v ^ ц д д ц д ^ д д д яЁ Т и & Гд д д д я д я ж хя ж д д я д я д д я д я я д ^ д ^ д д д д д ^ г а д д ^ д з ^ х з ^ ж д я д д д д д д д д а ж ж яж яд ж я я а д я д я я т гя д Ед д й я д я д ж д х ::^

S
- '(*
_**
•*> * • -л - <Тл1*S
*— “
VЯ ;
> Я
П/ « 1
ц а
с; я
м ’ и

YUSUF XOS HOJIB

И
Я•

Q U T A D G ' U B I L I G

) -
0 а tí *
и
- и («Saodatga boshlovehi bilim») M
n
«

Hozirgi o'zbek tilida bayon qiluvcbi

va so*zboshi muallifi Boqijon To'xliyev.
S'
M

T о sh k e n t
2 0 14
■и
't ^ддддддгддддкжддшгдддацядддддааджддидх^дддяджду^ ^ саааааяддьдгадддддддджддддаддддддддсаддддаажясг^ ^
. 02
i S B i i S B n s x i t i r ' B B s a s K a i r B f f t f s i i i t a s a a i t s i i a & n s i t n s i i i t v H n s n i t i i & f f b u b o a s i x a n & & b s u n i t it s u n o j i r n s B & f f n s n s s a s u b 9 n u n i r n s h b i : 2l

Ushbu kitobni padari buzrukvorim

To'xliboy Karimov hamda onajonim
Savriniso Karimovalarning porloq
xotiralariga bag'ishlayman
M uallif

BADIIY TAFAKKUR QOMUSI

«Qutadg'u bilig» «Qutga, ya'ni baxt va saodatga boshlovchi

bilim» demakdir. Uni bobokalon shoirimiz Yusuf Xos Hojib bundan
salkam 1000 yil oldin — 1069- yilda yozgan.
Mazkur kitob shoirning o'zi aytganiday:

Boshidan oxiri donolar so'zi,

Go'yoki tizilgan javohir o'zi.

O'n sakkiz oy — bir yarim yilda yozib tugallangan ushbu

asarni yaratish uchun shoir juda uzoq vaqt tayyorlangan ko'rinadi:

Munuqi tarug'laq Quz o'rdu eli,

Tub — asli nasabdin yo'rimish tili.

Bu tug'mish elindin chiqib borg'oni,

Kitobni qo'shubon tugal qilg'oni.

Barusin bitimish, yeturmish nizom,

Bu Qoshg'ar elinda qo'shulmish tamom.

Hozirgi o'zbekchasi:

Quz o'rdu o'lkasi tug'ilgan eli,

Tub — asli nasabdan so'z ochdi tili.

Tug'ilgan elidan chiqib borgani,

Kitobni jam etib tugal qilgani.

e n rz ro ra m e M M M in n n r z in ix M r a r a m Ji ir a j u n r z f f a
3 «s* m ir ir a a n a a n k a a a a a n n e ba n n a n a a o n a a a a a E ia a a a c i
O• ‘ ■__ * r. ■_. •
^ a V X S X n X lE S X X in r X X X X X B X X lI S S r X B n X X X X S B B n X J r X X in X M B X J ^ X X X n B n B X X r ñ X V X X in n n n r X X X X X B X S in iir X in r X X X f f B X ir B ^

KriiusaxxKiiii^j^sxnxBniinnnxanKSCzmiiJíisKnnr^ajiiKKciizrafljrisiciiuznuxxKiinta^íUYisKirL'zziiuxKKKnc^zaBxxiKcxizirnaxriscmasxBxiicjizjiaxzKKU^irsLaBJKSJiiLincrxaB:
^ 7s** ;
Barini bitibdi ne esa kalom, |
Bu Qashqar elida tugadi tamom. j
i
\

Bu yerda shoiming vatani (Quz o'rdu, ya'ni Bolasog'un) va j

asaming tugallangan o‘mi (Qashqar) dan tashqari, asami yozish i
uchun «tug'ilgan elidan chiqib borgani» haqidagi qayd ham j
mavjud. Bundan shoiming ko'plab o'lkalarga safar qilgani, turli i
m adaniy-adabiy yodgorliklarni o'rgangani xayolga keladi. i
Fikrimizni quyidagi misralar ham tasdiqlaydi: |t
%
»
i

Chiniylar «Adab ul-muluk» deb atar, j

Mochinlar «Anis ul-mamolik» deyar. ji
>
>
t
Bu Mashriq elining donishmandlari f
«Ziynat ul-umaro» deyishdi barí. |
p
i
t

Eronlik «Shohnoma» dedi belgilik, |

Turonlik atadi: «Qutadg'u bilig». i
t
i

r
Bular shoiming Chin (Xitoy), Mochin (Sharqiy Turkiston), Eron [
va Turón (Turkiston va umuman turkiy xalqlar yashaydigan j
o'lkalar)da bo'lgani hamda u yerlarda mavjud adabiy an’analardan f
yaxshi xabardorligini ko'rsatadi. ¡
Yusuf Xos Hojibning o'zi to'g'risida hozircha «Qutadg'u \
bilig »dan boshqa biror tarixiy manbada ma'lumot yo'q. Shoir o'z [
nomini ham asarida eslatib o'tadi, xolos. j¡
Asar muqaddimasida esa dostonning Tavg'ochxon huzuriga ;
keltirilgani, xon uni qadrlab shoirga «Xos Hojib» unvonini bergani [
to'g'risida gapirib o'tilgan. E'tibor berdingizmi, yuqorida keltirilgan »
parchada bir necha o'lka va xalqlaming nomi tilga olingan, demak, ji
asar o'sha yurtlarda ham m ashhur bo'lgan. Bugina emas, [
dostonning bir nusxasi 1439- yilda Hirot shahrida qayta S
ko'chirilgan. Bu davrda Hirot madaniyati gullab-yashnagan r
o'lkalardan biri edi. Xuddi shu davrda bu yerda Atoyi, Sakkokiy, ¡
Lutfiy singari «So'z mulkining malik ul-kalom»lari ijod etardi. ¡j
Tabiiyki, badiiy asarga nisbatan nihoyatda baland talablar 2
qo'yiladigan bu yerda «Qutadg'u bilig»ning ko'chirilishi, bir ■
^ y x g a c a a x a g x lig x E in n h tx x a x x i x x t t a a g a g x x x g g K E C x g x ito x x g x g x ir E a a n a x g g x x r a g g a a a x x a tx r iP M r a n ig g x x a x x x jr a g x x g g g x x c q

'5
' 3 tomondan, ma’naviy ehtiyoj natijasi bo'lsa, ikkinchi tomondan
3 asar badiiy qimmatining qonuniy e’tirofi edi.
3
N
11u

X IX asrda Volga daryosi qirg'og'iga joylashgan

Saroychuq degan shaharga yaqin bir joydan oddiygina
sopol ko'zacha topildi. Ammo bu oddiy ko'zacha olimlar
u
e 'tib o rin i tortdi, c h u n k i u nda « Q u ta d g 'u bilig»
H
<3H dostonidan olingan misralar bitilgan edi. Ana shu
a
dalillarning hammasi asam ing xalq orasida juda yaxshi
ma'lum bo'lganini ko'rsatib turibdi.

I Yana bir qiziqarli holat bor: bizgacha asaming uchta qo'lyozma

1j nusxasi yetib kelgan. Ular jahonning turli m am lakatlarida
• joylashgan shaharlardan topilgan. E’tibor bering, Hirot, Qohira
q va Namangan. Demak, asarga qiziqish nihoyatda katta bo'lgan.
g O'sha mamlakatlarga ham bu kitob el-yurt, muxlislar qalbidagi
: qiziqish tufayli yetib borganiga shubha yo'q.
.3 V-VII asrlarda butun O'rta Osiyo arablar ta'siri ostida qoldi. Ammo
» X asming oxiri XI asming boshlariga kelib arablar istilo qilgan
: yerlarida o'z nufuzlarini qo'ldan bera boshladi. Arablar istilosi davrida
{j ko'plab madaniy va adabiy obidalar yo'q qilib yuborildi, ulaming
S juda katta qismi barbod bo'ldi. El-yurtning o'z ona tilida o'qish
I istagi esa hech qachon pasaymaydi, aksincha, ta’qib qancha kuchli
I bo'lsa, istak shuncha baland bo'ladi. Asar yozilgan paytda shu
5 ma'naviy ehtiyoj ham tobora ortib bormoqda edi.
•jj Kitobda tilga olingan masalalaming ko'lami shunchalik kengki,
3 ulami oddiygina sanashning o'zi ham bir necha sahifani tashkil
S etadi. Tasawurlarimizning aniqlashishi uchun ulaming ayrimlarini
n eslataylik:
» Yetti sayyora va o'n ikki buij.
jj Inson farzandlarining qadri bilim va tafakkurda.
Tilning fazilat va manfaatlari.
jj Kitob egasining uzri.

^5csxain:ujtsJUszirs2ugsuaLjisjuLss2a^Exa¿xicxccaajigxJvv^>^e£S3^ijnuis£iutEiuiasaajLftftS2Lsc£2t2S23UCfisrx:3ssttgxgzMt;2
r • •
^uBxxxxxxxzssxsxirxxxxxKUxsxxttXYBxxxxxxiraxraxir^cxuxraxXxxinEiiraxBXjrxixKxuitsxxxirxxxxxxxxsffxxxxxxxiu
.. . . _____ . .. . . . .

n ^* -,r * "V . *’* ~

n ^ ^
12 Bilim va aql-idrokning farqi to'g'risida.
g Bahor madhi.
jj Kuntug'di elig haqida.
a Oyto'ldinig baxt haqidagi hikoyasi.
jj Kuntug'dining Adolat haqida aytganlari.
n O'gdulmish eligga bek (lashkarboshi, oshpaz, xazinachi, eshik
a
og'asi, elchi, dasturxonchi...) qanday bo'lishi kerakligini so'zlaydi.
'Wns O 'gdulm ish O 'zg'urm ishga olim lar (shoirlar, tabiblar,
'M
ti ta'birchilar, hunarmand va dehqonlar, chorvadorlar hamda turli
u
1M
tabaqadagi kishilar) bilan muomalada bo'lish sirlarini o'rgatadi.
O'g'il va qizlar tug'ilsa qanday tarbiyalash lozimligini aytadi.
Mehmonga borganda o'zini qanday tutish kerakligini so'zlaydi.
K o'rinib turibdiki, « Q u tad g 'u bilig»da tilga olingan
mavzulaming qamrovi juda keng. Ammo unda bitta bosh nuqta
borki, u butun asardan qizil ip bo'lib o'tadi. Bu INSON masalasidir.
Insonning ijtimoiy mohiyati, uning hayotdagi o'rni, ijtimoiy
vazifasi shoir tomonidan turli yo'nalishlarda tahlil etiladi.
Asarda oddiy xalq, mehnatkash inson alohida ehtirom bilan
tasvirlangan. Ayniqsa, dehqonlar, chorvador va hunarmandlar
haqidagi boblar iliq mehr bilan yo'g'rilgan. Asardagi turli-tuman
kasblaming sanog'i, bu kasb-hunar egalarida bo'lishi kerak bo'lgan
xislat-fazilatlarning bayoni, ayni paytda, o'sha kasb-hunarlarga
bo'lgan hurmat va e'tiboming e'tirofi hamdir.
Shoir komil inson haqida gapirar ekan, kamolotning qator
belgilarini ko'rsatib o'tadi. Ulaming eng asosiysi alohida shaxsning
o'z manfaatlari, shaxsiy istaklari doirasini yorib chiqib, boshqalar
g'ami bilan ham yashashi, ko'pchilik manfaati uchun fidoyi bo'la
bilishidir.

Kishilar ara, ko'r, kishi ul bo'lur,

Aningdin kishilar asig'lar bulur.

Odamlar orasida haqiqiy odam shu bo'ladiki,

Undan boshqalar naf, manfaatlar topishadi.

«Qutadg'u bilig»da bilim haqida alohida bob ham mavjud.

Bu bob «Bilig, uqush adrimin, asg'in ayur» («Bilim, aql-idrok
farqini, nafini aytadi») deb nomlangan.
h-C ô)-*
o • .. _________ . .........................................................- ........... ... •
. jig»g¡ingggg»g»«:Eg:iaggg3.»gg«»gggg3gggggngi:cTrggg*mrttBTg333gg»iigggginragg»gg«g:ggggg:i»g»»gggE3gggggg«gi.'i¡
N
S3 Bilimning asosiy xususiyatini kishi uchun faqat nafdan iborat
M
ekanida, unga qadr-qimmat, hurmat va ehtirom keltirishida, deb
2 biladi shoir.
¡i «Qutadg'u bilig» sahifalarini varaqlar ekansiz, goh moziyning
3 ko'z ilg 'am as sarh ad larig a, goh Yusuf Xos Hojib davri
3 ziddiyatlariga, goh turkiylarning qadim bahodir o'g'lqni Alp Er
S To'nga, ulug' Firdavsiyning («Shohnoma»si qahramonlari) davriga
3 borib qolgandek bo'lasiz.
Asarda shoir fikri go'zal obrazlar, hayotiy o'xshatish va lo'nda
istioralar, ta 'sirc h a n tam sil ham da m o'jaz ram zlar bilan
ziynatlangan. Yusuf Xos Hojib so'z qudratini, ona tilining ichki
ij imkoniyatlarini nozik his etgan. Uning o'zi: «Men turkcha so'zlami
3 yowoyi tog‘ kiyigi kabi bildim. Shunga qaramay ularni avaylab-
3 asrab qo'lga o'rgatdim», deb yozadi.
ji Ana shu «qo'lga o'rgatilgan so'zlar» orasida ko'plab xalq
3 maqollari ham mavjud. Bir so'z bilan aytganda, asami turkiy xalqlar
3 badiiy tafakkurining o'ziga xos qomusi deyish mumkin.
2 Bulaming barchasi Yusuf Xos Hojib ijodining g'oyaviy-badiiy
2 ildizlari hayotbaxsh chashma — xalq dahosining so'nmas ijodi
y bilan nihoyatda zich aloqadorligini yana bir marta ta'kidlab turadi.
¡j «Qutadg'u bilig» hozir jahonning ko'plab xalqlari tillarida
1 jaranglamoqda. Bu asar o'zbek, uyg'ur, qozoq, qirg'iz va boshqa
ü turkiy xalqlar tillariga ham tadbil qilingan (moslashtirilgan). Asar
2 rus tiliga, Yevropaning bir qancha tillariga tarjima qilingan.
3 Yevropa aslida bu asar bilan XIX asming birinchi choragidayoq
jj tanishib ulgurgan edi. Hozir asarning nemis va ingliz tillarida
2 to'liq tarjimasi bor. Shuningdek, ayrim Yevropa tillariga qisman
n parchalar tarzidagi tarjimalari ham mavjud.
Ú «Qutadg'u bilig» O'zbekistonda to'liq holda 1971- yilda nashr
5 etilgan. Bu nashmi filologiya fanlari nomzodi Qayumjon Karimov
n amalga oshirgan edi. Unda asar matni transkripsiyada berilib,
2 o'zbekcha ilmiy tavsifi ham ilova qilingan.
3 Qo'lingizdagi kitob ilmiylikni da'vo qilmaydi. Kitobning bosh
§ maqsadi asar mazmunini hozirgi o'zbek kitobxonlariga, shu o'rinda,
5 asosan, bolalarga tushunarli tarzda yetkazishdan iborat.
a Ma'lumki, «Qutadg'u bilig» she’riy asar. U aruz vaznida
ü (mutaqorib bahrida) bitilgan. Biz bolalarga tushunilishi oson bo'lishi
3 uchun, she'riy misralami nasriy tarzda berishga urindik. O'mi
fi 1 )•+
a B a a g K i i K S g t t a g g g i g a g g K B E a g s i r a K E i r a m r a B g g s j g g n a e g T r B n i n i g r a g g i m a g O T r r a jn t g g i n r a g g g g x i g E g g i r a g g a g a g g t t i i e a

bilan she'riy parchalardan ham foydalandik.

