Вы находитесь на странице: 1из 76

Азярбайжанын Нефт Сянайеси цзря

Информасийа вя Ресурс Мяркязи

НЕФТ
ТЕРМИНЛЯРИНИН
ИЗАЩЛЫ ЛЦЭЯТИ

Бакы – 2005

downloaded from KitabYurdu.org


Щимайядар Щуманитар Тяшкилаты
«Нефт терминляринин изащлы лцьяти»

«Азярбайжанын Нефт Сянайеси цзря Информасийа вя


Ресурс Мяркязи» лайищяси чярчивясиндя Щолландийанын
Н(о)виб вя Бюйцк Британийанын International Alert
тяшкилатларынын малиййя дястяйи иля чап олунуб.

Лайищянин рящбяри: Щимайят Ризвангызы

Китабда нефт секторуйла баьлы истещсалатда


даща чох истифадя едилян, кцтляви информасийа
васитяляриндя ишлядилян, ижтимаи мараг кясб едян,
щамы тяряфиндян щямишя там мянасы иля баша
дцшцлмяйян 400-я йахын мцасир нефт термининин
изащы верилиб.
Китаб эениш охужу кцтляси цчцн нязярдя тутулуб.

ББК 44.6.1
Г-82

4406010000
грифли няшр
М-651(07)2005

© Щимайядар Щуманитар Тяшкилаты, 2005.

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Лцьятя «Дянизнефтгазлайищя» Елми Тядгигат


Лайищя Институтунун апарыжы елми ишчиси, физика-
рийазиййат елмляри намизяди, досент А.И.Гурбанов
ряй вериб.

Тяртибатчы мцяллиф: Тящмасиб Гулийев


Редактор: Мцсяллим Щясянов
Корректор: Рювшян Исмайылов

Цнванымыз:
С.Таьызадя кцч.59
Тел/факс:499 22 75
е-маил:щщт@азеуро.нет
URL: www.himayadar.org
Мцндярижат
-5-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Юн сюз ………………………………………… 7
Лцьятдя верилмиш сюзляр ………………………. 9
Сюзлярин изащы ………………………………… 19

Юн сюз

-6-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Мялумдур ки, сон дюврляр Azяrbaycan


iqtisadiyyatыныn яsasыны neft sяnayesi tяшkil eдiр,
юлкя ящалисинин эцзяраны ясасян нефт вя нефт
эялирляриндян асылыдыр, адамларын бюйцк бир щиссяси
бу вя йа диэяр шякилдя neft sянайеси иля баьлыдыр. Бу
ситуасийа ися юлкя ижтимаиййятинин нефт мювзусуна
мараг вя диггятини артырыб.
Ейни заманда, Azяrbaycan Respublikasы юz
mцstяqilliyini bяrpa etdikdяn sonra юlkя
iqtisadiyyatынda, xцsusilя dя neft sяnayesindя
mцasir texnologiyalaрыn tяtbiqi, еlmi, iqtisadi
яlaqяlяrin geniшlяnmяsi yeni neft terminlяrинин
dilimizя daxil olmasыna sяbяb oluб. Bu termинlяrin
mцяyyяn bir qismi mяtbuatda, elektron kцtlяvi
informasiya vasitяlяrindя geniш istifadя
olunaraq, ictimaiyyяtя чatdырыlыr. Чox zaman geniш
oxucu, dinlяyici вя тамашачы auditoriyasынa
istifadя olunan neft terminlяrinin hamыsы mяlum
olmadыьындаn чatdырыlan informasiyanын tam mяnasы
ilя dяrk olunmasынda чяtinliklяr yaranыr. Digяr
tяrяfdяn, son illяrя qяdяr neft sяnayesi
mцяssisяlяrindя, elmi-tяdqiqat vя istehsalat iшlяri
rus dilindя apaрыldыьыndan, burada чalышan
vяtяndaшlaрымыз elmi, mцhяndis, maliyyя vя
kargцzarlыq sяnяdlяrinin hazыrlanmasынda neft
teрмinlяrindяn istifadя problemi ilя
qarшылaшыrlar. Bu sяbяbлярdяn дя азяри
тцркжясиндя neft terminlяrinin izahlы lцьяtinin
hazыrlanmasынa бюйцк ehtiyac йараныб. Мящз бу
ещтийажын юдянилмяси мягсядиля Щимайядар
Щуманитар Тяшкилатынын няздиндя фяалиййят
эюстярян Азярбайжанын Нефт Сянайеси цзря
Информасийа вя Ресурс Мяркязи Щолландийанын
Н(о)виб тяшкилатынын малиййя дястяйи иля щяйата
кечирдийи лайищя чярчивясиндя «Neft teрмinlяrinin
izahlы lцьяti»ни щазырлайыб вя Сизин истифадянизя
тягдим едир.
«Neft teрmинlярiниn izahlы lцьяti» geniш oxucu
kцtlяsi цсцn nязярдя tutulуб. Лцьятдя нефт
истещсалы, нягли, емалы, маркетинги, эеолоэийасы вя
с. сащяляря аид 400-я йахын мцасир терминлярин
изащы верилиб. Терминлярин изащы дягиг, йыьжам,

-7-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

охужулар цчцн анлашыглы дилдя шярщ олунуб.


Лцьятдя yeni iqtisadi mцnasibяtlяr, neftin istehsalы
vя nяqli ilя baьlы son illяrdя dilimizя daxil olan,
mцasir teрмinlяrя daha чox yer vermяyя
чalышmышыг.
Яlbяttя, tяqdim olunan «Neft terminlяrinin
izahlы lцьяti» neft sяnayesindя tяtbiq olunan
bцtцn elmi teрмinlяri яhatя etmir. Эeniш oxucu
auditoriyasы цчцн nяzяrdя tutulduьundan
lцüяtdя яsasяn istehsalatda daha чox istifadя
olunan, kцtlяvi informasiya vasitяlяrindя iшlяnяn,
ictimai мараг кясб едян вя щамы tяrяfindяn heч
dя hяmiшя tam mяnasы ilя baшa dцшцlmяyяn
teрминляr toplanыб. Биз инанырыг ки, lцьяt яhalinin
vя vяtяndaш cяmiyyяti institutlarынын neft sяnayesi
haqqынda bilэиlяrinin artырылмаsыnda yardыmчы
olacaq. Щямчинин лцьяt dilimizя башга dilлярдян
alыnma sюz kimi daxil olunан terminlяrin azяrи
тцркжясиндя иfadя edilmяsinя, elmi terminologiyanын
formalaшmasына, dilimizin yad sюzlяrdяn
tяmizlяnmяsиня дя кюmяk edяcяk.

Цмид едирик ки, аzяrи тцркжясиндя илк нцмуня олан


«Нефт терминляринин изащлы лцьяти»нин эяляжякдя
даща да тякмилляшмяси ишиндя йардымынызы
ясирэямяйяжяк, китабла баьлы юз фикир вя
тяклифляринизи (почт, е-маил вя с. васитясиля) бизя
эюндяряжяксиниз.
Яввялжядян сизляря тяшяккцрцмцзц билдиририк.

-8-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Лцьятдя верилмиш сюзляр

Абсорбсийа едилмиш нефт.


Авиасийа бензини.
Аь нефт –бах: керосин.
Аьырлашдырылмыш мящлул.
Алмаз аляти.
Асидол.
Асфалт.
Асфалтенляр.
Асфалтсызлашма.

Балласт систернасы.
Баръа.
Баррел.
Бензин.
Бензин – лигронлу фраксийа (нафта).
Бензол.
Бентонит.
Битум.
Бонус.
Бору.
Бору кямяри.
Бору кямяри няглиййаты.
Бору тутужу.
Буруг – бах: газма буруьу.
Бутан.

Вазелин.
Вакуум дистилляси.
Вентил.
Вертлйуг.
Вибрасийа газмасы.
Вуружу гуйу – бах: инъексийа гуйусу.

Газ амили.
Газ анализатору.
Газ анализи.

-9-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Газ анбары.
Газ бензини – бах: газолин.
Газ ещтийатларынын щесабланмасы методлары.
Газ йанажаг – бах: йанар газлар.
Газ каротаъы.
Газ кямяри – бах: маэистрал газ кямяри.
Газ эенератору.
Газ мцщяррики.
Газ планалмасы.
Газ папаьы.
Газ сянайеси.
Газ тяжщизаты.
Газ шябякяси.
Газайырма.
Газдашыйан эями.
Газбалонлу автомобил.
Газыма.
Газма аляти.
Газма балтасы.
Газыма башлыьы – бах: Газма балтасы.
Газма борулары.
Газма буруьу.
Газма гурьусу.
Газма дязэащы – бах: Газма гурьусу.
Газма эямиси.
Газманын эеофизик юйрянилмяси – бах: Каротаъ.
Газма мящлулу – бах: эилли мящлул.
Газма турбини – бах: турбобур.
Газма шахтасы.
Газ компрессор стансийасы.
Газ конденсат йатаьы.
Газ нефт сеператору.
Газойл.
Газолин.
Газотурбовоз.
Газотурбоход.
Газпайлама стансийасы.
Газтямизлямя.
Газщолдер.
Газманын эеофизики юйрянилмяси.
Газма мящлулу.
Гамма – метод.
Гамма – каротаъ.
Гапалы истисмар.
Гидрафон.
Голвари йатаг.
Горуйужу кямяр.
Грифон.
Гудрон.

-10-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Гуйу.
Гуйунун ясаслы тямири.
Гуйуларын йералты тямири – бах: йералты тямир.
Гуйуларын сементлянмяси – бах: сементлямя.
Гумдашы.
Гцллядяки ишчи.

Дебит.
Демулсасийа.
Депрессатор.
Дещидроэенляшдирмя.
Дяниз йатаьы – бах: дяниз нефт мядяни.
Дяниз нефт мядяни.
Дярин юзцллц газма гурьусу.
Дяринлик насосу иля нефтчыхарма.
Дизел йанажаьы.
Динамик сявиййя.
Динамограм.
Дистилля сцтуну.
Дистилля гурьусу.
Дистилляетмя.
Доламачарх.
Дузсузлашдырма.

Енерэетика.
Екстраксийа.
Емватор.
Електрик каротаъы.
Електрик далма насосу – бах: Дяринлик насосу иля
нефтчыхарма.
Електробур.
Електрик кяшфиййат методу.
Естакада.
Етиллянмиш бензин.
Ехелот.
Ещтиййатлар.

Икилцляли газыма.
Инъексийа гуйусу.
Инклинометр.
Истисмар борулары.
Иштирак мцгавиляси.

-11-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Йанар газлар.
Йанар шистляр.
Йанажаг.
Йанажаг калонкасы.
Йанажаг сянайеси.
Йатаг.
Йатаьын ещтийаты.
Йатаьын параметрляри.
Йералты тямир.
Йуйужу мящлул – бах: эилли мящлул.
Йцксяк октанлы йанажаг.

Каберняюлчян.
Картаъ.
Карбощидроэен.
Каротаъ.
Катализаторлар.
Катлаван.
Керн.
Керосин.
Кяшфиййат.
Кяшфиййат гуйусу.
Клапан.
Кимйа вя нефт машынгайырмасы.
Компенсатор.
Компрессор гуйусу.
Компрессор йаьы.
Компрессор цсулу иля нефтчыхарма.
Конденсатор.
Консессийа мцгавиляси.
Консинсент сцрткц йаьлары.
Консорсиум.
Континентал шелф.
Кокс.
Кокслама.
Коллектор.
Коррозийа.
Кюпцкля йаньынсюндцрмя.
Крекинг.
Крекингли бензин.
Кцкцрдлц нефт.

-12-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Эенератор газы.
Эеолоъи ахтарыш.
Эилли мящлул.

Л
Лай.
Лай енеръиси.
Лай сулары.
Лай тязйиги.
Ламинар ахын.
Литр.
Лифт.

Магнит тутужу.
Манифолд.
Мазут.
Маили газма.
Маэистрал газ кямяри.
Маэистрал нефт кямяри.
Манометр.
Манжанаг.
Меркаптан.
Метан.
Мядян.
Мядян верэиси.
Мядян газмалары.
Мядян ишляри.
Мящлул.
Мяшял.
Мящсулдар гат.
Минерал йаь.
Минерал хаммал.
Мцгавиля.
Мцмкцн ещтийатлар.
Мцщяндис.
Мцщяррик.
Мцщяррик йаьлары.
Мцщяррик йанажаьы.

Насос.
Нафталан нефти.
Нафтен туршулары.
Нафтенляр.

-13-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Нефт.
Нефт анбары.
Нефт базасы.
Нефт газлары.
Нефт гуйуларынын истисмары.
Нефт гуйусу – бах: гуйу.
Нефт дашлары.
Нефт емалы.
Нефт емалы газлары.
ОПЕК (нефт ихраж едян юлкялярин тяшкилаты).
Нефт йаьлары.
Нефт йатагларынын ишлянмяси.
Нефт кямяри.
Нефт – кимйяви синтез.
Нефт – кимйасы.
Нефт кимйасы сянайеси.
Нефт лякяси.
Нефт машынгайырмасы – бах: кимйа вя нефт
машынгайырмасы.
Нефт мядяни.
Нефт мядянляринин автоматлашдырылмасы.
Нефт мящсуллары.
Нефт мящсулларынын ароматикляшдирилмяси.
Нефт мящсулларынын тямизлянмяси.
Нефт сянайеси.
Нефт сулары.
Нефт фонду.
Нефт фонтаны.
Нефт ширкяти.
Нефтайырма заводу.
Нефтайырма сянайеси.
Нефтин дистилляси.
Нефтин илкин цсулла ядя олунмасы.
Нефтин икинжи цсулла ядя олунмасы.
Нефтин цчцнжц цсулла ялдя олунмасы.
Нефтин маркалары.
Нефтчыхарма.
Нигрол.
Нцмуня.

Октан.
Октан ядяди.
Оператор.

Юлц нефт.

-14-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Юзлцлцк.
Юзцщярякят едян платформа.

Пакер.
Палчыг вулканы.
Парафин.
Парафинсизляшдирмя.
Переспективли лай.
Пиролиз.
Плазма иля газма.
Платформа.
Платформинг.
Превентор.
Пропан.
Пропилен.

Реактив мцщяррик йанажаьы.


Реактив – турбин газма гурьусу – бах: реактив –
турбин газмасы.
Реактив – турбин газымасы.
Резервуар.
Риформинг.
Ройалт верэиси – бах: мядян верэиси.
Роторла газма.
Рубероид.

Сейсмик каротаъ.
Сейсмик кяшфиййат.
Сементлямя.
Сеператор.
Сетан.
Сетан ядяди.
Сяййар газма гурьусу – бах: газма гурьусу.
Сямт газы.
Сянайе йаьлары.
Силиндр йаьлары.
Синтетик каучук сянайеси – бах: Нефт кимйасы
сянайеси.
Синтетик майе йанажаьы.
Систерн.
Солйар йаьы.
Суалты файдалы газынты истещсалы.
Сцбут олунмуш ещтийат.

-15-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Сцбут олунмуш йатаг.


Сцрткц материалы.
Сцрткц йаьлары.
Сцтунжуглу балта.
Сцтунжуглу газма.
Сцхур.
Сцхурун мясамялилийи.

Танкер.
Термики газма.
Термик нефтчыхарма.
Терминал.
Тябии ещтийатлар.
Тякрар истисмар цсуллары.
Тяля.
Толуол.
Торпаг гурьулар.
Торпаьын рекултивасийасы.
Трансмиссийа йаьлары.
Трансформатор йаьлары.
Турбин газымасы.
Турбин йаьлары.
Турбобур.
Турбокомпрессор.
Тутужу калибр.
Турш гудрон.
Тутужу алят.

Уайт–спирит
Универсал превентор

Цзви щялледижиляр.
Цзян газма гурьулары.
Цзян ясаслар.

Файдалы газынтылар.
Файдалы газынты йатаьы.
Файдалы газынтыларын эео-кимйяви ахтарышлары.
Филтират.
Фитинг.
Фырланма газмасы.

-16-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Фонтан арматуру.
Фонтан гуйусу.
Фонтан цсулу иля нефтчыхарма
Фраксийа.
Фраксийалара айырма дистилляси.

Хам нефт.
Хаммалын бюлцнмяси – бах: «щасилатын пай
бюлэцсц».
Хялилов ачары.

Щава газы.
Щасилат сянайеси.
Щасилатын Пай Бюлэцсц.
Щидравлик зярбя.
Щидравлик йарылма.
Щидро–крекинг.
Щидроэен–сулфид.
Щидромонитор балта.
Щидроформинг.
Щолланд синдрому.
Щоризонт.

Чян – бах: резервуар.


Чох дярин газма.
Чохдибли газма.
Чохмяртябяли йатаг – бах: чохдибли газма.
Чюкдцрцжц.
Чюкмя сцхурлар.

Жищаз йаьлары.

Шарошкалы балта.
Шарошкалы балталарла газма.
Шахта гуйусу – бах: гуйу.
Шахта лцляси.
Шахта цсулу иля нефтчыхарма.

-17-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Шярти йанажаг.
Шяффаф нефт.
Шлам.
Шурф.
Штанг.
Штангла газма – бах: Газма.
Штангсыз дяринлик насосу иля нефтчыхарма – бах:
Дяринлик насосу иля нефтчыхарма.

-18-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Сюзлярин изащы

Абсорбсийа едилмиш нефт – ичярисиндя газолин


олмайан вя йа сон дяряжя аз олан нефт. Тябии
газдан газолин алмаг цчцн апарылан абсорбсийа
просесиндя ишлядилир.

Авиасийа йанажаьы – тяййаряляр цчцн ишлядилян


йанажаг. Дистилля етмяк вя тяркибиндя кцкцрдцн
мигдарыны азалтмаг йолу иля алыныр. Бунун цчцн
нефтин тяркибиндяки бцтцн меткаптан (йцнэцл
молекуллардыр, тяркибиндя кцкцрд атомлары вар)
гарышыгларыны кянар едирляр. А.у.-нын рянэи шяффаф
олдуьу цчцн, ачыг рянэли нефт мящсулларына аид
едилир.

Аь нефт – бах: Керосин.

Аьырлашдырылмыш мящлул – эеолоъи вя газма шяраити


мцряккяб олан сащялярдя нефт вя газ гуйуларынын
газылмасында ишлядилян хцсуси чякиси артырылмыш (1,2-
2,5г/см3) эилли мящлул. Нормал мящлулун хцсуси
чякиси барут, щематит, лимонит магнетитли гумлар
вя с. аьырлашдырыжыларла артырылыр.

Алмаз аляти – газма балтасы вя сцхурлары кясян


алятлярин башлыьына мющкямлик вермяк цчцн
бяркидилмиш техники алмаздан ибарят гурьу.

Асидол – нефти вя нефт дистиллатларыны (керосин, солйар


вя йаь дистиллатларыны) гяляви иля тямизляйяркян
ямяля эялян туллантыларын сулфат туршусу иля
парчаланмасындан алынан нафтен туршуларынын
гарышыьы. Суда щялл олмайан, тцнд гящвяйи рянэли,
йаьабянзяр маддядир. Сянайедя асидол шпала
щопдурмаг, гатраны щялл етмяк цчцн ишлядилир.

