Гуйуларын мящсулдарлыьына тясир едян ясас амилляр.

Гуйуларын истисмара щазырланмасы–газма балтасы иля мящсулдар лайын

таванынын ачылмасы анындан гуйунун техноложи иш режиминя чыхарылмасына
гядяр апарылан ишляр комплексидир. Бу ишляр комплексиня мящсулдар лайын
ачылмасы, горуйуъу кямярин ендирилиб сементлянмяси, гуйу аьзы вя дибинин
аваданлыгла тяъщиз едилмяси, перфорасийа вя гуйуларын мянимсянилмяси
дахилдир. Гуйуларын истисмара щазырланмасы (гуйуларын тамамланмасы)
цсулунун сечилмяси бир сыра эеоложи, техники, техноложи вя игтисади амиллярля
мцяййян едилир.
Газма просесинин даь-эеоложи шяраитляринин мцряккяблик дяряъяси цзря
тяснифатына эюря гуйулар ашаьыдакы груплара бюлцнцр:
1.Мцряккяб олмайан нормал даь-эеоложи шяраитлярдя газылан шагули
истисмар гуйулары;
2.Нормал даь-эеоложи шяраитлярдя газылан маили истигамятлянмиш
истисмар гуйулары;
3.Мцряккяб даь-эеоложи шяраитлярдя (аномал йцксяк лай тязйиги зоналары,
мящсулдар лайларын мцхтялифлийи вя с.) газылан шагули истигамятлянмиш
истисмар гуйулары;
4.Шагули кяшфиййат гуйулары;
5.Мцряккяб даь-эеоложи шяраитлярдя газылан маили истигамятлянмиш вя
цфцги гуйулар;
6.Маили истигамятлянмиш вя цфцги кяшфиййат гуйулары;
7.Ахтарыш гуйулары;
8.Чох дярин дайаг гуйулары.
Бу тяснифатдан эюрцнцр ки, 3-8 групуна аид олан гуйуларын тикинтиси
мцряккяб даь-эеоложи шяраитлярдя апарылыр вя бунун цчцн йени газма цсуллары
вя технолоэийалары тяляб олунур. Гуйуларын тикинтиси просесини
мцряккябляшдирян амилляр бунлардыр: аномал лай вя мясамя тязйигляри; даь
сцхцрларынын йцксяк чатлыьы, мясамялийи вя кечириъилийи; карст зоналарынын
(суда щялл олан даь сцхурларынын (эипс, даш, дуз вя с.) кимйяви просес
нятиъясиндя яримясиля баьлы баш верян щадисяляр, мясялян, гыф, маьара, тунел,
йералты эюл вя чай, бошлуглар, чухур вя с. ямяля эялмяси) мювъудлуьу; гуйу
эювдясиндя даь сцхурларынын зяиф дайаныглыьы; лай флцидляриндя агрессив
компонентлярин олмасы вя с.
Гуйуларын тiкинтиси заманы онларын мящсулдарлыьынын йцксялмясиня
тясир едян ясас амилляр ашаьыдакылардыр:
-мящсулдар лайын ачылма дяряъяси вя характериня эюря гуйуларын
тамамлыг дяряъясинин йцксялдилмяси;
-гуйудиби зонайа физики-кимйяви, газщидродинамик, термодинамик вя диэяр
тясир цсулларынын тятбиги;
-сцни гуйудиби зонасынын йарадылмасы;
-бир вя йа бир нечя лцлянин цфцги олмасы иля гуйуларын газылмасы;
-кюпцк системляри вя инерт газларын тятбигиля гуйуларын мянимсянилмяси.
Гуйуларын ишлянмя лайищясиндя нязярдя тутулмуш мящсулдарлыьын тямин
едилмяси цчцн нефт лайынын даь-эеоложи шяраитляриндян асылы олараг йухарыда
эюстярилян амиллярин бири вя бир нечясинин реаллашдырылмасы лазымдыр.
Гуйуларын мящсулдарлыьынын артырылмасынын ваъиб истигамяти ашаьыдакы
мясялялярин щялл едилмясидир:
-ахтарыш вя кяшфиййат газмасында кясилишин потенсиал мящсулдарлыьы
щаггында там ъавабын алынмасы;
-истисмар гуйуларынын газылмасында тамамланма мярщялясиндя кичик
кечириъиликли коллекторларын мящсулдарлыьынын йцксялдилмяси;
-гуйуларын истисмары просесиндя лайищядя нязярдя тутулмуш
мящсулдарлыьын тямин едилмяси.

Neft -qaz yataqlarının karbohidrogen veriminə təsir edən əsas amillər

 § 8. BİRÖLÇÜLÜ VӘ YASTI-RADİAL SÜZÜLMӘ AXINLARINDA NEFTİN VӘ QAZIN
SU İLӘ SIXIŞDIRILMASI
Birölçülü süzülmә axınında neftin su ilә sıxışdırılması

Neftin su ilә düzxәtli qalereyaya sıxışdırılması mәsәlәsini nәzәrdәn

keçirәk (120-ci şәkil). Layın sululuq konturu ilә (SK) qalereya (Q) arasında
olan һissәsini n e f t l i l i k s a һ ә s i , qidalanma konturu (QK) ilә sululuq konturu (SK)
arasında olan һissәni isә s u l u l u q s a һ ә s i adlandıracağıq. Koordinat başlanğıcını
qidalanma konturunda olan O nöqtәsindә yerlәşdirәk. Qidalanma konturundan
qalereyaya tәrәf olan istiqamәti (mayenin һәrәkәt istiqamәti ilә eyni olan
istiqamәti) müsbәt istiqamәt götürürük.
Qidalanma konturundan X mәsafәdә vә neftlilik saһәsindә olan tәzyiqi pK, sululuq saһәsindәki təzyiqi isә PSU ilә
işarә edәk. Layın bütün һissәlәrindә özlülüyü eyni olan mayenin birölçülü һәrәkәtindә V süzülmә surəti vә tәzyiqin
bölüşdürülmәsi aşağıdakı tәnliklәrlә
 fadә edilir:

, (VI.262)

(VI.263)

(VI.264)

burada - qidalanma konturunda sabit qәbul edilәn

tәzyiq; -
qalereyada sabit qәbul edilәn tәzyiq;

- qidalanma konturundan qalereyaya qәdәr

olan mәsafә;
k—layın keçiriciliyidir.
Mayenin birölçülü һәrәkәtindә izobarlar qalereyaya paralel olan 120-ci şəkil. Birölçülü hərəkətdə neftin
xәtlәrdir. Burada eyni zamanda sululuq konturuna, qidalanma su ilə sıxışdırılması sxemi
konturuna vә qalereyaya izobar kimi baxmaq olar. (VI.262) -
(VI.264) düsturları әsasında neftlilik vә sululuq saһәsindә tәzyiqin
bölüşdürülmәsi vә süzülmә surəti üçün düsturlar yazmaq mümkun olur.
Sululuq saһәsindә mayenin һәrәkәtinә baxarkәn, qalereyanı sululuq konturu ilә eyni olan izobar kimi qәbul
edәk. Onda layda tәzyiqin bölüşdürülmәsi vә suyun süzülmә surəti düsturlarını yazmaq üçün (VI.263) vә
(VI.264) düsturlarından istifadә edirik. Lakin qidalanma konturuna qədər olan L K mәsafәsi әvәzinә, qidalanma
konturundan sululuq konturuna qәdәr olan xsu mәsafәsini, qalereyadakı tәzyiqi әvәzinә sululuq konturundakı
təzyiqini g ötürmәk lazımdır:

(VI.265)

(VI.266)

Neftlilik konturunda mayenin һәrәkәtinә baxarkәn qidalanma konturu әvәzinә, sululuq konturu ilә eyni olan
izobar götürürük.
Layın neftli saһәsindә tәzyiqin bölüşdürülmәsi vә neftin süzülmә sürәti vN üçün düstur yazdıqda (VI.262)
vә (VI.264) düsturlarından istifadә edirik. Lakin qidalanma konturunda olan təzyiqi sululuq konturunda olan
təzyiqlə (p'),qidalanma konturuna qədər olan məsafəni (LK) isə qalereyadan sululuq konturuna qədər olan məsafə
ilə (LK—Xs u ) əvәz etmәk lazımdır:

(VI.267)

(VI.268)

Birölçülü һәrәkәtdә mayenin sıxılmaması vә axının kәsilmәz olması nәticәsindә neft vә suyun süzülmә surəti
verilmiş һәr bir moment üçün layın bütün nöqtәlәrindә eyni olur. Demәli, .
(VI.266) vә (VI.268) düsturlarından

(VI.269)

alarıq.
Axırıncı düsturu -ә görә һәll etsәk
 (VI.270)
alarıq. Sululuq konturunda olan bu p' tәzyiqini (VI.265) vә (VI.266) düsturlarında yerinә yazsaq, sululuq vә
neftlilik saһәlәrindә təzyiqin paylanması üçün aşağıdakı düsturları alarıq:

(VI.271)

(VI.272)

Mayenin v süzülmә surətini tapaq:

Süzülmәnin xәtti qanununa әsasәn

(VI.273)

alarıq.
(VI.271) vә (VI.272) düsturlarını x-ə görә diferensiallasaq, aşağıdakıları alarıq:

(VI.274)

(VI.275)

Axırıncı iki düsturdan aydın olur ki, neftin özlülüyü suyun özlülüyündәn nә qədər çoxdursa, neftlilik
konturundakı təzyiqlər qradiyenti sululuq konturunda olan tәzyiqlәr qradiyentindən o qədər böyük olacaqdır.

Sululuq konturu üçün alınan təzyiqlər qradiyentinin qiymәtini -ya vursaq, (VI.273) düsturuna uyğun olaraq
mayenin süzülmә sürәtini taparıq:

(VI.276)
Süzülmә sürәtini layın şaquli en kәsiyinә (Ğ) vursaq, mayenin sәrfini (Q) alarıq:

(VI.277)

Sululuq vә neftlilik saһәlәrindә tәzyiqin paylanması tәnliklәrini (VI.271 vә VI.272) mayenin süzülmә
surəti (VI.273) vә qalereyanın һasilatı tənliyini (VI.273) araşdırdıqda görürük ki, layın һәr һansı bir
nöqtәsindәki təzyiq tәkçә onun koordinatı x-dәn deyil, һәm dә sululuq konturunun vәziyyәtindәn
asılıdır. Qalereyanın һasilatı vә mayenin süzülmә surəti dә sululuq konturunun vәziyyәtindәn asılıdır.
Layın işlәnilmәsindәn müәyyәn vaxt (t) keçdikdәn sonra sululuq konturu qalereyaya tәrәf irәlilәyr,
xsu kәmiyyəti zamandan asılı olaraq artır. Demәli, birmayeli sistemdәn (süzülən mayenin bütün lay boyu
özlülüyu eyni olduqda) fərqli olaraq neftin su ilә sıxışdırılması zamanı layın һәr һansı bir nöqtәsindәki
tәzyiq, zamanın funksiyası olur. Süzülmә surəti (v) vә mayenin sәrfi (Q) dә eyni zamanda vaxtdan asılı
olaraq dәyişir.
Belәliklә, qidalanma konturundakı tәzyiq (pk) vә qalereyadakı tәzyiqin sabit olmasına
baxmayaraq neftin su ilә sıxışdırılmasında ( ) süzülmә qәrarlaşmamış olur. Buna görә dә
(VI.273) düsturuna x-ə görә xüsusi törәmә daxil olur.
(VI.276) və (VI.277) düsturlarından görünür ki, olduqda xsu kәmiyyәtinin artması ilә
tәnliklәrin sağ tәrәflәri kiçilir, demәli, vaxt keçdikcә sululuq konturu qalereyaya tәrәf һәrәkәt edir vә
mayenin süzülmә sürәti, һәm dә qalereyanın һasilatı artır. Әgәr olarsa, xsu-nun artması ilә
göstәrilәn düsturlarda mәxrәc artır vә demәli süzülmә surəti vә mayenin һasilatı azalır. Axırıncı һallar
mədən tәcrübәsindә çox az olsa da buna tәsadüf edilir.
Sululuq konturunun irәlilәmәsi ilә mayenin süzülmә surətinin vә qalereyanın һasilatının dәyişmә
qanunauyğunluğunu aşağıdakı kimi dә izaһ etmәk olar.
Mayenin qidalanma konturundan qalereyaya tәrәf һәrәkәti tәzyiqlәr düşmәsi ( )
nәticәsindә olur (bizim mәsәlәdә sabit götürülmüşdür). Mayenin dәf edәcәyi müqavimәt isә sululuq vә
neftlilik saһәlәrinin ölçülәrindәn asılıdır. olduqda layın neftli һissәsi nә qәdәr böyükdürsә,
mayenin süzülmәsi zamanı o qədər çox müqavimәti dәf etmәk lazım gәlir. Sululuq konturunun
irәlilәmәsi zamanı neftli saһәnin ölçüsü azalır, demәli, mayenin süzülmәsi zamanı dәf edilmәsi lazım
gәlәn ümumi müqavimәt azalır, tәzyiqlәr düşmәsi isә sabit qalır. Bu, süzülmә surətinin artmasına vә
nәticәdә qalereyanın һasilatının çoxalmasına sәbәb olur.
olduqda әks һadisә alınır. Sululuq konturunun irәlilәmәsi, sululuq saһәsini artırır, bu isә
maye һәrәkәtinin ümumi müqavimәtinin çoxalmasına vә depressiya ( ) sabit qaldığından vaxt
keçdikcә süzülmә surətinin vә qalereyanın һasilatının azalmasına sәbәb olur.
Sululuq konturunun vәziyyәtini xarakterizә edәn xsu kәmiyyәtinin dәyişmәsini tapaq. Sululuq
konturunda olan maye һissәciyinin һәrәkәt surəti

Süzülmә surəti v-nin әvәzinә onun (VI.273) düsturundakı qiymәtini yazsaq

vә buradan da
(VI.278)
alarıq; başlanğıc şәrti belәdir:
t=0 olduqda x =x su 0

olur. Bundan başqa x = L olduqda t=T olduğunu qәbul edәk. Burada T—laydakı butün neftin alınmasına sәrf
su K

olunan vaxtdır; bu vaxt әrzindә sululuq konturu әvvәlki vәziyyәtindәn qalereyaya qәdәr irәlilәyir.
(VI.278) tәnliyini t-yә görә 0-dan t-yә kimi vә xsu-ya görә x0-dan x -ya qәdәr inteqrallasaq su

(VI.279)
alarıq. Axırıncı düstur vasitәsilә sululuq konturunun öz әvvәlki vәziyyәtindәn x koordinatı ilә tәyin edilәn su

vәziyyәtә qәdәr һәrәkәt etmәsi zamanını tapmaq olar; (VI.279) düsturunda x kәmiyyәti әvәzinә L yazsaq, laydan su K

bütün neftin çıxarılması vaxtını tapa bilәrik:

. (VI.280)

( V I . 2 7 9 ) v ә ( V I . 2 8 0 ) d ü s t u r l a r ı n d a n a y d ı n o l u r k i , n e f t i n s u i l ә s ı x ı ş d ı r ı l m a s ı v a x t ı ( t v ә T) l a y ı n
m ә s a m ә l i l i y i i l ә d ü z , k e ç i r i c i l i k (K) v ә d e p r e s s i y a ilə tәrs mütәnasibdir.
S u l u l u q k o n t u r u n u n k o o r d i n a t ı x s u - i n z a m a n d a n ( t ) a s ı l ı o l a r a q d ә y i ş m ә s i n i t a p m a q ü ç ü n ( V I . 2 7 9 ) d ü s t u r u n u XSU-
YA g ö r ә һ ә l l e d ә k :

(VI.281)

xsu-nun b u q i y m ә t i n i ( V I . 2 7 6 ) v ә ( V I . 2 7 7 ) d ü s t u r l a r ı n d a y e r i n ә y a z s a q , m a y e n i n s ü z ü l m ә s ü r ə t i v ә q a l e r e y a n ı n
һasilatının dәyişmәsini tapmaq olar:

v= (VI.282)

Axırınçı düsturdan aydın görünür ki, > olduqda t-nin artması ilә v artır, < olduqda isә t-nin
artması ilә v azalır.
 t müddәt әrzindә alınan neftin umumi miqdarını tәnliyindәn almaq olar:
(VI.283)
Neftin su ilə sıxışdırılması mәsәlәsinin һәllini ilk dәfә akad. L.S.Leybenzon vermişdir. L.S.Leybenzon öz
tәdqiqatlarında sululuq konturunda tәzyiqi sabit götürmüş, yәni suyun özlülüyünü sıfra bәrabәr qәbul etmişdir.
V.N.Şelkaçov neftin su ilә sıxışdırılmasında neft vә suyun özlülüklәri fәrqinin təsirini nәzәrә almışdır.
Biz burada neftin su ilә sıxışdırılmasının birölçülü mәsәlәsini nәzәrdәn keçirdik. İndi dә neftin qazla sıxış-
dırılması mәsәlәsini nәzәrdәn keçirәk. Bunu biz radial һәrәkәtdә nәzәrdәn keçirәcәyik.

Yastı radial süzülmә axınında qazın su ilә sıxışdırılması

Bu mәsәlәnin modeli 121-ci şәkildә verilmişdir.

Qazın özlülüyünü qәbul edib, suyun һәrәkәt sürətinin azalmış vә çoxalmış qiymәtlәrini vә su
konturunun irәlilәmәsini tәyin edәk.
Yastı radial süzülmә zamanı süzülmәnin xәtti qanununa әsasәn su konturunun һәrәkәt sürəti

v=- (VI.284)

o l a ç a q d ı r , b u r a d a p k - r a d i u s u RK o l a n d a i r ə v i q i d a l a n m a k o n t u r u n d a k ı t ә z y i q ;
—q a z y a t a ğ ı n d a һ ә c m ә g ö r ә o r t a t ә z y i q ;
rsu—sululuq konturunun radiusudur.
=0 qәbuletdiyimiz üçün təzyiqi s u k o n t u r u n d a k ı t ə z y i q ә ( p ' ) b ә r a b ә r
götürürük. Tutaq ki, R tәzyiqi zamandan asılı olaraq qaz rejimi qanunları ilə dәyişir.
Onda Qq=const һalı üçün tәzyiqi aşağıdakı kimi tapılır:

(VI.285)

burada
, 121-ci şəkil. Yastı-radial
hərəkətdə qazın su ilə
R0-qaz yatağının mәrkәzindәn dairəvi kontura qədər olan mәsafәdir. sıxışdırılması sxemi
(Vİ.284) düsturunda - NIN ә v ә z i n ә o n u n ( V I . 2 8 5 ) d ü s t u r u n d a k ı q i y m ə t i n i
yazsaq

v=- (VI.286)

alarıq, burada

A= = . (VI.287)

dt z a m a n ı ә r z i n d ә s u l u l u q k o n t u r u n u n y e r d ә y i ş m ә s i n i a ş a ğ ı d a k ı k i m i t a p m a q o l a r :

drsu=vdt=- (VI.288)
A x ı r ı n c ı t ә n l i y i t-p gö r ә 0 - d a n t - y ә k i m i v ә r s u - y a g ö r ә R 0 - d a n r s u - y a q ә d ә r i n t e q r a l l a s a q , y a s t ı - r a d i a l s ü z ü l m ә d ә s u -
luluq konturunun irәlilәmә vaxtının müxtәlif amillәrdәn asılılıq düsturunu alarıq:

t=mR0 (VI.289)

Bu düstura ölçüsüz vә ölçüsüz dәyişən b kәmiyyətlərini daxil edək

в в0

a(v) vә a (v0) funksiyalarını

ln в

ln в

ilə işarә etsәk, (VI.289) düsturu aşağıdakı şәklә düşәr:

(VI.290)

Bu düstur һәr һansı bir t momenti üçün sululuq konturunun vәziyyәtini tapmaq imkanı verir.
(VI.286), (VI.289) və (VI.290) düsturları yataqdan alınmış qaz miqdarının sabit olduğu (Qr=const) һal üçün düzğündür. Hasilat
sabit olmadıqda, yәni zamanın funksiyası olduqda (VI.285) düsturunda һasilatın әvәzinә onun Qr=Qr(t) qiymәtini qoymaq lazımdır.

(VI.291)
bu һalda

(VI.292)

alarıq, burada

dt zamanı ərzində sululuq konturunun yerdәyişmәsi

.
olacaqdır.

Axırınçı düsturu t-yə görә 0-dan t-yә qәdәr vә rsu -ya görә R0-dan rsu -ya qədər inteqrallasaq:
alarıq. İndi yuxarıdaki düsturu sadələşdirmək üçün

(VI.293)

ilə işarә edib, b kәmiyyәtini (b- ) daxil etsək, aşağıdakını alarıq:

(VI.294)
burada —qazın çıxarılması şәrtindәn tәyin edilәn məlum funksiyadır.
Bu düsturları çıxardıqda -nin dәyişmәsini qaz rejimində götürdüyümüz üçün sululuq konturunun irəliləməsi (
) çoxaldılmış olaçaqdır. -nun azaldılmış qiymәtini almaq üçün aşağıdakı kimi etmək lazımdır. (VI.285) və
(VI.291) dusturlarında Q T əvəzinə qaz yatağının mәsamәlәri һәçminin

azaldılmış qiymәtini yazsaq, orta tәzyiqin һәqiqi qiymәtinә ( ) nisbәtәn çoxaldılmış qiymәt alınar.
-nin bu qiymәtini (VI.284) düsturunda yerinә yazsaq, Qr=const һalı üçün

Qr=Qr(t) olduqda isә

(VI.295)

Qr=const һalı üçün DT zaman әrzindә sululuq konturunun irәlilәmәsini aşaqıdakı kimi tapmaq olar:

(VI.296)

Qr=- dt (VI.297)

Axırıncı iki düsturu t-yә görә 0-dan t - y ə kimi vә rsu-ya görә R0-dan rsu-ya qәdәr inteqrallasaq,
aşağıdakını alarıq:
Qr=const olduqda

(VI.298)
Q=Qr(t) olduqda isə

Tәnliklәrin sağ tәrәflәrini inteqrallayıb, b vә b0 kәmiyyətləri ( ) daxil etsәk, aşağıdakını alarıq:

Qr=const olduqda )-a(b)

(VI.299)

Qr=const olduqda
Burada

(VI.300)

Mәsәlәnin һәlli üçün ardıcıl yaxınlaşma üsulundan istifadә edirik.

Yuxarıda biz neft vә qazın sıxışdırılması mәsәlәlәrini һәll edәrkәn, suyun qaz yaxud nefti ani olaraq
piston kimi sıxışdırdığını qәbul etmişdik.
Başqa sözlә, layın sulanmış һissәsinin su ilə doyma əmsalı sabit və ilk sulu һissәnin doyma әmsalına
bәrabәr olduğu fәrz edilmişdi. Belә olduqda layın keçiricilik әmsalı bütün lay üzrә dәyişmәyәcәkdir. Әslindә
layın sulanmış һissәsindә onun su ilә doyma әmsalı zamandan vә götürülmüş nöqtәnin vәziyyәtindәn asılı
olaraq dәyişәcәkdir. Son zamanlar alimlәr bunu nәzәrә almaqla mәşğul olmuşlar. Misal üçün neftin su ilə
sıxışdırılması prosesini öyrәndikdә, M. D. Rozenberq isə qazın su ilə sıxışdırılmasını öyrәndikdә suyun neft
yaxud qazı, tamamilә sıxışdırmadığını nəzərə almışlar.
Lakin onlar sulanmış һissәdә qalıq neftin yaxud qazın bәrabәr paylandığını qәbul etmişlәr. Belәliklә,
sulanmış һissәdә layın su üçün faza keçiriciliyinin zamandan vә nöqtәnin vәziyyәtindәn asılı olmadığı fәrz
edilir.
Rappoport isә bu mәsәlәni daһa geniş һәll etmişdir.
O sulanmış һissәnin doyma әmsalının vә bundan asılı olaraq faza keçiriciliyinin zamandan vә nöqtәnin
vәziyyәtindәn asılı olaraq dәyişmәsini nәzәrә almışdır.

ЛАЙА ВЯ ГУЙУДИБИНЯ СЦНИ ТЯСИР ЦСУЛЛАРЫНЫН

ТЯСНИФАТЫ
Идаря олунан факторларын тящлилиндян чыхыш етсяк, щям бцтювлцкдя
лайа, щям дя щяр бир конкрет гуйунун гуйудиби зонасына сцни тясир
методларынын тяснифарыны гурмаг олар.
Фяалиййят принсипиня эюря, бцтцн сцни тясир методлары ашаьыдакы
груплара бюлцнцрляр:
1.Щидрогазодинамики.
2.Физики-кимйяви.
3.Термики.
4.Комбиня едилмиш.
Лайа сцни тясир цсуллары арасында, йатаьа мцхтялиф флцидлярин вурулмасы
йолу иля лай тязйигинин гиймятинин идаря олунмасы иля баьлы ян чох йайылан
цсул щидрогазодинамики цсуллардыр. Бу эцн Русийада щасил олунан нефтин 90%-
дян чоху, субасма йолу иля лай тязйигини сахламаг (ЛТС) цсуллары кими танынан,
йатаьа су вурулмасы йолу иля лай тязйигинин тянзимлянмяси цсуллары иля
баьлыдыр. Бир сыра йатагларда ЛТС газ вурулмасы иля щяйата кечирилир.
Йатагларын ишлянмясинин тящлили эюстярир ки, яэяр лай тязйиги йцксяк
дейился, ъяряйан контуру гуйулардан кифайят гядяр узагда йерляшдирилибся йахуд
дренажлама актив дейился,нефтин чыхарылмасы темпляри кифайят гядяр ашаьы
ола биляр; нефтвермя ямсалы да ашаьы олур. Бу щалларын щамысында ЛТС -н бу
вя йа диэяр системиндян истифадя зяруридир.
Беляликля, лайа сцни тясир йолу иля ещтийатларын ишлянилмяси просесинин
идаря олунмасынын ясас проблемляри сулашманын юйрянилмяси иля ялагядардыр.
Гуйунун гуйудиби зоналарына сцни тясир цсуллары ящямиййятъя даща эениш
имкан спектриня маликдирляр.
ЛТС тясир артыг гуйунун адятян гуйудиби зонанын хассяляринин
писляшмясиня эятирян тикинтиси просесиндя мящсулдар щоризонтун илкин
ачылмасы мярщялясиндя щяйата кечирилир. Гуйунун истисмары просесиндя, юз
нювбясиндя ахынын инетнсивляшдирилмяси методларына вя су ахынынын
мящдудлашдырылмасы йахуд тяъриди методларына (Тямир-тяърид ишляри - ТТИ)
айрылан, гуйудиби зонасына тясир методлары эениш йайылмышдыр.
Тамамиля айдындыр ки, эятирилмиш ъядвялляр, кифайят гядяр там олмагла,
практикада ЛТС-я сцни тясирин ян чох сынанмыш методларыны ящатя едир. Онлар,
щям тясир методлары цзря, щям дя истифадя олунан материаллар цзря ялавялярин
зярурятини истисна етмир, яксиня, ещтимал едир (нязярдя тутур).
Ещтийатларын ишлянилмяси просесинин идаря едилмяси методларынын
бахылмасына кечмяздян яввял, гейд едяк ки, юз коллектор хцсусиййятляри вя
зянэинляшдирян флцидляри иля йатаглардан (нефтлядоймуш зона вя тяъщизат
сащяси) вя йатагда мцяййян мигдарда, системли шякилдя йерляшдирилмиш
гуйулардан ибарят мцряккяб системдир. Бу систем щидродинамики ъящятдян
ващид системдир, бурадан беля бир нятиъя чыхыр ки, онун щяр-щансы бир
елементиндя истянилян дяйишиклик автоматик олараг бцтцн системин ишиндяки
мцвафиг дяйишиклийя эятирир, йяни верилян систем автоматик тянзимлянян
системдир.
 Ахынын вя мцнасибляшдирилмянин интенсивляшдирилмяси цсуллары
Щидрогазодинамики Физики-кимйяви Термики Комбиня едилмиш
1.Лайын 1.Туршу емалы 1.Електрик гыздырмасы 1.Термотуршулу емал
щидропарчаланмасы -дуз туршусу -стасионар 2.Термо-газ-кимйяви тясир (ТГКТ)
(ЛЩП) -плавик туршусу -дюврц 3.Лайын щидротуршулу
2.Щидрошумныршаглы -кцкцрд туршусу 2.Гуйуларын бухарла парчаланмасы
перфорасийа (ЩГШП) сулфамин туршусу вя с. истилик емалы (ГБИЕ) 4.ЩГШП иля бирэя
3. Хцсуси гуйу 2.Щялледиъилярля тясир 3.Исти нефтин истигамятлянмиш туршу тясири
тямизляйян гурьуларла -нефтдя щялл олан (гексан фраесийасы, толуол, вурулмасы 5.Хцсуси туршу мящлулларында,
чохдяфяли бензол, ШФЛУ вя б.) 4.Импулс-дозалы ПАВ, щялледиъилярдя вя б. тякрар
депрессийаларын -суда щялл олан (асетон, метил спирти, истилик тясири (ИДИТ) перфорасийа.
йарадылмасы (газларын, етиленгликол вя б.) 6.Актив мцщитдя ТГКТ (туршу,
кюпцклярин истифадяси 3.ЛТС-н ПАВ мящлуллары иля емалы щялледиъиляр)
иля) (ГТГ) -су мящлуллары (ОП-10, превосел Н-Э-12, неонол 7.Термоакустик тясир
4.Дальалы йахуд АФ9-12, карпатол, сулфанол вя б.) 8.Електро щидравлик тясир
вибрасийалы тясир -карбощидроэен ясасда мящлулларла (ОП-10, 9.Йцнэцл карбощидроэенлярин
5.Имплозион тясир превосел Н-Э-12, неонол АФ9-12, карпатол, лайдахили оксидляшмяси
6. Декомпрессион емал сулфанол вя б.) 10.Пулсаторла вя идаря едилян
7.Чатлы бошалма -карбощидроэен ясасда мящлулларла (ОП-4, дюврц депрессийаларла ардыъыл
8. Кавитасийа-дальа АФ9-4, стеарокс-6, ИХН-6, ИХН-100 вя б. тясир.
тясири композисийалар). 11.ЛТС-н «пулсатор-гуйудиби
4.Комплексонлар,сулфат бирляшмяляри вя ежектор» ишчи реаэентдя ялавяли
етиленгликол дахил олан дуз чюкцнтцляринин тандем гурьусу иля ейни заманда
ингибиторлары иля ЛТС емалы. емалы вя тямизлянмяси
5.ЛТС-н щидрофобизаторларла емалы.
 Су ахынларынын мящдудлашдырылмасы, тяърид олунмасы вя ахын
профилляринин дцзляшдирилмяси (мцнасибляшдирилмяси)
Щасилат гуйулары Вурма гуйулары
1.Йцксяк юзлцлцклц карбощидроэен 1.Сюнмцш ящянэин
майеляринин (мазут, оксидляшмиш суспензийаларынын вурулмасы
нефт йахуд битум вя б.) 2.Полимер суспензийасынын
2.Щидрофобизаторларын вурулмасы вурулмасы
3.Йцксяк тязйиг алтында 3.ЮЕС-н вурулмасы
карбощидроэен ясасла семент 4. Гипан, натриум силикат, калсиум
мящлулунун вурулмасы хлорид мящлулларынын эел ямяля
4.Ики вя цчфазалы кюпцклярин эятирян ГОС-1, ГОС-2
вурулмасы тяркибляринин вурулмасы
5.Кремний-органика базасында эел 5.Калсиум хлорид йахуд
системляринин вурулмасы биополимерли мящлулларла натриум
6. Полимер, гипан, натриум силикат силикат мящлулунун вурулмасы
вя с. мящлулларынын эел ямяля 6Су тяърид едиъи материалларын
эятирян ГОС-1, ГОС-2 мярщяля-мярщяля вурулмасы
тяркибляринин вурулмасы
7.Юзлц-еластик системлярин (ЮЕС)
вурулмасы
8.Су-нефт емулсийаларынын
вурулмасы
9.Тыхайыъы материалын
суспензийаларынын вурулмасы
10.Шцаланмыш полиакриламидин су
мящлулунун вурулмасы
(темпоскринин)

Мягсядли тяйинатларына эюря, бцтцн сцни тясир методлары ики група

айрылырлар:
 1. Йатаьын енерэетик вязиййятинин тянзимлянмяси (сахланмасы) иля
ялагядар методлар.
2. Коллекторун, йахуд флцидин ясас физики хассяляринин
дяйишмясиля тянзимлянмя иля ялагядар олан методлар.
 Laylara süni təsir üsulları və onların tətbiq göstəriciləri
Yataqların istismar prosesində laylara süni təsir üsullarının tətbiqi onların
ehtiyatlarını səmərəli istifadə etməyə imkan verir. Bu üsulların dənizdə yerləşən
yataqlarda realizəsi daha vacibdir. Belə ki, yataqlarda istismar proseslərini
suvurma və digər təsir üsulları ilə tənzimləmədən apardıqda onların işlənilməsini
(mövcud hidrotexniki qurğuların istifadə müddətini nəzərə almaqla) nisbətən qısa
bir dövrdə başa çatdırmaq praktiki cəhətdən mümkün olmur.
Hal-hazırda süni təsir üsullarının müxtəlif növləri mövcuddur. Aşağıda bu
üsulların ümumi xarakteristikaları barəsində müvafiq məlumatlar verilmişdir.
Suvurma üsulları. Məlum olduğu kimi, neft yataqlarının əksəriyyətinin
işlənilməsində bu üsuldan istifadə edilir. Lakin, dənizdə bu tədbirin həyata
keçirilməsi tələbatı kəskin xarakter daşımalıdır. Belə ki, dəniz şəraitində
hidrotexniki qurğuların və digər texniki vasitələrin istismar tələblərini nəzərə
alaraq işlənilmənin bütün mərhələlərində suvurmadan geniş istifadə edilməlidir.
Yataqlarda suvurma üsullarının üç əsas modifikasiyası mövcuddur.
1. Kontur arxası suvurma;
2. Kontur ətrafı suvurma;
3. Kontur daxili suvurma.
Suvurma prosesinə müsbət və mənfi təsir edən amillər aşağıdakılardır:
Müsbət təsir edən amillər-layın qalınlığı 3-25 m və daha çox, süxurların
tərkibi qumlar, qum daşları, əhəng daşları, keçiriciliyi 0,1-0,15 mkm2-dan böyük,
islanması hidrofil, kollektorun tipi məsaməli, layın quruluşu bütöv (monolit), lay
təzyiqi hidrostatik, temperaturu 500C-dən, neftlə doyma 70%-dən yüksək, neftin
özlülüyü 5 mPas -ə qədər, quyu sıralarının sayı 1-5, quyu şəbəkəsinin sıxlığı 16-
64 ha/quyu təşkil etməsi;
Mənfi təsir edən amillər – layın qalınlığı 3 m-ə qədər, süxurların tərkibi
alevrolitlər, dolomitlər, keçiriciliyi 0,025 mkm2-dan kiçik, islanması hidrofob,
kollektorun tipi çatlı, layın quruluşu linzavari, qeyri-səlist, lay təzyiqi anomal,
temperaturu 200C-dən, neftlə doyma 50%-dən az, neftin özlülüyü 25 mPas-dən,
quyu şəbəkəsinin sıxlığı 65-80 ha/quyudan böyük, quyu sıralarının sayı 7-9 və
daha çox olması.
Suvurma üsullarının üstünlüyü nə qədər çox olsa da, yüksək qeyri-bircinsli
laylarda onların tətbiqi o qədər də effektiv olmur. Nəticədə uzun müddət
işlənmədən sonra belə yataqların geoloji ehtiyatlarının çox hissəsi çıxarılmamış
qalır. Bununla əlaqədar olaraq geniş elmi, təcrübi-sınaq işləri həyata keçirilmiş və
layların neftverimini artıran müasir təsir üsulları təklif edilmişdir.

