстяви мясяляляри щялл етмяк цчцн (мясялян мол диварлары вя йа бюйцк узунлугда сащилляри ще-
сабламаг цчцн)
max P n / F M n / W (8.16)
min
бу дцстурларда max вя min - уйьун олараг максимум вя минимум гиймятли кянар эярэинликляр-
дир, Па; P n - шагули йцкляр cяминин норматив гиймятидир; M n - гурьунун юзцлцнцн ен кясийинин
аьырлыг мяркязиндян кечян уйьун оха нязярян бцтцн хариcи норматив йцклярин моментляр cямидир;
Н.м; Ф вя W – уйьун олараг гурьунун юзцлцнцн сащяси, м2 вя щямин охлара нисбятян онун
мцгавимят моментидир, м3.
Бу щесаблама шярти олараг гурьу даш дюшяк цзяриндя йерляшян щалда да тятбиг олунур.
Бцнювря грунтунуну деформасийасыны тяйин едян заман щесаблама схеминдя даш дюшяйин юзцл
мцстявисиня нормал эярэинлик йерляшдирилир. Тязйиг даш дюшякдя 450-лик буcаг алтындан пайланмасы
ещтималы иля шярти цсулла тяйин олуна биляр (шякил 8.5). Дюшяйин грунтла контакт мцстявисиндя нормал
эярэинлийи, мцстяви мясяляляр шярти цчцн бу щалда ашаьыдакы дцстурла тапыла биляр:
243
B
max t n n (8.17)
min B 2t n
Шякил 8.5. Даш дюшяк цзяриндяки гравитасийа гурьусунун ясасында нормал эярэинлийин
щесабланмасы схеми.
Ясасын реаксийасыны бу цсулла гиймятляндирмяк кифайят гядяр хята веря биляр, чцнки грунт
ясаслар сярт олмурлар.
Нязяри мцлащизяляр вя тяcрцбя нятиcяляри эюстярир ки, даща дягиг нятиcялярин еластики грунт
ясасларда вя йа хятти деформасийа едян cисимдя алына билмяси ещтималы ола биляр. Бу щалда грунтун
реактив мцгавимятини щесабламаг цчцн еластиклик нязяриййясинин цсулларындан истифадя етмяк олар.
Н.М. Эерсевановун, Б.Н. Жемочкинин вя хцсуси иля дя В.А. Флоринин тядгигатлары эюстярир
ки, хятти деформасийа едян мцщитляр цчцн олан асылылыглардан истифадя етмякля ясасларын щесаблан-
масы методикасы бир сыра цстцнлцкляря маликдир.
Онун ясас йахшы cящятляри бунлардыр:
а) грунтун деформасийалылыьынын реал характери щесабатда йериня гойулур: E 0 - деформасийа
модулу (еластиклик модулуна уйьун кямийятидир) вя 0 - ениня эенишлянмя ямсалыдыр;
б) бу методика бцнюврянин контурундан кянарда ясасын ишини вя контурдан хариc йцклямя-
лярин тясирини, йяни юзцл мцстявиси грунт сятщиндян ашаьы дяринликдя йерляшян заман, нязяря алмаьа
имкан верир;
c) бу методика щям мцтляг сярт, щям дя еластики бцнювря конструксийалары цчцн тятбиг олуна
биляр.
Хятти деформасийа едян мцщитин еластиклик нязяриййяси консепсийасындан истифадя олунан ще-
сабламаларын бир чох цсулларындан М.И. Горбунов-Посадов тяряфиндян ишлянмиш cядвял цсулунун
тяcрцбядя тятбиг едилмяси даща ялверишлидир.
Верилян мясяляни щялл етмяк цчцн Б.Н. Жемочкин вя А.П. Синисин тяряфиндян ишлянмиш цсул
даща универсал вя еластикидир. Бу цсул деформасийа там артан заман тякcя конструксийанын дяйи-
шян сяртлийини вя онун дяринлийини нязяря алмаьы йох, ейни заманда щесабата гурьунун щям план-
да, щям дя шагули истигамятдя грунт сабитляринин дяйишян гиймятлярини ялавя едяряк гейри-хятти мя-
сялянин щялл олунмасыны мцмкцн едир.
Бахмайараг ки, еластиклик нязяриййяси цзря щесаблама бюйцк цстцнлцйя маликдир, бир сыра
щалларда дюшяк ямсаллары вя йа даща дягиг грунт сятщи вя онун чюкямяси У, (m) эярэинликляр ,
(Па) арасында ещтимал олунан садя хятти ялагяни ифадя едян Винклер мцгавимят ямсаллары да эениш
тятбиг олунур:
ky (8.18)
244
К мцгавимят ямсалынын гиймяти щаггында тяcрцбя нятиcяляри олан заман бу цсул бюйцк эцcя ма-
лик олмайан ялагясиз грунтларда спал-свай ясаслар цзяриндя гурьуларын щесабланмасы цчцн мцвяф-
фягиййятля тятбиг олуна биляр. Мцгавимят ямсаллары фярзиййясиндян эямигалдыран гурьулары, свай
конструксийалары лайищяляндирян заман тез-тез истифадя олунур.
Бцнюврянин щесабланмасы цзря норматив сянядлярдя хятти деформасийа едян мцщит модели
ясас кими гябул едилмишдир. Лиман щидротехники гурьуларынын щесабланмасы цчцн онун мейар кими
гябул едилмяси ашаьыдакы шяртлярдян асылыдыр:
- ясасда даш дюшяйин галынлыьы 0,3 м-дян артыг олан заман:
or R , (8.19)
бурада: or вя max -грунт ясасларда уйьун олараг (8.15) вя (8.17) ифадяляри иля щесабланан орта вя
максимум эярэинликлярдир, Па; Р – грунт ясаса тясир едян,
R m( A1b H A2 h b Dc ) (8.21)
A1 , A2 вя Д юлчцсцз ямсаллары
Cядвял 8.6.
Цмуми щалда лиман щидротехники гурьуларынын пластики деформасийа сащяси бющ дамcы фор-
малы яйри хятли узолйасийа даирясиня алына биляр (шякил 8.6).
Щесаб етмяк олар ки, яэяр дайаныгсыз грунт сащясинин йерляшмя дяринлийи гурьу юзцлцнцн
енини дюрддя бир щиссясиндян аз оларса (Р-и тяйин етмяк цчцн илкин шярт), онда пластики деформасий-
анын тясириндян горунмаг олар вя щесабламаны хятти деформасийа едян мцщитин еластиклик нязя-
риййяси цсулу иля апармаг олар.
Лайищяляндирмя тяcрцбяси иля мцяййян едилмишдир ки, бярабяр тясир едян йцклярин ( l 1 / 5B )
аз екссентриситет ялавя олунмуш гурьулар цчцн йцклярин кифайят гядяр гейри-бярабярлилийи иля ялагя-
дар олараг цмумиййятля онлары деформасийайа щесабламадан инкар етмяйя ясас верир. Бцтцн баш-
га щалларда деформасийайа щесаблама ашаьыдакы цмуми асылылыгла тяйин олунур:
щяд (8.23)
бурада: - гурьунун вя ясасын цмуми деформасийасыдыр (онун йухары щиссясиндя), м;
щяд -8.7 cядвялиндян тяйин олунан, лиман щидротехники гурьуларынын истисмар шяраитиндян асы-
лы олараг, бурахыла билян щядди деформасийасыдыр.
кямиййяти алтында гурьунун чюкмяси С, м; онун цфцги йердяйишмяси У, м; яйилмя , айры-
айры елементлярин нисби яйилмяси и, еляcя дя бу елементар деформасийаларын истянилян ялагяси нязярдя
тутулур. Ясасын деформасийасындан гурьу юзцлцнцн чюкмясинин, йердяйишмясинин вя яйилмясинин
щесабаты еластиклик нязяриййяси цзря фяза шярти вя йа пластик деформасийа шяртиня эюря апарылыр.
246
Шякил 8.7. Деформасийа схеми
1 2
S or
E0
3.5P0n 2 Pyan
n
(8.24)
Бурада вя E 0 - уйьун олараг грунтун ениня эенишлянмя ямсалы вя деформасийа модулудур, Па;
P0n вя Pyan
n
- гурьунун юзцлцнцн алтындакы ясасда орта норматив йцк вя йан сащядя норматив ялавя
йцкдцр, Н/м:
E nn
Uo (8.25)
E0 B
бурада E n -цфцги норматив гцввя, Н; н- -дян асылы ямсалдыр;
.......0,3 0,4 0,5
n.........2,8 2,6 2,5
1 2 Mn n
tg 2 0,04 Pyan (8.26)
BE 0 B
бурада M n - гурьу юзцлцнцн мяркязиня нязярян бцтцн гцввялярин норматив моментидир, Н.м.
Ясасда сцрцшкянлийя малик олан грунт чюкян заман, деформасийа онларын эеоложи хассяляри-
нин замана эюря тядгигатларынын нятиcяляриня ясасян тяйин едилир.
Шпунт диварларынын деформасийасыны щесаблайан заман анкерлянмямиш шпунтларын дюнмяси-
нин тяйин едилмяси вя анкерлянмиш шпунт диварларында анкер гурьуларынын йердяйишмяси бюйцк ма-
раьа сябяб олур.
Лайищя дяринлийиндя шпунтун U 0 щиссясинин т дяринликдя грунта отурулмасында цфцги йердяй-
ишмясини вя онун дюнмясини ашаьыдакы дцстурла тяйин едирляр (шякил 8.7, б).
18tE H 24M H
U0 (8.27)
K дяр t 3
1,5K дяр t 2U 0 3E H
tg (8.28)
K дяр t 3
бурада E H E1 E2 -дибдян йухарыда вя ашаьыда дивара тясир едян бярабяр тясирли цфцги йцклярин
cямидир, Н; M H M 2 M 1 - дибин лайищя гиймятиня нисбятян, уйьун олараг дибдян ашаьыда вя йу-
харыда дивара тясир едян йцклярдян яйиcи моментляринин фяргидир, Н.м; K дяр - дяринликдя грунтун
247
мцгавимят ямсалынын дяйишмясини характеризя едян мцтянасиблик ямсалыдыр, Н/м4 вя ашаьыдакы тяк-
лифляр цзря гябул олунур:
Яэяр анкерлянмиш шпунтун йухары щиссясинин бюйцк деформасийасы тярсаня гурьусунун ис-
тисмар характеринин позулмасына эятириб чыхарса, онда анкер плитяляринин щяддян артыг цфцги йер-
дяйишмяси лайищя дяринлийинин йахынлыьында анкерлянмиш шпунт диварларынын даьылмасына эятириб чы-
харыр. Бу йердяйишмянин U pl гиймятини щесаби йцкляр тясир едян заман ашаьыдакы дцстурла щесаб-
ламаг тяклиф олунур:
R Ea
U pl a (8.29)
hbk
бурада Ra - плитяйя тясир едян щесаби анкер гцввядир, Н;
E a - грунтун плитяйя мцнтязям тясир едян актив тязйигидир, Н; щ вя б – уйьун олараг плитя-
нин щцндцрлцйц вя енидир, м; К – тюкмя торпаьын мцгавимят ямсалыдыр, Н/м3; орта сыхлыглы гумлар
цчцн К=8 Н/м3 гябул етмяк олар.
Яэяр анкер дайагларынын йердяйишмяси мящдудлашыбса, онда анкерлянмиш диварларын ясасынын
деформасийайа щесабланмасы апарылмайа биляр.
Деформасийайа гаршы щесабламалары йериня йетирян заман йадда сахламаг лазымдыр ки, гум
бцнювряли гурьуларда деформасийа ясасян тикинти просесиндя баш верир, эилли ясасларда ися деформа-
сийанын стабилляшмяси бир нечя ил вя он иллярля давам едир. Бунунла ялагядар олараг биринcи щалда
деформасийа йалныз мцвяггяти йцкляря, икинcи щалда ися даими вя мцвяггяти йцкляря щесабланыр.
Деформасийайа щесабатла йанашы икинcи групда щядди щал вязиййятиня гурьуларын айры-айры
елементляринин узунюмцрлцлцк дяряcясини тяйин едян чатадавамлылыг щесабатлары, дямир-бетон кон-
струксийаларынын чат ачылма кямиййятини онларын норматив тялябляри иля мцгайися етмяк цчцн апары-
лыр. Бу щесабламалар норматив йцклярля уйьун норматив сянядляр цзря апарылыр.
Бу вя йа диэяр техники гярарын игтисади сямярялилийи ону йериня йетирмяк цчцн мцхтялиф вари-
антларын мцгайисяси заманы айдынлашыр. Гярар сечян заман игтисади мейари рящбяр тутуларкян бу
кейфиййятляр гябул едиля биляр: а) гойулан хярcи чыхарма мцддяти; б) чякилмиш хярcлярин иллик мябля-
эи; в) щесабат дюврцнцн хярcляр cями. Техники гярарын игтисади сямярялилик гиймяти цчцн дяйяр
эюстяриcиляриндян – цмуми вя хцсуси капитал гойулушундан К, цмуми вя хцсуси истисмар
хярcляриндян Е (мящсулун майа дяйяри) истифадя едирляр. Бу заман васитясиз, ялавя вя ялагядар ка-
питал гойулушларыны васитясиз вя ялавя истисмар хярcлярини нязяря алмаг олдугcа ваcибдир.
Дяниз лиманынын йенидян гурулмасыны вя тикинтисини ясасландыран заман лиман комплексинин
бцтцн обйектляри цчцн капитал гойулушу васитясиз, лиманда дайанан заман ярзиндя няглиййат до-
нанмасында вя башга щярякят едян няглиййат нювц цчцн капитал гойулушу ися ялавя олаcагдыр. Бу
щалла ялагядар капитал гойулушу нязяря алынмыр. Васитясиз истисмар хярcляри лиман комплексинин
248
бцтцн гурьуларынын сахланмасына, ялавя хярcляр ися няглиййат донанмасынын лиманда дайанма
мцддятиндя онларын дашынмасына сярф олунур.
Лиман щидротехники гурьуларынын оптимал нювцнц сечян заман онун тикинтисиня вя йа йени-
дян гурулмасына капитал гойулушу васитясиз; конструксийа истещсалынын мянимсянилмясиня, тикинти
базасынын инкишаф етдирилмясиня, сянайенин гарышыг сащяляриня тикинти материалынын эюндярилмясиня
капитал гойулушу ися ялавя олаcагдыр. Конструксийа сечян заман ялавя хярcляри нязяря алмамаг
олар. Амортизасийайа вя нювбяти тямиря истисмар хярcляри мясряф олунур.
Йаналма гурьуларынын йанында вя эятириcи каналларда оптимал дяринлийи ясасландыран заман
тярсаня гурьуларына вя дибдяринляшдирмя ишляриня капитал гойулушу васитясиз, няглиййат донанмасы
вя щидротехники гурьуларын башга нюв щярякят едян тяркибляриня капитал гойулушу ися ялавя
олаcагдыр.
Йцклямя-бошалтма ишляринин механикляшдирмя вя автоматлашдырылмасынын оптимал вариантыны
сечян заман йцклямя-бошалтма аваданлыгларына, дювриййя васитяляриня, материалара вя ещтийат щис-
сяляриня капитал гойулушу васитясиз, механикляшдирилмя вариантына эюря фярглянян лиманын гарышыг
тясяррцфатынын инкишафына вя эямилярин лиманда дайанмасы мцддятиндя няглиййат донанмасына ка-
питал гойулушу ися ялавя олаcагдыр. Дяйяр эюстяриcиляриндян башга хцсусиййятляри там дягигляшдир-
мяк цчцн чох ваcиб олан кямиййят вя кейфиййят натурал эюстяриcиляри cялб едян вариантлары мцгайи-
ся едирляр, анcаг онлар щямишя ялавя мяна кясб едирляр.
Лайищяляндирмя практикасында игтисади сямярялилийи капитал гойулушунун бир мярщяляли шярти-
ня вя даими илляр цзря истисмар хярcляриня ясасланараг тяйин едирляр. Беля щалларда игтисади мейар
дяйяриндя гойулан хярcи чыхарма мцддятиндян вя йа иллик чякилян хярcлярин мябляьиндян истифадя
едирляр. Бу мейарлар цзря вариантларын сямярялилийини щесабламаларла мцгайися етмяк цчцн ейни
заманда капитал гойулушуну вя щяр бир вариант цчцн иллик истисмар хярcлярини билмяк олдугcа
ваcибдир. Яэяр нязярдян кечирилян вариантлардан тяляб едирся, онда башга вариантларла мцгайисядя
онун сямярялилийи шцбщясиздир. Анcаг яэяр ики вариант K1 K 2 вя E1 E2 мцнасибяти иля характе-
ризя олунарса, онда капитал гойулушуна эюря икинcи вариантын сямярялилийи эюрцнцр вя йа истисмар
хярcляриня эюря биринcи вариантын сямярялилийини йохланмаьа ещтийаc вардыр. Йохламанын мащиййяти
гойулан хярcи чыхарма мцддятинин t ok тяйин едилмясиндян ибарятдир ки, K1 K 2 вя E2 E1 ялавя
капитал гойулушу, истисмар хярcляриндян чыхаcагдыр. Бу мцддят ашаьыдакы ифадя иля тяйин олунур:
K K2
t ok 1 (8.30)
E 2 E1
Алынмыш гиймят эюстярир ки, даща баща варианта ялавя капитал гоймаг тяляб олунур ки, бу да
азалдылмыш истисмар хярcляринин йаранмасына сябяб олур.
Ялавя капитал гойулушунун игтисади мягсядяуйьун сярщяддини гойулан хярcлярин чыхарылма-
сынын норматив мцддяти Tn тяйин едир. Яэяр t ok Tn оларса, онда игтисади cящятдян аз капитал
гойулмуш K 2 вя бюйцк истисмар хярcляриня малик олан E 2 варианты даща сямяряли щесаб олунур.
Якс щалда истисмар хярcляри аз олан биринcи вариант игтисади cящятдян сямяряли олаcагдыр. Яэяр
t ok Tn оларса, онда мцгайися олунан вариантлар игтисади cящятдян бярабяр гиймятлидир.
Няглиййатла ялагяси олан обйектлярдя адятян Tn 10 ил гябул едилир. Гойулан хярcлярин чыха-
рылмасы мцддятинин щесабланмасы бцтцн капитал гойулушуну дейил ялавя хярcлярин чыхарылмасыны эю-
стярир, лакин чох вахт мцяййян техники гярары сечян заман нисби гянаяти билмяк лазымдыр.
Иллик чякилян хярcлярин cяминя эюря гярарын игтисади сямярялилик вариантыны сечян заман щяр бир
вариант цчцн E pr гиймятини тяйин едирляр.
E pr E n K (8.31)
Бурада Е-иллик тапшырыьы йериня йетирмяк цчцн ишчиляря юдянилмиш ямяк щаггы вя пул шяклиндя истифа-
дя едилмиш истещсал васитяляриня сярф олунмуш бцтцн иллик чякилян хярcлярдир; n 1 / Tn -няглиййатда
0,1-я бярабяр гябул едилян норматив сямярилилик ямсалыдыр; о мящсулун майа дяйярини ашаьы салмаг
мягсяди иля гойулан игтисади майа дяйяринин ашаьы щядди олур; n K -иcтимаи истещсалын башга сащя-
249
ляриндя щямин обйектдя капитал васитяляринин ялавя мящсуллара cялб олунмасында итирилмиш дяйярин
мигдары, эуман едилир ки, яэяр верилян обйектдя К капитал гойулушу истифадя олунмушдурса, онда
онлардан норматив сямярялиликдян ашаьы олмайан сямярялиликля истифадя етмяк оларды.
Истисмар хярcлярин дяйишкянлилийи шяраитдя (лиманын йцкдюврийяси артан заман) вя чох мярщя-
ляли заманда (чох мярщяляли тикинти) щяр бир вариантын игтисади капитал гойулушу t c щесабат
дюврцндя E сярфляр cями цзря гиймятляндирилир:
t1 Et1 K1 t2 Et 2
E K 0
1 1 n t 1 n t 1
t1 1 n t
(8.32)
K2 Kn tc Etn
...
1 n t 2
1 n t n
tn 1 n t
бурада K 0 , K 1 , K 2 … K n -уйьун олараг тикинтинин яввялиндя, биринcи, икинcи ….. вя н-cи илляр цзря
капитал гойулушудур; Et1 , Et2 , Etn t1 … t 2 ,...., t n илляр цзяриндя хярcляридир; t c - хярcлярин
cямляндийи сонунcу ил дюврцдцр.
Щесаби кейфиййят E min иля характеризя олунан варианты гябул едирляр.
250
ФЯСИЛ 9. НЕФТЙЫЬЫЛАН ВЯ НЕФТСАХЛАЙАН ТЕРМИНАЛЛАР
Нефт чянляри мющкямлик вя узун юмцрлцлцк шярти иля йанашы, бухарланма иткиляринин аз олма-
сы тяляблярини дя юдяйирляр.
Нефт чянляри материалына эюря дямир – бетондан, поладдан, металдан вя гейри – метал мате-
риаллардан мцхтялиф конструксийаларда щазырланыр.
Полад нефт чянляри газ фазаларындакы ялавя тязйигя эюря: кичик (2000Па гядяр), йцксяк
(70000Па гядяр) вя атмосфер тязйигли олурлар. Конструксийасына эюря полад нефт чянляри шагули си-
линдрик, щоризонтал силиндрик, дамcышякилли вя хяндяктипли олурлар. Шагули силиндрик нефт чянляри ян эениш
йайылмышдыр вя ясасян конусвари юртцклц, сферик юртцклц, пантонлу, цзян гапаглы олурлар.
Шагули силиндрик нефт чянляри. Бу чянляр юртцкляринин конструксийасына вя щяcмляриня эюря фярг-
лянирляр. Нормал сыралы шагули силиндрик нефт чянляринин щяcмляри: 100, 200, 300, 400, 500, 700, 1000,
2000, 3000, 5000, 10000, 20000, 30000 вя 50000 м3- дир. Щяcми 50000м3 олан нефт чяни истисна ол-
магла галан бцтцн щяcмли чянляр сянайе методу иля тиикилир. 50000м3 олан нефт чяни ися щям ся-
найе, щям дя тябягя методу иля тикилир. Щазырда хариcи юлкялярдя нефт чянляри паркында бюйцк
щяcмли (100000, 150000 , 200000 м3) нефт чянляри йерляшдирилир ки, бу да тикинти вя гурашдырма
хярcлярини вя нефт иткилярини хейли азалдыр.
100000м3 – лик нефт чянляринин мянфи cящяти онун гуршаьларынын галынлыгларынын щесабат цзря
28 – 35мм олмасыдыр ки, бу да гуршагларын рулонлашдырылмасына имкан вермир. Беля нефт чянлярини
тябягя цсулу иля тикмяк ялверишлидир.
Щяcми 5000м3 олан шагули силиндрик нефт чяни (шякил 9.1) ясасян эювдядян, дибдян вя конус-
вари юртцкдян ибарятдир.
4
Чянин диаметри 22800мм, эювдясинин щцндцрлцйц 11920мм, кцтляси 89231 кг – дыр. Диби
рулон шякилиндя бурахылыр.
Щазырда тятбиг олунан шагули силиндрик нефт чянляринин оптимал юлчцляри cядвял 9.1-дя
эюстярилмишдир.
Дамcышякилли нефт чянляри. Бу чянлярин бцтцн нюгтяляриндя ялавя тязйигдян ямяля эялян
дартылма эярэинлийи ейнидир. Дамcышякилли нефт чянин (шякил 9.2) екватор цзря диаметри 18500мм,
251
отураcаьын ян йцксяк нюгтясиня гядяр олан мясафя 10850мм, юртцйцн галынлыьы 5-6 мм, дайаг
щялгясинин хариcи диаметри 16494 мм, дахили диаметри 13364 мм, ени 1665 мм, тябягясинин
галынлыьы 10мм – дир.
Cядвял 9.1.
Шагули нефт чянляринин оптимал юлчцляри
252
Чянин дахилиндя ики цчбуcаг вя беш аралыг сяртлик щялгяляриндян ибарят ики диафрагма гурашды-
рылмышдыр. Сяртлик щялгяляри 75 50 5 мм юлчцлц буcагдан щазырланмыш чянин эювдясиня вя бир –
бириндян 1,8 м мясафядя гайнаг едилмишдир. Диафрагманын дайаг щялгяляри 120 80 8 мм юлчцлц
буcагдан щазырланмыш вя чянин эювдясиня гайнаг едилмишдир. Чян диряк типли дайаглар цзяриня
гойулмушдур.
Хяндяк типли нефт чянляри. Бу нюв чянлярин газ фазасында температурун дяйишмя амплитуду
чох аздыр. Бундан ялавя йаньын тящлцкяси аз олдуьу цчцн чянляр арасы мясафяни азалтмаг олур (шя-
кил 9.4).
Cядвял 9.2.
Щоризонтал силиндрик нефт чянляринин оптимал параметрляри
Дахили
Номинал щяcми, м Диаметри, м Узунлуг, м Дибляринин контсруксийасы. тязйиг,
МПа
5 1,9 2 Йасты 0,04
10 2,2 3,3 Конусвари 0,07
10 2,2 2,8 Йасты 0,04
25 2,8 4,8 Конусвари 0,07
25 2,8 4,3 Йасты 0,04
50 2,8 9,6 Конусвари 0,07
50 2,8 9,0 Йасты 0,04
75 3,2 9,7 Конусвари 0,07
100 3,2 9,0 Йасты 0,04
100 3,2 12,7 Конусвари 0,07
500 6,0 18,0 Йасты 0,04
1000 6,0 35,8 Йасты 0,02
253
Шякил. 9.5. Щяcми 600м3 олан кцряшякилли чян.
няфясалма клапаны; 2 – шагули сявиййяюлчян; 3- майени сявиййяни, температура иля юлчмяк цчцн
камера гапаьы; 4 – сийиртмя; 5- пайлайыcы бору; 6 дренаж.
Кцряшякилли чянляр. Ясасян нефт мящсулларыны вя йа майе газлары 0,25; 0,6; 1,0; 1,8 МПа ялавя
тязйиг алтында сахламаг цчцн тятбиг едилир. 0,20 МПа тязйигдян ашаьы тязйиглярдя бу чянлярин
тятбиги игтисади cящятдян ялверишли дейилдир. Кцряшякилли чянляр легирлянмиш поладдан щазырланыр (шякил
9.5). Кцряшякилли чянляр эювдяляриня гайнаг едилмиш бору дайаг-ларын васитяси иля бетон юзцлляр
цзяриндя йерляшди-рилир. Кцряшякилли чянлярин щяcмляринин диаметрлярдян асылы олараг дяйишмяси
ашаьыдакы cядвялдя эюстярилмишдир.
Cядвял 9.3.
Диаметри, м 9 10,5 12 16 20
Номинал
300 600 900 2000 4000
щяcм, м3
Суалты нефт чянляри. Бу чянляр дяниз нефт базаларында конкрет шяраитдян асылы олараг тятбиг олу-
на биляр. Суалты нефт чянляри: полад, дямирбетон, еластик синтетик вя йа резин материаллардан щазырла-
ныр. Суалты нефт чянляринин иш принсипи нефт вя нефт мящсулларынын сыхлыгларынын суйа нисбятян аз олма-
сына вя онларын су иля практик олараг гарышмамасына ясасланыр. Она эюря дя, суалты нефт чянляринин
алты ачыг олур. Чянин ашаьысында су гаты, онун цстцндя ися нефт йерляшир. Нефти чяндян чыхардыгда,
чян су иля долур вя яксиня чяни нефтля долдурдугcа су дянизя сыхышдырылыр.
Нефт чяня тязйиг алтында насосла вурлур, чяндян ися су сутунунун басгысы иля эютцрцлцр. Суалты
чянляр суйа батырылма дяряcясиня эюря дянизин дибиндя, стасионар вя дяйишян цзмя габилиййятиня
малик цзян чянляря бюлцнцрляр. Бцтцн суалты нефт чянляриндя нефтин сыхлашдырылмасы суйун щидростати-
ки тязйиги щесабына олур. Чянляр дянизин дибиня лювщяляр васитяси иля бяркидилир. Суйун сятщиндяки
сигнал сцзэяcи еластик гябул – пайлайыcы бору хятти васитясиля чян вя эями иля ялагяляндирилир. Бязи
чянлярин щяcми 400м3-я чатыр. Стасионар метал суалты чянлярин щяcми 82000м3–я чатыр. Цзян суалты
полад чян (шякил 1.6) дибсиз силиндрик эювдя, юртцк вя гапагла сярт бирляшир. Бу заман гапаг ейни
заманда сцзэяc ролуну ойнайыр вя чяни цзян вязиййятдя сахлайыр. Чяни нефтля долдурдугда чян су
сятщиндя мцяййян гядяр батмыш вязиййятдя цзцр. Чянин гапаьына гойулмуш насос васитясиля бцтцн
техноложи ямялиййатлар апарылыр. Бу нюв суалты нефт чянляринин щяcми 10000м3–я чатыр.
254
Шякил 9.6.Суалты полад нефт чяни
Нефтйыьылан силиндрик метал чянляр. Нефтйыьан терминаллар чыхарылан нефтин лазым олан вахта
гядяр сахланылмасына вя онун нягл олунмасына хидмят едир. Нефт терминаллары йерцстц вя йералты
олмагла ики нювя бюлцнцр.
Йерцстц нефт терминаллары ашаьыдакы ясас щиссялярдян ибарятдир: нефти чяня вуран цфцги бору
кямяри (1), нефти чянин йухары щиссясиня галдыран шагули бору (2), нефтйыьан силиндрик метал чян
(3), сийиртмя (баьлайыcы) дцйцнц (4), нефти нягл едян (тялябатчыйа чатдыран) бору кямяри (5) вя
бору кямяри цзяриндя гурашдырылмыш насос стансийалары (6). Нефтйыьан силиндрик метал чянин
конструктив щиссяляри ися ашаьыдакылардыр: чянин йералты дямир – бетон диб тавасы (6), дюшямя (7),
дахили дивар (8), диварлар арасы изолйасийа гаты (9), хариcи дивар (10), юртцк гапаьы (11), сцзэяc
(филтр) борусу (12), чяни атмосферля ялагяляндирян аерасийа (щава) борусу (13), чянин юртцк
гапаьыны ящатя едян мящяccяр(14) йер сятщи иля чянин юртцк гапаьы арасында ялагя йаратмаг цчцн
пиллякянляр (15).
Шякил 9.7. Нефтйыьылан силиндрик метал чянин конструксийасы вя щидравлики щесаблама схеми
Истяр йерцстц терминалын, истярся дя нефтйыьан чянин конструктив щиссяляринин щяр биринин юз
функсийалары вардыр.
Нефтйыьан йерцстц терминалларын узунуна кясик вя планы цзря ашаьыдакы схемя (шякил 9.7)
ясасян щидравлики щесабатлары апарылыр.
255
9.2. НЕФТ БАЗАЛАРЫ ВЯ ЯСАС ЯМЯЛИЙЙАТЛАР
Нефт
чянляри
паркы
256
6. Тямизляйиcи гурьулар зонасы. Бурада чюкдцрцcцляр, нефт тутуcулары, тякрар чюкдцрцcцляр вя
флотатор гурьусу йерляшир. Зонада сянайе ахынларынын вя йаьыш суларынын тямизлянмяси цзря
ямялиййатлар апарылыр.
Бцтцн гурьулар, нефт базасынын нормал истисмарыны тямин етмяк шярти иля нцмуняви лайищя
цзря тикилир.
Нефт базасындакы ямялиййатлары апармаг вя гурьулары идаря етмяк цчцн базанын яразисиндя
автомобил йоллары, йаньынсюндцрмя техникасы цчцн эириш вя чыхыш йоллары вардыр. Истещсалат вя
кюмякчи обйектлярин мейданчалары чяпярлянмялидир. Йашайыш вя цмуми биналар (йемякхана, тибб
мянтягси вя с.) чяпярлянмянин хариcиндя галмалыдыр. Нефт базасында гурьулары йерляшдиряркян
йолларын, техноложи бору кямярляринин, су, канализасийа вя електрик хятляринин узунлуглары мцмкцн
гядяр аз олмалыдыр.
Нефт базасынын ясас истещсалат эюстяриcиси– йцк дювриййясидир, йяни гябул едилмиш вя тящвил
верилмиш нефтин мигдарыдыр. Нефт базалары шящярдян вя йашайыш мянгяляриндян кянарда йерляшир,
дямирйолу вя сащил гурьулары иля ялагяляндирилир.
Нефт базарларынын истисмары заманы дямирйолу систернляриня ясасян ики цсулла: насос васитясиля
вя сярбяст ахынла нефт долдурулуб – бошалдырылыр (шякил 9.9). Биринcи цсцлдан йерин релйефи вя шяраити,
нефт чянляринин йерляшмя вязиййяти вя бору кямярляри схеми сярбяст ахынын тятбигиня имкан
вермядикдя, истифадя олунур.
Сярбяст ахын цсулу цзря нефтин нефт бошалтма - долдурма просеси шякил 9.9 б, д – дя
эюстярилян схемляр цзря апарылыр. Бу цсул ялавя тязйиг алтында да тятбиг олуна биляр.
Дямирйолу бошалтма – долдурма естакадасынын сайы ашаьыдакы дцстур иля тяйин олунур:
nT
ne m (9.1)
24
бурада не– естакаданын сайы;
нм- эцн ярзиндя нефт базасына дахил олмуш маршутла
рын сайы;
Т– дямирйолу маршрутунун естакадада олма вахты.
257
Дямирйолу естакадасынын узунлуьу ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир:
n
Le nc aili (9.2)
i 1
бурада нc– маршрутдакы системлярин сайы;
аи – маршрута дахил олан системлярин нювляри цзря сайы; ли– мцхтялиф нювлц систернлярин узун-
луьу.
Дямирйолу естакадалары бошладыcы – долдурcу вя комбиня едилмиш олурлар (шякил 9.10а,б).
Су няглийаты эямиляриндян нефти бошалтмаг- долдурмаг цчцн дяниз сащилиндя лиман вя диэяр
гурьулар тикилир. Йаналма васитяляри дянизин сащилиня паралел, кюрпцляр ися перпедикулйар вя йа
мцяййян буcаг алтында йерляшдирилир.
258
Шякил 9.11. Цзян йаналма гурьусу
1- лювбярля бяркитмя; 2- ялавя йцклянмя; 3 – еластик шлангларын бирляшдириcи говшаьы; 4- цзэяcли суалты
нефт кямяри иля бирляшдирилян еластик шланг;
5 – цзэяc; 6- цзэяcи танкерля бирляшдирян еластик шланг; 7 – танкер.
Нефт чянляри паркы нефт базасынын вя маэистрал нефт кямярляри стансийасынын ясас вя база
гурьусудур. Паркын тикилмясиня сярф олунан вясаитин 60 – 70% -и бу гурьуйа сярф олунур. Нефт
чянляри паркынын техники – игтисади cящятдян гиймятляндирилмяси ашаьыдакы эюстяриcиляря ясасланыр:
– чянин 1м3 щяcминин гиймяти;
– нефт чянляри паркынын 1м3 тутумунун (щяcминин) цмуми гиймяти. Бурайа торпаг ишляри, техноложи
бору кямярляри, су хятляри, канализасийа, йоллар, ишыгландырма вя с. дахилдир;
– ясас тикинти материалларынын паркын 1м3 тутумлу сярфи.
Нефт чянляри паркы цчцн чянлярин нювцнцн сечилмяси ашаьыдакы критерийалара ясасланыр:
– нефт чянляри паркынын тяляб олунан цмуми тутумунун гябул олунан вя йа тящвил верилян нефтин эцндя-
лик (декадалыг, айлыг) щяcми иля мцгайисяси. Бир чянин тутуму еля сечилир ки, сахлама просесиндя там
долсун;
– ейни типли нефт вя нефт мящсулларыны сахламаг цчцн ейни типли чянляр сечилир;
259
– чянин конструксийасы онун йцкдювриййяси ямсалындан асылы олараг сечилир, йяни нефтин сахланмасы
заманы бухарланма иткиляри максимум азалмалыдыр.
Нефт чянляри паркынын яразисиндя чянляр групларла йерляшдирилир вя онларын арасындакы мясафя
йаньын тящлцкясизлийи тялябляриня уйьун олараг тяйин едилир.
Нефт чянляри паркы, онун бяндлянмяси яразисиндян кянарда дорларда гойулмуш лампалары
васитяси иля ишыгландырылыр. Нефт чянляри паркында йаньына гаршы сигнализасийа шябякяси мювcуддур.
Гяза щалларында нефтин бцтцн ярази цзря йайылмасынын гаршысыны алмаг цчцн чянляр вя йа чянляр
группу ятрафында торпаг бяндлянмяси тикилир. Бяндлянмянин цмуми щяcми чянин вя йа чянляр
групунун цмуми щяcминя бярабяр олмалыдыр.
9.4. СИЛИНДРИК МЕТАЛ ЧЯНЛЯР ЩАГГЫНДА ЦМУМИ МЯЛУМАТ. ЧЯНЯ ТЯСИР ЕДЯН ЙЦКЛЯР
Чянляр нефт мящсулларыны, сыхылмыш газлары, суйу, майе аммийакы, туршулары, техники сприти вя
башга майеляри сахламаг цчцн истифадя едилир.
Метал чянлярин ясас елементляри полад тябягядян щазырланмыш дивардан, диб тавасындан,
юртцк тавасындан ибарятдир. Чянин истисмар аваданлыгдары майени долдурмаг, юлчмяк вя ахытмаг
цчцн гурьулардан, горуйуcу клапанлардан ибарят олур. Чянин диб тавасы майенин тясириндян эярэ-
инлийя мяруз галдыьындан, диб тавасыны щесабламаг тяляб олунур. Онун галынлыьы конструктив ола-
раг, металын коррозийайа уьрамасыны вя гайнаг ишляринин тяляблярини нязяря алмагла гябул едилир.
Диб тавасы полад тябягялярдян гайнаг васитяси иля бирляшдириляряк щазырланыр. Полад вярягяляр «ру-
лон» щалында мейданчайа эятирилир, вярягялярин гырагларыны бир – биринин цзяриня отуртмагла онлар
гайнаг едилир ки, бунларын да ики тяряфли гайнаг едилмяси мцмкцн олмур.
Чянин дивары бир нечя гуршагдан ибарят олур. Щяр гуршаьын щцндцрлцйц полад тябягянин ени-
ня бярабяр олур. Чянин юртцйц дартылан конусвари метал конструксийасы гябул едилир.
Юртцк трапесийа шякилли тябягялярдян йыьылыр. Тябягяляр мяркязи полад щалганын вя чянин дива-
рынын цзяриня йерляшдириляряк бяркидилдикдян сонра, мяркязи щалганын мцвяггяти гайнаьы сюкцляряк
чыхарылыр.
Силиндрик метал чянин статики тясирляря щесабланмасы цчцн ашаьыдакы илкин мялуматлардан исти-
фадя едилир:
– чянин ясасынын физики – механики эюстяриcиляри. Бура ясас грунтунун щяcм чякиси n (т/м3), ясасын
грунтунун дахили сцртцнмя буcаьы вя сцртцнмя ямсалы cн;
– чянин щяcми В(м3);
– чянин щцндцрлцйц Щ (м);
– чянин дахили щиссясинин радиусу Р=Дч/2 (м);
– чянин юртцк щиссясинин щцндцрлцйц ф (м);
– чяндя нефтин максимал дярилийи щ (м);
Норматив гар юртцйцнцн йцкц ашаьыдакы кими щесабланыр:
S S0 .
Юртцйцн маиллик буcаьы 25 – дян аз олдуьундан 1,0 гябул едилир.
0
S S0 f
бурада f – гар йцкцнцн етибарлылыг ямсалыдыр: f =1,4.
Гар йцкцндян башга чяня ашаьыдакы йцкляр тясир едир: кцляк, щидростатик тязйиг, чянин
юртцк, диб тавасы сятщиня дцшян йцкляр (даими вя мцвяггяти).
Кцляк йцкцнцн тяйини. Кцляк йцкцнцн орта норматив гиймяти щцндцрлцкдян асылы олараг
ашаьыдакы дцстурла тяйин олунур:
Wm W0 kC
бурада: W0 – кцляк тязйигинин норматив гиймяти олуб, чянин йерляшдийи района уйьун олараг тяйин
едилир.
260
C – аеродинамиклик ямсалы олуб «СНиП 2.01.07-85»дя 4- cц ялавядян шякиля ясасян тяйин едилир (шя-
кил 9.12).
Шякил 9.12. Даиряви силиндрик сятщли нефтйыьан чянин кцляк тясириня щесабланма схеми.
Кцляйин актив щесаби тязйигинин цфцги вя шагули гиймятляри ашаьыдакы дцстурларла тяйин едилир.
Cядвял 9.4
Щесаби йцк,
№ Йцкцн новц Норматив йцк кг/м2 Йцклян. ямсалы
кг/м2
1 Гар йцкц 50 1,4 70,0
2 Истилик – изолйасийа гаты 45 1,1 49,5
3 Ваакум 25 1,1 27,5
4 Полад вяряг юртцйцндян 20 1,1 22,0
5 Юртцйцн конструксийасындан 25 1,1 27,5
Cядвял 9.5
Щесаби
№ Йцкцн нювц Норматив йцк, кг/м2 Йцклян. ямсалы
йцк,
261
кг/м2
1 Газ бошлуьунда йаранан изафи тязйиг -200 1,2 -240
2 Кцляйин сорма тязйиги -36,0 1,4 -50,4
N q2R 2
N an N P
N an
Pan
n
Нефтйыьан чянин йан дивар елементи ашаьыдакы схем цзря щесабланыр (шякил 9.13). Чянин
дивары мющкямлийя щесабланаркян, моментсиз нязяриййяйя ясасян дивар силиндрик габыг кими
майенин (нефт, йахуд нефт мящсулунун) щидростатик тязйигиндян вя газын изафи тязйигиндян дар-
тылмайа ишляйир.
Чянин диб тавасындан х мясафядя олан щесаби тязйиг ашаьыдакы дцстурла тяйин олунур:
Px g h x n1 Piz.n2
бурада, – нефтин сыхлыьы 878 кг/м3;
н1–щидростатик тязйигин йцклянмя ямсалы: н1=1,1;
н2–бухар – щава гарышыьында изафи тязйигин йцклянмя
ямсалы; н2=1,2;
Пиз–бухар–щава гарышыьынын изафи тязйиги
Пиз=200кг/м2.
х=0 олдугда, щесаби тязйиг максимал гиймят алыр.
262
Нефтйыьан чянин йан диварынын галынлыьыны конструктив олараг d 4 10 mm гябул етсяк,
диварын дартылмасында максимал тязйигин тясириндян йаранан эярэинлийи ашаьыдакы дцструла щесаб-
ламаг олар.
P r
max
d
Гайнаг тикишинин дартылмайа гаршы давамлылыьы ашаьыдакы шяртля йохланылыр:
Pmax r 0,8Rq d
1
2
gH , [Нсм/см]
r
M 0 1
k k
H
r
r
йахуд k 1,3 иля явяз етсяк аларыг:
d
M 0 0,3gH n r d
Яйиcи моментин бирляшмя йериндян сыфыра бярабяр олдуьу мясафя ашаьыдакы дцстурла тапылыр:
h0 0,6 r
Нефтйыьан чянин диварынын диб тавасына бирляшмясини еластики гябул етсяк, яйиcи момент ашаьыдакы
дцстурла щесабланар:
M 0 e 0,1H n r d
Гайнаг тикишиндя йаранан эярэинлик ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир вя гайнаг тикишинин дар-
тылмайа гаршы давамлылыьы шяртиндя йохланылыр:
6M 0e 6M 0e
qt
Wqt bn 2
Чян диварынын дартылмасындан йаранан эярэинлийин вя гайнаг тикишиндя йаранан эярэинлийин
векторлары бир – бириня перпендикулйар олдуьундан бу эярэинликляр cямлянмир. Диб тавасынын дива-
рындан байыра чыхмасы 50мм артыг олмамалыдыр. Она эюря ки, бирляшмядя йаранан гцввяляр нязяря
алынаcаг дяряcядя артмаьа башлайыр. Сон нятиcядя диварла диб тавасынын бирляшян щиссясинин галын-
лыьы артмаьа башлайыр ки, бу да конструксийанын гейри – еффективлийини артырыр.
263
9.6. ЧЯН ЮРТЦЙЦНЦН СТАТИК ЙЦКЛЯРИН ТЯСИРИНЯ ЩЕСАБЛАНМАСЫ
Нефтйыьан чянин юртцк конструксийасынын ясас щяндяси юлчцляри шякил 9.14 – дя эюстярилян
схемя ясасян тяйин едилир.
Шякил 9.14. Чянин юртцк гапаьынын щяндяси юлчляринин тяйин едилмя схеми
Беля ки, чянин юртцк гапаьынын цфцгя нязярян мейл буcаьынын танэенси tg 0,125 гябул
олунарса, юртцк контсруксийасынын щцндцрлцйцнц чянин дахили радиусуна (Р) ясасян ашаьыдакы кими
тапмаг олар: f Rtg . Чянин юртцк гапаьынын яйрилик гювсцнцн радиусу шякил 9.14-я ясасян
ашаьыдакы дцстурла тапылыр:
Rm2 R 2 Rm f ;
2
R
Юртцйцн мяркязи вя кянар щиссяляринин радиуслары арасындакы буcаг sin ифадясиндян
Rm
тапылыр.
3600
Планда юртцйцн коник сятщини 18 щиссяйя бюлсяк (шякил 9.15) щяр бир щисся 200 – лик
18
бцcагла олан гювс секторуну ящатя едяр. Бу гювсляри сыныг хятлярля бирляшдирсяк, чохбуcаглынын щяр
Dc
бир тяряфинин узунлуьу олар.
18
Чянин юртцйц дартылан конструксийа олдуьундан, щесабат 1 дяфя статик щялл олунмайан
системя эюря апарылыр. Диаметрал якс истигамятдя йерляшян тябягянин тирляри чянин диварына сюйкянян
264
бцтюв сыныг тир кими гябул едилир (шякил 9.16). Цфцги РЩ реаксийа гцввясинин сыныг тиря тясирини
йохлайаг. Бунун цчцн иншаат механикасындан мялум «к» ямсалыны тяйин едяк.
1 15 Jn
k ; ,
1 8 Ff 2
бурада: ф– сыныг тирин галхма щцндцрлцйц; Ж– тирин яталят моменти; Ф– тирин ен кясик сащяси; н–
f f
ямсал олуб, нисбятинин гиймятиня эюря cядвялдян тапылыр.
l Dc
Шякил 9.16. Сыныг тир формалы юртцк конструксийасынын статики йцклярин тясириня щесабланма схеми
Сыныг тирдя йаранан максимал яйиcи момент ашаьыдакы дцстурла тяйин олунур:
M x M 0x RH y ,
бурада: M 0x – яйиcи моментин мяркяздяки гиймяти:
ql 2
M 0x ;
8
г–йухарыдан ашаьыа доьру йюнялмиш юртцйя тясир едян
йцкляр;
л- сыныг тирин ашырымы:
л=Дc; й–реаксийа гцввясинин максимал голу: й=ф .
Бу щалда дайагда йаранан цфцги реаксиа гцввяси
ql 2 k
RH RHa RHb
8 f
олар.
Тапылмыш бу гиймятляри йериня йазылараг, максимал яйиcи момент щесабланыр.
Тирин ен кясийиндя йаранан эярэинлик ашаьыдакы дцстурла щесабланыр вя алынмыш гиймятя ясасян
тирин материалы, йяни поладын маркасы сечилир.
M
x
W
265
9.7. НЕФТЙЫЬЫЛАН ЧЯНИН БЦНЮВРЯСИНЯ ТЯСИР ЕДЯН ЙЦКЛЯРИН ТЯЙИНИ
P1 H ч div met
2. Юртцйцн чякисиндян:
qDч2 1
P2 qDч
4Dч 4
3. Дивар вя юртцйцн бирэя чякисиндян: Шякил 9.17. Дивар вя юртцк
P P1 P2 конструксийаларынын тясириндян
бцнюврянин йцклямя схеми.
Диб тавасынын сятщиня ашаьыдакы йайылмыш йцкляр тясир едир (шякил 9.18):
1. Майенин (нефтин) щидростатик тязйиги:
q1 H n
2. Диб тавасынын чякиси:
q2 n1 dib met
3. Изафи тязйиг: q3 Piz
Бцтцн йцклярин cями:
q q1 q2 q3
Бцнювряйя дцшян гурашдырма (монтаж) онун ящатя йцкляри сащясиня уйьун олараг тяйин
едилир.
266
9.9. СИЛИНДРИК МЕТАЛ ЧЯНИН ЩИДРАВЛИКИ ЩЕСАБЛАНМАСЫ
Щидравлики щесабламалар ясасян дюрд характерик кясик цзря апарылыр. Нефти чяня вуран
(1)бору кямяринин сонунда вя чяня йахын биринcи насос стансийасы истисна олмагла, диэярляриня
йахын кясиклярдя ахынын йаратдыьы тязйиг П=(3 4) атм. тяз. (3 4)·105Па олмалыдыр. Шагули кя-
мярля (2) галхан нефт ахынын чяня дахил олма кясийиндя тязйигини Бернулли тянлийиня ясасян тяйин
етмяк олар. Ахын борунун дахили ен кясийини бцтювлцкдя ящатя етдийиндян (борудан кечян ахын
басгылы режимдя олдуьундан) 1-1 вя 2-2 кясикляриндя сцрят 1 2 олур. Мцгайися мцстявисини
1-1 кясийи цзря эютцрмякля, Бернулли тянлийини ашаьыдакы кими йазмаг олар (шякил 9.7).
P1 12 P 2
z1 z2 2 2 hw1 2 (9.3)
g 2 g g 2 g
H1 2
hw1 2 (1 ) .
D1 2g
Бунлары (9.3) тянлийиндя йериня йазсаг, аларыг:
P1 P2 H1 2
H1 (1 ) (9.4)
g g D1 2g
Q1 4Q1
1 (9.5)
1 D12
вя 900–лик ики дяфя дюнмя иля 2 900 олдуьуну ( 90 0,23 ), нязяря алсаг, аларыг:
H1 8Q 2
P1 gH1 P2 (1 2 900 ) 2 14 (9.6)
D1 D1
H 8Q 2
P2 P1 gH1 (1 1 2 900 ) 2 14 (9.7)
D1 D1
бурада: 1 – боруда нефтин ахынынын щидравлики мцгавимят ямсалы олуб, Д1<4,0м олан борулар цчцн
Н.Н. Павловски дцстуру иля щесабланыр:
267
3 n
4
1 8 gn
2
,
D1
Q2 4Q2
П3 =Па 105Па; 3 0 ; 4 ;
2 D22
l2 8Q22
P4 Pa gH 2 2 2 4 , (9.9)
D2 D2
бурада: Щ2 – насос стансийасына йахын кясикдя борунун
мяркязи хятти иля чяндяки максимал сявиййя ара
сындакы щцндцрлцк (шякил 9.7);
– Кориолис ямсалы: 1,1 ;
3 n
4
2 – щидравлики мцгавимят ямсалы: 2 8 gn
2
D2
л2 – нефти нягл едян борунун насос стансийасына гя -
дяр олан узунлуьу;
– йерли итэилярин cями: g s k ;
g – эиришдя итэи ямсалы: g =0,5;
s – сийиртмядя итэи ямсалы: s =0,26;
k – конфузорда итэи ямсалы k =0,10.
Г1 вя Г2 – уйьун олараг нефтин чяня вурулма вя нягл олунма сярфляр:
1,5 G G
Q1 ; Q2 ; (9.10)
n1Tsut( san) n2Tsut( san)
Вурма вя няглетмя боруларынын дахили диаметрляри (Д1 вя Д2) илдя нягл олунан нефтин ми-
гдарына ясасян мялмат cядвялиндян эютцрцлцр.
н1 вя н2 – нефтин уйьун олараг ил ярзиндя чяня вурулма вя чяндян нягл олунма суткаларынын
сайыдыр:
н2= (1,5 2)н1;
Э – илдя нягл олунан нефтин мигдары (тонла);
– нефтин сыхлыьы: =878 кг/м3;
Тсут(сан) – суткадакы санийялярин сайыдыр:
Тсут(сан)= 24·3600 = 86400 сан.
268
Нефтйыьан чянин ишляк щиссясинин щяcми вя онун дахили диаметри ашаьыдакы гайдада тяйин
олунур. Яввялcя чяндян бир суткада хариc олунан нефтин мигдары тяйин едилир:
G
Gs , тонла
n1
G
Бу мигдарда олан нефтин щяcми тапылыр: Vs s .
