AFЯT YAQUB QЫZЫ SЦLEYMANOVA

TЯHSИLИN
ЯSASLARЫ
ÄßÐÑ ÂßÑÀÈÒÈ
Àçÿðáàéúàí Ðåñïóáëèêàñû Òÿùñèë Íàçèðëèéèíèí
21.04.2014-úö èë òàðèõëè 446 ¹-ëè ÿìðè èëÿ òÿñäèã åäèëìèøäèð.

БАКЫ–2014
 Сцлейманова Афят
С96 Тящсилин ясаслары. Бакы, «Тящсил», 2014, 400 сящ.

«Tяhsilin яsaslarы» dяrs vяsaiti tяlim materialы olub, pedaqoji yю-

nцmlц ali vя orta ixtisas tяhsili mцяssisяlяrinin professor-mцяllim heyяti,
mцяllim vя pedaqoji kadrlarыn yenidяnhazыrlanmasы vя ixtisasartыrmasыnы
hяyata keчirяn tяhsil mцяssisяlяrinin rяhbяr iшчilяri, mцяllim vя meto-
distlяri, pedaqoji ixtisaslar цzrя hazыrlanan tяlяbяlяr, artыq mцяllim kimi
fяaliyyяt gюstяrяn pedaqoji iшчilяr, цmumi tяhsil pillяsi цzrя dяrslik
mцяlliflяri, tяhsillя hяr hansы яlaqяsi olan digяr mцtяxяssislяr vя geniш
ictimaiyyяt цчцn nяzяrdя tutulmuшdur.

Ìöÿëëèôëèê ùöãóãëàðû ãîðóíóð. Õöñóñè èúàçÿ îëìàäàí áó íÿøðè

âÿ éàõóä îíóí ùÿð ùàíñû ùèññÿñèíè éåíèäÿí ÷àï åòäèðìÿê, ñóðÿòè-
íè ÷ûõàðìàã, åëåêòðîí èíôîðìàñèéà âàñèòÿëÿðè èëÿ éàéìàã ãàíóíà
çèääèð.

4306000000 2014
С
053

© Афят Сцлейманова, 2014

 Тящсилин ясаслары
ЮNSЮZ
1999-cu ildя imzalanmыш «Azяrbaycan
Respublikasыnыn тяhsil сahяsindя Иslahat
Proqramы» tяhsil islahatlarыnыn tяmяl daшы
oldu. Bu илляр ярзиндя tяhsil sisteminin mцx-
tяlif istiqamяtlяri цzrя aparыlan islahatlar
onun bцtцn sяviyyя vя pillяlяrini яlaqяli
шяkildя яhatя eтмишдир. Цmumi tяhsil pillя-
sindя mяzmun islahatlarыnыn hяyata keчi-
rilмяsi ali vя яlavя tяhsil pillяsiндя kadr
hazыrlыьы mяsяlяsini aktuallaшdыrмышдыр.
«Tяhsilin яsaslarы» дярс вясаити mяhz bu
ehtiyacdan yaranmышdыr.
Tяhsilin mяzmununa, tяlimin tяшkilinя
verilяn mцasir tяlяblяr, kadr hazыrlыьы siyasя-
tinin яsas istiqamяtlяrinи мцяййянляшдирир.
Hяmin sahя цzrя nяzяrdя tutulmuш mяqsяd
vя vяzifяlяri hяyata keчirмякdя «Tяhsilin
яsaslarы» дярс вясаити xцsusi яhяmiyyяt daшы-
yыr. Буну рespublikanыn цч ali tяhsil mцяssi-
sяsinin bakalavr pillяsindя uьurla baшa
чatmыш eksperimentlяrin nяticяlяri дя сцбут
едир. Onu da qeyd etmяk lazыmdыr ki, bu,
yalnыz ali tяhsil mцяssisяsinin tяlяbяlяri цчцn
deyil, hяm dя hяr bir mцяllim цчцn яhяmiy-
yяtli mцstяqil tяlim вясаитидир.
3
Vяsaitin eleкtron versiyasы da yaxыn vaxt-
larda mцяllimlяrin ixtiyarыna verilяcяkdir.
Mяlumatlarыn яldя edilmяsi, video vя audio
materiallarыn mцшahidяsi vя dinlяnilmяsindя
чevikliyin tяmin olunmasы vя tяdqiqatlar
aparыlarkяn zяruri oxu materiallarыnыn asan-
lыqla яldя edilmяsi baxыmыndan vяsaitin elek-
tron versiyasы чox yararlыdыr.
Иnanыram ki, son dяrяcя praktik xarakter
daшыyan, mцrяkkяb mяsяlяlяrin sadя yollarla
addыm-addыm mяnimsяnilmяsinя шяrait ya-
radan bu vяsaitin kюmяyi ilя mцяllimlяr юz
peшяkarlыqlarыnы daha da артыраъаг vя онлары
дцшцндцрян бир чох qaranlыq mяsяlяlяrя ay-
dыnlыq gяtirmяyя nail olacaqlar.
Камиллийин sonu yoxdur. Иnformasiya vя
texnologiya яsrinin sakinlяri olduьumuz nя-
zяrя алынараг, psixologiya, pedaqoэika, so-
sialogiya, iqtisadiyyat, fяlsяfя vя digяr sahя-
lяr цzrя dцnyanыn aparыcы alimlяrinin яn son
tяdqiqatlarыnыn юyrяnilmяsi daim davam et-
dirilmяli vя bu qяbildяn olan dяrs вяsaitlяri-
nin sayы artыrыlmalыdыr.
«Tяhsilin яsaslarы» dяrs vяsaiti Azяrbay-
can mцяllimляри цчцn dяyяrli tюhфя олаъаг.
Ðåäàêòîðäàí
 Тящсилин ясаслары
«TЯHSИLИN ЯSASLARЫ» DЯRS VЯSAИTИ
HAQQЫNDA
«Tяhsilin яsaslarы» dяrs vяsaiti tяlim
materialы olub, pedaqoji yюnцmlц ali vя orta
ixtisas tяhsili mцяssisяlяrinin professor-
mцяllim heyяti, mцяllim vя pedaqoji kadrla-
rыn yenidяnhazыrlanmasы vя ixtisasartыrmasы-
nы hяyata keчirяn tяhsil mцяssisяlяrinin
rяhbяr iшчilяri, mцяllim vя metodistlяri, pe-
daqoji ixtisaslar цzrя hazыrlanan tяlяbяlяr,
artыq mцяllim kimi fяaliyyяt gюstяrяn peda-
qoji iшчilяr, цmumi tяhsil pillяsi цzrя dяrslik
mцяlliflяri, tяhsillя hяr hansы яlaqяsi olan
digяr mцtяxяssislяr vя geniш ictimaiyyяt цчцn
nяzяrdя tutulmuшdur. Vяsait hazыrlanarkяn
gяlяcяk mцяllimlяrin ehtiyаc vя maraqlarы,
cяmiyyяtin vя цmumtяhsil mяktяblяrinin
ehtiyac vя tяlяbatlarыndan qaynaqlanan
«Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Respub-
likasыnыn Гanunu, «Цmumi tяhsil pillяsinin
dюvlяt standartы vя proqramlarы (kurikulum-
4
larы)», «Azяrbaycan Respublikasыnda fasi-
lяsiz pedaqoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьыnыn
konsepsiya vя strategiyasы» vя «Azяrbaycan
Respublikasыnda ali tяhsil pillяsindя ibtidai
sinif mцяllimlяrinin hazыrlыьы цzrя Чяrчivя
Kurikulumu»nun яsas mцddяalarына истинад
олунмушдур.
Вясаитин ясас мягсяди мцяллимлярин тядги-
гатчы, тяърцбячи, идарячи, тясяррцфатчы, вятяндаш
вя шяхсиййят кими формалашмасына кюмяк эюс-
тярмякдир.
Щяm dяrslik, hяm tapшыrыqlar mяcmuяsi,
hяm dя qiymяtlяndиrmя vasitяsi kimi mц-
hцm xцsusiyyяtlяri юzцndя cяmlяшdirян бу
вяsait 29 videofraqment, 58 шяkil vя illцstra-
siya, 197 tapшыrыq vя test, 14 layihя vя mцs-
tяqil iш, 124 istifadя edilmiш яdяbiyyatыn
siyahыsыndan ibarяtdir.
 Тящсилин ясаслары

MЦЯLLИFDЯN

B цtцn mюhtяшяm qurьularыn mцkяm-

mяl яsasы олур. Bцnюvrяsiz bir bina
tяsяvvцr etmяk mцmkцndцrmц?
vя ya prosesin tarixi kюklяri, яsaslarы vя юз
qanunauyьunluqlarы олур.

Яsasы zяif olan bina insanlarы qoruyan Иnsanlar яvvяllяr kiчik icmalarda, son-
sыьыnacaqdan hяyat цчцn tяhlцkяли bir mя- ralar isя inkiшaf eтмиш вя bюyцk cяmiyyяt-
kana чevrilir. Иnsanlar узунюмцрлц щяр ня йа- lяrdя birlяшmiшlяr. Fяrdlяrin hяyat vя fяa-
ратмаг истяйиблярся, яvvяlcя онун цчцн mц- liyyяti цчцn zяruri olan bцtцn mяsяlяlяr иъ-
kяmmяl бир яsas гоймаг haqqыnda dцшцnцb- тимаи шцурда юz inikasыnы tapmышdыr. Belяlik-
lяr. Lap qяdim zamanlarda da belя olub, lя, fяrdlяrin inanclarы cяmiyyяtdя fяlsяfя-
indi dя belяdir. Bir ot da, bir чiчяk dя яsassыz nin, mцnasibяtlяrin idarя edilmяsi ehtiyacы
yaшaya bilmяz. «Оt kюkц цstцndя bitяr». Bu hцquqун вя qanunlarыn, tяbiяt vя cяmiyyяt
mцdrik sюzlяr baшqa mяqsяdlяr цчцn sюylяn- haqqыnda mяlumatlar елми biliklяrin, mяlu-
sя dя, hazыrkы matлardan istifadя tяcrцbяnin, maddi rifa-
шяraitdя bizim hыn tяшkili zяrurяti iqtisadiyyatыn forma-
цчцn юz hяrfi laшmasы цчцн ясас олду.
mяnasыnda da- Иnsanlar ъяmiyyяtdяki mяшьuliyyяtlяri vя
ha яhяmiyyяt- vяzifяlяri baxыmыndan qruplaшaraq kiчik
lidir. cяmiyyяtlяri formalaшdыrыr vя bunuнla da
Demяli, tя- «bюyцk cяmiyyяtlяr»in dяyяrlяri «kiчik cя-
biяtdя мювъуд miyyяtlяr»я siraйяt edir. Cяmiyyяtin hяyat
олант щяр шейин vя fяaliyyяtinin яsasыnы tяшkil едян fяlsяfя,
ясасы вар. Cя- hцquq вя qanunlar, mцxtяlif mяsяlяlяrlя
miyyяtdя dя baьlы bilik vя tяcrцbя, elяcя dя iqtisadiyyat
belяdir. Щяr onun kiчik cяmiyyяtlяrinин dя fяaliyyяtinin
bir hadisяnin sistemliliyini tяmin edir.

5
 Тящсилин ясаслары

ФЯРДИН ЪЯМИЙЙЯТИН ТЯЩСИЛИН

Инанълары Фялсяфясини Фялсяфясини

Мцнасибятлярин
Щцгугларыны, Щцгуги тяминатыны,
тянзимлянмяси
ганунларыны сийасятини
ещтийаъы

Тябият вя
ъямиййят щаггында Елми-нязяри
Биликлярини
мялуматлар ясаслары

Мялуматлардан истифа- Методолоэи-

дяси Тяърцбясини
йасыны

Мадди рифащын
тяшкили Игтисадиййатыны Игтисадиййатыны

ЯСАСЫНЫ ТЯШКИЛ ЕДИР ФОРМАЛАШДЫРЫР

Artыq neчя ildir ki, respublika tяhsil sis-
temindя bu istiqamяtlяr цzrя islahatlar hя-
yata keчirilir: тяhsilin strukturu, mяzmunu,
kadr tяminatы, informasiya, elmi-metodiki
tяminatы, idarяolunmasы, maddi-texniki ba-
zasы vя iqtisadiyyatы. Сadalanan istiqamяtlяr
tяhsilin ayrы-ayrы sahяlяri hesab edilsя dя, яs-
lindя, onlar bir-biri ilя цzvi шяkildя baьlы вя
sыx яlaqяlidirlяr. Belя ki bu sahяlяrdяn birin-
dя islahatыn uьuru tяmin olunmaзsa, digяr
sahяlяr avtomatik olaraq iflic vяziyyяtя dц-
шя bilяr. Ъяmiyyяtin ehtiyac vя maraqlarыn-
dan чыxыш edяn, milli vя bяшяri dяyяrlяr, tя-
lяbyюnцmlцlцk, шяxsiyyяtyюnцmlцlцk, nяti-
cяyюnцmlцlцk, inkiшafyюnцmlцlцk vя inteq-
rativlik prinsiplяrinя яsaslanan fяnn kuri-
kulumlarынын reallaшdыrыlmasы цчцn uyьun
maddi-texniki baza, kifayяt qяdяr hazыrlыqlы
pedaqoji kadr vя mцасир tяlяblяrя cavab ve-
rяn resurslar, щабеля tяdqiqatlara яsaslanan
idarяetmя mюvcud olmadan kurikulumun
uьurlu tяtbiqi mцmkцn olmaz. Bu sяbяbdяn,
тяhsil islahatlarыnы hяyata keчirmяyя qadir
olan, peшяkar pedaqoji kadrlarыn hazыrlan-
masы siyasяti vя strategiyasы aparыlan iшlяrin
tяrkib hissяsidir. Mяhz bu prosesin mяntiqi
davamы kimi 25 iyun 2007-ci il tarixdя
«Azяrbaycan Respublikasыnda fasilяsiz
pedaqoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьыnыn Kon-
sepsiya vя Strategiyasы» Nazirlяr Kabineti
tяrяfindяn tяsdiq edilmiш vя mцяllim hazыr-
lыьы sahяsindя dюvlяt siyasяti mцяyyяnlяш-
miшdir.
Bu, bir hяqiqяtdir ki, uzun illяr pedaqoji
kadr hazыrlыьыnda nяzяri biliklяrin юyrяdil-
mяsi kifayяt hesab edilmiш, gяnc mцяllim юy-
rяtmяyin sirlяrinя bяlяd olmadan pedaqoji
fяaliyyяtя baшlamышdыr. Bu gцn, tяhsilя yeni
tяlяblяr veрildiyi bir zamanda, «iшlяyя-iшlяyя
юyrяnяr» yanaшmasы birmяnalы шяkildя юzцnц
doьrultmur. «Ишlяyя-iшlяyя юyrяnяnlяr» geri-
dя lazыmi bilik-bacarыqlara nail olmamыш

6
 Тящсилин ясаслары
uшaqlar, formalaшmamыш шяxsiyyяtlяr, эяля-
ъяк uьuru tяmin olunmamыш talelяr buraxa
bilяrlяr. Odur ki, mцяllimin sinfя daxil ol-
duьu ilk gцndяn pedaqoji fяaliyyяtini mц-
vяffяqiyyяtlя qura bilmяsi цчцn mцhцm
nяzяri biliklяrя vя praktik bacarыqlara, elя-
cя dя ciddi tяcrцbяyя malik olmasы vacib-
dir. Bu problemin hяlli «Azяrbaycan Res-
publikasыnda fasilяsiz pedaqoji tяhsil vя
mцяllim hazыrlыьыnыn Konsepsiya vя Strate-
giyasы» sяnяdindя юn plana чяkilmiш, «Tяh-
silin яsaslarы» дярс вясаитинин mяqsяdinя
чevrilmiшdir.
«Tяhsilin mцasirlяшmяsi шяraitindя mцяl-
limin яnяnяvi funksiyalarы ilя yanaшы, hяm
mяzmun cяhяtdяn, hяm dя prosesin tяшkili
baxыmыndan tяhsilin vя sosial-mяdяni mц-
hitin proqnozlaшdыrыlmasы, layihяlяшdirilmяsi
vя tяшkili kimi peшя funksiyalarы aktuallaшыr.
Иdarячilik, iqtisadi, hцquqi, soсial fяaliyyяt
baxыmыndan xцsusi яhяmiyyяt daшыyan kom-
munikativ funksiyalara tяlяbat artыr». Sя-
nяddя чox aydыn gяstяrilir ki, mцasir mцял-
lim юz fяaliyyяtini sinif otaьы ilя mяhdud-
laшdыra bilmяz. «Hяr bir mцяllim tяdrisin
mцxtяlif tяrяflяrini dяrk etmяli, ...peшяkarlыq
sяviyyяsini fasilяsiz yцksяltmяyя чalышmalы-
dыr. ...Eyni zamanda informasiya cяmiyyяti-
nя keчid mцяllimdяn elmi-tяdqiqat bacarыьы
da tяlяb edir».
«Tяhsilin яsaslarы» fяnninin mяzmunu,
tяdrisin tяшkili vя qiymяtlяndirmя mexa-
nizmlяri iшlяnяrkяn «Azяrbaycan Respubli-
kasыnda fasilяsiz pedaqoji tяhsil vя mцяllim
hazыrlыьы Konsepsiya vя Strategiyasы», Цmu-
mi tяhsil пиллясинин Дювлят стандартлары вя прог-
рамлары (kurikulumлары)», «Azяrbaycan Res-
publikasыnda цmumtяhsilin qiymяtlяndirmя
Konsepsiyasы» dяrindяn araшdыrыlmыш, mцasir
1
«Азярбайъан Республикасында фасилясиз педагожи тящсил вя мцяллим щазырлыьынын Консепсийа вя Стратеэийасы»,
сящ.11.
2
Роб Мак Брайд. «Мцяллим щазырлыьы» башлыглы йекун щесабаты, сящ. 13.
7
tяlяblяrя cavab verяn mцяllimi sяciy-
yяlяndirяn bilik, bacarыq vя dяyяrlяr mцяy-
yяnlяшdirilmiшdir.
Konsepsiya sяnяdindя мцasir «pedaqoji
kadrыn tяhsili onun шцurunun, fяaliyyяtinin
vя шяxsiyyяtinin inkiшaf formasы» hesab edilir
vя bir-biri ilя qarшыlыqlы яlaqяdя olan beш
mяrhяlяdяn ibarяt olduьu» gюstяrilir1:
1. Peшя baxыmыndan mцяllimin юzцnцtяyini;
2. Юzцnцtяшkil;
3. Elmi-pedaqoji tяшяkkцl;
4. Elmi-pedaqoji cяhяtdяn юzцnцtяkmil-
lяшdirmя;
5. Pedaqoji yenilikчiliyя meyilli olmaq
baxыmыndan юzцnцrealizя (subyektin daxili
imkanlarыnыn hяyata keчirilmяsi, юzцnц-
tяsdiq).
Hяmin mяrhяlяlяr «Tяhsilin яsaslarы»
fяnninin mяzmununun inkiшaf xяtti kimi
dяrk edilя bilяr. Belя ki ilkin olaraq gяlяcяk
mцяllimlяrin юzцnцtяyini istiqamяtindя
iшlяr aparыlыr vя bu da «Tяhsil fяlsяfяsi vя
tяlim prosesi» mяzmun xяtti цzrя hяyata
keчirilir.
1. Qabaqcыl dцnya tяcrцbяsi dя gюstяrir
ki, müяllimin peшя baxыmыndan юзцnцtяyini
onun «dцшцncя tяrzinin dяyiшmяsi, peшяkar-
lыьыnыn inkiшafыna sяbяb olur» 2. «Tяhsilin
яsaslarы» fяnninin «Tяhsil fяlsяfяsi vя tяlim
prosesi» bюlmяsindя gяlяcяk mцяllim «Tяh-
sil nя цчцn lazыmdыr?», «Onun mяqsяdi nя-
dir?», «Mяktяbin vяzifяsi nяdir?», «Mцяlli-
min vя шagirdin tяlim prosesindя rolu nяdяn
ibarяtdir?», «Tяlim mцhiti necя olmalыdыr?»,
«Hansы dяrs uьurlu dяrs hesab edilir?» ...
kimi bu suallar цzяrindя dцшцnцr. Mцxtяlif
tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan hяmin prob-
lemlяri araшdыrыr, qloballaшan dцnyanыn hя-
qiqяtlяri ilя sяslяшяn yanaшmalarы mцяyyяn
 Тящсилин ясаслары
edir vя «pedaqoji praktikanыn яn sadя mode-
li vя ya real formasы ilя tanыш olur»1. Bu da
onun pedaqoji tяfяkkцrцnцn formalaшma-
sыna xidmяt edir. Yalnыz bundan sonra o ina-
nыr ki, hяqiqяtяn bu gцn fяrdin vя cяmiy-
yяtin ehtiyac vя maraqlarы mцasir tяhsil,
mяktяb, kurikulum, mцяllim vя шagird mц-
nasibяtlяri, юyrяtmя prosesinin яvvяlkindяn
fяrqli olmasыnы tяlяb edir. Tяhsil sistemindя
aparыlan dяyiшikliklяrин tяsadцfdяn deyil,
zяrurяtdяn irяli gяldiyini dяrk edir, «Tяh-
silalan юzцnцn dя pedaqoji fяaliyyяtin sub-
yekti olduьunu baшa dцшцr vя bu fяaliyyяtin
hяyata keчirilmяsi цчцn hazыrlanыr»2. Юz hя-
yat vя fяaliyyяtini qurmaьa qadir olan шяx-
siyyяtin formalaшmasыnы tяmin etmяk цчцn
pedaqoji problemlяrя mцasir tяlяblяr baxы-
mыndan yanaшыr vя юz «peшяkar mяnini» tя-
yin edir.
«Azяrbaycan Respublikasыnda fasilяsiz
pedaqoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьы Konsep-
siya vя Strategiyasы»nda ikinci mяrhяlяnin
«юzцnцtяшkil» olduьu gяstяrilir. Bu da gяlяcяk
mцяllimin «pedaqoji яmяk mяdяniyyяti»nin
formalaшmasыnda яhяmiyyяtli hesab edilir.
Bu mяsяlяlяrin tяdrisi «Cяmiyyяtin tяhsil
ehtiyaclarы vя onlarыn hцquqi tяminatы», elяcя
dя «Tяhsildя dюvlяt siyasяti» mяzmun xяtti
цzrя nяzяrdя tutulub. Юyrяnяnlяr hцquqi
sяnяdlяrdя (Konstitusiya, «Tяhsil haqqыnda»
Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanunu) tяhsil
iшtirakчыlarыnыn hцquq vя vяzifяlяrini araшdыrыr
ki, bu da onlarыn шagird, valideyn vя hяmkar-
larы ilя hцquqi baxыmdan яsaslandыrыlmыш qar-
шыlыqlы fяaliyyяtinin qurulmasыnы tяmin edir.
Tяhsil sahяsinin mцxtяlif istiqamяtlяri цzrя
dюvlяt siyasяtini mцяyyяn edяn sяnяdlяrdя
(«Azяrbaycan Respublikasыnda fasilяsiz peda-
qoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьы Konsepsiya vя
Strategiyasы», «Azяrbaycan Рespublikasыnda
1
«Азярбайъан Республикасында фасилясиз педагожи тящсил вя мцяллим щазырлыьынын Консепсийа вя Стратеэийасы»,
сящ.12.
2
Йеня орада, сящ. 11.
8
цmumi tяhsilin Konsepsiyasы (Milli Kuriku-
lumu)» vя «Azяrbaycan Respublikasыnыn
цmumtяhsil sistemindя Qiymяtlяndirmя Kon-
sepsiyasы») vurьulanan humanistlik, demok-
ratiklik, dцnyяvilik, bяrabяr шяrait, millilik,
шяxsiyyяtyюnцmlцlцk, keyfiyyяtlilik, sяmяrя-
lilik, inteqrativlik, шяffaflыq vя digяr prinsiplяr
sinfin idarя edilmяsindя mцяllim-шagird, шa-
gird-шagird mцnasibяtlяrinin яsasыnы tяшkil
edir. Mцяllim sinfi idarя edяrkяn vя tяlimin
tяшkili zamanы bцtцn qяrarlarыnы bu prinsiplяr-
dяn чыxыш edяrяk qяbul edir. Belяliklя, hцquqi
vя siyasi savadlыlыьы tяmin olunmuш mцяllimin
юzцnцtяшkili – юz fяaliyyяtini sistemli, dцшцnцl-
mцш шяkildя qurmaq imkanlarы maksimuma
qaldыrыlыr. Gяlяcяk mцяllim юz sinfindя mюv-
cud vяziyyяti: maddi-texniki bazanы, шagirdlя-
rin milli-etnik tяrkibini, idraki imkanlarыnы,
sosial, mяnяvi-psixoloji, fiziki-fizioloji vяziy-
yяtini, elяcя dя valideynlяrin intellektual sя-
viyyяsi, sosial, mяnяvi-psixoloji vяziyyяtini
araшdыraraq qarшыya чыxa bilяcяk problemlяri
proqnozlaшdыrmaьыn yollarыnы юyrяnir vя «юzц-
nцn pedaqoji-peшя fяaliyyяtini layihяlяшdir-
mяk, hяyata keчirmяk vя tяkmillяшdirmяk
цчцn qabiliyyяtlяrini inkiшaf etdirir». Belяlik-
lя, gяlяcяk mцяllim tяhsilin digяr iki iшtirakчыsы
ilя (valideyn vя шagird) яmяkdaшlыq шяraitindя
sinfin dцzgцn idarя edilmяsinя xidmяt gюstя-
rяn real, iшlяk plan qurmaq, onlarы mяrhяlя-
mяrhяlя hяyata keчirmяk, elяcя dя яldя edilяn
nяticяlяri qiymяtlяndirmяk vя nюvbяti mяr-
hяlяdя gюrцlяcяk iшlяrlя baьlы qяrarlar qяbul
etmяk kimi mцhцm bacarыqlara yiyяlяnir.
Gяlяcяk mцяllimlяr, hяmчinin uьurlu tяшki-
latчыlыьыn iqtisadi rifahыn da yцksяlmяsindя ro-
lunu dяrk edir. Шagirdbaшыna maliyyяlяшmя
шяraitindя mцяllimin planlы vя sistemli fяaliy-
yяtinin mяktяbin vя pedaqoji kadrlarыnыn bцd-
cяsinя tяsirini dя юyrяnir. Бu mяsяlяlяr «Tяh-
 Тящсилин ясаслары
silin iqtisadiyyatы» mяzmun xяtti цzrя yыьcam
яhatя edilir.
«Azяrbaycan Respublikasыnda fasilяsiz
pedaqoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьы Konsep-
siya vя Strategiyasы»nda mцяllim hazыrlыьыnыn
цчцncц mяrhяlяsinin «Elmi-pedaqoji tяшяk-
kцl» olduьu gюstяrilir. Bu mяrhяlя gяlяcяk
mцяllimin «elmi-pedaqoji fяaliyyяti baxыmыn-
dan zяruri pedaqoji qabiliyyяtlяrin inkiшaf»ы
baxыmыndan яhяmiyyяtli hesab edilir. Gяlяcяk
mцяllim «real mяktяb hяyatыnы яks etdirяn»
bilik vя bacarыqlara yiyяlяnmяlidir. Цмumiy-
yяtlя, pedaqoji tяhsil alan tяlяbяlяr tяhsil
mцddяtindя yalnыz fяnn biliklяri almaqla kifa-
yяtlяnmяmяli, hяm dя dюvlяt tяdris proqram-
larы ilя yaxыndan tanыш olmalы vя onlarla iшlяmя
bacarыqlarыna yiyяlяnmяlidirlяr. Belя olan hal-
da tяhsil mцddяtini baшa vuran gяlяcяk mцяl-
lim artыq tяdris proqramlarы haqda zяruri bilik
vя bacarыqlara malik olur vя gяlяcяk fяaliyyя-
tinin istiqamяtini dяrk edir.
Mяlum olduьu kimi, tяhsilin mяzmunun-
da hяyata keчirilяn islahatlar tяdris proq-
ramlarыnыn xarakterini яsaslы шяkildя dяyiш-
miшdir. Artыq tяdris proqramlarы yalnыz tяdris
edilяcяk mövzularы deyil, hяm dя hяmin
mяzmunun reallaшdыrыlmasы yollarы vя яldя
edilяn nяticяlяrin qiymяtlяndirilmяsi цsul vя
vasitяlяrini яks etdirir. Bu baxыmdan yeni
fяnn kurikulumlarыnыn tяtbiqinя nail olmaq
цчцn mцяllim mцhцm fяnn biliklяri ilя ya-
naшы, hяm dя tяlimin tяшkilinя verilяn tя-
lяblяr, tяlimin illik, cari planlaшdыrыlmasы,
dяrsin forma vя цsullarыnыn, elяcя dя tяlim
materiallarыnыn mяqsяdяmцvafiq seчilmяsi,
qiymяtlяndirmя цsul vя vasitяlяrinin mцяy-
yяn edilmяsi kimi mцkяmmяl bilik vя baca-
rыqlara malik olmalыdыr. Bundan яlavя, яldя
edilяn nяticяlяrin tяhlil edilmяsi, nailiyyяt-
lяrin vя problemlяrin aшkar edilmяsi, onlarы
doьuran sяbяblяrin mцяyyяn edilmяsi vя
dяyяrlяndirilmяsi, buna яsasяn nюvbяti mяr-
hяlяdя mцvafiq qяrarlarыn qяbul edilmяsi
9
kimi bacarыqlar da keyfiyyяti yцksяltmяk
istiqamяtindя mцяllim цчцn mцhцm hesab
edilяn bacarыqlardыr.
Bu bilik vя bacarыqlarыn ашыланмасы «Ku-
rikulum vя tяlimin яsaslarы» fяslindя nяzяr-
dя tutulub. Qeyd edilяnlяrlя yanaшы, вясаитдя
kurikulumun tarixi, nюvlяri, nяzяriyyяsi,
mяzmunu vя strukturu haqqыnda зярури bilik
vя bacarыqlar, tяlimin perspektiv (illik), cari
(gцndяlik) vя inteqrativ (hяftяlik) planlaш-
dыrыlmasы, habelя azkomplektli siniflяrdя
kurikulumun tяtbiqinin planlaшdыrыlmasыnыn
nяzяri vя praktik яsaslarыnыn юyrяnilmяsi дя
nяzяrdя tutulur. Gяlяcяk müяllimlяr hяm-
чinin шagird nailiyyяtlяrinin qiymяtlяndiril-
mяsinin яsasы olan kяmiyyяt vя keyfiyyяt
tяdqiqatlarыnыn цsullarы haqqыnda яsaslы bilik
vя bacarыqlara yiyяlяnirlяr. Nяzяri mяsяlя-
ляr praktik tapшыrыqlar vasitяsilя mяnimsяni-
лир. Konsepsiya sяnяdindя mцяllim hazыr-
lыьыnыn dюrdцncц «elmi-pedaqoji cяhяtdяn
юzцnцtяkmillяшdirmя» mяrhяlяsi дя юз яксини
тапмышдыр. Konsepsiya sяnяdindя gюstяrilир
ки, bu mяrhяlяdя gяlяcяk mцяllimlяrдя «ye-
ni biliklяrin alыnmasы vя onlarыn яsasыnda
pedaqoji fяaliyyяtin modellяшdirilmяsi баъа-
рыьы» формалашдырылыр. Щямчинин «pedaqoji tex-
nologiyalarыn vя цsullarыn мягсядяуйьун
тятбиги вярдишляри юня чякилир».
Konsepsiya sяnяdindя «pedaqoji yenilik-
чiliyя meyilli olmaq baxыmыndan юzцnцrea-
lizя, юzцnцtяsdiq» mяrhяlяsi fяaliyyяtlяri
layihяlяшdirmяk vя real mяktяb шяraitindя
hяyata keчirmяk qabiliyyяtlяrinin inkiшafыnы
яhatя edir. «Tяhsilin яsaсlarы» dяrs vяsaiti-
nin beшinci fяsli – «Mяktяbin vя sinfin
idarяedilmяsinin metodologiyasы vя prakti-
kasы» mяhz bu baxыmdan яhяmiyyяtlidir.
Auditoriya шяraitindя юйrяnilяn bilik vя ba-
carыqlarыn real mяktяb шяraitindя tяcrцbя
edilmяsi prosedurlarы, nяzяriyyя ilя prakti-
kanыn яlaqяlяndirilmяsi vя «юyrяtmяk» pe-
шяsinin sirlяrinin tamamilя яxz edilmяsi bu
 Тящсилин ясаслары
fяslin яsas hяdяfidir. Tяcrцbя zamanы elя
«шяrait yaradыlыr ki, ...subyekt юzцnц real
sosial sifariш yerinя yetirяn bir шяxs hiss
edir»1. Belя шяraitdя gяlяcяk mцяllim яldя
etdiyi bilik vя bacarыqlarы tяcrцbяdя bir se-
mestr boyu konkret tapшыrыqlar цzrя tяtbiq
edir vя tяcrцbяli orta mяktяb mцяllimlяri-
nin, elяcя dя xцsusi kursdan keчmiш fяnn
mцяllimlяrinin nяzarяti altыnda mцяllimlik
цчцn яhяmiyyяtli olan bцtцn fяaliyyяtlяri ye-
rinя yetirir. Konsepsiya sяnяdindя gюstя-
rildiyi kimi, «belя шяraitin yaradыlmasы peda-
qoji tяhsil prosesindя tяhsilalanыn юzцnц
sosial яhяmiyyяtli vя sosial mяsuliyyяtli bir
шяxs kimi hiss etmяsinя, cяmiyyяtin dinamik
sosial-iqtisadi hяyat шяraitinя uyьunlaшmasы
цчцn mцяyyяn qabiliyyяtlяrinin inkiшaf
etdirilmяsinя kяmяk edir»2. Belя tяcrцbя za-
manы gяlяcяk mцяllim юzц dя fяaliyyяtindяki
uьurlarы vя problemlяri aшkar edir, onlarыn
цzяrindя mцvafiq iшlяr aparmaq цчцn «юy-
rяndiyi nяzяri biliklяrdяn hansыna daha чox
ehtiyac duyulduьunu mцяyyяn edir»3 vя hя-
min istiqamяtdя bilik vя bacarыqlarыnы daha
da artыrыr.
Gюrцndцyц kimi, «Tяhsilin яsaslarы» dяrs
vяsaitini tяшkil edяn altы fяslin hяr birinin
ciddi elmi vя praktik яsasы vardыr.
Mяlum olduьu kimi, «Tяhsilin яsaslarы»
fяnninin mяzmununun mцяyyяn edilmяsi
hяlя iшin baшlanьыcыdыr. Hяmin mяzmunun
hansы yollarla tяdris edilmяsi vя qiymяtlяn-
dirilmяsi keyfiyyяtin mяhяk daшыdыr.
Pedaqoji kadr hazыrlыьы mяsяlяlяri ilя
baьlы respublikaya dяvяt olunmuш beynяl-
xalq mяslяhяtчilяr dя ali mяktяblяrdя
mцяllim hazыrlыьыnda istifadя edilяn meto-
dologiya ilя baьlы aшaьыdakыlarы tюvsiyя
etmiшdir:
1
«Азярбайъан Республикасында фасилясиз педагожи тящсил вя мцяллим щазырлыьынын Консепсийа вя Стратеэийасы»,
сящ.11.
2
Йеня орада.
3
Роб Мак Брайд. «Мцяллим щазырлыьы» башлыглы йекун щесабаты.
10
• fяnlяr цzrя yalnыz «nяyin» deyil, hяm dя
onlarыn «necя» юyrяdilяcяyi gюstяrilmяli;
• nяzяriyyя ilя тяърцбя arasыnda яlaqя ol-
malы;
• tяlяbяlяr nяzяri biliklяri dяrsliklяrdяn
юyrяnib yadda saxlamamalы, onlarы yol-
daшlarы ilя mцzakirяlяr zamanы aшkar etmяli;
• avadanlыqlarыn vя tяchizatыn qяnaяtbяxш
vяziyyяtdя vя sayda olmasыnы tяmin etmяli;
• tяlяbяlяr tяhsil haqqыnda biliklяrlя kifa-
yяt qяdяr tanыш olmalы.
Bu baxыmdan, mцяyyяn edilmiш mяzmu-
nu «necя» юyrяnmяyin yollarы «Tяhsil haq-
qыnda» Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanu-
nu, «Цмumi tяhsilin Dювlяt сtandartlarы vя
proqramlarы (kurikulumlarы)», «Azяrbaycan
Respublikasыnda fasilяsiz pedaqoji tяhsil vя
mцяllim hazыrlыьы Konsepsiya vя Strategiya-
sы» baxыmыndan araшdыrыlmышdыr.
Tяhsilin mяzmununa vя tяшkilinя dair
цmumi tяlяblяr «Tяhsil qanunu»nda aшaьыda-
kы kimi tяnzimlяnir:
«Цmumi orta tяhsilin mяqsяdi tяhsil-
alanlarыn шifahi nitq vя yazы mяdяniyyяti-
nin, цnsiyyяt bacarыьыnыn, idrak fяallыьыnыn
vя mяntiqi tяfяkkцrцnцn inkiшafыnы, tяhsil
proqramыna daxil olan fяnlяr цzrя vя elяcя
dя dцnya sivilizasiyasыnыn inkiшafы haqqыnda
mцvafiq bilik vя tяsяvvцrlяrinin formalaш-
dыrыlmasыnы, mцasir informasiya-kommu-
nikasiya vasitяlяrindяn istifadя etmяk qabi-
liyyяtini, hadisяlяri qiymяtlяndirmяk vя юz
gяlяcяk fяaliyyяt istiqamяtlяrini mцяyyяn-
lяшdirmяk bacarыьыnы tяmin etmяkdяn iba-
rяtdir» (Маддя 19.13).
«Цmumi tяhsilin Dюvlяt сtandartlarы vя
proqramlarы (kurikulumlarы)» sяnяdindя or-
ta tяhsil pillяsinin sonunda mцяyyяn edilmiш
tяlim nяticяlяrinя nail olmaq цчцn tяlimin
 Тящсилин ясаслары
tяшkilinя verilяn tяlяblяrdя gюstяrilir: «Peda-
qoji proses яvvяlcяdяn mцяyyяn olunmuш
nяticяlяri яldя etmяk цчцn mцяllimlяrin яla-
qяlяndirici, istiqamяtverici, mяslяhяtчi, шa-
girdlяrin isя tяdqiqatчы, tяcrцbячi, yaradыcы
subyektlяr kimi qarшыlыqlы яmяkdaшlыq fяa-
liyyяtlяri яsasыnda... qurulur».
Tam orta tяhsil pillяsini bitirяn шagirdя
verilяn tяlяblяr araшdыrыlarkяn mяlum ol-
muшdur ki, bu tяhsil sяviyyяsini baшa vuran
шagird ciddi tяdqiqatчыlыq bacarыьыna, elяcя
dя яldя etdiyi mяlumatlarы tяhlil edib, on-
lara mцnasibяt bildirib, qяrarlar qяbul et-
mяk vя ya mцhakimяlяr yцrцtmяk kimi
idraki bacarыqlara малик olmalыdыr. Hяmin
шagirdlяr kollektiv fяaliyyяtdя fяal qrup
цzvц, bacarыqlы lider, idarячi, tяшkilatчы kimi
юzцnц gюstяrmяyi dя bacarmalыdыr. Eyni za-
manda mцasir texnologiyalardan mцstяqil
istifadя etmяk, insanlarla etik normalar
чяrчivяsindя цnsiyyяt yaratmaq bacarыqla-
rыna vя digяr dяyяr vя vяrdiшlяrя malik ol-
malыdыr. Бу ъцр шаэирд йетишдирмяк цчцn илк
нювбядя mцяllim юzц bu bacarыq vя dяyяr-
lяrin daшыyыcыsыna чevrilmяlidir.
«Azяrbaycan Respublikasыnda fasilяsiz
pedaqoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьы Kon-
sepsiya vя Strategiyasы»nda problemin vя
ya hяr hansы bir mяsяlяnin kollektiv hяlli
цчцn vяrdiшlяr, dialoqa girmяk vя baшqalarы
ilя razыlaшmaq bacarыqlarы mцяllim hazыrlы-
ьыnы sяciyyяlяndirяn cяhяtlяr hesab edilir.
«Tяlimin kollektiv formalarыndan istifadя
subyekti sosial шяxsiyyяt kimi inkiшaf etdir-
mяklя, tяhsilalanыn ...юzцnцtяhlili цчцn шя-
rait yaradыlыr».
Mцяllim hazыrlыьы цчцn aшaьыdakы tenden-
siyalar яhяmiyyяtli hesab edilir:
• тяlяbяlяrlя tяmas vaxtыnыn azaldыlmasы
vя sяrbяst dцшцnmяk vя mцstяqil fяaliyyяt
gюstяrmяk цчцn daha чox vaxt verilmяsi;
• тяlim prosesindя informasiya-kommu-
nikasiya texnologiyalarыndan istifadя, mцa-
11
sir tяlim metodlarыndan vя pedaqoji texno-
logiyalardan istifadя;
• пedaqoji vя psixoloji fяnlяrin sayыnы ar-
tыrarkяn seчmя vя inteqrativlik prinsiplяrin-
dяn daha чox istifadя etmяk;
• пedaqoji tяcrцbя mцddяtinin artыrыl-
masы vя bu mцddяtdя gяlяcяk mцяllimlяr-
dя юz sяnяtinя uyьun praktik vяrdiшlяrin
яldя edilmяsi цчцn mцstяqilliyin vя fяallы-
ьыn gцclяndirilmяsiня diqqяt едилmяsi vя s.
Bu sяbяbdяn dяrs vяsaitindя dя bцtцn
tяlim prosesi problemin hяllinя istiqamяt-
lяnmiшдир. Тяlяbяlяr mцяllifin nяzяri yanaш-
malarыnы oxumaqдан дaha чox mцstяqil tяd-
qiqatlar aparmaqla biliklяr яldя edirlяr.
Bunun цчцn aшaьыdakы tяlim strategiyalarыn-
dan istifadя edilir:
• мяlumat bazalarыndan mяqsяdyюnlц
(kitabxana vя Иnternet) istifadя;
• пroblem hяlli;
• тяdqiqat;
• щadisяnin (video, audio, mяtn) araшdы-
rыlmasы;
• мцzakirя;
• юyrяnяnlяrin tяqdimatlarы (Microsoft
Power Point vя Word vasitяsilя);
• дяrs mцшahidяlяri vя mяktяblяrdя gю-
rцшlяr;
• мцяllimlя mяslяhяt;
• мцhazirя (mцяllimin PP tяqdimatlarы);
• мцstяqil oxu.
Uьurlu dяrs forma vя цsulu seчmяk hя-
lя ишин йарысыдыр. Дяrsin keyfiyyяtli tяшkil
edilмясиня nail olmaq цчцn mяqsяdin real-
laшdыrыlmasыna xidmяt edяn, dяqiq dцшцnцl-
mцш tяlim materiallarы vя tяlim tapшыrыqlarы
mцяyyяn edilmiшdir. Belя ki tяhsilin mцa-
sir tendensiyalarы ilя baьlы tяdqiqat яsяrlя-
rinin mяhdud olduьunu nяzяrя alaraq tя-
lim prosesindя tяdqiqatыn aparыlmasы цчцn
яhяmiyyяtli hesab edilяn Azяrbaycan dilin-
dя olan bir чox dяyяrli яsяrlяrin elektron
versiyasы, ingilisdilli яsяrlяrin tяrcцmяsi
 Тящсилин ясаслары
DVD-lяrdя tяhsilalanlara tяqdim edil-
miшdir.
Mцxtяlif mяqsяdlяrlя mцшahidяlяr apar-
maq, tяhlil etmяk, mцhakimяlяr yцrцtmяk
mяqsяdilя uьurlu vя nюqsanlы video dяrs
nцmunяlяri, еlяcя dя dюvlяt siyasяtindя tяh-
sili hяr zaman prioritet sahя hesab edяn
Prezident Иlham Яliyevin www.prezident.az
portalыndan яldя edilmiш nitq vя чыxышlarыnыn
video yazыlarы да tяdris vяsaitlяrinя яlavя
edilяn DVD-yя daxil edilmiшdir.
Tяlim proсesini informasiya-kommuni-
kasiya texnologiyalarыndan kяnarda tяsяv-
vцr etmяk qeyri-mцmkцndцr. Odur ki, bu
vяsaitdя фяnnin tяdrisi prosesindя ИKT-nin
hяm Иnternet, hяm dя multimedia imkanla-
rыndan geniш istifadя edilir.
Tяlяbяlяrin mцxtяlif qavrama imkanlarы
nяzяrя alыnmaqla vяsaitя vizual, sяsli, ani-
masiyalы vя s. шяkildя tяrtib edilmiш tяlim
materiallarы daxil edilmiшdir. Tяdqiqatlar
aparmaq, Иnternet sяhifяlяrindяn mяlumat-
lar яldя etmяk, nяticяlяri иlя baьlы tяqdimat-
lar vя hesabatlar hazыrlamaq kimi tapшыrыqlar
tяlяbяlяrin ИKT-nin fяal istifadячisinя чev-
rilmяsinя yardыmчы olur.
Vяsait interaktiv xarakter daшыyыr, tяlяbя-
lяrlя sanki цnsiyyяtя girir vя onlarыn юyrяn-
mя fяaliyyяtini istiqamяtlяndirir. Юyrяnяn-
lяrin юz nailiyyяtlяrini qiymяtlяndirmяsi
цчцn dя geniш юzцnцqiymяtlяndirmя imkan-
larы tяqdim edilir. Vяsaitя DVD-lяrdя яlavя
edilmiш audio, video, animasiyalы vя linqvis-
tik xarakterli elektron materiallar onu uni-
kal vя orijinal mцstяqil tяlim materialы kimi
sяciyyяlяndirir.
Tяlяbяlяrin nailiyyяt keyfiyyяtini qiy-
mяtlяndirяrkяn onlarыn mцzakirяlяrdя fяal
iшtirakы mцяllimin юyrяnяnlяrin fikirlяrinя
yaradыcы yanaшmasы, oxu materiallarыnы dяrk
etdiyini nцmayiш etdirmяsi яsas шяrtlяrdяn-
dir. Yetяnяkli hesab edilmяk цчцn yalnыz
dяrsdя iшtirak etmяk deyil, hяm dя hяmin
12
dяrslяrdя fяal, mцzakirяlяrdя fikirlяrini bil-
dirяrяk, mяlumatlыlыьыnы nцmayiш etdirяrяk
iшtirak etmяk lazыmdыr.
Tяlim prosesindя gяlяcяk mцяllimlяr nя-
zяriyyяni praktika vasitяsilя юyrяndiklяrin-
dяn, nailiyyяt keyfiyyяtini yoxlayan zaman
onlarыn yalnыz mяlumatlыlыьы deyil, hяm dя
mцxtяlif bacarыq sяviyyяlяri нязяря алыныр.
Belяliklя, «Tяhsilin яsaslarы» dяrs vяsaiti
istяr mяzmun, istяr tяlim texnologiyalarы,
istяrsя dя qiymяtlяndirmя mexanizmlяri ba-
xыmыndan mцasir tяlяblяrя cavab verir. Onun
yцksяk sяviyyяdя inteqrativliyi dя mяhz bu
хцсусиййятляри иля izah edilir. Belя ki fяnnin
mяzmunu psixologiya, pedaqogika, meto-
dika, sosiologiya, politologiya, fяlsяfя, tarix,
informatika fяnlяrinin inteqrasiyasы bazasыn-
da tяrtib edilmiшdir.
Artыq 2009-cu ildяn bяri ilkin müяllim
hazыrlыьыnda bu fяnn цzrя mцvafiq kurs alan
tяlяbяlяrlя sюhbяt zamanы mяlum olmuшdur
ki, onlar tяhsil sahяsindя aparыlan islahatыn
яhяmiyyяtini dяrk edirlяr, tяhsilin mюvcud
problemlяrini юz problemlяri hesab edirlяr
vя onlarыn hяlli yollarыnыn axtarышыndadыrlar.
Anonim sorьu vяrяqlяrindя «Bu fяnn цzrя
юyrяndiklяrinizi gяlяcяk fяaliyyяtiniz цчцn
faydalы hesab edirsinizmi?» sualыna 81 nяfяr
tяlяbяnin hamыsы «Bяli» cavabы vermiшdir.
«Nя цчцn belя dцшцnцrsцnцz?» sualыna ve-
rilяn cavablardan bir neчя nцmunяни oxucu-
larыn diqqяtinя tяqdim ediрик.
Azяrbaycan Mцяllimlяr Иnstitutu:
• «Gяlяcяk fяaliyyяtimdя bu fяnn цzrя
юyrяndiklяrimdяn istifadя edяcяyяm. Uьur-
lu nяticяlяr яldя edяcяyimя dя inanыram».
• «Mяn belя hesab edirяm ki, «Tяhsilin
яsaсlarы» fяnni mяnim gяlяcяk mцяllimlik
hяyatыmda bюyцk rol oynayacaq. Fяnnin
яhяmiyyяti oduqca bюyцkdцr. Чцnki mцяl-
lim mцяllim kimi burada formalaшыr».
• «Юyrяndiklяrimiz sinfin tяшkilindя, dяr-
sin idarя edilmяsindя чox faydalыdыr».
 Тящсилин ясаслары
Azяrbaycan Dюvlяt Pedaqoji Universiteti:
• «Sahib olacaьыm ixtisasa tam шяkildя yi-
yяlяnirяm. Yeniliklяri, dяyiшikliklяri, dюvlя-
tin tяhsil siyasяtini, onun tяtbiqini юyrя-
nirяm».
• «Bu fяnn яn yaxшы mцяllim olmaьыmыza
tяminat vermяklя bяrabяr, gюrяcяyimiz iшlя-
ri sistemlяшdirir».
• «Bu fяnn mяnя mцяllim kimi yцksяk
keyfiyyяtlяr aшыlayыb. Edя bilяcяyim sяhvlя-
rин гаршысыны алыб».
• «Gяlяcяkdя artыq nя edяcяyimi bilirяm.
Gяlяcяk mцяllim necя olmalыdыr, onu da bi-
lиrяm. Иstяnilяn zaman qarшыma чыxan prob-
lemlяrin hяllini юyrяnirяm».
• «Bu fяnni digяr keчdiyimiz fяnlяrdяn
fяrqli hesab edirяm. Gяlяcяyimiz цчцn lazыm
olan tяlim prosesi, tяlim цsullarы, ИKT-dяn
istifadя ilя baьlы zяruri bacarыqlar alыram».
• «Bu fяnn hяyatdan gюtцrцlmцш mяsя-
lяlяri яhatя edir».
• «Tяhsil prosesini necя tяшkil etmяli-
yik?», «Шagirdlяrlя necя davranmalыyыг?» ki-
mi bu vя ya digяr mяsяlяlяrin hяllindя юy-
rяndiklяrimiz bюyцk яhяmiyyяtя malikdir».
Gяncя Dюvlяt Universiteti:
• «Яgяr bir mцяllim tяhsilin kюklяri haq-
qыnda biliyя malik deyilsя, o, necя tяdris edя
13
bilяr? Dцnyagюrцшцmцзцn formalaшmasы vя
intellektli, savadlы kadr kimi yetiшmяyimiz
цчцn, яlbяttя ki, faydalыdыr».
• «Tяhsilin яsaslarы» fяnni цzrя юyrяndik-
lяrimiz fяaliyyяtimizin sяmяrяliliyini yцk-
sяltmяyя, шagirdlяrlя mцnasibяtlяrimizi dцz-
gцn qurmaьa, tяlim цsullarыndan dцzgцn
istifadя etmяyя, tяhsildя keyfiyyяtя nail ol-
maьa kюmяk edяcяk».
• «Bu fяnnin tяdrisi mяnim gяlяcяkdя
yaxшы bir mцtяxяssis kimi formalaшmaьыmda
bюyцk rol oynayacaq. Sinfin idarя edilmя-
sindя mцяllimin istiqamяtverici qцvvя oldu-
ьunu dяrk etdim».
• «Belя hesab edirяm ki, bu fяnn цzrя юy-
rяndiklяrim сайясиндя юz yaradыcыlыьыmdan
vя tяшяbbцskarlыьыmdan daha uьurla istifadя
edяcяyяm» vя s.
Tяhsil sahяsindя kifayяt qяdяr tяcrцbяsi
olan ali tяhsil mцяssisяlяrindя «Tяhsilin
яsaslarы» fяnnini tяdris edяn mцяllimlяr bu
fяnnin tяdrisinin gяlяcяk mцяllimlяrin hяr-
tяrяfli, peшяkar tяhsil iшчisi kimi formalaш-
masыnda bюyцk rolu olacaьыnы bildirirlяr.
Onlar hesab edirlяr ki, yaxыn gяlяcяkdя mяhz
bu kursu юyrяnmiш pedaqoji kadrlar yцksяk
qiymяtlяndirilяcяklяr.
 Тящсилин ясаслары
GИRИШ
«Giriш»i юyrяnяndяn sonra siz:
• Вясаитин mяzmununu vя onun xarak-
terik cяhяtlяrini шяrh edяcяksiniz;
• Вясаитин яhяmiyyяtini яsaslandыra-
caqsыnыz;
• Вясаитин mяqsяd vя vяzifяlяrini
anladыьыnыzы nцmayiш etdirяcяksiniz;
• Tяliminin tяшkili vя nяticяlяrin
qiymяtlяndirilmяsi yollarыnы шяrh
edяcяksiniz.
«Tяhsilin яsaslarы» дярс вясаитиндя
тягдим олунан тялим материалынын
яhяmiyyяti
1. Tяhsil islahatlarыnын mцvяffяqiyyяtlя hя-
yata keчirilmяsinя dяstяk vermяk;
Cяmiyyяtin informasiyalaшmasы, demok-
ratiklяшmяsi, cяmiyyяtdя tяhsilin rolunun
artmasы, Azяrbaycan Respublikasыnыn Avro-
pa vя dцnya tяhsil mяkanыna inteqrasiyasы,
Bolonya prosesinя qoшulmasы bцtюvlцkdя
tяhsil sistemindя, o cцmlяdяn fasilяsiz peda-
qoji tяhsil vя mцяllim hazыrlыьы sistemindя
davamlы olaraq яsaslы islahatlarыn aparыlmasы
zяrurяtini yaradыr.
Tяhsil sahяsindя baш verяn islahatlar son
nяticяdя siniflяrdя vя mцяllimlяrin fяaliyyя-
tindя яks olunur. Ona gюrя dяyiшikliklяri tяt-
biq edяn mцяllimlяr dяyiшиkliklяr haqqыnda
яtraflы mяlumata malik olmalы vя islahatыn mц-
vяffяqiyyяtlя hяyata keчirilmяsi цчцn lazыmi
bilik, bacarыq vя vяrdiшlяrя yiyяlяnmяlidirlяr.
2. Yalnыz nяzяri baxыmdan mяlumatlы mцяl-
limlяr deyil, hяm dя praktik baxыmdan sяriшtяli,
yeni tяlim texnologiyalarыndan sяmяrяli istifadя
edя bilяn pedaqoji kadrlar hazыrlamaq;
14
Ящатя олунан мювзулар:
• Вясаитин ящямиййяти, мягсяд вя
вязифяляри;
• Вясаитин мязмуну;
• Тяdrisiн vя тялимин тяшкили;
• Наилиййятлярин гиймятляндирилмяси.
Azяrbaycanda mцяllim hazыrlыьы sahяsin-
dя aparыlmыш son tяdqiqatlar gюstяrir ki, pe-
daqoji kadrlar hazыrlayan ali mяktяblяrdя vя
tяhsil problemlяrinin tяdqiqi ilя mяшьul olan
mцяssisяlяrdя tяlim vя tяdris proseslяri юy-
rяnilяn zaman mяktяblяrdя pedaqoji tяcrц-
bяnin araшdыrыlmasыndan daha чox psixoloji,
pedaqoji vя metodoloji nяzяriyyяlяrin tяd-
qiqinя цstцnlцk verilir. Eyni zamanda ali pe-
daqoji tяhsil mцяssisяlяrindя tяhsil alan tя-
lяbяlяrin цmumtяhsil mяktяblяrindя tяc-
rцbя keчmяsinя vя ya praktik mцяllimlяrin
sinif daxilindя tяdqiqatlar aparmasыna lazыmi
dяrяcяdя diqqяt yetirilmir. Tяlim prosesindя
problemlяrin aшkar edilmяsi, onlarыn hяlli
yollarыnыn araшdыrыlmasы, nяticяlяrin dяyяr-
lяndirilmяsi vя mцvafiq qяrarlarыn qяbul
edilmяsi kimi tяdqiqatчыlыq fяаliyyяti mцяllim
peшяkarlыьыna verilяn яsas tяlяb kimi qiymяt-
lяndirilmir. Bu da nяzяri biliklяrlя tяcrцbя
arasыnda boшluqlarыn yaranmasы vя dяrslяrin
шablon formada aparыlmasыna gяtirib чыxarыr.
Belя mцяllimlяr pedaqoэika vя psixologi-
yadan xяbяrdar olsalar da, hansы nяzяriyyяni
 Тящсилин ясаслары
hansы шagirdя vя necя tяtbiq etmяk haqqыnda
qяrar qяbul etmяkdя чяtinlik чяkir, qarшыlaш-
dыqlarы uьursuzluqlarыn sяbяblяrini araшdыrыb,
problemin hяllinя nail ola bilmirlяr. Yaranmыш
vяziyyяt mцяllim hazыrlыьыnda tяcrцbя vя tяd-
qiqata яsaslanan formalarыn inkiшaf etdirilmя-
si mяsяlяsini aktuallaшdыrыr.
3. Pedaqoji kadr hazыrlыьыnыn keyfiyyяtini
tяmin etmяklя цmumi tяhsilin keyfiyyяtini
yцksяltmяk.
«Tяhsilin яsaslarы»nыn tяdrisi mцяllim ha-
zыrlыьыnda daha чox praktik vя tяdqiqatyю-
nцmlц tяlimя keчmяyя imkan yaradыr. Fяnnin
tяdrisi pedaqoji kadr hazыrlыьыnыn vя bununla
da цmumi tяhsilin keyfiyyяtinin yцksяldiлmя-
sindя bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr ki, bu da юlкя-
dя hяyata keчirilяn tяhsil islahatlarыnыn qarшы-
sыnda duran цmdя vяzifяdir.
«Tяhsilin яsaslarы»nыn mяqsяdi
Цmumi tяhsil mяrhяlяsindя aparыlan ge-
niшmiqyaslы islahatlar mяktяb vя tяlim-tяdris
prosesi qarшыsыnda yeni tяlяblяr qoyur. Mяk-
tяb mцasir cяmiyyяtdя hяyat vя fяaliyyяtini
tяшkil etmяyя qabil olan шяxsiyyяtin formalaш-
masыna xidmяt edir. Qarшыda duran vяzifяlяrя
nail olmaq vя orta цmumi tяhsilin keyfiyyяtini
lazыm olan tяlяblяr sяviyyяsinя yцksяltmяk
цчцn lider, yaradыcы, tяdqiqatчы pedaqoji kadr-
larыn hazыrlanmasыna bюyцk ehtiyаc yaranыr.
Mцasir tяhsil yanaшmalarыnыn vя yeni tяhsil
sяnяdlяrinin orta цmumi tяhsil mяktяblяrindя
uьurlu tяtbiqinя hяm nяzяri, hяm dя praktik
baxыmdan yцksяk hazыrlыьы olan mцяllimlяr
nail ola bilяr.
• Hяm nяzяri, hяm dя praktik baxыmdan
peшяkar mцяllimlяrin hazыrlanmasыnы tяmin
etmяk.
• Tяhsilя mцasir yanaшmalarыn vя yeni fяnn
proqramlarыnыn (kurikulumlarыnыn) uьurlu
tяtbiqinя nail olmaq.
• Цmumi tяhsilin keyfiyyяtini yцksяltmяk
цчцn lider, yaradыcы, tяdqiqatчы pedaqoji kadr-
lar hazыrlamaq.
15
«Tяhsilin яsaslarы»nыn vяzifяlяri
«Tяhsilin яsaslarы» fяnninin яsas vяzifяsi
mцяllimlяrin pedaqoji tяfяkkцrцnцn mцasir
tяlяblяr цzяrindя kюklяnmяsini, dюvlяtin yц-
rцtdцyц tяhсil siyasяtini hяyata keчirяn nя-
zяri vя praktik baxыmdan yцksяk sяviyyяli
mцяllimlяrin hazыrlanmasыnы tяmin etmяk-
dяn ibarяtdir. Tяlim prosesindя шagird шяx-
siyyяtini юn plana чяkяn, uьurlu mцяllim-
шagird, mяktяb-ailя mцnasibяtlяrini quran,
fяaliyyяtini tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяr
чяrчivяsindя tяшkil edяn шagird nailiyyяtlя-
rini qiymяtlяndirmяyin цsul vя vasitяlяrin-
dяn мцvяffяqiyyяtlя istifadя edяn, nяticяlяri
tяhlil edib mцvafiq qяrarlar qяbul edяn lider,
tяdqiqatчы mцяllimin tяhsilini tяшkil etmяk-
dяn ibarяtdir.
«Tяhsilin яsaсlarы»nыn mяzmunu
«Tяhsilin яsaslarы»nыn mяzmunu mцяl-
lim hazыrlыьыnыn xarakterik xцsusiyyяtlя-
rini, mяqsяd vя vяzifяlяrini tяyin edir vя
hяr bir юyrяnяnin maraq vя ehtiyaclarыna
yюnяlmiшdir.
Mяzmun standartlarы mцяyyяn edilяrkяn
юyrяnяnlяrin makroidraki (tяdqiqatlar apar-
maq, problem hяll etmяk, mцhakimяlяr yцrцt-
mяk, rяy vя tяkliflяr vermяk), elяcя dя цnsiy-
yяt bacarыqlarыnыn yцksяldilmяsi яsas mяqsяd
kimi qarшыya qoyulur.
«Tяhsilin яsaslarы»nda яsas
istiqamяtlяr
– Tяhsil fяlsяfяsi vя tяlim prosesi;
– Cяmiyyяtin tяhsil ehtiyaclarы vя onlarыn
hцquqi tяminatы;
– Tяhsildя dюvlяt siyasяti;
– Цмumtяhsilin kurikulumu vя tяlimin
яsaslarы;
– Mяktяbin vя sinfin idarяedilmяsinin
metodologiyasы vя praktikasы;
– Tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsi vя keyfiy-
yяtin yцksяldilmяsindя onun rolu.
 Тящсилин ясаслары
Tяhsil fяlsяfяsi vя tяlim
prosesi
Tяhsil fяlsяfясini юyrяnяrkяn gяlяcяk
mцяllimlяr tяhsillя baьlы ayrы-ayrы mяsяlя-
lяrя юz yanaшmalarыnы – tяhsil fяlsяfяlяrini
qurur vя мцяllimin pedaqoji fяaliyyяti цзя-
rindя dцшцnцrlяr.
• Azяrbaycanda vя dцnyada tяhsilя mцa-
sir yanaшmalarы mцяyyяn edir, юz tяhsil fяlsя-
fялярини qurur vя hяmin tяhsil dцnyagюrц-
шцnя эюря tяhsilя, mцяllimя, шagirdя vя tя-
lim-tяdris prosesinя верилян tяlяblяri шяrh
edirляр.
• Azяrbaycanda mцtяfяkkir vя maarifчi
demokratlarыn tяhsilя yanaшmalarыnы tяd-
qiq etmяklя, юlkяmizdя pedaqoji tяfяkkц-
rцn tarixini araшdыrыr, mцxtяlif dюvrlяrdя
tяhsilя olan fяrqli yanaшmalarы mцяyyяn
edirlяr.
Cяmiyyяtin tяhsil ehtiyaclarы vя onlarыn
hцquqi tяminatы
Demokratik cяmiyyяtin tяlяblяrinя ca-
vab verяn tяhsil sistemindя maraqlы tяrяf-
lяrin hцquq vя mяsuliyyяtlяri ilя yaxыndan
tanыш olmaq яhяmiyyяtli hesab edilir. Bu,
tяlim-tяdris prosesindя mцяllim-шagird mц-
nasibяtlяrinin vя bцtюvlцkdя tяlim mцhiti-
nin hцquqi baxыmdan dцzgцn tяшkili baxы-
mыndan vacibdir.
• Cяmiyyяtin (bюlgяnin, шяhяrin, kяndin)
tяhsillя baьlы ehtiyaclarы araшdыrылыб, nяticяlяr
barяdя hesabat hazыrlaныr.
• Cяmiyyяtin tяhsillя baьlы ehtiyaclarыnыn
hцquqi sяnяdlяrdя necя tяsbit edildiyi,
mцяyyяnляшдирилиб tяlim prosesi ilя яlaqяlяn-
diriлиr (Azяrbaycan Respublikasыnыn Konsti-
tusиyasы, Tяhsil qanunu, Birlяшmiш Millяtlяr
Tяшkilatыnыn Иnsan Hцquqlarы haqqыnda Яsas
Sяnяdlяri, Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn
Uшaq Hцquqlarы Konvensiyasы, «Uшaq hц-
quqlarы haqqыnda» Azяrbaycan Respublika-
sыnыn Qanunu vя s.).
16
Tяhsildя dюvlяt
siyasяti
Дювлятимизин tяhsil siyasяtinя яsasяn tяh-
silin idarя olunmasы (sinfin idarя olunмasыn-
dan baшlayaraq) fundamental шяkildя dя-
yiшmяkdяdir. Bu baxыmdan gяlяcяk mцяl-
limlяr Azяrbaycan tяhsilinin siyasi aspektlя-
rini mцqayisяli tяhlil edяrяk mяktяbin vя
tяlim prosesinin idarя edilmяsinin яsasыnы
tяшkil edяn qanunlarы, яsasnamяlяri vя ni-
zamnamяlяri tяdqiq edirlяr.
Onlar avtoritar mцnasibяtlяrя yol ver-
mяdяn, demokratizm vя humanizm prin-
siplяrinя яsaslanaraq idarяetmя siyasя-
tinin qurulmasы, mяktяbin vя sinfin kollek-
tiv idarя edilmяsi цzrя bacarыqlar яldя edir,
lider mцяllimlяr kimi formalaшыrlar. Mяk-
tяbdaxili sяnяdlяrlя iшlяmя qaydalarы цzrя
tяtbiqi bacarыqlarа йийялянир, hяmin sяnяd-
lяrlя iш zamanы mяsuliyyяtlяr haqqыnda
mяlumatlanыrлар. Bununla mцяllimlяr bц-
tцn sяviyyяlяrdя dюvlяt sяnяdlяri ilя tanыш
olur ki, bu da idarяetmя цчцn ilkin baza
xarakteri daшыyыr. Онлар «Цмumi tяhsilin
Dюvlяt Standartlarы (kurikulumlarы)», «Azяr-
baycan Respublikasыnda fasilяsiz pedaqoji
tяhsil vя mцяllim hazыrlыьыnыn Кonsepsiya
vя Сtrategiyasы», «Azяrbaycan Respublika-
sыnda ali tяhsil pillяsindя ibtidai sinif mцяl-
limlяrinin hazыrlыьы цzrя Чяrчivя Kuriku-
lumu», ИKT strategiyasы, Иnklцziv Tяhsil
Proqramы vя s. сянядляр ясасында Azяrbay-
canda tяhsilin siyasi aspektlяri ilя baьlы
шяrhlяr verir, тяhsil sяnяdlяri vasitяsilя
mяktяbin vя sinfin idarяedilmяsinя tяsirini
izah edirляр.
Иdarяetmя цzrя ilkin bacarыqlar (mюvcud
vяziyyяtin tяhlili, fяaliyyяtin planlaшdыrыl-
masы vя tяtbiqi, nяticяlяrin qiymяtlяndiril-
mяsi vя mцvafiq qяrarlarыn qяbul edilmяsi)
nцmayiш etdirirляр.
 Тящсилин ясаслары
Цмumi tяhsilin kurikulumu vя
tяlimin яsaslarы
Шagirdlяr, mцяllimlяr, valideynlяr, peda-
qoqlar, psixoloqlar, fяnn mцtяxяssislяri vя
tяhsil rяhbяrlяrinin iшtиrakы ilя hazыrlanmыш
«Цмumi tяhsilin Dюvlяt Standartlarы (kuri-
kulumlarы)» elmi-nяzяri яsasыnыn, strukturu-
nun araшdыrыlmasы vя юyrяnilmяsi gяlяcяk
mцяllim цчцn чox яhяmiyyяtlidir. Бу сяnя-
din mahiyyяtini nяzяri baxыmdan dяrk etmя-
dяn tяlimi tяшkil etmяk vя mяzmun stan-
dartlarыnыn reallaшmasыna nail olmaq mцm-
kцn deyil. Bu baxыmdan sяnяdin юйrяnilmяsi
bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Чцнки бу заман эя-
ляъяк мцяллим:
• тяhsilin mяzmununu яks etdirяn sяnяd-
lяr, onlarыn strukturu vя sяciyyяvi cяhяtlяri
haqqыnda mяlumatа йийялянир;
• тяlimin mяrhяlяli vя dцшцnцlmцш tяшki-
lini tяmin edяn amillяri (taksonomiyalarы)
fяnn kurikulumlarы цzrя tяdqiq edir, onun
яhяmiyyяtini izah edir;
• «юyrяnmяyi юyrяnmяk» vя «mцstяqil
tяhsil»in tяшkilindя biliyin mцxtяlif kаteqo-
riyalarыnыn яhяmiyyяtini шяrh edir;
• тяhsilin mяzmununu яks etdirяn sяnяd-
lяrlя iшlяmяk bacarыьы nцmayiш etdirir.
Tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsi vя
тящсилин keyfiyyяtinин yцksяldilmяsindя
onun rolu
Иqtisadi savadlыlыq mцasir dюvrdя tяhsilя
verilяn mцhцm tяlяbdir. Nяticяyюnцmlцlцk
vя шagirdyюnцmlцlцk prinsiplяri mяktяblяrin
iqtisadi muxtariyyяtinin яsasы kimi dяyяrlяn-
dirilir. Bu baxыmdan muxtariyyяt яldя etmiш
mяktяbin iqtisadi inkiшafы vя sosial tяminatы
mцяllimin peшяkarlыьы, fяaliyyяtinin dцzgцn
пlanlaшdыrыlmasы vя reallaшdыrыlmasы ilя цzvi
шяkildя baьlыdыr. Иqtisadi rifah vя keyfiyyяtli
tяlim-tяdrisin qarшыlыqlы яlaqяliliyini vя asыlы-
lыьыnы gяlяcяk mцяllim aydыn шяkildя tяsяv-
17
vцr etmяlidir. Bu bacarыqlar hяm dя mяk-
tяbin kollektiv idarячiliyindя mцяllimin fяal
iшtirakыnы tяmin edir.
• Tяhsilin iqtisadiyyatы haqqыnda ilkin bi-
liklяr nцmayiш etdirir.
• Nяticяyюnцmlцlцk vя шagirdyюnцmlцlцk
prinsiplяrinя яsaslanan tяhsil modelindя tяh-
silin iqtisadiyyatы vя tяhsilin keyfiyyяti arasыn-
da qarшыlыqlы asыlыlыьы шяrh edir.
• Mяktяbin vя mцяllimin iqtisadi rifahыnыn
yцksяldilmяsindя mцяllimin rolunu vя vяzi-
fяlяrini dяrk etdiyini nцmayiш etdirir.
• Maliyyя mяsяlяlяri ilя baьlы шяffaflыьыn tя-
min olunmasы цчцn mяktяbin kollektiv idarя-
чiliyinя fяal qoшulur.
Mяktяbin vя sinfin
idarяedilmяsinin
metodoloэийасы вя практикасы
Fяnn kurikulumlarыnыn tяtbiqinя nail ol-
maq цчцn mцяllimlяr praktik baxыmdan ha-
zыrlыqlы olmalыdыrlar. Belя ki tяlimin illik vя
cari planlaшdыrыlmasы, tяlimin tяшkili vя qiy-
mяtlяndirilmяsi kimi bacarыqlar tяcrцbя za-
manы яldя edilя bilяr. Яn uьurlu kuriku-
lumun belя reallaшmasы mяqbul mцяllim-шa-
gird mцnasibяtlяrinin olmadыьы bir шяraitdя
mцmkцn deyil. Bu sяbяbdяn gяlяcяk mцяl-
limlяr шagirdlяrin mяnяvi-psixoloji vяziyyяti
ilя baьlы araшdыrmalar aparmaьы vя problem-
lяri hяll etmяyi bacarmalыdыrlar. Aшaьыda
qeyd edilяnlяr bu istiqamяtdя mцяllimin
praktik bacarыqлarыnы яks etdirir. Мцяллим:
• тяhsil sяnяdlяrinin tяtbiqi цzrя praktik
bacarыqlar nцmayiш etdirir;
• бцtцn шagirdlяrin tяlim prosesindя fяal
iшtirakыnы tяmin edir;
• «юyrяnmяyi юyrяnmяk», «mцstяqil tяh-
sil», «diferensial» vя «inklцziv» tяlimin tяшkili
цчцn zяruri bilik vя bacarыqlara malik olduьu-
nu nцmayiш etdirir;
• щцquqi, pedaqoji vя psixoloji baxыmdan
tяnzimlяnmiш mцяllim-шagird, mцяllim-ailя
mцnasibяtlяri qurur.
 Тящсилин ясаслары
Тялимин тяшкили
Tяlimin tяшkilinin forma vя цsullarыnыn
seчilmяsinя dair tюvsiyяlяr
Bu bir hяqiqяtdir ki, tяhsilalanlarыn tя-
шяbbцskarlыьыnы, yaradыcыlыьыnы mяhdudlaшdы-
ran яnяняvi tяdris formalarыnа tяdricяn daha
az yer verilir, onlarыn yaradыcы fяaliyyяtinя
imkan verяn, tяdqiqatчыlыq bacarыqlarыnы
stimullaшdыran dяrslяrя geniш yer ayrыlmasы
nяzяrdя tutulur. Tяcrцbя gюstяrir ki, yeni
pedaqoji texnologiyalarы vя mцasir tяlim
yanaшmalarыnы яks etdirяn dяrs-ekskursiya,
dяrs-yarыш, dяrs-mцzakirя, dяrs-disput kimi
qeyri-standart dяrslяrdяn, tяlim prosesinin
mцtяшяkkilliyini tяmin edяn mцxtяlif iш
formalarыndan (kollektiv iш, qruplarla iш,
cцtlяrlя iш, fяrdi iш) istifadя tяhsilin keyfiyyя-
tinin yцksяldilmяsinя ciddi tяsir gюstяrir.
Tяlim prosesindя mяntiqi vя tяnqidi tя-
fяkkцrц inkiшaf etdirяn, yaradыcы fяaliyyяtя
яsaslanan fяal vя interaktiv metodlardan
istifadя юйrяdяn-юйrяnяn, юйrяnяn-юйrяnяn
dialoquna шяrait yaradыr. Mцяllimin vя tяlя-
bяlяrin яmяkdaшlыq шяraitindя fяaliyyяt gюs-
tяrmяlяri zяruri hesab edilir. Иnteraktiv tяlim
Kяmiyyяt tяdqiqatlarы
Yanaшma deduktiv
Няzяriyyяnin yoxlanыlmasы, qa-
baqcadan mяlumatlandыrma,
Mяqsяd
faktlarы mцяyyяn etmя, фяр-
зиййялярин yoxlanmasы
Дяyiшikliklяr bir-bиrindяn tяcrid
edilir, zяngin tяdqiqat mяnbяlя-
Tяdqiqatыn rindяn istifadя edilir, iшtirakчыlar,
obyekti яsasяn, anonimdir, mяlumat
toplanarkяn test vя ya digяр
rяsmi vasitяlяrdяn istifаdя edilir
Яvvяlcяdяn hazыrlanmaьa
Tяdqiqat baшlanыr, тядгигатын quruluшу
planы mцяyyяn edilir, tяkliflяr
formal xarakter daшыйыр
Mяlumatlarыn Яsasяn, statistikdir, kяmiyyяtlя
tяhlili baьlыdыr
18
metodlarы produktiv, yaradыcы, sяrbяst dц-
шцnmя цчцn real imkanlar aчыr, pedaqoji
prosesi tяdqiqat prosesinя чevirir. Artыq
Azяrbaycanda яldя edilmiш ilkin tяcrцbя
gюstяrir ki, belя tяlim шяraиtindя tяlяbяlяr
daha чox fяallыq gюstяrir, fяnnin яhяmiyyя-
tini, tяlim mяqsяdlяrini, fяndaxili vя fяnlяr-
arasы inteqrasiyanы anlayыr, tяhlil edir, dяyяr-
lяndirir vя onlara mцnasibяt bildirirляр. Hяr
konkret dяrs nцmunяsi цzrя tяlim forma vя
цсullarыnыn seчilmяsi mцяllimin sяlahiyyяtlя-
rinя aiddir.
Иstifadя edilяn forma vя цsullar
Bu kursда tяdqiqatlara яsaslanan tяlim
просеси tяшkil etmяk цчцn мцхтялиф tяlim стра-
тeэiyalarы vя tяlim fяaliyyяtlяri nяzяrdя tu-
tulmuшdur.
Tяdqiqatlarыn iki nюvц var: гейри-експе-
риментал keyfiyyяt vя експериментал кямий-
йят tяdqiqatlarы. Вясаитдя hяr iki tяd- qiqat
nюvцnя yer verilmiшdir. Бу tяdqiqat нювляри
aшaьыda qeyd edilяn mяsяlяlяr baxыmыndan
fяrqlяnir.
Keyfiyyяt tяdqiqatlarы
induktiv
Mцxtяlif reallыqlarыn tяsviri, mяsяlяnin
dяrindяn dяrk edilmяsinя nail олунмасы,
gцndяlik hяyatыn vя insanlarыn mяsяlяyя
mцnasibяtiniн nяzяrя alынмасы
Мяzmunu bцtюvlцkdя yoxlayыr, iшtirak-
чыlarla qarшыlыqlы fяaliyyяtdя olur, mяlumat-
larы «цz-цzя gюrцш» шяraitindя яldя edir
Илкин тясяввцрлярдян башланыр, тядгигатчы ишти-
ракчылар вя шяраит щаггында мялумат арт-
дыгъа тясяввцр эенишлянир, чевикдир, тяклифляр
тяърцби характер дашыйыр
Яsasяn, шяrhedilяndиr vя tяsviridir
 Тящсилин ясаслары
Tяdqiqatыn nюvlяri*
Tяdqiqat nяdir? Tяdqiqatыn яsas xцsusiy-
yяtlяri hansыlardыr?
Tяdqiqatыn nюvlяri vя metodlarы цч яsas
mяsяlя baxыmыndan sяciyyяlяnir:
1. Araшdыrыlan mяsяlяnin xцsusiyyяti;
2. Mяsяlяnin araшdыrыlmasы цsullarы;
3. Иstifadя edilяn metodlarla яldя edilяn
nяticяlяrin dяqiqliyi.
Гейри-експериментал Експериментал
(кейфиййят) (кямиййят)
– дискриптив – дягиг експериментал
– коррелйасийа – тягриби експериментал
– кейфиййят
Ы. Qeyri-eksperimental tяdqiqatlar
(кейфиййят)
Дяyiшяnlяr arasыndakы mцnasibяtlяri tяs-
vir etmяk imkanы verяn mцxtяlif цsullarы
яhatя edir. Bu nюvя aid olan цsullarыn ekspe-
rimental nюvя aid olan цsullardan fяrqi on-
dan ibarяtdir ki, bu цsullar dяyiшяnlяrin
keyfiyyяtlяrindяki fяrqin sяbяbini izah et-
mяk imkanы vermir.
Mяsяlяn, яgяr siz yeniyetmяlяrin tele-
viziya verиliшlяrinя tamaшa etmяsi ilя baьlы bir
tяdqiqat aparыrsыnыzsa, bu zaman siz hansы
yaшda uшaqlarыn nя mцddяtdя hansы verиliш-
lяrя tamaшa etdiklяrini mцяyyяn edя bilяrsiniz.
Amma nяyя gюrя bu uшaqlarыn mяhz bu
verиliшlяrя baxmasы ilя baьlы nяticяlяrя gяlmяk
imkanыnыz olmur. Bu tяdqiqat qeyri-eksperi-
mental tяdqiqat hesab edilir, чцnki sяbяb-
keyfiyyяt mцnasibяtlяri mцяyyяn edilmir.
Qeyri-eksperimental tяdqiqat nюvцnя
aшaьыdakы tяdqiqat цsullarы aiddir:
1. Diskriptiv (tяsviri) tяdqiqat;
2. Korrelyasiya tяdqiqatы;
3. Keyfiyyяt tяdqiqatы.
* Салкинд Н.Ж. Exploring reasarch, Copyrigh © 2006, by Pearson Education, Lnc., Upper Saddle River,
New Jersy, Ohio, USA, 323 p.
19
Diskriptiv tяdqiqatдa tяdqiq edilяn ob-
yektin xцsusiyyяtlяri tяsvir edilir. Bu tяsvir-
lяr indiki zamanda mюvcud vяziyyяti яks
etdirir. Belя mяlumatlar tяdqiqatчыya nя
verя bilяr? Яvvяla, bu araшdыrma ilя tяdqi-
qatчы tяdqiq etmяyя hazыrlaшdыьы obyekt haq-
qыnda daha яtraflы mяlumat alыr. Mяsяlяn,
яgяr siz шagirdin oxu prosesi ilя maraqlanыr-
sыnыzsa, o zaman mцxtяlif yaшlы шagirdlяrin
oxu цzrя яldя etdiklяri nяticяlяrя diqqяt ye-
tirirsiniz. Bu tяdqiqat hяm ayrыlыqda aparыla
bilяr, hяm dя onun nяticяlяrindяn digяr tяd-
qiqat nюvlяri цчцn mяlumat bazasы kimi
istifadя edilя bilяr. Belя ki istяnilяn obyektin
xцsusiyyяtlяrini qarшыlaшdыrmazdan яvvяl on-
larыn sяciyyяvi cяhяtlяrini ayrы-ayrыlыqda tяs-
vir etmяk ehtiyacы yaranыr.
Tarixi tяdqiqat da diskriptiv tяdqiqatlar
kimi tяsvirя яsaslanыr, lakin tяsvir edilяn
keчmiшdя baш vermiш hadisяlяrdir.
Korrelyasiya tяdqiqatы. Tяdqiqatчыlar ay-
rы-ayrы obyektlяri vя ya tarixi hadisяlяri tяs-
vir edяndяn sonra onlar arasыnda яlaqяlяri
izah etmяk istяyirlяr. Bu mяqsяdя nail ol-
maq цчцn daha yararlы tяdqiqat цsulu kor-
relyasiya цsuludur. Korrelyasiya цsulu va-
sitяsilя daha hansы iшlяri gюrmяk olar ki,
dиskriptiv vя tarixi tяdqiqatlar vasitяsilя onu
etmяk mцmkцn deyil? Bu tяdqiqat vasitяsilя
tяdqiqatчы:
• иki обйектин bir-biri ilя necя яlaqяli ol-
duьуну aшkar edяn dяlillяr tяqdim edir;
• кeyfiyyяt baxыmыndan oxшar vя fяrqli
cяhяtlяr mцяyyяn edir;
• оxшarlыqlar шяraitindя hяr hansы mяqa-
mыn spesиfik xцsusiyyяtiни aшkar edir.
Korrelyasiya tяdqiqatlarыnыn яn mцhцm
xцsusiyyяtlяrindяn biri dя odur ki, korrelya-
siya tяdqiqatlarы обйектляр arasыnda яlaqяlя-
rin mюvcudluьunu mцяyyяn etmяyя imkan
verir. Lakin bu tяdqiqat hяmin яlaqяlяrin
sяbяbini araшdыrmaьa imkan vermir.
 Тящсилин ясаслары

Keyfiyyяt tяdqiqatlarы qeyri-eksperimen- Dяqiq eksperimental tяdqiqatыn iшtirakчы-

tal tяdqiqat nюvцnцn цsullarыndan biridir. Bu
tяdqiqatыn яsas mяqsяdi insanыn ictimai, mя-
dяni vя siyasi mяzmunda davranышыnы araшdыr-
maqdan ibarяtdir. Bu mцxtяlif vasitяlяrlя hя-
yata keчirilir: mцsahibя, sюhbяt, anket sorьu-
su, hadisяnin araшdыrыlmasы vя s.
ЫЫ. Eksperimental tяdqiqatlar
(кямиййят)
Кейфиййят тядгигатлары обйектляр арасында
ялагялярин сябяблярини арашдырмыр. Bяs яшya vя
hadisяlяrin xцsusiyyяtlяri, davranышы arаsыn-
da яlaqяlяrin sяbяblяrini necя mцяyyяn
etmяk olar?
Eksperimental tяcrцbяnin iki nюvц bu
sualы cavablandыrmaьa imkan verir: dяqiq
eksperimental tяdqiqat vя tяqribi eksperi-
mental tяdqiqat.
larы mцxtяlif meyarlar baxыmыndan iki qrupa
bюlцnцrlяr. Mяsяlяn, tяlimdя ИKT-nin яhя-
miyyяti araшdыrыlыrsa, tяdqiqatыn bir qrup
iшtirakчыsы tяlim prosesindя ИKT-dяn istifadя
edir, digяr qrup isя ИKT-dяn istifadя etmir.
Tяdqiqatыn mяqsяdi yalnыz bu qruplarыn tя-
lim keyfiyyяti arasыndakы fяrqi aшkar etmяk
olmayыb, hяm dя bu fяrqin sяbяbini mцяy-
yяn etmяkdяn ibarяtdir.
Tяdqiqatчы bu fяrqlяri yaradan amillяrя
nяzarяt edir вя тяqribi eksperimental tяdqi-
qatlarda belя yцksяk sяviyyяli nяzarяtin
olmasы mцmkцn deyil.
Tяqribi eksperimental tяdqiqatыn iшtirak-
чыlarы яvvяlcяdяn mцяyyяn edilmiш xцsusiy-
yяtlяrinя gюrя qruplara ayrыlырlar: irqi, cinsi,
yaш, mяktяbdя sinfi, peшяsi vя s. Bu qruplaш-
malarda kimin hansы qrupa aid edildiyinя
tяdqiqatчы nяzarяt edя bilmir.

Тялим просесиндя истифадяси нязярдя тутулан

бу цсуллар тядгигатларын
апарылмасы бахымындан ящямиййятлидир:

Mцstяqil oxu цsulu ona gюrя mяqsяdяuyьun hesab edilir ki, юyrяnяnlяr
mяsяlя ilя baьlы materiallarы optimal dяrk etmяk цчцn mцvafiq oxu strate-
giyalarыndan istifadя edяrяk (qeydlяr gюtцrmяklя, abzaslara baшlыq ver-
mяklя, tanыш informasiyalarы yeni informasiyalardan fяrqlяndirmяklя, yeni
sюz vя terminlяrin mяnasыnы araшdыrmaqla vя s.) оxuma imkanы яldя edir.
Oxunan mяtnlяr bяzяn asan dяrk edilir, bяzяn dя чяtin. Оxuduьunu anla-
maq цчцn kifayяt гяdяr vaxtыn sяrf edilmяsi baxыmыndan bu цsul yararlы
hesab edilir.

Mцzakirяlяr tяlimin tяшkilindя mцhцm яhяmiyyяt daшыyan цsul-

dur. Bu цsul vasitяsilя tяlim zamanы maraqlы, bяzяn dя gяrgin fikir
mцbadilяsinя шяrait yaradыlыr. Mцzakirядя bir чox mяsяlяlяr barяdя
ilkin tяsяvvцrlяr qurulur, arqumentlяri tяhlil edilir vя mцhakimяlяr
yцrцdцlцr.

20
 Тящсилин ясаслары

Mцhazirя (mцяllim tяqdimatы) bir sыra mяsяlяlяr barяdя ilkin mяlumat-

larыn verilmяsindя яhяmiyyяtli цsuldur. Юyrяnяnlяr mяsяlя ilя baьlы heч bir
tяsяvvцrя malik olmadыqda onlara zяruri mяlumatlarы чatdыrmaq ehtiyacы
yaranыr. Belя hallarda mцhazirя цsulu mцяllimin яn yaxыn kюmяkчisinя чev-
rilir. Mцяllim mцhazirяlяri Power Point proqrаmыnda hazыrlanmыш tяqdimat-
larla mцшayияt edilir. Belя mцhazirя mяlumatlarыn mцxtяlif yollarla (gюrmя,
eшitmя, mяntiqi, linqvistik vя s.) dяrk edilmяsinя вя tяlimin keyfiyyяtinin yцk-
sяldilmяsinя xidmяt edir.

Hadisяlяrin araшdыrыlmasы. Tяlim materialы ilя sыx яlaqяli олан, real hяyatda
baш vermiш hяr hansы bir hadisя юyrяnяnlяrя tяqdim edilir. Mяtnin sonunda dц-
шцndцrцcц, tяhlilя istiqamяtlяndirяn vя ya mцhakimяlяr yцrцtmяyя tяhrik edяn
suallar гойулур. Bu цsul vasitяsilя mяktяblя baьlы digяrlяrinin uьurlu vя ya
uьursuz tяcrцbяsi mцzakirя mюvzusuna чevrilir. Yaranmыш vяziyyяtin sяbябlяri
tяhlil edilir vя onun hяlli yollarы haqqыnda mцlahizяlяr yцrцdцlцr. Арашдырма,
яsasяn, цч mяrhяlяdя hяyata keчirilir: fяrdi hazыrlыq, kiчik qruplarda mцzakirя
vя kollektiv mцzakirя. Problem hяllindяn fяrqi odur ki, problemin bir hяll yolu
ola bilяr, amma hadisяnin tяhlilinin sonunda mцxtяlif qяrarlar qяbul edilя bilяr.

Mяktяb mцшahidяlяri vя gюrцшlяr дяrs zamanы tяlim mяqsяdlяrinin real-

laшdыrыlmasыna nail olmaq цчцn mцяllimin seчdiyi strategiyalarы, mцяllim-
шagird, шagird-шagird mцnasibяtlяrini mцшahidя edяrkяn tяlimin tяшkilinя
yцksяk tяlяblяr baxыmыndan yanaшmaьы юyrядir. Uьurlu tяlim prosesinи
uьursuzdan fяrqlяndirmяk bacarыqlarы ашылайыр. Mцшahidя etdiyi boшluqlarыn
шяrhlяri vя mцzakirяsi, mцшahidячiyя peшяkarlыьыnы artырmaq imkanы yaradыr.
Kitabxana vя Иnternetdяn istifadя. Problemin hяlli цчцн mяlumat яldя
edilmяsi zяruri mяrhяlяdir. Mяlumat kitabxanada чap мящсулларындан,
yaxud Иnternet шяbяkяsindян яldя edilя bilяr. Bunun yollarыnы bilmяk, яldя
edilяn mяlumаtlardan mяqsяdyюnlц istifadя etmяk юyrяnяnlяrin mцstяqil
tяlimin tяшkili kimi bacarыqlarыnыn formalaшмasыnda bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Bu
bacarыqlar, demяk olar ki, bцtцn mяsяlяlяrin юyrяnilmяsindя nяzяrdя tutulub.

Mцяllimlя mяslяhяt сeminarlar zamanы mцbahisяli hesab edilяn mяsя-

lяlяr яtrаfыnda sюhbяtlяr aparmaq, oxu materiallarы ilя baьlы mцzakirяlяr
etmяk, layihяlяr vя tяqdimatlarыn hazыrlanmasы ilя baьlы mяslяhяtlяr almaq
vя digяr mяqsяdlяrlя mцяyyяn olunmuш zaman vя mяkanda tяyin olunmuш
rяsmi gюrцшdцr.

Fяrdi vя qrup tяqdimatlarы юyrяnяnlяrin mцxtяlif mяsяlяlяrlя baьlы apar-

dыьы tяdqiqatlarыn nяticяlяrinя dair fikir mцbadilяsi mяqsяdi ilя hяyata ke-
чirilir. Bu цсul fikirlяrin daha mцtяшяkkil, sistemli vя lakonik чatdыrыlmasы
baxыmыndan bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Иnformasiyalarыn, eyni zamanda ya-
zыlы, sяsli, gюrцntцlц, qrafik, animasiyalы vя s. шяkildя чatdыrыlmаsы auditori-
yanыn diqqяtinin nitqя cяlb edilmяsini tяmin edir. Цmumiyyяtlя, бу, idraki
vя цnsiyyяt bаcarыqlarыnын inkiшafы baxыmыndan яhяmiyyяtli цsuldur.

21
 Тящсилин ясаслары
Ялдя едилмиш nailiyyяtlяrin
qiymяtlяndirilmяsi
«Tяhsilin яsaslarы»nыn hяm mяzmunu,
hяm dя tяdrisi texnologiyalarыnыn spesifikliyi
tяlяbя nailiyyяtlяrinin izlяnmяsindя ашаьы-
дакы mяqamlarыn zяruriliyini юня чяkir.
Dяrsя davamiyyяtя diqqяt yetirmяk.
• Tяlяbяlяrin mцzakirяlяrdя fяal iшtirak
etmяsi;
• Mцяllimin vя yoldaшlarыnыn fikirlяrinя
yaradыcы yanaшmasы;
• Verilmiш oxu materiallarыnы oxuйуб dяrk
etdiyini nцmayiш etdirmяsi.
9–12 sяhifя hяcmindя kurs iшlяrinin hazыr-
lanmasы.
• Kursun tяlimi mцddяtindя araшdыrыlаn
materiallarын яldя rяhbяr tutulmasы;
• Yazы materiallarыnda bu vя ya digяr яsя-
ri vя ya nяzяriyyяni шяrh etmяsi, yaxud mцx-
tяlif mцяlliflяri vя ya nяzяriyyяlяri mцqa-
yisяli tяhlil etmяsi;
• Qrup цzvlяrinin чыxышlarыna tюvsiyяlяr vя
ya suallarla reaksiya vermяsi;
• Bir qrupun yazыsыnы digяr qrupун oxu-
masы, 1–2 sяhifяlik tяklif vя ya mяslяhяtin
hazыrlanmasы;
• Qrup iшlяri ilя baьlы irad vя tяkliflяrin
kollektiv formada mцzakirя edilmяsi;
• Иrad vя tяkliflяri nяzяrя almaqla tяk-
millяшdirilmiш kurs iшlяrinin mцяllimя tяqdim
edilmяsi;
• Son variant mяnbяlяrin dяqiq шяrhi,
ciddi arqumentlяrin gяtirilmяsi vя fikirlяrin
aydыn ifadя edilmяsi;
• Mцяyyяn edilmiш mцddяtdя tяqdim edi-
lяn yazыlarыn qiymяtlяndirilmяsi, gecikdiril-
miш yazыlarda bu faktыn ciddi шяkildя nяzяrя
alыnmasы.
22
Mцяllimlя mяslяhяt
• Mцxtяlif mяqsяdlяrlя mцяyyяn mяlum
mяkan vя zamanda mцяyyяn edilмiш mцd-
dяt яrzindя rяsmi gюrцшцn tяyin olunmasы;
• Seminarlar zamanы mцbahisяli hesab
edilяn mяsяlяlяr яtrаfыnda sюhbяtlяrin apa-
rыlmasы;
• Oxu materiallarы ilя baьlы mцzakirяlяr
апарылмасы;
• Layihяlяr vя tяqdimatlarыn hazыrlanma-
sы ilя baьlы mяslяhяtlяrin alыnmasы vя s.
Qrup tяqdimatlarы
• Йoldaшlarы qarшыsыnda tяdqiqatlarыn vя
ya mяktяbdяki praktik fяaliyyяtin nяticяlя-
rini, elяcя dя oxuнмуш materiallarын мязму-
нуну яhatя edяn 20–30 dяqiqялик (mцxtяlif
tяkliflяr vermяsi, mцzakirя vя suallar da
daxil omaqla) tяqdimat.
• Tяqdimat zamanы yoldaшlarыna tяqdim
etmяk цчцn bir vя ya iki sяhifяlik materialыn
hazыrlanmasы.
TAPШЫRЫQ
Иnternet sяhifяlяrindяn тяhsilin яsaslarы
haqqыnda mяlumat яldя etmяk цчцn axta-
rыш aparыn. Яldя etdiyiniz мялумат яsasыn-
da «Tяhsilin яsaslarы» fяnnini юyrяnmяklя
nяyя nail ola bilяrяm?» mюvzusunda tяq-
dimat hazыrlayыn. PowerPoint vasitяsilя
nitqinizi tяшkil edin vя tяdqiqatlarыnыzыn
nяticяlяrini tяqdim edin.
 Тящсилин ясаслары

Ы FЯSИL: TЯHSИL FЯLSЯFЯSИ VЯ TЯLИM PROSESИ

Ы Фясля эириш

TЯHSИL FЯLSЯFЯSИ NЯDИR?

Bцtцn dцnyada tяhsilя yanaшmalar tяhsil fяlsяfяsi nюqteyi-nяzяrindяn mцяyyяn olu-
nur. Belя fяlsяfi cяrяyanlardan tarixяn яn geniш yayыlанлары пroqressivizm, пerenнializm,
еssensializm vя еksistensializmdir. Bu тяhsil fяlsяfяlяri «NЯYИ» tяdris etmяyin lazыm ол-
масыны юn plana чяkir vя яsas diqqяti тящсилин mяzmununa yюnяldir.
Hяr bir fяlsяfi baxыш kurikulumun xarakterini dяyiшdirяn fяrqli dяyяrlяri яks etdirir. Tяh-
silин mцxtяlif cяrяyanlarыnыn цстцнлцк вердийи dяyяrlяr bяzяn bir-birinя kяskin surяtdя ziddиййят
тяшкил едир, hяr cяrяyan yalnыz юzцnя яn yaxыn olan cяhяtлярin яhяmiyyяtini vurьulayыr, онлары
ясас щесаб едир. Bu baxыmdan tяhsil fяlsяfясi konservativ vя analitik olmaqla iki qцtbя ayrыlыr.

Ящатя олунан мясяляляр:

Bu fяsli юyrяnяndяn
sonra siz:
• Azяrbaycanда vя
dцnyada tяhsilя mцasir
yanaшmalarы mцяyyяn
edяcяk vя hяmin tяhsil
dцnyagюrцшцnцn
tяhsilя, mцяllimя, шa-
girdя vя
tяlim-tяdris prosesinя
verdiyi tяlяblяri шяrh
edяcяksiniz.
• Azяrbaycanda
mцtяfяkkirlяrin vя
maarifчi-
demokratlarыn tяhsilя
yanaшmalarыnы tяdqiq
etmяklя, юlkяmizdя
pedaqoji tяfяkkцrцn
tarixini araшdыracaq,
mцxtяlif dюvrlяrdя
tяhsilя олан fяrqli
yanaшmalarы mцяyyяn
edяcяksiniz.
• Tяhsil fяlsяfяsi vя tяlim-tяdrisin tяшkilindя onun rolu
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan tяhsilin яhя-
miyyяti
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяси baxыmыndan tяhsilin mяqsяdi
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan юyrяnяnin tяlim
prosesindя iшtirakы
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan insanыn tяhsil
ehtiyaclarы vя onlarыn юdяnilmяsi
• Мцхтялиф тящсил фялсяфяляри бахымындан мяктябин ясас вя-
зифяляри
• Мцхтялиф тящсил фялсяфяляри бахымындан тящсил вя тялим
мцщити
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan tяlim prosesindя
mяnimsяmяnin tяmin edilmяsi шяrtlяri
• Mцяllimin seчdiyi tяlim strategiyasы onun tяhsil
fяlsяfяsinin яsas gюstяricisi kimi
• Tяlim prosesinin keyfiyyяtli tяшkilindя mцяllimin
tяhsil fяlsяfяsinin rolu vя яhяmiyyяti
• Mцxtяlif fяlsяfi yanaшmalar baxыmыndan tяhsilin
mяzmununun mцяyyяnlяшdirilmяsi
• «Mцxtяlif dюvrlяrdя йашамыш tarixi шяxsiyyяtlяrin tяhsil
fяlsяfяlяri» mюvzusunda layihяlяrin hazыrlanmasы vя
tяqdim edilmяsi
• Цmumilяшdirici dяrs

23
 Тящсилин ясаслары
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Seyidov Я.Y. Azяrbaycanda pedaqoji
fikrin inkiшafы tarixindяn. «Azяrbaycan Dюv-
lяt Nяшriyyatы», Bakы, 1958.
2. Seyidov Я.Y. Azяrbaycanda Pedaqoji
fikrin inkiшaf tarixindяn. «Maarif» nяшriyya-
tы, Bakы, 1987, 301 sяh.
3. Talыbov Y.P., Sadыqov F.B., Quliyev
S.M. Azяrbaycanda mяktяb vя pedaqoji fik-
rin tarixi, Bakы, 2000, 516 sяh.
4. Hoвard A. Ozmon, Samuil M. Craver,
Philosophical foundations of education, Prentice-
Hall, New Jersey, 1999 5-th edition (Chapter 4).
5. Hovard A. Ozman, Samuil M. Kraver,
Tяhsilin fяlsяfi яsaslarы, Prentis-Holl, Nyu
Ъersi, 1995, 5-ci nяшr.
6. Phylosophy of Education: Famous
Phylosopher's quotes on Education
http://www.spaceandmotion.com/Philos-
ophy-Education.htm
7. www.google.az axtarыш sяhifяlяrindя
gюstяrilяn шяxsiyyяtlяrin adlarыnы yazmaqla
digяr mяlumatlar яldя edя bilяrsiniz.
8. Tяhsil fяlsяfяsi: Mяшhur filosoflardan
tяhsillя baьlы sitatlar.
9. Mяnbя: Con Dyu. Demokratiya vя
tяhsil, Nyu-York: «Makmillan», 1916, s.1–9.
10. Vilyam Ceyms. Psixologiyaya dair:
Mцяllimlяrlя sюhbяt vя шagirdlяrlя bir sыra
hяyat hadisяlяri haqqыnda sюhbяt. Nyu-
York: Henry Holt vя Ko., 1916.
11. George J. Posner Analyzing the cur-
riculum, 3-d edition, published by Mаc
Craу-Hill, New-York, 2004.
12. Corc C. Pozner. Kurikulumu tяhlil
edяrkяn, 3-cц nяшr, Mаc Craу-Hill nяшriy-
yatы, Nyu-York, 2004.
TAPШЫRЫQ 1
Ы. «Юz tяhsil fяlsяfяnizi mцяyyяnlяшdi-
rin» testini yerinя yetirin.
ЫЫ. Tяqdim edilmiш «Юzцnцqiymяtlяn-
dirmя cяdvяli»nя яsasяn hansы tяhsil fяlsя-
fяsinя aid olduьunuzu mцяyyяnlяшdirin.
24
ЫЫЫ. Aid olduьunuz tяhsil fяlsяfяsi haq-
qыnda mяlumat яldя edin.
ЫВ. Яldя etdiyiniz mяlumatlara яsasяn
«Tяhsil fяlsяfяsinin tяrifi»ni tяrtib edin.
Tяrtib etdiyiniz «Tяhsil fяlsяfяsinin tяri-
fi»ni tяqdim edilяn versiya ilя mцqayisя edin.
Suallara verilmiш cavablardan uьurlu
hesab etdiyiniz variantы seчin. Siz verilmiш
variantlardan dцzgцn hesab etdiyiniz bir
neчяsini dя qeyd edя bilяrsiniz.
1. Tяhsil nя цчцn lazыmdыr?
A. Обйектив эерчяклийин sяbяbini юyrяn-
mяk цчцn lazыmdыr.
B. Иnkiшafы tяmin etmяk цчцn lazыmdыr.
C. Bilik vя bacarыqlar яldя etmяk цчцn la-
zыmdыr.
D. Dцzgцn seчimlяr etmяk цчцn lazыmdыr.
2. Sizcя, «юyrяnяn» kimdir?
A. Юyrяnяn tяcrцbя aparan orqanizmdir.
B. Юyrяnяn intellekt vя emosiyalardan iba-
rяt olan unikal, azad vя mяsuliyyяtli варлыгdыr.
C. Юyrяnяn dцшцnяn vя hiss edяn (шцурлу
vя intuisiyalы) varlыqdыr.
D. Юyrяnяn bilik vя bacarыqlarыn daшыyы-
cыsыdыr. O, юyrяndiklяrini yeri gяlяndя istifa-
dя edя bilяr.
3. Tяhsil insanыn ehtiyaclarыnы necя tяmin
etmяlidir?
A. Hяyatыn эерчякликlяri ilя цz-цzя qalmaq
шяraiti yaratmalыdыr: real seчimlяr, mяhяbbяt
iztirabы vя sevinci, azadlыг problemlяri, fяaliy-
yяtin ardыcыllыьы, юlцmцn haqq olmasы vя s.
B. Bцtцn insanlarыn ehtiyaclarы baxыmыn-
dan яhяmiyyяtli hesab edilяn bilik vя baca-
rыqlarыn formalaшmasыnы tяшkil etmяlidir.
C. Юyrяnяnlяrin intellektual ehtiyaclarы-
nыn юdяnilmяsini tяmin etmяlidir.
D. Иnsanlarыn ehtiyaclarы mцxtяlif oldu-
ьundan tяhsil шagirdlяrin fяrdi xцsusiyyяtlя-
rinin inkiшafыna istiqamяtlяnmяlidir.
4. Tяhsil mцhiti necя olmalыdыr?
A. Tяhsil цчцn elя mцhit yaradыlmalыdыr
ki, tяlim real hяyatda mюvcud olan materi-
 Тящсилин ясаслары
allar vя ictimai mцnasibяtlяrlя яlaqяdя qu-
rulmuш olsun.
B. Tяhsilin mцhiti hяyatыn юzц olmalыdыr.
Burada шagirdlяr hяyata hazыrlanmamalы,
hяyatыn iчindя юyrяnmяlidirlяr.
C. Tяhsil mцhiti юyrяnяni azad inkiшaf et-
mяyя, yaradыcы fяrd olmaьa hяvяslяndirmяli-
dir. O, юyrяnяnlяrя чoxluьun dцшцncяlяrin-
dяn чыxыш etmяyi, яcdadlarыn mцяyyяn etdiyi
normаlarы rяhbяr tutmaьы юyrяtmяmяlidir.
D. Tяhsil hяyatы tamamilя яks etdirmir,
o, uшaqlarыn intellektual imkanlarыnы inkiшaf
etdirmяli olan vя onlarы gяlяcяyя hazыrlayan
uydurma bir mцhitdir.
5. Tяhsilin mяqsяdi nя olmalыdыr?
A. Yeni tяcrцbяyя яsaslanaraq daim in-
kiшaf etmяk tяhsilin hяm яsas xцsusiyyяtinя,
hяm dя mяqsяdinя чevrilmяlidir.
B. Tяhsil yalnыz mцtlяq hяqiqяtя, цmum-
bяшяriliyя vя dяyiшmяzliyя istiqаmяtlяnmяlidir.
C. Hяr bir uшaьыn fяrd olaraq inkiшafы
tяhsilin яn mцhцm mяqsяdi olmalыdыr.
D. Шagirdlяrin biliklяrinin яsaslarыnы tя-
min etmяkdяn ibarяtdir.
6. Mяktяbin яsas vяzifяsi nя olmalыdыr?
A. Mяktяb юzlцyцndя insanыn mцxtяlif
xцsusiyyяtlяriня, hafizяsinя яhяmiyyяt ver-
мяли vя яsas diгqяti шцurun inkiшafыna yюnяlт-
мялидир.
B. Mяktяb «hяrtяrяfli uшaq» цчцn tяhsili
tяmin etmяlidir, bцtцn diqqяtini uшaьыn eh-
tiyaclarыna vя maraqlarыna yюnяltmяlidir.
C. Mякtяb real dцnyanы baшa dцшmяk
цчцn шagirdlяrя lazыm olan biliklяri чatdыr-
maьы qarшыya mяqsяd qoymalыdыr.
D. Юzцnц rellaшdыrma sяyahяtindя hяr bir
шagirdя kюmяk gюstяrmяlidir.
7. Mяktяbin tяlim mцhiti necя olmalыdыr?
A. Mяktяb шagirdlяrin qruplarda dцшцn-
mяsini tяmin edir ki, bu da yarышmanы deyil,
яmяkdaшlыьы tяmin edir.
B. Mяktяb шagirdlяri elя gerчяk azadlыqla
tяmin edir ki, bu шяrаitdя шagirdlяr юz hяyat
25
hяqiqяtlяrini tapa bilsinlяr vя mцstяqil шя-
kildя юz seчimlяrini edя bilsinlяr.
C. Мяktяb шagirdlяri «kitablar dцnyasы»
ilя яhatя etmяli, intellektual vя tяnqidi dц-
шцnmя шяraitindя шяxsiyyяtin tяrbiyяsini tяш-
kil etmяlidir.
D. Mяktяb шagirdlяrin шцurlu шяkildя ni-
zam-intizam qaydalarыna riayяt etmяsi цчцn
mцvafiq atmosfer yaratmalыdыr. Bu mяsяlя-
lяrя шagirdin mцnasibяtini yoxlamaq цчцn
innovativ texnikalardan istifadя etmяlidir.
8. Mяnimsяmяni tяmin edяn tяlim necя
baш vermяlidir?
A. Шagirdlяr bir neчя alternativ versiya-
dan birinin seчilmяsinя cяlb edilяndя mя-
nimsяmяni tяmin edяn tяlim baш verir.
B. Шagirdlяr problem hяllinя яsaslanan
layihяlяrя cяlb edilmяklя praktik mяsяlяlяr-
dяn nяzяri prinsiplяrя doьru istiqamяtlяn-
dirilir (konkretdяn mяcaziyя).
C. Mяnimsяmяni tяmin edяn tяlim шa-
girdlяri ябяди dцnya ilя tanыш edяn oxu za-
manы baш verir. Bu zaman шagirdlяr gяlяcяk-
dя tяtbiq edяcяklяri nяzяri mяsяlяlяri юyrя-
nirlяr (mяcazidяn konkretя).
D. Mяnimsяmяni tяmin edяn tяlim o za-
man baш verir ki, шagirdlяr fяnn цzrя biliklяrini
daha da geniшlяndirmяyя ciddi cяhdlяr gюstяrirляр.
9. Mцяllimin rolu nяdяn ibarяt olmalыdыr?
A. Mцяllim шagirdlяri ilя dцшцnцlmцш шя-
kildя davranmalыdыr. Onlarыn tяlimi insanыn
maraqlarыnы яn yцksяk sяviyyяdя яks etdi-
rяn yazыlara, яdяbiyyata яsaslanmalыdыr.
B. Mцяllim шagirdin nailiyyяt sяviyyяsini
mцяyyяnlяшdirяrkяn vя ya araшdыrarkяn юz
prinsiplяrini, яhяmiyyяt verdiyi dяyяrlяri vя
onlarыn яhяmiyyяtliliyinin sяbяblяrini tяq-
dim etmяlidir.
C. Mцяllim шagirdlяri istiqamяtlяndirir
vя onlara mяslяhяtlяr verir. Шagirdin tяlimi
rяhbяrliyin vя ya dяrsliklяrin mцяyyяn et-
diyi fяnn biliklяrinя deyil, юyrяnяnlяrin ma-
raqlarыna яsaslanыr.
 Тящсилин ясаслары

D. Mцяllim mяsuliyyяtli rяhbяrdir, yeni- Test nяticяlяrinin hesablanmasы.

yetmяlяr bюyцklяrin xцsusiyyяtlяrini vя tя- Hяr sual цzrя seчdiyiniz cavablarы dairя-
lяblяrini dяrk edяnя qяdяr мцяллим bюyцklяr yя alыn. Sonra aшaьыdakы cяdvяldя hяr sцtun-
dцnyasы ilя uшaqlar alяmi arasыnda яlaqя- да dairяyя aldыьыныз вариантлара эюря тяhsil
lяndirici rolu oynayыr. fяlsяfяniзи мцяyyяnlяшdirин.
10. Kurikulum hansы mяsяlяlяri яhatя et- Прогрес- Перенниа- Ессенсиа- Ексистен-
mяlidir? сивизм лизм лизм сиализм
A. Kurikulum яdяbiyyat, tarix, riyaziy- 1. Б А Ъ Д
yat vя tяbiяt fяnlяrinin zamanыn sыnaьыndan 2. А Ъ Д Б
чыxmыш яsas ideyalarыnы яhatя etmяlidir. 3. Д Ъ Б А
B. Kurikulumda яsas diqqяt ona yюnяl-
4. Б Д А Ъ
mяlidir ki, шagirdlяr ictimai fяnlяr, tяtbiqi
5. А Б Д Ъ
elmlяr vя peшя texnologiyalarы цzrя prob-
lemlяri hяll edяrkяn uьurlu цsul vя vasitяlяr 6. Б А Ъ Д
seчя bilsinlяr. 7. А Ъ Д Б
C. Kurikulum ana dili, xarici dillяr, tarix, 8. Б Ъ Д А
riyaziyyat, tяbiяt elmlяri, tяsviri incяsяnяt, 9. Ъ А Д Б
elяcя dя fяlsяfя kimi akademik fяnlяri яha- 10. Б Ъ А Д
tя etmяlidir.
11. А Б Ъ Д
D. Kurikulum insanpяrvяrliyя istiqa-
mяtlяnmяlidir. Иnsanыn sяciyyяvi cяhяtlяri-
nin vя onun яtraf alяmlя ziddiyyяtlяrinin Mяnasы
юyrяnilmяsinя imkan verяn tarix, яdяbiyyat, Bu proqramlaшdыrыlmыш test tapшыrыьыdыr.
incяsяnяt, fяlsяfя fяnlяrini яhatя etmяlidir. Hяr sual dюrd fяlsяfi yanaшma baxыmыn-
11. Hansы tяlim цsullarыna цstцnlцk veril- dan cavablandыrыlmышdыr: proqressivizm, pe-
mяlidir? rennializm, essenсializm vя ekсistenсializm.
A. Layihяlяr цsuluna цstцnlцk verilmя- Яgяr siz cavablarыnыzы qiymяtlяndirmяk istя-
lidir vя bu цsul vasitяsilя шagirdlяr problem- yirsinizsя, sual цzrя iki cavabы doьru hesab
lяrin hяll edilmяsinя istiqamяtlяnmяlidirlяr. etmяyinizя baxmayaraq, daha чox цstцnlцk
B. Mцhazirяlяr, oxu vя mцzakirяlяr in- verdiyiniz варианты seчin. Etdiyiniz seчimlяr
tellektin yцksяldilmяsi цчцn цstцnlцk verilяn arasыnda hansы tяhsil fяlsяfяsinя aid cavablar
цsullar olmalыdыr. цstцnlцk tяшkil edirsя, demяli, sizин бахышлары-
C. Nцmayiшlяr bilik vя bacarыqlarын tяd- ныз hяmin тящсил fяlsяfясиня уйьундур. Mяsя-
risindя яhяmiyyяtli hesab edilmяlidir. lяn, sizin tяhsil seчiminiz: proqressivizm цzrя
D. Sokrat dialoqu (suallara яsaslanan (9), perenнiаlizm (1), essenсializm цзря (3),
mцkalimяlяr zamanы cavablarыn яldя edil- eksiсtenсializm цзряdirsя (2), demяk, bu testя
mяsi) шagirdin юzцnцtяsdiqi цчцn цstцnlцk эюря sizin tяhsil fяlsяfяniz пroqresivizm ola-
verilmяli цsuldur. caqdыr (15 xaldan 9-u чoxluq tяшkil edir). Яgяr
mцяyyяn etsяniz ki, bu fяlsяfяlяrdяn bir neчя-
TAPШЫRЫQ 2
sini цstцn tutursunuz, cavablarыnыzыn bu шяkildя
sяpяlяnmяsi, tяhsil dяyяrinя eklektik (ziddiy-
Tяqdim edilmiш «Юzцnцqiymяtlяndirmя
yяtli) yanaшma formasы kimi izah olunur.
cяdvяli»nя яsasяn бахышларынызын hansы tяhsil
Fяlsяfяnin bцtюv rяsmi sisteminin qanu-
fяlsяfяsinя уйьун olduьunu mцяyyяnlяшdirin.
niliyinin яn vacib юlчцsц onda mяntiqi ardы-

26
 Тящсилин ясаслары
cыllыьыn olmasы ilя xarakterizя edilir. Verilяn
10 cavabdan nя qяdяr чoxunu eyni sцtunda
yerlяшdirirsinizsя vя onlarы ≠1 ilя iшarяlяyir-
sinizsя, demяk, tяhsil fяlsяfяnizdя o qяdяr
dя чox mяntiqi ardыcыllыьa riayяt etmiш olа-
caqsыnыz. 10 cavabdan nя qяdяr azы ≠1 ilя
iшarяlяnirsя, sizin cavablarыnыz bir-birilя da-
ha чox ziddiyyяt tяшkil edяcяk, mяntiqi ardы-
cыllыьыn vя ya яlaqяlяndirmяnin olmamasы,
юzlцyцndя, mяntiqi ardыcыllыq olan digяr tяh-
sil фялсяфясинин dяyяrlяndirilmяsi sяbяbindяn
irяli gяlя bilяr.
TAPШЫRЫQ 3
Сизин ъавабларыныза уйьун эялян tяhsil
fяlsяfяsi haqqыnda mяlumat яldя edin.
Tяhsilя dair fяlsяfi baxышlar
Вясаитдя бiliyin tяbiяtinя vя necя юyrяn-
mяyimizя яsas diqqяt yetirяn 4 tяhsil fяlsяfя-
siня бахылмышдыр. Bu fяlsяfi cяrяyanlar пroq-
ressivizm, пereнnializm, еssensializm vя еk-
sistensializmdir. Bu тяhsil fяlsяfяlяri яsas
diqqяti bizim «NЯYИ» вя «Неъя» tяdris et-
mяли olduьuмуз цzяrindя cяmlяшdirir.
Hяr bir fяlsяfi baxыш, kurikulumun xarak-
terini dяyiшdirяn fяrqli dяyяrlяri яks etdirir.
Proqressivizm
Proqressivizm tяrяfdarlarы hesab edirlяr
ki, tяhsil mяzmuna bюyцk яhяmiyyяt vermя-
lidir. Дiqqяt mяrkяzindя daha чox uшaq
olmalыdыr.
Kurikulumun mяzmunu шagirdlяrin ma-
raq vя ещтийаълары яsasыnda tяrtib edilir. Bu
tяhsil fяlsяfяsinin tяrяfdarlarы hesab edirlяr
ki, шagirdlяr ideyalarы fяal tяcrцbя yolu ilя
sыnaqdan чыxarmalыdыrlar. Tяcrцbя zamanы
yaranan suallara cavab axtaran zaman tяlim
daha чox яhяmiyyяt kяsb edir. Bu, passiv ol-
mayan, fяal tяlimdir. Юyrяnяn юzцnцn fяrdi
tяcrцbяsindян mяna чыxarыr vя problemi hяll
27
edir. Yaradыcы mцяllimlяr шagirdlяr цчцn tяc-
rцbя mцhiti yaradыrlar вя шagirdlяr tяcrцbя
keчя-keчя, гыса мцддятя mцяyyяn mяsяlя vя
hadisяlяri sistematik юyrяnirlяr. Яsas diqqяt
bu prosesin necя aparыlmasы цzяrindя cяmlяшir.
Bu tяhsil fяlsяfяsinin яsas prinsipi mяk-
tяblяrdя azadlыq vя demokratiyanы tяcrцbя-
dяn keчirmяkdиr. Qяrar verяrkяn fikirlяrin
бюлцшдцрцлмяси, шagird-mцяllim mцnasibяtlя-
rinin planlaшdыrыlmasы, шagirdlяrin seчdiklяri
mюvzularда сярбястлийи bu fяlsяfi cяrяyanыn
aspektlяrini яhatя edir. Бурада китаблар daha
чox vasitяdir.
Proqressiv tяhsil fяlsяfяsi Amerikada
1920-ci ilin ortalarыndan baшlayaraq, 1950-ci
ilin ortalarыna qяdяr тяшяккцл тапмышдыр.
Con Dyuи onun яsas tяrяfdarlarыndan idi.
Proqressiv tяhsil hяrяkatы XЫX яsrin
sonu vя XX яsrin яvvяllяrindя meydana
чыxdы. Бу ондан иряли эялир ки, bir чox liberal
mцtяfяkkirlяr artыq hiss edirdilяr ki, Ameri-
ka tяhsili demokratik nяzяriyyяdя rast gяli-
nяn яdalяt vя azadlыq ideyalarыnы яks etdir-
mir. Prоqressivizmin artыq «aьыr» vя «yцn-
gцl» cinahlarы yaranmышdы. «Yцngцl» cinah
uшaq haqqыnda romantik dцшцncя ilя sяciy-
yяlяnirди. Akademik tяhsil sяviyyясиндя cid-
di, лакин davranышa чox az mяhdudiyyяtlяr
qoyan «шagirdyюnцmlц» tяhsilин тяшкили yolla-
rы axtarылырды. Bir чox proqressivistlяr Dyuinin
юzlяrinin fяlsяfi rяhbяri олдуьуну qяbul etmir
vя onun praqmatizminя qarшы чыxыrdыlar.
Hяrяkatыn «аьыр» adlandыrыlan cinahы he-
sab edirdi ki, tяhsil fiziki, sosial vя texnolo-
giya elmlяri sahяsindя яldя edilmiш irяlilя-
yiшlяri яks etdirmяlidir. Halbuki «aьыr» proг-
ressiv dцшцncя tяrяfdarlarы hesab edirdilяr ki,
elmi prosedurlar uшaqlarы iqtisadi hяyatыn tя-
lяblяrinя cavab verян «qabiliyyяt» vя «aьl»ы-
na gюrя юlчmяk, kateqoriyalara bюlmяk цчцn
istifadя edilmяlidir.
Bu baxышыn tяrяfdarlarы hesab edirlяr ki,
mяktяbdя verilяn tяdris uшaqlarы mцxtяlif
mяlumatlarы tяcrцbяdяn keчirmяyя hяvяs-
lяndirir.
 Тящсилин ясаслары
Бir чox proqreсsivizm tяrяfdarlarы izah
etmяyя чalышыrdыlar ki, tяhsil tяbii olmalы vя
bцtцn sosial mяhdudiyyяtlяrdяn azad olma-
lыdыr. Qabaqcыl mяktяblяrdя uшaqlar sяrbяst
vя stimulyasiyaedici bir mцhitя атылыр, sяrbяst
hяrяkяt edir vя tяbii elementlяr tяhsil prose-
sinя gяtirilir. Belя yanaшma bir чox «yцngцl»
proqressiviзm tяrяfdarlarыnы bu tяhsil nяzя-
riyyяsini inkiшaf etdirmяyя шюvq edirdi. Бu
tяhsil nяzяriyyяsi uшaьыn «tяbii ilahi varlыq»
olduьuну hяssaslыqla qeyd edir vя bюyцklяrin
rяhbяrliyiни vя istiqamяtini bir qяdяr mяh-
dudlaшdыrыр.
Пroqressivizmin mцяyyяnlяшdirilmяsi Dyuи-
nиn adы ilя baьlы olsa da, Dyuи proqressivizmin
nя «yцngцl», nя dя «aьыr» cinahlarыnыn hяddяn
artыq tяrяfdarы deyildi.
Вилйам Баглей дя 1934-ъц илдя тясис етдийи
тящсилля баьлы журналда прогрессив йанашмалара
цстцнлцк верирди.
Perennializm
Adlarы чяkilяn fяlsяfi baxышlardan яn
konservativ, яnяnяvi vя yaxud sabit, dяyiш-
mяzi – perennializm fяlsяfяsidir. Perennia-
listlяrя gюrя, tяhsil hяyat цчцn hazыrlыq de-
mяkdir vя шagirdlяrя strukturlu tяhsil vasi-
tяsilя dцnyanыn quruluшu юyrяdilmяlidir.
Дцнйа сябяблярин нятиъясидир вя мяктяб бу ся-
бябляри юйрянмяк цчцн мювъуддур.
Perennialistlяr tяlim vя tяrbiyяyя nail ol-
maьын yolunu nizamlы nяzarяti tяmin etmяk-
dя gюrцrlяr. Mцялlim izah edir, шagird isя
passiv resipientdir (qяbul edяndir). Bu hяqi-
qяt яbяdidir. Mяktяb mцhitindя baш verяn
bцtцn dяyiшikliklяr защиридир.
Pereнnialistlяr hesab edir ki, tяhsilin mяq-
sяdi шagirdlяri sivilizasiyanыn bюyцk ideyalarы
haqqыnda mяlumatla tяmin etmяkdяn iba-
rяtdir. Onlar hesab ediрlяr ki, bu ideyalar is-
tяnilяn dюvrdя problemlяrin hяlli цчцn bю-
yцk potensiala malikdir. Яsas diqqяt ona
28
istiqamяtlяnmяlidir ki, юйrяnяn daimi ideya-
larы, sabit, яbяdi olan hяqiqяtlяri axtarsыn.
Bu dяyiшilmяz prinsiplяri tяdris etmяk tяn-
qidi xarakter daшыyыr. Иnsan dцшцncяli varlыq
olduьundan, onуn шцurу inkiшaf etdirilmя-
lidir. Belяliklя, intellektin tяrbiyяlяndirilmя-
si tяhsildя яn яsas prioritetlяrdяndir. Uzun-
mцddяtli nizam-intizam daxilindя шagirdin
сярбястлийини mяhdudlaшdыrmaqla adяt, vяr-
diшlяr, hяyat tяrzi baxыmыndan мялуматlыlыьa
цstцnlцk verir. Bяшяriyyяtin яldя etdiyi яn
yцksяk naиliyyяtlяr – яdяbiyyat vя incяsяnяt
iшlяri, tяbiяt elmlяrinin prinsiplяri vя ya qa-
nunlarы яsas tяdris sahяlяri hesab edilir.
Bu tяhsil fяlsяfяsinin tяrяfdarlarы 1963-cц
ildя «Bюyцk Kitablar» proqramыnы iшlяyib
hazыrlayan Robert Maynard Huчin vя son-
radan Гяrb mяdяniyyяtinя dair 100 bюyцk
kitaba яsaslanaраг vя kurikulumu hazыrla-
yan Mortimer Adler олмушлар.
Essensializm
Essensialistlяr hesab edirlяr ki, biliklяr
шagirdlяrя sistemli vя nizamlы qaydada юtц-
rцlmяlidir. Bu konservativ yanaшmadыr. Kuri-
kulum, яsasяn, akademik bilik vя bacarыq-
larы яhatя edir.
Bu tяhsil fяlsяfяsi mцяyyяn mяnada pe-
reнnializmя yaxыn olmasыna baxmayaraq, es-
sensialistlяr dя bu ideyanыn tяrяfdarыdыrlar
ki, kurikulum dяyiшdirilя bilяr. Tяhsil prak-
tik xarakter daшыmalы vя шagirdlяri cяmiyyя-
tin dяyяrli цzvц olmaьa hazыrlamalыdыr. Tяh-
sil, eyni zamanda яsas diqqяti faktlara vя шa-
girdlяrin oxu, yazы, danышыq, hesablama baca-
rыqlarынa yюnяltmяlidir. Mяktяblяr siyasяt
hazыrlamamalы vя siyasяtя tяsir gюstяrmяmя-
lidirlяr. Шagirdlяrя gяrgin iшlяmяk, idarячi-
lik vя nizam-intizama riayяt etmяk юyrяdil-
mяlidir. Mцяllimlяr шagirdlяrя yoldaшlarы ilя
mцnasibяtdя sяbirli olmaьa kюmяk etmяli-
dirlяr. Bu cцr yanaшma 1920 vя 30-cu illяrdя
цstцnlцk tяшkil edяn proqressivist yanaш-
maya mцяyyяn tяsir gюstяrmiшdir.
 Тящсилин ясаслары

Essensializmin tяrяfdarlarыna misal ola-
raq, Ceyms D.Koerner (1959), H.G.Rikover
(1959), Paul Koperman (1978) vя Teodor
Sizerin (1985) adlarыnы чяkmяk olar.
Eksistensializm
Eksistensialistляrin dцnya haqqыnda fikir-
lяri subyektiv xarakter daшыyыr. Eksistensia-
listlяr hesab ediрlяr ki, dцnya hяqiqяtdir,
hяqiqяt isя insanын mяsяlяyя yanaшmasыndan
asыlыdыr. Yяni hяr insanыn юz hяqiqяti ola bi-
lяr. Азадлыгдан хейирхащлыг доьур вя щягигят
хейирхащлыгдыр.
Eksistensialistляr inanыrlar ki, mяktяb шa-
girdlяrя onlarыn юzlяrini tanыmaьa vя cяmiy-
yяtdя юz yerlяrini mцяyyяn etmяyя kюmяk
едян bir yerdir. Mяktяbdя tяdris olunan
fяnlяr incяsяnяtin, etikanыn, fяlsяfяnin шяrh-
lяrini tяmin etmяlidir. Mцяllim-шagird mц-
nasibяtlяri, яsasяn, шagirdlяrя fяrdi tяlim
yollarыnda kюmяk gюstяrmяkdяn ibarяt ol-
malыdыr. Mяktяb mцhitindя baш verяn dяyi-
шiklik hяm tяbii, hяm dя mцhцm hadisя kimi
qяbul edilmяlidir. Mяktяbdяnkяnar vя fяr-
di шяkildя mцяyyяn edilmiш kurikulumun is-
tifadя edilmяsi mцmkцndцr.
ТАПШЫРЫГ 4
Фялсяфя няйи юйрянир? Тящсил фялсяфяси
нядир? Онун ящямиййяти нядян ибарятдир?
Мцхтялиф мялумат мянбяляриндя бу суаллары
ъавабландырмаг мягсядиля тядгигатлар апа-
рын. Ялдя етдийиниз мялуматлара ясасян тяг-
димат щазырлайын.
ФЯРДИ ИШ
«Tяhsil fяlsяfяsinin tяrifi»ni tяqdim
edilяn versiya ilя mцqayisя edin (бах:
«Ялавя» сящ. 386).
1. «Tяhsil fяlsяfяsi» anlayышыnын mяna-
sыnы doьrumu tяyin etmisiniz?
2. Mцqayisя edin: hяmin mяsяlяlяr si-
zin verdiyiniz tяriflяrdя дя юz яksini tapыb-
mы? Сizin tяrtib etdiyiniz tяrifdя олан щansы
mяsяlяlяr tяrifdя «vя s.» sыrasыna daxil
edilib. Bu tяrifя башга nяlяr яlavя etmяklя
onu mяzmun baxыmыndan даща яhatяli vя
zяngin etmяk olar?
Dцшцnцn vя 1 чap vяrяqi hяcmindя es-
se yazыn: «Mцяllimя tяhsil fяlsяfяsi haq-
qыnda biliklяr lazыmdыrmы? Lazыmdыrsa, nя
цчцn lazыmdыr?

Bu gцn, шagirdlяrin yaddaшыnы mяlumatlarla yцklяyяn bir tяhsil sistemindяn onlarыn idrakыnы
inkiшaf etdirяn digяr tяhsil sisteminя keчid zamanы, bцtцn mяsяlяlяrя yeni rakursda baxыlыr.
Bu mяsяlяlяr Яvvяllяr belя
Иndi belя dцшцnцrцk
haqqыnda dцшцnцrdцk
Tяhsilin Шagirdlяrя biliklяrin яsaslarыnы юy- Шagirdlяrin daimi inkiшafыnы
mяqsяdi nяdir? rяtmяlidir. tяmin etmяlidir?
Шagird bilik vя bacarыqlarыn
Шagird kimdir? daшыyыcыsыdыr, onlardan yeri Шagird tяcrцbя aparandыr.
gяlяndя istifadя edя bilяr.
Mцяllimin rolu Mцяllim bюyцklяr dцnyasы ilя Mцяllim istiqamяtlяndirici, dяstяklяyicidir.
nяdяn uшaqlar alяmi arasыnda
ibarяtdir? яlaqяlяndirici rolu oynayыr.
Kurikulum Kurikulum яdяbiyyat, riyaziyyat, Kurikulumda яsas diqqяt ona yюnяlmяlidir ki,
necя olmalыdыr? tarix, tяbiяt fяnlяrinin zamanыn шagirdlяr ictimai fяnlяr, tяtbiqi elmlяr vя peшя
Шagird nяyi sыnaьыndan чыxmыш яsas ideyalarыnы texnologiyalarы цzrя layihяlяri yerinя yetirяr-
юyrяnmяlidir? яhatя etmяlidir. kяn uьurlu цsul vя vasitяlяr seчя bilsinlяr.
Tяlim prosesi Fяnn цzrя biliklяri daha da Шagirdlяr problemin hяllinя яsaslanan
necя olmalыdыr? geniшlяndirmяlidir. layihяlяrя cяlb edilmяlidirlяr.

