Вы находитесь на странице: 1из 12

ВI MÖVZU.

ИГТИСАДИ АРТЫМ олунмасы иля баьлы тялябатларын юдянилмясиня наил олдуьун-


дан, бу истигамятдя дя нязяри цмумиляшмяляря хцсуси диг-
гят йетирмяк лазымдыр.
Игтисади артымын мащиййяти вя meyarları Игтисади артым дедикдя, щяйат сявиййясинин йцксялдилмя-
Игтисади артымын амилляри синя имкан верян, кямиййятжя чох вя кейфиййятжя йахшы ям-
Игтисади артымын типляри тяя вя хидмятлярин истещсалы баша дцшцлцр.
İqtisadi artımın modelləri Игтисади артымын юйрянилмяси, щяр шейдян яввял, щамыны
дцшцндцрян бир суала жаваб тапмаьа сювг едир - нежя ет-
мяк олар ки, жямиййятдя истещсал олунан цмуми милли мящ-
сул щамынын тялябатыны юдямякля онларын йахшы йашамасына
Игтисади артымын мащиййяти вя моделляри имкан йаратсын. Бу бахымдан игтисади артымын ящямиййяти-
нин мцяййян едилмяси зярурятя чеврилир.
Мцасир игтисади нязяриййяляр системиндя игтисади артым Игтисади артым мащиййятжя мцяййян мцддят ярзиндя
нязяриййясинин юйрянилмясинин хцсуси ящямиййяти вардыр. истещсал едилмиш цмуми милли мящсулун вя йа халис милли
Чцнки игтисади артым, гыса мцддят ярзиндя истещсалын артым мящсулун фаизля артымыны вя йа онларын адамбашына дцшян
вя азалма сцрятини дейил, узун мцддят ярзиндя игтисади инки- кямиййятини якс етдирир. Щяр щалда игтисади артым игтисади
шафын параметрлярини нязяря алараг онун реал щяжминин дяйи- мягсяд олмагла ящалинин щяйат сявиййясинин мцяййян едил-
шилмяси истигамятини мцяййян едир. Игтисади артым, цмуми мясиндя мцяййянедижи мювге тутур. Бу вахта гядяр бир
мцвазинятин йаранмасындан ямяля эялян максимум рифащ гайда олараг, игтисади артым йалныз юлкялярин игтисади потен-
щалыны якс етдирдийиндян, бу истигамятдя баш верян щяр жцр сиалыны мцяййян едян сырф кямиййят эюстярижиси кими юйря-
дяйишикликлярин нязяря алынмасы важиб щесаб олунан мясяля- нилмишдир. Щалбуки игтисади артым мащиййят етибариля кя-
лярдяндир. Она эюря ки, игтисадиййатын бир мцвазинятли вя- миййят вя кейфиййят анлайышларыны юзцндя вящдят щалында якс
зиййятя дахил олмасы, рифащ щалынын йахшылашдырылмасыны, реал им- етдирян просесдир. Суал олуна биляр ки, игтисади артым юзцндя
канлары цзя чыхарыр. мадди немят вя хидмятлярин щяжмини якс етдирмякля йанашы
Она эюря дя игтисади артым нязяриййясини шярщ едяркян онларын кейфиййятини юзцндя нежя якс етдиря биляр?
онун мащиййятини изащ етмякля йанашы, ейни заманда онун Бурада нязяря алмаг лазымдыр ки, яэяр адамбашына
мягсядини, амиллярини, кейфиййят щалыны, типлярини айдынлаш- мадди вя мяняви немятляр артырса, йяни тяляб, щям дя онун
дырмаг зяруряти мейдана чыхыр. кямиййяти юдянилмирся, демяли, йени тялябатларын мейдана
Игтисадиййатын ясас зиддиййяти олан игтисади ресурсларын эялмясиня сябяб олур. Беля шяраитдя игтисади артым йени кей-
мящдудлуьу иля ижтимаи тялябатын щцдудсузлуьунун щялл олун- фиййят щалына дцшцр. Бу да йени тяклифин едилмясиня сювг едир.
масында, игтисади артымын ойнадыьы ролун диггят мяркязиндя Игтисади артымын беля щярякяти цмуми мцвазинятин, йяни
сахланмасы иля ялагядар олараг, динамик мцвазинятин инкишаф мяжму тяляб вя мяжму тяклиф арасындакы нисбятин щям
моделляринин фяргляндирилмясиндя хцсуси ящямиййяти вардыр. горунмасына, щям дя позулмасына сябяб олур. Мяжму тя-
Игтисади артым истещсал имканларынын йцксялдилмяси ще- ляб вя мяжму тяклиф арасындакы нисбятин горунуб сахланыл-
сабына вя йа мювжуд имканлардан даща сямяряли истифадя масы, щям дя онларын позулмасы просеси, игтисадиййатын
мцвазинятли щала эятирилмяси, мящз игтисади артымдан асылыдыр. йалныз мцщарибя иллярини сярф-нязяр етмякля, тякрар истещсалын
Демяли, игтисади артым - цмуми мцвазинятин позулмасы ся- сон нятижяляриндя реаллыьа доьру щеч бир ирялиляйиш баш
бяблярини якс етдирмякля, мцвазинятин бир вязиййятдян диэяр вермир. Бу хяттин давам едилмяси, ямяк габилиййятли ящали-
вязиййятя дцшмясиня сябяб олур. Она эюря дя игтисади артымы нин защирян мяшьулиййятини тямин ется дя, ялдя етдикляри йа-
мцшащидя олунмайан юлкялярдя тяляб вя тяклиф арасындакы шайыш васитяляри бцтцн шяраитдя минимум сявиййядян йухары
зярури нисбяти горуйуб сахламаг олмур. Чцнки, цмуми галхмырды. Она эюря дя игтисади артымы характеризя едяркян
мцвазинятя эюря мяжму тяляб вя мяжму тяклиф мцяййян мцтляг онун кямиййят тяряфи иля йанашы кейфиййят тяряфини дя
дювр ярзиндя уйьун эялмялидир. Лакин щям мяжму тялябин, нязяря алмаг лазымдыр. Бу бизим юлкянин игтисадиййатында якс
щям дя мяжму тяклифин кямиййятляри мцхтялиф амиллярин тясири олунмуш вя формалашмыш тоталитар тясяррцфат формасы иля тя-
нятижясиндя уйьун эялмядийиндян игтисади артым да даима шяккцл тапмышдыр. Бцтцн мадди немят вя сярвятляр дювлят мцл-
дцзхятли истигамятдя фяалиййят эюстярмир. Даща доьрусу, игти- киййятиндядир. Ня гядяр ки, игтисадиййатда ващид дювлят
сади артым сцрятиндя даима галхма, енмя вя йа дальавары мцлкиййяти фяалиййят эюстярир, орада щансы сийаси гцввялярин
просес мцшащидя олунур. Игтисади артымын мцасир проблемляри олмасындан асылы олмайараг халгын хейриня щеч бир ирялиляйиш
ичярисиндя бу жящятя хцсуси диггят йетирмяк лазымдыр. Игтисади баш вермяйяжякдир. Бунун цчцн дя щеч бир ялавя дялил вя
артымын сцрятиндян асылы олараг игтисадиййатын таразлы инкишафыны сцбут эятирмяйя ещтийаж йохдур, чцнки дювлят бцтцн халгын
тямин етмяк олар. Бцтцн жанлы алям кими игтисадиййат да даима мянафейини цмумиликдя якс етдирирся дя игтисадиййатын инки-
щярякят вя фяалиййятдя олмалыдыр. Сцстлцк, яталят, гейри-сабитлик шафы, йалныз адамларын шяхси мянафеляринин юдянилмяси шяра-
игтисадиййатын ян позужу елементляридир. итиндя баш верир.