Чянин ишляк щиссясинин щяcми ися Вч=1,5Вс гябул едилир. Башга сюзля:
G G
Vч 1,5 s 1,5 (9.11)
n1
Чяндя няглетдириcи борунун мяркязи хяттиня нязярян минимал вя макмисал дяринликляри илдя
нягл олунан нефтин мигдарындан (Э) асылы олараг Щмин= (3 6)м вя
Щмах =(12 20)м щцдудунда эютцрмяк мягсядя уйьундур.
Онда нефтйыьан чянин дахили диаметри ашаьыдакы кими тяйин олунар:
Dч2 4Vч
Vч H max H min ; Dч
4 H max H min
Сонунcу ифадядя (9.11) дцстуруну нязяря алсаг, чянин дахили диаметринин тяйини цчцн ашаьы-
дакы ифадяни аларыг:
6G
Dc (9.12)
n1 H max H min
Чянин ишляк щяcминин долма мцддяти (9.5) вя (9.13) ифадяляриндян истифадя едилмякля ашаьы-
дакы дцстурла тяйин едилир:
G
1,5
V n1 6G
tc (9.13)
Q1 D1 2
n11D12
1
4
269
а– нефтин максимал сявийясиндян башлайараг дяринлик цзря дивар елементляринин щяр биринин
щцндцрлцйцнцн 0,1 щиссяси:
П – щяр бир лементин орта щиссясиндя (кясийиндя) нефтин щидростатик тязйиги олуб, ашаьыдакы
дцстурларла тапылыр:
gh1 kPa ,
1
P1 (9.19)
2
h
P2 g h1 2 kPa (9.20)
2
н– дивар елементляринин щцндцрлцйцндян асылы олан ямсал олуб ашаьыдакы кими тяйин едилир:
P1 (9.22)
1 a1
2 1 n12
270
q
ak qrhqtg 2 450 , (9.24)
2
P2
1
ak1 ak 2
2 (9.27)
2 a2
2 1 n22
ak1 – чянин диварнын йухары вя ашаьы щиссяляринин сярщядляриндя грунтун актив тязйиги олуб
(9.26) ифадяси иля тяйин едилир.
ak 2 – чянин дюшямяси сявиййясиндя грунтун актив тязйигидир :
ak 2 qr hqtg 2 450 (9.28)
2
1
ak1 ak 2 1 qrtg 2 450 2hq h2 hq h2 qrtg 2 450
2 2 2 2 2
Онда (9.27) ифадяси ашаьыкы шякиля дцшяр:
271
h2 2 0
P2 qr hq tg 45
2 2
2 a2 (9.29)
2 1 n2
2
Дюрдцнcц щалда нефтйыьан чян цст юртцк гапаьы да дахил олмагла тамамиля грунт
мцщитиндя йерляшмишдир.
Йяни йерин тябии сявиййясиндян (ЙТС) чянин дюшямя сявиййясиня гядяр олан грунтун
дяринлийи щг>(Щч+к) шяртини юдямялидир (шякил 9.22).
Шякил 9.22
1 qr hq1tg 2 45 0 qr hq H ч tg 2 45 0 (9.31)
ak
2 2
2 qr hq 3tg 2 45 0 qr hq h2 tg 2 45 0 (9.32)
ak
2 2
(9.31) вя (9.32) ифадялярини (9.30)- да йериня йазсаг аларыг:
1
H c h2 tg 2 450
P1 qr hq
2 2
1 a1 (9.33)
2 1 n1
2
Нефтйыьан чянин йан диварынын ашаьы щиссясинин галынлыьы ися ашаьыдакы дцстурла тапылыр:
P2
1
ak 2 ak 3
2
2 a2 (9.34)
2 1 n22
272
3 – чянин дюшямяси сявиййясиндя грунтун йан дивара эюстярдийи актив тязйигдир вя
бурада: ak
ашаьыдакы дцстурла тяйин олунур:
3 qr hqtg 2 450
ak (9.35)
2
(9.32) вя (9.35) ифадялярини (9.34) – дя нязяря алсаг, щямин дцстур ашаьыдакы шякиля дцшяр:
P2 qr hq 0,5h2 tg 2 450
2
2 a2 (9.36)
2 1 n
2
2
9.11. ЧЯНИН ЮРТЦК КОНСТРУКСИЙАСЫНЫН ГАЛЫНЛЫЬЫНЫН ТЯЙИНИ
Йералты чянлярин цст юртцк конструксийасы онун цзяриндяки грунтун аьырлыьындан йаранан
даими вя диэяр мцвяггяти йцклярин тясириня мяруз галыр. Мцвяггяти йцклярин тясири чох кичик
олдуьундан, онларын нязяря алмасаг да олар. Симметрик шякилдя маили формалы юртцк
конструксийасынын щесабланма схеминя ясасян мяркязя гядяр узунлуьу
l Dч2/ 4 k 2 (9.37)
олан щяр бир щиссянин уc нюгтяляриня мцхтялиф гиймятляря малик йцкляр тясир едир. Бу йцклярин
гиймятляри щямин нюгтяляря тясир едян уйьун 1 вя 2 тязйигляриня ясасян ашаьыдакы кими тапылыр:
q1 1 l ; q2 2 l (9.38)
Бурада:
1 qr hq1 qr hq H ч (9.39)
Юртцйцн щяр бир щиссясиндя уc нюгтяляриндя йаранан реаксийа гцввялярини тясир едян гейри –
мцнтязям йцкц мцнтязям йцк формасына эятирмякля (чцнки чян юртцйцнцн маиллийи чох кичикдир)
тапырыг:
q l (q1 q2 )l
R1 R2 (9.41)
2 4
(9.38) – (9.40) ифадялярини (9.41) – дя йериня йазсаг аларыг:
1 1 1
R1 R2 qrl 2 (hq H ч ) k qrl 2 2hq H ч k
(9.42)
2 4 4
Материаллар мцгавимятиндян мялум олдуьу кими гейд едилян формада йцклянмиш
конструксийанын орта кясийиндя максимал яйинти алыныр вя щямин яйинти ашаьыдакы дцстурла тапылыр:
5ql 4 5 qr l 5( hq H ч 0 ,5 k )
f (9.43)
384 EJ 384 EJ
d 1,6 10 6 16 (9.52)
lRun
d2 l 2 2 Run 1,64 10 12 E 2 0 ,16 10 12 qr2 l 4 2hq H ч k
2 2
2
d ,
2 Run
2
1,64 10 12 E 2
2hq H ч k
d 4 10 7 qr l (9.53)
2 Run
2
1,64 10 12 E 2
274
Силиндрик метал чянин чевик дюшямя конструксийасынын хариcи чевря контуру цзря икинcи нюв
дайаг формасында йан дивар елементиня бяркидилдийини нязяря алараг, дайаьын цфцги реаксийа гцв-
вясини щесабат схеминя ясасян орта кясикдя яйиcи моментин ифадяляриндян тапырыг (шякил 9.23):
Dч Dч Dч
M0 F q (9.54)
2 2 4
М0=Фщ·ф (9.55)
бурада: F – дайаьын шагули реаксийа гцввяси:
qDч
F ; (9.56)
2
Дч– силиндрик метал чянин дахили диаметри, м;
г– дюшямянин сятщиня тясир едян мцнтязям интенсивликли йцк олуб,
сащяси 1м2 олан диаметр бойунcа б=1/Дч м ениндя вя Дч узун-
луьунда дцзбуcаглы дюшямя золаьына тясир едир:
.
г=п·Дc, (9.57)
Шякил 9.23
п–дюшямянин сятщиня дцшян Щн дяринликли нефтин тязйиги
Gn 0 ,25Dч H n g
2
p gH n ; (9.58)
S 0 ,25Dч2
ф– дюшямянин мяркязи хятти цзря яйинтиси олуб,
дямир – бетон юзцл цзяриндя отуран метал лювщяляр
цчцн ф= (0,15 0,25)·10-12Дч щцдудларында дяйишир;
Фщ– дайаьын цфцги реаксийа гцввяси олуб, (9.56) – (9.58) ифадялярини (9.54) дцстурунда нязяря
алмагла (9.54) вя (9.55) ифадяляринин бирэя щялли нятиcясиндя тапылыр:
1 1 1
Fh f gH n Dc3 gH n Dc3 gH n Dc3 ,
4 8 8
1 gH n Dc 3
Fh . (9.59)
8 f
Галынлыьы тд олан дюшямянин ен кясик сащяси конструксийанын башланьыc кясийиндя ону яйил-
миш оху цзря бойна истигамятдя дартан Н гцввясинин (дайаьын йекун реаксийасынын) вя елементин
даьылмайа гаршы мцвяггяти Рун мцгавимят гцввясинин гиймятиндян асылы олараг ашаьыдакы дцстур-
ла щесабланыр:
N
Aca 1,6 106 , [см2] (9.60)
Run
бурада: Н– дайаьын йекун реаксийа гцввяси:
275
2 2
gH n Dч3 gH n Dч2 gH n Dч3 16 f 2
N 1
8f 2 8f Dc2
gH n Dч3 gH n Dч2
8f
1
D
ч
2
16 f 2
8f
Dч2 16 f 2
Dч2
gH n Dч2
N Dч2 16 f 2 (9.62)
8f
gH n Dч3
N (9.63)
8f
8 fRun
2 10 7
fRun
, sm 2
(9.64)
Нефтйыьан силиндрик чянин дюшямя елементинин галынлыьы ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир:
276
ФЯСИЛ 10. БОРУ КЯМЯРЛЯРИ ВЯ ОНЛАРЫН ЩЕСАБЛАНМАСЫ
Нефт нягл едян кямярлярин трассасынын сечилмяси оптималлыг критерийасы иля йериня йетирилмяли-
дир. Оптималлыг критерийасында ашаьыдакылар эюзлянилмялидир: нефт нягл едян мцщяндиси гурьуларын
тикинтисиня чякилян хярcлярин (капитал гойулушунун) мигдарынын нормалар щцдудунда олмасы; ятраф
мцщитин горунмасына нязаряти сахламагла истисмар дюврц бору кямяриндя тямир ишляринин вя тех-
ники хидмятин йериня йетирилмяси; сярф олунан нефт щяcминин мцяййян едилмяси; бору кямяринин йер-
ляшдирилмясинин конструктив схемляри цзря тящлцкясизлийинин тямин олунмасы вя тикинтинин нязярядя
тутулан вахтда баша чатмасы.
Трассанын сечилмясиндя даща еффектив, игтисади cящятдян ялверишли вя гурашдырылма ишляриндя
йцксяк истещсаллы методлара ясасланан тикинин апарылма шяраити нязяря алынмалыдыр.
Нефт вя нефт мящсуллары нягл едян бору кямярляри йашайыш мянтягяляри вя сянайе обйектляри-
нин йахынлыьындан кечдикдя 700мм-я гядяр диаметрли боруларын йерляшмя мясафяси 500м-дян,
700мм–дян чох диаметрли бору кямярляринин йерляшмя мясафяси ися 1000м- дян аз олмамалыдыр.
Бору кямяринин ашаьы тяряфиндян кцвейт тикилмялидир ки, онлар да гяза вахты ахыдылмыш нефт тулланты-
ларынын яразисиндян хариc олунмасыны тямин едир. Беля кцвейтлярин тикинтиси ися йерли йашайыш мянтя-
гяляри цчцн тящлцкясиз олмалыдыр.
Даьлыг яразилярдя нефт туллантылары атан кцвейтлярин трассасы йерли релйефя уйьун бору кямярля-
ринин трассасына тяхминян паралел формада тикилир. Кцвейтляр тикиляркян онларын котлаванындан чы-
харылан грунт призма шяклиндя ашаьы тяряфя тюкцлцр ки, бу да бору кямярляриндян сызма заманы он-
ларын ялавя мцдафия олунмасына хидмят едир.
Бору кямярляринин даьлыг яразидян кечян йухары тяряфиндян бюйцк бир сащяни ящатя едян
йаьыш – лейсан суларындан йаранан ахыны ашаьы тяряфя кечирмяк цчцн лейсанютцрян вя канал гурьу-
ларынын тикилмяси зяруряти йараныр.
Маэистрал бору кямяринин трассасы иля 110кВ эярэинликли електрик хяттинин кяшисмя йериндя бо-
ру кямяри щяр ики тяряфиндян 600- дян аз олмайан буcаг алтында йералты щиссядян кечирилмялидир.
Нефт нягл едян маьистрал бору кямяри цзяриндяки комплекс гурьулар ашаьыдакылардан иба-
рятдир (шякил 10.1):
1. Мянбядян (гуруда вя суда нефт мядянляриндян) чыхарылан нефти эятириcи бору кямяри. Бу
кямярлярля ейни заманда баш стансийадакы чянляря йыьылмыш нефт нягл олунур.
2. Баш няглетдириcи стансийа. Бу стансийа тяркибиндяки чянляря, йахуд завод шяраитиндяки
мцвафиг гурьулара мцхтялиф шяраитлярдя чыхарылмыш нефт вя нефт мящсулларыны йыьылыр. Бурайа хам
нефт йыьылыр, нювляря бюлцняряк щиссяляриня айрылыр вя нювбяти стансийайа нягл олунур.
3. Стансийалар арасы мцхтялиф кечид гурьулары, манеяляр вя насос стансийалары. Маэистрал бору
кямяри иля нефт вя нефт мящсуллары бу гурьулардан кечяряк нягл едилир.
4. Сонунcу нефт базасы. Бу нефт базасында нефт мящсулу гябул олунур, тялябатчылара пайланыр
вя башга няглиййат васитяляри иля лазыми йерляря дашыныр.
5. Бору кямяринин хятти гурьулары. Бу гурьулара бору кямяринин юзц, онларын цзяриндяки сий-
иртмяляр, компенсаторлар, тязйигюлчянляр вя с. аиддир.
Мядянлярдян чыхарылан нефт вя нефт мящсулларынын баш стансийайа верилмясиндян башлайараг,
сонунcу нефт базасына чатдырылмасына гядяр схеми шякил 10.1-дя верилмишдир. Сонунcу нефт база-
сындан емал цчцн нефт мящсулу «Нефтайырма» заводуна верилир вя орадан ися дямир йолу систернля-
ри иля, йахуд чайла вя дянизля майе йцк дашыйан эямилярля тяляб олунан йерляря чатдырылыр.
277
16
Нефт вя нефт мящсуллары нягл едян бору кямярляриня гойулан конструктив тялябляр ашаьыда-
кылардыр:
– бору кямяринин диаметри техники лайищя нормалары ясасында щесабланмалыдыр;
– бору кямяриндя якс истигамятдя нефт вя нефт мящсулларынын няглинин иштиракы олмадан бору
кямяринин узунлуьу бойунcа ишчи тязйигин ашаьы дцшмясиндян вя истисмар шяраитиндян асылы олараг
диварынын галынлыьы мцхтялиф олан борулардан кямяри лайищяляндирмяк лазымдыр;
– баьлайыcы арматуру флансларын кюмяйи иля гурашдырылмалыдыр, бору кямяринин щалга вя
баьлайыcылары (вентилляри) йанмайан материаллардан щазырланмалыдыр;
– бору кямяринин бурахылабилян яйилмя радиусу цфцги вя шагули, мцстявиляр цзря мющкямлик,
бору кямяринин диварынын йерли дайаныглыьы шяртляриня эюря щесабатла тапылмалыдыр;
– бору кямяринин минимал яйилмя радиусу онун диаметринин 5 мислиня бярабяр олан гиймят-
дян аз олмамалыдыр.
Маэистрал бору кямярляринин бирляшмя вя дцйцн йерляриндя компрессор вя насос стансийалары
тикилдийиндян, боруйа дахилдян йаранан тязйигин вя бору металынын температур дяйишмяси нязяря
алынараг бу дцйцн щиссяляринин узунуна йердяйишмясинин гиймяти тяйин едилмялидир. Щесабат
заманы узунуна йердяйишмядя бору кямяриня бирляшдирилян конструктив елементлярин олмасы
нязяря алынмалыдыр. Узунуна йердяйишмянин азалдылмасы мягсяди иля бору кямярляри цзяриндя
хцсуси тядбирлярин эюрцлмяси лазым эялир. О cцмлядян, грунтда йердяйишмяйян «П» формалы ачыг
компрессорлар вя грунтда дайаглар цзяриндя йерляшдирилян щямин конфигурасийалы «З» формалы
йералты компенсаторлар бору кямярляриня бирляшмя йериндя узунуна йердяйишмянин азалмасында
мцщцм рол ойнайыр.
1000 мм диаметриня гядяр вя 1000мм – дян бюйцк диаметрли борулар грунта аз салындыгда
бору кямяринин дайаныглыьыны тямин етмяк цчцн лайищядя хцсуси гярарлар чыхарылмасына
бахылмалыдыр.
Нефт – газ бору кямярляринин трассасы бойунcа ара мясафяляри 1км – дян аз олмайан, йер
сятщиндян 1,5 – 2 м щцндцрлцклярдя дямир – бетондан, йахуд аьаcдан ишаря дирякляри вя цзяриндя
узагдан йахшы эюрцнян йазылы эюстяришляри олан лювщяляр вурулмалыдыр.
Бору кямярляриндя трасса бойунcа 30км – дян чох олмайан мясафялярдя баьлайыcы
арматурлар гурашдырылмалыдыр. Баьлайыcы арматурларын гурашдырылмасында ашаьыдакы мясяляляря
бахылмалыдыр:
– нефт вя нефт мящсуллары нягл едян кямярлярин щяр ики, йахуд бир сонлуьу шящяр вя диэяр
йашайыш мянтягяляри йерляшян яразилярдян йухары сявиййялярдя кечярся, йерли релйефдян асылы олараг
лайищя ясасында борунун щямин йерляриндя баьлайыcы арматурлар гурашдырылмалыдыр;
–нефт бору кямярляринин тарссасы суапарыcы гурьуларла кясишдикдя баьлайыcы арматурун
йерляшдирилмя йери, бу щалда йер сятщинин релйефиндян асылы олараг гябул едилир;
– баьлайыcы арматурлары автомобил кюрпцляринин щяр ики тяряфи иля 250м – дян аз олмайан
мясафялярдя кечян бору кямярляриндя йерляшдирмяк олар;
– газ бору кямярляринин эиришиндя вя чыхышында баьлайыcы арматурлар гурашдырылдыгда, онларын
диаметриндян асылы олараг баш гурьулардан йерляшмя мясафяси ашаьыдакы кимидир;
– 1400 мм диаметрли бору кямярляри цчцн 1000м – дян,
– 1000÷1400мм диаметрли бору кямярляри цчцн 750м – дян,
– 1000 мм – дян аз диаметрли бору кямярляри цчцн 500м – дян аз олмамалыдыр;
– ЫЫЫ тип батаглыгларын щяр сащилляриндя 500м мясафядя йухарыйа тяряф олан яразилярдян бору
кямярляри кечдикдя, онларда баьлайыcы арматурлар йерляшдирмяк олар.
Бирхятли газ бору кямярляринин суалты чякилишиндя баьлайыcы арматурлар зярури щалларда йер-
ляшдилир.
Диаметри 400 мм вя ондан чох олан бору кямярляриндя баьлайыcы арматурлар сыхлашдырылмыш
ясасда бцнювря тавасы цзяриндя гурашдырылмалыдыр.
Нефт вя нефтмящсуллары нягледян бору кямярляриндя вя газларын кямяр цзря сыхылан йерляриндя
гурашдырылмыш баьлайыcы арматурлар узагдан идаряетмя аваданлыьы иля тяcщиз олунурлар ки, бу да
эюрцлян ишлярин, йяни мящсулун няглинин автоматлашдырылмасына имкан верир.
Бору кямяляринин цст сятщиня гядяр йерляшмя дяринлийи, онларын диаметриндян асылы олараг
ашаьыда эюстярилян гиймятлярдян аз олмамалыдыр:
– борунун диаметри 1000 мм – дян аз олдугда 0,8м;
– борунун диаметри 1000 мм вя чох (1400 мм – гядяр) олдугда 1,0м;
– гурудулмасы мцмкцн олан батаглыг, йахуд торфлу грунтларда 1,1м;
– гумлу барханларда, барханларарасы ясасын ашаьы сявиййясиндя 1,0м;
–гайалы грунтларда, автоняглийат вя кянд тясяррцфаты машынларынын кечид йолларында 0,6м;
– суварма вя якин сащяси торпагларында 1,0м;
– суварма вя гурутма мелиорасийа каналлары иля кясишмядя (каналын дибиндян башлайараг)
1,1м.
Нефт вя нефт мящсуллары нягледян бору кямярляринин йерляшмя дяринлийи, мювcуд техноложи
лайищя нормаларына эюря вурулан нефтин юзлцлцйцнц вя оптимал режимини нязяря алмагла щесабланыр.
Бору кямяринин йерляшмя дяринлийи йер сятщиндян вя балластлы конструксийанын цст щиссясиндян
олан мясафяляря ясасян тапылыр.
Бору кямяринин хяндяйинин дибдян енини диаметри 700мм – я гядяр олан борулар цчцн
Д+300мм, диаметри 700 мм- я бярабяр вя ондан чох олан борулар цчцн ися 1,5Д гябул етмяк ла-
зым эялир. Бору кямярляринин диаметри 1200 вя 1400 мм олдугда, онларын хяндякляри йер сятщиндян
1׃0,5 йамаcлыьы иля цст ениндян башлайараг газылараг, бу хяндяклярин дибдян ени Д+500мм – я гя-
дяр азалыр. Бурада Д – бору кямяринин шярти диаметридир.
Йцклянмиш балластлы бору кямярляринин хяндяйинин дивары иля йцк арасындакы мясафя 0,2 м-
дян аз олмамалыдыр. 700мм диаметрли бору кямярляринин лайищяляндирилмясиндя узунуна профил
цзря йер сявиййяляри кими лайищя сявиййяляри дя эюстярилмялидир. Бору кямярляринин ясасы гайалыглы, ири
гырмадашлы вя чынгыллы олан грунтлар цзяриндя (хяндяйин ичярисиндя) дюшямясиндян сонра, галын-
279
лыьыйумшаг грунтдан 20см олан изолйасийа гаты вя газмада чыхарылан грунтун якс тюкмясиля бору-
ларын хяндяйи долдурулур. Якс тюкмя просесляри ишин мцряккяб шяраитиндя эюрцлмясини нязяря ала-
раг, хцсуси машынлар, йахуд аваданлыгларла йериня йетирилир.
Нефт бору кямярляринин трассы кяскин дяйишкян релйефли, дайаныгсыз йамаcлары олан даь шяраи-
тиндян; даь чайларынын узунлуьу бойунcа онлара паралел вя суайырыcы олан сащялярдян кечя биляр.
Беля мцряккяб яразилярдян кечян бору кямярляринин дайаныглыьынын вя онларда нормал иш режиминин
тямин олунмасы цчцн щесаблама вя лайищяляндирмя просесляриня мцщяндиси нюгтейи–нязярдян диг-
гят йетирилмялидир. Гейд олунан шяраитлярдя бору кямярляри лайищяляндириляркян чяп даь силсиляляри
еля сечилмялидир ки, онларын цфцгя нязярян мейиллийи 80 ÷ 110 олсун.
Чяп даь йамаcларында трассанын узунлуьу бойунcа маиллик 120÷180олдугда йамаc грунтла-
рынын сцрцшмяйя мейилли олмасы, йахуд сцрцшмянин зяиф щалда эизли баш вермяси вя онун ня вахт
там дайанмасы мясяляляри олдугcа cидди арашдырылмалыдыр. Якс щалда бу cцр яразилярдя бору кя-
мярляринин чякилишиндян сонра аьыр фясадлар баш веря биляр. Чяп даьларын йамаcларынын узунуна ма-
иллийи 180– дян бюйцк олдугда, щямин яразинин грунтлары кясилмякля бору кямяринин чякилиши йериня
йетириля биляр.
Бцтцн щалларда истещсалат дюврц тикинти - гурашдырма вя сонракы истисмар ишляриндя тюкмя
грунтлар ашаьыдакы шяртин эюзлянилмяси иля эедиш – эялиш йолларынын дцзялдилмяси цчцн истифадя олунур:
tgqr
tg k (10.1)
ny
280
10.6. ФАЙДАЛЫ ГАЗЫНТЫ ШАХТАЛАРЫ ОЛАН ЙЕРЛЯРДЯ
БОРУ КЯМЯРЛЯРИНИН ЛАЙИЩЯЛЯНДИРИЛМЯСИ
Файдалы газынтылары олан даь шяраитиндя бору кямярляринин лайищяляндирилмясиндя, тикинти яра-
зисиндя мювcуд нормалар вя тялябляр эюзлянилмялидир. Йер сятщинин деформасийаларынын бору кямяр-
ляриня тясири онун мющкямлийиня щесабланмасында нязяря алынмалыдыр.
Бору кямярляринин тикинтисиня файдалы шахта газынтылары олан истянилян яразидя иcазя верилир вя
бу тикинти ишляриня яразиcдя деформасийа просесляринин там дайанмасындан сонра башламаг олар.
Шахта мейданчалары иля бору кямярляринин кясишмя йерляриндя ашаьыдакылар эюзлянилмялидир:
– шахтанын асан газылан зоналарынын цстц ачылмалыдыр;
–шахтанын бярк газылан зоналарындан чыхарылан грунт нефт – газ бору кямяри хятляри кечян яра-
зийя йайылмалырдыр.
Йералты бору кя мярляринин даь газынты ишляринин тясириндян горунмасы цчцн конструктив тяд-
бирляр кими, мющкямлийя эюря апарылмыш щесабатларын нятиcяляриня ясасян кямярин узунуна истига-
мяти цзря компенсаторлар гурашдырмагла онун деформасийайа уьрамасы габилиййяти артырылыр. Бу
компенсаторлар грунта бяркидилмякля, хцсуси йерлярдя гурашдырылыр. Компенсаторлар арасы мясафя
щесаблама апармагла мювcуд нормалара ясасян тяйин едилир. Йералты бору кямярляринин чякилиши
заманы щямчинин онларын кечдийи даьлыг яразилярин эеоложи гурулушу, орадан, автомобил вя дя-
мирйолу тунелляринин кечиб - кечмямяси дяриндян юйрянилмялидир. Яэяр файдалы газынты шахталары
олан районларда бору кямярляринин чякилиши заманы тектоник чатлара вя гайда позунтуларына раст
эялинирся о щалда бцтцн тикинти ишляри дайандырылмалы вя кямярин трасса хяттинин йери дяйишдирилмяли-
дир.
Бору кямярляринин чякилиши заманы раст эялинян тябии вя сцни манеяляр ашаьыдакылар ола биляр:
чай, су анбары, канал, эюлмячяляр, батаглыглар, автомобил вя дямир йоллары.
Су манеясиндян бору кямярляринин суалты кечирилмяси. Бору кямярляринин су манеясиндян су-
алты кечирилмясинин лайищяляндирилмяси щидроложи, щидроэеоложи, мцщяндиси – эеоложи мялуматлар вя
тикинти районунда истисмар шяраитиндя топографик - ахтарыш ишляри ясасында йериня йетирилир. Мювcуд
вя лайищяляндирилян щидротехники гурьулар бору кямярляри иля кясишдикдя су манеясинин режиминин
тясирини нязяря алмагла, кечид йериндя бу гурьуларын диб дяринляшдирилмяси ишляринин эюрцлмясинин
мцмкцнлцйц вя балыг ещтийатларынын горунмасына гойулан тялябляр эюзлянилмялидир.
Суалты чякилиш заманы бору кямяринин тапылмыш узунлуьу бойунcа кечид щиссянин сярщядди
ашаьыдакы гайдаларла мцяйянляшдирилир:
– чох хятли кечидляр цчцн сащиллярдя бору кямярляри цзяриндя баьлайыcы арматурлар ящатя сяр-
щядди дахилиндя гурашдырылмалыдыр;
– бирхятли кечидляр цчцн йцксяк су щоризонту (ЙСЩ)иля ящатя олунма сащяси, манеянин су ся-
виййясиндян ян азы 10% тяминатла йухарыда олмалыдыр.
Бору кямяринин чайлардан кечирилмя створу чайбасарын минимал ени бойунcа йуйулмайан
дайагныглы йерлярдян дцз хятт цзря кечирлмялидир. Суалты кечид хяттини ахынын динамик охуна пер-
пендикулйар гябул етмякля, бору кямяринин чякилишини гайа грунту олмайан йерлярдян кечирмяк
лазымдыр. Кечид створунун сечилмясиндя щяр бир сутутарын щидроложи – морфоложи характеристикасынын
вя истисмар дюврцндя суалты кямяринин чякилмиш трассасына бу характеристикаларын дяйишмясинин тяси-
ри оптимал лайищяляндирмя цсулларында нязяря алынмалыдыр.
Бору кямярляри чай мяcралары иля кясишяркян, онларын чайын дибиндян кечян щиссясиндя лайищя
сявиййяси, чай мяcраларынын деформасийайа уьрамасынын 25 ил апарылан тядгигатларына ясасян чай
мяcрасынын прогнозлашдырылан йуйулма дибиндян 0,5м ашаьыда гябул едилмялидир. Тикинти ишляри ба-
ша чатдыгдан сонра ися бору кямяринин сутутарын диб сявиййясиндян йерляшмя дяринлийи 1,0м – дян
аз олмамалыдыр.
Автомобил вя дямир йолларындан нефт бору кямярляринин йералты вя йерцстц кечидляринин
лайищяляндирилмяси. Автомобил вя дямир йолларындан нефт бору кямярляринин кечирилмяси цчцн
кясишмя йериндян грунтун газылараг чыхарылмасы ясасландырылмалыдыр. Бору кямяринин планда ав-
281
томобил вя дямир йолу иля кясишмяси 900 – лик буcаг алтында олмалыдыр. Кечид щиссяляри мцщафизя
конструксийалары метал вя дямир – бетондан олан тунеллярдян ибарят олур ки, бу да диаметри
200мм – дян аз олмайан бору кямярляри цчцн тунелин мцщафизя конструксийасынын сону йолун
кянарындан мцяййян шяртляр ясасында ашаьыдакы мясалярдя йерляшмялидир:
а) нефт вя нефт мящсуллары нягл едян бору кямяри дямир йолунун алтындан кечирилдикдя:
– мцщафизя конструксийасынын сону кянар йолун мяркязиндян 50м, йол кянары тюкмя грунт
йамаcынын дабанындан 5м, газма йамаcын гашындан 3м – дян аз олмайан мясафядя олмалыдыр;
– мцщафизя конструксийасынын сону торпаг йолун кянары иля кечян суапарыcы гурьудан (кцвейт,
даь каналындан) 3м мясафядя олмалыдыр;
б) нефт вя нефт мящсуллары нягл едян бору кямяри автомобил йолунун алтындан кечдикдя
мцщафизя конструксийасынын сону йол кянары газма торпаг йамаcын гашындан 25м, тюкмя грунт
йамаcынын дабанындан ися 2м – дян аз олмайан мясафядя олмалыдыр.
Газ бору кямярляри ися маэитрал йолларын алтындан тунеллярля кечирилдикдя, бу тунеллярин
мцщафизя конструксийасынын сонундан кянар йолун охуна гядяр олан мясафяляр ашаьыдакы шяртляр
ясасында сечилмялидир. Мцщафизя конструксийасынын сону:
– цмуми мягсядляр цчцн истифадя олунан кянар дямир йолунун охундан 40м;
– сянайе мягсяди цчцн истифадя олунан дямир йолунун охундан 25м;
– автомобил йолунун кянарындакы тюкмя грунт йамаcынын дадабанындан 25м мясафядя
йерляшмялидир.
Щяр бир конкрет щалда бору кямярляри автомобил вя дямир йолларындан о заман йерцстц
кечирилир ки, техники – игтисади щесабламалара эюря ясасландырылсын, игтисади еффективлийи юз тясдигини
тапсын вя бору кямяринин бу кечид щиссясинин етибарлыьы тямин олунсун. Бору кямярляри йерцстц
кечириляркян лайищя ясасында чыхарылан гярара эюря кямярин узунуна йердяйишмяси компенсасийа
олунмалыдыр. Еляcя дя сцни вя тябии манеялярдян бору кямярляринин йерцстц кечирилмяси щалларында
кямярин юзцнцн йцкэютцрмя габилиййятиндян истифадя олунур. Башга сюзля бору кямяринин
йцкэютцрмя габилиййяти тяйин олунмалыдыр. Айрыcа щалларда бору кямяринин йерцстц кечирилмяси
цчцн ясасландырылмыш уйьун лайищяйя ясасян хцсуси кюрпцлярдянистифадя олунур. Беля кюрпцлярин
дайагларынын ашырымы гябул едилмиш щесаблама схеми ясасында тяйин едилир. Бору кямяринин йералты
щиссядян йерцстц щиссяйя кечид зонасынын башланьыc вя сон сащяляриндя борунун ятрафына
щцндцрлцйц 2,2м – дян аз олмайан метал тордан ибарят чяпярляр чякилир ки, бу ятрафдан кечян
пийада вя автомобиллярин мювcуд тящлцкядян горунмасына хидмят едир. Лайищяляндирмя ишляриндя
кямярин грунтдан чыхан йериндя борунун узунуна йердяйишмяси щюкмян нязяря алынмалыдыр. Бу
йердяйишмяни азалтмаг цчцн бору кямяри щямин йерлярдя йанмайа вя сыхылмайа эюря давамлы
материаллардан щазырланмыш дайаглар цзяриндя отурдулур вя бору кямяри електроизолйасийа гаты иля
дайагдан йарана биляcяк тящлцкяляря гаршы мцщафизя олунур.
Йерцстц кечирилян бору кямярдяри цчцн планда кямярин кянар дайаглардан йерляшмя
мясафяляри:
– тюкмя грунт йамаcын дабанындан 5м,
– газма грунт йамаcын гашындан 3м,
– дямир йолунун кянар релсиндян 10м- дя олмалыдыр.
Бцтцн гейд едилян мясялялярля йанашы бир нечя хятт системи иля чякилян бору кямярляринин исти-
лик вя механики тясирляр нятиcясиндя бир хяттиндя партлайыш баш веря биляcяйини нязяря алыб, бу хятляр
арасы минимал мясафя гябул едилмиш норма гиймятляри иля эютцрцлмялидир.
Бору кямярляринин щесаблама схемляри вя щесаблама цсуллары ЕЩМ – дян истифадя олунмаьы
нязяря алынмагла сечилмялидир.
Материалларын щесаби характеристикаларынын тяйини. Метал боруларын вя гайнаг бирляшмяляринин
дартылмайа (сыхылмайа)эюря R1n вя R2n норматив мцгавимятлярини, уйьун олараг мцвяггяти мцга-
вимятин вя ахма щяддинин минимал гиймятляриня ясасян гябул етмяк лазымдыр. Бу гиймятляр бору-
нун техники иш шяраити шяртляриня вя дювлят стандартларына эюря гябул олунур.
282
Дартылмайа (сыхылмайа) эюря Р1 вя Р2 щесаби мцгавимятляри ашаьыдакы дцстурларла щесабла-
ныр:
R1n m
R1 (10.2)
k1ke
R2n m
R2 (10.3)
k2 ke
бурада: м – иш шяраити ямасалыдыр, бору кямяринин вя онун сащясинин категорийасындан асылы
олараг ашаьыдакы кими тяйин едилир.
к1, к2 – материала эюря етибарлылыг ямсалы олуб, cядвял 10.2 вя 10.3- дяки гиймятляр ясасында
гябул едилир:
Cядвял 10.1
Cядвял 10.2
Материала эюря
Борунун характеристикалары
етибарлылыг ямсалы, к1
Азперилотлу гайнагланмыш 1,34
Нормал гайнагланмыш вя термики мющ-
1,40
кямляндирилмиш
Икитяряфли гювсвари гайнагланмыш 1,47
Галан тикишсиз борулар 1,55
Cядвял 10.3
283
Cядвял 10.4
Бору кямяринин тяйинатына эюря етибарлылыг ямсалы, ке
п≤5,4
5,4<п≤7,4 7,4<п≤9,8МПа,
МПа
МПа, 55<п≤75 75<п≤100
п≤55к
кгг/см 2 кгг/см2
г/см2
500 вя аз 1,0 1,0 1,0 1,0
600 - 1000 1,0 1,0 1,05 1,0
1200 1,05 1,05 1,10 1,05
1400 1,05 1,10 1,15 –
Полад бору кямярляри цчцн ясас физики хакартеристикалар cядвял 10.5 -дян эютцрцлцр.
Cядвял 10.5
Полад бору кямярляринин физики Гиймят вя юлчцляр
характеристикалары
Сыхлыг, ρ 7850 кг/м3
206000 МПа
Еластиклик модулу, Е0
(2100000 кг/см2)
Хятти эенишлянмя ямсалы, α 0,000012 (дяряcя)-1
Металын ишлямя шяраитиндян асылы олараг узунуна
деформасийа Пуассон ямсалы:
– еластики, μ0 0,3
– пластики, μ Дцстурла щесабланыр.
Щесаби йцкляр, тясирляр вя онларын нязяря алынмасыны СНиП 2.01.07-85-ин тялябляриня уйьун
гябул етмяк лазымдыр. Бору кямярляри щесабланаркян, онларын сынагдан кечирилмя вя истисмары
дюврляриндя гаршылыглы ялагядя олдуглары гурьуларын тясирляри нязяря алынмалыдыр.
Ишчи норматив тязйиги ян бюйцк изафи тязйигдир ки, бу да бору кямярляринин истисмар дюврц
онларын лазыми иш режимини тямин едир. Нефт вя нефт мящсуллары нягл едян бору кямярляри цчцн ишчи
тязйигин тапылмасында, нягл олунан нефт мящсулунун техноложи схеми нязяря алынмалыдыр. Бу щалда
гябул олунан ишчи тязйиг, бору кямяринин бахылан щиссясиндя максимал щесаби температурда нягл
олунан нефт мящсулунун йаранмыш бухарынын еластиклийиндян аз олмалыдыр. Бору кямяринин 1м
узунлуьунда нягл олунан газын норматив чякиси (ггаз, Н/м), ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
Pa Dd2
qqaz 0,215qazg , (10.4)
zT
qk qnc qnd Dx.i. , (10.7)
npDx
(10.8)
2( R1 np)
Бору кямярляринин оху бойунcа сыхыcы эярэинлийи нязяря алмагла, онун диварынын галынлыьыны
ашаьыдакы дцстурла щесабламаг олар:
npDx
(10.9)
2( R1 1 np)
бурада: н – бору кямяриндя дахили ишчи тяз йигиндян йаранан йцкя етибарлылыг ямсалы;
п– ишчи (норматив) тязйиг,МПа;
Дх– борунун хариcи диаметри, м;
Р1– дартылмада, йахуд сыылмада щесаби мцгавимят;
Ψ1– борунун икиохлу эярэинликли вязиййятини нязяря алан ямсал олуб, ашаьыдакы дцстурла тапы-
лыр:
2
1 1 0,75 uz. N 0,5 uz. N , (10.10)
R1 R1
Бурада σуз.Н – ох бойунcа сыхыcы эярэинликлидир, МПа, гябул олунмуш конструктив гярарлар-
дан асылы олараг метал борунун еластики – пластики ишини нязяря алмагла щесаби йцкя эюря тапылыр.
285
1
(10.8) вя (10.9) дцстурлары иля тапылан бору кямяринин диварынын галынлыьыны Dx – дян аз гябул
140
етмямяк мяслящятдир. Беля ки, шярти диаметри 200мм вя ондан аз олан бору кямяринин диварынын
галынлыьыны 3мм – дян, шярти диаметри 200мм – дян чох олан борулар цчцн ися онун диварынын галын-
лыьыны 4мм – дян аз гябул етмямяк мяслящят эюрцлцр.
Ох бойунcа сыхыcы эярэинлийин тясирини нязяря алмагла борунун диварынын тапылан галынлыьы,
(10.8) дцстуру иля алынан нятиcяйя эюря мцгайисядя артарса, конструктив гярарлары вя нягл олунан
нефтин (нефт мящсулунун) температуруну нязяря алмагла диварын гябул олунан галынлыьы техники
игтисади ясасландырылмалыдыр (ТИЯ).
Борунун диварынын алынмыш щесаби галынлыьы дювлят стандартларына, йахуд техники шяртляря эюря
мцяййян едилмиш йахын гиймятляря гядяр артырылыр. Бу щалда диварын галынлыьыны стандартдан, бору-
нун диварынын тапылмыш галынлыьына йахын вя ондан аз олан гиймяти эютцрмяк (гябул етмяк) йолве-
рилмяздир.
Гейд едилян бу шяртляр ясасында лайищяляндирилян мцщцм ящямиййятя малик нефт – газ бору
кямярляринин техники тящлцкясизлийи тямин олунур.
uz. N 2 R1 , (10.11)
бурада: uzN – бору кямяринин оху бойунcа узунуна истигамятдя щесаби йцкляр вя
тясирлярдян йаранан эярэинлик;
2 – метал боруларын икиохлу эярэинликли вязиййятини нязяря алан ямсал олуб, ох цзря
узунуна дартылма – эярэинликли вязиййятиндя ( uzN 0 ) ващидя бярабяр ( 2 =1) гябул едилир,
сыхылмаэярэинликли вязиййятининдя ( uzN <0) ися ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир:
2
2 1 0,75 d 0,5 d (10.12)
R1 R1
npDd
d (10.13)
2 n
286
н- йцкя эюря етибарлылыг ямсалы: н=1,05 1,4; п – ишчи
(норматив) тязйиг, МПа;
Дд– борунун дахили диаметри, см;
n – борунун диварынын номинал галынлыьыдыр, см (шя- кил 10.3).
Ох бойунcа узунуна истигамятдя йаранан эярэинлик ( uz.N , МПа) металын еластики –
пластики ишини нязяря алмагла, йцкляря вя тясирляря эюря тапылыр. Щесаблама схеми бору кямяринин иш
шяраитя эюря онун грунтла гаршылыглы ялагядя олмасыны юзцндя якс етдирмялидир.
Хцсуси щалларда тюкмядя йералты вя йерцстц бору кямярляринин дцзхятли вя еластики – яйилмя
щиссяляриндя ениня вя узунуна йердяйишмяляри, еляcядя грунтун чюкмясини нязяря алмадыгда ох
бойунcа узунуна истигамятдя йаранан эярэинлик ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
npDd
uz. N Et (10.14)
2 n
t – щесаби температур дяйишмяси олуб, истиляшмя баш верян вязиййятдя гябул едилир;
1 1 2 0 i
2 3 E0 i
(10.16)
1 2 0 i
1
3 E0 i
i –баш эярэинликлярдян тапылан эярэинлик интенсивлийи олуб, мялум хцсуси щалда ашаьыдакы
дцстурла тяйин едилир:
287
R1 R1 1
t ; t . (10.19)
E E
Даьлыг яразилярдян кечян бору кямярляри цчцн даь газылмаларынын тясириндян грунтун цфцги
истигамятдя деформасийайа уьрамасы нязяря алынмагла, ох бойунcа йаранан ялавя дартылма эярэ-
инлийи ашаьыдакы дцструла щесабланыр:
E0 0
uzüf.N 1,57 (10.20)
lm
бурада: 0 – грунтун деформасийайа уьрадыьы сащялярдя бору кямяринин максимал йердяйишмяси-
дир:
1 l 2
0 2 3,75 hed . 1 0 ; (10.21)
2 E0 n
Бурада лм– бору кямяринин мулда сцрцшмяляриндян кянарда олан ишини дя нязяря алмагла,
онун деформасийайа уьрайан щиссясинин узунлуьу, см;
– мулда яразисиндя сцрцшмя вя йердяйишмялярин щесаби cями:
hed.l 2
0 0,2umax 1 , (10.22)
E0 n
hed – бору кямяринин узунуна истигамятдя деформасийасы заманы грунтун щядди мцгавыи-
мяти;
л– йарыммулдада бору кямяри иля кясишян йер сятщинин бир истигамятли деформасийайа уьрай-
ан щиссянин узунлуьу,см;
1 –деформасийайа уьрайан йер сятщинин гейри–бярабярлийини нязяря алан ямсалдыр вя ашаьы-
дакы дцстурла тяйин олунур:
l
1 0 ,9 0 ,65 sin 0 ,5 ; (10.23)
lm
0 – йарыммулдада бору кямяри иля кясишян йер сятщинин максимал йердяйишмяси, см;
умах– щядди мцгавимятя ( hed ) йердяйишмядир, см.
m
dn R2n , (10.25)
0,9kn
288
бурада: uzn – норматив йцкляр вя тясирлярдян узунуна истигамятдя йаранан максимал эярэин-
ликлярин cями олуб, ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
EDx
uzn dn Et (10.26)
2
pDd
dn (10.27)
2 n
3 – метал борунун икиохлу эярэинликли вязиййятини нязяря алан ямсал олуб, узунуна дартылма
– эярэинликли ( uz. N 0) ващидя бярабяр ( 3 =1) гябул едилир, узунуна сыхылма – эярэинликли вя-
зиййятдя ( uz. N <0) ися ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир:
2
d n
0 ,5 dn
3 1 0 ,75 (10.28)
m m
R2n R2n
0.9 kn 0.9 kn
Тюкмядя йералты вя йерцстц бору кямярляри мцстяви сятщ цзря узунуна истигамятдя цмуми
дайаныглыьа йохланыларкян ашаьыдакы шярт юдянилмялидир.
S mNboh , (10.29)
бурада: С–ох бойунcа бору кямяринин ен кясийи цзря бойуна еквивалент гцввяси, Н;
м– иш шяраити ямсалы м=0,6 0,9;
Нбощ–бойуна бющран гцввяси олуб, бору кямяринин узунуна истигамятдя дайаныглыьынын ити-
рилмяси иля мцяйян едилир. Нбощ– ни иншаат механикасынын гайдалары ясасында гябул едилмиш конст-
руктив гярарлара, бору кямяринин йерляшмя дяринлийиндян асылы олараг башланэыc яйинтисиня, грунтун
физики – механики характеристикаларына, бяркидилмя гурьуларына вя яэяр яразидя грунт сулары
мювcуд оларса онларын щидростатики тясирлярини нязяря алынмасына эюря тапмаг олар.
Бору кямярлярини яксяр щалларда мцстяви сятщли яразилярдян кечян яйрихятли щиссяляриндя узу-
нуна истигамятдя яйилмяси заманы дайаныглыьа йохламаг лазым эялир. Бору кямяляринин йералты
(тюкмядя) дцзхятли кечян щиссясини ися онун башланьыc щиссясинин йухары сятщинин радиусу 5000м – я
бярабяр вя ондан чох олдуьу щалларда дайаныглыьа йохламаг лазымдыр.
Бору кямярининен кясийи цзря ох бойунcа узунуна С (Нйутонла) еквивалент гцввяси, иншаат
механикасынын гайдалары ясасында тяйин едилян борунун ениня вя узунуна истигамятлярдя йердяй-
ишмялярини нязяря алмагла щесаби йцкляря вя тясирляря эюря тапылыр.
289
Хцсуси щалларда бору кямярляринин дцзхятли вя еластики яйилян щиссяляриндя узунуна истига-
мятдя грунтун йердяйишмяси, чюкмяси вя даьмасы компенсасийа олунмадыгда еквивалент
С(Нйутонла) гцввяси ашаьыдакы дцстурла тапылыр:
S 1000,5 d Et F (10.30)
бурада: , d , , E, t – яввялки ифадялярдя олдуьу кими тяйин едилир; Ф–борунун ен кясик сащясидир,
см2.
Бору кямяринин галхмайа гаршы дайаныглыьа йохланылмасында тикинти ишляринин апарылмасы шя-
раитиндян асылы олараг айрыcа яразиляр цчцн ашаьыдакы шярт юдянилмялидир:
1
Qy Qa , (10.31)
k q .e
бурада: Гй – бору кямяринин сярбяст яйилмяси заманы она тясир едян йухарыйа доьру йюнялмиш
щесаби йцклярин cями, Н;
Га– бору кямяринин юз чякисини дя нязяря алмагла ашаьыйа доьру йюнялян щесаби йцклярин
cями, Н;
кг.е.– бору кямяринин галхмайа гашы дайаныглыьынын етибарлылыг ямсалы олуб, кечид яразиляри
цчцн ашаьыдакы кими гябул едилир:
– бору кямяри батаглыгдан, чайбасар, эюл, су анбары вя с. яразилярдян кечдикдя 1,05;
– кямяр орта межен дюврцндя 200м – я гядяр ениндя олан чай мяcрасындан кечдикдя 1,10;
– кямяр ени 200м – дян чох олан чай, даь чайлары вя су анбарларындан кечдикдя 1,15;
– нефт вя нефт мящсуллары нягл едян бору кямярляринин мцмкцн ашмаларында вя нефт мящсулунун
щава иля гарышмасында 1,03
Хцсуси щалда сярбяст формада яйилян, дюшянмиш бору кямярляринин бахылан узунлуьунда
бярабяр баланслашмыш норматив интенсивлийи, йяни щавада чякиси qbal n
,Н/м ашаьыдакы дцстурла тапылыр:
1 m
n
qbal ( kq .e .qs qяй qb qn ) , (10.32)
nb m w kq .e
бурада: нб–йцкя эюря етибарлылыг ямсалы олуб, дямир – бетон йцкляр цчцн нб =0,9, чугунлу
йцкляр цчцн ися нб =1,0 гябул едилир;
гс–бору кямяриня тясир едян (ону итяляйян) суйун щесаби йцкц, Н/м; гей– бору кямяринин
сярбяст яйилмясиня гаршы еластики мцгавимят йцкцнцн интенсивлийи олуб (Н/м-ля), ашаьыдакы дцстурла
тяйин едилир:
– габарыг яйилмядя (шякил 10.2):
32 E0 J
qяй 10 4 (10.33)
9 2 3
– чюкцк яйилмядя (шякил 10.3):
8 E0 J
qяй 10 4 (10.34)
9 2 3
Тюкмя грунтун чякиси бору кямяринин чай мяcраларындан вя су анбарындан кечид зонала-
рында нязяря алынмыр. Нефт вя нефт мящсуллары нягл едян бору кямярляринин олдуьу вязиййятя эюря
дайаныглыьа щесабланмасында грунтун илишкянли – сахлайыcылыг габилиййятинязяря алыныр. Бору кя-
мярляриня сыхылан мил кими бахылдыгда, онларын узунуна истигамятдя дайаныглыьа йохланылмасында
тюкмя грунтун 1,0м галынлыьынын чякисинин нязяря алынмасына о шяртля йол верилир ки, борунун йер-
ляшмя дяринлийиндя онун дибиндян ашаьы олан щиссядя тюкмя грунтун галынлыьы 1,0м – дян аз олма-
сын.
Фяза бору кямярлярини мющкямлийя, узунуна истигамятдя дайаныглыьа, кцляк тясириндян рягси
щярякятя йохламаг лазымдыр.
Фяза бору кямярляри мющкямлийя йохланыларкян ашаьыдакы шярт юдянилмялидир:
uz 4 R2 (10.39)
бурада: uz – бору кямяриндя щесаби йцк вя тясирлярдян узунуна истигамятдя йаранан максимал
эярэинлик, МПа;
4 – метал борунун икиохлу эярэинликли щалында ( 1 , 2 ) вязиййятини (шякил 10.3) нязяря алан
ямсал олуб, узунуна дартылма – эярэинликли ( uz. N 0) ващидя бярабяр ( 4 =1) гябул едилир, узуну-
на сыхылма – эярэинликли вязиййятиндя ( uz. N 0) ися ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир:
2
4 1 0,75 d 0,5 d (10.40)
R2 R2
R2n m
Р2– щесаби мцгавимят олуб, R2 дцстуру иля тяйин едилир, МПа.
k2 kn
R2n -норматив мцгавимят олуб, (10.28) дцстурунда олдуьу кими тяйин, МПа;
м, ,к2, кн– ямсаллардыр вя ашаьыдакы кими гябул едилирляр: м=0,6 0,9; к2=1,1 1,2;
кн=1,0 1,1;
d –боруда даиряви эярэинликлярдир вя (10.13) дцстуру иля тапылыр.
Фязада чякилмиш тир системли бору кямярляриня кцляк
ахынынын тясири заманы резонанслы рягсляр баш вермядикдя
чохашырымлы, щямчинин бирашырымлы дцзхятли кечидляри олан бору
кямяринин узунлуьу бойунcа йаранан деформасийалар
компенсасийа олунмадыгда, онларын щесабланмасы ашаьыдакы
шяртлярин юдянилмяси ясасында йериня йетирилир:
– щесаби йцкляр вя тясирлярдян
( uz. N 4 R2 )
uz.M 0,635R2 (1 4 ) sin (10.42)
1 4 R2
– норматив йцкляр вя тясирлярдян
m
uzn 3 R2n , (10.43)
0,9kn
бурада: uz. N – щесаби йцк вя тясирлярдян ох бойунcа узунуна истигамятдя йаранан эярэинлик олуб
(яйилмя эярэинлийини нязяря алмадан), дартылмада дайанма вязиййятиня эюря гябул едилир, МПа;
4 – ямсалдыр вя (10.40) дцстуру иля щесабланыр;
Р2– (10.40) дцстурундакы кими тапылыр;
uz.M – максимал яйилмя эярэинлийинин мцтляг гиймяти олуб, ох бойунcа йаранан эярэинлик
292
нязяря алынмадан щесаби йцк вя тясирляр ясасында тяйин едилир;
3 – ямсалдыр, (10.28) дцстуру иля тапылыр; м, кн,
R2n – (10.40) ифадясиндя олдуьу кими гябул едилир.