СУВУРМА ЙОЛУ ИЛЯ ЛАЙ ТЯЗЙИГИНИН

САХЛАНМАСЫНЫН НЮВЛЯРИ
Бу заман ещтийатларын ишлянилмяси просесинин идаря едилмяси
хариъи нефтлилик контурундан мцяййян мясафядя йерляшян сыра шяклиндя
газылмыш вуруъу гуйулары системи васитясиля щяйата кечирилир.
Контурархасы сулашманынн реаллашма практикасы эюстярир ки, бу мясафя
800-м-дян артыг олмамалыдыр. Хариъи нефтлилик контурундан беля
узаглашма заманы она бярабяр тясир ялдя едилир, сулашма дилляринин
йаранма шяраитляри, вурулан суйун щасилат гуйуларына дахил олмасы
арадан галдырылыр, йахуд минималлашыр. Вуруъу гуйулары сырасындан
щасилат гуйуларынын юн сыраларына гядяр мясафя 1,5-2,0 км-дян
ящямиййятли дяряъядя фярглянмямялидир.
Контурархасы сулашма цчцн ялверишли олан шяраитляр:
- лайын йцксяк щидро кечириъилийи вя пйезокечириъилийи, бу ися
нефтля доймуш сащянин сцни гидаланма (вурма гуйулары сырасы) сащяси
иля йахшы щидродинамики ялагясини шяртляндирир;
- биръинсли лай;
- лай тязйиги Плай дойма тязйигиндян Пдойма бюйцкдцр, Плай > Пдойма;
- газ папаьынын олмамасы;
-икифайят гядяр нефт ещтийатларынын олмасы;
- нефтин лай шярамтляриндя мцяййян юзлцлцйц;
 - тектоник позунтуларын (атылма, ашаьыдан йухары атылма)
олмамасы;
-йатаьын нефтля доймуш сащясинин Фйатаг, нефтлилик контурунун
узунлуьуна Лн олан нисбяти 2 км-дян артыг олмайан, юлчцсцня эюря
нисбятян кичик нефт йатаглары;
Айдындыр ки, контурхариъи сулашманын ян йахшы эюстяриъиляри,
бцтцн йухарыда садаланан шяртляря риайят едилдийи заман ялдя едиля
биляр, тяърцбядя бу щеч дя щямишя мцмкцн дейилдир.
Контурархасы сулашманын чатышмайан ъящятляри:
-просесин кичик ФИЯ, вурма тязйиги, араларындакы мясафя 2 км-я
чата билян вурма вя щасилат гуйуларынын сыралары арасындакы нисбятян
бюйцк сцзцлмя мцгавимятляринин дяф едилмяси цчцн кифайят етмялидир.
-гидаланма мянбяйиня (вуруъу гуйулар хятти архасына) ахмасы
щесабына вурулан суйун йцксяк сярфи;
-сулашма дилляринин вя конусларынын йаранма ещтималы.
Сулашма дилляри реал лайларда онларын гурулушунун гейри-
биръинслийи нятиъясиндя йаранырлар. Яэяр йатагларда йцксяк кечириъилик
зоналары вардырса, бу зоналарда сыхышдырма ъябщясинин мцнтязям
йердяйишмяси позулур вя сулашма дилляри йараныр, бунлар да хариъи
нефтлилик контуруну трансформасийа етдирир. Сулашма дилинин чатдыьы
щасилат гуйулары кяскин шякилдя сулашыр, бу ися ещтийатларын
ишлянилмя просесиня мянфи тясир эюстярир. Бу щалда, щям сулашан
щасилат гуйуларынын иш режимлярини, щям дя йахынлыгда йерляшян
щасилат гуйуларынын иш режимлярини тянзимлямяк, щямчинин, вурулан
суйун сулашмасына сябяб олан вя бундан ялавя, диэяр, йахынлыгда
йерляшян вурма гуйуларынын иш режимини дяйишян тязйиг вя щяъмини
ящямиййятли шякилдя мящдудлашдырмаг зяруридир.
Сулашма конусларынын йаранмасы су-нефт контактынын (СНК)
трансформасийасы иля ялагядардыр (шяк.1). Трансформасийа олунан СНК
гуйуйа чатдыгда, сулашманын биринъи мярщяляси башланыр. Мцяййян
мцддятдян сонра СНК лай таванына чатыр (сулашманын ЫЫ мярщяляси) вя
гуйу тамамиля сулашыр. Шяк.1 -дяки схемдян эюрцндцйц кими, бу щалда
нефтин кифайят гядяр щяъмляри чыхарылмадан лайда галыр вя
нефтвериминин ъари ямсалы азалыр. Конус ямяляэялмянин гаршысынын
алынмасынын йахуд тянзимлянмясинин мцяййян цйсуллары мювъуддур.

Шяк.1. Сулашма дилляринин (а) вя конусунун (б) йаранмасынын

схематик тясвири:
- йцксяк кечириъилик зонасы; 1-хариъи нефтлилик контуру; 2-вуруъу
гуйулары сырасы; 3-щасилат гуйулары сырасы; 4-сулашма дилляри; 5-
щасилат гуйусу; 6-сулашма конусу; 7-гуйунун сулашмасынын биринъи
мярщяляси; 8- гуйунун сулашмасынын икинъи мярщяляси.

КОНТУРЙАНЫ СУЛАШМА
 Контурархасы сулашманын щяйата кечирилмяси мцмкцн олмадыьы
щалларда, мясялян, хариъи нефтлилик контурундан вуруъу гуйулары
сырасына гядяр олан мясафянин 800 м-дян артыг олдуьу щалларда тятбиг
етмяк мяслящятдир. Б щалда контурархасы сулашманын сямярялилийи
ясассыз олараг ашаьыдыр.

Шяк.2. Контурйаны сулашманынын реалллашдырылмасы схеми.

1- хариъи нефтлилик контуру; 2- дахили нефтлилик контуру; 3 - вуруъу
гуйулары сырасы; 4 - сувурма гуйусу.
Беля йатаглар цчцн контурйаны сулашманын тятбиги
мягсядяуйьундур, бу заман вуруъу гуйулары хариъи вя дахили нефтлилик
контурлары арасында щям дя, дахили нефтлилик контуруна йахын йерляшир
(шяк.2). Бу щалда ики мцстягил ишлянилмя зонасыны: - су-нефт (хариъи вя
дахили нефтлилик контурлары арасындакы зона), вя тямиз нефт (дахили
нефтлилик контуру щцдудларындакы зона) зонасыны нязярдян кечирмяк
зяруридир.
Контурйаны сулашманы ашаьыдакы щалларда тятбиг етмяк
мяслящятдир:
-йатаьын нефтля доймуш щиссясиндя, о ъцмлядян гидаланма
сащясиндя тектоник позулмалар олдугда (атмалар, йухары атмалар вя б.),
гидаланма сащяси иля щидродинамики ялагянин зяиф олдуьу щалда;
-хариъи вя дахили нефтлилик контурлары арасындакы мясафянин
бюйцк олдуьу щалда;
-кичик юлчцлц йатагларда.
Сцни гидаланма контурунун дахили нефтлилик контуруна вя биринъи
сыра щасилат гуйуларына йахынлашмасы сцзцлмя мцгавимятинин азалмасы
щесабына ещтийатларын ишлянмясини интенсивляшдирир. Бунунла
бярабяр, сулашма дилляри вя конусларынын йаранма тящлцкяси артыр. Бу
нюв тясирин чатышмамазлыгларына ону да аид етмяк олар ки, су йатаьын
йалныз су иля доймуш щиссясиня дейил, щям дя нефтля доймуш щиссясиня
вурулур.

КОНТУРДАХИЛИ СУЛАШМА
Контурдахили сулашманын ясас мягсяди ири нефт йатагларындан
ещтийатларын чыхарылмасы интенсивлийинин артырылмасы вя ишлянмя
мцддятляринин гысалдылмалыдыр. Бу заман сон нефтвериминин артымы
мясяляси ися, бу эцня гядяр мцзакиря едилян мясялядир. Контурдахили
сулашманын, о ъцмлядян, йатаьын айры-айры сащяляря кясилмяси иля
реаллашмасынын бир чох цсуллары мювъуддур. Вуруъу гуйуларын
сыраларла йатаьын сащясинин мцхтялиф фигурлара (хятляр, щялгяляр вя с.)
кясилмяси мцмкцндцр. Кясян сыраларын конкрет йерляшмясинин сечилмяси
илк нювбядя, обйектин эеоложи гурулушундан, щямчинин материал
хярълярдян вя алынан сямярядян асылыдыр. Максимал мцсбят сямярянин
ялдя едилмяси цчцн вуруъу гуйулары нисбятян йахшы кечиъилик
хцсусиййятляри олан зоналарда газмаг олар. Контурдахили сцлашманын
енерэетик сямярялилийи, контурхариъи вя контурйаны сулашмадан бир
гядяр йцксякдир, чцнки, су ашаьы сцзцлмя мцгавимятли олан каналларла
щяр-щансы щасилат гуйуларына йол тапмайыбса, вурулан су сащяси кясян
сыранын щяр ики тяряфиня нефтин сыхышдырылмасы цчцн истифадя
едилир.
Щиссяляря кясилмякля контурдахили сцлашма, кифайят гядяр мялум
эеоложи гурулушлу вя бюйцк контура малик йатагларда мцсбят нятиъяляр
верир.
Контурдахили сулашманын нювляриндян бири блоклу системдир. Бу
сулашма нювцнцн, ири, аз юйрянилмиш, контурланмамыш йатагларда
(йалныз кяшфиййат гуйулары газылдыьы щалда) тятбиги мягсядяуйьундур.
Ишлянмянин баша чатдырылмасына гядяр беля йатаьын сцрятля ишлянмяйя
дахил едилмяси вя онун контурланмасы мягсяди иля айры-айры блоклара
кясилмяси мцмкцндцр. Щяр бир блок, вуруъу гуйуларын ики сырасы
арасындакы щасилат гуйуларынын цч йахуд беш сыра тяшкил едян мцстягил
системиня малик ола биляр. Йатаьын там юйрянилмяси вя онун
контурлашмасы заманы яввялъядян ишлянмяйя дахил едилмиш блоклар
йатаьын ишлянмясинин цмуми ващид системиня бирляширляр. Беляликля,
блоклу сулашма йатагдан ещтийатларын мярщялялярля чыхарылмасыны
реаллашдырмаьа имкан верир.
Сечимли сулашма системи щяддян артыг биръинсли эеоложи
гурулушлары юйрянилмиш кифайят гядяр йахшы обйектлярин ишлянмяси
цчцн нязярдя тутулуб вя бир гайда олараг, сонракы мярщялялярдя ясас
сулашма системиня ялавя систем кими тятбиг едилир. Вуруъу гуйуларын
газылмасы сащянин эеоложи хцсусиййятляринин, щямчинин артыг бу
сащядя мювъуд олан гуйулар арасындакы гаршылыглы ялагялярин
мцфяссял юйрянилмясинин нязяря алынмасы иля щяйата кечирилир. Бу
систем бахылан сащядя коллекторун тябии гейри-биръинслийиня мцвафиг
олараг вуруъу гуйуларын йерляшмясини шяртляндирир вя онларын
хаотиклийи эюрцнцшцнц йарадыр. Тамамиля айдындыр ки, беля систем
вуруъу гуйуларын су иля тяъщизатыны чятинляшдирир вя ону даща бащалы
едир.
Сечимли сулашманын нювляриндян бири, истянилян диэяр сулашма
системи иля бирэя ещтийатларын йалныз эеоложи гурулушун гейри-
биръинслийи иля ялагядар айры-айры линзалардан дейил, щям дя бязи
ишлянилмя системляри цчцн сяъиййяви олан дурьун зоналардан
чыхарылмасынын сямярялилийини артырмаьа имкан верян йува (оъаг)
сулашдырмасыдыр. Йува (оъаг) сулашдырмасында, йахшы кечириъилийи
олан щяъми дренажлайан вя ятрафдакы щасилат гуйулары иля йахшы
щидродинамики ялагяси олан щасилат гуйуларындан бирини вуруъу гуйу
кими истифадя етмяк олар. Лайын кифайят гядяр нефтля доймуш щяъминин
ящатя ямсалыны артырмаг цчцн хцсуси (бир йахуд бир нечя) гуйунун
газылмасы расионал олур. Кифайят гядяр йахшы юйрянилмиш йатагда йува
(оъаг) сулашдырмасы, ещтийатларын чыхарылмасынын тянзимлянмясинин
мцстягил цсулу кими тятбиг едиля биляр.
Сулашдырманын бцтцн нювляри арасында мейдан сулашдырмасы
хцсуси йер тутур, беля ки, принсипиал олараг контурдахили сулашдырма
цсулларына аид олмагла, ишлянилян обйектляря ян интенсив тясир цсулудур
вя ещтийатларын чыхарылмасынын кифайят гядяр йцксяк темплярини тямин
едир.

САЩЯ ЦЗРЯ СУ ВУРМАНЫН СЯМЯРЯЛИЛИЙИНИ ТЯЙИН

ЕДЯН ЯСАС АМИЛЛЯР
Сащя цзря су вурулмасы, вуруъу вя щасилат гуйулары арасында лай
щяъминдя нефтин су иля явяз олунмасы мягсяди иля вуруъу гуйуларын
щасилат гуйулары арасында мцнтязям йерляшдирилмяси иля сяъиййялянир.
Даь сцхурунун мцяййян щяъминдя бир майенин диэяри иля явяз
олунмасында, щям даь сцхурунун, щям дя майелярин просесин
еффективлийиня тясирляри ящямиййятли олан мцяййян факторлары
мювъуддур. Бу факторлара ашаьыдакылар аиддир:
1. Ишлянилмя обйектинин эеоложи гурулушу, ясасян, гейри-кечириъи
елементлярин олмамасы (йяни коллектор биръинсли олмалыдыр),
антиклинал гатын ганадларынын мел\йл буъаьы вя, мцяййян дяряъядя
йатаьын дяринлийи.
2. Кечириъилик – коллекторун йцксяк кечиъилийи олдугда вурма
тязйиги азалыр вя аз мигдарда вуруъу гуйулары олан сащяви системдян
истифадя етмяк олар. Реал щалларда, ишлянмя обйектинин гурулушу гат-
гатдырса, вурулан суйун гатлар цзря щяъминин пайланмасы мцщцм рол
ойнайыр. Щяр гатын кечиъилийини вя галынлыьыны мцвафиг олараг к и вя щи
ишаря едяк. Явяз олунан (нефтин) вя явяз едян (суйун) юзлцлцкляринин
бярабяр олдуьуну гябул етсяк, «и»-ъи гатын кечиъилийи ашаьыдакы кими
олаъаг:

(1)

Ашкардыр ки, ян тез явязлямя, кечиъилийи даща артыг олан гатда баш
веряъяк, бу ися суйун бу гат иля щасилат гуйусуна дахил олмасына эятиряр.
Буна эюря дя коллекторун гурулушунун гефри бярабярлийи (гат-гат олмасы)
мянфи кейфиййятдир вя сулашдырма системинин сечими заманы нязяря
алынмалыдыр.
3.Майелярин юзлцлцйц бир нечя аспектдя сащя цзря су вурулмасынын
сямярялилийиня тясир едир. Верилян тязйиг градийентляриндя
сыхышдырылан нефтин юзлцлцйц ня гядяр чохдурса, явязлямя просеси бир о
гядяр астадыр (тябиидир ки, бу нефтин юзлцлцйцнцн мцяййян гиймятляриня
гядяр юзцнц доьрулдур).
Яэяр нефтин су иля явяз олунмасы просеси мясамялярин мигйасында
нязярдян кечирился, онда нефтин юзлцлцйц артдыгъа, галыг нефтлядойма
артыр, йяни явяз етмя ямсалы азалыр. Йатаг мигйасында явяз етмя
сямярялилийи щасилат вя вурма гуйуларынын гаршылыглы йерляшмясиндян
вя нефт иля суйун мцтящярриклийиндян асылы олур; бу заман нефтин
фактики олараг су иля явяз олундуьу щяъмин явяз олунмалы олан щяъмя
нисбяти нефт вя суйун, юзлцлцйкляринин нисбятляринин функсийасыдыр.
4.Коллекторун исланма габилиййяти иля ялагяли олан щидрофил йахуд
щидрофоб капилйар еффекти.
САЩЯ ЦЗРЯ СУ ВУРУЛМАСЫНДА ГУЙУЛАРЫН
ЙЕРЛЯШМЯ СИСТЕМИ
Вуруъу вя щасилат гуйуларынын сащядя йерляшмясинин ики системи
мялумдур: дцзэцн щяндяси шябякя цзря (бярабяртяряфли цчбуъаг йахуд
квадрат онун ясасында дурур) вя хятти систем цзря. Гуйуларын йерляшмя
системи йатаьын эеоложи гурулушундан: щяъмдян, дренажланан щасилат
гуйусундан (хцсуси дренаж щяъминдян); мящсулун чыхарылмасынын
верилян темпляриндян; флцидлярин хассяляриндян вя б. асылыдыр.
Дцзэцн щяндяси шябякя цзря системляр дцз вя чеврилмиш олур. Дцз
системляр онунла сяъиййялянирляр ки, бурада вуруъу гуйулар верилян
щяндяси фигурун тяпяляриндя йерляшир (квадрат шябякядя вуруъу гуйулар
квадратын щяр тяряфинин ортасында да йерляшя билярляр), щасилат
гуйулары ися, цчбуъаглы шябякядя биссектрисаларын кясишмя нюгтясиндя
вя квадрат шябякядя квадратын мяркязиндя йерляшир. Чеврилмиш
системляр онунла сяъиййялянирляр ки, дцз системдя щасилат гуйулары
вуруъу гуйуларын йериндя, вуруъу гуйулар ися - щасилат гуйуларынын
йериндя йерляширляр.
Дцзэцн щяндяси шябякя цзря дцз системляря шякилдя эюстярилян
дюрд нюгтяли вя йедди нюгтяли системляр (онун ясасында бярабяртяряфли
цчбуъаг дурур), беш нюгтяли вя доггуз нюгтяли системляр (ясасында квадрат
дурур) аиддир. Системлярин характеристикасы цчцн ашаьыдакы ишаряляри
гябул едяк (шяк.3):
а - сырада вуруъу гуйулар арасындакы мясафя;
д - вуруъу вя щасилат гуйуларынын сыралары арасындакы мясафя.
 Шяк.3. - вуруъу гуйулар; -щасилат гуйулары; а - дюрднюгтяли систем;
б - йеддинюгтяли системи; в - бешнюгтяли систем; г- доггузнюгтяли
систем.

ЛТС ПРОСЕСИНДЯ СУ ТЯЪЩИЗАТЫ СИСТЕМИ

ЦМУМИ МЯСЯЛЯЛЯР
Сулашманын реализасийасы заманы ясас мясяля су тяъщизаты
мянбяляри мясялясидир. Ачыг су мянбяляри (эюлляр, чайлар, дянизляр),
грунт вя чайларын мяъраалты сулары, дярин сулар, щямчинин мядян
тулланты вя йаьыш сулары беля мянбяляр кими истифадя едилир.
Су тяъщизаты системи вя щасил едилян суйун щяъми мянбядян вя
йатаьын ишлянмя мярщялясиндян асылыдыр. Яэяр ЛТС системи йатаьын
ишлянилмясинин лап яввялиндян тятбиг едилярся, щасил едилян суйун
щяъмляри чох бюйцкдцр вя тягрибян, щасил едилян нефтин лай шяраритиня
эятирилмиш щяъминя бярабярдир (фярз едилир ки, сусуз нефт чыхарылыр).
Гуйу мящсулунунун сулашдыьы заман ейни истигамятдя ахан суйу йараныр,
вя лайа вурмаг цчцн истифадя едилир, бунун щесабына хариъи су
мянбяляриня ещтийаъ ися азалыр. Бу, йатагларын мцхтялиф ишлянмя
мярщяляляриндя, мядян тулланты суларынын там утилляшдирилмяси
имканы иля системин мцяййян чевиклийини шяртляндирир ки, вя бу да
еколожи тяляблярля диктя едилир.
Су тяъщизатынын истянилян системиндя ваъиб мясялялярдян бири,
суйун тяляб едилян кондисийалар уйьун щазырланмасыдыр, бу заман
тулланты суларынын нефтдян хцсуси тямизлянмяси тяляб едилир. Тябиидир
ки, бунлар системи даща да мцряккяб вя бащалы едир.
Суларын лайа вурулмасы заманы онларын лай суйу иля уйьунлуьу
бюйцк ящямиййятя маликдир; якс щалда лайда чятин щялл олунан дузлар
йарана биляр. Вурулан суйа цмуми тялябляр:
- тяркибиндя механики гатышыгларын (бярк щиссяъиклярин) вя дямир
бирляшмяляринин мигдарына гойулан мящдудиййят;
- коррозийанын гаршысынын алынмасы цчцн щидроэен сулфидин вя кцкцрд
туршусунун олмамасы;
- цзви гарышыгларын (бактерийалар, йосунлар вя с.) олмамасы.
- лай суйу иля кимйяви узлашма.
Тяърцбя эюстярир ки, йухарыда садаланан тялябляря чох заман баьлы
мянбялярин сулары: мяърайаны, артезиан йахуд дярин щоризонтларын
сулары ъаваб верир. Ачыг мянбялярдян истифадя едилян сулар ашаьыдакы
тямизлямя ямялиййатларына мяруз галырлар:
- коагулйасийа, - суйа эилли торпаг (алцминиум сулфат
Ал2(СО4)318Щ2О) йахуд дямир купоросу (ФеСО4) ялавя етмякля, суда асылы
вязиййятдя олан ян кичик щиссяъиклярин ириляшдирилмяси вя
чюкдцрцлмяси;
 -сцзцлмя - коагулйасийадан сонра суйун гум сцзэяъляриндя
тямизлянмяси;
-дямирсизляшдирилмя - судан дямир оксидляринин тямизлянмяси;
-суйун пЩ эюстяриъисинин 7-8-я чатыдырылмасы цчцн сюнмцш
ящянэля гялявиляшдирилмяси, йумшалдылмасы, бу ися интенсив
коагулйасийайа эятириб чыхарыр;
-хлорлашдырма - бактерийа вя микроорганизмлярин мящви;
-стабилляшдирмя - суйа кимйяви тяркибинин стабиллийинин тямин
едилмяси.
Лайа вурмаг цчцн суйун кейфиййят параметрляри ашаьыдакылардыр:
механики аслы щиссяъиклярин (МАЩ); нефт вя нефт мящсулларынын;
оксидляшмя заманы щялл олунмайан чюкцнтц шяклиндя олан дямир вя онун
бирляшмяляринин; суйун коррозийайа гаршы активлийини ящямиййятли
дяряъядя артыран щидроэен сулфидин; бактерийа вя микроорганизмлярин
мигдары. Суйун дуз тяркиби ясас рол ойнайыр.
Вурулан суйун кейфиййят тяркибинин ъидди
регламентляшдирилмядийиня бахмайараг, бу сулашмайа чякилян хярълярин
ящямиййятли шякилдя азалмасына эятирмир, вуруъу гуйуларын гуйудиби
зоналарынын чирклянмяси вя гябул едиъилийин азалмасы баш верир. Вуруъу
гуйуларын гябул едиъилийинин бярпа едилмясиня бюйцк мигдарда
вясаитляр сярф олунур.

ЛТС СИСТЕМИНИН СУ ТЯЪЩИЗАТЫНЫН КЛАССИК СХЕМИ

Бир гайда олараг, ишлянилмянин илкин мярщялясиндя, щасил олунан
мящсулун сулашмасы сыфра бярабяр олдуьу, су мянбяйи кими ися ачыг су
мянбяляриндян истифадя едилдийи заман реализя едилян ЛТС системи су
тяъщизатынын классик схеминя мцяййян елементляр дахилдир вя шяк. -дя
тягдим едилир.
Ясас елементляр бунлардыр: ачыг су мянбяляринин субурахыъылары,
суйун щазырланма стансийасы, йцксяк тязйигли кцт насос стансийалары
(КНС), орта тязйигли пайлайыъы су ахыдан (водовод), йцксяк тязйигли су
ахыданлар вя вуруъу гуйулар.

Шяк.1. ЛТС системляри су тяъщизатынын принсипиал схеми.

1-гидаландырыъы су мянбяйи; 2-субурахыъы систем; 3-биринъи
галхмада насос стансийасы; 4-щазырланмамыш су цчцн резервуардлар; 5-су
щазырланмасы стансийасы; 6-щазырланмыш су цчцн резервуарлар; 7-икинъи
галхмада насос стансийасы; 8-орта тязйигли пайлашдырыъы суахыдан
(водовод); 9-кцт насос стансийасы; 10-йцксяк тязйигли су ахыдан; 11-вуруъу
гуйу.

Субурахыъы гурьулар (тикилиляр). Ачыг су мянбяйинин су

бурахыъысы ян садядир вя су сявиййяси алтына, су мянбяйинин мцмкцн
олан минимал сявиййясиндян мцяййян гядяр артыг дяринликдя
йерляшдирилян, субасма дюврцндя даьылмадан горунан сцзэяъли соруъу
борудан вя мяркяздянгачма насосундан ибарятдир. Соруъу борунун
диамтери вя узунлуьу, щямчинин максимал сорма щцндцрлцйц классик
щидравликанын мялум дцстурларына ясасян щесабланырлар.
 Мяъра алты су иля доймуш сцхурларда газылмыш, кичик дяринликли
(10-50 м) бир йахуд бир нечя субурахыъы гуйулардан ибарят баьлы
(мяъраалты) субурахыъылар даща етибарлы вя щям дя даща бащалы олур.
Беля гуйулар су иля доймуш сцхурлары учмадан мцщафизя етмяк цчцн
сцзэяъли кямярля бяркидилирляр. Суйун йер сятщиня галдырылмасы
механикляшдирилмиш цсулла - хцсуси далма мяркяздянгачма насослары
(йцксяк динамик сявиййядя), йахуд сифонлу (вакуумлу) гурьуларла (суйун
гуйуда динамик сявиййяси аз олдугда) щяйата кечирилир. Сифон типли
мяъраалты субурахыъынын мящсулдарлыьы аз олдуьундан
механикляшдирилмиш субурахыъылардан истифадя даща мягсядяуйьундур.
Мяъраалты субурахыъынын ачыг субурахыъы иля мцгайисядя ясас
цстцнлцйц одур ки, бу заман суйун кейфиййяти даща йахшыдыр вя онун
няинки механики гарышыглардан тямизлянмяси, щям дя диэяр тямизлянмя
нювляри апармаг зяруряти йаранмыр, щямчинин субасма дюврцндя суйун
кейфиййяти писляшмир. Гуйунун йухары щиссяси йералты бетон
шахтасында йерляшир; гуйулар юз араларында вакуумлу чянляря
бирляшдирилян гябуледиъи коллекторла бирляшибляр. Гуйуларын вакуумлу
насосларла иши заманы вакууумлу чянлярдя мцяййян вакуум (0,08 МПа-а
гядяр) йарадылыр, бунун нятиъясиндя су гуйулардан вакуум чяниня дахил
олур. Вакуум чянляри бир гайда олараг ики ядяддирляр, онлардан бири –
ещтийатдыр. Чянляр, биринъи галхма насосолары вя, щямчинин
гурашдырылмыш, аваданлыг идаря едилмя системляри олан хцсуси бункердя
йерляширляр.
Механикляшдирилмиш субурахыъыда електрик интигаллы хцсуси
далма мяркяздянгачма насослары истифадя едилирляр. Електрик мцщяррики,
гуйуйа насосла бирэя ендирилян далма типли, щямчинин йерцстц типли дя
олараг, гуйуаьзында йерляшдирилир вя боруларын ичярисиндя йерляшян
узун вал иля насосла бирляшдирилир вя насос бу боруларын уъунда гуйуйа
ендирилир. Су бурахыъы гуйуларын беля гурашдырылмасы заманы насосун
басгысы щазырланмамыш, йахуд щазырланмыш суйун (шяк. -дя 4 вя 6
мювгеляри) билаваситя чянляря верилмяси цчцн кифайят едяр. Беля щалда
суйун щазыранма системи айры-айры елементлярин истиснасы иля
ящямиййятли шякилдя садяляшир.
Биринъи галхма насос стансийалары. Бир гайда олараг, йалныз сифон
субурахыъысында истифадя едилирляр. Беля стансийанын аваданлыьы бетон
бункериндя вакуум чянляри, вя вакуум насослары иля бир йердя йерляшир вя
бири резерв олан цч насос агрегатындан ибарятдир. Еля бу бункердя дя
бцтцн техноложи вя електрик аваданлыьынын параметрляринин автоматик
идаря етмя, нязарят вя юлчмя системляри йерляшдирилибляр.
Чянляр (буфер щяъмляри). Бу резервуарлар системин фасилясиз ишини
тямин етмяк цчцн тяйин олунублар. Субурахыъыларда йахуд биринъи галхма
насос стансийаларында щазырланмамыш су цчцн чянляр мцяййян мцддят
ярзиндя (бир гайда олараг, алты саат) бцтцн сулашма системинин фасилясиз
ишинин тямин едир. Елементлярдян 2-5 щяр-щансы бириндя гяза олдуьу
заман (шяк. 1) сулашма системи 6 резервуарында щазырланмыш суйун
щяъми щесабына фасилясиз ишлямякдя давам едир.
Су цчцн резервуарлар йералты вя йерцстц олур, щазырландыглары
материаллара эюря ися - дямир-бетон, йахуд металлик олур. Резурвуарын бу
вя йа диэяр типи йалныз конкрет реэионун иглим шяраитляри иля тяйин
едилир. Беля ки, шимал районларында йералты дями-бетон резервуарларына
даща чох цстцнлцк верилир, чцнки, суйун донмасына гаршы гышда
гыздырмаг тяляб олунмур, яразини тутмур вя ян ясасы одур ки, коррозийайа
мяруз галмыр вя сулашма цчцн истифадя едилян суйун кейфиййятини
писляшдирмир. Исти иглим олан йерлярдя йерцстц металлик
резервуарлардан истифадя едилир. Батаглыглашмыш яразилярдя йералты
резервуарлардан истифадя етмяк олмаз, буна эюря дя, гыш вахты онларын
нормал ишлямяси цчцн гыздырыъылы вя хариъи изолйасийалы йерцстц
металлик резервуарлардан истифадя едилир. Металлик резервуарлардан
истифадя олундугда онларын коррозийасына гаршы вя нятиъядя суйун
кейфиййятинин писляшмясиня гаршы ялавя тядбир эютцрмяк лазымдыр.
 Су щазырлайан стансийа. Суйун коагулйасийадан стабилляшмяйя
гядяр йухарыда садаланан просесляр щесабына лазыми кейфиййятя
эятирилмяси бахылан системин ян ваъиб елементидир.
Икинъи галхма насос стансийалары. Бу стансийаларын ясас тяйинаты -
щазырланмыш суйун пайлайыъы орта тязйиг су ютцрцъцсцнцн васитясиля
КНС-ня пайланмасыдыр. Лазыми мигдарда (резервдя оланлар да нязяря
алынмагла) мцвафиг веримли вя басгылы мяркяздянгачма насослардан
истифадя едилир. Икинъи галхма насос стансийалары суйун йалныз КНС
цзря пайланмасыны тямин етмир, щям дя КНС насосларынын гябулунда
мцяййян тязйиг йарадырлар.
Йцксяк тязйигли кцт эцъляндириъи насос стансийалары (ЭНС).
Щазырланмыш суйун тязйигинин лазыми сявиййяйя гядяр артырылмасы вя
онун йцксяк тязйигли су ютцрцъцляри васитясиля вуруъу гуйулар вурулмасы
цчцн нязярдя тутулмушдур. Бир ЭНС-на дцшян вуруъу гуйуларын мигдары
мцхтялифдир вя онларын йалныз ЭНС-на нисбятян йерляшмясиндян дейил,
щям дя верилян групун конкрет гуйусунун гябул етмя габилиййятиндян
асылыдыр. Насос стансийалары групу (бирляшмяси) ЛТД системляри цчцн
хцсуси ишлянмиш мяркяздянгачма насослары- МНС иля тяъщиз олунурлар.
Бу насослар ишчи параметрляри эениш диапазона маликдирляр:
веримя эюря - 150-дян 720 м3/сут;
артырылан тязйигя эюря - 9,5-дян 25 МПа-а гядяр.
Онлар ади истифадядя вя пасланмайан поладдан (агрессив тулланты
суларын йенидян вурулмасы цчцн) щазырланырлар. Щазырда сянайе цсулу
иля айры-айры блоклар шяклиндя щазырланан блок груп насос стансийалары
(БГНС), эениш йайылмышдыр. БГНС ясас блокдан - насос, йаь системли вя
диэяр елементли електрик мцщяррики, щямчинин електрик пайлайыъы
гурьулары, йцксяк тязйигли су ютцрцъцсцнцн (водовод) пайлайыъы
манифолду, ашаьы эярэинликли аваданлыг вя идаряетмя вя автоматика блоку
йерляшян кюмякчи блоклардан ибарятдир. Блоклар металлик истилик
изолйасийасы иля юртцлмцшляр. БГНС -55 0 Ъ температурларда ишляйя
билир, дахили гыздырылма ися електрик мцщяррикляриндян истилик
айрылмасы щесабына щяйата кечирилир. Кабиняляр вентилйасийа системи
иля тяъщиз олунублар.
БГНС-нын бу насос стансийасына да хас олан чатышмайан ъящятляри
цзяриндя дайанмайараг, гейд едяк ки, бу стансийалар тикинти-гурашдырма
ишляринин мцддятлярини чох гысалдыр вя йатагларын еркян ишлянилмя
мярщяляляриндя ЛТС-и реализя етмяйя имкан верир. ГНС вя БГНС, йерли
автоматиканын унифися едилмиш блокунун кюмяйи иля аваданлыьын айры-
айры дцйцнляри вя елементляринин ишиня дюври автоматик нязарят
системи иля тямин едилдийиндян, узун мцддят хидмят щейяти олмадан
ишляйя билян йцксяк автоматлашдырылмыш обйектляр синфиня аиддирляр.
Йерли автоматика блокунун идаря едилмяси щям билаваситя, щям дя
мяркязи диспетчер мянтягясиндян мясафядян идаря олуна биляр.
Ачыг, йахуд мяъра алты су мянбяляриндян, сулашма цчцн, нефт
йатаьынын кясилишиндя йатан дярин щоризонтларын суйундан истифадя
едилир.