G‘oyaviy-badiiy xususiyatlariga ko'ra, o'ziga xoslik kasb
etuvchi, shuningdek, tarbiyaviy maqsadi taqozosiga ko'ra, bu nashr
doirasiga sig'm aydigan o ’rinlar chetlab o'tildi yohud ular
qisqartirildi.
Ammo asarning kompozitsion yaxlitligini to‘la tasawur etish
uchun ko'mak beradigan barcha o'rinlar, xususan, sujet chizig'idagi
voqealar rivoji bilan bog'liq holatlar imkoni boricha saqlandi.
Taqozo etilgan o'rinlarda kengroq sharhlar berildi.
«Qutadg'u bilig» XI asrda yaratilgan. Tabiiyki, uning lug'at
boyligi ham o'sha davr tilini aks ettiradi. Bizning davrimizga kelib
asarda qo'llangan ayrim so'zlar iste'm oldan chiqib ketgan.
Shuningdek, ayrim obrazlar, asar badiiy libosidagi ba'zi o'rinlar
hozirgi kitobxonga tushunarli emas. Ba'zi atamalar ham izoh talab
qiladi. Shunday holatlarni ko'zda tutib, kitob oxirida lug'at va
izohlar ilova qilindi. O'ylaymizki, ular kitobxonga yaqindan yordam
beradi.
Shuni alohida ta’kidlash lozimki, «Qutadg'u bilig» asarining
ilmiy jihatdan o'rganilishida jahonning ko'plab turkiyshunoslari
juda katta hissa qo'shishgan. Ayniqsa V.V.Radlov, A.Vamberi,
P.M. Melioranskiy, A.A.Samoylovich, R.R.Arat, O.Valitova,
I.V.Stebleva, G'.Abdurahmonov, Q.Sodiqovlarning nomi bu
ro’yxatning boshida turadi.
Asar matnining to'la nashrini amalga oshirishda, uni atroflicha
ilmiy tadqiq etishda o'zbek olimi Qayumjon Karimovning
xizmatlari ham beqiyos.
Aytish joizki, nomlari sanalgan olimlarning, yana ko'plab
boshqa tadqiqotchilaming ishlari bo'lmaganida, qo'lingizdagi
mazkur kitob ham yuzaga kelmasdi. Shuning uchun ham biz asar
tadqiqotchilarining barchasiga o'z m innatdorchiligim izni
bildiramiz.
Yusuf Xos Hojib «Qutadg'u bilig»ining hozirgi o'zbek tilidagi
bolalarbop bayoni farzandlarimiz ma'naviy kamolotiga salmoqli
hissa qo'shadi, deb umid qilamiz.

BOQIJON TO'XLIYEV,
filologiya fanlari doktori, professor
 jm m n c a g iig g g g r r g g iL in r a x m m g a E a a ir g iiB g g y z r in iiL J ig x B X J iiiiir c c a g a iiB g c g g g g g g m L JB x m g iL im ic a a x a M g B g g iia g g g g M g K g i:

•\M MUQADDIMA
a
M
<a
l Bu kitob:
; Boshidan oxiri donolar so'zi,
¡ Go'yoki tizilgan javohir o'zi.
5
•i

■ Mashriq maliklari-yu, Mochinlar begi, yana qanchadan qancha

•3 bilimli, zakovatli kishilar bu kitobni bir-birlariga oshirishgan.
1 Bugina emas, uni xazinaning eng qimmatbaho dur-u javohirlari
‘3 saqlanadigan xonasiga yashirishgan. Bundan maqsad kitobni
2 avloddan avlodga meros qoldirib, uni har tomonlama asrab-
s avaylashdan iborat edi.
« Ushbu kitobning nafi beqiyos. Chunki kitob so'zlari kishining
i qo'lidan tutib, uni ezgu yo'lga boshlaydi. Bu hikmatni ko'plab
: kitoblarni o'qigan odamgina anglab yetadi.
ü U qayerga yetib borgan bo'lsa, faqat ta'rif-u tahsinlarga
ii sazovor bo'lgan: Mochinlar hakimi, Chin boshliqlari olamda
s bundan yaxshiroq kitob yo'q deb aytishgan bo'lsa, Mashriq elida,
l Turkdan Chingacha bo'lgan joyda ham uning muqobilida tura
3 oladigan kitob topilmaydi, deyishgan.
•¡j Kitob qadrini hamma emas, bilimdon, dono kishilargina biladi.
•i Nodon kishilardan bilimsizlikdan boshqa nima keladi?!
¿ Kitobni har bir duch kelgan odamga beravermaslik kerak. U
l eng yaqin do'st bo'lganida ham kitobni ishonishdan oldin, yaxshigina
ri sinovdan o'tishi lozim. Buni bilim sizlar aslo anglam aydi.
S Zakovatlilar esa buni ziyrakligi tufayli payqay oladi.
jj Ushbu kitob Bug'raxon zamonida yozildi. Bu yanglig' kitobni
b oldin hech kim aytgan emas. Keyin ham bu qadar go'zal qilib
: kim ayta oladi?!
;H Olamda xuddi shunday kitob yoza oladigan biror kimsa
í bormi? Agar bo'lsa, ko'rsat, men uni kuchim yetgunicha
» maqtayin!
Kitob qaysi iqlim yoki mamlakatga, qishloq yoki shaharga
: n:iuixivr

yetib borgan bo'lsa, o'sha yerda bir munosib nom berildi. Chinliklar
«Adab ul-muluk» deyishgan bo'lsa, mochinliklar «Anis ul-mamolik»
deb atashdi, Mashriq elining ulamolari, donishmandlari esa
; yakdillik bilan «Ziynat ul-umaro» deya nom berdilar. Eronliklar
usiisraKSXi^ssffnnMtttsKsiniÀtisirràrvsi^najnmainininijKXBjKnn
v I.> j
buni «Shohnoma» deb qabul qilishdi. Turonliklar orasida esa u j
«Qutadg'u bilig» nomi bilan mashhur bo'ldi. j
Bu kitobga tilda mavjud bo'lgan turli hikm atli so'zlar «
jamlangan. U dunyodagi hamma ishlarda qo'l keladi. Unda mulk E
tutishning sir-u asrori, mamlakatni idora qilish tartibi, sharti, j
shuningdek, mol-u mulk, el-yurtning mangu qolishi, gullab- ¡
yashnashi va uning xarob bo'lish belgilari, lashkar va xos yigitlar, j
boshqa masalalar saylanib, tanlanib gapirilgan. Chiroqqa oy *
yog'du berganiday bu ishlar mazmuni yoritildi. \
Podsholarning yo'l-yo'riqlari, ulaming atrofidagi kishilar bilan !
munosabatlari ham kitob sahifalaridan o'rin oigan. Shu yerda Yusuf |
Xos Hojibning o'zi haqida ham ayrim ishoralar mavjud. \
i

»
t

Boqib ko'r: kitobni yaratgan kishi ;

Hunarli er emish, kishilar boshi. j
a
\
Kitob muallifi Quz O'rduda tug'ilgani, tug'ilgan elidan chiqib [
borgani va kitobga kiritiladigan narsalarni jamlab, tugal qilgani ¡
haqida yozadi. Asar Qashqar elida tugatilgan. Kitob Tavg'och ;
Qora Bug'ra xon huzurida o'qiladi. Xon uni e ’zozlab, qalamining j
haqi, zakovatining hurmati uchun unga Xos Hojib unvonini i
beradi. ;
K itob m u a llifin in g Y usuf Xos H ojib deb s h u h ra t }
qozonganining sababi ham shu. Bu kitob asosida to'rt narsa j
yotadi. I
i
i
i

Biri to'g'rilikka tayanch — ADOLAT, I

Biri DAVLAT erur, u qutli g ‘oyat. !
Uchinchi — ulug'lik AQL ham ZAKO, ■
Oxiri — QANOAT erur bebaho. I
i
i
i

Bularning har biri yana alohida-alohida nomlarga ega. j

Adolatning nomi — KUNTUG'DI. U asarda elig vazifasida keladi. j
Elig podsho demakdir. j
Davlatning ismi — OYTO'LDI. U vazir mansabida. Zakovat, |
aql esa O'GDULMISH deyilgan. O 'gdulm ish O yto'ldining j
o'g'lidir. j
jL 8B a n n x a B X irB X X E B irB ffE X 3 x x x x B E a i: B X B X B B B B X E f fjx flB in r a x x B E in iE a a . a x x B E B ffB B ir B B M B i 3t x x B X i i i n i x x x x x x x x i : a x x B x x x x x i r

jj
¿ Qanoat O'ZG'URMISH nomini oladi. U asarda vaziming
S qarindoshi hamda zohid sifatida ko'rsatilgan.
« Arabcha, tojikcha kitoblar juda ko'p. Ammo bizning tilimizda
Übu xil kitob endigina yaratilgan. Bilimning qadr-qimmatiga
§ bilimdon kishilar yetadi. Aql-idrokli kishilar bilim qiymatini uqib
Uolishadi. Mening tilagim esa shunday:

Bu turkiy qo'shuqlar tuzattim senga,

O'qisang, unutma, dúo qil menga.

j BAHOR MADHI
jj Esa keldi Sharqdan bahorning yeli,
: Olamga ochildi go'zallik yo'li.

ji Iporlandi bo'z yer qor-u muz ketib,

¡ Bezanadi olam chiroy ko'rsatib.

3 G'olib keldi qishdan bahor chiroyi,

3 Yangidan qurildi yorug' yoz 1 yoyi.
Vt
i Quyosh qaytdi yana kelib o'rniga —
¡ Baliq quyrug'idan Qo'zi bumiga.

¡ Y aprog'ini to'kib quriganga o'xshab qolgan daraxtlar

\ bahorga yetishgach sariq, ko'k, yashil va qizil rang (li libosjlar
[I yopinib bezandi.
: Yer yuzi harír kiyimlar kiygan yosh kelinlarday bo'lib
« orolandi. Bu go'yo xilm a-xil m atolarni ortib oigan Chin
3 karvonining molini yoygan holatiga o'xshaydi. Tog'lar, qirlar,
3 dalalar ham butunlay yashil va alvon ranglarga burkangan.
3 M inglab gullar, ch ech ak lar yer ostidan shodiyona bosh
3 ko'tarishdi. Butun olam muattar hidlarga to'ldi.

3 1 Qadimda bahor ham «yoz» atamasi bilan yuritilgan.

i tKxxxxxxxxxXKXXBXBXxuxxxxxBsasasxxy-**—
Ü xxitxsBaxxBsxV^^^ASASsxxxBBBKBxxxxaBXxxssxiiirasxxzxxxxKSXStftfXBxsc
j i i r i i a x j g x x x r ^ i u t a a g á g g jt g ic i it a a m i iA x g i t J c g g i r i i a j M x i r a a i n r i i g n i r g r Mg i i p r g a g g g g g a x m s g g a a i n r g r a g i i g i n a t g j a^gTi x x E g u g a a ; :
nH ~ ^ *” V<"S.T. > ■ *1
M ^ I

Chinnigul hidini yoyarkan sabo,

Butun dunyo to id i iporga go'yo.

G 'oz-o'rdak — jami qush havoda shodon,

S O'yinga berildi quvonib chunon.

a
M
Ko'kish turna ko'kda navosin chalar,
jj
n
Tuya karvonidek tizilar, chopar.
w

s Birovi qo’nar, ko'r, birovi uchar,

Birovi chopar, ko'r, biri suv ichar.

Qo'shiq aytdi kaklik go'zal tog' ora,

jj Qizil og'zi qondek, qoshi qop-qora.

Quloqqa chalinar qora zog* sozi,

Go'yo yig'layotgan go'zal ovozi.

Oo'shiq boshlaganda chechak bulbuli,

Olamni lol etar uning g'ul-g'uli.

5 Chechaklarni kezib yurar ohular,

f¡ Bug'ular bo'y olib, nozik oh urar.

Qovoq soldi osmon, ko'zi yosh sochar,

Chechaklar-chi, quvnoq, kulib yuz ochar.

Ta'na ila olam ochar so'zini

Deyar: «Ko'rmadingmi xoqon yuzini.

Agar uxloq esang ochilsin ko'zing,

Eshitmagan esang eshitgil sozin:

«Turnan yilki tullar libosi magar

Bugun yechiladi, bugun — oq kiyar!

Bezandim: begim bo'ldi xoqon — ulug',

Kerak bo'lsa jonim fidodir to'liq».

»M
^langggigggggyaggggarggggcgggggggggttgaggaagggiLg^V1^^Z M«
2 ggggcgccggaaggggcitggggsgggggggggggflgiüLgrgaggj:^
j*
c . .
v j B g g g g t f g i r K X g g x c g i r g i n c r a x i g g a g a i i i L i i g a g g r g ^ r t t i r i ir M
_ .
g z i i k a c i u r a a i n i g g y g K g g g i i r t i x t g z t t a x iiiu u r a x y m x a T r á r g g g if g M a E

Falakda shodumon olam qushlari,

Biri keldi Rumdan, Hinddan aksari.

Chiroyga ko'milgan ko'katlar o ’zi,

Yashilga belangan bu yerning yuzi.

Ba'zisi hididan berar dilga jon,

Ular rangi ila m unaw ar jahon.

INSON QADRI — BILIMDA

Odamzod naslining ulug'ligi bilimdan. U aql-idrok tufayli
ne-ne tugunlarni yechishga qodir. Uquv-idrok va bilim egasi
bo'lgan har qanday odam sharaflidir.

Bilimni buyuk bil, uquvni ulug',

Shu ikkov ulug'lar kishini to'liq.
<2 M

Bunga asos bo'ladigan boshqa so'zlar bor. Ularni eshitib

yo'l-yo'riq tuzish mumkin. Mana:

«Uquv qayda bo'lsa, ulug'lik bo'lar,

Bilim kimda bo'lsa, buyuklik olar.
Uquvli uqar-u bilimli bilar,
Bilimli, uquvli tilakka to'lar».

Bilim haqida aytilgan fikrlarga quloq tutilsa, ularda shunday

hikmat mavjud: «Bilimdonga balo yo'q». Bilimga intilmagan
kishi-chi? Bilimsiz kishida kasallik bo'ladi, uni emlamasa, kishi
tezda nobud bo'ladi. Ey nodon, k el-u kasalingni tuzatgin,
bilimsiz tuban, bilimdon shodon bo'ladi.
Bilim, o'ylab ko'rilsa, misoli bir jilov. U barcha yomon,
yaramas ishlardan tiyib turadi. Bilim egasi o'z tilaklarini topib,
orzu-maqsadlariga erishadi.
Aql-idrok egalarining nafi har doim ko'pchilikka tegib
turadi. Bilim egalari esa elda aziz bo'lib, hurmat qozonadi. Butun
j ishlar uquv-idrok bilan amalga oshadi. Barcha murakkab ishlar
a bilim bilan hal etiladi.
V
— V-jflT)*
taaaaaan^^f4't
nixiranttffBBttttsasíraainBttfriíirBHnBrnttsnuiffnannBHnnnBairHfffljrffUffaBffattKffBiaBSBBffninattiffnttnflttttUffUHJriiffíirEHBrj'c
^i¿ !
TILINGNI AVAYLA — OMONDIR BOSHING |
i

Uquv va bilimning tilmochi, tarjimoni tildir. Kishiga ro'shnolik,

yaxshilik va ezguliklar til tufayli keladi. Qut-izzatni ham( obro'- |
e’tibomi ham kishi til orqali topadi. Agar tilga e ’tibor bermay, uni j
noo'rin qo'llasa, odam boshining yorilishi hech gap emas. Til misoli i
qafasda yotgan arslondir, bexabar boshini u bir nafasda yeydi. i

Tilidan tutilgan ne deyar, eshit,

Amal qil bu so'zga, o'zingga ish et.

