Ф.С. Комилов, Д.С.

Шарапов

ТЕХНОЛОГИЯМ
ИТТИЛООТЙ

Китоби дарсй барои синфи 9-уми

муассисахои тах,силоти умумй

Вазорати маорифи Ч,умх,урии Точикистон

тавсия кардааст

Душанбе 2013
ББК 32.97Я72+74.263.2
К -65

Ф.С. Комилов, Д.С. Шарапов. Технологиям иттилооти. Китоби дарси

барои синфи 9. - Душанбе, 2013. -1 7 6 с.

Хонанлаи aim!
Китов маибаи допишу маьрифат чет, аз он ва\ра баред ва онро эутиёт намоед.
Кушиш кунед, ки соли хоииши оянда \ам ин китов во намуди аслшпи дастраси додару
\о \(1/1 \о>ш1ои гардад на ва ои.\о низ хизмат намояд.

Истифодаи ичоравии китоб:

>^олати китоб
Соли (бах,ои китобдор)
№ Ному насаби хонанда Синф
ТЭХ.СИЛ
Аввали Охири соли
соли хониш хониш

! s i IN ') 7S - W 4 7 - ‘M .V K -fi

© Ф. Комилов. Д. Шарапов, 2013.

 Сарсухан

Толибилмони гиромй!
Фанни «Технологиям иттилоотй» фаслхои хеле зиёд ва
гуногунмазмунро дар бар мегирад, ки ин табиист. Зеро олами
комшотерхо ва системахои компютерй доимо дар рушд буда, баъзан
хатто дар камтарин фосилаи вакт низ дар бораи дастоварди навбатй дар
самти барномарезй ё ихтирои ягон чузъи нави техникаи компютерй ба
мо мужда мерасонад.
Дар барномаи нави таълими фан мавзуъхо бо низоми муайян ва
пайдарпайии мантикй чой дода шудаанд, ки шумо, толибилмони азиз,
онхоро омухта аз нозукихои олами компютер бохабар хохед шуд. Инак,
китоби мазкур, ки барои хонандагони синфи 9-уми мактабхои
тахсилоти умумй пешкаш шудааст, гибки хамин барномаи нави
таълимй таълиф гардидааст.
Агар ихтирои компютерро инкилобе дар рушди техникаи
хисоббарор хисобем, пас пайдойиши шабакахои компютериро бе
мухобот инкилоб дар пешбурди технологияи иттилоотй
(информатсионй) хисобидан мумкин аст. Шабакахои компютерй
татбики компютерро дар гункунй, нигахдорй, коркард, дастрасй ва
пахнкунии иттилоот ба маротибахо зиёд менамоянд.
Кисми зиёди китобе, ки холо шумо дар даст доред, махз ба тасвири
имкониятхои шабакахои компютерй бахшида шудааст. Тавассути он
шумо метавонед хам аз нигохи сахтафзор (таъминоти техникй), хам
нармафзор (таъминоти барномавй) ва хам тарзхои банакшагирии ин
гуна шабакахо дониши худро мукаммал гардонед.
Китоб дорой ду бахш ва чор боб аст. Бахши аввал «Воситахои
иттилоотонй» ном дошта, аз ду боб иборат аст. Боби якум ба таснифи
компютерхо бахшида шуда, боби дувум шуморо бо асосхои кор дар
шабакахои компютерй шинос менамояд. Бахши дуюми китоб, ки он низ
аз ду боб иборат аст, «Технологияхои иттилоотй ва иртиботй» ном
дошта, шуморо бо тарзхои банакшагирй ва мураттабсозии сомонахои
интернетй шинос менамояд.
Устодони гаронкадр!
Муаллифон ба хамаи он нафароне, ки фикру дархостхои холисонаи
худро бахри боз хам бехтар гаштани мазмуну мухтавои китоб ва ислохи
норасоихои дар он содиргашта иброз доштанианд, каблан миннатдорй
баён менамоянд ва онхоро дар нашрхои минбаъдаи китоб хатман ба
эътибор мегиранд. Аз хамаи мукарризон хохиш карда мешавад, ки
мулохизахои хешро ба Маркази тахия, нашр ва муомилоти китобхои
дарсй, илмиву методии назди Вазорати маорифи Чумхурии Точикистон
ирсол намоянд.

Муаллифон
 Бахш и 1
ВОСИТАХОИ иттилоотонй
Боби 1

ТАСНИФИ КОМ ПЮ ТЕРРО

1. 1.1. Т а с н и ф и к о м п ю т е р х о а з РУЙИ ИМКОНИЯТХОИ

ФУНКСИОНАЛИ
Татбикд компютер тамоми чабхахои фаъолияти инсонро дар
бар гирифтааст. Имруз соха ё самти фаъолиятеро пайдо кардан хеле
душвор аст, ки дар он компютер татбики худро наёфта бошад.
Новобаста ба ин, талабот ба компютер ва хизматрасонии
компютерй дар чомеа мунтазам ру ба афзойиш аст. Инсоният кддам
ба кадам ба чомеаи иттилоотй ворид шуда истодааст. Аз ин ру,
бехуда нест, ки асри XXI - асри информатика ва технологияи
иттилоотй ном бурда мешавад.
Дар сохахои гуногун, мувофикдн ба хусусият ва хачми
иттилооти коркардшаванда, талабот ба иктидори компютерхои
истифодашаванда низ гуногун аст. Масалан, дар марказх,ои иЛмиву
тадкикотй, ки дар онхо хачми хисоббарорихо ва коркарди додахо
хеле зиёд аст, на аз компютерхои фардии одй, балки аз
компютерхои пурик,тидортар истифода мебаранд. Дар мавриди
идора кардани парвози киштии кайхонй ё пешгуйии обу хаво
бошад, аз компютерхои пуриктидортарин истифода бурдан лозим
меояд, чунки дар ин мавридхо коркарди аз хад зиёди иттилоот, бо
истифода аз моделхои математики, зарур аст.
Талабот ба иктидори компютерхое, ки асосан барои тахия ва
коркарди санадхои матнй пешбинй шудаанд, нисбатан камтар аст.
Бинобар ин, мувофикдн, онхо метавонанд камиктидортар бошанд.
Барои ичрои максадхои бузург бошад, хусусан офаридани филмхои
бадей ё идора кардани шабакахои чахонии бонкй, ки дар онхо
коркарди хачми калони иттилооти тасвирй ё ракамй талаб карда
мешавад, компютерхои махсус ва хеле пуриктидор заруранд. Яъне,
хамаи он компютерхое, ки имруз сохта ва истифода бурда

4
мешаванд, дорой имконият ва хосиятхои гуногун мебошанд. Ва
хдмин тарик, бозсозиву рушди хусусиятхои техника ва технологияи
компютерй ба раванди доимй ва устувор табдил ёфтааст ва
ончунон босуръат пеш меравад, ки шояд пас аз муддати начандон
зиёди вакт зарурияти аз нав тачдиди назар кардани ин китоб низ
пеш о яд.
Компютерхоро аз руйи параметрхои муайян ва хосиятхояшон
ба синфхо таксим мекунанд, ки онро одатан таснифи компютерро
мегуянд. Компютерхоро таснифи катъй додан хеле мушкил аст,
чунки онхо аз руйи баъзе параметр ё хосиятхояшон метавонанд ба
як синф ва аз руйи дигар параметру хосиятхояшон ба синфи дигар
мансуб дониста шаванд. Аз ин ру, таснифи компютерхо шартан
гузаройида мешавад. Масалан, мо метавонем компютерхоро аз
руйи параметрхои хачми хотираю чисмй, зудкорию соли барориш,
чузъи пойгохй, сохаи истифодабарй. ва гайра ба синфхо чудо
намоем.
Агар мо таснифи компютерхоро тибки нишондодхои:
■ таъйинот ва имконоти компютер дар коркарди иттилоот;
■ имкониятхри робитавии байни корбар ва компютер (интерфейс);
■ х,ачми чисмии компютер;
■ имкониятх,ои захиравии компютер
ва гайра дида бароем, он гох бо назардошти тахдили талаботи
рузафзун ба техникаи электронй, компютерхои муосирро ба таври
зайл ба синфхо таксим карда метавонем:

Акнун ба худ чунин савол мегузорем; Он нишондодхое, ки аз

руйи он\о мо компютерхоро тасниф намудем, чй арзише доранд?
Барои ба ин савол чавоб ёфтан, мухитеро тасаввур мекунем, ки дар
он фаъолияти корй танхо аз нигахдорй, хифз, коркард ва интиколи
иттилоот иборат аст. Шумо зуд пай бурдед, ки ин гуна мухит, пеш
аз хама, ба мухити кории компютер монанд аст, чунки дар ин бора
шуМо дар синфхои поёнй маълумот пайдо карда будед. Бале, шумо
дуруст хулоса баровардаед. Агар хосиятхо ва параметрхои
компютер хдр кадар бехтар бошанд, он гох барои ичрои вазифахои
5
баробар аст. Методи бо битхо тасвиркунии иттилоотро методи
кодиронии дуй (binary encoding) мегуянд. Дар амалия иттилоотро бо
бузургих,ои каЛонтар чен мекунанд:
••••'•• . юэаээтоап наом ипдат:) й«овд.у£ - ношшинихэт
1 байт (byte) = 8 бит; . - ~ ,
vJ .и ? .!.vy.t. мю.хь: (-/.фи г; i::> nqsup
1 Кбайт (килобайт) = 2Шбайт;
1 М байт (мегабайт) = 220 байт; 7
1 Гбайт (гигабайт) = 230 байт;
4 ни/ те нодшояяуг
1 Тбайт (терабайт) = 240 байт; ,
1 Пбайт (петабайт) = 250 байт;
1 Эбайт (эксабайт) = 260 байт;
1 Сбайт (секстибайт) = 210 байт.
Илова ба хосиятх,ои болой, имкониятхои компютер ба
омилх,ои дигар низ вобаста аст:
■ разряднокии протсессор;
■ х,ачми хотираи беруна;
■ хосиятх,ои к;исмх,ои берунаи нигохдорй, иртибот ва дохилкунию
хоричкунии иттилоот;
■ имконияти иттилоотгузаронии тачх,изоти иртиботй;
■ имконияти дар як вак^ бо компютер кор карда тавонистани якчанд
корбар;
• имконияти дар компютер ба таври параллели кор карда тавонистани
якчанд барнома; •
■ имконияти пайвастшавй ба шабака;
■ эътимоднокй.

^ С аволхо:
1. М а ф х у м и «тасниф»-ро чй гуна мефахмед?
2. Дар мавзуъ кадом нишондихандахои таснифи компютерхо оварда
шудаанд?
3. Шумо таснифи компютерхоро аз диди худ чй тавр шарх медихед?
4. Барои чй дар сохахои гуногуни хочагии халк, компютерх,ои
ик^идорашон гуногун истифода бурда мешаванд?
5. Ба компютер аз руйи кадом хосиятхо бахо дода мешавад?
6. Зудии зарбаи протрессори компютер чиро ифода мекунад?
7. Кадом хосияти техникй нишондихандаи суръати кори компютер аст?
8. Ченакхои зудкории компютер кадом вохидхоянд?
9. Барои чй хаЧми хотираи фаврй низ яке аз хосиятхои асосии
компютер ба хисоб меравад?
10. Кадом омилхо имкониятхои компютерро муайян мекунанд?
 Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик^ат хонед ва онро Haiyi кунед.
2. Бо мисолх,ои мушаххас мафх,уми «тасниф»-ро шарх, дих,ед.
3. Аз диди шумо боз аз руйи кадом хосиятхр компютерхрро тасниф
кардан мумкин аст? Мисолх,о биёред.
4. Хосиятхри зудкорй ва х,ачмй хотираи фаврии компютерро маънидод
кунед.^х* сни /о х п н д ж р г ш г ш о м мл .г л ; qvqee н во д вя
в о ни /Jon к о ф н я н и Hoq&3 . д в н о а к т э ? /
1 .1 .2 . СИНФ И КОМПЮТЕРХОИ КАЛОН
сшэвМ .двавш BftqBM вяог.н э Ээвн
Тавре мо аз синфх,ои поёни медонем, таърихи рушду равнаки
техникаи компютерй аз сохтан ва истифодаи мошинхои электронии
х,исоббарории (МЭХ,, компютер) нихоят калон огоз ёфтааст. Нузъи
пойгохии (элемента базавии) ин компютерхо низ рохи тулониро
тай намудааст: аз лампахои электронй-вакумй cap карда, то
схемахои интегралии абаркудрати муосир.
Имруз синфи компютерхои калонро
мошинх,ое ташкил медиханд, ки онхо
имкониятхои хеле зиёд дошта, дар асоси
дастовардхои охирини илму техника
сохта шудаанд. Барои сохтани ин гуна
компютерхо ширкатхои масъул
маблагх,ои хеле зиёд сарф мекунанд. Аз
хдмин чихдт хам онхо хосиятхои Абаркомпютер
бехтарини техникиро доро буда,
бених,оят эътимодноканд. Хачми ин гуна компютерхо низ нисбатан
калонтар буда, барои дар бино ч о й г и р шуданашон масохати
зиёдтар талаб карда мешавад. Дар онх,о якбора якчанд корбар кор
карда метавонанд.
Синфи компютерхои калонро, дар навбати худ, ба ду гурух
ЧУдо мекунанд: серверов ва абаркомпютерро.
•

Сервер (server - компютерй асосии шабака) компютерй

пуркудрат буда, онро асосан дар марказхои шабакахои компютерй
истифода мебаранд. Вазифаи аввалиндарачаи сервер аз
хизматрасонии компютерхои алохидаи ба он пайванд ва
шабакахои компютерй иборат аст. Дар сервер хачми бенихоят
зиёди иттилоот нигох дошта мешавад. Имруз тараккиёти
вусъатёбандаи системахои телекоммуникатсионй ба он сабаб
гаштаанд, ки ин самти техникаи компютерй низ бо суръати баланд
рушд карда тавонад.
. номбурда хамон кадар шаройити бехтар мухайё мегардад ва
коркарди иттилоот низ зудтар анчом дода мешавад.
Дар баъзе мавридхо нисбат ба
параметрхо ва хосиятхои компютер
талаботи махсус ва ё хеле чиддй гузошта
мешавад. Масалан, компютер хам
пуриктидор бошад ва хам бо он якчанд
нафар корбар дар як вакт кор карда
тавонанд. Тавре мебинед, талабот нисбат
ба ин гуна компютерхо ва тачхизоти дар
онхо истифодашаванда хеле чиддй аст,
чунки дар чойи аввал эътимоднокии онхо
истодааст. Албатта, арзиши ин гуна компютерхо бенихоят калон
аст. Онхо хачман низ метавонанд бузург бошанд ва масохати
нисбатан зиёдтарро банд намоянд. Онхо аз компютерхое, ки мо
хамаруза мебинем ва истифода мебарем, ба куллй фарк доранд.
Барои истифодабарии онхо дониши махсуси барномарезй низ
талаб карда мешавад. Ана хамин гуна компютерхоро шартан
компютерхои калон ном мебаранд.
Барои ичрои супоришхои мукаррарии таълимй, халли
масъалахои омузишй ё фарогатй, ки дар раванди хаёти харрузаи
одамон пеш меоянд, компютерхои синфи дигар лозиманд.
Хосиятхои асосии ин гуна компютерхо - нисбатан хурдадчм, барои
чойгузин боэътимод, барои корбар дастрас, дар истифода одй ва
зуд азхудшаванда будани онхо ба хисоб меравад. Дар киёс бо
синфи компютерхои калон нархи ин синфи компютерхо хеле арзон
аст. Аз ин гуна компютерхо одамон хангоми кор ва истирохат
истифода бурда, тавассути онхо навъхои гуногуни иттилоотро
захира, хифз, коркард ва пахн намуда, талаботи иттилоотии худро
конеъ мегардонанд. Талабот ба хосиятхои техники ва имкониятхои
захиравии чунин компютерхо низ нисбатан камтар аст. Барои ин
синфи компютерхо* таъминоти барномавии хеле зиёд фарохам
оварда шудааст, ки корбар аз руйи зарурат онхоро метавонад дар
компютерй худ насб ё хазф намояд. Истифодаи чунин компютерхо
дониши махсуси техникй ё математикиро хам талаб намекунад.
Синфи ана хамин гуна компютерхоро компютерхои хурд
меноманд. Компютерхои хурдро шумо дар хона, синфхонахои
компютерии мактаб, марказхои компютерй, чойи кори волидон ва
гайра кариб хар руз мебинед ё мавриди истифода карор медихед.
 Дар аксарият мавридхо компютерхоро аз руйи имкониятхои
техникиашон - зудкорй (зарбаи кори протсессор) ва хачми хотираи
фаврй ба синфхо таксим мекунанд.
Зудкорй (суръати коричрокунии компютер ё зудии зарбаи
протсессор - амал/сония) микдори амалхои одитарине мебошад, ки
компютер онхоро дар зарфи як вохиди вакт (сония) ичро мекунад.
Барои ченкунии зудкорихои аз хад зиёд вохидхои зеринро
истифода мебаранд:
■ MIPS (Million Instructions Per Second - м и л л и о н у амал дар як сония) -
вохиди ченаки зудкории микропроцессор ё компютер;
■ FLOPS (Floating-Point Operations per Second) - амалхр бо нук^гаи лагжон
дар як сония;
■ MFLOPS (Million Floating-Point Operations Per Second) - миллионхр (106)
амал бо нук^аи лагжон дар як сония;
■ GFLOPS = GigaFLOPS; = gigaflops II; = gigaflop/s (Billion Floating-Point
Operations per Second) - гигафлопс, м и л л и а р д а (109) амал бо нук^аи
лагжон дар як сония. Барои ченкунии мах,сулнокии кори протсессори
суперкомпютер (абаркомпютер) истифода мешавад. Зудкории 1 GFLOPS
аввалин бор соли 1985 ба к^йд гирифта шудааст;
■ TFLOPS = teraflops; = teraflop/s (Trillion Floating-Point Operations per
Second) - терафлопс, триллионх,о (1012) амал бо нук^аи лагжон дар як
сония. Зудкории 1 TFLOPS аввалин бор соли 1997 ба к^йд гирифта
шудааст.

Кайд кардан зарур аст, ки баходихй ба зудкории компютер

амали такрибй аст, махсусан дар холи хозир, ки компютерхои
бисёрпротсессора мавриди истифодаи васеъ карор гирифтаанд.
Аслан зудкорй ё суръати кори компютерро аз руйи кимати зудии
зарбаи протсессори он бахо медиханд. Масалан 200 МГс
(мегагерс), 1.5 ГГс (гигагерс), 3 ГГс ва гайра. Барои ичрои хар як
амал, вобаста ба навъи микропроцессор, дар компютер микдори
муайяни зарбахо (тактхо) ичро мегарданд. Масалан, протсессори
зудкориаш 600 МГс то 300 миллион амалро дар 1 сония (300 MIPS)
ичро карда метавонад.
Хосияти дигари басо мухими компютер хачми (микдори
максималии гунчойиши иттилоот) хотираи фаврии он ба шумор
меравад, ки мо бо он дар синфхои поёнй шинос шуда будем.
Хотиррасон мекунем, ки вохидхои ченаки иттилоот бит, байт,
килобайт, мегабайт, гигабайт, терабайт, петабайт, эксабайт,
секстибайт ва гайра мебошанд. Бит (англ. bit - binary disit - оаками
насб гардидаанд. Ин навъ серверхо ба воситаи дурбинхои махсуси
электронй имконияти пайвастани иштирокчиёни телеконфронс ва
коркарди худкори тасвирхои вйдеоиро таъмин менамоянд.
Храмин тарик. таъйиноти х,ар гуна компю тф ро аз руйи
таъминоти барномавии он муайян кардан мумкин аст. Аз ин ру,
хангоми ба компютерй дилхох насб кардани барномахои мувофики
шабакавй, онро ба компютер-сервер табдил додан мумкин аст.
Илова бар ин, як компютер-сервер метавонад дар як вакт якбора
якчанд вазифаро ичро намояд. Масалан, он метавонад хам сервери
почтавй, хдм сервери навиди тоза, хам сервери замимавй ва гайра
бошад. Албатта, дар чунин мавридхо аз компютерхои махсус -
суперсерверхо истифода мебаранд. Максад аз истифодаи ин навъ
серверхо аз он иборат аст, ки иттилоот бештар муттамарказонида
шавад ва он ба теъдоди зиёдтари корбарони шабака дастрас
бошад. Суперсерверхо аз руйи имконият ва хосиятхояшон ба
абаркомпютерхо хеле наздиканд. Солхои охир махз ба хамин навъи
серверхо талабот зиёдтар шудааст.

Абаркомпютерхо намуди махсуси компютерхое мебошанд, ки

онхо барои халли масъалахои басо мушкили хисоббарорй ва ичрои
супоришхои хачман калони бо суръати бенихоят баланд
амалишаванда, аз кабили тархрезии равандхои мураккаб, тахияи
низоми пешгуйихо, нигахдорй ва "коркарди иттилооти аз хад зиёд
ва гайра, пешбинй шудаанд. Хусусияти асосии абаркомпютерхо
дар он аст, ки онхо ба таври параллелй - дар як вакт якбора ва
якчанд супоришро ичро карда метавонанд.
Яке аз ширкатхои машхури олам, ки
ба истехсоли абаркомпютерхо машгул аст,
ширкати Cray Research ба шумор меравад.
Таъсисдихандаи он Сеймур Крей (ИМА)
мебошад. Аввалин абаркомпютери ин
ширкат, ки Сгау-1 ном дорад, миёнаи
солхои 70-уми асри гузашта сохта шуда,
тамоми оламро ба хайрат гузошта буд.
Зудкории он дар як сония ба даххо ва Абаркомпютери Cray ТЗЕ
хатто садхо миллион амали арифметики баробар буд. Еояи
пайдойиши абаркомпютерхо ба кутох намудани масофаи байни
чузъхои электронии компютер ва ташкили кор якбора бо якчанд
протсессори ба таври параллел фаъолияткунанда асос ёфтааст.

12
oodn.v пн уf. am qaromMoaqEOJS iiqo» iiTL,iqvo но qвоонно .дпвявшэм
flr^mijsqisit но/.nqoqь5доон,Х .RjBeeqaM okoQ 'Jiiqi/шш1 nqauT кд
Мейнфреймхо ба навъи компютерхои кал они х д м а к о р а
(универсалй) дохил мешаванд. Онхо солхои 80-уми асри XX ба
арсаи таърих кадам гузощтаанд. Яке аз истехсолкунандагони
асосии мейнфреймхо ширкати IBM мебошад. Ин навъ компютерхо
барои халли доираи васеи масъалахои илмй-
техникй ва хизматрасонй истифода шуда,
мошинхои мураккаб ва хеде кимат ба хисоб
мераванд. Мейнфреймхо аз дигар навъи
компютерхо аз руйи эътимоднокй, зудкорй ва
имконияти васеи интиколи иттилоот - дохилкунй
ва хоричкуниашон, фарк мекунанд. Бо онхо
хазорон нуктахои корй ё микрокомпютерхои
корбаронро пайваст кардан мумкин аст. Мейнфрейми
Мейнфреймхоро асосан корхонахое истифода ширкати IBM
мебаранд, ки дар онхо на камтар аз 200-300 чойи
корй мавчуд бошад. Аз онхо инчунин ширкатхои бузург,
сохторхои хукуматй, бонкхо ва гайра ба таври васеъ истифода
мебаранд.. .,,л / ю .|00(-HTliI UJif,K/lq0>, ц»п^м*ж»1 0 я ntoi.T
э т -1 н а

Принсипи коркарди иттилоот дар абаркомпютерхо. Тавре

маълум аст, компютерхои дар асоси архитектураи Ч,он фон Нейман
сохташуда хар як дастури барномаи компютериро пайдарпай, яъне
аз руйи алгоритми хаттй, ичро мекунанд. Азбаски хар як дастури
навбатй танхо пас аз ичройиши дастури каблй аз тарафи
протсессор ичро карда мешавад (яъне дастурхо барои йчрошавй ба
навбат меистанд), бийббар он халли масъала дар ин навъи
компютерхо вакти зиёдро таЛаб менамояд.
Дилхох системаи хисоббарорй махсулнокии олитарини худро
вакте сохиб шуда метавонад, ки агар он бо чузъхои зудсуръат
таъмин бошад ва микдори хеле зиёди амалхоро ба таври параллел
ичро карда тавонад. Абаркомпютерхо айнан хамин тавр, яъне аз
руйи принсипи истифодаи бисёрпротсессораи (мултипротсессора)
коркарди иттилоот амал менамоянд. Махз имконияти фаъолияти
параллелии тачхизоти гуногуни система асоси зудамалии
суперкомпютерро ташкил менамояд.
Гояи асосии ин принсип аз он иборат аст, ки алгоритми халли
масъала ба зеркисмхои алохида чудо карда шуда, онхо барои ичро
ба якчанд протсессори параллел амалкунанда мунтазам таксим
карда мешаванд. Азбаски дастурхои барномавй якбора бо ёрии
якчанд протсессори мустакили ба хамдигар алокаманд коркард

13
мешаванд, бинобар он суръати кори абаркомпютер низ аз ин хисоб
ба таври чашмрас боло меравад. Х,исоббарорихои параллели
махсусан хднгоми кор бо массивхои (мачмуъ) калони ададии
чадвалхои электронй, ки бо онхо бояд микдори хеле зиёди амалхо
дар як вакт ичро гарданд, ба таври васеъ татбик карда мешавад.
Дар мавриди истифодаи системахои мултипротсессорй барои
халли масъалахое, ки дар онхо ба таври параллели ичро кардани
амалхо душвортар аст, принсипи конвейерй татбик карда мешавад.
Асоси коркарди конвейериро ичрои амали алохида дар якчанд
зина (кадам, микроамал), бо интиколи натичахои хар як зина ба
зинаи навбатй, ташкил менамояд. Яъне хар як зинаи болой
(навбатй) натичаи ичрои микроамали зинаи поёниро барои худ
хамчун додахои аввала кабул намуда, микроамали ба худаш
супурдашударо ичро менамояд ва натичаи кори худро ба зинаи
навбатй (протсессори оянда) мефиристад. Микдори микроамалхо
бояд бо микдори микропротсессорхо мувофик бошад. Дар ин
маврид махсулнокии система аз он хисоб баланд мегардад, ки
якбора дар хама зинахои гуногуни система амалхои зиёд
(мубодила, додугирифти микроамалхо) ичро мегарданд.
Тарзи конвейерии коркарди иттилоот вакте самараи хуб до да
метавонад, ки агар конвейер бо кор пурра таъмин бошад ва
суръати интиколи додахои нав (навбатй) бо махсулнокии
максималии конвейер мутобик бошад. Агар додахо бо дермонй
дастраси зинахо гарданд, он гох ба таври параллелй микдори ками
амалхо ичро мегарданд, ки ин ба пастравии махсулнокии конвейер
оварда мерасонад.
Гояи ин принсип ба тарзи конвейерии дар як тан васл
намудани (сохтани) кисмхои алохидаи автомобил хеле монад аст:
коргарон (мутахассисон) дар назди конвейер катор истода, пай дар
пай, яке асоси автомобилро болои конвейер мегузорад, дигаре ба
асоси он чарххоро мечаспонад, сеюмин ба он мухаррикро насб
менамояд, чахорумин дархоро мустахкам мекунад ва гайра. Х,ар
кадар раванди амалиётгузаронии коргарон содатар ташкил шуда
бошад, хамон кадар микдори зиёдтари коргаронро барои ичрои
*амон навъи амал сарфарбар кардан мумкин аст ва аз ин хисоб
суръати умумии кори коргохро баланд ва хачми истехсолотро
афзун гардонидан мумкин аст.
Дигар хусусияти фарккунандаи абаркомпютерхо аз он иборат
аст, ки онхо бо протсессорхои махсуси векторй таъмин шудаанд.
Ин навъ протсессорхо барои ба таври параллел ичро намудани
14
амалхо бо объектной бисёрченакаи ададй (вектору матритсахо)
пешбинй шудаанд. Амалхои векторй имконияти бехтарини бо кор
пурра таъмин намудани конвейери хисоббарорро мухайё месозанд.
Хднгоми ичрошавии фармони векторй хар як амали мушаххас
якбора ба хамаи чузъхои як вектор ё чузъхои мувофики чуфти
векторхо татбик мегардад. Дар ин мавридхо як микдор вакти
муайян барои омодасозии конвейер барои ичрои амали мушаххас
сарф мегардад, вале баъд операндхои (бузургй) амал го суръати
максималии имкондихандаи хотира ба конвейер р ав о к t карда
мешаванд.
Дар протсессорхои векторй регистрхои ададй ва мех низми
конвейери параллели татбик гардидаанд. Махз татбики ин
механизм корро бо объектхои бисёрченака хеле осон гардонидс.нст.
Агар хангоми истифодаи протсессори мукаррарй амалхо бо
компонентхои вектор дар алохидагй (дастурхои пайдарпай) ичро
шаванд, пас онхо дар протсессори векторй, бо истифода аз
дастурхои махсуси векторй, яклухт ичро мегарданд.
Абаркомпютерхои замони муосир бо параметрхои зерин
пстехсол карда мешаванд:
Зудкорй 100 ООО MFLOPS
Х;ачми хотираи фаврй 10 Гбайт
Х,а^ми хотирахои диски то 10 Тбайт
Разряднокй 64-128 бит
Абаркомпютерхоро дар марказхои илмй барои халли
масъалахои мураккаби риёзй, физикй, геофизикй, обу хавосанчй ва
гайра истифода мебаранд. Имруз абаркомпютерхо татбики худро
дар хисоббарорихои калони биржавй ва молиявй низ ёфтаанд.
Тибки пешдиди мутахассисон талабот ба абаркомпютерхо
бояд сол то сол кам гардад. Яке аз сабабхои асосиро онхо дар
нархи бисёр гарон доштани абаркомпютерхо мебинанд. Нархи
онхо миллионхо доллари амрикоиро ташкил медихад, ки он барои
аксари шпркату муассисахо дандоншикан аст. Зиёда аз ин, синфи
компютерхои хурд пайваста бо иктидорхои зиёдтар ва
нишонди\андахои хубтар истехсол шуда истодаанд. Иктидори
баъзе аз онхо бо иктидори абаркомпютерхои намунахои пештара
а. Iлакай баробар шудааст. Ин маънои онро дорад, ки гояи
коркарди мултипротсессории иттилоот дар ин синфи компютерхо
низ гатбики худро ёфтааст. Интнзорй меравад, ки абаркомпютерхо
бо мурурп замон танхо вазифаи абарсерверхоро ичро мекардагй
мешаванд.
15
( о /ю г н г } Ш у : / ( ] j 4 ) Гц'.пшз н BJiBHOKqssNd H o / i w w a o оП о л и л л ,
пои од tumqiiT/.wi чишноямн RqoTHaa noxv.hu/-. j .h виц-{ш iiiuifunt; i
ф Саволхр:
1. Аз руйи кадом аломатх,о синфи компютерхои калонро ба гурухдо чудо
1 мекунанд?
и г,2. Сервер чист? ни qt:}\ .) гл / > ш ои ,!
3. Оё як компютер метавонад дар як вак^т вазифаи якчанд серверро
ичро кунад?
4. Абаркомпютер чист? Онхрро барои халли кадом намуд масъалах,о
истифода мебаранд?
5. Гояи асосии архитектураи абаркомпютерхо аз чй иборат аст?
6. Принсипи коркарди параллелии иттилоотро чй гуна мефахмед?
7. Принсипи коркарди конвейерии иттилоотро чй гуна шарх, додан
мумкин аст?
8. Мейнфрейм чй гуна компютер аст? Онхоро бештар дар кадом сох,ах,о
истифода мебаранд?
9. Серверхо аз абаркомпютерхо чй фарк, доранд? Мейнфрейм чй?

Супориш:
1i Матни мавзуъро бодик^ат хонед ва онро нак,п кунед.
2. Таъйинот ва параметрхои компютерхои калонро шарх, дих,ед.
3. Намудхои асосй ва таъйиноти серверхоро номбар кунед.
^qoj'-.w ооо оог
1йВ5"1 ОГ МС^Йбф NBCjf-iTtJX
1.1.3. С и н ф и ко м пю терхои хурд
Гм’АЯС.;j . jifj NИОНD,RСi LЯ
Миникомпютерхо. Синфи компютерхои хурдро ба ду гуру* -
iioqiso mfr.liва по/гп'лпш сшТ опо/лэто
миникомпютерхо микрокомпютерхо таксим мекунанд.
Миникомпютерхо аз чихати тавоной ва дигар параметрхояшон дар
баини компютерхои калон ва микрокомпютерхо чои дода
п| „ ■ ■ т ел/ ин тш'/кпни iiTio).ij>i uo/ип'/п!,
мешаванд. Миникомпютерхо асосан дар заминаи архитектураи
RISC ё UNIX сохта шудаанд. Онхо дар бисёр мавридхо вазифаи
серверхоро ичро менамоянд. Ба онхо дар шабакахои компютерй
даххо ва хатто садхо нуктаи кори е микрокомпютерхоро паиваст
кардан мумкин аст.
Миникомпютерхо солхои 70-уми асри гузашта пайдо шудаанд.
Истехсолкунандагони асосии онхо ширкатхои машхури Ай-Ти-энд-
Ти (AT&T), Интел (Intel), Хюлетт-Паккард (Hewlett-Packard) ва
Дичитал Эквипмент (Digital Equipment) ба шумор мераванд.
Пайдоиши онхоро асосан ба он мансуб медонанд, ки дар он замон
дар халли аксар масъалахои илмй-техникй зарурат ба истифодаи
компютерхо бо параметрхои тавоно аз байн рафта буд. Дар
идоракунии равандхои истехсолй истифодаи компютерхое
мувофик буд, ки нарх ва иктидори онхо бо имкониятхои корхонахо
дастрас бошанд.
16
 Дар замони мо миникомпютерхоро дар ширкатхои калон,
сохторхои давлатй, муассисахои таълимй, илмй, марказхои
компютерй ва умуман хангоми халли масъалахое истифода
мебаранд, ки тавоноии микрокомпютерхо дар ичрои онхо ба
мушкилй ру ба ру мешавад, аммо тавоноии суперкомпютерхо
имконияти ба таври каноатбахш сафарбар шуданро надорад. Аз
миникомпютерхо муассисахо, ташкилотхо ва корхонахо инчунин
бо максади муттамарказонидани нигохдорй ва коркарди
иттилооти хачман калон истифода мебаранд.

Намудхри микрокомпютерх,о

Микрокомпютерхо ба гурухи компютерхое дохил мешаванд, ки

протсессори марказии онхо дар шакли микропротсессор сохта
шудааст. Микрокомпютер мошини хамакора буда, барои
истифодаи як корбар (як нафар) пешбинй шудааст. Аз ин ру,
микрокомпютерро компютерй фардй (КФ) низ мегуянд.
Микрокомпютерхо дар намудхои руйимизй (статсионарй), мобилй
(хамрох, портативй, лэптоп, ноутбук, нетбук, кисагй) ва саноатй
(робот-компютерхо) истехсол карда мешаванд. Аксар
компютерхое, ки шумо дар синфхонахои компютерии мактаб,
хона, чойи кори падару модар ва дасти калонсолону хамсабакони
худ мебинед, ба компютерхои фардии руйимизй ё мобилй
мансубанд.
Микрокомпютерхои руйимизй дар
бештари мавридхо дар шакли
тачхизоти (кисмхои) алохидаи бо хам
пайваст истехсол карда мешаванд.
К,исми асосии он блоки системавй ба
хисоб рафта, шакли куттиро дорад ва
дар дохили он чузъхои мухими Микрокомпютери IBM PC
компютер, аз кабили микропротсессор,
хотираи фаврй, хотираи беруна ва гайра чой дода шудаанд. Ба
блоки системавй кисмхои дигари компютер - монитор, сафхакалид,
17
муш пайваст карда мешаванд. Аз руйи зарурат ба он тачхизоти
дигари беруна, ба монанди чопгар (принтер), сканер, системаи
акустики ва гайраро хамрох кардан мумкин аст.

Компютерхои мобилй (портативй)

яке аз навъхри замонавитарин ва дар
истифода созгортарини компютерхои
фардй ба хисоб мераванд. Номи онхо
дар харду маврид - хам mobile ва хам
porto бо забони точикй маънои хамрох-
ро дорад. Ин навъ компютерхоро барои
он ноутбук (notebook) хам ном
мебаранд, ки онхо дар хакикат шакли Компютерй портативй
дафтар ё китобро доранд. Хусусияти
фарккунандаи ноутбук аз дигар КФ дар он зохир мегардад, ки
хамаи тачхизоти асосии компютер дар як тан яклухт чойгир карда
шудааст. Вале ба мисли компютерхои руйимизй дар ноутбук низ
хамеша имконияти хамрох намудани кисмхои иловагии беруна
вучуд дорад. Онхо дар вазнхои аз 200г то 6кг истехсол карда шуда,
соатхои дуру дароз бе кувваи барк, бо ёрии аккумулятор, кор карда
метавонанд, ки ин хосияташон бартарии онхоро аз дигар КФ
нишон медихад. Аз ин ру, аз ноутбук на танхо дар хона ё корона,
балки хангоми истирохат низ (дар сайру саёхат) бахравар гаштан
мумкин аст.
Компютерхои саноатй. Дар чахон
ширкатхои истехсолии зиёде мавчуданд,
ки пстехсолоти онхо ба таври худкор ба
рох монда шудааст. Ин ширкатхо дар
тапёр кардани махсулот аз робот-
комнготерхо истифода мебаранд, ки
онхоро компютерхои саноатй мегуянд.
Робот-комшотерхо ба раванди
исгехсоли ягон намуди махсулоти
муайян махсус гардонида шуда,
лдоракунин хатхои технологй ва дастгоххоро ба ухда мегиранд.
11мруз аз ин навъи компютерхо дар сохаи хизматрасонй, махсусан
lap мехмонхонахо, ба таври васеъ истифода мебаранд.
Компютерхои саноатиро инчунин дар идоракунии тайёраву
каторахо, санчиши тачхизоту асбобхои нав, озмойишхои барои
саломатии инсон хатарнок, тадкикотхои илмй,
18
тачрибагузаронихои кимиёвй ва гайра кор мефармоянд. Ба кори
компютерхои саноатй талаботхои нихоят чиллй гузошта
мешаванд. Масалан, таъсири вазъи икдимй ва ходисахои мухити
атроф, аз кабили пасту баландшавии харорати хаво, чангу губор,
вазидани шамоли сахт ва гайра ба кори онхо бояд монеа эчод
карда натавонанд. Бинобарин компютерхои фардии мукаррарй хеч
гох чойгузини компютерхои саноатй шуда наметавонанд.
Компютерхои IBM PC, ба онх;о х;амсон ва бегона. Дар охири
солхои 90-уми асри XX зиёда аз 90% микрокомпютерхои дар
тамоми чахон истехсолшударо компютерхои хамсони IBM PC
ташкил додаанд. Аввалин микрокомпютери IBM PC аз тарафи
ширкати амрикоии Ай-Би-Эм (IBM) соли 1981 сохта шудааст.
Офарандагони ин микрокомпютери фардй (IBM PC, PC - personal
computer) хангоми сохтани он аз принсипи архитектураи кушода
истифода бурдаанд. Fohh ин принсип аз он иборат аст, ки
компютер аз кисмхои алохида сохта мешавад ва барои такмили
онхо хар як истифодабаранда метавонад сахмгузор бошад. Вокеан
ин принсип имкон дод, ки компютери IBM PC на танхо солхои
тулонй вучуд дошта тавонад, балки пайваста дар тамоми гушаву
канори дунё, тавассути дастовардхои охирини илму техника,
такмил ёбад ва бо тачхизоти нав ба нав мукаммал гардад. Имруз
IBM PC ба стандарти микрокомпютери чахонй табдил ёфтааст.
Аз ин ру, микрокомпютерхоро дар навбати худ боз ба ду навъ
чудо мекунанд: хамсони IBM PC ва бо IBM PC бегона. Принсипи
архитектураи кушода имкон дод, ки микрокомпютерхои хамсони
(монанди) IBM PC дар тамоми олам бо хамин ном истехсол гардад.
Ширкатхои истехсолкунанда байни хамдигар ракобат намуда,
компютерро такмил медоданд ва нархи онро пайваста кам
мекарданд. Хатто истифодабарандагони одни IBM PC низ
имконият пайдо намуданд, ки микрокомпютери худро мустакилона
такмил диханд, кисмхои алохидаи онро навсозй кунанд ва
имкониятхои коричрокунии онро васеъ гардонанд.
Ягона микрокомпютери бо IBM PC бегона, яъне гайримонанд,
ки нисбатан маъруф гаштааст, компютери Макинтоши (Macintosh)
ширкати Apple мебошад. Ин микрокомпютер, ки дар асоси
платформам дигар - системам амалиётии махсуси Mac OS (х,оло -
Mac OS X) сохта шудааст, то хол мавриди истифода карор дорад.

19
 Комшотерхои Макинтошро хамчун нуктахои кории комили

OL
шабакавй ва ба сифати компютерхои
пойгох,ии корхона истифода бурдан мумкин
аст. Барой ин навъи компютерхо таъминоти
барномавии системавй ва татбикии зиёде
омода гаштааст, ки онхо бо форматхои
барномахои татбикии маъмул ва пахнгаштаи Ноутбуки
компютерхои фардй, аз кабили MS Word, Макинтоши
ширкати Apple
Adobe Photoshop ва гайра мутобикат
мекунанд. Аз компютерхои Macintosh бештар дар сохахои
графиксозй ва полиграфй истифода мебаранд.

Компютерхои кисагй. Намуди дигари микрокомпютерхоро

компютерхои кисагй (органайзерхои электроий ё палмтопхо)
ташкил медиханд. Барой ифода кардани навъи компютерхои
кисагй дар чахон бештар ибораи англисии PDA
Personal Digital Assistant истифода бурда мешавад, ки онро ба
забони точикй хамчун «котиби ракамии фардй» тарчума намудан
мумкин аст.
Компютерхои кисагй тачхдзотеанд, ки
вазнашон то 200 грамм буда дар кафи дасти инсон
бахузур мегунчанд. Идоракунии PDA чун коида бо
ёрии экрани начандон калони он сурат мегирад. Ба
экран бо таъсири ангушти даст ё калами махсус
(стилус) ин ё он фармонро ворид намуда,
компютерро барои ичрои ин ё он
амал водор кардан мумкин аст. Ба
гайр аз баъзе моделхои махсуси
PDA дар аксарияти кулли онхо
сафхакалиди алохида ва монипулятори муш
истифода бурда намешавад.
Дар компютерхои кисагй микропротсессорхои
бенихоят сарфакор ва хотираи нисбатан хурд
чойгир карда мешаванд. Бинобар ин имкониятхои
хисоббарории онхо бо микрокомпютерхои
руйимизй ва портативй хеч гох баробар шуда наметавонанд.
Новобаста* аз ин онхо тамоми чузъхои компютери фардиро
дороянд: микропротсессор, хотираи фаврй, хотираи беруна,
монитор, системаи амалиётй (амалиётй), барномахои зиддивирусй,

20
таъминоти барномавии амалй ва хатто барномахои бозихои
гуногун.
Кисми зиёди компютерхои кисагй вазифаи телефони мобилиро
(хамрох, коммуникатор) низ ичро мекунанд. Онхо бо модули
иртиботй мучаххаз гардидаанд, ки тавассути он натанхо баркарор
намудани алокаи телефонй, балки дар холати мавчуд будани
алокаи мобилии форматхои мувофики GSM/GPRS (Global System
for Mobile Communications/General Packet Radio Service - низоми
иртиботи саросарии объектхои сайёр/бастаи робитаи радиоии
таъйиноти умумй) ва CDMA (Code Division Multiple Access -
дастрасии чандстансионии бо рамзхо фарккунанда), имконияти аз
нуктаи дилхох бо шабакаи Интернет пайваст шудан му^айё
гаштааст.

Компютерхои шабакавй (Netbook - нетбук). Дар нимаи дуюми

солхои 90-уми асри XX, хангоми рушду равнаки шабакахои
саросарии компютерй, намуди нави микрокомпютерхои фардии
портативй тавлид ёфтанд, ки онхоро
компютерхои шабакавй ё нетбук
(Netbook) ном мебурдагй шуданд. Ин
навъи компютерхо асосан барои кор бо
шабакахои компютерй пешбинй
шудаанд.
Барои компютерхои шабакавй
талабот ба хотираи дискй ва дискдонхо
он кадар чиддй нест. Системаи амалиётй, барномахо ва дигар
иттилоотро худи компютер аз'ш абака ба таври худкор кофта, ёфта
мегирад. Азбаски нархи компютерхои шабакавй нисбат ба дигар
намуд компютерхои фардй хеле арзон аст, бинобар он охиста-
охиста онхо дар коргоххо, муассисахои таълимй, илмй ва гайра
макоми худро мустахкам намуда истодаанд.

Планшет. Ин намуд микрокомпютерхо аз руйи иктидор дар

байни нетбукхо ва компютерхои кисагй
карор доранд. Планшет аз телефони
мобилй хачман калонтар аст, вале тарзи
истифодаи онхо, дохилкунии иттилоот
ва дастурхо дар харду маврид кариб
якхелаанд. Сафхакалид ва дигар
тугмахои системавиро бо таъсири
ангушт ё калами махсус дар экран пайдо ва ичро намудан мумкин
21
дет. Ягона камбудии ин намуд компютерхо дар номусоид будани
сафхакалиди электрониашон маънидод мешавад.
Планшет аз чихдти нарх, вазн, хачм ва масохат нисбат ба дигар
намуд микрокомпютерхои фардй барои хамрох, гирифтан ва
истифода бурдан хеле мусоид ва муфид ба хисоб меравад. Аз ин ру,
вактхои охир аз тарафи ширкатхои бонуфузи чах,онй истехсоли
компютерхои планшета ба таври васеъ ба рох, монда шудааст. Дар
назар аст, ки вактхои наздиктарин планшет ба яке аз чузъхои
асосии чузъдони донишчуёну хонандагон табдил меёбад.

Саволх,о:
1. Компютерхои хурд аз руйи кадом принсип сохта мешаванд?
2. Зарурати пайдойиши компютерхои хурд дар чй буд?
3. Компютерхои хурдро ба кадом гурухдо чудо мекунанд?
4. Чй гуна компютерхоро компютерхои фардй мегуянд?
5. Кадом навъх,ои компютерхои фардиро медонед?
6. Компютерхои ба IBM PC монанд кадомх,оянд?
7. Принсипи архитектураи кушода чиро мефах,монад?
8. Компютерхои Макинтош аз компютерхои IBM PC чй фарк, доранд?
9. Кадом хусусияти компютерхои портативй ба корбарон маъкул аст?
Чаро?
10. Компютерхои кисагй барои халли кадом масъалахо истифода
мешаванд?
11. Вазифахои компютерхои шабакавй кадомхоянд?
12. Вазифаи компютерхои саноатй аз чй иборат аст?
13. Компютерхои саноатиро шумо чй гуна тасаввур мекунед?
14. Фарк,и компютерхои калон аз компютерхои хурд дар чист?

Супбриш:
1. Матни мавзуъро бодиххат хонед ва онро на^п кунед.
2. Бо мисолхои мушаххас сохахои татбик,и миникомпютерхо ва
микрокомпютерхоро фахмонед.
3. Х,ар як намуди микрокомпютерро бо параметрхояш шарх дихед.
4. Фарк,и микрокомпютерхои кисагиро аз дигар микрокомпютерхо
номбар кунед. » ,
5. Ба ак,идаи шумо аз микрокомпютер хам хурдтар компютерро сохтан
мумкин аст? Фикратонро баён созед.

1.1.4. ДУРНАМ ОИ РУШДИ СИСТЕМАХОИ КОМПЮТЕРЙ

Хонандаи азиз! Азбаски чавоби аксар саволхои дар ин мавзуъ
гузошташаванда донистани таърихи техникаи компютерию
технологияи иттилоотй, ваъзи кунунй дар ин самт ва роххои
имконпазири рушд додани сохдро талаб менамоянд, пас биёед ин
мавзуъро тарики сухбат аз худ намоем.
Дар вокеъ, касе моро эрод гирифта наметавонад, агар такрор ба
такрор гуем, ки системахои компютери бо суръати бенихоят баланд
рушд ва таракдй карда истодаанд. Барой ба ин гуфтахо боварй
хосил намудан, кифоя аст, ки шумо аз бародарону хохарони
калонсоли худ бипурсед, ки оё дар айёми наврасии онхо низ хамин
гуна дастовардхои техникй ва технологи мавчуд буданд ё на? Охир,
хамагй чанд сол мукаддам олимону мухаккикони чавон дар
чустучуйи китобхои илмиву адабиёти зарурй хеле душворй
мекашиданд. Вале, имруз чй? Кифоя аст, ки барои дарёфти маводи
илмй ё бадей ба вебсафхаи чустучуйии Интернет мурочиат намоем.
Ва ба ин монанд мисолхои зиёдро овардан мумкин аст.
Бале, компютер ва системахои компютери имруз дари худ ва
олами донишро ба шумо - наврасону чавонон боз кардааст.
Компютер барои шумо эчод шудааст, на шумо барои компютер! Пас,
дар омузиш ва баланд бардоштани донишу малакаи худ аз он
мохирона, хамчун каламу дафтар, истифода баред. Бигузор наели
шумо аз истифодабарандаи один компютер ва технологияи
иттилоотй ба эчодкунанда ва созандаи онхо табдил ёбад. Албатта,
шумо ин орзуро амалй карда метавонед, чунки барои ин имруз хама
имкониятхо мухайё гардидааст. Аз шумо танхо кушиш, гайрат ва
мухимтар аз хама хохиш ва мухаббат ба донишандузй талаб карда
мешаваду халос. Пас, дар амалишавии дурнамои рушди
технологияи компютерй сахмгузор бошед!
Дах сол пеш рушд ва сатхи технологияи компютерй дар пояи
баланди илмиву техникии хамон давра карор дошт. Одамон хатто
тасаввур карда хам наметавонистанд, ки пас аз 10 соли дигар, яъне
имруз, дар ин самт ин кадар пешравихо ба вукуъ мепайвандад.
Бинобар ин имруз барои мо низ хеле душвор аст пешгуйй намоем,
ки пас аз 10 соли оянда дар ин соха кадом чахишхои илмиву техникй
ва технолога сурат мегиранд. Аз ин ру, мо танхо дар бораи самтхои
имконпазири рушди соха фикрамонро баён карда метавонему халос.
Хатто фосилахои камтарини вакт метавонанд дар ин самт
комёбихои навбатиро ба мо хадя намоянд. Умуман, имруз ягон
сохаи дигарро номбар кардан душвор аст, ки он ба мисли
системахои компютерй рушд карда тавонад. Бехуда асри XXI - асри
информатика, технологияи иттилоотй ва системахои компютерй
ном нагирифтааст.