29
 Тящсилин ясаслары
Иdealizm
Иdealizm elя bir fяlsяfi cяrяyandыr ki, бу-
рада дцнйада мювъуд олан щяр бир шей инсанын
дцшцнъясиня баьлы щесаб едилир. Иlahilik (Ka-
millik) isя ideal bir vяziyyяtdir, daima ona
чatmaьa cяhd edilir.
Иdealistlяr bir чox dюvlяt mяktяblяrindя
dцшцncя ilя baьlы fяnlяrin keчirilmяsinin tя-
rяfdarыdыrlar. Иdealistlяrя gюrя, mцяllimlяr
ideal davranышыn nцmunяsinя чevrilmяlidirlяr.
Иdealistlяrя gюrя, mяktяbin vяzifяsi in-
teлlektual inkiшafы sцrяtlяndirmяk, yaш xц-
susiyyяtlяrinя gюrя dцшцncя sяviyyяsini nц-
mayiш etdirmяk, nцmunяvi davranыш modeli-
ni tяqdim etmяkdяn ibarяtdir. Bu qяbildяn
olan mяktяblяrdя шagirdlяr mцяllimin sюylя-
diklяrini qяbul edяn vя яzbяrlяyяn olmaqla
tяlim prosesindя bir qяdяr passiv rol oyna-
yыrlar. Mяktяb proqramыnda dяyiшiklik tяh-
sil prosesinя mцdaxilя hesab edilir.
Realizm
Realistlяrя gюrя, dцnya инсанын дцшцнъя-
синдян асылы олмайараг мювъуддур. Мяktяblя-
rin vяzifяsi isя шagirdlяrя dцnya haqqыnda
юyrяtmяkdir.
Realistlяr бунун цчцн мяктяблярдя riya-
ziyyat fяnninin vя tяbiяt elmlяrinin tяdris
edilmяsinin tяrяfdarыdыrlar. Bu qяbildяn
olan mяktяblяrdя фянн биликляриня yiyяlяn-
mяk цчцn real mяlumat verilir. Бу сябябдян
мцяllimlяr шagirdlяrя щямин biliklяrля баьлы
mяlumat verir vя ya тядгигат апармаг цчцн
мцшащидя шяраити йарадыр. Sinif otaqlarы da tя-
biяtin юzцndя olduьu kimi yцksяk dяrяcяdя
nizamlы шяkildя qurulур vя tяnzimlяnир. Шa-
girdlяr яшyalarыn mahiyyяtini юyrяnmяk
цчцn passiv iшtirakчы olurlar. Mяktяb mцhi-
tindя baш verяn dяyiшikliklяr, tяbii tяkamцl
hadisяsi вя тябиятдяки nizam-иntizamы юyrяn-
mяk kimi дярк едилир.
Klassik realizm
Tяhsil fяlsяfяsinin konservativ (mцhafi-
zяkar) cяrяyanlarыndan biri klassik realizmдир.
30
Bu cяrяyana gюrя, яшyalarы dяrk etmяk цчцn
onlarыn formaсы bюyцk яhяmiyyяt kяsb edir.
Hяr hansы яшyanы dяrk etmяk цчцn onun for-
masыnы qavramaq lazыmdыr. Klassik realizm
tяrяfdarlarы яmindirlяr ki, formalar tяxяy-
yцlцn nяticяsi vя mяdяniyyяtin mяhsulu de-
yildir. Шяxslяr tяrяfindяn icad edilmяmiшdir.
Onlar obyektiv шяkildя mюvcuddur. Yяni,
sюzцn яsl mяnasыnda, яшyalarыn юzlяrinin tяr-
kibindяdir.
Bu fikrin nяyя doьru apardыьыnы baшa dцш-
mяk цчцn fяrz edяk ki, insan hяyatыnыn da юz
formasы var vя bu, tяbiяtin qanunudur. Яgяr
biz bu tяbii qanunu qavraya bilsяk, onda in-
sanыn xoшbяxt olmasы цчцn nя lazыm olduьunu
baшa dцшя bilяrik. Mяhz buna gюrя klassik rea-
listlяr tяhsil fяaliyyяtini gяnc insanыn юzцnя
xas olan formanы яldя etmяsinя vя nяticя eti-
barilя hяm fяrd, hяm dя ictimai varlыq olaraq
sяadяt tapmasыna istiqamяtlяndirir.
Klassik realist tяhsil haqqыnda dцшцnmя-
yя aшaьыda gюstяrilяn sualdan baшlayыr: Щansы
qabiliyyяtlяr bяшяriyyяt цчцn цmumi hesab
olunur? Cavab olaraq bildirir ki, hяr insan
bilik яldя etmяk, onlardan istifadя etmяk vя
bяhrяlяnmяk qabiliyyяtinя malikdir, bu qa-
biliyyяt insan tяbiяtinin bir hissяsini tяшkil
edir. Ona gюrя dя цmumi tяhsil biliklяr яldя
etmяк, onlardan istifadя etmяк vя onlardan
bяhrяlяnmяк kimi vяrdiшlяrin aшыlanmasыna
yюnяldilmяlidir. Шagirdlяrin istedadыnыn vя
maraqlarыnыn rяngarяng olмасына baxma-
yaraq, onlarыn hamыsыna mяhz bu vяrdiшlяr
aшыlanmalыdыr.
«Tяhsil hяqiqяti юtцrmяk sяnяtidir, hя-
qiqяt шagirdin aьlыna vя цrяyinя sirayяt et-
mяyincя, tяhsilin vяzifяsi yerinя yetirilmя-
miш hesab olunur. Яlbяttя ki, uшaq юyrяn-
diyi mюvzuya maraq gюstяrmяlidir, lakin bu
ona dяlalяt etmir ki, uшaьы maraqlandыran
hяr шey dяyяrlidir. Bu, boш sюzdцr. Mцяlli-
min mяharяti ondan ibarяtdir ki, uшaьыn
maraqlarы layiqli hяdяflяrя, xцsusilя юzц-
юzlцyцndя hяqiqяtin dяrk edilmяsinя yюnяl-
dilsin» (Con Uayld).
 Тящсилин ясаслары
Eksperimentalizm
Eksperimentalistlяrin yanaшmasыna gюrя,
dцnya daim dяyiшmяkdя olan bir mяkandыr.
(materiyadыr). Reallыq faktiki tяcrцbяlяrin
mяcmusundan, hяqiqяt isя hazыrda baш ve-
rяnlяrdяn ibarяtdir. Xeyirxaщlыq (ilahilik) ic-
timai sыnaqdan keчirilmiшlяrin mяcmusun-
dan ibarяtdir. Perennialistlяr, idealistlяr vя
realistlяrdяn fяrqli olaraq, ekсperimentalist-
lяr dяyiшikliklяri sяrbяst qяbul edir, cяmiy-
yяti tяkmillяшdirmяk vя geniшlяndirmяk цчцn
daima yeni цsullar axtarыrlar.
Eksperimentalistlяr daha чox ictimai fяn-
lяr vя tяcrцbяlяrin юyrяdilmяsinя diqqяt ye-
tirяn mяktяblяrя цсtцnлцk verirlяr. Bu qяbil-
dяn olan mяktяblяrdя tяlim problemi hяll
etmя vя araшdыrma formasыnda юyrяnilir.
Mцялlimlяr yaшadыqlarы dцnyanыn юyrяnilmя-
si vя tяcrцbяdяn keчirilmяsinя fяal шяkildя
cяlb oлunur, шagirdlяrя kюmяk gюstяrir vя
onlarla mяslяhяtlяшmяlяr aparыrlar. Bu cцr
tяhsil proqramы диггяти qrup yaradыcыlыьыna
tяsir gюstяrяcяk dяyяrlяrin inkiшaf etdiril-
mяsi цzяrindя cяmlяшdirир.
Rekonstruktivizm/
Tяnqidi няzяriyyя
Sosial rekonstruktivizm sosial mяsяляlяr-
dяn bяhs edяn vя daha yaxшы cяmiyyяt vя
dцnyяvi demokratiya yaradan bir fяlsяfяdir.
Rekonstruktivist pedaqoqlar ясас диггяти
sosial islahatlarы tяhsilin mяqsяdi kimi iшыq-
landыran kurikulum цzяrindя cяmlяшdirirlяr.
Teodor Brameld (1904–1987) Иkinci Dцnya
мцharibяsinin reallыьыna qarшы чыxan sosial
rekonstruktivizmin banisi idi. O, bяшяriyyя-
tin texnologiya, insan qяddarlыьы ilя mяhvini
gюstяrяrяk, texnologiya vя insan mяrhяmя-
tинdяn istifadя etmяklя sяmяrяli cяmiyyяt
qurmaq imkanыnы da qяbul edirdi. Рекон-
структивизмин тяряфдарларындан Corc Kaunts
(1889–1974) tяhsilin yeni sosial qaydaлар ya-
ratmaq цчцn insanlarы hazыrlamaq vasitясi
olduьunu qяbul edirdi.
31
Praqmatizm
Praqmatizmin dцnya tяhsilinя gюstяrdiyi
tяsir чox яhяmiyyяtlidir. Mцasir dюvrdя bir
чox mяktяblяr praqmatizm elementlяrini bu
vя baшqa шяkildя hяyata keчirmiшlяr, lakin
bu tяsir heч dя hяmiшя fяlsяfя ilя яlaqяlяn-
dirilmяmiшdir. Praqmatizm sosial islaщatlar,
tяrяqqipяrvяr tяhsil sistemi qurucуluьu ba-
xыmыndan яhяmiyyяtlidir. Bir чox tяhsil iшчi-
lяri hesab edirlяr ki, prаqmatist ideyalarыn
konservativ vя яnяnяvi mяktяblяr tяrяfin-
dяn qяbul edilmяsinя ehtiyatla yanaшmaq
lazыmdыr. Belя mяktяblяrdя mцяllimlяr prаq-
matist ideyalarыn nяzяriyyяsindяn daha чox
onun praktikada istifadяsinя maraq gюstя-
rirlяr. Prагматизм тящсил фялсяфясинин елемент-
ляриндяn siniflяrdя гейри-ихтийари истифадя едир-
ляр. Лакин bu da bir hяqiqяtdir ki, hяr hansы
bir tяcrцbяnin нязяри ясасларыны билmяmяk
onun системли тятбигinдя нюгсанлара, йанлыш
nяticяlяrя gяtirib чыxarыr.
Praqmatistlяr hesab edirlяr ki, uшaqlar
яqli, fiziki vя emosional inkiшaf шяrtlяri da-
xиlindя nяzяrdяn keчirilmяli vя onlarыn hя-
yatlarыna tяsir gюstяrmяyя vя formalaш-
dыrmaьa xidmяt edяn digяr sosial vя mяdяni
faktorlar da юyrяnilmяlidir.
Praqmatizm proqressivizm tяhsil fяlsя-
fяsinя чox tяsir gюstяrmiшdir. Лакин proqres-
sivizmi praqmatizmlя sыx яlaqяlяndirmяk
sяhv yanaшma ola bilяrdi. Halbuki o da mя-
lumdur ki, яksяr prаqматистlяr Con Dyuи-
nиn fяlсяfяsi ilя razыlaшыrlar.
Dyuи vя praqmatistlяr heсab edirdilяr ki,
tяhsil hяyatыn zяruriyyяtidir.
Tяhsil, яtraf mцhitlя яlaqя yaradan za-
man, problemlяrlя qarшыlaшan zaman baш ve-
rir. Dyuи gюstяrir ki, vяrdiш, fяaliyyяt, dцшцn-
cяlяrin yaшlы nяsildяn gяnc nяslя юtцrцlmяsi
yollarы ilя sivil cяmiyyяt mюvcud olur.Yaшlы
nяsildяn gяnc nяslя юtцrцlmя yollarы olmaz-
sa, sosial hяyat mюvcud ola bilmяz; odur ki,
tяhsil sadяcя mяktяbdя юyrяnilяn tяdris ki-
mi deyil, akademik fяnnя dair mюvzunun
 Тящсилин ясаслары
mяnimsяnilmяsi, hяyatыn bir hissяsi kimi
nяzяrdяn keчirilir.
Tяhsil prinsip etibarilя bir incяsяnяt nю-
vцdцr vя mцяllimlяr bu incяsяnяt яsяrinя
dair юzlяrinin яn yцksяk anlayышlarыnы ifadя
edir vя onlar bu incяsяnяt nюvцnц bayaьы-
laшmaqdan vя sцstlцkdяn saxlayыr. Bцtцn
canlыlar юyrяnir, lakin sosial canlыlar bizя юz
tяhsilimizdяn яsas mяnanы чыxarmaьa kю-
mяk edir.
Яflatun kimi, Dyuи dя hesab edirdi ki, cя-
miyyяt insanlarыn tяlim tяcrцbяlяrinin lazыm-
lы bir hissяsidir vя ona gюrя dя biz mяk-
tяblяrin fяnnя daxil olan mюvzularыn ictimai
hяyatdan ayrыlыqda olan bir mяlumat kimi
tяdris edilmяsinя qarшы чыxmalыyыq.
Praqmatistlяrя gюrя, «tяlim» tяhsillя ey-
ni anlamdadыr. Biz uшaqlara davranыш qayda-
larыnda olduьu kimi, metodlarla tяlim ver-
mяli vя yaxud onlаrы nя цчцn belя etmяli-
yik? – sualыnыn яsl mяnasыnы axtarыb tapmaьа
йюнялмялийик. Heyvanlarыn vяrdiшlяrи tяlimin
nяticяsi kimi xarakterizя edilir; аtlardan
fяrqli olaraq isя insanlar BAШA DЦШЦRlяr
vя anladыqlarыna яsasяn hяrяkяt edirlяr.
Odur ki, tяhsil prosesi o zaman dolьun
olur ki, biz дцшцнъяли hяrяkяt edirik. Uшaq-
lara dцшцnmяkdя kюmяk etmяли, sadяcя tя-
lim дейил, tяhsil vermяliyik. Bu цsulla biz,
dilя фикирлярин чatdыrыlma vasitяsi кими йанашыр,
onlara юz qavradыqlarыnы tяcrцbяdяn keчirя
bilmяlяri, nяticя чыxarмалары цчцn mцnasib
шяraiti йарадырыг. Tяhsilя bu cцr yanaшma
mцnasib mцhitdя, чяrчivя daxilindя olmalы
vя elя tяnzimlяnmяlidir ki, maksimum tяhsil
effektinя nail olунsun.
Dyuи hesab edirdi ki, mяktяb sadяcя
uшaqlar цчцn belя mцhiti tяmin etmяlidir.
Mяktяb elя bir mцhit olmalыdыr ki, шagirdlяr
burda qarшыlaшdыqlarыnы digяr mцhitlяrdя
(ailя mцhiti, vяtяndaш mцhiti, iш mцhiti vя s.)
gюrdцklяri vя ya tяcrцbя etdiklяri ilя яlaqя-
lяndirя bilсинlяr.
Praqmatistlяrin fikrincя, tяhsil hяyat
цчцn hazыrlыq deyil, hяyatыn юzц olmalыdыr.
32
Bюyцklяrin hяyatы юzlяri цчцn mцhцm ol-
duьu kimi, uшaqlarыn da hяyatы onlarыn юzlяri
цчцn ящямиййятлидир. Belяliklя, tяhsil iшчilяri
uшaqlarыn maraqlarы, elяcя dя onlarыn чыxdыьы
mцhit haqгыnda mяlumatlы olmalыdыrlar.
«Pedaqoji Prinsip» яsяrindя Dyuи belя bir
фикир irяli sцrцrdц ki, tяhsilin яsas iki funda-
mental tяrяfi var: psixoloji vя sosioloji tяrяf-
lяr. Bir шяxs digяrinin tаbeliyindя ola bilmяz,
чцnki uшaьыn юz instinktlяri vя габилиййятляри
var. Bu cяhяtdяn dя tяhsil iшчilяrinin ictimai
шяrait haqqыnda biliklяri uшaьыn габилиййятля-
рини izah etmяk baxыmыndan mцhцmdцr.
Цmumiyyяtlя, Dyuи hesab edirdi ki, tяh-
silalanlar юz soсial problemlяrini istiqamяt-
lяndirmяk vя sosial hяyatda iшtirak etmяk
baъarыqlаrыna yiyяlяnmiш шяxsiyyяtlяr kimi
formalaшmalыdыrlar. Bu, sosial qruplar ara-
sыnda sяrbяst qarшыlыqlы яlaqя demяkdir вя бir
шяxsin bцtцn potensial imkanlarыnы inkiшaf
etdirmяyя yюnяlib onlarыn gяlяcяk inkiшafы-
nы tяmin edir. O, hesab edir ki, tяhsil insanыn
fяrdi vя sosial mяqsяdlяr baxыmыndan da-
vamlы inkiшafы цчцн vasitяdir.
Tяdris vя tяlimin mяqsяdlяrinin nя ol-
masыna baxmayaraq, praqmatistlяr bu mяq-
sяdlяrя nail olmaq цчцн seчilmiш formaлара
xцsusi diqqяt yetirirlяr. Dyuийя gюrя, mяq-
sяdlяr mюvcud шяraitdяn yaranmalыdыr. On-
lar яn azыndan, baшlanьыcda eksperimental vя
чevik xarakter daшыmalыdыr. O, hesab edirdi
ki, mяqsяd hяmiшя fяaliyyяtin sяrbяstliyinя
yюnяldilmяli, sonda nяzяrdяn keчirilmяlidir.
Bu son tяklif Dyuиnиn tяhsil ideyasыnыn нцвя-
сини tяшkil edir.
Башга ъцр desяk, Dyuи hesab edirdi ki, in-
sanlar (valideynlяr, шagirdlяr vя vяtяndaшlar)
tяhsil mяqsяdlяri haqгыnda dцшцnцr vя tяh-
sil prosesinin юzцnц bura aid etmiшляр. Hal-
buki tяhsilin mяqsяdlяri гядяр просесин юзц
дя ваъибдир.
«Demokratiya vя tяhsil» яsяrindя gюstя-
rilдiyi kimi, tяhsilin mяqsяdi inkiшafdыr. Иnki-
шaf hяyatыn юzц ilя xarakterizя edildiyi цчцn
tяhsil inkiшafla baьlы hяr шey demяkdir. Бу
 Тящсилин ясаслары
просесин sonu yoxdur. Bu mяnada Dyuи in-
kiшafы tяcrцbяdяn юyrяnmяk цчцn bacarыq-
larыn artыrыlmasы vя gяlяcяk tяcrцbяni daha
sяmяrяli цsullaра istiqamяtlяndirmяk kimi
xarаkterizя edir. Burada, яsasяn, 3-cц mя-
sяlяyя diqqяt yetirilir, belя ki tяhsil bizim
fяaliyyяtimizi sяrbяstlяшdirmяli vя bizi шяxsi
vя ictimai hяyatыmыzы istiqamяtlяndirmяyя
qabil etmяlidir. Дemokratik yaшayышыn inki-
шafы йalnыz bu цsulla mцmkцn ola bilяr.
Sidni Huk «Mцasir Иnsan цчцn Tяhsil»
яsяrindя (1963) yazыr ki, inkiшaf цчцn tяhsil
demokratik cяmiyyяt цчцn tяhsillя birgя ad-
dыmlayыr. Яslindя, demokratiya idealы inki-
шafыn istiqamяtini mцяyyяn edir vя bu inki-
шaf daha demokratik cяmiyyяti dяstяklяyir
vя inkiшaf etdirir.
Иntellekt чox mцhцm amildir, belя ki o
bizя adяtlяr mяngяnяsini qыrmaьa vя daha
qяnaяtbяxш vя arzuolunan alternativ yarat-
maьa imkan verir. Huk gюstяrirdi ki, inki-
шaf, demokratiya vя aьыl inklцziv xarakter-
lidir vя tяhsilin mяqsяdlяri ilя яlaqяdardыr.
Vilyam Hard Kilpatrik чox nцfuzlu tяh-
sil mцtяxяssisi vя Dyuинин шagird vя tяlяbя-
lяrindяn biri idi. O, «Dяyiшяn Sivilizasiya
цчцn Tяhsil» яsяrindя (1927) yazыrdы ki, hяr
bir fяrdin яsas maraьы ondan ibarяtdir ki,
bцtцn insanlarыn «dolьun vя mцmkцn qяdяr
yaxшы hяyatы» olsun. Bizim bu gцn vя gяlя-
cяkdя щансы uьurlar ялдя едяъяйимиз hяmiшя
qeyri-mцяyyяndir. Odur ki, davamlы uьur
aьыllы cяhd tяlяb edir. Tяhsil uшaqlara necя
yaшamaьы юyrяdir. Bu, цч mяrhяlяdя 3 ad-
dыmla tamamlana bilяr: 1) yaшamaq imkanы-
nыn tяmin olunmasы; 2) tяlim tяcrцbяlяrinin
tяmiн olunmasы; 3) inkiшafыn tяlяbяuйьunlu-
ьunun tяmin olunmasы.
O zaman тяhsilin vяzifяsi insanlara isti-
qamяt vermяk, nяzarяt etmяk, fяrdi vя so-
sial tяcrцbяlяri istiqamяtlяndirmяйя kюmяk
gюstяrmяkdяn ibarяtdir. Praqmatistlяr belя
iddia еdirlяr ki, bizя insanlarы onlarыn юz hя-
rяkяtlяrinin nяticяlяrindяn xяbяrdar etmяk
33
lazыmdыr, bu halda onlar юz hяrяkяtlяrini
fяrdi vя sosial sяviyyяdя daha aьыllы шяkildя
istiqamяtlяndirя bilяrlяr. Bu mяnada insan-
lar юz hяrяkяtlяrini istiqamяtlяndirmяyi vя
nяzarяt etmяyi юyrяnir vя kяnardan daha az
dяstяk vя istiqamяtlяndirmя tяlяb edirlяr.
Onlar daha geniш kontekstdя sosial dяyi-
шikliklяr vя islahatlara tяsir gюstяrmяyi юy-
rяnirlяr. Tяhsilli insan bu tяrzdя fоrmalашыr
vя onlarыn inkiшafы fяrdlяrdя yaranmыш tяbii
чeviklik kimi, digяrlяri ilя paylaшdыьы mцhit-
dяn asыlы olur.
Mяktяb dцшцncя, ixtira vя tяшяbbцskar-
lыq qabiliyyяtini tяrbiyя edir ki, bu da in-
sanlara dцzgцn istiqamяtdя tяrbiyя almaьa
– yяni demokratik шяkildя yaшamaqda kю-
mяk edir.
Praqmatistlяrя gюrя, tяhsil sosial yenilik-
lяrin йаранмасына kюmяk gюstяrяcяk tяcrцbя
prosesidir. Tяhsil insan ruhunu elя bir yцk-
sяliшя чatdыrmalыdыr ki, о, tяdqiq etmяk, iq-
tisadiyyаt, siyasяt vя ictimai hяyatda yara-
nan mцasir problemlяrin cavabыnы tapa bil-
sin. Tяhsil bizim HЯQИQИ ИNDИVИDUAL-
LЫЬЫMЫZЫ elя yцksяltmяlidir ki, bizim sadя-
cя adяt vя яnяняlяrя дейил, проблемимизи da-
ha чox inteлlektя arxalanараг щялл етмяйи-
мизя сябяб олсун. Bu, heч dя o demяk deyil-
dir ki, dяyяrli adяt vя яnяnяlяrя hюrmяt et-
mяmяli vя onlarы qoruyub saxlamamalыyыq;
яksinя, biz мцщцм problemlяrimiziн яnяnя-
lяrя kor-koranя arxalanmaqdansa, онлары
daha чox aьыlla hяll etmяyi юyrяnmяliyik.
Dyuи gюstяrirdi ki, «tяhsilin fяlsяfяsi»
hazыr ideyalarы hяr bir problemя sadяcя tяt-
biq etmяkдян daha чox mцasir problemlяri
hяll edяrkяn dцzgцn яqli vя яxlaqi mцnasi-
bяtlяri formalaшdыrmaqdan ibarяtdir.
Иctimai hяyatda яsaslы dяyiшikliklяr baш ver-
dikdя, biz tяhsil proqramыnы elя qurmalыyыq ki,
bu tяlяbatlara cavab versin. Belяliklя, bizim
ideyalarыmыz praqmatik funksiyalara malik ola-
caqdыr. Tяlim яtraf mцhitdя baш verяn dяyiшik-
liklяrя uyьun tяlяbatlarымызы юdяmяyя vя bizim
 Тящсилин ясаслары
xarakterimizя mцяyyяn mяnada tяsir gюstяrir.
Tяhsilin mяnяvi tяsir imkаnы var. Йalnыz юz иn-
kiшafыmыzыn deyil, digяrlяrinin dя inkiшafы ilя
maraqlanmaqda, mehriban vя яxlaqlы insanlar
olmaqda kюmяk gюstяrяn tяhsil hяyatыmыzda
mцhцm rol oynayыr.
Tяhsilin metodlarы
Praqmatist tяhsil iшчilяri mцxtяlif чevik
metodlara цstцnlцk verirlяr. Eyni mяnada
onlar fuksional mяktяb binalarы vя mebel lя-
vazimatыnы da xoшlayыrlar. Шagirdlяr цчцn яl-
veriшli mebel, qatlanan divarlar, чap olun-
muш kitablar Dyuиnиn Чikaqodakы Labora-
toriya mяktяbindя var idi. Metodlar mя-
sяlяsindя пraqmatistlяr hesab edirdilяr ki,
uшaqlara yalnыz bir yolla tяhsil vermяk
mцmkцn deyil; mяktяb mцhitindя istifadя
edilяcяk mцxtяlif digяr elementlяr haqгыnda
да mяlumata malik olmalыyыq. Бura mяktя-
bin daxilindяn baшlayaraq, geniш icmaya qя-
dяr avadanlыq vя situasiyalar da daxildir.
Bir чox praqmatistlяr tяkidlя qeyd edir-
lяr ki, mцяllimlяr vя шagirdlяr bцtцn bilik-
lяrin bir-birilя яlaqяdar olduьunu gюrцrlяr.
Oxu, yazы vя hяrflяrlя yazma vя sюylяmя dil
incяsяnяti kimi kombinя edilя bilяr. Biz
tarix, coьrafiya, mцxtяlиf tяdqiqatlar vя iq-
tisadiyyatы ictimai fяnlяr adы altыnda birlяш-
dirя bilяrik, чцnki biz bu sahяlяr arasыnda
яlaqя olduьunu baшa dцшцrцk. Bundan яla-
vя, qarшыlыqlы яlaqя ictimai fяnlяr vя dil sя-
nяti vя kurikulumun digяr sahяlяri arasыnda
da ola bilяr. Кurikulum hazыrlanarkяn me-
todlarыn iшlяnib-hazыrlanmasы mцhцm шяrt-
dir вя шagirdlяrя обйектлярин bir-birilя necя
яlaqяlяndiyini baшa dцшmяyя kюmяk edir.
Bununla, шagirdlяrя tяhsilin «tяdqiqat» kimi
«яsas» mяrhяlяsini seчmяkdя kюmяk gюs-
tяrilir.
Dil sяnяti, mяsяlяn, keчmiш vя indiki
dюvrцn mяшhur yazычы vя tяdqiqatчыlarыnыn
bioqrafiyalarы da daxil ola bilяr. Tяdqiqat
яdяbiyyatыn yerli xalqlar цzяrindя tяsiriни
34
araшdыrыr. Elmi-bяdii яdяbiyyatdan irяli gя-
lяn tяdqiqat mюvzularы шagirdlяrin юzlяrini
yaradыcы шяkildя ifadя etmяyя kюmяk edir.
Buna яlavя olaraq, onlar Pifaqorun vax-
tыndan baшlayaraq Albert Eynшteyn vя mцa-
sir riyaziyyatчыlarыn vaxtыndan etibarяn юy-
rяnilяn riyaziyyatыn tяdqiqata uyьun yerini
araшdыra bilяr.
Hяr bir шяxs ictimai fяnlяr vя tяbiяt
elmlяrinя cяlb olunmadan чяtinliklя tяdqi-
qat apara bilяr. Иctimai fяnlяr sahяsindя шa-
girdlяr ictimai nяticяlяrin tяdqiqi kimi,
tarix, iqtisadiyyat vя siyasяt, habelя tяdqi-
qata cяlb olunmuш coьrafi tяsяvvцrlяri
araшdыracaqлаr. Elm юzц tяdqiqatыn истинад
едилян sahяlяrindяn biri olmuш vя шцbhяsiz
ki, tяdqiqatыn fundamental sahяsinя xid-
mяt edir (bundan яvvяlki nцmunяlяrdя
tяklif edildiyi kimi – yalnыz keчmiшin шяrt-
lяri daxilindя deyil, mцasirlik vя gяlяcяk
baxыmыndan).
Шagirdlяr, hяtta tяdqiqat sяnяtiniн ин-
ъяликлярини dя tяcrцbяdяn keчirяcяklяr (rяsm
яsяrlяrindяn baшlayaraq tяdqiqat xarakterli
inшalara гядяр). Onlar biliyin яsaslarыna da-
ha praktiki vя tяtbiqi цsulla cяlb olunуrлар
вя bu цsulla biliyin sяmяrяsi onlara daha
aydыn gюrцnцr.
Bu cцr yanaшma mцxtяlif fяnlяrin яlaqя-
sini nцmayiш etdirir vя шagirdlяrя biliyin tam-
lыьыnы gюstяrir vя problemli situasiyalarda
яldя edilmiш biliklяrи daha yaradыcы vя bяdii
цsulla problemin hяllinя yюnяlmяkdя kюmяk
edir.
Mцяllim bu motivasiyadan daima xяbяr-
dar olmalыdыr. Dyuи hesab edirdi ki, uшaqlar
tяbii formada motivasiya edilirlяr, mцяllim-
lяr isя artыq mюvcud olan hazыr motivasiyanы
gюrцr vя istifadя edirlяr. Onu da baшa dцш-
mяk lazыmdыr ki, bцtцn uшaqlar eyni ola bil-
mяz vя онлары eyni metodla da юyrяtmяk
olmaz. Ona gюrя dя elя layihяlяr hazыrlaн-
малыдыр ки, шagirdlяri qrupларда олдуьу кими,
fяrdi шяkildя iшlяmяyя дя щявясляндирсин.
 Тящсилин ясаслары
Praqmatizm tяrяfdarlarы kurikuluma fяa-
liyyяtyюnцmlц yanaшmanы tяklif edirlяr. Бelя
ki, шagirdlяr yalnыz mцxtяlif xarakterli bilik-
lяri яlaqяlяndirmяyi юyrяnmяyяcяk, bu bi-
liklяri problemin hяllinя tяtbiq edяcяk vя
юzlяri dя buna uyьun olaraq, fяaliyyяt gюs-
tяrяcяklяr. Tяdqiqatы daha tam baшa dцш-
mяk цчцn шagirdlяr tяdqiqat цчцn tarixi yer-
lяrя vя ya mцasir яrazilяrя sяfяr edяcяklяr.
Mяktяblяrdя, bu hadisяlяrin hяqiqяtяn baш
vermяsini qiymяtlяndirmяk цчцn onlar keч-
miш hadisяlяri vя hяyati situasiyalarы sяh-
nяlяшdirяcяk, tяdqiqat zamanы bu hadisяlя-
rin hяm mцsbяt, hяm dя mяnfi tяrяflяrini
tяcrцbяdяn keчirяcяklяr. Mяsяlяn, Avropa-
lыlarыn Amerikaya gяliшi hяm Avropaya,
hяm dя Amerikaya dяrin tяsir gюstяrmiшdir,
bunun hяm mяnfi, hяm dя mцsbяt nяticяlяrи
vardы ki, bu gцnя qяdяr dя davam edir.
Bяшяri tяcrцbяnin bu hissяsinin yenidяn
sяhnяlяшdirilmяsi (rekonstruksiyasы, yяni
bяшяr tarixinin araшdыrыlmasы vя tяdqiqi) шa-
girdlяrя yalnыz keчmiш hяyatы deyil, habelя
mцasir dцnyanы da baшa dцшmяyя kюmяk
edяcяkdir. Bu cцr rekonstruksiyalara (re-
konstruktiv xarakterli dяrslяrя) oxu, mцha-
zirя vя prezentasiyalar, яraziyя baxыш sяfяr-
lяri vя videolar da daxildir. Бuraya, hяmчi-
nin шagird-konstruksiyalы dramatizasiya,
rollu oyun vя modelin hazыrlanmasы kimi
dяrs formalarы da daxildir.
Praqmatizm tяrяfdarlarы шagirdlяrin tяd-
risi vя problemlяrin hяlli yollarы ilя maraq-
landыьыndan, onlar baшa dцшцrlяr ki, real
hяyat situasiyalarы praktik kontekstdя шa-
girdlяrи problemi hяlletmя bacarыьыnыn aшы-
lanmasыna hяvяslяndirir. Mяsяlяn, enerjinin
aьыlla istifadяsi mцasir dюvrцn яn aparыcы
problemlяrindяn biridir. Gяlin hesab edяk
ki, xцsusi tяbiяt elmlяri sinfindя uшaqlar
enerji problemini baшa dцшmяk istяyirlяr.
Onlardan bяzilяri enerjinin bюlцшdцrцlmяsi
sistemini baшa dцшmяk istяyirlяr. Bu xцsusi
bиr problem olduьundan, uшaqlar enerjinin
35
tarixinя nяzяr salacaq vя enerjinin mцxtяlif
mяnbяlяrinin insan ehtiyaclarы цчцn necя
istifadя edildiyini araшdыracaq vя elяcя dя
enerji цчцn yaranan ehtiyacыn dцnya prob-
lemlяrini necя aьыrlaшdыrdыьыnы, resurslar vя
planlarыn mцmkцn olmasы haqqыnda elmin
necя tяklif verdiyini araшdыracaqlar.
Шцbhяsiz ki, toplanыlmыш materiallar шa-
girdlяrin yaш sяviyyяsinя uyьun olmalы vя
mцяllim mцяyyяn limit vaxt яrzindя fяaliy-
yяti saxlаmaq цчцn onlara istiqamяt ver-
mяlidir. Motivasiya burada шagirdlяrin
maraьыdыr, mцяllim шagirdlяrя situasiyadan
maksimum баш чыхармаьа kюmяk gюstяr-
mяkdя maraьы olan resurs шяxs kimi xid-
mяt edir. Halbuki шagirdlяr тялим фяалий-
йятинин щяллиня наил олмаг цчцн иш йцкцнцн
бюлцнмясинин мцхтялиф йолларыны билмяли,
hansы mцmkцn alternativ enerji mяnbя-
lяriniн яhatя edilя bilяcяyini vя yaxud
mцasir cяmiyyяtin enerjini daha сямяряли
истифадя етмясини nяzяrя алмаьы баъармалы-
дыр. Bu cцr problemlяrlя mяшьul olarkяn vя
онларын hяlli yollarыnы gюstяrmяyя чalышar-
kяn, uшaqlar real maneяlяrя цstцn gяlmяk
цчцн бу манеяляри qiymяtlяndirirляр. Бu,
онлара evdя vя mяktяbdя enerji resurslarыnы
qorumaьa vя bцtцn dцnyada enerjiniн бю-
лцнмясини baшa dцшmяйя kюmяk edir.
Пraqmatistlяrя gюrя, юyrяnmя metodu
юyrяnilяn bilik qяdяr яhяmiyyяtlidir.
Onlar hesab edirlяr ki, яgяr bir шяxs
problemlяri baшa dцшmяyя vя onun hяlli ilя
mяшьul olmaьa baшlayыrsa, o zaman hяmin
шяxs elя mяlumatla tяchiz oluna bilяr ki,
mяktяbin bu problemlя mяшьul olmaьa qцv-
vяsi чatmaz, йахуд ola bilsin ki, mяktяb
insanыn gяlяcяk hяyatыnda nя kimi problem-
lяrlя rastlaшacaьыnы bilmяz. Praqmatistlяr
hesab edirlяr ki, problemin yarana bilяcяyi
yer (mяsяlяn, icma, ailя, iш yeri) цmumi цsul-
larla mцяyyяnlяшdirilя vя яvvяlcяdяn proq-
nozlaшdыrыla bilяr. Мяktяb gяrяk elя шяxsiy-
yяt hazыrlasыn ki, bu problemin юhdяsindяn
 Тящсилин ясаслары
gяlя билsin. Aclыq, яhalinin sыxlыьы vя яtraf
mцhitin deгrаdasiyasы mцasir дюврдя vя gя-
lяcяkдя hяlli vacib olan mяsяlяlяrdяndir.
Яgяr шagirdlяr kifayяt qяdяr hazыrlanыblar-
sa, o zaman bцtцn bu mяsяlяlяr tяhsil kon-
tekstindя hяll olunа биляр.
Praqmatist tяhsil iшчilяri uшaьыn maraq vя
ehtiyaclarыnы юdяmяyin tяrяfdarыdыrlar. Bu fikir
mцяyyяn zamanlar, uшaq nя istяyirsя onu
etmяyя icazя verilsin kimi шяrh edilmiшdir.
«Maraq vя ehtiyaclar» heч dя uшaьыn nazыyla
ойнамаг vя onun diktяsiylя щярякят etmяk
deyildir. Gяlin hesab edяk ki, uшaq tяyyarя
modeli dцzяltmяk istяyir. Praqmatistlяr gюs-
tяrirlяr ki, uшaьыn бу maraьы motivasiyaedici
bazis kimi истифадя едиля bilяr. Mяsяlяn, aero-
dinamik modelin prinsiplяrini bilmяk цчцn
ушаьа riyaziyyat vя fizika tяdris olunmalыdыr.
Дyuиnиn Чikaqodakы Laboratoriya Mяktяbin-
dя uшaqlarыn maraьыnыn mцяyyяn edilmяsi
fяаliyyяtindя prinsiplяrя riayяt olunur. Ша-
эирдляр praktiki problemlяrlя цzlяшяrkяn fяa-
liyyяtlяrini xцsusi bilik sahяsinя cяlb edир ki,
bu da юz nюvbяsindя, onlarы daha цmumi
biliyя dоьru istiqamяtlяndirir.
Praqmatistlяr ixtisaslaшmыш bilikdяn da-
ha чox, geniш biliyя meyиl edir, цmumi biliyi
dar ixtisaslaшmaya qarшы qoyurlar. Onlar
belя bir fikrin tяrяfdarыdыrlar ki, яgяr bir
шяxs biliyi kiчik aydыn hissяlяrя bюlцr vя
sonda onu yenidяn birlяшdirmirsя, o zaman
hяmin шяxs biliyin gяlяcяk perspektivlяrini
эюрмякдян мящрум олмаг tяhlцkяsi иlя цzlя-
шir. Mяsяlяn, xцsusi bir layihя цzяrindя iшlя-
yяn tяdqiqatчы kimyaчы юz fяaliyyяtinin so-
sial nяticяlяrini gюrmяyя bilяr. ЫЫ Dцnya
мцharibяsindяn sonra nцvя sahяsindя чalы-
шan bir чox fiziklяr mяyus олмушдулар, чцnki
onlarыn яsяrlяri, яsasяn, daьыdыcы mцharibя
mяqsяdlяrи цчцn istifadя edilirdi.
Mцasir bilik partlayышы dюvrцndя bir шяx-
sin hяr шeyi bilmяsi qeyri-mцmkцndцr, lakin
bir шяxs tяbiяtin цmumi яmяli prinsiplяrini
baшa dцшя bilяr vя ictimai шяraitдя bu prin-
36
siplяrя xidmяt edя bilяr. Hesab edilir ki,
пraqmatist yanaшma dar ixtisaslaшmada if-
rata varmanыn qarшыsыnы alacaqdыr. Praqma-
tizm, biliyin kiчik tяrkibi hissяlяrя bюlцnmя-
sinin яksinя чыxmыr. O bu biliyi rekon-
struksiyalы шяkildя bцtюvlяшdirmяyя sюvq
edir, belя ki bцtюv bilik yeni istiqamяtlя ya-
naшы, daha dяrin anlama qabiliyyяti bяxш
edir. Biliyin bцtюvlцyцnя nail olmaqla praq-
matizm insanlara humаnistlik vя дigяr ali
keyfiyyяtlяr bяxш edir.
Eksperiment anlayышы praqmatist fяlsяfя-
nin яsasыnы tяшkil edir. Яsas fakt ondan iba-
rяtdir ki, Dyuи Чikaqodakы mяktяbini «La-
boratoriya mяktяbi» adlandыrmышды vя o юz
fялsяfi gюrцшlяrini belя izah edir: «Tяhsil юzц
dя tяbiяtinя gюrя eksperimental xarakter-
lidir». Tяhsilя dair чoxlu sayda mцxtяlif tя-
limatlar, prinsiplяr var. Praqmatistlяr hesab
edirlяr ki, tяhsilin son tяhlili eksperiment
prosesidir. Чцnki tяhsil sahяsindя hяmiшя
юyrяnilяcяk vя tяcrцbяdяn keчirilяcяk шeylяr
var. Hяyat sabit vяziyyяtdя qalmыr vя tяkmil-
lяшmя цчцn daima ehtiyac yaranыr.
Eksperimental tяhsil ona gюrя zяruridir
ki, daima dяyiшян dцnyada чevikliyin yarat-
dыьы ehtiyaclarы юdяyir vя insanlara tяhlцkя-
sizlik bяxш едир. Оnlаra dяyiшikliklяrя nяza-
rяt etmяkdя kюmяk edir. Belяliklя, tяhsilin
praqmatist metodlarы heч dя mцяyyяn edil-
miш, hazыr «resept kitabы» deyildir. Bu, vя-
ziyyяt dяyiшdikcя, metodlarыn da vяziyyяtя
uyьunlaшdыrыlmasы kimi dяrk edilir.
Eksperimental metoda gюrя, aparыlan tяc-
rцbяlяrin nяticяlяrи яvvяlъяdяn qяti шяkildя
mцяyyяn edilmir. Nяticя etibarilя praqma-
tist tяhsil, hяqiqяtяn dя, «kяшfedici tяhsil-
dir». Hяtta цmumi imkanlarыn aydыn olma-
sыna baxmayaraq, mцяllim юzц dя bilmir ki,
шagirdlяr araшdыrma zamanы nя kimi spesifik
nяticяlяr яldя edяcяklяr.
Mяsяlяn, яgяr yumurtanы biшirmяk adi
bir proses olsaydы, шagirdlяr yalnыz resept
kitabыndan istifadя edяrdilяr. Lakin onlar
 Тящсилин ясаслары
yumurtanы biшirяrkяn suallar verir, cavablarы
яyani шяkildя gюrцr vя юzlяri цчцn aшkar
edirlяr ki, yumurtanыn aьы heyvan mяnшяli
qidalara аиддир, bu vя bitkilяrdя olan niшas-
taya bir qяdяr uyьundur. Belяliklя, onlar
araшdыrma vasitяsilя qidalanmaya dair va-
cib bir dяrsi юyrяnирlяr. Mцяllim bu infor-
masiyanы шagirdlяrя яvvяlcяdяn dя verя
bilяr, lakin araшdыrmanыn canlы цsulla apa-
rыlmasы, biliyin daha dяrinдян юyrяnilmя-
sinя zяmin yaradыr. Faktlarы araшdыrdыqlarы
заман шagirdlяr araшdыrma prosesini юy-
rяnirlяr. Bu nюv юyrяnmя ikiqat dяyяrlidir:
biliyin mцhцm hissяsi юyrяnilir, araшdыrma,
юzцnяяminlik vя mцstяqillik bacarыqlarы in-
kiшaf etdirilir ki, bu, illяrля insanlar цчцn
sяmяrяli olur.
Пraqmatist tяhsil iшчisi Vilyam Herd Kli-
patrik tяrяfindяn tяklif edilяn yanaшmalar-
dan biri tяlim vя tяhsilя «layihя yanaшma-
sыdыr». Bu Dyuиnиn Laboratoriya Mяktяbindя
istifadя etdiyi цmumi yanaшmanыn sistemlяш-
dirilmiш formasыdыr. Klipatrikя gюrя, layihя
yanaшmasы шagirdin цmumi biliyi яldя etmяsi
ilя nяticяlяnir. Layihяlяr individuaл, гrup
mцzakirяsi vя mцяllimin moderator (vasitя-
чi vя yoxlayыcы kimi) iшtirak etmяsi vasitяsilя
qяrarlaшdыrыlыr. Uшaqlar layihяnin mяqsяdi-
nя nail olmaq цчцn яmяkdaшlыq edirlяr. Kli-
patrik gюstяrirdi ki, mцяllimlяr hяddяn artыq
ambisiyalы vя resurslarыn az istifadя edildiyi
layihяlяrя qadaьa qoymalыdыrlar. Klipatrik
belя bir fikrin tяrяfdarы idi ki, ibtidai sinif-
lяrin bцtюv vaxtlarы layihя metoduna hяsr
olunmalы, yuxarы siniflяrя кeчdikcя bu daha
da geniшlяndirilmяli, lakin sayы azaldыlmalы-
dыr ki, mцяyyяn ixtisaslaшmalar цчцn otaqlar
ayrыla bilsin. Bu metodun spesifik mяqam-
larы цzrя praqmatistlяrin yanашmalarыnдa
mцяyyяn fяrqlяr ola bilяr. Чцnki onlarыn ha-
mыsы belя bir fikirdяdir ki, tяhsilin xцsusi me-
todu eksperimental, чevik, sonsuz vя шяxsiy-
yяtin dцшцnmяk vя ictimai hяyatda aьыlla iшtirak
etmяk bacarыqlarыnыn inkiшafына yюnяlmiшdir.
37
Kurikulum
Praqmatistlяr kurikuluma яnяnяvi me-
yиllяr baxыmыndan yanaшыlmasыnыn яleyhinя
чыxmышlar. Бelя яnяnяvi meyиllяrdя bilik
tяcrцbяdяn ayrыlыr vя hissяlяrя parчalanыr.
Бurada bilik mцяyyяn hissяlяrя vя kateqo-
riyalara bюlцnцr. Faktlar tяcrцbяdяn seчi-
lib чыxarыlыr vя цmumi prinsiplяrя uyьun-
laшdыrыlыrdы ki, bu da юzlцyцndя sяmяrяli
olmurdu.
«Uшaq vя kurikulum» яsяrindя Dyuи
gюstяrirdi ki, biliyin hissяlяrя bюlцnmяsi
nяticяsindя fяnnя dair mюvzular uшaьыn юz
шяxsi tяcrцbяsindяn daha чox diqqяt mяr-
kяzindя saxlanыlыrdы. Tяdris prosesinя bu
mюvqedяn yanaшыlma, шagirdin Шekspirdяn
mцяyyяn parчalarы sitat gяtirmясиня, lakin
bu яsяrin onlarыn hяyatlarыna necя tяsir
edя bilяcяyini gюrmяmяyя gяtirib чыxara
bilяr. Mяktяb uшaqlara belя materiallar
tяqdim edir vя demяk olar ki, onlarыn fak-
tiki tяcrцbяlяrinя biganя yanaшыr. Belя
halda ушaqlar eqoist, юzbaшыna vя impulsiv
olur, onlarыn яldя etdiklяri tяcrцbяlяr чaш-
dыrыcы, qaranlыq vя qeyri-mцяyyяn xarakter
alыr. O, hesab edirdi ki, hяr bir шey шяxsiy-
yяtin юz ixtiyarыnda vя uшaqlarыn шыltaqlыq-
larыna uyьun olmamalыdыr.
Dyuийя gюrя, bu mяsяlяdя яsas iki mц-
nasibяt mюvcuddur: mяsяlяnin mяntiqi vя
psixoloji tяrяfi. Mяntiqi dedikdя «fяnn»,
psixoloji dedikdя isя «maraqlar» mяsяlяsi
vurьulanыr. Burada yanlышlыq ушaьыn mara-
ьы vя tяdris edilяn fяnnя dair mяsяlя ara-
sыnda boшluьun nяzяrя alыnmamasыdыr.
Problem fяnnя dair mюvzunun tяdrisinin
necя tяшkil edilmяsi vя шagirdlяrя necя чat-
dыrыlmasыndadыr.
Mяsяlяn, tarix шagirdlяrя elя tяdris edilir
ki, sanki шagirdlяr bu фянни sadяcя olaraq
юyrяnmяlidirlяr, чцnki bu onlar цчцn «xeyir-
lidir», hяtta onlarыn gцndяlik tяcrцbяlяrin-
dяn uzaq olsa belя.
 Тящсилин ясаслары
Яslindя, tarixin tяdrisi шagirdlяrя gцn-
dяlik hяyati tяcrцbяlяrini, adяt-яnяняlяrini
vя mцяyyяn mцясsisяlяrin fяalиyyяtini keч-
miшlя яlaqяlяndirmяyя imkan yaratmalыdыr.
Taрixin tяdrisi шяxsiyyяtin шяxsi hяyatыnы
mяzmunla, mяlumatla vя dцnyagюrцшц ilя
tяmin etmяklя zяnginlяшdirmяli vя onu
azad шяxsiyyяtя чevirmяlidir. Dyuи hesab
edirdi ki, keчmiш tarixi mцasir tarixdяn
ayыrmaq tяcrцbяsi чox acы bir tяcrцbяdir,
чцnki кeчmiшdяn ayrыlmыш tarix, etik tяlim
цчцn юz dяyяrini itirir. Bу, mцasir hяyatыn
strukturunu anlamamaьa vя hadisяlяrin
necя olduьunu vя nяdяn baш verdiyi haq-
qыnda yanlыш tяsяvvцrlяr yaratmaьa gяtirib
чыxarar.
Biz uшaqlarыn hazыr biliklяri юyrяndiyini
nяzяrdяn keчirяrkяn, яsas diqqяt nяticяyя,
чox az halda isя bilik prosesinя yюnяlir.
Praqmatistlяr istяyirlяr ki, az da olsa, pro-
sesin юzцnя diqqяt yюnяltsinlяr, чцnki pro-
sesin sonu tяlimin mahiyyяtindяn ayrы hesab
edilя bilmяz. Mяsяlяn, яgяr mяktяb demok-
ratik vяtяndaш yetiшdirmяlidirsя, o zaman
mяktяb elя qurulmalыdыr ki, шagirdlяrin se-
чim, mцhakimя vя yaxud qяrar vermя im-
kanыndan baшqa bir seчimlяri qalmaсыn.
Mahiyyяt etibarilя yalnыz demokratik vяtяn-
daш yetiшdirilsin. Yalnыz o zaman yaшlы nяsil
gяnclяrin sosial vя ictimai hяyatda nя цчцn
fяal iшtirak etmяdiklяrinя tяяccцblяnmяz.
Praqmatistlяr kurikulumlarыn mцxtяlif
чeшidli olmasыnы qяbul edirlяr. Bu fikir Ame-
rika tяhsilini yalnыz domen (цstцn) hesab
edilяn sahяlяrdя deyil, mцxtяlif sahяlяrdя
geniшlяndirmяyя kюmяk etmiшdir. Mяsя-
38
lяn, praqmatistlяr, яsasяn, gigiyena, peшя
kimi elm sahяsindя, habelя ailя vя iqtisa-
diyyat mюvzusu kimi mюvzular sahяsindя
tяdqiqatlarыn aparыlmasыnыn tяrяfdarыdыr-
lar. Mцasir dюvrdя mяktяblяrdя saьlamlыq,
fiziki tяrbiyя, ailя hяyatы vя cinsi tяhsil sa-
hяsindя mяшьяlяlяr aparыlыr. Lakin real
nяticя, praqmatistlяrin istяdiyi kimi deyil.
Bir qayda olaraq, bir чox praqmatistlяr
«problemyюnцmlц tяlim», «яsas kuriku-
lum» vя «layihя metodu»нун tяrяfdarыdыr-
lar. Шagirdlяr maraq vя ehtiyaclara gюrя
problemя mцxtяlif цsullarla yanaшa bilяr-
lяr. Шagirdlяrin яksяriyyяti mцstяqil, di-
gяrlяri qruplarla, baшqalarы isя mцxtяlif
kontekstdя iшlяyя bilяrlяr. Иnformasiyalar
resurslardan яldя edilir. Bu resurslara ki-
tablar, дюvri nяшrlяr, video-materiallar, sя-
yahяt, яraziyя sяfяrlяr vя insan мяскянlяri
аид ola bilяr. Mяlumatlar sцzgяcdяn keчi-
rilir vя яhяmiyyяtli hesab edilяnlяr dяйяr-
lяndirilir, шagirdlяr тяряфиндян problemя
dair nяticяlяr чыxarыlыr vя яlveriшli цmumi-
lяшmяlяr aparыlыr. Шagirdlяr юz inkiшaf vя
tяkmillяшmя dяrяcяsini dяyяrlяndirirlяr.
Bu isя tяhsilin nюvbяti mяrhяlяsinя keчidя
zяmin yaradыr.
Яnяnяvi fяnlяrя biganя yanaшыlmamalы-
dыr. Bu fяnlяr юyrяnilmяli vя шagirdlяrin
inkiшafыna kюmяk etmяk mяqsяdilя istifa-
dя olunmalыdыr.
Praqmatist kurikulum HЯM PROSES,
HЯM DЯ MЯZMUNDAN ИBARЯTDИR.
LAKИN BU, ЯVVЯLCЯDЯN MЦЯYYЯN
EDИLMИШ VЯ SONU OLAN BИR PRO-
SES DEYИLDИR.
 Тящсилин ясаслары

Тяhsilin ящямиййяти
Мцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Sizcя, bu yanaшmalar hansы tяhsil fяlsяfяsinя aiddir?

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz: Mюvcudatыn
• Яsas tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan varlыьыnыn
tяhsilin яhяmiyyяti haqqыnda mяlumat sяbяbini
юyrяnmяk цчцn Иnkiшafы tяmin
verяcяksiniz.
etmяk цчцn
• Digяr tяhsil фяlsяfяlяri ilя baьlы
(idealizm, realizm, proqmatizm, kon-
struktivizm, eksperimentalizm vя s.)
apardыьыnыz tяdqiqatlarыn nяticяsi barя- Bilik vя
dя mяlumat verяcяksiniz. bacarыqlar яldя Dцzgцn seчimlяr
етмяк цчцн etmяk цчцn

ТАПШЫРЫГ Иш вяряги (нцмуня)

• Tяqdim edilяn yanaшmalarыn hansы tяh-

sil fяlsяfяsinя aid olmasы barяdя dцшцnцn, il- Фярзиййялярим Нятиъялярим
kin fikirlяrinizlя baьlы tяqdim edilяn cяdvяl
nцmunяsinin «Fяrziyyяlяrim» sцtununda
qeydlяrinizi aparыn.
• Hяmin yanaшmalarыn hansы tяhsil fяlsя-
fяsinя aid olduьunu dяqiqlяшdirmяk цчцn
araшdыrmalar aparыn (sяh. 14–26).
• Mяnbяlяrdяn sitatlar gяtirmяklя fikir-
lяrinizi яsaslandыrыn.
• Nяticяlяrinizi ilkin qeydlяrinizlя mцqa-
yisя edin, nailiyyяtinizi qiymяtlяndirin.
Тяhsilin мягсяди
Мцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz: Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя:

• Tяqdim edilяn sяnяdlяrdя tяhsilin
mяqsяdinin nяdяn ibarяt olduьunu mцяy-
yяn edяcяksiniz;
• Araшdыrыlmыш sяnяdlяri problem ba-
xыmыndan Azяrbaycan Respublikasыnыn
Konstitusiyasы vя Tяhsil qanunu ilя яlaqя-
lяndirяcяksiniz;
• Respublikamыzda tяhsilя verilяn
mцasir tяlяblяrя uyьun olanыnы mцяyyяn
edяcяksiniz.
• Йeni tяcrцbяyя яsaslanaraq daim in-
kiшaf etmяk tяhsilin hяm яsas xцsusiyyяtinя,
hяm dя mяqsяdinя чevrilmяlidir;
• Тяhsil yalnыz mцtlяq hяqiqяtя, цmum-
bяшяriliyя vя dяyiшmяzliyя istiqаmяtlяnmя-
lidir;
• Щяr bir uшaьыn fяrd olaraq inkiшafы tяh-
silin яn mцhцm mяqsяdi olmalыdыr;
• Бiliklяrin яsaslarыnы tяmin etmяk tяhsi-
lin яsas mяqsяdinя чevrilmяlidir.

39
 Тящсилин ясаслары

ТAPШЫRЫQ 1 ТAPШЫRЫQ 2

1. Tяqdim sяnяdlяrdя* tяhsilin 1. Aparыlmыш tяdqiqatlardan чыxыш edя-

mяqsяdlяrinin necя tяsbit edildiyi-
ni mцяyyяn edin.
• Azяrbaycan Respublikasыnda цmumi
orta tяhsilin Dюvlяt Standartlarы (1999).
• Azяrbaycan Respublikasыnda цmumi
tяhsilin Konsepsiyasы (Kurikulumu). (2006)
• Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы). (2010)
Azяrbaycan Respublikasыnыn цmumtяhsil
mяktяbinin nцmunяvi Nizаmnamяsi (2011).
* ДВД-1
2. Sяnяdlяrdяn tяhsilin mяqsяdi ilя baьlы
мцяyyяn etdiyiniz fikirlяri mцxtяlif tяhsil ya-
naшmalarы baxыmыndan tяhsilin mяqsяdi ilя baьlы
tяqdim edilяn fikirlяrlя qarшыlaшdыrыn. Yanaшma-
lardan daha чox uyьun gяlяnini mцяyyяn edin.
rяk dюvlяt sяnяdlяrindя юz яksini tapmыш
tяhsil mяqsяdinin Azяrbaycan Respublika-
sыnыn Konstitusiyasы, «Tяhsil haqqыnda»
Azяrbaycan Respublikasыnыn Гanunu sя-
nяdlяri ilя nя qяdяr uyьun oldуьunu mцяy-
yяnlяшdirin.
2. Sяnяdlяrdяn seчdiyiniz sitatlarы qarшы-
laшdыrmaqla fikirlяrinizi яsaslandыrыn.
3. Aшaьыdakы suallara cavab hazыrlayыn:
• Sяnяddя tяhsilин mяqsяdi necя mцяy-
yяn edilib?
• O hansы tяhsil fяlsяfяsinя aiddir?
• Azяrbaycan gerчяkliklяri baxыmыndan
mцasir tяlяblяrя cavab verirmi?
• Nяyя gюrя belя dцшцnцrsцnцz?

Юйряnяnin tяlim prosesindя iшtirakы

Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Sizcя, «юyrяnяn» kimdir?

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:
A. Юyrяnяn B. Юyrяnяn intellekt
• Aparыcы tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыn- tяcrцbя vя emosiyalardan
dan tяlim prosesindя юyrяnяnin iшtira- aparan ibarяt olan unikal,
kыna mцnasibяti шяrh edяcяksiniz; insandыr. azad vя mяsuliyyяtli
• Tяlim prosesindя шagirdin ro- yaranmышdыr.
lunu mцшahidя etmяklя onun hansы C. Юyrяnяn D. Юyrяnяn bilik
tяhsil fяlsяfяsinя уйьун olduьunu dцшцnяn vя vя bacarыqlarыn
tяyin edяcяksiniz; hiss edяn daшыyыcыsыdыr.
• Мцяllimin tяhsil fяlsяfяsini (idraklы vя O юyrяndiklяrini
intuisiyalы) yeri gяlяndя istifadя
mцяyyяn edяcяksiniz. varlыqdыr. edя bilяr.

ТAPШЫRЫQ 4. Юz tяhsil fяlsяfяnizi mцяyyяnlяшdirяr-

1. Dяrs nцmunяsindяn bir parчa- kяn istifadя etdiyiniz qiymяtlяndirmя cяd-
nы mцшahidя edin (DVD 2). vяlindяn (сяh. 26) istifadя edin.
2. Mцшahidя etdiyiniz dяrsdя юy- 5. Hяmin testdя hяr fяlsяfя haqqыnda
rяnяnin mюvqeyini A, B, C, D versiyalarы verilmiш mяlumatlardan istifadя etmяklя
baxыmыndan mцяyyяnlяшdirin. fяrziyйяlяrinizi yoxlayыn.
3. Юyrяnяnin tяlim prosesindя iшtirakыnыn
hansы tяhsil fяlsяfяsinя uyьun olmasы ilя baь-
lы fяrziyyяlяr yцrцdцn.
* Бу сянядляри ДВД-дян ялдя едя билярсиниз.

40
 Тящсилин ясаслары

Инsanыn tяhsil ehtiyaclarы vя onlarыn tяmin edilmяsi

Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz: Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя tяhsil:

• Tяqdim edilяn hцquqi-normativ sя-
nяdlяri problem baxыmыndan araшdыracaq
vя мцвафиг гeydlяr gюtцrяcяksiniz;
• Gюtцrdцyцnцz qeydlяri дюрд ясас
tяhsil fяlsяfясиня аид mцxtяlif yanaшma-
larla гаршылашдыраъагсыныз;
• Problem baxыmыndan hцquqi-nor-
mativ sяnяdlяrin uyьun gяldiyi tяhsil fяl-
sяfяsini mцяyyяn edяcяksiniz.
• Real hяyat problemlяri ilя qarшы-qarшы-
ya qalmaq шяraiti yaratmalыdыr (seчimlяr et-
mяk, iztirab vя sevinci, azadlыьыn mяsuliy-
yяtlяri, fяaliyyяtin ardыcыllыьы vя s.);
• Bцtцn insanlaрыn ehtiyaclarы baxыmыn-
dan яhяmiyyяtli hesab edilяn bilik vя baca-
rыqlarыn formalaшmasыnы tяmin etmяlidir;
• Юyrяnяnlяrin intellektual ehtiyaclarы-
nыn юdяnilmяsini tяmin etmяlidir;
• Иnsanlarыn ehtiyaclarы mцxtяlif oldu-
ьundan шagirdlяrin fяrdi xцsusiyyяtlяrinin
inkiшafыna istiqamяtlяnmяlidir.

ТAPШЫRЫQ
Aшaьыda adlarы qeyd edilяn sя- Иш вяряги
nяdlяrя gюrя tяhsilin insanыn hansы
Azяrbaycan «Tяhsil
ehtiyaclarыnы юdяmяli olduьunu Цмumi tяhsil
Respublikasыnda tяhsilin haqqыnda»
pillяsinin dюvlяt
araшdыrыn. inkiшafы цzrя dюvlяt
Azяrbaycan
standartlarы vя
• «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res- Respubli-
standartlarы vя proqram- kasыnыn proqramlarы
publikasыnыn Гanunu. larы (kurikulumlarы) Qanunu
(kurikulumlarы)
• Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы.
• Цмуmi tяhsil pillяsinin dювlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы) (DVD).
• Tяqdim edilяn cяdvяl nцmunяsi цзrя
qeydlяr aparыn.
• Sяnяdlяr цzrя apardыьыnыz qeydlяri
mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя aid fяrqli yanaш-
malarla qarшыlaшdыrыn.
• Hцquqi-normativ sяnяdlяrin hansы tяh-
sil fяlsяfяsinя daha yaxыn olduьunu mцяy-
yяn edin.
• Fikirlяrinizi яsaslandыrmaqla nяticяlя-
rinizi tяqdim edin. Яldя edilяn nяticяlяr

41
 Тящсилин ясаслары

Mяktяbin яsas vяzifяlяri

Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя mяk-

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:
• Azяrbaycan mяktяbinin vяzifяlяri-
ni mцяyyяn edяcяksiniz;
• Hяmin vяzifяlяri mяsяlя цzrя fяrq-
li yanaшmalarla qarшыlaшdыracaq, oxшar
vя fяrqli cяhяtlяrini mцяyyяn edяcяk-
siniz;
• Mцasir mяktяbin vяzifяlяri ilя
baьlы mцhakimяlяr yцrцdяcяksiniz.
tяbin яsas vяzifяsi:
• Иnsanыn айры-айры ъящятляриня, elяcя dя
hafizяsinя xцsusi яhяmiyyяt vermяklя яsas
diqqяti шцurun inkiшafыna yюnяltmяkdir;
• «Hяrtяrяfli uшaq» йетишдирмяк цчцn
tяhsili tяmin etmяк, bцtцn diqqяti uшaьыn eh-
tiyac vя maraqlarыna yюnяltmяkdir;
• Real dцnyanы baшa dцшmяk цчцn шa-
girdlяrя lazыm olan biliklяri чatdыrmaьы qar-
шыya mяqsяd qoymaqdыr;
• Юzцnц rellaшdыrma sяyahяtindя hяr bir
шagirdя kюmяk gюstяrmяkdir.

TAPШЫRЫQ 2. Nяticяlяrinizi tяqdim edilяn mцx -

1. «Azяrbaycan Respublikasы
цmumtяhsil mяktяbinin nцmunяvi
Яsasnamяsi» (1994) vя «Цmumtяh-
sil mяktяbinin нцmunяvi Nizamnamяsi»
(2011)* sяnяdlяrindя mяktяbin яsas vя-
zifяsinin nяdяn ibarяt olduьunu mцяyyяn-
lяшdirin.
tяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan proble-
mя fяrqli yanaш ma larla гаршылашдырын, hяr
bir sяnяdin hansы tяh sil fяlsяfяsinя aid
olduьunu mцяy yяn edin.
3. Яldя etdiyiniz nяticяlяrя mцnasibяti-
nizi bildirин. «Mцasir cяmiyyяt mяktяb qar-
шыsыna hansы vяzifяlяri qoyur?» mюvzusunda
PP tяqdimat hazыrlayыn.

* Бу сянядляри ДВД-дян ялдя едя билярсиниз.

42
 Тящсилин ясаслары

Тяhsil vя tяlim mцhiti

Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:

• «Tяhsil mцhiti» vя mяktяbdя «tяlim mцhiti» anlayышlarыnыn oxшar vя fяrqli cяhяtlяrini
izah edяcяksiniz;
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan hяr iki mяsяlяyя fяrqli mцnasibяti шяrh
edяcяksiniz;
• Юlkяdя hяyata keчirilяn tяhsil islahatлarы шяraitiнdя hяr iki mяsяlя baxыmыndan mцvafiq
tяhsil fяlsяfяsini tяyin edяcяksiniz.

Tяhsil fяlsяfяlяri Tяhsil mцhiti Tяlim mцhiti

Tяhsilin mцhiti hяyatыn Mяktяb шagirdlяrin

юzц olmalыdыr. Burada qruplarda dцшцnmя-
Proqressivizm шagirdlяr hяyata sinи tяmin edir ki, bu
hazыrlanmamalы, hяyatыn da yarышmanы deyil,
iчindя юyrяnmяlidirlяr. яmяkdaшlыьы tяmin edir.

Tяhsil hяyatы tamamilя Mяktяb шagirdlяri

яks etdirmir, o,uшaqlarыn
intellektual imkanlarыnы
Perennializm inkiшaf etdirmяli olan vя
onlarы gяlяcяyя hazыrla-
yan uydurma bir
mцhitdir.
«kitablar dцnyasы» ilя
яhatя etmяli, intellek-
tual vя tяnqidi
dцшцnmя шяraitindя
шяxsiyyяtin tяrbiyя-
sini tяшkil etmяlidir.

Mяktяb шagirdlяrin
шцurlu шяkildя nizam-
intizam qaydalarыna
Tяhsil цчцn elя mцhit
riayяt etmяsi цчцn
yaradыlmalыdыr ki, tяlim
mцvafiq atmosfer
real hяyatda mюvcud
Essenсializm olan materiallar vя icti-
yaratmalыdыr. Bu mя-
sяlяlяrя шagirdin mц-
mai mцnasibяtlяrlя яla-
nasibяtini yoxlamaq
qяdя qurulmuш olsun.
цчцn innovativ texni-
kalardan istifadя
etmяlidir.

Tяhsil mцhiti юyrяnяni Mяktяb шagirdlяri elя

azad inkiшaf etmяyя, ya-
radыcы fяrd olmaьa hя-
vяslяndirmяlidir. O,
юyrяnяnlяrя чoxluьun
Ekzistensializm dцшцncяlяrindяn чыxыш
etmяyi, яcdadlarыn
mцяyyяn etdiyi normа-
larы rяhbяr tutmamaьы
юyrяtmяmяlidir.
gerчяk azadlыqla
tяmin edir ki, bu шя-
rаitdя шagirdlяr юz
hяyat hяqiqяtlяrini
tapa bilsinlяr vя
mцstяqil шяkildя юz
seчimlяrini edя
bilsinlяr.

43
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1 Nяticяlяrinizi яks etdirян PP тяqdimat

• Яvvяlki sяhifяdя tяqdim edilmiш cяdvяl-
dя mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan
«tяhsil mцhiti» vя «mяktяbdя tяlim mцhiti»
kimi iki mцhцm mяsяlя цzrя paralellяr apa-
rыlmышdыr. «Tяhsil mцhiti» vя «tяlim mцhiti»
anlayышlarы цzяrindя dцшцnцn, bunlarыn oxшar
vя fяrqli cяhяtlяrini mцяyyяnlяшdirin.
• Nяticяlяrinizi ekspertlяrin araшdыrmala-
rыnыn nяticяlяri ilя mцqayisя edin.
TAPШЫRЫQ 2
«Mяktяbdя tяlim mцhiti» aчar sюzц daxil
etmяklя Иnternet sяhifяlяrindя araшdыrma
aparыn. Яldя edilmiш nяticяlяrdяn чыxыш edя-
rяk hяmin sяnяddя tяhsil vя tяlim mцhitinin
tяшkili baxыmыndan яldя rяhbяr tutulan ya-
naшmanы (tяhsil fяlsяfяsini) mцяyyяn edin.
hazыrlayыn.
Araшdыrmalar aparmaq цчцn tюvsiyя edilir:
http://portal.edu.az/Azeri/Pagini/Umumte
hsilmektebininnumuneviesasnamesi.aspx
http://www.t.gov.az/Content/AboutUs/Q
a nunlar/tehsil_q.aspx
TAPШЫRЫQ 3
Dяrs nцmunяlяrini mцшahidя
edin. Gюrцntцlяrdя tяlim mцhitini
mцxtяlif fяlsяfi yanaшmalarla яla-
qяlяndirin. Qruplarda hяmin yanaшmalarыn
цstцnlцklяri vя boшluqlarыnы mцzakirя edin.
Fikirlяrinizi яsaslandыrmaqla яldя etdiyiniz
nяticяlяri tяqdim edin (Мцстягил тялим шяраи-
тиндя фикирляринизи бир вярягя йазын ки, сонра
йолдашларынызла мцзакиря едясиниз).

Mяnimsяmяni tяmin edяn tяlim

Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan

Bu mювzunu юyrяnяndяn son- Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя mяnimsяmяni tя-

ra siz:
• Mцшahidя etdiyiniz dяrs nц-
munяsindя tяlim prosesinin hansы
tяhsil fяlsяfяsinя aid olduьunu
mцяyyяn edяcяksiniz;
• Mцшahidяlяrinizin nяticяlяrini
tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяr
baxыmыndan tяhlil edяcяksiniz;
• Dяrs nцmunяlяrindя tяlim
prosesini tяшkil edяn mцяllimin
fяaliyyяtinя problem baxыmыn-
dan tяnqidi yanaшacaq vя юz
mюvqeyinizi bildirяcяksiniz.
min edяn tяlim o zaman uьurla hяyata keчir ki:
• Шagird sяrbяst шяkildя alternativ variantlardan bi-
rini seчmяyя cяlb edilsin vя bu zaman qяbul etdiyi
qяrar цчцn шяxsi mяsuliyyяtini dяrk etsin.
• Шagirdlяr problem hяllinя яsaslanan layihяlяrя
cяlb edilsin ki, bu zaman onlar praktik mяsяlяlяrdяn
nяzяri prinsiplяrя doьru istiqamяtlяndirilsinlяr (kon-
kretdяn mцcяrrяdя).
• Юyrяnmя, dцnyanыn яbяdiliyi haqqыnda xцsusi
oxu materiallarы ilя tanышlыq zamanы baш versin. Bu
zaman шagirdlяr gяlяcяkdя tяtbiq edяcяklяri nяzяri
mяsяlяlяri юyrяnsinlяr (mяcazidяn konkretя).
• Шagirdlяr fяnn цzrя biliklяrini daha da geniшlяn-
dirmяyя ciddi cяhdlяr gюstяrsinlяr.

44
 Тящсилин ясаслары
Mцzakirя mюvzusu
Yoldaшlarыnыzla yuxarыda tяqdim edilяn
yanaшmalar barяdя fikir mцbadilяsi aparыn.
Onlarыn цstцn vя zяif cяhяtlяrini mцяyyяn-
lяшdirin. Fikirlяrinizi яsaslandыrmaьa чalышыn.
TAPШЫRЫQ
• Tяqdim edilяn dяrs nцmunяsini mцшa-
hidя edin (DVD). Gюrdцklяrinizi tanыш oldu-
ьu nuz yanaшmalarla яlaqяlяndirin. Dяrs
Mцяllimin seчdiyi tяlim strategiyasы onun tяhsil fяlsяfяsinin яsas gюstяricisi kimi
Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:
• Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxы-
mыndan цstцnlцk verilяn tяlim strate-
giyalarыna mцasir tяlяblяr baxы-
mыndan mцnasibяt bildirяcяksiniz.
• Mцшahidя etdiyiniz dяrs nцmu-
nяsindя mцяllimin istifadя etdiyi tя-
lim strategiyalarыna, яsasяn, dяrs
aparan mцяllimin tяhsil fяlsяfяsini
mцяyyяn edяcяksiniz.
• Mцяllimin tяhsil fяlsяfяsinin
tяlimin keyfiyyяtinя tяsiri ilя baьlы
шяrhlяr verяcяksiniz.
Gяlin dцшцnяk!
• Orta vя ya ali mяktяbdя tяhsil aldыьыnыz
mцddяtdя iшtirakчыsы olduьunuz hяr hansы bir
dяrsin gediшini xatыrlayыn. Hяmin dяrsdя
mцяllimin istifadя etdiyi tяlim strategiyala-
rыnыn yuxarыda tяqdim edilяn versiyalardan
hansыna uyьun gяldiyi цzяrindя dцшцnцn.
• Problem baxыmыndan tяqdim edilяn ya-
naшmalara nяzяr salыn, mцяlliminizin tяhsil
fяlsяfяsini mцяyyяnlяшdirmяk mяqsяdilя
tяhsil fяlsяfяlяri haqqыnda digяr mяlumatlarы
da araшdыrыn.
• Kollektiv mцzakirя zamanы fikirlяrinizi
яsaslandыrыn.
aparan mцяllimin problem baxыmыndan
yanaшmasыnы mцяyйяnlяшdirin. Fikirlяrinizi
nцmunяlяr gяtirmяklя яsaslandыrыn.
• Mцяllimin problem baxыmыndan tяhsil
fяlsяfяsini Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt
standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы)
sяnяdindя tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяrlя
яlaqяlяndirin. Onun fяaliyyяtinin mцasir tя-
lяblяrя uyьun olub olmadыьыnы mцяyyяn edin.
• Siz hяmin mцяllimlяrin yerinя olsaйdыnыz,
юz fяaliyyяtinizdя hansы dяyiшikliklяri edяrdiniz?
Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя tяlim tяшkil
olunan zaman mцяllim bu strategiyalara цstцnlцk
vermяlidir:
• Layihяlяr цsuluna цstцnlцk verilmяlidir vя
bu цsul vasitяsilя шagirdlяr problemlяrin hяll
edilmяsinя istiqamяtlяnmяlidirlяr.
• Mцhazirяlяr, oxu vя mцzakirяlяr intellektin yцk-
sяldilmяsi цчцn цstцnlцk verilяn цsullar olmalыdыr.
• Nцmayiшlяr bilik vя bacarыqlarыn tяdrisindя
яhяmiyyяtli hesab edilmяlidir.
• Sokrat dialoqu (suallara яsaslanan mцkali-
mяlяr zamanы cavablarыn яldя edilmяsi) шagirdin
юzцnцtяsdiqi цчцn цstцnlцk verilmяli цsuldur.
TAPШЫRЫQ 1
1. Dяrs nцmuняlяrindяn fraq-
mentlяri mцшahidя edяrяk dяrs
aparan mцяllim tяrяfindяn tяtbiq
edilяn tяlim strategiyalarыnы mцяyyяnlяш-
dirin vя qiymяtlяndirmя cяdvяlindяn is-
tifadя etmяklя onun tяhsil fяlsяfяsini tяyin
edin.
2. Dяrs nцmunяlяrindя mцшahidя etdik-
lяrinizя яsaslanaraq istifadя edilяn tяlim
strategiyalarы vя tяlimin keyfiyyяti arasыnda
яlaqя barяdя mцhakimяlяr yцrцdцn.
45
 Тящсилин ясаслары

Tяlim prosesinin keyfiyyяtli tяшkilindя mцяllimin tяhsil fяlsяfяsinin

rolu vя яhяmiyyяti

Bu mюvzunu юyrяnяn- Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя tяlim prosesindя

dяn sonra siz:
• Tяhsilin hцquqi-nor-
mativ sяnяdlяrindя mцяl-
limin rolunun nяdяn iba-
rяt oldуьunu mцяyyяn
edяcяksiniz;
• Nяticяlяrinizi mцx-
tяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxы-
mыndan шяrh edяcяksiniz;
• Mцшahidя etdiyiniz
dяrs nцmunяsindя mцяlli-
min rolunu mцxtяlif tяhsil
fяlsяfяlяri baxыmыndan dя-
yяrlяndirяcяk, onun fяa-
liyyяtindяki цstцnlцklяri
vя boшluqlarы gюstяrяcяk-
siniz.
mцяllimin rolu:
• Mцяllim шagirdlяri ilя dцшцnцlmцш шяkildя davran-
malыdыr. Tяlimin tяшkili zamanы insanыn maraqlarыnы яn
yцksяk sяviyyяdя яks etdirяn yazыlara, яdяbiyyata яsаslan-
malыdыr.
• Mцяllim шagirdin nailiyyяt sяviyyяsini mцяyyяnlяш-
dirяrkяn vя ya araшdыrarkяn юz prinsiplяrini, яhяmiyyяt
verdiyi dяyяrlяri vя onlarыn яhяmiyyяtliliyinin sяbяblяrini
юyrяnяnlяrя tяqdim etmяlidir.
• Mцяllim шagirdlяri istiqamяtlяndirir vя onlara mяs-
lяhяtlяr verir. Шagirdin tяlimi rяhbяrliyin vя ya dяrslik-
lяrin mцяyyяn etdiyi fяnn biliklяrinя deyil, юyrяnяnlяrin
maraqlarыna яsaslanыr.
• Mцяllim mяsuliyyяtli rяhbяrdir, yeniyetmяlяr bю-
yцklяrin xцsusiyyяtlяrini vя tяlяblяrini dяrk edяnя qяdяr
bюyцklяr dцnyasы ilя uшaqlar alяmi arasыnda яlaqяlяndirici
rolu oynayыr.

TAPШЫRЫQ 1 dimat (auditoriya шяraitindя qruplarda) ha-

• Tяqdim edilяn hцquqi-normativ sяnяd- zыrlayыn. Fikirlяrinizi яsaslandыrыn.
lяrdя («Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
TAPШЫRЫQ 2
publikasыныn Qanunu, Цмumi tяhsil pillяsinin
dюvляt standrtlarы, proqramlarы (kurikulum- • Dяrs nцmunяsini mцшahidя
larы), Цmumi tяhsil mяktяbinin nцmunяvi Ni- edяrkяn tяlim prosesindя mцяl-
zamnaмяsi) mцяllimin rolunun necя tяsbit limin roluna diqqяt edin.
edildiyini mцяyyяnlяшdirin. • Dяrs prosesindя mцяllimin rolunu
• Araшdыrыlan mяnbяlяrя gюrя tяlim pro-
«Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Respublika-
sesindя mцяllimin roluna verilяn tяlяblяri
sыnыn Qanunu vя Цмumi tяhsil pillяsinin
yuxarыda tяqdim edilяn versiyalarla tutuш-
dюvляt standrtlarы, proqramlarы (kurikulumla-
durun. Hцquqi-normativ sяnяdlяrdя prob-
rы) sяnяdlяri baxыmыndan tяhlil edin.
lem baxыmыndan яldя rяhbяr tutulmuш ya-
• Yuxarыda tяqdim edilяn versiyalardan
naшmalarыn uyьun gяldiyi tяhsil fяlsяfяsini
чыxыш edяrяk hяmin mцяllimin bu mяsяlя ilя
mцяyyяn edin.
baьlы fяlsяfяsini mцяyyяn edin vя mцnasibя-
• «Tяlim prosesindя mцяllimin rolu nя-
tinizi bildirin.
dяn ibarяt olmalыdыr?» mюvzusunda PP tяq-

46
 Тящсилин ясаслары

Tяhsilin mяzmununa verilяn tяlяblяr

Mцxtяlif fяlsяfi yanaшmalar baxыmыndan

Bu mюvzunu юyrяnяn- Mцxtяlif tяhsil fяlsяfяlяrinя gюrя:

dяn sonra siz:
• Tяhsilin mяzmununa
verilяn fяrqli yanaшmala-
rыn hansы tяhsil cяrяyanыna
aid olduьunu mцяyyяn
edяcяksiniz;
• Mцxtяlif hцquqi-nor-
mativ sяnяdlяri problem
baxыmыndan fяrqli tяhsil
yanaшmalarы ilя яlaqяlяn-
dirяcяk, tяhsilin mяzmu-
nuna verilяn mцasir tя-
lяblяri aшkar edяcяksiniz.
• Kurikulum яdяbiyyat, tarix, riyaziyyat vя tяbiяt fяn-
lяrinin zamanыn sыnaьыndan чыxmыш яsas ideyalarыnы яhatя
etmяlidir.
• Kurikulumda яsas diqqяt ona yюnяlmяlidir ki, шa-
girdlяr ictimai fяnlяr, tяtbiqi elmlяr vя peшя texnologiya-
larы цzrя problemlяri hяll edяrkяn uьurlu цsul vя vasitяlяr
seчя bilsinlяr.
• Kurikulum ana dili, xarici dillяr, tarix, riyaziyyat,
tяbiяt elmlяri, tяsviri incяsяnяt, elяcя dя fяlsяfя kimi
akademik fяnlяri яhatя etmяlidir.
• Kurikulum insanpяrvяrliyя istiqamяtlяnmяlidir. Иn-
sanыn sяciyyяvi cяhяtlяrinin vя onun яtraf alяmlя ziddiy-
yяtlяrinin юyrяnilmяsinя imkan verяn tarix, яdяbiyyat,
incяsяnяt, fяlsяfя fяnlяrini яhatя etmяlidir.

TAPШЫRЫQ 1 • Hяr sяnяddя mяzmuna verilяn tяlяblяri

• Aшaьыda tяqdim edilяn sяnяdlяrdя tяh-
silin mяzmununun hansы mяsяlяlяri яhatя
etmяli olduьu gюstяrilmiшdir. Bu baxыmdan
hяmin sяnяdlяri araшdыrыn, mяzmuna (kuri-
kuluma) verilяn tяlяblяri mцяyyяn edin:
 Azяrbaycan Respublikasыnda
цmumi orta tяhsilin Dюvlяt
Standartlarы (1999).
 Azяrbaycan Respublikasыnda цmumi
tяhsilin Konsepsiyasы (Kurikulumu).
 Цмумтящсил мяктябинин нцмуняви
Низамнамяси.
 Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kuriku-
lumlarы).
yuxarыda tяqdim edilяn mцxtяlif tяhsil fяlsя-
fяlяrinя aid yanaшmalarla яlaqяlяndirin.
Hяmin yanaшmanыn hansы cяrяyana aid ol-
duьunu mцяyyяn edin.
• Araшdыrdыьыnыz sяnяdlяrdяn hansыnыn
tяhsilя verilяn mцasir tяlяblяrя cavab verdi-
yini mцяyyяn edin.
• «Tяhsilin mяzmunu (Kurikulum) nяyi
яhatя etmяlidir?» mюvzusunda 2–3 slayddan
ibarяt tяqdimat hazыrlayыn. Mцhakimя yцrц-
dяrkяn fikirlяrinizi яsaslandыrыn.
• Nяticяlяrinizi tяhsilin mяzmununa mцx-
tяlif tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan yanaшma-
larla mцqayisя edin.

47
 Тящсилин ясаслары

Цмумиляшдириъи дярс
TAPШЫRЫQ 1. Uyьun gяlяnlяri birlяшdirmяklя tяhsil boyu araшdыrыlmыш mяsяlяlяri qrup-
laшdыrыn.
Tяhsil nя цчцn lazыmdыr? 1
Юyrяnяn kimdir? 2
Tяhsil insanыn ehtiyaclarыnы Ы. TЯHSИLИN ЦMUMИ
necя tяmin etmяlidir? 3 MЯSЯLЯLЯRИ
Tяhsil mцhiti necя olmalыdыr? 4
Tяhsilin mяqsяdi nя
olmalыdыr? 5
Mяktяbin яsas vяzifяsi nяdir? 6 ЫЫ. MЦЯLLИM
Mяktяbin ab-havasы necя
olmalыdыr? 7
Mяnimsяmяni tяmin edяn ЫЫЫ. ШAGИRD
tяlim necя baш verir? 8
Mцяllimin rolu nяdяn
ibarяtdir? 9
Kurikulum hansы mяsяlяlяri ЫV. TЯLИM PROSESИ
яhatя etmяlidir? 10
Hansы tяlim цsullarыna
цstцnlцk verilmяlidir? 11
TAPШЫRЫQ 2 • Test цzrя qiymяtlяndirmя cяdvяlinя
яsasяn dяrs aparan mцяllimin tяhsil fяlsяfя-
• Dяrs nцmunяsini mцшahidя
sini mцяyyяnlяшdirin.
edin. • Tяlim prosesiнdя mюvcud uьur vя ya
• Tяqdim edilяn mцшahidя vяrяqindя mц- uьursuzluьуn sяbяbini izah edin.
vafiq qeydlяr aparыn. • Bir-iki sяhifяlik hesabat hazыrlayыn.
Ашаьыдакы суаллары ъавабландырын
СУАЛЛАР ГЕЙД
1. Bu sinifdя tяhsilin mahiyyяti nяdяn ibarяtdir?
E. Яшya vя hadisяlяrin mюvcud olmasы vя ya baш vermяsinin
sяbяblяrini intuisiyalara яsasяn mцяyyяn etmяk.
F. Иnkiшafы tяmin etmяk.
G. Bilik vя bacarыqlar яldя etmяk.
H. Dцzgцn seчimlяr etmяk.
2. Bu sinifdя «юyrяnяn» kimdir?
E. Tяcrцbя aparan insandыr.
F. Иntellekt vя emosiyalardan ibarяt unikal, azad vя mяsuliyyяtli yaрanmышdыr.
G. Dцшцnяn vя hiss edяn (idraklы vя intuisiyalы) varlыqdыr.
H. Bilik vя bacarыqlarыn daшыyыcыsыdыr. Юyrяndiklяrindяn yeri gяlяndя
istifadя edя bilяr.

48
 Тящсилин ясаслары

СУАЛЛАР ГЕЙД

3. Bu sinifdя tяhsil шagirdin ehtiyaclarыnы necя tяmin edir?

Е. Hяyatыn problemlяri ilя qarшыlaшыrlar: real seчimlяr, mяhяbbяt
iztirabы vя sevinci, azadlыьыn problemlяri, fяaliyyяtin ardыcыllыьы,
юlцmцn haqq olmasы vя s.
Ф. Bцtцn insanlar цчцn яhяmiyyяtli sayыlan bilik vя bacarыqlarыn
formalaшmasы tяшkil edilir.
Э. Иnsanы digяr varlыqlardan ayыran яsas xцsusiyyяtin onun шцurlu-
luьu olduьunu nяzяrя alaraq, юyrяnяnlяrin intellektuаl ehtiyac-
larы юdяnilir.
Щ. Иnsanlarыn ehtiyaclarыnыn mцxtяlif olduьu nяzяrя alыnaraq шagird-
lяrin fяrdi xцsusiyyяtlяri inkiшaf etdirilir.
4. Bu sinifdя tяhsil mцhitiнин ясас хцсусиййятляри нядир?
E. Tяlim real hяyatda mюvcud olan materiallar vя ictimai
mцnasibяtlяrlя яlaqяdя qurulub.
F. Tяhsilin mцhiti hяyatыn юzцdцr, burada шagirdlяr hяyata
hazыrlanыr, hяyatыn iчindя юyrяnirlяr.
G. Юyrяnяnlяr azad inkiшaf etmяyя, yaradыcы fяrd olmaьa
hяvяslяndirilir. Onlar чoxluьun dцшцncяlяrindяn чыxыш edir,
mцяyyяn edilmiш normаlarы rяhbяr tuturlar.
H. Hяyatы tamamilя яks etdirmir, uшaqlarыn intellektual imkanlarы
inkiшaf etdirilir, onlar uydurma bir mцhitdя gяlяcяyя
hazыrlanыrlar.
5. Bu dяrsdя mяqsяd nяdir?
E. Yeni-yeni tяcrцbяlяrin aparыlmasы yolu ilя inkiшaf tяmin edilir.
F. Yalnыz mцtlяq hяqiqяtя, цmumbяшяriliyя vя dяyiшmяzliyя
istiqаmяtlяnib.
G. Hяr bir uшaьыn fяrd olaraq inkiшafы tяmin edilir.
H. Шagirdlяrя biliklяrin яsaslarы юyrяdilir.

6. Bu dяrsdя mцяllimin яsas vяzifяsi nяdir?

E. Шagirdin mцxtяlif xцsusiyyяtlяri, hafizяsinя яhяmiyyяt verir vя
яsas diqгяti шцurun inkiшafыna yюnяldir.
F. «Hяrtяrяfli uшaq» цчцn tяhsili tяmin etmяlidir, bцtцn diqqяtini
uшaьыn ehtiyaclarыna vя maraqlarыna yюnяltmяlidir.
G. Real dцnyanы baшa dцшmяk цчцn шagirdlяrя lazыm olan biliklяri
чatdыrыr.
H. Юzцnцreаllaшdыrmaда hяr bir шagirdя kюmяk gюstяrir.

49
 Тящсилин ясаслары

СУАЛЛАР ГЕЙД

7. Бу синифдя тялим мцщитинин ясас хцсусиййятляри нядир?

Е. Шаэирдлярин групларда дцшцнмяси тямин едилир ки, бу да йарышма
дейил, ямякдашлыг цчцн шяраит йарадыр.
Ф. Шаэирдляр еля эерчяк азадлыгла тямин едилр ки, бу шяраитдя о юз щяги-
гятлярини тапа билир вя мцстягил шякилдя юз сечимлярини едир.
Э. Шаэирдляр «китаблар дцнйасы» иля ящатя едилир, интеллектуал вя тянгиди
дцшцнмя шяраитиндя шяхсиййятин тярбийяси тяшкил едилир.
Щ. Шаэирдлярин шцурлу шякилдя низам-интизам гайдаларына риайят етмяси
цчцн мцвафиг атмосфер йарадылыр, бу мясяляляря онларын мцнасибя-
тини йохламаг цчцн инноватив техникалардан истифадя едилир.

8. Бу синифдя мянимсямя неъя тямин едилир?

Е. Шаэирдляр бир нечя алтернатив версийадан биринин сечилмясиня ъялб
едилир.
Ф. Шаэирдляр проблем щяллиня ясасланан лайищяляря ъялб едилмякля
практик мясялялярдян нязяри принсипляря доьру истигамятляндирилир
(конкретдян мцъяррядя доьру).
Э. Шаэирдляр эяляъякдя тятбиг едяъякляри нязяри мясяляляри юйрянирляр
(мцъярряддян конкретя).
Щ. Шаэирдляр фянн цзря биликлярини даща да эенишляндирмяйя ъидд-
ъящдляр эюстярирляр.
9. Bu sinifdя mцяllimin rolu nяdяn ibarяtdir?
E. Mцяllim шagirdlяri ilя dцшцnцlmцш шяkildя davranыr. Uшaqlarы
insanыn maraqlarыnы яn yцksяk sяviyyяdя яks etdirяn yazыlara,
яdяbiyyata yюnяldir.
F. Mцяllim шagirdin nailiyyяt sяviyyяsini mцяyyяnlяшdirяrkяn
vя ya araшdыrarkяn юz prinsiplяrini, яhяmiyyяt verdiyi dяyяrlяri
vя onlarыn яhяmiyyяtliliyinin sяbяblяrini юyrяnяnlяrя tяqdim
edir.
G. Mцяllim шagirdlяri istiqamяtlяndirir vя onlara mяslяhяtlяr
verir. Шagirdin tяlimi rяhbяrliyin vя ya dяrsliklяrin mцяyyяn
etdiyi fяnn biliklяrinя deyil, юyrяnяnlяrin maraqlarыna
яsaslanыr.
H. Mцяllim mяsuliyyяtli rяhbяrdir, yeniyetmяlяr bюyцklяrin
xцsusiyyяtlяrini vя tяlяblяrini dяrk edяnя qяdяr bюyцklяr
dцnyasы ilя uшaqlar alяmi arasыnda яlaqяlяndirici rolu
oynayыr.

50
 Тящсилин ясаслары

СУАЛЛАР ГЕЙД

10. Sinif kurikulumu (mцяllimin tяlim plan-proqramы) hansы

mяsяlяlяri яhatя edir?
E. Kurikulum яdяbiyyat, tarix, riyaziyyat vя tяbiяt fяnlяrinin
zamanыn sыnaьыndan чыxmыш яsas ideyalarыnы яhatя edir.
F. Kurikulum шagirdlяrin ictimai fяnlяr, tяtbiqi elmlяr vя peшя
texnologiyalarы цzrя problemlяri hяll edяrkяn uьurlu цsul vя
vasitяlяri seчmяk bacarыьыna istiqamяtlяnib.
G. Kurikulum ana dili, xarici dillяr, tarix, riyaziyyat, tяbiяt elmlяri,
tяsviri incяsяnяt, elяcя dя fяlsяfя kimi akademik fяnlяri яhatя
edir.
H. Kurikulum insanpяrvяrliyя istiqamяtlяnib. Иnsanыn sяciyyяvi
cяhяtlяrinin vя onun яtraf alяmlя ziddiyyяtlяrinin юyrяnilmяsinя
imkan verяn tarix, яdяbiyyat, incяsяnяt, fяlsяfя fяnlяrini яhatя
edir.

11. Bu dяrsdя mцяllim hansы tяlim цsullarыna цstцnlцk verir?

E. Layihяlяr цsuluna цstцnlцk verilir vя bu цsul vasitяsilя шagirdlяr
problemlяrin hяll edilmяsinя istiqamяtlяndirilirlяr.
F. Иntellektin yцksяldilmяsi цчцn mцhazirяlяr, oxu vя mцzakirяlяrя
цstцnlцk verilir.
G. Bilik vя bacarыqlarын tяdrisinя nail olmaq цчцn nцmayiшlяr
цsuluna цstцnlцk verilir.
H. Шagirdin юzцnцtяsdiqinя nail olmaq цчцn Sokrat dialoqu
(suallara яsaslanan mцkalimяlяr zamanы cavablarыn яldя
edilmяsi) цsuluna цstцnlцk verilir.

• Bu mцяllimin tяhsil fяlsяfяsi hansы cяrя- • Hansы mяsяlяlяr fяrqlidir?

yana uyьun gяlir? (Mцшahidя vяrяqinя яsa-
sяn fikirlяrinizi bildirяrkяn dяrsdяn konkret
mяqamlarы nцmunя gяtirin, yцrцtdцyцnцz
mцhakimяlяri яsaslandыrыn).
• Sizin ilkin test nяticяlяrinizdяn hansы
mяsяlяlяr bu mцяllimin nяticяlяri ilя цst-цstя
dцшцr?
• Яgяr «Юz tяhsil fяlsяfяni mцяyyяnlяш-
dir» testini bir daha yerinя yetirsяйdiniz,
orada hansы dяyiшikliklяri edяrdiniz?
• Hяmin testi yenidяn yerinя yetirin.
Иlkin nяticяlяrinizlя son nяticяnizi mцqayisя
edin. Hansы dяyiшikliklяri mцшahidя edir-
siniz?

51
 Тящсилин ясаслары

«Mцxtяlif dюvrlяrdя yaшamыш tarixi шяxsiyyяtlяrin tяhsil fяlsяfяlяri»

ЛAYИHЯ

Mцxtяlif dюvrlяrdя yaшamыш ay- Инанырыг ки, йахын эяляъякдя бу материаллары

rы-ayrы шяxsiyyяtlяrin tяhsil fяlsя-
fяlяrini 4 parametr цzrя (tяhsil,
mцяllim, шagird, юyrяnmя prosesi) araшdыrыn
vя mцqayisя edin. Nяticяlяri tяhsilя verilяn
mцasir tяlяblяr baxыmыndan dяyяrlяndirin.
Fikirlяrinizi Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt
standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы),
Tяhsil qanunuна istinad etmяklя яsaslandыrыn.
Tяdqiqatlarыn nяticяlяrini tяqdim vя mцza-
kirя edin (PPT).
1. Nizami Gяncяvi
2. Nяsirяddin Tusi
3. Яhvяdi Maraьayi
4. Seyid Яzim Шirvani
5. Цzeyir Hacыbяyли
6. Cяlil Mяmmяdquluzadя
7. Mirzя Яlяkbяr Sabir
8. Hяsяn bяy Zяrdabi
9. Firиdуn bяy Kючяrli
10. Digяr шяxsiyyяtlяr
ТЯЛИМАТ
Лайищянин уьурла йериня йетирилмясиня наил
оласыныз дейя, чох дяйярли бир нечя elmi яsяrin
шякли електрон дярслийя дахил едилмишдир.
сиз ачыг интернетдя ращатлыгла ялдя едя билярси-
низ. Тядгигатларынызда уьурлар арзулайырыг.
MЦSTЯQИL ИШ
Aшaьыdakы suallarа cavab vermяklя «Mя-
nim tяhsil fяlsяfяm» mюvzusunda esse yazыn:
1. Tяhsil nя цчцn lazыmdыr?
2. «Юyrяnяn» kimdir?
3. Tяhsil insanыn ehtiyaclarыnы necя tяmin
etmяlidir?
4. Юyrяnmя mцhiti necя olmalыdыr?
5. Tяhsilin mяqsяdini nяdя gюrцrяm?
6. Mяktяbin яsas vяzifяsiни nяdя gюrц-
rяm?
7. Sinifdя hansы шяraiti yaratmalыyam?
8. Tяlimi necя tяшkil etmяliyяm ki, tяlim
materialыnыn mяnimsяnilmяsinя nail ola bilim?
9. Mцяllim kimi sinifdя юz rolumu nяdя
gюrцrяm?
10. Kurikulum hansы mяsяlяlяri яhatя
etmяlidir?
11. Hansы tяlim цsullarыna цstцнlцk veri-
rяm.

52
 Тящсилин ясаслары
ЫЫ FЯSИL: CЯMИYYЯTИN TЯHSИL EHTИYACLARЫ VЯ
ONLARЫN HЦQUQИ TЯMИNATЫ
Bu fяsli юyrяnяndяn sonra siz:
• Totalitar rejimdяn demokratik cяmiyyя-
tя keчid mяrhяlяsindя cяmiyyяtdя mey-
dana чыxmыш yeni ictimai ehtiyaclarы
mцяyyяn edяcяk, onlarыn tяhsilля баьлы га-
нунвериъи sяnяdlяrdя necя tяsbit edilmяsi
барядя шяrhlяr verяcяksiniz;
• Иqtisadiyyatda baш vermiш dяyiшikliklяr
шяraitindя яmяk bazarыnda vяtяndaшlarыn
rяqabяtяqabilliyinin tяmin edilmяsindя
tяhsilin rolunu izah edяcяk vя tяhsilin
hцquqi sяnяdlяrindя bunun неъя tяsbit
olunmasыna dair шяrhlяr verяcякsiniz;
• Юyrяnяnlяrin maraq vя ehtiyaclarыnыn bir
юlkя чяrчivяsindя deyil, bцtцn dцnya
miqyasыnda tяmin edilmяsinin zяruriliyi vя
яhяmiyyяti haqqыnda tяdqiqatlarыnыzыn
nятicяlяrini tяqdim edяcяksiniz;
• Elm vя texnikanыn sцrяtli inkiшafы, infor-
masiyalarыn sцrяtli dяyiшkяnliyi шяraitindя
cяmiyyяtin tяhsil qarшыsыnda qoyduьu tяlяb-
lяr haqqыnda шяrhlяr verяcяksiniz;
• Cяmiyyяtdя gedяn ictimai, iqtisadi дяyi-
шikliklяr, qloballaшma vя elmi-texniki tя-
rяqqinin tяhsilin mяzmunu, idarя edilmяsi
vя tяlimin tяшkilinя tяsiri haqda yцrцtdц-
yцnцz fikirlяri яsaslandыracaqsыnыz.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Davletшina N.V., Kimlika N.B., Klark
A.C., Rey D.U. Demokratiya: дюvlяt vя cя-
miyyяt, Bakы, «Sяda» nяшriyyatы, 1999.
2. Con Dyui. Demokratiya vя tяhsil,
Nyu-York: «Makmillan», 1916, s.1–9.
3. Aydыnlы F. Azяrbaycanыn demokratik
qloballaшma prosesinя qatыlmasы.
53
Ящатя олунан мясяляляр
Ы Bюlmя: Cяmiyyяtin tяhsil ehtiyaclarыna
tяsir edяn amillяr
• Cяmiyyяtдя gedяn ictimai dяyiшikliklяr
vя yeni tяhsil ehtiyaclarы.
• Cяmiyyяtdя gedяn iqtisadi dяyiшikliklяr
vя yeni tяhsil ehtiyaclarы.
• Dцnyada gedяn qloballaшmanыn tяhsilin
qarшыsыna qoyduьu tяlяblяr.
• Елми-техники тярягги вя йени тящсил ещти-
йаълары.
ЫЫ Bюlmя: Ehtiyaclar vя hцquqlar
• Cяmiyyяtdя gedяn dяyiшikliklяr
nяticяsindя meydana чыxmыш yeni
ehtiyaclarыn hцquqi sяnяdlяrdя tяsbit
olunmasы.
• Hцquqi sяnяdlяr vя tяhsil iшtirakчыlarыnыn
hцquq, mяsuliyyяt vя vяzifяlяri.
• Бяrabяr тяlim imkanlarыnын yaradыlmasы.
• Dяrsdяnkяnar vaxtda sorьularыn
aparыlmasы vя onlarыn nяticяlяri цzrя iш.
4. Яhmяdov Hцmeyir. Tяhsilin гloballaш-
masыnda millilik tarixi yaddaшыn daшыyыcыsы
kimi http://meqale.lit.az/tehsil2.php
5. Яhmяdov И. Qloballaшma vя tяhsil,
http://www.aspu.az/az/index.php?option=com
content&view=article&catid=36:distance-educa-
tion-page&id=114:distance-education-page-1–4
6. HTTP://REFERAT.FIRSTSTEPS.
AZ/CAT_KURS_OTHER.HTML
 Тящсилин ясаслары
7. Яhmяdov И. Distant tяhsil qloballaшma-
nыn tяlяbidir: гloballaшma vя tяhsil.
8. Яhmяdov H. Tяhsilin гloballaшmasыn-
da millilik tarixi yaddaшыn daшыyыcыsы kimi.
9. Tяhsil vя mяdяniyyяt – Mцяlliflik hц-
ququ, 2008. Xarici Ишlяr Nazirliyi.
10. Яhmяdov И. Tяhsilin qloballaшmasы vя
milli universitetlяr. docx
11. A.Sцleymanova, B.Иbadova, И.Cava-
dov, P.Яliyev. Kurikulum islahatlarы: reallыq-
lar, perspektivlяr, «Kurikulum» elmi-meto-
dik jurnal, 2010, Ы nюmrя.
12. Xяlilov S. Elm, ideоlogiya vя dюvlяt-
чilik шцuru, Azяrbaycan, 2010, s. 9.
http://www.anl.az/down/meqale/azerbay-
can/2010/fevral/107265.htm
13. Demokratiya evi: http://www.kitabx-
ana.org/site/?name=view&page=1&id=181
Истифадя едилян сянядляр:
1. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшaфы цzrя Дюvlяt Стратеэийасы.
54
2. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil
sahяsindя Иslahat Proqramы.
3. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konsti-
tusiyasы.
4. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
5. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
6. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyanna-
mяsi.
7. Uшaq hцquqlarы haqqыnda Konvensiya.
8. Birlяшmiш Millяtlяr TяшkilatыnыnUшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.
9. Яlillяrin hцquqlarы haqqыnda Konven-
siya.
10. Иrqi ayrы-seчkiliyin bцtцn formalarыnыn
lяьv edilmяsi haqqыnda Konvensiya.
11. Ишgяncяlяrя vя digяr qяddar, qeyri-
insani, yaxud lяyaqяti alчaldan davranыш vя
cяza nюvlяrinя qarшы Konvensiya.
12. Qadыnlara qarшы ayrы-seчkiliyin bцtцn
formalarыnыn lяьv edilmяsi haqqыnda Kon-
vensiya.
 Тящсилин ясаслары

Ы BЮLMЯ
CЯMИYYЯTИN TЯHSИL EHTИYACLARЫNA TЯSИR
EDЯN AMИLLЯR

Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан мясяляляр:

• Кeчid mяrhяlяsindя cяmiyyяtdя baш vermiш ictimai Cяmiyyяtдя gedяn ictimai
dяyiшikliklяri tяhsilin mяzmunu vя sinfin idarя edilmяsi ilя dяyiшikliklяr vя yeni tяhsil
яlaqяlяndirяcяk, bu baxыmdan zяruri olan dяyiшik li к - ehtiyaclarы
ля ri mцяyyяnlяшdirяcяksiniz;
• Planlaшdыrыlmыш iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatыna
keчid mяrhяlяsindя яmяk bazarыnda rяqabяt vя bцtцn Cяmiyyяtdя gedяn iqtisadi
vяtяndaшlarыn sosial rifahыnыn tяmin edilmяsi цчцn tяhsilin dяyiшikliklяr vя yeni tяhsil
mяzmunu, tяlimin tяшkili vя digяr mяsяlяlяrlя baьlы hяyata ehtiyaclarы
keчirilmяsi zяruri olan dяyiшikliklяrin tяhsilin hцquqi sя-
nяdlяrindя tяsbit edilmяsi baxыmыndan apardыьыnыz tяdqi- Dцnyada gedяn
qatlarыn nяticяlяrini tяqdim edяcяksiniz; qloballaшmanыn tяhsilin
• Beynяlxalq sяviyyяdя cяmiyyяtlяrin qarшыlыqlы fяaliyyяti vя qarшыsыna qoyduьu tяlяblяr
inteqrasiyasыnыn яsas mяnbяyi olan siyasяt, iqtisadiyyat, mя-
dяniyyяt vя elmin yalnыz milli maraqlar deyil, bцtцn dцnyanыn
maraq vя ehtiyaclarыnыn nяzяrя alыnmasы vя bunun tяhsilin Elmi-texniki tяrяqqi vя
mяzmunu vя idarяedilmяsinя tяsiri barяdя apardыьыnыz yeni tяhsil ehtiyaclarы
araшdыrmalarыn nяticяlяrini tяqdim edяcяksiniz;
• Elm vя texnikanыn sцrяtli inkiшafы nяticяsindя informasiya
bolluьu vя onlarыn sцrяtli dяyiшkяnliyi шяraitindя tяhsilin
qarшыsыnda duran yeni vяzifяlяr barяdя шяrhlяr verяcяk, bu
amillяrin tяhsilin mяzmunu vя idarяedilmяsinя tяsiri ilя
baьlы apardыьыnыz tяdгiqatlarыn nяticяlяrini шяrh edя-
cяksiniz.

Ъямиййятдя эедян иътимаи дяйишикликляр вя йени тящсил ещтийаълары

• Totalitar rejimdяn demokratik cяmiyyяtя keчid mяrhяlяsindя cя-

miyyяtdя baш vermiш ictimai dяyiшikliklяrin tяhsil sisteminя tяsiri
vя bu istiqamяtdя aparыlan iшlяr haqqыnda danышacaqsыnыz.
• Tяhsilin mяzmununu mцяyyяnlяшdirяrkяn nяzяrя alыnmalы mяsя-
Ъяmiyyяtdя lяlяr vя hяyata keчirilmяsi zяruri olan dяyiшikliklяri gюstяrяcяk vя
meydana чыxmыш yeni fikirlяrinizi яsaslandыracaqsыnыz.
ictimai ehtiyaclarын
tяhsilin hцquqi
• Яsasыnda demokratik prinsiplяr duran qarшыlыqlы mцnasibяtlяri tяh-
sяnяdlяrindя tяsbit silin idarяolunmasы ilя яlaqяlяndirяcяk vя bu baxыmdan zяruri olan
edilmяsi ilя baьlы dяyiшikliкlяri mцяyyяnlяшdirяcяksiniz.
шяrhlяr eдяcяksiniz.

55
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1 mяsinя aшaьыdakы mяsяlяlяr baxыmыndan

Aшaьыda tяqdim edilяn mяsяlяlяr цzrя
tяdqiqatlar aparыn, няticяlяriniz haqqыnda
hesabat hazыrlayыn:
• «Totalitar rejim» vя «demokratik cя-
miyyяt» anlayышlarыnыn mahiyyяtini шяrh
edin, onlarы mцqayisя edin.
• Azяrbaycanda totalitar rejimdяn de-
mokratik cяmiyyяtя keчid zamanы hansы ic-
timai dяyiшikliklяr baш verdi vя bu, tяhsilя
verilяn tяlяblяrя nя шяkildя tяsir gюstяrdi?
Fikirlяrinizi bildirin.
• Cяmiyyяtimizdя gedяn demokratik
proseslяr hцquqi sяnяdlяrdя necя tяsbit edil-
miшdir vя hяmin mяsяlяlяr tяhsilin hцquqi
sяnяdlяrinя necя tяsir gюstяrmiшdir? Hяmin
sяnяdlяri яlaqяlяndirin.
TAPШЫRЫQ 2
Dяrs nцmunяsini mцшahidя
edin. Dяrs zamanы tяlimin mяz-
munu, tяшkili vя sinfin idarя edil-
diqqяt yetirin:
• Demokratizm;
• Humanizm;
• Bяrabяrlik;
• Яdalяtlilik;
• Hюrmяt;
• Шяffaflыq.
Gяldiyiniz qяnaяtlяri mцzakirя edin. Fi-
kirlяrinizi яsaslandыrыn.
Tяdqiqat цчцn yararlы яdяbiyyat:
1. Con Dyui. Demokratiya vя tяhsil,
Nyu-York: «Makmillan», 1916, s.1–9.
2. Davletшina N.V., Kimlika N.B., Klark
A.C., Rey D.U. Demоkratiya: дюvlяt vя cя-
miyyяt, Bakы, «Sяda» nяшriyyatы, 1999.
3. Azяrbaycan Respublikasыnыn Konstitusiyasы.
4. Azяrbaycan Respublikasында tяhsilин
иnkiшafы цzrя Дюvlяt Strategiyasы.
5. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
6. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.

Cяmiyyяtdя эедян iqtisadi dяyiшikliklяr vя yeni tяhsil ehtiyaclarы

• Planlaшdыrыlmыш iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiyyatыna keчid mяrhя-

lяsindя cяmiyyяtdя baш verяn sosial problemlяr haqqыnda danышa-
caqsыnыz.
• Иqtisadiyyatыn mцxtяlif sektorlarыnыn inkiшafыnыn яmяk bazarыna
tяsiri ilя baьlы шяrhlяr verяcяksiniz.
Яmяk bazarыnda • Яmяk bazarыnda rяqabяt vя bцtцn vяtяndaшlarыn sosial rifahыnыn
vяtяndaшlarыn rяqabяt tяmin edilmяsi цчцn tяhsildя hяyata keчirilmяsi zяruri olan dяyi-
qabilliyinin tяmin шikliklяrин tяhsilля баьлы hцquqi sяnяdlяrdя tяsbit edilmяsi baxы-
edilmяsindя tяhsilin mыndan apardыьыnыz tяdqiqatlarыn nяticяlяrini tяqdim edяcяksiniz.
rolunu izah edяcяk vя
tяhsilin hцquqi TAPШЫRЫQ 1
sяnяdlяrindя bunun
DVD-дян вя йа курикулум.аз порталындан истянилян dяrs nцmu-
tяsbit olunmasыna даир
шяrhlяr вerяcяksiniz. nяsini mцшahidя edin. Bazar iqtisadiyyatы шяraitindя яmяk bazarыn-
da rяqabяtяqabilliyin tяmin edilmяsi baxыmыndan zяruri keyfiy-
yяtlяrin tяlimin mяzmunu, tяшkili vя sinfin idarя edilmяsindя nяzяrя
alыnыb-alыnmamasыna diqqяt yetirin. Fikirlяrinizi яsaslandыrыn.
Nяticяlяrinizi яks etdirяn hesabat hazыrlayыn.

56
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 2 Tяdqiqat цчцn yararlы яdяbiyyat:

Aшaьыda tяqdim edilяn mяsяlя-
lяri tяdqiq edиn vя nяticяlяrinizi
яks етдирян PP tяqdimat hazыrlayыn:
• Cяmiyyяtdя demokratik mцnasibяtlяrя
keчid zamanы baш vermiш iqtisadi dяyiшik-
liklяr haqqыnda шяrhlяr verin. Bu dяyiшikliйин
яmяk bazarыna tяsirini tяsvir edin.
• Vяtяndaшlarыn sosial rifahыnы tяmin etmяk
vя яmяk bazarыnda rяqabяtяqаbilliyin tяmяli-
ni qoymaq цчцn tяhsilin mяzmunu, sinfin ida-
rяedilmяsi vя tяlimin tяшkилinя verilяn tяlяblяri
mцяyyяn etmяk цчцn «Цmumi tяhsil pillяsi-
nin dюvlяt standartlarы vя proqramlarы (ku-
rikulumlarы)» vя digяr sяnядlяrи araшdыrыn.
Nяticяlяriniz barяdя PP tяqdimat hazыrlayыn.
1. Con Dyui. Demokratiya vя tяhsil,
Nyu-York: «Makmillan», 1916, s.1–9.
2. Davletшina N.V., Kimlika N.B., Klark
A.C., Rey D.U. Demоkratiya: дюvlяt vя cя-
miyyяt, Bakы, «Sяda» nяшriyyatы, 1999.
3. Azяrbaycan Respublikasыnыn Konsti-
tusiyasы.
4. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
5. Azяrbaycan Respublikasыnда tяhsilин
инкишафы цзря Дювлят Стратеэийасы.

Dцnyada gedяn qloballaшmanыn tяhsilин qarшыsыnda qoyduьu tяlяblяr

• «Qloballaшma» anlayышыnыn mяnasыnы шяrh edяcяksiniz.

• Beynяlxalq sяviyyяdя cяmiyyяtlяri birlяшdirяn siyasяt, iqtisadiyyat,
mяdяniyyяtlяrin vя elmin dцnya miqyasыnda qarшыlыqlы fяaliyyяt vя
inteqrasiyasы prosesi olduьunu шяrh edяcяksiniz.
• Гloballaшmanыn texnologiya, informasiya vя maliyyя ilя idarя
Юyrяnяnlяrin maraq edilmяsini шяrh edяcяksiniz.
vя ehtiyaclarыnыn bir • Qloballaшma шяraitindя tяhsil sistemindя yцrцdцlяn dюvlяt siyasя-
юlkя чяrчivяsindя
deyil, bцtцn dцnya
tinдя yalnыz milli maraqlar deyil, bцtцn dцnyanыn maraq vя ehtiyac-
miqyasыnda tяmin larыnыn nяzяrя alыndыьыnы яsaslandыracaqsыnыz.
edilmяsinin zяruriliyi • Qloballaшma шяraitindя юyrяnяnin maraq vя ehtiyaclarыnыn bir юlkя
vя яhяmiyyяti чяrчivяsindя deyil, bцtцn dцnya miqyasыnda tяmin olunmasыna dair
haqqыnda tяdqiqat-
larыnыzыn nятicяlяrini fikirlяr yцrцdяcяksiniz.
tяqdim edяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1 • Azяrbaycanda tяhsil sahяsindя qloballaш-

Aшaьыda tяqdim edilяn mяsяlяlяri qруp-
larda vя ya fяrdi шяkildя tяdqiq edиn. Ня-
ticяlяrinizi яks etdirяn PP tяqdimat hazыr-
layыn (auditorиya шяraitindя hяr qrupa bir
mюvzu verilя bilяr):
• Qloballaшma nяdir?
• Qloballaшma siyasяt, iqtisadiyyat, mя-
dяniйyяt vя elmdя necя tяzahцr edir?
• Bu mяsяlяlяr texnologiya, informasiya
vя mаliyyя ilя nя шяkildя idarя edilir?
ma istiгamяtindя hansы addыmlar atыlmышdыr?
• Юyrяnяnlяrin maraq vя ehtiyaclarы bir
юlkя чяrчivяsindя deyil, bцtцn dцnya miqya-
sыnda nя шяkildя tяmin oluna bilяr?
• Bu mяsяlяlяr tяhsilin hцquqi sяnяdlя-
rindя юz яksini necя tapmышdыr?
TAPШЫRЫQ 2
• Dяrs nцmunяsini mцшahidя
edin. Шagirдlяrin maraq vя ehtiyac-
larыna, hяmчinin юyrяndikляri bilik

57
 Тящсилин ясаслары

vя bacarыqлаrыn xцsusiyyяtlяrinя цmumbяшяri 3. Яhmяdov H. Tяhsilin гloballaшmasыn-

dяyяrlяr vя yanaшmalar baxыmыndan nяzяr
salыn, tяhlillяr aparыn. Fikirlяrinizi faktlarla
яsaslandыrыn.
• Nяticяlяrinizi яks etdirяn hesabat hazыrlayыn.
Tяdqiqat цчцn yararlы яdяbiyyat:
1. Aydыnlы F. Azяrbaycanыn demokratik
qloballaшma prosesinя qatыlmasы.
http://referat.firststeps.az/cat_kurs_other.html
2. Яhmяdov И. Distant tяhsil qloballaшma-
nыn tяlяbidir: гloballaшma vя tяhsil.
da millilik tarixi yaddaшыn daшыyыcыsы kimi.
5. Xяlilov S. Elm, ideоlogiya vя dюvlяt-
чilik шцuru. Azяrbaycan, 2010, s. 9.
6. Tяhsil vя mяdяniyyяt – Mцяlliflik hц-
ququ © 2008. Xarici Ишlяr Nazirliyi.
7. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
8. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
9. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы vя s.

Elmi-texniki tяrяqqi vя yeni tяhsil ehtiyaclarы

• Elm vя texnikanыn sцrяtli inkiшafы nяticяsindя informasiya bolluьu,

onlarыn sцrяtli dяyiшkяnliyi vя tяhsilin qarшыsыnda duran yeni vяzifяlяr
barяdя шяrhlяr verяcяksiniz.
• Elmi-texniki tяrяqqi nяticяsindя informasiyalara fяrqli yanaшmalarы
Elm vя texnikanыn
gюstяrяcяk vя onlarы яhяmiyyяtlilik baxыmыndan шяrh edяcяksiniz.
inkiшafынын tяhsilin • Иnformasiyalarыn яldя edilmяsindя texnologiyalarыn imkanlarы haq-
mяzmunuна, elяcя qыnda danышacaq mцvafiq istifadя yollarыnы nцmayiш etdirяcяksiniz.
dя tяlimin tяшkilinя • Elmi-texniki tяrяqqinin tяhsilin mяzmunu vя tяlimin tяшkilinя tяsiri
tяsiri haqda яsaslan-
dыrыlmыш mцhakimяlяr haqqыnda mцhakimяlяr yцrцdяcяksiniz.
yцrцdяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1 qi, informasiya bolluьu vя informasiyalarыn

Aшaьыda tяqdim edilяn mяsяlяlяri tяdqiq
edиn vя nяticяlяrinizi яks etdirяn PP tяq-
dimat hazыrlayыn (auditoriya шяraitindя hяr
qrup bir mяsяlяni araшdыra bilяr):
• Keчяn яsrin sonu, яsrimizin яvvяli elm
vя texnikanыn inkiшafы nяticяsindя hansы dя-
yiшikliklяr baш verdi vя bu, tяhsilin qarшыsыn-
da nя kimi yeni vяzifяlяr qoydu?
• Юyrяnяnin informasiyalara yanaшma-
sыnda hansы dяyiшikliklяr baш verdi vя bu dя-
yiшikliklяr nя цчцn яhяmiyyяtli hesab edilir?
• Иnformasiya hansы yollarla яldя edilir vя
bu, tяhsilin mяzmununa vя tяlimin tяшkilinя
necя tяsir edir?
TAPШЫRЫQ 2
Tяqдim edilяn dяrs nцmunяsini
mцшahidя edin. Elmi-texniki tяrяq-
sцrяtli dяyiшkяnliyi kimi amillяrin tяhsilin
mяzmunu vя tяlimin tяшkilinя tяsiri ilя baьlы
fikirlяrinizi bildirin. Mюvqeyinizi faktlarla
яsaslandыrыn.
Tяdqiqat цчцn яdяbiyyat:
1. Яhmяdov И. Tяhsilin informatlaшdыrыl-
masы pedaqoji elmin yeni sahяsidir. docx
2. Яhmяdov И. Distant tяhsil qloballaш-
manыn tяlяbidir. docx
3. Яhmяdov И. Tяhsilin qloballaшmasы vя
milli universitetlяr. docx
4. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
5. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы)

58
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ BЮLMЯ
ЕЩТИЙАЪЛАР ВЯ ЩЦГУГЛАР

Ящатя олунан мясяляляр:

Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
Ъямиййятдя эедян дяйишикликляр нятиъясиндя
• Дemokratik принсипляр вя тящсилин мязмуну
мейдана чыхмыш йени ещтийаъларын щцгуги ся-
вя идаря едилмясиня верилян мцасир тялябляр
нядлярдя тясбит олунмасы.
арасында паралелляр апараъагсыныз;
• Иqtisadiyyatda baш vermiш dяyiшikliklяr
шяraitindя vяtяndaшlarыn ямяк базарында Щцгуги сянядляр вя тящсил иштиракчыларынын
rяqabяtяqabilliyini tяmin етмякдя tяhsilin щцгуг, мясулиййят вя вязифяляри.
rolu барядя шяrhlяr verяcякsiniz;
• Юyrяnяnlяrin maraq vя ehtiyaclarыnыn bir Бярабяр тялим имканларынын йарадылмасы.
юlkя чяrчivяsindя deyil, dцnya miqyasыnda
tяmin edilmяsinin zяruriliyi vя яhяmiyyяti
haqqыnda tяdqiqatlarыnыzыn nятicяlяrini Дярсдянкянар вахтда сорьуларын апарылмасы
tяqdim edяcяksiniz; вя онларын нятиъяляри цзря иш.
• Elm vя texnikanыn sцrяtli inkiшafы, infor-
masiyalarыn sцrяtli dяyiшkяnliyiнин тящсилин
мязмуnу вя тялимин тяшкилиня тясири щагда
йцрцтдцйцнцз фикирляринизи ясасландыраъаг-
сыныз.

Cяmiyyяtdя gedяn dяyiшikliklяr nяticяsindя meydana чыxmыш yeni ehtiyaclarыn hцquqi

sяnяdlяrdя tяsbit olunmasы

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:

• Cяmiyyяtdя gedяn dяyiшikliklяrin hцqu-
qi-normativ sяnяdlяrdя necя tяsbit edil-
diyini araшdыracaq, tяdqiqatlarыnыzыn nяti- Иctimai Иqtisadi
cяlяrini tяqdim edяcяksiniz; dяyiшikliklяр dяyiшikliklяr
• Tяqdim edilяn dяrsi cяmiyyяtdя ge -
dяn ictimai, iqtisadi dяyiшikliklяr, qlo-
bal laш ma vя elmi-texniki tя rяq qi nin
tяhsilin mяzmununa, tяlim prosesinя tя-
siri baxыmыndan mцшahidя edяcяk, mц-
hakimя xarakterli PP tяqdimat hazыr-
layacaqsыnыz. Елми-техники
Глобаллашма тярягги

59
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1 rindя onlarыn yeri» mюvzusunda mцstяqil

Cяmiyyяtimizdя gedяn ictimai, iqtisadi
dяyiшikliklяr, qloballaшma vя elmi-texniki
tяrяqqinin tяhsilя tяsirini Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Konstitusiyasы, «Tяhsil haq-
qыnda» Azяrbaycan Respublikasыnыn Гanu-
nu vя Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы) sя-
nяdlяri цzrя araшdыrыn. «Cяmiyyяtdя gedяn
dяyiшikliklяr vя tяhsilin hцquqi sяnяdlя-
iшi yerinя yetirin.
TAPШЫRЫQ 2
Яvvяlki tapшыrыqda apardыьыnыz araшdыr-
malarыn nяticяlяri baxыmыndan tяqdim edilяn
dяrsi mцшahidя edin. «Cяmiyyяtimizdя ge-
dяn ictimai, iqtisadi dяyiшikliklяr, qloballaш-
ma vя elmi-texniki tяrяqqinin tяhsilin mяz-
mununa vя tяlim prosesinя tяsiri» mюvzu-
sunda PP tяqdimat hazыrlayыn.

Hцquqi sяnяdlяr vя tяhsil iшtirakчыlarыnыn hцquq, mяsuliyyяt vя vяzifяlяri

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:

• Tanыш olduьunuz hadisяyя яsasяn tяhsil iшtirakчыlarыnыn hцquq vя vяzifяlяri ilя baьlы
mцlahizяlяr yцrцdяcяksiniz;
• Yцrцtdцyцnцz mцlahizяlяrin hцquqi яsasыnы araшdыraraq, hadisя iшtirakчыlarыnыn hяrяkяt vя
mюvqelяrinя mцnasibяtinizi bildиrяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1 3. Verilяn suallara яsasяn baш vermiш

1. «Ялifba bayramы» hadisяsinin birinci hadisяni tяhlil edin.
hissяsini oxuyun. 4. Fikirlяrinizi hцquqi sяnяdlяrlя яsas-
2. Hadisяnin araшdыrыlmasы qaydalarы ilя landыrыn.
bir daha tanыш olun. 5. Mяsяlяyя mцnasibяt bildirin.

Щадисянин арашдырылмасы гайдасы

Щадисянин арашдырылмасында ясас мясяля мц-
закиря олунмасы нязярдя тутулан проблеми щяртя-
ряфли вя дягиг якс етдирян бир щекайяни сечмяк-
дир. Бу, ясасян, щяйатда баш вермиш реал щадися-
ляр олур. Мцзакиря олунаъаг щадися мятн, аудио,
видео материал (сцжетляр, мцсащибяляр вя с.) ола
биляр. Щадисяляр чох эениш йайылмыш бир мясяля
олмайа да биляр. Бу йаранмыш щяр щансы шяраитдя
баш вермиш хцсуси бир ящвалаты якс етдиря биляр.
Щадисянин тящлили юйрянянин щадися иля тякбя-
тяк галмасындан башланыр. О, щадися иля таныш олур,
тягдим едилян проблем цзяриндя дцшцнцр. Юзц
мцстягил шякилдя баш вермиш щадисяни арашдырыр,
мцлащизяляр йцрцдцр, фикирлярини нязяри, щцгуги вя
практик бахымдан ясасландырмаьа чалышыр.
Щадисянин тящлилинин икинъи щиссясиндя ися
артыг щямин мясяля групда вя йа коллектив шя-
килдя мцзакиряйя чыхарылыр. Бу цсул йени билик
вя тяърцбяни нязяриййя иля интеграсийа етмяк
имканы верир. Тяърцбядян нязяриййяйя доьру
истигамятлянмиш юйрянянляр мараглы фикир мц-
бадиляси апарырлар. Щяр кяс мясяляйя мцнаси-
бятини фактларла ясасландырмаьа, даща инандырыъы
олмаьа чалышыр. Бу тялим цсулунун проблем щял-
линдян фярги ондан ибарятдир ки, бурада мясяля
иля баьлы мцхтялиф мцнасибятляр, йанашмалар ола
биляр. Мцзакирядя иштирак едянляр диалоглар ня-
тиъясиндя алтернатив йанашмалары динляйир, юз
яввялки фикирляри цзяриндя дцшцнцр, онлары йени-
дян дяйярляндирирляр.
Бу метод юйрянянляря юз илкин база-
ларыны мцяййян етмяк, диэяр йолдашларындан
вя мцял лимдян юйрянмяк цчцн имкан йа-
радыр.

60
 Тящсилин ясаслары
Щадисянин охусу заманы юйрянянляр илкин
олараг ашаьыдакы фяалиййятляри йериня йетирмя-
лидирляр:
• «Щадися»ни охуйуб дярк етмялидирляр;
• Ясас образы мцяййян етмялидирляр;
• Проблеми мцяййян етмялидирляр;
• Фактлары ашкар етмялидирляр;
• Гярарлар гябул етмялидирляр;
• Няйя эюря мящз беля гярар гябул етдик-
лярини дярк етмялидирляр;
• Алтернатив гярарларын да мянтиги нятиъясини
нязяря алмалыдырлар;
• Тяклифляр щазырламалыдырлар;
• Груп вя коллектив мцзакирядя иштирак ет-
мяк цчцн щазырлашмалыдырлар.
Йахшы щазырланмыш вя тятбиг едилмиш «Ща-
дися»нин арашдырылмасы цсулу тящсилин бцтцн
мярщяляляриндя йцксяк тялим нятиъясиня наил
олмаьа имкан верир.
Яifba bayramы
(Hadisя A)
Firяngiz mцяllimяnin telefonu zяng чal-
dы. O, hяvяssiz telefonun dяstяyini gюtцrdц.
Sanki nя eшidяcяyini bilirdi. Bu, iшlяdiyi
mяktяbin direktor mцavini idi. Sabah saat
10-da pedaqoji шurada mцzakirя olacaьыnы
bir daha ona xatыrladыrdы. «Narahat olma-
yыn gecikmяrяm», – dedi vя dяstяyi yerinя
qoydu.
Dцnяn bu vaxt onun sevincinin hяddi-
hцdudu yox idi. Шagirdlяrin sюylяyяcяyi шe-
иrlяrin, oxuyacaьы mahnыlarыn цzяrindя чox
iшlяmiшdi. Bцtцn mяktяbin ibtidai sinif
шagirdlяri qarшыsыnda uшaqlar юz bacarыqla-
rыnы nцmayiш etdirяcяkdilяr. Яslindя, hяr
шey planlaшdыrdыьы kimi oldu, tяkcя bir mя-
sяlя....
Firяngiz mцяllimя baш vermiш hadisя
haqqыnda dцшцnцrdц, hяrdяn юzцnц qыnayыr-
dы, hяrdяn dя bяraяt qazandыrыrdы. Yeganя
adlы bir qыzla artыq neчя vaxtdыr ki, яziyyяt
чяkirdi. Anasыnы mяktяbя dяfяlяrlя dяvяt
etmiшdi: «Uшaьыnыzыn dяrslяrinя fikir vermir-
siниз bu bir tяrяfя, heч olmasa onun tяmizli-
61
yinя baxыn», – demiшdi. Amma ana bu vя
digяr iradlara heч яhяmiyyяt dя vermirdi.
Yeganяnin dяftяrlяri evdя qalыrdы, kitabla-
rыnы itirirdi, ev tapшыrыqlarыnы yerinя yetir-
mirdi. Bu da sonu.
Яlifba bayramыnda Firяngiz mцяllimя
Yeganяyя bir шeиr юyrяnmяйи tapшыrmышdы.
Yeganя isя hяmin шeиri юyrяnmirdi. Mцяllim
onun anasыna zяng etdi. Xahiш etdi ki, hяmin
шeиri uшaьa юyrяtsin. Anasы «yaxшы» desя dя,
sabahsы uшaьыn шeиri юyrяnmяdiyi aшkar oldu.
Firяngiz mцяllimя Yeganяyя tamaшada rol
da tapшыrmышdы. Amma onun da sюzlяrini юy-
rяnmяmiшdi. «Яlifba bayramы»ndan bir gцn
яvvяl Firяngiz mцяllimя Yeganяyя dedi:
«Bax qыzыm, sabah da bayramdыr. Sяndяn
sяhяr bir dя шeиri soruшacaьam, юyrяnmяsяn
mяndяn incimя».
Bayram gцnц uшaqlarыn sevincinin hяddi
yox idi. Mцяllimlяr, шagirdlяr, valideynlяr
mяktяbin akt zalыnda toplaшmышdыlar. Uшaq-
lar bir-bir юz чыxышlarыnы edir, alгышlanыrdыlar.
Firяngiz mцяllimя dя fяrяhlяnirdi. Axы bu
uшaqlar onun yetirmяlяri idi.
Yeganяnin anasы tяdbirя gecikmiшdi. Akt
zalыna yaxыnlaшanda qapыnыn arasыndan zalы
mцшahidя edяn qыzыnы gюrdц: – Sяn niyя bu-
radasan? – soruшdu. «Mяni mцяllim bayra-
ma qoymadы», – uшaq dodaqlarы qaчa-qaчa
cavab verdi vя bяrkdяn hюnkцrdц. Anasы
uшaьыn gюzlяrini sildi vя onun яlindяn tutub
zala daxil oldu. Acыqla addыmlayaraq dцz юn
sыraya yaxыnlaшdы. Hamы bu qadыnы mцшahidя
edirdi. Boш йerlяrdяn birindя uшaьы oturtdu.
Юzц dя яylяшdi. Firяngiz mцяllimяnin gюzц
onun цzцnя dikilmiшdi. Valideyn sanki gюz
yaшlarыnы gцclя saxlamышdы.
Tяdbir baшa чatandan sonra direktor
valideynlяrlя sюhbяt edяn Firяngiz mцяl-
limяyя yaxыnlaшdы: «Sizi otaqda gюzlя-
yirяm».
Sюhbяt uzun чяkmяdi. Sabah pedaqoji
шurada onun mяsяlяsinin mцzakirя olunaca-
ьы haqqыnda mяlumat verildi.
 Тящсилин ясаслары
Qrup mцzakirяsi
«Яlifba бayramы» hadisяsinin tяhlili
Sual:
• Firяngiz mцяllimянin vя valideynin
davranышlarыna tяnqidi yanaшыn.
• Hцquqi sяnяdlяrdя тяsbit olunmuш
tяhsilalanlarыn, tяhsilverяnляrin vя vali-
deynlяrin hцquq, вяzifя vя mяsuliyyяtin-
dяn чыхыш edяrяk hцquqlarы tapdanmыш vя
mяsuliyyяtlяrini dяrk etmяyяn tяrяflяri
mцяyyяnlяшdirin.
• Sizcя, rяhbяrlik tяrяfindяn mцяllimi nя
gюzlяyir?
• Siz mцяllimin yerindя olsaйdыnыz, Yega-
nя vя onun ailяsi ilя pedaqoji fяaliyyяtinizi
necя qurardыnыz?
• Direktor hansы tяdbirlяri gюrsя, юz sяla-
hiyyяtlяrini aшmaz vя Firяngiz mцяllimяnin
hцquqlarыnы pozmaz.
Tяdqiqatlar цчцn yararlы яdяbiyyat:
1. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konsti-
tusiyasы.
2. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
3. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы vя s.
• Ашаьыдакы мясяляляр бахымындан bцтцn
шаgirdlяря бярабяр тялим имканлары йарадыл-
малыдыр:
• Фяргли сосиал вязиййят;
• Милли фяргляр;
• Ирги фяргляр;
• Дини фяргляр;
• Ъинси фяргляр;
• Физики вя физиоложи ъящятдян фяргляр;
• Фяргли дяркетмя имканлары;
• Фяргли мяняви-психоложи вязиййят.
1. «Яifba bayramы» hadisяsinin ardыnы
oxuyun.
62
Яifba bayramы
(Hadisя Б)
Шurada mцzakirяlяr qыzьыn gedirdi. Fi-
rяngiz mцяllimянi mцdafiя edяnlяrlя yanaшы,
qыnayanlar da var idi. «Valideynin dя mяsu-
liyyяtlяri var», «Uшaьы nяzarяtsiz buraxmaq
olmaz» deyяnlяrlя yanaшы, «Kiчik vя sюzsцз
bir rol verяrяk uшaьы kяnarda qoymamaq
olardы», «O uшaq юz valideynini seчmяyib»,
«Onun gцnahы nяdir», «Valideyn юyrяtmirdi
siz юyrяdяrdiniz», – kimi fikirlяr dя sяslяnir-
di. Mцzakirяlяr уzun чяkdi. Firяnэiz mцяl-
limя ittihamlarы dinlяyirdi. Son sюzц direкor
dedi: «Firяngiz mцяllimя юzцnц hяmiшя
bacarыqlы mцtяxяssis kimi gюstяrib. Mяn чox
tяяssцf edirяm. Bu, baьышlanmaz sяhvdir.
O qыzcыьaz bu «Яlifba bayramы»nыn aьrы-
sыnы юmrц boyu цrяyindя daшыyacaq. Siz ona
saьalmayan yara vurmusuz. Valideyn bunu
bilmяyяrяk edib, чцnki o pedaqoq deyil,
amma siz pedaqoqsunuz, siz bilяrяkdяn bu
sяhvя yol vermisiniz. Иkinci sяhviniz dя vali-
deynlя dцzgцn maariflяndirmя iшi qura bil-
mяmяyinizdir. Ona gюrя dя tяklif edirяm ki,
Firяngiz mцяllimяйя шiddяtli tюhmяt veril-
sin».
Firяngiz mцяllimя юz mцdafiяsinя bir sюz
belя demяdi. Bяlkя dя, o юzцnя daha aьыr
cяza verяrdi.
Qrup mцzakirяsi
«Яlifba бayramы» hadisяsinin tяhlili
Tяlimat:
1. Rяhbяrliyin qяbul etdiyi qяrarыn nя
qяdяr qanuni olduьunu araшdыrыn.
2. Mяsяlяyя mцnasibяt bildirin
Kollektiv mцzakiря:
1. Direktor dцz qяrar verdi?
2. Firяngiz mцяllimяnin mцdafiяsinя sюz
demяk istяrdiniz?
3. Yeganяnin necя?
 Тящсилин ясаслары

Bяrabяr tяlim imkanlarыnыn yaradыlmasы

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:

• Mцшahidя etdiyiniz dяrsi шagirdlяrя bяrabяr tяlim шяraiti yaradыlma-
sы baxыmыndan tяhlil edяcяksiniz;
Tяbiяt mцxtяlifliyi • Mюvcud цstцnlцklяri vя boшluqlarы aшkar edib, hцquqi sяnяdlяrdяn
ilя gюzяldir,
ъяmiyyяt dя, чыxыш edяrяk fikirlяrinizi яsaslandыracaqsыnыz.
hяmчinin.

Aшaьыdakы mяsяlяlяr baxыmыndan bяrabяr tяlim imkanlarы yaradыlmalыdыr:

Фяргли Фяргли мяняви

Фяргли дяркетмя Мцхтялиф Мцхтялиф Мцхтялиф Физики-физиоложи психоложи Мцхтялиф
сосиал вязиййят имканлары ъинсляр динляр иргляр фяргляр вязиййят миллятляр

TAPШЫRЫQ HЦQUQИ SЯNЯDLЯR

• Hцquqi sяnяdlяri vяtяndaш-
larыn bяrabяr tяhsil imkanlarынын
tяsbit olunmasы baxыmыndan tяdqiq
edin.
• Тяqdim edilяn dяrs nцmunяsini bяra-
bяr tяlim imkanlarыnыn tяmin olunmaсы
baхыmыndan araшdырыn.
• Mцшahidя etdiyiniz dяrs nцmuняsini bя-
rabяr tяlim imkanlarыnыn tяmin olunmasы ba-
xыmыndan dяйярlяndirin, hцquqi sяnяdlяrlя
яlaqяlяndirmяklя nяticяlяri яks etdirяn PP
tяqdimat hazыrlayыn.
• Azяrbaycan Respublikasыnыn
Konstitusiyasы.
• «Tяhsil haqqыnda» Azяrbay-
can Respublikasыnыn Гanunu.
• Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
• Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы vя s.
• Яlillяrin hцquqlarы haqqыnda Konvensiya.
• Иrqi ayrы-seчkiliyin bцtцn formalarыnыn
lяьv edilmяsi haqqыnda Konvensiya.
• Ишgяncяlяrя vя digяr qяddar, qeyri-in-
sani, yaxud lяyaqяti alчaldan davranыш vя
cяza nюvlяrinя qarшы Konvensiya.
• Qadыnlara qarшы ayrы-seчkiliyin bцtцn for-
malarыnыn lяьv edilmяsi haqqыnda Konvensiya.

63
 Тящсилин ясаслары

Dяrsdяnkяnar vaxtda sorьularыn aparыlmasы vя

onlarыn nяticяlяri цzrя iш
LAYИHЯ

MЯRHЯLЯ 1 Sorьu nяticяlяrinin etibarlыlыьыnы tяmin etmяk

Шagird, mцяllim vя valideyn-
lяr, tяrtib edilmiш sorьu vяrяq-
lяrini (бах ДВД) tяhsil ehtiyaclarыna
tяsir edяn 4 amil baxыmыndan (иътимаи,
игтисади, глобаллашма, елми-техники тя-
рягги) tяhlil edin vя gяrяkli hesab et-
diyiniz halda dяyiшikliklяr aparыn.
Qяbul etdiyiniz qяrarlarla baьlы fikir-
lяrinizi kollektiv mцzakirяdя яsaslan-
dыrыn.
MЯRHЯLЯ 2
Цч bюyцk qrupa bюlцnцn. Dяrsdяn-
kяnar vaxtda яvvяlcяdяn mцяyyяn
edilmiш eyni mяktяbdя 20 nяfяr шa-
gird, mцяllim vя valideynля mцzakirя
etdiyiniz vяrяqlяr цzrя sorьu keчirin:
Ы qrup – шagird
ЫЫ qrup – mцяllim
ЫЫЫ qrup – valideyn
цчцn aшaьыdakы mяsяlяlяr baxыmыndаn sorьuya
cяlb olunanlarыn arasыnda balans gюzlяnilmяlidir:
• Yaш hяddi (eyni sayda mцxtяlif yaш hяd-
dindя insanlar);
• Cinsi (hяm qadыn, hяm kiшi);
• Tяhsil sяviyyяsi (яsas orta, tam orta, orta
ixtisas, ali);
• Tяcrцbяsi (mяsuliyyяti daшыdыьы mцddяt);
• Sosial vяziyyяt (varlы, orta vя kasыb tяbя-
qяnin nцmayяndяlяri).
MЯRHЯLЯ 3
1. Apardыьыnыz sorьularыn nяticяlяrini tяhlil
edin.
2. Cяmiyyяtin tяhsillя baьlы ehtiyaclarыna
tяsir edяn 4 amil baxыmыndan cavablarы
qruplaшdыrыn.
3. Яldя edilяn nяticяlяrdяn чыxыш edяrяk
mяktяbdя шagirdlяrin tяhsil ehtiyaclarы-
nын nя dяrяcяdя tяmin olunduьunu mц-
zakirяlяr nяticяsindя mцяyyяnlяшdirin.
4. Nяticяlяriniz haqqыnda hesabat hazыr-
layыn.

Cяmiyyяtin tяhsillя baьlы ehtiyaclarы

Elmi-texniki
Иctimai Иqtisadi Qloballaшma
tяrяqqi

+ - + - + - + -

Шagird

Mцяllim

Valideyn

64
 Тящсилин ясаслары
ЫЫЫ FЯSИL: TЯHSИLДЯ ДЮВЛЯТ СИЙАСЯТИ
Bu fяsli юyrяnяndяn sonra siz:
• «Tяhsil siyasяti» anlayышыnыn mahiyyяti-
ni шяrh edяcяksiniz;
• Tяhsil sahяsindя yцrцdцlяn mцxtяlif
siyasяtlяri яhatя dairяsi baxыmыndan tяyin
edяcяk, onlarыn milli strategiya, multi-
proqram, proqram vя ya kiчik layihя ol-
maqla nюvцnц mцяyyяnlяшdirяcяksiniz;
• Siyasяtin hazыrlanmasы modellяri vя me-
toдlarыnы izah edяcяksiniz;
• Mцxtяlif юlkяlяrdя tяhsil siyasяtlяrinin
hazыrlanmasыnda iшtirak edяn tяrяflяr vя
onun hazыrlanmasы prosesini (model vя me-
todlarыnы) araшdыrmaqla hяmin юlkяdя hя-
yata keчirilяn tяhsil siyasяtinин xarakterik
cяhяtlяrini tяhlil edяcяksiniz;
• Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sahя-
sindя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin model vя
metodlarыnы mцяyyяn edяcяksiniz;
• Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sahя-
sindя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin qaynaq-
landыьы hцquqi sяnяdlяr vя qoшulduьu
beynяlxalq mцqavilяlяr barяdя mяlumat
verяcяksiniz;
• Юlkяnin tяhsil siyasяti yцrцdцlяrkяn
konseptuallыьы tяmin edяn amillяri araш-
dыracaq, яldя etdiyiniz nяticяlяr haqqыnda
tяqdimat vя hesabatlar verяъяksiniz;
• Tяhsilin mцxtяlif istiqamяtlяri цzrя milli
sяviyyяdя hяyata keчirilяn tяhsil siyasя-
tini шяhяr/rayon, mяktяb vя sinif sяviyyя-
sinя mцvafiq xцsusilяшdirяrяk tяtbiqini
plаnlaшdыracaqsыnыz;
• Nяticяlяrin qiymяtlяndirilmяsi mexa-
nizmlяri ilя baьlы bacarыqlar nцmayiш etdi-
rяcяksiniz.
65
Ящатя олунан мясяляляр
Ы Bюlmя: Tяhsil siyasяti haqqыnda ilkin
mяlumat
• Tяhsil siyasяti анлайышы
• Яhatяlilik baxыmыndan tяhsil siyasяtinin
nюvlяri.
• Tяhsil siyasяtini sяciyyяlяndirяn
cяhяtlяr.
ЫЫ Bюlmя: Азярбайъан Республикасында
щяйата кечирилян тящсил сийасятинин
щцгуги тяминаты
• Азярбайъан Республикасынын тящсил
сийасятинин ясасландыьы щцгуги-норматив
сянядляр.
• Азярбайъан Республикасынын тяряфдар чых-
дыьы бейнялхалг мцгавилялярин тящсил сийа-
сятиня тясири.
ЫЫЫ Bюlmя: Tяhsil siyasяtinin konseptual
чярчивяси: консептуаллыьы тямин
едян амилляр
• Tяhsil siyasяtinin hazыrlanmasы.
• Siyasяtin hяyata keчirilmяsinin plan-
laшdыrыlmasы.
• Siyasяtin hяyata keчirilmяsi.
ЫВ Bюlmя: Милли сявиййядя йцрцдцлян
тящсил сийасятинин мцхтялиф
сявиййялярдя щяйата кечирилмяси
механизмляри
• Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяti-
nin tяtbiqinin реэионал sяviyyяdя планлаш-
дырылмасы.
• Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil
siyasяtinin mяktяb sяviyyяsindя
планлашдырылмасы.
• Milli, реэионал, elяcя dя mяktяb sя-
viyyяsindя qarшыya qoyulmuш mяsяlяlяrin
sinif sяviyyяsindя planlaшdыrыlmasы.
 Тящсилин ясаслары
Ы Бюлмя:
Тящсил сийасяти щаггында илкин
мялумат
ТЯЩСИЛДЯ ДЮВЛЯТ
СИЙАСЯТИ
ЫЫЫ Бюлмя:
Тящсил сийасятинин консептуал
чярчивяси: консептуаллыьы тямин
едян амилляр
Иstifadя edilяn hцquqi sяnяdlяr:
• Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konstitu-
siyasы.
• «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
• Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsil sa-
hяsinin inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы.
• Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
• Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyanna-
mяsi.
• Birlяшmiш Millяtlяr TяшkilatыnыnUшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.
• Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы:
тяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbiqi
чяrчivя.
www.unesco.org/education/pdf/ 11_200.pdf
• http://www.uplink.com.au/lawlibrary/
Documents/Docs/Doc95.html
66
ЫЫ Бюлмя:
Азярбайъан Республикасында
щяйата кечирилян тящсил сийасятинин
щцгуги тяминаты
ЫВ Бюлмя:
Милли сявиййядя йцрцдцлян тящсил
сийасятинин мцхтялиф сявиййялярдя
щяйата кечирилмяси механизмляри
• «Azяrbaycan Respublikasыnыn inkiшafы
naminя informasiya vя kommunikasiya
texnologiyalarы цzrя Milli Strategiya (2003–
2012)
• Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
• Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsil sa-
hяsindя islahatlar цzrя Dюvlяt Komissiyasы
haqqыnda Azяrbaycan Respublikasы Prezi-
dentinin Sяrяncamы.
• Цmumtяhsil mяktяblяrinin infoрmasi-
ya-kommunikasiya texnologiyalarы ilя tяmi-
natы Proqramы (2005–2007-ci illяr).
• 2005–2009-cu illяr цчцn Azяrbaycan
Respublikasыnыn цmumtяhsil mяktяblяri шя-
bяkяsindя pedaqoji kadr tяminatы цzrя inki-
шaf Proqramы.
 Тящсилин ясаслары
Nяzяri materiallar:
• Davletшina N.V., Kimlika N.B., Klark A.C.,
Rey D.U. Demokratiya: дюvlяt vя cяmiyyяt,
Bakы, «Sяda» nяшriyyatы, 1999.
Azяrbaycanda tяhsilin mцxtяlif sahяlяri
цzrя beynяlxalq mяslяhяtчilяrin tяdqi-
qatlarы:
• Hitendra Pilay. Цmumtяhsilin dюvlяt
standartlarы vя kurikulum islahatlarы, Tяh-
sil vя layihяnin kоmponenti, noyabr, 2002.
• Adrian Stoyka. Azяrbaycan Respubli-
kasыnda Monitorinq, Qiymяtlяndirmя, Dя-
yяrlяndirmя, dekabr, 2002.
• Rob MkBrayd. Mцяllim hazыrlыьы (peda-
qoji tяhsil, ixtisasartыrma vя yenidяn hazыr-
lanma), 25 dekabr 2002.
• Paul Templ. Tяhsil tяdqiqatlarы, Tяhsi-
lin strateji tяhlili vя planlaшdыrыlmasы.
• Peter Kol. Tяhsиl sektorunun idarяolun-
masы haqqыnda tяdqiqat, нoyabr, 2002.
• Endi Smart. Dяrsliklяrin hazыrlanmasы,
29 noyabr 2002.
67
TSИL-in icra planlarы:
• Kurikulum islahatыnыn davam etdiril-
mяsi vя kurikulumun tяtbiqinя dяstяk alt-
komponenti цzrя Иcra Planы;
• Pedaqoji kadrlarыn яlavя tяhsil sistemi-
nin mцasirlяшdirilmяsi (16 oktyabr 2008-ci il
– 15 oktyabr 2013-cц il) цzrя Иcra Planы;
• Tяhsilin keyfiyyяtinin yцksяldilmяsindя
tяhsilalanlarыn qiymяtlяndirilmяsindяn isti-
fadя komponenti цzrя Иcra Planы;
• Yeni tяdris materiallarыnыn hazыrlanmasы
vя mяktяb kitabxanalarыnыn mцasirlяшdiril-
mяsi цzrя Иcra Planы;
• Sinif rяhbяrinin funksiyalarы;
• A.Sцleymanova, B.Иbadova, И.Cavadоv,
P.Яliyev. Kurikulum islahatы: reallыqlar vя
perspektivlяr, Kurikulum jurnalы, 2010,
Ы nюmrя.
 Тящсилин ясаслары

Bu suallar hяr birimizi dцшцndцrя bilяr:

• Tяhsildя dюvlяt siyasяtini юyrяnmяk mцяllimя lazыmdыrmы?
• Bu mяsяlяlяri idarячilяrin bilmяsi kifayяt deyilmi?
• Mцяllim idarячidirmi?
• O, idarячidirsя, kimi idarя edir?

• Yцrцdцlяn tяhsil siyasяtiniн hяr bir sinfdя mцvяffяqiyyяtlя hяyata keчirilmяsi, hяmin
siyasяtin uьurlu tяtbiqi demяkdir. Bu isя mцяllimdяn ciddi idarячilik bacarыqlarы tяlяb edir.
• Siyasяtin mяktяb sяviyyяsindя uьurla tяtbiq edilmяsi цчцn hяr bir mцяllimin mяktяbin
kollektiv idarя edilmяsindя fяal iшtirakы zяruridir.
• Fяal vя lider mцяllim bюlgя vя юlkя sяviyyяsindя тящсил siyasяtinин uьurlu tяtbiqinin
mцhцm iшtirakчыsыna чevrilir.

Шяkilляri diqqяtlя mцшаhidя et vя dцшцn:

Bu siniflяrdя nя baш verir? Бунлар nя цчцn baш verir?

Bеля dяrsлярдя aшaьыda qeyd edilяnlяrdяn biri vя ya bir neчяsi baш verir:

• Шagirdlяrdяn bir qismi tapшыrыqlarы yerinя yetirmяkdяn yayыnыr;

• Bяzilяri tapшыrыqlarы yerinя yetirmяyя cяhd gюstяrsяlяr dя, buna mцyяssяr ola bilmirlяr;
• Sosial vяziyyяtlяri fяrqli olan uшaqlar bir masada яylяшmяkdяn imtina edir, valideynlяr
dя bu baxыmdan problemlяr yaradыrlar;
• Etnik azlыqlara mяnsub olan uшaqlar danышan zaman onlarыn dialekti mяsxяrяyя qoyulur
vя bu da hяmin шagirdin fяallыq cяhdlяrini azaldыr;
• Fiziki qцsurlu uшaqlar utanc hiss etdiyindяn dяrsdя fяal iшtirak etmir;
• Mяnяvi-psixoloji problemlяr цzцndяn юzцnя qapanan uшaqlar яmяkdaшlыьa cяlb edilя
bilmirlяr.

68
 Тящсилин ясаслары

Dцшцnяk!

Bunlar nяyя gюrя baш verir?

Sizcя, бцтцн bunlar ня ilя nяticяlяnir?
Hansы boшluqlara yol verilib?
Bu boшluqlara kim tяrяfindяn yol verilib?

Belя hallar aшaьыda qeyd edilяn sяbяb- Nяticяdя:

lяrdян baш verir:
• Шagirdin potensial imkanlarы araшdыrыlma-
dыьыndan mцяllim-шagird, шagird-шagird mцna-
sibяtlяrindя boшluqlara yol verildiyindяn;
• Valideynlяrlя mцvafiq iш aparыlmadыьыn-
dan vя valideyn-uшaq mцnasibяtlяri tяnzim-
lяnmяdiyindяn;
• Шagird-valideyn-mцяllim mцnasibяtlя-
rinin qurulmasыna nail olunmadыьыndan.
• Шagirdin tяlim maraьы aшaьы dцшцr ki,
bu da tяlimin keyfiyyяtinя mяnfi tяsir
gюstяrir.
• Valideyn yцrцdцlяn siyasяtdяn narazы
qalыr.
• Иctimaiyyятdя hяyata keчirilяn tяhsil si-
yasяti haqqыnda mяnfi rяy formalaшыr.

69
 Тящсилин ясаслары

Ы BЮLMЯ
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ ЩАГГЫНДА ИЛКИН МЯЛУМАТ

Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан мясяляляр:

• «Siyasяt», «dюvlяt siyasяti», «tяhsil siya-
• Tяhsil siyasяti анлайышы.
sяti» anlayышlarыны internet vя digяr mяnbя-
lяrdя araшdыracaq, nяticяlяrinizя яsasяn PP
tяqdimat hazыrlayacaqsыnыz; «Siyasяt», «dюv- • Яhatяlilik baxыmыndan tяhsil
lяt siyasяti», «tяhsil siyasяti» anlayышlarыnы siyasяtinin nюvlяri.
mцqayisяli шяrh edяcяksiniz;
• Tяhsil siyasяtlяrinin яhatяlilik baxыmыndan • Tяhsil siyasяtini sяciyyяlяndirяn
mцxtяlif nюvlяrini tanыyacaqsыnыz; cяhяtlяr.
• Tяhsil sahяsindя hяyata keчirilяn mцxtяlif
siyasяtlяrin яhatя dairяsini mцяyyяn edяcяk-
siniz;
• Tяhsil islahatlarы aparыlan mцxtяlif юlkя-
lяrdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtlяrini sяciyyя-
lяndirяn cяhяtlяri araшdыracaq, onlarыn ba-
лanslaшdыrыlmыш siyasяt olub-olmadыьыnы mцяy-
yяn edяcяksiniz;
• Azяrbaycanda yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin
sяciyyяvi cяhяtlяrini mцяyyяn edяcяksiniz.

Bюlmяni юyrяnяn zaman istifadя edilяcяk 3. Azяrbaycan Respublikasыnda Tяhsil

nяzяri materiallar:
1. Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы.
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbi-
qi чяrчivя.
2. Davletшina N.V., Kimlika N.B., Klark A.C.,
Rey D.U. Demokratiya: дюvlяt vя cяmiyyяt,
Bakы, «Sяda» nяшriyyatы, 1999.
1. Azяrbaycan Respubliksыnыn Konstitu-
siyasы.
2. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
Sahяsinin inkiшafы цзря Dюvlяt Strategiyaсы.
4. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
5. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyanna-
mяsi.
6. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.
7. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
8. Dюvlяt strategiyasыnы яks etdirяn яn son
qanunverici sяnяdlяr.
http://www.edu.gov.az/view.php?lang=a
z&menu=0

70
 Тящсилин ясаслары

Тящсил сийасяти анлайышы

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: Бирликдя дцшцняк!

• «Siyasяt», «dюvlяt siyasяti», «tяhsil si-
yasяti» anlayышlarыны internet vя digяr
mяnbяlяrdя araшdыracaq, nяticяlяrinizя
яsasяn PP tяqdimat hazыrlayacaqsыnыz;
• «Siyasяt», «dюvlяt siyasяti», «tяhsil si-
yasяti» anlayышlarыnы mцqayisяli шяrh edя-
cяksiniz.
1. Aшaьыdakы suallarы qruplarda mцzakirя edin:
• Tяhsil siyasяti nяdir?
• Tяhsil siyasяtini kim hazыrlayыr?
• Biz tяhsil siyasяtinя necя tяsir edirik?
• Tяhsil siyasяtinin hazыrlanmasы mяrhяlя-
lяri hansыlardыr?
• Tяhsil siyasяti vя ona ayrыlan vяsait.
2. Qruplarda mцzakirяlяr bitяndяn sonra iki
qrup birlяшmяklя fikir mцbadilяsi aparыn.
3. Gяldiyiniz qяrarlar haqqыnda mяlumat verin.

TAPШЫRЫQ 1 Tяdqiqat цчцn яdяbiyyat:

1. Tяqdim edilmiш materiallardan vя
ИKТ-nin Иnternet imkanlarыndan istifadя et-
mяklя «сiyasяt», «dюvlяt siyasяti», «tяhsil si-
yasяti» anlayышlarыnыn mяnasыnы aydыnlaшdыrыn.
2. Qeydlяr aparыn.
3. Nяticяlяrinizi яks etdirяn PP tяqdimat
hazыrlayыn.
Иnternet sяhifяlяri:
• http://mucru.azeriblog.com/2008/07/27/
• www.unesco.org/education/pdf/ 11_200. pdf
• http://www.uplink.com.au/lawlibrary/
Documents/Docs/Doc95.html
• www.google.az axtarыш proqramы, aчar sюz:
«siyasяt», «dюvlяt siyasяti», «tяhsil siyasяti».

Яhatяlиlиk baxыmыndan тящсил sиyasяtиnин nюvlяrи

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Tяhsil siyasяtlяrinin яhatяlilik baxыmыndan mцxtяlif nюvlяrini tanыyacaqsыnыz;
• Tяhsil sahяsindя hяyata keчirilяn mцxtяlif siyasяtlяrin яhatя dairяsini mцяyyяn
edяcяksiniz.

Tяhsil siyаsяtinin яhatя dairяsi mцxtяlif ola bilяr

• Milli strategiya – эeniшmiqyaslы siyasяtlяrlя baьlы qяbul edilir vя kцllц miqdarda vяsaitin
qoyuluшunu tяlяb edir.
• Multi (чeшidli) proqram – бir-biri ilя яlaqяli olan sahяlяri яhatя edir.
• Proqram – хцsusi sahя цzrя aparыlan iшlяri яhatя edir.
• Kiчik layihяlяr – Konkret mяsяlя ilя baьlы olan, qыsamцddяtli qяrarlardыr.

71
 Тящсилин ясаслары

Tяhsil siyasяtlяrini fяrqlяndirяn amillяr: multi-proqram, proqram vя ya kiчik layihя

Яdяbiyyat gюstяrir ki, tяhsil siyasяtlяri aшa- olduьunu mцяyyяnlяшdirin. Фikirlяrinizi яsas-
ьыdakы amilляr baxыmыndan bir-birindяn fяrqlяnir: landыrыn.
• Miqyas; Tяdqiqat цчцn яdяbiyyat:
• Mцrяkkяblik;
• Qяrarlarыn reallaшdыrыlacaьы mцhit; Mцстяqillik яldя edilяndяn sonrа Azяr-
• Qяrarlarыn yoxlanыlmasы цчцn meyarlar. baycan Respublikasыnыn tяhsil siyasяtini
mцяyyяn edяn sяnяdlяr:
TAPШIRIQ 1 • Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsi цzrя Инkiшaf Strategiyasы.
Sxemi шяrh etmяyя чalышын.
• Azяrbaycan Respublikasыnыn inkiшafы
MИQYAS naminя informasiya vя kommunikasiya tex-
nologiyalarы цzrя Milli Strategiya (2003–2012).
Mяhdud Geniш
• Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
MЦRЯKKЯBLИK hяsindя Иslahat Proqramы.
Az Чox • Цmumtяhsil mяktяblяrinin informasi-
MЦHИT ya-kommunikasiya texnologiyalarы ilя tяmi-
natы Proqramы (2005–2007-ci illяr).
Dяqiq Qeyri-dяqiq
• 2005–2009-cu illяr цчцn Azяrbaycan
MEYARLAR Respublikasыnыn цmumtяhsil mяktяblяri шя-
Az Чox bяkяsindя pedaqoji kadr tяminatы цzrя inki-
шaf proqramы vя s.
• Тяhsil sahяsindя dюvlяt siyаsяtini яks
TAPШЫRЫQ 2 etdirяn digяr яn son sяnяdlяr.
Tяhsil Nazirliyinin portalыna (http://www.
edu.gov.az) daxil olmaqla mцxtяlif proqram Qeyd: Tяqdim edilяn sяnяdlяr Azяrbay-
vя layihяlяri araшdыrыn. Cяdvяl 1-dяn istifadя can mцstяqillik яldя edяndяn sonra tяhsil
etmяklя hяmin sяnяdlяrin яhatя dairяsini sahяsindя mцxtяlif inkiшaf mяrhяlяlяrini
mцяyyяnlяшdirin. Sяnяdlяrin milli strategiya, яhatя edir.

Tяhsиl sиyasяtиnи sяcиyyяlяndиrяn cяhяtlяr

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Tяhsil islahatlarы aparыlan mцxtяlif юlkяlяrdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtlяrini sяciyyя-
lяndirяn cяhяtlяri araшdыracaq, onlarыn balanslaшdыrыlmыш siyasяt olub-olmadыьыnы mцяyyяn
edяcяksiniz;
• Azяrbaycanda yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin sяciyyяvi cяhяtlяrini mцяyyяn edяcяksiniz.

Tяhsil siyasяtinin hazыrlanmasыnda яhяmiyyяtli mяsяlяlяr:

Sosioloqlarыn nяzяri vя tяtbiqi tяdqiqatlarы araшdыrыlarkяn tяhsil siyasяtinin hazыrlanmasыnыn
iki mцhцm meyarы mцяyyяn edilmiшdir:
• Siyasяt kim tяrяfindяn hazыrlanыr? (iшtirakчыlar);
• Siyasяt necя hazыrlanыr? (proses)

72
 Тящсилин ясаслары

Siyasяt kim tяrяfindяn hazыrlanыr? (iшtirakчыlar)

Siyasяtin hazыrlanmasы modellяri

Tяшkilati modeл Dюvlяt siyasяti modeli

Bu modelя яsasяn siyasяt azad fяaliy-
yяt gюstяrяn vя яhяmiyyяtli iшlяrlя mяшьul
olan yarыmmцlkiyyяtчi birliklяr vя tяшki-
latlar daxil olan hюkumяt tяrяfindяn ha-
zыrlanыr. Qяrarlar mцstяqil fяaliyyяt gюstя-
rяn, lakin qismяn hюkumяt liderlяri ilя
яmяkdaшlыq edяn bir sыra tяшkilatlarыn
emal etdiklяri mяhsullar nяzяrя alыnmaq-
la verilir.
Иkinci modeldя dя qяrarlarыn qяbul edil-
mяsinя tяшkilati baxыmdan yanaшыlыr, lakin
bu modeldя fяrdlяrin fяal iшtirakы цstцnlцk
tяшkil edir. Qяrarlar yalnыz siyasi liderlяr tя-
rяfindяn deyil, mцxtяlif tяшkilatlara rяhbяr-
lik edяn liderlяrlя mцzakirяlяr nяticяsindя
qяbul edilir. Bu zaman hяr bir tяшkilat rяh-
bяri dя problemя юzцnцn vя юz tяшkilatыnыn
mяqsяdlяri baxыmыndan yanaшыr.

Тяшкилат 2
Тяшкилат 1 Тяшкилат 3
МЦХТЯЛИФ

Тяшкилат 7
ЩЮКУМЯТ
Тяшкилат 4
ДЮВЛЯТ
+ ТЯШКИЛАТЛАРЫН
ЛИДЕРЛЯРИ

Тяшкилат 6 Тяшкилат 5

Siyasяt necя hazыrlanыr? (metodlar)

Sinoptik (mяntiqя яsaslanan)
СИЙАСЯТИН
Sinoptik metod bцtцn cяmiyyяt цчцn va- ПЛАНЛАШДЫРЫЛМАСЫ
hid planlaшmanыn mяrkяzlяшdirilmiш haki-
miyyяt шяraitindя aparыlmasы yoludur. Bu
metod ifrata varmыш hesab edilir. O, iqtisadi,
siyasi vя sosial nяzarяti bir planlaшmada bir-
lяшdirir vя onlar arasыnda яlaqяni gяряksiz he-
sab edir. Siyasяt yцrцdцlяn zaman meydana
чыxan hяr hansы problemi hяll etmяk цчцn СИНОПТИК ИНКРЕМЕНТАЛ
yenя dя mяntiqя яsasаlnmaьa цstцnlцk verir.
Синоптик цсул
Иnkremental metod (tяdqiqata яsaslanan) (мянтигя ясасланан)

Siyasяtin iшlяnib hazыrlanmasы цчцn ЫЫ Ы

mюvcud vяziyyяtin цmуmi tяhlilindяn da- Мянтиги
ПРОСЕС
НЕЪЯ?

ha чox qarшыlыqlы fяaliyyяtя цstцnlцk veriлиr.

Siyasяtin hazыrlanmasыna inkremental me-
tod aшaьыdakы mцlahizяlяrя sюykяnir: КИМ? Ващид
Иътимаи-
• Siyasi seчimlяr yцksяk dяrяcяdя qey- тяшкилати ИШТИРАКЧЫЛАР
мяркязляш-
ri-mцяyyяn vя dяyiшkяn biliklяrя яsaslanыr дирилмиш
vя dinamik olur;
• Mяrhяlя-mяrhяlя gюrцlmцш iшin tяh- Сийаси/фярди
lili «doьru cavabыn» tapыlmasыna gяtirib
чыxarmыr. Bu metod intensiv vя geniш isla- ЫЫЫ ЫВ
hatlara yaramыr. Инкрементал цсул
(тядгигата ясасланан)

73
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ larda araшdыrыn. Onlarыn koordinat oxu цzrя

hansы mцstяviyя aid olduьunu gюstяrin vя fi-
1. Tяqdim edilяn mяlumatla tanыш olmaq-
kirlяrinizi яsaslandыrыn:
la тяhsil sahяsindя islahatlar aparan Peru,
Ы qrup: Peru
Иordaniya, Tayland vя Burkina Faso dюv-
ЫЫ qrup: Иordaniya
lяtlяrindя hяyata keчirilmiш tяhsil siyasяtinin
ЫЫЫ qrup: Tayland
kim tяrяfindяn vя necя hazыrlandыьыnы qrup-
ЫV qrup: Burkino Faso

Tяhsil siyasяtinin hazыrlanmasыna balanslaшdыrыlmыш baxыш

LAYИHЯ

Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsil sa-
hяsindя islahatlar цzrя Dюvlяt Komissiyasы
haqqыnda Azяrbaycan Respublikasы Prezi-
dentinin Sяrяncamы vя Azяrbaycan Res-
publikasыnын tяhsil sahяsindя Иslahat Proq-
ramы яsasыnda araшdыrmalar aparыn. Mцxtя-
lif dюvrlяrdя bu istiqamяtdя yцrцdцlяn si-
yasяtin hansы modelя uyьun gяldiyini mцяy-
yяnlяшdirin.
Сизъя, бу програм баланслашдырылмыш сийа-
сят щесаб едиля билярми? Фикирляринизи ясаслан-
дырын. Ъядвялдя Азярбайъанда тящсил сийася-
тинин мювгейини эюстярин.