Асфалт, мядян гатраны - нафтоидляр групуна аид


кювряк, аморф маддя: битум вя хырдаланмыш
минерал маддялярин гарышыьы. Кипидарда вя

-19-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

хлороформда щялл олур. Яримя температуру 50-


600Ж-дир. Рянэи гара вя гонур гарадыр. Асфалт
тябии вя сцни олур. Тябии асфалт парафинсиз нефтлярин
оксидляшмя мящсулудур. Сцни асфалт цйцдцлмцш
ящянэдашынын битумла (13-60%) гарышыьыдыр.
Асфалтын гум, гырмадаш вя чынгылла гарышыьы асфалт
мастикасы адланыр, кцчяляря, щяйятляря вя с.
дюшямяк цчцн вя щидроуазовсийа материалы цчцн
ишлядилир.

Асфалтенляр – нефтин тяркибиндя олан ян


иримолекуллу маддяляр: молекул кцтляляри 1600 -
6000-дир; аьыр вя гатранлы нефтлярдя даща чохдур.
Елементар тяркибиня эюря нефт гатранларына
йахындыр, тяркибиндя 80-86% карбон, 0-9%
кцкцрд, 1-9% оксиэен вя 2%-я йахын азот олур.
Эцман едилир ки, А. нефт гатранларынын
конденсасийасындан ямяля эялир. А. тцнд гонур,
йахуд гара рянэдя нейтрал хассяли аморф
маддялярдир, гыздырылдыгда яримир, 3000Ж–дян
йухары температурда парчаланараг газ вя чятин
йанан кокса чеврилир. Сянайедя асфалтенляри
нефтдян майе пропанла чыхарырлар.

Асфалтсызлашдырма - нефтдя, еляжя дя нефт


мящсулларында щялл олмуш асфалт вя гатран
маддяляринин онлардан чыхарылмасы. Тямизляняжяк
мящсул хцсуси щялледижилярин (майе, етан, пропан,
бутан вя с.) кюмяйи иля асфалтсызлашдырылыр. А.
просесиндян минерал галыг йаьларынын
тямизлянмясиндя эениш истифадя олунур. Бу просес
нятижясиндя сцрткц йаьынын цзлцлцйц иля коксун
мигдары азалыр, рянэи вя с. кейфиййятляри йахшылашыр.

Балласт систернасы – дяниз суйу иля долдурулмуш


систерна цзян аваданлыьы тараз вязиййятдя
сахламаг цчцн истифадя олунур.

Баръа – юзцщярякят етмяйян эями. Газма


аваданлыьы цчцн база ролуну ойнайыр. Нефт вя нефт

-20-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

мящсулларынын кичик мясафяляря ютцрцлмяси цчцн


истифадя олунур.

Баррел – яксяр дцнйа юлкяляриндя ишлядилян тутум


вя щяжм ващиди, 1б. 158, 99 литря бярабярдир.

Бензин – гурулушлу карбощидроэенлярин гарышыьы;


шяффаф, яксяр щалларда рянэсиз, характерик ийли
маддядир. 30 – 2500 Ж – дя гайнайыр, -600 Ж – дян
ашаьы температурда донур, асанлыгла бухарланыр
вя тез аловланыр. Алышма температуру 00 Ж-дян
ашаьыдыр, сыхлыьы 700-780 кг/м3-дир. Б. истещсалы
цчцн ясас хаммал нефтдир. Сянайедя б. ашаьыдакы
цсулларла алыныр.
1. Нефтин бирбаша дистилляшмясиндя 160-2000Ж-
йядяк гайнайан фраксийалары айырмагла;
2. Аьыр нефт фраксийаларыны (керосин, газойл, солйар
йаьы, мазут вя с.) крекингляшдирмякля;
3. Нефт вя газ йатагларындан чыхан газлары ашаьы
температурда сыхмагла;
4. Аьыр нефт галыгларыны вя даш кюмцрц
щидроэенляшдирмякля;
5. Камалик риформинг цсулу иля;
6. Су газындан ( карбон 2 оксидля щидроэен
гарышыьындан) синтез етмякля просес катализаторун
иштиракы иля 180-2000 Ж-дя ашаьы тязйигля апарылыр вя
алынан синтетик бензин синти адланыр. Щазырда
йцксяк бензин нювляри ясасян нефт дистилатларынын
тякрар емалындан алыныр.
Б. башлыжа олараг дахили йанма мцщяррикляриндя
йанажаг кими ишлядилир.

Бензин мигронлу фраксийа (нафта) – нефт дистиллаты,


бензин вя аь нефтин аралыг мящсулу. Йцнэцл чякили
карбощидратлардан ибарят олдуьундан нафта
йцнэцл мящсул щесаб едилир.

Бензол – С6Щ6 – цзви бирляшмя, ян садя ароматик


карбощидроэен. Рянэсиз, учужу, спесифик ийли
майедир; 80,10 Ж – дя гайнайыр, 5,50Ж – дя донур;
сыхлыьы 871,1 кг/М3, алышма температуру 10,70 Ж –
дир.

-21-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Б. кимйа сянайесиндя ян мцщцм хаммал


нювляриндян биридир. Нефтин вя нефт мящсулларынын
термик вя каталитик емалы иля алыныр. Б – дан
мцхтялиф бойа, партлайыжы маддя, йцксяк
кейфиййятли мцщяррик йанажаглары вя с. истещсалында
истифадя олунур.

Бентонит – хцсуси тябии эил газма мящлулуна


гатылыр.

Битум – карбощидроэенлярдян вя онларын


оксиэенли, кцкцрдлц, азотлу тюрямяляриндян ибарят
гатрана охшар тябии вя йа сцни мцряккяб цзвц
маддялярин цмуми ады. Ики нювя бюлцнцр – сцни
вя тябии. Бярк вя юзлц нефт битумлары йер габыьында
гумдашы вя ящянэдашы лайларына щопараг щямчинин
чатлары долдурараг йатаглар ямяля эятирир. Битум
йатаглары нефтли, газлы сащялярля ялагядардыр. Сцни
(техники битум) ясасян, тяркибиндя – асфалт –
гатран маддяляри чох олан аьыр нефт галыгларыны
(мазут, гудрон вя с.) 300 – 3500 Ж-дя йцксяк
вакуумда дистилля етмякля вя нефт емалы
галыгларыны (гудрон вя с.) 260 – 2800 Ж-дя щаванын
оксиэени иля оксидляшдирмякля алыныр. Б. адятян йол
иншаатында, пластик кцтля вя с. щазырланмасында
ишлядилир. Сянайедя ишлядилян б.-ун цмуми
мигдарынын 90%-и сцни б. нювляринин пайына дцшцр.

Бонус – мцкафат характерли бирдяфялик юдяниш. Б.


мцкафат характерли, бирдяфялик юдяниш нювц
олмагла, дювлят эялирляринин жцзи бир щиссясини тяшкил
едир. Буна эюря дя она мцгавилядя дювлят
эялирляринин артырылмасына йюнялдилмиш ялавя
мцддяа кими бахылыр. Б.-лар бир вя йа бир нечя
мярщялядя юдяниля биляр. Адятян беля мцкафатлар
мцгавиляляр имзалананда, кяшфиййат мярщяляси
баша чатанда, илкин щасилат баш тутанда юдянилир.

Бору – чох вахт щалгавари, ен кясикли вя нисбятян


бюйцк узунлуьа малик ичибош мямулат.

Бору кямяри – газ, майе вя бярк мящсуллары, о


жцмлядян щазыр мямулатлары нягл етмяк цчцн

-22-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

борулардан ибарят гурьу. Борулар, гайнаг, фланс,


йив, муфта вя с. васитялярля бирляшдирилир. Нягл
олунан мящсулун нювцндян асылы олараг газ
кямяри, вя с. нювляри вар.

Бору кямяри няглиййаты – бору иля майе, газаохшар


вя бярк мящсуллары узаг мясафяляря ютцрян
механизм вя гурьуларын мяжмусу. Бору кямяри
няглиййатына нефт базасы, мядяндахили нефт вя газ
мящсулу кямярляри, су кямяри вя с. дахилдир. Б. К.
Н. – нын ясас нювляри иля газ, нефт вя бярк
мящсуллар нягл едилир. Нювцня вя яразижя
йерляшдирилмясиня эюря маэистрал вя сянайе Б. К.
Н. – на айрылыр. Маэистрал Б. К. Н. – на газ вя
нефт кямярляри дахилдир. Беля кямярлярля бир гайда
олараг, мящсул чыхарылдыьы йердян емал вя истещлак
йериня – заводлара вя йа дяниз лиманларына
(танкерляря йцкляниб дашынмаг цчцн) нягл едилир.
Мящсулларын дашынмасы цчцн олан маэистрал
кямярляр иля щазыр нефт мящсуллары вя с.
заводлардан истещлак районларына нягл олунур.

Бору тутужу (дахили вя харижи) – гуйуда гязайа


уьрамыш насос-компрессор аваданлыгларыны
гуйудан тутуб чыхартмаг цчцн нязярдя тутулан
гурьу.

Буруг – бах: Газма буруьу.

Бутан – доймуш карбощидроэен, рянэсиз газдыр.


Тябии йанар газдан, нефт емалы газларынын бутан-
бутилен фраксийаларындан вя нефт газларындан
алыныр. Мцщяррик йанажагларына гиймятли
компонент кими гарышдырылыр вя щямчинин бутанын
мцхтялиф карбощидроэенлярля гарышыьындан газ-
йанажаг кими истифадя олунур.

Вазелин – нефт емалы мящсулу; Бязи бярк


карбощидроэенлярин вя йа онларын гарышыьынын
сцрткц йаьларында щялл едиб сулфат туршусу вя

-23-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

аьардыжы эилля тямизлямякля алынан мялщямябянзяр


биржинсли кцтлядир.

Вакуум дистилляси – тямизлямя просеси нятижясиндя


хаммалын тяркибиндя галан аьыр фраксийалары
чыхартмаг вя просеси баша чатдырмаг цчцн
фраксийаларын вакуум шяраитиндя гайнадылмагла
тямизлянмяси.

Вентил – бору кямяринин мцяййян бир щиссясиня


майе, бухар вя йа газын дахил олмасына имкан
верян ахынын гаршысыны алан, йахуд тянзимляйян
гурьу. В. сянайедя истифадя олунан бору
кямярляриндя эениш тятбиг едилир.

Вертлйуг – Газма борусунун дахилиня тязйигля


вурулан газма мящлулунун вя газын тясири иля
щярякят едян борунун таразлыьыны сахламаг цчцн
ондан асылан гурьу.

Вибрасийа газмасы – газма алятини титрядян (рягс


етдирян) вибратор тятбиги иля газма цсулу. 20-30
метр дяринликдяки йумшаг сухурлар бу цсулла
газыларкян алят фырладылмыр (вибратор газма
боруларынын йухары ужуна бяркидилир). В.г. эеолоъи
кяшфиййат ишляриндя, дярин нефт вя газ гуйуларынын
газылмасында вя с. тятбиг едилир.

Вуружу гуйу – бах: Инъексийа гуйусу.

Газ амили – щасил едилян нефтля бярабяр чыхан газын


мигдарынын (м3-ля) нефтин мигдарына (м. вя йа м3)
олан нисбяти. Азярбайжан Республикасынын нефт
йатагларында Г.а. орта щесабла 40-200 м3/м-а
гядярдир. Бязи йатагларда 2000-4000 м3/м-я чатыр.
Йатаьын ишлянмяси просесиндя Г.а. азалыр.

Газ анализатору – газ гарышыьынын тяркибини тяйин


едян жищаз. Нювляри: ял иля ишляйян Г.а. вя автомат
Г.а. Ял иля ишляйянлярдян ян чох йайыланы

-24-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

абсорбсийаедижи анализаторлардыр. Бунларда газ


гарышыьынын компонентляри бир-биринин ардынжа
мцхтялиф реаэентлярин мящлуллары иля удулур.
Автомат Г.а газ гарышыьынын, йахуд онун айры-
айры компонентляринин физики вя йа физики-кимйяви
хассялярини арасыкясилмядян юлчцр. Автомат Г.а.
жищазлары юз иш принсипиня эюря 3 група айрылыр.

Газ анализи – газ гарышыьынын тяркибини тяйин етмяк


цчцн тятбиг олунан кимйяви, физики-кимйяви вя
физики анализ цсуллары. Газ анализиндян кимйа, нефт,
газ вя металлурэийа сянайеляриндя технолоъи
просесляря нязарят етмяк, тябии газларын вя сянайе
газларынын тяркибини юйрянмяк, инсаны зящярляйя
билян, асан аловланан вя йа партлайыш тящлцкяси
олан газларын щавада консентрасийасыны тяйин
етмяк вя с. мягсядляр цчцн истифадя олунур.

Газ анбары – газын сахланмасы цчцн тябии, йахуд


сцни резервуар. Йерцстц (бах: Газщолдер) вя
йералты олур. Йералты Г.а. йцз млн.-ларла м3 (бязян
млрд м3) газ тутур, онлар аз тящлцкялидир вя
йерцстц анбарлара нисбятян ужуз баша эялир.
Йералты Г.а. мясамяли сцхурларда (ещтиййаты
тцкянмиш газ вя нефт йатагларында, сулу лайларда)
вя сцхур бошлугларында (истифадясиз галан мядян
шахталарында, кющня тунеллярдя, мядян
лаьымларында вя с.) йарадылыр. Газ мясамяли
сцхурларда газ щалында, сцхур бошлугларында ися
ясасян майе щалында сахланылыр.

Газ бензини – бах: Газолин.

Газ ещтийатларынын щесабланмасы методлары –


лайдакы газ ещтийатларынын щесабланмасында тятбиг
едилян методлар. Бу методлар мцхтялифдир вя газын
лайдакы щалындан (сярбяст, газ папаьы, нефтдя щялл
олмуш) асылы олараг тятбиг едилир. Ян чох тятбиг
едилян щяжм вя тязйигин дцшмяси методларыдыр.
Щяжм методу лайда су тязйиги реъими олдугда
тятбиг едилир вя лайын тябии газла тутулмуш щяжми
щесабланыр. Тязйигин дцшмяси газлы мясамялярин

-25-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

илкин щяжминин истисмары заманы сабит галдыьы


лайларда тятбиг едилир.

Газ йанажаг – бах: Йанар газлар.

Газ каротаъы – нефт вя газ йатагларынын тяйининдя


истифадя едилян эеокимйяви методлардан бири. Эилли
мящлулда газ вя йцнэцл майе карбощидроэенлярин
мигдарынын тяйин едилмясиня ясасланыр. Йер
сятщиндя эилли мящлулдан газын айрылмасы цчцн
дегазатордан истифадя олунур. Газын мигдары газ
анализаторунда тяйин едилир. Эилли мящлулда тябии
газын консентрасийасынын дяйишмясиня ясасян гуйу
бойу кечилмиш нефтли вя газлы лайлар
мцяййянляшдирилир.

Газ кямяри – бах: Маэистрал газ кямяри.

Газ эенератору – термик емал нятижясиндя бярк вя


майе йанажагдан йанар газ алан апарат.

Газ мцщяррики – газ йанажаьы иля ишляйян


дахилийанма мцщяррики.

Газ планламасы - нефт вя газ йатагларынын ахтарышы


методу. Нефт вя газ йатагларындан йер сятщиня
миграсийа едян газ щалындакы карбощидроэенлярин
тяйининя ясасланыр. Г.п. апарыларкян 2-3 м. вя йа
даща дяриндян (10-50 м. вя даща чох) газ вя йа
газ ялдя етмяк мягсяди иля сцхур нцмуняси
эютцрцлцр. Тядгигат сащясиндя нцмуня эютцрмя
нюгтяляри бир-бириндян бир нечя йцз метр аралы
профил цзря йерляшдирилир. Алынмыш газ
нцмуняляринин анализи нятижясиндя «газ
анатомийасы», йяни карбощидроэенлярин йцксяк вя
ганунауйьун йерляшмиш консентрасийалары
мцяййян едилир. Тядгиг едилян сащядя газ
анатомийасынын варлыьы нефт вя йа газ йатагларынын
олмасыны эюстярир.

Газ папаьы – тяркибиндя газ олан нефт йатаьы


лайынын цст гаты. Йатаьын истисмары заманы
чыхарылан карбощидратларын мигдарыны артырмаг

-26-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

цчцн бязян нефтля чыхан газы газ папаьына


вурурлар.

Газ сянайеси – йанажаг сянайеси сащяси; тябии газ


йатагларынын кяшфиййаты вя истисмары, газын
кямярляр иля узаг йерляря нягл едилмяси, кюмцр вя
шистдян сцни газ алынмасы, газ емалы, сянайенин
мцхтялиф сащяляриня вя коммунал-мяишят
тясяррцфатына газ верилмяси иля мяшьул олур. Г.с-
нин йаранмасы XVIII ясрин сону XIX ясрин
яввялиня аиддир.

Газ тяжщизаты – халг тясяррцфатынын ещтийажлары


цчцн газ йанажаьынын мцтяшяккил сурятдя
верилмяси вя пайланмасы. Истещлакчылар тябии, сцни
вя майеляшдирилмиш газларла тяжщиз олунур. Г.Т.-на
тябии газын чыхарылмасы, сцни газын алынмасы,
газларын тямизлянмяси, нягл едилмяси, сахланылмасы,
истещлакчылара пайланмасы цчцн лазым олан
комплекс гурьулар, машын вя жищазлар дахилдир.

Газ шябякяси – газын нягл едилмяси вя истещлакчылар


арасында пайлашдырылмасы цчцн бору кямяри,
щямчинин бу кямярлярдя истифадя едилян гурьу,
апарат вя арматурлар системи; йашайыш
мянтягяляриндя газ тяжщизаты системинин ясас
елементи.

Газайырма – газ гарышыьыны юз тяркиб щиссяляриня вя


йа мцхтялиф фраксийалара айырма просеси. Сянайедя
газайырма щаваны вя мцхтялиф газ гарышыгларыны
фярди компонентляря айырмаг цчцн эениш тятбиг
едилир.

Газдашыйан эями – майеляшдирилмиш газларын


(пропан, бутан, амонйак вя с.) дашынмасында
истифадя олунан эями. Газ систернлярдя юзцнцн
гайнама температуруна бярабяр температурда вя
1 – 1,8мн/ м 2 тязйиг алтында, йахуд 50 Ж
температурда вя 0,65 мн/м2 тязйиг алтында нягл
едилир. Систернляр силиндрик, сферик вя йа дцзбужаглы
призма формасында олур; харижи, йахуд дахили
сятщляри истилик изолйасийа гаты иля юртцлцр.

-27-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Газбалонлу автомобил – мцщяррики сыхылмыш, йахуд


майеляшдирилмиш газла ишляйян автомобил.