Бялли олдуьу кими, кямиййят дяйишикликляри щяр шяраитдя Она эюря дя ня гядяр ки, юлкямиздя дювлят мцлкиййяти
игтисади артымын динамикасыны характеризя едяжякдир. Лакин иля рягабят апара биляжяк мцлкиййят структурлары йарадыл-
игтисади дяйишикликляр нязяря алынмаса, истещсалда ялдя олунан майыб, игтисади артымын реаллыьындан данышмаьа дяймяз, щяр
сон нятижянин мащиййяти дя юз ящямиййятини итирмиш олур. Йя- щалда бизя айдын олмалыдыр ки, ящалинин тялябатыны юдяйян
ни яэяр жямиййятдя тялябата дахил олмайан кцлли мигдар мящсуллар истещсал етмядян, хидмятляр эюрмядян, бундан
мящсул истещсал едилмишся, ресурслардан там истифадя олун- жямиййят няинки удур, яксиня бунунла о, жямиййятдя нюв-
мушса, ящалинин мяшьулиййяти там тямин едилмишся, бу щяля о бяти илляр цчцн артажаг игтисади бющран вя тяняззцллярин тя-
демяк дейилдир ки, юлкянин игтисади артым сцряти йцксялмиш- мял дашыны гойур. Демяли, бющранйарадыжы амиллярин мей-
дир. Беля вязиййят йалныз мцщарибя шяраити цчцн характерик дана эялмяси игтисади артымда кямиййят эюстярижиляринин
ола биляр. Диэяр тяряфдян, беля вязиййят кечмиш Иттифагын йе- ролунун гиймятляндирилдийи шяраитдя баш верир.
ритдийи щярби-сийаси доктринасы цчцн сяжиййяви щал иди. Инзи- Анжаг беля дцшцнмяк олмаз ки, игтисади артымын мяг-
бати-амирлик системиня ясасланыб игтисади системин цстцнлцкля- сяди жямиййятин вя онун цзвляринин артмагда олан тяляба-
рини сцбута йетирмяк цчцн щярби-сийаси хяттин йеридилдийи бир тыны юдяйян мадди немятляр истещсал етмякдян ибарятдир.
шяраитдя игтисади артымы йалныз кямиййят жящятдян характеризя Нязяря алмаг лазымдыр ки, яэяр бу мящсуллар адамларын щя-
етмяк ялверишли олурду. Лакин игтисади щяйат сцбут едир ки, йат сявиййясини кейфиййятжя йахшылашдырмырса, онда онлар да
мящсулдар гцввялярин кямиййятжя артымы (танк, гырыжы тяййа- игтисади артымын мязмунуну якс етдирир. Аь-гара рянэли
ряляр, космик ракетляр, нцвя силащлары, суалты эямиляр вя с.) телевизорларын пиштахталарда долу олдуьу вахт, онларын алын-
мамасыны йада салмаг кифайятдир. Чцнки, артыг дцнйа юлкя- гаршысы алына билярми? Бцтцн бу суалларын жавабландырылмасы
ляринин чохунда мясафядян идаря олунан, чохканаллы телеви- игтисади артыма даир мювжуд олан бир сыра моделлярдя юз
зорларын бир нечя нясли истещсал едилмишдир. Демяли, бцтцн бу яксини тапмышдыр. Инди ися йыьжам шякилдя щямин моделлярин
дейилянлярдян беля нятижяйя эяля билярик ки, игтисади артым бязиляринин характерик хцсусиййятляриня диггят йетиряк.
тякрар истещсалын нятижяси кими онун кямиййят вя кейфиййятини Ижтимаи инкишафын мягсяди кими бахылан игтисади арты-
якс етдирян просесдир. Башга сюзля, игтисади артым тякрар мын моделляшдирилмяси игтисад елминин ян мцщцм актуал вя
истещсалын сон нятижясинин динамикасыны якс етдирир. Динамик чятин щялл олунан проблемляриндян бири кими юзцнц тягдим
игтисади инкишаф, бир гайда олараг, мящдуд игтисади ресурслар- едир. Бунун да башлыжа сябяби игтисад елминин формалашмасы,
дан тялябата уйьун истифадя олунмасы имканларындан асылыдыр. инкишафы вя йени кейфиййят щалларынын алынмасы иля ялагядардыр.
Тякрар истещсалын кямиййят тяряфи бир тяряфдян истещсал олунан Макроигтисади динамиканын тяркиб щиссяси кими игтисади ар-
мящсулларын щяжминин динамикасыны, диэяр тяряфдян игтисади тымын моделляшдирилмяси игтисади дцшцнжя иля рийази мянтигин
ресурслара чякилян хярж вя ялдя олунан нятижянин нисбятини бирляшмяси чярчивясиндя мейдана эялмишдир ки, бунун да ба-
якс етдирир. Лакин, тякрар истещсалын кейфиййят тяряфи халг тя- ниляри ХХ ясрдя игтисад елминдя щаким жяряйан кими юзцнц
сяррцфатынын бцтцн сащяляриндя эедян прогрессив структур тягдим етмиш неоклассик мяктяб олмушдур. Дцздцр, бу
дяйишикликлярини, онларын пропорсионаллыг вя таразлыг дюврдя кейнсчи мяктяб дя фяалиййят эюстярмякля игтисади ар-
сявиййясини, тясяррцфатчылыьын тяшкил вя идаря олунмасы истига- тым моделиня тамам башга шякилдя йанашылмышдыр. Щямчинин
мятини, истещсалын бцтцн амилляриндян нежя истифадя олунма- ХХЫ ясрин яввялляриндян игтисади артымын институсионал вя йени
сыны якс етдирир. Башга сюзля, игтисади артым анлайышы нятижя институсионал истигамятляри формалашмышдыр.
етибариля игтисадиййатын башлыжа проблеминин ня? нежя? кимин Игтисади артымын моделляшдирилмясиндяки ясас фяргли
цчцн? мясялясинин щялл олунмасы имканыны вя сявиййясини ха- хцсусиййятляр ялагядардыр:
рактеризя едир. Демяли, игтисади артымын сявиййяси, игтисади - артымын рийази моделляриндя диэяр шяртлярин ейнилийиня
системлярин мцхтялифлийиндян асылы олмайараг игтисадиййатын ясасланмасы иля;
башлыжа проблеминин нежя щялл олунмасыны якс етдирир. Диэяр - щадисялярин сятщи вя емпирик шярщи иля;
тяряфдян, игтисади артым, миллятин наилиййятлярини вя уьур- - артым амиллярнин гаршылыглы ялагяли шякилдя ролунун
сузлугларыны эюстярмякля, игтисади сийасят сащясиндя - верэи- гиймятляндирилмяси иля;
ляр, хяржляр, гиймят сявиййяси вя тядавцля пул бурахылмасын- - рийазиляшдирмяйя цстцнлцк вермякля игтисади щади-
дакы дяйишикликлярин едилмясиня эятириб чыхаражагдыр. сялярин мащиййятиндяки функсионал дяйишикликлярин нязяря
Игтисади артымын мащиййяти етибариля игтисадиййатын сабит алынмасы иля.
инкишафы цчцн дедикляримиз бир гядяр емпирик, защири, тясвири Нязяря алмаг лазымдыр ки, игтисади артым моделляри
характер дашыса да, онун игтисади щяйатда дашыдыьы ящямиййят дедикдя, яслиндя милли игтисадиййтын инкишаф хцсусиййятлярини
юн плана кечир. Чцнки, о щяр шяраитдя игтисади щяйатын ясас юзцндя якс етдирмякля ЦДМ-ин артмасында вя ящалинин
прагматик вязиййяти цчцн характерик олан бир суала жаваб щяйат сявиййясинин йахшылашдырылмасында, йцксялдилмясиндя вя
ахтарыр: игтисади артымын олуб вя йа олмамасындан асылы инсан потенсиалы кейфиййятиндя тязащцр олунур. Яслиндя игти-
олмайараг игтисадиййат, сабит гиймятлярля там мяшьуллуьа сади артыма наил олунманын мцасир мянтиги, инсан потенсиалы-
наил олармы? Йахуд да игтисади тяняззцлцн вя инфлйасийанын нын инкишафынын ялдя олунмасы иля сяжиййялянмясидир. Она эюря
дя игтисади артым игтисади-сосиал-еколоъи инкишафын узунмцд- сади мцнасибятляря гаршы гойараг «Економикс» тятбиги
дятли характер алмасы мцасир милли игтисади инкишаф моделинин цсулуна цстцнлцк вермякля, игтисад елминдя йени истигамятин
характерик хцсусиййяти кими юзцнц бцрузя вермялидир. ясасыны гойдулар. Базар системини мцвазинятли шякилдя гябул
Йада салаг ки, игтисади артымын узунмцддятли харак- едиб, рийази тящлиля ясасланараг игтисади артымын мцхтялиф юл-
тер алмасына даир мцлащизяляр классик мяктябдян башлайараг кялярин милли игтисадиййатлары тимсалында мцжярряд характер
буэцнкц йени институсионал жяряйана кими диггят мяркязиндя алмасы, артыг кечян ясрин 30-жу илляриндя юзцнц якс етдирмя-
олмушдур. Лакин бу йанашмаларда сярвят, милли дивиденд, синя бахмйараг, бу истигамят щяля дя юз нцфузуну сахла-
милли эялир, милли мящсул, ЦДМ кими анлайышларла яла- магдадыр.