74
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ BЮLMЯ
АЗЯРБАЙЪАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА ЩЯЙАТА КЕЧИРИЛЯН
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИНИН ЩЦГУГИ ТЯМИНАТЫ

Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан мясяляляр:

• Azяrbaycan Respublikasыnda hяyata keчirilяn tяhsil
siyasяtinin hцquqi яsasыnы tяшkil edяn mцxtяlif sяnяdlяri • Azяrbaycan
mяqsяd, vяzifя, яldя rяhbяr tutulan prinsiplяr vя struktуr Respublikasыnыn tяhsil si-
baxыmыndan araшdыracaqsыnыz; yasяtinin яsaslandыьы
• Hяmin sяnяdlяri gюstяrilяn mяsяlяlяr baxыmыndan яlaqя- hцquqi-normativ sяnяdlяr
lяndirяcяk, юlkяdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяti haqqыnda
mцhakimя yцrцdяcяksiniz; • Azяrbaycan
• Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil haqqыnda qanununu юlkя- Respublikasыnыn tяrяfdar
mizin tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalaq mцqavilяlяrlя яlaqяli шяkil- чыxdыьы beynяlxalq
dя insan hцquqlarы, uшaq hцquqlarы, bяrabяrlik vя яdalяtin tяmin mцqavilяlяrin tяhsil
edilmяsi baxыmыndan tяhlil edяcяksiniz; siyasяtinя tяsiri
• Bu sяnяdlяrin рespublikada yцrцdцlяn dюvlяt siyasяtinя
tяsiri ilя baьlы aшkar etdiyiniz faktlarы izahlы surяtdя tяqdim
edяcяksiniz.

Bюlmяni юyrяnяn zaman istifadя edilяcяk 3. Aзярbaycan Respublikasынын tяhsil sa-

nяzяri яdяbiyyat:
1. Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы.
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbi-
qi чяrчivя.
Bюlmяni юyrяnяn zaman istifadя edilяcяk
hцquqi sяnяdlяr:
1. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konsti-
tusiyasы.
2. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
hяsi цzrя Иnkiшaf Strategiyasы.
4. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
5. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
Beynяlxalq sяnяdlяr:
1. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyannamяsi.
2. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.

75
 Тящсилин ясаслары

Азярбайъан Республикасынын тящсил сийасятинин ясасландыьы

щцгуги сянядляр

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsil siyasяtinin hцquqi яsasыnы tяшkil edяn mцxtяlif sяnяdlяri
mяqsяd, vяzifя, яldя rяhbяr tutуlan prinsiplяr vя struktуr baxыmыndan araшdыracaqsыnыz;
• Hяmin sяnяdlяri gюstяrilяn mяsяlяlяr baxыmыndan яlaqяlяndirяcяk, юlkяdя yцrцdцlяn
tяhsil siyasяti haqqыnda mцhakimя yцrцdяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1 • «Тящсил щаггында» Азярбайъан Респуб-

Azяrbaycan Respublikasыnыn Konstitusi-
yasыnda tяsbit edilmiш тящсил сийасятинин
щцгуги ясасыны яsas insan, vяtяndaш hцquqlarы
vя azadlыqlarы baxыmыndan araшdыrыn.
Tяdqiqatlarыn aparыlmasы цчцn yararlы
яdяbiyyat:
• Azяrbaycan Respublikasыnыn Konsti-
tusiyasы.
TAPШЫRЫQ 2
Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil сahя-
sindя Иslahat Proqramыnы vя Azяrbaycan
Respublikasыnын tяhsil sahяsi цzrя Иnkiшaf
Strategiyasыnы araшdыrыn vя aшaьыdakы mяsя-
lяlяri mцяyyяnlяшdirin:
• Tяhsil islahatыnыn hяyata keчirilmяsi
mяrhяlяlяri;
• Hяr iki sяnяddя яsas mяqsяd;
• Hяr iki sяnяdin яsas prinsiplяri.
• Sяnяdlяr arasыnda varislik яlaqяlяri
TAPШЫRЫQ 3
(Аудиторийа шяраитиндя щяр
груп бир мясяляни арашдырыр)
«Тящсил щаггында» Азярбайъан Республи-
касынын Ганунуну ашаьыдакы гейд едилян мя-
сяляляр бахымындан арашдырын вя тягдиматлар
етмякля мялумат мцбадиляси апарын.
ликасы Ганунунун структуру;
• «Тящсил щаггында» Азярбайъан Респуб-
ликасы Ганунунун мягсяди;
• «Тящсил щаггында» Азярбайъан Респуб-
ликасы Ганунунун вязифяси;
• Тящсил сащясиндя дювлят сийасятинин ясас
принсипляри;
• Тящсил сащясиндя дювлят стандартлары.
TAPШЫRЫQ 4
• Azяrbaycan Respublikasыnыn
Konstitusiyasы, «Tяhsil haqqыnda»
Azяrbaycan Respublikasыnыn Гa-
nunu, Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil sa-
hяsi цzrя Иnkiшaf Strategiyasыnы hяmin sя-
nяdlяrin mяqsяdi, vяzifяlяri, яsas prinsiplяri
baxыmыndan яlaqяlяndirin.
• Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя yцrцdцlяn dюvlяt siyasяti haqqыnda
mцhakimяlяr yцrцdцn.
• Nяticяlяrinizi яks etdirяn PP tяqdimat
hazыrlayыn.
Tяdqiqatlarыn aparыlmasы цчцn yararlы
яdяbiyyat:
1. Azяrbaycan Respublikasыnыn Konsti-
tusiyasы.
2. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
3. Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil sa-
hяsi цzrя Иnkiaшaf Strategiyasы.

76
 Тящсилин ясаслары

Azяrbaycan Respublikasыnыn tяrяfdar чыxdыьы beynяlxalq mцqavilяlяrin

tяhsil siyasяtinя tяsiri

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Azяrbaycan Respublikasыnыn «Тяhsil haqqыnda» Гanununu юlkяmizin tяrяfdar чыxdыьы
beynяlxalq mцqavilяlяrlя яlaqяli шяkildя insan hцquqlarы, uшaq hцquqlarы, bяrabяrlik vя
яdalяtin tяmin edilmяsi baxыmыndan tяhlil edяcяksiniz;
• Bu sяnяdlяrin рespublikada yцrцdцlяn dюvlяt siyasяtinя tяsiri ilя baьlы aшkar
etdiyiniz faktlarы izahlы surяtdя tяqdim edяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1 • Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil sa-

1. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяrяfdar
чыxdыьы beynяlxalq mцqavilяlяri «Tяhsil haq-
qыnda» Azяrbaycan Respublikasыnыn Гanunu
ilя яlaqяlяndirin. Инsan hцquqlarы, uшaq hц-
quqlarы, bяrabяrliyin vя яdalяtin tяmin edil-
mяsi baxыmыndan яhяmiyyяtli mяqamlarы seчin.
2. Uyьunluqlarы vя fяrqliliklяri mцяyyяn
edin. Юz mюvqeyinizi sяnяdlяrdяn sitatlar
gяtirmяklя яsaslandыrыn.
Tяdqiqatlarыn aparыlmasы цчцn yararlы
яdяbiyyat:
• Azяrbaycan Respublikasыnыn Konstitu-
siyasы;
• «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu;
hяsindя Иslahat Proqramы;
• Цmumdцnya Иnsan Hцquqlarы Bяyan-
namяsi;
• Birlяшmiш Millяtlяr Тяшkilatыnыn Иnsan
Щцquqlarы haqqыnda Бяyannamяsi;
• Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы;
• Qadыnlara qarшы ayrы-seчkiliyin bцtцn
formalarыnыn lяьv edilmяsi haqqыnda Kon-
vensiya;
• Nikaha daxil olmaьa razыlыq, minimal
nikah yaшы vя nikahlarыn qeydя alыnmasы haq-
qыnda Konvensiya;
• Яlillяrin hцquqlarы haqqыnda Konven-
siya.

77
 Тящсилин ясаслары
ЫЫЫ BЮLMЯ
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИНИН КОНСЕПТУАЛ ЧЯРЧИВЯСИ:
КОНСЕПТУАЛЛЫЬЫ ТЯМИН ЕДЯН АМИЛЛЯР
Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Azяrbaycanda mюvcud vяziyyяti tяhlil
edяcяksiniz;
• Siyasi seчimlяr hazыrlayacaqsыnыz;
• Siyasi seчimlяri qiymяtlяndirяcяksiniz;
• Siyasi qяrarlar qяbul edяcяksiniz;
• Milli sяviyyяdя mцяyyяn edilmiш цmumi
(abstrakt) mяsяlяlяri digяr sяviyyяlяr цz-
rя (rayon/шяhяr, mяktяb, sinif) konkretlяш-
dirяcяksiniz;
• Siyasi dяstяyin tяшkil edilmяsi yollarыnы
gюstяrяcяk vя onun яhяmiyyяtini яsaslan-
dыracaqsыnыz;
• Hяyatakeчirmя zamanы planlaшmanыn tяk-
millяшdirilmяsi yollarы haqqыnda mяlumat ve-
rяcяksiniz;
• Siyasяtin tяtbiqi vяziyyяtinin qiymяtlяndi-
rilmяsi цчцn mцяyyяn edilmiш шяrtlяrin, me-
yarlarыn, mяrhяlяnin яhяmiyyяtini шяrh edя-
cяksiniz;
• Boшluqlarы aшkar edib, tяkmillяшdirmя iшlяri
aparmaьы bacardыьыnыzы nцmayiш etdirяcяk-
siniz.
Bюlmяni юyrяnяn zaman istifadя edilяcяk
яdяbiyyat:
1. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konsti-
tusiyasы.
2. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
3. Mцstяqillik dюvrцndя Azяrbaycan Res-
publikasыnda tяhsil siyasяtini, onun яsas isti-
qamяtlяrini mцяyyяn edяn sяnяdlяr:
A. Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil сa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
78
Ящатя олунан мясяляляр:
1. Тящсил сiyasяtinин hazыrlanmasы:
• Mюvcud vяziyyяtin tяhlili;
• Siyasi seчimlяrin hazыrlanmasы;
• Siyasi seчimlяrin qiymяtlяndirilmяsi;
• Siyasi qяrarlarыn qяbul edilmяsi;
(Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil
сahяsindя Иslahat Proqramы);
2. Siyasяtin hяyata keчirilmяsinin
planlaшdыrыlmasы:
• Цmumi (abstrakt) mяsяlяlяrin
konkretlяшdirilmяsi;
• Siyasi dяstяyin sяfяrbяr olunmasы;
• Planlaшmanыn яksяr hissяsinin
hяyatakeчirmя zamanы дягигляшдирилмяси;
3. Siyasяtin hяyata keчirilmяsi:
• Siyasяtin tяsirinin qiymяtlяndirilmяsi;
• Siyasяtin щяйата кечирилмясинин yenidяn
hazыrlanmaсы (tяkmillяшdirilmяsi).
B. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
4. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
5. Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы.
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbi-
qi чяrчivя.
6. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyanna-
mяsi.
7. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.
 Тящсилин ясаслары

Тящсил сийасятинин консептуаллаьыны тямин едян амилляр

Сийасятин щяйата кечирилмяси цч мярщялядя ваш верир:
Ы. Сийасятин щазырланмасы (мязмун);
ЫЫ. Сийасятин щяйата кечирилмясинин планлашдырылмасы (стратеэийа);
ЫЫЫ. Сийасятин щяйата кечирилмяси (гиймятляндирмя).

ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ

ЫЫ. Сийасятин щяйата кечирилмясинин ЫЫЫ. Щяйата кечирилмяси

Ы. Сийасятин щазырланмасы
планлашдырылмасы

1.1. Мювъуд 1.4. Сийаси 2.1. Цмуми (аб- 2.2. Maraqlы tяrяf- 3.1. Сийасятин
3.2. Йенидян
вязиййятин гярарларын стракт) мясялялярин lяrin дястяйинин тясиринин гий-
щазырланма
тящлили гябул едилмяси конкретляшдирилмяси сяфярбяр олунмасы мятляндирилмяси

2.3. Планлашманын
1.2. Сийаси 1.3. Сийаси яксяр щиссясинин
сечимлярин сечимлярин щяйатакечирмя за-
щазырланмасы гиймятляндирилмяси маны формалашмасы

Тящсил сийасятинин щазырланмасы

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан мясяляляр:

• Azяrbaycanda mюvcud vяziyyяti tяhlil
edяcяksiniz;
• Siyasi seчimlяr hazыrlayacaqsыnыz;
• Siyasi seчimlяri qiymяtlяndirяcяksiniz;
• Siyasi qяrarlar qяbul edяcяksiniz.
• Mюvcud vяziyyяtin tяhlili;
• Siyasi seчimlяrin hazыrlanmasы;
• Siyasi seчimlяrin qiymяtlяndirilmяsi;
• Siyasi qяrarlarыn qяbul edilmяsi.

Mяsяlяlяri юyrяnяn zaman istifadя edilя- 5. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-

cяk яdяbiyyat:
1. Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы.
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяt-
biqi чяrчivя.
2. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konsti-
tusiyasы.
3. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
4. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы.
hяsindя Иslahat Proqramы.
6. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
7. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyan-
namяsi.
8. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.
9. «Tяhsil sisteminin idarя olunmasы haq-
qыnda hesabat». Piter Koul vя Natiq Яliyev.
10. Tяhsil tяdqiqatlarы, tяhsilin strateji tяhlili
vя planlaшdыrыlmasы. Pol Templ, Cavad Яfяndi.

79
 Тящсилин ясаслары

Мювъуд вязиййятин тящлили

Bu проблеми юyrяnяndяn sonra siz: Siyasяtin dяyiшdirilmяsi mюvcud problem-

• Юlkя haqqыnda цmumi mяlumat (yerlяш-
diyi mяkan, coьrafiyasы, яhalisi, mяdя-
niyyяti, sosial tяbяqяlяшmя formalarы)
яldя edяcяksiniz;
• Юlkяdя siyasi vяziyyяti tяhlil edяcяksiniz;
• Юlkяdяki iqtisadi vяziyyяtlя baьlы fikir-
lяri цmumilяшdirяcяksiniz;
• Юlkяnin tяhsil sektorunda vяziyyяtlя
baьlы araшdыrmalarыnыzыn nяticяlяrini tяq-
dim edяcяksiniz.
lяrin hяll edilmяsi цчцn aparыlan iш olduьun-
dan яvvяlcя bцtцn aspektlяr dяyяrlяndiril-
mяlidir. Bunuн цчцn aшaьыda tяqdim edilяn
mяsяlяlяr baxыmыndan mюvcud vяziyyяt
araшdыrыlыr vя ciddi tяhlillяr aparыlыr:
• Юlkя haqqыnda цmumi mяlumat;
• Юlkяdя siyasi vяziyyяt;
• Иqtisadi vяziyyяt;
• Tяhsil sektoru;
• Dяyiшikliklяrin dinamikasы.

ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ

Ы. Сийасятин
щазырланмасы

Мювъуд вязиййятин тящлили

Юлкя щаггында Дяйишикликлярин

цмуми мялумат динамикасы

Юлкядя сийаси Игтисади вязиййят Тящсил сектору

вязиййят

Юlkя haqqыnda цmumi mяlumat

Юlkя haqqыnda цmumi mяlumat яldя et- 3. Mюvcud dяyiшikliklяr tяhsil siyasяtinя
mяk цчцn araшdыrma aparыlыr: necя tяsir gюstяrя bilяr?
• Yerlяшdiyi mяkan; 4. Nяticяlяr haqqыnda PP tяqdimat ha-
• Coьrafiyasы; zыrlayыn.
• Яhalisi;
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
• Mяdяniyyяti;
• Sosial tяbяqяlяшmя formalarы. 1. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
TAPШЫRЫQ 1 2. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
1. Azяrbaycanыn mяkanы, coьrafiyasы, 3. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
яhalisi, mяdяniyyяti, sosial tяbяqяlяшmя for- mяkliyиlя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsas-
malarы haqqыnda mцxtяlif mяnbяlяrdяn mя- larы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi:
lumat toplayыn. tяtbiqi чяrчivя». Paris, 1995, UNESCO:
2. Azяrbaycan cяmiyyяtindя nя kimi dя- Tяhsilin Planlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
yiшikliklяr baш vermiшdir? Иnstitut (Tяръцмя материалы).
80
 Тящсилин ясаслары
Юлкядя сийаси вязиййят
Siyasi vяziyyяt юyrяnilяrkяn araшdыrыlmalы
mяsяlяlяr:
1. Dюvlяtin siyasi rяhbяrliyinin inkiшafa
dair prioritetlяri;
2. Tяhsil rяhbяrliyinin tяhsilя dair priori-
tetlяri;
3. Dюvlяtin milli sяviyyяdя planlaшdыrma
aparmaq цчцn potensial imkanlarы;
4. Siyasi sektorun strukturu, yaxшы tяшki-
latlanmыш siyasi partiyalar.
TAPШЫRЫQ 1
Dюvlяtin siyasi rяhbяrliyinin in-
kiшafa dair prioritetlяrini mцяyyяn-
lяшdirmяk mяqsяdilя Bakыda Иkinci
Qlobal Aчыq Cяmiyyяtlяr Forumunun aчыlы-
шыnda Azяrbaycan Республикасынын Prezidenti
Иlham Яliyevin nitqini dinlяyin, mцvafiq
qeydlяr gюtцrцn. Mцяyyяn etdiyiniz prioritet
mяsяlяlяr haqqыnda fikir mцbadilяsi aparыn.
щttp://www.president.az/articles/11599/videos
http://www.president.az/articles/12202/videos
Qeyd: Qarшыdan gяlяn illяrdя bu sяhifяni
izlяyib яn son чыxышlara istinad etmяklя prob-
lem baxыmыndan яn son rяsmi mяlumatlarы
яldя edя bilяrsiniz.
Юлкядя игтисади вязиййят
TAPШЫRЫQ 1
1. Иnternеt sяhifяlяrindя aшaьыdakы mяsя-
lяlяr baxыmыndan araшdыrma aparыn:
a) Юlkяdя demoqrafik dяyiшikliklяr:
– Urbanizasiya;
– Miqrasiya;
– Иqtisadiyyatыn mцxtяlif sektorlarыnыn
inkiшafыnыn яmяk bazarlarыna vя mцvafiq
olaraq tяhsil ehtiyaclarыna tяsiri.
b) Gюstяrilяnlяrin tяhsil sistemindя tu-
tumluluq baxыmыndan problemlяr yaratmasы
vя aшaьыdakы mяsяlяlяrin aktuallaшmasы:
– Мяktяblяrin geniшlяndirilmяsi;
81
TAPШЫRЫQ 2
Дювлятин милли сийасятинин планлашдырылмасы
цчцн мювъуд потенсиал имканлары иля баьлы топ-
ладыьыныз мялуматлары тягдим един.
TAPШЫRЫQ 3
1. Иnternetdян siyasi partiyalar
haqqыnda mяlumat toplayыn. Onla-
rыn mяqsяdi vя cяmiyyяtdяki rolu
ilя baьlы mцhakimяlяr yцrцdцn.
2. Yaxшы tяшkilatlanmыш siyasi partiyalar
http://www.president.az/articles/8393
3. Яldя etdiyiniz nяticяlяr haqqыnda PP
tяqdimat hazыrlayыn.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. © 2010–2014. Azяrbaycan Respubli-
kasы Prezidentinin rяsmi internet saytы.
2. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyi ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
сesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
Tяhsilin Planlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
Иnstitut.
– Мцasir tяlяblяrя cavab verяn mяktяb-
lяrin tikintisi.
2. «Истифадя едилян ядябиййат сийащысы»нда
гейд едилян Интернет сящифяляриндя тягдим едил-
миш videoйазылары araшdыrdыьыnыz mяsяlяlяr
baxыmыndan mцшahidя edin.
3. Nяticяlяriniz haqqыnda hesabat hazыr-
layыn.
TAPШЫRЫQ 2
Мювъуд вязиййятдя щансы баъарыг вя вяр-
дишляря йахын эяляъякдя ещтийаъын yaranaca-
ьыnы, щансы вярдишлярин эярякли олмаyacaьыnы
 Тящсилин ясаслары
щямин сащя цзря мцтяхяссис вя онун щазырлан-
масына йатырылан сярмайяnin sяmяrяliliyini
мцяййянляшдирин.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Azяrbaycan Respublikasы regionlarыnыn
sosial-iqtisadi inkiшafы Dюvlяt proqramlarыnыn
icrasыna hяsr olunmuш konfransda Президент
Илham Яliyevin yekun nitqi. 5 fevral 2014, 12:50.
http://www.president.az/articles/10997/videos
http://www.president.az/articles/10997
2. Nazirlяr Kabinetinin 2014-cц ilin bi-
rinci yarыsыnыn sosial-iqtisadi inkiшafыnыn ye-
kunlarыna vя qarшыda duran vяzifяlяrя hяsr
olunmuш iclasыnda Илham Яliyevin nitqi.
http://www.president.az/articles/12421/videos
(giriш)
Мювъуд вязиййятин тящлили: Тящсил сектору
TAPШЫRЫQ 1
(Auditoriya шяraitindя hяr problem
bir qrup tяrяfindяn araшdыrыlыr)
1. Mцxtяlif mяlumаt mяnbяlяrindяn isti-
fadя etmяklя tяhsil sisteminin inkiшafыna dair
aшaьыda tяqdim edilяn mцhцm mяsяlяlяr
цzrя mцvcud vяzиyyяti araшdыrыn:
• Tяhsil almaq imkanы;
• Tяhsil xidmяtlяrinin bюlцшdцrцlmяsindя
bяrabяrlik;
• Tяhsil sisteminin quruluшu;
• Daxili sяmяrяlilik;
• Xarici sяmяrяlilik;
• Sektorun idarя edilmяsi цчцn institu-
sional tяdbir.
2. PP tяqdimat цzrя tяdqiqatlarыnыzыn nя-
ticяlяrinи tяqdim edin.
3. Fikir mцbadilяsi aparыn.
TAPШЫRЫQ 2
Birinci tapшыrыqda araшdыrыlmasы tяklif
edilяn mяsяlяlяr mцxtяlif tяlim mяшьяlяlя-
rindя digяr юyrяnяnlяr tяrяfindяn tяdqiq
edilmiшdir. Qeyd etmяk lazыmdыr ki, bu tяq-
dimatlar etalon deyil. Hяmin tяdqiqаtlarыn
82
http://www.president.az/articles/12422/videos
(yekun)
http://www.president.az/articles/12421/print
(giriш)
http://www.president.az/articles/12422
(yekun)
Qeyd: Qarшыdan gяlяn illяrdя bu mяsяlя-
lяr baxыmыndan araшdыrma apararkяn яn son
mяlumatlara istiнad edin.
3. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyi ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
сesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
Иnstitut.
nяticяlяrini araшdыrmalarыnыzыn nяticяlяri ilя
mцqayisя etmяk, oxшar vя fяrqli cяhяtlяri,
цstцnlцklяri vя boшluqlarы aшkar etmяk цчцn
sizя tяqdim edilir. Apardыьыnыz mцqayisяlяri
яks etdirяn hesabat-tяqdimat hazыrlayыn.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
Tяhsil siyasяtini яks etdirяn sяnяdlяr:
1. Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil сa-
hяsindя İslahat Proqramы (1999);
2. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы (2012).
Azяrbaycana dяvяt edilmiш beynяlxalq
mяslяhяtчilяrin tяdqiqatlarы:
1. «Tяhsil sisteminin idarя olunmasы haq-
qыnda hesabat», Piter Koul vя Natiq Яliyev.
2. Тяhsil tяdqiqatlarы, tяhsilin strateji tяhlili
vя planlaшdыrыlmasы. Pol Templ, Cavad Яfяndi.
Дяйишиклийин динамикасы
Nяzяrя alыnmalы mяsяlяlяr:
1. Siyasяti planlaшdыranlar tяrяfindяn is-
lahatыn яleyhinя vя ya lehinя olan qцvvяlя-
rin mцяyyяnlяшdirilmяsi;
 Тящсилин ясаслары

2. Qarшы чыxan maraq qruplarыnыn nя qя- Ы. Mцяllimlяr цчцn;

dяr tяшkilatlanmыш olduqlarыnы, cяmiyyяtdя
onlarыn maraq vя gцcцnц, onlarыn юz gцclя-
rindяn istifadя etmяk istяklяriniн tяdqiq
edilmяsi;
3. Qяrarlar qяbul edяrkяn aшkar edilmiш
faktlarыn nяzяrя alыnmasы;
4. Maraq qruplarы:
• Tяhsil tяminatчыlarы: mцяllimlяr
• Sifariшчilяr: юyrяnяnlяr, valideynlяr,
tяhsildя maraqlы olan digяr шяxslяr
• Tяhsil sitemini idarя edяn inzibatчы rяsmilяr.
Mцstяqil iш
(Auditoriya шяraitindя qrup formasыndan
istifadя edilir. Mцstяqil tяlim шяraitindя bu чalышmanы
fяrdi vя ya hяmkarlarыnыzla birlikdя cцtlяrdя,
qruplarda yerinя yetirя bilяrsiniz.)
• Tяhsil sahяsindя aparыlan dяyiшikliklяrя
maraq qrupunun mцnasibяtini mцяyyяn-
lяшdirmяk mяqsяdi daшыyan sorьu vяrяqlяri
hazыrlayыn:
ЫЫ. Шagirdlяr цчцn;
ЫЫЫ. Valideynlяr цчцn;
ЫV. Sahibkarlar цчцn;
V. Иnzibatчы rяsmilяr цчцn.
• Hazыrlanmыш sorьu vяrяqlяrini digяr
qruplarla mцbadilя edin. Qarшы qruplar tя-
rяfindяn hazыrlanmыш hяmin vяrяqlяri mяq-
sяdyюnlцlцk baxыmыndan dяyяrlяndirin, eh-
tiyac duyularsa, tяkmillяшdirilmяsi ilя baьlы
яsaslandыrыlmыш fikirlяr bildirin. Onlarыn da
sizin sorьu vяrяqlяri ilя baьlы яsaslandыrыl-
mыш fikirlяrini tяkmillяшdirmя zamanы nя-
zяrя alыn.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
sesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
Иnstitut (Tяръцмя материаллары).

Sийаси сечимлярин щазырланмасы

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
• Siyasi seчimlяr hazыrlanan zaman isti-
fadя edilяn цsullar haqqыnda mяlumat
verяcяksiniz; Ы. Сийасятин
• Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsil si- щазырланмасы
yasяti hazыrlanan zaman istifadя edilmiш
цsullarы mцяyyяn edib, problem baxыmыn-
Сийаси
dan araшdыrыlmыш digяr юlkяlяrlя mцqa- Мювъуд сечимлярин
вязиййятин щазырланмасы
yisяlяr aparacaqsыnыz. тящлили цсуллары

Системли Инкремен- Гейри-стан- Идхал

цсул тал цсул дарт цсул цсулу

83
 Тящсилин ясаслары
TAPШЫRЫQ 1
(Auditoriya шяraitindя ayrы-ayrы qruplar
eyni tapшыrыьы yerinя yetirir)
(Mцstяqil tяlim шяraitindя юyrяnяn юz
nяticяlяrini digяr hяmkarlarыnыn nяticяlяri
ilя mцbadilя vя mцzakirя edя bilяr)
1. «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы:
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi:
tяtbiqi чяrчivя» яsяrindяn istifadя etmяklя
(sяh. 38–41) siyasi seчimlяr hazыrlanan za-
man istifadя edilяn цsullar barяdя mяlumat
toplayыn. Onlarыn цstцnlцklяri vя boшluqlarы-
nы mцяyyяn edin.
2. Nяticяlяriniz barяdя hazыrladыьыnыz PP
tяqdimatы чap edib digяr qruplarla mцbadilя
edin.
3. Юz nяticяlяrinizi onlarыn nяticяlяri ilя
qarшыlaшdыrыn. Цst-цstя dцшяn vя dцшmяyяn fi-
kirlяrlя baьlы arqumentlяr gяtiрmяklя hesa-
bat-чыxыш hazыrlayыn.
Siyasяt hazыrlanarkяn istifadя
edilяn цsullar
Sistemli цsul
Sistemli metod 3 яmяliyyatla xarakterizя
edilir: mяlumatlarыn yaradыlmasы, seчimlяrin
formalaшdыrыlmasы, seчimlяrin prioritetlяшdi-
rilmяsi vя optimallaшdыrыlmasы. Bu metod
яsasыnda seчimlяrin formalaшdыrыlmasы иnduk-
siya metodunun tam mцrяkkяb formasыdыr.
Иnkremental (tяdqiqat) цsul
Tяhsil sisteminин hяr hansы bir xцsusi bюl-
mяsindя aparыlan dяyiшikliklяrin sistemя ne-
cя adaptasiya olduьunu mцяyyяn etmяk
цчцn istifadя edilir.
Qeyri-standart (tяsadцfi) цsul
Bяzяn problem tяhsil sisteminin daxilin-
dя deyil, xaricindя olur. Bu, чox яhяmiyyяtli
84
bir mяsяlя olmaya da bilяr. Sadяcя tяhsil sis-
temindя mцяyyяn nizamlanma vя dяyiшiklik-
lяrin olmasы tяlяb edilяn zaman istиfadя edilir.
Иdxal цsulu
Dцnyada tяhsil sistеmindя qяbul edilmiш
innovasiyalar, siyasяtlяr cяmiyyяtin ehtиyac-
larыna cavab verdiyi halda qяbul (idxal-im-
port) edilя bilяr.
TAPШЫRЫQ 1
Azяrbaycan Respublikasыnыn
тяhsil sahяsindя Иslahat Proqramы,
Azяrbaycan Respublikasыnda tяh-
silin inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы sяnя-
dini, «Tяhsil sektoru цzrя tяdqiqatlar, stra-
teji tяhlil vя planlaшdыrma» mюvzusunda Pol
Templin hesаbatlarыnы (ilkin, aralыq, yekun)
nяzяrdяn keчirmяklя aшaьыda qeyd edilяn
mяsяlяlяr baxыmыndan araшdыrmalar aparыn:
1. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsil si-
yasяti hazыrlanan zaman istifadя edilmiш
цsullarы mцяyyяnlяшdirin.
2. Fikirlяrinizi faktlarla яsaslandыrыn.
3. Яldя etdiyiniz nяticяlяri яks etdirяn PP
tяqdimat hazыrlayыn.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyi иlя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
sesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
Иnstitut.
2. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
3. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
4. «Tяhsil sektoru цzrя tяdqiqatlar, stra-
teji tяhlil vя planlaшdыrma» mюvzusunda Pol
Templin hesаbatlarы (ilkin, aralыq, yekun).
 Тящсилин ясаслары

Sийаси сечимлярин гиймятляндирилмяси

ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ

Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:

• Siyasi seчimlяrin qiymяtlяndirilmяsi
Ы. Сийасятин
цчцn istifadя edilяn meyarlar haqqыnda щазырланмасы
mяlumat verяcяksiniz;
• Tяhsil sahяsindя islahatlar aparan dюv-
Сийаси Сийаси сечим-
lяtlяrdя tяhsil siyasяtinin dяyiшdirilmяsi Мювъуд сечимлярин лярин гиймятлян-
вязиййятин щазырлан- дирилмяси
zamanы siyasi seчimlяrin meyarlar цzrя qiy- тящлили масы мейарлары
mяtlяndirilmяsi цzrя UNESЪO-nun tяhlillя-
ri barяdя mяlumat verяcяksiniz. Сийасятин арзу Мадди-техники Потенсиал
олунуб- база эцъ
олунмамасы

Ади нцмунядя

Вязиййяти арашдырырыг Щазырлайырыг Гиймятляндиририк

Ня вар, ня йох? Неъя? Щансы йолла? Щансы мейарларла?

Seчimlяri qiymяtlяndirяrkяn Siyasяtin arzu olunub-olunmamasы

Яhatя dairяsindяn asыlы olmayaraq, istя-
nilяn miqyasda siyasяt hazыrlayarkяn mюv-
cud vяziyyяt юyrяnilяndяn sonra hazыrlanmыш
seчimlяr aшaьыdakы meyarlar baxыmыndan
qiymяtlяndirilir:
• Siyasяtin arzu olunub-olunmamasы;
• Maddi-texniki imkanlar;
• Potensial gцc.
Qяrarlar qяbul edяrkяn aшaьыda qeyd edi-
lяn mяsяlяlяr nяzяrя alыnыr:
• Ailя цzvlяri bu xюrяyi sevirmi?
• Bu xюrяyi biшirmяk цчцn lazыm olan tя-
rяvяzlяri almaьa imkanыm varmы?
• Mяn bu yemяyi biшirя bilirяmmi?
• Siyasi seчimin mцxtяlif maraq qruplarы-
na vя ya maraqlы tяrяflяrя tяsiri;
• Kim faydalanacaq, kim isя tяhlцkя hiss
edяcяk?
• Potensial zяrяr чяkяnlяrin kompensa-
siyasы necя tяmin edilяcяk?
• Seчimin bцtцn tяrяflяr цчцn arzuolunan
olmasы цчцn nя edilmяlidir?
• Aparыcы ideоlogiya vя dюvlяtin inkiшaf
planlarыnda mцяyyяn edilmiш iqtisadi artы-
mыn hяdяflяri ilя uyьun gяlirmi?
• Bяzi hallarda siyasi seчimin цmumi si-
yasi inkiшafa vя sabitliyя necя tяsir edir?

85
 Тящсилин ясаслары
Potensial gцc
• Kadr potensialыnыn kifayяt qяdяr olub-
olmamasы dяyяrlяndirilmяlidir.
• Mцяllimlяrdяn tяlяb olunan hazыrlыq sя-
viyyяsi mцяyyяn edilmяlidir.
• Kadr hazыrlыьыnы hяyata keчirяn mцtя-
xяssislяrin dяvяt olunmasы nяzяrdя tutulursa,
onlar цчцn yaradыlacaq шяrait (normalar,
prosedurlar, яtraf mцhit) dяyяrlяndirilmяlidir.
• Siyasяtin tяtbiqi цчцn vaxt mцяyyяn
edilяrkяn mюvcud imkanlar diqqяtlя qiy-
mяtlяndirilmяlidir.
Maddi-texniki imkanlar
• Dяyiшikliyiн tяlяb edяcяyi maliyyя xяrc-
lяri vя elяcя dя ictimai-siyasi dяstяk dяyяr-
lяndirilmяlidir.
• Gяlяcяkdя meydana чыxa bilяn yeni ten-
densiyalar, iqtisadiyyatda mцmkцn dяyiшik-
liklяr, onlarыn tяhsilя ayrыlan yatыrыma tяsiri
proqnozlaшdыrыlmalыdыr, alternativ iqtisadi
ssenarilяr hazыrlanmalыdыr.
• Юzяl xяrclяr gюtцr-qoy edilmяlidir (Si-
fariшчilяrя: mяsяlяn, valideynlяrin цzяrinя
xцsusi mяsrяflяr dцшцrmц? Dцшцrsя, yoxsul
tяbяqя цчцn nя nяzяrdя tutulub?)
• Alternativ tяdbirlяr (sistem цчцn yarar-
lы, amma maliyyя baxыmыndan tяtbiqinin
davam etdirilmяsi mцmkцn olmayan tяdbir-
lяr varmы?) nяzяrя alыnmalыdыr.
• Dяyiшikliklяrin doьura bilяcяyi siyasi
яks-sяda (bir qrupun digяr qrup цzяrindя
цstцnlцk яldя etmяsinя hюkumяtin mцnasi-
bяti) nяzяrя alыnmalыdыr.
86
TAPШЫRЫQ
(Auditoriya шяraitindя hяr юlkя bir
qrup tяrяfindяn araшdыrыlыr)
1. Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil сa-
hяsindя Иslahat Proqramы sяnяdindя qяbul
edilmiш siyasi seчimlяri meyarlar baxыmыndan
qiymяtlяndirin.
2. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы sяnяdindя
qяbul edilmiш siyasi seчimlяri meyarlar baxы-
mыndan qiymяtlяndirin.
3. Mцstяqil Azяrbaycanda tяhsil sistemi
quruculuьunun iki mцhцm mяrhяlяsini яha-
tя edяn bu sяnяdlяri siyasi seчimlяr vя onla-
rыn sяciyyяvi cяhяtlяri baxыmыndan qarшыlaш-
dыrmaqla mцqayisя edin. PP tяqdimat hazыrlayыn.
Qeyd: Qarшыdan gяlяn illяrdя tяhsil siya-
sяtini яks etdirяn яn son strateji sяnяdlяri bu
siyahыya яlavя etmяklя tяdqiqatlarыnыzыn
mцasirliyini tяmin edя, яhatя dairяsini geniш-
lяndirя bilяrsiniz.
Mцstяqil iш
1. www.edu.gov.az portalыnыn Qanunve-
ricilik bюlmяsinя daxil olun. Tяhsil сahя-
sindя hяyata keчirilяn layihяlяr, proqram-
lar, tяtbiq edilяn konsepsiya sяnяdlяrindя
яksini tapmыш siyasi qяrarlarы meyarlar ba-
xыmыndan araшdыrыn (Auditoriya шяraitindя
hяr sяnяd bir qrup vя ya bir fяrd tяrяfindяn
araшdыrыla bilяr).
2. Nяtиcяlяrdяn чыxыш edяrяk hesabat ha-
zыrlayыn.
 Тящсилин ясаслары
Sийаси гярарларын гябул едилмяси
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Иslahatlar aparan mцxtяlif юlkяlяrdя qя-
bul edilmiш siyasi qяrarlarы mцяyyяn
edilmiш tяlяblяr baxыmыndan tяhlil edя-
cяksiniz;
• Azяrbaycanda tяhsil sahяsindя qяbul
edilmiш siyasi qяrarlarы mцяyyяn edilmiш
tяlяblяr baxыmыndan tяhlil edяcяksiniz;
• Azяrbaycanda tяhsil sahяsindя gedяn
proseslяri dцnyanыn digяr юlkяlяrindя ge-
dяn proseslяrlя mцqayisя edib, mцhaki-
mяlяr yцrцdяcяksiniz.
Qяrarlar qяbul edilяrkяn aшaьыdakы tяlяb-
lяr gюzlяnilmяlidir:
• Qяrar qяbul edilяrkяn siyasi tяhlillяrin
bцtцn mяrhяlяlяrindя aparыlmыш iшlя baьlы
яminlik olmalыdыr.
• Hяmin qяrar mюvcud siyasяtdяn radi-
kallыьыna gюrя fяrqlяnmяlidir.
• Qяbul edilяn qяrarlar digяr sektorlarыn
siyasяti ilя uyьun gяlmяlidir.
• Siyasяt mцяyyяn qaydalar цzrя tяrtib
olunmalы, asanlыqla qiymяtlяndirmяyя imkan
vermяlidir.
Siyasяtin hяyata keчirilmя imkanlarы real
olmalыdыr vя ya hяmin siyasяt iшlяk olmalыdыr.
TAPШЫRЫQ 1
(Auditoriya шяraitindя мясяляляр
групларла арашдырылыр)
• Tяhlillяrlя baьlы яminlik;
• Mюvcud siyasяtdяn fяrqlilik;
• Digяr sektorlarыn siyasяtlяri ilя uyьunluq;
87
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
Ы. Сийасятин
щазырланмасы
Мювъуд вязий- Сийаси сечимлярин
йятин тящлили щазырланмасы
Сийаси сечимлярин Сийаси гярарларын
гиймятляндирилмяси гябул едилмяси
• Asanlыqla qiymяtlяndirmя imkanlarы;
• Real vя iшlяk olmasы.
Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil сa-
hяsindя hяyata keчirilяn siyasяti яks etdirяn
яn son sяnяdi (Azяrbaycan Respublikasыnda
tяhsilin inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы)
цzrя qяbul edilmiш qяrarlarы yuxarыdakы tя-
lяblяr baxыmыndan tяhlil edin (Hesabat ha-
zыrlayarkяn beynяlxalq mяslяhяtчilяrin hesa-
bat tяrtib etmя цslubuna nяzяr salыn).
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Vadi D. Hadad, Teri Dem-
skinin kюmяkliyи ilя «Tяhsilin plan-
laшdыrыlmasыnыn яsaslarы: Tяhsil si-
yasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbiqi чяrчi-
vя», Paris, 1995, UNESCO: Tяhsilin пlan-
laшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq Иnstitut.
2. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
 Тящсилин ясаслары
Sийасятин щяйата кечирилмясинин планлашдырылмасы
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Milli sяviyyяdя mцяyyяn edilmiш цmumi
(abstrakt) mяsяlяlяri digяr sяviyyяlяr цz-
rя (rayon/шяhяr, mяktяb, sinif) konkretlяш-
dirяcяksiniz;
• Siyasi dяstяyin tяшkil edilmяsinin yollarыnы
gюstяrяcяk vя onun яhяmiyyяtini яsaslan-
dыracaqsыnыz;
• Hяyatakeчirmя zamanы planlaшmanыn tяk-
millяшdirilmяsi yollarы haqqыnda mяlumat
verяcяksiniz.
Bюlmяni юyrяnяn zaman istifadя edilяcяk
яdяbiyyat:
1. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kюmяk-
liyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы:
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbiqi
чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO: Tяhsilin
пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq Иnstitut.
2. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konstitu-
siyasы.
3.«Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
Цмуми мясялялярин конкретляшдирилмяси
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Mцxtяlif sяnяdlяri яlaqяlяndirmяklя
tяhsil sahяsi цzrя inkiшafыn яsas istiqa-
mяtlяri ilя baьlы qяbul edilmiш цmumi
qяrarlarыn necя konkretlяшdirildiyini
mцяyyяn edяcяksiniz;
• Nяticяlяrinizi tяqdim edяcяksiniz.
Siyasяt mцяyyяn edildikdяn sonra, siya-
sяtin hяyata keчirilmяsi цчцn dяrhal plan-
laшdыrmaya baшlanыlыr. Bu mяrhяlяdя hяyata
keчirilmяsi vacib olan iшlяrlя baьlы qяbul
edilmiш qяrarlar qiymяtlяndirilir. Onlarыn
88
Ящатя олунан мясяляляр:
• Цmumi (abstrakt) mяsяlяlяrin
konkretlяшdirilmяsi;
• Siyasi dяstяyin sяfяrbяr olunmasы;
• Planlaшmanыn яksяr hissяsinin hяyata-
keчirmя zamanы дягигляшдирилмяси.
4. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
5. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы.
6. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
7. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyanna-
mяsi.
8. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
Сийасятин Сийасятин щяйата кечирил-
щазырланмасы мясинин планлашдырылмасы
Цмуми мясялялярин
конкретляшдирилмяси
icrasы цчцn tяrtib edilmiш planlar ilkin mяr-
hяlяdяn fяrqli olaraq, fяrqli olmalыdыr.
Qiymяtlяndirmя mяrhяlяsindя abstrakt
olan mяsяlяlяr planlaшdыrma prosesindя daha
da konkretlяшdirilir:
 Тящсилин ясаслары
Bu prosesя cяlb olunacaq insanlarыn, fizi-
ki obyektlяr vя vяsaitlяrin qrafiki tяfяrrцatы
ilя hazыrlanmalыdыr. Vяzifяlяr dяqiq vя aydыn
gюstяrilmяlidir ki, kimin nя vaxt, necя, hansы
iшi gюrяcяyinя dair heч bir шцbhя qalmamalы,
fiziki resurslar yerlяшdirilmяli vя onlarыn iш-
lяkliyi tяmin oluнmalыdыr;
Mцmkцn istifadя цчцn mцяyyяn edilяn
maliyyя resurslarы mцяyyяn edilmяlidir ki,
icra prosesindя olan lяngimяlяrin sayы mini-
muma endirilsin;
Pлanыn hяyata keчirilmяsi цчцn lazыm ola-
caq iшчi heyяti digяr юhdяliklяrdяn azad edil-
mяlidirlяr ki, onlar iшin hяyata keчirilmяsi
цчцn hazыr vяziyyяtя gяtirilsin;
Siyasяtin hяyata keчirilmяsinя istiqamяt
vermяk цчцn onu iшlяdяcяk шяxslяrin lazыm ola-
caq texniki biliyя yiyяlяnmяlяri zяruridir;
Hяr hansы bir siyasяtin istiqamяtlяnmяsi цчцn
lazыmi inzibati sistem aydыn шяkildя strukturлаш-
дырылмалы вя кадрлар йерляшдирилмяlidirляр.
Belяliklя, siyasi seчimlяr qiymяtlяndirilяn
zaman цmumi mяsяlяlяr planlaшdыrma mяr-
hяlяsindя aшaьыdakы kimi konkretlяшdirilir:
• Иnsan, fiziki vя maliyyя resurslarы aydыn
vя dяqiq gюstяrilir, imkanlar dяqiqlяшdirilir;
• Siyasяtin hяyata keчirilmяsindя iшtirak edя-
cяk hяr kяsin mяsuliyyяt vя vяzifяlяri aydыnlaш-
dыrыlыr, onlar digяr vяzifяlяrdяn azad edilir, fяa-
liyyяtя baшlamaq цчцn hazыr vяziyyяtя gяtirilir;
• Siyasяtin idarя olunmasы цчцn inzibati
strukturlar yerlяrdя dяqiq mцяyyяnlяшdirilir.
Сийаси дястяйин сяфярбяр олунмасы
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Maraqlы tяrяflяrin dяstяyinin tяшkilinя
verilяn tяlяblяrin яhяmiyyяtini шяrh
edяcяksiniz;
• Mцxtяlif strateji sяnяdlяrdя hяyata ke-
чirilmяsi nяzяrdя tutulmuш tяdbirlяri hя-
min tяlяblяr baxыmыndan dяyяrlяndirя-
cяksiniz;
• Яldя etdiyiniz nяticяlяri tяqdim edяcяksiniz.
Qeyd: Dяrslikdя adlarы gюy rяngdя verilmiш mцxtяlif яsяrlяr, hцquqi-normativ sяnяdlяr, videomate-
riallarы яlavя edilmiш DVD-dяn яldя edя bilяrsiniz.
89
TAPШЫRЫQ 1
(Auditoriya шяraitindя мясяляляр
групларла арашдырылыр)
Ы. Azяrbaycan Respublikasыnda
tяhsilin inkiшafы цzrя Dюvlяt Stra-
tegiyasыna (Qarшыdan gяlяn illяrdя
Azяrbaycan Respublikasыnыn тяhsil sahя-
sindя dюvlяt siyasяtini яks etdirяn яn son
sяnяdя) яsasыn inkiшafыn яsas strateji istiqa-
mяtlяri ilя baьlы qяbul edilmiш цmumi qяrar-
larыn fяaliyyяt planlarыnda цмуми мясяля-
лярин konkretlяшdirилмяси цzяrindя dцшцnцn
vя tяxmini planlaшmanы aparыn:
1. Sяriшtяyя яsaslanan шяxsiyyяtyюnцмlц
tяhsil mяzmununun yaradыlmasы.
2. Tяhsilalanlarыn fяrdi xцsusiyyяtlяrini nя-
zяrя alan innovativ tяlim metodlarы vя texnolo-
giyalarы vasitяsilя tяhsilin mяzmununun sяmя-
rяli mяnimsяnilmяsini tяmin edяn yцksяk nц-
fuzlu tяhsilverяnin formalaшdыrыlmasы.
3. Nяticяlяrя gюrя cavabdeh, шяffaf vя
sяmяrяli tяnzimlяmя mexanizmlяrinя malik,
dюvlяt-ictimai xarakterli vя dюvlяt-biznes
partnyorluьuna яsaslanan tяhsildя yeni ida-
rяetmя sisteminin formalaшdыrыlmasы.
4. Mцasir tяlяblяrя cavab verяn vя юmцr
boyu tяhsili tяmin edяn tяhsil infrastruktu-
runun yaradыlmasы.
5. Tяhsilin dayanыqlы vя mцxtяlif mяnbя-
lяrdяn istifadя olunmaqla yeni maliyyяlяш-
dirmя mexanizminin yaradыlmasы.
ЫЫ. Nяticяlяrinizi tяqdim edin.
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
Сийасятин Сийасятин щяйата кечирил-
щазырланмасы мясинин планлашдырылмасы
Цмуми мясялялярин Maraqlы tяrяflяrin
конкретляш- дястяйинin сяфярбяр
дирилмяси олунмасы
 Тящсилин ясаслары

Bu vяzifяlяrин iчяrisindя яn чяtini plan- dяlяri цчцn dя eyni qaydada planlar iшlяni-
laшdыrma vяzifяsidir (lakin яksяr hallarda, lib hazыrlanmalыdыr.
bu vяzifяyя o qяdяr dя яhяmiyyяt veril- Yeni tяшяbbцslяr iшin tяшkilinin, adяtяn,
mir). Digяr bir vяzifя isя siyasi mцdafiяnin yeni formalarыnы tяlяb edir. Вacibdir ki, tяh-
mobillяшdirilmяsi vяzifяsidir. Tяhsillя baьlы sil iшчilяri bu prosesin faydalы tяrяflяrini gюr-
yeni tяшяbbцslяr irяli sцrяnlяr gюrцlmяli sцnlяr. Bu dяyiшikliklяrя etiraz edяn шяxslяr
olan iшlяrin яtrafdakыlar tяrяfindяn entuzi- isя prosesdяn tяcrid edilsinlяr. Bu prosesdя
azmla qarшыlanmasыnы tяmin etmяyin vacib mяktяbin tikilmяsinя zяmanяt vermяk цчцn
olduьu цzяrindя dцшцnmяlidir. Bu zaman siyasi mobillik dя vacib ola bilяr vя maliyyя
siyasi mцdafiяnin mobillяшdirilmяsi daha tяkliflяri tяsdiq edildikdяn sonra, lazыmi insti-
uьurla aparыlыr vя gюrцlяn iшlяr daha aydыn tusional inzibati dцzяliшlяr dя hяyata keчirilя
яks-sяda verir. Plan elя iшlяnilib hazыrlan- bilяr. Siyasi dяstяyi mobillяшdirmяk цчцn mц-
malыdыr ki, tяhsilalanlar vя onlarыn ailяlяri hцm strategiyalardan biri dя planlaшdыrma
yeni tяшяbbцslяrin mяqsяdlяrindяn xяbяr- prosesindя aparыlan iшlяrlя birbaшa vя ya do-
dar olsunlar vя bunun цmumi kollektiv layыsы ilя яlaqяli olan qruplarы cяlb etmяkdir.
цчцn bяhrя verяcяyini юyrяnsinlяr; mцяl- Bцtцn bunlar siyasяtin mцkяmmяl шяkildя ha-
limlяr, tяhsil idarячilяri vя tяhsil nцmayяn- zыrlanmasы zamanы юz sяmяrяsini verя bilяr.
Maraqlы tяrяflяrin MЦZAKИRЯ MЮVZUSU
dяstяyinin sяfяrbяr (Mцstяqil tяlim шяraitindя mяsяlя цzrя ucadan dцшцnцn,
olunmasыnыn tяшkili digяr mцstяqil юyrяnяnlя fikir mцbadilяsi aparыn)
Planlaшdыrma zamanы maraqlы tяrяflяrin dяstяyinin
Siyasi dяyiшikliklяrin uьurla
sяfяrbяr edilmяsinя verilяn tяlяblяrin gюzlяnilmяsi
aprыlmasыna nail olmaq цчцn nя цчцn lazыmdыr?
onun dяstяklяnmяsinin tя-
TAPШЫRЫQ
min edilmяsi vacibdir:
• Planlaшmada yeni siyasяtin • Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin inkiшafы цzrя
Dюvlяt Strategiyasыnы siyasi dяstяyin sяfяrbяr edilmяsi-
mяqsяdinin юyrяnяnlяr vя
nin tяшkilinя verilяn tяlяblяr baxыmыndan araшdыrыn. Beш
onlarыn ailяlяri цчцn anla- strateji istiqamяt цzrя mцяyyяnlяшdirin:
шыqlы olmasы; – Kimlяr maariflяndirilmяlidir?
• Aparыlan siyasяtin яhяmiy- – Nя цчцn?
yяti baxыmыndan ictimaiy- – Hansы mяsяlяlяrlя baьlы?
yяtin maariflяndirilmяsi; – Hansы yollarla?
• Yeni siyasяtin tяhsil iшчilяri- 1. Sяriшtяyя яsaslanan шяxsiyyяtyюnцмlц tяhsil mяzmu-
nin iшlя tяminatыna tяsiri ol- nunun yaradыlmasы.
duьundan, zяrяrчяkяnlяrin 2. Tяhsilalanlarыn fяrdi xцsusiyyяtlяrini nяzяrя alan innova-
maraqlarыnыn nяzяrя alыn- tiv tяlim metodlarы vя texnologiyalarы vasitяsilя tяhsilin
masы; mяzmununun sяmяrяli mяnimsяnilmяsini tяmin edяn
• Mяktяb tikintisi ilя baьlы yцksяk nцfuzlu tяhsilverяnin formalaшdыrыlmasы.
ehtiyaclarыn mцяyyяnlяшdi- 3. Nяticяlяrя gюrя cavabdeh, шяffaf vя sяmяrяli tяnzim-
rilmяsi vя tяkliflяrin hazыr- lяmя mexanizmlяrinя malik, dюvlяt-ictimai xarakterli
lanmasы; vя dюvlяt-biznes partnyorluьuna яsaslanan tяhsildя
yeni idarяetmя sisteminin formalaшdыrыlmasы.
• Tяhsildя maraqlы olan tяrяf-
4. Mцasir tяlяblяrя cavab verяn vя юmцr boyu tяhsili
lяrin siyasяtin hяyata keчi- tяmin edяn tяhsil infrastrukturunun yaradыlmasы.
rilmяsinя cяlb edilmяsi. 5. Tяhsilin dayanыqlы vя mцxtяlif mяnbяlяrdяn istifadя olun-
maqla yeni maliyyяlяшdirmя mexanizminin yaradыlmasы.

90
 Тящсилин ясаслары
Planlaшmanыn яksяr hissяsinin hяyatakeчirmя zamanы dяqiqlяшdirilmяsi
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Hяyatakeчirmя zamanы planlaшmanыn
яksяr hissяsinin necя formalaшdыьыnы
mцяyyяn edяcяksiniz;
• Tяqdim edilяn mяqalя-hesabata яsasяn
kurikulumun islahatыnыn tяtbiqinin plan-
laшdыrыlmasы zamanы yerlяrdя yol verilmiш
boшluqlardan чыxыш edяrяk tяklif vя tюv-
siyяlяr hazыrlayacaqsыnыz;
• Яldя etdiyiniz nяticяlяrя яsasяn PP tяq-
dimat hazыrlayacaqsыnыz.
Fяaliyyяtin planlaшdыrылmasы zamanы чox-
saylы planlaшdыrma iшlяri aparыlыr ki, bu da de-
fakto siyasяtin formalaшdыrыlmasыna шяrait ya-
radыr. Hяyatakeчirilmя zamanы, bir qayda ola-
raq, aшaьыda qeyd edilяn vяziyyяt yaranыr:
a) icra prosesindя aшkar edilяn mяhdudiy-
yяtlяr siyasяtdя mцяyyяn dяyiшikliklяrin edil-
mяsinя sяbяb olur;
b) icra prosesindя яldя edilmiш tюvsiyяlяr
siyasi qяrarlarыn yenidяn qiymяtlяndirilmяsi-
nя vя siyasяt hazыrlayanlar tяrяfindяn mцvafiq
dяyiшikликlяrin edilmяsinя sяbяb olur;
c) Konkret icra planыna чevrilяcяk цmumi
mяsяlяlяrin yenidяn qiymяtlяndirilmяsinя vя
yenidяn iшlяnib hazыrlanmasыna ehtiyac yara-
nыr. Belя hallar ona gюrя baш verir ki, siyasяt
planlaшdыrыlarkяn icra mяsяlяlяri dяqiqlik ba-
xыmыndan lazыmi qяdяr qiymяtlяndirilmir. Si-
yasяt planlaшdыrыlan zaman bu baxыmdan
boшluьa tez-tez yol verilir. Yeni tяшяbbцslяr
nя qяdяr inandыrыcы vя real gюrцnsя dя, planы
yenidяn nяzяrdяn keчirmяk цчцn mцxtяlif
qruplar cяlb edilmяlidir. Bu yolla aparыlmыш
planlaшmanыn yenidяn nяzяrdяn keчirilmяsinя
шяrait yaranыr. Иcra prosesi elя bir mяrhяlяdir
ki, яgяr kimsя, cяdvяllяrdя aparыlan planlaш-
manыn qeyri-real olduьunu vя proqramыn am-
bisiyalы olduьunu baшa dцшцrsя, demяk, in-
flyasiya dalьasы mцяllimlяr birliyini sara bilяr,
91
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
Сийасятин Сийасятин щяйата кечирил-
щазырланмасы мясинин планлашдырылмасы
Цмуми мясялялярин
конкретляшдирилмяси
Maraqlы tяrяflяrin Планлашманын яксяр щиссяси-
дястяйинin сяфярбяр нин щяйатакечирмя заманы
олунмасы дягигляшмяси
yeni mяzmunu tяtbiq edяn mцяllimlяr яmяk-
haqlarыnы artыrmaьы tяlяb edя bilяr. Bu elя bir
mяrhяlяdir ki, valideynlяr yeni proqramыn
onlarыn uшaqlarы цчцn arzuladыqlarы iшi ялdя et-
mяyя tяminat vermяdiyi qяnaятinя gяlя bilяr.
Bu elя bir zamandыr ki, yerli siyasяtчilяr bцtцn
tяшяbbцslяrя mane ola bilяr. Bunun qarшыsы
paytaxтdakы siyasяtчilяrin prosesя dяstяk ver-
diklяrini sцbut etmяklя alыna bilяr.
Bu cцr problemlяr siyasi seчimlяrin qiy-
mяtlяndirilmяsi vя yaxud planlaшdыrma mяr-
hяlяsindя baш verir. Odur ki, siyasяtin yerinя
yetirilmяsindя meydana чыxan problemlяrin
чevik hяll olunmasы lazыmdыr.
Necя proqnozlaшdыrыlmaьыndan asыlы ol-
mayaraq, siyasяtin hяyata keчirilmяsi hяr
zaman mцяyyяn sцrprizlяr gяtirir. Siyasяtin
tяtbiqi keyfiyyяtini yцksяltmяk цчцn icra pro-
sesini mцяyyяn mяrhяlяlяrdя hazыrlamaq la-
zыm gяlir. Яgяr hяr hansы bir mяrhяlяdя
proqnoz edilmяyяn problem yaranыrsa, icra
цчцn planlarыn yenidяn qiymяtlяndirilmяsi
aparыla vя siyasi qяrarыn юzцnцn dя tяtbiqi
yollarы mцzakirя edilя bilяr.
Hяr hansы layihяnin tam yerinя yetirilmя-
sindяn яvvяl istifadя edilяn digяr metod isя
daha yaxшы hazыrlanmыш pilot tяdqiqatlar apar-
maqdan ibarяtdir.
 Тящсилин ясаслары
Siyasяtin hяyata keчirilmяsini*
planlaшdыrarkяn яhяmiyyяt
verilmяli mяsяlяlяr
Siyasяtin hяyata keчirilmяsi zama-
nы ekstremal hallara hazыr olmalы,
belя hallar baш verdiyi tяqdirdя on-
lara mцnasibяt bildirmяli vя tezlik-
lя hяlli tяmin edilmяlidir:
• Иш qrafiklяrinin qeyri-real olduьu
vя proqramlarыn hяyata keчiril-
mяsinin qeyri-mцmkцn olduьu or-
taya чыxa bilяr;
• Sarsыdыcы inflyasiya mцяllimlяri юz
яmяkhaqqыnын artыrыlmasыnы tяlяb
etmяyя mяcbur edя bilяr;
• Valideynlяr mюvcud tяhsil sяviy-
yяsinin юvladlarыnыn hяyat fяaliy-
yяti цчцn qяnaяtbяxш olmamasы
fikrinя gяlя bilяr;
• Yerlяrdя siyasяtчilяr yeni tяшяb-
bцsц qяbul etmяyя bilяr vя s. (яt-
raflы).
TAPШЫRЫQ 1
1. Mцstяqilliyin ilk dюvrlяrindя
demokratik cяmiyйяtin tяhsil siste-
mindя aparыlan islahatlarыn istiqa-
mяtlяrini яks etdirяn Azяrbaycan Respub-
likasынын тяhsil сahяsindя Иslahat Proqramыnын
tяtbiqi prosesini mцяyyяnlяшdirмяk mяq-
sяdilя beynяlxalq mяslяhяtчиляrin yekun hesa-
batlarыnы araшdырын.
2. Hяmin hesabatlarы sonrakы mяrhяlяdя
qяbul edilmiш vя tятбиг edilmiш ayrы-ayrы stra-
teji sяnяdlяrlя qarшыlaшdырын:
Ы qrup: Цmumi Tяhsilin Dюvlяt Standart-
larы vя Kurikulum islahatы haqqыnda yekun
hesabatы vя Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt
standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы);
ЫЫ qrup: Mцяllim hazыrlыьы (Pedaqoji tяhsil,
ixtisasartыrma vя yenidяnhazыrlanma) haqqыn-
da yekun hesabatы vя Azяrbaycan Respub-
likasыnda Faсilяsiz Pedaqoji Tяhsil vя mцяllim
hazыrlыьыnыn Konsepsiya vя Strategiyasы;
* Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kюmяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы: Tяhsil
siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO: Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn
Beynяlxalq Иnstitut.
Hяyatakeчirmя zamanы planlaшmanыn яksяr
hissяsinin vя bцtюvlцkdя siyasяtin
formalaшmasы baш verir:
• Hяyatakeчirmя zamanы meydana чыxan prob-
lemlяri hяll etmяk цчцn aparыlan dяyiшиkliklяr
yeni dяyiшikliklяrя sяbяb olur;
• Hяyatakeчirmя zamanы mцxtяlif tяrяflяrin
reaksiyasы siyasi qяrarlarыn bяzi aspektlяrinin
siyasяti hazыrlayanlar tяrяfindяn yenidяn qiy-
mяtlяndirilmяsinя vя dяyiшikliklяr edilmяsinя
sяbяb olur;
• Цmumi siyasi niyyяtlяrin hяyata keчirilmяsinя
cяhd olunduqda yenidяn qiymяtlяndirmя vя
yenidяn layihяlяшdirmя hяyata keчirilir.
Hяyatakeчirmя zamanы planlaшmanыn
dяqiqlяшmяsinin iki цsulu:
1. Иcra prosesinin mцяyyяn mяrhяlяlяrlя hazыr-
lanmasы;
2. Yaxшы hazыrlanmыш pilot tяdqiqatlarыn aparыlmasы.
ЫЫЫ qrup: Azяrbaycan Respublikasыnda
Monitorinq, Qiymяtlяndirmя vя Dяyяrlяn-
dirmя yekun hesabatы vя Azяrbaycan Res-
publikasыnыn цmumi tяhsil sistemindя Qiy-
mяtlяndirmя Konsepsiyasы;
ЫV qrup: Dяrsliklяrin hazыrlanmasы yekun
hesabatы Azяrbaycan Respublikasыnda Dяrs-
lik Siyasяti;
Tapшыrыьыn icrasы zamanы tяqdim edilяn iшчi
vяrяqdяn istifadя edin.
Nяticяlяr haqqыnda PP tяqdimat hazыr-
layыn.
Ишчи вяряги
Щесабатда Консептуал
сяняддядир?
Гябул едилян
Проблемляр Тювсийяляр гярарлар
92
 Тящсилин ясаслары
Tapшыrыьыn icrasы цчцn tюvsiyя edilяn
яdяbiyyat:
Beynяlxalq mяslяhяtчilяrin hesabatlarы:
1. Цmumi Tяhsilin Dюvlяt Standartlarы
vя Кuriкulum islahatы, Tяhlil vя Коmpо-
nentin Layihяsi, Yeкun Hesabat, Tapшыrыq
цzrя 3-cц nяticя, Beynяlxalq mяslяhяtчi Hi-
tendra Pilay, ноyabr, 2002-ci il.
2. Mцяllim hazыrlыьы (pedaqoji tяhsil, ix-
tisasartыrma vя yenidяnhazыrlanma) Yeкun
Hesabat, Beynяlxalq mяslяhяtчi: Rob Mk-
Brayd, дekabr, 2002-ci il.
3. Dяrsliklяrin hazыrlanmasы, Yekun he-
sabat, Endi Smart (ИBD), 29 noyаbr 2002-ci il.
4. Azяrbaycan Respublikasыnda Moni-
torinq, Qiymяtlяndirmя vя Dяyяrlяndir-
mя, Yekun hesabat, Adrian Stoyka – bey-
nяlxalq mяslяhяtчi, дekabr, 2002-ci il.
Strateji vя konseptual sяnяdlяr:
5. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil
sahяsindя Иslahat Proqramы.
6. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
7. Azяrbaycan Respublikasыnda Faсilя-
siz Pedaqoji Tяhsil vя mцяllim hazыrlыьыnыn
Konsepsiya vя Strategiyasы.
8. Azяrbaycan Respublikasыnda Dяrslik Siyasяti.
9. Azяrbaycan Respublikasыnыn цmumi tяhsil
sistemindя Qiymяtlяndirmя Konsepsiyasы.
TAPШЫRЫQ 2
Республиканын айры-айры бюлэяля-
риндя кurikulum siyasяtinin hяyata
Иш вяряги 2
Проблемляр Тювсийяляр
Tapшыrыьыn icrasы цчцn tюvsiyя edilяn яdяbiyyat:
1. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kюmяk-
liyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы:
Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяtbiqi
чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO: Tяhsilin
пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq Иnstitut.
2. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
93
keчirilmяsi ilя baьlы tяhsil идаряляри/шюбяляри,
seчmя yolla mяktяb rяhbяrlяri vя ibtidai
siniflяr цzrя metodbirlяшmя sяdrlяrinin fяa-
liyyяtlяri юyrяnilmiш, ibtidai sinif mцяllim-
lяrinin illik vя cari planlaшdыrmalarы nяzяr-
dяn keчirilmiш vя tяlimin tяшkilinя verilяn
mцasir tяlяblяr baxыmыndan Ы–ЫЫ siniflяrdя
dяrslяr mцшahidя edilmiш, шagird nailiy-
yяtlяrinin qiymяtlяndirilmяsi vяziyyяti
araшdыrыlmышdыr. Иlkin nяticяlяr tяhlil edil-
miш, nailiyyяtlяr vя problemlяr aшkar edil-
miшdir. Nяticяlяr barяdя «Kurikulum isla-
hatlarы: nailiyyяtlяr vя perspektivlяr» baш-
lыqlы hesabat hazыrlanmышdыr. Hяmin hesaba-
tыn birinci hissяsi ilя tanыш olun.
1. Gюstяrilяn problemlяrin baш vermяsi-
nin sяbяbini «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы. Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
сesi: tяtbiqi чяrчivя»dя fяaliyyяtin planlaш-
dыrыlmasыna vя siyasяtin tяtbiqinя verilяn
tяlяblяr baxыmыndan шяrh edin.
2. Problemlяrin aradan qaldыrыlmasы
цчцn mцvafiq tюvsiyяlяr hazыrlayыn.
3. Nяticяlяrinizi «Kurikulum islahatla-
rы: nailiyyяtlяr vя perspektivlяr» baшlыqlы
hesabat mяqalяnin ikinci hissяsi ilя mцqa-
yisя edin.
4. Tapшыrыьыn icrasы zamanы tяqdim edi-
lяn iшчi vяrяqdяn istifadя edin.
5. Nяticяlяr haqqыnda PP tяqdimat ha-
zыrlayыn.
Експертлярин фикри иля
Уйьунлуглар Фяргляр
3. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
4. Azяrbaycan Respublikasыnыn цmumi tяh-
sil sistemindя Qiymяtlяndirmя Konsepsiyasы
5. A.Sцleymanova, B.Иbadova, P.Яliyev,
И.Cavadov. «Kurikulum islahatы: reallыqlar vя
perspektivlяr».
6. http://www.teach-nology.com/tutorials/
teaching/poverty/print.htm
 Тящсилин ясаслары

Sийасятин щяйата кечирилмяси

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан мясяляляр:

• Siyasяtin tяsirinin qiymяtlяndirilmяsi цчцn • Siyasяtin tяsirinin qiymяtlяndirilmяsi;
mцяyyяn edilmiш шяrtlяri gюstяrяcяk, me-
• Siyasяtin щяйата кечирилмяси; йенидян
yarlar цzrя yollarыnы gюstяrяcяk, bu mяrhя-
hazыrlanmaсы (tяkmillяшdirilmяsi).
lяnin яhяmiyyяtini шяrh edяcяksiniz;
• Boшluqlarы aшkar edib, tяkmillяшdirmя iш-
lяrini aparmaьы bacardыьыnыzы nцmayiш et-
dirяcяksiniz.

Мясяляляри юyrяnяn zaman istifadя edilя- 4. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin

cяk яdяbiyyat:
1. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsas-
larы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi:
tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO: Tяh-
silin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq Иnstitut.
2. Azяrbaycan Respublikаsыnыn Konstitu-
siyasы.
3. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Гanunu.
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
5. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
6. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
7. Цmumdцnya Иnsan Haqlarы Bяyanna-
mяsi.
8. Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatыnыn Uшaq
Hцquqlarы Konvensiyasы.

Siyasяtin tяsirinin qiymяtlяndirilmяsi

ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Иslahatlar aparan mцxtяlif юlkяlяrdя ke-
чirilяn tяhsil siyasятinin tяsirinin qiy-
mяtlяndirilmяsi цzrя aparыlmыш tяdqiqat- Сийасятин Сийасятин щяйата
щазырланмасы кечирилмяси
larыn nяticяlяri haqгыnda mяlumat verя-
cяksiniz;
• Qiymяtlяndirmя meyarlarы baxыmыndan
цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart- Сийасятин щяйата
larы vя proqramlarы (kurиkulumlarы) ся- кечирилмясинин планлашдырылмасы
нядиндя qяbul edilmiш qяrarlarы meyarlar
baxыmыndan tяhlil edяcяksiniz;
• Яldя etdiyiniz nяticяlяr barяdя hesabat Сийасятин тясиринин
hazыrlayacaqsыnыz. гиймятляндирилмяси

94
 Тящсилин ясаслары
Siyasяtin nяticяlяrini qiymяtlяndirяrkяn
яhяmiyyяt verilmяli mяsяlяlяr:
• Siyasяtin nяticяlяrinin vaxtыndan яvvяl
qiymяtlяndirilmяsi cяhdlяri hяmin siyasяtin
sяmяrяli olmamasы kimi yanlыш qяnaяtlяrя
gяlmяyя sяbяb ola bilяr;
Siyasяtin nяticяlяrinin qiymяtlяndirilmя-
si bir neчя akademik il keчdikdяn sonra apa-
rыlarsa, mюvcud vяziyyяt daha obyektiv qiy-
mяtlяndirilяr.
Digяr tяrяfdяn tez-tez aparыlan qiymяt-
lяndirmя nяticяlяr haqqыnda qяnaяtlяrя gяl-
mяk цчцn deyil, problemlяri aшkar edib on-
larыn tezliklя aradan qaldыrыlmasы цчцn mцvafiq
qяrarlar qяbul etmяk цчцn яhяmiyyяtlidir.
Siyasяtin nяticяlяrinin qiymяtlяndirilmяsi
siyasi seчimlяr qiymяtlяndirilяrkяn istifadя
edilяn meyarlаra яsasяn aparыlыr:
• Siyasяtin arzu olunub-olunmamasы;
• Maddi-texniki imkanlar;
• Potensial gцc.
Siyasяtin arzu olunub-olunmamasы юyrяnilir:
• Siyasi seчimin mцxtяlif maraq qruplarыna
vя ya maraqlы tяrяflяrя tяsiri;
– Kim faydalanacaq, bяs kim tяhlцkя hiss
edяcяk?
– Potensial zяrяr чяkяnlяrin kompensasi-
yasы necя tяmin edilяcяk?
– Seчimin bцtцn tяrяflяr цчцn arzuolunan
olmasы цчцn nя etmяli?
• Aparыcы ideоlogiya vя dюvlяtin inkiшaf
planlarыnda mцяyyяn edilmiш iqtisadi artыm
hяdяflяri ilя necя uyьunlaшdыrыlacaq.
• Ayrы-ayrы hallarda siyasi seчim цmumi si-
yasi inkiшafa vя sabitliyя necя tяsir gюstяrяcяk?
Maddi-texniki imkanlar araшdыrыlыr:
• Dяyiшikliyin tяlяb edяcяyi maliyyя xяrc-
lяri vя elяcя dя ictimai-siyasi dяstяk dяyяr-
lяndirilmяlidir.
• Gяlяcяkdя meydana чыxa bilяn yeni ten-
densiyalar, iqtisadiyyatda mцmkцn dяyiшik-
95
liklяr, onlarыn tяhsilя ayrыlan yatыrыma tяsiri
proqnozlaшdыrыlmalыdыr, alternativ iqtisadi sse-
narilяr hazыrlanmalыdыr:
• Юzяl xяrclяr gюtцr-qoy edilmяlidir (Si-
fariшчilяrя: mяsяlяn, valideynlяrin цzяrinя
xцsusi mяsrяflяr dцшцrmц? Dцшцrsя, yoxsul
tяbяqя цчцn nя nяzяrdя tutulub?)
• Alternativ tяdbirlяr (sistem цчцn yararlы,
amma maliyyя baxыmыndan tяtbiqinin davam
etdirilmяsi mцmkцn olmayan tяdbirlяr var-
mы?) nяzяrя alыnmalыdыr.
• Dяyiшikliklяrin doьura bilяcяyi siyasi
яks-sяda (bir qrupun digяr qrup цzяrindя цs-
tцnlцk яldя etmяsinя hюkumяtin mцnasibяti)
nяzяrя alыnmalыdыr.
Потенсиал эцъцn araшdыrыlmasы:
• Kadr potensialыnыn kifayяt qяdяr olub-
olmamasы dяyяrlяndirilmяlidir.
• Mцяllimlяrdяn tяlяb olunan hazыrlыq sя-
viyyяsi mцяyyяn edilmяlidir.
• Kadr hazыrlыьыnы hяyata keчirяn mцtя-
xяssislяrin dяvяt olunmasы nяzяrdя tutulursa,
onlar цчцn yaradыlacaq шяrait (normalar, pro-
sedurlar, яtraf mцhit) dяyяrlяndirilmяlidir.
• Siyasяtin tяtbiqi цчцn vaxt mцяyyяn edi-
lяrkяn mюvcud imkanlar diqqяtlя qiymяtlяn-
dirilmяlidir.
TAPШЫRЫQ 1
• Tяdqiqatlarы davam etdirin. Peru, Иorda-
niya, Burkino Fasoda hяyata keчirilяn tяhsil
siyasятinin tяsirinin qiymяtlяndirilmяsi цzrя
«Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы»nda tяq-
dim edilяn qяnaяtlяrlя tanыш olun.
• Qiymяtlяndirmя meyarlarы baxыmыndan
«Цmumi tяhsil pillяsinin Dюvlяt Standartlarы
vя proqramlarы (kurikulumlarы)» sяnяdindя
qяbul edilmiш siyasi qяrarlarы meyarlar baxы-
mыndan tяhlil edin.
• Nяticяlяriniz haqqыnda PP tяqdimat ha-
zыrlayыn.
 Тящсилин ясаслары
Siyasяtin hяyata keчirilmяsi: yenidяn hazыrlanma
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Mюvcud vяziyyяtdяn чыxыш edяrяk prob-
lemlяrin hяlli ilя baьlы mцhakimяlяr yц-
rцdяcяk, mцvafiq tяkliflяr verяcяksiniz;
• Hazыrladыьыnыz tяkliflяri mцtяxяssislяrin
tяkliflяri ilя mцqayisя edяcяk vя yekun
qяrar qяbul edяcяksiniz;
• Nяticяlяriniz haqqыnda PP tяqdimat ha-
zыrlayacaqsыnыz.
Hяyata keчirilяn siyasяt
qiymяtlяndirildikdяn sonra:
• Aparыlmalы korreksiya iшlяrи gюtцr-qoy
edilmяlidir:
• Hansы istiqamяtdя korreksiyalar edilmя-
lidir?
• Aparыlacаq korreksiyalar digяr mяsяlя-
lяrlя ziddiyйяt tяшkil etmir ki?
• Korreksiyalar maliyyя cяhяtdяn mцm-
kцndцrmц?
• Korreksiyalar siyasi vя sosial cяhяtdяn
yararlыdыrmы?
Ehtiyac olduьu halda yeni siyasяtin hяya-
ta keчirilmяsi цzяrindя dцшцnцlцr.
TAPШЫRЫQ 1
(Mцstяqil tяlim шяraitindя bu fяaliyyяtlяrin
hamыsы fяrdi шяkildя yerinя yetirilir)
1. «Kurikulum islahatы: reallыqlar vя pers-
pektivlяr» baшlыqlы hesabat-mяqalяnin birinci
hissяsini («Mюvcud vяziyyяt: nailiyyяtlяr,
problemlяr») oxuyun. Oxuduьunuz material-
dan чыxыш edяrяk aшaьыda adlarы qeyd edilяn
tяhsil iшчilяrinя hansы tяkliflяri verяrdiniz? PP
tяqdimat hazыrlayыn.
Ы qrup – Tяhsil idarяlяrinin mцdirlяri;
ЫЫ qrup – Mяktяb direktorlarы;
ЫЫЫ qrup – Metodbirlяшmя sяdri;
ЫV qrup – Sinif rяhbяri.
2. Яvvяlki tяqdimatla яlaqяli шяkil «Kuri-
kulum islahatы: reallыqlar vя perspektivlяr» baш-
96
ТЯЩСИЛ СИЙАСЯТИ
Сийасятин Сийасятин щяйата
щазырланмасы кечирилмяси
Сийасятин щяйата
кечирилмясинин
планлашдырылмасы
Сийасятин тясиринин Йенидян
гиймятляндирилмяси щазырланма
Яgяr vaxtыnda vя dцzgцn aparыlmыш
qiymяtlяndirmя siyasяtin nяticяlяrinin
uьursuz olduьunu aшkar edirsя,
o zaman hansы mяsяlяlяr цzяrindя
dцшцnmяk lazыmdыr?
1. Mцlahizяlяr yцrцdцn;
2. Mцzakirяlяr aparыn;
3. Mцhakimяlяr irяli sцrцn;
4. Qяrarlar qяbul edin.
Nяticяlяrinizi mцtяxяssislяrin tяqdim et-
diyi versiyalarla mцqayisя edin, boшluq-
lar цzяrindя bir daha dцшцnцn.
lыqlы hesabat xarakterli materialыn ikinci hissяsini
«Problemin aradan qaldыrыlmasы yollarы» baшlыqlы
yazыnыn birinci hissяsini oxuyun, mцzakirя apa-
rыn vя yekun qяrarlar qяbul edin.
Яgяr vaxtыnda vя dцzgцn aparыlmыш qiy-
mяtlяndirmя siyasяtin nяticяlяrinin uьursuz
olduьunu aшkar edirsя, o zaman aшaьыda qeyd
edilяn mяsяlяlяr цzяrindя dцшцnmяk lazыmdыr.
• Hяyata keчirilяn siyasяt яlveriшli (adek-
vat) olamaya bilяr;
• Яlveriшli olan siyasяt dцzgцn hяyata ke-
чirilmяyя bilяr;
• Иnsan resurslarы qeyri-adekvat ola bilяr;
• Maliyyя чatышmazlыьы ola bilяr;
• Яlveriшli olmayan iqtisadi stimullaшdыrma
ola bilяr.
 Тящсилин ясаслары
ЫВ BЮLMЯ
MИLLИ SЯVИYЙЯDЯ YЦRЦDЦLЯN TЯHSИL
SИYASЯTИNИN MЦXTЯLИF SЯVИYYЯLЯRDЯ HЯYATA
KEЧИRИLMЯSИ MEXANИZMLЯRИ
Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Milli sяviйyяdя tяtbiqi nяzяrdя tutulmuш
tяdbirlяrin yerli tяhsil idarяlяri sяviyyяsin-
dя hяyata keчirилmяsinя xidmяt edяn plan-
laшma nцmunяlяri tяrtib edяcяksiniz;
• Milli, yerli tяhsil idarяlяri sяviyyяsindя
tяtbiqi nяzяrdя tutulmuш tяdbirlяrin mяktяb
sяviyyяsindя hяyata keчirilmяsinя xidmяt
edяn planlaшma nцmunяlяri tяrtib edяcяk-
siniz;
• Milli, yerli tяhsil idarяlяri, mяktяb sяviyyя-
sindя tяtbiqi nяzяrdя tutulmuш tяdbirlяrin
sinif sяviyyяsindя hяyata keчirilmяsinя xid-
mяt edяn planlaшdыrma nцmunяlяri tяrtib
edяcяksiniz.
Bюlmяni юyrяnяn zaman istifadя edilяcяk
яdяbiyyat:
1. Azяrbaycan Respуblikasыnda
tяhsilin inkiшafы цzrя Dюvlяt Strate-
giyasы
97
Ящатя олунан мясяляляр:
• Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil
siyasяtinin tяtbiqinin шяhяr/rayon
sяviyyяsindя планлашдырылмасы;
• Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil
siyasяtinиn mяktяb sяviyyяsindя план-
лашдырылмасы;
• Milli, шяhяr vя ya rayon, elяcя dя
mяktяb sяviyyяsindя qarшыya qoyul-
muш mяsяlяlяrin sinif sяviyyяsindя
планлашдырылмасы.
2. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
sesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
Иnstitut.
 Тящсилин ясаслары

ЫВ Бюлмяйя эириш

SXEMLЯRИ MЦШAHИDЯ EDИN! DЦШЦNЦN!

Bu sxemlяr sizdя hansы fikirlяri yaradыr?
(Иlkin biliklяrinizi bir araya gяtirin)

Милли сявиййядя

Шящяр (район) сявиййясиндя

Мяктяб сявиййясиндя

Синиф сявиййясиндя

Milli sяviyyяdя siyasяtin planlaшdыrыlmasы чяrчivяsi

МИЛЛИ СЯВИЙЙЯ

Ы. Мювъуд вязиййятин тящлили ЫЫ. Сийасятин тятбигинин ЫЫЫ. Планын щяйата

(юлкя цзря) планлашдырылмасы кечирилмяси
1. Цмуми тящлил 1. Цмуми мясялянин конкретляшмяси
1. Апарылан ишин гиймятлян-
2. Сийаси вязиййят 2. Сийаси гцввялярин сяфярбяр едилмяси
3. Nяzяrdя tutulan tяdbirlяrin hяйа- дирилмяси
3. Игтисади вязиййят
та кечирилян заман дягигляшдирил- 2. Йенидян щяйата кечирил-
4. Тящсил сектору
мяси. мяси
5. Инкишафын динамикасы

Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin tяtbiqinin йерли тящсил идаряляри sяviyyясindя
planlaшdыrыlmasы (цмуми мясялялярин конкретляшдирилмяси)

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Шяhяr vя rayonlarda mюvcud vяziyyяti araшdыracaqsыnыz;
• Milli sяviyyяdя icrasы nяzяrdя tutulmuш цmumi xarakter daшыyan tяdbirlяri mюvcud vяziyyяti araшdы-
rыlmыш шяhяr/rayon sяviyyяsinя mцvafiq konkretlяшdirяcяksiniz;
• Nяticяlяrinizi hesabat шяklindя tягdim edяcяksiniz.

Ы. Milli sяviyyяdя nяzяrdя tutulmuш цmu-
mi mяsяlяlяrin шяhяr/rayon sяviyyяsindя kon-
kretlяшmяsi
• Иnsan, fiziki vя maliyyя resurslarы aydыn
vя dяqiq gюstяrilir, mюvcud vяziyyяtdяn чы-
xыш edяrяk imkanlar dяqiqlяшdirilir;
98
• Siyasяtin hяyata keчirilmяsindя iшtirak edя-
cяk hяr kяsin mяsuliyyяt vя vяzifяlяri aydыnlaш-
dыrыlыr, onlar digяr vяzifяlяrdяn azad edilir, fяa-
liyyяtя baшlamaq цчцn hazыr vяziyyяtя gяtirilir;
• Siyasяtin idarя olunmasы цчцn inzibati
strukturlar yerlяrdя aydыn vя mюhkяm struk-
turlaшdыrыlыr.
 Тящсилин ясаслары

Милли сявиййя
LAYИHЯ
(Mцstяqil tяlim шяraitindя bir шяhяr
vя ya rayon цzrя tяdqiqatlarыnыzы davam
Шящяр (район) сявиййясиндя etdirin)
1. Beш region цzrя (hяr qrup bir region ol-
maqla) mюvcud vяziyyяti insan, fiziki, ma-
liyyя resurslarы baxыmыndan araшdыrыn.
2. «Siyasяtin planlaшdыrыlmasы» mюvzusu-
Ы. Мювъуд вя- ЫЫ. Сийасятин тят- ЫЫЫ. Планын nun «Цmumi mяsяlяlяrin konkretlяшdirilmя-
зиййятин тящлили бигинин планлаш- щяйата si» bяhsindя юyrяndiyiniz ardыcыllыqda milli
(район цзря) дырылмасы кечирилмяси sяviyйяdя icrasы nяzяrdя tutulmuш цmumi
1. Цмуми тящлил 1. Цмуми мяся- 1. Апарылан mяsяlяlяri araшdыrdыьыnыz regiondakы mюvcud
2. Сийаси вя- лянин конкрет- ишин гиймят- vяziyyяtdяn чыxыш edяrяk konkretlяшdirin.
зиййят ляшдирилмяси ляндирилмяси
3. Tяqdim edilяn схем цzrя Milli sяviyyя-
3. Игтисади вя- 2. Сийаси гцввя- 2. Йенидян
щяйата dя icrasы nяzяrdя tutulmuш fяaliyyяtlяrin icra
зиййят лярин сяфярбяр
4. Тящсил сектору едилмяси кечирилмяси planыnы tяrtib edin.
5. Инкишафын ди- 3. Щяйата кечири- 4. Яldя etdiyiniz nяticяlяr haqqыnda hesa-
намикасы лян заман дя- bat-tяqdimat hazыrlayыn.
гигляшдирилмяси

Фяалиййят планы
(нцмуня)
Фяалиййяти иъра
Милли Район Мяктяб ся- едяъяк тяшкилат
Фяалиййятин Иъра
сявиййядя сявиййясиндя виййясиндя Иъра вя йа шяхсин
иърасынын мцддяти Гейд
эюрцляъяк эюрцляъяк эюрцляъяк йоллары (вязифяси
мягсяди вя йа вахты эюстярилмякля)
иш ишляр ишляр
ады вя сойады

Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin tяtbiqinin regional sяviyyяdя planlaшdыrыlmasы

(siyasi qцvvяlяrin сяфярбяр едилмяси)

Bu mюvzunu юyrяnяndяn sonra siz:

• Milli sяviyyяdя mцяyyяn edilmiш tяhsil siyasяti ясасында, yerlяrdя mюvcud vяziyyяt nяzяrя
alыnmaqla siyasi qцvvяlяrin sяfяrbяr edilmяsi цчцn tяdbirlяr planы hazыrlayacaqsыnыz;
• Qarшыya чыxmasы ehtimal edilяn problemlяri proqnozlaшdыracaq, hяyata keчirilmяli tяdbirlяr
vя onlarыn icra цsullarыnы mцяyyяnlяшdirяcяksiniz.

99
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ. Milli sяviyyяdя mцяyyяn edilmiш tяhsil ЫЫЫ. Milli sяviyyяdя mцяyyяn edilmiш tяh-
siyasяti шяhяr vя rayon sяviyyяsindя hяyata sil siyasяti шяhяr vя rayon sяviyyяsindя hяya-
keчirilяrkяn maraqlы tяrяflяrin dяstяyinin sя- ta keчirilяrkяn qarшыya чыxan problemlяrin
fяrbяr edilmяsi цчцn tяdbirlяr aradan qaldыrыlmasы yollarы
• Planlaшmada yeni siyasяtin mяqsяdinin • Fяaliyyяt planы qeyri-real tяrtib edildi-
юyrяnяnlяr vя onlarыn ailяlяri цчцn anlaшыqlы yindяn proqramlarыn hяyata keчirilmяsinin
olmasыnыn tяmin edilmяsi; qeyri-mцmkцnlцyц;
• Aparыlan siyasяtin яhяmiyyяti baxыmыn- • Cяmiyyяtdя gedяn iqtisadi proseslяr vя
dan ictimaiyyяtin maariflяndirilmяsi; onlarыn яhalinin (mцяllimlяrin) sosial vяziy-
• Yeni siyasяtin tяhsil iшчilяrinin iшlя tя- yяtinя tяsiri;
minatыna tяsiri olduьundan, zяrяrчяkяnlяrin • Tяhsildя gedяn proseslяrя valideynlяrin
maraqlarыnыn nяzяrя alыnmasы; qeyri-mцяyyяn mцnasibяti.
• Mяktяb tikintisi ilя baьlы ehtiyaclarыn • Yerli siyasяtчilяrin yeni tяшяbbцslяrя
mцяyyяnlяшdirilmяsi vя tяkliflяrin hazыrlan- mцnasibяti.
masы; TAPШЫRЫQ 2
• Tяhsildя maraqlы olan tяrяflяrin siyasя-
1. Regionlarыn spesifik xцsusiyyяtlяri nя-
tin hяyata keчirilmяsinя cяlb edilmяsi.
zяrя alыnmaqla tяrtib etdiyiniz fяaliyyяt
TAPШЫRЫQ 1 planlarыnы yuxarыda tяqdim edilяn parametr-
1. Tяqdim edilяn cяdvяl цzrя maraqlы tя- lяr baxыmыndan bir daha nяzяrdяn keчirin.
rяflяrin dяstяyinin yerlяrdя sяfяrbяr edil- Nяzяrdя tutulmuш tяdbirlяrin hяyata keчiril-
mяsi mяqsяdilя yerinя yetirilяcяk tяdbirlяri mяsi zamanы qarшыya чыxmasы eщtimal edilяn
mцяyyяnlяшdirin. problemlяrlя baьlы verilmiш схемdяn istifadя
Мяктяб etmяklя proqnozlar verin.
Сяфярбяр олунан тяряфляр сявиййясиндя 2. Hяmin problemlяrin aradan qaldыrыl-
сийаси сяфярбярли-
йин апарылмасы masы цчцn hяyata keчirilmяli tяdbirlяr vя on-
Планлашмада йени сийасятин larыn icra цsullarыnы mцяyyяnlяшdirin.
мягсядинин юйрянянляр вя онла-
рын аиляляри цчцн анлашыглы олмасы Problemlяr Эюрцляъяк
ишляр
Problemlяrin aradan
qaldыrыlmasы цsullarы
Апарылан сийасятин ящямиййяти
бахымындан иътимаиййятин
маарифляндирилмяси
Йени сийасятин тящсил ишчиляри-
нин ишля тяминатына тясири олду-
ьундан, зярярчякянлярин
марагларынын нязяря алынмасы 3. Nяticяlяriniz haqqыnda hesabat-tяqdi-
Мяктяб тикинтиси иля баьлы ещти- mat hazыrlayыn.
йаъларын мцяййянляшдирилмяси Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
вя тяклифлярин щазырланмасы
1. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
Тящсилдя мараглы олан тяряфля- inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
рин сийасятин щяйата кечирил-
мясиня ъялб едилмяси 2. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
2. Яввяlki dяrslяrdя istifadя etdiyiniz яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
planlaшdыrma cяdvяli цzrя mцяyyяn edilяn sesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
tяdbirlяrin icrasыnы planlaшdыrыn. Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
3. Nяticяlяrinizi tяqdim edin. Иnstitut.

100
 Тящсилин ясаслары

Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin мяктяб sяviyyясindя planlaшdыrыlmasы

(цмуми мясялялярин конкретляшдирилмяси)

МИЛЛИ СЯВИЙЙЯ

Шящяр/район сявиййясиндя

Мяктяб сявиййясиндя

Ы. Мювъуд вязиййятин тящлили ЫЫ. Сийасятин тятбигинин ЫЫЫ. Планын щяйата

(юлкя цзря)
1. Шяраит (йери, ящалиси, сосиал вя-
зиййяти)
2. Мцщит (мяняви-психоложи)
3. Мадди-техники база
4. Тящсилин вязиййяти
5. Инкишафын динамикасы
планлашдырылмасы
1. Цмуми мясялянин конкретляшмяси
2. Мараглы тяряфлярин дястяйинин сяфярбяр
едилмяси
3. Щяйата кечирилян заман дягигляшдирил-
мяси
кечирилмяси
1. Мяктябдя апарылан ишин гий-
мятляндирилмяси
2. Нюгсанларын ашкар едилмяси
3. Планларын тякмилляшдирилмяси

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Шяhяr vя rayon цzrя tяrtib edilmiш fяaliyyяt planlarыndakы rayon цчцn konkret, lakin mяktяb
цчцn цmumi xarakterli mяsяlяlяri mяktяbdяki mюvcud vязiyyяti nяzяrя almaqla konkret-
lяшdirяcяksiniz;
• Planlaшdыrma apararkяn яlaqяliliyin vя varisliyin necя gюzlяnildiyi barяdя mяlumat verяcяksiniz.

Ы. Milli, regional sяviyyяdя qarшыya qoyul- • Mяktяb sяviyyяsindя яlaqяliliyin vя va-

muш цmumi mяsяlяlяrin mяktяb sяviyyяsindя
konkretlяшdirilmяsi
• Шagirdlяriн, pedaqoji kadrlarын, maddi-
texniki bazanыn araшdыrыlmasы vя strategiya-
nыn qurulmasы;
• Mяktяbin direktoru, direktor mцavin-
lяrи, metodbirlяшmя sяdri, mцяllimlяr, uшaq
tяшkilatыnыn sяdri, psixoloqun mяsuliyyяt vя
vяzifяlяrinin aydыnlaшdыrыlmasы;
• Mяktяbdя inzibati strukturun aydыn vя
mюhkяm strukturlaшdыrыlmasы.
TAPШЫRЫQ 1
(Auditoriya шяraitindя bu fяaliyyяt qruplarda yerinя
yetirиlir, nяticяlяr tяqdim vя mцqayisя edilir)
• Иnternetин кюмяйи иля яvvяlki dяrslяrdя
tяdqiq etdiyiniz regionlardakы mяktяblяrdяn
birindя mюvcud vяziyyяti araшdыrыn.
risliyin gюzlяnilmяsi цzrя planlaшma nцmu-
nяsinя nяzяr salыn:
– mяktяbin yerlяшdiyi яrazi;
– mяktяbdя шagirdlяrin vя mцяllim heyя-
tinin sayы;
– mяktяbdя mяnяvi-psixoloji mцhitin
dяyяrlяndirilmяsi;
– tяhsilin vяziyyяtinin mцяyyяnlяшdirilmяsi;
– inkiшafыn dinamikasыnыn araшdыrыlmasы.
• Regional sяviyyяdя tяrtib edilmiш fяaliyyяt
planlarыndakы rayon цчцn konkret, lakin mяktяb
цчцn цmumi xarakterli mяsяlяlяri hяmin mяk-
tяbdяki mюvcud vяziyyяti nяzяrя almaqla tяq-
dim edilяn cяdvяl цzrя bir daha konkretlяшdirin.
• Ehtiyac duyulduьu halda tяrtib etdiйи-
niz planlaшma nцmunяsindя tяkmillяшdirmя
iшlяri aparыn.
• Яldя etdiyiniz nяticяlяr haqqыnda hesa-
bat-tяqdimat hazыrlayыn.

101
 Тящсилин ясаслары

Фяалиййят планы
(нцмуня)
Фяалиййяти иъра
едяъяк тяшкилат
Милли Район Мяктяб ся- Синиф Иъра
Фяалиййятин вя йа шяхсин
сявиййядя сявиййясиндя виййясиндя сявиййясиндя Иъра мцддяти
иърасынын (вязифяси Гейд
эюрцляъяк эюрцляъяк эюрцляъяк эюрцляъяк йоллары вя йа
мягсяди эюстярилмякля)
иш ишляр ишляр ишляр вахты
ады вя
сойады

Иstifadя edilяn яdяbiyyat: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi: tяt-

1. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin biqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO: Tяh-
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы silin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq Иns-
2. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kюmяk- titut.
liyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn яsaslarы:

Milli sяviyйяdя yцrцdцlяn tяhsil siyasяtinin тятбигинин мяктяб sяviyyяlяrindя planlaшdыrыlmasы

(мараглы тяряфлярин дястяйинин сяфярбяр едилмяси)

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Regionlar цzrя tяrtib edilmiш fяaliyyяt planlarы baxыmыndan mяktяb чяrчivяsindя maraqlы tяrяf-
lяrin dяstяyini sяfяrbяr etmяk цчцn fяaliyyяtinizi planlaшdыracaqsыnыz;
• Qarшыya чыxmasы ehtimal edilяn problemlяri proqnozlaшdыracaq, hяyata keчirilmяli tяdbirlяr vя
onlarыn icra цsullarыnы mцяyyяnlяшdirяcяksiniz.

ЫЫ. Maraqlы tяrяflяrin dяstяyinin sяfяrbяr • Mяktяbin tikintisi vя ya tяmiri ilя baьlы
edilmяsi baxыmыndan milli vя regional sяviy- ehtiyaclarыn mцяyyяnlяшdirilmяsi vя tяklif-
yяdя aparыlan sяfяrbяrliyin mяktяb sяviyйя- lяrin hazыrlanmasы.
sindя hяyata keчirilmяsi yollarы
• Valideynlяrin vя ictimai tяшkilatlarыn TAPШЫRЫQ 1
siyasяtin hяyata keчirilmяsinя cяlb edil- (Auditoriya шяraitindя bu fяaliyyяt qruplarda yerinя
mяsi; yetirиlir, nяticяlяr tяqdim vя mцqayisя edilir)
• Planlaшmada yeni siyasяtin mяqsяdinin
1. Verilmiш cяdvяlя яsasяn шяhяr vя ya ra-
шagirdlяr vя onlarыn ailяlяri цчцn anlaшыqlы ol-
yon цzrя tяrtib edilmiш fяaliyyяt planlarы ba-
masыnыn tяmin edilmяsi;
xыmыndan mяktяb чяrчivяsindя maraqlы tя-
• Aparыlan siyasяtin яhяmiyyяti baxыmыn-
rяflяrin dяstяyini sяfяrbяr etmяk цчцn fяa-
dan valideynlяrin, pedaqoji kollektivin, шa-
liyyяtinizi mцяyyяnlяшdirin.
girdlяrin vя mяktяblя hяr hansы яlaqяsi olan
2. Hяmin fяaliyyяtlяri «Fяaliyyяt planы»
tяшkilatlarыn maariflяndirilmяsi;
cяdvяli цzrя yerlяшdirin.
• Yeni siyasяtin mцяllimlяrin iшlя tяmina-
3. Яldя etdiyiniz nяticяlяr haqqыnda he-
tыna tяsiri olduьundan, zяrяrчяkяnlяrin ma-
sabat-tяqdimat hazыrlayыn.
raqlarыnыn nяzяrя alыnmasы;
102
 Тящсилин ясаслары

Сийаси дястяйин сяфярбяр олунмасынын тяшкили

Шящяр, район сявиййясиндя сийаси
Милли сявиййядя тялябляр
дястяйин сяфярбяр едилмяси
Планлашмада йени сийасятин мягсядинин юйрянянляр вя онларын аиляляри цчцн
анлашыглы олмасы
Апарылан сийасятин ящямиййяти бахымындан иътимаиййятин маарифляндирилмяси

Йени сийасятин тящсил ишчиляринин ишля тяминатына тясири олдуьундан, зярярчя-

кянлярин марагларынын нязяря алынмасы

Мяктяб тикинтиси иля баьлы ещтийаъларын мцяййянляшдирилмяси вя тяклифлярин ща-

зырланмасы

Тящсилдя мараглы олан тяряфлярин сийасятин щяйата кечирилмясиня ъялб едилмяси

ЫЫЫ. Milli, regional sяviyyяdя qarшыya qo-
yulmuш vяzifяlяr mяktяb sяviyйяsindя hяyata
keчirilяrkяn aшaьыda qeyd edilяn problemlяr
meydana чыxa bilяr:
• Fяaliyyяt planы qeyri-real tяrtib edildi-
yindяn proqramlarыn hяyata keчirilmяsi
qeyri-mцmkцn ola bilяr;
• Cяmiyyяtdя gedяn iqtisadi proseslяr
mцяllimlяrin sosial vяziyyяtinя mяnfi tяsir
gюstяrя bilяr;
• Tяhsildя gedяn proseslяrя valideynlяr
qeyri-mцяyyяn mцnasibяt bяslяyя bilяr;
• RTШ rяhbяrliyinin yeni tяшяbbцslяrя
mцnasibяti qeyri-mцяyyяn ola bilяr.

TAPШЫRЫQ 2
1. Mяktяbin spesifik xцsusiyyяtlяri nяzяrя alыnmaqla hazыrlanmыш fяaliyyяt planlarыnda
nяzяrdя tutulmuш tяdbirlяrin hяyata keчirilmяsi zamanы qarшыya чыxmasы eщtimal edilяn
problemlяrlя baьlы cяdvяldяn istifadя etmяklя proqnozlar verin.
Гаршыйа чыха биляъяк проблемлярин арадан галдырылмасы йоллары

Фяалиййятин Фяалиййяти иъра едяъяк тяшкилат вя

Эюрцляъяк Иъра Иъра мцддяти
иърасынын йа шяхсин (вязифяси Гейд
ишляр йоллары вя йа вахты
мягсяди эюстярилмякля) ады вя сойады

2. Hяmin problemlяrin aradan qaldыrыl- 2. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-

masы цчцn hяyata keчirilmяli tяdbirlяr vя on-
larыn icra цsullarыnы mцяyyяnlяшdirin.
3. Nяticяlяriniz haqqыnda PP tяqdimat
hazыrlayыn.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы
mяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma pro-
sesi: tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO:
Tяhsilin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq
Иnstitut.

103
 Тящсилин ясаслары

Milli, шяhяr vя ya rayon, elяcя dя mяktяb sяviyyяsindя qarшыya qoyulmuш mяsяlяlяrin

sinif sяviyyяsindя planlaшdыrыlmasы

МИЛЛИ СЯВИЙЙЯ

Шящяр/район сявиййясиндя

Мяктяб сявиййясиндя

Синиф сявиййясиндя

Ы. Мювъуд вязиййятин тящлили ЫЫ. Сийасятин тятбигинин ЫЫЫ. Планын щяйата

(юлкя цзря) планлашдырылмасы кечирилмяси
1. Шаэирдлярин физики, физиоложи саьламлыг, сосиал,
1. Цмуми мясялянин конкретляш- 1. Синифдя апарылан ишин гий-
идраки, психоложи вязиййят вя мараглары
мяси мятляндирилмяси
2. Синифдя мяняви, психоложи иглим
2. Валидейн дястяйинин сяфярбяр 2. Нюгсанларын ашкар едилмяси
3. Синфин тяъщизаты вя тяртибаты
едилмяси 3. Планларын тякмилляшдирилмяси
4. Шаэирдлярин щазырлыг сявиййяси
3. Щяйата кечирилян заман дя-
5. Инкишафын динамикасы
гигляшдирилмяси

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Mяktяb цчцn konkret, lakin sinif цчцn цmumi xarakterli mяsяlяlяri sinиfdяki mюvcud vяziy-
yяt nяzяrя alыnmaqla konkretlяшdirяcяksiniz.

Ы. Milli, regional vя mяktяb sяviyyяsindя sяlяlяri region vя mяktяb sяviyyяsindя kon-

qarшыya qoyulmuш цmumi mяsяlяlяrin sinif sя-
viyyяsindя konkretlяшdirilmяsi
• Шagirdlяrin idraki inkiшaf, fiziki-fizioloji,
psixoloji, soсial vяziyyяti vя maraqlarы, mцяlli-
min peшяkarlыq sяviyyяsi, sinif otaьыnыn tяrtibatы
vя tяchizatы baxыmыndan mюvcud vяziyyяtin
araшdыrыlmasы vя strategiyanыn qurulmasы;
• Sinif mцяllimi (rяhbяri) , valideynlяr vя
шagirdlяrin mяsuliyyяt vя vяzifяlяrinin bюlцш-
dцrцlmяsinin tяшkili;
• Sinfin mцxtяlif qurumlarda (sinif qяzetinin
redaksiyasы, saьlamlыq vя tяmizlik qrupu…) ay-
dыn vя mюhkяm strukturlaшdыrыlmasы.
TAPШЫRЫQ
(Bu tapшыrыьыn real-sinif шяraitindя icrasы daha
sяmяrяli nяticя verir)
• Яvvяlki bяhslяrdя milli sяviyyяdя tяt-
biqi nяzяrdя tutulmuш цmumi xarakterli mя-
kretlяшdirdiniz. Cяdvяldя verilяn parametr-
lяr цzrя sinиfdяki mюvcud vяziyyяti araш-
dыrыn. Яvvяlki sяviyyяlяrdя yerinя yetirilmяli
тядбирлярдян чыхыш етмякля цмуми мясяляляри
конкретляшдирин. (Araшdыrmalar aparmaq цчцn
zяruri sorьu vяrяqlяri, test vя tapшыrыqlarы
DVD-dяn яldя edя bilяrsiniz.) Sинфин фяалий-
йят планыны тяртиб един
• Sinif sяviyyяsindя tяrtib edilmiш fяaliy-
yяt planыnda яlaqяlilik vя varisliyin hansы sя-
viyyяdя gюzlяnildiyinя nяzяr salыn, gюrцlmяli
tяdbirlяr vя onlarыn icra цsullarыnы мцяy-
yяnlяшdirin.
• Nяticяlяriniz haqqыnda hesabat-tяqdi-
mat hazыrlayыn.

104
 Тящсилин ясаслары

Tapшыrыьыn icrasы цчцn tюvsiyя edilяn яdяbiyat:
1. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin
inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы.
2. Vadi D. Hadad, Teri Demskinin kю-
mяkliyи ilя «Tяhsilin planlaшdыrыlmasыnыn
яsaslarы: Tяhsil siyasяti – planlaшdыrma prosesi:
tяtbiqi чяrчivя», Paris, 1995, UNESCO: Tяhsi-
lin пlanlaшdыrыlmasы цчцn Beynяlxalq Иnstitut.
3. Test, tapшыrыq, mцшahidя vя sorьu vяrяqlяri
4. Яvvяlki dяrslяrdя tapшыrыqlara яsasяn
regional, mяktяb sяviyyяsiнdя tяrяfinizdяn
tяrtib edilmiш planlaшma nцmunяlяri.

105
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ. Milli, regional vя mяktяb sяviyyяsindя ma- • Aparыlan siyasяtin яhяmiyyяti baxыmыn-
raqlы tяrяflяrin dяstяyinin sяfяrbяrliyi цzrя aparыlan dan valideynlяrin maariflяndirilmяsi;
iшlяrin sinif sяviyйяsindя davam etdirilmяsi. • Tяhsildя maraqlы olan tяrяflяrin (шa-
• Planlaшmada yeni siyasяtin mяqsяdinin girdlяriн, valideynlяriн, uшaq birliklяriniн) si-
шagirdlяr vя valideynlяr цчцn anlaшыqlы olma- yasяtin hяyata keчirilmяsinя cяlb edilmяsi.
sыnыn tяmin edilmяsi;
Синиф сявиййясиндя maraqlы tяrяflяrin dяstяyinin сяфярбяр олunмасы
Яsas шяrtlяr Синиф сявиййясиндя aparыlacaq iшlяr
Планлашмада йени сийасятин Валидейнлярля синифдя апарылан ишин мягсядляри барядя маарифлянди-
мягсядинин юйрянянляр вя риъи сющбятляр апармаг;
онларын аиляляри Практик тапшырыгларын йериня йетирилмясиндя евдя ушагларына кюмяк
цчцн анлашыглы олмасы етмяйин йолларыны юйрядян семинарлар кечирмяк;
Мцасир дярслик комплектляри иля танышлыг вя онунла ишлямяйин йол-
лары щаггында маарифляндирмя ишляри апармаг;
Синифдя истифадя едилян тялим стратеэийалары вя онларын мягсяди щаг-
гында валидейнляри мялуматландырмаг;
• Шagirdlяrin maraqlarыnыn nяzяrя alыnmasы;
• Sinfin tяrtibatы vя tяchizatы ilя baьlы ehtiyaclarыn mцяyyяnlяшdirilmяsi;
Ушагларыны мяняви-психоложи бахымдан дястяклямяйин йоллары иля
баьлы сющбятляр апармаг, гиймятляндирмянин гайдалары вя онун
ящямиййяти щаггында мялуматландырмаг.
Апарылан сийасятин ящямий-
Мятбуатда йазыларла чыхыш етмяк, топлантыларда мцнасибятини билдирмяк, юз
йяти бахымындан валидейнля-
тяърцбяси щаггында мялумат вермяк
рин маарифляндирилмяси
Тящсилдя мараглы олан тя-
Ушаг тяшкилаты, ушаг бирликляри, йарадыъылыг дярнякляри, гейри-дювлят
ряфлярин сийасятин щяйата
тяшкилатлары вя с.
кечирилмясиня ъялб едилмяси

TAPШЫRЫQ xцsusi mяsяlяlяri mяktяb sяviyyяsi baxыmыn-

Sinfin spesifik xцsusiyyяtlяri nяzяrя alыn-
maqla verilmiш cяdvяli bir daha nяzяrdяn
keчirin. Мaraqlы tяrяflяrin sяfяrbяrliyini tя-
min etmяk цчцn sinif sяviyyяsindя verilmiш
dan necя цmumilяшdirmяk olar? Mяktяb цz-
rя maraqlы tяrяflяrin sяfяrbяr edilmяsi ba-
xыmыndan fяaliyyяti planlaшdыrыn.
2. Яldя etdiyiniz nяticяlяr haqqыnda he-
сабат-tяqdimat hazыrlayын.

Мяktяb сявиййясиндя тяряфлярин дястяйинин сяфярбяр едилмяси

Ясас шяртляр Mяktяb sяviyyяsindя
Планлашмада йени сийасятин мягсядинин юйрянянляр вя онла-
рын аиляляри цчцн анлашыглы олмасы
Апарылан сийасятин ящямиййяти бахымындан иътимаиййятин
маарифляндирилмяси
Йени сийасятин тящсил ишчиляринин ишля тяминатына тясири олду-
ьундан, зярярчякянлярин марагларынын нязяря алынмасы
Мяктяб тикинтиси иля баьлы ещтийаъларын мцяййянляшдирилмяси
вя тяклифлярин щазырланмасы
Тящсилдя мараглы олан тяряфлярин сийасятин щяйата кечирилмя-
синя ъялб едилмяси

106
 Тящсилин ясаслары

ЫЫЫ. Milli, regional, mяktяb sяviyyяsindя • Cяmiyyяtdя gedяn iqtisadi proseslяr vя

qarшыya qoyulmuш vяzifяlяr sinif sяviyйяsindя
hяyata keчirilяrkяn qarшыya чыxan problemlя-
rin aradan qaldыrыlmasы.
• Fяaliyyяt planы qeyri-real tяrtib edildi-
yindяn tяdbirlяrin hяyata keчirilmяsinin
qeyri-mцmkцnlцyц;
onlarыn шagirdlяrin ailяlяrinin sosial vяziyyя-
tinя tяsiri;
• Tяhsildя gedяn proseslяrя valideynlяrin
qeyri-mцяyyяn mцnasibяti;
• Mяktяb rяhbяrliyinin yeni tяшяbbцslяrя
mцnasibяti.

Синиф сявиййясиндя гаршыйа чыхан проблемин щялли йоллары

Мейдана чыхмасы ещтимал едилян
проблемляр
Иш графики гейри-реал тяртиб едилдийиндян
програмларын щяйата кечирилмясинин гейри-
мцмкцнлцйц
Ъямиййятдя эедян игтисади просесляр вя он-
ларын шаэирдлярин сосиал вязиййятиня тясири
Тящсилдя эедян просесляря валидейнлярин
гейри-мцяййян мцнасибяти
Рящбярлийин йени тяшяббцсляря мцнасибяти
Гаршыйа чыхан проблемлярин арадан галдырылмасы
цчцн эюрцляъяк тядбирляр
Синфин фяалиййят планы, иллик (перспектив)
планлашманын нязярдян кечирилмяси
Ушагларын аиляляриндя баш верян сосиал
дяйишикликлярин онларын тялим кейфиййятиня
тясири бахымындан нязарятдя сахланылмасы
Мягсядли маарифляндирмя ишляринин (valideynlяr-
lя, uшaq birlikляri ilя) давам етдирилмяси, йени
маарифляндирмя цсулларынын арашдырылмасы
Вахташыры эюрцлмцш ишляр вя онларын нятиъяляри
щаггында щесабатларын верилмяси.
Эюрцляъяк ишлярля баьлы мялуматландырылмасы

TAPШЫRЫQ hяyatakeчirmя zamanы qarшыya чыxmasы eщti-

• Sinfin spesifik xцsusiyyяtlяri nяzяrя mal edilяn problemlяri mцяyyяnlяшdirin vя
alыnmaqla hazыrlanmыш fяaliyyяt planlarыnы verilmiш cяdvяldяn istifadя etmяklя proq-
nozlar verin.

Гаршыйа чыха биляъяк проблемлярин арадан галдырылмасы йоллары

Aшkar edilmiш problemlяr Эюрцляъяк ишляр Арадан галдырма цсуллары

• Hяmin problemlяrin aradan qaldыrыlma- • Nяticяlяriniz haqqыnda hesabat-tяqdi-

sы цчцn gюrцlmяli tяdbirlяrи vя onlarыn icra mat hazыrlayыn.
цsullarыnы mцяyyяnlяшdirin.

107

Milli siyasяtin mцxtяlif sяviyyяlяrdя reallaшdыrыlmasыnыn konseptual чяrчivяsi
Мювъуд вязиййятин тящлили
(юлкя цзря)
• Цмуми тящлил
• Сийаси вязиййят
• Игтисади вязиййят
• Тящсил сектору
• Инкишафын динамикасы
Мювъуд вязиййятин тящлили
(шящяр/район)
• Цмуми тящлил
• Сийаси вязиййят
• Сосиал вязиййят
• Тящсил сащяси
• Инкишафын динамикасы
Мювъуд вязиййятин тящлили
(мяктяб)
• Шяраит (йери, ящалиси, сосиал
вязиййяти)
• Мцщит (мяняви-психоложи)
• Мадди-техники база
• Тящсилин вязиййяти
• Инкишафын динамикасы
Мювъуд вязиййятин тящлили (синиф)
• Шаэирдлярин сосиал, идраки, пси-
холожи, физики вязиййяти
• Мяняви-психоложи иглим
• Синиф тяъщизаты вя тяртибаты
• Шаэирдлярин щазырлыг сявиййяси
• Инкишафын динамикасы
Тящсилин ясаслары
Милли сявиййя
Сийасятин тятбигинин планлашдырыл-
масы
• Цмуми мясялянин конкретляш-
мяси
• Сийаси гцввялярин сяфярбяр едилмяси
• Щяйата кечирилян заман дягигляш-
дирилмяси
ШТИ/РТШ
Милли сийасятин тятбигинин
планлашдырылмасы (район/шящяр)
• Цмуми мясялянин конкретляш-
мяси
• Сийаси гцввялярин сяфярбяр едилмяси
• Щяйата кечирилян заман дягигляш-
дирилмяси
Мяктяб сявиййяси
Сийасятин тятбигинин
планлашдырылмасы
• Цмуми мясялянин конкретляшмяси
• Мараглы тяряфлярин дястяйинин ся-
фярбяр едилмяси
• Щяйатакечирмя заманы дягигляш-
мялярин апарылмасы
Синиф сявиййяси
Милли сийасятин тятбигинин планлаш-
дырылмасы (синиф)
• Цмуми мясялянин конкретляшмяси
• Валидейн дястяйинин сяфярбяр
едилмяси
• Щяйатакечирмя заманы
дягигляшмялярин апарылмасы
108
Планын щяйата кечирилмяси
• Апарылан ишин гиймятлянди-
рилмяси
• Йенидян щяйата кечирил-
мяси
• Планларын тякмилляшдирил-
мяси
Планын щяйата кечирилмяси
(район, шящяр)
• Районда апарылан ишин
гиймятляндирилмяси
• Йенидян щяйата кечирилмяси
• Планларын тякмилляшдирил-
мяси
Планын щяйата кечирилмяси
(мяктяб)
• Мяктябдя апарылан ишин
гиймятляндирилмяси
• Нюгсанларын ашкар едил-
мяси
• Планларын тякмилляшдирилмяси
Планын щяйата кечирилмяси
(синиф)
• Синифдя апарылан ишин гий-
мятляндирилмяси
• Нюгсанларын ашкар едилмяси
• Планларын тякмилляшдирил-
мяси
 Тящсилин ясаслары
ЫВ FЯSИL: ЦМУМИ ТЯЩСИЛИН КУРИКУЛУМУ ВЯ
ТЯЛИМИН ЯСАСЛАРЫ
1999-cu ildяn bяri aparыlan davamlы iшin
nяticяsi olaraq 3 iyun 2010-cu il tarixindя Na-
zirlяr Кabinetinin 103 nюmrяli qяrarы ilя Azяr-
«Kurikulum vя tяlimin яsaslarы» fяslini
юyrяnяndяn sonra siz:
1. Tяhsil proqramlarыnыn (kurikulumla-
rыn) strukturunu izah edяcяk, mяzmu-
nun standartlarыnыn tяrtibinin elmi-
nяzяri яsaslarыnы vя qanunauyьunluq-
larыnы шяrh edяcяksiniz;
2. Mяzmun standartlarыnыn reallaшmasы-
na xidmяt edяn tяlimin tяшkilinя veri-
lяn tяlяblяri izah edяcяk vя ayrы-ayrы
tяlim strategiyalarыnыn tяtbiqi yollarыnы
vя яhяmiyyяtini шяrh edяcяksiniz;
3. Mяzmun standartlarыnыn hяyata keчi-
rilmяsinя xidmяt edяn perspektiv (illik)
vя cari (gцndяlik), elяcя dя inteqrativ
(hяftяlik) vя azkomplektli siniflяr цчцn
planlaшmalar aparacaqsыnыz;
4. Nailiyyяt keyfiyyяtinin qiymяtlяndi-
rilmяsinя verilяn mцasir tяlяblяri шяrh
edяcяk, onun nюvlяri, цsullarыna mц-
vafiq qiymяtlяndirmя vasitяlяri tяrtib
edяcяksiniz;
5. Yeni dяrslik komplektlяrindяn istifa-
dяnin yollarыnы шяrh edяcяksiniz.
109
baycan Respublikasыnda «Цmumi tяhsil pillя-
sinin dюvlяt standartlarы vя proqramlarы (ku-
rikulumlarы)» tяsdiq edildi.
«Kurikulum vя tяlimin яsaslarы» fяsli цzrя
яhatя olunacaq mяsяlяlяr:
I Бюлмя: Tяhsil proqramlarыnыn (kuriku-
lumlarыnыn) strukturu vя
mяzmunu;
II Бюлмя: Fяnn proqramlarыnыn
(kurikulumlarыnыn) tяtbiqindя
yeni tяlim strategiyalarы vя
tяlimin tяшkilиndя onlardan
sяmяrяli istifadяnin yollarы;
III Бюлмя: Fяnn kurikulumlarы яsasыnda
tяlimin planlaшdыrыlmasы;
IV Бюлмя: Цmumi tяhsil sistemindя yeni
qiymяtlяndirmя
mexanizmlяrinin tяtbiqi;
V Бюлмя: Йени дярсликлярля ишин
xцsusiyyяtlяri
ЯLDЯ ETDИYИNИZ NЯTИCЯLЯRИ
QИYMЯTLЯNDИRИN
 Тящсилин ясаслары
Ы BЮLMЯ
ТЯЩСИЛ ПРОГРАМЛАРЫНЫН (КУРИКУЛУМЛАРЫН) СТРУКТУРУ
ВЯ МЯЗМУНУ
Gюzlяnilяn nяticяlяr
Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Kurikulum islahatыnы zяruri edяn sяbяblяri izah
edяcяksiniz;
• «Kurikulum» anlayышы vя «Цmumi tяhsil pil-
lяsinin dюvlяt standartlarы vя proqramlar (ku-
rikulumlar)» sяnяdinin яsas xцsusiyyяtlяri
haqqыnda qыsa mяlumat verяcяksiniz;
• Yeni fяnn kurikulumlarыnыn sяciyyяvi cяhяt-
lяrini nцmunяlяrlя шяrh edяcяksiniz;
• Fяnn kurikulumlarыnыn strukturunu шяrhlяr
vermяklя tяsvir edяcяksiniz;
• Цmumi tяlim nяticяlяri, mяzmun xяtti, яsas
standart vя alt-standartlarыn mahiyyяtini izah
edяcяk, nцmunяlяr gюstяrmяklя fikirlяrinizi
яsaslandыracaqsыnыz;
• Mяzmun standartlarыnы tяhlil edяcяksiniz:
– mяzmun vя fяaliyyяt komponentlяrini mцяy-
yяn edяcяksiniz;
– biliyin kateqoriyalarыnы mцяyyяn edяcяk-
siniz;
– standartda nяzяrdя tutulmuш fяaliyyяtin nю-
vцnя mцvafiq taksonomiyanы vя onlarыn aid
olduьu sяviyyяni mцяyyяn edяcяksiniz.
• Mяzmun standartыnda bir il яrzindя reallaшdы-
rыlmasы nяzяrdя tutulan цmumi mяsяlяlяri kon-
kret mюvzu baxыmыndan xцsusilяшdirяrяk dяrsin
tяlim mяqsяdlяrini mцяyyяnlяшdirяcяksiniz.
Истифадя едиляn ядябиййат:
1. Teaching Strategies: A Guide to Better
Ыnstruction, Donald C. Orlich, Robert J.
Harder, Richard C. Callahan, Copyright
©1994 by D.C.Heath and Company, 400
pages ... (Tяdris strategiyalarы: Daha yaxшы
tяlim цчцn qayda, Donald C.Orlik, Robert,
J. Harder, Riчard C.Callan)
110
Яhatя olunacaq mяsяlяlяr:
Tяhsildя mяzmun islahatlarы: yaxыn
tariximiz;
Kurikulum vя onun nюvlяri;
«Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt
standartlarы vя proqramlar
(kurikulumlar)» sяnяdinin strukтuru;
Fяnn proqramlarыnыn (kurikulum-
larыnыn) sяciyyяvi cяhяtlяri vя
stрukturu;
Mяzmun standartlarыnыn kompo-
nentlяri цzrя tяsnifatы: biliyin
kateqoriyalarы;
Mяzmun standartlarыnыn kompo-
nentlяri цzrя tяsnifatы: fяaliyyяt
nюvlяri, taksonomiйalar;
Tяhsil taksonomиyalarы: иdraki tak-
sonomiya;
Tяhsil taksonomиyalarы: пsixomotor
taksonomiya;
Tяhsil taksonomиyalarы: еmosional
taksonomiya;
Mяzmun standartlarыnыn bilik vя
fяaliyyяt komponentlяri nяzяrя
alыnmaqla tяlim mяqsяdlяrinin
mцяyyяn edilmяsi.
2. Abbasov Я.M. Yeni fяnn kurikulum-
larыnыn sяciyyяvi xцsusiyyяtlяri, Kurikulum
elmi-metodiki jurnalы, 2008, №1, sяh. 30.
3. Sцleymanova A. Fяnn kurikulumla-
rыnda mяzmun standartlarы, Kurikulum el-
mi-metodiki jurnalы, 2008, №1, sяh. 48.
4. Sцleymanova A.Y. Kurikulumu tяtbiq
edяrkяn, Kurikulum elmi-metodiki jurnalы,
2008, №3, sяh.18.
 Тящсилин ясаслары
Tяhsildя mяzmun islahatlarы: yaxыn tariximiz
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Son dюvrlяrdя цmumtяhsil sistemindя apa-
rыlan islahatlarыn mяrhяlяlяrini mцяyyяn
edяcяksiniz;
• Mцxtяlif mяrhяlяlяrdя цmumi tяhsilin
mяzmununa verilяn tяlяblяri aшkar edяcяk,
onlar arasыnda oxшar vя fяrqli cяhяtlяri
шяrh edяcяksiniz;
• Mяrhяlяlяr arasыnda oxшar vя fяrqli cяhяt-
lяri шяrh edяcяksiniz;
• Kurikulum islahatыnы zяruri edяn sяbяblяri
izah edяcяksiniz.
Kurikulum islahatыnы zяruri edяn sяbяblяr:
• Cяmiyyяtdя yeni ictimai-siyasi mцnasi-
bяtlяrin yaranmasы;
• Planlы iqtisadiyyatdan bazar iqtisadiy-
yatыna keчid;
• Dцnya tяhsil sisteminя inteqrasiya;
• Иnformasiya яsrinin tяlяblяri;
• Tяhsilin mяqsяd vя vяzifяlяrinя yeni
baxыш vя yanaшmalarыn formalaшmasы;
• Mюvcud цmumi tяhsil proqramlarыnыn
mцasir tяlяblяrя cavab vermяmяsi.
TAPШЫRЫQ
• Tяqdim edilяn sяnяdlяri struktur vя
mяzmun baxыmdan mцqayisяli tяhlil edin.
Onlar arasыnda oxшar vя fяrqli cяhяtlяri
mцяyyяn edin. Nяticяlяrinizi tяqdim edin.
• Tяqdimatlar dinlяnilяndяn sonra yalnыz si-
zin aшkar etdiyiniz vя ya sizin aшkar edя bilmяdi-
yiniz faktlar baxыmыndan mцzakirяlяrя qoшulun.
Яsas pedaqoji anlayышlar
Alt-standart – яsas standartlarda ifadя
olunmuш fikrin mцяyyяn hissяsidir.
Qiymяtlяndirmя standartы –tяhsil alanlarыn
nailiyyяt sяviyyяsinя qoyulan dюvlяt tяlяbidir.
Tяlim strategiyalarы –tяhsil prosesindя is-
tifadя olunan forma, metod, цsul vя vasi-
tяlяrin mяcmusudur.
111
Kurikulum islahatы tarixindяn
1999-cu ildяn bяri mяrhяlяli шяkildя
цmumi tяhsilin mяzmununda islahatlar
hяyata keчirilmяyя baшlamышdыr. Mцxtя-
lif mяrhяlяlяrdя цmumi tяhsil pillяsindя
mяzmuna verilяn tяlяblяri яks etdirяn
sяnяdlяr tяsdiq vя tяtbiq edilmiшdir.
1. «Azяrbaycan Respublikasыnda
цmumi orta tяhsilin dюvlяt standartlarы»
Nazirlяr Kabinetinin 26 aprel 1999-cu il
tarixli, 72 nюmrяli qяrarы ilя tяsdiq edil-
miшdir.
2. «Azяrbaycan Respublikasыnda
цmumi tяhsilin Konsepsiyasы (Milli Ku-
rikulum)» Nazirlяr Kabinetinin 30 ok-
tyabr 2006-cы il tarixli, 233 nюmrяli qя-
rarы ilя tяsdiq edilmiшdir.
3. «Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt
standartы vя proqramlarы (kurikulum-
larы)» Nazirlяr Kabinetinin 3 iyun
2010-cu il tarixli, 103 nюmrяli qяrarы ilя
tяsdiq edilmiшdir.
Цmumi tяlim nяticяlяri – mяnimsяnilmя-
si nяzяrdя tutulan vя яvvяlcяdяn mцяyyяn-
lяшdirilmiш tяlim nailiyyяtlяrinin konkret bir
sяviyyяsidir.
Mяzmun xяtti – fяnn цzrя цmumi tяlim nя-
ticяlяrinin reallaшmasыnы tяmin etmяk цчцn
mцяyyяn olunmuш mяzmunun zяruri hissяsidir.
Mяzmun standartы – tяhsil alanlarыn bilik vя
bacarыq sяviyyяsinя qoyulmuш dюvlяt tяlяbidir.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. «Azяrbaycan Respublikasыnda цmumi
orta tяhsilin dюvlяt standartlarы».
2. «Azяrbaycan Respublikasыnda цmumi
tяhsilin Konsepsiyasы (Milli Kurikulum)».
3. «Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standartы
vя prоqramlarы (kurikulumlarы)».
 Тящсилин ясаслары
Kurikulum vя onun nюvlяri
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• «Kurikulum» anlayышыnы шяrh edяcяk-
siniz;
• Kurikуlumun nюvlяrini vя onlarыn xцsu-
siyyяtlяrini izah edяcяksiniz.
TAPШЫRЫQ 1
(Auditoriya шяraitindя)
«Kurikulum anlayышы» mяtninин ayrы-ayrы
hissяlяrini ayrы-ayrы qruplarda юyrяnin. Юy-
rяndiyiniz mяlumatlarы digяr qruplarыn цzv-
lяri ilя qarшыlыqlы шяkildя mцbadilя edяrяk
bцtюvlцkdя mяtnin mяzmununu mцяyyяn-
lяшdirin (bu цsul sinif шяraitindя bюyцk mяt-
nin qыsa zamanda oxunmasы vя dяrk еdilmяsi-
ni tяmin edir).
Qeyd: Mцstяqil tяlim шяraitindя mяtni
fяrdi шяkildя oxuyub tapшыrыьы icra edin.
1. Tяqdim edilяn cяdvяl цzrя ilkin tяsяv-
vцrlяrinizi qeyd edin.
2. Digяr чap vя elektron mяlumat mяn-
bяlяrdяn dя araшdыrmalar aparыn.
Кuriкulum anlayышы
Beynяlxalq mяslяhяtчi Hitendra Pileyin
hesabatыndan (2002-ci il)
Sоn цч il яrzindя Azяrbaycanыn tяhsil iш-
чilяri bir чох yeni termin vя anlayышlarla rast-
laшmышlar. Yeniliкlяrin tяtbiqi Azяrbaycanыn
tяhsil iшчilяrinin beynяlхalq tяhsil tяcrцbяsi
haqqыnda biliкlяrini zяnginlяшdirmякlя ya-
naшы, bir чох ziddiyyяt vя anlaшыlmazlыqlar da
yaratmышdыr. Bu anlaшыlmazlыqlar Azяrbay-
ъanda tяhsil islahatыnыn gediшini lяngitmiшdir.
Sоvet tяhsil sistemindяn demокratiк vя
azad bazar iqtisadiyyatы ilя uzlaшan tяhsil sis-
teminя кeчid prоsesinя кюmякliк gюstяrmяк
цчцn цmumi terminоlожi dilin hazыrlanmasы-
na ehtiyac duyulur. Bu zaman bяzяn соvet
112
Kurikulum нядир?
«Kurikulum» termininin Azяrbaycan
vя rus dillяrindя ekvivalenti yoxdur, lakin
bu sюz beynяlxalq sяviyyяdя tяhsil termini
olaraq geniш istifadя olunur. Ona gюrя dя
Azяrbaycanыn tяhsil iшчilяri tяrяfindяn bu
termin olduьu kimi qяbul edilmiшdir.
Kurikulum mяnшяcя latыn sюzц olub,
lцьяti mяnasы «yol», «istiqamяt» demяkdir.
Daha sonralar elm vя tяhsil sahяlяrindя
termin kimi iшlяnmяyя baшlanmышdыr. Azяr-
baycanыn pedaqoji terminоlogiyasыna 90-cы
illяrin axыrыnda daxil olmuшdur.
Kurikulum tяhsilin mяzmunu, tяшkili vя
qiymяtlяndirilmяsi ilя baьlы bцtцn mяsяlяlяri
юzцndя яks etdirяn konseptual sяnяddir.
sistemindя mюvъud оlmayan vя ya eкvivalent
termini оlmayan yeni termin vя anlayышlarыn
qяbul edilmяsi tяlяb оlunur. Aшaьыdaкы pa-
raqrafda кuriкulum цzrя beynяlхalq цnsiy-
yяt dilindя istifadя оlunan цmumi termin-
lяrin siyahыsы verilmiшdir.
Кuriкulum termininin Azяrbayъan vя
rus dillяrindя eкvivalenti yохdur, laкin bu
sюz beynяlхalq tяhsil яdяbiyyatыnda geniш
istifadя оlunur. Оna gюrя dя Azяrbaycanыn
tяhsil iшчilяri tяrяfindяn bu terminin Azяrbay-
can dilindя qяbul edilmяsi tюvsiyя оlunur.
Кuriкulum – tяlim prоsesи ilя baьlы bцtцn
fяaliyyяtlяrin tяшкilini якs etdirяn коnseptual
sяnяddir.
«Кuriкulum» geniш termindir vя milli
tяhsil mяqsяdlяrindяn baшlayaraq, шagirdlя-
rin gцndяliк fяaliyyяtinя кimi оlan prоseslяri
яhatя edir. Кuriкulum mahiyyяt etibarilя
nяticя (sяnяd) deyil, коnsepsiya оlmaqla
yanaшы, qeyd edilmяlidir кi, Мilli Кuriкulum
mцхtяlif хaraкterli vя eyni zamanda bir-
birilя baьlы оlan nяticяlяrdяn (sяnяdlяrdяn)
ibarяtdir. Aшaьыdaкы siyahыda яsas nяticяlяr
(sяnяdlяr) verilmiшdir:
 Тящсилин ясаслары
Юlкя miqyasыnda tяhsilin inкiшafы
perspeкtivlяri
Milli (юlкя miqyasыnda) кuriкulum siyasяti:
• Fяnlяr цzrя кuriкulum siyasяti;
• Tяdris vя tяlim siyasяti;
• Qiymяtlяndirmя siyasяti;
• Tяhsil almaqda hamы цчцn bяrabяr im-
кanlarыn yaradыlmasы siyasяti;
• Tяhsildя infоrmasiya vя коmmuniкasi-
ya teхnоlоgiyalarы.
Milli (юlкя miqyasыnda) tяhsil standart-
larы:
• Цmumi tяlim nяticяlяri;
• Fяnlяr цzrя tяlim nяticяlяri;
• Юlкя miqyasыnda imtahan vя qiymяt-
lяndirmя sistemi (mцvяffяqiyyяt dяrяcяsi);
• Юlкя miqyasыnda mоnitоrinq vя qiymяt-
lяndirmя sistemi;
• Юlкя miqyasыnda tяnzimlяyici fяaliyyяt
• Mцnasibliк vя кeyfiyyяt цzrя юlкя vя
beynяlхalq sяviyyяli etalоnlar;
• Valideynlяrin vя ictimaiyyяtin mякtяb
hяyatыnda iшtiraкы.
Milli (юlкя miqyaslы) tяdris prоqramlarы:
• Tяdris planыna hяr hansы fяnnin daхil
edilmяsinin mяntiqi яsaslandыrыlmasы;
• Fяnn цzrя tяlim nяticяlяrini якs etdirяn
mяzmun;
• Tяdris, tяlim, qiymяtlяndirmя metоdla-
rы, цsullarы;
КУРИКУЛУМ НЯДИР?
Мялумат
113
• Fяnlяrin tяdrisinя ayrыlan vaхt;
• Dяrsliкlяr dя daхil оlmaqla, tяdris vя
tяlim vasitяlяri.
Mякtяbin tяdris planы:
• Sinifdaхili tяlim;
• Шagirdlяrin seчimi vя mякtяb tяrяfin-
dяn seчilmiш fяnlяr (mякtяb коmpоnenti);
• Maddi-teхniкi vя tяdris-maddi baza;
• Mоnitоrinq vя кeyfiyyяtin yцкsяldilmя-
sinя yюnяldilmiш daхili qiymяtlяndirmя prоsesi;
• Valideynlяrin vя ictimaiyyяtin mякtяb
hяyatыnda iшtiraкы.
Yuхarыdaкыlar tяlimati sяnяd, йахуд
TN-in mяrкяzi aparatыna, rayоn tяhsil шюbя-
lяrinя, mякtяblяrя vя valideynlяrя Azяrbay-
canda tяhsilin кeyfiyyяtinin yaхшыlaшdыrыlma-
sыna кюmяк gюstяrmяyя шяраит йарадан sistem
кimi гябул едиля биляр. Юlкяdя hяr bir mцяlli-
min yuхarыda gюstяrilяn sяnяdlяri яldя etmяк
imкanlarы оlmalыdыr.
Mюvcуd nоrmativ sяnяdlяrdя verilяn
bяzi mяlumatlar beynяlхalq tяcrцbяyя uy-
ьun gяlmir. Оnlar кюhnя sоvet vя bяzi bey-
nяlхalq mоdellяrin qarышыьы оlduьundan vя-
ziyyяti daha da чяtinlяшdirir. Mюvcud sяnяd-
lяri tяhlil etmяк, yenilяrini hazыrlamaq vя
оnlarы hяm funкsiоnal prоseslяr, hяm dя tяш-
кilatчыlыq vя hesabat шяrtlяri яsasыnda bir sis-
tem шякlindя qurmaq lazыmdыr.
Мянбя
 Тящсилин ясаслары
TAPШЫRЫQ 2
Tяqdim edilяn baшlыqsыz mяtni oxuyun.
Mяzmundan чыxыш edяrяk haqqыnda sюz aчы-
lan kurikulumun aшaьыda gюstяrilяn nюvlяr-
dяn hansыna aid olduьunu mцяyyяn edin:
– Rяsmi (formal) kurikulуm;
– Qeyri-rяsmi (qeyri-formal) kurikulum;
– Иnteqrasiya olunmuш kurikulum;
– Яhatяli kurikulum;
– Nяticяlяrя яsaslanan kurikulum;
– Fяnlяrя яsaslanan kurikulum.
Nяticяlяrinizi tяqdim edin.
* * *
__________________ rяsmi mякtяb кuriкu-
lumunun tяrкib hissяsi оlmayan biliкlяrin tяdrisi,
yяni шaщmat кlublarы, dram кlublarы, astrоnоmiya
кlublarы vя s. ilя baьlы оlan кuriкulumdur.
* * *
__________________1990-cы illяrdя geniш
bяrаbяrliк vя sоsial яdalяtin inкiшafы ilя baьlы
оlan vя ictimai tяшкilatlarda Иnsan Hцquqlarы
mяsяlяляrinя diqqяtin artыrыlmasыna gяtirib
чыхarmыш tяшяbbцsdцr. Яхlaqi vя hцquqi
mцlahizяlяr bu tяшяbbцsцn vacibliyini bir
daha tяsdiqlяyir. ___________________ коn-
sepsiyasы шagirdlяrin mцхtяlifliyini nяzяrя
alыr vя bцtцn шagirdlяrя кuriкulumun mяz-
munu haqqыnda biliкlяr verir. Иcmalar ara-
sыnda fяrqlяr yaradan vя bяzi adamlara
bяrabяr mцnasibяtin gюstяrilmяsinя vя яda-
lяtli шякildя tяmsil оlunmasыna mane оlan
mяdяni cahilliк, fiziкi яlilliк, irqчiliк, cinsi
ayrы-seчкiliк, yaш ayrы-seчкiliyi, hоmоfоbiya
(hоmоseкsualistlяrя nifrяt) vя bu qяbildяn
оlan prоblemlяr burada aradan gюtцrцlцr.
* * *
________________ rяsmi mякtяb sistemin-
dя biliкlяrin tяdrisi ilя яlaqяdar оlan хцsusi bir
кuriкulum nюvцdцr. О, aшaьыdaкыlardan ibarяtdir:
• Кuriкulum цzrя gяlяcяк perspeкtivlяr;
• Кuriкulum siyasяti цzrя mцddяalar;
• Яsas prinsiplяr;
114
• Цmumi tяlim nяticяlяri;
• Mякtяbdя tяdris оlunan hяr bir fяnn
цzrя коnкret tяlim mяqsяdlяri;
• Hяr bir fяnnя ayrыlan vaхt;
• Mюvzular vя mяzmun;
• Hяr bir fяnn цzrя qiymяtlяndirmя vя
dяyяrlяndirmя;
• Dяrslяr vя dяrs planlarы.
* * *
_______________ mоdel, demяк оlar кi,
яn geniш istifadя оlunan mоdeldir vя bяzяn
оnu ___________________ mоdel adlandы-
rыrlar. Оnun яsasыnda tяhsil sisteminin mцяy-
yяn etdiyi tяlim mяqsяdlяri durur. Azяrbay-
canыn gяlяcяк tяlim nяticяlяri ilя baьlы sual
aшaьыdaкы кimi оla bilяr: Шяхsiyyяtin azadlыьы,
dюzцmlцlцк, qayьыкeшliк vя demокratiкlяшmя
prinsiplяrinя яsaslanan, iqtisadi cяhяtdяn
mцstяqil vя чохmяdяniyyяtli, dinamiк, yara-
dыcы bir cяmiyyяti yaratmaq vя yaшatmaq
цчцn vяtяndaшlar hansы biliкlяrя, bacarыqlara
vя dяyяrlяrя maliк оlmalыdыrлар?
* * *
Bu, uzun illяr Azяrbayъanda istifadя оlu-
nan mоdeldir. Hяmin mоdeldя tяlim, uшaq-
larы cяmiyyяtin mяhsuldar цzvlяrinя чevir-
mяк цчцn lazыm оlan biliк vя bacarыqlardan
чох ____________ яtrafыnda cяmlяшir. Bu mо-
dellя baьlы biliк vя tяcrцbяyя daha чох universitet
mцяllimlяri maliкdir vя оnlar fяnlяrin mяzmunu
haqqыnda geniш biliyя maliк оlsalar da, чох vaхt
real dцnya tяlяbatlarыnы nяzяrя ala bilmirlяr.
Nяticяdя __________ mяzmunu якsяr hallarda
tяlяbata uyьun оlmur.
* * *
Bu nюv кuriкulum fяnn sahяlяri цzrя tяlimin
asanlaшdыrыlmasыna хidmяt edir. Bu, якsяr hal-
larda яsas tяlim mяqsяdlяri яtrafыnda cяmlяшir
vя ayrы-ayrы fяnlяrlя baьlы biliкlяri яhatя edir.
________________ кuriкulumun яsasыnda
belя bir epistemоlоji dяlil vardыr кi, bцtцn biliкlяr
bir-birilя baьlыdыr vя mцхtяlif mяzmun vя vяziy-
yяtlяr arasыnda nя qяdяr sых яlaqя оlarsa, шagird-
lяrin dяrкetmя qabiliyyяti bir о qяdяr gцъlц оlar.
 Тящсилин ясаслары

_____________ sinifdя fяnlяr цzrя, fяnn

daхilindя vя siniflяr цzrя оla bilяr. Mahiyyяt
etibarilя bu, biliкlяrin sintezinя кюmяк edir;
шagirdlяrin dяrsdя iшtiraкы цчцn чохsaylы
imкanlar yaradыr; fяrqli dцшцnmя tяrzinin
yaranmasыna кюmякliк edir; mцхtяlif tяdris
цsullarыnы vя яqli sяviyyяlяri яhatя edir; faкt-
lara vя rяqяmlяrя istinad etmяdяn vя fяnlяr-
arasы mяntiqi яlяqяlяrя яsaslanaraq шagird-
lяrя anlayышlarы vя fiкirlяri dяrк etmякdя
yardыm edir.
• _______________ оlunmuш кuriкulumla
baьlы yaranan bяzi yanlыш tяsяvvцrlяr aшaьыda
gюstяrilmiшdir:
• ______________ оlunma heч dя baшqa
юlкяlяrin кuriкulumunun Azяrbaycanыn кu-
riкulumuna daхil edilmяsi deyildir
• ______________ оlunma mцtlяq шякildя
tяdris оlunan fяnlяrin sayыnыn azaldыlmasыna
хidmяt etmir.
ТАПШЫРЫГ
(Мцстягил тялим шяраитиндя)
Нятиъяляринизи Щ.Пилейин щесабатыны – «Ку-
рикулум нювляри» бюлмясини охумагла йохлайын.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
Hitendra Pileyin hesabatыndan: «Kuriku-
lumun nюvlяri».

«Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlar)»

sяnяdinin strukтuru

Tяlim nяticяlяrinin tяhsil sяviyyяlяri цzrя

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
hяrяkяti sxemi
• «Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы)» sя-
nяdinin strukturundan irяli gяlяn mahiy- Тящсил програмлары Фянн програмлары
yяtini mцяyyяnlяшdirяcяksiniz. (курикулумлары) (курикулумлары)
• Sяnяdin fяnn proqramlarы (kurikulum-
lar) ilя яlaqяlяrini шяrh edяcяksiniz.

Тящсил пилляляри вя Синифляр цзря цмуми

Tяhsil proqramlarыnыn фянляр цзря цмуми тялим нятиъяляри
(kurikulumlarыnыn) strukturu: тялим нятиъяляри
• Цmumi tяhsilin sяviyyяlяri цzrя tяlim
nяticяlяri;
• Цmumi tяhsilin sяviyyяlяri цzrя mяz- Цмуми тящсилин сявиййяляри цзря тялим нятиъяляри
mun standartlarы;
• Цmumi tяhsil pillяsindя tяdris edilяn Ибтидаи Там орта
Цмуми орта
fяnlяr;
• Цmumi tяhsilin sяviyyяlяri цzrя hяf-
tяlik dяrs vя dяrsdяnkяnar mяшьяlя saat- Цмуми тящсилин сявиййяляри цзря мязмун стандартлары
larыnыn maksimum miqdarы;
• Цmumi tяhsil sistemindя pedaqoji pro-
Ибтидаи Цмуми орта Там орта
сesin tяшkili prinsiplяri;
• Tяlim nailiyyяtlяrinin (nяticяlяrinin)
qiymяtlяndirilmяsi vя monitorinqi. Синифляр цзря тялим нятиъяляри вя мязмун стандартлары

115
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ • Цmumi tяhsilin mяzmunu.

«Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standart-
larы vя proqramlarы (kurikulumlarы)» sяnя-
dindя aшaьыda adlarы gюstяrilяn bюlmяlяri
seчin. Hяmin bюlmяlяri oxunun tяшkilinin
«mяqsяd, fяaliyyяt, nяticя» formasы цzrя tяr-
tib edilmiш cяdvяlя яsasяn oxuyun. Hяr bюl-
mяnin mahiyyяtini шяrh edin.
• Цmumi tяhsilin idarя olunmasы.
• Цmumi tяhsilin infrastrukturu.
• Цmumi tяhsilin maddi-texniki vя tяdris
bazasы.
• Цmumi tяhsil pillяsindя tяhsilverяnlя-
rin keyfiyyяt gюstяricilяri.
• Цmumi tяhsil pillяsindя tяhsilalanlarыn
bilik, bacarыq vя vяrdiшlяrinin sяviyyяsi.

«Мягсяд, фяалиййят, нятиъя» формасы цзря охунузу тяшкил един

Oxucunu daha dяrindяn dцшцnmяyя

Aчar sюzlяr Cavablar
istiqamяtlяndirяn suallar

• Cяlb edilяn insanlar vя ya qцvvяlяr kimdir? • nail olur

• Onlar nяyя nail olmaq istяyirlяr? Onlarыn • mюvcud
mяqsяdi nяdir? imkanlar
• Hansы fяaliyyяtlяr onlara mяqsяdя чatmaьa • plan
yardыm edir? • gюzlяnilяn nяticя
• Nяzяrdя tutulan iшlяr nя qяdяr uьurla • atыlmыш addыm
yerinя yetirilir? • nяticя
• Gюrцlяn iшlяr mяqsяdя чatmaьa xidmяt
edirmi?
• Onlarыn hяrяkяtlяrinin gюzlяnilmяyяn
nяticяlяri ola bilяrmi?
• Bяlkя, baшqa cцr hяrяkяt etmяk daha fay-
dalы olardы? Baшqa fяaliyyяtlяr mцmkцn
idimi?

TAPШЫRЫQ masы цzrя tяrtib edilmiш cяdvяldяn istifadя

«Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan- edin. Onlar arasыnda яlaqяlяri mцяyyяn-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы)» lяшdirin:
sяnяdindя «Цmumi tяhsilin sяviyyяlяri цzrя Ы qrup – Ana dili
tяlim nяticяlяri» bюlmяsini aшaьыda tяqdim ЫЫ qrup – Riyaziyyat
edilяn fяnn proqramlarыnыn (kurikulumlarы- ЫЫЫ qrup – Hяyat bilgisi
nыn) цmumi tяlim nяticяlяri ilя qarшыlaшdы- ЫV qrup – Иnformatika
rыn. Fяaliyyяtinizi tяшkil edяrkяn oxunun V qrup – Texnologiya
tяшkilinin «mцqayisя vя qarшыlaшdыrma» for-

116
 Тящсилин ясаслары

Mцqayisя-qarшыlaшdыrma oxu formasыndan istifadя etmяklя fяaliyyяtinizi

tяшkil edin

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя

Aчar sюzlяr Яldя edilяn nяticяlяr
istiqamяtlяndirяn suallar

• Hansы anlayышlar mцqayisя edilir

• fяrqlidir
vя ya qaшыlaшdыrыlыr?
• oxшardыr
• Mцqayisя etmяk цчцn hansы kate-
• eynidir
qoriyalar, xцsusiyyяtlяr vя ya
• яksidir
atributlardan istifadя edilir?
• baxmayaraq
• Onlar nя qяdяr oxшardыlar?
• halbuki
• Bяs onlar nя qяdяr fяrqlidirlяr?
• eynяn
• Hansы xцsusiyyяtlяr onlarы
• elяcя dя
fяrqlяndirяn mцhцm cяhяtlяr
• hяmчinin
hesab edilя bilяr?
• ya, ya da
• Mцqayisя edilяn mяфhumlar
• digяr tяrяfdяn
daha чox bir-biri ilя oxшardыlar
• yalnыz.. deyil, hяm
ya fяrqlidirlяr?
dя....
• Bu mяsяlяlяrlя baьlы biz hansы
• fяrq ondan
nяticяlяrя gяlя bilяrik?
ibarяtdir ki,
• Nяyя gюrя bu mяфhumlar
• яgяr
mцqayisя edilir vя ya
qarшыlaшdыrыlыr?
• Mцqayisя/qarшыlaшdыrma struk-
turu necя meydana чыxыr?