Газма – Йер габыьында сцхурлары газма аляти иля


даьытмагла гуйу, лаьым вя йа шахта лцлясинин
газылмасы просеси. Даьыдылмыш сцхуру йер сятщиня
чыхартмагдан, дяриня эетдикжя гуйу диварларыны
мющкямлятмякдян, гуйу лцлясинин кечдийи
сцхурлары эеолоъи вя эеофизики жящятдян тядгиг
етмякдян, гуйу лцлясиня полад борулар ендириб,
гуйу дивары иля борулар арасындакы бошлуьа семент
мящлулу вурмагдан вя с. ямялиййатлардан
ибарятдир.

Газма аляти – газмада ишлядилян алят. Газма


балтасы, газма штангы, эенялдижи вя с. – газма
алятидир.

Газма балтасы – газма заманы гуйу дибиндя


сцхуру механики даьыдан газма алятинин ясас
елементи. Бир гайда олараг газыма кямяринин
ужуна бяркидилир, газма гурьусунун йаратдыьы
охбойу вя даиряви гцввя кямярля балтайа верилир.
Мцасир газмада ясасян, цч шарошкалы Г.б. тятбиг
едилир (бах: шарошкалы балта).

Газма башлыьы – бах: Газыма балтасы.

Газма борулары – нефт вя газ гуйуларынын


газылмасында ишлядилян хцсуси борулар.
Сухурдаьыдан аляти гуйуйа ендирмяк вя
галдырмаг, фырланма щярякятини ютцрмяк, балтайа
дцшян охбойу гцввяни йаратмаг, йуйужу мящлулу
вя йа сыхылмыш щаваны гуйу дибиня вурмаг цчцн
тятбиг едилир. Ади, аьырлашдырылмыш вя апарыжы Г.б.
олур. Ади Г.б. поладдан вя йа алцминум
яринтиляриндян, даиряви енкясикли вя тикишсиз
щазырланыр, диварларынын галынлыьы 4,75-11мм олур
вя бир-бири иля газма гыфылы, йахуд хцсуси (ири
конусвари) йивли йарымгыфылла бирляшдирилир. Г.б.-нын
мющкямлийини артырмаг цчцн ужлары галынлашдырылыр.
Аьырлашдырылмыш полад Г.б. даиряви, йахуд квадрат

-28-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

енкясикли, диварларынын галынлыьы 16-50 мм. вя даща


чох олур, онлар да йивля бирляшдирилир, бу бору
кямяринин ашаьы щиссясинин сяртлийини артырыр вя
балта цзяриндя йцк йарадыр. Апарыжы Г.б. бору
кямяринин йухарысында йерляшдирилир вя она газыма
гурьусундан фырланма щярякяти ютцрцлцр. Г.б.
хцсуси газыма гыфылы вя газма муфтасы васитясиля
бирляшдириляряк газыма кямяри ямяля эятирир.

Газма буруьу – гуйуларын газылмасында газма


алятини, гуйудиби мцщяррикляри вя горуйужу
борулары гуйуйа ендириб-галдырмаг, щямчинин
газма просесиндя аляти асылы вязиййятдя сахлайан
тал системини бяркитмяк цчцн истифадя олунан
гурьу. Г.б.–нин щцндцрлцйц гуйунун лайищя
дяринлийиндян асылы олараг сечилир. Азярбайжанда
илк Г.б. механики газма цсулунун тятбиги иля
ялагядар олараг 1872-жи илдя гурашдырылыб. Г.б.
яввялляр тахтадан дцзялдилирди.

Газма гурьусу – гуйуларын газылмасы цчцн


аваданлыг комплекси. Газма цсулларына мцвафиг
олараг нювляря айрылыр: фырланма, вибрасийа вурма
вя с. Газма дязэащы, газма буруьу (дор), эцж
интигалы вя ендирмя-галдырма ямялиййатыны
механикляшдирмяк цчцн аваданлыглардан
ибарятдир. Нефт, газ вя дярин эеолоъи–кяшфиййат
гуйуларынын газылмасында стасионар Г.г.-дан
истифадя олунур.

Газма дязэащы – бах: Газма гурьусу.

Газма эямиси – дянизин дяринлийинин 100-200 м.


олан йерляриндя структур-ахтарыш, дярин кяшфиййат
ишляри апармаг, щямчинин чох дярин
акваторийаларда дяниздиби сцхурларын физики –
механики хассялярини юйрянмяк мягсяди иля сцхур
нцмуняляри эютцрмяк цчцн гуйулар газан эями.
Г.э.-дян дцнйада илк дяфя 1934-жц илдя Хязяр
дянизиндя истифадя олунуб. Г.э.-нин мяркязиндя
газма гурьусу цчцн хцсуси шахта ачылыр вя газма
буруьу гурашдырылыр. Г.э.-нин ясас говшаьы

-29-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

гурьуну газыма нюгтясиндя сахлайан динамик вя


йа лювбярли системдир.

Газманын эеофизики юйрянилмяси - бах: Каротаъ.

Газма мящлулу – бах: Эилли мящлул.

Газма турбини - бах: Турбобур.

Газма шахтасы – газыма эямисинин мяркязиндя


олан ачыг ойуг (орадан билаваситя дяниздя газыма
ишляри апарылмасы цчцн истифадя олунур).

Газ-компрессор стансийасы – тябии газын


чыхарылмасы, кямярля нягл едилмяси, сахланылмасы вя
емалы заманы онун тязйигини артыран стансийа.
Ашаьыдакы нювляря бюлцнцр: маэистрал газ
кямярляринин баш Г.-к.с, маэистрал газ кямярляринин
аралыг Г.-к.с., газын лайа вурулмасы цчцн Г.-к.с. вя
йералты газ анбарларынын Г.-к.с. Ясас технолоъи
параметрляри: мящсулдарлыг, эцж, газын сыхылма
дяряжяси вя максимал тязйигдир.

Газ – конденсат йатаьы – йцксяк лай тязйиги вя


температурунда карбощидроэенляри газ щалында
олан йатаг.

Газ нефт сеператору, трап – нефтля бирликдя чыхан


газлары сыхлыг фяргиня эюря нефтдян айыран апарат.
Газын айрылмасы вя кянар едилмяси цчцн тязйиги
ашаьы салыр, майе ахыныны шырнаглара айырыр, сцряти
азалдыр, ахынын истигамятини дяйишдирир. Гуйудан
чыхарылан мящсул Г.- н.с.- нин орта щиссясиня дахил
олур. Нефт Г.- н.с.- нин ашаьы щиссясиндян ахыдылыр,
газ ися нефтин газ кямяриня дцшмямяси цчцн ян
йухары щиссясиндян чыхарылыр.

Газойл – нефтин дистиллясиндя керосин фраксийасы иля


йцнэцл йаь фраксийалары арасында алынан мящсул
200-4000Ж температур арасында гайнайыр. Ясасян
дизел йанажаьы истещсалында вя с. мягсядляр цчцн
ишлядилир.

-30-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Газолин, газ бензини - нефтин дистиллясиндя вя йа


сянайе газларыны тяркиб щиссяляриня айырдыгда майе
щалында алынан йцнэцл карбощидроэенляр гарышыьы.
Асанлыгла аловланыб йана билян, партлайыш жящятдян
тящлцкяли майедир. 30-2000Ж-дя гайнайан
фраксийасы карбцраторлу дахилийанма мцщяррикляри
цчцн йанажаг кими, 70-1000Ж-дя гайнайан
фраксийасы битки йаьлары вя гатранлы маддялярин
екстраксийасында щялледижи кими, 30-800 Ж-дя
гайнайан фраксийасы (петрол ефири) ися
лабораторийаларда щялледижи кими ишлядилир.

Газотурбовоз – газ – турбин мцщяррики иля ишляйян


локоматив.

Газотурбоход - газ– турбин мцщяррики иля ишляйян


эями.

Газпайлама стансийасы – газын тязйигини, ондан


тящлцкясиз истифадя цчцн лазыми сявиййяйя гядяр
алчалдан стансийа.

Газтямизлямя - сянайе газларынын тяркибиндяки


гатышыгларын тямизлянмяси. Газы сянайедя
механики, електрик вя физики-кимйяви цсулларла
тямизляйирляр. Механики вя електрик Г. цсуллар газы
бярк вя майе гатышыглардан, физики-кимйяви цсул ися
газ гатышыгларындан тямизлямяк цчцндцр. Г.
цсуллары кимйа, нефт-кимйа заводларында, ИЕС-
лярдя, металлурэийа собаларында эениш тятбиг едилир.

Газ щолдер – газы топламаг, сахламаг вя газ


кямярляриня, йахуд газ емалы гурьуларына вермяк
цчцн стансионар полад гурулуш.

Газманын эеофизики юйрянилмяси – бах: Коратаъ.

Газма мящлулу – бах: Эилли мящлул.

Гамма – каротаъ - радиоактив каротаъ


методларындан бири. Гуйу дивары бойунжа йерляшян
сцхур лайларында гамма - шцаланманын
интенсивлийиня ясасланыр.

-31-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Гамма-метод- эеофизики кяшфиййат методу.


Радиоактив елементлярин (уран, ториум, радиум вя
с.) вя кюмцрлц, нефтли лайларын ахтарыш вя
кяшфиййатында, гуйуларын гамма каротаъла
тядгигиндя тятбиг едилир. Радиоактив елементлярдя
гамма-шцаларын айрылма интенсивлийиня ясасланыр.
Бу методун нефт йатаглары вя радиоактив
минералларын ахтарышында бюйцк ящямиййяти вар.

Гапалы истисмар - гуйудан чыхан нефт вя газын там


герметик бору кямярляри иля истещлакчыйа
чатдырылмасы цсулу. Г.и. схеминдя гуйу мящсулу
(нефт вя газ) 0,5-0,1 МЩ/м2 тязйигля айры-айры
бору кямярляри иля юлчмя гурьусуна ахыдылыр.
Сонра нефт-газ гарышыьы цмуми коллекторла
мядянин йыьма мянтягясиня эедир вя газ нефтдян
сеператорларда айрылыр. Даща сонра нефт
сусузлашдырма гурьусуна, газ ися газ емалы
заводуна эюндярилир. "Гуру" газ емал едиляряк
газ кямяриня верилир. Нефтдян айрылан су
тямизлянир вя насосла лайлара вурулур. Г.и. нефт
мящсулларынын бухарланма иткисини вя йаньын
тящлцкясини азалдыр, нефтля бирликдя чыхан газы
йыьмаьа имкан верир.

Щидрафон, сейсмик гябуледижи – дяниздя сейсмик


кяшфиййат заманы су гатларындан кечян вя якс
олунан сяс дальаларыны тутмаг цчцн акустик жищаз.

Голвари йатаг - гядим чай дяряляринин линзавари


гумлу чюкцнтцляриндяки нефт-газ йатаьы.

Горуйужу кямяр - полад бору кямяри; йени


газылмыш нефт гуйуларынын диварларыны бяркитмяк,
ону сцхур тязйигиндян горумаг, нефтли, сулу, газлы
лайлары бир-бириндян айырмаг, онларын даьылмасынын
гаршысыны алмаг, истисмар заманы нефт вя газын
иткисиз чыхарылмасыны тямин етмяк, тякрар истисмар
цсулунда ися лайа майе вя газ вурмаг цчцн
тятбиг едилир. Г.к. бирляшмя нювцня эюря гайнаглы
вя йа йивли олур.

-32-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Грифон - нефт эеолоэийасында газ, нефт, су вя


палчыг хариж едян конус формалы кичик чалалар. Бу
жцр Г.-лар палчыг вулканларынын йайылдыьы сащялярдя
даща чох олур вя онларын ясас конусу цзяриндя
йерляшир.

Гудрон - нефтин дистилляси просесиндя йанажаг вя


йаь фраксийалары чыхарылдыгдан сонра галан (нефтя
эюря 15-30%) юзлц гара кцтля. Бир нечя нювц вар.
Сянайедя Г.-дан нефт битумлары алмаг, садя
механизмляри йаьламаг цчцн резин сянайесиндя вя
йол чякилишиндя истифадя едилир. Чохгатранлы Г.-дан
крекинг вя деструктив парчалама
(щидроэенляшдирмя вя кокслашдырма) йолу иля
бензин, дизел йанажаьы вя с. алыныр.

Гуйу - Йер сятщиндя механики васитялярля газылан,


диаметри узунлуьундан дяфялярля кичик олан
силиндрик эювдя. Гуйулар газылма мягсядляриндян
асылы олараг мцхтялиф нювляря айрылыр. Истисмар Г.-
лары нефт, газ, йералты сулар вя с. чыхарылмасы цчцн
газылыр. Газылмыш сцхур щиссяжикляри йуйужу майе
вя йа щаванын кюмяйи иля йер сятщиня галдырылыр вя
механики гурьулар васитясиля кянар едилир.
Кяшфиййат вя дярин истисмар Г.-ларыны метал
горуйужу кямярля бяркидилир вя сементляйирляр.
Нефт вя газ Г.-ларынын аьзыны йуйулмагдан вя
сцхурларын учулмасы тящлцкясиндян горумаг
мягсяди иля Г.-йа узунлуьу 3-50 м олан горуйужу
борулар ендирилир. Г. истигамятинин шагули вя маили
олмасыны тямин етмяк, Г.-йа су, нефт вя газ
ахмасынын вя Г. диварынын учулмасынын гаршысыны
алмаг цчцн Г.-нун сонракы эювдясиня икинжи
горуйужу бору кямяри - кондуктор ендирилир. Г.
дивары иля горуйужу бору кямяри арасында галан
сащяйя (бору арасына) семент мящлулу вурулур.
Г.-лар лайищя дяринлийиня гядяр газылдыгдан вя
мящсулдар щоризонтларын (нефт, газ вя с.) олмасыны
ашкар едян эеофизики ишляр апарылдыгдан сонра Г.-
йа истисмар кямяри ендирилир.

-33-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Гуйунун ясаслы тямири – тамамланмыш гуйуйа


бярпаедижи вя тямизлик ишляри апармаг мягсядиля
тякрар мцдахиляляр.

Гуйуларын йералты тямири – бах: Йералты тямир.

Гуйуларын сементлянмяси - бах: Сементлянмя.

Гумдашы - гумун эилли, карбонатлы вя силисиумлу


материалларла сементляшмясиндян ямяля эялян
чюкмя сцхур. Г. нефт, газ вя йералты суларын
коллектор сцхурларындадыр.

Гцллядяки ишчи – буруг гцллясинин цстцндя ишляйян,


буруь бригадасынын цзвц.

Дебит - ващид заманда тябии, йахуд сцни


мянбялярдян (газма гуйусу, ади гуйу вя с.)
алынан майе вя йа газ щяжми. Майенин Д.-и
м3/сан, йахуд м3/саат, м3/эцн-ля щесабланыр. Нефт
гуйуларынын Д.-я нязарят етмяк цчцн истисмар
заманы Д.-ин дяйишмясини эюстярян яйриляр
гурулур. Бу яйрилярля нефт ещтийатынын сянайе
категорийасы тяйин едилир. Яйриляр методу мцяййян
вахт ярзиндя нефт щасилатынын статистик щесабатына
ясасланыр. Рийази щесабламалар васитясиля Д.-ин
замандан асылылыг яйрисиня ясасян гуйулар
групунун вя бцтювлцкдя лайын нефт ещтийатынын
щесабланмасынын ясасыны тяшкил едян Д.-ин азалма
ямсалы мцяййян едилир.

Демулсасийа - емулсийа ямяляэятирмянин якси олан


просес, йяни бир-бириня гарышмайан ики майедян
биринин диэяриндя кичик дамжылар шяклиндя бярабяр
йайылмасындан ибарят дисперс системин даьылыб
парчаланмасы. Д-дан нефтин сусузлашдырылмасында,
дуздан тямизлянмясиндя вя кимйа сянайесинин бир
сыра сащяляриндя истифадя олунур.

-34-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Депрессатор - нефт мящсулларынын донма


температуруну ашаьы салар. Д. ясасян ашаьы
температурда ишляйян мцщяррикляр цчцн
щазырланан сцрткц йаьынын донма
температурунун ашаьы дцшмяси заманы эютцрцлян
йаьын нювцндян, еляжя дя Д.-ун тябияти вя
мигдарындан асылыдыр.

Дещидроэенляшдирмя - цзви бирляшмялярин


молекуллардан щидроэен айырыб чыхарма просеси.
Д.-дян нефтин емалында йцксяк октанлы бензин
истещсалы цчцн эениш истифадя олунур.

Дяниз йатаьы – бах: Дяниз нефт мядяни.

Дяниз нефт мядяни - су щювзяляринин алтында


йерляшян йатаглардан нефт вя газын сямяряли
чыхарылмасы вя нягл олунмасыны тямин едян
гурьулар комплекси. Дяниз акваторийаларында нефт
вя газ йатагларынын мянимсянилмяси, эеолоъи
ахтарыш вя щидротехники ишлярин йериня йетирилмяси,
топографик планаалма вя дяниз дибинин мцщяндис -
эеолоъи тядгиги, яразинин эеофизики кяшфиййаты, нефт
вя газ йатагларынын ашкар едилмяси цчцн дярин
ахтарыш вя кяшфиййат газымасы, истисмар гуйуларынын
газылмасы, нефт вя газын чыхарылмасы, йыьылмасы,
нягл олунмасы цчцн суалты вя суцстц гурьуларын
тикилмяси иля ялагядардыр. Авропада илк дяниз
гуйусу 1925-жи илдя Азярбайжанда-Хязяр
дянизиндя газылыб.

Дярин юзцллц газма гурьусу – дяринлийи 200 м-дян


артыг дяниз нефт йатагларынын истисмары цчцн тятбиг
едилян газма гурьусу. О, стасионар вя йа цзян
нефт платформалары цзяриндя гурашдырылан нефт
газма аваданлыгларындан ибарят олур.

Дяринлик насосу иля нефтчыхарма - нефти гуйу


дибиндян Йер сятщиня чыхартмаг цчцн ян эениш
йайылмыш цсул. Бу цсулла дяринлийи 3500 м-я гядяр
олан гуйулардан нефт чыхарылыр. Дяринлик насосу
ади биртясирли поршенли насосдур. Дяринлик насосу
она щярякят верян мцщяррикин Йер сятщиндя,

-35-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

йахуд гуйу дибиндя йерляшмясиндян асылы олараг


штанглы вя штангсыз олур.

Дизел йанажаьы - дизелдя ишлядилян майе нефт


йанажаьы ики груп Д.й. нювцндя истещсал олунур:
1) бюйцк сцрятли дизелляр цчцн юзлцлцйц аз олан
дистиллат йанажаглары, 2) йаваш сцрятли дизелляр цчцн
юзлцлцйц йцксяк олан галыг йанажаглары.

Динамик сявиййя - нефт истисмар кямяринин


дахилиндяки майе сявиййяси, гуйудиби тязйиги
щесабламаг цчцн юлчцлцр. Д.с. лай тязйигиндян вя
чыхарылан майенин мигдарындан асылыдыр.