гяляндирилмишдир. Кейнсчи мяктяб марксист неоклассик йанашмайа гаршы
Классик мяктяб нцмайяндяляри сярвятин артырылма- юз кяскин тянгиди мювгейини билдирмякля игтисад елминдя ин-
сында тятбиг олунан истещсал амиллярини онларын кямиййяти вя гилаби чеврилиш кими эюрцнцр. Игтисадиййаты гейри-мцвазинятли
мящсулдарлыьы иля ялагяляндирирдиляр. Беля шяраитдя гянаятчилийя бющранлы вязиййяти нязяря алынмагла игтисади артым просесинин
цстцнлцк верилмясиня хцсуси диггят йетирилирди. Капитал щям гыса, щям дя узунмцддятли дюврляр цчцн илк дяфя олараг
артымынын бир щиссясинин йыьылмасы вя инвестисийайа йюнялдил- макроигтисади йанашманын ясасы гойулду. Игтисади артымын
мяси фикри иряли сцрцлмцшдцр. яманят–инвестисийа просеси иля ялагядар олдуьу, гиймят вя
Марксист мяктяб. Классиклярдян фяргли олраг игтисади ямякщаггынын гейри-еластик олдуьу ясас эятириляряк «сямяряли
артымын узунмцддятли характер алмасы цчцн истещсал васитя- тяляб» принсипинин ойнадыьы ролун ящямиййяти сцбута
ляриня вя йа физики капитала гойулмуш сабит капиталын дяйишян йетирилди.
капитала (иш гцввясиня) нисбятян характер дашымасы иля ялагя- Институсионал вя йени институсионал мяктябин нцмайян-
дардыр. Йяни щяр дяфя капиталист ялдя етдийи вя фящлялярин дяляри инсан амилинин щям игтисади артым, щям дя бцтовлцкдя
щаггы юдянилмямиш нятижяси кими эюрцнян мянфяяти капиталын игтисадиййатын инкишафындакы ролуну юн жярэяйя чякдиляр.
артырылмасына йюнялдир. Инсанын игтисади артымдакы ролу сосиал институтлардан фяал
Маръиналист мяктяб игтисади артымы игтисадиййатын еля истифадя олунмасы иля ялагяляндирилир. Игтисади системдя инсанын
мцвазинятли вязиййяти щесаб едирди ки, бу заман истещлакчыла- малик олдуьу билик сявиййяси информасийа, мяняви давранышы,
рын субйектив давраныш гайдаларындан иряли эялян вя цстцнлцк интеллектуал габилиййяти онун бир сосиал-игтисади груп кими
вермя мювгейиня эюря инвестисийалары игтисади артым мянбяйи фяалиййятини ясасландырыр. Бу да институсионал тянзимлянмянин
кими истифадя едирляр. Бу заман реал игтисадиййатын вязиййяти, базар, дювлят вя сосиал амилляринин вящдят шяклиндя истифадясиня
бир гайда олараг, ениб-галхмаларла мцшащидя олунур. эятириб чыхарыр. Щямчинин мцасир дюврцн характерик
Неоклассик мяктяб маръиналист йанашманы инкишаф ет- хцсусиййяти йени билик сферасынын тящсил, мянявиййат, етик-
диряжяк игтисади артымы милли эялирин орта иллик артымы кими мядяни гайдалара сюйкянян гарышыг игтисадиййатын али
эютцряряк, илк дяфя олараг истещсал функсийасы кими онун рий- тянзимляйижиляриня чеврилдийи идейасы ясас эютцрцлцр.
ази шярщини вердиляр. Сонралар бу идейа инкишаф етдириляряк Институсионализмдяки сосиал амилляр, йени интеллектуал биликляр,
1923-жц илдя игтисади артымын неоклассик модели йаранды. мяняви-мядяни амиллярля бирляшдириляряк йени институсионализм
Мящз бу дюврдян башлайараг инсанын расионалист давраны- жяряйанынын ясасы кими чыхыш едир вя беля шяраитдя инсан тябия-
шына вя рийази тящлил методларына ясасланан йанашмалары игти-
тиндян доьан йени жящят кими игтисади артымдакы ролу гий- А – мигйас вя йа пропорсионаллыг ямсалы.
мятляндирилир. Бу моделдя щяддян артыг рийазиляшмяйя йер вериляряк
Мцасир йени синтезляшдирижи мяктяб нцмайяндяляри гейд олунурду ки, 1% иш гцввясинин вя капиталын дяйишилмяси
ХХЫ ясрин яряфясиндя вя илк илляриндян башлайараг узунмцд- истещсалын щяжминин мцвафиг олараг 0,75% вя 0,25% дяйи-
дятли игтисади артымын ялдя олунмасы цчцн классик, неоклассик, шилмясиня сябяб олур (диэяр шяртлярин даимилийи нятижясиндя).
кейнсчи, институсионал мяктяб нцмайяндяляринин иряли сцр- Йяни бу о демякдир ки, яэяр щяр ики амил 1% артырса, онда
дцкляри ясас артым елементляринин сечими вя бирляшдирилмяси истещсалын щяжми дя 1% артыр. Лакин бяллидир ки, истещсалын
идейасыны иряли сцрдцляр. Артым елементляринин синтезиня ясас- щяжминя диэяр амилляр дя тясир эюстярир.
ланан игтисади инкишафа наил олунмасы истигамятинин форма- Йан Тинберэен модели. Игтисад елми цзря 1969-жу илдя
лашмасы ямякщаггынын йцксялдилмяси вя стимуллашдырылмасы илк дяфя Нобел мцкафаты алмыш Йан Тинберэен Кобб-Дуглас
принсипиня сюйкянир. Йцксяк ямякщаггы щям ямяк мящсул- моделини тякмилляшдиряряк, истещсал функсийасына ЕТТ-ни якс
дарлыьынын йцксялдилмясиня, щям дя щяйат кейфиййятинин йах- етдирян амилин дахил едилмясини тювсийя етди. Истещсал функсий-
шылашдырылмасына сябяб олар. Бу, игтисади артымын кямиййятжя асына чохалан ен – йяни ЕТТ нятижясиндя истещсалын артым
чох, кейфиййятжя йахшы мящсул истещсалына вя инсанларын сцрятини якс етдирян эюстярижисини дахил етди. Беляликля дя, ис-
лайигли щяйат сявиййясиня малик олмаьа эятириб чыхарыр. Бу тещсал функсийасы беля шякил алды:
истигамят игтисади артымын нятижяляринин инсан потенсиалынын Й= АКа ЛБ ен
инкишафы бахымындан гиймятляндирилмясиня ясас верир. Мящз истещсал функсийасынын бу типи игтисад елминдя
Инди ися конкрет олараг игтисади ядябиййатларда щяйат юзцня эениш йер алмыш олду. Бунунла да истещсалда «капита-
вясигяси алмыш, игтисади нязяриййядя юзцнц тясдиглямиш игти- лизм», бюлэцдя «сосиализм» шцарына жаваб верян економет-
сади артымын моделляри барядя данышаг. рик модел кими тягдим олунмагла игтисади сийасятин вя игти-
Кобб-Дуглас модели. Илк дяфя олараг игтисади артым сади инкишафын вящдятини тяшкил етди.