КЮПЦК-ТУРШУ ИШЛЯНМЯСИ
 Лайын галынлыьынын чох бюйцк, тязйигинин ися кичик олдуьу щалларда
кюпцк-туршу ишлянмяси апарылыр. Бу заман лайа кюпцк шякилиндя
аерасийа олунмуш туршу вя САМ вурулур. Кюпцк алынмасы цчцн туршу
мящлулуна 0,1-0,5% САМ (ОП-7, ОП-10, катапин, дисолван вя с.) ялавя
олунур вя щава иля гарышдырылыр (аерасийа едилир).
Кюпцк-туршу ишлянмяси ади ишлянмядян ашаьыдакы цстцнлцкляри
иля фярглянир:
- туршу кюпцйц карбонатлы сцхурлары даща тядриъян щялл едир вя
бунунла да фяал туршу лайа даща чох дахил олур;
- туршу кюпцйц ади туршуйа нисбятян кичик сыхлыьа (400-800 кг/м 3)
вя юзлцлцйя малик олдуьу цчцн лайын ишлянмя галынлыьыи бойу даща чох
щисся ишлянмя иля ящатя олунур;
- туршуда САМ вя сыхылмыш щаванын олмасы нефт ахыны
шяраитинин йахшылашмасына (ишлянмиш мящлул-нефт сярщядиндя сятщи
эярилмя азалыр) вя гуйунун мянимсянилмясинин йцнэцлляшмясиня
(ишлянмядян сонра тязйиг азалдыьы цчцн сыхылмыш щаванын щяъми
артыр) сябяб олур.
5.
5.
 Laylara fiziki-kimyəvi təsir üsulları. Layların neftverimini artıran fiziki-
kimyəvi təsir üsullarına səthi aktiv maddələr (SAM), qələvi, polimer, miselyar
məhlullar, köpük və onların kombinasiyaları ilə təsirlər aiddir.
Səthi aktiv maddələrlə (SAM) təsir üsulu. Neftçıxarma prosesində laya
vurulan suya səthi aktiv maddələrin əlavə edilməsi neft-su sərhəddində səthi
gərilməni azaldır. Nəticədə su neftli məsamələrə hopur, neftin lay şəraitində
hərəkəti aktivləşir və sıxışdırmanın yaxşılaşması üçün əlverişli şərait yaranır.
Neft sənayesində səthi aktiv maddələrdən geniş tətbiq ediləni ionlaşmamış
OPE-10-dur.
Üsul layların su ilə doyumluluğu 15%-dən çox olmamaq şərti ilə neftin
özlülüyü 3-5 mPas, keçiricilik 0,3-0,4 mkm2, lay temperaturu 700C şəraitində
tətbiq olunur. Bu halda layların neftvermə əmsalının 2-3% artırılması təmin olunur.
Qələvilərlə təsir üsulu. Naften turşusu çoxluq təşkil edən neftlərin zəif
qələvi lay suları ilə sıxışdırılması nəticəsində neftvermə əmsalı adi suvurmadan 10-
15% artıq olur. Lay şəraitində nefti qələvi məhlullarla sıxışdırdıqda süxur səthində
nazik dispersli emusiya əmələ gəlir və çətin həll olan çöküntülərdə sıxışdırıcı dalğa
yaranır. Qələvi məhlulunun təsiri keçiriciliyə görə qeyri-bircinsli laylarda suvurma
ilə əhatəni artırır.
Üsulun tətbiqindən qum və karbonat tipli kollektorlu yataqlarda neftin
özlülüyü 100 mPas qədər, neftlə doyumluluq 50%-dən çox, kollektor süxurların
keçiriciliyi 0,1 mkm2-dan böyük, neftin sıxlığı 850-980 kq/m3, lay temperaturu
1000C-yə qədər və s. olduqda daha yüksək səmərə alınır. Əlverişsiz amillərdən
çatlılıq, gillilik və suların yüksək minerallaşması hesab olunur. Müəyyən
olunmuşdur ki, laylara qələvi məhlullarının vurulması nəticəsində onların son
neftvermə əmsalını 5-10% artırmaq mümkün olur.
Polimerlə təsir üsulu. Sıxışdırıcı mühitdə əlverişli şərait yaratmaq və
layların neftverimini artırmaq üçün müxtəlif sxemlər mövcuddur. Bunlardan biri
sıxışdırıcı agentin özlülüyünü artırmaqdır. Bundan ötrü sıxışdırıcı agentə yüksək
molekullu birləşmələr – polimerlər qarışdırmaq lazımdır.
 Müəyyən olunlmuşdur ki, suya polimerlərin qarışdırılması nəticəsində lay
şəraitində neftin sıxışdırılması yaxşılaşaraq, neftvermə əmsalı orta hesabla 7-10%
artır. Neftin polimerlərin sulu məhlulu ilə sıxışdırılmasının üstun cəhətlərindən biri
də odur ki, layın qeyri-bircinsliliyi artdıqca prosesin səmərəliliyi artır. Bu isə
polimer məhlulunun qeyri-bircinsli məsaməli mühitdə reoloji xassəyə malik olması
ilə izah edilir.
Neft sənayesində əsasən suda həll olan polimerlər tətbiq olunur. Bu tip
polimerlərdən biri də poliakrilamiddir (PAA).
Üsulun tətbiqi qum və karbonat tipli kollektorlu yataqlarda neftin özlülüyü
10 mPas-dən 100 mPas-yə qədər, neftlə doyumluluq 50%-dən çox, kollektor
süxurların keçiriciliyi 0,1 mkm2-dan böyük, lay temperaturu 900C-yə qədər, zəif
gillilik (8-10%-ə qədər) və s. olduqda daha yüksək səmərə alınır. Əlverişsiz amillər
süxurların çatlılığı, gilliliyi və suların cod olması hesab olunur. Müəyyən
olunmuşdur ki, laylara polimer məhlullarının vurulması nəticəsində onların son
neftvermə əmsalını 7-10% artırmaq mümkündür.
Miselyar məhlulla təsir üsulu. Miselyar məhlullar bir maye fazasının
hissəciklərinin başqa mayenin fazasının hissəciklərində paylanmasına deyilir.
Bunlardan biri su, digəri isə karbohidrogen ola bilər. İki tip mikroemusiya
mövcuddur: karbohidrogen – suda və karbohidrogen-karbohidrogendə.
Miselyar məhlulların tətbiqi neft yataqlarının işlənməsinin ilk mərhələsində
olduğu kimi son mərhələsində də yaxşı səmərə verir.
Üsulun tətbiqindən qumlu kollektorlarda layın qalınlığı 25 m-ə qədər, neftin
özlülüyü 15 mPas-dən kiçik, neftlə doyumluluq 25%-dən çox, süxurların
keçiriciliyi 0,1 mkm2-dan böyük, lay temperaturu 70-900C olduqda yüksək səmərə
alınır. Əlverişsiz faktorlara kollektorların çatlılığı, suların cod olması və s. aiddir.
Miselyar məhlulların yataqlarda tətbiq edilməsi nəticəsində onların son neftvermə
əmsalını 8-15% qədər artırmaq olar.

Физики-кимйяви цсуллар
Nефтин лайда су иля сыхышдырылмасы механизминин еффективлийинин
артырылмасында ясас мясяля, лайа вурулан суйун нефти йума вя
сыхышдырма габилиййятинин артырылмасыдыр.

Гейд етмяк лазымдыр ки, суйун йуйуъу вя нефти сыхышдырма

габилиййятляри арасында сых асылылыг йохдур.

Минераллардан карбощидроэенлярин йуйулмасы механизминин мцсаир

анлайышы йуйуъу майенин нефтля тямасында йаранма сятщи эярилмянин
азалмасына ясасланыр.

Yйуйуъулуг хассясиня малик олмамасына бахмайараг, полимерля

гатылашмыш бюйцк юзлцлцк су, нефти сцхурлардан йахшы сыхышдырыр.

Лай вя майенин хассяляриндян асылы олараг нефтин су иля

сыхышдырылмасына мцхтялиф амилляр тясир едир.

Əэяр нефт-галыг су иля чох дойан мясамяли мцщитдя назик тябягя вя йа

сяпялянмиш вязиййятдядирся (капиллйар баьлы), онда нефтля тямас
сярщядиндя кичик сятщи эярилмяйя малик вя сцхуру йахшы исладан су ян
йахшы сыхышдырма габилиййятиня малик олаъагдыр.

Чатлы лайа су вурулмасында бюйцк гиймятли сятщи эярилмяйя малик олан

су, нефти ян йахшы сыхышдырма габилиййятиня малик олаъагдыр (йяни су
капиллйар гцввялярин тясири алтында нефтли мясамяли блоклара интенсив
дахил олаъаг).

Ади су иля чатлы лайларда нефтин сыхышдырылмасында су чатлара тез бир

заманда гуйулара ахыр вя мясамяли блокларда нефтин иткиси баш верир.

Мящсулдар гатларын гейри-биръинсли олмасы нятиъясиндя капиллйар

щопма вя капиллйар гцввялярин тясириндян баш верян майенин тякрар
пайланмасы лайда нефт-су гарышыьы ямяля эятиряряк, нефтли сащянин
айры-айры щиссяляря парчаланмасына сябяб олур вя нефтвермя ямсалыны
азалдыр.

Кичик s ъос q-йа малик суларла гейри-биръинсли лайларда нефтин

сыхышдырылмасында су-нефт гарышыьынын ямяля эялмя сцрятляри кичик
олур. Бу щалда гейри-биръинсли мцщитлярдя ян йахшы нефтсыхышдырма
габилиййяти нейтрал исладан (q-900) суларда олур. Беля ки, статик щалда s
ъос q вя капиллйар тязйигин гиймяти сыфыра бярабяр олур. Беля суларын
ислатма габилиййятиин зяиф олмасына бахмайараг, онлар йцксяк
нефтсыхышдырмайа маликдирляр.
Суйун сятщи актив маддялярля (САМ) ишлянмяси.

Лайа вурулан суйун нефти йума габилиййятини артырмаг мягсядиля САМ-

дан истифадя едилир.

Нефтин су иля сыхышдырлымасы механизминя САМ-ын тясири

нятиъясиндя сцхурун сятщиндя нефт тябягяляри парчаланыр вя сцхура баьлы
олмайан сярбяст щиссяъикляр, йахуд нефт дамъылары ямяля эялир.

Нефтин щярякятинин мясамяли мцщитдя сятщи-молеклйар гцввялярин

тясири кяскин азалыр.

Ян йахшы нятиъя, молекуллары полйар (суда щялл олан) вя гейри-полйар

(суда щялл олмайан, щидрофоб) груплардан тяшкил олунмуш
полиетиленгликоллу вя йа полипропиленгликоллу ефирлярдян истещсал
олунмуш гейри-ионоэенли САМ-ын суда мящлулундан алыныр.

Температурун артмасы иля гейри-ионоэен САМ-ын суда щялл олмасы

азалыр. Гейри-ионоэенли САМ калсиум хлорлу суларда чюкцнтц вермир,
онларын гумлу вя карбонатлы сцхурларда адсорбсийа ионоэенли САМ-а
нисбятян хейли зяифдир.

САМ-ларын эениш йайылмасында бязи чятинликляря раст эялинир; мясялян,

онларын бюйцк сятщя малик сцхурладан адсорбсийа олмалары нятиъясиндя
САМ-ын лай бойунъа суда мигдары вя су-нефт сярщядиндя тясири хейли
азалыр. Гейд олунан щадисянин тясирини азалтмаг мягсядиля лайа ян яввял
чохлу мигдарда САМ-ын сулу мящлулунун вурулмасы, сонра ися тямиз су
иля сыхышдырылмасы режиминин тятбиг етмяк олар.

Лайа гяляви сулары вурмагла да нефт-су сярщядиндяки сятщи эярилмяни

азалтмаг олар; беля ки, нефтин тяркибиндя олан нафтен туршулары иля
гяляви бирляшмясиндян суйун йума габилиййятини артыран натриум сабуну
ямяля эялир. Одур ки, нефтля бирликдя чыхарылан гяляви сулар, тцкянмиш
лайлардан галыг нефти чыхармаг мягсядиля щямин лайлара вурулур.

Нефтин полимерля гатылашмыш су иля сыхышдырылмасы.

Sуйун юзлцлцйцнц артыран тядбирляр эюрцлцр. Суйун юзлцлцйцнц

артырмаг цчцн полимерлярдян истифадя едилир.

Lайа полимерля гатылашмыш мящллуларын фасилясиз вурулмасы игтисади

бахымдан бюйцк хяръ тяляб едир.
Диэяр тяряфдян беля гатылашмыш мящлулларын фасилясиз вурулмасы
игтисади бахымдан бюйцк хяръ тяляб едир.

Диэяр тяряфдян беля гатылашмыш мящлулларын гуйулара вурулмасы, гуйу

аьзында йцксяк тязйигин сахланмасыны тяляб едир.

Бунлара ясасян, нефтвермянин артырылмасы мягсядиля лайа ян яввял

мцяййян мигдарда полимер гатылмыш сулу мящлулу вурулур (йяни арагаты-
оторочка йарадылыр) сонра ися су иля сыхышдырылыр.

Лабораторийа шяраитиндя апарылан тяърцбяляр нятиъясиндя бу йолла

нефтвермянин артырылмасынын мцмкцнлцйц мцшащидя олунмушдур.

Мцшащидяляр эюстярир ки, гатылашмыш су иля нефти сыхышдырдыгда

нефт-су контакты даща дцзэцн формада, йяни бярабяр сцрятля щярякят едир.
Бунун нятиъясиндя гуйуларын щасилатында суйун мигдары азалыр.

Полимер кими ян чох полиакриламиддян (ПАА) истифадя едилир.

Гатылыьы 0,025¸0,05%, щяъми ися мясамялярин щяъминин 30%-и гядяр

олан полимер мящлулундан йарадылмыш арагаты иля нефтин
сыхышдырылмасы ян бюйцк нефтвермяйя сябяб олур.

Aпарылан тядгигатларла сцбут едилмишдир ки:

1. Pолимерля гатылашдырылмыш сулу мящлул иля нефтин

сыхышдырылмасында лайын сащяси там ящатя олундуьундан
лайа вурулан суйун эцндялик сярфи хейли азалыр;

2. Nефтлилик контурунун щярякяти бцтцн лайлар цзря

бярабярляшир. Пис кечириъилийя малик лайларын суйу гябул
етмяси йахшылашыр;

3. Iстисмар гуйуларынын щасилатында суйун мигдары азалыр,

нефтин мигдары ися артыр.

Нефтин кюпцкля сыхышдырылмасы.

Нефтвермя ямсалынын артырылмасында юзлцлцйц чох олан нефтлярин

кюпцкля сыхышдырылмасы да перспектив цсулдур. Кюпцйцн юзлцлцйц,
суйун юзлцлцйцндян чох олдуьундан йахшы сыхышдырыъы хассяйя
маликдир.

Кюпцйцн щазырланмасы цчцн майенин чякисиня эюря 0,2-1%-я гядяр кюпцк

йарадан САМ тяляб олундуьу щалда, башга кимйяви маддялярля суйун
юзлцлцйцнцн ейни гядяр артырылмасынада кцлли мигдар материал вя хяръ
тяляб едилир.

Кюпцйцн габаръыглары сцхурларла айры-айры нюгтялярдя

тохундугларындан, САМ-ын адсорбсийасы чох аз олур.

Bюйцк капиллйарларда кюпцйцн щярякяти кичик капиллйарлара нисбятян

даща бюйцк тязйиг градийенти тяляб едир. Кюпцйцн бу хцсусиййяти нефтин
гейри-биръинсли лайларда бярабяр сыхышдырылмасыны тямин едир.

Нефтин кюпцкля сыхышдырылмасы ян яввял бюйцк мясамяли каналларда

баш верир; кюпцйцн бу каналлара дахил олмасына кичик мцгавимят
эюстярилир. Бюйцк каналларын кюпцкля долмасындан сонра онун
сыхышдырылмасы цчцн бюйцк тязйигляр фярги тяляб олунур (ири
диаметрли каналларда кюпцйцн юзлцлцйц артыр). Тязйигин артмасы
кюпцйцн кичик диаметрли мясамяляря дахил олмасына шяраит йарадыр.

Яэяр гуйуятрафы зонада кюпцкдян арагаты ямяля эятирилибся, онда онун

газла сыхышдырылмасы су иля сыхышдырылмайа нисбятян даща
ялверишлидир; беля ки, вурулан газ, кюпцйц гарышдырмадан онун
цзяриндян кечир.

Кюпцйцн щярякятиндя ики ясас истигамятя йюнялмиш щал-

кюпцк йарадан маддянин сцхурла коалессенсийа вя адсорбсийасы

нятиъясиндя габаръыгларын парчаланмасы вя бирляшмяси,

мясамялярдян кечдикдя кюпцйцн дяняъикляринин бюлцнмяси баш верир.

Кюпцйцн вахта эюря дайаныглыьы онун, стабиллийи иля юлчцлцр. Йцксяк

стабил кюпцкляр йцксяк активликли кюпцк йарадан мящлуллардан ямяля
эялдийиндян мясамяли мцщити тез бир заманда тутур вя кюпцклц
арагатынын щярякяти дайаныр.

Гейри-стабил кюпцкляр ися тез бир заманда парчаландыьындан еффектли

сайылмыр.

Лайын гейри-биръинслилийи вя нефтин юзлцлцйцнцн тясири бюйцкдцр.

Лайын гейри-биръинслилийи вя нефтин юзлцлцйц артдыгъа
сыхышдырманын еффективлийи артыр.

Нефтин карбонлашмыш су вя карбон газы иля сыхышдырылмасы.

Суда щялл олмуш вя йа майе шяклиндя лайа вурулан карбон газы нефт,
сцхур вя суйун физики-кимйяви хассяляриня тясир эюстяряряк нефтвермя
ямсалыны артырыр. Бу щалда лай системинин сцзцлмя эюстяриъиляри
йахшылашыр.

Суйун тяркибиндя олан дузлар ЪО2-нин суда щялл олмасыны зяифлядир.

Суда щялл олан ЪО2-нин мигдары артдыгъа, карбонлашмыш суйун
юзлцлцйц артыр.

CО2-нин суда CО2-нин суда Карбонлашмыш суйун юзлцлцйц,

дойма тязйиги, мигдары, % МПа×сан
МПа
10,0 МПа 15,0 МПа

0 0,0 1,00 1,00

0,7 0,9 1,107 1,108

1,6 2,1 1,185 1,188

2,8 3,7 1,215 1,220

4,9 5,6 1,265 1,272

Йцксяк тязйиглярдя нефт, ЪО2 газы вя йа карбонлашмыш су иля тямасда олдугда ЪО2 газынын
нефтдя щялл олмасы баш верир. Нефт ЪО2 газыны юзцндя щялл етдикдя онун хцсуси чякиси
артыр, юзлцлцйц ися азалыр

CО2-нин нефтдя CО2-нин нефтдя Нефтин дойма

мигдары,% щялл олмасы, мг/г тязйиги, МПа

0,0 - 9,1

3,55 19 11,3

6,8 37 13,4
10,9 62 15,8

15,5 92 18,3

20,0 126 20,7

Щялл олмуш ЪО2-нин тясириндян нефтин щяъми эенишлянмиш вя нефт-су

сярщядиндя сятщи эярилмянин азалмасы баш верир. Нефтин щяъминин
артмасы онун молекулйар вя хцсуси чякисиндян асылыдыр.

лайын нефтвермя ямсалынын артырлмасы мягсядиля лайа йа майе шяклиндя

карбон газы, йа да карбонлашмыш су вурулур. Бунун нятиъясиндя карбон
газынын нефтдя, газ карбощидроэенляринин ися майе ЪО2-дя щялл олмасы
баш верир. Бу просесин тясириндян нефтин юзлцлцйц азалыр, щяъми артыр,
нефт-су сярщядиндя сятщи эярилмя азалыр вя гиймяти артыр.

Мцяййян олунмушдур ки, сыхышдырылан нефтля майе ЪО2 арасында ЪО2 вя

йцнэцл карбощидроэен гарышыглы арагаты йараныр.

Йцнэцл карбощидроэенли гарышглы арагатынын йаранмасы, ЪО2 газынын

нефтдя щялл олмасыны мящдудлашдырараг, нефтдя илк щалда ЪО2 газынын
дисперсляшмяси, ЪО2 дилляринин ямяля эялмясиня манечилик тюрятмякля,
еффектив сыхышдырма цчцн лазым олан майе шяклиндя карбонлашмыш
газын щяъминин аз эютцрцлмясиня имкан йарадыр.

Тяърцбя нятиъясиндя мцяййян олунмушдур ки, мясамяли мцщитин 4-5%-и

щяъминдя лайа вурулмуш майе карбон газы арагаты иля сыхышдырмада
нефтвермя ямсалы ади су иля сыхышдырмадакындан 50% чох олур. Карбон
газынын, лай тязйиги 5¸6 МПа вя чох, лай температуру 24-71 0Ъ олан
карбонат, эил вя гум йатагларына вурулмасы, нефтвермяни артырмаг цчцн ян
сямяряли цсулдур.

Лайа карбонлашмыш суйун вурулмасында башланьыъда ясас етибариля

сыхышдырма ъябщясиндяки суда нефтдя ЪО2 газы алмайараг бурадакы
карбонлашмыш су эениш щяъмли нефтля тямасда олур.

Бунун нятиъясиндя сыхышдырма ъябщясиндяки суда ЪО 2-нин мигдары

азалыр. Беляликля, илк ЪО2 консентрасийасыны сахлайан су, сыхышдырма
ъябщясиндян хейли эери галыр. Йухарыда дейилянлярдян беля мялум олур
ки, стабилляшмя зонасы йарандыгдан сонра нефт чох эцман тяркибиндя ЪО 2-
нин мигдары аз олан су иля сыхышдырылыр. Одур ки, сыхышдырма
ъябщясиндя ЪО2-нин билаваситя тясирини эцъляндирмяк цчцн лайа ян яввял
мцяййян щяъмдя майе шяклиндя ЪО2 газы вурулур вя йаранан арагаты
карбонлашмыш су иля сыхышдырылыр.

Карбон газы сцхурдакы калсиум карбонатлары юзцндя щялл етмякля

кечириъилийин йахшылашмасына вя нефтин сыхышдырылмасы
кинетикасына мцсбят тясир эюстярир. Сулашмыш лайлара да
карбонлашмыш су вурдугда галыг нефтин юзлцлцйцнцн азалмасы вя
щяъминин эенишлянмяси щесабына нефтин бир щиссяси чхарылыр.
Карбонлашмыш суйун мясамяляря капиллйар щопмасы ади суйа нисбятян
чох олдуьундан, капиллйар баьлы нефтин дя бир щиссяси чыхарылыр.

Сянайе мигйасында апарылан тядгигатлар ЪО2 газынын лайа вурулмасы вя

гуйудиби зонанын ишлянмясинин нефтвермя ямсалынын артырылмасында
еффективлийини сцбут едир.

Мисселйар мящлулларын тятбиги

Сянайе мигйасында апарылан тяърцбяляря ясасян бу цсул ясас етибариля

тцкянмямиш (илк нефтля доймасы аз олуб, суйун вурулмасы игтисади
ъящятдян сямяряли олмайан щалларда) вя сулашмыш лайлардан галыг
нефтин алынмасында еффектли сайылыр. Биръинсли мясамяли мцщитлярдя
ися 50% -дян чох галыг нефт алыныр.

Мисселйар мящлул цч вя чох компонентин бирляшмясиндян йараныр. Ясас

компонентляр майе карбощидроэен, су вя сятщи актив маддядир. Беля цч
компонент ади шяраитдя дайаныглы мисселйар мящлулун йаранмасына
кифайят едир. Лакин мящлулун лай шяраитиндя дайаныглы олмасы цчцн
(физики-кимйяви вя реоложи хассяляринин сахланмасы цчцн) она дюрдцнъц
компонент-стаблизаторлар гатылыр.

Майе карбощидроэен кими майешякилли нефт газындан тутмуш хам йцнэцл

нефтя гядяр мцхтялиф нюв майелярдян истифадя етмяк олар.

Су, мящлулун ясас тяркиб щиссясидир. Бу мягсядля ади судан, зяиф

минераллашмыш лай суйундан, йахуд асылы щиссяъиклярдян вя дузлардан
тямизлянмиш сулардан истифадя едиля биляр.

Сятщи актив майе кими нефтдя щялл олан бирляшмялярдян-

алкиларилсулфанатлардан, нефт сулфанатларындан, алкилфеноллардан вя с.
истифадя едилир. Дюрдцнъц компонент кими (стаблизатор), адятян
изопропиленли бутил спиртиндян, бязи щалларда ися щексалат вя с.-дян
истифадя едилир.

Дюрд компонентин айры-айрылыгда мигдарыны дяйишдирмякля йа «хариъи

нефт» йа да «хариъи су» фазалы мисселйар мящлулларда су вя
карбощидроэен фазалары арасында сятщи эярилмя чох аз (ян чоху 0,001
мЩ/м) олур. Компонентлярин тяркиби вя мигдары мисселйар мящлулун фаза
щалыны, юзлцлцйцнц, сыхлыьыны, шяффафлыьыны вя с. мцяййян едир.

Спиртин гиймяти баща олдуьундан практики ъящтядян тяркибиндя спиртин

мигдары аз олан (5¸10%) мящлуллардан истифадя едилмяси сярфялидир.

Мящлулун бактерийаларла даьылмасынын гаршысыны алмаг мягсядиля она

бязи бактерисидляр (формалдещидин зяиф мящлулу, мис купоросу, сулем вя
с.) гатылыр. Бязи щалларда юзлцлйцн артырылмасы мягсядиля реаэентляр дя
ялавя едилир.

Мисселйар мящлуллар ашаьыдакы тялабатлары юдямялидир:

1. мящлул мцхтялиф шяраитдя нефти йахшы сыхышдырмалы, йахуд су

вя нефтля йахшы гарышмалыдыр. Сулашмыш лайларда йахшы олар ки,
мящлул анъаг нефти сыхышдырмаг хассясиня малик олмагла, су иля
гаршмасыын, гуйудиби зонанын ишлянмясиндя ися нефт (истисмар
гуйуларында) вя су иля гарыша билсин (су вуран гуйуларда);

2. мясамяли мцщитдя чюкмцш парафин, асфалтен, гатран вя с.-и юзцндя

щялл едя билсин. Якс щалда галыг нефтин сыхышдырлымасы
еффектли ола билмяз.;

3. мящлул бир фазалы юзлц вязиййятдя галмалыдыр.

4. Мисселйар мящлулун нефти сыхышдырабилмя габилиййятинин ясас

эюстяриъиси онун юзлцлцйцдцр. Лазыми юзлцлйцн йарадылмасы иля
онун лайда щярякятинин идаря едилмяси мцмкцндцр.

Нефтвермя ямсалынын термик цсулла артырылмасы

Гейд етмяк лазымдыр ки, сыхышдырма цсулларында йцксяк нефтвермя

ямсалы ялдя едилмясиня бахмайараг, бязян практикада нефтин су иля
сыхышдырылмасы просесинин тятбиги эеоложи, техноложи, игтисади вя с.
сябябдян мцмкцн олмур. Буна ясас етибариля, нефти йцксяк юзлцлцйя малик
олан гейри-биръинсли лайларда тясадцф едилир. Диэяр тяряфдян, истяр
сулашмыш вя истярся дя енержиси тцкянмиш йатагларда галыг нефтин
чыхарлымасы мясяляси дя лайа су вурмагла там щялл олуна билмяз.

Бу бахымдан лайа термик цсулларла тясир едиб, нефтвермянин артырылмасы

щазырда перспектив сайылыр. Бу цсулдан щазырда тякъя ишлянян
йатагларын дейил, бюйцк мигдарда галыг нефти олан тцкянмиш йатаглдарын
нефтвермя ямсалынын артырылмасында да истифадя едилир.

Термик цсулларын тятбигиндя ясас мягсяд лайда температурун артырлымасы

иля нефтин юзлцлцйцнцн кяскин азалмасы вя сцрятин артмасындан
ибартядир. Бундан башга, йцксяк температурла ялагядар олараг ялагяли су
бухарланыр, нефтин сыхышдырылмасы ися асанлашыр, гуйудиби вя
галдырыъыларда бярк щиссяъиклярин (парафин, асфалт-гатран вя с.)
чюкмяси арадан галхыр.

Nефт сянайесиндя лайлара эюстярилян термик цсуллары цч нювя бюлмяк

олар:

1. гуйудиби зонанын бухар, гыздырыъылар вя кимйяви реаксийадан

алынан истилик щесабына гыздырылмасы:
2. истилик ютцрцъцляринин (исти су, гызмыш бухар вя исти газ) даими
вя йа вахташыры лайа вурулмасы:

лайын дахилиндя щярякят едян йанма мянбяйи йарадылмасы

Гуйудиби зонанын гыздырылмасы

Гуйудиби зонанын гыздырылмасы ясас етибариля ашаьыдакы щалларда

тятбиг олунур:

1) гуйудиби зонада температур парафин-гатран щиссяъикляринин яримя

температурундан ашаьы олдугда (беля щалда гуйудиби зонада
парафин, гатран, асфалтен вя с. чюкмяси баш верир);

2) лайда нефтин юзлцлцйц чох бюйцк олуб, температурун артмасы иля

хейли азала билян нефтли йатагларда.

Гуйудиби-бязи щалларда електрик вя хцсуси газ гыздырыъылары, йер

цзяриндян вурулан майе йанаъаг иля ишляйян гыздырыъылар, исти су
дювраны йаратмагла вя кимйяви реаксийалардан алынан истилик щесабына
гыздырылыр. Гуйудиби зонанын гызмыш су бухары иля ишлямяси йухарыда
эюстярилян цсуллара нисбятян ян сямяряли сайыла биляр. Бунун цчцн
гуйунун иши бир нечя эцн сахланылыр вя лайа (1,5÷2,5) 10-5 м/сан сярфиндя
(2-15) МПа тязйиг алтында, температуру (150÷250) 0Ъ олан бухар вурулур.
Гуйу бир нечя эцн беля тясирдян сонра баьлы сахланылыр вя йенидян ишя
бурахылыр.

Бу цсулун йухарыда эюстярилянляря нисбятян цстцнлцйц ондан ибарятдир

ки, йцксяк истилик тутумуна малик бухарын лайа дахилолма зонасы бюйцк
олур вя тязйиг алтында мясамяли мцщитин чатларына вя каналларына дахил
олараг онлары чюкмцш гатран, асфалтен вя с.-дян азад едир, нефтин
юзлцлцйцнц азалдыр вя нятиъядя сцзцлмя эюстяриъяляри хейли
йахшылашыр.

Гейд етмяк лазымдыр ки, гуйудиби зонанын гыздырылмасы тядбиринин

еффективлийини азалдан бязи щадисяляр дя мейдана чыха биляр. Мясялян,
температурун артмасы, газын нефтдя дойма тязйигини артырдыьындан,
нефтдян газ айрылмаьа башлайараг нефтин фаза кечириъилийини азалда
биляр. Су бухары, лайа дахил олдугъа температурун азалан йерляриндя
конденсат шякилиндя майейя чеврилдийиндян, истисмар вахты гуйуларын
щасилатынын сулашмасы баш верир. Кечириъилийин артмасы иля ялагядар
олан сцзцлмя сцрятинин артмасы щесабына гуйуйа лайдан гум эялмяйя
башлайыр. Демяли, гуйудибиня тясир етмяздян яввял обйектин дцзэцн
сечилмяси ясас мясяляляриндян биридир.

Лайын дахилиндя йанма йаратма цсулу

Бу цсулун мяьзини лайда нефтин алышдырылмасы, сонра онун йанмасынын

вя лай цзря щярякятинин бярпа едилмяси тяшкил едир.

Мялумдур ки, нефт вя онун йерляшдийи сцхурлара кюзярмя дяряъяси бюйцк

олан йанаъаг мянбяйи кими бахмаг олар. Гуйудиби зонада нефтин
алышдырылыб йанмасы цчцн електрик гыздырыъыларындан, кимйяви
реаэентлярдян вя с. истифадя едилир. Гуйудиби зонада йанма сярщяди
алындыгдан сонра термокимйяви реаксийаны давам етдирмяк вя йанма
сярщядинин щярякяти цчцн лайа мцяййян мигдар оксидляшдириъи (щава,
оксиэен-щава вя йа тяркибиндя оксиэен олан газ гарышыглары вя с.) вурулур

Бу щалда лайдакы нефтин бир щиссяси (15%-я гядяри) йаныр вя айрылмаьы

истилик щесабына нефт лайда сыхшыдрылыр. Лайдахили йанмада ики:
щярякят истигамятиндя вя щярякятин яксиня цсулдан истифадя едилир.
Биринъи цсулда лайын йандырылмасы вя оксидляшдириъилярин верилмяси
ейни бир гуйуда апарылыр. Бу заман оксидляшдириъи сели вя йанманын
сярщяди бир истигамятдя-истисмар гуйуларына тяряф щярякят едир.
Икинъи цсулда ися лайын йандырылымасы вя оксидляшдириъинин
верилмяси айры-айры гуйуларда апарылыр. Беля ки, йандырыъы гуйуларын
дибиндя алышманы бярпа етдикдя башга гуйуларла лайа йанма сярщяди
щярякятинин якс истигамятиндя лайын нефтли вя сойуг щиссясиня
оксидляшдириъи вурулур йанмадан алынан газлар, бухар вя нефт йанмыш
зона цзря истисмар гуйусу кими ишлядилян гуйуларла йер цзяриня
чыхарылыр.

III-Sяклиндя просесин щяр щансы бир анына уйьун йанма сащясинин

схематик гурулушу эюстярилмишдир (шяклилдя а-вуруъу гуйу; б-истисмар
гуйусу; в-гыздырыъы гурьу; г-щаванын верилмяси; ф-йанма мящсулун, йяни
нефт вя газын чыхарылмасы). Йанма арасы чох олмайан 2 зонасында баш
вермякля вурулан щаванын тясириндян истисмар гуйуларына доьру эедир.
Мядян мялуматларына эюря онун щяркят сцряти 0,0305¸1,07×10-5 м/сан,
температуру ися 370-650 0Ъ олур. Йанма сярщядинин архасында йанмыш
зона (1) алыныр.

Йанма сащяси гаршысында бухарланма вя коксямяляэялмя зонасы (3) олур.

Бу зонада нефтин вя ялагяли лай суйунун бухарланмасы баш верир. 3
зонасындан габаг нефт, су вя йанманын газвары мящсуллары щярякят едян 4
зонасы йараныр. 5 зонасында нефтин вя су бухарынын майеляшмяси баш
верир; бунун нятиъясиндя исти су вя йцнэцл карбощидроэен арагаты
йараныр. Бунлардан габагда температуру лай температуруна бярабяр вя
нефтля доймасы чох олан сащя (6), ондан габагда ися илк лай шяраитиня
уйьун нефтли сащя йерляшир. Беляликля, дахили йанма иля нефтин
чыхарылмасында бир чох амиллярин тясириндян нефтвермя ямсалы арытр.
Мясялян, йцнэцл карбощидроэенлярин щялледиъи ролуну ойнамасы, нефтин
юзлцлцйцнцн азалмасы; исти су иля сыхышдырылма; сцхурун вя майенин
термик эенишлянмяси; сементляйиъи маддялярин щялл олмасы нятиъясиндя
кечириъилик вя мясамялийин артмасы; вя с. карбон газы ямяля эялмяси,
онун су вя нефтдя щялл олмасы нятиъясиндя онларын щярякят сцрятинин
артмасы; нефтин аьыр щиссяляринин керекинг вя пиролизи нятиъясиндя
лайдан чыхан карбощидроэенлярин артмасы вя с. щесабына цмуми
нефтвермя ямсалы артыр.

Беляликля, лайда йанма йаратмагла нефтин сыхышдырлымасы-йухарыда

адлары чякилян вя нефтвермяни артыран цсулларла апарылыр.

Дахилийнама йаратдыгда ашаьыдакы материал баланс тянлийини йазмаг

олар.

В0=Вн+Вк+Вг

Бурада, В0-илк вязиййятдя лайдакы нефтин щяъми; Вн -просесин

нятиъясиндя алынан нефтин мигдары; Вк -йанан нефтин мигдары (кокс
галыьы); Вг - ямяля эялмиш карбощидроэен газынын мигдары.

Онда нефтвермя ямсалыны беля щесабламаг олар:

Sk-мясамяли мцщитдя галан коксун щяъм щиссясидир

So-илк нефтин мигдарына еквивалентлик щесабланмыш мясамялярин

карбощидроэенля доймасы
So-илк нефтля дойма ямсалы; gk- галыг коксун чякисинин сцхурун чяксиня
нисбяти; Ps- сцхурун сыхлыьы; м-мясамялик ямсалы;Pn - илк нефтин
сыхлыьы Р-галыг коксун ващид чяксининя уйьун щаванын хцсуси сярфи; qr;
qm -алышмыш газын вя илк нефтин истиликтюрятмя гaбилиййяти.

Йанма ъябщяси лайы там ящатя едя билмядийиндян, бцтцн лай цчцн
нефтвермя ямсалы (h) ящатяетмя ямсалындан асылыр.

ВЫ.15 шяклиндя тяърцбя йолу иля тапылмыш нефтвермя ямсалынын нефтин

юзлцлйцндян асылылг яйриляри эюстярилмишдир. Шякилдя 1 яйриси
дахили йанма щесабына сыхышдырмайа; 2 яйриси ися (90% сулашмайа
уйьун ) нефтин су иля сыхышдырылмасына уйьун щал цчцн
чыхарылмышдыр.

Эюрцндцйц кими, дахили йанма йартамагла лайларын ишлянмяси, нефтин су

иля сыхышдырылмасы режиминдян чох еффектлидир. Бу цсул юзлцлцйц чох
олан нефт йатаглары цчцн дща ялверишлидир.

Лайда йанма йартамагла истисмар цсулу бир чох йатагларда (Хадыъаннефт,

Зыбза, Павлова Гора) вя о ъцмлядян Азярбайъанда Балаханы-Сабунчу-
Рамана йатаьынын Хорасаны сащясиндя тятбиг олунмушдур.

6.