Balo keltiradi boshimga tilim,

Boshimni u kesmay, qilayin tilim.

So'zingni tiyib yur, boshing yormasin,

Tilingni tiyib tur, tishing sinmasin.

Dono qardoshlaming tiliga quloq sol. Ular:

— Ey til egasi, boshingni asra! — deyishgan. O'ziga esonlik
tilagan har bir odam tilidan yaroqsiz so'zini chiqarmasin. Bilib
so'zlangan so‘z donolik sanaladi. Bilimsizning so'zi esa o'z boshiga
yetishi mumkin.

Talay so'zda aslo bo'larmi foyda,

Ziyondan bo'lak yo‘q so'z ortiq joyda.

Hech qachon ko'p gapirma. Juda oz so'zla. Turnan so'z tugunini

bitta so'z bilan yozib yubor, ya’ni oz so'zlarga ko'proq ma’no
sig'dirish payidan bo'lgin. Chunki:

Kishi so'z tufayli bo'ladi malik,

Talay so'z bu boshni etadi egik.

O rtiqcha aytilgan so'z kishi k o 'n g lig a malol. Ammo

so’zlamaslik ham mumkin emas. Bu holda soqov degan nomni
orttirib olish mumkin. Shunga ko'ra o'rtacha yo'riq tutish lozim.
Yo'riqni o'rtacha tutgan odam qut-iqbolga erishadi.

BBBBBBBJLXBBBBBBBBBBBBBBBBBBJLBBjiBBBBBlULBZBBBBBBas.
•(14Y >¿BgJIBgBB3LBBBBBBBJ.gBltttBBBJULB nattjagBBBBJIffBH BBttBgirrf
jj Tilingni avayla — omondir boshing,
i So'zingni avayla — uzayar yoshing.
a
rt

ij Tilning keltiradigan nafi juda ko'p. Ularni g'ofillik qilib qo'ldan

5 chiqarmaslik kerak. Til goho maqtalsa, goho so'kishga mos bo'ladi.
jj Shuning uchun qachon va qancha so'zlasang ham bilib gapir.
jj Gapirgan gaping ko'r odamlar uchun ko'z bo'lsin.
s Nazar solib qarasang, bilimsiz odam ko'zi ko'r kishiga
¡j o'xshaydi. Uning ko'zini ochish uchun bilimdan hissa berish lozim.
\ Tug'ilgan odam, albatta, o'ladi. Undan hech bir nishona
¡ qolmaydi. Lekin uning so'zlari ezgu bo'lsa, boshqalar yuragidan
i joy olib ulgursa, uning nomi mangu qoladi, tillardan tillarga, dillardan
s dillarga ko'chib yuraveradi.
S Inson ikki narsa tufayli qarilik nimaligini bilmaydi. Ulaming biri
jj xush qiliq, boshqasi — ezgu so'zdir. Odamdan qoladigan meros
I — so'z. Uning o‘zi o'lib ketadi, so'zi esa mangu qoladi.
ü Olamdagi barcha so'zlami aql-idrok jamlolmaydi. Biroq kerakli
1 so'zlami aytishi uchun kishini majburlash shart emas. Bu so'zlar
lj mendan keyingi avlodlarga mo'ljallangan:

jj Senga so'zladim men so'zim, ey o'g'il,

3 Senga o'git etdim o ’zim, ey o'g'il.
M

: Kumush qolsa meros bo'lib gar senga,

;] Uni tutmagin sen bu so'zga teng-a!
■
M

jj Kumush ishga tushsa kamayar, tugar,

Ü So'zim ishga tushsa kumushlar to'kar.
M
N
■

q Kishidan kishiga qoladigan meros — so'z. Unga amal qilsang,

jj ming-ming foyda va ñafiar olasan.
2 Zakovat har doim shunday uqtiradi: dag'al so'z kishi boshiga
n ofat. Hasadli so'z kishining qizil rangini somonga aylantiradi.
jj So'zlashda xato qilmaydigan odam yo'q. Xatoga yo‘1 qo'ymaydigan
\ odamlami sanab bera olasanmi?
í Bilimsiz kishilar — donolarning dushmani. Bilimsiz doimo
■ donolarga xorlik tilaydi. Bu ular ko'nglining tub-tubiga cho'kib
yotgan hasad alomati. Kishidan kishining katta farqi borr bu farq
ulaming tilidan bo'ladi.
So'zni bilimdon kishiga so'zlash kerak. Bilimsizning tilini
tushunish qiyin. To'g'ri, so'zni so'zlaganda har kim xatoga yo'l
qo'yishi mumkin. Ammo bu xatoni donishmand hakimlar bartaraf
etishadi. So'z tuya bumiga o'xshash — unga jilov solsa bo'ladi.
Yoxud u tuyaning bo'yni kabidir — yetovga yuraveradi.
Dunyoda har bir so'zini o'ylab, tushunib, taroziga solib
gapiradiganlar ham talay. Ularni tushunganlar esa aziz va mo'tabar.
Olamdagi yaxshiliklaming hammasi bilim tufaylidir. Bilim bilan
hatto ko'kka ham yo'l topsa bo'ladi. Shuning uchun qayerda bilim
bor-ekan, sen o'zingni o'sha yerga yondoshtir, undan bahra ol.
Bilim yot-begonani ham, o'z kishilaringni ham ulug'laydi:

Yashil ko'kdan indi bu bo'z yerga so'z,

So'zi ila inson yorug' qildi ko’z.

Kishi ko'ngli go'yo tubi yo‘q dengiz,

Bilim bor tubida, u — dur, shubhasiz.

Agar ana shu dur — injular dengiz tubida qoladigan bo'lsa,

bulaming tosh yoki inju ekanligini qanday farqlaysan. Shuningdek,
bilimlarga to'lib-toshgan so'zlar kishi qalbining tub-tubida cho'kib
yotar ekan, bu so'zlaming qadr-qimmatini ham anglash mumkin
bo'lmaydi.
Axir, yer ostidan qazib chiqarilgan sof oltin toshlar kishi
boshiga bezak bo'ladi-ku! Shu tufayli bilimli bilimini tilda bayon
etmasa, yillar o'tsa ham uning bilimi ma'lum bo'lmay qolaveradi.
Dono, aqli pishgan kishi bilim va aql-idrok haqida shunday
deydi:
Uquv ila oldi olamni olar,
El-u yurt diliga bilim yo'l solar.

Odamzod yer yuzida paydo bo'lgan dastlabki paytlardanoq

bilim sari, o'rganish sari intilgan. Bugun ham, bundan juda ko'plab
zamonlar ilgari ham bilimliga buyukroq o'rin tekkan. Ulaming
joyi — uyning to'ri. Zakovat kishidagi ayb-nuqsonlarni tozalaydi.
Bilim esa insonning insoniyligini oshiradi. Dunyo shodligini
olmoqchi bo'lgan odamga chora — ezgulik. Ezgulik ko'rmoqchi
bo'lgan odamning o'zi boshqalarga ham ezgulik qilishi lozim.

Kishi mangu bo'lmas, bu mangu oti,

Qolar yodgor undan shu ezgu oti.

O'zing mangu emas, oting mangudir,

Oting qolar esa, mangulik shudir.

IKKI XIL NOM QOLAR TILDA BEGUMON

Qo'ling el aro uzun bo'lsa, sen o'z fe’l-atvoringni ezgu tut.

Yigitlik mangu emas, u juda tez kechadi. Tiriklik chirog'i ham
ko'z ochib-yumguncha o'chadi. Hayot tushdek gap. U yashindek
tez ko'chadi. Tiriklikda jami ezguliklarni yig'moq kerak. Ular
keyinchalik yegulik va kiygulik bo'ladi. Kishilaming ezgusi bu
haqda shunday degan:
— Bu nafas oluvchi, ya’ni tirik jon, oxir-oqibatda o'ladi. Axir,
olamda tug'ilgan odamzodning biri ozroq, boshqasi ko'proq
yashaydi, so'ng, baribir, vafot etadi. Lekin podshoning ham, oddiy
odamning ham vafotidan keyin qoladigan narsasi — nomi bor.
Agar senga shu navbat joyi tekkan bo'lsa, sen unga munosib
tarzda yashagin.

Tirik oxir o'lar qora yer quchib,

Nom ezgu esa-chi, ketarmi o'chib?!

Iki nom qoladi mangu begumon,

Biri yaxshilig-u birisi — yomon.

Dono maqtov, nodon so’kish oladi, o'zing o'yla, senga qaysi

ish ma’qul?!
Ezgulaming nomi buyuk bo'ladi, yomonlar nasibi esa qarg'ish
va so'kishdan boshqa narsa bo'lmaydi. Bunga tarixdagi quyidagi
hodisa juda yaxshi misoldir:
■M 17 H*
■cra>J'lr\
c • ■ - - - - r
y g ^ n i g j n L K g g g t i r a g j g j z g r i i g i t i i i i i r x f l x i i i K i i i i g i r c i r s j L i T K i r B g i r a i i x T i k i i z r f f g g i r g a g g t t x g j x i r g t t K ir in i i i z i a x m iia i t ir in r g ir y j g K r i i giig,

n i « IIB r. II :i u * n * H i: a .
m ** ~ -- *" *

.2
w Nedan bo'ldi Zahhok so'kishga duchor,
'M
n
M
<M
Faridunga nechun ornad sazovor.
nw

w Biri ezgu erdi — yog'ildi dúo,

S Esiz boiganiga — so'kish beado.

jj Ana endi o'zing aytgin-chi, sening tabiatingga ezgulik mosmi

3 yoxud yomonlik? Sen o'z sha’ningga maqtov istaysanmi yoki
M
u so'kish-qarg'ishmi? Tilaging qanaqa bo'lsa, shundan kelib chiqib
I M
jj o'zing birini tanlab ol. Keyin o'kinib yurma. Zero, ezgu kishi yaxshi
jj nom oladi, yomonlarga esa qarg'ish tegadi.
» Tajribalarda juda ko'p marta tasdiqlangan shunday hikmat
jj bor: yomonlaming omadi hech qachon kelmaydi. Ularning ishi
jj
M
har vaqt orqaga ketadi:
u
M
M
m
a
« Yomonlik go'yo o't, yondirar, yoqar,
!ün O'tishga kechig yo'q: u — soy tez oqar.
,U
M
M
- H
■M
r.
Agar o'tmishdagi ajdodlarga nazar solguday bo'lsang, bir
holatni kuzatasan: oddiy odam ham, katta martabadagi kishilar
7 w ham bilimli va dono bo'lsa, ular el-yurt tadbirini o'ylashgan. Bugun
, ss
<5 ham ezgu deb atalgan har qanday odam ezgularga bosh bo'ladi.
M t:

u Boshliq bilimli va dono bo'lsa, atrofiga o'ziga o'xshaganlarni

5 yig'adi. Bu xil boshliq elini boyitadi. Bilimli va dono boshliq saxiy
Sj degan nom oladi. Saxiy o'lsa ham nomi tirik qolaveradi.
¡j Jahonda bilimdan ulug‘, bilimdan aziz nima bor? Bilimsiz
desalar bu inson uchun haqoratdir.
a
n
M
P
n

. ts

Nima der, eshitgin, bilimli kishi,

Jahonni ko'rib ko'p, oqargan boshi:

Bilimsizga to'rdan o'rin bo'lsa, ko'r,

H Bu to'r poygak o'ldi, bu poygak-chi to'r.
V
M
M
K
n

n Ammo donoga quyidan, poygakdan o'rin tegsa, o'sha poygak

u
h to'rdan ham baland sanaladi. Donoga ko'rsatiladigan bunday izzat-
u
. M ikrom, hurmatning sababi, hech shubhasiz, bilimdir.
u
M

/ ӟ
M

' filiaagajimtgEEgggflggggttggggxcaiLggggngggggaggmgXLggK VggggggggagggggzggggggggggggggggggggJ

 K Z tA n in r s n S l!

f£ *
’S Bilimsiz kishi yilqi — hayvon bilan teng. Bilim otalar so'zida
: jamlangan:
jj Otalar so'zidir biz uchun meros,
2 Otalar so'zining nafi beqiyos.

p Bilimsizni aql-idrok egalari ko'zi ko'r odamga qiyoslashadi.

•3 Ey o'g'lon, bilimdan ulush olgin!
n
‘a

'¡I Kishi ko'rki so'z-u, bu so‘z bepoyon,

•! E til, maqta ezgu kishin har qachon!

Masai keldi turkcha: bunga o'xshagan,

Quloq sol, bu so'zni donolar degan:

Uquv ko'rki — bilim, bu til ko'rki — so'z,

Kishi ko’rki — yuz-u, bu yuz ko'rki — ko'z.

Kishi so'zini tili bilan so'zlaydi: So'zlari yaxshi bo'lsa, uning

yuzi suv oladi, ya'ni obro' qozonadi, e 'tibor topadi. Bunga qadimgi
turkiy xalqlarda misollar ko'p. Bu turk beklarining yetuk, sarasi
Alp Er To'nga edi, uning ovozasi olamga yoyilgan.
Alp Er To'nganing bilimi ulug', hunari talay edi. Uning tengi
topilmasdi. Tojiklar uni Afrosiyob deb atashgan.

Hunarlar kerak er yigitga, bilim,

Yetishsin desa gar har ishga qo'lim.

Tojiklar kitobda bitishgan buni,

Bitigda yo'q esa kim uqar uni.

UQUV QUT BERADI, BILIM — SHARAF-SHON

Uquv-idrok, bilim haqida alohida to'xtalish joiz. Uquv-idrok

qorong'i tundagi mash’alga o'xshaydi. Bilim esa o'sha mash’aldan
taralayotgan nurga qiyos. U kishini yoritadi, unga ro’shnolik beradi.

filiftirsniafiinntittitttttattJiBjmoniiuciritrttajnfSjniirjiriiitiiBnxak. jfejt&axxjrssKxsttssttntxuxsaiuzssxuzsxsffzrausxxx:
1/“ ’
 Uquv qut beradi, bilim — sharaf-shon,
»M
Ular sabab odam ulug' har qachon.
rs
n«
Bunga ishonmasang, shubha qilsang, ko'zingni katta och!
N
M
H
O'zingni zakovat nuri bilan yoritib ko‘r. Menga donishmandlaming
K
bitta hikmatli so'zi yaxshi ma'lum: bilimdon o'z bilimlari tufayli
uN«
N

M
H balo-ofatlardan omon qoladi.
m
nn
w
Telba, nodon kishi o'isa, ajablanmaslik kerak: aslida ulaming
tirik chog'lari ham o'iimdan farq qilmaydi. Uquvsiz kishining ishi
yurishmaydi.
Hurmat kishining uquv-idroki tufayli keladi. Uquv-idroksiz
kishi bir hovuch kepak bilan teng. Bulaming banni kuzat, qara,
bil! Shunda uquv-idrokli dono kishilaming tub-asli senga ma'lum
bo'ladi.

Uquv-idrok kishini pokiza qiladi. Bilim esa

yuksaltiradi. Inson boshqa mavjudotlardan
o'z bilimi bilan farqlanadi.

Dunyodagi turli-turnan san'at, son-sanoqsiz hunarlar uquv

va bilimga tayangani uchun maqtaladi, tillardan tillarga ko'chib
yuradi. Uquv-idrokdan ozgina ulush oigan kishi ham talay naf
ko'radi. Zehn solib qara va bilginki, quyidagi to'rt narsaning ozini
ham aslo oz hisoblab bo'lmaydi. Bu to'rtning biri o't, biri — yog'i,
dushman uchinchisi kasallik, u hayot tuzog'idir. Yana bu bilimdir,
ulami hech qachon oz hisoblama. Bilim kimyo o'rdasiday, u jam
bo'lib turadi, u zakovat saroyiga o'xshaydi.
Bilim ipor bilan juda o'xshash. Ulaming har ikkisini ham
yashirmoq behuda. Iporni yashirsang, hidi bildirib q o 'y a d i . Bilimni
yashirsang, tiling fosh etadi. Bilim aslida bitmas-tuganmas boylikka
o'xshash. Ammo uning boshqa boyliklardan tub farqi bor. Bilim
shunday boylikki, zavol yo'q. Uni qaroqchi, o'g'ri ham ola bilmaydi.
Bilim va zakovat kishiga qo'yilgan o'ziga xos kishandir. Ki-
shanlangan ot, odatda, yovuz va yaramas narsalardan uzoq bo'ladi.
Shuningdek, suyukli otlar ham ko'pincha tushovlangan bo'ladi.
Suyukli otning tushovlanishiga sabab - uning ehtiyotlanishi.