модели неоклассик мяктябин нцмайяндяляри тяряфиндян 1928- В.Леонтйев модели. Игтисади артымын бу модели хярж–
жи ишляниб щазырламышдыр. Игтисадчы К.Дуглас вя рийазиййатчы бурахылыш кими тягдим олунур. Бурада хятти жябрин апаратын-
Ж.Кобб бирликдя милли истещсалын щяжми иля ики мцстягил, лакин дан истифадя едиляряк шащмат типли жядвялляр шяклиндя щяр бир
дяйишилян вя гаршылыглы ялагядя олан ямяк вя капитал хяржляри сащянин игтисадиййатындакы ролу вя онун ЦММ-дяки пайы
шяклиндя истещсал функсийасы кими тядгиг етмишляр. Мягсяд мцяййянляшдириляряк онларын игтисади артымындакы йери тяйин
ондан ибарят олмушдур ки, игтисади артымын щансы амил щеса- едилмишди. Кечмиш совет игтисад елминдя сащялярарасы баланс
бына даща сямяряли вя оптимал структуру мцяййянляшдирилсин. кими юйрянилян фянн яслиндя «хярж–бурахылыш» моделинин мо-
Цмуми формада ися беля тягдим олунмушдур: дификасийасы иди. Чцнки, щяля 1924-жц илдя В.Леонтйев ССРИ-дя
Й= АК Л йашадыьы дюврдя сащялярарасы балансын йарадылмасы идейасыны
Бурада, иряли сцрмцшдц. «Хярж–бурахылыш» моделинин ящямиййяти он-
Й – истещсалын щяжми; дадыр ки, щяр бир юлкя милли игтисадиййатын инкишафында ямяк-
К – капитал; тутумлу, капиталтутумлу вя техники тяряггини мцяййян едян
Л – ямяк; сащялярдян истифадя етмякля истещсалын щяжмини артырыр.
,  – еластиклик ямсаллары (функсийанын параметрляри);
Р.Солоу модели. Бу моделдя игтисади артымын опти- зяря алынараг дювлятин фаиз дяряжяляринин вя эялирин тянзим-
маллыг мейары кими техники тярягги ясас эютцрцлцр. Бурада лянмясиня йюнялдилмиш тядбирляри мцвяггяти дейил, даими вя
техники тяряггинин о сявиййяси нязярдя тутулур ки, о ящалинин фяал характер дашымалыдыр.
щяйат сявиййясинин йахшылашдырылмасына йол верян ялавя ямяк Гейд олунан игтисади артымын бу мцяллиф моделлярин-
вя ялавя капитал амилляринин ролуна диггят йетирир. Бу мо- дян фяргли олан бир сыра моделлярин дя адыны гейд едя билярик:
делдя техники тяряггинин екзоэен (дахили) характери нязярдя -йохсуллуьун гцсурлу чевряси модели;
тутулур. Техники тяряггини дяйишилмялярдян (капитал, ямяк, -юзцдястяклянян артым модели;
вахт) асылы олмайараг истещсалын щяжминдя баш верян дяйшик- -сыфра бярабяр артым модели;
ликлярин сябяби кими нязяря алмагла, онун истещсалын щяр -бюйцк тякан артым модели;
амилиня тясир едян вя мцстягил амил ролуну ойнайан истещсал -ики кясирли (дахили – йыьым; харижи – тижарят) игтисади ар-
функсийасынын елементи кими нязяря алырды. Лакин ня йыьым тым модели;
просеси, ня дя пул нормасынын артмасы, игтисади артымын сцря- -инсан потенсиалы инкишафыны ясасландыран игтисади ар-
тиндяки ролу изащ олунмурду. тым модели.
Е.Домар модели. Онун мащиййяти бирбаша системли
артым моделинин йарадылмасы иля ялагядар олмаса да, лакин Игтисади артымын амилляри
инвестисийаларын артым ролунун щям мултипликатор, щям дя
акселератор еффектляриндя нязяря алынмасындан ибарят олмуш- Игтисади артымын баш вермясиня сябяб олан амиллярин
дур. Йени кейнсчи мяктябин нцмайяндяси кими кечян ясрин цзя чыхарылмасы, онларын бирбаша вя йа долайы характер дашы-
50-жи илляриндя онун тятгигаты беля бир фикри ясасландырмышдыр масынын шярщ олунмасы мцасир артым нязяриййясинин ясас
ки, инвестисийалар игтисадиййатда фяал рол ойнамагла мцвази- хцсусиййятляриндяндир.
нятли игтисади артымын ялдя олунмасына сябяб олур. Йяни инвес- Гярбин мцасир игтисади мяктябинин эюркямли нцмайян-
тисийалар игтисадиййата ики сявиййядя тясир эюстярир: дяляри Р.Макконнелл вя Л. Брйунун гейд етдикляри кими
-бир тяряфдян йени ясас фондлар йарадыр; бцтцн юлкялярин игтисади артымлары алты ясас амилдян асылыдыр.
-диэяр тяряфдян дювлятин тянзимлянян мултипликатор Игтисади артымын бу амилляринин щяр биринин юзцнямях-
еффекти кими йени тяляб формалашдырыр. сус тясир даиряси олмасына бахмайараг, онлары бирляшдирян
Беляликля дя, инвестисийаларын вя милли эялирин артым сц- бир цмуми жящят вардыр ки, онлардан бир гисми тяклиф, бир гисми
рятляри мцвазинятли шякилдя капитал вериминин сцрятини ясас- ися тяляб амилляри формасында бирляшир. Демяли, айры-айры юлкяля-
ландырыр. рин игтисади артым сявиййяляриндяки фярг мящз бу амилляр
Р.Щаррод модели. Домардан фяргли олараг Щаррод групунун вящдят формасында нежя вя щансы нисбятдя тятбиг
игтисади артымын мцвазинятли вязиййяти цчцн инвестисийаларын едилмясиндян асылыдыр. Яэяр игтисади артымын тяклиф амилляри
тяминатлы ролунун мцяййянляшдирилмяси фикрини гаршыйа гой- онун физики щяжмини, йяни кямиййят жящятдян артымыны якс
мушдур. Бу фикрини «Игтисади артымын динамикасы» ясяриндя етдирирся, тяляб амилляри ися кейфиййят жящятдян якс етдирир. Ту-
ясасландырмышдыр. Базарын тябияти етибариля динамик мцвази- таг ки, юлкя ресурс жящятдян вя технолоъи бахымдан зянэин-
нятин гейри-мцмкцнлцйцнц ясас эятирмякля милли эялирин ар- дирся, щямин артым амилляри йыьылыб галыр, истещсал потенсиа-
тымынын бир амил – инвестисийалар щесабына мцмкцнлцйц ня- лындан истифадя едилмир. Башга сюзля, щямин артым амилляри
цчцн зярури олан мяжму хяржлярин сявиййяси дяйишмяз галыр, мякля йанашы, жидди игтисади тядбир эюрцлмяся, о да сырадан
йахуд да артан ресурслардан файдалы мящсул ялдя олунмасы чыхажаг. Йяни игтисади артымы игтисади азалма йох, игтисади
цчцн сямяряли бюлэц апарылмыр. Йяни игтисади потенсиалын тяняззцл явяз едяжяк. Беля вязиййятдя дя йалныз игтиса-
мягсядйюнлц истифадяси цчцн ресурсларын истещсал дювриййя- диййаты бир гядяр ялверишли шяраитя эятирмяк цчцн гысамцд-
синя там жялб олунмасы иля йанашы ейни заманда онлардан дятли тядбирляр эюрцляжяк. Она эюря дя игтисади артымы мак-
даща сямяряли истифадя етмяк лазымдыр. роигтисади сявиййядя мювжуд олан эюстярижиляр васитясиля гий-
Гейд етмялийик ки, игтисади артымын кейфиййят тяряфини мятляндирмяк дя чох важиб олан шяртлярдяндир.