ГУЙУДИБИ ЗОНАНЫН СЯТЩИ-АКТИВ МАДДЯЛЯРЛЯ

(САМ) ИШЛЯНМЯСИ.
Сятщи-актив маддяляр (САМ), бир чох физики-кимйяви вя еляъя дя
техноложи хассяляря малик олуб, фазалар сярщяддиндя сятщи эярилмяни
азалдыр вя мцсбят адсорбсийайа сябяб олур. САМ-ын чох аз мигдарда (0,1-
0,5% ялавя едилмяси, фазалар сярщяддиндя мономолекулйар тябягянин
йаранмасы вя бярк системлярин сятщинин щидрофилляшмяси вя йа
щидрофоблашмасы иля ялагядар олараг щетероэен системлярин
стабилляшмяси вя йа коагулйасийасына сябяб олур.
САМ ясасян карбощидроэенлярдян алынан цзви маддялярдир.
Спиртляр, цзви туршулар вя онларын гяляви дузлары (сабун вя синтетик йаь
явязедиъиляри, йуйуъу васитяляр), гатран, асфалтен вя с. сятщи актив
маддяляря аиддир.
Гуйудиби зонанын ишлянмяси цчцн истифадя олунан мящлуллара
ялавя едилян САМ тямас сятиндя сятщи эярилмяни азалдыр, лайа дахилолма
сцрятини артырыр, гудрон вя емулсийаларын ямяляэялмясинин гаршысыны
алыр, еляъя дя, реаксийа сцрятини азалдыр. Бязи САМ коррозийа
инщибиторларынын мцдафия тясирини эцъляндирир вя юзляри инщибитор
хцсусиййятляриня малик олур.
САМ-ын сечилмяси критерийасы - онларын сямяряси, майа дяйяри,
эятирилмя имканлары вя с-дир.
Лайларын гуйудиби зоналарынын САМ-ла ишлянилмяси -
гуйуларынын боьулмасы заманы лайа кечян суйун кянар едилмяси,
гуйудибинин йуйулмасы, мящсулдар лайын ачылмасы, гуйуларын
мянимсянилмясинин сцрятляндирилмяси, мящсулдарлыьын артырылмасы,
еляъя дя лай суларынын ахынларынын селектив тяърид едилмяси мягсядиля
щяйата кечирилир.
Гуйудиби зонанын ишлянилмяси цчцн САМ-ын сулу мящлулу вя
нефтля гарышыьы тятбиг олунур.
Мясамяли мцщитдя САМ-ын тясир механизми-нефт-су, нефт-газ, су-
газ, су-мясамяли каналларын сятщи сярщяддиндя сятщи эярилмянин
азалдылмасындан ибарятдир: Нятиъядя, нефт вя мясамяли мцщитдя су
дамъысынын юлчцсц бир нечя дяфя азалыр вя лайдан кянарлашдырылма
просеси сямяряли вя кичик хярълярля олур.
Сятщи эярилмянин азалмасындан башга, бязи САМ сцхурда мясамяли
каналларын сятщини щидрофоблашдырыр, йяни мясамяли каналларын су
иля исланмасыны писляшдирир. Бу, мясамяли каналларын сятщ тябягясндя
САМ-ын мящлулдан адсорбсийасына эюря баш верир. Бу заман назик су
тябягяси бярк сятщдян гопараг айрылыр вя кичик дамъылара чевриляряк
гуйудиби зонасындан нефт ахыны васитясиля чыхарылыр. Беля ишлянилмя
нятиъясиндя сцхурун нефтя эюря фаза кечириъилийи артыр, суйа эюря фаза
кечириъилийи ися азалыр, йяни гуйуларын нефт щасилаты артыр, су
щасилаты ися азалыр. Чох щалларда газма просесиндя лайларын ачылмасы
заманы гуйудиби зонайа вя лайа кечмиш эил щиссяъикляри вя шламдан
тянзимлянмяси цчцн лайын капилйар щопма (ЛКЩ) еффектиндян истифадя
едилир.
ЛКЩ цсулунун мащиййяти белядир: гуйудиби зонайа тязйиг алтында
САМ-ын сулу мящлулу вурулур вя статик шяраитдя капилйар щопма
просесинин баша чатмасы цчцн мцяййян гядяр эюзлянилир. Эюзлямя
мцддяти, САМ-ын нювц, мящсулдар лайы тяшкил едян даь сцхурларынын
адсорбсийа габилиййяти вя коллекторларын нювцндян асылыдыр. ЛКЩ
просесинин лайищяляндирилмяси лай вя гуйу щаггында бцтцн
мялуматларын топланмасы щалында мцмкцндцр. Просес ися щяр бир обйект
цчцн фярди план ясасында апарылыр.
САМ-ын бцтцн сулу мящлуллары, мцяййян щидро- вя термодинамик
шяраитлярдя «нефт суда» вя йа «су-нефтдя» нювлц емулсийаларын ямяля
эялмясиня сябяб олур. Нятиъядя гуйудиби зонада сцзцлмя мцгавимяти
артыр. Емулсийанын билаваситя гуйудиби зонасында ямяля эялмясинин
гаршысы алынмалыдыр. Дайаныглы емулсийанын ямяляэялмясинин
гаршысынын алынмасынын зярури шярти су фазасынын туршулуьунун
артырылмасыдыр. Бу САМ мящлулуна дуз туршусунун ялавя едилмяси иля
ялдя олунур. Туршулашмыш САМ, емулсийа глобулларынын солват
тябягяляринин даьылмасына вя онларын коалессенсийасына сябяб оур.
Туршуларла тямасда олан бязи нефтляр, хусусиля дя тяркибиндя
гатран, асфалтен ая диэяр аьыр карбощидроэенляр олан нефтляр мцяййян
мигдарда гудронун ямяляэялмясиня сябяб олур. Гудрон, сцхурларын
сятщиня йапышараг мясамяляри азалдыр вя туршу иля реаксийайа мане
олур. Гудронун кичик дамъылары емулсийанын йаранмасына вя онун
дайаныглыьынын артмасына сябяб ола биляр. Гудрон ямяляэялмясинин
гаршысынын алынмасы цчцн нефтдя щялл олунан САМ вя йа
деемулсасийаедиъи хассяляря малик САМ ялавя едилмяси лазымдыр.
 Гуйудиби зонанын САМ мящлуллары иля ишлянилмяси
технолоэийасы дуз туршусу иля ишлянилмя технолоэийасына аналожидир:
гуйуйа насос -компрессор борулары васитяси иля САМ мящлулу вурулур вя
САМ лайа су вя йа нефтля сыхышдырылыр. Лайын галынлыьы, сцхурларын
хассяляри вя САМ-ын нювцндян асылы олараг ишлянмя зонасынын радиусу
0,5-2м гябул едилир.
Бу шяртя ясасян мящлулун щяъми, ишлянилян интервалын щяр 1м
галынлыьы цчцн 0,8-2м3 эютцрцлцр. Ишчи САМ-ын гатылыьы 0,5-5% гябул
едилир. САМ лайа басылдыгдан 2-3 эцн сонра гуйу мянимсянилир вя
истисмара верилир.
Щазырда Азярбайъан нефт мядянляриндя ионоэен (сулфанол,
сулфатнатриум дузлары, азолйат, катарпин вя с) вя гейри-ионоэен (ОП-4,
ОП-10-ин оксиетилляшмиш препаратлары) кими САМ тятбиг едилир.
7.

Layların karbohidrogen veriminin qaz vurmaqla artırılması üsulları.Karbon iki oksid qazının tətbiqi.Su-qaz
qarışığı ilə təsir.Yatağa tsikliki təsir.

Суда щялл олмуш вя йа майе шяклиндя лайа вурулан карбон газы нефт,
сцхур вя суйун физики-кимйяви хассяляриня тясир эюстяряряк нефтвермя
ямсалыны артырыр. Бу щалда лай системинин сцзцлмя эюстяриъиляри
йахшылашыр.

Суйун тяркибиндя олан дузлар ЪО2-нин суда щялл олмасыны зяифлядир.

Суда щялл олан ЪО2-нин мигдары артдыгъа, карбонлашмыш суйун
юзлцлцйц артыр.

CО2-нин суда CО2-нин суда Карбонлашмыш суйун юзлцлцйц,

дойма тязйиги, мигдары, % МПа×сан
МПа
10,0 МПа 15,0 МПа

0 0,0 1,00 1,00

0,7 0,9 1,107 1,108

1,6 2,1 1,185 1,188

2,8 3,7 1,215 1,220

4,9 5,6 1,265 1,272

Йцксяк тязйиглярдя нефт, ЪО2 газы вя йа карбонлашмыш су иля тямасда олдугда ЪО2 газынын
нефтдя щялл олмасы баш верир. Нефт ЪО2 газыны юзцндя щялл етдикдя онун хцсуси чякиси
артыр, юзлцлцйц ися азалыр

CО2-нин нефтдя CО2-нин нефтдя Нефтин дойма

мигдары,% щялл олмасы, мг/г тязйиги, МПа

0,0 - 9,1

3,55 19 11,3

6,8 37 13,4

10,9 62 15,8

15,5 92 18,3

20,0 126 20,7

Щялл олмуш ЪО2-нин тясириндян нефтин щяъми эенишлянмиш вя нефт-су

сярщядиндя сятщи эярилмянин азалмасы баш верир. Нефтин щяъминин
артмасы онун молекулйар вя хцсуси чякисиндян асылыдыр.

лайын нефтвермя ямсалынын артырлмасы мягсядиля лайа йа майе шяклиндя

карбон газы, йа да карбонлашмыш су вурулур. Бунун нятиъясиндя карбон
газынын нефтдя, газ карбощидроэенляринин ися майе ЪО2-дя щялл олмасы
баш верир. Бу просесин тясириндян нефтин юзлцлцйц азалыр, щяъми артыр,
нефт-су сярщядиндя сятщи эярилмя азалыр вя гиймяти артыр.

Мцяййян олунмушдур ки, сыхышдырылан нефтля майе ЪО2 арасында ЪО2 вя

йцнэцл карбощидроэен гарышыглы арагаты йараныр.

Йцнэцл карбощидроэенли гарышглы арагатынын йаранмасы, ЪО2 газынын

нефтдя щялл олмасыны мящдудлашдырараг, нефтдя илк щалда ЪО2 газынын
дисперсляшмяси, ЪО2 дилляринин ямяля эялмясиня манечилик тюрятмякля,
еффектив сыхышдырма цчцн лазым олан майе шяклиндя карбонлашмыш
газын щяъминин аз эютцрцлмясиня имкан йарадыр.

Тяърцбя нятиъясиндя мцяййян олунмушдур ки, мясамяли мцщитин 4-5%-и

щяъминдя лайа вурулмуш майе карбон газы арагаты иля сыхышдырмада
нефтвермя ямсалы ади су иля сыхышдырмадакындан 50% чох олур. Карбон
газынын, лай тязйиги 5¸6 МПа вя чох, лай температуру 24-71 0Ъ олан
карбонат, эил вя гум йатагларына вурулмасы, нефтвермяни артырмаг цчцн ян
сямяряли цсулдур.

Лайа карбонлашмыш суйун вурулмасында башланьыъда ясас етибариля

сыхышдырма ъябщясиндяки суда нефтдя ЪО2 газы алмайараг бурадакы
карбонлашмыш су эениш щяъмли нефтля тямасда олур.

Бунун нятиъясиндя сыхышдырма ъябщясиндяки суда ЪО 2-нин мигдары

азалыр. Беляликля, илк ЪО2 консентрасийасыны сахлайан су, сыхышдырма
ъябщясиндян хейли эери галыр. Йухарыда дейилянлярдян беля мялум олур
ки, стабилляшмя зонасы йарандыгдан сонра нефт чох эцман тяркибиндя ЪО 2-
нин мигдары аз олан су иля сыхышдырылыр. Одур ки, сыхышдырма
ъябщясиндя ЪО2-нин билаваситя тясирини эцъляндирмяк цчцн лайа ян яввял
мцяййян щяъмдя майе шяклиндя ЪО2 газы вурулур вя йаранан арагаты
карбонлашмыш су иля сыхышдырылыр.

Карбон газы сцхурдакы калсиум карбонатлары юзцндя щялл етмякля

кечириъилийин йахшылашмасына вя нефтин сыхышдырылмасы
кинетикасына мцсбят тясир эюстярир. Сулашмыш лайлара да
карбонлашмыш су вурдугда галыг нефтин юзлцлцйцнцн азалмасы вя
щяъминин эенишлянмяси щесабына нефтин бир щиссяси чхарылыр.
Карбонлашмыш суйун мясамяляря капиллйар щопмасы ади суйа нисбятян
чох олдуьундан, капиллйар баьлы нефтин дя бир щиссяси чыхарылыр.

Сянайе мигйасында апарылан тядгигатлар ЪО2 газынын лайа вурулмасы вя

гуйудиби зонанын ишлянмясинин нефтвермя ямсалынын артырылмасында
еффективлийини сцбут едир.

Çatlı kollektorların işlənmə mexanizmi.

6.1. Çatlı kollektorlar hansı diskret sistemlərlə xarakterizə olunur? Blok-çatlı süzurun
illustrasiyası.

6.2. Çatlı-məsaməli və çatlı-qeyriməsaməli kollektorlar.

6.3. Çatlı kollektorların işlənmə mexanizmi. Fluidlərin genişlənməsi.

6.4. Süxur,neft, su, Cet –i özündə birləşdirən süxur sistemində ümumi səmərəliliyi ifadə
edən asılılıqlar.

6.5.. ∆t keçid dövrününün davamiyyətini ifadə edən asılılıq.

6.6. Çatlı kollektorların işlənmə mexanizmi. Sıxışdırma.

6.7. Çatlı kollektorların işlənməsində neftin sıxışdırma sürəti qi, neft və su hidrofildir,
bloklar hirofobdur.

6.8. “Neft-qaz” sistemində neftin sıxışdırma sürəti qi.

6.9 Çatlı kollektorların işlənmə mexanizmi. Konveksiya. Diffuziya.

6.10 Çatlı killektorlarda hasilat vaxtı baş verən müxtəlif proseslərin uyğunlaşması.

6.11 Dövrü suvurmada çatlı kollektorların işlənmə mexanizmi.

6.1 Çatlı kollektorlar hansı diskret sistemlərlə xarakterizə olunur? Blok-çatlı

süxurun illustrasiyası.

Çatlı kollektorların formalaşması da dənəciklər arası keçiriciliyə malik çöküntü

süxurlarının formalaşması kimi olmuşdur; onların bütövlüyü sonralar tektonik fəallaşma
nəticəsində pozulmuşdur. Duagenesis bilavasitə süxurun yuyulmasına, bəzən isə böyük
kahaların yaranmasına gətirib çıxaran kalsit kimi mineralların çöküntüsünə səbəb olan
çatlar sistemindən su axını ilə əlaqədardır. Dolama ərimə zonalarının (stylolites)
yaranması, çatlar əmələ gətirən tektonik gərginliklərin sıxılma komponenti ilə daha çox
bağlıdır.

3 diskret sistem vardır:

a) Çatlar sistemi;

b) Çat sistemləri daxilində açıq kanallar sistemi;

c) Stylolit (damarlar) sistemi.

Tez-tez kahaların olmasını nəzərə almaq vacibdir.

Çatlı kollektorların əksəriyyəti, sxematik olaraq çatlarla bölünmüş dağ süxurlarının

blokları şəklində göstərilə bilər (şək.1). Dağ süxurlarının matritsası (skeleti) adətən kiçik
keçiriciliyə malik olur, məsaməli süxurun sıxılmsı birbaşa onun bərkliyi və
çalxalanmaya (silkələnməyə) meylliliyi ilə əlaqədardır, onun məsaməliyi isə böyükdən
(təbaşir kimi) və çox kiçik kəmiyyətə kimi (bəzi möhkəm əhəng daşında olduğu kimi)
ölçülür.
 Kapilyar hadisələri, xüsusilə də çat sisteminin əlaqəli su ilə doyumluluğunu adətən
nəzərə almamaq olar. Sxemlər göstərir ki, molekulyar qüvvələrin təsiri altında çatların
divarlarına hopmuş su plenkasının maksimal qalınlığı 0,016 mikronu keçmir (şək.2).

Şəkil 1. Blok-çatlı süxurların ideallaşdırılmış təsviri və çat daxilində ikinci

məsaməliliyin illyustrasiyası (görüntüləri)

Şəkil 2. Tarazlıq vəziyyətində olan çatlarda neft və suyun bölünməsi

 6.2 Çatlı-məsaməli və çatlı-qeyri məsaməli kollektorlar.

Çatlı-məsaməli kollektorların, çatlı-qeyriməsaməli kollektorlardan ayrılması (şək.3):

a) Çatlı-məsaməli kollektorlar ən çox yayılmışdır: məsələn İran yataqları, Parenti
(Fransa), Rurd-əl-Baqel (Ilcızair), Ekofisk (Şimal dənizi), Spraberri (ABŞ)
yataqlarıdır. Bu kollektorlarda bütün lay nefti blokların əhatəsindədir, quyuya
axın isə çatlat toru vasitəsi ilə baş verir.
b) Çatlı-qeyriməsaməli kollektorlar əsasən karst süxurlarla özünü göstərir. Onlar
keçmiş SSRİ ərazilərində, Nadlendeldə (Macarıstan), Rospoda (İtaliya) və
Ampostedə (İspaniya) rast gəlinir.
Belə kollektorlarda bloklar keçirici deyil və nefti yoxdur: bütün neft ehtiyatı əlaqəli
kahalar sistemində yığılmışdır və burada süzülmə baş verir. Çatlı-məsaməli süxurların
klassifikasiyasını aşağıdakı faktorları nəzərə almaqla genişləndirmək olar:
А) Çat müstəvilərinin istiqamətlərinin sayını: üç ortoqonal müstəvi kollektoru kub
elementlərinə ayırır; iki müstəvi bir-birinə bitişik sütun əmələ gətirir; kollektorun
paralel müstəvilərlə kəsilişi qatlı struktur əmələ gətirir;
Б) Çatlılıq sisteminin tezliyi və müntəzəmliliyi (şək. 4): bir çox kollektorlarda iç-içə
olan qatlar keçiriciklidir və süxurun sıxlıqları tektonik gərginliklərə müxtəlif cür
reaksiya verir, nəticədə qatlaşmış və fasiləsiz çatlı laylar sistemi yaranır. İkinci üzlük
dəyişmələri lokal çatlı kollektorlar əmələ gətirir. Tektonik gərginlik qeyribircinsdir və
çatların tezliyi tektonik xüsusiyyətlərin yaxınlığından yuxarıda yerləşə bilər, məsələn,
qatlanmalar və ya sınıqlar.
Çatlı-məsaməli kollektorlar Çatlı-qeyriməsaməli kollektorlar

Şəkil 3. Çatlı-məsaməli və çatlı-qeyriməsaməli kollektorlar

 Şəkil 4. Çatlı kollektorların nümunələri

6.3 Çatlı kollektorların işlənmə mexanizmi. Fluidlərin genişlənməsi.

Neft hasilatının əsas mexanizmi, fluidin genişlənməsi, məsamə həcminin azalması,

neftin bloklardan sıxışdırılması, konveksiya və diffuziya adlanır.

Fluidin genişlənməsi.

Şək.5-də çatlı kollektorların əsas elementləri göstərilmişdir: bloklar, stilolitlər və çat

sistemləri əhatəsində kahalar, hansın ki, fluidlərin hərəkəti baş verir.

Birfazalı genişlənmədə material balansını aşağıdakı kimi yazmaq olar (işarələmədə

AİME – Amerika dağ sənayesi mühəndisləri institutu):

NCet∆P = Np (3)

Burada Cet – sistemin ümumi səmərəli sıxılması olub özündə süxurun, çatın, neftin və
suyun sıxılmasını birləşdirir.

Beləliklə, genişlənmə tam olaraq blokların və onlarda olan fluidlərin hesabına gedir.
Kanallar torunun olması onu göstərir ki, belə genişlənmə bütün bloklar üzrə bircinslidir.
Çatlı kollektorlardan neft hasilatı mexanizmi
 Şəkil 5. Çatlı kollektorların blokları

Ola bilər ki, fərz edilsin ki, lay qaz rejimi şərtlərində işləyir və bu halda bu qrafiklərin
düzxıtli başlanğıc hissəsinin ekstrapolyasiyası haqqında qərar qəbul etmək olar.
Nəticədə isə layda qazın ilkin ehtiyatı özünü doğrultmayacaq qədər yüksək olar.

6.4. Özündə süxuru, çatı, nefti və suyu, Cet birləşdirən

sistemin ümumi səmərəliliyini ifadə edən asılılıqlar
Birfazalı genişlənmədə material balansını aşağıdakı kimi yazmaq olar (işarələmədə
AİME – Amerika dağ sənayesi mühəndisləri institutu):

NCet∆P = Np (3)
burada Cet – sistemin ümumi səmərəli sıxılması olub özündə süxurun, çatın, neftin və
suyun sıxılmasını birləşdirir. 4-cü əlavədə göstərilmişdir ki,

burada, C0, Cw, Cpm, Cpf – uiyğun olaraq neftin, suyun, blokun məsamələrinin və çatın
sıxılmasıdır;
φf, φm – çatın həcmi və blokun məsaməliliyidir

Swm – başlanğıc su ilə doyumluluqdur.

Məsaməli kollektorlar üçün bu düsturu sadələşdirmək olar: φf, φm-lə müqayisədə çox
kiçikdir, Cpf və Cpm isə təqribən bərabərdirlər, onda yaza bilərik:
 6.5. ∆t keçid müddətinin davam etməsini ifadə edən asılılıq
∆t keçid rejiminin psevdaqərarlaşma rejiminin başlanmasına qədər davam etməsinin
qiymətləndirilməsi (həm də təzyiqin düşmə sürətinin blokun mərkəzində və çatın
yaxınlığında müqayisə olunur), (6)-da göstərilir:

∆t = 500a2φmµcpm/km·(c) (6)

∆t=50c olduqda tipik qiymətdir:

a – xətti ölçü (100 sm)

µ - özlülük (1 spz)

φm – blokun məsaməliliyi (0,10)

cpm – blokun məsamələrinin sıxılmasıdır (1 x 10-4 bar-1)

km – blokların keçiriciliyi (1 mD).

11.

İstilik üsulları. Neftverməni artıran istilik üsullarına lay daxili yanma, neftin
buxar ilə çıxarılması, isti suyun laylara vurulması və onların kombinasiyası
daxildir. Bu üsullardan əsasən yüksək özlülüklü neft yataqlarının işlənilməsində
istifadə olunur. İstilik üsullarının geniş tətbiqi nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki,
neftin özlülüyü temperaturdan əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır. Nefti 20-250C-dən
100-1200C-yə qədər qızdırdıqda onun özlülüyü 100-500 mPas-dən 5-20 mPas-ə
qədər azala bilər ki, bu da onun məsaməli mühitdə hərəkətini əsaslı surətdə artırır.
Lay daxili yanma üsulu. Üsulun əsası ondan ibarətdir ki, məsaməli mühitdə
olan neftin bir hissəsi yanıb onun yanmayan fraksiyasını hərəkətə gətirir. Bu
zaman neftin özlülüyü azalır və axıcılığı yüksəlir. Üsulun tətbiqi layların yatım
dərinliyi 1500-2000 m qədər olan yataqlarda əlverişlidir. Lay daxilində yanmanı
aparmaq üçün qalınlıq 2-30 m, qalıq neftlə doyma 50-60%, ilk sulaşma 40% -ə
qədər olmalıdır. Üsulun tətbiqinə mənfi təsir edən faktorlar layların çatlı və yüksək
qeyri-bircinsliliyi, qaz papağının mövcudluğu, süxurların gilliyinin çox və örtük
süxurların qalınlığının az olması və s.-dir.
Lay daxili yanma üsulu layların son neftvermə əmsalını 20%-ə qədər
artırmağa imkan verir.
Su buxarı ilə təsir üsulu. Bu üsulun mahiyyəti səthindən kiçik temperaturlu
və böyük özlülüklü (40-50 mPas) neftli laylara yüksək təzyiqlə (8-15MPa) su
buxarı vurmaqdan ibarətdir. Nəticədə laya külli miqdarda istilik enerjisi daxil olur
və onu qızdırır. Bu zaman neftin özlülüyü azalır, neftin, suyun və qazın həcmi isə
artır.
Su buxarı ilə laйa təsir etdikdə aşağıdakılara nəzərə almaq lazımdır:
Layın yatım dərinliyi 1800 m-dək, qalınlıq 10-40 m, məsaməlik 15-35%,
keçiricilik 0,1 mkm2-dan, neftlə doyumluluq isə 40-50%-dən çox olduqda daha
yüksək səmərə əldə etmək mümkündür. Bundan əlavə bu üsul işlənmənin ilkin
mərhələlərində tətbiq olunduqda daha səmərəli olur. Çünki bu mərhələdə layların
sulaşması zəif olur və onun qızdırılmasına da az istilik sərf olunur. Əgər layın
gilliliyi 10%-dən çox olarsa, bu zaman o buxarın təsiri nəticəsində şişib prosesə
əks təsir göstərə bilər.
Müəyyən olunmuşdur ki, laylara buxarın vurulması nəticəsində onların son
neftvermə əmsalını 20%-ə qədər artırmaq mümkündür.
Laylara isti su ilə təsir üsulu. Bu üsul yüksək özlülüklə və parafinlə
səciyyələnən neft yataqlarının işlənməsində daha çox istifadə olunur. Bu zaman
laya vurulan suyun temperaturu layın temperaturundan yüksək olmalıdır. Üsulun
tətbiqindən istismar obyektinin yatım dərinliyi 1500 m qədər, kollektor süxurların
keçiriciliyi 0,1 mkm2-dan böyük, məsaməlik 18%-dən, layların neftlə doyumluluğu
50%-dən çox, neftin özlülüyü 5 mPas qədər, layın qalınlığı 10-100 m olduqda
daha yüksək effekt alınır. Laylara isti suyun vurulması nəticəsində onların son
neftvermə əmsalını 4-10% artırmaq mümkündür.