Fяnn proqramlarыnыn (kurikulumlarыnыn) sяciyyяvi cяhяtlяri vя stрukturu

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• «Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы)» sяnяdi haq-
qыnda qыsa mяlumat verяcяksiniz;
• «Fяnn kurikulumu» anlayышыnы izah edяъяксиниз;
• Fяnn kurikulumunun яnяnяvi tяlim proqramlarыndan fяrqini gюstяrяcяksiniz;
• Fяnn kurikulumlarыnыn strukturunu шяrh edяcяksiniz.

117
 Тящсилин ясаслары

Fяnn kurikulumlarыnыn sяciyyяvi cяhяtlяrinin mцqayisяli tяsviri

Яnяnяvi tяhsil proqramы Mцasir kurikulum Yeni anlayышlarыn mяnasы

Tяhsil alanыn idraki, emosional vя psixo-

Шяxsiyyяtyюnцm- motor fяaliyyяtlяri яsasыnda hяyati bacarыq-
Bilikyюnцmlцdцr
lцdцr larыnы inkiшaf etdirmяklя onlarda milli vя
bяшяri dяyяrlяrin formalaшdыrыlmasыdыr
Tяhsil sahяsindя fяaliyyяtlяrin
tяhsilalanlarыn mяnafeyinя, maraq vя
Mцяllimyюnцmlцdцr Шagirdyюnцmlцdцr tяlяbatlarыnыn юdяnilmяsinя, istedad vя
qabiliyyяtlяrinin, potensial imkanlarыnыn
inkiшafыna xidmяt etmяsidir
Яldя olunmasы nяzяrdя tutulan tяlim
Fяnyюnцmlцdцr Nяticяyюnцmlцdцr nailiyyяtlяrinin nяticяlяr formasыnda
яvvяlcяdяn mцяyyяn edilmяsidir
Fяrdin, cяmiyyяtin vя dюvlяtin dяyiшяn
Tяklifyюnцmlцdцr Tяlяbyюnцmlцdцr
ehtiyac vя tяlяbatlarыnыn nяzяrя alыnmasыdыr
Fяndaxili vя fяnlяr-
Иnteqrativlik яsas Tяhsilin mяzmun komponentlяrinin bir-biri
arasы яlaqя mяqsяd-
prinsip kimi qяbul ilя vя hяyatla sistemli шяkildя яlaqяlяndiril-
yюnlц vя sistemli
olunub mяsidir
xarakter daшыmыr
Qiymяtlяndirmя
Bяzi fяnlяr цzrя
standartlarы vя Tяhsil alanlarыn nailiyyяt sяviyyяsinя
qiymяt normalarы
mexanizmlяri qoyulan dюvlяt tяlяbidir
mцяyyяn edilib
mцяyyяn edilib

Фянн програмларынын (курикулумларынын) структуру

Эириш
• Фяннин мягсяд вя вязифяляри
•Фяннин характерик хцсусиййятляри

ЫЫЫ
Ы ЫЫ
Шаэирд наилиййятляринин гий-
Фяннин мязмуну Тялим стратеэийалары
мятляндирилмяси

• Фянн цзря тялимин тяшкилиня верилян ясас

• Цмуми тялим нятиъяляри • Ясас гиймятляндирмя
тяляблярин тясвири
• Мязмун хятляри нювляри
• Форма вя цсулларын тякмилляшдирилмяси
• Мязмун хятляри цзря • Гиймятляндирмя стан-
барядя тювсийяляр
тялим нятиъяляри дартлары вя гиймятлян-
• Мцяллимин тялим фяалиййятинин планлашды-
• Мязмун стандартлары дирмя васитяляри
рылмасына даир нцмуняляр

118
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1
Ana dili fяnn proqramыndan (ku-
rikulumundan) tяqdim edilяn parчa
ilя (бах ДВД) cцtlяrdя tanыш olun.
Oxuduьunuz mяtn fяnn proqramыnыn (ku-
rikulumunun) quruluшu, sistemi vя mяntiqi
иля баьлы hansы qяnaяtlяrя gяlmяyя imkan verir.
Fikirlяrinizi шifаhi шяkildя bildirin. Fikir
mцbadilяsi edin.
TAPШЫRЫQ 2
• Oxuduьunuz mяtndяn gяldiyiniz qя-
naяtlяr baxыmыndan sxemя nяzяr salыn. Tяq-
dim edilяn sxemlя fяnn kurikulumundan
tяqdim edilяn parчanы mцqayisя edin.
Mяzmun standartlarыnыn srtukturunu nя-
zяrdяn keчirin, mяzmun xяtti, яsas standart
vя alt-standartlarы seчib gюstяrin.

Яsas standartыn funksiyalarы

Фяннин мягсяди вя мязмуну
• Fяnlяr цzrя mцяyyяn olunan tяlim nяti-
cяlяrini mяzmun xяtlяri цzrя цmumi шяkildя
ifadя edir. Фянн цзря цмуми тялим нятиъяляри
• Sinif vя fяnlяr цzrя summativ qiymяt-
lяndirmяnin aparыlmasыnы tяmin edir. Дяйишмязди
1. Мязмун хятти
Alt-standartlarыn funksiyalarы
• Tяlim mяqsяdlяrinin dяqiq mцяyyяn 1.1. Ясас стандарт Ясасян,
дяйишмязди
olunmasы цчцn etibarlы zяmin yaradыr.
• Tяlim strategiyalarыnыn dцzgцn seчilmя-
sindя mцhцm rol oynayыr. 1.1.1. алт-стандарт
• Tяlimdя inteqrativliyi tяmin edir. Даим
дяйишяндир
• Tяlimin mяzmununun davamlы inkiшa-
fыnы tяmin edir. 1.1.2. алт-стандарт

119
 Тящсилин ясаслары

Mяzmun standartlarыnыn komponentlяri цzrя tяsnifatы: бiliyin kateqoriyalarы

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Mяzmun standartlarыnыn komponentlя-
rini mцяyyяn edяcяksiniz;
• Mяzmun stаndartыnыn komponentlяrin-
dяn biri olan biliyin kateqoriyasыnы mцяy-
yяn edяcяksiniz;
• Biliyin deklаrativ, prosedural, konteks-
tual kаteqoriyalarыnыn xцsusiyyяtlяrini
шяrh edяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1
Aшaьыdakы fяnlяr цzrя tяqdim edilяn mяz-
mun standartlarыnы bilik vя fяaliyyяt kompo-
nentlяrinя ayыrыn:
Фянн Yeni anlayышlarыn mяnasы
1.2. Шifahi nitq bacarыqlarыna malik olduьunu nцmayiш etdirir.
1.2.1. Mцшahidя etdiyi яшya, hadisяlяr haqqыnda vя шяkillяr цzrя
danышыr.
Ana dili
1.2.2. Dialoqlarda sadя nitq etiketlяrindяn istifadя edir.
1.2.3. Nitqindя sadя bяdii ifadяlяrdяn istifadя edir.
1.2.4. Nitqindя mцvafiq jest vя mimikalardan istifadя edir.
2.1. Яdяdi vя dяyiшяnli ifadяlяr haqqыnda tяsяvvцrц olduьunu nцmayiш etdirir.
2.1.1. Sadя яdяdi ifadяlяri oxuyur vя yazыr.
Riyaziyyat 2.1.2. Sadя яdяdi ifadяlяrin qiymяtini hesablayыr.
2.1.3. Dяyiшяnli ifadяlяr haqqыnda ilkin tяsяvvцrц olduьunu nцmayiш etdirir.
2.1.4. Шifahi шяkildя sюylяnmiш riyazi fikri yazыlы ifadя edir.

2.2. Sadя iqtisadi bilik vя bacarыqlara yiyяlяndiyini nцmayiш etdirir.

2.2.1. Zяruri ehtiyaclarыnы (qida, geyim, mяktяb lяvazimatы) sadalayыr.
2.2.2. Mюvcud resurslardan (яrzaq, su, qaz, elektrik enerjisi) qяnaяtlя
Hяyat bilgisi istifadя barяdя fikirlяrini ifadя edir.
2.2.3. Gцn rejiminin nцmunяsindя vaxtdan qяnaяtlя istifadя etdiyini
nцmayiш etdirir.
2.2.4. Azяrbaycan Respublikasыnыn pul niшanlarыnы tanыyыr.

120
 Тящсилин ясаслары

Фянн Yeni anlayышlarыn mяnasы

2.2. Tяsviri sяnяt цzrя zяruri sadя tяsvir alяtlяrindяn istifadя bacarыqlarыnы
nцmayiш etdirir.
2.2.1. Sadя tяsvir alяtlяrindяn (karandaш, qяlяm, fыrчa, flomaster,
kюmцr) tяyinatыna gюrя istifadя edir.
2.2.2. Sadя bяdii tяsvir vasitяlяrindяn (xяtt, cizgi, lяkя) istifadя
Tяsviri
qaydalarыnы mяnimsяdiyini nцmayiш etdirir.
incяsяnяt
2.2.3. Mцxtяlif nюv xяtlяrdяn sadя hяndяsi fiqurlar чяkir, plastik materi-
allardan sadя fiqurlar dцzяldir, hazыr fiqurlardan kiчik kom-
pozisiyalar qurur.
2.2.4. Яsas rяnglяri tanыyыr vя onlarы sadalayыr.
2.2.5. Sadя vя rяngli karandaшlarla sяthi tяsvir yaradыr.
1.2. Emal prosesinя hazыrlыq iшlяrini yerinя yetirir.
1.2.1. Hazыrlanacaq mяmulata gюrя iш yerini tяшkil edir.
1.2.2. Mяmulatыn hazыrlanmasы цчцn uyьun emal vasitяlяri seчir.
Texnologiya
1.2.3. Mяmulatыn hazыrlanmasы ardыcыllыьыnы mцяyyяnlяшdirir.
1.2.4. Hazыrlanacaq mяmulatыn materialыna uyьun emal texnologiyasы seчir.
3.3. Mahnы oxumaq qaydalarыnы bilir, sadя юlчцlц dirijorluq jestlяrinя яmяl edir.
3.3.1. Dцzgцn mahnы oxumaq qaydalarыnы mяnimsяdiyini nцmayiш etdirir.
Musiqi
3.3.2. Sяs aparatыndan vя sяsinin gцcцndяn dцzgцn istifadя edir.
3.3.3. Юz ifasыnы sadя юlчцlц dirijorluq jestlяrinя uyьunlaшdыrыr.

Diqqяt!!!
Tяqdim edilяn nцmunяni mцшahidя edin.

2.1. Гаршылашдыьы йени сюзлярин мянасыны баша дцшдцйцнц нцмайиш етдирир.

Ясас стандартын билик Алт-стандартлар Ясас стандартын
компоненти фяалиййят компонентини
Гаршылашдыьы баша дцшдцйцнц нцмайиш
йени сюзлярин етдирир.
мянасыны
Алт-стандартын фяалиййят компонентляри
Алт-стандартын билик компонентляри

2.1.1. Раст эялдийи йени 2.1.1. Раст эялдийи йени яшйа адландырыр
яшйа вя щадисяляри вя щадисяляри адландырыр.
Алт-стандартлар

2.1.2. Юйряндийи йени

2.1.2. Юйряндийи йени сюзлярин мянасыны садя садя формада изащ едир
сюзлярин мянасыны формада изащ едир.

2.1.3. Йахынмяналы вя 2.1.3. Йахынмяналы вя якс-

фяргляндирир
яксмяналы сюзляри мяналы сюзляри фяргляндирир.

2.1.4. Юйряндийи йени 2.1.4. Юйряндийи йени сюзляри

ъцмля ичярисиндя ишлядир. ъцмля ичярисиндя ишлядир
сюзляри

121
 Тящсилин ясаслары

ТAPШЫRЫQ 2 ponentinin kateqoriyasыnы (deklarativ, pro-

Bilik vя fяaliyyяt komponentlяrinя ayыr- sedural, kontekstual) mцяyyяn edin. Fikirlя-
dыьыnыz mяzmun standartlarыnыn bilik kom- rinizi яsaslandыrыn.

Mяlumat xarakterli
biliklяrdir. Bunlarыn
sыrasыna anlayышlar,
Deklarativ
tяriflяr, faktlar
bilik
daxildir
(аraшdыrmalarыnыzы
davam etdirin).

Fяaliyyяtin icrasыna
dair prosedur qay-
Prosedural dalarы яhatя edяn
bilik biliklяrdir
(аraшdыrmalarыnыzы
davam etdirin).

Problemin hяll edil-

mяsi yolu ilя яldя
Kontekstual olunan yeni
bilik biliklяrdir (аraшdыr-
malarыnыzы davam
etdirin).

122
 Тящсилин ясаслары

Mяzmun standartlarыnыn komponentlяri цzrя tяsnifatы: фяалиййят нювляри, таksonomiyalar

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Taksonomiya anlayышыnы шяrh edяcяksiniz;
• Taksonomiyanыn mцxtяlif nюvlяri haq-
qыnda mяlumat verяcяksiniz;
• Onlar haqqыnda apardыьыnыz tяdqiqat-
larыn nяticяsi olaraq, яldя etdiyiniz
yeni mяlumatlarы tяqdim edяcяksiniz;
• Tяhsil taksonomiyalarыnыn яhяmiyyя-
tini шяrh edяcяksiniz;
• Taksonomiyalarыn tяdris prosesindя ne-
cя istifadя edildiyini шяrh edяcяksiniz;
• Taкsonomiyanыn tяhsildя istifadя edi-
lяn цч sahяsini tяsvir edяcяksiniz; Fяaliyyяtin nюvlяri:
• Tяlim mяqsяdlяrindя fяaliyyяtlяrin nюv-
lяrini idraki, emosional vя ya psixomotor Иdraki fяaliyyяt;
olmasы baxыmыndan tяsnif edяcяksiniz;
• Hяr fяaliyyяt nюvц цzrя bacarыqlarыn
iйerarxiyasыnы шяrh edяcяk, onlarыn шa- Dяyяrlяrя mцnаsibяt
girddя formalaшdыrыlmasыnыn sistemli bяslяmяk – emosional
fяaliyyяt;
inkiшafыnы izah edяcяksiniz.
Hяrяki fяaliyyяt.

Иstifadя edilяn яdяbiyyat:

1`. Teaching Strategies: A Guide to Better Ыnstruction, Donald C. Orlich, Robert J. Harder, Richard
C. Callahan, Copyright ©1994 by D.C.Heath and Company, 400 pages ... (Tяdris strategiyalarы: Daha
yaxшы tяlim цчцn qayda, Donald C.Orlik, Robert, J. Harder, Riчard C.Callan)
2. Strategic reading in the content areas:Praktical Aplications for Creating a thinking environment,
Rachel Billmeyer, Copyright © 2004 by Rachel Billmayer &Associate, Ыnc, Omaha (Strategiya ilя oxu
fяnlяr цzrя: Dцшцnmя mцhiti yaratmaq mяqsяdilя tяcrцbяdя tяtbiq, Raчel Bilmeyer)
3. Posner, Geprge J. Analyzing the curriculum, USA, New-York, Copyright © 2004 by McCraw-Hill
4. Gronlund N.E. Writing Ыnstructional Objectives for learning and assessment, Copyright©2004, by
Pearson Education, Ыnc., Upper Saddle River, New Jersey, Ohio, USA, 136 p.

Hяlя XЫX яsrdя Azяrbaycanыn mцtяfяkkir yazычы-

Benjamen Blum tяlim mяqsяdlяrinin
sы M.F.Axundzadя gюstяrirdi ki, insan davranыш-
цч sahяni яhatя etmяsini яhяmiyyяtli
larыnыn яsaslarыnы onun ehtiyaclarыnda axtarmaq
hesab etmiш vя 1956-cы ildя tяhsil
lazыmdыr. Bu baxыmdan o, insan ehtiyaclarыnы aшa-
taksonomiyalarыnы tяsnif etmiшdir:
ьыdakы kimi tяsnif edirdi:
– Иdrakыn inkiшafыnы tяmin edяn;
1. Иnsanыn fiziki ehtiyaclarы;
– Emosiyalarыn idarя edilmяsini
2. Иnsanыn idraki ehtiyaclarы;
tяrbiyя edяn;
3. Иnsanыn mяnяvi ehtiyaclarы («Seчilmiш fяlsяfi яsяr-
– Fiziki inkiшafы tяnzimlяyяn.
lяr»i, Bakы, 1982, s. 340).

123
 Тящсилин ясаслары

Taksonomиya nяdir?
«Taksonomiya» anlayышы haqqыnda
Taksonomiya – sюzц mяnшяcя yunan sюzц olub, «taksis» – qayda, «nomos» – qanun vя
ya elm demяkdir.
Taksonomiya, яslindя, canlыlarыn klassifikasiyasыna aiddir vя ya orqanizmlяrin xцsusi
tяsnifatы kimi qяbul edilir.
Taкsonomiyalarыn яhatя dairяsi geniшдир. Яшyalarыn vя anlayышlarыn da tяsnif edilmяsindя
onlardan istifadя edilir. Bu gцn hяrяkяt edяn vя hяrяkяt etmяyяn obyektlяr, mяkanlar,
anлayышlar, hadisяlяr, xassяlяr, mцnasibяtlяr taksonomiya sxemlяrinя яsasяn tяsnif edilir.
Taksonomiyalar И.Kantыn epistomologiya (bilik haqqыnda) nяzяriyyяsinя яsaslanыr.
Nяzяriyyяyя gюrя, insan beyni biliklяri hяr hansы bir sistemdя yaradыr.
Taksonomiya – xцsusi tяsnifat olub, iyerarxik quruluшa malikdir. Taksonomiyalarda yuxarы
mяrhяlя aшaьыdakы mяrhяlяlяrin bцtцn xцsusiyyяtlяrinin daшыyыcыsыdыr. Лakin aшaьыdakы mяrhя-
lяlяr yuxarыdakыlarыn bцtцn xцsusiyyяtlяrinin daшыyыcыsы deyil. Onun юz spesifik cяhяtlяri var.

Sadя yolla dцшцnяk

BUNLARЫN HAMЫSЫ BИTKИDИR, LAKИN HAMЫSЫ MEYVЯ DEYИL

BUNLARЫN BЯZИSИ MEYVЯ, BЯZИSИ

Gяlin tяsnif edяk!
GИLЯMEYVЯDИR, LAKИN HAMЫSЫ ALMA DEYИL

124
 Тящсилин ясаслары
Tяhsil taksonomiyasы taksonomiyaларыn mцxtяlif nюvlяrindяn biridir
(таксономийаларын нювляри)
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Taksonomiyanыn mцxtяlif nюvlяri
haqqыnda mяlumat verяcяksiniz;
• Onlar haqqыnda apardыьыnыz tяdqiqat-
larыn nяticяsi olaraq, яldя etdiyiniz
yeni mяlumatlarы tяqdim edяcяksi-
niz;
• Tяhsil taksonomiyalarыnыn яhяmiy-
yяtini шяrh edяcяksiniz.
ТAPШЫRЫQ
Иnteрnetdя (Аzяrbaycan, tцrk, rus vя
ya ingilis dillярindя) taksonomiyalarыn
nюv lяri ilя baьlы araшdыrmalar aparыn.
Yazыlы vя video materiallarla tanыш olun.
Bunun цчцn aшaьыda tяqdim edilяn inter-
net sяhifяlяrdя axtarыш aparmaq tюvsiyя
edilir:
http://az.wikipedia.org/wiki/Tak-
sonomiya
www.google.az.«Taxonomy» aчar sю-
zц йazmaqla
125
Taksonomiyanыn nюvlяri
Бioloji taksonomiyalar яn tanыnmыш tяsnifat
olub Linney taкsonomiyasы da adlanыr. Bu tak-
sonomiya цч alяmdяn: biтkilяr, heyvanlar vя mine-
rallarдан ibarяtdir. Hяr alяm dя tip, sinif, dяstя,
cins, nюv vя s. kimi цmumidяn xцsusiyя doьru sы-
ralanыr (аraшdыrmalarыnыzы davam etdirin).
Rяqяm taksonomiyasы bioloji sistemlяrin юz-
lяrinin klassifikasiyasы sistemidir. Taksonomiya
vahidlяri say цsulu ilя qruplaшdыrыlыr. (Mяs: qa-
nыn qruplara bюlцnmяsi buna misal ola bilяr)
(аraшdыrmalarыnыzы davam etdirin).
Hяrbi taksonomiya – hяrbi nяzяriyyячi Karl
von Klouzoviч bir gюz qыrpыmыnda yaranmыш
vяziyyяti dяyяrlяndirmяyя bюyцk яhяmiyyяt
verir. Mяs.: Siyasi mяqsяdlяrlя ordudan istifadя
etmяk ardыcыllыьы, terrorizmя qarшы яmяliyyat-
dakы ardыcыllыqdan, elяcя dя fюvqяladя hallar za-
manы ordudan istifadя ardыcыllыьыndan fяrqlidir.
Hяrbi taksonomiyalar silah, tяchizat, tяшkilat,
strateэiya vя taktikanы яhatя edir (аraшdыrmala-
rыnыzы davam etdirin).
Иqtisadi taksonomiyalardan istehsal olunan
mяhsullar, sяnaye sahяlяrи vя шirkяtlяrини daxil
olmaqla iqtisadi fяaliyyяtlяri tяsnif etmяk цчцn
istifadя edilir. Sяnaye sahяlяri цзrя beynяlxalq
vя milli taksonomiyalar mюvcuddur. Mяs.: «Sя-
nayenin klassifikasiyasыnыn beynяlxalq сtandart-
larы»; «Rusiyada иqtisadi fяaliyyяtlяrin klassifi-
kasiyasы сistemi». Mцlkiyyяt taкsonomiyalarы
maliyyя xidmяti sahяsindя, elяcя dя kяnd tяsяr-
rцfatыnыn fяaliyyяtini tяsnif etmяk цчцn istifadя
edilir (аraшdыrmalarыnыzы davam etdirin).
Tяhlцkяsizlik taksonomiyаlarы. Bir sыra tak-
sonomiyalar tяhlцkяsizlik sahяsindя чox яhя-
miyyяtlidir. Bu taksonomiyalar insanlarыn sяhv-
lяrini, yol hadisяlяrini tяhlil etmяk vя tяsnif
etmяk цчцn чox яhяmiyyяtlidir (аraшdыrmala-
rыnыzы davam etdirin).
Tяhsil taksonomiyalarы elя bir vasitяdir ki,
onlardan istifadя etмяklя tяlimin tяшkili ilя baьlы
doьru qяrar qяbul etmяk mцmkцn olur.
 Тящсилин ясаслары
Tяhsil taksonomiyasы
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Taksonomiyalarыn tяdris prosesindя necя
istifadя edildiyini шяrh edяcяksiniz;
• Taкsonomiyanыn tяhsildя istifadя edilяn
цч sahяsini tяsvir edяcяksiniz;
• Tяlim mяqsяdlяrini idraki, emosional vя
ya psixomotor olmasы baxыmыndan tяsnif
edяcяksiniz.
Tяhsilin mяqsяdlяrini, яsasяn, цч bюyцk
sahяyя ayыrmaq olar: koqnitiv (idraki), affek-
tiv (emosional) vя psixomotor (fiziki hяrяkяt).
Bu sahяlяr цzrя aparыlan tяsnifata яsasяn
tяhsilin цч taksonomiyasы mцяyyяn edilmiшdir:
• Иdraki taksonomiya;
• Emosional taksonomiya;
• Psixomotor taksonomiya.
TAPШЫRЫQ
Tяqdim edilяn «Tяlimin mяrhяляlяri цzrя
qяrarlar qяbul edяrkяn» mяtnini oxуyun.
Fяaliyyяtinizi tяшkil edяrkяn oxunun «mц-
qayisя vя qarшыlaшdыrma formasы» цzrя tяrtib
edilmiш cяdvяldяn istifadя edin. Yardыmчы
suallarыn kюmяyi ilя fikir mцbadilяsi aparыn.
Bцtцn auditoriya ilя kollektiv mцzakirя edin.
Tяhsil taksonomиyalarы: Иdraki taksonomiya
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Иdraki taksonomiyanыn altы sяviyyяsini
adlandыracaqsыnыz;
• Иdraki taksonomiyanыn sяviyyяlяri baxы-
mыndan tяlim mяqsяdlяrini tяsnif edя-
cяksiniz;
• Иdraki taksonomiyanыn sяviyyяlяrinя mц-
vafiq tяlim tapшыrыqlarы, yaxud testlяr tяr-
tib edяcяksiniz.
126
Tяlimin tяшkilиndя tяhsil
taksonomiyalarыnыn яhяmiyyяti
• Tяdris prosesi fяaliyyяtlяr цчlцyц ki-
mi qяbul edilir.
• Bu modeldя tяlim mяqsяdlяri tяlim
strategiyalarы vя qiymяtlяndirmя цsul vя
vasitяlяrini mцяyyяnlяшdirir, «цчlцk» qar-
шыlыqlы шяkildя bir-birinя tяsir edir.
• Tяhsilin mяqsяdlяrini, яsasяn, цч bю-
yцk sahяyя ayыrmaq olar: koqnitiv (idra-
ki), affektiv (emosional) vя psixomotor
(fiziki hяrяkяt).
• Taksonomiyalar «nяyi?» юyrяtmяk,
«necя?» юyrяtmяk vя «necя?» qiymяtlяn-
dirmяk kimi suallarы sistemli шяkildя
cavablandыrmaq imkanы verir.
Тядрис просеси фяалиййятляр цчлцйц кими
Мягсяд
Стратеэийа Гиймятляндирмя
• Mцasir texnologiya яsrindя informa-
siyalarы daшыmaq deyil, onlardan istifadя
etmяyi bacarmaq яhяmiyyяtlidir.
• Dцшцnmя bacarыqlarы insanlara infor-
masiyalardan istifadя edяrяk problem-
lяri hяll etmяyin yollarыnы юyrяdir.
• Шagirdlяrin dцшцnmя bacarыqlarыnы
inkiшaf etdirmяkdя idraki taksonomiya-
lar яhяmiyyяtli vasitяdir.
 Тящсилин ясаслары

Blum taksonomiyasы: Dцшцnmя vяrdiшlяrinin tяdrisi цчцn vasitя*

Шagirdlяrin dцшцnmя bacarыьыnыn inkiшaf etdirilmяsi son zamanlar xцsusilя vцsяt almыш-
dыr (Kosta, 1985). Bu meylin яsas sяbяbi ondan ibarяtdir ki, bizim mцasir texnologi-
yalaшmыш cяmiyyяt elя insan resurslarы tяlяb edir ki, onlar informasiyalarы yadlarыnda
saxlasыnlar, istehsal vя istifadя etsinlяr. Yadda saxlamaq funksiyalarыnы yerinя yetirmяk
цчцn isя bizim kompцterlяrimiz var.
Dцшцnmя vяrdiшlяri insanlara imkan verir ki, problemlяri hяll etmяk цчцn informasi-
yalardan istifadя etsinlяr. Bu sahяnin ekspertlяri dцшцnmя vяrdiшlяrini iki hissяyя ayыrыrlar:
mikro vяrdiшlяr vя makro vяrdiшlяr. Mikro vяrdiшlяr: tяtbiq vя tяhlil, maкro vяrdiшlяr:
problemi hяll etmя vя qяrar чыxarma (Beyer, 1988).
Blum тaksonomiyasыnы (1956) fundamental mikro dцшцnmя vяrdiшlяrini яhatя edir.
Hяmin vяrdiшlяr ona gюrя fundamentaldыr ki, onlar sonrakы daha mцrяkkяb proseslяr
цчцn baza xarakteri daшыyыr. Blumun taksonomiyasы dцшцnmя vяrdiшlяrinin tяlimi sahяsindя
bir klassik nяticяdir vя sonralar o, Benjamen Blumun adы ilя яlaqяlянdirilяrяk Blum
taksonomiyalarы adlandыrыldы. Fakt budur ki, taksonomiyalar tяdqiqatчыlarыn fяaliyyяtini:
tяlim tяdqiqatlarы (Woolfolk, 1993), kurikulum tяrtibatы (Oliva, 1992), sinifdя qarшыlыqlы
fяaliyyяtin tяdqiqatы (Kazden, 1986) kimi mцxtяlif istiqamяtlяrя yюnяldяrяk artыq юzцnцn
dюrdцncц onilliyini qeyd etmiш vя sinifdя tяdris vя tяlimin tяhlili цчцn dяyяrli bir mяnbя
kimi sыnaqdan чыxmышdыr.
Blum тaksonomiyasы idraki davranышlarы faktiki olaraq sadяdяn mцrяkkяbя doьru altы
kateqoriyaya gюrя tяsnif edir. Baшqa taksonomiyalar kimi, Blum тaksonomiyasы da iyerar-
xiyalыdыr (mяrtяbяlidir), yuxarы sяviyyяlяr aшaьы sяviyyяdя nail olunan bilik vя vяrdiшlяrdяn
asыlыdыr. Taksonomiyalarыn bu xцsusiyyяti иля nюvbяti mюvzular цzrя iш apararkяn daha яt-
raflы tanыш olacaqsan.

* Teaching Strategies: A Guide to Better Ыnstruction, Donald C. Orlich, Robert J. Harder, Richard
C. Callahan, Copyright ©1994 by D.C.Heath and Company, 400 pages ... (Tяdris strategiyalarы: Daha
yaxшы tяlim цчцn qayda, Donald C.Orlik, Robert, J.Harder, Riчard C.Callan) sяh.109-110

127
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1 raq hяr sяviyyяnin (bilik, anlama, tяtbiq,

Иdraki taksonomiyalarыn sяviyyяlяrinя tяhlil, sintez, dяyяrlяndirmя) xцsusiyyяtlяri
diqqяt edin. Иlkin tяsяvvцrlяrinizя яsaslanа- vя onlara uyьun bacarыqlarы tяxmin edin.
Fikir mцbadilяsi aparыn.

ИDRAK SЯVИYYЯSИNИN ADЫ

Тялим нятиъяляринин хцсусиййятляри Фяалиййятлярин эюстяриъиляри

Хцсусиййятляри (nцmunя gюstяrin) (Fеиllяr)

TAPШЫRЫQ 2 sindяn (sяh. 110-122) Blum тaksonomiyaсыnыn

Donald C.Orlik, Robert, J.Harder, Ri-
чard C.Callanыn «Tяdris strategiyalarы: Da-
ha yaxшы tяlim цчцn qayda» яsяrinin «Tяli-
min mяrhяlяlяri цzrя qяrar rяbul edяrkяn:
Taksonomiyanыn tяqdim edilmяsi» bюlmя-
hяr sяviyyяsi haqqыnda tяqdim edilяn mя-
lumatlarla tanыш olun. Ayrы-ayrы qruplarda vя
ya fяrdi шяkildя fяaliyyяtinizi tяшkil edяrkяn
oxunun «Anlayышыn tяyin edilmяsi»* (formasы
цzrя tяrtib edilmiш cяdvяldяn istifadя edin.

Anlayыш/Tяyinetmя formasы

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы istifadя

istiqamяtlяndirяn suallar edilяn aчar sюzlяr

• Bu nя demяkdir?
• Bunu hansы kateqoriyaya aid etmяk olar?
• Anlayышыn aid olduьu kateqoriyanыn xцsusiyyяtlяri • xцsusiyyяtlяr
nяdяn ibarяtdir? • atributlar
• Ondan necя istifadя edilir? • nцmunяlяr
• O nя цчцn lazыmdыr? • kateqoriya
• Hansы nцmunяlяri gюstяrя bilяrsiniz? • istifadя цsullarы
• Hansы nцmunяlяr var ki, bяzi xцsusiyyяtlяri uyьun • яsas funksiyasы
gяlir, bяzilяri yox?
• Onlarыn gюrdцyц iшlяr gюzlяnilmяdiyi шяkildя
nяticяlяnirmi?

* Rachel Billmeyer «Strategic reading in the content areas:Praktical Aplications for Creating a think-
ing environment», Omaha, 2004

128
 Тящсилин ясаслары
Baшqa taksonomiyalar kimi, Blum тakso-
nomiyasы da iyerarxiyalыdыr (mяrtяbяlidir),
yuxarы sяviyyяlяr aшaьы sяviyyяdя nail olu-
nan elm vя vяrdiшlяrdяn asыlыdыr. Taksono-
miyalarыn bu xцsusiyyяti nюvbяti mяtndя
mцzakirя olunub vя яks eтdirilib. Biz takso-
nomiyalarыn izahatыnы onun birinci mяrhяlяsi
olan Bilikdяn baшlayыrыq.
Bilik
Bilik yadda saxlamanы, elяcя dя yada sal-
ma vя tanыmanы vurьulayan kateqoriyadыr.
Yada salma яmяliyyatыnыn nцmunяsi boш da-
malarы doldurun tapшыrыьы ola bilяr. Tanыma
яmяliyyatыna nцmunя isя чoxluьun iчindя
seчim tapшыrыьы sayыla bilяr, hansы ki, яvvяllяr
qarшыlaшdыqlarы informasiyalarы seчmяyi tяlяb
edir. Hяr iki proses yaddaшda qorunub sax-
lanыlan informasiyalarы geri чaьыrmaqdan
ibarяtdir. Чox hallarda informasiya yaddaш-
da saxlandыьы formada geri чaьыrыlыr. Mяsя-
lяn, яgяr ibtidai sinif sosial fяnn mцялlimi bir
gцn шagirdя Vaшinqtonun Birlяшmiш Шtatlarыn
paytaxtы olduьunu юyrяdirsя, o zaman nюv-
bяti gцn soruшаcaьы sual bu olmalыdыr: «Bir-
lяшmiш Шtatlarыn paytaxtыnыn adы nяdir?» Bu
suala cavab vermяk цчцn шagird keчяn dяrs
aldыьы biliyi olduьu kimi yadыna salmalыdыr.
Biliyя яsaslanan mяqsяdlяrdя яsas odur
ki, informasiyalarыn yadda saxlanыlmasы vя
geri чaьыrыlmasы hяyata keчirilsin. Bilik kate-
qoriyasыnda шagirddяn biliyi dяyiшmяk vя ya
istifadя etmяsi tяlяb olunmur, yalnыz onu
tяqdim olunduьu formada yadda saxlamasы
tяlяb olunur.
Bilik sяviyyяli fяaliyyяt vя ya fяallыq aшa-
ьыdakыlardan ibarяtdir:
1. Xцsusi faktlarы vя ya informasiyalarы
yaddaшdan geri чaьыrmaq (mяsяlяn, Birlяш-
miш Шtatlarыn ilk prezidenti kim olub?);
2. Terminlяri vя tяriflяri yaddaшdan geri
чaьыrmaq, xatыrlamaq (mяsяlяn, иsim nяdir?);
3. Qяbul olunan qaydalarы yadыna salmaq
(mяsяlяn, сual cцmlяsinin sonunda hansы iшa-
rя gяlir?).
129
Qeyd: «Эeri чaьыrmaq» ifadяsi «xatыrla-
maq» kimi dя qяbul edilя bilяr. Amma ona
gюrя mяhz bu ifadя seчilmiшdir ki, mцяllim
mяhz verdiyi informasiyanы geri almaq mяq-
sяdilя suallar verir. Mяsяlяnin qayяsi itmя-
sin deyя bu ifadя seчilmiшdir.
Цmumiyyяtlя, mцяllimlяr bilirlяr ki, бilik
kateqoriyasы baшqa kateqoriyalar цчцn bц-
nюvrяni tяшkil edir. Faktiki olaraq mцяllim-
lяr bu kateqoriyanы hяddяn artыq чox istifadя
edirlяr. Araшdыrmalar gюstяrir ki, mцяllimlя-
rin яksяriyyяti (vя dяrsliklяr) юz suallarыnыn
чoxunu (dяrsdя vя yoxlamalar zamanы) bilik
sяviyyяsindя tяшkil edir. Nяticяdя шagirdlя-
rin (hяm dя mцяllimlяrin) dцшцnmя prosesi
яn aшaьы sяviyyяdя saxlanыlыb. Bu sяbяbdяn
dя gяnclяrin яksяriyyяti mяktяbi cяlbеdici
olmaqdansa darыxdыrыcы hesab edir.
Bu o demяk deyil ki, bilik kateqoriyasы
heч bir mяqsяdя xidmяt etmir. Taksonomi-
yalarыn mяrtяbяli tяrtibatыna gюrя bilik digяr
kateqoriyalarыn bцnюvrяsi vяzifяsini daшыyыr.
Bu юz цzяrindя daha yцksяk duran kateqori-
yalara bцnюvrяnin olmasыnы tяmin edir. Belя-
liklя, bilik sяviyyяli suallar dяrsin vя ya fяs-
lin яvvяlindя faydalы olur vя bununla da lazы-
mi mяlumatlarыn чatdыrыlmasыnы tяmin edir.
Bilik sяviyyяsinin bцtцn qalan kateqori-
yalar цчцn bцnюvrяni tяшkil etmяsinя baxma-
yaraq, ondan sinifdя hяddяn artыq istifadя
etmяk dя mцяyyяn problemlяr yaradыr:
1. Яsasяn, informasiyalarыn xatыrlanmasы
kimi passiv яmяliyyat шagirdin tяlim prose-
sindя fяal iшtirak etmяsini tяmin etmir.
Kurikulumun яsas hissяsi faktlarы yadda
saxlamaqdan ibarяt olanda, шagirdlяrin mo-
tivasiyasы чox aшaьы sяviyyяdя olur.
2. Biliyя ясасlanan sualы sadяcя cavablan-
dыrmaq tяlяb olunduьundan, dяrs zamanы ша-
эирдлярин проблемляри щялл етмясиня вя йа мц-
закирялярдя фяал иштирак етмясиня sяmяrяli шя-
раит йаранмыr. Nяticяdя, шagirdin шяxsiyyяt-
lяrarasы mцnasibяti vя problem hяlletmя
vяrdiшlяri kifayяt qяdяr inkiшaf etdirilmir.
 Тящсилин ясаслары
3. Иkinci problem, yalnыz biliyя яsaslanan
dяrslяr шagirdlяrin kommunikasiya (цnsiy-
yяt) vяrdiшlяrinin inkiшafы цчцn imkanlarы
mяhdudlaшdыrыr. Bilik-sяviyyяli suallarы yal-
nыz cavablandыrmaq tяlяb olunduьundan, si-
nif dialoqlarы шagird–шagird arasыnda deyil,
mцяllim–шagird arasыnda baш verir.
Barak Rozenшayn vя Robert Stivens
(1986) sяmяrяli mяktяb tяlimindяn dяlillяr
gяtirmiшlяr ki, aшaьы sяviyyяli vяrdiшlяrя ye-
tяrincя юnяm verilмяси yuxarы sяviyyяli vяr-
diшlяrin keyfiyyяtини tяmin edir. Бilik sя-
viyyяli mяqsяdlяr kurikuluma daxil edilяr-
kяn belя bir sual мейдана чыхыр: «Bu bilik
yцksяk kateqoriyalarыn tяdrisi zamanы шa-
girdlяrя faydalы olacaqmы?»
Яgяr cavab «yox» olarsa, demяli, imkan
daxilindя hяmin mяsяlяlяrя yenidяn baxыl-
malыdыr.
Anlama
Anlama informasiyalarы daha aydыn шя-
kildя dяrk etmяk mяrhяlяsidir. Bilik sяviy-
yяsindяn yuxarыda olan bцtцn kateqoriyalar
kimi, anlama da artыq yadda saxlanыlmыш in-
formasiyalardan istifadя etmяyя яsaslanыr.
Anlama fяaliyyяti o zaman baш verir ki, шa-
gird suallara cavab vermяzdяn яvvяl mate-
rialы tam baшa dцшsцn. Xatыrlama ilя material
цzяrindя iшlяmя arasыndakы fяrqi gюrmяk чox
ящямиййятлидир. Ona gюrя ki, materialы iшlяйян
заман шagirdlяr informasiyalarы юz dяrk et-
diklяri qяlibя (шякля) салырлар.
Anlama сявиййясиндя фяалиййят эюстяря шa-
gird materialы yalnыz yadda saxlamыр, hяm dя
onlarын дярк едилмясиня наил олуr. Buna bax-
mayaraq, anlama шagirdlяrdяn informasiya-
larы йадда сахламаг tяlяb etmir, onlarы шa-
girdlяrin mцnasibяti иля inteqrasiya edir.
Anlama sяviyyяli suallara cavab verяr-
kяn, шagird cavabыn цzяrindя mцxtяlif ya-
naшmalarla dцшцnцr vя мялуматлардан isti-
fadя edir. Belяliklя, o, informasiyanы sadяcя
xatыrlamыр, hяtta daha yцksяk sяviyyяdя
ондан йарарланыр. Bu fяrq tяlim nяzяriyyяsi
130
nюqteyi-nяzяrindяn чox maraqlыdыr. Яgяr шa-
gird materialы юz sюzlяri ilя ifadя edirsя vя ya
юzц цчцn onu dяrk edirsя, o, daha sцrяtlя юy-
rяnmiш olar vя onu uzun mцddяt унутмаз
(Salvin, 1991; Wulfolk, 1993).
Anlama kateqoriyasы digяr sяviyyяlяrя
ачылан qapыdыr. Яgяr шagirdlяr heч nя baшa
dцшmцrlяrsя, onlar materialdan keyfiyyяtcя
yцksяk sяviyyя tяlяb edяn problem hяlli vя
tяhlili proseslяrini hяyata keчirя bilmяzlяr
(Gud ve Gruvs, 1987).
Daha mцrяkkяb mяшьяlяlяrin hяyata ke-
чirilmяsini tяшkil etmяk цчцn яvvяl bцtцn шa-
girdlяrin tяklif olunan ideyanы baшa dцшmяsi
vacibdir vя buna mцяllimин vaxt vя sяyi nя-
ticяsindя nail olunur.
Anlama suallarыnыn nюvlяri
Anlama сявиййяси dюrd qrupa bюlцnцr:
izah, шярщ, nцmunя gяtirmя vя tяyin etmя.
Hяr kateqoriyadan olan nцmunяlяr mюvcud
olan mцxtяlif suallarla tanыш olmaq цчцn sizя
yardыmчы olacaq.
Иzah etmя: Buraya цnsiyyяtdя яsas ideya-
larы mцяyyяnlяшdirmяk vя dяrk etmяk цчцn
шagird bacarыqlarыnы vя bu ideyalar arasыnda
ялагяlяri baшa dцшmяk daxildir. Mяsяlяn,
яgяr шagirddяn verilяn inшada bir mяsяlяni
digяr mяsяlя ilя яlaqяlяndirmяk tяlяb olu-
nursa, o buna izah etmя yolu ilя nail ola bi-
lir: yяni baшqa faktlara onun mцnasibяtini
gюstяrmяklя cavablarы aчыqlamaq. O bu mц-
nasibяtlяri mцqayisя etmяk, qarшыlaшdыrmaq
vя ya oxшarlыqlarы mцяyyяnlяшdirmяklя gюs-
tяrя bilяr. «Necя?» vя «Nя цчцn?» suallarы
izahetmя prosesindя tez-tez istifadя olunur.
Bu suallarыn cavablandыrыlmasыnda шagirdlяr
яsas mяsяlяlяri яlaqяlяndirir vя bunuнla юy-
rяnilяn materialы baшa dцшdцklяrini nцmayiш
etdirirlяr. Digяr izahat suallarыna aшaьыdakы-
lar aiddir:
1. Peшяkar vя tяlяbя basketbol oyunlarы-
nыn qaydalarы necя fяrqlяnir?
2. Fransыz vя alman dillяrindя cцmlя qu-
ruluшunun oxшar cяhяtlяri nяdяn ibarяtdir?
 Тящсилин ясаслары
3. Sosioloэiya vя psixoloэiyanы ilkin tari-
xindяn чыxыш edяrяk mцqayisя et.
4. Иndiki yuxarы sinif mяktяblяri ilя 1950-ci
illяr mяktяblяri arasыnda hansы fяrqli cя-
hяtlяr mюvcuddur? Onlarы gюstяr.
Qeyd etmяk lazыmdыr ki, maili ve qalыn
hяrflяrlя yazыlmыш sюzlяr mцxtяlif fяnlяrlя
baьlы suallarda istifadя edilя bilяr.
Шярщетмя: Mяnanыn saxlanыlmasы шяrti иlя
fikirlяrin bir formadan digяr oxшar formaya
keчmяsindяn ibarяtdir. Qrafiklяrin oxunma-
sы vя ya cizgi filmlяrinin яsas mяqamlarыnы
tяsvir etmяk шярщин nцmunяlяrindяn sayыla
bilяr. Digяr nюv шярщ чalышmasы fikri yekun-
laшdыrmadыr. Yekunlaшdыrmada шagird geniш
mяsяlяlяri qыsa, daha шяxsi mяcraya kючцrцr.
Шярщ nцmunяlяrinя bunlar daxildir:
• Konstitusiyanыn ilk iki abzasыnы юz sюz-
lяrinизlя tяsvir edin.
• Laboratoriyadakы tapыntыlarыnыzыn nяticя-
lяrini cяdvяl шяklindя yazыn vя цmumilяшdirиn.
• Hekayяnin sцjet xяttini yaradыn.
Шярщ tapшыrыqlarы materialы ilkin olaraq
yaratmaьы vя ya formalarыnы mцxtяlif cцr dя-
yiшmяyi tяlяb edir.
Nцmunя gяtirmя: Fikri anladыьыnы nцma-
yiш etdirmяyin яn gюzяl yollarыndan biri nц-
munя gяtirmяkdir.
Шagirdlяr bunu aшaьыdakы yollarla edя bilяrlяr:
• Kvadratыn tяrяflяrinin bir-birinя bяra-
bяr olmasыna aid nцmunя gюstяrin.
• Hяr hansы mюvzuya aid шeиr tapын.
• Konstitusiyalы monarxiya olan iki юlkя-
nin adыnы чяkin.
Abstrakt fikirlяrlя baьlы nцmunяlяr gяti-
rяrkяn, mцяllim хащиш edir ki, yeni vя яvvяl-
lяr mцzakirя olunmamыш nцmunяlяr gяtir-
sinlяr. Яks halda шagird яvvяlki dяrslяrdяn
юyrяndiklяrini xatыrlayaraq onlardan nцmu-
nя gяtirib bilik sяviyyяsini nцmayiш edяcяk.
Tяyin etmя: Tяyin etmя шagirdlяrdяn ter-
min vя anlayышlarыn tяsvirini vя onlar haq-
Икимярщяляли просес кими проблемлярин тятбиги
Ы мярщяля
Шagird problemlя Mцяyyяn nюv/tip
Hяlli yolunu seчir
qarшыlaшыr kimi onu tanыyыr
131
qыnda fikirlяri юz sюzlяri иlя чatdыrmaьы tяlяb
edir. Bu, dяrslikdяki tяriflяri hяrfяn olduьu
kimi tяkrar etmяk demяk deyil. Mцяllim шa-
girdlяrdяn tяlяb etmяlidir ki, onlar hяr hansы
bir mяsяlяni tяyin edяn zaman fikirlяrini
formalaшdыrarkяn юzlяrinя tanыш vя mяnalы
sюzlяrdяn istifadя etsinlяr. Mяsяlяn:
• Bilik kateqoriyalarыnы юz sюzlяrinizlя tя-
yin edin.
• Tяdris etdiyiniz fяnni elя tяyin edin ki,
on beш yaшыnda шagird onu baшa dцшsцn.
• Юz sюzlяrinizlя verilяn termini izah edin.
Qeyd etmяk lazыmdыr ki, bu tapшыrыqlar
шagirdlяri yalnыz lцьяtlяrя mцraciяt etmяk vя
ya verilяn sюzцn mяnasыnы tam aчa bilmяyяn
sinonim sюzlяrя цz tumaqdan uzaq tutur.
Tяtbiq
Tяtbiq сявиййяси adыndan da gюrцndцyц
kimi, problemin hяllinя наил олмаг цчцn in-
formasiyanы tяtbiq edir vя ya istifadя edir.
Tяtbiq sяviyyяsindя шagird tanыш olmayan
problemи uyьun prinsiplяrдян (problemi hяll
etmяk цчцn metod) istifadя edяrяk heч bir
yardыm olmadan hяll едир. Hяmчinin шagird
bilmяlidir ki, seчdiyi metodu necя tяtbiq
etsin. Problemin tяtbiqini dяyяrlяndirяrkяn
onlarыn hяr ikisini: hяlli vя prosesi yoxlama-
nыz lazыmdыr. Bunlarыn hяr ikisi problem hяl-
linin tяtbiq mяrhяlяsindя mцhцm alt-kom-
ponentlяrdir. Ona gюrя ki, шagirdin problemi
necя hяll etdiyi, bяlkя dя, onun чыxardыьы
nяticяdяn daha vacibdir. Suallarыn tяtbiq sя-
viyyяsinя чatdыьыna яmin olmaq цчцn unikal
vя yeni problemlяr hazыrlanmalыdыr. Яgяr
tяqdim olunacaq problem bir dяrs яvvяl ke-
чilmiш problem цzяrindя qurulacaqsa, o za-
man bu sadяcя xatыrlama xarakteri daшыya-
raq yalnыz bilik sяviyyяsindя olacaq.
Tяtbiqin ikimяrhяlяli prosesi aшaьыdakы
cяdvяldяki kimi tяsvir oluna bilяr:
ЫЫ мярщяля
Hяll edir
 Тящсилин ясаслары
Prosesin birinci mяrhяlяsindя шagird яv-
vяllяr rastlamadыьы problemlя qarшыlaшыr vя
onu яvvяllяr hяll etdiyi problemin nюvцnя
bяnzяdяrяk tanыyыr. Problemin yeniliyi vя
orijinallыьы onun tяtbiq sяviyyяli problem
olmasыnыn яsas xцsusiyyяtidir.
Tяtbiq sяviyyяli problemin hяllinin ikinci
mяrhяlяsindя шagird problemin uyьun hяlli
yolunu seчir, onu fяrziyyяlяrlя vя verilяnlяrlя
tяtbiq edir. Bu problem hяlli alqoritmdяn, for-
muladan, tяlimatdan vя yaxud da xцsusi prob-
lemlяrin hяllinя nail olmaq цчцn standart-
laшdыrыlmыш prosedurlardan ibarяt ola bilяr.
Яgяr siz tяtbiq цчцn nяzяrdя tutulmuш
problemlяri ikimяrhяlяli proses kimi gюrцr-
sцnцzsя, siz yanlыш iшlяr bazasыnda шagirdlяrin
cavabыnы vя problemlяriн diaqnozlaшdыrылma-
sыnы tяhlil edя bilяrsiniz. (Tatsuoka, 1987).
Яgяr шagirdin mцяyyяn bяrabяrliyi tanыmaq-
da чяtinliyi varsa, o zaman sizя lazыmdыr ki,
dцzgцn hяlli tanыma vя qeydlяr aparmaq
цчцn ona geniш miqyasda bu nюv problemlяr
verяsiniz. Buna baxmayaraq, яgяr шagird bu
funksiyalarы nцmayiш etdirmяyя qadirdirsя,
lakin problemdяki dяyяrlяri dцzgцn formu-
laya vя ya bяrabяrliyя yerlяшdirя bilmirsя,
onlara problemin hesablanmasы baxыmыndan
praktika imkanы verin. Burada siz taksono-
miyanыn baшqa cцr istifadя olunduьunu gюrя
bilяrsiniz: ayrы-ayrы шagirdlяrin ehtiyaclarы
baxыmыndan tяlimin fяrdilяшmяsini.
Tяtbiqin nцmunяlяri: Bir neчя nцmunя
tяtbiq kateqoriyasыnы digяr kateqoriyalardan
ayыrmaqda sizя kюmяk edяr. Adяtяn, tяtbiqi
problemin bir hяlli olur, lakin bununla yana-
шы problemin hяllinin alternativ yollarы ola bi-
lяr. Bu, яsasяn, яvvяlяr tяdris edilmiш for-
mullar vя prinsiplяri яhatя edir.
Mяsяlяn: a2+b2=c2 formulu dцzbucaqlы
цчbucaьыn tяrяflяri arasыnda nisbяti tяsvir
edir. Bilik kateqoriyasы sяviyyяsindя шagird-
dяn dцzbucaqlы цчbucaьыn tяrяflяrinin яla-
qяlяri ilя baьlы formula haqqыnda soruшula
bilяr. Шagird cavab verя bilяr ki, «katetlяrin
kvadratы cяmi hipotenuzun kvadratыna bяra-
bяrdir». Anlama kateqoriyasы sяviyyяsindя
шagirdlяrя bu formulu юz sюzlяri ilя ifadя et-
132
mяk vя ya bяzi tяriflяri tяsvir edilmiш цчbu-
caьыn uyьun tяrяflяrя uyьun rяqяmlяrini yaz-
maq tapшыrыla bilяr. Шagirdlяrin юz biliklяrini
formullara tяtbiq edя bilib-bilmяdiklяrini
yoxlamaq цчцn siz шagirdlяrя gюl vя ya sяh-
rada tяsяvvцr edilяn mяsafяni юlчmяk prob-
lemini sюzlяrlя yaradыrsыnыz. Bu mяsafяni
hesablamaq цчцn шagird bilmяlidir ki, a2+b2=c2
formulunu istifadя etmяlidir. Nяticяnin tяt-
biq sяviyyяsindя optimal olaraq mяzmunun
ilkin tяqdimatыndan sonra bir neчя hяftя
gюzlяyin. Sonra шagirdlяrin yeni vя unikal si-
tuasiyada biliklяrini tяtbiq edя bildiklяrinя
яmin olmaq цчцn onlara dцzbucaqlы цчbu-
caqlarla baьlы yeni bir mяsяlя verin. Bu za-
man onlar riyaziyyat testlяrinin yerinя yeti-
rilmяsindяn daha чox iш gюrцrlяr, yalnыz ona
gюrя ki, bu, цч hяftя qabaq юyrяnilmiш bir
mюvzudur.
Mяiшяt vя ailя hяyatыna aid nцmunяlяri
isя шagirdlяr sobada biшmiш vя ya yaьda qы-
zardыlmыш яrzaьыn nя zaman vя nя цчцn istifa-
dя edildiyinin fяrqini mцяyyяnlяшdirяrяk
tяtbiq edяcяklяr. Onlar bu anlayышlarы bilik
sяviyyяsindя bilя bilяrlяr, lakin verilяn mцx-
tяlif цsullarla biшirilmiш яrzaьы fяrqlяndir-
mяkdя чяtinlik чяkя bilяrlяr. Bunu mцяy-
yяnlяшdirmяk цчцn anlama sяviyyяsindяn
istifadя edilir. Tяtbiq zamanы isя шagird veri-
lяn яrzaьы mцxtяlif yollarla biшirir vя onlarыn
dadы arasыndakы fяrqi mцяyyяnlяшdirir. Шa-
gird yalnыz doьru цsulu seчmяmяli, hяmчinin
arzu olunan son nяticяyя nail olmaq цчцn
onu dцzgцn tяtbiq etmяlidir. Bu nцmunяlяr-
dя шagirdlяrin problemlяrin hяlli цчцn xцsu-
si metodlarы nя zaman vя necя istifadя et-
mяlяri ilя baьlы bяzi mяsяlяlяr qeyd edilmiшdir.
Тящлил
Tяtbiqetmя tяklikdя vя qrup halыnda
problemin hяllinя nail olmaq цчцn istifadя
olunmadыr. Тящлил – bu prosesin яksi kimi
qяbul edilir. Burada daha mцrяkkяb mяsя-
lяlяr – natiqlik, yazыlы яlaqяlяr qurmaq, tяш-
kilatlanma bu izahаtыn яsasыnы tяшkil edir.
Тящлил яsas izahы – mцxtяlif kompleks pro-
seslяrin necя izah olunmasыnыn mяqsяdini
 Тящсилин ясаслары
tяшkil etmяk vя mцяyyяn bir mяqsяdя чat-
maq цчцn birgя iшlяmяkdir. Тящлил prosesin
dяrinliyiни anlamadan fяrqlяndirmяyя kю-
mяk edir.
Anlama – oxшarlыq vя mцxtяlifliyi tap-
maq vя mцqayisя etmяk цчцndцr.
Тящлил – sadяcя yuxarыda deyildiyi kimi,
яlaqяlяri baшa dцшmяkdir. Bununla тящлил
yalnыz bir цnsiyyяti anlamaq deyil, mяsяlяyя
daha dяrindяn nяzяr salaraq mцxtяlif tяrяf-
lяrin necя яlaqяdя olmasыnы araшdыrmaqdыr.
Тящлил anlamanыn цstцndя qurulur vя onu
цstяlяyir. Analiz geriyя nяzяr salыr, yяni hяr
hansы vяziyyяt vя hadisяni gюtцrяrяk mцxtя-
lif fikirlяri ялагяляндирir, ялагянин еффектини, тя-
сирини изащ едир. Бundan fяrqli olaraq, anla-
mada isя ilkin olaraq effektin nяdяn ibarяt
olduьunun izahы aчыqlanыr.
Tяhlil (Analiz) suallarыnыn nюvlяri
Anlamada olduьu kimi, biz analizi dя alt-
kateqoriyalara bюlя bilяrik.
Mяsяlяnin tanыnmasы
Шagirdlяr яlaqяlяri tяrkib hissяlяrinя bю-
lцr. Bu, яlaqяlяrin skеletini tяrtib etmяyя
imkan verir. Цnsiyyяtdя bяzяn bu цnsiyyяt
«skеleti»nin aydыn qeyd olunmasыna ehtiyac
qalmыr. Belя halda siz шagirddяn xahiш edir-
siniz ki, ona verilяn ismarыcdakы mяlumatыn
daha dяrinliyиня getsin ki, fяrziйyяlяrlя яsas
mяsяlя arasыndakы яlaqяni gюstяrя bilsin.
Analizin bu tipinя aid bir misal:
– Altы seчkiqabaьы kаmpaniya zamanы
prezidentliyя namizяdlяrin чыxышlarыndan is-
tifadя edяrяk, bu чыxышlar яsasыnda nami-
zяdlяr arasыnda hansы fяrqlяrin olduьunu
aчmaq, mцxtяlifliklяri яlaqяlяndirяrяk nitq-
lяrin xцsusiyyяtlяrini gюstяrmяk.
Bir neчя nцmunя:
– «Ailя» deyildikdя ona aid insanlar
haqqыnda nя baшa dцшцlцr?
Mяqsяdlяr
Sяbяblяri mцяyyяn etmяyi tяlяb edяn
sual vя ya tapшыrыqlar mяqsяd alt-kateqori-
yalarыna tяqdim olunmuш nцmunяlяrdir. Шa-
girд yenя dя idrаki fяaliyyяtdя olub iki mя-
133
qamы kяшf etmяyi bacarmalыdыr – biri gizlяdi-
lя bilmяyяn, digяri isя gizli. Bu tapшыrыqlar
шagirdlяri dцшцnmяyя sюvq edir vя mяqsяdя
nail olmaq цчцn sцbutlar gяtirmяlяrini tяlяb
edir. Nцmunя:
– Азярбайъан тящсил сащясиндя dяyiшiklik-
lяr aparmaqda mяqsяd nя idi?
Mцxtяlif fяnlяrdя тящлил mяqsяdи дашыйан
aшaьыdakы nцmunяlяri эюстярмяк олар:
Bяdяn tяrbiyяsi: Qolf oyуnu haqqыnda
videokaseti analiz цчцn tяqdim etmяklя, qaч-
maqla vя ya ora-bura эетмякля nяticяlяnяn
hяrяkяtlяri mцяyyяnlяшdirin. Analizlя hяm
цz, hяm dя bяdяn hяrяkяtlяrini яks etdirin.
Яdяbiyyat: Шeиr vя ya яdяbiyyatdan bir
parчa vermяklя mцxtяlif elementlяrin birlя-
шяrяk effekt vermяsinin sяbяbini izah etmя-
yя чalышыn.
Иncяsяnяt: Rяsm яsяrini tяqdim etmяklя
mцvafiq tяsvirin yaranmasыnda formanыn,
rяngin vя teksturanыn necя яlaqяlяndiyini
gюstяrin.
Bцtцn bu nцmunяlяr onu tяшkil edяn his-
sяlяri tamamlayaraq mцrяkkяb fenomenin
analizini яks etdirir.
Fяrz etmя
Bu tip analiz suallarы ilя шagirdlяrdяn
tяlяb edilir ki, onlar 2 mяfhum arasыnda яla-
qяlяri mцяyyяn etsinlяr.
Sintez
Sintez yeni vя unikal mahiyyяt yaratmaq
цчцn elementlяrin kreativ (yaradыcы) шяkildя
яlaqяlяnmяsinя sяbяb olur. Чцnki bunun
яsas xцсusiyyяti yaradыcы olmaqdыr, sintez
kateqoriyasы mцxtяlif vя asanlыqla tanыna bi-
lяn ola bilяr. Sintez яvvяllяr mюvcud olma-
yan struktur vя ya nцmunяlяri tяшkil edяn
hissяlяrin birlяшmяsi prosesidir. Tяdqiqat sя-
nяdinin orijinallыq sяviyyяsindяn asыlы olaraq
tяtbiq vя ya sintez сявиййясиня aid edilя bilяr.
Яgяr sяnяdlяr hяrtяrяfli vя tamamlanmыш шя-
kildяdirsя, lakin mюvzuya heч bir шey яlavя
etmirsя, o zaman biz mцяllifin tяtbiq sя-
viyyяsindя iшlяdiyini gюrцrцk. Bununla belя,
яgяr mцяllif fikirlяri yeni vя unikal шяkildя
qoyursa vя ya yeni fikir konfiqurasiyasы ya-
 Тящсилин ясаслары
radыrsa, o zaman biz bunu sintez sяviyyяli
fяaliyyяt kimi qiymяtlяndiririk.
Yяqin ki, bu kateqoriya яn yцksяk yara-
dыcы davranышы stimullaшdыrыr. Bununla da
aчыqlamasыna gюrя sintez сявиййяси nяyinsя
unikal yaranышыnы, kiminsя unikal nяticяsini
vя tяcrцbяsini tяlяb edir. Bu sяbяbdяn bц-
tюvlцkdя yaranыш onun hissяlяrinin birlяшdi-
rilmяsindяn daha artыqdыr, burada hissяlяr
unikal kombinasiya шяklindяdirlяr. Bu еля
дярк едилмялидир ki, hяr sintez яmяliyyatы in-
cяsяnяt iшi olmalыdыr.
Kreativlik stresli olduьu цчцn siнtez sя-
viyyяsinin яmяliyyatыnы obyektiv dяrяcяlяn-
dirmяk, adяtяn, mцrяkkяb olur. Siz sintez
яmяliyyatыnы qiymяtlяndirmяk цчцn daha
subyektiv mцhakimя yцrцtmяlisiniz. Hяmчi-
nin kreativliyя тящрик едяркян ehtiyatlы olun.
Bunu hяvяslяndirmяk цчцn шagirdlяrinizя
kreativi* nцmаyiш etmяkdя tam sяrbяst fяa-
liyyяt imkanlarы verin.
Digяr sяviyyяlяr kimi, sintez cяlb olunan
proseslяrin nюvlяrinя vя hяmиn яmяliyyatla-
rыn nяticяlяrinя gюrя bюlцnя bilяr.
Bir alt-kateqoriyada nяticя vя ya fяaliy-
yяt unikal цnsiyyяt nюvцdцr, mяsяlяn, шeиr,
inшa, nitq vя ya orijinal incяsяnяt formasы.
(Baxmayaraq ki, dil яsas vasitяdir, digяr va-
sitяlяr, mяsяlяn, musiqi vя ya rяssamlыq,
hяmчinin incяsяnяtin bir hissяsidir.) Шagird-
lяrin bunlarы hяyata keчirmяyя cяhd gюstяr-
mяsi, orijinallыьы vя kreativliyi bu nяticяlяri
qiymяtlяndirmяk цчцn istifadя olunan kri-
terилярdir (McAlpin vя digяrlяri, 1987, Ennis,
1985, Pol, 1985).
• Sintеz sяviyyяsinin ikinci alt-kateqori-
yasыna plan hazыrlamaq vя ya tяklif olunan
mцxtяlif яmяliyyatlarы hяyata keчirmяk da-
xildir. Yadda saxlayыn ki, bцtцn bu яmяliy-
yatlar gюzячarpan nяticяnin yaradыlmasы ilя
nяticяlяnir. Bu gюzячarpan nяticя vя krea-
tivliyin keyfiyyяti sintez sяviyyяsinin iki xa-
rakterik xцsusiyyяtidir.
• Цчцncц alt-kateqoriya sintezin nяticяsi
olaraq mцxtяlif abstrakt яlaqяlяri yaratmaьы
* Креатив – бурада киминся йаратдыьы бир нцмуня.
134
яks etdirir. Bu mцxtяlif яlaqяlяr, adяtяn,
mцшahidя olunmuш mяlumatla iшlяyяrkяn or-
taya чыxыr vя яvvяllяr mюvcud olmayan nц-
munяlяr яmяlя gяtirir. Buraya tяdqiqat цчцn
potensial яlveriшli fяrziyyяlяrin yaranmasыnы vя
prinsiplяrin formalaшmasыnы daxil etmяk olar.
Mцxtяlif fяnlяr цzrя siнtez яmяliyyatla-
rыna aшaьыdakыlar nцmunя ola bilяr:
Ev iqtisadiyyatы. Yяni pяhriz yaratmaq vя
ya yeni geyim nцmunяsi hazыrlamaq.
Иctimai fяnlяr. Mяktяb цчцn yeni vasitя
yaratmaq vя ya mюvzu ilя baьlы insanlarыn
mцnasibяtini qiymяtlяndirmяk цчцn soрьu
hazыrlamaq.
Ana dili. Pyes vя ya qыsa hekayя yazmaq.
Musiqi. Melodiyaya uyьun sюzlяr yazmaq
vя ya mцvafiq ritmlя melodiya bяstяlяmяk.
Иnformatika. Yeni kompцter proqramы
dцшцnцb hazыrlamaq.
Гиймятляндирмя
Qiymяtlяndirmя kateqoriyasы mцbahisяli
mюvzularda qяrar qяbul etmяyi vя bu qяrar-
larы факт вя аргументлярля яsaslandыrmaьы
тяляб едир. Kreativlik – йарадыъылыг mцhakimя
цчцn qiymяtlяndirmяnin nя olduьunu sin-
tezlяшdirmяdir. Qiymяtlяndirmя suallarы шa-
girdlяrdяn fikirlяrini, dцшцncяlяrini яsaslan-
dыrmaьы, mцhakimя yцrцtmяyi fikirlяrini
яsaslandыrmaьы tяlяb edir. Bu meyarlar vя-
ziyyяtin dяqiq дяйярляндирилмяси, qяnaяtbяxш
олуб-олмадыьыныn юlчцlmяsi бахымындан ящя-
миййятлидир. Шagird mцvafiq standartlarы vя
ya dяyяrlяri hazыrlamalыdыr, ideyanыn vя ya
obyektin bu dяyяrlяrя cavab vermяsinin nя
qяdяr yaxыn olduьunu mцяyyяn etmяlidir.
Qiymяtlяndirmя analiz сявиййясини digяr юl-
чцdя тягдим едир. Qiymяtlяndirmя sualы шa-
girdi analiz etmяkdяn baшqa, dяyяrли mцha-
kimя йаратмаьы tяlяb edir. Mцhakimя цчцn
мейар aydыn aчыqlanmalыdыr. Гiymяtlяndir-
mя nяticяsinin keyfiyyяti мейара nя dяrяcя-
dя yaxшы cavab verdiyinя яsasяn дяйярляндирилир.
Qiymяtlяndirmя nяticяsi iki hissяdяn
ibarяt olmalыdыr:
 Тящсилин ясаслары
1. Шagird mцhakimя yцrцdяряк мейар ya-
ratmalыdыr.
2. Gюstяrilmiш мейардан istifadя edяrяk
шagird yenя dя mцhakimя yцrцtmяlidir.
Mяsяlяn, «Надир yaxшы prezident ola bi-
lяrmi?» sualы ilя шagirddяn, ilk olaraq, prezi-
dent olmaq цчцn hansы xцsusiyyяtlяrя malik
olmaьыn vacib olduьu barяdя soruшulur. Da-
ha sonra шagird bu prezident keyfiyyяtlяrini
щямин шяхсин keyfiyyяtlяri ilя mцqayisя et-
mяlidir. Aydыndыr ki, burada yaxшы prezident
keyfiyyяtlяri haqda fikir ayrыlыьы olacaq. Bu
fяrdi, hяtta йарадыъы qiymяtlяndirmя kompo-
nenti meydana gяtirir.
Шagird bu kрiтerilяri qiymяtlяndirilmiш fi-
kirlя яlaqяlяndirmяkdя analitik olmalыdыr.
Meyar, adяtяn, bu цчцndяn hansыsa birindяn
formalaшыr:
1. Mяdяni vя ya sosial dяyяrlяr;
2. Dini vя ya tarixi prinsiplяr;
ИDRAKИ
XЦSUSИY-
FЯALИYYЯTИN
YЯTLЯRИ
SЯVИYYЯSИ
BИLИK
ANLAMA
TЯTBИQ
TЯHLИL
SИNTEZ
QИYMЯTLЯNDИRMЯ
(DЯYЯRLЯN-
DИRMЯ)
2. Яldя etdiyiniz nяticяlяri гиймятляндир-
мяк цчцн ялавя бюлмясиня дахил едилмиш ъяд-
вял (сящ. 393) иля гаршылашдыр. Наилиййят сявий-
йяни мцяййян ет.
3. Fяrdi uyьunlaшdыrmalar.
Еyni suala mцxtяlif cavablar алmaq olar.
Ейни мясяляйя фяргли бахышларын олмасы уьурлу
бир тярбийя шяраити кими дяйярляндирилиr. Фярди
фикирлярдя щюрмят кими бир дяйяр формалашдыр-
маг ящямиййятлидир. Шаэирд анлайыр ки, фикирляр
фяргляндирилярся, бунлардан биринин сящв олма-
сы анламына эялмир, садяъя, мясяляйя фяргли
буъаглардан бахылдыьындан фяргли шякилдя эюрц-
лцр вя дярк едилир. Бununla da onlarы mцxtя-
liflik cяmiyyяtindя hяyata hazыrlaйыр.
Щяmчinin шagirdlяri «Sяncя, яn yaxшы, pis
vя ya daha vacib vя ya яn vacib nяdir?» ki-
mi qiymяtlяndirmя sualыnda юz fikirlяrini
irяli sцrmяyя истигамятляндирмяк олар.
TAPШЫRЫQ 3
1. Yuxarыda tяqdim edilяn mяlumatdan
istifadя etmяklя verilmiш cяdvяli yerinя
yetirin.
TЯLИM NЯTИCЯLЯRИNИN FЯALИYYЯTLЯRИN
XЦSUSИYYЯTLЯRИ GЮSTЯRИCИLЯRИ
(nцmunя gюstяrin) (Feиllяr)
3. Tяqdim edilяn testi nяzяrdяn keчirin.
Hяr bir tapшыrыьыn idraki taksonomiyanыn
hansы sяviyyяsinя uyьun olduьunu mцяyyяn
edin.
135
 Тящсилин ясаслары
TEST
Bilik, Anlama, Tяdqiq цzrя formativ
qiymяtlяndirmя apar
Hяr Bilik sualы vя ya tapшыrыьыnыn yanыnda
B (Bilik) yaz. Hяr Anlama sualы vя ya tapшы-
rыьыnыn yanыnda A (Anlama) yaz. Hяr Tяtbiq
sualы vя ya tapшыrыьыnыn yanыnda T (Tяtbiq) yaz.
_______ 1. Azяrbaycandakы яhalinin tяq-
ribяn nя qяdяr hissяsi xidmяt sahяsindя iшlяyir?
a) 10% b) 20% c) 35% d) 50% e) 60%
________ 2. Kяrpic qoyan peшяnin sahi-
bini necя adlandыrыrlar?
a) dцlgяr b) bяnna c) arxitektor
d) mцяllif e) mexanika mцhяndisi
_______3. Ontogenez tяkrarlanma filo-
geni hansы mяnanы verir?
a) Иnsan meymundan яmяlя gяlmiшdir.
b) Бцtцn varlыqlar dяnizdя yaranmыш яc-
dadlardan yaranmышdыr.
c) Тяkamцl prosesi heyvanыn embrion
inkiшafыndan яmяlя gяlmiшdir.
d) Аmfibiyalar sudan tam azad olduqdan
sonra sцrцnяnlяrя чevrilmiшlяr.
_______ 4. Vяrяq, qяlяm vя lцьяtдян istifa-
dя edяrяk tяqribяn 2 sяhifяdяn ibarяt «Gюr-
dцyцm яn qorxulu yuxu» adlы inшa yaz.
Qrammatika, mяntiqi cцmlя vя fikir ardыcыllы-
ьы vя ifadяlяrin aydыnlыьы prinsiplяrinя яsaslan.
______ 5. Fяaliyyяt mяqsяdi haqda heч
bir anlayышы olmayan insana bunu necя izah
edяrdiniz?
136
_______ 6. Material vя tяcrцbя ilя baьlы
tapшыrыьы bu haqda heч bir mяlumat olmadan
o tяcrцbяnin hяr mяrhяlяsini elmi metodlarы
tяtbiq edяrяk hяyata keчirin.
_______ 7. «Enяn xяtt цzrя» iqtisadiy-
yatla яlaqяli hansы mяntiqi sяhvlяri sadalaya
bilяrsiniz?
_______ 8. Иnsan gюzц hansы mцxtяlif his-
sяlяrdяn ibarяtdir?
_______ 9. Яmяk ittifaqlarы vя дemokra-
tik partiya bizim юlkяnin tarixi ilя hansы sя-
bяbdяn sыx baьlыdыr?
_______ 10. Mцяllifin «Bяlkя dя, qaytar-
dыlar» adlы яsяrini yazmaqda mяqsяdi nя idi?
_______ 11. Tibdя inkiшaf sayыlan orqan
transplantasiyasы tibb peшяsinя nя kimi tяsir
gюstяrir?
_______ 12. Mцxtяlif mяlumatlarы tяq-
dim edяrяk, яn yaxыn rяqяmin riyazi tяnbю-
lяnini hesablayыn.
_______ 13. Keчirilmiш tяcrцbяnin izahыnы
verяrяk, шagirд hяmиn tяcrцbяnin aparыlmasы
цчцn 6 mяrhяlяli elmi metodunun birgя isti-
fadя olunmasыnы aчыqlasыn.
_______ 14. Sizя 4 nяfяrlik nahar цчцn 10
AZN verilяrsя, bu mяblяья hяr yemяkdя
1000 kaloridяn artыq olmamaqla hяrяsinя
bяsit yemяk nюvц tяklif edin.
_______ 15. Kompцterin 4 mцhцm kom-
ponentini tяqdim edяrяk юz sюzlяrinizlя hяr
birini aчыqlayыn. Aчыqlamalar dяrs zamanы
istиfadя olunmuш mяnalara uyьun olma-
lыdыr.
 Тящсилин ясаслары

Tяhsil taksonomиyalarы: Psixomotor taksonomiya

Bunlara K.D.Mur (1972), E.J.Simpson

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Psixomotor taksonomiyanыn яsas сявиййя-
лярини вя онларын хцсусиййятлярини mцяyyяn
edяcяksiniz.
Psixomotor sahя шagirdlяrin fiziki, яzяlя
inkiшafыnыn sistemli tяшkilinя шяrait yaradыr.
Digяr sahяlяrdяn fяrqli olaraq, mцxtяlif
alimlяr tяrяfindяn psixomotor sahяnin mцx-
tяlif taksonomiyalarы iшlяnib hazыrlanmышdыr.
(1972), A.Harrov (1972), R.H.Deyv (1975)
vя baшqalarыnыn tяsnifatlarы daxildir. Mцxtя-
lif pedaqoqlar юz tяdqiqat яsяrlяrindя mцx-
tяlif tяsnifatlarы mяktяb vя tяlim цчцn daha
яhяmiyyяtli hesab etmiшlяr.
Tanыnmыш pedaqoqlar D.Murun tяsnifatыnы
mяktяb цчцn daha faydalы hesab etmiшlяr.
Norman Gronland isя Simpsonun psixomo-
tor taksonomiyalarыna цstцnlцk vermiшdir.

Simpson Mur Deyv Harrov

taksonomiyasы taksonomiyasы taksonomiyasы taksonomiyasы

Hiss etmяk Иmitasiya Hяrяkяtlяrin tяlqin edilmяsi

Mцstяqil,
Hazыr olmaq Яsas hяrяkяtlяrin icrasы
tяhrif edilmiш icra

Yeni hяrяkяtlяrin icrasыnыn

Tяlqin etmяk Иmitasiya Dяqiq icra
qяbul edilmяsi

Artikulyasiya (mцxtяlif
Mцstяqil tяhrif
Mexanizm hяrяkяtin ardыcыl icrasы- Sяriшtяli hяrяkяt
edilmiш icra
nыn koordinasiyasы)

Naturalizasiya Hяrяkяtlяr arasыnda

Mцkяmmяl icra Dяqiq icra
(Tяbii icra) mяntiqi яlaqя

Uyьunlaшma

Yaradыcыlыq

TAPШЫRЫQ 1
1. E.Siмpsonun tяsnif etdiyi psixomotor
taksonomiyalarыn sяviyyяlяrinя diqqяt edin.
Иlkin tяsяvvцrlяrinizя яsaslanaraq hяr sяviy-
yяnin xцsusiyyяti vя hяmin sяviyyя цzrя tяx-
min edilяn bacarыqlar barяdя tяqdim edilяn
cяdvяllяr цzrя qeydlяr gюtцrцn.
2. Яldя etdiyiniz nяticяlяrinizi tяqdim
edilяn nцmunяlяrlя mцqayisя edin.

137
 Тящсилин ясаслары

ИДРАКИ ФЯАЛИЙЙЯТИН СЯВИЙЙЯСИ

ИDRAKИ TЯLИM NЯTИCЯLЯRИNИN FЯALИYYЯTLЯRИN

XЦSUSИY-
FЯALИYYЯTИN XЦSUSИYYЯTLЯRИ GЮSTЯRИCИLЯRИ
YЯTLЯRИ
SЯVИYYЯSИ (nцmunя gюstяrin) (Feиllяr)

ЩИСС ЕТМЯК

ЩАЗЫР ОЛМАГ

ТЯШКИЛ ЕТМЯК

МЕХАНИЗМИНИ
БИЛМЯКЛЯ

МЦКЯММЯЛ
ИЪРА

УЙЬУНЛАШМАГ

ЙАРАТМАГ

TAPШЫRЫQ 2
1. Donald C.Orlik, Robert, J.Harder,
Riчard C.Callanыn «Tяdris strategiyalarы:
Daha yaxшы tяlim цчцn qayda» яsяrinin «Tя-
limin mяrhяlяlяri цzrя qяrar гяbul edяrkяn:
Taksonomiyanыn tяqdim edilmяsi» bюlmя-
sindяn (sяh. 133-135) D.Murun tяsnif etdiyi
psixomotor taksonomiyаlar barяdя tяqdim
edilяn materiallarы oxuyun. Fяaliyyяtinizi
tяшkil edяrkяn oxunun «anlayышыn tяyin edil-
mяsi formasы» цzrя tяrtib edilmiш cяdvяldяn
istifadя edin.

138
 Тящсилин ясаслары

Anlayыш/Tяyinetmя formasы *
Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы istifadя
istiqamяtlяndirяn suallar edilяn aчar sюzlяr

• Bu nя demяkdir? • xцsusiyyяtlяr
• Bunu hansы kateqoriyaya aid etmяk olar?
• Anlayышыn aid olduьu kateqoriyanыn xцsusiyyяtlяri nяdяn • atributlar
ibarяtdir? • nцmunяlяr
• Ondan necя istifadя edilir?
• kateqoriya
• O nя цчцn lazыmdыr?
• Hansы nцmunяlяri gюstяrя bilяrsiniz? • istifadя цsullarы
• Hansы nцmunяlяr var ki, bяzi xцsusiyyяtlяri uyьun gяlir, • яsas funksiyasы
bяzilяri yox?
• Onlarыn gюrdцyц iшlяr gюzlяnilmяdiyi шяkildя nяticяlяnirmi?

Psixomotor тaksonomiya • Qolf oynayan шagirdlяr idman zalыnda

Psixomotor taksonomiya – kurikulumun
яzяlя bacarыьы vя qabiliyyяtlяrini яks etdirir.
Digяr sahяlяrdяn fяrqli olaraq, psixomotor
taksonomiya haqda mцxtяlif yanaшmalar
mюvcuddur (mяsяlяn, Harrov 1972, M.Mur
1972, Jevet vя Mulan 1977). Kenes D.Murun
psixomotor taksonomiyasы mяktяblяrя яn uy-
ьun gяlяn bu taksonomiyalardan hesab edilir.
Mur psixomotor taksonomiyada юyrяn-
mяni цч sяviyyяyя ayыrыr: 1) imitasiya (tяqlid
etmя), 2) mцstяqil tяhrif edilmiш icra, 3) dя-
qиq icra. Baшlanьыc sяviyyяdя, imitasiyada
шagird mцяllimin verdiyi tяlimatlarla, яsa-
sяn, ilk mяlumatы tяtbiq edir. Яksяr hallarda
bu sяviyyя mцяllim tяrяfindяn modellяшdir-
mяklя davam etdirilir vя шagirdin юz baca-
rыqlarыны nцmayiш etdirmяsi цчцn ilk cяhdlяrя
imkan yaradыlыr. Hяrяkяtlяr asanlыqla yerinя
yetirilmir. Шagirdin konkret bacarыьы юyrяn-
mяsinя nя qяdяr vaxt vя enerji sяrf olunaca-
ьыnы яvvяlcяdяn mцяyyяn etmяk asan deyil.
Иmitasiya sяviyyяsindя olan шagirdlяr
haqda nцmunяlяr aшaьыdakы kimidir:
top olmasa da, tяqlid etmяklя yeni zяrbяni
vurmaьы юyrяnirlяr.
Kompцterdя iшlяmяyi юyrяnяn шagirdlяr
tяlimatчыnыn gюstяriшi ilя klaviaturada iшlя-
mяyя baшlayыr.
• Musiqi alяtlяrindя ifa etmяyi юyrяnяn
шagirdlяr mцяllimin mцшahidяsi altыnda mяшq
edirlяr.
Mцstяqil tяhrif edilmiш icraya gюrя isя шa-
gird bacarыгlarыnы sяrbяst vя tяlimatчыnыn kю-
mяyi olmadan yerinя yetirя bilir. Bu psi-
xomotor tяlim mяrhяlяsindя шagird hяrяkяt-
lяri mцяllim yerdяn sюylяmяsя dя, yerinя ye-
tirя bilir. Bununla o hяlя sяlislik vя dяqiq-
liyя nail olmamышdыr. Bu sяviyyяdя bacarыq
tяliminя nцmunяlяr aшaьыdakы kimidir:
• Yeni aьыz vя dil konfiqurasiyasы tяlяb
edяn, yeni sяs tяlяffцz edяn xarici dil юyrя-
nяn шagirdlяr;
• Klaviaturaya baxmadan чap edяn, la-
kin hяlя dя sяhvlяr buraxan шagirdlяr;
• Fizika dяrsindя mцrяkkяb cihazlarы qu-
raшdыran vя istifadя edяn шagirdlяr.

* Rachel Billmeyer «Strategic reading in the content areas:Praktical Aplications for Creating a think-
ing environment», Omaha, 2004

139
 Тящсилин ясаслары
Dяqiq icra sяviyyясindя, psixomotor tak-
sonomiyanыn яn yцksяk sяviyyяsindя шagird-
lяr hяrяkяtlяri dяqiqliklя, sяmяrяli vя asan-
lыqla yerinя yetirя bilir. Шцuraltы шяkildя yeri-
nя yetirilmiш bacarыq sayыlan «avtomatlaш-
ma» daha sonra hяrяkяtin vя ya oyunun ele-
mentlяrinin шagird tяrяfindяn diqqяt mяrkя-
zindя saxlanыlmasыnы tяmin edir. Dяqiq icra
sяviyyяsi bacarыqlarыna aшaьыdakыlar daxildir:
• Klaviaturada чap bacarыьы nцmayiш et-
dirяn vя avtomatik mяtn чap edяn шagird;
• Cihazlarы asanlыqla vя onlar barяdя dц-
шцnmяdяn istifadя edяn avtomexanika fяn-
ninin шagirdlяri;
ИDRAKИ
XЦSUSИY-
FЯALИYYЯTИN
YЯTLЯRИ
SЯVИYYЯSИ
ИМИТАСИЙА
МЦСТЯГИЛ ТЯЩРИФ
ЕДИЛМИШ ИЪРА
ДЯГИГ ИЪРА
TAPШЫRЫQ 3
Tяqdim edilяn testi yerinя yetirin.
Psixomotor taksonomiya цzrя formalaш-
dыrma qiymяtlяndirmяsini keчirин.
_____ 1. Dцzgцn/ Sяhv. Psixomotor tak-
sonomiya yalnыz fiziki tяhsil ixtisaslarы
цчцndцr.
_____ 2. Aшaьыdakы hansы sahяlяrdя psi-
xomotor taksonomiya istifadя oluna bilmяz?
a. Musiqi
b. Иncяsяnяt
c. Ev iqtisadiyyatы
d. Yuxarыda gюstяrilяnlяrin hamыsы psixo-
motor юyrяnmяni яks etdirir
_____ 3. Dцzgцn/Sяhv. Mцяllimin rяy
vermяsi vя modellяшdirmяsi mцstяqil vя dя-
qiq icra sяviyyяsindя vacibdir.
• Mцxtяlif оktavalarda mцxtяlif notlarы
sяslяndirяn vя instrumental musiqi alяtindя
barmaqlarыna baxmadan vя dцшцnmяdяn чa-
lan шagird.
Xцlasя
Psixomotor taksonomiyanыn fuнksiyasы in-
san hяrяkяtlяrini daha da sяlis etmяk цчцndцr.
Bu tяlim mяqsяdlяri taksonomiya istifadя
olunan sahяlяrdя tяtbiq oluna bilяr. Bu sahя-
lяrя riyaziyyat, mяiшяt vя ailя hяyatы, tяsviri in-
cяsяnяt, peшяkar texniki tяhsil, elm vя biznes
daxildir. Bu taksonomiyalarы юz ixtisasыnыzda
necя istifadя edяcяyiniz barяdя dцшцnцn.
TЯLИM NЯTИCЯLЯRИNИN FЯALИYYЯTLЯRИN
XЦSUSИYYЯTLЯRИ GЮSTЯRИCИLЯRИ
(nцmunя gюstяrin) (Feиllяr)
_____ 4. Dцzgцn/ Sяhv. Murun taksono-
miyasы akrobatik hярякяtlяrin qiymяtlяn-
dirilmяsi baxыmыndan uyьun texnikadыr.
_____ 5. Aшaьыda gяlяn fяaliyyяt mяq-
sяdlяrini idraki (И), affektiv (A) vя ya psixo-
motor (PS) kimi sяciyyяlяndir.
_____ a. Nяzarяtsiz шяraitdя 3-cц dяrя-
cяli шagirdlяr piyadalar, velosipedistlяr vя ya
digяr nяqliyyat vasitяlяri цчцn yol hяrяkяti
qaydalarыna riayяt edяcяklяr.
_____ b. Santimetrlяri sirkulla hesabla-
yaraq шagird obyektlяr arasыndakы mяsafяni
mцяllimin gюstяriшi иlя юlчяcяk.
_____ c. Beш dяqiqяlik test zamanы mak-
simum 5 sяhv buraxmaq шяrti иlя dяqiqя яr-
zindя яn azы otuz beш sюz чap eдин.
_____ d. Oyunчular reqbi oyуnunda elan
olunmuш qяrarla razыlaшacaqлар. Mцbahisя
etmяk qяbul olunmayan davranышdыr.
140
 Тящсилин ясаслары
Tяhsil taksonomиyalarы: Emosional taksonomiya
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Emosional taksonomiyanыn яsas сявий-
йялярини вя онларын хцсусиййятлярини mцяy-
yяn edяcяksiniz.
TAPШЫRЫQ 1
Emosional taksonomiyalarыn sяviyyяlя-
rinя diqqяt edin. Иlkin tяsяvvцrlяrinizя яsas-
lanaraq hяr sяviyyяnin xцsusiyyяti vя hяmin
sяviyyя цzrя tяxmin edilяn bacarыqlar barя-
dя cцtlяrdя fikir mцbadilяsi edin. Nяticяlя-
riniz haqqыnda mяlumat verin.
Emosional (affektiv)
taksonomiyalar
Mяktяbin mцvafiq mяqsяdlяriнин реаллаш-
масында emosional taksonomiyalara ясасла-
нан системли ишин тяшкили бюйцк ящямиййят
дашыйыр. Шagirdlяrin hislяrinin, davranышlarы-
nыn, dяyяrlяrinin vя emosiyalarыnыn inkiшa-
fыndan ibarяt olub emosional vя ya affektiv
taksonomiyalarдан чыхыш етмяк реал нятиъяля-
ря эятириб чыхарыр. Burada sяmimilik vя dцz-
gцnlцk kimi bяzi affektiv mяqsяdlяr яsas
mяqsяdlяrdir, riyaziyyata vя ya digяr elmi
tяlimata qarшы mцsbяt mцnasibяt isя onun
digяr mяqsяdlяri sayыla bilяr. Onun vasitя-
silя шagirdlяrin tяlimя mцnasibяti vя dяyяr-
lяrя mцnasibяtinin daha da yaxшыlaшdыьы hiss
olunur, чцnki mцяllimlяr tяlimя tяsir gюstя-
rяn motivasiyanыn nяdя olduьunu мцяy-
yяnlяшdirmяyi юyrяnirlяr (Mahr vя Pintrik,
1991; Spuldinq, 1992).
Emosional taksonomiyanы inkiшaf etdi-
rяnlяr (Krasvol vя digяrlяri, 1964) idraki ba-
carыqlarыn inkiшafыnы яhяmiyyяtli hesab edяn-
lяrя eyni mяqsяd daшыyыr. Onlar emosional
sahяdя tяsnifatы hazыrlarkяn taksonomiyanыn
aшaьыdakы beш sяviyyяsi mцяyyяn olundu:
141
1. Гяbul etmяk (iшtirak);
2. Рeaksiya vermяk;
3. Дяyяrlяndirmяk;
4. Тяшkil etmяk;
5. Дяyяrlяrin daшыyыcыsы olmaq.
Bu beш сявиййя дя idraki taksonomiyala-
rыn сявиййяляриндя olduьu kimi digяr alt-ся-
виййяляря bюlцnцr. Emosional taksonomi-
yanыn sяviyyяlяri dя idraki taksonomiyanыn
kateqoriyalarы kimi, iyerarxik xarakter
daшыyыr.
TAPШЫRЫQ 2
Donald C.Orlik, Robert, J.Harder, Ri-
чard C.Callanыn «Tяdris strategiyalarы: Da-
ha yaxшы tяlim цчцn qayda» яsяrinin «Tяli-
min mяrhяlяlяri цzrя qяrar гяbul edяrkяn:
Taksonomiyanыn tяqdim edilmяsi» bюlmя-
sindяn (sяh. 127-132) Emosional taksonomi-
yanыn hяr sяviyyяsi haqqыnda tяqdim edilяn
materiallarы oxuyun. Fяaliyyяtinizi tяшkil
edяrkяn oxunun «anlayышыn tяyin edilmяsi
formasы» цzrя tяrtib edilmiш cяdvяldяn isti-
fadя edin. Yardыmчы suallarыn kюmяyi ilя tяq-
dim edilяn iш vяrяqlяrini (cяdvяllяri) yerinя
yetirin:
 Тящсилин ясаслары
Anlayыш/Tяyinetmя formasы
Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя
istiqamяtlяndirяn suallar
• Bu nя demяkdir?
• Bunu hansы kateqoriyaya aid etmяk olar?
• Anlayышыn aid olduьu kateqoriyanыn xцsusiyyяtlяri nяdяn
ibarяtdir?
• Ondan necя istifadя edilir?
• O nя цчцn lazыmdыr?
• Hansы nцmunяlяri gюstяrя bilяrsiniz?
• Hansы nцmunяlяr var ki, bяzi xцsusiyyяtlяri uyьun gяlir,
bяzilяri yox?
• Onlarыn gюrdцyц iшlяr gюzlяnilmяdiyi шяkildя nяticяlяnirmi?
Гябул етмяк
Emosional taksonomiyanыn ideyasы dav-
ranыш vя dяyяrlяrin inkiшafыndan ibarяtdir.
Bu prosesdя birinci addыm юyrяnmяk istя-
yяnlяrin tяшяbbцskarlыьыndan asыlыdыr. Bu il-
kin sяviyyяdя шagirdlяrin bяzi mяlumatlarы
qяbul etmяk istяklяri yaranыr. O, affektiv
mяlumatы qяbul etmяk цчцn sюhbяtin nяdяn
getdiyini anladыьыndan яmin olsun, bu isя
qяbul etmяnin ilk mяrhяlяsidir.
Burada sюhbяtin nяdяn getdiyini anla-
maq ilkin шяrtdir. Hяr bir kяs mяlumatыn
verildiyindяn яmin ola bilяr. Lakin bir mя-
qama diqqяt yetirmяk lazыmdыr, verilяn
mяlumatы hamы hяvяslя qяbul edirmi? Mя-
lumatlarы qяbul edяn tяrяfin hяmin mяlu-
matlara hяvяs gюstяrmяsi xцsusi яhяmiy-
yяt daшыyыr ki, bu da qяbuletmяnin birinci
mяrhяlяsidir. Belяliklя, яgяr шagird hяr
hansы mяsяlя ilя baьlы mяlumatы dinlяmяyя
sadяcя hяvяs gюstяrirsя, demяli, qяbul et-
mяyя hazыrdыr.
Qяbul etmяnin sonuncu mяrhяlяsi idarя
olunan vя ya istiqamяtlяndirilяn diqqяtdir.
Birinin hяr hansы ideya, davranыш vя ya dя-
yяrя diqqяti cяlb etmяk qabiliyyяti digяrinin
hяmin mяsяlяni qяbul etmяsindя яhяmiy-
yяtli rol oynayыr. Дяrs zamanы дiqqяt dцzgцn
istiqamяtlяndirilяn zaman шagirdlяr pяncя-
rяdяn bayыra baxmыr vя ya xяyala dalmыr.
142
Mцzakirя zamanы istifadя
edilяn aчar sюzlяr
• xцsusiyyяtlяr
• atributlar
• nцmunяlяr
• kateqoriya
• istifadя цsullarы
• яsas funksiyasы
Шцurlu шяkildя dяrsdя iшtirak etmяyя
цstцnlцk verir.
Taksonomiyanыn bu sяviyyяsinя olan
bяzi nцmunяlяr aшaьыdakыlarы яks etdirir:
1. Шagirdlяr onlarыn fikirlяri иlя razыlaш-
mayan digяr шagirdlяri dinlяyir vя юz ideya-
larыnы cavab olaraq istifadя edirlяr.
2. Шagirdlяr digяr mяdяniyyяtlяrя qarшы
юz sяmimiliklяrini elя artыrыrlar ki, hяmin
mяdяniyyяtlяrin daшыyыcыlarы ilя sinifdяn kя-
narda rastlaшdыqlarы zaman onlarla tanыш ol-
maq vя ya onun haqqыnda oxumaq vя ya
eшitmяk hяvяsindя olacaqlar.
Reaksiya vermяk
Emosional taksonomiyalarda ikinci sя-
viyyя reaksiya vermяkdir.
Hяr hansы bir ideya, davranыш vя ya dяyя-
ri qяbul etmяyя hяvяs gюstяrmяk nюvbяti
mяrhяlяdя diqqяtin mяhz hяmin mяsяlяyя
doьru istiqamяtlяndirилmяsi vя bir чox va-
riantlardan яn dцzgцnцnцn seчilmяsinя шя-
rait yaradыr.
Reaksiya vermяdя razыlaшma ilkin mяr-
hяlя olub, bir kяsin qaydalar vя ya qanunla-
ra uyьun olaraq davranmasыdыr.
Reaksiya vermяdя ikinci mяrhяlя olan
reaksiya vermя hяvяsi reaksiyanы bir addыm
da irяli aparыr. Reaksiya vermяk hяvяsi gюs-
tяrir ki, шagird baш verяnlяrin sяbяbini bilir
vя ona яsaslanаraq reaksiya verir.
 Тящсилин ясаслары
Reaksiya vermяdя цчцncц mяrhяlя qаne
etmяdir. Bu mяrhяlя gюstяrir ki, qяrar qяbul
etdikdяn sonra insan emosional olaraq qane
olmuш olur. Mяsяlяn, sizin yerinя yetirmяli
чяtin tapшыrыьыnыz ola bilяr. Bunu bitirdikdяn
sonra iшi tamamladыьыnыz цчцn rahatlыq hissи
keчirirsiniz – elя bu cavablandыrma da qane
etmяnin яsas xцsusiyyяtidir.
Aшaьыdakыlar taksonomiyanыn bu sяviy-
yяsi цчцn mцяllimlяr tяrяfindяn yazыlmыш
bяzi mяqsяdlяrdir:
1. Шagirdlяrin poeziyanы dяyяrlяndirmя-
lяri artacaq vя sяrbяst oxu zamanы seчimlя-
rindяn biri dя poeziya kitabы seчmяk olacaqdыr.
2. Шagirdlяrin эiэiyena vяrdiшlяrini dя-
yяrlяndirmяlяri artacaq vя onlar ayaq yo-
luna getdikdяn sonra digяrlяri tяrяfindяn
xatыrladыlmadan яllяrini sabunla yuyacaqlar.
3. Иbtidai sinif шagirdlяri paylaшmanы an-
lamaьы vя dяyяrlяndirmяyi юyrяnяcяklяr vя
sяrbяst oyun шяraitindя шagirdlяr юz oyun-
caqlarыnы digяr uшaqlarla яn azы bir dяfя dя
olsun paylaшacaqlar.
Dяyяrlяndirmяk
Emosional taksonomiyanыn цчцncц яsas
kateqoriyasы dяyяrlяndirmя adlanыr. Dяyяr-
lяndirmя birinin hяr hansы ideya, davranыш vя
ya dяyяrin «яhяmiyyяt»ini anlamasы, dяrk
etmяsi demяkdir. Bu kateqoriyanыn daha яv-
vяl gяlяn kateqoriyadan fяrqi ondan ibarяt-
dir ki, dяyяrlяndirmя sadяcя bir reaksiya
kimi deyil, яsaslandыrыlmыш vя dцшцnцlmцш
davranыш nцmayiш edяn insan tяrяfindяn
hяyata keчirilir.
Dяyяrlяndirmя kateqoriyasыnda цч яsas
bюlmя vardыr: 1) dяyяrin qяbul olunmasы,
2) dяyяrя verilяn цstцnlцk, 3) seчim. Dяyяrin
qяbul olunmasы o demяkdir ki, insan inanыr
ki, mцvafiq dяyяr digяrlяri tяrяfindяn dя
цstцn hesab olunur, lakin bu anlayыш dяyiшя
bilяndir. Яgяr bir kяs dяyяri qяbul edirsя vя
bu dяyяrя gюrя tanыnmaq istяyirsя, hяmиn
kяs hяmиn dяyяrя цstцnlцk vermiш olur.
Bu davranышыn vacib elementi mяhz bu sяviy-
yя tяrяfindяn xarakterizя olunur. Bu davra-
nыш insanыn dяyяrя gюstяrdiyi seчimi ilя яsas-
landыrыlыr.
143
Aшaьыdakы цч tapшыrыq vя mяqsяd bu sя-
viyyяyя nцmunяdir:
1. Tapшыrыq: Demokratik proseslяri dя-
yяrlяndirin.
Mяqsяd: Seчkidя шagirdlяr sяs verяcяklяr
vя digяrlяrini eyni hяrяkяti etmяyя inandы-
racaqlar.
2. Tapшыrыq: Tяmiz su vя hava ilя baьlы
tяшяbbцskarlыьы inkiшaf etdirin.
Mяqsяd: Dяrsdяn sonra kюnцllц olaraq
шagirdlяr bu tяшяbbцskarlыьы bu mяqsяdlя ya-
radыlmыш tяшkilatlarda fяal iшtirak etmяklя
nцmayiш etdirяcяklяr vя digяrlяrini onlara
qoшulmaьa hяvяslяndirяcяklяr.
3. Tapшыrыq: Яmяk dяrsindя tяhlцkяsizlik
praktikalarы.
Mяqsяd: Яmяk dяrsindя юz чalышdыqlarы
yerdя tяhlцkяsizliyя nяzarяt edяcяklяr.
Tяшkil etmяk
Tяlim tяcrцbяsi artdыqca ideya, davranыш
vя dяyяrlяr ardыcыllыq tяшkil edir. Belя sыra-
lanma emosional taksonomiyanыn dюrdцncц
sяviyyяsi – tяшkil etmяdir.
Tяшkil etmя 2 hissяdяn ibarяtdir. Birinci-
si dяyяrin konsepsiya sяviyyяsindя tяqdima-
tыdыr. Bu dяyяrlяrin abstrakt чяrчivяdя bir-
birinя яlaqяlяndirilmяsini mцяyyяnlяшdirяr-
kяn meydana gяlir. Hяm emosional, hяm dя
idraki taksonomiyanыn sonuncu kateqori-
yasы – qiymяtlяndirmяdir vя burada insan
dяyяrlяndirmя mюvqeyindя olur vя ehtiyac
olduqda bunu hяyata keчirir.
Tяшkil etmяnin ikinci bюlцmц dяyяr sis-
temini tяшkil etmяkdir. Bu bir kяsin tяшяb-
bцskarlыьыnы ardыcыllыq шяklinя gяtirmяk цчцn
mюvcud olan bir sяviyyяdir. Цmumilikdя
dяyяr sisteminin tяшkil olunmasы birinin «hя-
yat fяlсяfяsini» ifadя etmяsi kimidir.
Bu sяviyyяdя bяzi mяqsяd vя tapшыrыqla-
ra aшaьыdakыlar daxildir:
1. Tapшыrыq: Yaxшы tяhsil vяrdiшlяrinin va-
cib tяrяflяrini юyrяnin.
Mяqsяd: Hяm mяktяbdя, hяm dя mяk-
tяbdяn kяnar юz tяшяbbцsц ilя boш vaxtыnы
paylaшdыrmaqla vя gюrцlmяli iшlяr haqda
 Тящсилин ясаслары
cяdvяl hazыrlamaqla tяhsil vяrdiшlяrini nц-
mayiш etdirir.
2. Tapшыrыq: Sяliqяli iш шяraitinin vacibliyi.
Mяqsяd: Mцяllim tяrяfindяn xatыrladыl-
madan шagirdlяr materiallarыnы kяnara qo-
yacaq, sinfi yыьышdыracaq, lюvhяni silяcяk vя
zяng чalыnan kimi tяnяffцся чыxmaьa hazыr
olаъаглар.
3. Tapшыrыq: Karyerada seчimlяr tяqdim et.
Mяqsяd: Шagirdlяr iш vя karyera ilя baьlы
tяdbirdя iшtirak edir vя юz karyera mяqsяd-
lяri ilя baьlы mяlumatlarы axtarыr.
Dяyяrlяrin daшыyыcыsы olmaq
(sяciyyяlяnmяk)
Emosional taksonomiyalarыn яn yцksяk
kateqoriyasыnda, yяni dяyяr baxыmыndan sя-
ciyyяlяndirmя kateqoriyasыnda insan inan-
dыьы dяyяrlяrя uyьun tяrzdя davranыr. Цmu-
milяшdirilmiш qrup bu sяviyyяnin iki mяrhя-
lяsindяn birincisidir. Цmumilяшdirilmiш qrup
mцяyyяn davranыш, inam vя ya dяyяrlяrlя
baьlы tяшяbbцslяr yцrцtmяklя sяciyyяlяnir.
Bir kяsin цmumilяшdirilmiш qrupunu bilmяk-
lя hяmиn insanыn bяzi hallarda gюstяrdiyi
davranышыnы юncяdяn mцяyyяnlяшdirmяk olur.
Emosional taksonomiyanыn яn yцksяn
sяviyyяsi sonuncu, yяni dяyяrlяrin daшыyыcыsы
olmaqdыr. Dяyяrlяr insanlarыn юzlяri tяrяfin-
dяn idarя olunduьu kimi, hяm dя onlarыn
dцшцncяsinя tяsir gюstяrir. Башга sюzlя desяk,
taksonomiyanыn bu mяrhяlяsindя sюzlяr vя
hяrяkяtlяr dяyяrlяrlя istiqamяtlяnir.
Taksonomiyanыn bu sяviyyяsi цчцn nц-
munя tapшыrыq vя mяqsяdlяr aшaьыdakы ki-
midir:
1. Tapшыrыq: Dцzgцnlцyц dяyяrlяndirin.
Mяqsяd: Dяrs zamanы шagirdlяr юz davra-
nышlarыnы testlяrlя vя tapшыrыqlarla yoxlaya-
caqlar vя digяrlяrini dцzgцn cavablarы kючцr-
mяkdяn чяkindirяcяklяr.
2. Tapшыrыq: Cяmiyyяtdя azad nitqi dя-
yяrlяndirin.
Mяqsяd: Юz fikirlяrini vя baxышlarыnы ifa-
dя etmяk цчцn sinif mцzakirяlяrindя fikir
ayrыlыьыnda olan kяslяr daxil olmaqla шagird-
lяr digяrlяrinin dя hцquqlarыnыn olduьunu
144
anlayacaqlar. Bu hansыsa ittihamlar vя ya
hцcуmlar nцmayiш olunmadan ifadя olunacaq.
3. Tapшыrыq: Иnsan hцquqlarыnы dяyяrlяn-
dirin.
Mяqsяd: Шagirdlяr юzlяrinя qarшы hansы
шяkildя davranmalarыnы istяyяrdilяrsя, digяr
mяktяb icmalarыna hяmиn tяrzdя mцnasibяt
gюstяrяcяklяr.
Qыsa аnaliz
Bяzяn elя gяlir ki, bu taksonomiya mц-
rяkkяbdir vя burada bяzяn mцxtяlif sяviy-
yяdя olan mяqsяdlяri fяrqlяndirmяk чяtin-
dir (idraki taksonomiyada sяciyyяlяndirilя
bilяn analiz).
Emosional taksonomiyalara bir tяrяfdяn
qeyri-iradi dяyяrlяndirmя zamanы ehtiyac
yaranыr vя mцxtяlif qiymяtlяndirmя prob-
lemlяrini nцmayiш etdirir. Digяr tяrяfdяn
emosional taksonomiya tяlim prosesini bц-
tюvlюkdя mцшahidя etmяk imkanы verяn abs-
trakt чяrчivя tяqdim edir. Baшqa sюzlя, mцяl-
limlяr emosional taksonomiyanыn яsas ide-
yasыnы baшa dцшяrsя, bu onlara tяdris iшindя
sяylяri artыrmaq цчцn gюzяl bir vasitя olar.
Bizim tяlimя qarшы mцnasibяtimiz mяk-
tяblя яlaqяlidir, bizim юzцmцzя inamыmыz
yenя dя mяktяblя яlaqяlidir. Bцtцn bu affek-
tiv davranышlar tяlimdяn daha vacibdir (Hel-
lison, 1987).
Tяlimatыn affektiv nяticяlяri narkotik vя
QИЧS-in tяdris olunmasыnda чox mцhцmdцr.
Bu iki anticяmiyyяt xяstяliyi mяsuliyyяt-
siz davranышla birbaшa яlaqяlidir. Яlbяttя ki,
biz baшa dцшцrцk ki, burada чox insanlar sa-
dяcя gцnahsыz qurbanlardыr. Kюrpяlяr hяlя
ana bяtnindя ikяn embrion alkoqol sindro-
mu ilя yoluxur vя bu xяstяliklя doьuluрlar.
Иnsanlar qankючцrmя yolu ilя, mяsuliyyяtsiz
dost vя ya hяyat yoldaшlarы vasitяsi ilя xяstя-
liklяrя yoluxurlar.
Mяktяblяrdя bu mюvzularыn tяdris olun-
masы hяyat vя юlцmlя baьlы мцлащизяляри пай-
лашмаьа шяраит йарадыр. Yuxarыda gюstяrilяn
iki mюvzu ilя baьlы uьursuzluьun мцяййян
гисми onunla baьlы ola bilяr ki, mцяllimlяr
affektiv taksonomiyanы nяzяrdяn qaчыrыr,
 Тящсилин ясаслары

digяr tяrяfdяn isя bayaьы шцarlar tяbliь
edirlяr.
Яn yaxшы mцяllim o kяsdir ki, hiss olun-
madan idraki vя emosional taksonomiyalar-
dakы ardыcыllыqlarы юz tяlimatlarы ilя яlaqя-
lяndirir. Yadda saxlayыn ki, sizin яn чox
xoшladыьыnыz mцяllimlяr daha effektiv yolla
tяdris hяyata keчirяnlяr vя sizin яn чox sev-
diyiniz fяnnin mцяllimlяri olublar. Yяqin ki,
bu, tяsadцfяn baш vermяmiшdir. Yaxшы mцяl-
limlяr affektiv tapшыrыqlarы illik kurikulumlarы
ilя яlaqяlяndirmiшlяr. Biz цmid edirik ki,
emosional taksonomiyada ideyalar haqda
mяlumat bu mцяllimlяri daha sяmяrяli ol-
maьa vя tяlяbяlяrdя istяdiklяri davranыш vя
dяyяrlяri inkiшaf etdirяrkяn diqqяtli olmaьa
hяvяslяndirmяyя kюmяk edяcяk.
Robert F.Maqerin (1986) deyir: «Mяn
шagirdlяrimi yanыma gяlяndя юyrяtdiyim
mюvzulara hansы maraq hissi ilя gяlmiшdilяr-
sя, elя hяmиn hяvяs hissi ilя dя yola salmaq
istяyirяm».
TAPШЫRЫQ 2
Yuxarыda tяqdim edilяn mяlumatdan is-
tifadя etmяklя верилмиш cяdvяli yerinя yetirin.

ЕМОСИОНАЛ TЯLИM NЯTИCЯLЯRИNИN FЯALИYYЯTLЯRИN

FЯALИYYЯTИN XЦSUSИYYЯTLЯRИ XЦSUSИYYЯTLЯRИ GЮSTЯRИCИLЯRИ
SЯVИYYЯSИ (nцmunя gюstяrin) (Feиllяr)

ГЯБУЛЕТМЯ

РЕАКСИЙА ВЕРМЯК
(ЪАВАБЛАН-
ДЫРМАГ)

ДЯЙЯРЛЯН-
ДИРМЯК

ТЯШКИЛ ЕТМЯК

ДЯЙЯРЛЯРИН
ДАШЫЙЫЪЫСЫ ОЛМАГ

TAPШЫRЫQ 3 ______ 1. Иdraki taksonomiya fяaliyyяtin

Ялдя етдийиниз нятиъяляри Яlavя bюlmяsinя
(sяh. 394) daxil edilmiш mцtяxяssis yanaшma-
larы ilя мцгайися един.
TAPШЫRЫQ 4
Тягдим едилян тести йериня йетирин.
EMOSИONAL TAKSONOMИYA
ЦZRЯ TEST
Aшaьыdakы fikirlяriн idraki vя ya emo-
sional olmalarыnы mцvafiq qrafalara И vя ya
E yazmaqla sяciyyяlяndirin. Hяr qrafaya
mцvafiq cavablarы yazыn.
mцrяkkяblяшdirilmяsidir. Bяs emosional tak-
sonomiya nяdir______?
______ 2. Иdraki taksonomiya baшla яla-
qяlidir, emosional taksonomiya isя ______?
______ 3. Иdraki vя emosional davranыш-
lar mцxtяlif vя pяrakяndяdirlяr. Dцzgцn,
yoxsa Sяhv?
______ 4. Birinin fikri dinlяmяsi onun bu
fikrя uyьun hяrяkяt etmяsi цчцn ilk addыm-
dыr. Dцzgцn, yoxsa Sяhv?
______ 5. Emosional taksonomiyanыn
yuxarы vя ya aшaьы sяviyyяlяrdя daha чox id-
raki яhяmiyyяti varmы? Юz cavabыnыzы izah edin.

145
 Тящсилин ясаслары

Mяzmun standartlarыnыn bilik vя fяaliyyяt komponentlяri nяzяrя alыnmaqla

tяlim mяqsяdlяrinin mцяyyяn edilmяsi

Ana dili «Qышda kяndimiz»

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Мязмун стандартларынын реаллашмасына хид-
мят едян тялим мягсядини мцяййян едяъяк- Riyaziyyat 10 dairяsindя sadя яdяdi ifadяlяr
синиз.
Hяyat «Hяr шeydяn qяnaяt vя sяliqя ilя
TAPШЫRЫQ 1 бilgisi istifadя edяk»

Яvvяlki mюvzularda mяzmun vя fяaliy-

yяtя ayыrdыьыnыz standartlarыn fяaliyyяt nюvц- Musiqи «Oynaq topum» mahnыsы
nц vя sяviyyяsini mцяyyяnlяшdirin.
Texnologiya Dovшan oyuncaьы (yapma)
TAPШЫRЫQ 2
Tяhlil etdiyiniz standartlardan чыxыш edя- Tяsviri
Yaz gцllяri
rяk aшaьыda tяqdim edilяn mюvzular цzrя tя- incяsяnяt
lim mяqsяdlяrini mцяyyяn edin:

Шagirddяn gюzlяnilir Mцяllimdяn gюzlяnilir

1.1. Dinlяdiyi fikri anladыьыnы nцmayiш 1. Mцяllim danышma vя dinlяmя mяha-
etdirir. rяti nцmayiш etdirir.
1.1.1. Dinlяdiyi sadя fikrin mahiyyяtini 2. Шagirdlяrя mцxtяlif yollarla dinlя-
шяrh edir. mяk цчцn шяrait yaradыr:
1.1.2. Dinlяdiyi fikrя mцnasibяtini bil- • Sюhbяt etmяk;
dirir. • Иzah etmяk;
1.2. Шifahi nitq bacarыqlarыna malik ol- • Mцzakirя etmяk;
duьunu nцmayiш etdirir. • Ucadan oxu;
1.2.1. Mцшahidя etdiyi яшya, hadisяlяr • Rollu oyunlarda iшtirak;
haqqыnda шяkillяr цzrя danышыr. • Naьыl danышmaq;
1.2.2. Dialoqlarda sadя nitq etiketlя- • Bяdii nцmunяlяr цzrя fikir mцbadilяsi
rindяn istifadя edir. aparmaq;
1.2.3. Nitqindя sadя bяdii ifadяlяrdяn • Aldыьы mяlumatlarы чatdыrmaq;
istifadя edir. • Шifahi vя yazыlы (mяtnlяr, rяsmlяr,
1.2.4. Nitqindя mцvafiq jest vя mi- kompцterin imkanlarыndan istifadя et-
mikalardan istifadя edir. mяklя) tяqdimatlar hazыrlamaq.

146
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ BЮLMЯ
FЯNN PROQRAMLARЫNЫN (KURИKULUMLARЫNЫN)
TЯTBИQИNDЯ YENИ TЯLИM STRATEGИYALARЫ
VЯ TЯLИMИN TЯШKИLИNDЯ ONLARDAN SЯMЯRЯLИ
ИSTИFADЯNИN YOLLARЫ

Gюzlяnilяn nяticяlяr Яhatя olunacaq mяsяlяlяr:

Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:

• «Tяlim strategiyasы» anlayышыnы шяrh едяъяксиниз.
• Mцasir kurikulumlarыn xцsusiyyяtlяri baxы-
mыndan tяlimin tяшkilinя verilяn яsas tяlяblяri
шяrh едяъяксиниз.
• Tяlim mяqsяdinя uyьun forma vя цsullarы se-
чяъяксиниз.
• Tяlimin prinsiplяri baxыmыndan юyrяnmя pro-
sesinin tяшkili mexanizmlяri haqqыnda mяlumat
verяъяксиниз.
• Mяzmun standartlarыnыn mahiyyяtinя mцvafiq
forma vя цsullar seчяъяксиниз.
• Tяlimin dцшцnцlmцш шяkildя tяшkili yollarыnы
bildiyini nцmayiш etdiряъяксиниз.
• Mцstяqil tяlimin prinsiplяrinя яsaslanan oxu
strategiyalarыnы tяlim prosesindя istifadя edя-
ъяксиниз.
• Dцшцnmяniн mцxtяlif цsullarыndan istifadя et-
mяklя шagirdlяrя diferensial yanaшmanыn yol-
larыnы bildiyini nцmayiш etdirяъяксиниз.
• Tяlimin tяшkilindя ИKT-dяn istifadяnin imkan
vя yollarыndan istifadя bacarыqlarы nцmayiш
etdirяъяксиниз.
• Mцшahidяlяr яsasыnda tяlimin tяшkilinin sяviy-
yяsi barяdя mцhakimяlяr yцrцдяъяксиниз.
Ы Йarыmbюlmя
Mцasir kurikulumlar vя yeni tяlim
strategiyalarы;
ЫЫ Йarыmbюlmя
Мцxtяlif цsullarла дяркетмя;
ЫЫЫ Йarыmbюlmя
Юyrяnmяnin prinsiplяri vя oxu
strategiyalarыndan istifadя;
ЫV Йarыmbюlmя
Taksonomiyalarы nяzяrя almaqla
tяlim prosesinin sistemliliyinin tяmin
olunmasы;
V Йarыmbюlmя
Tяlimi tяшkil edяrkяn ИKT-dяn
istifadяnin imkan vя yollarы.

147
 Тящсилин ясаслары

Ы ЙARЫMBЮLMЯ
Mцasir kurиkulumlar vя yenи tяlиm strategиyalarы

Ящатя олунан мясяляляр:

Bu йарымбюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяr barяdя шяrhlяr ve- Tяlimin tяшkilinя verilяn
rяcяksiniz; tяlяblяr;
• Tяlяblяrя cavab verяn dяrsi, tяlяblяrя cavab vermя-
yяn dяrsdяn fяrqlяndirяcяksiniz;
• Mцшahidя etdiyiniz dяrsi seчilmiш tяlim formasыnыn Tяlimin tяшkili formalarы;
mцvafiqliyi baxыmыndan шяrh edяcяksiniz;
• Tяlim mяqsяdinin reallaшdыrыlmasыna xidmяt edяn tя-
lim formalarыnы mцяyyяn edяcяksiniz; Tяlimin tяшkili цsullarы.
• Tяlim цsullarы barяdя mяlumat verяcяksiniz;
• Tяlim mяqsяdinin reallaшmasыna xidmяt edяn mцva-
fiq tяlim цsullarы seчяcяksiniz.

Схеми нязярдян кечирин. Ялдя етдийиниз билик вя баъарыглары системляшдирин

Эириш
1. Фяннин мягсяд вя вязифяляри
2. Фяннин характерик хцсусиййятляри

Ы.
Фяннин мязмуну
1. Цмуми тялим нятиъяляри
2. Мязмун хятляри цзря тялим
нятиъяляри
3. Мязмун стандартлары
ЫЫ.
Тялим стратеэийалары
1. Фянн цзря тялимин тяшкилиня верилян
ясас тяляблярин тясвири
2. Форма вя цсулларын тякмилляшдирил-
мяси барядя тювсийяляр
3. Мцяллимин тялим фяалиййятинин план-
лашдырылмасына даир нцмуняляр
ЫЫЫ.
Шаэирд наилиййятляринин
гиймятляндирилмяси
1. Ясас гиймятляндирмя нювляри
2. Гиймятляндирмя стандартлары вя
гиймятляндирмя васитяляри

ТЯЛИМИ НЕЪЯ ТЯШКИЛ ЕДЯК КИ, ТЯЛИМ СТРАТЕЭИЙАЛАРЫ

КУРИКУЛУМУН
ТЯТБИГИНЯ НАИЛ ОЛА БИЛЯК?

«Siz insanlara heч nя юyrяdя

bиlmяzsiniz.
Siz yalnыz mяsяlяlяri юz шцurlarы Тялимин тяшкилиня Тялимин форма вя
daxilindя aшkar etmяkdя, kяшf верилян тялябляр цсуллары
etmяkdя onlara kюmяk edя bilяrsiniz».
GALILEY Тялим фяалиййятинин
планлашдырылмасы

Иstifadя edilяn яdяbiyyat:

1. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan- 2. DVD dяrs nцmunяlяri.
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
148
 Тящсилин ясаслары

Mцasir kurikulumlar vя yeni tяlim strategiyalarы: tяlimin tяшkilinя

verilяn tяlяblяr*

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: 1. Pedaqoji prosesin tamlыьы – Tяlim

mяqsяdlяri kompleks (inkiшafetdirici, юy-
• Tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяr barя-
rяdici, tяrbiyяedici) шяkildя hяyata keчi-
dя шяrhlяr verяcяksiniz;
rilir, real nяticяlяrlя yekunlaшan mцяllim
• Tяlяblяrя cavab verяn dяrsi, tяlяblяrя vя шagird fяaliyyяtini яhatя edir.
cavab vermяyяn dяrsdяn fяrqlяndirяcя- 2. Tяlimdя bяrabяr imkanlarыn yaradыl-
ksiniz. masы – Bцtцn шagirdlяrя eyni tяlim шяraiti
yaradыlыr vя pedaqoji proses onlarыn po-
tensial imkanlarы nяzяrя alыnmaqla tяn-
zimlяnir.
Тялимин тяшкилиня верилян ясас тялябляр 3. Шagirdyюnцmlцlцk – Tяdris vя tяlim
iшi шagirdlяrin maraq vя tяlяbatlarыnыn
юdяnilmяsinя, onlarыn istedad vя qabiliy-
yяtlяrinin, potensial imkanlarыnыn inkiшa-
fыna yюnяldilir.
Педагожи просесин Дястякляйиъи мцщи- 4. Иnkiшafyюnцmlцlцk – Tяhsildя mц-
тамлыьы тин йарадылмасы hцm mяsяlяlяr cяmiyyяtdя gedяn inki-
шafa mцvafiq tяnzimlяnir, шagirdlяrin
bilik, bacarыq vя dяyяrlяrinin dinamik
inkiшafы tяmin edilir.
Бярабяр имканла- Фяалиййятин стимул- 5. Fяaliyyяtin stimullaшdыrыlmasы – Шa-
рын йарадылмасы лашдырылмасы girdlяrin tяlimя maraьыnыn artыrыlmasы
цчцn onlarыn fяaliyyяtindяki bцtцn irяli-
lяyiшlяr qeyd olunur vя dяyяrlяndirilir.
6. Dяstяklяyici mцhitin yaradыlmasы –
Шаэирдйюнцмлцлцк Инкишафйюнцмлцлцк Pedaqoji proses mцnasib maddi-texniki
baza яsasыnda vя saьlam mяnяvi-psixo-
loji mцhitdя tяшkil edilir.

TAPШЫRЫQ

Tяqdim edilяn dяrsin gediшini cяdvяldяki meyarlar цzrя qiymяtlяndirmя

tяlimin tяшkilinя verilin tяlяblяr ba- aparыn. Nяticяlяriniz цzrя fikir mцbadilяsi
xыmыndan mцшahidя edin. Verilmiш aparыn.

* Azяrbaycan Respublikasы Nazirlяr Kabinetinin 3 iyun 2010-cu il tarixli 103 nюmrяli qяrarы ilя tяsdiq
edilmiш «Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы)» (сяh.18)
http://www.edu.gov.az/upload/file/tehsil-pillesinin-dovlet-strandartlari-ve-proqramlari.pdf. Bax DVD

149
 Тящсилин ясаслары

ПЕДАГОЖИ ПРОСЕСИН ТАМЛЫЬЫ

Мязмун стандарты Тялим просеси Реал нятиъя

Мягсяд Тялим стратеэийалары Гиймятляндирмя

ПЕДАГОЖИ ПРОСЕСИН ТАМЛЫЬЫНЫ ШЯРТЛЯНДИРЯН

АМИЛЛЯР

ТЯЛИМ МЯГСЯДИНИН ТЯЛИМ ПРОСЕСИНИН

ЯЩАТЯЛИЛИЙИ МЯГСЯДЯМЦВАФИГЛИЙИ

Идракын инкишафы Мягсядин мцвафиглийи

Яввялки вя сонракы дярсля-

Мянявиййатын формалашмасы рин мягсядляри иля ялагялилийи

Форма вя цсулларын
Физики инкишаф мягсядямцвафиглийи

Тялим тапшырыгларынын мяг-

сядямцвафиглийи

Гиймятляндирмя мейарлары-
нын мягсядямцвафиглийи

150
 Тящсилин ясаслары

Педагожи просесин тамлыьыны шяртляндирян амилляр Педагожи просесин тамлыьыны шяртлянди-

Tяlim mяqsяdlяrinin яhatяliliyi baxыmыndan рян амилляр
Tяhsil insanыn idrakыnыn inkiшafыnы, mяnя- Tяlim prosesinin mяqsяdяmцvafiqliyi
viyyatыnыn formalaшmasыnы vя fiziki inkiшafыnы baxыmыndan
tяmin edir. Bu sяbяbdяn dя tяhsil standartlarы • Tяlim mяqsяdinin fяnn vя sinif
tяrtib edilяrkяn idraki, emosional vя psixomo- цzrя nяzяrdя tutulmuш mяzmun
tor taksonomiyalar tяhsilin hяr hansы sяviyyя- standartыnыn reallaшdыrыlmasыna
sindя mяrhяlя-mяrhяlя шagirddяn gюzlяnilяn xidmяt etmяsi;
nяticяlяrin mцяyyяn edilmяsindя nяzяri яsas • Яvvяlki vя sonrakы dяrslяrin
kimi яldя rяhbяr tutulmuшdur. Tяhsil stan- mяqsяdlяri ilя яlaqяnin tяmin
dartlarыnыn hazыrlanmasы zamanы diqqяt mяr- olunmasы;
kяzindя olan bu yanaшma, tяlimin illik vя cari • Mяqsяdin reallaшmasыna xidmяt
planlaшdыrыlmasы zamanы da mцяllimin яhяmiy- edяn forma vя цsullarыn mцяyyяn
yяt vermяli olduьu mцhцm mяsяlяdir. Hяr edilmяsi;
dяrsin planы tяrtib edilяn zaman шagirdиn hяm • Tяlim fяaliyyяtlяrinin (tapшыrыqla-
idraki, hяm mяnяvi, hяm dя fiziki baxыmdan yet- rыn) dцzgцn seчilmяsi;
kinlяшmяsi istiqamяtindя nюvbяti addыm atыlma- • Mяqsяdя hansы sяviyyяdя nail
lыdыr. Tяlimin uzunmцddяtli vя ya qыsamцddяtli olunduьunu mцяyyяn etmяk imka-
planlaшdыrыlmasы zamanы bu цчlцyцn davamlы шя- nы verяn qiymяtlяndirmя meyarlarы-
kildя nяzяrя alыnmasы vя tяtbiqi tяlimin tamlыьыnы nыn mцяyyяn edilmяsi vя mцvafiq
tяmin edяn amillяrdяn biridir. цsul vя vasitяlяrin seчilmяsi.

BЯRABЯR TЯLИM ШЯRAИTИNИN YARADЫLMASЫ

Fiziki vя fizioloji saьlamlыьыn araшdыrыlmasы шagirdlяrя fяrdi yanaшma imkanы verяn
amillяrdяndir. Шagirdlяrin fiziki vя fizioloji baxыmdan saьlamlыьыnda olan prob-
lemlяr onlarыn tяlim keyfiyyяtlяrinя tяsir gюstяrir. Onlarыn zяif gюrmяsi, pis eшitmяsi,
цrяk чatышmazlыьы, nitq qцsuru, xцsusi qayьыya ehtiyacыnыn olmasы mцяllimin diqqя-
Шagirdlяrin fiziki tindяn kяnarda qalmamalыdыr. Шagirdlяrin oturacaьы sыranыn vя yerin mцяyyяn edil-
fizioloji vяziyyяti mяsi, parta yoldaшыnыn seчilmяsi digяr uшaqlarыn da hяmin uшaqlarla pozitiv mц-
nasibяtlяrinin qurulmasыnыn tяшkil eдилmяsi vя prosesin nяzarяtdя saxlaнmasы цчцn
bu mяsяlяlяrin ciddi araшdыrыlmasы чox vacibdir. Bu problemlяrя mцяllimin diqqяt-
sizliyi vя ya kifayяt qяdяr diqqяt yetirmяmяsi шagirdlяrin mяnяvi-psixoloji prob-
lemlяrinin dя baш qaldыrmasыna sяbяb ola bilяr.
Шagirdin sosial vяziyyяti: vaxtыnda vя lazыmыnca qidalanmamasы, mюvsцmя uyьun
geyиmlяrlя, lazыm olan mяktяb lяvazimatы ilя, tяlim цчцn yararlы mцasir texniki
avadanlыqla tяmin olunmamasы onun nailiyyяt keyfiyyяtinя tяsir edir. Maddi cяhяtdяn
imkansыz uшaqlarыn aшkar edilmяsi vя onlarыn dяstяklяnmяsi inkiшafda olan insanыn gя-
lяcяyinin tяmin olunmasы цчцn чox яhяmiyyяtlidir. Buna nail olmaq цчцn mцяlлim vя
шagird arasыnda isti vя qayьыkeш mцnasibяtlяrin yaradыlmasы vacibdir. Bu istiqamяtdя
fяaliyyяtini dцzgцn qura bilmяyяn mцяllim чox keчmяdяn tяlimdя шagirdin gerilяmя-
sinin шahidi olacaqdыr. Bu onun hяm tяlim nailiyyяtindя, hяm dя davranышыnda юzцnц
Шagirdlяrin sosial bцruzя verяcяkdir. Belя uшaqlarыn valideynlяri ilя яmяkdaшlыq etmяkdя dя mцяllimlяr
problemlяrlя qarшыlaшa bilяrlяr. Bu cцr uшaqlar tapшыrыqlarы yerinя yetirmякдя, oxu vя
vяziyyяti yazы bacarыqlarы baxыmыndan gerilяyя, яtrafdakыlara qarшы aqressivlik gюstяrя, zorakыlыьa
meyilli ola bilяrляр vя dяrslяrdяn yayыnma hallarы da baш verя bilяr. Bu davranыш tяkcя
hяmin uшaьыn deyil, hяm dя sinifdяki digяr шagirdlяrin tяlim vя tяrbiyяsinя mяnfi tяsir
gюstяrir. Bu baxыmdan mцяllim шagirdin sinfя gяtirdiyi mцxtяlif problemlяrя hяssaslыq
nцmayiш etdirmяlidir. Шagirdin sosial vяziyyяtindяn irяli gяlяn istяr mяnяvi, istяr
psixoloji, istяrsя dя intellektual fяrqlяri nяzяrя almalы, onu inkiшaf etdirib, sinfin vя
mяktяbin цmumi sяviyyяsinя чatdыrmaq цчцn iшlяr aparmalыdыr. Uшaqlar onlarыn hяyat
sяvиyyяsindяn fяrqli olan hяyat sяviyyяlяrinin dя mюvcud olduьundan xяbяrdar olmalы
vя bu шяraitdя bir-birinя qayьыkeшlik vя tolerantlыq nцmayiш etdirmяlidirlяr.

151
 Тящсилин ясаслары

Шagirdlяrin idrak sяviyyяsini mцяyyяn etmяk цчцn mцяllim diaqnostik qiymяt-

lяndirmяnin цsul vя vasitяlяrindяn istifadя edя bilяr. Eyni zamanda formativ
vя summativ qiymяtlяndirmяnin nяticяlяri dя шagirdin idrak sяviyyяsi haqqыnda
qяnaяtlяrя gяlmяyя imkan verir. Шagirdin yaш sяviyйяsinя uyьun intellektual
testlяr bu problemin hяllindя uьurlu vasitяdir.
Tяlim materiallarы vя tяlim цsullarы seчilяrkяn шagirdin yaш sяviyyяsinя vя xц-
susiyyяtlяrinя diqqяt yetirilmяlidir. Belя ki birinci sinifdя uьurla tяtbiq edilяn
bir tapшыrыq vя ya цsul 4–5-ci siniflяrdя юzцnц doьrultmaya bilяr. Elяcя dя aшaьы
sinif шagirdlяri цчцn maraqlы vя яylяncяli gюrцnяn hяr hansы tяlim materialы
yuxarы sinif шagirdlяri tяrяfindяn mяqbul qarшыlanmaya bilяr.
Bu araшdыrmalar bir neчя mяrhяlяdя aparыlыr:
Ы Mяrhяlя: Шagiрdin яqli inkiшafыnda lяngimя mцшahidя edilmir ki?
ЫЫ Mяrhяlя: Яqli inkiшafыnda lяngimя mцшahidя edilmяyяn шagirdin (Blumun
Иdraki taksonomiyalarы vasitяsilя) idrakы hansы sяviyyяdя inkiшaf etmiшdir?
ЫЫЫ Mяrhяlя: Шagirddя hansы dяrketmя цsulu (H.Qardner nяzяriyyяsi) daha
чox inkiшaf etmiшdir?
Bu baxыmdan sinif iki яsasda qruplaшdыrыla bilяr:
– Uyьun idrak sяviyyяli uшaqlar;
– Fяrqli idrak sяviyyяli uшaqlar.
Elя problеmlяr vardыr ki, onlarыn hяlli zamanы шagirdlяrin юz potensial
imkanы чяrчivяsindя hяmin problemin sadя versiyalarы цzяrindя olsa belя,
Шagirdlяrin idrak dцшцnmяsi vя mцvafiq qяrarlar qяbul etmяsi vacibdir. Bu baxыmdan sinifdя
sяviyyяsi araшdыrыlan problemin hяllinя nail olmaq цчцn hяmin mяsяlя fяrqli yцklц
tapшыrыqlar formasыnda tяrtib edilir vя mцxtяlif sяviyyяli qruplara mцxtяlif
sяviyyяli tapшыrыqlar verilir. Hяr qrup юz vяzifяsini yerinя yetirяndяn sonra
birlikdя bюyцk iш gюrцlmцш olur, problem hяll edilmiш olur. Hяr kяs юzцnц
gяrяkli, faydalы, iшя yarayan hiss etmяklя bяrabяr, gцcц чatan iшi gюrmяklя
яqli inkiшafыnda lяngimяlяr olan vя ya aшaьы idrak sяviyyяli uшaqlar daha bir
addыm inkiшaf etmiш olur, nailiyyяt яldя etmяklя юzцnяinamlы olurlar. Bu vя
bir чox digяr mяsяlяlяr baxыmыndan, idraki inkiшaf baxыmыndan шagirdlяrin
ayrы-aйrы qruplarda яmяkdaшlыq etmяsi vя problemin hяllinя nail olmasы tяlim
vя tяrbiyяnin tяшkilindя bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr.
Bir чox hallarda мцяллим шagirdlяri иdrak sяviyyяsi baxыmыndan qarышыq qруп-
larda fяaliyyяtя cяlb edя bilяr. Bu zaman mцяllimiн bircя tяlimatы qrup daxilidя
gцclц шagirdlяrin zяif шagiрdlяri юyrяtmяsini tяmin edя bilяr. Mцяllim tapшыrыьыn
icrasы ilя baьlы tяlimatlar verяrkяn xцsusilя qeyd edir ki, qrup iшini tяqdim edяcяk
шяxsi o юzц mцяyyяn edяcяk. Onlarыn birgя fяaliyyяtiniн nяticяsini kimin tяqdim
edяcяyi mяlum olmadыьыndan gцclц шagirdlяr mяsяlяnin incяliklяrini aшaьы idrak
sяviyyяsi nцmаyiш etdirяn yoldaшlarыna sяylя юyrяdirlяr. Bu zaman bцtцn шagird-
lяrin tяlimя bяrabяr cяlb edilmяsi tяmin olunmaqla bяrabяr, шagirdlяrdя digяr
insani dяyяrlяr dя formalaшыr. Bu da birgяfяaliyyяt, яmяkdaшlыq, qayьыkeшlik,
dяstяk, юzgяsinin uьuruna sevinmяk vя с.-дир.
Bu baxыmdan mцяllim idrak sяviyyяsi baxыmыndan hяm uyьun, hяm dя fяrqli
idrak sяviyyяli qruplar mцяyyяn etmяlidir.

152
 Тящсилин ясаслары

1. Fяrdlяrarasы dяrketmя цsuluna aid olan шagirdlяr bцtцn qruplara paylanыr.

Onlarы ayrыca qruplaшdыrmaьa ehtiyac yoxdur. Fяrddaxili dяrketmя цsuluna aid
olan шagirdlяrin isя fяrdi шяkildя iшlяmяsinя шяrait yaradыlыr.
2. Шagirdlяrin hansы yaddasaxlama qabiliyyяtinin daha fяal olduьunu mцяllim яvvяl-
cяdяn araшdыrmalы vя tяlim zamanы qruplarы mцяyyяnlяшdirяrkяn bu gюstяricilяri nяzяrя
almalыdыr. Belя ki gюrmя yaddaшы iti olan uшaqlar bir qrupa toplanaraq onlara daha чox
gюrцntцlц, шяkilli materiallar tяqdim edilir. Sual oluna bilяr ki, шagirdlяrin oxu, yazы,
hesablama bacarыqlarыnыn inkiшafыna yalnыz шяkillяr vasitяsilя necя nail olmaq olar.
Bu, mцяllimin yaradыcы tяfяkkцrцndяn чox asыlыdыr. Belя ki, gюrmя yaddaшы iti olan
шagirdляr bir qrupa toplanarkяn, onlara tяqdim edilяn шяkil яsasыnda mяtn tяrtib edib
yazmaq, yazdыьы mяtni oxumaq, yazdыqlarы ilя baьlы шяrhlяr vermяk vя ya tяqdim
edilяn riyazi шяkillяr яsasыnda mяsяlяlяr qurmaq vя onlarы hяll etmяk kimi tapшыrыqlar
vasitяsilя шagirdlяrin yazы, oxu, nitq, hesablama vя s. bacarыqlarыnыn inkiшaf etdiрilmя-
sinя mцnbit шяrait yaratmaq olar.
3. Eшitmя yaddaшы iti olan шagirdlяri bir qrupa toplamaqla onlar цчцn daha чox sяsli
tapшыrыqlar tяrtib edilmяsi tяlim materiallarыnын daha yaxшы mяnimsянилmяsinя uьurlu
шяrait yaradыr. Яsrimiz texnologiya яsridir. Radio, maqnitоfon, televizor, kompцter
sяsli informasiyalarыn чatdыrыlmasы цчцn uьurlu vasitяdir. Bяzяn mцялlimlяr bюlgяlяrdя
texniki avadanlыьыn kifayяt qяdяr olmadыьы vя ya elektrik enerjisi ilя baьlы problemlяrin
olduьunu sяbяb gюstяrmяklя texnologiyalarыn tяlim prosesindя istifadяsiniн чяtin, bяzяn
dя mцmkцnsцz olduьunu bildirirlяr. Hяtta bцtцn gюstяrilяnlяr nяzяrя alыnsa belя,
mцяllim sяsli informasiyalarыn шagirdlяrя чatdыrыlmasы цчцn optimal yollar tapa bilяr.
Belя ki linqvistik intellekti iti olan bir шagirdi sяsli intellekti iti olan qrupa qoшmaqla,
mяlumatыn digяr qruplara mane olmamaq шяrti ilя ucadan oxunmasыnы tяшkil etmяklя,
sяs yaddaшы iti olan шagirdlяrin sяsli informasiyalarla tяmin olunmasыnы tяшkil edя bilяr.
4. Ana dili, Щяyat bilgisi dяrslяrindя linqvistik yaddaшы iti olan шagirdlяrя tяlim ma-
teriallarы tяrтib etmяk sadя gюrцnsя dя, bu, riyaziyyat dяrsindя mцяllimi dцшцnmяyя vadar
Шagirdlяrin
edir. Linqvistik yaddaшы iti olan шagirdlяrя hesablama: toplama, чыxma, mцqayisяetmя
dяrketmя kimi tapшыrыqlarыn mяtn шяklindя tяqdim edilmяsi onlarыn problemi daha dяrindяn dяrk
цsulu etmяsinя xidmяt gюstяrmiш olur. Riyaziyyat dяrsliklяrindя verilяn mяsяlяlяr dя linqvistik
yaddaшы iti olan шagirdlяr цчцn yararlы olan materiallardыr.
5. Riyazi yaddaшы iti olan шagirdlяr qruplaшdыrыlarkяn mцяllim onlarыn tapшыrыq-
larыnda rяqяmlяrin, hяndяsi fiqurlarыn yer tutmasыna яhяmiyyяt vermяlidir. Mяsяlяn,
Ana dili dяrsindя kiчik mяtn tяrtib etmяli olan шagirdlяr qrupuna riyazi mяsяlяni
яks etdirяn bir шяkil tяqdim edilя bilяr. Шagirdlяrя hяmin шяkil цzrя mяtn tяrtib
etmяk, mяtni oxumaq vя sair fяaliyyяtlяr tapшыrыla bilяr.
Шagirdlяrin gюrmя, eшitmя, linqvistik vя riyazi-mяntiqi, tяbiяt, bяdяn-kinestik, fяrddaxili,
fяrdlяrarasы yaddaшlarыna яsasяn qruplaшdыrыlmasы vя tяlim tapшыrыqlarыnыn da bu ba-
xыmdan tяrtib edilmяsi vя ya seчilmяsi bцtцn dяrslяrdя tяtbiq edilmяli bir yanaшma deyil.
Mцяllim mяqsяd baxыmыndan dяrsin forma vя цsullarыnda dяyiшiklikляr etdiyi kimi, bu
iш цsulunu da mцtяmadi tяtbiq etmяmяli, zяrurяt yarandыqda mцraciяt etmяlidir.
Mцяllim sinfi qruplашdыrarkяn шagirdlяrin fяrqli dяrketmя цsullarыndan mцxtяlif mяq-
sяdlяrlя istifadя edir. Belя ki bir halda mцяllim eyni dяrketmя цsullarыna aid olan шa-
girdlяri qruplaшdыrmaqla onlarыn mцrяkkяb problemlяri hяll etmяsinя nail olar, digяr
halda isя bir цsulda dяrketmяsi daha чox inkiшaf etmiш шagirdlяri digяr dяrketmя цsul-
larыna aid olan uшaqlarla bir qrupda яmяkdaшlыьa cяlb etmяklя vя mцvafiq tаpшыrыqlar
vermяklя, onlarda mцxtяlif dяrketmя цsullarыnы daha da inkiшaf etdirя bilяr.
Psixi inkiшafdan geri qalma vя mяnяvi-psixoloji baxыmdan qeyri-stabillik шagirdin tяlim
nяticяlяrinя mяnfi tяsir gюstяrir. Bяzяn шagirdlяr mцxtяlif sяbяblяrdяn yoldaшlarыnыn istehza
obyektinя чevrilir. Bu da onun mяnяvi baxыmdan sarsыlmasы vя mяktяbdяn yayыnma
cяhdlяri ilя nяticяlяnir. Hяr hansы шagirddя юzцnяqapanma vя юzцnяinamsыzlыq kimi hallarы
aшkar edяn mцяllim bunun sяbяbini dяrhal araшdыrmalыdыr. Mцяlлim шagirdin ailяsi ilя yaxыn
tяmas qurmalы, hяyat шяraitini юyrяnmяk цчцn yaшadыьы evя getmяli, valideynlяri arasыnda
mцnasibяtlяri araшdыrmalыdыr. Elяcя dя hяmin шagirdin sinif yoldaшlarы ilя mцnasibяtlяrini
dя tяdqiq etmяlidir. Problemin sяbяbi aшkar edilяndяn sonra шagirdlяrlя iшini qurarkяn bu
mяsяlяlяri nяzяrя almalы, mяktяb psixoloqunu da bu iшя cяlb etmяlidir.

153
 Тящсилин ясаслары

Psixi inkiшafыnda lяngimяlяr olan uшaqlar:

– Цzgцnlцk, taqяtdяn dцшmя vя nяticяdя aшaьы iш qabiliyyяti;
– Emosiyalarыn qeyri-yetkinliyi;
– Иradяnin zяifliyi;
– Psixopatiyayabяnzяr davranыш;
– Цmumi anlayышlarыn vя tяsяvvцrlяrin mяhdud ehtiyatы;
– Yoxsul sюz ehtiyatы;
Шagirdlяrin psixi – Sяs analizinin чяtinliyi;
inkiшafы vя – Yadda saxlamaq цчцn kюmяkчi vasitяlяrdяn istifadя bacarыqlarыnыn olmamasы;
– Sensor informasiyalarыn qяbulu vя tяhlilinя uzun mцddяtin lazыm olmasы;
mяnяvi-psixoloji – Diqqяtin davamsыzlыьы;
vяziyyяti – Юzцnяnяzarяtin aшaьы olmasы.
Шagirdin mяnяvi-psixoloji stabilliyinin tяmin olunmasы vя saьlam mяnяvi-psi-
xoloji iqlimin yaradыlmasы цчцn:
– Шagirdlяrin qarшыlыqlы mцnasibяti araшdыrыlmalы (mцшahidя, sюhbяt);
– Valideynlяrin mяnяvi-psixoloji vяziyyяti araшdыrыlmaлы vя bunun valideyn–
uшaq mцnasibяtlяrinя tяsiri юyrяnilmяli;
– Mцяllim–valideyn mцnasibяtlяrinin qurulmasы ilя uшaq–valideyn vя sinifdя
dя шagird–шagird mцnasibяtlяri tяnzimlяnmяli.
Maraqlarыn nяzяrя alынmasы da шagirdlяrin tяlimя cяlb edilmяsi vя nailиyyяtlяrin yцksяl-
dilmяsindя mцhцm hesab edilяn amillяrdяndir. Mцxtяlif parametrlяr baxыmыndan шagird-
lяrin qruplaшdыrыlmasы vя tяlim fяaliyyяtlяri mцяyyяn edilяrkяn bu mяsяlяlяrin nяzяrя
alыnmasыnыn яhяmiyyяti haqqыnda fikirlяri шagirdlяrin maraqlarыnыn nяzяrя alыnmasыna da
шamil etmяk olar. Lakin buna nail olmaq цчцn mцялlim hяr шagirdini tяdqiqat obyektinя
чevirmяli, onlarыn maraqlarыnы araшdыrmalыdыr. Maraqlarы uyьun gяlяn шagirdlяri eyni qrupa
cяlb etmяlidir. Tapшыrыqlarы da mяhz hяmin maraq baxыmыndan tяrtib etmяlidir. Bir
mяsяlяyя fikir verяk. Иnsanыn orqanizmindя dяmir чatышmazlыьы olarsa, onlarda mцxtяlif
xяstяliklяr baш qaldыra bilяr. Bu, insanыn ehtiyacыdыr, lakin hяmin ehtiyacы юdяmяk цчцn in-
Шagirdlяrin sanlar dяmir yemirlяr. Bu nя onlarыn zюvqц, nя dя fiziki imkanlarы daxilindяdir. Иnsanlarыn
maraqlarы dяmirя olan ehtiyacы dadlы, яtirli alma ilя tяmin olunmuшdur. Bu, ehtiyaclarыn maraqlardan
чыxыш edяrяk юdяnilmяsindя tяbiяtin qanunauyьunluьunu nцmayiш etdirяn bir nцmunяdir.
Digяr ehtiyaclarыn da, o cцmlяdяn tяlimin maraq vя zюvqdяn чыxыш edяrяk юdяnilmяsi da-
ha sяmяrяli nяticяlяr verя bilяr. Bu baxыmdan mцяllim шagirdlяrini oxшar maraqlarыna gюrя
qruplaшdыrmalы, mяqsяdinя uyьun hesab etdiyi zaman hяmin yanaшmadan istifadя
etmяlidir. Mяsяlяn, шagirdlяrin oxu bacarыьыnыn inkiшaf etdirilmяsini tяшkil edяn mцяllim
futbola maraq gюstяrяn uшaqlara sinifdяnxaric oxu zamanы futbol haqqыnda mяtn oxumaьы
tapшыra bilяr. «Mцшahidя etdiyi яшya, hadisя, шяkillяr цzrя danышыr» kimi standartы da
reallaшdыran mцяllim maraq baxыmыndan qruplaшdыrыlmыш шagirdlяrinя futbol oyunu
haqqыnda шяkil vermяklя шifahi mяtn qurmaq kimi fяaliyyяtя cяlb edя bilяr vя s.

Шagirdlяrin hazыrlыq vяziyyяti. Summativ qiymяtlяndirmяnin nяticяlяrinя gюrя hяr bir

шagirdin яldя etdiyi nailiyyяtin sяviyyяsi nяzяrя alыnmaqla yцksяk nяticяlяr nцmayiш
Шagirdlяrin hazыrlыq etdirяn шagirdlяr vя aшaьы nяticяlяr nцmayiш etdirяn шagirdlяr olmaqla uyьun sяviyyяli
vя fяrqli sяviyyяli шagirdlяrdяn бярабяр тящсил имканлары йарадылмалыдыр.
sяviyyяsi vя inkiшaf Бунун цчцн иnkiшaf dinamikasы yцksяk olan vя inkiшaf dinamikasы aшaьы olan uшaqlar
dinamikasы диггят мяркязиндя сахланылмалыдыр. Aшaьы dinamika ilя inkiшaf edяn uшaqlarын yцksяk
diнаmika ilя inkiшaf edяn uшaqlarla birэя tяlim fяaliyyяtinя cяlb edilmяsi qarшыlыqlы
fяaliyyяtin vя ikincilяrin inkiшaf dinamikasыnыn yцksяldilmяsiнdя bюyцk rol oynayar.
Azяrbaycan шяraitindя irqi fяrqlяrя az tяsadцf edilsя dя, milli, etnik fяrqlяrlя
tez-tez qarшыlaшmaq olar. Azяrbaycanыn bir sыra regionlarыnda etnik azlыqlarыn
Шagirdlяrin milli, yaшamasы vя bu amilin siniflяrin tяrkibindя dя юzцnц gюstяrmяsi mяsяlяyя
etnik, irqi fяrqlяri mцnasibяtin ciddiлiyini юnя чяkir. Belя uшaqlarыn dil baryerlяri, adяt-яnяnя
fяrqlяrи, digяr uшaqlara mцnasibяtlяrinin qurulmasы vя s. tяlimin tяшkilindя яhя-
miyyяt verilmяli mяsяlяlяrdir.