якс етдирян тяляб амилляри онун нювбяти илляр цчцн сявиййясиня Инди ися конкрет олараг игтисади артымын айры-айры
даща чох тясир эюстярир, чцнки игтисади артым кейфиййятжя дяй- амилляринин мащиййяти цзяриндя дайанаг.
ишмяся тялябин сямярялилийи мейдана эялмяйяжякдир. Тутаг ки, Тябии ресурсларын кямиййят вя кейфиййяти. Гейд етмя-
нефт, памбыг вя йа цзцм истещсалы, потенсиал бахымдан истя- лийик ки, игтисади артымын бу амили игтисадиййатын бир нюв
нилян сявиййядядир. Лакин онлардан реал вя йа максимум старт эютцрцлмяси цчцн чох важибдир. Чцнки, тябии ресурсла-
файдалы сон мящсул ялдя олунмасы цчцн мягсядяуйьун исти- рын истещсала жялб олунмасындан яввял онун мювжуд ся-
фадя олунмазса, онда онларын физики щяжмляринин артырылма- виййяси игтисадиййатын апарылма истигамятинин мцяййянляш-
сынын щеч бир файдасы йохдур. Чцнки, игтисади артым макси- дирилмясиня имкан йарадыр. Бу да бир гайда олараг, тябии
мум файдалы мящсул сявиййясинин ялдя олунмасы иля щцдудлашыр. ресурслары зянэин олан юлкялярдя кянд тясяррцфатынын сцрятли
Эюркямли Америка игтисадчысы П. Самуелсонун игтисади ар- инкишафына сябяб олмагла онун сянайесинин инкишафынын тя-
тымын тяляб амилляринин ролу барядя эятирдийи дялилляр дя ол- мял дашыны гойур. Тябии ресурслар дедикдя, бурада адятян
дугжа дяйярлидир. торпаг, хаммал ресурсларыны, йерин тякиндян щасил олунан вя
Лакин бу щеч дя о демяк дейилдир ки, игтисади артымын су шелфиндян ялдя олунан ресурслары фяргляндирмяк лазымдыр.
тяклиф вя тяляб амилляри бир-бириндян айрылыгда фяалиййят эю- Торпаг бир гайда олараг, кянд тясяррцфаты ишляринин апа-
стярирляр. Яслиндя игтисади динамиканын эедишатына бу амилляр рылмасы цчцн зяруридир. Айдындыр ки, мцнбит торпаг сащяляри-
гаршылыглы ялагя шяклиндя тясир эюстярирляр. Мясялян, ишсизлик яэяр нин чохлуьу кянд тясяррцфаты мящсулларынын артырылмасы де-
инвестисийанын, йяни ясас капитал гойулушунун артым сцрятини мякдир. Лакин бу, бир гайда олараг, сянайежя зяиф инкишаф
лянэидирся, демяли, инвестисийанын бу сявиййяси йени иш етмиш юлкяляр цчцн ящямиййят дашыйыр. Сянайежя инкишаф етмиш
йерляринин ачылмасы имканыны да мящдудлашдырыр. Йахуд ин- юлкялярдя торпаг кейфиййятжя йахшылашдырылыр, онун щяжминин
флйасийанын сцрятли эедишаты мювжуд тябии ресурсларын файдалы чох вя йа азлыьы щеч дя ясас амил ролуну ойнамыр. Лакин
мящсул истещсалы цчцн тятбиг олунмасы явязиня мювжуд вя- торпаг истещсал цчцн ящямиййятини щяр шяраитдя сахлайыр.
зиййятин горунмасы хатириня щямин ресурсларын гиймяти, дахили Чцнки, шоран, йарарсыз, гумлу, батаглыглы торпаг сащялярини
базар нязяря алынмадан галдырылыр вя харижи базар щесабына ялавя капитал тятбиг етмякля йарарлы вязиййятя эятирмяк
реаллашдырылыр. Бу да йени истещсал просеси цчцн зярури олан мцмкцндцр ки, бу да истещсалын амили кими онун фяалиййя-
ялавя техники аваданлыгларын гиймятляринин бащалашмасына, тини ясасландырыр.
истещсал хяржляринин инфлйасийа эирдабына дцшмясиня эятириб чы- Хаммал ресурсларына эялдикдя эюстярмялийик ки, онлар
харыр. Цмид йалныз чархы сахлайан охда олур. Яэяр ох сыра- ики гисмя бюлцнцр: биринжи, тцкянян ресурслара вя икинжи, йе-
дан чыхана гядяр мцхтялиф физики, техники тядбирляр эюрцл- ниляшян ресурслара. Истещсал олунан мящсулларын кямиййяти,
бир гайда олараг, тцкянян вя йениляшян ресурслара мцхтялиф тящсил вя пешя щазырлыьындан асылы олараг игтисади артымын
шякилдя тясир эюстярир. Яэяр нефт-йанажаг сянайесиндя йалныз сцрятиня мцхтялиф дяряжядя тясир эюстярир. Ящалинин тябии ар-
мазут кими истифадя олунурса, онда онун тцкянмяси иля йа- тым сцряти йцксяк олан, лакин онларын тящсили вя пешя щазырлыьы
нашы сцрятли шякилдя щасилат вахтынын азалмасына да эятириб ашаьы олан юлкялярдя о, игтисади артымын няинки сцрятиня,
чыхаражагдыр. Йахуд бир щектар мешя сащяси кясилиб тахта-шалбан яксиня онун лянэимясиня сябяб олур.
кими истифадя олунурса вя явязиндя башга сащядя мешя Беля бир жящяти дя диггят мяркязиндя сахламаг лазым-
салынмырса, бу эяляжякдя тахта-шалбана олан ещтийажын сцрятля дыр ки, истещлак мящсулларынын артымы, щяйат сявиййясинин ар-
артмасына эятириб чыхаражагдыр. тымы иля йанашы ящалинин сайынын артмасына да сябяб олур. Бу
Тцкянян хаммаллара, бир гайда олараг, нефт, газ, даш щяр шейдян яввял о шяраитдя баш верир ки, истещсалын шяхси ис-
кюмцр вя с., йениляшян хаммаллара ися балыгчылыьы, мешячилийи тещлак сащясиндяки артымы, онун ящалинин тябии артымы ара-
мисал эюстяря билярик. сындакы уйьунсузлуг щалларынын гаршысыны алмыш олур. Диэяр
Щяр ики шяраитдя, истяр тцкянян, истярся дя йениляшян ре- тяряфдян сящиййя хидмятинин йахшылашмасы иля ушаг юлцмцнцн
сурслардан сямяряли истифадя етмяк лазымдыр. Эюстярдийимиз гаршысы алынмыш олур. Лакин демографик просеслярин, йяни ящали
кими, яэяр йанажаг сянайеси йалныз мазутла ишляся, демяли, арасында доьум вя юлцм щалларынын мцхтялифлийи ящалинин вя
онун тцкянмяси сцрятляняжяк вя йахуд да ону явяз едяжяк мяшьул оланларын сайына тясир эюстярмякля игтисади артымын
диэяр йанажаг нювцндян истифадя олунарса, (електрик енеръиси, мцщцм эюстярижиси кими игтисади инкишаф програмынын
атом-нцвя енеръиси, эцняш шцасы вя с.) онда нефт тцкянмясинин юнцндя дурмалыдыр.