ГУЙУДИБИ ЗОНАЙА ИСТИЛИКЛЯ ТЯСИР ЦСУЛУ

 Гуйудиби зонайа истиликля тясиретмянин ясас мягсяди гуйудиби
зонанын сцхурларынын мясамяляриндя чюкян вя гуйунун
мящсулдарлыьыны азалдан парафин, гатран вя асфалтен чюкцнтцляринин
яридилмяси щесабына гуйудиби зонанын кечириъилийинин
артырылмасыдыр.
Лай температуру бярк фазанын (аьыр компонентлярин) яримя
температурундан йцксяк олан йатагларда бярк фаза нефтдя щялл олмуш
щалда олур. Лай температуру бярк фазанын яримя температурундан ашаьы
дцшдцкдя, аьыр фазаларын нефтдя щялл олмасы азалыр вя онлар мясамяли
мцщитдя вя гуйудиби зонада чюкяряк мясамяляри тутур вя гуйуларын
мящсулдарлыьыны азалдыр.
Гуйудиби зонайа истиликля тясир етмя цсулунун бир сыра юзял
хцсусиййятляри вардыр ки, бунлары расионал тясиретмя цсулунун
сечилмяси заманы нязяря алмаг лазымдыр. Бу заман ашаьыдакы мясяляляри
щялл етмяк тяляб олунур:
1. Билаваситя гуйу дибиндя бир нечя йцз мин килокалори истилийин
ямяля эялмяси;
2. Гызмыш майенин бярк фазанын яримиш маддяляри иля бирликдя
чыхарылмасы;
3. Гуйудиби зонанын истиликля ишлянилмяси, статик тязйигдян
йцксяк олмайан сабит тязйигдя апарылмалыдыр.Тязйигин беля гиймяти
яримиш маддялярин лайа басылмасы имканынын йаранмасы цчцн ваъибдир.
Бу тялябляря, йалныз ишлянилмя апарылан гуйунун билаваситя
дибиндя истилийин ямяля эялмяси шяраитиндя ямял едиля биляр.
Гуйудиби зонайа истиликля тясир ясасян ашаьыдакы щалларда тятбиг
олунур:
1. Гуйудиби зонада температур парафин-гатран-асфалтен
щиссяъикляринин яримя температурундан ашаьы олдугда, йяни гуйудиби
зонада аьыр щиссяъиклярин чюкмяси олдуьу щалда;
 2. Нефтинин юзлцлцйц йцксяк олан вя температурун артмасы иля
хейли азала билян нефт йатагларында.
Гуйудиби зона ики цсул иля гыздырылыр: Гуйу дибиндя
йерляшдирилмиш гыыздырыъы иля вя гуйудиби зонайа истилик
ютцрцъцсцнцн вурулмасы иля.
Гуйудиби зона гыздырылдыьы заман температур йцксялир, парафин-
гатран-асфалтен щитссяъикляри нефтдя ярийир, нятиъядя мясамяли
мцщитин каналларынын радиусу вя демяли, кечириъилийи артыр. Мясамяли
мцщитин кечириъилийи, гуйудиби зонада температур эярэинликляри
щесабына йаранан деформасийалар нятиъясиндя чат вя йарыгларын ямяля
эялмяси щесабына артыр. Беля ки, сцхурун материалы биръинсли олмадыьы
цчцн материалын мцхтялиф компонентляри мцхтялиф еластиклик модулуна
вя истиликдян эенишлянмя ямсалына маликдир. Гыздырылма нятиъясиндя
айры-айры микроелементляр мцхтялиф дяряъядя эенишлянир вя ямяляэялян
термоструктур эярэинликляри, температур чох артмадыгда беля сцхурун
ахыъылыг щяддиндян чох ола биляр.
Температур тясири нятиъясиндя нефтин реоложи хцсусиййятляринин
дяйишмяси щесабына щасилатын интенсивляшмяси мцряккяб характеря
маликдир. Гыздырылма нятиъясиндя юзлцлцк вя башланьыъ итялямя
эярэинлийи кяскин ашаьы дцшцр вя бу заман гуйунун дебити артыр. Анъаг
бу заман нефтин юзлц-еластик хассяляри дя азалыр. Юзлц-еластик хассяляр
ахын профилинин барабяр олмасына сябяб олур.
Гуйуларын цмуми дебитляринин артмасына бахмайараг, нефтин
гызмасы нятиъясиндя юзлц-еластик хассялярин зяифлямяси ахын
профилинин бярабярлийинин позулмасына сябяб олур вя нятиъядя кичик
кечириъилийя малик лайъыглардан чыхарылан нефтин щяъми азалыр вя
гуйуларын вахтындан яввял сулашмасы баш верир.
Гуйуудиби зона вахташыры вя даими гыздырыла биляр. Гыздырылма
цчцн хцсуси електрик гыздырыъыларындан истифадя едилир. Вахташыры
гыздырылма заманы гуйуларын истисмары дайандырылыр, гуйу насослары
 ися йер сятщиня чыхарылыр. Електрикля гыздырылма просеси 3-7 эцн давам
едир. Гыздырылма дайандырылдыгдан сонра гуйу, асфалтен-парафин-гатран
компонентляринин йенидян сцхурун мясамяляриндя бяркимясиндян яввял
истисмара бурахылмалыдыр. Еля бу сябябдян дя лайларын йатым дяринлийи
1500 м-дян артыг олмамалыдыр. Бу цсул ясасян кичик юзлцлцклц нефт
йатагларында тятбиг олунур. Ялдя олунан сямяря 3-4 ай давам едир.
Гуйудиби зонанын гыздырылмасы, дебитин артырылмасындан ялавя
гуйуларын тямирлярарасы мцддятинин артмасына имкан верян бир сыра
ашаьыдакы цстцнлцкляр йарадыр:
1. Галдырылан нефтин юзлцлцйцнцн азалмасы нятиъясиндя штанглара
дцшян йцк ящямиййятли дяряъядя азалыр, бу ися, штангларын узун мцддят
гырылма олмадан ишлямясиня сябяб олур. Бундан башга манъанаг
дязэащынын редукторуна дцшян йцк нормаллашыр;
2. Лайа дцшян якс тязйигин артмасына гаршы атгы хятляринин
вахташыры гыздырылмасы зяруряти арадан галхыр.
Аздебитли гуйуларын мящсулдарлыьынын артырылмасы цчцн
гуйудиби зонанын гыздырылмасы перспектив вя йцксякеффекли цсулдур вя
онун кцтляви шякилдя тятбиг олунмасы цчцн манея йохдур.
Дяринлик гыздырыъылары ашаьыдакы тялябляри юдямялидир:
1. Конструксийасы йыьъам вя истянилян диаметрли (4-10ыы) гуйуда
йерляшдирилмяси мцмкцн олмалыдыр;
2. Йер сятщиндян ишя салма, дайандырылма, тянзимлямя вя нязарят
едилмяси имканы олунмалыдыр;
3. Истилик мящсулдарлыьы цзря эениш диапазон олмалыдыр;
4. Гуйу дибини чиркляндирян чюкцнтцляр олмамалыдыр;
5. Ендирилмя вя галдырылма ямялиййатлары асан олмалыдыр.
6. Газшякилли вя майе мцщитдя тязйиг алтында ишлямяк мцмкцн
олмалыдыр;
7. Тящлцкясиз олмалыдыр.
 Гуйудиби зонанын щяддян артыг гыздырылмасы бязян арзу олунмаз
щадисяляря эятириб чыхара биляр, беля ки, кокс ямяля эялмяси, кямяр
архасында семент щялгясинин даьылмасы, газ габаръыгларынын йаранмасы
вя гыздырыъынын ендирилиб-галдырылмасы цчцн истифадя олунан кабелин
сырадан чыхмасы баш веряр.
Бу мцлащизяляря эюря щяр бир гуйу цчцн термодинамик режим
васитясиля гуйудиби зонанын гыздырылмасы режимини мцяййян етмяк
ваъибдир. Бу режим, гуйунун эеоложи-истисмар характеристикаларындан вя
нефтин физики-кимйяви хассяляриндян асылыдыр.
Гуйудиби зонанын вахташыры гыздырылмасы заманы майе гуйу
эювдясиндя гуйуаьзына тяряф щярякят етмядийи цчцн, температур артыгъа
юзлцлцк азалдыьындан майедян гумун чюкмяси вя гум тыхаъы йаранмасы
тящлцкяси йараныр. Она эюря дя чох гумлу гуйуларда гуйудиби зонанын
вахташыры гыздырылмасы цсулунун тятбиг едилмяси мягсядяуйьун дейил.
Бу вариант майедя гумун мигдары 2-3 % олдугда йахшы нятиъя верир.
Гуйудиби зонанын даими гыздырылмасы цсулунда гуйунун истисмары
дайандырылмадыьы цчцн истилийин йайылмасы щярякят едян майенин якс
истигамятиня йюнялир. Она эюря дя ейни заманда температурун йайылма
зонасы вахташыры гыздырылмада олдуьундан аз олур, чцнки бу мцддят
ярзиндя гуйуларын истисмары дайандырылыр. Даими гыздырылма щалында
юзлцлцк чох азалдыьы цчцн гуйуларын дебити дя чох артыр.
Даими гыздырылманын нефтин юзлцлцйц 50 МПа ·С – дян чох,
парафин-гатран-асфалтенли олан вя лайын йатым дяринлийи 2500 м-дян вя
лайын галынлыьы 3 м-дян аз олмайан йатагларда апарылмасы
мягсядяуйьундур.
Гуйудиби зона йер сятщиндян вурулан майе йанаъаг иля ишляйян
гыздырыъылар, исти су вя бухар вурулмасы иля дя гыздырыла биляр.
Гуйудиби зона гызмыш су бухары иля гыздырылдыгда гуйу бир нечя эцня
дайандырылыр вя лайа (1,5 - 2,5). 10 -5 м3/сан сярфиндя, 2-15 МПа тязйиги
алтында, температуру 150 – 250 0С олан бухар вурулур. Бу заман 10-20 м
радиуслу бухар зонасы ямяля эялир. Тясирдян сонра гуйу 2-3 эцн
дайандырылыр вя сонра йенидян ишя салыныр. Тясирдян алынан сямяря 2-3
ай давам едир.
Вахташыры бухар вурулмасыны мящсулдар лайын йатым дяринлийи
1500 м-дяк, юзлцлцк 50 МПа·С -дян (лай шяраитиндя) чох олан щалда
апармаг даща мягсядяуйьундур.
Ишлянмя цчцн обйект сечилдикдя кечириъилийи олмайан таван вя
дабанын олмасы ваъибдир. Бу амил тякъя лай цзря истилик иткисинин
азалмасы цчцн дейил, щям дя мящсулдар лай цзря истилик ъябщясини
етибарлы истигамятляндирмяк цчцн лазымдыр.
Беля щоризонтларын нефтляринин юзлцлцйц адятян йцксяк олур. Яэяр
бу нефт структур-механики хассяляря малик оларса, алынан сямяря даща
йцксяк олур.
Гуйудиби зонанын гыздырылмасынын сямярясинин азалмасына
температурун артмасы заманы газын нефтдя дойма тязйигинин артмасы вя
демяли, нефтдян газын айрылмасы, йяни нефин фаза кечириъилийинин
азалмасы сябяб ола биляр. Су бухары лайа дахил олдуьу заман, температур
азалан щиссялярдя конденсат шяклиндя майейя чеврилир вя истисмар
заманы гуйуларын сулашмасы баш верир. Бухарын конденсат шяклиндя суйа
чеврилмяси нятиъясиндя бир сыра гуйуларда емулсийа ямяля эялир ки, бу да
гуйуларын нормал ишиня мянфи тясир эюстярир.
Кечириъилийин артмасы иля сцрят артдыьы цчцн лайдан гуйуйа гум
эялмяйя башлайыр.
Бундан ялавя гуйудиби зона вахташыры гыздырылдыгда нефтин
юзлцлцйц кяскин азалдыьы цчцн гумун чюкмя сцряти вя демяли щяъм
консентрасийасы артыр вя гум тыхаъынын йаранмасына сябяб олур. Она
эюря дя гуйудиби зонайа тясир етмяздян яввял тясир обйектинин
сечилмясиня диггят вермяк ваъиб мясялядир.
 ГУЙУДИБИ ЗОНАНЫН ФИЗИКИ САЩЯЛЯРЛЯ ИШЛЯНМЯСИ
Щазырда мясамяли мцщитдя тсиклик щидродинамики вя истилик
щяйаъанланмаларынын йарадылмасыны нязярдя тутан цсулларлар эениш
истифадя олунур. Физики сащялярин сявиййясинин тсиклик дяйишмяси
мясамяли мцщитдя йорулма щадисяляринин ямяля эялмяси вя инкишафына
эятириб чыхарыр. Бунун нятиъясиндя сцхур массивиндя йарыгларын ямяля
эялмяси,ейни заманда лай майеляринин, хцсусиля дя тяркибиндя чох
мигдарда гатран, асфалтен, парафин компонентляри олан гейри-нйутон
нефтляринин сцзцлмя характеристикаларына ящямиййятли дяряъядя тясир
мцшащидя олунур. Мцяййян едилмишдир ки, гейри-нйутон майели системдя
йарадылан дойма тязйигиндян чох изафи тязйиг мцяййян замандан сонра
щяр щансы сабит гиймятя гядяр азалыр. Бир нечя тсикл йцклянмядян сонра
изафи тязйиг замана эюря сабит олур. Бу цсулла ишлянилян майенин
юзлцлцйц илкин гиймятдян бир тяртиб ашаьы олур. Мцяййян олунмуш
еффект гуйудиби зонанын тязйигля ишлянилмяси (барометрик ишлянилмя)
адланыр.
АДНА, «Нефт йатагларынын ишлянмяси вя истисмары» кафедрасында
академик А.Х.Мирзяъанзадянин рящбярлийи алтында апарылан тядгигатлар
эюстярир ки, гейри-нйутон майеляр тязйиг сащяси иля щяртяряфли
сыхылдыгда нйутон майеляриня чеврилир. Системин структуруна мцхтялиф
модификасийалы тязйиг иля ишлянмяляр(статик тязйигля ишлянмя, пилляли
вя импулс-тсикллик тязйигля ишлянмя) иля тясир нятиъясиндя мцяййян
олмушдур ки, импулс-тсиклик тязйигля ишлянмя даща сямярялидир.
Гуйудиби зонайа тязйиг сащяси васитясиля тясиря ясасланан «тязйигля
ишлянилмя еффекти» кечмиш ССРИ-нин,о ъцмлядян Азярбайъанын нефт
районларында аьыр гейри-нйутон нефт щасил олунан гуйуларда кифайят
гядяр эениш апробасийа олунмушдур. Нефтлярин реоложи хассяляринин
физики сащяляр васитясиля тянзимлянмяси вя майелярин реофизики
хассяляриня дяйишян тязйиг васитясиля тясир мясяляляри барядя апарылан
тядгигатлар, майелярин барометрик дяйишикликляри ясасында
реотехнолоэийанын лайищяляндирилмясиня тякан вермишдир.
Тязйиг сащясинин йарадылмасына ясасланан «шок» цсулу васитясиля
дя гуйуларын мящсулдарлыьыны артырмаг олур.Бу цсулун мащиййяти ондан
ибарятдир ки, гуйудибиндя тязйиг мцмкцн олан минимум гиймятя гядяр
кяскин ашаьы салыныр вя сонрадан тязйиг лай тязйигиня гядяр артырылыр.
Бу заман гуйудиби зона орайа йыьылан газдан тямизлянир. Беля ки, тязйиг
ашаьы салынан заман гуйудиби зонанын сцхурларынын сятщиндя
топланмыш газ гуйу эювдясиня дахил олур вя гуйу аьзына галхан майе
ахыны иля апарылыр. Галан газ ися тязйиг артырылдыьы заман бир гядяр
сыхылыр вя тязйиг артырылдыгъа нефтдя щялл олуб, мясамяли мцщитин
нефтля дойма дяряъясини артырыр, йяни нефтя эюря фаза кечириъилийи
артыр. Нятиъядя ейни тязйигляр фяргиндя чыхарылан нефтин мигдары
артыр. Апарылан щидродинамик щесабламалар эюстярир ки, газын йенидян
айрылыб нефтя эюря фаза кечириъилийини азалтмасына бир нечя ил
лазымдыр.
Нефтгаз йатагларынын ишлянмяси вя истисмарында чохсайлы
мцряккябляшмялярля баьлы олан техноложи просеслярин идаря олунмасы,
базар игтисадиййатынын мцасир тяляблярини вя истисмар обйектляринин
фяалиййятинин сямярясинин артырылмасына йюнялян еколожи
тящлцкясизлийи нязяря алан енержи вя ресурслара гянаятедиъи йени
технолоэийаларын ахтарышы вя йарадылмасыны тяляб едир. Проблемин
актуаллыьы ящямиййятли дяряъядя капитал гойулушу вя ъари хяръляр тяляб
едян техноложи нефтгазчыхарма ямялиййатларынын апарылмасында юзцнц
эюстярир.
Бу, физики сащялярин, о ъцмлядян магнит сащясинин тятбиги
ясасында нефтли, газлы обйектляря йени тясир цсулларынын
йарадылмасыны шяртляндирир. Магнит сащясинин тятбиги гейри
таразлыглы техноложи просеслярин тянзимлянмяси вя идаря едилмясини
щяйата кечирмяйя имкан верир.
 АДНА-нын «Нефт йатагларынын ишлянмяси вя истисмары»
кафедрасында апарылан лабараторийа тядгигатлары нятиъясиндя ашаьыдакы
технолоэийалар йарадылмыш вя истещсалатда тятбиг олунмушдур:
-вуруъу гуйуларын гябулетмя габилиййятинин артырылмасы;
-щасилат гуйуларынын дебитляринин артырылмасы;
-карбощидроэенлярин щярякяти заманы щидрат ямяляэялмянин
гаршысынын алынмасы;
-гуйуларын газылмасы заманы газма кямяринин тутулмасынын
гаршысынын алынмасы вя с.
Гуйудиби зонайа магнит сащяси иля тясир дя бюйцк сямяря верир.
Мясялян, вуруъу гуйулара фасилясиз олараг магнитляшдирилмиш суйун
вурулмасы нятиъясиндя гуйунун гябулетмя габилиййяти тяхминян 15-20%
артыр. Гябулетмя габилиййятинин артмасы бир чох амиллярдян асылы олур:
магнит сащясинин эярэинлийи, магнитляшдирилмиш суйун вурулма сцряти,
мясамяли мцщитин тяркиби, вурулан майенин хассяляри, галыг
нефтлядойманын гиймяти вя с.
Лабораторийа вя мядян тяърцбяляринин нятиъяляри эюстярир ки, лайа
магнитля ишлянилмиш су вурулдугда, гябулетмя профили бярабярляшир,
гуйудиби зона тясир иля даща чох ящатя олунур. Гуйудибиня
магнитляшдирилмиш су иля тясир заманы ян чох сямяря эилли вя кичик
кечириъилийи олан карбонатлы коллекторларда алыныр.
Мялумдур ки, сцхурларын тяркибиндя олан эил щиссяъикляри су иля
тямасда шишир. Нятиъядя кечириъилик азалыр вя сцзцлмяйя бюйцк
мцгавимят йараныр. Мцяййян едилмишдир ки, эилин шишмяси осмотик
характер дашыйараг яксяр щалларда мясамялярдяки мящлул вя онунла
тямасда олан суйун тяркибиндяки дузларын консентрасийалары фярги
нятиъясиндя баш верир.
Эилин шишмясинин интенсивлийи мясамялярдяки суйун кимйяви
тяркиби, дузун консентрасийасы, сцхурун минераложи вя гранулометрик
хцсусиййятляри, дяйишян ионларын тяркиби, лайын гурулушу, онун дахили
 ялагясинин характери, сцхурун су иля тямас шяраитиндян асылыдыр.
Магнитляшдирилмиш су вурулдугда суйун сятщи эярилмяси артараг эилин
шишмясиня мцгавимят эюстярилир вя кечириъилик бярпа олунур.
Суйа магнит сащяси иля тясир етдикдя онун физики-кимйяви
хассяляри дяйишир, мясялян:
1. Коагулйасийа, йяни суда олан асылы бярк ъисимлярин бирляшмяси
просесинин суряти артыр;
2. Суйун бухарланма сцряти артдыьы цчцн, дуз кристаллары гуйунун
диварларында дейил, щяъм бойунъа ямяля эялир;
3. Магнитля ишлянилмиш суйун ислатма габилиййяти азалыр;
4. Адсорбисйа артыр;
5. Дузларын вя газларын суда щялл олмасы артыр.
Гуйудиби зонанын ишлянмяси цчцн тятбиг олунаъаг хлорид туршусу
вурулмамышдан яввял сабит магнит сащясиндя йерляшдирилярся,
ишлянмянин сямяряси бир нечя дяфя артыр. Ейниля, вуруъу вя щасилат
гуйуларына натриум фосфатын магнитляшдирилмиш сулу мящлулуну
вурдугда гябулетмя габилиййяти вя щасилат артыр.
Гейд етмяк лазымдыр ки, физики сащялярин тятбиги иля
щидратямяляэялмяйя гаршы да мцбаризя апармаг мцмкцндцр.
Щидратямяляэялмяйя гаршы эениш тятбиг олунан ян сямяряли
реаэентлярдян бири метанолдур. Анъаг бу реаэент юлкямиздя истещсал
едилмир вя онун тятбиги еколожи саьламлыг бахымындан йол верилмяз
олдуьу цчцн бу эцн Азярбайъан нефт сянайесиндя щидратямяляэялмяйя
гаршы мцбаризя апармаг цчцн изопропанол тяклиф едилмишдир.
Изопропанолун тятбиг едилмяси дя игтисади бахымдан ялверишли дейилдир.
Беля ки, онун бир тонунун гиймяти 700 АБШ доллары сявиййясиндядир.
Физики сащялярин тятбиг едилмяси ися кимйяви реаэентлярин
сярфини азалтмагла бярабяр, щидратямяляэялмяйя гаршы тясирли тятбиг
васитясидир.
 Магнит сащяляринин гуйу аьзында вя гуйу дибиндя тятбиг едилмяси
нятиъясиндя щасилатын артырылмасы мцмкцндцр.

11

Prognoz Nəticəlяrinin Təhlili

İşimizin ikinci hissəsində, fenomenoloji modellərin tətbiqi, apardığımız

əməliyyatlar nəticəsində, istifadə etdiğyimiz hər model üçün əldə etdiyimiz
nəticələri bir arada göstərməklə bu modellerin proqnozlarının bir-biriylə olan
əlaqəsini daha yaxşı başa düşməyimiz mümkün olacaqdır.

Cədvəl 3.1 də sırayla modellər və onların proqnoz nəticələrində əldə

edilən maksimum ehtiyat (reserves) miqdarı göstərilmiştir. Bununla birlikdə hər
modelin, R2 , dispersiya, Teyl kriteriyası qiymətləri verilmişdir. Ayrıca faktiki
göstəricələrdən əldə etdiyimiz ehtiyat qiyməti ilə, hər model üçün, proqnozlar
nəticəsində əldə etdiyimiz ehtiyat miqdarları fərqi də göstərilmişdir.

Maksimal olaraq çıxarılabilən neftin miqdarı ilə bağlı olaraq etdiyimiz

proqnozların nəticələri aşağıdakı cədvəl 3.1 də göstərilmişdir.

Cədvəlimizə baxdıqda; modellərin ehtiyat proqnozunun nəticələrinin bir-birinə

kifayət qədər yaxın olduğu, bir-birlərindən çox miqdarda uzaq olmadıkları
görülür. R2 qiymətlərinə baxdıqda ən yüksək qiymətə

Fenomenoloji modellяrin prognoz göstəriciləri Gomperts ve Kolmogorov

modellərinin, ən kiçik qiymətə isə Logistic Exponential modelin sahib olduğu
görülür. Ən yüksək dispersiyaya sahib olan model Barenblatt-Kapitsa modelidir.
Ən kiçik dispersiya isə Hubbert modeline aiddir. Modellərin Teyl kriteriyaları
müqayisələrinə baxdıqda isə ən yüksək qiymətin sahibi MMF modeldir. Ən
kiçik qiymətə isə Logistic Exponential modelin sahib olduğu göstərilmişdir.
 3.35. Fenomenoloji modellərin proqnoz göstəriciləri

Cədvəl 3.1
Teyl Faktiki-
# Modelin Adı Reserves R2 Dispersiya
Kriteriyası Proqnoz
Fərqi, mln
ton
1 Exponential 4013 0,9994 88,961 0, 155 1529

2 Power 4162 0,9997 82,537 0, 126 1678

3 Logistic Exponential 4192 0,9991 59,362 0, 103 1708

4 Logistic Power 4130 0,9999 84,081 0, 146 1646

5 Barenblatt-Kapitsa 4064 0,9992 94,798 0, 119 1580

6 Gomperts 4188 0,9999 64,159 0, 111 1704

7 Kolmogorov 4091 0,9999 73,897 0, 128 1607

8 Hubbert 4162 0,9994 56,592 0, 165 1678

9 Morgan-Mercer- 4178 0,9992 92,008 0, 173 1694

Flodin
10 Power-Power 4058 0,9996 81,384 0,152 1574

11 Exponential-Power 4097 0,9994 87,591 0,182 1613

4192 4188
4200 4178
4162 4162
4130
N eft H a sıla tı, m ln to n

4150
4091 4097
4100 4064 4058

4050
4013

4000

3950

3900

Exponential Pow er Logistic Exponential Logistic Pow er

Barenblatt-Kapitsa Gompertz Kolmogorov Hubbert
Morgan-Mercer-Flodin Pow er-Pow er Exponential-Pow er

Şəkil 3.1
 Qrafikimizə baxdıqda modellərin arasındakə fərqlənmə göstərilmişdir.
Qrafik 3.1-ə baxdıqda maksimum çıxarılabilən ehtiyat miqdarı üçün proqnozun
ən yüksək qiymətinin 4192 milyon ton ilə Logistic exponential modelə aid
olduğu görülür və bu qiyməti Fortis yatağının indiyə qədər istismar olunmuş və
çıxarılmış neft miqdarı olan 2483 milyon tondan fərqi cədvəl 3.1-də göstərildiyi
kimi 1708 milyon tondur. Ən aşağı qiyməti olan is 4013 milyon ton ilə
Exponential modelə aiddir və bu qiymətin faktiki qiymətdən fərqi 1529 milyon
tondur. Bu da bizə proqnozların nəticəsində ortaya çıxan maksimal neft
miqdarının təqribən 4050 milyon ton ilə 4200 milyon ton arasında ola biləcəyini
göstərir. Bu qiymət isə bizi hal-hazırda qalıq neft miqdarının 1500 milyon ton ilə
1700 milyon ton arasında ola biləcəyinin nəticəsinə gəlməyimizə imkan verir.

Cədvəl 3.2-də isə yenə sırayla modellər və onların proqnoz nəticələrindən

əldə edilən , əgər yatağın işlənmə vəziyyəti dəyişdirilmədiyi halda nə qədər
neft istismar olabiləcəyi, yəni qalıq neft miqdarı göstərilmişdir. Modellərin, R2,
dispersiya, Teyl kriteriyası qiymətləri verilmişdir. Ayrıca faktiki göstəricilərdən
əldə etdiyimiz ehtiyat qiyməti ilə, hər model üçün proqnozlar nəticəsində əldə
etdiyimiz ehtiyat miqdarları fərqi də ifadə edilmişdir.

Yatağın işlənmə vəziyyətinin dəyişdirilməməsi, yəni indiki vəziyyətinin,

işlənmə şəraitinin dəyişdirilməməsi nəticəsində istismarın qalıq neft miqdarı
üçün olan proqnozu ilə bağlı olaraq apardığımız hesablamaların nəticələri
aşağıdakə cədvəl 3.2-də aydın şəkildə yazılmışdır.

Fenomenoloji modellərin proqnoz göstəriciləri

Cədvəl 3.2
Modelin Adı Qalıq neft R2 Dispersiya Teyl Faktiki-Proqnoz
# miqdarı Kriteriyası Fərqi, mln ton
1 Exponential 2602 0,9993 42,498 0, 31 118

2 Power 2626 0,9995 40,620 0, 29 143

3 Logistic 2606 0,9993 43,506 0, 31 122

Exponential
4 Logistic Power 2704 0,9994 41,277 0, 30 220

5 Barenblatt- 2672 0,9994 39,421 0, 28 189

Kapitsa
6 Gomperts 2613 0,9993 42,994 0, 31 129

7 Kolmogorov 2697 0,9993 43,932 0, 32 213

8 Hubbert 2614 0,9995 44,729 0, 35 130

9 Morgan-Mercer- 2674 0,9997 45,116 0, 32 190

Flodin
10 Power-Power 2604 0,9993 44,174 0,31 121

11 Exponential- 2575 0,9992 43,927 0,34 91

Power
Cədvəlimizdə modellərin ehtiyat proqnozu nəticələrinin bir-biri ilə olan
yaxınlıq dərəcəsi cədvəl 3.2-dən görülür. R2 qiymətlərinə baxdıqda ən yüksək
qiymətə Morgan-Mercer-Flodin modeli sahibdir. Ən kiçik dispersiyaya sahib olan
model Barenblatt-Kapitsa modelidir. Ən yüksək dispersiya isə MMF modeline
aiddir. Modellərin Teyl kriteriyaları müqayisələrinə baxdıqda isə ən yüksək
qiymətin sahibi Hubbert modelidir. Ən kiçik qiymətə isə Barenblatt-Kapitsa
modelin sahib olduğu göstərilmişdir. Burada diqqət edilməsi vacib olan isə, bu
qiymətlərin bir-birindən çox da böyük fərqlə fərqlənməməsidir.

Fenomenoloji modellяrin proqnoz göstəriciləri

2720 2704
2697
2700 2674
2672
N eft H asılatı, m ln to n

2680
2660
2640 2626
2613 2614
2602 2606 2604
2620
2600 2575
2580
2560
2540
2520
2500

Exponential Pow er Logistic Exponential Logistic Pow er

Barenblatt-Kapitsa Gompertz Kolmogorov Hubbert
Morgan-Mercer-Flodin Pow er-Pow er Exponential-Pow er
 Şəkil 3.2

Şəkil 3.2-də göründüyü kimi modellərin arasındakı fərqlənmə

göstərilmişdir. Əgər yatağın işlənmə vəziyyəti dəyişdirilmədiyini fərz etsək,
işlənmə şəraitinin eynilə davam etdiyi qəbul edilsə, onda qalıq neft miqdarı
üçün, proqnozun ən yüksək qiymətinin 2704 milyon ton ilə Logistic Power
modelinə aid olduğu görüləcək və bu qiyməti Fortis yatağının indiyə qədər
istismar olunmuş və çıxartılmış neft miqdarı olan 2483 milyon tondan fərqi
cədvəl 3.2-də göstərildiyi kimi 220 milyon tondur. Яn ашаьы olan qiymət isя
2575 milyon ton ilя Exponential-Power modelя aiддir vя bu dяйяrin faktiki
dяйяrdяn fяrqi 92 milyon tondur. Bu da bizя proqnozların nəticəsindя ortaya
çıxan, maksimal neft miqdarının təqribi olaraq 2600 milyon ton ilя 2700 milyon
ton arasında olabilяcяйini vя 100 milyon tonluk bir dяйиşmə intervalında
olduğunu göstярmяkdяdir. Bu da bizi hal-hazırda, əgər yatağın işlənmə
vəziyətinin dəyişməməsi vəziyyətində qalıq neft miqdarının 120 miyon ton ilə
220 milyon ton arasında olabiləcəyi nəticəsinə gəlməyimizə şərait yaradır.
 3.36. TEYL KRİTERİYASININ TƏTBİQİ İLE QUYULARIN İŞİNİN TEXNOLOJİ
GÖSTƏRİCİLƏRİNİN RƏQSLƏRİNİN ANALİZİ

Sistemin tarazlığının pozulmasına getirib çıxaran təsir dissipativ adlanan

qaydaya salınmış strukturun öz başına əmələ gəlməsinə gətirib çıxarmağa
qadirdir.Əgər təsirin mənbəyi təcrid olunmuş sistemin daxilində yerləşirsə,onda
dissipativ struktur özünə yalnız yerli genişmiqyaslı tərpənişi əks etdirir və vaxt
keçdikce qəti surətdə yox olmalıdır.Əgər təsir sistemə xaricdən daxil olursa onda
dissipativ struktur mövcud ola bilər.

Neftin ,suyun ve mayenin debitinin miqdarı özünde layin vəziyyəti ve

hərəkət tərzi barədə məlumat daşıyır. Quyuların işinin texnoloji göstəricileri
dəyişən proseslərin xususiyyətlərinin analizi lay quyuları sisteminin
vəziyyətinin dəyişilməsini xüsusi hidrodinamik araşdırma olmadan erkən təyin
etməyə imkan verir. Və quyuların iş rejiminin hazırlanma prosesinin veziyyetinin
qaydaya salmaq üçün vaxtında tənzim etməni həyata keçirir.Özünü təşkil etmə
və qaydaya salma dərəcəsini aşağıdakı formaya malik olan Teyla kriteriyasının
dəyişilməsi ilə qiymətləndirmək olar.

(1)

Burada Qf(t) faktiki qiymət Qc(t) orta qiymətdir.

Bu üsulun mahiyyəti bundan ibarətdir: Ti (i=1.2.3.4.5.6….m) anlarinda Qi

ölçülərinin olduğu güman edilir.Bu qiymətlərdə k noqtələri seçilir və həmin an
üçün Teyla kriteriyalari müeyyen olunur.Buna misal olaraq Fortis yatağinda neftin
və qazin quyular uzrə debitinin dinamikasina baxilib.

Geoloji mədən məlumatlarinin analizi göstərir ki baxilan asılılıqlar rəqsi

xarakter daşıyır və müxtəlif zaman intervallarında onların dəyişməsi müşahidə
olunur.
 Yuxarıda göstərilən metodika ilə neftin və qazın debiti üzrə Teyla
kriteriyasının istismarın müxtəlif dövrlərində baxılan zaman üçün quyular, quyu
qrupları və bütün Fortis yatağı üçün qiyməti tapılıb.2.2 və2.3 cədvəllərindən
göründüyü kimi quyular, quyu qrupları və bütünlükdə Fortis yatağı üçün neft
üzrə Teyla kriteriyasının işləmənin III periodundakı qiymətləri II perioddakı
qiymətləri üstələyir. Bu onu göstərir ki, yatağın işlənmə II periodunda neftin
çıxarılmasında özünü təşkil etmə prosesi müşahidə olunur ki, bundan başqa
sulaşma prosesi də öz başlanğıcını götürür.İşləmənin III mərhələsində isə
sulaşma intensivləşir və nəticədə özünütəşkiletmə prosesi pozulur, buna uyğun
olaraq, neft çıxarılması azalır.

Analizin nəticələrini daha dəqiqləşdirmək üçün analoji olaraq Teyla

kriteriyasının qiyməti tapılır. Göründüyü kimi Teyla kriteriyasının suda qiyməti
işlənmənin III dövründə II dövrə nəzərən azalır. Bu onu göstərir ki, neft üzrə
işlənmənin III dövründə özünütəşkiletmənin pozulması, baxılan göstəricinin
böyüməsi və stabilləşməsinə gətirib çıxarır ki, bu da lay sisteminin vəziyyətinin
diaqnozunu verməyə və sulaşma ilə bağlı keçid prosesinin vaxtını müəyyən
etməyə imkan verir. Alınanın təsdiq olunması üçün neftin və suyun debitlərinin
paylanmasının düzgünlüyü dərəcəsini tapmağa imkan verən Cini əmsalının
qiymətinin dəyişməsi analiz olunub (bax cədvəl 1, 2 ). Verilən məlumatlardan
göründüyü kimi neft üzrə Cini əmsalını II dövrə nisbətən işlənmənin III
dövründə artır. Neft üzrə bu əmsalın kiçik qiymətləri ondan xəbər verir ki, II
dövrdə neftin debitinin quyular üzrə paylanması yoxdur və neft çıxarılması
müəyyən qaydada olur. İşlənmənin III dövründə isə qaydalı vəziyyətdən
qaydasız vəziyyətə keçməsi prosesi müşahidə olunur. Su üzrə Cini əmsalının
qiyməti işləmənin III dövründə azalır. Bu neftin məhsuldarlığını aşağı salan su
üzrə özünütəşkiletmə prosesi olduğunu təsdiq edir.

Verilən yaxınlaşma lay sisteminin vəziyyətini təyin etməyə və bütöv

quyularda, həmçinin onların hər hansı bir hissəsində vaxtında neft çıxaran
quyuların işlənməsinin texnoloji rejimlərinin qaydaya salınması yolu ilə
 neftçıxarma prosesinin idarəsi üzrə qərar qəbul etməyə imkan verən keçid
dövrələrini təyin etməyə imkan verir.

Cədvəl 1

Quyular üzrə neft və suyun Teyla kriteriyası üzrə qiyməti.

İşlənmənin mərhələləri

İkinci Üçüncü
nömrəsi

Neft Su Neft Su

Cini Teyl Cini Teyl Cini Teyl Cini Teyl

Quyunun

əmsalı əmsalı əmsalı əmsalı

əmsalı əmsalı əmsalı əmsalı

34А 0,03 0,02 0,17 0,16 0,08 0,07 0,09 0,08

31В 0,07 0,06 0,27 0,26 0,11 0,10 0,18 0,17

32С 0,06 0,05 0,14 0,12 0,23 0,19 0,11 0,09

53D 0,04 0,03 0,16 0,15 0,18 0,17 0,12 0,13

Cədvəl 2

Yataq üzrə neft və suyun Teyla kriteriyası üzrə qiyməti.

Platforma İşlənmənin mərhələləri

II III

Neft Su Neft Su

Cini Teyl Cini Teyl Cini Teyl Cini Teyl

əmsalı əmsalı əmsalı əmsalı
əmsalı əmsalı əmsalı əmsalı

А 0,08 0,07 0,19 0,16 0,21 0,19 0,03 0,08

В 0,06 0,05 0,17 0,15 0,19 0,09 LJV[2_ 0,07

 С 0,07 0,06 0,14 0,12 0,12 0,11 0,04 0,08

D 0,08 0,07 0,10 0,12 0,10 0,11 0,08 0,11

Fortis 0,03 0,02 0,09 0,08 0,18 0,10 0,02 0,03

yatağı
 MODELLƏRİN NÖVLƏRİ

Neft-qaz-çıxarmada prosseslərin öyrənilməsi zamanı elə bir vəziyyət

meydana çıxa bilər ki, bu zaman müəyyən olunmuş məlum sinifdən ən yaxşı
modelini seçmək lazımdır. Bu zaman, artım prossesi ayrılıq da yığılmada əldə
olunmuş əyrilər, aşağıdakı model görünüşündə olur

; (1)

Modelin seçilməsi və onun əmsalının müəyyən olunmasının

mettodlarından biri eyniləşdirmə üsuludur və bu üsul asılıdır: fərz edək ki, X və
Y arasında müəyyən olunmuş asılılıq var. Fərz edək ki, onlar bir-birndən xətti
asılıdırlar. Verilimiş X və Y-i müəyyən edib qrafikdə qeyd etsək, müəyyən
etmək olar ki, X və Y- arasındakı asılılıq xətti asıllığa yaxındır və həmçinin
müəyyən edə bilərik ki, seçdiyimiz model uyğundur yoxsa yox.

13.14.15.16.17.18.

Yatağa təsir üsullarının və tətbiq zamanının seçilməsinin geoloji-fiziki və texnoloji

aspektləri.

Son bir neçə ildə geofiziki üsullarla neftvermə əmsalının artırılması inkişaf etdirilmişdir. Bu
üsulun bazar payı digər üsullarla müqayisədə aşağıdır, lakin bu üsulun bazar payı günü gündən
devamlı olaraq artır.

Neftvermə əmsalının fiziki metodlarla artırılması üsulunda məhsuldar laya təsir zamanı
kimyəvi məhlulların əvəzinə fiziki ( və ya geofiziki ) sahələr istifadə olunur. Bu sahələrin təbiəti
fərqli ola bilər. Bu sahələrin təbiəti elektromaqnit sahəsindən tutmuş akustik sahələrə qədər
dəyişir.

Son illərdə müxtəlif neftvermə əmsalının artırılması üsullarının texnoloiyası inkişaf etdirilib.
Onların arasında aşağıdakı texnologiyaları misal göstərmək olar, hansı ki daha çox istifadə
olunur.

 Vibrodalğa üsulu

 Volumetrik dalğa üsulu

 Elektrikli quyu üsulu

 Elektrohidravliki üsul

 Ultrasonik üsul

3.1 Vibrodalğa üsulu

Vibrodalğa üsulu mancanaq dəzgahı tərəfindən sumpa xüsusi layner və boru vasitəsilə
müqavimət göstərilir. Elastik dalğalar avadanlıq tərəfindən yaradılır, məhsuldar layın müəyyən
bir intervalında çoxalır və təkcə işlənən quyuya yox 2-2.5 km radiusunda bütün quyu şəbəkəsinə
əhəmiyyətli dərəcədə öz təsirini göstərir. Aşağı-tezlikli elastik dalğalar məhsuldar layda nisbətən
aşağı təzyiqli formasiyaları yaradır və bu da layın süzülmə xarakterınə yaxşı təsir göstərir.

Bu texnologiyanın tətbiqi üçün əsas tələblər tekniki və texnoloji tələbləri müəyyə etmək və o
tələblərə cavab verməyin mümkünlüyüdür, hansı ki, neft tələlərində yerləşən parametrik
rezonansı təmin edir. Digər tələblər: ehtiyatların tükənməsi 50-70% -dən çox olmamalıdır, su
ehtiyatı 60-80% arasında olmalıdır və məhsuldar zonada ən azı bir quyu bir mancanaq dəzgahı
ilə təchiz edilməlidir. Bütün bu sadalanan şərtlər bu vibrodalğa üsulunun istifadəsinin müəyyən
bir məhdudlaşdırılmış hallarda mümkün olmasına gətirib çıxarır. Metodun müvəffəqiyyətlilik
dərəcəsi təxminən 75% -dir və orta istehsal artımı 20-30%-dir.

3.2 Volumetrik dalğa üsulu

Monoxromatik vibrasiya neft sahəsinin üzərində yerləşən xüsusi avadanlıq üçün istifadə
olunur. Bu vıbrasiyalar yersəthindən başlamış məhsuldar qata qədər hərəkət episentırından
(mərkəzində) 1.5-5 km məsafədə olan zonada fərqli konusda inkişaf edir. Bu texnologiya layın
su ehtiyatının 70 %-dən çox olmadığı quyularda neftçıxarmanın müxtəlif mərhələlərində istifadə
olunur.

Bu texnologiyanın əsas mahiyyəti neft yataqlarına həcmi təsirlə bağlıdır. İstehsalın

intensivləşdirilməsi bir sıra amillərdən ibarətdir: neftin özlülüyünün və laypın keçiriciliyinin
dəyişilməsindən, boş fəzada neftin süxurlardan graviti ayrılmasının sürətlənməsi,makro çatların
çoxalması, neftin süxurların məsaməli ölü zonalarda qazlar tərəfindən qazsızlaşdırılması, neft
stünlarının inkişafına su vasitəsilə nail olmaq. Bu faktorların hər biri və ya onların birlikdə
kombinasiyası müxtəlif geoloji və texnoloji şəraitlərdə əlavə neftin çıxarılmasını asanlaşdırır.

Volumetrik dalğalar üçün adətən 8-18 Hz tezliyi olan titrəmələri yaradan vibratorlardan
istifadə olunur. Bir sahədə vibrasiya mənbələrinin sayı istənilən əhatə dairəsinə görə seçilir. Bu
metoddan istifadə məhsuldar layın heterogenliyinə təsirinin artırılmasına, suyun miqdarının
azaldılması, məhsuldar layda olan neftin fiziki və ki, məhsuldar layda olan neftin fiziki və
kimyəvi tərkibinin yaxşılaşmasına gətirib çıxarır. Bu texnologiyadan müxtəlif neft yataqlarında
istifadə olunur. Müvəffəqiyyətlik dərəcəsi təxminən 75.6 % olur. Neft hasilatı orta hesabla 33.5
% artır.

3.3 Elektrikli quyu üsulu

Bu metod istismar olunmuş neftin tərkibindəki suyun azaldılması, istismar quyusunun

işlənməsinin bərpası və injeksiya quyusunun xüsusiyyətləri üçün nəzərdə tutulmuşdur.

Bu texnologiya hər iki klasssik və karbonatlı məhsuldar laylarda müvafiq olaraq dərinlikləri
2000 m və 3000 m olmaqla istifadə olunur. Adətən su ehtiyatı 40-85 % olan və gündəlik maye
istismarı 10-85 m3 olan quyularda daha yaxşı effekt verir.

Bu texnologiya elektrik impulslarının məhsuldar laydan keçərkən diametri nisbətən az olan

kapilyarlarda özündən enerji buraxmasına əsaslanır. Məhsuldar laya buraxılan enerjinin miqdarı
müəyyən bir məhdud qiymətdən artıq olduqda, məsaməli süxurların strukturunda dəyişikliklər və
filtrasiya axınlarının məkan strukturlarında axın müşahidə olunur. Nəticədə böyük ölşülü
çöküntülər məhv edilir, ikiqat elektrik təbəqələri çəkilmir, səth gərginliyi dəyişdirilir və su
ehtiyatı azalır.

Ümumiyyətlə, metod müxtəlif elektrik əlaqələri ilə həyata keçirilə bilər. Ən çox rast gəlinən
iki quyu bağlantısıdır. Enerji mənbəyi aşağı bir addımlı və ya yüksək gərginlikli transformator
olan dizel generatorudur. Güc qaynağının çıxışı bir bipolar cərəyan nəbzidir. O güc
kabellərindən iki quyudan ibarət olan metal fitinqlər vasitəsilə təmin edilir. Merodun quyuya
təsir müddəti 20-30 saatdır.

Tədqiqatçılar istehsalın orta hesabla 2,5 dəfə artırıla biləcəyini və maye içərisində suyun
həcminin əhəmiyyətli dərəcədə azaldılmasının mümkünlüyünü iddia edirlər.

3.4 Elektrohidravliki üsul

Əgər məhlulun içərisində iki elektrod arasında elektrod boşalması baş verərsə, bu proses
məhsuldar layda yüksək keçiriciliyə malik süxurların yaranmasına gətirib çıxarır. Sonradan o
genişlənir və çökən aşağı temperaturlu plazma yuvaqlar əmələ gətirir. Onun çökməsi şok
dalğaları və kompressiya dalğalarının formalaşmasına gətirib çıxarır. Şok dalğası, 0,3 × 10-6 s-
dən çox olmayaraq yayılma zamanı kolmatantları dağıdır.