23
 Барой ояндабинии соха акаллан дастовардхои чории
технологиям компютериро донистан лозим аст. Бинобарон
мисолхои мушаххаси якчанд самти рушдёфтаи сохаро ёдовар
мешавем.
Пеш аз хама, дар бораи самти хизматрасонии системахои
компютерй сухан меронем. Шумо медонед, ки иртиботи иттилоотй
ва амалиёти бонкии байни кишвархо тавассути комшотерхо идора
карда мешаванд. Танзим ва идораи раванди фуруши чиптахо барои
хавопаймову катора, бандкунии чой дар мехмонхона ва муайян
намудани хатсайр барои сайёхон бо компюгер вобастагй доранд.
Имруз компютерхои дар шакли робот сохташуда имконияти
муошират кардан бо инсонро доранд. Онхо ба саволхои додашуда
чавобхои мантикан дурустро пешниход менамояд. Робот-
компютерхо дар мехмонхонахо вазифаи хидматчиро ичро намуда,
борчомаи мехмонро мебардоранд ва мехмонро то хучраи
муайяншуда хамрохй менамоянд. Чунин мисолхоро хеле зиёд
овардан мумкин аст. Умед аст, ки дастовардхои соха дар ояндаи
наздик боз хам зиёдтар хоханд шуд.
Самти дигари системахои компютерй
иттилоотонии чомеа ба шумор меравад. Пештар
компютерро асосан барои нигохдорй ва хифзи
иттилоот истифода мебурданд. Имруз бошад, бо
пайдойиши намудхои гуногуни шабакахо,
имконияти иртиботии он хеле вусъат ёфтааст.
Аллакай дар замони мо, ибтидои асри XXI,
мухити иттилоотйи чомеа тагйир ёфтааст. Х,оло одамон барои
чустучуи иттилооти наву тоза ба рузномахо ва радиову телевизион
кам мурочиат мекунанд. Онхо хабархои навтаринро. асосан
тавассути Интернет, бо ёрии компютер, дастрас менамоянд. Ч,омеаи
имруза хатто барои тамошои барномахои телевизион ва шунидани
барномахои радио аз компютер истифода мебаранд.
Самти ояндаи тараккиёти системахои компютерй ба
содагардонй, баландбардо’рии эътимоднокй, бехтаргардонии хосият
ва параметрхо ва хачман боз хам хурдтар гардонидани техникам *
компютерй бахшида шудааст. Барои таъмин намудани мубодилаи
иттилоотии сифатан нави байни кЪмпютерхо дар назар аст, ки
технологияхои инноватсионии робитавй истифода шаванД:
■ хатхри инфрасурх;
■ хатхои алок,аи телевизионй;
■ технологиям рак,амии зудсуръати бесим.

24
 Технологияхои инноватсионии робитавй имконият медиханд, ки
низомхои зудсуръати иттилоотй тамоми системахои компютерии
мавчударо фаро гиранд.
Самтхои татбики системахои компютерй мунтазам васеъ
мешаванд ва хар як кадами навбатии онхо ба равнакёбии бевоситаи
техникам компютерй оварда мерасонад. Дар оянда кулли
комплексхои хисоббарор ва системахои компютерй, аз
абаркомпютерхо cap карда то микрокомпютерхои фардй, кисмхои
таркибии як шабакаи компютериро ташкил медодагй мешаванд.
Махз дар ин маврид бояд интиколи иттилоот номахдуд ва бо
суръати бенихоят баланд таъмин карда шавад. Компютерхои
муосир, ки дар заминаи нимнокилхо эчод гардидаанд ва
зудкориашон бо 1015 амал/сония махдуд аст, дар холати гузариш ба
архитектураи сеченакаи микросхемахо карор доранд.
Ч,устучуйи роххои нави мукаммалгардонии компютерхо дар
самтхои гуногун идома дорад. Якчанд роххои алтернативии
имконпазири гузариш ба компютерхои нав мавчуданд:
компютерхои оптики, нейрокомпютерхо, компютерхои квантй.
Барои ихтирои компютерхои оянда навгонихои илмхои муосир
истифода мегарданд.
Компютерхои оптики. Дар компютерхои оптики вазифаи
барандаи иттилоотро сели рушной ичро мекунад. Истифодаи сели
рушной хамчун барандаи иттилоот дар мукоиса бо сигналхои
электрикй як катор аДвалиятхо дорад. Пеш аз хама суръати баланди
пахнкунии иттилоот таъмин карда мешавад ва сохтани
. архитектураи интиколи параллелии иттилооти шабакавии байни
компютерхо имконпазир мегардад. Аз ин чо бармеояд, ки
технологияи оптики натанхо барои сохтани компютерхо мухиманд,
балки аз он ба таври васеъ дар коммуникатсияи компютер'й ва
шабакаи Интернет истифода бурдан мумуин аст.
Нейрокомпютерхо. Барои халли баъзе масъалахои мубрам
зарурати сохтани системахои тафаккури сунъй пеш меояд, ки онхо
натанхо иттилоотро кор карда тавонанд, балки барои
хисоббарорихои зиёд вакди камтарро сарф намоянд ва аз байни
якчанд м,етоди халли масъала роххои бехтаринро интихоб кунанд.
Гояи эчоди нейрокомпютер аз тарзи кори майнаи инсон ё умуман
системам асаби организмхои зинда сарчашма гирифтааст. Тавре аз
фанни биология маълум аст, майнаи инсон зиёда аз 10 миллиард
хучайраи асаб - нейрон дорад, ки онхо имконияти коркарди
25
иттилооти эхсосотиро ба вучуд меоранд. Айнан хдмин тавр бояд
нейрокомпютерхо сохта шаванд. Аз ин ру, онхоро биокомпютерхо
хам мегуянд.
Нейрокомпютерхоро дар базаи нейрочипхо (нейронхои сунъй)
ва пайвандхои нейронй бояд созанд, ки хар кадоми онхо барои
ичрои алгоритми мушаххаси масъалаи алохида равона гардидааст.
Барои халли масъалахои гуногун бошад, бояд шабакаи нейронй
истифода бурда шавад. Як нейронй сунъй метавонад дар
амалишавии якчанд алгоритми татбикшавандаи шабака истифода
шавад ва хар як алгоритм метавонад тавассути якчанд нейронй
сунъй ичро карда шавад.
Барои сохтани нейрокомпютерхо олимону мухаккикони
мамлакатхои гуногун машгуланд ва тадкикотхои илмии муштарак
анчом медиханд.
Компютерх,ои квантй бояд дар асоси конунхои механикаи
квантй сохта шаванд. Механикаи квантй методх,ои тасвир ва
1\онунияпщои ташаккулёбй ва низоми заррарои хурд - атому
молекулах,оро меомузад. Принсипи физикии кори компютерй квантй
бо тагйирёбии энергияи атом алокаманд аст.
Х,ар се навъи компютерхои номбурда компютерхои замони
ояндаанд. Дар мавриди рушд ёфтани як ё хамаи ин самтхо хатман
барояшон таъминоти барномавии мувофик низ сохта хоханд шуд.

Саволхо:
1. Компютерх,о дар рушди наели наврас чй сах,м дошта метавонанд?
2. Дастовардхои системахои компютериро дар кадом сохахо назаррас
мешуморед?
3. Сахми компютер дар пахнкунии иттилоот аз чй иборат аст?
4. Шумо компютерй ояндаро чй гуна тасаввур мекунед?
5. Fояи сохтани компютерй оптикй аз чй иборат аст? Аз нейрокомпютер чй?
6. Компютерхои квантй аз руйи кадом принсип сохта мешаванд?

w Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик^ат хонед ва онро нак/ i кунед.
2. Бо мисолхои мушаххас сохахои истифодаи системахои компютериро
фахмонед.
3. Гояхои сохтани компютерхои оптикй, нейронй ва квантиро шарх
дихед.
4. Аз диди шумо компютерхои наели оянда бояд чи гуна сохта шаванд?
Фикратонро баён созед.
5. Зарурати рушди системахои компютериро фахмонед.

26
 Бахши 1
ВОСИТАХ.ОИ ИТТИЛООТОНЙ

! £ Боки 2
Ш АБАКАХОИ КО М ПЮ ТЕРЙ

1 .2 .1 . З а м и н а х о и п а й д о й и ш и ш а б а к а х о и к о м п ю т е р й

Шабака. Агар ду ва зиёда компютер бо

хамдигар бо ягон усуле пайваст (симй, мавчй
ва гайра) шуда, байни хдмдигар иртибот
баркарор карда тавонанд, он гох мегуянд, ки
онхо дар шабакаи компютерй карор доранд. Ш абакаи компютерй
воситаи пуриктидори мубодилаи иттилооти байни компютерхо
мебошад. Дар амалия, вобаста аз хачми иттилооти дар халли
масъалахо истифодашаванда, аз шабакахои компютерии махаллй
(локалй), мннгакавй (регионалй), иттиходиявй (корпоративй) ва
саросарй (глобалй) истифода мебаранд.
Ш абакахои махаллй одатан барои ташкил намудани робитаи
байни компютерхои як бино ё корхона созмон дода мешаванд.
Агар компютерхои якчанд корхонаи ягон махал бо хамдигар
робита баркарор намоянд, он гох мегуянд, ки онхо дар шабакаи
минтакавй пайвастанд. Ш абакаи компютерии якчанд муассисаву
ташкилот ва корхонахоро, ки барои хифзи иттилооти байни онхо
созмон дода шудааст, шабакаи иттиходиявй меноманд. Ш абакахои
саросарй робитаи комютерхои байни шахрхо ва давлатхои
гуногунро баркарор менамоянд. Телекоммуникатсия мубодилаи
иттилоотро махз дар шабакахои саросарй таъмин менамояд.

Шумо метавонед компютератонро ба хати телефон пайваст

намуда, бо компютерй дигаре, ки он хам ба хати телефон пайваст
аст, алока баркарор намоед. Барои амалй гаштани ин максад зарур
аст, ки системах,ои компютерй дорой модем бошанд. Модем
иттилооти компютериро ба сигналхои телефонй ва баръакс,
сигналхои телефониро ба иттилооти компютерй табдил медихад ва
ба воситаи хати телефон онхоро пахн менамояд.
Модемхо ба модемхои дохилй ва берунй таксим мешаванд.
Модемхое, ки дар дохили блоки системавии компютер чойгиранд,
модемхои дохилй ва модемхое, ки ба воситаи нокили махсус (сим)
бо компютер пайвастанд, модемхои берунй ном доранд. Хам и и
тарик, хар гуна компютере, ки дорой модем ва таъминоти
барномавии ба он мувофик мебошад, метавонад иттилоотро ба
компютерхои дигар равона созад ва аз онхо иттилоотро кабул
намояд.
СССР (собик Иттиходи Шуравй) соли 1957 аввалин мушаки
Заминро ба кайхон cap дод, ки он барои пайдойиши Интернет
ибтидо гузошт. Пас аз ин ходиса дар вазорати мудофиаи ИМА
агентии тадкикотии накшахои дурнамо - ARPA (Advanced Research
Project Agency) созмон дода шуд. Соли 1962 ARPA дар назди худ
вазифа гузошт, ки барои пайваст намудани компютерхои аз
хамдигар дар масофаи дур чойгирбуда, компонентхои нав ва
таъминоти барномавии ба онхо мунофикро созад. Дар натича,
шабакаи компютерии ARPANET пайдо шуд. Бо ёрии ин шабака
иттилоот аз як компютер ба компютери* дигар на ба таври
бефосила, балки кием ба кием равон ва кабул карда мешуд. Вале
пас аз 10 сол намудхои гуногуни ал о ка и байни компютерхо (равон
ва кабулкунии парвандахо, ба кор андохтани барномахо, почтаи
электронй ва гайра) ба вучуд омаданд. Сохи 1982 бошад,
протоколи (хизматрасонии махсуси шабакавй) TCP/IP ихтироъ
карда шуд, ки он огози тантанаи Интернет ба хисоб меравад. Ба
воситаи ин протокол
• соли 1984 - 1 х,азор компютер
• соли 1987 - 10 х,азор компютер
■ соли 1989 - 100 хазор компютер
■ соли 1992 - 1 миллион компютер
■ соли 1996 - 13 миллион компютер
■ соли 2000 - 100 миллион компютер
■ соли 2010 - к,ариб 1 миллиард компютер
бо хамдигар пайваст шудаанд. Соли 2011 шабакаи Интернет зиёда
аз 1 миллиард компютерро бо хамдигар пайваст намудааст.
Дили шабакаи Интернет аз якчанд компютерхои пуриктидор
иборат аст, ки онхо ба воситаи хатхОи алока бо хамдигар
пайванданд. Суръати мубодилаи иттилоот дар ин ин компютерхо
зиёда аз 200 миллион бит дар як сония мебошад. Бо ин
28
компютерхо, дар навбатй худ, ба воситаи хатхои алокаи суръати
мубодилаашон сусттар садхо хазор компютерхои дигар пайваст
мешаванд. Бо компютерхои навбатй ба воситаи каналхои махсус
ва хатхои мукаррарии телефонй боз миллионхо компютерхои
дигар пайваст шуда, дар натича алокаи зиёда аз як миллиард
компютерро ба воситаи шабакаи Интернет бо хамдигар баркарор
менамоянд.

ИНТЕРНЕТ

Тавре хотирнишон намудем, агар шабакахои махаллй як

микдор компютерхои ягон ташкилотро бо хам пайваст кунанд хам,
вале онхо дастрас намудани иттилооти дар компютерхои ба ин
шабака пайваст набударо таъмин карда наметавонанд. Дар чунин
мавридхо истифодабарандагон метавонанд аз шабакахои
минтакавй истифода баранд, ки онхо хамаи шабакахои махаллии
як минтакаро (ташкилотхо, нохияхо, шахрхо ва гайра) дар худ
муттахид месозанд. Бйсёр муассисаву ташкилотхо, ба мисли
ташкилотхои харбй, бонкй ва гайра, барои хифзи иттилоот дар
байни худ шабакахои иттиходиявй созмон медиханд. Ш абакаи
саросарии компютерии Интернет бошад, дар худ шабакахои зиёди
махаллй, минтакавй ва корпоративиро муттахид намуда, фазой
иттилоотии ягонаи чахониро ба вучуд овардааст, ки аз хизмати он
миллиардхо одамон хар руз бархурдоранд.

Саволхо:
1. Чиро шабака мегуянд?
2. Кадом намудхои шабакахои компютериро медонед?
3. Вазифаи модем аз чй иборат аст?
4. Аввалин шабакаи компютерй кай ва дар кучо пайдо шуд?
5. Пайвастшавии компютерхо ба шабака афзойиш меёбад ё баръакс
кам мешавад?

29
 Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик^ат хонед ва онро накя кунед.
2. Заминах,ои асосии пайдойиши шабакахрро номбар кунед.
3. Тарзи пайвастшавии компютерхрро дар шабакахр шарх, дих,ед.

1 .2 .2 . Т е х н о л о г и я м и и т т и л о о т й -и р т и б о т й

Одамон дар хдлли масъалахои зиндагй ва конеъ гардонидани

эхтиёчоти рузафзуни худ хар лахза аз ин ё он намуди захирахои
моддй ва маънавй истифода мебаранд. Навъх,ои ин захирахо хеле
гуногунанд - табий ва сунъй, истехсолй ва гайриистехсолй,
молиявй ва ройгон, техникй, зехнй, неруй ва гайра. Микдори ин
захирахо бошад, махсусан захирахои моддй, беохир нест. Аз ин ру,
мо бояд онхоро окилона истифода барем.
Номгуйи захирахои овардашударо боз хам давом дода, онхоро
аз руйи хосиятхояшон ба зергуруххои мушаххас чудо кардан
мумкин буд, аммо ин чо максад дигар аст. Мо дойр ба захирае
сухбати худро идома доданием, ки онро захираи раками якуми
асри XXI номидан мумкин аст. Бале, шумо дуруст пай бурдед, ки
сухан дар бораи захирахои иттилоотй меравад. Имруз инсоният бе
истифодаи иттилоот ва захирахои иттилоотй кариб ягон масъаларо
хал карда наметавонад. Ч,омеае, ки мо низ узви он хастем, чомеаи
иттилоотй ном гирифтааст. Ва ин бесабаб нест, чунки имруз мо
хаёти худро бе истифодаи компютер ва системахои компютерй
тасаввур карда хам наметавонем. Техникаи компютерй ва
технологияхои иттилоотй ба кисми чудонашавандаи мазмуни хаёти
чомеаи навин табдил ёфтааст.
Захирахои иттилоотй дар натичаи фаъолияти аклонии инсон
пайдо гардида, дониш, малака ва тачрибаи
рузгори аз замонхои кадим то ба имруз
андухтаи онро дарбар гирифтааст. Ин
донишх,о дар шакли фархангх,ои башарй,
асархои санъат ва адабиёт, кашфиётхои илмй,
пойгох,и додахо, алгоритмхо, барномахои
компютерй ва гайра тачассум ёфтаанд.
Бо пайдойиш, рушд ва пахншавии
компютерхои фардй шабакахои компютерй
(computer network) низ руйи кор омаданд. Ш абакахои компютерй
дар дастрасй ба захирах,ои иттилоотй накши бенихоят азимро

30
бозидаанд. Имруз мардумони тамоми кураи Замин иттилоотро
асосан тавассути шабакахои компютерй дастрас менамоянд.
Ш абакахои компютерй аз мацмуи ба %ам алоцаманди воситарои
иртиботй, барномавй ва техникй иборат мебошанд ва барои таъмин
намудани равандрои иттилоотии байни объектно пешбинй шудаанд.
Дарвокеъ, шабакахои компютерй системахои мураккаби
техникй, робитавй ва барномавй ба хисоб мераванд. Онхо дар
натичаи тараккй додани фаъолияти иттилоотии инсон. аз кабили
методхои нигахдорй, чустучу, коркард ва интиколи и гт1 лоот ба
вучуд омадаанд ва вазифаи таъминотчии воситахои iext- 1кй ва
барномавии иртиботи байни чузъхои ин системахор ичро
мекунанд.
Тавре пештар кайд шуда буд, имруз дар олам вобаста аз
мачмуи масъалахои халшаванда ва хачми иттилооти зарурй аз
навъхои хеле зиёди шабакахои компютерй истифода мебаранд. Як
кисми онхо шабакахои компютерии махсусгардонидашудаи бонкй,
тичоратй ва биржавиро ташкил медиханд. Ин шабакахо доираи
хеле васеъи корбаронро бо иттилоот таъмин менамоянд. Хусусияти
хоси сохтории чунин шабакахо аз он иборат аст, ки онхо ба хайси
сервер аз компютерхои бисёр пуриктидор ва ба хайси нуктахои
корй аз компютерхои маъмулии корбарон истифода мебаранд.
Бо мафхуми сервер мо дар мавзуъхои пештара шиносой пайдо
карда будем. Ёдовар мешавем, ки сервер компютерй
махсусе мебошад, ки он барои замимахоро аз
масофаи дур ба кор даровардан, дар гирифтани
иттилоот аз пойгохи додахо дархостхоро кабул ва
коркард кардан, дар ичрои хизматрасонихо аз
чопгархо, модемхо, тачхизоти хондани CD ва дигар кисмхои
берунаи компютерй, ки дар байни компютерхои шабака таъйиноти
дастачамъй доранд, робита баркарор намудан ва хамчунин ичрои
дигар амалхо пешбинй шудааст. Яъне, сервер объектест, ки ба
истифодабарандагони сершумори шабака
(муштариён) хизматрасонихои гуногуни

»
иттилоотиро пешниход ва амалй мегардонад.

Нуцтаи корй (муштарй) гуфта, компютерй

фардиеро меноманд, ки корбари он аз
хизматрасонихои сервер бахраманд аст. Робитаи
байни компютерхо (сервер 31
ва муштариён) хангоми коркарди
 марказгурез (алохида-алохида) баркдрор шуда метавонад.
Х,ангоми коркарди муттамарказонидашудаи иттилоот дар
шабака, кисми асосии кор ба сервер вогузор гашта, муштарй
хдмон кисмати корро ичро мекунад, ки он захирахои зиёдро
талаб накунад. Дар мавриди марказгурез бошад, сервер танхо
вазифаи анбори иттилоотро (додахоро) ичро карда, нуктахои
корй (компютер-муштарихо) асосан коркарди иттилоотро
анчом медиханд.

СЕРВЕР

Истифодаи васеъи технологияхои иттилоотй дар шабакахо

сабабгори пайдоиши ду мафхуми нав гаштааст: технологияхои
шабакавй ва технологияхои иттилоотй-иртиботй. Ин мафхумхо
гарчанде дар назари аввал ба хамдигар наздик намоянд хам, вале
онхо мазмунан чизхои тамоман гуногунанд.
Технологиями шабакавй мацмуи протоколуои ба мувофща
овардаи стандарта, метод^ои татбщи воситахои барномавию
техникй дар шабакасозихои компютерй ва тарзх,ои хизматрасонй
ба корбарони шабака мебошад.
Балоихагирй ва ташкил намудани шабакахои компютерй кори
басо мухим, чиддй ва масъулиятнок буда, онро асосан
мутахассисони касбии соха - барномасозон, менечерон, маъмурони
шабака ва гайра амалй менамоянд. Барои корбари катории шабака
бошад, амалан кисми техникии шабакахои компютерй ва корхои
ташкилии омодасозии ин кием он кадар мухим нест. Мухим он аст,
ки дастрасй ба шабакаи компютерй зудтар баркарор карда шавад.
Корбарони шабакахои компютерй бещтар дар мубодилаи
(додугирифти) иттилоот аз шабака ва иртиботи он рагбат доранд.
Лашкари бенихоят калони корбарони шабакахои компютериро
мафхуми калидии дуюм, яъне технологияхои иттилоотй-иртиботй
муттахид месозад.
Технологиями иттилоотй-иртиботй гуфта, чунин
технологияхои корбарй бо шабакахои компютериро меноманд, ки
32
онх,о ба корбарон имконияти байни худ муошират кардан ва ба
таври таъцилй дастрас намудани иттилоотро таъмин карда
метавонанд.

С авопхо:
1. Захирахои иттилоотй гуфта, чй дар назар дошта шудааст?
2. Вазифаи шабакахри компютерй аз чй иборат аст?
3. Шабакахри компютерй кадом чузъхрро дарбар мегиранд?
4. Вазифахри сервер кадомхрянд?
5. Кадом компютерро нук^аи корй меноманд?
6. Технологияхри шабакавй чист? Технологияхри иттилоотй-иртиботй
чй?

^ Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик,к^т хонед ва онро на(ф кунед.
2. Дар бораи захирахри табий ва иттилоотй маълумот дихрд.
3. Вазифахри шабакахри компютериро номбар кунед.
4. Вазифаи сервер ва нук^ахри кориро дар шабака фах;монед.
5. Фарк,и технологияхри шабакавиро аз иттилоотй-иртиботй бо мисолхр
шарх, дих,ед.

1 .2 .3 . НАМУДХОИ ШАБАКАХОИ КОМПЮТЕРЙ

Технологияхои компютерй ва шабакавй ончунон бо суръати
баланд тараккй карда истодаанд, ки онх,о бемайлон ба рузгори
одамон ворид гашта, ба яке аз чузъхои марказй ва чудонашавандаи
он табдил ёфтаанд. Шабаках,ои компютерй метавонанд захирахои
иттилоотии корхонаву муассисахои як нохия, шахр, минтака,
давлат ва хатто кишвархои гайрро бо хамдигар муттахид созанд.
Пайвастани байнихамдигарии компютерхо бо тарзхои гуногун ва
микдори муайян сурат гирифта метавонанд. Бинобарон,
шабакахои хосилшударо мувофикан ба намудхои махаллй,
минтакавй, иттиходиявй ва саросарй чудо мекунанд, ки дар ин
хусус мо пештар маълумот дода будем.
Шабакахои махаллй. Барои содатар тасвир намудани тарзи
кори шабака, онро дар мисоли беморхонахои шахрй дида
мебароем. Агар беморхонаи дилхох дорой шабакаи компютерии
дохилй (махаллй) бошад, он гох дар компютерй марказии он
додахои беморон, навъи бемории онхо, давохои таъйиншуда, вазъи
беморон ва дигар иттилоотро чойгир кардан мумкин аст. Дар

33
хучраи кории хар як духтур низ компютер гузошта, хангоми
зарурат ё тибки дархост оид ба ин ё он бемор маълумоти лозимиро
дастрас кардан имконпазир мегардад. Х,ар як духтур, дар навбатй
худ, мунтазам иттилоотро оид ба беморони худ аз нав дида
мебарояд, онро дар пойгохи додахои компютерй марказй (сервер)
аз нав ба кайд мегирад ва барои мутахассисони дигар, масалан,
духтурони асаб, дил ва гайра шароити хуби иттилоотй мухайё
месозад, то ки онхо ташхисро дурусттар гузаронанд. Ба гайр аз ин,
дар як вакт тамоми ин иттилоотро ба компютерй шуъбаи
бакайдгирй низ равон кардан мумкин аст, то ки бемор мувофики
хохиши худ, барои ташхис ё муойина, ба духтури дигар роххат
гирифта тавонад. Инчунин, дар хамон компютер метавонад
маълумот дойр ба речаи кори мутахассисон ва дигар навъи
иттилоот чой дода шавад.
Истифодабарии шабакахои компютерй дар корхонахои
тичоратй раванди иттилоотиро ба низом оварда, фаъолияти
коргарони онро хеле осон менамояд. Бо ёрии шабака маълумот
оид ба мол ва арзиши он, коркарди иттилоот оид ба молхои ба
фурушрафта, назорат оид ба сифати мол ва гайраро чойгир кардан
мумкин аст. Х,амаи иттилоот ба таври муттамарказ дар компютерй
асосй - сервер нигох дошта мешавад.
Ш абакаи компютерй метавонад тамоми компютерхои
мактабро, ки дар синфхонахои компютерй, дигар синфхонахо,
китобхона, хучрахои кории рохбарият (директори мактаб ва
муовинони он) ва устодони фаннй гузошта шудаанд, муттахид
намояд. Ба шабакаи компютерии мактаб баъзе компютерхои
хонандагонеро, ки дар хамсоягии хамдигар зиндагй мекунанд,
пайваст кардан мумкин аст.
Компютерхои офиси корхонаро ба шабакаи компютерии
корхона пайваст карда, иттилооти компютерй марказии (сервери)
онро дастраси кормандони зинахои гуногуни корхона гардонидан
мумкин аст, то ки онхо дар раванди фаъолияти хамарузаи худ аз ин
иттилоот истифода бурда тавонанд. Масалан, кормандон
метавонанд аз ин иттилоот дар тахия намудани хисоботхо,
банакшагирии чорабинихо ва гайра истифода баранд. Барномахои
махсуси шабакавй ба рохбар имконият медиханд, ки он ба таври
худкор банакшагирии чаласахо, вазифагузорй ва назорати
ичроиши супоришхо ва санчиши фаъолияти кормандонро ба рох
монад.

34
 Тарзи пайвастани компютерхр дар шабакаи мах,алли

Хдмаи мисолх,ои дар боло овардашуда барои коркарди

иттилооти шабакавй дар махал пешбинй шудаанд. Х,амчун коида
ин гуна шабакахо комиютерхоеро бо хам мепайванданд, ки онхо
дар як бино ё дар масофахои начандон дур (масалан, 50-100 метр)
чойгир шудаанд. Ана хамин навъ шабакахоро шабакахои махаллй
меноманд. То 90 фоизи иттилооти дар шабакахои махаллй
коркардшаванда ба худи корхонахо тааллук дорад.
Ш абакахои махаллй барои пайваст намудани компютеруое
хизмат мерасонанд, ки ощ о аз уамдигар дар масофаи наздик цойгир
шудаанд.

Шабакахои минтацавй ва иттих;одиявй. Баъзан зарурат пеш

меояд, ки корхона ва муассисахои бо хам наздик дар халли
масъалахои хеш аз иттилооти хамсоягонашон истифода баранд.
Масалан, бигузор беморхона, муассисаи тичоратй, мактаб ва
корхонаи дар боло овардаамон дар як хочагй ё нохия чойгир шуда
бошанд. Дар ин маврид, онхо метавонанд тавассути пайвастани
шабакахои компютерии махаллии худ, як шабакаи компютерии
бузургтарро созмон диханд ва бо ёрии он иттилооти зарурии
хешро аз шабакахои компютерии хамсоягонашон дастрас намоянд.
Дар ин холат, натанхо корхонаву муассисахо, балки кормандони
онхо низ метавонанд аз захирахои иттилоотии хамсояи худ
бархурдор бошанд.
Мисоли дигарро ба низоми нигахдории иттилоот дар
компютери китобхона мебахшем. Дар ин маврид, маълумотхои
гуногунро оид ба хар як китоби дар китобхонаи мазкур
махфузбуда, ба компютер ворид намудан лозим аст: номи китоб,
муаллиф ё муаллифони он, нашриёт, теъдоди нашр, шархи
мухтасари китоб, мундаричаи он ва гайра. Агар чунин иттилооти
35
ин китобхона бо ягон усуле, масалан, бо усули пайвастани
компютерхо, барои китОбхонахои дигар дастрас бош ад, он гох
дустдорони китоб адабиёти зарурии хешро ф авран дарёфт
менамоянд ва дастрасй ба захирахои иттилоотии китобхонаи
мазкурро дош та метавонанд. М уттахидсозии компютерхои
китобхонахои. бо хам наздик, тавассути компютерй марказии
шабака, имконияти таъмин намудани хонандагони ин
китобхонахоро бо иттилоот оид ба адабиётхои мавчуда фарохам
оварда метавонад.
Бо компютерй китобхонаи марказй компютерхои
китобхонахое метавонанд пайваст гарданд, ки онхо акаллан яктогй
компютерй ба шабакаи махаллиашон пайвастро дошта бошанд.
Барои робитаи чунин компютерхоро баркарор кардан, аз хати
телефони мукаррарй истифода бурдан мумкин аст. Ш абакахои
зайл ахамияти минтакавй пайдо мекунанд ва онхоро мувофикан
шабакахои минтакавй мегуянд.
Барои %алли масьалщои муиапарак дар як шабака пайвастани
шабакахои мщаллй ва компютерхои ало^идаро шабакаи минпкщавй
меноманд.
Акнун мисоли фармойиш додани чиптахои хавопайморо дида
мебароем. Аз руйи дархости хазиначй-оператор ба экрани
компютер иттилоот оид ба хатсайрхо, чойхои холй, арзиши
чиптахо ва гайра бароварда мешавад. Мувофики талаботи
мусофир хазиначй бо истифодаи шабака ба компютерй марказй
оид ба харидории чипта дархост дода, фуруши онро ба расмият
медарорад. Раками чойи фурухташуда дархол аз фуруш бардошта
мешавад ва онро аз дигар хазина низ дастрас намудан гайриимкон
мегардад.
Акнун як лахза тасаввур кунед, ки компютерхои ширкати
хавопаймой бо шабака пайваст нестанд. Чй ходиса руй медихад?
Дар ин маврид, лозим меояд, ки пас аз хар рузи корй хазиначй-
операторон чадвал тартиб диханд ва аз компютерхои кории худ
барои хар як хатсайр микдори чиптахои фурухташуда, чойхои
холимонда ва дигар иттилоотро чамъ оваранд ва бо хамкасбони
худ онхоро мукоиса кунанд. Барои дар рузи дигар тарзи фуруши
чиптахоро бехтар ба рох мондан, накшасозй кунанд ва дигар
масъалахои ташкилиро пешакй хал намоянд, ки ичрои онхо,
албатта, вакти муайянро мегирад. Ин гуна масъалахо хангоми
истифодаи шабакаи муттамарказ халли худро ба таври худкор

36
меёбанд. Имкониятхои шабака шароит фарохдм меоранд, ки
мусофирон чиптахоро пешакй ва хдтто аз дигар шахрхо дастрас
намоянд.

Тарзи пайвастани компютерхр дар шабаках,ои минтак^ви ва иттихрдияви

Азбаски ин намуди шабакахо эхтиёчоти иттилоотии ягон

ширкат, ташкилот, корхона, гурухи корхонахои бо хам наздик ё
иттиходияро натанхо дар як махал, шахр ё давлат, балки'шахрхо,
минтакахо ва ё хатто давлатхои дигар конеъ мегардонанд, бинобар
он ин навъ шабакахоро шабакахои иттиходиявй мегуянд.
Аслан шабакахои иттиходиявй барои хизматрасонии мизочон
дар нуктахои аз хамдигар дар масофаи дур вокеъбудаи ягон
коргох, масалан, шабакаи мехмонхонахо, корбаст шудаанд. Онхо
метавонанд шабакахои компютерии филиалхои (шуъбахои)
коргохро дар шахрхо ва мамлакатхои гуногун ба хамдигар пайваст
намоянд.

Шабакаи комтотерие, ки шабакахои мауаллш як коргсщи бузургро

байни щмдигар пайваст менамояд, шабакаи иттщодиявй меноманд.
Шабакахои саросарй. Коркарди
муттамарказонидашудаи иттилоот дар
шабака баъзан метавонад хафнок низ
бошад. Масалан, аз кор мондани
компютерй марказии шабака
метавонад ба он оварда расонад, ки
иттилооти ахамияти мухимдошта ё
асоси аз хотираи он хазф гардад ва ё
муваккатан шабака ягон муддате аз
кор бозмонад. Аз ин ру, мутахассисони соха чунин мешуморанд, ки
37
аз муттамарказ гардонидани кори шабакахо, махсусан шабакахои
калон, даст бояд кашид ва ё нусхахои эхтиётии иттилооти дар
серверхои онхо махфузро бо воситахои махсус хамеша нигох бояд
дошт. Кашфи воситахо ва методхои нави мубодилаи иттилоот дар
нуктахои аз хамдигар дар масофахои дур чойгирбуда, ба он замина
гузоштанд, ки шабакахои навъи нав, яъне шабакахои саросарй
пайдо шаванд. Гояи асосии ин навъ шабакасозй аз он иборат аст,
ки компютерхои азими бо хамдигар пайвастшуда тавонанд, дар
марзхои гуногуни байнидавлатй байни хам мубодилаи иттилоотй
намоянд.
Талабот ба серверхои шабакахои саросарй аз он иборат аст, ки
онхо ба компютерхои дар ин шабакахо бакайдгирифташуда на
танхо дастрасиро ба захирахои иттилоотии худ, балки захирахои
иттилоотии серверхои шабакахои дигари дар масофахои гуногун
чойгирбуда низ таъмин намоянд. Корбар тавассути компютери
худ, ки бо шабакаи саросарй пайваст аст, бо ёрии ин дастрасихо бо
иттилооти компютерхои дар масофахои хеле дур чойгирбуда кор
карда метавонад.
Солхои охир шабакахои саросарй байни хам пайваст гардида,
номи Интернет (Internet - шабакаи байналмилалй)-ро ба худ
гирифтаанд. Корбарони Интернет тавассути ин шабака
метавонанд аз захирахои иттилоотии тамоми чахон бархурдор
бошанд. Ин захирахо метавонанд аз парвандахои бойгонишудаи
серверхо, парвандахои санадхои матнй, ададй, тасвирй, савту
садой, симой ва чандрасонай, ки бо барномахои мухталифи
компютерй дар мухитхои гуногуни иттилоотй сохта шудаанд,
иборат бошанд. Корбар метавонад ин парвандахоро дар
компютери худ нусхабардорй намояд, бо ёрии барномахои
мувофик онхоро кушояд ва эхтиёчоти иттилоотии худро конеъ
гардонад. Тавассути Интернет хамаруза маълумотхои доимо нав ва
зуд-зуд ивазшавандаро гирифтан мумкин аст: ахбори тоза, вазъи
обу Хаво, курби асъор, маълумотхои омории сохавй, тури
барномахои телевизион, руйхати таъомхои тарабхонахои махсус,
барномаи (репертуари) театрхо, пайгоми дустон ва гайра кисме аз
хизматрасонихои ин шабакаи умумичахонй аст.

Дастрасй ба иттилоот аз масофа. Имруз тавассути

технологияхои шабакавй имконият пайдо гардидааст, ки дастрасй
ба иттилоот дар масофахои хам дуру хам наздик ба рох монда
шавад. Ин навъ технология имконият медихад, ки омузиш ва
38
таълим дар масофаи дилхох, амалй гардад, яъне омузиши фосилавй
ба рох монда шавад. Тибки ин технология дарсро тавассути
компютер ва системахои телекоммуникатсионй якбора дар якчанд
мактабхои гуногуни олам гузаронидан ва бо хар як хонанда дар
алохидагй робита баркарор кардани устод фарохам оварда
шудааст.
Ташкил намудани дарсхои лексионии профессорони машхури
олам барои доираи васеъи шунавандагони мамлакатхои гуногун ё
иртиботи масофавии мусохибаи мутахассисони намоёни тиб дар
гузаронидани амалиётхои нодири чаррохй, намойиши тачрибахо
ва бозомузии хайати кормандони сохаи мухталиф мисолхои дигари
технологияи дастрасй ба иттилоот аз масофа шуда метавонанд.
Х,оло хусусан истифодаи шабакахои саросарй, ки ба рушди
воситахои чандрасонай сабаб гардидааст, диккати оламиёнро ба
худ бештар чалб намудааст. Технологияи чандрасонай
истифодабарии иттилооти якчанд намуд - матнй, графикй, видеой,
аниматсионй ва садоиро дар як санад дар назар дорад. Имруз
санадхое, ки чунин намуди иттилоотро сохибанд, дар байни
захирахои Интернет, аз хама зиёдтар пахн гардидаанд.
Барои он ки дар миёни анбухи калони сели иттилоот корбар
саргаранг нашавад, дар серверхои шабака барномахои махсуси
чуcry чу и иттилоот пешбинй гардидаанд. Вазифаи ин барномахо
тибки дархости корбар чустучу намудани иттилоот дар шабака,
тахлил ва пешниходкунии он ба корбар аст.
Шабаках,ои саросарй компютерхои дар масофахои дуру наздик
цойгирбударо барои истифодабарии захирахои цахонии иттилоот
муттахид менамоянд.

" Саволхо:
1. Чй тавр компютерхрро байни хамдигар пайвастан мумкин аст?
2. Кадом навъх,ои шабакахои компютериро медонед?
3. Шабакаи махаллй чист? Шабаках,ои минтак,авй, иттиходиявй ва
саросарй чй?
4. Оё фарк,и байни шабакахои махаллй ва минтак,авиро медонед?
5. Фарк,и байни шабакахои иттиходиявй ва саросарй аз чй иборат аст?
6. Барои ичрои кадом мак;садхо аз шабакахои минтак,авй истифода
мебаранд?
7. Вазифахои шабакахои иттиходиявй ва саросариро номбар карда
метавонед?
8. Оё шумо аз хизматрасонихои шабакахои компютерй бархурдор
39
 Х астед ё на? А га р б о ш е д , п а с а з ка д о м н а в ъ и хи зм а тр а со н и х,о ?

Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик^ат хонед ва онро нак/ i кунед.
2. Сабабх,ои шабакасозих,ои компютериро номбар кунед.
3. Ягон мисоли шабакасозии мах,аллиро биёред.
4. Истифодабарии шабаках,ои компютериро бо мисолхр фах,монед.
5. Бо мисолх,ои мушаххас сох,ах,ои истифодаи шабаках,ои минта^авиро
шарх, ди*ед.

1 .2 .4 . Т а ъ м и н о т и техникии ш абакахои
ко м п ю терй

Хатхои иртиботй. Хдцафи асосй аз сохтани шабакаи

компютерии дилхох, ташкил намудани мубодилаи иттилооти
байни объектхои (серверхо ва нуктахои корй) шабака
мебошад. Барои ин лозим аст, ки компютерхо бо
ягон тарзе байни худ пайваст шуда, робита баркарор
карда тавонанд. Рохи маъмули халли масъала
истифодаи хатхои иртиботй (симй ва бесим)
мебошад. Дар айни хол хатхои иртиботй ба чузъи
хатмии хар гуна шабака табдил ёфтаанд. Дар
шабакасозихои компютерй аз намудхои тамоман
гуногун ва табиати мухталифдоштаи хатхои
робитавй истифода мебаранд,- Мисоли онхо, аз чумла, симхои
телефонй, нурй-нахй (оптикй-нахй), мавчхои радиойй, иртиботи
кайхонй ва гайра- шуда метавонанд. Технологияхои сохтан ва
истифодаи хатхои робитавй низ аз равандхои ташаккулёбй ва
навсозихо акиб намемонад ва барои зудтару хубтар фаъолият
карда тавонистани шабакахо мунтазам такмил меёбанд.
Барои осонтар фахмонидани мохияти таъйиноти хатхои
иртиботй, кифоя аст, ки онро бо тарзхои хизматрасонй,. хангоми
интиколи бор ва мусофирон мукоиса намоем. Вобаста ба имконоти
молиявй ва шароитхои ^кдимй равандхои мусофиркашонй ва
интиколи борхо бо рохдои гуногун сурат гирифта метавонанд.
Масалан, рохи хавой бо истифодаи тайёра, рохи охан - бо катора,
рохи обй - бо киштд, рохи автомобилй - бо автомобил, дучарха,
аспу ароба ва гайра. Вале тавассути шабакаи компютерй бошад,
танхо иттилоот интикол дода мешавад. Интихоби тарзи интикол
ба мухити иртиботй вобаста аст.
40
 Мухити иртиботии шабакаро воситахои пайвасткунии
компютерхои он муайян мекунад. Агар мухит хати робитаи
телефониро талаб кунад, пас пайвастшавй тавассути сими телефон
амалй карда мешавад. Дар дигар мухит аз воситаи пайвасткунии
дигари байни компютерхо истифода мебаранд. Масалан, Дар
мухити минтакахои кухй, ба мисли Точикистони мо, бехтар аст, ки
аз технологияи бесими пайвасткунихои шабакавй истифода бурда
шавад. Умуман, дар хар шароит имконияти истифодаи ин ё он
технологияи иртиботи шабакавй (баркй, нурй-нахй, мавчй ва
гайра) вучуд дорад.
Самаранокии иртибот дар шабакахои компютерй мохиятан ба
хосиятхои зерини хатхои робитавй вобастагй доранд:
■ тавоноии иттилоотгузаронй ё суръати гузариши иттилоот дар хат. Ба
воситаи микдори битхои иттилоот, ки дар давоми як сония аз шабака
мегузаранд, чен карда мешавад;
■ эътимоднокй - имконияти бенук,сон ва бегалат гузаронидани иттилоот
дар хат;
■ арзиши хат;
• имкониятхои мукаммалгардонии .хат.
Хосиятхои аслии хатхои робитави дар чадвали зерин оварда
шудаанд:
Эътимод­ Мукаммал- Тавонойи,
Намуди хатхои робитави
нокй гардонй Мбит/с
Нок,илхои барцй
паст одй 10-500
торхои печон
•
•» am I
экранй баланд душвор то 10

•
симй ё мав^й паст бемонеа 1-2
% •

юЗвЕм .журй-нахй доимй бемонеа 100-2000

«мтмВ

Аз чадвал ба осонй дидан мумкин аст, ки нокилхои баркй

нисбат ба хатхои телефон тавоноии иттилоотгузаронии хеле зиёд
доранд. Бинобарон ташкил намудани робита бо ёрии онхо
афзалиятноктар шумурда мешавад. Дар чадвал инчунин хосиятхои
ду намуди нокилхои баркй оварда шудааст: торхои печон ва
41
экранй. Нархи нокили дутораи печон арзон буда, суръати баланди
иттилоотгузаронй дорад. Камбудии асосиаш дар он аст, ки вай аз
таъсири мавчхои беруна хифз намешавад. Баръакс, нокилхои
экранй арзиши нисбатан гаронтар дошта, аз таъсири мавчхо
хубтар хифз шудаанд. Аз ин ру, эътимоднокии онхо баландтар аст.
Вале, мутаассифона, суръати иттилоотгузаронии онхо нисбат ба
торхои печон камтар аст.

Хати телефон: Торхри печон Экранй Нури-нахи

мавчй ё симй
Намудхои хаткой робитавй дар шабакахои компютерй

Азбаски арзиши нокилхои баркй нисбат ба нархи хатхои

телефони мукаррарй хеле гарон аст, бинобар ин нокилхои баркиро
бештар ба сифати хати робитавии шабакахои махаллй, яъне дар
масофахои наздик, истифода мебаранд. Барои шабакахои саросарй
бошад, аз хама хати арзон хати телефон ба хисоб меравад. Вале аз
маълумотхои чадвалй ба осонй пай бурдан мумкин аст, ки робитаи
бехтарро бо ёрии нокилхои нурй-нахй ба рох мондан мумкин аст.
Аз ин ру, новобаста ба гаронии нисбии нокилхои нурй-нахй,
аксарият коргоххо хангоми насби шабакахои компютерй, хусусан
марказхои шабакавй, махз аз хамин навъи нокилхо истифода
мебаранд. Ва онхо дар ин маврид хато намекунанд. Чунки ин
намуд хати робита эътимоднокии хеле калон дошта, тавассути он
иттилоот бе талафот интикол дода мешавад.
Таъйиноти адаптерх;ои шабакавй.
Барои бо ёрии хатхои робитавй
интикол додани иттилоот аз як
компютер ба компютерй дигар ва
баръакс, зарур аст, ки аввал иттилооти
компютерй (ракамй, дуй) ба навъи
иттилооти мухити интиколдиханда Адаптери шабакавй
табдил дода шавад ва пас аз ба макони
таъйиншуда расидани он, баръакс, аз нав ба иттилооти ракамй
бозгардон шавад. Масалан, барои бо ёрии нокили нурй интикол
42
додани иттилооти компютерй, бояд иттилооти навъи ракамй ба
иттилооти навъи нурй табдил дода шавад. Вале то раванди
табдили иттилоот, раванди ба табдилгар расонидани иттилоотро
амалй гардонидан зарур аст. Ба таври дигар гуем, воситахои
техникие заруранд, ки онхо миёнарави компютерхо ва хатхои
иртиботй бошанд. Вазифаи ин гуна воситахо танхо аз расонидани
иттилоти раками аз компютер то табдилгари иттилоот ва баръакс,
аз табдилгари иттилоот то компютер овардани иттилооти
азнавтабдилёфтаи раками иборат аст.
Барои ичрои чунин амалхо воситахои махсуси техникй хизмат
мерасонанд, ки онхоро адаптерхои (кортхои) шабакавй мегуянд.
Адаптерхо, яъне мутобикгарон, дар гузаронидани иттилооти байни
компютерхо тавассути хатхои барк, телефон, нур, нах ва гайра
мусоидат менамоянд.
Адаптеррои шабакавй воситахои ,: IF®
техникие мебошанд, ки ощ о ! ВС
компютерро бо хатхои , робитавй яшЖ
пайванд месозанд.
Хар як адаптери шабакавй Б-:';. ,
бояд бо навъи хати робитавии -
истифодашаванда мувофикат Тарзи пайвастшавии компютерхо
намояд. Аз ин ру, барои хар як
намуди хатхои иртиботй навъи мувофики адаптери шабакавй сохта
шудааст. Адаптер дар чойи муайяншудаи платай системавии
компютер насб гардида, ба воситаи нокили шабакавй бо адаптери
компютерй дигар пайваст карда мешаванд. Барои интикол додани
иттилоот дар шабака, ба хар як компютер сурогаи махсус муайян
карда мешавад. Бе донистани сурогаи компютер, интикол додани
иттилоот гайриимкон аст. Ана хамин сурогасозихои компютерй
дар шабака низ, тавассути кортхои шабакавй (адаптерхо) амалй
гардонида мешаванд.
Хднгоми гирдгардиши иттилоот дар шабака, аз анбухи хачман
бенихоят калони иттилооти умумй хар як компютерй шабакавй
танхо он иттилоотеро чудо карда мегирад, ки он махз барои вай
пешбинй шудааст. Ин чудокунихо мувофики сурогаи компютер
амалй мегарданд.
Ба гайр аз воситахои техникй хамчунин воситахои барномавии
махсусе мавчуданд, ки онхо сурогахои шабакавии компютерхоро
муайян месозанд. Ин барномахо натанхо сурогахои компютерхоро

43
дар шабака муайян менамоянд, балки амалхои зиёди дигарро низ
ичро мекунанд: кабули дархост аз корбарони шабака, дастрасй
додан ба захирах,ои иттилоотиву тачхизотии шабака, хифз
намудани иттилоот дар шабака, муайян намудани сатххои
гуногуни хукукхои дастрасй дар шабака ва гайра.
Масалан, муайян намудани дастрасии махдуд ба кисме аз
чузъдонхои дар шабака истифодашаванда маънои онро дорад, ки
ба баъзеи онхо дастрасй танхо барои хондан муайян карда
шудааст. Ба баъзеи дигарашон бошад, барои хам хондан ва хам
сабт намудани иттилоот имконот пешбинй шуда, гурухи сеюми
чузъдонхо тамоман дастнорас гардонида шудаанд, яъне аз
корбарон пинхон нигох дошта мешаванд ва амсоли инхо.
Аз ин чо бармеояд, ки дар хар як холати мушаххас корбар
танхо ба ягон кисми махдуди иттилооти сервери шабака дастрасй
дораду халос. Корбарони шабака тибки муносибатхои касбй ва
вазифавиашон дар шабакаи компютерй аз дастрасихои гуногуни
иттилоотй бархурдоранд. Барномахои шабакавй ба корбарони
зинах,ои гуногуни шабака - рохбарони сатххои гуногун, менечерон,
тахиягарон, барномасозон, корбарони каторй ва гайра хукукхо ва
дастрасихои хархеларо муайян ва амалй мекунанд.
Модем. Хусусияти фарккунандаи шабакаи
саросарй, дар масофаи бехад дур баркарор
намудани робитаи байни компютерз?ои он ба
хисоб меравад. Барои иртиботи ин навъ
шабакахоро таъмин намудан, асосан хатх,ои
телефон ва воситахои махсуси техникии модем
(табдилгари иттилоот) номидашаванда ‘Истифода
бурда мешаванд. Тавре маълум аст, телефон
хамчун воситаи техникй барои интиколи садо
(овози инсон) пешбинй шудааст. Иттилоотеро, ки
телефон коркард ё интикол дода метавонад,
сигналхои табий ё аналогй (мушобех) ном мебаранд. Барои он ки
тавассути хати телефон иттилооти ракамй интикол дода шавад,
бояд вай аввал ба иттилооти (сигнали) аналогй баргардонида
шавад. Ичрои ин амал ва амали баръакси онро модем ба ухдаи худ
мегирад. Раванди табдилдихии иттилооти ракамиро ба иттилооти
аналогй модулятсия ва баръакс, мушобехро ба ракамй -
демодулятсия меноманд.

44
 Хдмин . тарик, барои
интиколи иттилоот аз як
компютери шабакавй ба дигар
компютери он, бояд компютери
содиркунанда тавассути модем
иттилооти ракамиро ба аналога
табдил (модулятсия) дода, бо
Намудхои гуногуни модемхои
ёрии хати телефон онро интикол шабакавй
дихад ва компютери
воридкунанда иттилооти аналогиро каЬул карда, тавассути модем
онро ба иттилооти ракамй табдил (демодулятсия) дихад.
Модем тацщзотест, ки барои модулятсия ва демодулятсияи
иттилоот пешбинй шудааст.
Барои он ки компютер бо модем робита баркарор карда
тавонад, бояд он бо барномаи махсуси танзимкунандаи кори байни
онхо (драйвер) таъмин бошад. Бо ёрии драйвер барои модем
параметрхои мувофик интихоб карда мешавад, то ки вай
компютерро бо шабака пайваст карда тавонад. Бе чунин
барномахо баркароркунии иртибот гайриимкон аст.
Модемхо дар ду шакл истехсол карда мешаванд: берунй ва
дохилй. Модемхои берунй дар шакли тачхизоти (блоки) алохида
сохта шуда, ба блоки системавии компютер бо ёрии порти
пайвастшавй насб карда мешавад. Модемхои дарунй бошанд, дар
шакли платахо (тахтача) сохта шуда, дар мавзеъхои муайяни
платай системавй насб карда мешаванд.
Модемхо аз руйи суръати иттилоотгузарониашон аз хамдигар
фарк мекунанд. Дар компютерхои муосир модемхои
баландсуръати тавоноиашон ба 28800, 33600, 56000 бит дар як
сония баробарбуда ва боз хам пуриктидортар истифода бурда
мешаванд.