гаршысы тядрижян алынажаг. Башга сюзля демиш олсаг, хаммал Ясас капиталын щяжми. Эюстярмяк лазымдыр ки, юлкянин
ресурсларындан истифадядя тябии тякамцл йолуна цстцнлцк милли мящсулунун вя йа милли эялиринин артымынын хейли щиссяси
верилмялидир. Бир жящяти дя хцсуси гейд етмяк лазымдыр ки, ясас капиталын щяжминин, башга сюзля, ясаслы вясаит гойулушунун
тябии сярвятляри зянэин олан юлкяляр, бир гайда олараг, онлар- йцксялмяси щесабына ялдя олунур. Тяхмини щесабламалара
дан сянайежя инкишаф етмиш юлкялярин васитясиля (ОПЕК ис- эюря дцнйанын бир сыра инкишаф етмиш юлкяляриндя ясаслы вясаит
тисна етмякля) истифадя олунур, йахуд да щямин сярвятляря гойулушу щесабына милли эялирин реал артымынын 15-20 фаизи
мцхтялиф корпорасийалар нязарят едир. Демяли, игтисади артым ялдя олунур. Айдындыр ки, ишчинин ямяк мящсулдарлыьы о вахт
цчцн тябии ресурсларын кямиййят вя кейфиййятини гиймят- йцксялир ки, о, вахт ващиди ярзиндя даща чох капиталдан
ляндиряркян онларын сон мящсулларын ялдя олунмасындакы истифадя етмиш олсун. Бу да о вахт баш вермиш олур ки, истещ-
ролуна диггят йетирмяк лазымдыр. сал просесиндя даща сямяряли вя файдалы нятижя верян инвес-
Ямяк ресурсларынын кямиййят вя кейфиййяти игтисади ар- тисийайа жялб олунмуш олсун. Башга сюзля, торна дязэащы,
тымда хцсуси рола маликдир. Беля ки, мящсул артымыны, йа памбыгйыьан машын, нефт емал едян гурьу, дондурма бура-
ямяк ресурсларындан, йа да онлардан даща мящсулдар исти- хан, ятчякян машынлар, даща тякмил вя гыса мцддятдя даща чох
фадя етмяк йолу иля ялдя етмяк олар. Йяни ямяк сярфинин арты- файда эятирян машын, техника вя гурьуларла явяз олунсун.
рылмасы иля вахт ващиди ярзиндя даща чох мящсул истещсал етмяк Ялбяття, беля шяраитдя яэяр ишчилярин сайы азаларса, онда ясас
олар. Бу бахымдан ямяк сярфи дедикдя, мящсул истещсалында капиталын мяжму кцтляси артар вя онун адамбашына дцшян
мяшьул оланларын сайы вя ишлянмиш саатларын орта мигдары щяжми, йяни фондларла силащланма йцксяляр. Яэяр ишчилярин
нязярдя тутулур. Ямяк сярфинин дашыйыжысы олан иш гцввяси сайынын артымы инвестисийа олунан капиталын щяжминин артымына
нисбятян йцксяк оларса, онда фактики олараг ямяк мящ- тулур ки, бцтцн инвестисийанын юнцндя инсан капиталы дура-
сулдарлыьы ашаьы дцшяр вя игтисади артымын да сцряти лянэимяйя жаг. Бунун нятижясиндя дя дцнйанын бцтцн габагжыл юлкяля-
башлайар. Беля вязиййят истяр базар системли юлкяляр цчцн ис- риндя елм вя тящсил сащясиндяки проблемляр узунмцддятли
тярся дя инзибати-дювлят идаряетмя системли юлкяляр цчцн ол- игтисади сийасятин юнцндя дурур.
сун, нятижя ейнидир, лакин, чыхыш йолу мцхтялифдир. Базар сис- Адятян техники тярягги дедикдя, бурада йени техно-
темли юлкялярдя хцсуси мцлкиййятин чевик вя сямяряли фяа- лоэийанын, йцксяк кейфиййят эюстярижиляриня малик олан алят
лиййяти щесабына мювжуд вязиййятдян чыхыш йолу тез тапылыр, вя аваданлыгларын йарадылмасы, йахуд да тамамиля йени ме-
чцнки, бу юлкялярдя аьырлыг мяркязи, мцхтялиф сащибкарлар тодла апарылан истещсал просеси баша дцшцлцр. Щалбуки йени
цзяриня дцшцр. истещсал просесинин юзцнцн тяшкили вя идаря олунмасы да
Базар системли юлкялярдя ясас капитал гойулушу дювлят мящз техники тяряггинин мцщцм истигамятляриндяндир. Она
тяряфиндян чох вахт еля сащяляр цзяриня йюнялдилир ки, онлар эюря дя техники тярягги дедикдя, йени истещсал просеси вя тяк-
эяляжякдя игтисадиййатын бцтцн бюлмяляринин сямяряли фяалиййя- милляшдирилмиш технолоэийа, истещсалын тяшкили вя идаря едил-
тиня тякан вермиш олурлар. Мясялян, дямир йоллары, шоселяр, су мясинин йени методу баша дцшцлмялидир. Техники тяряггинин
тяъщизатлары, канализасийа, щава лиманлары, газ вя истихана сис- тятбигиндя мягсяд йалныз мящдуд ресурслардан сямяряли
темляри вя с. инфраструктур сащяляр кими дювлят тяряфиндян инве- истифадя едиб тялябаты юдяйя билян вя йа она мцяййян дювр
стисийа едилир. Юз нювбясиндя бу сащяляр игтисади артымын тя- ярзиндя жаваб веря билян сон мящсул истещсалы баша дцшцлцр.
мин олунмасына имкан йарадыр. Тутаг ки, нефт щасилаты сащясиндя йени аваданлыглар тятбиг
Техники тярягги. Эюстярмялийик ки, игтисади артыма тясир едилиб ки, чох нефт истещсал едилсин, лакин онун емалы заманы
едян амилляр арасында техники тяряггинин юзцнямяхсус йери ондан йцксяк октанлы бензин алынмырса, демяли, нефт щаси-
вардыр. Дцздцр, техники тяряггийя гядяр изащ етдийимиз латы сащясиндя техники тяряггинин кясб етдийи ящямиййятдян щяля
амилляр дя юзцнямяхсус тясир даирясиня маликдир, лакин тех- там данышмаг олмаз. Техники тяряггинин наилиййяти истещсалын
ники тярягги игтисади артымы щярякятя эятирян мяркязи гцввя- еля истигамятини ящатя етмялидир ки, щямин просес сон мящсулда
дир. Техники тяряггинин игтисади артым цчцн щялледижи рола щцдудлашсын. Демяли, нефт щасилатында, онун щям емалы, щям
малик олмасыны онда эюрмяк олар ки, истяр тябии, истяр ямяк дя она хидмят едян сащялярдя комплекс шякилдя техники тяряг-
ресурслары, истярся дя капитал тятбиги олсун, бунларын щяр бири гинин наилиййятляриндян истифадя едилмялидир.
билаваситя техники тяряггидян асылыдыр. Бу бахымдан артымын Эюстярмялийик ки, игтисади артыма тясир едян амиллярдян
бу амилляри техники тярягги васитясиля вящдят щалында фяа- бири дя мяжму хяржлярин сявиййясинин йцксялдилмясидир. Яв-
лиййят эюстярирляр. Игтисади щяйатда техники тяряггийя доьру вялки садаладыьымыз 4 амилдян фяргли олараг, бу амил вя щаг-
мейил мцшащидя олунмурса, онда артым амилляри тяжрид олун- гында бир гядяр сонра данышажаьымыз ресурсларын кямиййяти-
муш шякилдя фяалиййят эюстяряжяк вя тяляб олунан щеч бир истя- нин сямяряли бюлэцсц амили тяляб амилляринин фяалиййяти иля
нилян нятижя ялдя олунмайажаг. Она эюря дя инкишаф етмиш баьланыр (йяни игтисади артымын бцтцн амилляри мяжму шя-
вя инкишаф етмякдя олан юлкялярдя техники тяряггинин килдя фяалиййят эюстярдийи бир шяраитдя тятбиг олунажаг, мящ-
юзцнцн тяминедижи амилляри олан елмин юзцня, тящсиля вя ида- дуд ресурслардан истифадя мясяляси гаршыйа чыхажагдыр). Де-
ряетмя системиня хцсуси диггят йетирилир. Даща доьрусу, игти- мяли, щяр щансы бир мящсул истещсалы цчцн нязярдя тутулан
сади артым цчцн еля бир дюврцн эялиб чатажаьы нязярдя ту- ресурсун хяржлянмяси, онун диэяр бир алтернатив мящсул ис-
тещсалы цчцн истифадясини гейри-мцмкцнляшдирир. Бу о де- иля щцдудлашмыш олсунлар. Йяни истещсал имканлары ресурс
мякдир ки, игтисади артымын щяр щансы сявиййяли сцрятини ялдя тятбиги иля уйьунлашдырыларкян истянилян артым сявиййясини
етмяк цчцн истещсал имканларыны мцтляг нязяря алмаг ла- ялдя етмяк мцмкцн олсун.