Elektrohidravliki sahəni yaratmaq üçün lazım olan cihaz yerüstü və quyudibi olmaqla 2
hissədən ibarətdir və bu hissələri birləşdirmək üçün karotaj kabelindən istifadə olunur. Cihazın
quyudibi zonası yükləmə qurğusundan, kondensatorlardan və boşaldıcıdan ibarətdir. Cihazın
quyudibi hissəsi quyunun perforasiya zonasına endirilir və orada yüksək gərginlikli pluslar
yaratmağa başlayır. Nəticədə rezervuarın keçiriciliyi əhəmiyyətli dərəcədə artır və nəhayət ki,
neftvermə əmsalının 2-4 dəfə çoxaldılmasına nail olunur. Bütün bu yuxarıda sadalanan
proseslərə sərf olunan müddət təxminən 6 saatdan 12 saata qədər olur və müvəffəqiyyyətlilik
dərəcəsi 85-90 % arasında dəyişir.

3.5 Ultrasonik üsul

Məhsuldar layın akustik dalğalarla işlənməsi, xüsusilə də ultrasonik metod müasir dövrdə
istər nəzəzri cəhətdən, istərsə də praktiki cəhətdən məhsuldar layın neftvermə əmsalının fiziki
metodlarla artırılması üsulları içində ən inkişaf etmiş və müasir metod sayılır. Neft quyusunda
ölü nöqtələri ultrasəsdən istifadə etməklə canlandırmağın 2 yolu mövcuddur, onlar müvafiq
olaraq bunlardır: (a) Məhsuldar layda olan məsaməli süxurlardan gələn neft axınının artırılması
(b) nasosların nefti laydan yer səthinə daha rahat vurması üçün neftin özlülüyünün nisbətən aşağı
salınması metodu.

Bu metodda neft quyularını canlandırmaq üçün səs dalğalarından istifadə olunur.Bu səs
dalğalarına ultrasəs dalğalarından ( bəzən ona seysmik səs dalğaları da deyilir) daha çox səs
dalğalarına malik olan sonik səs dalğaları və eşidilə bilən səs dalğaları daxildir. Ən qədim
patentlərdən biri 1939-cu ildə çıxarılmışdır. Bunun arxasında dayanan teoriya bu adları yuxarıda
sadalanan dalğa uzunluqları məhsuldar layda yerləşən məsaməli süxurlardan keçdikdə bu səs
dalğaları yüksək harmonik dalğalara ( ultrasonik dalğalara) çevriləcəkdir və bu da yerüstü nazik
qatın pozulmasına, neft damcılarının vibrasiya nəticəsində birləşməsinə, tələlərdə yerləşən neft
damcılarının kapilyarlarda həyəcanlanmasına (aktivləşməsinə) gətirib çıxaracaqdır. Ultrasəs
dalğalarının kapilyarlarda olan tələlərdəki neftə təsiri aşkar edilmişdir.

Ən son yerinə yetirilən tədqiqatlar nəticəsində praktiki cəhətdən sübut olunmuşdur ki, birbaşa
neft quyularında aparılmış eksperimentlər, hansı ki bir mənalı olaraq neft quyularında ultrasonik
dalğaların quyudibinə təsiri qəbul olunmuş prosesdir.

Məhsuldar layda neftvermə əmsalının artırılması üsulunda istifadə olunan cihazın quyu
lüləsinin perforasiya zonasında olan hissəsi 2 hissədən ibarətdir: yuxarıda yerləşən yerüstü
generator və quyu dibi ultrasonik cihaz, hansı ki quyudibi zonadan informasiya əldə etmək üçün
endirilmiş elektrik karotaj kabelinə birləşdirilmişdir.

Neft quyularının perforasiya zonasının işlənməai üçün quyudibi alətdən istifadə olunur.
Quyunun parametrlərindən asılı olaraq müxtəlif quyudibi alətlər istifadə oluna bilər. Bu cihazlar
radiasiya yayan səthlər vasitəsilə şüa buraxma prosesinə əsaslanır. Bu tip alətlərin işləmə tezliyi
17-25 kHz; gücü 5 ilə 10 kV arasında dəyişir.

Qısa quyudibi cihazın diametri 42-44 mm-dir. Bu cihaz standart kabeldən istifadə etməklə
quyunun məhsuldar qat olan hissəsində yerləşdirilə bilər. Bu cihazdan nasos dayandırıldıqda və
yaxud quyuda əsəslı və cari təmir işləri aparılan zaman da quyudibinin işlənilməsi üçün istifadə
etmək mümkündür. Bu avadanlıq quyuya 5.000 m-ə qədərdərinlikdə əməliyyatlar aparmaq üçün
quyuya endirilir. Məhsuldar layın neftvermə əmsalını artırmaq üçün işlənmə zonası geofiziki
tədqiqatlar nəticəsində əldə olunan məlumatlara (məsələn, axın profilinə) əsaslanaraq müəyyən
edilir və alət təxminən 1 m dəqiqliklə quyudibi zonada yerləşdirilə bilər. Onun hərəkət
mexanizmi və istiqaməti Mullakaev tərəfindən təsvir edilmişdir.

Başqa tip quyudibi alətin diametri 102 mm-dir. Bu avadanlıq quyudibi zonada endirildiyi
yerdə daimi olaaraq saxlanıla bilər və gün ərzində vaxtaşırı olaraq dəyişdirilə bilər. Alət quyu
lüləsinə endirilmiş boruların üzərində yerləşdirilir. Bu tip cihazlar ağır çəkili və yüksək özlüllüyə
malik neftləri çıxartmaq üçün nəzərdə tutulmuş qyuyların işlənməsi zamanı istifadə olunur. Buna
səbəb belə quyularda quyu lüləsində daha çox tıxaclar yaranır və daha tez-tez ultrasonik
dalğalarla təmizləməyə ehtiyac vardır. Güc sentrafuqa nasoslarında istifadə olunan kabellərlə
təchiz olunur və quyuya endirilmə prosesi dağalı nasoslarda olduğu kimidir.

Hər iki növ ultrasonik dalğalar buraxan quyudibi alətlər eyni cür fiziki təsirlərə malikdir.
Yüksək enerjili elektrosonik dalğalar yüksək sürətə malik olan hissəciklər yaradır. kolmatanlar
və asfaltten-parafinik çöküntülər yüksək möhkəmliyə malik süxurlar və ya məsaməli hissəciklər
tərəfindən sıxışdırılır; ikinci olaraq, neftin tərkibində olan intermalekulyar qüvvələrin yox
edilməsi vasitəsilə neftin özlülüyünün aşağı salınmasıdır ki, bu da məhsuldar laydakı məhlulun
hərəkət qabiliyyətinin çoxalmasına gətirib çıxarır. Bu iki növ dalğalar araasındakı əsas fərq
proseslərə sərf olunan zaman və onların gücüdür.

Neft sənayesində quyular tipinə görə təsnif edilir. Məsələn, Sibirdə olanlar yerli olaraq
bölünür.

 AB rezervuarı ( keçiricilik 20mD və daha yüksək, layda olan süxurlardakı məsaməliyin

15% -i və daha yuxarı)
 BC rezervuarı ( keçiricilik 20mD və daha az, layda olan süxurların məsaməliyinin 15 %-i
və daha az)

Məhsuldar qatın ultrasonik dalğalarla işlənməsi AB rezervuarında daha effektli nəticə

göstərir.

Bütün bu analizlərin nəticəsi göstərir ki, məhsuldar layda yerləşən məhlulun ultrasonik
dalğalarla işlənməsi daha effektiv təsir göstərir və flüidin tərkibində olan suyun miqdarının
azalmasına gətirib çıxarır. Aydın görünən təsiri 3 ay davam edir, lakin bundan sonra orta
gündəlik neft hasilatı quyudibinin ultrasonik dalğalarla işlənməsindən əvvəlki neftvermə əmsalı
ilə müqayisədə təxminən 2-3 dəfə artıq olur və ultrasəs dalğalarının yatağa təsiri 1 ilə qədər
dəvam edir. Ultrasonik dalğaların 30 neft quyusuna təsirinin parametrik göstəriciləri aşağıdakı
cədvəldə göstərilmişdir.
Cədvəl 4: Məhsuldar qatı ultrasonik dalğalarla işlənmiş 30 quyunun orta parametrik
göstəriciləri

Parametrlər İşlənmədən İşlənmədən

əvvəl sonra

1.Neft quyularının orta axın sürəti, ton/gün 3.17 7.62

2.Neft quyularının sulaşması, % 49.5 36.6

3.Neft quyularının neftvermə əmsalı, 0.12 0.25

Cədvəl 4 bizə neft quyularının ultrasonik dalğalarla işləndikdən sonra hasilatının 2.4 dəfə
artdığını göstərir və cədvələ əsasən orta neftvermə əmsalı təxminən 2 dəfə artmışdır. Məhsuldar
layın sulaşması layın ultrasonik dalğalarla işlənməsindən sonra 26 % azalmışdır və bu da
ultrasonik dalğaların müxtəlif növ parametrlərə malik laylarda selektivlik xassəsinin
göstəricisidir. Neft quyularının gündəlik hasilatında artım 4.45 ton olur.

Bu ədədlər Qərb Sibirdə eyni tip quyularda istifadə edilən digər intensifikasiya metodları ilə
əldə edilənlərlə müqayisə edilə bilər. Məsəslən hidravlik yarılmadan sonra neftvermə əmsalının
orta qiymət artımı 6.1 ton/gün olur. Perforasiyadan sonra ( neft quyusun məhsuldar qat olan
hissələrində borulardan yeni deşiklərin açılması) və HCL turşusu ilə işlənilmədən sonra
neftvermə əmsalı 2-3 ton/ gün olur. Bununla belə neft quyularında məhsuldar qatın ultrasonik
dalğalarla işlənməsinin iqtisadi cəhətdən dəyəri digər neftvermə əmsalını artırmaq üçün istifadə
olunan üsullardan aşağı olmaqla təqribən 8.200 avro, müqayisə üçün qeyd edək ki, məhsuldar
qatın HCl turşusu ( 20 m3) ilə işlənməsinin maliyyə dəyəri 12.400 avro, hidravlik yarılma
vasitəsilə təsir olunma isə daha baha 22.350 avroya başa gəlir və bu da ultrasonik üsulla
işlənmənin daha üstün olduğunun göstəricisidir.
 4.Neftvermə əmsalının artırılması üçün qabaqcıl texnoloiyalardan istifadə

Yuxarıda göstərilən məhsuldar layda neftvermə əmsalının artırılması metodlarının bütün bu

sadalanan üstünlüklərinə baxmayaraq, elmi qurumlar və servis şirkətləri neft hasilatının
gücləndirilməsinin inkişafında yeni istiqamətlər axtarırlar. Birincisi onlar yuxarıda adları
sadalanan nefvermə əmsalının artırılması üsullarını birləşdirməklə sinergetik effektlər yaratmaq
və enerji istehlakını azaltmaq üçün cəhdlər göstərməyə başladılar. Yuxarıda təsvir olunan
metodlar kimyəvi metodların və termokimyəvi üsulların tətbiqi layın hidravlik yarılmas inkişaf
etdirilmişdir. Başqa bir maraqlı metod reaktiv hidrovibro partlayışdır.

Bu texnologiya vibro reaktiv cihaz, hansı ki, kolmantları yüksək təzyiq altında turşular və
kimyəvi reagentlər vurmaqla dağıdılar. Məhsuldar laylarda neftvermə əmsalının artırılması üçün
istifadə olunan cihazlar amplitudası 2.0 və 10.0 Mpa ( meqapaskal) arasında dəyişən təzyiq
impulsları yaradır.

Bu texnologiya bi cəhdə çoxlu sayda təsiretmə qabiliyyətinə malikdir. Bir dövrdən sonra
tullantılar və köhnə reagentlər qazma nasosu vasitəsilə quyudan çıxarılır və yerüstü avadanlıq
dəyişdirilmədən və avadanlıq işə salınmadan başlana bilər. Hər bir yeni dövrədə emal radiusu
artar, çünki reaktivlərin yeni hissəsi növbəti qata təsir göstərir

\ Bu cihaz aşağı keçiriciliyə malik yüksək gilli süxurlara malik məhsuldar laylarda netvermə
əmsalının artırılması üçün nəzərdə tutulmuşdur. Lakin bu metoddan orta və yüksək keçiriciliyə
malik məhsuldar layların neftverməəmsalını artırmaq üçün istifadə olunur, o quyularda ki, qazma
və quyunun birinci işlənmə dövründə süzülmə dərəcəsi əhəmiyyətli dərəcədə aşağı olur.
 Tətqiqatçılar iddia edirlər ki, məhsuldar layın bir dəfə işlənməsindən sonra neftvermə əmsalı
2.3-5.9 dəfə artır. Bununla bele bu üsulun çatışmayan cəhətləri də mövcuddur. Ümumiyyətlə
inteqrə olunmuş üsullar həmin üsulların çatışmayan cəhətləri ilə eynidir.

Kimyəvi reagentlər ilə çökmə yalnız klassik rezervuar qumlarında tətbiq oluna bilər, həmin
quyuda iki dəfə istifadə edilə bilməz. Termokimyəvi metod çox enerji sərf edilən metoddur.
Reaktiv hidrosezi vibro partlayışının təsiri müvəqqəti olur, çünki quyu perforasiya zonasının
təmizlənməsi kolmatantın daha da formalaşmasına yönəldilməklə əldə edilir və ikinci
komutasiya zonası yaradılır. Beləliklə, bütün bu kompleks metodlar enerji istehlakı və əmək
xərclərinin azalmasına gətirib çıxara bilməz. Bundan əlavə, metodlar ekoloji baxımdan
təhlükəsizdir.

Son zamanlarda ultrasəs üsulu və kimyəvi metodun üstünlüklərini birləşdirən yeni neftvermə
əmsalının artırılması metodu - sonokimyəvi müalicə işlənib hazırlanmışdır. Əməliyyat təxminən
2 gün davam etdiyi üçün, nisbətən ucuzdur və iqtisadi cəhətdən aşağı əmək xərclərinə malikdir.
Metod ətraf mühitə daha az təsir göstərir.

Bu texnologiyanın tətbiqi üçün lazım olan avadanlıqlar neftvermə əmsalının artırılması üçün
istifadə olunan ultrasəs dalğalar buraxan cihazlar ilə eynidir. Kimyəvi-səs dalğaları ilə neftvermə
əmsalının artırılması üsulunun tətbiqi ilə işlənməsi zamanı quyudibi avadanlıqlar sprey çubuğu
vasitəsilə quyu lüləsinin perforasiya zonasına endirilir. Ultrasonik alətin bu kimyəvi maddələrlə
birlikdə istifadə edilməsinin əsas üstünlüyü sonokapilyar təsiri nəticəsində WPZ ətrafındakı
bölgəyə kimyəvi maddələrin daha çox nüfuzuna nail olmaqdır.

İstismar və injeksiya quyularını müxtəlif növ çöküntülərdən təmizləmək məqsədilə ən çox

istifadə olunan kimyəvi reagentlərə tərkibinə quyu kəmərini və müxtəlif metal hissələrini
karroziayadan qorumaq üçün inhibatorlar və səthi aktiv maddələr əlavə olunan turşulardan ( 5-20
% HCI, hidroflor turşusu HF, H2SO4 və s. ) istifadə olunur. Bununla belə layın neftvermə
əmsalının artırılması məqsədilə turşu vurma üsulunun bəzi çatışmazlıqları da mövcuddur və
onlar aşağıda göstərilmişdir.

 Bu metod quyunun və quyu lüləsində yerləşən avadanlıqların istismar müddətini aşağı

salır
 Bu metodun istifadəsi zamanı işçi heyyətin həyat və sağlamlığının qorunması üçün
tədbirlər görülməsi tələb olunur.
 Bütün avadanlıqlar işləndikdən sonra su ilə təmizlənməlidir.
 Bu metodun istifadəsi ətraf mühit üçün zərərlidir.

Yuxarıda sadalanan səbəblərə görə ətraf mühit üçün daha təhlükəsiz bir metodun yaradılması
zərurəti ortaya çıxdı və bu istiqamətdə işlər görüldü. Bu IHN-60 və IHN-100-dən ikisi istismar
quyusunun sonokimyəvi işlənməsi üçün istifadə edilmişdir və bu səthi aktiv maddələrə və
ammonium tamponlarına əsaslanan birləşmələrdir. Hər iki işlənmə üçün 2 m3 reagentlər istifadə
olunur. Bu reagentlər məhsuldar layda müxtəlif şəraitlərdə istifadə olunur, məsələn layda
temperatur 20 və 120 °C olduqda və ya layda olan süxurların keçiriciliyi 5-500 mD arasında
olduqda və s. Bu reaentlərdən istifadə nisbətən aşağı keçiriciliyə malik quyularda daha yaxşı
effekt verir.

BC məhsuldar layında yerləşən quyularda neftvermə əmsalının artırılması üçün ultrasonik

dalğalardan istifadənin o qədər də effektiv olmadığı müəyyən edilmişdir. Belə hallarda sono
kimyəvi metoddan istifadə daha yaxşı effekt verir.

Hal-hazırda dünyada neftvermə əmsalını artırmaq üçün müxtəlif növ metodlardan istifadə
olunur. Onların çoxu 10 illərdir istifadə olunur. Onların bəziləri son bir neçe ildə inkişaf
etdirilmişdir. Yaşıl enerji resurslarına olan marağa baxmayaraq neftə olan tələbat günü gündən
artır. Bu tələb müxtəlif növ neftvermə əmsalının artırılması üsullarının daha da inkişaf
etdirilmişdir. Bununla belə bütün bu dəyişiklər nəzərə alınmalıdır. Horizontal növ quyuların son
illərdə çoxalması və ətraf mühitin təhlükəsizliyi üçün tələblərin artması neftvermə üsullarının
inkişafına olan zərurətin nə qədər çox olmasını sübut edən bir faktordur. Bu nöqtəyi nəzərdən
kombinə edilmiş neftvermə əmsalının artırılması üsulları sinergetik təsirlərə, fiziki LNA
üsullaraı və hidravlik yarılma üsulunun gələcək üçün böyük bir potensialı var.
 ЛАЙА ТЯСИРИН НЯЗЯРИ ЯСАСЛАРЫ

Тамамиля ашкардыр ки, карбощидроэен ещтийатларынын истещсалы просесинин идаряси

бизим сонрадан идаря олунан параметрляр адландырыъаьымыз мцяййян параметрляря сцни
тясирля ялагядардыр.

Флцидлярин ахынынын ясас тянлийинин цмумиляшдирилмиш шякилдя ифадяси

ашаьыдакы кимидир:

н=1 олдуьу типик олмайан (хцсуси) щалда тянлик ашаьыдакы шякилдя йазылыр:

Верилмиш ифадяляри тящлил едяк. Гуйунун Г дебити ашаьыдакы параметрлярдян

асылыдыр:
 - мцтянастблик ямсалы к;

-лай тязйиги Плай;

-гуйудиби тязйиг Пг.д.;

-флцидин сцзцлмя режимини сяъиййяляндирян гцввят эюстяриъиси, н;

-системин нцфуз етмяси (кечиъилийи) к;

-флцидин юзлцлцйц ;

-ъяряйан контуру радиусундан Рк ;

-гуйунун физики радиусундан рг;

-флцидин гуйуйа ахыны щяндясясинин дяйишмяси иля ялагядар ялавя сцзцлмя

мцгавимятляри ямсалындан Ъ;

Йухарыда садаланан параметрлярин гуйунун дебитиня тясири ейни олмаса да, онлар идаря
едиля биляндирляр.

Бцтцн йатаг бойу, ГДЗ зщцдудларында вя йа щям ГДЗ, щям дя бцтцн йатаг бойу идаря
олунмасы мцмкцн олан параметрляри нязярдян кечиряк.

Бцтцн йатаг цчцн идаря олунан параметрляря ашаьыдакылар аиддир:

-Лай тязйиги Плай;

-дренажлама сащясинин нцфуз етмяси (кечиъилийи) к;

-флцидин юзлцлцйц  ;

-ъяряйан контурунун радиусу Рк;

ГДЗ цчцн:

-мцтянасиблик ямсалы к;

-гцввят эюстяриъиси н;

-гуйудиби тязйиг Пг.д.;

-ГДЗ нцфуз етмяси (кечиъилийи) к;

-флцидин юзлцлцйц ;

-ъяряйан контурунун радиусу Рк;

- гуйунун радиусу рг ;

- Ъ ямсалы .

Бу тящлилдя фярз едилир ки, йатаьын ишлянилмясинин мцяййян шяраитляриндя лайын

галынлыьы щ параметри дяйишдийиндян вя принсипиал олараг П лай вя Пгуйудиби-ня тясир
эюстярмякля, ону идаря етмяк мцмцкцн одмасына бахмайараг, бу параметр идаря олунан параметр
дейилдир. Йухарыда дейилянлярдян беля бир нятиъя чыхыр ки,
 -нцфуз етмя (кечиъилик) к;

-флцидин юзлцлцйц;

-ъяряйан контуру радиусу Рк.

Тамамиля ашкардыр ки, щр бир садаланмыш параметрин гуйу дебитиня тясири ейни
дейилдир. Идаря олунмасы билаваситя гуйунун дебитинин артмасына эятириб чыхарырса,
онлары шяртсиз идаря олунанлар категорийасына аид едирляр. П лай, Пгуйудиби, к, , Рк вя ргуйу
бунлара аиддирляр.

Нисби идаря олунан параметрляр категорийасына, дебитя тясирляри онлара билаваситя

тясирля дейил, диэяр параметрлярин: мцтянасиблик ямсалы к, сцзцлмя режими н, ялавя сцзцлмя
мцгавимятляри ямсалынын Ъ идаря олунмасы хцсусиййятляри иля аид олунаъаглар.

Рк вя рг параметрляри шяртсиз идаря олунанлара аид олдуьуна бахмайараг, онларын

кифайят гядяр эениш диапазонда дяйишмяси, бу параметрляр логарифм ишаряси алтында
олдуьундан, дебитин ящямиййятли артымына эятирмяйяъякдир.

Беляликля, сцни тясир ящямиййятли дяряъядя мцсбят нятиъяляря эятирян ясас идаря
олунан параметрляря ашаьыдакылар аиддирляр:

-лай тязйиги Плай;

-флцидин юзлцлцйц ;

-нцфуз етмя (кечиъилик) к;

-гуйудиби тязйиг Пгуйудиби.

Лай тязйиги кямиййятинин сцни идаря олунмасы ясасында йатаьа мцхтялиф флцидлярин
(су, газ вя с.) вурулмасы иля лай тязйигинин сахланмасынын (ЛТС) чохсайлы методлары
гурулмушдур.

 кямиййяти щцдудларында йатаьын сцни идаря олунмасы мцхтялиф термики методларла

(бухар, исти суйун вурулмасы, мцхтялиф дахили лай йанмасы модификасийалары), щямчинин
мцяййян физики-кимйяви методларла (йатаьа мцхтялиф щялледиъилярин, карбощидроэен вя
гейри-карбощидроэен газларынын, мясялян ЪО2 вя б.)ялагядардыр.

Дренажлама сащясиндя кечириъилийи принсипиал олараг идаря етмяк мцмкцн олдуьуна

бахмайараг, бу эцн беля ишлярин дяйяри щяддян хариъдир вя беля идаряетмя барядя ъидди
данышмаг лазым эялмир. Ян мцхтялиф типли коллекторлу гуйуларын гуйудиби зонасынын
кечиъилийинин идаря едилмяси ися, бу эцн эениш йайылмышдыр вя мцхтялиф, кифайят гядяр
чохсайлы цсулларла реаллашыр.

Чохсайлы цсуллар, о ъцмлядян майе эениш мялум олан сцрятли чыхарылма цсулу
гуйудиби тязйигин сцни идаря олунмасына ясасланмышдыр.

Идаря олунан параметрлярин йериня йетирилмиш тящлили ясасында, ясас вязифяляриндян

бири максимал мцмкцн нефтверими ямсалынын ялдя едилмяси олан ещтийатларын ишлянмяси
просесинин идаряедилмяси методлары вя цсулларынын тяснифатынын гурулмасы мцмкцндцр.
 МЯЩСУЛУН ВЯ ЛАЙЫН ХАССЯЛЯРИНИН НЕФТИН СУ ИЛЯ ЯВЯЗ
ОЛУНМАСЫ СЯМЯРЯЛИЛИЙИНЯ ТЯСИРИ

Истянилян сулашма системиндя нефтин су иля явз олунмасыны нязярдян кечиряряк, Дарси
ганунунун доьру олдуьуну гябул едирик.

Тяйината эюря, щасил олунан гуйу мящсулунун B сулашмасы:

, ( )

бурада - гуйунун мцвафиг олараг су вя нефт цзря щяъми дебитидир, м 3/с.

Дйцпци тянлийиндян истифадя едяряк, йазарыг:

, ( )

, ( )

бурада - мцвафиг олараг, нефт вя суйун доймадан асылы олан фаза

кечиъилийидир, м ;2

- мцвафиг олараг, нефт вя суйун щяъми ямсалларыдыр;

- мцвафиг олараг, нефт вя суйун лай шяраитляриндя юзлцлцкляридир, Па с.

( ) вя ( ) дцстурларыны ( )-да явязляйяряк, аларыг:

йахуд

( )

Бу ифадянин тящлили лай вя майенин айры-айры параметрляринин нефтин су иля

явязолунмасы еффективлийиня тясирини мцяййян етмяйя имкан верир.
 Мисал цчцн, нефтин вя суйун юзлцлцкляри нисбятинин тясирини нязярдян кечиряк.

=1, =1 гябул едяк. Онда, ( ) тянлийи ашаьыдакы шякилдя олар:

( )

йяни нефт вя суйун юзлцлцкляринин нисбяти щасилат гуйуларынын сулашма просесини тяйин
едир; бу заман лай шяраитляриндя нефтин юзлцлцйц ня гядяр аздырса, щасилат гуйусу бир о
гядяр аста сулашар вя нефтин су иля явяз олунмасы просеси бир о гядяр сямяряли олар.

Нефтин су иля явяз олундуьу заман максимал мцмкцн (нязяри) нефтвермя ямсалыны
гиймятляндиряк, бунун цчцн шякил -дя нисби фаза кечиъиликляринин яйрилярини нязярдян
кечиряк.

Су иля дойма В

Шякил . Нисби фаза кечириъиликляринин су иля доймадан асылылыглары

Гябул едирик:

Башланьыъ су иля дойма Ссу.башл. = 0,20;

Сон су иля дойма Ссу сон = 0,84.

Нефтин су иля явяз олундуьу заман чыхарылан нефтин щяъми В н.чых:

( )

баланс ещтийатлары ися Вн.баланс :

( )

Ящатя ямсалыны ящатя = 1 гябул едяряк, нефтверими ямсалыны ашаьыдакы кими ифадя
едяк:

( )

( ) дцстуруна вя кямиййятлярини явязлясяк, аларыг:

йяни, нефтин су иля явяз едилдийи заман (лайын сонсуз йуйулмасы заманы) нязяри
мцмкцн ямсал 80%-и ютмцр.
 ЛАЙ ТЯЗЙИГИНИН САХЛАНМАСЫНЫН ТЯНЗИМЛЯНМЯСИНИН ЯСАС
texnoloji ГАЙДАЛАРЫ

Лай тязйигинин тянзимлянмяси ашаьыдакы кими щяйата кечирилир:

1.Су вурулмасы иля

- йатаьын ятрафы бойунъа - контурхариъ сулашма;

- йатаьын нефтля доймуш щиссясиня - контурйаны вя контурдахили сулашма.

Контурдахили сулашма, юз нювбясиндя, ашаьыдакы някилдя реализя олуна биляр:

- йатаьын вурма гуйуларынын хятти йахуд гейри-хятти сыралары иля кясилмяси;

-сулашманын блок системи иля;

- нювляриндян бири мянбя сулашмасы олан сечмя сулашмасы.

2. Йатаьын йцксякликдя олан щиссяляриня газ вурулмасы.

3. Су вя газын ейни вахтда вурулмасы иля.

Платформа типли ири нефт йатаглары мцнтязям хариъи нефтдашыма контуруна малик
олмайа да биляр вя бу щалда контур кифайят дяряъядя шярти аглайыш олаъагдыр вя бу да шякил
-дян эюрцнцр. Эюрцндцйц кими, су вя нефтин ялагясинин ващид кясилмяз хятти мювъуд
дейилдир, вя бунун нятиъясиндя мцнасиб контурхариъ сулашманын тяшкили заманы
ящямиййятли чятинликляр йараныр. Йатаьа су вурулмасы йалныз нефт сечиминин температур
артымына дейил, щям дя щасилат гуйуларында лай вя гуйудиби тязйигляринин артымына
эятирир, бу ися онларын фонтан вурма периодуну артырыр. Диэяр тяряфдян, йатаьа су вурулмасы,
суйун щасилат гуйуларына йол ачмасына вя онларын вахтындан габаг сулашмасына сябяб олур.

Йатаьын (йахуд мядян йатаьынын) потенсиалы системин юлчцляри вя конфигурасийасы,

онун гурулушу, системин физики хассяляри (даь сцхурлары+флцидляр), енерэетик вязиййяти (лай
тязйиги, дойма тязйиги, нефтин газла доймасы), гида контурунда вя сечим хяттиндя тязйиг иля,
онлар арасындакы мясафя иля, гуйуларын сайы вя йерляшмя системи иля вя б. тяйин едилир.
Бундан ялавя, нефтин сечим темпи йатаьын сащясинин (нефтля доймуш) Ф 3 нефтля дойма
контурунун узунлуьуна ниябятиндян дя асылыдыр. Практикада бу мцнасибят еля ола биляр ки,
йатаьын мяркязи щиссясинин щятта контурхариъи сулашма заманы консервасийасы нятиъясиндя,
онун ишлянилмя вахты щяддян артыг чох олаъагдыр. Бунунла беля, бу щалда, йатаьын
ишлянилмя мцддяти, бу мцнасибятин сцни шякилдя дяйишдирилмяси щнсабына нефтвериминин
лайищя ямсалына гядяр ящямиййятли шякилдя ихтисар олуна биляр.

Сулашма иля бу вя йа диэяр сулашма ц методунун сечилмяси, бир сыра эеоложи,

техноложи, техники вя игтисади ъящятдян сябяблярля тяйин олунур. Контурхариъи сулашма
заманы, вурма гуйулары йатаьын су иля доймуш (гида сащясиндя) щиссясиндя хятти сыраларла,
щасилат гуйулары ися - нефтля доймуш щиссядя йерляширся, платформа типли йатаглар цчцн бу
сыралар арасындакы мясафяляр кифайят гядяр бюйцк ола биляр (бах, шякил ), вя
нисбятян кичик нефт дебитляри вя хариъи сулу сащяйя вурулан суйун кифайят гядяр ахыб
эетмяси сябябиндян аз сямяряли ола биляр.

Су вурма тязйигинин артырылмасы хариъи су дашыйан сащяйя вурулан су иткисинин

артмасына эятирир. Бир сыра щасилат гуйуларынын вуруъу гуйуйа йахынлашмасы онунла
тящлцкялидир ки, щасилат гуйуларынын бир щиссяси йатаьын сулашмыш щиссясиндядир.
Вуруъу гуйуларын сырасынын щасилат гуйуларына йахынлашдыьы заман галыг нефти сащяляри
вурма хяттиндян хариъдя галыр вя бу галыг нефт сащяляриндян нефт чыхарылмайа биляр.

Сулашма йолу иля ештийатларын ишлянилмяси просесинин идаря едилмясинин

сямярялилийинин артырылмасы мягсяди иля контурхариъи сцлашмадан контурйаны сулашмайа
кечид мцмкцндцр. Вуруъу гуйуларын сырасыны щасилат гуйуларынын сырасына максимал
йахынлашдырараг вя ишлянилмя просеси иля галыг нефт сащяляринин бязи щиссясини тутмамаг
рискиня эетмякля, щасилат гуйулары сырасындан (сыраларындан) нефт сечимини ящямиййятли
шякилдя артырмаг олар.

Бунунла беля бцтцн йатаьы ики мцстягил ишлянилмя щиссясиня: тямиз нефт вя су-нефт
щиссяляриня бюляряк, вурма гуйуларынын сырасыны дахили нефтдашыма контуру
йахынлыьында йерляшдирмяк лазымдыр.

Ири йатаглар цчцн контурхариъи вя контурйаны сулашма ещтийатларын ишлянилмя

мцддятинин щяддян артыг олмасы сябябиндян кифайят гядяр сямяряли олмайа биляр. Бу щалда
ири йатаьын вурма гуйуларынын сыралары иля, контурхариъ сулашмалы (конткрдахили слашма)
кичик юлчцлц нефт йатагларына охшар айры-айры сащяляря кясилмяси мцмкцндцр.

21.

HİSSETMƏ NƏZƏRİYYƏSİNİN ELEMENTLƏRİ, VEBER-FEXNER QANUNU

VƏ QƏRAR QƏBULU PROSEDURU

Fexner stimulun diferensial dəyəri ilə ona uyğun olan hissetmənin

qanunauyğun artımıdır, əlavə təklif etmişdir ki, onu belə ifadə etmək olar

və ya

Əgər S{r) funksiyası, S hissetməsini r stimulu kəmiyyəti ilə ifadə edirsə, onda

son düstur göstərir ki, , burada

İndi k və C sabitlərini təyin etmək lazımdır. Fixner aşağıdakı mülahizə ilə

kifayətləndi: əgər hsab etmək olarsa ki, sıfır hissetmə stimulun r0 elə
 minimumuna uyğun gəlir, onda ümumiyyətlə qəbul olunur (aşağı mütləq
hissetmə payı), onda və

Buradan . Nəhayət və ya söz formasında:

hissetmə kəmiyyəti stimul kəmiyyətinin loqarifması ilə mütənasibdir.

Q.м3/сут V.м3 ln(Vi/V0) R=V/Q

1 42 1500 0 35.71429

Закон Вебера - Фехне ра

2 54 2000 0.287682 37.03704
80

3 78 2500 0.510826 32.05128 70

60

Q
50
4 75 3000 0.693147 40
40

30
5 58 3500 0.847298 60.34483 0 0.2 0.4 0.6 0.8 1 1.2
Ln(Vi/V0)

6 45 4000 0.980829 88.88889

Sonuncu formulirovka Veber-Fixner
qanunu adlanır.

Beləliklə, Veber-Fixner qanunu stimul və hissetmə arasındakı əlaqəni göstərir.

Burada hissetmə kəmiyyəti stimul kəmiyyətinin loqarifması ilə proporsionaldır.
Hissetmə kimi – qazlift quyusunun debitini – Q=Q(V), stimul əvəzinə– qazın
sərfini – V.

Cədvəldə kompressor quyusunun tədqiqatının nəticələri göstərilmişdir, yəni,

tədqiqat əyrisinin qurulması Q(V) qazın verilməsinin müxtəlif rejimlərində V.
Şəkildə hissetmə – Q ilə və stimul - arasında asılılıq göstərilmişdir,
burada V0 – vurulan qazın ilkin həcmidir – 1500м3. Göründüyü kimi, ən böyük
hissetmə üçüncü rejimə uyğun gəlir ki, burada ən yüksək hasilat alınır Q=78m3.
Bu rejimdə minimum qaz sərfi olur: R =32m3/m3.
 NEFT-QAZ ÇIXARMANIN INKIŞAF MƏRHƏLƏLƏRI

Yatağın işlənməsini böyük sistem kimi o zaman götürmək olar ki, təcrübədən
asılı olmayan məlumatlar kompleksi – geoloji verilənlər, reoloji verilənlər ,
texnoloji və texniki verilənlər kompleksi və bir sıra başqaları, işlənmə zamanı
yaranan elemetlərin bir-biri və ətraf mühitlə əlaqəsi zamanı əldə olunan
məlumatlar daxildir.

Bu şəraitdə sistemə məqsədin nə olduğundan aılı olaraq çoxlu çıxış və giriş

faktorları olan qara qutu kimi baxmaq olar.