— +H 20 )-S
 ¿ ic in n n jía in iJ iix r íc in r iiin m n iM iiB n n a ir a iin iitJu r ir ff^ c u a o iiB a r a ii-ir a c E a ^ a n jia iiffir K C ir iin ffn iiim n r im E n -m a íB iia a c a iin n n iín E iiL

jj Kishanli qocholmas, kerakcha yurar,

•a
i Tushovli ketolmas, tilakcha turar.
a

jj Zakovat o'zaro ont ichishib do'stlashgan kishilarga o'xshasa,

i bilim yaqin qarindoshlarga o'xshaydi. Buni dilga tugib olish lozim.
“ Do‘st-og'aynilar, qarindosh-urug'lar davrasidagi kishi o'zini dadil
•jj sezadi. Bilimsizlar-chi?
N
n
'jj Bilimsizga dushman bilim, qilig'i,
: Yetar ikkovining shu qilg'ilig'i.
3rj

Í Shunga o'xshar endi bu turkcha maqol,

: O'qigin uni sen, dil-u jonga ol:
M
¡ Uquvli kishiga zakovati esh,
\ Bilimsiz kishiga mukofot — so'kish.

J Bilimliga bilim tugal to'n, osh-ey,

I Bilimsiz qilig'i yovuz yo'ldosh-ey!
a
j

J Ey zakovatli inson! Qahr-u g'azabdan yiroq tur. Ezgu yo'lni

•a — bilim yo'lini tanlagin. Agar qahr-u g'azab ishga tushadigan
i bo'lsa, barcha tiriklig-u kechayotgan hayoting bekor.
m
M
M
Ü O'kinchli bo'ladi g'azabning ishi,
« Ishida adashar g'azabkor kishi.
■
m
rt

II Yigitga og'irlik yarashadi. Go'zal xulqlilik unga chiroy. Uning

■j fe'l-atvori xuddi Kun va Oydek boshqalami o'ziga jalb etsin.
ii Yigit degan har ishning uddasidan chiqsa. Butun ishda o'zini
!: qo'lga ola bilganlar barcha ishlarni to'la va tugal ado etishadi.
Bilimlilaming ishni hal etish usullari shu. Bunday odam tilagiga
»■xt:irr irnnwnutrr

yetadi, maqsadiga oson erishadi. Oahr bilan g'azab odamning

yovuz yovidir.
Donishmandlar kuzatishi shunday hikmatni yuzaga keltirgan:
.3 odam qahrlansa, bilimsiz bo'ladi, jahl kelsa, aql ketadi. Bu bir
¡ qancha narsalar kishi boshiga balo keltiradi, buni bilib olsang jon
r ^ a s B a ^a x x x x s n a a a a x x a x s B x x i : a a x a x x x x a B a E t t 3 a u x x i r B a n B B a B B x x x x f f x i r i : 3 g B a x x a r x x x a K B f f a a a x a x x x x x s a a * a x x x x in^ i a ; r z ^>

I '•
s2 azob chekmaydi. Bulaming boshida yolg'on so'z turadi, yana bin $
g — aldovdir. Uchinchisi suyib may ichish, agar unday bo'lsa, bo'lar I I
jj ish bo'ladi. Umr zoye ketadi. Yana biri ortiqcha qiliq, harakat tI
'« bo'lib, u tufayli kishining sevinchlari ketadi. Yana biri yaroqsiz IÍ t

1 yomon fe'llikdir, u kishilar uyida tutun chiqaradi. Bulardan

H boshqasi dag'allik, darg'azablik. Bular agar o'zaro biriksa, bunday
s kishida muqaddas saodat ketib qoladi.
Ü Kishi ezgulik qilishi kerak. Ezguning har bir ishi chiroyli, har
2 bir qadami go'zal. Ezgulik aslo qarimaydi. Yomon yuzga kirsa
'S ham ezgu bo'lolmaydi. Yoshi kichik yomon o'kinch bilan qariydi.
5 Uzun yoshli ezgu esa sevinchda yuradi. Ezgu har kuni yangidan
U yangi tilak-maqsadlarga erishaveradi. Yomonlarda esa kundan
m kunga mung
1 1 1 1 1 1 1 1 4 va alam ortadi.
iv u n q u v a a ia m L a m . !

M
• r.
KITOBGA NOM BERIUSHINING SABABI U
I
■ Kitobga «Qutadg'u bilig» deb nom qo'ydim. u qut keltirsin, ■
jj o'quvchining qo'lidan tutsin. So'zlarimni so'zladim, bitig bitdim. I
jj Bular ikki jahonni tutishga ham yo'l ochsin. I'
1« So'zimning boshida Kuntug'di elig nomini atadim, buning *
n sababini aytib beraman. Keyin Oyto'ldini sanadim. U tufayli I
s muqaddas, qutli kunlar yorishadi. i
5 Kuntug'di deganimiz to'g'ri, odil Adolatdir. Oyto'ldi esa davlat, ■
[i qut, saodat, baxtdir. Undan keyin O'gdulmish keladi. O'gdulmish :
: uquv-idrokning, Aqlning nomi. U kishini ulug'laydi. Bo'lagi :
jj O'zg'urmishdir. Uni Ofiyat dedim. "
Ü Barcha so'zimni shu to'rt narsaga bog'lab aytdim. Ularni 'i
: o'qisang, ko'zing ochiladi. :
n Sevinchda yuruvchi ey ezgu yigit, so'zimni behuda ko'rma, chin I
ii dildan eshit. Irodali bo'l, to'g'ri yo'ldan yanglishma, yigitlikni behuda ü
jj o'tkazib yuborma, uning nafini olib qol. Yigitlikni, yoshlikni aziz tut, jj
jj u qushdek tez uchib ketadi. Qanchalik qattiq ushlamagin, baribir, n
s yigitlik qochib ketadi. O'zim yigitlikni sog'inaman, uni qo'ldan s
5 berganim uchun o'kinaman. Ammo endigi o'kinchdan naf yo'q. »
■« Kimning yoshi qirqdan oshsa, unga yigitlik yillari xayrlashish «.
sa uchun qo'l1 uzatadi. 2a

I
r ftB s a a a x x x a sc a a a n g a g g g a a jiB a sx a a a B a a a a B a a a a a x x E a a K ^ ^Z a a a x g x g c a a a a a a x a B a a g a g s a a t x x x a g a a a a a x x x a x x a K s a s i r ^
Í
C • . .. .. . . ___ ____ . ...... r j .... .
^ ir a g iiiig g g g g g g X B g g g g g B a a g ig T r g a i r a a g g g g g g g s c g g g g a j g g - g g g g E a a a B g g g g g g g g B g g a g g g i i g g g E g a a a a i r g g g E a g g g g g g g g i
a - --■» *f • , ^

5
' ij Menga ellik yoshim qo'l tegizdi. U qora quzg'undek boshimni
ü oqqushga aylantirdi. Ellik yosh meni o'ziga chorlamoqda. Agar
« pistirma bo'lmasa, u tomon boraman.
jj Kim oltmish.yoshga yetsa,*undan halovat ketadi, yQzi qishga
: aylanadi.
*] O'ttiz yosh yig'ib berjganinuellik yosh qaytarib oladi. Agar
■: oltmish yosh qo'l tegizsa, kishirimg ahvoli nima kechadi?
■S Ey ellik yosh, men senga nima qilgan edim. Nega o'ch olish
'¡j uchun menga yuzlanding?!
a
i tf
nH
3 Shirin edi barcha yigitlik ishim,
jj Og'u qildi endi mening yer oshim.
a

jj Bo'yim edi o'qdek, ko'ngil edi yoy,

\ Ko'ngil bo'ldi o'qdek, bo'yim bo'ldi yoy.
■

j Ne bergan esami yigitlik menga,

': Qarilik quritti, u kelgay senga.
m

3 Oyoqlarim kishansiz ham chalishyapti. Ko'ruvchi qaroq

•: yorishmayapti. Totli damlar ketdi, bag'ir o ‘ti so'ndi. Yigitlik oti
•3 mendan uzoqlashyapti.
m
m
n
m

KUNTUG'DI HIKOYASI

í Kuntug'di ismli elig (podsho) bo'lib, u dono va adolatli ekanligi

jj bilan dong taratgan edi. Uning himmat va muruwati ham chek-
: chegara bilmas edi. Elig mamlakatni obod, el-yurtni esa shod- ?
xurram yashatish istagi bilan yonardi. Uning shuhrati butun olamga
j yoyiladi. Ishlarini olijanoblik va saxovat bilan yuritganidan
: mamlakatda farovonlik va osoyishtalik hukm suradi. Podsho
] mamlakatdagi barcha donishmandlami ham ezgulik ishlariga jalb
MitansirrnrTinvaira

etadi.

Jam etdi olamning saralarini,

Bilimdon, odamning saralarini.
C^xBBaïxxxxBExnim
“ xx*XBXxffaxxBXxxxaBaBBB3x;rxxBXBBaB*jraxBxxBX
- ExaEsxx1nnrxxBttBBXBxxxxxBxaBaBxaxxxxBttEJiB^•

Mamlakatni boshqarish ishi kundan kunga mushkullashadi.

M
*M
Shuning uchun u tadbirkor va oqil, hozirjavob va ishning ko'zini
3 biladigan yordamchilarga, bir so'z bilan aytganda, komil va yetuk,
s faol kishilarga muhtojlik sezadi.
5 Eligning yuritayotgan ishlari el-yurt olqishiga sazovor bo'ladi. U
haqdagi gap-so'zlar mamlakat tashqarisiga ham yetadi. Xuddi
shu paytda Oyto'ldi ismli donishmand yigit elig xizmatiga kirishni
istab poytaxtga keladi. Uning:

O'zi yosh edi-yu, qilig'i ravon,

Bilimü, uquvli, og'ir, navqiron.
Yuzi ko'rkli edi, ko'rib ko‘z qamar,
Tili totli edi, go'yo bol tomar.

Oyto'ldi o'zidagi san’at-hunarlarning hech kimga naf bermay

M
n
♦r.
qolib ketayotganini o'ylab, elig xizmatiga chog'lanadi. Axir:
ttu»:
iw
Uquv qadrini ham uquvli bilar,
Bilim sotsa dono, bilimli olar.

S Bilimning otini bilimligina biladi. Bilimsiz kishi bilimning

2 qimmatini qayerdan bilsin? ! Zar qadrini zargar biladi-da!
jj Shu o'ylar bilan Oyto'ldi otini mindi, to'n va boshqa kerakli
: narsalarini olib yo'lga chiqdi. U yoshligidanoq ko'p bilimlarni
p egallagan, san'at-hunarlar bilan ziynatlangan kishi edi. Biroq u
« musofirlikda ko'p aziyat chekadi, qiynaladi. Xushmuomala va
S tadbirkorligi uchun tezda yaqinlar ham orttiradi. U Kusamish ismli
il yigit bilan do'stlashib, poytaxtga kelishdan maqsadini bayon etadi.
jj Kusamish eligning Ersig degan Xos Hojibi bilan uchrashadi va
s unga Oyto'ldini tanishtiradi. Ersig Oyto'ldining qayerdan kelgani,
ü qanday joylashgani, sog'lik-salomatligini surishtirgach, uning
S maqsadlari bilan qiziqadi. Mana Oyto'ldining javoblari: Ey qutli
ji hojib, Kuntug'di nomini eshitib sevindim. Uning nomini yiroqdan
» eshitdim. Shuning uchun ham uning huzuriga intilib keldim.
jj Ersig Oyto'ldidan xursand bo'ladi. Yigitdagi qobiliyat va
jj zakovatga o'zi shaxsan ishonch hosil qilgach, uni Kuntug'di elig
« suhbatiga yo'llaydi.

'(Bk2 4>ÎX
%B2BXaXXXKSEBBSBSXXBXttXBlKr2XaBXSBS]RrSB22XaXKXX )"XXXSBBt»rBSXXjniX«SBB2SSaSXXkJl8XJntSXXaXXrXBX:BBE^
B&auu:ningirB*gEgmginraxggrrgangagBgggciiaira^im*rggEXCEa:3airaggggKgiregmKMi,-»aginitt3ag3x*iirge3gggBini*gE

Oyto'ldining o'zini tutishi, fe’l-atvori, so'z-fikri va bilim

darajasini ko'rgan elig ham yigitni yoqtirib qoladi va o'z yoniga
— saroyga taklif etadi.
Xizmatda og'ishmasligi, sadoqati va har bir ishda bilimga
tayanishi tufayli Oyto'ldining martabasi kundan kunga ortib boradi.
Kishi og'ishmay xizmat etsa, bu xizmati singsa, tilagini topadi.

Bu Oyto'ldi mudom o'rinlatdi ish,

Bera berdi unga elig ham ulush.

Bo'la bordi o'zi tobora ulug',

Alami yo'qoldi, sevinchi — to'liq.

Ishiga berildi Oyto'ldi tamom,

Elig himmatini oshirdi mudom.

Butun ishlarida uni sinadi,

O'zin baxtiyor deb elig sanadi.

Elig Oyto'ldini turli ish va topshiriqlar berib sinab ko'radi.

Jumladan, bir kuni u yigitni o'z yoniga chorlaydi. Uni o'tirishga
undaydi. Oyto'ldi yonidan bir to'p (koptok) chiqaradi-da, o'shanga
o'tiradi.
Elig unga ko'plab savollar beradi, yigit javob qaytaradi. Ammo
nima uchundir yuzini burishtirib oladi. Kuntug'di unga chehrasini
ochib, kulib qarasa, buni ko'rib, Oyto'ldi ko'zlarini yumib oladi.
Elig hayratga tushadi. Hatto achchig'i keladi:

G'azablandi elig, yuzi ko'p qaro,

Dedi: Shoshqaloqlik kishiga balo!

Ishonchda xatolar qilib men o'zim,

Nima deb ochayin kishiga so'zim?!

Nima der, eshitgin, bilimliga boq,

Shoshilinch yumushning o'kinchi uzoq.
uu3Xjamsgaairggainigg»gC3gnrg»g>pnrttgB3a«x¥KmrcaggggiinttinmC3itiignrrggggintiittii3*x»amiioiggirgnxKgcg3

Shoshilinch yumushlar yaramas bo'lar,

Shoshib pishgan ovqat bo'ladi zahar.

Shoshilish — adashgan kishilar ishi,

Bosiqlik qilishi kerak har kishi.

Xatoyim shu bo'ldi: men o'zim shoshib,

Seni yaqin etdim tamom adashib,

Yumushin kishi etmasa to bajo,

Hech odam unga ko'rmasin ish ravo.

Chiniqtirsin awal yumushda uni,

Boshiga ko'tarsin keyin tun-kuni...

Yumushingni ko'rmay bilibman a'lo,

Tugalroq sinamay qilibman xato.