Саволхо:
Кадом намудхои хатхои робитавиро медонед?
х;ангоми шабакасозй кадом омилхо ба назар гирифта мешаванд?
Компютерхои дохили як биноро байни хам чй гуна пайваст кардан
мумкин аст?
Корти шабакавй чист? i
Модем чй гуна тачхизот аст? Он аз адаптер чй фарк; дорад?
Чанд намуди модемхоро медонед?
Чаро аз модемхои баландсуръат бештар истифода мебаранд?

45
 Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик^ат хонед ва онро нак^1 кунед.
2. Намудхои хатхои иртиботиро аз чадвал ба дафтар кучонед ва
хосиятхои онхоро шарх дихед.
3. Вазифа ва хосиятхои модемхоро на^п кунед.
4. Оё компютерхои мактаби шумо бо ягон намуди шабака пайваст хает?
Агар на, пас бо ёрии муаллими фан роххои созмондихии шабакаи
махаллии мактабро фикр кунед.

1 .2 .5 . П р о т о к о л ь н о й м убодилаи иттилоот

Барои он ки иттилооти аз як компютерй шабакавй

содиршударо компютерй дигари шабака кабул карда тавонад, он
бояд аз руйи ягон коида, тартиб ё методи муайян интикол ёфта ва
кабул карда шавад. К,оидаи ягонаи мубодилаи иттилоотро дар
шабакаи компютерй протокол мегуянд. Дар байни мафхумхои
шабакавии компютерй протокол низ яке аз мафхумхои калидй ба
хисоб меравад. Протоколхо дар асоси алгоритми стандартии
дастраскунии иттилоот сохта мешаванд.
Дар хаёт мо борхо шохиди он гаштаем, ки
барои бо ягон тарзи ихтиёрй аз як чой ба чойи
дигар интикол додани маводхои гуногун,
зарур аст, ки коидахои муайян риоя карда
шаванд. Масалан, барои тавассути хавопаймо
аз як' нукта ба нуктаи дигар интикол додани
мусофирон, бояд коидахои муайянро риоя
кард. Пеш аз хама, мусофирон бояд чипта
харидорй кунанд, чунки мувофики он барои
худ чойи нишаст банд менамоянд. Агар ин
коида риоя нагардад, он гох хар кас кушиш
мекунад, ки сохиби чойи муносибтар шавад.
Дар натича дар хавопаймо бенизомй cap зада,
фаъолияти сарнишинон халалдор мегардад ва мувозинати
хавопаймо низ метавонад халал ёбад.
Чунин мисолхои омузиширо аз хаёт хеле зиёд овардан мумкин
аст. Масалан, коидахои интиколи мусофирон дар хатсайрхои
дохилй аз хоричй фарк доранд. Барои хатсайрхои дохилй як бастаи
коидахо ва барои хатсайрхои хоричй тамоман дигар бастаи
коидахо амалй карда мешаванд. Ё, масалан, мусофирони накдиёти
чамъияти хукуки бо худ гирифтани хайвоноти дарранда, аз кабили

46
гург, хирс, паланг ва гайраро надоранд, чунки барои хайвоноти
вахшй коидахои дигари интикол додани онхо кор карда баромада
шудааст.
Аз ин мисолхо хулоса баровардан мумкин аст, ки барои амалй
гардонидани ин ё он максад коидахои зиёдеро риоя бояд намуд.
Айнан хамин тавр, хангоми интикол додани иттилоот аз як нуктаи
компютерй ба нуктаи дигар, хатман коидахои муайянеро риоя
кардан лозим меояд. Ин коидахоро на танхо риоя, балки катъиян
ичро кардан лозим аст. Дар холати акс, иттилоот дар вакти
муайяншуда ва ба сурогаи таъйиншуда рафта намерасад.
Дар хакикат интиколи иттилоот раванди хеле мураккаб аст.
Барои чй? Барои он ки дар раванди интикол ва кабули иттилоот
дар шабака, компютер ва воситахои зиёди техникии шабакавй
истифода мешаванд, ки онхо дар мухити системахои гуногуни
амалиётй кор мекунанд ва аз таъминоти барномавии сершумор
бахра бурдан лозим меояд, ки онхо форматхои мухталифро
мавриди истифода карор додаанд. Протоколхои мубодилаи
иттилоот махз барои он заруранд, ки ана хамин гуна
номувофикихоро бартараф намоянд ва хамохангсози иртиботи
байни компютерхо бошанд.
Барои баркарор кардани иртиботи байни компютерхои
гуногун дар шабака, ба хар кадом компютер сурогаи махсус
бахшида мешавад. Сурогаи компютерхо бо ёрии адаптерхои
шабакавй, ракамхои телефон ва барномахои иртиботй муайян ва
шинохта мешаванд. Кдтьи назар аз стандарти компютерхо ва
системаи амалиётии пойгохии онхо, коидахои сурогасозй барои
онхо дар шабакахои саросарй якхела аст.
Иттилоот дар шабака дар шакли дастахои алохида интикол
дода мешавад. Х,ангоми дар шакли сели яклухт интикол додани
иттилоот, микдор ва мазмуни он метавонад кохиш ёбад. Бинобар
он, барои беталаф аз як нукта ба нуктаи дигар расонидани
иттилоот онро ба якчанд блоки (дастаи) дарозии муайяндошта
чудо мекунанд. Ба хар як блок дар шакли аломатхои
муайянкунандаи ибтидо ва интихои он, нишонахои махсус
мегузоранд.
Протоколхои интиколи иттилоот механизми шинохти
нишонахои блокхои иттилоотиро доранд. Онхо тамоми раванди
интиколи иттилоотро идора намуда, онро аз руйи тартиби
муайяншуда чобачо мегузоранд. Дар тарафи дигари хати робита
компютери кабулкунанда низ айнан бо хамин гуна протоколхо
сару кор дорад. Аз ин ру, иттилоот ба макони муайяншуда
бенуксон дастрас карда мешавад.
47
 Ба гайр аз нишонахои ибтидо ва интих,о, ба хар як блоки
иттилоотй раками махсус чудо карда мешавад, ки он сурогаи
хусусии блокро ифода менамояд. Дар мавриди тасодуфан нодуруст
ирсол шудан ё гум гаштани иттилоот дар шабака, система онро аз
нав дархост карда, аз руйи хдмин сурогааш дарёфт мекунад. Яъне,
тарзи интиколи блокхои иттилоотй дар шабака, бо тарзи интиколи
куттй ё бастах,ои почтаи мукаррарй хеле шабохат дорад. Дар ин чо
низ ia p як куттй тибки сурогаи стандарта ва нишонагузорихои
почтавй ба гирандаи он дастрас карда мешавад. Дар холати ба
макони таъйиншуда нарасидани куттй, онро аз нав дархост кардан
мумкин аст.
Иттилоот метавонад тавассути таъминоти барномавии
стандартх,ои гуногун тайёр карда шавад. Вале онх,о дар шабака аз
руйи стандарти ягона бояд интикол дода шаванд. Барои
амалигардонии ин максад якчанд намуд протоколхои иртиботи
иттилооти шабакавй руйи кор омадаанд.
Аз солх,ои 70-уми асри гузашта инчониб дар шабакаи Интернет
протоко ли байналмилалии TCP/IP (Transmission Control
Protocol/Internet Protocol) амал мекунад. Он барои бемарказ
гардонидани тарзи идоракунии шабакаи саросарй пешбинй
шудааст. Азбаски Интернет марказй ягона надорад, бинобар ин
дар х,олати аз кор бозмондани ягон гирехи шабака (сервер ё
шабакаи махаллй, минтакавй ва гайра), фаъолияти кулли шабака
катъ намегардад. Дар хама гуна холатхо дастаи иттилоотй (блоки
иттилотй) ба сурогаи таъйиншуда хатман расонида мешавад. Агар
як хати робитавй аз кор монад, он гох, ба таври худкор иттилоот бо
дигар хат дастрас карда мешавад. Ва хдмин тарик, блокх,ои
иттилоотй ба як сурога метавонанд бо ёрии хатх,ои иртиботии
гуногун дастрас карда шаванд. Барои кабулкунандаи иттилоот
умуман фарк надорад, ки вай иттилоотро тарики кадом хати
робитавй дастрас намудааст. Дар сурогаи таъйиншуда бошад,
блокх,ои иттилоотй дар шакли иттилооти яклухт аз нав ташаккул
меёбанд ва манзури гирандаи он гардонида мешаванд.

С авол^о;
1. Протокол чист?
2. Вазифа>;ои протокол аз чй иборат аст?
3. Иттилоот дар шабака дар кадом шакл интикрл дода мешавад?
4. Барои чй иттилоотро дар шабака дар шакли сели яклухт интикрл
намедих,анд?
5. Блокхои иттилоотй аз руйи кадом нишонахряшон муайян карда
мешаванд?
 6. Протоколи TCP/IP чй гуна протокол аст?
7. Оё иттилоот дар шабака гум шуда метавонад? Агар х,а, пас чй тавр
онро ёфта гирифтан мумкин аст?

Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик,к£т хонед ва онро Haiyi кунед.
2. Тарзи истифодаи протоколх,оро дар шабака шарх, дих,ед.
3. Бо мисолхри мушаххас тартиби аз як нук^га ба нуктаи дигар интикол
ёфтани иттилоотро дар шабака фах,монед.

1.2.6. ИНТЕРНЕТ
Имруз дар радифи вожаи компютер вожаи дигаре бо
номи Интернет вирди забонхо гаштааст. Дар хдр
сухбате, хох он хоси калонсолон бошад ё хоси
наврасону чавонон, хангоми баррасй ва тахдили
мавзуъи сухбат хамеша пурсида мешавад, ки ин
масъала дар Интернет чй тавр шарх дода шуда бошад? Бале,
Интернет манбаъи марказй ва боэътимоди дарёфти иттилооти наву
тоза гаштааст. Барои хамин хам, дастрасй ба ин шабакаи вокеан
мардумй ва саросарй холо хеле осон гаштааст. Ба Интернет
натанхо бо ёрии компютер ва шабакахои иттилоотй, балки
телефонхои хамрох низ пайваст
шудан имконпазир гаштааст.
Тараккиёти босуръати
техникаи компютерй имконият
мухайё сохт, ки воситахои
мубодилаи иттилооти байни
компютерхо низ мунтазам
мукаммал гарданд. Дар ибтидои
солхои 70-уми садсолаи гузашта
шабакахои аввалини компютерй пайдо шуданд. Якчанд
донишгоххои ИМА тавассути модемхои суръаташон начандон зиёд
компютерхои худро бо хамдигар пайваст намуда, мубодилаи
иттилооти байнихамдигарй таш’к ил карда тавонистанд. Гарчанде
имкониятхои ин шабакаи компютерй хеле махдуд буд, вале
технологияи сохтани он барои пайдо шудани системаи
телеконференсияхои Usenet ибтидо гузошт.
Гояхои гуногуни татбикй ва истифодаи роххои хархелаи
шабакасозихо, он вакт имкон намедоданд, ки якчоя кор кардани
системахои гуногун таъмин карда шавад. Аз хамин сабаб хам,
тахиягарон, мухандисон ва барномарезон хеле зуд гояи нави даргот
49
(gateway - шлюз, дарвозаи иттилоотгузаронй) номидашавандаро
эчод карданд, ки тавассути он шабакахои навъи гуногуни
ташкилоту корхонахоро бо хдмдигар пайвастан имконпазир
гардид.
Дарготхо протоколи умумии мубодилаи иттилоотро истифода
мебаранд, ки он бо номи протоколи Интернет (Internet Protocol -
ГР) маъруф аст. Имруз протоколи IP ба стандарта кулли
шабаках,ои компютерй, хдтто шабакахои махаллй, табдил ёфтааст.
Дар натичаи стандартикуноних,ои мунтазами минбаъда ва
бемайлон васеъ гаштани имкониятхои шабакахо, теъдоди
компютерхои ба хизматрасонихои шабакавй дастрасидошта низ
руз аз руз меафзояд. Бо мурури замон истифодабарандагони
шабакахо ин тарзи озоди пайвастшавии байнихамдигарии
компютерх,оро Интернет (Internet) ном мебурдагй шуданд. Пас,
Интернет чист?
Интернет мацмуи шабакахои давлатй, минтакавй,
иттиходиявй, дигар навъи шабакахои компютерй ва инчунин
компютерхои алоуидае мебошад, ки байни рамдигар бо ёрии
таъминоти барномавии гуногуни иттилоотй-иртиботии ба шакли
ягона овардашуда пайваст гардидаанд.

Х,оло шабакаи Интернет тамоми давлатхои дунёро фаро

гирифтааст. Аз хизматрасоних,ои он хамаруза зиёда аз 100 миллион
нафар одамон истифода мебаранд ва теъдоди
истифодабарандагони он руз аз руз афзоиш меёбад. Аз ин ру,
Интернетро шабакаи шабакахо мегуянд.
Аз руйи сохтори худ Интернет шабакаи муттамарказ набуда,
балки аз мачмуи шабакахои*алохида иборат аст. Дар он умуман
маркази идоракунй ва рохбарияти ягона вучуд надорад. Аз ибтидо
мояи шабакаи Интернет бо сифатхои интиколи устувори иттилоот
ва коркарди бенуксони додахо абадй ва пойбарчо гардонида
шудааст. *
Асоси Интернетро се мафхуми калидй ташкил медихднд -
компютерй марказй, хати интиколи иттилоот ва гтротоколхои
TCP/IP.
Компютерй марказй. Барои мубодилаи иттилооти байни
муштарй ва шабакаро таъмин намудан компютере хизмат
мерасонад, ки онро компютерй марказй (host computer -
компютерй асосй, гирехй, сохибихтиёр) ном бурдан одат шудааст.
Вазифаи асосии ин компютер аз он иборат аст, ки вай иттилоотро
аз компютерх,ои муштариён (абонентхо) ба шабака интикол
50
медихад ва баръакс, аз шабака барои компютерхои муштариёни
худ иттилоот кабул мекунад. Таъйиноти дигар ва хеле мухими
компютерй марказй аз он иборат аст, ки вай сели иттилоотии аз
дигар компютерхои марказй воридшударо ба танзим медарорад ва
хангоми зарурат ин сели иттилоотиро тавассути дигар хати
иртиботй аз нав ба компютерй марказии сеюм интикол медихад.
Одатан ин навъи компютерхоро дар корхонахое насб менамоянд,
ки онхо дастрасй ба шабакаро таъмин мекунанд.
Агар компютерхои марказй гиреххои шабакаро ташкил
диханд, он гох хатхои интицоли иттилоот (додахо) торхои
пайвандгари ин гиреххо мебошанд. Ба хайси хатхои интиколи
иттилоот бештар аз симхои бо ин максад чудокардашудаи
телефонхои маъмулй истифода бурда мешаванд. Вактхои охир
новобаста аз арзиши насб ва васли дастгохдои зарурй аз хатхои
нурй-нахй ва хатто мавчхои (хатхои) интиколи махворавии
иттилоот истифода мебурдагй шудаанд.

Мо дар мавзуи гузашта аллакай бо мафхуми протоколи

интиколи иттилоот дар шакли TCP/IP шиносой пайдо карда
будем. Протоколи TCP/IP (Transmission Control Protocol / Internet
Protocol) - протоколи стандартии равобити шабакавй мебошад, ки
барои пайвастани системахои компютерй бо Интернет пешбинй
шуда, мубодилаи устувори иттилоотро дар саросарй шабакаи
чахонй таъмин менамояд. Таъминоти барномавии кор бо
протоколхои TCP/IP дар компютерхои марказй ва муштариёни
шабака насб карда мешавад. Дар тафовут бо дигар протоколхои
интиколи иттилоот, протоколи TCP/IP махсус барои кор дар
шабакаи Интернет эчод шудааст. Бинобар он, мояи азалии онро
хусусиятхои эътимоднокй дар интиколи иттилоот, бе талафот
расонидани иттилоот то макони таъйиншуда, дар холати аз кор
мондани ягон чузъи шабака, ба таври худкор дигар намудани
равиши иттилоот, чандирият, имконияти худвасеъшавй доштан ва
гайра ташкил додаанд.

” Саволх,о:
1. Заминах,ои асосии пайдоиши шабаках,о кадомх,оянд?
2. Интернет чист? Он чй тавр пайдо шудааст?
3. Мафх,умх,ои калидии Интернет кадомхрянд?
4. Вазифаи компютерй марказй дар шабака аз чй иборат аст?
Компютерй муштарй чй?

51
 5. Протокол чист? Кадом навъи протоколхоро медонед?
6. Чиро протоколи TCP/IP меноманд?
7. Оё протоколи TCP/IP аз протоколи IP ягон фарк,е дорад?
8. Кадом хусусиятхри протоколи TCP/IP-ро медонед?

Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик,к,ат хонед ва онро накд кунед.
2. Заминах,ои пайдоиши Шабакаи Интернет, навъи протоколхои дар он
истифодашаванда ва хусусиятх;ои протоколи TCP/IP-po шарх, дих,ед.
3. Дойр ба мафхумх,ои калидии Интернет фикратонро баён созед.
4. Ягон вебсафх,аи интернетиро кушоед ва бо чУзъх,ш дар он
истифодашуда шинос шавед.

1.2.7. ИРТИБОТИ ШАБАКАВЙ

Интернет аз чузъхо (компонентхо) ё хадамоти иттилоотии
зерин иборат аст:
• W W W (W orld W ide W eb);
■ Почтам электронй (E-m ail);
■ С ерверхои парвандайй (FTP);
■ Т еле ко нф ро нс (Usenet);
■ С истем аи м уош ирати ш абакавй (ICQ).

WWW. Абревиатураи WWW аз харфхои аввали калимахои

англисии World Wide Web гирифта
шуда, онро ба забони точикй ИНТЕРЕТ
торнигори анкабути чауонй тарчума
кардан мумкин аст. WWW мухити
WWW
абарматниест, ки он микдори (World Wide Web)
бенихоят зиёди санадхои гуногунро
дар бар гирифтааст. Ба ин санадхо вв
Почтам электронй
пойгохи додахои иттилоотию (e-mail)
маълумЬтй, санадхои хукуматй,
фехристи китобхонахо, рузномаву Серверной
мачаллахо ва гайра мисол шуда парвандай(FTP)
метавонанд. Дар ин мухит мо
метавонем санадхоро дар речаи вакти Телёконфронс
чорй (on line - онлайн) дида, тавассути (UseNet)
пайвандхо ва пахши одии тугмаи муш
аз як санад ба санади дигар гузарем. Низоми муоширати
Арзиши асосии WWW дар он аст, ки шабакавй (ICQ)
санадхо метавонанд на танхо дар
52
худуди як пойгох ё як компютер ба дигар санадхо истинод оваранд,
балки истинодоварй метавонад ба санадхои компютерхои дар
чойхои хеле дур махфузбуда амалй гардонида шавад. Дар натича
мо сохиби мухити ягонаи абарматние мегардем, ки дар он барои
чустучуи иттилооти лозимй, ба самти зарурии дилхох гузаштан
имконпазир мегардад.
Почтаи электроны. Почтаи электронй (e-mail) яке аз шаклхои
хизматрасонии шабакаи Интернет ба хисоб рафта, нисбат ба дигар
хадамоти он сермизочтар мебошад. Почтаи электронй шабехи
почтаи маъмулй аст. Тарзи кори онхо низ ба хамдигар хеле монад
аст. Фарки асосии онхо танхо дар он аст, ки яке пайгомро
тавассути когаз ва дигаре бо ёрии компютер мефиристад. Сурогаи
электронй имконият медихад, ки дар байни садхо миллион
корбарони дигари шабакахои компютерй истифодабарандаи
мушаххаси ин шакли хизматрасониро бехато (яккимата) муайян
карда, мактуб, пайгом ё дигар иттилоотро бе монеа ба гирандаи
зарурй ирсол кунад.
Сурогаи дигар нафарро дониста, бо ёрии барномахои махсуси
ирсоли почтахои электронй, ба у метавонем пайгомхои матнй,
барномахо, расму графикхо ва хар гуна иттилооти дигарро, ки дар
компютер дар шакли электронй нигох доштан мумкин аст, равон
карда метавонем. Иттилооти ирсолшуда дар давоми хамагй якчанд
дакика метавонад ба гирандаи худ, ки дар дигар гушаи олам
зиндагй мекунад, дастрас гардад. Айнан хамин тавр, нафари
дигаре, ки сурогаи электронии шуморо медонад, метавонад ба
шумо пайгоми электронй фиристад.
Серверной парвандайй. Аксар вакт мушкилкушои масъалахои
халталаб манбаъхои гуногуни иттилоотй шуда метавонанд.
Албатта, чунин манбаъхо хеле зиёданд, лекин онхо метавонанд дар
масофахои тамоман гуногун (дур ё наздик) чойгир шуда бошанд.
Масалан, барои дарёфти адабиёти зарурй, мо метавонем ба
китобхона, магозаи китобфурушй, устод, рафик ё дигар манбаъхои
имконпазир мурочиат намуда, эхтиёчоти маънавии худро конеъ
гардонем. Ё, масалан, бигузор иттилооти ба Мо зарурй, на дар
манбаъхои номбаршуда, балки дар хотираи компютерй фардии
хамсабакамон махфуз бошад. Бо рохи пурсиш мо аз у он
иттилоотро дастрас мекунем ва дар айни хол вокиф мегардем, ки
дар компютерй вай як микдор санадхо, парвандахо, тасвирхо ва
иттилооти дигар низ махфуз аст, ки баъзеи онхоро мо дер боз
чустучу доштем.

53
 Айнан админ хел, гуфтан мумкин аст, ки дар компютерй
фардии хар як нафар як микдор захирахои иттилоотй махфуз аст.
Пас хар кадоми онхо ба таври худ махзани иттилоотй ё манбаъи
муайяни иттилоот шуда метавонад. Аз ин ру, саволе ба миён меояд,
ки оё ин махзанхои иттилоотиро дастраси дигарон гардонидан
мумкин аст ё на? Агар мумкин бошад, пас чй тавр? Албатта, чавоби
ин саволи одй хеле осон аст. Ин компютерхоро ба шабака бояд
пайваст намуд ва аз хизматрасонихои шабакавй истифода бояд
бурд.
Дар вокеъ, дар шабакахои компютерй баъзе компютерхо
вазифаи махзани (китобхонаи) парвандахои иттилотиро ичро
мекунанд ва дар шакли ройгон ё кисман ройгон хизматрасонй
менамоянд. Ин гуна компютерхоро серверхои парвандайй (файлй)
мегуянд. Истифодаи сервери парвандайй яке аз шаклхои
хизматрасонй дар шабака ба хисоб рафта, дар мубодилаи
парвандахо он протоколи FTP (File Transfer Protocol - протоколи
интиколи парвандахо )-ро амалй мегардонад.
Телеконфронс. Ин навъи хизматрасонй, ки онро навидхо низ
мегуянд, ба почтаи электронй шабохат дорад. Фарки онхо дар он
аст, ки телеконференсияро хамчун мачаллаи электронии бенихоят
бузурги ба таври бефосила тачдидшаванда тасаввур кардан
мумкин аст. Ин мачалла мувофики табъу завк ва хохишу
манфиатхои муштариён ба якчанд фаслхои (бобхои, кисмхои)
гуногун таксим шудааст. Истифодабаранда мувофики талаботи худ
метавонад танхо ба як ё якчанд фасли мачалла обуна шуда,
пайгомхоро ирсол ва кабул кунад ва фаслхои ба у нолозимро сарфи
назар намояд. Яъне, тавассути телеконфронс шумо метавонед
натанхо хабару маълумотхои расидаро кабул ва мутолиа намоед,
балки ба он саво^ту пешниходхо ва андешахои шахсии худро ирсол
намуда, Дастраси кулли муштариёне гардонед, ки онхо ба ин
фаслхои мачалла обуна шудаанд.
Системаи муоширати шабакавй. Бо истифода аз восита ва
имкониятхои шабакавй, дар речаи вакти чорй (хакикй, онлайнй)
дар шабака муоширати байни ду ё якчанд нафарро созмон додан
мумкин аст. Муоширати шабакавй бештар хангоми мубодилаи
иттилооти таъчилй истифода мешавад. Масалан, аз ин навъи
хизматрасонии шабакавй алокамандони биржахо, бонкхо ва хамаи
нафароне, ки гуфтугуйи рубаруйи экраниро меписанданд,
истифода бурда метавонанд.

54
 Х,оло таъминоти барномавии хеле зиёде руйи кор омадааст, ки
бо ёрии онхо дар речаи онлайни шабака одамон аз масофахои дуру
наздик бо тарики «зинда», яъне гуфтугуйи рубару бо пайвандон ва
ёру дустони худ муошират карда метавонанд. Барои муоширати
шабакавй бештар шабакахои ичтимой хизмат мерасонанд.

Саволхо:
1. Заминахри асосии пайдойиши шабакахр кадомхрянд?
2. Интернет аз кадом чузъхр иборат аст?
3. Мафх;уми WWW чиро ифода мекунад?
4. Почтаи электронй чист? Вай аз почтаи когазй чй фарк; дорад?
5. Оё вазифахри серверхри парвандаиро медонед?
6. Хизматрасонихри телеконфронсй бо кадом макрадхр истифода
мешавад?
7. Системаи муоширати шабакавй чй гуна хизматрасонй аст?

Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик^ат хонед ва онро Haiyn кунед.
2. Вазифа^ои хадамоти Интернетро шарх, дих,ед.
3. Муоширати шабакавиро бо мисолхр фах;монед.
4. Вазифа^ои почтаи электрониро номбар кунед.
5. Дар бораи телеконфронс андешаи худро баён созед.

1 .2 .8 . Т е х н о л о г и я и W W W
Х,ар кадоми мо аллакай одат кардаем, ки на танхо хангоми
кушодани сомонахои интернета, балки дидани барномахои
телевизионй, хондани мачаллахо ё хафтаномахои дилхох
пайдарпай се харфи «w »-h алифбои лотинй, яъне www хатман дар
пеши руйи мо карор мегиранд. Масалан, www.dushanbe.ti ё
www.somoni.com. Ин пайдарпайиро шахси зирак дар тахтахои
таблиготии дукону магозахо, муассисаву корхонахо ва дигар
созмонхои чамъиятиву байнамилалй борхо дидааст. Пас, ин
пайдарпайй чиро ифода мекунад? Ин пайдарпайй ифодагари
сурогаи сомонаи коргохх,о дар шабакаи Интернет аст, ки мо оид
ба он дар мавзуъхои гузашта каме маълумот оварда будем.
WWW, ки абревиатураи калимахои англисии World Wide Web,
яъне торнигори анкабути чахонй (мировая паутина) аст, бо яке аз
тарзхои зерин: «се даблю», «даблюи секарата» ё «даблю-даблю-

55
 даблю» хонда мешавад. Вай низоми дастрасй ба додахои дар
Интернет махфузбударо таъмин менамояд.
Дар серверной шабакаи Интернет дар шакли парвандахои
алохида анбухи калони захирахои иттилоотй махфуз аст, ки
микдори онхо хамаруза афзоиш меёбад. Хар як парванда бо ёрии
ягон барномаи татбикии мушаххас сохта шуда, ягон навъи
иттилоотро дарбар мегирад, ки дарунмояи онхоро вебсанад
мегуянд. Гарчанде дар дастраскунии ин навъ санадхо WWW сахми
халкунанда дошта бошад хам, вале чузъи асосии торхои анкабути
чахониро сафхахои алохидаи интернетй ташкил медиханд, ки
онхоро одатан вебсафхахо ном мебаранд. Вебсафхахо бо ёрии
забони барномарезии махсуси нишонагузори матнхо - HTM L сохта
мешаванд. Азбаски ин гуна матнхоро тавассути методи
истинодсозй аз вебсафхаи дигар низ ба осонй дастрас кардан
мумкин аст, бинобар он онхоро абарматнхо мегуянд. Абарматн
имконият фарохам меоварад, ки бо кисмхои гуногуни санади онро
дарбаргиранда ё умуман санадхои дигар робита баркарор карда
шавад. Ин гуна пайвандсозй ва робитасозихо мухити ягонаи
иттилоотиеро ба вучуд меоранд, ки онро мухити абарматнй
мегуянд.

Абарматн гуфта матни ба таври махсус сохташудаеро

меноманд, ки тавассути пайвандх,ои он ба матни санадхои дигар
гузаштан мумкин аст.
Торнигори анкабути цах,онй (WWW) низоми дастрасй ба
иттилоот дар Интернет буда, дар заминаи санадхои абарматнй
пайдо шудааст.
Истифодабарандаи Интернет дастрасй ба вебсафхахои
сомонахоро бо ёрии вебсерверхо пайдо карда, тавассути
барномахои намойишии графикй (graphical browser programs) -
браузерхо бо онхо. дар компютер кор карда метавонад. Системаи
WWW аз микдори бенихоят зиёди барнома-серверхо иборат аст, ки
онхо кулли компютерхои шабакаи Интернетро бо хамдигар
пайваст менамоянд. Дар серверхои WWW дойр ба мавзуъхои
гуногуни бо барномахои мухталиф тархрезишуда иттилоот гирд
оварда шудааст, ки онхо дар мачмуъ пойгохи ягонаи додахои
абарматнии шабакавиро ташкил медиханд.
Барои он ки истифодабаранда бо ёрии браузер аз Интернет
иттилооти дар ягон сомона махфузбударо дастрас намояд, вай бояд
. ба сурогаи сервери дарбаргирандаи ин сомона мурочиат кунад.
Хангоми маълум набудани номи сервер ё сомона, истифодабаранда

56
метавонад ягон мафхум ё ибораи матнии эхтимолии дар иттилоот
истифодашавандаро тавассути майдончаи махсуси чустучуйии
равзанаи браузер дохил намояд. Мувофики он браузер ба
чустучуйи хамин гуна фрагменти матнй шуруъ мекунад ва ба
серверхои шабакавй мурочиат карда, пас аз лахзае руйхати
захирахои ёфташударо ба экран мебарорад. Барои кушодани
санади мушаххас кифоя аст, ки ба яке аз чузъхои дилхохи руйхат
бо ёрии муш таъсир расонем. Дар натича, амалан дар байни якчанд
сония истифодабаранда ба сервери WWW,, ки дар канори дигари
олам чойгир шудааст, пайванд гардида, бо гизои маънавй
эхтиёчоти худро конеъ месозад.
Технологияи торнигори анкабути чахонй (World Wide Web)
бар асоси се стандарти (протоколи) бенихоят мухими иттилоотй
пойбарчост: URL, HTTP, HTML.
Сурогаи универсалии захира - URL (Universal ё Uniform
Resource Locator) тарзи стандартии чоймуайянкуниро барои
додахои дар шабакаи саросарии компютерии Интернет
дастрасбуда таъмин менамояд.
Протоколи интиколи абарматнхо - HTTP (Hyper Text Transfer
Protocol) коидахои дастрасй ба иттилоот ва интиколи
абарматнхоро дар шабака чорй месозад.
Забони нишонагузори абарматнхо - HTML (Hyper-Text
Markup Language) имконияти сохтани чунон санадхои матнирю
фарохам меорад, ки дар онхо пайвандсозй ба дигар додахои матн
тавассути протоколи URL амалй гардонида мешавад. Агар ин
пайвандхо ишора ба дигар санадхои HTM L бошанд, он гох онхо
тавассути протоколи HTTP дастрас гардонида мешаванд.
Кдйд кардан зарур аст, ки HTM L имконияти муайянкунии
намуди аники зохирии санадро мухайё намесозад. Барномахои
гуногуни намойишй (браузерхо) санади пешниходшударо дар
экран бо тарзхои ба худ хос инъикос менамоянд. Аз ин ру,
созандагони санадхое, ки танхо ба имкониятхои як браузер такя
мекунанд, дар намойиши асархои худ аз таассуроти васеъи
намойишии эхтимолии дигар барномахои браузерй бебахра
мемонанд.

Саволхо:
1. Оё абревиатураи WWW-po ба забонхои точикй, англисй ва русй
кушода метавонед?
2. Мазмуни WWW аз чй иборат аст?

57
 3. Абарматн чист?
4. Барои чй дар баъзе мавридхо пеш аз калимах,ои санад, сафха, матн,
пайванд, сервер ва гайра пешванди веб мегузоранд?
5. Асоси WWW-po кадом стандартх,о ташкил медих,анд?
6. URL чист? HTTP ва HTML чй?

* Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик,к£т хонед ва онро нак^ кунед.
2. Принсипи кори WWW-po шарх, дих,ед.
3. Стандартх,ои URL, HTTP ва HTML-po маънидод кунед.

1 .2 .9 . С у р о г а с о з и и за х и ра х о д а р И нтернет
Х,ар як нуктаи (компютери) шабакаи саросарии Интернет
сурогаи хусусии худро дорад. Коидахои сурогасозй барои
компютерхои шабака дар тамоми олам якхела ба рох монда
шудааст. Ду тарзи сурогасозй кабул шудааст:
■ ракдмй - номи хусусй (1Р-сурога);
■ аломатй - номи доменй (сурогаи аломатй).

IP-сурога ё номи хусусии компютери шабака аз тарафи

провайдер муайян карда мешавад. Провайдер - муассисаест, ки
хизматрасонии Интернетро дар махалхо таъмин менамояд. IP-
сурога аз чор блоки раками иборат буда, дар интихои хар як блок
аломатй нукта гузошта мешавад. Масалан, 255.144.5 .199.
Ракамхои хар як блок кимати худро аз фосилаи 0 то 255 кабул
мекунанд. Азбаски барои навишти 1Р-сурогахо 4 байт иттилоот
(232) чудо карда мешавад, пас дар Интернет имконияти сурогасозй
барои зиёда аз 4 миллиард компютер кифоягй мекунад. 1Р-сурогахо
дар коркардхои барномавй истифода бурда мешаванд. Азбаски
сурогахои хусусии компютерхо танхо аз ракамхо иборатанд,
бинобар он ба хотир гирифтани онхо мушкилй ба бор меоранд. Аз
ин ру, одатан ба чои IP-сурогахо номхои домении компютерхо
мавриди истифода карор дода мешаванд.
Номхои домении компютерхо аз руйи махаллй чугрофй ва
сохаи мавзуияшон чудо карда мешаванд. Масалан, сурогаи
www.dushanbe.ti маънои онро дорад, ки дар торнигори анкабути
чахонй сомонаи шахри Душанбе (dushanbe) ба кайд гирифта
шудааст ва ин сомона дар домени (сохаи, худуди) серверхои
Точикистон (tj) чойгир аст. Номи домениро аз рост ба чап
мехонанд. Масалан, дар сурогаи www.nfirdavsi.dushanbe.ti аввал

. 58
(аз тарафи рост) домени дарачаи олй - tj (Точикистон), баъд домени
дарачаи дуюм - dushanbe (шахри Душанбе) ва нихоят домени
дарачаи сеюм - nflrdavsi (нохияи Фирдавсй, яъне номи домени
шабакаи махаллй) чойгир шудаанд. Дар чадвали зерин номхои
баъзе доменхои дарачаи олй оварда шудаанд:

Номи чуф оф ии домен

tj Точикистон fr Фаронса de Олмон
ги Русия k2 Крзок,истон us ИМА
kg Киргизистон uz Узбекистан cn Чин
Номи мавзуии домен
gov сот
хукуматй тицорати
(government) ^(commercial)
mil org
х,арбй гайрити^орати
(military) (organization)
edu net
таълимй шабакавй
(educational) (network)

Агар номхои чугрофии доменхо тибки номи давлатхо, шахрхо,

нохияхо ва ташкилоту корхонахо муайян карда шаванд, он гох
номхои мавзуии доменхо аз руйи самт ва навъи фаъолияти
муассисаву ташкилотхо гузошта мешаванд. Масалан, номхои
домение, ки иборахои *.edu ва *.edu.tj-po дарбар мегиранд,
мувофикан, маънои муассисахои таълимй ва муассисахои
таълимии Чумхурии Точикистонро ифода мекунанд. Барои дар
Интернет баркарор намудани мувофикати байни номхои доменй
(сурогаи аломагй) ва хусусии (IP- сурогахо) компютерхо хадамоти
номхои доменй - DNS (Domen Name Service) хизмат мерасонад.
URL-cypora шакли махсуси сурогаи иттилоот дар шабакаи
Интернет мебошад. Дар сурога маълумот оид ба номи сервере, ки
дар он санад махфуз аст, рох ба чузъдони парванда ва номи худи
парвандаи санад оварда мешавад. URL-cypora аз ду кием иборат
аст. Дар кисми якуми сурога тарзи иртибот муайян карда мешавад,
ки бо ёрии он дастрасй ба иттилоот (додахо) таъмин мегардад. Аз
интихоби тарзи иртибот вобаста аст, ки боз кадом иттилооти
иловагй ба сурога хамрох карда мешавад. Дар кисми дуюми сурога
маълумот дар бораи макони ин додахо чойгир карда мешавад.
Кисмхоро аз хамдигар аломати ду нукта чудо мекунад:
Тарзи_иртибот://Номи_сервер/Рох^ба_чузъдони парванда/Номипарванда
Акнун тарзхои бештар пахнгаштаи дастрасй ба додахо дар
Интернетро дида мебароем. Тарзи аз хама маъмули дастрасй ба
додахои интернета ин истифодабарй аз протоколи интиколи
59
абарматнхо - HTTP ба х,исоб меравад. HTTP махсусан барои
системаи WWW пешбинй шудааст. Х,ангоми истифодаи ин
протокол дар сурога нишон додани номи сервер ва иттилооти
иловагй зарур аст. Иттилооти иловагиро компютер барои чустучу
ва сохтани дигар маълумоти зарурй истифода мебарад. Ин
иттилоот одатан рох ба чузъдони парванда ва номи худи
парвандаро фаро мегирад. Барои чудокунии номи чузъдон аз номи
парванда аломати хати мойил «/» хизмат мерасонад. Масалан,
«http://www.dushanbe.ti/firdavsi/omor/hisobot/».

Протоколи интиколи парвандахо - FTP (File Transfer

Protocol) дигар тарзи маъмули дастрасй ба додахои интернетй
мебошад ва бештар барои бо шабакаи Интернет интикол додани
иттилооти хачман калон истифода бурда мешавад. Ин протокол
кайхо боз мавриди бахрабардорй карор дорад. Барои пайдо
намудани дастрасй ба парванда ё чузъдони FTP зарур аст, ки номи
компютер ва номи парванда ё номи чузъдони ин компютер нишон
дода шавад. Масалан, «ftp://prep.ai.mit.edu.tj».

С а в о л х ,о :

1. Вазифаи URL аз чй иборат аст?

2. URL-cypora чанд к,исм дорад? Ин к,исмх,о барои чй заруранд?
3. рангами сурогасозй HTTP кадом вазифаро ичро менамояд?
4. Дар кадом мавридх,о аз протоколи FTP истифода мебаранд?

Супориш:

1. Матни мавзуъро бодик^ат хонед ва онро дар дафтар конспект

намоед.
2. Тарзи сурогасози^ои шабакавиро нак,л кунед ва бо мисолх,ои
мушаххас шарх, дих,ед.
60
 1 .2 .1 0 . БРАУЗЕРХО ВА ТАЪЙИНОТИ ОНХО
Дарёфти вебсафхахо (сомона1) аз Интернет ва намойиши онхо
дар экрани компютер масъалаи хеле мураккаб ба хисоб меравад.
Бо ин максад аз барномахои махсуси тамошои абрматнхо истифода
мебаранд, ки онхоро браузерхо (browser - намойишгар, равзанаи
тамошо) ном мебаранд. Барномахои браузериро «шорехи
Интернет» ё мухтасар «шорех» низ мегуянд. Мафхумхои браузер,
барномаи браузерй ва барномаи намойиши абарматнхо хама
синоними якдигаранд ва аз хар се низ фаровон истифода бурдан
мумкин аст.
Браузерхо амалан дар як вакт бо консепсияи WWW пайдо
шуда, якчоя рохи дуру дарози инкишофро тай намудаанд. Дар
ибтидо браузерхо барномахои одие буданд, ки танхо иттилооти
матниро инъикос карда метавонистанд. Браузерхои муосир
имконияти намойиши натанхо иттилооти матнй ё графики, балки
садой, тасвирхои видеой ва мултипликатсиониро доранд.
То имруз теъдоди хеле зиёд ва гуногуни барномахои браузерй,
аз кабили Safari, Google Chrome, Microsoft Internet Explorer,
Netscape Navigator, Mozilla Firefox, Opera Browser ва гайра руйи
кор омадаанд. Вале ма:хбубияти хоса танхо насиби браузерхои
Internet Explorer (Интернет эксплорер) ва Netscape Navigator
(Нетскейп невигейтор) гаштааст. Ин барномахо ба таркиби
системахои амалиётй пешакй ворид карда шудаанд. Вале корбарон
метавонанд намунахои чадиди онхоро аз тарики Интернет дастрас
намоянд ва дар компютерхои худ насб кунанд. Ракобати баланди
байни истехсолкунандагони ин ду барномаи браузерй солхои
тулонй давом дорад. Ин ракобат ба он оварда расонидааст, ки
интерфейси ин барномахо сол аз сол бехтар гардад.
Браузерй Netscape барои системаи амалиётии (СО) Linux ва
Internet Explorer барои СО MS Windows тахия шудаанд. Тарзи кор
бо браузерй Explorer аз тарзи кор бо браузерй Netscape амалан
ягон фарки чиддие надорад. Азбаски Explorer барномаи ройгон ва
Netscape - шартан ройгон аст, бинобар он истехсолкунандагони ин
браузерхо аз пахнкунии барномахои худ фоидае намебинанд. Аммо
он ширкате, ки бозори браузерхоро зиёдтар фатх менамояд,
метавонад ба он умед бандад, ки вай аз хисоби фуруши таъминоти
барномавй барои серверхо метавонад фоидаи зиёдтар бинад.

1Сомона - ма^муи вебсаф^а^ои ба як мавзуъ бахшидашуда.

61
 W /'poow s ln o e w e t ix p J o r e r 8 (JE 3) W in d o w s I n te r n e t E*p4o * e r

Q O - F http://wAnw.mKrosoft.com/rus/windows/internet-explorer/
Add This - '< ■ ▼Ot*l Shme»
w* ft ^ EJ
r -• r — i'.. ’StV?£Ort»
j “i'n
«Р TИй* Ж4>Св«т.ь -
* ■ VVIHUUWb сжтд
Домашняя страница О Windows Продукты Приобрести Загрузить Помощь

Д |ея«ш нв9 пранми^» Ф ункции Галерея дополнений Справка и поддерж ка Скачать Ф агты С оветы »

©
VJ &
Приготовьтесь к красивому
и н терн ету
I С е год н я ш н ий И нтернет сп особен ув лечь л ю б о го — н о потен ци ал е го ещ е
больш е.
Раскрыть его ц е л иком п о м о ж е т версия кандидат.

О Интернет|Защищенныйреким: вкл>

Равзанаи браузери Microsoft Internet Explorer

Браузеры Netscape Navigator. Гарчанде ин браузер асосан барои

кор дар мухити СО Linux тахия шуда бошад хам, вале он дар
мухити СО Windows низ айнан ба мисли Linux кор мекунад.
Ш артан ройгон будани ин барнома маънои онро дорад, ки татбики
вай дар сохахои гайритичорй ройгон ба рох монда шудааст.
Барои ба кор андохтани браузери Netscape дар сохаи Интернет
номидашавандаи менюи асосии KDE (Linux) банди Netscape
Navigator ё Netscape Communicator-po интихоб кардан зарур аст.
Замимаи Netscape Communicator воситаи барномавии
интегронидашудае (якчоякардашуда) мебошад, ки он ба гайр аз
браузери Netscape Navigator боз Netscape Composer- воситаи
вебсафхасозй, Netscape M essenger- воситаи корбарй бо почтаи
электронй ва дигар барномахои иловагиро муттахид месозад. Х,ар
кадоми ин воситахо барномахои мустакдли татбикй буда,
имкониятхои хеле фаровони фаъолият доранд. Барои огози кори
барномаи браузерй кифоя аст, ки бо ёрии сатри амрии KDE
фармони «netscape» интихоб карда шавад. Дар натича, дар экрани
компютер равзанаи браузери Netscape Navigator пайдо мегардад.
62
 Равзанаи браузери Netscape Navigator

Истифодабаранда дар майдони CypoFa (Location)-H равзанаи

браузер U RL-сурогаи захираи иттилоотии (сурогаи мушаххаси
вебсафха, сурогаи сервер ё компютерй чустучуй) матлубро дохил
намуда, тугмаи Enter-po пахш мекунад. Дар натича, браузер
пайвастшавиро бо захираи зарурй таъмин намуда, иттилооти
хосилшударо дар экранй компютер инъикос мекунад.
Г "htto'iilWwwsb'ru...... ~ ... ..... —— Ч . майдони дохипкунии URL дар Netscape
—* Navigator

' “ Т |^Л ' ^ р ^еГ Д°ХИЛКУНИИ URL ДаР 'П1еГПе*

Аз тарафи роста майдони дохилкунии U RL ишораи секунчае
(ж) чой дода шудааст, ки хангоми онро пахш намудан, руйхати
вебсафхахои каблан истифодашуда инъикос мегардад. Тавассути
ин руйхат сурогаи заруриро такроран фаъол намудан мумкин аст.
Яъне, бо туфайли ин имконият ба истифодабаранда лозим намеояд,
ки вай сурогаи Web-сафхаро аз нав дохил кунад.
Браузер имконият медихад, ки дар як равзана якчанд сафхахои
кабатй (Bookmarks - кабат, нишонакабат, хатчуб) илова карда
шаванд. Барои ин аз тугмаи Bookmarks истифода бурдан лозим
аст, ки он дар тарафи чапи майдони сурога чой дода шудааст. Бо
пахши ин тугма менюе фаъол мегардад, ки аз он фармони К^абати
нав (Add Bookmark)-po интихоб бояд карД.

63
Ы ао™-пюммцхмлгш...Ух *«« » " ” С а ф х а х о и ка б ати

Барои дар хотираи компютер сабт намудаии иттилооти

дастрасшуда, аз банди менюи равзана фармони Парванда^
Нигахдорй хамчун... (Файл►Сохранить как...)-ро амалй кардан
лозим аст. Дар равзанаи
робитавии фаъолгардида номи ;-ь 1 [^века дт, Шртке. Сера*
парванда ва макони нигахдории Создать еюаяюр СЛИТ
онро ба кайд бояд гирифт. Дар Оздпъ «тле амвит сйиж;

ин холат сафхаи нории браузер Нешевкш сы м

дар шакли парвандаи алохида Нвдйееэк:
сабт мегардад, вале дар он еадрьль... ейина

иттилооти графики чой дода ЙЗИЭ-ШЬ

С&ЯрЖИГЬ- СйЙБ
намешавад.
Г ■Сохранять«а».
Барои сабти сафхахои
Збюяьазедгж' сини»
графикдор, аввал онхоро дар
виройишгари вебсафхахо - Netscape Communicator бор карда, баъд
аз фармони Парванда^Тахрири сафха (Файл ► Правит^страницу)
истифода бурдан лозим аст. Барои сабти расми алохида бошад,
тавассути менюи контекстй, яъне пахши тугмаи рости муш дар
тасвир, фармони Нигахдории раем хамчун... (Сохранить картинку
как... - Save Image A s...)-po амалй гардонидан ва номи парвандаву
макони сабти онро нишон додан кифоя аст.

Safari fa ШГШ<* , О8 3 3 .

™ Савопхо:
1. Браузер чист?
2. Кадом вазифахои браузерро дар компютер медонед?
3. Баузерхои Microsoft Internet Explorer ва Netscape Navigator аз хадигар
чй фарк, доранд? Боз кадом браузерхоро медонед?
4. Чй тавр сомонахоро бо ёрии браузерхо мекушоянд?
5. Сафхахои к,абатй дар браузерхо кадом вазифаро ичро мекунанд?
6 . Оё шумо ягон тарзи сабткунии иттилооти вебсафхаро дар компютер
медонед?

64
 Супориш:

1. Матни мавзуъро бодиккат хонед ва онро дар дафтар конспект кунед.

2. Ягон браузери дар компютер насбшударо фаъол гардонед ва
равзанаи онро аз назар гузаронед. Хар як чузъи бароятон навро
тах,к,ик; кунед.
3. Бо ёрии яке аз барномахри браузери сомонаи ихтиёриро кушоед ва
чузъхри онро бо х,амрох,ии устоди фан шарх, дих,ед.