Динамограм (нефт чыхармада) - нефт гуйуларынын


дяринлик насосу иля истисмарында насос штангларынын
йердяйишмясиндян асылы олараг, онларын асгы
нюгтясиндя йцкцн дяйишилмя графики Д. эяздирилян
динамометрля вя йа телодинометрик систем
васитясиля диспетчер мянтягясиндян гейдя алыныр.
Д.-ын формасынын дяйишилмяси, дяринлик насосу
гурьусунда нюгсан олдуьуну эюстярир.

Дистилля сцтуну (ректификасион сцтун) – щцндцр


сцтуна бянзяр резервуар. Ичиндя хам нефт гыздырылыр
вя бухарланан компонентляр хцсуси габлара
конденсасийа едилир. Д.с.-дян нефт мящсулларына
гатышан ялавяляри кянар етмяк цчцн дя истифадя
едирляр.

Дистилля гурьусу – нефт емалы цчцн гурьу. Бурада


хам нефтин биринжи емалы баш верир.

Дистилляетмя – нефт емалы просесинин биринжи


мярщяляси. Дистилля заманы, хам нефт дистилля
(ректификасион) сцтунунун ашаьы щиссясиндя
гыздырылыр. Температур артдыгжа хам нефтин
гайнама температурлары мцхтялиф олан щиссяляри,
ардыжыл олараг сцтунун яввялжядян мцяййян
олунмуш щиссясиня сыхлыгларындан асылы олараг
галхыр вя ректификасийа сцтунунун бошгабларында
конденся олур, сонра орадан тякрар емал цчцн
чыхарылырлар. Дистилляетмянин сонракы

-36-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

мярщяляляриндя дя, нефт мящсулларындан


гарышыгларын кянар едилмяси цчцн истифадя олунур.

Доламачарх - кечмишдя нефт гуйуларынын


газылмасында истифадя олунан гуйуаьзы аваданлыг.

Дузсузлашдырма – хам нефтин тяркибиндян дузун


чыхарылмасы, ясасян нефтайырма просесиндян габаг
едилир.

Енерэетика - енеръи ещтийатлары, мцхтялиф енеръи


нювляринин алынмасы, бир шякилдян башга шякля
чеврилмяси, ютцрцлмяси вя истифадя олунмасы
мясялялярини ящатя едян тясяррцфат сащяси. Ясас
енеръи ещтийатлары - кюмцр, йанар шист, нефт, тябии
газ, торф, одун, су енеръиси, кцляк вя эцняш
енеръиси, Йерин дахили истилийи вя нцвя енеръиси.

Екстраксийа - майе вя бярк маддя гарышыгларыны


щялледижи васитясиля гисмян вя йа тамамиля юз
тяркиб щиссяляриня айырмаг. Е. кимйа, нефт емалы вя
с.-дя эениш тятбиг едилир.

Елеватор - нефт гуйуларынын йералты тямириндя бору


вя штанглары гуйуйа ендиряркян онлары тутан полад
хамыт.

Електрик каротаъы - ахтарыш вя кяшфиййат мягсядиля


газылмыш гуйуларда сцхурларын хцсусиййятляринин
вя ардыжыллыьынын електрик цсулу иля юйрянилмяси.
Е.к.-да гуйунун кясилмиш бойу сцхурларын фярз
олунан хцсуси мцгавимяти (пк) вя гуйуда юз-
юзцня йаранан (тябии) полйаризасийа потенсиалы
(ПС) тяйин олунур. Бу параметрлярин тяйини гуйуйа
бурахылан каротаъ гурьусу вя гуйу аьзында
йерляшдирилян каротаъ стансийасы васитясиля апарылыр
вя Е.к. диаграмында (каротаъ лентиндя) мцвафиг
яйрилярля ифадя едилир. Е.к. диаграмынын тящлили
лайларын сярщядлярини, онларын ардыжыллыьыны,
нефтлилийини вя газлылыьыны юйрянмяйя имкан верир.

-37-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Електрик долма насосу – бах: Дяринлик насосу иля


нефтчыхарма.

Електробур - нефт гуйуларыны газмаг цчцн електрик


мцщяррики иля ишляйян вя валында газыма балтасы
олан машын. Е.-ла - илк гуйу 1940-жы илдя Бакыда
Гала сащясиндя газылыб. Е.-дан истифадя етдикдя
бору кямяринин фырланмасы арадан галдырылыр.
Електрик енеръиси гуйу дибиндяки мцщяррикя газма
боруларынын ичярисиндя йерляшдирилмиш кабел
васитясиля верилир вя балта фырланмаьа башлайыр.
Жяряйаны кабеля ютцрмяк цчцн, фырланьыжла ишляк
бору арасында йерляшдирилян хцсуси гурулуш кабели
долашмаьа гоймур, гуйудакы алятин фырланмасына
вя галдырыб-ендирилмясиня имкан верир.

Електрик кяшфиййат методу - эеофизики кяшфиййат


методларындан бири. Йер габыьыны тяшкил едян
сцхурларын електрик хассяляринин (ясасян хцсуси
мцгавимятин) фярглянмясиня ясасланыр. Нефтли -
газлы структурларын ахтарышы, мцхтялиф эеолоъи
гурулушлу сащяляри бир-бириндян айырмаг цчцн
мцгавимят методларындан вя алчаг тезликли
дяйишян жяряйан методларындан даща чох истифадя
олунур.

Естакада - йер вя йа су сятщиндян мцяййян


щцндцрлцкдя няглиййат васитяляринин, адамларын,
мцхтялиф коммуникасийа хятляринин (су, газ, бору
кямярляринин вя с.) кечмяси цчцн тикилян кюрпц
типли гурьу дайаглардан вя ашырым
конструксийасындан ибарятдир. Мядян Е.-ларынын
тикилмяси дяниз-нефт мядянляринин инкишафында
мцщцм мярщялядир.

Етиллянмиш бензин - етилли бензин - антидетонасийа


хассялярини йцксялтмяк цчцн етил майеси
гарышдырылмыш бензин. Башга нефт нювляриндян
сечилсин дейя, етил майесини бойайырлар. Йанажаьын
октан ядяди вя ня мягсядля ишлядиляжяйиндян асылы
олараг онун щяр килограмына 1,5-4 мл етил майеси
гарышдырылыр.

-38-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Ехолот – сяс дальасынын манейяйя чатыб, мцяййян


олунмуш вахт интервалында эери гайытмасына
ясасян щяр щансы бир мясафяни щесабламаг цчцн
гурьу.

Ещтийатлар – нефт йатаьы лайында вя йа газ


йатаьында тапылмыш карбощидратларын (нефт вя тябии
газ) мигдары.

Икилцляли газма - бир буруг гурулушунда бир газма


алятляри комплекти иля ейни заманда ики маили
гуйунун газылмасы цсулу. Бу цсулла бир гуйуда
газыма заманы, о бири гуйу бош дайаныр. Балта
ишлядикдян сонра бир гуйуда галдырма ямялиййаты
апараркян о бири гуйуйа газма аляти бурахылыр.
Щазырда бу цсул демяк олар ки тятбиг олунмур,
чцнки газылан лцлялярин бириндя технолоъи дайанма
мцддятинин сцни сурятдя артмасы гязалара вя
технолоъи чятинликляря сябяб олур.

Инъексийа гуйусу - нефт йатаьында лай тязйигини


лазыми сявиййядя сахламаг, нефт йатагларындан
тякрар истифадя заманы нефт щасилатыны
интенсивляшдирмяк мягсядиля контурархасы зонайа
су вя йа газ вурмаг цчцн И.г.-на вуружу гуйу да
дейилир. И.г. иля йералты газ анбарларына газ вурмаг
да мцмкцндцр.

Инклинометр - газыма гуйусу охунун шагули


вязиййятдян мейлинин бужаг вя азимутуну юлчян
жищаз. Гуйунун фаза вязиййятиня нязарят
мягсядиля ишлядилир.

Истисмар борулары - майе-газ гарышыьыны гуйу


дибиндян йер сятщиня галдырмаг цчцн гуйуйа
бурахылан борулар. И.б. Д, К, Е, Л, М маркалы
йцксяк механики хассяли поладдан, гайнагсыз
щазырланыр. Муфталарла бирляшдирилмиш И.б. бору
кямярини тяшкил едир. Азярбайжан Республикасынын

-39-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

нефт сянайесиндя дахили сятщи шцшя, емал, епоксид


гатраны вя с. иля юртцлмцш (парафинляшмяйя гаршы
тядбир кими) И.б.-дан истифадя олунур.

Иштирак мцгавиляси, ассосиасийа мцгавиляси – милли


нефт ширкяти иля харижи нефт ширкяти арасында конкрет
йатагларын ишлянмяси цчцн щцгуги шяхсин
йарадылмасыны нязярдя тутан мцгавиля (бу, яслиндя
бирэя (мцштяряк) мцяссисянин башга бир варианты
сайылыр).

Йанар газлар – йанма габилиййяти олан газ


щалындакы маддяляр. Сянайе цчцн даща бюйцк
ящямиййяти олан Й.г., йердян чыхан вя чох вахт
тяркибиндя 99%-я гядяр мцхтялиф
карбощидроэенляр, ясасян метан вя тяркиби она
йахын олан газлардыр. Тябии Й.г. нефт вя газ
йатагларындан щасил едилир. Сцни Й.г.-дан ян чох
щасил едилянляри бунлардыр.
Кокс газы – бярк йанажаьын кокслашдырылмасы
заманы алыныр;
Эенератор газы – йанажаьын газлашдырылмасындан
ямяля эялир;
Нефт емалы газлары – нефтин вя йа нефт
мящсулларынын термик вя термокаталитик емалы
заманы алыныр;
Кюмцр йатагларынын йералты газлашдырылмасы йолу
иля дя Й.г. алыныр.

Йанар шистляр – сцлщ каустоибиолитляр групундан


файдалы газынты; эилли, ящянэдашлы, силисиумлу чюкмя
сцхур. Тяркибиндя 10-15%-дян 60-80%-дяк цзви
маддяляр (кероэен) олур. Рянэи гящвяйи-боз,
гящвяйи-сары вя с. олур. Й.ш.-нин гуру дистиллясиндян
газ, бензин, керосин, сцрткц йаьлары, парафин, кокс
алыныр.

Йанажаг – йандыгда истилик верян маддяляр. Й.


кими ясас тяркиб щиссяси карбон олан боз кюмцр,
йанар газлар, йанар шистляр, даш кюмцр, нефт, торф

-40-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

кими цзви мяншяли файдалы газынтылар, еляжя дя аьаж


туллантылары ишлядилир.

Йанажаг калонкасы, бензин калонкасы – няглиййат


машынлары вя башга моторлу машынларын бакына,
щямчинин истещсалчынын габына юлчмякля дуру
йанажаг тюкян механикляшдирилмиш гурьу.

Йанажаг сянайеси – мцхтялиф йанажаг нювляринин


чыхарылмасы вя емалы иля мяшьул олан сянайе
сащяляринин мяжмусу. Й.с.-ня нефт чыхармаг,
нефтайырма, газ, кюмцр, торф вя шист сянайеси
дахилдир. Аьыр сянайенин ян мцщцм сащяляриндян
биридир.

Йатаг, файдалы газынты йатаьы – эеолоъи просесляр


нятижясиндя йер габыьында ямяля эялмиш сянайе
ящямиййятли тябии минерал хаммал йыьымы. Нефт вя
газ лайлы вя массив Й.-лар ямяля эятирир. Лайлы Й.-
ларда нефт вя газ йыьымлары хцсуси лайлара –
коллекторлара топланыр. Массив нефт вя газ Й.-лары
цстдян аз кечирижи лайларла юртцлмцш кечирижи
сцхурларын чыхынтыларыны долдурур вя структур, риф
еразион чыхынты Й.-ларына бюлцнцр.

Йатаьын ещтийаты – лай сцхурунун тяркибиндя олан


нефтин вя газын щяжми.

Йатаьын параметрляри – йатагдакы


карбощидратларын вя сцхурларын бцтцн спесифик
хцсусиййятлярини (юзлцлцк, сыхлыг, мясамялик вя с.)
мцяййян етмяк цчцн ишлядилян термин.

Йералты тямир, гуйуларын йералты тямири – гуйуларда


иш реъиминин бярпа едилмяси вя йени технолоъи реъим
йарадылмасы мягсяди иля апарылан ишляр. Й.т. жари
тямир вя ясаслы тямир ишляриня айрылыр.

Йуйужу мящлул – бах: Эилли мящлул.

Йцксякоктанлы йанажаг – карбцраторлу


дахилийанма мцщяррикляри цчцн щазырланан
автомобил вя авиасийа бензинляри. Й.й.

-41-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

детонасийайа гаршы давамлыдыр вя мцщяррикин


бюйцк файдалы иш ямсалы иля ишлямясини тямин едир.
Авиасийа бензинляринин детонасийайа гаршы
давамлылыьы онларын октан ядяди вя чешиди иля,
автомобил бензинлярининки ися йалныз октан ядяди
иля характеризя олунур. Авиасийа бензинляринин ян
йахшы нювляринин октан ядяди 98-100, чешиди 130-
160 олур. Авто-мцщяррикляри, адятян октан ядяди
72, 76, 93 вя 95 олан бензинля ишляйир.

Каберна юлчян – газма гуйусуна електрик кабели


иля салынараг гуйунун диаметрини юлчян дяринлик
жищазы. Механики вя ултрасяс К.Ю.-ляри тятбиг
олунур.

Каптаъ – су, нефт вя газын даща чох мигдарда


иткисиз алынмасы мягсяди иля онларын йер алтында,
йахуд йерин сятщиндяки чыхыш йерляриндя гаршысыны
кясиб топлайан гурьу. К. майе вя газын тябии
хассялярини сахламаьа, лазыми щалларда мянбялярин
вя йа гуйуларын реъимини тянзим етмяйя имкан
верир.

Карбощидроэенляр – молекуллары йалныз карбон вя


щидроэен атомларындан ибарят олан цзви
бирляшмяляр синфи.

Каротаъ – эеолоъи кясилиши юйрянмяк вя файдалы


газынтылары ашкар етмяк цчцн гуйуларын эеофизики
тядгиги. Гуйуларда илк эеофизики тядгигатлары
(гуйуларда температурун юлчцлмясини) 1908-жи
илдя Бакы нефт мядянляриндя Д.В. Голубйатников
апармышдыр. К. дярин гуйуларын кясилмишляринин
эеолоъи сянядляшдирилмясиндя ясас методдур.

Катализаторлар – кимйяви реаксийаларын


асанлашмасына вя йа тезляшдирилмясиня тясир
эюстярян кимйяви бирляшмяляр.

Катлаван - тикинти цчцн газылмыш хяндяк.

-42-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Керн – гуйулары сцтунжуглу балта иля газыйан


заман эютцрцлмцш сцхур сцтуну. Лайларын физики
хассялярини вя нефт-газла дойма дяряжясини,
щямчинин, айры-айры гуйуларын метолоъи –
стратиграфик кясишини юйрянмяк цчцн кернлярин
галдырылмасы тяляб олунур.

Керосин, аь нефт – ясасян 140-3000Ж температурда


гайнайан нефт фраксийасы; майе карбощидроэен
гарышыьындан ибарятдир. Нефтин дистиллясиндя вя йа
аьыр нефт мящсулларынын крекинги просесиндя алыныр,
сыхлыьы 0,79-0,86 г/см3-дыр. Керосин майе
йанажагла ишляйян ракет мцщяррикляри цчцн еффектив
йанажаг нювцдцр, бундан башга К.-дян
техникада мцхтялиф мягсядляр цчцн истифадя едилир
(трактор мцщяррикляриндя, керогаз вя с. щямчинин
чиркли алят вя деталларын йуйулмасында).

Кяшфиййат - эеолоэийада тязя нефт вя газ


йатагларыны ашкар етмяк цчцн истифадя олунан
методлар мяжмусу.

Кяшфиййат гуйусу – файдалы газынтыларын кяшфи,


щямчинин сцхурларын хцсусиййятлярини вя йатаг
лайларынын характерини юйрянмяк цчцн газылан
гуйу.

Клапан – машын вя бору кямярляриндя газ, бухар


вя йа майе сярфини тянзимлямяк мягсяди иля ахын
кясийинин сащясини дяйишян детал, йахуд гурулуш.
Машынларда (насос, компрессор, дахилийанма
мцщяррики вя с) К. газ, бухар вя йа майе сярфини
идаря едян, йахуд пайлашдыран механизмин бир
щиссясидир.

Кимйа вя нефт машынгайырмасы – кимйа, нефт


кимйасы, нефт вя газ сянайеси цчцн технолоъи
аваданлыг, технолоъи хятт комплекси вя гурьулар
щазырлайан машынгайырма сащяси. Мцасир К. вя
н.м. бир сыра сащяляри юзцндя бирляшдирир; бу сащяляр
ихтисаслашдырылмыш мящсуллар (кимйа, полимер, нефт
мядяни аваданлыьы, каьыз щазырлайан аваданлыг,

-43-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

нефт емалы сянайеси цчцн аваданлыг) вя цмуми


сянайе тяйинатлы аваданлыг (компрессор сойудужу
гурьулар, мцхтялиф тип насослар, газтямизляйян
аваданлыг вя бору кямяри арматуру вя с.) бурахыр.

Компенсаторлар – цзян газма гурьусунун вя йа


газма эямисинин газма заманы йухары вя ашаьы
щярякятини тянзим етмяк цчцн щидравлик ютцрцжцсц
олан гурьулар.

Компрессор гуйусу – сыхылмыш газ (щава) енеръиси


щесабына нефти (онунла бирликдя газ вя лай суйу)
йер сятщиня чыхарылан гуйу. Беля гуйуларда газлифт
(ерлифт) гурашдырылыр.

Компрессор йаьы – нефтдян алынан сцрткц йаьы;


комперссор вя щава вуран апаратлары йаьламаг
цчцн ишлядилир. Сянайе йаьлары групуна
мянсубдур.

Компрессор цсулу иля нефтчыхарма- компрессордан


гуйуйа верилян сыхылмыш тябии газ (вя йа щава)
енеръиси щесабына нефтин гуйудан йер сятщиня
галдырылмасы цсулу. Тябии лай енеръиси майени йер
сятщиня галдыра билмядикдя тятбиг олунур. Бу цсул
газлифтля (ерлифтля) щяйата кечирилир. К.ц.и.н-нин диэяр
механикляшдирилмиш нефтчыхарма цсулларындан ясас
цсулларын цстцнлцкляри ашаьыдакылардыр: гуйу
аваданлыьында щярякят едян щиссялярин олмамасы;
газ амили чох олдугда просесин идаря олунмасы вя
автоматлашдырылмасынын садялийи. Бюйцк
компрессор стансийалары тикинтисинин важиблийи,
гуйуларда (хцсусян гум тыхажы йаранан
гуйуларда) боруларын чох ишлянмяси К.ц.и.н-нын
ясас нюгсан жящятляридир.