Eligning bu mulohazalariga Oyto'ldi shunday javob beradi:

— Ey elig, sen m ening qiyofamda davlat va boylikni
ko'rmoqchi eding. Men ulami aniqroq tasawur qilgin, deb shu
ishlarni qildim. To'p (koptok) davlat (boylik)ga juda o'xshaydi.
Ularning ikkalasi ham bir joyda to'xtab turmaydi, yumalab
ketaveradi. Menga kulib boqqaningda, ko'zlarimni yumib olishimga
sabab, davlatning ko'zi ko'r ekanligini senga uqtirish edi. Boylik
bilan davlat ko'zi ko'r odamlarga o'xshaydi. Kim boylik va
davlatning qo'lidan tutsa, o'shanga ergashib ketaveradi: bu yaxshi,
mana bunisi esa yomon, deb ajratib o'tirmaydi. Oqar suv, yo'riq
til va qut-davlat bir joyda to'xtab turmaydi.
Olam kezuvchilar yo'l yurib tinmaydi. Baxt-davlat ham bir
joyda qo'nim bilmaydi.

y—*—
^
r-j g g i u is a g a g g g g x s g g a a g a a g g g g g g a i ^ g g g g x g g r ir in r g g a g g g g g g g g g a a a g g g g g g T r g g g g g ^ r g x g g g a~g fr Ti a a g T n ig T r r a E a g g g g g g g g T :

FAZIIAT VA NUQSON

Elig Oyto'ldidan qanday fazilatlari borligini so'raydi.

— Fazilatim juda ko'p, — deb javob beradi u. - Kishilarga naf
tegadigan bo'lsa, albatta, men tufayli bo'ladi. Mening qilig'im — xatti-
harakatim doimo go'zal va yoshim kichikdir. Har qanday istak
men tufayli qo'l beradi.
Tugal orzu-umidlar men bilan yonma-yon yuradi. Sevinch —
menda. Emgak menga yaqin yo'lamaydi. Quvonch va shodlik
menda. Qayg'u-g'amlar menga begona.

Bu qut qayda bo'lsa bo'yin ber, yarash,

Qo'lingga qut insa, alam-la kurash.
Bu qutdan yorishar kishining kuni,
Turnan orzu birla yaqin bo‘l, yarash.

— Endi nuqsonlaring haqida ham gapirib ber, - deydi

Kuntug'di.
— Aslida nuqsonim yo'q, — javob beradi Oyto'ldi. — Men
(ya'ni Oy) o'zgarib, yangilanib turaman. Axir eski narsa yaroqsiz
bo'ladi. Yangi narsa borida eski nega kerak?! Yetuk narsa borida
yovuz, yaroqsiz narsa nima uchun kerak?!
Mening yagona nuqsonim o'zgaruvchanligim, beqarorligimdir.
Shuning uchun kishilar meni bevafo deb atashadi.

Vafosiz bo‘Imasa bu davlat o'zi,

Ne ezgu bo'lardi bu qut, ey qo'zi?!

Kelib, ketmas esa bu davlat yana,

Qoraymas edi-ku yorishgan kun-a!

Elig:
— Bu o'tkinchiligingni angladim. Ammo seni tutishning yo'li
bormi? — deya savol beradi.
Oyto'ldi shunday javob berdi:
— Men kiyikka o'xshayman. Istagan odam meni topa olmaydi.
Bordi-yu, topsa ham, uzoq ushlab turolmaydi. Meni qo'lga kiritgan
gngaanjragscggnügaggmraEairflagMBggcggggaaaMgirMagaiiHggggggggEcagUBSgiggggimagiraggigEgttgairagBMBgauagi
Z.
odam qattiq ushlasagina undan qocholmasligim mumkin. Ammo
buning bir qator shartlari bor.
Eng awalo, meni qo'lga kirituvchi kishining qilig'i ravon, |
ko'ngli yumshoq, til va so'zi shirin bo'lishi lozim. O ’zini ehtiyot
qilsa, g'ururlanmasa, yovuz va yaramas ishlarga yaqin turmasa
kifoya. U kattalarga xizmatni, kichiklarga shirin so'zni ravo bilsin.
Gerdayib kishilarni oyoq osti qilmasa, o'zidan kichiklarga
mensimay qaramasa, fe'l-atvorini to'g'rilikda tutsa yaxshi.
Kimda kim mana shularga rioya qilsa, men u bilan birga
qolaman, bo'lmasa, kiyikdek qochib ketaman. linda menga kim
yeta oladi?!
Bu javobdan keyin elig yana-da xursand bo'lib ketadi.
Oyto'ldining donoligiga qoyil qoladi. So'ng undan davlatli va
baxtiyor bo'lishning yo'llarini so'raydi. Oyto'ldi buning yo'li
zariflik, dili ravshanlik, kamtarlik, yovuz-yaramaslardan uzoq
turish, o'zidan ulug'larni hurmat qilish, kichiklami e ’zozlash,
hasaddan yiroqlik, isrofgarchilikdan asranish, hiyla-aldovlardan
yiroqda turish ekanligini aytadi.
Kuntug'di elig Oyto'ldi ismining ma'nosi va nima uchun
shunday nom qo'yilganining sababini so'raydi. Oyto'ldi javob
beradi:

Tug'ilsa Oy aw al kichikroq bo'lar,

Kuniga ulug'lab yuqori og'ar.

To'lin bo'lsa bu oy, chiqar yuqori,

Yana yemirilar, ketar ko'rk bori.

Yorug'i kamayar, yana yo'q bo'lar,

Tug'ilsa yangidan to'lishar, to'lar.

Mening o'zligim ham shu yanglig' erur,

Goho bor bo'larman, goho yo'q bo'lur.

Boshqa bir kuni Kuntug'di elig Oyto'ldini yana huzuriga

chorlaydi. Uning yoniga kirgan Oyto'ldi hayratdan yoqa ushlaydi:
elig uch oyoqli kursida o'tirar, uning qo'lida o'tkir pichoq, o'ng
 I

tomonida shakar, so'l tomonida zahar turgan edi. Uning qoshi |

5 tugilgan, yuzi tundlashgan. Yigit soqovdek bo'lib qotib qoladi.
jj Bu holat bilan qiziqadi.
3 Kuntug'di aytadi:
: — Sen davlat va boylikni izohlab bergan eding. Men podsho
S sifatida Adolat timsoliman. Shuning uchun men ham o'z xislatlarim
•jj bilan seni tanishtirmoqchiman. Qo'limda keskir xanjar. Bu —
.* mening kimligimga ishora. Men har qanday ishni mana shu keskir
jj xanjarday qirqaman — hal qilaman.

S Kishi ko'rsa xorlik, beraman madad,

l Mening huzurimda topar adolat.

I Shakar, bol yegandek bo'lar shod kishi,

3 Sevinchga to'ladi, ketar tashvishi.

| Mening zaharimni ul odam ichar —

\ Zolim esa, rostlikdan o'zi qochar.
n
l Huzurimga kelsa biror bema'ni,
'jj Og'uni yeganday burishar tani.
Hnt
jj Bu qoshim tugugi, bu tund bashara
: Zo'ravon to'daga atalgan, qara.

3 O'g'lim yoki yaqinlarim, yohud chaqmoq kabi o'tkinchi

\ mehmon bo'lsin, adolat borasida ular men uchun bir xildir. Men
ü uchun mezon va asos — to'g'rilik. Boshliq eliga to’g'rilik va adolat
ko'rsatsa, u barcha tilak va orzulariga yetadi.
•5 Oyto'ldi ham Kuntug'dining nomi anglatgan ma'no bilan
l qiziqadi. Mana eligning javoblari:
**
3 Elig dedi: meni ko'rib ko'p dono,
3 Kuntug'di atadi, bu so'z — purma’no.
n
Falakda lovullab turgan kunga boq,
: Yetuklikka ramz u — yorug', yarqiroq.
n
 Mening qilig'im ham quyoshga qiyos,
Adolatim ortar, u bo'lmagay oz.

Mening xislatim shu: manguman o'zim,

Bari xalqqa birdek qilig’im, so’zim.

Quyoshdan butun yer yuzi taft oladi, yorug' olam gullarga to'ladi.
Mening adolatim yetishgan mahal, el-u yurt, qoya, toshlar ham
bo’ladi go'zal. Tug’gan kun yaxshi-yomon demaydi, barcha
narsalarga bir xilda nur sochaveradi, ammo o'zi kamaymaydi. Men
ham unga o’xshayman: hamma narsa mendan ulush oladi. Yorug’lik
sochishdan boshqa ishim yo’q, ammo o ’zim o'zgarmayman.
Oyto'ldi eligning xuddi shu xislatlarini qadrlagani uchun ham
uning xizmatiga kelganligini ta’kidlaydi. Elig o'ziga yoqmaydigan
bir qancha odatlami sanaydi. Bular: ko'zi suq, xasis, johil, uyatsiz
kishilar. Bu yanglig* kishilar menga yaramaydi. Bulami senga
ochiq-oydin aytib berdim. Mening ishlarimga yaramoqchi bo’lsang,
shu yaroqsiz odatlardan forig* bo’lishing kerak. Bular qatorida
yolg'onchilik va zulmkorlik ham sanalgan. Elig bilan Oyto'ldining
suhbati davom etadi. Yigit Kuntug'didan ezgulikning qanday namoyon
bo’lishini so’raydi.

Elig dedi: ezgu kishi odati —

Naf eltar eliga har on-soati,

Bori elga eltar faqat ezgulik,

Yana minnat etmas yegu, kiygulik.

Nafin o’ylamas yaxshilikni qilib,

Yana kutmas ulush o'zini bilib.

Oyto'ldining rostlik, to'g'rilik qanday bo'ladi degan savoliga

Kuntug'di shunday javob beradi: To'g'rining tili ham, dili ham,
so'zi ham bir xil bo'ladi.

Tashidek ichi-yu, ichidek tashi,

Bu yanglig' bo'lar chin, so'zi rost kishi.
 Faqat to'g'ri so'zlik kerak kishiga,
j Faqat u berar qut kishi ishiga.
a
a

■ Noyob emas kishi, kishilik noyob,

: Odam noyob emas, bu rostlik noyob.
H

jj Bunga qiyos etar shoir so'zini,

■j Senga so'zladi u, eshit o'zini:
u

1 Yugurib yeluvchi talay, shubhasiz,

» Odil, sof yigitlar men uchun aziz.
a
a

l Kishi noyob emas, noyob — kishilik,

ü Odil kishi elda yo'qotmay iz.
«'t
n
Elig ezgu kishilaming ikki guruhi haqida ham ma'lumot beradi.
J Ulaming bir guruhi, — deydi u, — tug'ilgandan boshlab umrining
; oxirigacha ezgulik yo'lidan og'ishmaydi, ular faqat to'g'rilik yo'lini
n ado etishadi.
I Ikkinchi guruh esa o'z qarashlarida sobit turolmaydi. Ular
l yomon va yaramas kishilar orasiga tushib qolsa, o'zlari tanlagan
‘j yo'ldan chetga chiqishlari, xato va adashishlar sari ketishlari ham
: hech gap emas. Agar ezgu kishilar yomonlar bilan yaqin bo'lishsa,
l ular yomonlardan ko'ra ko'proq kulfat keltirishadi.
a
Ayni paytda yomonlar ham ikki toifadir. Ulaming bir toifasi
l o'jar, qaysar va yaramas bo'lib, qilmish-qidirmishlari tubanlikdan
n
rj
iborat.
,¡j Ona-suti ila kirarkan qiliq,
.! O'lim tutmaguncha yitarmi yo'riq.
ti

•5 Mijozga qo'shilib kelarkan odat,

3
::
Uni buza olur bir o'lim faqat,
a
a

; Bir udum yaralsa qorinda agar,

Ü Qora yer qa'rida yitar sarbasar.
g z a y x i z ¿ ¿ ir a g a g g g » g iu n r in x g « » B 3r K r g i r g g i i 3 a j f a * j r C T g i r t i r g M i r g y x x i r a c i : a s g g « g j n c i i g g g a 3^ X B x y g g a a y i :á i i i J í j f i n n i a a

Ammo ularning bir toifasi ezgularga qo'shilguday bo'lsa,

o'z raftorlarini o'zgartirishi, tuban va yaramas xulq-atvordan
voz kechib, ezgulikka yuz burishlari ham mumkin. Buning uchun
yaxshi (ezgu)laming madadi darkor:

Yomonga qo'shilsa, ko'r, ezgu bilib,

Yo'lin rostlagaydir yomon ham ko'rib.

Shuning uchun ko'pchilikka bosh bo'ladigan kishilar, albatta,

ezgu bo'lmog'i, ezgulik ziynatlari bilan bezanmog'i shart. Mamlakat
osoyishtaligi, el-yurt farovonligi ham boshliqlarning ezgu yoki i
yaramas ekanligiga ko'p jihatdan bog'liq.
Ezgulik qimmatbaho gavhar, asi ipak va toza shohi misoli —
u doimo baland qadrlanadi, doimiy e’zozda bo'ladi. Yomonlik esa
qadrsiz narsaday gap, u doimo oyoq ostida qolib ketaveradi.

Kishi ezgu bo'lsa chekarmi fig'on,

Pushaymon bo'ladi fe’lidan yomon.
Yomonlik qilarning ulushi — o'kinch,
Yomonga-da yaxshi bo’laver, harón.

Ezgu doimo maqtaladi. Uning yaxshi xislatlari yomonlar orasida

ham hikoya qilinadi. Ammo ezgular kamtar bo'lgani uchun
yomonlar ularning kunini yoritmaydi. Kim ezgulik qilsa, uning
o'zi ham ezgulik topadi. Ezgulikka kim to'yadi?!
Ezgulik hozirgi kuning uchun zarar emas. Ammo keyingi kunlar,
kelajak uchun uning nafi yanada ko'p. Ezgulik — o'ng, yomonlik
— chapdir. Kimda kim yomonlik ko'rgandan keyin ham yaxshilik
qilaversa, men o'sha odamni orzulayman. Agar beklik yomonlik
orqali keladigan bo'lsa, bunday beklikni chetda qoldiraman. U
menga kerak emas.
Qaysi ezgu o'z ezguligi uchun o'kinadi. Nomi chiqqan
yomonlar ham oxirida o'z ishlaridan pushaymon qiladi.
Pastkashlik, tubanlik, yomonlik yomonlar qilig'idir:
ii

Mashaqqatlar, balolar, o'kinch va alam

Yomonlar ulushi bo'ladi, bolam. |

^
«&3Mnaargggg«aattmggttsaggflgmaiaitscaa,aaa-g*EKaV^_^/ag»gJtggc3ggaiut*ggggaagatt**gE*iijettasrairigggttgs2«
 BOSHINGNI O'YLASANG, ASRAGIL TILING

■ Oyto'ldi eligga kattalar so'ram asdan turib so'z boshlash

ï odobsizlik ekanini aytadi. Kimki boshqalarni o'z huzuriga chorlar
1 ekan, so'zni dastlab chorlagan kishi boshlamog'i joiz. So'ramasdan
s oldin so'z boshlash insoniy odatlarga zid bo'lib, bu hayvonlar
2 qatoridagi ish bo'lur edi. Telba, tentak, aqli zaif bo'lganlargina
.jj boshqalarning savol va qiziqishlarini kutib turmasdan, gap boshlab
i yubora beradilar. Shuning uchun ham ular ko'p dakki eshitishadi.

Oizil til qilar qisqa yoshli seni,

Esonlik tilasang, pishiq tut uni.

Nima der, eshitgin, tilin qisgan er,

Esonlikda yashar o'zin bosgan er:

«Qora boshga yovuz yog'i bo'ldi til,

Ne-ne boshni yedi, yana yeydi, bil,
Boshingni tilasang, avayla tiling,
Bir onda boshingni majaqlaydi til».
K
■ Ammo tirik kishining so'zlamasdan yurishi, har doim jim
Ü
u
bo'lishi — mahol.
; Ko'pchilik oldida mutlaqo og'iz ochmaslik ikki guruhga xos:
jj ulardan biri tabiatan gapirish qobiliyatidan mahrum bo'lganlar,
jj ya'ni soqov, gung (loi) kishilar. Boshqasi esa bilimsiz kishilar
; hisoblanadi. Ular bilimi yetishmasligi tufayligina suhbatga aralasha
n olmaydi. Bilimi ko'p, har narsadan xabardor odam lar esa
s suhbatning guliga aylanadi.