1.2.11. Б р а у з е р и M i c r o s o f t I n t e r n e t E x p l o r e r
^Internet Яке аз браузерхое, ки
Щт Explorer кариб дар тамоми
компютерхо мавриди
истифода карор дода шудааст, ин
барномаи Microsoft Internet Explorer
мебошад. Ин барнома хамчун замимаи
СО MS Windows пахн гашта, ба 86%
корбарони Интернет хизмати ройгон
мерасонад. Explorer бо номи шорехи
Интернет маъруф аст.
Барои бакордарории ин барнома аз
тарзхои гуногун истифода мебаранд:
■ Татбик^ силсилафармони менюи асосии
система - O fo 3 ^ Барномахои Internet
Explorer Равзанаи робитавии
хосиятхои шоре>^
■ Пахши нишонаи Я ё ярлики он дар мизи
корй ё лавхаи афзорхои система
■ Дохилкунии сурогаи парвандаи Explorer дар сатри амрии равзанахри
Windows
■ Таъсири дукаратаи муш ба парвандахри формати HTML-дошта (*.htmf)
ва Fanpa.
Барои кор дар барномаи браузерй, бояд компютер ба шабакаи
Интернет пайваст бошад. Баъд аз пайвастшавй ба таври худкор
вебсафхаи хонагй ё асосии сомонаи ширкати Microsoft -
http://www.microsoft.com кушода мешавад.
Барои дигар сафхаи сомонаро ба хайси сафхаи хонагй
пазируфтан, аз фармони Хадамот^Хосиятхои шорех (Сервис^
Свойства обозревателя) менюи равзанаи барнома истифода
мебаранд. Ба сифати вебсафхаи хонагй якбора якчанд сафхаро
интихоб кардан мумкин аст. Барои ин дар равзанаи робитавии
65
Хосиятхои шорех сурогаи хамаи он сомонахоеро, ки ба хайси
сафхаи хонагй пазируфта шудаанд, ба кайд мегирад. Пас аз ин,
барои гузаштан ба сафхаи хонагй кифоя аст, ки дар сатри амрии
равзанаи дилхохи вебсафхахои сомона ба нишонаи ^ таъсир
расонем.
Агар хангоми ба кор
омода сохтани барнома,
пайвастшавй бо Интернет
бо ягон сабабе баркарор
нагардад, он гох дар
равзанаи асосии барнома
роххои рафъи монеъахо
пешниход карда мешаванд.
Агар пайвастшавй бо
Намуди равзанаи браузери Explorer
Интернет имконнопазир бе дастрасй бо Интернет
бошад, он гох Explorer
тавассути речаи худмухтори худ (off-line) имконияти давомдихии
корро бо вебсафхахои пешакй кушодашуда таъмин месозад. Барои
гузариш ба речаи худмухтор аз силсилафармони Парванда^
Фаъолияги худмухтори (Ф айл^Работать автономно) менюи
равзанаи барнома истифода бурдан лозим аст. Дар ин реча Internet
Explorer имконияти вебсафхасозй ва бозгашт ба сафхахои пешинро
таъмин менамояд.
Равзанаи Internet Explorer дар катори дигар чузъхои маъмули
равазанагй (сатри сарлавха, менюи уфукй ва пиктографй), инчунин
лавхаи Баргузидагон (Избранное) ва майдони Сурога (Адрес)-ро
дарбар мегирад, ки онхо барои дохилкунии U RL-сурогахои
вебсанадхо, муайянкунии чойи санадхо дар шабака ва гайра хизмат
мерасонанд.
Дар майдони сурогавй номи пурраи URL-cyporapo овардан
шарт нест. Масалан, ба чойи навишти http://www.babilon.ti кифоя
аст, ки www.babilon.ti нависем. Аломатхои http://-po барнома ба
таври худкор худаш илова менамояд.
Агар шумо бо ягон микдор вебсафхахо пештар кор карда
бошед, он гох дар огози навиштани номи сурогаи яке аз онхо дар
майдони сурогавй, шорех ба таври худкор руйхати хамаи
сурогахои каблан истифодашударо баро^ интихоб тагбатаг
инъикос менамояд. Ин имкониятро худпуркунии cypoFa мегуянд.
К^исми асосии сохаи кории равзанаро, чун коида, вебсафха банд
мекунад. Дар он ба таври худкор тамоми мазмуни абарматн, аз

(16
чумла, объектной имконияти мултимедиави ва графикидошта,
иешкаш карда мешавад.
Ш]■
h tM fc n m -g a a g M ttf S h ft-fS B a *
8И#- .<Я> к л
НОреЦЦжт9&Ф пай ^
Загрузите «глтонеят гтакка Wwidtawa даю улучшение редам мав звцпчаав »избранны* зявше..

••ре. итеь.др Eteoft.

Сафхахои сомона дорой абарпайвандхоянд, ки тавассути онхо

гузариш аз як сафха ба сафхаи дигари сомона амалй гардонида
мешавад. Барои дар равзанаи навбатии шорех, кушодани
абарпайванд, аз фармони менюи контекстии Кушодан дар равзанаи
нав (Открыть в новом окне - Open link in new tab) истифода
мебаранд.
Номи браузер ва номи вебсафхаи чорй дар сатри сарлавхаи
равзанаи барнома оварда мешаванд, ки аксар вакт бо забони
англисй навишта шудаанд. Лавхаи холатнамо барои вазъи кории
браузер ва холати фаъолнокии объектхоро нишон додан хизмат
мерасонад. Х,ангоми нишондихдндаи мушро ба болои абарпайванд
овардан, дар лавхди холатнамои равзана сурогаи пурраи захираи
иттилоотй, дар шакли пайдарпайии сурогаи сервер, номи чузъдон
ва парвандаи санад нишон дода мешавад.
Тавре кайд кардем, банди Баргузидагони менюи барнома
барои дарёфти фаврии сомонахое хизмат
мерасонад, ки бо онхо корбар мунтазам
кор мекунад. Хдмрохкунии сурогаи вZJнВебнгчряныМ нннин^^ни
вйирвсвфт
сомонахои дустдошта ба руйхати ф П в»еяь>ив6равивг<»:
Ramtoer,

баргузидагон тавассути фармони в&ИЭДЕ

Баргузидагон^Хамрохкунй ба чузъдоии Щгу#*#
баргузидагон (И збранное^ Добавить в jjg pe*-*nt
фМЕГАйИИ-Чмс»Ейриам1 2№•ВД№
РъЯпк*(%
*••
ЯЫ
папку избранное) амалй гардонида Я-сДА Е А*авог-S
Mto
owie% М икл-,..
мешавад. Барой бакорандозии ин ^усШ НиОякШ !
сомонахо низ аз хамин банди меню
истифода бурдан мумкин аст. ■ 5S C Т -аО в и Г : • -ГаД О ю -асдС ;

Дар лавхаи афзорхои равзана тугмаи

Руйхати сомонахои
#****«"*] мавчуд аст, ки хангоми пахши он интихобшуда
низ дар равзана руйхати сурогаи
сафхахои баргузида кушода мешавад. Аз руихати паидошуда
сомонаи заруриро дархол пайдо намудан мумкин аст. Пахши
тугмаи Журнал» хамин лавха ба кушодани руйхати сомонахое
67
мусоидат менамояд, ки корбар онхоро дар рузхои пешин истифода
бурдааст. Барои аз назари дигарон пинхон кардани сомонахои
истифодашуда, номи онхоро аз журнал бо ёрии фармони
контекстии Хи !ф (Удалить) нест кардан мумкин аст.
Танзимкунии браузер ва гузариш ба дигар хизматрасонихои
интернетй бо ёрии фармонхои банди Хадамот (Сервис)-и менюи
равзанаи Microsoft Internet Explorer амалй гардонида мешавад.

Саволдо:
1. Microsoft Internet Explorer чй гуна барнома аст?
2. Бо кадом тарзх,о браузери Internet Explorer-po фаъол гардонидан
мумкин аст?
3. Сафх,аи хонагй чист ва онро чй гуна танзим мекунанд?
4. Равзанаи барномаи Internet Explorer аз кадом чузъх,о иборат аст?
5. URL-cyporaxppo чй тавр дар майдони сурогах,о чойгир кардан мумкин
аст?
6. Банди Баргузидагони меню барои ичрои кадом вазифах,о пешбинй
шудаанд?
7. Равзанаи барномаи Internet Explorer-po танзим кардан мумкин аст?
Агар х,а, пас чй тавр?
&
W Супориш:

1. Матни мавзуъро бодик,к,ат хонед ва онро нак/i кунед.

2. Дар экранй компютер равзанаи браузерро кушоед ва чузъх,ои онро
номбар кунед.
3. Бо ёрии барномаи Internet Explorer ягон сомонаро кушода аз назар
гузаронед.
4. Аз банди Хадамоти менюи браузер истифода бурда равзанаи
барномаро танзим кунед.

1.2.12. Б р а у з е р х о и O p e r a в а M o z i l l a F i r e f o x
^ Браузери Opera (Опера) дастоварди барномасозони
0 Норвегия мебошад. Соли 1994 ду нафар барномасози
browser
ширкати телекоммуникатсионии Telenor назди худ
максад гузоштанд, ки барои намойиши абарматнхо барномаи
сифатан нав месозанд. Ин браузер мебоист барои тамоми
компютерхо, новобаста аз воситахои техники ва системаи
амалиётии дар онхо насбшуда, кобили кабул бошад. Х,ангоми
барномарезии браузери Opera ахамияти аввалиндарача ба
масъалахои зерин дода шуд: ба кор зуд омодашавии барнома,
хачман хурд будани он, бо суръати баланд кушода тавонистани

68
сомонахо ва талаботи камтарин ба захирах,ои техникии
компютерй.
Соли 1995 ихтироъкорон ва барномасозони ин намойишгари
вебсафхахо бо номи Opera Software ширкати нав ташкил намуда,
ба сохтани намунаи дигари ин барномаи браузерй огоз намуданд.
Онхо максади худро амалй карда тавонистанд. То замони мо
браузери Opera сифатхои хуби худро нигох доштааст, яъне вай яке
аз браузерхои зудсуръат буда, сомонахоро дар муддати вакти
камтарин мекушояд ва талаботаш ба системаи компютерй хеле кам
аст. Ин барномаро аз сомонаи ширкат тахти сурогаи

Равзанаи браузери Opera рангами истифодаи лавх,аи Э кспресс

WWW.opera.com/download дастрас намудан мумкин аст.

Имкониятхои дигари браузери Opera зеринхоянд:
■ речаи кории бисёрсафх,агй - дар як равзана кушодани сомонахри
гуногун;
■ чустучуи иттилоот дар Интернет;
■ ре^аи гузариши байни пайвандхр;
■ кор бо гурух,и пайвандщ
■ менецери махсуси нигахдорандаи рамзхри махфй. Рамзхри
дастрасй ба сомонахри гуногунро дар хотир нигох, медорад;
■ тугмахри к,абатй бо имкониятхри фаровон;
■ гузариш аз як речаи корй ба дигар речаи кор;
■ воситахри махсуси амниятй;
• дастрасй ба почтахри электронй;
■ дигар воситахри иловагй.
Х,амин гарик, равзанаи браузери Opera дорой имкониятхои
васеъи корбарй бо сомонахо мебошад. Тавассути ин имкониятхо
корбар метавонад бо истифода аз речахои мухталифи корй якбора
бо микдори зиёди сомонахо кор барад. Масалан, у метавонад
сомонахои баргузидаи худро дар лавхаи экспресси равзана чойгир

69
намояд ва дар сеансхои навбатй аз ин лавхд.
сомонахои заруриро ба осонй дастрас кунад.
Равзанаи браузерро бо истифода аз имкониятхои
тугмахои менюи он танзим ва барои сабки кори
худ мувофик гардонидан мумкин аст.
К,айд кардан зарур аст, ки дар як компютер
имконияти насб кардани микдори зиёди
браузерхо вучуд дорад. Браузери дигаре, ки ба
омузиши он шуруъ мекунем, Mozilla FireFox (Мозилла файрфокс)
ном дорад.

гтюиИа Гарчанде браузери Mozilla FireFox ба зудй сохта

Щ } Firefox шуда бошад хам, вале аз руйи имкониятхояш хеле
ояндадор ба назар мерасад. Имрузхо теъдоди хеле
зиёди корбарон барои кушодани сомонахои интернета махз аз
хамин браузер истифода мебаранд. Ин браузер дар асоси рамзхои
барномавии озодасоси кушода сохта шудааст ва тамоман ройгон
пахн карда мешавад. Корбарон аз ин имконияти муфид истифода
бурда, барои ин барнома чузхои хархелаи иловагй тайёр
намудаанд ва онхоро аз тарики шабака пахн мекунанд. Барои дар
компютер насб кардани ин барнома аз сомонаи www.mozilla.org
истифода бурдан лозим аст. Барнома дар хотираи компютер чойи
зиёдро банд намекунад. Барои насби он хамагй 5 Мб чой лозим
аст.
Барномаи FireFox Mp y s«<> сцзднм цы МилНл F u e fo x

браузери мустакил буда, Фай* ф в я к а 8 Журни* Эаккммк

ий Cm***-*

баъди дар компютер насб О с X & л «»/**«,«* йЧ -Ц» • Р

шуданаш дархол метавонад Л Г т а м * с ч м л м а Дни Сярмсш Янамю* H i С а м и пвпцтсиа*
сомонахоро (вебсайтхоро) ИнJдекПро
с-
бое м<э прм загрузи» . Q I т%м*a*x>f**a ctpe 4
кушояд. Дар мукоиса бо
дигар браузерхо имконияти
хеле зиёди васеъшавй дорад.
С е р в е р не не й д е н
Х,ар як корбар аз F im fru r н й м о ж « г н а й т и г я о я я п
имкониятхои васеъшавии
барнома ба таври худ истифода бурда, *мухити браузери худро
мувофики табъу завкаш ба танзим оварда метавонад. Аз ин ру,
браузери FireFox-и ду компютерй хамсоя метавонанд аз хамдигар
ба куллй фарк дошта бошанд.
Ба мисли браузери Opera браузери FireFox низ дар речаи
бисёрравзанагй кор мекунад. Дар дохили равзанаи барнома
микдори хеле зиёди сомонахоро чойгир кардан мумкин аст, ки
онхо бо ёрии тугмахои кабатй бо навбат кушода мешаванд.
70
 Саволх,о:
1. Заминах,ои пайдойиши браузери Opera кадомхрянд?
2. Афзалиятхри браузери Opera аз чй иборат аст?
3. Барои намунаи нави барономаро насб намудан чй бояд кард?
4. Кадом имкониятхри Орега-ро медонед?
5. Лав^аи экспресс кадом вазифаро ичро мекунад?
6. Браузери Mozilla FireFox чй гуна барнома аст?
7. Озодасос будани барнома чй маъно дорад? Кушода будани он чй?
8. Барои чй намунахри хеле зиёди FireFox вучуд доранд?
9. Афзалиятхри барномаи Mozilla FireFox аз чй иборат аст?

& Супориш:

1. Матни мавзуъро бодикдат хонед ва онро дар дафтар конспект

намоед.
2. Х,арду браузерро дар экран фаъол намуда, фарк,и чузъхри
равзанавии онхрро к,айд кунед.
3. Аз лавх,аи экспресси браузери Opera истифода бурда, чор сомонаро
дар экран ба намойиш гузоред.
4. Имкониятхри танзимкунии х,арду барномаро омузед.
5. Як сомонаро бо ёрии х,арду браузер кушоед. Фарк,и равзанах,ои
онх,оро номбар кунед.

1.2.13. Н у с т у ч у й и и т т и л о о т д а р И н т е р н е т
Ш ароит ва имкониятхои вакт такозо мекунад, ки дар тамоми
кунчу канори олам микдори бенихоят зиёди серверхои WWW бо
максадхои гуногун мавриди истифода карор дода шаванд. Бе
воситахои махсуси корбарй аз байни ин анбухи бузурги иттилоотй
чустучу карда, ёфта гирифтани иттилооти зарурй масъалаи хеле
чиддй ва то дарачае мушкил аст. Хдлли ин масъаларо серверхои
чустучуйй осон мегардонанд. Онхо бо дархости корбар аз байни
мйллионхо истинодхои иттилоотии абарматнй, ки ба мавзуъхои
гуногун бахшида шудаанд, иттилооти заруриро чуста меёбанд ва
дар муддати кутохтарини вакт вазифаи ба душ гирифтаро анчом
медиханд.
Барои осон намудани чустучуйи санадхо чузъдонхои махсуси
Web-cepeepxo ва мошинхои (системахои) чустучуйи сохта шудаанд.
Дар бисёр холатхо чузъдонхо истинодхои иттилоотиро дар
захирахои Интернет тибки мавзуъхо (тиб, сиёсат, иктисод,
барномасозй ва гайра) гурухбандй менамоянд. Мошинхои
чустучуйй бошанд, имконият медиханд, ки аз руйи калидкалима,
чумла ё пайдарпайии иборахои дархостнамудаи корбар кулли
санадхои дахлдорро, ки дар матни онхо ин калимахо ё чумлахои
дархостнамуда мавчуданд, дар равзанаи браузер пешниход
намоянд. Хар як мошини чустучуйй аз дигар мошинхои хамсони
худ бо имкониятхои хусусй, бартарй ва норасоихояш фарк
мекунад.
Кайд кардан зарур аст, ки дар шабакаи Интернет иттилоот
кариб бо хама забонхои гуфтугуйии оламиён вучуд дорад. Вале
захирахои асосии иттилоотй дар Интернет бо забони англисй ба
рох монда шудааст. Донистани забони англисй имконият медихад,
ки мо аз Интернет харчй бештар иттилоот бардорем.
Дар бисёр мавридхо сомонахо бо забонхои алтернативй
пешкаш карда мешаванд, то ки корбар аз онхо аз забони ба худ
наздик бахра барад. Масалан, сомонаи www.fifa.com. ки сомонаи
Федератсияи байналмилалии иттиходияхои футбол (FIFA -
Federation Internationale de Football Association - Международная
федерация футбольных ассоциаций) мебошад, якбора бо якчанд
забонхои алтернативй интишор мешавад. Истифодабарандагони
шабакавии мамлакати мо ва дигар давлатхои собик Шуравй
бештар аз сомонахои бо забони русй интишоргардида истифода
менамоянд.
Вебсафхахое, ки аз тарафи ташкилоту корхонахои ватанй дар
Интернет чой дода мешаванд, бо забонхои точикй, русй ва англисй
тахия мегарданд. Ин имкон медихад, ки бо сомонахои Точикистон
мардуми миллату халкиятхои гуногуни дунё шинос шаванд ва аз
онхо истифода баранд. Акнун бо имкониятхои баъзе аз серверхои
чустучуйи ошно мегардем.

AltaVista - http://www.av.com
AltaVista (Алта Виста) яке аз
аввалин мошинхри пуриктидори
чустучуйи иттилоот дар шабака
ба шумор меравад. Дар таркиби
он барнома-тарчумони насбшудае
мавчуд аст, ки вай имконияти аз
забони англисй ба з а б о т о й
фаронсавй, олмонй, итолиёвй ва
испанй тарчума кардан ва
баръакс, аз ин забонхо ба забони англисй баргардонидани
матнхоро дорад. Накшаи истифодаи стандартиаш чунин аст: дар
сатри дархостии он калидкалима навишта шуда, тугмаи Ч,устучу
(Search - Поиск) пахш карда мешавад. Дар натича, ба экран

72
 руйхати истинодхо ва шархи мухтасари он вебсафхахое бароварда
мешавад, ки дар онхо ин калидкалима истифода бурда шудааст.

Yahoo! - http://www.yahoo.com
Yahoo (Яху) на танхо мошини
чустучуйи мебошад, балки он
таснифгари пуриктидори
захирахои иттилоотй дар
шабака ба хисоб меравад.
Таснифи иттилоот аз руйи
иртиботи он ба сохаи муайян -
фарханг, санъат, бизнес,
„ компютер, маориф, фарогат,
хукумат ва гайра гузаронида мешавад, ки ин пайдарпайй кисмхои
сатхи болой ном гирифтаанд. Хдр як кием ба гайр аз истинод боз
ба зеркиемхо, яъне кисмхои сатхи дуюм чудо карда мешавад, ки
онхо низ дар навбати худ метавонанд аз зеркиемхои сатхи сеюм ва
гайра иборат бошанд.
Ч,устучуйи иттилоот айнан ба мисли AltaVista хам бо ёрии
сатри дархостй ва хам аз руйи гузариш ба кисму зеркиемхо ба рох
монда шудааст. Дар мавриди дуюм зарур аст, ки ба кадом
категория (кисму зеркиемхои соха) тааллук доштани мазмуни
калимаи чустучушавандаро пешакй аник донем.

Rambler - http://www.rambler.ru * .

Равзанаи асосии Rambler Равзанаи мавзуии Rambler Тор 100

Rambler (Рамблер) сервери чустучуйии русй мебошад. Вай дар

баробари системаи пуриктидори чустучуйи буданаш, боз чузвдони
таснифотии «Rambler Тор 100»-ро дар бар гирифтааст, ки дар он
хама мавзуъхои асосии сохавии Web-серверхои русй тибки
категорияхо гирд оварда шудаанд. Дар хар як кисми равзанаи
73
мавзуи руйхати серверхо дар шакли чадвали махсус оварда шуда,
дар як экран 20 истинод инъикос карда мешавад.

Ялёех - http://www.vandex.ru
Япёех (Яндекс) низ ба мисли
Rambler сервери чустучуйй барои
русзабонхо буда, фаъолона ва
босуръат рушд ёфта истодааст.

Google - www.google.com

ф З. 3 Ч'-Х' 1 . +* {З Е ч ----- . »•

Goode К J Ta|lkl«t*n Goode С J Россия

т\
ПонсивGoogle1Мвпомкт'
СмадМсттчс*мЧ-жчв» лил»*ct «утемм
«♦г**.. и. Ом#»

Равзанаи интерфейси точикии Google Равзанаи интерфейси русии Google

Роххои чустучуйй иттилоот дар Интернет руз аз руз такмил

меёбанд. Мошини чустучуйй Google (Гугл) низ, ки рохи тулонии
тараккиётро тай нанамудааст, хамагй чанд вакт пеш як системаи
тачрибавии чустучуйй иттилоот ба хисоб мерафт. Айни замон
Google дар байни истифодабарандагон ба махбубтарин сервер
табдил ёфта, теъдоди муштариёни хармохаи он зиёда аз бист
миллион нафарро ташкил медихад ва ин ракам мунтазам ру ба
афзойиш аст.
Асрори Google дар дарёфти алгоритми бобарори чустучу ва
интихоби санадхо буда, он чавобгуйи хар гуна дархости
иттилоотие мебошад, ки аз чониби корбарон пешниход мегардад.
Хурсандибахш аст, ки Google яке аз аввалин мошинхои системаи
чустучуйие мебошад, ки он интерфейси точикии худро дорад.
Барои Google-po бо интерфейси забони точикй фаъол намудан, дар
сатри сурогавй http://www.google.com.ti/-po дохил намудан кифоя
мебошад.
74
 Хдмтоёни пешини Google кушиш мекарданд, ки арзиши
санадро тибки тахлили матни он муайян кунанд, яъне зудии
вохурдани калидкалимаи дархостиро дар матн, наздик будани
онро ба ибтидои матн ё хатто мавчудияти онро дар сарлавхаи
санад ба хисоб мегирифтанд. Созандагони Google бошанд, карор
доданд, ки мувофикати санад ва дархостро бо ёрии адади махсус -
PageRank бахо диханд, ки он аз руйи мазмуни худ ба индекси
(нишондихандаи) иктибосй монад аст: хар кадар микдори
истинодхо ба санади мазкур зиёд бошад, хамон кадар ин адад
калонтар мешавад. Агар системаи чустучуйии Google дар чузвдони
сервери худ дархости истифодабарандаро пайдо карда натавонад,
он гох вай ба чузвдони мавзуии системаи чустучуйии Yahoo
мурочиат мекунад.
Имруз Google ба мошини чустучуйии мардумй табдил ёфтааст.
Агар натичаи чустучуйи дархости бо забони англисй дастрас
гардад, он гох система метавонад онро якбора ба забонхои дигар,
бахусус ба русй, баргардонад. Хадамоти Google мунтазам васеъ
мешавад: номгуйи хамаи санадхои формата pdf ба низом ©варда
шуда, чустучуйи расму тасвирхо дар Интернет (images.google.com)
ба рох монда шудааст ва гайра. *
Яке аз камбудихои асосии системаи чустучуйии Google-po
хангоми интихоби санад дар набудани диалоги (робитаи)
бевоситаи байни система ва истифодабаранда медонанд. Ин
камбудиро дигар системахои чустучуйй кушиши бартараф кардан
доранд. Масалан, системаи чустучуйии Т еота - www.teoma.com
истинодхои барои санади матлуб ёфтаашро ба таври худкор
таснифсозй намуда, натичаро ба се кием чудо мекунад -
гурухбандй (кисми болоии равзана), санадхои ба дархост бештар
мувофик (кисми чапи равзана) ва он санадхои кисми чап, ки ба
онхо дар вебсафха аз хама бештар истинод оварда шудааст (кисми
рости равзана). Ба мисли Т е о т а холо дигар мошинхои чустучуйй,
аз кабили Vivisimo - www.vivisimo.com. Fast - www.allthemes.com ва
гайра руйи кор омадаанд, ки ин самти технологияи иттилоттию
иртиботиро бо суръати баланд пеш бурда истодаанд.

Саволцо:
1. Серверной чустучуйй чй вазифаро ичро менамоянд?
2. Мошини чустучуйй гуфта чй дар назар дошта шудааст?
3. Чустучуйи иттилоот дар шабака чй гуна ба рох, монда шудааст?
4. Захирах,ои иттилоотй бештар бо кадом забонхр сабт шудаанд?
5. Бо кадом мак,сад сомонаро бо якчанд забони алтернативй месозанд?
6. Чустучуйи иттилоот бо ёрии сервери чустучуйй чй гуна амалй
мешавад?

75
 7. Кадом серверной чустучуйиро медонед?
8 . Системаи чУстУЧУЙии Google аз дигар системахри ЧУСТУЧУЙЙ бо
кадом хусусиятхри худ фарк, мекунад?

Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик,к£т хонед ва онро нак/i кунед.
2 . Макради истифодабарии серверхр ва мошинхри чустучуйиро баён
созед.
3. Бо истифода аз'ягон барномаи браузери дар экранй компютер бо
навбат х,амаи мошинхри чУстУЧУЙии дар мавзуъ овардашударо
кушоед.
4. Бо ёрии мошини чУстУЧУйии Google ягон иттилооти ба мавзуь
мувофикро дар Интернет чустучу кунед. Ин амалро бо дигар
системахри чустучуйй такрор карда, камбудй ва бартарихри
ошкоркардаатонро шарх, дихед.
5. Чустучуйи иттилоотро бо забонхри точикй, русй ва англисй анчом
дихрд.

1 .2 .1 4 . П о ч т а и э л е к т р о н й : E -m a il
Дар чомеаи имруза нафареро пайдо намудан душвор аст, ки
сурогаи почтаи электронй надошта бошад. Почтаи электронй яке
аз шаклхри аввалини муошират дар шабака ба хисоб меравад. Дар
асл почтаи электронй хадамоги пахнгаштатарини шабакаи
саросарисх, ки бо ёрии он истифодабар&ндагони Интернет ва
шабакахои махаллй байни худ пайгом ирсол менамоянд.
Почтаи электронй (e-mail) гуфта, низоми мубодилаи
мукотиботро байни корбарони шабакаи телекоммуникатсионй
меноманд.
Еояи асосии кор бо e-mail аз он иборат аст, ки хар як
истифодабарандаи шабакаи компютерй сурогаи электронии
нотакрори худро дорад. Сурогаи электронй аз ду кием иборат аст:
номи бакайдгирифташудаи корбар ва номи сервере, ки дар он номи
корбар ба кайд гирифта шудааст. Номи корбар аз номи сервер бо
аломати @ (эт) чудо карда мешавад: номи_корбар@номи_сервер.
Вале кайд бояд кард, ки сурогаи почтаи электрониро танхо ба
воситаи харфхои лотинй (бе истифодаи мавкеъхои холй) номгузорй
кардан мумкин аст, яъне nomi_korbar@nomi_server. Дар ин чо
nomi_korbar - номи истифодабаранда буда, аз тарафи худи у
мукаррар карда мешавад ва nomi_server - номи домении серверест,
ки дар он куттии почтаи корбар ба кайд гирифта шудааст.
Масалан, zafar_nozim@mail.tj. Дар инчо zafar_nozim - номи корбар
ва mail.tj - номи домении яке аз серверхои ватанй мебошад, ки дар
он zafar_nozim ба кайд гирифта шудааст.
76
 Х,амин тарик, тавре мебинем байни сурогаи почтаи электронй
ва сурогаи почтаи когазй (маъмулй) баъзе монандихо вучуд дорад.
Дар сурогаи почтаи маъмулй кисмхои аниккунандаи «Ба кучо» ва
«Ба кй» истифода мешаванд, ки агар онхоро дар e-mail татбик
кунем, он гох «Ба кучо» - «Ба сервер» ва «Ба кй» - «Ба корбар»
хосил Мешавад. Вале почтаи электронй аз почтаи маъмулй
бартарихои зиёд дорад. Бартарии аввалини он суръати баланди
мубодилаи иттилоот ба хисоб меравад. Масалан, якчанд сония ё
дакикае кифоя аст, ки мактуби равонкардашуда ба сурогаи зарурй
рафта расад. Бартарии дигари почтаи электронй дар он аст, ки ба
воситаи вай на танхо иттилооти матнй, балки иттилооти табиати
гуногундоштаро (ададй, тасвирй, садой ва гайраро) низ ирсол
намудан мумкин аст. Бартарии сеюм иборат аз он аст, ки тавассути
почтаи электронй як пайгомро якбора ба якчанд сурога
фиристодан мумукин аст.
Инчунин кайд кардан зарур аст, ки мукотиба бо почтаи
электронй нисбат ба почтаи маъмулй хеле осон буда, ба таври
ройгон ё бо арзиши тамоман ночиз анчом дода мешавад. Бо ёрии
почтаи электронй дар баробари мактубхо инчунин равон кардани
парвандахои гуногун, ахбор, китобхои электронй, барномахо ва
гайра имконпазир аст. Имруз аз почтаи электронй тавассути
пейчерхо, телефонхои хамрох ва дигар воситахои электронии
муосир имконияти истифода бурдан мухайё гаштааст.
Барои бо почтаи электронй кор кардан барномахои гуногун ва
зиёде хизмат мерасонанд. Мо тарзи корбарй бо почтаи
электрониро дар мисоли барномаи Netscape Messenger-и браузераи
Netscape баён месозем. Тарзи фаъолият дар дигар браузерхо,
масалан, Microsoft Internet Explorer кариб ба мисли браузерй
Netscape аст.
Батанзимории почтаи Netscape. Барои он ки Netscape бо
почтаи электронй кор карда тавонад, онро аввал ба танзим
овардан лозим аст. Барои ин аз лавхаи менюи барнома банди
Виройиш (Правка - Edit)-po интихоб намуда, дар руйхати
пайдошуда фармони Танзим
(Настройка - Preferences)-po
амалй мегардонанд.
Дар натича, дар экран
равзанаи танзимгар пайдо
мегардад, ки он аз ду кием
иборат аст. Дар кисми чап
категорияхои танзимкунй ва

77
кисми рост - фармонхои танзимгар чойгир шудаанд. Категориях,©
дар навбатй худ ба зеркатегорияхо чудо мешаванд. Аз тарафи чапи
номи категорияхо нишонаи секунчаи ба самти рост !>
нигаронидашуда чой дода шудааст. Ин маънои онро дорад, ки
категория пушида аст. Хан го ми пахши секунча самти он ба поён V
равона гардида, категория кушода мешавад ва руйхати
зеркатегорияхои он намудор мегардад. Дар раем категорияи
Инъикос (Отображение - Appearance) кушода ва категорияхои
Рохнамо (Навигатор - Navigator), Почта ва навид (Почта и новости
- Mail & Newsgroups) ва дигарон пушидаанд.
Барои танзими почта ичрои амалхои зерин зарур аст:
■ Категорияи Почта ва навидро кушодан;
■ Аз руйхати зеркатегорияхр банди Идентификатсияро (муайянкунии
мутобик,атро) интихоб намудан. Азбаски ин зеркатегория додахри
истифодабарандаро дар худ дорад, бинобар он барои боварии
система корбар бояд сурогаи электронии худро дар майдони
сурогавии e-mail дохил кунад.
■ Аз руйхати зеркатегорияхр банди Сервери почтавиро (Почтовый
сервер) интихоб намудан ва дар к;исми болоии равзанаи пайдошуда
номи серверро аз назар гузаронидан. Агар он аз mail фарк, кунад, он
гох, онро ЧУДО намуда, барои ислох,кунй тугмаи Виройиш
(Править...)-ро пахш кардан лозим аст. Баъд равзанае кушода
мешавад, ки бо ёрии он номи сервер, яъне mail ва номи сурогавии
корбарро дохил карда, тугмахри Ок-ро пахш кардан лозим аст. Дар
натича, равзанаи асосии танзимгар аз нав пайдо мешавад.
■ Дар майдони Сервери ирсоли почта (Сервер для отправки почты)-и
зеркатегорияи почтавй калимаи mail-po дохил карда, бо пахши
тугмаи Ок танзими равзанаи почтаи электрониро дар Netscape
анчомёфта х,исобидан мумкин аст.

Тарзи ирсоли почта. Барои ворид шудан ба речаи кор бо почта

ё тугмаи ишораи лифофадори дар тарафи роста кисми поёнии
равзанаи Netscape чойгирбударо пахш кардан ё аз силсилафармони
Пайвандгар (Коммуникатор - Communicator)^-KjTTHH почта
(Почтовый ящик - Messenger)-n менюи барнома истифода бурдан
лозим аст.
Барои навиштани мактуб дар кисми болоии равзана тугмаи
Номанависй (Написать - New Msg)-po пахш мекунем, ки дар натича

78
равзанаи шакли махсуси ирсоли почта фаъол мегардад. Дар
майдони Ба кй (Кому - То) сурогаи электронии гирандаи мактуб
ворид карда мешавад. Майдони Мавзуъ (Тема - Subject) барои
кайди мазмун ё номи пайгом пешбинй шудааст. Аз руйи
навиштачоти ин майдон гирандаи почта зуд дарк менамояд, ки
предмети пайгом чист.
Худи матни мактуб дар майдони корй, ки дар кисми поёнии
равзана чойгир аст, оварда мешавад. Хан го ми тайёр намудани
матн аз форматбандй - рангтагйирдихй, муайянкунии андозаи
хуруф, тарзи зохиршавии он, радифбандии матн ва гайра ба таври
васеъ истифода бурдан мумкин аст.
Барои равонкунии мактуб тугмаи Фиристодан (Отослать -
Send) хизмат мерасонад. Агар дар тахияи мактуб чузъхои
форматбандй истифода шуда бошанд, пас дар равзанаи
пайдошавандаи дигар низ айнан тугмаи Фиристоданро пахш
кардан лозим аст.
Барои фиристодани як мактуб ба якчанд нафар, кифоя аст, ки
дар майдони Ба кй сурогахои электронии бо вергул
чудокардашудаи хамаи гирандагони мактуб ворид карда шавад. Ба
чойи истифодаи аломатй вергул, пас аз сурогаи хар як гирандаи
мактуб тугмаи Enter-po пахш кардан низ ба хамон натича меорад.
Тарзи цабули почта. Барои фахмидани вазъи почта аз пахши
тугмаи К^абул кардан (Получить - Get Msg) истифода мебаранд.
Агар дар сервер ба сурогаи корбар пайгоми нав ворид нашуда
бошад, он гох дар ин хусус дар кисми поёнии равзана бо забони
англисй огохномаи «There are no new messages on the server» пайдо
мешавад. Дар холати акс, яъне мавчуд будани пайгоми нав,
равзаначаи боркунии почта кушода мешавад ва дар тарафи рости
руйхати пайгомхои он мактубхои хануз нокушода бо хуруфи гафс
нишон дода мешаванд. Барои кушодан ва хондани мактуб кифоя
аст, ки номи онро пахш кунем.
Мактубхои воридгардида метавонанд муддати дуру дароз
нигох дошта шаванд. Аз ин ру, система матубхои гуншударо аз
руйи хосиятхои мушаххасашон дар майдонхои гуногуни равзана
таснифбандй менамояд. Масалан, аз руйи Мавзуъ (Предмет -
Subject), Номи фиристанда (Имя адресата - Sender), Санаи ирсол
(Дата отправки - Date) ва Афзалиятнокй (Приоритет - Priority).
Барои ичрои таснифбандй бо тартиби зиёдшавй номи майдони
заруриро бо тугмаи чапи муш пахш кардан лозим аст. Пахши
такрории.номи майдон тартиби танзимро баръакс мегардонад.

79
 Тарзи цавобгардонй ба пайгом. Барои чавоби мактубхои
воридгардидаро баргардоиидан, тугмаи Ч,авоб гардондан
(Ответить - Reply) хизмат мерасонад. Пас аз пахши ин тугма
равзанаи фиристодани почта фаъол мегардад, ки дар он аллакай
майдонхои сурогавй, мавзуъи пайгом ва иктибосхои мактубе, ки ба
он чавоб гардонидан лозим аст, пешакй пур карда шудаанд. Аз
руйи хохиш иктибосхоро пурра ё кисман хазф (нест) кардан
мумкин аст. Мактубхои воридотиро аз нав якбора ба як ё якчанд
сурогахои дигар низ фиристодан мумкин аст.
Чузъхои куттии почтавй. Х,ангоми кушодани равзанаи куттии
почтавй чузъхои он ба чашм мерасанд, ки тавассути онхо
мактубхои гуншударо система ба танзим оварда, аз руйи амалхои
бо онхо ичрошуда ё холо ичронашуда ба гуруххо чудо менамояд.
Тарзи кор бо ин чузъхо тарзи кори зеркуттихои куттии кал онро
мемонад. Хдмин тарик, чузъхои куттии почтавиро зеркуттихои он
низ ном бурдан мумкин аст, ки номи онхо дар поён оварда
шудаанд:
1. Inbox - Мактубхои воридшуда
2. Unsent Messages - Мактубх,ои бе^авоб
3. Drafts - Мактубх,ои нотамом (хомнависх,о)
4. Templates - К;олабх,о
5. Sent - Мактубхри чавобгардонидашуда
6. Trash - Мактубхои >,афзшуда (ба сабад).

Хангоми пахш кардани номи зеркуттй руйхати мактубхои дар

он махфузбуда намудор мешавад. Барои фаъолгардонии мактуби
мушаххас кифоя аст, ки номи онро пахш кунем. Гузариш аз як чузъ
ба чузъи дигар бо рохи чойгузини нишондихандаи муш амалй
гардонида мешавад. Мактубхоро бо тарзи кучониш аз як зеркуттй
ба зеркутии дигар гузаронидан мумкин аст. Барои хазфи
мактубхои нолозим тугмаи ХаФ3 кардан (Удалить - Delete) ё
комбинатсияи тугмахои Alt+d хизмат мерасонанд.
Китоби сурогавй. Бахри осон гардонидани кор бо почтаи
электронй дар Netscape китоби сурогавй - аналоги китоби раками
телефонхо, пешбинй шудааст. Барои хар дафъа ба хотйр
наовардани сурога ва онро дар сатри сурогавй аз нав дохил
накардан, сурогаи нафаронеро, ки доимо бо онхо дар мукотиба
карор дорем, ба ин китоб чойгир кардан лозим аст. Х,ангоми
дохилкунии аввалин аломатхои номи сурога, система ба таври
худкор номхои бо ин аломатхо саршавандаи китоби, сурогавиро
пешкаш менамояд.
80
 Барои воридшавй ба ин китоб банди Китоби сурогавй
(Адресная книга - Address Воок)-и менюи Пайвандгар
(Коммуникатор - Communicator) хизмат мерасонад. Сурогаи навро
дар равзанаи пайдогардида бо ёрии силсилафармони Парвандахо
(Файлы - File)^KopTH нав (Новая карточка - New Card) ё пахши
тугмаи Кортн нав илова кардан мумкин аст. Дар натича формае
пайдо мешавад, ки замимаи Номи (Имя - Name) он бояд бо
маълумоти зерин дойр ба гирандаи мактуб пур карда шавад:
■ First Name - Номи гиранда
■ Last Name - Насаби гиранда
■ Display Name - Номи пурраи гиранда (ном, насаб, номи падар -
х,ангоми ирсоли мактуб ба таври худкор х,амрох, карда мешавад)
■ Email Address - Сурогаи электронй.

Азбаски китоби сурогавиро натанхо хамчун руйхати сурогахои

электронй, балки хамчун китоби кайдхо низ истифода бурдан
мумкин аст, аз ин ру дар он имконияти нигахдории иттилооти
иловагй дойр ба гирандаи мактуб пешбинй шудааст:
* Nickname-Тахаллуси (лак^би) гиранда
» Title - Сарлавх,а ё мавзуъи пайгом
■ Organization- Ташкилоте, ки дар он гирандаи мактуб бо кору
фаъолият фаро гирифта шудааст
* Department - Шуъбаи ташкилот, чойи кори гиранда
■ Notes - К|айдх,ои иловагй
* Prefers to receive HTML - Фиристодани мактуб на хамчун матни одй,
банки дар шакли санади HTML. •

Дохилкунии иттилоот ва иловакунии кайди нав дар китоби

сурогавй бо пахши тугмаи О к чамъбаст мегардад.
Барои ирсол намудани пайгом ба нафаре, ки сурогааш дар
китоби с\ рогавй ба кайд гирифта шудааст, бо ёрии муш сурогаи
онро интихоб намуда, тугмаи Пайгомн нав (Написать - New Msg)-
ро пахш кардан кифоя аст. Хднгоми кушода будани равзанаи
мактубнависй сурогаро бо ёриии муш то майдони Ба кй кучонидан
лозим аст. Пахш кардани тугмаи Сурога ва такрор намудани
амалхои болей хам ба ирсоли пайгом меорад.
Замимагардонии парвандахо ба мактуб. Ба мактуби
ирсолшаванда парвандахои гуногунро, масалан тасвирхо,
иттилооти бойгонишуда, парвандахои садой ва намойишй,
барномахои компютерй ва гайраро замима кардан мумкин аст. Дар
ин маврид ирсори мактуб ба фиристодани амонат ва пайгом ба он С
монанд аст. Барои амалй гардонидани ин максад, пас аз навиштани

81
матни мактуб тугмаи Х,амрох кардан (Прицепить - Attach)-po пахш
кардан лозим аст. Аз руйхати пайдогардида ё банди Парванда
(Файл - File) - барои парвандахои маъмулй ё банди Вебсафха
(Web-страница - Web Page) - барои санадхои абарматниро интихоб
кардан лозим аст. Пас аз ин тавассути равзанаи робитавии
чустчуйи парвандахо парвандаи заруриро ба мактуб хамрох кардан
мумкин аст. Ба як мактуб якчанд парвандаи гуногунро низ замима
кардан мумкин аст. Барои ин аз тугмаи Х,амрох кардан хамон
микдор истифода бурдан лозим аст, ки чй кадаре микдори
санадхои замимавй бошад.
Азнавравонкунии почта. Агар почтаи кабулкардаро ба дигар
нафарон равон кардан лозим бошад, он гох дар равзанаи
мактубхонй аз тугмаи Аз нав ирсол кардан (Переслать - Forward)
истифода бурда, дар майдони сурогавии равзана сурогахои
заруриро дохил намудйн лозим аст.

W Саволхо:
1. Почтаи электронй чист?
2. Зарурати истифодабарии почтаи электронй дар чист?
3. Почтаи электронй аз почтаи маъмулй чй фарк, дорад?
4. Сурогаи почтаи электронй аз кадом чузъх,о иборат аст?
5. Кадом барномахои почтавиро медонед?
6. Барои навиштани мактуб кадом майдонх,ои равзанаро пур кардан
лозим аст? Барои равон кардан чй?
7. Оё як мактубро якбора ба якчанд нафар равон кардан мумкин аст?
8 . Куттии почтавй аз кадом чузъхр иборат аст?
9. Китоби сурогавиро чй гуна истифода мебаранд?
10. Парвандахрро чй тавр ба мактуб замима мекунанд?

ч Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик,кэт хонед ва онро нак,п кунед.
2. Почтаи электронй кушоед ва аввалин мактубро ба х,амсабак,они худ
фиристед. Куттии поч1 ви худро низ кушода бинед.
3. Ба сурогаи устоди фан оид ба кушодани сурогаи электронии худ
пайгом фиристед. Ин амалро барои ду-се нафар х,амсинфатон низ
такрор намоед.
4. Бо ёрии китоби сурогавй як пайгомро якбора ба якчанд нафар
фиристед.
5. Бо ёрии тахриргари графикй шакли геометрие созед ва онро ба
мактуб замима карда ба сурогаи устоди фан равон кунед.

82
 1 .2 .1 5 . М у о ш и ра т и ш а б а к а в и и ру ба ру

Телеконфронс. Яке аз шаклхои дигари муоширати шабакавй

телеконфронс мебошад, ки бо ин мафхум мо пештар шинос шуда
будем. Тарзи корбарй дар телеконфронс бо тарзи корбарй бо
почтаи электронй монанд аст. Фарки телеконфронс аз почтаи
электронй дар он аст, ки дар ин чо мубодилаи иттилооти байни
корбарони шабака дар мавзуи муайян баргузор мегардад. Дар як
вакт шабака метавонад дар мавзуъхои гуногун микдори зиёди
конференсияхоро дойир намояд. Корбарй шабака ихтиёр дорад, ки
дар хар кадоми онхо ширкат варзад. Дар телеконфронсхо
сархадхои чугрофй ва забони вучуд надоранд.

Телеконфронс (U seN et) низоми мубодилаи иттилооти байни

корбарони шабака дар мавзуи муайян аст.
Дар телеконфронс накши асосиро барандаи конфронс мебозад.
Ба зиммаи баранда ташкили конфронс, аз чумла даъвати
иштирокчиён, интихоби забони муошират, идоракунии раванди
кори он ва чамъбасти конференсия вогузор мегардад. Дар
телеконфронс хдйат ва микдори иштирокчиён махдуд карда
намешавад. Мухокимаи мавзуъ то ним сол давом ёфта метавонад.
Муоширати зинда ё «online». Х,ангоми мухокимаи баъзе
масъалахо дар шабака робитаи вокей (хакикй) баркарор намудан
лозим меояд. Масалан, хамин холат дар мавриди гузаронидани
телеконфронсхо хеле мувофик аст. Дар чунин мавридхо аз
технологияи муошират дар речаи вакти вокей истифода мебаранд,
ки онро муоширати навъи онлайнй (online - дар хати алока) ё
муоширати «зинда» меноманд.

Низоми муоширати онлайнй як навь робитаи шабакавй буда, ба

корбарон имконият медихад, ки байни худ дар рецаи вак,ти воцей
мубодилаи иттилоот намоянд.
Зухури шакли нави хизматрасонии шабакавй бо
номи ICQ (I Seek You - Ман туро мечуям) соли 1996 ба
вукуъ пайваст, ки он дар вокеъ тахаввулот дар сохаи
технологияи иттилоотии шабакавй ба хисоб мерафт.
Барои корбарон имконияти муошират дар Интернет
имконпазир гардид. Номи барнома мухимтарин фарки онро аз
дигар барномахои муоширатй дар Интернет хеле одй баён месозад:
дидани хамсухбати худ.

83
 ICQ дар х,ак,ик;ат имконият медихдд, ки дустону шиносони
худро хангоми муоширати онлайнй дар Интернет бинед. Бо ICQ
мафхуми масофаро фаромуш кардан лозим аст, чунки вай дар як
лахза шуморо метавонад бо шиносон ё шарикони кориатон дар
вакти дилхох ба нуктаи дилхохи олам бипайвандад, то шумо
муоширати рубаруйи экранй дошта бошед. Дар ин мухит натанхо
сухбат, балки мубодилаи пайгом, фиристодани парвандахо ва URL
имконпазир аст. Бо ёрии низоми мусоиди танзимкунй сатхи
зарурии махфияти муоширатро таъмин намудан мумкин аст: аз одй
то мураккаб (шумо хамаро мебинед, вале шуморо касе дида
наметавонад).
Х,ар як корбари ICQ раками шахсии
^ В сети AM
худро дорад, ки онро метавонад ба мисли е-
j f l Отошел AR+A
mail ё раками телефонаш дар кортхои Alt+N
«§| Недоступен
шиносой ё дигар санадхои расмй дарч Л Занят Ak+C
намояд. Охир, робитаи бевосита ё ^ Не беспокоить Alt+D
муоширати ру ба ру хамеша аз мукотиботи © Свободен для разговора АИ+Н
дурудароз, хатто бо почтаи электронй хам Отключен Alt+F
бошад, афзалтар аст. Дар бораи макоми Невидимый Ak+I
ICQ дар чомеа аз руйи теъдоди азими
истифодабарандагони он бахо додан мукин аст, ки ин теъдод
майли мунтазам зиёд шудан дорад. Баъзе имкониятхои барномаи
ICQ-po кайд менамоем:
❖ Руйхати робитах,ои шахсй. Х,ар як корбар мустакилона муайян
мекунад, ки кадом дуст ё шиносашро дар руйхати робитахо
, чойгир намояд.
❖ Назорати Online. Система доимо вазъи корбарии
истифодабарандагони ICQ-po месанчад, ки дар вакти чорй кй
дар шабака аст ва дар кадом реча кор мекунад.
❖ Интихоби вазъ. Корбар имконият дорад, ки барои худ вазъи
мусоиди корй мухайё созад («дар шабакаам», «берун шудам»,
«дастрас буда наметавонам», «норохат накунед», «кор карда
истодаам», «барои сухбат омодаам», «робита катъ шуд», «речаи
махфй», «речаи ноаёнии мутлак»).
❖ ChatDirect. Бо теъдоди номахдуди корбарони баргузидаи
барномаи ICQ робитаи муоширатй (диалог, чат) баркарор
менамояд.
❖ MessageDirect. Мубодилаи пайгомх,ои корбаронро таъмин
менамояд ва ба хама нафароне, ки айни хол дастнорасанд
пайгом ирсол мекунад. Пайгомхои ирсолшуда то кушода
шуданашон нигох, дошта мешаванд. Сабти пурраи диалог бо
84
 хар як корбар нигох, дошта мешавад.
❖ Сабти гуфтугу. Х,амаи пайгомхои воридотй ва содиротй ба
таври худкор сабт карда мешаванд. Тавассути формаи махсуси
робитавй диалог бо хар як корбар баркарор карда мешавад,
хатто агар дар як вакт шумо бо даххо нафар корбарони ICQ
муошират карда истода бошед. Дар рафти гуфтугу (чат) ё
интихои он корбар метавонад сухбатро дар парвандаи матнй
сабт намояд.
❖ Махфият. Дар речаи фаъол амал карда, корбар метавонад
худро аз назари хамсухбатон тамоман «пинхон» нигох дорад ё
танхо барои баъзеи онхо аён созад.
❖ Амният. Система имконият медихад, ки дастрасиро ба ICQ бо
ёрии рамзи махфии шахсй хифз намояд.
❖ Руйхати сиёх,. Ташаккули руйхати нафароне, ки иайгоми онхо
ба таври худкор беэътибор гардонида мешавад.
❖ Ха^ицояшавй бо E-mail. Система бо хама замимахои почтаи
электронй кор бурда, имконият медихад, ки дарунмояи куттии
почтавй зуд санчида шавад.
*1* Разами UIN. Ба хар яр корбар раками шахсй дода мешавад, ки
он мутобикати корбарро муайян мекунад ва барои баркарор
кардани робитаи барквор дар хуччати дилхох нишон дода

ш
мешавад.

1.
Саволх,о:
Телеконфронс чист?
•

2. Кадом вак,т аз телеконфронс истифода бурдан муфид аст?

3. Кадом навъ муоширатро муоширати онлайнй мегуянд?
4. ICQ чй гуна барнома аст?
5. Имкониятх,ои ICQ-po номбар карда метавонед?

^ Супориш:

1. Матни мавзуъро бодик;к;ат хонед ва онро нак,л кунед.

2. Намудх,ои муоширати шабакавиро номбар кунед.
3. Барномаи ICQ-po дар компютератон насб намоед ва аз имкониятх;ои
он истифода баред.
4. Дар Интернет бо дустатон муоширати онлайнй ташкил намоед.