Яэяр щесаби мцгавимятлярдя Р2 >Р1 оларса, онда (10.39) вя (10.42) ифадяляриндя Р2 – нин
йериня Р1 – и йазыб эютцрмяк лазым эялир. Дюрд ашырымдан чох олмайан фяза бору кямярляринин
компенсаторсуз кечидляри цчцн (10.39), (10.41) вя (10.43) дцстурлары иля щесабламар апарыларкян
4 –цн йериня (10.28) дцстуру иля тяйин едилян 3 гябул олунур.
Узунуна – йердяйишмяли вя сярбяст-йердяйишмяли дайаглары олан системли фяза бору кямярля-
риндя шагули йцклярин вя цфцги гцввянин бирэя тясирини, йахуд щесаби йердйишмяляри (бору кямярляри
дайаьа тярпянмяз бяркидилдикдя, дайаьын яйилмяси щесабына онда баш верян йердяйишмяляри) нязя-
ря алмаг лазымдыр. Йердяйишмяли дайагда цфцги гцввянин тапылмасында сцртцнмя ямсалынын мак-
симал гиймяти гябул едилмялидир.
Дцзхятли тир системли узунуна деформасийалары компенсасийа олунмайан бору кямярляриндя
мцмкцн яйилмяляр нязяря алынмалыдыр. Бору кямяринин дайаглары арасында онун охуна перпеди-
кулйар олуб, температур вя дахили тязйиг тясириндян йаранан гцввяни, максимал еквивалент бойуна
гцввянин 0,01 щиссяси гядяр гябул етмяк мяслящятдир.
Бору кямярляринин фязада чякилиши заманы таьвари систем, асма анкер системи вя диэяр систем
дайаглары цчцн щесаблама ашма вя сцрцшмя мцмкцнлцйцня эюря апарылмалыдыр.
Сейсмики актив районларда бору кямярляри чякиляркян дюшямя формасындан (йералты, йерцчтц,
йахуд фязада) асылы олмайараг, онларын щесабланмасында сейсмики тясири дя нязяря алмагла щесаби
йцкляр «СНиП ЫЫ-7-81*» ясасында тяйин едилир.
Бору кямярляриня вя сейсмики районларда онларын дюшямя (чякилмя) елементляриня ашаьыдакы
йцклярин тясир етмясини нязяря алмаг лазымдыр:
– сейсмики тясирляри нязяря алмагла шярти статики йцкляр;
– сейсмометрик стансийанын йазышмаларынын анализиня ясасланан сейсмики тясирляр.
Бу тясирляр сейсмики шяраити нязяря алмагла яввялляр зялзяля баш вермиш тикинти районларында
даща чох гейдя алыныр. Акселерограммын эюстяриcиляриня ясасян гябул олунан максимал щесаби
тяcилин гиймятляр ашаьыдакы cядвялдя эюстярилян гиймятлярдян аз олмамалыдыр.
Cядвял 10.6.
Зялзялянин Рихтер шкаласы иля 1
7 8 9
эцcц, балла 0
1 2 4 8
Сейсмики тяcил аc, см/сан2
00 00 00 00
0 ,04 m0 k0 kn ac E0T0
uz.N (10.44)
cp
бурада: м0- бору кямярляринин грунта салынмасыны нязяря алан ямсал;
к0– бору кямяринин етибарлылыг дяряcясини нязяря алан ямсал;
кн– зялзялянин тякрарланма ямсалы;
аc– сейсмики тяcил олуб, районлашма вя микрорайонлашма мялуматларыны нязяря алмагла
cядвял 10.6 – дан тапылыр;
293
Е0– еластиклик модулу, МПа;
Т0– грунт массивинин сейсмики рягс периодудур вя ахтарылма йолу иля тапылыр, сан;
cп– узунуна сейсмики дальанын бору кямяринин узунлуьу цзря оху бойунcа йайылма сцряти
олуб, грунт грунт массивинин нювцндян асылы олараг тапылыр, см/сан.
Бору кямяринин грунта салынмасыны нязяря алан м0 ямасалы, сейсмики узунуна дальанын
бору кямяринин оху бойунcа cп йайылма сцряти грунт массивинин нювцндян асылы олараг cядвял
10.7-дян тяйин едилир.
Бору кямяринин етибарлылыг дярcясини нязяря алан к0 ямсалыны кямярин характеристикаларындан
асылы олараг ашаьыдакы cядвял 10.8-дян тапмаг олар.
Сейсмиклийи 9 бал вя йухары олан районларда к0 ямсалынын гиймяти cядвял 10.8 – дяки
гиймятлярин 1,5- я вурулмасы иля тяйин едилир.
Cядвял 10.7.
Грунтлар cп, км/сан м0
Су иля доймуш грунтлардан башга, тюкмя, хырда гум,
гумлуcалар, эиллиcяляр вя диэяр грунтларда 0,12 0,50
Аз нямлянмиш грунтларда 0,15 0,50
Орта нямликли грунтларда 0,25 0,45
Су иля доймуш грунтларда 0,35 0,45
Гумлуcа вя эиллиcялярдя 0,30 0,60
Ням вя пластики эиллярдя 0,50 0,35
Лйосс вя лйосса бянзяр грунтларда 0,40 0,50
Йарымбярк вя бярк грунтларда 2,0 0,70
Торфда 0,10 0,20
Алчаг температурлу донан (гумлу, эилли вя тюкмя) 2,20 1,0
грунтларда
Йцксяк температурлу донан (гумлу, эилли вя тюкмя) 1,50 1,0
грунтларда
Чынгыл, гырмадаш вя иридашлы грунтларда 1,10 0,50
Ящянэдашы, слантс вя гумлу грунтларда (азкцлякли, 1,50 0,45
ади кцлякли вя эцcлц кцлякли эятирмялярдя)
Гайа cинсли монолит грунтларда 2,20 0,70
Cядвял 10.8.
Бору кямяринин характеристикалары к0
Ишчи тязйиги 2,5 МПа-дан 10 МПа–а гядяр олан (25100 кгсан/см2) газ,
шярти диаметри 10001200 мм олан нефт вя нефт мящсуллары нягл едян бору кя-
мярляри; эцзэц сятщинин ени 25м вя чох олан су манеясиндян кечян бору кямяр- 1,50
ляри цчцн
Ишчи тязйиги 1,22,5 МПа (1225 кгсан/см2) олан газ, шярти диаметри
500800мм олан нефт вя мящсуллары нягл едян бору кямярляри цчцн 1,20
Шярти диаметри 500мм- дян аз олан нефт бору кямярляри цчцн 1,0
Зялзялянин тякрарланма ямсалы *кн онун нечя илдян бир баш вермясиндян асылы олараг cядвял
10.9 – дакы гиймятляря ясасян тапылыр:
Cядвял 10.9.
Зялзялянин нечя илдян 1 1 10
бир тякрарламасы 00 ил 000 ил 000 ил
Зялзялянин тякрарланма 1 1 0,
294
ямсалы, кн ,15 ,0 9
Дахили тязйигин тясириндян бору кямяринин деталынын диварынын d , см щесаби галынлыьы ашаьы-
дакы дцстурла тапылыр:
npDd
d b (10.45)
2R1d np
Ясас борунун цчтяряфли пайлайыcынын d , см галынлыьы (10.45) дцстуру иля тапылыр, буна бирляш-
дирилян борунун диварынын галынлыьы ися ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
R1M D0
0 M (10.46)
R10 DM
Бирляшдириcи деталын сонунда боруйа гайнагланан диварын галынлыьы ашаьыдакы шяртя ясасян та-
пылыр:
npDd
k .d . (10.47)
2R1d np
Cядвял 10.10.
Яйилмянин орта радиусунун хариcи диаметря нисбяти 1,0 1,5 2,0
Деталын йцкэютцрмя габилиййятинин ямсалы, b 1,30 1,15 1,0
R1d – детал материалынын щесаби мцгавимяти (цчтяряфли пайлайыcы детал цчцн R1d = R1M ),
МПа;
R10 , R1M –уйьун олараг бирляшдириcи борунун вя цчтярфли пайлайыcы маэистралын щесаби мцга-
вимяти, МПа;
Д0 –бирляшдири борунун хариcи диаметри, см;
ДМ – цчтяряфли пайлайыcынын ясас борусунун хариcи диаметридир, см.
Кечид щиссясинин диварынын галынлыьыны онун ян бюйцк диаметрли олан йериндяки кими гябул
етмяк лазымдыр.
Цчтяряфли пайлайыcылы бирдяшмялярдя боруйа дахили тязйигдян башга ейни заманда яйиcи мо-
мент вя бойуна гцввя тясир едярся, йолверилмяз деформасийанын гаршысынын алынмасы цчцн ашаьыда-
кы шярт юдянилмялидир:
295
бурада: 1 , 2 , t – уйьун олараг цчтяряфли пайлайыcынын бирляшмя нюгтяляриндя норматив
йцкляр вя тясирляря эюря тапылан даиряви, узунуна (шякил 10.4) вя тохунан эярэинликляр;
R2n – (10.28) дцстуранда олдуьу кими гябул едилир.
Газ кямяринин щидравлики щесабынын апарылмасында мягсяд газын саатлыг сярфи, бору кямярля-
ринин диаметри вя тязйиг иткиляри арасында асылылыг йаратмагдан ибарятдир.
Цмумиййятля, тязйиг иткиляри ики нюв олурлар: хятти вя йерли тязйиг иткиляри.
Хятти тязйиг иткиляри газын щярякяти заманы газла борунун дахили дивары арасында сцртцнмя
нятиcясиндя йараныр. Йерли тязйиг иткиляри ися газын щярякят истигамятини вя сцрятин гиймятинин дяйи-
шян йериндя баш верир (мяс. дюнэялярдя, кранларда, бир диаметрдян башга диаметря кечдикдя вя с.).
Щидравлика курсундан мялумдур ки, диаметри д вя узунлуьу Л олан бору иля майе ахдыгда
кямярин башланьыc (Пб) вя сон (Пс) нюгтяляриндя тязйиглярин фярги ашаьыдакы дцстурла
l V2
Pb Ps (10.49)
d 2
вя йа дифференсиал формада
l V2
dP dx (10.50)
d 2
дцстуру иля щесабланыр.
Бурада: дП – елементар дх мясафядяки тязйигдир;
- хятти мцгавимят ямсалы;
В – кямярин щяр щансы ен кясийиндя газын орта щярякят сцряти;
- газын сыхлыьы;
д-борунун диаметридир.
Ахынын кясилмямязлик шяртиня ясасян йаза билярик:
Gk V 0 Q0 (10.51)
Бурада: Эк – кцтля цзря саатлыг газ сярфи;
- борунун ен кясик сащяси;
0 вя Г0 – нормал шяраитдя газын сыхлыьы вя саатлыг сярфидир.
Газын щал тянлийиндян истифадя едяряк йазырыг:
GRT
V (10.52)
P
Алынмыш ифадяни тязйиг иткиси дцстурунда йазыб сыхлыьы, щал тянлийиндян истифадя едяряк тязйиг,
газ сабити вя мцтляг температур иля явяз етсяк аларыг:
G 2 RT
P dP dx (10.53)
2d 2
Тянлийи интегралласаг:
ps
p2 G 2 RT
x2
2 pb
2d 2 x1
G 2 RT
Pb2 Ps2 l (10.54)
d 2
аларыг.
Бу дцстурда сащяни диаметрля явяз едяряк, (10.51) дцстуруну нязяря алмагла газ кямяринин
щесабаты цчцн ясас тянлийи аларыг:
296
Q02 T
Pb2 Ps2 1,62 P0 5
0 l (10.54)
d T0
Щягиги газ ганунларынын идеал газ ганунларындан фяргини нязяря алсаг, (10.54) дцстурунун
саь тяряфини сыхылма ямсалына (з) вурмаг лазымдыр:
Q02 T
Pb Ps 1,62 P0 5 0 l z 0
2 2
(10.55)
d T0
Алчаг тязйигли газ кямярляриинн щесабат дцстуру орта вя йцксяк тязйигли газ кямярляри цчцн
чыхарылмыш (10.55) дцстурундан фярглянир. Алчаг тязйигли газ кямярляриндя тязйиг дцшкцсц аз ол-
дуьуна эюря газын эенишлянмясини нязяря алмамаг олар.
Бу щалда (10.54) тянлийинин саь тяряфини ашаьыдакы шякилдя йаза билярик:
Pb2 Ps2 Pb Ps 2 Por
Бурада Por - башланьыc вя сон тязйиглярин орта щесабат гиймятидир.
Por P0
гябул етсяк,
Q2 T
Pb2 Ps2 0,81 05 0 l (10.56)
d T0
Сцртцнмяйя гаршы мцгавимят ямсалы газын щярякят режиминдян асылы олараг дяйишир. Газын щя-
рякят режими газын сцрятиндян () онун кинематик юзлцлцйцндян () вя борунун диаметриндян (д)
асылы олуб Рейнолдс ядяди (Ре) иля мцяййян олунур:
Vd
Re (10.57)
В- газ ахынынын орта сцрятинин гиймятидир. Орта сцрят ядяди гиймятcя ахынын ващид сятщиндян
кечян газын щяcми иля юлчцлцр.
W
V
Бурада - борунун ен кясийинин сащяси;
W – кясикдян кечян газын щяcмидир.
Рейнолдс ядядинин ифадясиня дахил олан еквивалент диаметр ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир:
4
d ekv
Бурада: - борунун ен кясик сащяси;
- борунун ен кясик сащясинин периметридир.
d 2
Борунун ен кясийи даиряви оларса, вя d вя онда
4
d ekv d
олар.
Рейнолдс ядядинин гиймятиндян асылы олараг ахынын щярякят режими ашаьыдакы кими характеризя
олунур:
1. Re 2320 олдугда, щярякят ламинар режимдя олур. Бу режим цчцн сцртцнмя ямсалы
64
(10.58)
Re
2. 2320 Re 4000 олдугда, щярякят кечид режиминдя олур, бу щалда сцртцнмя ямсалы
0,00253 Re (10.59)
3. Re 2320 щярякят турбулент режиминдя олур, бу щалда сцртцнмя ямсалы борунун дахили сят-
щинин кяля-кютцрлцйцндян асылы олур:
297
0,5
k 68
0,11 (10.60)
d Re
Бурада: к-кяля-кютцрлцк ямсалыдыр.
Яксяр щалларда газ кямяринин щесабланмасында ясас мягсяд газ сярфини вя тязйиг дяйишмя-
сини биляряк борунун диаметрини тяйин етмякдян ибарятдир. Газ кямяринин мцхтялиф нюгтяляриндя
тязйигляр фяргини тяйин едяркян щямин нюгтялярин йерляшдийи сявиййяни нязяря алмаг лазымдыр. Яэяр
бахылан нюгтяляр ейни дейился, о заман ямяля эялян щидростатик тязйиг дяйишмяси ашаьыдакы дцстурла
щесабланыр:
P H h q , мм су.сцт. (10.61)
Бурада Щ-щесабланан кямярин башланьыc вя сон нюгтялярин дя сявиййяляр фярги;
h , q -00 вя 760 мм.c.сцт. тязйигиндя уйьун олан щава вя газын сыхлыьыдыр.
Газ кямяриндя баш верян йерли тязйиг иткилярини щесабламаг цчцн ашаьыдакы дцстурдан истифа-
дя едилир:
V2
Py (10.62)
2
Бурада -щесабланан сащянин йерли мцгавимят ямсалларынын cямидир.
Щесаблама ямялиййатыны садяляшдирмяк мягсядиля йерли мцгавимятлярдя тязйиг иткиляри уйьун
еквивалент узунлугла явяз едилир.
Еквивалент узунлуг газ кямяринин еля узунлуьудур ки, бу кямярдя баш верян хятти тязйиг ит-
киляря щямин кямярдяки йерли тязйиг иткиляриня бярабяр олсун. Бу шярт ясасында йаза билярик:
V2
Py - йерли мцгавимятлярдя тязйиг иткиси;
2
l V2
Px ekv - еквивалент узунлугда хятти тязйиг иткисидир.
d 2
Бурада lekv -борунун еквивалент узунлуьудур,
Py Px
V2 l V2 d
2
ekv ; lekv
d 2
(10.63)
Газ кямярини щесабладыгда (10.54) вя (10.55) дцстурларында узунлуг (л) эятирилмиш узунлуг-
ла (Лэ) явяз едилмялидир. Эятирилмиш узунлуг ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
Lg l lekv
Йухарыда эюстярилян щесаблама дцстурларындан башга айры-айры мцяллифляр тяряфиндян мцхтялиф
йарыметпирик дцстурлар верилмишдир. Бу дцстурлардан бир нечяси ашаьыдакы кимидир:
1. Йцксяк вя орта тязйигли газ кямярлярини щесабламаг цчцн Веймаут тянлийи:
8
P12 P22 nm 3
V 20,566 Dd 3 ; (10.64)
SzTL saat
Бурада В- газ кямяринин мящсулдарлыьы, нм3/саат;
Дд – газ кямяринин дахили диаметри, см;
С- газын щавайа эюря нисби хцсуси кцтляси;
Л- газ кямяринин узунлуьу, см;
з- газын сыхылма ямсалыдыр;
2. Йцксяк вя орта тязйигли газ кямярлярини щесабламаг цчцн академик С.А.Христиановичин
тяклиф етдийи дцстур белядир:
G
g z
Ps2 Dd5 Pb2 Ps2
x
(10.65)
1 P
4 R 3 Pb Ps
b
LT
Бурада: Э-газ сярфи, кг/сан;
298
kq m
Р- газ сабити, ;
kq dяr
- мцгавимят ямсалы;
kq
Пб вя Пс – щесабланан сащянин башланьыc вя сон нюгтяляриндя газын тязйиги, ;
m2
Дд – газ кямяринин дахили диаметри, м;
Л- газ кямяринин узунлуьу, м;
з- сыхылма ямсалыдыр.
3. Йцксяк тязйигли газ кямярлярини щесаблайар кянашаьыдакы емпирик дцстурдан истифадя олу-
нур:
(10.66)
d
L
nm 3
Бурада: В- суткалыг газ сярфи, ;
sutka
Дд – газ кямяринин дахили диаметри, см;
Л- газ кямяринин узунлуьу, км;
к-газын нисби кцтлясиндян вя температурундан асылы олараг ашаьыдакы дцстурла щесабланыр;
840
k 0, 46 0,54 (10.67)
S T
- борунун дахили сятщинин кяля-кютцрлцйцнц нязяря алан ямсалдыр.
0,92 0,95
Вентилйасийа борулары адятян даиряви дцзялдилмиш вя она эюря дя щесабатда еквивалент диа-
метр эютцрцлцр. Вентилйасийа боруларында йол бойунcа итки кими йерли иткиляр дя бюйцк гиймятя ма-
ликдир. Узун газ кямярляриндя ися йол бойунcа итки йерли иткилярдян чох олур. Щидравлики мцгавимят
0 , 25
k 68
ямсалынын (Алтшул дцстуру 0,11 ) гиймятини Дарси-Вейсбах (10.49) тянлийиндя йериня
d Re
йазыб бязи садяляшдирмя апарсаг аларыг:
k d Q 2
Psur 7 1922 l (10.68)
d Q d 5
Бурада Psur - тязйиг иткиси, мм су сцтуну иля;
К- еквивалент кяля-кютцрлцлцк, см;
д-борунун диаметри, см;
л- газ кямяринин узунлуьу, м;
- газларын кинематик юзлцлцк ямсалы, м2/с;
Г- газын няглетмя сярфи, м3/саат;
- газын хцсуси чякисидир, кг/м3.
Бурада ики хцсуси щал ола биляр:
k d 0 , 25 Q
1, 75
1. 1922 олдугда Ps 46,5 l. (10.69)
d Q d 4,75
k d Q2
2. 1922 олдугда Ps 7k 0, 25 5, 25 . (10.70)
d Q d
дцстурлары иля тязйиг иткисини щесабламаг олар.
Йцксяк тязйигли газ кямяриндя тязйиг иткиси Алтшулун дцстуру иля щесабланыр:
0, 25
P12 P22 k d Q2
1,45 1922 , (10.71)
L d Q d5
Л- бору кямяринин узунлуьу, км.
299
k d k d
Яэяр 1922 вя 1922 оларса, онда (10.72) дцстуру уйьун олараг ашаьыдакы
d Q d Q
садя шякил алар:
Щесаблама дцстурлары имкан верир ки, нефт вя газын сярф характеристикалары тапылсын вя нягл
олан бу гарышыьын физики тяркибиня эюря орта тязйиг вя орта температур мцяййян едилсин.
Щесаби параметрлярин тапылма ардыcыллыьы ашаьыдакы кимидир:
1. Нефт вя газын бирэя няглиндя орта тязйиг вя орта температур тяйин олунур:
P1 P2 T1 T2
Por ; Tor (10.74)
2 2
бурада: П1,П2 вяТ1,Т2–бору кямяринин башлаьыcында вя сонунда уйьун олараг нягл олунан
гарышыьын (нефт вя газын) температурудур.
2. Нефтин 1м3 щяcминдя йайылмыш газын мигдары:
а) газын пиллявари даьылмасынын верилмиш параметрляриня ясасян бюлцнмя яйрисиндян тапылыр;
б) газын доймуш тязйигиндян онун йайылма ямсалы яйрисиня эюря тяхмини олараг тяйин едилир:
Qp k or , (10.75)
бурада:
Qf
k (10.76)
n
Гп– нефтин 1м3 щяcминдя газын йайылма мигдары,м3/м3; Гф– газ фактору, м3/м3;
n – нефтин сыхлыьы, кг/м3; or – нефт- газ гаышыьынын орта сыхлыьы, к – газын йайылма ямсалыдыр.
3. Нефтин щяcм ямсалы бн, газын нефтин щяcминя йайылмасынын щесабына гарышыьын
щяcминин артмасыны нязяря алараг америкалы тядгигатчы М.Н. Стандингин тяклифиня эюря номо-
грамдан таыпылыр.
4. Нягл олунма шяраитиндя газла гарышмыш нефтин сярфи:
Qq Qnq Q f Q p
p0Tor z
, (10.78)
porTo
П0 вя Т0 – уйьун олараг стандарт тязйиг вя температур, МПа вя К;
300
з – газын сыхылма ямсалыдыр.
7. Газла гарышмыш нефтин сыхлыьы ашаьыдакы дцстурла ифадя олунур:
Q
nq n q p , кг/м3 (10.79)
bn
вя тяхминян сярбяст газын (п0 тязйигиндя вя Т0 температурунда) s.q сыхлыьына бярабяр гябул
олуна биляр.
8. Нягл олунма шяраитиндя сярбяст газын сыхлыьы:
p T
q sq or or , кг/м3. (10.80)
p0Tor z
1
(10.81)
bn p T
1 or 0
zQ f Q p p0Tor
4Qnq
uqar , м/сан. (10.82)
864001 d 2
n 1 q
qaz (10.85)
n 1 q
Тяcрцби щесабламалар цчцн - нын <0,98 гиймятляриндя qar = n гябул етмяк олар.
14. Нефт вя газ гарышыьынын бору кямяриндя щярякяти заманы тязйигин цмуми дцшмяси ашаьы-
дакы тянликля тапылыр:
qaruqar
2
L
Psur (10.87)
2 d
qar n 1 q (10.88)
16. Гарышыьын икифазалы ахынынын щидравлики мцгавимят ямсалы ики функсийанын щасили кими
гябул олунур:
0 , 25
2k 68
Re qar, 0,17 m (10.94)
d Re qar
Бурада : – нисби кялякютцрлцк ямсалы: =км/дм мм;
км– борунун дахи сятщинин мцтляг кялякютцрлцк ямсалы олуб, км=0,014 0,016 гябул едиля
биляр.
18. Бирфазалы майе цчцн цмумиляшмиш корелйасийа ямсалы , , , Frqar - нин гиймяти
ашаьыдакы ифадя иля тапылыр:
0, 75
nq q gd
, , , Frqar 1 (10.95)
1 qar 4uqar
2
19. Аьырлыг гцввяси вя кинетик енержи иткиси щесабына тязйиг дцшмяси уйьун олараг ашаьы-
дакы дцстурла щесабланыр:
Pg H qal gqal H en gen , МПа (10.96)
Pn
1
2
enen2 qalqal
2
, (10.97)
бурада: H qal , H en – уйьун олараг галхма вя енмядя басгы итэиляринин cями, м;
302
qal,en, qal, en – кямярдя гарышыьын уйьун олараг галхан вя енян щиссясиндяки сцрятляри вя
сыхлыглары олуб, ашаьыдакы дцстурлара тяйин едилир.
qal n 1 qal qqal ; en n (1 en ) qen , (10.98)
1 1
1 1
qal 1 ; en 1 1 1 ; (10.99)
u u
qar qar
20. Сянайе бору кямярляри шяраитиндя кинематик енержини дяйишмядян горумаг олар.
21. «Эцняшли - чыраг» адына нефт-газ чыхарма йатаьында дяниздя мювcуд суалты сянайе
бору кямярляринин истисмарында рийази чеврилмяляр ясасында нягл олунан нефт – газ гарышыьынын оп-
тимал сцряти ашаьыдакы дцстурла тапылыр:
1900
uqar.op (10.100)
qar
Хцсуси щалда 0 олдугда (10.88) дцстуру имкан верир ки, тямиз нефтин вя 1 олдугда
ися тямиз газ ахынынын оптимал сцрятини щесабламаг мцмкцн олсун.
22. Дяниздя суалты галхма вя дцшмядя бору кямярлэринин оптимал иш режиминдяки пара-
метрляринин тяйин олунмасында тязйиг дцшмясинин тясири айдын шякилдя юйрянмяк цчцн графоаналитик
цсул тяклиф едилир. Она эюря дя цмуми тязйиг дцшмясинин нефт – газ гарышыьынын сярфиня эюря А(Ггар,
Пцм), Б(Ггар, Пцм) вя C(Ггар, Пцм) нюгтяляриндян кечян асылылыг графики гурулур (шякил 10.5).
Шякил 10.5.
А нюгтяси сыфыра бярабяр гарышма сярфиня уйьундур. Бу нюгтядян 1 вя 2 яйриляри иля тязйиг
дцшмяляри башлайыр вя ашаьыдакы тянликдян тапылыр:
Б нюгтяси тязйигин минимал итэисиня уйьун олан гиймятини эюстярир (3 яйриси). C нюгтяси
сечилмиш няглолунма сярфиня уйьун эялир вя бу сярфин гиймятини (1,5 3,0)Ггар.мин интервалында
гябул етмяк олар. C нюгтясинин нязяри вязиййятиня уйьун тязйиг дцшмяси (10.87) вя (10.100)
ифадялярини нязяря алмагла ашаьыдакы тянликля тяйин етмяк олар.
L 1900 L
Pum.opt qar 950qar (10.102)
d 2 d
Яэяр нефт – газ гарышыьынын истянилян сярфиня уйьун тязйиг дцшмяси Пцм.опт- дан бюйцк оларса
иш режиминин параметрлярини тапмаг цчцн координат башланьыcындан цмуми тязйиг дцшмяси яйрисиня
(3) тохунан кечирилир вя тохунма нюгтяси сярф вя тязйиг дцшмясинин оптимал гиймятляриня уйьун
олур.
303
10.21.НЕФТ НЯГЛЕДЯН БОРУ КЯМЯРЛЯРИНДЯ ТАМ БАСГЫ ИТЭИСИНИН ТЯЙИНИ
1
1,14 2 lg – Никурадзе
Нефт бору кямярляринин саатлыг вя санийялик майе бурахма габилиййятини тяйин етмяк цчцн
ашаьыдакы дцстурлардан истифадя едирляр:
G Q
Qsaat ; Qsan saat
8400 3600
Бурада:Э– иллик кцтляви сярф, т/ил; – сыхлыгдыр.
Нефтин щесаби температуру, баш насос тансийасындакы башланьыc температуру, ахынын
сцртцнмяси нятиcясиндя айрылан истилийин торпаьа ютцрцлян температуру нязяря алынмагла щесабланыр.
Истянилян ан цчцн торпаьын орта температуру ашаьыдакы кими щесабланыр.
1 n
Tor liTi ,
L i 1
бурада: ли – температуру Ти олан кямяряин и-сащясинин узунлуьу;
н– сащялярин сайы;
Л– нефт кямяринин там узунлуьудур.
Vt
Нефт мящсулларынын истиликкечирмя ямсалы H 0,1 0,16 интервалында дяйишир. Ясасян ще-
mK
Vt
сабатларда истиликкечирмя ямсалынын орта гиймятиндян H 0,13 истифадя едилир вя даща дягиг
mK
щесабатлар апармаг цчцн Крего – Смит дцстуруну тятбиг едирляр ки, бу да 273- 4730К интервалында
юзцнц доьрулдур.
305
Нефт мящсулларынын юзцлцлцйц – ясас хцсусиййятлярдян биридир вя температур дяйишмяси иля
кяскин дяйишир. Техники щесабламарларда чох вахт кинематик юзлцлцкдян ( ) истифадя едилир. Бу
заман лабораторийа эюстяриcиляри кифайят етмирся, онда ашаьыдакы дцстурлардан бирини истифадя ет-
мяк олар:
Валтер дцстуру: lg lg 0,8 a b lg T
Бурада:
a lg lg 1 0 ,8 b lg T1 ;
lg 1 0 ,8
b lg lg T1 / T2 1 ;
lg 1 0 ,8
– кинематик юзлцлцк;
Т– мцтляг температурдур.
Рейнолдс – Филонов дцстуру: exp U T T ,
бурада У–вискограмын диклик ямсалыдыр;
–ихтийари мялум температурда кинематик юзлцлцкдцр.
У– ну тапмаг цчцн кифайятдир ки, щяр щансы T T вя 1 мялум олсун. Онда
U ln T1 T 1
1
Кинематик юзлцлцйцн температурдан асылылыьыны тяйин етмяк цчцн бир сыра диэяр дцстурлар да
мювcуддур, лакин нефт вя нефт мящсулларынын щесабаты цчцн Валтер дцстуру ян дягиг щесаб олунур.
Нефт кямярляринин материалынын механики хассяляри cядвял 10.12 эюстярилмишдир. Бору кямя-
ринин диаметри вя диварынын галынлыьындан асылы олараг мцмкцн бурахма габилиййяти вя тязйиги, на-
сос вя електрик мцщярриклярининтехники характеристикалары да уьйун олараг cядвял 10.12 вя cядвял
10.13 верилмишдир.
306
Cядвял 10.11.
Бору кямярляри цчцн тятбиг едлиян поладларын хассяляри
Cядвял 10.12
Бору кямяринин диаметри вя диварынын галынлыьындан асылы олараг мцмкцн бурахма габилиййяти
вя тязйиг
Хариcи диаметр вя дива- Ишчи тязйиг, МПа Нефт бурахма габилиййяти млн. т/ил
рын галынлыьы, мм
219 (4-7) 9-10 0,7-0,9
273 (4-8) 7,5-8,5 1,3-1,6
325 (4-8) 6,7-7,5 1,8-2,2
377(4-9) 5,5-6,5 2,5-3,2
426(4-9) 5,5-6,5 3,5-4,8
529(4-10) 5,5-6,5 6,5-8,5
529(4-10) 5,4-6,5 6-8
630(5-12) 5,2-6,2 10-12
720(6-14) 5-6 14-18
820(7-16) 4,8-5,8 22-26
920(8-16) 4,6-5,6 32-36
1020(9-18) 4,6-5,6 42-50
1220(11-20) 4,4-5,14 70-78
307
Cядвял 10.13.
Насос вя електрик мцщяррикляринин техники характеристикалары
тийат авитасийа-
Електрик мцщяррики
Насосун мар-
Фырланма тез-
Кйтляси, Т
Басгы, м
Ф.И.Я. %
Эярэинлик-
Нювц (ти-
Кцтля, Т
сы, м
касы
лик. кВ
лийи
Эцcц,
МВТ
пии)
ЩМ типли маэистрал (сексийалы)
ЩМ Украина
320
0,035 550 50 4 68 – 2
225-550 ЫЫ-3/2
ЩМ
0,05 500 50 5 70 – – – –
230-500
ЩМ
0,069 475 50 6 72 – – – –
230-475
ЩМ
500 360
0,1 460 50 8 76 АзП 360 6 4,68
360–460
ЩМ
0,139 300 50 12 78 АзП 500 6 4,41
500-300
ЩМ
0,197 280 50 14 80 – – – – –
710-280
ЩМ типли маэистрал (сприраллы)
6 вя йа
2,865
ЩМ СТД 1250-
0,347 260 50 20 80 7,156
10
1250-260 1250-2 1250
ЩМ
4,3
0,3 240 50 25 83 – – – –
1800-240
10 йа 10
ЩМ СТД 2000-
4,65
5000-210 3200-2
ЩМ СТД
6,60
7000-210 5000-2
ЩМ
СТД
8,68
6300-2
210
ЩМ
СТД
8,76
8000-2
210
308
10.23. БОРУ КЯМЯРЛЯРИ СИСТЕМЛЯРИНДЯ ТЯТБИГ ОЛУНАН
КОМПЕНСАТОРЛАРЫН ЩЕСАБЛАНМАСЫ
k M R2 0,5 d (10.110)
бурада: k – бору кямяринин узунлуьу бойунcа нефт, йахуд нефт мящсулунун дахили тязйигинин
дяйишмя тясириндян вя борунун диварында температур дяйишмясиндян компенсаторда йаранан
узунуна щесаби эярэинлик, МПа;
M – иншаат механикасынын гайдалары ясасында компенсаторун щесаби ен кясийиндя узунуна
вя ениня йцклярин (гцввялярин) тясириндян йаранан яйилмядя, компенсатордакы ялавя бойуна эярэ-
инликдир, МПа;
Р2– (10.3) ифадясиндя олдуьу кими тяйин едилир;
d – (10.13) ифадяси иля щесабланыр.
Аз температур режими дяйишмясиндя ишляйин бору кямярляриндя тятбиг олунан компенсаторла-
рын щесабланмасында (газ, нфт вя нефт мящсуллары нягл едян бору кямярляринин хятти щиссясиндя),
(10.110) ифадясиндя Р2 щесаби мцгавимятинин йериня R2n норматив мцгавимятини гябул етмяк ла-
зымдыр.
Компенсаторда k узунуна щесаби эярэинлийинин гиймяти, сяртлийин кс азалма ямсалыны вя
узунуна эярэинлийин мк артма ямсалыны нязяря алмагла иншаат механикасынын цмуми гайдалары
ясасында тапылыр. Хцсуси щалда «П», «З» вя «Г» формалы компенсаторларын щесабланмасы ашаьыдакы
дцстурларла йериня йетирилир:
– «П» формалы цчцн:
0,5E0 Dxlk mk k
k (10.111)
A
A
1
ks
k l k2 2 ,28 k2 l k 1,4 k3 0 ,67 l k3
(10.112)
l n l n2 4 k l k2 2 k2 l k 1,33 k3
Галхма ахыны даими вя титряйян эцc тюрятмякля фяалиййятдя ола силиндрик конструксийайа тясир
едир. Яэяр силиндрик бярк сярщяддян кифайят гядяр узагдырса, она ендириcи вя галдырыcы даими вя
титряйиcи эцc тясир едир. Яэяр бярк сярщяд йахынлыгда йерляширся, мясялян, бору кямяри дцзцлян диб-
дя, онда ахырынcы даими галдырыcы эцcя мяруз галаcаг.
Оху ахына нормал йюнялмиш диаметри Д олан, изоля едилмиш щамар силиндиря бахаг. Силиндрин
узунлуг гиймятиня уйьун эялян cазибя гцввяси ашаьыдакы кими верилир:
1
Fd C D V 2 D (10.121)
2
Бурада CД – cазибя гцввяси ямсалы олуб, Рейнолдс ядяди функсийасыдыр.
Re VD /
Бурада В- силиндр юнцндя ахынын сцряти; - кинематик юзлцлцк ямсалыдыр.
CД – силиндр периферийасы бойунcа сярщяд гатында ламинар ахын цчцндцр. Ре=105 олдугда
даща дягиг гиймят ахынын турбулентлийиндя вя силиндрин кяля-кютцрлцйцндян асылыдыр, сярщяд гатында
CД гиймятинин кяскин азалмасы ахынын турбулент ахына кечмясиня сябяб олур.
Ахынын ениня истигамятиндяки вя силиндрин узунлуьуна уйьун галдырыcы гцввя аналожи олараг
ашаьыдакы кими ифадя едилир:
1
FL C L V 2 D (10.122)
2
Бурада CЛ – галдырыcы гцввя ямсалыдыр.
Изолйасийалы силиндр даими галдырыcы гцввянин тясирини щисс етмир, анcаг дяйишян пулсасийалы
галдырыcы гцввя тезлийи онунла силиндр архасында йаранан бурульан тезликляриня бярабяр тясир едир.
310
Диб йахынлыьындакы бору кямяриня тясир едян гцввя ахынын Ре ядядиндян, дибин нисби кяля-
кютцрлцйцндян, силиндирдян, диб вя силиндр архасындакы мясафядян асылыдыр. Сынаглар эюстярир ки, дя-
низ дибиндя йерляшян силиндрляр цчцн ениня вя галдырыcы эцc ямсалларыны 1,15 вя 1,27 гябул етмяк
олар.
Бу бюлмядя суда титряйишли сятщ дальалары щаггында чох гыса мялумат верилир. Бу физики тя-
защцрцн йаранмасыны баша дцшмяк цчцндцр, йяни бору сятщиня тясир едян кцляк дальасы нязярдя
тутулур.
Кцляк дальалары дяниз вя океанларын сятщ суларында йерляшян щиссяcиклярин кцляк ахынындакы
тохунан эярэинлийин тясириндян йараныр. Тябиятдя онларын параметри ейни олмур вя уйьун ганунла-
ра табе олур (гейри-мцнтязям дальа). Щал-щазырда мцщяндис щесабламаларында тятбиг едилян бир
чох дальа нязяриййяляри параметрляри мцяййянляшдирилмиш дюврц дальалар цчцн дя тятбиг олуна биляр.
Дюврц дальалара тяйин едилмиш фаза щярякятляри мясялян гаш аиддир. Садя дальа схеми шякил
10.5-д. верилир.
Шякилдя сярбяст сятщ сявиййяси орта дальа сявиййяси иля уйьун эялир, бу да дальанын екстремал
нюгтяляри арасында йарым мясафя кими тяйин едиля биляр. Яслиндя ися, орта дальа сявиййяси дальа го-
вулмасы гиймятинин сярбяст сятщ сявиййясиндян йухарыда йерляшир. О, ашаьыдакы дцстурла щесаблана
биляр:
2
6 W X
h 2 x10 cos (10.123)
gH
Бурада W-кцляк сцряти; Х-акваторийанын кцлякля ящатя едилмиш узунлуьу; э-сярбястдцшмя тя-
сили тяcили; - су мянбяйинин ениня оху вя кцляк истигамяти арасындакы буcагдыр.
Беляликля, дальа иля ящатя олунмуш сащилйаны акваторийа су щяcми даща чохдур, няинки сакит
сявиййяли акваторийада. Бу су щяcми акваторийанын дальасы олмайан сащяляриндян эялир.
Гашын екстремал нюгтяляри арасындакы мясафя вя чцхур дальа щцндцрлцйцнц щ тясир едир, бу да
икигат амплитудадыр. Дальа узунлуьу бир фазада йерляшян майе щиссяcикляри арасындакы гыса цфцги
мясафядир.
Фаза сцряти адланан дальанын йандан эюрцнян дяйишмя сцряти тяйин едилир:
С (10.124)
311
Дальанын нисби галхмасы щ/ кими тяйин едилир. Яэяр дальанын щцндцрлцйц дальа узунлуьу вя
суйун дяринлийи иля мцгайисядя чох кичик гябул едилирся, дальадакы майенин щярякятини эюстярян
ясас тянлик хятти олур. Дальанын щярякятини эюстярян нязяриййяляр ашаьыдакы сырада верилир: кичик ам-
плитудалы дальа нязяриййяси, дальанын хятти нязяриййяси, Ери нязяриййяси. Бу нязяриййя нисбятян садя-
лийиня вя натурада апарыдан щесабламаларын нятиcяляриня эюря чох эениш йайылмышдыр. Бунунла беля,
бязи щалларда даща дягиг нятиcяляр алмаг цчцн башга нязяриййялярин тятбиги дя мцмкцндцр. Беля
ки, дярин сулардакы гыса дальалар цчцн, Стокс нязяриййяси кими мяшщур олан дальанын сон амплиту-
да нязяриййясини тятбиг етмяк мягсядяуйьундур (шякил 10.6,а). Дайаз суда вя йа узун дальа цчцн
коноидал дальа нязяриййясинин тятбиги мцмкцндцр, онун беля адланмасы ону эюстярир ки, щярякяти
эюстярмяк цчцн уйьун функсийалардан истифадя едилир (шякил 10.6, б). Коноидал вя Стокс дальалары
сакит сявиййяйя эюря ассимметрикдирляр, ики гашы вя узун чюкякляри вардыр.
Тяк вя йа эизли дальалар сакит сявиййя цзяриндяки йеэаня гашла, чюкяйин олмамасы иля хцсу-
сиййятлянир (шякил 10.6,c). Адятян тяк дальалардан партлайыш нятиcясиндя ямяля эялян дальанын айыл-
масына тясир етмякля бяндин вя диэяр охшар гурьуларын даьылмасында вя с. истифадя олунур.
Конструксийанын мющкямлийини вя давамлылыьыны тяйин етмяк цчцн апарылан мцщяндис щесаб-
ламаларында йасты паралел дальалара бахылыр, йяни бурада кясикдяки майенин щярякяти cябщяйя пер-
пендикулйар дальа иля ейнидир.
Дяниз ЩТГ тясир едян йцкляр чох мцхтялифдир, онларын тяйин олунма методлары да фярглидир.
Бу фясилдя формасы силиндря йахын олан гурьуларын конструксийаларына тясир едян даьла щярякяти вя
ахын йцкляриня бахылаcаг. Бунлара кюрпц гурьу тяркибиндяки дирякляри, бору кямярлярини, юртцкляри
вя с. аид етмяк олар.
Майедяки дальалар енержи итирмядян мцяййян мясафяйя гядяр йайыла билдийиндян, беля эцман
етмяк олар ки, дальа щярякяти бурульансыздыр, бу да юз нювбясиндя щярякят сцряти потенсиалынын ол-
дуьуну тяхмини едир.
Майедяки дальалар енержи итирмядян мцяййян мясафяйя гядяр йайыла билдийиндян, беля эцман
етмяк олар ки, дальа щярякяти бурульансыздыр, бу да юз нювбясиндя щярякят сцряти потенсиалынын ол-
дуьуну тяхмин едир.
Сыхылмайан майе цчцн кясилмямязлик тянлийи ашаьыдакы шякилдя йазылыр:
u
0 (10.125)
x y
Бурада у- шагули щярякят сцряти;
- цфцги щярякят сцряти;
х,й – координатлардыр. Икигат щярякят цчцн сцрят потенсиалы беля йазылыр:
u , (10.126)
x y
(10.125) вя (10.126)-дян сцрят потенсиалы цчцн Лаплас тянлийини алырыг:
2 2
0 (10.127)
x 2 y 2
Енержинин сахланмасы ганунуну ифадя едян гейри-мцнтязям щярякят цчцн Бернулли тянлийи
ашаьыдакы кими йазыла биляр:
u 2 2 p
gy 0 (10.128)
t 2
Бурада п-тязйиг, - майенин сыхлыьы, э-сярбяст дцшмя тяcили, т-вахтдыр.
Кичик щцндцрлцклц дальа цчцн икинcи тяряф квадратда аз гиймятя маликдир, буну нязяря ал-
майа билярик. Онда (10.128) тянлийи ашаьыдакы кими олур:
p
gy 0 (10.129)
t
Суйун Щ дяринлийиндя, цфцги дибдя
0 (10.130)
y y H
312
Ахынын сярбяст сятщиндя щярякятин шагули сцряти олар:
r
(10.131)
y y t
Бурада - дальа сятщиндя сявиййя ординаты
Гашда = амплитуданын кичиклийи щаггында ещтималы нязяря алдыгда, (10.131) тянлийи ашаьы-
дакы кими олар:
r
y y 0 (10.132)
t
Сятщдя y 0, p 0 вя (10.131) тянлийи ашаьыдакы кимидир:
g 0 (10.133)
t
Беляликля, шякил 10.5-дя эюстярилян дальа профили беля йазылыр:
x t
a sin 2 (10.134)
Бу дальа мцсбят х оху истигамяти бойунcа c сцрятиля щярякят едир, дальа тезлийи ф=1/-йя бя-
рабярдир. 2/ ящатя тезлийи вя 2/ дальа ядяди кими гейд едяк, онда
a sinkx yt (10.135)
Онда бу дальа профили цчцн потенсиал сцрят щялли
ac coshk y H
coskx t (10.136)
sinh kd
(10.136)-и (10.133)-дя йериня гойараг дальанын фаза сцряти цчцн ашаьыдакы ифадяни алмаг
олар:
g 2H
c 2 tghkd
g
tgh (10.137)
k 2
(10.137)-дан эюрмяк олар ки, дярин суда Щ/ нисбяти бюйцк олдуьундан tghkd ващидя тяряф
йахынлашмаьа чалышыр, буна эюря дя (10.137) тянлийи беля ола биляр:
g g
c2 (10.138)
k 2
Дайаз суда дальа узунлуьу дяринлийя эюря чохдур, tgh(kH ) kH вя хятти дальа сцрятини
тяйин етмяк олар:
c 2 gH (10.139)
Дярин суда дальа ня гядяр узундурса, сцрят дя о гядяр чохдур. Бу щадися нормал дисперсийа
адланыр. (10.137) тянлийи Щ/ гиймяти цчцн йахшы нятиcяляр верир.
Дальадакы майе щиссяcикляринин кинематикасы. у вя сцрятляри (10.130) вя (10.137)-дян истифа-
дя етмякля, потенсиал сцрятин тяйин олунмасындан алына билярляр.
a coshk y H
u sin kx t
sinh kH
(10.140)
a sinhk y H
cos kx t
sinh kH
Ери дальаларында майе щиссяcикляри орта мювгедян кянара чыхмыр. Орта вязиййятдян
щиссяcиклярин цфцги вя шагули йердяйишмяси Х,Й-я уйьун тяркибдир.
t t
X udt , Y dt (10.141)
0 0
313
a coshk y H
X cos kx t
sinh kH
(10.142)
a sinhk y H
Y sin kx t
sinh kH
Йухарыдакы тянликлярдя щиссяcиклярин орта (башланьыc) вязиййятляри х,й координатлары иля верилир.
Асанлыгла эюрмяк олур ки, щиссяcикляр юз щярякятлярини еллипс орбитиндя йериня йетирир, бу вахт цфцги
йердяйишмя шагулидян чох олур. Дярин суда орбитляр даиряви олурлар, дайаз суда дибдяки
щиссяcиклярин щярякят орбити дцз хяттдир, бурада щиссяcикляр дяйишян истигамятляря йюнялирляр.
Щиссяcикляр гапалы орбитдя щярякят етдийиндян, хятти дальалар цчцн кцтля кечиди йохдур. Бу
тябиятдяки дальа щярякятиня уйьун эялмир (шякил 10.7).
Дальа енержиси. Майенин дальалы щярякятинин ясас хцсусиййятляриндян бири дальа енержисидир.
Мящз енержи дяниз ЩТГ-дя олан чяпярля дальанын гаршылыглы ялагясини тяйин едир. Дальа енержиси ики
щалда – кинетик вя потенсиал щалда мювcуддур.
Кинетик енержи ашаьыдакы ифадя иля тяйин олунур:
0
KE 2 u
2 dxdy (10.143)
2
H 0
Бу енержийя бир нечя вахт ярзиндя дальанын узунлуг гиймятиня дхдй юлчцдя щяcм верир. у,
гиймятлярини йериня гойараг (10.140)-дян икигат интеграллайараг, аларыг:
1
KE ga 2 (10.144)
4
Дальанын потенсиал енержиси сакит сявиййядяки суйун щяcминя бярабярдир:
1
PE g 2 dx (10.145)
0
2
Дальанын бир узунлуьунун там енержиси олар:
1
KE PE ga 2 (10.146)
2
Кинетик вя потенсиал енержинин бярабяр пайланмасы, йяни КЕ=ПЕ шярти майенин сярбяст тит-
рямясинин тялябидир. Бу енержи нювляри бир – бириня кечя билир. Беля ки, дальанын дайаз йердян чыхар-
кян даьылма просеси амплитуданын кяскин азалмасы иля мцшайият едилир вя беля кяскин шякилдя дя
дальадакы майе щиссяcикляринин артмасы баш верир.
Дальанын там енержиси
1 1
E ga 2 йахуд E ghl (10.147)
2 8
Дальа енержиси ахынын дальанын йайылдыьы истигамятя йюнялян енержи щиссясиня бахаг. Яслиндя
бу тязйиг эцcц иля йериня йетирилян ишдир.
314
0
R pudy
H
(10.148)
Бурада п-щидростатиканын тяркиб щиссяси олмадан Бернулли тянлийи иля тяйин едилян тязйиг. Беля-
ликля
0
R udy (10.149)
H
t
(10.148)-ы интеграллайараг у-ну йериня гойуб (10.139) вя (10.130)-дян аларыг:
1 c 2kH
R ga 2 1 (10.150)
2 2 sinh 2kH
вя йа R EC g ,
c 2kH
C g 1 (10.151)
2 sinh 2kH
Cэ -ни груп сцряти адландырырлар. (10.151) тянлийиндян асанлыгла эюрцнцр ки, дярин суда
c
kH олдугда C g , дайаз суда ися kH 0, C g c -дир.
2
Ахындакы дальалар. Ахынла гаршылыглы ялагяси олан дальанын хцсусиййятляри сакит суда йайылан
дальадан фярглянир. Беля щесаб олунур ки, дальанын сярбяст щярякяти вя ахын щесабламанын дягиг-
лийиня аз тясир едир. Ахын истигамятиндя дальа йайымы даща садя щадисядир. Ахын сцрятини индексляй-
яряк мцтляг щярякяти вя мцстягиллийи ишаряляйяряк
ca cr V (10.152)
f a f r V (10.153)
tgh kH
g
cr2 (10.154)
k
Силиндиря тясир едян дальа эцcцнц гиймятляндиряркян онун диаметринин дальа узунлуьуна
мцнасибяти ясас параметрдир. Яэяр бу 0,2-дян аздырса, майенин юзлцлцк тясири ясас фактор олур. Бу
щалда йердяйишмя локал характер дашыйыр вя дальа эцcц Морисон (10.155) тянлийиня уйьун тяйин еди-
ля биляр. D / 0,2 цчцн щиссяcиклярин йердяйишмяси силиндрин диаметриня эюря аздыр. Дальалар йайылыр
вя силиндрин сятщиня олан тязйигин пайланмасыны алмаг цчцн дифраксийа анализинин апарылмасы
ваcибдир.
Батырылмыш кичик диаметрли силиндря тясир едян дальа эцcцня бахаг. Тясяввцр едяк ки, бу эцc
cазибя вя инерсийа гцввяляринин садя cямидир. Ахырынcы гиймяти дальа щярякятинин гейри-мцнтязям
характери нятиcясиндя зяруридир. Фп цчцн Морисон тянлийи ашаьыдакы кимидир:
dFp D 2 du
C D uuD Cm (10.155)
dy 2 4 dt
Бурада Cд – ениня эцc ямсалы;
Cм – инерсийа эцcцнцн ямсалы;
у, ду/дт – силиндр охуна перпендикулйар истигамятдя майе щиссяcикляринин сцряти вя тезлийи;
Д – силиндрин диаметридир.
315
(10.155) тянлийинин саь тяряфиндяки cям ениня эцcц билдирир вя ани вектролар истигамятинд
щиссяcиклярин сцрятиня эцcцн тясирини мцяййянляшдирсин. Икинcи cям инерсийа эцcцнц тягдим едир вя
бу да ахын сащясинин гейри-сабитлийинин артмасы иля галыр.
u um sin t вя du / dt um cos t
2F
d p 2 2
u m D 2D
C D sin t sin t Cm cos t (10.156)
d y
u m T
D
u mT
- гиймяти Кулеган-Карпентер ядяди кими мялумдур. (10.155) вя (10.156) тянликлярин-
D
дян эюрцнцр ки, Кc=2Х/Д. Бундан башга эюрмяк олар ки, Кc-нин кичик гиймятляри цчцн (1,0-дян
dFp
аз) инерсийа гцввяси cазибя гцввясини цстяляйир. (10.155) тянлийиндя верилян cазибя гцввяси
dy
у (10.134) вя ду/дт алына биляр. Cп вя C-нин гиймятляринин су дяринлийиндя даимилийини нязяря алараг,
интегралландыгдан сонра (10.155) тянлийи
2 2 sinh 2kH 2kH
Fp C p h D sin t sin t
32k sinh 2 2kH
(10.157)
D 2 a 2
Cm cos t
4k
ишарялийик.