Dono so'zi go'yo oqar suv erur,

Suv oqsa yer uzra ne’matlar unur.

Shoni kamayarmi — donolarga boq,

Suvin kam etarmi bu zilol buloq?!

Donolar bo'lar chim o'sar yer misol:

Qadam qo'ysa bo'ldi: chiqar suv zilol.

imamnsxmmnnmimmxmnmsim]
jj Bilimsiz ko'ngil esa qumga o'xshaydi: unga daryo oqib kirsa
s ham, baribir, hatto o't-o'lan o'smaydi. Kerak so'zning so'zlanmog'i
jj shart. Chunki tilning zararidan qo'rqib yurilsa, ko'pgina foydali
§ fikrlar ham pinhona qolib ketishi mumkin. Yomon va yaroqsiz
jj•3 so'zlar bilimsiz tilidangina chiqadi. Shuning uchun ham
jj bilimsizlami dono kishilar yilqi — hayvon qatoriga qo'shadilar.
3 Johil qomi to'ygach, uning mashg'uloti ho'kizdek ag'anab
jj yotish va behuda so'zlarni so'zlashdan iborat. Bilimli, donolar esa
jj tanni ijtimoiy mehnat bilan «koyitib», bilim bilan ovunadilar,
: buning hisobiga esa jon semiradi. «Jonning semirishi» bu o'rinda
2 ma'naviy zavq tuyg'ulari bilan chulg'anish degan ma'noga ega.
jj Axir:
E Tananing ulushi tomoqdan kirar,
;]u Bu jon ulushi — so'z quloqdan kirar.
li
u
N
5 Aslida bilimning belgisi ham ikki xususiyatga tayanadi. Ular
jj tufayli kishining yuzi yorug' bo'ladi. Bular:
M
M
M
jj Biri til erur, ko'r, birisi — bo'g'iz,
jj Ularni tiyolsang nafi naq — dengiz.
\ Til-u bo'g'zin asrash donoga kerak,
s Bo'g'iz, tilni asra, donosan beshak.
ü(
s Kishi o'nta so'zni o'ylab, bittasini aytmog'i kerak. Tiyilgan,
F; ya'ni aytilmagan so'z tufayli kishining ko'ngli to‘q, dili xotirjam.
jj Noo'rin aytilgan so'z esa kishi ko'nglini xufton qiladi, obro'sini
I to'kadi. Shunday ekan, yaxshi va yomon, foydali va zararli, kerakli
jj va ortiqcha so'zlashning chegarasi qayerda? Buni qanday bilish,
« ajratish mumkin? Ularni belgilovchi me'yor nimada?
i Bu dastlab kishiga yoqish-yoqm asligi, boshqalarning
jj munosabati bilan o'lchanadigan hodisa. Ortiqcha so'z jonga
I tegadigan, kishini zeriktiradigan bo'ladi. So'ragandagina javob
n qaytarish, ko'p eshitib, oz so'zlash, fikrni kuchli mulohazalarga
jj tayantirish uni qusurlardan xoli qiladi.
5 So'zni donodan eshitib, nodonlarga qo'llash lozim. Ulug'lardan
| eshitilgan foydali so'zlarni kichiklarga yetkazmoq ham joiz. Hech
jj kim ko'p so'zlab dono bo'lgan emas. Ammo ko'p eshitib,
u _ _

s 's—•—
n ia a i ia . g c c g i: c 3ia g iU L a c K B K a a it a s jt g jc g « a c r iia iL g x iiE » A K g m iK w V ^ 3m t a g g g f l j . a 3í » i i x r i i a i t g a i u i t t a a j L X i t r a t t 3 a j i i u u B g a c g g i : a
. jlsgairexgBXXxxxcxXaiiaaaxxXjnrtrxs:
■
■
'ij ko'pchilikka bosh bo'lganlar talay.
: Kamgaplik — donolik yoiining boshlanishi. Sergap odam
« vaysaqi bo'lib qoladi, uning bilim o'rganishga qo'li tegmaydi.
i Biroq kishi so'zlamas ekan, uning bilimdon yoxud bilimsiz
: ekanligi ham ma'lum emas. Kishi uchun juda kerakli bo'lgan ikki
* a'zo bor: bin til, boshqasi — yurak. Til so'z uchun, yurak, ko'ngil
•: esa shu so'zdan lazzatlanish uchun berilgan. Shu tufayli, to'g'ri,
■ rost so'zni so'zlash uchun tilni tebratmoq, ya'ni harakatlantinnoq
‘■j kerak. Egri, yaroqsiz so'zlami tashqariga chiqargandan ko'ra tilning
: harakatsiz qolgani ma'qul.
I Ko'p so'zlash — donolik belgisi emas. U — ezmalik alomati.
a

: Kishi ezmasidir yovuzdan yomon,

■ Donishmand sukutda bo'lar har qachon.

OTALAR SOJZI — AQLNING KOJZI

*a
a
M

I Oyto'ldidagi bunday xislat va fazilatlaming ko'pligi, uning

j dono va kamtarligi Kuntug'di eligni tobora xushnud etadi. Elig
; unga vazirlik unvonini beradi. Unga muhr berishadi, qo'liga tug'ini
■3 tutqazishadi. Sarpolar kiygizishadi.
i Oyto'ldining vazirlik martabasiga erishuvi el-yurt uchun ham
■nafli bo'ladi. Mamlakat gullab-yashnaydi. Xalqning tashvishi arib,
'i g'amlari ketadi.
: Elda yangi qishloq va shaharlar barpo bo'ladi. Xazina to'lib-
* toshib boradi. Eligning shuhrati ham tobora ortib boraveradi. El-
u yurt boyiydi. Oradan yillar o'tadi.
: Oyto'ldi ham orzu-tilaklarini to'la topdi. Ammo o'zi qarib qoldi.
* Ne’mat tugal bo'lsa, uni to'la yeb bo'lmaydi, deganlaridek,
i dononing shunday so'zi bor: dononing so'zi bilimsizga ko'zdir.
: Yiqilgan, pasaygan ko'tariladi, ko'tarilgan esa pasayadi.
J Yorishgan qorong'ilashadi, yuruvchi tinadi. Shuningdek, Oyto'ldi
; ham tilaklariga erishdi, ammo tirikligi ham oxirlab qoldi:
n

■I Yana yemirildi bu to'lgan oyi,

: Qodir qishga kirdi bahor chiroyi.
« i*1-
ci:-rnn*«*iinns:ra:i3ii*BL'n=nniiai*ttci:-raa*ji*Jici:^irnn*EincrraaB*«iiC2r*a«*jxiircK::inir*n*jri:îci
Yarashiq mijozi qorishdi tu gai,
Birisi kuchaydi, birin bossa sal.

Mijoz aynidi, osh go'yoki zahar,

Ko'ngil cho'kdi, dardi oshar sarbasar.

Og'ir dard kelib uni to'shakka yotqizib qo'ydi. Turli tabiblar

keldi. Uning tomirini ko'rishdi. Har bir tabib o‘z bilganlarini aytdi.
Ular ko'rmagan davo, em qolmadi. Uning kasali tobora kuchayar,
madori qurib borardi.
Oyto'ldining yakka-yu yagona farzandi bo'lib, uning ismi
O'gdulmish edi. O'gdulmish bu paytda juda ham yosh edi. Ota
o'g'lini yoniga chaqirib, ko'zlaridan duv-duv yosh to'kdi.

Dedi: o'g'lim, o'iim domiga olar,

Ana: o'rnim, olam — bari yo'q, qolar.
Sen eding ko'zimga nuri beado,
Ketarman, jon o'g'lim, e voh, alvido.

Bu haqda boblar go'zal so'zlagan,

O'gil-qiz — ko'rar ko'z nuridir, degan...

Shundan so'ng O'gdulmishga Oyto’ldi bir qator nasihatlar

beradi: — Mening yagona tashvishim, — deydi u, — sening keyingi
hayotingdir. Otaning ish-amali o'g'liga singsa, uning xulqida
jilvagar bo'ladi. Bolani tergab nazorat qilish ota-ona yuzining
yorug'ligini ta'minlaydi.
Nazoratdan tashqaridagi bola bebosh va yaramaslik sari
og'adi. Erka bo'lib o'sgan o 'g 'il-q izlar xatti-harakati ota-
onaga mung va alam keltiradi.
Kimki farog'atli kunni istasa, u fe'l-atv o rin i sozlashi,
to'g'rilik va rostlikni tanlashi lozim. Ko'pchilikka bosh bo'lgan kishining
yo'li adolat, fe'li — ravon, qilmishi ezgulik bo'lmog'i, yomonlardan
uzoq turmog'i shart. Yomonlik ilonga o'xshaydi: u chaqishi, hatto
halok etishi ham mumkin.
Do'stlikka yaramaydigan shaxsning eng yaramasi — chaqimchi.
Barcha so'zni eshit, ammo darrov ishona qolmagin. Uni mantiq
:c
tarozisiga solib ko'r. O'z sirlaringni har kimga ochma.
Yumshoq ko'ngillilik odating bo'lsin. Hasaddan yiroq tur.
Uyatsiz kishidan mudom uzoq bo'l. Nomusli, uyat-andishali bilan 3
do'st tutin. Biror ishda shoshilma. Sabr va qanoat qil. Yo‘1- jj
yo'riqning o'rtachasini tut. Tilingni hamf bo'g'zingni ham, ko'zingni 2
ham asra. Xiyonat elidan chetda bo'l. O ’zingga loyiq bilmagan
ziyonni o'zgalarga ham loyiq bilma. G'azabingni bos, doimo og'irlik
qil. Sabr qilish ham jasurlar ishi. Shuningdek: 5
1:
tiMu
Tilingdan chiqarma bu yolg'on so'zing,
«nH
Bu yolg'on tufayli qorayar yuzing. ::u
u
*HM
Yor-u do'stga doim yaqinlik ula, M

Ulug'-u kichikka nazar sol kula.

VASIYAT

Oyto'ldining dardi og'irlashdi. Uning o‘limi yaqinlashmoqda.

Bu hammaga ayon. Ammo buyoqda qolayotgan ko'zining oq-u
qorasi — yakka-yu yagona farzandi haqidagi o'ylar ota qalbini
kemirmoqda. U podshoga vasiyatnoma yozishga qaror qiladi:

...Ko'p uzoq yashagin, ey elning quti,

Yiroq tushmasin hech shu beglik oti.

Xabarin yubordi bu o'lim beun,

Qutular yerim yo'q, tinar ko'z bugun.

Menga inoyating mukammal, bekam,

Topinolmay ammo ketarman, bo'tam.

Karamingga javob, mana, ushbu xat,

Uni senga atab yozdim men faqat.

Nima der, eshitgin, bag'irsoq kishi,

Bag'irsoqlik — asli kishilik boshi.
V-Í 37 M
 Oqibatli kishi o'gitini olr I
R
M
<n
Bu o'git bo'lar senga davlat misol.

» Bag'irsoq kishidir kishining chini,

s Uning nasihati ulug‘lar seni.

Ey elig, e'tiqod qilarman senga,

So'zimga ishongin, ko'ngil ber menga.
'{3
IN
Bu kun men borarman noiloj, nochor,
Sening ham ketimdan jo'namog'ing bor.

O'lim tutmasidan ko'z och, ey xoqon,

Chorasin ko'rib qo'y hozir, shu zamon,

Esonlik chog'ida saxovatni qil,

Ne' mating borida ulashishni bil.

Nima deydi eshit, halol so'zli er,

Bilimdon, urunchoq, ochiq ko'zli er:

Ajal kelmasidan chorasini bil,

Tiriklik chog'ida yumushingni qil.

O'lim kelsa, tutsa, o'kinch nafi yo‘q,

Fig'on chekmagin sen necha oy-u yil.

[i Agar elingga ezgu siyosat yuritsang, o'zing ham faqat ezguliklar

» ko'rarsan. Bu dunyo ishini deb o'zingni o'tga otma. Tan-u jonning
jj istagini berma, havas bo'ynini yanch. Bu dunyo mulkisan, unga
g qul bo'lma. Ezgu kishilarga yaqin bo'l, yomonlardan yiroq tur.
s Shundan keyin Oyto'ldi eligni faqat yaxshilik qilishga, el-
fi yurt manfaatinigina o'ylashga da'vat etadi. Bu dunyo, — deydi u,
ü — misoli bir ekinzor. Har kim o'zi ekkan urug'ining hosilini yig'ib
5 oladi. Bir narsaning urug'ini qadab turib, boshqa bir narsaning
» mevasini kutib bo'lmaydi. O 'zgalar moliga ko'z olaytirish,
jj begunohlar qonini to'kish oqibatida kishining aziz joni o'rtanadi.
a

‘ ‘* - •
'¡j Bunday tiriklik benishon ketadi. j
; Baxillikdan saqlan, ey saxiy xoqon, — deb ta'kidlaydi Oyto'ldi, !
■— saxiyning nomi hech qachon o'chmaydi, u mangu tirikdir. f
1 Boylikka hirs qo'yish nodonlikdir. O'ylab ko'rilsa, boylik sho'r \
: suvga o'xshaydi. Suvsagan kishi sho'r suvni qanchalik ichgani ■
s bilan uning chanqog'i aslo pasaymaydi, aksincha, shu suvdan I
: yanada ko'proq ichgisi kelaveradi. Boylik ko'lankaga ham :
,■ o'xshaydi, quvsang qochib ketaveradi, ammo undan qochguday \
J bo'lsang, u senga yopishadi, orqangdan ergashib kelaveradi. ?
: Hy elig, hushyor bo‘l! Sening saroyingda talay och bo'rilar
j yig'ilgan. Xalq — misoli qo'y. Bek esa qo'ychivondek gap.
i Q o'yning posboni m ehribon bo'lm og'i, qo'ylarni b o'rilar
[ changalidan omon saqlamog'i kerak.
2 Ish chog'ida g'azabdan uzoq tur, o'zingni bos. G'azab kishini
2 buzadi, asabni egovlaydi.

Dag'al so’zlaringni birovga bildirma. Dag'allik xuddi

o't-olovdek kuydiradi. Hamisha mulohaza bilan ish yurit,
o'yli. andishali bo'l. Ezgu ishlargagina qo'l urgin.

Bu olamda ko'pchilikka bosh bo'lgan kishi bir necha yaroqsiz

narsalarga yaqin yurmasligi darkor. Bulami sanayman: haromga
qo'shilma, zulm va zo'ravonlik qilma, kishi qonini to'kma, aslo
o'ch, kek, gina saqlama. Fasoddan yiroq tur. Bulaming barchasi
boshliq ishiga rahna soladi.
G'ofillik dushmaning, hushyorlik do'sting bo'lsin. Shunda
kutilmagan nogahoniy balolar yuz bermaydi. Havas kuchaygan
chog'ida ham, g'azabing oshgan paytda ham hukm chiqarishdan
asran. Barcha ezgu fazilatlarni qadrla, ulami qo'llab-quwatla.
Yomonlami elingdan yo'qot, urug'ini qurit.

Mana men o'larman, ey elning quti,

Qolib ketar o'g'lim — bu bag*rim o'ti.

Senga iltimosim: panohingga ol,

Yomon yo'ldan asra, nazaringni sol.

jj ;=—♦— i
% s s s 2i B a u z ^ ) i t t s s 2Q t i i £ z a K j m s t t s s s a s M S B x s c x B x i s s a s B i E a t f a k t & B is is s t s t m x U t t it u ia u iit & t iic n tm n m s !
■p
^ццхдазгиьдгддтПгджджждкдиаиддхтдаддддддзддпгсддцаадддядждиятгвдгддт жгсдйкгаииджддчппгддтпг^жжяЕх^
■

S3
и Qarab turma: o'rgat bilim-u hunar,
Bari ezguliklar hunardan uñar.