154
 Тящсилин ясаслары

ШАЭИРДЙЮНЦМЛЦЛЦК

ШAGИRDYЮNЦMLЦ KURИKULUM
• Tяhsilin mяzmunu шagirdin maraq vя ehtiyacы nяzяrя alыnmaqla tяrtib edilir;
• Tяhsil mяrhяlяlяrinin sonunda nяticяlяr шagirddяn gюzlяnilir, шagirdя
istiqamяtlяnir;
• Tяlim strategiyalarы шagirdin tяlim prosesindя fяallыьыnыn tяmin edilmяsini юnя
чяkir;
• Qiymяtlяndirmя шagirdin nailiyyяt keyfiyyяtini yцksяltmяk цчцn potensial imkan-
larыnыn vя problemlяrinin tяdqiq edilmяsi mяqsяdilя aparыlыr.

ШAGИRDYЮNЦMLЦ DЯRSLИK
• Шagirdlяrin maraq vя ehtiyaclarы nяzяrя alыnmaqla tяrtib edilir;
• Yaш sяviyyяsi nяzяrя alыnыr;
• Tяdqiqatyюnцmlцlцyцn, dцшцndцrцcцlцyцn, tяlimdя яmяkdaшlыьыn tяmin
edilmяsi ilя шagirdlяrя fяal юyrяnmя imkanы yaradыr;
• Иnklцzivlik gюzlяnilir;
• Dilinin sadяliyi vя aydыnlыьы tяmin edilir;
• Nяшr zamanы gigiйenik normalar (boyalarыn keyfiyyяti, kaьыzыn nюvц vя s.) gюzlяnilir.
ШAGИRDYЮNЦMLЦ TЯLИM-TЯDRИS PROSESИ
• Шagirdlяrin maraq vя ehtiyaclarы nяzяrя alыnmaqla tяшkil edilir;
• Subyekt–subyekt mцnasibяtlяri gюzlяnilir;
• Шagirdin idraki, emosional vя fiziki baxыmdan fяal юyrяnяn olmasы цчцn шя-
rait yaradыlыr;
• Mцяllimin hakim deyil, юyrяnmяni tяшkil etmяkdя шagirdя kюmяk edяn, onun
hяrtяrяfli inkiшafыnы dяstяklяyяn insan olmasы tяmin edilir.

DИGЯR ШAGИRDYЮNЦMLЦ DЯRS VЯSAИTLЯRИ

• Шagirdin maraqlarыna uyьun vя ehtiyaclarыnы tяmin edяn digяr dяrs vяsaitlя-
rindяn istifadя edilir;
• Шagirdin fяal dцшцnmяsini tяmin edяn materiallardan istifadя edilir;
• Seчimlяr edilяrkяn inklцziv yanaшmaya яhяmiyyяt verilir;
• Иnternetdяn istifadя zamanы шagirdlяrin tяhlцkяsizliyinin tяmin olunmasы
mяqsяdilя цmummяktяb Иnternet шяbяkяsinя filtrlяr yerlяшdirilir.

ШAGИRDYЮNЦMLЦ MЦHИT
Tяdris mцddяtindя шagirdlяrin fiziki-fizioloji, psixi baxыmdan saьlamlыьыnыn
qorunmasы, gender bяrabяrliyi шяraitindя ciнsi fяrdiliyin inkiшaf etdirilmяsi
mяqsяdilя sinifdя avadanlыqlarыn yerlяшdirilmяsi, otaьыn iшыqlandыrыlmasы, шagird
heyяtinin sayыnыn vя tяrkibinin mцяyyяnlяшdirilmяsi vя s. tibbi-gigiyenik ba-
xыmdan respublikada mцяyyяn edilmiш standartlara cavab vermяlidir.

155
 Тящсилин ясаслары

ИНКИШАФЙЮНЦМЛЦЛЦК

Схеми диггятля мцшащидя един вя ону шярщ един

ИНКИШАФЙЮНЦМЛЦЛЦК

Тящсил системи ъямиййятдя баш вермиш Шаэирдлярин динамик инкишафы

иътимаи, игтисади дяйишикликляря, тямин едилир
елми-техники инкишафа чевик реаксийа верир

Курикулумда дяйишиклик Мягсядин мцвафиглийи

Яввялки вя сонракы дярслярин

Дярсликдя тякмилляшмя мягсядляри иля ялагялилийи

Форма вя цсулларын
мягсядямцвафиглийи
Тялим-тядрис просесиндя инновасийа
Тялим тапшырыгларынын
мягсядямцвафиглийи

Гиймятляндирмя мейарларынын
мягсядямцвафиглийи

ШАЭИРДЛЯРИН ДИНАМИК ИНКИШАФЫ ТЯМИН ЕДИЛИР

Схеми диггятля мцшащидя едяк вя ону шярщ едяк

156
 Тящсилин ясаслары
FЯALИYYЯTИN
STИMULLAШDЫRЫLMASЫ
• Шagirdlяrin tяlimя maraьыnыn artыrыlmasы
цчцn onlarыn fяaliyyяtindяki bцtцn irяlilя-
yiшlяr qeyd olunur vя dяyяrlяndirilir;
• Шagirdin inkiшafыna mane olan prob-
lemlяr aшkar edilir, onlarыn sяbяblяri araш-
dыrыlыr, юyrяnяnin яqli inkiшafыnыn sя viy -
157
yя si, fiziki-fi zio loji vя mяnяvi-psi xoloji
vяziyyяti nяzяrя alыnmaqla problemlяrin
hяlli yollarы proq noz laш dы rыlыr, plan laш -
dыrыlmыш шяkildя hяyata keчirilir;
• Mцяllim, valideyn, шagird birgяfяaliy-
yяti tяшkil olunmaqla юyrяnяnin tяlimя ma-
raьыnыn vя nailiyyяt keyfiyyяtinin yцksяldil-
mяsi tяmin olunur.
 Тящсилин ясаслары

Стимуллашдырманын йоллары

Dястякляйиъи мцщитин йарадылмасы

Mцasir tяlяblяrя Kюmяk etmяyя

cavab verяn sinif hazыr yoldaшlar
otaьы

Яmяkdaшlыq
edяn mцяllim–
valideyn
Peшяkarlыьыnы
yцksяldяn
mцяllimlяr

Яlavя tяdris
vasitяlяri
Dяstяklяyяn
valideynlяr

158
 Тящсилин ясаслары

Mцasir kurikulumlar vя yeni tяlim strategiyalarы: tяlimin tяшkili formalarы

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: Тялим формалары

• Mцшahidя etdiyiniz dяrsi seчilmiш tяlim
formasыnыn mцvafiqliyi baxыmыndan шяrh
edяcяksiniz; Коллективля
• Tяlim mяqsяdinin reallaшdыrыlmasыna xid- Фярди иш
(бцтюв синифля
mяt edяn tяlim formalarыnы mцяyyяn иш)
edяcяksiniz.
Групларла Ъцтлярля иш
(коллективля иш)
ТЯЛИМ СТРАТЕЭИЙАЛАРЫ

Kollektivlя iш – Kollektivdя iшlяmяk,

kollektiv fяaliyyяtя alышmaq bacarыьыnыn
bцnюvrяsi qoyulur, шagirdlяrdя цnsiyyяt-
yaratma bacarыьыnыn tяшяkkцlц vя inkiшa-
Тялимин тяшки- Тялим фяалий-
линя верилян
fы tяmin edilir.
йятинин планлаш-
тялябляр дырылмасы Qruplarla iш – Шagirdlяr mцяyyяn prob-
lemi hяll etmяk цчцn qrupda birlяшirlяr. Bu
prosesdя onlarыn mцzakirя etmяk, fikir mц-
Тялимин тяшкили-
нин форма вя badilяsi aparmaq, mцhakimя yцrцtmяk vя
цсуллары birgяfяaliyyяt bacarыqlarы inkiшaf edir.
Cцtlяrlя iш – Шagirdlяr tяlim tapшыrыqla-
rыnы birgя yerinя yetirirlяr. Bu dяrs forma-
sы шagirdlяrя daha yaxыndan яmяkdaшlыq
etmяyя vя цnsiyyяt qurmaьa, mяsuliyyяti
TAPШЫRЫQ bюlцшmяyя optimal imkan yaradыr.
Яvvяlki dяrslяrdя mцяyyяn etdiyiniz tя- Fяrdi iш – Шagirdin fяaliyyяtini izlяmяk,
lim mяqsяdlяrinя bir daha nяzяr salыn. Hя- potensial imkanlarыnы mцяyyяnlяшdirmяk
vя inkiшaf etdirmяk mяqsяdi daшыyыr. Bu
min mяqsяdlяrin reallaшdыrыlmasы цчцn hansы
tяlim formasы шagirdin sяrbяst dцшцnmяsi
dяrs formasыnы daha yararlы hesab ediрsiniz?
цчцn real imkanlar yaradыr.
Fikrinizi яsaslandыrыn.

159
 Тящсилин ясаслары

КОЛЛЕКТИВЛЯ ИШ

ТЯЛИМДЯН Araшdыrыlacaq mяsяlя vя ya oxunacaq mяtn barяdя шagirdlяrin ilkin bilik

sяviyyяsinin mцяyyяn edilmяsi цчцn яhяmiyyяtli formadыr. Шagirdlяrin ilkin bilik
ЯВВЯЛ
sяviyyяsinin mцяyyяn edilmяsi daha чox kollektiv tяlim formasыnda hяyata keчirilir.

Mяsяlяlяr var ki, bцtюv bir dяrs onlarыn mцzakirяsinя hяsr edilir. Belя dяrs-
ТЯЛИМ БОЙУ
lяrdя kollektiv iш formasы bцtцn tяlim boyu davam edir.

Ayrы-ayrы qruplarda шagirdlяr tяrяfindяn aparыlmыш tяdqiqatlarыn nяticяlяri

ТЯЛИМИН barяdя tяqdim edilяn mяlumatlarыn mцяllim tяrяfindяn цmumilяшdirilmяsi
СОНУНДА zяruri bir mяrhяlяdir ki, bunu da hяyata keчirmяk цчцn kollektiv dяrs formasы
bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr.

ГРУПЛАРЛА ИШ

Hяr qrupda eшitmя problemi olan uшaьa yardыm edяn yaxшы eшidяn, gюrmя
Шagirdlяrin fiziki- problemi olan uшaьa dяstяk verяn yaxшы gюrяn, dayaq aparatlarыnda
fizioloji vяziyyяti problemlяri olan uшaqlara kюmяk edяn saьlam uшaqlar birlяшdirilir. Mцяllim
nяzяrя alыnmaqla onlarыn adlarыnы mцяyyяnlяшdirяrяk yazыr. Lazыm olan mяqamda siyahыnы oxu-
qruplarыn mцяyyяn maqla vя ya masalarыn цzяrinя siyahыlarы qoymaqla «hяr kяs юz yerini tapsыn»
edilmяsi komandasы verir. Yaxud mцяllim tяrяfindяn siyahыlarын oxunmasы yolu ilя
uшaqlarыn qruplaшmasы tяшkil edilir.

Sosial sяviyйяsi aшaьы olan uшaqlarla sistemli vя ardыcыl iш aparmaq цчцn

mцяllimin fяaliyyяt planыnda bu mяsяlяlяr юz яksini tapmalыdыr. Bu baxыmdan сo-
Шagirdlяrin sosial sial vяziyyяtlяri nяzяrя alыnmaqлa qarышыq qruplar yardыlыr. Bir qrupda 1 yцksяk,
2 orta, 1 aшaьы sosial vяziyyяtli uшaq ola bilяr. Bu, sinifdяki шagirdlяrin tяrkibindяn
vяziyyяti nяzяrя
asыlыdыr. Mцяllim bu mяsяlяdя чox ehtiyatlы olmalыdыr. Sinifdя soсial fяrq nя qяdяr
alыnmaqla qruplarыn
kяskindirsя, mцяllimin bu parametr цzrя qruplaшmaya tez-tez mцraciяt etmяsi
mцяyyяn edilmяsi daha vacibdir. Bu yаnaшma sosial vяziyyяtlяri fяrqli olan uшaqlar arasыnda sinifdя
mюvcud (яgяr mюvcuddursa) ziddiyyяtlяri aшkar edib onlarы aradan qaldыrmaq is-
tiqamяtindя iшlяr aparmaq цчцn mцvafiq шяrait yaratmыш olar.

160
 Тящсилин ясаслары

A) Uyьun idrak sяviyyяli uшaqlarыn qruplaшdыrыlmasы. Elя problemlяr

vardыr ki, onlarыn hяlli zamanы шagirdlяrin юz potensial imkanы чяrчivяsindя
hяmin problemin sadя versiyalarы цzяrindя olsa belя, dцшцnmяsi vя mцvafiq
qяrarlar qяbul etmяsi vacibdir. Bu baxыmdan sinifdя araшdыrыlan problemin
hяllinя nail olmaq цчцn hяmin mяsяlя fяrqli yцklц tapшыrыqlar formasыnda
tяrtib edilir vя mцxtяlif sяviyyяli qruplara mцxtяlif sяviyyяli tapшыrыqlar verilir.
Hяr qrup юz vяzifяsini yerinя yetirяndяn sonra birlikdя bюyцk iш gюrцlmцш
olur, problem hяll edilmiш olur. Hяr kяs юzцnц gяrяkli, faydalы, iшя yarayan
hiss etmяklя bяrabяr, gцcц чatan iшi gюrmяklя яqli inkiшafыnda lяngimяlяr olan
vя ya aшaьы idrak sяviyyяli uшaqlar daha bir addыm inkiшaf etmiш olur,
nailiyyяt яldя etmяklя юzцnяinamlы olurlar. Bu vя bir чox digяr mяsяlяlяr
Шagirdlяrin idrak
baxыmыndan, idraki inkiшaf baxыmыndan шagirdlяrin ayrы-aйrы qruplarda яmяk-
sяviyyяsi nяzяrя
daшlыq etmяsi vя problemin hяllinя nail olmasы tяlim vя tяrbiyяnin tяшkilindя
alыnmaqla qruplarыn
bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr.
mцяyyяn edilmяsi
B) Fяrqli idrak sяviyyяli uшaqlarыn qruplaшdыrыlmasы. Bir чox hallarda шa-
girdlяri иdrak sяviyyяsi baxыmыndan qarышыq qruplarda fяaliyyяtя cяlb edя
bilяr. Bu zaman mцяllimiн bircя tяlimatы qrup daxiliнdя gцclц шagirdlяrin zяif
шagiрdlяri юyrяtmяsini tяmin edя bilяr. Mцяllim tapшыrыьыn icrasы ilя baьlы
tяlimatlar verяrkяn xцsusilя qeyd edir ki, qrup iшini tяqdim edяcяk шяxsi o
юzц mцяyyяn edяcяk. Onlarыn birgя fяaliyyяtiniн nяticяsini kimin tяqdim
edяcяyi mяlum olmadыьыndan gцclц шagirdlяr mяsяlяnin incяliklяrini aшaьы
idrak sяviyyяsi nцmаyiш etdirяn yoldaшlarыna sяylя юyrяdirlяr. Bu zaman bцtцn
шagirdlяrin tяlimя bяrabяr cяlb edilmяsi tяmin olunmaqla bяrabяr, шagird-
lяrdя digяr insani dяyяrlяr dя formalaшыr. Bu da birgяfяaliyyяt, яmяkdaшlыq,
qayьыkeшlik, dяstяk, юzgяsinin uьuruna sevinmяk vя с.-дир.

Шagirdlяrin dяrketmяsinin hansы цsulda daha fяal olduьunu mцяllim яv-

vяlcяdяn araшdыrmalы vя tяlim zamanы qruplarы mцяyyяnlяшdirяrkяn bu gюs-
tяricilяri nяzяrя almalыdыr. Юyrяnяnlяrin vizual-mяkan, sяs-musiqi, linqvistik,
riyazi-mяntiqi, tяbiяt, bяdяn-kinestik, fяrddaxili, fяrdlяrarasы dяrketmя цsul-
larыna mяnsub olduьu mцяyyяn edilяndяn sonra onlar da idrak sяviyyяlяrinя
gюrя aparыlan qruplaшmada olduьu kimi iki baxыmdan qruplaшdыrыlыr:
а) Eyni dяrketmя цsuluna mяnsub olan шagirdlяr qrupu;
Шagirdlяrin б) Fяrqli dяrketmя цsuluna mяnsub olan шagirdlяr qrupu.
dяrketmя Mцяllim mяqsяd baxыmыndan dяrsin forma vя цsullarыnda dяyiшiklikляr et-
цsullarы nяzяrя diyi kimi, bu iш цsulunu da mцtяmadi tяtbiq etmяmяli, zяrurяt yarandыqda
alыnmaqla qruplarыn mцraciяt etmяlidir. Mцяllim sinfi qruplашdыrarkяn шagirdlяrin fяrqli dяrk-
mцяyyяn etmя цsullarыndan mцxtяlif mяqsяdlяrlя istifadя edir. Belя ki bir halda mцяl-
edilmяsi lim eyni dяrketmя цsullarыna aid olan шagirdlяri qruplaшdыrmaqla onlarыn
mцrяkkяb problemlяri hяll etmяsinя nail olar, digяr halda isя bir цsulda
dяrketmяsi daha чox inkiшaf etmiш шagirdlяri digяr dяrketmя цsullarыna aid
olan uшaqlarla bir qrupda яmяkdaшlыьa cяlb etmяklя vя mцvafiq tapшыrыqlar
vermяklя, onlarda mцxtяlif dяrketmя цsullarыnы daha da inkiшaf etdirя bilяr.
Шagirdlяr bu parametrя gюrя qruplaшdыrыldыьы tяqdirdя, tяlim tapшыrыqlarыnыn
da bu baxыmdan tяrtib edilmяsi vя ya seчilmяsi zяruri шяrt hesab edilir.

161
 Тящсилин ясаслары

Шagirdlяrin milli,
etnik, irqi fяrqlяri Шagirdlяr qarышыq qruplarda bir araya gяtirilmяlidir. Onlarыn qяlяbя яzmi, birgя-
nяzяrя alыnmaqla fяaliyyяti, sяy vя чalышmalarы fяrqli milli, etnik, irqi mяnsubiyyяtli uшaqlarа vahid
qruplarыn mцяyyяn amal яtrafыnda birlяшmяyi bacarmaq kimi цmumbяшяri dяyяrlяr tяrbiyя edir.
edilmяsi

Psixi inkiшafы vя mяnяvi-psixoloji vяziyyяti baxыmыndan fяrqli uшaqlar

aparыlan tяlim-tяrbiyя iшinя eyni sяviyyяdя reaksiya vermirlяr. Bu baxыm-
dan шagirdlяrin sяviyyяlяrinin mцяyyяn edilmяsi vя uyьun sяviyyяli шagird-
lяrin eyni tяrkibdя qruplaшdыrыlmasы ruh yцksяkliyi, mяtinlik, iradяlilik,
Шagirdlяrin psixi cяsarяtlilik vя s. kimi mяsяlяlяrin tяlim mяqsяdi olduьu dяrslяrdя qruplar
inkiшafы vя mяnяvi- sяviyyя etibarilя fяrqli nяticяlяrя nail olacaqlar. Bu vяziyyяtdя istяr шagird
psixoloji vяziyyяti qrupunun fikirlяrinя mцnasibяt bildirmяkdя, istяrsя dя onlarыn nailiyyя-
nяzяrя alыnmaqla tinin qiymяtlяndirilmяsindя mцяllim чox ehtiyatlы olmalыdыr. Bu шagirdlяr
qruplarыn tяrkibi qrupunun mяsяlяyя mцnasibяtindя sцrяtli dяyiшikliyя nail olmaq istяyi
uшaьы daha чox qeyri-stabil emosional vяziyyяtя sala bilяr. Mяsяlя ilя baьlы
шagird qruplarыnыn sяviyyяlяri haqqыnda mяlumat nюvbяti mяrhяlяdя on-
larla iшin hansы mцstяvidя vя hansы sяviyyяdя tяшkil edilmяsi haqqыnda
qяrarlar qяbul etmяyя imkan yaradыr.

Maraqlarыn nяzяrя alынmasы шagirdlяrin tяlimя cяlb edilmяsi vя nailиyyяt-

lяrin yцksяldilmяsindя mцhцm amillяrdяndir. Tяlimin maraq vя zюvqdяn
Шagirdlяrin чыxыш edяrяk tяшkili sяmяrяlilik baxыmыndan bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Шagird-
maraqlarы nяzяrя lяrin bu parametr цzrя qruplaшdыrыlmasы vя tяlim fяaliyyяtlяrinin (tapшыrыqla-
alыnmaqla qruplarыn rыn) da mяhz hяmin gюstяricilяr nяzяrя alыnmaqлa tяrtibi vя ya seчilmяsi
tяrkibi nailiyyяt keyfiyyяtinin yцksяldilmяsindя bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Buna nail
olmaq цчцn hяr bir шagirdin maraqlarы araшdыrыlыr. Maraqlarы uyьun gяlяn
шagirdlяr eyni qrupa cяlb edilir.

Уyьun sяviyyяli vя fяrqli sяviyyяli шagirdlяrdяn ibarяt qruplar mцяyyяn

edilir. Bu tяrkibин idrak sяviyyяsi baxыmыndan mцяyyяn edilmiш qruplarla цst-
цstя dцшя bilmяsi ehtimal olunsa da, bir sыra hallarda fяrqlяr dя mцшahidя
edilir. Belя ki idraki imkanlarы geniш olan шagirdlяrin baxыmsыzlыq vя ya hяr
Шagirdlяrin
hansы digяr sяbяbdяn suмmativ qiymяtlяndirmя zamanы aшaьы nятicяlяr nц-
hazыrlыq sяviyyяsi
mayiш etdirmяsi hallarы tez-tez mцшahidя edilir. Bu sяbяbdяn summativ qiy-
nяzяrя alыnmaqla
mяtlяndirmяnin nяticяlяri nяzяrя alыnmaqla yenя dя hяm uyьun, hяm dя
qruplarыn tяrkibi
fяrqli sяviyyяli uшaqlardan ibarяt qruplar mцяyyяn edilir. Шаэирдляри tяlim fяa-
liyyяtlяrinя cяlb едяркян онларын potensial imkanlarыnыn nяzяrя alыnmasы,
yaxud yцksяk nяticя nцmayiш etdirяnlяrlя aшaьы nяticя nцmayiш etdirяnlяrin
яmяkdaшlыьыnын тяшкили ciddi pedaqoji ящямиййят кясб едир.

Belя qruplaшma inkiшaf dinamikasы yцksяk olan vя inkiшaf dinamиkasы aшaьы olan
Шagirdlяrin inkiшaf
uшaqlarla da nяzяrя alыnmalыdыr. Aшaьы dinamika ilя inkiшaf edяn uшaqlarын yцksяk
dinamikasы nяzяrя
diнаmika ilя inkiшaf edяn uшaqlarla bir qrupda tяlim fяaliyyяtinя cяlb edilmяsi
alыnmaqla
qarшыlыqlы fяaliyyяtin vя ikincilяrin inkiшaf dinamikasыnыn yцksяldilmяsiнdя bюyцk
qruplarыn tяrkibi
rol oynayar.

162
 Тящсилин ясаслары
ЪЦТЛЯРЛЯ ИШ
Cцtlяrin
tяrkibi
mцяyyяn-
lяшяrkяn
nяzяrя
alыnmalы
mяsяlяlяr
Mцxtяlif parametrlяr цzrя uyьun
gюstяricilяr nцmаyiш etdirяn uшaqlar
eyni cцtlцkdя tяlim fяaliyyяtinя
cяlb edilir.
Belя iш birliyi шagirdlяrdя яmяkdaшlыq
vя birgяfяaliyyяt bacarыqlarыnыn inkiшaf
etdirilmяsindя xцsusi яhяmiyyяt daшыyыr.
Ayrы-ayrы mяsяlяlяr baxыmыndan «eyni mцs-
tяvidя» olan шagirdlяr mцzakirяlяrdяn da-
ha чox faydalanыr, bir-birini daha tez an-
layыr, vaxtdan sяmяrяli istfadя edilir, яldя
edilяn nяticяlяr dя keyfiyyяtcя yцksяk
olur. Belя uшaqlarыn cцtlяrdя яmяkdaшlыьa
cяlb edilmяsinin pozitiv tяrяflяri ilя yanaшы,
hяssas mягаmlаrы da yox deyil. Mцяllim
bяzi mяsяlяlяr baxыmыndan diqqяtli olmalыdыr:
– mцzakirяlяr zamanы «eynigцclц» tя-
rяflяr arasыnda psixoloji baxыmdan gяr-
ginliyin olmasы;
– konfliktin baш vermяsi;
– мцzakirяlяrdя qarшыlыqlы faydalan-
ma imkanыnыn olmasы.
– яslindя, belя tяlim шяraiti шagird-
lяrin ayrы-ayrы ictimai bacarыqlаr, dяyяr-
lяr baxыmыndan mцшahidяlяr yolu ilя qiy-
mяtlяndirilmяsi, sonrakы mяrhяlяdя isя
tяrbiyя iшinin mяqsяdyюnlц tяшkili цчцn
uьurlu шяrait yaradыr.
163
Fiziki-fizioloji vяziyyяti;
Sosial vяziyyяti;
Иdrak sяviyyяsi;
Dяrketmя цsulu;
Milli-etnik mяnsubiyyяti;
Psixi inkiшafы,
Mяnяvi-psixoloji vяziyyяti;
Maraqlarы;
Hazыrlыq sяviyyяsi;
Иnkiшaf dinamikasы.
Mцxtяlif parametrlяr цzrя fяrqli
gюstяricilяr nцmаyiш etdirяn uшaqlar
eyni cцtlцkdя tяlim fяaliyyяtinя
cяlb edilir.
Belя cцtlцk fяaliyyяtindя яsas mяqsяd
шagird–шagird юyrяtmяsini tяшkil etmяkdir.
Mцxtяlif parametrlяr цzrя fяrqli шagirdlяr
bir araya gяtirilяn zaman onlardan kiminsя
manipulyasiyasыna yol vermяk olmaz. Belя
шagirdlяr birgяfяaliyyяtdя mцяllimin mяq-
sяdlяrindяn (bir шagirdin digяrinя dяstяyi vя
ya digяrini юyrяtmяsi vя s.) xяbяrsiz olmalы-
dыrlar. Kiminsя zяif, kiminsя gцclц kimi
tяqdim edilmяsi hяr iki tяrяfdя psixoloji
problemляrin baш qaldыrmasыna da gяtirib чы-
xara bilяr. Sadяcя tapшыrыqlar vя cцtlяr ara-
sыnda vяzifя bюlgяsи eля aparыlmalыdыr ki,
qeyri-iradi belя bir шagird–шagird юyrяtmяsi
baш veря bilsin. Mяsяlяn, шagirdlяrdяn biri
etnik azlыьa aiddirsя, oxunan mяtndяki ayrы-
ayrы sюzlяrin mяnasыnы anlatmaьы, dцzgцn
tяlяffцz qaydalarыnы юyrяtmяyi vяzifя olaraq
digяr tяrяfя tapшыrmaq olar. Baшqa bir nц-
munя, шagirdlяrdяn birinin linqvistik, digя-
rinin gюrmя dяrketmяsi daha чox inkiшaf
etmiш olarsa, o zaman mцяllim шяkil цzrя
inшa yazmaq, oxunan mяtnя яsasяn шяkil
чяkmяk, mяtnlя baьlы misal tяrtib etmяk,
mцxtяlif mяqsяdlяrlя oxunan elmi-bяdii
mяtnlяr яsasыnda sxem, qrafik, cяdvяl tяrtib
etmяk vя s. kimi tapшыrыqlar verя bilяr.
 Тящсилин ясаслары
ЪЦТЛЯРЛЯ ИШИН ТЯШКИЛИ
ФЯРДИ ИШ
Шagirdin fяa-
liyyяtini izlяmяk,
potensial imkan-
larыnы mцяyyяn-
lяшdirmяk vя in-
kiшaf etdirmяk
mяqsяdi daшыyыr. Bu tяlim formasы шagirdin
sяrbяst dцшцnmяsi цчцn real imkanlar yaradыr.
Fяrddaxili dяrketmяsi inkiшaf etmiш шa-
girdlяr bu iш formasыnda fяaliyyяt gюstяrmя-
yя daha чox ehtiyac duyurlar. Tяlimi tяшkil
edяrkяn belя шagirdlяr mюяllimin diqqяtin-
dяn yayыnmamalыdыr. Lakin bu elя dя qяbul
edilmяmяlidir ki, fяrddaxili dяrketmяsi yцksяk
olan шagirdlяr daim fяrdi шяkildя чalышmalыdыrlar.
Belя шagirdlяr tez-tez cцtlяr vя qruplarda da
164
tяlim fяaliyyяtinя cяlb edilirlяr ki, onlarda
zяruri soсial bacarыqlar inkiшafы tяmin olunsun.
Йalnыz intelleкtual baxыmdan yцklц mяsяlяlя-
rin tяdrisi zaman шagirdя яn yaxыn olan юyrяn-
mя цsuluna цstцnlцk vermяk tяlimin sяmяrя-
liliyinin yцksяldilmяsinя xidmяt gюstяrir.
Hяr hansы ideya vя ya davranышы dяyяr-
lяndirmяk, onunla baьlы mцhakimя yцrцt-
mяk, qяnaяtlяrя gяlmяk kimi tяlim fяaliy-
yяtlяrindя olarkяn шagirdlяrin fяrdi iш for-
masыnda чalышmasы onlarыn hяm intellektual,
hяm dя emosional baxыmdan imkanlarыnыn
mцяyyяnlяшdirilmяsинdя xцsusi яhяmiyyяt
daшыyыr. Bu iш formasы mяktяbdaxili qiymяt-
lяndirmяnin bцtцn nюvlяrindя yararlы hesab
edilir.
 Тящсилин ясаслары

Mцasir kurikulumlar vя yeni tяlim strategiyalarы: tяlimин тяшкили

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: ТЯЛИМ ЦСУЛЛАРЫ

• Tяlim цsullarы barяdя mяlumat verяcяk-
siniz; • Beyin hяmlяsi
• Tяlim mяqsяdinin reallaшmasыna xidmяt • Auksion
edяn mцvafiq tяlim цsullarы seчяcяksiniz. • Akvarium
• Ziqzaq
TAPШЫRЫQ 1 • Mцhazirя
• Klaster
Mцxtяlif tяlim цsullarыna dair tяqdim
edilяn materiallarы oxuyun. • BИBЮ
Auditoriya шяraitindя tяqdim edilяn mя- • Suallar
lumatlar чap edilib kяsilяndяn sonra hяr • Anlаyышыn чыxarыlmasы
fяrdя vя ya cцtlцyя oxumaq цчцn verilir. Hяr • Sюz assosiasiyasы
fяrd vя ya cцtlцk юyrяndiyi mяlumatlarы di- • Mцzakirя
gяr fяrd vя cцtlцklя mцbadilя edir. Tяlim • Qяrarlar aьacы
цsullarы haqqыnda яldя ediлян mяlumatlar • Venн diaqramы
tяqdim olunan cяdvяldя mцvafiq xanalara • Sorьu vяrяqlяri vя mцsahibя
yazыlыr. Belяliklя, bцtцn цsullar haqqыnda
• Layihяnin hazыrlanmasы
mяlumat mцbadilяsi aparыlыr.
Mцstяqil tяlim шяraitindя verilяn mяlu- • Karusel
matlarla tanыш olub, tяqdim edilяn cяdvяldя • Rollu oyunlar
aчar mяqamlarы qeyd edir.

Bu цsul яqli hцcum da adlandыrыlыr. Шagirdlяrdя yeni mюvzuya maraq oyatmaq,

habelя onlarыn nяyi yaxшы (vя ya pis) bildiklяrini aydыnlaшdыrmaq mяqsяdilя bu цsuldan
istifadя olunur. Hazыrlanmыш sual lюvhяdя yazыlыr, yaxud шifahi шяkildя шagirdlяrin
Beyin
diqqяtinя чatdыrыlыr. Шagirdlяr suallara яsasяn fikirlяrini bildirirlяr. Bцtцn ideyalar шяrh-
hяmlяsi
siz vя mцzakirяsiz yazыya alыnыr. Yalnыz bundan sonra sюylяnilmiш ideyalarыn mцzaki-
rяsi, шяrhi vя tяsnifatы baшlayыr. Aparыcы ideyalar yekunlaшdыrыlыr, шagirdlяr sюylяnmiш
fikirlяri tяhlil edir, qiymяtlяndirir.
Mцяllim юyrяnilяn mяsяlяni mцяyyяn edяrяk шagirdlяri auksionun keчirilmя
qaydalarы haqqыnda tяlimatlandыrыr. Юyrяnilяn яшya vя ya hadиsяnin xцsusiyyяtlяri ar-
dыcыl шяkildя adlandыrыlыr.
Hamы nюvbя ilя яшya vя ya hadisя haqqыnda fikir sюylяyir: hяr bir fikirdяn sonra mцяllim
sayыr. «Bir, iki». Bu zaman baшqa iшtirakчы tez tяklif verя bilяr. Sonuncu tяklif verяn qalib
sayыlыr. Fikirlяr bir-birini tяkrarlamamalыdыr. Bunun цчцn hamы bir-birini dinlяyir.
Nцmunя:
Auksion Riyaziyyat dяrsindя mцяllim 7 яdяdinin tяrkibini keчяrkяn sinfя «7 яdяdini necя
aldыnыz?» sualыnы vermяklя auksion keчirir.
Mцяllim цчцn mяlumat
Mцmkцn olan cavablar:
1) 6+1=7 4) 5+2=7
2) 4+3=7 5) 3+4=7
3) 2+5=7 6) 1+6=7 7) 1+1+1+1+1+1+1=7
Oyunda axыrыncы mцmkцn cavabы verяn шagird “Auksion”u qazanыr.

165
 Тящсилин ясаслары

Bu цsulun mяqsяdi diskussiya vяrdiшlяrini inkiшaf etdirmяkdir. Akvarium bir neчя

variantda keчirilя bilяr.
«Akvarium»un keчirilmяsinin 1-ci variantы: Шagirdlяrin kюmяyi ilя diskussiya apar-
maq qaydalarы (mяsяlяn, reqlamentя яmяl etmяk, bir-birinin sюzцnц kяsmяmяk vя.s)
mцяyyяn edilir. Шagirdlяr 2 qrupa bюlцnцr. Bir qrup dairяnin daxilindяki stullarda яy-
lяшяrяk mцяllimin tяklif etdiyi problemi mцzakirя edir.
Dairяdяn kяnardakы stullarda яylяшmiш digяr qrup isя diskussiyanыn mцяyyяn
edilmiш гайдалара уйьун апарылыб-апарылмадыьыны мцшащидя едир. Mцяyyяn olunmuш mюvzu
цzrя birinci qrup diskussiya aparыr. 15–20 dяqiqяdяn sonra diskussiya dayandыrыlыr,
«xarici dairяnin» iшtirakчыlarы diskussiyanыn gediшini qiymяtlяndirir vя qruplar yerini
Аквариум
dяyiшяrяk bu vя ya digяr problemin mцzakirяsini davam etdirirlяr.
«Akvarium»un keчirilmяsinin 2-ci variantы: «Daxili dairяnin» iшtirakчыlarы mцяllimin
tяklif etdiyi problemi mцzakirя edir vя birinci variantdan fяrqli olaraq, iшtirakчыlar bu
zaman yalnыz problemin «lehinя» olan dяlillяri sюylяyirlяr.
Digяr qrupun цzvlяri xarici dairяdя stullarda яylяшirlяr, dяlillяri dinlяyir, yazыya
alыr, tяhlil edir, юz яks dяlillяrini hazыrlayыrlar. 15–20 dяqiqяdяn sonra diskussiya
dayandыrыlыr, xarici vя daxili dairяdяn olan шagirdlяr юz yerlяrini dяyiшirlяr. Onlar
яvvяlki iшtirakчыlarыn dяlillяrini tяkzib etmяk цчцn diskussiya aparыrlar.
Burada qruplarыn vahid fikrя gяlmяsi юnяmli deyil.
Гaydalara uyьun aparыldыьыnы mцшahidя edir.

Bu цsul mяtnin mяzmununun qыsa mцddяt яrzindя шagirdlяr tяrяfindяn mя-

nimsяnilmяsinя imkan yaradыr.
Шagirdlяr dюrd nяfяrlik qruplara bюlцnцr (яsas qrup). Qruplardakы шagirdlяr
yenidяn nюmrяlяnir. Hяr qrupdakы eyni rяqяmli шagirdlяrdяn yeni qrup (ekspert
qrupu) yaradыlыr.
Зигзаг Юyrяnilяcяk mяtn qruplarыn sayы qяdяr hissяlяrя bюlцnцr vя ekspert qruplarыna
verilir.
Ekspert qruplarы onlara verilяn hissяni oxumalы, mяzmununu qavramalы vя юz
яvvяlki qrupuna qayыdaraq юyrяndiyi hissяni onlara danышmalыdыr.
Mцяllim informasiyanыn dяqiq verildiyinя яmin olmaq цчцn suallar verя bilяr.

Mцhazirя mяlumatыn mцяllimdяn шagirdя юtцrцlmя цsuludur. Bu цsuldan mюvzu

ilя baьlы mяzmunun zяnginlяшdirilmяsi, tamamlanmasы mяqsяdilя istifadя etmяk
mяqsяdяuyьundur. Belя qыsa mцhazirяlяr 10–15 dяqiqя яrzindя aparыlыr.
Mцhazirя ilя baьlы aшaьыdakы mяsяlяlяrя nяzяr yetirmяk mяqsяdяmцvafiqdir:
Мцщазиря Mцhazirяnin mяqsяd vя vяzifяlяrini dяqiq mцяyyяnlяшdirmяk;
Plan tяrtib etmяk vя onu шagirdlяrя paylamaq (vя ya lюvhяdя yazmaq);
Яyani vя texniki vasitяlяrdяn istifadя etmяk;
Mцяllim mцhazirя prosesini verbal (suallar vermяk) vя vizual (шagirdlяrin sifяtlяri-
nin ifadяsini vя jestlяrini mцшahidя etmяk) tяnzimlяmяlidir.

Mцяllim tяrяfиndяn lюvhяdя vя ya iш vяrяqlяrindя dairя чяkilir vя onun mяrkяzindя

yazыlmыш anlayыш ilя baьlы sюz vя ya ifadяlяr sюylяmяk шagirdlяrя tapшыrыlыr. Mяrkяzdя
yazыlmыш anlayышdan baшlayaraq hяr nюvbяti sюz, onunla яlaqяli sюzlяr xяtlяrlя birlяш-
Кластер
dirilir. Vaxt bitяnя qяdяr mцmkцn qяdяr чox fikir yazmaq vя onlarы яlaqяlяndirmяk
tюvsiyя olunur. Vaxt bitяndяn sonra alыnan klaster mцzakirя edilir vя цmumilяшdirmя
aparыlыr.

166
 Тящсилин ясаслары

BИBЮ aшaьыdakы mяrhяlяlяr цzrя aparыlыr:

БИБЮ 1. Problem mцяllim tяrяfindяn elan edilir.
БИБЮ – 2. Mцяllim lюvhяdя 3 sцtundan ibarяt cяdvяl
Bilirяm, Билирям Истяйирям Юйрян- qurur vя aшaьыdakы bюlmяlяri qeyd edir: «Bi-
билим дим lirяm», «Иstяyirяm bilim», «Юyrяndim».
Иstяyirяm
3. Шagirdlяr problemlя baьlы bildiklяrini sюylя-
bilim,
yir vя cavablar birinci sцtunda qeyd olunur.
Юyrяndim 4. Hяmin mяsяlя ilя baьlы bilmяk istяdiklяri isя ikinci sцtuna yazыlыr.
5. Dяrsin sonunda bir daha hяmin cяdvяlя diqqяt yetirilir vя mюvzu ilя baьlы юy-
rяndiklяri цчцncц sцtunda qeyd edilir.

Suallar dяrs prosesindя tяdqiqatlarыn sяmяrяli qurulmasыnы stimullaшdыrыr. Шa-

girdlяrin idrak fяallыьыnыn artыrыlmasыnda bюyцk rol oynayыr.
Suallar Suallarыn sayыnыn 4–5 arasыnda olmasы mяqsяdяuyьundur. Suallarыn qoyuluшu
tяnqidi tяfяkkцrцn inkiшafыna doьru yюnяldilmяli, mяntiqi ardыcыllыq gюzlяnilmяli,
mяzmunlu vя mюvzu ilя bilavasitя яlaqяli olmalыdыr.
Bu цsul oyun-tapmaca formasыnda keчirilir vя шagirdlяrdя yцksяk fяallыq yaradыr.
Mцяllim lюvhяdя dairяvi kart asыr, onun arxasыnda шagirdlяrdяn tяlяb olunan anla-
yышы yazыr. Kartыn yazы olmayan tяrяfini шagirdlяrя gюstяrir vя gizlяdilmiш anlayышlarыn
xцsusiyyяtlяrinя aid 2 vя ya 3 yюnяldici sюz sadalayыr vя ya yazыr. Шagirdlяr hяmin
Anlayышыn
xцsusiyyяtlяrя uyьun olaraq gizlяdilmiш anlayышы tapыrlar.
чыxarыlmasы
Яgяr шagirdlяr anlayышы tapmaqda чяtinlik чяksяlяr, mцяllim яlavя olaraq yeni
xцsusiyyяtlяr sadalayыr.
Шagirdlяr юz fяrziyyяlяrini dedikdяn sonra mцяllim bu tapmacanыn tapыlыb-tapыl-
mamаsыnы hamыya чatdыrыr vя kartoчkalarda yazыlan sюzlяri aчыqlayыr.
Bu цsuldan istifadя edilяrkяn юyrяnilяcяk mюvzuya aid
Щава
яsas sюz (vя ya sюz birlяшmяsi) lюvhяyя yazыlыr. Шagirdlяr
Су Торпаг hяmin sюz ilя baьlы ilk xatыrladыqlarы fikirlяri sюylяyir vя
Sюz ТЯБИЯТ hяmin fikirlяr mцяllim tяrяfindяn lюvhяyя yazыlыr. Mюvzu
assosiasiyasы ilя baьlы olan sюzlяr deyilяn фikirlяrin arasыndan seчilir vя
Эцняш Сярвят яlaqяlяndirilir, onlardan anlayыш vя yaxud ideya чыxarыlыr.
Bu anlayыш яsasыnda yeni materialыn юyrяnilmяsinя baшla-
nыr. Bu цsul hяm dя шifahi formada tяtbiq edilя bilяr.

Mцzakirя mюvzu яtrafыnda ideya, mяlumat, tяяssцrat, tяhlil vя

tяkliflяrin qarшыlыqlы mцbadilяsidir. Onun яsas vяzifяsi problemi tяhlil
edяrяk hяlli yolunu tapmaq, dцzgцn qяrar qяbul etmяk цчцn imkan
yaratmaqdыr.
Mцzakirя dinlяmяk, tяqdim etmяk, sual vermяk mяdяniyyяtini
formalaшdыrыr, шagirdlяrin mяntiqi vя tяnqidi tяfяkkцrцnц, шиfahi
nitqini inkiшaf etdirir.
Mцzakirя Mцzakirя apararkяn яvvяlcяdяn шagirdlяrя mцzakirя qaydalarы xatыrladыlыr. Mюvzu
aydыn шяkildя ifadя olunur.
Mцzakirя prosesini inkiшaf etdirяn suallar vermяk vя шagirdlяrin cavablarыnы nяzяr-
dяn keчirmяklя mцяllim mцzakirяni tяnzimlяyir. Bu zaman cavabы «бяli» vя ya «xeyr»
olan qapalы suallar vermяk mяqsяdяuyьun hesab edilmir. Mцzakirяdя mюvzuya aid
«Nя baш verdi? Nя цчцn baш verdi? Bu baшqa cцr ola bilяrdimi vя necя? Siz bu
vяziyyяtdя nя edяrdiniz? Sizin fikrinizcя, hяmin obraz nя hiss etdi? Siz bu шяraitdя nя
hiss edяrdiniz? Bu, dцz idimi? Nя цчцn?» kimi suallardan istifadя olunur.

167
 Тящсилин ясаслары

Problem • Bu цsul qяrarlarыn qяbul edilmяsi za-

Problemin hяlli Problemin hяlli yollarы manы alternativ yollarы araшdыrmaq vя tяh-
yollarыnыn mяnfi lil etmяk mяqsяdi daшыyыr.
vя mцsbяt 1-ci hяll 2-ci hяll 3-cц hяll • Mцzakirя olunacaq problem mцяllim
tяrяflяri yolu yolu yolu tяrяfindяn izah edilir vя onun hяlli yolla-
rыnыn bir neчя variantы шagirdlяrlя birlikdя
mцяyyяnlяшdirilиr. 4–6 nяfяrdяn ibarяt
Гярарлар qruplarda шagirdlяr problemin hяlli yolla-
аьаъы Гярар: rыnыn цstцnlцklяrini vя чatышmazlыqlarыnы
tяhlil edir, onlarы «+» vя ya «-» iшarяsinin
qarшыsыnda mцvafiq qaydada qeyd edirlяr.
Son nяticя cяdvяlin qяrar hissяsindя yazы-
lыr vя цstц юrtцlцr.
•Bцtцn qruplarыn tяqdimatыndan sonra
mцяllim яldя olunmuш nяticяlяri цmumi-
lяшdirmяk цчцn mцzakirя aparыr.

ВЕНН ДИАГРАМЫ Яшya vя ya hadisяlяri mцqayisя etmяk, onla-

rыn oxшar vя fяrqli cяhяtlяrini mцяyyяnlяшdir-
пишик довшан mяk цчцn bu цsuldan istifadя olunur. Venn diaq-
фяргли фяргли ramы ilя iш aшaьыdakы mяrhяlяlяr цzrя aparыlыr:
1. Mцqayisя olunacaq яшya vя hadisяlяr
охшар

mцяyyяnlяшdirilir;
Венн 2. Kяsiшяn dairяlяr чяkilir (ortada yazmaq
диаграмы цчцn yer saxlanыr;
3. Ы vя ЫЫЫ dairяdя mцqayisя olunacaq obyektlяr qeyd olunur;
4. Шagirdlяr tяlimatlandыrыlыr (tяlimatda nяyin mцqayisя olunacaьы vя dairяlяrdя oxшar
vя fяrqli cяhяtlяrin necя qeyd olunacaьы barяdя danышыlыr).
5. Mцqayisя olunan obyektlяr tяsvir edilir (fяrqli cяhяtlяr saь vя sol tяrяfdя, oxшar
cяhяtlяr kяsiшmя dairяsindя qeyd olunur);
6. Mцqayisя nяticяsindя fikirlяr цmumilяшdiriliр.
• Bu цsullar araшdыrыlan mяsяlя ilя baьlы fakt vя hadisяlяr haqqыnda mцяyyяn
qruplarыn ictimai rяyini юyrяnmяk mяqsяdilя aparыlыr.
• Sorьu vяrяqi araшdыrыlan mяsяlя ilя baьlы tяrtib edilir vя burada suallar qoyulur.
Sorьu Sorьuda iшtirak edяnlяr bu vяrяqi mцstяqil doldurur.
vяrяqlяri vя • Mцsahibя isя araшdыrыlan mяsяlя ilя baьlы mяlumat almaq цчцn aparыlыr.
mцsahibя • Bu цsullardan istifadя edяrkяn aшaьыdakы mяrhяlяlяrin gюzlяnilmяsi mяqsя-
dяmцvafiq hesab edilir:
• Problemi mцяyyяn etmяk;
• Ишi tяшkil etmяk (сorьu vя ya mцsahibя keчirmяk цчцn suallar hazыrlamaq);
• Mяlumatlarы toplamaq ( сuallarыn cavablarыnы toplamaq);
• Яldя edilmiш mяlumatlarы tяhlil etmяk vя цmumиlяшdirmяk.
• Layihяlяrin hazыrlanmasы mцxtяlиf mюvzularыn mцstяqil шяkildя tяdqiq edilmя-
sidir. Шagirdlяr юz layihяlяrini tяqdim etmяzdяn яvvяl uzun mцddяt onun цzяrindя
iшlяyirlяr. Layihяlяr шagirdlяrin tяdqiqat vяrdiшlяrinin, biliklяrя mцstяqil yiyяlяnmя
Layihяnin bacarыqlarыnыn formalaшmasыnda mцhцm rol oynayыr, onlara mцstяqil шяkildя юz fяaliyyяt
hazыrlanmasы proqramlarыnы qurmaьa, habelя юz vaxtыnы vя iшini qrafik цzrя planlaшdыrmaьa kюmяk edir.
Bu цsul, hяmчinin шagirdlяrin bir-biri ilя, elяcя dя mяktяbdяn kяnarda mцxtяlif adamlarla
qarшыlыqlы яlaqяsi цчцn шяrait yaradыr, hadisяlяrin hяr hansы bir aspektini daha dяrindяn
anlamaьa imkan verir, яlavя яdяbiyyatdan istifadя etmяyя istiqamяtlяndirir.

168
 Тящсилин ясаслары

• Layihяlяr hazыrlayarkяn mцяllim mюvzu vя ya problemi mцяyyяn edir vя sinfя

bunlardan birini seчmяk imkanы verir. Problem, hяmчinin sinif tяrяfindяn «яqli hц-
cum» цsulu ilя seчilя bilяr.
• Problem konkret olmalыdыr. Mцяllim vя шagirdlяr birlikdя layihя цzяrindя iшin
Layihяnin baшlama vя baшa чatma mцddяtini, istifadя olunacaq яyani vasitяlяri (яdяbiyyatlar,
hazыrlanmasы mяnbяlяr, tяsviri vasitяlяr vя s.), bunlarы яldя etmяk yollarыnы, iш formalarыnы (fяrdi,
yoxsa qrup шяklindя) mцяyyяn edirlяr.
• Иш prosesindя mцяllim suallara cavab verя vя ya yol gюstяrя bilяr. Ишin icrasыna
isя шagirdlяr юzц cavabdehdir.
• Tяdqiqatыn nяticяsi hesabat, xяritя, illцstrasiya, fotoшяkillяr, cяdvяllяr, qrafik-
lяr formasыnda ifadя oluna bilяr.

Dяrsdяn яvvяl iri aь kaьыzlarda (vatman) mюvzuya aid suallar yazыlыr. Mцяllim
qruplara mцxtяlif sual yazыlmыш bir kaьыz verir. Qrup цzvlяri sualы oxuyur vя bir
cavab yazыr. Kaьыzlar saat яqrяbi istiqamяtindя mцяllimin kюmяkliyi ilя qruplara
Karusel
юtцrцlцr. «Karusel» kimi kaьыzlar bцtцn digяr qruplardan keчяrяk axыrda юz
qrupuna qayыdыr. Mцяllim bu kaьыzlarы yazы lюvhяsinя yapышdыrыr vя bцtцn sinif
cavablarы mцzakirя edir.

Rollu oyunlar hяr hansы bir problemя mцxtяlif

nюqteyi-nяzяrdяn yanaшmaьы tяlяb edir. Bu цsul шa-
Роллу girdlяrя hadisяlяrin iшtirakчыsы olmaq vя mюvcud
vяziyyяtя baшqalarыnыn gюzц ilя baxmaq imkanы
ойунлар
verir.

Тялим цсулларынын ады Тялим цсуллары щаггында мялумат

TAPШЫRЫQ 2 • Hansы tяlim цsullarыndan istifadя edil-

Яvvяlki mяшьяlяdя mяzmun standartlarы
яsasыnda mцяyyяn etdiyiniz tяlim mяqsяdlя-
rinin reallaшmasы цчцn yararlы ola bilяn tяlim
forma vя цsullarыnы seчin vя tяlim prosesindя
onlardan istifadя yollarыnы gюstяrin. Prob-
lemli vяziyyяt.
TAPШЫRЫQ 3
Tяqdim edilяn dяrsi mцшahidя
edin. Aшa ьы dakы suallara cavab
verin:
miшdir?
• Onlarдан nя qяdяr mяhsuldar istifadя
edilmiшdir?
• Иstifadя edilяn цsul tяlim mяqсяdinin
reallaшdыrыlmasыna xidmяt edirmi?
• Siz bu mцяllimin yerinя olsaйдыныз tяlim
keyfiyyяtini daha da yцksяltmяk цчцn hansы
цsullardan istifadя edяrdiniz? Fikirlяrinizi
яsaslandыrыn.

169
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ ЙARЫMBЮLMЯ
Мцхтялиф цсулларла дяркетмя

Nipissing
Universiteti, «Bцtцn шagirdlяr nailiyyяt qazana
Tяhsil fakцltяsinin bilяrlяr, lakin eyni
professorlarы vaxtda vя eyni yolla deyil».
Dr. Duqlas Goss vя
Виллиам G.Speydi
Oliv Ridlerin tяqdi-
matыndan istifadя
edilмiшdir.

Bu йарымбюлмяни юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан mюvzular:

• «Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nяzяriyyяsinin Hovard Qardner nяzяriyyяsi:
mahiyyяtini шяrh edяcяksiniz; мцxtяlif цsullarla dяrketmя;
• Qardner nяzяriyyяsi vя dцшцnmяyя яnяnяvi ya-
naшma arasыnda mцqayisя aparacaqsыnыz, onlarы tяh- Mцxtяlif dяrketmя цsullarыnыn
silя verilяn mцasir tяlяblяrlя яlaqяlяndirяcяksiniz; sяciyyяvi cяhяtlяri;
• Bцtцn шagirdlяrin tяlim prosesinя fяal cяlb edil- Mцxtяlif цsullarla dяrketmяniн
mяsindя Qardner nяzяriyyяsinin rolunu шяrh edя- юyrяnянlяrin maraq vя imkan-
cяksiniz; larыna, tяlim шяraitinя tяsiri;
• «Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nяzяriyyяsini sin-
fin idarя edilmяsindя vя tяlimin tяшkilindя istifadя Mцxtяlif цsullarla dяrketmя vя
edяcяksiniz; tяlim fяaliyyяtlяrinin seчilmяsinя
• Шagirdlяrin maraq vя ehtiyaclarы baxымыndan di- onun tяsiri;
ferensiallaшdыrыlmыш tяlimi tяшkil edяcяksiniz;
Fяrqli dярketmя imkanlarы olan
• «Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nяzяriyyяsini tяli-
insanlar fяrqli шяkildя юyrяnirlяr.
min sonunda шagird nailiyyяtlяrinin qiymяtlяndi-
rilmяsindя istifadя edяcяksiniz.

Иstifadя edilяn яdяbiyyat: qiymяtlяndirilmяsi; Mцxtяlif цsullarla dяrk-

1. Hoвard Gardner: Multiple intelligen-
ces and education (иngilis dilindя).
http://www.infed.org/thinkers/gardner.htm
2. Hovard Qardner: Mцxtяlif цsullarla dяrk-
etmя nяzяriyyяsi vя tяhsil (Azяrbaycan dilindя).
3. Тomas Armstronqdan tяrcцmяlяr: Шa-
girdlяrin mцxtяlif цsullarla dяrketmяlяrinin
etmяlяr: Tяlim zamanы strateэiyalar Tomas
Armstronq (ingilis dilindя).
http://www.thomasarmstrong.com/mul-
tiple_intelligences.php
http://www.infed.org/thinkers/gardner.htm

170
 Тящсилин ясаслары

Hovard Qardner nяzяriyyяsi: мцxtяlif цsullarla dяrketmя

Bu fяsli юyrяnяndяn sonra siz:

• «Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nяzяriyйяsinin
mahiyyяti haqqыnda mяlumat verяcяksiniz;
• Юz dяrketmя цsulunuzu mцяyyяn edяcяksiniz;
• Dяrketmя иля баьлы яnяnяvi vя mцasir yanaш-
malarы шяrh edяcяksiniz;
• Мцxtяlif цsullarla dяrketmяnin tяlimin tяшki-
lindя яhяmiyyяtini dяyяrlяndirяcяksиniz. Biz шagirdlяrimizin mцxtяlif цsullarla
dяrk etmяsini inkiшaf etdirmяklя tяhsilin
keyfiyyяtini yцksяldя bilяrik.
Hovard Qardner

DЦШЦNЦN, CAVAB VERИN! Qeydlяr aparыn. Bяhsi юyrяnяndяn sonra

Шяkildя gюrdцyцnцz bu insanlardan hansы bir daha bu suala cavab verяcяksiniz!
daha чevik dцшцnцr, daha dяrindяn dяrk edir?

171
 Тящсилин ясаслары
TAPШЫRЫQ 1
Tяqdim edilяn suallara BИBЮ cяdvяlinin
birinci «Bilirяm» sцtununda cavab yazыn:
• Иntellekтli (zяkalы, dяrrakяli) insan kimdir?
• Иnsan necя dяrk edir?
Verilяn suallarla baьlы sizin цчцn aydыn
olmayan mяsяlяlяri mцяyyяn edib, «Bilmяk
istяyirяm» sцtуnunda qeydlяrinizi aparыn.
Tomas Armstronqun «Hovard Qardnerin
«Mцxtяlif цsullarla dяrketmя nяzяriyyяsi vя
tяhsil» baшlыqlы yazыsы яsasыnda tяrtib edilmиш
mяlumaты oxuyun. «Юyrяndim» sцtununda
suallarыn cavabыnы yazыn. «Bilmяk istяyirяm»
vя «Юyrяndim» sцtуnlarыnы mцqayisя edin.
Haradan-haraya qяdяr inkiшaf etdiyinizи
mцяyyяn edin.
Истяйирям
Билирям Юйряндим
билим
Hovard Qardner
Mцxтяlif цsullarla dяrketmя
nязяriyyяsi vя Tяhsil (tяrcцmя)
Hovard Qardnerin mцxtяlif цsуllarla dяrk-
etmя ilя baьlы iшi ABШ tяhsilindя dцшцnmяyя
vя praktikaya bюyцk tяsir gюstяrmiшdir.
Mяn uшaqlarыmыn dцnyanы anlamalarыnы
istяyirяm. Оna gюrя yox ki, dцnya mюh-
tяшяmdir vя insanыn beyni hяmiшя bu barяdя
dцшцnцr. Mяn onlarыn dцnyanы anlamalarыnы
ona gюrя istяyirяm ki, onlarын bu mяkanы ya-
шamaq цчцn daha yaxшы yer etmяyя imkan-
larы olsun. Bunu anlamaqda яsas mяqsяd
bizim kim olduьumuzu vя nяyя qadir oldu-
ьumuzu dяrk etmяkdir. Bunun цчцn biz an-
lamamыzы юzцmцz idarя edя bilяrik. Dяrk-
etmя bacarыьы vasitяsilя biz bu qяribяliklяr dolu
dцnyada yaxшыlыq vя ya pisliklяri anlayыrыq.
172
Hovard Qardnerin «Яqlin чяrчivяsi. Mцx-
tяlif цsуllarla dяrketmя nяzяriyyяsi» adlы
klassik iшi bu baxыmdan diqqяt cяlb edir.
Psixometrikanыn чiчяklяndiyi dюvrdя vя
bilik, bacarыqlаrыn davranышlarla юlчцldцyц
bir zamanda belя bir inanc var idi ki, dяrk-
etmя irsяn keчяn bir mahiyyяtdir. Bu aь ka-
ьыz kimi tяmiz olaraq dцnyaya gяlяn insanыn
hяr hansы bir mяsяlя ilя baьlы tяlimlяndiril-
mяsi kimi qяbul edilmir. Bu gцn artan tяd-
qiqatlar bunun яksini gюstяrir. Burada bir-
birindяn sяrbяst olan mцxtяlif dяrrakя nюv-
lяrinin mюvcudluьu tяsdiq edilir. Hяr dяrra-
kяnin юzцnцn zяifliklяri vя mяhdudiyyяtlя-
rinin olduьu vя яslindя, яqlin anadan gяlmя
sяrbяst olduьu tяsdiq olunur. (Qardner, 1993),
Bu istiqamяtdя aparыlan яn saнballы tяdqi-
qatlardan biri dя Qardnerin iшi olmuшdur. O
dцшцnmяnin vahid mahiyyяt olduьunu, bu-
nun yeganя faktordan яmяlя gяldiyini vя
onun sadяcя ИQ test vasitяsi ilя юlчцlя bildi-
yini anlamышdыr. Alim, hяmчinin Piaqetin id-
raki inkiшaf iшini dя yoxlamышdыr. O, sцbutlar
gяtirяrяk gюstяrmяyя чalышmышdыr ki, hяr bir
zaman uшaq dцшцnmяnin inkiшafыnыn mцxtя-
lif mяrhяlяlяrindя ola bilяr. Mяsяlяn, rя-
qяmlяri, vizual/mяkan anlayышlarы inkiшaf
etdirяn mяrhяlяdя.
Hovard Qardner яvvяl yeddi dяrketmя
цsulunu mцяyyяn etmiшdir. Onun siyahыsы
mцvяqqяti idi. Иlk ikisi mяktяblяrdя tipik
olaraq qяbul edilmiшdi (linqvistik, mяntiqi
riyazi). Nюvbяti цчц incяsяnяtlя яlaqяlяndi-
rilir (vizual-mяkan, sяs musiqi, bяdяn-kines-
tik) vя nяhayяt, sonuncu ikisi Hovard Qard-
ner tяrяfindяn «fяrdi dяrketmя» deyя adlan-
dыrыlыrdы (Qardner, 1999).
Linqvistik/sюz dяrketmяsi dili юyrяnmяk
vя mцяyyяn tapшыrыqlarы hяyata keчirmяk
цчцn dildяn istifadя etmяklя yazыlы vя шifahi
nitq bacarыьыnы inkiшaf etdirir. Bu dяrk-
etmяyя linqvistik mяlumatlarыn yadda saxla-
nыlmasы, fikirlяrin nяzяri vя ya яdяbi шяkildя
ifadя edilmяsi цчцn dildяn sяmяrяli istifadя
bacarыьы daxildir.
 Тящсилин ясаслары
Mяntiqi/riyazi dяrketmя problemlяri mяntiqi
analiz etmяkdяn, riyazi яmяliyyatlarы hяyata
keчirmяkdяn vя mяsяlяlяri elmi yolla araш-
dыrmaqdan ibarяtdir. Hovard Qardnerin sюz-
lяrinя gюrя, bu nцmunяlяrя mцяyyяnlяшdir-
mя, dedaktiv яsaslandыrma daxildir.
Sяs/mуsiqi dяrketmяsinя ritm, ton bяstя-
lяmяk bacarыьы daxildir. Hovard Qardnerin
musiqili dяrketmяsi linqvistik dяrketmя ilя
demяk olar ki, eyni strukturdadыr.
Bяdяn/kinestik dяrketmяsi birinin prob-
lemi hяll etmяk цчцn bяdяnindяn vя ya bя-
dяnin hissяlяrindяn istifadя etmя potensia-
lыnы яks etdirmяsidir. Bu, bяdяn hяrяkяtlя-
riniн istiqamяtlяndirilmяsi цчцn яqli baca-
rыqlarыn istifadяsi demяkdir. Hovard Qard-
ner bяdяn vя яqli fяaliyyяti яlaqяli gюrцr.
Vizual/mяkan dяrketmяsi tanыmaq qabi-
liyyяtini vя geniш boшluqlarыn vя daha mяh-
dud яrazilяrin nцmunяlяrini istifadя etmяyi
яks etdirir.
Fяrdlяrarasы dяrketmя digяrlяrinin niy-
yяtini, motivasiyalarыnы vя istяklяrini baшa
dцшmяк imkanы ilя яlaqяdardыr. Bu, insaнlara
digяrlяri ilя effektiv iшlяmяk imkanы verir.
Mцяllimlяrin, satыcыlarыn, din vя siyasяt xa-
dimlяrinin vя konsullarыn yaxшы inkiшaf etdi-
rilmiш insanlararasы dяrketmяsi olmalыdыr.
Fяrddaxili dяrketmя юzцnц, юz hislяrini,
qorxularыnы vя motivasiyasыnы dяrketmя imka-
nыnы яks etdirir. Hovard Qardnerin fikrincя, bu
цsula aid olanlar юzцnцn effektiv iшlяmя mode-
lini yaradыr vя bununla hяyatыnы tяnzimlяyir.
Hovard Qardner юz «Яqli Чяrчivя»sindя
«fяrdi dяrketmяni» bir hissя kimi nяzяrdяn
keчirmiшdir.
Qardner sцbut edir ki, yeddi dяrketmя
nadir hallarda bir-birindяn яlaqяsiz baш
verir. Иnsanlar bacarыqlarыnы inkiшaf etdirdik-
cя vя problemlяri hяll etdikcя bu dяrketmя
цsullarыndan eyni zamanda istifadя olunur.
Onlar bir-birlяrini tamamlayaraq insanыn
hяrtяrяfli formalaшmasыnы tяmin edir. Hяqi-
qяtdя Hovard Qardner mцbahisя edir ki,
mцxtяlif цsulla dцшцnmя haqda iki mцhцm
iddia irяli sцrцmяk olar.
173
Bu nяzяriyyя юzц-юzlцyцndя vя bцtюvlцk-
dя insanыn idrakы barяdя mяruzяdir. Bu nя-
zяriyyя insan tяbiяtinin yeni aчыqlamаsыnы
dяrketmя dili ilя verdi (Qarnder, 1999). Иn-
san varlыьы bir qrup bяsit dяrketmяni nцma-
yiш etdirяn orqanizmdir. Nяzяriyyяyя gюrя,
insanlar qarышыq vя unikal шяkildя dцшцnцr-
lяr. Hovard Qardner insan resurlarыnы qar-
шыya чыxan bюyцk problemlяrin hяllindя mцx-
tяlif dяrketmя цsullarы nцmayiш etdirяn var-
lыq kimi tяqdim edir.
Bu sыraya baшqa dяrketmя цsullarыnыn da
яlavя olunacaьы eщtimal edilirmi?
Hovard Qardner «Яqli Чяrчivя»sindя
dяrketmяlяrin orijinal siyahыsы yarandыьы ilk
gцndяn bяri digяr mцmkцn яlavяlяrin vя ya
ixtisarlarыn daxil edilmяsi haqda mцlahizя-
lяr irяli sцrmцшdцr. Hovard Qardner vя
onun hяmkarlarы tяrяfindяn aparыlan daha
sonrakы tяdqiqatlar цч mцmkцn varianta nя-
zяr salыr: naturalist dяrketmя, mяnяvi dяrk-
etmя vя eksiztensional dяrketmя. O belя
yekunlaшdыrыr ki, bunlardan ilk olanы orijinal
yeddi dяrketmя siyahыsыna яlavя sayыlыr.
(Qardner, 1999)
Naturalistik dяrketmя цsulu insana юz
varlыqlarыnы, яtraf mцhiti tanыmaьa, sяciyyя-
lяndirmяyя vя mцvafiq xцsusiyyяtlяri tяsvir
etmяyя imkan verir. Bu яsas bacarыqla bir
чox mяdяniyyяtlяrя dяyяr verilir, onlarыn
rolu sяciyyяlяndirilir.
Mяnяvi dяrketmя ilя baьlы vяziyyяt daha
da mцrяkkяbdir. Hovard Qardnerя gюrя,
burada problemlяr vardыr. Mяnяvi dяrket-
mяnin цstцnlцklяri olsa da, onlarыn hяqiqi
dяyяrlя baьlыlыьы hяlя sцbut olunmamышdыr.
Eksiztensional dяrketmя яsas mяsяlяlяr-
lя baьlы olub Hovard Qardnerin nяzяrdя
tutduьu nюvbяti mцmkцn dяrketmя цsulu-
dur. Bununla belя aparыlan tяdqiqatlarыn vя
tяcrцbяlяrin nяticяlяri yцrцdцlяn fяrziyйяlяri
tam шяkildя sцbut etmir. Bu sяbяbdяn Ho-
vard Qardner onu юz siyahыsыna aid etmяyi
lazыm bilmir.
Hovard Qardnerin siyahыsыndakы sonun-
cu vя mяlum namizяdi яxlaq dяrketmяsidir.
 Тящсилин ясаслары
Bu kяшfdя o, яxlaq sahяsini tяsvir etmяyя чa-
lышarkяn, bu anlayышыn hamы tяrяfindяn qяbul
olunmuш шяkildя izahыnы vermяyя чяtinlik
чяkmiшdir. Яxlaq dяrketmяsini bцtцn sahяlя-
rin mяrkяzindя tяsяvvцr edяn Hovard Qard-
ner tюvsiyя edir ki, bu dяrketmя «hяyatыn
mцqяddяsliyini idarя edяn davranышlar, mц-
nasibяtlяr vя qaydalarla baьlы dцшцncяlяr»
kimi qяbul edilsin. Яgяr insanlar яxlaq mц-
hitinin mюvcudluьunu qяbul edirlяrся, o za-
man яxlaqi dцшцncяdяn danышmaq mцmkцn-
dцrmц? Яgяr bu hяr hansы яxlaq normalarы-
nыn qяbul edilmяsi ilя яlaqяlidirsя, o zaman
Hovard Qardner яxlaq dяrketmяsi ifadяsini
qяbul olunan hesab etmir. Bundan яlavя o
sцbуt edir ki, tяdqiqatчыlar vя mцяlliflяr hяlя
яxlaq sahяsinin mяnasыnы insan dцшцncяsinin
nцmunяsi kimi tяsvir etmяmiшlяr.
Alimin tяhlillяri gюstяrir ki, яxlaqi mц-
hitdя яsas mяqam birinin digяr insanlarыn
hяyatыnda kiчik rolunun olmasы vя onun bu-
nu digяrlяrinя mцnasibяtdя яks etdirmяsi-
dir. Bu baxыmdan яsas vяzifяlяri yerinя
yetirmяk, tяbii ki, digяr dяrketmяlяri tяlяb
edir: fяrdi, linqvistik, mяntiqi vя s. O zaman
«яxlaq» шяxsiyyяt, fяrdilik, iradя vя xasiyyяt,
nяicяdя insan tяbiяtinin yцksяk sяviyyяdя
reallizasiyasы demяkdir. Belяliklя, Hovard
Qardner sяkkiz dяrketmяyя (naturalist dяrk-
etmяni юz siyahыsыna яlavя etmiшdir) qapы aчdы.
Hovard Qardnerin «Mцxtяlif цsullarla
dяrketmя» nяzяriyyяsi bяzi suallar vя prob-
lemlяr Hovard Qardnerin «Mцxtяlif цsul-
larla dяrketmя nяzяriyyяsi» яtrafыnda prob-
lemlяr vя mцxtяlif tяnqidi yanaшmalar var-
dыr. Hovard Qardner bununla baьlы яsas sual
vя cavablardan bяzilяrini cavablandыrmышdыr.
Debatlarda qaldыrылmыш яsas цч sual aшaьыda-
kыlardan ibarяtdir:
Hovard Qardnerin нязяриййяси kriterilяri
cavab verirmi? Jon Vayt (1997) Hovard
Qardnerя «Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nя-
zяriyyяsindя fяrddaxili vя fяrdлярaraсы dяrk-
etmя цsulу ilя baьlы suallar isitqamяtlяndir-
miшdir: Mяsяlяn, bцtцn dяrketmя цsullarы
simvol sistemlяrini яks etdirirmi? Dяrketmя
174
цsullarы necя tяtbiq olunmalыdыr? Vя hansы
sяbяbdяn mцяyyяn dяrketmя цsullarы uyьun
sayыlыr? Sonuncu vя яsas suallarla яlaqяdar
olaraq Vayt qeyd edir ki, o, Qardnerin yazы-
larыnda bunlarыn hamыsыna cavab tapa bilmir.
Hovard Qardner bu suallarla baьlы hesab
edir ki, hяr kяsin шяxsi mцlahizяsi ola bilяr.
Hovard Qardnerin dяrkemя haqda tяsяv-
vцrц tamlыq tяшkil edirmi? Dяrketmяnin
dяrketmя testi ilя юlчцlя bildiyini dцшцnmяyя
adяt etmiш alim vя tяdqiqatчыlara Hovard
Qardnerin iшi hяmiшя problemli gюrцnяcяk.
Onlar Qardnerin tяdqiqatlarыna isnad edя-
rяk mцxtяlif bacarыqlar arasыnda яlaqя vя
tamlыq faktoru ilя razы olmurlar. Hovard
Qardner bu fikirlяrlя baьlы gюstяrir ki, dяrk-
etmяlяrin nя dяrяcяdя яlaqяli olduьunu bil-
mяk hяlя mцmkцn deyil. Dяrketmя haqda
son fikirlяrindя Robert Sternberq (1985–
1996) Qardnerin bu tip standart dяrketmя
nяzяriyyяsinя mяnfi mцnasibяtini bildirmiш-
dir. O, Hovard Qardnerdяn fяrqli olaraq
dяrketmяnin komponentli, tяcrцbяyя яsasla-
nan vя kontekstual olmasыnы qяbul edir.
Digяr tяnqidlяr Hovard Qardnerin mцяy-
yяn etdiyi spesifik dяrketmяlяr яtrafыndadыr.
Mяsяlяn, mцbahisя oluna bilяr ki, sяs/musи-
qi vя bяdяn-kinestik dяrketmяsi istedada
daha uyьundur (onlarы gцndяlik hяyatи eh-
tiyaclarыna tяlяblяrinя uyьunlaшдырmaьa eh-
tiyac olmur).
Hovard Qardnerin fikirlяrini dяstяklяmяk
цчцn kifayяt qяdяr sцbutlar varmы? Hovard
Qardnerin iшlяrinя olunan яnяnяvi tяnqidin
sяbяbi onun nяinki hяrtяrяfli vя bцtюv tяcrц-
bяyя, hяm dя ciddi tяdqiqata яsaslanmasыnda-
dыr. Digяr tяrяfdяn sяbяb hяm dя onun intui-
siyalardan чыxыш etmяsindяdir. Hazыrda mцxtяlf
dяrketmяlяri dяqiq mцяyyяnlяшdiрян vя ya юl-
чяn testlяr qrupu mюvcud deyil.
Bir zaman mяn testlяr qrupunu hazыrla-
maьыn vя daha sonra mцxtяlif testlяrdяn qiy-
mяtlяr arasыndakы яlaqяni sadяcя mцяyyяn-
lяшdirmяyi mцmkцn hesab edirdim. Иndi isя
inanыram ki, buna yalnыz o zaman nail olmaq
olar ki, hяr dяrketmяyя mцxtяlif юlчцlяr ha-
 Тящсилин ясаслары
zыrlansыn vя insanlar materiallarla vя hяr
dяrketmяni юlчя bilяn metodla iшlяmяyя qa-
dir olsunlar (Qardner, 1999).
1990-cы illяrin яvvяllяrindя o, diqqяtini
fяrd olaraq insanыn aьlыnda nяlяrin baш ver-
diyinя yюnяltmiш, mцяyyяn olunmuш dяrket-
mя qabiliyyяtlяrinя юyrяnmяnin daha yaxшы
yolu kimi nяzяr salmaьa baшlamышdыr (Hatч
vя Qardner, 1993).
Yekun
Hovard Qardnerin mцxtяlif цsуllarla
dяrketmя nяzяriyyяsi tяhsildя geniш istifadя
olunur. O, чoxsaylы mцяllimlяrя юz iшlяrinя
yenidяn baxmaьa kюmяk etmiш, uшaqlarы tяd-
risdя kurikulumun tяlяblяri vя testdяn keч-
mя mяsяlяlяri baxыmыndan чяrчivяdяn kяna-
ra чыxmaьa hяvяslяndirmiшdir. Mяsяlяn,
Mцxtяlif Цsullarla Dяrketmя texnologiya-
larы tяtbiq edilяn Mяktяb Layihяlяrinin nя-
ticяlяri gюstяrir ki, SЯT (Стандартлара Ясас-
ланан Тест) qiymяtlяndirilmяsindя onun bю-
yцk яhяmiyyяti olmuшdur. Hovard Qardne-
rin mцxtяl цsуllarla dяrketmя nяzяriyyяsi
mцяllimlяrя hяmin tяcrцbяni юz praktikala-
rыnda tяtbiq etmяyя, onlarы inkiшaf etdirmя-
yя, imkanlarыnы daha da geniшlяndirmяyя,
insanlarыn юz hяyatlarыnы daha yaxшы qur-
maьa vя yaшamaьa kюmяk etdi.
Mяdяniyyяt: Mцxtяlif шagirdlяrя dяstяk
vя чalышqanlыq цчцн стимул верир. Mцxtяlif шa-
girdlяrin юyrяnя bilяcяyi vя uьur яldя edяcя-
yi, tяhsilin mюvcud olduьu vя mцяllimlяr
tяrяfindяn чalышqanlыlыьыn nцmayiш etdirildiyi
dяyяr sistemindя fяaliyyяt gюstяrmяk.
Hazыrlыlыq: dяrketmя – mцxtяlif цsul-
larla dяrketmяni tяtbiq etmяk цчцn baza-
дыр. Mцxtяlif цsullarla dяrketmяnin iшчilя-
rin tяrяfindяn baшa dцшцlmяsi vя шagirdlя-
rin mцxtяlif yollarla юyrяdilя bilmяsinя шя-
rait yaratmaq.
Vasitя: mцxtяlif цsullarla dяrketmя yцk-
sяk iш nцmayiш etmяk цчцn vasitяdir, mцxtя-
lif цsullarla dяrketmядян yцksяk keyfiyyяtli
шagird nяticяsi яldя etmяk цчцn vasitя kimi
istifadя etmяk.
175
Яmяkdaшlыq: rяsmi vя qeyri-rяsmi mцba-
dilя. Яmяkdaшlar tяrяfindяn rяsmi vя qeyri-
rяsmi шяkildя ideyalarыn vя konstruktiv tюv-
siyяlяrиn paylaшыlmasы.
Seчim: kurikulum vя qiymяtlяndirmя se-
чimi. Hяr ikisi шagird vя daha geniш mяdя-
niyyяtlяr tяrяfindяn dяyяrlяndirilmiш fяaliy-
yяtlяrdя kurrikulumun vя qiymяtlяndirmя-
nin tяtbiq olunmasы.
Иncяsяnяt: Uшaqlarыn bacarыqlarыnы vя an-
layышlarыnы tяlim prosesindя, yaxud sinifdяn-
xaric vя mяktяbdяnkяnar fяaliyyяtdя inkiшaf
etdirmяk цчцn incяsяnяtdяn istifadя etmяk.
Мянбя:
http://infed.org/mobi/howard-gardner-
multiple-intelligences-and-education/
Qardnerя gюrя, intellekтli
(zяkalы, dяrrakяli) insan kimdir?
• Gцndяlik hяyatda цzlяшdiyi problemlя-
rin hяlli цчцn zяruri olan bacarыqlarы daшыyan;
• Hяll edilmяsinя ehtiyac duyulan yeni
problemlяri gюrmяyi vя onlarы aktuallaшdыr-
maьы bacaran;
• Иnsanlara yararlы olan яшyalarы hazыrla-
yan vя ya onlara юz xidmяtlяrini тяклиф edяn.
Иnsan necя dяrk edir?
• Иnsanlar dцшцnmяyя mцxtяlif цsullarla
cяlb edilirlяr;
• Dцшцnmя цsulunun dцzgцn mцяyyяn
edilmяsi dяrketmя sяviyyяsinя tяsir edir;
• Иnsanlarыn hamыsы dяrketmяnin bцtцn
цsullarыnыn daшыyыcыsыdыr;
• Lakin onlar яn azы bir formaya gюrя da-
ha gцclц dяrketmя imkanыna malikdirlяr
TAPШЫRЫQ
1. Тяqdim edilяn «Юz dяrketmя цsulunu-
zu mцяyyяnляшdirин» sorьu vяrяqlяrini yeri-
nя yetirin.
2. Auditoriyada sizinlя uyьun dяrketmя
цsulu olan cцtlцyц vя ya qrupu mцяyyяnlяш-
dirin. Qruplaшaraq yerlяrinizi alыn.
 Тящсилин ясаслары
ФЯРДИН ЮЗ ДЯРКЕТМЯ ЦСУЛУНУ
ЙОХЛАМАСЫ ЦЧЦН СОРЬУ ВЯРЯГИ
Sizi яn yaxшы tяsvir edяn qrafanы seчin.
LИНГВИСТИК
________ Mяn, hяqiqяtяn dя, kitab oxu-
maьы xoшlayыram.
________ Mяn radio vя ya audiokaset
dinlяyяndя daha yaxшы yadda saxlayыram,
nяinki film vя ya televiziya izlяdikdя.
________ Mяn krossvord kimi sюzlц
oyunlarы хошлайырам.
________ Mяn ikimяnalыlыьы, qafiyяlяri,
yanылtmaclarы xoшlayыram.
________ Иngilis dili, Sosial еlmlяr vя Ta-
rix fяnlяri mяnя daha asandы, nяinki Riya-
ziyyat vя ya Tяbiяt elmlяri.
________ Mяn maшыn sцrяrkяn reklam vя
елan lюvhяlяrini, yol iшarяlяrini vя qeydlяri oxu-
maьы xoшlayыram vя onlarы daha tez gюrцrяm.
________ Mяn чox vaxt danышыq zamanы
eшitdiyim vя ya oxuduьum шeylяrя яsaslanыram.
________ Иnsanlar чox vaxt mяndяn sюz-
lяrin mяnasыnы soruшurlar.
________ Bu yaxыnlarda еля бир йазыны баша
чатдыраъаьам ки, щямин йазым иля гцрур дуйурам.
________ Linqvistik qrafalarыn cяmi
MЯNTИQИ
________ Mяn fikrimdя cяld vя asanlыqla
hesablama apara bilirяm.
________ Mяn mяktяbdя riyaziyyat vя
tяbiяt elmlяrini xoшlayыram.
________ Mяn mяntiqi vя strateji oyun-
larы oynamaьы xoшlayыram (шahmat, шaшki)
________ «Яgяr olsaydы» kimi tяcrцbяlя-
ri keчirirяm (mяsяlяn: «Mяn bitkilяri ildя iki
dяfя gцbrяlяsяm nя olar?»).
________ Mяn struktur, naxыш, ardыcыllыq
vя ya mяntiqi sыralanmanы gюzlяyirяm.
________ Mяn bir шeyin necя iшlяyяcяyi ilя
maraqlanыram vя yeni elmi kяшflяri izlяyirяm.
________ Mяn dцшцnцrяm ki, hяr bir шe-
yin rasional izahы vardыr.
176
________ Mяn abstraкt, aydыn vя s. mя-
нalar haqda dцшцnя bilirяm.
________ Mяn insanlarыn dediklяri vя ya
etdiklяri mяntiqi mяnanы gюrя bilirяm.
________ Mяn яшyalarыn necя hesablan-
дыьыны, юlчцlдцйцнц, sяciyyяlяndirilдийини vя ya
analiz едилдийини gюrmяyi xoшlayыram.
________ Mяntiqi qrafalarыn cяmi
MЯKAN
________ Mяn gюzlяrimi yumduqda vi-
зual tяsvirlяri aydыn gюrя bilirяm.
________ Mяn rяnэlяrя qarшы hяssasam.
________ Mяn чox vaxt яtrafыmdakыlarы
чяkmяk цчцn kameradan istifadя edirяm.
________ Mяn viзual tapmaca vя oyun-
larы, 3D tяsvirlяri xoшlayыram.
________ Mяnim gecя gюrmяm yaxшыdыr.
________ Mяn tanыmadыьыm yerlяri tez
yadda saxlayыb yolu tapa bilirяm.
________ Mяn чox vaxt шяkil ya da cыz-
ma-qara чяkirяm.
________ Hяndяsя daha asandыr, nяиnki
Cяbr.
________ Mяn bir обйектя uzaqdan bax-
dыqda belя onu tяsvir edя bilirяm.
________ Mяn чoxlu tяsvirlяr olan qяzet,
kitab vя jurnal oxumaьы xoшlayыram.
________ Mяkan qrafalarыnыn cяmi
BЯDЯN/KИНESTИK (ламися)
________ Mяn яn azыndan idman vя ya
fiziki fяaliyyяtlя mцtяmadи mяшьul oluram.
________ Mяn uzun mцddяt eyni вязий-
йятdя otura bilmirяm.
________ Mяn яllяrimlя iшlяmяyi xoшla-
yыram (mяsяlяn, tikiш tikmяk, dцlgяrlik, bяn-
nalыq vя ya model hazыrlaмаг).
________ Mяn fiziki fяaliyyяtlя mяшьul
olduqda dцшцnцrяm (mяsяlяn, gяziшяndя,
цzяndя vя s.).
 Тящсилин ясаслары
________ Mяn vaxtыmыn чox hissяsini
ачыг мяканда keчirmяyi xoшlayыram.
________ Mяn danышarkяn jest vя digяr
bяdяn hяrяkяtlяriндян istifadя edirяm.
________ Mяn яшyalarы daha yaxшы юy-
rяnmяk цчцn onlara toxunmaьы xoшlayыram.
________ Mяn рискли фяалиййятляри xoшlayы-
ram (mяsяlяn, paraшцtdяn atлanmaq, hцn-
dцrdяn tullanma vя s.).
________ Mяn yaxшы-yaxшы koоrdinasiya
olunmuшam.
________ Mяn yeni bacarыqlarы юyrяn-
mяk цчцn onlarы praktikada tяtbiq etmяli-
yяm, nяinki onlar haqda yalnыz oxumalыyam
vя ya kяnardan izlяmяliyяm.
________ Bяdяn/Kinestik qrafalarыn cяmi
MUSИQИ
________ Mяnim mahnы oxumaq цчцn
yaxшы sяsim var.
________ Musiqi sяhv чalыndыьыnda mяn
bunu hiss edirяm.
________ Mяn tez-tez musiqi kolleksiya-
larыnы dinlяyirяm.
________ Mяn musiqili instrumentdя чa-
lыram.
________ Mяnim hяyatыm musiqisiz az
fяal olardы.
________ Mяnим hяr zaman yanыmda
dinlяmяk цчцn musiqi olur.
_________ Mяn musiqi dinlяmяk цчцn
hяr zaman vaxt ayыra bilirяm.
________ Mяn чox mahnыlarыn melodiya-
sыnы bilirяm.
________ Mяn bir musiqini bir vя ya iki
dяfя eшitsяm onu asanlыqla tяkrar edя bilirяm.
________ Mяn iш gюrяndя tez-tez zцmzц-
mя edirяm vя ya oxuyuram.
________ Musiqi qrafalarыnыn cяmi
FЯRDLЯRARASЫ
________ Иnsanlar tez-tez mяnim yanыma
mяslяhяtlяшmяyя вя ya dяrdlяшmяyя gяlirlяr.
177
________ Mяn fяrdi idman nюvцndяnsя, qrup
vя komanda idman nюvlяrinя цstцnlцk verirяm.
________ Mяnim problemlяrim olanda
onu tяkbaшыna hяll etmяkdяnsя, baшqa insan-
lardan kюmяk istяyirяm.
________ Mяnim яn azы цч yaxыn dostum var.
________ Mяn tяnha videoya baxmaq-
dansa, sosial яhatяdя olub insanlarla vaxt
keчirmяni daha чox xoшlayыram.
________ Mяn bildiyim шeylяri digяr in-
sanlara юyrяtmяyi xoшlayыram.
________ Mяn lider sayыlыram vя юzцmц
belя dя hiss edirяm.
________ Mяn izdihamda юzцmц rahat
hiss edirяm.
________ Mяn yerli mяktяblяrlя, qonшu-
luqdakыlarla, kilsяlяrlя vя icma fяaliyyяti ilя
mяшьulam.
________ Mяn hяftя sonlarыnы evdя tяnha
keчirmяkdяnsя, yыьыncaqlara getmяyi xoшlayыram.
________ Fяrdlяrarasы qrafalarыn cяmi
FЯRDDAXИLИ
________ Mяn mцtяmadи olaraq hяyatыn
vacib mяsяlяlяri haqda dцшцnцрям.
________ Mяn юzцmц dяrk etmяk цчцn
vя tяcrцbя цчцn bяzi tяlimlяrя getmiшяm.
________ Mяnim fikirlяrim mяni baшqa-
larыndan fяrqlяndirir.
________ Mяnim tяk mяшьul olduьum
hobbim vя ya xцsusi mяшьuliyyяtim var.
________ Mяnim mцtяmadи dцшцndц-
yцm xцsusi mяqsяdlяr var.
________ Mяn юz zяif vя gцclц tяrяflяri-
mя real gюzlя baxыram.
________ Mяn hяftя sonunu adamlar
dolu istirahяt mяrkяzindя keчirmяkdяnsя,
otaьыmda keчirmяyя цstцnlцk verirяm.
________ Mяn azad fikirliyяm vя gцclц
iradяliyяm.
________ Mяn шяxsi hяyatыm haqda yaz-
maq цчцn gцndяlik vя ya kitabчa tutmuшam.
________ Mяn юzцmя iшlяyirяm vя ya юz шяx-
si biznesimi baшlamaq haqda ciddi dцшцnцrяm.
________ Fяrddaxili qrafalarыn cяmi
 Тящсилин ясаслары

Linqvistik/sюz ___ Vizual/mяkan _____ Fяrddaxili_____

Qiraяt Vizual tяsvir Sakitlikdя oturmaq
Lцьяt Gцclц xяyallar Юzцnц anlama texnikasы
Rяsmi nitq Rяnэ чalarlarы Dцшцnmя strateэiyasы
Gцndяlik tutmaq Naxышlar vя dizayn Emosionallыq
Yaradыcы yazы Rяsm чяkmяк «Юzцnц tanы» prosedurlarы
Poeziya Heykяl Dцшцnmя praktikasы
Шifahi debatlar Шяkillяr Fikrini toplama bacarыьы
Иmprоvizasiyalы danышыq Yцksяk яsaslandыrma
Яhvalat danышmaq Musiqi/Sяs_____ «Mяrkяzlяшdirmя»
Ritmik nцmunяlяr praktikasы
Bяdяn/kinestik __ Vokal/Tonlar
Milli/Yaradыcы rяqs Musiqi bяstяlяnmяsi Fяrdlяrarasы _____
Rol oynamaq Иnstrumental alяtlяrin Юz fikrini demяk
Fiziki jestlяr vibrasiyasы Digяrlяrinin hislяrini baшa
Иdmanla mяшьul olmaг Mцxtяlif sяslяr чыxarmaq dцшmяk
Mimikalar Иnstrumentdя чalmaq Koоperativ yolla юyrяnmя
Иdman oyunlarы Mahnы oxuma Tet-a-tet цnsiyyяt
Tonal nцmunяlяr Baшqalarыna gюrя цzцlmяk
Mяntiqi/riyazi _____ Mahnы чalmaq Ишin bюlцшdцrцlmяsi
Abstrakt simvollar Birgя яmяkdaшlыq bacarыьы
Фormullar Baшqalarыnыn fikrini qяbul
Qrafik чяkmяk etmяk
Rяqяm ardыcыllыьы Digяrlяrinin niyyяtini hiss
Hesablama etmяk
Kodlarыn aчыlmasы Qrup layihяlяri
Silloэizmlяr
Problem hяll etmяk
Mяntiqi oyunlar

178
 Тящсилин ясаслары

Яgяr bir insan dяrketmяnin bцtцn цsullarына малик olmasaйды

Yolu tanыmazdы Musiqidяn zюvq алмазdы Йаза билмязди Китаб охумазды

Инсанларла бирэя Шякил чякя

Щесаблайа билмязди Тякликдя дцшцня фяалиййят эюстяря
билмязди билмязди билмязди

«Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nяzяriyyя- Dяrketmяyя яnяnяvи vя mцasir baxыш

si aшaьыdakы mяsяlяlяr baxыmыndan яhяmiy- • Bu gцn dяrketmяyя iki fяrqli baxыш mюv-
yяtlidir: cuddur.
• Tяlim fяaliyyяtlяri mцяyyяn edilяrkяn • Yalnыz iki dяrketmя цsulu (linqvistik vя
bцtцn шagirdlяrin dяrketmя цsullarы nяzяrя mяntiqi-riyazi) olduьunu gюstяrяn alimlяrin
alыnыr vя mцvafiq tapшыrыqlar hazыrlanыr; fikirlяri qяbul edilmir.
• Mцxtяlif цsullarla dяrk edяn bцtцn шa- • Иnsanlarda sяkkiz dяrketmя formasыnыn
girdlяrin tяlimя fяal шяkildя cяlb edilmяsini mюvcud olduьu gюstяriлиr vя onlarыn hamыsы
tяmin edir vя юyrяnяnlяr цчцn tяlim яhя- яhяmiyyяtli hesab edilir:
miyyяtli dяrяcяdя asanlaшыr; – Linqvistik/sюz
• Qiymяtlяndirmяnin alternativ formala- – Mяntiqi/riyazi
rыnыn iшlяnmяsindя istifadя edilir. Qiymяtlяn-
– Vizual/mяkan
dirmя zamanы «Nя qяdяr dяrk edir?» deyil,
– Bяdяn/kinestik
«Necя, hansы цsullarla dяrk edir?» sualы nяzя-
– Musiqi/sяs
rя alыnmaqla yoxlayыcы tapшыrыqlar hazыrlanыr;
– Fяrdlяrarasы
• Mцstяqil юyrяnяnlяrin formalaшdыrыlmа-
– Fяrddaxili
sыnы tяmin edir. Шagirdin dяrketmяsinin digяr
formalarыnыn da inkiшafы mяqsяdyюnlц vя ar-
dыcыl шяkildя tяшkil edilir.

179
 Тящсилин ясаслары

Dяrketmяyя iki baxыш

«Dяrketmя»yя яnяnяvi baxыш «Mцxtяlif цsullarla dяrketmя» nяzяriyyяsi

Mцxtяlif цsullarla dяrketmяnin

Иnsanыn mяsяlяni dяrk edib-etmяdiyi qыsa
qiymяtlяndirilmяsi problem hяlli цsullarынdan
sual-cavab vasitяsilя mцяyyяn edilя bilяr:
istifadя цчцn шяrait yaradыr. Qыsa cavablы
Stanford-Binet Иntellekt
testlяr шagirdin dяrketmя sяviyyяsini vя ya
гiymяtlяndirmяsi;
fяnn biliklяrini mцяyyяnlяшdirmяyя imkan
Uшaqlar цчцn Viчsler Иntellekt
verя bilmяz. Belя testlяr vasitяsilя yalnыz шa-
qiymяtlяndirmяsi;
girdlяrin hafizяsi vя testlяrlя чevik iшlяmя
Vudkok Consonun intellektual bacarыqlar
bacarыqlarы yoxlanыlыr. Шagirдlяrin yalnыz яldя
testi;
etdiyi nяticяlяr deyil, hяm dя bu yolda
Sxolastik qabiliyyяt testi vя s.
mцvafiq цsullardan istifadя bacarыqlarыnыn
sяviyyяsi qiymяtlяndirilmяlidir.
Иnsanlar bцtцn цsullarla dяrk etmir, Иnsanlarыn hamыsы bцtцn цsullarla mцxtяlif
mяhdud dяrketmя imkanlarы ilя dцnyaya sяviyyяlяrdя dяrk edirlяr, lakin onlardan biri
gяlirlяr. vя ya bir neчяsi daha чox inkiшaf etmiш olur.

Hяr bir insan dяrketmяnin istяnilяn цsulu

Иnsanlarыn dяrketmя цsullarы dяyiшmяzdir. цzrя юz imkanlarыnы inkiшaf etdirя bilяr. Hяtta
bяzilяri bir neчя цsul цzrя buna nail ola bilяr.

Dяrketmя dil vя mяntiq vasitяsilя baш Dцnyanы dяrk etmяk цчцn dяrketmяnin
verir. mцxtяlif yollarы mюvcuddur.

Mцxtяlif цsullarla dяrketmя nяzяriyyяsinя

яsasяn mцяllim шagirdlяrin fяrqli intellektual
Mцяllim eyni materialы hamыya tяdris
sяviyyяlяrindяn vя dяrketmя цsullarыndan
edir.
чыxыш edяrяk diferensial тялим тяшкил едир vя
qiymяtlяndirmя aparыr.

Mцяllim problem яtrafыnda tяlim

fяaliyyяtlяrini tяшkil edir, onu fяnn vя mюvzu
ilя яlaqяlяndirir. Mцяllim elя strategiyalar-
Mцяllim mюvzunu vя ya fяnni tяdris edir.
dan istifadя edir ki, шagird dяrketmяnin
mцxtяlif yollarыnы nцmayiш etdirsin vя юz
bacarыьыnы dяyяrlяndirsin.

180
 Тящсилин ясаслары

Mцxtяlif dяrketmя цsullarыnыn sяciyyяvi cяhяtlяri

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Mцxtяlif dяrketmя цsullarыnыn sяciyyяvi cяhяtlяrini шяrh edяcяksiniz;
• Onlara aid nцmayяndяlяri mцяyyяnlяшdirmяyi bacaracaqsыnыz.

TAPШЫRЫQ rilяn cяdvяldя yazыn. Sonra mцtяxяssislяrin

Bu insanlarda hansы dяrketmя цsulunun fikri ilя (ялавя сящ. 388) tanыш olun. Иlkin dцшцn-
daha чох инкишаф етдийини mцяyyяnляшдирин. Fi- cяlяrinizlя mцtяxяssislяrin rяyini mцqayisя
kirlяrinizi яsaslandыrыn. Dцшцndцklяrinizi ve- edin. Uyьun vя fяrqli cяhяtlяri qruplaшdыrыn.

Dяrketmяyя iki baxыш

Цzeyir Hacыbяyли

Hяsяn bяy Zяrdabi

Sяmяd Vurьun

Lцtфi-Zadя

Adil Иsgяndяrov

Toьrul Nяrimanbяyov

Elnur Mяmmяdli

181
 Тящсилин ясаслары

Mцxtяlif цsullarla dяrketmяnin юyrяnянlяrin maraq vя imkanlarыna,

tяlim шяraitinя tяsiri

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Dяrketmя цsullarыndan чыxыш edяrяk юyrяnянlяrin maraqlarы, imkanlarы vя tяlim шяraitlя-
rini mцяyyяnlяшdirяcяksiniz;
• Tяlimi tяшkil edяrkяn ayrы-ayrы dяrketmя цsullarыnыn цst-цstя dцшяn vя fяrqli cяhяtlяrindяn
istifadя imkanlarыnы шяrh edяcяksiniz;
• Tяlimin keyfiyyяtini yцksяltmяk mяqsяdilя юyrяnяnlяriн dяrketmя цsullarыndan istifadяйя
dair tяkliflяr verяcяksiniz.

TAPШЫRЫQ 1 TAPШЫRЫQ 2
Auditoriya шяraitindя tяdqiqatlarыn qrup- 1. Bцtцn dяrketmя цsullarыnы «xoшlayыr»,
lara ayrыlmaqla aparыlmasы tюvsiyя edilir. Юy- «xцsusi bacarыq nцmayiш etdirir», «daha
rяnяnlяr daha чox inkiшaf etmiш dяrketmя yaxшы юyrяnir» parametrlяri baxыmыndan qar-
цsulu baxыmыndan qruplaшdыrыlыrlar. шыlaшdыrыn (аuditoriya шяraitindя digяr qrup-
Mцxtяlif dяrketmя цsuluna aid юyrяnян- larыn цzvlяri ilя яmяkdaшlыq etmяklя).
lяrin maraqlarы, imkanlarы vя onlarыn uьurlu tя- 2. Araшdыrdыьыnыz mяsяlяlяr baxыmыndan
limi цчцn yaradыlmalы шяrait haqqыnda dцшцnцn. gюstяricilяr цzrя paralellяr aparmaqla sizdя
Aшaьыdakы mяsяlяlяri mцяyyяnlяшdirin. яn чox inkiшaf etmiш (qrupunuzun) dяrketmя
PP tяqdimat hazыrlayыn. цsuluna hяr hansы cяhяtdяn uyьun gяlяn
Bu цsulda dяrketmяsi iti olan uшaqlar: digяr dяrketmя цsullarыnы mцяyyяn edin.
3. Bu uyьunluqlardan tяlim prosesindя
Nяyi xoшlayыr? nя шяkildя istifadя etmяyin yollarы цzяrindя
Hansы xцsusi bacarыqlarы nцmayiш etdirir? dцшцnцn.
Hansы шяraitdя daha yaxшы юyrяnir? 4. Nяticяlяrinizi vя tяkliflяrinizi яks etdi-
rяn PP tяqdimat hazыrlayыn.
Ы qrup: Linqvistik
V qrup: Musiqi/sяs TAPШЫRЫQ 3
ЫЫ qrup: Mяntiqi/riyazi
VЫ qrup: Fяrdlяrarasы Tяqdim edilяn dяrsi mцшahidя
ЫЫЫ гrup: Vizual/mяkan edin. Bu dяrsdя tяlimin keyfиyyя-
VЫЫ qrup: Fяrddaxili tini yцksяltmяk mяqsяdilя шagird-
ЫV qrup: Bяdяn/kinestik lяrin mцxtяlif цsullarla dяrketmя imkanla-
VЫЫЫ qrup: Naturalistik/tяbiяt rыndan necя istifadя etmяk olardы?

182
 Тящсилин ясаслары

Mцxtяlif цsullarla dяrketmя vя tяlim fяaliyyяtlяrinin seчilmяsinя onun tяsiri

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Mцxtяlif dяrketmя цsullarыna aid tяlim fяaliyyяtlяrini tanыyacaqsыnыz;
• Шagird qrupunun dяrketmя цsulu nяzяrя alыnmaqla mяqsяdяmцvafiq tяlim fяaliyyяtlяri
seчяcяksiniz.

Лингвистик/сюз – охумагла, хатырла- Мусиги/сяс – аудиойазылары динлямякля, юз-

магла, сюз ойунлары васитясиля юзцня данышмагла, сюзляри мусиги иля оху-
(кроссворд, тапмаъа), авазла даныш- магла, сюзляри фикриндя тякрарламагла,
магла, Интернетдян истифадя етмякля уъадан охумагла, оху темпини дяйишмякля

Мянтиги/рийази – мялуматлары системли Фярдлярарасы – групларда юйрянмякля, мя-

шякилдя гейд етмякля, експериментляр
апармагла, стратеэийа тяляб едян ойунлар
ойнамагла (шащмат, дама), мялуматлары
тящлил етмякля, мянтиги суаллар вермякля,
Интернетдян истифадя етмякля
луматлары башгаларынын мялуматлары иля
мцгайися етмякля, мцсащибя алмагла, юз
тяърцбяси иля ялагяляндирмякля, команда
ойунларында иштирак етмякля, бирэя лайищяляр
щазырламагла

Визуал/эюрмя – шякилляри арашдырмагла, Фярддахили – щяр кясин мане олмасына йол

видеойазылара бахмагла, визуал яйани
вясаитлярдян истифадя етмякля, тапмаъа
вя лабиринтляри йериня йетирмякля, прог-
нозлашдырмагла, Интернетдян истифадя
етмякля
Бядян/кинестик (ламися) – роллу ойун-
ларда иштирак етмякля, физики щярякятляр
нцмайиш етдирмякля, мцшащидя етдийи
щярякятляри иъра етмякля, музейляря,
парклара вя с. эетмякля, мянтиги суаллар
вермякля, Интернетдян истифадя етмякля
вермямякля, мягсядляри дягиг мцяййян-
ляшдирмякля, фяргли ойунлар ойнамагла, юз
оху, йазы, дцшцнмя темпини тянзимля-
мякля, тякликдя ишлямякля, мялуматлары юз
тяърцбяси иля ялагяляндирмякля
Натуралистик – ачыг мяканда юйрянмякля,
ъанлы битки вя щейванларын йанында юйрян-
мякля, мювзуну тялим мцщити иля ялагялян-
дирмякля, ийлямякля, бахмагла, дадмагла,
тохунмагла, тябиятдя яшйалары мцшащидя ет-
мякля

TAPШЫRЫQ • Hяmin dяrsin gediшini шagirdlяrin mцx-

• Mяzmun standartlarыnыn reallaшdыrыlma-
sы цчцn mцяyyяn edilmiш tяlim mяqsяdinя,
elяcя dя tяlim forma vя цsullarыna «Mцxtя-
lif цsullarla dяrketmя» nяzяriyyяsi baxыmыn-
dan yenidяn бахын.
tяlif цsullarla dяrketmяsi nяzяrя alыnaraq
tяkmillяшdirin.
• Nяticяlяrinizi яks etdirяn PP tяqdimat
hazыrlayыn vя tяqdim edin.

183
 Тящсилин ясаслары

Fяrqli dярketmя imkanlarы olan insanlar fяrqli шяkildя юyrяnirlяr

Bu fяsli юyrяnяndяn sonra siz:

• Auditoriya шяraitindя apardыьыnыz araшdыrmalarы real sinif шяraitindя tяtbiq edяcяksiniz;
• Mцxtяlif цsullarla dяrketmя nяzяriyyяsi tяtbiq edilяn sinfin nailiyyяt keyfiyyяtini hяmin
nяzяriyyя tяtbiq edilmяyяn digяr sinfin nяticяlяri ilя mцqayisя edяcяksiniz.
• Tяtbiqi tяdqiqatlarыn nяticяlяrini dяyяrlяndirяcяk vя hesabat xarakterli tяqdimat
edяcяksiniz.

GЯLИN DЦШЦNЯK!
Шяkildя gюrdцyцnцz bu insanlardan hansы daha чevik dцшцnцr, daha dяrindяn dяrk edir?
Gяldiyiniz qяnaяtlяri бир нечя дярс яввял йцрцтдцйцнцз ilkin mцlahizяlяrinizlя
mцqayisя edin.

LAYИHЯ
Mцstяqil tяlim шяraitindя bu layihя fяrdi
шяkildя hяyata keчirilя bilяr. Ali tяhsil mцяs-
sisяlяrindя isя bu layihя qrup fяaliyyяti kimi
nяzяrdя tutulub.
Ы щисся
Real mяktяb шяraitindя, seчilmiш sinifdя
mцяyyяn bir fяnn цzrя dяrsi mцшahidя edin.
Mцшahidяdяn sonra «Mцxtяlif цsullarla
dяrketmя»nin mцяyyяnlяшdirilmяsi цчцn tяr-
tib edilmiш sorьu vяrяqlяri vasitяsilя шagird-
lяrin dяrketmя цsullarыnы araшdыrыn vя onlarы
bu baxыmdan qruplaшdыrыn.

184
 Тящсилин ясаслары

YANAШMALAR
СУАЛЛАР Дцздцр – D,
Сящвдир – S
1. Mяn kimisя sюzlя istiqamяtlяndirmяkdяnsя, xяritя чяkmяyя цstцnlцk
verяrdim.
2. Mяn hirsli dя, sevincli dя olanda, adяtяn, bunun sяbяbini bilirяm.

3. Mяn musiqili instrumentdя чalыram (vя ya чalardыm).

4. Mяn musiqini ящvalи-ruhiyyяmlя яlaqяlяndirя bilirяm.

5. Mяn aьlыmda cяld vurma hesablamasы apara bilirяm.

6. Mяn dostuma чяtin hislяri aradan qaldыrmaьa kюmяk edя bilirяm, чцnki
mяn юzцm dя hяmяn hislяrlя mцvяffяqiyyяtlя mцbarizя apara bilirяm.

7. Mяn kalkulyator vя kompцterlя iшlяmяyi xoшlayыram.

8. Mяn yeni rяqsi tez юyrяnirяm.

9. Mяnя mцbahisяdя vя ya debatda nя dцшцndцyцmц demяk asandыr.

10. Mяn yaxшы leksiyanы, nitqi vя ya nяsihяti xoшlayыram.

11. Mяn harada olmaьыmdan asыlы olmayaraq, hяmiшя шimalыn vя cяnubun

harada olduьunu bilirяm.

12. Mяn insanlarы yыьыncaqlara vя ya xцsusi tяdbirlяrя yыьmaьы xoшlayыram.

13. Hяyat musiqisiz boш gюrцnцr.

14. Dibчяk gцllяri bяslяmяyi sevirяm.

15. Mяn tapmacalarы hяll etmяyi vя oyunlar oynamaьы xoшlayыram.

16. Velosiped sцrmяyi юyrяnmяk asan idi.

17. Mяn mяntiqsiz sяslяnяn mцlahiзя vя ya fikirlяri eшidяndя hirslяnirяm.

18. Mяn digяr insanlarы mяnim planlarыmы hяyata keчirmяyя inandыra

bilirяm.

19. Mяnim balans hissiyйatыm vя istiqamяtlяndirmяyim yaxшыdыr.

20. Mяn, adяtяn, digяrlяrinя nisbяtяn rяqяmlяr arasыndakы яlaqяni daha tez
vя asan gюrцrяm.

21. Mяn modellяr (heykяllяr) dцzяltmяyi xoшlayыram.

185
 Тящсилин ясаслары

YANAШMALAR
СУАЛЛАР Дцздцр – D,
Сящвдир – S
22. Dяrslяrimi baьчada, yaxud parkda daha yaxшы юyrяnirяm.
23. Mяn obyektя bir dяfя baxmaqla onu yandan vя ya arxadan asanlыqla
gюrя bilяrяm.
24. Mяn tez-tez musiqi parчalarыnы hяyatыmыn bяzi hadisяlяri ilя яlaqя-
lяndirirяm.
25. Mяn rяqяm vя fiqurlarla iшlяmяyi xoшlayыram.
26. Mяn sakit oturub daxili hislяrimя qapanmaьы xoшlаyыram.

27. Sadяcя binalarыn xarici gюrцnцшцnя vя strukturuna baxmaq mяnя xoш gяlir.
28. Mяn чimяndя vя ya tяk olanda mыzыldanmaьы, fit чalmaьы vя ya
oxumaьы xoшlayыram.
29. Mяn atletikada bacarыqlыyam.

30. Mяn dostlarыma tяfsilatlы mяktublar yazmaьы xoшlayыram.

31. Adяtяn, mяnim цzцmdяki ifadяmdяn xяbяrim olur.

32. Mяn digяr insanlarыn цzцndяki ifadяyя qarшы hissiyyatlыyam.
33. Mяn яhvalи-ruhiyyяmi nяzяrя alыram. Mяnim onlarы mцяyyяn
etmяkdя чяtinliyim olmur.
34. Yolu yaxшы yadыmda saxlamaьы bacarыram.

35. Иnsanlarыn mяnim haqгымda nя dцшцndцklяrini yaxшы hiss edirяm.

36. Mяn tяbiяtdя gяzmяyi чox sevirяm.

37. Mяn sюzцn mяnasыnыn dяqiq birlяшmяsini tapmaqda bacarыqlыyam.

38. Heyvanlarы sevirяm, onlar haqqыnda oxumaьы xoшlayыram.

39. Mяn hяmiшя yeni qurьular vя cihazlarla gяlяn tяsvirlяri anlayыram.

40. Mяn digяrlяrinin яhvalи-ruhiyyяsinя qarшы hissiyyatlыyam.

TAPШЫRЫQ – Аldыьыnыz cavablarы suallar baxыmыndan

Dяrketmяnin ayrы-ayrы цsullarы baxыmыn-
dan yoldaшlarыnыzdan birindя inkiшaf sяviy-
yяsini mцяyyяnlяшdirmяk mяqsяdilя aшaьыda
qeyd edilяn fяaliyyяtlяri yerinя yetirin:
– Тяqdim edilяn sorьu vяrяqi цzrя sorьu
keчirin;
5 ballыq шkala цzrя qiymяtlяndirin;
– Qiymяtlяndirmя цsullarыna dair aparы-
lan qeydlяrя яsasяn uyьun ballarы toplayыn;
– Ballarы чoxdan aza doьru yuxarыdan aшa-
ьыya yazmaqla reytinq cяdvяlini tяrtib edin;
– Mцsahibinиzdя dяrketmя цsullarыnыn hansы
ardыcыllыqda inkiшaf etdiyini mцяyyяnlяшdirin.

186
 Тящсилин ясаслары

Сорьу вяряги

1 2 3 4 5
Л 1. Yaxшы bir kitab oxuyarkяn tяяsсцratlanыrsыnыz
В/М 2. Иncяsяnяt layihяlяri hяyata keчirirsiniz
Р/М 3. Tapmacalarы vя ya krosсvordlarы hяll etmяyя чalышыrsыnыz
Л 4. Jurnal vя ya хатиря yazыrsыnыz
Ф-д 5. Юz hяyatыnыz vя gяlяcяyiniz щаггында дцшцнцрсцнцз
Б/К 6. Идманла mяшьul olursunuz
Н 7. Tяbiяtдя vaxt keчirmяyя can atыrsыnыz
Л 8. Mяktub, hekayя vя ya poemа yazыrsыnыz
Б/К 9. Юzцnцz nяyisя yaratmaьa vя ya tяmir etmяyя чalышыrsыnыz
Р/М 10. Problem haqqыnda elmi dцшцnmяyя чalышыrsыnыz
Ф-д 11. Юzцnц inkiшaf etdirmяk цчцn hansыsa fяaliyyяtlя mяшьul
olmaьa чalышыrsыnыz
С/М 12. Mahnы oxuyursunuz
С/М 13. Musiqili instrumentdя чalыrsыnыz
Н 14. Heyvanlarыn qayьыsыna qalыrsыnыz
Ф-а 15. Гrupun adыndan danышыrsыnыz
Н 16. Xяritяlяri asanlыqla baшa dцшцrsцnцz vя lazыmi yeri tapa bilirsiniz
Ф-а 17. Lider rolunu цzяrinizя gюtцrцrsцnцz
Ф-а 18. Baшqasыnыn roluna girя bilirsiniz
Л 19. Щekayяlяr danышmaьы xoшlayыrсыныз
Ф-а 20. Иnsanlarы baшa dцшmяyi билирсиниз
21. Юzцнцз цчцn mяqsяdlяr mцяyyяn edir vя ya gяlяcяк цчцn
Ф-д
planlar qururсунуз
С/М 22. Муsiqi bяstяlяmяyi xoшlayыrсыныз
Б/К 23. Ряqs etmяyi xoшlayыrсыныз
Н 24. Бitkilяri яkmяyi vя onlara qulluq etmяyi xoшlayыrсыныз
25. Obyektlяri bir dяfя gюrяndя onun tяsvirini yadыmda saxlaya
В/М
biliriniz
Р/М 26. Rяqяmlяrlя iшlяmяyi xoшlayыrsыnыz
Ф-д 27. Sakit otuрub xяyala dalmaьы xoшlayыrsыnыz
Б/К 28. Яllяrinizlя nя isя yaratmaьы sevirsiniz
Ф-д 29. Dostlarыn яhatяsindя olmaqdan tez yorulursunuz
30. Fikirlяrinizi rяnglяrin yardыmы ilя ifadя etmяyя daha чox
В/М
цstцnlцk verirsiniz.
С/М 31. Hяr sяsdя bir avaz, bir ahяng hiss edirsiniz.

187
 Тящсилин ясаслары
Unutma ki, bunlar xцsusilя цstцnlцk tяш-
kil edяn dяrketmя цsullarыdыr. Bu, dяrketmя
цsulunun qiymяtlяndirilmяsi kimi qяbul edil-
mяmяlidir.
Linгvistik: ____
Oxu, yazы vя sюzlяrdяn mяharяtlя istifadя
etmяklя цnsiyyяt yaratmaq bacarыqlarы
xцsusi inkiшaf edib. Yazычыlar, шairlяr, jurna-
listlяr, natiqlяr, yumoristlяr vя digяrlяri linq-
vistik intellekti daha чox inkiшaf etmiш
insanlardыr.
Mяntiqi riyazi: _______
Sяbяbi mцяyyяn etmир, hesablamaq,
mяntiqdяn чыxыш edяrяk sistemli dцшцnmяk
bacarыqlarы нцмайиш етдирир. Bu bacarыqlar
xцsusilя mцhяndislяrdя, tяbiяt fяnlяri цzrя
mцtяxяssislяrdя, iqtisadчыlarda, mцhasiblяr-
dя, detektivlяrdя vя hцquqшцnaslarda daha
чox inkiшaf etmiшdir.
Vizual-mяkan: _______
Шяkillяrlя dцшцnmяk, gяlяcяk nяticяlяri
vizuallaшdыrmaq. «Beyninin gюzlяri» ilя яшya
vя hadisяlяrin tяsvirini gюrmяk аrxitektorlar,
heykяltяraшlar, satыcыlar, fotoqraflar, strateji
planlaшdыranlarda daha yaxшы inkiшaf edib.
Siz hansыsa istiqamяti mцяyyяnlяшdirяndя,
hяrяkяt edяndя vя ya avtomobil sцrяndя
bundan daha чox istifadя edirsiniz.
Musiqi: ________
Musiqi bяstяlяmяk, mahnы oxumaq vя
ya dяyяrli musiqini baшa dцшmяk, рitm tut-
maq. Bu musiqiчиlяrдя, bяstякарларда vя sяs
operatorlarыnда инкишаф едян istedaddыr. Biz-
lяrdяn чoxunun musiqi dяrketmяsi itidir ki,
bu inkiшaf etdirilя bilяr.
Bяdяn-kinesтеtik: ________
Problemlяrinizin hяll olunmasыnda,
mяhsullarыn yaradыlmasыnda, fikir vя emosi-
yalarыnыzыn tяqdim edilmяsindя bяdяniниz-
dяn mяharяtlя istifadя etmяk bacarыьыdыr.
Atletik hяrяkяtlяrin yerinя yetirilmяsindя,
rяqs edяndя, hяrяkяt edяndя, sяnяt sahя-
188
lяrindя, tikintidя vя nяyinsя qurulmasыnda
xцsusi rol oynayыr. Amma bяzяn «yaxшы яl
qabiliyyяti olan» insanlar bilmirlяr ki, on-
larыn bu dяrketmяlяri baшqa dяrketmяlяr ki-
mi dяyяrlidir.
Fяrdlяrarasы: _______
Baшqalarы ilя sяmяrяli iш qurmaq bacarыьы,
insanlara mцvafiq yanaшma tяrzini mцяyyяn-
lяшdirmяk, baшqalarы ilя anlaшmada olmaq,
onlarыn maraq vя mяqsяdlяrini nяzяrя almaq.
Bu dяrкetmя, яsasяn, mцяllimlяr, kюmяkчilяr,
hяkimlяr, siyasяtчilяr, din rяhbяrlяri vя satыcы-
lara xas, чox яhяmiyyяtli dяrketmяdir.
Fяrddaxili: ________
Юz fяaliyyяtini tяhlil etmяk vя gюrdцyц
iшlяr цzяrindя dцшцnяn башгаларына диггят йе-
тирмяк вя онларын фяалиййятини дяйярляндирмяк,
башгаларынын давранышларыны мцшащидя етмякля
онларын щисляриндян хябярдар олур.
Tяbiяt: _________
Flora vя faunanы dяrk etmяk bacarыьы,
ardыcыl шяkildя tяbiяtdяki fяrqlяri mцяyyяn-
lяшdirmяk vя onlardan sяmяrяli istifadя
etmяk – mяsяlяn, ovчuluqda, heyvandarlыq-
da, biologiya elmindя. Fermerlяr, botanik-
lяr, яtraf mцhiti юyrяnяnlяr, bioloqlar bu
dяrketmя цsulu daha iti olan insanlara aid-
dirlяr.
LAYИHЯ
ЫЫ hissя
1. Яввялки дярслярдя сорьу апарыб, дяр-
кетмя цсулу бахымындан груплашдырдыьыныз сin-
fин mцяllimindяn hяmin fяnn цzrя nюvbяti
dяrsin mяqsяdini юyrяnin.
2. Nюvbяti dяrsin tяlim mяqsяdinin real-
laшmasыna imkan yaradan, dяrketmяnin hяr
bir цsuluna uyьun tяlim tapшыrыqlarы tяrtib
edin vя dяrsdя istifadя etmяk цчцn mцяl-
limя tяqdim edin.
 Тящсилин ясаслары

ЫЫЫ ЙARЫMBЮLMЯ
Юйрянмянин принсипляри вя оху стратеэийаларындан истифадя

Ящатя олунан mюvzular:

Bu йарымбюлмяни юyrяnяndяn sonra siz: Strategiya ilя oxu vя ya
• Oxunun iki modelini таныйаъаг вя онларын fяrqli юyrяnmяyi юyrяnmяk;
cяhяtlяrini изащ едяъяксиниз; Тяlimin prinsiplяri vя oxu stra-
• Юzцnцzцn hansы oxucu qrupuna aid olduьunuzu tegiyalarы.
mцяyyяn edяcяk, oxucu qruplarыnы sяciyyяvi cяhяt- Кичик вя бюйцк (mikro vя
lяrinя gюrя fяrqlяndirяcяksiniz; makro) idraki bacarыqlar
• Mцstяqil tяlimin sяkkiz prinsipinя яsaslanan oxu васитясиля юйрянмя;
strategiyalarыndan oxu zamanы istifadя едяъяксиниз- Mяqsяdlяriн
siniz: mцяyyяnlяшdiрилмяси vя inkiшaf
– Kiчik vя bюyцk (микро вя макро) idraki баъа- цzяrindя dцшцnмя;
рыглар vasitяsilя юyrяnяcяksiniz; Yeni biliklяri яvvяlki biliklяrlя
– Mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirяcяk vя inkiшaf цzя- яlaqяlяndirмя;
rindя dцшцnmяyin yollarыnы bildiyinizi nцmayiш Mяnanын (идейанын) aшkar
etdirяcяksiniz; едилмяси;
– Yeni biliklяri яvvяlki biliklяrlя яlaqяlяndirяcяk- Oxunun tяшkili formalarыndan
siniz; istifadя;
– Оху материалындакы ясас фikri (ideyanы) mцяyyяn Fяrdi tяlim цsullarыndan
etmяk цчцn fяal iшlяyяcяksiniz; istifadя haqqыnda qяrarlarын
– Oxunun tяшkili formalarыndan istifadя edяcяk- qяbul ediлмяси;
siniz; Юyrяnmяk mяqsяdi ilя
– Fяrdi tяlimin mцxtяlif цsullarыna seчimli yanaшaraq baшqalarы ilя яmяkdaшlыq етмя;
mцvafiq qяrarlar qяbul edяcяksiniz; Dцшцnmяnin цч mяrhяlяsindяn
– Юyrяnmяk mяqsяdi ilя baшqalarы ilя мцхтялиф istifadя (planlaшdыrma,
цсулларла яmяkdaшlыq едяcяksiniz; qarшыlыqlы fяaliyyяt vя
Dцшцnmяnin цч mяrhяlяsindяn istifadя edяcяksiniz dцшцnmя);
(planlaшdыrma, qarшыlыqlы fяaliyyяt vя dцшцnmя). Yarыmbюlmя цzrя цmumilяш-
dirmя
189
 Тящсилин ясаслары

Иstifadя edilяn яdяbiyyat • Шeril Beker Dobertin. Ana dili-дil mя-

1. Rachel Billmeyer. Mцxtяlif fяnlяr цzrя
mяtnlяrin strategiya ilя oxusu. Dцшцnmя mц-
hiti yaratmaq цчцn praktik tapшыrыqlar Ы ъild,
Dayspring Printing, ABШ, 2004. Artur Kos-
taнын редактяси иля Koliforniya, иyun, 2004,
internet sяhifя: www.rachelbillmeyer.com
Kitabdan tяrcцmя edilmiш mяqalяlяr:
• Robert Sternberq. Stanford Univer-
sitetinin professoru. Biz strategiya ilя
oxu haqqыnda nя bilirik?
• Tonda Dunbar. Riyaziyyatda oxu
strategiyasы;
• Marc Hol vя Ann Maquar. Xarici
dildя сtrateji oxu;
• Daniel. Шagirdyюnцmlц sinif otaьыn-
da sяs vя seчim. 1994, birinci nяшr.
Яdяbiyyat dяrnяklяrindя istifadя edi-
lяn strategiyalar;
dяniyyяti dяrslяrindя strategiya ilя oxu;
• Nansi Layt. Tяsviri incяsяnяt dяrs-
lяrindя strategiya ilя oxu;
• Qeyl Formasek. Strateji oxu vя in-
ternet;
• Шavna Qare – Kurts, Deb Шvarts,
Donna Vilson. Texnologiya dяrslяrin-
dя strategiya ilя oxu;
• Ana dili dяrslяrindя strategiya ilя
baьlы bяzi mяsяlяlяr mяtnindяn istifa-
dя etmяklя dяrslik mцяllifi tяrяfindяn
hazыrlanmыш tюvsiyя;
2. «Gяlяcяyini bilirdim» hekayя.
www.portal/1ik.biz/elmvekitabxana/.../
48-gjljcjyini-bilirdim.html;
3. «Qovaq aьacы vя qabaq» hekayя.
http://bizimeratv.djvaleh.da.ru/index.php
?newsid=4977

Strategiya ilя oxu vя ya юyrяnmяyi юyrяnmяk

Стратеэийа иля оху нядир?

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Strategiya ilя oxu haqqыnda
Щярфляри Бялкя,
mяlumat verяcяksiniz; танымагдыр? Дцшцняряк
• Oxunun iki modelini fяrqlяndirяn охумагдыр?
cяhяtlяri tanыyacaqsыnыz; Сюзляри
охумагдыр?
• Юzцnцzцn dюrd oxucu qrupundan
hansыna aid olдuьunuzu mцяyyяn Дцзэцн вя сцрятли
охумагдыр?
edяcяk, oxucu qruplarыnы
Ясас идейаны Ялагяляндиряряк
sяciyyяvi cяhяtlяrinя gюrя охумагдыр?
анламагдыр?
fяrqlяndirяcяksiniz.
Бунлар бир гушун ики ганадыдырлар

Gяlin dцшцnяk!
• Oxu zamanы dцzgцn davranmaq цчцn nя etmяk lazыmdыr?
• Hansы proseslяr baш vermяlidir ki, oxunmuш mяtn dяrk edilsin, яxz edilsin, oxucuya fayda
versin?

190
 Тящсилин ясаслары
TAPШЫRЫQ
Tяqdim edilяn «Gяlяcяyini bilirdim» he-
kayяsini oxuyun. Sonra testi yerinя yetir-
mяklя necя oxucu olduьunuzu mцяyyяn
edin. Aid olduьunuz oxucu qrupunun xцsu-
siyyяtlяri ilя tanыш olun:
Ы qrup oxucu ЫЫ qrup oxucu
ЫЫЫ qrup oxucu ЫV qrup oxucu
Gяlяcяyini bilirdim...
Dюyцшlяrin яn qanlы gцnlяrindяn biri idi. Яn
яziz dostunun azacыq irяlidя qana qяrq olaraq
yerя yыxыldыьыnы gюrяn яsgяr digяr cяbhя
yoldaшlarы ilя birlikdя sяngяrdя dayanmышdы.
Gцllяlяrin aramsыzlыьыndan dolayы яsgяrlяr bir
saniyяlik belя olsun baшlarыnы sяngяrdяn чыxara
bilmirdilяr. Dostunun yaralandыьыnы gюrяn
яsgяr sяngяrdяn чыxaraq, onun yanыna getmяk
istяdi. Bu zaman digяr яsgяr yoldaшы яsgяrin
чiynindяn чяkяrяk onu mяzяmmяt etdi:
– Dяli olubsan, nяdir? Mяgяr getmяyя dя-
yяr? Gюrmцrsяnmi onun bяdяni dяlik-deшik
olub. Yяqin ki, юlцbdцr. Artыq ona heч cцrя kю-
mяk edя bilmяzsяn. Юzцnц tяhlцkяyя atma!
Ancaq яsgяr onun sюzцnя qulaq asmaya-
raq sяngяrdяn чюlя atыldы. Sanki mюcцzя baш
verdi: gцllя yaьышыnыn davam etmяsinя baxma-
yaraq, яsgяr saь-salamat yaralы dostunun
yanыna чatыr, onu qaldыrыr vя belinя alaraq,
qaчa-qaчa sяngяrя qayыdыr. Dostlar birlikdя
sяngяrin iчяrisinя yuvarlanыrlar. Ancaq cяsur
яsgяr yaralы dostunu xilas edя bilmir. Bayaqkы
яsgяr onu yenidяn mяzяmmяtlяyir:
– Sяnя demiшdim axы oraya getmяyinя
dяymяzdi. Onu xilas edя bilmяdin. Яksinя,
яbяs yerя hяyatыnы tяhlцkяyя atdыn.
– Xeyr, oraya getmяyimя dяydi.
– Necя? Yoldaшыn artыq юlцb, mяgяr gюr-
mцrsяn?
– Eyиb etmяz. Чцnki yanыna чatdыьыm za-
man saь idi. Onun sюzlяrini eшitmяk mяnim
цчцn dцnyalara dяydi – onsuz da gюzlяri yaшla
dolu cяsur яsgяr hычqыraraq, юlяn yoldaшыnыn
son sюzlяrini tяkrarladы: «Эяlяcяyini bilirdim,
gяlяcяyini bilirdim!»
191
Necя oxucu olduьunuzu mцяyyяn edin.
TEST
Oxuyun. Sizя aid olan xцsusiyyяtlяri dai-
rяyя alыn. Sonda dairяyя aldыqlarыnыzыn sayы-
nы mцяyyяnlяшdirin vя онларын сайыны saь tя-
rяfdя qeyd edin.
Ы qrup oxucu __________ xцsusiyyяt
• Tanыdыьы sюzlяri avtomatik oxuyur;
• Tanыdыьы sюzlяr vasitяsilя mяtnin mяna-
sыnы dяrk edir;
• Mяnanы simvollarla ifadя edir;
• Mяzmundan чыxыш edяrяk sюzlяrin mя-
nasыnы mцяyyяnlяшdirir;
• Mяtnin janrыnы tanыyыr;
• Tяшkili baxыmыndan mяtn nцmunяlяrini
fяrqlяndirir;
• Hekayяnin elementlяrini fяrqlяndirir;
• Mяtnи nяzяrdяn keчirir, onun forma vя
xцsusiyyяtlяrindяn (xяritя, qrafik, illцstra-
siya, шяkil) mяzmunu яxz etmяk mяqsяdi ilя
istifadя edir.
ЫЫ qrup oxucu __________ xцsusiyyяt
• Tanыdыьы sюzlяrin yeni mяnasыnы юyrяnir;
• Oxu mяqsяdini mцяyyяn edir;
• Иlkin biliklяri ilя яlaqяlяndirir;
• Oxudan яvvяl, oxu mцddяtindя vя oxu-
dan sonra suallar verir;
• Oxudan яvvяl irяli sцrdцyц fяrziyйяlяri
oxu mцddяtindя yoxlayыr;
• Oxuduqlarыnы mцxtяlif formalarda vi-
zuallaшdыrыr;
• Mяtndяn nяticяlяr чыxarыr;
• Юz oxu prosesi цzярindя dцшцnцr.
ЫЫЫ qrup oxucu __________ xцsusiyyяt
• Tanыш vя yeni anlayышlarы ifadя edяn yeni
sюzlяri юyrяnir;
• Mцяllifin цslubu barяdя mяlumata ma-
likdir;
• Mцxtяlif yazы цslublarы haqqыnda bilgi-
lяri var;
• Mюvzu ilя baьlы шяrhlяri яsas ideya ilя
яlaqяlяndirir;
• Nяticяlяr чыxarыr vя dяstяkliyici mяlu-
matlarla onlarы яsaslandыrыr;
 Тящсилин ясаслары

• Oxunmuш mяlumatlarы цmumilяшdirir; • Mцxtяlif mяnbяlяrdяki mяlumatlardan

• Mяtni real hяyat problemlяri ilя яlaqя- istifadя edяrяk yeni ideyalar irяli sцrцr;
lяndirir; • Mяtndяn яldя etdiyi nяticяlяri digяr шя-
• Yeni idеyalarы daha geniш mцstяvidя raitlяrdя istifadя edir;
яlaqяlяndirir. • Mяtni vя mцяllifi suallar qarшыsыnda qoyur?
• Mяsяlя ilя baьlы mцxtяlif mюvqelяri yox-
ЫВ qrup oxucu __________ xцsusiyyяt lamaq цчцn юz mюvqeyini dяyiшir, problemя
• Sюzlяrdяn istifadяnin sяmяrяliliyi ilя hяmin mюvqelяr baxыmыndan yanaшыr;
baьlы fikirlяr yцrцdцr; • Mцxtяlif mяdяniyyяtlяrdя цstцnlцk ve-
• Fikirlяrini яsaslandыrmaqla mяtnя mц- rilяn mяsяlяlяri vя maraqlarы tanыyыr.
nasibяt bildirir; • Mяtni юz tяcrцbяsi, baшqa mяtnlяr vя
real hяyatla яlaqяlяndirir.
OXUCUNUN XЦSUSИYYЯTИ

Belяliklя, oxucunu 4 qrupa ayыrmaq olar:

Mяtnlя tanыш olan oxucu oxu zamаnы dцшцnmяnin yollarы

az danышan, sakit oxucu
haqqыnda mяlumatыnы чoxaldыr.
Mяtndяki mяnanы dяrk edяn oxucu aydыn olmayan mяsяlяlяri
gюrя bilir, lakin problem hяll etmяk цчцn lazыm olan mяlumatlы oxucu
strategiyalarы seчmяkdя чяtinlik чяkir.
Mяtndяki ayrы-ayrы mяsяlяlяri tяtbiq edяn (mяtndяn istifadя strategiya ilя
edяn) oxucu oxuduьunu anlayыr, onu dяrk etmяk цчцn strate-
giyalardan istifadя etmяйi bacarыr. oxuyan oxucu

Bu oxucu qrupunu tяbrik edirik! Onlar mяtnaltы mяnalara

yaradыcы reaksiya verir (tяnqidi yanaшan), oxu strategiyalarыndan
dцшцnяn oxucu
чevik istifadя edirlяr. Oxu materiallarыnы vя юz imkanlarыnы
dяyяrlяndirяrяk dцzgцn strategiyalar seчmяyi bacarыrlar.

OXUNUN ИKИ MODELИ

Яnяnяvi oxu Strategiya ilя oxu
Oxudan яvvяl
Oxu tapшыrыьы Baшlыqla tanышlыq, fяrziyyяlяr irяli sцrmя, dцшцnmя vя mяqsяdi
verilir mцяyyяnlяшdirmя:
Burada sюhbяt nяdяn gedя bilяr? Mяn bu haqda nя bilirяm? Bu
mяtni oxumaqda mяqsяdim nяdir?
Oxu zamanы
Mцstяqil oxu Иdarя edilяn, fяal, sakit oxu
Oxudan sonra
Oxu materialыnыn яxz
edildiyini yoxlamaq цчцn Oxuduьu mяtn цzяrindя dцшцnmяk:
mцzakirяlяrin apa- юzцnцqiymяtlяndirmяk;
rыlmasы vя tapшыrыqlarыn ideyadan nяticя чыxarmaq
yerinя yetirilmяsi

192
 Тящсилин ясаслары

Oxu haqqыnda nя bilirik?

Biz ana dilimizdя hяr hansы bir mяtni oxuduqda belя, mяtn maneяyя чevrilir. Biz tяqdim
olunan fikirlяrin bцtцn mцmkцn чalarlarыnы yalnыz sюzlяr imkan verdiyi qяdяr anlaya bilirik.
Alberto Manguel

Son on il яrzindя шagird nailiyyяtlяrinin yцksяlmяsi mяsяlяlяri ilя baьlы чoxsaylы tяdqiqat-
lar aparыlmыш vя чox mцrяkkяb sualыn sadя cavabы mцяyyяnlяшmiшdi: шagirdlяr mцяllimlяrin
bildiyi qяdяr юyrяnя biliрlяr.
Linda Darling-Hommond,
Stanford Universitetinin professoru

Ziyalыlыq o demяkdir ki, insan юz цstцnlцklяrini biлsin vя onlardan istifadя etsin, юz zяif-
liklяrini bilsin vя onlarы nizamlasыn.
Robert Sternberq,
Stanford Universitetinin prоfessoru

Uшaqlarыmыzыn ecazkar kitab dцnyasыna etmяlidirlяr ki, шagirdlяrя oxumaьы юyrяt-

cяlb edilmяsi mцhцm mяsяlяdir. Lakin onla-
rыn oxuya olan maraq vя mяhяbbяti ilя tяяs-
sцf ki, bu gцn tяhsil iшчilяri olaraq qцrur
duya bilmяrik. Шagirdlяrlя aparыlan mцsahi-
bяlяr zamanы: «Nяyя gюrя kitab oxuyursu-
nuz?» – sualыna onlarыn bюyцk яksяriyyяti:
«Oxuyuram, onа gюrя ki qiymяt alыm», – ca-
vabы vermiшlяr.
Шagirdlяrimizin oxu bacarыqlarыnы necя
yцksяltmяk olar. Mяlumdur ki, buna nail
olmaьыn yolu uшaqlarы ardыcыl шяkildя oxu ilя
mяшьul edib mяktяbin digяr fяaliyyяtlяrин-
dяn tяcrid etmяk deyil. Nя dя шagirdlяri ki-
tabxanaya gюndяrmяklя buna nail olmaq
olar. Mцяllimlяrimiz bir mяsяlяni qяbul
mяk yalnыz Ana dili mцяllimlяrinin vяzifяsi
deyil. Hяr bir fяnn mцяllimi юz fяnni цzrя
mяtnlяrin oxu texnikasыnы uшaqlara юyrяtmя-
lidir vя uшaqlarы inandыrmalыdыr ki, strategi-
yalы oxu yalnыz fяnnin daha yaxшы tяliminя
xidmяt gюstяrmяyяcяk, hяm dя yaшadыqlarы
bu sadя olmayan hяyatda uьura nail olma-
sыnы tяmin edяcяk. ABШ-da «Riyaziyyat»
dяrsliyinin mцялlifi yazыr: «Riyаziyyat kita-
bыnыn oxucularы riyazi problemlяri oxuyub
mцxtяlif cцr izahыnы vermяyя qadir olmalы, on-
larы tяhlil, tяtbiq etmяйin mцvafiq strategi-
yalarыnы bilmяlidirlяr. Yalnыz bundan sonra
hяmin problemin, yяni mяsяlяnin hяlli ilя ba-
carыqlarыnы nцmayiш etdirmяlidirляр».

193
 Тящсилин ясаслары

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: Ящатя олунан мясяляляр:

• Kiчik vя bюyцk idraki fяaliyyяtlяr
1. Kiчik vя bюyцk (микра вя макро) ид-
vasitяsi ilя юyrяnяcяksiniz;
ракы fяaliyyяtlяr васитясиля юйрянир;
• Mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirяcяk vя
inkiшaf цzяrindя dцшцnmяyin yollarыnы 2. Mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirir vя inkiшaf
bildiyinizi nцmayiш etdirяcяksiniz. цzяrindя dцшцnцr;

1. Кичик вя бюйцк (mikro vя makro) idraki bacarыqlar васитясиля юйрянмя

• Strategiya ilя oxuyanlar mцkяmmяl metаkoqнitiv bacarыqlara malikdirlяr. Onlar oxu
zamanы strategiyalardan шцurlu шяkildя istifadя edir «юz dцшцncяlяri цzяrindя dцшц-
nцrlяr».
• Strategiya ilя oxuyan oxucu mяtndя dяrk etmяdiyi bюlmяni dяrhal aшkar edir vя
mцxtяlif metodlarla dяrketmяnin tяшkilinя yardыm edir.
• Strategiya ilя oxuyanlar юzlяrinя mяqsяdli шяkildя suallar verir, mяtni aramla yenidяn
oxuyur, mцhцm fikirlяri seчir vя ya aчar sюzlяrin mяnasыnы araшdыrыr.
• Strategiya ilя oxuyan oxucu oxu zamanы mцяyyяn edir: nяyi bilir, nяdя чяtinlik чяkir. Onlar
oxunu uьurla davam etdirmяk цчцn mяqsяdyюnлц suallar mцяyyяnляшдирир.
• «Дцшцняряк оху» strategiyasы uьurlu metakoqnitiv oxu strategiyasы hesab edilir.

TAPШЫRЫQ 1 юzцnц saxlaya bilmяyяrяk, qovaq aьacыndan

1. «Qovaq aьacы vя qabaq» mяtninин oxu-
sunu «Dцшцnяrяk oxu» цsulu ilя tяшkil etmяk
цчцn mцvafiq suallar tяrtib edin:
• Mяtnin ideyasыnыn шagirdlяr tяrяfindяn
dяrk edilmяsi цчцn hazыrlanmыш suallar;
• Иstifadя edilmiш strategiyalarы шagirdlяrя
aydыnлaшdыran suallar.
2. Tяrtib etdiyiniz suallar яsasыnda mяtni
auditoriyaya юyrяtmяk мягсяди ilя tяqdim
edin.
Qovaq aьacы vя qabaq
Yaшlы bir qovaq aьacыnыn yanыnda bir qa-
baq boy atыrdы. Gцnlяr bir-birini яvяz etdikcя
qabaq qovaq aьacыna sarmaшaraq boy atыrdы.
Yaьan yaьышыn vя gцnяшin tяsiri ilя sцrяtlя
boy atan qabaq, demяk olar ki, qovaq aьacы
qяdяr hцndцrя qalxmышdы. Bir gцn qabaq
neчя ay яrzindя belя boy atdыьыnы soruшur.
«On ildя», – deyя qovaq aьacы cavab verir.
«On ildя?» – qabaq tяяccцblяnir, gцlцr vя чi-
чяklяrini sallayыr:
– Mяn, demяk olar ki, iki ayda sяnin ki-
mi olmuшam!
– Doьrudur, – deyя qovaq aьacы cavab verir.
Gцnlяr юtцr, payыzыn ilk yellяri яsdikcя
qabaq цшцmяyя, sonra isя yarpaqlarыnы tюk-
mяyя baшlayыr. Nяhayяt, qabaьыn «boyu» al-
чalmaьa baшlayыr. Bunu gюrяn qabaq nara-
hatlыq iчяrisindя qovaq aьacыndan soruшur:
– Ay qovaq, mяnя nя olur?
– Юlцrsяn, – deyя qovaq aьacы dillяnir.
– Nя цчцn?
– Чцnki sяn mяnim on ildя gяldiyim yerя
iki aya gяlmяyя чalышdыn. Bax, buna gюrя,
– qovaq kюksцnц юtцrцr.

194
 Тящсилин ясаслары
«Dцшцnяrяk oxu»* strategiyasы
Mцяllim «Dцшцnяrяk oxu» цsulundan
istifadя edяrkяn юz «beyninin pяncяrяsi»ni
шagirdlяr цчцn aчыr vя onlara oxu zamanы ne-
cя dцшцnmяyin yollarыnы nцmayiш etdirir.
«Dцшцnяrяk oxu» oxucu цчцn lazыm olan
mцhцm bacarыqlar mцяllim tяrяfindяn mo-
dellяшdirilir: яlaqяlяndirmяk, цmumilяшdir-
mяk, nяticя чыxarmaq, dяrk edib-etmяdi-
yini yoxlamaq vя s.
«Dцшцnяrяk oxu» strategiyasыndan is-
tifadя edilяn dяrs iki hissяyя ayrыlыr:
Ы hissя – mяtnin mяzmunu цzяrindя dцшц-
nяrяk oxunun tяшkili;
ЫЫ hissя – mяtn цzrя dцшцnяrяk oxumaq
цчцn istifadя edilяn цsullarыn tяlimi.
Nцmunя
Xocalы faciяsi
Yurdumuzun яn sяfalы yerindя Xocalы
adыnda шяhяr var idi. Ermяni cяlladlarы bu
шяhяri yerlя yeksan etdilяr. Fevralыn 26-da
tarixin yaddaшыna «Xocalы faciяsi» yazыldы.
O gecя yandыrыlan evlяrin tцstцsц gюyя
qalxdы. Ayaqyalыn, baшыaчыq qaчan qыz-gя-
linlяrimiz юldцrцldц. Yцzlяrlя gцnahsыz
kюrpя gцllяlяndi. Cavanlarыmыz, qocalarы-
mыz шяhid oldu. Ermяnilяrin tюrяtdiklяri
vяhшiliklяri heч zaman unutmamalыyыq.
Ы hissя – mяtnin mяzmununun шagirdlяr tя-
rяfindяn dяrk edilmяsi цчцn oxunun tяшkili
Yurdumuzun яn sяfalы yerindя Xocalы
adыnda шяhяr var idi.
(M: Uшaqlar Xocalы adы sizя tanыш gяlir-
mi? Bu sюz sizя nяyi xatыrladыr? – ilkin bi-
liklяrini mцяyyяnlяшdirmяk)
Ermяni cяlladlarы bu шяhяri yerlя yek-
san etdilяr.
(M: Televizorda bu haqda gюrdцklяri-
nizi xaтыrlayыn. – яlaqяlяndirmя)
Fevralыn 26-da tarixin yaddaшыna «Xo-
calы faciяsi» yazыldы. O gecя yandыrыlan ev-
lяrin tцstцsц gюyя qalxdы.
* Бязи ядябиййатларда бу цсулун адыны «уъадан дцшцн» кими вермишик.
195
(M: Evlяri nя цчцn yandыrыrdыlar? Иn-
sanlarы qovmaq цчцn onlarыn evlяrini yandы-
rыrdыlar? Bяlkя, atыlan mяrmilяr evlяri
alышdыrыrdы? – sualvermя)
Ayaqyalыn, baшыaчыq qaчan qыz-gяlinlя-
rimiz юldцrцldц.
(M: Иndicя televizorda gюrdцklяrimiz
haqqыnda danышdыnыz. Gяlin onlarы oxuduqla-
rыmыzla uyьunlaшdыraq – mяqsяdi mцяyyяn-
lяшdirмяyя istiqamяtlяndirmя)
Yцzlяrlя gцnahsыz kюrpя gцllяlяndi.
Cavanlarыmыz, qocalarыmыz шяhid oldu. Er-
mяnilяrin tюrяtdiklяri vяhшiliklяri heч za-
man unutmamalыyыq.
(M: Bu kiчik mяtnlя mцяllif bizя nя de-
mяk istяyir? – dяrk edilmяnin yoxlanыlmasы)
(Gяlin oxuduqlarыmыzla, teлevizorda
gюrdцklяrimizi birlikdя bir daha gюzцmц-
zцn qarшыsыna gяtirяk – tяsяvvцr etmяk)
(Siz bu haqda nя dцшцnцrsцnцz? Uшaq-
lаrыn mцnasibяtini юyrяnmяk vя dяstяklя-
yici fikirlяr яlavя etmяk)
ЫЫ hissя – mяtni dяrk edяrяk oxumaq
цчцn istifadя edilяn цsullarыn tяlimi
Gюrцndцyц kimi tяqdim edilяn nцmu-
nяdя verilяn hяr sualыn, sюylяnilяn hяr
replikanыn mяqsяdi var idi. (Suallarыn ya-
nыnda hяmin mяqsяdlяr gюstяrilmiшdir.) Bu
baxыmdan «mяtn haqqыnda danышmaq»la
«strategiya ilя oxu» arasыnda ciddi fяrq var.
Oxudan sonra mцяllim шagirdlяrя mц-
raciяt edir:
Mцяllim: Mяn artыq oxunu bitirdim.
Яvvяlcя deyin gюrцm sizя aydыn olmayan
bir mяsяlя qaldы? Hamыnыz baшa dцшdцnцz?
Gяlin birlikdя dцшцnяk. Bяs biz necя oxu-
duq ki, baшa dцшdцk?
Oxu strategiyasыnыn tяliminin ilk mяr-
hяlяsindя mцяllim mяtni hissя-hissя oxu-
yуr. Hяmin hissяyя aid verdiyi sualы tяk-
rar oxuyaraq onu vermяkdя nя mяqsяd
daшыdыьыnы soruшur. Aldыьы cavablarы юz
mяqsяdinя istiqamяtlяndirяrяk «Ucadan
 Тящсилин ясаслары
dцшцn» strategiyasыnыn mяrhяlяlяrini vя
onlarыn mяqsяdlяrini bir daha vurьulayыr.
Nцmunя: (M: Ушaqlar bu ad sizя tanыш
gяlirmi?) Bu sual yadыnыzdadыrmы? Bu sual
цzяrindя dцшцnяn zaman biz fikirlяшdik:
«Biz bu haqda nя bilirik?» Sonra Ermяni
cяlladlarы bu шяhяri yerlя yeksan etdilяr.
(M:Televizorda bu haqda nя isя gюrmцsц-
nцz?) Оxuduьumuz mяlumatlarы televi-
zorda gюrdцklяrimizlя яlaqяlяndirdik ki,
yadыmыza salaq ki, яvvяlcяdяn bildiklяri-
mizi haradan bilirik? Necя olub ki, biz on-
larы bilmiшik?
O gecя yandыrыlan evляrin tцstцsц gюyя
qalxdы. Ayaqyalыn, baшыaчыq qaчan qыz-gя-
linlяrimiz юldцrцldц. Yцzlяrlя gцnahsыz
kюrpя gцllяlяndi. Cavanlarыmыz, qocalarы-
mыz шяhid oldu. Mяtni oxumaqda davam
edяrkяn «televizоrda bu haqda hansы kadr-
larы gюrdцm?» – sualыnы юzцmцzя verdik vя
ona cavab axtardыq. Oxuduqlarыmыzla gюr-
dцklяrimiz arasыnda uyьunluьu aшkar
edяndя oxu mяqsяdimiz цzя чыxmaьa baш-
ladы. Bu zaman (M: Bu kiчik mяtnlя mцяl-
lif bizя nя demяk istяyir? – sualы ilя)
mяtnin mяnasыnы dяrk edib-etmяdiyimizi
yoxladыq vя oxuduqlarыmыzы gюzцmцzцn
юnцnя gяtirdik. Bununla da oxuduьumuz
mяtni dяrk etdik.
Беляликля, сtrategiyalы oxucu idraki кичик
фяалиййятляри вя yцksяk idraki (metаkoqnitiv)
bacarыqlarы васитяси иля юйрянир.
Yцksяk idraki bacarыqlara malik юyrя-
nяn юzцnцn idraki bacarыqlarыnы nяzarяtdя
saxlayыr. Strategiyalы oxucu avtomatik ola-
raq tяlimdяn яvvяl, tяlim zamanы vя tя-
limdяn sonra baш verяn idraki bacarыqlarы
яlaqяlяndirir. Шagird яvvяl mюvcud bilik-
lяri цzяrindя dцшцnцr, sonra bilik vя baca-
rыqlarыnы geniшlяndirir. Strategiyalы юyrяnяn
196
tяlim zamanы mюvcud problemlяri gюrцr vя
strategiyalardan istifadя edяrяk onlarы ara-
dan qaldыrыr.
Strategiyalы oxucular oxu zamanы strate-
giyalarдан dцшцnяrяk istifadя edirlяr. Mяt-
nin hяr hansы hissяsini dяrk etmяyяn шa-
gird bildiyi oxu strategiyalarыnы tяtbiq edя-
rяk hяmin hissяnin dяrk edilmяsinя nail
olur. Mяsяlяn, «Дцшцnяряк оху» strategi-
yasы mцrяkkяb mяtnlяrin mяzmununun
dяrk eдилmяsindя шagirdlяrя чox faydalыdыr.
Шagirdlяrин «Oxudan яvvяl mцlahizяlяr
yцrцtdцm», «Oxu zamanы юzцmя suallar
verdim», «Mяtnin hissяlяri arasыnda яlaqя
yaratdыm» kimi fikirlяri onlarыn yцksяk
idraki bacarыqlarыndan istifadя etdiklяrin-
dяn xяbяr verir. Цmumilяшdirmяk, sual
vermяk, mяtndяn nяticя чыxarmaq vя ye-
kunlaшdыrmaq kimi bacarыqlar metakoqni-
tiv bacarыqlardыr. Шagirdяr metаkoqnitiv
bacarыqlarдан nя qяdяr чox istifadя edirlяr-
sя, o qяdяr tez tяlim materiallarыnы mяnim-
sяyirlяr.
Nцmunя цzяrindя dцшцnяk
Hяr «Dцшцnяrяk oxu» strategiyasы ilя hя-
yata keчirilяn oxudan sonra aparыlan bu cцr
«necя oxuduq ki, baшa dцшdцk» fяaliyyяti
oxu straтegiyalarыnыn шagirdlяr tяrяfindяn
nцmunяlяr цzяrindя mяnimsяnilmяsinя vя
mцstяqil, dцшцnяn oxucunun formalaшmasы-
na gяtirib чыxarыr. Belяliklя:
• ilkin biliklяrini mцяyyяnlяшdirmяk;
• яlaqяlяndirmяk;
• sual vermяk;
• mяqsяdi mцяyyяnlяшdirmяk;
• dяrk etmяni yoxlamaq;
• tяsяvvцr etmяk;
• uшaqlаrыn mцnasibяtini юyrяnmяk vя
dяstяklяyici fikirlяr яlavя etmяk.
 Тящсилин ясаслары

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

2. Mягsяdlяriн mцяyyяnlяшdirилмяси vя inkiшaf цzяrindя dцшцnмя

• Strategiya ilя oxuyan insan mяtnin mяqsяdini mцяyyяn etmяyi bacarыr. Oxucunun
mяtndя hяr hansы mяsяlяyя aydыnlыq gяtirmяk цчцn konkret mяqsяdinin olmasы isя
onun oxu maraьыnы, motivini yцksяldir vя onu fяal oxucuya чevirir;
• Mяqsяdli oxucu nяyi (oxuduьu mяtnin xцsusiyyяtini) oxumaьы vя necя oxumaьы mцяy-
yяnlяшdirmяyi bacarыr;
• Mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirmяk цчцn oxucu, яsasяn, BИBЮ цsulundan istifadя edir;
• Kollektiv sinif mяqsяdinin mцяyyяnlяшmяsi isя oxuyanlarыn яmяkdaшlыьыna шяrait
yaradыr. Шagirdlяr vahid mяqsяd яtrafыnda birlяшяn zaman onlar daha gяrgin iшlяyir vя
юyrяnirlяr.
• Mяqsяdlяrя o zaman nail olunur ki, davamlы шяkildя inkiшaf tяmin olunsun. Беля олдуьу
щалда шagirdlяr dя oxu prosesindя inkiшaf etmяklя mяqsяdя чatыrlar.
BИBЮ (Bilirяm, Bilmяk istяyirяm, Юyrяndim) mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirmяk цчцn uьurlu
цsul hesab edilir.