Шякил 10.8. Щамар даиряви силиндрляр цчцн Рейнолдс ядядинин мцхтялиф гиймятляриндя CД-дян
асылы олан Ре-нин гиймяти
2 sinh 2kH 2kH
, A1
2
AD
k sinh 2kH
2 k
316
Силиндиря тясир едян максимал эцc цчцн Фп вахта эюря о бярабяр олмалыдыр. т=тм вя Фп=Фпм ол-
дугда
Cm A1 D
t m arccos 2 (10.158)
D AD h
C
317
ФЯСИЛ 11. НЕФТ СЯНАЙЕСИНДЯ НАСОС ВЯ
НАСОС СТАНСИЙАЛАРЫ
Нефтчыхарма, нефт емалы вя нефт – кимйа сянайеси цчцн мяркяздянгачма насослары тятбиг
олундуьу сащяляря уйьун сечилирляр. Она эюря дя бу насослары нягл олунан нефт мящсулунун тем-
пературуна эюря ашаьыакы ясас груплара бюлмяк олар: сойуг – насосун вурдуьу майенин темпера-
туру 2200C – йя гядяр олдугда; исти – майенин температуру 2200C 4000C олдугда; сыхылмыш нефтли
газын нягли цчцн; эилли вя сементли мящлулунвурулмасы цчцн; суйун вурулмасы цчцн. Бцтцн бу на-
сослар алчагбасгылы (бирпилляли), ортабасгылы (ики вя чохпилляли) вя йцксякбасгылы (чохпилляли) серийалара
бюлцнцр.
Юз нювбясиндя бу насослар групу аз сярфли –0,0278м3/сан (100м3/саат), орта сярфли–0,0278
0,278м3/сан (100 1000м3/саат) вя бюйцк сярфли – 0,278 м3/сан –дян (1000 м3/саат- дан) чох
олурлар. Орта вя бюйцк сярфли йцксякдюврлц насослар аз сярфли насослардан ишчи чархынын биринcи
дяряcяли икитяряфли сормайа малик олмасы иля фярглянир ки, бу да мяркяздянгачма насосларынын сор-
ма габилиййятинин йахынлашдырылмасы зярурятиндян иряли эялир.
Мяркяздянгачма насосларынын корпусунун конструксийасы цч ясас фактора эюря мцяййян
едилир: нягл олунан майенин температуру, тязйиги вя физики – механики тяркиби. Насослардан кечян
майенин 2200C – дян бюйцк температурда деталларынын вя бору кямярляринин эенишлянмяси, онун
корпусунун цфцги кясик мцстявиси цзря мющкямлийинин тямин олунмасында чятинлик йарадылмасына
шяраит йарадыр. Она эюря дя майенин температурунун 2200C – дян бюйцк олан щалларында насосун
корпусунун бирляшмяляри шагули мцстяви цзря йериня йетирилир. Бу бирляшмялярдя алцминиум, асбо-
алцминиум йахуд леэирлянмиш полад аралыг гатдан истифадя олунур. Бунунла ялагядар олараг
йцксяк тязйиг вя температурда ишляйян мяркяздянгачма насосларда корпусун мцряккяб конфи-
гурасийайа малик щиссясиндя тюкмя поладын тяляб олунан мющкямлийини ялдя етмяк олмур. Беля
щалларда насосун конструксийасы икигат корпусдан дцзялдилир. Беля корпусларын дахили щиссяляри як-
сяр щалларда бир – бири иля фланслы шагули мцстяви цзря, бязи щалларда ися цфцги мцстяви цзря бирляширляр.
Нефт емалындан термики собаларын йцклянмяси цчцн керосинли дистилйатын вя мазутун 350
0
400 C температурда няглиндя 8МПа тязйигиня гядяр бу майеляри вура билян мяркяздянгачма на-
сослары эениш тятбиг олунур.
Исти нефт мящсулларыны йцксяк тязйигля вуран мцасир насосларынын щесабланмасы вя конструк-
сийасынын сечилмяси цчцн ашаьыдакы мясяляляри щялл етмяк лазымдыр:
– нефт мящсулларынын 2200C 4000C температурунда няглиндя насослары баш веря биляcяк
йаньын вя партлайышдан горумаг цчцн тыхаcлар там щерметиклянмя иля тямин едилмялидир;
– насосун материалы еля сечилмялидир ки, онун корпусу тязйигя, температура вя коррозийайа
гаршы давамлы олсун;
– насосун роторунун мяркязляшмиш щярякяти позулмадан айры–айры деталларынын температур
эенишлянмяси тямин олунмалыдыр;
–насосун деталларынын иш просеси башланандан 45 сутка ярзиндя (нефтнягледян аваданлыгларда
ардыcыл тямир олунмалар арасы минимал мцддят) монтаж вя демонтажы ялверишли олмалы вя тез баша
эялмялидир.
Исти нефт мящсуллары нягледян насослара 2 4 сутка ярзиндя профлактики бахыш кечирилмялидир
вя бцтцн насазлыглар арадан галдырылмалыдыр. Щал – щазырда бу насослар 4000C температура гядяр
исти нефт мящсулунун няглиндя эениш тятбиг олунур вя мцхтялиф ишчи параметрляри иля бурахылыр
(cядвял 11.1).
Бцтцн мцасир исти нефт мящсулу нягл едян насослар йцксяк тязйигля ишлядифиндян, онларын кон-
струксийасы ики корпусдан ибарят олур: хариcи – поладдан силиндрик, щерметик тыхаcла тяcщиз олун-
318
муш; дахили – бцтцн ахыдыcы каналларла ялагялянмиш. Насосун дахили корпусунун конструксийасыны
дюрд типя бюлмяк олар.
Биринcи тип. Насосун дахили корпусу сексийалардан тяшкил олунуб, сексийалар насосда пилляля-
рин сайы гядяр эютцрцлцр. Сексийалар йыьcамдыр вя хариc корпусу мяркязляшдирир. Бу конструксийа-
лар щазырланмасына эюря садядирляр.
Икинcи тип. Дахили корпус щямчинин сексийалардан тяшкил олунуб, биринcи типдян бцтцн сексийа-
ларын бир цмуми дцйцндя бирляшмяси иля фярглянир. Дахили корпусда сонракы иш просеси ади сексийалы
насосларда олдуьу кимидир (шякил 11.1).
Цчцнcц тип. Дахили корпус ики йарымщоризонтал кясикли щиссялян ибарят олуб, хариcи корпусу
мяркязляшдирир. Роторлу дахили корпус хариcля асанлыгла ялагя йарадыр.
Дюрдцнcц тип. Дахили корпус щямчинин ики йарымщоризонтал кясикдян ибарятдир. Буну цчцнcц
типдян фяргляндиряк cящят дахили вя хариcи корпусларын бир – бири иля шпилйок васитясиля бяркидилмяси-
дир. Дахили корпусун якс тяряфли температур тясири иля эенишлянмядян сярбяст йердяйишмяляр етмяси
имканына маликдир.
Исти нефт мящсулу нягл едян насосларын цзяриндя гойулмуш тялябатлар: насосун ишлядийи вя
ондан яввялки вахтларда истисмар дюврц мяркязляшдирилмяси, нефт мящсулунун насоса дахил олмасы
вя чыхмасы; тыхаcларын вя кцрякcикли тякярлярин етибарлы ишлямяси; насосун бюйцк температур дяйиш-
мяляриндян горунмасыдыр.
Нефт мящсулунун нягли заманы насосун енержисинин мцяййян щиссяси истилийя айрылыр. Мясялян,
тяляб олунан насосун эцcц 270 кВт вя файдалы иш ямсалы 0,63 оларса, онда бу эцcцн 100 кВт
истилик енержиси айрылмасына сярф олунур. Бир дяфя насосдан кечян нефт мящсулунун гыздырылма
температуру ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
N
t 12,9 103 (1 ) g , (11.1)
cG 100
бурада: t – нефт мящсулунун температур галхмасынын орта гиймяти, 0C; Н– тяляб олунан
C
насосун верилмиш сярфиня эюря эцcц Вт; c –истилик мигдары, ; Э– ващид заманда кечян нефт
kqK
мящсулунун кцтляси, кг/сан; –насосун ф.и.я.; –нефт мящсулунун щяcми чякиси, кг/м3; э– сярбяст
дцшмя тяcилидир, м/сан2.
Исти нефт мящсулу нягл едян насослар ися башламамышдан яввял 8 саата йахын мцддят ярзиндя
температуру 400C – йядяк олан майе иля гыздырылмалыдыр. Бу насосун нормал иш режимини тямин
едир.
Нефт вя газ сянайесинин йцксяк темпли инкишафы нефт, нефт мящсуллары вя газын бору кямярляри
иля тез нягл олунмасы зярурятиня эятириб чыхармышдыр. Нефт мящсуллары бору кямярляри иля ики катего-
рийада нягл олунур: хам нефт вя нефт мящсуллары. 1971 – 1975 – cи иллярдя нягл олунан нефт вя нефт
мящсулларынын щяcминин 2 дяфядян чох артырылмасына вя 27 мин км узунлуьунда бору кямярляри-
нин тикинтисинин тямин олунмасына бахылмышдыр.
319
Шякил 11.1. Исти нефт мящсулу КБЩ – 55-120 типли насосун конструксийасы
Нефт вя нефт мящсулларынын бору кямяри иля узаг мясафяляря няглиндя насослар 6 7
МН/м2=6 7 МПа тязйигдя нормал ишляйирляр. Тязйигин мигдары борунун мющкямлийиня эюря
мящдудлашыр. Насосларын сярфи бору кямярляринин диаметрляриндян асылыл олараг 0,0278 1,15м3/сан
(100 4000м3/саат) тяшкил едир. Бир насос стансийасынын нефти няглетдирмя мясафяси 100км-я чатыр вя
бир гядяр дя чох ола билир. Мядянлярарасы хам нефтин няглиндя кичик сярфли насослар тятбиг едилир.
Маэистрал нефт бору кямярляри цчцн игтисади бахымдан ян ялверишли гурьу агрегатлардыр ки, бунлар
да ики йахуд цч насосдан ибарят олуб, ейни маркалы олмагла хяття ардыcыл вя ялавя (ещтийатда ол-
магла) гошулараг ишляйирляр. Нефт вя нефт мящсуллары нягл едян мцасир насосларын техники
эюстяриcиляри ашаьыдакы cядвялдя эюстярилмишдир.
Нефт мящсулларынын нягл едилмяси цчцн мяркяздянгачма насослары «CТМ» типли синхрон вя
«АТД» типли асинхрон електрик мцщяррикляри иля ишя гошулур. Синхрон електрик мцщяррикляри йаньына
эюря тящлцкялидир. Бу сябябдян дя беля мцщяррикляри насос корпусундан эерметик юртцклярля айыр-
маг лазым эялир.
Нефт вя нефт мящсулларынын нягл олунмасы цчцн насослара бюйцк мигдарда електрик енержиси
тяляб олунур ки, буна эюря дя ашаьыдакыларын олмасы зяруридир.
– нефтин верилмясинин ишчи диапозонунда конструксийанын максимал файдалы иш ямсалыны сечмяк;
– нефтин юзлцлцйцнцн илин мцхтялиф вахтларында дяйишмясиндя насосларын еффектив низамланмасы-
ны тямин етмяк, илин сойуг вахтларында нефтин кинематик юзлцлцк ямсалы 0,5∙10-4 м2/сан – йя чатыгда
вя чох олдугда нефти бору кямярляриня вурмаздан яввял гыздырмаг.
Cядвял 11.2
Насосларын маркалары
Эюстяриcиляр 8МБ-
10Щ-8 4 12Щ-10 4 14Щ-12 2 16ЩД-10 1
92
Сярф, м3/сан 0,11 0,139
0,208 (750) 0,304 (1100) 0,610 (2200)
(м3/саат) (400) (400)
300 370 230
Басгы, м 740 740
Фырланма тезлийи,
3000 3000 3000 3000 3000
дювр/ дяг.
Пиллялярин сайы 2 4 4 2 1
Ф. И.Я. 0,74 0,73 0,75 0,75 0,86
Сорма борусу-
нун диаметри, 200 250 300 350 400
мм
Вурма бору.
200 250 300 300
диаметри, мм 150
Дяринлик резервуарлары нефт вя нефт мящсуллары сахламаг цчцн истифадя олунур. Онлар мцхтя-
лиф щяcмдя вя мцхтялиф дяринликлярдя дцзялдилир (10м дяринлийя гядяр). Дяринлик резервуарларындан
неф вя нефт мящсулларыны вурмаг цчцн цзяриндя партлайыша гаршы давамлы олан електрик мцщяррики
йерляшян шагули йцклянмиш артезан типли насослар эениш тятбиг олунур. Мялум шяраитдя бу тип насос-
лар ашаьыдакы цстцнлцкляря маликдир: даими ахын алтында ишляйир, насос бинасынын тикилмяси тяляб
олунмур, хидмяти персоналын тящлцкясизлийи тямин олунур.
Насос агрегаты насос корпусундан, радиал бяркидилмиш башлыгдан вя басгылы колонкадан
ибарятдир. Чархын втулкасынын сверло формалы щиссяляриндяки дяликляр «20Щ-22Х3» типли насосларын
ишчи чархыны ох бойунcа йаранан гцввянин тясириндян йцкляйир. Чархынын диаметри кичик олан насос-
лар цчцн ишчи чархы ох бойунcа йаранан тязйигля йцклянмир вя роторун кцтляси дя дахил олмагла
бцтцн йцкляри кцряcикли тякярляр юз цзяриня гябул едир.
Насосун бу щиссяляринин щамысы пасланмайан вя термочешидлянмиш поладдан щазырланыр.
Кцряcикли тякярлярин йаьланмасы нягл олунан нефт мящсулу иля йериня йетирилир. Насосун ишчи чархы
ися сцртцлмядян горунмасы цчцн бцрцнc, йахуд чугун металларындан дцзялдилир. Вал насосун да-
хилиндя биргатлыг графит вя сормаитля бяркидилир. Кцряcикли тякярлярин камерасы вурулан майенин
дювр етмяси, йахуд су бору кямяриндян суйун верилмяси иля сойудулур.
Дяринлик резервуарларынын йерляшмя дяринлийиндян асылы олараг насосун басгылы колонкасында
щялгялярин сайы дяйишир. Беля типли насослар 0,5 м3/сан – йя гядяр сярф верими иля бурахылыр.
Нефт туллантыларынын нягл олунмасы цчцн синхрон електрик мцщяррикли «ЦН-150» типли
мяркязягачма насослары бурахылыр. Бу насослар цфцги, сексицалы, ишчи чархы биртяряфли йерляшян
биркорпуслу олмагла, щидравлики ганунлара табе олан, комбинасийа типли вя кцряcикли тякярляри
йаьлана билмя хцсусиййятляриня маликдир. Йаьланма «ЩМ-32» типли бурульанлы насосларла йаьын
0,001м3/сан сярфи, н=3000 дювр/дяг. дювр тезлийи иля 0,4МН/м2 тязйигля вурулмасы иля йериня йетирилир.
Йаь ахынын 20% - дян 100% - я гядяр номинал верилмясиндя бу насосларын юз араларында паралел
ишлямяси тямин олунур.
Нефт туллантылары нягл едян мяркяздянгачма насосларынын (МН) техники характеристикалары
ашаьыдакы cядвялдя верилмишдир.
321
«МН» типли насосларын техники характеристикалары
Cядвял 11.3.
МН- 150- МН- 150- МН- 150- МН- 150- МН- 150-
Эюстяриcиляр
200 175 150 125 100
Сярф, м3/сан 150 150 150 150 150
322
Поршенли машынлар сащясиндя бу тип насосларын тятбиги нефт чырхармада, нефт – газ
сянайесиндя онларын емалында вя нефт – кимйа сянайесиндя эениш йайылмышдыр. Сон иллярдя поршенли
насосларын конструктив формалары 10 иллик мцддят ярзиндя тякмилляшмиш вя йцксяк щидравлики эиcя
малик модификасийалары алынмышдыр.
Нефтчыхарма сянайесиндя поршенли насослар газмада гуйуйа эил мящлулунун вурулмасында
вя сементлянмясиндя тятбиг едилир. Бу насослардан еляcя дя дяринлик насослары кими нефтин
чыхарылмасында, мцяййян лайларын щидравлики даьылмасында вя нефт сянайесиндя бязи дахили ишлярин
эюрцлмясиндя истифадя олунур.
Поршенли насослар нефтайырма заводларында нефтин нягл едилмяси, дистилляси вя нефт
мящсулларынын емал едилмясиндя бюйцк рол ойнайыр. Бу насослар юз тятбигини маэистрал нефт бору
кямярляриндя, кимйяви заводларда, кейфиййятли техноложи иш просесляринин йарадылмасында, щямчинин
су тяcщизатында вя канализасийалардан чиркаб суларынын ахыдылмасында тапмышдыр.
Нефт мящсулларынын нягл етдирилмясиндя поршенли вя плунжерли насослар цчцн ашаьыдакы щидрав-
лики вя щяндяси кямиййятлярдян истифадя олунур:
Д – поршенин диаметри, м;
Ф– плунжер поршенин ен кясик сащяси, м2;
С– поршенин эедишинин узунлуьу, м;
н – дягигядя поршенин икитяряфли эедишляринин сайы;
В– поршенин бир эедишиндя силиндрин файдалы щяcми, м3; Г– насосун щягиги сярфи, м3/т (т- за-
манын 1сан, 1 дяг вя 1 сааты ола биляр);
Гт – силиндрин 100% долмасында насосун нязяри сярфи.
323
Насосун поршен вя клапан щиссяляри арасында галан фяза ишчи камерасыдыр вя онун щяcми
поршенин вязиййятиндян асылы олараг дяйишир. Камеранын максимал щяcми В0, силиндрин В файдалы
щяcми иля вя нефт мящсулунун вурулмасы заманы клапанла поршенин ян кянар вязиййятдя дурдуьу
щалда орада галан Вк зярярли щяcмин cяминя бярабярдир:
В0=В+Вк (11.2)
Vk
Зярярли Вк щяcминин нисби гиймятинин f олдуьуну нязяря алсаг, (11.2) дцстуруну
V
ашаьыдакы кими йазмаг олар:
V0 1 f V (11.3)
Эюрцндцйц кими Вк щяcминин азалдылмасы насосун еффектив ишлянмяси щесабына ола биляр.
Зярярли фязанын тясири щесабатларда зярярли фяза ямсалы (к) иля нязяря алыныр:
Vk V
k (11.4)
V
Газма ишляриндя тятбиг олунан мцасир насослар цчцн к=2 5 гябул олунур.
Поршенли насосларда поршенин бир тяряфли эедишиндя насосун силиндринин нязяри щяcми олар:
В=Ф·С (11.5)
Онда нязяри сярф ися ашаьыдакы дцстурла тяйин олунар:
FSn
Qt (11.6)
60
и сайда ишчи золаглары олан насослар цчцн ися нязяри сярф ашаьыдакы кими олар:
FSn
Qt i (11.7)
60
Поршенли икитяряфли щярякят едян насослар цчцн сцрэц голунун сон юлчцляри нязяря алынмагла,
поршенин щяр тяряфиндя щяcм В1=ФС вя В2=(Ф-ф)С олдьундан, насосун нязяри сярфи ашаьыдакы
дцстурла щесабланар:
V1 V2 Sn
Qt n (2 F f ) (11.8)
60 60
Нефт мящсулларыны вуран поршенли насосларын щягиги сярфи ашаьыдакы дцстурла тяйин олунур.
Q Qn , (11.14)
324
бурада – поршенли насосларын сярф ямсалы олуб, насосун юлчцляри вя конструксийасына ясасян
0,85 0,95 гябул едилир. Енерэетик мягсядля
1 2 (11.15)
дцстуру иля тапылыр.
1 – клапанын баьланмасында эеcикмяни нязяря алан ямсал 1 0 ,90 0 ,95 ;
2 – йцксяк тязйигдя майенин сыхылмасыны нязяря алан ямсалдыр:
2 0 ,95 0 ,98 ; Гн–нязяри йолла тапылан сярфдир, м3/сан.
Насос стансийасынын щесаби басгысы ики гоншу стансийалар (1 №-ли вя 2№-ли) арасында тапылыр.
1-1 вя 2-2 кясикляри арасында йазылан Бернулли тянлийиня ясасян (шякил 11.5.)
1 2 ; H st z2 z1 hw12 (11.17)
Шякил 11.7.
Шякил 11.8.
326
Шякил 11.9.
Цчцнcц щалда, Щ<Щст вя Г<Г2 олдугда, насосларын стансийада йерляшмя схеми бир гядяр
мцряккябляшир. Беля ки, насослар ейни сайда груп тяшкил едяряк яввялcя паралел шякилдя, сонра ися бу
груплар юз араларында ардыcыл формада бирляширляр (шякил 11.10).
Щяр бир групда насосларын сайы ейни олмагла еля эютцрцлмялидир ки,
шяртляри юдянилсин. Щяр бир групда паралел бирляшмиш ейни типли ики насос ардыcыл бирляшдикдя, бу ики
груп цзря Г=ф(Щ) характеристикасы яйриляриндян истифадя етмякля цмуми сярф
Г1+2=ГЫ+ЫЫ=ГЫЫЫ+ЫВ=2Г,
Щ1+2=ЩЫ+ЫЫ+ЩЫЫЫ+ЫВ=Щ+Щ=2Щ
олур (шякил 11.11).
н1 вя н2 – шякил 11.9 – да эютцрцлян схемя ясасян уйьун олараг Ы вя ЫЫ групда
мяркяздянгачма насосларынын сайыдыр. Эюстярилян схем цзря н1=н2=2 гябул едилмишдir. Насос
стансийалары, шякил 11.6–да эюстярилян схем цзря бир насосун сярфи кифайят етмядикдя; шякил 11.8 – дя
327
эюстярилян схем цзря бир насосун йаратдыьы басгы кифайят етмядикдя; шякил 11.10 – да эюстярилян
схем цзря ися бир насосун щям сярфи, щям дя йарада биляcяйи басгы кифайят етмядикдя гурулур.
Анcаг бир насосун йаратдыьы басгы вя сярфи тялябаты юдяйирся, онда щяр бир стансийада да еля бир
насос гурашдырылыр.
Насосун ишчи чархынын зярури йонулма дяряcяси ашаьыдакы ифадялярля тяйин едилир:
d 2 h d 2 Q
mn , йахуд , (11.20)
d2 hmn d2 Q
hmn a bQ 2 (11.21)
a b(Q) 2
hmn (11.22)
Йонулмайа кими насосун характеристика яйрисиндя ики нюгтяни гейд етмякля (11.21)
дцстурундан а вя б сабитляринин гиймятини тапмаг цчцн ашаьадакы ифадяляр алыныр:
328
hmn 2 hmn1b Q12 Q22
hmn 2 hmn1
b ; (11.23)
Q12 Q22
щмн – ин (11.25) ифадяси иля тапылмыш гиймятини (11.20) дцстурунда нязяря алсаг, насосун ишчи
чархынын йонулма дяряcясини тапмаг цчцн ашаьыдакы ифадяни аларыг:
d 2
hmn
Q22 Q12 , (11.26)
d2 hmn1Q22 hmn 2Q12 hmn1 hmn 2 Q 2
бурада: Г – сечилмиш бир насосун мялумат cядвялиндян эютцрцлян сярфи (м3/сан иля);
– насосун бу сярфиня уйьун олан йонмадан сонракы басгы олуб ашаьыдакы кими тапылыр:
hmn
fak
H tam H tam
H stfak
hmn , (11.27)
n
H stfak – бир насосун стансийасында фактики басгы олуб, мялумат cядвялиндян эютцрцлцр;
fak
H tam – фактики там басгы:
fak
H tam nH stfak (11.28)
Щтам –нефтин бору кямяри иля бцтцн узунлуьу бойунcа няглиня тяляб олунан басгы;
н – насос стансийаларынын сайыдыр.
(11.28)- и (11.27) – дя йериня йазсаг, аларыг:
H tam
hmn (11.29)
n
329
d
Насосун ишчи чархынын йонулма дяряcясини 2 ni (11.26) дцстуру иля тапдыгдан сонра
d2
(11.20) дцстурунун икинcисиня ясасян ишчи чархынын йонулмадан сонракы сярфи щалында ашаьыдакы
кими тапмаг олар:
d
Q 2 Q (11.30)
d2
Нефт нягл едян мяркяздянгачма насосларынын ишчи чархынын йонулма фаизи ися ашаьыдакы
дцстурла тяйин едилир:
Q
d2 d2
d d 2
% 2
Q
100% 100%
d2 d2
Q
d 2 1
Q
Q
100% 1 100% ;
d2 Q
Q
% 1 100% (11.31)
Q
Нефт вя нефт мящсуллары нягл едян мяркяздянгачма насосларынын ишчи чархынын диаметриня
10% - я гядяр йонулмайа иcазя верилир. Беля ки, йонулма 10% - дян чох олдугда насосун файдалы иш
ямсалы азалыр.
330
ФЯСИЛ 12. КОМПРЕССОРЛАР
Газлар компрессор машынлары сыхылдыгда изафи тязйиг п>0,2 МН/м2 олмалыдыр. Сыхылмыш газын
вурулма тязйиги юз нювбясиндя цч група бюлцнцр: алчаг тязйиг (п=0,2 1,0 МН/м2); орта тязйиг
(п=1,0 10,0МН/м2); йцксяк тязйиг (п=10 300МН/м2).
Компрессор машынлары ики йеря айрылыр: 1) щава компрессор машынлары (щава вентилйатору вя
щава компрессору); 2) газ компрессор машынлары (газ вентилйаторлу вя газ компрессорлары). Бу
компрессор машынлары оксиэендян башга, галан бцтцн газларын сыхылмасы цчцн нязярдя тутлмушдур.
Оксиэенин сыхылмасы цчцн ишлядилян компрессорлар ися оксиэен компрессорлары адланыр. Бу
компрессорларын айры – айры груплара бюлцнмясиндя щава вя оксиэенин хцсусиййятляри нязяря
алынмышдыр. Бу ися оксиэен компрессорларынын бир нечя дцйцн щиссяляринин вя ишчи органларынын
хцсуси материаллардан щазырланма зяруряти йаратмышдыр.
Газларын сорулмасында ися компрессор машынлары хцсуси груплара бюлцнцр. Бу машынлар
вакуум – насос адланыр.
Сонунъу ифадя енерjи балансынын цмуми тянлийи адланыр. Бу ифадяни енерjинин ващид кцтляйя
дцшян гиймяти цчцн йазсаг аларыг:
e1 pot e1kin u1 e2 pot e2kin u2 q l (12. 6)
12 22
gz1 p1V1 u1 gz2 p2V2 u2 q l (12. 7)
2 2
Ващид кцтляйя дцшян механики ишлярин мигдары ися ашаьыдакы кими тяйин едилир:
22 12
l g z 2 z1
2 (12.8)
( p2V 2 p1V 1) (u 2 u1 ) q
2 2
з1=з2 вя 1 2 шяртлярини нязяря алмагла, (12.7) тянлийини ашаьыдакы кими йазмаг олар:
u1 p1V1 i1 ;
(12.18)
u 2 p2V2 i2 ,
l i 2 i1 q , (12.19)
йахуд диференсиал формада:
dl di dq , (12.20)
бурада: di i2 i1
Компрессордан истинин чыхдыьы щалда газын сыхылмасында (12.20) дцстуру ашаьыдакы шякиля
дцшцр:
dl di dq (12.21)
Термодинамикадан мялум олдуьу кими ентропийа ашаьыдакы дцстурла тяйин олунур:
dq
ds
T
Бурадан
333
dq Tds (12.22)
(12.22) – ни (12.20) вя (12.21) ифадяляриндя йериня йазсаг, аларыг:
– истинин дахил олмасы иля газын сыхылмасында
dl di Tds (12.23)
– истинин хариъ олунмасы иля газын сыхылмасында
dl di Tds (12.24)
(12.15), (12.23) вя (12.24) ифадялярини компрессорун башланьыъ вя сон щиссяляри интервалында
интегралласаг аларыг:
V2
l i2 i1 Tds ; (12.26)
S1
S2
l i2 i1 Tds ; (12.27)
S1
(12.25) тянлийи поршенли компрессорларда башланьыъ вя сон щиссялярдя сыхылан газын сцряти ейни
олдугда (12.26) вя (12.27) ифадяляри ися бу компрессорларда истинин дахил олмасы вя хариъ олмасы иля
газын сыхылмада енерjи балансы тянликляридир. Сонунъу ики ифадя поршенли компрессорларда сыхылан
газ цчцн уйьун олараг енталпийа вя ентропийа системлярини характеризя едир.
Газын сыхылма просеси цчцн аналитик асылылыгларын механики вя истилик формалары уйьун олараг
ашаьыдакы шякилдя ифадя олунур:
V2
ls pdV ;
V1
(12.28)
S2
l s Tds . (12.29)
S1
Газын тязйиги (п), хцсуси щяъми (В) вя температуру (Т) бир – бириндян асылы функсийалар шя-
килдя ифадя олундуьундан (12.28) вя (12.29) интеграл тянликляри ачылмыр. Охшар интеграл анъаг газын
конкрет сыхылма просеси цчцн эютцрцлцр. Газларын сыхылмасында дюрд просеся бахылыр – изотермик,
адиобатик, политропик вя изобарик. Газларын конкрет сыхылма просесиндя идеал газ цчцн Клапейрон
тянлийиндян истифадя етмяк олар:
pV RT (12.30)
(12.30) тянлийини тязйигин 10МПа – дан йухары гиймятляриндя нефтчыхарма вя нефт кимйасы
тяърцбясиндя тятбиг етмяк олар. Бу тянликдя Р–универсал газ сабитидир:
C
R 8,31 .
K mol
Сонунъу ифадяни ашаьыдакы шякилдя йазмаг олар.
PV
R const (12.31)
T
Термодинамикадан мялум олдуьу кими системин истилик мигдары олар:
dq
c . (12.32)
dT
334
du dl
c (12.33)
dT dT
дцстуру иля тяйин олунан истилик мигдары ики яламятиня эюря бир – бириндян фярглянир:
1) изохорик просесдя газын щяъми сабит олдугда (дВ=0), (12.33) дцстурунда дл=пдВ=0 ол-
дуьундан, истилик мигдары ашаьыдакы кими тяйин едилир:
du
c cV (12.34)
dT
2) сабит тязйигдя (п=ъонст) истилик мигдары олар:
du
c cp R (12.35)
dT
Клапейрон тянлийиня ясасян:
dl pdV RdT
ифадяси (12.33) – дя нязяря алынмышдыр.
Изотермик просесдя температур сабит гябул олунун (Т=ъонст) вя дТ=0 шяртини (12.30)
дцстурунда йериня йазсаг аларыг:
пВ= ъонст (12.36)
(12.36) дцстуру Бойл – Мариотт ганунуну ифадя едир вя бу гануну характеризя едян кя-
миййятлярин дяйишмяси шякил 12.2 – дя тясвир едилмишдир.
Сыхылма просесиндя сярф олунан ишин мигдары (12.30) дцстуруна ясасян ашаьыдакы кими олур:
V2 V1
dV V P
l pdV RT RT ln 1 p1V1 ln 2 ; (12.37)
V1 V2
V V 2 P1
q Tds T ds T( s 1 s 2 ) (12.38)
S1 S2
dq Tds 0 (12.39)
dq
Щансы ки, ентропик просесдя ds , адиобатик просесдя газын сыхылмасы дс=0, йахуд С=
T
ъонст олур.
Адиобатик просесдя газын сыхылмасынын п=ф(В) вя Т=ф(с) асылылыглары 1–2 хятти цзря эюстярил-
мишдир (шякил 12.3.а,б).
335
Шякил 12.3, а,б.Газын сыхылмасында адиобатик просес: а) П-В; б)Т-С координат системляриндя
pdV
pdV Vdp R,
cV
йахуд
R
pdV 1 Vdp 0 (12.43)
cV
dV R dp
(1 ) 0 (12.44)
V CV p
c p c R , йахуд R c p cV
олдуьундан, (12.44) тянлийинин сол тяряфиндя биринъи щядди ашаьыдакы кими йазмаг олар:
dV C p CV dV C p
(1 ) . (12.45)
V CV V CV
336
Онда (12.44) тянлийи ашаьыдакы шякиля дцшяр:
dV dp
k 0, (12.46)
V P
Cp
буруда: k – адиобатик эюстяриъи адланыр.
CV
(12.46) ифадясини интегралласаг, аларыг:
1 1
k dV dp const;
V p
k ln V ln p const;
ln p ln V k const;
ln pV k const; pV k const (12.47)
(12.47) ифадяси адиобатик просесин тянлийи, йахуд Пуассон гануну адланыр.
Адиобатик просесдя механики иш олар:
pVk
pV k p1V1k const , p 1 k1
V
олдуьундан,
V2 V1 V1 V1
p1V1k p1V1k ( k 1)
l ad pdV pdV
V1 V2 V2 Vk
dV
k 1
V
V
2
p1V 1 k
1 pV 1 k
1
k 1 k 1 1 k 1 k 1
1 1
k 1 V1 V2 k 1 V2 V1
p Vk pVk 1
lad 2k 21 1k 11
1
p2V2 p1V1 . (12.48)
V2 V1 k 1 k 1
p1V1 RT1 вя p2V2 RT2 ифадялярини нязяря алмагла (12.48) тянлийи ашаьыдакы шякиля дцшцр:
R
lad (T2 T1 ) (12.49)
k 1
Политропик просесдя адиобатик просеся аналоjи олараг системин тянлийи ашаьыдакы кими йазылыр:
pV n const , (12.50)
бурада: н– политропик эюстяриъидир.
Адиобатик просеся аналоjи олараг политропик просесдя механики иш ашаьыдакы дцстурларла
тяйин олунур:
1
l ( p2V2 p1V1 ) ; (12.51)
n 1
R
l (T2 T1 ) . (12.52)
n 1
Tds dq
337
Диэяр тяряфдян ися сыхылмада термики ишля политропик просесин истилик мигдары (Ън) арасында
ашаьыдакы ялагя вардыр:
dq Cn dT .
Сонунъу ики ифадядян алырыг:
Tds Cn dT
dT
ds Cn (12.53)
T
S 2 S1 ln T2 ln T1
T
S 2 S1 ln 2 (12.54)
T1
Шякил 12.4. Газын сыхылмасында политропик просес: а) п-В координатлары; Т-с координатлары цзря;
1-2- н k олдугда; 1 2 n k олдугда; 1 2 n k олдугда
(адиобатик просес).
Шякил 12.4 – дян эюрцндцйц кими политропик просесдя газын сыхылмасында n k олдугда ен-
тропийа азалыр ( q 0 ), n k олдугда ися ентропийа артыр ( q 0 ).
Идеал компрессорларда силиндрин газла долдурулмасы, щямчинин силиндрдян газын бошалдылма-
сында, газын сыхылмасындан сонра бу просесляр п1 вя п2 сабит тязйигляриндя апарылмалыдыр.
338
Изобарик просесдя Клапейрон тянлийиндян Эей – Лцссак ганунуна ясасян
V
const (12.57)
T
бурада да Р/п =ъонст олур.
Шякил 12.5, а,б – дя п –В вя Т- с координатлары цзря изобарик просесин графики хятляри чякилмиш-
дир.
Шякил 12.5.а – дан эюрцндцйц кими газын сыхылмасына сярф олунан иш ашаьыдакы дцстурла щесаб-
ланыр:
l pV2 V1 . (12.58)
Бу щалда тязйиги галхмыш газын хцсуси сыхылмасы баш вермир. Яэяр сабит тязйигдя газын бо-
шалдылмасы просесиндя хцсуси щяъм В2 – дян В1- я гядр азалырса, онда щямин просес ентропийа сис-
теминин азалмасы истигамятиндя эедир.
Изобарик просесдя ентропийанын азалма мигдары (12.54) дцстуруна аналоjи олараг, ашаьыда-
кы кими тапылыр:
T2
S 2 S1 C P ln (12.59)
T1
бурада: ЪП– газын сыхылма просеси заманы изобарик орта истилик мигдарыдыр. Она эюря дя изо-
барик просесдя истилик параметри (г) ашаьыдакы ифадя иля тяйин олунур:
T2
q di C P (T2 T1 ) (12.60)
T1
Компрессорларда иш дюврц газын эенишлянмя просеси баш верир. Йяни башланьыъ П0, В0 вя сы-
хылмада ишчи параметрляр олан п,В дяйишилир. Мясялян, щяъми компрессорларын силиндрляриндя галыг
газын эенишлянмя просеси компрессорлара йыьылмыш газын бору кямярляриня вурулмасы заманы баш
верир.
Газларын эенишлянмяси просеси компрессорларда сыхлашдырыъы щиссялярдян сызма заманы да ола
биляр.
Компрессорларын конструксийаларынын игтисади ъящятдян еффектли олмасынын ясасландырылма-
сында ясас ролу щяъми компрессорларын силиндрляриндя галыг газынын эенишлянмяси просеси, щямчинин
сорма хяттиня эерийя гайытмыш газлар ойнайыр.
339
Газларын сыхылмасы просесиндя олдуьу кими эенишлянмясиндя дя изотермик, адиобатик вя полит-
ропик просесляр ола биляр ( n k вя n k олдугда). Газларын эенишлянмясиндя сярф олунан ишлярин ми-
гдарынын ифадяляри сыхылма просесиндяки (12.37), (12.48) вя (12.51) дцстурларына аналоjи олараг алы-
ныр.
Г=ГС (сорма шяртиня ясасян сярф); Пс=П1, ПВ=П2, тС=Т1, тп=Т2 гябул етсяк, (12.61) ифадясин-
дян:
Qч PS tV PS Qч tS
;
Qs PV tS PV Qs tч
340
P1 Qч T1
(12.63)
P2 Qы T2
V1n Vn
(12.62) ифадяляриндя Qsn вя Qчn 2 олдуьуну нязяря алсаг:
T1 T2
(12.63) вя (12.64) ифадяляринин сол тяряфляри бярабяр олдуьундан, саь тяряфляринин бярабярлийини
йазсаг:
n 1 n 1
Qч T1 Qч Qч Qч T1 Qч T
; ; n 1 1 ;
Qs T2 Qs Qs
Qs
T2 Qs T2
T1
Qч Qs n 1
. (12.65)
T2
Компрессорларын мящсулдарлыг сярфи олар:
1
T n 1
Q Qs Qч 1 (12.66)
T
2
Сорма шяраитиня эятирилмиш ващид заманда компрессорун вурма бору кямяриня вердийи га-
зын мящсулдарлыьы, щямин газ кцтлясинин мигдарына бярабяр олур. Яэяр компрессора дахил олан га-
зын сыхлыьы S оларса, онда кцтляни ифадя едян мящсулдарлыг ашаьыдакы кими тяйин олунар:
kq
M S Q, san . (12.67)
Нефт емал едян вя кимйяви сянайе мцяссисяляриндя газын чяки мящсулдарлыьындан истифадя
олунур ки, компрессора гябул едилян газын щяъми чякисини S эютцрмякля, бу кямиййят ашаьыдакы
кими тапылыр:
N
G S Q, san . (12.68)
341
12.5. КОМПРЕССОРЛАРЫН ЙАРАТДЫЬЫ БАСГЫ (ТЯЗЙИГ)
Газ ахынынын компрессорларын эириш вя чыхыш кясикляриндяки басгысы Бернулли тянлийиня ясасян
ашаьыдакы кими ифадя олунур:
12
H1 z1 p1V1 (12.69)
2g
22
H 2 z 2 p2V2 (12.70)
2g
Компрессорларын йаратдыьы там басгы газ ахынынын енерjисини
характеризя едир. Компрессорун там басгысы, она дахил олан вя
ондан чыхан газларын басгылары фяргиня бярабяр олур:
H tam H 2 H1 z2 z1 p2V2 p1V1
1 2
2g
2 12 (12.71)
Яэяр газын компримировкасына сярф олунан бцтцн енерjи
басгысыны Щ адландырсаг, онда там басгы олар:
H tam H H , (12.72)
Шякил 12.7. Компрессорда
йаранан басгынын тяйин бурада, H – газын сыхылмасы просесиня сярф олунан енерjи
олунма схеми басгысыдыр:
H pdV
Яэяр з1=з2 вя 1 2 оларса, (12.71) дцстуру ашаьыдакы шякля дцшяр:
H tam p2V2 p1V1 (12.73)
Тяърцбядя компрессорларын иши онлардан сонракы газ бору кямярляриндяки П2 тязйиги иля ха-
рактеризя олунур. Бу щалда (12.73) тянлийиндян П2 вя Щтам арасында ашаьыдакы асылылыьы алмаг олар:
H PV
P2 tam 1 1 (12.74)
V2
Хцсуси щалда (12.74) ифадяси иля компрессорлар цчцн изафи тязйигин гиймяти тяйин едилир. Изафи
тязйиг манометрик тязйигя бярабяр олдугда, компрессора эиришдяки тязйиги атмосфер тязйигиня бя-
рабяр эютцрмякля (П1=Па), манометрля юлчцлян тязйиг олар:
H
P2 man P2 Pa tam 2 gH tam , (12.75)
V2
бурадан
P
H tam 2 man . (12.76)
2 g
342
V1 P
n 2 (12.79)
V2 P1
(12.79) ифадясини (12.78) – дя йериня йазсаг аларыг:
P2 V1 T2 P T
n 2 2 (12.80)
P1 V2 T1 P1 T1
P2
(12.80) тянлийини нисбятиня эюря щялл етсяк:
P1
1 n 1
P2 1 T P P n T P n T2 (12.81)
1
2 ; 2 2 2 ; 2 .
P1 T1 P1 P1 T1 P1 T1
P2 n
P1
(12.81) тянлийиндян цст эюстяриъисини ифадя едян «н» кямиййяти ашаьыдакы кими тапылыр:
n 1
P n T2 n 1 lg P2 lg T2 ;
lg 2 lg ;
P1 T1 n P1 T1
n 1 lg T2 lg T1 lg T2 lg T1
; n 1 n ;
n lg P2 lg P1 lg P2 lg P1
P
lg 2
1 P1
n (12.82)
lg T2 lg T1 P2 T2
1 lg lg
lg P2 lg P1 P1 T1
Яэяр компрессорларын мящсулдарлыьы (сярфи) Г, газын ващид щяъминя дцшян эцъ л оларса, онда
компрессорун эцъц олар:
N
lQ
, kVt (12.83)
102
Щяъми компрессорлар цчцын сыхылманын там тсиклиндя л ашаьыдакы кими тяйин едилир:
l l sor l сых lV (12.84)
Бурада: лсор– сормада иш: лсор=–п1В2;
лсых– газын хцсуси сыхылма просесиня сярф олунан иш:
V2
l сых pdV , мянфи ишаряси щяъмин В1- дян В2 –йя доьру азалмасыны эюстярир, она эюря дя
V1
l сых pdV ; л – газын компрессордан вурма борусуна верилмясиндя сярф олунан иш:
V2
В
lV P2V2 .
Пярли компрессорларда сярф олунан там иш ашаьыдакы дцстурла тяйин олунур:
P2
l Vdp (12.85)
P1
Мялум олдуьу кими компрессорда газын сыхылмасында дл=ди–дг олур. Диэяр тяряфдян дя
343
олдуьундан:
dq du d ( pV ) Vdp d (u pV ) Vdp, u pV i
олдуьуну нязяря алсаг:
dq di Vdp . (12.86)
Щарада ки,
dl Vdp. (12.87)
Компрессорларда тяляб олунан эцъцн йекун ифадясини алмаг цчцн сярф олунан хцсуси ишин
мигдарыны билмяк лазымдыр.
H H P V H
h 1 1 2 man 2 (12. 93)
H tam P2 manV2 P2 manV2
H
P2 олдуьуну нязяря алсаг:
V2
P P2
h 2 man . (12.94)
P2 man
344
(12.91) вя (12.92) ифадяляриня аналоjи олараг компрессорларын механики файдалы иш ямсалы
ашаьыдакы кими тяйин едилир:
N h N mex N mex
m 1 (12.95)
Nh Nh
Поршенли компрессорлар щяъми компрессорлар типиня аид олуб, компрессорларда щяъмин дяй-
ишмяси щесабына баьлы фязада газын сыхылмасы вя йердяйишмяси баш верир. Поршенли компрессорларда
беля фязада ишчи силиндр йерляшдирилир ки, бу да газа тясир етмяк мягсяди иля щяъмин дяйишмясиндя
мцщцм рол ойнайыр.
Поршенли компрессорларын принсипиал схеми шякил 12.8 – дя эюстярилмишдир. Схемдян эюрцндцйц
кими компрессорун ясас щиссяляри силиндр (1), поршен (2), ишчи гябул клапаны (3), ишчи вурма клапаны-
дыр(4). Поршени щярякятя эятирян яйри дишли сурэу системи ашаьыдакы щиссялярдян ибарятдир: силиндрин
пистонуну сцрэу голу иля бирляшдирян ох (5), крейскоп (6), сцрэц голу (7), яйри диш (8). Бу систем
поршенин ирялийя вя эерийя щярякятини тямин едир, бунунлада газын компрессора гябул олунараг,
орада сыхылмасы иля тязйиг алтында нягл олунмасына шяраит йарадыр.
Поршенин ики кянар вязиййяти арасындакы мясафя (А-А вя Б-Б мцстявиляри цзря) сцряти
n 0 олмагла, поршенин эедиши С адланыр.
Поршенли компрессорлар ашаьыдакы гайдада ишляйирляр. Поршенин (2) саьа щярякяти иля ишчи си-
линдрин щяъминин бюйцмяси нятиъясиндя орайа 3 гябул клапанынын ачылмасы щесабына бору кямярин-
дян газ дахил олур (шякил 12.8). Бу просес сорма просеси адланыр. Поршенин кянары Б-Б мцстявисиня
чатдыгда 3 клапаны баьланыр. Поршенин щярякяти Б–Б мцстявисиндян Ъ–Ъ мцстявисиня чатдыгдан
сонра газын силиндр дахилиндя сыхылма просеси баша чатыр вя бу вязиййятдя 4 хариъ етмя клапаны ачы-
лыр. Сонра ися газын вурулмасы башлайыр ки, бу да сыхылма просеси васитяси иля нягл олунан газын 4
клапанындан кечяряк тязйигли (басгылы) боруйа дахил олмасы иля нятиъялянир.
345
Беляликля, газын поршеня дахил олма просесиндя 3 клапаны ачылыр, 4 клапаны ися баьланыр вя як-
синя газ поршендян хариъ олдугда 3 клапаны баьланыр, 4 клапаны ачылыр. Бу просесин периодик ола-
раг тякрарланмасы иля поршенли компрессорлар васитясиля бору кямяринин хятти цзяриндя газын тязйиги
артырылыр.
Поршенли компрессорлар бир–бириндян силиндрляринин типляриня вя онларын фязада
йерляшдирилмяляриня эюря фярглянирляр. Бу компрессорларын цмуми классификасийасы ашаьыдакылардыр:
1. Ишлямя (щярякят етмя) принсипиня эюря садя (шякил 12.8) вя икигат щярякятли (шякил 12.9, а)
силиндирли щямчинин диференсиал силиндирли, компрессорлар (шякил 4.9, б);
2. Пилляляринин сайына эюря – бирпилляли (шякил 12.8), икипилляли (шякил 12.9, б, е, ф, к), цчпилляли
(шякил 12.9, ъ) вя чохпилляли. Мювъуд компрессорларда пиллялярин сайы адятян йеддидян чох олмур.
3. Силиндлярин сайына эюря – бирсилиндрли (шякил 12.8, 12.9, а, б) икисилиндрли (шякил 12.9, ъ, д, я,
к), цчсилиндрли (шякил 12.9, е) вя чохсилиндирли;
4. Силиндрин йерляшмя сыраларынын сайына эюря – биръярэяли (шякил 12.9, ф), икиъярэяли (шякил 12.9,
д) вя чохъярэяли;
5. Силиндрлярин мцстявидя ариентасийасына эюря – кцнълц (шякил 12.9, я), «У» формалы (шякил
12.9, е);
6. Бир – бири иля якс мювгели щярякятдя олан поршенли компрессорлар (шякил 12.9, к).
Бундан башга компрессорлар су вя щава ахынлы олурлар. Су ахынлы компрессорлар бюйцк мящ-
сулдарлыглы бурахылырлар.
346
12.9. ПОРШЕНЛИ КОМПРЕССОРЛАРЫН ТЯБИИ ГАЗЫН МАЙЕЛЯШДИРИЛМЯСИНДЯ
ИШЛЯМЯ ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ
Мяркяздянгачма компрессорларында газын бир пиллядя хцсуси енерjиси, йахуд ващид кцтлясиня
дцшян иш:
dp 22 12
p2
e g ( z 2 z1 ) eq (12. 97)
p1
2
22 12
p2
dp
h
p1
2g
hq (12.98)
1
h (u 2 c2u u1c1u ) . (12.100)
g
Басгы бюйцк олдугда c1u 0, u1c1u 0 олур. Онда сонунъу ифадя ашаьыдакы шякилдя олар:
1
h u 2 c2u .
g
2 c2u / u2 олдуьундан:
1
h 2u 22 . (12.101)
g
c2 r
2 k z ctg 2 .
u2
348
1 c
h (k z 2 r ctg 2 )u22 , (12.102)
g u2
kz 1 sin 2 ; (12. 103)
z
з– ишчи чархынын пярляринин сайыдыр.
Яэяр ишчи чархында газын сцрятини c2 r , ишчи чархын чыхышындакы каналын енини б, пярлярин сайыны
з, чыхышда пярлярин галынлыьыны вя чархын диаметрини Д2 эютцрсяк, онда ишчи чархындан чыхан газын
сярфи
Q D2b z c2r . (12.104)
Ишчи чархын чыхышындакы сащянин азалмасы 2 , газын сыхылмасына дцзялиш k ямсаллары иля
b
нязяря алынарса, онда бир пиллядя газ ахынын сярфи ашаьыдакы дцстурла тапылар:
b c2 r 2
Q 2 k 2bD2 c2 r 2 k 2 D2 u 2 . (12.104)
D2 u 2
D22 n
u2 ; A олдуьуну (12.104) тянлийиндя нязяря алсаг, сярф цчцн йекун дцстуру ала-
60 60
рыг:
c2 r 3
Q A 2 k 2b
D2 n (12.105)
u2
Компрессорларын эцъц ашаьыдакы дцстурларла тяйин олунур:
k 1
G k ps k
N RTb 1; (12.106)
ad k 1 pb
йахуд
N GH ,
бурада: Щ– компрессорун басгысыдыр.
Компрессорун файдалы иш ямсалы ашаьыдакы дцстурла тяйин олунур:
H H Hd
tam , (12.107)
H tam H tam
бурада: Щд – ишчи чархын дахилиндя газ ахынынын щярякяти заманы баша чатмамыш газодинами-
ки басгы иткисидир:
Щд=Щтам –Щ
349
Ишчи чархы. Мяркяздянгачма компрессорларынын ишчи чархынын пярляри архайа яйилмиш форма-
дадыр. Ишчи чархы цчцн 2 буъаьы 40 50 0 , пярлярин сайы ися z 14 28 олур. Мцасир компрессор-
ларда ишчи чархын юн вя арха дискляринин щяр икиси баьлыдыр. Мяркяздянгачма насосларында ишчи чар-
хынын пярляринин сайынын тяйин олунмасы цчцн ашаьыдакы дцстурлардан истифадя олунур:
2
6 ,8 sin 1
z2 2 . (12.109)
D2
lg
D1
Ишчи чархынын чыхышында даиряви сцрят у2=250 300 м/сан олур (шякил 12.11). Даиряви сцряти
тяйин етмяк цчцн Мах критерийасындан истифадя олунур:
c2
M ,
a2
бурада: ъ2– ишчи чархдан чыхышда газын мцтляг сцряти;
а2– газда сясин сцрятидир.
350
b3
D3
tg 2 sin . (12.113)
2 D4
1
D3
Пярли диффузорда пярляр ишчи фязасында тярпянмяз вязиййятдя бяркидилмишдир (шякил 12.13).
c , (12.114)
D4 4b4 k 4 sin 4
бурада: 4 – диффузора эиришдя буъаг олуб, ъ4 вя у4 сцрят векторлары арасында галан буъагдыр.
Беля компрессорларда яйрихятли пярлярин сайы
4
6 ,8 sin 3
z 2 , (12.115)
D4
lg
D3
дцзхятли пярлярин сайы ися:
360
z иля тяйин олунур. Щарадакы 100 – диффузор
буъаьыдыр.