2 Oilig'i muloyim, yo'riq bo'lsa soz,

S Olarini olsin yumushiga mos...
Я Nima der, eshitgin, qari — pir kishi,
S Sinagan, bilag'on, es-и xush eshi:

Kichiklikda o'rgansa bilim agar,

O'g'ilning eliga nafi ko'p tegar.

jj Oyto'ldi xatni tugatib o'g'liga tutqazadi. Bu vasiyatnomani

jj elig qoiiga topshirishi lozimligini uqtiradi. Ular vidolashadilar.
p Oyto'ldi olamdan o'tadi.

Olamda nima bor o'limdan yomon, j

O'limdan topar kirn osoyish, omon. j
)и
* *M O'lim bir dengizdir: yo‘q uchi-boshi, j
S Tubi yo‘q choh erur o'lim begumon. j
8
•ij I
!•Й ОТ O'RNINI TOY BOSAR j5

Oyto'ldining vafoti eligni chuqur qayg'uga soladi. Axir и

« ishbilarmon vaziridangina emas, sodiq va mehribon, maslahatgo'y
S va jonkuyar do'stidan ham ayrilgai| edi-da! ¡

я Onida keladi o'limning gali, |

в Hozir tur o'limga bo'yin bergali, |
я U oltin kamarli ne zotlar qani?! ¡
p O'lim changalida quridi holi. S

U uzoq o'yga toladi. Nihoyat Oyto'ldining yolg'izgina bir o'gli

jj borligini xotirlaydi. Uni saroyga chorlab, o'gitlar beradi:
И

— Dunyoning o'z qonun-qoidalari mavjud: oldin g'am kelsa, Í

и uning ketidan sevinch yetishadi. Bu alam yolg'iz sengagina tegishli
И
¡
<«s emas. U menga ham daxldor. Biroq inson o'zini ovutmog'i, g'am «
s yo'lini boq'lamoq'i ham kerak. i
« —#^ ’( 4 0 ) * 4 * —+—■ î
‘ % Д Д 8 Д Д Д Ж Ж Д Д Д Д Д Д Д Д Д Д Ж Д Ж Д Д Д Д Д Д Д Д Д Д Д Д Д Д Д & а & Д а Д Д Ж Д д К Ць_ > / Д < Ж Д Х Г Д Е £ а Д Д Д Х Д Д Д Д Е Д Д Д Д 8 Д Д 1 и 1Д Д Д Д 2 Д Д Д Д а Д Д Д Д Д К П ^ !
f¿ttiaas&xxxYXKXEXiaraiixaxxxxxxasx&sxxxKBKSKffssxxxxxBuxttxaaajwiBixKaffBBTCXBXxKSxxiixasxaxxxxxiiaxxxxxxxxc^
*
a *■ " -■ ^ ■* . * * ^ i

■j !
■\ Otang o'lgan bo'lsa, ota men senga,
: Otalik qilayin, o'g'il bo'l menga, — deydi u.
a
n

I Bu gapdan O 'gdulm ishning boshi osmonga yetadi. O'z

: minnatdorchiligini izhor etadi: i
‘ — Ey xoqon, doimo omon bo'l, uzoq umr ko'rgin. Otam sening ;
: xizmatingga o'zini ayamagan edi. Men ham senga jonimni fido
I qilaman. Otam senga bir xat ham qoldirgan edi, — deb otasining
j xatini yonidan chiqarib berdi.
: Elig xatni qo'liga oladi, o'qib hayajonga tushadi.
I — Nahotki, — deydi u, — bu ulug 1 inson o'lar chog'ida ham
j o'zini emas, bizni o'ylagan bo'lsa. Haqiqiy odamgina shunday
: bo'ladi.
a

Elig yigitni o'z tarbiyasiga oladi, unga yo'l-yo'riqlar ko'rsatadi.

\ O'gdulmish ota motamini o'tkazdi. O'ziga yaxshi kishilami
; yaqinlashtirdi. Otasining o'gitlarini qattiq tutdi. Uning kundan
j kunga quti ortdi, kunlari yorishdi. Aqlli kishi o'z boshidan
i kechirganlari haqida shunday degan:
a

» Otang pandini tut munosib mudom,

\ Kuning qutli bo'lar, kelar ehtirom.
Otangni, onangni sevintir tugal,
;
■
Yumushing evazi bo'lar ezgu nom.
■
•

i Elig ham ishlariga qattiq kirishdi. Siyosatni har kuni adolat

■ bilan yuritdi. Buduni boyidi, el-yurti yashnadi. Xalq eligga duolar
\ qildi.
s Kunlarning birida davlat ishlari bilan qattiq shug'ullanayotgan
■ elig ko'pgina murakkab tugunlarga duch keladi. Uning aqli
■I hayratda, ko'ngli bezovta edi. Ammo kimdan so'z so'rashga hayron.
j Oyto'ldini eslab yarasi timaladi:
'a
■
N

I Saroyga ko'rk edi, menga ezgu esh,

; s
Eliga berar naf u boshlagan ish.
| Quruq qoldi o'rni, buzuldi ishim,
.] Oani endi nuqson tuzatar kishim?!
og•g g i i ^ K” r x K i n•i f l r a t f i f y x r M K g g i r c ^ g i r i r E x g i g i i g i r i r a a j j i y K i n i g i i g i i g g y g r g g i a i i i c a t t f l i n i M i K i n t g i n n i g i i a i r a x M r f g ^ g g j r•i n_n i •'g i i n i g-_J .
w ~ ' * ” 7" r. ^ . " ~
suuuN "
n

Shu chog' uning xayoliga yana donishmand Oyto’ldining o'g'li

M
- 9*
;m
<H
O'gdulmish keladi: ota o'lgan bo'lsa, uning tirik o'g'li bor-ku!
¡j Birini yo'qotdim, endi bu birini qattiq tutayin. Shu o'yda u
O'gdulmishga tezlik bilan kishi yubordi. Xabarchi zum o'tmasdan
uning huzuriga borib yetdi.
O 'g d u lm ish elig h u zu rig a y etib k elad i. X oqonning
yo'qlatganidan boshi osmonga yetganini izhor etadi. Xoqon unga
o'z xizmatiga kirishni taklif etadi:

Elig aytdi: Bundan nari, ey o'g'il,

Menga xizmat et, cho'kmasin hech ko'ngul.

Menga ko'p singigan otang mehnati,

O'tay olmadim, qoldi menda haqi.
n
j? Bu haqni o'tashim kerakdir senga,
.u
M
1uu
To kelmasin el-yurt ta'nasi menga.

p Eshitgin, Uch o'rda begi ne degan,

s Bu gapni xo'p oylab, bilib so'zlagan:

Kishi xizmat etsa senga belgilig,

Unutma ulami misoli o'lik.

Kishilikni qo'yma, e asil kishi,

Kishilikni tutgin, bu — mardning ishi.

ii Yumush etsa birov senga ko'p yo oz,

: Evazini yetkaz yumushiga mos.
I Kishi mehnatini tan olmas kishi
II Bo'lar go'yo hayvon, ey elchi boshi.

q Kishilik tufayli kishi topdi nom,

s Kishilik tufayli topar ehtirom.

Shu kundan boshlab O 'gdulm ish xizmat kamarin qattiq

s bog'ladi. O'zini har qanday yumushlarga chog'lab yurdi. Tun-
}5
ii

^aaagiiiiggggggifgggggigggJtcssagAgsgfiggiuiasflggKcxgV ^xagg'gttxrrsagggggsiigsaitirsgaggjtassggintigggiiinisirf
 ¿ p r K 8 I E g g X T C X g X X X X 2 B g g X a X X V X i r g X X U g X g X X g X 3 r c j l j r g B X X J £ X X t a t t l g S 3 a X X 8 g g B g £ g g g X l I S 8 .X X 8 g X g X a 3 X g X X i g X g g 8 a X g g X X X X i r i i |

kun charchash unga begona bo'ldi. Hatto o'sha yerda yotib, ovqatni c
ham o'sha yerda yedi. Elig ham O'gdulmishni tobora o'ziga yaqin s
tuta boshladi. Turli-tuman ishlaming yo'l-yo'riqlarini navqiron s
yigitga o'rgatdi. ij
O'simlik qurisa, deb o'yladi elig, uning urug'i unib chiqadi, ■
ko'karadi. Ota o'lgan bo'lsa, o'g'il uning o'mini bosadi. O'gdulmish R
ko'rinishidan bo'ladigan bolaga o'xshaydi. Uning yoshligidan 3
bo'lak nuqsoni yo'q. Uni qanotim ostiga olsam, otasining haqini jj
ham o'tagan bo'laman. Axir, yaxshilikka yaxshilik bilan javob p
qaytarish ezgu odamlar yo'rig’idir. 3

Nima deydi eshit, otalar so'zi, jj

Otalar so'zin tut, unutma, qo'zi. jj
a
n

Sen ezgu ishing qil, ey ezgu odam, jj

Qarimas bo'ladi bu ish sira ham. jj
«t :
u

* a Bu ezgu qarimas, butun qanoti, jj

n Uzoq yashagaydir, buzilmas oti. j|
t:ii
ti
Elig O'gdulmishni qadrladi. Uni turli ishlarda sinab ko'rdi. s
O'zining izlagan odamini topganiga ishonch hosil qildi. Zabardast ■
fil ham, bo'ladigan yigit ham yoshligidan ma'lum bo'ladi. Men :J
unda shu belgilarni ko'rmoqdaman,— deb o'yladi u. s
a
:t

Bo'lar narsalarning ochiq belgisi, H

Kichig-u ulug'da shu xil bo'lgusi. 2
a
i:
rt

Ekilgan ne’matni ko'karganda ko'r, jj

Hamisha shu so'zim aniq bo'lgusi. :

FOYDALI FAZILAT VA YARAMAS ODAT

Elig bir kuni O'gdulmishni chorlab, undan insondagi foydali
fazilatlar hamda yaramas odatlar qanday bo'ladi? — deb so'raydi.
O'gdulmish javob beradi:
— Ey elig, — deydi u, — odamdagi eng ulug' fazilat ezgu
/£

f fkxxasaa&xsaLXxaxxaioigaagxaaxgssaaxxxaxgxgcagattxxV^ ^ fraaaxxjiBXXKcaxBaattXKXsgsggaaxxxxcxxcaxagxxxxxi:^
c* . ' -
j í g a a g j i r y i L g c i i i t g g j x r j y g J i g g i r j i r E n T i g ^ c g i n r g i i a j a g K i n r a j n i i t r t t - g j J j g i r Mir g a in r g M x r C T g ir iii n i g g a ^ i Lg g g x j i n x g i B J ig i r K g iu i

^jj qiliq va go'zal xulqdir. Ikkinchisi — rostlik, uchinchisi — hayo

N
<H
hisoblanadi. Mana shu uch fazilat birlashsa, kishi baxtiyor bo'ladi,
■ qut-iqbol uning huzuriga bosh urib keladi. Chunki kimning xulqi
jj go'zal bo'lsa, uni barcha xalq sevadi. Xulqi soz bo'lgan odamga
a doimo to'rdan joy tegadi.
ü Hayo yaramas ishlardan tiyadi. Hayosizlik aslida juda yomon
: dard, borib turgan balodir. Rostgo'ylik, hayo va xushxulq birlashgan
1! joyda baxtiyorlik bo'ladi.
*5
B 2.____
Kishiga naf bermaydiganlar ham uch xil bo'ladi.
u11n Ularning dastlabkisi o'jar va fe'li yomon kishilar,
M

keyingisi yolg'on to'qiydiganlar va nihoyat, oxirgisi baxil

va pastkash kishilardir.

nw
n
I n
Kimning fe'li yomon bo'lsa, uning omadi kelgan chog'ida
h
.t:
.u ham, ishlari chappa bo'lib ketaveradi.
'i•aw Kimda kim yolg'onchilik bilan m ashg'ul bo'lsa, rostgo'ylar
% orasiga sig'maydi.
g O chko'zlik tubanlik demakdir. Kimda kim shunday ekan,
\51« uning qut-iqboli ketadi, oti qolmaydi.
1 Elig O'gdulmishdan:
2 — Kishi onasidan dono bo'lib tug'iladim i yoki muayyan
S bir yoshga yetganidan keyin zakovatli bo'ladim i? — deb
[| so'raydi. O'gdulm ish shunday javob beradi:
§ — Ey elig, bu san'atning nomi bilim va uquvdir. Odamzod
g onasidan, albatta, bilimsiz tug'iladi. Ammo u bilib, o'rganib
[j
u
to'rga chiqadi. Uquv va zehn esa kishi tabiatida bo'ladi. Bilim
« ko'p o'qish va o'rganish mahsulidir.
f. Elig bu javoblardan qanoatlanadi. O'gdulm ishni tobora
,tt ko'proq qadrlaydi. Uning martabasini oshiradi. O'gdulmish
*2 ham ko'nglini ochiq, tilini shirin tutdi. Uning o'rtoqlari
k o 'p a y d i. Axir, d o 's ti k o 'p odam m u stah k am qoyaga
o'xshaydi.
Baxt-iqbol ochiq ko'ngil odamga yarashadi. Agar u kamtar
M
ll
<
,X
a
bo'lsa, husn ustiga husn.

' fittaaaaaaxggBitinigggagitgaacagaattjgggatgajtagaaggggaV Jüuunutiu:s2itiutiQtz«nnncMsa2mxzitta«a3iaigaB*gcM

44 M
 ^■ддас11Дхаждж1хждджятп1ЖЖдхгдяаадгжддт1ГТ2Д1Гдк1пгаT
гх~дд.ж-дгж
^дд-1гжддд
-1ГКдддджажжА]гддгддддхжгжтпга1пг1гпж-дхди^и
rS I-
'3 Ko'chat misolidir bu qutning o'zi, V
: Kichik ko'ngil bo'lar — uning ildizi. H
H
и »
rt
n
иu
Xushfe'l kishining ishlari ham rivoj topaveradi. Mutakabbir, jj
gerdaygan kishi yaroqsiz bo'ladi. Uning ishi yurishmaydi, orqaga jj
ketadi. Davlat hammaga ham yarashadi, ammo uquv-idrokli jj
donishmand kishiga u ko'proq mos bo'ladi. Davlat nodon bilan 3
faqat yonma-yon turadi, xolos, biroq u dono bilan haqiqiy go'zallik jj
kasb etadi. uü
Elig bu xildagi sinovlami davom ettirdi. Yigitning yetuk va jj
komil ekanligi kundan kunga ayon bo'laverdi. O'gdulmish qadr i
topgan paytda ko'ksini kermadi, e'tiborsiz qolganida ham yuzini jj
burgani yo'q. U xazina boshlig'i qilib tayinlanadi. »
O'gdulmish o'z o'gitlarini berishda davom etdi: jj
Bu dunyoda oltin va kumush nihoyatda qimmatli narsa. Ammo H
o'zini tutgan kishi ulardan ham qadrliroq. Donolar sofdil kishini jj
ko'zingga sur, deyishgan. Zakovat, sodiq kishiga jonni fido qilsang и
ham kamlik qiladi, deb uqtiradi.

— Butun deb atarlar, qanday bo'lar u?

— Omonatga sodiq bo'ladi mangu.

— Sipoh ichra qaysi tugal er bo'lar?

— Go'zal xulqi bo'lsa, o'shal er bo'lar! s

— Ta’rifga munosib kishi necha xil?