1.2.16. ФАРХАНГИ м уо ш и рати ш абакавй

Одобу ахлок аз зумраи он категориям и зиндагй мебошанд, ки

хануз аз овони тифлй, бо аллаи модар огоз ёфта, дар мухити
оилавй тадричан ташаккул меёбад. Агар хангоми муошират
85
меъёрхои одитарини сухбати байнихамдигарй риоя гардад, он гох
хулосаи хамсухбати калонсол он мешавад, ки фарзанд дар оила
тарбияи хуб гирифтааст. Дар холати риоя нагардидани ин меъёрхо,
хамсухбат кушиш мекунад, ки ин сухбатро зудтар анчом дихад ё бо
хамсухбати худ умуман робитае надошта бошад. Пас кадом тарзи
муошират ё муносибат бехтар аст? Албатта, тарзи якум.
Тарзи муошират дар оила, байни хамсолон, хаммаслакон,
дустон, дар куча, мактаб ва дигар чойхои чамъиятй аз хамдигар
фарк доранд. Агар мо хангоми муошират бо наздикону иайвандон
ва дустону хамсолон каме форигбол ва озод бошем, он гох хангоми
сухбат бо мехмонону калонсолон ва хусусан шахсони ношинос
кушиш ба харч медихем, ки таассуроти онхо нисбат ба мо мусбат
бошад. Бале, дар хама чой ва дар хар гуна маврид кушиш кардан
лозим аст, ки сухбат ё муошират дар сатхи зарурй ва аз руйи баъзе
меъёрхои дар хеч чо нонавишта баргузор гардад.
Бо пайдойиши Интернет тарзи нави муошират руйи кор
омадааст, ки онро муоширати шабакавй мегуянд. Ин тарзи
муошират имруз дар байни тамоми табакахои ахолии руйи Замин,
хусусан наврасон ва чавонон, хеле маъмул ва машхур буда, онхо аз
он хар лахза истифода мебаранд. Барои амалй гардонидани ин
максад^барномахои зиёде офарида шудааст, ки хар кадоми онхо
дар баркарор намудани тарзи муайяни муошират сахми арзанда
дорад. Бо ин барномахо мо аллакай шинос хастем.
Дар байни наврасону чавонон бештар барномахое маъруфанд,
ки онхо муоширати байни ин табакаи ахолиро дар речаи вакти
вокей (on-ljne) таъмин мекунанд. Онхо бо ёрии ин барномахо аз
масофахои гуногун бо хамдигар шиносой пайдо намуда, мукотиба
баркарор мекунанд ва хатто дар речаи онлайн тавассути дурбинхои
компютерй гуфтугуйи рубару анчом медиханд.
Муоширати шабакавии байни чавонон дар сатххои гуногун
амалй мешавад. Агар баъзеи онхоро хуб арзёбй кунем, он гох
кисми зиёди онхо ба талаботи меъёрии муошират дар шабака
чавоб дода наметавонанд. Чавонон, хусусан баъзе наврасони
мактабхон ва хиссае аз донишчуёни мактабхои олй, хангоми
муошират дар Интернет ба дагалй ва беодобй рох медиханд. Аммо
ин тарзи муошират ва муносибат макбул нест. Онхо бояд дар ёд
дошта бошанд, ки муоширати байнашон дар шабака амалй
мешавад ва онро хар як корбарй. эхтимолии шабака имконияти
хондан, шунидан ё дидан дорад. Шабака моли омма ва дастрасй
умум аст!
Муоширати шабакавй сухбати хамсафарони тасодуфиро
мемонад. Онхо дар бораи якдигар ягон маълумоте надоранд, вале
86
сафари якчоя мухите меофарад, ки хамсафарон якдигарро омузанд.
Омухтани онхо аз сухбат огоз меёбад ва окибатхои гуногунро ба
бор оварда метавонад. Айнан ана хамин тавр дар шабака низ
муошират ибтидо мегирад. Зиёда аз ин, азбаски муоширати
шабакавй дар масофа баргузор мегардад, бинобар ин имкониятхои
худидораи хамсухбатон бо хдмдигар баробар аст. Аз ин ру,
хангоми муошират дар шабака риоя намудани меъёрхои
мукотибот ва сухбатороиро хеч гох фаромуш кардан лозим нест.
Муоширатро тибки одобу ахлоки башарй ба рох мондан зарур аст,
ки онро фарханги муоширати шабакавй меноманд. Фарханги
муоширатро дар мавридхри зерин катъиян риоя бояд намуд:
■ х,ангоми муоширати онлайнй (чат);
■ х,ангоми кор бо почтаи электронй;
■ х,ангоми иштирок дар телеконфронс.

Тарзи муошират дар чат. Муошират дар чат як тарзи озод ва

демократии сухбат дар шабака аст. Коидахои муошират:
■ истифодаи забони гуфтугуйие, ки аксарият бо он сух,бат мекунанд;
■ ба иззати нафси х,амсух;бат нарасидан;
■ пайгомхри одй ва фах,мо рйвон кардан;
■ аз мавзуи сух,бат бех,уда берун нарафтан;
■ аз истифодаи забони кучагй ва иборахри цабех, худдорй намудан;
■ дар мавриди писанд наомадани х,амсух;бат муоширатро крть гардондан,
- яъне чатро тарк гуфтан.

Тарзи муошират дар почтаи электронй. Мукотиба дар почтаи

электронй метавонад характери. корй ё хусусй дошта бошад.
Услуби навишти мактубхои хусусй ба муносибатхои байнишахсй
вобастагй дорад. Онхо метавонанд хайрхохона, одй ва омузишй ё
баръакс бадбинона, мураккаб ва гайримакбул бошанд. Тахияи
мактубхои корй бошад, тибки услубхои расмй амалй гардонида
мешавад. Коидахои мукотибот:
■ макрадро мухтасар баё'н намудан;
■ танхо дар доираи мавзуи муайяншуда пайгом навиштан;
■ пайгомро бе галат навиштан;
■ ба иззати нафси гирандаи мактуб нарасидан;
■ нисбат ба гирандаи мактуб хайрхо^ будан;
■ дар баргардонидани чавоби мактуб маътал нашудан;
■ парвандахри хрчман калонро пас аз бойгонисозй замима гардондан;
■ дар интихри мактуб ному насаби худро (имзо) к,айд кардан.

Хднгоми мукотиботи электронй ба чойи баъзе калимахо ё

иборахои эхсосотй аз аломатхои махсуси смайл (smile - табассум)
истифода мебаранд. Бо ёрии смайлхо холатхои рухии инсон, яъне
87
© - хурсандй, © - хайронй ва гайра хеле хуб тасвир карда
мешаванд. Барои хосил намудани смайлхо пайдарпайии аломатхои
зерин хизмат мерасонад: аломатй баён - ифодагари чашм, тире -
бинй, кавс - дахон. Масалан, :) - табассум, :)))) - ханда, ;) -
табассуми ай ёрона,: ( - норохат,:((((- таассуф, :-0 - хайрон.
Тарзи муошират дар телеконфронс. Х,ангоми баргузории
телеконфронсхо мошират дар щаклхои корй, илмй, тарбиявй,
фарогатй ва дустона метавонанд амалй гардонида шаванд, ки
мух,ити ташкилии онхо аз хамдигар ба куллй фарк дошта
метавонанд. Дар хар гуна холат коидахои зерини муоширатро риоя
бояд намуд:
■ ба андешаи х,амсух,батон эх,тиром гузоштан, х,атто агар он бо акдцаи
шумо номувофик; бошад;
• андешаи худро кутох, баён намудан;
■ аз мавзуи сух,бат берун нарафтан;
■ ба галатхри содирнамудаи худ икрор шудан;
■ дурустии фикри худро исбот кардан;
■ худнамой накардан; 1
■ х,амсух,батонро тахдир накардан;
■ аз сух,бати ногувор сари вак,т берун шудан.

Саволхо: v
1. Одоби шабакавй чист?
2. Чиро фарх,анги муошират дар шабака меноманд?
3. Барои муошират дар чат кадом кридахрро риоя бояд кард?
4. Кадом кридахри мактубнависиро дар почтаи электронй медонед?
5. Смайлхрро бо кадом мак,сад истифода мебаранд?
6. Кридахри муошират дар телеконфронс кадомхрянд?

Супориш: -
1. Матни мавзуъро бодик,к,ат хонед ва онро нак,л кунед.
2. Барои'худ дар сервери почтавии mail.ru cypoFa созед.
3. Сурогаи худро дар барномаи «mail.ru Агент» ба к;айд гиред.
4. Бо х,амсинфони худ тавассути «mail.ru Агент» муоширати шабакавй
баркарор намоед. Х,ангоми муошират одоби намунавй нишон дих,ед.
5. Дар муошират аз смайлхр истифода баред.

1.2.17. Амнияти ИТТИЛООТИИ ШАБАКАВЙ

Масъалаи амнияти иттилоотй яке аз масъалахои мухим ва
доманадор ба хисоб рафта, самти мустакили технологияхои
иттилоотию иртиботиро ташкил медихад. Хифз кардани иттилоот
ё амнияти онро таъмин намудан, донишхои махсуси касбиро талаб
мекунад. Илми махсусе, ки методхои хифзкунии иттилоот ва
амнияти иттилоотиро меомузад криптография ном дорад.
Амнияти иттилоотй ин мавчудияти методхои хифзи иттилоот
ва воситахои таъмингари ягонагй, эътимоднокй, махфият ва
дастрасй ба иттилоот дар шароити тахдидхои характери табий ва
сунъидошта мебошад. Самтхои асосии амнияти иттилоотии
компютерхои корбаронро бандхои зерин ташкил медиханд:
■ чорабиних,ои ташкилй ва пешгирй (профилактика);
■ истифодабарии барномахои зидивирусй;
■ тарзхри хифзи иттилоот аз мукотиботи номак,бул;
■ истифодабарии полойишгарони шабакавй.
Чорабини^ои хифзи иттилоот. Корбарони компютерхо на
хамеша имконияти дастрасй ба барномахои гаронарзиши хифзи
иттилоотро доранд. Х,атто одитарин барномахои низоми
муайянкунии хамлахои эхтимолии иттилоотй ё баръакс низоми
мухофизатии иттилоот тичоратианд. Новобаста ба ин
истифодабаранда бояд махзани иттилоотии худро аз хар гуна
ночурихо хифз карда тавонад. Барои амалй гардонидани ин максад
ба корбарони компютерхо тавсияхои зерин пешниход карда
мешавад:
■ нусхаи парвандах,оро бойгонисозй карда, онхоро дар CD, флешкорт ва
дигар воситахри нигахдории иттилоот захира намудан;
■ бо ёрии барномахои зидивирусй санчидани х,ама гуна воситахои
нигохдории иттилоот ва парвандахои аз тарик,и почтаи электронй
дастрасшуда;
■ барои гузаронидани корхои профилактикй дар компютер, мунтазам
истифода бурдани барномахо зидивирусй ва навсозии онхо.

Барномахои зидивирусй.
Барои аз вирусхои компютерй
хифз намудани таъминоти
барномавию # санадхои
иттилоотй барномахои
махсуси зидивирусй сохта
шудаанд, ки онхо вирусхоро
ёфта, намудашонро муайян
карда, диску парвандахои
сироятёфтаро «табобат»
менамоянд. Барои кам
кардани эхтимолияти
фалачшавии диску парвандахои дар компютер махфузбуда, дар
катори дигар чорабинихои профилактикй бояд ба таври системавй

89
аз барномахои зидивирусй истифода бурд. Азбаски теъдоди
зидивирусхо хам ба мисли вирусхо хеле зиёду гуногунанд, бинобар
он онхоро аз руйи принсипи чустучуйй санадхои сироятёфта ва
иктидори табобатиашон ба навъхо чудо карда, дар табобати
дискхои компютер ва дигар барандагони иттилоот истифода
мебаранд.
Барномахои зидивирусиро тавассути шабакахои компютерй
мунтазам навсозй карда, пойгохи онхоро ба таври худкор пурра ва
нав мегардонанд. Ин чорабинй имконият медихад, ки барномахои
зидивирусии компютер фавран вирусхои наву таъйиноти
умумидоштаро пайдо ва хазф намоянд.
Х,имоя аз мукотиботи номагфул. Дар бисёр холатхо бе ягон
зарурат ба куттии почтавии мо мактубхои нолозиме ворид
мегарданд, ки асосан характери рекламавй ё ташвикотй доранд. Ин
навъ «мехмонхои нохонда» ё мактубхои номатлубро спам мегуянд.
Барои хифзи куттии почтавй аз спамхо хадамоти махсуси почтавй -
полойишгарони почтавй хизмат мерасонанд. Онхо мактубхои
шубханокро ба таври худкор ба категорияи спам ворид намуда, бо
хамин рох дар ин хусус корбарро огох менамоянд.

Полойишгарони шабакавй. Солхои охир барои хифзи иттилооти

компютерхо ва амнияти иттилоотии шабакахоро таъмин намудан
микдори зиёди барномахои полойишгар сохта шудаанд.
Полойишгаронро ба брандмауэрхо ва файрволхо (fire-.wall - экрани
байнишабакавй) чудо мекунанд.
Кисми зиёди файрволхо ройгон пахн карда мешаванд ё дар
якчоягй бо системахои амалиётй ба сохибони компютерхо
пешниход мегарданд. МасаЛан, файрволхои Zone Alarm ва
Agnitum’s Outpost аз чумлаи файрволхои ройгон ба шумор
мераванд, ки аксари корбарон махз аз онхо истифода мебаранд.
Вазифаи файрвол хамчун барнома пешгирй намудани хар гуна
пайвастшавихои номатлуб дар байни ду шабакаи компютерй
мебошад. Брандмауэр бошад, хифзи шабакахои махаллй ё
компютерхои фардии алохидаро дар Интернет ба зимма мегирад
ва дастрасиро ба иттилооти хусусй махдуд менамояд.

Саволдо:
1. Кадом илм масъалаи амнияти иттилоотиро меомузад?
2. Самтх,ои асосии таъминоти хифзи иттилоот кадомх,оянд?
3. Мак;сад аз ташкил намудани чорабинихои хифзи иттилоот аз чй
иборатаст?
4. Вазифаи барномахои зидивирусй дар чист?
90
 5. Мафхуми спам чиро ифода мекунад?
6 . Компютерро аз мукотиботи номак,бул чй тавр х;ифз мекунанд?

Ш 7. Файрвол чист? Брандмауэр чй?

1.
Супориш:
Матни мавзуъро бодик^ат хонед ва онро нак/i кунед.
2. Масъала^ои асосии х,ифзи иттилоотро номбар кунед.
3. Номи барномахои зидивирусии дар компютератон насбшударо гуед.
4. Барои х,ифзи куттии почтавй ягон чораи мушаххас номбар ку^бд.

1 .2 .1 8 . САФХАИ ЙНТЕРНЕТЙ - СОМОНА

Мафхумхои сомона, сайт, сафхан И н т е р н е т а , вебсафха2, web-
сафхд, www-сафхд, вебсервер, вебсанад, вебпайванд, вебгирех, ва
гайра, ки имрузхо зуд-зуд ба гуш мерасанд, танхо ба як мафхуми
кулл - Интернет иртибот доранд. Маънии хамаи онхо низ ба
якдигар хеле наздик буда, аз як сарчашма - web (торнигор) ибтидо
мегиранд.
Мо бо мафхуми сомона пештар шинос шуда будем, ки он
мачмуи вебсафхахои ба як мавзуъ бахшидашударо ифода мекард.
Ин мафхум асосан хамрадифи калимаи англисии site (сайт) буда,
маънои аслиаш мавзеъи (макони) зист аст. Сомона хамчун
вебсафхаи алохида метавонад хамагй аз як сафхачаи одии матнй
иборат бошад ё хамагй як расмро дарбар гирад ва ё хамчун
сохтори мураккаби барномавй аз садхо ва хазорхо вебсафхахои ба
хам алокаманд иборат бошад, ки бо истифода аз истинодхо байни
ин сафхахо дар Интернет сайри иттилоотй кардан мумкин аст.
Вакте сафхаи интернета мегуянд, сомона дар назар дошта шудааст.
Таути як ном ва сурогаи ягона дар шабакаи саросарии
компютерии Интернет муттах,ид сохтани мицдори муайяни
вебсафхахои сарлавх;адори ало^идаро сомона мегуянд.

Талаботи асосй дар сохтани сомонахо ин хонданбоб ва дилкаш

эчод шудани онхо ба хисоб меравад. Барои хамин хам хангоми
сохтани сомонахо бештар аз хизматрасонии мутахассисони касбй
истифода мебаранд. Вале дар баъзе холатхо худи навомузон низ
сафхахои бисёр хам зебо, пурмазмун ва рангоранг эчод менамоянд.
Сомонахо аз руйи фарогирии хачми иттилоот, мазмун, мавзуъ ва
вазифахои бар душ гирифтаашон шакл ва навъхои гуногун дошта
метавонанд.

2Веб - торнигор
91
 Намудхои сомона. Таснифоти сомонахо кори душвор ба хдсоб
меравад. Сабаб дар он аст, ки сомонахо мухтавои хеле гуногун
дошта, тамоми намудхои иттилооти имконпазирро дарбар гирифта
метавонанд. Онхоро шартан ба чунин гуруххо чудо мекунанд:
* сомонахои хусусй;
■ сомонахои иттиходиявй;
■ сомонахои захирахои иттилоотй;
* сомонахои хидматй.
Сомонах,ои хусусй. Вебсафхахо ё сомонахои хусусй аввалин
лоихахои Интернет ба хисоб мераванд. Бо туфайли сохтани
сомонахои хусусй (шахсй) доираи корбарони Интернет аз ибтидо
зиёд мешуд. Дар аввал сафхахои шахсй, баъд лоихахои муаллифй
ва сони порталсозй пайи хам эчод мешуданд. Дар аксар мавридхо
сафхахои шахсй умри дароз намебинанд. Баъзеи онхо дар сервер
хамагй як сол чой дода мешаваду халос. Барои чй? Чунки ин гуна
сомонахо ихлосмандони хакикй ва микдоран зиёдро чамъ карда
наметавонанд. Сомонахои хусусиро шартан ба чунин навъхо чудо
кардан мумкин аст:
■ Сомонахои шахсй. Аз руйи сохтор хеле одй буда, дар онх,о муаллифон
оид ба зиндагиномаи худ, вазифа, оила, касб, х,унар, шугли дустдошта
ва гайра маълумот меоранд. Одатан дар сомонахои шахсй расми
муаллифон, ах,ли оилаи онхо, пайвандон ва дустон метавонанд 40 Й дода
шаванд. Ин гуна сомонахрро сафхахои хонагй низ мегуянд.
■ Сомонахои хаваскорона низ яке аз шаклхои сомонаи хусусй буда, дар
онхо оид ба ш у ти дустдоштаи муаллифон иттилоот 40 Й дода мешавад.
Аз к,абили саёхат, шохмотбозй, санъат ва гайра.
■ Сомонахои шахсиятхои маъруф - шоирон, нависандагон, сарояндагон,
• варзишгарон, сиёсатмадорон ва гайра низ ба гурухи сомонаи хусусй
дохил мешаванд. Ин гуна сомонахо ё аз ч°ниби мухлисон сохта
мешаванд ва ё тавассути дархост аз тарафи мутахассисони касбй тайёр
карда мешаванд. .

Сомонаи шахсии устод Мирзо Турсунзода

httD://cit.ti/mirzo-tursunzoda/index.php?malumot=&id=&lang=tai

92
 Сомонахои иттиходиявй. Ин навъи сомонахо рохдамо оид ба
фаъолияти ягон ширкат ё муассиса буда, фарогири захирахои
шабакавии онхо мебошанд. Дар онхо маълумот оид ба шакли
истехсолот, махсулотхои истехсолй, нархи онхо, робитахо,
хизматрасонй ва дигар маълумотномахо чойгир карда мешаванд.
Аксар вакт хангоми пешниходкунии додахои вазорату саридорахо,
корхонаву ташкилотхо, ширкату иттиходияхо, муассисахои
таълимию тичоратй ва гайра сурогаи интернетии онхо дар
хуччатхои расмй ва маълумотномаву варакахои идорй нишон дода
мешаванд. Имруз кариб хамаи коргоххо маълумотхои зарурии
худро аз тарики сомонахои иттиходиявй дар шабакаи Интернет
чой медиханд. Баъзан сомонахои иттиходиявй чузъхои магозаи
интернетиро ташкил медиханд, ки тавассути онхо дар речаи
онлайн ба молу махсулот ва хизматрасонихои иттиходияхо дархост
пешниход намудан ва онхоро дастрас кардан мумкин аст.
Сомонарои захирахои иттилоотй. Ба ин навъи сомонахо
захирахои иттилоотии зерин дохил мешаванд:
■ Васоити ахбори омма. Сомонахри онхр характери иттилоотй ва
тах,лилй доранд. Чун крида теъдоди истифодабарандагони чунин
сомонахр хеле зиёданд. Бо ёрии ин сомонахо доимо ва таъчилан
ахбори тоза пайдо кардан мумкин аст. Масалан, сомонахри ватании
http://news.ti/ti/news. www.khovar.ti/. www.topti.com/ ва гайра мисоли ин
гуна сомонахр шуда метавонанд;
■ Китобхонахри электронй. Сомонахри онхр ба толибилмон иттилооти
таълимй, илмй, методй, бадей ва дигар сох,ахри хочагии халкро
пешнихрд менамоянд. Одатан ин сомонахо оройиши олй надоранд,
зеро онхр ба маънавиёти хонанда равона шудаанд.
■ Сомонахри муоширати ва фарогатй. Ин сомонахр гурух,и аз х,ама
калони сомонахрро ташкил медиханд. Мазмуни онхрро бештар
латифахр, нак^хри шавкрвар, расму тасвирхри гуногун, бозихри
компютерй ва гайра ташкил медиханд. Ин гуна сомонахр аз тарафи
хонандагони онхр пурра гардонида мешаванд. Дар сомонахри
муоширатй чат ва форумхр мавриди истифода к,арор дода мешаванд.
Аз ин ру, теъдоди хонандагонашон х,ама вак^г зиёд аст.
■ Магозахри электронй. Инхр як навъ сомонахри таблиготие мебошанд,
ки дар речаи онлайн кор карда, ба мизочон аз тарик,и магозахри
электронй оид ба молу махрулот, нарх ва тарзи дастраскунии онхр
маълумот пекаш менамоянд.
Сомонахои хидматй. Ба ин гурух сомонахое шомиланд, ки
онхо намудхои гуногуни хизматрасонихои интернетиро ба
корбарон пешниход ва анчом медиханд. Масалан, почтаи
93
электронй, сомонахои чустучуйй, чузъдонхои захиравй, сомонахои
маълумотдиханда, системахои интерактивии омузишй, сомонахои
истгоххои обу хавосанчй, сомонахои курби асъор ва гайра.

Саволдо:
1. Сомона чист?
2. Кадом намудхри сомонах,оро медонед?
3. Барои чй сомонах,оро ба гурухдо ЧУДО мекунанд?
4. Саф^аи шахсй чй гуна сомона аст?
5. Чанд навъи сафх,ах,ои хусусиро медонед?
6. Чй гуна сомонаро сомонаи иттих,одиявй мегуянд?
7. Оё сомонах,ои хидматй низ вучуд доранд?

Супориш:

1. Матни мавзуъро бодик,к,ат хонед ва онро нак/1 кунед.

2. Мафхуми сомона ва сафх,аи интернетиро шарх, дих,ед.
3. Дар компютер аз х,ар намуд сомонахр яктогй сомона кушоед.
4. Сомонах,ои ахбори оммаро номбар кунед ва ягонтои онхрро дар
экрани компютер кушоед.

94
 Бахши 2

ТЕХНОЛОГИЯИ ИТТИЛООТИ
ВА ИРТИБОТЙ
Б о би 1
HTML - ЗАБОНИ НИШОНАГУЗОРИ
АБАРМАТНХО

2.1.1. АСОСХОИ ЗАБОНИ HTML

HTM L (HyperText M arkup Language) - забони нишонагузори
абарматнхо буда, барои эчоди санадхои абарматнй ва нашр
намудани онхо дар WWW - торнигори анкабути чахонй (World
Wide Web), истифода бурда мешавад. Абарматн (гиперматн) матни
ягон санадест, ки бо матнхои санадхои дигари шабакавй пайванд
ва омезиш ёфта, эхтиёчоти истифодабарандаи онро дар шабака
конеъ мегардонад.
Санади абарматнй парвандаи матнй буда, бо ёрии ишоратхои
махсус сохта мешавад, ки онхоро тег мегуянд. Ба воситаи тегхо
сарлавхаи санадро аз матни асосии он чудо карда навиштан,
хуруфхои матн в'а заминаи сатрхои санадро бо рангхои гуногун
оройиш додан, андоза ва тарзхои зохиршавии хуруфхоро
форматбандй кардан ва амалхои зиёди дигарро ба сомон
расонидан мумкин аст. Дар санади абарматнй тасвирхои графикй
ва чадвалхои характери гуногундоштаро чойгир намудан
имконпазир аст. Санадхои абарматниро танхо браузерхо истифода
бурда, мазмуии парвандаи онхоро дар экранй компютер инъикос
карда метавонанд.
Афзалияти абарматн аз матни мукаррарй дар он аст, ки дар
абарматн пайванд ва абарпайвандхо истифода бурда мешаванд.
Абарпайванд конструксияи махсуси забони HTM L буда, бо ёрии он
абарматнй як санад бо абарматнхои санадхои дигар имконияти
пайваст шуданро пайдо менамояд. Х,ангоми ба абарпайванд
тавассути муш таъсир расонидан, гузариш аз санади чорй ба
санади дигар ба вучуд меояд, ки сурогаи он бо тарзи махсус дар
95
абарпайванд махфуз аст. Дар натичд абарматни санади аввала бо
абарматни санади дуюм пайванд мегардад. Санади дуюм низ, дар
навбати худ, метавонад бо ёрии абарпайвандхои абарматни худ бо
абарматнхои санадхои дигар пайваст шавад ва гайра. Махз аз руйи
хамин принсип санадхои мазмун ва табиати гуногундоштаи
шабакаи Интернет байни хамдигар пайванд мегарданд ва
миллионхо нафар одамони кураи Замин аз онхо хар лахза
истифода мебаранд.
Аслан ду рохи сохтани санадхои абарматнй мавчуд аст: якум,
истифодаи забони HTM L ва дуюм, истифодаи виройишгархои
абарматнсоз. Рохи дуюми омодасозии санадхои абарматнй
тавассути барномахои махсуси Microsoft FrontPage, HotDog ва
гайра амалй гардонида мешавад, ки истифодаи онхо дониши
иловагии махсусро талаб намекунад. Ин усул имконият медихад,
ки хатто забони HTML-po надониста низ, санадхои WWW сохта
шаванд. Ин виройишгархо раванди эчоди санадхои абарматниро
худкор сохта, захмати барномасозро хеле осон мегардонанд, вале
барои барномасоз, албатта, чузъхои алохидаи санади офаридашуда
ноаён мемонанд. Аз тарафи дигар, имкониятхои ин виройишгархо
хеле махдуд буда, на хамеша тавассути ин барномахо натичаи
дилхохро ба даст овардан мумкин аст. Баъзан парвандахои бо ёрии
онхо сохташуда хачман хеле калон мешаванд. Вале новобаста ба
хамаи ин камбудихо, кор бо барномахои Microsoft FrontPage,
HotDog ва амсоли онхо дар тайёр намудани санадхои абарматнй
барои навомузон хеле шавковар аст.
Агар дар барномарезии фармонхои забони HTM L аз
имкониятхои вирсйкшгарони матнии одитарин, ба мисли NotePad
(Блокнот) ва гайра истифода барем, он гох кори барномарез осон
мегардад ва тарзи навишти хар як фармон зери назорат гирифта
мешавад.
Тавре маълум^ гардид, санади HTM L асосан иттилооти
матниро дарбар мегирифтааст. Як кисми онро матни асосй, яъне
мазмуни санад ва кисми дигарашро - тегхо (markup tags) ташкил
медодаанд. Тегхоро хамчунин байракчахои аломатгузор цегуянд,
ки онхо дар раванди идоракунии санади абарматй истифода
мешаванд.
Тегхои HTM L тарзхои пешкашкунии санадро муайян намуда,
имконияти ба матни он хамрохкунии абарпайвандхо, объектхои

96
графикй, чандрасонай (мултимедиавй) ва гайраро фарохдм
месозанд. Иттилооти графикй, видеой ва савту садоиро ба
санадхои HTM L дар шакли парвандахои алохида замима месозанд.
Барномахои намойиши санадхои HTM L (браузерхо) тегхои онро
ба матн, график ва дигар намуд иттилоот табдил дода, дар
равзанахояшон иттилооти натичавиро инъикос менамоянд.
Кисми иловагии номи парвандаи санадхои HTML .htm ё .html
аст. Дар навишти тегхо истифодаи харфхои калон ё хурди алифбои
лотинй фарк надорад.
Дар бисёр мавридхо тегхоро чуфт-чуфт истифода мебаранд,
масалан теги огоз (start tag) ва теги анчом (end tag). Намуди умумии
тег шакли зеринро дорад:
<номи_тег |хосиятхо]>
Дар дохили кавсхои росткунча хосиятхои (атрибутхои) тег
оварда мешаванд, ки онхо хамчун чузъ хатмй намебошанд.
Хосиятхои тег дар колаби зерин навишта мешаванд:
ном|="кимат"| Х,ангоми овардани кимати аргумент нохунакро
партофтан мумкин аст. Кимати баъзе хосиятхоро нишон додан хам
шарт нест. Номи теги анцом аз теги огоз бо хати моил фарк
мекунад: </номи_тег> Теги йнчом хосият надорад.
Амали дилхох тегхои чуфт аз мавкеи теги огозашон cap шуда,
то вохурдани теги анчомашон давом мекунад. Баъзан чуфти тегхои
огозу анчомдоштаро контейнер ва тегхои дар байни онхо
чойгиршударо чузъ мегуянд.
Пайдарпайии аломатхое (символхое), ки матнро ташкил
мекунанд, аз харфхо (а b с d е f ... а 6 в г д ...), ракамхо ( 0 1 2 3 ...),
аломатхои китобат ( ! . , : ; - ? ...), махсус ( # $ @ + - * / л Ц § ' ( ) %
...), мавкеъи холй ( l_i пробел), мавкеъсозй (—>) ва гайра иборат
мебошанд. Дар ин пайдарпайй чор аломат (< хурд, > калон, &
амперсенд ва " нохунак), ки дар HTM L мавкеъи махсус доранд,
истисно мебошанд. Агар дар матни санад вучуд доштани ин
аломатхо зарур бошад, он гох аз усули махсуси рамзбандии
(кодиронии) онхо истифода мебаранд. Дар ин маврид пайдарпайии
рамзй бо аломати & огоз ёфта, бо аломати ; анчом меёбад.
Масалан: &lt; - рамзи аломати < (хурд), &gt; - рамзи аломати >
(калон), & атр; - рамзи аломати & (амперсенд), &quot; - рамзи
аломати " (нохунак).

97
 Саволхо:
1. HTML чй маъно дорад?
2. Санади абарматнй чист?
3. Чиро тег мегуянд?
4. Абарматн аз матни мук,аррарй чй фарк, дорад?
5. Абарпайванд чист?
6. Абарматнро бо кадом рохдо сохтан мумкин аст?
7. Вазифаи тегх,о дар абарматн аз чй иборат аст?
8 . Теги анчом аз теги 0 F 0 3 ч й фарк, дорад?

9. Дар конструксия^ои тегй мафх,умх,ои «контейнер» ва «чузъ» чиро

ифода мекунанд?
10. Пайдарпайии махсуси рамзй чист? Аз онх,о кай истифода
мебаранд?

Супориш:

1. Матни мавзуъро бодик^ат хонед ва онро нак^1 кунед.

2. Дар дафтар намуди умумии тегх,о, тегх,ои огозу анчом ва воситах,ои
санадсози абарматниро к^йд намоед.

2.1.2. СОХТОРИ САНАДИ HTML

Теги аз хдма асосии санади HTM L теги огози кор - <HTM L>
мебошад. Теги мазкур хама вакт дар сатри аввали санад навишта
шуда, дар сатри охирони он хатман теги анчом и кор - </HTM L>
амалй санадро чамъбаст менамояд. Хдр иттилооти дигаре, ки дар
байни ин ду тег (сатр) чой дода мешавад, хамчун чузъи санади
ягонаи абарматнй хисобида мешавад. Бе мавчудияти ин тегхо
барномаи браузери ё дигар барномахои намойиши санадхои
абарматнй формата санадро муайян карда наметавонанд ё онро ба
таври лозимй маънидод намекунанд.
Теги анчом низ ба мисли теги огоз барои санади абарматнй
теги хеле мухим ба хисоб меравал. Масалан, агар матни санад ба
ягон мактуби электронй хамрох карда шуда бошад, он гох теги
</HTM L> ба барномаи инъикоскунандаи мактуб фармон медихад,
ки маънидодкунип матнро хамчун рамзи HTML катъ намояд.
 Санади HTML аз ду кием
иборат аст: сарлавха (head) ва <HTML>
<HEAD>
тан (body). Х,ангоми сохтани |j сарлавх^ 1 —1
санад, баъзе чузъхои онро тавзех </HEAD>
(шарху эзох) додан мумкин аст. <BODY>
Барои ин кифоя аст, ки Ь ан 1 - Г
1 </BODY>
иттилооти тавзехй дар дохили </HTML>
аломатхои < Ьпавзех> чойгир
карда шавад. Дар вакти намойиши санад браузер тавзехро ба экран
намебарорад, яъне он дида намешавад.

Сарлавхаи санад. Дар сохтори санад мавчудияти кисми якуми

он, яъне сарлавхаи санад, хатмй намебошад. Вазифаи сарлавха
асосан аз пешниходи баъзе иттилоот ба браузер ва сервери HTTP
иборат аст. Иттилооти дохили сарлавха, ба истиснои номи санад,
аслан ба экран бароварда намешавад. Сарлавхаи санад бо теги
<HEAD> кушода мешавад. Одатан он баъди теги <HTM L> меояд.
Теги анчоми сарлавха </HEAD> мебошад. Дар байни тегх,ои
<HEAD> ва </HEAD> дигар тегхои сарлавха чой дода мешаванд.
Дар бисёр мавридхо сарлавхаи санад чуфти тегхои <TITLE-*
ва </TITLE>-po дар бар мегирад, ки тавассути онхо номи санад
зикр карда мешавад. Номи санад бояд дар байни тегхои o f o 3 ва
анчом чойгир карда шавад. Барномахои намойишй (браузерхо)
номи санадро хамчун номи равзанаи санад кабул карда, онро ба
экран мебароранд. Барномахои шабакавй ва санадхои абарматнии
дар шабака бакайдгирифташуда бошанд, номи санадро барои
шинохт ва номгузории (идентификатсияи) вебсафха (Web-сафха)
истифода мебаранд. Аз ин ру, санад бояд хуб номгузорй гардад,
яъне он бояд дароз набошад, мазмуни сафхаро дуруст ифода
намояд ва дар сатри сарлавхаи равзана гунчад.

Тани санад. Дар киёс бо сарлавха, тани санад чузъи хатмии

санади абарматнй ба хисоб меравад. Тани санад дар байни тегхои
<BODY> ва </BODY> чойгир шуда, тамоми чузъхои дигари
санадро дарбар мегирад. Браузер гибки коидахои HTML хар он
маводеро, ки дар байни ин ду теги тан чойгир аст, хамчун
вебсафхаи санад дар экрани монитор намойиш медихад. Теги
<BODY> натанхо ибтидои тани санадро ифода менамояд, балки
боз хосиятхои асосии он. аз кабили ранги заминай матн, ранги
99
худи матн ва гайраро низ дарбар мегирад. Хосиятх,ои (атрибутх,ои)
тан дар чадвали зерин оварда шудаанд:
Хосият Таъйинот
LINK Муайянкунии ранги пайванди истифоданашуда
ALINK Муайянкунии ранги пайванди фаъол
VLINK Муайянкунии ранги пайванди истифодашуда
TEXT Муайянкунии ранги матни санад
BGCOLOR Муайянкунии ранги заминаи санад

BACKGROUND СуР° гаи URL' M тасвиРеР° нишон медихдд, ки он ба

сифати заминаи санад истифода шудааст

Г/Мисол:
<HTML>
<HEAD>
<Т1ТЬЕ>Сафхэи шахсии ман
</TITLE>
</HEAD>
<BODY TEXT=red
BGCOLOR=white>
Тани <!Ин 40 метавонед тавзех,
ворид намоед> санад
</BODY>
</HTML>

Саволх,о:
1. Кадом тегх,ои огоз ва анчомро медонед?
2. Санади HTML аз чанд к,исм иборат аст? Онх,оро номбар кунед.
3. Сарлавх,аи санад барои чй хизмат мерасонад ва бо кадом тегх;о
муайян карда мешавад? Тани санад чй?
4. Хосиятх,ои тани санад кадомх,оянд? Онх,о дар кадом мавридх,о
истифода мешаванд?

Q Супориш:

1. Матни мавзуьро бодик^т хонед ва онро Haiyi кунед.

2. Хосиятхои теги <ВООУ>-ро дар дафтар нависед ва таъйиноти
онх,оро азхуд намоед.
3. Мисоли дар мавзуъ овардашударо бо ёрии виройишгари «Блокнот»
ба компютер дохил намоед ва онро бо номи Sokhtori_sanad.html сабт
кунед.
4. Бо истифода аз браузери Internet Explorer парвандаи
Sokhtori_sanad.html-po кушоед.
100
 2.1.3. ОРОЙИШИ РАНГИИ САНАД ДАР HTML
Санадх,ои абарматниро мувофики завку шавки офарандагони
онхо оройиш додан мумкин аст. Умуман муайянкунии ранги
кисмхои таркибии санад яке аз кадамхои аввалин дар эчоди худи
санад мебошад. Агар хангоми сохтани санад рангхои он аз тарафи
корбар интихоб карда нашаванд, пас онхо ва оройишоти рангии
санадро ба таври худкор браузер ба ухда мегирад. Коидаи ягона ва
мушаххаси интихоби рангхои санадхои абарматнй вучуд надорад.
Вале санад бояд тавре оройиш дода шавад, ки хангоми истиф#одаи
он хонанда ё бинанда норохатй хис накунад, чашмонаш зуд монда
нашаванд, асабхояш таскин ёбанд. Хднгоми аз мачмуи (палитраи)
рангхо интихоб намудани ранги мушаххас кушиш кардан лозим
аст, ки ранги замина бо ранги хуруф мукобили хамдигар бошанд.
Масалан, сиёх ва сафед. Интихоби рангхои ба хам наздик,
метавонанд ба саломатй ва дарачаи биноии инсон таъсири манфй
расонанд.
Рангхо ё бо ёрии номашон (масалан, bleck - сиёх) ва ё ба
воситаи рамзашон (масалан, #С0С0С0 - ракамхои шонздахй) дода
мешаванд. Интихоби рамзи ранг тавассути модели GiriU (red, green,
blue) амалй гардонида мешавад. Мувофики услуби ин модел хар як
ранги нави имконпазир аз хисоби омезиш ва табодули тобишхои се
ранги асосй - сурх (red), сабз (green) ва кабуд (blue) хосил карда
мешавад. Х,ар як тобиши ин се ранг ба воситаи як адади дуракамаи
шонздахй (аз 00 то FF) рамзбандй карда мешавад. Баъд аз он ин
ададхо (рамзхо) якчоя карда шуда, дар наздашон аломати панчара
(#) гузошта мешавад. Бояд хотиррасон намуд, ки кисми зиёди
барномахои браузерии муосир рамзи рангро бе ёрии аломати # низ
муайян карда метавонанд. Адади хосилшудаи шашракамаи
шонздахй рамзи ранги нав (натичавй) мебошад.
Кайд кардан, лозим аст, ки дар навишти рамзхои шонздахии
рангхо харфхои хурду калони лотинй хаммаъно мебошанд.
Масалан, рамзхби ’#00AF00 ва #00аГО0 баробаркувваанд. Дар
чадвали зерин рамзи 16 ранги стандарта оварда шудааст.
Барномахои браузерии муосир бошанд, зиёда аз 140 рангро
шинохта, бо онх,о кор карда матавонанд.
Рамзи 00 - чило надоштани тобиши ранг ва рамзи FF - тобиши
аз хама пурчилотарини рангро ифода мекунанд. Масалан, барои
101
ранги заминаи санадро кабуд эълон кардан, зарур аст, ки ба ранги
кабуд тобиши (рамзи) аз хама зиёд дода, тобиши рангхои
бокимондаро ба сифр баробар эълон намоем: <BODY
BGCOLOR="#OOOOFF">
Ранг Рамз • Ранг Рамз
black (сиёх) #000000 silver (нукрагин) #С0С0С0
m aroon (к и рм изн) #800000

green (сабз) #008000 lime (охакй) | Щ[[ #00FF00

olive (зант>нм) yellow (зард) | #FFFF00
па>у (кабуди баланд) #000080 blue (кабуд) #00001* F
purple (б у н а ф ш ) #800080

teal (сабзн баланд) #008080 aqua (обй) #00FFFF

gray ( х о к н ет а р й ) #808080 white (сафед) #FFFFFF

Тартибдихдндаи вебсанад (Web-санад) бояд доимо дар хотир

дорад, ки махсули эчоднамудаи онро монитори на хамаи
компютерхо метавонанд якзайл инъикос намоянд. Масалан,
имконияти монитори баъзе компютерхо хангоми истифодаи
модели RGB махдуд аст, онхо на хамаи тобиши рангхоро коркард
ва инъикос карда метавонанд. Дар чунин мавридхо браузерхо ба
таври худкор микдори рангхои истифодашударо кам намуда,
рангхои имконпазири палитраи худро пешниход менамоянд. Агар
муаллифони вебсанадхо хангоми сохтани вебсафхахои худ аз Web-
п а л и т р а х ,о истифода баранд, он гох кафолати инъикоси якхелаи
матни санадхои онхо дар монитори хама гуна компютерхо хамеша
таъмин карда мешавад.
Web-палитра барои рангхои сурх, кабуд ва сабз 6 хелй тобиш
месозад, ки дар натича (6х6х6=63) 216 ранги гуногун хосил
мешавад. Ин навъ рангсозиро мураббаъранг низ мегуянд. Дар
чадвали зерин кимати ададии тобиши рангхои Web-палитра оварда
шудааст:

Рамзи ранг дар системаи:

шонздахй дахй бо фоиз
00 (бених,оят тира) 0 0%

102
 33 51 20%
66 102 40%
99 153 60 %
СС 204 80 %
FF (бени^оят
255 100 %
равшан)

Рангх,ои RGB-компонентй, ки шомили Web-палитра гаштаанд,

рангх,ои Web-эътимоднок ном гирифтаанд. Аз байни хдмаи
рангх,ои RGB-компонентй танх,о 10 ранг шомили Web-палитра
гаштааст: aqua (обй), black (сиёх,), blue (кабуд), cyan (сиан, осмонй),
fuchsia (фуксия), lime (овдкй), magenta (фуксин, аргувонй), red
(сурх), white (сафед), yellow (зард).

Чудокунии матн ба абзатсх;о. Хднгоми барномарезии санади

абарматнй, тавассути забони нишонагузори HTM L, муаллифи
санад наметавонад имкониятх,ои техникии компютерхои
истифодабарандагони ин санадро ба хисоб гирад. Якум, у дар
бораи онхо маълумот надорад. Дувум, микдори онх,о метавонад
хеле зиёд ва навъашон гуногун бошад. Аз ин ру, хдр як
истифодабари санади абарматнй метавонад мувофики табъу завки
худ андозаи равзанаро ба танзим орад ва х,уруфх,ои дастраси худро
истифода барад. Ин маънои онро дорад, ки мавкеъи аз сатр ба
сатри дигар гузаронидани матн дар хдр компютер ганхо ба воситаи
барномаи браузерй ва дастурхои истифодабар муайян карда
мешавад.
Барои бех,тар ифода намудани матни санад ва то дарачде
бартараф кардани норасоихои кайдшуда, бо ёрии теги <Р> матни
санадро ба абзатсх,о чудо мекунанд. Ин тегро дар аввали хдр як
абзатс чойгир намуда, бо ин рох, онх,оро аз хдмдигар бо сатри холй
чудо мекунанд. Дар чунин мавридхо истифодаи теги анчом </Р>
шарт нест. Пайдарпайии якчанд тегхои <Р> фазой иловагии байни
абзатсхоро таъмин намекунад.
Теги абзатс хамагй як хосият дорад, ки онро аксарият
браузерхо мешиносанд. Ин хосият ALIGN ном дошта, радифсозии
матнро дар абзатс таъмин менамояд. Агар он истифода нашуда
бошад, он гох, матни санад аз тарафи чапи равзанаи браузер

юз
радифсози мегардад. Дар чадвал киматхои имконпазири ин хосият
оварда шудаанд:

Кимат Таъйинот
LEFT Радифсозии матн аз тарафи сарх;ади чапи равзанаи браузер
CENTER Радифсозии матн аз марказй равзанаи браузер
RIGHT Радифсозии матн аз тарафи сарх,ади рости равзанаи браузер
JUSTIFY Радифсозии мунтазами матн бо бари равзанаи браузер

ПМисол: Агар матни абзатсро дар марказй равзана ч о й г и р

кардан лозим бошад, пас тегро дар шакли <Р ALIGN=CENTER>
матни абзатс </Р> меоранд.
Гусастани да сниш camp. Баъзан зарур меояд, ки дар ягон
мавкеъи сатри абзатс матн гусаста (чудо) шавад ва бокимондаи он
бе истифодаи абзатси нав ба сатри оянда гузаронда шавад. Барои
ин максадро амалй намудан теги <BR> хизмат мерасонад. Амалй
ин тег аз он иборат аст, ки браузер аломатхои пас аз он омадаро ба
сатри нав мегузаронад. Ин тег чуфти худро надорад ва ба мисли
теги <Р> байни сатрхо сатри холй намегузорад.
П М исол:
<HTML>
<HEAD>
<TITLE> Бозор Собир </TITLE>
</HEAD>
ТОЧИКИСТСИ, Точикистон.
<BODY TEXT=black BGCOLOR=white> Мекунам шукри каму онссри ту.
Точикистон, Точикистон, <BR> Мекунам шукрона аз оразму аз озбри ту.

Мекунам шукри каму бисёри ту, <BR> Ал ту ман сарват намехокам. *

Ваган хастА, бас аст.
Мекунам шукрона аз оразму аз озори ту. Бо хасу хорат баробар зиндагй acafkxзн бас аст.
<Р> tp Мойко*гысгер • *1105%

Аз ту ман сарват намехо^ам, <Bf£>

Ватан ^астй, бас аст, <BR> •
Бо хасу хорат баробар зиндагй кардан
бас аст.
</BODY>
</HTML>
Амалй теги <NOBR> баръакси амалй теги <BR> аст. Яъне
браузер матни дар байни тегх,ои <NOBR> ва </NOBR>
чойгирбударо ба сатри дигар нагузаронида, баръакс танхо дар як
сатр нишон медихад.
104
 Хатхои уфукц. Рохи дигари чудокунии матни санад ба кисмхо
гузаронидани хатхои уфукй ба хисоб меравад. Хатхо ба таври
муойинашаванда анчомёбии ин ё он сохаи матнрО ифода мекунанд.
Махз теги <HR> имконият медихад, ки дар равзанаи аксар
барномахои браузерй хати уфукй кашида шавад. То хат ва пас аз
он ба таври худкор сагрхои холй гузошта мешаванд. Теги <HR>
низ ба мисли теги <BR> чуфти хуДро надорад. Хосиятхои теги
<HR> дар чадвали зерин оварда шудаанд:

Хосият Таъйинот
■ Радифсозии хат аз тарафи сархадхои чап (LEFT), рост
ALIGN
(RIGHT) ва марказй (CENTER) равзанаи браузер
Андозаи дарозии хатро бо пиксел ё бо фоиз аз андозаи бари
равзанаи браузер муайян менамояд
SIZE Fафсии хатро бо пикселхо муайян менамояд
NOSHADE Качии хатро бартараф менамояд
Ранги хатро муайян менамояд: ном ё рамзи 16-ии ранг
COLOR
истифода мешавад

Саволхо: .
1. Барои оройиши рангии абарматнхр кадом талаботх,о гузошта
мешаванд? . .
2. Модели рангии RGB гуфта чиро мегуянд?
3. Рамзи рангро чй тавр муайян мекунанд?
4. Браузер то чанд ранг истифода бурда метавонад?
5. Web-палитра чист?
6 . Бо ёрии кадом тег абзатсхоро чудо мекунанд?
7. Оё теги абзатс хосият дорад? Агар ха, пас онхоро номбар кунед.
8 . Номи теги гусастани сатр чист?
9. Тегхои хати уфук;й кадомхоянд? Онхо хосият доранд?

©
W • Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик,к^т хонед ва онро накр кунед.
2. Моделхои рангии дар компютер и'стифодашавандаро шарх дихед.
3. Мисоли дар мавзуъ овардашударо ба Блокнот гузаронед, онро бо
номи Bozor_Sobir.html сабт намоед ва баъд бо ёрии ягон браузер
кушоед.
4. Бо истифода аз парвандаи Bozor_Sobir.html дигар мисраъхои шеъри
овардашударо дар формати *.html сабт намоед ва онро ба воситаи
браузер кушода хонед.

105
 2.1.4. ФОРМАТБАНДИИ САНАД ДАР HTML
Забони нишонагузори HTM L имконият медихад, ки мухтавои
санади абарматнй хам бо сабки мантикй (logical) ва хам чисмй
(physical) форматбандй карда шавад. Тавассути форматбандии
мантикй таъйиноти кисми матни додашуда муайян карда мешавад.
Форматбандии чисмй бошад, намуди зохирии кисми матнро
комилан мушаххас мегардонЖ- Аз ин ру, бехтар он аст, ки хангоми
санадсозй ба сабки мантикй афзалият дода шавад, зеро ин сабк ба
браузер имконияти интихоби намуди мувофиктари санадро
фарохам месозад. Инчунин сабки форматбандии мантикй ба
хонандаи санад имконият медихад, ки он бо сохтори санад аз
наздиктар шинос шавад. Сабки форматбандии чисмии санад
асосан барои барномахои табдилгари парвандахои мантй хос аст,
чунки онхо дар HTM L махз аз хамин навъи форматбандй истифода
мебаранд. Форматбандии мантикии санад бошад, ба таври худкор
ичро намешавад.
Форматбандии мантией. Хдрчанд забони HTM L тегхои
махсуси зухури (гафс, кац, зерхаткашида) хуруфхоро дошта бошад
хам, вале на хама браузерхо имконияти инъикоси онхоро доранд.
Аммо дилхох браузер имконияти инъикоси матни бо тарзхои
гуногун чудогаштаро хатман дорад. Бинобарон, сабки
форматбандии мантикии матн дар тамоми холатхо имконият
медихад, ки барномаи инъикоси санад ба чудокунии кисмхои
алохидаи матн мусоидат намояд ва сохтори санад барои хонанда
фахмо бошад.
Дар хусуси нишонагузории мантикии матни санад сухан ронда,
онро ба ду кием чудо кардан мумкин аст:
Чудокунии сарлавх,ах,ои санад;
Чудокунии мантик,ии чузъх,ои матн.
Номи санад, ки бо ёрии теги <TITLE> дода мешавад, дар
экран хамчун кисми матн инъикос намегардад. Барои инъикоси
номи санад бояд яке аз тегхои сарлавха истифода шавад.
Сарлавхахои санадхои абарматнй бо сатххои гуногун дарачабандй
карда мешаванд. Забони HTM L имконияти истифодабарии 6 сатхи
сарлавхахоро мухайё месозад. ки онхо бо ёрии Н 1, Н2, НЗ, Н4, Н5,
Н6 номгузорй шудаанд. Сарлавхаи сатхи якум (Н1) нисбат ба сатхи

106
дуюм (Н2), дуюм нисбат ба сеюм ва гайра аз руйи андозаи
х,уруфх,ои матнашон фарк доранд.