Якс истигамятляндириъи аппарат. Газын диффузора ютцрцл-
мяси цчцн якс истигамятляндириъи аппаратда сайы
z 12 18
олан пярлярдян исятифадя олунур (шякил 12.14).
Якс истигамятляндириъи аппарата эиришдя кцнъ буъаьы
ашаьыдакы дцстурла тапылыр:
Шякил 12.14. Якс истигамят-
2 2 ляндириъи аппарат
c D
tg 5 5 5 (1 tg 2 4 ) 1 . (12.116)
c4 D4
Тяърцбя йолу иля мцяййян олунмушдур ки, максимал файдалы иш ямсалында 5 300 вя
5 4 (12.117)
олур.
351
Якс истигамятляндириъи аппаратын ени ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
tg 4
– эиришдя: b5 b4 , (12.118)
tg 5
йахуд (12.117) ифадясиня ясасян б5=б4;
Q
– чыхышда: b6 , (12.119)
6 k 6 c6 D6
бурада: 6 , k 6 , c6 – якс истигамятляндириъи аппарат цчцн уйьун олараг чыхыш сащясинин азалма-
сыны нязяря алан, сыхылма k 6 6 ямсаллары вя газын сцрятидир.
b
Якс истигамятляндириъи аппаратда щидравлики мцгавимят ямсалы
я.i .a 1 2 олур.
Вурма камерасы. Компрессорун сонунъу пиллясиндян
газын йыьылмасы цчцн вурма камерасындан истифадя олунур.
Шякил 12.15 – дя вурма камерасынын ясас щиссяляринин кясик-
ляр цзря конструксийасы эюстярилмишдир.
Вурма камерасынын диффузорлу щиссясиндя эенишлянмя
буъаьы 50 0 60 0 , дцффузорсуз щиссясиндя ися 450 – йя
йахын олур. Газын вурма камерасына дахил олма буъаьын-
дан асылы олараг щидравлики мцгавимят ямсалы
0 ,1 1,0 щцдудларында дяйишир.
Сыхлашдырма. Мяркяздянгачма компрессорларында
сыхлашдырма ясасян компрессорун пилляляриндя лабиринт сых-
лашдырма иля апарылыр (шякил 12.16; шякил 12.17).
Лабиринт сыхлашдырмадан сонра газын сярфи Стадол
дцстуру иля тяйин едилир.
2p Шякил 12.15. Вурма камерасы-
Gl D m , (12. 120) нын ен кясийинин формасы:
z m а– дахил олманын радиал кясийи;
б– пярли диффузордан сонра ; ъ–
бурада: – сыхлашдырмада сярф ямсалы; диффузорсуз; д– дахили ен кясийин да-
m – газын орта сыхлыьы; ралмасы.
з– гаш елементляринин сайы; p p1 p2 - тязйиг
дцшмясидир.
353
Шякил 12.20. «К-100-61-2» типли компрессорлар
Мцасир ротасийалы комрпессорларын сонунда газын тязйиги 1,2 МПа – а галхыр ки, бу да онла-
рын тятбиг олунма диапазонуну мцяййян гядяр мящдудлашдырыр. Буна бахмайараг ротасийалы
компрессорлар нефт – кимйа технолоэийасында, кимйа вя газ мцяссисяляриндя, сойутма ишляриндя вя
вакуум техникасында юз тятбиги эениш тапмышдыр.
Ротасийалы – лювщяли компрессорларын конструксийасы шякил 12.22 – дя эюстярилмишдир.
Бу компрессорларын ишлямя принсипи ашаьыдакы кимидир: компрессорлара газ 1 сорма борусу
иля дахил олур, 2 роторунун фырланмасы иля 4 ишчи лювщясиня атылан газ ахыны мяркяздянгачма гцввяси
тясирини йарадыр. Газын сыхылмасы ики яйрихятли лювщя иля ящатя олунмуш «а» аралыьында, комрпессо-
рун корпусу (3) вя роторун сятщи арасындакы зонада баш верир. Вурма борусуна ися сыхылмыш газ
(5) боруъуьундан кечяряк дахил олур.
354
Шякил 12.22. Ротасийалы – Шякил 12.23. Сярф ямсалы вя
лювщяли компрессорларын вурма тязйиги пв арасындакы асы-
конструксийасы лылыг яйриляри: 1- бюйцк; 2- орта;
3- кичик сярфли компрессорлар цчцн.
2eD zS l s n
Qh Qn м3/сан (12. 123)
60
олар.
Ротасийалы – лювщяли компрессорлар цчцн сярф ямсалы
p
1 0,005 v , (12.124)
ps
дцстуру иля тяйин едилир вя йа шякил 12.23 – дя эюстярилян яйрилярдян тапылыр.
(12.122) тянлийиндян мялум олур ки, лювщяляр компрессорун нязяри сярфини
2ezSls n ezSls n
Q , (12.125)
60 30
гядяр азалдыр.
Бирпилляли ротасийалы – лювщяли компрессорларын конструксийасы шякил 12.24 – дя верилмишдир.
Бу компрессорларда сон тязйиг 0,4 0,5 МПа интервалында дяйишир. Икипилляи «ПЪК– 50 7 »маркалы
ротасийалы лювщяли компрессор ашаьыдакы характеристикалара маликдир: сорма шяртиня эюря сярф:
Г=0,83 м3/сан, сон тязйиг пк=0,7МПа, фырланма тезлийи н = 8,3 дювр /сан, эцъ Нб=273 кВт.
356
дцстуру иля тяйин олунур, 0 – щяъмя эюря файдалы
иш ямсалы: 0 0,96 .
Икитяряфли щярякятя малик су иля ишляйян ротасийалы
компрессорларын тятбиг сащяси 98% - я чатыр (шякил
12.26).
Бу компрессорларын файдалы иш ямсалыны артырмаг
цчцн пярляр архайа яйилир вя компрессорун корпусу ися
еллипс шяклиндя дцзялдилир.
Винтли компрессорлар «Лисхолм» типли бурахылырлар (шякил 4.30). Бу компрессорлар апарыъы винт
(1), кюмякчи винт (2) вя корпусдан (3) ибарятдир. Кюмякчи винтин щярякятя эялмяси иля апарыъы винт
фырланараг газын сыхылмасы ямялиййатыны йериня йетирир. Компрессора гябул олунан газын сыхылмасы
иля онун вурма борусуна тязйигли ютцрцлмясиня наил олунур.
Яэяр винтли компрессорун канал щиссясинин ен кясик сащяси Ф, узунлуьу лк, каналларын сайы з,
роторун фырланма тезлийи н оларса, онда сярф ашаьыдакы дцстурла щесабланар:
Q Fl k zn , м3/сан (12.130)
Апарыъы вя кюмякчи винтлярин йерляшдийи каналларда нязяри вя щягиги сярфляри уйьун олараг
ашаьыдакы ифадялярля тяйин етмяк олар:
Qn F1lk1 z1n1 F2lk 2 z2 n2 , м3/сан (12.131)
бурада: – винтли компрессорлар цчцн сярф ямсалыдыр: 0 ,85 0 ,92 ; (4.132) ифадяляриндя ися
з1н1=з2н2 вя лк=лк1=лк2 олур.
Винтли компрессорларда сондакы тязйиг 0,3 МПа олдугда, сярф
Q 0,06 0,4 м3/сан
олур. Роторун фырланма тезлийи ися 50 200 дювр/сан интервалында дяйишя биляр. Винтли компрессор-
лар да щямчинин икироторлу олурлар. Иш принсипиня эюря бу роторларын фырланмасы бир – биринин ишини
тамалайыр.
358
12.18. ОХЛУ КОМПРЕССОРЛАР, ОНЛАРЫН ИШ ПРИНСИПИ ВЯ ЯСАС ПАРАМЕТРЛЯРИНИН ТЯЙИНИ
Охлу компрессорлар щал – щазырки дюврдя сянайедя тятбиг темпиня эюря эениш йайылмышдыр.
Охлу компрессорлар ашаьыдакы ясас щиссялярдян ибарятдир: корпус (1), ишчи чархы (2), охлу ротор
(3). Ишчи чархынын фырланмасы нятиъясиндя газ пярляр васитяси иля компрессорларын дахилиня сорулур вя
газын сыхылмасы нятиъясиндя онун тязйиги артыр (шякил 12.31). Бу заман даиряви сцрятляр сабит галыр
у1=у2. Компрессорларда сцрятин цчбуъаглар диаграмындан истифадя етмякля онун ясас параметр-
ляри тапылыр (шякил 12.32).
1dFc1a 2 dFc 2 a ;
c1a 2 (12.134)
.
c2 a 1
Газын сыхлыьынын дяйишмяз олдуьуну 1 2 нязяря алсаг c1a c2 a олар. Компрессорун чыхы-
шында газ ахынынын хцсуси енерjиси тянлийи, йахуд басгысы ашаьыдакы дцстурла ифадя олунур:
pv c22 pv u 22 22
H H st H d (12.135)
v 2g v 2g 2g
pv u 22
Статики басгынын H st артырымасы цчцн даиряви сцрят басгысынын азалдылмасы щесабына
v 2g
динамики басгы
u 22 22
Hd
2g 2g
359
азалыр. Мяркяздянгачма насослары цчцн Ейлерин мялумат тянлийиндян истифадя етмякля, ох-
лу компрессорларын басгы тянлийини ашаьыдакы шякилдя алмаг олар:
u2 c2 a u1c1a
Hn (12.136)
g
c2u u c2a ctg 2 ; c1u u c1a ctg1 олдуьундан
u
(c1a ctg 1 c2 a ctg 2 ) . (12.137)
Hn
g
(12.137) тянлийи сонсуз сайда пярляри олан охлу компрессорлар цчцн нязяри басгынын ясас тянлийи
адланыр.
Охлу компрессорларда вентилйаторларын ишлядийи шяраитдя 1 2 вя c1a c2a ca олур. Бу
щалда нязяри басгынын тянлйи ашаьыдакы шякиля дцшяр.
uca
Hn (ctg 1 ctg 2 ) .
g
p2
dp
(12.133) тянлийиндян статики басгы, g
p1
интегралынын эюстяриъисинин н гиймятиня эюря ашаьыда-
кы тянликдян тапылыр:
n 1
2
n p n
12
RT1 1
2
(1 ) 1 2 (12.138)
n 1 p1 2g 1
бурада – йерли мцгавимят ямсалыдыр.
Охлу компрессорларын ясас эюстяриъиляриндян бири басгы ямсалыдыр вя бу ямсалын гиймяти ста-
тики басгынын компрессорда йаранан нязяри басгыйа няисбятян бярабяр олур:
H st
H . (12.139)
Hn
Охлу компрессорда йаранан щягиги басгы (12.137) дцстуру иля тяйин олунан нязяри басгы-
дан H hi.c hi.a гядяр вя бу басгыларын фярги H компрессорда басгы итэиси олуб, ишчи чархын-
дакы вя истигамятляндириъи аппаратдакы басгы итэиляринин ъяминдян ибарятдир. Бу басгы итэиляринин
мигдары щидравлики файдалы иш ямсалы иля тапылыр:
H n hi.c hi.a
h
Hn
Охлу компрессорларын эцъц ися ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
GH
N
102
бурада: Щ– басгы;
360
Э – ващид щяъми чякийя дцшян газын сярфидир.
Охлу комрпессор машынларына охлу компрессор, вентилйатор вя газ нягледиъиляр аиддир. Бун-
лардан сянайедя даща чох йайыланы вентилйасийа вя су ахынынын дювр етмясини тямин етмяк цчцн ис-
тиликхана (газанхана) системиндя тятбиг олунан охлу вентилйаторлардыр.
Охлу компрессорлар вя газ нягледиъиляр мялум олдуьу кими чохпиллялидирляр. Охлу компрес-
сорларын пилляляринин максимал сайы 20 – дир. Пилляляр машынын статоруна йердяйишмясиз вязиййятдя
бяркидилмиш ишчи чархындан вя истигамятляндирилмиш апаратдан тяшкил олунмушдур. Беля олдугда
чохпилляли компрессорларын пилляляриндя газ ахыны ишчи чархына гядяр истигамятляндийи кими, еляъя дя
ишчи чархындан сонракы щиссяйя дя щямин гайдада ютцрцлцр.
Ишчи чархынын пярляринин сайы охлу компрессор машынларынын ишинин еффективлийиня тяшсир едир.
Тяърцбяляр эюстярир ки, вентилйаторларда пярлярин сайы артдыгъа, файдалы иш ямсалы азалыр. Беля ки, ики
пярли чарх цчцн 79% олдуьу щалда, алты пярли чарх цчцн 68% олур. Охлу компрессорларда
ися пярлярин сайы чархын диаметриндян асылы олараг мцяййян гядяр чох олур. Беля компрессорлар
цчцн щесабат ясасында пярлярин сайы ики ядяд олдугда, ишчи чархынын диаметрини 25мм эютцрмяк ла-
зым эялир.
Охлу компрессор машынларынын характеристикалары
п=ф(Г), Н=ф(Г) вя f (Q) асылылыг яйриляри иля ифадя олунур.
Шякил 12.33 – дя охлу вентилйаторун характеристикалары эюстярил-
мишдир. Бу машынларын характеристикаларынын хцсусилийи
ондадыр ки, п=ф(Г) яйрсиндя дцшмяни нязяря алыр вя бу
щалда (12.135) тянлийи иля тапылан енерjинин цмуми балансында
кичик сярфлярдя галдырыъы гцввянин дцшмяси щесабына статики бас-
гынын азалмасы баш верир.
Охлу вентилйаторларын сечилмясиндя даща чох стабил вя иг-
тисади бахымдан ялверишли иш хцсусиййятиня малик вентилйаторлар
сярфин мялум Г гиймятиндя 0,9 max олур, п=ф(Г) яйриси
цзяриндя «А» нюгтясиндян саь тяряфдя бу яйридя дцшмя мцша-
щидя олунур (шякил 12.33). Бурадан мялум олур ки, охлу ком-
прессорлар цчцн ишчи характеристикасы цзря сярфин (Г) артдыьы щал-
да, машынын валынын эцъц азалыр. Бунунла ялагядар олараг, бу Шякил. 12.33. Охлу вен-
вентилйаторларда ачыг вурма вя сорма системляри йарадылмышдыр. тилйаторун характеристикалары
Шякил 12.34-дя алты пилляли охлу компрессорлар цчцн pH f (Q) вя f (Q) шяклиндя
асылылыглары верилмишдир. Бу графиклярдя 0 ,85 0 ,60 интервалында компрессорларын анъаг ишляк
щиссяси цчцн характеристикалар тясвир едилмишдир.
361
12.20. ОХЛУ КОМПРЕССОР МАШЫНЛАРЫНЫН КОНСТРУКСИЙАЛАРЫ
362
Шякил 12.37. Пярляри бир – бириня гаршы фырланан охлу
ветилйатор
Компрессорун иш реъиминя нязарят етмяк цчцн сорма, вурма вя щяр бир пиллялярдян сонракы
бору хятти цзяриндя манометр вя термометр гурашдырылыр. Сорма бору хятти цзяриндя компрессо-
рун сярфини юлчмяк вя сойудуъу – термометр системинин ишини нязарятдя сахламаг цчцн сярфюлчян
ъищаздан истифадя олунур.
Бюйцк сянайе мцяссисяляри цчцн автомобил щярякяти йолунун йахынлыгларында «ПКС-18/8» вя
«ПКС-5» типли компрессор стансийалары тикилир. Беля компрессор гурьуларынын сярфи
0 ,3 0 ,33 м3/сан, йаратдыьы тязйиг ися 0,7 МПа-а гядяр олур.
Шякил 12.40 – да автоном сиркулйасийалы су хятти иля тяъщиз олунмуш компрессор стансийасынын
схеми тясвир едилмишдир. Алты компрессор (№1-6) стансийасы машын залында йерляшмякля, сорма про-
сеси сорма коллектору (14), газын сыхылмасы ися басгылы коллектор (13) васитяси иля щяйата кечириляряк
сонда газ ахыны суварма типли сойудуъудан (20) кечир ки, бу баш веря биляъяк гяза щалынын гаршысы-
нын алынмасына хидмят едир.
365
ФЯСИЛ 13. БОРУ КЯМЯРЛЯРИНИН ТИКИНТИСИ ВЯ ГАЙНАГ ИШЛЯРИ
Маэистрал бору кямярляринин тикинтисиндя истифадя олунан торпаг гурьуларынын ясас параметр-
ляри (хяндяклярин ени, дяринлийи, йамаълар, тюкмя грунтун ен кясийи онун йамаъларынын маиллийи вя
с.) бору кямяринин диаметриндян, йерин релйефиндян, грунт шяраитиндян асылы олараг лайищя иля
мцяййян едилир. Хяндяйин юлчцляри (дяринлийи, дибдян ени, йамаълары) бору кямяринин диаметри вя
тяйинатындан, грунтларын физики вя деформатик характеристикаларындан щидроэеолоjи вя диэяр шяраит-
дян асылы олараг мцяййян едилир.
Хяндяйин дибдян енинин минимум гиймяти Иншаат Нормалары вя Гайдаларына (ИН вя Г) яса-
сян тяйин едилир. Борунун диаметри 700мм-я гядяр олдугда хяндяйин дибиндян минимум ени
Д+33мм гябул олунур. Д-бору кямяринин шярти диаметридир. Борунун диаметри 700мм вя даща
чох олдугда бу ен 1,5Д гябул олунур вя ашаьыдакы тялябляр нязяря алыныр:
Бору кямяринин диаметри 1200 вя 1400 мм олдугда газылан хяндяйин йамаъларынын маиллийи
1: 0,5-дян сярт олмадыгда, хяндяйин дибдян ени азалдылараг Д+500мм эютцрцлмясиня иъазя верилир;
Хяндяйин дибдян енини торпаг газан машынын ишчи органынын ениня бярабяр эютцрмяк олар,
анъаг бу щалда бу ен йухарыда эюстярилян гиймятдян аз олмамалыдыр;
Яйрихятли щиссядя хяндяйин дибдян ени дцзхятли щиссядя олдуьундан ики дяфя чох эютцрцлцр ки,
бу да бору кямяринин хяндякдя яйрихятли формада кечмясини тямин едир;
Балласт йцк вя йа анкер гурулушдан истифадя етдикдя хяндяйин дибдян ени 2,2Д-дян аз олма-
малыдыр, бору кямяринин бахылан щиссясиндя баллас грунтдан олдугда вя парча шяклиндя олмайан
синтетик материалдан истифадя етдикдя хяндяйин дибдян ени 1,6Д эютцрцлцр.
Диаметри (Д+0,8) м, 1,0м, (Д+1) м-дян бюйцк вя гурудулмалы олан палчыглы грунтларда
(Д+1,1, гумлу грунтларда (Д+1) м олан бору кямяринин тикинтисиндя хяндяйин дяринлийи еля гябул
олунмалыдыр ки, автоняглиййат, иншаат вя кянд тясяррцфат машынлары кямярин цзяриндян кечдикдя
борунун механики зядялянмядян горунмасы тямин олунсун.
Яэяр автоняглиййат, иншаат вя кянд тясяррцфат машынлары бору кямярин цзяриндян кечмядикдя
гайа вя палчыглы грунтларда борунун диаметри Д+(0,6+0,8) м эютцрцлцр.
Бору арматуру алтында йерляшян хяндяйин йамаъынын маиллийи ИН вя Г ясасян ъядвял 13.1 вя
13.2-дян эютцрцлцр.
Батаглыг шяраитиндя йамаъларын маиллийи ашаьыдакылардыр:
Батаглыбын типи Ы ЫЫ ЫЫЫ (эцълц нямлянмиш)
Торф йамаъын маиллийи:
Зяиф парчаланмыш 1:0,075 1:1 -
Эцъц парчаланмыш 1:1 1:1,25 лайищя цзря
Грунтларын ишлянмя методлары торпаг гурьуларын параметрляриндя ишин щяъминдян, грунтларын
эеотехники характеристикаларындан, грунтларын ишлянмяйя эюря чятинлийинин тяснифатындан, йерли шяра-
итдян, тикинти тяшкилатларында торпаг газан машынларын олмасындан асылы олараг гябул олунур.
Ъядвял 13.1.
Мцхтялиф газма дяринликляриндя (м) йамаъын щцндцрлцйцнцн
онун отураъаг ениня нисбяти
Грунтлар
1: 0,5 3 5
Тюкмя 1 :0,67 1:1 1:0,25
Ням (доймамыш)
1 :0,5 1:1 1:1
гумм вя чынгыл
Эили гумлуъа 1 :0,25 1:0,67 1:0,85
Эиллиъя 1 :0 1:0,5 1:0,75
Эил 1 :0 1:0,25 1:0,5
Гуру лйоъъ (батан 1
1,0,5 1:0,5
грунт) :0
Морен: 1 1:0,57 1:0,75
366
гумлу вя гумлуъа :0,25
1
Эилъя 1:0,5 1:0,65
:0,2
Гайа: 0
0,2 0,2
дцзянликдя :2
Даьларда Лайищя цзря Лайищя цзря Лайищя цзря
Ъядвял 13.2.
Мцхтялиф дяринликли (м) йамаъларынын
маиллийи хяндякляр цчцн.
Грунтлар
2 2
Хырда дяняли гумлар 1:1,5 1:2
Орта вя ири дяняли гумлар 1:1,25 1:1,15
Эилъя 1:0,67 1:1,25
Чынгыл вя гырмадаш 1:0,75 1:1
Эилляр 1:0,5 1:0,75
Йумшалдылмыш гайа грунту 1:0,25 1:0,25
Хяндяйин ишлянмя цсуллары бир чох амиллярдян асылыдыр. Щяр щансы бору кямярини йерляшдирмяк
цчцн профили верилмиш хяндяйин юлчцляриндян асылы олараг онун ишлянмя методлары мцяййян едилир.
Бу методлар бахылан сащядя грунтларын вязиййятиндян, йерин релйефинин характериндян, бахылан щис-
сянин нямлик дяряъясиндян, уйьун олан торпаг газан машынлар комплексинин олмасындын вя онла-
рын техники игтисади эюстяриъиляриндян асылыдыр. Хяндяйин ишлянмяси ашаьыдакы щалларда роторлу хян-
дякгазан екскаваторларла апарылыр:
В категорийалы яринмиш грунтлар да дахил олмагла сакит релйефи олан дцзхятли щиссялярдя; дон-
ма дяринлийи 1-1,2м олан донан грунтларда; тябии яйрилик радиусу олан яйрихятли щиссялярдя.
Бир чаловлу екскаваторларла хяндяйин ишлянмяси су иля доймуш вя дянявяр грунтлары олан
дцзхятли щиссялярдя, батаглыгларда, тябии вя сцни манеялярдян кечидлярдя, яйрилик радиусу борунун
30-50 диаметри гядяр олан яйрихятли щиссялярдя, габагъадан йумшалдылмыш гайа вя донан грунтлар-
да тятбиг олунур.
Яримиш грунтларда вя йухары тябягяси 1м-я гядяр донан грунтларда хяндяклярин ишлянмяси
комбинасийалы методлары тятбиг етмякля машын комплекси васитясиля апарыла биляр. Бу щалда булдо-
зерлярдян, йумшалдыъы тракторлардан, ротор вя йа бирчаловлу екскваторлардан истифадя олунур.
Комбинасийалы цсулларда хяндяйин 1м-я гядяр газылмасы булдозер васитясиля апарылыр, сонрадан ися
екскаватор васитясиля лайищя дяринлийиня чатдырылыр.
Ади шяраитдя бирчаловлу екскаваторларла хяндяйин ишлянмясиндя якс кцряк аваданлыьындан ис-
тифадя олунур. Бу екскваторлардан щямчинин донан грунтларда донма дяринлийи 0,3-0,4м олдугда
истифадя етмяк олар. Донма дяринлийи 0,3-0,4 м-дян чох олдугда, донан грунтун йухары тябягяси
йумшалдыъы тракторлар вя йа партлайыш цсулу иля йумшалдылмалыдыр. Ярийян, щяддян артыг нямликли,
дянявяр вя дайаныгсыз грунтларда драглайнлардан истифадя олунур.
Донан вя сых грунтларын ишлянмяси цчцн ян еффектив цсул торпаг газан машынларын конбина-
сийалы механикляшдирилмиш ахын цсулудур. Бунун тятбигиндя ашаэыдакы технолоjи цсуллардан истифадя
олунур:
– хяндяйин бирчаловлу екскаватор вя булдозерля ишлянмяси;
– хяндяйин ишлянмясиндя ардыъыл олараг бир нечя роторлу екскаватордан истифадя едилмяси.
Хяндяйин ишлянмясиндя бирчаловлу екскаваторлардан вя йумшалдыъы-булдозерлярдян истифадя
едилмяси истянилян грунт шяраитиндя тятбиг олуна биляр (йалныз донан батаглыг истисна олунмагла).
Бу щалда хяндяйин ишлянмясини сцрятляндирмяк вя механизаторларын ямяк мящсулдарлыбыны 1,5-3
дяфя артырмаг цчцн роторлу хяндяк екскаваторларындан истифадя етмяк олмаз. Бу цсулдан ян еф-
фектли нятиъя мющкям, донан вя гайа грунтларынын габагъадан йумшалдылмасы иля ишлянмясиндя
ялдя едилир. Бу цсулун ясас хцсусиййяти ондан ибарятдир ки, йумшалдыъы-булдозердян тякъя щазырлыг
368
вя кюмякчи ишлярин эюрцлмясиндя дейил, билаваситя хяндяйин ишлянмясиндя истифадя олунур. Роторлу
екскаваторларла вя булдозерлярля хяндяйин ишлянмяси бюйцк диаметрли бору кямярляринин чякилмяси
цчцн тяклиф олунур.
1220-1420 мм диаметрли борулар цчцн хяндяклярин щазырланмасында, ики роторлу екскаватор-
дан вя йа бир екскаватор, бир булдозердян истифадя олунур.
Донан грунтларда бору кямяри алтында хяндяйин ишлянмясиндя яксяр щалларда бирчаловлу ек-
скаватордан вя йумшалдыъы тракторлардан истифадя олунур.
Даь шяраитиндя бору кямярляринин тикинтиси мцхтялиф цсулларла апарыла биляр. Бу цсуллар ясасян
бору кямяри кечян трассанын маиллийиндян вя грунтларын физики-механики хцсусиййятляриндян асылы-
дыр.
Трассанын бойуна маиллийи 150-йя дяк олдугда Ы-ЫВ категорийалы грунтларда роторлу екска-
ватордан истифадя олунур. Трассанын бахылан щиссясиндя маиллик чох бюйцк оларса бу вахты бирчалов-
лу екскваторлардан вя булдозерлярдян истифадя олунур. Сащялярдя ениня маиллик 80-дян чох олмады-
гда пневмотякярли вя диэяр торпаггазан машынлардан истифадя олунур.
Ениня маиллийи 80-дян чох олан даьлыг щиссядя бцтцн иншаат просеслярини йериня йетирян машын-
ларын дайанаглыьыны тямин етмяк цчцн хцсуси эедиш вя эялиш мейданлары дцзялдилир. Дцз щиссялярдя
сащянин бойуна маиллийи 350-дяк олан грунтларда торпаьын габагъадан йумшалдылмасы тяляб
олунмадыгда, якс кцрякли бирчаловлу екскаваторлардан вя йа роторлу екскаваторлардан истифадя
олунур. Яэяр бойуна маиллик 350-дян чох оларса бу щалда булдозерлярдян истифадя олунур вя бул-
дозерин бычаьынын ени хяндяйин дибдян ениня бярабяр эютцрцлцр.
Гайа грунтларында хяндяйин бирчаловлу екскаваторла ишлямясиндян яввял грунт партлайыш цсу-
лу иля йумшалдылмалыдыр. Гайа грунтларын йумшалдылмасы боруларын трассайа эятирилмясиндян яввял
йериня йетирилмялидир. Партлайыш цсулу иля гайа грунту йумшалдыгдан сонра хяндяйин ишлямяси бирча-
ловлу екскаваторларла апарылыр. Хяндяйин алтында грунтун йумшалдылмасы хцсуси газылмыш шурфларда
бюйцк олмайан партлайыъы маддялярин йерляшдирилмяси иля апарылыр. Партлама нятиъясиндя йумшалма
чаласы йарадан партлайыъы маддянин кцтляси ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
ГП=Ащ3, (13.3)
бурада: ГП-партлайыъы маддянин кцтляси; А-партлайыъы маддянин хцсуси сярфи; щ-грунтун ачыг
сятщиндян партлайыъы маддянин мяркязиня гядяр олан ян гыса мясафя.
Хяндяйин ени 2м-я гядяр олдугда онун йумшалдылмасы цчцн партлайыъы маддя узунуна исти-
гамятдя бир ъярэя иля гойулур. Хяндяйин ени бюйцк олдугда партлайыъы маддя ики ъярэядя йерляшди-
рилир. Ъярэялярдя партлайыъы маддяляр арасындакы мясафя партлайыъы маддянин гойулма дяринлийин-
дян, сцхурун бярклийиндян вя онун вязиййятиндян асылы олараг гябул олунур. Адятян бу хяндяйин
дяринлийинин 0,5-1 щиссясини тяшкил едир. Гябул едилмиш мясафянин дцзэцнлцйцнц йохламаг цчцн
тяърцбц партлайышлар щяйата кечирилир. Партлайыъы маддянин кцтляси ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир:
ГП=А(0,4+0,6н3)3; (13.4)
бурада:-партлайыша максимум мцгавимят эюстярян хяттин узунлуьу; н-партлайышын эюстя-
r
риъиси олуб, n (р-чаланын радиусу) дцстуру иля тяйин едилир.
Ъярэялярдяки партлайыъы маддяляр арасындакы мясафя ашаьыдакы ифадя иля тяйин олунур: а= м
бурада м=1 олдугда н=1 вя н=1,5 олдугда м=1,25 олур.
Йамаъын маиллийи 350-дян чох олдугда онун бирчаловлу екскаваторла газылмасы чох чятиндир.
Бу щалда чох да узунлуьу бюйцк олмайан хяндяйин ишлянмяси йухарыдан ашаьыйа доьру нов цсулу
иля булдозерля апарыла биляр. Сярт галхма вя енмялярдя булдозерлярдян истифадя етмякля хяндяк тор-
пагла долдурулур. Бу заман булдозер хяндяйин узунлуьу бойунъа вя йа мцяййян буъаг алтында
щярякят етдирилир.
369
Сящра вя гумлу районларда бору кямяринин тикинтиси иля баьлы бцтцн ишлярин эюрцлмяси пайыз,
гыш, йаз дюврляриндя йериня йетирилмялидир. Зярури щалларда йай мювсцмцндя беля ишляри апармаг
лазым дялярся, анъаг ахшам вя эеъя саатларындан истифадя етмяк лазымдыр.
Тулланты торпаьынын тякрар хяндяйя долмамасы цчцн торпаг вя бору кямяринин изолйасийа иш-
ляри арасындакы вахт минимум олмалыдыр. Гум грунтларында хяндяклярин ишлянмяси булдозер, хян-
дякгазан, бирчаловлу вя роторлу екскаваторларла апарылыр. Дянявяр грунтларда хяндяклярин ишлян-
мясиндя, драглайн типли, бир чавловлу екскаваторлардан истифадя олунмасы даща мягсядйюнлцдцр.
Бу екскаваторларын ишчи органы олан чаловуну бюйцк тутумлу щазырламаг мцмкцндцр. Бу
да ишин мящсулдарлыьыны артырар. Сых бяркидилмиш вя нямли грунтларда бору кямяринин алтында
хяндяклярин щазырланмасы цчцн роторлу екскаваторлардан истифадя олунур.
Эцълц дянявяр гум грунтларында хяндяйин дяринлийи 1,2м-я гядяр, ням гум грунтларында
хяндяйин дяринлийи 1,5м-я гядяр олдугда, ени 6м вя даща чох олан хяндяклярдя бору гойма вя
изолйасийа ишляри апарылдыьы щалларда, эцълц булдозерляр комплексиндян истифадя етмякля, бойуна-
ениня схем цзря хяндяйин ишлянмяси мцмкцндцр.
Грунту тулланты зонасына яйри хятт цзря дашынмагла, сых вя ням гум грунтларда хяндяйин
ишлямясини булдозердян истифадя етмякля нов цсулу иля апармаг олар. Дярин хяндяклярин
щазырланмасында, грунтларын комбинасийалы цсулла ишлянмяси тятбиг олунур. Йухары тябягя 1-1,2 м-
я гядяр олдугда хяндяк булдозерля, галан щиссяси ися лайищя сявиййясиня гядяр дянявяр грунтларда
бирчаловлу екскаваторла йериня йетирилир. Сых вя ням гум грунтларында ися бу мягсяд цчцн роторлу
екскаваторлардан истифадя олунур. Суварылан торпагларда бору кямяринин тикинтиси иля баьлы торпаг
вя диэяр ишляр, пайыз-гышда веэитасийа олмайан дюврдя йериня йетирилмяйя башлайараг вя йаз
суварма ишляриня гядяр сона чатмалыдыр. Суварылан торпагларда торпаг ишляри ашаьыдакы кими
мцяййян ардыъыллыгла йериня йетирилмялидир: золаьын планлашдырылмасы вя кечидлярин щазырланмасы;
мящсулдар грунт тябягясинин кясилмяси вя онун тулланты зонасына дашынмасы; хяндяйин ишлянмяси;
гойулмуш бору кямяринин торпагла юртцлмяси; мящсулдар тябягянин суварылан сащядя бярпа
олунмасы.
Суварылан золагларда сцхурларын, тяпяъиклярин вя башга манеялярин кясилмяси вя тямизлянмяси
цчцн, няглиййат вя иншаат машынларынын бу сащяйя кечмясини тямин етмяк лазымдыр. Суварма
каналларда вя гурудулан коллекторлардан машынларын щярякяти цчцн кечидляр щазырланыр. Бу
кечидляр йерли грунт материалларындан булдозер васитясиля тюкцлцр. Иш гуртардыгдан сонра тюкцлян
грунтдан щазырланмыш аракясмяляр булдозер васитясиля йенидян йериня гайтарылыр. Сых дайаныглы
минерал грунтларда хяндяйин ишлямяси роторлу хяндяк екскаваторлар васитяси иля йериня йетирилир.
Ням грунтларда йамаълы хяндяклярин щазырланмасы цчцн, хцсуси ишчи органы олан роторлу
екскаваторлардан истифадя олунур.
Кичик диаметрли бору кямярлярини йерляшдирмяк цчцн (дяринлийи 1-1,2 м олан хяндяклярдя)
хяндяйин газылмасы котанлы хяндякгазанларла йериня йетирилир. Йцксяк нямликли аз дайаныглы
грунтларда хяндяйин ишлянмяси цчцн якс кцрякля тяъщиз олунмуш бирчаловлу екскаваторлардан вя йа
эениш тыртырлы драглайндан истифадя олунур.
Хяндякдя йерляшдирилмиш кямяри грунтла басдырмаг цчцн булдозерлярдян вя йа
хяндякдолдуранлардан истифадя олунур. Кямяр цзяриня грунтун тюкцлмяси гуртардыгдан сонра
булдозерин бир нечя эедиши иля хяндяйя тюкцлмцш грунт кипляшдирилир.
370
13.5. ХЯНДЯЙИН ДОЛДУРУЛМАСЫ ВЯ ТОРПАЬЫН РЕКУЛТИВАСИЙА ЕДИЛМЯСИ
Чоххятли бору кямяр системляринин ващид енерэетик мцщитдя гурулмасы заманы, газма -
партлайыш ишляринин еля еффектив методу сечилмялидир ки, бу зонада олан маэистрал газ, нефт,
нефтмящсуллары дашыйан бору кямярляринин вя йцксяк тязйиг (5,5-7,5МПа) алтында ишляйян хцсуси
тяйинатлы бору кямярляринин етибарлы вя тящлцкясиз ишлямяси тямин олунсун. Мювъуд бору
кямярляриня паралел олан йени бору кямярляри хяттляринин лайищяляндирилмясиндя тикилян вя мювъуд
бору кямярляри охлары арасындакы сейсмики тящлцкясиз мясафянин сых торф грунтларында ашаьыдакы
дцстурларла щесабланмасы тяклиф олунур:
Цфцги узадылмыш йцкляр олдугда (партлайыъы маддя)
6000Qu K p K T
Rs.u. 3 (13.5)
PT чев. D
гуйуларда гойулмуш топа, шагули вя маили йцкляр цчцн
6000 3 Qs2 K p K T
Rs .u . 3 (13.6)
PT чев. D
бу дцстурларда Гу-цфцги азадылмыш йцкцн кцтляси; Гс-гуйуда гойулмуш йцкцн кцтляси; Кп-
бору кямяринин дахили тязйигинин тясирини нязяря алан ямсал олуб Кп=ф(п)-графикиндян эютцрцлцр;
КТ-батаглыгда олан биткилярин характерини нязяря алан дцзялиш ямсалы олуб аьаъбиткили дузланмыш
торпаглар цчцн КТ=1,1, от юртцклц ачыг битки гаты олдугда КТ=1,15; ПТ-сых торф грунтуна дцзялиш
ясалы олуб, ПТ=0,20,3 эютцрцлцр; -бору кямяринин диварынын галынлыьы; Д-бору кямяринин
371
диаметри; чев.-партлайыш йцкляриндян йаранан чеврилмиш эярэинлик; чев=0,21, 1-бурахыла билян
эярэинлик олуб 1=0,61мцв.; мцв.-даьылмайа ишлямя шяртиня эюря поладын мцвяггяти мцгавимятидир.
Сейсмики тящлцкясиз йцк ашаьыдакы емпик дцстурла тяйин едилир:
Гс=0,0025Р3 (13.7)
Донан грунт шяраитиндя бору кямярляринин ясас конструктив параметрлярини вя онун ишчи
тязйигини нязяря алмагла сейсмики тящлцкясиз йцкцн максимум кцтляси ашаьыдакы дцстурла тяйин
едилир:
K r R 3 1 чев.
Qs (13.8)
35000
Бурада: Кр-донан грунтун мцхтялифлийини нязяря алан ямсал олуб, Кг=0,71,3; чев.-мювъуд
бору кямяринин дахили тязйигиндян вя истилик деформасийасындан онун диварында йаранан чеврилмиш
эярэинлик олуб ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
чев. 02 0,8 0 1 0,64 12 (13.9)
0-мювъуд бору кямяринин дахили тязйигиндян онун диварында йаранан щялгяви эярэинлик,
PD 2
0 (13.10)
0,18
1-истилик деформасийасындан мювъуд бору кямяринин диварында йаранан бойуна эярэинлик;
П-партлайыш ишляри апарылан заман бору кямяриндя максимум ишчи тязйиг; Д-мювъуд бору
кямяринин хариъи диаметри; -партлайыш ишляри апарылан сащядя мювъуд бору кямяринин диварынын
минимум галынлыьы.
Мювъуд маэистрал газ кямяриня вя йа нефт кямяриня паралел олан йени бору кямярляри
хяттинин лайищяляндирилмясиндя, онларын охлары арасындакы мясафя (РМ) газма-партлайыш цсулу иля
донан грунтлары йумшалтдыгда ашаьыдакы дцстурларла щесабланыр:
Q
Rs 32,73 (13.11)
K r 1 чев.
;
D bn 1
RM R s , (13.12)
2
бурада: б-йцк ъярэяляри арасындакы мясафя; н-йцк ъярэяляринин сайы.
Гайа грунтларын йумшалдылмасында тятбиг олунмасына эюря партлайыш ишляринин сейсмики тящ-
лцкясиз апарылма методу Рс 2W шяртинин юдянилмясини тяляб едир (бурада W-гуйунун вя йа сур-
фун дяринлийиндян асылы олан ян кичик мцгавимят хяттидир).
Верилмиш Р-ин ашаьы щядди олан Гс-емприк дцстурла щесабланыр:
R3
Qs K b K t (13.13)
400
бурада: -йцкцн типини нязяря алан ямсал олуб нормал йумшалдылма йцкц цчцн =1, туллан-
ма йцкляри цчцн =1,7 эютцрцлцр. Кб-грунтун нямлийини нязяря алан ямсал олуб, Кб=10,8
эютцрцлцр; Кт-бору кямяринин исти щиссяляринин олмасыны нязяря алан ямсал олуб Кт=0,7.
Сейсмики тящлцкясиз йцкцн максимум кцтляси ашаьыдакы дцстурла щесабланыр:
R 3 1 чев. R 3 1 чев.
Qs 0,25 2 K r K 3 K n K H K t
35000 35000
бурада: Кр-гайа грунтларынын бярклийини вя су иля доймуш олмасыны нязяря алан ямсал олуб
Кр=0,81; К3-мювъуд бору кямяринин мцщафизя изолйасийа юртцйцнцн типини нязяря алан ямсал
олуб, К3=0,851,2 эютцрцлцр; мялумат олмадыгда К3=0,65 гябул олунур. Кн-бору кямяринин щори-
зонтал вя йа шагули мцстявидя 1000Д-дян кичик олмайан радиусла еластики яйилмясини, бору кямяри-
нин баьлайыъылардан, кран дцйцнляриндян вя башга хятти арматурлардан 50м-дян йахын йерляшмя-
синдян асылы ямсал олуб Кн=0,9 эютцрцлцр; КЩ-бору кямяринин тяйинатындан асылы олан ямсал олуб
372
газ кямярляри цчцн КЩ=1; нефт мящсуллары нягл едян кямярляр цчцн КЩ=0,85; су кямярляри цчцн
ися КЩ=0,9 гябул олунур.
Мювъуд кямярляря паралел олан йени бору кямяри хяттинин гайа грунтуну йумшалтмагла
апарылан газма-партлайыш ишляриндя сейсмики тящлцкясиз охлар арасы мясафя ашаьыдакы дцстурла ще-
сабланыр:
Q
Rs 32,7 (13.15)
K r K 3 K n K H K t 1 чев. K t
Газма-партлайыш ишляринин мцхтялиф характеристикалы бору кямярляриндя щесабланма методи-
касы «Донан вя гайа грунтларында маэистрал бору кямярляринин мювъуд йералты бору кямярляриня
паралел партлайыш ишляринин эюрцлмя техналоэийасына аид тяклифлярдя» юз яксини тапмышдыр.
Мцхтялиф эеолоjи, щидроэеолоjи, метеоролоjи вя иглим шяраитляриндя, мцхтялиф тяйинатлы бору
кямярляринин тикинтиси иля баьлы эюрцлян торпаг ишляринин кейфиййятиня нязарят, бу ишлярин эюрцлмясин-
дя тящлцкясизлик техникасынын ясас мцддяаларына ъидди ямял олунмасы вя щазырлыг ишляринин апарылма
ардыъыллыьы мювъуд Иншаат Нормалары вя Гайдаларына уйьун олараг йериня йетирилмялидир.
Бору кямярляриндя истифадя олунан материаллар. Маэистрал бору кямярляринин истисмарынын Мил-
ли вя Бейнялхалг стандартларын шяртляриня уйьун етибарлы, тящлцкясиз вя еффектли олмасы цчцн бору
кямярляринин тикинтисиндя гайнаг бирляшмяляринин кейфиййятли йериня йетирилмясинин бюйцк ящямиййя-
ти вардыр. Мящз бу сябябдян бору кямярляринин тикинтиси заманы гайнаг технолоэийасына вя мате-
риаллара бюйцк диггят йетирмялидир.
Маэистрал бору кямярляринин тикинтисиндя ашаьыдакы електрик гювс гайнаглары, цсуллары тятбиг
олунур.
– юртцклц електродларла ял гювс гайнаьы;
– мцдафия газлары мцщитиндя йарым автомат гайнаьы;
– мцдафия газлары мцщитиндя автомат гайнаьы;
– флцс алтында автомат гайнаьы.
Маэистрал бору кямярляринин тикинтисиндя истифадя олунан бору, дирсяк вя цчбоьазлар тятбиг
олунан стандарт, техники шяртляр вя диэяр норматив техники сянядлярин тялябляриня уйьун олмалыдыр.
Бору кямярляринин тикинтисиндя истифадя олунан материалларын сертификаты олмалыдыр. Сертификаты
олмайан материалларын бору кямярлярин тикинтисиндя истифадя олунмасына иъазя верилмир.
Щазырда бору кямярляринин тикинтисиндя тяърцбядян кечирилмиш бору поладлардан истифадя олу-
нур. Бу поладлар ДЦИСТ 20295-85-я ясасян мцхтялиф мющкямлик синифляриня классификасийа олунур.
Бундан ялавя бору кямярляринин тикинтисиндя АПИ спеъ. 5Л Америка стандарты цзря истещсал олунан
бору поладлардан эениш истифадя олунур.
Ашаьыдакы ъядвялдя ДЦИСТ 20295-85 вя АПИ спеъ. 5Л стандартлары цзря классификасийа олу-
нан полад маркаларынын механики хассяляри эюстярилмишдир:
373
Ъядвял 13.3.
Бору металынын гайнаг олмасы хассясинин ваъиб эюстяриъиляри карбон еквивалентлийи (Ъе) иля
гиймятляндирилир. Карбон еквиваленти 0,44-дян чох оларса, бу поладлар бору кямярляринин тикинти-
синдя истифадя олунмур.
Маэистрал бору кямярляринин тикинтисиндя ясасян ял гювс гайнаьы вя мцдафия газы мцщитиндя
йарымавтомат гювс гайнаьы методларындан истифадя олунур.
Гайнаьын методундан асылы олараг гайнаг материалы, електродун типи, гайнаг мяфтили вя
мцдафия газы сечилир.
Гайнаг материалларынын дцзэцн сечилмяси гайнаг ишляринин мящсулдарлыьынын артмасына, щям-
чинин бору кямярляриндяки гайнаг бирляшмяляринин кейфиййятинин йахшылашдырылмасына хейли тясир эю-
стярир.
Маэистрал бору кямярляринин тикинтисиндя електрик ял гювс гайнаьы цсулу иля селлилюз вя ясас
юртцклц електродлардан истифадя олунур. Ясас типли електродлардан фяргли олараг, селлилюз типли елек-
тродлара йухарыдан ашаьы гайнаьын сцряти ики дяфядян чох олдуьуна эюря маэистрал бору кямярля-
ринин тикинтисиндя селлилюз типли електродларла гайнаьын апарылмасы даща ялверишлидир. Щямчинин селли-
люз типли електродларла гайнаг заманы щашийялярин яримяси там тямир олунур вя нятиъядя кейфиййятли
кюк тикиши алыныр. Йарымавтомат цсулла гайнаг заманы мцдафия газы кими карбон газындан (ЪО2)
вя гарышыг газлардан (80% Ар+20% ЪО2) истифадя олунур.
Гайнаг мяфтили Ъб-08 ГС, Ъб 08 Г2С, ДЦИСТ цзря 2246-70, AWS А 5.18 стандарты цзря
ися ЕР – 70С истифадя олунур.
Маэистрал бору кямярляринин тикинтисиндя гайнаг ишляринин апарылмасы цчцн тятбиг олунан
стандартлара, лайищя сянядляриня вя сифаришчинин тялябляриня ясасян гайнаьын апарылма ардыъыллыьы вя
гайнаг спесификасийасы щазырланыр.
Гайнаг проседуру ашаьыдакы стандарт вя йа тикинти нормаларына ясасян щазырлана биляр: АПИ
1104-99, ЪЩуП ЫЫЫ-42-80, БЪЩ 006-89.
Гайнаг проседурунун спесификасийасы истещсалат сащясиндя йериня йетирилян бцтцн нюв гайнаг
бирляшмяляри цчцн щазырланмышдыр:
– ясас хятти щисся цчцн гайнаг проседуру;
374
– сексийа бирляшмяляри цчцн гайнаг проседуру;
– борунун дирсякля, цчбоьазла (яэяр поладын маркасы вя диварынын галынлыьы дяйишилярся) бир-
ляшмяляринин гайнаг проседуру;
– тямирин апарылмасы цчцн гайнаг проседуру.
Електродларын типляри ъядвял 13.4-йя ясасян сечилир:
Ъядвял 13.4.
Бору металы-
нын норматив Стандарт цзря електродун типии
Електродун тяйи-
мцвяггяти
наты АWS А5.1
мцгавимяти ДЦИСТ 9467-75 ЕН 499
МПа АWС А5.5
550 Э 46 А-Ц Е 6010 Е 382 Ъ21
Бору кямярля-
550 600 Э 50 А-Б Е 7016 Е 422 Б42 Щ5
риндя гайнаг
бирляшмяляринин Э 46 А-Ц Е 6010 Е 422 Ъ25
> 600
кюк иткиси цчцн Е 7010
550 Э 50 А-Б Е 7016 Е 422Б 42 Щ5
550 600 Э 50 А-Ц Е 7010 Е 422 Ъ 25
Исти эедиш гайнаг
> 600 Э 50 А-Ц Е 7010 Е 422 Ъ 25
тикишляри цчцн
550 Э 55-Ц Е 7010 Е 46 41 Ни Ъ25
550 600 Э 50 А-Ц Е 8010 Е 42 2Ъ 25
Э 50 А-Б Е 7010 Е 422Б 4 2 Щ5
Долдурма вя
550 Э 50 А-Ц Е 7018 Е 42 2 Ъ 2 5
гапаг гайнаг
Э 50 А-Б Е 7018 Е 42 2Б 4 2 Щ5
тикишляри цчцн
550 600 Э 55 А-Ц Е 8010 Е 46 41 Ни Ъ 2 5
> 600 Э 55 А-Б Е 8018 Е 46 5 1 Ни Б 4 Щ5
375
- дартмайа сынаг заманы гайнаг бирляшмясинин даьылмайа гаршы мцвяггяти мцгавимяти, бо-
рунун ясас металынын даьылмайа гаршы норматив мцвяггяти мцгавимяти щяддиндян аз олмамалы-
дыр. Нцмунялярин яймяйя сынаьы заманы орта щесаблама яймя буъаьы ЪЩуП ЫЫЫ 42-80 цзря 1200-
дян АПИ 1104-99 стандарты цзря ися 1800-дян аз олмамалыдыр.
– гайнаг бирляшмяляринин зярбя юзлцлцйцнцн йохланылмасы В шякилли кясикли нцмунялярдя (шар-
пи) йохланылыр. Гайнаг металында вя термики тясир зонасында (ТТЗ) йохланылыр.
– гайнаг металынын бярклийи 275 ЩВ-дян аз, термики тясир зонасынын (ТТЗ) бярклийи ися 300
ЩВ-дян чох олмамалыдыр.
Гайнаг бирляшмяляриндя эюрцлян ишляр кейфиййятли апарылмадыгда щямин йердя тямир ишляринин
эюрцлмяси тяляб олунур. Бунун цчцн гайнаг бирляшмясинин тямир проседурунун спесификасийасы ща-
зырланыр. Сынаг нцмунясиндя тямир апарылыр, сонра тямир гайнаьынын кейфиййяти физики вя механики
методларла йохланылыр.
Мцяссися тяряфиндян тясдиг олунмуш тямир гайнаьы проседурунун спесификасийасына ясасян
гайнагчыларын аттестасийасы кечирилмяли вя кейфиййятсиз гайнаг бирляшмяляриндя тямир ишлярини апар-
маг цчцн хцсуси гайнагчы вя гурашдырыъылар щазырланыр.
Тятбиг олунан стандартлара АПИ 1104-99, ЕН 287-1/2007, ЪЩуП ЫЫЫ 42-80, БЪЩ – 006-89
шяртляриня уйьун олараг тяляб олунан тикинти обйектляриндя гайнаг ишлярини йериня йетирмяк цчцн
гайнагчыларын аттестасийасы кечирилир.
Бцтцн гайнагчылар маэистрал бору кямярляринин гайнаг ишлярини апармаг цчцн хцсуси бору
нцмуняляриндя йохлама – сынаг гайнаьы йериня йетирмялидир. Гайнаг проседурунун квалификасийа-
сында иштирак едян гайнагчылар аттестасийадан азад олунур. Гайнагчыларын аттестасийасы сифаришчинин
вя йа тяляб олунарса, цчцнъц тяряфин нцмайяндясинин иштиракы иля кечирилир.
Сынаг гайнагларынын апарылмасы заманы гайнаг бирляшмяси ашаьыдакы методларла нязарят
олунур:
– визуал мцайиня;
– радиографик нязарят;
– механики сынаглар.
Аттестасийадан кечян гайнагчылара тятбиг олунан стандартын тяляб вя шяртляриня уйьун олараг
«Гайнагчынын Йетярлилик Сертификаты» верилир.
Сертификатын йетярлилик ящатясиндя поладын маркасы, борунун диаметри, диварынын галынлыьы,
гайнаг методу, електродун типии вя маркасы, гайнаьын истигамяти вя фяза вязиййяти эюстярилир.