BИBЮ
БИЛИРЯМ ИСТЯЙИРЯМ БИЛИМ ЮЙРЯНДИМ

TAPШЫRЫQ 2 yяni oxu tяlimя, tяtbiqя vя tяhlilя aparan

«Strategiya ilя oxu» mюvzusunun tяli-
mindя mяqsяdi mцяyyяnlяшdirin. Problem
цzrя cяdvялdяki «bilirяm», «istяyirяm bilim»
sцtunlarыnы iшlяyin. Sonra «Strategiya ilя oxu
nяdir?» mяtniни йенидян oxuyun vя цчцncц –
«юyrяndim» sцtуnунda юzцnяhesabat hazыr-
layыn.
Strategiya иля oxu nяdir?
Strategiya иля oxu ilя baьlы mцxtяlif ya-
naшmalar mюvcuddur. Bяzi mцtяxяsсislяr he-
sab edirlяr ki, strategiya ilя oxu – dцшцnяrяk
oxudur. Bяzilяri dцшцnцrlяr ki, strategiya иля
oxu шagirdя daha mяharяtlя dцшцnmяyi юy-
rяdяn oxudur. Цчцncцlяr isя hesab edirlяr
ki, strategiya иля oxu tяhsilin mяqsяdidir,
яsas yoldur. Bunuнla oxucu чevik dцшцn-
mяk, sual vermяk, keчmiш биликlяrя яsasla-
nan yeni biliklяr яldя etmяk, fikir mцbadi-
lяsinя nail olmaq, nяticяdя fikri dяqiq mцяy-
yяnlяшdirmяk vя onlardan hяyati problem-
lяrin hяllindя bяhrяlяnmяk kimi bacarыqlar
ялдя едир. Bцtцn bunlardan чыxыш edяrяk mц-
tяxяsсislяr strategiyalы oxunu цч mяrhяlяdя
tяsnif etmiшlяr.
• Strategiya иля oxu шagirdlяrin юz oxu
fяaliyyяtini tяшkil vя idarя etmяsidir. Yяni шa-
girdlяr oxu цчцn tяqdim edilяn mяtnin mя-
nasыnы dяrk etmяyi problem, mяtnin oxu-
sunu isя problem hяll etmя formasы kimi dя-
yяrlяndirяrяk mяqsяdя nail olmaq цчцn fяa-
liyyяtini dцшцnцlmцш шяkildя tяшkil edir, –

197
 Тящсилин ясаслары
strategiyasыnы qurur. Oxunun tяшkilinя
strategiya ilя yanaшma ona xidmяt edir ki,
шagird gюzlяnilяn nяticяni mяtnin oxusuna
baшlamazdan яvvяl aydыn tяsяvvцr edir. O
dяqiq bilir:
– Hansы suallar cavablandыrыlmalыdыr?
– Hansы plana яsasяn oxu tяшkil edilmяlidir?
– Bu haqda artыq nяlяri bilir?
– Uьura nail olmaq цчцn nяlяr etmяk la-
zыmdыr?
• Strategiya иля oxu шagirdlяrя mцstяqil
olaraq юz oxu nяticяsini yoxlamaq imkanы
verir. Шagirdlяr oxu zamanы gяldiklяri qяna-
яtlяr цzяrindя dцшцnцrlяr. Bu zaman onlarыn
mцhцm idraki bacarыqlarы inkiшaf etdirilir:
яsas mяsяlяnin aшkar edilmяsi, onlarыn oxu-
dan яvvяl mюvcud biliklяrlя яlaqяlяndiril-
mяsi, digяr mяtn materiallarы ilя mцqayisя
edilmяsi, mяtnin sсenarisinя uyьun xяyal-
larыn qurulmasы. Bu tяfяkkцrцn inkiшafыnыn
yцksяk mяrhяlяsi olaraq tяxяyyцlя doьru
atыlan ilk addыm kimi dяyяrlяndirilя bilяr. Bu
zaman шagirdляr yalnыz mяtndяki mяnanы
dяrk etmir, hяm dя mяnanыn dяrk edilmяsi
prosesinи шцurlu tяшkil edir.
• Strategiya иля oxu materiallar яsasыnda
oxunuн tяшkil, idarя eдилmяsi vя nяticяnin qiy-
mяtlяndirilmяsi mяrhяlяlяrindяn sonra mяz-
mundan яldя edilяn qяnaяtlяrin mцxtяlif hя-
yati problem vя tapшыrыqlarыn hяllindя istifadя
edilmяsinя vя шagirdin dцnyagюrцшцnцn zяn-
ginlяшdirilmяsinя xidmяt edяn vasitя kimi dя-
yяrlяndirilя bilяr.
Yuxarыda gюstяrilяnlяr belя nяticяyя gяl-
mяyя яsas verir ki, strategiyalы oxu «oxu qay-
dalarы»nыn praktik tяtbiqi ilя dцшцnmя mцhi-
tinin yaradыlmasы kimi dяyяrlяndirilя bilяr.
Шagirdyюnцmlц sinfin yaradыlmasы. Tяh-
sildя шagirdyюnцmlцlцk strategiyalы oxucu-
larыn inkiшafыnda xцsusilя яhяmiyyяtli mя-
sяlяdir. Strategiyalы oxunun inkiшafы o de-
mяkdir ki, шagirdlяr zehinlяrindяки ilkin
dцшцncяlяrini tяlimlя яlaqяlяndirmяyi юy-
rяnmяlidirlяr.
198
Hяr fяnn цzrя oxunun юzцnяmяxsus cя-
hяtlяri olduьundan шagirdlяrя юncя fяnlяr
цzrя materiallarы oxumaьыn yollarы юyrяdil-
mяlidir. Mцяllimlяr uшaqlara sadяcя: «Ki-
tablarыnыzы aчыn vя mяtni oxuyun!» demяmя-
li, onlarы oxudan яvvяl, oxu zamanы vя oxu-
dan sonra mцhцm tяlim strategiyalarыnыn
tяtbiqinя istiqamяtlяndirmяlidir.
Шagirdyюnцmlц sinifdя tяlimin sяmяrя-
liliyinя nail olмаг юyrяnяnlяrin mяtnlя,
baшqa шagirdlяrlя, mцяllimlя qarшыlыqlы fяa-
liyyяti bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Tяlimin
tяшkilindя mцяllimin vяzifяsi фяргли шякилдя
tяqdim edilir. Mцяllim шagirdin яvяzinя
mяtnin mяzmununu baшa dцшя bilmяz. Шa-
gird bunu юzц etmяlidir. Tяdqiqatlar gюstя-
rir ki, шagirdyюnцmlц sinifdя mцяllim mц-
hцm sяkkiz prinsipdяn чыxыш edяrяk tяlimi
tяшkil edirся, tяlim цчцn mяsuliyyяti шagird-
lяrin юz цzяrlяrinя gюtцrmяsinя шяrait yarat-
mыш vя onlarы mцhцm vяsaitlяrlя tяmin
etmiш olur.
Tяdqiqatчыlar strategiya иля oxunu тяли-
мин sяkkiz prinsipi иля ялагяли шякилдя тяг-
дим етмишляр. Йяни strategiya иля юyrяnяn:
1. Иdraki vя yцksяk idraki bacarыqlarы
яlaqяlяndirir;
2. Мяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirir vя inkiшaf
haqqыnda dцшцnцr;
3. Йeni mяlumatlarы mюvcud biliklяri ilя
яlaqяlяndirir;
4. Мяtnin mяnasыnыn dяrk edilmяsindя
fяal iшtirak edir;
5. Тяшkilati iшarяlяrdяn istifadя edir;
6. Фяrdi oxu цslubunu faydalы hesab edir;
7. Тяlim zamanы юzgяlяri ilя яmяkdaшlыq edir;
8. Dцшцnmяnin цч mяrhяlяsinя cяlb edilir.
Oxu prosesinin istiqamяtlяndirilmяsi
цчцn tяlimin gюstяrilяn sяkkiz prinsipinin
dцшцnцlmцш шяkildя яlaqяlяndirilmяsindяn
шagirdlяr яhяmiyyяtli dяrяcяdя faydalana
vя strategiya ilя oxuyan oxucuйа чевриля
bilяrlяr.
 Тящсилин ясаслары

Беляликля, сtrategiyalardan yararlanan oxu-
cu mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirir vя inkiшaf haq-
qыnda dцшцnцr.
Strategiyalardan yararlanan юyrяnяnlяr
mяqsяdlяrini mцяyyяnlяшdirmяyi bacarыrlar
vя юz tяlimlяrini idarя edirlяr. Onlar bilirlяr
ki, mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirяn юyrяnяnlяr
hяyatda daha чox mцvяffяqiyyяt qazanan-
lardыrlar. Mяqsяdlяri dяqiq mцяyyяnlяшdi-
rяn insanыn hяmin tapшыrыьы yerinя yetirmяk
eщtimalы yцksяkdir, yяni mяqsяdlяr nя qяdяr
dяqiq mцяyyяnlяшmiш olarsa, tapшыrыqlarыn
da keyfiyyяti o qяdяr yцksяk olar.
Mяqsяdin mцяyyяnlяшmяsindя seчmяk
bacarыьы mцhцm шяртdir. Шagirdlяr dяqiq bi-
lяndя ki, яsas fikri nяyя yюnяltmяlidirlяr,
onlar daha maraqla vя daha ruh yцksяkliyi
ilя tapшыrыqlarыn icrasыnы hяyata keчirirlяr.
Mяqsяdlяr шagirdляrin ehtiyac vя maraqlarы-
na uyьun olan zaman шagirdlяr onlarыn real-
laшmasы цчцn daha gяrgin чalышыr, qoyulan
sяylяr ilя nяticяlяr arasыnda яlaqяni gюrцr-
lяr. Mяqsяdlяrя dя o zaman nail olunur ki,
strategiyalы юyrяnяnlяr ardыcыl шяkildя юz
inkiшaflarы цzяrindя iшlяyir, lazыm gяldikdя
mцvafiq dцzяliшlяr aparыrlar.
Strategiyalardan yararlanan oxucular
mяqsяdi mцяyyяnlяшdirdikdяn sonra oxu
fяaliyyяtinя baшlayыrlar. Strategиyalы oxucu-
lar oxu materialыnыn mяqsяdindяn asыlы ola-
raq nяyin vя necя oxunmasыnыn sяmяrяli
olduьunu mцяyyяn edirlяr. Bu zaman BИBЮ
vя digяr mяqsяdlяri mцяyyяnlяшdirmя stra-
tegiyalarы intensiv шяkildя istifadя edilir.
Kollektiv sinif mяqsяdlяri яmяkdaшlыq шяrai-
tindя oxuya шяrait yaradыr. Шagirdlяr tяlim
qrupunun цzvц olduqda onlarыn tяlim prose-
sindя iшtirakы daha da fяallaшыr.

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

Bu мювзуну юyrяnяndяn 3.Yeni biliklяri яvvяlki biliklяrlя яlaqяlяndirмя

sonra siz:
• Bцtцn tяlimlяr яvvяlki biliklяrя яsaslanыr. Yeni
• Yeni biliklяri яvvяlki biliklяr юyrяnяnin hяyatыnda qarшыlaшdыьы vя ya hяr
biliklяrlя hansы mяnbяdяn юyrяndiyi hяr nюv mяlumata aid
яlaqяlяndirяcяksiniz; edilя bilяr.
• Fikri (ideyanы) mцяyyяn
• Strategiya ilя oxuyan oxucu avtomatik olaraq
etmяk цчцn fяal mяsяlя ilя baьlы bildiklяrini юnя чяkir;
iшlяyяcяksiniz.
• Mюvcud biliklяri юnя чяkmяk nя цчцn lazыmdыr:
– Mяsяlя ilя baьlы mюvcud bilik vя ya tяcrцbя oxunun
mяqsяdinin mцяyyяn edilmяsindя yardыmчы olur;
– Mяqsяdli oxucu isя diqqяtli oxucu demяkdir;
– Diqqяtin yayыnma ehtimalы oxu nяticяlяrinin
dяyяrlяndirilmяsini aktuallaшdыrыr.

199
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1 Anlayышыn mцяyyяn edilmяsi

Mюvcud bilik vя tяcrцbяlяrimizin aшkar
edilmяsinя yardыmчы ola bilяn strategiyalar
barяdя daha яtraflы mяlumat яldя edin vя
tяqdim edilяn tapшыrыqlarы йerinя yetirin: An-
layышыn mцяyyяn edilmяsi; NOYЧ (Nяzяrdяn
keчir, Oxu, Yoxla, Чalыш), Hissetmя qaydalarы
Bu íÿäèð?
Anlayышыn mяnasыnыn gюrцntцlц шяkildя
tяqdim edilmяsidir. Bu strategiya sюzlяrin
mяnasыnыn шagirdlяr tяrяfindяn яzbяrlяn-
mяsinя deyil, onun mяnasыnыn dяrk edilmя-
sinя yardыm edir. (Ana dili, sяh.82.)

Õîø õÿáÿð

Áóíà àèä íöìóíÿëÿð Bu íÿéÿ áÿíçÿéèð?

ýþñòÿðÿ áèëÿðñèíèçìè? Ìöæäÿ

Ôóòáîë Ñåâèíúèíè
éàðûøûíäà ãàëèá ýÿëäèê áþëìÿéÿ

Àíà, Êèìèñÿ
íÿíÿì ýÿëäè ñåâèíäèðìÿéÿ

Òÿçÿ ïàëòàð
àëìûøàì

TAPШЫRЫQ
Яcdad, jalя, kayut, tacir sюzlяrinin mяna-
sыnыn mцяyyяn edilmяsi цzrя iш aparыn. Nяzяrdяn keчir, Оxu, Yoxla, Чalыш
(NOYЧ)
Bu íÿäèð? (Lerynger, 1981)
Bu strategiya hяm mцяllim tяrяfindяn
Áóíà àèä tяdris mяqsяdlяrindя, hяm dя шagird tяrя-
íöìóíÿëÿð Bu íÿéÿ
ýþñòÿðÿ findяn tяlim mяqsяdlяrindя istifadя edilir.
áèëÿðñèíèçìè? áÿíçÿéèð?
Bu strategiya oxudan яvvяl, oxu zama-
nы vя oxudan sonra fяaliyyяtlяri яhatя
edir.
Belяliklя, strategiya dюrd fяaliyyяtin
vяhdяtindяn ibarяtdir:
– Nяzяrdяn keчir;
– Oxu;
– Yoxla;
– Чalыш.

200
 Тящсилин ясаслары
Tapшыrыq
NOYЧ Юyrяnяn
(шagird, tяlяbя, mцdavim)
tяrяfindяn gюrцlяcяk iшlяr
Nяzяrдяn keчirin
• Qruplara bюlцnцn;
• Oxudan яvvяl mяtnin baшlыьы, verilmiш
шяkil, qrafik vя s. цzяrindя dцшцnцn;
• Mяtnin юlчцsцndяn vя шagirdin hazыrlыq
sяviyyяsindяn asыlы olaraq, mяtndяki birinci
vя sonuncu cцmlяni vя ya abzasы oxuyun;
• Mяtni oxuyan zaman cavab tapmaq is-
tяdiyiniz suallarы tяrtib edin.
Oxuyun
• Mяtni oxuyun vя hazыrladыьыnыz suallara
cavab verin;
• Qarшыlaшdыьыныз yeni sюzlяrin mяnalarыnы
aydыnlaшdыrmaq цчцn lцьяtlяrdяn istifadя edin.
Yoxlayыn
• Cavablarыnыzыn nя qяdяr keyfiyyяtli,
anlaшыqlы vя aydыn olduьunu yoxlayыn;
• Mяtndяki yaxыnmяnalы vя ya чoxmяnalы
sюzlяrin olub-olmamasыnы mцяyyяnlяшdirin,
onlarыn mяtnin mяzmuнуna tяsiri цzяrindя
dцшцnцn.
Чalышыn
NOYЧ Юyrяdяn (mцяllim) tяrяfindяn
gюrцlяcяk iшlяr
NЯZЯRDЯN KEЧИR
• Mяtni шagirdlяrя tяqdim edin;
• Oxudan яvvяl mяtnin baшlыьы, verilmiш шя-
kil, qrafik vя s. цzяrindя dцшцnmяyi xahiш edin;
• Mяtnin юlчцsцndяn vя шagirdin hazыrlыq
sяviyyяsindяn asыlы olaraq, mяtndяki birinci
vя sonuncu cцmlяni vя ya abzasы oxumaьы
xahiш edin;
• Mяtni oxuyan zaman cavab tapmaq is-
tяdiklяri suallarы tяrtib etmяyi xahiш edin;
• Юzцnцz (mцяllim) яvvяlcяdяn nцmunя-
vi suallar tяrtib edin ki, lazыm gяldikdя шa-
girдlяrя istiqamяt verяsiniz vя ya onlarыn
nяticяlяrini doьru dяyяrlяndirя bilяsiniz.
201
Мяtn nяzяrdяn keчirilяrkяn
tяrtib edilmiш suallar
nцmunяsi
Mцяllim tяqribяn belя sualлар tяrtib edя
bilяr:
• Шяkildя nя gюrцrsцnцz?
• Sizcя, bu hяqiqяtяn .......................?
• Nяyя gюrя hesab edirsiniz ki, ............. ?
«Nяzяrdяn keчir» mяrhяlяsi ilя baьlы
bяzi tюvsiyяlяr
• Mяtnin mяnasыnы belя asan yolla юncя-
dяn aydыnlaшdыrmaq cяhdlяri юyrяnяnlяri
daha юzцnяиnamlы edir, onlarыn mцhakimя
yцrцtmяk bacarыьыnы inkiшaf etdirir.
• Bu bacarыqlarы inkiшaf etdirmяk цчцn sa-
dя vя kiчik mяtnlяrdяn mцrяkkяb vя bюyцk
mяtnlяrя doьru irяlilяmяk lazыmdыr. Belя ki
mяtnlяr mцrяkкяblяшdikcя fяaliyyяtlяr dя
mцrяkkяblяшir.
• Sadя mяtndяn mцrяkkяb mяtnя doьru
inkiшaf edяrkяn mцvafiq bacarыqlarы ilkin sя-
viyyяdя formalaшdыrmaq цчцn bir qяdяr ta-
nыш mяtnlяrin seчilmяsi faydalы olardы.
OXU
• «Oxu» mяrhяlяsindя шagirdlяr mяtni
oxuyurlar vя юzlяrinin hazыrladыqlarы suallara
cavab verirlяr;
• Шagirdlяr qarшыlaшdыqlarы yeni sюzlяrin
mяnalarыnы aydыnlaшdыrmaq цчцn lцьяtlяrdяn
istifadяyя istiqamяtlяndirilmяlidirляр;
• Шagirdlяr inanmalыdыrlar ki, mяtniн mя-
nasыnы dяrk etmяk цчцn hяr sюzцn mяnasыnы
inadla aydыnlaшdыrmaq lazыmdыr;
• Onlar inanmalыdыrlar ki, mяtni oxuyan
zaman юz tяrtib etdiklяri suallara cavab tap-
maqla yeni yaranmыш suallara da cavab
tapmaьa qadir olacaqlar;
• Oxunun bu yolla tяшkili шagirdlяri bir
sualыn mцxtяlif doьru cavablarыnыn olmasыna
inandыracaqdыr.
 Тящсилин ясаслары
YOXLA
• Bu mяrhяlяdя шagirdlяr юz cavablarыnыn
nя qяdяr keyfiyyяtli, anlaшыqlы vя aydыn oldu-
ьunu yoxlayыrlar;
• Шagirdlяr mяtndяn qeydlяr gюtцrdцyц
zaman mцяllimin onlarla qarшыlыqlы fяaliyyяti
чox vacibdir;
• Mцяllim шagirdlяrin nя yazdыqlarыnы, ca-
vablarы haradan vя necя яldя etdiklяrini
mцяyyяnlяшdirmяk цчцn onlarla яks-яlaqя
yaratmalыdыr.
ЧALЫШ
«Чalыш» son mяrhяlя olub шagirdляrя юy-
rяnmяyi baшqa mцstяvidя tяqdim edir.
Bu elя bir mяrhяlяdir ki, burada sюzlяrin
iki vя daha artыq mяna daшыmasы vя bunun
da mяtnin mяzmununун dяrk edilmяsinя
tяsiri mцzakirя edilя bilяr:
– mцяllim mяtnin mяzmunuнун dяrk edil-
mяsinя tяsiri olan bir vя ya bir neчя чoxmя-
nalы vя ya omonim sюz yazыb bunun шяrh
edilmяsini uшaqlardan xahiш edя bilяr;
– бцtцn sinfя bir sual verib оnun cavabы-
nыn hazыrlanыb tяqdim edilmяsini xahiш edя
bilяr;
– щazыrlanmыш cavablarыn qruplarda mцza-
kirяsinin tяшkili isя mяzmunun шagirdlяr tяrя-
findяn daha dяrindяn dяrk edilmяsinя шяraiт
yaradar.
Hissetmя qaydalarы
(Herber, 1978)
• Bu strategiya mяtnin mяzmuнуnun
dяrk edilmяsindя baш vermiш yanlышlыьы
mцяyyяnlяшdirmяk цчцn яhяmiyyяtli vasi-
tяdir.
• Mцяllim mяtndяki яsas mяsяlяni
mцяyyяnlяшdirir, шagirdlяrin yanlыш dяrk
etdiyi hяmin mяsяlяdяn baшlayaraq hяqi-
qяtin цzя чыxarыlmasыnы tяшkil edir.
• Oxudan яvvяl yцrцтdцklяri mцlahizя-
lяrin, oxudan sonra dцzgцn vя ya yanlыш
olduьunu aydыnlaшdыrыrlar.
202
Мятни oxumazdan яvvяl aшaьыdaкы tapшы-
rыьы oxu, verilяn mцddяalarыn doьru vя ya
sяhv olduьunu gюstяr. Bяhsi oxuyandan
sonra hяmin mцddяalarы tяkrar oxu vя yeni
biliklяrindяn чыxыш edяrяk onlarыn doьru vя
ya sяhv olduьunu bir daha gюstяr. Mяtndя
doьru cavab verilяn sяhifя vя abzasы qeyd et,
cavabыnы яsaslandыr. Dцшцn vя fяaliyyяtinin
sonunda юyrяndiklяrin haqqыnda yaz:
Oxudan 1. _____________________ Oxudan
яvvяl _______________________ яvvяl
D S _______________________ D S
_______________________
____ ____ ____ ____
2. _____________________
_______________________
_______________________
_______________________
Sяh.___Mяtndя deyilir
____ ____ _______________________ ____ ____
_______________________
3. _____________________
_______________________
_______________________
_______________________
Sяh.___Mяtndя deyilir
________________________
____ ____ ________________________ ____ ____
_______________________
_______________________
Беляликля, сtrategiyalы oxucu yeni mяlu-
matlarы mюvcud biliklяrlя яlaqяlяndirir.
Иstяnilяn yeni tяlim ilkin biliklяrя яsasla-
nыr. Иlkin biliklяr юyrяnяnin mюvzu baxыmыn-
dan bildiyi vя tяtbiq etdiyi bцtцn mяsяlяlяrlя
яlaqяlяndirilir.
Strategiyalы oxucular avtomatik olaraq
mюvcud biliklяrini oxu materialы ilя яlaqя-
lяndirirlяr. Onlar bilirlяr hansы ilkin tяcrцbя-
lяr oxunun яsasыnы tяшkil edя bilяr. Bilmяk
oxunun mяqsяdi olub, oxu mцddяtindя diq-
qяti istiqamяtlяndirir. Иlkin biliklяri qiymяt-
 Тящсилин ясаслары

lяndirmяk, oxucunun diqqяtinin яn mцhцm

mяsяlяlяrя yюnяldilmяsindя mцhцm rol oy-
nayыr. Иlkin biliklяrin oxunan mяtnin baшa
dцшцlmяsindя bюyцk rolu olduьundan шa-
girdlяr mюvcud biliklяrini qiymяtlяndirmя-
Áÿùàíÿ
yin yollarыnы da bilmяlidirlяr. Bunun цчцn bir
чox strategiyalar var. Bunlardan «Anlayыш-
larы mцяyyяnlяшdirmяk цчцn xяritя tяrtib et-
mяk» strategiyasы diqqяti cяlb edir. Bu stra-
tegiya yeni sюzlяrin mяnasыnы юyrяnmяkdя
чox yararlыdыr. Mяsяlяn:

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

Bu мювзуну юyrя- 4. Mяnanы aшkar etmяk цчцn fяal чалышма

nяndяn sonra siz: • Oxucu mяtnlя qarшыlыqlы fяaliyyяtdя olan zaman mяnanы aшkar edir.
• Охудуьунуз мят- • Mяnasыz mяlumat tezliklя unudulur.
нин мянасыны • Oxumaq – mяtndяki mяna цzяrindя dцшцnmяkdir.
• Strategiya ilя oxuyan oxucu mяsяlя яtrafыnda юz tяsяvvцr vя
мцяййян етмяк yanaшmalarыnы mцяllifin tяsяvvцr vя yanaшmalarы ilя mцqayisя
цчцн стратеэийалар- edяrяk oxuyur.
дан йарарланаъаг- • Mяna – mцvafiq ilkin biliklяrdяn vя strategiyalardan istifadя
сыныз etmяklя aшkar edilir.

Беляликля, сtrategiyalы oxucu mяtnin mяna-
sыnыn dяrk edilmяsindя fяal iшtirak edir.
Mяna mцяllimin izahы vя ya yazыlы mяtn
kimi baшa dцшцlmяmяlidir. Mяna dinlяnilяn
vя ya oxunan mяlumatlarla qarшыlыqlы fяaliy-
yяt яsasыnda yaranыr. Mяnalы olmayan mя-
lumat tezliklя unudulur. Яn son toplantыla-
rыnыzы yadыnыza salыn. Orada siz чox insanlar
gюrdцnцz. Lakin onlarыn hamыsы sizin yadы-
nыzda deyil. Yadыnыzda qalan hяr hansы qar-
шыlыqlы fяaliyyяtdя olduьunuz insanlardыr.
Mяnanы dяrk etmяyя yюnяldяn nяdir? Шagird
tяlim materialыnыn юyrяnilmяsindя maraqlы olanda
vя ya hяr hansы mяlumatы almaьa ehtiyac duyanda
mяnanы dяrk edir. Mяnanы dяrk etmяk цчцn oxucu
mяzmunu яlaqяlяndirmяli, nяticя чыxarmalыdыr vя
mяzmunla baьlы шяrhlяr vermяlidir. Strategi-
yalы oxucular bilirlяr ki, suallar tяrtib etmяk,
mяsяlя ilя baьlы digяrlяri ilя sюhbяt etmяk vя
dцшцndцrцcц yazыlar yazmaq mяnanы dяrk
etmяyin yollarыdыr.
Oxu – mяtnin vasitяsi ilя dцшцnmяk demяk-
dir. Oxucu mяtnlя qarшыlыqlы fяaliyyяt nяticя-
sindя mяnanы dяrk edir. Bu, яlbяttя ki, yazыlmыш
iшarяlяrin цzяrinя gюz gяzdirmяk deyil. Hяr bir
oxucu oxuduьu materialdan anladыьы mяnanы,
yazычыnыn yazdыьы vя ya nяzяrdя tutduьu mяna
ilя mцqayisя edir. Bu zaman mяnanыn dяrk
edilmяsi цчцn ilkin biliklяr cяlb edilir vя mц-
vafiq strategiyalar istifadя edilir. Strategiyalы
oxucu intensiv olaraq bacarыq vя strategiyalarыn
kюmяyi ilя mяnanы dяrk edir. Mяsяlяn, strate-
giyalы oxucu oxudan яvvяl bцtцn ilkin biliklя-
rini sяfяrbяr edir. Mяlumatlarla rastlaшdыqca bu
haqda fikirlяrini baшqalarы ilя mцzakirя edirlяr.
Aydыn olmayan vя sual doьuran fikirlяrlя baьlы
kitaba bяnd etdiklяri vяrяqlяrindя qeydlяr apa-
rыrlar. Мятндяки айры-айры абзаслара вя йа парча-
лара «башлыглар» верир. Беляликля, мятндяки «кичик
фикирляр» мцяййян едилир. Онлары да цмумиляшдир-
мякля ясас фикри, сянятинин мянасыны айдынлашдырыр.
Strategiyalы oxucular bilirlяr ki, mцяllif чatdыr-
maq istяdiklяrini чatdыrmaq цчцn мятни necя
dцzgцn tяшkil etmяk lazыmdыr.

203
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 2 edяrkяn яvяzliklяrя fikir verdinizmi, xцsusi

Mяnanы aшkar etmяkdя fяal iшlяmяyin
yollarы ilя daha yaxыndan tanыш olmaq цчцn
tяqdim edilяn parчanы oxuyun. Oxu zamanы
fikir verin: sizin beyniniz necя dяrk edir?
Buraya daha чox onlarыn яl ilя (sillя, шapa-
laq vя s.) vя ya hяr hansы alяtlя (qamчы, шallaq,
kяmяr, ayaqqabы, taxta qaшыq vя s.) dюyцlmяsi
daxildir. Buraya, hяmчinin onlarыn tяpiklяn-
mяsi, silkяlяnmяsi, hцndцr yerdяn atыlmasы,
cыrmaqlanmasы, чimdiklяnmяsi, yumruqlanmasы,
yandыrыlmasы, qaynar su ilя pюrtlяnmяsi vя ya
mяcburi yedirtmя daxildir.
Dцшцnцn
• Necя oxudunuz?
• Mцяllifin ismarыcыnы dяrk etmяkdя чя-
tinlik чяkdinizmi?
• Sizcя, nя цчцn anlaшыlmazlыq var idi?
• Oxu zamanы mяnanы dяrk etmяk цчцn
hansы strategiyalardan istifadя etdiniz?
• Юz tяsяvvцr vя yanaшmalarыnыzы mцяl-
lifin tяsяvvцr vя yanaшmalarы ilя mцqayisя
isimlяrin olmamasыnы gюrdцnцzmц?
• Bu sizi юz ilkin biliklяrinizdяn istifadя
etmяkdяn mяhrum edirdi. Яgяr bilsяydiniz
ki, sюhbяt uшaq cяzalanmasыndan gedir, bu
sizя mяnanы даща йахшы dяrk etmяyя yardыm
edяrdimi?
• Bir az яvvяl oxuduьunuz pаrчanы bir da-
ha oxuyun.
Strategiya ilя oxuyanlar mяnanыn dцшц-
nцlmцш шяkildя strategiyalardan vя mцvafiq
bacarыqlardan istifadя etmяklя mцяyyяn-
lяшdirirlяr. Onlar mяnanыn oxudan яvvяl,
oxu zamanы vя oxudan sonra mцяyyяnlяш-
dirirlяr.
– Oxudan яvvяl mяsяlя ilя baьlы bцtцn
mюvcud bilik vя tяcrцbяsini юnя чяkir;
– Mяlumatla цz-цzя qaldыqlarы zaman ya-
ranmыш suallarla baьlы qeydlяr gюtцrцr;
– Oxudan sonra aydыn olmayan vя ya
mцbahisяli mяsяlяlяr яtrafыnda mцzakirяlя-
rя qoшulur.
Яgяr oxucu юz ehtiyacыna cavab verяn
strategiyanы dцzgцn seчib tяtbiq edirsя, de-
mяli, o, strategiyalы oxucudur.

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

5. Охунун тяшкили формаларындан истифадя

• Юyrяnяnlяrin tяlimin vя ya oxunun tяшkili formalarыndan xяbяrdar
Bu мювзуну юyrя-
olmasы, onlarыn dцшцnяряk oxusuna yardыm edir.
nяndяn sonra siz:
• Oxunun tяшkilinin mцxtяlif formalarыnыn olmasыna baxmayaraq, oxu
• Oxunun tяшkili zamanы onlardan yalnыz birindяn istifadя edilir.
formalarыndan
• Eyni mяtni oxuyan zaman bir шagird bir nцmunяdяn, digяr шagird
istifadя
edяcяksiniz; digяr nцmunяdяn istifadя edя bilяr.
• Fяrdi tяlimin А. Sяbяb/Keyfiyyяt formasы;
mцxtяlif цsullarыna Б. Mцqayisя/Qarшыlaшdыrma formasы;
seчimli yanaшaraq Ъ. Anlayыш/Tяyinetmя formasы;
mцvafiq qяrarlar Д. Mяqsяd/Fяaliyyяt/Nяticя formasы;
qяbul edяcяksiniz. Е. Problem/Hяll formasы;
Ф. Tяsdiq/Dяstяk formasы;
Э. Ardыcыllыq formasы.

204
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1 миш nцmunяlяr яsasыnda юz nцmunяlяrinizi

Охунун тяшкили формалары иля баьлы tяqdim hazыrlayыn.
edilяn ъядвял вя схемлярля tanыш olun. Верил-

A. Sяbяb/Keyfiyyяt formasы
Sяbяb/Keyfiyyяt formasы mцяyyяn шяraitin nяticяsi kimi meydana чыxan яшya vя hadisя-
nin sяbяblя яlaqяsini mцяyyяnlяшdirir.

СЯБЯБ КЕЙФИЙЙЯТ

НЦМУНЯ: Min illяr boyu daшqыnlar чay va- Чay vadilяri яkin цчцn yararlы torpaqlarla
dilяrinя yeni torpaqlar gяtiriblяr. zяngindirlяr.
Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы
istiqamяtlяndirяn suallar istifadя edilяn aчar sюzlяr Схем

• Nя baш verмишдир? – ona gюrя ÑßÁßÁ

• Bunun sяbяbi nя олмушдур? – о vaxtdan bяri ÑßÁßÁ ÊÅÉÔÈÉÉßÒ
• Nяticяdя даща nя baш verdi? – о vaxtdan sonra ÑßÁßÁ
• Nяticяnin яn mцhцm amillяri nяdяn ibarяtdir? – bu sяbяbdяn
• Bu amillяr arasыnda hansы яlaqя var? – nяticя etibari ilя âÿ éà
• Nяticя hяmiшя sяbяbя gюrя baш verир? – bundan юtrц
ÊÅÉÔÈÉÉßÒ
Nя цчцn hя, nя цчцn yox? – bunun цчцn
• Amillяr (faktorlar) fяrqli olanda nяticяlяr – bununla belя ÑßÁßÁ ÊÅÉÔÈÉÉßÒ

necя dяyiшir? – bunun nяticяsindя ÊÅÉÔÈÉÉßÒ

• Mцяllifin tяsvir etdiyi hansы sяbяb/key-
fiyyяt prosesini gюrdцnцz? ÑßÁßÁ-
ÊÅÉÔÈÉÉßÒ
• Nяyя gюrя sяbяb/keyfiyyяt strukturuna
ehtiyac yarandы?

B. Mцqayisя/Qarшыlaшdыrma formasы
Mцxtяlif mюvzular цzrя oxшar vя fяrqli cяhяtlяri юn plana чяkmяklя dцшцnmя strukturunu
mцяyyяnlяшdirir:
НЦМУНЯ: Мювзу Ы: Бакы Мювзу ЫЫ: Лянкяран

Бунлар арасында щансы охшар ъящятляр мювъуддур?

Онларын щяр икиси Хязяр дянизиндян эялир ялдя едир.

Фяргляр: пайтахт шящяридир. Абшерон йары- Фяргляр: яйалят шящяридир; Азярбайъанын

мадасында йерляшир; шоран торпаглардыр; ъянуб шяргиндя Лянкяран овалыьында йерляшир,
нефт сянайеси шящяридир. ясасян, кянд тясяррцфаты зонасыдыр.

Нятиъя: Щяр ики шящярин шярг сащиллярини Хязяр

дянзинин сулары йуйур.

205
 Тящсилин ясаслары

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы

istiqamяtlяndirяn suallar istifadя edilяn aчar sюzlяr Схем

• Hansы anlayышlar mцqayisя edilir vя ya – fяrqlidir

qaршыlaшdыrыlыr? – oxшardыr
• Mцqayisя etmяk цчцn hansы kateqoriya-
– eynidir
lar, xцsusiyyяtlяr vя ya atributlardan
istifadя edilir? – яksidir
• Onlar nя qяdяr oxшardырlar? – baxmayaraq Îõøàð Ôÿðãëè
• Bяs onlar nя qяdяr fяrqlidirlяr? – halbuki
• Hansы xцsusiyyяtlяr onlarы fяrqlяndirяn – eynяn ÌÖÃÀÉÈÑß/
mцhцm cяhяtlяr hesab edilя bilяr? – elяcя dя ÃÀÐØÛËÀØÄÛÐÌÀ
• Mцqayisя edilяn mяфhumlar daha чox – hяmчinin
bir-biri ilя oxшardыlar, ya fяrqlidirlяr? – ya, ya da
• Bu mяsяlяlяrlя baьlы biz hansы nяticяlяrя – digяr tяrяfdяn
gяlя bilяrik?
– yalnыz...deyil, hяm dя...
• Nяyя gюrя mцяllif bu mяфhumlarы
mцqayisя edir vя ya qarшыlaшdыrыr? – fяrq ondan ibarяtdir ki
• Mцqayisя/qarшыlaшdыrma strukturu necя – яgяr
meydana чыxыr?

C. Anlayыш/Tяyinetmя formasы
НЦМУНЯ: Anlayышlarыn mahiyyяtini юn plana чяkir vя onlara aid nцmunяlяr gюstяrir.

Анлайыш Исим

Хцсусиййяти Яшйанын адыны билдирир

Хцсусиййяти Китаб, инсан, Бакы вя с.

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы

istiqamяtlяndirяn suallar istifadя edilяn aчar sюzlяr Схем

• Bu nя demяkdir?
• Bunu hansы kateqoriyaya aid etmяk olar?
– xцsusiyyяtlяr
• Anlayышыn aid olduьu kateqoriyanыn
xцsusiyyяtlяri nяdяn ibarяtdir? – atributlar
• Ondan necя istifadя edilir? – nцmunяlяr
• O nя цчцn lazыmdыr?
• Hansы nцmunяlяri gюstяrя bilяrsiniz? – kateqoriya
• Hansы nцmunяlяr var ki, bяzi – istifadя цsullarы
ÀÍËÀÉÛØ/
xцsusiyyяtlяri uyьun gяlir, bяzilяri yox?
– яsas funksiyasы ÒßÉÈÍÅÒÌß
• Onlarыn gюrdцyц iшlяr gюzlяnilmяdiyi
шяkildя nяticяlяnirmi?

206
 Тящсилин ясаслары

D. Mяqsяd/Fяaliyyяt/Nяticя formasы
Mяlumatlardan fяaliyyяt planы tяrtib etmяklя mяqsяdyюnlц dцшцnmяni tяшkil edir.
НЦМУНЯ:
ня я
н
ц
ч к ав
и ц тмя ял р

Уьурлу илк тядрис эцнц

й
я е рля ля
м к ля ят
йе арц ри д лийй
р
а яд э а
ащ т Ша фя
Мягсяд Н ися Башаьрысынын гаршысыны алмаг Вахт чатышмазлыьы олмасын
Илк тядрис эцнцнц Ня Уьурсузлугдан мцдафия едир Бош вахт галмасын
уьурла баша зя Ъя
м рдя лб
чатдырмаг як ту ща едиъ
тя ту зыр и ф
бд лм лам ян
я о уш
лм ва аг дляр
аг хт

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы istifadя edilяn

istiqamяtlяndirяn suallar aчar sюzlяr
• Ъялб едилян инсанлар вя йа гцввяляр кимдир?
• Онлар няйя наил олмаг истяйирляр? Онларын мяг-
– наил олур
сяди нядир?
• Щансы фяалиййятляр онлара мягсядя чатмаьа йар- – мювъуд имканлар
дым едир? – план
• Нязярдя тутулан ишляр ня гядяр уьурла йериня йе-
тирилир? – эюзлянилян нятиъя
• Эюрцлян ишляр мягсядя чатмаьа хидмят едирми? – атылмыш аддым
• Онларын щярякятляринин эюзлянилмяйян нятиъяляри
– нятиъя
ола билярми?
• Бялкя, башга ъцр щярякят етмяк даща файдалы
оларды? Башга фяалиййятляр мцмкцн идими?

Е. Problem/Hяll formasы
Hяll edilmяli problemi aшkar edir vя hяlli yollarыnы araшdыrыr.

НЦМУНЯ:
Фикир вермямяк

Експертлярля мяслящятляшмяк
Суйун кейфиййяти истифадячиляри гане етмир
Суйун тяркибини арашдырмаг

Гярар вермяк: йериня йетирмяк

207
 Тящсилин ясаслары

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы

istifadя edilяn aчar sюzlяr Схем
istiqamяtlяndirяn suallar
• Problem nяdir?
– vяziyyяti yaxшыlaшdыrmaq
• Bu kimin problemidir? ÏÐÎÁËÅÌ
ehtiyacы
• Bu problemin sяbяbi nяdir?
• Problemin tюrяtdiyi fяsadlar nяdяn ibarяtdir? – problem odur ki
• Problemi kim hяll etmяk istяyir? – mяsяlя budur ki ÙßËË
• Hansы hяll yollarы mяslяhяt gюrцlцr vя ya nя
kimi cяhdlяr edilir? – bunun hяllinя yalnыz
• Problemin hяlli hansы nяticяlяrя gяtirib чыxa- – bunun sяbяbi ÏÐÎÁËÅÌ/
ÙßËË
rar?
– hяlli imkanlarы
• Problem hяll edildimi? Bu yeni problemlяr
doьurmadы ki?

F. Tяsdiq/Дяstяk formasы
Mюvzu ilя baьlы xцsusi yanaшmasыnы mцяyyяn edir, fяrziyyяlяrini tяrtib edir vя onlarы
dяstяklяyяn mяlumatlarы kateqoriyalaшdыrыr.
НЦМУНЯ:

Тяклиф: Щейвандарлар ъанаварлардан горхмалы дейилляр.

Факт: Ъанаварлар щейванлары йедикляриня эюря инсанлар онлары юлдцрцрляр.

Bir neчя rayona canavarlar gecя hцcum edib, яhaliyя чox ziyan
Nцmunяlяr:
vurublar.
Kцtlяvi шяkildя insanlarыn hяyatы vя яmlakы tяhlцkя qarшыsыnda qalыrsa,
Ekspert rяyi:
dюvlяt sяviyyяsindя tяdbir gюrцlmяlidir.
Mяntiq vя Heyvandarlar canavarlarы юldцrmяklя юz hяyatlarыnы vя яmlaklarыnы qo-
яsaslandыrma: rumaq mяcburiyyяtindяdirlяr.

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы istifadя edilяn

istiqamяtlяndirяn suallar aчar sюzlяr

• Hansы mюvzu tяsvir edilir? – statistik gюstяrиcilяrя яsasяn

• Hansы faktlar var?
– ekspertlяr gюstяrirlяr ki
• Nя tяklif edilir?
• Hansы statistika tяklifi dяstяklяyir? – mяsяlяn
• Mюvzu цzrя ekspert kimdir? – fikri bir nцmunя ilя яsaslandырсaм
• Tяklifi dяstяklяmяk цчцn hansы nцmunяlяr – faktlara gюrя
gяtirilib? – araшdыrmalar zamanы
• Sizcя, verilяn tяklif aьlabatаndыr,
– mяntiqлиdir
mяntiqлиdir?

208
 Тящсилин ясаслары

Э. Ardыcыllыq formasы
Fikir vя ya hadisяlяri seriya hadisяlяr vя ya mяntiqi ardыcыllыqla dцzцr.

НЦМУНЯ: Мювзу: Сящяр мяктябя неъя щазырлашмалы?

Йухудан Пянъяряни Сящяр эимнастикасы

ойанырам ачырам едирям

Ял-цзцмц Палтарларымы Сящяр йемяйи

йуйурам эейинирям йейирям

Чантамы бир даща Айаггабыларымы Мяктябя

йохлайырам эейинирям йолланырам

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы

istifadя edilяn aчar sюzlяr Схем
istiqamяtlяndirяn suallar
– ona gюrя 1. ____________
– nюvbяti 2. ____________
3. ____________
– o zaman 4. ____________
• Hansы ardыcыllыq tяsvir edilib? – birinci 5. ____________
6. ____________
• Xronoloji ardыcыllыq necя baш verir? – ikinci 7. ____________
• Bu ardыcыllыqda яsas addыmlar, hadisяlяr – яvvяlcя 8. ____________
hansыlardыr? – sonra 9. ____________
10. ____________
• Ardыcыllыq nя цчцn яhяmiyyяtlidir? – sonda
– ardынca ÀÐÄÛÚÛËËÛÃ

– onu mцшayияt etdi

– чox чяkmяdяn

Strategiya иля охуйан oxucu mяtnin oxu-
sunun tяшkili formalarыndan istifadя едир.
Strategiya иля охуйан oxucular bilirlяr ki,
dцшцnmяk vя юyrяnmяk цчцn mяlumatlarыn
tяшkil edilmяsi mцhцm шяrtdir. Onlar tяшkilati
quruluшdan istifadя edяrяk fikirlяrini hяm kon-
sepsiyalar, hяm dя yazыlmыш mяtn шяklindя for-
malaшdыrmaьыn yollarыnы юyrяnirlяr. Mяsяlяn,
strategiyalы oxucu Veнn diaqramыnda verildiyi
kimi oxшarlыqlarы vя fяrqlяri mцяyyяn edя bilir.
Шagirdляrя quruluшdan, strukturdan dцz-
gцn istifadяnin yollarы юyrяdilяndя mяlumat-
larыn yaddaшda mцhafizяsinin tяшkilinin key-
fiyyяti dя yцksяlir. Mцяllim ardыcыl olaraq
mцxtяlif tяшkilati iшarяlяrdяn dцzgцn istifa-
dя etmяyi nцmunяlяr яsasыnda gюstяrяndя,
шagirdlяr onlarы mяqsяdyюnlц dцшцnmяk,
mяlumatlarы qiymяtlяndirmяk, yadda saxla-
maq, fяrqli шяraitlяrdя istifadя etmяk siste-
mi kimi dяrk edirlяr.
Oxu zamanы mяtnin quruluшunu mцяyyяn
etmяk чox faydalыdыr. Mяlumatlandыrыcы vя
hekayя xarakterli mяtnlяrin quruluшu fяrqli
olduьu kimi, oxu zamanы fяrqli dцшцnmя tяrzi
dя tяlяb edir. Hekayя xarakterli mяtnlяri

209
 Тящсилин ясаслары

oxuyarkяn oxucu hekayяnin baшlanьыc, яsas тяси иля dцшцnmя dя fяrqli yollarla tяшkil edi-
hissя vя nяticяsi kimi elementlяr ilя baьlы mя- лиr. Bu strukturlarla tanышlыq yeni anlayышla-
lumat alыr. Бунун цчцн охунун тяшкилинин ашаьыда rыn юyrяnilmяsini maksimum dяrяcяdя yцk-
тягдим едилмиш формаларындан истифадя едилир: sяldir. Bяzяn mяtnlяr struktur baxыmыndan
• Sяbяb/Кейфиййят zяif vя qeyri-mцtяшяkkil olduьundan oxu-
• Mцqayisя/Гаршылашдырма cularыn onu anlamasы чяtinlяшir. Belя mяtn-
• Anlaйыш/Тяйинетмя lяrin oxusu vя dяrk edilmяsi цчцn шagirdляr
• Mяqsяd/Фяалиййят/Нятиъя hяmin materiallarыn tяшkili strukturunu
• Problem/Щялл mцяyyяn etmяk vя mяzmunu aydыnlaшdыr-
• Тясдиг/Дястяк maьыn yollarыnы bilmяlidirlяr. Strategiya-
• Ardыcыllыq lardan istifadя etmяklя oxucular, hяtta яn
Охунун тяшкилинин щяр формасынын юзцня- zяif tяшkil edilmiш mяtnin strukturunu
мяхсус сяъиййяли ъящятляри вар. Онларын васи- mцяyyяnlяшdirя bilirlяr.

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

6. Fяrdi tяlim цsullarыndan istifadя haqqыnda

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Oxu материалыны даща йахшы дярк
етмяк цчцн фярди дяркетмя цсулун-
дан истифадя едяъяксиниз;
• Тялим просесиндя ондан истифадя
йолларыны тягдим едяъяксиниз.
qяrarlarыn qяbul edilmяsi
Иnsanlarыn hamыsы dцnyaya юyrяnmя bacarыq-
larы ilя gяliblяr, lakin onlar mцxtяlif yollarla юy-
rяnirlяr.
Hovard Qardner «Mцxtяlif цsullarla dяrket-
mя» nяzяriyyяsindя bu problemi юnя чяkib vя юy-
rяnmяnin sяkkiz цsulunu gюstяrмишдир. (Яvvяlki
yarыmbюlmяdя bu mяsяlя ilя baьlы bilik vя baca-
rыqlara yiyяlяnmisiniz.)
Bяzi юyrяnяnlяr tяdqiqatlarыnыn nяticяlяri
haqqыnda hesabat yazmaьa, digяrlяri tяqdimat
hazыrlayыb, шifahi чыxыш etmяyя, цчцncцlяr шеир йаз-
маьа mahnы qoшmaьa, dюrdцncцlяr vidеоmate-
riallar hazыrlamaьa цstцnlцk verя bilяrlяr.

Юz oxu bacarыqlarыmыz haqqыnda nя bilirik?

Gяlin dцшцnяk!
– Harada oxumaьы sevirsiniz?
– Bцtцn detallara diqqяt yetirяrяk: ideyalar, surяtlяr, sюzlяr цzяrindя dцшцnяrяk aramla
oxuyursunuz?
– Bяlkя, oxuduьunuz mяtndя sюz vя cцmlяlяr цzrя barmaьыnыzla hяrяkяt etmяyi xoшla-
yыrsыnыz?
– Oxuduqlarыnыzы film kimi gюzlяriniz qarшыsыndan keчirirsiniz vя ya mяlumatlarы qrafiklяrdя
яks etdirmяyi xoшlayыrsыnыz?
– Sцrяtlя oxumaьы vя oxuduьunuzu tяkrarяn ucadan oxumaьы xoшlayыrsыnыz?

210
 Тящсилин ясаслары
Яgяr siz:
• aчыq mяkanda, baьda, parkda oxumaьы
xoшlayыrsыnыzsa, siz tяbiяt-naturalistik dяrk-
etmя цsuluna aidsiniz.
• bцtцn detallara diqqяt yetirяrяk: ideyalar,
surяtlяr, sюzlяr цzяrindя dцшцnяrяk aramla
oxuyursunuzsa, siz linqvistik dяrketmя цsu-
luna aidsiniz.
• oxuduьunuz mяtndя sюz vя cцmlяlяr цz-
rя barmaьыnыzla hяrяkяt etmяyi xoшlayыrsыnыzsa,
siz bяdяn-kinestik dяrketmя цsuluna aidsiniz.
• oxuduqlarыnыzы film kimi gюzlяriniz qar-
шыsыndan keчirirsiniz vя ya mяlumatlarы qra-
fiklяrdя яks etdirmяyi xoшlayыrsыnыzsa, siz
mяkan-vizual dяrketmя цsuluna aidsiniz.
• sцrяtlя oxumaьы vя oxuduьunuzu tяk-
rarяn ucadan oxumaьы xoшlayыrsыnыzsa, siz
sяs-musiqi dяrketmя цsuluna aidsiniz.
TAPШЫRЫQ
«Bцlbцl vя qыzыlquш» mяtnini oxuyun. Fяrz
edяk ki, bu mяtnin oxusunu tяшkil edяrkяn
fяrdi tяlim цsulundan istifadя etmяk qяrarыna
gяlmisiniz. O zaman sinif Hovard Qardnerin
«Mцxtяlif цsullarla dярketmя» nяzяriyyяsinя
gюrя mцяyyяn edilmiш dяrketmя цsullarы ba-
xыmыndan, adяtяn, 8 qrupa bюlцnцr:
Ы qrup – Linqvistik/sюz
ЫЫ qrup – Mяntiqi/riyazi
ЫЫЫ qrup – Vizual/mяkan
ЫV qrup – Bяdяn/kinestik
V qrup – Musiqi/sяs
VЫ qrup – Fяrdlяrarasы
VЫЫ qrup – Fяrddaxili
VЫЫЫ qrup – Naturalistik/tяbiяt
Qrup цzvlяrinin юyrяnmя xцsusiyyяtlя-
rini nяzяrя almaqla hяr qrup цчцn mцvafiq
tapшыrыq hazыrlayыn.
Nяticяlяrinizi tяqdim edin.
Bцlbцl vя Qыzыlquш
Baharыn gюzяl bir чaьыnda Bцlbцl цzцnц
Qыzыlquшa tutub dedi:
– Ey Qыzыlquш, sяn dцnyaya gяlяndяn bir
211
nяьmя oxumamыsan. Bяs necя olur ki, шah
sяni bu qяdяr чox istяyir? Yediyin kяklik яti-
dir. Mяnim xюrяyim isя cцcц-mцcц, qurd-
quшdur. Sяn gюzяl sarayda yaшayыrsan, mя-
nim yerim isя kol-kosdur.
Qыzыlquш dedi:
– Ey Bцlbцl, mяnim sюzlяrimя yaxшы-yaxшы
qulaq as. Mяn gцndя yцz iш gюrsяm dя bu
haqda heч kяsя xяbяr vermirяm. Sяn isя bir
gюrdцyцnц yцz yerя car чяkirsяn. Elя buna
gюrя dя mяnim qonduьum yer шah яlinin цstц,
sяnin mяskяnin isя qaratikanlыqdыr.
(Nizami Gяncяvi)
Bunlar яhяmiyйяtlidir!
Юyrяnяnin dяrketmя цsulunun mцяllim
tяrяfindяn aшkar edilmяsindяn daha ваъиб
юyrяnяnin юzцnцn юz dяrketmя цsulu haq-
qыnda mяlumatlылыьыdыr. Bu yolda mцяllim
шagirdя kюmяklik gюstяrmяli, onlarыn цstцn
cяhяtlяrinя яhяmiyyяt vermяklя dяrketmя
цsullarыnы mцяyyяnlяшdirmяli vя hяmin цsul-
larын сяъиййяви ъящятляри нязяря алынмагла
oxu imkanlarыны эенишляндирмялидир. Hяmчi-
nin zaman-zaman шagirdляря digяr цsullar-
daн истифадя етмяйя dя шяrait yaradыlmalыdыr ki,
юyrяnяnляр birtяrяfli inkiшaf etmяsinляр. Шagird-
lяrя oxu zamanы mяlumatlardan necя istifadя
etmяk, qrafiklяri necя tяrtib etmяk, mяtni uca-
dan necя oxumaq vя s. ilя baьlы verilяn istiqa-
mяtlяr onlarыn tяlim imkanlarыnы daha da ge-
niшlяndirir. Чяtin mяtnlяri oxuyan zaman бу
цsuldan istifadя mяtnin dяrk edиlmяsinя oxu-
nun sяmяrяliliyinin yцksяldilmяsinя vя зярури
bacarыqlarыn formalaшmasыna шяrait yaradыr.
Беляликля, сtrategiya иля охуйан oxucular
fяrdi oxu цsулундан да йарарланырлар.
Юyrяnmя arzusu vя bacarыьы yaranышdan
insanlarыn xislяtindя olan bir xцsusiyyяt-
lяrdir. Lakin insanlar фяргли цсулларла юйрянир-
ляр. Bяzi шagirdlяr mяnzяrяni dяqiq tяsяvvцr
edир вя mяsяlяni bцtюvlцkdя, анлайыр, digяr-
lяri isя problemi kiчik hissяlяrя ayыraraq
dяrk edir.
 Тящсилин ясаслары

Hovard Гardner (1982) dяrketmяnin mцx-
tяlif цсулларыны tяdrisin tяшkilindя яhяmiyyяtli
hesab edir. O inanыr ki, hяr bir шagird mцяyyяn
qabilliyyяtlяrя malikdir vя mцяllim hяmin qa-
biliyyяtlяri aшkar edяrяk tяlimi mцvafiq шяkildя
tяшkil etmяlidir. Tяlim zamanы dяrketmяnin
bцtцn imkanlarыnыn nяzяrя alыnmasы, юyrяnяn-
lяrin mцvяffяqiyyяti ilя nяticяlяnir. Иnsanlar
mцxtяlif olduьu kиmи onlarыn юyrяnmя tяrz-
lяri, юyrяnmяnin tяшkili vя bilikляri nцmayiш
etdirmя yollarы da fяrqlidir.
Hяr kяs bu haqda dцшцnя bilяr: «Mяn
necя oxucuyam?», «Mяn hansы шяraitdя oxu-
maьы sevirяm?», «Mяnim adяtim nяdir?»
Siz sakit oxuyaraq sюz, fikir vя obrazlar
haqqыnda gюtцr-qoy edяrяk oxuyursunuz, ya
oxuduьunuzu bir film kimi tяsяvvцr edirsi-
niz? Bяlkя dя, siz sцrяtlя oxuyursunuz, fikir-
lяri чevik mцяyyяnlяшdirяrяk irяlilяyirsiniz.
Kinestik oxucular aramla vя mяtni emo-
sional шяkildя яlaqяlяndirmяklя oxuyurlar.
Onlar oxu zamanы bяdяnlяrini hяrяkяtя gя-
tirirlяr vя barmaqlarы ilя izlяmяyi xoшlayыrlar.
Sяtiraltы яsas fikirlяrя bюyцk яhяmiyyяt ver-
mяk vя yapышqanlы qeyd vяrяqlяrindяn istifa-
dя etmяk kinestik oxucularыn яsas gюstяricisidir.
Vizual intellekti yцksяk olan oxucular
oxuduqlarыnы filmlяr kimi yadda saxlayыr vя ya
mюvcud biliklяrindяn istifadя edяrkяn xя-
yallarыndakы filmlяri, sюzlяrlя ifadя edirlяr. Bu
oxucular, oxuduqlarыnы sxem vя ya qrafiklяr
шяklindя dя yaddaшlarыnda mцhafizя edirlяr.
Dinlяmя intellekti yцksяk olan oxucular
яsasяn sцrяtli oxucular kimi sяciyyяlяnirlяr
vя materiallarы ucadan tяkrar-tяkrar oxuma-
ьы sevirlяr. Onlar mяlumatlarы tez fяhm edir-
lяr vя suallara чevik cavab verirlяr.
Bцtцn bunlar yalnыz шagirdlяrin юyrяn-
mя цslubu haqqыnda mяlumatlы olmasы
цчцn deyil, hяm dя oxu zamanы onlarдан
yararlанмасы цчцндцр. Mцxtяlif oxu цslub-
larыnыn modellяшdirilmяsi, сямяряли юйрян-
мя шяraitinin yaradыlmasы, strategiyalы oxu-
ъularыn formalaшmasы бахымындан ящямий-
йятлидир. Гrafiklяr hazыrlamaьы, tяlim mate-
riallarыnыn ucadan oxuсу йолларынын шagird-
lяrя юyrяdilmяsi onlarыn oxu bacarыqlarыnы
yцksяldir. Mцrяkkяb mяtnlяrin oxusu za-
manы mяqsяdinя nail olmaq цчцn mцxtяlif
strategiyalardan istifadя etmяklя шagirdlяr
daha da tяkmillяшirlяr.

Tяlimin prinsiplяri вя оху стратеэийалары

7. Юyrяnmяk mяqsяdi ilя baшqalarы ilя яmяkdaшlыq

Bu мювзуну юyrяnяndяn
sonra siz:
• Юyrяnmяk mяqsяdi ilя
baшqalarы ilя яmяkdaшlыq
etmяyin yollarыnы bildiyinizi
nцmayiш etdirяcяksiniz;
• Dцшцnmяnin цч mяrhяlя-
sindяn istifadя edяcяksiniz
(planlaшdыrma, qarшыlыqlы
fяaliyyяt vя dцшцnmя).
Tяlim interaktiv bir prosesdir vя шagirdlяr юyrяnmяk
цчцn qarшыlыqlы fяaliyyяtdя olmaьa ehtiyac duyurlar.
Birlikdя юyrяnяn шagirdlяr aшaьыdakы mяsяlяlяr бахы-
мындан бири диэяриндян фaydalanыr:
• Mяsяlя ilя baьlы fяrqli dцшцnmя yollarыnыn mюvcud
olduьunu aшkar eдир;
• Mцrяkkяb tapшыrыqlarы yerinя yetirяn zaman
yoldaшыndan dяstяk alыр;
• Digяrlяrini hюrmяt vя diqqяtlя dinlяyир вя юз
fikirlяrini formalaшdыrmaьы юyrяnир;
• Fayda vermяyi, elяcя dя faydalanmaьы юyrяnир;
• Юz fikirlяrini sцbutlarla tяsdiq etmяyi vя hяm dя
яsaslandыrыlmыш fikirlяrlя razыlaшmaьы юyrяnир.

212
 Тящсилин ясаслары
Bu strategiya ilя oxu fяrdi шяkildя vя
qruplarda hяyata keчirilir. Mяtnin mяnasы-
nыn daha dяrindяn dяrk edilmяsi цчцn mц-
zakirя vя fikir mцbadilяsi aparыlыr.
Яmяkdaшlыq шяraitindя oxunun tяшkili
yollarы ilя daha yaxыndan tanыш olun.
Olubmu ki, hяr hansы mяsяlяni kimяsя юy-
rяdяn zaman hяmin problemi daha dяrindяn
dяrk etdiyinizi aшkar edяsiniz? Шagirdlяrin
фяал oxucуйа чevrilmяsi чox яhямiyyяtlidir.
Buna aшaьыdakы цsullarla nail olmaq mцm-
kцndцr:
Cцtlяrlя oxu – шagirdlяrdяn biri uca-
dan oxuyur, digяri diqqяtlя dinlяyir vя oxu-
nan materialы цmumilяшdirir. Oxu bitяn-
dяn sonra cцtlяr vяzifяlяrini dяyiшirlяr.
Mюvzu цzrя sюhbяt – бirlikdя oxunmuш
material цzrя sюhbяt, mцzakirя vя fikir
mцbadilяси edяn zaman baшqa fikirlяri юz
fikirlяri ilя mцqayisя edib, oxшaр vя fяrqli
cяhятlяri mцяyyяn edir vя bu prosesdя
problemlяrin dяrinliklяrini dяrk edirlяr.
Cцtlяrlя oxu
1. Oxudan яvvяl – шaэирдlяrin hяr ikisi
mюvzu цzrя oxudan яvvяl fяaliyyяti yerinя
yetiriрlяr:
• Oxudan яvvяl mяtnin baшlыьы, verilmiш
шяkil, qrafik vя s. цzяrindя dцшцnцr;
• Mяtnin юlчцsцndяn vя шagirdin hazыrlыq
sяviyyяsindяn asыlы olaraq mяtndяki birinci vя
sonuncu cцmlяni vя ya abzasы oxuyur;
• Mяtni oxuyarkяn cavab tapmaq istяdiyi
suallarы tяrtib edir.
2. Yoldaшы oxuyan zaman «oxu zaмaны
fяaliyyяti»ni yerinя yetirir:
• Oxudan яvvяl hazыrladыьы suallara oxu
zamanы cavab tapыr;
• Qarшыlaшdыqlarы yeni sюzlяrin mяnalarыnы
aydыnlaшdыrmaq цчцn qeyd edir.
3. Oxu fяaliyyяti yoldaшы tяrяfindяn tяk-
rarlanan zaman ikinci tяrяf dя «oxu zamanы
fяaliyyяti»ni yerinя yetirir.
213
Mюvzu цzrя sюhbяt
• Oxudan яvvяl yoldaшыnыn hazыrladыьы
suallarы юz hazыrladыьы suallarla mцqayisя
edir.
• Oxu zamanы tapdыьы cavablarы юz caвab-
larы ilя mцqayisя edir vя yoлdaшы ilя sюhbяt,
mцzakirя vя fikir mцbadilяsi edir.
• Иkinci tяrяfin fikirlяrini юz fikirlяri ilя
mцqayisя edib, oxшar vя fяrqli cяhятlяri
mцяyyяn edir.
• Tяrяflяrdяn hansыnыn cavablarыnыn daha
keyfiyyяtli, anlaшыqlы vя aydыn olduьunu yox-
layыr.
• Mяtndяki yeni qarшыlaшdыьы, yaxыnmя-
nalы vя ya чoxmяnalы sюzlяrя aydыnlыq gяtirir
vя onlarын mяtnin mяzmuнуna tяsiri цzя-
rindя dцшцnцr.
Bu prosesdя problemlяrin dяrinliklяrini
dяrk edirlяr.
TAPШЫRЫQ
«Ana dili dяrslяrindя oxu ilя baьlы bяzi
mяsяlяlяr» mяtniни cцtlяrя tяqdim edilяn
цsullardan istifadя etmяklя арашдырын.
Ana dili/Dil mяdяniyyяtindя strateэийа
иля оxu
(Mцяllif: Шeril Beker Dobertin)
Яsaslandыrma
Digяr фянлярля mцqayisяdя бу фяннин юзц-
няинам тярбийя етмяк имкаnlarы daha da
geniшdir. Ана dili (Dil sяnяti) фянн мцяллим-
ляри юz шagirdlяrinя охунун мцяййян йолларыны
юyrядирlяr.
Бцтцн бунлар интерактив вя йа автоматик баш
веря биляр. Бу заман шagirdlяrimiz anlayырlar
ki, mцtaliя (oxu) onlara эениш qapыlar ачыр vя
bu qapыlar – dцnya kitablarыn sяhifяlяri ara-
sыndaдыр.
Bir шagird vя ya oxucu olaraq, ola bilsin
ki, siz юzцnцz yeni-yeni oxu strategiyalarы
yaradasыnыz. Яtraflы mяlumata malik olaraq
vя praktik fяaliyyяt gюstяrяrяk юzцnцz oxu
цslubu haqqыnda чox dцшцnmцш, oxuduьunuz
 Тящсилин ясаслары
mяtnя tяnqidi yanaшmыsыныз. Lakin unutmaq
olmaz ki, юйрянянлярин heч dя hamыsы belя оху-
ъу deyildir. Яgяr biz, hяqiqяtяn dя, onlara щяр
щансы ясяри охумаьы тювсийя едирикся, o zaman
biz onlara, яввялъя яsяrlяrin oxunmasы meto-
dunu анламагда kюmяk gюstяrmяliyik.
Ана dili (Dil sяnяti) цzrя oxu bacarыгlarы-
nыn tяdrisi, юyrяnяnlяrя imkan yaradыr ki,
mцяllimin mяtnля баьлы шярщ verib-vermяmя-
sindяn asыlы olmayaraq онлар юzlяri hяmin
materiallarы asanlыqla анлаyыb ондан zюvq ала
билсинляр. Ана dili dяrslяrindя oxu strategiya-
larыnыn tяdris olunmasы, охумаьа чалышан, la-
kin kitabdan heч vaxt zюvq ala bilmяyяn
шagirdlяr цчцn geniш imkanlar yaradыr.
Дил вя ядябиййат тядрис едилян дярслярдя
mцtaliя ilя baьlы incя mяqamlar
Шagirdlяr sinifdяn-sinfя keчirlяr. Оnlarа
diл дярсляриндя oxumaq цчцn мцяййян кичик вя
бюйцк щяъмли мятнляр тапшырыла биляр. Аydыndыr
ki, onlar охуйаъаглары мятнляри юzlяri seчmirlяr
vя ola bilsin ki, bu ясярляри oxumaq onlar цчцn
чяtin olsun. Mяsяlя ondadыr ki, bir чox шa-
girdlяr «klassiklяrin» яsяrlяrini oxumaьa me-
yиl gюstяrmirlяr vя буnunla da Ана dili mцяl-
limlяrini bюyцk чяtinliklяr qarшыsыnda qoyur-
lar. Biz шagirdlяrdя охуйа maraq oyатмаг
цчцн щямин мятн цзря oxuдан яvvяl, oxu за-
маны vя oxudan sonra иш апарmalыyыq.
Oxu цчцn mяqsяdin даща дягиг мцяййян
едилмяси шagirdlяrin oxuya maraьыnыn artыrыl-
masыnda mцhцm rol oynaйыr.
Ана dili dяrslяrindя oxu ilя baьlы digяr mц-
hцm mяsяlя (xцsusяn dя цмуми orta sяviy-
yяdя) ondan ibarяtdir ki, шagirdlяrя oxu цчцn
яsasяn аьыр мятнляр tяklif ediлир. Яgяr шagird-
lяr onlar цчцn hяddяn artыq чяtin olan mяtnlя
iшlяyirlяrsя, onlara strateэийа иля охуйан юйря-
нянляр olmaqda kюmяklik gюstяrmяk dя чяtin-
lяшir. Чцnki шagirdlяr oxuya bilmяdiklяri mяtn-
dяn nя isя юyrяnя bilmяzlяr. Яgяr siz юz шagird-
lяrinizя yalnыz bir яsяri oxumaьы tяklif edir-
sinizsя, o zaman aшaьыdakыlar baш веряcяkdir:
214
• Mяtni baшa dцшmяk oxucu цчцn asandыr-
sa, onlar oxumaq цчцn hяr hansы bir strate-
giya iшlяyib hazыrlаmыr.
• Mяtnin oxusu zamanы mцяlliм tяrяfindяn
шagirdя яlavя dяstяk lazыmdыrsa, onlar mяtndяn
mяnanы daha mцstяqil шяkildя чыxarmaq цчцn
oxu prosesindя yeni metodlar юyrяnirlяr.
• Mяtni hяddяn artыq чяtinliklя oxuyan
oxucularа mцяllim tяrяfindяn mцяyyяn yollar
gюstяrilir vя oxuduqlarы materialla baьlы dяr-
hal mцzakirяlяrя baшlayыrlar.
Яgяr biz tematika cяhяtdяn яlaqяlяndi-
rilmiш mяtnin mцxtяlif sяviyyяlяrindяn is-
tifadя etmяklя, яdяbiyyatыn tяdrisini dяqiq
strateji tяlimlя nizamlasaq, о zaman шagirdlя-
rimizя, strateэийа иля охуйан oxucu olmaqda
kюmяklik gюstяrя bilяrik. Bцtцn шagirdlяr тя-
ряфиндян hяr hansы bir romanыn ilk fяsliniн
oxusунu тяшкил етмякдянся, сечилмиш qыsa he-
kayяlяr, jurnal mяqalяlяri vя esselяrlя онларын
айры-айры strategiyalarы vя tяcrцbяlяri sыnaqdan
чыxarmasыna шяраит йараtmaq daha sяmяrяlidir.
Bеля qыsa mяtn parчalarы «садя oxu» vasitяsi
ola bilяr vя yeni biliyin yaradыlmasыna kюmяk
gюstяrяr.
Йалныз гыsa mяtnlяr цzrя mцяyyяn tяcrц-
bяdяn keчdikdяn sonra шagirdlяr yeni strate-
giyadan istifadя etmяk цчцн nisbяtяn uzun vя
mцrяkkяb mяtnlя ишя ъялб едиля билярляр.
Юyrяnяnin baxышlarы
Mяn яvvяllяr dцшцnцrdцm ki, яgяr шa-
girdlяr sюzlяri ucadan vя doьru sюylяsяlяr
vя sonradan oxumaьa baшlasalar, demяk,
onlar oxuyurlar. Sюzlяri oxuyarkяn сящв
едян vя intonasiyanы sяhв sюylяyяn шagird-
lяri zяif шagirdlяr hesab edirdim. Сяlis oxu-
yan шagirdlяr isя yaxшы oxuyan шagirdlяr
hesab olunurdular. Bu fikirdя mцяyyяn
qяdяr hяqiqяt var idi. Lakin tezliklя бaшa
dцшmяyя baшladыm ki, savadlы olmaq heч dя
tяlimin pillяси, mяrhяlяsиni baшa vurmaq
deyildir. Бelя ki юйрянян яvvяlcя sюzlяri
deyir, sonra onun mяnasы haqqыnda dцшц-
nцr, sonra isя yazыr, bu bir-biri иlя яlaqяli,
lakin dolayы bir prosesdir.
 Тящсилин ясаслары
Mяn strategiya ilя oxuну araшdыraркян oxu
zamanы охуъунун beyнindя hansы proseslяrin
baш verdiyini anlamaьa baшladыm. Oxunun
(Qiymяtlяndirilmяsi Sistemi vasitяsilя oxucu-
larыn hamыsыnыn oxuya ъяlb edilmяsi, 2001).
Billmeyer strateэийалы oxucunun mцяyyяn
cяhяtlяrini tяsvir edir. Yaxшы oxucu «sюzlяrin
mяnasыnы aчыr, janrы tanыyыr, simvol, nцmunя
vя mяtn xцsusiyyяtlяrindяn» istifadя edir.
Lakin onlar bundan da чox чalышыrlar. Оn-
lar oxuyarkяn «юzlяrinin yaradыcы bacarыq-
larыnы» da яks etdirirlяr. Onlar oxudan яvvяl,
oxu mцddяtindя, oxudan sonra мятня suallar
вермякля, nяticяlяr чыxarmaqla, яlaqяlяn-
dirmя, yekunlaшdыrma vя inteqrasiya yolu ilя
oxunu tяшkil edirlяr. Strateji oxucular fяal
dцшцnцrlяr.
Mяn яsas bir mяsяlяni dя anlamaьa baш-
ladыm ki, яn bюyцk problem, mяtndяn sюzlяri
necя seчmяk deyil, mяtndяn seчdiklяri sюzlяr
цzяrindя dцшцnmяyi юyrяtmяkdяn ibarяtdir.
Шagirdlяrlя birgя, sюzlяrin altыnda yatan
«mяnanы чыxarmaq» vя hяmin mяnadan isti-
fadя etmяkdir.
Biz юz шagirdlяrimizя oxunan яsяrin
ideyasыnыn necя мцяййянляшдирмяйи vя hя-
min ideyadan necя istifadя etmяyi, bu bilik
vя bacarыqlardan tяcrцbяdя yararlanmaьыn
yollarыnы юyrяtmяliyik. Бu bilik vя bacarыq-
larы tяcrцbяdяn necя keчirmяk kimi saysыz-
hesabsыz imkanlarы ачыб эюстярмялийик.
Mяtnin nяzяrdяn keчirilmяsi
Ana dili цzrя olan mяtnlяrin яksяriyyяti,
yerli kurikulum яsasыnda hazыrlanmыш vяsait-
lяr vя digяr tяlimatlarла яvvяlcяdяn mцяy-
yяnlяшdirilir. Xцsusi sinif sяviyyяlяri цчцn dя
ayrыca olaraq яsяrlяr qrupu mцяyyяnlяшdi-
rilir. Sinif otaьыndakы fяrqli sяviyyяlяrя malik
шagirdlяr bu baxыmdan mцяllimlяr цчцn bю-
yцk problemlяr yaradыrlar.
Оn birinci sinif цчцn nяzяrdя tutulmuш bir
mяtn hяmin sinifdяki digяr зяиф шagird цчцn
uyьun olmaya bilяr. Yerli vя yaxud mяktяb
sяviyyяsindя kurikulumun tяtbiqi siyasяtin-
215
dяn asыlы olaraq, Ана dili mцяllimlяri verilmiш
tapшыrыqlardan kяnara da чыxa bilяrlяr. Belя
situasiyalarda mяtnin чяtinlik dяrяcяsini
mцяyyяn etmяk baxыmыndan шagirdlяri dяvяt
edяn mцяllimlяrin цzяrinя mяsuliyyяt dцшцr.
Оdur ki oнларын шagirdlяrin tяlim ehtiyaclarы-
na uyьun mцяyyяn oxu planы hazыrlaмасы
мягсядяуйьундур.
Nяticяlяr. Иnteqrasiyalы йanaшmanыn
hяyata keчirilmяsi
Strateji oxu tяliminя Ана dili fяnni vasitя-
si ilя baшlamaq цчцn oxunun nяdяn ibarяt
olduьunu vя yaxшы oxucunun nя etdiyini izah
etmяk lazыmdыr. Elя чalышqan oxucularыnыz ola
bilяr ki, oxunun dцшцnmяdяn ibarяt olduьu-
nu dяrk etmяz. ... Беляляри hesab edirlяr ki,
бязиляри охудуьу мятни «baшa dцшцr», бязиляри
ися baшa dцшmцrlяr. Oxunun юzцndяn mцяy-
yяn mяnanыn чыxarыlmasы цчцн oxucularыn
daha мцкяммял оху strateэийаларына йийялян-
мяси лазымдыр.
Oxunun Qiymяtlяndirilmяsi Sistemi vasi-
tяsilя oxucularыn hamыsыnыn bu prosesя cяlb
edilmяsi (Billmeyer, 2001) vя sяmяrяli oxusu
ilя yanaшы, hяm nяqli dя informasiya xarak-
terli mяtnlяr юzrя «yadda saxlayan – inkiшaf
etmяyя baшlayan yeni oxucu» sяviyyяsindяn
«dцшцnяn inkiшaf etmiш oxucu» sяviyyяsinя
qяdяr qiymяtlяndirmя imkanы verяn meyar-
lar iшlяnmiшdir. Bu bal sistemi oxu prosesini
strateji cяhяtdяn mцzakirя etmяk цчцn шa-
girdlяrя vя mцяllimlяrя mцяyyяn йардым
едяъякдир. Strateэийа иля охуйан oxucunun
sяciyyяvi cяhяtlяri vя xцsusiyyяtlяri haqqыn-
da юyrяndikdяn sonra шagirdlяr oxu zamanы
nя haqqыnda dцшцndцklяrini vя gюtцr-qoy
etdiklяrini mцzakirя edirlяr. Buna dair яn
asan strategiya мяtn цzrя qeydlяrin aparыl-
masыdыr. Бelя ki шagirdlяr yapышqanlы yaddaш
kaьыzlarы vasitяsilя mяtnin яsas bюlmяlяrini
айырыр vя hяmin kaьыzlar цzяrindя mцяyyяn
qeydlяr едирляр.
Шagirdlяrin diqqяtinin strateji oxu prosesi
цzяrinя cяmlяшdirilmяsinin metodlarыndan
 Тящсилин ясаслары
biri, яnяnяvi tяdqiqat tяlimatlarыnыn Strateji
Oxu жurnallarы ilя яvяz едилмясиdir. Mяtnin
baшa dцшцldцyцnц gюstяrmяk цчцn mцяllim-
lяrin hazыrladыqlarы suallara cavab vermяk
яvяzinя vя mцhцm oxu strategiyalarыnы tяc-
rцbяdяn keчirmяk цчцn шagirdlяr oxudan
яvvяl юz suallarыnы verirlяr. Оxu mцddяtindя
onlarы bir-biri иlя яlaqяlяndirирляр. Оxudan
sonra bu mяlumatlarы yekunlaшdыrыr vя qiy-
mяtlяndirirlяr. Jurnallarыn bal sisteminя dair
tяlimatdan istifadя etmяklя, «dцzgцn ca-
vablar» цzяrindя dцшцnmяyя baшlayыrlar. Bu
cцr yanaшma, ягли sяviyyяli шagirdlяrin mцx-
tяlif mяtnlяri oxuduqlarы siniflяrи idarя et-
mяkdя mцяllimя kюmяklik edir.
Yцksяk сявиййядя tяшkil edilmiш vя diq-
qяtlя hazыrlanmыш яdяbiyyat dяrnяklяri, mяtn-
lя iшlяyяrkяn шagirdlяri яmяkdaшlыьa cяlb
etmяk цчцn яn sяmяrяli strategiyadыr. Яdя-
biyyat dяrnяklяri mцhцm kitab klubudur vя
elя bir gюrцшdцr ki, burada insanlar eyni mяt-
ni mцzakirя etmяkdяn bюyцk mяmnunluq
duyurlar. Яdяbiyyat dяrnяklяri, синифдянхариъ
оху цчцн yaxшы yolдур. Мцяllim tяrяfindяn яv-
vяlcяdяn mцяyyяn olunmuш siyahы яsasыnda
шagirdlяr hяr hansы bir mяtni oxuyуr. Еyni bir
mюvzunu vя hadisяni tяdqiq etmяk цчцn bir
mюvzuya hяsr edilmiш mцxtяlif kitablar seч-
mяк daha сямяряли нятиъяляр верир. Шagirdlяr
оху заманы yapышqanlы yaddaш qeydlяri vя ya
kitabыn arasыna qoymaq цчцn kitab lentinдян
истифадя етмякля охуйа щазырлаша билярляр. Har-
vey Danielin яdяbiyyat dяrnяklяri: Шagird yю-
nцmlц Sinif otaqlarыnda Sяs vя Seчim (2002)
яn yaxшы mяnbяdir vя Яdяbiyyat dяrnяklяri
цчцn bal sisteminin hazыrlanmasы vя rollu vя-
rяqlяr цчцn яn yaxшы яsasdыr. Яdяbiyyat dяr-
nяklяri haqqыnda zяngin mяlumata Иnternet-
dя dя rast gяlmяk olar.
Portfolionun inkiшaf etdirilmяsi цчцn «Ана
dili» яn yaxшы фянdir. Шagirdlяr юz portfolio-
larыna mцtяmadi olaraq nя isя яlavя edя bilяr
vя ilin sonunda, yekun seчim zamanы hяmin
mяlumatlardan lazыm olanыnы seчя bilяrlяr.
Шagirdlяr юz portfoliolarыna hяr hansы bir mя-
216
lumatы daxil etdikdя, onlara йени мялуматлар
hazыrlamaq цчцn metakoqnitiv qabiliyyяti
gцclяndirяn тапшырыглар верилир.
Яn yaxшы tяdris odur ki, шagirdlяrя mцstя-
qil шяkildя юyrяnmяk imkanы yaradыlsыn. An-
lamaya gяtirib чыxaran strategiyalarыn юyrя-
nilmяsindя шagirdlяrя kюmяk gюstяrilmяsi
«Ана dili» fяnni цчцн prioritet мясяляdir.
Беляликля, сtrategiya ilя oxuyan oxucular
юyrяnmяk цчцn baшqalarы ilя яmяkdaшlыq
edirlяr.
Tяlim ictimai baxыmdan interaktiv bir
fяaliyyяtdir vя шagirdlяr юyrяnmяk mяqsяdi
ilя qarшыlыqlы fяaliyyяtdя olmaьa ehtiyac du-
yurlar (Resnikч, 1987). Qrup fяaliyyяtlяri tя-
limin tяшkilindя bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr.
Hяyatda da insanlarыn birlikdя fяaliyyяt gюs-
tяrmяsinя tez-tez ehtiyac duyulur.
Birlikdя чalышan шagirdlяr birgя fяaliyyяt-
dяn necя faydalanыrlar:
• Mюvzu ilя baьlы dцшцnmяyin mцxtяlif
yollarыnы aшkar edirlяr;
• Mцrяkkяb tapшыrыqlarыn yerinя yetirilmя-
sindя bir-birinя kюmяk edirlяr;
• Baшqa шagirdlяri hюrmяtlя dinlяmяyi юy-
rяnirlяr vя hяmin fikirlяrdяn yararlanыrlar;
• Qarшыlыqlы шяkildя faydalanmaьыn yolla-
rыnы aшkar edirlяr;
• Mяsяlя ilя baьlы rяylяrini dяlillяrlя ясас-
ландырмаьы, elяcя dя mцxtяlif baxышlarы tяsdiq
etmяyi юyrяnirляр.
Яmяkdaшlыq tяlimini яhatя edяn siniflяr-
dя шagirdляr юyrяnяn icmalarыn цzvцnя чevri-
lirlяr. Bir yerdя iшlяyяrkяn шagirdlr bir-birinin
istedadыna hюrmяtlя yanaшmaьы vя qarшыlыqlы
шяkildя bяhrяlяnmяyi юyrяnirlяr.
Strategiyalы юyrяnяnlяr mяtnin kяsb etdiyi
mяzmunu fяrdi vя qrup шяklindя mцяyyяn-
lяшdirirlяr. Onlar bir-biri ilя яmяkdaшlыq edяr-
kяn mцяllifin ismarыclarыnы anlamaq vя ya юз
dцnya gюrцшlяrinin formalaшmasыna nail ol-
maq mяqsяdi daшыyыrlar.
 Тящсилин ясаслары

Шagirlяrи qruplarda tяlimя ъялб етмяк чox
яhяmiyyяtlidir. Онлар бир-бирlяrinin tяlimini
tяшkil edяркян юz tяlimlяri цчцn dя bюyцk
mяsuliyyяt daшыmaьa baшlayыrlar. Чox zaman
hяr hansы mяsяlяni kimяsя юyrяdяndяn sonra
mяsяlя юzцnцzя daha yaxшы aydыn olur. Stra-
tegiyaya яsasяn шagirdlяrdяn biri ucadan oxu-
yur, digяri isя onu dinlяyir vя oxunanlarы
цmumilяшdirir. Mяtн oxusu baшa чatdыqdan
sonra cцtlяr vяzifяlяrini dяyiшirlяr. Digяr «Ki-
tab mцzakirяlяri» stratеgiyasыna яsasяn isя шa-
girdlяr qruplarda oxuduqlarы kiчik vя ya bю-
yцk mяtnlяri, elяcя dя kitablarы mцzakirя edir-
lяr. Mцzakirя zamanы onlar mяzmunu daha
yaxшы anlayыr, biliklяrini digяr шagirdlяrin bi-
liklяri ilя mцqayisя edir, qiymяtlяndirirlяr.

Тялимин принсипляри вя оху стратеэийалары

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Дцшцнмянин планлашдырма, гаршылыглы фяалиййят вя дцшцнмя мярщяляляриндян истифадя едя-
ъяксиниз.

8. Dцшцnmяnin цч mяrhяlяsindяn istifadя etmяk

(planlaшdыrma, qarшыlыqlы fяaliyyяt vя dцшцnmя)
Uьurlu tяlim dцшцnmяnin цч mяrhяlяsindя baш verir: tяlimdяn яvvяl, tяlim zamanы vя
tяlimdяn sonra:
Mяrhяlя 1. Planlaшdыrma mяrhяlяsindя beyin юyrяnmяyя hazыrlanыr. Юyrяnяn tapшыrыьы
tяhlil etmяyя vя юz sяmяrяli tяlimini planlaшdыrmaьa sюvq edilir. Tяlimdяn яvvяl
шagird nя qяdяr чox «yцklяnirsя», tяlim o qяdяr keyfiyйяtli olur.
Mяrhяlя 2. Qarшыlыqlы fяaliyyяt mяrhяlяsindя beyin шцurlu шяkildя tяlimя sюvq edilir. Bu
mяrhяlяdя юyrяnяn dцшцnmя цzrя metаkoqnitiv strategiyalardan daha mяqsяdli
istifadя edir vя юz tяlimini idarя edir. Bu proses mцяllimin mцшahidяlяri ilя mц-
шayияt edilir.
Mяrhяlя 3. Dцшцnmя mяrhяlяsindя юyrяnяn tяlimdяn sonra ideyalarы inteqrasiya edir, яla-
qяlяndirir vя tяtbiq edir. Bu mяrhяlяnin яsas mяqsяdi юyrяnяnin яvvяlki mяrhя-
lяdя apardыьы planlaшdыrma vя qarшыlыqlы fяaliyyяtinin nяticяlяrini mцqayisя vя
tяhlil etmяk, bununla da mяtnin ideyasы цzrя dцшцncяlяrini geniшlяndirmяkdяn
ibarяtdir.

Strategiya ilя oxuyan oxucu bilmяlidir ki: QARШЫLЫQLЫ FЯALИYYЯT

PLANLAШDЫRMA • Оxu zamanы onun mяqsяdi mюvzu цzrя

• Оxu materialыnыn dяrk edilmяsi pros-
esi oxu hяyata keчirilmяzdяn яvvяl baшlan-
malыdыr;
• Тяlim o zaman baшlanыr ki, юyrяnяn mяq-
sяdini mцяyyяn edir, mяsяlя ilя baьlы ilkin
biliklяrini fяallaшdыrыr, mяsяlя haqqыnda юn-
cяdяn fяrziйyяlяr irяli sцrцr.
юncяdяn irяli sцrdцyц fяrziyйяlяri yoxlamaq
vя bununla da yцksяk sяviyyяdя anlamaya
nail olmaqdan ibarяtdir;
• Мяtnin dяrk edilmяdiyi aшkar edildikdя,
oxunu saxlamaq, mяtni yenidяn, aramla, uca-
dan oxumaq, qeydlяr gюtцrmяk яhяmiyyяtlidir;
• «Ня oxudum» sualыna cavab vermяklя
юyrяnmяnin tяnzimlяnmяsi dяstяklяnir;

217
 Тящсилин ясаслары

• Оxu zamanы юyrяndiklяrini oxuya qя-
dяr bildiklяri ilя, elяcя dя mюvzu цzrя yцrцt-
dцklяri fяrziyyяlяrlя mцqayisя etmяklя яsas
ideyanы aшkar etmяk mцmkцndцr.
DЦШЦNMЯ
«Biz «nя юyrяndim?» sualы цzяrindя dцшц-
nяn zaman юyrяnirik».
Con DYUИ
• Oxunun sonunda mяqsяdя чatыb чatma-
dыьы, tapшыrыьы yerinя yetirib yetirmяdiyi haq-
da dцшцnmяlidir.
• Яldя etdiyi yeni mяlumatlarы bildiklяri
ilя яlaqяlяndirmяlidir.
• Yeni яldя edilmiш biliklяrin tяtbiqi шя-
raiti цzяrindя dцшцnmяlidir.
• Strategiya ilя oxu sяhifяsi nцmunяsi ona
yardыmчы ola bilяr.
TAPШЫRЫQ 2
Dцшцnmяnin mяrhяlяlяri haqqыnda mя-
lumatыnыzы geniшlяndirmяk mяqsяdi ilя veril-
miш mяtni oxuyarkяn tяqdim edilяn «Stra-
tegiya ilя oxu ъядвяли»ndяn istifadя edin.
Oxudan яvvяl – planlaшdыrma, oxu zamanы –
qarшыlыqlы fяaliyyяt vя oxudan sonra – dцшцn-
mя mяrhяlяlяrinя mцvafiq verilmiш tяlimata
uyьun qeydlяrinizi aparыn.

Strategiya ilя oxu ъядвяли

(Nцmunя)

Шagirdin adы: _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Mяtnin adы: _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _

Oxudan яvvяl:

Oxu zamanы:

Oxudan sonra:

Сtrategiya иля oxu шagirdi dцшцnmяnin hяr
цч mяrhяlяsinя cяlb edir.
Uьurlu tяlim dцшцnmяnin цч mяrhяlяsin-
dя baш verir: tяlimdяn яvvяl, tяlim prosesi vя
tяlimdяn sonra.
Ы мяrhяlя – пlanlaшdыrma mяrhяlяsi beyni
tяlimя hazыrlayыr.
ЫЫ мяrhяlя – гarшыlыqlы fяaliyyяt mяrhяlяsi
tяlim zamanы dцшцnяrяk yadda saxlamaьы
tяmin edir.
ЫЫЫ мяrhяlя – дцшцnmя mяrhяlяsi tяlim-
dяn sonra inreqrasiya edir, яlaqяlяndirir vя
fikirlяri tяtbiq edir.
Planlaшdыrma mяrhяlяsi tяlimin ilk addы-
mы olduьundan яn mяsuliyyяtli mяrhяlяsi-
dir. Юyrяnяn tapшыrыьы tяhlil edib, tяlimin
daha sяmяrяli tяшkili цчцn planlaшma aparыr.
Иlkin hazыrlыq nя qяdяr keyfiyyяtli olarsa, шa-
girdin uьuru da o qяdяr yцksяk olar.
Tяlim prosesi mяrhяlяsi шagirdlяrin dц-
шцnmяsini vя tяliminin nяticяlяrinin qiymяt-
lяndirmяsini tяmin edяn metаkoqnitiv (yцk-
sяk idraki) stratеgiyalarыn tяtbiqini tяlяb
edir. Шagird tяlim zamanы юz dцшцnmяsini
tяmin edяn qrafiklяr tяrtib edir vя ya icmal
hazыrlayыr. Tяlim zamanы mцяllim nцmayiш

218
 Тящсилин ясаслары
etdirdiйi filmi, apardыьы tяcrцbяni йадда sax-
lamaqla шagirdlяrin diqqяtini xцsusi mяqam-
lara cяlb edir. Tяdqiqatчы Corc Miller gюs-
tяrir ki, insanыn yaddaшы 7–2 informasiyanы
eyni zamanda mцhafizя edir. Иnformasiya-
lardan birini vя яn mцhцmцnц vurьulamaq
цчцn tяlim prosesindя шagirdляri saxlamaq,
onlarы yoxlamaq, biliklяri mюhkяmlяndirmяk
vя цmumilяшdirmяk чox яhяmiyyяtlidir.
Tяlimdяn sonra mяrhяlяsindя tяtbiq edi-
lяn strategiyalar tяlimdяn sonra шagirdin
dцшцnmяsinin tяшkilinя yюnяldilir. Bu mяr-
hяlяdя nail olunan nяticяlяrin tяhlil vя mц-
qayisя edilmяsi, mяsяlя ilя baьlы шagirdlяrin
daha яhatяli dцшцnmяsi, qяnaяtlяrin цmumi-
lяшdirilmяsi яsas mяqsяd kimi dяyяrlяndirilir.
Strategiyalы oxucular tяlimin bu цч mяrhя-
lяsi ilя yalnыz tanыш olmurлар, hяm dя onlarы oxu
zamanы tяtbiq edirlяr. Onlar bilmяlidirlяr ki,
oxu materialы oxudan яvvяl lazыmi fяaliyyяtlяr
yerinя yetirilяndя daha yaxшы dяrk edilir. Tяlim
o zaman baшlayыr ki, oxucu mяqsяdi mцяyyяn-
lяшdirsin, ilkin biliklяrini tяшkil etsin vя tяlimlя
baьlы proqnozlaшdыrma aparsыn.
Yarыmbюlmя цzrя цmumilяшdirmя
Bu йарымбюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Mяrhяlяlяr gюzlяnilmяklя strategiya
ilя oxuyacaqsыnыz.
• Strategiya ilя oxu bacarыьыnыzы tяqdim
edilяn meyarlara яsasяn qiymяt-
lяndirяcяksiniz.
TAPШЫRЫQ 1
«Strategiya ilя oxu» ъядвялиндян istifadя
etmяklя мцяllif Qeyl Formasekin «Strateji
Oxu vя Иnternet» mяqalяsinin bюlmяlяrini
qruplarda oxuyun:
Ы qrup – яsaslandыrma
ЫЫ qrup – иncя mяqamlar
ЫЫЫ qrup – юyrяnяnin baxышlarы
ЫV qrup – мяtnin nяzяrdяn keчirilmяsi
V qrup – мцяllimlяrin baxышlarы – тяlimati
tяcrцbяlяr
219
Strategiyalы oxucular bilirlяr ki, oxunun
interaktiv mяrhяlяsi шagirdlяrin oxu mate-
rialы ilя baьlы fikirlяrinin yoxlanmasы vя ni-
zamlanmasы demяkdir vя bu dяrketmяnin
yцksяldilmяsinя xidmяt edir. Яgяr hяr hansы
parчa anlaшыqlы deyilsя, шagirdlяr oxunu sax-
layыr, hяmin parчanы yenidяn, aramla vя ya
ucadan oxuyur, kяnarda sadя qяlяmlя qeyd-
lяr edirlяr. Шagirdlяri oxuduqlarы material-
larla baьlы suallar vermяyя istiqamяtlяn-
dirmяk tяlim prosesinin nizamlanmasыnda
онлара kюmяk edir. Oxu zamanы шagirdlяrin
indicя юyrяndiklяri mяsяlяlяri artыq bildiklя-
ri vя ya proqnozlaшdыrdыqlarы mяsяlяlяrlя
mцqayisя etmяk imkanlarы yaranыr. Strategi-
yalы oxucu юйрянмянин яngяllяndiyi mяqamы
hiss edir vя problemi aradan qaldыrmaьыn
yollarыnы bilir.
Con Dyui demiшdir: «Biz gюrdцyцmцz iш-
lяr haqqыnda dцшцnяn zaman юyrяnirik».
Strategiyalы oxucular oxuduqlarы materiallar
цzяrindя dцшцnцr, mяqsяdя чatыb-чatmadыq-
larы haqqыnda qяrarlar qяbul edir, tapшыrыьы
yerinя yetirir, яldя edilmiш yeni biliklяri mюv-
cud biliklяrlя яlaqяlяndirirляр.
VЫ qrup – няticяlяr
(Auditoriya шяraitindя altы qrupa ayrыlыn
vя qruplarda strategiya ilя oxunun bir mяr-
hяlяsini araшdыrыn. Mцstяqil tяlim шяraitindя
isя bцtцn mяrhяlяlяrя aid tapшыrыqlar юyrя-
nяnin юzц tяrяfindяn yerinя yetirilir.)
Strateji оxu vя Иnternet
Mцяllif: Qeyl Formasek
Яsaslandыrma
Шagirdlяr, bir qayda olaraq, mцяyyяn
mяlumatы axtararkяn kompцterдян истифадя
едирляр. Bu strategiya mяlumat axtaran шa-
girdlяrя mяlumatыn Иnternetdян гыса заман-
да ялдя едилмяси бахымындан ящямиййятлидир.
Шagirdlяr axtarыш rejimi vя yaxud da tammяtn
mяlumat gюstяricilяri sorьusu vasitяsilя Иn-
 Тящсилин ясаслары
ternetdя mяlumatы axtarыr vя texniki tяchi-
zatlardan geniш istifadя edirlяr. Halbuki rя-
qяmsal mяlumatыn axtarышы цzrя шagirdlяrin
tяhsil tяcrцbяsinin geniшlяndirilmяsi, mцяl-
limlяrin qarшыsыnda texnologiya яdяbiyyatы-
nыn яsas fяnn kimi keчirilmяsi tяlяbini qo-
yur. Mцяllimlяr baшa dцшmяlidirlяr ki, Иnter-
netdя naviqasiya edilmяsi bacarыьы Иnternetdя
tapыlan mяlumatыn straтеgiya ilя oxunmasы
qabiliyyяti ilя eyni deyildir.
Onlayn mяtnlяri oxuyarkяn mцяyyяn
mяsяlяlяr vя incя mяqamlar
Иnformasiya tяrtibatчыsы Yakob Nielsen
(1997) veb-sяhifяlяrin dizayn edilmяsi вя
cяlb edilmiш veb oxucularы иля баьлы эюстярир
ки, иnsanlar чap olunmuш kaьыzlarы kompцter
monitorundan 25% sцrяtlя oxuyur. Чцnkи
kompцter ekranыndan oxumaq gюzlяri hяd-
dяn artыq yorur. Hяm dя o qeyd etmiшdir ki,
insanlar, цmumiyyяtlя, veb-sяhifяdяn daha
az oxuyurlar. Onlar oxumaq яvяzinя digяr
linkя (baьlantыya) keчmяzdяn яvvяl, hяmin
sяhifяyя keчmяyin sяmяrяli olub-olmadыьыnы
mцяyyяnlяшdirmяk mяqsяdilя hяr bir yeni
sяhifяni daha sцrяtlя gюzdяn keчirirlяr. Ya-
kob Nielsenin nяzяriyyяlяri veb-dizaynы sa-
hяsinя nцfuz edир, sюzlяrin sayынын яnяnяvi
yazыdan daha az olдуьуну эюстярир, яsas
sюzlяri iшыqlandыrmaqla, yarыmbaшlыqlarын vя
qara nюqtяlяrlя verilmiш sюzlяrin йадда гал-
масына тясир эюстярир.
Иnternetdяn istifadя edяn oxucu
Иnternetdя oxu шagirdlяr qarшыsыnda mцяy-
yяn юhdяliklяr гойур (Шchmar-Dobler, 2003).
Sonradan gюtцr-qoy edib qiymяtlяndirmяk
цчцn шagirdlяr юz axtarышlarыnы geniшlяndirir,
чoxlu mяlumat яldя edirlяr. Яksяr veb-sayt-
larыn axtarышa olan mюvzularla яlaqяlяri var.
Bu яlaqяlяr az diqqяtli шagirdlяri mяqsяd-
dяn yayыndыrыr. Qrafiklяr vя digяr sяciyyяvi
xцsusiyyяtlяr diqqяtlяrini cяmlяшdirя bilmя-
yяn шagirdlяrin diqqяtinи yayыndыran nюvbяti
amil ola bilяr. Digяr hяlli vacib mяsяlя veb-
sяhifяnin daima dяyiшkяn xцsusiyyяtidir.
Чap olunmuш mяlumat mяnbяlяrindяn fяrqli
220
olaraq, veb-resurslarы tez-tez чыxarыlыr, yenilя-
шir vя yaxud da dяyiшdirilir.
Иnternet мцяllimi
Bцtцn fяnn mцяllimlяri veb-resurslardan
istifadя etmяyя baшlayыblar. Иnternetdяn яldя
edilяn mяlumatlarыn oxu qaydasыnы bilmяk
vacibdir. Бelя mяlumatlarыn охуsu dяrsliklя-
rin oxusуndan fяrqliдир вя шаэirdlяr qarшы-
sыnda mцяyyяn юhdяliklяr гойур. Sinif mцяl-
limlяri kitabxana, media mцtяxяssislяrindяn
bu bacarыqlar tяlяb edildiyindяn онлар bir-bir-
lяri ilя яmяkdaшlыq etmяlidirlяr. Mцяllimlяr
mцяyyяn tapшыrыqlar tяrtib etmяlidirlяr, чцnki
bu tapшыrыqlarda oxu vя яsaslandыrma tяlяb
olunur ki, bu da elektron resurslardan plagiat
mяqsяdilя istifadяnin minimallaшdыrыlmasыna
gяtirib чыxarыр. Buna яlavя olaraq, veb-sayt-
da verilяn mяlumatыn qiymяtlяndirilmяsi
meyarlarы шagirdlяrя юyrяdilmяli vя onlar xц-
susi veb mяlumatыn digяr mяlumatdan fяrq-
lяndirmяyi bacarmalыdыr.
Mцяllimlяrin бaxышlarы/
Tяlimati tяcrцbяlяr
Billmeyer (2001) strateэийа иля охуйан
oxucularыn keyfiyyяtlяrini mцяyyяnlяшdirir.
Bu xцsusiyyяtlяrin bяzilяri Иnternet oxuъусу
цчцn vacibdir:
Simvollara qяdяr olan mяnanы mцяyyяn
edir. Veb-sayt tяrtibatыnыn qrafik xцsusiyyяti
oxucularыn onu oxumasыnы zяruri edir:
Veb-saytыn tяrtibatыnыn qrafik tяbiяti oxucu-
lara Иnternet simvollarыны шяrh etmяyi zяruri edir.
Яnяnяvi hяrflяr, rяqяmlяr, mцxtяlif sayt-
lar цzrя simvol vя qrafiklяr saytыn яn dяrin sa-
hяlяrindя olan mяlumatыn яlavя sяhifяlяrinin
naviqasiyasы цчцn mцяyyяn vasitя ролу ойнайыр.
Veb vя mяlumat gюstяricilяrinin tяrtibat-
чыlarы eyni iшarяlяrdяn istifadя edir vя oxu-
cularа sяhifяdя verilяn simvollarыn mяna vя
mяqsяdlяri haqqыnda mцяyyяn nяticяnin чы-
xarыlmasыnы asanlaшdыrыr.
Strategiya: мцяllimlяr bir neчя veb-saytы
шagirdlяrin nяzяrdяn keчirmяlяri цчцn seчir
lяr. Шagirdlяrdяn xahiш edilir ki, qrafik sim-
 Тящсилин ясаслары

vollarыn mяqsяdi haqqыnda mцяyyяn nяti-
cяlяr чыxarsыnlar. Help, Print vя yaxud Men-
yu standartlarы kimi naviqasiya xцsusiyyяt-
lяrinin bir hissяsi olan qrafiklяr шagirdlяrя
aydыnlашdыrыn. Шagirdlяri veb-resurslarыn чap
versiyasы vя elektron versiyasы ilя mцqayisя
etmяyя yюnяldin. Сaytыn чap versiyasы иля щяр
щансы elektron versiyanыn qrafiklяri vя navi-
qasiyanы mцqayisя etdirin. Gюstяricilяrdяn
istifadя etmяklя чap versiyada mяlumatы
yerlяшdirmяk vя dцzgцn sяhifяnin istinadыnы
axtarmaq цчцn hяmin addыmlarы шagirdlяr
sяnяdlяшdirmяlidir. Drop-down menyusun-
dan vя axtarыш ekranыndan istifadя etmяklя
mяlumatы axtarmaq цчцn шagirdlяr addыm-
larы sяnяdlяшdirя bilяrlяr.
Mяtnin tяшkilati nцmunяlяrini fяrqlяndi-
rir. Veb-saytlarыn яksяriyyяti informativ/
nцmayiш xarakterlidir. Mяsяlяn, тяшkilati nц-
munяlяri ardыcыl olaraq daha sцrяtlя mцяy-
yяnlяшdirяn oxucu lazыm olan faktlar цчцn
mяlumatы daha asanlыqla яldя edя bilяcяk.
Strategiya. Шagirdlяrя mяtn nцmunяlяrini
mцяyyяnlяшdirmяkdя kюmяk gюstяrmяk mяq-
sяdilя proyeksiya qurьusundan istifadя et-
mяklя bir neчя veb-saytы nяzяrdяn keчirmяyi
tapшыrыn. Яlifba mюvzusu ilя яlaqяdar sadя veb-
saytы nяzяrdяn keчirin. http://www.kids.gov. Mяlu-
matыn xronologiyasыnы nяzяrdяn keчirmяk цчцn
sadя veb-sayt: http://www.ipl.org/div/potus
Oxu цчцn mяqsяdin mцяyyяnlяшdirilmя-
si. Aчыq fikirlя Иnternetdя мяlumatыn axtarы-
шыna baшlamaq лazыmdыr, bir чox veb-saytda
rast gяlinяn fikri yayыndыran elementlяr mцяy-
yяn mяlumatыn dяrk olunmasыna mяnfi tяsir
gюstяrя bilяr. Axtarышdan яvvяl istiqamяtve-
rici sualыn yaradыlmasы vя Иnternetdя axtarышыn
aparыlmasы цчцn яsas sюzlяrin mцяyyяnlяшdi-
rilmяsi mцhцm mяrhяlяlяrdяndir. Яldя edi-
lяn mяlumatlarыn mяqsяdяuyьun olub-olma-
masыnы mцяyyяnlяшdirmяk цчцn mяqalяlяri
nяzяrdяn keчirmяk nюvbяti mцhцm mяrhяlя-
dir. Google-da orta mяktяb шagirdi kiчik cins
it balasыnыn axtarышыna baшlaya bilяr. Lakin
Hush Puppies markalы satыш шirkяtinя dair
чoxlu sayda mяlumata internetdя daha чox
rast gяlmяk olar. Юz axtarыш sюzцnц yenidяn
redaktя etmяklя, hяmin шagird mцяyyяn
axtarыш nяticяlяri яldя edir vя axtarыш mяqsя-
dinя uyьun mяlumatы – it balasыnыn bюyцdцl-
mяsinя dair mяlumatы яldя edir.

Adы___________________
Axtarыш пlanы

Sizin axtarыш sualыnыz ___________ valideynlяrin alkoqolizmi yeniyetmяlяrin bu iчkidяn

sui-istifadя etmяlяrindя bir meyardыrmы?
Яsas sюzlяr______________________ alkoqolizm
Яlaqяdar sюzlяr (sinonim) __________________ alkoqol, iчki iчmяk _______________
Daha geniш sюz (daha geniш mюvzu) ___________________________
Nisbяtяn mяhdud sюz (nisbяtяn kiчik mюvzu) _________ maddяdяn istifadя ________
Axtarышda istifadя etmяk цчцn digяr sюzlяr: _____________________
Valideynlяrin ____________________
Yeniyetmя ______________________

221
 Тящсилин ясаслары
Strategiya: мцяyyяn mюvzuya dair ахтарыш
apararkяn, mюvzunun qыsalыьы axtarыш sualы ilя
яlaqяdar чыxan sorьularыn sayыnы azalda bilяr.
Mяsяlяn, axtarыш mexanizminя vя yaxud
da onlayn mяlumat gюstяricilяrinя keчin.
Hяmin bюlmяdя axtarыш termini kimi «Vя-
tяndaш Mцharibяsi» sюzцnц yazыn. Tяkrar
olunan mяqalяlяrin sayыnы qeyd edin. «Bul
Run» dюyцшцnцn adыnы yazыn. Axtarышdan
чыxan mяqalяlяrin sayыnы qeyd edin. «Ceffer-
son Davis» yazыn vя mяqalяlяrin sayыnы qeyd
edin. Шagirdlяri onlayn axtarышdan яvvяl
mюvzularы mяhdudlaшdыrmaьа vя mюvzularы
seчmяyя hяvяslяndirin. Шagirdlяrя юz axta-
rышlarы цчцn istiqamяtverici sualы yazmaьы вя
axtarышda istifadя edilяcяk яsas sюzlяri mцяy-
yяnlяшdirmяyi tapшыrыn.
Oxudan яvvяl, oxu mцddяtindя, oxudan
sonra suallar soruшun. Иstiqamяtverici sual-
larла oxucunuн hяmiшя diqqяtdя saxlanыlma-
Qeydlяr jurnalы
Qiymяtlяndirmя mяlumatы
Bu bюlmяdяn яldя edilяn яn mцhцm ideyalar hansыlardыr?
Mяnim яldя etdiyim yeni mяlumat mяnim axtarыш sualыmla яlaqяdardыrmы?
Sizcя, mяnim mяlumatыm dцzgцndцrmц?
Иnformasiya mяnbяyi:
Mцяllif
Baшlыq
Gцn
Vaxt
Nяшrin adы/mяlumat gюstяricilяrinin adы
Veb-цnvan
Вeb мялуматлар мцяllifin qarшыsыnda mцяy-
yяn suallar yaraныr. Mцяyyяn fikirlяri yoxla-
maq цчцn proyeksiyanы dяyiшir. Eyщamlarы
vя meyиllяri tanыyыr. Mяlumatыn nяшrdяn
qabaq tяkrarяn redaktя edilяn чap mяnbя-
lяrindяn fяrqli olaraq, veb mцяlliflяrinin,
222
sы vacibdir. Шagirdlяr daima юzlяri-юzlяrin-
dяn soruшmalыdыrlar ki, axtarыb tapdыqlarы
mяlumat mцnasibdir, yoxsa yox.
Strategiya: мцяllim axtarышdan яldя edi-
lяn siyahыnы gюzdяn keчirir. Suallara aшaьы-
dakыlar daxil edilя bilяr:
– Bu mяlumatыn yaradыcыsы kimdir?
– Bu mяlumat mяnim suallarыma cavab
verirmi?
– Bu saytla naviqasiya etmяk, yoxsa oxu-
maq daha asandыr?
Oxunmuш mяlumatы yekunlaшdыrыr. Tap-
шыrыq цчцn Иnternetdяn informasiya mяnbяyi
kimi istifadя edяrkяn шagirdlяrdяn oxuduq-
larы haqqыnda nя юyrяndiklяrini yekunlaшdыr-
maq vя цmumilяшdirmяk tяlяb olunur.
Strategiya: мяlumatы чap edin vя чap vя-
rяqindя мяtn sitatlarыnы markerdяn istifadя
edяrяk iшыqlandыrmaqla mяlumat цzяrindя
iшlяyin.
Ъаваблар
adяtяn, belя tяlяblяri olmur. Sяrbяst veblяr-
dя mиlyonlarla veb-saytlar olur, belя ki bu
saytlarыn heч biri yayыma buraxыlmazdan яv-
vяl hяr hansы bir meyarlara яsasяn nяzяrdяn
keчirilmir. Oxucular daima mяzmun vя
mцяllif haqqыnda sual vermяyя baшlayыrlar.
 Тящсилин ясаслары

Strategiya: вeb-saytdan mяlumatы model- mяrяli strategiyalarыn iшlяnilib hazыrlanma-

lяшdirin vя aшaьыda gюstяrildiyi kimi suallar
soruшun:
– Bu mяlumatы kim hazыrlamышdыr?
– Sizin diqqяtinizi cяlb emяk цчцn щansы
metodlardan istifadя edilmiшdir?
– Bu mяlumatda hansы hяyat tяrzi, dя-
yяrlяr vя baxышlar gюstяrilmiш vя yaxud da
atыlmышdыr?
– Bu mяlumat nя цчцn vebdя veрilmiш-
dir? (Toman, 2003)
Nяticя: иnteqrasiya етмяйи Rяqяmsal
Formatlarыn yayыlmasы gюstяrir ki, яnяnяvi
чap formatlarыndan fяrqli olan axtarыш vя
mяlumatыn qiymяtlяndirilmяsi ещтийат stra-
tegiyalarы юyrяnmяйi zяruri edir. Чцnki mя-
lumatы яnяnяvi йолларла kodlaшdыrma baca-
rыqlarы шagirdlяri Иnternet mяnbяlяrinin sя-
mяrяli oxucularы etmяk цчцn kifayяt deyil-
dir. Мцяllimlяr veb-resurslarыn seчilmяsi
цчцn sяmяrяli proseslяri modellяшdirmяk
цчцn чalышmalы vя шagirdlяrя mяtndяn vя
яyani vяsaitlяrdяn mяna чыxarmaq цчцn sя-
sыnda kюmяklik gюstяrmяlidir.
Mцяllimlяr тялим просесиндя texnologiya-
lardan resurslarыndan istifadя edяn, mяlu-
mat mяnbяляриндян yararlanan, tяdqiqatlar
aparan шagirdlяrя bu mяnbяlяrdяn istifadя
strategiyalarыnыn юyrяdilmяsi цчцn cavab-
dehlik daшыyыrlar. Tapшыrыqlar шagirdlяrдя
plagiaтizmя deyil, texnologiyalardan aьыlla
istifadяyя hяvяs yaratmalыdыr.
TAPШЫRЫQ 2
• Яldя etmiш olduьunuz mяlumatlarы mц-
badilя edin vя nяticяlяr цzrя mцzakirя aparыn.
• «Strategiya ilя oxu sяhifяsinin qiymяt-
lяndirilmяsi qaydasы»na яsasяn юz fяaliyyяti-
nizin nяticяsini qiymяtlяndirin.
• Mцzakirяlяriniz bitяndяn sonra «Qrup-
larda mцzakirяnin qiymяtlяndirilmяsi qayda-
sы»na яsasяn юz qrup mцzakirяnizi qiymяt-
lяndirin.
Fikir mцbadilяsi zamanы digяr qruplarыn
fяaliyyяtini qiymяtlяndirin.

Стратеэийа иля охунун гиймятляндирилмяси гайдасы

Meyar Mяtnlя tanыш olan Mяtni dяrk edяn Mяtni tяtbiq Mяtnя tяnqidi
oxucu oxucu edяn oxucu yanaшan oxucu

Oxudan яvvяl Siz oxudaн Siz oxudan яvvяl Dцшцnцrяm ki, Siz oxudan
• Oxu mяqsяdi- яvvяl hяyata fяaliyyяti hяyata oxudan яvvяl яvvяl fяaliyyя-
ni mцяyyяn keчirilmяli keчirmisiniz, fяaliyyяtinizi tinizi mяharяtlя
edir; fяaliyyяtя чox lakin nюvbяti чox uьurлa vя tяfяrрцatы ilя
• Mяtnlя baьlы az vaxt sяrf et- mяrhяlя цчцn hяyata keчir- hяyata keчirmi-
fяrziйyяlяr misiniz. planlaшmanы zяif misiniz, oxuya- siniz. Hяmin
irяli sцrцr; aparmыsыnыz. caьыnыz material material haq-
• Mюvzu, mяtnin haqqыnda kifa- qыnda mяlumat-
janrы барядя bil- yяt qяdяr mяlu- lanan zaman
diklяri haq- matlanmыsыnыz. юzцnцzяmяxsus
qыnda dцшцnцr; tяrzdя iшlяr
• Иstiqamяtlяn- apardыьыnыz
dirяn suallar aшkar edildi.
tяrtib edir.

223
 Тящсилин ясаслары

Mяtnlя tanыш Mяtni dяrk edяn Mяtni tяtbiq Mяtnя tяnqidi

Meyar
olan oxucu oxucu edяn oxucu yanaшan oxucu

Oxu zamanы • Mяsяlяni • Mяsяlяlяrя • Шяrh vermяk, • Шяrh vermяk,

• Mяtni dиgяr anladыьыnыzы mцnasibяt sцtу- mцnasibяt bil- mцnasibяt
mяtnlяrlя, юz nцmayiш et- nunda apardыьы- dirmяk vя яla- bildirmяk vя яla-
tяcrцbяsi ilя, dirmяk цчцn nыz iш gюstяrir qяlяndirmяk qяlяndirmяk цчцn
hяyatla яlaqя- чox az iш ki, siz mяtnя цчцn uyьun яhяmiyyяtli
lяndirir; aparырsыnыz. sяthi mцnasibяt parчaлar seчmi- parчaлar
• Fikirlяrя • Шяrh ver- gюstяrmisiniz. siniz. seчmisiniz.
mцnasibяtini mяk, mцna- • Sizi чaшqыnlыьa • Mяsяlяlяrя • Mяsяlяlяrя mц-
bildirir; sibяt bil- sala bilяn mяsя- mцnasibяt sцtу- nasibяt sцtуnunda iш
• Hekayяni dirmяk vя lяlяri mцяyyяn nunda apardы- apararkяn mяtnя
yaradan zaman яlaqяlяndir- etmisiniz, lakin ьыnыz iш mяtnя mцnasibяtinizi mя-
mцяllifin mяk цчцn чaшqыnlыьa dцш- mцnasibяtinizi harяtlя nцmayiш
istifadя etdiyi seчdiyiniz mяmяk цчцn nя aydыn nцmayiш etdirmisiniz.
vasitяlяri parчalar etdiyiniz haq- etdirir. • Sizi чaшqыnlыьa
mцяyyяn edir; kiчik vя az qыnda mяlumat • Bяdii tяsvir vя sala bilяn mяsя-
• Suaллar verir; яhяmiy- vermяmisiniz. ifadя vasitяlя- lяlяri mцяyyяn
• Mяtnin dяrk yяtlidir. • Siz bяdii tяsvir rinin mцяyyяn etmisiniz vя чaш-
edilmяsini vя ifadя vasitя- edilmяsi vя on- qыnlыьa dцшmяmяk
yoxlayыr vя lяrini mцяyyяn larыn яhяmiyyя- цчцn nя etdiyiniz
ehtiyac duyul- etsяniz dя, on- tinin izahы haqqыnda mяlumat
duqda strate- larыn яhяmiyyя- haqqыnda яhя- vermisiniz.
giyalardan ti haqqыnda miyyяtli шяrhlяr • Bяdii tяsvir vя
istifadя edir. шяrhlяr vermя- vermяk цчцn ifadя vasitяlяrini
misiniz. uьurlu cяhdlяr dяqiq mцяyyяn
gюstяrmisiniz. etmiш vя onlarыn
яhяmiyyяti haq-
qыnda izahatlar
vermisiniz.

Oxudan sonra Sizin oxudan Sizin oxudan Sizin oxudan Sizi oxudan sonra
• Dяrk etdiyini sonra sonra iшiniz sonra iшiniz iшinizi mяharяtlя
aydыnlaшdыrыr; fяaliyyяtiniz yerinя yetirilib, uьurla yerinя vя tяfяrrцatы ilя
• Oxuduьu mate- чox kiчik lakin bu mate- yetirilib. Mяncя, yerinя yetirmiсiniz.
rialы цmumilяшdi- olduьundan rialdan nя юyrяn- siz oxuduьunuz Oxuduьunuz mate-
rir vя nяticя anladыьыnыzы diyiniz haqqыnda mяtni vя onun riala юzцnяmяxsus
чыxarыr; nцmayiш et- чox az tяsяvvцr яhяmiyyяtini tяrzdя yanaшmanыzы
• Oxuduьundan dirmir. yaranыr. kifayяt qяdяr gюrцrяm.
qяnaяtlяrя gяlir. mяnimsяmisiniz.

224
 Тящсилин ясаслары

Групларда мцзакирянин гиймятляндирилмяси гайдасы

Meyar Mяtnlя tanыш Mяtni dяrk edяn Mяtni tяtbiq Mяtnя tяnqidi yanaшan
olan oxucu oxucu edяn oxucu oxucu

Qrupun bяzi Qrup цzvlяrin- Qrup цzvlяrindяn Qrupun bцtцn цzvlяri

цzvlяri: dяn bir neчяsi bir чoxu davamlы davamlы шяkildя:
• Hazыr idi; davamlы шя- шяkildя: • Ишi gюrяrkяn vяzifя
• Fяaliyyяt kildя: • Ишi gюrяrkяn vяzi- bюlgцsц aparыr vя fikir
gюstяrirdi; • Ишi gюrяrkяn fя bюlgцsц aparыr mцbadilяsi edirlяr.
• Fikirlярini vяzifя bюlgцsц vя fikir mцba- • Biri digяrinin
яsaslandыrmaq aparыr vя fikir dilяsi edirlяr. fikirlяrini mяtndяn
цчцn mяtndяn mцbadilяsi • Biri digяrinin nцmunяlяr vя dяlillяr
Мяз- nцmunяlяr edirlяr. шяrhinя яsaslanыr gяtirmяklя
мун gяtirirdi. • Fikirlярini vя mюvzudan dяstяklяyir.
яsaslandыrmaq kяnara чыxmыr. • Birinin verdiyi шяrhi
цчцn mяtndяn • Mяtndяn nцmu- digяri mюvzudan
nцmunяlяr nяlяr vя dяlillяr gя- kяnara чыxmadan
gяtirirdi. tirmяklя fikirlяrini daha da geniшlяndirir.
• Mяtni dяrk яsaslandыrыrlar. • Mяtni dяrk
etdiyini nцmayiш • Mяtni dяrk etdiklяrini nцmayiш
etdirir. etdiklяrini nцmayiш etdirirlяr.
etdirirlяr.

• Qrup цzvlяri Qrup цzvlяrin- Qrup цzvlяrindяn Qrupun bцtцn цzvlяri

бир-birini dяn bir neчяsi bir чoxu davamlы шя- davamlы шяkildя:
dinlяmir vя ya davamlы шяkildя: kildя: • Mцzakiряyя юz
uyьun olmayan • Mцzakiряyя юz • Mцzakiряyя юz tюhfяlяrini verir;
fikirlяr sюylяyir. tюhfяlяrini verir; tюhfяlяrini verir; • Bir-biri ilя hюrmяtlя
Фяалиййят • Heч kim da- • Bir-biri ilя • Bir-biri ilя danышыr;
nышmыr, hаmы hюrmяtlя danышыr; hюrmяtlя danышыr; • Mцvafiq suallar
aьzыna su almыш • Mцvafiq sual- • Mцvafiq suallar verir.
kimi яylяшib. lar verir. verir.

Davamlы шяkildя etdiyimiz hяrяkяtlяr bizim kim olduьumuzu tяyin edir.

Fяaliyyяtlяrin icrasы hяlя nailiyyяt deyil. Fяaliyyяtlяr adяt, vяrdiш
halы alanda nailiyyяt qazandыьыmыzы deyя bilяrik.

225
 Тящсилин ясаслары
ЫВ ЙARЫMBЮLMЯ
Таксономийалары нязяря алмагла тялим просесинин системлилийинин
тямин олунмасы
Bu йарымбюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Иdrak taksonomiyalarыnыn sяviyyяlяri baxы-
mыndan яlaqяliliyini tяmin etmяklя тяlim
mяqsяdlяrini zяncirvari dцzяcяksiniz;
• Fяaliyyяtlяrin sadяdяn mцrяkkяbя doь-
ru dцzцlцшцнц gюzlяmяklя mяqsяdlяrin ar-
dыcыllыьыnы tяmin edяcяksiniz;
• Dцшцnmяnin strukturu, tяlim modeli vя
tяlimin keyfiyyяtinin gюzlяnilmяsi baxы-
mыndan tяlim mяqsяdlяri цzrя mцvafiq iш
aparacaqsыnыz;
• Tяlimin konqruйеntliyini tяmin edяn шяrt-
lяri bildiyиnizi nцmayiш etdirяcяksiniz;
• Tяlim mяqsяdlяrinя mцvafiq test vя tap-
шыrыqlar tяrtib edяcяksiniz;
• Sinifdя mюvcud vяziyyяti araшdыrarkяn
taкsonomiyalardan istifadя etmяklя dяqiq
diaqnoztika aparmaьыn yollarыnы bildiyinizi
nцmayiш etdirяcяksiniz.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Bloom B.S., Max D.Engelhart, Edvard
J.Furst., Walker H.Hиll., Davиd R. Krathwohl
Taxonomy of educatиonal objectиves. The classи-
fиcatиon of educatиonal goals. Handbook: Cog-
nиtиve domaиn. New York, Davиd McKay, 1956.
226
Ящатя олунан mюvzular:
Таксаномийалар тялим просесинин
дцшцнцлмцш тяшкили – планлашдырылмасы
цчцн васитядир
1. Tяlim mяqsяdlяrinin яlaqяliliyini
vя яhatяliliyini tяmin edir;
2. Tяlim mяqsяdlяrinin ardыcыllыьыnы
tяmin edir;
3. Tяlimin konqruйentliyinя яminlik
yaradыr;
4. Dцшцnmяnin strukturunu tяmin edir;
5. Tяlimin modelini tяmin edir;
6. Tяlimin keyfiyyяtini yцksяldir;
7. Таксономийалардан истифадя мягся-
дяуйьун тест тапшырыгларынын тяртибиня
шяраит йарадыр;
8. Tяlimin problemlяrinin diaqnoсtikasы-
nы aparmaьa yardыm edir;
9. Tяlimin fяrdilяшdirilmяsini tяmin edir.
2. Krathwohl Davиd R., Benjamen S. Bloom,
Brtarn B. Masиa. Taxonomy of educatиonal
objectиves. The classиfиcatиon of educatиonal-
goals. Handbook ЫЫ: Afectиve domain. New
York, Davиd McKay, 1964.
 Тящсилин ясаслары
Taksonomiyalar tяlim просесинin dцшцnцlmцш tяшkili – планлашдырылмасы
цчцn vasitяdir
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Tяlim mяqsяdlяrini idrak taksonomiya-
larыnыn sяviyyяlяri baxыmыndan яlaqяliliyi-
ni tяmin etmяklя zяncirvari dцzяcяksiniz;
• Fяaliyyяtlяrin sadяdяn mцrяkkяbя doь-
ru dцzцlmяsini gюzlяmяklя mяqsяdlяrin
ardыcыllыьыnы tяmin edяcяksiniz.
Bildiyiniz kimi, тялим mяqsяdlяrи фярглидир.
Мцxtяlif suallar vя test tapшыrыqlarы да шagird-
lяri мцхтялиф cцr dцшцnmяyя sюvq etmir (Cai-
ne and Caine, 1992). Effektiv tяdris tяlяb edir
ki, planlaшdыrma zamanы mцяllimlяr mяqsяd-
lяrin, suallarыn, test вя tapшыrыqlarыn sяviyyяsi
haqqыnda strateэiyalы dцшцnsцnlяr. Prosesin
planlaшdыrыlmasыnda taksonomiyaлардан ya-
rарланмаьын bir neчя yolu gюstяrilmiшdir. (Бу
барядя сиз ня дцшцнцрсцнцз?)
1. Tяlim mяqsяdlяrinin яlaqяliliyini vя
яhatяliliyini tяmin edir
• Taksonomiyalar fяnn цzrя mяqsяdlяrin
mцxtяlif sяviyyяlяr baxыmыndan zяncir-
vari dцzцlцшцnц tяmin edir.
• Mяqsяdlяrin sяviyyяlяr цzrя (bilik, an-
lama, tяtbiq, tяhlil, sintez, dяyяrlяndir-
mя) яlaqяli шяkildя mцяyyяnlяшmяsi tяlim
prosesindя taksonomiyalarыn mцxtяlif
mяrhяlяlяrini яhatя etmяk imkanы verir
vя mцяllimi yalnыz mяlumatlarы yadda
saxlamaьы юyrяtmяk kimi uьursuz tяdris
fяaliyyяtindяn qoruyur.
Bu baxыmdan taksonomiyalar, tяkcя mцяl-
limin fяalиyyяtinя rяngarяnglik qatmayыb,
hяm dя шagirdin nail olacaьы tяlim mяqsяdlя-
rinin яhatя dairяsi baxыmыndan geniш vя dяqiq
olmasыnы tяmin edir.
227
TAPШЫRЫQ 1
Яvvяlki dяrslяrdя tяrtib etdiyiniz tяlim
mяqsяdlяrinя bir daha nяzяr salыn. İdrak
taksonomiyalarыnыn sяviyyяlяri baxыmыndan
яlaqяliliyi tяmin etmяklя tяlim mяqsяdlяrini
zяncirvari dцzцn. Tяlimin яhatя dairяsinin
geniш, eyni zamanda dяqiq olmasыnы tяmin
edin. Tяrtib edilmiш nцmunяni gюzdяn
keчirin, юz nцmunяnizi yaradыn:
Nцmunяvi tяlim mяqsяdi:
1. «Baharda» mяtnini oxuyur;
2. Bahar fяslini payыz fяsli ilя mцqayisя
edir, oxшar vя fяrqli cяhяtlяrini gюstяrir;
3. Baharыn яhяmiyyяti haqqыnda mцhaki-
mя yцrцdцr.
2. Tяlim mяqsяdlяrinin ardыcыllыьыnы tяmin
edir
Tяlim mяqsяdlяri шagirdlяrin tяlim fяa-
liyyяtlяrini, yяni yerinя yetirilяcяk tapшы-
rыqlarыn xarakтerini diktя edir ki, bu da
gюzlяnilяn nяticяlяrя nail olmaq baxы-
mыndan bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Takso-
nomiya tяlimin ardыcыl inkiшafda olmasыnы
tяmin edяn vasitяsidir:
• Sadя mяqsяddяn mцrяkkяb mяqsяdя
doьru;
• Sadя fяaliyyяtdяn mцrяkkяb fяaliyyяtя
doьru.
TAPШЫRЫQ 2
Fяaliyyяtlяrin sadяdяn mцrяkkяbя doь-
ru dцzцlmяsi baxыmыndan яvvяlki dяrslяrdя
tяrtib etdiyiniz tяlim mяqsяdlяrinя yenidяn
nяzяr salыn. Mяqsяdlяrin ardыcыllыьыnы tяmin
edin.
Tяrtib etdiyiniz nцmunяni tяqdim edilяn
nцmunя ilя mцqayisя edin.
 Тящсилин ясаслары

Taksonomiyalar tяlimin dцшцnцlmцш tяшkili – планлашдырылмасы цчцn vasitяdir

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Tяlimin konquйentliliyini tяmin edяn шяrtlяri bildiyиnizi nцmayiш etdirяcяksiniz.

Мцяllimlяr tяlim mяqsяdlяrini, tяlim fяa-

3. Tяlimin konqruйentliyinя яminlik yaradыr liyyяtlяrini vя qiymяtlяndirmя цsul vя
• Tяlim mяqsяdi taksonomiyanыn hяr han- vasitяlяrini taksonomiyalarыn sяviyyяlяri
sы bir sяviyyяsindя mцяyyяn edilяndяn baxыmыndan dяyяrlяndirmяklя belя uyьun-
sonra qarшыda yeni vяzifя durur: mцvafiq suzluqlarыn qarшыsыnы ala bilяr vя onlarыn kon-
tяlim strategiyalarы mцяyyяnlяшdirmяk vя qruйent olduьuna яmin olar. Bu kurikulu-
mяqsяdin sяviyyяsi ilя цst-цstя dцшяn qiy- mun qurulmasыnda mцhцm komponentdir.
mяtlяndirmя цsullarы seчmяk vя qiymяt-
lяndirmя vasitяlяri hazыrlamaq. Тялимин Тялим фяалиййятляри Тялимин
• Яgяr tяlim mяqsяdi idraki taxsonomiya- мягсяди вя тялим мягсяди
nыn tяtbiq sяviyyяsindя mцяyyяn edilmiш- идраки таксо- тапшырыглары идраки таксо-
номийанын ТЯТБИГ номийанын
dirsя, o zaman tяlim fяaliyyяtlяri vя tapшы- ТЯТБИГ ТЯТБИГ
сявиййясиндя
rыqlarы tяtbiq sяviyyяsinя uyьun hazыrlan- сявиййясин-
олмалыдыр
сявиййясин-
malы, qiymяtlяndirmяnin dя hяmin sяviy- дядир дядир
yяyя mцvafiqliyi tяmin olunmalыdыr. Mя-
sяlяn: яgяr fiziki tяrbiyя dяrsinin mяqsяdi
mцяyyяn mяsafяni qaчmaьы юyrяtmяk- TAPШЫRЫQ 1
dirsя, o zaman tяlim fяaliyyяtlяri hяmin Fяnn: Hяyat bilgisi
mяsafяni qaчmaьыn texnikalarыnы юyrяt- Sinif: Ы sinif
mяyя, qiymяtlяndirmяdя qaчarkяn texni- Mюvzu: Yarpaqlar
kalardan dцzgцn istifadя edib-etmяdiyini Standart: 1.1.1. Варлыг вя щадисяляри ха-
yoxlamaьa xidmяt gюstяrmяlidir. Daha рактерик яламятляриня эюря фяргляндирир. Йар-
dяqiq desяk: паглары яламятляриня эюря фяргляндирир.
• шagirdя qaчышы dцzgцn tяшkil etmяk цчцn Tяlim mяqsяdi:
mцvafiq bilik vя bacarыqlar verilmяlidir; • Tяqdim edilяn tяlim mяqsяdini stan-
• ona qaчmaq цчцn шяrait yaradыlmalыdыr dartыn reallaшmasы baxыmыndan tяhlil ediр.
(tяhlцkяsiz mяkan seчilmяli, 100 m юlчцl- • Aid olduьu taksonomiyanыn nюvцnц vя
mяli vя iшarяlяnmяlidir); sяviyyяsini mцяyyяn ediр.
• nяticяdя qaчыш zamanы texnikalara han- • Hяmin sяviyyяyя uyьun tяlim tapшыrыq-
sы dяrяcяdя riayяt edildiyi mцшahidя цsulu larы hazыrlayыр.
ilя qiymяtlяndirilmяlidir; • Mцvafiq qiymяtlяndirmя meyarlarыnы
• 100 m mяsafяnin neчя saniyяyя qaчыldы- mцяyyяn ediр.
ьы mцяyyяn edilmiш normativlяr цzrя qiy- TAPШЫRЫQ 2
mяtlяndirilmяlidir.
Tapшыrыq 1-i yerinя yetirяndяn sonra nяti-
Bu halda kaьыz-qяlяm test yoxlamasы tя-
cяlяrinizi yoldaшlarыnыzыn nяticяlяri ilя mц-
lim mяqsяdi ilя qeyri-konqruйent olar.
qayisя edin. Tapшыrыьыn icrasы zamanы yol ve-
rilmiш boшluqlarы aradan qaldыrыn.

228
 Тящсилин ясаслары

NЦMUNЯ Hяyat bilgisi (Ы sinif)

1.1.1. Varlыq vя hadisяlяri xarakterik яlamяtlяrinя gюrя fяrqlяndirir.

Tялim mяqsяdi: Yarpaqlarы яlamяtlяrinя Qrup iшi цчцn qiymяtlяndirmя meyarlarы:

gюrя fяrqlяndirir.
Tapшыrыq 1: (qruplarda) Yarpaqlarы юlчц-
sцnя, formasыna, rяnginя vя цzяrindяki xяt-
lяrя (damar quruluшu) gюrя fяrqlяndirin:
Yarpaqlarы юlчцsцnя gюrя fяrqlяndirdi.
Yarpaqlarы formasыna gюrя fяrqlяndirdi.
Yarpaqlarы rяnginя gюrя fяrqlяndirdi.
Yarpaqlarы цzяrindяki xяtlяrя
(damar quruluшu) gюrя fяrqlяndirdi.

Tapшыrыq 2: (kollektiv mцzakirя) Иlin han-

sы aylarыnda yarpaqlar bu rяnglяrdя ola bi-
lяrlяr? Fikirlяrinizi bildirin.

Fяrdlяrin mцzakirя bacarыqlarыnыn qiymяt-

lяndirилmяsi цчцn meyarlar:
Yarpaqlarыn rяnglяrinin dяyiшmяsinя dair
mцzakirяlяrdя fяal iшtirak etdi.
Fikиrlяrini nцmunяlяr gяtirmяklя яsas-
landыrdы.
Yoldaшыnыn fikirlяrini diqqяtlя dinlяdi.
Fikrini bildirяn zaman baшqalarыnыn fik-
rinя hюrmяtini nцmayiш etdirdi.

229
 Тящсилин ясаслары
Mюvzu. Yarpaq
Tялim mяqsяdi: Yarpaqlarы яlamяtlя-
rinя gюrя fяrqlяndirir.
Tapшыrыq 1: Yarpaqlarы юlчцsцnя,
formasыna, rяnginя vя цzяrindяki xяtlяrя
(damar quruluшu) gюrя fяrqlяndirin:
Qrup iшi цчцn qiymяtlяndirmя meyarlarы:
Yarpaqlarы юlчцsцnя gюrя fяrqlяndirdi.
Yarpaqlarы formasыna gюrя fяrqlяndirdi.
Yarpaqlarы rяnginя gюrя fяrqlяndirdi.
Yarpaqlarы цzяrindяki xяtlяrя (damar qu-
ruluшuna) gюrя fяrqlяndirdi.
Tapшыrыq 2: (kollektiv mцzakirяyя) Иlin
hansы aylarыnda yarpaqlar bu rяnglяrdя ola
bilяrlяr? Fikirlяrinizi bildirin.
Mцzakirя zamanы fяrdlяrin qiymяtlяn-
dirmя meyarlarы:
Yarpaqlarыn rяnglяrinin dяyiшmяsinя
dair mцzakirяlяrdя fяal iшtirak etdi.
Taksonomiyalar tяlimin dцшцnцlmцш tяшkili – планлашдырылмасы цчцn vasitяdir
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Dцшцnmяnin strukturu, tяlim modeli vя tяlimin keyfiyyяtinin gюzlяnilmяsi baxыmыndan tяlim
mяqsяdlяri цzrя mцvafiq iш aparacaqsыnыz.
4. Dцшцnmяnin strukturunu tяmin edir
Tяdqiqatlar gюstяrir ki, шagirdlяr idra-
ki fяaliyyяtdя olarkяn яldя etdiklяri infor-
masiyalarы, onlara tяqdim edilяn hazыr mя-
lumatlardan daha yaxшы yadda saxlayыrlar.
Taksonomiyalar fakt vя mяlumatlarыn tяt-
biq, tяhlil, sintez olunmasыnы vя elяcя dя
dяyяrlяndirilmяsini яks etdirir, юyrяnяn-
lяrя dцшцnmяnin strukturunu tяqdim edir.
230
Fikиrlяrini nцmunяlяr gяtirmяklя яsas-
landыrdы.
Yoldaшыnыn fikirlяrini diqqяtlя dinlяdi.
Fikrini bildirяn zaman baшqalarыnыn
fikrinя hюrmяtini nцmayiш etdirdi.
DИQQЯT EDИN!
Tяhsilin tяшkilиndя taksonomiyalardan
necя istifadя edilя bilяr?
Tяdris prosesi fяaliyyяtlяr цчlцyц kimi
qяbul edilя bilяr:
Мягсяд
Стратеэийа Гиймятляндирмя
5. Tяlimin modelini tяmin edir
Tяlim fяaliyyяtlяrinin ardыcыllыьыnыn
taksonomiyalar baxыmыndan tяmin olu-
nub-olunmadыьы araшdыrыlan zaman юyrя-
nяnlяr tяlimin mяntiqi vя ardыcыl proses
olduьunu dяrk edir, belяliklя dя, tяlim
modelinя yiyяlяnirlяr.
Bu modeldяn onlar dяrsdяnkяnar
vaxtlarda da istifadя edя bilяrlяr.
 Тящсилин ясаслары
Синтез
Тящлил
Тятбиг
Анлама
Билик
6. Tяlimin keyfiyyяtini yцksяldir
• Taksonomiyanыn hяr aшaьы mяrhяlяsi юzцn-
dяn yuxarы mяrhяlяnin tяrkib hissяsidir.
• Tяlimin keyfiyyяtinin yцksяldilmяsi o
zaman baш verir ki, tяlim fяaliyyяtlяrinin
ardыcыllыьы taksonomiyalar baxыmыndan
tяmin olunsun vя hяr dяfя bir sяviyyяdяn
digяr sяviyyяyя keчid olsun.
• Tяlim fяaliyyяtlяri hazыrlanarkяn kon-
kret sяviyyяlяrin spesifik xцsusiyyяtlяri
nяzяrя alыnmalыdыr.
• Mяqsяdlяri ardыcыl dцzяrkяn mцяllimlяr,
bir qayda olaraq, mяlumat bazasыnы tяmin
edяn mяqsяdlяri birinci yerlяшdirirlяr.
• Taksonomiyalar iyerarxik olduьundan
daha mцrяkkяb mяqsяd юzцndяn aшaьы sя-
viyyяli mяqsяdin яsasыnda tяrtib edilir.
• Bundan яlavя шagirdlяrin bilik vя baca-
rыqlаrы taksonomiyanыn hяr sяviyyяsi цzrя
inkiшaf etdikcя onlar nailiyyяtin яldя edil-
mяsinin ardыcыllыьыnы юyrяnirlяr.
• Sonrakы mяrhяlяdя mцrяkkяb tяlim
mяqsяdlяrinя nail olmaq цчцn шagird gяr-
gin tяlim fяaliyyяtinя vя mцrяkkяb tapшы-
rыqlarыn icrasыna hazыr olur.
231
Taкsonomiyalarыn sяviyyяlяri tяlim
tapшыrыьыnыn yцkцnц vя ona ayrыlmalы
vaxtы mцяyyяn edir.
Ижрасына чох
вахт лазымдыр Йухары сявиййя Мцряккяб
Ижрасына аз Ашаьы сявиййя Аз мцряккяб
вахт лазымдыр
TAPШЫRЫQ 1
• Standartlara яsasяn mцяyyяn etdiyiniz
tяlim mяqsяdlяrinя yenidяn nяzяr salыn. Tя-
lim mяqsяdlяrindя яlaqяlilik, яhatяlilik, dц-
шцnmяnin strukturu, tяlimin modeli, ardы-
cыllыq vя keyfiyyяtin tяmin olunmasы mяqsяdi
ilя mцvafiq iшlяr aparыn.
• Nяticяlяrinizi яks etdirяn PP tяqdиmat
hazыrlayыn.
(Auditоriya шяraitindя bu fяaliyyяt altы
qrupda 6 fяnn цzrя vя ya hяr parametr цzrя
aparыla bilяr.)
Nяticяdя:
• Mцяllimlяr taxsonomiyalarыn sяviyyя-
lяri baxыmыndan mяqsяdlяrini tяhlil etmяklя
mяqsяdяmцvafiq tяlim strategiyalarы, tяlim
tapшыrыqlarы vя qiymяtlяndirmя цsul vя vasi-
tяlяri mцяyyяn etmяlidirlяr.
• Tяlimin tяшkilinя bu cцr yanaшma ku-
rikulumun reallaшdыrыlmasыna verilяn tя-
lяbdir.
• Bцtцn bunlar baш verdiyi halda tяlimin
konqruйentliyi tяmin edilmiш olur.
 Тящсилин ясаслары

Иdrak taksonomiyalarы

Иdrak Иdrak
taksonomiyasыnыn Aчar sюzlяr (feиllяr) taksonomiyasыnыn Aчar sюzlяr (fellяr)
sяviyyяlяri sяviyyяlяri

– iшarя etmя, yarlыklama, – tяhlil etmяk

– gюstяrmяk – sяciyyяlяndirmяk
– sыralamaq – tяsnif etmяk
– mцqayisя etmяk, qarшыlaшdыrmaq
– uyьunlaшdыrmaq – bюlцшdцrmяk, parчalamaq
– yadda saxlamaq – fяrqlяndirmяk
– adlandыrmaq – yoxlamaq
– mцшahidя etmяk Анализ – няticя чыxarmaq
Билик – sxem qurmaq – planlaшdыrma, sxemlяшdirmяk
– xatыrlamaq – verilmяmiш format цzrя
– tanыmaq planlaшdыrma
– yazы, hesabat aparmaq – яlaqяlяndirmя
– bяyan etmяk – seчmя
– qruplaшdыrmaq – araшdыrma
– mцяyyяn etmяk – bir araya gяtirmяk
– tяrtib etmяk
– sitat gяtirmяk – qurmaq
– tяsvir etmяk – tяrtib etmяk
– sяnяdlяшdirmяk – inkiшaf etdirmяk
– izah etmяk – rяqabяtlя yarышmaq
– ifadя etmяk – formalaшdыrmaq
– nцmunя gюstяrmяk Синтез – hipotez yцrцtmяk
– mцяyyяn etmя – tяsvir etmяk
– yerini – kяшf etmяk
mцяyyяnlяшdirmяk – planlaшdыrmaq
Anlama – qяbul etdiyi – istehsal etmяk, yaratmaq
informasiyalarы – tяklif etmяk
– danышmaq – sяhvlяri dцzяltmяk
– tanыmaq – dяyяrlяndirmяk
– mяruzя etmяk – mцzakirя etmяk, sцbut etmяk
– bir daha nяzяrdяn
keчirmяk – mцlahizя yцrцtmяk, biliyini israr
– цmumilяшdirmяk etmяk
– nяql etmяk – mцqayisя etmяk, leyhinя/ яleyhinя
– nяzяrdяn keчirmяk
– tяtbiq etmяk – tяnqid etmяk
– чяrчivя yaratmaq – qiymяtlяndirmяk
– necя etmяk – mцdafiyя etmяk
– tяsvir etmяk Гiymяt- – hюkm чыxarmaq
– tяsяvvцr etmяk lяndirmяk – sыralamaq, nяyin daha чox, nяyin
– nцmunяlяri tяkrarяn daha az lazыm olduьunu
yaratmaq – mцяyyяnlяшdirmяk, saf-чцrцk
Tяtbiq etmяk – faktlardan faydalanmaq etmяk
– tяшkil etmяk – mяslяhяt gюrmяk
– ardыcыllыьы gюzlяmяk – dяstяklяmяk
– nцmayiш etdirmяk – яhяmiyйяtini gюstяrmяk
– hяll etmяk – mцhakimя etmяk, qarшыya qoy-
– istifadя etmяk lan mяqsяdin яhяmiyyяti barяdя
mцhakimя yцrцtmяk

232
 Тящсилин ясаслары

Taksonomiyalar tяlimin dцшцnцlmцш tяшkili – планлашдырылмасы цчцn vasitяdir

8. Tяlimin problemlяriniн diaqностикасыны

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: апармаьа yardыm edir
• Tяlim mяqsяdlяrinя mцvafiq test vя Яgяr шagird taxsonomiyalarыn yuxarы sя-
tapшыrыqlar tяrtib edяcяksiniz. viyyяsinя uyьun yoxlama tapшыrыqlarыnы yeri-
nя yetirmяyя mцvяffяq ola bilmirsя, taxso-
nоmiyanыn aшaьы sяviyyяlяrindя onun bilik
7. Taksonomiyalardan istifadя mяqsя- vя bacarыqlarыndakы mюvcud boшluqlar araш-
dяuyьun test tapшыrыqlarыnыn tяrtibinя dыrыlmalыdыr.
шяrait yaradыr
Araшdыrmalar gюstяrir ki, mцяllimlяr
чox zaman tяlimi taksonomiyalarыn aшaьы
sяviyyяlяrindя tяшkil etsяlяr dя, qiymяt-
lяndirmя vasitяlяri hazыrlayan zaman on-
larы taksonomiyalarыn yuxarы sяviyyя-
sinя mцvafiq tяrtib edirlяr.