Конденсатор – бухар шяклиндя олан маддяни майе


шяклиня эятирян гурьу.
Консессийа мцгавиляси (йахуд лисензийа
мцгавиляси) – бизнесля дювлят арасында дювлят
мцлкиййяти обйектляриндян (яксяр щалларда мящз

-44-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

минерал ещтийатлардан) ширкятин истифадя шяртлярини


мцяййян едян узунмцддятли мцгавиля.
Мцгавилядя нязярдя тутулан шяртляр чярчивясиндя
дювлят йерин тякинин мцлкиййятчиси кими мцяййян
сащялярин, йахуд конкрет йатагларын ишлянмяси
щцгугларыны билаваситя ширкятя щяваля едир.
Явязиндя консессионер ширкят дювлятя консессийа
щаггы юдяйир.

Консистент сцрткц йаьлары, пластик сцрткц йаьлары –


цзяриня дцшян йцкцн гиймятиндян асылы олараг,
майе вя йа бярк маддяйя мяхсус хассяляр
эюстярян сцрткц материаллары К.с.й. нефтдян алынан
йаьлара, адятян 10-20 % гатылашдырыжы бярк маддя
вя мцвафиг ашгар гатылмагла щазырланыр.

Консорсиум – умуми разылыг вя гаршылыглы мянфяят


ясасында бирэя фяалиййят ьюстярян мцяссисяляр
бирлийи, Мясялян, Азярбайжан Бейнялхалг
Ямялиййат Ширкяти (АЯБШ).

Континентал шелф – бейнялхалг ганунлара ясасян


щяр щансы бир дювлятин сащил суларындан кянарда
суцстц вя суалты йерляшян дяниз сащяляринин
йерляшдийи ярази. Континентал шелф сярщядляри БМТ-
нин 1982-жи илдя гябул олунмуш Дяниз
конвенсийасына ясасланан нормалар иля мцяййян
олунур.

Кокс – нефтайырма заманы ямяля эялян кюмцря


бянзяр бярк (сярт) маддя.

Кокслама –кокслама апаратында карбощидратлар


8000Ж-йя гядяр гыздырылыр, бу вахт бцтцн йцнэцл
мящсуллар бухарланыр вя кокс барабаны адланан
йердя бярк кокс ямяля эялир, алынан мящсул
орадан йцксяк тязйигли су иля чыхарылыр.

Коллектор – эеолоэийада мясамя бошлуг вя


чатларында нефт, газ, су сахлайан мясамяли вя чатлы
сцхурлар.

-45-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Коррозийа - (металда) харижи мцщитин кимйяви вя


йа електрокимйяви тясири нятижясиндя металын
даьылмасы. К.-дан щяр ил бяшяриййятин истещсал
етдийи металын 1–1,5 %-и итирилир.

Кюпцкля йаньынсюндцрмя - йаньынын (хцсусиля


йанан майе нефт мящсулларынын) кюпцкля
сюндцрцлмяси. Кюпцк йанан майенин сятщини
юртяряк истилийин аловдан майейя ютцрцлмясиня,
щабеля майе бухарынын чыхмасына мане олан
тябягя ямяля эятирир.

Крекинг – мцщяррик йанажаьы вя кимйа сянайеси


цчцн хаммал алмаг мягсяди иля нефт вя онун
фраксийаларынын деструктив емалы. К. мцщяррик
йанажаьы (хцсусян бензин) алмаьын ясас
цсулларындан биридир. Просес 2 йолла апарыла биляр:
йцксяк температурда вя катализаторун иштиракы иля.
Биринжийя термик К., икинжийя каталитик К. дейилир.

Крекинг бензини – аьыр нефт фраксийаларынын термик


вя каталитик крекинги просесиндя ямяля эялиб
2000Ж-йя гядяр гайнайан фраксийа. Термик
крекинг бензинляринин октан ядяди 66-69, каталитик
бензинляринки ися 71-81-дир.

Кцкцрдлц нефт – тяркибиндя йцксяк мигдарда


кцкцрд олан хам нефт.

Эенератор газы - газ йанажаг нювляриндян бири:


даш кюмцр, торф, мазут, кокс вя с. йанажаглары
газ эенераторунда газлашдырмагла алыныр.

Эеолоъи ахтарыш – файдалы газынты йатагларынын


ачылмасындакы ишлярин мяжмусу. Э. а.-ын елми
ясасыны тядгиг едилян сащядя файдалы газынтыларын
ещтимал олунан йайылма хяритяляри вя йа файдалы
газынтыларын йерляшмясинин прогноз хяритяляри тяшкил
едир. Э.а. заманы файдалы газынтынын ямяляэялмя
шяраити вя йа мяншяйи нязяря алыныр.

-46-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Эеофизики тядгигатлар файдалы газынты кцтлясинин вя


йерляшдирижи сцхурларын бир сыра физики хассяляринин
фярглянмясиня ясасланыр. Ялверишли структурларын,
карбощидроэен газлары нишаняляринин, палчыг
вулканларынын, нефт сызынтыларынын олмасы нефт – газ
йатагларынын ахтарышы цчцн ясас амиллярдян щесаб
олунур.

Эилли мящлул, йуйужу мящлул - эилин суда дисперс


мящлулу; газма просесиндя ишлядилир.
Щазырланмасында ясасян, бентонит эилиндян
истифадя едилир.
Газылан сцхурлардан, гуйуларын дяринлийиндян,
температурдан вя с. асылы олараг лазыми хассяли
Э.м. алмаг цчцн мцхтялиф кимйяви реаэентляр,
аьырлашдырыжы маддяляр вя с.-дян истифадя олунур.
Насосла гуйуйа вурулан Э.м. балтанын гуйу
дибиндя доьрадыьы сцхурлары гуйудан чыхарыр,
гуйунун дибиня вя диварларына щидростатик тязйиг
йарадараг гуйу диварынын давамлыьыны тямин едир,
нефт, газ вя сулу лайлара якс тязйиг эюстярир,
ишляйян балтаны сойудур вя с.

Лай – галынлыьы йайылма сащясиндян дяфялярля аз


олан вя ики тягриби паралел сятщля (цстдяки таван,
алтдакы дабан адланыр) щцдудланан, ейни тяркибли
эеолоъи кцтля, чюкмя сцхурларын ясас йатым
формасы.

Лай енеръиси – лай вя мядян тязйигинин тясири иля


эярэин щалда олан майе, газ вя лайын еластиклик
енеръиси. Йатаг гуйу васитясиля ачылдыгда Л.е.
нефтин гуйуйа доьру щярякят етмясиня вя бу
щярякят заманы ямяля эялян мцгавимят
гцввясинин дяф едилмясиня сярф олунур. Л.е. сярф
олундугжа лай тязйиги азалыр.

Лай сулары – ики су кечирмяйян сцхур арасындакы


лайда олан вя йа жяряйан едян сулар адятян
тязйигли олур. Нефт эеолоэийасында нефт

-47-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

йатагларында раст эялян сулара да Л.с. дейилир вя


нефт йатаьына нисбятян йатма шяраитиня эюря йухары
контурархасы, ашаьы контурархасы, дабан вя аралыг
сулары адланыр.

Лай тязйиги – нефт вя газ йатагларында майе вя


газын мяруз галдыьы тязйиг. Нефтли, газлы вя сулу
лайларын енеръисини характеризя едян мцщцм амил.
Башланьыж Л.т. адятян щидростатик тязйигя
бярабярдир, дяринлийя эетдикжя щяр 10 м-дян
тягрибян 0,1 мн/м2 артыр. Йатаьын ишлянмя
просесиндя тязйигин сахланмасы методларындан
истифадя едилмядикдя Л.т. азалыр.

Ламинар ахын – мейенин вя йа газын низамлы ахыны;


бу заман майе (газ) санки ахын истигамятиня
паралел лайларла щярякят едир.

Лифт (насос компрессор борулары, истисмар кямяри) -


филтратын йухары верилмяси цчцн гуйунун
мяркязиндя йерляшдирилмиш полад боруларын
бирляшмиш системи.

Литр – метрик юлчц системиндя щяжм вя тутум


ващиди. 111. = 1дм3 . кими гябул олунуб.

Магнит тутужу – газылан гуйунун дибиндя газма


нятижясиндя галан метал ялавялярин тямизлянмяси
цчцн нязярдя тутулмуш гурьу.

Манифолд, шахялянмиш бору кямяри, бюлцшдцрмя


маэистралы – филтират вя нефт мящсуллары ахарыны бир
нечя канала бюлцшдцрмяйя имкан верян клапан
бору системи.

Мазут – нефтдян дистилля йолу иля бензин, лигроин,


керосин вя дизел йанажаьы фраксийалары
чыхарылдыгдан сонра галан галыг. Кимйяви тяркиби
вя хассяляриндян асылы олараг М.-дян майе
йанажаг кими, еляжя дя сцрткц йаьлары алмаг,

-48-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

крекингляшдирмя, йахуд щидроэенляшдирмя


васитясиля бензин вя дизел йанажаьы истещсал етмяк
вя башга мягсядляр цчцн истифадя едилир.

Маили газма – нефт вя газ гуйуларынын шагула


нисбятян мцяййян бужаг алтында газылмасы. М.Г.-
дян сащянин релйефи шагули газма цчцн ялверишли
олмадыгда, йяни нефт вя газ йатаглары дяниз, эюл,
йашайыш мянтягяси вя с. – нин алтында
йерляшдийиндян газма аваданлыьы гурашдырмаг
мцмкцн олмадыгда; кичик мейданчадан мцхтялиф
истигамятляря бир нечя гуйу газмаг лазым
эялдикдя истифадя едилир.

Маэистрал газ кямяри – йанар газлары чыхарылан


йердян ишлядижи мянтягяляря нягл етмяк цчцн бору
кямярляри вя кюмякчи гурьулар комплекси.
Маэистрал, йерли вя дахили газ кямярляри вар.
М.Г.к. газы истещсал олундуьу йердян хейли узаг
мясафядяки йашайыш мянтягяляриня, сянайе
обйектляриня вя с.-йя нягл едир.
М.Г.к.-нын сон мянтягясиндя газын тязйигини
лазыми сявиййяйя ендирмяк цчцн газпайлайыжы
стансийа гурашдырылыр.

Маэистрал нефт кямяри – нефти чыхарылдыьы йердян


узаг мясафядя йерляшян емал йерляриня нягл етмяк
цчцн комплекс гурьу. М.Н.к. борулар,
нефтвурма насос стансийасы, рабитя васитяляри вя
кюмякчи гурьулардан ибарятдир. Нефтин боруда
щярякят сцряти 1 –1,5 м/сан - дир.
Кямярдяки нефт ахыны М.Н.к.-нын бцтцн узунлуьу
бойу гурашдырылмыш гурьулар васитясиля тянзим
едилир. Онлар арасында мясафя релйефиндян асылы
олараг мцяййян олунур (20 км – дян чох
олмамаг шяртиля) юзлцлцйц чох олан нефтляр
нефтвурма стансийаларында, йахуд аралыг
мянтягялярдя гыздырылыр.

Манометр – майе вя газларын тязйигини юлчмяк


цчцн жищаз.

-49-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Манжанаг дязэащы – штанглы нефт насосунун


интигалы; мцщяррик валынын фырланма щярякятини нефт
насосу плунъеринин шагули иряли-эери хятти щярякятиня
чевирмяк, нефт насосуну ишя салмаг вя
дайандырмаг, щабеля нефтвурма реъимини
тянзимлямяк цчцндцр. Дягигядя эедишляринин
(иряли-эери) сайы 3-15 гябул едилир.

Меркаптан – тяркибиндя кцкцрд атомлары олан аз


чякили молекул бирляшмяляри.

Метан, батаглыг газы вя йа мядян газы – рянэсиз вя


ийсиз газдыр. –164,50Ж-дя майеляшир, -18-2,50Ж-дя
донур. М. нефтля бирликдя йердян чыхан газларын
(34- 40%) ясас компонентидир. Ондан сянайедя
йанажаг вя хаммал кими эениш истифадя олунур.

Мядян – йер алтындан кимйяви хаммал, филиз вя с.


файдалы газынты чыхаран сянайе мцяссисяси.

Мядян верэиси – даща эениш йайылмыш юдяниш


формасыдыр, истещсалчынын цмуми эялириндян
мцяййян фаизля юдянилир. Бу заман тябии
ещтийатларын мцлкиййятчиси олан дювлят
мядянляринин ишлянмяси щцгугуну ширкятя
верилмясинин явязиндя истещсал олунан мящсулун
дяйяринин мцяййян щиссясини ондан эютцрцр.

Мядян газмалары – файдалы газынтылары чыхармаг


цчцн мядян ишляри нятижясиндя Йер габыьында
йарадылмыш сцни гурьулар.

Мядян ишляри – Йер тякиндян файдалы газынтыларын


чыхарылмасы просеслярини ящатя едян елм вя техника
сащяси. XIX ясрин 2-жи йарысындан нефт, XX ясрин
яввялиндян ися тябии газ щасилаты да М.и.-ня дахил
едилиб.

Мящлул – ики вя йа даща чох маддянин


компонентин термодинамики таразлыгда олан
микроскопик биржинсли гарышыьы. Нефт мцхтялиф цзви
компонентлярин М.-дан ибарятдир.

-50-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Мяшял, чыхарыш борусу – ишлядилмяйян (сямт)


газларын чыхарылмасы вя йандырылмасы цчцн гурьу.

Мящсулдар гат – Азярбайжан Республикасында


ясас нефтли-газлы чюкцнтц комплекси; орта Плиосеня
мцвафигдир. Галынлыьы, ясасян, Абшерон
йарымадасында, Кцр дцзянлийиндя вя Хязяр
дянизинин алтында 3000 – 4000 м-я чатыр.

Минерал йаьлар – нефт, йанар шист вя газынты


кюмцрцнцн емалынын майе мящсулларындан
щазырланан сцрткц йаьлары.

Минерал хаммал – бах: Файдалы газынты.

Мцгавиля - физики вя щцгугу шяхсляр, дювлятляр


арасында имзаланан вя разылашманы билдирян
щцгуги сяняд. Мясялян, нефт мцгавиляляри.

Мцмкцн ещтийатлар – мцтяхяссислярин фикринжя


юйрянилмямиш сцхурларда мцмкцн олан нефт вя
газ ещтийатлары.

Мцщяндис – али техники тящсил алмыш мцтяхяссис.

Мцщяррик, мотор – щяр щансы бир енеръи нювцнц


механики ишя чевирян енеръи – эцж машыны.

Мцщяррик йаьлары – дахилийанма мцщярриклярини


(поршенли вя реактив) йаьламаг цчцн ишлядилян
сцрткц йаьлары. Ясасян нефтдян алыныр, лакин бязи
синтетик йаьлардан вя йа онларын нефт йаьлары иля
гарышыьындан да щазырлана билир. Ишлядилмя
сащясиндян асылы олараг 3 синфя айрылыр: автомобил
йаьлары, дизел йаьлары вя авиасийа йаьлары.

Мцщяррик йанажаглары – дахилийанма


мцщяррикляриндя ишлядилян майе вя йа газ
йанажаглары ики група айрылыр: карбцратор
йанажаглары, о жцмлядян авиасийа вя автомобил
бензини: мцхтялиф мягсядляр цчцн ишлядилян
мцщяррикляр цчцн йанажаглар (мяс, газ – турбин
йанажаьы, реактив мцщяррик йанажаьы, дизел

-51-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

йанажаьы вя с.). М. й. нефтдян вя карбощидроэен


газлардан алыныр. Нефт емалы сянайесинин истещсал
етдийи мящсулларын тягрибян 63%-и бу йанажаг
нювляриндян ибарятдир. Даш кюмцр, шист вя башга
бярк йанажаг нювляриндян дя М.й. алмаг мцм-
кцндцр (Икинжи Дцнйа Мцщарибясиндя алманлар
даш кюмцрц щидроэенляшдирмяк йолу иля
милйонларла тон м.й. алмышдылар).

Насос – майейя кянардан енеръи (потенсиал вя


кинетик) вермякля ону тязйиг алтында бир йердян
башга йеря вурмаг цчцн апарат вя жищаз.

Нафталан – мцхтялиф хястяликлярин мцалижясиндя


истифадя едилян йеэаня нефт нювц. Бир сыра физики-
кимйяви хассяляриня вя карбощидроэен тяркибиня
эюря башга нефт нювляриндян фярглянир. Нафталан
нефти 200-2500Ж арасында гайнамаьа башлайыр.
Мянфи 20-300Ж–дя донур. Тяркибиндя 50-55%
нафтен карбощидроэенляри, 30-35% ароматик
карбощидроэенляр вя 14-16% гатранлы маддяляр
вар. Нафталан нефтиндя 0,25-0,30% кцкцрд вя
0,24-0,26% азот олур. Тядгигатлар нятижясиндя
мялум олуб ки, нафталан нефтинин мцалижяви тясири,
ясасян нафтен карбощидроэенляри иля ялагядардыр.
Нафталан нефти дцнйада йалныз Азярбайжан
Республикасынын Нафталан шящяринин йахынлыьында
чыхарылыр.

Нафтен туршулары – нефтин оксиэенли компонентлярин


0,5-3%-ини тяшкил едян вя чоху бирясаслы карбон
туршулары. Юзлц, рянэсиз майелярдир. Суда щялл
олмур. Нефт мящсулларында вя с. цзви
щялледижилярдя олур.

Нафтенляр – ясасян, нефтлярдя олан донмуш алисикл


карбощидроэенляр. Мцщяррик йанажаглары вя
сцрткц йаьларында Н. арзу едилян
компонентлярдир. Бензиндя Н.-ин чох олмасы
антидетонасийа хассялярини йахшылашдырыр, керосин,

-52-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

дизел йанажаьы вя сцрткц йаьларынын донма


температуруну ашаьы салыр.

Нефт – йанар майе, файдалы газынтыдыр. Йер сятщиня


йахын лайларда вя йа гатларда йерляшяркян
оксидляшяряк гаты маптайа, йарым бярк асфалта вя
башга енинафилдя чеврилир. Спесифик гохусу вар.
Рянэи ачыг гящвяйидян тцнд гонура вя гарайадяк
дяйишир. Нефт мцхтялиф карбощидроэенлярдян
(алканлар, силкоалканлар, аронлар – ароматик
карбощидроэенляр вя онларын щибридляри) вя
тяркибиндя Ж вя Щ– дан ялавя О, С вя Н олан
бирляшмялярдян ибарятдир. Елемент тяркиби карбон
(82,5-87%), щидроэен (11,5-14%), оксиэен (0,05-
0,35%) надир щалларда 0,7%-я гядяр кцкцрд
(0,001-5,3), азот (0,001-1,8). Алимлярин яксяриййяти
нефтин йцксяк температур вя тязйигин тясири иля
чюкмя сцхурларда сяпялянмиш цзви маддялярин
галыгларындан, бязиляри ися дярин магматик
просеслярля ямяля эялдийини щесаб едирляр. Бцтцн
континентлярдя (Антрактидадан башга) вя онлара
битишик акваторийаларын хейли сащясиндя нефт
йатаглары ашкар едилиб. Дцнйада ян нящянэ нефт
йатаглары Гавар (Сяудиййя Ярябистаны) вя Ял-
Бцрэан (Кцвейт)-дадыр. Азярбайжан Республикасы
яразиси мцщцм нефтчыхарма району кими дцнйада
мяшщурдур. Дцнйада илк нефт гуйусу мящз
бурада, Абшерон йарымадасында газылмышдыр
(1847). Азярбайжан яразисиндя ясас нефт – газ
йаьлары мящсулдар гат (орта плуосен) чюкцнтцляри
иля ялагядардыр вя Азярбайжан нефти дцнйада ян
йцксяк кейфиййятли нефтлярдян бири сайылыр. Нефтин
бюйцк игтисади ящямиййяти вар. О, майе йанажаг,
сцрткц йаьлары, мцхтялиф нефт мящсуллары вя кимйа
сянайеси цчцн хаммалдыр.