Бору кямярляринин сексийаларынын гайнаьы заманы щяр сексийанын ачыг галмыш уълары тыхаълар-
ла баьланмалыдыр. Бору хяттинин чякилмяси заманы гурашдырма ишляриня фасиля верилмяси заманы бору
хяттинин ичярисиня кянар яшйаларын дцшмямяси цчцн сексийаларын ачыг галмыш уълары щяр ики тяряфдян
баьланмалыдыр. Гайнаг заманы бору хяттинин сексийалары тахта шпалларын цзяриня гойулмалыдыр. Бо-
рунун алт щисясси иля торпаг арасындакы мясафя 600 мм-дян аз олмамалыдыр. Бу мясафя щямчинин
радиографийа вя изолйасийа ишляри цчцн дя сахланылмалыдыр.
Йериня йетирилян гайнаг бирляшмяляринин нюмрялянмяси бору кямяринин лайищя ъизэиляриня
уйьун олмалыдыр. Гайнаг тикишляри щаггында бцтцн билэи вя мялуматлар гайнаг ъурналында гейд
едилмялидир. Щямчинин гайнаг бирляшмясинин нюмряси вя гайнагчынын дамьа нюмряси гайнаг бир-
ляшмясинин йанында йуйулмайан рянэля гейд олунур.
Гайнаг материалларынын истифадяси вя сахланылмасы. Бору кямярляринин гайнаьында истифадя
олунан гайнаг материаллары стандартларын вя гайнаг спесификасийасынын тялябляриня ъаваб вермяли
вя кейфиййят сертификаты олмалыдыр. Гайнаг електродлары щерметик баьлы гутуларда габлашдырылмалы-
дыр.
Гайнаг електродларын сахланылмасы вя дашынмасы заманы еля етмяк лазымдыр ки, онларын кей-
фиййятиня зяряр дяймясин. Оксиэен вя пропан газларынын дашынмасы вя сахланылмасы заманы уйьун
стандартларын тялябляриня ъидди ямял етмяк лазымдыр.
376
Ясас юртцклц електродлар истифадя олунмаздан яввял гурудуъу собада 3000-3500Ъ темпера-
турда 2 саат гурудулмалыдыр. Гайнаг заманы ися термопеналда 700-1000Ъ температурда сахланыл-
малыдыр.
Гайнаг бирляшмяляринин щазырланмасы. Маэистрал бору кямярляринин тикинтисиндя истифадя олу-
нан боруларын щашийяляри ашаьыда эюстярилян формада олмалыдыр:
Бору кямяри цчцн щазырланмыш боруларын кянарларынын формасы вя щашийяляринин юлчцляри тясдиг
олунмуш гайнаг проседурунун спесийикасийасына уйьун олмалыдыр. Бору аьызларынын щашийяляри
механики цсулла щазырланмалыдыр. Механики цсулла щазырланмаьа имкан йохдурса, газ кясиъи иля
щазырланмалы, сонра ися ъилалайыъы машынла ъилаланмалыдыр. Щашийянин кясим буъаьы вя кцтлцк гай-
наг проседурунун спесификасийасына уйьун олмалыдыр. Гайнагдан яввял щяр борунун аьызларындан
30 мм мясафя паслардан, рянэлярдян вя башга амиллярдян тямизлянмялидир. Йыьылмыш гайнаг бир-
ляшмясиня визуал нязарят олунмалыдыр.
Шякил 13.1.
а) Борунун диварынын галынлыьы с 15 мм цчцн
б) Борунун диварынын галынлыьы с 15 мм цчцн
Борулар гайнагдан яввял еля йыьылмалыдыр ки, боруларда олан узунуна гайнаг тикишляри бору-
нун цст щиссясиндя олсун. Бирляшян боруларын узунуна гайнаг тикишляри арасындакы мясафя 150 мм-
дян аз олмамалыдыр. Ики даиряви гайнаг бирляшмяси арасындакы минимум мясафя борунун диамет-
риндян аз олмамалыдыр (ян азы 1000 мм). Бору кямяринин хятти щиссясинин тикинтисиндя дахили мяр-
кязляшдириъидян, сексийаларын бирляшмяляриндя ися хариъи мяркязляшдириъидян истифадя олунур.
Галынлыьы мцхтялиф олан боруларын гайнаьында галынлыг фярги 1,5 дяфядян чох оларса, яввялъя-
дян щазырлыг эюрцлмязся, гайнаьа иъазя верилмир. Мцхтялиф галынлыглы боруларын гайнаьында вя ща-
шийялярин ачылмасы уйьун стандартын шяртляри ясасында щазырланмалыдыр.
Шякил 13. 2.
Диварынын галынлыьы ейни олан боруларын гайнаьа йыьылмасында мяркязляшмянин позулмасына
борунун галынлыьынын 20%-и гядяр иъазя верилир (3 мм-дян чох олмамалыдыр). Мяркязляшдириъинин
чыхарылмасы тясдиг олунмуш гайнаг проседурунун спесификасийасына уйьун апарылмалы вя буна
ъидди ямял олунмалыдыр. Селлцлоз електродларла гайнаг заманы дахили мяркязляшдириъи кюк вя исти ти-
киишлярин гайнаьындан сонра чыхарылыр.
Гайнаг аваданлыглары. Маэистрал бору кямяринин тикинтисиндя истифадя олунан бцтцн гайнаг
аваданлыглары: ял гювс гайнаьы цчцн гайнаг эенераторлары, мяркязляшдириъиляр, газ кясиъи авадан-
лыглар, алятляр вя сярф олунан материаллар тяляб олунан стандартларын шяртляриня уйьун олмалыдыр.
Бору кямярляринин тикинтисиндя бцтцн гайнаг апаратларынын техники паспорту вя калибрасийа-
дан кечмя сертификаты олмалыдыр. Бцтцн ялавя лявазимат вя аваданлыгларишин кейфиййятли апарылмасы
цчцн дцзэцн сечилмялидир. «Масса»нын борунун зядялянмямяси цчцн, «масса» гайнаг бирляшмяси-
нин щашийясиня гойулмалыдыр.
Гайнаг ишляринин апарылмасы цчцн тикинти мейданчасында ашаьыда эюстярилян ясас аваданлыг-
лар олмалыдыр:
– борудцзян механизм;
377
– гайнаг апаратлары вя лявазиматлар;
– дахили мяркязляшдириъи;
– хариъи мяркязляшдириъи;
– газ кясиъи аваданлыг;
– гайнаг постлары;
– борулары гыздырмаг цчцн аваданлыг вя лявазиматлар;
– оксиэен вя пропан газ балонлары.
Илкин гыздырылма температуру поладын еквивалентиндян, борунун диварынын галынлыьындан,
електрод юртцйцнцн типиндян, щаванын температурундан асылыдыр. Гайнагдан юнъя илкин гыздырылма
тясдиг олунмуш гайнаг проседурунун спесификасийасына уйьун олмалыдыр. Гыздырылма температуру
термокарандашла йохланылмалыдыр. Гыздырылма боруларын бирляшян щиссяляринин щяр ики тяряфиндян 75
мм сащядя апарылмалыдыр. Гыздырылманы еля апармаг лазымдыр ки, боруларын изолйасийасы зядялянмя-
син. Истянилян щалда гайнаг там сона чатанадяк тяляб олунан минимал температур сахланылмалыдыр.
Гайнаг ишляринин апарылмасы. Бору кямярляринин тикинтисиндя гайнаг ишляринин апарылмасы
Гайнаг Проседурун Спесификасийасынын тялябляриня ъидди риайят етмякля йериня йетирилмялидир. Бору-
лар цчцн мцяййян олунмуш поладын маркасы, диаметри, галынлыьы ясас хятти щиссянин, сексийаларын вя
тямир гайнаглары цчцн гайнаг параметрляри тясдиг олунмуш гайда проседурунун спесификасийа-
сында эюстярилмялидир. Гайнаг зонасы гайнаг ишляри апарыларкян кцлякдян вя йаьышдан горунмалы-
дыр. Бору кямяринин хятти щиссясинин гайнаг ишляри чохмцддятли конвейер цсулу иля апарылмалыдыр
(шякил 13.1). Конвейерин щяр бир щиссяси тамамиля сярбяст олмалы, ишчи персонала, аваданлыгларла вя
материалларла тямин олунмалыдыр. Конвейердя гайнаг просесинин типик апарылма гайдасы ашаьыда
эюстярилян ардыъыллыгла олмалыдыр:
Биринъи гайнаг мянтягясиндя кюк тикиш вя исти эедишли гайнаг йериня йетирилир:
– кюк тикиши 2,5 мм вя йа 3,2 мм електродларла гайнаг едилир.
Нювбяти гайнаглар долдурма вя гапаг тикишляри йериня йетирилир.
Долдурма вя гапаг гатларынын гайнаг тикиши метал фырча иля тямизлянмялидир. Щарада лазым-
дырса, эюрцнян гайнаг гцсурлары ъилалайыъы дашла тямизлянмяли вя арадан галдырылмалыдыр. Щяр гай-
наг тикиши борунун бцтцн периметри бойунъа апарылмалыдыр. Гайнаг заманы щяр нювбяти гайнаг
гаты яввялки гатын гуртурма йерини («замок») 50-100 мм юртмялидир. Гапаг гатынын щцндцрлцйц
13 мм щяддиндя олмалы вя ясас метала кечид ряван олмалыдыр. Долдурма гатлары диаметри 4 мм
вя йа 5 мм-лик електродларла гайнаг едилир. Гапаг гаты ися диаметри 3 мм вя йа 4 мм-лик електрод-
ла гайнаг едилмяси мягсядяуйьундур.
Щяр гайнаг тикишинин гайнаьы цчцн ики гайнагчы тяляб олунур. Сона чатмамыш гайнаг бир-
ляшмяси су кечирмяйян материалла юртцлцр. Йарымчыг галмыш гайнаг бирляшмяси гайнагдан юнъя
мцтляг гайнаьын апарылма спесификасийасына уйьун гыздырылмалыдыр.
Сексийаларын гурашдырылмасы вя гайнаьы (шякил 13.2). Сексийалары ращат бирляшдирмя гайнаьы
апармаг цчцн хяндяйя гойулмуш борулар, гайнаг олунан йерин щяр ики тяряфиндян 20-60 метр мя-
сафядя басдырылмамалы, сексийаларын гурашдырылмасы хариъи мяркязляшдириъинин кюмяйи иля апарылма-
лы, сексийаларын гурашдырылмасы заманы гайнаг цчцн тяляб олунан ара мясафялярини сахламаг цчцн
борулары эцъ механизмляри васитяси иля дартылмасы вя йа сыхылмасы гадаьан олунмалы вя сексийаларын
гайнаг едилмяси фасилясиз апарылмалыдыр. Сексийаларын гайнаьыны сона чатдырылмамыш сахланылмасына
иъазя верилмялидир.
Шякил 13.3.
Тямир гайнаьы. Бору бирляшмяляринин гайнаьында йаранмыш гцсурлар ял гювс гайнаьы цсулу
иля ашаьыдакы ардыъыллыгла апарылмалыдыр:
– тямир олунан сащя тямирдян яввял гыздырылмалы;
378
– гцсурларын арадан галдырылмасы ъилалайыъы дашла тямизлянир.
Гцсурлу сащянин ачылмасы заманы кясилмиш сащянин юлчцсц гцсур олан сащянин юлчцсцндян щяр
ики тяряфя 30 мм артыг ачылмалыдыр.
Гайнаг бирляшмяляриндя йаранмыш гцсурларын юлчцляри борунун периметринин 1/6-дан вя йа-
ранмыш чатларын узунлуьу 50 мм-дян чох оларса, гайнаг бирляшмяляри кясилмялидир. Гайнаг бир-
ляшмяляринин дефект олан сащясиндя тямирин ики дяфядян артыг апарылмасына иъазя верилмир.
Гайнаг бирляшмяляринин кейфиййятинин йохланылмасы. Щяр бир сонна чатмыш гайнаг бирляшмяси
визуал мцайинядян яввял поса вя сычрантылардан тямизлянмяли, визуал мцайиня гайнаг нязарятчиси
тяряфиндян йериня йетирилмяли вя тятбиг олунан стандартын тяляб вя шяртляриня уйьун гиймятляндирил-
мялидир. Визуал мцайиня иля гайнаг тикишинин ени, щцндцрлцйц, мяркязлянмянин позулмасы, кяр-
тиклр, газ бошлуглары вя с. гцсурлар йохланылмалы вя радиографик мцайинядян юнъя арадан галдырыл-
малыдыр. Визуал мцайянянин нятиъяси гайнаг ъурналында гейд олунур.
Маэистрал бору кямярлярин тикинтисиндя йериня йетирилян гайнаг бирляшмяляринин кейфиййяти ра-
диографик цсулларда тятбиг олунан стандартларын (АПИ 1104-99, ГОЪТ 7512-82, ЪЩуП ЫЫЫ-42-80,
012-88 вя с.) тяляб вя шяртляриня уйьун олараг йохланылыр.
Гайнаг бирляшмяляринин кейфиййятиня радиографик цсулларла нязарят едилмяси ишляринин апарыл-
масындан юнъя йохланылаъаг нязарят методуна уйьун проседурлар щазырланыр вя йохланылан гай-
наг бирляшмясинин радиографик филми нязярдя тутулан щяссаслыг вя сыхлыьа уйьун олдуьу цчцн йох-
лама тамамиля дцзэцн апарылыр вя гайнаг дефектляри дцзэцн мцяййянляшдирилмясиня имкан верир.
Радиографик филмин сыхлыьы 1.8-3.0 щяддиндя олмасы гябул едилир. Радиографик контрол цсулунда
щяссаслыьын дяйярляндирилмясиндя мяфтил, лювщя вя арх формалы еталонлардан истифадя олунур. Радио-
график шцаландырма заманы експозисийа вахты хцсуси номограма вя йа тяърцбя цсулу иля тяйин олу-
нур. Радиографик контрол заманы гайнаг бирляшмяляриндя ашаьыда эюстярилян гцсурлар ашкар едилир
(натамам яримя, чатлар, кяртикляр, йанма, газ бошлуглары, поса гарышыглары).
Бору кямярляринин тикинтисиндя гайнаг бирляшмяляринин йохланылмасы панорам вя йа ики ди-
вардан шцаландырма методлары иля апарылыр (шякил 13.4).
381
2. Кабеллярин эенератора бирляшмя гцтбляри йохланылыр: эцъ эенератору (–)рубилникдян кечя-
ряк електрик ъяряйанына тяряф, йеря бирляшмя кабели (+) – дальыъын металлы ишлядийи тяряфя.
3. Амперметрин кюмяйи иля ъяряйанын чыхыш эцъц йохланылыр.
4. Бцтцн електрик бирляшмяляри диггятли изоля едилир.
5. Эцъ кабелиндя сяртлийин, яйилмянин олмадыьына ямин олунур.
6. Йеря бирляшмя клемасынын иш габилиййяти йохланылыр.
Мцасир тяърцбядя суалты гайнаьын ики методикасы тятбиг едилир- «юзцидаряолунан» вя «идаряо-
лунан». Юзцидаряолунан гайнаг заманы електрод кичик тязйиг алтында гайнаг хяттиня перпенди-
кулйар щярякят едир вя гайнаг едилян металла даими контактда олур. Идаря олунан гайнаг заманы
електрод метала тохунмадан дальыъ васитясиля гювсшякилли щярякятля бир тяряфдян о бири тяряфя кечир.
Юзцидаряолунан гайнаг методу иля гайнаг хяттинин кясийиндя електродун щярякяти нятиъясин-
дя йаранан тикишля метал гайнагланыр. Яэяр тикишляр валик формасындадырса, онда онлар електродун
диаметриня бярабяр узунлугда мющкям гайнаьы тямин едирляр. 4мм електроду истифадя етдикдя,
щяр биринин ени 4 мм олан мющкям гайнаг тикишляри ямяля эялир.
Цфцги сятщдя юзцидаряолунан гайнаг ашаьыдакы ардыъыллыгла апарылыр:
– Ямин олунур ки, рубилник баьланыб.
– Гайнаг цчцн тяйин олунан сятщи диггятля тямизлямяк лазымдыр.
– Ъяряйанын лазыми эцъц тяйин едилир, ампертметрля ъяряйанын эцъц йохланылыр.
– Гайнаг хяттиня эюря електроду 15-450 буъаг алтында йерляшдирилир.
– Дальыъ пултуна даими ъяряйан эенераторунун гошулмасы барядя команда верилир.
– Гайнаьа башланылыр. 25 см узунлугда електрод, 20 см гайнаг тикишини тямин едя билир.
– Електрод там сюндцкдя, дальыъ пултуна електрик енерjисинин кечирилмяси барядя команда
верилир.
– Тязя електрод гойараг, дальыъ пултуна електрик енерjисинин гошулмасы барядя команда ве-
рилир.
Йухарыда цфцги сятщдя гайнаг цчцн эюстярилянляря ямял едилмялидир. Гайнаг вахты ямяля эя-
лян кюпцклярин дальыъын эюря билмясиня мане олмамасы цчцн гайнаьы ян йухары нюгтядян башлайыб,
ашаьыда давам етдирмялидир.
Йухарыда эюстярилян цфцги вя шагули сятщляр цчцн гайнаг тювсийяляриня ямял едилмялидир. Та-
ван гайнаьына башламаздан яввял, дальыъа реал ишчи шяраитиндя бир нечя гайнаг тикишини сынагдан
кечирмяк лазымдыр. Бу тикишляр мянбядяки електрик енерjисинин ъяряйан эцъцнцн ня гядяр дягиг ол-
дуьуну эюстяряъяк. Яэяр сынаг тикишляри дамырса, сызырса, демяк онда електродда ъяряйан эцъц чох
йцксякдир вя йа електродун гайнаг олунан материала олан тязйиги аздыр.
Суалты гайнаьын идаря олунан гайнаг методу эюстярир ки, дальыъ гайнагчы истянилян сятщя то-
хунмадан електродла гювсшякилли фасилясиз щярякят едир. Яэяр узун дцз вя йа зяиф яйилмиш тикишляр
тяляб олунарса, онда бу метод тятбиг едилир. Идаря олунан гайнаг методунун бир сыра цстцн ъящят-
ляри вар. Ясасян шагули сятщдя йухары – ашаьы истигамятдя гайнаьы йериня йетирмяк олар. Сон илляр
хариъдя металларын вя гейри-металларын су алтында истилик вермякля кясилмясинин технолоjи просесляри
вя аваданлыглары щазырланмышдыр. Аваданлыг комплексиня ашаьыдакылар дахилдир:
– оксиэен гапаглы електродлар цчцн тутгаъ;
– оксиэен шланглар цчцн;
– 35-70 мм кясикли гайнаг кабелляринин комплекти;
– бюйцк сярфли газлара щесабланмыш редукторлу рампа балонлары
Бу цсулла 300 м гядяр дяринликдя, галынлыьы 150 мм гядяр олан метал вя гейри – металларын
кясилмяси мцмкцндцр. Просесин апарылмасы ишин шяраитиндян, кясилян металын галынлыьындан вя дя-
ринликдян асылы олараг 3-дян 30 м/саата гядяр тяшкил едир. Щал-щазырда УЕС-дя аналоjи даща йцксяк
истисмар – технолоjи хцсусийятли йени истилик верян електродлар вя аваданлыг комплексляри ишлянмиш-
дир.
Дальыъ-гайнагчынын эюзцнцн електрикин тясириндян горунмасы цчцн мцдафия шцшяляриндян исти-
фадя едилир: ТЪ-3 нювц, ЕЪ-100 ишыг сцзэяъ синфи, 50 см-я гядяр эюрмя иля суда гайнаг вахты 3 тяс-
нифат нюмряли, ЭЪ-300, эюрмя 50 см артыг олдугда, 2 тяснифат нюмряли.
Ейни заманда мцдафия едян ТЪ-1 вя ТЪ-2 маркалы ишыг сцзэяъляринин, Б-1, Б-2, Б-3 синфинин,
3; 4 тяснифат нюмряляринин тятбиги мцмкцндцр. Цч болтлу дальыъ лявазиматларынын ишиндя мцдафия
382
шцшяляри лентин кюмяйи иля габагдакы иллйуминатора бирляшдирилмиш хцсуси ачылан васитя иля гурашдыры-
лыр.
Суалты гайнаг заманы гайнаг вя тикиш йерляринин тямизлянмяси, метал гырынтыларынын, галыгла-
рынын, эятирмялярин арадан эютцрцлмяси цчцн дальыъ-гайнагынын дешик вя йамаълары йохламаг цчцн
мяфтил сетка, ял чякиъи, йонгар вя буруъу олмалыдыр. Бору кямярляринин вя башга щидротехники
гурьуларын гайнаьы вахты, сятщин щазырланмасы вя тикишлярин сонракы тямизлянмяси УП 2014 А типли
ъилалайыъы машынларын кюмяйи иля апарылмалыдыр. Машина метал сеткалар вя галынлыьы 3…6 мм олан
авразив дискляр набору ваъибдир. Иши йериня йетирмяк цчцн лазыми дяринлик 30 м, изафи тязйиг
0,5…0,8 МПа системиндядир.
383
ФЯСИЛ 14. МАЭИСТРАЛ БОРУ КЯМЯРЛЯРИНИН
ТИКИНТИСИ ВЯ ИСТИСМАРЫ ДЮВРЦНДЯ ЯТРАФ МЦЩИТИН МЦЩАФИЗЯСИ
384
14.2. НЕФТ-ГАЗ ГУРЬУЛАРЫНДА МЕТАЛЫН КОРРОЗИЙАСЫНА ТЯСИР ЕДЯН АМИЛЛЯР
Металын коррозийасы – онун ятраф мцщитин тясири иля даьылма просесидир. Нефт- газ гурьулары-
нын коррозийасы онларын вахтындан яввял сырадан чыхмасына, технолоjи просеслярин позулмасына ся-
бяб олур.
Цмумиййятля, металын коррозийасы кимйяви вя електрокимйяви олмагла ики йеря айрылыр.
Кимйяви коррозийа заманы метал иля агрессив кимйяви компонентляр арасында эедян реак-
сийа нятиъясиндя металын ашынмасы вя йа даьылмасы баш верир. Мясялян, нефт чянляринин вя йа бору
кямярляринин коррозийасы кцкцрдлц нефт вя газын сахланымасы вя нягли заманы баш верир.
Кимйяви коррозийадан фяргли олараг електрокимйяви коррозийа заманы металын сятщиндя
мцхтялиф дяринликли вя формалы лякя вя кяща шякилиндя локал (йерли) даьылмалар ямяля эялир. Бу щалда
коррозийа просеси микро вя макро коррозийа просесляриня айрылыр.
Метал конструксийанын коррозийасы щаванын оксиэени вя атмосферин нямлийи нятиъясиндя баш
верирся, буна атмосфер коррозийасы дейилир. Бу нюв коррозийа бору кямярляринин йерцстц вя йа щава
кечидляриндя, щямчинин йерцстц нефт чянляриндя йараныр.
Йералты гурьуларын (чянлярин, бору кямярляринин вя с.) коррозийадан мцщафизя васитясиндя вя
методунда мцщитин вя торпаьын коррозийа габилиййятляри нязяря алынмалыдыр.
Торпаьын електрик мцгавимяти ня гядяр йцксяк оларса, ъяряйан да бир о гядяр аз олаъаг вя
бунунла ялагядар металын коррозийасы – даьылмасы азалаъагдыр. Торпаьын коррозийа фяаллыьы онун
хцсуси електрик мцгавимяти цзря ашаьыдакы эюстяриъилярля характеризя олунур.
Торпаьын
хцсуси електрик
5 5 10 10 20 20 100 100
мцгавимяти,
Ом.м
Торпаьын кор-
Чох йцксяк Йцксяк Артырылмыш Орта Ашаьы
розийа фяаллыьы
Торпаьын хцсуси електрик мцгавимятини тяйин етмяк цчцн мцхтялиф метод вя ъищазлардан исти-
фадя олунур. Бу методлар ичярисиндя дюрд електродлу метод даща эениш йайылмышдыр. Бу методла
хцсуси електрик мцгавимятини юлчмяк цчцн МС-08 типли потенсиометрдян истифадя олунур.
Нефт – газ кямярлярини вя чянлярини мцщафизя етмяк цчцн мцхтялиф конструксийалы материал-
лардан ибарят горуйуъу юртцк тятбиг олунур ки, бу да пассив мцщафизя методу адланыр.
Йералты маэистрал полад бору кямярлярини коррозийадан мцщафизя етмяк цчцн ики нюв
горуйуъу юртцкдян – нормал вя эцъляндирилмиш юртцклярдян истифадя олунур. Диаметри 1000мм вя
даща бюйцк олан нефт – газ кямяриндя йалныз эцъляндирилмиш горуйуъу юртцк тятбиг едилир. Бцтцн
щалларда горуйуъу юртцкляр агрессив шяраитдя йцксяк кимйяви дайаныглыьа, нейтраллыьа, механики
мющкямлийя, истилийя давамлылыьа, диелектриклик хассясиня, бору сятщиня йахшы йапышмаг вя
щидроизолйасийа габилиййятиня малик олмалыдырлар.
Метал нефт чянляринин дибинин хариъи сятщляри битум юртцйц иля мцщафизя олунмалыдыр. Яксяр
щалларда бору кямярляринин вя нефт чянляринин истисмар мцддятини артырмаг вя нормал
тящлцкясизлийини тямин етмяк цчцн онларын хариъи вя дахили сятщляри щям горуйуъу юртцкля, щям дя
електрик цсули иля мцщафизя олунурлар. Горуйуъу юртцйцн зядя вя насаз йери ИП -1-60 типли
зядяахтарыъы ъищазла ашкар едилир. Бу ъищазын иш принсипи, онун ики нюгтяси арасындакы потенсиаллар
фяргинин юлчцлмясиня ясасланыр. Бу эюстяриъинин максимал гиймятини билаваситя зядя цзяриндяки
електрод эюстярир. Минимал мцщафизя потенсиалыны ашаьыдакы дцстур иля тяйин етмяк олар:
U min t U min 18 (1 u t )
385
бурада, Умин-т – т0Ъ температурда минимум мцщафизя потенсиалы; Умин-18 – 180Ъ
температурда мцщафизя потенсиалы; u – потенсиалын температур ямсалы 0-180Ъ температур цчцн
u =0,003; 18 – 300Ъ температур цчцн u =0,01;
t tr 18 ;
тр – бору кямяринин диварынын йахынлыьында температурдур.
Маэистрал бору кямярляринин коррозийадан мцщафизяси катод протектор вя електродренаъ
гурьулары васитяси иля мцщафизя олунур. Електрик мцщафизя методу сярбяст мцщафизя тядбири ким ай-
рылгда тятбиг олунмур, чцнки гурьунун эцъц чох артар вя кямярин мцщафизя олунан сащясинин
узунлуьу чох сярт гысалыр. Она эюря дя бу нюв мцщафизя електрокимйяви цсулу тамамлайыр.
Катод мцщафизя цсулунда бору кямяринин сятщиндя мянфи потенсиал йарадылыр вя онун сят-
щиндян електрик ъяряйанынын чыхмасынын гаршысы алыныр. Бу мягсядля бору кямяри катода чеврилир вя
она даими ъяряйанын мянфи гцтбц, мцсбят гцтбц ися анода – йяни бору кямяриндян кянарда тор-
паьа басдырылмыш хцсуси електрод васитясиля бирляшдириллир (шякил 14.1). Нятиъядя ъяряйан хцсуси елек-
троддан бору кямяринин коррозийасынын гаршысыны алыр.
Протектор мцщафизя цсулу – бору кямярлярини вя диэяр гурьулары, катод мцщафизя цсулуну
тятбиг етмяк мцмкцн олмайан щалларда, тятбиг олунур. Бу цсул мцщафизя олунан гурьуларын
йахынлыьында торпаьа басдырылмыш електродлар – протекторлар васитясиля щяйата кечирилир. Протектор
мцзщафизя гурьусунун иш принсипи електролитя батырылмыш ики електродун гапанмасы заманы дюврядя
ямяля эялян ъяряйанын аз мянфи потенсиаллы електроддан (аноддан) даща чох мянфи потенсиаллы
електрода (катода) доьру щярякятиня ясасланыр.
Метал бору кямярляриндя коррозийайа гаршы УПДУ -57 типли електромагнит дренай
гурьусу даща эениш тятбиг олунур.
386
4,6 U
L lg max (14.1)
a 0,5U min
R1
a ; (14.2)
Rn
t
Rt (14.3)
10 3 d n
Рт – нин гиймяти ъядвял 14.1 – дян эютцрлцр.
Ъядвял 14.1.
Om mm 2
t 0 ,135
m
387
Бурада: Рщор – щоризонтал електродун мгавимяти Ом;
Rcx
RA
2
гябул едилир.
Ръх– катод стансийасынын мцщафизя схемасынын цмуми мцгавимятидир вя щесабламаларда
Ръх=0,3 Ом эютцрцлцр;
e – гоншу електродла бирликдя ишляйян електродун истифадя ямсалыдыр e 0,7 .
Дренаъ хяттинин (кабелинин) ен кясик сащяси, мм2;
ln
S , (14.7)
Rk
Om mm2
бурада, – дренаъ хяттин (кабелин) материалынын хцсуси мцгавимяти ;
m
ле – дренаъ хяттин (кабелин) узунлуьу, ле =100 – 200м гябул едилир.
Рк– дренаъ хяттинин мцгавимяти олуб, тяърцбц олараг Рк=РА гябул едилир. Яэяр дренаъ хят-
тинин ен кясийи даиряви оларса онда щямин хяттин тяляб олунан минимал диаметри
4S
d
олаъагдыр.
4. Анодун йерля бирляшмясинин ишлямя мцддяти
G
T , (14.8)
kgJH
Бурада: Э– йерля бирляшмя материалынын кцтляси (Э=1000-1200 кг гябул едилир);
к– истисмар мцддяти цчцн анодун йерля бирляшмяси-
нин нормал ишини тямин етмяк цчцн ещтийат ям
салы к=1÷1,3 гябул едилир.
эк–ярийябилян (щяллолабилян) йерля бирляшмя материалы
нын кцтлясидир.
5. Мцщафизя схеминдя эярэинлик дцшэцсц:
U cx J k RA RK z0 qaz J k Rcx (14.9)
2y
W
W (14.10)
388
14.5. МЕТАЛЫН КОРРОЗИЙАСЫНА ГАРШЫ ИНЩИБИТОРЛАР
Нефт – газ гурьуларынын метал щиссялярини коррозийадан мцщафизя етмяк цчцн тятбиг олунан
инщибиторларын су – нефт мцщитиндя мцщафизя габилиййяти електрометрик вя гравиметрик цсулла
мцяййян едилир. Инщибиторларын мцщафизя габилиййятини мцгайися етмяк цчцн ейни шяраитдя (мцщит,
инщибиторун гатылыьы, реъим), ейни метал нцмуняляри сынанылмалыдыр.
Електрометрик методла тядгиг, електродун потенсиалы, ъяряйан сыхлыьы арасында полйариза-
сийа яйриляринин гурулмасына ясасланыр. Сынаг мцщити – инщибиторлу вя инщибиторсуз су – нефт мцщити-
дир. Сынаг цчцн нцмуня коррозийайа мяруз галан гурьунун материалындан щазырланыр. Тядгиг
олунан електродун мцгавимяти 107 Ом – дан артыг олмалыдыр.
Гравиметрик метод метал нцмунянин чякисинин мцяййян вахт мцддятиндя инщибиторлу вя
инщибиторсуз су – нефт мцщитиндя дяйишмясиня ясасланыр ки, бу да коррозийа сцрятиня тясир едир. Кор-
розийа сцряти ашаьыдакы дцстурла тяйин едилир:
m m2
k 1 , (14.11)
s
0 i
Z 100 % (14.12)
0
Суалты бору кямярляри йер сятщиндя йерляшянбору кямярляриндян дцзцлмя методу вя хариъи тя-
сир хцсусиййятляри иля сечилир. Суалты бору кямярляриндя гяза сайы йер сятщиндя оланлардан яслиндя
чохдур. Онларын арадан галдырылмасына сярф олунан вясаит йеня дя йер сятщиндякиндян чохдур. Су-
алты бору кямярлярини гыса вя узун олмасы иля бир - бириндян айырмаг олар.
Гыса кямярляря узунлуьу бюйцк олмайан, суалты мянбядян кечян кямярляри аид етмяк олар.
Узунуна кямярляря ися су алтында йерляшян бюйцк щисся аиддир (дяниз, бюйцк эюл вя с.).
Суалты бору кямярляриндяки гязайа сябяб ашаьыдакылардыр:
1. Бору кямяринин материалынын иш реъиминин дяйишмясиндян, температурун дцшмясиндян вя
тязйигдян мющкямлийинин позулмасы;
2. Буз сащясинин вя йа айрыъа бузлаьын бюйцк галынлыьынын тясири;
3. Дибин йуйулмасы, диварда эярэинлийин артмасы.
Гязанын йаранмасы дахили вя хариъи сябябляря айырмаг олар.
Хариъи сябябя инсанын истещсал-тясяррцфат фяалиййяти, эямичилик, балыгчылыг, бору кямяри дцзцлян
йердяки торпаг ишляри, тябии шяраити нязяря алмагла су мянбяйинин дибиндяки ерозийалар, сцрцшмяляр,
тябии фялакятляр (зялзяля, туфан, фыртына) аиддир. Буз шяраити дя мцщцм рол ойнайыр. Шимал ра-
йонларында бузун галынлыьы о гядяр бюйцк ола билир ки, щярякят заманы о дибдяки бору кямярлярини
зядяляйир. Дахили сябяб бору кямяриндя эедян просеслярля ясасландырылыр. Бунлара борунун
дахилиндяки коррозийа просесляри, гайнаг тикишляринин вя дивар материалынын кющнялмяси вя с. аиддир.
Бору кямяринин ичярисиндянасазлыгла баьлы олараг тябии шяраитин дяйишмяси вя су мянбяйи
дибинин йуйулмасы нятиъясиндя суалты кямярин даьылмасы баш верир. Истисмар тяърцбяси эюстярир ки, бу
вахт кямярин даьылмасы гачылмаздыр.
Дибин йуйулмасы кичик дяринликлярдя кцляк дальасынын тясириня, мцхтялиф тябии ахынларынын
олмасына (галхыб, енмя, апвеллинг, даунвеллинг вя с.) ясасланыр. Су щярякятинин башга нювляринин
389
гейри- стасионар факторларына уйьунлуьунун нятиъясиндя ямяля эялмяси ясас рол ойнайыр; мясялян;
щенгмйур дювраны. Йуйулманын ямяля эялмясиндя ясас ролу диб грунтунун физики – механики
хцсусиййяти ойнайыр. Адятян, щесабат апармагдан башга йуйулманын олмадыьына ямин олмаг
цчцн лабораторийа сынаг тядгигатлары да нязярдя тутулур.
Суалты бору кямярляринин иншасында апалыран ишлярин сащилйаны еколоэийайа тясири хяндяклярин
газылдыьы вахт дампингли грунтла ялагялидир, бу да суда асылылыг гарышыьынын артмасына, онун шяффаф-
лыьынын азалмасына вя биоэен елементлярин диб эятирмяляринин чыхмасына эятириб чыхарыр. Суйун йу-
хары сятщиндя асылылыг гарышыьынын артмасы онун галынлыьынын гейри-мцнтязям гызмасына сябяб олур.
Бу вахт суйун йухары сятщи эцняш радиасийасы енерjисинин адсорбсийасы сябябиня даща чох гызыр,
ашаьы сятщляр ися сойуг олур, беля ки, гарышыг онун кечмясиня манея олур. Онларын тябии пайланма-
сында температур фярги кифайят гядяр олур ки, бу да бязи дяниз организмляринин популйасийасыны
позур.
Гарышыг асылылыг щям дя дяниз щейванларына механики тясир едир, бу да онларын хитин габыьы иля
юртцлмямяси сябябиндядир. Бу тясир онларын чох вахт мящв олмасына эятириб чыхарыр.
Суйун шяффафлыьынын азалмасы илкин сявиййянин ашаьы дцшмясиня сябяб олур. Гарышыг асылылыьын
26 г/куб.м гядяр суда галхмасы фотосинтезин сцрятини икигат азалдыр.
Бору кямярляринин дцзцлмяси цчцн хяндяклярин газылмасы вахты, чятин йатан асылылыьын суйа
дахил олмасында максимал щесаб суткада 115 мин т чата биляр.
Грунтун тюкцлмяси цчцн йерин сечилмяси вя ишлярин регламенти чох чятин мцщяндиси тядбирдир.
Грунтун тюкцлдцйц йер еля сечилмялидир ки, гиймятли балыг нювляриня вя башга щидробионтлара чох
тясир етмясин. Бундан башга юзцапаран диби ачыг баръалардан истифадя етдикдя, йцклямя вахты
баръада ямяля эялян гарышыьын вя асылылыьын йайылма истигамяти щесаба алынмалыдыр.
Дяниз нефт-газ мядянляринин кяшфи вахты ямяля эялян чирклянмя ясасян цч мянбя иля баьланыр:
– дяниз платформасында гяза;
– нефт вя нефт мящсуллары дашыйан танкерлярдя гяза;
– дянизя тюкцлян бюйцк вя кичик чайлардан кечян нефт няглиййатынын сащилйаны обйектлярдя
гязасы.
Дцнйа океанынын чирклянмясиндя дяниз газма платформаларын да гошулмасы артыр. Беля ки,
1977-ъи илдя Шимал дянизиндя, Норвеч шящяри Ставанэердян 270 км аралыда платформалардан бириндя
щцндцрлцйц 50 м олан нефт фонтаны галхды. Дянизя 25 мин тон нефт ахыдылды, бу 4 мин км2 сащядя
нефт лякяляринин йайылмасына сябяб олду.
Цзян газма гурьуларында вя дяниздяки стасионар платформаларындакы гязанын сябябляри ня-
инки гурьунун юзцндяки ири зядялярля, щям дя тяяссцф ки, бюйцк инсан тяляфаты иля баьлыдыр.
Цмумиййятля, 1970-ъи илдян 1983-ъц илляря кими дцнйа континентал шелфиндя ашаьыдакы гязалар
баш вериб:
- ПБУ – 536:
– ДСП – 189.
ПБУ-дакы гязаларын цмуми сайындан:
– 45 щалда газма гурьулары тамамиля мящв олуб;
– 68 щалда гурьуларда ири зядяляр йер алыб.
– 423 щалда кичик зядяляр баш вериб.
Инсан тяляфаты иля нятиъялянян гязаларын сайы ашаьыдакы кими пайланыр:
1970-1974 ъи ил – 29
1975-1978ъи ил – 26
1979-1982 ъи ил – 29
Гязаны тюрядян сябябляр ашаьыдакылардыр:
– туфан вязиййяти – 84
– тоггушма – 87
– йаньынлар, партлайышлар – 50
– нефт вя газын тюкцлмяси – 11
390
– гурьу конструксийасынын зядялянмяси – 78
ДСП-дя 1970-1982-ъи илдя 189 гязадан
– платформанын мящви – 16
– ири зядяляр – 23
– кичик зядяляр – 15
ДСП-дяки гязаларын сябябляри ашаьыдакылардыр:
– фыртына шяраити – 12
– тоггушма – 53
– нефт вя газын тулланмасы – 55
– нефт вя газын сызмасы –5
Инсан тяляфаты иля нятиъялянян ян катастрофк гяза Шимал дянизинин Британийа бюлмясиндя 1988-
ъи илдя дяниз стасионар платформасында олмушдур. 167 няфяр щялак олмуш, платформа юзц тамамиля
даьылмыш, нефтин Бюйцк Британийада чыхарылмасы узун мцддят ярзиндя 10% азалмышдыр. 1979-ъу илдя
Шимал Норвеч бюлэясиндя йарымйцклянмиш эями «Александр Шейланд» мцвазинятини итирмяси нятиъя-
синдя ашмышдыр, бу да 121 няфярин юлцмцня сябяб олмушдур. Буна бянзяр гязалар ъядвял 14.2-дя
эюстярилир.
Ъядвял 14.2.
Селдяки гязаларын ардыъыллыьы
Гязанын нятиъяляри тякъя техники систем вя тящлцкясизлийин идаря едилмясиндян асылы олмайыб,
щям дя фювгяладя щалларын ишиндян асылыдыр. Статистик мялуматлар эюстярир ки, зяиф тялиматландырымыш
ишчи щейяти иш габилиййяти гяза вязиййятиндя 12,5-25% сахлайыр (сойугганлыьыны), 50-75%-и юзцнц ити-
рир вя эюстяриш эюзляйир, 12,5-25% -и горхуйа дцшцр. Буна эюря дя сярт Арктика шяраитиндя нефт-
газын чыхарылмасында тящлцкясизлийи тямин етмяк цчцн фювгяладя щалларда щярякят системинин шяхси
сянайесинин йарадылмасы тяляб олунур.
Щяр ил нефтин танкерля дашынмасы вахты нефт ахмасы нятиъясиндя гязалар баш верир. 1967-ъи илдя
Либерийанын «Торри Канйон» супертанкериндя баш верян гяза хябярдарлыг тядбирляринин эюрцлмяси-
ня сябяб олду. Гяза нятиъясиндя 100 мин тон хам нефт дянизя ахды, бу да инэилис вя франсыз дяниз
сащилляриня йайылды, чохлу сайда дяниз щейванлары мящв олду. 1978-ъи илдя «Амоко Кадис» танке-
риндяки гяза нятиъясиндя дянизя 220 мин тон нефт ахды.
Нефт нягл едян борулар дяниз вя щидротехники гурьулара аид олмаса да, мцасир лиманларын
391
айрылмаз щиссясидир. Бору няглиййаты нефт вя газы нягл етмяк цчцн ян етибарлы васитялярдян биридир.
Бунунла беля нефт нягл едян боруларын хятти щиссясиндя баш верян гяза щаллары мцхтялиф сябяблярдян
йараныр ки, бу да ясас етибары иля онларын лайищялянмясиндя, тикинтисиндя вя истисмарында мювъуд
олан тябии шяраитдян вя сосиал мцщитдян асылыдыр.
Статики мялуматлара ясасланараг маэистрал нефт кямярляринин гязайа уьрамасында 10 груп
факторлар мцяййян едилмишдир ки, онларда да ясасян гяза щалларынын баш вермясиня сябяб олур. Бу
факторлар щаггында мцфяссял мялумат ъядвял 14.3-дя верилмишдир.
Ъядвял 14.3
Нефт нягл едян боруларын гязайа уьрамасынын ясас сябябляри
Групун
№ Груп амилляринин адлары
щиссяси %-ля
1 Хариъи антропоэен тясирляр 20,0
2 Йералты коррозийайа уьрама 2,0
3 Атмосфер коррозийасына уьрама 2,0
4 Дахили коррозийайа уьрама 20,0
5 Бору вя аваданлыгларын истещсалынын кейфиййяти 15,0
6 Тикинти-гурашдырма ишляринин кейфиййяти 15,0
7 Сынагларын вахты вя кейфиййяти 5,0
8 Конструктив – технолоjи амилляр 5,0
9 Тябии тясирляр 10,0
10 Истисмар амилляри 6,0
Ъядвялдя эюстярилян гяза щаллары ян чох истифадя олунан 720 мм-лик бору кямярляри цзря
кечмиш ССРИ-дя апарылмыш мцшащидяляр ясасында тяртиб едилмишдир.
Ъядвялдян эюрцндцйц кими боруларда баш верян гяза щалларынын 30%-я гядяри боруларын ща-
зырланмасынын кефиййяти вя монтаъы иля баьлыдыр; гязаларын 24%-и коррозийа просесляри иля, 20%-я гя-
дяри хариъи тясирлярля вя 10%-я гядяри тябии тясирляр алтында баш верир.
Бору кямярляриндя баш верян гязаларын билаваситя нятиъяляри ашаьыдакылардан ибарятдир:
– боруда баш верян гяза нятиъясиндя нефт мящсулларынын торпаьын вя йа суйун сятщиндя
йайылмасы;
– бу вя йа диэяр мянтягяйя нефтин верилмясинин дайандырылмасы истещсал просесинин вя енерjи
тяъщизатынын дайандырылмасына сябяб олур.
Нефтин тюкцлмяси ян тящлцкяли еколоjи вя малиййя иткиляри иля баьлы олмагла бярабяр нефт нягл
етдирян ширкят вя йерли инзибати тяшкилатлар цчцн чох бюйцк иткидир. Нефт кямяринин гурудан кечян
щиссясиндя гяза баш вердикдя бу гяза щалы ашаьыдакы щалларда мцшаият олуна биляр:
– нефтин, торпаьын вя су обйектляринин сятщиня тюкцлмяси онун йанмамасы иля мцшащидя олу-
нур;
– нефтин, торпаьын вя су обйектляринин сятщиндя тюкцлцб йайылмасы йайылма сятщиндя йаньынла
мцшащидя олунур.
Гяза вязиййятинин биринъи щалы цчцн инкишафы щям тябии щал цчцн, щям дя йахында мяскунлашан
ящали цчцн ъидди тящлцкя йарадыр. Сугябуледиъи гурьуларын йахынлыьында нефт кямярляринин гязайа
уьрамасы бюйцк тящлцкя мянбяйи сайылыр. Карбощидроэенлярдя зянэинляшмиш су нягл едян боруларын
дахили диварларынын сятщиня йайылмаьа вя су щазырлайан стансийаларын аваданлыгларынын чирклянмяси-
ня сябяб олур. Бу да системин коррозийайа уьрамасына сябяб олур вя онун тямизлянмясиндя ъидди
чятинлик йарадыр. Бу да юз нювбясиндя суда щялл олан карбощидроэенлярин узун мцддят ярзиндя
щядди бурахыла билян гиймятиндян чох олмасына эятириб чыхарыр.
Икинъи щал цзря гязанын баш вермяси биринъидя олмасындан даща чох тящлцкялидир. Чцнки, йу-
харыда гейд олунан негатив щаллара мцхтялиф обйектлярдя йаньын баш вермяси вя ятраф мцщитин
кимйяви вя биолоjи чирклянмяси дя ялавя олунур. Гейд етмяк лазымдыр ки, нефт вя нефт мящсулларынын
алчаг температурда йанмасы ятраф мцщитя кцлли мигдарда зящярляйиъи маддялярин пайланмасына
эятириб чыхарыр. Она эюря дя ятраф мцщитя йайылмыш нефтин йандырылмасы иля гязанын арадан галдырыл-
масы алдадыъыдыр.
392
14.9. ЧАЙЛАРДА БУЗ ЮРТЦЙЦ ОЛДУГДА НЕФТ ВЯ НЕФТ МЯЩСУЛЛАРЫНЫН СЯТЩЯ
ЙАЙЫЛМАСЫНЫН НЯТИЪЯЛЯРИ
Су мцщитинин нефт вя нефт нягл едян мящсуллары боруларын гязасы нятиъясиндя чирклянмяси вя су
сятщи буз баьламыш олдугда онун нятиъяляринин арадан галдырылмасы олдугъа актуал проблемдир.
Тяяссцф ки, бу истигамятдя апарылмыш тядгигат ишляри олдугъа мящдуддур. Бахылан проблемин акту-
аллыьы бир дя онунла ялагядардыр ки, суда щялл олмуш оксиэенин мигдары су сятщи буз баьладыгда як-
сяр щалларда ъидди шякилдя азалыр. Она эюря дя су сятщинин буз баьламасы гыш мювсцмцндя балыгла-
рын кцтляви сурятдя мящв олмасына сябяб олур. Суйун сятщи нефт вя нефт мящсуллары иля чиркляндикдя,
тябии щалда суда щялл олан оксидляшмиш оксиэен, щидробиотонун кцтляви сурятдя мящв олма тящлцкя-
сини артырыр.
Буна мисал олараг, Шелон чайы сащилиндя аь нефт сахлайан паркда нефт нягл едян кямярин
даьылмасы нятиъясиндя баш вермиш гязаны эюстярмяк олар. Бу гязанын нятиъяляри ятраф мцщити мцща-
физя едян мяркязин йаратдыьы експедисийанын эюрдцйц иш нятиъясиндя мцяййян едилмишдир. Бу експе-
дисийанын тяркибиня Санкт-Петербург Политехник институтунун ямякдашлары дахилдир. Експедисийанын
мягсяди Шелон чайы иля ялагядя олан су мянбяляриндя аь нефтин йайылма сярщядлярини мцяййян ет-
мяк, су системинин мцхтялиф нюгтяляриндя вя мцхтялиф дяринликляриндя чирклянмянин консентрасийа-
сыны юйрянмякдян ибарят иди. Карбощидроэенин консентрасийасынын дяйишмясинин мониторинги Ше-
лон чайынын ахыны истигамятиндя, еляъя дя, Илмин эюлцнцн дюрд нюгтясиндя вя ъямиси 82 км мясафя-
дя цч ай мцддятиндя юйрянилмишдир. Гяза феврал айында щаванын температуру -300Ъ олдугда баш
вермишдир. Буна алчаг температур нятиъясиндя чугун баьлайыъынын даьылмасы сябяб олмушдур. Бу
гяза нятиъясиндя 380 тон аь нефт яввялъя торпаьа тюкцлмцш, сонра ися Илмин эюлцня тюкцлян Шелон
чайына кичик ахарлар васитясиля тюкцлмцшдцр. Чай вя эюл буз гаты иля юртцлмцшдцр ки, онунда галын-
лыьы 30 см-дян 40 см -я гядяр олмушдур. Бу да щалгавари газма цсулу иля эютцрцлмцш ахарларда
суйун сятщи сярбяст олараг галмышдыр. Суйун нцмунялярини эютцрмяк цчцн газма цсулундан исти-
фадя едилмишдир вя щяр 100м, 200м, 500м, 1,0 км, 3,0 км, 8,0 км, 26,0 км вя 82,0 км-дян бир су-
дан нцмуняляр эютцрцлмцшдцр. Нцмуняляря ясасян суйун сятщиндян 1м вя 3м дяринликлярдя йерля-
шян щоризонтлардан эютцрцлмцшдцр. Нцмуняляр гязадан ики эцн сонра, сонралар ися цч эцн, бир ай
ярзиндя эютцрцлмцшдцр. Эютцрцлмцш нцмуняляр щидрокимйяви лабораторийайа эюндярилмиш вя бу-
рада карбощидроэенин консентрасийасынын дяйишмяси эюстярилмишдир.
Чайын ахары истигамятиндя 26 км мясафядя йерляшян Солти гясябясинин инзибати бинасынын су
борусундан да нцмуняляр эютцрцлмцшдцр. Дюврцлцлцк бахымындан нцмунялярин эютцрцлмяси тяд-
гигатлар башладыгдан цч эцн сонра, сонралар ися щяфтядя бир дяфя ики ай мцддятиндя эютцрцлмцшдцр.
Эютцрцлмцш нцмунялярин тядгиги эюстярмишдир ки, суда карбощидроэенин консентрасийасы щям чай
мяърасынын ени бойунъа, щям дя чайын ахары истигамятиндя ясаслы сурятдя дяйишир. Бундан башга,
гейд олунмушдур ки, суйун дяринли йиндян вя замандан асылы олараг дяйишир. Щямчинин буз нцму-
няляринин тядгиги нятиъясиндя мцяййян едилмишдир ки, нефт мящсулларынын буз тяряфиндян сорбсийасы
баш вермямишдир. Буз вя су сярщяддиндя чайын мяърасында карбощидроэенин консентрасийасынын
йайылмасы тяхминян йарымемприк турбулент диффузийасы нязяриййясиня уйьун эялир. Там гарышманын
створу чайын ахары бойунъа 28 км мясафядя йерляшмишдир. Бурада ахынын сцряти 7 см/сан, суйун
сярфи ися 0,07 м3/сан олмушдур.
Щ(м) Щ(м)
0 0
1 1
2 2
3 3
0 1 4 Ж(мг/л) 0 1 2 3 4 Ж(мг/л)
а) 2 3
393 б)
Шякил 14. 1. Чайын дяринлийи бойунъа гязадан ики эцн сонра
карбощидроэенин консентрасийасынын дяйишмя графикляри
394
14.10. NEFT NƏQL EDƏN KƏMƏRLƏRDƏ QƏZA NƏTİCƏSİNDƏ AXIDILAN
NEFTİN HƏCMLƏRİ
395
rayonda buna misal olaraq gəmiçiliyi, balıq ovunu, torpaq işlərinin görülməsini aid etmək
olar.Bundan əlavə təbii şəraitin dəyişməsi ilə bağlı olan eroziyalar, torpaq sürüşmələri, təbii
fəlakətlər (zəlzələlər, fırtınalar, qasırğalar və s.) boru kəmərinin qəzaya uğraması ilə nəticələnir.
Daxili proseslər nəticəsində baş verən qəzalar boru kəmərinin özü ilə bağlıdır (boru kəmərinin
korroziyaya uğraması, dalğa təzyiqindən iş rejiminin pozulması nəticəsində qaynaq tikişlərinin və
borunun divar materialının möhkəmliyinin itirilməsi).