ПМисол:
<HTML>
<HEAD> И збр ан но е 'ф Сарлавхахо

<TITLE> Сарлавх,ах,о </TITLE>

</HEAD> С а р л а в х а и сатхи 1
<BODY BGCOLOR=white>
<H1> Сарлавх,аи сатх,и 1 </H1> С 'ар л авх аи сатх и 2
<H2> Сарлав^аи сатх,и 2 </Н2>
С ар л ав х аи сатхи 3
<НЗ> Сарлавх,аи сатх,и 3 </НЗ>
<Н4> Сарлавх,аи сатх,и 4 </Н4> С’арлавхан сатхи 4
<Н5> Сарлав^аи сатх,и 5 </Н5> С ар л ав х аи сатхи 5
<Н 6 > Сарлавх,аи сатх,и 6 </Н 6 >
С арлавхаи сатха б
Матни асосй
</BODY> Матни асосй
</HTML>

Агар тегх,ои анчоми чуфти тегх,о тасодуфан партофта шаванд,

он гох, вебсафхд дар экран н'одуруст инъикос ёфта, тегхои
сарлавхахо ба таври худкор пеш ва пас аз худ сатри ходи
мегузоранд. Дар тегх,ои сарлавхахо ба мисли теги абзатсчудокунй
хосияти радифсозии ALIGN амал мекунад.
Чузъхои форматбандии мантикии кисмх,ои матн ва оройиши
имконпазири хдр кадоми онхо дар чадвали зерин оварда шудааст:

Тегхо Татбик карда мешавад Натича

<С1ТЕ> <С1ТЕ> Барои нудокунии иктибос Барои чудокунии щтибос ё
</С1ТЕ> ё номи китобу маколахо </С1ТЕ> номи китобу мак,ола.\о
<CODE> Барои хоричкунии Барои хоричкунии хиссаи
<CODE>
хиссаи начандон калони рамзи начандон калони рамзи
</CODE>
барнома </CODE> барнома
<ЕМ > <ЕМ > Барои чудокунии кисмхои Барои чудокунии к,исмх;ои
</ЕМ > нисбатан мухими матн </ЕМ > нисбатан мухими матн
<KBD> Барои чудокунии матни аз Барои чудокунии матни аз
<KBD>
клавиатура дохилкардаи корбар клавиатура дохилкардаи
</KBD>
</KBD> корбар
<SAMP> <SAMP> Барои чудокунии матни Барои чудокунии матни
</SAMP> дар мисол овардашуда </SAMP> дар мисол овардашуда

107
 Тегхо Татбик карда мешавад Натича
<STRONG> Барои чудокунии
<STRONG> Барои чудокунии кисмхои
Кисмхои басо мухими матн
</STRONG> басо мухими матн
</STRONG>
<VAR> <VAR> Барои ишораи номи Барои ишораи номи
</VAR> тагйирёбандахо </VAR> тагйирёбандахо
<STRIKE> <STRIKE> Барои ишораи матни Барои----- ишораи — матаи
</STRIKE> хазфшуда </STRIKE> хазфшуда

Аз чад вал и овардашуда ба осонй дидан мумкин аст, ки

нагичахои амали баъзе чузъхои нишонагузори мантикй якхелаанд.
Пас ин кадар гуногуншаклии онхо бахри чист? Ч,авоби ин саволро
дар номи ин гурухи тегхо чустан лозим аст. Онхо барои
чобачогузории заддахои мантикй, чудокунии кисмхои мантикй ва
кайди мазмун ва мохияти матни санад пешбинй шудаанд. Татбик
ва истифодаи ин тегхо хеле мухим аст, чунки шояд дар ояндаи
наздик чустучуйй иктибосхо дар вебфазо имконпазир гардад ва ё
шояд браузерхои наслхои оянда санадхоро до садо хонанд. Шояд
барномахое, ки задахои мантикиро фарк к^рда метавонанд,
протсессорхои сухангуйи монотонии имрузаро иваз намоянд.
Дар HTML барои аз матни асосй чудо кардани иктибосхои
дароз теги <BLOCKQUOTE> хизмат мерасонад. Ин чузъ
контейнер буда, метавонад тегхои форматбандии дилхохро дарбар
гирад.
Браузерхои муосир дар чавоб ба амали чузъи
<BLOCKQUOTE> матни иктибосро аз тарафи роста равзана
чойгир менамоянд. Баъзе барномахои матнии намойиши
абарсанадхо бошанд, иктибосро бо аломатхои > ишора карда, аз
тарафи чапи равзана чойгир мекунанд. Азбаски холо аксар
браузерхо барномахои графикианд, бинобарон чузъи
<BLOCKQUOTE> ба муаллифони санадхо имконият медихад, ки
ба матн баъзе гуногуншаклии муойинашавандаро (визуалй) низ
хамрох намоянд.

Форматбандии цисмй. Яке аз фаркиятх,ои асосии санади HTML

аз санадхои маъмулии тавассути дастгохи чопй тайёршуда дар он
зухур меёбад, ки дар HTM L имконияти форматбандии матнхо
мавчуд аст. Забони HTM L ба муаллифи санад имконияти
баргузидани хуруфи муносиб, андоза, ранг ва тарзхои зохиршавии
108
онро пешниход менамояд. Хамаи ин имкониятхои тасвири матни
санадро тегхои форматбандии чисмй дастрас менамоянд. Амалй ин
гегхо ба хамаи он аломатхое таъсир мекунанд, ки онхо дар байни
чуфти тегхои огоз ва анчом чойгир шудаанд.
Тегхо Таъйинот Нагича
<В> </В> <B> Гафс </B> Гафс
<1> </1> < I> Кач <Я> Кац
<и> </и> <U > Зерхаткашида </U > Зерхаткашида
<тт> </тт> <TT> Дастгохи чопй </TT> Дастгохи чопй
<s> </s> f<S> Хатзада </S> Хатз ддд
<BIG> </ВЮ > <BIG> Калон </BIG> Калон
<SMALL> </SMALL> <SM ALL> Хурд </SM ALL> Хурд
<SUP> </SUP> Индекси - x <SUP> болои </SUP> Индекси - х6олоЯ
<SUB> </SUB> Индекси - x <SUB> поёнй </SUB> ИнДеКСИ - Хпоёнй

Чузъхои форматбандии чисмй метавонанд дар дохили

хамдигар чойгир шаванд, гарчанде натичаи нихой аз навъи браузер
вобаста аст. Дар ин маврид ахамият додан лозим аст, ки як
контейнер пурра вориди контейнери дигар бошад. Масалан,
<B><U> Матни гафс ва зерхаткашида </U></B>.

Ба гайр аз тегхои номбаршуда дар санади HTM L метавонад

теги <FONT> мавриди истифода карор дода шавад, ки бо ёрии он
бевосита навъ, андоза ва ранги хуруфро муайян кардан мумкин аст.
Чузъи FONT контейнереро мемонад, ки он сохиби тегхои огоз ва
анчом аст ва дар навбати худ метавонад дар дохили дигар
контейнерхои матнй вучуд дошта бошад.
Баъди теги якум хатман хосиятхои он оварда мешаванд, чунки
бе онхо тег ба матни дохили контейнер ягон таъсире расонида
наметавонад. Масалан, хосияти FACE имконият медихад навъи
хуруфе муайян карда шавад, ки ба воситаи он барномаи браузерй
бояд матнро ба экран барорад. Агар браузер хуруфи
пешниходнамудаи FACE-po наёбад, пас ба таври худкор хуруфи
пешфарзро пешкаш менамояд. Ин хосият метавонад як ё якчанд
хуруфро, ки бо ёрии вергул аз хамдигар чудо карда шудаанд,
пешниход намояд. Дар экран матн тавассути хуруфе намойиш дода
мешавад, ки браузер онро аз руйхат аз хама пеш ёфтааст.

109
 Хосияти SIZE барои муайян намудани андозаи хуруф, бо
ченакхои шартии аз 1 го 7 хизмат мерасонад. Кимати андозаи
хуруфи мукаррарй 3 кабул шудааст. Андозаи хуруфро бо бузургии
мутлак (SIZE=5) ё нисбй (SIZE=+2) низ нишон додан мумкин аст.
Дар мавриди дуюм ба андозаи нории хуруф 2 вохид илова карда
мешавад.
Барои муайян намудани ранги хуруф хосияти COLOR хизмат
мерасонад, ки он метавонад хам дар формати RGB ва хам бо ёрии
номи ранг .дода шавад.

ПМ исол:
Матни <FONT COLOR=red> ранги
сурх </FONT> ва <FONT SIZE=7>
андозаи калон </FONT>

Матни пешформат. Кисми ихтиёрии матни дар байни тегхои

<PRE> ва </PRE> чойгирбуда ба сатру абзатсхо айнан тавре чудо
мешаванд, ки онхо хангоми дохилкунии матн муайян шудаанд.
Одатан барои ба экран баровардани матни пешакй форматшуда
(preformatted) хуруфи навъи дастгох,и чопй татбик мешавад. Ин
тегро, масалан, барои чопи шеър бо тарзи сабки шоир ё тасвири
расми аз аломатхо иборатбуда, тавсия медиханд. Татбики мухими
дигари теги <PRE> ин ба экран баровардани матни барномахои
компютерй дар забонхои Java ва C++ ба \исоб меравад, ки дар
онхо ба таври анъанавй дар чудосозии сохтори барнома аз
фосилахо, мавкеъхои иловагй ва сатрхои холй истифода мебаранд.
Матни дохили контейнери <PRE> ба амали тегхои <Р> ва
<BR> тобеъ мешавад ва амали тегхои сарлахахоро низ дастгирй
менамояд. Хамчунин ба дарунмояи контейнери <PRE> метавонанд
чузъхои дилхохи форматбандии мантикй ва чисмй татбик шаванд.
Лекин баъзе хуруфхо мачмуи аломатхои тарзи зохиршавиашон
гафс ва ё моилро кабул карда наметавонанд.

П М исол : Кисми санади HTML, ки матни пешформат дорад:

<PRE>
Матни санади мо метавонад <В> аз микдори </В>
дилхох, и
 <ЕМ> мавк,еъх,ои холй </ЕМ> иборат бошад ва дар х,ар
цои он, ки хох,ем
ба сатри нав гузарем.
<Р> Html <S> наметавонад </S> бале, наметавонед <Н1> ба
мо </Н1> халал расонад.
</PRE>
Дар равзанаи браузер микдори аввалаи мавкеъхои холй ва
сатрхои гусаста ннгох дошта шуда, ба онхо гусастани сатрхои нав,
ки тавассути тегхои <Р>, <BR> ва <Н1> ба вукуъ омадаанд, илова
мешаванд.

Файл Враека фяа Закладе*’ jrtwcTipywcwTbf Сгфаена

’J"[J flle:///C:/ti>*e...Mits/»iipihtm( | + |____________________________ __________________J-
I’S c j j ’HCtf г а к .а т 5 » гао к»=-'0\=1£*сч»<5ф a s м и кдори д зал х о ак а
м&Е'У.е'Ъ-ясж я о л Я мСораз' Сослав в а uaj> ж ар чсой оаал юл ходом
I fa ТУ^&рЫА.
НгтлЗ :-?йлм»1-'гО£*>1^:‘Сад £*але,,

ба мо
I хадап jaz .
▼
Fenегжг

'<9 ' Саволхо:

1. Форматбандии мантик,й гуфта чиро мефах,мед? Форматбандии чисмй

чй?
2. Фарк,и форматбандии мантик,й аз чисмй дар чист?
3. К,исмхои асосии форматбандии матик,й кадомхоянд?
4. Кадом тегхои муайянкунии сатххои сарлавхахоро медонед?
5. Цузъхои нишонасози мантик;ии к,исмх,ои матн кадомх,оянд? Чузъхои
форматбандии чисмй чй?

Супориш:

1. Матни мавзуъро бодик;к,ат хонед ва онро нак,л кунед.

2. Дар чузъдони html_sinfi9 парвандаи first.html созед. Ному насаби
худро хамчун сарлав^аи сатхи якум нигох доред.
3. Заминаи санадро бо ранги зард оро дихед.
4. Дар санад се х,икмати бузургонро ба таври зайл форматбандй
намоед:
якум - радифсозй аз канори чап, ХУРУФ - гафеи рангаш сурх;

111
 дуюм - радифсозй аз марказ, ХУРУФ - моили рангаш сабз;
сеюм - радифсозй аз канори рост, ХУРУФ - зерхаткашидаи рангаш
кабуд.
5. Ба санад намунах,ои дигари форматбандии мантицию чисмиро
хамрох намоед.
6. Ба матни санад к,исми пешформат ворид намуда, натичаро дар
равзанаи браузер хангоми каму зиёд намудани андозаи равзана
санчед.
7. Мисолх,ои дар мавзуъ овардашударо дар компютер ичро кунед.

2.1.5. ГРАФИКХО ДАР САНАДИ HTML

Истифодаи расму намойишхо метавонанд санади HTML-po
чолиб ва шавковар гардонанд. Онхо ба санад на танхо хусну зебогй
мебахшанд, балки мазмуни онро зудтар ва бехтар ба хонанда
мерсонанд. Барои истифодаи дурусти графикхо дар санади HTM L
омилхои зеринро ба хисоб гирифтан зарур аст:
■ к,исми зиёди браузерхо танхо бо форматной графикии GIF ва JPEG
кор мекунанд;
■ парвандахои графикдор нисбатан суст дастрас мешаванд;
■ графикхои ранга дар хар компютер метавонанд хар хел намойиш
дода шаванд.
Теги <IMG> тасвирро дар санад ба мисли як аломатй калон
чойгир менамояд. Шакли синтаксисии тег чунин аст:
<IMG хосияти 1 = кимати 1 ... |хосиятн N = кимати N|>
Хосиятхо ва киматхои теги <IM G > дар чадвали зерин оварда
шудаанд:
Хосият Таъйинот
Ин хосият хатмй буда, URL-сурогаи тасвирро нишон
медихад (Х,ам URL-сурогаи мутлак, ва хам нисбиро
ЗЯС="парванда" истифода бурдан мумкин аст. Агар парвандаи
тасвирдор дар чузъдони санади HTML чойгир бошад,
он гох танхо номи парвандаро овардан кифоя аст)
Барои браузерхои гайриграфикй ба таври
ALT=,,MaTH''
алтернативй ба чойи тасвир матн пешниход мекунад
Мавк,еъи ч°йгиршавии тасвирро нисбат ба матн
ALIGN="HaBb" муайян мекунад ва к;иматхои навъи TOP, MIDDLE,
BOTTON, LEFT, RIGHT-po к,абул карда метавонад
Гафсии чорчубаи атрофи тасвирро бо пикселхо
BORDER=n
муайян менамояд

112
 Хосият Таъйинот
Баландии тасвирро бо пиксел ё бо фоиз нисбат ба
HEIGHT=n(%)
баландии равзанаи браузер муайян менамояд
Бари тасвирро бо пиксел ё бо фоиз нисбат ба бари
WIDTH=n(%)
равзанаи браузер муайян менамояд
Аз тарафи чалу рости тасвир бо пиксел^о фазой холй
HSPACE=n
муайян менамояд
Аз тарафи боло ва поёни тасвир бо пикселх,о фазой
VSPACE=n
холй муайян менамояд

Андозаи кисми зиёди чузъхои Web-снфхдхоро, ба мисли

гасвирхо, чадвалхо ва гайра, ба таври нисбй (бо фоиз аз андозаи
равзанаи браузер) муайян кардан мумкин аст. Ин имконият
медихад, ки вобастагии намуди зохирии санад аз дастурхои чории
барномаи браузери ва системаи амалиётии мушаххас кам карда
шавад. Барои мутаносибан тагйир додани шакли тасвир, тавсия
дода мешавад, ки аз чуфти хосиятхои бар ва баландй танхо ба
якеашон кимат дода шавад.

ПМисол: Агар андозаи бари расми дар парвандаи dsx.gif

махфузбуда ба 150 пиксел ва баландиаш ба 90 пиксел баробар
бошад, пас фармони '<IMG SRC="dsx.gif' WIDTH=50
HEIGHT=200> ба матни санад тасвири номутаносибро
(деформатсияшударо) илова менамояд.
Дар назар бояд дошт, ки иттилооти графикй нисбат ба матнй
дар шабака бо суръати сусттар пахн мегардад. Аз ин ру, тавсия
дода мешавад, ки дар санад тасвирхои андозаашон хурдтар чойгир
карда шаванд. Агар дар барнома андозаи тасвирро аз аслаш
хурдтар карда нишон дихем, он гох ин танхо ба зиёдшавии хачми
иттилоти интиколёбанда оварда мерасонаду халос. Бинобар он
бехтар он аст, ки бо ёрии виройишгари графикй пешакй андозаи
тасвирро тагйир дихем ва баъд онро дар санад чойгир намоем.
Тавассути киматхои хосияти ALIGN забони HTM L имкон
медихад, ки чо 'узории тасвир нисбат ба матни санад муайян карда
шавад.
Кимат Таъйинот
Як сатри матнро дар к,исми болоии тасвир чойгир намуда
сатрхои бок,имондаро пас аз тасвир радифсозй менамояд

113
 Як сатри матнро дар к^сми мобайнии тасвир чойгир намуда,
MIDDLE
сатрх,ои бок^мондаро пас аз тасвир радифсозй менамояд
Як сатри матнро дар к^сми поёнии тасвир чойгир намуда,
BOTTOM
сатрх,ои боцимондаро пас аз тасвир радифсозй менамояд
Тасвир ва матнро ба тарафи чапи равзанаи браузер чафс
LEFT
менамояд
Тасвир ва матнро ба тарафи рости равзанаи браузер чафс
RIGHT
менамояд

Намунахои имконпазири радифсозии тасвирро

нисбат ба матн дида мебароем.

И с г и ф с д а и ф э й л и о и рас* *
<img src=kitob.gif align=top>
Сатри якуми матн дар к,исми С Л О file://;'D:/Docjm ф
болоии тасвир чойгир карда Добавляйте на эту панель закладки, к которым хотите м...
мешавад ва одатан мазмуну
мох,ияти расмро ифода Сатри якуми матн дар кисми
мекунад. Сатрхри
бок,имондаи матн пас аз
тасвир радифсозй
мегарданд.
болоии тасвир чойгир карда мешавад ва
одатан мазмуну мо>;ияти расмро ифода
мекунад. Сатрх,ои боцимонцаи матн гас аз
тасвир радифсозй мегарданд.

( \ ) Истифодаи фамлхои росг

<img src= kitob.gif
align=middle>
Сатри якуми матн дар к,исми
мобайнии тасвир чойгир
карда мешавад ва одатан
мазмуну мох,ияти расмро
С Н О file:///D:/Docume &
Добавляйте на эту панель закладки, к которым хотите и...
»«
ММОМ1ДТММИ

ифода мекунад. Сатрх,ои Сатри якуми матн дар кисми

бок,имондаи матн пас аз
тасвир радифсозй
мегарданд.
мобайнии тасвир чойгир карда мешавад ва
одатан мазмуну мохияти расмро ифода
мекунад. Сатр^ои бок^мондаи матн пас аз
тасвир радисрсозй мегарданд.

114
<img src= kitob.gif
align=bottom>
Сатри якуми матн дар к,исми
поёнии тасвир чойгир карда
мешавад ва одатан мазмуну
мох,ияти расмро ифода
мекунад. Сатрх,ои
боцимондаи матн пас аз
тасвир радифсозй
мегарданд.
<img src= kitob.gif align=left>
Тасвир ба тарафи чапи
равзанаи барномаи
браузери чафс карда
мешавад ва матни х,амро>^и
он дар тарафи росташ
радифсозй мегардад.
<img src= kitob.gif align=right>
Тасвир ба тарафи рости
равзанаи барномаи
браузери чафс карда
мешавад ва матни х,амрох,и
он дар тарафи чапаш
радифсозй мегардад.
W О Истифодаи файлхои расг.
С Л О file:///D7Docume ☆ 'Ч
Добавляйте на эту панель закладки, к которым хотите и...
оим
Сатри якуми матн дар ^исми
поёнии тасвир чойгир карда мешавад ва
одатан мазмуну мо^ияти расмро ифода
мекунад. Сатр^ои бо^имондаи матн пас аз
тасвир радифсозй мегарданд.
J
^^^Истифода^фа^ю^ас^^^|
С Л О file:///D:/Docume ft
Добавляйте на эту панель закладки, к которым хотите и...
Тасвир ба тарафи чапи равзанаи
барномаи браузери чафс карда
мешавад ва матни ^амро^и он
дар тарафи росташ радифсозй
мегардад.
W О Истифодаи фаАллой pact ■х
С Л О file:///D:/Docume ft
Добавляйте на эту панель закладки, к которым хотите и...
Tасвир ба тарафи рости
равзанаи барномаи браузерй
чафс карда мешавад ва матни
х;амрох,и он дар тарафи чапаш
радифсозй мегардад.
115
 Саволхо:
1. Сабаби дар санадхри абарматнй истифода бурдани иттилооти
графики дар чист?
2. Хрнгоми дар санад истифода бурдани тасвир кадом омилхрро ба
х,исоб гирифтан лозим аст?
3. Теги <IMG> кадом вазифаро ичро мекунад?
4. Хосиятхри теги <IMG> кадомхрянд? Циматхряш чй?

Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик,к;ат хонед ва онро накр кунед.
2. Браузерй Netscape ё Internet Explorer-po ба кор омода созед.
3. Тасвири дилхохро интихоб ва нусхабардорй намоед ва ба цузъдони
html_sinfi9 чогузорй кунед.
4. Дар санади дар парвандаи image.html махфузбуда расмро тавре
чогузорй кунед, ки чорчубаи атрофаш 3 пиксел гафсй дошта, ба
тарафи рости равзана чафс карда шуда бошад ва фосилаи атрофи
тасвир ба 5 пиксел баробар бошад.
5. Мисолхри дар матни мавзуъ овардашударо дар компютер ичро
кунед.

2.1.6. АБАРПАЙВАНДХО ДАР САНАДИ HTML

Гарчанде дар таркиби санади HTM L чузъхои тамоман гуногун
вучуд дошта тавонанд хам, вале асоси WWW-po пайвандхои
абарматнй (абарпайвандхо) ташкил медиханд. Яъне, агар Web-
санадхо байни хамдигар истинод намеоварданд, он гох дарунмояи
Web ба мачмуи парвандахои маъмулии бепайванд табдил меёфт.
Барои пайвандсозихои абарматнй чуфти тегхои < А > ...< /А >
хизмат мерасонанд. Аломат, калима, ифода, кисми матн, раем ё
объекти дилхохи дигар, ки дар байни ин ду тег чойгир шудааст, дар
равзанаи браузер хамчун абарпайванд шинохта мешавад.
Фаъолгардонии ин гуна объект (абарпайванд) дар равзанаи
браузер ба инъикоси санади нав ё кисми дигари вебсафхаи чорй
оварда мерасонад. Абарпайванд бо ёрии ифодаи <А
HREF="3axnpaM UR L "> кисми санад </А > ташаккул меёбад.
HREF хосияти хатмй буда, кимати он ба сурогаи U R L-и захираи
дархостй баробар аст. Дар кимати хосияти HREF гузоштани
аломатй нохунак хатмй мест.

116
 Нишонах^ои матни, яъне кисмхои матне, ки хамчун пайванд ба
кайд гирифта шудаанд, аз руйи намуди зохдрии худ аз матнхои
дигар ягон фарке иадоранд. Умуман чунин нишонахо аз калима ё
калимахои зерхаткашида иборатанд. Ранги онх,о аз тарафи худи
муаллифи сафха ё дастурхои барномаи браузерй ба танзим оварда
мешаванд. Масалан, <А HREF="example.html"> Пайванд</А>.

Нишонах^ои графики, яъне расмпайвандхо, дар чорчубаи

хдмранги нишонахои матнй гирифта мешаванд. Масалан, <А
HRKF="example.html"><IlVlG SRG="dsx.gif"> </А>
URL-u мутлак, ва нисбй. Дар мавзуъхои ба шабакахои
компютерй ва принсипхои чустучуйи иттилоот дар Интернет
бахшидашуда бо мафхуми URL (Universal Resource Locator -
Универсальный локатор ресурса - Хдмачуйи захирах,ои иттилоотй)
шинос шуда будем, ки он мавкеъи чойгиршавии объектро дар
шабакаи саросарй яккимата муайян менамуд. Дар холати умумй
URL намуди зеринро дорад, ки кисми дохили кавсхои мураббаъии
он хдтмй нест:
протокол ://сурогаи_гирех|:порт|/рох/парванда|#нишона|
URL-и бо ин тарз додашударо URL-и мутлак меноманд, чунки
он мавкеъи чойгиршавии захирахоро дар шабакаи Интернет пурра
тасвир менамояд. Дар чадвали поёнй таъйиноти чузъхои URL
оварда шудааст:
Чузъ Таъйинот
Ишораи яке аз протоколхри к^матхри имконпазираш http ё ftp
протокол ё file ва гайра, ки барои мурочиат ё чустучуйи захирах,ои
иттилоотй пешбинй шудааст
cypofan rnpex Номи домени ё IP-сурогаи компютер дар шабакаи Интернет
Номи порти гайри стандартиест, ки муштари барои васлшави
порт
бо он ба сервер мурочиат менамояд
рох Рох, ба захираи зарурй
парванда Номи парвандаи санади HTML-дошта ё захираи дигар
Мавкрь дар санад, ки аз он 40 cap карда санад дар равзанаи
нишона
браузер инъикос меёбад

ПМ исол и 1: рангами мурочиат ба захираи мушаххас номи порт ва

мавк;еи санад аксар вак^ нишон дода намешавад:
http://www.ctc.m siu.ru/education/book/index1.htm l

117
 1Мисоли 2 Фарз мекунем, ки дар сервери л -dsx нафаре бо номи
(login) rashid ба к^йд гирифта шудааст. Акнун пайвандеро дида мебароем,
ки ба сафх,аи хонагии (Home Раде) ин корбар и с т и н о д овардааст. Сафхаи
хонагй гуфта парвандаи index.html-po меноманд, ки он дар чузъдони
public_html чойгир аст ва ин чузъдон, дар навбатй худ, дар чузъдони
хонагии корбар нигох, дошта шудааст. Дар ин маврид пайванд намуди
зеринро дорад:
<А HREF=',http://www.dsx.tj/-rashid">MaTHH пайванд</А>
Агар ба ин фармон бодикдат нигарем, он гох, мебинем, ки дар он номи
худи парванда нишон дода нашудааст. Дар мавриди ба ягон санади дигари
ин шахе, масалан, photo.html, ки дар чузъдони public_html махфуз аст,
истинод овардан, пайванд шакли зеринро мегирад:
<А HREF=” http://www.dsx.tj/~rashid/photo.html">MaTHM пайванд</А>
{ RL- 1 мавкеъи чойгиршавии захираро, ки абарпайванд
ба он истинод овардааст, нисбат ба URL санади чориро муайян
мекунад. Х,ангоми истифодаи пайвандх,ои нисбй рох ба сохтори
парвандайй то мавкеъе идома меёбад, ки дар он чо захираи
зарурии HTML мавчуд аст.
Мисоли 3 Пайванд ба санади image.html, ки дар чузъдони чорй
Чойгир аст, шакли зеринро дорад: <А НРЕР="1таде.МтГ>Пайванд</А>.
Агар парвандаи rasm.html дар чузъдони нисбат ба чузъдони чории санад
болой махфуз бошад, он го>^ аз навишти зерин истифода мебаранд: <А
HREF=” ../rasm.htmr>MaTHH пайванд</А>. Баръакс, агар санади зарурй
дар зерчузъдони rasmho чойгир бошад, он гох, пайванд шакли зеринро
мегирад: <А HREF="rasm ho/rasm .htm r> Матни пайванд</А>.

А6арпайван().\ои дойраи як санад. Шакли дигари теги <А>

барои ба ягон кисми санади HTML ном гузоштан пешбинй
шудааст:
<А NAM E=" hom">K hcmh санад</А>
Теги <А>-ро дар ин маврид лангар (anchor) мегуянд. Барои ба
кисми номдори санад истинод овардан аз шакли зерини теги <А>
истифода мебаранд:
<А HREF="URL_3axnpa#HOM">MaTHH пайванд </А>
Агар истинод ба кисми санади чорй бошад, он гох ифодаи
URL-захираро партофтан мумкин аст:
<А HREF="#HOM">MaTHH пайванд</А>
П М и с о л и 4 : Бигузор ба сарлавх;аи боби 2-и санади kitob.html номи
chapter2 гузошта шуда бошад: <А NAME=” chapter2">Bo6n 2</А>. Пас
истинод ба ин боб, ки дар х,амин санад чойгир аст, намуди зеринро дорад:
<А HREF="#chapter2"> Боби 2</А>. Барои аз дигар парванда ба х,амин
118
нишонаи парвандаи kitob.html истинод овардан фармони зерин хизмат
мерасонад: <А HREF="kitob.html# chapter2">Bo6n 2</А>.
Пайванд ба куттии почта. Барои пайвастан ба куттии почта
фармони зерин хизмат мерасонад:
<А HREF=mailto:cyporaH_e-mail>MaTHH пайванд</А>
Дар фармон ба чои ифодаи сурогаи_е-таП сурогаи почтаи
электрониро навиштан лозим аст. Х,ангоми тавассути муш ба ин
пайванд таъеир расонидан дар экрани компютер равзанаи махсуси
тайёркунии мактуби электронй барои фиристодан ба хамон сурога
фаъол мегардад.
/М и с о л и > <А HREF=mailto:rashid@mail.dsx.tj>MaTHH мактуб </А>.

Саволх,о:
1. Абарпайванд чист?
2. Теги пайвандсозй кадом аст?
3. Нишонаи матнй гуфта чиро мефах,мед? Нишонаи графикй чй?
4. Кадом таъйиноти чузъх,ои URL-po медонед?
5. URL-и мутлак, аз нисбй чй фарк, дорад?
6. Абарпайвандро дар як санад чй тавр медих,анд?
7. Абарпайванди куттии почта барои чй хизмат мерасонад?

Супориш:

1. Матни мавзуъро бодик^ат хонед ва онро нак^п кунед.

2. Парвандаи image.html-po кушоед ва дар он пайванди тасвириро
барои истинод овардан ба парвандаи first.htm l созед.
3. Парвандаи first.htm l-po кушоед ва дар он пайванди матниро барои
истинод овардан ба парвандаи image.html созед.
4. Ба матни парвандаи first.htm l якчанд абзатси нав х,амрох, намоед, то
ки х,ачми санад дар як равзанаи браузер ба пуррагй нагунчад.
Абзатси охиронро интихоб намоед ва ба он номи end бахшед.
5. Дар парвандаи image.html пайвандро тавре ташкил намоед, ки он
якбора абзатси охирони парвандаи first.htm l-po кушояд.
6. Дар парвандаи first.htm l пайванди кушодани почтаи электронии
худро созед.
7. Мисолх,ои дар матни мавзуъ овардашударо дар компютер ичро
кунед.

119
 2.1.7. РУЙХАТХ.О ДАР САНАДИ HTML
Стандартной HTML тегхои се намуди руйхатхоро дарбар
мегиранд: ракамнок, нишонадор ва таърифхо. Руйхатхо ва чузъхои
онхо узви блокй ба хисоб мераванд. Ин маънои онро дорад, ки аз
пеш ва аз паси онхо ба таври худкор сатрхои холй хамрох карда
мешаванд. Дар забони HTML руйхатхои таркибии сатхи дилхохро
сохтан мумкин аст, ки онхо шакли контейнерро доранд, яъне як
чуфти тегхо (тегхои зерруйхат) бояд пурра дар дохили чуфти
тегхои дигар (тегхои руйхат) чогузорй шаванд.

Аз руйхатхои ракрмнок одатан вакте истифода мебаранд, ки

агар тартиби хоричкунии чузъхои руйхат мухим бошад. Браузер ба
таври худкор ва аз руйи тартиби муайян чузъхои руйхатро
ракамгузорй мекунад. Дар худи матни санади HTML бошад,
ракамхо навишта намешавад. Х,ангоми тагйир ёфтани микдори
чузъхои руйхат (хазфи ягон чузъ ё хамрохкунии чузъи нав) он ба
таври худкор аз нав ракамгузорй мешавад.
Тамоми руйхати ракамнок дар байни чуфти тегхои <O L> ва
</OL> чогузорй шуда, хар як чузъи алохидаи он бошад, дар байни
тегхои <LI> ва </LI> (теги анчоми </LI> хатмй нест) чойгир карда
мешавад.

ПМ исол и 1:

<OL>
© Руйхатхо. htm I
<И>Шабакахои мах,аллй
(локалй)</и> С rt О file:///D:/Docur & f t *
<и>Шабаках;ои минтак,авй Д обавляйте на эту панель закладки, к ко т о р ы м хотите ...
(регионалй)</1_1>
<Ы>Шабакахои саросарй 1. Шабакахои махаллй (локалй)
2. Шабакахои минтак,авй (регионалй)
(глобалй)</и> 3. Шабакахои саросарй (глобалй)
</OL>

Теги <OL> метавонад сохиби хосиятхои START ва TYPE

бошад:
<OL START=n ТУРЕ=намуди_хисобкунак>
Хосияти START кимати аввалаи хисобкунак ва хосияти TYPE
намуди онро нишон медихад, ки киматхои имконпазираш дар
чадвали зерин оварда шудааст.

120
 Кимаг Таъйинот
А Истифодаи харфхои калони лотинй (А, В, С...)
а Истифодаи харфхои хурди лотинй (а, Ь, с...)
I Истифодаи ракамхои калони римй (I, II, III...)
i Истифодаи ракамхои хурди римй (i, ii, iii...)
Истифодаи ракамхои арабй (1, 2, 3...) хамчун
1
пешфарз

ПМисоли 2:

<0L TYPE=I START=7>

<и>111абаках,ои С ti О file:///D:/Docur & <§h ^
ма><аллй</и>
Добавляйте на эту панель закладки, к которы м хотите ...
<И>Шабаках,ои
минтак£вй</1_1> VII. Шабакахои махаллй
VIII. Шабаках;ои минтакавй
<1_1>Шабаках,ои саросарй </LI
IX. Шабакахои саросарй
</0L>

Pyuxamx;ou нишонадор барои танзими мачмуи чузъх,ое

истифода мешаванд, ки дар онх,о тартиби чогузориашон он кадар
мух,им нест. Х,ангоми истифодаи руйхатх,ои нишонадор браузер ба
таври худкор ба хар як чузъи руйхат нишонаи махсус (маркер)
мегузорад.
Руйхатх,ои нишонадор бо теги <UL> огоз ёфта, бо теги </UL>
ба анчом мерасанд. Хар як чузъи руйхат чун пешин бо теги <LI>
cap машавад ва бо теги гайрихдтмии </LI> чамъбаст мегардад.
ПМ исоли 3:

PyftxaTxo.html

<UL>
С Н О file:///D:/Docur ☆ ф \
<LI> Шабаках,ои мах,аллй </LI>
Д обавляйте на зту панель закладки, к ко т о р ы м хотите
<LI> Шабакахои минтакавй </LI>
<LI> Шабакахои саросарй </LI> • Ш абакахои махаллй
• Шабакахои минтакавй
</UL> • Ш абакахои саросарй

Хосияти TYPE дар теги <UL> навъи нишонаро муайян

мекунад:
<UL ТУРЕ=навъи нишона>

121
Кимати хосияти TYPE яке аз нишонахои зерин аст: disc (дойра -
хамчун пешфарз), circle (давра), square (квадрат).

/Мисоли 4:

<UL TYPE=square>
<и>Шабаках,ои махаллй</Ы> С Л OfileZ/ZDTOocur'ir ^ Л
<и>Шабакахои Добавляйте на эту панель закладки, к которым хотите...

минта^авй</И> ■ Шабакахои махаллй

<и>Шабаках,ои саросарй </LI> ■ Шабакахои минтацавй
</UL> • Шабакахои саросарй

Дар теги <LI> аз хосияти TYPE хангоми тагйир додани шакли

нишонаи чузъи мушаххас истифода мебаранд.

ПМисоли 5 .
<UL>
® PyMXdTXO.htnl
<LI TYPE=circle>
Шабакахои махаллй С Л QШ ://Ю 'Ю сусиг ф @ Л,
<LI TYPE=disk> Добавляйте на эту панель закладку к ко~орым х о п г е ...

Шабакахои минтакавй о Шабакахои махаллй

<LI TYPE=square> • Шабакахои минтак;авй
Шабакахои саросарй • Шабакахои саросарй
</UL>
Теги <LI> на танхо инъикоси нишона, балки чудокунии
чузъхои руйхатро низ таъмин менамояд. Агар дар руйхат аз
нишонахои гайристандартй истифода бурдан лозим бошад, он гох
теги <LI>-po нишон намедиханд. Дар ин маврид барои чудокунии
чузъхои руйхат аз ягон тасвир ё аломат истифода мебаранд. Теги
<BR> бошад, гузаштан ба чузъи дигари руйхатро таъмин мекунад.

ПМисоли 6.
<UL>
Pyiaarxo.html
<IMG SRC=kitob.gif ALIGN=top>
С rt © file:///D:/Oocur i?
<пЬг>Шабакахои махаллй <BR>
Добавляйте на эту панель закладки, к которым хотите ...
<IMG SRC= kitob.gif ALIGN=top>
<пЬг>Шабакахои минтак^вй <BR> I Шабакахои мах;аллй
I Шабакахои минта^авй
<IMG SRC= kitob.gif ALIGN=top> 1 Шабакахои саросарй
<пЬг>Шабакахои саросарй <BR>
</UL>

122
 Руйхати таърифхо бо теги <DL> огоз ёфта, бо теги </DL> ба
анчом мерасад. Ин намуди руйхат барои сохтани номгуйи
мафхумхо ва таърифи (тасвири) онхо, яъне коидаи навъи
«мафхум»-«таъриф», хизмат мерасонад. Мафхум ба таври худкор
аз тарафи чапи сафха чогузорй шуда, таърифаш аз тарафи рости он
ЧОЙ дода мешавад. Мафхумхо бо теги <DT> ва таърифашон бо
теги <DD> огоз меёбанд.

ПМ исоли 7:
<DL>
<DT> Шабакахои махаллй
<DD> Ин намуди шабакахо барои пайваст намудани компютерхое
хизмат мерасонанд, ки онхо нисбат ба хамдигар дар масофаи наздик
чойгир шудаанд.
<DT> Шабакахои минтакавй
<DD> Ин намуди шабакахо компютерхои алохида ва шабакахои
компютерии махаллии бо хам наздикро бо макради халли масъалахои
муштарак муттахид месозанд.
<DT> Шабакахои саросарй
<DD> Ин намуди шабакахо шабакахои компютерии махаллй ва
минта^авиро бо хам муттахид сохта, иртиботи умумичахонии байни
онхоро таъмин менамоянд.
</DL>

Натичаи кори барномаро браузер дар намуди зерин инъикос

менамояд:

С Л О file///D/Documervts/PyflxaTxo.html
Добавляйте на эту панель закладки, к ко то р ы м хотите им еть б ы стры й доступ. И м пор тир овать зак—

Шабакахои махаллй
Ин намуди шабакаро барои пайваст намудани компютерхое хизмат
мерасонанд, ки онхо нисбат ба хамдигар дар масофаи наздик чойгир
шудаанд.
Шабакахои минтакавй
Ин намуди шабака^о компютерхои алохида ва шабакахои
компютерии махаллии бо хам наэдикро бо макради халли
масъалахои муштарак муттахид месозанд.
Шабакахои саросарй
Ин намуди шабакахо шабакахои компютерии махаллй ва
минтак,авиро бо хам муттахид сохта, иртиботи умумичахонии байни
онхоро таъмин менамоянд.

123
 Бояд кайд кард, ки хдмаи намудх,ои руйхатхои овардашуда
дорой хосияти COMPACT мебошанд, ки вазифаи он аз инъикоси
руйхат дар шакли нисбатан зичтар (сарчамътар) иборат аст.

Руйхатх;ои таркибй. Дилхох руйхат метавонад дар дохили

руйхати дигар чойгир шуда, кисми он ё тобеъи он бошад.
Руйхатхои дохили хамдигарро руйхатхои таркибй ё мураккаб,
руйхатхои тобеъро зерруйхат ё руйхати дохилй, руйхатхои
дарбаргирандаи дигар руйхатхоро руйхатхои берунй меноманд.
Барои айёнтар нишон додани сатхи руйхатхои таркибй руйхатхои
дохилиро нисбат ба руйхатхои берунй бо фосила менависанд.
Масалан, санади HTML, ки дар шакли барномаи зерин оварда
шудааст, инъикоси ду сатхи руйхатхоро таъмин менамояд:
<HTML>
<HEAD>
<Т1Т1_Е>Руйхати иштирокчиёни озмуни
Чумх,уриявй</Т1Т1.Е>
</HEAD>
<OL> [
D Руйхати... <> - тш
<и>Риёзиёт</и>
<UL> С f ile :///C :/U s e r Л,
<и>Муроди Диловар</И> 1. Риеэиёт
<LI>LUepoBa Бунафша</1_1> о Муроди Диповар
о Шерова Бунафша
</UL> 2. Технологиям иттилоотй
о Шарифзода Шабнам
<и>Технологияи иттилоотй</и> о Човиди Чунайдулло
<UL>
<и>Шарифзода Шабнам</и>
<1_1>4 овиди 4 унайдулло</Ь1>
</UL>
</OL>
</HTML>

Хднгоми инъикоси руйхатхои таркибии нишонадор барномаи

браузерй ба таври худкор пеш аз чузъхои ин руйхатхои сатхашон
гуногун, бо истифода аз навъхои гуногуни нишонахо,
нишонагузорй менамояд. Барои руйхатхои ракамноки таркибй
бошад, мутаассифона браузер навъи додашудаи ракамгузориро
иваз намекунад. Ба таври пешфарз хар кадом сатхи руйхатхо танхо
бо ёрии ракамхои арабй ракдмгузорй карда мешаванд. Барои
тагйир додани формата ракамгузории руйхати таркибй аз хосияти
TYPE истифода бурдан лозим аст.
124
 ПМисоли 8:
<HTML>
<HEAD>
<Т1Т1_Е>Руйхати иштирокчиёни озмуни
Чумх,уриявй</Т1Т1_Е>
</HEAD>
<OL TYPE=I>
<LI>Pиёзиёт</LI>
<OL> j Руйхати... Ф
<1_1>Муроди Диловар</!_1> С file^/ZCAJset: ☆ Л
<1_1>Шерова Бунафша</1_1> I. Р иёэиет
</OL> 1. Муродм Диловар
<1_1>Технологияи иттилоотй</1_1> 2. Ш ерова Б унаф ш з
II. Технологиям игтипоотй
<OL> 1. Шармфэсца Шабнам
<и>Шарифзода Шабнам</1_1> 2 . Новмди Ч унам дуяло

<1_1>Човиди Чунайдулло</1_1>
</OL>
</OL>
</HTML>

" Саволх,о:
1. Барои чй дар санадх,о аз руйхатхр истифода мебаранд?
2. Чанд намуди руйхатх,ои абарматниро медонед?
3. Барои сохтани руйхатх,ои рак,амнок кадом тегх,о хизмат мерасонанд?
4. К,иматх,ои хосияти TYPE кадомх,оянд?
5. Руйхат^ои нишонадорро чй тавр месозанд?
6. Тарзи сохтани руйхати таърифх;о кадом аст?
7. Руйхати таркибй чист? Онро чй тавр месозанд?

w Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик,к,ат хонед, онро нак/ i кунед ва тегх,ои
руйхатсозиро дар дафтар нависед.
2. Х,амаи мисолхри дар мавзуъ овардашударо дар компютер ичро
кунед
3. Дар Ч У З Ъ Д ° Н И public html парвандаи list.html созед ва дар он
руйхат^ои нишонадор ва рак,амноки таркибй тайёр намуда, натичаро
бо ёрии браузерй дастрас ба экран бароред.
4. к;иматх;ои аввалаи руйхатхрро дар экран бо тарзхри гуногун инъикос
кунед.

125
 2.1.8. ЧАДВАЛХО ДАР САНАДИ HTML
Тегхои чадвалсозии HTML дар ибтидо мах,з барои кор бо
сатру сутунхои додахо дар шакли чадвал (мавкеъбандишуда)
пешбинй шуда буданд. Имкониятхои кунунии тегхои чадвалсозии
HTML дар нишонагузории Web-сафхахои чадвалдор хеле васеъ
гаштаанд. Аз сохтани сутунхои матнй cap карда, то фосилагузории
байни чузъхои чадвал ва тагйир додани намуди зохирии матн, ки
бо ёрии дигар тегхои HTML анчом додани онхо гайриимкон аст,
кисме аз пешравихо дар ин сохаи тегсозй ба шумор меравад.
Ч,адвалхо дар HTML хамеша намуди росткунча дошта, аз
сатрхое иборатанд, ки онх,о, дар навбати худ, тавассути катакх,о
(ячейкахо) ташаккул ёфтаанд. Х,амаи конструксияхои забонии
чузъсози чадвалй дар байни тегхои ABLE> ва </TABLE> чой
дода мешаванд.
Пуркунии чадвал сатр ба сатр амалй гардонида мешавад.
Барои ишора намудани сатрхои чадвал чуфти тегхои Ч> .
катакхои сарлавхадор - тегхои ва катакхои одй -
тегх,ои хизмат мерасонанд. Сарлавхахо дар марказй
катак бо хуруфи гафс радифбандй мегарданд. Додахои чадвалй
бошанд аз канори чапи катакхо бо формата хуруфи маъмулй
радифбандй мешаванд. Сарлавхаи умумии чадвал бо ёрии чуфти
тегхои ; \PTION>...</CAPTIOIN> сохта мешавад.
/"Мисоли 1
<TABLE>
<САРТЮМ>Сарлавх,аи чадвал</САРТЮМ>
<TR><TH>CapnaBxan сутуни 1</ТН><ТН>Сарлавхаи сутуни
2</TH></TR>
<TR><TD>KaiaKH 1<Я0><ТО>Катаки 2</TD></TR>
<TR><TD>KaTaKH 3</TD><TD>Катаки 4<^D></TR>
</TABLE>

ФаГт Помк-г Вид и зб р а гм » Свовне Споавка

46 C:<5ocum«nt* and Sei v *» л Ц

Hj6p**ioc ®С:М
Жтя^1запй5е№
тд51аегУ*)оидокуи4птыМ
е. •

Сарлавхаи чал вал

Сарлавхаи сутуни 1 Сар.1 ав\аи сутуни 2
Катаки 1 Катаки 2
Катаки 3 Катаки 4

126
 Хосият Таъйинот
BGCOLOR=paHr Ранги заминаи чадвалро муайян мекунад
Тасвири заминавии чадвалро муайян мекунад. URL -
BACKGROUND=URL сурогаи сарчашмаи тасвир аст, яъне номи
парвандаест, ки дар он тасвир махфуз аст

ПМисоли 2: Теги <TABLE>-po бо хосиятх,ои BORDER ва ALIGN

мучахдаз гардонида, мазмуни санади дар мисоли пешин овардаро тагйир
меди^ем:
<TABLE BORDER=1 ALIGN=center>
Акнун чаДвал бо панчараи хат^о шакл гирифта, дар марказй равзанаи
браузер чойгир мешавад.

. - фатякя*. Щетф.
Сар*а»хда чадеал*
С а р л а в х а н еутутя 1 С а ^ ш л ^ и еутти » 2
К лт ж я 1 Катаки 2
Кат аки 3 Катаю* 4
ЩМ м&ю*еыоя«р *Л *
----*--------------------------------------
Радифбандии машумотро дар катак. Бо истифода аз хосиятхои
ALIGN ва VALIGN маълумотро нисбат ба хатх,ои сархадии катак
бо гарзхои гуногун радифбандй кардан мумкин аст. Ин хосиятхо
дар комбинатсияхои гуногун бо тегхои <CAPTION>, <TR>, <ТН>
ва <TD> якчоя истифода бурда мешаванд. Дар чадвали поёнй
кимати ин хосиятхо барои чузъхои номбурда оварда шудаанд.
Тег Таъйиноти хосият
Хосияти ALIGN барои додахои катакхри сатр радифбандии уфук,й
муайян карда, метавонад к,иматх,ои left, center ва right (пешфарз -
left барои додах.0 ва center барои сарлавх,а)-ро к^бул кунад.
Хосияти VALIGN мавк,еъи додах,оро нисбат ба канорх,ои болой ва
поёнии катакхои сатр ба танзим оварда, метавонад к;иматх,ои top,
bottom, middle ва baseline (пешфарз - middle)-po к,абул кунад.
Baseline ЧУЗЪХ.°И сатрро нисбат ба хати пойгох,й радифбандй
месозад.
Киматхри имконпазири хосияти ALIGN - left, center, right (пешфарз -
<TH> center).
Кимат^ои имконпазири хосияти VALIGN top, bottom, middle
(пешфарз - middle).
 Хосият Таъйинот
BGCOLOR=paHr Ранги заминаи чадвалро муайян мекунад
Тасвири заминавии чадвалро муайян мекунад. URL -
BACKGROUND=URL сурогаи сарчашмаи тасвир аст, яъне номи
парвандаест, ки дар он тасвир махфуз аст

ПМисоли 2: Теги <TABLE>-po бо хосиятх,ои BORDER ва ALIGN

мучах,х,аз гардонида, мазмуни санади дар мисоли пешин овардаро тагйир
медих,ем:
<TABLE BORDER=1 ALIGN=center>
Акнун наДвал бо панчараи хатх,о шакл гирифта, дар маркази равзанаи
браузер чойгир мешавад.

• феьювка*
Сараавяаи «идеал-
С а р л а в ч а н су туям 1 С а р л а в х а и су ту яи 2
K.JT35CM1 Катаки 2
К атаки 3 К атаки 4

Щмвикввгые-тар; /а - ^ saifH. »
------*------------------------------------- 1
Радифбандии маълумот^о дар катак. Бо истифода аз хосиятхои
ALIGN ва VALIGN маълумотро нисбат ба хатхои сархадии катак
бо тарзхои гуногун радифбандй кардан мумкин аст. Ин хосиятхо
дар комбинатсияхои гуногун бо тегхои <CAPTION>, <TR>, <ТН>
ва <TD> якчоя истифода бурда мешаванд. Дар чадвали поёнй
кимати ин хосиятхо барои чузъхои номбурда оварда шудаанд.
Тег Таъйиноти хосият
Хосияти ALIGN барои додах,ои катакх,ои сатр радифбандии уфук,й
муайян карда, метавонад к;иматх,ои left, center ва right (пешфарз -
left барои додах,о ва center барои сарлавх,а)-ро к,абул кунад.
<TR> Хосияти VALIGN мавк,еъи додах,оро нисбат ба канорх,ои болой ва
поёнии катакх,ои сатр ба танзим оварда, метавонад к,иматх,ои top,
bottom, middle ва baseline (пешфарз - middle)-po кабул кунад.
Baseline чузъхри сатрро нисбат ба хати пойгох,й радифбандй
месозад.
Циматх,ои имконпазири хосияти ALIGN - left, center, right (пешфарз -
<TH> center)-
Киматх;ои имконпазири хосияти VALIGN top, bottom, middle
(пешфарз - middle).