зымдыр. Щесаб едяк ки, семент истещсалынын иллик имканы 100 Артан ресурсларын кямиййятинин сямяряли бюлэцсц. Ре-
мин тона бярабярдирся, онун бир щиссяси мянзил тикинтиси, сурслардан сямяряли истифадянин игтисади артым цчцн ойнадыьы
диэяр щиссяси юзцллцклярин щазырланмасы цчцн нязярдя тутул- рол ня гядяр ящямиййятлидирся, онларын сямяряли бюлэцсц дя
мушдурса, бу щалда ири бяндлярин щазырланмасы цчцн ондан бир о гядяр ящямиййятя маликдир.
истифадя етмяк мцмкцн олмайажагдыр. Онда эяряк йа мян- Тутаг ки, 5 тон щяжминдя мювжуд олан метал лювщяляр
зил тикинтиси дайансын, йа да юзцллцкляр истещсалы. Йяни хяржля- щям автомобил, щям палтарйуйан машын, щям дя сойуду-
рин сявиййясини йцксялдяркян мцтляг онун тятбиг олундуьу жулар цчцн истифадя олунмалыдыр. Демяли, бу метал лювщяляр
диэяр сащялярдяки щяжмини азалтмаг лазымдыр. еля бюлцнмялидир ки, мювжуд дювр ярзиндя щеч бир сащянин
Диэяр тяряфдян щесаб едяк ки, ил ярзиндя 100 мин тон инкишаф перспективини лянэитмядян щямин сащянин фяалиййятини
унцйцдян дяйирмана эятирилян буьданын щяжми 50 мин тон тямин етмякля бу сащялярин мящсулларына олан тялябатын юдя-
ашаьы дцшцрся, демяли, орада тятбиг олунан бцтцн мяжму нилмяси цчцн мящсул тяклиф етмяк имканы олсун. Артан ре-
хяржлярин сямярялилийи вя щямин сащядя чалышан ишчилярин мящ- сурсларын кямиййятинин сямяряли бюлэцсц базар системиня
сулдарлыглары ашаьы дцшяжяк. Щесаб едяк ки, 100 щектар са- кечид шяраитиндя бизим юлкямизин игтисадиййаты цчцн даща ха-
щянин щяр щектарында щеч бир ялавя култивасийа апармадан рактерикдир. Чцнки тяляб амили ролунда чыхыш едян ресурсларын
15 сент. памбыг ялдя едилир. Яэяр щямин сащя бир дяфя култи- бюлэцсц дювлятин ялиндя жямляшдийи цчцн онун сямяряли ме-
васийа едилирся мящсулдарлыг 30 сентнеря, ики дяфя култивасийа ханизминин тятбиги истещсал сащяляринин мящсулдар фяалиййя-
едилирся 34 сентнеря, цч дяфя култивасийа едиляряк 39 сентнеря тини тямин едя биляр.
чатдырылса, сонракы едилян бцтцн култивасийа ишляриндя артыг
мящсулдарлыг дайанажагдыр (йяни сонрадан тятбиг олунажаг Игтисади артымын типляри
хяржляря нисбятян ялдя олунажаг мящсул сыфра бярабяр
олажагдыр). Яэяр беля олмасайды бцтцн торпаглардан интен- Игтисади артымын амилляри барядя данышаркян биз ясасян
сив истифадя етмякля дцнйада памбыьа олан тялябаты там тяклиф вя тяляб амилляри груплары барядя мялумат вердик. Ла-
юдямяк оларды. Бцтцн бу мисаллардан о нятижяйя эялмяк кин гейд етмялийик ки, бу амиллярля йанашы еля амилляр дя фяа-
олур ки, чякилян щяр жцр хяржлярин олдуьундан истянилян няти- лиййят эюстярир ки, онлар игтисади артымын кейфиййят щалына тясир
жяни ялдя етмяк мцмкцн дейил. Хяржлярин тятбиги артдыгжа эюстярмякля, сон нятижядя, истещсал просесинин нятижясини
онларын верими щеч дя дцз истигамятдя артмыр, чцнки хяржля- йцксялтмякля артым сцрятинин мянбяйини якс етдирир. Буна
рин мцяййян тятбиги сявиййясиндя верими сырадан чыхмаьа мисал олараг истещсалын пропорсионал инкишафыны, стимуллаш-
башлайыр. дырма механизминин йахшылашдырылмасыны, халг тясяррцфаты
Бцтцн бу дейилянлярдян беля нятижяйя эялмяк олар ки, структурунун таразлашдырылмасыны, истещсалын ярази цзря тян-
игтисади артымын тя'мин едилмясиня мяжму хяржлярин тятбиги зимлянмясини вя с. эюстярмяк олар. Онларын барясиндя йери
еля сявиййядя олмалыдыр ки, онлар мювжуд ресурслардан там эялдикжя мялумат веряжяйимизи нязяря алараг йалныз ону
истифадя етмякля мцяййян тялябаты юдяйян мящсул истещсалы гейд едя билярик ки, бу амилляр групунун фяалиййят меха-
низмини игтисади эедишатын типиндян асылы олараг щяйата ке- истещсалын сямярялилийини тямин едир. Бу бахымдан интенсив-
чирмяк мцмкцндцр. ляшдирмя базар системли юлкялярля гейри-базар системли юлкя-
Цмумиййятля, игтисади артымын ики мцщцм типи мюв- лярдяки фяалиййятя уйьун шяраитдя баш вермир. Дцздцр, щяр шя-
жуддур: екстенсив вя интенсив. Лакин бу типлярин игтисади ин- раитдя интенсивляшдирмя тятбиг олунан истещсал мясряфляри ва-
кишафын мцхтялиф мярщяляляриндя бир сыра формалары ола биляр. щидинин сямярясинин йцксялдилмясини якс етдирир. Лакин базар
Игтисади артымын екстенсив типи дедикдя, бурада истещсал про- системли юлкялярдя, яэяр интеллектуал вя информасийа потен-
сесинин щям мигйасынын эенишлянмясиня сябяб олан, щям дя сиалы бирбаша тякрар истещсал просесинин сосиалйюнцмцнцн
ялдя олунан нятижя цчцн даща артыг ресурслардан, капиталдан гярарлашмасына хидмят эюстярирся, бу жящят гейри-базар сис-
ибарят игтисади артымын амилляр групундан истифадя едилмяси темли юлкялярин игтисадиййатына, ясасян истещсалын мигйасынын
баша дцшцлцр. Башга сюзля, амиллярин кямиййят чохлуьуну истещсал хатириня эенишлянмясиня тясир эюстярир.
истещсала жялб етмякля ялдя олунан нятижя цчцн даща чох Башга сюзля, интенсивляшдирмя просесинин эедишаты, тех-
ресурс сярф олундуьу мцшащидя олунур. Лакин интенсив тип нолоъи истещсал цсулунун формалашмасыны тямин етмякля ин-
барясиндя буну демяк олмур. Чцнки беля шяраитдя истещсалын тенсив типли игтисади артымы ясасландырыр.