Sualtı boru kəmərlərinin qəzaya uğramasında sututarlarının dibinin yuyulması başlıca rol
oynayır. Dənizin dibinin yuyulması kiçik dərinliklərdə külək, dalğa və müxtəlif təbiətli sualtı
axınların təsirindən baş verir. Dibin yuyulmasında qruntların fiziki-mexaniki
xarakteristikalarının da rolu böyükdür.
Neft nəql edən stansiyaların neft rezervuarları parkı neft məhsullarının saxlanmasına
xidmət edir, energetika, nəqliyyat obyektlərinin aramsız işini təmin edir, son illərdə rezervuar-
ların qəzaya uğraması artmışdır. Belə ki, 1986-cı illə müqayisədə rezervuarlarda baş verən qəzalar
praktiki olaraq iki dəfə artmışdır.
Qeyd etmək lazımdır ki, bu artım iki səbəbdən baş verir:
1. 70-ci illərdən başlayaraq iri çənlərin ( tutumu 20, 30 və 50 min m3 ) böyük ölçülərdə
tikilməsi onlarda yaranan lokal obyektlərin artmasına səbəb olmuşdur. Hal-hazırda baş verən
qəzaların 90%-i həcmi 10000 m3-dən böyük olan rezervuarlarda baş verir.
2. Mövcud inşaat materialları və qaydalarının qüsurlu olması, layihələnmədə, tikintidə və
istismarda buraxılmış səhvlər qəza hallarının artmasına səbəb olmuşdur.
Rezervuar konstruksiyalarında qəza hallarının paylanma tezliyi bunun baş verməsində əsas
fiziki amillərə görə cədvəl 14.4-də verilmişdir.
Rezervuar parklarında yanğın hallarının baş vermə səbəbi kimi onlarda karbohidrogen
buxarlarının yanğın üçün təhlükəli olan konsentrasiyanın yaranması və əhatə olunmuş sahədə
qatışığın partlama təhlükəsidir.
Təhlükəli amillərə aşağıdakılar aiddir:
1. Rezervuarların böyük və kiçik nəfəsalma prosesində neftdən karbohidrogen
buxarlarının ayrılması;
2. Texnoloji avadanlıqlardan nəzərdə tutulmayan neft axması;
3. Neftlə çirklənmiş suyun rezervuardan kənarlaşdırılması;
4. Qəzalıı rezervuarlardan və gətirici borulardan neftin axması;
5. Rezervuarların dağılması nəticəsində neftin axması.
Cədvəl 14.4.
396
ilə əlaqərdardır. Neft rezervuarlar parklarında yanma mənbələrinin səbəbləri 14.5-ə
göstərilmişdir.
Rezervuar parklarında qəza halları aşağıdakı üç halda baş verə bilər:
1. Rezervuarın dağılması nəticəsində yanğın baş vermədən neftin dağılması;
2. Rezervuar və ya mühafizə zonasında yanğın baş verməsi;
3. Rezervuarda və ya mühafizə zonasında karbohidrogen buxarlarının yanğınla
müşahidə olunan partlayış.
Əgər axıdılan neft mühafizə zonasından kənara çıxmırsa, birinci halda qəza hadisənin baş
verməsi təbii mühit və insanlar üçün bir o qədər təhlükə yaratmır.
Cədvəl 14.5
Rezervuar parklarında yanma mənbələri
Mənbə Paylanma, % - lə
Rezervuarlarda təmir işinin aparılması 23,5
Atmosfer elektriki 9,2
Statik elektrik 9,7
Elektrik avadanlığının nasazlığı 11,7
Başqa mənbələr (yandırılma, özüyanma, funksion qığılcımlar, açıq
45,9
alov və s.)
İkinci halda qəza hadisənin baş verməsi insan həyatı üçün böyük təhlükə yaradır. Buda
yanma prosesində toksiki təsir edən maddələrin ayrılması yanğının və istilik təsiri ilə bağlıdır.
Karbohidrogen buxarının partlayışı ilə müşahidə olunan qəza halları, ətraf mühitə və əhaliyə
zərbə təsiri formasında özünü göstərir.
Нефт кямярляриндяки гязалар чян паркларындакы гязаларла мцгайисядя даща бюйцк щяъмли
ахынын йаранмасына сябяб олур. Бундан башга нефт кямярляриндяки гяза ещтималы онун хятти
юлчцляринин олмасындан иряли эялир.
Нефт кямярляриндя гязанын ясас сябяби коррозийа вя хариъи тясир нятиъясиндя боруларын
зядялянмясидир. Бору голларынын айрылыгда гайнаг тикишляри ян тез тясиря мяруз галан щиссясидир.
Бундан башга йерли ящалинин тясяррцфат фяалиййяти иля баьлы тясирлярдя тез-тез мцшащидя олунур
(тракторлар вя б). Боруларын бцтювлцйцнцн позулмасы, борунун ясасындакы йаьынтынын гейри-
мцнтязям олмасы иля дя изащ едиля биляр. Бору кямяринин бцтювлцйцнцн позулмасы нятиъясиндя баш
верян гяза ахмасы ики щалда мцмкцндцр: борунун там даьылмасы вя дешик ямяля эялмяси.
Биринъи щалда нефтин сярфинин дешикдян амасы чюх бюйцкдцр. Анъаг боруда тязйигин кяскин
дцшмяси нятиъясиндя гяза тез ашкарланараг локаллашдырылыр. Икинъи щалда нефтин сярфи аз олур вя
тязйигин дцшмясинин ашкарланмасы чятин олур. Бу щалда, ахманын цмуми щяъми биринъи
щалдакындан даща чох ола биляр.
Бору кямяринин там даьылма вариантына бахаг. Бу щалда ахан нефтин щяъми ашаьыдакы кя-
миййятлярдян тапылыр:
– зядя йарандыьы андан насосун сюндцрцлдцйц она гядяр олан дюврдя ахманын щяъми;
– насосун дайандыьы андан гапы бальанана гядяр ахманын щяъми;
– гяза бюлмясинин бошалмасы нятиъясиндя ахманын щяъми.
Ахма ашкар едилдикдян сонра насосун баьланмасынын орта вахтыны 2,0 дягигяйя бярабяр,
гапынын баьланма вахтыны 7,0 дяг. гябул етмяк олар. Балтик бору кямярляри системи цчцн йериня
йетирилмиш щесабатлар эюстярир ки, бору кямяринин даьылмасы нятиъясиндя ахан нефтин щяъми
2001500 куб.м арасындадыр.
Маэистрал бору кямяриндя гязанын дяряъясини гиймятляндирмяк цчцн критерийа кими ахма
щяъминин ещтимал гиймяти истифадя олундугда (1000 км узунлуьу илдя 1 тон) бу щалда ашаьыдакы-
лар гябул едилир:
397
– 0,1 тондан аз – ашаьы риск дяряъяси, ялавя мцгавиля тядбирляри тяляб олунмур;
– 0,1-100 тон – орта риск дяряъяси, дяйяри яразилярдя вя акваторийаларда ялавя мцдафия тядбир-
ляри тяляб олунур;
– 100 тондан чох – йцксякдир, ялавя мцдафия тядбирляри тяляб олунур.
Нефт кямяринин йолуну лайищяляндиряркян билмяк лазымдыр ки, гяза баш верян щалда инсанла-
рын саьламлыьына вя фяалиййятиня щансы зийандяйя биляр. Бу рискин зийаны ашаьыдакы кими тяйин едиля
биляр:
R P(Y , D) P( E / Y , D) (14.13)
Бурада П(Й,Д) – бахылан нюгтядя зярярли маддялярин йайылма дозасынын дцзцлмя ещтималы
(Д) вя йахуд башга тясир (Й);
П(Е/ЙД) – зярярли еффектин мцяййян сявиййядя йаранма ещтималыдыр вя бу нюгтядя эюстярилян
факторлара тапылыр.
Бору кямярляриндяки гяза нятиъясиндя инсан груплары цчцн зийан риски ашаьыдакы асылылыгла ще-
саблана биляр:
Р=НРъД (14.14)
Бурада Н-адамларын сайы;
Ръ- соматик еффктли риск ямсалы (сящщятин писляшмясинин дягиг ифадя олунма яламятляри);
Д- зярярли маддялярин дозасы.
Риски гиймятляндиряркян тяйин едилир:
– бору кямяри йолунда йерляшян яразилярин, районларын вя обйектлярин риск сявиййяси вя онла-
рын норматив гиймятлярля мцгайисяси;
– нормативдян артыг риск сявиййяли яразилярдя хцсуси мцдафия тядбирляри тяляб олунур.
Бир вя йа бир нечя мцмкцн гязанын тюрятдикляри нязяря алынарса, орта асылы риск сявиййяси тяйин
олунур. Бу вахт гязанын щяр бир вариантына тюрятдийи фясадлары нязяря алан аьырлыг ямсалы верилир.
Ямсалларын ъями ващидя бярабяр олмалыдыр.
Рп=киПи (Й,Д) Пи (Е/Й,Д) (14.15)
Бурада Рп – орта асылы риск;
ки – аьырлыг ямсалы;
и – гяза;
Пи (Е/Й,Д) – зийанлы еффектин формалашма ещтималыдыр.
Бязи щалларда гязанын ямяля эялмя ещтималы ашаьыдакы ифадя иля тапылыр:
Рп=ЙПаи П(Й,Д) Пи (Е/Й,Д) (14.16)
Маэистрал бору кямяри тикинтиси вя истисмары дюврцндя ятраф мцщитин мцщафизясиня дцзэцн
ямял едилмяси цчцн Азярбайъан Республикасы Дювлят Нефт Ширкятинин «Нефтгазтикинти» трести
тяряфиндян гайдалар щазырланмыш вя щяйата кечирилмишдир. Бу гайдаларда ятраф мцщитин
мцщафизясиндя мягсяд нядир, щансы шяраити ящатя едир, няйя ясасланыр, апарылаъаг ишин методу,
тяряфляр арасында баьланаъаг мцгавилялярдя эюрцляъяк ишляря еколоjи бахыш, сащядя щазырлыг – бярпа
ишляринин эюрцлмяси, сянайе туллантыларынын идаря олунмасы вя она нязарят, чирклянмянин гаршысыны
алмаг, тяляб олунан ишляря ъавабдещлик дашыйан шяхсляр вя диэяр мясяляляр юз яксини тапмышдыр.
Ширкят тяряфиндян щазырланмыш ятраф мцщитин мцщафизяси гайдаларын мязмуну ашаьыдакы кимидир:
– щансы сащяляри ящатя едир – маэистрал бору кямярляринин кечдийи бцтцн сащяляр, инзибати
дцшярэя вя чай кечидляри няйя ясасланыр?
Ямяк мяъялляси; ИСО – 14001 стандартларынын тялябляри; «Еколоjи тящлцкясизлик щаггында»
398
ганун 1999; Истещсалат вя мяишят туллантылары щаггында» ганун 1998; норматив (бейнялхалг вя
милли) сянядляр топлусу; бейнялхалг вя мили тялябляр.
Апарылаъаг ишин методу:
– лайищянин йериня йетирилмяси цчцн мцгавиля шяртляринин вя СТЯММ планынын щяйата
кечирилмяси;
– лайищянин мцвафиг еколоэийа гурумларындан експертизадан кечирилмяси;
– сащянин гиймятляндирилмиш еколоjи аспектляринин даима нязарятдя сахланылмасы;
– сащянин санитар – эиэийеник говшагларынын санитар – эиэийеник тялябляря уйьун истифадясиня
нязарят едилмяси;
– сащядя формалашан туллантылар цчцн тяйинаты цзря тулланты габларынын йерляшдирилмяси;
– сащядя формалашан су туллантыларынын утилизасийасынын йерли ганунлар чярчивясиндя
низамланмасы;
– сащянин флора вя фаунасынын юйрянилмяси. Сащядя йашайан щейванат аляминин сийащысынын
щазырланмасы, биткиляр аляминин юйрянилмяси вя онларын тохумларынын топланмасы;
– газынты заманы щяр щансы бир археолоjи вя мядяни ирс галыглрына раст эялинярся, бу заман
йерли Археолоэийа вя Етпографийа органларына мцраъият едилмяси;
– торпаьын мцнбит гатынын мцгавиля шяртляриня уйьун сиврилиб кянара йыьылмасы;
– газынты заманы раст эялинян надир щейванларын (тысбаьа, кирпи, гуш йувалары вя с.) щямин
сащядян башга йеря кючцрцлмяси (ян азы 50 м) вя йа мцвафиг йерляря тящвил верилмяси;
– газынты заманы чирклянмиш торпаг сащяляриня раст эялинярся, щямин сащянин чирклянмиш
торпагдан тямизлянмяси;
– бору кямяри хяндяйя йерляшдирилдикдян сонра якс долдурма заманы яввял минерал, сонра
ися мящсулдар гатын юз яввялки вязиййятиня гайтарылмасы;
– маэистрал бору кямярляринин тикинтиси баша чатдырылыб истифадяйя верилдикдян сонра яразидя вя
кямяр кечдийи сащялярдя бярпа ишляринин апарылмасы;
– щямин сащялярин туллантылардан тямизляниб яввялки вязиййятя салынмасы;
– фаунасы позулмуш сащялярдя яразини бярпа едя биляъяк битки тохумларынын сяпилмяси;
– маэистрал бору кямярляринин тикинтиси заманы формалашан мяишят вя сянайе-истещсалат
суларынын ахыдылмасына нязарят едилмяси, бу ахыдылма цчцн Еколоjи ганунлара вя ИСО -14001
стандартынын тялябляриня уйьун мцвафиг тядбирлярин ишляниб щяйата кечирилмясидир.
– маэистрал бору кямяринин тикинтиси заманы истифадя олунан суларын ахыдылмасына мцвафиг
дювлят органларындан иъазя алынмалыдыр. Истещсалат суларынын сянайе суларына гатышдырыб хцсуси
йерляря, о ъцмлядян, канализасийайа ахыдылмасы цчцн ашаьыдакы шяртлярин мцяййянляшдирилмяси
ваъибдир. Бурада ахыдылма йери, ахыдылан суйун тяркиби, хассяси вя формалашдыьы йер, суйун щяъми
мцяййян едилмялидир.
Мяишят вя истещсалат суйунун щяъми вя ахыдылма йери тяйин олунур. Бцтцн мяишят вя истещсалат
сулары (мяишятдя истифадя едилян вя кямярин сынаьы заманы истифадя едилян сулар) тулланты кими
характеризя олунур вя онун тяркиби мцяййянляшдирилир. Бцтцн истифадя олунмуш чирклянмиш сулар
нейтраллашдырылыр, (пЩ=6,8-7,2; анализ эюстяриъиси) вя норматив сянядляр тясдиг едиляряк разылыг алыныр.
Яэяр мцяййян едился ки, норма йол верилян щяддядир, онда тулланты канализасийа шябякясиня ахыдыла
биляр.
Мяишят вя сянайе-истещсалат суларынын ахыдылмасы иля баьлы ашаьыдакы гайдалара ямял етмяк ла-
зымдыр:
– онларын тяркиби (тямиз, нормайа уйьун олмасы) тяйин едиляркян норматив сянядляря ясасла-
нараг йохланылыр. Яэяр мцяййян едился ки, норма йол верилян щяддядир, онда тулланты канализасийа
шябякясиня ахыдыла биляр.
– онларын тяркиби чирклянмя нормадан артыг оларса, онда онун ахыдылмасына иъазя верилмир.
– яэяр истещсалат сащяси канализасийа шябякясиндян хейли аралыдырса вя туллантылары дашымаг иг-
тисади бахымдан сярфяли дейился, онда бу ъцр туллантылар дягиг анализ едилиб хцсуси айрылмыш тулланты
сащясиня ахыдылыр.
– суларын тяркибинин анализи хцссуи дювлят гуруму тяряфиндян апарылыр вя рясми сяняд верилир.
Туллантыларын идаря едилмяси. Маэистрал бору кямярляринин тикинтиси заманы формалашан еколоjи
ганун вя гайдалара уйьун сахланылмасы, габлашдырылмасы вя кянарлашдырылмасы тядбирляринин щяйата
399
кечирилмяси вя онлара нязарятдян ибарятдир.
Туллантылар. Щяр щансы истянилян материаллардан ямяля эялян, сянайе ахмалары вя йа мцяййян
бир просес заманы арзу едилмяз формада йаранан галыг маддяляри, утилизасийа олан кющнялмиш ха-
раб олмуш истянилян маддя вя йа ъисим, щяр бир лазымсыз шей тулланты щесаб олунмур. Онун тулланты
олмасы сцбут олундугдан сонра ону тулланты щесаб етмяк лазымдыр.
Маэистрал бору кямярляринин тикинтиси заманы формалашан туллантылар «нязарят едилян тулланты-
лар» кими гябул олунур вя 3 група бюлцнцр:
а) Тякрар емала йарарлы тулланты – бурада тякрар емалдан сонра истифадяси мцмкцн олан ме-
тал, аьаъ, картон вя каьыз нязярдя тутулур.
б) Цмуми туланты – бурада бцтцн тящлцкясиз вя тякрар истифадя едилмяйян, нязарят едилян тул-
ланты ахыны нязярдя тутулур.
ъ) Хцсуси тулланты – бурада тящлцкяли хассяйя малик, еколоэийайа вя саьламлыьа зярярли олан
туллантылар нязярдя тутулур (бойа габлары, йаьлы яскиляр вя с.).
Туллантыларын сахланылмасы дедикдя, «Ятраф мцщитин мцщафизяси» ганунуна уйьун олараг
бцтцн нюв туллантыларын бюлцнмяси вя мцвяггяти сахланмасы цсулуна, щяр бир тулланты цчцн стандар-
та уйьун тулланты габлары айрылмасына; тулланты габлары гябул олунмуш стандарта уйьун рянэи, коду
иля низамланмасына риайят едилмлидир.
Мцвяггяти сахланылан туллантылар ашаьыдакы щалларда чяпярлянмялидир:
– тясадцфи ахмалар вя ахарлар;
– сахланма вя дашынма заманы ятрафа сяпяляниб даьыланлар;
– кянар шяхслярдян, йолдан кечянлярдян вя йа щейванлардан.
Бцтцн тулланты габлары бялядиййялярин йерляшдирмя планыа уйьун олараг ачыг сащялярдя йерляш-
дирилмялидир.
Туллантыларын кянарлашдырылмасы цчцн иъазяли тулланты дашыйыъылары вя йа иъазяли мцяссися олмалы-
дыр. Тулланты габлары 75% олдугда онларын бошалдылмасы вя дашынмасы тямин едилмяли, дашынма за-
маны туллантыларын даьылмамасы цчцн габлашдырылмалы вя сащялярдян чыхарылан бцтцн нюв туллантылар
цчцн йол-няглиййат даиряси тяртиб едилир. Маэистрал бору кямярляринин тикинтиси заманы метал туллан-
тылар формалашыр. Бу туллантылар ясасян полад боруларын вя гайнаг чубугларынын туллантыларыдыр.
Формалашан туллантыларын топланмасы цчцн яввялъядян тяйин олунмуш йеря чян гойулур. Карбонлу
поладдан олан туллантыларын утилизасийасы цчцн 3 кюмякчи проседур гайдаларыны йериня йетирмяк ла-
зымдыр;
1. Туллантыларын габлашдырылыб-йыьылмасы проседуру;
2. Туллантыларын утилизасийа проседуру;
3. Тулланты габларынын дашынмасы проседуру.
Тулланты габыны сащядян эютцрян шяхс йцкцн гябулу щаггында мцшащидя сянядиня имза атма-
лы вя мцшащидя сянядиндя тулланты тясвир едилмялидир.
Чирклянмянин гаршысынын алынмасына нязарят етмяк цчцн атмосфер гатынын горунмасына са-
щядя ишляйян машын вя механизмлярин сазлыьына эцндялик нязарят едилмяли, нязаряти нятиъяси хцсуси
формаларда гейд олунмалы, торпаьын цст гатынын горунмасы цчцн машын вя механизмлярин йаь
сызмасына эцндялик нязарят олмалы, сызманын гаршысынын алынмасы мцмкцн олмазса, бу заман сы-
зан йеря хцсуси алтлыглар йерляшдирилмялидир. Алтлыгларын йерляшдирилмяси мцмкцн олмазса, хцсуси
(йаь щорусу) материаллардан истифадя едилмялидир. Нефт мящсуллары иля чирклянмиш торпаг хцсуси кися-
ляря йыьылмалы, машын вя механизмлярин эур ишляйян йериндя тозун гаршысынын алынмасы вя ишчи персо-
нал цчцн нормал шяраитин йарадылмасы цчцн сащя хцсуси су чиляйиъи машын васитяси иля су сяпилмялидир.
Еколоjи шикайятин йаранмамасы цчцн бору кямярляринин кечдийи яразилярдя йерляшян йашайыш
мянтягяляриндя, идаря вя тяшкилатларда инсанларын йашайыш вя иш реъиминин позулмасына йол вермя-
мяк, щямин яразидяки инсанларла эюрцшцб онларын ряй вя тяклифлярини нязяря алмаг, хяндяк газылмыш
сащялярдя инсанларын эедиш-эялишини позмамаг цчцн хцсуси кечид гурашдырмаг лазымдыр. Яэяр щя-
мин инсанларын щяр щансы бир шикайят вя йа тяклифи оларса, щямин шикайят вя тяклифи гейдя алыб, онлара
сащянин рящбярлийи тяряфиндян гыса мцддят ярзиндя ъаваб верилмялидир.
Сащядя ишляйян вя ишчи персоналлара хидмят едян машын вя механизмляр цчцн хцсуси иш реъими
йарадылмалы, иш сааты гуртардыгдан сонра ятраф мцщитя зийан вурмамаг цчцн машын вя механизм-
ляр хцсуси айрылмыш йердя сахланылмалы, машын вя механизмлярин хидмяти цчцн истифадя едилян нефт
400
мящсулларынын сахландыьы йер щасара алынмалы вя щямин сащя бетонланмалыдыр.
Нязарят вя йохламалар. Маэистрал бору кямярляринин тикинтиси заманы ятраф мцщитин проседу-
руна сащялярдя ямял олунмасына нязарят едилир вя лазыми щалларда фактлары дягигляшдирмяк мягсяди
иля йохламалар апарылыр. Сащялярдя ишлярин эедишинин излянмяси цчцн фяалиййятлярин айлыг вя щяфтялик
йохлама (айлыг аудит йохлама листи вя щяфтялик нязарят йохлама листи) апарылмалыдыр.
Ъавабдещ шяхс маэистрал бору кямяринин тикинтиси заманы ятраф мцщитин мцщафизяси проседу-
руна сащялярдя ямял олунмасына нязарят едилмяси лайищянин екологуна тапшырылыр. Йерлярдя ятраф
мцщитин мцщафизяси проседуруна ямял олунмасына ъавабдещ шяхс ися сащя ряиси вя иш иърачыларыдыр.
Дяниз шелфиндя йерляшян газ вя газ гарышыьы бухарлары йатагларындакы метан чохлуг тяшкил
едир. Бунунла йанашыонун тяркибиндя башга газлар да мювъуддур.
Штокман йатаглары цчцн газ гарышыьы гатынын тяркиби метан, етан, пропан, бутан, али пентан,
азот, карбон газларындан ибарятдир.
180Ъ температурда, 760мм атмосфер тязйигиндя дистиля суйунда метанын щялл олунмасы 90
мг/л, бутан 150 мг/л, пропан 1620 мг/л тяшкил едир. Дяниз организмляриня метанын бирбаша тясири
щагда мялумат кифайят гядяр олмадыьы цчцн бирбаша нятиъя чыхармаг олмур. Беля эцман етмяк
олар ки, метан башга карбощидроэенляр кими наркотик вя ясяб-ифлиъ тясирлярня маликдир. Тятбиги
физиолоэийа вя токсиколоэийа лабораторийасында ясас компоненти пропан олан мяишят газы иля сынаг
кечирилмишдир. Бу газын 1-2 атм. тязйигиндя, 10-60 сан. ярзиндя 3-дян 15 дяг. гядяр фасилялярля суйа
тюкцлмяси эюстярилмишдир ки, су мцщитиндя газын ямяля эялмяси балыгларын активлийинин артмасына,
сонра онун сыхылмасына вя 1мг/л газ гарышыьында кяскин зящярлянмя яламятляринин ямяля эялмясиня
эятириб чыхарыр.
Ширин судакы балыглар цчцн 48 саат ярзиндя мяишят газы гарышыьынын сонлуьу 1-дян 3мг/л гядяр,
зоопланктонлар цчцн ися 5,5мг/л тяшкил етмишдир. Гейд етмяк лазымдыр ки, балыгларын мцхтялиф
нювляри бу чирклянмяйя мцхтялиф йанашыр. Мясялян, камбала няря балыьына эюря даща зяифдир.
Гуйудан тябии газ чыхаркян чох щалда газ гарышыглары да чыхыр. Бу йцнэцл майе
карбощидроэенляр яслиндя гиймятли мящсулдур. Беля ки, онлары нефтя эюря даща йцксяк гиймятя
сатмаг олар. Анъаг, гарышыьын газа нисбятян сайынын артмасы ъидди истещсалат проблемляри йарадыр.
Бу ясасян бир бору кямяри иля нягл едилян заман чятинлик тюрядир. Боруда йыьылан гарышыьын щяъми
бир мцддятдян сонра газын кечмясиня мане олур, ахыны вя тязйиги гейр-сабитляшдирир. Бу щалын гар-
шысыны алмаг цчцн борунун узунлуьу бойунъа гарышыг цчцн тяля йерляшдирилир.
Газ гарышыьы мцхтялиф гурулушлу йцксяк октанлы карбощидроэенлярин; парафинлярин, нафтенля-
рин, ятирли бирляшмялярин майе гарышыьыдыр. Дяниз биолоэийасына тясир едян ян эцълц токсинляр кичик
молекуллу парафинляр, нафтенляр вя онларын истещсалыдыр. Бу йцнэцл бухарланан бирляшмялярдир. РЕА
Оеканолоэийа институтунун лабораторийасындакы сынагларын нятиъяляриня эюря литр суда 2,5г газ га-
рышыьы сахландыгдан сонра сятщя 99,1% онун чякиси цхя чыхыр. Сятщ цзяриндя:-бир саатдан сонра-71,
1сут.-35,2, 5сут.-7,2% газ гарышыьы галыр. Щямин верилянляря эюря газ гарышыьы су сятщиня тюкц-
лдцкдян 3 саат сонра лякя сащяси тяшкил едяъяк:-10 куб.м.-0,4 кв. м; 100куб.м. 1кв.м., 1000
куб.м.-2,1 кв.м.,10000 куб.м.-6,6 кв.м. Бу вахт даща, йцнэцл токсик фраксийалар бир нечя саат яр-
зиндя мювъуд олаъаг. Аьыр фраксийалар бир нечя ай мювъуд ола биляр. Беляликля, дяниз биолоэийасы
цчцн газ гарышыьынын токсинлийи тябии газа эюря бир гайда йухары, хам нефтя эюря ися бир нечя гайда
йухарыдыр. Нязяря алмаг лазымдыр ки, бу тясир гыса мцддятлидир вя щидробионтларын тяркибиндя дяйи-
шиклик йаратмыр. Карбощидроэен хаммалын чыхарылмасы цзря комплекслярдяки гяза заманы, газ га-
рышыьынын биота тясири зяиф еластик бору кямяри гырылдыгда зяиф, танкерлярин, суалты амбарларын, маэист-
рал бору кямярляринин гязасы вахты эцълц олур.
Чыхарылан гарышыьы йа айрыъы бору кямяри иля нягл етмяк лазымдыр, йа да платформанын йерляш-
дийи йердя йерляшдирилмялидир. Игтисади ъящятдян платформада йерляшдирмя ялверишсиз сайылыр, чцнки,
чыхарылма сявиййяси инвестисйа юдянир. Бундан башга йцклямя швартовка вя бирляшдириъи бору кя-
мярляринин истифадясиня хяръляр артыр.
Газ щидратлары сон заманлар перспективли хаммал кими юзцня мараг доьурур. Онлар бюйцк
дяринлик вя йцксяк тязйигли газ туллатыларындан ямяля эялирляр. Бу бярк назик дисперсли маддя олуб,
башга карбощидроэенляри сятщдя удмаг габилиййятиня маликдирляр. Гуйуларда газ щидратларынын
401
ямяля эялмяси нормал чыхарма просесини позур. Буну арадан эютцрмяк цчцн гуйуйа 40-55%
щяъминдя метанолу су мящлулу вурулур. Газ щидратларынын щидробионта тясири чох зяифдир вя локал
характер дашыйыр.
Метанол ясяб системиня кяскин токсин тясир едян, ян эцълц зящярлярдян биридир. Метанолун
суда консентрасийасы тяйин едилмяйиб, анъаг мялумат вар ки, балаъа балыгларын метанолу гаврама
щядди 0,005 мг/л тяшкил едир. Беля эцман етмяк олар ки, платформаларда вя йа метан дашыйан тан-
керлярдя баш верян гяза вахты дяниз мцщитиня тясир чох эцълц олаъаг.
Газма мящлуллары. Газма просесинин сцртцнмянин вя температурун азалмасы йолу иля еффект-
лийинин артырылмасы цчцн нязярдя тутулур. Мящлулун ширин суда щазырланмасы цчцн бентонитдян вя
каустик содадан, шор суда ися аттапулгит эилдян истифадя едирляр. Газма мящлуларынын токсинлийи
технолоjи ялавялярин сайы иля мцяййян едилир. Бунлара гатылашдырыъылар (селлцлюз, лигмин), юзцллцйц
азалданлар (лигмит, фосфат), аьырлашдырыъылар (барит, калсит), йаьлайыъылар (дизел йанаъаьы минерал йаь),
гарышдырыъылар (етиленгликол, дизел йанаъаьы) аиддирляр.
Тампонаъ мящлуллар. Гуйулары бетонламаг цчцн тятбиг едилир. Мящлуллар калсиум оксидин-
дян, кремнийдян, дямирдян, магниумдан ибарят олан семент вя язилмиш гранул шлак ясасиля истифа-
дя олунур. Гуйудан газма мящлулларыны чыхармаг цчцн бюйцк щяъмдя су вурулур.
402
6. Газ вя газ гарышыьынын иткиси заманы баш верян гяза. Бир гуйуда гяза заманы суйа дцшя би-
ляъяк газын суткалыг мигдары 1,8-5-дян 25 млн. куб м. вя конденсат 30-134 тон тяшкил едя биляр
(Штокман йатаглары цчцн щесабланмышдыр). Ещтимал олунса ки, анъаг 0,1 щяъмдя газ суда щялл
олунаъаг, онда 6 млрд. куб.м. су летал консентрасийайа гядяр чиркляняъяк. Бу заман 8,7 мин тон
фитопланктонун вя 0,9-1,3 мин тон зоопланктонун мящви мцмкцндцр. Потенсиал мящсул иткиси 33-
34 мин тон гядяр тяшкил едяъяк. Зоопланктонла гидаланан йыртыъы планктофаг иткиси 3,6 мин тон
олаъагдыр.
Зоопланктонун бу мигдары балыг мящсулунун 0,14-0,21 мин тон тямин едя блярди. Беляликля,
сутка ярзиндя 25 млн к.м. гядяр фявваря гязасы локал мигйасында екосистемя гыса мцддятли аз тя-
сир едяъяк, анъаг дяниз мигйасында нязяря чарпмайаъаг.
403
ЯЛАВЯЛЯР
404
Бору кямяринин хяндяйя гойулмасы
Боруларын дцзцлмяси
405
Боруларын сойуг яйилмяси
Боруларын йцклянмяси
406
Дайаг блокунун дянизя нягли
407
Щоризонтал газма
Щоризонтал газма
Клапанын гурашдырылмасы
408
Поршенин гябулу
409
Гайнаг олунаъаг боруларын гыздырылмасы
Гайнагчыларын щазырланмасы
Резервуарын тикилмяси
410
Йашайыш блокунун эямийя йцклянмяс
и
411
Дяниз щидротехники гурьулары, нефтин, газын саханмасы вя нягли курсунун мянимсянилмя
сявиййясини йохламаг цчцн
ТЕСТ ТАПШЫРЫГЛАРЫ
1.Биръинсли грунт мцщитиндя бойуна-ениня яйилмяйя ишляйян дярин салынан чевик дайагларын йерцстц
щиссясинин яйилмя дя диференсиал тянлийи неъя ифадя едилир?
А) Y1IV ( x1 ) aY1( x1 ); Б) Y1IV ( x1 ) v 2Y1(
x1 );
Ъ) Y1 ( x1 ) aY1( x1 ); Д) Y1 ( x1 ) a Y1(
IV IV 2
x1 );
Е) Y1 ( x1 ) aY1( x1 ) v Y1(
IV 2
x1 ).
2.Бойуна-ениня яйилмяйя ишляйян чевик дайагларын биръинсли грунт мцщитиндя йерляшян щиссясинин
N K
цмуми щалда яйилмядя диференсиал тянлийи щансы шякилдя ифадя едилир v 2 ; a h ?
EJ h EJ
А) Y ( x) v 2Y ( x) a x Y( x);
ЫВ
ЫВ
Б) Y ( x) v 2Y ( x);
3.Дярин салынан чевик дайаг биръинсли грунт мцщитиндя бойуна-ениня яйилмяйя ишлядикдя, онун
ихтийары кясийиндяки яйинтини неъя тапмаг олар?
А) Y( x) Yo F1( x) o F2( x) qF3( x) Qo F4( x);
Б) Y( x) Yo F1( x) o F2( x) Mo F3( x) Qo F4( x);
Ъ) Y( x) Yo F1( x) o F2( x) Mo F3( x) Qo F4( x);
Д) Y( x) Yo F1( x) o F2( x) Mo F3( x) Qo F4( x);
Е) Y( x) Yo F1( x) o F2( x) Mo F3( x) Qo F4( x).
4.Чевик свай дайаьын ихтийары кясийиндя ениня кясиъи гцввя яйинтидян асылы олараг неъя тапылыр?
А) Qen( x) ЕJY ( x); Б) Qen( x) EJ Y ( x) v 2Y ( x) ;
Ъ) Qen( x) ЕJY İV ( x); Д) Qen( x) EJ Y ( x) v 2Y ( x) ;
Е) Qen( x) EJ Y ( x) v 2Y ( x) .
5.Биръинсли грунт мцщитиндя сыхыъы бойуна гцввянин тясирини дя нязяря алмагла икипилляли-дяйишян
сяртликли чевик дайагларын биринъи пиллясинин бойуна-ениня яйилмясинин диференсиал тянлийи щансы
N K 12
дцстурла ифадя олунур 1 2 ; a1 ?
EJ h1 EJ 1
А) Y1İV ( x1 ) v1 2Y1( x1 ) a1 x1Y1( x1 );
Б) Y1İV ( x1 ) a1 x1Y1( x1 );
Ъ) Y1İV ( x1 ) v1 2Y1( x1 ) a1 x1Y1( x1 );
Д) Y İV ( x ) 2Y ( x );
1 1 1 1 1
İV 2
Е) Y1 ( x1 ) v1 Y1( x1 ) a1 x1Y1( x1 ).
412
6.Икипилляли-дяйишян шяртликли чевик дайагларын бирилайлы грунт мцщитиндя бойуна-ениня яйилмясиндя,
биринъи пиллянин сонунда яйиъи момент щансы дцстурла щесабланыр?
М1( h1 ) EJ Yo Ф 1 ( h1 ) o Ф 2 ( h1 )
Б)
М о Ф 3 ( h1 ) Qo Ф 4 (h1 );
Ъ) М 1 (h1 ) Yo Ф1(h 1 ) оФ2(h1 ) M o Ф3h1 Qo Ф4(h 1 );
М1( h1 ) Yo Ф 1(h1 ) о Ф 2( h1 )
Д)
EJ M o Ф 3h1 Qo Ф 4(h1 );
М1( h1 ) EJ Yo Ф 1 ( h1 ) o Ф 2 ( h1 )
E)
М о Ф 3 ( h1 ) Qo Ф 4 (h1 );
7.Сыхыъы бойуна гцввянин тясирини дя нязяря алмагла икипилляли-дяйишян сяртликли чевик дайвгларын
икинъи пиллясинин йерляшдийи щиссясинин бойуна-ениня яйилмясинин диференсиал тянлийи щансыдыр
2 N mb2 h1 mb2
2 ; a2 ; a3 ?
EJ 2 EJ 2 EJ 2
А) Y2 ( x2 ) v 2 2Y2( x2 ) a2 x2Y2 ( x2 );
IV
Б) Y2 ( x2 ) v 2 2Y2 ( x2 );
IV
Д) Y2 ( x2 ) a2 x2Y2 ( x2 );
IV
8.Сяртлик ямсалы дяринлик цзря хятти ганунла дяйишян биръинсли грунт мцщитиндя бойуна-ениня
яйилмяйя ишляйян чевик свай дайагларынын яйинти ифадясиндяки ясас фуксийалар щансы шякилдя
алынмышдыр?
А) Хятти ганунла дяйишян; Б) Куб парабола гануну иля дяйишян; Ъ) Сабит; Д) Дяйишян-
ишаряли ъялд йыьылан шыралар; Е) Квадрат парабола иля дяйишян.
9.Дярин салынан свай дайаглары сяртлик категорийаларына эюря нечя ъцр олурлар?
А) 1; Б) 4; Ъ) 5; Д) 2; Е) 3.
10.Йерцстц щиссяси бцнювря сятщиндян Щ щцндцрлцкдя олан чевик свай дайаглары шагули (Н) вя цфцги
(Г) гцввялярин бирэя тясириня мяруз галдыгда, йухары уъунда яйинтисинин , дюнмя буъаьынын
олдуьуну биляряк, щямин щиссядя яйиъи момент щансы дцстурла тапылыр?
А) M1( x1 ) Qx1 N Y1( x1 );
Б) M1( x1 ) NY1( x1 ); Ъ) M1( x1 ) N Y1( x1 )- Qх1 ;
Д) M 1 ( x1 ) Q x1 ; Е) M1( x1 ) Q x1 N( х1 ) .
11.Биръинсли грунт мцщитиндя бойуна-ениня яйилмяйя ишляйян икипилляли-дяйишян сяртликли чевик
дайагларын биринъи пиллясинин яйилмядя диференсиал тянлийини щялл етмяк цчцн истифадя олунан
башланьыъ сярщяд шяртляри неъя ифадя олунур?
413
Mo Q
А) Y1(O) O , Y1(O) o , Y1(O) , Y (O) o ;
EJ 1 EJ 1
Qo
Б) Y1(O) Yo , Y1(O) Oo , Y1 (O) O , Y1( O)
N
o ;
EJ 1 EJ 1
Ъ) Y1(O) Yo ,Y1(O) o , Y1 (O) Mo , Y1( O) Qo v 2 1 o ;
Д) Y1(O) O, Y1 (O) o , Y1 (O) Mo , Y1( O) O;
Е) Y1(O) Yo , Y1(O) o , Y1 (O) O, Y1( O) Qo v 2 1 o .
12.Икипилляли-дяйишян шяртликляри чевик дайаглар бойуна-ениня яйилмяйя ишлядикдя, икинъи пиллянин
ихтийары кясийиндя яйинти щансы дцстурла тяйин едилир?
415
26. Шпунтун йералты щиссяси биръинсли грунт мцщитиндя йерляшдикдя онун ашаьы уъунда t мясафяси
щансы дцстурла щесабланыр?
2 E p 2 E p
А) t ; Б) t ;
to( p a ) 2 to( p a )
2 E p 3 E p
Ъ) t ; Д) t ;
to( p a ) 4 to( p a )
2 E p
Е) t .
6 to( p a )
27.Шпунт диварларынын гурунта минимум вурулма дяринлийи щансы дцстцрла тяйин едилир?
А) tmin 2(to t) ; Б) t min 2 t o t ;
Ъ) t min t o t ; Д) t min 1.5 t o ;
Е) t min 3 t o .
28.Практики мясялялярдя биръинсли грунт мцщитиня шпунт диварларын минимум вурулма дяринлийи неъя
тяйин едилир?
А) tmin (1,2 1,25)to ; Б) tmin (1,05 1,15)to ;
Ъ) tmin (1,3 1,5)to ; Д) tmin (1,4 1,6 )to ;
Е) tmin ( 2 2,5)to .
29.Йухары уъуна цфцги Г гцввяси тясир едян, биръинс гурунт мцщитиня вурулмуш сярбяст шпунт ди-
вары цчцн максимал яйиъи маментин йер сятщиндян йерляшмя дяринлийи щансы дцстурла щесабланыр?
4Q 3 E p 6 E p
А) x ; Б) x ;
7 p a p a
5Q 2Q 7 E p
Ъ) x ; Д) x ;
9 p a 5 p a
2Q
Е) x .
p a
30.Йер сятщидян щ щцндцрлцкдя йухары уъуна цфцги Г гцввяси тясир едян анкерлянмямиш чевик
шпунт диварлары цчцн биръинсли гурунт мцщитиндя йерляшян щиссясиндя максимал яйиъи момент щансы
дцстурла щесабланыр?
6Q
А) Mmax E p 3Qh;
5 p a
1 7Q
Б) Mmax Q 4 h ;
6 p a
Ъ) M max 2Qh 3E p to ;
2 2Q
Д) Mmax Q h ;
3 p a
1 3Q
Е) M max Q 2 h .
3 p a
31.Анкерлянмиш чевик шпунт диварларын илк дяфя щансы цсулла деформасийа щесабланмасы тяклиф
416
олунмушдур?
А) Снитко; Б) Симвулиди; Ъ) Йакоби;
Д) Смирнов; Е) Эерсеванов
32.Сярбяст чевик шпунт диварларынын йерцстц щиссясинин арха сятщиндя тюкмя гурунтун актив тязйиг
интенсивлийи ихтийары кясикдя щансы дцстурла тяйин олунур?
1
А) q1( x1 ) 7 a t bh x1 ; Б) q1( x1 ) a t bh x1 ;
2
2
Ъ) q1( x1 ) 1,5a t bh x1 ; Д) q1( x1 ) a t bh x1 ;
2
Е) q1( x1 ) 4a t 3 bh x1 .
3
33.Арха сятщиндя щцндцрлцйц Щ олан тюкмя гурунтун шпунта йер сятщи сявиййясиндя тясир эюстяр-
дийи реактив тяйиг интенсивлийинин ординаты неъя щесабланыр?
1
А) q1( H ) a t Hbh ; Б) q1( H ) a t Hbh ;
2
1
Ъ) q1( H ) a t H bh ; Д) q1( H ) 1,5a t bh H 2 ;
2
3
Е) q1( H ) 2a t bh H .
34.Арха сятщиндя тюкмя грунт олан сярбяст чевик шпунт диварын йерцстц щиссясинин яйилмядя дифе-
ренсиал тянлийи неъя ифадя олунур?
IV IV
А) EJY1 ( x1 ) q1( x1 ); Б) EJY1 ( x1 ) 0;
IV IV
Ъ) EJY1 ( x1 ) q1( x1 ); Д) EJY1 ( x1 ) 6 q1( x1 );
Е) EJY IV ( x1 ) 4q1( x1 );
35.Сярбяст чевик шпунт диварларынын йерцстц щиссясинин яйилмядя диференсиал тянлийини щялл етмяк
цчцн истифадя олунан сярщяд шяртляри неъя ифадя едилир?
M1 Q
А) Y1(O) O , Y1(O) 1 , Y1 (O) , Y1( O) 1 0 ;
EJ EJ
M1 Q
Б) Y1(O) 1 , Y1 (O) 0 , Y1 (O) 0 , Y1( O) 1 ;
EJ EJ
M1 Q
Ъ) Y1(O) 1 , Y1 (O) 1 , Y1 (O) 0 , Y1( O) 1 0 ;
EJ EJ
M Q
Д) Y1(O) O , Y1(O) 1 , Y1 (O) 1 , Y1( O) 1 ;
EJ EJ
M Q
Е) Y1(O) 1 , Y1(O) 1 , Y1 (O) 1 0 , Y1( O) 1 .
EJ EJ
36.Сярбяст чевик шпунт диварынын йерцстц щиссясинин тюкмя гурунтун актив тязйиг ямсалындан
а асылы олараг яйилмядя диференсиал тянлийи щансы шякилдя ифадя олунур mo a t bh ?
EJ
IV IV
А) Y1 ( x1 ) mo m1 x1 ; Б) Y1 ( x1 ) mo x1 ;
IV IV
Ъ) Y1 ( x1 ) 3 mo x1 ; Д) Y1 ( x1 ) 5 mo x1 ;
IV
Е) Y1 ( x1 ) mo x1 ;
37.Арха сятщиндя тюкмя грунт олан сярбяст чевик шпунт диварынын йерцстц щиссясинин ихтийары кясий-
индя яйинти щансы дцстурла щесабланыр?
2 5
M x x
А) Y1( x1 ) 1 1 х1 1 1 mo 1 ;
EJ 2! 5!
5
x
Б) Y1( x1 ) 1 1 х1 mo 1 ;
5!
417
2 3
M1 x1 Q x
Ъ) Y1( x1 ) 1 х1 1 1 ;
EJ 2! EJ 3!
Q х 3 x 5
Д) Y1( x1 ) 1 1 1 mo 1 ;
EJ 3! 5!
2 3 5
M1 x1 Q1 x1 x1
Е) Y1( x1 ) 1 1 х1 mo .
EJ 2! EJ 3! 5!
38.Арха сятщиндя тюкмя гурунт олан сярбяст чевик шпунт диварынын йерцстц щиссясинин ихтийары кя-
сийиндя дюнмя буъаьы неъя тяйин олунур?
x 4
А) 1( х1 ) 1 mo 1 ;
4!
M1 x 4
Б) 1( х1 ) 1 x1 mo 1 ;
EJ 4!
Q x 2 x 4
Ъ) 1( х1 ) 1 1 1 mo 1 ;
EJ 21 4!
x 4
Д) 1( х1 ) 1 mo 1 ;
4!
x 5
Е) 1( х1 ) 1 mo 1 .
5!
39.Арха сятщиндя тюкмя грунт олан сярбяст чевик шпунт диварынын йерцстц щиссясинин ихтийары кясий-
индя яйиъи момент щансы дцстурла щесабланыр?
x 5 x 2
А) М1( x1 ) EJmo 1 ; Б) М1( x1 ) EJmo 1 ;
5! 2!
x 4 x 3
Ъ) М1( x1 ) EJmo 1 ; Д) М1( x1 ) EJmo 1 ;
4! 3!
x 3
E) М1( x1 ) M1 EJmo 1 .
3!
40. Арха сятщиндя тюкмя грунт олан сярбяст чевик шпунт диварынын йерцстц щиссясинин ихтийары
кясийиндя кясиъи гцввя щансы дцстурла тяйин едилир?
x 4 x 3
А) Q1( x1 ) EJmo 1 ; Б) Q1( x1 ) Q1 EJmo 1 ;
4! 3!
x 2 x 5
Ъ) Q1( x1 ) EJmo 1 ; Д) Q1( x1 ) EJmo 1 ;
2! 5!
x 6
E) Q1( x1 ) EJmo 1 .
6!
41. Йерцстц щиссясинин щцндцрлцйц Щ олан анекерлянмиш чевик шпунт дивары архасындакы тюкмя
гурунтун тясириндян бцнювря сятщи сявиййясиндян шпунтун яйинтиси щансы дцстурла щесабланыр?
M1 H 2
А) Y1( H1 ) 1 1 H1 ;
EJ 2!
M H 2 Q1 H 3
Б) Y1( H ) 1 H 1 ;
EJ 2! EJ 3!
3 5
Q
Ъ) Y1( H ) 1 1 H mo H ;
EJ 3! 5!
418
M1 H 2 Q1 H 3
Д) Y1( H ) 1 ;
EJ 2! EJ 3!
H5
Е) Y1( H ) 1 1 H mo .
5!
42. Анкерлянмямиш чевик шпунт диварынын арха сятщиндя щцндцрлцйц Щ олан тюкмя гурунтун
тясириндян бцнювря сятщи сявиййясиндя шпунтун дюнмя буъаьы щансы дцстурла тапылыр?
M H4
А) 1( H ) 1 1 H mo ;
EJ 4!
H4
Б) 1( H ) 1 mo ;
4!
Q1 H 2 H4
Ъ) 1( H ) 1 mo ;
EJ 2! 4!
H4
Д) 1( H ) 1 mo ;
4!
H5
Е) 1( H ) 1 mo .
5!
43. Анкерлянмямиш чевик шпунт диварынын арха сятщиндя щцнлцрлцйц Щ олан тюкмя грунтун
тясириндян бцнювря сятщи сявиййясиндя шпунтда йаранан яйиъи момент щансы дцстурла щесабланыр?
H3 H4 H2
А) M1( H ) EJmo ; Б) M1( H ) M1 EJmo ; Ъ) M1( H ) EJmo ; Д)
3! 4! 2!
H5 H3
M1( H ) EJmo ; Е) M1( H ) M1 EJmo .
5! 3!
44. Анкерлянмямиш чевик шпунт диварынын арха сятщиндя щцндцрлцйц Щ олан тюкмя грунтун
тясириндян бцнювря сятщи сявиййясиндян шпунтда йаранан кясиъи гцввя щансы дцстурла тапылыр?
H2 H3
А) Q1( H ) Q1 EJmo ; Б) Q1( H ) EJmo ;
2! 3!
H4 H2
Ъ) Q1( H ) EJmo ; Д) Q1( H ) EJmo ;
4! 2!
H2
Е) Q1( H ) Q1 EJmo ;
2!
45. Анкерлянмямиш чевик шпунт диварын йералты щиссясиндя яйиъи момент щансы дцстурла тяйин
олунур?
А) M( x) 2Mo Qo x Mqr( x); Б) M( x) Mo Qo x;
Ъ) M( x) Mo Qo x Mqr( x); Д) M( x) Qo x Mqr( x);
Е) M( x) Mo Mqr( x);
46. Анкерлянмямиш чевик шпунт диварын йералты щиссясиндя кясиъи гцввяни щансы дцстурла тапмаг
олар?
А) Q( x) Qo 2Qqr( x); Б) Q( x) 2Qo Qqr( x);
Ъ) Q( x) 2Qo Qqr( x); Д) Q( x) Qo 3Qqr( x);
Е) Q( x) Qo Qqr( x);
47. Анкерлянмямиш чевик шпунт диварын йералты щиссясиндя грунт мцщитинин реактив мцгавимятинин
Фусс-Винкляр модели ясасында шпунтун яйилмядя диференсиал тянлийи цмуми щалда неъя ифадя
олунур?
K( x) K( x)
А) Y IV ( x) Y( x); Б) Y IV ( x) Y( x);
EJ EJ
419
K( x) K( x)
Ъ) Y IV ( x) Y( x); Д) Y IV ( x) Y( x);
3 EJ 2 EJ
K( x)
Е) Y IV ( x) Y( x) 0.
4 EJ
48. Анкерлянмямиш чевик шпунт диварынын йералты щиссясинин яйилмядя диференсианал тянлийинин
щяллиндя истифадя олунан башланьыъ сярщяд шяртляри неъя ифадя олунур?
А) Y(O) O, Y (O) o , Y (O) Mo , Y (O) Qo ;
Б) Y(O) Yo , Y (O) O, Y (O) Mo , Y (O) Qo ;
Ъ) Y(O) Yo , Y (O) o , Y (O) Mo , Y (O) O;
Д) Y(O) Yo , Y (O) o , Y (O) Mo , Y (O) Qo ;
Е) Y(O) Yo , Y (O) o , Y (O) O, Y (O) Qo ;
49. Анкерлянмямиш чевик шпунт диварларын йералты щиссясинин яйилмядя диференсианал тянлийинин
цмуми щялли щансы формада алынмышдыр?
А) Y( x) Yo f1( x) o f 2( x) Mo f 3( x) Qo f 4 ( x);
Б) Y( x) Yo f1( x) Mo f 3( x) Qo f 4 ( x);
Ъ) Y( x) o f 2( x) Mo f 3( x) Qo f 4( x);
Д) Y( x) Yo f1( x) o f 2( x) Qo f 4 ( x);
Е) Y( x) Yo f1( x) o f 2( x) Mo f 3( x).
50. Анкерлянмямиш чевик диварларын йералты щиссясинин яйинтисинин ифадясиндяки фъ(х) (ъ=1, 2, 3, 4)
функсийалары, грунт мцщитинин сяртлик ямсалынын сабит олдуьу щалда K( x) K o const щансы
шякилдя алынмышдыр?
a x 4 n j
n
xj
А) f j ( x)
j ! n1
( 1)n o
( 4 n j )!
;
ao x 4 n j
n
x j 1
Б) f j ( x)
( 1)
( j 1)! n1
n
( 4 n j 1)!
;
a x 4 n j 1
n
x j 1
Ъ) f j ( x)
( 1)n o
( j 1)! n1 ( 4 n j 1)!