128
 Ч,адвали тарх,резишуда мувофикан дар барномаи Блокнот ва
браузери Internet Explorer шаклх.ои зеринро дорад:

С Л О fileV//Dr/Documents/4a/iBaflco "С? 'Ч

Добавляйте на эту панель закладки, к которым хотите иметь быстрый дюс...

Сарлаеха дар 3 сутун

Сарлавха дар 1 сагтр (Катаки 1||Катаки 2j
jКат аки 3||Каггаки 4,
Сарлавха дар 3 carp Кагтаки 5 Катаки 6
[катаки 7]|Катаки 8|

Щрадвалсозй—Блокоот снЩ ®
Файл Правкэ Формат Вид Справка ____ ____ ______ _____________ _____

<HTML>
<BODY>
< T A B L E B O R D E R » 1 A L IG N =center>
i, < T R > < T H C O LSPA N=3>C apjraBxa д а р 3 с у т у н < /Т Н > < Я К >
< 1 R>
<Т Н > С ар лавха д а р 1 сатр</Т Н >
<TD> Катаки 1</TD>
<TD>KaraKH 2</TD >
J </TR>
; <t r >
< T H R O W SPA N =3>C apnaB xa д ар 3 сатр </Т Н >
<TD>KaTaKH 3</TD>
<TD >K aTaira 4 < /T D >
< /T R >
j <TR><TD>KaTaKH 5<ЛГВ><ТО>Катаки 6<rTD></TR>
; < T R x T D ^ K a i a i t i i 7 < /T D > < T D > K a T a i < n 8 < / T D > < / T R >
</TABLE>
1</BODY>
</H T M L >

Оройиши ратаи чадвал. Дар HTML афзорх,ои махсуси оройиш

ва рангубори чадвал х,о пешбинй нашудааст. Аммо аксар
браузерх,о, масалан Netscape Navigator, Microsoft Internet Explorer
ва гайра, имконияти васеи тагйирдих,ии ранги катакхо ва
чах,орчубаи онх,оро доранд. Тагйирдих,ии ранги заминаи катак бо
ёрии хосияти BGCOLOR ва ранги сарх,адх,ои он бо ёрии хосияти

130
</TABLE>
</BODY>
</HTML>

С Л О file;///D;yDoc\jrnents/4dABd;ico3H.html ф
Добавляйте гм эту панель «кладки, к которым хотите иметь быстрый доступ.

Сарпаах,аи
С ар лав х,а д а р 2 сутун
одй

Сарлавз^а
дар 1 сатр Катаки 1

Катаки 3 Катаки 4

Сарпавз^а
Катаки 5
дар 3 сатр

Катаки 7 Катаки 6

^ Савол*о:
1. Чадвалхри санадхои абарматнй аз чадвалхри санадхри маъмули чй
фарк, доранд?
2. Тегхри чадвалсозй кадомхрянд?
3. Кадом тарзхри сохтани катакхри холиро медонед?
4. Хосиятхри асосии теги <TABLE>-po номбар карда метавонед?
5. Чй тавр додало дар катак>;ои чадвал радифсозй мешаванд?
6. Тегхри радифбандии матн кадомхрянд?
7. Яксонсозии катакхри чадвал чист?
8. Чй тавр чадвалро оройиши рангй додан мумкин аст?

^С упориш :

1. Матни мавзуъро бодик,к,ат хонед ва онро накр кунед.

2. Барномаи дар мисоли 4 овардашударо дар компютер ичро кунед ва
парвандаи онро бо номи table_color.htm дар диск сабт намоед.
3. Х,амаи тегхр ва хосиятхри овардашударо дар дафтар нависед ва бо
ёрии онх,о ба мисли мисолхри овардашуда мустак,илона ягон
барнома созед.

132
 2.1.9. ЧОРЧУБХОИ ЛАГЖОН ДАР САНАДИ HTML
Яке аз роххои дар экран якбора дидани якчанд парвандахои
HTML ин кушодани якчанд равзанаи барномаи браузер мебошад.
Рохи дигари халли масъала ба кисмхо чудо кардани равзанаи
браузер аст, ки ин кисмхоро чорчубхои лагжон (фреймхо ё кадрхо)
ном бурдан одат шудааст. Дар хар як чорчуби лагжон санади
алохидаи HTML намойиш дода мешавад. Аз ин ру, дар хар як
чорчуби лагжон, ба мисли равзанаи мустакил, тасмахои тобдихй,
пайвандхо, тасвирхои графики ва гайра бевосита амал мекунанд.
Чорчубхои лагжон метавонанд новобаста аз якдигар фаъолият
намоянд ва ё бо истифода аз пайвандхо ба хамдигар таъсир
расонанд.

Контейнеры <FRAMESET>. Web-сафхаеро, ки ба фреймхо

таксим шудааст, санади гурухи чорчубхои лагжон мегуянд.
Санадхои гурухи чорчубхои лагжон сарлавхаи стандартие доранд,
ки бо ёрии теги HEAD гузошта мешавад ва фаркашон аз санадхои
маъмулии HTML дар он аст, ки онхо аз теги BODY истифода
намебаранд. Ба чои теги BODY контейнер истифода мешавад, ки
он аз чуфти тегхои <FRAMESET>...</FRAMESET> иборат аст. Ин
контейнер барои муайян намудани сатр ва сутунхои фреймхои
алохида хизмат мерасонад, ки хар кадоми онхо бо ёрии теги
<FRAME> ишора карда мешаванд.
Агар дар санаде, ки контейнери FRAMESET истифода
шудааст, иловатан контейнери BODY хамрох карда шавад, он гох
барномаи браузери дар равзанаи худ чорчубхои лагжонро
намойиш намедихад ва иттилооти кулли санадхое, ки тавассути
контейнери чорчуби лагжон дода шудаанд, аз эътибор сокит
мегарданд, яъне дар ин маврид танхо дарунмояи теги BODY
пешниход мегардаду халос.
Дар дохили контейнери <FRAMESET>...</FRAMESET> танхо
тегхои <FRAME> ё дигар контейнерхои FRAMESET чойгир шуда
метавонанд.
Хосиятх;ои чорчуби лагжон. Теги <FRAMESET> дорой ду
хосияти асосй - ROWS ва COLS мебошад, ки онхо мувофикан
таксимкунй ба сатрхо (каторхо) ва сутунхоро муайян мекунанд.
Намуди контейнери FRAMESET дар ин маврид чунин аст:

133
<FR AMESET RO W S="руйхати_киматхо ", . *

СОЕ8="руйхати_киматхо">

</FRAMESET>
Бо ёрии ин контейнер микдори дилхохи сатру сутунхоро
муайян кардан мумкин аст. Шарти зарурй он аст, ки яке аз
хосиятхо - ROWS ё COLS хдтман бояд нишон дода шавад.
Чорчуби лагжон (кадр) дар санади абарматнй ягона буда
наметавонад. Агар дар контейнер танхо як сатр ё як сутун пешбинй
карда шуда бошад, он гох барномаи браузерй контейнери
FRAMESET-po беэътибор хисоб мекунад ва дар натича экран холй
мемонад. Агар дар контейнер акалан ду сатр ё ду сутун ба хисоб
гирифта шуда бошад, он гох, хдмчун пешфарз кимати хосияти дуюм
ба 100% баробар кабул карда мешавад.
К,имати хосияти ROWS (ё COLS) сатреро мемонад, ки дар он
руйхати киматх,ои бо ёрии вергул чудокардашуда бо пиксел, фоиз ё
вох,идхои нисбй дода шудаанд. Микдори сатрхо ё сутунхо аз руйи
микдори ин киматхо муайян карда мешаванд.
ПМ исоли 1: Теги <FRAMESET ROWS="100,240,140"> мачмуи
чорчубх,ои лагжонро дар шакли се сатри баландиашон мувофик,ан ба 10 0 ,
240 ва 140 пиксел баробарбуда муайян мекунад.
Азбаски равзанаи браузерхои гуногун метавонанд андозахои
мухталиф дошта бошанд, аз ин ру муайян кардани кимати
баландии сатрхо бо пикселхо на он кадар ба максад мувофик аст.
Дар муайянкунии андозаи чорчубхои лагжон аз вохидхои мутлак
бештар вакте истифода мебаранд, ки дар онхо чойгир кардани
тасвирхои хурд зарур бошад. Дар дигар мавридхо аз бузургихои
нисбй (фоиз) истифода бурдан бештар мувофики максад аст
ПМИСОЛИ 2: Теги <FRAMESET ROWS="25%,50%,25%"> се сатреро
муайян мекунад, ки андозаи баландиашон мувофик^н 25%, 50% ва 25%-и
баландии равзанаи браузерро ташкил мекунад.
Агар чамъи киматхои
додашудаи хосият 100%-ро
ташкил надихад, он гох
микёсбандии андозаи
чорчубхои лагжон нисбат
ба андозаи равзанаи
134
браузер мутаносибан тагйир дода мешавад.
Муайянкунии параметрхои чорчубхои лагжонро бо вохидхои
нисбй дар шакли <FRAMESET COLS="*,2*,3*"> овардан мумкин
аст. Аломати * мутаносибан таксим намудани равзанаи барномаи
намойишро ифода мекунад. Дар намунаи овардашуда равзанаи
браузер ба се чорчуби лагжони амудй таксим карда шудааст, ки
андозаи чорчуби якум 1/6, дуюм - 2/6 (ё 1/3) ва сеюм - 3/6 (ё 1/2)
хиссаи бари равзанаи Файлы Правка Просмотр Переход Окна Помощь

браузерро ташкил медиханд.

Хангоми муайянкунии
андоза бо киматхои нисбй
дар руйхати киматхо
навиштани вохид (як - 1) к !
шарт нест.
Киматхои хосиятхои ROWS ва COLS-po дар шакли омехта,
яъне андозагирихои мутлак, бо фоиз ва киматхои нисбй низ муайян
кардан мумкин аст. Масалан, дар намунаи <FRAMESET
COLS="100,25%,*,2*">, ки 4 чорчуби лагжони (кадри) амудиро
муайян мекунад, бари чорчуби якум кимати мутлаки ба 100 пиксел
баробарро дорад ва чорчуби
дуюм 25%-и бари равзанаи Файлы Правка Просмотр Переход Окна Помощь

браузерро ташкил медихад.

Фазой бокимондаи равзанаи
браузер байни кадрхои сеюм
ва чорум аз руйи таносуби 1
И
бар 2 таксим карда мешавад.
Хангоми истифодаи шакли омехтаи кимати хосиятхо дар
андозагирии чорчубхои лагжон афзалият чунин муайян карда
мешавад. Дар навбатй аввал (аз чап ба рост) барои кадрхое чой
интихоб карда мешавад, ки онхо кимати мутлак доранд. Баъд чойи
кадрхои киматашон бо фоиз додашуда муайян карда мешавад. Дар
навбатй охир бошад, чойи кадрхои андозаашон бо бузургихои
нисбй додашуда муайян карда мешавад.
Агар хангоми чорчубасозихо дар хосиятхои ROWS ва COLS
бузургихои мутлак истифода бурда шаванд, он гох кимати онхоро
аз хад калон муайян кардан мувофики максад нест, чунки кадрхои
бо ёрии онхо сохташаванда бояд дар равзанахои браузерхои
гуногун чойгир карда шаванд. Барои тавозуни бехтар дар якчоягй
135
бо кадрхои андозаашон бо тарзи мутлак; додашуда акаллан як
кадри андозааш бо фоиз ё бузургии нисбй муайяншударо хамрох
кардан лозим аст.
Хангоми дар як вакт
муайян кардани кимати хар ду
хосият панчараи (тури)
чорчубхои лагжон (кадрхо)
хосил мегардад. Масалан, теги
<FRAMESET ROWS="*,2*,*"
COLS="2*,*"> панчараи аз се
сатр ва ду сутун иборатбударо месозад. Дар ин намуна сатрхои
аввала ва охирон 1/4 хиссагии баландии равзанаи браузер ва сатри
дуюм нисфи онро ташкил медиханд. Сутуни аввал бошад 2/3 ва
сутунй^дуюм 1/3 хиссаи бари равзанаи браузерро байни хамдигар
таксим мекунанд.

Теги <FRAME> дар дохили контейнери FRAMESET чойгир

шуда, чорчуби лагжони (кадри) алохидаро муайян менамояд. Ин
тег чуфт надорад , яъне контейнер нест.
ПМ исоли 3:
<FRAMESET ROWS="*,2*">
<FRAME>
<FRAME>
</FRAMESET>
Микдори тегхои <FRAME> бояд хатман бо микдори кадрхое
баробар бошад, ки онхо тавассути теги <FRAMESET> муайян
шудаанд. Дар мисоли 3 танхо ду кадри муваккатан бе иттилоот
муайян шудааст, бинобар он контейнер низ мувофикан ду теги
<FRAME>-po дарбар гирифтааст. .
Дар забони HTML теги <FRAME> дорой шаш хосият
мебошад: SRC, NAME, MARGINWIDTH4 MARGINHEIGHT,
SCROLLING ва NORESIZE. Тарзи истифодаи ин хосиятхо чунин
аст:
е

<FRAM E SRC="URL" NAM E=" номи_равзана"

SCROLLING=yes|no|auto М ARGINW IDTH= "кимат"
M ARGINHEIGHT="KHMaT" N O R ESIZE>

136
 Х,амаи ин хосиятхоро якбора истифода бурдан шарт нест. Дар
бисёр мавридхо танхо аз хосияти SRC истифода мабаранд, ки
тавассути он сурогаи URL-и кадр муайян карда мешавад: <FRAME
SRC="URL">
Одатан сурогаи URL-и кадр ягон парвандаи санади HTML аст.
Ин парванда дар хамон чузъдоне махфуз аст, ки дар он санади
контейнери FRAMESET-po дарбаргирифта низ чойгир шудааст.
Масалан, <FRAME SRC="fIrst.html">. Ин санад бояд санади
комили HTML бошад, яъне он бояд кисмхои хатмии HTML, аз
кабили контейнерхои HTML, HEAD, BODY ва гайраро дар бар
гирифта бошад.
Агар барномаи намойиш парвандаи нишондодашударо ёфта
натавонад, он гох кадр сохта намешавад ва браузер ба экран
маълумот оид ба чой доштани галатро мебарорад. Агар дар тег
хосияти SRC умуман нишон дода нашуда бошад, он гох кадр сохта
мешавад, вале чойи он холй мемонад.
Матн, сарлавхахо, графикхо ва дигар чузъхои зарурй
наметавонанд мустакиман ба санади кадрхо хамрох карда шаванд.
Онхо метавонанд танхо тавассути сурогаи URL-ашон ба санад
хамрох гарданд. Агар контейнери FRAMESET ягон «чузъи
бегона»-ро дар бар гирифта бошад, он гох ин чузъ ба экран
бароварда шуда, тамоми чорчубхои лагжон беэътибор мегарданд.
Хосияти MARGINWIDTH=n аз тарафхои чап ва рости
дарунмояи кадр фазохои озоди андозаи барашон ба п пиксел
баробарбударо таъмин менамояд. Хосияти MARGINHEIGHT=n
бошад, айнан хамин амаяро аз тарафхои боло ва поёни кадр анчом
^едихад. Кимати ин хосиятхо бояд хатман бо бузургии мутлак
(пикселхо) дода шавад. Масалан, теги <FRAME
MARGINHEIGHT="5" MARGINWIDJH="7"> аз боло ва поёни
хатхои сархадии кадр тасмахои баландиашон 5 пикселй ва аз
тарафхои чапу рости он тасмахои барашон 7 пикселй месозад.
Дохили ин тасмаи чоркунча аз хар гуна маълумот орй аст. Амалй
ин хосиятхо бо чорчубаи кадр, ки тавассути браузер дар экран
инъикос мегардад ва ё бо ёрии хосияти BORDER сохта мешавад,
ягон умумияте надорад.
Агар дарунмояи кадр аз« андозаи он калон бошад, он гох ба
таври худкор ба кадрхои сохташуда тасмахои тобдихй хамрох
карда мешаванд. Баъзан ин ’гуна иловакунихо метавонад сифат ва 4
137
х,усни сафхаро кох,иш дихад. Бинобар он дар аксарият мавридхо
чунин камбудихоро бо ёрии хосияти SCROLLING-и теги
<FRAME> ислох менамоянд, ки формата он <FRAME
SCROLLING="yes|no|auto"> мебошад. Тавре дида мешавад, ин
хосият метавонад яке аз се кимат - yes, по ва auto-po кабул намояд.
Кимати auto маънои пешфарзро, яъне гуё вучуд надоштани
хосиятро, дорад. Кимати yes - дар дилхох холат инъикоси тасмахои
тобдихй ва кимати по - манъи инъикоси онхоро таъмин менамоянд.
Масалан, амали теги <FRAME SCROLLING=yes> инъикоси
тасмахои тобдихй дар кадр аст.
Барои он ки аз тарафи истифодабарандагони вебсафха андозаи
кадрхо худсарона тагйир дода нашавад, муаллифон ба санади
абарматнй хосияти NORESIZE-и теги <FRAME>-po илова
мекунанд, ки он тагйирдихии сархадхои чорчуби лагжонро манъ
менамояд. Ин хосият кимат надорад, яъне формати он <FRAME
NORESIZE> аст. Кифоя аст, ки онро дар яке аз кадрхо нишон
дода, сархадхои хамаи дигар кадрхоро дахлноиазир гардонем.
Аслан хангоми нишондихандаи мушро ба болои хати сархадии
байни кадрхо бурдан, он шакли тирчаи дусамтаро мегирад. Ин
вазъ гувохи он аст, ки тагйирдихии сархадхои кадрхо имконпазир
аст. Дар мавриди истифодаи хосияти NORESIZE бошад,
нишондихандаи муш ин гуна шаклро намегирад ва мувофикан
тагйирдихии хатхои сархадии кадрхо гайриимкон мегардад.
Барои муайянкунии чорчуби кадрхо дар санади HTML
хосиятхои BORDER, FRAMEBORDER ва BORDERCOLOR хизмат
мерасонанд. Хосияти якум танхо бо теги <FRAMESET> истифода
шуда, бари чорчуби хамаи кадрхои контейнери FRAMESET-po бо
пикселхо муайян мекунад. Масалан, <FRAMESET
BORDER=«10»>. Агар кимати ин хосият ба сифр баробар бошад,
он гох кулли кадрхои контейнер бе хатхои канорй намойиш дода
мешаванд. Хамчун пешфарз кимати хосияти BORDER ба 5 пиксел
баробар аст.
Хосияти FRAMEBORDER бошад, хам бо теги <FRAMESET>
ва хам <FRAME> истифода шуда, яке аз ду кимати yes ё по-ро
сохиб шуда метавонад. Дар мавриди FRAMEBORDER="yes"
будан, хатхои сархадй шакли сеченака доранд. Агар
FRAMEBORDER="no" бошад, хатхои сархадй ноаён гашта, ба худ

138
ранги заминаи равзанаи браузерро мегиранд. Х а м ч у н пешфарз
FRAMEBORDER="yes" аст.
Хосияти BORDERCOLOR низ ба мисли хосияти
FRAMEBORDER метавонад хам бо теги <FRAMESET> ва хам
<FRAME> истифода шуда, ранги хатхои сархадиро муайян созад.
Ба вай номи стандартии ранг ё кдмати RGB-и рангро бахшидан
мумкин аст.

ПМисоли 4:
<FRAMESET BORDERCOLOR-'red" ROWS=”*,*,,>
<FRAME SRC="first.html" BORDERCOLOR="#FFOOFF">
<FRAME SRC-'first.html">
</FRAMESET>
Дар ин чо хосияти BORDERCOLOR-и тегаи <FRAMESET>
ранги хатхои сархадии кадрхоро сурх муайян мекунад. Лекин
айнан хамин хосияти теги <FRAME> ин амалро бекор карда,
ранги хатхои сархадии кадри якумро бунафш муайян менамояд.
Дар натича, ранги хатхои сархадии байни кадрхои якум ва дуюм
низ бунафш муайян шуда, ранги кисми бокимондаи хатхои
сархадии кадри дуюм, ки барои он махсус хосияти рангй муайян
нашудааст, сурх боки мемонад.
Агар барои ду кадри хамсоя дар алохидагй хосияти
BORDERCOLOR татбик шуда бошад, он гох ягонтои онхо
эътибор пайдо карда наметавонад. Дар ин маврид ранги хатхои
сархадии онхо тибки хосияти контейнери FRAMESET муайян
карда мешавад.

Пайвандсозй. Азбаски мо роххои сохтани чорчубхои лагжонро

аз худ намудем, акнун бо таъйиноти асосии онхо - идоракунии
хатсайрхои сомонахо ё рохнамой дар сомонахо, шинос хохем шуд.
Барои номгузории кадрхо хосияти NAME хизмат мерасонад.
Масалан, сатри <FRAME NAM E="fram el"> кадреро бо номи
framel месозад, ки ба он абарпайвандро дар шакли <А
HREF="putftrst.html" ТARGET="fram el"> ПАХШ КУНЕД</А>
татбик кардан аст. Ин пайванд гузаришро ба сафхаи аввал таъмин
менамояд.
Хосияти TARGET-и пайванди абарматнй номи кадри framel-
ро дар бар гирифтааст. Дар холати фаъолшавии ин пайванд
дарунмояи кадри framel, яъне парвандаи first.html, ки хангоми

139
сохтани ин кадр дар он чойгир шуда буд, бо парвандаи putfirst.html
иваз карда мешавад.
Агар дар контейнер хосияти TARGET нишон дода намешуд,
он гох парвандаи putfirst.html дар равзана ё кадре намойиш дода
мешуд, ки дар он ин пайванд чойгир шудааст. Хосияти TARGET
махз барои бакайдгирии максади асосй пешбинй шудааст, яъне
барои нишон додани кадре, ки дар он парвандаи тавассути хосияти
HREF муайяншуда чойгир мебошад. Ана хдмин принсипи
ивазкунии парвандахои як кадр тавассути идоракунии ин раванд аз
дигар кадр асоси рохнамой дар сомонаро ташкил медихад.
Ба кадр хдтман ном гузоштан лозим аст, вагарна ба он истинод
овардан гайри имкон аст. Аз ин ру, ба хдмаи кадрхое, ки тибки
накша дарунмояашон бояд дар оянда иваз карда шаванд, номхои
мувофик гузоштан лозим аст. Номи кадрхо бояд бо аломатхои
харфию раками огоз ёбанд. Аломатй аввали ном зерхат шуда
наметавонад, чунки бо ин аломат номи кадрхои захиравии HTML
(нигар ба чадвал) огоз меёбанд.

Ном Таъйинот
_____________ _________ __ ~ •'* !-‘ __ _________!_•_____e_________
Парвандаи нишондодашударо дар равзанаи нави беном
blank
намойиш медихад
Парвандаи нишондодашударо дар кадре намойиш медихад, ки
_self
аз он истинод оварда шудааст
Парвандаи нишондодашударо дар кадри сатхи болоии мачмуи
_parent кадрхо намойиш медихад. Агар чунин кадр муайян карда
нашуда бошад, он гох натича ба мисли_self аст
Парвандаи нишондодашударо дар равзанаи пурра намойиш
Jop
дода, кулли сохтори кадриро бекор мекунад

ПМ исоли 5: Дар чузъдони public html парвандаи frames.html сохта

дар он аз тегхои зерин истифода баред:
<HTML>
<FRAMESET ROWS="*,*">
<FRAMESET COLS="*,*”>
<FRAME SRC="frame1 .html" NAME="fr1">
<FRAME SRC="frame2.html" NAME-'fr2">
</FRAMESET>
<FRAME SRC="frame3.html" NAME="fr3">
</FRAMESET>
</HTML>

140
 Пас аз он парвандахои framel.html, frame2.html, frame3.html
созед ва онхоро бо таври зайл пур кунед:
fra m e l.h tm l:
<HTML><BODY BGCOLOR=white>
<H1>Frame1</H1>
<A HREF=frame2.html TARGER="fr3">nafiBaHfl ба кадри 2</A>
</BODY></HTML>
fram e2 .htm l:
<HTML><BODY BGCOLOR=red TEXT=yellow>
<H1>Frame2</H1>
<A HREF=frame3.html TARGER=_top>Frame3 дар хама равзанахо</А>
</BODY></HTML>
fram e3.htm l:
<HTML><BODY BGCOLOR=purple>
<H1>Frame3</H1>
<A HREF=frame1.html TARGER=_self>Frame1 дар хамин равзана</А>
</BODY></HTML>
Акнун парвандаи frames.html-po бо ёрии браузер фаъол
гардонида натичаро бинед.

Саволх,о:
1. Чорчуби лагжон чист? Вазифаи он аз чй иборат аст?
2. Контейнери чорчуби лагжон кадом аст?
3. Хосиятхои фреймро чй тавр муайян мекунанд?
4. Кадом вак^г аз теги FRAME истифода мебаранд?
5. Кадом хосиятхои чорчубхои лагжонро медонед?
6. Методхои пайвандсозии чорчубхои лагжон кадомхоянд?

Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик,к,ат
хонед ва онро нак,л кунед.
2. Парвандаи framel.html созед
ва бо ёрии контейнерхои
FRAMESET равзанаро ба
мисли расми зерин ба кадрхо
так,сим кунед.

3. Парвандаи index.html-po бо
ёрии тахриргари матнии Блокнот кушода, дарунмояи онро тоза
кунед. Равзанаро ба 4 чорчуби лагжон такрим карда (2 сатр ва 2
СУТУН). дар онхо парвандахои цаблан сохтаатон - list.html, table.html,

I41
 image.html ва first.html-po фаъол гардонед. Баъд:
а) ба фрейме, ки дорой парвандаи list.html аст, тасмах;ои тобдих,й
Хамрох, намоед;
б) фрейми дорой парвандаи table.html-po аз имконияти тагйирёбии
андозааш (NORESIZE) махрум созед;
в) парвандаи first.html-po чунон тагйир дих,ед, ки х,ангоми интихоби
пайванди матнй ба парвандаи image.html вай дар х,амон чорчуби
лапконе фаъол гардад, ки дар он парвандаи first.html чойгир аст.
г) дар парвандаи image.html пайвандро ба парвандаи first.html дар
шакли тасвир (раем) табдил дих,ед, то ки х,ангоми ба он пахш кардан
парвандаи first.html дар равзанаи нави браузер кушода шавад.
4. Санади зеринро бо ёрии барномаи Блокнот бо номи freymi_man.html
созед ва тавассути браузер онро кушоед:
<HTML>
<HEAD>
<Т1Т1_Е>ЧОРЧУБХ,ОИ ЛАГЖОН</Т1Т1_Е>
</HEAD>
<FRAMESET ROWS="60%,*">
<FRAME SRC="frame1 .html" >
<FRAMESET COLS="35%,65%" NORESIZE>
<FRAME SRC="frame2.html">
<FRAME SRC="frame3.html">
</FRAMESET>
</HTML>

2.1.10. ЧАНДРАСОНАЙ ДАР САНАДИ HTML

Дар натичаи гузаронидани тадкикотхои
махсус олимон муайян кардаанд, ки пас аз
шуиидаии ягон хабар дар хотираи инсон танхо
чоряк хиссаи иттилооти шунида боки мемонад.
Пас аз тамошои ягон ходиса бошад, дар хотира
метавонад сеяк хиссаи иттилооти дида боки
монад. Дар холати хам дидани ходиса ва хам
дар бораи он шунидан, дар хотираи инсон метавонад аз нисф зиёди
иттилоот нигох дошта шавад. Дар раванди таълим истифода
бурдани замимахои чандрасонаии (мултимедиавии) муосир
метавонад зиёда аз 75 фоизи иттилоотро ба хотираи толибилмон
чойгир намояд.

142
 Аз хамин сабаб хам коршиносони сохди технологияхои
иттилоотй кушишх.ои зиёде ба харч дода, сайъ мекунанд, ки дар
сомонах,ои эчоднамудаашон харчй бештар чузъхои чандрасонаиро
ворид созанд. Агар имкониятхои чандрасонай, аз як тараф, барои
пурмазмун, осонфахм, хотирмон ва зебову дилкаш гаштани
вебсафхахо зарур бошад, аз тарафи дигар онхо дар сомона барои
истифодабарандагон дар пешкаш намудани лахзахои фарогатй,
таблиготй, дилхушй, омузишй ва дастрасии фаврии иттилоот
хизмат мерасонанд.
Системами чандрасонай. Чандрасонай ё мултимедиавй навъи
технологияе мебошад, ки аз махлути иттилооти намудхои матнй,
ададй, тасвирй, графикй, садой, видеой ва аниматсионй намуди
нави иттилоот тавлид месозад ва онро дар мухитхои иттилоотии
маъмулй ва шабакавй пахн менамояд.
Мафхуми мултимедиа аз калимаи таркибии англисии
multimedia гирифта шуда, multi (мулти) - маънои якчанд, бисёр ва
media (медиа) - расона, барандаро доранд, яъне мултимедиа -
чандрасона. Технологияи чандрасонай хамчун технологияи
пешниход ва коркарди иттилоот тавассути ду шакли таъминот -
сахтафзор ва нармафзор татбик карда мешавад.
Сахтафзори чандрасонай дар навбати худ ба воситахои асосй
ва махсус чудо мешавад: воситахои асосй - компютер бо
протсессори сермахсул, хотираи фаврй ва дискхои винчестерии
калонхачм, манипуляторхо ва видеоадаптерхо; воситахои махсус -
тач*изотхои CD-ROM, CD-R, CD-RW, DVD, DVD-RW, TV-
тюнерхо, вусъатдихандагони графикй, аз чумла барои графикхои
сеченака, платахои садой ва видеой, системахои акустики бо
баландгуяк, гушмонак, динамикхо ва гайра.
Нармафзори чандрасонай. Ба васоити замимасози чандрасонай
барномахои виройиши тасвирхои видной, виройиши касбии
графикй, воситахои сохтан, навиштан ва тахрири иттилооти садой,
барномахо барои тагйирдихии тобиши ранги тасвирхо,
барномахои истифодаи абарматнхо ва гайра дохил мешаванд.
Яке аз аввалин сохахои татбики барномахои чандрасонай
бозихои компютерй ба хисоб мераванд. Онхо махсулоти
барномавии хеле пахнгашта буда, аз дастовардхои технологияи
чандрасонай ба таври васеъ истифода бурдаанд. Дар хама бозихои
компютерии муосир графикхои сифати баланд, аниматсия, садо ва
мусикй хатман истифода мешаванд.
143
 Технологияи чандрасонаиро ба кдсмхои зерин таксим кардан
мумкин аст:
Кабули мавч*,ои телевизионй - истифодаи сигнали телевизионй дар
монитори компютер.
Сабти видеой - сабткунй ва расмгирй дар намуди рак,амй.
Аниматсия - аз руйи низоми муайян пайдошавии расмхр дар экран, ки
тасвири х,аракатхри зиндаро пеши назар меоранд.
Таассуротх,ои садой - сабткунии садои асбобхри мусик,й ва овози
одамону х,айвоноту парандагон дар шакли рак,амй ва коркарди
компютерии онх,о.
Графики сеченака (3D) - тасвирхри графикй дар фазо, яъне тасвирхри
сеченака - дарозй, бар, баландй.
Мусикии навъи MIDI (Musical Instrument Digital Interface - интейрфейси
рак,амии асбобхри мусик,й) - стандартест, ки асбобхри мусик;иро дар
вак,ти эчод ва сабт бо компютер х,амох,анг месозад.
Х,оло кариб хамаи барномах,ои намойиши санадхои абарматнй
(браузерхо), аз кабили Internet Explorer, Mozilla Firefox, Netscape,
Google Chrome, Opera, Safari ва гайра имконият фарохам меоранд,
ки барои замимахои чандрасонай ба онхо модулхои иловагии
барномавй хамрох карда шавад. Аксари онхо имконияти бевосита
истифода бурдани технологияхои LiveAudio (барои парвандахои
садой бо форматхои WAV, AU, AIFF ва MIDI), Live3D (бо
формати VRML), LiveVideo (парвандахои симой бо формати AVI)
ва QuickTime (парвандахои формати MOV бо матн ва садои MIDI)-
ро доранд.
Ба замимахои чандрасонай курсхои омузиши интерактивии
фанни дилхох, энсиклопедияхо, бозихо, барномахои фарогатй, кор
бо Интернет, барномахои тренажёрй, воситахои таблиготи молй ва
намойишномахои электрониро дохил кардан мумкин аст.
Чунин имконияти фаровони дар вебсафха гирд овардани
технологияхои гуногуни иттилоотй дар браузери Netscape бо ёрии
теги <EMBED> амалй карда мешавад. Барои браузерхои дигар
чузъи <NOEMBED> хизмат расонида, дар байни тегхои огоз ва
анчоми он матни алтернативй навишта мешавад. Баъзе хосиятхои
теги <EMBED> дар чадвал и зерин оварда шудааст:
Хосият Таъйинот
Мавчудияти ин хосият х,атмй буда, тавассути он рох,и пурра ё
SRC номи парвандаи объекти чойгиршаванда муайян карда
мешавад
Навъи мачмуи рангии объект. Киматаш foreground ё
PALETTE
background аст

144
 Навъи инъикоси объект дар экран. К^иматаш false (объект
HIDDEN дида намешавад - пешфарз) ё true (объект дида мешавад)
аст
TYPE Навъи парвандаи обект
Хосиятхои дигари теги <EMBED>, аз кабили NAME, ALT,
BORDER. HEIGHT, WIDTH, ALIGN, HSPACE, VSPACE айнан
ба мисли хосиятхои теги <IMG> аст.

П М исол: Сатри <EMBED SRC=nature.wav> имконият медихад, ки ба

сифати садои заминавии вебсафха парвандаи мусик;ии nature.wav
истифода шавад. Барои ба сафх,а х,амрох, кардани парвандаи js.pdf
(формати PDF - Adobe Portable Document Format) бошад, ба барнома
илова намудани сатри <EMBED SRC=js.pdf WIDTH=500 BORDER=()
ALIGN=left> лозим меояд.

Саволхо:
1. Чандрасонай чист?
2. Воситах,ои барномавии чандрасонай кадомхрянд? Воситахои
техникиашон чй?
3. Кадом тарзхои сохтани замимахри чандрасонаиро медонед?
4. Теги асосии сохтани чандрасонай чй ном дорад?
5. Оё хосиятхои теги чандрасонаиро номбар карда метавонед?

Супориш:

1. Матни мавзуъро бодиэдат хонед ва онро нак,п кунед.

2. Дойр ба чандрасонай мисолхр оред.
3. Мисоли дар мавзуъ овардашударо дар компютер амалй кунед ва
онро бо ёрии устоди фан мукаммал гардонед.

2.1.11. ШАКЛСОЗИ ДАР САНАДИ HTML

То хол мо танхо дар мавзуъи берунсозии (намойиши,
хоричкунии) иттилооти вебсафха мулохиза ронда будем. Акнун
холати баръачси ин амалро дида мебароем, яъне бо тарзхои
воридсозии (дсхилкунии, дархост додани) иттилоот ба вебсафха
шинос хохем ш/д. Воридсозии дархост ба вебсафха тавассути яке
аз воситахои диг ари HTML, ки он шакл ё форма ном дорад, амалй

145
карда мешавад. Дар матни мавзуъи мазкур аз хдрду тарзи навишти
ин мафхум (форма ва шакл) якхела истифода хохем бурд.
Формахои HTML шароит мухайё месозанд, ки вебсафха аз
корбар иттилоот тирад ва бо хамин рох робитаи байни
истифодабарандаю сомонаро дар шабака баркарор намояд. Онхо
имконият медиханд, ки корбар иттилоотро дар шакли матни
ихтиёрй дархост намояд, чавобхоро дар шаклхои «ха» ва «не»
дастрас кунад ва ё аз байни якчанд амалхои имконпазир якеро
интихоб намояд.
Формахоро барои амалй намудани максадхои гуногун
истифода бурдан мумкин аст. Масалан, бо ёрии формаи додашуда
баён намудани нуктаи назари истифодабарандаи сомона оид ба
масъалахои дар он гузошташуда, метавонад мисоли аз хама
одитарини шаклсозй дар HTML бошад. Умуман, дар мачмуъ,
доираи татбики шаклсозиро дар HTML танхо тахаюлоти
эчодкорони абарматнхо махдуд карда метавонаду халос.

Теги <FORM>. Х,ар як форма махз бо хамин тег огоз мешавад.

Дар ин тег ду хосиятро муайян кардан лозим аст - скрипт (сенарий,
тарзи дархост ё намойиш) ва методи воридоти додахо. Ном ва
таъйиноти ин хосиятхо дар чадвали зерин оварда шудааст.

Хосият Таъйинот
Сурогаи URL-еро (барномаеро) муайян менамояд, ки
тавассути он додах,о к^бул ва коркард мегарданд. Агар ин
ACTION хосият муайян нашуда бошад, он гох, додах,о ба сурогаи
вебсафхае равон карда мешаванд, ки дар он форма чойгир
шудааст
Методи (рох,и) равонкунии иттилоотро ба барномаи мувофик^
коркарди додах,о (скрипт) нишон медих,ад. Ин хосият яке аз ду
METHOD кимати post ё get-po к,абул карда метавонад. Агар к,имати он
post бошад, он гох, иттилооти форма алох,ида аз сурогаи URL
ва get бошад, якчоя бо сурогаи URL равон карда мешавад.

ПМ исоли 1:
<FORM METHOD="post" ACTION=7cgi-bin/comment_script">

</FORM>

146
 Дар ин мисол ба браузер супориш дода шудааст, ки формаи
пуркардашударо бо методи post барои коркард ба скрипти
comment_script-H дар чузъдони cgi-bin-и сервер махфузбуда равон
кунад.
Дар як вебсафха микдори дилхохи формахоро чойгир намудан
мумкин аст. Танхо назорат бурдан лозим аст, ки як форма дар
дохили формаи дигар чойгир нашуда бошад.

Тегхои шаклсоз. Барои дар формахои HTML сохтани

майдонхои навъи гуногун се теги шаклсоз мавриди истифода карор
дорад: <TEXTAREA>, <SELECT> ва <INPUT>. Микдори дилхох,и
майдонхоро дар дохили контейнери <FORM >... </FORM> 40Й
додан мумкин аст. Ном ва таъйиноти тегхои шаклсоз дар чадвалй
зерин оварда шудааст.
Тег Таъйинот
Навъи майдонеро муайян мекунад, ки тавассути он
<TEXTAREA> корбар иттилооти матнии бисёрсатраро дохил карда
метавонад
Навъи майдонеро муайян мекунад, ки тавассути он
корбар аз равзанаи тасмадор ё менюи худкушо
<SELECT>
имконияти иттилооти заруриро интихоб кардан дошта
бошад
Навъи майдонеро муайян мекунад, ки тавассути он ба
корбар имконияти бо тарзх,ои дигар дохил кардани
иттилоот таъмин карда мешавад. Масалан, тарзхои
<INPUT> дохилкунии як сатри матн, фаъол ё гайрифаъол
гардонидани байрак;ча (check boxes), интихоби калид
(radio buttons), пахши тугмаи интикрли додах,о ё тугмаи
тозакунии форма ва гайра

Теги <TEXTAREA>. Ин тег барои сохтани майдоне хизмат

мекунад, ки дар он иттилооти матнии бисёрсатра чойгир шуда
тавонад. Контейнери TEXTAREA имконият медихад, ки дар он
матни дилхох чойгир карда шавад. Матни дохили контейнер
хамчун пешфарз дар майдони дохилкунй пайдо мешавад.
Теги <TEXTAREA> хосия гх.ои зеринро истифода мебарад:
Хосият Таъйинот
NAME Ин хосият )^атмй буда, номи майдонро муайян мекунад

147
 Ин хосият баландии майдон, яъне микдори сатрхри онро
ROWS
муайян мекунад
COLS Ин хосият бари майдон, яъне дарозии сатрро муайян мекунад
ПМ исоли 2:
<HTML><BODY> Q ШаклсяайМш!
<FORM> С ft О btej/fl f t
<ТЕХТАКЕА>Чой барои матни Добавляйте на эту гшиаь ишАхм. t котэр...
дилхох<ГГЕХТARE А>
</FORM> ;ЧиЛ Оа.аил шсхмм м-лмлах
</BODY></HTML>
Бо ёрии хосиятхои ROWS ва
COLS майдони андозааш дилхохро тархрезй кардан мумкин аст.
Хдрчанд ин хосиятхо хатмй набошанд хам, аз сабаби хамчун
пешфарз сохиби ягон кимат набудани онхо (дар хар як браузер
кимати онхо метавонад гуногун бошад), дар тег ошкоро
оварданашон мувофики максад аст.

Теги <SELECT>. Ин тег барои сохтани менюи худкушо ё

руйхати интихобхо бо тасмаи тобдихй хизмат мерасонад. Руйхати
интихобхо ва бандхои меню дар дохили контейнери SELECT
чойгир карда мешаванд. Айнан ба мисли теги <TEXTAREA> дар
теги <SELECT> низ бо ёрии хосияти NAME муайян кардани ном
хатмй мебошад. Теъдоди бандхои интихоб бо ёрии хосияти SIZE
муайян карда мешавад. Теги <SELECT> хосиятхои зеринро
истифода мебарад:
Хосият Таъйинот

NAME Номи иттилоотро муайян мекунад

Барои бандхри интихоб андозаи амудии равзанаро муайян
мекунад. Агар хосият партофта шавад ё к,иматаш ба 1
баробар бошад, он гох, менюи худкушо сохта мешавад. Дар
мавриди аз 1 калон будани кимати хосият, равзана бо
SIZE
тасмахои тобдихй сохта мешавад. Агар кимати хосият аз
микдори аслии чузъх,ои руйхат калон бошад, он гох сатрх,ои
холй илова карда мешаванд. Хангоми интихоби сатрхои
холй, мувофикан майдонхои холй сохта мешаванд
Имконият медихад, ки якбора якчанд банд интихоб карда
MULTIPLE
шавад

148
 Руйхати баидхои интихоб ба контейнери SELECT бо ёрии теги
<OPTION> хамрох карда мешавад, ки он дар навбати худ сохиби
ду хосияти зерин аст:
Хосият Таъйинот
рангами аз тарафи корбар интихоб гаштани банди
мушаххас, ин хосият к,иматеро муайян мекунад, ки он
VALUE
тавассути барномаи коркарди додахр (скрипт) х,исоб карда
шудааст
SELECTED Банди пешфарзи интихобро муайян мекунад

ПМ исоли 3. Дар поён ду санади HTML оварда шудааст, ки онх,о

формахри ба х,ам монандро дарбар гирифтаанд. Дар санади дуюм бо
иловаи хосияти SELECTED як чузъи руйхат пешакй интихоб шудааст.
<HTML> ■ *H j6 e » « o e gg . D :\aoK YM eH T... X £о:\оис*«енты \7..

<BODY>
Фасли солро интихоб намо: Фасли солро интихоб намо:
<FORM>
<SELECT NAME=year>
<OPTION SELECTED
VALUE="winter">3HMHCTOH
<OPTION VALUE="spring">6axpp 4Л - *1140%
<OPTION
VALUE="summer">T 06ncT0H
<OPTION
VALUE="autumn">TnpaMOX
</SELECT>
</FORM>
</BODY>
</HTML>

<HTML>
<BODY>
<FORM>
Фасли солро интихоб намо: Фасли солро интихоб намо:
<SELECT MULTIPLE NAME="year"> зимистон
<OPTION SELECTED VALUE="winter">
тобистон
зимистон
тирамох
<OPTION VALUE-'spring”>6axop
<OPTION VALUE="summer''>T06ncT0H
<OPTION VALUE="autumn">TnpaMOx
</SELECT>

149
 </FORM>
</BODY>
</HTM

Теги < IN P U T >дар киёс бо тегхои <TEXTAREA> ва

<SELECT> теги танхо мебошад. Ин тег имконият медихдд, ки бо
роххои мухталиф иттилоот гун карда шавад ва он дар вебсахфахо
истифода бурда шавад. Масалан, бо ёрии теги <INPUT>
майдонхои матни, бакайдгирии рамзи махфй, калидхои гузариш,
байракчахо ва инчунин тугмахои равонкунии додахо (Submit),
тозакунии формахо (Reset, Clear) ва гайраро сохтан мумкин аст.
Дар ин тег хосиятхои зеринро истифода бурдан мумкин аст:
Хосият Таъйинот
Андозаи майдони дохилкуниро мувофики микдори
NAMESIZE
аломатх,ои воридотй муайян мекунад
Микдори имконпазири максималии аломатхри воридотии
MAXLENGTH
майдонро муайян мекунад
Барои майдони матнй матни ба таври пешфарз
инъикосшавандаро муайян мекунад. Барои байрак^а^о
VALUE ва калидхои гузариш к,иматеро муайян мекунад, ки онро
скрипт х,исоб кардааст. Барои тугмахои равонкунй ва
тозакунии формахр навиштачот муайян мекунад
Хамчун пешфарз байрак,ча ё калиди гузаришро дар
CHECKED х,олати фаъол ни гох, медорад. Бо дигар навъхои теги
<INPUT> истифода намешавад

TYPE Навъи майдони дохилкуниро муайян менамояд

Хосияти TYPE-i
Навъи майдони дохилкуни, х о с и я ти T Y P E .
теги <1NPUT> киматхои зеринро дошта метавонад:
Хосият Таъйинот
^имати пешфарз ба х,исоб меравад ва барои дохилкунии
додах;о сохтани як сатрро пешбинй менамояд. Барои ин
навъи майдони дохилкунй хосиятхои NAME (хртмй), SIZE,
VALUE ва MAXLENGTH истифода мешаванд
Аломатх,ои дохилшавандаи рамзи махфиро бо ситорачах;о
иваз мекунад. Барои ин навъи майдони дохилкунй
Х О С И Я Т Х .О И NAME (х,атмй), SIZE, MAXLENGTH ва VALUE

истифода мешаванд

150
 Хосият f Таъйинот
Барои гузоштани байрак,чах,о дар шакли квадратна
майдоне месозад, ки тавассути он банди зарурй
нишонагузорй мегардад. Ин хосият метавонад бо
хосиятхри NAME (х,атмй), VALUE ва CHECKED (байрак^наи
CHECKBOX
пешфарзро муайян мекунад) якчоя истифода шавад.
Одатан аз байрак,чах,о вак^е истифода мебаранд, ки агар
аз теъдоди банд^ои мавчуда якчандтои онх,о интихоб
карда шавад.
Имконият медих,ад, ки аз теъдоди бандхри мавчуда танхо
яктоашон интихоб карда шавад. Калидхри гузаришро бо
истифода аз к,иматхри якхелаи хосияти NAME (х,атмй)
RADIO
гурух;бандй кардан мумкин аст. Барои ин навъи майдони
дохилкунй ^амчунин хосиятхри VALUE ва CHECKED низ
истифода мешаванд.
Барои сохтани тугмаи тозакунии форма истифода
мешавад. Хосияти VALUE дар ин маврид барои
RESET
номгузории тугма (х,амчун пешфарз номи тугма Reset аст)
хизмат мерасонад.
Барои сохтани тугмае истифода мешавад, ки хангоми
пахши он додахои воридшуда барои коркард ба барнома-
SUBMIT скрипти сервер равон карда мешаванд. Бо ёрии хосияти
VALUE ба тугма ном (пешфарз - Submit Query) гузоштан
мумкин аст.

ПМ исоли 4: Дар формаи зерин кимати TEXT истифода шудааст.

<HTML>
<BODY> /* 0;ViakVM
rHi<ii№
'fflJ.lilml WlndoinWfilir . П
<FORM> t> 0
:V l*<yM «nTo!\form3 v *t * J
Раками телефони ^амрох,атонро ворид
намоед: Раками телефони
<INPUT TYPE="TEXT" NAME-'phone" хдм рохдтонро ворид
SIZE=” 15" MAXLENGTH="12"> намоед: 1
</FORM>
</BODY>
</HTML>

ПМ исоли 5: Тарзи истифодабарии к,имати PASSWORD.

<HTML>
<BODY>
<FORM>

151
 Рамзи махфиатонро ворид намоед:
<INPUT T Y P E -’password"
NAME="secret_word" a rt O JitevW R/O o * -ч
SIZE="30" MAXLENGTH="30"> Д об*«л*йт« на »ту п ан е л ь м кллдки, к ко т о р ы м хот ...

</FORM> Р ам зи м ахф и а тонр о во ри д нам оед

</BODY>
</HTML>

ПМ исоли 6: Тарзи истифодабарии к,имати CHECKBOX.

<HTML>
<BODY>
<FORM>
<INPUT TYPE-'checkbox" NAME="checkbox1" e rt © f'te;///D & Q, л
VALUE="checkbox_value1">Kannfln гузариш Д о б а в л я й т е н а t r y п л н е л ь и к /м д а и , к к о т о р ы ...

<BR> □ Калиди гузариш

Щ Калиди гузариши пешакй
<INPUT TYPE="checkbox" NAME="checkbox2" интихобшуда
VALUE="checkbox_value2" CHECKED>
Каяиди гузариши пешакй интихобшуда
</FORM>
</BODY>
</HTML>

ПМ исоли 7 . Тарзи ч°йгиркунии ду форма дар катакхри х,амсояи

Чадвал.
<HTML>
<BODY>
<TABLE ALiGN=center BORDER
CELLSPACING=10>
<TR>
<TD> Формаи 1: Формаи 2:
Формаи 1:
<FORM> о yes. о no. ® yes. о no.
<INPUT TYPE-'radio" NAME="choice"
VALUE-'choice1"> yes.
<INPUT TYPE="radio" NAME="choice"
VALU E="choice2"> no.
</FORM>
<!JD>
<TD>
Формаи 2:
<FORM>
<INPUT TYPE-'radio" NAME="choice"
VALUE="choice1" CHECKED> yes.

152
<INPUTTYPE-'radio" NAME=Mchoice"
VALUE="choice2"> no.
</FORM>
</TD>
</TR>
</TABLE>
</BODY>
</HTML>

ПМ исоли 8: Тарзи истифодабарии к,имати RESET.

<HTML> __________
<BODY>
<FORM>
<INPUT TYPE="ResetH>
<BR> Добавляйте на эту панель закладки, к ко то р ы ..
<INPUT TYPE-'reset"
V A LU E -'Формаро тоза намо!">
</FORM>
</BODY>
Изменить

Формаро тоза намо! j

_______________
a
</HTML>

ПМ исоли 9: Тарзи истифодабарии к,имати SUBMIT.

<HTML>
<BODY>
<FORM>
r o Ш а кпсозй.И т!? ^H j *
<TEXTAREA>MaTHH
дилхох,</ТЕХТAREA> «- i e # O file :///! ☆ ^
<BR> Добавляйте на угу панель « кл ад ки, к котор...

<INPUT TYPE="submit"
М атни д и л х о х
VA LU E -'Иттилоот равон карда
шавад!">
| Иттилоот.равон карда шавад1 '
</FORM>
</BODY>
</HTML>

Саволдо:
1. Чй тавр дар HTML шаклсозй амалй карда мешавад?
2. Оё тегхри шаклсоз аз дигар тегх,ои HTML ягон фарк,и чиддие доранд?
Агар х,а, пас онх,оро номбар кунед.
3. Чанд теги шаклсозро медонед?
4. Кадом хосиятхри тегх,ои шаклсозро номбар карда метавонед? Онх;о
дар" сохтани форма кадом вазифах,оро ичро мекунанд?