Sizcя, bu яdalяtlidir?
Qiymяtlяndirmяdя «яdalяtlilik» prinsipi-
nя яmяl etmяk istяyяn mцяllim taksonomi-
yalardan istifadя etmяlidir.
– Mцяllim tяlim mяqsяdlяrini, tяlim fяa-
liyyяtini test tapшыrыqlarы ilя qarшыlaшdыraraq
tяhlil edir, onlarыn taxsonomiyalarыn sяviy-
yяlяri baxыmыndan uyьun olub-olmadыьыnы
araшdыrыr. Bu, konqruйentliliyin tяtbiqidir.
Mцяllim summativ qiymяtlяndirmя цчцn
hazыrlanmыш testlяrin sяviyyяlяrini qiymяt-
lяndirmя standartlarыnыn sяviyyяlяri ilя tak-
sonomiyalar baxыmыndan qarшыlaшdыrыr.
• Bu mяqsяdlяrlя taksonomiyаlardan istifa-
dя bюyцk яhяmiyyяtя malikdir. Hяr bir yox-
lamanыn nяticяsi mюvcud vяziyyяtin diaq-
noсtikasы vя problemin aradan qaldыrыlmasы
цчцn tяdbirlяrin proqnozlaшdыrыlmasы цчцn
mяlumat mяnbяyinя чevrilir.
• Milli-etnik vя fiziki-fizioloji baxыmdan
fяrqli шagиrdlяrin tяhsil aldыьы siniflяrdя dя
diaqnoсtika mяqsяdi ilя taкsonomiyalardan
istifadя son dяrяcя faydalыdыr.

233
 Тящсилин ясаслары

Taksonomiyalar tяlimin dцшцnцlmцш tяшkili – планлашдырылмасы цчцn vasitяdir

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: TAPШЫRЫQ 1

• Sinifdя mюvcud vяziyyяti araшdыrarkяn
taкsonomiyalardan istifadя etmяklя dяqiq
diaqnoсtika aparmaьыn yollarыnы bildiyinizi
nцmayiш etdirяcяksiniz.
9. Tяlimin fяrdilяшdirilmяsini
tяmin edir
• Uшaqlar hamыsы eyni hazыrlыq sяviyyяsin-
dя mяktяbя gяlmir vя ya tяhsilя eyni mц-
nasibяt bяslяyяn ailяlяrdя bюyцmцrlяr.
Bu sяbяbdяn hяr шagirdin tяlimi onun
mюvcud bazasыndan чыxыш edяrяk tяшkil
edilmяlidir. Mяhz bu baxыmdan takso-
nomiyalar uшaqlarыn hazыrlыq sяviyyяlя-
rini mцяyyяnlяшdirmяk vя mцvafiq tяlim
шяraiti yaratmaq baxыmыndan mцяllimin
яn gцclц silahыdыr.
• Tяlimin fяrdilяшmяsi yalnыz ilkin sяviy-
yяnin mцяyyяnlяшdirilib mцvafiq шяrait
yaratmaq baxыmыndan яhяmiyyяtli olma-
yыb, hяm dя onlara verilяcяk tяlim yцkц-
nцn mцяyyяn edilmяsindя яhяmiyyяtli
vasitяdir.
• Шagirdlяrin fяrdi imkanlarы mцяyyяn
edilяndяn sonra onlara taksonomiyala-
rыn mцxtяlif sяviyyяlяrindя hazыrlanmыш
tapшыrыqlar vermяklя ayrы-ayrы qruplar vя
ya fяrdlяrя fяrdi yanaшma tяmin edilir.
Belяliklя, sяviyyяdяn-sяviyyяyя hяr bir
шagirdin inkiшafы mцяlлimin tam nяzarя-
tindя olur.
Altы qrupa bюlцnmяklя mцxtяlif fяnlяr
цzrя birinci sinfin sonunda nail olunmasы
nяzяrdя tutulan mяzmun standartlarыna
яsasяn hяr цч tяhsil taksonomiyasыnыn
mцxtяlif sяviyyяlяrinя uyьun test tapшырыq-
larы hazыrlayыn.
Ы–ЫV qruplar. Иdraki taksonomiya (Ana
dili, Riyaziyyat )
ЫЫ–V qruplar. Emosional taksonomiya
(Texnologiya vя Tяsviri incяsяnяt)
ЫЫЫ–VЫ qruplar. Psixomotor taksonomiya
(Fiziki tяrbiyя vя Hяyat bilgisi)
Fikirlяrinizi nцmunяlяrlя яsaslandыrыn.
TAPШЫRЫQ 2
Sinifdя mюvcud vяziyyяti araшdыrarkяn
taкsonomiyalardan istifadя hansы konkret
mяsяlяlяrlя baьlы dяqiq diaqnoсtika apar-
maьa vя tяlimin fяrdilяшmяsinя yardыm
edя bilяr. Fikirlяrinizi nцmunяlяrlя яsas-
landыrыn.
Resurs: Tяhsildя dюvlяt siyasяtinin mяr-
hяlяli tяtbiqi sxemi

234

Мювъуд вязиййятин тящлили
(юлкя цзря)
• Цмуми тящлил
• Сийаси вязиййят
• Игтисади вязиййят
• Тящсил сектору
• Инкишафын динамикасы
Мювъуд вязиййятин тящлили
(шящяр/район)
• Цмуми тящлил
• Сийаси вязиййят
• Сосиал вязиййят
• Тящсил сащяси
• Инкишафын динамикасы
Мювъуд вязиййятин тящлили
(мяктяб)
• Шяраит (йери, ящалиси, сосиал
вязиййяти)
• Мцщит (мяняви-психоложи)
• Мадди-техники база
• Тящсилин вязиййяти
• Инкишафын динамикасы
Мювъуд вязиййятин тящлили (синиф)
• Шаэирдлярин сосиал, идраки,
психоложи, физики вязиййяти
• Мяняви-психоложи иглим
• Синиф тяъщизаты вя тяртибаты
• Шаэирдлярин щазырлыг сявиййяси
• Инкишафын динамикасы
Тящсилин ясаслары
Милли сявиййя
Сийасятин тятбигинин
планлашдырылмасы
• Цмуми мясялянин конкретляшмяси
• Сийаси гцввялярин сяфярбяр едил-
мяси
• Щяйата кечирилян заман дягигляш-
дирилмяси
ШТИ/РТШ
Милли сийасятин тятбигинин
планлашдырылмасы (район/шящяр)
• Цмуми мясялянин конкретляш-
мяси
• Сийаси гцввялярин сяфярбяр едилмяси
• Щяйата кечирилян заман дягигляш-
дирилмяси
Мяктяб сявиййяси
Сийасятин тятбигинин
планлашдырылмасы
• Цмуми мясялянин конкретляшмяси
• Мараглы тяряфлярин дястяйинин
сяфярбяр едилмяси
• Щяйатакечирмя заманы дягигляш-
дирмялярин апарылмасы
Синиф сявиййяси
Милли сийасятин тятбигинин планлаш-
дырылмасы (синиф)
• Цмуми мясялянин конкретляшмяси
• Валидейн дястяйинин сяфярбяр
едилмяси
• Щяйатакечирмя заманы дягигляш-
дирмялярин апарылмасы
235
Планын щяйата кечирилмяси
• Апарылан ишин гиймятлянди-
рилмяси
• Йенидян щяйата кечирил-
мяси
• Планларын тякмилляшдирил-
мяси
Планын щяйата кечирилмяси
(район/шящяр)
• Районда апарылан ишин
гиймятляндирилмяси
• Йенидян щяйата кечирилмяси
• Планларын тякмилляшдирил-
мяси
Планын щяйата кечирилмяси
(мяктяб)
• Мяктябдя апарылан ишин
гиймятляндирилмяси
• Нюгсанларын ашкар едил-
мяси
• Планларын тякмилляшдирилмяси
Планын щяйата кечирилмяси
(синиф)
• Синифдя апарылан ишин гий-
мятляндирилмяси
• Нюгсанларын ашкар едилмяси
• Планларын тякмилляшдирил-
мяси
 Тящсилин ясаслары
В ЙARЫMBЮLMЯ
Тялими тяшкил едяркян ИКТ-дян истифадянин имкан вя йоллары
Bu йарымбюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Иslahatыn mцhцm istiqamяtlяri цzrя qarшыda duran
vяzifяlяri tяhsildя ИKT siyasяtini яks etdirяn
hцquqi-normativ sяnяdlяrlя яlaqяlяndirяcяksiniz;
• Hяr istiqamяt цzrя qarшыda duran vяzifяlяrin real-
laшdыrыlmasыnda ИKT-dяn istifadяnin rolunu шяrh
edяcяksiniz;
• Nяticяyюnцmlц, шagirdyюnцmlц, inkiшafyюnцmlц vя
diferensial tяlimin tяшkilindя mяшhur nяzяriyyяlяrin
praktikada tяtbiqindя ИKT-nin яhяmiyyяti vя rolu ilя
baьlы mцhakimяlяr yцrцdяcяksiniz.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Azяrbaycan Respublikasыnыn inkiшafы na-
minя informasiya vя kommunikasiya texnolo-
giyalarы цzrя Milli Strategiya (2003–2012).
2. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
3. Цmumtяhsil mяktяblяrinin informasi-
ya vя kommunikasiya texnologiyalarы ilя tя-
minatы Proqramы (2005–2007-ci illяr).
236
Ящатя олунан mюvzular:
Azяrbaycan mяktяblяrindя
ИKT-dяn istifadя dюvlяtin tяhsil
siyasяtinin tяrkib hissяsi kimi;
Tяlimdя ИKT-dяn istifadяnin
elmi-nяzяri яsaslarы;
ИKT-dяn istifadяnin Иnternet
imkanlarы
ИKT-dяn istifadяnin multime-
dia imkanlarы
4. 2008–2012-ci illяrdя Azяrbaycan Res-
publikasыnda tяhsil sisteminin informasiya-
laшdыrыlmasы цzrя Дюvlяt Proqramы.
5. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
6. Sцleymanova A.Y. Яdяbiyyat dяrslя-
rindя ИKT-dяn istifadя. Bakы, 2011.
 Тящсилин ясаслары
Азярбайъан мяктябляриндя ИКТ-дян истифадя дювлятин тящсил сийасятинин
тяркиб щиссяси кими
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Tяhsilin mцxtяlif istiqamяtlяri цzrя
qarшыda duran vяzifяlяri tяhsildя ИKT si-
yasяtini яks etdirяn hцquqi-normativ sя-
nяdlяrlя яlaqяlяndirяcяksiniz;
• Hяmin vяzifяlяrin reallaшdыrыlmasыnda
ИKT-dяn istifadяnin rolunu шяrh edяcяksiniz.
Ядябиййат дярсляриндя
ИКТ-дян истифадя
Keчяn яsrin sonu, яsrimizin яvvяllяrindя
Azяrbaycanda baш verяn ictimai-siyasi hadi-
sяlяr nяticяsindя cяmiyyяtimizin yeni inkiшaf
yolu mцяyyяnlяшdi. Planlы iqtisadiyyatdan
bazar iqtisadiyyatыna keчid sяnayenin yeni
яsaslarыnы inkiшaf etdirdi vя informasiya яsri
iш yerlяrinя yeni tяlяblяr gяtirdi. Bцtцn bu
amillяr cяmiyyяtin iqtisadi, ictimai vя mяdя-
ni inkiшafыnda inkaredilmяz rolu olan tяhsi-
lin yenilяшmяsi, mцasirlяшmяsi ehtiyacыnы bir
daha aktuallaшdыrdы. Tяhsil sistemi sцrяtli iq-
tisadi vя ictimai dяyiшikliklяr dцnyasыnda шa-
girdin uьur qazanmasыna шяrait yaratmalы
idi. Юz hяyat vя fяaliyyяtini dцzgцn tяшkil et-
mяklя cяmiyyяt цчцn faydalы olan, юmцr bo-
yunca tяhsilini davam etdirmяyi bacaran,
icma ilя tяmasdan чяkinmяyяn, tяnqidi dц-
шцnяn fяal, tяdqiqatчы, ictimaiyyяtчi, idarячi,
bir шяxsiyyяti, demokratik cяmiyyяtin vяtяn-
daшыnы yetiшdirmяk tяhsilin qarшыsыnda duran
яsas vяzifяyя чevrildi. Цmummilli liderimiz
Heydяr Яliyev 1999-cu ildя «Azяrbaycan
Respublikasыnыn tяhsil sahяsindя Иslahat
Proqramы» haqqыnda fяrman imzaladы vя
bununla da, Azяrbaycan tяhsilinin yeni in-
kiшaf istiqаmяtini mцяyyяnlяшdirmiш oldu.
Dцnya tяhsilinin qabaqcыl tяcrцbяsini юyrяn-
mяk, mцtяrяqqi, faydalы cяhяtlяrini milli vя
tarixi dяyяrlяrimizi nяzяrя almaqla tяtbiq
etmяk, bazar iqtisadiyyatыnыn ehtiyaclarыna
cavab vermяk, шagirdlяrin tяlim nяticяlяrini
237
yцksяltmяklя tяhsilin keyfiyyяtini artыrmaq,
Azяrbaycanda шяxsiyyяtyюnцmlц tяhsilя nail
olmaq islahatlarыn qarшыsыnda duran яsas
vяzifяlяrdяndir.
Bцtцn bunlarla baьlы цмуммилли лидер
tюvsiyяlяrindя qeyd edirdi: «Mяnim sizя tюv-
siyяm ondan ibarяtdir ki, islahatlarы dцшцnцl-
mцш qaydada aparasыnыz, formalizmя, kon-
yukturaya yol vermяyяsiniz, Azяrbaycanыn
milli яnяnяlяrinin цstцndяn keчmяyяsiniz.
Bunlar hяqiqяtяn lazыmdыr ki, hяm Azяrbay-
can tяhsilini dцnyanыn inkiшaf etmiш юlkяlя-
rinin tяhsili sяviyyяsinя ardыcыl surяtdя
чatdыrsыn, hяm dя burada sяhvlяr buraxыlma-
sыn, mюvcud yaxшы iшlяr pozulmasыn» (24, 3).
Hazыrda aparыlan islahatlar bu mцhцm
vяzifяlяrin reallaшmasыna, nяticяlяrя яsasla-
nan tяhsil sisteminin qurulmasыna xidmяt
edir. Tяlimin yeni yanaшmalar baxыmыndan
tяшkili texnologiyasы шagirdlяrin mюvqeyini
kюklц шяkildя dяyiшir. Artыq onlar informa-
siyalarы yaddaшda mцhafizя edяnlяrdяn in-
formasiya istifadячilяrinя чevrilirlяr. Baшqa
sюzlя, шagirdlяr tяlimin gediшindя problemi
hяll etmяk цчцn lazыm olan informasiyalar
яldя edir, onlardan dцzgцn istifadя edirlяr.
Yeni tяlim yanaшmalarы idraki fяaliyyяtlяri,
tяdqiqatчыlыq bacarыqlarыnы, ictimai vяrdiшlяri
vя maraqlarыn dцzgцn istiqamяtlяndirilmя-
sini юn plana чяkir, informasiya vя kommu-
nikasiya texnologiyalarыnы mцhцm tяlim va-
sitяsi kimi tяqdim edir. Universal шяkildя
tяrtib edilmiш rяqяmsal materiallar vя texno-
logiyalar uшaqlarыn nяzяrdя tutulan tяlim
nяticяlяrinя yetяrincя yiyяlяnmяsi цчцn mцn-
bit шяrait yaradыr, шagirdlяrin maraq vя ehti-
yaclarыna mцvafiq tяlim fяaliyyяtlяri seчmяk
imkanы verir.
Bu istiqamяtdя inamlы addыmlar atmaьыn
яsas hяrяkяtvericisi isя цmummilli liderimiz
Heydяr Яliyevin 17 fevral 2003-cц ildя «Azяr-
baycan Respublikasыnыn inkiшafы naminя in-
formasiya vя kommunikasiya texnologiya-
 Тящсилин ясаслары
larы цzrя Milli Strategiya (2003–2012-ci il-
lяr)»nыn tяsdiq edilmяsi haqqыnda 1146 nюm-
rяli Сяrяncamы oldu (7, 82). Milli ИKT strate-
giyasыnыn dюvlяt qurumlarы, tяhsil sahяsi,
юzяl sektor vя elяcя dя ekspertlяrin cяlb
olunduьu «Milli strategiya» iшчi qrupu tяrя-
findяn yaradыlmasы ondan xяbяr verir ki, bu
sяnяddя cяmiyyяtin bцtцn zцmrяlяrinin ma-
raq vя ehtiyaclarы nяzяrя alыnmышdыr. Milli
strategiya ИKT-dяn istifadя ilя baьlы dюvlяt
siyasяtini яks etdirir. Bu sяnяddя яsas mяq-
sяdlяr, prioritetlяr, onlara nail olmaq цчцn
fяaliyyяt istiqamяtlяri mцяyyяn edilmiшdir.
Sяnяddя «informasiya vя kommunikasiya
texnologiyalarыnыn tяtbiqi ilя tяhsilin tяkmil-
lяшdirilmяsi, ИKT sahяsindя milli kadrlarыn
hazыrlanmasы vя юlkяdя minimal ИKT sa-
vadlыlыьыnыn tяmin olunmasы;» яsas fяaliyyяt
istiqamяtlяrindяn biri kimi юz яksini tapmыш-
dыr (7, 91). Sяnяdin davamы olaraq 2004-cц
ildя Пrezident Иlham Яliyevin verdiyi fяr-
manla «Цmumtяhsil mяktяblяrinin infor-
masiya vя kommunikasiya texnologiyalarы
ilя tяminatы proqramы» (2005–2007-ci illяr)
tяsdiq edilmiшdir. Proqramыn mяqsяdi цmum-
tяhsil mяktяblяrinin mцasir tipli kompцter
avadanlыьы ilя tяchizatы, mцяllimlяrin, idarя-
etmя heyяtinin юz fяaliyyяt sahяlяrindя yeni
informasiya vя kommunikasiya texnologi-
yalarыndan istifadяetmя bacarыqlarыna yiyя-
lяnmяsi, tяhsildя ИKT-dяn istifadя etmяk
цчцn normativ vя metodik bazanыn inkiшafы,
tяdris prosesindя Azяrbаycan dilindя istifadя
olunan mцasir elektron tяdris materialлarы-
nыn, elektron dяrsliklяrin, elektron kitabxa-
nalarыn, rяqяmli tяdris resurslarыnыn iшlяnib
hazыrlanmasы, yayыlmasы vя tяtbiqi, tяhsil sis-
temindя informasiya infrаstrukturunun for-
malaшdыrыlmasы, informasiya texnologiyala-
rыna яsaslanmaqla tяhsиlin mцasir metodolo-
giyasыnыn iшlяnib hazыrlanmasы, informasиya-
laшdыrma sisteminin elmi-metodik tяminatы,
шagirdlяr цчцn tяhsil xidmяtinin, tяhsil porta-
lыnыn vя saytlarыnыn yaradыlmasы, Azяrbaycan
dilindя olan tяdris nяшrlяrindя vя elmi-meto-
dik nяшrlяrdя informasiya texnologiyalarы
238
sahяsi цzrя mцasir terminоlogiyanыn hazыr-
lanmasы vя s. mяsяlяlяri яhatя edir.
Azяrbaycan Respublikasыnыn Tяhsil nazi-
ri Misir Mяrdanov vя Beynяlxalq Millяtlяr
Tяшkilatыnыn Иnkiшaf Proqramыnыn nцmayяn-
dяsi Marko Borsotti tяrяfindяn 2005-ci ildя
imzalanmыш «Tяhsildя Иnformasiya vя Kom-
munikasiya Texnologiyalarы» saziшindя ИKT
tяlim, tяdris vя tяhsilin idarячiliyi цчцn
mцhцm vasitя kimi nяzяrdя tutulur. Bu layi-
hяnin яsas mяqsяdi Dюvlяt Proqramыnыn hя-
yata keчirilmяsinя yardыmчы olmaqdыr. Proqrama
яsasяn yaxыn gяlяcяkdя Azяrbaycanыn шяhяr
vя rayon mяktяblяrindя kifayяt qяdяr kom-
pцter vя hяmin kompцterlяrdя tяlimi tяшkil
edя bilяn mцяllimlяr olacaqlar. Bцtюvlцkdя
layihяnin reallaшmasыnda mцяllimlяrin ixti-
sasыnыn artыrыlmasы, onlarыn tяlimi yeni шяraitя
uyьun tяшkil etmяsi mцhцm шяrtlяrdяn biri
kimi dяyяrlяndirilir.
Tяlimin tяшkilindя ИKT-dяn istifadяnin
problemlяri dцnyanыn inkiшaf etmiш юlkяlяrindя
araшdыrыlыr vя yeni imkanlar mцяyyяnlяшdirilir.
Bu sahяdя dцnyanыn aparыcы tяdqiqat mяrkяz-
lяri tяrяfindяn uьurlu nяticяlяr яldя olunmuшdur.
Tяhsil sahяsindя qabaqcыl юlkяlяrdяn olan
Yaponiyada informasiya vя kommunikasiya
texnologiyalarы aшaьыdakы kimi dяyяrlяndirilir:
– мodernlяшmя vя inkiшafыn rяmzi;
– bir-birindяn uzaq mяsafяdя yaшayan, la-
kin oxшar taleli, eyni mяqsяdli insanlarыn яmяk-
daшlыьы vя birgя fяaliyyяti цчцn uьurlu vasitя;
– tяlim, tяdris vя idarячilik цчцn vasitя;
– cяmiyyяtin savadlanmasы, elяcя dя orta
vя ali mяktяblяrdя biliklяrin яldя edilmяsi
vя yayыlmasы цчцn yardыmчы;
– cяmiyyяtin digяr цzvlяrinя dя orta vя ali
mяktяblяrin qiymяtli informasiya mяnbя-
lяrindяn istifadяyя imkan verяn vasitя.
Yaponiyada hesab edilir ki, informasiya
vя kommunиkasiya texnologiyalarы xalqыn
elektron informasiya mяnbяlяrиnin imkanla-
rыndan istifadя edя bilmяsi цчцn mцnbit шяrait
yaradыr. Bu isя aчыq hцquqi cяmiyyяtя aparan
yolun mцhцm шяrtlяrindяn hesab edilir. Иnfor-
masiya vя kommunikasiya texnologiyalarы
 Тящсилин ясаслары
mцasir hяyatыn hansы sahяsindя tяtbiq edilir-
sя-edilsin чalышmaq, юyrяnmяk, цnsiyyяt vя
idarячilik цчцn yararlы vя faydalы vasitяdir.
Mяktяblяrimizin kompцterlяrlя tяmin
edilmяsi, mцяllimlяrin qarшыsыna yeni vяzifя-
lяr qoyur. Bu problemin hяllinя nail olmaq
цчцn gюrцlяn iшlяrdяn biri dя 2006-cы ildя
Azяrbaycan Respublikasы Tяhsil Nazirliyi ilя
ИKT sahяsindя dцnyada яn nцfuzlu vя in-
kiшaf etmiш Microsoft шirkяti arasыnda me-
morandumun imzalanmasыdыr. Hяmin sя-
nяddя «Mцяllim цчцn Microsoft kurslarы»
layihяsi чяrчivяsindя tяdrisdя informasiya
texnologiyalarыnыn istifadяsi, elяcя dя tяhsil
prosesinin keyfiyyяtinin artыrыlmasы цчцn
mцxtяlif fяnn mцяllimlяrinin ixtisasartыrma
kurslarыndan keчirilmяsinin tяшkili nяzяrdя
tutulub. Lakin gюrцlяn iшlяr problemin hяl-
linя doьru atыlan ilk addыmlardыr. Nяzяrя al-
maq lazыmdыr ki, hяtta kompцter texno-
logiyalarыndan mяharяtlя istifadя edя bilяn
mцяllim fяnnin mяqsяd vя vяzifяlяrini nяzя-
rя alan, addыm-addыm gюzlяnilяn nяticяlяrя
doьru aparan metodika ilя silahlanmasa,
gюzlяnilяn nailiyyяti яldя etmяk mцmkцn
olmaz. Aparыlan sorьularda mцяllimlяri яn
narahat edяn mяsяляlяrdяn biri dя ИKT-dяn
tяlim prosesindя mяqsяdyюnlц шяkildя istifa-
dя etmяk цчцn mцvafiq metodik gюstяriшlя-
rin olmamasыdыr. Hяm valideynlяr, hяm dя
шagirdlяrlя aparыlan sюhbяtlяrdяn vя alыnan
mцsahibяlяrdяn mяlum olmuшdur ki, kom-
pцterdя чalышmaq шagirdlяrin geniш maraq
dairяsindя olan fяaliyyяtlяrdяndir. Tяdqi-
qatlar da gюstяrir ki, шagirdlяrin ИKT-yя olan
maraqlarыndan dцzgцn vя mяqsяdyюnlц шя-
kildя istifadя etmяklя tяlimin sяmяrяli tяш-
kilinя nail olmaq mцmkцndцr.
Tяhsil sahяsindя ИKT siyasяtini яks etdi-
rяn hцquqi-normativ sяnяdlяr:
1. Azяrbaycan Respublikasыnыn inkiшafы
naminя informasiya vя kommunika-
siya texnologiyalarы цzrя Milli Strate-
giya (2003–2012).
2. Azяrbaycan Respublikasыnыn tяhsil
sahяsindя islahat Proqramы.
239
3. Цmumtяhsil mяktяblяrinin informa-
siya vя kommunikasiya texnologiya-
larы ilя tяminatы Proqramы (2005–
2007-ci illяr).
4. 2008–2012-ci illяrdя Azяrbaycan Res-
publikasыnda tяhsil sisteminin infor-
masiyalaшdыrыlmasы цzrя dюvlяt Proq-
ramы.
5. Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt stan-
dartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
TAPШЫRЫQ 1
«Ядябиййат дярсляриндя ИКТ-дян истифадя»
йазысыны охуйун. Тящсил сащясиндя ИКТ сийася-
тини якс етдирян щцгуги норматив сянядляри вя
онларын мягсядлярини мцяййянляшдирин.
Щцгуги норматив
сяняд
Мягсяди
TAPШЫRЫQ 2
1. Qruplarda (hяr qrup bir sяnяdi tяdqiq
etmяklя) тяhsil sahяsindя ИKT siyasяtini яks
etdirяn hцquqi-normativ sяnяdlяri aшaьыda
tяqdim edilяn mяsяlяlяr baxыmыndan araшdы-
rыn. Hяmin sяnяdlяrdя bu mяsяlяlяrя hansы
sяviyyяdя yer verildiyini aydыnlaшdыrыn.
• Milli kurikulumun hazыrlanmasы;
• Yeni dяrsliklяrin hazыrlanmasы;
• Mцяllimlяrin ixtisasыnыn artыrыlmasы;
• Юyrяnяnlяrin informasiya ilя tяminatы;
• Tяhsilin idarя olunmasы.
2. Qarшыda duran vяzifяlяrin yerinя yeti-
rilmяsindя ИKT-nin rolunu шяrh edin.
Ы qrup: Azяrbaycan Respublikasыnыn inkiшa-
fы naminя informasiya vя kommunikasiya tex-
nologiyalarы цzrя Milli Strategiya (2003– 2012).
ЫЫ qrup: Цmumtяhsil mяktяblяrinin in-
formasiya vя kommunikasiya texnologiya-
larы ilя tяminatы Proqramы (2005–2007-ci illяr).
ЫЫЫ qrup: 2008–2012-ci illяrdя Azяrbay-
can Respublikasыnda tяhsil sisteminin infor-
masiyalaшdыrыlmasы цzrя Дюvlяt Proqramы.
ЫV qrup: Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt
standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы).
 Тящсилин ясаслары

Тялимдя ИКТ-дян истифадянин елми-нязяри ясаслары

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Nяticяyюnцmlц, шagirdyюnцmlц, inkiшafyюnцmlц vя diferensial tяlimin tяшkili ilя baьlы
nяzяriyyяlяrin praktikada tяtbiqindя ИKT-nin яhяmiyyяti vя rolu barяdя mцhakimяlяr
yцrцdяcяksiniz.

Ralf Tayler. «Kurikulum vя tяlimin яsas prinsiplяri»

• Иdraki bacarыqlar
• Tяdqiqatчыlыq bacarыгlarы
• Иctimai bacarыqlar
• Шagirdin maraq dairяsinin dцzgцn formalaшmasы

Benjamen Blum. «Иdrak taksonomiyasы»

• Bilik
• Anlama
• Tяtbiq
• Tяhlil
• Sintez
• Dяyяrlяndirmя

Dяrketmяnin mцxtяlif цsullarы: Гardner nяzяriyyяsi

• Linqvistik dяrketmя
• Vizual/mяkan dяrketmяsi
• Musiqi/sяs dяrketmяsi
• Mяntiqi/riyazi dяrketmя
• Bяdяn/kinestik dяrketmя
• Tяbiяt/naturalistik dяrketmя
• Fяrddaxili dяrketmя/Fяrdlяrarasы dяrketmя

TAPШЫRЫQ istiqamяtlяndirilmяsi) bacarыqlаrыnыn inkiшa-

(Auditoriya шяraitindя юyrяnяnlяr
цч qrupa bюlцnцr)
1. Tяhsildя ИKT-дян истифадянин елми ясасыны
яks etdirяn aшaьыdakы fяrziyyяlяrля таныш олун.
А) Nяticяyюnцmlц vя шagirdyюnцmlц tя-
lim шяraitindя юyrяnяnlяrin yuxarыda gюstя-
rilяn (idraki, tяdqiqatчыlыq, ictimai maraьыn
fыna xцsusi яhяmiyyяt verilir. Tяlimdя ИKT-
dяn istifadя ilя bu bacarыqlarыn formalaшmasы
baxыmыndan nailiyyяt keyfiyyяtini dяfяlяrlя
yцksяltmяk olar.
Б) Юyrяnяnlяrin mцxtяlif dяrketmя цsul-
larыnыn nяzяrя alыnmasы vя onlara diferensial
yanaшmanыn tяmin edilmяsindя ИKT яvяz-

240
 Тящсилин ясаслары
edilmяz rol oynayыr. ИKT-dяn istifadя dяrk-
etmя цsullarы mцxtяlif olan шagirdlяri bir ara-
ya gяtirmяklя nailiyyяt keyfiyyяtini yцk-
sяldя bilяr.
Ъ) Tяlimin inkiшafyюnцmlцlцyцnцn tяmin
olunmasыnda, tяшkilindя ИKT яhяmiyyяtli rol
oynayыr.
2. Тягдим едилян арашдырманы охуйун. Фяр-
зиййяляри йа тясдиг, йа да тякзиб едян дялилляр
эятирин.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. Tяlimin mяrhяlяlяri цzrя qяrarlar qя-
bul edяrkяn: taksonomiyalar.
2. Qardner H. Mцxtяlif цsullarla dяrket-
mя vя tяhsil.
3. Tayler R. Kurikulum vя tяlimin яsas
prinsiplяri (parчalar).
4. Сцлейманова А. Ядябиййат дярсляриндя
ИКТ-дян истифадя.
Tяlim prosesi vя informasiya-
kommunikasiya texnologiйаlarы
Elm vя texnikanыn sцrяtli inkiшafы cяmiy-
yяtdя informasиya bolluьu yaradыr, hяm dя
onlarы mяzmun vя яhяmiyyяtlilik baxыmыn-
dan чevik шяkildя dяyiшkяn edir. Bu sяbяb-
dяn fakt vя mяlumatlarыn yaddaшda mцha-
fizя edilmяsinя яsaslanan tяlim texnologiya-
larы aktual bir problem olaraq pedaqoq vя
psixoloqlarыn mцzakirя obyektinя чevrilir.
Yaddaшa яsaslanan tяlimin dюvrцn tяlяblяri-
nя cavab vermяdiyi aydыnlaшdыqca, problemli
tяfяkkцrя яsaslanan tяlimя keчid daha geniш
vцsяt alыr. Tяlimin tяшkilinя verilяn yeni tя-
lяblяr lazыm olan informasiyalarы яldя et-
mяk, onlardan dцzgцn istifadя etmяklя
problemin hяllinя nail olmaq bacarыqlarыnы
gerчяk nailiyyяt vя yцksяk tяlim nяticяsi ki-
mi mцяyyяnlяшdirir. Bu tяlim texnologiyasы
idraki fяaliyyяtlяri, tяdqiqatчыlыq bacarыqla-
rыnы, ictimai vяrdiш vя maraqlarыn dцzgцn
istiqamяtlяndirilmяsini юn plana чяkir. Gюs-
tяrilяn bacarыq vя vяrdiшlяrin formalaшma-
sыnda ИKT-nin geniш imkanlarыndan dцzgцn
241
istifadя юlkяdя aparыlan tяhsil siyasяtinin
tяrkib hissяsidir.
2006-cы ilin 30 oktyabrыnda Azяrbaycan
Respublikasы Nazirlяr Kabineti tяrяfindяn
tяsdiq edilmiш «Azяrbaycan Respublikasыn-
da цmumi tяhsilin Konsepsiyasы (Milli Kuri-
kulum)» (6) sяnяdi tяhsil qarшыsыnda yeni
mцhцm vяzifяlяr qoymuшdur:
«Цmumi tяhsil – insanыn, ailяnin, cяmiy-
yяtin vя dюvlяtin maraьыna, milli vя цmum-
bяшяri dяyяrlяrя, dцnyяvilik, sistemlиlik,
varislik, inteqrativlik, demokratiklik prinsip-
lяrinя яsaslanan, nяzяri vя tяcrцbi fяaliyyяt
vasitяsi ilя шяxsiyyяtin formalaшmasыna, onun
intellektual, fiziki vя sosial inkiшafыna, tяhsi-
lin davam etdirilmяsinя, яmяk fяaliyyяtinя
baшlamasы цчцn zяmin yaradыlmasыna yюnяl-
miш mяqsяdяuyьun proses olub шagirdlяrin
yaш, fizioloji, psixoloji, fяrdi xцsusiyyяtlяri
vя potensial imkanlarы nяzяrя alыnmaqla
sцrяtlя dяyiшяn dцnyada gedяn proseslяri,
problemlяri vя inkiшaf tendensiyalarыnы baшa
dцшmяk vя qiymяtlяndirmяk, zяruri bilik,
bacarыq vя vяrdiшlяr яldя etmяk, юyrяndiklя-
rini tяtbiq etmяk, sяrbяst surяtdя яlavя bi-
liklяr almaq bacarыqlarыnы, bazar mцnasi-
bяtlяri шяraitindя cяmiyyяtin mяhsuldar цz-
vцnя чevrilя bilmяlяrini, шяxsiyyяtin azad in-
kiшafыnы tяmin edir» (6, 4).
Цmumi tяhsilin qarшыsыnda duran vяzifяlя-
rя nail olmaq цчцn mцhцm bacarыqlar яvvяlki
fяsildя gюstяrildiyi kimi, hяm Шяrq mцtяfяkkir
vя maarifчi demokratlarыn dцnyagюrцшlяri,
hяm dя Qяrb alimlяrinin nяzяriyyяlяri baxы-
mыndan aшaьыdakы kimi tяsnif edilmiшdir:
– яmяk fяaliyyяtinя baшlamasы цчцn zя-
min yaradыlmasыna yюnяlmiш mяqsяdяuyьun
proses olub шagirdlяrin yaш, fizioloji, psixo-
loji, fяrdi xцsusiyyяtlяri vя potensial imkan-
larы nяzяrя alыnmaqla sцrяtlя dяyiшяn dцn-
yada gedяn proseslяri, problemlяri vя inkiшaf
tendensiyalarыnы baшa dцшmяk vя qiymяtlяn-
dirmяk, юyrяndiklяrini tяtbiq etmяk, in-
tellektual inkiшafa yюnяlmiш bacarыqlar –
idraki bacarыqlarыn;
 Тящсилин ясаслары
– sяrbяst surяtdя яlavя biliklяr almaq ba-
carыqlarыnы, zяruri bilik, bacarыq vя vяrdiшlяr
яldя etmяk, bazar mцnasibяtlяri шяraitindя
cяmiyyяtin mяhsuldar цzvцnя чevrilя bilmя-
lяri, tяhsilin davam etdirilmяsi – tяdqiqatчы-
lыq bacarыqlarыnыn;
– milli vя цmumbяшяri dяyяrlяrя, dцnyя-
vilik, sistemlilik, varislik, inteqrativlik, de-
mokratiklik prinsiplяrinя яsaslanan, nяzяri
vя tяcrцbi fяaliyyяt vasitяsi ilя шяxsiyyяtin
formalaшmasыna, onun fiziki vя ictimai inki-
шafыna – ictimai bacаrыqlarыn;
– insanыn, ailяnin, cяmiyyяtin vя dюvlяtin
maraьы – maraqlarыn dцzgцn istiqamяtя yю-
nяldilmяsi bacarыьыnыn inkiшafыnыn яhяmiy-
yяtli olduьunu bir daha vurьulayыr.
Bu baxыmdan tяhsilin mяqsяd vя vяzifя-
lяri yeni mцstяvidя mцяyyяnlяшdirildi.
Tяnqidi dцшцnяn, problemlяri hяll etmя-
yя qadir, tяdqiqatчыlыq bacarыqlarыna malik,
шifahi vя yazыlы nitq bacarыqlarы nцmayiш et-
dirяn, шяxsiyyяt yetiшdirmяkdя tяhsilin цzя-
rinя dцшяn vяzifяlяr bюyцkdцr. Tяlim-tяdris
prosesindя ИKT-dяn istifadя, qarшыda duran
bu mцhцm, lakin heч dя sadя olmayan prob-
lemlяrin hяll edilmяsinя geniш шяrait yaradыr.
Иnformasiya vя kommunikasiya texnolo-
giyalarы tялim-tяdris prosesindя idraki vяr-
diшlяrin inkiшafыna necя xidmяt edя bilяr?
Tяdqiqatlar gюstяrir ki, cavabы mцxtяlif mяn-
bяlяrdяn яldя edilя bilяn vя ya yaddaшda
mцhafizя edilmiш suallarla idraki qabiliyyяt-
lяrin inkiшafыnыn tяшkilinя nail olmaq mцm-
kцn deyil. Yuxarыda gюstяrildiyi kimi, tяkrar-
lama vя yaddasaxlama idraki fяaliyyяt ol-
madыьыndan, bu cцr tяlim prosesi idraki fяa-
liyyяtin tяшkilinя imkan yaratmыr. Mцшa-
hidяlяr gюstяrir ki, mцяllimlяr шagirdlяrя, яsa-
sяn, aшaьыdakы шяkildя qapalы suallarla mц-
raciяt edirlяr. Mяsяlяn, яdяbiyyat dяrsindя:
– Yazычы nя vaxt anadan olmuшdуr?
– Иlk tяhsilini nя zaman almышdыr?
– Иlk яsяrini nя vaxt yazmышdыr?
– Hansы ildя vяfat etmiшdir? vя s.
Bu suallara шagirdlяr yaddaшda mцhafizя
etdiklяri mяlumatlarы xatыrlamaqla cavab
242
verirlяr. Tяlim zamanы baш verяn bu cцr шa-
gird fяaliyyяti isя шagirdin idraki fяaliyyяtini
tяmin etmir. Иdraki fяaliyyяtin tяшkilinя han-
sы tapшыrыqlar yardыmчы ola bilяr? Elmi яdя-
biyyat gюstяrir ki, tapшыrыqlarыn tяrtibi zama-
nы onlarыn ardыcыl, sistemli dцшцnmяni tяшkil
edя bilяn olmasы mцhцm шяrtdir. Bu aшaьы-
dakы mяrhяlяlяrdя tяqdim edilir:
– чяtinlik hiss edilsin vя ya suallara hя-
min vaxt cavab vermяk mцmkцn olmasыn;
– problemi tяhlil yolu ilя aydыnlaшdыrma-
ьa ehtiyac olsun;
– uyьun faktlar toplansыn;
– problemin hяllinin mцmkцn izahы vя ya
alternativ hяlli olan fяrziyyяlяr formalaш-
dыrыlsыn;
– uyьun materiallarla fяrziyyяlяr yoxla-
nыlsыn;
– problemin hяlli olan nяticяlяr чыxarыlsыn
(116, 69).
Yuxarыda sadalanan problemin hяlli
mяrhяlяlяri idraki fяaliyyяtin pedaqoq vя
psixoloqlar tяrяfindяn mцяyyяnlяшdirilmiш
цч tяrkib komponentinin vasitяsi ilя realla-
шыr: induktiv dцшцnmя – xцsusini цmumilяш-
dirmя, deduktiv dцшцnmя – цmumиni xцsu-
silяшdirmя vя mяntiqi dцшцnmя – mяntiqi
arqumentlяr gяtirmя, fяrziyyяlяr yцrцtmя vя
nяticяlяr чыxarma.
Иnformasiya vя kommunikasiya texnolo-
giyalarыnыn geniш imkanlarы idraki fяaliyyяtin
hяr цч mяrhяlяsindя шagirdlяr цчцn prob-
lemin hяll edilmяsini daha da asanlaшdыrыr vя
шagird fяaliyyяtini mяhsuldar edir. Belя ki
шagird ИKT vasitяsilя sinif otaьыndan birbaшa
mяlumat mяnbяyinя qoшularaq яn son infor-
masiyalarы яldя etmяk imkanы qazanыr. ИKT-nin
Windows operativ sisteminin Mikrosoft Of-
fice proqramlarы: Microsoft Word, Microsoft
Power Point, elяcя dя Иnternet Eksplorer vя
digяrlяrinin imkanlarы adы чяkilяn idraki fяa-
liyyяtlяrin tяшkil edilmяsindя, mяqsяdяuy-
ьun tapшыrыqlarыn yerinя yetirilmяsindя чox
яhяmiyyяtlidir. Иdraki bacarыqlarыn forma-
laшmasыnыn ИKT vasitяsi ilя tяшkili tяdqiqatчы
tяrяfindяn цч mяrhяlя baxыmыndan araшdыrыl-
 Тящсилин ясаслары
mышdыr: (a) induktiv, (b) deduktiv vя (c) mяn-
tiqi tяfяkkцr.
ИKT vasitяsi ilя induktiv vяrdiшlяrin inki-
шafыnы tяшkil etmяk imkanlarы чox geniшdir.
Aparыlan mцшahidяlяr zamanы mцяyyяn edil-
miшdir ki, шagird verilяn tapшыrыьы yerinя ye-
tirdiyi zaman problemin hяllinя nail olmaq
цчцn яldя etdiyi mяlumatlarы цmumilяшdirяr-
kяn baш verяn idraki fяaliyyяt sonrakы mяr-
hяlя цчцn ilk addыm kimi dяyяrlяndirilir. Bu
prosesin sяmяrяliliyi яsasяn iki mцhцm cя-
hяtlя шяrtlяnir:
1. ИKT mяlumatlarыn toplanmasыnda яn
yararlы vasitяdir;
2. ИKT problemin hяllinin tяшkili цчцn
чoxsaylы proqramlar mяnbяyidir.
Шagird verilяn problemi hяll edяrkяn hяm
onu araшdыrыr, hяm dя mцxtяlif kompцter
proqramlarыnыn ayrы-ayrы xidmяtlяrinin цmu-
mi bir mяqsяddя birlяшdirilmяsi цzяrindя
dцшцnцr. Bir neчя proqramыn problemin hяl-
lindя yararlы olan uyьun mяqamlarыnыn seчi-
lib mяqsяdя чatmaq цчцn istifadя edilmяsi
tapшыrыьыn icrasыnы asanlaшdыrmaq vя sцrяtlяn-
dirmяklя yanaшы, hяm dя iшin keyfiyyяtinin
yцksяldilmяsini tяmin edir. Bu baxыmdan
xцsusi cяhяtlяri цmumilяшdirяrяk konkret
mяsяlяyя tяtbiq edilmяklя шagird hяm prob-
lemin hяllinя nail olmaq цчцn яldя etdиyi
mяlumatlarы цmumilяшdirmяk bacarыqlarыnы
nцmayiш etdirir, hяm dя paralel olaraq hяmin
problemin hяllindя keyfiyyяt vя sцrяt nц-
mayiш etdirmяk mяqsяdi ilя mцxtяlif proq-
ramlarыn fraqmentlяrini цmumi bir mяqsяd
яtrafыnda birlяшdirir. Bu zaman eyni vaxtda
ikiqat induktiv dцшцnmя fяaliyyяti baш verir.
ИKT-nin istifadяsi deduktiv dцшцnmяnin
inkiшafыnda mцhцm яhяmiyyяt daшыyыr. Qeyd
edildiyi kimi deduktiv dцшцnmя idrakыn
цmumini xцsusilяшdirmя bacarыьыdыr. Шagird
ona verilяn tapшыrыьыn, layihяnin yerinя yeti-
rilmяsi цчцn kompцter texnologiyasыnыn uy-
ьun proqramlarыnыn imkanlarыnы gюtцr-qoy
edir. Mяqsяdя nail olmaq цчцn hяmin proq-
ramlarыn цmumi imkanlarыndan yararlan-
243
maьыn yollarы цzяrindя dцшцnцr. Layihя vя
ya tapшыrыьыn hansы sяviyyяdя hяyata keчiri-
lяcяyi haqda qяrarlar qяbul edir. ИKT-dяn
ibtidai sяviyyяdя istifadя edя bilяn шagird Иn-
ternet Explorer proqramыnыn цmumi imkan-
larыndan xцsusi tapшыrыьыn yerinя yetirilmя-
sindя yararlanыr. Mяsяlяn, hяr hansы prob-
lemin hяll edilmяsindя шagird faktlar vя in-
formasiyalar toplamaq mяqsяdi ilя Иnternet
Explorer proqramы vasitяsilя axtarыш sяhifя-
lяrindяn, яldя etdiyi informasiyalardan gяl-
diyi qяnaяtlяrlя baьlы qeydlяr aparmaq цчцn
Micrосoft Word (mяtn tяrtib edяn) redakto-
run, tяqdimatlar hazыrlamaq цчцn Power
Point (nitqi tяшkil edяn) tяqdimatыn imkan-
larыndan istifadя edir. Elяcя dя digяr mяq-
sяdlяrя nail olmaq цчцn mцxtяlif proq-
ramlarыn цmumi imkanlarыnы dяyяrlяndirir
vя konkret problemin hяllindя onu istifadя
edir. Deduktiv dцшцnmя fяaliyyяti toplanmыш
mцxtяlif mяlumatlardan яldя edilяn qяnaяt-
lяrin xцsusi mяsяlяnin hяllinя tяtbiqi zamanы
baш verdiyi kimi, hяm dя proqramыn цmumi
imkanlarыnы xцsusi mяqsяdlяrdя istifadя et-
mяk prosesindя formalaшыr. Yяni шagirdin de-
duktiv dцшцnmяsinin inkишafыna bir tapшыrыq
yerinя yetirilяrkяn iki mюvqedяn yanaшыlыr.
Mцtяxяssislяr mяntiqi dцшцnmяni yuxa-
rыda qeyd edildiyi kimi, mяntiqi arqumentlяr
gяtirmя, fяrziyyяlяr yцrцtmя vя nяtиcяlяr чы-
xarma kimi dяyяrlяndirirlяr. Xцsusinin цmu-
milяшdirilmяsi (induktiv) vя цmuminin xцsu-
silяшdirilmяsi (deduktiv) fяaliyyяti ilя шagird
artыq problemin hяllinin bir neчя mяrhяlяsini
geridя qoymuш olur. Problemin hяlli zamanы
yerinя yetirilяn tapшыrыьыn xцsusiyyяtlяri vя
kompцter proqramыnыn imkanlarы mяntiq
etibarы ilя цst-цstя dцшmяlidir. Eksperiment-
lяr gюstяrir ki, шagirdlяr ИKT-nin istifadяsi ilя
яldя edilmiш mяlumatlar яsasыnda fikirlяrini
яsaslandыrыr, fяrziyyяlяr irяli sцrцr vя nяticя-
lяr чыxarыrlar. Шagirdlяr gяldiklяri nяticяlяrя
яsasяn uyьun kompцter proqramlarы vasitя-
silя tяqdimatlar hazыrlayыr, fikirlяrini yoldaш-
larы ilя bюlцшцrlяr.
 Тящсилин ясаслары
Mяlumatlar toplamaq, toplanmыш mяlu-
matlardan яldя edilmiш qяnaяtlяri hяr hansы
mяsяlяyя tяtbiq etmяk, mцlahizяlяr yцrцdцb
nяticяlяr чыxarmaq kimi fяaliyyяtlяr prob-
lemin hяllinя nail olmaq цчцn mяrhяlяli шя-
kildя ayrы-ayrы tяlim proseslяrinin mяqsяdi
ola bilяr. Lakin idraki tяfяkkцrцn tяrkib his-
sяlяri olaraq onlar vяhdяt tяшkil edir vя hяr
hansы problemin hяllinя nail olmaq цчцn
kompleks шяkildя tяtbiq edilir.
Tяlimin yeni yanaшmalar baxыmыndan
tяшkili problemin hяllinя istiqamяtlяnmяsi
ilя яhяmiyyяtlidir. Иstяnilяn problemin hяl-
linя nail olmaq цчцn ilkin mяrhяlяdя mяlu-
mat toplamaq ehtiyacы duyulur. Mцяllim
tяrяfindяn tяqdim edilяn «aчыq suallarыn»,
yяni konkret cavabы mяlum olmayan, araш-
dыrmalara ehtиyacы olan mяsяlяlяrin hяllindя
яldя edilяn informasiya mцhцm vasitяdir.
Mцtяxяssislяr gюstяrirlяr ki, mяlumat ol-
mazsa, idraki fяaliyyяtin tяшkili vя proble-
min hяlli qeyri-mцmkцndцr. B.Blumun
mцяyyяn etdiyi Иdraki taksonomiyalarыn altы
mяrhяlяsinin ilk pillяsi mяhz bilikdir, ilkin
mяlumatdыr. Lakin ilkin mяlumatlar hяlя
nяticя deyil. Bu, dцшцnmяnin digяr yuxarы
mяrhяlяlяri olan anlama, tяtbiq, tяhlil, sin-
tez vя dяyяrlяndirmя mяrhяlяlяrindя fяaliy-
yяti tяшkil etmяk цчцn яsasdыr, шagirdin
tяcrцbяsini istiqamяtlяndirmяkdя vя prob-
lemlяri hяdяfя чevirmяkdя yardыmчыdыr.
Araшdыrma fяaliyyяtinin яsasыnы tяшkil
edяn informasiyalarыn aшkar edilmяsi vя яldя
olunmasы tяcrцbяsinin inkiшaf etdиrilmяsi
uzunmцddяtli bir proses kimi, yalnыz prob-
lemin hяlli zamanы gerчяklяшя bilяr. Lazыm
olan mяlumatlarы mцxtяlif mяnbяlяrdяn
яldя edяrяk problemin hяllindя istifadя et-
mяk шagirdin mцstяqil tяlimini tяшkil etmяk
istiqamяtindя mцhцm addыm kиmi dяyяrlяn-
dirilir. Bu tяlim цsulunun son hяdяfi «da-
vamlы tяhsil» bacarыqlarыna yiyяlяnmiш bir
шяxsiyyяtin formalaшmasыdыr. Mяlumatlarыn
яldя edilmяsi цчцn mюvcud digяr mяnbяlяr-
dяn (kitabxana, qяzet vя jurnallardan) inter-
netin цstцnlцyц aшaьыdakыlarla шяrtlяnir:
244
Birinci, mяlumat яldя etmяk цчцn шagird-
lяr sinif otaьыnы tяrk edib kitabxanalara
getmяk zяrurяti duymurlar;
Иkinci, ИKT vasitяsi ilя Иnternet sяhifяlя-
rindя apаrыlan araшdыrmalar problemi hяll
edяrkяn mцhцm mяlumatlarы toplamaq vя
konkret problemi hяll etmяk цчцn mцnbit
шяrait yaradыr;
Цчцncц, ИKT-dяn istifadя son dяrяcя in-
tensiv informasиya mяnbяyi olan internet
sяhifяlяrindяn яn son mяlumatlarы яldя
etmяk imkanы verir;
Dюrdцncц, ИKT vasitяsi ilя яldя edilяn in-
formasiya vя faktlarыn yerindяcя tяtbiqi
цчцn geniш imkanlar mюvcuddur.
Шagirdlяrin demokratik cяmiyyяtdя юz
hяyat vя fяaliyyяtlяrini nя qяdяr uьurlu
tяшkil edя bilmяlяri onlarыn mцvafiq ictиmai
bacarыqlara yiyяlяnmяsindяn чox asыlыdыr.
Belя bacarыqlarыn tяшkili цчцn hяm sinifda-
xili, hяm dя sinifdяnxaric tяlim vaxtlarыnda
geniш imkanlar mюvcuddur. Mцtяmadi ola-
raq шagirdlяr informasiyalardan hяm kollek-
tiv, hяm dя fяrdi шяkildя istifadяyя, prob-
lemli situasiyanы tяhlil etmяyя, kцtlяvi mяsя-
lяlяrin hяlli yollarыnы axtarmaьa vя problem-
lяrin hяllinя cяlb edilmяklя bu bacarыqlara
yiyяlяnя bilяrlяr.
Иctimai mцnasibяtlяrin formalaшmasы яsa-
sяn ictimai fяnlяrin – яdяbiyyat, incяsяnяt, bя-
dяn tяrbiyяsi fяnlяrinin vя sinifdяnxaric tяli-
min mяqsяdidir. Яsas mяqsяd шagirdlяrin hяr
hansы tendensiyaya reaksiya vermяsinя vя ya
reaksiya vermяmяsinя nail olmaqdыr. Belя ki
hadisяlяrя reaksiya vermяk ictиmai mцnasibяt
hesab edildiyi kimi, hadisяlяrя reaksiya vermя-
mяk dя ictimai mцnasibяt sayыlыr. Mцnasibяt-
lяrin яhяmiyйяti ondadыr ki, davranышlar яsa-
sяn mцnasibяtlяr bazasыnda formalaшыr.
D.R.Krasvol mцnasibяtlяrin inkiшafыnda
dюrd rяhbяr istиqamяtin olduьunu gюstяrir:
– Assimilyasiya (uyьunlaшma) olmaq mц-
hitdя yaxыn adamlar, dostlar olduьunu gю-
rяndя ehtiyat etmяdяn hяmin mцhitя yaxыn-
laшmaqdыr;
 Тящсилин ясаслары

– Emosional effektlяrdяn inkiшaf edяn
mцnasibяtlяr hяr hansы bir tяcrцbяdя forma-
laшыr. Яgяr hяr hansы xцsusi bir hal insanы
qane edirsя, ona mцnasibяti yaxшы, яgяr qane
etmirsя, mцnasibяti antoqonist olur;
– Яsяbi sarsыntы яsasыnda (travmatik) mц-
nasibяt dяrin emosional tяsirdя olarkяn
yaranan mцnasibяtdir.
– Иnkiшafetdirmя isя intellektual dцшцncя-
dяn irяli gяlяn mцnasibяtdir. Яsasяn hяr
hansы mцnasibяti tяhlil edib ondan яldя edi-
lяn bilikdяn чыxыш edяrяk mцnasibяt qurmaq
intellektual mцnasibяtdir (91).
Pedaqoqlar hesab edirlяr ki, bu sadala-
nanlardan цчцncцsц mяktяbя yaramayan
mцnasibяtdir. Dяrin emosiya tяsirindя gюz-
lяnilmяyяn reaksiya vermяk mяktяbя mцna-
sib sayыlmыr. Buradan belя nяticя hasil etmяk
olar ki, mяktяblяrdя assimilyasiya, emosio-
nal vя intellektual mцnasibяtlяrin qurulmasы
mяqsяdяuyьundur. Иctimai Fяnlяrin Tяdrisi
Шurasы (92) tяrtib etdiyi cяdvяldя hяmin
istiqamяtlяr bu cцr tяsvir edilir.

Иctimai bacarыqlar*

Assimilyasiya istiqamяtdя Emosional istiqamяtdя Иnkiшafetdirici istiqamяtdя

Aqressivliyi Чяtin vяziyyяtdя
Иlkin ictimai Yцksяk ictimai Hislяrini Planlaшdыrma
nяzarяtdя юzцnцidarя
bacarыqlar bacarыqlar idarя etmяk bacarыqlarы
saxlamaq bacarыqlarы
Фяалиййятя башламаг
Кюмяк Щислярини Юзцнцнязарят Наразылыьыны
Dinlяmяk щаггында гярар
дилямяк ифадя етмяк етмяк билдирмяк
вермяк
Башгаларынын Problemin
Цнсиййятя Фяалиййятя го- Щцгугларыны Юзцнц sяbяblяri haqqыnda
щислярини баша
башламаг шулмаг мцдафия етмяк итирмямяк qяrarlar qяbul
дцшмяк etmяk
Тялиматландыр- Мцнагишядян Достуну мцдафия Mяqsяdi
Суал вермяк
маг чякинмяк етмяк mцяyyяnlяшdirmяk
Бездирян, амма
Юзцнц тягдим Гайдалара риайят Ямин олдуьуну Иmkanlarыnы
уйьун шякилдя
етмяк етмяк билдирмяк nяzяrя almaq
ъаваб вермяк
Тяриф Кянарда Проблемляри
Цзр истямяк мцщцмлцк бахымын-
сюйлямяк галмамаг дан сыраламаг
Башгаларыны Уьурсузлуьа реак-
Гярар гябул етмяк
инандырмаг сийа вермяк
Зиддиййятли Тапшырыьы йериня йе-
фикирляря тянгиди тирмяк цчцн диггя-
йанашмаг тини ъямлямяк
Эцнащкар
ахтармамаг
Чятин мцзакиря-
ляря щазыр олмаг

* «Вятяндаш тящсили» тялим мяшьяляляринин материалларындан (Небраска Университети АБШ, 2004).

245
 Тящсилин ясаслары
Иnformasiya vя kommunikasiya texnolo-
giyalarыndan istиfadя шagirdlяrin qrup цzvlя-
rilя, Иnternet vasitяsilя digяr qruplarla, hяr
hansы layihяlяr цzrя iшlяyяrkяn cяmiyyяtin
mцxtяlif цzvlяri ilя kollektiv fяaliyyяtя cяlb
edilmяsinя vя ictimai mцnasиbяtlяrinin inki-
шafыna шяrait yaradыr. Bu zaman hяm sinifdя
hяr hansы tapшыrыq vя ya layihяlяr цzrя iшlя-
yяrkяn, hяm dя Иnternet vasitяsilя uzaq ic-
malarla qarшыlыqlы fяaliyyяtdя olarkяn ayыq-
sayыq olmaq lazыmdыr ki, шagirdlяr arasыnda
mцnasibяtlяr arzuolunan vя gюzlяnilяn mяc-
rada olsun. Bu mяsяlяlяr шagirdin fяrdi шя-
kildя, ailяdя vя cяmiyyяtdя mцnasibяtlяrinin
ictimai dяyяrlяr baxыmыndan dцzgцn forma-
laшmasыnda чox яhяmiyyяtlidir.
Tяdqiqatlar gюstяrir ki, mцяllimin шagird-
lяrя nцmunяvi mцnasibяtlяr haqqыnda danыш-
maьыndansa, hяmin mцnasibяtlяrin шagirdlяr
tяrяfindяn hяyatda tяtbiqinя шяrait yaratmasы
daha faydalыdыr. Uшaqlarыn cяmiyyяtlя pozitiv
mцnasibяtя cяlb edilmяsi, onlarыn яtrafыnda
uyьun bilik mцhiti yaradыlmasыnda vя ictimai
mцnasibяtlяrin inkiшafыnыn tяшkilindя ИKT
яvяzsiz vasitя kimi dяyяrlяndirilir.
ИKT-dяn istifadя mяktяbdя sosial vяziy-
yяt baxыmыndan шagirdlяrin siniflяrя bюlцn-
mяsi kimi neqativ hallara qarшы yararlы vasitя
kimi istifadя edilя bilяr. Verilяn layihяni ye-
rinя yetirmяk цчцn sяfяrbяr olan шagirdlяr
bir mяqsяd яtrafыnda sыx birlяшirlяr. Mцxtяlif
texniki avadanlыqlarы olan imkanlы шagirdlяr
layihяdя uьur яldя etmяk цчцn юz шяxsi ava-
danlыqlarыndan цmуmi qяlяbя цчцn istifadя
edirlяr. Bu qarшыlыqlы fяaliyyяt vя birgя яldя
edilmiш nяticя bцtцn qrup iшtirakчыlarыnы bir-
birinя yaxыnlашdыrыr, onlarыn arasыnda uyьun
mцnasibяtlяrin inkiшafыna zяmin yaradыr.
Emosional mцnasibяtlяrin qurulmasыnda
ИKT yararlы vasitяdir. Mцxtяlif irq, din, etnik
azlыqlara mяnsub uшaqlar arasыnda qarшыlыqlы
mцnasibяtlяrin yaradыlmasы чox яhяmiyyяtli-
dir. Azяrbaycanda irqi ayrы-seчkilik prob-
lemi olmasa da, Иnternet elя bir шяbяkяdir ki,
burada bцtцn dцnya bir araya gяlir. Bцtцn
dinlяr, irqlяr, millяtlяrdяn olan insanlar Иn-
246
ternet fяzasыnda gюrцшцr vя яmяkdaшlыq edir-
lяr. Gяnc nяslin цnsiyyяt imkanlarы tяdrиcяn
geniшlяndikcя mцяllim bu imkanlardan sя-
mяrяli vя mяqsяdyюnlц шяkildя istifadя et-
mяklя ictimai mцnasibяtlяrin inkiшafыnы tя-
min etmiш olur. Mяsяlяn, fяrqli bir irqdяn vя
ya dindяn olan юlkяnin mяktяblilяri Иnteрnet
vasitяsilя hяr iki tяrяfi qane edяn, tяlim
mяqsяdlяri ilя цst-цstя dцшяn birgя layihяni
iшlяmяyя dяvяt edirsя, mцяllim шagirdlяri bu
layihяyя fяal qoшulmaьa sюvq etmяklя onla-
rыn emosional mцnasibяtlяrinin inkiшafыnы tя-
min etmiш olur.
Иntellektual mцnasibяtlяrin inkiшaf etdi-
rilmяsi geniш tяhlillяri, situasiyanы anlamaьы
vя sonra mцnasibяt bildirmяyi tяlяb edir.
Tяdris olunan mюvzu gerчяk hяyat hadisя-
lяri ilя яlaqяlяndirilir, gцndяlik hяyatda
meydana чыxan problemlяr aшkar edиlir. Hя-
min problemlяrlя baьlы шagirdlяrя юz mцna-
sibяtlяrini bildirmяk, fikirlяrini sюylяmяk
imkanы vermяk lazыmdыr. Bu baxыmdan prob-
lemin hяllinя nail olmaq цчцn ИKT яvяzsiz
vasitя kimi istifadя edilmяklя шagirdlяrin in-
tellektual inkiшafыnы tяmin edir. Чцnki ictimai
mцnasibяtlяr inkiшaf etdikcя insan intellek-
tual baxыmdan da kamillяшir, yetkinlяшir.
Elmi яdяbiyyat gюstяrir ki, uшaqlarda ic-
timai bacarыqlarыn nя sяviyyяdя formalaш-
dыьыnы mцяyyяnlяшdirmяk цчцn onlarыn digяr
uшaqlara reaksiya vermяsinя шяrait yaratmaq
lazыmdыr. Ekspertlяr ictimai bacarыqlarыn
qiymяtlяndirilmяsinin яn sяmяrяli yolunun
mцшahidя цsulu olduьunu gюstяrirlяr. Bu
sяbяbdяn шagirdlяrin ictimai bacarыqlarыnыn
mцшahidя yolu ilя qiymяtlяndirilmяsinя mц-
vafiq шяrait yaratmaq mяqsяdi ilя яmяkdaш-
lыq шяraiti yaradыlыr.
Яmяkdaшlыq tяlimi – юyrяtmя fяlsяfяsidir.
Bu tяlimin fяlsяfяsi – bяrabяr чalышma, bir-
likdя yaratma, birlikdя юyrяnmя, birlikdя
dцшцnmя, birlikdя inkiшaf etmяdir. Yяni ki-
чik qruplarda vя ya cцtlяrdя яmяkdaшlыq
edяn шagirdlяr цmumi mяqsяdя чatmaq цчцn
birlikdя чalышыr, bir-birinin bilik sяviyyяsi
цчцn mяsuliyyяt daшыyыrlar. Belяliklя, bir
 Тящсилин ясаслары
шagirdin uьuru baшqalarыnыn da uьur qazan-
masыna yardыm edir. Шagirdlяrin sinifdя bя-
rabяr чalышa, iшlяyя, yarada, яmяkdaшlыq edя
bilmяsi onlarыn gяlяcяk hяyatlarыnda cяmiy-
yяtin digяr цzvlяri ilя uьurlu ictimai mцna-
sibяtlяr qurmasы, юz hяyatlarыnы tяшkil edя
bilmяsinin tяmяlini qoyur.
Яmяkdaшlыq шяraitindя tяlim prosesi qur-
maq цчцn problemя informasiya vя kommu-
nikasiya texnologiyalarыnыn istifadяsi baxы-
mыndan nяzяr yetirilmiшdir. Шagirdlяrin kom-
pцterlяrin vasitяsi ilя Иnternet xяttindя bяra-
bяr чalышmasы, birlikdя tяdqиqatlar apar-
masы, яldя etdiklяri materiallarы birlikdя tяh-
lil etmяsi, onlarыn яtrafыnda mцbahisяlяr vя
mцzakirяlяr aparmasы, gяldiklяri qяnaяtlяri
цmumilяшdirяrяk yaradыcы fяaliyyяtlя mяшьul
olmasы kimi imkanlarы tяlimdя яmяkdaшlыq
baxыmыndan araшdыrыlmыш vя tяlimin sяmяrя-
liliyinin yцksяldilmяsi baxыmыndan яhяmiy-
yяtli hesab edilmiшdir. Tяlim proseсindя bц-
tцn bunlara nail olmaq цчцn mцxtяlif kom-
munikativ mяqsяdlяr daшыyan чeшidli kom-
pцter proqram tяminatlarы da mюvcuddur.
Tяlimin яmяkdaшlыq шяraitindя tяшkil edil-
mяsi sinif otaьыnda hяm mцяllimin, hяm dя
шagirdlяrin rolunu яsaslы шяkildя dяyiшir,
onlarыn hяr birinin цzяrinя yeni vяzifя vя
mяsuliyyяtlяr qoyur. Onlardan biri mцяllim
vя шagird vяzifяlяrinin bюlцшdцrцlmяsidir.
Яmяkdaшlыq tяliminя яsaslanan siniflяrdя
mцяllimlяr юz vяzifяlяrini шagirdlяri ilя чox
spesifik шяkildя bюlцшцr. Яnяnяvi tяlim шяrai-
tindя mцяllim яsasяn tяkrarolunmaz ola
bilmir, tяlиmin цmumi mяqsяdi цчцn, чalыш-
malarыn tяrtibatы цчцn mяsuliyyяt daшыmыr.
ИKT-dяn geniш istifadя edяn mцяllim, шagird-
kompцter, шagird-шagird vя шagird-mцяllim-
kompцter dairяsindя яmяkdaшlыq edяn si-
niflяrdя fяaliyyяt vя tapшыrыq seчimini tяmin
edir, mцxtяlif шagirdlяrin maraьыnы nяzяrя
alыr vя шagirdlяri юz юyrяndiklяrini qiymяt-
lяndirmяyя hяvяslяndirir. Яmяkdaшlыq, mцx-
tяlif tяlim fяaliyyяtlяrinin inteqrasiyasыnы vя
шagirdlяrin яldя etdiklяri nяzяri biliklяrin
247
tяcrцbi olaraq tяtbiqini tяmin edir. Bu da шa-
girdlяrdя, qarшыlыqlы mяsuliyyяt vя anlaшma-
nыn inkiшafыna, mцxtяlif rяylяri dinlяmяk
bacarыqlarыnыn formalaшmasыna kюmяk edir,
яyanilik tяlяb edяn biliklяri dяstяklяyir, tяn-
qidi vя yaradыcы dцшцnmяyя cяlb edir, aчыq vя
mяnalы dialoqlarda iшtиrak etmяk цчцn шяrait
yaradыr. Mяsяlяn, шagird hяr hansы bir yazы-
чыnыn hяyat vя yaradыcыlыьы haqqыnda tяzяcя
oxuduьu mяlumatlarы цmumilяшdirяrяk юzц-
nцn kiчik яsяrini yaratmaq istяyir. Яgяr яnя-
nяvi tяlim цsulu ilя чalышan mцяllim 6–8
sяhifяlik inшa yazыlmasыnы tяlяb edirsя, яmяk-
daшlыq fяaliyyяti цsulu ilя чalышan mцяllim шa-
girdlяrin yaradacaьы яsяrlяrin mюvzularыnыn
onlarыn юzц tяrяfindяn mцяyyяnlяшdirmяsini
tяklif edir. Bяzilяri Иnternet sяhifяlяri hazыr-
lamaьы planlaшdыrыr, bяzilяri yazычыnыn hяya-
tыndakы dramatik anlara xцsusi яhяmiyyяt
verir, bяzilяri Иnternet sяhifяlяrindяn aшkar
etdiyi orijinal mяnbяlяri tяdqiq edir vя dяrs-
liklя uyьunlaшan vя ya uyьunlaшmayan mя-
qamlarы цzя чыxarыr vя ya onlarыn шяxsi
maraьыnы doьuran suallarыn tяdqиqatыnыn nя-
ticяlяrini яsaslanaraq Paint (rяsm) proqra-
mыnda mцxtяlif шяkillяr чяkir vя sonda nяti-
cячыxarma prosesindя hяlledici sяsя malik
olurlar. Bu imkanlar hяm шagirdlяrin юzцnя-
nяzarяti, hяm dя onlarыn tяlimя hяvяslяn-
dirilmяsi цчцn чox mцhцmdцr.
Яnяnяvi siniflяrdя mцяllimlяrin яsas vя-
zifяsi informasiya чatdыran olmalarыdыr. Bu
tяlim шяraitindя biliklяr yalnыz bir istiqamяt-
dя axыr: mцяllimdяn шagirdя. Яmяkdaшlыq шя-
raitindя шagirdlяrin чalышdыьы siniflяrdя isя bu
vяzifя mцяllim vя шagird arasыnda bюlцшdц-
rцlцr. Mцяllim mцhцm mюvzularla baьlы mя-
lumatlara malikdir vя hяlя dя шagirdlяri
informasiyalarla zяnginlяшdirir. Lakin шa-
girdlяri ilя яmяkdaшlыq edяn mцяllim dяrs
prosesindя onlarыn hяyata keчirdiklяri tяd-
qiqatlar, tяcrцbяlяr, yaradыcыlыq nцmunяlяri
яsasыnda yeni-yeni informasiyalar яldя edir,
zяnginlяшir vя tяkmillяшir. Mяsяlяn, dяrs
prosesindя шagirdlяr hяr hansы bir yazычыnыn
 Тящсилин ясаслары
hяyat vя yaradыcыlыьы ilя baьlы Иnternet sяhifя-
lяrindя tяdqiqat iшlяri apararkяn яldя etdiyi
yeni mяlumatlarы yoldaшlarы ilя mцbadilя
edir. Bununla da tяlim prosesindя шagirdlя-
rin qarшыlыqlы fяallыq шяraitindя (interaktiv)
юyrяnmяsi tяшkil edilmiш olur. Qruplarda fяal
яmяkdaшlыq nцmayiш etdirяn шagirdlяr mяk-
tяblяrarasы debat vя mцzakirяlяrя dя cяlb
olunursa, bu, mцzakirяlяr цчцn problemlяr
tяqdim edяn, onlarыn hяlli yollarыnы arayan,
nяticяlяr чыxarыb qяrarlar qяbul edяn шяx-
siyyяtlяrin formalaшmasыna шяrait yaradыr.
Шяxiyyяt o zaman formalaшыr ki, o fяrd,
tяbiяt vя cяmiyyяtlя baьlы mцvafiq biliklяrя
malik olsun, hяmin biliklяrdяn istifadя et-
mяyi bacarsыn vя malik olduьu, biliklяrdяn
istifadя etmяk istяsin, buna maraq gюstяrsin.
Шяxsiyyяtin formalaшmasыnda istяyin, gю-
rцlяn iшя maraьыn rolunu gюrkяmli maarifчi
Ц.Hacыbяyли яhяmiyyяtli amil hesab edяrяk
yazыr: «Lakin bяdbin cavanlarыmыz шikayяtlя
цrяyimizi xarab etmяsinlяr. Иstяsяk, bizim dя
ittifaqыmыz olar, istяsяk, bizim dя iшlяrimiz
dцzяlяr. Иstяsяk, biz dя sairlяri kimi sяadяtя
meyиl edяrik, istяsяk, biz dя axыrda mяsud
olarыq. Иstяsяk, biz dя bunlarыn hamыsыnы
istяrik. Иstяsяk...» (18, 285).
Bu prinsiplяr mцasir kurikulumlarыn tяr-
tibindя dя юz яksini qabarыq шяkildя tapmыш-
dыr. Belя ki tяlim standartlarыnыn hяm tяrti-
bi, hяm tяtbiqi zamanы шagird maraqlarы юn
plana чяkilmiшdir. Tяlimin tяшkili zamanы
motivasiya, yяni шagirdin tяlim prosesinя
maraqlandыrыlmasы dяrsin mцhцm tяrkib
hissяsini tяшkil edir. Bu mяsяlяlяrя kuriku-
lum nяzяriyyячilяri R.V.Tayler, N.E.Gron-
land, R.C.Marzana bюyцk яhяmiyyяt ver-
miшlяr. Tayler yazыr: «Tяlim materiallarы vя
tяlim prosesi шagirdin maraqlarыna uyьun
gяlmяlidir ki, o юyrяnmяyя maraq gюstяrsin
vя яldя etdiyi nяticяdяn zюvq alsыn» (116,
79). Шagirdin maraqlarыna cavab verяn tяlim
strategiyalarы qurulmaqla hяm tяlimin key-
248
fiyyяtinin yцksяldilmяsini, hяm dя maraqla-
rыn dцzgцn istиqamяtlяndirilmяsini tяшkil
etmяk olur. Aparыlan sorьular, mцшahidяlяr
gюstяrir ki, ИKT vasitяsi ilя tяшkil edilяn hяr
bir tяlim fяaliyyяti шagirdi чox maraqlandыrыr
vя onu tяlimя hяvяslяndirir. Bu mяsяlяlяr
tяlimin tяшkili iшindя diqqяtdяn kяnarda
qala bilmяdiyi kimi, bizim tяdqiqatda da tя-
lim keyfiyyяtinin yцksяldilmяsindя mцhцm
amil kimi araшdыrыlmышdыr.
ИKT-nin imkanlarыndan istifadя edяrяk
шagirdin ehtiyac vя maraqlarыnыn tяmin edil-
mяsi yolu ilя hяm tяlim prosesinin sяmяrя-
liliyinin artыrыlmasыna, hяm dя tяlim nяticя-
lяrinin yцksяldilmяsinя nail olmaq mцmkцn-
dцr. ИKT шagirdin maraq dairяsиnя daxil olan
vя uьuru tяmin edяn mцhцm amil kimi dя-
yяrlяndirilir.
Шagird tяrяfindяn hяr hansы arzu olun-
mayan, lakin яhяmiyyяtli bir tяlim fяaliyyя-
tini digяr bяyяnilяn tяlim fяaliyyяti ilя
яlaqяlяndirmяklя dя maraqlarы tяmin edяn
юyrяnmя mцhiti yaratmaq vя nailiyyяt яldя
etmяk olur. Mяsяlяn, яgяr oxumaq bir fяa-
liyyяt olaraq шagirdя maraqsыzdыrsa, Иnternet
sяhifяsindяn hяr hansы mяsяlя ilя baьlы mя-
lumat яldя etmяk tapшыrыьы alan шagird oxunu
bюyцk mяmnuniyyяtlя yerinя yetirir. Яldя
etdiyi mяlumatыn mяqsяdяuyьun olub-olma-
dыьыnы mцяyyяn etmяk цчцn o, яlbяttя ki,
hяmin mяtni oxuyur. Bu zaman шagirdin
oxuya maraьы inkiшaf etdirilir. Yяni шagirdin
maraq gюstяrdiyi mяsяlяlяrdяn istifadя edя-
rяk onun цчцn faydalы olan mяsяlяlяrя ma-
raьы inkiшaf etdirilir. Elяcя dя hяr hansы
mяtni oxuyub fikir mцbadilяsi etmяk kimi
шagirdя darыxdыrыcы gюrцnяn fяaliyyяt Иnternet
шяbяkяsindя, digяr mяktяblilяrlя gюrцш pro-
sesindя qat-qat maraqlы vя cяlbedici bir fяa-
liyyяtя чevrilir. Belяliklя, maraq tяlim pro-
sesindя motivasiyanыn tяшkilinя xidmяt gюs-
тяrdiyi kimi, nail olunmasы planlaшdыrыlmыш
tяlim mяqsяdi kimi dя dяyяrlяndirilir.
 Тящсилин ясаслары

ИКТ-дян истифадянин Интернет имканлары

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• «Иnternet» anlayышыnыn mяnasы barяdя mяlumat ИКТ
verяcяksiniz;
• Tяlimdя Иnternetin яhяmiyyяtini izah edяcяksiniz;
• Mцшahidя etdiyiniz dяrsdя ИKT-nin Иnternet iмkan-
larыndan nя qяdяr sяmяrяli istifadя edildiyi barяdя МУЛТИМЕДИА ИНТЕРНЕТ
mцhakimя yцrцdяcяk, tяkliflяr verяcяksiniz;
• Иnternetin imkanlarыndan istifadя etmяklя resurs-
lar hazыrlayacaqsыnыz.

TAPШЫRЫQ 1 • Araшdыrmalarыnыzыn nяticяlяrini mцzaki-

(Auditoriya шяraitindя bu tapшыrыq rя edin.
cцtlяrdя hяyata keчirilir) • Nяticяlяrinizi tяqdim edilяn nцmunяlяr-
lя mцqayisя edin.
• Иnternetя daxil olun. «Иnternet nяdir vя
tяlim prosesindя ondan istifadяnin яhя- TAPШЫRЫQ 2
miyyяti?» mюvzusunda araшdыrmalar aparыn. Тядгигат материалыны охуйун. Апардыьыныз
Nяticяlяrinizi яks etdirяn PP tяqdimat ha- илкин арашдырмаларынызын нятиъяляри иля гаршылаш-
zыrlayыn. дырын.

249
 Тящсилин ясаслары
ИKT-nin Иnternet imkanlarы vя
tяlimin tяшkilindя onlardan istifadя yollarы
Tяlim-tяdrisdя Иnternetdяn mяhsuldar vя
mяqsяdyюnlц istifadя yollarыnы tяdqiq edяr-
kяn, яvvяlcя dцnya tяcrцbяsindя onun tяh-
sil mяqsяdlяrindя necя istifadя edildiyi araш-
dыrыlmышdыr. Mцяyyяnlяшdirilmiшdir ki, mяk-
tяb daxilindя yerli шяbяkяlяrin yaradыlmasы,
mяlumatlarыn mяsafяdяn чatdыrыlmasы 1970–
1980-cи illяrя tяsadцf edir. Yerli шяbяkяlяr
mяktяbин kompцter laboratoriyalarыnda in-
formasiyalarыn mцяllim-шagird, шagird-шagird
arasыnda mцbadilя edilmяsinя шяrait yarat-
maqla tяlimin sяmяrяliliyinin yцksяldilmя-
sinя яhяmiyyяtli tяsir gюstяrirdi.
Bir neчя mяktяbin kiчik yerli шяbяkяlяri-
nin цmumi, geniш шяbяkяdя birlяшdirilmяsi
mцяllimlяrin vя шagirdlяrin, elяcя dя цmu-
milikdя, mяktяblяrin цnsiyyяt dairяsinin
geniшlяnmяsinя vя informasiya яldя etmяk
imkanlarыnыn yцksяldilmяsinя xidmяt edirdi.
Шagirdlяr юz mяktяblяrinin kitabxanalarыnda
яldя edя bilmяdiklяri kitablarы qonшu mяktя-
bin elektron kitabxanasыndan axtarыr, lazыm
olan mяlumatlarы яldя edя bilirdi. Elяcя dя
geniш шяbяkяyя qoшulmuш bir mяktяbin шa-
girdi kompцter vasitяsi ilя digяr mяktяbin
шagirdi ilя цnsiyyяt yarada, mяlumat mцba-
dilяsi edя bilirdi. Lakin mяktяblяrin arasыn-
dakы mяsafяnin uzaqlыьы daha geniш шяbяkя-
lяrin qurulmasыna mane olurdu. 1980-cи il-
dяn baшlayaraq artыq belя шяbяkяlяr yalnыz
rayon daxilindяki mяktяblяri deyil, rayon-
lararasы яlaqяlяrin dя yaradыlmasыnda bюyцk
яhяmiyyяt daшыmaьa baшladы. 1990-cы illяrdя
шяbяkяlяr elя geniш miqyasda yayыldы ki, artыq
mяktяblilяr yцzlяrlя vя minlяrlя kilometr
uzaqlarda olan kompцterlяrlя цnsiyyяtя gi-
rib mцxtяlif mяlumatlar яldя edя bilirdilяr.
Nяticяdя dцnyanыn цmуmi шяbяkяsindя bir-
lяшяn minlяrlя geniш шяbяkяlяr vя юlkяlяr
arasыnda mяlumat mцbadilяsi hяyata keчiril-
mяyя baшlandы. Texnologiyalarыn беля inki-
шafы kompцterlяrin шяbяkяdя birgя iшlяmя-
250
siни mцmkцn етди vя (inter – qarшыlыqlы; net –
шяbяkя) Иnternet yarandы.Bunu aшaьыdakы
шяkil tutarlы шяkildя яyanilяшdirir.
Иnternet шяbяkяsini gюstяrяn шяkil
Иnternet kompyuter texnologiyalarыnыn
informasiya чatdыrma vя tяhsil sahяsi цчцn
яhяmiyyяtli olan digяr xidmяtlяrini daha da
inkiшaf etdirdi. Иnternet vasitяsilя istifadя-
чilяr kommunikasiyalar, media vя kompцter
texnologiyalarыnы bir vяhdяtdя иnteqrasiya
edяrяk mяlumatlarы gюndяrя vя яldя edя bil-
dilяr. Hazыrda Иnternet aшaьыdakы mяqsяdlяr-
lя istifadя imkanlarыna malikdir:
1. Yer kцrяsini яhatя edяn elektron poчt
xidmяti;
2. Qruplarla mцzakirяlяrin tяшkili;
3. Konfranslarыn tяшkili;
4. Иnformasiya yayыmы;
5. Sosial шяbяkяlяr
6. Digяr (ictimai, яylяncя, yeniliklяr) mяq-
sяdlяr ilя.
Mяktяblяrdя tяhsilin tяшkili zamanы Иn-
ternetdяn istifadя aшaьыdakы mяqsяdlяrя nail
olmaq цчцn яhяmiyyяtli hesab edilir:
– Mяktяblяrdя шagirdlяr daha geniш cя-
miyyяt цчцn faydalы olmaq vя iшlяmяk цчцn
hazыrlanыr;
– Fяrdlяrin gяlяcяkdя Иnternetdяn istifa-
dя ilя яlaqяli tяlяbatы юdяnilir;
– Tяhsil iшчilяrinin mцяyyяnlяшdirdiyi tя-
lim mяqsяdlяri vя nяticяlяrinя nail olmaq
цчцn шagirdlяrin kommunikasiya sistemindя
fяaliyyяtlяrinin tяшkili ilя baьlы ehtiyaclarы
nяzяrя alыnыr.
 Тящсилин ясаслары
Tяhsil mяqsяdilя Иnternetdя multimediа
xidmяtlяri elektron poчt vя qrup mцzakirя-
lяri шяklindя yayыlmышdыr. Son zamanlar Иn-
ternet sяhifяlяrindя geniш yayыlmыш audio vя
videofayllar tяhsil цчцn чox yararlы mяnbя-
lяr kimi dяyяrlяndirilir.
Иnternet nяhяng bir шяbяkяdir. Tяhsilin
tяшkili цчцn onun mцxtяlif imkanlarы mюv-
cuddur:
– Elektron poчt fяaliyyяti (пroblemin
hяlli ilя baьlы nяtиcяlяri, hesabatlarы, yenilik-
lяri vя digяr materiallarы gюndяrmяk).
– Sual-cavab (иstяnilяn mяsяlя ilя baьlы
verilяn suallarы cavablandыrыb verilяn цnvana
gюndяrmяk).
– Иnternet sяhifяlяrinin yaradыlmasы.
– Distant tяlim.
Mяktяblilяrin tяhsil aldыqlarы mяkandan
ayrыlmasыna heч bir ehtiyac olmadan цmumi
qovшaьa qoшulma vя informasiya яldя etmя
imkanы qazanmasы bюyцk bir irяlilяyiш vя
tяlimin tяшkilindя яhяmiyyяtli yenilikdir. Bu,
шagirdlяrin vaxtыna qяnaяtя vя tяlimin sяmя-
rяliliyinin yцksяldilmяsinя xidmяt edir.
– Tяdris edilяn mюvzu яtrafыnda verilяn
tapшыrыqlarыn yerinя yetirilmяsi mяqsяdilя Иn-
ternet sяhifяlяrindя aparыlan araшdыrmalar
zamanы tяdqiqatчы-шagird yazычыnыn yaшadыьы
dюvr, onun hяyatы vя yaradыcыlыьы ilя baьlы
mюvzu яtrafыnda яlavя informasiyalar яldя
edir, hяmin informasiyalarы yaratma fяaliy-
yяtinя qoшulur, mцstяqil tяlimя hazыrlanыr.
Bu zaman onun tяdqiqatчыlыq bacarыqlarыnыn
vя bununla da tяnqidi tяfяkkцrцnцn inkiшa-
fыna geniш шяrait yaranmыш olur;
– Mцxtяlif siniflяr, mяktяblяr vя шяhяr-
lяr arasыnda яlaqяli konfrans, debat, mцza-
kirя dяrslяrinин hяyata keчirilmяsinя imkan
yaranыr. Bu cцr dяrslяr шagirdlяrin ictimai
bacarыqlarыnы inkiшaf etdirir, elяcя dя on-
larыn tяlimя maraьыnыn yцksяldilmяsinя xid-
mяt edir.
– Цzцrlц sяbяbdяn dяrslяrdя iшtirak edя
bilmяyяn шagirdlяrin tяlimi elektron poчt
xidmяtlяri vя ya mцxtяlif Иnternet sяhifяlя-
251
rinin «messenger» (ismarыc чatdыran) imkan-
larы vasиtяsi ilя tяшkil edilir.
– Шagirdlяrin яdяbiyyatla baьlы istяr yerli,
istяrsя dя beynяlxalq tяшkilatlar tяrяfindяn
dяstяklяnяn layihяlяrdя iшtirak etmяsinя шя-
rait yaradыr.
ИKT-nin Иnternet imkanlarыndan mяhsul-
darlыqla vя шagirdin yцksяk fяallыьыnы tяшkil
etmяklя istifadя etmяk яdяbiyyat mцяllimi-
nin peшяkarlыьыndan xяbяr verir. Dцnya tяh-
sil tяcrцbяsindя ИKT vя onun Иnternet im-
kanlarыndan istifadя tяlim prosesinin keyfiy-
yяti kimi dяyяrlяndirilir. Problemin hяllinя
nail olmaq цчцn Иnternet sяhifяlяrindяn яldя
edilmiш mяlumatlardan mяqsяdyюnlц istifa-
dя etmяsi шagirdin idraki fяaliyyяtinin, tяd-
qiqatчыlыq bacarыqlarыnыn, ictimai mцnasibяt-
lяrinin, maraqlarыnыn inkiшafыnы vя elяcя dя
yaradыcы fяaliyyяtini tяшkil etmяk цчцn mц-
hцm vasitяdir. Mюvzu ilя baьlы mяlumatlarыn
Иnternet sяhifяlяrindяn чevik яldя edilmяsi
цчцn шagirdlяrin istiqamяtlяndirilmяsi yolla-
rыnы mцяyyяnlяшdirmяk mяqsяdilя araшdыr-
malar aparmышыq. Axtarыш sяhifяlяrindяn
axtarыш hяrяkяtvericilяri (Yahoo vя ya Look-
smart) vя axtarышa rяhbяrlik edяnlяr (Google
vя ya Alta Vista) kimi xidmяtlяrdяn ikincisi,
tяdqiqatlar aparmaq цчцn mцtяxяssislяr tя-
rяfindяn daha sяmяrяli hesab edilir. Bunun-
la yanaшы, mцяyyяn olunmuшdur ki, шagird-
lяrin axtarышlarы o zaman uьurla hяyata ke-
чirilя bilяr ki, onlar nя axtardыqlarыnы dяqiq
bilsinlяr vя axtarышlara baшlamazdan яvvяl юz
iшlяrini aшaьыda gюstяrilяn qaydalara riayяt
etmяklя dцzgцn tяшkil etsinlяr:
– яsas mяsяlяni mцяyyяnlяшdirmяk;
– hяmin mяnanы ifadя edя bilяn sinonim
sюzlяr tapmaq (birinci variantda heч bir
nяticя яldя edilmяdiyi halda digяr variant-
lara mцraciяt etmяk);
– mцxtяlif axtarыш saytlarыnыn xidmяtin-
dяn istifadя etmяyя чalышmaq;
– яgяr axtarышa mюvzunun baшlыьы verilяr-
sя, mюtяrizяdя onu dяqiqlяшdirяn sюzlяri
qeyd etmяk;
 Тящсилин ясаслары
– «Axtarыш» damasыnda ideyanы яks etdi-
rяn sюzцn dяqiq seчilmяsini tяmin etmяk;
– tяkrar axtarышlara yol vermяmяk цчцn
axtarыlmыш sюzlяrin vя ifadяlяrin qarшыsыna bir
«+» iшarяsi yazmaq;
– geniш axtarышlara mane olan sюzlяrin
qarшыsыna da bir «*» iшarяsi яlavя etmяk;
– yersiz materiallarla цzlяшmяmяk цчцn
чox sюzdяn istиfadя etmяmяyя чalышmaq (3–4
sюz kifayяtdir);
– тяcrцbi yardыma ehtiyac duyduqda
чaшqыnlыьa dцшmяmяk, mцяllimя mцraciяt
etmяk.
Araшdыrmalar gюstяrir ki, Azяrbaycan
яdяbiyyatыnыn tяdrиsinin tяшkili цчцn yararlы
ola bilяn Иnternet saytlarыn sayы hяr gцn art-
maqdadыr. Odur ki tяdris zamanы istяnilяn
mюvzu ilя baьlы axtarышlarыn aparыlmasыnы tя-
min edяn mцvafiq saytlarы tapmaq mцm-
kцndцr.
Tяcrцbя gюstяrir ki, tяlim mюvzusu ilя
baьlы яn dяyяrli, mяqsяdяuyьun materiallarы
ehtiva edяn 4–5 Иnternet sяhifяsinin mцяllиm
tяrяfindяn яvvяlcяdяn seчilяrяk шagirdlяrя
tювsiyя edilmяsi daha sяmяrяli nяticяlяr ve-
rir. Belя ki komandalara tapшыrыqlar verilяr-
kяn, hяm dя mюvzunun tяdqiq edilmяsi цчцn
Иnternet sяhifяlяrinin цnvanlarыnыn da gюstя-
rilmяsi aparыlan axtarышlar zamanы vaxt itki-
sinin qarшыsыnы alыr vя araшdыrmalarыn sяmя-
rяliliyini yцksяldir. Aparыlan tяcrцbяlяr gюs-
tяrir ki, sяhifяlяrdяn mяqsяdяuyьun mяlu-
matlarы tapыb, onlardan yetяrincя bяhrяlяn-
mяk vaxt tяlяb edяn bir fяaliyyяtdir. Geniш
252
materiallarыn 10–15 dяqiqя яrzindя hяm ta-
pыlmasы, hяm dя юyrяnilmяsinin шagird цчцn
bir qяdяr mцrяkkяb olduьunu nяzяrя alaraq
mцяllim problemin hяlli yollarыnы tapmaq
mяqsяdilя onlara mцvafiq tюvsiyяlяrlя yar-
dыm edir.
Tяcrцbяlяr zamanы mцяyyяn edilmiшdir
ki, Иnternet sяhиfяlяrindяn istifadя tяlimin
hяr цч mяrhяlяsindя (tяlimя hazыrlыq, tяlim
vaxtы vя юyrяnilяnlяrin yekunlaшdыrыlmasы)
sяmяrяlilik baxыmыndan чox яhяmiyyяtlidir.
Tяdris edilяn mюvzu шagirdя tanыш deyilsя vя
ya az tanышdыrsa, o, kompцter vasitяsilя Иn-
ternet sяhifяlяrdяn yeni informasiyalar яldя
edir, bunlarы юz tapыntыsы kimi dяyяrlяndirir
vя araшdыrmalarыnыn diаpazonunu daha da
geniшlяndirmяyя cяhd edir. Belяliklя, яldя
etdiyi hяr yeni mяlumat araшdыrmalarыn mяh-
sulu kimi dяyяrlяndirilir. Mюvzu mяnimsя-
nildikdяn sonra da araшdыrmalar aparmaq
faydasыz deyil. Яksinя, шagird artыq mяnim-
sяmiш olduьu mяlumatlarы Иnternet sяhifяlя-
rindяki informasiyalarla mцqayisя edir,
onlarыn arasыnda fяrqli cяhяtlяr aшkar edirsя,
mяsяlя яtrafыnda geniш mцzakиrяlяr aчыr.
Faktlarla baьlы mяlumatlarы dяqiqlяшdir-
mяk mяqsяdilя Иnternet sяhifяlяrindяki di-
gяr mяnbяlяrя цz tutur. Bu da юz nюvbя-
sindя шagirdin araшdыrma vя tяdqiqatчыlыq
qabiliyyяtinin inkiшafыna xidmяt edir. Digяr
tяrяfdяn яgяr шagird dяrsliklя Иnternet sя-
hifяlяri arasыnda bir fяrq gюrmцrsя, bu
onun biliklяrиnin tяkmillяшmяsinя daha
yaxшы tяsir gюstяrir, mюvzunun mяnimsяnil-
mяsinя yardыmчы olur.
 Тящсилин ясаслары

ИKT-dяn istifadяnin multimedia imkanlarы

Bu fяsli юyrяnяndяn sonra siz:

• «Multimedia» anlayышыnы шяrh edяcяksi-
niz;
• Tяlim prosesindя istifadя etmяk цчцn
dяrsin mюvzusuna uyьun elektron resurs-
lar hazыrlayacaqsыnыz;
• Dяrsdяn mцxtяlif sяbяblяrdя yayыnmыш
шagirdlяrin tяliminя dяstяk vermяk цчцn
mцstяqil tяlimя шяrait yaradan resurslar
hazыrlayacaqsыnыz;
• Tяlim prosesindя mцxtяlif multimedia
layihяlяrinin iшlяnmяsiни tяшkil etmяk
цчцn mцvafiq bacarыqlar nцmayiш etdirя-
cяksiniz;
• Fikirlяrin mцxtяlif forma vя цsullarla Multimedia nяdir?
ifadя edilmяsinin tяlimini tяшkil etmяk • Multimediya SD-RUM-u, audio, video,
mяqsяdi ilя ИKT-nin film multimedia im-
DVD vя baшqa medialarы birlяшdirяn bir чox
kanlarыndan юyrяnяn filminin yaradыlmasы
digяr яlavяlяrя dя яsaslanыr.
texnologiyasы haqqыnda mяlumat ve-
• Multimedia kompцter tяchizatы vasitя-
rяcяk, mцtяxяssislяrin yardыmы ilя hazыr-
si ilя qarшыlыqlы шяkildя idarя edilir, bu zaman
ladыьыnыz filmi tяqdim edяcяksiniz.
istifadячi tяrяfindяn prosesя daxil olma vя
ona nяzarяt etmя iмkanlarы yaranыr.
Multimedia nяdir? • Mуltimedia hipermedia olub gюrцntцlя-
Sяs, шяkil, mяtn, animasiya, video kimi rin, sяslяrin, qrafiklяrin, videolarыn vя digяr
iki vя daha artыq medianыn birlяшmяsi multi- medianыn calanmыш informasiyalar sistemin-
mediadыr. dя qorunmasыdыr.

253
 Тящсилин ясаслары
ИКТ-нин мултимедиа имканларындан истифадя йоллары: фяал истифадячи
мцяллим олан заман
Dяrslяrdя mюvzu яt-
rafыnda tяqdimat
vurьulanыr:
Fяal istifadячi
mцяllim olan zaman
• Mцяllim mяlumatlarы чatdыrыr;
• Tяchizatlardan istifadя edir;
• Яsasяn Power Point proqram tяmi-
natыndan istifadя edir;
• Tяlim mяqsяdinя uyьun шяkil, sяs, vi-
deo vя digяr materiallarыn toplanыb
yerlяшdirilmяsinя чox vaxt sяrf edir;
• Geniш monitor vя ya OH proyektor
sisteminя ehtiyac yaranыr.
TAPШЫRЫQ
Mцxtяlif sяbяblяrя gюrя dяrsdяn yayыnmыш
шagirdя tяlim proqramыndan geri qalmamasы
цчцn яlavя dяstяk lazыm olur. E-mail (elek-
tron poчt) vasitяsi ilя vя ya digяr (чap edilmiш
vяrяq шяklindя) yollarla gюndяrmяk цчцn aшa-
ьыda qeyd edilяn fяaliyyяtlяri yerinя yetirin:
Fяal istifadячi шagird olan zaman
Шagirdlяr
multimedia
layihяlяr
hazыrlayыrlar:
• Foto-inшa tяrtib etmяk;
• You Tube vя digяr Иnternet sяhifяlяr-
dяn яldя edilmiш, habelя чяkilmiш vi-
deokadrlardan istifadя etmяklя gцnцn
yeniliyini hazыrlamaq;
• Xяritя vя animasiyalardan istifadя etmяk-
lя hava haqqыnda mяlumat vermяk;
• Multimedianыn imkanlarыndan istifadя
etmяklя hekayяnin sцjeti цzrя (шяkil,
musiqi vя animasiyalardan istifadя et-
mяklя) «film» hazыrlamaq;
• Mahnыnыn musiqisinin яhvali-ruhiy-
yяsinя vя mяtninin mяzmununa uyьun
шяkil qalеreyasы hazыrlamaq.
Bяzi nцmunяlяrя nяzяr yetirяk:
• Dяrsdяn yayыnmыш vя ya цzцrlц sяbяbdяn
dяrsdя iшtirak etmяmiш шagirdin tяliminя dяs-
tяk olmaq mяqsяdi ilя mцяllimin hazыrladыьы
material elektron poчt vasitяsi ilя шagirdя gюn-
dяrilя bilяr. Elяcя dя sinifdя юyrяndiklяrini da-
ha da tяkmillяшdirmяk mяqsяdi ilя яlavя tяlim
materialы olaraq шagirdlяrя tяqdim edilя bilяr.
Nцmunя: M.Я.Sabirin «Sяttяrxan» шeиri
• Шagirdin mцxтяlif цsullarla dяrketmяsi, tяlimin
interaktiv шяkildя aparыlmasы vя bir sыra digяr
mяqsяdlяrlя dяrsin mюvzusu цzrя PP tяqdimat
hazыrlana vя izahatlar verяrkяn olardan geniш шя-
kildя istifadя edilя bilяr.
Nцmunя: Ana dili «Bal arыlarы»
• Иstяnilяn mюvzu цzrя elektron resurs ha-
zыrlayыn.
• Mцstяqil юyrяnmяni tяmin etmяk mяq-
sяdиlя mцvafiq tяlimatlara yer verin.
• Nяticяlяrinizi tяqdim edin.
Resursun mцstяqil tяlim baxыmыndan ya-
rarlыlыq sяviyyяsini mцяyyяn etmяk цчцn mц-
zakirя aparыn.
Tяlim prosesindя шagirdlяr multimediadan
istifadя edir
 Kяшflяrя яsaslanan tяlim
 Mяlumatlar яldя etmя
 Layihяlяr цzrя iш
• Tяlim zamanы daha geniшчeшidli texniki
tяchizatlar (hardware) vя proqram tяminatыna
(software) ehtiyac duyulur;
• Dяrs vaxtы texnologiyalardan istifadя etmяklя
шagirdlяrin tяliminin tяшkilinя ehtiyac yaranыr;
• Bir чox шagirdyюnцmlц tяlim fяaliyyяtlяrinin
tяшkilindя yararlы olan kommersiya mяqsяdlяri
ilя hazыrlanmыш multimediadan istifadя edilir;
• Bir чox mяktяblяrin kitabxanalarыnda yer-
lяшdirilmiш elektron multimediadan;
• Hяmчinin sifariш яsasыnda hazыrlanmыш xц-
susi mюvzularla baьlы proqram tяminatlarыn-
dan istifadя olunur.
254
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1 2. Nяticяlяrinizi tяqdim edin.

(Auditoriya шяraitindя bu tapшыrыq
qruplarda yerinя yetirilir. Mцstяqil tяlim
шяraitindя юyrяnяn maraьыna uyьun
olan bir vя ya bir neчя layihя iшlяyя bilяr)
1. Tяqdim edilяn multimedia layihяlяrin-
dяn maraьыnыza uyьun olanыnы yerinя yetirin.
3. Mцzakirяlяrdя layihяni aшaьыdakы me-
yarlar baxыmыndan dяyяrlяndirin:
• Layihяnin tяrtibi;
• Layihя ilя baьlы verilяn шяrhlяr.

Fяal istifadячi шagird olan zaman

Шagird filminin hazыrlanmasы:

(Бu layihяni ilk tяcrцbя olaraq iшlяyяrkяn mцяyyяn mяrhяlяlяrdя mцяllimlяrin vя
юyrяnяnlяrin mцtяxяssis dяstяyinя ehtiyacы yaranыr. Belя dяstяyi almaq цчцn
tяhsil aldыьыnыz ali tяhsil mцяssisяsinin иnformatika kabinetinin mцяllimlяrinя, mцstяqil
tяlim шяraitindя isя montajla mяшьul olan insanlara mцraciяt edя bilяrsiniz.)

• Юyrяnяnlяr ssenari yazmaq mяqsяdi • Юyrяnяnlяr чяkilmiш materialdan bя-

ilя Иnternetdя mюvzu ilя baьlы araшdыrma-
lar aparыrlar;
• Юyrяnяnlяr mцxtяlif mяnbяlяrdяn яl-
dя edilmiш mяlumatlarы mцzakirя edirlяr;
• Юyrяnяnlяr mцxtяlif mяnbяlяrdяn яldя
etdiklяri mяlumatlarы цmumilяшdirяrяk xц-
susi mяsяlяlяrin hяllinя tяtbiq edirlяr;
• Юyrяnяnlяr fяrziyyяlяr hazыrlayыrlar;
• Mяlumatlarы яlaqяlяndirяrяk nяticя-
lяr hasil edirlяr;
• Юyrяnяnlяr ИKT-nin multimedia im-
kanlarыna seчimli yanaшmaqla fikirlяrini
spesifik шяkildя ifadя edirlяr;
• Юyrяnяnlяr rяqяmsal kamera ilя film
чяkirlяr;
• Юyrяnяnlяr filmi rяqяmsal kameradan
Movie Maker proqramыna idxal edirlяr;
yяnmяdiklяri hissяlяri kяsib atыr, bяyяn-
diklяrini isя saxlamaqla tяmizlяmя iшlяri
aparыrlar;
• Юyrяnяnlяr bir parчadan (klipdяn) di-
gяr parчaya keчidi mцxtяlif keчid цsullarы
ilя hamarlayыrlar;
• Юyrяnяnlяr filmя xцsusi effektlяr яla-
vя edirlяr: video effektlяr vя ya hяrяkяt ef-
fektlяri;
• Юyrяnяnlяr filmя baшlыqlar yazыrlar:
insan, mяkan, tarix vя s. haqqыnda mяlu-
mat verяn istяnilяn mяtn baшlыq adlanыr;
• Юyrяnяnlяr video parчalarla audio
parчalarы sinxronlaшdыrыrlar: sяs effektlяri-
ni, musiqi vя ya insan sяslяrini;
• Юyrяnяnlяr layihяni son film forma-
tыna salaraq kompцterdяn ixrac edirlяr.

TAPШЫRЫQ 2
(Auditoriya шяraitindя tapшыrыq qrup
шяklindя hяyata keчirilir)
• Bakы шяhяr 181 nюmrяli там орта mяktяbin шagirdlяrinиn чяkdiyi filmя tamaшa edin vя mцza-
kirя edin.
• Filmin hazыrlanmasы цzrя ardыcыllыq gюzlяnilmяklя «Mяnim doьma ali mяktяbim» mюv-
zusunda tяlяbя filmi hazыrlayыn (мцstяqil tяlim шяraitindя «Mяnim чalышdыьыm mяktяb» vя s.
mюvzular seчilя bilяr).

255
 Тящсилин ясаслары
TAPШЫRЫQ 3
Тягдим едилян тядгигат иши иля таныш олун. Щансы
ялавяляри етмяк истярдиниз. ПП тягдимат щазырлайын.
ИKT-nin multimedia imkanlarы vя яdяbiyyat
dяrslяrindя onlardan istifadяnin yollarы
Шagird nailiyyяtini yцksяltmяk mяqsяdi
ilя tяlim prosesindя ИKT-dяn istifadя yeni
tяlim fяaliyyяti nюvlяrinя vя yeni dяrs mo-
dellяrinя ehtiyac yaradыr. Bu da tяlim-tяdri-
sinin bцtюvlцkdя mцasir yanaшmalara яsas-
lanmasыna imkan verir.
Elmi яdяbiyyatda gюstяrildiyi kimi, sяs,
шяkil, mяtn, anиmasiya, video kimi iki vя daha
artыq medianыn birlяшmяsi multimediadыr. Kom-
pцterdяn istifadя edяrkяn multimedia ЪD-
RUM-u, audio, video, DVD vя baшqa mediya-
larы birlяшdirяn bir чox digяr яlavяlяrя dя яsas-
lanыr. Multimedia kompцter tяchizatы vasitяsilя
qarшыlыqlы шяkildя idarя edilir vя istиfadячi цчцn
prosesя daxil olmaq vя ona nяzarяt etmяk iм-
kanlarы yaranыr. Bu, hipermedia olub gюrцntц-
lяrin, sяslяrin, qrafiklяrin, videolarыn vя digяr
medialarыn calanmыш informasiyalar sistemindя
qorunmasыdыr. Calanmыш informasiyalar ekra-
nыn fяal vя mцstяqil sahяlяri kimi tяqdim edilir.
Multimedia sisteminя aшaьыdakыlar daxildir:
1. Yцksяksцrяtli proфessor vя яlavя infor-
masiya mцhafizячisi (sяrt disk)
a) CD-RUM vя DVD-lяr
b) Sяs kartlarы vя dinlяmя avadanlыqlarы
c) Video kartlar
2. Шяkillяr (sabit vя ya hяrяkяtdя)
a) Kompцter qrafiklяri
b) Animasiyalar
c) Rяqяmsal шяkillяr
d) Filmlяr
e) Videoчяkiliшlяr
3. Optik skaynerlяr (sяnяdlяrin rяqяmsal
шяkillяrя чevrilmяsi цчцn)
4. Rяqяmsal kameralar
ИKT-nin yuxarыda gюstяrilяn imkanlarы ilя
tanышlыqdan sonra belя nяticя чыxarыlmышdыr ki,
tяlimin tяшkilindя kompцterin multimedia
imkanlarы digяr audio-video tяchizatlarыn im-
kanlarы ilя mцqayisяdя daha sяmяrяli nяticя-
lяr verя bilяn bir чox цstцnlцklяrя malikdir.
Mцtяxясsislяr gюstяrir ki, вideokasetlяr:
256
– Qeyri-interaktivdir (passivdir);
– Ardыcыldыr (istяnilяn mяqama daxil ol-
ma imkanlarы yoxdur), gяrяkli kadrlarы ax-
tarmaq цчцn lenti irяli vя geri hяrяkяt etdи-
rяrяk axtarыш aparmaq tяlяb olunur.
Videodisklяr isя:
– Яldя edilmяsi asandыr (istяnilяn filmi Иn-
ternet vasitяsilя яn qыsa vaxtda яldя etmяk olar);
– Ardыcыl deyil (istяnilяn mяqama daxil
olmaq mцmkцndцr);
– Иnteraktivdir (qarшыlыqlы шяkildя fяaliy-
yяtdя olmaq imkanlarы mюvcuddur).
Elmi яdяbiyyat videodisklяrin цч nюvц
olduьunu gюstяrir:
1. DVD-вideolar televiziya monitorlarы
цчцn nяzяrdя tutulmuшdur;
2. DVD-RUM kompцterdя istifadя цчцn
nяzяrdя tutulmuшdur;
3. DVD-аudio mуsiqi, mцxtяlif kitablardan
parчalarыn oxunuшu цчцn nяzяrdя tutulmuшdur.
Tяdrisdя ИKT-nin multimedia imkanla-
rыnыn aшaьыda gюstяrilяn nцmunяlяrindяn
mяqsяdяuyьun istifadя etmяk цчцn geniш шя-
rait yaranыr:
– video, audio vя video-audio materiallar
tяlimin tяшkilindя яhяmiyyяtli hesab edilя bilяr;
– шagirdin bilik sяviyyяsini mцяyyяnlяшdirяn vя
qiymяtlяndirmя imkanы verяn test proqramlarы;
– proqramчыlar tяrяfindяn tяrtib edilmiш
proqramlarыn tяlimata яsasяn tяtbiqi;
– шagirdlяrin юyrяndiklяri mюvzular цzrя чяk-
diklяri rяsmlяrin яn uьurlularыndan tяшkil edil-
miш vя CD-dя yerlяшdirilmiш шяkil qalеreyasы;
– rяqяmsal kameralar vasitяsi ilя чяkil-
miш, kompцterin mцvafiq proqramыnda emal
edilmiш, sonra CD-yя kючцrцlmцш, resurs ki-
mi istifadя edilя bilяn mцhцm tяdbirlяr;
– CD-lяrdя yerlяшdirilmiш film-inшalardan
ibarяt resurs bazasы.
Цmumiyyяtlя, Maъromedia Flaсщ diski-
nя kompцterdя olan hяm kiчikhяcmli, hяm
dя geniшhяcmli fayllar kючцrцlя bilяr:
– mюvzunun tяdrisindяn яvvяl, юyrяdil-
mяsi prosesindя vя tяdrisindяn sonra yoxla-
malar mяqsяdi ilя tяrtib edilmiш testlяr;
– tяdqiqat mюvzusu ilя яlaqяli, яylяndi-
rici-юyrяdici, inkiшafetdirici kriptoqramlar,
krossvordlar, labirintlяr;
 Тящсилин ясаслары
– dяrs prosesindя kompцterdя iшlяnilяn
materiallar;
– mюvzu ilя яlaqяdar Иnternet sяhifяlяrin-
dяn tapыlmыш materiallar;
– kompцтerin kamera vя ya recorderi va-
sitяsi ilя yazыlmыш mцяllimin mцhazirяlяri;
– kompцterin kamera vя ya recorderi
vasitяsi ilя yazыlmыш шagird mцzakirяlяri vя
fikir mцbadilяlяri;
– mюvcud proqramыn verdiyi imkanlar-
dan mяharяtli istifadя.
Bu baxыmdan ИKT-nin tяlim prosesindя is-
tifadяsi aшaьыdakы kimi mцяyyяnlяшdirilmiшdir:
– яyani vяsaitlяrin mцяllifi olmaq (Mic-
рosoft Word, Power Point, Picture Manаger,
Movie Maker, Publisher) – tяlim materialla-
rыnыn hazыrlanmasыnda iшtirak etmяk;
– Mяtn yaratma vя naшirlik imkanlarы verяn
proqramlardan istifadя edяrяk (Power Point,
Clip Organizer) sяslяri mяtn materiallarы vя шя-
killяrlя birlяшdirяrяk multimedia layihяlя-
rindя яnяnяvi inшa vя ya esselяrin yazыlmasы;
– Шяkil, video vя sяslяrin tяrtibinя imkan
yaradan proqramlardan istifadя etmяk;
– Video vя audio materiallarыn яldя edil-
mяsi vя tяrtibi;
– Rяqяmsal fotoqrafчыlыq (Adobe Photo-
shop, Kodak Photo-CD);
– Fotoшяkillяr цzrя iш (Picture Manager,
Adobe Phоtoshop);
– Video яldя etmяk vя video tяrtib etmяk
(Movie, Movie Maker);
– Sяs яldя etmяk vя sяs tяrtib etmяk
(Winamp, Winдows Media).
Tяlimdя intellektual imkanlar baxыmыndan
fяrdi yanaшmanы tяmin etmяk mяqsяdilя шagird-
lяrin mцxtяlif qavrama imkanlarы bцtцn dюvr-
lяrdя diqqяt mяrkяzindя olmuшdur. Psixoloji
tяdqiqatlar sцbut edir ki, fяrqli (linqvistik, vi-
zual, sяs, musiqi vя s.) qavrama imkanlarыna
malik olan шagirdlяr ИKT-nin multimedia im-
kanlarыndan istifadя prosesindя tяlim material-
larыnы daha asan mяnimsяyir, onlara yaradыcы
yanaшыr vя mцnasibяt bildirmяkdя чяtinlik чяk-
mirlяr. Bu mяsяlяlяrlя baьlы H.Qardner dя юzц-
nцn «Иntellekt nяzяriyyяsi»ndя (86) geniш aчыq-
257
lama vermiшdir. Bu kimi tяdqiqatlarda insanыn
dяrketmяsinin mцxtяlif istiqamяtli olduьu gюs-
tяrilmiш vя tяlimin tяшkilindя bunun nяzяrя alыn-
masы яhяmiyyяtli hesab edilmiшdir. Tяdqiqat-
чыlar gюstяrirlяr ki, bir insan eшitdiyi mяtni yaxшы
anlayыr, digяri mяnzяrя шяklindя tяqdim edilяn
informasiyalarы daha yaxшы dяrk edir, цчцncц isя
riyazi problemlяri daha tez baшa dцшцr vя ya
mяntiqi mяsяlяlяri tez яxz edir. Fяrqli dяrketmя
baxыmыndan ИKT-nin multimedia imkanlarыnыn
nяzяrя alыnmasы tяlimin keyfiyyяtini yцksяldяn
mцhцm amillяrdяndir.
Tяlim prosesindя ИKT-nin multimedia
imkanlarыndan ya mцяllim, ya da шagird fяal
istifadя edя bilяr. Dяrsin mяqsяd, forma vя
цsulundan asыlы olaraq texniki vasitяlяrin fяal
istifadячisi яvvяlcяdяn mцяyyяnlяшdirilir. Bu
baxыmdan ИKT-nin multimedia imkanlarы
hяr iki istiqamяtdя araшdыrыlmыш, яldя edilяn
nяticяlяr tяhlil edilmiшdir.
ИKT-nin multimedia imkanlarыndan mцяl-
limin istifadя etmяsi ilя aparыlan dяrs aшaьы-
dakы kimi sяciyyяlяndirilir:
– Mцяllim dяrsin gediшinin mяrkяzindя-
dir, yяni tяlim mцяllimyюnцmlцdцr;
– Mцяllim texniki tяchizatlardan fяal
istifadя edir;
–Иstifadя edilяn proqram tяminatы: Power Point;
– Tяqdimatlarыn hazыrlаnmasы цчцn чox
vaxt sяrf edilir;
– OP (proyektor) sisteminя vя ya geniш
monitora ehtiyac duyulur.
Tяcrцbя gюstяrir ki, yeni tяlim texnologi-
yasы яnяnяvi tяlim шяraitinя tяtbiq edilmяklя
dяrsi yeni чalarda, yeni keyfiyyяtdя tяqdim
edir. Mцяllimin шagirdlяrя чatdыrdыьы mяlu-
matlar onlara dцшцnmяk, tяhlillяr aparmaq
vя digяr idraki fяaliyyяtlяrdя olmaq imkanы
verir. Tяrtib edilib tяqdimatda yerlяшdirilmiш
sual vя tapшыrыqlar шagirdlяri mцzakirяlяrя
qoшularaq dinlяdiklяri fikirlяri tяhlil edib
mцhakimяlяr yцrцtmяyя, mяsяlя ilя baьlы
mцnasibяt bildirmяyя sюvq edir ki, bu da on-
larыn nitq bacarыqlarыnыn inkiшaf etdirilmяsi
ilя yanaшы, hяm dя fяal dinlяyicilяrя чevril-
mяsinя шяrait yaradыr.
 Тящсилин ясаслары
ЫЫЫ BЮLMЯ
ФЯНН КУРИКУЛУМЛАРЫ ЯСАСЫНДА ТЯЛИМИН
ПЛАНЛАШДЫРЫЛМАСЫ
Bu бюлмяни юyrяnяndяn sonra siz:
• Tam komplektlяшmiш siniflяr цчцn tяli-
min perspektiv vя cari planlaшdыrmasыnы
aparacaqsыnыz;
• Иnteqrasiyanыn nюvlяri vя modellяri цz-
rя hяftяlik planlaшma aparacaqsыnыz;
• Azkomplektli siniflяr цчцn tяlimin pers-
pektiv vя cari planlaшmasыnы aparacaq-
sыnыz.
GЯLИN DЦШЦNЯK!
Яgяr qonшunuz sizdяn «Hansы yemяyi bi-
шirim?» – deyя mяslяhяt istяsя, siz ona dцz-
gцn mяslяhяt vermяk цчцn hansы mяsяlяlяrlя
maraqlanardыnыz?
– Hяmin mяsяlяlяrlя baьlы qeydlяr edin!
– Apardыьыnыz qeydlяri tяqdim edilяn ver-
siyalarla mцqayisя edin!
– Uyьunluqlarы vя fяrqlяri mцяyyяn edin!
Bяlkя, maraqlanardыnыz?
• Ailя цзvlяriniz hansы xюrяkляri xoшlayыrlar?
• Evdя hansы ярzaqlar var?
258
Ящатя олунан mюvzular:
Ы йарымбюлмя
Tam komplektlяшdirilmiш sinifлярdя курику-
лумун тятбигинин planlaшdыrыlmasы
Интеграсийа вя фянн курикулумунун щяфтялик
интегратив планлашдырылмасы
Курикулум тятбиг олунан там комплектляшмиш
синифдя тялимин ъари планлашдырылмасы
ЫЫ йарымбюлмя
Azkomplektli sinifлярdя курикулумун тятби-
гинин planlaшdыrыlmasы
Azkomplektli sinifлярdя tяlim, onun xцsusiy-
yяtlяri, tяшkili qaydalarы vя yollarы
Азкомплектли синифлярдя перспектив (иллик)
планлашдырма
Азкомплектли синифлярдя тялимин ъари (эцндя-
лик) планлашдырылмасы
Мцяллимин синиф отаьында юйрянянляр
групу иля фяалиййятинин планлашдырылмасы
вя онун иърасына щазырлашмасы онун
мцяллимлик фяалиййятинин ясасыны
тяшкил едир.
Суе Кендалл-Сеаттер
• Yemяyi biшirmяk цчцn vaxtыnыz чoxdur,
yoxsa az?
• Maye qaz yaxшы gяlir, yoxsa pis? vя s.
Ailяnin bцdcяsini, maraqlarыnы, mюvcud
imkanlarы nяzяrя almadan nahar yemяyi ilя
baьlы hяr hanсы doьru mяslяhяt vermяk qey-
ri-mцmкцndцr. Yalныz bцтцn bu шярtlяri diq-
qяtlя gюtцr-qoy edяndяn sonra doьru qяrar
qяbul etmяk мцmkцndцr.
Sinif dя, belя demяk olarsa, mцяllimin
idarя etdiyi «tяsяrrцfat»dыr. Bu «tяsяrrц-
fat»da nяyin olub, nяyin olmadыьыnы sinif
 Тящсилин ясаслары

mцяllimindяn yaxшы heч kim bilmir. Odur
ki hяmin sinifdя bir чox mцhцm qяrarlarы
mяhz sinif mцяllimlяri qяbul etmяlidirlяr.
Sirr deyil ki, hяr bir sinifdя hяm чox ye-
tirяn, hяm dя az yetirяn шagirdlяr tяhsil alыr.
Necя olur ki, bцtцn шagirdlяrin nяticяlяri qя-
naяtbяxш olmur? Gюrяsяn, bunun sяbяbi nяdir?
Hяmin mяsяlяlяr иlя baьlы qeydlяr edin!
Apardыьыnыz qeydlяri tяqdim edilяn ver-
siyalarla mцqayisя edin!
Uyьunluqlarы vя fяrqlяri mцяyyяn edin!
Bяlkя:
• Mюvzularыn tяdrisinя ayrыlmыш saat kifa-
yяt etmir;
• Шagirdlяrin fяrqli dяrketmя imkanlarы,
maraqlarы, ehtiyaclarы, sosial sяviyyяlяri, psi-
xoloji vяziyyяti nяzяrя alыnmыr;
• Sinfin tяrtibat vя tяchizaты lazыmы sяviy-
yяdя deyil vя s.
Aчar sюzlяr: vaxt, imkan, maraq, eh-
tiyac.
Demяli, шagirdляrin tяlim nяticяlяrinin
aшaьы olmasыnыn sяbябlяrindяn biri tяlimi
planlaшdыrarkяn dяrs dediyimiz mяktяbdя vя
sinиfdя tяlim шяraitinin, elяcя dя hяr bir шa-
girdin fяrdi xцsusiyyяtlяrinin nяzяrя alыnma-
masыdыr.

Suallara cavab vermяyя чalышыn.

1. Kurikulumun reallaшdыrыlmasы цчцn hяr hansы tяшkilat, yaxud fiziki шяxs tяrяfindяn
tяrtib edilmiш vahid illik plan рespublikanыn bцtцn mяktяblяrинdя tяtbiq edilяrsя, nailiyyяt
keyfiyyяti qяnaяtbяxш olarmы?
Bяli Xeyir
Fikirlяrinizi яsaslandыrыn.
2. «Bяli» cavabыnы seчmisinizsя, nя цчцn belя dцшцnцrsцnцz?
«Xeyir» cavabыnы seчmisinizsя, o zaman nя etmяk lazыmdыr? Tяkliflяrinizi verin.

Планлашманын формалары вя нювляри

Там комплектли Азкомплектли

синифляр цчцн синифляр цчцн

Перспектив
(иллик) Перспектив
(иллик)
Перспектив
(иллик)
Перспектив
(иллик)
Перспектив
(иллик)

Tяlimin planlaшdыrыlmasыnыn bildiyini necя nцmayiш etdirяcяk) яks etdirir.

formalarы
Fяnn kurikulumlarыnda mяzmun stan-
dartlarы hяr bir шagirdin sinifdяn-sinfя fяnn
цzrя nail olacaьы nяticяlяri (nяyi bilяcяk vя
Mяlum olduьu kimi mяktяblяr, siniflяr mad-
di-texniki baza, pedaqoji vя шagird heyяtinin
intellektual, sosial tяtkibi vя s. mяsяlяlяr
baxыmыndan eyni sяviyyяdя deyil. Bu fяrqlя-
rin tяlim proqramыnыn tяtbiqi цчцн planlaш-

259
 Тящсилин ясаслары
dыrыlаркян nяzяrя alыnmasы чox vacibdir. Yяni
illik, hяftяlik vя gцndяlik planlar mяktяb vя
sinиfdя mюvcud vяziyyяtin nяzяrя alыnmasы
ilя tяrtib edilmяlidir. Bu sяbяbdяn plan-
laшmanыn mцxtяlif nюvlяri olduьu kimi, mцх-
tяlif formalarы da mюvcuddur.
Шagirdlяrin sayыnыn az olmasы sяbяbindяn
bir sinif kimi komplektlяшdirilя bilmяyяn
(яsasяn, kяnd mяktяblяrindя) iki vя daha чox
sinif шagirdlяri bir sinif otaьыnda tяhsil alыr.
Bu, «Тяhsil haqqыnda Azяrbaycan Respub-
likasыnыn Qanunu»nda da tяsbit olunmuшdur.
(14.7. Иbtidai vя цmumi orta tяhsil mцяssisя-
lяri azkomпlektli formada da fяaliyyяt gюs-
tяrя bilяr.) Bir чox kяnd rayonlarыnda 1–3;
2–4; 1–2; 3–4 vя s. formada azkomplektli si-
niflяr fяaliyyяt gюstяrir. Иbtidai tяhsil pillя-
sindя yeni fяnn kurikulumlarы tяtbiq edil-
diyindяn tam komplektlяшdirilmiш siniflяr
цчцn aparыlmыш planlaшdыrma belя siniflяrdя
юzцnц doьrultmur. Bu sяbяbdяn tam vя az-
komplektli siniflяrdя tяlimin istяr cari, istяr-
sя dя perspektiv planlaшdыrыlmasы iшi fяrqli
formalarda aparыlыr. Bu, mяzmun standartla-
rыnыn bцtцn юlkя sяviyyяsindя reallaшdыrыlma-
sы baxыmыndan bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr. Be-
lяliklя, hяm tamkomplektli, hяm dя azkom-
plektli siniflяrin шagirdlяrinin mцяyyяn edil-
260
miш tяhsil stаndartlarы sяviyyяsindя bilik,
bacarыq vя dяyяrlяrя yiyяlяnmяsi tяmin
edilir.
Иstifadя edilяn яdяbiyyat:
1. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Qanunu.
2. Azяrbaycan Respublikasыnыn Tяhsil
Nazirliyi. Цmumtяhsil mяktяblяrinin Ы–ЫV
siniflяri цчцn fяnn kurikulumlarы, 2008, Bakы.
3. Cudi F.Karr, Douqlas E. Harris. Standart-
larы uьurla tяtbiq edяrkяn: кurikulumla яlaqя-
lяndirmя, qiymяtlяndirmя vя fяaliyyяtin plan-
laшdыrыlmasы, 2001, Иsgяndяriyyя, Virъiniya, ABШ.
4. Norman E. Gronland. Tяdris vя qiy-
mяtlяndirmя цчцn tяlim mяqsяdlяrinin ya-
zыlmasы, VЫЫ nяшr, 2004, Nyu-Ъersi, ABШ.
5. Allan A. Glatthorn. Keyfiyyяtli kuriku-
lum hazыrlayarkяn, 1994, Иsgяndяriyyя, Vir-
ъiniya, ABШ.
6. Petter F.Oliva. Kurikulumu hazыrla-
yarkяn, ЫV nяшr, 1997, ABШ.
7. George J. Posner. Kurikulumu tяhlil
edяrkяn, ЫЫЫ nяшr, 2004, ABШ.
8. Ralph V. Tayler. Kurikulum vя tяlimin
яsas prinsiplяri, 1949, Чikaqo Universiteti, ABШ.
9. Sue Kendall-Seatter. Dцшцnяn oxucu: пe-
шяkarlarыn ilkin tяlimi, 1988, Bюyцk Britaniya.
 Тящсилин ясаслары

Ы ЙARЫMBЮLMЯ
Tam komplektlяшдирилmiш siniflяrdя kurikulumun tяtbiqinin planlaшdыrыlmasы

Курикулумун перспектив (иллик) планлашдырылмасы

Bu йарымбюлмяни юyrяnяndяn sonra siz: Perspektiv (illik) planlaшmanы

1. Mяzmun standartlarыnda reallaшdыrыlmasы tяrtib etmяk zяruridirmi?
nяzяrdя tutulan bilik vя bacarыqlarыn dяrslikdя
(dяrslik olmayan fяnlяr цzrя mцяllim vяsaitin- БЯЛИ ХЕЙР
dяki) tяtbiqi imkanlarыnы mцяyyяn edяcяksiniz;
2. Tяdris vahidlяrinin vя mюvzularыn ardы- Hяr iki halda fikirlяrinizi
cыllыьы prinsiplяrini mцяyyяnlяшdirяcяksiniz; яsaslandыrыn
3. Иnteqrasiya imkanlarыnы mцяyyяn edяcяksiniz; (Nя цчцn belя dцшцnцrsцnцz?)
4. Яlavя resurslar seчяcяksiniz;
5. Мюvzulara gюrя mяqsяdyюnlц vaxt bюlgцsц
apaраcaqsыnыz;
6. Mюvzuya gюrя nailiyyяtlяrin qiymяtlяndiril-
mяsinin nюvlяrini mцяyyяnlяшdirяcяksiniz.

Иnsanыn davranышыnda mцhцm dяyiшik- Иllik planlaшmanыn tяrtib edilmяsi mцяl-

liklяr bir gecяdя baш vermir. Heч bir qыsa-
mцddяtli tяlim hяrtяrяfli nяticя verя bil-
mяz. Dцшцnmяdя, adяtlяrdя, yanaшma-
larda, maraqlarda vя digяr bu kimi mя-
sяlяlяrdя dяyiшikliklяr qыsa mцddяtdя baш
vermir. Yalnыz aylar, illяr keчяndяn sonra
qarшыmыza qoyduьumuz tяlim nяticяlяri
baxыmыndan юyrяnяnin necя formalaшdы-
ьыnы mцшahidя edя bilяrik. Bu, daшыn цzя-
rinя dama-dama daшda яvvяlcя iz bura-
xan, sonra isя gюzlя gцrцnяcяk qяdяr yer
edяn damlanыn misalыna чox bяnzяyir.
Hяyata keчirilяn tяlim fяaliyyяtlяri цz-
rя nяticя яldя etmяk цчцn hяmin fяaliy-
yяtlяr elя яlaqяli tяшkil edilmяlidir ki, biri
digяrinin daha da mюhkяmlяnmяsinя
xidmяt etsin. Юyrяnяndя bilik, bacarыq vя
dяyяrlяr baxыmыndan dяyiшikliklяrin baш
vermяsindя tяlimin tяшkili яhяmiyyяtli
rol oynayыr.
limlяrin qarшыsыnda tяlяb kimi qoyulma-
lыdыr. Bu, mцxtяlif sяbяblяrdяn яhяmiy-
yяtlidir. Planlaшmada tяdris vahidlяrиnin
hansы ardыcыllыqda tяdris edilяcяyi юz яksi-
ni tapыr. Bуrada, hяmчinin hяmin mяsя-
lяlяrin hansы mцddяtя tяdris edilяcяyi dя
gюstяrilir ki, bu da шagirdin nailiyyяt key-
fiyyяtinя tяsir edяn mцhцm amillяrdяn-
dir. Bir чox mцяllimlяr vя mяktяb rяh-
bяrlяri illik plana lazыmи яhяmiyyяti ver-
mяsяlяr dя, bu sяnяd sinif kurikulumu-
nун яsasыnы tяшkil edir.
Allan GLATSORN
Keyfiyyяtli kurikulum hazыrlayarkяn

Ralf TAYLER
Kurikulum vя tяlimin яsas prinsiplяri

261
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1
1. Tяqdim edilяn «Kurikulumu tяtbiq edяrkяn» mяqalяsinin «Bunu necя tяшkil edяk» bюlmяsin-
dяn baшlayaraq (sяh.22) oxuyun (Kurikulum elmi-metodik jurnal, №3, sяh 18, 2008). Mяqalяni oxu-
yarkяn цч qrupa ayrыlыn. Hяr qrup oxunun tяшkili formalarыndan tяqdim edilяn birindяn istifadя etsin:
Ы qrup: Mяqsяd, fяaliyyяt, nяticя formasы
Mяqsяd/Fяaliyyяt/Nяticя formasы
Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы istifadя edilяn
istiqamяtlяndirяn suallar aчar sюzlяr

• Cяlb edilяn insanlar vя ya qцvvяlяr kimdir?

– nail olur
• Onlar nяyя nail olmaq istяyirlяr? Onlarыn mяqsяdi nяdir?
– mюvcud imkanlar
• Hansы fяaliyyяtlяr onlara mяqsяdя чatmaьa yardыm edir?
– plan
• Nяzяrdя tutulan iшlяr nя qяdяr uьurla yerinя yetirilir?
– gюzlяnilяn nяticя
• Gюrцlяn iшlяr mяqsяdя чatmaьa xidmяt edirmi?
– atыlmыш addыm
• Onlarыn hяrяkяtlяrinin gюzlяnilmяyяn nяticяlяri ola bilяrmi?
– nяticя
• Bяlkя, baшqa cцr hяrяkяt etmяk daha faydalы olardы? Baшqa
fяaliyyяtlяr mцmkцn idimi?

ЫЫ qrup: Problem/hяll formasы

Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы istifadя edilяn

istiqamяtlяndirяn suallar aчar sюzlяr

• Problem nяdir?
– vяziyyяti yaxшыlaшdыrmaq
• Bu kimin problemidir?
ehtiyacы
• Bu problemin sяbяbi nяdir?
– problem odur ki
• Problemin tюrяtdiyi fяsadlar nяdяn ibarяtdir?
– mяsяlя budur ki
• Problemi kim hяll etmяk istяyir?
– bunun hяllinя yalnыz
• Hansы hяll yollarы mяslяhяt gюrцlцr vя ya nя kimi cяhdlяr edilir?
– bunun sяbяbi
• Problemin hяlli hansы nяticяlяrя gяtirib чыxarar?
– hяlli imkanlarы
• Problem hяll edildimi? Bu yeni problemlяr doьurmadы ki?

ЫЫЫ qrup: Tяsdiq, dяstяk formasы

Tяsdiq/Дяstяk formasы
Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Mцzakirя zamanы istifadя edilяn
istiqamяtlяndirяn suallar aчar sюzlяr
– statistika gюstяrиcilяrиня яsasяn
• Hansы mюvzu tяsvir edilir?
– ekspertlяr gюstяrirlяr ki
• Hansы faktlar var?
– mяsяlяn
• Nя tяklif edilir?
– fikri bir nцmunя ilя
• Hansы statistika tяklifi dяstяklяyir?
яsaslandырсам
• Mюvzu цzrя ekspert kimdir?
– faktlara gюrя
• Tяklifi dяstяklяmяk цчцn hansы nцmunяlяr gяtirilib?
– araшdыrmalar zamanы
• Sizcя, verilяn tяklif aьlabatаndыr, mяntiqidir?
– mяntiqidir

262
 Тящсилин ясаслары
Курикулум вя тялимин ясас принсипляри
фундаментал ясяриндя R.Tayler tяlиmиn tяш-
kиlиnиn keyfиyyяtиnи цч meyarla юlчцr:
● дavamlыlыq;
● аrdыcыllыq;
● иnteqratиvlиk.
Davamlыlыq sиnиfdяn-sиnfя кечдикъя kurи-
kulumda gюstяrиlяn mцhцm mяsяlяlяrя tяk-
rar-tяkrar mцracияt etmяk, mцxtяlиf bиlиk vя
bacarыqlarыn mюhkяmlяndиrиlmяsиnя шяraиt
yaratmaq mяqsяdи daшыyыr. Bиr nцmunя иlя
bunu aшaьыdakы kиmи иzah etmяk olar. Яgяr
шagиrdlяr иkиncи йарымилин sonunda yay fяslи
haqqыnda oxuyurlarsa, bu onlara haqqыnda
sюhbяt aчыlmыш dиgяr fяsиllяr haqqыnda mяtn-
lяr цzrя oxunun tяшkиlиnя иmkan yaraдыр. Bu-
nuнla mцяllиm fяsиllяrlя baьlы иlboyu чat-
dыrыlan mяlumatlarыn sиstemlи vя tam olma-
sыna, hяm dя шagиrdlяrин sadя mяtnlяrdяn
mцrяkkяb mяtnlяrя doьru oxu bacarыqla-
rыnын tякмилляшдирилмясиня шяraит yaratmыш
olur. Яlbяttя kи, bиrиncи sиnfиn qышыnda oxu-
nan mяtnlяr yaz vя yayda oxunan mяtnlяr-
dяn hяm sюz ehtиyatы baxыmыndan, hяm dя
fиkrиn иfadя tяrzи baxыmыndan sadя olacaq.
Belяlиklя dя, zaman-zaman eynи mяsяlяlяr
vя ya bacarыqlar davamlы шяkиldя gцndяmя
gяtиrиlиr. Bunlarы nяzяrя alaraq mцtяxясsиslяr
davamlыlыьы tяlиmиn шaqulи tяшkиlиnиn яsas
amиlи kиmи dяyяrlяndиrиrlяr.
Ardыcыllыq tялиm edиlmиш hяr hansы bиlиk vя
bacarыqlara yenиdяn mцracияt etmяklя onlarы
tяkrarlamaq deyиl, onlarы dяrиnlяшdиrmяk vя
genишlяndиrmяk цчцn яhяmиyyяtlиdиr. O hяm
bиlиk, hяm dя bacarыqlarыn иnkишafыnda tяlи-
mиn bu cцr tяшkиlиnи чox faydalы hesab edиr.
Mяsяляn, яvvяlkи mяtnlяrя nиsbяtяn daha
dяrиn tяhlиllяr tяlяb edяn mяtnlяrиn seчиlmяsи
шagиrdиn шцурлу oxu bacarыqlarыnыn иnkишafыna
шяraиt yaratmыш olur. Elяcя dя Azяrbaycanыn
tarиxи, coьrafиyasы, mяdяnиyyяtи, adяt vя яnя-
nяlяrи haqqыnda hяr bиr mяtn Azяrbaycan
haqqыnda tяsяvvцrцn genишlяnmяsи, bиlиklя-
rиn dяrиnlяшmяsиnя xиdmяt edиr.
263
Иnteqrasиya цfцqи яlaqяyя aиddиr. Tяlиmиn
tяшkиlиndя hяr hansы anlayыш haqгыnda иnkишaf
xяttи цzrя цmumи tяsяvvцrцn яldя edиlmяsиnя
xиdmяt gюstяrяn amиl kиmи dяyяrlяndиrилиr.
Hяqиqяtяn, rиyazиyyat dяrsиndя aparыlan he-
sablamalar Щяyat bиlgиsи dяrsиndя dя maьa-
za, alыш-verиш mюvzularы иlя яlaqяdar иstиfadя
edиlя bиlяr. Яldя edиlmиш bacarыqlarыn hяyatи
sиtuasиyalarda da иstиfadяsиnя шяraиt yarat-
maqla mцяllиm tяlиmиn nяtиcяlяrиnиn gцndя-
lиk hяyatda tяtbиqи mяsяlяlяrиnя daиr шagиrd-
lяrиn uьurlu tяcrцbяsиnи tяmиn etmиш olar.
Mцtяxясsиslяr hesab edиrlяr kи, иllиk plan-
laшma hяftяlяr цzrя bюlцnmцш tяqvиm цzrя
aparыlmalыdыr. Hяmиn tяqvиmdя «mцhцm ha-
dиsяlяr» xanasыnыn olmasы bиr чox mяsяlяlяr
baxыmыndan яhяmиyyяtlиdиr. Belя kи hяmиn
bюlmя иlboyu baш verяn mцhцm hadиsяlяrlя
baьlы mцяllиm цчцn yaddaш xarakterи daшыyыr.
Bu, sиnиfdя tяшkиl edиlяn tяlиm prosesиnиn
cяmиyyяtdя baш verяn hadиsяlяrlя яlaqяlяn-
dиrиlmяsиnя xиdmяt edиr. Tяlиmиn cяmиyyяtlя
яlaqяlяndиrиlmяsиnи C.Dyuи mцhцm amиl
hesab edяrяk gюstяrmишdиr: «Bu dцnyada
hяyatыnы dцzgцn tяшkиl etmяyя qadиr olacaq
иnsanlarыn tяhsиlи bu dцnya иlя яlaqяlи шяkиldя
hяyata keчиrиlmяlиdиr». H.Zяrdabи dя cяmиy-
yяtdяn tяcrиd edиlmиш mяktяblяr haqqыnda
dцшцnцrdц kи, belя mяktяblяr zяhmяtи yadыr-
ьamыш, чox zaman da cяmиyyяt цчцn faydasыz
иnsanlar yetишdиrиr.
Bu bюlmяdя mиllи vя dюvlяt bayramlarы,
elяcя dя tяtиl vя dиgяr иctиmaи hadиsяlяr юz
яksиnи tapa bиlяr. Mцhцm hadиsяlяrlя baьlы
aparыlan qeydlяr tяlиmиn иnteqratиv planlaш-
dыrыlmasыna шяraиt yaradыr kи, bu da mцяllиmя
tяlиm edиlяn mюvzunu dиgяr fяnlяrlя vя bиr-
baшa hяyatla яlaqяlяndиrmя иmkanы verиr.
Bununla baьlы C.Dyuи yazыr: «Яgяr fяnlяrи
иnteqrasиya etmяk иstяyиrsиnиzsя, hяr bиr fяn-
nи hяyatla яlaqяlяndиrиn». Цmumи «kяsишmя
nюqtяsи»ndя fяnlяr arasыnda qarшыlыqlы яlaqя
yaradыlacaqdыr. Mяsяlяn: аna dиlи, щяyat bиl-
gиsи, тяsvиrи иncяsяnяt, тexnologиya, мusиqи fяn-
 Тящсилин ясаслары
lяrи planlaшdыrыlarkяn Respublиka Эцnц яrя-
fяsиndя шagиrdляr hяmиn gцnlя baьlы mцxtяlиf
fяnlяr baxыmыndan mяlumat яldя edиrlяr:
– Ana dиlи fяnnи цzrя шagиrd Respublиka
gцnцnя aиd mяtn vя ya шeиr oxuyur.
– Hяyaт bиlgиsи цzrя Respublиka Эцnцnцn
tarиxи haqqыnda mяlumat яldя edиr.
– Tяsvиrи иncяsяnяt dяrsиndя reсpublиka-
mыzыn bayraq vя эerbиnиn rяsmиnи чяkиr.
– Texnologиya dяrsиndя hяmиn bayraq vя
ya эerbиn aplиkasиyasыnы hazыrlayыr.
– Musиqи dяrsиndя Azяrbaycanыn hиmnиnи
xorla oxumaьы юyrяnиr.
Belяlиklя, mцhцm hadиsяlяrlя baьlы apa-
rыlan qeydlяr cяmиyyяtdя baш verяn hadиsя
haqqыnda шagиrdlяrиn bяdии, tarиxи, иncяsяnяt
baxыmыndan bиlиk vя bacarыqlarыnыn mцtя-
шяkkиl olaraq tяшkиl edиlmяsиndя яhяmиyyяtlи
rol oynayыr. Lakиn аna dиlи fяnnиnиn яlиfba tя-
lиmи dюvrц vя rиyazиyyat fяnnиnиn planlaшdы-
rыlmasыnda bu mяsяlяlяrlя baьlы mцяllиm bиr
qяdяr dиqqяtlи olmalыdыr. Bu zaman mцhцm
hadиsяlяr dиgяr fяnlяrdя gюstяrиldиyи kиmи
vurьulanmasa da, yerи gяldиkcя nяzяrя alыn-
masы tяlиmиn dиgяr fяnlяr vя hяyatla яlaqя-
lяndиrиlmяsиndя yardыmчы ola bиlяr.
Tяdrиs vahиdlяrиnиn mцяyyяn edиlmиш
baшlыqlarы tяdrиsи nяzяrdя tutulan яsas mяsя-
lяlяrdяn xяbяr vermяlиdиr. Hяmиn mяsяlяlяr
fяnn цzrя mяzmun standartlarыndan, шagиr-
dиn ehtиyac vя maraqlarыndan яldя edиlяn
qяnaяtlяrя sюykяnmяlиdиr. Иmkan daxиlиndя
cяmиyyяtdя baш verяn hadиsяlяr dя nяzяrdяn
qaчыrыlmamalыdыr. Bиrиncи sиnfиn sonunda шa-
gиrdlяrиn yиyяlяnяcяklяrи bиlиk, bacarыq vя
dяyяrlяrиn sяvиyyяsи vя xцsusиyyяtи tяdrиs
vahиdlяrиnиn mцяyyяn edиlmяsиndя яhяmиy-
yяtlи rol oynayыr. Bu da hяr tяdrиs vahиdиndя
reallaшdыrыlacaq mяzmun standartlarыnыn
mцяyyяn edиlmяsиnя gяtиrиb чыxarыr.
Mцxtяlиf mяzmun xяtlяrи цzrя mцяyyяn
edиlmиш яsas vя alt standartlar uyьun mяz-
mun vя ya fяalиyyяt baxыmыndan mяqsяdя-
mцvafиq шяkиldя qruplашdыrыlыr. Qruplaшdыr-
264
ma aparыlarkяn tяlиmиn mцxtяlиf mяrhяlя-
lяrиndя шagирdlяrиn real иmkanlarыnыn nяzяrя
alыnmasы da mцhцm шяrtdиr. Mяsяlяn, аna
dиlи fяnnи цzrя aшaьыda gюstяrиlяn dюrd mяz-
mun xяttи mцяyyяn edиlmишdиr:
• динlяyиb-anlama vя danышma;
• оху;
• йазы;
• диl qaydalarы.
Bиrиncи sиnfиn яvvяlиndя qыsa bиr mцddяt
иstиsna olmaqla шagиrdляr dяrs zamanы hяm
yazыr, hяm oxuyur, hяm dя danышыrlar. Шa-
gиrdляr yazanda da, oxuyanda da, danышanda
da dиl qaydalarыna яmяl etmяyя dяvяt edиlиr-
lяr. Bu baxыmdan bиr dяrsиn vя ya bиr tяdrиs
vahиdиnиn tяlиmи mцddяtиndя yalnыz bиr mяz-
mun xяttи цzrя mяzmun standartlarыnыn real-
laшmasыnы planlaшdыrmaq doьru olmazdы.
Aшaьыda gюstяrиlяn mяzmun standartlarы
qruplaшdыrыlarkяn hяm tяlиm mяrhяlяsиndя
шagиrdlяrиn hazыrlыq sяvиyyяsи, hяm dя mяz-
mun vя ya fяalиyyяtиn uyьуnluьu nяzяrя
alыnmышdыr:
1. Dиnlяyиb-anlama вя данышма
1.2. Шиfahи nиtq bacarыqlarыna malиk oldu-
ьunu nцmayиш etdиrиr.
1.2.1. Mцшahиdя etdиyи яшya, hadиsяlяr
haqqыnda vя шяkиllяr цzrя danышыr.
2. Oxu
2.1. Шаэирд гаршылашдыьы йени сюзлярин мя-
насыны баша дцшдцйцнц нцмайиш етдирир.
2.1.1. Rast gяldиyи yenи яшya vя hadиsяlяrи
adlandыrыr.
2.1.2. Юyrяndиyи yenи sюzlяrиn mяnasыnы
sadя formada иzah edиr.
2.1.3. Yaxыnmяnalы vя яksmяnalы sюzlяrи
fяrqlяndиrиr.
2.1.4. Юyrяndиyи yenи sюzlяrи cцmlя ичяrи-
sиndя ишlяdиr.
2.2.4. Sюzlяrи bцtюv oxuyur.
3. Yazы
3.1. Yazы texnиkasыna vя иlkиn yazы baca-
rыqlarыna yиyяlяndиyиnи nцmayиш etdиrиr.
3.1.3. Яl yazыsы шяklиndя olan sюzlяrи vя
kичиkhяcmlи mяtnlяrи цzцndяn kючцrцr.
 Тящсилин ясаслары
4. Dиl qaydalarы
4.1. Шagиrd zяrurи dиl qaydalarыnы mяnиm-
sяdиyиnи nцmayиш etdиrиr.
4.1.7. Ad, яlamяt vя hяrяkяt bиldиrяn sюz-
lяrи tanыyыr vя fяrqlяndиrиr.
Gюrцndцyц kиmи, qruplaшdыrыlmыш stan-
dartlara яsasяn шagиrd sюzlяrи oxuyur, yazыr,
mцшahиdя etdиyи яшya, hadиsя vя ya шяkиllяr
цzrя danышarkяn rast gяldиyи yenи яшya vя ha-
dиsяlяrиn adlarыnы, yяnи yenи sюzlяrи юyrяnиr,
hяmиn sюzlяrиn mяnasыnы sadя шяkиldя иzah
edиr, yaxыnmяnalы vя яksmяnalы sюzlяrи fяrq-
lяndиrиr, sюzlяrиn ad vя ya hяrяkяt bиldиrdи-
yиnи mцяyyяn edиr. Elяcя dя шagиrd юyrяndиyи
yenи sюzlяrdяn иstиfadя etmяklя sadя cцm-
lяlяr tяrtиb edиr.
Bu standartlarыn sentyabr vя ya oktyabr
aylarыnda reallaшdыrыlmasы nяzяrdя tutularsa,
qeyrи-obyektиv planlaшdыrma aparыlmыш olar.
Belя kи hяmиn dюvrdя шagиrdlяr mяntиqи olaraq
ya hяrflяrиn elementlяrиnи yazmaьы, ya da яlиf-
banыn иlk hяrflяrиnи yazыb oxumaьы юyrяnирляr.
Standartlar qruplaшdыrыlarkяn onlar mяz-
mun vя fяalиyyяt baxыmыndan nяzяrdяn keчи-
rиlиr kи, sиnиfdя tяtbиq edиlmяsи цчцn mцvafиq
vaxt mцяyyяnlяшdиrиlsиn. Yuxarыda gюstяrиlяn
standartlar qrupunun yanvar ayыndan baшla-
yaraq reallaшdыrыlmasы hяm mяzmun baxыmыn-
dan, hяm dя hяmиn dюvr цчцn шagиrdlяrиn
hazыrlыq sяvиyyяsи baxыmыndan mяqsяdяuyьun
hesab edиlя bиlяr. Lakиn bu elя qяbul edиlmя-
mяlиdиr kи, hяmиn standartlar baшqa bиr vaxt
tяtbиq edиlя bиlmяz. Gюstяrиlяn standartlar
sыrasыnda elяlяrи var kи, onlar sentyabr ayыnda
da dиgяr standartlarla qruplaшdыrыlaraq hяyata
keчиrиlя bиlяr. Mяsяlяn:
1. Dиnlяyиb-anlama вя данышма
1.2.1. Mцшahиdя etdиyи яшya, hadиsяlяr
haqqыnda vя шяkиllяr цzrя danышыr.
2. Оху
2.1.1. Rast gяldиyи yenи яшya vя hadиsяlяrи
adlandыrыr.
2.1.4. Юyrяndиyи yenи sюzlяrи cцmlя ичяrи-
sиndя ишlяdиr.
265
2.1.2. Юyrяndиyи yenи sюzlяrиn mяnasыnы
sadя formada иzah edиr.
Шagиrd sentyabr ayыnыn 15-dяn, mяktяbя
qяdяm qoyduьu gцndяn mяktяb hяyяtиnи,
mяktяb bиnasыnы, sиnиf otaьыnы, яtrafda baш
verяn hadиsяlяrи mцшahиdя edяrяk onlar
haqqыnda, elяcя dя tяqdиm edиlяn шяkиllяr
цzrя danышa bиlяr. Bu zaman o, tanыdыьы яшya
vя hadиsяlяrи adlandыrыr, tanыmadыqlarыnыn иsя
adlarыnы юyrяnиr. Onlarыn mяnasыnы sadя for-
mada иzah edиr vя hяmиn sюzlяrи шиfahи шя-
kиldя cцmlяdя ишlяdиr. Gюrцndцyц kиmи, bц-
tцn mяzmun xяtlяrи цzrя standartlarыn mяz-
mun vя fяalиyyяt baxыmыndaн uyьun шяkиldя
seчиlиb qruplaшdыrыlmasы mцяllиmя hяmиn tяd-
rиs vahиdи vя dяrsиn tяшkиlи иlя baьlы bиr чox
mяlumatlar verиr. Planlaшdыrma zamanы яsaс-
landыrыlmыш шяkиldя bиr standarta bиr neчя dя-
fя mцracияt edиb, onu mцxtяlиf standartlar
qrupunda, mцxtяlиf tяlиm mяrhяlяlяrиndя dя
reallaшdыrmaq lazыmdыr kи, bu da planlaшdыr-
mada ardыcыllыq prиnsиpиnиn gюzlяnиlmяsи de-
mяkdиr. Иl яrzиndя bиr standarta nя qяdяr
чox mцracияt edиlяrsя, шagиrdиn hяmиn stan-
dartda verиlяn tяlяblяrя cavab vermяsи ehtи-
malы bиr o qяdяr yцksяk olar.
Standartlar tam qruplaшdыrыlдыгdan sonra
mцяllиm artыq иl яrzиndя mяrhяlя-mяrhяlя
hяyata keчиrиlmяsи nяzяrdя tutulmuш tяlиmи
tяsяvvцr edя bиlяr.
Bundan sonra bиlиk vя bacarыqlarыn real-
laшmasыna шяraиt yarada bиlяn mяtnlяr, dиgяr
materиal vя vяsaиtlяr mцяyyяn edиlmяlиdиr.
Qиymяtlяndиrmя standartlarы da nяzяrdяn
keчиrиlmяlиdиr kи, шagиrdlяrиn bacarыqlаrыnыn
hansы sяvиyyяdя yoxlanacaьы яvvяlcяdяn
mяlum olsun.
Иllиk planlaшdыrma aparыlarkяn mцяйyяn
edиlmиш tяdrиs vahиdlяrиnиn иlboyu hяr hansы
ardыcыllыqda dцzцlmяsи bцtцn dюvrlяrdя
mцяyyяn prиnsиplяrя яsaslanыb. Kurиkulum
nяzяrиyyячиlяrи mцxtяlиf fяnlяr цzrя 4 prиn-
sиpdяn чыxыш edяrяk tяdrиs vahиdlяrиnиn ar-
 Тящсилин ясаслары
dыcыl dцzцlmяsини mяqsяdяmцvafиq hesab
edиrляр:
• Шagиrd maraqlarы baxыmыndan: яn ma-
raqlыlardan baшlamaq.
• Mяzmunun ardыcыllыьы baxыmыndan:
asandan чяtиnя doьru dцzmяk.
• Xronolojи ardыcыllыq baxыmыndan: zaman
ardыcыllыьыnа rиayяt etmяk.
• Mяntиqи ardыcыllыq baxыmыndan: яvvяlcя
elя anlayышlar юyrяdиlиr kи, onlar sonrakы mяr-
hяlяdя tяlиm zamanы mцhцm яhяmиyyяt da-
шыyыr.
Tяlиm heч zaman иlk gцndяn яn mцhцm,
яn чяtиn mяsяlяlяrdяn baшlanmayыb. Mцяl-
lиmlяr шagиrdlяrи sиnиf otaьы, mяktяb bиnasы,
mяktяb hяyяtи иlя tanыш edиblяr. Bu, яlbяttя,
иlk dяfя mяktяbя qяdяm qoyan uшaьыn иlkиn
ehtиyacыdыr. O, bиr sыra sяbяblяrdяn mяktяb
bиnasыnы tanыmalыdыr. Lakиn bu hяm dя onla-
rыn bюyцk maraq daиrяsиndя olan mяlumat-
lardыr. Belя bиr fиkиr yarana bиlяr kи, яnяnяvи
pedaqoэиkada da proqramlarыn tяrtиbиndя
vя dяrslиklяrиn hazыrlanmasыnda bu prиnsиp-
lяr gюzlяnиlиb. Bu, doьrudur. Lakиn etиrаf
edиlmяlиdиr kи, tяdrиs edяcяyи fяnn цzrя tяlи-
mиn иllиk planlaшmasыnы mцstяqиl aparan
mцяllиmlяrиn dя sayы o qяdяr чox deyиldи.
Adяtяn, mяktяblяrdя mцяllиmlяr mцxtяlиf
metodиstlяrиn hazыrladыьы planlar цzrя tяlиmи
tяшkиl edиrdиlяr. Bu baxыmdan, haqqыnda da-
nышыlan mяsяlяlяr mцяllиmlяrин иllиk plan-
laшmanы mцstяqиl aparmaлары цчцn яhяmиyyяt
daшыyыr.
Vaxt bюlgцsц bцtцn dюvrlяrdя tяlиmиn
planlaшdыrыlmasыnda mцhцm faktor kиmи dя-
yяrlяndиrиlиb. Mюvcud dяrs saatlarы hяr bиr
tяdrиs vahиdиnиn mцrяkkяblиyи vя яhяmиy-
266
yяtlиlиyи baxыmыndan bюlцnmяlиdиr. Belя kи
daha mцhцm vя ya mцrяkkяb mяsяlяlяrиn
tяdrиsиnя чox saat, bиr qяdяr az яhяmиyyяtlи
vя nиsbяtяn sadя mяsяlяlяrи яhatя edяn
tяdrиs vahиdlяrиnя иsя az saatыn ayrыlmasы
tяlиmиn keyfиyyяtиnя cиddи tяsиr gюstяrяn
amиllяrdиr.
Tяlиmиn иllиk planlaшdыrыlmasы aparыlarkяn
dиgяr mцhцm mяsяlяlяrlя baьlы mцяllиm юz
gяlяcяk fяalиyyяtиnиn иstиqamяtиnи mцяyyяn-
lяшdиrя bиlяr. Buraya hяr tяdrиs vahиdиnя ne-
чя saat ayrыlacaьы, иnteqrasиya vя иnklцzиvlиk
иmkanlarы, иstиfadя edиlяcяk яlavя яdяbиyyat
mяnbяlяrи vя s. дахилдир.
Bцtцn bu kиmи mцhцm mяsяlяlяr mцяy-
yяn edиldиkdяn sonra mцяllиm standartlarыn
reallaшmasыna шяraиt yaradan иllиk planlaш-
manы aшaьыdakы mяsяlяlяr цzrя hяyata
keчиrиr:
Dяrs иlиnиn hяftяlяrи mцяyyяnlяшdиrиlиr.
• Tяdrиs иlиndя baш verяcяk mцhцm hadи-
sяlяr araшdыrыlыr.
• Tяdrиs vahиdlяrиnиn adlarы mцяyyяn
edиlиr.
• Hяmиn tяdrиs vahиdи цzrя reallaшdыrыl-
masы nяzяrdя tutulan mяzmun standartlarы
seчиlиr.
• Hяr tяdrиs vahиdи цчцn uyьуn strate-
gиyalar mцяyyяnlяшdиrиlиr.
• Fяrdи yanaшma иmkanlarы gюtцr-qoy
edиlиr.
• Qиymяtlяndирmя цsullarы vя vasиtяlяrи
mцяyyяn edиlиr.
• Tяdrиs vahиdи цчцn ayrыlmыш цmumи vaxt
mцяyyяn edиlиr.
• Ehtиyac duyulan mяnbяlяr mцяyyяn
edиlиr.
 İllik planlaşdırma

Tədris Tədris mövzu

Tədris vahidi üzrə Mövzular
Tarix üzrə Fərdi Qiymətləndir- vahidi Hərüçün
Mühüm vahidinin mənin üsul və üçün Resurslar
(həftələrlə) hadisələr Tarix Mövzular reallaşdı- reallaşdır ılan Strategi-yalar yanaşma
adı rılan vasitələri ayrılmış ayrılmış
standartlar vaxt
standartlar vaxt

Qışı 1.2.1.; Qruplarda iş:

Yurdu- Dərslik və
12–16 Qış tətili qarşılayaq 1.1.1.; Müqayisəli,
muza qış 12 1 s. əlavə
yanvar bitdi (Şəkil 1.1.2. müşahidə,
gəlib ədəbiyyat
üzrəiş) Müzakirə

və həftələr bu qayda üzrə işlənə bilər.