;
a x 4 n j 3
n
x j 3
Д) f j ( x)
( 1)n o
( j 3 )! n1 (4 n j 3)
;
a x 4 n j 2
n
x j 2
Е) f j ( x)
( 1)n o
( j 2)! n1 ( 4 n j 2)!
.
51. Tökmə qrunt şəraitində yeraltı və yerüstü boru kəmərlərinin uzununa istiqamətdə
möhkəmliyə yoxlanma şərti necə ifadə olunur?
1
A) uz.N 2 R1 ; B) uz.N 2 2 R1 ; C) uz.N 2 R1
2
1
D) uz.N 3 2 R1 ; E) uz.N 2 R1
2
52. Neft boru kəmərində daxili təzyiqin təsirindən yaranan həlqəvari gərginlik hansı düsturla
hesablanır?
4npDd 5npDd 3npDd
A) d ; B) d ; C) d
n n n
2npDd npDd
D) d ; E) d
n 2 n
53. Neft boru kəmərinin oxu boyunca uzununa istiqamətdə yaranan gərginlik xüsusi hallarda
420
hansı düsturla təyin edilir?
npDd
A) uz. N Et
2 n
B) uz. N Et 4 d
C) uz. N Et 5 d
D) uz. N Et 3 d
E) uz. N 7Et d
54. Neft boru kəmərində baş gərginliklər vasitəsilə tapılan gərginlik intensivliyi hansı düsturla
hesablanır?
A) i d2 6 uz.N d uz
2
.N
B) i d2 uz.N d uz
2
.N
C) i d2 3 uz.N d uz
2
.N
D) i 5 d2 7 uz.N d 3 uz
2
.N
E) i 4 d2 3 uz.N d uz 2
.N
55. Maksimal temperatur dəyişməsində neft boru kəmərinin daxili təzyiqdən asılı olaraq,
divarının qalınlığı hansı düsturla təyin olunur?
6npDx 8npDx 3npDx
A) ; B) ; C)
R1 np R1 np R1 np
npDx 4npDx
D) ; E)
2R1 np R1 np
56. Maksimal temperatur dəyişməsinin, netf boru kəmərinin sıxılmada (dartılmada) hesabi
müqavimətindən (R1) asılı olaraq müsbət qiyməti necə təyin edilir?
R 5R1 R1
A) t 1 ; B) t ; C) t ;
E E 4E
R1 7 R1
D) t ; E) t
6E E
57. Maksimal temperatur dəyişməsinin mənfi qiyməti, neft boru kəmərinin sıxılmada (yaxud
dartılmada) hesabi müqavimətindən (R1) asılı olaraq hansı düsturla təyin olunur?
R 1 R 1
A) t 1 ; B) t 1,5 1
E E
R 1 R 1
C) t 2 1 ; D) t 1
E 2E
R 1
E) t 3,5 1
E
58. Dağlıq ərazilərdən keçən neft boru kəmərlərinin oxu boyunca üfüqi istiqamətdə yaranan
əlavə dartılma gərginliyi hansı düsturla hesablanır?
E 8E
A) uzüf..N o o ; B) uzüf..N o o ;
2l m lm
E E E
C) uzüf..N 1,57 o o ; D) uzüf..N o o ; E) uzüf..N o o
lm 7l m 5l m
59. Dağlıq ərazilərdə qruntun deformasiyaya uğtadığı sahələrdə neft boru kəmərinin maksimal
yerdəyişməsi hansı düsturla təyin edilir?
421
1 1 l2
A) o 2 5 hed 1 o
6 2 Eo n
1 l2
B) o 2 3,75 hed 1 o
2 Eo n
hed l 2
С) o 6 2
1 o
Eo n
hed l 2
D) o 3,75 2
1 o
Eo n
l2
E) o 5 2 6,6 hed 1 o
Eo n
60. Dağlıq ərazidə neft boru kəmərinin sürüşmə və yerdəyişmələrinin hesabi cəmi hansı düsturla
təyin olunur?
A) o U max
hed.l 2
B) = o 1
Eo n
C) o 8U max
hed .l 2
D) = 6 o 7 1
Eo n
l2
E) = o 0,2U max hed . 1
Eo n
61. Tökmə qrunt şəraitində yeraltı və yerüstü neft boru kəmərlərinin plastiki deformasiyalarının
buraxılabilən qiymətdən çox olmaması üçün hansı şərtlər ödənilməlidir?
m m
A) uzn . 3 R2n ; dn R2n
0,9kn 0,9k n
m R2n m R2n
B) 3
n
uz. ; d
n
kn 6 kn 6
m n m n
C) uzn . 3 R2 ; dn R2
3k n 3k n
m n m n
D) uzn . 3 R2 ; d R2
4k n 4k n
m n m n
E) uzn . 3 R2 ; dn R2
2k n 2k n
62. Plastiki deformasiyaya uğrayan neft boru kəməri üçün normativ yüklərin təsirindən uzununa
istiqamətdə yaranan maksimal gərginliklərin cəmi hansı düsturla hesablanır?
EDx EDx
A) uz
n
. d
n
; B) uz
n
. d
n
2 2
EDx
C) uz
n
. d Et ;
n
D) uz
n
. d Et
n
2
EDx
E) uz
n
. d
n
2
422
63. Neft boru kəmərində normativ (işçi) təzyiqin təsiridən yaranan dairəvi gərginlik hansı
düsturla təyin olunur?
8 Dd Dd 5 Dd
A) dn ; B) dn ; C) dn
n 2 n n
6 Dd Dd
D) dn ; E) dn
n 8 n
64. Metal boru kəmərinin ikioxlu gərginli vəziyyətini nəzərə alan əmsal ( 3 ), uzununa dartılma
gərginlikli vəziyyətində ( uz
n
. 0 ) necя tapılır?
A) Vahidə bərabər qəbul edilir ; B) Sıfıra bərbər qəbul olunur;
C) Düsturla hesablanır; D) Mənfi qiymətə malik olur
E) Sıfırdan böyük vahiddən kiçik qiymət alır
65. Metal boru kəmərinin ikioxlu gərginlikli vəziyyətini nəzərə alan əmsal ( 3 ), uzununa
sıxılma-gərginlikli vəziyyətində ( uzn . 0 ) necя таpılır?
A) Sıfıra bərabər qəbul edilir;
B) Vahiddən böyük qiymət alır
C) Vahidə bərabər qəbul edilir
D)Düsturla hesablanır
E) Mənfi qiymətə malik olur
66. Tökmə qrunt şəraitində yeraltı və yerüstü boru kəmərlərinin müstəvi səth üzrə uzununa
istiqamətdə ümumi dayanıqlığının təmin olunması üçün hansı şərt ödənilməlidir?
A) S mNböh. ; B) S 2mNböh. ; C) S 0,5mNböh.
D) S1,5mNböh. ; E) S mNböh.
67. Neft boru kəmərinin düzxətli və elastiki əyilən hissələrində uzununa istiqamətdə qruntun
yerdəyişməsi, çöməsi və dağılması kompensasiya olunmadıqda ekvivalent S qüvvəsi hansı
düsturla tapılır?
1 Eo J 1 Eo J
C) q ey . 10 4 ; D) q ey . 10 4
7 2 3
2 2 3
8 Eo J
E) q ey . 10 4
9 2 3
73. Boru kəmərinin l uzunluqlu əyilən hissəsində onun içərisindəki neftin çəkisindən yaranan
hesabi yük necə təyin edilir?
1 1
A) qn n gDd2 ; B) qn n gDd2 ; C) q n n gDd2
4 8
1 1
D) qn n gDd2 ; E) q n n gDd2
6 9
74. Boru kəmərlərinin anker qurğusunun yükgötürmə qabiliyyəti hansı düsturla tapılır?
1 1
A) Bank mank pank ; B) Bank mank pank
3 8
1
C) Bank mank pank ; D) Bank mank pank
16
1
E) Bank mank pank
5
75. Boru kəmərində anker qurğusundakı ankerlərin sayı 1 , yaxud 2 olduqda,
Dx
3 qiymətlərində belə qurğu üçün iş şəraiti əmsalı (mank.) necə qəbul edilir?
Dank
A) Vahidə bərabər götürülür
B) Sıfırdan böyük vahiddən kiçik olur
C) Sıfıra bərabər olur
D) Mənfi qiymət alır
E) düsturla hesablanır
Dx
76. Boru kəmərlərində anker qurğusundakı ankerləri sayı 2 olduqda, 1 3
Dank.
intervalında belə qurğu üçün iş şəraiti əmsalı hansı düsturla hesablanır?
Dx 1 D
A) mank. 5 1 ; B) mank. 2 x
D
ank. 14 Dank.
1 D Dx
C) mank. 1 x ; D) mank. 0 ,25 1
8 Dank. Dank.
1 D
E) mank. 5 x
9 Dank.
424
77. Fəza boru kəmərlərinin möhkəmliyə yoxlanılma şərti necə ifadə olunur?
1
A) uz. 4 R2 ; B) uz. 4 4 R2
2
C) uz. 4 R2 ; D) uz. 3 4 R2 ; E) uz. 6 4 R2
78. Normativ yüklərin təsirindən fəza boru kəmərlərinin möhkəmliyə yoxlanma şərti necə ifadə
edilir?
m 3 m 3
A) uz
n
. 0 ,5 R2n ; B) uz
n
. 2 R2n
kn kn
m 3 m 3
C) uz
n
. 7 R2n ; D) uz
n
. 6 R2n
kn kn
m
E) uz
n
. 3 R2n
0 ,9 kn
79. Boru kəmərлəri sistemində tətbiq olunan “ ” formalı kompensatorlar üçün uzununa hesabi
gərginlik hansı düsturla təyin olunur?
0 ,5 Eo Dx l k mk k
A) k 2 Eo Dx l k mk k ; B) k
A A
k k
C) k 3 ,5 Eo Dx l k mk ; D) k 5 ,6 Eo Dx l k mk
A A
k
E) k 8 Eo Dx l k mk
A
80. Boru kəməri sistemində tətbiq olunan “Z” formalı kompensatorlar üçün uzununa hesabi
gərginlik hansı düsturla tapılır?
E D l m
A) k o x k k k ; B) k 9 Eo Dx l k mk k
B B
k k
C) k 7 Eo Dx l k mk ; D) k 5Eo Dx l k mk
B B
k
E) k 3 Eo Dx l k mk
B
81. Boru kəməri sistemində tətbiq olun “ ” formalı kompensatorlar üçün uzununa hesabi
gərginlik hansı düsturla hesablanır?
3 ,75Eo Dx k 6 ,35Eo Dx k
A) k 2
; B) k 2
lk lk
1,5 Eo Dx k 72,5 Eo Dx k
C) k ; D) k
l k2 l k2
5 ,65Eo Dx k
E) k
l k2
82. Yerüstü neft boru kəmərlərində uzununa yerdəyişmələr baş verdikdə, onlarda tətbiq olunan
“ ” və “Z” formalı kompensatorların dayaq reaksiyası hansı düsturla hesablanır?
123W k 146W k
A) k ; B) k
mk l k mk l k
168W k 200W k
C) k ; D) k
mk l k mk l k
254W k
E) k
mk l k
83. Yerüstü neft boru kəmərlərində uzununa yerdəyişmələr baş verdikdə, onlarda tətbiq olunan
“ ” formalı kompensatorlar üçün dayaq reaksiyası necə təyin olunur?
425
100W k 66W k 178W k
A) k B) k C) k
lk lk lk
88W k 56W k
D) k e) k
lk lk
84.Zələzələrin Rixter şkalası ilə gücü 7 bal olduqda, boru kəmərlərində seysmiki təcil ac (sm/san2
ilə) nə qədər olmalıdır?
A) 49 B) 72 C) 100 D) 53 E)28
85. Zələzələrin Rixter şkalası ilə gücü 8 bal olduqda, boru kəmərlərində seysmiki təcil ac (sm/san2
ilə) nə qədər olmalıdır?
A) 146 ; B) 200 ; C) 222 ; D) 157; E) 162
86. Zələzələrin Rixter şkalası ilə gücü 9 bal olduqda, boru kəmərlərində seysmiki təcil ac (sm/san2
ilə) nə qədər olmalıdır?
A) 379; B) 583; C)446; D) 400; E)357
87. Zələzələrin Rixter şkalası ilə gücü 10 bal olduqda, boru kəmərlərində seysmiki təcil ac
(sm/san2 ilə) nə qədər olmalıdır?
A) 648 B) 688 C) 763 D) 922 E) 800
88. Tökmə qrunt şəraitində yeraltı və yerüstü düzxətli neft boru kəmərinin oxu istiqamətində
yönələn zəlzələ qüvvəsinin təsirindən yaranan gərginlik hansı düsturla tapılır?
0 ,04mo ko kn ac EoTo
A) uz.N ;
Cp
17 mo ko kn ac E oTo
B) uz.N ;
Cp
14mo ko kn ac EoTo
C) uz.N ;
Cp
22mo ko kn ac EoTo
D) uz.N ;
Cp
11mo ko kn ac EoTo
E) uz.N ;
Cp
89. Zəlzələ 100 ildə bir dəfə təkrar olunarsa, boru kəməri üçün onun təkrarlanma əmsalı (Kn)
hansı qiymətə malik olur?
A) 6,7 B) 5,86 C) 5,33 D) 1,15 E)6,44
90. Zəlzələ 1000 ildə bir dəfə təkrar olunarsa, boru kəməri üçün onun təkrarlanma əmsalı (Kn)
hansı qiymətə malik olur?
A) 3,42 B) 2,38 C) 1,0 D)2,86 E)3,18
91. Zəlzələ 10000 ildə bir dəfə təkrar olunarsa, boru kəməri üçün onun təkrarlanma əmsalı (Kn)
hansı qiymətə malik olur?
A) 2,1 B) 1,8 C) 1,7 D) 1,43 E) 0,9
92. Daxili təziyiqin təsirindən boru kəmərinin birləşdirici detalının divarının qalınlığı hansı
düsturla təyin edilir?
2,22 npDd npDd
A) d lb ; B) d lb
R1( d ) np 2( R1( d ) np )
426
R1M Do R D
A) o 2 ,48 M ; B) o 2 ,76 M 1M o
R1o DM R1o DM
R1M Do R D
C) o 1,86 M ; D) o M 1M o
R1o DM R1o DM
R1M Do
E) o 1,78 M
R1o DM
94.Boru kəmərinə birləşdirici detalın sonunda qaynaqlanan digər borunun divarının qalınlığı
hansı şərtə əsasən təyin olunur?
npDd npDd
A) k .d . ; B) k .d . 0 ,4
2R1( d ) np R1( d ) np ;
2 ,3 npDd 1,6 npDd
C) k .d . D) k .d .
R1( d ) np ; R1( d ) np
1,85npDd
E) k .d .
R1( d ) np
95.Neft boru kəmərinə üçtərəfli paylayıcılı birləşmələrdə yolverilməz deformasiyanın qarşısının
alınması üçün hansı şərt ödənilməlidir?
A) 7 12 2 1 2 7 22 3 t2 0 ,5 R2n ;
n 1 q n 1 q
A) qar. 3 ; B) qar. 7 ;
n 1 q n 1 q
n 1 q 1 q
C) qar. 6 ,5 ;D) qar. 12 n
n 1 q n 1 q
n 1 q
E) qar.
n 1 q
103.Neft və qaz qarışığının boru kəmərində hərəkəti zamanı ümumi təzyiq düşməsi hansı
tənlikdən tapılır?
A) Püm. Psür. Pg Pn ; B) Püm. 2Psür. Pg 1,5Pn
C) Püm. Psür. 2Pg Pn ; D) Püm. Psür. Pg 4Pn
E) Püm. 3Psür. Pg Pn
104.Neft və qazın birgə axınına qarşı göstərilən hidravliki müqavimətdən yaranan təzyiq düşməsi
hansı düsturla hesablanır?
U2 L U2 L
A) Psüü. qar. qar ; B) Psüü. qar. qar ;
12 d 16 d
qar.U qar L
2
qar.U qar L
2
C) Psüü. ; D) Psüü.
14 d 2 d
qar.U qar
2
L
E) Psüü.
18 d
105.Qazla neftin qarışığının sıxlığı aşağıdakı düsturlardan hansı ilə təyin olunur?
A) qar. 3 n 1 8 q ; B) qar. 4 n 1 7 q ;
428
C) qar. n 1 q ; D) qar. 6 n 1 11 q ;
E) qar. 5 n 1 17 q
106.Neft-qaz qarışığının turbulent axın rejiminin hamar sürtünmə zonasında birfazalı axını üçün
Blazius düsturu necə ifadə edilir?
A) Reqar. B) Reqar.
0 ,3164 1,846
; ;
Re 0 ,25 Re 0 ,25
C) Reqar. 0 ,25 ; D) Reqar. 0 ,25
1,563 1,765
Re Re
E) Reqar. 0 ,25
1,6813
Re
107.Neft-qaz qarışığının turulent axın rejiminin kələ-kötür sürtünmə zonasında birfzalı axını üçün
hidravliki müqavimət əmsalı hansı düsturla tapılır?
0 ,25
2K 68
A) Reqar. , 6 ,65 m
d Reqar.
0 ,25
2K 68
B) Reqar. , 0 ,17 m
d Reqar.
0 ,25
2K 68
C) Reqar. , 7 ,18 m
d Reqar.
0 ,25
2K 68
D) Reqar. , 8 ,18 m
d Reqar.
0 ,25
2K 68
E) Reqar. , 6 ,02 m
d Reqar.
108.Neft-qaz qarışığının birfazalı axının üçün ümumiləşmiş korelyasiya əmsalı hansı düsturla
hesablanır?
0 ,75
nq q gd
A) 1 4 2
1 qar. 4 uqar.
0 ,75
nq q
B) 1 2
1 qar.
0 ,75
nq q
C) 1 5
1 qar.
0 ,75
nq q
D) 1 3
1 qar.
0 ,75
nq q gd
E) 1 2
1 qar. 4 uqar.
109. Boru kəmərində neft-qaz qarışığının axını zamanı ağırlıq qüvvəsi itgisi hesabına yaranan
təzyiq düşməsi hansı düsturla tapılır?
A) Pg 6 g qal.Hqal. en.H en. ;
B) Pg 3 g qal.H qal. en.H en.
C) Pg g qal.H qal. en.H en.
429
D) Pg 5 g qal.H qal. en.H en.
E) Pg 4 g qal.H qal. en.H en.
110. Boru kəmərində neft-qaz qarışığının axını zamanı kinetik enerji itgisi hesabına yaranan
təzyiq düşməsi hansı düsturla təyin olunur?
A) Pn
1
18
qal.Vqal
2
. en .Ven . ; B) Pn
2 1
12
qal.Vqal
2
. en .Ven .
2
C) Pn
1
15
qal.Vqal
2
. en .Ven . ; D) Pn
2 1
2
qal.Vqal
2
. en .Ven .
2
E) Pn
1
17
qal.Vqal. en .Ven .
2 2
111. Boru kəməri ilə neft və qazın birgə qalxması zamanı qarışığın sıxlığı necə təyin olunur?
A) qal. n 1 qal. q qal. ; B) qal. 7 n 1 qal. 5 q qal.
C) qal. 3 ,5 n 1 qal. 11 q qal. ;
D) qal. 13 n 1 qal. 17 q qal.
E) qal. 9 n 1 qal. 16 q qal.
112. Boru kəməri ilə neft və qazın birgə enişi zamanı qarışığın sıxılığı hansı düsturla hesablanır?
A) en. 6 n 1 en. 13 q en. ; B) en. 6 n 1 en. 13 q en.
C) en. n 1 en. q en.
D) en. 4 n 1 en. 7 q en.
E) en. 5 n 1 en. 9 q en.
113. “Günəşlı-çıraq” neft-qaz çıxarma yatağında dənizdə mövcud sualtı sənaye boru
kəmərlərində neft-qaz qarışığının optimal sürəti (m/san ilə) hansı düsturla tapılmışdır?
3800 1900 3200
A) U qar. ; B) U qar. ; C) U qar.
qar. qar. qar.
3400 3400
D) U qar. ; E) U qar.
qar. qar.
114.Boru kəməri ilə neft – qaz qarışığının hərəkəti zamanı optimal təzyiq düşməsini hansı
düsturla təyin etmək olar?
A) Pqar. g14 n H qal. 23 q H en.
B) Pqar. 6 ,6 g n Hqal. q H en.
C) Pqar. 7 ,3 g n H qal. q H en.
D) Pqar. 4 ,2 g n H qal. q H en.
E) Pqar. g n Hqal. q H en.
115. Boru kəməri ilə axan neft-qaz qarışığının ümumi optimal təzyiq düşməsi hansı düsturla
tapılır?
L L
A) Püm.op. 950qar. ; B) Püm.op. 3250qar. ;
d d
L L
C) Püm.op. 3500qar. ; D) Püm.op. 3830qar.
d d
L
E) Püm.op. 3750qar.
d
116.Neft sənayesində daha çox hansı tip nasoslardan istifadə olunur?
A) Plunjerli B) Radial oxlu C)Porşenli
D) Mərkəzdənqaçma E) Artezan nasosu
117. Neft və neft məhsullarının boru kəməri ilə uzaq məsafələrə nəqlində tətbiq olunan nasoslar
430
hansı təzyiqdə normal işləyə bilirlər?
A) 2 3MPa B) 6 7 MPa C) 8 10MPa
D) 3 ,5 5 ,5MPa E) 0 ,5 1,5MPa
118. Neft sənayesində tətbiq olunan nasosların boru kəmərinin diametrindən asılı olaraq sərfi
daha çox hansı intervalda dəyişir?
A) 0 ,005 0 ,015m 3 / san ; B) 1,2 1,5m3 / san ;
C) 0 ,0278 1,15m 3 / san ; D) 1,15 1,2m3 / san
E) 0 ,015 0 ,02m 3 / san
119. Dərinlik rezervuarları üçün tətbiq olunan nasoslar hansı sərfdə buraxılrlar?
A) 0 ,5 m 3 / san. ; B) 0 ,5 0 ,7 m 3 / san ; C) 01 0 ,2m 3 / san
D) 0 ,85 0 ,96 m 3 / san ; E) 1,0 1,8 m 3 / san
120. Neft məhsullarını vuran porşenli nasoslarda porşenin sürəti hansı qüvvənin təsiri nəticəsində
məhdudlaşır?
A) Sürtünmə; Б) Elastiklik ; C) Ağırlıq ; D) Cəzbetmə
B) E) Ətalət
121. Neft məhsullarını vuran porşenli nasoslarda kameranın maksimal həcmi hansı düsturla təyin
olunur?
1 1
A) Vo V 3Vk ; B) Vo V 2Vk ; C) Vo 2V Vk
2 4
1
D) Vo V Vk ; E) Vo V 5Vk
3
122. Neft sənayesində tətbiq olunan porşenli nasoslarda zərərli fəza əmsalı hansı düsturla tapılır?
Vk V Vk V Vk V
A) k ; B) k ; C) k ;
18V V 22V
V V V V
D) k k ; E) k k
25V 16V
123.Porşenli nasoslarda nəzəri sərf hansı düsturla hesablanır (n-porşenin dövrlər sayıdır,
dövr/dəq. ilə)?
F S n F S n F S n
A) Qt ; B) Qt ; C) Qt ;
60 450 170
F S n F S n
D) Qt ; E) Qt
280 330
124.Neft məshullarını vuran porşenli nasoslarda işçi zaloqları i sayda olduqda nasosun nəzəri
sərfini hansı düsturla hesablamaq olar?
F Sn F Sn F Sn
A) Qt i ; B) Qt i ; C) Qt i ;
220 390 60
F Sn F Sn
D) Qt i ; E) Qt i
340 255
125.Porşeni ikitərəfli hərəkət edən neft məhsulu vuran nasoslar üçün nəzəri sərf hansı düsturla
hesablanır?
Sn Sn
A) Qt 2 F f ; B) Qt 2 F f ;
118 193
Sn Sn
C) Qt 2 F f ; D) Qt 2 F f
60 176
Sn
E) Qt 2 F f
138
126.Porşeni ikitərəfli hərəkət edən ikisilindrli neft məhsulu vuran porşenli nasoslar üçün nəzəri
sərf hansı düsturla təyin olunur?
431
Sn Sn
A) Qt 2 F f ; B) Qt 2 F f ;
216 297
Sn Sn
C) Qt 2 F f ; D) Qt 2 F f ;
235 30
Sn
E) Qt 2 F f
278
127. Nasoslar neft boru kəməri xəttinə neçə cür qoşulur?
A) 5 B) 2 C) 6 D) 4 E) 3
128. Boru kəməri xəttinə iki ardıcıl qoşulmuş mərkəzdənqaçma nasosu xətt üzrə sərfi neçə dəfə
artırır?
A) artırmır, olduğu kimi qalır
B) 1,5 dəfə C) 3 dəfə D) 2 dəfə E) 2,5 dəfə
129.Neft boru kəməri xəttinə iki paralel qoşulmuş mərkəzdənqaçma nasosları xətt üzrə basqını
necə dəyişirlər?
A) 2 dəfə artırırlar B) sabit saxlayırlar C) 3 dəfə azaldırlar
D) 1,5 dəfə artırırlar E) 2,5 artırırlar
130.Neft boru kəməri xəttinə iki ardıcıl qoşulmuş mərkəzdənqaçma nasosları xətt üzrə basqını
necə dəyişirlər?
A) sabit saxlayırlar B) 3 dəfə artırırlar C) 1,5 dəfə azaldırlar
D) 2 dəfə azaldırlar E) 2 dəfə artırırlar
131.Kompressorlar qaz kəməri xəttində nə məqsədlə tətbiq edilirlər?
A) qazın genişlənməsi, təzyiqin azaldılması
B) təzyiqin sabit saxlanılması
C) qazın sıxılması, təzyiqinin artırılması və nəql olunması
D) qazı yaxın məsafələrə göndərmək
E) qazın sərfini azaltmaq
132. Qazlar kompressorlarda sıxıldıqda onun izafi təzyiqi nə qədər olmalıdır?
A) 0,08 0,1MPa B) 0,1 0,2MPa C) 0,05 0,08MPa
D) 0 ,2MPa E) 0,02 0,05MPa
133.Kompressorlarda sıxılmış qazın vurulma təzyiqi neçə qrupa bölünür?
A) 3 B) 6 C) 2 D) 5 E) 4
134.Alçaq təzyiqli kompressorlarda sıxılmış qazın vurulma təzyiqi hansı intervalda dəyişиr?
A) 10 300MPa B) 0,2 1,0MPa C) 0,05 0,1MPa
D) 0,01 0,05MPa E) 0,11 0,18MPa
135 .Orta təzyiqli kompressorlarda sıxılmış qazın vurulma təzyiqi hansı intervalda dəyişir?
A) 0 ,75 0 ,95MPa B) 10 300MPa C) 0,1 0,3MPa
D) 0,3 0,7MPa E) 1,0 10,0MPa
136.Yüksək təzyiqli kompressorlarda sıxılmış qazın vurulma təzyiqi hansı intevalda dəyişir?
A) 0,1 0,3MPa B) 7 ,0 9 ,5MPa C) 10 300MPa
D) 5 ,0 7 ,0 MPa E) 3 ,0 5,0 MPa
137.Kompressor qurğularında qazın sıxılmasının neçə növü var?
A) 4 B) 2 C) 5 D) 6 E) 3
138.Kompressor qurğularında qazın sıxılmasının başlanğıc prosesindəki enerjinin (E1), sоn
prosesdəki enerjidən (E2) asılılıq düsturu necə ifadə olunur?
A) E1=2E2+3Q-L; B) E1=4E2-5Q+L; C) E1=6E2-5Q-L
D) E1=E2-Q-L ; E) E1=7E2-3Q-L
139.Kompressor qurğularında qazın sıxılma prosesində sistemin tam enerjisi necə ifadə olunur?
А) E=6Ekin+7Epot-11U; Б) E=13Ekin- 17Epot +6U
Ъ) E=5Ekin+3Epot-2U ; D) E=23Ekin+11Epot+17U
E) E=Ekin+Epot+U
140.Kompressor qurğularında qazın sıxılması prosesində sistemin potensial enerjisi ümumi halda
432
necə təyin olunur?
A)Epot.=mgz+pV; B) Epot.=4mgz–5pV;
1
C) Epot.= mgz+6pV; D) Epot.=3mgz+5pV
2
E)Epot.=2mgz
141.Kompressor qurğularında enerji balansının ümumi tənliyi necə ifadə olunur?
A) 3E1kin.+ 7E1pot.+11U1= 31 E2kin.+ 17E2pot.+5U2-13Q-29L
B) 7E1kin.+ 4E1pot.+ 9U1= 11 E2kin.+ 5E2pot.+3U2-7Q-16L
C) E1kin.+ E1pot.+ U1= E2kin.+ E2pot.+ U2-Q-L
D) 5E1kin.+ 9E1pot.+ 13U1= 33 E2kin.+ 19E2pot.+7U2-15Q-31L
E) 9E1kin.+ 6E1pot.+ 11U1= 13 E2kin.+ 7E2pot.+5U2-9Q-18L
142.Kompressorlarda vahid kütləyə düşən enerji balansının ümumi tənliyi hansı şəkildədir?
A) 5e1kin.+9e1pot.+13u1=33e2kin.+19e2 pot.+7u2-15q-31l
B) 9e1kin.+6e1pot.+11u1=13e2kin.+7e2 pot.+5u2-9q-181l
C) 3e1kin.+7e1pot.+11u1=31e2kin.+17e2 pot.+5u2-13q-29l
D) 7e1kin.+4e1pot.+9u1=11e2kin.+5e2 pot.+3u2-7q-16l
E) e1kin.+ e1pot.+ u1=e2kin.+ e2 pot.+ u2-q-l
143.Kompressor qurğularında qazın sıxılması prosesində vahid kütləyə düşən mexaniki işlərin
miqdarı hansı düsturla təyin olunur?
1 2 12 1 1
A) l gz 2 z1 2 p2V2 p1V1 u 2 u1 q;
4 8 6 9
B) l gz 2 z1
2
1 2
2 12 p2V2 p1V1 u2 u1 q;
144.Neft boru kəmərində P=5,494 MPa daxili təzyiqinin təsirindən xarici diametri Dx=529mm,
divarının nominal qalınlığı n 8mm, yükə görə etibarlılıq əmsalı n=1,1 olan boruda yaranan
dairəvi gərginliyi ( d ) hesablayın (MPa-la).
A) 193,8 B) 236,6 C) 86,8 D) 48,6 E) 117,8
6 1
145.Xətti genişlənmə əmsalı 12 10 K olan neft boru kəmərində eninə deformasiyanın
Puasson əmsalının 0 ,5 , hesabı müqavimətin R1 255,1 10 6 Pa və elastiklik modulunun
2,1 1011 Pa olduğunu bilərək, müsbət temperatur dəyişməsini tapın (K-lə).
A) 40,3 B) 80,7 C) 58,5 D) 50,6 E) 36,8
146. Daxili diametri Dd 513mm , nominal qalınlığı n 8 mm olan neft boru kəmərində p=5,494
MPa normativ (işçi) təzyiqinin təsirindən yaranan dairəvi gərginliyi hesablayın (MPa-la).
A) 48,2 B) 59,4 C) 106,7 D) 96,3 E) 176,2
kq kq
147.Neftin sıxılığının 878 , qazın sıxılığının 0 ,92 və parametrinin
m3 m3
0 ,0214 olduğunu bilərək neft-qaz qarışığının sıxlığını hesablayın (kq/m3-lə).
A) 763,4 B) 792,7 C) 859,4 D) 977,6 E) 755,6
148.Neft boru kəməri xətti üzərində iki qonşu nasos stansiyası arasında kəmərin əvvəlində neft
axını təzyiqinin P1/ , sonundakı təzyiqin P2/ olduğunun bilərək, əvvəlki nasos stansiyasının
yaratdığı başqa (Hst) necə təyin olunur?
433
P1/ P2/ P1/ P2/ P1/ P2/
A) C) D)
n g 4 n g 6 n g
P1/ P2/ P / 2 P2/
B) E) 1
8 n g 3 n g
149.Neft-qaz qarışığının sıxlığı təyin olunan ifadədə hansı halda qar. n olur?
A) =1 olduqda; B) =3 olduqda; C) =2 olduqda
D) =0 olduqda ; E) 0 1 olduqda
150.Neft-qaz qarışığının sıxlığı təyin olunan ifadədə hansı halda qar. q olur?
A) =2 olduqda; Б) =1 olduqda ; C) =0 olduqda
D) 1 2 olduqda ; E) 2 3 olduqda
434
ТЕСТЛЯРИН ДЦЗЭЦН ЪАВАБЛАРЫ
1 Б 31 Ъ 61 А 91 Д 121 Д
2 Ъ 32 Д 62 Д 92 Б 122 Б
3 Д 33 Б 63 Б 93 Д 123 А
4 Е 34 А 64 А 94 А 124 Ъ
5 А 35 Ъ 65 Д 95 Ъ 125 Ъ
6 Б 36 Е 66 Е 96 Б 126 Д
7 Ъ 37 Б 67 Ъ 97 А 127 Е
8 Д 38 А 68 Д 98 А 128 А
9 Е 39 Д 69 Б 99 Ъ 129 Б
10 А 40 Ъ 70 А 100 Д 130 Е
11 Ъ 41 Е 71 Ъ 101 Б 131 Ъ
12 Б 42 Б 72 Е 102 Е 132 Д
13 Д 43 А 73 Б 103 А 133 А
14 А 44 Д 74 Д 104 Д 134 Б
15 Е 45 Ъ 75 А 105 Ъ 135 Е
16 Б 46 Е 76 Д 106 А 136 Ъ
17 Д 47 Б 77 Ъ 107 Б 137 Б
18 Ъ 48 Д 78 Е 108 Е 138 Д
19 А 49 А 79 Б 109 Ъ 139 Е
20 Ъ 50 Ъ 80 А 110 Д 140 А
21 Б 51 Ъ 81 Ъ 111 А 141 Ъ
22 Е 52 Е 82 Д 112 Ъ 142 Е
23 Д 53 А 83 А 113 Б 143 Б
24 А 54 Б 84 Ъ 114 Е 144 А
25 Д 55 Д 85 Б 115 А 145 Д
26 Б 56 А 86 Д 116 Д 146 Е
27 Ъ 57 А 87 Е 117 Б 147 Ъ
28 А 58 Ъ 88 А 118 Ъ 148 А
29 Е 59 Б 89 Д 119 А 149 Д
30 Д 60 Е 90 Ъ 120 Е 150 Б
435
ЯДЯБИЙЙАТ
436
25. Matlock H., Reesel G. Generalize solutions for laterally loaded piled -proc. Amer, soc.
Civil engineers, 1960, vol. 10.
26. Миронов В.В. О методе расчета свай на горизонтальные нагрузки. Основания, фундамен-
ты и механика грунтов 1971, №3.
27. Мустафаев А.А., Мамедов К.М. К вопросу расчета опор морских нефтепромысловых со-
оруъений. Основания, фундаменты и механика грунтов, М., 1969.
28. Мяммядов К.М.,Мцрсялов А.Я. Еластики мцщитдя ишляйян чевик миллярин дайаныглыьа ще-
сабланмасы. Сборник научных трудов факультета ВХС и Экологии, №2, Баку, 1998.
29. Мяммядов К.М., Щясянова С.М. Грунт мцщитинин сяртлик ямсалынын дяринлик бойунъа
гейри-хятти ганунла дяйишмя щалы цчцн щядди цфцгши деформасийайа уйьун мцтляг сярт дай-
аьын йцкэютцрмя габилиййятинин тяйини. Сборник научных трудов факультета ВХС и Экологии,
№2, Баку, 1999.
30. Мяммядов К.М., Баьыров А.С., Щясянова С.М. дярин салынан чевик дайагларын деформа-
сийайа щесабланмасында онун чякисинин вя йан сятщлярдяки сцртцнмя гцввясинин тясиринин
нязяря алынмасы. Сборник научных трудов факультета ВХС и Экологии, №2, Баку, 1999.
31. Мяммядов К.М., Исмайылов Ф.М., Мусаев З.С., Мансыров М.С. Икитябягяли гейри-
биръинсли грунт мцщитиндя дярин салынан сярт дайагларын цфцги йцкляря щесабланмасы. Сбор-
ник научных трудов факультета ВХС и Экологии, №2, Баку, 1998.
32. Мамедов К.М. Об одном методе расчета изгибных колебаний опор морских нефтепромы-
словых сооруъений. Известия АН УзССР, серия техн. наук, №5, 1982.
33. Мамедов К.М. К расчету опор морских нефтепромысловых сооруъений на действие гори-
зонтальных сил. Ученые записки АзПИ им. Ч.Ильдрыма, Серия Х, 1971, №1.
34. Манвелов Л.И., Бартошевич Э.С.О выборе расчетной модели упругого основа-
ния.»Строительная механика и расчет сооруъений», 1961,№4.
35. Масальский Е.К. Экспериментальное исследование работы гибкой балки на песчаном осно-
вании. Основания, фундаменты и механика грунтов, 1964№6.
36. Масальский Е.К. расчету балок на грунтовом основании. Сб. Проектирование фундамен-
тов в промышленном строительстве. Обзорный выпуск Ы Главпромстройпроекта. Госстроя
СССР, 1966.
37. Мамедов К.М. Расчет двухступенчатых растянутоизогнутых опор в однородной грунто-
вой среде с прерывно изменяющемся по глубине коэффициентом ъестокости. Су тясяррцфаты вя
мцщяндис коммуникасийасы системляри факултясинин елми ясярляр топлусу, №8, Бакы 2004.
38. Мяммядов К.М., Мусайев Р.З. Анкерлянмиш чевик шпунт диварларын деформасийайа ще-
сабланмасы. Су тясяррцфаты вя мцщяндис коммуникасийа системляри факултясинин елми ясяр-
ляр торлусу, №8, Бакы 2оо4.
39. Мяммядов К.М., Мцрсялов А.Я. Пилляли-дяйишян сяртликли чевик дайагларын ениня яйилмяйя
щесабланмасы. Су тясяррцфаты вя мцщяндис коммуникасийа системляри факултясинин елми ясяр-
ляр топлусу, №8, Бакы 2004.
40. Манвелов Л.И. выборе расчетной модели упругого основания Основания, фундаменты и
механика грунтов №4, 1961.
41. Милин-томсон Л.М. теоретическая гидромеханика Москва мир 1964.
42. Мяммядов К.М., Сяфярова Н.А. Щядди цфцги йердяйишмяйя эюря дярин салынан сярт дай-
аьа тясир едян щядди цфцги гцввянин тяйини. СТТ вя Еколоэийа факултясинин елми ясярляр топ-
лусу, №3, АзМИУ, Бакы 1999, с. 111-207.
43. Мяммядов К.М.,Аббасбяйли Ф.В. Дярин салынан мцтляг сярт дайаьын щядди цфцги йцкэют-
црмя габилиййятиня онун чякисинин вя хариъи бойуна гцввянин тясиринин нязяря алынмасы.
СТТ вя Еколоэийа факултясинин елми ясярляр топлусу, №3, АзМИУ, Бакы 1999, с. 116-120.
44. Мамедов К.М., Махмудов Т.М. Расчет ъестких пирамидальных свай на совместное дей-
ствия вертикальных и горизонтальных сил с учетом бакового сопротивления грунта. Пути ин-
тенсификации строительного производства в Азерб. ССР. тематический сборник научных тру-
дов. Изд. Аз Госпроекта. Баку, 1988, с. 123-127.
437
45. Мамедов К.М., Сафарова Н.А. Продольно-поперечный изгиб гибких опор голубоокого
залоъения в грунтовой среде с нелинейной-изменяющимся коэффициентом ъесткости с учетом
деформируемости надземной части. Библиографический указатель ВНИИИС по строительству и
архитектуре, №1, 1984, стр. 14.
46. Мамедов К.М., Сафарова Н.А. Расчет изгибных колебаний опор глубокого залоъения с
учетом нелинейного изменения ъесткости грунтовой среды. Библиографический указатель
ВНИИИС по строительству и архитектуре, №1, 1984, стр. 14.
47. Мамедов К.М., Исмаилов Ф.М. Деформационный расчет противофильтрационных шпунтовых
стен, применяемых в гидротехническом строительстве. Труды Юбилейной сессии Варшавской
сельхозакадемии, Варшава, 1990, стр. 183-196.
48. Мамедов К.М., Абдилов С.А., Мусаев З.С. К вопросу расчета гибких свай на горизон-
тальную нагрузку. Сборник научных трудов факультета ВХС и Экологии, №3, Баку, 1999.
49. Мамедалиев М.Г. О работе свай типа Азнефть на действие горизонтальных сил в основа-
ниях морских буровых. Автореф. Дис. К.т.н. Издат. АН Азербайдъанской Республики, Ба-
ку 1950.
50. Миронов В.В. К расчету одиночных свай и высоких свайных роствергов на действие гори-
зонтальных сил. Сборник ЛИИЪТ, вып. 207, 1963.
51. Миронов В.В. Некоторые вопросы методики и результаты, экспериментальные исследования
работы свай на горизонтальные силы. Сб. тр. ЛИИЪТ, вып. 225, Трансъелдориздат, 1964.
52. Мазуренко Л.В., Шварцман Д.В. Расчет одиночных свай на действие горизонтальных на-
грузок. Основания, фундаменты и механика грунтов №2, 1967.
53. Прокофьев И.П. Давление сыпучего тела и расчет подпорных стен. М., Госстройиздат, 1947,
144 с.
54. Пастернак П.Л. Основы нового метода расчета ъестких и гибких фундаментов на упругом
основании. В Кн. Материалы совещания по теории расчета балок и плит на съимаемом осно-
вании. Сборник трудов МИСИ, №14, Москва, Трансъелдориздат, 1945.
55. Rifaat die spondwand und Erdddruck problem 1935, vol 5.
56. Рабинович И.М., Синицын А.П., Луъин О.В., Теренин В.М. Расчет сооруъений на импульсив-
ные воздействия. М., 1970, 304 с.
57. Строгонов С.А. Теоритечиские и экспериментальные исследования длинных свай на горизон-
тальную нагрузку в кн. Информационные материалы лабораторий оснований и фундаментов.
Сб. ВОДГЕО №4, Л., 1953.
58. Снитко Н.К. Статическое и динамическое давление грунтов и расчет подпорных стенок. М.,
Стройиздат , 1963
59. Сникто Н.К., сникто А.Н. “Расчет ъестких и гибких опор, защемленных в грунт при одно-
временном действии горизонтальных и вертикальных нагрузок” основания и фундаменты,
механика грунтов, № 3 , 1967
60. Снитко Н.К., Снитко А. Н. “Деформационный расчет гибких опор в грунтовой среде с уче-
том влияния продольной силы”. Основания, фундаменты и механика грунтов №6 , 1967.
61. Сникто А. Н. “Расчет гибких опор в грунтовой среде с изменяющимся коэффициентом посте-
ли ”. Основания, фундаменты и механика грунтов №3, 1968
62. Сафарова Н.А. Статические и динамические методы расчета опор глубокого залоъения на ос-
нове нелинейной модели грунтовой среды. Автореф. канд. дисс., Баку, 1987, 23с.
63. Смирнов Г.Н., Горюнов Б.Ф., Курлович Е.В., Левачев С.Н., Сидрова А.Г «Порты и портовые
сооруъения». Москва, Стройиздат, 1979.
64. Снип II-57-75. нагрузки и воздействия на гидротехнические сооруъения (волновые, ледовые и от
судов). М., Стройиздат, 1976.
65. СНиП II-А.12-69*. Строительство в сейсмических районах. Норма проектирования М.,
Стройиздат, 1977.
66. СНиП II-А.12-69. Строительство в сейсмических районах. Норма проектирования М., Срой-
издат 1970. Раздел 5 «Гидротехнические сооруъения». М., 1972.
438
67. Шахирев В.Б., Янышев Г.С. «О расчете отдельно стоящих свай на совместное действие верти-
кальных и горизонтальных нагрузок» Труды Башнистрой, вып 9, М., 1969.
68. Шахриев В.Б. «К вопросу о работе свай на горизонтальную нагрузку». Труды Башнистроя,
вып.4, Москва 1965.
69. Шевцов Г.И. «Сравнение фактических деформаций поверхности грунтовых оснований с расче-
тами» Основания, фундаменты и механика грунтов №3, 1967.
70. Титзе. «Тще пассиве еартщ прессуре бй латерал лоадинэ оф пиле фоиндатионс», 1943.
71. Трань-Бин «Некоторые вопросы пасчета фундаментов глубокого залоъения на горизон-
тальные нагрузки» автореферат канд.диссертации, МАДИ, 1965
72. Урбан И.В.Расчет тонких стенок с учетом упругих свойств грунта и стенки Труды МИИТ,
вып.55, Москва, Трансъелдориздат, 1939
73. Власов В.З., Леонтьев Н.Н. «Техническая теория расчета фундаментов на упругом осно-
вании» Москва, Физматгиз, 1960
74. Завриев К.С., Крюков П. Исследование несущей способности фундаментов опор контактной
сети. – тр. ЦНИИС, вып. 39, Трансъелдориздат, 1960.
75. Зиязов Я.Ш. «К расчету горизонтально нагруъенных ъестких многослойном основании» -
тр. НИИПРОМСТРОЙ, Стройиздат, М. 1974.
76. Завриев К.С. Шпиро Г.С. «Расчет фундаментов мостовых опор глубокого залоъения» М.,
Транспорт 1970.
439
АБАСОВ РИЗВАН ФЯРМАН ОЬЛУ
Абасов Ризван Фярман оьлу 23 нойабр 1958-ъи илдя Биля-
сувар (Пушкин) районунун Тязякянд кяндиндя анадан олмуш вя
1965-1976-ъы иллярдя Аьалыкянд орта мяктябиндя тящсил алмышдыр.
1977-1979-ъу иллярдя Свердловск вилайятиндя дахили гошун щиссясин-
дя щярби хидмятдя олмушдур. 1980-ъи илдя В.В.Куйбышев адына
Москва Мцщяндис–Иншаат Институтуна дахил олуб вя ораны 1986-ъы
илдя мцвяффягиййятля битиряряк, мцщяндис-щидротехник ихтисасына
йийялянмишдир.
1986-ъы илдян «Хязярдянизнефтгазтикинти» трестинин 3 сайлы ти-
кинти гурашдырма идарясиндя ишя башламыш вя 1997-ъи илдяк гурашды-
рыъы, уста, иш иърачысы, сащя ряиси вязифяляриндя ишлямишдир. 1997-
2003-ъц иллярдя «Хязярдянизнефтгазтикинти» трестинин истещсалат шю-
бясинин ряиси, баш мцщяндисин мцавини вя 2003-ъц илдян 2007-ъи
илядяк трестин баш мцщяндиси вя мцдири вязифяляриндян ишлямишдир.
2007-ъи илин март айындан бу эцнядяк «Нефтгазтикинти» трестинин мцдири вязифясиндя чалышыр. Елми-
тядгигат ишляринин йериня йетирилмясиндя иштирак едир, 2 елми ясярин мцяллифидир.
Дювлят ящямиййятли «Бакы-Супса» нефт кямяринин, «Чыраг-1-Сангачал» суалты газ сахлама
анбары, Дцбянди хам нефтин йыьылмасы, щазырланмасы, нягли мяркязи мянтягяси, компрессор стан-
сийасы «Азяртранс Терминалы вя Сангачал Терминалы арасы бирляшдириъи бору кямярляринин вя борула-
рын тямизлянмяси стансийасы, «Сагурамо-Гырмызы кюрпц» маэистрал газ кямяринин Гардабани-
Навтлуди сащясиндя бярпа ишляринин апарылмасында вя диэяр обйектлярин тикинтисиндя, фяал иштирак ет-
мишдир. Сон заманлар онун рящбярлийи иля Республикада гейд олунан обйетклярин тикинтисиня дцнйа
стандартларына уйьун йени технолоэийалар эятирилмясини тямин етмишдир.
Аилялидир. 3 ювлады вар. Азярбайъан Республикасынын ямякдар мцщяндисидир.
441
МЦНДЯРИЪАТ
ЭИРИШ 3
…………………………………………………………………………………………………..............
4.1. Дярин салынан шагули вя маили еластики дайагларын мцхтялиф истигамятли йцклярн тясириня
77
щесабланма схемляри……………………………………………………………………………………………
4.2. Еластик маили дайаьын дяринлийи бойунъа грунтун сяртлик ямсалы сабит олдугда ох бойунъа
79
сыхан вя йан гцввялярин бирэя тясириня щесабланмасы …………………………………………………………
4.3. Грунтун сяртлик ямсалы дяринлик бойунъа артан дцзхятли олдугда маили еластик 84
442
дайаьын деформасийайа щесабланмасы…………………………………………………………………………
4.4.Еластик мцщитдя дартылма-яйилмяйя мил кими ишляйян, дярин салынан еластик маили дайаьын
88
щесаблама методлары…………………………………………………………………………………………...
4.5. Сяртлик ямсалы дяринлик бойунъа кясилян ганунла дяйишян биръинсли грунт мцщитиндя
94
дартылма-яйилмяйя ишляйян икипилляли дайагларын щесабланмасы ………………………………………………
443
ФЯСИЛ 7. ЩИДРОТЕХНИКИ ГУРЬУЛАРЫН
КОНСТРУКСИЙАСЫНЫН МАТЕРИАЛЫНА ДЯНИЗ МЦЩИТИНИН ТЯСИРИ
10.1.Бору кямярляринин трассасынын сечилмяси вя она эюстярилян ясас тялябляр ……………………………… 277
10.2. Бору кямярляриня гойулан ясас конструктив тялябляр………………………………………………….. 278
10.3. Бору кямярляриндя баьлайыъы вя диэяр армоконструксийаларын йерляшдирилмяси ……………………. 279
10.4. Нефт вя нефт мящсуллары нягледян йералты бору кямярляринин лайищяляндирилмяси ……………...……… 279
10.5. Даь шяраитиндя бору кямярляринин чякилиши …………………………………………………………….. 280
10.6. Файдалы газынты шахталары олан йерлярдя бору кямярляринин лайищяляндирилмяси ………………..……… 281
10.7.Тябии вя сцни манеялярдян бору кямярляринин кечирилмяси ………………………………….…………. 281
10.8. Бору кямярляринин мющкямлик вя дайанаглыьа щесабланмасы ……………………………………….. 282
10.9. Бору кямярляриня тясир едян йцкляр ……………………………………………………………………. 284
10.10. Бору кямярляринин диварынын галынлыьынын тяйини …………………………………………………….. 285
10.11. Йералты вя йерцстц (тюкмядя) бору кямярляринин мющкямлик вя дайаныглыьа йохланмасы ……….. 286
10.12. Даь шяраитиндя (тюкмядя) йералты вя йерцстц бору кямярляриндя ялавя дартылма
288
эярэинлийинин щесабланмасы…………………………………………………………………………………….
10.13.Йералты вя йерцстц бору кямярляринин (тюкмядя) пластики деформасийайа уьрамасы
288
заманы мющкямлийя йохланылмасы ……………………………………………………………………………
10.14.Йералты вя йерцстц бору кямярляринин (тюкмядя) цмуми дайаныглыьа йохланылмасы …………….….. 289
10.15. Бору кямярляринин анкер гурьусунун йцкэютцрмя габилиййятинин тяйини ………………….………. 291
10.16. Фяза бору кямярляринин мющкямлик вя дайаныглыьа йохланылмасы …………………………………. 292
10.17. Сейсмики актив районларда бору кямярляринин чякилмяси вя онларын щесабланма
293
хцсусиййятляри …………………………………………………………………………………………………...
10.18. Бору кямярляринин бирляшдириъи деталлары ………………………………………………………………. 295
10.19. Газ кямяриндя баш верян тязйиг иткиляри ……………………………………………………………… 296
10.20. Нефт вя газын бирэя щярякяти заманы бору кямярляринин щидравлики щесабланмасы …………………. 300
10.21.Нефт нягледян бору кямярляриндя там басгы итэисинин тяйини …………………………………………. 304
10.22. Маэистрал бору кямярляринин технолоjи щесабланмасы ……………………………………………….. 305
10.23. Бору кямярляри системляриндя тятбиг олунан компенсаторларын щесабланмасы ……………….……. 309
10.24. Суалты бору кямярляриня ахынын тясири …………………………………………………………………. 310
444
10.25. Суалты бору кямярляриня сятщ дальаларынын тясири ……………………………………………………… 311
10.26. Дальанын йайылдыьы истигамятдя кичик шагули силиндрляря тясир едян гцввяляр …………………….….. 315
445
ФЯСИЛ 14. МАЭИСТРАЛ БОРУ КЯМЯРЛЯРИНИН
ТИКИНТИСИ ВЯ ИСТИСМАРЫ ДЮВРЦНДЯ ЯТРАФ МЦЩИТИН МЦЩАФИЗЯСИ
446
447
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI DÖVLƏT NEFT ŞİRKƏTİ
“NEFTQAZTİKİNTİ” TRESTİ
448