— Ta'rifga sahiy-u so'kishga baxil

Dunyoda odamzod farzandi turli yumushlar bilan band

Ularning biri yugurib-yelib olamni kezadi, boshqasi tinim jj
bilmasdan, jonini fido qilib, dengizlarda suzadi:

Qoya qo'poradi, qazar tog' birov,

Biri y er qulochlar, kezadi yayov. jj

Biri o'g'ri, qotil, yana yo'lto'sar,

Biri bosmachi, qallob-u boshkesar.
в,
S

ifЬт
■ ивлъгязххкхвтжияязжжжжгиаххагжжжжхжххххлйжжк. ^{ж
жжтж
жжж
жжж
жяж
жжж
жжж
жжж
жжж
жжхж
жжж
жжлж
жжж
жжж
.ж
жж^■п•'
.^
 ^ я ж д ж а д в з д з а а ж а ж ж ж ж ж к а и я д ж а ж ж ъ ж ж Е ж г ж в ж гж ж ж ж ж в т ю з я а ж ж ж ж ж ж з з я я з ж з ж ж ж ж ж т х я п я ъ ж ж ж т а и ж з п г з а м м ж ж д д д я !:
н

' мs Shuncha harakatlar boisi tomoq va kiyimdir. Dunyoda maqtovi

м

•и
и
и
hamda boyligim ortsin degan odam odamgarchilik qiladi. Ko'ngil
п va tilni to'g'ri tutsang, ey dono, sening rizqing hech qachon
Î ozaymaydi. Boylik to'g'rilikdadir. Kunlarini to'g'rilik bilan o'tkazish
3 kishiga ko'rk. Odamgarchilik hamma ezgu ishlarga asos bo'ladi.

' nnS O'GDULMISH — VAZIR

M

.« Elig O'gdulmish xizmatlarining qadriga yetdi. Unga baland

2 unvon: vazirlik muhri, turli-tuman ziynatlar berdi. Bosh-oyoq libos
Ц kiygizdi. O'gdulmish vazirlikda yanada ezguroq siyosat yuritdi.
: Barcha odamlarning qadriga yetdi.
n U xalqni zulm-u sitamdan ozod qildi. O'zidagi yaroqsiz
i odatlarni ham tamom yo'qotdi. El-yurt adolatdan bahramand
5 bo'ldi. Mamlakat obodlashdi, xalqi shod-xurram yashay boshladi.
!jj Yigitning qo'li baland bo'la berdi. Uni sevadiganlar ko'paydi,
.»a sevmaydigan yovlari eldan qochadi, ularning tug'i majaqlandi.
3 O'gdulmishning xulq-atvori atrofdagi odamlar muhabbatiga
\i sazovor bo'ldi. Unga orom va farog'at yetishdi. Tirikligi ham tatiy
лS boshladi. Bunday naf, bu xil ezgulik faqat dono, bilimdon hamda
5 aql- idrok egasi bo'lgan kishilardangina kelishi mumkin. Shuning
1] uchun ezgu nomlar har doim maqtaladi, johil esa dashnom oladi,
3 tanbeh eshitadi. Bilimdon kishining barchasi nafli. Nodonning
E ishi yaroqsizgina emas, xavfli hamdir. Qut — donoga yarashiq.
« Bilim — mardlarga ziynat. Bu haqda Ila begi shunday degan:

Bilimsizga davlat yoki kelsa qut,

Xaloyiq buzilar, bo'lar elga yut.
Uquvliga tegsa olam begligi,
Eliga baxt kelar — faqat shuni kut!

3 Elig uni qadrladi, siyladi. O'gdulmish qadr ko'rganda qarab

j! turmadi, qadrsiz payti ham hurmatni ozaytirmadi.
3 Kunlar shunday o'taverdi, odamlar shod-xurram yashayverdi.
I Eligning qo'l ostidagi eli tugal boy bo'ldi. Kishining sarasigina
I И
M
shunday qiladi. Boshlig’i shunday bo'lsa, el baxtga yor bo'ladi.
Xalqi sodiq bo'lsa, boshliq ko'ngli to'qdir.

п та и я а Еа ж Еа а я д ж д ь ж д ж а д а а д д д хд ж ж с с а з а ж ж ж д ж д ж я д а ^ .
^ -/ ж д д д д з д д ж а д ж д ж д д д с д а и я д д а а х д д з д з з д д д д д ж д д д Е !
. . .
 tm r a ix ttB X B X x x x B X B B X ttx x x x x B B s a a ffB B X B B X B jc r in r B B x x x x x m r e r B x a x x x x x x B n B X X x T r x x x r x B a ir x x x M x u x x x c a B X B B B B X B E is

^ S
BILIMDAN BOSHLANAR DONOLIK YO'LI B(
H
H
H '
H »
r*
Elig bir narsaga hayron edi: O'gdulmishning otasi o'igan paytda jj
bu yigit juda yosh qoldi. Ammo undagi bu komillik, aql-u zakovat
qayerdan yetishdi? Bilimni biluvchilar qanday bilib olishadi? jj
Donolik yo'li qanday? O'zining shu savollari bilan u O'gdulmishga
murojaat qildi.
— Ey elig, — deb so'z boshladi yigit. — Kimki marhamatga
sazovor bo'lsa, o'sha el-yurt orasida mashhur bo'ladi, nomi yoyiladi.
Awalo, uning ko'nglida ilohiy inoyat bo’lsa, kishi tilagiga erishadi.
Bularga ota olqishi qo'shilsa, farzand undan qut topadi.

Otamdan yetishdi ko'r, ezgu duo,

Bu duo so'zini men etdim bajo.

Eligim sababli ochildi yo'lim,

Bilim-u hunarga yetishdi qo'lim.

Buning asosida sening o'zing ham borsan. Chunki kishining g

ko'ngli bog'ga o'xshaydi. Bu bog'ning yashnatuvchi suvi beklar jj
— boshliqlar so'zidir. Bu so'zni qadrlamoq lozim. Qaysi bog'ga
suv muntazam oqib tursa, unda rango-rang gullar hid berib «
ochiladi. Bek shirin so'zli bo'lsa, qui ko'ngli yashnaydi, bek shirin
so'zli bo'lmasa ochilgan chechak ham quriydi. Buni yaxshi bilgin.

Suv oqsa bog'ingga kamaymay sira, 3

U gullami ochar rango-rang, sara. s
î:
«
Agar begi bo'lsa shirin, ezgu so'z, s,
Xodim ko'ngli o'sar, suyunadi ko'z. :

Shirin so'zli bo'lmas esa ushbu til,

Ochilgan chechak ham qurir, shuni bil.

Donolik yo'li bilim bilish, turli sohadagi m a'lumotlarni

o'rganishdir. Bilimga erishib dono bo'lganlaming elga ham nafi
ko'p tegadi. Tug'ilgan paytida uquvi bo'lmasa, uning tilaklari ham
amalga oshmaydi.

^¿ZBSBnSBBBBXXCSBBBBXBBXXXrBSSB^ISXXXXXXIIIISS►
BBX 47
•(X
V^^^Y*
lBXaaBXSXSBXBBBaXBSXSBSBBCSBSXXJLXBXaBSSXSSBBXrBr!
cg*g a » *y » ^ i n i g g *i i a a i r r g i m t g g i r g g i g g B K » ^ ii E in t t t i i i T f r j r ir E g iiin i a a g y g r t i r g T r g i r g g ] ig 3n i B g t i n r i i a iDi g r n g x ir B a 3ia g iia y jr a x g C B id
w — ~ • ---- "

.s
^jj Bolam tutsin desang donolik yo'lin,
H
M
I w
Kichiklikda tegiz bilimga qo'lin.
2
a Agar bola kichiklikdan bilim o'rgansa, uning idroki ham yaxshi
B bo'ladi, zakovati ortadi. Lekin bilim bilan uquv-idrok bir xil narsa
| emas. Uquv-idrok kishi miyasiga jo etilgan. Boshning azizligi shundan.
•2 Uquv-idrok kishi uchun kishanday gap. U yomon va yaramas
,jj ishlarga yaqin yo'latmaydi.
'a Kishi qorong'i uyga o'xshaydi. Uquv-idrok esa mash’al kabi
■S unga nur sochadi, shu uyni yoritadi, ya'ni kishini ravshanlikka eltadi.
2 Olamdagi turli ezguliklar uquv-idrok tufayli sodir bo'ladi. Bilim esa
u kishini yuksaltiradi, unga ulug'lik keltiradi.
2 Bilim tufayli inson hayvondan farq qiladi. Qani aytginchi,
H bilimdan ulug'roq yana nima bor?!
2 Bu javoblarni eshitganidan keyin elig yana boshqa savol bilan
jj murojaat qiladi: — Menga uquv-idrokning suratini chizib bergin,
<r i
it toki men bu suratga qarab uning ichki olamini ham ochiq tushunib
. :*
u
' >M
e
olay.
jj Uquv-idrokning yuzi, chiroyi qanaqa? Uning xulq-atvori
2 qanday bo'ladi? Turish-turmushi nechuk?
: O'gdulmish shunday javob berdi:
n — Uquv-idrok kishiga quvonch keltiradi. Bu quvonch uzluksiz
jj bo'lib, oyda ham, yilda ham tugamaydi. Uquv-idrokning yuz chiroyi
S go'zal, yoshi — navqiron. U olamdagi barcha ezguliklarga eltuvchi
u
ravon yo'l. Xulq-atvori — yoqimli, qilig'i — go'zal. O'zi og'ir va
5 vazmindir. Uquv-idrokning qo'li yetgan joy bo'stonga aylanadi.
n Uning istarasi issiq, barchaga manzur bo'ladi. Odamzod nasli undan
H huzur oladi.
Uquv-idrokning ko'zi o'tkir. U qay ishga kirishsa, uning barcha
sir-sinoatlarini oxirgacha o'rganadi.
2 Jami yaramas bo'lgan ishlar o'quv-idrok tufayli poklanadi,
tozalanadi. Tugun tushgan har bir ish ham u tufayli yechiladi, o'z
maromiga yetadi. Uquv-idrok o'ngdan ham, so'ldan ham, ya’ni
jj hamma yoqdan xabardor. U qochganga yetadi. Uchgan ham uning
!5 qo'l ostidan chiqib keta olmaydi. Butun buzuq va yaroqsizliklar u
a
n
:s tufayli tuzaladi, but bo'ladi.
jj Uquvsiz kishi doimo o'kinch bilan yashaydi. U g'am-alamlarga
u
jfltaaaxxggigttasBazssKgxatrgmtagMgjrgcffSBSxggajrgggax^^XXjiffgjraaxiaagixgsataaKajiaaaMjianaaajiajrgrggagi
 j E i f l g g g g f l g M K i T r g g g i r a g m L r a r a g a z 3 : i i r g 3r a g c g E C g g g g i r i 3m g C T c r 3 3 a g a g B g g g s g g g j r a B j ^ g t t g g g i r a a r a » g B n t i : U 3r g n g i * 3n n i

{ *

i chulg'anadi. Axir, uquv-idrokdan ulush olmagan kishi tirik emas,

;
'a
o'likdir.
■ Uquv-idrokning xulqi o'ng, ya'ni tugal va yetuk, uning so'li —
í yaramasligi yoxud qusur-kamchiligi yo’q. U butun, chin, pok bo'ladi.
: Kasali bo'lmaydi. Kimda uquv-idrok bo'lsa, uning belgisi mana shu
3 men aytganlardan iborat. Bulami uquv-idroki bor kishilar tezda bilib
•: oladi.
«*c
a
H

‘jj Uquv yigit erur — yetuk aqli bor,

3 Uquv qayda bo’lsa, qil o'zingga yor.
ü Qarisi — salobat, yoshi - suyukli,
jj Unda ezgulik ko'p, nafi bekanor.
■
w
N
a

l Bu so'zlami eshitgan elig behad suyundi. U O'gdulmishga

jj yuzlanib dedi:
? — Men hayotda ko'p ezguliklami ko'rdim. Ular orasida sen
Ü men uchun alohida tuhfa bo'lding. Axir el-yurtni boshqarish, uni
*¡j idora qilish bir kishiga og'ir. Sen mening yuklarimni yengillating.
\ Senga o'xshsh odam bekning tayanchi bo'ladi.
jj Elig bir kuni O'gdulmishni huzuriga undadi.
J — Jon va tan yetti andomga boqsa, ko'riladiki, har bir a'zo o'z
.3 ulushini talab qiladi. Ko'ngil hamda ko'zning totig'i — muddaosi
jj nima? Ular orqali jon nima ulush talab qiladi?
: O'gdulmish javob berdi:
i] Ko’ngil orzulari kishini qattiq oh urishga majbur qilsa, totig'
3 shudir. Yoqtirgan kishining yuzini ko'rsa, bu ko’zga xush keladi,
\ orzuga erishish ko'ngilga xush keladi.
|j Kuntug'di yana savol berdi:
\ - Yoqtirishning nishonasi qanaqa? Hamma yaxshi ko'raman,
■l yoqtiraman deb da'vo qiladi, bu da'voning m a’nisi nima?
3 O'gdulmish javob berdi:
1 — Sevuvchi kishining yuziga qaralsa, sevish-sevmasligini bilish
H mumkin. Ko'z bilan qaralsa, hamma narsada parda — to'siq bo'lishi
3 mumkin, ammo ko'ngil bilan qaralsa, uni hech qanday parda to'sa
3 olmaydi. Shunga ko'ra, yoqtirish-yoqtirmaslikni bilish uchun ko'ngil
J bilan qarash lozim.
3 Yoqtirgan kishining yuzida belgili alomatlar mavjud. Bu narsa

H49H«
ñ c t g g g a a s f f a f jt iB J C g f f B g g s B a B B jí g í iK g - s a g a a g g B g g x L g g K ^ iB V ^ ^ ^ / E a g a a g g B t t g g r g g a a a a g g a g g t f g ii a a B a g x j if f S í ig g g a a g x g j i c
 ko'z ko'zga tushganida ayon bo'ladi. Shoiming so'zi bunga o'xshaydi.
а жж ж ж ж ]

Uni tinglab, qulog'ingga ol:

к ксииж

Sevimli kishining yuzi belgilig,

Til ochsa ma’nosi, so'zi belgilig.
лж ж ж лсж илаж ж пж хслхж пж ж д

Sevar-sevmasini bilayin desang,

Senga tikka boqsa — ko'zi belgilig.

Albatta, sening bu qadar halol va sidqidillik bilan xizmat

qilayotganing jigargo'shalik, ya’ni yaqinlik alomatidir.
Oradan kunlar, oylar o'tdi. Eligda yangi-yangi savollar tug'ildi.
л ж ж ж ж к х гга ж ж ж ж ж Е с гж а

— Agar tinglash bilan chin donolik egallanar ekan, — deydi

elig, — ko'p so'zlash boshning ketishiga sabab bo'ladi. Ammo savol
so'ragan zoriqqan bo'lib qolmaydimi?
O'gdulmish javob beradi:
— So'ramoq oson ish. Javob bermoq — mushkul. Biroq so'zlashdan
b b e z z l ii

ko'ra eshitmoq afzal:

ж сл ж л д л ж ж ж

So'zin so'zlaguchi koyitar jonin, II

Eshitgan ovutar ruhi ravonin. и

F?

иfr*
*t
ж к п г л з ах ж ж ж сп :л :а джжж с с л г г й л и . !

Jahonda ko'pni ko'rib, ko'pni sinagan donishmandlar oz

so'zlab, ko'p tinglashni maslahat berishgan.

BIR YIGITGA QIRQ HUNAR OZ

O'gdulmishning javoblari eligni qanoatlantiradi. Lekin uning

bllishga bo'lgan intilishlari shunchalik kuchli ediki, savollar
ж ж ж ж ж гж л ж ж ж ж ж с ж ^ ж а ж ж я к л е п а л л и *

tobora ortib boradi. U tu rli-tu m an k asb -h u n arlar, am al-

martabalar, ularni egallashi lozim bo'lgan kishilarning qanday
xislat-fazilatga ega bo'lishi haqida ham bilishni orzulaydi.
Xalqning orasida bilimli va bilimsiz, chig'oy va boy, uquv-
idrokli va zehnsiz, bechora va gadoylar bor. Ularni yo'lga
boshlash uchun bek qanday bo'lishi kerak? Uning nomi yoyilib,
ishlari yaxshilanishi uchun nimalar lozim?

!Ю и ГЖ 2 ХЖ Ж Ж Ж Ж Ж аЖ 31 >ЖЭ1Ж Ж Ж Х : Ж Ж 2и 8 ЭГж £ 1