мигйасыны йалныз ялавя ресурслардан истифадя етмякля тялябаты Технолоъи истещсал цсулунун мцтярягги истещсал просе-
юдяйя биляжяк мящсул истещсалы нязярдя тутулур. синя ясасланан интенсивляшдирмя, ясасян мящсул ващидиня сярф
Цмумиййятля, артымын екстенсив типи яэяр онун кя- олунан ресурсларын мигдарынын азалмасына, вахт ващиди ярзиндя
миййят тяряфини даща чох якс етдирирся, интенсив типи ися онун тялябаты юдяйяжяк мящсул артымынын баш вермясиня сябяб
кейфиййят эюстярижилярини якс етдирир. Мящз бу бахымдан бя- олур. Демяли, интенсивляшдирмя просеси мящдуд ресурслардан
зян еля игтисади артымын амиллярини вя йа мянбялярини эюстя- артан тялябатларын юдянилмясиня хидмят едяряк шяхсиййятин
ряркян, бир гайда олараг, онун екстенсив вя интенсив амилля- щяртяряфли инкишаф етмясиня шяраит йарадыр, йяни интенсивляшдир-
ринин ады чякилир. Бир жящяти дя хцсуси гейд етмялийик ки, игти- мянин фяалиййят бахымындан сосиал истигамятя йюнцмц даща
сади артымын «гиймятини», даща доьрусу, онун жямиййятя не- эенишдир. Чцнки интенсивляшдирмя ири, мцтярягги машынлы ис-
чяйя баша эялдийини мцяййянляшдирмяк цчцн игтисади артымын тещсала ясасланыр, вахта гянаятя апарыр, тялябатын артмасына
типляриндян истифадя етмяк зяруриляшир. сябяб олур. Лакин беля гянаятя эялмяк олмаз ки, интенсивляш-
Игтисади щяйатда артымын типляри халис формада фяалиййят дирмя юзбашына фяалиййят эюстярир. Интенсивляшдирмя просе-
эюстярмир, йяни там демяк мцмкцн дейил ки, игтисади инки- синин тямин олунмасында ихтисаслашдырманын эенишляндирил-
шафын филан мярщялясиндя сырф игтисади артымын екстенсив вя йа мяси вя дяринляшдирилмяси хцсуси рол ойнайыр. Игтисади ялагя-
интенсив типи фяалиййят эюстярмишдир. Адятян, онлар вящдят лярин фасилясизлийи вя мющкямлянмяси мцщцм цстцнлцкляря
шяклиндя фяалиййят эюстярирляр. Лакин инкаролунмаз щал кими маликдир. Она эюря дя базар системиня кечид шяраитиндя
гейд олунмалыдыр ки, артымын интенсив типи щяр шяраитдя игти- онун тянзимлянмя механизминя ясасланмаг лазымдыр.
сади инкишафын йени кейфиййят щалына салынмасына сябяб олур. Чох бюйцк бир сящв нятижя оларды ки, азад базар игти-
Бир гайда олараг, игтисади артымын интенсив типи ижтимаи садиййаты щяр жцр демократикляшмяйя шяраит йарадыр. Истещ-
истещсалын интенсивляшдирилмясинин мейдана эялмяси, гярар- салын, хцсусян дя интенсив типли игтисадиййатын демократик-
лашмасы вя инкишафы шяраитиндя баш верир. Интенсивляшдирмя, ляшдирилмясиндя, мцтляг, бирмя'налы олараг игтисадиййат дюв-
цмумиййятля, тясяррцфатчылыьын ганунауйьун просеси олуб лят тяряфиндян тянзим олунмалыдыр. Чцнки йени игтисади
системин юзцнямяхсус дювлят гуружулуьу олмагла она раитдя онун формаларынын щяр цчц ейни вахтда фяалиййят эю-
уйьун игтисади механизми йаранмалыдыр. тяриб. Анжаг беля шяраитдя щяр щансы бири апарыжы олуб. Ща-
Тутаг ки, кечмиш ССРИ игтисадиййаты системиндя якс зыркы дюврцн сосиал-игтисади инкишафына нязяр салсаг, игтисади
олунан бир сыра игтисади механизмин цзяриня, мцхтялиф базар тяняззцлцн дяринляшдийи бир шяраитдя игтисади артымын интенсив
системли юлкялярин игтисади механизмини, бир гядяр дя милли типиндян данышмаг бир гядяр игтисади щадисялярин эедишатын-
хцсусиййятляри ялавя етмякля йени игтисади систем йараныр. дан кянарда олса да эюстярмялийик ки, йахын эяляжяк цчцн
Бурада халгын мянафейиня тамамиля уйьун эялян, узун лабцд щал кими игтисади артымын интенсив типинин фондтутумлу
мцддят щамынын мяжбури шякилдя тятбиг етмиш олдуьу ямя- формасы цстцнлцйя малик олажагдыр. Чцнки техники тяряггини
йин нятижясиндя йаранмыш сярвятляри горумагла, ондан ща- мцяййян едян сащяляри (бу сащяляр дя фондтутумлудур)ин-
мынын тющфялянмяси цчцн илкин старт йаратмаг лазымдыр. кишаф етдирмядян щеч жцр игтисади артымын екстенсив амилля-
Йяни шяхси азадлыгла игтисади азадлыьын вящдятлянмяси цчцн иг- риндян беля сямяряли истифадя етмяк олмайажагдыр. Сонракы
тисадиййат демократикляшмялидир. Бурада дювлят илкин шяра- мярщялядя игтисадиййатын сосиал йюнцмц эенишляндикжя игти-
итдя ясас рол ойнамагла вя игтисадиййатын сабит инкишафына сади инкишафын фондтутумлу формасыны ресурсгоруйужу фор-
шяраит йаратмагла хцсуси сащибкарлыьа мейдан ачмалыдыр. масы явяз едяжякдир. Интенсивляшдирмя шяраитиндя фондтутумлу
Беля шяраитдя тянзимлянмя просеси дювлятин игтисади функсий- вя ресурсгоруйужу формалар садяжя олараг бир-бирини явяз
асына табе олмалы, онун щцгуги функсийасынын ижра олунма- етмир. Онларын бир-бириня тясир даиряси елядир ки, фондтутумлу
сына мейдан ачмалыдыр. форманын амилляри ресурсгоруйужу форманын амилляриня чев-
Игтисади артымын амилляринин инкишаф мейлиндян вя нис- риля биляр. Мясялян, буна мисал олараг эюстяря билярик ки, ясас
бятляриндян асылы олараг онун интенсив типинин башлыжа ола- истещсал фондларынын актив щиссясини йениляшдирмякля интен-
раг цч формасы мювжуддур: фондтутумлу, ресурсгоруйу- сивляшдирмя интенсив инкишафын фондтутумлу формасы васитясиля
жу, фонданейтрал. тямин олунур. Йарадылмыш истещсал аваданлыгларынын щяр ма-
Фондтутумлу форма жанлы ямяйин гянаятини якс ет- натындан ялавя халис мящсул ялдя етмяк мцмкцн олар. Бу да о
дирмякля, мясряфлярдя истещсал васитяляринин пайынын артмасы иля демякдир ки, интенсив артымын ресурсгоруйужу амили фяалиййят
ямяйин фондларла силащланмасынын йцксялдилмясини эюстярир. эюстярмяйя башламышдыр. Она эюря дя щяр щансы конкрет дюврдя
Ресурсгоруйужу форма цчцн мящсул ващидиня сярф гаршыйа гойулмуш вязифялярин щяйата кечирилмяси иля ялагядар
олунан жанлы ямяк мясряфляринин вя истещсал фондларынын игтисади артымын интенсив типинин формаларынын бир-бири цчцн зямин
пайынын ейни вахтдакы гянаяти характерикдир. йаратдыьыны мцшащидя етмяк олар.
Фонданейтрал форма ися истещсалын интенсивляшдирилмяси- Бунунла йанашы гейд етмялийик ки, игтисади артымын ек-
нин хцсуси щаллардакы хцсусиййятини якс етдирир, фондтутумлу стенсив типи шяраитиндя онун кямиййят амилляри тцкяндикжя
вя ресурсгоруйужу формалар арасындакы щядляри мцяййянляш- (ямяк, мадди, йанажаг, енеръи ресурслары, капитал гойулуш-
дирмяйя имкан верир. лары)ейни заманда онлардан истифадянин сямярялилийи ашаьы
Игтисади артымын интенсив типинин бу формаларыны эюстяр- дцшдцкжя, тябии ресурсларын ялдя олунмасы бащалашдыгжа
мякля беля нятижяйя эялмяк олмаз ки, игтисади инкишафын щяр жямиййятин сярф едяжяйи мювжуд хяржлярин кцтляси дя арт-
щансы бир мярщяляси цчцн бу формаларын щяр бир сявиййяси маьа башлайажагдыр.
олуб. Демяли, яэяр интенсив тип фяалиййят эюстярибся, беля шя-

Вам также может понравиться