120000 Динамика фонда действующих

100000 скважин
80
80000
70
Q, тонн

60000 60
40000 50
40
N

20000
30
0 20
0 100 200 300 400 500 600 10
T, мес. 0
0 100 200 300 400 500 600
нефть вода T,мес

Рис.1 Рис.2
 Динамика накопленного отбора по скважине Текущий отбор по скважине

160000
6000
140000
5000
120000
100000 4000
Q,м3

Q,м3
80000 3000
60000
2000
40000
1000
20000
0 0
0 10 20 30 40 50 0 10 20 30 40 50
t, мес t,мес

Şək.3 Şək. 4

Динамика накопленного отбора Текущиц отбор по

по месторождению месторождению

20000000 120000
15000000 100000
80000
V,м3

Q,м3

10000000 60000
40000
5000000
20000
0 0
0 200 400 600 0 200 400 600
t,мес t,мес

Şək.5 Şək.6

Göründüyü kimi böyük sistemin elementləri – götürülən quyunun göstəriciləri

eynilə sistemin göstəriciləri ilə üst-üstə düşür – yatağın inteqrasiya olunmuş
göstəriciləri ilə.

Bunu böyük sistem kimi qəbul edirlər – onu çıxış faktorları - əsas texnoloji
parametrləri – neftin və qazın ayrılmasına görə.
 Əgər bu verilənlərə böyük sistemin qalığı kimi baxsaq onda onun özünü böyük
sistem kimi qəbul etmək olar( şəkil 1), onda bütün şəkildə göstərilən faktorlara
məqsəd və məsələnin qoyulmasından asılı olaraq subsistem kimi baxmaq olar.

Böyük sistemin ayrıca bir elementi - quyuya baxaq. Şəkil ikidə quyunun iki
qlobal işlənmə mərhələsi göstərilib – artım 9 təxminən iki il) əyilmə nöqtəsinə
qədər və (xüsusi nöqtə) doyma mərhələsi - əyilmə nöqtəsindən sonra. Bu
mərhələlərin özünü də iki növə ayırmaq olar. Birinci mərhələ susuz (təxminən
9-10 ay) və sulaşmış. İkinci mərhələ - asta templərlə növbəti artım (təxminən
22-3- ay) və dolayı olaraq doyma prosesi. Bu quyu üzrə doyma prosesinə baxsaq
3 mərhələni görmüş olarıq – artım ( 16 ay), dayanıqlılıq ( 16-30 ay) və düşmə.
Eynilə bu mərhələni böyük sistemlərdə də müşahidə etmək olar, ancaq böyük
vaxt intervalları ilə.

QEYRI-MÜƏYYƏNLIK PRINSIPI, İNFORMASIYANIN TAMLIĞI.

Böyük sistemlərin dinamikasını tədqiq edərkən, hansına ki, neft-qaz

yataqlarının işlənmə sistemini daxil etmək olar, tədqiqatçı həmişə
informasiyanın azlığı və natamamləğə ilə qarşılaşır. Bu, sistemin daima ətraf
mühitlə əlaqədə olması ilə izah olunur. Qeyzenberq qeyd etmişdir ki, sistemin
özünü necə aparması barədə nə qədər çox məlumatımız olsa belə, yenə də bu
biliklər kifayət etmir, bəzən isə yanlış olur. Bununla belə, həll olunan problem
nə qədər çox olarsa, həll olunmayan ondan da çox olacaq.

Buna ən yaxşı nümunə qaz-lift quyularının işi və işlanma rejimlərinin təyin

olunması dinamikası ola bilər(optimal rejim adlandırılan) .
 Lazımi işlənmə rejimi funksiyasının özünü necə aparması nəticələrinə
görə təyin olunur, haradaki, Q – mayenin debiti, v – içşi agentin (qazın) sərfidir.
Ümumi halda bu funksiya şəkil 1-dəki kimidir.

Qж

I II

Şək.1

Əgər (0;0) nöqtəsindən Q(v) əyrisinə toxunan çəksək, bu toxunma nöqtəsi

R(v) funksiyasının minimumuna – nisbi qaz sərfinə ( R=V/Q) uyğun gələcək və
lazımi “optimal” ayrılmış qaz sərfi mənasında) olacaq. Buna baxmayaraq quyular
arası əlaqənin olması bu rejimi davamsız edir. Üstəlik bu rejim özüdə qarşılıqlı
əlaqənin olması və NKb də mayenin qaldırılmasına təkcə vurucu qazın deyil,
eyni zamanda lay qazının sərf olunması səbəbindən birmənalı deyil. Quyuya
daxil olan lay qazının həcmi dəyişməz qaldıqda, mayenin qaldırılması vurucu
qazın hesabına baş verəcəkdir. Amma bir çox hallarda layın öz ritmi olur və buna
görə də lay qazının dinamikasını öyrənmək olur. Bu deyilanlərdən belə nəticəyə
gəlmək olar ki, iş rejiminin seçimi qeyri-müəyyən şəraitdə qərarın qəbuludur.
Nəzərə alsaq ki Q neft və qazın birgə həcmidir, onda burda da qeyri-müəyyənlik
vardır, belə ki, məlum olduğu kimi mayenin artırılması neftin artırılmasına gətirib
çıxardır. Şəkil 2.-də bu hadisə təsvir olunub. Şəkil 3.-də mayenin artırılması
neftin e qədər artırılmasına gətirib çıxarır.
 Şək.2

14
12
10
Qн,м 3/сут

8
6
4
2
0
0 5 10 15 20 25
Qж,м3/сут

NEFTVERMƏ ƏMSALININ ARTIRILMASININ FİZİKİ ƏSASLARI

Neftvermə əmsalının artırılması məsələsi, hazərda neft sənayesi qarşısında duran əsas
problemlərdən biridir. Laylarda neftin su ilə sıxışdırılmasının geniş tətbiqi nəticəsində (hazırda
neft yataqlarının 75%-i ilk dövrdən su vurulması rejimində işləyir) orta neftvermə əmsalı
ölkəmizdə xeyli artmışdır. Mürəkkəb şəraitdə istismar olunan layların (qeyri-Nyuton xassəli
neftlər qeyri-bircinsli laylarda, dabanı ilə böyük sulu sahəyə təmas edən laylarda, başlanğıc
təzyiq qradienti yaranan mühitlərdə və s.) neftvermə əmsalı xeyli az olur. Məsələn, yüksək
özlülüyə malik neftli yataqlarda su vurmaqla alınan neftin miqdarı ehtiyatın 20÷25%-dən çox
olmur. Dabanı ilə böyük sulu sahəyə təmas edən laylarda quyuların tez bir zamanda sulaşması
nəticəsinda (80-90%)neftvermə əmsalı ~ 10% olur. Yuxarıda göstərildiyi kimi, Azərbaycan
yataqları üçün qeyri-Nyuton neftli layların neftvermə əmsalı Nyuton neftli laylara nisbətən 2
dəfə az olur.
Yatağın işlənmə rejimi layıhəsinin tərtibində layın geoloji xüsusiyyətləri, süxur və onlarda
yerləşən maye və qazın fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri barədə kifayət qədər məlumatın olmaması
üzündən istismar dövründə gözlənilməyən hadisələr meydana çıxır (laycıqlar və ya dillər
vasitəsilə quyuların gözlənilməz sulaşması, hərəkətsiz neftli sahələrin yaranması və s.). Bunlar
planlaşdırılmış neftvermə əmsalına nail olmaqda çətinliklər törədir. Layların neft verməsinin
artırılması mürəkkəb problem olub, müasir elm və texnika nailiyyətlərindən istifadə edilməsini
tələb edir. Əvvəlki fəsillərdə neftvermə əmsalına layın, maye və qazın fiziki-kimyəvi xassələrinin,
texnoloji proseslərin və s. amillərin təsirini qeyd etmişdik. Deyilənlərdən aydın olur ki, layın
neftvermə əmsalını artırmaqdan ötrü səmərəli və məqsədə müvafiq tədbirlər görmək üçün
aşağıdakılar məlum olmalıdır:

1) layın geoloji, fiziki-kimyəvi xassələri;

2) neft, su və qazın fiziki-kimyəvi xassələri və layda yerləşmə qanunları;

3) lay enerjisi, onun iş rejimi.

Bunları bildikdən sonra neftin quyudibinə hərəkətini itkisiz təmin edən tədbirlər
görülməlidir. Neftin layda müxtəlif şəraitlərdə su, qaz vasitəsilə quyudibinə sıxışdırılma
mexanizminə neftvermə əmsalını artırmaq məqsədilə göstərilən təsirləri, yəni neftverməni
artıran tədbirləri aşağıdakı qruplara ayırmaq olar:

1. Neftin quyudibinə itkisiz sıxışdırılmasını təmin edən fiziki-hidrodinamik üsullar.

2. Neftin süxurlardan lazımi dərəcədə ayrılmasını və itkisiz quyudibinə çatmasını təmin

edən termokimyəvi üsullar.

3. Neftin fiziki-kimyəvi xassələrini dəyişdirməklə onun quyu-dibinə itkisiz hərəkətini

təmin edən termokimyəvi üsullar.

4. Layda neftin hərəkətinə müsbət təsir göstərən fiziki sahələr yaradan üsullar.
 Neftvermə əmsalının termik üsulla artırılması

Qeyd etmək lazımdır ki, sıxışdırma üsullarında yüksək neftvermə əmsalı əldə edilməsinə
baxmayaraq, bəzən praktikada neftin su ilə sıxışdırılması prosesinin tətbiqi geoloji, texnoloji,
iqtisadi və s. səbəbdən mümkün olmur. Buna əsas etibarilə, nefti yüksək özlülüyə malik olan
qeyri-bircinsli laylarda təsadüf edilir. Digər tərəfdən, istər sulaşmış və istərsə də enerjisi
tükənmiş yataqlarda qalıq neftin çıxarılması məsələsi də laya su vurmaqla tam həll oluna bilməz.
Bu baxımdan laya termik üsullarla təsir edib, neftvermənin artırılması hazırda perspektiv sayılır.
Bu üsuldan hazırda təkcə işlənən yataqların deyil, böyük miqdarda qalıq nefti olan tükənmiş
yataqların neftvermə əmsalının artırılmasında da istifadə edilir. Termik üsulların tətbiqində əsas
məqsəd layda temperaturun artırılması ilə neftin özlülüyünün kəskin azalması və sürətin
artmasından ibarətdir. Bundan başqa. yüksək temperaturla əlaqədar olaraq əlaqəli su
buxarlanır, neftin sıxışdırılması isə asanlaşır, quyudibi və qaldırıcılarda bərk hissəciklərin
(parafin, asfalt-qatran və s.) çökməsi aradan qalxır. Hazırda ölkəmizdə neft sənayesində laylara
göstərilən termik üsulları üç növə bölmək olar:

1) quyudibi zonanın buxar, qızdırıcılar və kimyəvi reaksiyadan alınan istilik hesabına

qızdırılması;

2) istilik ötürücülərinin (isti su, qızmış buxar və isti qaz) daimi və ya vaxtaşırı laya
vurulması;

3) layın daxilində hərəkət edən yanma mənbəyi yaradılması.

 ЕЩТИЙАТЛАРЫН ИСТЕЩСАЛЫ ПРОСЕСИНИН ИДАРЯ ЕДИЛМЯСИ

Карбощидроэенляр мядян йатаьындан чыхарылдыгъа, флцидин щасилат гуйуларына

ахмасына сябяб олан тябии енержи азалыр. Бунунла бярабяр щасилат гуйуларынын дебитляри дя
азалыр.

Йатагда енержинин азалмасы темпи йалныз дренажлама режиминдян дейил, щям дя

чыхарылан нефт ещтийатларындан вя онларын сечилмяси темпляриндян асылыдыр. Юз
нювбясиндя, щасил олунан нефтин мигдары сцхур вя флцидлярин физики хассяляриндян, йатаьын
енергетик вязиййятиндян, гуйуларын мигдары вя онларын йерляшмясиндян вя с. асылыдыр.

Яэяр йалныз тябии енергетик мянбялярдян истифадя едился, онда яввяла, нефтвериминин
ашаьы ямсалларыны ялдя етмяк, йахуд икинъиси, йатагларын ишлянилмя мцддятлярини
ящямиййятли дяряъядя узатмаг мцмкцндцр.

Мящз буна эюря щазырда карбощидроэенлярин йатаглара сцни тясири цсуллары

(ещтийатларын истещсалы просесинин идаря едилмяси цсуллары) эениш тятбиг едилир.
Принсипиал олараг бу цсуллар, щяйата кечирилмяси цмумиликдя йатаьа сцни тясирин (интеграл
тясири) едилмясиня сябяб олан цсуллара, вя щяйата кечирилмяси щяр бир конкрет гуйунун
гуйудиби зонасына тясиря (локал тясиря) сябяб олан цсуллара бюлцнцрляр.

Идаря едилмяси (цзяриндя ямялиййатларын апарлмасы) щям интеграл, щям дя локал

тясири реаллашдырмаьа имкан верян параметрлярин нязярдян кечирилмяси цзяриндя дайанаг.
 MAYELƏRİN REOLOJİ XASSƏLƏRİNƏ GÖRƏ TƏSNİFATI

Hərəkət haqqında elm olan reologiya‫ ٭‬sürüşmə gərginliyi ilə sürət qradiyenti arasındakı asılılığı
öyrənir.

Reoloji xassələrinə görə mayelər dörd qrupa ayrılır:

Özlülüyü zamandan və sürüşmə müddətindən asılı olaraq dəyişməyən mayelər. Bu cür mayelərə
reoloji xarakteristikası zamandan asılı olmayan mayelər də deyilir. Verilmiş təzyiq və temperaturda
özlülüyü sabit qalan Nyuton və effektiv özlülüyü sürüşmə gərginliyindən asılı olan qeyri-Nyuton mayelər
bu qrupa aiddir:

Gərginlikdən vəsürüşmə müddətindən asılı olan qeyri-stasionar mayelər;

Effektiv özlülüyü sürüşmə gərginliyindən və deformasiya həddindən asılı olan özlü-elstik mayelər;

Mürəkkəb reoloji xassəli mayelər, bunlar əvvəlki üç qrupun xüsusiyyətlərini özündə birləşdirən
mayelərdir.

Neft-mədən praktikasnda əsasən 1−3-cü qrupa aid olan mayelərə rast gəlirik.
 ЛАЙ ТЯЗЙИГИНИН САХЛАНМАСЫНЫН ТЯНЗИМЛЯНМЯСИНИН ЯСАС
texnoloji ГАЙДАЛАРЫ

Лай тязйигинин тянзимлянмяси ашаьыдакы кими щяйата кечирилир:

1.Су вурулмасы иля

- йатаьын ятрафы бойунъа - контурхариъ сулашма;

- йатаьын нефтля доймуш щиссясиня - контурйаны вя контурдахили сулашма.

Контурдахили сулашма, юз нювбясиндя, ашаьыдакы някилдя реализя олуна биляр:

- йатаьын вурма гуйуларынын хятти йахуд гейри-хятти сыралары иля кясилмяси;

-сулашманын блок системи иля;

- нювляриндян бири мянбя сулашмасы олан сечмя сулашмасы.

2. Йатаьын йцксякликдя олан щиссяляриня газ вурулмасы.

3. Су вя газын ейни вахтда вурулмасы иля.

Платформа типли ири нефт йатаглары мцнтязям хариъи нефтдашыма контуруна малик
олмайа да биляр вя бу щалда контур кифайят дяряъядя шярти аглайыш олаъагдыр вя бу да шякил
-дян эюрцнцр. Эюрцндцйц кими, су вя нефтин ялагясинин ващид кясилмяз хятти мювъуд
дейилдир, вя бунун нятиъясиндя мцнасиб контурхариъ сулашманын тяшкили заманы
ящямиййятли чятинликляр йараныр. Йатаьа су вурулмасы йалныз нефт сечиминин температур
артымына дейил, щям дя щасилат гуйуларында лай вя гуйудиби тязйигляринин артымына
эятирир, бу ися онларын фонтан вурма периодуну артырыр. Диэяр тяряфдян, йатаьа су вурулмасы,
суйун щасилат гуйуларына йол ачмасына вя онларын вахтындан габаг сулашмасына сябяб олур.

Йатаьын (йахуд мядян йатаьынын) потенсиалы системин юлчцляри вя конфигурасийасы,

онун гурулушу, системин физики хассяляри (даь сцхурлары+флцидляр), енерэетик вязиййяти (лай
тязйиги, дойма тязйиги, нефтин газла доймасы), гида контурунда вя сечим хяттиндя тязйиг иля,
онлар арасындакы мясафя иля, гуйуларын сайы вя йерляшмя системи иля вя б. тяйин едилир.
Бундан ялавя, нефтин сечим темпи йатаьын сащясинин (нефтля доймуш) Ф 3 нефтля дойма
контурунун узунлуьуна ниябятиндян дя асылыдыр. Практикада бу мцнасибят еля ола биляр ки,
йатаьын мяркязи щиссясинин щятта контурхариъи сулашма заманы консервасийасы нятиъясиндя,
онун ишлянилмя вахты щяддян артыг чох олаъагдыр. Бунунла беля, бу щалда, йатаьын
ишлянилмя мцддяти, бу мцнасибятин сцни шякилдя дяйишдирилмяси щнсабына нефтвериминин
лайищя ямсалына гядяр ящямиййятли шякилдя ихтисар олуна биляр.

Сулашма иля бу вя йа диэяр сулашма ц методунун сечилмяси, бир сыра эеоложи,

техноложи, техники вя игтисади ъящятдян сябяблярля тяйин олунур. Контурхариъи сулашма
заманы, вурма гуйулары йатаьын су иля доймуш (гида сащясиндя) щиссясиндя хятти сыраларла,
щасилат гуйулары ися - нефтля доймуш щиссядя йерляширся, платформа типли йатаглар цчцн бу
сыралар арасындакы мясафяляр кифайят гядяр бюйцк ола биляр (бах, шякил ), вя
нисбятян кичик нефт дебитляри вя хариъи сулу сащяйя вурулан суйун кифайят гядяр ахыб
эетмяси сябябиндян аз сямяряли ола биляр.
 Су вурма тязйигинин артырылмасы хариъи су дашыйан сащяйя вурулан су иткисинин
артмасына эятирир. Бир сыра щасилат гуйуларынын вуруъу гуйуйа йахынлашмасы онунла
тящлцкялидир ки, щасилат гуйуларынын бир щиссяси йатаьын сулашмыш щиссясиндядир.
Вуруъу гуйуларын сырасынын щасилат гуйуларына йахынлашдыьы заман галыг нефти сащяляри
вурма хяттиндян хариъдя галыр вя бу галыг нефт сащяляриндян нефт чыхарылмайа биляр.

Сулашма йолу иля ештийатларын ишлянилмяси просесинин идаря едилмясинин

сямярялилийинин артырылмасы мягсяди иля контурхариъи сцлашмадан контурйаны сулашмайа
кечид мцмкцндцр. Вуруъу гуйуларын сырасыны щасилат гуйуларынын сырасына максимал
йахынлашдырараг вя ишлянилмя просеси иля галыг нефт сащяляринин бязи щиссясини тутмамаг
рискиня эетмякля, щасилат гуйулары сырасындан (сыраларындан) нефт сечимини ящямиййятли
шякилдя артырмаг олар.

Бунунла беля бцтцн йатаьы ики мцстягил ишлянилмя щиссясиня: тямиз нефт вя су-нефт
щиссяляриня бюляряк, вурма гуйуларынын сырасыны дахили нефтдашыма контуру
йахынлыьында йерляшдирмяк лазымдыр.

Ири йатаглар цчцн контурхариъи вя контурйаны сулашма ещтийатларын ишлянилмя

мцддятинин щяддян артыг олмасы сябябиндян кифайят гядяр сямяряли олмайа биляр. Бу щалда
ири йатаьын вурма гуйуларынын сыралары иля, контурхариъ сулашмалы (конткрдахили слашма)
кичик юлчцлц нефт йатагларына охшар айры-айры сащяляря кясилмяси мцмкцндцр.
 Нефтля доймуш сащя

Шякил . Платформа типли йатаьын контурйаны щиссясинин фрагменти

(нефтдашыйыъылыьын хариъи йонтуру анлайышы ): - вурма гуйулары;

- щасилат гуйулары; - су; - нефт

Бир сыра ири йатагларын ишлянилмя тяърцбяси, контурдахили сулашманыны

контурхариъи сцлашмадан даща сямярялиолдуьуну мцяййян етмяйя имкан верди. Ашаьыдакы
контурдахили сулашма системляри мцяййян практики мараг кясб едир:

- вурма гуйуларынын щасилат гуйулары арасында сяпялянмиш шякилдя бярабяр

пайланмасы иля сащя сулашмасы;

- зонал вя га-нгат гейри-биръинслийин нязяря алынмасы иля сечмя сулашмасы.

Профессор В.Н.Шелкачов гейд едир ки, контурдахили сулашмалы ири нефт йатаьынын
ишлянилдийи заман, лайын гейри-биръинслийи вя онун гурулушунун хцсусиййятляри нязяря
алынмадан, ону контурхариъи сулашмалы кичик вя орта нефт йатагларынын садя ъями шяклиндя
тягдим етмяк олмаз.

Щесабатлар эюстярир вя тяърцбя эюстярир ки, сащяви сулашма, контурдахили сяра

сулашмасы иля мцгайиясядя щасилат гуйуларвнын дебитинин артымыны тямин едя биляр.
Щасилат гуйуларынын даща йцксяк дебитлярини сечмя сулашмасынын щяйата кечирилдийи
заман ялдя етмяк олар.
 ГАЗ ВУРУЛМАСЫ ИЛЯ ЛАЙ ТЯЗЙИГИНИН САХЛАНМАСЫ

Кясилишляриндя газ дашыйан тябягялярин раст эялиндийи бир сыра нефт йатаглары,
щямчинин газ папаглы нефт йатаглары вар. Бу щалларда, су тяъщизаты мянбяляри олмадыьы
щалда хцсусиля, газ вурулмасы иля LAY TƏZYIQININ SAXLANILMASI-дян истифадя етмяк
олар. Садалананлардан ялавя, газ мянбяйи кими нефт иля бирэя чыхарылан газдан истифадя едиля
биляр. Яэяр нефт йатаьынын газ папаьы варса, онда айдындыр ки, газ газ папаьына
вурулмалыдыр. Яэяр газ папаьы йохдурса, онда айдындыр ки, хцсуси газвурма гуйуларынын
газылмасы йолу иля мящсулдар щоризонтун ян йцксяк щиссясинин сцни формалашмасы
мцмкцндцр. Нефт ещтийатларынын ишлянилмясинин идаря едилмясинин ясас принсипляри, бу
щалда щасилат гуйуларында газ конусларынын йаранмасынын гаршысынын алынмасы зярури
олдуьу щал истисна олмагла, газ вурулмасы заманы юзцнц доьрулдур. Газ вурулмасы иля лай
тязйигинин сахланмасыны, тямиз суйун вурулмасы шяртляри ялверишли олмадыьы щалда да
щяйата кечирмяк лазымдыр. Бу, тяркибиндя ширин су иля контакт заманы шишян кифайят гядяр
эилли материалын олдуьу терриэен нефтлядойма ишлянилмя обйектляриня аиддир. Бу щалда
сулашма няинки сямярясиз олур, щям дя вурма гуйуларынын, заман ярзиндя там сыфра гядяр
азалан ашаьы гябул едиъилик габилиййяти иля ялагядар ъидди проблемляр йарадыр.

Беля коллекторларда практики олараг коллекторун тяшкиледиъи сцхурлары иля

гаршылыглы ялагядя олмайан газ вурулмасы даща мягсядяуйьундур. Айдын баша дцшмяк
лазымдыр ки, енерэетик газ вурулма просеси ашаьыдакы сябяблярдян су вурулмасы иля
мцгайисядя аз сямярялилидир.

1.Компримя едилмиш газын сыхлыьы суйун сыхлыьындан дяфялярля аз олдуьундан,

газвуран гуйунун дибиндя щидростатик тязйиг су вурулмасы заманы олдуьундан щямишя аздыр
(диэяр бярабяр шяраитлярдя). Вурулан газын щяъми иля тяйин едилян лазыми репрессийанын
ялдя едилмяси цчцн гуйуаьзы тязйиги артырмаг щесабына гуйудиби тязйиги артырмаг лазымдыр,
бу ися компрессор стансийасында ишчи тязйигин вя газын компримя едилмясинин артырылмасы
зярурятиня эятирир.

2.Компримя едилян газын щяъми (верилян гуйудиби тязйиг цчцн), су иля мцгайисядя су
щяъминдян ящямиййятъя бюйцк олмалыдыр вя бу да компримя едилмяйя чякилян хярълярин
артмасы зярурятиня эятирир.

3.Вурулан карбощидроэен газы нефт иля контакт заманы гисмян онда щялл олур, бу ися
газын щяъминин арт ырылмасы зярурятиня эятирир.

Эюстярилянляр ящямиййятли сябяблярдр, буна эюря дя нефт йатагларынын ишлянилдийи

заман газ вурулмасы иля LAY TƏZYIQININ SAXLANILMASI эениш мигйаслы тятбиг едилмяди.

LAY TƏZYIQININ SAXLANILMASI-нин газ вурулмасы иля реаллашмасы заманы, лай

шяраитиня (Плай вя Тлай) эятирилмиш вурулан газын щяъминин щесабаты мясяляси ясас мясяля
щесаб олунур.

Цмуми шякилдя сечмя вя вурманын щяъми сярфляринин балансыны ашаьыдакы кими

йазмаг олар:

( )

бурада - лайа вурулан, лай шяраитляриня эятирилмиш газын щяъм сярфи, м 3/сут;

- лай шяраитиндя щасил едилян нефтин щяъм сярфи, м 3/сут.

 - лай шяраитляриндя щасил едилян нефтин щяъм сярфи, м 3/сут.

- лай шяраитляриндя сярбяст щасил едилмиш газын щяъм сярфи (

йалныз щасилат гуйуларынын иши заманы, олдуьу щалда, йахуд щасилат
гуйуларына газ шапкасындан газ дахил олдуьу щалда), м /сут.
3

( ) баланс тянлийинин саь щиссясинин щядляри ашаьыдакы кими щесабланыр:

( )

( )

бурада вя - дегазасийадан сонра мцвафиг олараг нефт вя суйун (стандарт

шяраитлярдя) щяъм сярфляри.

вя - лай шяраитляриндя мцвафиг олараг нефт вя суйун щяъм ямсалларыдыр.

Сярбяст щасил едилмиш газын щяъм сярфи ашаьыдакы кимидир:

бурада - щасил едилян газын ъям щяъм сярфидир, стандарт шярраитлярдя цст
сятщдя юлчцлцр вя лай шяраитляриндя сярбяст газдан вя нефтдян айрылан (лайин лай
шяраитляриндя нефтдя щялл олмуш) сярбяст газдан ибарятдир, м 3/сут;

Э0 - стандарт шяраитляря эятирилмиш лай нефтинин газла доймасы, м 3/ м3.

Лай шяраитляриня эятирилмиш, лайдан чыхарылмыш сярбяст газын щяъми В г, ашаьыдакы

кимидир:

( )

бурада - стандарт шяраитлярдя сярбяст газын щяъм сярфи, м3/сут;

Плай вя Тлай - лай тязйиги вя температур, МПа вя К;

Тст - стандарт температур, К;

з - газын щяддян артыг сыхылмасы ямсалы.

Беляликля, лай шяраитляриндя вурулан газын минимал щяъм сярфи ашаьыдакы кимидир:

Газын вурма гуйуларына вурулмасы просесиндя мцхтялиф кянара ахмалар (сызмалар)

мцмкцндцр, мясялян НКБ колонунун вя горуйуъу кямярин щерметик олмайан йивиндян кянара
ахмалар (сызмалар), гуйу дайаьынын (семент дашынын) позулмасы еятиъясиндя газын
нямярхариъи фязайа ахмасы вя с. Нязарятя алына билмяйян газ ахмалары, тяърйбянин эюстярдийи
кими, К1,2 олан К дцзялиш ямсалынын щесабата дахил едилмяси иля компенсасийа
едилмялидир.

Буну нязяря алмагла, вурулан газын суткалыг сярфи ашаьыдакы кими щесабланар:

( )

( ) дцстурундан фактики олараг вурулан газын щъми сярфинин В‘гп лай тязйиги иля
нисбяти шяртиндян чыхыр:

1. В‘гп < Вгп - вурулан газын щяъм сярфи лайдан чыхарылан флцидлярин щяъм сярфиндян
аздыр вя заман ярзиндя лай тязйиги азалыр.

2. В‘гп = Вгп лай тязйиги заман ярзиндя стабилляшир.

3. В‘гп >Вгп - лай тязйигинин заман ярзиндя артымы.

Эюстярилян шяртляр заман ярзиндя кщтийатларын ишлянилмяси просесини тянзимлямяйя

имкан верирляр.

Газ вурма гуйусунун гуйудиби шяраитляриня эятирилмиш гябул етмя габилиййяти Г г

ашаьыдакы кимидир:

( )

бурада - вя мялум олдугда, газын юзлцлцйцдцр, МПаъ.

LAY TƏZYIQININ SAXLANILMASI-нин реализяси цчцн газ вурма гуйуларынын лазыми

сайы ашаьыдакы кими тяйин едилир:

( )

Беляликля, LAY TƏZYIQININ SAXLANILMASI-нин газ вурулмасы иля щяйата

кечирилмяси, ящямиййятли капитал гойулушлары тяляб едян мцвафиг компрессор машынлары вя
онлара хидмят системи олан компрессор стансийасынын тикинтиси олмадан мцмкцн дейилдир.

Яэяр ишлянилян нефт йатаьы яразисиндя йцксяк тязйигли, кифайят гядяр эцълц
карбощидроэен газы мянбяйи вардырса, онда LAY TƏZYIQININ SAXLANILMASI системи
ящямиййятли шякилдя садяляшир вя даща аз капитал тутумлу олур.

Газвурма гуйулары сувурма гуйуларынын конструксийасындан фярглянян конструксийайа

малик ола билярляр, бу ися судан фяргли ишчи аэентин вурулма хцсусиййятляри иля ялагядардыр.

Карбощидроэен газындан ялавя олараг, LAY TƏZYIQININ SAXLANILMASI цчцн вурма

мянбяйи кими, карбон диоксиди йахуд азот истифадя едиля биляр.
 Яэяр бу елемент, цмуми щасилат системинин диэяр гаршылыглы ялагяли елементляриндян
тяърид олунмуш шякилдя нязярдян кечирился, бунунла да LAY TƏZYIQININ SAXLANILMASI
иля ещтийатларын чыхарылмасынын идаря едилмяси мясялясинин нязярдян кечирилмясиня сон
гоймаг оларды.

Şək. 3

Suyun maqnitlə işlənməsinin maye karbohirdogenlərin

çıxarılması prosesinə təsirinin öyrənilməsi.

Birinci mərhələdə kvars qumu ilə doldurulmuş lay modelindən kerosinin

sıxışdırılması həyata keçirildi. Kerosinin su ilə sıxışdırılması zamanı alınan fon
asılılıq göstərdi ki, suyun kerosinin sıxışdırılması həcmində irəliləməsi
neftvermə əmsalının 0,64 qiymətində baş vermişdir; sıxışdırmanın tamamlığı -
0,67. Kerosinin maqnitləşmiş su ilə sıxışdırılması , suvurmadan olan rejimdə
0,63 - 0,64, halında tamamilə sıxışdırma əmsalı 0,69 – 0,71 olmuşdur. Alınnan
bu iki nəticənin müqayisə edərkən aydın görünür ki, yüngül nüftlər üçün
kvars qumunda, hansı ki, təcrübələrdə kerosin modeli əsasına sınanmışdır,
suyun maqnitləşdirilməsi praktiki olaraq neftvermə əmsalına təsir göstərmir.

Lay şəraitində adətən gilli süxurların da müəyyən hissəsi olduğu halda

sıxışdırma prosesinə gilli süxur əlavələrinin də təsirinin öyrənilməsinə qərar
verildi. Kerosinin kvars qumundan ibarət və 5 % gilli əlavələr olan modeldən
sıxışdırılmasının nəticələri. Kerosinin lay modelindən susuz rejumdə distillə
olunmuş su ilə sıxışdırılması prosesində modeldən 0,67 sıxışdırılmışdır,
sıxışdırmanın tam qiyməti isə - 0,70 olmuşdur; susuz rejimdə su kəmərinin
suyu ilə sıxışdırmada modeldən kerosinin ilkin həcmindən 0,68 –i
çıxarılmışdır , sıxışdırmanın tam qiyməti isə 0,715 olmuşdur. Kerosinin maqnit
sahəsi ilə işlənmiş distillə olunmuş su ilə susuz rejimdə sıxışdırılması
zamanı 0,775 kerosin çıxarılmışdır, cəmi isə - 0,82. Kerosinin maqnit sahəsi
ilə işlənmiş su kəməri suyu ilə susuz rejimdə sıxışdırılması zamanı 0, 773,
cəmi isə - 0,84. Gil əlavə olunmuş modeldə təcrübələr üç dəfə təkrar
edilmişdir. Maqnit sahəsi ilə işlənmiş su kəməri suyunun istifadəsi zamanı
kerosinin tamamilə sıxışdırılması hər dəfə distillə olunmuş olunmuş su ilə
sıxışdırmadan daha çox alınırdı və 0,83 – 0,845 təşkil edirdi.
 1
h
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
1 2 3 4
0.2
0.1
0
0 5 10 15 20 25 30
t, часы

1 – su ilə; 2 – maqnitləşmiş su ilə H= 64476 A/m; 3 – maqnitləşmiş su

ilə H=51470 A/m; 4- maqnitləşmiş su ilə H= 51470 A/m yanmış gildən.

Şəkil 25. 30% gildən ibarət olan lay modelindən transformator

yağının sıxışdırılmasının nəticələri .

Suyun maqnit sahəsi ilə işlənməsi prosesində yüngül neftin

çıxarılmasının orta hesabla 15% artması müşahidə olunur.

Şəkil 25 – də transformator yağının ( ağır neftin əvəzləyicisi olaraq )

30% gildən ibarət lay modelindən sıxışdırılmasının nəticələri təsvir
olunmuşdur. Ordinat oxu boyunca transformator yağının sıxışdırılması
əmsalı - , absis oxu üzrə isə zaman - t, saatla təsvir olunmuşdur. Əyri
1 – su kəməri suyu ilə sıxışdırma prosesi. Susuz sxışdırma əmsalının
qiyməti 0,25, son sıxışdırma əmsalı isə 0,5 çatıb. Əyri 2,3 - maqnitlə
ilə işlənmiş su ilə sıxışdırmanın qrafikləri. Əyri 2 – 64476 A/m gərginlikli
maqnit sahəsi ilə işlənmə. Susuz sıxışdırma əmsalının qiyməti - 0,35,
son sıxışdırma əmsalı - 0,55. Maqnit sahəsinin gərginliyinin 51740 A/m
qiymətində işlənmənin təsiri əhəmiyyətli dərəcədə artmış oldu. Susuz
sıxışdırma əmsalı - 0,50, son sıxışdırma əmsalını qiyməti – 0,875.
Maqnitlə işlənmədən 0,50 sıxışdırma əmsalı 7,5saat müddətində əldə
edilir, 51740 A/m gərginliyində olan maqnit sahəsi ilə işləndikdə isə
3,0 – 3,5 saat müddətində əldə edilir, maqnit sahəsinin gərginliyinin
64476 A/m qiymətində isə 2 – 2,5 saata. Burdan bele bir nəticəyə
gəlmək olar ki, neftvermə əmsalının artması ilə yanaşı sıxışdırma
müddətinin özünün əhəmmiyyətli dərəcədə azalması da müşahidə
olunur. Bu isə əlavə olaraq iqtisadi təsirə gətirib çıxarır.