Нефт анбары – нефти вя онун емал мящсулларыны


сахламаг цчцн резервуар вя йа резервуар систем.
Йерцстц, йарыйералты вя йералты нювляри вар.
Йерцстц Н.а. адятян металдан олуб, силиндрик
(шагули, цфиги) сферик вя дамшякилли формада
щазырланыр. Ачыг рянэли нефт мящсуллары хцсуси
конструксийалы полад резервуарларда сахланылыр.

-53-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Йарыйералты Н.а.-ны адятян дямир-бетондан


(тутуму 500-30000 м3) щазырлайырлар.
Конструксийасы силиндрик вя дцзбужаглы, щямчинин
хяндяк типли олур. Йералты Н.а.-ындан (100 м вя
даща дяринликлярдяки даш дуз чюкцнтцляриндя
йерляшдирилир) адятян бензин, дизел йанажаьы вя
керосин кими нефт мящсулларыны мцвяггяти
сахламаг цчцн истифадя едирляр. Н.а.-нын йаранма
тарихи Бакыда нефт сянайесинин инкишафы иля ялагядар
олуб.

Нефт базасы - нефти вя нефт мящсулларыны гябул


етмяк, йыьыб сахламаг, бир няглиййат нювцндян
диэяриня йцклямяк, йахуд истещлакчыйа бурахмаг
цчцн бина вя гурьулар комплекси. Бошалдылыб-
йцкляйижи Н.б. (нефти бир няглиййат нювцндян
башгасына, йахуд да щямин нювдян олан
няглиййата йцклямяк цчцн), завод няздиндя Н.б.
(емал олунажаг нефти, нефт мящсулларыны гябул едир,
сахлайыр, емал цчцн щазырлайыр) вя пайлашдырыжы Н.б.
(билаваситя мцяййян яразидя йерляшян мцяссисяляри
кичик тараларда нефт вя нефт мящсуллары иля тяжщиз
едир вя с.) нювляри вар.

Нефт газлары - нефтля бирликдя йердян чыхан мцхтялиф


карбощидроэен газларынын гарышыьы. Сеперасийа
васитясиля нефтдян айрылыр. 1 т нефтля чыхан газын м3
иля щяжминя (нормал шяраитдя) газ фактору дейилир.
Нефт кимйасы сянайеси цчцн гиймятли хаммал
щесаб едилир, гисмян йанажаг кими дя истифадя
олунур. Щямин газлардан майе спирт, пластик
кцтля, сцни каучук вя с. алыныр.

Нефт гуйуларынын истисмары - нефтин гуйудан


фонтанла вя йа механикляшдирилмиш цсулла
чыхарылмасы. Щазырда дцнйада насосла Н.г.и. даща
эениш йайылыб. Юлкямиздя цмуми нефт гуйуларынын
75%-и бц цсулла ишлянилир. Бу онунла ялагядардыр
ки, гуйу насосларынын конструксийасы садя олмагла
бярабяр, онлар иш заманы хцсуси хидмят тяляб етмир
вя гуйуларын иш реъиминин гурулмасында чятинлик
тюрятмир.

-54-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Нефт гуйусу – бах: Гуйу.

Нефт дашлары – Бакы шящяринин Язизбяйов


районунда шящяр типли гясябя (1952-жи илдян),
Абшерон йарымадасындан 42 км жянуб-шяргдя,
ачыг дяниздя, полад дирякляр цзяриндя салынмыш нефт
шящяридир. Бу ярази, ондакы дашларын цзяриндя нефт-
газ нишаняляринин олмасы иля ялагядар Н.д.
адландырылмышдыр. 1946-жы илдя Н.д. районунда
эеолоъи кяшфиййат ишляриня башланмыш, илк кяшфиййат
гуйусу 1949-жу илдя газылмышдыр. Лайлара су
вурараг сцни тязйиг йаратмаг цсулу илк дяфя Н.д.-
да сынагдан кечирилмишдир.

Нефт емалы - нефтин механики гатышыглардан


тямизляниб дистилля васитясиля лазыми фраксийалара
айрылмасы просеси (нефтин дистилляси). Н.е.- нефт
емалы заводларында дистилля гурьулары васитясиля
апарылыр. Мцасир дистилля гурьуларынын иллик
мящсулдарлыьы 6 милйон тона йахындыр. Бу
заводларда емал едиляжяк нефт, су вя дуздан
тямизлямяк цчцн аз мигдарда деенулгатор
гатышдырылмыш су иля йуйулур. Ямяля эялян емулсийа
100-140, бязян дя 1600Ж-йя гядяр гыздырылдыгдан
сонра електрик дещидраторларына верилир. Йцксяк
температур, електрик сащяси вя деемулгаторун
бирэя тясириндян емулсийа гыса мцддятдя
парчаланыр, айрылан су, онда щялл олунан дузларла
бирликдя системдян чыхарылыр. Нятижядя нефтин
тяркибиндя суйун мигдары 0,05-0,20%-я,
хлоридлярин мигдары ися 0,5-5,0 мг/л-я енир.

Нефт емалы газлары - нефтайырма гурьуларында вя йа


нефт мящсулларынын термик вя каталитик емалы
просесляриндя ямяля эяляряк, ясасян кичик
молекуллу карбощидроэенлярдян ибарят олан газ
гарышыглары. Н.Е.г.-нын чохунда доймамыш
карбощидроэенлярин вя щидроэенин мигдары йердян
нефтля бирэя чыхан, еляжя дя тябии йанан
газлардакындан хейли артыг олур. Н.Е.г.
тяркибиндяки доймамыш карбощидроэенляр (етилен,
пропилен вя с.) нефт кимйасы сянайеси вя мотор

-55-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

йанажагларынын йуксяк октанлы компонентлярини


алмаг цчцн хаммалдыр.

Нефт ихраж едян юлкяляр тяшкилаты (ОПЕК) - 1960-жы


илдя йарадылмышдыр. Ясас мягсяди ОПЕК-я дахил
олан юлкялярин игтисади инкишафыны сцрятляндирмяк
вя бейнялхалг инщисарлардан мцдафия етмякдир.
ОПЕК-я БЯЯ, Венесуела, Габон, Гятяр,
Еквадор, ЯХДР, Индонезийа, Ираг, Иран, Кцвейт,
Ливийа, Ниэерийа, Сяудиййя Ярябистаны дахилдир.
Игамятэащы Вйанададыр (Австрийа).

Нефт йаьлары, минерал йаьлар - нефтдян алынан вя


ясасян сцрткц йаьы кими ишлядилян ири молекуллу
карбощидроэенлярин гарышыьы Н.й- ындан щидравлик
майе, йаьлайыжы-сойудужу майе, електрики
изолйасийаедижи мцщит, йумшалдыжы маддя кими вя
с. мягсядля истифадя едилир. Н.й.-нын ики ясас
тяснифат системи вар: истещсал цсулуна эюря вя
ишлядилдийи сащяляря эюря.

Нефт йатагларынын ишлянмяси - йатагдан сямяряли


истифадя етмяк мягсяди иля, илкин истисмар
дюврцндян башлайараг лайда майе вя газын
щярякят просесини идаря етмяк, лай енеръисини
тянзимлямяк вя с. кими комплекс тядбирлярин
щяйата кечирилмяси.

Нефт кямяри - нефт вя нефт мящсулларынын щасилат вя


йа ишлянмя йериндян истифадя, щямчинин диэяр
ишлянмя йериня вя йа няглиййат васитясиня
йцклямяк мягсядиля эюндярмяк цчцн гурьулар
комплекси. Няглиййат нефт кямяриня (нефти
мядяндян маэистрал нефт кямяриня, емал
мящсулларыны заводлардан маэистрал нефт
мящсуллары кямяриня вя с.) нягл етмяк цчцн
маэистрал нефт кямяриня, мядян, завод вя нефт
базасы бору кямяриня (дахили нефтвурма цчцн)
айрылыр.

Нефт-кимйяви синтез - нефт вя тябии йанар газларын


карбощидроэенляри ясасында синтетик кимйяви
мящсуллар (пластик кцтля, каучук, лиф, йуйужу

-56-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

маддяляр вя с.) алынмасы. Н.-к.с. цзви кимйа, физики


кимйа, кимйа технолоэийасынын наилиййятляриня
ясасланыр. Н.-к.с. цчцн хаммал, нефтин вя тябии
йанар газларын айры-айры фраксийалары (метан,
бутан газ бензини вя с.) вя йа онлардан алынан
фярди карбощидроэенлярдир.

Нефт кимйасы - цзви кимйанын бир бюлмяси. Нефтин


вя нефт фраксийаларынын тяркибини, физики-кимйяви
хассялярини вя кимйяви емал цсулларыны юйрянир.

Нефт кимйасы сянайеси - аьыр сянайе сащяси; башлыжа


олараг нефт вя тябии йанар газ емалы мящсуллары
ясасында синтетик материал вя мямулат истещсалыны
ящатя едир. Н.к.с. мцяссисяляриндя синтетик каучук,
ясас цзви синтез мящсуллары (етилен, пропилен,
йуйужу маддяляр вя с.) резин мямулаты техники-
асбест мямулаты щазырланыр.

Нефт лякяси – су акваторийасынын нефт вя нефт


мящсуллары иля чирклянмяси. Нефт лякяляри су
щювзясинин еколоъи балансыны позур, маддяляр
мцбадилясиня мане олур вя буна эюря дяниз фауна
вя флорасына зийан вурур.

Нефт машынгайырмасы – бах: Кимйа вя нефт


машынгайырмасы.

Нефт мядяни - нефтин вя онунла бирэя олан газларын


Йерин дярин гатларындан чыхарылмасы цчцн гуйу,
бору кямярляри вя мцвафиг аваданлыглардан ибарят
технолоъи комплекс. Н.м.-дя гуйулардан щасил
едилян мящсуллар (нефт вя онунла бирэя чыхан газ,
щабеля лай сулары) груп щалында юлчмя гурьусуна
верилир. Нефтин мигдары юлчцлцр, ондакы суйун вя
щасил олунмуш 1 т нефтя дцшян газын мигдары
щесабланыр. Бу юлчмяляр ясасында щяр бир гуйу
цчцн айрылыгда нефтин (т-ла) вя газын (м3-ля)
суткалыг дебити мцяййян олунур.

Нефт мядянляринин автоматлашдырылмасы - мядян


технолоъи гурьулары вя нязарят-учот просесляринин
информасийа-юлчц жищазларынын истифадяси иля вя

-57-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

мцасир рийази цсуллар, кибернетик щесаблама-юлчц


жищаз вя комплексляри ясасында
автоматлашдырылмасы Н.м.а. цчцн кечмиш ССРИ-дя
илк дяфя олараг ХХ ясрин 30-жу илляриндя Бакы нефт
мядянляриндя тяжрцбя характери дашыйан
тядгигатлар апарылмышдыр.

Нефт мящсуллары - нефтин емалындан алынан


карбощидроэенлярля онларын бязи тюрямяляринин
гарышыьы вя йа фярди кимйяви бирляшмяляр. Онлардан
йанажаг, сцрткц йаьы, електроизолйасийа материалы,
щялледижи, йол юртцйц, нефт-кимйа сянайеси цчцн
хаммал кими вя башга мягсядляр цчцн истифадя
едилир. Н.м.-нин яксяриййяти айры-айры
карбощидроэен компонентлярин гарышыьындан
ибарятдир. Н.м.-йя дуру йанажаг вя газ йанажаьы
дахилдир, щямчинин нефт йаьлары юз щяжми вя
ящямиййятиня эюря Н.м.-нин 2-жи бюйцк групуну
тяшкил едир. Онларын чоху сцрткц йаьларыдыр. Н.м.-
нин мцщцм бир групу бярк карбощидроэенляр-
парафин, серезин, петролатум вя с. дахилдир.
Мцхтялиф щялледижиляр, нефт коксу, дуда вя с.
гиймятли Н.м-дир. Бакынын нефтайырма
заводларында щал-щазырда 100-дян чох мцхтялиф
нювлц нефт мящсулу истещсал едилир.

Нефт мящсулларынын ароматикляшдирилмяси - нефтин


йцнэцл фраксийаларындакы нафтен
карбощидроэенлярини дещидроэенляшдирмя вя ачыг
зянжирли карбощидроэенляри дещидросикляшдирмя
йолу иля онларда ароматик карбощидроэенлярин
мигдарыны артырмаьа йюнялдилмиш кимйяви емал
цсуллары.

Нефт мящсулларынын тямизлянмяси - нефтин


емалындан алынан дистиллат вя галыгларынын
тяркибиндян арзу олунмайан бирляшмялярин
чыхарылмасы. Сянайедя кимйяви, физики-кимйяви вя
каталитик тямизлямя цсулларындан истифадя едилир.
Н.м.т.-дян алынан бирляшмяляр вя ямяля эялян
туллантылардан халг тясяррцфатынын мцхтялиф
сащяляриндя истифадя олунур.

-58-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Нефт сянайеси - аьыр сянайе сащяси; нефт вя газ


йатагларынын кяшфиййатыны, гуйулар газылмасыны,
нефт вя нефт-газ щасилатыны, нефт газынын емалыны,
нефтин бору кямярляри иля няглини ящатя едир.

Нефт сулары - нефт йатагларынын сулары. Мящсулдар


щоризонтларда нефти мцшайият едир. Нефтли лайда
йатымына вя нефт йатаьына олан мцнасибятиня эюря
Н.с. йан (контурархасы), дабан, йухары, баьлы вя
нефт йатагларынын ишлянмяси заманы лайда тязйиги
сахламаг цчцн вурулан сцни сулара айрылыр.

Нефт Фонду - нефтин сатышындан, няглиндян вя


емалындан топланан вя мцяййян тяйинатлар цчцн
сярф олунмасы нязярдя тутулан капитал топлусу.

Нефт фонтаны - гуйудиби тязйигин тясири иля нефт вя


газын гуйудан чыхмасы. Гапалы вя ачыг нювляря
айрылыр. Ачыг н.ф. йаньын жящятдян тящлцкяли олуб,
нефт йатаьынын ишлянмясиня вя чыхарылан нефтин
кейфиййятиня мянфи тясир эюстярир. Гапалы н. ф. ися
тянзим едилир.

Нефт ширкяти – нефтин кяшфиййаты, щасилаты, сатышы вя


нягли иля мяшьул олан истещсалат мцяссисяси.

Нефтайырма заводу – мцхтялиф нефт мящсуллары ялдя


етмяк цчцн нефт компонентлярини (тяркиб
щиссяляря) айыран мцяссися.

Нефтайырма сянайеси - нефт емалы вя нефт


мящсуллары истещсалы иля мяшьул олан аьыр сянайе
сащяси. Н.с. нефт кимйасы иля сых баьлыдыр.

Нефтин дистилляси - нефт мящсуллары вя йа онларын


компонентлярини алмаг цчцн нефтин гайнама
температурлары арасындакы фяргя ясасян, юз тяркиб
щиссяляриня (фраксийалара) айырма. Нефтин емалынын
илк мярщяляси олан бу просес, гыздырылма
нятижясиндя нефтдян ямяля эялян бухар фазасынын
майе нефтдян тяркибжя фярглянмясиня ясасланыр.
Н.д.-дя бирдяфялик вя йа тядрижян, бухарландырма,
ректификасийалы вя йа реактификасийасыз

-59-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

фраксийаландырма, атмосфер тязйиги алтында вя йа


вакуумлу дистилля цсуллары тятбиг едилир.

Нефтин икинжи цсулла ялдя олунмасы – сцни цсулларла


нефтин вя йа газын щасилаты. Лай тязйигинин
сахланмасы газын, суйун вя йа диэяр маддялярин
лайларла вурулмасы щесабына апарылыр.

Нефтин илкин цсулла ялдя олунмасы - анжаг тябии


просеслярдян истифадя олунмагла нефтин вя йа газын
щасилаты.

Нефт маркалары – нефтин кейфиййятини характеризя


едян классификасийа дяряжяси. Дцнйа биръаларында
кейфиййят нишанына эюря нефтин маркасы «лайт» вя
«брент» ады иля фяргляндирилир. Азярбайжан нефти
дцнйа базарына «Азяри лайт» маркасы иля чыхарылыр.
«Лайт» маркалы нефтин гиймятинин «брент» маркалы
нефтдян бащалылыьы онун кейфиййятинин йцксяк
олмасы иля ялагядардыр.

Нефтин цчцнжц цсулла ялдя олунмасы - нефтин цчцнжц


цсулла щасилаты биринжи вя йа икинжи цсулларла
истисмар олунан лайларын цстцндя йерляшян лай
щиссясиндян нефтин вя йа газын чыхарылмасы. Чох
вахт мцряккяб технолоъи цсуллардан истифадя
етмякля апарылыр, мяс., нефтин юзлцлцйцнцн
азалдылмасы цчцн лайын гыздырылмасы вя йа нефтин
яридилмяси цчцн кимйяви маддялярдян истифадя вя с.

Нефтчыхарма - нефтин вя онунла бирэя чыхан


газларын Йер тякиндян чыхарылмасы (щасилаты),
топланмасы вя габагжадан емала щазырланмасы
(йяни судан вя бярк гатышыглардан тямизлянмяси)
просеси.
Н. просесини цч мярщяляйя айырмаг олар:
- Нефт йатагларынын ишлянмяси;
- Нефт гуйуларынын истисмары;
- Нефтин, онунла бирэя чыхан газ вя суйун
топланмасы, нефтдян су вя минерал дузларын
айрылмасы, нефтля бирэя чыхан газларын топланмасы.

-60-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Нигрол - трансмиссийа йаьларындан бири, бах: Нефт


йаьлары.

Нцмуня - сцхурун хцсусиййятлярини юйрянмяк


мягсяди иля газма заманы газылан йатагдан
сцхур нцмунясинин эютцрцлмяси.

Октан - доймуш карбощидроэен, характерик ийли


рянэсиз майедир. –56,80Ж-дя донур, 125, 670Ж-дя
гайнайыр; сыхлыьы 200-дя 0,7025 г/см3, октан ядяди
17-19-дур. Нефтдя, дистилля бензинляриндя (10%-я
гядяр) вя синтетик бензиндя (чохлу мигдарда) олур.