153
 5. Бо ёрии тегх,ои шаклсоз кадом навъи майдонхрро сохтан мумкин аст?
6. Оё шумо бо истифода аз тегхои шаклсоз ягон вебсафх,а сохта
метавонед?

Супориш:

1. Матни мавзуъро бодик,к£т хонед ва онро нак^ кунед.

2. Мисолхри дар мавзуъ овардашударо дар компютер ичро кунед.

3. Парвандае бо номи form.html созед ва дар он формаи поёниро

барномарезй кунед. Талабот ба шаклсозй:
S майдони «Рамзи махфй» бояд то 10 аломатро дарбар гирад ва
додахри воридшударо инъикос накунад;
S аз байни х,амаи рак,амхри саволхр танхр яктоаш интихоб шавад.
Х,амчун пешфарз бояд саволи раками 1 интихоб гардад;
S майдони чавоб ба саволхр бояд чор сатри >^ар кадомаш чилтогй
аломатдоштаро дарбар гирад. кимати ибтидоии он - «??????»;
s тугмаи «Равзанаро пок намо!» бояд шакли аввалаи формаро
баркарор кунад.

Г С 41 & fite:///D:/flOKyMeHTbi/ffor ► £ |Ц 0»

Насаб: Карими

Рамзро ворид намо:

| Равзанаро пок намоГ] [ Равон карда Шавад! |

154
 Бахши 2
ТЕХНОЛОГИЯИ ИТТИЛООТЙ
ВА ИРТИ БО ТИ
Бо б и 2
ХУДКОРСОЗИИ W ЕВ-САН АДХ.О
2.2.1. ОБЪЕКТНОЙ ДИНАМИКИИ ВЕБСАФХА
HTML-u динамики. Забони барномарезии HTML низ ба мисли
дигар забонхои сунъии барномарезй ва забонх,ои табиии гуфтугуйи
байни инсонхо доимо дар холи тагйирёбй, пешравй, суфташавй ва
рушд аст. Зинаи навбатй ё рушди минбаъдаи забони анъанавии
HTML бо номи HTML-и динамики (Dynamic HTML, DHTML)
маъмул аст. HTML-и динамики имконият фарохдм меоварад, ки
санадхо дар шакли интерактивй сохта шаванд, вебсафхахо ба
осонй тагйирпазир ва зудидора гарданд.
Яке аз методхои татбики гояи динамикигардонии в е б с а ф х д х о
ин бо рохи васеъгардонии HTML дар браузерхо насб намудани
воситахои коркарди 'забонхои махсуси барномарезй, аз кабили
JavaScript, JScript ва VBScript мебошад. Худи сенарияхоро
(скриптхоро), яъне барномахои бо ёрии яке аз ин забонхо
навишташударо, бо матни асосй ва нишонахои санади HTML
якчоя чойгир кардан мумкин аст. Барномахои тавассути ин
забонхо навишташуда дар шабакаи Интернет дар шакли матнхои
додашудаи ибтидой давр мезананд ва танхо пас аз боршавй ба ягон
браузери мушаххас ба барномаи корй табдил меёбанд.
Тамоми руйдодхои браузерро, аз кабили пахши ягон тугма ё
гузариш ба сафхаи дигар, бо ёрии барномаи ба воситаи яке аз
забонхои барномарезй навишташуда тахти назорат гирифта, кор
карда баромадан мумкин аст. Мухимияти ин руйдодхо дар он аст,
ки онхо имконият медиханд то барнома ва браузер байни хамдигар
зич алокаманд бошанд. Масалан, барнома метавонад амалиёти
заруриро ичро намуда, муайян созад, ки кай корбар сафхаро тарк
мекунад.
Агар дар як тарафи HTML воситахои коркарди забонхои
махсуси барномарезй истад, дар тарафи мукобили он забони
сабкхои махсуси зинагй ё иерархи (Cascading Style Sheets, CSS)
меистад, ки он баъзе махдудиятхои HTML-po кам намуда, як кисми

155
вазифахои онро ба худ мегирад. Х,адафи асосии CSS (чад вал и
сабкх,ои занагй) - сохтори санадро аз оройиши (шаклсозии) он чудо
намудан ва ба истифодабаранда имконият додани он аст, ки вай
намуди зохирии ин ё он чузъи сафхаи HTML-po худаш муайян
созад. Бартарии дигари чадвали сабкхо ин таъмин намудани сабки
ягонаи шаклсозии сандахои HTML (масалан, тайёр намудани
рефератхои фаннй) мебошад.
Махз дар буриши ана хамин ду самти зуд инкишофёбандаи
HTML - забони сенарияхо ва забони сабкхо мачмуи технологияхое
руйи кор омадааст, ки онро HTML-и динамикй ном бурдан одат
шудааст. Бояи асосии HTML-и динамикиро бисёр сода шарх додан
мумкин аст: бе истисно тамоми чузъхои санад, параметрхои
оройиш, чобачокунии онхо (чй ба маънои HTML ва чй CSS) ва
хатто матни сафхаро тахти назорати пурраи худ гирифтани забони
сенарияхо. Бо шарофати ин чузъи дилхохи санади HTML ботин
(мазун) ва зохири худро ба осонй тагйир дода метавонад.

Сабксозй дар HTML-u динамикй. Агар сода карда гуем, сабк

дар зинаи аз хдма поёниаш мачмуи коидахоеро мемонад, ки тибки
онхо браузер тегхои HTML-po маънидод менамояд.’
Тавре маълум аст, бо хар як тег якчанд хосиятхое алокаманд
аст, ки кимати онхо намуди тегро дар равзанаи браузер муайян
мекунанд. Масалан, кисми зиёди тегхои HTML, аз кабили <Р>,
<TD> ва гайра сохиби хосияти COLOR мебошанд. Кимати ин
хосият ранги инъикоси дарунмояи тегро дар экран муайян
менамояд.
Мачмуи коидахои инъикоси санад дар экран бештар бо
истифодаи чадвали (вараки) сабкхои CSS алокаманд аст. Х,амаи
хосиятхои дар чадвали сабкхо истифодашавандаро шартан ба
гуруххои идоракунандаи зерин чудо кардан мумкин аст:
■ намуди х,уруф (гарнитур, кегл, ранг, тарзи зох,иршавй ва гайра);
■ форматбандии абзатс (фосиласозии сарсатр, байнисатрй, байни
■ калимахр, радифбандии матн дар абзатс ва гайра);
■ хосиятхри блок (фосиласозй аз чап, рост, боло ва поёни блок,
Чойгиркунии блок дар санад, тасвири блок дар экран ва гайра);
■ дигархр (рангкунии пайвандх,о, тагйирдих,ии намуди зох,ирии
курсор ва гайра).
Яке аз тарзхои сабксозй дар HTML истифодаи контейнери STYLE дар
сарлавхаи санад ба хисоб меравад:

156
 <HEAD>

<STYLE TYPE="text/css">

Тасвиркунии сабкхо

</STYLE>

</HEAD>
Истифодаи хосияти TYPE="text/css" дар контейнери STYLE
ишора ба браузер аст, ки дар он тасвири сабкхо оварда шудааст.
Агар ин хосият партофта шавад, он гох баъзе браузерхо
метавонанд тамоми чадвали сабкхоро ба инобат нагиранд. Худи
тасвири сабк селектори тегро дар бар мегирад. Тавассути селектор
номи теги сабккабулкунанда ва як ё зиёда чуфти эълонхои намуди
"хосияти_сабк: кимат", ки дар кавсхои фигуравй махдуданд, ба
кайд гирифта мешаванд.
селектори_тег{
хосияти_сабки1: кимати 1;
хосияти_сабки2: ки ма ги 2;
хосияти_сабкиЗ: киматиЗ;

}
Агар дар кавсхои фигуравй танхо як коида оварда шуда
бошад, пас аломатй нукда-вергулро нишон додан шарт нест.
ПМ йсоли1:
<HTML>
<HEAD>
<Т1Т1_Е>Мисоли аввалини
истифодаи сабкх,о</Т1Т1_Е>
<STYLE TYPE="text/css">
< !—
r ' ••• ............. .'.-.«4 v
Н1 (text-align: center}
f С Л О ftte7//th/O ocum eot "C? ^ \
мэ<м*л*«к« «*• эту rvm vrn гжлэдам, * «втор»»»* »onr** m t t -

</STYLE> Сарлавха
</HEAD> Матни дмгхох,

<BODY>
<H 1>Сарлав>^а</Н 1>
<P> Матни дилхох,
</BODY>
</HTML>
157
 Дар сексияи сарлавхаи санади ин мисол - <HEAD> ...
</HEAD> сабке оварда шудааст, ки мувофики он браузер бояд
дарунмояи контейнери <Н1>...</Н1>-ро дар марказй сахифа
радифбандй намояд: ба хосияти text-align к,имати center бахшида
шудааст.
Агар ба тарзи истифодаи тегхои тавзех (<!-- ва —>) дурусттар
диккат дихем, он гох мебинем, ки тамоми дарунмояи контейнери
STYLE дар байни онхо чойгир шудааст. Ин амал имконият
медихад, ки иттилоот дойр ба сабк аз браузерхое, ки барояшон
теги <STYLE> бегона аст, пинхон нигох дошта шавад. Дар холати
акс онхо коидахоро (сабкхоро) хамчун матн кабул карда, ба экран
мебароранд.
Дар чадвалй сабкхо низ аз тавзехот истифода бурдан мумкин
аст. Дар ин маврид тавзех имконият медихад, ки ин ё он хосият
тасвир карда шавад. Барои ин кифоя аст, ки матни тавзех дар
байни аломатхои /* ва */ навишта шавад. Барномаи браузерй чунин
матнро коркард намекунад ва хамчун чузъи чадвалй сабкхо низ
кабул намекунад. Тегхои тавзехи умумии HTML ва тавзехи
чадвалй сабкхо чизхои гуногунанд. Онхо таъйинот ва хатто
синтаксиси гуногун доранд.
ПМ исоли 2: Тарзи шакл додани матнро дида мебароем. Барои ин
аввал заминаи санадро ранги сафед (хосияти background-color) карда,
баъд хосиятх,ои идоракунии намуди х,УРУФ - color (ранг), font-family (оила ё
гарнитури хуруф) ва font-size (андозаи ХУРУФ)-Р° РУЙи кор меорем.
Масалан, ранг - хокистарй, оилаи хуруф - Times, андозаи хуруф -1 4 пункт.
Акнун аз хосиятхри идоракунии форматбандии абзатс истифода
мебарем: text-indent (иловафосилаи сарсатри абзатс) - 10 пункт, text-align
(радифбандй) - бо бари санад, padding-left (фосиласозй аз чап) - 20 пункт.
Сарлавх,ах,ои сатххои якум то сеюмро бо ранги сурхи баланд
менависем. Дар натича, барномаи санадсозй шакли зеринро мегирад:

<HTML>
<HEAD>
<Т1Т1_Е>Мисоли дуюми сабксозй</Т1Т1.Е>
<STYLE TYPE="text/css">
<!--
BODY {background-color: white}
H1, H2, H3 {color: red}
P {
Г *уруф */
color: gray;
158
 font-family: Times, serif;
font-size: 14pt; *
Г абзатс */
text-indent: 10pt;
text-align: justify;
padding-left: 20pt;
}
— >
</STYLE>
</HEAD>
<BODV>

</BODY>
</HTML>

Циматдихй. Тибки коидах,ои чадвали сабкхо киматдихй бояд

аз руйи синтаксиси комил ва мушаххас амалй гардонида шавад.
Масалан, ба мисли тегхои HTML дар ин чо низ киматхои рангй
(color) бо ду тарз муайян карда мешаванд - аз руйи ном ва кимати
ададии онхо. Чддвалхои зинагии сабкии сатхи 1-ум (CSS1) бошад,
истифодаи хамагй 16 ранги стандартиро муайян намудааст. Вале
баъзе браузерхо теъдоди бенихоят зиёди рангхоро истифода
мебаранд.
Киматхои ададии рангхо ба воситаи ё системаи хисоби
шонздахй ва ё рангхои сегонаи намуди RGB (red, green, blue)
муайян карда мешаванд. Рангхои red, green ва blue киматхои
ададии тобишхои худро ё аз фосилаи ададии 0 то 255 мегиранд ва ё
бо фоизи дурахшонии ин рангхо муайян мекунанд. Масалан,
кимати 255 ё 100% ба дурахши максималии ранг баробар буда,
кимати 0 ё 0% умуман тобон набудани рангро ифода менамоянд.
ПМ исоли 3:
Н1 {color: #0000FF}
Н1 {color: #00F}
Н1 {color: rgb(27, 119, 207)}
H1 {color: rgb(50%,75%, 0%)}
Дар сатри дуюми ин мисол синтаксиси секимата истифода
шудааст, ки хангоми интихоби он бо рохи такроркунии хар як
кимат се раками додашуда ба шаш ракам табдил дода мешаванд.
Хднгоми дода шудани кимат бо вохиди дарозй (length), пас аз
бузургии ададй, бе партофтани мавкеи холй, ишораи дуаломатаи

159
вохиди ченаки он (em, ex, in, cm ва гайра) оварда мешавад. Ишораи
вохиди ченакхои em ва ех мувофикан баландии кулли хуруф ва
харфи дс-ро ифода мекунанд. Вохиди ченаки рх ба бузургии пиксел
дар экран баробар буда, ченакхои in, cm, mm, рс ва pt мувофикан
дюйм, сантиметр, миллиметр, сисеро ва пункт-ро ифода мекунанд.
Масалан, 1in = 25,4mm = 72,27pt ва lpc = 12pt мебошад. Агар
кимат ба сифр баробар бошад, он гох ишораи вохиди ченакро
патофтан мумкин аст. Масалан, Р {font-size: 12pt} ва НЗ {text-indent:
20em}
Баъзе киматхо метавонанд бо фоиз (percent) дода шаванд. Дар
ин холат онхо нисбат ба кимати ягон хосияти дигари чузъ (одатан
андозаи он) хисоб карда мешаванд. Масалан, Р {line-height: 120%}
Барои нишон додани мавкеъи чойгиршавии захира сурогаи
URL-и он хизмат мерасонад. Дар ин маврид пас аз калимаи
калидии url дархол дар дохили кавс сурога нишон дода мешавад.
Сурогаро мувофики хохиш дар нохунаки якчанда ё дучанда
гирифтан мумкин аст. Масалан:
BODY {
background: url(http://www.image.ru/image/picl.gif)
}
Баъзе киматхо метавонанд пайдарпайии (list) бузургихои
дигарро тасвир кунанд ва хамчун руйхати киматхо дода шаванд.
Руйхат аз як ё зиёда киматхои имконпазири бо вергул
чудокардашуда иборат аст. Масалан, Р {font-family: Times, serif}

Синфи сабкхо. Хангоми санадсозй дар HTML бисёр холатхое

вомёхуранд, ки блокхои алохидаи иттилоотро бо ягон тарз чудо
карда, бо хамин рох нотакрор будани онхоро кайд ё бори
мантикии онхоро муайян кардан лозим меояд. Масалан, дар
китоби дарсии «Технологияи иттилоотй» ба гайр аз матни маъмулй
инчунин блокхои алохида, ба мисли таърифхо, барномахо,
мисолхо, саволхо, супоришхо ва гайра оварда шудаанд, ки тарзи
навишти онхо аз тарзи навишти блоки матни асосй каме фарк
доранд. HTML-и стандарта барои тасвири чунин холатхо тегхои
нишонагузори мантикиро пешбинй намудааст. Масалан, теги
<BLOCKQUOTE> барои кайди истинодхои дароз пешбинй
шудааст.

160
 CSS бошад имконият медихдд, ки худи корбар конструксияхои
мантикй созад ва шакли зохирии онхоро муайян кунад. Масалан,
бигузор вебсафхае сохтан лозим бошад, ки он аз ду намуд абзатс
(теги <Р>) иборат буда, онхо доимо хдмдигарро иваз намоянд ва
ин ивазшавихо якчанд маротиба такрор шавад. Мисоли чунин
сафха саволу чавоби рузноманигор (мусохиба) ва хамсухбати у
шуда метавонад. Табиист, ки хднгоми сохтани чунин вебсафха
тахиягар кушиш ба харч медихад, ки саволхо аз чавобхо ба таври
муойинашаванда фарк кунанд. Барои ин дар ибтидои барнома
абзатсхоро (саволу чавобхоро) бо ёрии селектори синф (CLASS) аз
хамдигар чудо кардан лозим аст.
<HTML>

<BODY>

<Р CLASS="ask">CaBonH рузноманигор</Р>

<Р CLASS="answer">4,aBo6H хамсухбат</Р>

</BODY >
</HTML>

Дар кисми HEAD-и санад сабки хар як синф (абзатс) муайян

карда мешавад.

P.ask{
font-family: Verdana, Arial, Helvetica, sans-serif;
font-size: 12pt;
text-align: justify;
color: gray;
margin-left: lOOpx;
font-weight: bold;
}
P.answer{
font-family: Times, serif;
font-size: 14pt;
color: black;
text-align: justify;
margin-left: 20px;
}
161
 Саволхо бо хуруфи sans-serif, ранги хокистарй, тарзи
зохиршавии гафс, андозаи 12 пункт, фосилаи 100 пиксел аз канори
чапи сахифа ва радифбандии мутаносиб бо бари он инъикос карда
мешаванд. Ч,авобх,о бошанд бо хуруфи Times, андозаи 14 пункт,
ранги сиёх, фосилаи 20 пиксел аз канори чапи сахифа ва
радифбандии мутаносиб бо бари он инъикос карда мешаванд.
Чузъхои дохили хамдигар коидахои барои чузъхои волидайнй
муайяншударо ба мерос мегиранд. Масалан, агар ба абзатси навъи
саволхо фрагмента матни тарзи зохиршавиаш моилро хамрох
намоем, он гох хангоми аз тарафи браузер инъикос гаштани ин
фрагмент он дар шакли зохиршавии хам моил ва хам гафс ба экран
бароварда мешавад.

Чадвали зинагии сабкхо. Яке аз хусусиятхои асосии чадвали

сабкхо зинашакл будани онхо ба шумор меравад. Ин маънои онро
дорад, ки хангоми коркарди сабкхо механизми махсуси зинасозй
истифода мешавад. Аслан дар сохтани як санад метавонанд
коидахои гуногун татбик карда шаванд. Агар як мачмуи коидахоро
тахиякунандаи санад чорй кунад, аз коидахои тамоман дигар
метавонад корбар истифода барад. Ба гайр аз ин, дар хар як
барномаи браузерй мачмуи коидахое пешбинй шудаанд, ки онхо
хангоми пешакй муайян набудани ягон хосият хамчун пешфарз
амал мекунанд. Воситахои зинасозй коидахои гуногунро FyH ва
якчоя намуда, ана хамин гуна ихтилофхои руйдодаро бартараф
мекунанд.
Хосияти зинагй бо тарзи насби сабкхо ба санадхои HTML сахт
алокаманд буда, бо се рох - тасвиркунй дар шакли inline,
тасвиркунй дар сохаи сарлавха ва истифодабарии парвандаи беруна
амалй гардонида мешавад.
Рохи аз хама один зинасозй ин тасвиркунй дар шакли inline
мебошад, ки он тарзи дар тег насбшудаи тасвиркуниро дар назар
дорад. Бо ёрии хосияти иловагии STYLE параметрхои зарурии
сабксозиро дар теги дилхох чорй кардан мумкин аст. Камбудии
асосии ин усул дар он аст, ки сабки сохташуда танхо дар худуди як
тег амал мекунад. Аз ин ру хангоми дар хар як тег овардани сабки
алохида, андозаи парванда зуд афзойиш меёбад ва тахриркуниии
он хеле носозгор мегардад. Ин усул аз тасвири мустакими намуди
зохирй бо ёрии теги <FONT> хеле кам фарк мекунад. Масалан, <Р

162
STYLE="color:red; text-align:center;"> Ин параграф бо истифода аз
сабк аз нав муайян шудааст. </Р>
Бештар он аст, ки пешакй хамаи сабкхои зарурй дар сохаи
сарлавхаи барномаи санад муайян карда шаванд ва баъд онхо дар
тегхои алохида татбик карда шаванд. Аз ин усул мо дар мисоли
мусохибаи рузноманигор ва хамсухбати у, хангоми фахмонидани
тарзхои форматбандии абзатс, аллакай истифода бурдем. Амалй
чадвалй сабкхои бо ин рох насбгардида ба тамоми санади HTML
ахамият пайдо мекунад.
Рохи сеюми сабксозй ин дар шакли парвандаи алохидаи
беруна, ки кисми иловагии номаш *.css (чадвалй сабкхои беруна)
мебошад, чойгир кардани хамаи сабкхои зарурй мебошад. Номи ин
парванда тавассути хосияти HREF бояд ба кайд гирифта шавад ва
ин хосият дар навбати худ бояд дар сатре махфуз бошад, ки онро
сохаи HEAD-и барномаи санад дар бар гирифтааст. Масалан,
<LINK REL="STYLESHEET" TYPE="text/css" HREF="list.css">
Тибки ин усул доираи амалй чадвалй сабкхо фарогири тамоми
парвандахоест, ки дар онхо хамин гуна тасвири сабксозй пешбинй
шудааст. Дар ин маврид барои тагйир додани намуди зохирии
гурухи санадхо кифоя аст, ки яке аз парвандахои сабкй тахрир
карда шавад.
Дар амалия барои хосил намудани сабкхои зинагй аз хар се
усул истифода мебаранд. Вале усули аз хама бехтарин ва каМзахмат
усули сеюм аст, чунки, агар хангоми истифодаи усули дуюм
тасвири сабкхоро дар доираи хар як санад аз руйи зарурат тагйир
додан пеш ояд, он гох дар усули сеюм хатто хар як тегро тагйир
додан лозим меояд.
Х,ангоми татбики хамаи ин усулхо дар доираи як санад
принсипи зинагии сабкхо амалй мегардад, ки мувофики он сабкхо
аз нав муайян карда мешаванд. Тартиби дар боло овардашудаи
усулхои сабксозй асосй азнавмуайянкунии сабкхоро дар санад
ташкил медихад: усулхои сабксозии болой сабкхои бо усулхои поёнй
сохташударо аз нав муайян мекунанд. Масалан, бигузор дар санади
сабкии беруна муайян шуда бошад, ки матни дохили теги <Р> бо
хуруфи андозааш 10 пункт инъикос карда мешавад. Агар дар сохаи
<HEAD>-h санади мушаххас инъикоси матни дохили теги <Р> бо
хуруфи андозааш 12 пункт пешбинй шуда бошад, он гох дар
равзанаи браузер матни дохили теги <Р> махз бо хуруфи андозааш
163
12 пункт инъикос мегардад, чунки дар ин маврид сабки инъикоси
матни дохили теги <Р> аз нав муайян карда шудааст.
Умуман, браузер бартариятхоро (афзалиятхоро) дар чадвалхои
сабкй ба таври зерин чобачо мегузорад:
1. сабкхои inline (сабкхои тавассути хосияти STYLE бевосита дар
тег насбшуда) - афзалияти дарачаи олй. Браузер онхоро хатман
ичро менамояд, хатто агар онхо бо сабкхои татбики ё пайванди
мухолифат дошта бошанд;
2. сабкхои татбики (сабкхои дар контейнери STYLE-и сохаи
HEAD-и санад номбаршуда) - афзалияти дарачаи дуюм
(пасттар). Браузер онхоро дар хама маврид, ба гайр аз
мухолифат бо сабкхои inline, ичро менамояд;
3. сабкхои пайванди (сабкхои бо ёрии теги <LINK> ба парвандаи
HTML пайвастшуда) - афзалияти дарачаи сеюм (пасттарин).
Ана хамин тартиби тахлили чадвалхои сабкиро аз тарафи
браузер пешакй дониста, чадвали ягонаи сабкхои пайвандиро
барои кулли сафхахои сомона, сабкхои аз онхо фарккунандаро
барои вебсафхаи алохидаи сомона ва сабкхои махсусро барои
чузъхои алохидаи вебсафха сохтан мумкин аст. Махсусияти
мафхуми сабксозии зинагй дар CSS (cascading style sheets) низ махз
бо хамин афзалиятсозихо дар байни якчанд чадвалхои сабкии
парвандаи HTML алокаманд аст.

Саволх,о:
1. HTML-и динамикй чист? Он аз HTML-и маъмулй чй фарк, дорад?
2. Самт^ои рушди HTML кадомхрянд?
3. Браузерхр санадхри HTML-po чй тавр инъикос менамоянд?
4. Дар санадхри абарматнй сабксозй гуфта чиро дар назар доранд?
5. Кадом чадвалхри сабксозиро медонед?
6. Чй тавр аз сабкхо истифода мебаранд?
7. Додахр тибк;и кадом параметр к,имат к,абул мекунанд?
8. Оё синфи сабкхрро номбар карда метавонед?
9. Чадвали зинагй чист? Принсипи зинагии сабкхр чй?
10. Браузер афзалиятхрро дар чадвали сабкй чй тавр муайян мекунад?

^ 9 Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик,к£т хонед ва онро нак/i кунед.
2. Самтхри рушди HTML-и динамикиро шарх, дих,ед.
3. Мисолхри дар мавзуъ овардашударо дар компютер амалй кунед.
4. Дар HTML санаде созед, ки дар он матни сарлавх,аи сатх,и якум (теги
164
 <Н1>) бо ранги - сурх, радифбандй - нисбат ба марказ, оилаи хуруф
- Arial, андозаи хуруф - 14 пункт ва матни сарлавх,аи сатх,и дуюми он
бо радифбандй - аз канори рости равзана, тарзи зох,иршавй -
хуруфи моил, андозаи хуруф - 12 пункт сабксозй шуда бошад.

2.2.2. JAVASCRIPT
JavaScript - забони сенариясозй. Дар шабакаи Интернет теъдоди
хеле зиёди барномахои хам одй ва хам мураккаби коркарди
санадхои HTML мавчуданд. К^иеми зиёди онхоро барномахое
ташкил медиханд, ки бо ёрии забони JavaScript навишта шудаанд.
Барномахои тавассути забони JavaScript навишташударо
сенарияхо ё скриптхо мегуянд. Скрипт - мачмуи дастурхои
(барномаи) идоракунии браузер мебошад. Рамзи (матни) барнома
бевосита дар санади HTML чойгир карда мешавад ё дар шакли
парвандаи алохида нигох дошта мешавад.
Скриптхо метавонанд дар мавкеъи дилхохи санади HTML
чойгир шуда бошанд. Лекин дар байни сатрхои рамзи барномаи
JavaScript тегхои HTML-po чойгир кардан мумкин нест. Аз ин ру
скриптхоро бештар дар сохаи HEAD-и санад чойгир мекунанд.
Худи барномаи тавассути забони JavaScript сохташударо дар
байни тегхои <SCRIPT> ... </SCRIPT> чойгир менамоянд. Браузер
теги <SCRIPT>-po вохурда дарунмояи санадро то пайдошавии
теги </SCRIPT> сатр ба сатр тахдил менамояд. Баъд аз он
тафтиши скрипт оид ба мавчудияти галатхо гузаронида шуда,
барнома барои ичроиш дар формате омода сохта мешавад, ки он
барои истифодаи браузерй мазкур имконпазир бошад. Азбаски на
хамаи браузерхо рамзи JavaScript-po мефахманд, бинобар он
бехтар он аст, ки рамзи кулли сенарияхо дар дохили тегхои
тавзехотии <!-- ва II—> чойгир карда шаванд.
Барои чойгиркунии матни барнома дар дохили санади HTML
конструксияи зерин истифода бурда мешавад:
<SCRIPT LANGUAGE="JavaScript">
cl-

Мавкеъи чойгиршавии рамзи барнома

//->
</SCRIPT>
I65
 Барномах,ои дар забони JavaScript* сохташударо дар хотираи
компютер дар намуди парвандахои алохидаи матнии кисми
иловагии номашон *.js-6yaa низ нигох доштан мумкин аст. Барои
ба санади HTML хамрох намудани ин гуна сенарияхо дар теги
<SCRIPT> аз параметри SRC истифода бурдан лозим аст, ки дар
он сурогаи мутлаки URL-и парвандаи сенария нишон дода
мешавад. Сурогаи URL-и парвандаи сенария нисбй низ шуда
метавонад. Масалан, скрипте, ки дар чузъдони дар он санади
чории HTML махфузбуда чойгир шудааст, мисоли чунин
сурогасозй шуда метавонад:
<SCRIPT SCR="myScript.js">
</SCRIPT>
Барои ба фаъолият o f o 3 карда тавонистани барнома, бояд дар
тани санади HTML конструксияи рамзи ин барнома низ нигох
дошта шавад. Яъне, ба гайр аз рамзи сенарияро дар мавкеъи дуруст
чойгир намудан, инчунин зарур аст, ки ба браузер фармони огози
кори барнома дода шавад

ПМИСОЛИ 1: Парвандаи HTML-po, ки дар он сенарияи дар забони

JavaScript сохташуда татбик, гадидааст, дида мебароем. Тибк,и ин сенария
дар экран бояд вак^и чорй инъикос гардад:

<HEAD>
<TITLE>Coa™ электронй</ТПЪЕ>
<!—
<SCRIPT LANGUAGE="JavaScript”>
function clock_form() {
day=new Date()
clock_f=day.getHours()+":"+ if Соатй ммэстpffHft- Internet Explore*
day.getMinutes()+";"+
day.getSeconds()
document.form.f_clock.value=clock_f
id=setTimeout(''clock_form()", 100)
}
//-> flP Компьютер | Защищенный реи ~ \ 100% ▼
</SCRIPT>
</HEAD>
<BODY onLoad="clock_form()">
<FORM NAME=”form">
Вак^и чорй:
<INPUT NAME="f clock" SIZE="8">

166
 </FORM>
</BODY>
</HTML>

Дар ин мисол барои бакордарории сенария конструксияи

намуди onLoad = "clock_form()" истифода шудааст, ки он ба хдйси
хосияти теги <BODY> амал мекунад. Барои дар экран инъикос
намудани нишондоди соат бошад, чузъи контейнери
<FORM>...</FORM> бо андозаи 8 аломат ва шакли сс:дд:сс
(соат:дакика:сония) истифода шудааст.
ПМ исоли 2: Бо ёрии скрипти дар матни санади поёнй овардашуда
дар равзанаи браузер «Сатри равон» сохта мешавад. Барои инъикоси
матни сатр тагйирёбандаи line ва тагйир додани суръати инъикоси
иттилоот дар сатр тагйирёбандаи speed истифода бурда мешавад.
<HTML>
<HEAD>
<Т1ТЬЕ>Сатри равон </TITLE>
</HEAD>
<SCRIPT LANGUAGE=''JavaScript">
<!—
var line-'Маркази технологияхри компютерй";
var speed=200;
var i=0;
function m_line() {
jf(i++<line.length) {
}
else{
document.form.ctc.value-'
i=0;
}
setTimeoutCmJineO', speed);
}
</SCRIPT>
<BODY onload="m_line()">
<CENTER>
<FORM NAME="form">
<INPUT TYPE="text" SIZE="70" NAME="ctc">
</FORM>
</CENTER>
</BODY>
</HTML>

167
 Саволхо:
1. Скрипт чист? Сенария чй? Оё онх,о аз хамдигар ягон фарк,е доранд ё
на?
2. Чаро забони барномасозии JavaScript-po забони сенарияхо мегуянд?
3. Роххои чойгиркунии скриптхо дар парвандаи санади HTML кадомх,оянд?
4. Чй тавр барномахои дар забони JavaScript сохташударо дар хотираи
компютер нигох доштан мумкин аст?
5. Чанд намуди сурогах,ои URL-и парвандаи сенарияхоро медонед?
6 . Кадом тарзи ба фаъолият o f o 3 кардани скриптро дар тани санади
HTML медонед?

& Супориш:

1. Матни мавзуъро бодик,к,ат хонед ва онро нак,п кунед.

2. Барномаи «Соати электронй»-ро дар сафхаи хонагии худ чойгир
намоед.
3. Скрипти сатри равонро дар парвандаи алохида бо номи line.js нигох
доред. Ин скриптро дар сафхаи хонагии худ чой дода, матни онро бо
матни «Хуш омадед ба сафхаи хонагии ман!» иваз намоед.

2.2.3. MICROSOFT FRONTPAGE

M icrosoft FrontPage виройишгари вебсанадх^о. Барои сохтани
санадхои абарматнй барномахои зиёде мавриди истифода карор
дода шудаанд, ки онхо раванди эчоди сомонахои интернетиро
худкор месозанд. Яке аз чунин барномахо виройишгари Microsoft
FrontPage ба хисоб меравад. Барномаи MS FrontPage, ки ба бастаи
Microsoft Offise дохил мешавад, натанхо барои сохтани веб-сафхаи
алохида, балки якбора сохтани микдори зиёди вебсафхахо
пешбинй шудааст. Ин барнома бо воситахои назораткунандаи
сохтори сомона, оройишдихандаи тархи ягонаи он, санчишгари
дурустии пайвандхои дохилию берунаи он ва гайра мучахдаз аст.
Воситахои веб-сафхасозй танхо
о яке аз имкониятхои FrontPage-po
в
ташкил медиханд. Дар расми поёнй намуди зохирии равзанаи MS
FrontPage оварда шудааст.
Х,ангоми кор бо виррйишгари FrontPage доимо дар хотир
бояд дошт, ки натичаи он - тавлиди санади нави HTML аст. Дар ин
маврид низ санади абарматнй тибки хамон коидахое сохта
мешавад, ки онхо дар HTML-и маъмулй истифода шуда буданд.
168
 Microsoft FrontPage вироишгари ве6санад\о. Барои
сохтани санадхои абарматнй барномахои эиёде мавриди
истифода ка pop дода шудаанд, ки онхо раванди эчоди
сомонахои интернетиро худкор месозанд. Яке аз чунин
барномахо вироишгари Microsoft FrontPage ба хнсоб
меравад.

ЕЗцод ЗДроовтр |
L при 56 кбит/с 640 к 31А по умолчанию мает]

Тугмахри интихоби реча^ои инъикоси санад Сох,аи кори

Ана хамин далел имкониятхо ва махдудиятхои виройишгари

Microsoft FrontPage-po дар мукоиса бо забони барномарезии
HTML мекушояд:
■ х,амаи воситахри виройишгари FrontPage Дар тегхои HTML
татбик,шавандаанд;
■ виройишгари FrontPage воситахри махсусеро дарбар мегирад, ки
онхрро дар шакли тегхри HTML тасаввур х,ам кардан имкон надорад;
■ воситахри виройишгари Frontpage имконият медиханд, ки тах,иягари
барнома забони HTML-po надониста низ санади абарматниро созад.
Виройишгари MS FrontPage асосан барои сохтани веб-
сафхахое пешбинй гардидааст, ки онхо бояд тавассути браузери
Microsoft Internet Explorer намойиш дода шаванд. Ан ин ру
рамзхои HTML-и дар он сохташуда бо ёрии ин браузер ба
истифодабарандагон хеле чолиб пешкаш карда мешавад. Махсусан
сатрхои равони тавассути FrontPage сохташуда, ки онхоро бо ёрии
забони барномарезии HTML сохтан гайриимкон аст, дар браузери
Internet Explorer хеле дилчасб намойиш дода мешаванд. Вале ин
169
гуфтахо асло маънои онро надорад, ки веб-сафхахои бо ёрии
виройишгари MS FrontPage сохташуда танхо бояд тавассути
браузери Microsoft Internet Explorer намойиш дода шаванду халос.
Аз ин вебсафхахо дигар браузерхо низ ба таври васеъ истифода
бурда метавонанд.
Тарзи сохтан ва виройиши санад. Равзанаи барномаи MS
FrontPage вазифаи хам равзанаи виройишгар ва хам равзанаи
браузерро ичро карда метавонад. Санади HTML дар равзанаи
FrontPage ба мисли равзанаи браузер намойиш дода мешавад.
Тахриркунии матни санад бошад, дар равзанаи он ба мисли
тахрикунй дар равзанаи протсессорхои матнии маъмулй амалй
карда мешавад.
Барои ичрои амалхои асосии форматбандй лавхаи афзорхои
форматбандии равзанаи MS FrontPage хизмат мерасонад, ки он
кариб кулли имкониятхои лавхаи афзорхои форматбандии
протсессори матнии MS Word-po дорад. Лавхаи мазкур, аз чумла
Чузъхои зеринро дарбар мегирад:
* Руйхати сабкхо. Имконият медихад, ки сабки оройиши абзатс
мувофик,ан бо хусусиятхои стандартии чузъхои HTML интихоб
карда шавад;
.■ Руйхати хуруфхо. Имконияти интихоб намудани навъи хуруферо
пешниход мекунад, ки айнан бо хамон ХУРУФ вебсафха дар
Интернет намойиш дода мешавад;
■ Руйхати андозаи ХУРУФ- Андозаи аломатхои матн мувофик,и
вОхидхои ченаки HTML муайян карда мешавад;
■ Афзорхои интихоби тарзхои зохиршавии матн;
■ Афзорхои радифбандии матн. Мувофики хосияти ALIGN-и теги
абзатс - <Р> амал мекунанд;
■ Афзорхои руйхатсозихои нишонадор ва ракамнок;
■ Афзорхои фосилагузорй дар матн;
■ Тугмахо барои муайянкунии чорчубаи абзатс, ранги ХУРУФ ва
заминаи матн.
Дигар чузъхои форматбандие, ки дар лавхаи афзорхо чойгир
нашудаанд, тавассути равзанахои робитавии алохида муайян карда
мешаванд. Масалан, бо ёрии фармонхои менюи Формат^-Хуруф
(Формат^ Шрифт) ва Формат^Руйхат (Формат^ Список) он
амалхоеро ичро кардан'мумкин аст, ки онхоро тавассути лавхаи
афзорхо имконияти ичрокунй вучуд надорад.
170
 Барои сохтани абарпайванд фрагмента матниеро интихоб
мекунанд, ки он бояд ба хайси пайванд кабул шавад ва баъд аз
фармони менюи Ч,огузорй^Абарпайванд (Вставка^Гиперссылка)
истифода мебаранд. Дар натича равзанаи робитавии
Абарпайвандсозй (Добавление гиперссылки) кушода мешавад, ки
бо ёрии лавхаи Пайвастан бо (Связать с)-и он намуди
абарпайванди мушаххасро баргузидан мумкин аст. Равзанаи
робитавии фаъолгардида пайвандсозихоро бо чузъхои гуногун
таъмин мекунад: Пайвандсозй бо парванда, вебсафха (Связать с
файлом, веб-страницей), Пайвандсозй бо мавкеъи муайяни санади
мазкур (Связать с местом в документе), Пайвандсозй бо санади нав
(Связать с новым документом), Пайвандсозй бо почтаи электронй
(Связать с электронной почтой) ва гайра. Афзорхои Интихоби
чорчуба (Выбор рамки) ва Поягузорй (Закладка - поягузорй, лангар
гузоштан)-и равзанаи робитавии абарпайвандсозй мувофикан
имконият медиханд, ки нав'ци фрейми сафха ва мавкеъи
лангаргузорй дар санад муайян карда шавад.
Добавление гиперссылки ■
СвЯМГЪС! Текст: unsaved:/Дчов_стр_1.НЬп Подсказка...

& ) Моивеблгады
. 0
страницей
текущая
uoe_crpJ.htm (несохранвнный)
_prtrate
с Z 3
Images выбор ранки..
0 IB
просмотрен­
документе Паранегры...
ные
страницы
И Г Стмяь,.,
новый последние
документом файлы

Адрес:
а
электронной
□
почтой
I I О” 8"* 1

Матни абарпайванди сохташуда дар равзанаи FrontPage ба

мисли равзанаи браузер бо зерхати кабуд ба кайд гирифта мешавад.
Барои санчидани дурустии кори пайванд аз фармони Ба пайванд
(По ссылке)-и менюи контекста истифода бурдан кифоя аст.
Ч,авалх,о ва формахоро танхо бо истифода аз фармонх,ои
форматбандй сохтан гайри имкон аст. Барои сохтани чадвалхо
бештар аз фармони менюи барнома - Чддвал^Ч,огузорй^Ч,адвал
171
(Таблица^Вставить^Таблица) истифода мебаранд. Дар равзанаи
робитавии кушодашуда андозаи чадвалро бо микдори катакх,о
муайян намуда, параметрх,ои иловагиро ба мисли тегхои мувофик
интихоб менамоянд. Барои хонапурии катаки чадвал кифоя аст, ки
курсорро ба он гузорем ва додахои мувофикро дохил намоем.
Хднгоми кор бо катакхри чадвал фармони дилхохи
форматбандиро истифода бурдан мумкин аст.
Барои дар санад чойгир намудани формахр ва чузъхои
идоракунии онхр аз фармонхри менюи Чргузорй^ Форма (Вставка
►Форма) истифода бурдан лозим аст. Хднгоми чойгиркунии
дилхох чузъи идоракунии форма, барномаи FrontPage ба таври
худкор дар сафхд формаи нав месозад ва онро бо хатхри канда-
канда чудо намуда, бо тугмахои ирсол (отправка) ва бозгашт (сброс
- бошгашт ба хрлати аввала) мучахдаз мегардонад.
Дар забони HTML хосиятхри чузъхрро бо ёрии хосиятхои
тегхо муайян мекунанд. Виройишгари FrontPage бошад, хосиятхои
чузъхоро бо ёрии равзанахри махсуси робитавй муайян менамояд.
Барои кушодани равзана^ои робитавй аввал тугмаи рости мушро
дар болои чузъи тахриршаванда пахш мекунанд. Дар натича
менюи контекстие пайдо мешавад, ки дар кисми поёнии он
фармонхои мувофики виройишии санад*оварда шудаанд. Тартиби
ичроиши фармонхр бо тартиби чойгиршавии чузъхр мувофикат
мекунанд. Интихоби яке аз ин фармонхр ба кушодашавии равзанаи
робитавии хосиятхои чузъи мувофик оварда мерасонад. Ч,узъхои
идоракунии дар ин равзанаи робитавй овардашуда бо хосиятхри
теги чузъи интихобшуда мувофикат менамоянд.
Гузоштани объектхои иловагй дар санади тахриршаванда бо
истифодаи фармонхри менюи Чргузорй амалй гардонида мешавад.
Масалан, барои чойгиркунии тасвир дар санад фармонхри
Чргузорй^Расм^Аз парванда (Вставка^Рисунок^Из файла)
хизмат мерасонанд. Дигар чузъхое, ки онхо низ метавонанд дар
сафхд чойгир карда шаванд, ин^оянд:
■ хаткашаки уфук,й;
■ сабти видеой;
■ заминаи садой;
■ фреймхри пешакй сохташуда;
■ компонентхри гайристандартй.
Дар баъзе мавридхо лозим меояд, ки ба раванди худкорсозии
вебсафхахо дахолат намоем ва тагйиротхоро дар сафхд ба воситаи
172
рамзхои HTML ворид созем. Дар ин холатхо аз имкониятхои
тугмахои гузариш ба речахои гуногуни инъикоси санад истифода
мебаранд. Масалан, агар тугмаи гузариш ба рамзи HTML интихоб
карда шавад, он гох, виройишгари MS FrontPage ба речаи кор бо
рамзхои HTML мегузарад ва тамоми матни санади тайёрнамудаи
худро дар экран дар шакли тегхои HTML инъикос менамояд.
Истифодабарии нишонахои ранга имконият медихад, ки
калимахои калидй ва номи хосиятхо зудтар ба чашм расанд. Пас аз
ин рамзхои зарурии барномаро дастй тагйир додан мумкин аст.
Виройишгари MS FrontPage имкон дорад, ки вебсафхаи
сохташударо хамон тавре ки дар браузер дидан мумкин аст, хамчун
намойиши тачрибавй пешакй ба экран барорад. Барои ичрои ин
амал кифоя аст, ки бо пахши тугмаи Пешдид (Просмотр) ба речаи
хамноми ин тугма гузашта шавад. Дар речаи Пешдиди MS
FrontPage тамоми имкониятхои намойишии браузери MS Internet
Explorer низ ба хисоб гирифта шудаанд.
Мохири сафхасоз, к,олаб.\о. Барои осон гардонидани раванди
вебсафхасозй виройишгари MS FrontPage ба мисли дигар
протсессорону виройишгарони Microsoft Office имконият фарохам
меорад, ки аз мохири сафхасоз ва колабхои тайёри вебсафхахо ба
таври васеъ истифода бурда шавад. Масалан, барои сохтани
вебсафхаи нав кифоя аст, ки фармонхои менюи барнома
Парванда^Сохтан^Сафха (Файл^Создать^Страница) ичро
карда шаванд. Дар натича дар экран сохаи масъалахо пайдо
мегардад. Х,ангоми интихоби калиди Колабхои сафхахо (Шаблоны
страниц) равзанаи робитавии хамноми он кушода мешавад.
Дар равзанаи робитавии тугмаи кабатии Умумй (Общие)
барои сохтани вебсафхахои маъмулй афзорхои Мохири сафхасоз
(Мастер страницы) ва Колабхо (Шаблоны) пешбинй шудаанд.
Хднгоми истифода бурдани афзори Мохири сафхасоз барнома
кадам ба кадам савол гузошта, дар асосй чавобхои корбар шакли
санадро мураттаб месозад. Натичаи амалй барнома эчоди сохтори
сафха ба хисоб меравад, ки корбар чузъхои алохидаи онро бо
иттилооти мушаххас пурра мегардонад.
Колабхо - санадхои стандартии характери умумидошта
мебошанд. Дар ибтидои хар як колаби санад тавзехи коидахои
пуркунии он колаб оварда шудааст, ки браузер онхоро хангоми
намойиши санад дар экран инъикос намекунад. Барои аз тарафи
173
корбар хамрох кардани матни дилхох, дар мавкеъи муайяни санади
колабй, оид ба тарзи пуркунй ва мухтавои эхтимолии он дастури
ёрирасон пайдо мегардад. Х,ангоми тахрири санад матнхои
ёрирасон бо матнхои зарурй иваз карда мешаванд. Раванди сабти
санаде, ки дар заминаи колаб сохта шудааст, ба сохтор ва мухтавои
худи колаб таъсир расонида наметавонад. Аз як колаб корбар
метавонад дар сохтани санадхои гуногун истифода барад.
Сахифахоеро, ки дар таркибашон аз чорчубхои лагжон
(фреймхо) истифода бурдан лозим аст, дар заминаи колабхо сохтан
хеле мувофик аст. Колабхои мувофики чорчубасозиро бо ёрии
афзорхои тугмаи кабатии Сафхаи чорчубхо (Страница рамок)-и
равзанаи робитавии Колабхо ва сафхахо (Шаблоны и страницы)
гузоштан имкон дорад. Дар ин маврид аз колабхои тайёри
стандарта истифода бурда, хатхои канории чорчубхоро тавассути
имкониятхои барнома ба осонй тагйир додан мумкин аст.

Саволх,о:
1. Виройишгари Microsoft FrontPage барои ичрои кадом мак,садх,о
пешбинй шудааст?
2. Афзалиятх,ои FrontPage нисбат ба барномарезии бевоситаи санад
дар HTML дар чист?
3. Чузъхои равзанаи FrontPage-po номбар карда метавонед?
4. Лавх,аи афзорхои барнома аз кадом чузъхо иборат аст?
5. Оид ба тарзи сохтан ва виройиши санад бо ёрии равзанаи барномаи
MS FrontPage чй гуфта метавонед?
6. Фармонхои форматбандии FrontPage барои ичрои кадом амалхо
хизмат мерасонанд?
7. Вазифаи Мохири сафхасоз аз чй иборат аст? Вазифаи Крлабхо чй?
8. Оё бо ёрии крлабхо чорчубхои лагжон сохтан мумкин аст? Чй тавр?

* Супориш:
1. Матни мавзуъро бодик^ат хонед ва онро нак^1 кунед.
2. Равзанаи барномаи Microsoft FrontPage-po кушода, чузъхои онро
азхуд намоед.
3. Тибк,и супориши устоди фан якчанд мисоли бо ёрии забони
барномарезии нишонагузори HTML сохташударо аз нав бо ёрии
барномаи Microsoft FrontPage созед ва онхоро дар компютер ичро
кунед. Оид ба афзалият ва камбудии ин тарзи вебсанадсозй фикри
худро дар дафтар к^йд кунед ва бо хамсинфонатон мубохиса барпо
намоед.

174
 М У Н Д А РИЧА
г’арсухан 3
Бахши 1. ВОСИТАХОИ ИТТИЛООТОНИ
Боби I. ТАСНИФИ КОМПЮТЕРХО
1.1.1. Таснифи компютерхо аз руйи имкониятхои функсионалй 4
1.1.2. Синфи компютерхои калон 9
1.1.3. Синфи компютерхои хурд 16
1.1.4. Дурнамои рушди системахои компютерй 22
Боби 2. ШАБАКАХОИ КОМПЮТЕРЙ
П . 2.1. Заминахои пайдойиши шабакахои компютерй 27
1.2.2. Технологияхои иттилоотй-иртиботй 30
1.2.3. Намудхои шабакахои компютерй 33
1.2.4. Таъминоти техникии шабакахои компютерй 40
1.2.5. Протоколхои мубодилаи иттилоот 46
1.2.6. Интернет 49
I i .2.7. Иртиботи шабакавй 52
[_ 1.2.8. Технологияи WWW 55
1.2.9. Сурогасозии захирахо дар Интернет 58
! 1.2.10. Браузерхо ва таъйиноти онхо 61
1.2.11. Браузери Microsoft Internet Explorer 65
1.2.12, Браузерхои Opera ва M ozilla FireFox 68
1.2.13. Чустучуйи иттилоот дар Интернет 71
: 1.2.14. Почтаи электронй: E-mail 76
1 1.2.15. Муоширати шабакавии ру ба ру 83
! 1.2.16. Фарханги муоширати шабакавй 85
! 1.2.17. Амнияти иттилоотии шабакавй 88
! 1.2.18. Сафхаи интернета - сомона 91
! Бахши 2. ТЕХНОЛОГИЯХОИ ИТТИЛООТИ ВА ИРТИБОТИ
1Боби I. HTML - ЗАБОНИ НИШОНАГУЗОРИ АБАРМАТНХО
! 2.1.1 Асосхои забони HTML 95
! 2.1.2 Сохтори санади HTML 98
i 2.1.3 Оройиши рангии санад дар HTM L 101
1 2.1.4 Форматбандии санад дар HTM L 106
! 2.1.5 Графикхо дар санади HTML 112
! 2.1.6 Абарпайвандхо дар санади HTML 116
j 2.1.7 Руйхатхо дар санади HTML 120
i 2.1.8 Чддвалхо дар санади HTM L 126
I 2.1.9 Чорчубхои лагжон дар санади HTM L 133
! 2.1.10 Чандрасонай дар санади HTML 142 !
i 2.1.11 Шаклсозй дар санади HTML 145
j Боби 2. ХУДКОРСОЗИИ WEB-САНАДХО
! 2.2.1 Объектхои динамикии вебсафха 155
i 2.2.2 i Javascript 165 !
! 2.2.3 I Microsoft Frontpage 168 j

175