Paramaqnit qarışıqların CuSO 4 və FeCl 3 maqnitlə işlənməsinin

kerosinin sıxışdırılması prosesinə təsirini öyrənən təcrübələr də
aparılmışdır. Qumla olan lay modellərində sıxışdırma əmsalı 0,60 təşkil
etmişdir. CuSO 4 və FeCl 3 məlullarının qumlu modellərdə maqnitlə
işlənməsi demək olar ki adi sudan fərqlənmirdi. Son neftvermə əmsalı
0,67 – 0,685 olmuşdur. 5 % gildən ibarət olan modellərdə sıxışdırma
prosesinə olan təsiri öyrənən təcrübələrdə maqnitin təsiri effekti
seçilirdi, lakin maqnitləşmiş su ilə sıxışdırmanın nəticələrindən fərqli
olaraq sıxışdırma prosesinin müddətində gecikmələr müşahidə olunur,
su ilə müqayisədə. CuSO 4 maye məhlulu ilə susuz sıxışdırma əmsalı
0,70 – 0, 71 təşkil edirdi, son qiyməti isə 0,77-yə çatırdı. FeCl 3 maye
məhlulu ilə susuz sıxışdırma əmsalı isə uyğun olaraq 0,74 təşkil edirdi,
son qiyməti isə 0,80-a çatırdı. Daha asta sıxışdırılma tempi FeCl 3 maye
məhlulunun maqnitlə işlənməsi zamanı müşahidə olunurdu.

Bir halda ki, neft layda adətən qalıq su ilə olur, maqnitlə
işlənmənin qalıq su olan modellərdə sıxışdırma prosesinə təsirini
öyrənən təcrübələr aparılmışdır.
 Təcrübələr ardıcıllığında qalıq suyun qiyməti 38 1,5% məsamələrin
həcmindən; məsaməli mühitin tərkibində 5% gil olmaqla. Modeldə
qalıq suyun olduğu halda kerosinin sıxışdırılması nəticəsində susuz
sıxışdırma əmsalı 0,41-ə bərabərdir, son qiymət isə - 5 saat ərzində -
0,46-ya bərabərdir. Maqnitlə işlənmiş su ilə sıxışdırma prosesində susuz
sıxışdırma əmsalı 0,429-a bərabərdir, son qiymət isə - 0,515. kerosinin
modeldə həcmindən susuz periodun 43%-ə qədər, tam sıxışdırmanın
isə 51,5-ə qədər artması müşahidə olunur.

Indiki zamanda maqnit sahəsinin suya təsiri zamanı müşahidə

olunan effektləri nəzəri əsaslanması mövcud deyil, bu səbəbdən irəli
gələrək cari mərhələdə təcrübələr bu təzahürlərin eksperimental
şəkildə hərtərəfli öyrənilməsi üzrə istiqamətlənmişdir, alınmış
nəticələrin izah olunması məqsədi ilə. Bizim təcrübələrimiz üçün
xarakterikdir ki, tədqiqatlarda maqnit sahəsinin süzülmə axınına təsiri
yalnız modellərdə gilli süxurların iştirak etdiyi zaman müşahidə
olunur. Qumdan ibarət olan modeldə isə, maqnit sahəsinin təsiri
öyrənilən zaman, onun axının sürətinə təsiri gözə dəymir. Filtrasiya
sürətinin güclənməsi daha dəqiq azduzlu məhluların süzülməsi ilə
bağlı aparılan müşahidələrdə üzə çıxır.

Maqnit sahəsinin birfazalı süzülməyə təsirinin tədqiqi.

Maqnit sahəsinin süzülməyə mümkün təsiri yalnız kvars qumu və

gilin qarışığından ibarət olan məsaməli mühitdə suyun süzülməsi
halında üzə çıxır. m=34% və K=2 darsi olan məsaməli mühitdə ( kvars
qumu + 5% gil ) aparılmış təcrübələrin nəticələri 26-cı şəkildə təsvir
olunmuşdur, harda ki, absiss oxunda zaman saatlarla, ordinat oxunda
isə süzülmənin sürəti sm 3/saat-la göstərilmişdir. Maqnit sahəsi ilə
işlənməmiş olan suyun orta sürəti 45,4 sm 3/saat olmuşdur. Bu göstərici
iki sutka ərzində sabit qalmışdır. Maqnit sahəsi əlavə edilərkən sürət ilk 3
saat ərzində müntəzəm olaraq 5 – 7% -ə qədər artır. Daha sonrakı
müddətdə süzülmənin sürəti 50 sm3/saat-a çatmışdır və bir neçə saat
ərzində davamlı olaraq sabit səviyyədə qalmışdır. Maqnit sahəsi
kənarlaşdırıldıqdan sonra, 1,5 saatdan sonra sürət kəskin düşərək 47,2
sm3/saat qiymətinə qədər enir və məsamələrdəki sular tam əvəz
olunduqda sürət 45,6 sm3/saat-a düşür, yəni əvvəl aldığı qiymətə yaxın olan
bir rəqəmi alır. (şəkil 26).

7
Q, см3/мин

1
1 2 3 4 5 6
0
Число замеров
 1, 2, 5 və 6-cı günlər – su; 3 və 4-cü günlər – maqnitləşmiş
su.

Şəkil 26. maqnit sahəsinin suyun süzülməsinə

təsiri

Maqnit sahələrinin tətbiqində nəzərə alınmalı olan vacib

ünsürlərdən biri də işlənmə vaxtının məsaməli mühitə təsir üçün
yetərli olub olmamasıdır( belə demək mümkündürsə , suyun “maqnit
yaddaşının” nə qədər olması ). Iş orasındadır ki, suyun mədən
şəraitində maqnitlə işlənməsi zamanı qarşıda növbədə göstərilmiş
maneələr ola bilər. Yatağa uzunsürən müddət ərzində böyük
həcmlərdə su vurulur. Belə bir sual ortaya çıxır: laya təsir üçün
maqnit sahəsi ilə təsir yetəri qədər qısamüddətlidirmi ( suvurma
müddəti ilə müqayisədə ) və yaxud suyun maqnit sahəsi ilə işlənməsi
onun laya hərəkəti zamanı öz-özünə sönə bilər ?

Təqribən “maqnit yaddaşı” haqqında növbədə gələn məlumatlar

nəzərə çarpmışdır. Məsaməli mühitin filtrasiya qabliyyətinin maqnit
sahəsinin gərginliyindən asılılığının öyrənilməsi zamanı (şəkil 26), yüksək
sərflər yalnız maqnit sahəsi ilə işlənmə müddəti ərzində müşahidə
olunurdu. Maqnit sahəsinin əlavə olunması sərfin dəyişməsina o saat
təsir göstərmədi, yalnız növbəti 3 saat ərzində özünü biruzə verdi.
Maqnit sahəsinin kənarlaşdırılması süzülmənin sönməsinə və 1,5 saat
müddətində ilkin sərfin bərpa olunmasına gətirib çıxarmışdır ( bax şəkil
26 )

Maqnithidrodinamik təsirlər ancaq suyun maqnit sahəsi ilə işləndiyi

müddətdə əmələ gələcəkdir.
 Maqnitlə işlənmiş suyun dövrü şəkildə vurulması zamanı optimal
dayanma və işləmə periodlarını təyin etmək üçün cihazla bağlı
laboratoriya şəraitində tədqiqatlar aparılmışdır, hansının ki quruluşu
növbəti şəkildə göstərilmişdir. Təqiqatlarda T.Ş. Salavaov və L.R.
Eydelman iştirak etmişdir.

Eksperimental qurğunun quruluşu

Ilkin təcrübələr ardıcıllığı növbəti şəkildə aparılırdı. Model I 70% kvars

qumundan və 30% gildən ( montmorillonit tipli ) ibarət olan məsaməli
süxurla doldurulmuşdur. Lay modelinin havası boşaltdırıldıqdan sonra
məsaməli süxur özlü maye ilə ( transformator yağı ) doyuzdurulurdu.
Bununla belə məsamələrin ölçüsü də ölçülür, hansı ki, 320 sm 3 təşkil
edirdi və keçiricilik də müəyyən olunurdu. t=313K temperaturda yağın
özlülüyü = , keçiriciliyi isə 0,22 darsi təşkil edirdi. Bundan
sonra PVT bombasına (7) suyu doldururdular və PVT bombasını
məsaməli mühitlə birləşdirirdilər şəkil 1- də göstərildiyi kimi.

Birləşdirici borular qeyri-maqnit materialdan yəni misdən idi.

Transformator yağının su ilə sıxışdırılması yerinə yetirilirdi. Sıxışdırılma çıxan
suyun tamamilə təmiz olmasna qədər aparılırdı.

Təcrübənin ikinci mərhələsində t = 313K temperaturda I hidrodinamik lay

modelindən alınan təzyiqin bərpa əyriləri ( TBƏ ) çəkilirdi. Çıxışı bağlı
olan I məsaməli mühitinin girişindən press vasitəsi ilə 16 Mpa
qiymətində təzyiq yaradılırdı, çıxışda isə manometrin köməuyi ilə
təzyiqin dəyişməsi qeydə alınırdı. Təcrübələrin nəticələri 27 – ci
şəkildə təsvir olunmuşdur, harda ki, təcrübənin 1, 4, 7, 10-cu
sutkalarına uyğun gələn təzyiqin bərpa əyriləri ( TBƏ ) göstərilmişdir.

18
16
14
12
P , МП а

10
8
6
4
2
0
0 20 40 60 80
t, мин

1 2 3 4

Şəkil 27. Təzyiqi bərpa əyriləri ( TBƏ )

1 - birinci; 2 – dördüncü ; 3 – yeddinci; 4 – onuncu sutkalarda.

 Müəyyən olunmuş təzyiq səviyyələrinə görə bərpa olunma vaxtı təsbit
edilmişdir ( 2Mpa, 12 MPa ). Bərpa müddətinin çıxma müddətindən asılılığı
şəkil 28-də göstərilmişdir.

40
35
30
25
t , мин

20
15
10
5
0
0 5 10 15
t, сут
1 2

Şəkil 28. Təzyiqin bərpa müddətinin müəyyən olunmuş ( 1 –

2 MPa; 2 – 12MPa ) qiymətlərdə çıxma müddətindən asılılığı.

Bu asılılıqlardan görünür ki, bərpa olunma müddəti çıxma vaxtının

artması ilə artır ki, bu da məsaməli mühitin süzülmə xarakteristikalarının
pisləşməsinə müvafiq olur. Bunu gilin şişməsi ilə izah etmək olar.

Təcrübələrin ikinci ardıcıllığını həyata keçirtmək üçün birinci ardıcıllıqda

istifadə olunmuş elə həmin məsaməli mühit ( 70% kvars qumu + 30% gil )
götürülmüşdür. Modeldəki havanı sorub çıxardıqdan və digər eyni şərtlərlə
modelin transformator yağı ilə doyuzdurduqdan sonra məsamələrin ölçüsü
və 0,23 darsi götürülən keçiricilik müəyyən olundu. Sıxışdırılma zamanı PVT
(7) bombası ilə lay modelini 1 birləşdirən boru elektromaqnit özəkdən
buraxıldı, o yolla ki, boruya müntəzəm olaraq eninə maqnit sahəsi təsir
göstərsin. Suyun maqnit sahəsi ilə işlənməsi bu yolla həyata keçirilmişdir.

Özəkdə olan boşluqdakı maqnit sahəsi dövrədəki elektrik gücünün

reostatın (4) köməyi ilə idarə olunması yolu ilə həyata keçirilirdi.
Elektromaqnit çarxında (3) müntəzəm maqnit sahəsinin alınması üçün
düzləndiricidən (5) davamlı olaraq elektrik verilirdi. Özəyin boşluğunda (2)
olan maqnit sahəsinin gərginliyi bərabər olaraq 51740 A/m quraşdırılırdı.
Transformator yağının sıxışdırılması birinci ardıcıllıqda olduğu kimi təmiz
su alınana qədər həyata keçirilirdi.

Daha sonra eyni şərtlərlə ( t=313K, P vx=16MPa ) sutka intervalı ilə TBƏ
qurulurdu. Həmin təcrübələrin nəticələri təcrübənin 1, 5, 9, 13 – cü
sutkalarına uyğun gələn TBƏ qrafikləri ilə şəkil 29 – da təsvir olunmuşdur.

1
Р, МПа
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
0.2 1 2 3 4
0.1
0
0 1 2 3 4 5 6 7
t, мин

1 – birinci; 2 – beşinci; 3 – doqquzuncu; 4 – on üçüncü sutkalarda

Şəkil 29 . Təzyiqin bərpa əyriləri ( TBƏ ).
 Birinci ardıcıllıqda olduğu kimi təzyiqin bərpa müddəti 2 MPa və 12MPa-a
qədər müəyyən olunmuşdur. Təzyiqin bərpa müddətinin çıxma
müddətindən asılılığı şəkil 30 –da təsvir olunmuşdur.

1
h
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
1 2
0.3
0.2
0.1
0
0 10 20 30 40 50
t, сут

Şəkil 30. Təzyiqin bərpa müddətinin müəyyən olunmuş ( 1 – 2

MPa; 2 – 12MPa ) qiymətlərdə çıxma müddətindən asılılığı.

Bu halda ilk altı sutka ərzində su ilə işlənməyən modeldə bərpa

olumma müddətinin artması müşahidə olunur, belə ki, bunu da gilin
şişməsi ilə izah etmək olar. Bu vaxtın qurtarması ilə bərpa olunma
müddətinin azalması müşahidə olunur, belə ki, bu da gilli əlavələrin
şişmə qabliyyətinin aradan qaldırılması və məsaməli mühitin süzülmə
qabliyyətinin maqnitlə işlənmiş su sayəsində yaxşılaşması hesabına baş
verir.

Ən yaxşı göstəricilər 12 – 13 həftədən sonra əldə edilir və bu

nəticələr keçən müddət ərzində ( 47 sutka ) əhəmiyyətli dəyişikliklər olmadan
müşahidə olunmuşdur. Süxurun keçiriciliyinin yaxşı göstəricidə bu cür
uzunmüddətli saxlanmasını onunla izah etmək olar ki, modelin korpusu
ekrandır, hansı ki, maqnit sahəsinin məsafəsinə əngəl olur. Bunun
nəticəsində məsaməli mühit - qalıq yağ - su sistemi müntəzəm olaraq
maqnit sahəsinin təsiri altında yerləşmiş olurdu. Həqiqi lay şərtlərində
laya maqnitləşmiş suyun vurulmasını dayandırdıqdan sonra neft layının
yerləşdiyi məkanda maqnit sahəsinin Yer kürəsinin maqnit sahəsinin
qiymətinə qədər dissipasiyası ( yayılması ) baş verir. Bu prosesin fiziki
olaraq modelləşdirilməsi laboratoriyada yerinə yetirilmişdir. Üçüncü
təcrübələr ardıcıllığında, maqnit sahəsinin dissipasiya prosesinin öyrənilməsi
məqsədi ilə diamaqnit ( bürünc korpusdan ) korpusu olan məsaməli mühit
modelindən ( yüksək təzyiqli sütun ) istifadə edilmişdir.

Model 85 % kvars qumundan və 15 % montmorillonit növlü gildən ibarət

olan məsaməli mühitlə doldurulmuşdur. 30 % gil və 70 % kvars qumundan
ibarət olan məsaməli mühitin doyuzdurulması zamanı 15 – 20 MPa
aralığında böyük təzyiq düşgüləri labüd idi, hansı ki, bu prosedurları
bürünc sütunda yerinə yetirilməsi mümkün deyil, korpusun davamlılığının
aşağı səviyyədə olması səbəbidən, ona görə də 15 % gil təşkil edən
məsaməli mühitdən istifadə olunmuşdur.

Tədqiqatlar yuxarıda göstərildiyi metodika üzrə və eyni şərtlərdə ( t =

313К, Н = 51740 A/m ) məsaməli mühit transformator yağı ilə
doyuzdurulur, hansı ki, daha sonra maqnitləşmiş su ilə sıxışdırılıb çıxarılırdı.
Sıxışdırmanın qurtarması ilə modeldə sutka intervalı ilə TBƏ qurulurdu,
bunun üçün məsaməli mühitin girişində 5,7 MPa təzyiq yaradılırdı.
 25

20

15
P , МП а

10

0
0 20 40 60
t, мин

1 2 3 4

1 – birinci; 2 – üçüncü ; 3 – onuncu; 4 – on beşinci sutkalarda

Şəkil 31 . Təzyiqin bərpa əyriləri ( TBƏ ).

Təcrübələrin nəticələri 31 – ci şəkildə təsvir olunmuşdur, harda ki,

təcrübənin 1, 3, 10, 15 -cu sutkalarına uyğun gələn təzyiqin bərpa
əyriləri ( TBƏ ) göstərilmişdir.

Bərpa müddəti 1 və 5 MPa -a qədər qeyd olunmuşdur. Təzyiqin

bərpa müddətinin çıxma müddətindən asılılığı şəkil 32 –da təsvir
olunmuşdur.
 30
25
t , мин 20
15
10
5
0
0 5 10 15 20
t, сут
1 2

Şəkil 32. Təzyiqin bərpa müddətinin müəyyən olunmuş ( 1 – 1

MPa; 2 – 5 MPa ) qiymətlərdə çıxma müddətindən asılılığı.

Bu alınan asılılıqları təhlil edərək, belə bir nəticəyə gəlmək olar ki,
maqnit sahəsinin məsaməli mühitə təsirini kənarlaşdırıldıqdan sonra ilk 10
sutkada təzyiqin bərpa müddətində olan dəyişikliklər maqnitləşmiş su ilə
çıxartma halında alınan TBƏ –də olan dəyişikliklərə analojidir, onuncu
sutkadan başlayaraq isə bərpa olunma müddəti maqnitləşmə təsiri
olmadan həyata keçirilən çıxartmaya oxşar olaraq artmağa başlıyır. Bu
ondan xəbər verir ki, maqnit təsirinin aradan götürüldüyü sonra 10
sutkaya bərabər olan bir periodda maqnit sahəsinin tamamilə yayılması
baş vermişdir ki, bundan sonra su adi təsir göstərir , bu da ki, gilin
şişməsinə gətirib çıxarır.

Laboratoriya tədqiqatlarından alınan nəticələri yekunlaşdıraraq, növbədə

gələn ümumi nəticələri çıxartmaq olar:
 1. Süzülmə qabliyyətinin yaxşılaşması maqnitin işləndiyi müddət
ərzində davam etmişdir( nə qədər ki suyun maqnitlə işlənməsi
baş verirdi ), yəni suyun “ maqnit yaddaşı ” bütün maqnitlə
işlənmə periodunun ərzində üzə çıxır;
2. Məsaməli mühit – qalıq özlü maye – su sistemi maqnitin
təsirinə o saat reaksiya vermir, 6 – 7 sutkaya bərabər olan,
müəyyən vaxt periodundan sonra ( təcrübələrin ikinci
ardıcıllığı ) reaksiya verir;
3. Maqnit sahəsinin kənarlaşdırılması 10 sutkadan sonra ( ikinci
təcrübələr ardıcıllığının nəticələri ) maqnitlə işlənmə effektinin
sönməsinə gətirib çıxarır;
4. Maqnit sahəsi ilə işlənmiş olan su gilin şişməsinin qarşısını
almaq qabliyyətinə malik olur, bununla da gilli məsaməli
süxurların fitrasiya xarakteristikalarını yaxşılaşdırır.
miş suyun neftvermə əmsalına təsirinin təhlili

Neftvermə əmsalına suyun maqnitləşdirilməsinin mümkün təsiri

mexanizmini üzə çıxarmaq üçün E .M . Abbasovun iştirakı ilə təcrübələr dörd
mərhələdə aparılmışdır.

Ilkin mərhələdə kvars qumunda transformator yağının su ilə ( əyri 1 şəkil

33) və 51740 A/m gəringinliyində maqnnit sahəsi ilə eninə müntəzəm olaraq
işlənmiş su ilə ( əyri 2 şəkil 33 ). Gilli süxurdan su ilə sıxışdırarkən alınan
ilə (əyri 1 şəkil 25), kvars qumundan sıxışdırma ilə alınan ( əyri 1 şəkil 4)
- nü müqayisə edərkən, gilli məsaməli mühitdə -nün 33%
azaldığının şahidi oluruq. Bununla yanaşı yuma prosesində gilin intensiv
şişməsi də aşkar olunmuşdur. Daha öncə aparılmış laboratoriya
tədqiqatlarından da güman etmək olar ki, gilli süxurda -nün azalması
gilin şişməsi sayəsində və gilin şişməsinin maqnitləşdirilmiş suyun
vurulması yolu ilə idarə olunması imkanı göstərilmişdir.

1
h
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
1 2
0.2
0.1
0
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3
t, сут

1 – su ilə; 2 – maqnitləşmiş su ilə.

Şəkil 33. Transformator yağının qumda sıxışdırılıb çıxarılmasının

nəticələri.

Ikinci mərhələdə gilin şişməsinin -nün dəyişməsinə təsirini öyrənən

təcrübələr aparılmışdır. Akademik V.A.Lıkov tərəfindən işlənib
hazırlanmış qurutmalar nəzəriyyəsinə görə gilin yandırılması zamanı , o,
şişmə qabliyyətini itirir. Bunun əsasında transformator yağının 70%-i
kvars qumundan və 30%-i təxminən 1000 о С-də yandırılmış gildən ibarət
olan məsaməli mühitin modelindən sıxışdırılması ilə bağlı müşahidələr
aparılmışdır. Tədqiqatların nəticələri qrafik formada aşağıdakı şəkildə
ifadə olunmuşdur.
 Gilli məsaməli mühitdən və yanmış gildən sıxışdırılmalardan alınmış
məlumatların müqayisəsi aşağıdakıları göstərir:

1) yandırılma nəticəsində adi gildən sıxışdırılma prosesi ilə

müqayisədə -nün 16 % artması müşahidə olunun( əyri 1
şəkil 34 ilə şəkil 25-in müqayisəsi) .

1
h
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
1 2
0.2
0.1
0
0 1 2 3 4 5
t, сут

1- su ilə; 2 - maqnitləşmiş su ilə.

Şəkil 34. transformator yağının yanmış gildən sıxışdırılması.

2)Suyun maqnitlə işlənməsi yanmış gildən və kvars
qumundan ibarət olan məsaməli mühitdən sıxışdırılmada
-yə təsir göstərmir (şəkil 34 və 33də 1 və 2 əyrilərinin
müqayisəsi ).

Burdan belə nəticəyə gəlmək olar ki, gilli məsaməli mühitdən

transformator yağının maqnitləşmiş su ilə sıxışdırılması hadisəsində
- nün qiymətinin artmasını yalnız şişmə qabliyyətinin idarə
olunması ilə izah etmək olmaz. Bu nəticə daha sonra - nün
suyun müntəzəm olaraq eninə təsir edən 51740 A/m gərginlikli
maqnit sahəsi ilə işlənməsi nəticəsində artmasını araşdıran
tədqiqatların aparılmasını stimullaşdırdı. Bizə məlumdur ki,
ferromaqnitin temperaturunun , hər bir ferromaqnit üçün individual
olan Küri nöqtəsindən daha yuxarı yüksəldiyi zaman cismin maqnit
qabliyyətinin itməsi baş verir. Bu belə bir nəticəyə gəlməyə vadar
edir ki, transformator yağının maqnitləşmiş su ilə gilli məsaməli
mühitdən sıxışdırıb çıxararkən gilli süxura komleks şəkildə təsir baş
verir, hansı ki, özünü şişmə qabliyyətinin, səthi, maqnit və digər
fiziki ünsürlərdə biruzə verir.

Ədəbiyyatın təhlili göstərmiş oldu ki, gilli hissəciklərin səthində

çox kiçik ölçüdə olan dəmir birləşmələrin hissəcikləri mövcuddur,
hansı ki, maqnit xüsusiyyətlərinə malikdir. /37/-də çöküntülü
süxurların məsaməli mühitində rast gəlinən dəmir birləşmələrin
maqnit xüsusiyyətləri göstərilmişdir. Diqqət yetirilmişdir ki, getitdə (
αFeOOH ) H0 koersitiv gücə malikdir ( ferromaqniti tam
maqnitsizləşdirmək üçün lazım olan maqnit sahəsinin qiyməti ), 55720
A/m - ə bərabər. Qeyd etməyə dəyər ki, transformator yağının gilli
süxurdan sıxışdırılıb çıxarılması zamanı - nün maksimum artması
suyun müntəzəm olaraq eninə 51740 A/m gərginlikli maqnit sahəsi
ilə işlənməsi zamanı müşahidə olunmuşdur. Bu belə bir fərziyə irəli
sürməyə imkan verdi ki , kənardan əlavə olunan maqnit sahəsi
səthdəki kiçik ölçülü dəmir birləşmələrin sahəsini tarazılaşdırır. Bu
fərziyənin yoxlanılması üçün aşağıdakı təcrübələr aparılmışdır.

Üçüncü mərhələdə məsaməli mühitdəki ferromaqnetiklərin nazik

təbəqələrinin neftvermə əmsalına təsiri öyrənilmişdir. Belə güman
olunurdu ki, gilli hissəciklərin səthuindəki ferromaqnetik nazik təbəqə
su ilə çıxarmada maye karbohidrogenləri tutub saxlayır, bununla da
-nün qiymətini aşağı salır. Suyun maqnit sahəsi ilə işlənməsi
ferromaqnetiklərin maqnit sahəsinin tarazılaşdırılmasına və - nün
artmasına gətirib çıxarır.

Bu hipotezin yoxlanılması üçün ferromaqnetik nazik təbəqənin

məqsədli şəkildə xüsusiyyətlərini dəyişərək onu maqitsizləşdirilməsi ,
daha sonra -nü ölçərək alınan nəticəni ferromaqnetik nazik
təbəqənin maqnit xüsusiyyətlərinin dəyişdirilməsindən daha əvvəl
alınan qiymətlərlə müqayisəsinin həyata keçirilməsi planlaşdırılır.
Təsdiq olunmuşdur ki, səthin HCl məhlulu ilə işlənməsi ilə αFe 2 O 3 –nun
elektrosəthi xüsusiyyətlərini dəyişmək olar, həm də cismin həcmi
xüsusiyyətlərini dəyişmədən. Bu səbəbdən də gilin işlənməsi üçün
xlorid turşusu seçilmiç oldu. Getitin xlorid turşusunun maye məhlulu
ilə qarşılıqlı təsiri zamanı dəmir üçxlorid alınır ki, o da öz növbəsində
maqnit xüsusiyyətlərinə malik deyil. Reaksiya növbədə göstərilmiş sxem
üzrə gedir:

FeOOH + 3HCl FeCl 3 + 2H 2 O

HCl maye məhlulu ilə işlənmiş gilliləşdirilmiş məsaməli mühitdən

transformator yağının həm müntəzəm olaraq eninə 51740 A/m
gərginlikli maqnit sahəsi ilə işlənmiş maqnitləşmiş su ilə ( əyri 2 şəkil
35 ) , həm də adi su ( əyri 1 şəkil 35 ) ilə sıxışdırılması həyata
keçirilmişdir.

Qeyd olunmuş şərtlələ aparılmış çıxartmada yüksək əldə

edilmişdir, hansı ki, oblastında yerləşən kvars qumundan ( şəkil 32 ,
əyri 1 və 2 ) və yaxud da gildən – 51740 A/m gərginlikli maqnit sahəsi
ilə işlənmiş su ilə ( şəkil 25 , əyri 2 ) . Belə şərtlərdə suyun maqnit
sahəsi ilə işlənməsindən asılı olmur və 80 % miqdarında qumdan
sıxışdırıb çıxardılma zamanı alınan səviyyəsində yerləşir. Bu cür
nəticələr məsaməli mühitin səthində olan və maqnit sahəsi ilə
işlənmiş suyun onun maqnit sahəsini tarazılaşdırması irəli sürülən
ferromaqnetiklər , əsas etibarilə getit, barədə irəli sürülmüş
ehtimalların doğru olduğuna işarə edir.

1
h
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
1 2
0.2
0.1
0
0 0.5 1 1.5 2 2.5
t, сут

1 – su ilə; 2 – maqnitləşmiş su ilə.

Şəkil 35. HCl məhlulu ilə işlənmiş gilli süxurdan transformator yağının
sıxışdırılmasının nəticələri.

Dördüncü təcrübələr ardıcıllığında, hansı ki müəyyən mənada

yoxlama məqsədi daşıyırdı, transformator yağının karbonatlı
məsaməli mühitdən sıxışdırılıb çıxarılması həyata keçirilirdi. Bununla
yanaşı karbonatlı məsaməli mühitin çəkisinin 50 %-i karbonatdan və
digər 50 %-i kvars qumundan ibarət idi ( bax şəkil 36 ).

Transformator yağının karbonatlı məsaməli mühitdən ( əyri 1,

şəkil 36 ) su ilə və ( əyri 2, şəkil 36 ) maqnitlə işlənmiş su ilə
çıxarılması zamanı alınan -nün müqayisəsindən görünür ki, suyun
maqnitlə işlənməsi hesabına -də 12 % artım müşahidə olunur.

1
h
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
1 2
0.2
0.1
0
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5 4
t, сут

1 – su ilə; 2 – maqnitləşmiş su ilə.

Şəkil 35. Karbonatlı süxurdan transformator yağının sıxışdırılmasının

nəticələri.

Xlorid turşusu ilə işlənmiş və yaxud 1000°С qiymətində olan

temperaturda yandırılmış karbonatlar da tədbiq olunmuşdur.
Tədqiqatların nəticələri şəkil 37, 38 – də təsvir olunmuşdur.

Transformator yağının xlorid turşusu ilə işlənmiş karbonatlı

məsaməli mühitdən ( əyri 1, şəkil 37 ) su ilə və ( əyri 2, şəkil 37 )
maqnitlə işlənmiş su ilə sıxışdırılıb çıxarılması zamanı alınan -nün
dəyişmələri 3,4 % təşkil edir ki, bu da təcrübə aparılan qurğunun
xətası hesabına baş verib. Xarakterikdir ki, bu halda yüksəkdir və
80 % oblastında yerləşir, kvars qumundan çıxarılma halında ( 1 və 2
əyriləri, şəkil 33 ) olduğu kimi, həmçinin suyun maqnit sahəsi ilə
işlənməsindən demək olar ki dəyişmir.

1
h
0.9
0.8
0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
1 2
0.2
0.1
0
0 0.5 1 1.5 2 2.5 3 3.5
t, сут

1 – su ilə; 2 – maqnitləşmiş su ilə.

Şəkil 37. HCl maye məhlulu ilə işlənmiş karbonatlı məsaməli

mühitdən transformator yağının çıxarılmasının nəticələri.
 1
h
0.9
0.8

0.7
0.6
0.5
0.4
0.3
1 2
0.2
0.1
0
0 1 2 3 4 5
t, сут

1 – su ilə; 2 – maqnitləşmiş su ilə.

Şəkil 38. Yanmış karbonatlı məsaməli mühitdən transformator

yağının çıxarılmasının nəticələri.

Karbonatların yandırılması su ilə çıxarılma halında olduğu kimi

maqnitləşmiş su ilə ( 1 və 2 əyriləri, şəkil 38 ) çıxarılma halında da
neftvermə əmsalının 80% -ə qədər artmasına gətirib çıxardı. Bu halda
demək olar ki suyun maqnitləşməsindən asılı deyil.

Yuxarıda mülahizə olunmuşları yekunlaşdıraraq, belə bir nəticəyə

gəlmək olar ki, suyun 51740 A/m gərginlikli sabit eninə maqnit
sahəsi ilə işlənməsi zamanı ferromaqnetik nazik təbəqənin maqnit
sahəsinin tarazılaşması baş verir, əsas etibarilə məsaməli mühitin bərk
fazalarının səthində yerləşən getit sayəsində. Bu ilk növbədə
gilliləşdirilmiş məsaməli mühitlərdə; ikinci yerdə - karbonatlı məsaməli
mühitlərdə maye karbohirdogenlərin daha yaxşı yuyulmasına gətirib
çıxarır və demək olar ki , kvars qumunun yuyulmasına heç təsir
göstərmir.
 Modellər üzərində aparılmış təcrübələrdən alınmış nəticələr maqnit
sahəsinin çıxarılma prosesinə təsirinin itifadə olunmasının prinsipial
imkanını göstərir . Sabit maqnit sahəsinin maye karbohidrogenlərin
çıxarılması prosesinə təsiri susuz çıxarılma əmsalının 10 – 25 % və son
çıxarılma əmsalının isə 18 – 37 % artmasında özünü göstərir. Məsaməli
mühitdə gilin 10 – 15 %-dən çox olan əhəmiyyətli miqdarında
neftvermə əmsalının artmasından əlavə çıxarılma vaxtının su ilə
sıxışdırma prosesi ilə müqayisədə 1,5 – 2,5 dəfə arası azalması da
müşahidə olunur. Karbonatlı məsaməli mühitlərdə suyun sabit 51740
A/m gərginlikli maqnit sahəsi ilə işlənməsi hesabına -nün su ilə
çıxarılma prosesi ilə müqayisədə 12,5 % artması baş verir.

Dəmir üçxloridin varlığını təyin etmək üçün , məsaməli mühitlərin

xlorid turşusunun maye məhlulu ilə yuduqdan sonra alınan,
AzNEFTEXİM “ Analitik kimya ” kafedrasında nümunələrin
fotokolorimetrik titrləmə üsulu ilə tədqiqatlar aparılmışdır. Üç
bərabər kütləli məsaməli mühit götürülmüşdür: ayrı – ayrılıqda eyni
bir miqdarda olan HCl -un maye məhlulu ilə yuyulan kvars qumu,
karbonat, gil. Reaksiyadan alınan məhsullarda dəmir ionlarının
miqdarı təyin olunurdu. Belə bir nəticə alındı ki, dəmir ionlarının
miqdarı kvars qumu ilə müqayisədə gildə dörd dəfə , karbonatlarda
isə iki dəfəyə qədər daha çoxdur. Qumdan, karbonatdan və gildən
çıxarılma prosesindən alınmış η –nün artımını müqayisə etsək , görmək
olar ki, qumdan çıxarılma ilə müqayisədə gildən 4 dəfə, karbonatdan
isə 2 dəfəyə qədər çox transformator yağı hasil edilmişdir. Bu ona
işarət edir ki, yuxarıda açıqlanan kiçik dəmir birləşmələri
hissəciklərinin səthindəki sahəni tarazılaşdıran əlavə olunan xarici
maqnit sahəsi barədə olan hipotez ədalətlidir.
 Suyun 47760 A/m gərginlikli və 50 hs tezlikli dəyişgən maqnit
sahəsi ilə işlənməsinin transformator yağının gilli məsaməli mühitdən (
30 % gil) neftvermə əmsalına təsirini öyrənən laboratoriya tədqiqatları
aparılmışdır. Doyuzdurulmuş maye karbohidrogen su və dəyişgən
maqnit sahəsi ilə işlənmiş su ilə sıxışdırılıb çıxarılırdı. Hər iki halda
neftvermə əmsalı təqribən eyni oldu ( təxminən 2 % fərq alınmışdır )
ki, bu da qurğunun xətası hesabına baş vermişdi. Ona görə də bundan
sonra sabit maqnit sahəsinin istifadə olunması məsləhət görüldü.
Halbu ki, dəyişgən cərəyanın tezliyinin variasiyası vasitəsilə , yəqin ki,
məsaməli mühitdən maye karbohidrogenlərin çıxarılmasının artmasına
nail olmaq olar.

Qeyd olunan effekt və qanunauyğunluqlar neftverməni artırmaq və

yatağın işlənmə müddətini əhəmiyyətli dərəcədə azaltmaq üçün
istifadə oluna bilər, eyni zamanda neftçıxarmanın müxtəlif
proseslərinin intensivləşdirilməsi üçün də tədbiq olunması məqsədə
uyğundur.

Lakin, qeyd etməyə dəyər ki, maqnitləşmənin , yandırılmanın,

turşuyla yuyulma və s. tədbiqindən sonra 20 % qalıq neftin qalması ,
həmçinin Q –nün H –dan asılılığının poliekstremal xarakteri birmənalı
olmayan , tərsinə çətin və çoxcəhətli asılılığı olan neftçıxarma
prosesinə işarət edir.

Buna görə də bir parametr özlülük, istilikötürmə və yaxud da

maqnit sahəsinin gərginliyi çıxartma prosesinin hər hansısa çox az bir
hissəsinə təsir gösətərə bilər və birparametrli sistem kimi ənənəvi
yanaşma yol verilməzdir. Buradan belə bir nəticəyə gəlmək olar ki,
neftverməni uyğunlaşdırılmış və yaxud da sinergetik metodlarla laya
təsir hesabına artırmaq olar, nöbədə baxılacaq üsullar kimi.