Октан ядяди - мотор йанажагларынын (бензин вя


керосинин) антидетонасийасы хассяляринин шярти
эюстярижиси. Йохланылан йанажаг, О.я. шярти олараг
100 гябул едилмиш изооктан вя о гябул едилмиш Н-
щелтанын гарышыьындан ибарят еталон йанажагларла
мцгайися едилир. Щямин йанажаг демонасийайа
давамлылыг жящятдян щансы еталон йанажаьа уйьун
эялирся, ондакы изоктанын фаизи йохланылан
йанажаьын О.я. гябул олунур.

Оператор - лайищянин апарыжы вя мясул ижрачысы.


Мясялян, БП ширкяти Бакы –Жейщан нефт кямяри
лайищясинин оператору щесаб олунур.

Юлц нефт – тяркибиндя газ олмайан нефт.

Юзлцлцк – майенин мцяййян температурда


ахымлылыг габилиййяти.

Юзцщярякят едян платформа, дяниз газма


платформасы – бюйцк буй систернлярин кюмяйи иля
идаря олунур. Дяниз габармасы заманы бу
систерналар су иля долур вя платформаны дянизин
цзяриндя сахлайыр.

-61-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Пакер - гуйунун айры-айры лайларыны (нефтли, газлы,


сулу, эеолоъи- кяшфиййат мягсядли) бир-бириндян
айырмаг, гапамаг вя щерметикляшдирмяк цчцн
васитя вя йа гурьу. Лайлары айрылыгда истисмар
етмяйя имкан верир. Гуйуйа боруларла ендирилир.
Гуйудиби, айырыжы вя изолйасийаедижи нювляри вар.

Палчыг вулканы - вулкан палчыьы материалларындан


тяшкил олунмуш зирвясиндя кратери олан йасты конус
формалы тяпя. Фасилясиз вя йахуд вахташыры газ,
вулкан палчыьы, сухур гырынтылары, су (бязян нефтли)
пцскцрцр. П.в. мяншяжя нефт вя йа газ йатаглары иля
ялагядар олуб, ясасян жаван гырышыглыг зоналарында
йайылмышдыр.

Парафин - нефт мящсулу - молекулунда 9-40


карбон атому олан, ясасян, нормал гурулушлу
доймуш карбощидроэенляр гарышыьындан ибарятдир.
Бярк парафин яримя температуру 45-700Ж ясасян
парафинли нефтлярин йаь дистиллатларындан алыныр,
кимйа (хаммал кими) вя електротехника
сянайясиндя изолйасийа материалы кими, ятриййат вя
йейинти сянайеляриндя, тиббдя ишлядилир.

Парафинсизляшдирмя - нефт фраксийаларындан (дизел


йанажаьы вя сцрткц йаьлары истещсалында) Н-парафин
карбощидроэенляринин чыхарылмасы. П. нятижясиндя
мящсулун кейфиййяти йцксялир, донма температуру
ашаьы дцшцр. Дюрд П. цсулу вардыр.

Переспективли лай – эеологларын фикринжя тяркибиндя


нефт вя йа газ олан лай.

Пиролиз - йцксяк температурун тясириндян


деструксийа нятижясиндя цзви маддялярин кимйяви
парчаланмасы. П. дедикдя адятян нефтин вя нефт
газларынын термик парчаланмасы нязярдя тутулур
(бах: щямчинин Крекинг). П. цзви синтез цчцн
хаммал ялдя едилмясинин мцщцм сянайе
цсулларындан биридир. П. цчцн ясас хаммал нефт

-62-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

газлары (етан, пропан) бензин вя керосин-


газойлдур. Ясас П. мящсуллары доймамыш
карбощидроэенляр, етилен, пропилен вя бутадиенля
зянэин олан газлардыр. Щямин газлардан пластик
кцтля, синтетик лиф, синтетик каучук вя с. мящсул
нювляринин истещсалы цчцн мцхтялиф полимерляр
алыныр.

Плазма иля газма – хцсуси конструксийалы


плазматромла, плазмабурла газма цсулу.

Платформа – дяниз цзяриндя йерляшян вя дяниз


йатагларыны истисмар етмяк цчцн нязярдя тутулмуш
комплекс аваданлыг.

Плотформинг - нефт мящсулларынын каталитик емалы


нювляриндян бири; автомобил бензини вя ароматик
карбощидроэенлярин йцксяк октанлы
компонентлярини алмаг цчцн ишлядилир. П. щидроэен
ахынынын тязйиги алтында пратили алцминиум- оксид
катализаторунун иштиракы иля апарылыр (ятрафлы
мялумат цчцн бах: Риформинг).

Превентор - газма гуйусунун аьзыны кипляшдирмяк


вя нефт, йахуд газ фонтанлары туллантыларынын
гаршысыны алмаг цчцн гуйунун аьзында
гурашдырылан тяртибат.

Пропан - доймуш карбощидроэенлярдян бири.


Рянэсиз, ийсиз, йаныжы газдыр. –42,10Ж-дя
майеляшир, -187,70Ж-дя донур. Щава иля
гарышыьында 2,1-9,5% (щяжмжя) П. олдугда
партлайыша сябяб ола биляр. Тябии йанар газларда,
нефтля бирэя чыхан вя нефт емалы газларында олур.
П.-дан щялледижи кими (мяс. Нефт мящсулларынын
парафинсизляшдирилмясиндя) истифадя едилир.

Пропилен, пропен- доймамыш карбощидроэенлярдян


бири, зяиф ийли, рянэсиз, йаныжы газдыр; -47,70Ж- дя
майеляшир, -1850Ж-дя донур. Сянайедя нефт
фраксийаларынын пиролизиндян вя пропаны каталитик
щидроэенсизляшдирмякля алыныр. Кимйа сянайеси
цчцн ян мцщцм хаммал нювляриндян биридир.

-63-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Ондан глисерин, асетон, фенол, бутадиен вя с.


алыныр.

Реактив мцщяррик йанажаьы - авиасийа реактив


мцщяррикляри цчцн истещсал олунан йанажаг. Ян
чох ишлядилян Р.м.й. азкцкцрдлц нефтлярин бирбаша
дистиллясиндян алынан керосин фраксийасыдыр. Термик
сабитлийи йцксяк олан йанажаг алмаг цчцн нефтин
бирбаша дистилля фраксийалары селектив сурятдя
щидроэенляшдирилир.

Реактив- турбин газма гурьусу - бах: Реактив-


турбин газмасы.

Реактив турбин газмасы - реактив турбин газма


гуйусунун кюмяйи иля бюйцк диаметрли шагули
гуйуларын газылмасы цсулу. Бу цсул нефт, газ,
техники, вентилйасийа вя с. гуйуларын йухары
интервалларыны газмаг, нефт вя диэяр файдалы газынты
йатагларында истисмар вя вентилйасийа лцляси, щабеля
щидротехники гурьулар тикмяк цчцн истифадя
олунур. Р.т.г.-да балталарын диаметри газылан
гуйунун диаметриндян хейли кичик олур.

Резервуар - майе вя газлары сахламаг цчцн


гурьу. Р. йер цстцндя, йердя вя йер алтында
гурашдырылыр. Ясасян метал вя дямир-бетондан
щазырланыр. Силиндрик, сферик вя призма формасында
дцзялдилир.

Риформинг - йцксяк октанлы бензин вя ароматик


карбощидроэенляр алмаг мягсяди иля нефтин бензин
вя лигроин фраксийаларынын йенидян емалы просеси.
Бензол, толуол, ксилол алмаг цчцн, ясасян Р.
гурьуларындан истифадя едилир.

Ройалт верэиси – бах: Мядян верэиси.

Роторла газма - фырланма газмасынын нювц, бу


цсулда балта гуйуда газма кямяри васитясиля

-64-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

гуйу аьзында гойулмуш роторла фырладылыр.


Кяшфиййат, истисмар гуйулары вя хцсуси мягсядля
гуйу газылмасында тятбиг едилир. Р.г.-нын
цстцнлцкляри: хцсусиля дярин газмада балтанын
ишлямя мцддяти чохалыр; газма балтасына лазым
олан бойуна йцкц вермяк мцмкцндцр; тязйиг
иткиси аз олур вя с. Мянфи жящятляри: енеръи сярфи чох
олур, газма борулары тез ишдян чыхыр вя с.

Рубероид - дама дюшянян щидроизолйасийа


материалы. Хцсуси дам картонуна тез ярийян нефт
битумлары щопдуруб, сонра щяр ики цзцня чятин
ярийян битум йахмагла алыныр.

Сейсмик каротаъ - гуйуларда сухурларын сейсмик


хцсусиййятляринин еластик дальаларын сцрятлярини,
онларын яксолунма, кечмя вя удулма ямсалларыны
тяйин етмякля тядгиги. С.к.-нын 2 нювц вар: дцз
с.к. вя тярс с.к. Сцхурларын тяркибинин
юйрянилмясиндя нефтли-газлы лайларын сечилмясиндя
вя гуйуларын техники вязиййятиня нязарят
едилмясиндя ишлядилир. С.к. Азярбайжан
республикасында нефт вя газ йатагларынын кяшфиндя
эениш тятбиг едилир.

Сейсмик кяшфиййат - партлайыш вя йа механики зярбя


иля йаранмыш еластик дальаларын Йер габыьында
йайылмасы хцсусиййятляринин юйрянилмясиня
ясасланан эеофизики кяшфиййат методлары. С.к.-ын ики
ясас методу вар: якс олунан дальалар вя сынан
дальалар. С.к. структур вя реэионал эеолоъи
мясялялярин щяллиндя нефт, газ вя с. файдалы газынты
йатагларынын ахтарышында вя с. тятбиг олунур.

Сементлямя, гуйуларын сементлянмяси - горуйужу


кямярля гуйу диварлары арасындакы фязанын семент
мящлулу иля долдурулмасы. С. нефт, газ вя су
лайларыны бир-бириндян айырмаг, истисмар олунан
нефт вя газ гуйуларына кянар суларын кечмясинин
гаршысыны алмаг, щямчинин кямяри лай суларынын

-65-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

коррозийасындан горумаг вя гуйунун диварларыны


мющкямлятмяк мягсяди иля апарылыр. С.-дян нефт вя
газ гуйуларынын ясаслы тямириндя, газма заманы
баш верян гязаларла мцбаризядя вя с. щалларда да
истифадя олунур.

Сепаратор – сыхлыгларындан асылы олараг гуйудан


чыхарылан филтиратын тяркибиндя олан газы, суйу вя
нефти гуйу аьзында айыран гурьу.

Сетан - доймуш карбощидроэен; 18,20Ж-дя ярийян


вя 286,80Ж-дя гайнайан рянэсиз майедир. С.-дян
дизел йанажаьынын кейфиййятини мцяййян етмяк
цчцн еталон кими истифадя едилир.

Сетан ядяди - мцщяррикин силиндриндя дизел


йанажаьынын алышыб йанма хассясини мцяййян едян
шярти характеристика. Мцасир дизел йанажагларынын
С.я. 40-55 арасындадыр.

Сяййар газма гурьусу – бах: Газма гурьусу.

Сямт газы – лай сцхурларыны дойдурмуш азад вя йа


щялл олунмуш газлар.

Сянайе йаьлары - сянайе вя мяишятдя машын, жищаз


вя с. механизм нювлярини йаьламаг цчцн ишлядилян
нефт йаьлары. Юзлцлцйцндян асылы олараг С.й.-ни цч
група айырырлар: йцнэцл, орта вя аьыр. С.й-ня бу цч
групун йаьларындан ялавя нязарят- юлчц
жищазларыны йаьламаг цчцн ишлядилян жищаз йаьлары ,
щямчинин щидравлик вя вакуум йаьлры да дахилдир.

Силиндр йаьлары - бухар машынларынын, силиндр, шток


вя клапанларыны йаьламаг цчцн ишлядилян
азтямизлянмиш нефт йаьлары.

Синтетик каучук сянайеси – бах: Нефт кимйасы


сянайеси.

Синтетик майе йанажаьы - синтез йолу иля алынараг


дахилийанма мцщяррикляриндя ишлядилян йанажаг
нювц. Тябии газлардан вя даш кюмцрцн

-66-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

газлашдырылмасындан алынан карбон 2-оксидля


(ЖО) щидроэен (Щ2) гарышыьындан синтез едилир.

Систерн - майе вя сяпялянян материаллары сахламаг


вя дашымаг цчцн гапалы тутум. Йерляшдирилмясиня
эюря йералты, йары йералты вя йерцстц нювляри вар.
Дямирйол систерни силиндрик формалы гайнагланмыш
метал резервуардан ибарят вагондур. Майени
бошалтмаг цчцн хцсуси ахыдыжы гурьу иля тяжщиз
едилир.

Солйар йаьы - нефтин тягрибян 240-4000Ж-дя


гайнайан фраксийасы. Газойл, йцнэцл вя аьыр с.й.
нювляриня бюлцнцр. С.й. кичик сцрятли тракторлар вя
эями дизелляри цчцн йанажаг нювцдцр.

Суалты файдалы газынты истещсалы - су алтындан (чай,


эюл, дяниз вя океан дибиндян) файдалы газынтыларын
чыхарылмасы. Мядян, эеолоъи вя щидрометеоролоъи
шяраитдян, йатаьын ишлянмяси дяринлийи вя файдалы
газынтынын нювцндян асылы олараг мцхтялиф техники
васитяляр вя чыхарма цсуллары тятбиг едилир. Су
алтындан нефт чыхармаг цчцн Авропада илк дяниз
гуйусу 1925-жи илдя Азярбайжан яразисиндя
газылмышдыр.

Сцбут олунмуш ещтийатлар - эеолоъи вя техники


информасийайа ясасланараг щазырда ачыгланмыш
нефт вя газ лайларындан игтисади вя техники
бахымдан чыхарыла билян карбощидратларын
гиймятляндирилмиш ещтийатлары.

Сцбут олунмуш йатаг – физики узунлуьу вя


гиймятляндирилмиш ещтийаты мцяййян олунмуш нефт
вя йа газ йатаьы.

Сцрткц материалы - йаьлайыжы тясиря малик олан


маддяляр.

Сцрткц йаьлары - машын, механизм, мцщяррик,


сянайе аваданлыьы, жищаз вя с. сцртцнян щиссяляри
йаьламаг цчцн ишлядилян нефт йаьлары вя синтетик
йаьлар.

-67-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Сцтунжуглу балта - сцтунжуглу газыма


гурьусунун ишляк органы; газма, сцхур сцтунуну
массивдян гопармаг вя Йер сятщиня олдуьу кими
галдырмаг цчцндцр. Бах: щямчинин Газма
балтасы.

Сцтунжуглу газма - бярк файдалы газынтылар


кяшфиййатында, щямчинин мцщяндис-эеолоъи ахтарыш
ишляриндя сцтунжуглу балта комплекти иля апарылан
вя сцхур нцмунясини гуйу дибиндян олдуьу кими
галдырмаг цчцн истифадя едилян фырланма газмасы.
С.г.-да гуйудиби щалгавари газылыр.

Сцхурлар - минеролоъи вя кимйяви тяркиби гисмян


сабит минералларын тябии агрегатлары. Йер габыьыны
тяшкил едян мцстягил кцтляляр ямяля эятирир.

Сцхурларын мясамялилийи - сцхурлардакы бошлугларын


мяжмусу. С.м.-нин мигдары бцтцн мясамяляр
щяжминин сцхурун цмуми щяжминя олан нисбятиля
ифадя едилир. Нефт эеолоэийасында С.м. ики йеря
айрылыр: еффектив (нефт вя газла тутулмуш
мясамялярин мяжмусу) вя динамик (мцяййян
тязйиг вя температурда майе вя газын щярякят едя
билдийи мясамялярин щяжми). С.м.-нин юйрянилмяси
нятижяляриндян файдалы газынты (мяс., нефт вя газ)
ещтийатларынын щесабланмасында, онларын ишлянмя
технолоэийасынын сечилмясиндя вя с. истифадя едилир.

Танкер - резервуарларында майе, йарыммайе вя


сяпялянян йцкляр (нефт, бензин вя сцрткц йаьлары вя
с.) дашыйан эями.

Термики газма - мядян сцхурларына сясдян сцрятли,


йцксяк температурлу газ ахыны вя йа плазма иля
(бах: Плазма иля газма) тясир етмякля гуйу газма
цсулу. Т.г.-да ишлядилян алят реактив мцщяррик
принсипиня эюря ишляйир. Т.г.-дян кварслы сцхурларда

-68-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

истифадя етмяк даща еффектлидир. Чох баща баша


эялдийиндян дярин газымада тятбиг едилмир.

Термик нефтчыхарма - нефт лайларына истилик


(електрик енеръиси, бухар, гыздырылымыш су) вермякля
нефтин Йер сятщиня галдырылмасы цсулу. Т.н.-дан
ясасян, кичик тязйигли вя йцксяк юзлцлцклц нефти
олан лайларын ишлянмясиндя истифадя олунур. Бах:
Тякрар истисмар цсуллары.

Терминал - хам нефт мящсулунун топландыьы вя


нягл олундуьу анбар. Азярбайжанда ян бюйцк
нефт терминалы Сангачал терминалыдыр. Бакыдан 42
км. аралыда йерляшян бу терминал 2003-жи илин
апрелиндя истифадяйя верилиб. Орада цмуми тутуму
100 000 м3 –дян артыг олан 4 чян вар. Терминал
хам нефти юлчмяк вя ихраж бору кямяриня вурмаг
цчцн мцасир гурьуларла тяжщиз олунуб.

Тябии ещтийатлар - бяшяриййятин варлыьы цчцн зярури


олан вя тясяррцфатда истифадя едилян тябият
елементляри.

Тякрар истисмар цсуллары - лайларын нефтвермя


габилиййятинин артырылмасы, гуйуларын
мящсулдарлыьыны вя лайын нефтвермя габилиййятини
артырмаг цчцн тятбиг едилян термики вя кимйяви
цсуллар. Т.и.ц. иля тяркибиндя парафин-гатран-
асфалтен маддяляри чох вя юзлцлцйц йцксяк олан
аьыр нефтляр лайдан гисмян (бязян тамамиля
чыхарылыр). Т.и.ц. гуйудиби ятрафы зонасыны гыздырма,
лайа термики вя кимйяви тясиретмя цсусларына
айрылыр. Бу цсулла лайын нефтвермя габилиййятини 10-
12% артырмаг олур. Азярбайжан Республикасынын
нефт мядянляриндя Т.и.ц.-дян эениш истифадя олунур.

Тяля - нефт вя газын щярякятиня (миграсийасына)


манечилик эюстярян шяраитин олмасы иля фярглянян
кечирижи нефтли-газлы лайын бир щиссяси.

Толуол - метилбензол, бензолаохшар ийли, рянэсиз


йанан майе. 110,60Ж-дя гайнайыр, -950Ж-дя
донур. Тяркибиндя щяжмжя 1,27-7,0% Т. олан щава

-69-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

партлайыш жящятдян тящлцкялидир. Сянайедя ону ясас


етибариля даш кюмцр гатранындан вя нефтин термик
емалындан алынан мящсуллардан айырырлар. Т.-дян
бойа, партлайыжы маддя вя с. истещсалында ишлядилир.

Торпаг гурьулар - Тамамиля вя йа ясасян,


грунтдан щазырланан гурьу.

Торпаьын рекултивасийасы - инсан фяалиййяти


нятижясиндя (файдалы газынтыларын чыхарылмасы, су
гурьуларынын йарадылмасы вя с.) йарарсыз щала
дцшмцш торпагларын мящсулдарлыьынын бярпа
едилмяси.

Трансмиссийа йаьлары - тяркибиндя йейилмяйя гаршы


ашгар (кцкцрдлц вя хлорлу цзви бирляшмяляр вя с.)
олан нефт йаьлары.

Трансформатор йаьлары - нефт йаьлары вя йа синтетик


йаьлар; трансформаторларда вя йаьла долдурулмуш
диэяр електрик тяжщизатларында, електрик
айрыжыларында електроизоляедижи мцщит кими ишлядилир.
Ясасян нефтлярин парафинсиз вя аз гатранлы йаь
дистиллатларындан алыныр.

Турбин газмасы - турбобурдан истифадя етмякля


газма цсулу; фырланма газмасынын бир нювц. Бу
цсулла сцхуру газмаг цчцн лазыми енеръи балтайа
билаваситя, йяни газма кямярини фырлатмадан
гуйудибиндяки турбобурла верилир. Т.г. маили
газмада, дярин, чох дярин гуйулар газылмасында
даща чох тятбиг едилир. Щазырда нефт вя газ
гуйулары газылмасынын цмуми щяжминин 70-80%-ни
тяшкил едир.

Турбин йаьлары - сцрткц йаьлары, бухар, су турбини,


турбанасос, турбакомпрессорлу машынлардакы вал
вя кюмякчи механизмляри йаьламаг вя йа
сойутмаг цчцн, дюври системля ишляйян диэяр
сянайе механизмлярдя ися ишчи майе кими истифадя
едилир. Т.й. аз кцкцрдлц парафинсиз вя йа кцкцрдлц
парафинли нефтлярдян дярин тямизлямя цсулу иля
алынан дистиллат йаьларыдыр.

-70-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Турбобур, турбин газыйыжысы - щидравлик турбинляр


васитясиля газма балтасына билаваситя гуйудибиня
фырланма щярякяти верян мцщяррик. Ясасян нефт,
газ вя шахта гуйуларынын газылмасында тятбиг
олунур. Илк дяфя 1924-жц илдя Сураханы
мядянляриндя редукторлу Т. тятбиг едилмишдир.

Турбокомпрессор - газы сыхмаг вя ютцрмяк цчцн


кцрякли компрессор; турбокомпрессор
мцщяррикинин ясас агрегаты.

Тутужу калибр – бах: Тутужу алят.

Турш гудрон - нефт мящсулларыны гаты сулфат туршусу


иля тямизляйяркян алынан тулланты; гара, гатранвари
кцтля. Цзви щиссядян вя сярбяст сулфат туршусундан
(15-70%) ибарятдир. Сулфат туршусунун
реэенарасийасындан сонра галан цзви щисся битум
вя йанажаг кими ишлядилир.

Тутужу алят (газмада) - газма заманы нефт вя газ


гуйуларында баш вермиш гязалар нятижясиндя орада
галмыш бору кямярини, газыма алятинин ашаьы щисся
дястини, гуйудиби мцщяррикини, балтаны вя онларын
айры-айры щиссялярини, щямчинин гуйуйа дцшмцш
хырда метал щиссялярини тутуб галдырмаг цчцн
ишлядилян гяза алятляри.

Уайт–спирит – нефтин фраксийасы. 165–2000Ж-дя


айрылан майе карбощидроэен гарышыьы. Нефтин
бирбаша говулмасындан алыныр. Ясасян лак – бойа
сянайесиндя щялледижи кими ишлядилир.

Универсал превентор - газма заманы нефт вя газ


гуйуларынын аьзыны кипляшдирмяк цчцн ишлядилян
аваданлыг. У.п.-дян суалты гуйуларын
газылмасында да истифадя олунур.

-71-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

Цзви щялледижиляр - мцхтялиф маддяляри щялл етмяк


цчцн ишлядилян учужу цзви маддяляр вя йа онларын
гарышыьы. Бензин, бензол, толйол вя с. Ц.щ.-дяндир.

Цзян газма гурьулары - дяниз акваторийаларында


ахтарыш, структур-ахтарыш вя кяшфиййат гуйулары
газмаг мягсяди иля ишлядилян сяййар дяниз
гурьулары. Газма ишляри баша чатдырылдыгдан сонра
Ц.г.г. йедякляниб, йени гуйу газылажаг сащяйя
апарыла биляр ки, бу да онларын стасионар газма
гурьуларына нисбятян, бюйцк игтисади сямярялилийини
тямин едир. Ц.г.г. ясасян батырылан, домкратлы,
йарымбатырылан типли Ц.г.г.-ня вя газыма эямисиня
бюлцнцр.

Цзян ясаслар - дяниз вя океанларын минерал


сярвятляринин файдалы газынты ещтийатларынын
мянимсянилмясиндя ишлядилян сяййар гурьулар.
Бурайа цзян газма вя истисмар гурьулары, нефт
анбарлары, тябии вя нефт газларыны майеляшдирмяк
цчцн платформалар, суалты нефт вя газ кямяри чякян
гурьулар вя с. гурьулар дахилдир.

Файдалы газынты йатаьы – сянайе ящямиййятли тябии


минерал хаммал йыьыны. Адятян лай, дамар, шток,
йува формаларында олур. Бах: Йатаг.

Файдалы газынтылар – Йер габыьында мадди истещсал


сащясиндя еффектив истифадя олуна билян цзви вя
гейри-цзви мяншяли минерал агрегатлары; бярк,
майе вя газ щалында олур.

Файдалы газынтыларын эео - кимйяви ахтарышлары –


файдалы газынты йатагларыны ашкара чыхартмаг
мягсяди иля метосфер, щидросфер, атмосфер вя
биосфердя елементлярин пайланмасы
ганунауйьунлугларынын тядгигиня ясасланан

-72-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

методлар. Бир сыра бюлмяйя айрылыр ки, бунларын


ичярисиндян метокимйяви планалма методу
(сцхурларын вя онларын ашынма мящсулларынын
кцтляви йохланмасына ясасланыр) даща
ящямиййятлидир. Нефт вя газ йатагларынын
эеокимйяви ахтарышлары сцхур нцмунясиндяки
карбощидроэен газларынын мигдарынын тяйининя
ясасланыр (бах: Газ планламасы, Газ каротаъы).

Филтират – гуйудан чыхарылан нефтин, газын вя


гумун гарышыьы.

Фитинг – бору кямярлярини бирляшдирян детал. Бору


кямярляринин будагланан, дюнян йерляриндя, бир
бору кямяриндян диэяр диаметрли бору кямяриня
кечид йерляриндя гурашдырылыр.

Фырланма газмасы - нефт, газ, шахта вя с. гуйуларын


газылмасында тятбиг едилян газма цсуллары. Ф.г-ня
роторла газма, турбин газмасы дахилдир.

Фонтан арматуру – фонтан вуран нефт вя газ


гуйуларынын аьзыны кипляшдирмяк, онлара нязарят
етмяк вя истисмар реъимини тянзимлямяк мягсяди
иля истифадя олунан гуйуцстц аваданлыьы. Йерцстц
(гуруда газылмыш гуйулар цчцн) вя суалты (дяниз
гуйулары) Ф.а. вардыр. Ейни заманда ики вя даща
чох лайдан нефт чыхарылан гуйулар айрылыгда
истисмар Ф. а. иля тяжщиз олунур.

Фонтан гуйусу – лай енеръисинин тясири алтында вя йа


гуйудан нефт чыхаранда нефтли лайлардан айрылан
газын эенишлянмяси нятижясиндя фонтан вуран
гуйу.

Фонтан цсулу иля нефтчыхарма – лай енеръисинин тясири


иля гуйулардан нефтин, газ-конденсатын йер сятщиня
галдырылмасы.

Фраксийа – сяпялянян вя йа хырда парчалар шяклиндя


олан бярк материалын вя дуру гарышыьын (мяс.
нефтин) мцяййян яламятя (щиссяжик вя йа

-73-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

дяняжиклярин юлчцсцня, сыхлылыьына, гайнама


температуруна вя с.) эюря айрылмыш щиссяляри.

Фраксийалараайырма дистилляси – майеляр гарышыьыны


фраксийалара, йяни мящдуд температур
интервалларында гайнайан щиссяляря айырма просеси.
Дистилля йолу иля алынан фраксийалара дистиллат дейилир.
Ф.д.-дян нефтайырма сянайесиндя бензин, керосин
вя с. алмаг цчцн истифадя едилир.

Хам нефт – карбощидроэенлярин бязи нафтенлярин,


щямчинин мцхтялиф оксиэенли, кцкцрдлц вя азотлу
бирляшмялярин мцряккяб гарышыьы.

Хаммалын бюлцнмяси – бах: «Щасилатын пай


бюлэцсц».

Хялилов ачары – нефт вя газ гуйуларынын йералты


тямириндя насос- компрессор боруларыны (диаметри
20-дян 132мм-дяк) баьламаг вя ачмаг цчцн
алят. Илк дяфя 1956-жы илдя Азярбайжан алими
А.А.Хялилов тяряфиндян йарадылмыш вя
Азярбайжанын нефт мядянляриндя сынагдан
кечирилмишдир.

Щава газы – йанажаьын газлашдырылмасындан алынан


мящсул. Газ эенераторларында бярк гыздырылмыш
йанажаьын щава иля гаршылыглы тясириндян йараныр.

Щасилат сянайеси – йерин тякиндян, судан вя


мешядян мцхтялиф нюв хаммал вя йанажаг щасил
едян истещсал сащяси.

«Щасилатын пай бюлэцсц» (ЩПБ) – щазырда базар


игтисадиййатынын йенижя формалашдыьы юлкялярдя
даща эениш йайылмыш мцгавиля мцнасибятляри
формасыдыр. ЩПБ мцгавилясинин шяртляри адятян

-74-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

юлкянин милли ганунверижилийиндя (яксяр щалларда


ЩПБ щаггында ганунда) мцяййян едилир.
Мащиййят бахымындан ЩПБ иля консессийа
мцгавиляси арасында башлыжа фярг бундан ибарятдир
ки, ЩПБ мцгавиляляриндя дювлятя, мцяййян верэи
вя гейри-верэи юдянишляри иля йанашы, щасил олунан
нефтин (мянфяят нефтинин) бир щиссяси дя мящсул
формасында чатыр.

Щидравлик зярбя – боруда майе ахыны сцрятинин


бирдян-биря кяскин дяйишмяси. Боруда сийиртмянин
тез баьланмасы, турбин вя йа насосун ишинин
бирдян-биря сахланмасы нятижясиндя баш веря биляр.

Щидравлик йарылма, лайын щидравлик йарылмасы -


сцхура юзлц майе ( минерал йаьлар, чох вахт юзлц
нефт, емулсийа вя с.) вурмаг нятижясиндя
гуйудибиндя йаранан тязйиг щесабына газыма
гуйусу ятрафындакы мядян сцхурларында чатлар
йаратма цсулу. Чатлар йарандыгдан сонра сцхур
тязйигинин тясириндян онлар битишмясин дейя гуйуйа
бярк щиссяжикли (гумлу) юзлц майе гарышыьы
вурулур. Щ.й.-дян нефт, газ гуйуларынын
мящсулдарлыьыны артырмаг вя с. цчцн истифадя едилир.

Щидро-крекинг – тяркибиндя кцкцрдлц вя гатранлы


бирляшмялярин мигдары чох олан, буна эюря дя ади
каталитик цсулла емал едилмяйя йарамайан орта вя
аьыр нефт дистиллатларынын щидроэенин иштиракы иля
емалы. Щ. к. – 350 – 4500 Ж-дя 3-14 мн/м2 (30-140
ат) тязйиг алтында апарылыр вя 1 м3 хаммала 170-
350 м3 щидроэен сярф олунур.

Щидроэен-сулфид – щидроэенин кцкцрдля ян садя


бирляшмяси. Рянэсиз, лах йумурта ийи верян газдыр,
зящярлидир. Щ.- с. нефт вя газ йатагларындан чыхан
суларда олур.

Щидромонитор балта – газма балтасы; нефт, даш


кюмцр вя диэяр филизчыхарма мядянляриндя сцхуру
даьытмаг, йахуд бу просеси сцрятляндирмяк цчцн
ишлядилир. Гуйуйа вурулан мящлул (йуйужу мящлул,
су) Щ.б.-нин йума дяликляриндян (эюзляриндян)

-75-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

бюйцк сцрятля (70-110 м/сан) чыхдыгдан сонра


йаранан щидравлик гцввя сцхуру даьыдыр.

Щидроформинг – нефт мящсулларынын емалы


цсулларындан бири. Бах: Риформинг.

«Щолланд синдрому» – бу терминин мейдана


эялмяси ютян ясрин 50-жи илляринин сону, 60-жы
илляринин яввялиндя Шимал дянизинин Щолландийайа
мяхсус секторунда тябии газ йатагларынын кяшфи иля
ялагядардыр. О дюврдя юлкядян тябии газ ихражынын
кяскин артмасы милли валйутанын ящямиййятли
дяряжядя мющкямлянмясиня эятириб чыхармышды ки,
бу да диэяр ихражйюнцмлц сащяляря юзцнцн мянфи
тясирини эюстярирди. «Щолланд синдрому» дедикдя,
яксяр щалларда милли валйутанын курсунун игтисади
сащялярдян биринин мящсулунун ихражынын артмасы
щесабына мющкямлянмяси вя бунун диэяр сащяляр
вя бцтювлцкдя игтисадиййат цчцн мянфи тясири
нязярдя тутулур.

Щоризонт (эеолоэийада) – мцяййян цзви галыглар


комплекси иля характеризя олунан мцхтялиф
метолоъи тяркибли ейни йашлы сцхурлары ящатя едир.

Чян – бах: Резервуар.

Чох дярин газма – чох дяриндяки файдалы газынты


лайларыны ачмаг мягсяди иля, щабеля Йер габыьынын
вя йухары мантийа гатынын тядгиги цчцн 6000 м-
дяк вя даща дярин гуйу газма дцнйада ян дярин
ики гуйудан бири (лайищя дяринлийи 15 км.)
Азярбайжан Республикасынын Саатлы району
яразисиндядир. Гуйунун газылмыш щиссяси 8324 м.-
дир. Ч.д.г. роторла, турбинля вя йа щяр ики цсулу
истифадя етмякля газылыр.

Чохдибли газыма – мящсулдар лай (нефт, газ вя с.)


сащясиндяки ясас гуйу лцлясиндян кяскин яйилмиш
шякилдя будагланмыш ялавя гуйулар газма. Ч.г. -

-76-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

дан нефт вя газ чыхарылмасында истифадя едилир. Ч.г.


- нин мцщцм цстцнлцйц йатагдан нефти даща там
чыхартмаьын мцмкцн олмасыдыр.

Чюкдцрцжц гурьулар – машын вя технолоъи


гурьуларда сянайе йаьлары, бензин вя с. - ни
чюкдцрмя йолу иля тямизлямяк цчцн ишлядилян
гурьулар.

Чюкмя сцхурлар – гуру сятщиндя вя йа мцхтялиф су


щювзяляриндя яввял мювжуд олмуш сцхурларын вя
организм галыгларынын позулма мящсулларынын
топланмасы нятижясиндя ямяля эялмиш сцхурлар.
Файдалы газынтыларын 75% - дян чоху (нефт, кюмцр
вя с.) Ч. с. – дан щасил едилир.

Жищаз йаьлары – нефт йаьлары, ясасян нязарят–юлчц


апаратларынын йохланмасында истифадя едилир.
Сянайе йаьларына аиддир.

Шарошкалы балта – бах: Газма балтасы.

Шарошкалы балталарла газма – гуйулары шарошкалы


балталарла газма цсулу. Бу цсулдан дярин (бир
нечя км.) эеолоъи-кяшфиййат, нефт вя газ гуйулары
вя с. газылмасында истифадя едилир.

Шахта гуйусу – бах: Гуйу.

Шахта лцляси – йер сятщиня чыхышы олан йералты шагули


вя йа маили мядян газмасы.

Шахта цсулу иля нефтчыхарма – йералты мядян


газлары системи чякмякля нефт щасилаты. Чох юзлц
нефт йатагларынын вя мцхтялиф енерэетик сявиййяли

-77-

downloaded from KitabYurdu.org


Лцьят

орта юзлцклц нефт йатагларынын ишлянилмяси цчцн


тятбиг едилир. Технолоъи жящятдян Ш.ц.и.н. – нын
цстцнлцйц бунлардыр: мящсулдар лайа билаваситя
йол ачылмасы сайясиндя орайа истилик дашыйыжы
вурдугда онун иткисини азалтмаьа, мящсулдар лайы
там ачмаьа вя нефт ещтийатларындан тамамиля
истифадя етмяйя имкан верир; эюрцлян ишляр щава
шяраитиндян асылы олмур. Актив газлар, контур вя
гуйудиби суларын мювжудлуьу, мящсулдар лайдакы
кювряк сцхур вя с. бу цсулун чатышмайан
жящятляридир.

Шярти йанажаг – мцхтялиф йанажаг нювляринин


еффективлийини мцгайися етмяк вя онларын цмуми
щесабыны (учотуну) апармаг цчцн ишлядилян цзви
йанажаьын учот ващиди.
Ш.й. ващиди кими йанма истилийи 7000 ккал/кг (29,3
Мж/кг) олан 1кг. йанажаг гябул олунмушдур.

Шяффаф нефт – шяффаф нефт мящсулу. Нефтайырма


просесиндя алынан ян йцнэцл нефт мящсуллары.

Шлам – газма заманы гуйунун дибиндя ямяля


эялмиш хырда сцхур гырынтыларына дейилир. Йер
сятщиня балта вя газма борусундан кечяряк
жяряйан едян эилли мящлул васитясиля чыхарылыр.

Шурф – йатаьын параметрляри щаггында мялумат


ялдя етмяк цчцн истифадя олунан гуйу.

Штанг – техникада бир чох алят, механизмдя детал


кими истифадя едилян метал мил; мяс, газма штангы
– ашаьы ужуна газма алятляри баьланан метал мил.
Штанглы насосда Ш. щярякяти манжанаг
дязэащындан алыб дяринлик насосунун плунъериня
ютцрцр.

Штангла Газма – бах: Газма.

Штангсыз дяринлик насосу иля нефтчыхарма – бах:


Дяринлик насосу иля нефтчыхарма.

-78-

downloaded from KitabYurdu.org

Вам также может понравиться