Gizli səsvermə
Fərdi iş:
1.2.2.; Şagirdin yolu ilə
hərfin təlimi, Dərslik və
Soyuq qış 1.1.1., 1.2.3.; artistlik şagirdlərin
13 cütlərlə və 1 s. əlavə
və biz 1.1.2., 1.1.2.; bacarıqları özünüqiymət-
qruplarla iş: ədəbiyyat
1.2.1., 2.1.3. nəzərə alınır ləndirməsi
Rollu oyun
1.2.2., üsulu ilə

267
1.2.3.,
2.1.2., 2.2.6.;
Holistik
2.1.3., 2.2.7.; Fərdi və Dərslik və
Birinci qar qiymətlən-
14 2.2.6., 2.2.9.; kollektiv iş: 1 s. əlavə
(şeir) dirmə sxemi 5 s.
3.1.4.; suallar vermə ədəbiyyat
Тящсилин ясаслары

2.2.7., üzrə
2.2.9., 3.1.6.
3.1.4.,
3.1.6., 1.2.1.;
4.1.2., 2.1.1.;
Qışda Şeir yaz- Yazıların
4.1.3., 2.1.2.; Ətraf aləm,
bizim mağa həvəsi yoxlanması
4.1.6., 2.1.4.; Dərs-ekskur- qələm,
15 kəndimiz olan uşaqlara yolu ilə; 1 s.
4.1.9. 3.1.6.; siya dəftər
(şəhərimiz, bu imkan müşahidə yolu
4.1.6.
qəsəbəmiz) verilsin ilə
H.b: 1.3.2.;
1.2.1
1.2.3.;
Sinifdənxar 1.2.4.;
Holistik Uşaq
ic oxu: 2.2.6.; Fərdi iş: Marağına
qiymətlən- ədəbiyyatı,
16 Mən qışı 2.2.7.; müstəqil uyğun oxu 1 s.
dirmə sxemi qəzet və
çox 2.2.8.; təlimi materialı
üzrə jurnalları
sevirəm 2.2.9.;
4.1.9.

Qeyd: Təqdim edilən nümunə böyük illik planın yalnız bir həftəsi kimi nəzərdə tutulmuşdur. Bütün digər aylar
 Тящсилин ясаслары
TAPШЫRЫQ 1 (давамы)
2. Forma цzrя tяqdim edilяn kiчik sual-
lara cavab hazыrlamaqla mяqalяnin mahiy-
yяtini шяrh edin.
3. Nяticяlяriniz barяdя fikir mцbadilяsi aparыn.
Kurikulumun tяtbiqinin perspektiv plan-
laшmasы tяrtib edilяn zaman:
1. Sinifdя mюvcud vяziyyяt tяhlil edil-
mяli vя nяticяlяr nяzяrя alыnmalыdыr.
• Шagirdlяrin fiziki-fizioloji saьlamlыьы;
• Иdrak sяviyyяsi vя dяrketmя цsullarы;
• Psixi inkiшafы, mяnяvi-psixoloji vяziyyяti;
• Шagirdlяrin sosial vяziyyяti;
• Hazыrlыq sяviyyяsi vя inkiшaf dinamikasы;
• Ъинси, еtnik, dini, irqi mяnsubiyyяti.
Tяlimin planlaшdыrыlmasыnыn keyfiyyяt me-
yarlarы gюzlяnilmяlidir: дavamlыlыq; аrdы-
cыllыq; иnteqrativlik
TAPШЫRЫQ 2
Ana dili, riyaziyyat, hяyat bilgisi, informati-
ka, texnologiya, musiqi, tяsviri incяsяnяt vя диэяр
fяnlяr цzrя (яvvяlki mяшьяlяlяrdя) hяr hansы mяz-
mun standartыnы dяrsliklя mцqayisя edin:
• Verilmiш standartlarыn reallaшdыrыlmasыnыn
mцяllim vяsaitindяki planlaшmada hansы mюv-
zular цzrя nяzяrdя tutulduьunu mцяyyяn edin.
• Hяmin standartlarыn dяrslikdя necя яks
olunduьunu mцяyyяn edin.
• Hяmin sяhifяlяrя nяzяr salmaqla mяtn-
lяrin, шяkillяrin, юyrяdici vя qiymяtlяndirici
tapшыrыqlarыn standartlarыn tяlяblяri baxыmыn-
dan nя qяdяr mяqsяdяuyьun tяrtib edildiyi-
ni araшdыrыn. Tяkliflяrinizi hazыrlayыn.
TAPШЫRЫQ 2-ин
ИCRASЫ PROSESИ
• Mцяllim цчцn vяsaitdя standartыn real-
laшmasы planыnы aчыn.
• Sizя verilmiш standartы koduna яsasяn
hяmin cяdvяldяn tapыn.
• Standartыn hansы mюvzular цzrя reallaш-
dыrыlmasыnыn nяzяrdя tutulduьunu mцяyyяn-
268
lяшdirin.
• Hяmin sяhifяlяri aчmaqla mяtnlяrin,
шяkillяrin, юyrяdici vя qiymяtlяndirici tapшы-
rыqlarыn nя qяdяr mяqsяdяuyьun tяrtib edil-
diyini araшdыrыn.
• Sinfinizin sяviyyяsi baxыmыndan hяmin
materiallarы tяhlil edin.
• Nяlяri yararlы hesab ediрsiniz? Hansы
mяsяlяlяr sizin шagirdlяrinizin idraki sяviy-
yяsinя, maraqlarыnа vя s. uyьun deyil?
• Мягбул щесаб етдийиниз hяmin bюlmянин
вя йа мювзунун yerinя nя daxil edяrsiniz?
TAPШЫRЫQ 3
Tяdris vahidlяrinin vя mюvzularыn ardыcыl-
lыьыnы aшaьыdakы prinsiplяr baxыmыndan araшdыrыn:
Xronoloji ardыcыllыq
Sadяdяn mцrяkkяbя
Mяntiqi ardыcыlllыq
Maraqlыdan faydalыya
Resurs: Dяrsliklяr
TAPШЫRЫГ 3-цн
ИCRASЫ PROSESИ
− Ana dili qrupu «xronoloji» vя «sadя-
dяn mцrяkkяbя»;
− Riyaziyyat qrupuna «sadяdяn mцrяk-
kяbя» vя «mяntiqi arыcыllыq (яvvяl elя mяsя-
lяlяr юyrяdilir ki, onlar sonrakы mяsяlяlяrin
юyrяdilmяsindя чox vacibdir)»
− Иnformatika qrupu «sadяdяn mцrяk-
kяbя» vя «mяntiqi»
− Hяyat bilgisi, тexnoloэiya vя мusiqi
групуна hяr цчц цzrя araшdыrma aparmaq
tapшыrыьы verilir.
Aшaьыdakы suallar cavablandыrыlmalыdыr:
• Dяrslikdя hansы tяdris vahidlяrinin vя
mюvzularыn dцzцlцшц ardыcыllыьы onlarыn sinif-
lяrindяki шagirdlяrin sяviyyяsi baxыmыndan
qяnaяtbяxшdir.
• Hansы tяdris vahidlяrinin vя mюvzula-
rыn dцzцlцшц ardыcыllыьы onlаrы qane etmir? Иl-
lik planlaшma apararkяn bunu nя шяkildя
dяyiшmяk nяzяrdя tutulur?
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 4 dartlarыn reallaшmasы nяzяrdя tutulmuш tяd-

Verilmiш fяnn kurikulumlarыndakы inte-
qrasiya cяdvяli цzrя nяzяrdя tutulmuш inte-
qrasiya imkanlarыnыn dяrslikdяki tяdris va-
hidlяri vя mюvzularda necя яks olunduьunu
mцяyyяnlяшdirin.
Resurs: fяnn kurikulumlarыnda inteqrasiya
cяdvяli, dяrslik
TAPШЫRЫQ 4-цн
ИCRASЫ PROSESИ
Fяnn kurikulumu sяnяdlяrindяki «Иnte-
qrasiya cяdvяllяri»ni dяrslikdя hяmin stan-
ris vahidlяri vя mюvzularla tutuшdurun.
• Mюvcud imkanlar nя qяdяr uьurlu isti-
fadя edilib vя siz hяmin mяsяlяlяrя daha nя
яlavя etmяk istяrdiniz?
• Tяdris vahidlяri vя mюvzularda daha
hansы inteqrasiya imkanlarы mюvcuddur ki,
onlar nя kurikulum sяnяdindя, nя dя dяrs-
likdя nяzяrdя tutulmayыb? Fikirlяrinizi яsas-
landыrыn.
• Hяmin mяsяlяlяrdяn illik planlaшmada
necя istifadя edяcяyiniz haqqыnda fikirlяri-
nizi bildirin.

Planlaшdыrma ilя яlaqяdar tюvsiyяlяr:
• Standartlar qrupuna яlavя standartlar
daxil edя bilяr;
• Mюvzularы dяyiшя vя ya artыra bilяr;
• Mюvzularыn yerini dяyiшя bilяr;
• Иnteqrasiya цчцn яlavя imkanlar mцяy-
yяn edя bilяr;
• Яlavя resurslar seчя bilяr;
• Mюvzular цzrя vaxt bюlgцsцndя dяyiшik-
liklяr edя bilяr.
TAPШЫRЫQ 5
Sinfinizin sяviyyяsi baxыmыndan daha
hansы яlavя resurslara ehtiyac olduьunu
mцяyyяn edin.
Tяdris vahidinin vя ya mюvzunun tяdrisi
цчцn nяzяrdя tutulmuш vaxt sizin sinif шa-
girdlяrinin sяviyyяsinя uyьundurmu? Nя ki-
mi dяyiшikliklяr edяrdиniz?
Resurs: fяnn kurikulumlarыnda inteqrasiya
cяdvяli, dяrslik
TAPШЫRЫQ 6
Tяqdim edilяn mяzmun standartlarы яsa-
sыnda perspeкtiv planlaшdыrma nцmunяsi ha-
zыrlayыn.
Resurs: fяnn цzrя mяzmun standartlarы

Mцhцm Ay/ Gцn/ Tяdris Mюv- Stan- Иnteqra- Qiymяt-

Resurslar
hadisяlяr hяftя saat vahidi zular daрtlar siya lяndirmя

269
 Тящсилин ясаслары

Qeyd: Mяsяlяlяr цzrя sцtunlarыn yeri fяn-
dяn fяnя dяyiшя bilяr. Mяsяlяn, «Mцhцm
hadisяlяr» sцtunu «Ana dili» fяnninin illik
planlaшdыrыlmasыnda чox яhяmiyyяt verilmяli
mяsяlяdir. Mюvzular mцяyyяn edilяn zaman
bu mяqam aparыcы rol oynayыr. Riyaziyyat
fяnninin planlaшdыrыlmasыnda isя bu sцtun
sonda da yerlяшdirilя bilяr. Иmkan olduqca
sinifdя baш verяn tяlimi cяmiyyяtdя baш ve-
rяn hadisяlяrlя яlaqяlяndirmяk vя hяmin
hadisяlяri nяzяrdяn qaчыrmamq baxыmыndan
bu faydalыdыr. Elяcя dя digяr fяnlяr baxыmыn-
dan тяcrцbяdя illik plаnlaшmanыn fяnn xцsu-
siyyяtlяri nяzяrя alыnmaqla hazыrlanmыш mцx-
tяlif nцmunяlяri ilя qarшыlaшa bilяrsiniz.
Amma чox vacibdir ki, planlaшma dюvlяt
sifariшi olan mяzmun standartlarыnыn nяyin
юyrяdilяcяyi, onlarыn necя, hansы yollarla юy-
rяdilяcяyi, tяlimin nя zaman vя hansы mцd-
dяtdя baш verяcяyi, nailiyyяtin necя qiymяt-
lяndirilяcяyi vя s. kimi mцhцm mяsяlяlяr ba-
xыmыndan aydыn tяrtib edilsin.
TAPШЫRЫQ 7
Tяrtib etdiyiniz perspektiv planlaшma nц-
munяsini (auditoriya шяraitindя qruplar qar-
шыlыqlы mцbadilя etmяklя) tяqdim edilяn me-
yarlar цzrя dяyяrlяndirin: davamlыlыq, ardы-
cыllыq, inteqrativlik.
Meyarlar barяdя яlavя mяlumatы Kurikulum
jurnalы №3, 2008, sяh.20-dяn яldя edя bilяrsiniz.

Интеграсийа вя фянн курикулумунун щяфтялик интегратив планлашдырылмасы

Bцtцn tяhsillяr bir Йer kцrяsi vя onun цzя-

rindя mюvcud olan bir юmцrlя baьlыdыr. Bizim
bir neчя qatdan ibarяt Yer kцrяmiz yoxdur
ki,onun biri riyaziyyat, digяri fizika, цчцncцsц
isя tarixlя яlaqяli olsun. Bцtцn tяhsil
istiqamяtlяrini bir-biri ilя, elяcя dя mяktяbi
hяyatla яlaqяlяndirmяk чox vacibdir.
Con Dyui
(Мяktяb vя cяmiyyяt)

Mюvzu цzrя яhatя olunan mяsяlяlяr:

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• «Иnteqrasiya» anlayышыnыn mahiyyяtini
шяrh edяcяksiniz;
• Kurikulumlarda inteqrativliyin яhя-
miyyяtini izah edяcяksiniz;
• Fяnn kurikulumlarыnda inteqrasiyanыn
istiqamяtlяrini mцяyyяnlяшdirяcяksiniz;
• Иnteqrasiyanыn sяviyyяlяri haqqыnda mя-
lumat verяcяksiniz;
• Иnteqrаsiyanыn nюvlяri vя modellяri цzrя
hяftяlik planlaшma aparacaqsыnыz.
• Иnteqrasiya haqqыnda nя bilirik?
• Курикулумун тятбиги планлашдырыларкян
интеграсийасынын нязяря алынмасы;
• Фяnn proqramlarыnda (kurikulumlarыn-
da) inteqrativliyin istиqamяtlяri;
• Курикулум интегративлийинин ящямиййятли
олмасынын бязи аргументляри;
• Tяhsildя inteqrativ kurikulumlarыn tяt-
biqinin яhяmiyyяti;
• Иnteqrasiya vя tяhsil pillяlяri;
• Иnteqrasiyanыn nюvlяri vя modellяri
цzrя hяftяlik planlaшma.

270
 Тящсилин ясаслары
Иnteqрasiya haqqыnda nя bilirik?
TAPШЫRЫQ 1
Tяqdim edilяn parчanы qrup цzvlяri ilя
birlikdя oxuyun. Юz mюvzunuz цzrя elя tяq-
dimat hazыrlayыn ki, onun vasitяsi ilя digяr
qrup цzvlяrinя hяmin mяsяlяni tяlim edя
bilяsiniz. Tяlim materialыna nцmunяlяr vя
tapшыrыqlarы da daxil edin:
Ы qrup: Иnteqrasiya nяdir?
ЫЫ qrup: Nяyя gюrя inteqrasiya яhяmiy-
yяtli hesab edilir?
ЫЫЫ qrup: Иnteqrasiyanыn nюvlяri
ЫV qrup: Tяhsil pillяlяri vя inteqrasiya
V qrup: Иnteqрasiyanыn sяviyyяlяri
VЫ qrup: Иnteqrasiya ilя baьlы ilkin qяrarlar
Nяticяlяrinizi tяqdim edin.
Интеграсийа иля баьлы бязи мясяляляр
Cяmiyyяtdя vя tяbiяtdя bizi яhatя edяn
hяr yerdя inteqrasiya mюvcuddur. Bцtцn
elmlяr mяnbяyini mяkan, zaman, canlы vя
cansыz varlыqlarыn vяhdяti olan dцnyadan alыr
vя bцtцn tяhsillяr bir Йer kцrяsi vя onun
цzяrindя mюvcud olan mцxtяlif sahяlяrin
юyrяnilmяsi цzrя inkiшaf edir. Dцnya vяhdяt
tяшkil etdiyi kimi elmlяr dя vяhdяt tяшkil et-
mяli vя юz aralarыnda яlaqяlяndirilmяlidir.
Bu dцnyada hяyatыnы dцzgцn tяшkil etmяyя
qadir olacaq insanlarыn tяhsili dцnya ilя яla-
qяli шяkildя hяyata keчirilmяlidir. Bяs buna
necя nail olmalы? ABШ-ыn tanыnmыш nяzяriy-
йячi alimi, 20-ci illяrin яvvяllяrindя Atatцr-
kцn dяvяti ilя Tцrkiyяdя tяhsil islahatlarыna
rяhbяrlik edяn Ъon Dyui hesab edir ki, elm-
dяn hяyata vя hяyatdan digяr elmя yol ax-
tarыlmaqla fяnlяrin inteqrasiyasыna nail olmaq
mцmkцndцr. Odur ki fяnlяr arasыnda яlaqя
yaratmaьыn da яsas aчarы hяmin fяnni hяyat-
la яlaqяlяndirib orada hяmin mяsяlяnin digяr
fяnlя яlaqяsini aшkar etmяkdяn ibarяtdir.
Mяktяbdaxili vя mяktяbdяnkяnar tяlim
arasыnda mюvcud olan fяrqlяrin aradan qal-
271
dыrыlmasыnda vя яldя edilяn biliklяrin hяyatla
uzlaшdыrыlmasыnda inteqrativ tяlimin rolu bю-
yцkdцr. Mяktяbin hяyatla baьlыlыьыnы tяmin
etmяk vя elяcя dя bцtцn tяhsil istiqamяtlяrini
яlaqяlяndirmяk mцhцm mяsяlяdir.
Kurikulum чяrчivя sяnяdindя nяzяrdя
tutulan bцtцn mцhцm prinsiplяrin fяnn ku-
rikulumlarы vя mяzmun standartlarыnda юz
яksini tapdыьыna baxmayaraq, hяmin mц-
hцm mяsяlяlяr yalnыz sinif kurikulumlarы
цzrя aparыlan planlaшma vя tяdris zamanы
hяyata keчirilir. Tяlimin digяr яsas element-
lяri kimi, mцяllimlяr inteqrasiya mяsяlяlяri
цzяrindя dяrindяn dцшцnmяli vя onlarыn ku-
rikulumda яks etdirmяyin яn uьurlu yolla-
rыnы axtarыb tapmalыdыrlar. Buna nail olmaq
цчцn isя mцяllim inteqrasiyanыn mahiyyяtini
dяrindяn dяrk etmяlidir.
Иnteqrasiya nяdir? Иnteqrasiya tяlim pro-
sesini tяkmillяшdirir, fяnlяr arasыnda qarшы-
lыqlы яlaqя vя asыlыlыьы dяrinlяшdirmяyя xid-
mяt edir. Иnteqrasiyanыn kюmяyi ilя шagirdlяr
biliklяr arasыnдa qarшыlыqlы яlaqяni baшa dцшцr
vя hяmin biliklяri шяxsi vя ictimai problem-
lяrin hяllindя istifadя edir. Иnteqrasiyanыn
hansы sяviyyяdя olmasы mяsяlяsi bir чox
alimlяrin mцzakirя mюvzusudur. Bu prob-
lem alimlяri mцhafizяkar vя liberallar olaraq
iki cяbhяyя ayыrыr. Mцhafizяkarlar inanыr-
lar ki, dil dяrslяri ictimai fяnlяrlя qarышdы-
rыlmamalы, onlar ayrыlыqda tяdris edilmяlidir.
Liberallar isя qяti шяkildя bu mюvqe ilя razы-
laшmыr, «parчalanmыш», yяni hissяlяrя bюlцn-
mцш kurikulum yanaшmasыnы rяdd edirlяr.
Nяyя gюrя inteqrasiya mцhцm hesab edilir?
Mцtяxясsislяr gюstяrirlяr ki, orta цmumtяhsilя
verilяn yeni sosial sifariшlяr tяlimdя inteqra-
siya mяsяlяsini aktuallaшdыrыr. Иki vя daha ar-
tыq fяnnin inteqrasiya edilmяsi barяdя de-
batlar aparыlыr. Иnteqrasiya ayrы-ayrы fяnlяri
birlяшdirir vя ya яlaqяlяndirir. Belя bir sual
vermяk olar: inteqrasiya nяyя lazыmdыr?
 Тящсилин ясаслары
Иnteqrasiyanыn яhяmiyyяtini яsaslandыr-
maq цчцn nяzяriyyяnin vя tяdqiqatlarыn
irяli sцrdцyц arqumentlяrя istinad etmяk
olar. Bobbi de Porter bildirir ki, tяdqiqat
яsяrlяri яsasяn inteqrasiyanыn яhяmiyyяtli
olduьunu gюstяrir. Tяdqiqatчы 1992-ci ildя
aparыlan tяdqiqatlarыn nяticяlяrinя istinad
edяrяk gюstяrir ki, on sяkkizdяn чox tяd-
qiqat яsяrindя alimlяr bu qяnaяtя gяliblяr
ki, inteqrativ kurikulumlara яsasяn tяшkil
edilяn tяlimin nяticяlяri qeyri-inteqrativ
kurikulumla mцqayisяdя nяzяrячarpacaq
qяdяr yцksяkdir.
Иnteqrativ kurikulumlar haqqыnda bir ne-
чя nяzяri arqumentlяr dя irяli sцrцlцr. Bi-
rinci arqument ondan ibarяtdir ki, gerчяk
hяyat inteqrasiyalы шяkildя mюvcuddur. Hя-
yatы ayrы-ayrы fraqmentlяrdя tяsяvvцr etmяk
qeyri-mцmkцndцr. Bu tяbiidir ki, hяyatda
insanlarыn qarшыlaшdыьы problemlяrin hяllinя
nail olmaq цчцn yalnыz bir vя ya iki fяnn цzrя
bilиklяr kifayяt etmir, mцxtяlif fяnlяr цzrя
яldя edilяn bilik vя bacarыqlarыn tяtbiqinя
ehtiyac duyulur. Tяdqiqatlar gюstяrir ki, be-
yin bцtюv, tam biliklяri daha asan qavrayыr vя
daha uzun mцddяt yadda saxlayыr.
Яtraf alяm haqqыnda bцtюv bir tяsяvvцr
yaratmaq ibtidai tяhsilin яsas mяqsяdi hesab
edilir. Mяqsяd olaraq, inteqrasiya шagirdя
Иnteqrasiyanыn sяviyyяlяri
ИНТЕГРАСИЙА
ФЯНДАХИЛИ
Kurikulumun tяtbiqi planлaшdыrыlarkяn
inteqrasiyanыn nяzяrя alыnmasы
Mцяllim kurikulumun tяtbiqini planlaш-
dыrarkяn inteqrasiyasыnыn tяmin olunmasы
цчцn mцhцm qяrarlar qяbul etmяlidir. Kon-
272
elя biliklяr vermяlidir ki, onlar яtraf alяmin
яlaqяliliyini sistemli шяkildя яks etdirsin. Иn-
teqrasiyanыn mяqsяdi bir dя ondan ibarяtdir
ki, uшaq tяlimin ilk illяrindяn bцtцn element-
lяri qarшыlыqlы яlaqяdя olan dцnyanыn vahid
bir tam olduьunu dяrk etsin.
Иkinci arqument ondan ibarяtdir ki, шa-
girdlяr o zaman yaxшы oxuyurlar ki, tяlim
onlarыn maraqlandыqlarы vя ya bildiklяri
mяsяlяlяrlя яlaqяli olsun. Bu inteqrasiyalы
kurikulumlarыn шagirdyюnцmlцlцyя xidmяt
etmяsindяn xяbяr verir. Шagirdlяr onlar
цчцn real яhяmiyyяt daшыyan mяsяlяlяrin
tяliminя cяlb edildikdя daha чox stimulla-
шыrlar ki, bu da bir fяnn чяrчivяsindя mяh-
dudlaшa bilmяz.
Nюvbяti arqument ondan ibarяtdir ki,
kurikulumlarыn inteqrasiyasы tяlim vaxtыna
qяnaяt цчцn uьurlu шяrait yaradыr.
Yuxarыda gюstяrilяnlяrя яsaslanaraq belя
qяnaяtя gяlmяk olar ki, tяlimdя inteqрasiya
iki baxыmdan чox яhяmiyyяtlidir:
Birinci – шagirdlяrdя яtraf alяm haqqыn-
da tam tяsяvvцr yaradыr (burada inteqrasiya
mяqsяddir);
Иkinci – фяnn цzrя biliklяrin яlaqяlяndi-
rilmяsi цчцn цmumi mцstяvinin yaranma-
sыna xidmяt gюstяrir (burada inteqrasiya
vasitяdir).
ФЯНЛЯРАРАСЫ
kret fяnn цzrя inteqrasiyanыn mцxtяlif nюv-
lяrindяn яn mяqsяdяuyьununun seчilmяsi
haqqыnda dцшцnmяlidir.
Иnteqrasiyanыn nюvlяri. Kurikulumlarыn
inteqrasiyasы ilя baьlы mцxtяlif modellяr vя
 Тящсилин ясаслары
bu modellяrin mцxtяlif cцr tяsnifatы mюv-
cuddur.
Fяnlяrin яlaqяlяndirilяrяk inteqrasiyasы. Цmu-
miyyяtlя, fяnlяrin inteqrasiyasыnыn dюrd yolu var:
1. Иki fяnni elя uyьunlaшdыrmalы ki, uyьun
mюvzular eyni zamanda tяdris edilsin. Mяsяlяn,
qышda tяbiяt haqqыnda mюvzular hяm Ana dili,
hяm dя Hяyat bilgisi fяnni цzrя еlя planlaшdыrыlыr
ki, onlarыn tяdrisi eyni vaxta tяsadцf etsin.
2. Bacarыqlarыn inteqrasiyasы (oxu, yazы,
anlama, dцшцnmя). Bir чox ekspertlяr bunu
tamamlama adlandыrыrlar. Buna nail olmaq
цчцn mцxtяlif kurikulumlarы tяhlil etmяk vя
bacarыqlarыn bir fяnn чяrчivяsindя tamam-
lanmasы yollarыnы aшkar etmяk lazыmdыr.
3. Bir fяnn чяrчivяsindя inteqrasiya (Ana
dili). Yazы bacarыqlarыnы oxu bacarыqlarыndan
ayrы tяdris etmяk яvяzinя mцяllim bu iki
bacarыьы inteqrasiya edir.
4. Sяrbяst inteqrasiya. Bir fяnnin tяdrisi
zamanы gюzlяnilmяdяn baшqa fяnnin mюvzu-
suna keчid alыnыr. Belяliklя, ibtidai sinif mцяl-
limi Hяyat bilgisi fяnninin tяdrisи zamanы hя-
Интеграсийанын нювляри
Fяnlяrin яlaqяlяndirilяrяk
inteqrasiya edilmяsi
Иki fяnni
uyьunlaшdыraraq
Bacarыqlarыn
inteqrasiyasы
Bir fяnn чяrчivяsindя
inteqrasiya
Sяrbяst
inteqrasiya
Иnteqrasiya vя tяhsil pillяlяri. Иnteqrasi-
yanыn tяhsilin bцtцn pillяlяrindя tяtbiq
edilmяsinin nя qяdяr mцdrik bir addыm ol-
masы яtrafыnda mцzakirяlяr davam etmяk-
273
min mюvuya uyьun kiчik bir шeir vя ya heka-
yя oxumaq tяklif edir.
Иki vя daha artыq fяnnin birlяшdirilяrяk in-
teqrasiyasы. Иki vя daha artыq fяnnin inteqra-
siyasыnыn mцxtяlif yollarы mюvcuddur:
1. Fяnnя яsaslanaraq. Bir fяnn mяzmun
vя bacarыq цzrя digяr fяnlяrlя inteqrasiya
edilir. Belяliklя, Ana dili fяnninin tяdrisi dil
tяlimi цzrя tяшkil edilsя dя, mяzmunca Mu-
siqi, Hяyat bilgisi fяnlяri ilя inteqrasiya
edilir.
2. Mюvzuya яsaslanaraq. Mюvzu mцяy-
yяnlяшir vя mцxtяlif fяnlяrin mяzmunundan
чыxыш edяrяk istifadя edilir.
3. Layihяlяrя яsaslanaraq. Шagirdlяrя
tяqdim edilяn layihяlяr digяr fяnlяrlя baьlы
bilik vя bacarыqlarы da яhatя edir.
4. Digяr шяrtlяrя яsaslanaraq. Tarixi dюvr-
lяr, etik prinsiplяr, dцnya mяdяniyyяtinin
шah яsяrlяrindяn vя digяr mяsяlяlяrdяn isti-
fadя etmяk.
Gюstяrilяnlяri aшaьыdakы kimi tяsяvvцr
etmяk olar:
Fяnlяrin birlяшdirilяrяk
inteqrasiya edilmяsi
Fяnnя
яsaslanaraq
Mюvzuya
яsaslanaraq
Layihяlяrя
яsaslanaraq
Digяr шяrtlяrя
яsaslanaraq
dяdir. Onlar bunu aшaьыdakыlarla яsaslan-
dыrырlar:
Birincisi, bu sцbut edilmiшdir ki, tяnqidi tя-
fяkкцr vя problem hяlli fяnn цzrя dяrin bilik-
 Тящсилин ясаслары
lяr tяlяb edir. Иnteqrasiyada ifrata varmaq fяnlя
baьlы mцhцm bilik vя bacarыгlarыn tяdrisindяn
yayыndыra bilяr. Иkinъisi, hяr fяnnin юzцnяmяx-
sus tяlim vя tяdqiq цsullarы var vя bu da bilik-
lяrin formalaшmasы цшцn чox mцhцmdцr.
Hяqiqяt isя bundan ibarяtdir ki, inteqra-
siya ilя baьlы mцhцm qяrarlar qяbul edilяndя
onun bцtцn цstцn vя zяif cяhяtlяri tяhlil
edilmяlidir. Yalnыz bundan sonra dцzgцn qя-
rarlar qяbul etmяk olar: hansы fяnlяri hansы
model цzrя inteqrasiya etmяk olar. Kuri-
kulumlarыn inteqrasiyasыnыn mцxtяlif nюvlяri
mцxtяlif nяticяlяrя gяtirib чыxarыr. Yяni ku-
rikulumlar planlaшdыrыlmыш nяticяlяri verir.
Ekspertlяr hesab edirlяr ki, fяnlяrarasы in-
teqrasiya daha чox ibtidai vя яsas tяhsil mяr-
hяlяsindя tяtbiq edilяrsя, яldя edilяn nяticяlяr
daha mяhsuldar ola bilяr. Иbtidai sinif mцяl-
limlяrinin kurikulumlarы inteqrasiya etmяk
imkanlarы daha geniшdir. Elяcя dя ekspertlя-
rin чoxu inteqrasiyanы яsas tяhsil mяrhяlяsi
цzrя kurikulumun planlaшdыrыlmasыnda чox
uьurlu yanaшma hesab edirlяr. Onlar bildirir-
lяr ki, tяhsilin son pillяsindя fяnlяrin ayrыlыqda
tяdrisinя цstцnlцk vermяk lazыmdыr. Riyaziyyat
vя tяbiяt fяnlяri kimi fяnlяrin mцrяkkяb an-
layышlarыnы ayrыlыqda юyrяnmяk daha yaxшыdыr.
Яgяr bu pillяdя dя inteqrasiya mяqsяdяuy-
ьun hesab edilirsя, o zaman ictimai vя dil
fяnlяrini ehtiyatla inteqrasiya etmяk olar.
Иnteqrasiyanыn sяviyyяsi. Иnteqrativ vя
fяnyюnцmлц kurikulumlarыn planлaшdыrыlmasы
цчцn yeganя yol aшaьыda tяqdim edilir. Иnte-
qrasiya mцxtяlif sяviyyяlяr цzrя bir neчя
istiqamяtdя aparыlыr:
Fяndaxili inteqrasiya sяviyyяsi. Fяndaxili
sяviyyя яsasяn nяyi vurьulayыr:
1. Anlayышlarыn qarшыlыqlы шяkildя яlaqяli
olmasыna. Bununla fяnniн шagirdlяr цчцn daha
maraqlы olmasыnы tяmin etmяk asanlaшыr;
2. Иctimai vя tяbiяt fяnlяrinin, elяcя dя
riyaziyyatыn tяdrisi zamanы oxu vя yazы kimi
bacarыqlarыn tяliminя xцsusi fikir vermяk la-
zыmdыr. Bu bacarыqlarыn tяdrisi yalnыz Аna
dili fяnni ilя mяhdudlaшdыrыlmamalыdыr.
Qeyd etmяk lazыmdыr ki, ibtidai mяktяbdя
274
bцtцn tяlim kurslarы bu vя ya digяr dяrяcяdя in-
teqrasiya edilmiшdir. Ana dili – demяk olar ki,
bцtцn fяnlяrlя inteqrasiya edilir. Oxu цzrя yalnыz
bяdii nцmunяlяr deyil, hяm dя tarixlя, hяyatla
baьlы materiallar da verilir. Hяyat bilgisi bir fяnn
olaraq яn azы beш fяnni яhatя edir. Riyaziyyat
da юzlцyцndя inteqrativ fяnn olub юzцndя
hesab, cяbr, hяndяsя materiallarыnы ehtiva edir.
Fяnlяrarasы inteqrasiya sяviyyяsi. Иnteqra-
tiv tяlimin tяшkili zamanы fяnlяrarasы inte-
qrasiyaya xцsusi яhяmiyyяt verilir. Fяnlяr-
arаsы inteqrasiya tяlim materiallаrыnыn digяr
fяnlяrin imkanlarы hesabыna mяzmun etibarы
ilя geniшlяnmяsinя, mяsяlяlяrin dяrin tяhli-
linя vя цmumilяшdirilmяsinя xidmяt edir.
Tяlimin bu cцr tяшkilinи bir qrup pedaqoqlar
faydalы vя tяlimin tяшkili цчцn yaraрlы hesab
etsяlяr dя, digяr qrup pedaqoq vя ekspertlяr
hesab edirlяr ki, inteqrasiya tяlim materia-
lыnы hяddяn arтыq aьыrlaшdыrыr vя bununla da,
шagirdin tяliminя яngяllяr tюrяdir.
Apponent tяrяf isя inandыrыр ki, inteqra-
tiv kurikulumlara яsaslanan tяlimин tяdгi-
qatчыlыq vя vaxtы dцzgцn idarя etmяk kimi
bacarыqlara sюykяnяrяk hяyata keчirilmяsi-
nin uьurlu nяticяlяr vermяsi artыq tяcrцbяdя
юzцnц doьrultmuшdur.
TAPШЫRЫQ 2
Hazыrlaнмыш PP tяqdimatlarы мяlumatlarыn
seчilmяsi, qruplaшdыrыlmasы, sistemlяшdirilmяsi vя
tяqdim edilmяsi baxыmыndan дяйярляндирин. Цс-
тцнлцк вя бошлугларла баьлы гейдляр апарын. Hяr
mюvzu цzrя nяzяrdяn qaчыrыlmыш mяsяlяlяrlя
baьlы яlavя qeydlяr един. Hazыrlamыш tяqdimatын
tяkmillяшdirилмяси иля баьлы тяклифляр верин.
Fяnn proqramlarыnda
(kurikulumlarыnda) inteqrativliyin
istиqamяtlяri
Fяnn kurikulumlarыnda inteqrativlik iki
istiqamяtdя nяzяrdя tutulmuшdur:
I. Hяr hansы fяnnin mяzmun standartla-
rыnda digяr fяnlяrlя inteqrasiya imkanlarыnыn
nяzяrdя tutulmasы.
II. Иki vя daha artыq fяnn baxыmыndan
mяzmunun inteqrasiya edilmяsi ilя mцvafiq
 Тящсилин ясаслары

standartlarыn hazыrlanmasы vя inteqrativ tяli-
min tяшkilinя шяraitin yaradыlmasы.
TAPШЫRЫQ
(Auditoriya шяraitindя tapшыrыq qruplarda
yerinя yetirilir)*
1. Ana dili, Riyaziyyat, Hяyat bilgisi, Tяs-
viri incяsяnяt, Texnologiya vя Иnformatika вя
диэяр fяnn kurikulumlarыnы araшdыrыn. (Tяd-
qiqatlar zamanы fяnn цzrя mяzmun xяtlяri-
nя, hяr mяzmun xяtti цzrя gюzlяnilяn tяlim
nяticяlяrinя vя inteqrasiya cяdvяlinя xцsusi
diqqяt yetirin.) Onlarыn hansы inteqrasiya is-
tiqamяtinя aid olduьunu mцяyyяnlяшdirin.
2. Fikirlяrinizi faktlarla яsaslandыrыn.
Ы qrup – Riyaziyyat; ЫЫ qrup – Ana dili;
ЫЫЫ qrup – Hяyat bilgisi; ЫV qrup – Tяsviri иn-
cяsяnяt; V qrup – Texnologiya; VЫ qrup – Иn-
formatika.

Беляликля, Tяhsildя inteqrativ kurikulumlarыn

Иnteqrasiya nяdir?
• Иnteqrasiya tяlim prosesini tяkmillяшdirir, fяnlяr arasыn-
da qarшыlыqlы яlaqя vя asыlыlыьы dяrinlяшdirmяyя xidmяt edir.
• Иnteqrasiyanыn kюmяyi ilя шagirdlяr biliklяr ara-
sыnda qarшыlыqlы яlaqяni baшa dцшцr vя hяmin biliklяri
шяxsi vя ictimai problemlяrin hяllindя istifadя edir.
Kurikulum inteqrativliyinin
яhяmiyyяtli olmasыnыn bяzi arqumentlяri
Kurikulumlarыn inteqrativliyi cяmiyyяtin mяktяbя yю-
nяltdiyi yeni sifariшdir. Kurikulumlarыn inteqrativliyinin
яhяmiyyяti bir neчя nяzяri arqumentlя яsaslandыrыlыr:
• Birinci arqument budur ki, bцtцn elmlяr mяnbяyini
dцnyadan alыr. Onlar vahid dцnyanыn mцxtяlif sahяlяri-
ni юyrяnirlяr. Dцnya isя mяkan, zaman, canlы vя cansыz
varlыqlarыn vяhdяtindяn ibarяtdir. Bu dцnyada hяyatыnы
dцzgцn tяшkil etmяyя qadir olacaq insanlarыn tяhsili dя
bu dцnya ilя яlaqяli шяkildя hяyata keчirilmяlidir. Dцnya
vяhdяt tяшkil etdiyi kimi, elmlяr dя vяhdяt tяшkiл etmяli,
юz aralarыnda яlaqяlяndirilmяlidirlяr;
• Иkinci arqument ondan ibarяtdir ki, mяktяbyaшlы
uшaq vя gяnclяr daha чox onlarыn maraq dairяsindя
olan vя hяyatlarы ilя birbaшa яlaqяli olan mяsяlяlяri юy-
rяnmяyя maraq gюstяrirlяr ki, bu da bir fяnn чяrчi-
vяsindя mяhdudlaшa bilmяz. Иnteqrativ tяlim шagirdyю-
nцmlц tяhsilin reallaшmasыna bюyцk dяstяkdir.
• Цчцncц arqument odur ki, mяktяbdя tяlim saatыn-
dan sяmяrяli istifadяnin tяшkilindя inteqrativ tяlimin
яhяmiyyяti bюyцkdцr.
tяtbiqinin яhяmiyyяti
• Иnteqrativ kurikulumlar яtraf alяm
haqqыnda biliklяrin tam olaraq шagird-
lяrя чatdыrыlmasыnы tяmin edir;
• Иnteqrativ kurikulumlar mцxtяlif fяnlяri
bir mцstяvidя birlяшdirmяyя шяrait yaradыr.
• Иnteqrasiya mяzmun baxыmdan tяli-
min hцdudlarыnы baшqa fяnlяrin dя hesa-
bыna geniшlяndirir. Яhatя dairяsi geniш-
lяnmiш яшya vя hadisяlяrin tяhlili vя цmu-
milяшdirilmяsi imkanlarы daha da artыr ki,
bu da kompleks biliklяrin formalaшmasы-
na шяrait yaradыr.
• Bir mяsяlя ilя baьlы mцxtяlif fяnlяr
baxыmыndan mяlumatlar яldя etmяk ehti-
yacы шagirdlяrя tяdqiqatчыlыq vя vaxtы dцz-
gцn idarя etmяk kimi mцhцm bacarыqla-
rыn юyrяdilmяsini mцяllim vя mяktяb
qarшыsыnda yeni tяlяb olaraq qoyur.
• Uшaqlar tam olan biliklяri daha
yaxшы mяnimsяyir vя bu baxыmdan inte-
qrativlik tяlimin keyfiyyяtinin yцksяldil-
mяsindя mцstяsna яhяmiyyяt daшыyыr.
• Иnтеqrativ kurikulumlarla iш mцяllim-
dяn яlavя hazыrlыq, yцksяk erudisiya vя
mцkяmmяl peшяkarlыq tяlяb etdiyindяn
onlarы daim юyrяnmяyя vя inkiшafa sюvq
edir.

* Auditoriyada tяhsilalanlar hяr hansы bir fяnn kurikulumu цzrя iш apara bilярlяr. Ayrы-ayrы qruplar яldя
etdiklяri nяticяlяri tяqdim edяrkяn nяticяlяrin qarшыlaшdыrыlmasы vя mцqayisяli tяhlili цчцn sяmяrяli шяrait
yaranmыш olar.

275
 Тящсилин ясаслары

Яldя etdiyiniz nяticяlяrinizi mцqayisя edin.

Иnteqrasiya vя tяhsil pillяlяri
Tяhsilin mцxtяlif pillяlяrindя inteqrasiyanыn eyni sяviyyяdя tяtbiq edilmяsinin nя qяdяr
mцdrik bir qяrar olmasы яtrafыnda mцzakirяlяr hяlя dя davam edir.
Ekspertlяr gюstяrirlяr ki:
• Fяnlяrarasы inteqrasiya daha чox ibtidai vя цmumi orta tяhsil mяrhяlяsindя tяtbiq
edilяrsя, daha yцksяk nяticяlяr яldя etmяk mцmkцndцr. Иbtidai sinif mцяllimlяrinin hяm
planlaшdыrma, hяm dя tяtbiq zamanы inteqrasiya etmяk imkanlarы daha geniшdir.
• Цmumi orta tяhsil mяrhяlяsi цzrя kurikulumun tяtbiqinin planlaшdыrыlmasыnda da
inteqрasiya яhяmiyyяtli hesab edilir.
• Tяhsilin son pillяsindя fяnlяrin ayrыlыqda tяdrisinя цstцnlцk verilir. Riyaziyyat vя tяbiяt
fяnlяrinin mцrяkkяb anlayышlarыnы ayrыlыqda юyrяnmяйи daha faydalы hesab edirlяr. Яgяr bu
pillяdя dя inteqrasiya mяqsяdяuyьun hesab edilirsя, o zaman ictimai vя dil fяnlяrini ehtiyatla
inteqrasiya etmяk olar.
• Иnteqrasiyada ifrata varmaq fяnlя baьlы mцhцm bilik vя bacarыгlarыn tяdrisindяn yayыndыra bilяr.
• Hansы fяnlяri hansы model цzrя inteqrasiya etmяk haqqыnda dяrindяn dцшцnmяk vя
dцzgцn qяrarlar qяbul etmяk lazыmdыr.
• Kurikulumlarыn tяtbiqi planlaшdыrыlan zaman istifadя edilяn mцxtяlif inteqrasiya
modellяrinin mцxtяlif nяticяlяrя gяtirib чыxardыьы nяzяrя alыnmalыdыr.
Tяhsilin mцxtяlif pillяlяrindя inteqrasiya ilя baьlы mцhцm qяrarlar qяbul edilяndя onun
bцtцn цstцn vя zяif cяhяtlяri tяhlil edilmяlidir.
Fяndaxili sяviyyяdя яsasяn aшaьыda tяqdim edilяnlяrя яhяmiyяt verilir:
Fяnn цzrя anlayышlar qarшыlыqlы шяkildя яlaqяli olmalыdыr. Bu шagirdin fяnnя maraьыnыn
yцksяldilmяsinя kюmяk edir.
Qeyd etmяk lazыmdыr ki, ibtidai tяhsil pillяsindя heч bir fяnn цzrя kurikulumlar vя onun da яsa-
сыnda tяrtib edilmiш dяrsliklяr nя mяzmun, nя dя fяaliyyяt baxыmыndan tяcridedilmiш шяkildя tяrtib
edilmяmiшdir. Bцtцn tяlim kurslarы bu vя ya digяr dяrяcяdя inteqrasiya edilmiшdir.
Yazы vя oxu bacarыqlarыnыn tяlimi yalnыz ana dili fяnninin vяzifяsi hesab edilmяmяli, ic-
timai fяnlяr, tяbiяt fяnlяri, elяcя dя riyaziyyatыn tяdrisi zamanы oxu vя yazы bacarыqlarыnыn
tяliminя xцsusi fikir vermяlidir. Bu bacarыqlar olmadan heч bir fяnn цzrя nailiyyяt keyfiyyяti
nцmayiш etdirmяk mцmkцn deyil.
Ana dili – demяk olar ki, bцtцn fяnlяrlя inteгrasiya edilir. Oxu цzrя yalnыz bяdii nцmunяlяr deyil,
hяm dя tarixlя, hяyatla baьlы materiallar da verilir. Hяyat bilgisi bir fяnn olaraq яn azы beш fяnni
яhatя edir. Riyaziyyat da юzlцyцndя inteqrativ fяnn olub юzцndя hesab, cяbr, hяndяsя materiallarыnы
ehtiva edir. Фяnlяrarasы inteqrasiya tяlim materiallаrыnыn digяr fяnlяrin imkanlarы hesabыna mяzmun
etibarы ilя geniшlяnmяsinя, mяsяlяlяrin dяrin tяhlilinя vя цmumilяшdirilmяsinя xidmяt edir.
Иnteqrativ tяlimin tяшkili zamanы fяnlяrarasы inteqrasiyaya xцsusi яhяmiyyяt verilir:
Fяnlяrarasы inteqrasiya tяlim materiallаrыnыn digяr fяnlяrin imkanlarы hesabыna mяzmun eti-
barы ilя geniшlяnmяsinя, mяsяlяlяrin dяrin tяhlilinя vя цmumilяшdirilmяsinя xidmяt edir.
Tяlimin bu cцr tяшkilini bir qrup pedaqoqlar faydalы vя tяlimin tяшkili цчцn yaraрlы hesab
etsяlяr dя, digяr qrup pedaqoq vя ekspertlяr hesab edirlяr ki, inteqrasiya tяlim materialыnы
hяddяn arтыq aьыrlaшdыrыr vя bununla da шagirdin tяliminя яngяllяr tюrяdir.

Bu mяsяlя ilя baьlы siz nя dцшцnцrsцnцz?

Гаршы tяrяf inandыrыr ki, inteqrativ tяlim mцяllimin tяdгигатчыlыq vя vaxtы dцzgцn idarя etmяk
kimi bacarыqlarыna sюykяnяrяk hяyata keчirilir vя uьurlu nяticяlяr яldя edilir.

276
 Тящсилин ясаслары

Интеграсийанын нювляри вя моделляри цзря щяфтялик

интегратив планлашманын апарылмасы

Elmdяn hяyata vя hяyatdan digяr elmя yol

axtarыlmaqla fяnlяrin inteqrasiyasыna nail olmaq
mцmkцndцr. Odur ki fяnlяr arasыnda яlaqя
yaratmaьыn da яsas aчarы hяmin fяnni hяyatla
яlaqяlяndirib orada hяmin mяsяlяnin digяr fяnlя
яlaqяsini aшkar etmяkdяn ibarяtdi.
Con Dyui
(Mяktяb vя cяmiyyяt)

Интеграсийанын нювляри вя моделляри

Fяnlяrin яlaqяlяndirilмяси Fяnlяrin birlяшdirilмяси

цзря моделляр цзря моделляр

Иki fяnni Fяnnя

uyьunlaшdыrараг яsaslanaraq

Bacarыqlarы интеграсийа Mюvzuya

едяряк яsaslanaraq

Bir fяnn чяrчivяsindя

inteqrasiya Layihяlяrя
яsaslanaraq

Sяrbяst
inteqrasiya Digяr шяrtlяrя
яsaslanaraq

Mцstяqil iш Ы qrup: Fяnnя яsaslanaraq

Щяр щансы бир fяnn kurikuluмуndan istifa-
dя etmяklя mцxtяlif inteqrasiya imkanlarы ve-
rяn mяzmun standartlarыnы arашdыrыn. Aшaьыda
tяqdim edilяn nюvlяr цzrя hяftяlik inteqrativ
plan tяrtib edin (аuditoriya шяraitindя bu
fяaliyyяt qruplarda hяyata keчirilя bilяr):
ЫЫ qrup: Layihяlяrя яsaslanaraq
ЫЫЫ qrup: Digяr шяrtlяrя яsaslanaraq
ЫV qrup: Bacarыqlarыn inteqrasiyasы
V qrup: Bir fяnn чяrчivяsindя inteqrasiya
(Ana dili)
VЫ qrup: Sяrbяst inteqrasiya

277
 Тящсилин ясаслары

Mцstяqil iшlяrin qiymяtlяndirilmяsi цчцn meyarlar

Meyarlar Bal

Aparыlan tяdqiqatlarыn nяticяlяri barяdя 10–15 dяqiqя mцddяtindя

(mцxtяlif tяkliflяri vermяsi, mцzakirя vя suallar da daxil omaqla)
yoldaшlarы qarшыsыnda tяqdimat edir.

Tяqdimatыn mяzmunu vя formasы ilя baьlы tюvsiyяlяr almaq цчцn

mяslяhяt saatlarыnda iшtirak edir.

Qrup цzvlяri tяqdimat zamanы yoldaшlarыna tяqdim etmяk цчцn чыxышыn

mahiyyяtini яks etdirяn bir vя ya iki sяhifяlik materiallar hazыrlayыrlar.

НЦМУНЯ 1: Ы нюv: fяnlяri ялагяляндирян, Ы model: фянлярин уйьунлашдырылмасы

Tяdris Тядрис Ana Hяyat Tяsviрi

Musiqi Texnologiya
hяftяsi эцнц dili bilgisi incяsяnяt

Tяdris vahidi: Tяdris vahidi: Tяdris vahidi:

Tяdris vahidi:
Tяdris vahidi: Dюvlяt Azяrbaycan Azяrbaycan
Mцstяqil
Dюvlяtчiliyimiz rяmzlяrimizi Respublikasыnыn bayraьыnыn
Azяrbaycan
чяkяk Дювлят himni hazыrlanmasы

19–23 Ana yurdumuz

19
aprel (цmumi mяlumat)

S.Vurьun:
«Azяrbaycan»
20
шeиri (ifadяli oxu,
bir parчa яzbяr)

Юlkяmizin dюvlяt Азярбайъан Azяrbаycan Azяrbaycan

21 rяmzlяri: bayraq, Республикасынын bayraьыnыn bayraьыnыn
эerb, himn (1 saat) байраьы вя эерби sяthi tяsviri hazыrlanmasы

Azяrbaycan
Azяrbaycan
Respublikasыnыn
22 Respublikasыnыn
Дювлят himni
bayraьы vя эerbi
(yaranma tarixi)
Azяrbaycan Dюvlяt
23 Respublikaсыnыn himninin xor
Дювлят himni daxilindя ifasы

278
 Тящсилин ясаслары

НЦМУНЯ 1: ЫЫ нюv: fяnlяrin birlяшdirilmяsi, ЫЫ model: mюvzuya яsaslanaraq

Tяdris vahidi: Bizim Respublikаmыz

Mюvzular
Mяn vя Azяrbaycaн Vяtяnimin dцnяni Biz vя
Фянлярин ады vяtяnim mяnim vяtянimdir vя bu gцnц dцnya

Dцnyada yaшayan
«Azяrbaycan» Tarixi mяzmun
Ana dili Mяnim vяtяnim mяшhur
шeиri daшыyan bayatыlar
azяrbaycanlыlar

Mяn kimяm? –
doьulduьum yer,
Azяrbaycanыn Azяrbaycanыn Azяrbaycan
Hяyat bilgisi irqim, dilim,
dюvlяt rяmzlяri tarixi чoxmillяtli diyardыr
dinim,
milliyйяtim

Bayraq шяklinin Azяrbaycan эerbinin

Tяsviрi incяsяnяt
чяkilmяsi eskizlяrinin чяkilmяsi

Azяrbaycanын
Azяrbaycanын Дювлят
Musiqi Дювлят himninin
himninin xorda ifasы
юyrяnilmяsi

Azяrbaycan Azяrbaycan эerbinin

Texnologiya bayraьыnыn aplikasiyasыnыn
hazыrlanmasы hazыrlanmasы

279
 Тящсилин ясаслары

Kurikulum tяtbiq olunaн tam komplektlяшmiш sinifdя tяlimin

cari (эцндялик) planlaшdыrыlmasы

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: Mюvzu цzrя яhatя olunan mяsяlяlяr:

1. Cari dяrs planы tяrtib edяrkяn sinifdяki
mюvcud vяziyyяti nяzяrя almaqla qяrar-
lar qяbul edяcяksiniz;
2. Cari dяrs planы hazыrlanarkяn tяlimin
tяшkilinя verilяn tяlяblяrin nяzяrя alыnma-
sы ilя baьlы bacarыqlar nцmayiш etdirяcяk-
siniz;
3. Рeallaшdыrыlmasы nяzяrdя tutulmuш mяz-
mun standartlarы baxыmыndan тяlim mяq-
sяdlяrini mцяyyяn edяcяksiniz;
4. Dяrsin formasы, цsulu, tяlim tapшыrыqla-
rы, hяmчinin qiymяtlяndirmя цsul vя vasi-
tяlяrinin tяlimin mяqsяdi baxыmыndan
mцяyyяn edilmяsi ilя baьlы bacarыqlar
nцmayiш etdirяcяksiniz;
5. Dяrsin mяrhяlяlяrini mцasir dяrsin tя-
lяblяrinя mцvafiq mцяyyяn edяcяksiniz.
1. Motivasiya нядир (problemin
qoyulmasы, fяrziyyяlяrin irяli sцrцlmяsi)
2. Tяdqiqatыn aparыlmasы (fяrziyyяlяri
yoxlamaq цчцn tapшыrыqlarы hяll etmя
prosesindя mяlumatlarыn, faktlarыn
axtarыlmasы vя toplanыlmasы)
3. Информасийа (мяlumat) mцbadilяsi
(яldя edilmiш mяlumatlarыn tяqdim
olunmasы)
4. Информасийанын mцzakirяsi vя tяшkili
(mяlumatыn mцzakirяsi, tяsnifi, яlaqя-
lяndirilmяsi)
5. Цmumilяшdirmя vя nяticяlяrin чыxarыl-
masы (tяdqiqatlarыn sonunda яldя edilяn
nяticяlяrin цmumilяшdirilmяsi vя onun fяr-
ziyyяlяrlя mцqayisяsi, tяsdiq olunub-olun-
mamasы haqqыnda nяticяnin чыxarыlmasы)
6. Yaradыcы tяtbiqetmя
7. Qiymяtlяndirmя vя йа refleksiya (hяr
mяrhяlяdя aparыla bilяr)

Яlavя oxu materialы

Фянн програмлары (курикулумлары) кeyfiyyяtli dяrs planыnыn hazыrlanmasы цчцn 10 addыm.

280
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1
DVD-dя tяqdim edilяn istяnilяn
dяrs nцmunяsini mцшahidя edin,
aшaьыdakы suallar яtrafыnda mцza-
kirя aparыn:
1. Tяlimin tяшkili zamanы mцhцm sayыlan
tяlяblяr nяzяrя alыnыbmы? (Mцшahidя vяrяqi)

Tяlimin tяшkilinя
Tяlяbin шяrhi Qiymяtlяndirmя
verilяn tяlяblяr

1 2 3 4 5

Tяlim mяqsяdlяri kompleks (idraki, emo-

sional, psixomotor bacarыqlarыn inkiшafы)
шяkildя hяyata keчirilir, real nяticяlяrlя
Pedaqoji pro-
yekunlaшan mцяllim vя шagird fяaliyyяtini
sesin tamlыьы
яhatя edir.

Tяlimdя Bцtцn шagirdlяrя bяrabяr шяkildя tяlim

bяrabяr шяraiti yaradыlыr vя pedaqoji proses onlarыn
imkanlarыn potensial imkanlarы nяzяrя alыnmaqla
yaradыlmasы tяnzimlяnir.

Tяdris vя tяlim iшi шagirdlяrin maraq vя

Шagirdyю- tяlяbatlarыnыn юdяnilmяsinя, onlarыn istedad
nцmlцlцk vя qabiliyyяtlяrinin, potensial imkanlarыnыn
inkiшafыna yюnяldilir.

Шagirdlяrin idrak fяallыьы izlяnilir,

Иnkiшafyю-
nailiyyяtlяri tяhlil edilir, bilik, baъarыq vя
nцmlцlцk
vяrdiшlяrinin inkiшaf sяviyyяsi tяnzimlяnir.

Fяaliyyяtin Шagirdlяrin tяlim maraьыnыn artыrыlmasы

stimullaшdы- цчцn onlarыn fяaliyyяtindяki bцtцn
rыlmasы irяlilяyiшlяr qeyd olunur vя dяyяrlяndirilir.

Dяstяklяyici Pedaqoji proses mцnasib maddi-texniki

mцhitin baza яsasыnda vя saьlam mяnяvi-psixoloji
yaradыlmasы mцhitdя tяшkil edilir.

281
 Тящсилин ясаслары

2. Дярс просесиндя истифадя едилян форма вя диня уйьундурму? Дярс мярщяляляр вя шаэир-
цсуллар, тялим тапшырыглары (фяалиййятляри), гий- дин тялим просесиня фяал ъялб едилмя бахымын-
мятляндирмя цсул вя васитяляри тялим мягся- дан тялябляря мцвафигдирми? (Мцшащидя вяряги)

Дярсин мювзусу _____________________________________ Стандарт ___________________

Qiymяtlяndirmя
№ Мцщцм параметрляр Гейдляр
1 2 3 4 5

1. Standartlarыn dцzgцn seчilmяsi

2. Mяqsяdin standarta uyьunluьu

Mяqsяdin reallaшdыrыlmasы цчцn яl-

3.
veriшli forma vя цsullarыn seчilmяsi
Fяndaxili vя fяnlяrarasы
4.
inteqrasiya
Resurslardan mяqsяdяuyьun
5.
istifadя
Motivasiyanыn mяqsяdяuyьun
6.
qoyulmasы
Tяdqiqat sualыnыn tяlim
7.
mяqsяdinя uyьunluьu
Tяlim tapшыrыьыnыn problemin
hяllinя istiqamяtlяnmяsi vя шagird-
8.
lяrin potensial imkanlarыna
uyьunluьu
Шаэирдин идраки, емосионал, физики
9.
фяаллыьы
Dяrs prosesindя mцяllim-шagird
10.
mцnasibяtlяri
Шagirdlяrdя яmяkdaшlыq bacarыьыnыn
11.
formalaшdыrыlmasы
12. Шagirdlяrin mцstяqil iшlяmя bacarыьы

13. Шagirdlяrin tяqdimetmя bacarыьы

14. Шagirdlяrin qiymяtlяndirilmяsi

15. Mцяllim nitqinin aydыnlыьы

16. Dяrsdя vaxtdan sяmяrяli istifadя

Нятиъя

282
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 2
Tяqdim edilяn cari planы «Mцasir dяrsin quruluшu» adlы cяdvяldя tяqdim edilmiш tяlimin цч
mяrhяlяsinin ayrы-ayrы mяqamlarы baxыmыndan dяyяrlяndirin. Цstцnlцklяri vя boшluqlarы aшkar
edin. Tяnqidi шяrhinizi hazыrlayыn.

Мцасир дярсин гурулушу

Fəal dərsin Müəllimin idarə etdiyi təlim Şagirdin müstəqil təlim Ənənəvi dərsin
mərhələləri prosesi mühiti quruluşu

TƏLİMDƏN ƏVVƏL

1. Moti- • İlkin biliklər müəyyənləşdiri- • İlkin biliklər 1. Ev tapşırığının

vasiya lir. Şagirdlər müəllim tərəfindən
təlimin mövzusu üzərində dü-
şünməyə sövq edilir: bu dərsdə
nədən bəhs edilə bilər? Bu (söz,
hadisə, əşya) sizə nəyi xatırla-
dır? Fərziyyələr, proqnozlar alı-
nır. Bu mərhələdə Beyin
həmləsi, BİBÖ cədvəlinin
birinci sütunu (Bilirəm),
Klaster üzrə iş və uyğun digər
üsullardan istifadə edilir.
• Suallar verməklə şagirdlər
cavabını tapmaq istədikləri
sualları, öyrənmək istədikləri
məsələləri müəyyənləşdirmək
üçün istiqamətləndirilir. BİBÖ
cədvəlinin ikinci sütunu (İstəyi-
rəm bilim) üzrə iş aparıla bilər,
uyğun digər üsullardan da isti-
fadə edilə bilər. Qeydlər aparır.
• Əlaqələndirmək. Şagirdlərə
əldə edilən bilik və bacarıqları
özlərinin, yaxınlarının həyatla-
rında, təbiət və cəmiyyətdə baş
verən hadisələrlə əlaqələndirmə-
si üçün müvafiq suallar verilir.
Bu gün öyrəndiklərinin həyatda
onlara necə gərək olacağı üzə-
rində düşündürülürlər.
• Məqsədini müəyyənləşdirir.
Problem situasiya yaradılır. Bu
gün öyrəniləcək məsələlərin hə-
min problemin həllində yararlı
olduğu şagirdlərin diqqətinə çat-
dırılır. Şagirdlər yiyələnəcəkləri
bilik və bacarıqların məqsədi
üzərində düşünməyə kollektiv
şəkildə sövq edilir.
müəyyənləşdirilir yoxlanılması
Dərsin mövzusu və ya oxu
materialının başlığı üzərində
müstəqil düşünür: bu dərsdə,
bu oxu materialında nədən
bəhs edilə bilər? Mən bu
barədə nə bilirəm?
Fərziyyələr yürüdür, proq-
nozlar verir.
• Suallar verməklə təlim
prosesində cavab tapmaq
istədiyi sualları müəyyən-
ləşdirir. Qeydlər aparır.
• Əlaqələndirmək
Öyrəndiklərini indiyə qədər
öyrəndiklərinlə, yaxınlarının
təcrübəsi ilə, həyatla
əlaqələndir.
• Məqsədini müəyyənləşdirir.
Bu suallara nəyə görə cavab
tapmalıyam? Bu mənə nə
üçün lazım ola bilər? Harada
bu öyrəndiklərimdən istifadə
edə bilərəm?

283
 Тящсилин ясаслары
Fəal dərsin Müəllimin idarə etdiyi təlim
mərhələləri prosesi
TƏLİM PROSESİ
2. Tədqiqa- • Dərketməni yoxlamaq.
tın apa- Müəllim məqsədə çatmaq üçün
rılması bir az əvvəl yaratdığı prob-
lemin həllinə istiqamətlənmiş
təlim tapşırıqlarını və prob-
lemin həlli üçün yararlı olan
məlumatları və ya onların
mənbələrini fərdlərə, cütlərə,
yaxud qruplara təqdim edir. Bu
prosesdə müəllim replika və su-
allarla şagirdlərin tədqiqat işinə
müdaxilə edir, onları saxlayır,
düşündürür. Dərk edib-
etmədiklərini yoxlayır.
Diqqətlərini xüsusi məqamlara
yönəldir. Beləliklə, təlimdən
əvvəl mərhələsində cavab
tapması nəzərdə tutulan
sualların cavablandırılması
təşkil edilir.
• Əldə edilən nailiyyəti yoxla-
maq. Cavabların nə qədər
keyfiyyətli, anlaşıqlı və aydın
olduğu üzərində şagirdlər cüt
və ya qrup müzakirələrində
düşünməyə sövq edilir.
Əvvəlcədən bütün sinfə təqdim
edilmiş qiymətləndirmə
meyarlarından şagird
özünüqiymətləndirmə
məqsədlərində istifadə edir.
Şagirdin müstəqil təlim Ənənəvi dərsin
mühiti quruluşu
• Dərketməni yoxlamaq 2. Öyrənilən
(Tapşırığı yerinə yetirərkən mövzuların sorğusu
və ya mətni oxuyarkən (frontal və fərdi)
düşünməni təmin edən,
sistemləşdirən qrafiklər tərtib
et və ya icmal hazırla. Nəyisə
dərk etmədiyini,
anlamadığını hiss etsən,
dayan, tutduğun istiqamət
üzərində düşün. Seçdiyin
yolun düzgün olduğuna əmin
olandan sonra yenidən çalış.
Özünün əvvəlcədən
hazırladığın suallara
cavab ver. )
• Əldə edilən nailiyyəti
yoxlamaq. (Cavablarının nə
qədər aydın və anlaşıqlı
olduğunu yoxla. Boşluqlar
hiss etdikdə həmin
istiqamətdə işlər apar. )
284
 Тящсилин ясаслары

Fəal dərsin Müəllimin idarə etdiyi təlim Şagirdin müstəqil təlim Ənənəvi dərsin
mərhələləri prosesi mühiti quruluşu

TƏLİMDƏN SONRA

3. Məlumat • Yoldaşlarının fikirlərini • Yoldaşlarının fikirlərini 3. Йени мювзуйа

mübadiləsi öyrənmək. Əldə edilən nəticələr,
gəlinən qənaətlərin fərdlər,
cütlər və qruplar arasında
mübadiləsi təqdimatların
dinlənilməsi yolu ilə təşkil
edilir.
4. Məluma- • Səmərəli fikirlərdən
tın müza- yararlanıb işi təkmilləşdirmək.
Dinlənilən təqdimatlara digər
kirəsi və
şagirdlər tərəfindən münasibətin
təşkili
bildirilməsi, əlavələrin edilməsi,
təqdimatçıların səmərəli
fikirlərdən yararlanması təmin
edilir.
5. Nəticə- • Müəllim tərəfindən dərsin
lərin çıxa- ümumiləşdirilməsi və
nəticələrə gəlmək.
rılması
6. Yaradıcı • Sinifdə, sinifdənxaric,
tətbiqetmə məktəbdənkənar şəraitdə
öyrənilmiş bilik və bacarıqların
yaradıcı tətbiqinə imkan
yaradan tapşırıqlar verilir.
7. Qiymət- • Fərdlərin, cütlərin, qrupların
ləndirmə, fəaliyyəti qiymətləndirilir,
refleksiya habelə «Biz bu gün nə
öyrəndik?» sualı üzərində bir
daha düşünülür.
öyrən. Yoldaşlarınla даир мцщазиря (йени
müzakirə et. Fikirlərini bildir. мювзунун изащы)
Onların da münasibətini
öyrən.
• Səmərəli fikirlərdən ya- 4. Айдын олмайан
rarlanıb işi мясялялярин ачыг-
təkmilləşdirmək. ланмасы вя дягиг-
Yoldaşlarının fikirlərindən ляшдирилмяси
yararlan və işinin keyfiyyətini
yüksəlt.
• Öyrəndiyini ümumiləşdir 5. Йени дярсин мющ-
və nəticə çıxar. кямлянмяси цчцн
суал вя тапшырыглар
• Öyrəndiklərini tətbiq 6. Репродуктив
etmək üçün fərqli situasiya
(тякраредиъи) тятби-
axtar. гетмя
• Mən nə öyrəndim? 7. Гиймятляндирмя
Əvvəlcədən müəyyən etdiyim
məqsədimə çata bildimmi? –
sualına cavab ver və
nailiyyətini dəyərləndir.

285
 Тящсилин ясаслары

I SİNİF
Mövzu: Qışda kəndimiz (şəhərimiz, qəsəbəmiz)
Məqsəd: Müşahidələr əsasında kəndin canlı və cansız aləmi, coğrafi şəraiti haqqında danışmaq;
(St. 1.2.4.; 4.1.6.)
«Qışda kəndimiz» mövzusunda bir neçə cümlədən ibarət mətn tərtib etmək. (St. 2.1.1.; 2.1.2.)
Şifahi və yazılı nitqində öyrəndiyi yeni sözlərdən istifadə etmək. (St. 2.1.4; 3.1.6.)
İnteqrasiya: H.b.: 1.3.2.; 1.2.1.
Təchizat: Təbiət, qələm, dəftər.
Dərsin tipi: Dərs-ekskursiya
Dərsin forması: Fərdi və kiçik qruplarla
Üsullar: Beyin həmləsi, BİBÖ
Dərsin mərhələləri
• Sinfin təşkili: Şagirdlərlə salamlaşmadan sonra müəllim sinfi təşkil edib, uşaqlarla məktəbin
həyətinə və ya yaxın məsafədə olan məkana çıxırlar.
• Motivasiya: Uşaqlar siz məktəbə sentyabr ayında gəlmisiniz. O zaman payız fəsli idi. Hər tərəf
indi gördüyümüz kimi idi? «Xeyir» cavabı alandan sonra «Bəs necə idi?» sualı verilir. Növbəti sual
verilir: «Bəs indi necədir?»
• Problemin həlli:
Şagirdlərə tapşırıq verməzdən əvvəl məhsuldar şəkildə müşahidə etməyin yolları, еləcə də mətnin
tərtibi qaydаları da bir daha xatırladılır. Sonra tapşırıq verilir: «Hər kəs ayrılıqda müşahidələr apararaq
qeydlər aparsın. Sizə tanış olmayan əşyaların adlarını bir-birinizdən soruşun. Cavabı tapa bilmədiyiniz
halda mənə müraciət edin. Sonra 4 qrupa ayrılacaqsınız. Bütün qeydlərdən çıxış edərək gördüyünüz
canlı və cansız əşyalar haqqında bir neçə cümlədən ibarət yazılı mətn hazırlayacaqsınız. Seçdiyiniz
qrup lideri hazırladığınız materialı təqdim edəcək». (Bu tapşırıqları dərsin gedişi boyu da vermək olar.)
• Qiymətləndirmə: Şagirdlərin fəaliyyəti holistik sxem üzrə qiymətləndirir.
Qiymət
1 2 3 4 5
Bacarıqlar
Müşahidəçilik
Sual vermək bacarığı
Ümumiləşdirərək qeydlər götürmə
Yazı
Yoldaşları ilə bigə fəaliyyəti

TAPШЫRЫQ 3
Яvvяlki mяшьяlяlяrdя mяzmun standartlarыnы tяhlil etmiш, onlarыn яsasыnda tяlim mяqsяdi
mцяyyяn etmiшdiniz. Sonrakы mяшьяlяdя hяmin tяlim mяqsяdinя mцvafiq forma vя цsullarы
seчmiшdiniz. Dяrsin mяrhяlяlяrini юyrяnяn zaman яldя etdiyiniz bilik vя bacarыqlarы tяtbiq etmяklя
tяlim mяqsяdinin reallaшmasыna xidmяt edяn gцndяlik dяrs planы tяrtib edin.
• Ev tapşırığı: Öz həyətinizi müşahidə edib bir neçə sözdən ibarət mətn yazacaqsınız.
Qeyd edilməlidir ki, sinif jurnalına da həmin gün üçün illik planlaşmada müəyyən edilmiş mövzu
yazıla bilər. («Qışda kəndimiz» mövzusunda müşahidələrə əsaslanan mətnin yazısı.)

286
 Тящсилин ясаслары
1. Мотивасийа нядир?
Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Motivasiya anlayышыnыn mahiyyяtini
шяrh edяcяkiniz;
• Motivasiyanыn яhяmiyyяtini izah edя-
cяksiniz;
• Motivasiyanыn aparыlmasы цsullarы haq-
qыnda mяlumat verяcяksiniz.
• Motivasiya yaradыlarkяn яhяmiyyяt
verilmяli mяsяlяlяri шяrh edяcяksiniz;
• Tяlim mяqsяdi vя mюvzu nяzяrя alыnmaq-
la шagirdlяrin tяlim maraьыnыn yцksяldilmяsi
цчцn motivaсiya yaradacaqsыnыz.
• Motivasiya – hяr hansы bir fяaliyyяtя
tяhrik edяn vasitяdir.
• Интерактив dяrsdя motivasiya dяrsin va-
cib komponentidir – tяfяkkцr prosesini hя-
rяkяtя gяtirяn vя шagirdlяrin idrak fяallыьыna
tяkan verяn prosesdir.
• Motivasiya – пsixoloji amil kimi hяr han-
sы fяaliyyяtin mexanizmini iшя salan qцvvяdir.
• Motivasiya qismindя ortaya gяtirilmiш
problem vя onun hяlli tяlяbatы fяal dяrsdя
tяfяkkцr prosesini iшlяmяyя sюvq edяn vя шa-
girdlяrin idrak fяallыьыnы artыran amil kimi
чыxыш edir.
Nяyя gюря шagirdlяr юyrяnmяyя hяvяs
gюstяrmirlяr?
• Mяktяb onlar цчцn maraqlы deyil;
• Mцяllimin tяdris etdiyi materiallar onun
цчцn maraqlы deyil;
• Ayrыlmыш zaman чяrчivяsindя vя ya isti-
fadя edilяn цsulda юyrяnя bilmir;
• O tamam baшqa mяsяlяlяr haqqыnda dцшцnцr.
Мотивасийанын мярщяляляри
Мотивасийа 4 мярщяляли просесдир:
Ы. Илкин биликлярин мцяййянляшдирилмяси
ЫЫ. Суалларын верилмяси
ЫЫЫ. Ялагяляндирмя
ЫВ. Мягсядин мцяййян едилмяси
287
Tanыnmыш psixoloq Stefan Kovey hesab edir
ki, dяyяrlяr bilik, bacarыq vя maraqlarыn
kяsiшdiyi nюqtяdя meydana gяlir.
Баъарыг Билик
Дяйяр
Мараг
Maraq olmadan mяhsul яrsяyя gяlяrmi?
Мotivasiya цsulлары
(Nipissing Universitetinin professoru
Dr. Douq tюvsiyя edir)
1. Иlk beш dяqiqя яhяmiyyяtlidir.
Bu mцddяt яrzindя problem qoyulmalы,
giriш tapшыrыqlarы vasitяsi ilя юyrяnяnlяr artыq
mцяllimin «toruna» dцшmцш olmalыdыrlar.
1. Шagirdlяr sinif otaьыna daxil olan an-
dan onlarы tяlimя cяlb edin.
2. Problemin hяllinя imkan verяn tяlim
fяaliyйяtlяrindяn (tapшыrыqlar) istifadя edin.
3. Davamiyyяti yoxlamaqla mяшьul olub
onlarыn bekar oturmasыna vя sюhbяt etmяsi-
nя imkan vermяyin.
4. Sinfя girяn kimi шagirdlяrin diqqяtini
юyrяnilяcяk mяsяlяyя cяlb edin ki, onlarыn
fikirlяrinin kяnar mяsяlяlяrя yayыnmasыnыn
qarшыsыnы ala bilяsiniz.
5. Шagirdlяri necя «tora salmaq» barяdя
diqqяtlя dцшцnцn vя dяqiq seчim edin.
6. «Tora salma» чox sadя yolla vя qыsa
mцddяt яrzindя baш vermяlidir.
7. «Tor» юyrяnilяcяk mяsяlяyя doьru is-
tiqamяtlяndirmяlidir, яksinя, юyrяnilяcяk
problemdяn yayыndыrmalы deyil.
 Тящсилин ясаслары
«Tor»un necя olmasы haqqыnda dцшцnяn
zaman шagirdlяrin imkanlarы nяzяrdяn qaчы-
rыlmamalыdыr.
2. Son beш dяqiqяni dя unut-
maq olmaz.
1. Bu vaxt цчцn mцtlяq nя isя
nяzяrdя tutmaq lazыmdыr.
2. Mюhkяmlяndirici fяaliyyяtlяr yerinя
yetirilir.
3. Fяaliyyяtlяr шagirdlяrin maraqlarы nя-
zяrя alыnmaqla tяrtib edilir.
3. Oyun, tapmaca, cizgi film-
lяrindяn istifadя edin.
1. Tapmaca vя oyуnlar qыsa vя sadя
olmalыdыr.
2. Cizgi filmlяrdяn «tora salma» mяrhя-
lяsindя, yaxud da iшчi vяrяqdя istifadя edilя
bilяr.
4. Шagird sinfin ayrыlmaz his-
sяsi olduьunu hiss etmяyя ehtiyac
duyur. Bunu unutmaq olmaz.
1. Шagirdin qяlbini яlя alыn,
ona vяzifяlяr tapшыrыn.
2. Шagirdyюnцmlц sinif mцnasibяtlяri qu-
run vя onlara seчmяk (цsullarы, tapшыrыqlarы
vя s.) imkanы verin.
3. Шagirdlяrin tяklif etdiyi tяlim fяaliyyяt-
lяrindяn istifadя edin.
4. Onlardan biri olun vя onlara dost
olun.
5. Ишtiraka hяvяslяndirin.
6. Яlavя kюmяk lazыm olsa, яsirgяmiyin.
5. Юzlяrini mцdаfiя etmяk цчцn шagirdlя-
rin cяzalandыrma цsullarыndan istifadя cяhd-
lяrini nяzяrdяn qaчыrmayыn.
1. Qarшыdurmaya imkan vermяyin.
2. Tяlimи boшluqlarыn mцяyyяn edilmяsi-
nя istiqamяtlяndirin.
288
3. Шagirdlяrin sяlahiyyяtli olmasыna ma-
raq gюstяrin vя buna hяvяslяndirin.
4. Hяr bir шagirdlя яks яlaqя qurun.
5. Шagirdin gцclц cяhяtini юnя чяkin.
6. Шagirdя sяbяb/keyfiyyяt mцnasibяtlя-
rini gюрmяyя kюmяk edin.
6. Шagirdin sяylяrini vurьulayыn, hяvяslяn-
dirin vя цmid yaradыn.
1. Sяy gюstяrmяk цчцn шяrait yaradыn.
2. Цч «Y» цчцn icazя verin: yenidяn et,
yenisini gюtцr, yoxla.
3. Sяyi nailiyyяtdяn ayыrыn.
4. Hяr шagirdя bir gцndя bir mяsяlяni in-
kiшaf etdirmяyя icazя verin.
5. Яvvяlcя sadя suallar verin.
6. Yazы ilя baьlы plan tяrtib edin.
7. Яldя etdiyi nailiyyяtin necя fayda ver-
diyini gюstяrin.
8. Elя tapшыrыqlar tяrtib edin ki, шagirdin
yerinя yetirmяsi mцmkцn olsun.
9. Mяqsяdlяr mцяyyяnlяшdirmяkdя шa-
girdlяrя kюmяk edin.
10. Tяшkilatlanmaqda шagirdlяrя kюmяk edin.
11. Uьurlara diqqяt edin.
12. Tяlim prosesinя diqqяt edin.
13. Ev tapшыrыьыna gюrя bonus verin.
14. Doьru cavablarы, dцzgцn mцnasibяt-
lяri, fяrdi yanaшmalarы dяstяklяmяklя hяvяs-
lяndirin.
7. Valideynlяri cяlb edin.
1. Zяng edin.
2. E-mailinя yazыn.
3. Цzbяцz gюrцшцn.
4. Kiminsя vasitяsi ilя яlaqя saxlayыn.
5. Xeyriyyячilяrlя gюrцшdцrцn.
6. Resurs ekspertlяri ilя gюrцшdцrцn.
7. Dяvяt etdiyiniz natiqlяrlя gюrцшdцrцn.
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 1
• Motivasiya qismindя istifadя olunan
Tяqdim edilяn dяrs nцmunяля- materiallar, onlarыn tяqdim olunma цsul vя
риндян бирини mцшahidя edin.Tяlim formalarы aшaьыda qeyd edilяn xцsusiyyяtlяrя
prosesindя mцяllimin hansы motivasiya malik olur:
цsullarыndan istifadя etdiyini vя onlarы nя • cяlbedici;
qяdяr uьurla tяtbiq etdiyini mцяyyяn edin. • qeyri-adi;
Qяnaяtlяrinizlя baьlы fikir mцbadilяsi • дярин тяяссцрат бурахан;
aparыn. Nяticяlяrinizi verilяn tяlяblяr ba- • maraq oyadan;
xыmыndan шяrh vermяklя tяqdim edin. • щяйяъанландыран;
• bir qяdяr mцяmmalы;
• gюzlяnilmяz;
TAPШЫRЫQ 2
• dцшцnmяyя sюvq edяn.
Яvvяlki dяrslяrdя mцxtяlif fяnlяr цzrя • Motivasiyanыn tяqdim edilmяsi цчцn
tяlimin mяqsяdini vя mцvafiq forma vя forma vя цsul mцяyyяn edilir;
цsullarыnы mцяyyяnlяшdirmisiniz. Hяmin nц- • Fяrziyyяlяrin yoxlanmasы vя fikir mц-
munяlяr цzrя iшinizi davam etdirяrяk юyrя- badilяsinin aparыlmasы imkanlarыnыn tяmin
nяnlяrdя tяlim maraьыnы yцksяltmяk mяq- olunmasы;
sяdi ilя: • Yaradыcыlыq imkanыnыn olmasы;
1. «Иlk beш dяqiqя яhяmiyyяtlidir» strate- • Fяrziyyяlяr irяli sцrцlяrkяn mцяllim
giyasыны да нязяря алмагла mоtivasiyanы дяр- tяrяfindяn yюnяldici suallarla hяvяslяndir-
син 4 мярщялядян ибарят мотивасийасыны гурун mяnin vя dяstяyin tяmin olunmasы;
vя dяrsin mяqsяd vя mюvzusu ilя sыx baьlы • Mцsbяt emosiyalarыn yaradыlmasы.
olan problemi mцяyyяnляшдирин. Tяdqiqat
sualыnы tяqdim edin. TAPШЫRЫQ 3
2. Motivasiyanыn digяr цsullarыndan isti-
1. Mцxtяlif цsullara aid motivasiya nц-
fadя etmяklя dяrs boyu шagirdlяrin tяlim
munяlяri hazыrlamыsыnыz. «Motivasiya yara-
maraьыnы yцksяltmяk цчцn aparыlacaq iшlяr
dыlarkяn яhяmiyyяt verilmяli mяsяlяlяr»
barяdя mяlumat verin, seчilmiш resurslar vя
baxыmыndan hazыrladыьыnыz nцmunяlяrя bir
hazыrlanmыш nцmunяlяri tяqdim edin.
daha nяzяr salыn. Orada nя kimi dяyiшiklik-
Motivasiya yaradыlarkяn яhяmiyyяt ve-
lяr etmяk lazыm olduьunu mцяyyяn edin.
rilmяli mяsяlяlяr:
2. Nяticяlяrinizi tяqdim edin.

289
 Тящсилин ясаслары

2. Тядгигатын апарылмасы

Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:

• Tяlimin mяqsяdindяn чыxыш edяrяk mцяyyяnlяшdirilmiш tяdqiqat sualыnыn xцsusiyyяtlяrinя
mцvafiq tяdqiqat nюvц vя цsullarы mцяyyяn edяcяksiniz;
• Tяdqiqatыn tяшkilinin formasыnы mцяyyяn edяcяksiniz;
• Tяdqiqatыn istiqamяtlяri nяzяrя alыnmaqla problemin hяlli цчцn tapшыrыqlarы vя mяlumаt
mяnbяlяrini mцяyyяn edяcяksiniz;
• Mцvаfiq iш vяrяqlяri hazыrlayacaqsыnыz.

Тядгигатын апарылмасы мярщяляляри:

Тялим просесиндя тядгигатлар 2 мярщялядя щяйата кечирилир:
Ы. Дяркетмяни йохламаг;
ЫЫ. Ялдя едилян наилиййяти йохламаг.

ТЯДГИГАТЫН НЮВЛЯРИ ВЯ ЦСУЛЛАРЫ

Тядгигатын нювляри

Кямиййят тядгигатлары Кейфиййят тядгигатлары

Дискриптив (тясвири)
тядгигат Тарихи тядгигат

Коррелйасийа
тядгигаты Кейфиййят тядгигатлары

Нятиъялярин мцгайисяси
тядгигаты

Експериментал
тядгигат

290
 Тящсилин ясаслары

Tяdqiqat nюvlяri arasыnda fяrqli cяhяtlяr

Кямиййят тядгигатлары Кейфиййят тядгигатлары

Йанашма Дедуктив Индуктив

Mцxtяlif reallыqlarыn tяsviri,

Nяzяriyyяnin yoxlanыlmasы, qabaq-
mяsяlяnin dяrindяn dяrk
cadan mяlumatlandыrma, faktlarы
Mяqsяd edilmяsinя nailolma, gцndяlik
mцяyyяnetmя, hipotizalarыn
hяyatыn vя insanlarыn mяsяlяyя
yoxlanmasы
mцnasibяtini nяzяrя almaq

Dяyiшikliklяr bir-bиrindяn tяcrid

Mяzmunu bцtюvlцkdя yoxlayыr,
edilir, zяngin tяdqiqat mяnbяlяrindяn
iшtirakчыlarla qarшыlыqlы
istifadя edilir, iшtirakчыlar яsasяn
Tяdqiqatыn obyekti fяaliyyяtdя olur, mяlumatlarы
anonimdir, mяlumat toplanarkяn
«цz-цzя gюrцш» шяraitindя
test vя ya digяр rяsmi vasitяlяrdяn
яldя edir
istifаdя edilir

Иlkin tяsяvvцrlяrdяn baшlanыr

Яvvяlcяdяn hazыrlanmaьa baшlanыr, vя tяdqiqatчы iшtirakчыlar vя
Tяdqiqat planы quruluш da mцяyyяn edilir, tяkliflяr шяrait haqqыnda юyrяndikcя
formal xarakter daшыyыr geniшlяnir, чevikdir, tяkliflяr
tяcrцbi xarakter daшыyыr

Яsasяn statistikdir, kяmiyyяtlя Яsasяn шяrh edilяndиr vя

Mяlumatlarыn tяhlili
baьlыdыr tяsviridir

Daha чox istifadя edilяcяk tяdqiqat nюvlяri*

Deskriptiv (tяsviri) tяdqiqatlar

• Deskriptiv (tяsviri) tяdqiqatlar • Яшya vя hadisяlяrin xцsusiyyяtlяrini tяsvir
• Tarixi tяdqiqatlar edir;
• Korрelйativ tяdqiqatlar (яlaqяlяrin • Digяr tяdqiqatlar цчцn яsas mяlumatlarыn
araшdыrыlmasы) яldя edilmяsinя xidmяt edir;
• Keyfiyyяt tяdqиqatlarы • Elmi-nяzяri яdяbiyyatыn araшdыrыlmasыnda
geniш istifadя edilir;
• Шagird nailiyyяtlяrinin nяticяlяri vя digяr
statistik gюstяricilяrlя baьlы шяrhlяrin ve-
rilmяsini tяmin edir.

* Салкинд Н.Ж. Exploring reasarch, Copyrigh © 2006, by Pearson Education, Lnc., Upper Saddle River,
New Jersy, Ohio, USA, 323 p.

291
 Тящсилин ясаслары

Tarixi tяdqiqatlar lim nяticяlяri (Y) yцksяk olur vя ya inter-

Tarixdя baш vermiш hadisяlяri mцаsir netdяn istifadя imkanlarы artdыqca (X), mц-
dюvrdя baш verяn hadisяlяrlя яlaqяlяndirir. taliяyя maraq aшaьы dцшцr (Y).

Korрelйativ tяdqiqatlar Keyfiyyяti mцяyyяnlяшdirяn

(яlaqяlяrin araшdыrыlmasы) tяdqiqatlar
• Tяdqiqat obyektinin sayыna gюrя tяsviri Иnsanlarыn davranышыnы vя hяmin hяrяkяt-
vя tarixi tяdqiqatlardan fяrqlяnir; lяrin baш verdиyi ictimai-siyasi vя mяdяni шя-
• Иki vя daha artыq яшya vя hadisя arasыn- raiti araшdыrmaq цчцn istifadя edilir.
da яlaqяlяrin dяrяcяsinin araшdыrыlmasы цчцn Tяdqiqat цsullarы:
istifadя edilir; • Mцшahidя
• Яldя edilяn nяticяlяrin tяhlili яsasыnda • Mцsahibя
яшya vя hadisяlяr arasыnda qanunauyьunluq- • Sorьu
lar mцяyyяn olunur vя mцяyyяn diaqramlar, • Hadisяlяrin tяhlili
qrafiklяr шяklindя ifadя olunur. Mяsяlяn, • Шяrhetmя
koordinat oxu – «X» vя «Y» gюstяricilяri • Цmumilяшdirmя
цzrя яmsallara яsasяn mцqayisя edilir (ana- • Яlaqяlяndirmя
nыn tяhsili yцksяk olduqca (X), шagirdin tя- • Dяyяrlяndirmя

TAPШЫRЫQ 1
Яvvяlki dяrslяrdя мяzmun standartlarы vя dяrsin mюvzusundan чыxыш edяn tяlim mяqsяdiни
mцяyyяn etmiш, hяmin mяqsяdin reallaшmasыna imkan yaradan tяlimin forma vя цsullarыnы seчmisiniz.
Tяlim mяqsяdinin reallaшmasыna nail olmaq цчцn юyrяnяnlяrin tяlim maraьыnы yцksяltmяyя
xidmяt edяn motivasiya yaratmысыныз, elя bu mяrhяlяdя dя tяlim prosesindя araшdыrыlacaq problemi
– tяdqiqat sualыnы mцяyyяn etmisiniz.
«Motivasiya» mюvzusu цzrя araшdыrmalar apararkяn mцшahidя etdiyiniz DVD dяrs nцmunя-
sindя tяdqiqatыn aparыlmasы mяrhяlяsinя bir daha nяzяr salыn. Mцяllimin istifadя etdiйi tяdqiqat
nюvц vя цsulunu mцяyyяn edin. Nяticяlяrinizlя baьlы fikir mцbadilяsi aparыn.
Bцtцn bunlarыn davamы olaraq: пroblemin hяllinя istiqamяtlяnmiш tяdqiqat tяшkil etmяklя
юyrяnяnlяri addыm-addыm mяqsяdя чatdыrmaq lazыmdыr.
Tяdqiqatыn aparыlmasы zamanы mцяllim цчцn zяruri bilik, bacarыq vя vяrdiшlяr:
• Fяnnin vя tяlimin mяqsяdinin xцsusiyyяtlяri nяzяrя alыnmaqla tяdqiqatыn mцvafiq nюv vя цsulla-
rыnыn seчilmяsi;
• Ишin qrup шяklindя vя digяr formada tяшkili vя aparыlmasы;
• Tяdqiqatыn aparыlmasы цчцn tapшыrыqlarыn vя mяlumat mяnbяlяrinin mцяyyяn edilmяsi;
• Mцvafiq iш vяrяqlяrinin hazыrlanmasы.

Тядгигатларын апарылмасы заманы шаэирд фяалиййяти Цsul

Problemin hяlli цzrя fяrziyyяlяr irяli sцrцlцr;
Fяrziyyяlяri tяsdiq vя ya tяkzib edяn mяlumatlar, faktlar яldя edilir;
Faktlar araшdыrыlыr, tяdqiqat sualыna cavab vermяyя kюmяk edя bilяcяk mяlumatlar seчilir;
Fяrziyyяlяri tяsdiq vя ya tяkzib edяn mяlumatlar, faktlar яldя edilir;
Yeni faktlarыn юyrяnilmяsi vя suallara cavablarыn tapыlmasы gediшindя yeni biliklяr kяшf edilir.

292
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 2 ardыcыllыq цzrя fяaliyyяtlяrin yerinя yetiril-

Tяdqiqat apararkяn cяdvяldя tяqdim edi- mяsi baxыmыndaн yararlы цsullarы mцяyyяn
lяn fяaliyyяt ardыcыllыьы gюzlяnilmяlidir. Bu edin. Bunun цчцn hяr fяaliyyяt baxыmыndan
tяlim цsullarыnы araшdыrыn.

Tяdqiqatыn tяшkilinin istiqamяtlяri

Ы istiqamяt
Problem bir neчя hissяyя ayrыlыr. Hissяlяrin sayы
qяdяr qrup mцяyyяn edilir. Hяr qrup hяmin his-
sяlяrdяn birini araшdыrыr. Яldя edilяn nяticяlяr
tяqdim edilir. Bцtцn qruplarыn tяdqiqatlarыnыn
nяticяlяri bir araya gяlяndя araшdыrыlan problemin
ilkin konturlarы mцяyyяn edilir. Иlkin nяticя nata-
mam vя xaotik ola bilяr.

ЫЫ istiqamяt
Eyni problem mцxtяlif qruplarda tяdqiq edilir.
Qruplarыn biri bir, digяri isя baшqa mяqamы daha
yaxшы araшdыrmыш ola bilяr. Яldя edilяn nяticяlяr
цst-цstя dцшя vя ya fяrqli ola bilяr. Bцtцn bunlar
yeni biliklяrin ilkin cizgilяri olub, tяlimin nюvbяti
mяrhяlяsindя maraqlы mцzakirя mюvzusu kimi
mцяllimin nяzяrindяn qaчmamalыdыr. Иlkin nяticя-
lяr natamam vя xaotik ola bilяr.

293
 Тящсилин ясаслары
TAPШЫRЫQ 3
(Auditoriya шяraitindя dяrs kollektiv
mцшahidя edilir, lakin tяkliflяr
qruplarda hazыrlanыr)
Bundan яvvяlki dяrsdя mцшahi-
dя etdiyiniz DVD dяrs nцmunяsinя
bir daha baxыn. Tяdqiqatыn tяшkili
цчцn tapшыrыqlar mцяyyяn edilярkяn цstцnlцk
verilяn istiqamяti mцяyyяn edin vя sяmяrя-
lilik baxыmыndan qяbul edilmiш qяrara mцna-
sibяt bildirin. Araшdыrыlan mяsяlя baxыmыndan
hansы dяyiшikliklяr etmяyi tюvsiyя edяrdiniz?
Fikirlяrinizi яsaslandыrыn.
TAPШЫRЫQ 4
(Auditoriya шяraitindя tapшыrыq hяm fяrdi,
hяm dя qrup шяklindя hяyata
keчirilя bilяr)
Яvvяlki dяrsdя tяlimin «ilk beш dяqiqя»-
sindя motivasiyanы yaradarkяn siz artыq prob-
3. Иnformasиya (мялумат) mцbadиlяsи
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Sяmяrяli mяlumat mцbadilяsi tяшkil
etmяk цчцn optimal tяdqiqat шяraiti
yaradacaqsыnыz.
• Tяqdimatыn edilmяsi vя dinlяmя mц-
hiti yaratmaьыn шяrtlяri barяdя mяlumat
verяcяksiniz.
Ы istiqamяt
294
lemi mцяyyяn etmiшdiniz. Tяdqiqatlarыn Ы is-
tiqamяt цzrя qruplarda aparыlmasыnы tяшkil
etmяk цчцn problemi 4 tяrkib hissяyя ayыrыn.
TAPШЫRЫQ 5
Яvvяlki dяrslяrdя siz tяlim mяqsяdinin
reallaшdыrыlmasыna imkan verяn цsullarы mцяy-
yяn etmiшdiniz. Тяdqiqatыn mяrhяlяlяri цzrя
yerinя yetirilmяli fяaliyyяtlяrя uyьun gяlяn
цsullarla baьlы araшdырmalar da apardыnыz.
1. Мцяyyяn etdiyiniz цsullarы qarшыlaшdы-
rыn vя tяlim mяqsяdinin reallaшdыrыlmasыn-
da sяmяrяlilik baxыmыndan яn яlveriшli-
lяrini seчin.
2. Problemin hяllinя imkan yaradan tap-
шыrыqlar tяrtib edin.
3. Tяdqiq edilяcяk mяlumat mяnbяlяrini
mцяyyяn edin.
4. Иш vяrяqlяri hazыrlayыn.
5. Nяticяlяrinizi tяqdim vя mцzakirя edin.
Информасийа мцбадиляси апарылмыш тядгигат-
ларла вя ялдя едилмиш наилиййятлярля баьлы йолдаш-
ларынын фикрини юйрянмяк мягсяди дашыйыр. Бу
заман фярдлярин, ъцтлярин, групларын апардыглары
ишин нятиъяляри щямин шаэирдлярин юзляри тяряфин-
дян диэяр юйрянянляря тягдим едилир.
ЫЫ istiqamяt
 Тящсилин ясаслары

Иnformasiya mцbadilяsinin
istiqamяtlяri
Hяr iki istiqamяt цzrя dairяnin цzяrindя
aь rяngli lяkяlяr шяrti olaraq problemin
aшkar edilmiш hissяlяrini, qalanlar isя aшkar
edilmяmiш hissяlяrini яks etdirir. Hяr iki
variantda problemin minimum 30–50 faizi-
nin шagird tяdqiqatlarы zamanы aydыnlыq gяti-
rildiyi tяsvir edilir. Bяzяn bu, 70–80 faizя qя-
dяr dя yцksяlir.
Bu mяrhяlяdя юyrяnяnlяr araшdыrmalar
zamanы aшkar etdiklяri mяsяlяlяrlя baьlы
fikir mцbadilяsi edirlяr. Onlar tяdqiqat
zamanы яldя etdiklяri yeni mяlumatlarыn
mцbadilяsini aparыrlar. Qoyulmuш suala
cavab tapmaq zяrurяti tяdqiqatыn bцtцn
iшtirakчыlarыnы bir-birinin tяqdimatыnы fяal
dinlяmяyя sюvq edir.
Tяqdimat bir nюv yeni biliklярin dairяsini
cыzыr vя hяlяlik bu biliklяr natamam vя xao-
tik xarakter daшыyыr. Aшkar edilmiш yeni bi-
liklяri qaydaya salmaq, sistemlяшdirmяk,
mцяyyяn bir nяticяyя gяlmяk цчцn tяdqiqat
sualыna cavab tapmaq zяrurяti yaranыr.

295

Иnformasiya mцbadilяsi: тяqdimatыn dinlяnilmяsinin tяшkili
Qaydalar
Tяdqiqat zamanы prob-
lemin hяllini яks etdirяn iш-
чi vяrяqlяri bцtцn qrup-
lardan yыьыlmayыnca tяqdi-
matlarыn dinlяnilmяsinя baш-
lamaq mяslяhяt deyil.
Bцtцn iшчi vяrяqlяrini ey-
ni zamanda asmayыn. Tяq-
dimat edяn qrupun iшчi vяrя-
qi asыlыr.
Mцяllim tяqdimat edяn
шagirdin yanыnda vя ya ya-
xыnlыьыnda dayanmamalыdыr.
Тящсилин ясаслары
Шяrhlяr
Bu zaman bir qrup tяqdimat etdiyi halda digяr qrup hяlя dя
iшinin keyfiyyяtini yцksяltmяk naminя iшini davam etdirir vя bir
qrupun tяqdimatы digяr qrup цzvlяri tяrяfindяn dinlяnilmяmiш
qalыr. Problemin hяlli «Ы istiqamяt» цzrя tяшkil olunduqda bu kimi
hallar tяlimin keyfiyyяtinя xцsusilя mяnfi tяsir gюstяrir. Mяlum
olduьu kimi bu istiqamяt цzrя aparыlan tяdqiqatda hяr qrupun юz
kiчik problemi var ki, bu da bюyцk problemin tяrkib hissяsidir.
Yяni bir qrupun tяdqiqatыndan mяlumatsыz olan digяr qrup цzvlяri
sinif цzrя araшdыrыlan problеmin яhяmiyyяtli hissяsindяn xяbяrsiz
qalыr vя mяsяlяni bцtюvlцkdя яxz edя bilmir. Tяlimin nюvbяti
mяrhяlяsindя mцzakirяlяr zamanы hяmin qrup цzvlяri passiv
iшtirakчыya чevrilir vя ya tam iшtiraksыzlыq nцmayiш etdirir. Sяbяb
tяqdimatыn dinlяnilmяmяsidir.
Kim daha yaxшы iшlяmiшdir? Kim daha яlvan iшlяmiшdir? vя s. sual-
lar яtrafыnda ya sinifdя aчыq diskuсsiyalar baшlanыr, ya da sakitcя
sюhbяt edilir. Bu da шagirdlяrin, elяcя dя tяqdimatчыnыn fikrini
yayыnдыrыр. «Kim daha yaxшы iшlяmiшdir?» kimi bir mяsяlя bцtцn tяq-
dimatlar edilяndяn sonra meyarlar цzrя qiymяtlяndirilя bilяr.
1. Шagird цчцn яn mцhцm olan odur ki, tяdqiqatыn nяticяlяrini
qiymяtlяndirяn mцяllim onu eшitsin. Bu sяbяbdяn dя mцяllimin
eшidя bilяcяyi hцndцrlцkdя danышыr. Mцяllim tяqdimat edяn шa-
girddяn яn uzaq yerdя dayanarsa, onun eшitmяsinя nail olmaq
цчцn шagird lazыm olan sяs tonunu seчяcяk vя bцtцn шagirdlяr tяrя-
findяn eшidilmяsi mцmkцn olacaq.
2. Bir qrup tяqdimat edяrkяn digяr qrup цzvlяri ya mцzakirя
edir, ya da sюhbяt edirlяr. Belя hallarыn qarшыsыnы almaq vя tez-tez
«qulaq asыn» demяmяk цчцn яn narahat qrupun vя яn narahat шa-
girdlяrin yanыnda dayanmaq tяqdimat edяnin hamы tяrяfindяn din-
lяnilmяsinя uьurlu шяrait yarada bilяr.
296
 Тящсилин ясаслары
Иnformasiya mцbadilяsi
Tяqdimat etmяk qaydalarы
• Шagird юzцnц vя tяmsil etdiyi qrupu
tяqdim edir;
• Araшdыrыlan problemin adыnы gюstяrir.
Hяmin problemin onlar цчцn maraqlы
olub-olmamaьы haqda qыsa mяlumat
verir;
• Nitqinя gюzяl bir giriш verir;
• Цzцnц yoldaшlarыna tutur, davamlы ola-
raq mцяllimin цzцnя baxmыr;
• Onu dinlяyяn yoldaшlarыnыn hamыsыna
diqqяt gюstяrir, nitq zamanы sinfin hяr
sяmtinя nяzяr salыr;
• Nitq zamanы yoldaшlarы ilя gюz kontak-
tыna girir.
• Araшdыrыlmыш problem barяdя planlы шя-
kildя danышыr
• Fikirlяrini aydыn ifadя edir, nitqini ifa-
dяli qurur;
• Mцvafiq sяs tonu seчir;
• Nitqini maraqlы шяkildя baшa чatdыrыr.
Tяqdimatыn qiymяtlяndirilmяsi
• Problem nя qяdяr uьurla tяdqiq edil-
miшdir?
• Tяdqiqatыn nяticяlяri tяqdimatda nя
qяdяr aydыn юz яksini tapmышdыr?
• Nя qяdяr uьurla planlaшdыrыlmышdыr?
• Nя qяdяr sяliqяli vя yaraшыqlы tяrtib
edilmiшdir?
• Tяqdim edilmяsi nяzяrdя tutulmuш mя-
sяlяlяr ayrыlmыш vaxta nя qяdяr uyьundur?
• Tяqdimatыn giriш vя nяticяsi nя qяdяr
uьurla hazыrlanmыш vя чatdыrыlmышdыr?
• Bu tяqdimatdan sinif nя юyrяndi?
• Araшdыrыlan mяsяlя яvvяl юyrяnilяn mюv-
zularla nя qяdяr яlaqяlяndirilmiшdir?
297
Tяqdimatыn dinlяnilmяsi
• Natiq nitqinя baшlayan zaman bцtцn mц-
zakirяlяr vя kяnar danышыqlara son qoyu-
lur;
• Nitq zamanы hяr hansы mяsяlя aydыn ol-
madыьы halda dяftяrdя qeydlяr gюtцрцlцr;
• Nitqi dяstяklяyяn fikirlяr varsa, tяkliflяr
yazыlыr;
• Tяqdimat edяnin sяsi eшidilmirsя, nяza-
kяtlя bir qяdяr ucadan danышmaq xahiш
edilir;
• Tяqdimat edilяn zaman digяr yoldaшla-
rыnыn yayыndыrma cяhdlяri (reaksiya ver-
mяmяklя) nяzakяtlя dяf edilir, hяr hansы
sual verdiyi halda яli ilя natiqi gюstяrir vя
«sonra mцzakirя edяrik», – deyir.
• Tяqdimatыn hazыrlanmasыnda bцtцn qrup
цzvlяri nя qяdяr fяal iшtirak etmiшdir?
• Tяqdimatчыnыn dayanmасы, nitqin sяlis-
liyi, dinlяyicilяrя diqqяti, sяs tonunun seчil-
mяsi hansы sяviyyяdя idi?
TAPШЫRЫQ
Tяqdim edilяn dяrsi mцшahidя
edin. Problemi, onun tяdqiq edil-
mяsi istiqamяtini, tяqdimatыn din-
lяnilmяsinin mцяllim tяrяfindяn tяшkili vя-
ziyyяtini, tяqdimat edяn vя tяqdimatы dinlя-
yяn шagirdlяrin davranышыnыn qaydalara mц-
vafiqliyini dяyяrlяndirin.
 Тящсилин ясаслары

4. Иnformasиyanыn mцzakиrяsи вя tяшkиlи

Problemin aшkar edilmяmiш hissяlяrinя

Bu мясялянин юyrяnяndяn sonra siz:
• Kiчik suallarla шagirdlяri mяqsяdя yю-
nяldяcяksiniz;
• Шagirdlяrя яldя etdiklяri mяlumatlarы
sxemlяr, qrafiklяr, cяdvяllяr vasitяsi ilя
tяsnif etmяkdя yardыmчы olacaqsыnыz;
• Tяsnif edilmiш mяlumatlarы bir-biri ilя
vя hяyatla яlaqяlяndirяcяksiniz.
aydыnlыq gяtirilmяk ehtiyacы bцtцn шagirdlя-
rin prosesя fяal cяlb edilmяsi цчцn mцzakirя
цsulundan istifadяni zяruri edir. Bu zaman
mцяllim aшaьыda qeyd edilяn fяaliyyяtlяri
hяyata keчirir:
• Шagird tяdqiqatlarыnыn nяticяsindя aшkar
edilmiш mяlumatlardan baшlayan мцяллим kiчik
suallar vasitяsi ilя юyrяnяnlяrи aшkar edilmяmiш
mяsяlяlяrя doьru istiqamяtlяndirir (oxunun
tяшkili formalarыndan yararlanmaq olar);
• Bцtцn zяruri mяlumatlar aшkar edilяn-
dяn sonra onlar tяsnif edilir;
• Tяsnif edilmiш mяlumatlar arasыnda яla-
qяlяr mцяйyяn edilir.

Ы istiqamяt ЫI istiqamяt

298
 Тящсилин ясаслары
Mцzakirяniн tяшkili zamanы mцяllim
цчцn zяruri bacarыqlar
• Bцtцn bilik, bacarыq vя vяrdiшlяrin, tя-
fяkkцrцn mцxtяlif nюvlяrinin (mяntiqi, tяn-
qidi, yaradыcы) sяfяrbяrliyini tяlяb edir.
• Mцяllim вя yюnяldici, kюmяkчi suallar-
dan istifadя etmяklя яldя edilmiш faktlarыn
mяqsяdyюnlц mцzakirяsinя vя onlarыn tяшki-
linя kюmяk edir.
• Иnformasiyanыn tяшkiliни bцtцn faktlar
arasыnda яlaqяlяrin aшkara чыxarыlmasыna vя
onlarыn sistemlяшdirilmяsinя yюnяldir;
• Nяticяdя mюvcud tяdqiqat sualыna ca-
vabыn cizgilяri aydыn seчilmяyя baшlayыr. Mя-
lumat sxem, qrafik, cяdvяl, tяsnifat forma-
sыnda tяшkil oluna bilяr.
Иnformasiyanыn mцzakirяsinin tяшkili
TAPШЫRЫQ 1
(Auditoriya шяraitindя dяrs kollektiv
mцшahidя edilir, lakin tяkliflяr
qruplarda hazыrlanыr)
Tяqdim edilяn dяrs nцmunяsin-
dя шagirdlяrin tяqdimatlarыnын nя-
ticяlяri цzrя mцяllimin tяшkil etdiyi
mцzakirяni mцшahidя edin. Mцzakirяnin tяш-
kili zamаnы mцяllimin peшяkarlыьыnы dяyяr-
lяndirin. Siz hяmin mцяllimin yerinя olsай-
дыныз, bu mцzakirяni necя tяшkil edяrdiniz?
Daha dяrindяn dцшцnmяyя sюvq edяn kiчik
suallarla auditoriyanыzы mяqsяdя doьru necя
istiqamяtlяndirяrdiniz?
Mяqsяdя doьru aparan, daha dяrindяn dц-
шцnmяyя sюvq edяn kiчik suallar цzяrindя dц-
шцnяrkяn чяtinliklяrlя qarшыlaшdыnыzsa, bunu
sakit qяbul edin. Sadяcя, tяcrцbя etdikcя in-
kiшaf edяn bacarыq olduьunу нязяря алын. Тяq-
dim edilяn tapшыrыьы yerinя yetirin.
TAPШЫRЫQ 2
Bir az яvvяl mцшahidя etdiyiniz DVD dяrs
nцmunяsindя mяlumat mцbadilяsi mяrhяlя-
299
sini яks etdirяn kadrlara tяlimin mяqsяdi vя
ondan irяli gяlяn tяdqiqat sualы baxыmыndan
bir daha nяzяr salыn:
1. Mяqsяdя nail olmaq цчцn яhяmiyyяt
daшыyan, lakin kifayяt qяdяr araшdыrыlmamыш
vя aydыnlыq gяtirilmяmiш mяsяlяlяri юzцnцz
цчцn mцяyyяn edin vя qeydlяr gюtцrцn.
2. Aydыnlaшdыrыlmamыш hяr mяsяlя mцza-
kirяnin «kiчik mяqsяdlяr»иня чevrilir. Belя-
liklя, bir neчя mяsяlя ilя baьlы boшluq mцшahi-
dя edilirsя, demяli, sizin mцzakirяnin bir
neчя kiчik mяqsяdi var vя onlar bюyцk mяq-
sяdя (tяlim mяqsяdinя) чatmaqda яhяmiy-
yяtli rol oynayыr. Bu baxыmdan mцzakirяni-
zin kiчik mяqsяdlяrini mцяyyяn edin.
3. Kiчik mяqsяdlяrinizin xarakteri baxы-
mыndan (mцqayisя/qarшыlaшdыrma, sяbяb/
keyfiyyяt, tяsdiq/dяstяk vя s.) oxunun (tя-
limin) tяшkili formalarыndan mцvafiq olanыnы
seчin.
4. Seчdiyiniz forma цzrя mцtяxяssislяr tя-
rяfindяn mцяyyяn edilmiш daha dяrindяn
dцшцnmяyя sюvq edяn kiчik suallarы prob-
leminiz baxыmыndan uyьunlaшdыraraq (mцяy-
yяn tяcrцbяniz olandan sonra bu suallarы
tam mцstяqil tяrtib edя bilяrsiniz) tяqdimat-
larda aydыnlaшdыrыlmaыш hяr bir mяsяlяyя
mяrhяlя-mяrhяlя aydыnlыq gяtiряn yюnяldici
bir neчя sual tяrtib edin.
5. Hяmin suallar яsasыnda dцшцnцlmцш vя
mяqsяdyюnlц mцzakirя tяшkil edilir.
Qeyd: Dяrs prosesindя bu fяaliyyяtlяr
iшin gediшindя, чevik vя sцrяtli dцшцnmя шя-
raitindя baш verir.
TAPШЫRЫQ 3
1. Шagirдlяrin tяdqiq etdiklяri vя mцzaki-
rя prosesindя aydыnlaшdыrыlmыш faktlar arasыn-
da яlaqяlяri mцяyyяn edin vя onlarы sistem-
lяшdirin.
2. Nяticяnizi tяdqiqat sualы ilя яlaqяlяndi-
rin vя sxem, qrafik vя ya cяdvяl tяrtib edin.
 Тящсилин ясаслары

5. Цmumиlяшdиrmя vя nяtиcяlяrиn чыxarыlmasы

Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:

• Dяrsin цmumilяшdirilmяsi vя nяticяnin
чыxarыlmasы baxыmыndan mцшahidя et-
diyiniz dяrsdя mцяllimin fяaliyyяtini
qiymяtlяndirяcяksiniz;
• Tяlimin mяqsяdindяn чыxыш edяrяk
dяrsin yekunlaшdыrыlmasыnы dяyяrlяndi-
rяcяksiniz;
• Mяsяlя baxыmыndan aшkar edilmiш цs-
tцnlцklяri vя boшluqlarы gюstяrmяklя
tяkliflяrinizi verяcяksiniz.

Tяlimin bu mяrhяlяsindя aшaьыda qeyd

edilяnlяr baш verir:
• Шagirdlяr yeni biliklяrin aшkar edilmяsi
istiqamяtindя hяlledici addыmы atыrlar. Onlar
mяsяlяlяri цmumilяшdirяrяk son nяticяyя
gяlirlяr.
• Aparыlan цmumilяшdiрmяlяrdяn sonra
qяbul edilяn son qяrarы tяdqiqat sualы vя
tядqiqatы baшlayarkяn irяli sцrцlmцш fяrziy-
yяlяrlя mцstяqil шяkildя qarшыlaшdыrыr, uyьun
vя fяrqli cяhяtlяri mцяyyяn edirляр.
• «Bu dяrsdя biz nя юyrяndik?» sualы цzя-
rindя dцшцnяrkяn mяsяlяlяr tяlimin mяqsяdi
ilя яlaqяlяndirilir.
• Yeni biliklяri mяhz юzlяrinin aшkar et-
mяsi ilя baьlы цmumi sevincлярinи bюlцшdц-
rцrляр.
TAPШЫRЫQ
Bundan яvvяlki dяrsdя mцшahidя etdiyi-
niz dяrsin цmumilяшdirmя vя nяticячыxarma
mяrhяlяsinя bir daha nяzяr salыn. Tяlimin bu
mяrhяlяsindя mцяllimin fяaliyyяtini mцяyyяn
edilmiш tяlяblяr baxыmыndan dяyяrlяndirin.
Цstцnlцklяri vя boшluqlarы mцяyyяn edin.
Tяkliflяrinizи hazыrlayыn. «Mяn dяrsin bu
mяrhяlяsindя iшimi necя qurardыm?» mюvzu-
sunda 1–2 sяhifяlik esse hazыrlayыn.

300
 Тящсилин ясаслары

6. Yaradыcы tяtbиqetmя

Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Синифдя, синифдянхариъ, мяктябдянкянар
шяраитдя юйрянилян билик вя баъарыгларын
йарадыъы тятбигинин яhяmiyyяtini шяrh
edяcяksiniz;
• Mцшahidя etdiyiniz dяrs nцmunяlя-
rindя verilяn ev tapшыrыqlarы ilя baьlы
mцhakimяlяr yцrцdяcяksiniz;
• Mяqsяdяmцvafiq ev tapшыrыьы mцяyyяn
edяcяksiniz.
Bяzяn mцяllimlяr шagirdlяrin oxu, yazы ilя
baьlы problemlяrini aradan qaldыrmaq mяq-
sяdi ilя evя tapшыrыqlar verirlяr. Bir чox hallar-
da yaradыcы tяtbiqetmя yalnыz ev tapшыrыьы kimi
qяbul edilir vя tяяssцf ki, o da шagirdlяri mяш-
ьul saxlamaq mяqsяdi ilя istifadя edilir. Yяni
tяlimin bu mцhцm mяrhяlяsinin яhяmiyyяti
lazыmи qяdяr dяyяrlяndirilmir.

UNUTMAQ OLMAZ KИ!

• Вaxt etibarilя юyrяnmя yalnыz bir aka- Yaradыcы tяtbiqetmя imkanlarы:
demik dяrslя mяhdudlaшmыr. Onun dяrs- • Akademik 45 dяqiqяdя mцяyyяn
dяnkяnar vaxtlarda davam etdirilmяsi цчцn zaman kяsiyi;
mцxtяlif imkanlardan istifadя edilir. • Ev tapшыrыьы;
• Yaradыcы tяtbiqetmя sinifdя яldя edilmiш bi- • Fakultativ mяшьяlяlяr;
lik vя bacarыьы mюhkяmlяndirir, onun gцndяlik
• Dяrnяklяr;
hяyatda яhяmiyyяtini юyrяnяnя aчыb gюstяrir.
• Maraq kurslarы vя s.
• Bяzяn yaradыcы tяtbiqetmя yalnыz ev tap-
шыrыьы kimi dяrk edilir, lakin ev tapшыrыьы ya-
radыcы tяtbiqetmя цчцn uьurlu imkanlardan Yaradыcы tяtbiqetmяnin цsullarы:
biri kimi dяyяrlяndirилmяlidir. • Tяtbiqi tapшыrыqlar;
• Sinifdя aparыlan araшdыrmalarыn daha da • Layihяlяr;
geniшlяndirilmяsi vя tяdqiqatlarыn davam et- • Referatlar;
dirilmяsinя шяrait yaradыr. • Tяdqiqatlar;
• Mяktяbdя юyrяnilяn mяsяlяlяriн cяmiyyяt- • Mцxtяlif yaradыcы iшlяr.
dя gedяn proseslяrдя tяtbiqinя imkan yaradыlыr.

Yaradыcы tяtbiqetmя mяqsяdi ilя orta mяktяbdя яn geniш istifadя edilяn ev tapшыrыqlarыdыr.
Ev tapшыrыьыnыn faydasы mцxtяlif sяviyyяlяrdя mцzakirя mюvzusu olsa da, dцnyanыn qabaqcыl
alimlяri hяlя dя onu mцxtяlif parametrlяr baxыmыndan чox яhяmiyyяtli hesab edirlяr.

Ev tapшыrыьыnыn яhяmiyyяti
• Sяrbяst iш formasы olub, dяrsdя alыnmыш bilik, bacarыq vя vяrdiшlяrin mюhkяmlяndirilmяsinя
xidmяt edir;
• Юyrяняnin mцstяqil tяlim, tяdqiqatчыlыq vя yaradыcыlыq bacarыqlarыnы inkiшaf etdirir;
• Юyrяnяnlяrin mцxtяlif tяlim ehtiyaclarыnыn onlarыn maraqlarы vasitяsi ilя tяmin olunmasыna
geniш шяrait yaradыr;
• Mцxtяlif parametrlяr baxыmыndan юyrяnяnlяrя fяrdi yanaшmaq, onlarыn gюstяricilяrinя mцvafiq
tapшыrыqlar vermяk цчцn шяrait yaradыr;
• Mцxtяlif fяnlяr цzrя юyrяndiklяri bilik vя bacarыqlarы, яlaqяli, inteqrativ шяkildя tяtbiqini
tяmin edir;
• Sinifdя юyrяnilmiш mяsяlяlяrin gцndяlik hяyatla яlaqяliliyini tяmin edir.

301
 Тящсилин ясаслары

Ev tapшыrыьы necя olmalыdыr?

• Ev tapшыrыьы tяlimin mяqsяdindя nяzяrdя tutulmуш bilik vя bacarыqlarыn inkiшafыna xidmяt etmяlidir;
• Ev tapшыrыьы tяdqiqat vя yaradыcыlыq elementlяri (mцxtяlif yaradыcы iшlяr, referatlar, layihя-
lяr, tяdqiqatlar, modellяшdirmя vя s.) ilя zяngin olmalыdыr;
• Fяrdi maraqlar vя ehtiyaclar nяzяrя alыnmaqla mцstяqil tяlim цчцn шяrait yaradыlmalыdыr;
• Шagirdlяr yuxarы siniflяrя keчdikcя mцstяqil iшin – ev tapшыrыьыnыn icrasыna ayrыlan vaxt
artыrыlmalыdыr;
• Aшaьы siniflяrdя daha inteqrativ xarakter daшыmalыdыr;
• Ev tapшыrыьы чox yцklцlцk vя icrasыna ayrыlan mцddяt baxыmыndan yorucu olmamalыdыr.
TAPШЫRЫQ 1
Tяlimin mцxtяlif mяrhяlяlяrini araшdыran zaman mцшahidя etdiyiniz DVD dяrs
nцmunяsinя problem baxыmыndan bir daha nяzяr salыn. Mцяlllimin yaradыcы
tяtbiqetmя mяqsяdi ilя apardыьы iшя mцnasibяtinizi bildirin.
TAPШЫRЫQ 2
Яvvяlki dяrslяrdя mцxtяlif fяnlяr цzrя tяlimin mяqsяdini vя mцvafiq forma vя цsullarыnы mцяyyяnlяш-
dirdiniz. Nюvbяti mяrhяlяdя iшinizi davam etdirяrяk tяlim mяqsяdini reallaшdыrmaq цчцn юyrяnяnlяrdя tяlim
maraьыnы yцksяltmяk цчцn motivasiya vя mяqsяddяn irяli gяlяn tяdqiqat sualыnы mцяyyяn etdиniz.
• Tяlim prosesinin sonunda yaradыcы tяtbiqetmя baxыmыndan imkanlarы mцяyyяn edin.
• Seчdiyiniz цsullardan birinя mцvafiq yaradыcы tяtbiqetmя nцmunяsi hazыrlamaq цчцn tяlimati
xarakter daшыyan tapшыrыq tяrtib edin.
Hazыrladыьыnыz nцmunяni mцяyyяn edilmiш tяlяblяr baxыmыndan шяrh edin.

7. Qиymяtlяndиrmя vя ya refleksиya

Bu мясяляни юyrяnяndяn sonra siz:
• Refleкsiya anlayышы, onun hяyata ke-
чirilmяsi proseduru vя цsullarы haqqыnda
mяlumat verяcяksiniz;
• Mцшahidя etdiyiniz dяrsin nяticяlяri цzя-
rindя dцшцnmяnin tяшkilini tяhlil edяcяk
rяy вя tяkliflярinizi bildirяcяksiniz.
Biz «Nя юyrяndim?» sualыna cavab verяn zaman
юyrяnirik.
Con Dyui
Refleksiya «tяnqidi dцшцnmя»nin nяticяsidir. Bu
zaman юyrяnяnlяr mцшahidячi deyil iшtirakчы olub, tяlimin
sonunda qяbul edilяn qяrarlarыn mцяllifi olurlar.
Paulo Freire

Refleksiya nяdir? яsasяn шцuraltы bir proses olduьundan чox za-

Tяlim hяm fяal, hяm dя reflektiv prosesdir.
Odur ki icra edяrяk, konstruksiya edяrяk, qu-
raraq, yaradaraq, danышaraq, yazaraq юyrяni-
rik. Biz, hяmчinin hadisяlяr, fяaliyyяtlяr, tяc-
rцbяlяr цzяrindя dцшцnяrяk юyrяnirik. Tяcrц-
bяnin (fяaliyyяtin) vя dцшцncяnin (refleksiya-
nыn) bu birliyi yeni biliklяr yaradыr. Yяni fяaliy-
yяt dя, refleksiya da yeni biliklяrin yaranmasы-
nыn mцhцm tяrkib hissяlяridir. Bunlarыn birini
digяrindяn ayыrmaq olmaz. Йalnыz ona gюrя ki,
onlar paralel baш verяn hadisяlяrdir. Юyrяnmя
man bizim юzцmцzя dя aydыn olmur ki, mяsя-
lяni юyrяndik, baшa dцшdцk, ya yox. Bu zaman
biz fяaliyyяtimizi saxlayыrыq vя gюrцlmцш iшlяr
barяdя dяrindяn dцшцnmяyя baшlayыrыq. Bu
zaman refleksiya tяnqidi dцшцnmя, problem
hяlletmя, sintez, ideyalarыn qarшыlaшdыrыlmasы,
qiymяtlяndirilmяsi, mяsяlяlяrin mцяyyяn edil-
mяsi vя mahiyyяtin aшkar edilmяsi цчцn hяll-
edici vasitяdir. Bir sюzlя, refleksiya шagirdlяri-
mizdя formalaшdыrmaьa чalышdыьыmыz bцtцn yцk-
sяk sяviyyяli dцшцnmя vяrdiшlяriни яhatя edir.

302
 Тящсилин ясаслары
Refleksiya necя baш verir?
Refleksiya яylяшib xяyala dalmaq kimi
dяrk edilmяmяlidir. Refleksiya fяal vя чoxц-
sullu ola bilяr. Refleksiya tяlimdяn юncя, tя-
lim prosesindя vя tяlimdяn sonra baш vermя-
lidir. Юyrяnяnlяr tяlimя baшlayarkяn qeydlяr
gюtцrцr, tяdris vahidinin tяlimi zamanы (ara-
lыq) юz irяlilяmяlяrini qiymяtlяndirmяli vя tя-
limin sonunda юz nяticяlяrini tяnqidi dяyяr-
lяndirmяlidirlяr.
Refleksiya mяrhяlяsindя юyrяndiklяri
цzяrindя dцшцnmяk цчцn юyrяnяnя kюmяk
edяrkяn onlara verilяn suallar yalnыz «nя»
deyil, hяm dя «nя цчцn», «necя» sual яvяz-
liklяri vasitяsi ilя tяrib edilmяlidir:
• Sяn nя юyrяndin?
• Nяyя nail oldun?
• Bu nя mяna verir?
kimi suallarla yanaшы:
• Nя цчцn belя dцшцnцrsцnцz?
• Nя цчцn dцшцndцklяrinizdя bu qяdяr
яminsiniz?
• Bu mяsяlяlяri юyrяnяndяn sonra sizin
bilдiklяrinizdя hansы dяyiшikliklяr baш verdi?
Bu suallarla шagirdlяr юz nailiyyяtlяrini
tяnqidi dяyяrlяndirirlяr.
Refleksiyanыn яhяmiyyяti
Tяlim mцhitinin yaradыlmasыnda tяrtib
edilmiш suallar bюyцk rol oynayыr:
• Юyrяnянlяr mяsяlяlяr ilя baьlы baxышla-
rы vя mцnasibяtlяri barяdя vicdanla vя aш-
karlыq шяraitindя fikir mцbadilяsi edяrkяn
юzlяrini rahat hiss edirlяr;
• Onlar hiss edirlяr ki, onlarыn rяyi dяyяrlяn-
dirilir, istehza mяnbяyinя чevrilmir vя kiчildilmir;
• Mцяllim sinifdя qarшыlыqlы inam vя hюr-
mяt mцhiti yaradыr, шagirdляrlя birlikdя юy-
rяnяn vяzifяsini icra edir.
Refleksiyanыn tяшkili yollarы
Testlяr vasitяsi ilя
(Hяm fяaliyyяt, hяm dя refleksiya vasitяsi
olub юyrяnяnя konkret mяsяlя barяdя nя qяdяr
bildiyi цzяrindя чevik dцшцnmяk imkanы verir.)
303
Yazыlы tapшыrыqlar vasitяsi ilя:
– esse (fяrdi шяkildя, cцтlцkdя vя ya qrup-
da reflektiv yazыlar yazыr.)
– jurnal (mцяllim tяrяfindяn qiymяtlяndiril-
mяdiyi vя olduьu kimi qяbul edildiyi tяqdirdя xц-
susilя яhяmiyyяtlidir. Bu jurnal vasitяsi ilя юyrяnяn
юyrяdяnlя dialoqa girir. Gцclц refleksiya vasitяsidir.)
– mяktub (яl yazыsы vя ya kompцterdя ya-
zы шяkliнdя hяyata keчirilя bilяr.)
– yazыlы яsaslandыrmalar (бununla юyrя-
nяnlяrя fikirlяrini daha rahat ifadя etmяk цчцn
шяrait yaradыlыr. Юyrяnяn qarшыlыqlы inam шяrai-
tindя elmi mяsяlяlяrlя baьlы fikirlяrini mцяllim-
lя daha rahat vя aчыq bюlцшmяyя adяt edir.)
Kompцter vasitяsilя цnsiyyяt (юyrяnяnlяri
texnologiyalara vя internetdя «чat» (sюhbяt) et-
mяyя maraqlarы nяzяrя alыnmaqla mцxtяlif цnsiy-
yяt proqramlarы vasitяsi ilя sinxron шяkildя dцшцn-
mяyя sюvq edir vя hяr kяs dяrs zamanы vя ya dяrs-
dяnkяnar vaxtlarda mяsяlя ilя baьlы sяrbяst шя-
kildя юz fikirlяrini bildirir vя яsaslandыrыr.)
• Tяlim fяaliyйяtlяri vasitяsi ilя (BИBЮ tя-
lim fяaliyyяti zamanы Bilirяm; Иstяyirяm bi-
lim; Юйрянирям; Sцtуnlarы iшlяndikдя tяlim-
dяn яvvяl, tяlim boyu vя tяlimin sonunda ref-
leksiya цчцn шяrait yaranыr.)
• Mцzakirяlяr vasitяsi ilя (юyrяnяnlяr cцtlяrдя,
qruplarda vя kollektiv шяkildя mцяyyяn edilmiш ref-
lektiv suallar яsasыnda mцzakirяlяr apararыrlar.)
• Шяkillяr vasitяsi ilя (еlя юyrяnяnlяr var
ki, onlar юz fikirlяrini шяkillяrlя daha yaxшы
ifadя edirlяr nяinki yazы vя ya danышыq vasitяsi
ilя. Belя юyrяnяnlяrя reflektiv suallara шяkil-
lяr vasitяsi ilя cavab vermяk tapшыrыla bilяr.)
TAPШЫRЫQ 1
(DVD dяrs nцmunяsi kollektiv шяkildя
mцшahidя edilir, lakin qrup шяklindя
mцzakirя edilir.)
• Tяlimin mцxtяlif mяrhяlяlяrini araшdыran
zaman mцшahidя etdiyiniz DVD dяrs nцmu-
nяsindя mцяlllimin refleksiya mяqsяdi ilя
apardыьы iшя диггят йетирин, цstцnlцklяri vя boш-
luqlarы aшkar edin vя mцnasibяtinizi bildirin.
• Siz bu mцяllimin yerindя olsa idiniz
aparыlan iшя hansы dяyiшikliklяri edяrdiniz?
• Nяticяlяrinizi яks etdirяn tяqdimat hazыrlayыn.
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ ЙARЫMBЮLMЯ
Азкомплектли синифлярдя курикулумун тятбигинин планлашдырылмасы

Tяlim materiallarы hazыrlanarkяn

Ayan Birч vя Maykl Lalli
Qяrbi Avstraliya Universitetinin Kяnd Mяktяblяri цzrя Tяdqiqat Mяrkяzi;
Tяhsil innovasiyalarыnыn inkiшafы цzrя Asiya-Sakit okean юlkяlяri Mяrkяzi; Asiya-Sakit
okean юlkяlяri цzrя UNESЪO-nun regional baш idarяsinin birgя layihяsi цzrя dяrc edilmiш
«Иbtidai tяhsil pillяsindя azkomplektli siniflяrdя tяlimin tяшkili»
(Bangkok, 1995)
vяsaitindяn istifadя edilmiшdir.

Яhatя olunan mяsяlяlяr:

Yarыmbюlmяnin sonunda
gюzlяnilяn nяticяlяr:
• Azkoмplektli sinif, onun tяr-
kibi, tam komplektlяшdirilmiш
sinifdяn fяrqi ilя baьlы шяrhlяr
verяcяksiniz;
• Azkomplektli sinifdя tяlimin
xцsusiyyяtlяri, tяшkиli qayda-
larы vя yollarы haqqыnda шяrh-
lяr verяcяksiniz;
• Tяlimin tяшkili qaydalarы vя
yollarы baxыmыndan azkomplektli
siniflяri tamkomplektli siniflяrlя
mцqayisя edяcяksiniz;
• Azkomplektli sinifdя kurikulu-
mun tяtbiqinin perspektiv plan-
laшmasыnы aparacaqsыnыz;
• Azkomplektli sinifdя kuriku-
lumun tяtbiqinin cari planlaш-
masыnы aparacaqsыnыz.
Ы. Azkomplektli sinifdя tяlim, onun xцsusiyyяtlяri,
tяшkili qaydalarы vя yollarы
• Azkomplektli sinif nяdir?
• Azkomplektli siniflяrin tяrkibi;
• Azkomplektli siniflяrdя шagirdlяrin nailiyyяt keyfiyyяti
haqqыnda;
• Azkomplektli siniflяrdя tяhsil alan uшaqlar kifayяt
qяdяr diqqяtlя яhatя olunurlarmы;
• Eyni vaxtda mцxtяlif siniflяrdя tяlim necя tяшkil edilя bilяr;
• Azkomplektли siniflяrdя tяdrisin чяtinliklяri;
• Azkomplektли siniflяrdя tяlimin tяшkili qaydаlarы haqqыnda;
• Azkomplektли siniflяrdя uьurlu tяlim mцhitinin тяшки-
линя xцsusi yanaшma;
• Azkomplektli sinifdя tяlimin tяшkili yolлarы.
ЫЫ. Azkomplektli siniflяrdя perspektiv (illik) planlaшdыrma
• Azkomplektli sinifdя perspektiv planlaшmaнын
aparылмасы yollarы;
• Azkomplektli siniflяrdя perspektiv planlaшmaнын
aparылмасы mяrhяlяlяri.
ЫЫЫ. Azkomplektli sinifлярdя tяlimin cari (эцндялик)
planlaшdыrыlmasы
• Azkomplektli sinifdя cari (эцндялик) planlaшmanыn
aparыlmasы ardыcыllыьы;

304
 Тящсилин ясаслары
Azkomplektli sinifлярdя tяlim, onun xцsusiyyяtlяri, tяшkili qaydalarы vя yollarы
Azkomplektli sinif nяdir?
Bu sual яtrafыnda dцшцnцn, ilkin mцlahizяlяriniz barяdя qeydlяr aparыn. Sonra verilmiш
parчanы oxuyun vя mцlahizяlяrinizlя oxuduqlarыnыzы mцqayisя edin.
Иki vя daha чox sinifдя тящсил алан шa-
girdlяrin bir sinif otaьыnda komplektlяш-
dirilmяsidir. Belя siniflяrdя hяr sinif юz
sяviyyяsinя uyьun olaraq gюzlяnilяn tяlim
nяticяlяrinя nail olmalыdыr. Azkomplektli
siniflяr bir neчя sяbяbdяn yaranыr. Bu,
яsasяn, sinifdя шagirdlяrin sayыnы tяnzim-
lяmяk цчцn hяyata keчirilir. Dцnya tяcrц-
bяsindя azkomplektli siniflяr bяzяn uшaq-
larыn maraq vя ehtiyaclarы nяzяrя alыn-
maqla da mцяyyяn edilir.
Mяhz bu xцsusiyyяtlяrinя gюrя az-
komplektli siniflяr ABШ vя Avstraliya tяc-
rцbяsindя yayыlmыш, insanыn fяrdi inki-
шafыna xidмяt edяn mцxtяlifyaшlыlar sinfin-
dяn ciddi шяkildя fяrqlяnir.
Belя siniflяrin yaxшы vя ya pis olmasыnы
sюylяmяk чяtindir. Sadяcя, azkomplektli
siniflяr dя шagirdlяrin akademik vя ictimai
ehtiyaclarыnы юdяmяk цчцn mяktяbin seч-
diyi bir formadыr.
Azkomplektli siniflяrin tяrkibi
Mяktяb rяhbяrliyi bir neчя amildяn
чыxыш edяrяk azkomplektli siniflяri tяшkil
edя bilяr:
• Akademik ehtiyaclarы;
• Yaш xцsusiyyяtlяri;
• Sosиal bacarыqлаrы;
• Tяlim цslublarы vя s.
Иstяr azkomplektли, istяrsя dя tam
komplektли siniflяrdя шagirdlяr mцxtяlif sя-
viyyяli nailiyyяt keyfiyyяti nцmayiш etдиrir.
Bцtцn hallarda sinifdяki шagirdlяrin hяr
birinin maraq vя ehtiyaclarы nяzяrя alыnmalы
vя mцvafiq tяlim шяraiti yaradыlmalыdыr.
305
TAPШЫRЫQ
Sizcя:
• Kurikulum tяtbiq edilяn sinifdя mцяl-
lim eyni vaxtda bir otaqda яylяшmiш mцxtяlif
sinif шagirdlяrinin tяlimini necя tяшkil edя bilяr?
• Onlarыn tяlimi necя planlaшdыrыla bilяr?
• Onlara tapшыrыqlar verilяrkяn hansы mя-
sяlяlяrя яhяmiyyяt verilmяlidir?
• Qiymяtlяndirmяni necя aparmaq olar?
Bu suallar цzяrindя dцшцnцn, ilkin mцla-
hizяlяrinizi qeyd edin. Mцzakirя aparыn.
Azkomplektli siniflяrdя шаэирдлярин
наилиййят кейфиййяти щаггында
• Tяdqiqatlar gюstяrir ki, azkomplektли si-
niflяrdя шagirdlяrin tяlim nяticяlяri adi sinif-
lяrdяkindяn fяrqlяnmir.
• Kanada tяhsil sahяsinin tяdqiqatчыlarы
isя sцbut edir ki, azkomplektли siniflяrdя tяh-
sil alan шagirdlяr dil vя oxu цzrя daha yaxшы
nяticяlяr nцmayiш etdirirlяr.
• Azkomplektli siniflяrdя шagirdlяr emo-
sional vя sosial inkiшaf baxыmыndan da daha
uьurlu tяlim mцhitinя malikdirlяr.
• Uьurlu tяlim mцhiti aшaьыda gюstяrilяn
istiqamяtlяrdя шagirdin inkiшafыna kюmяk edir:
– Mцstяqil шяkildя, elяcя dя qrupun bir
цzvц olaraq iшlяmяyin yollarыnы юyrяdir;
– Qarшыlыqlы dяstяk vя яmяkdaшlыq mяqsяdi
ilя birgяfяaliyyяt zamanы liderlik bacarыqla-
rыnы inkiшaf etdirir;
– Mцstяqil qяrar qяbul etmяk bacarыьыnы,
tяшяbbцskarlыьы vя mяsuliyyяtliliyi inkiшaf et-
dirir;
– Real hяyatla яlaqяli mяsяlяlяri юyrяnir;
– Problem яtrafыnda yoldaшlarыnыn fяrqli
fikirlяrini dinlяmяklя dцnyagюrцшlяrini ge-
niшlяndirir.
 Тящсилин ясаслары
Azkomplektli siniflяrdя tяhsil alan
uшaqlar kifayяt qяdяr diqqяtlя яhatя
olunurlarmы?
• Hяm azkomplektli, hяm dя tam kom-
plektlяшdirilmiш siniflяrdя fяrdi, cцtlяrdя, ki-
чik vя bюyцk qruplar formasыnda tяlim fяa-
liyyяti baш verir.
• Azkomplektли siniflяrdя tяhsil alan шa-
girdlяrin dяstяklяnmяси цчцн imkan digяr sinif-
lяrin шagirdlяri ilя mцqayisяdя daha geniшdir.
• Kiчik siniflяrin шagirdlяri yuxarы siniflя-
rin шagirdlяri tяrяfindяn dяstяklяnirlяr.
• Yuxarы sinif шagirdlяri юz kiчik yoldaш-
larыna hяr hansы problemi izah etdikdя юzlяri
hяmin mяsяlяlяri daha yaxшы dяrk edir vя
onlarыn baza bilik vя bacarыqlarы mюhkяmlяn-
dikcя yeni bilik vя bacaрыqlarыn юyrяnilmя-
sindя uьurlu nяticяlяr nцmayiш etdirirlяr.
• Bu eyni zamanda onlarыn яmяkdaшlыq,
liderlik, qayьыkeшlik, mяsuliyyяtlilik, цnsiy-
yяt vя s. sosial bacarыqlаrыnыn inkiшafыna da
bюyцk tяsir gюstяrir.
Azkomplektli siniflяrdя tяlimin tяшkili
гайдалары щаггында
1. Eyni vaxtda mцxtяlif siniflяrdя tяlim
necя tяшkil edilя bilяr?
• Eyni mюvzu цzrя mцxtяlif sinif шagird-
lяrinя mцxtяlif sяviyyяli tapшыrыqlar vя ya
problemlяr tяqdim edilir;
• Sinifdяki шagirdlяr qruplara ayрылаraq
mцxtяlif problemlяrin hяllinя cяlb edilir,
яldя edilmiш nяticяlяr haqqыnda hazыrlanmыш
hesabat yoldaшlarы qarшыsыnda dinlяnilir;
• Шagirdlяrin maraq vя bacarыqlarы baxыmыndan
qruplarыn tяrkiblяrindя dяyiшkяnlik tяmin edilir;
• Fiziki tяrbiyя, tяsviri incяsяnяt, musiqi
dяrslяrindя hяr iki sinfin шagirdlяri birgяfяa-
liyyяtя cяlb edilя bilяrlяr;
• Шagirdlяrin fяrqli maraq vя imkanlarы
nяzяrя alыnmaqla diferensial tяlimi tяmin
etmяk цчцn sinfin qruplaшdыrыlmasы ilя hяr bir
шagirdin inkiшafы tяmin olunur;
• Шagirdlяrin fяrqli ehtiyaclarы nяzяrя alыn-
maqla kurikulumun tяtbiqi planлaшdыrыlыr.
306
2. Azkomplektли siniflяrdя tяdrisin
чяtinliklяri
• Belя siniflяrdя tяlimin vя sinfin tяшkili,
idarя edilmяsi o qяdяr dя sadя iш deyil. Mцяl-
lim uшaqlarыn yaш xцsusiyyяtlяrindяki mцx-
tяlifliкlяri tяkzib edя bilmяz, яks halda
uьursuz hazыrlanmыш tяlim baш verяr.
• Tяlim vaxtыnыn dцzgцn idarя edilmяsi
цчцn mцяllimin yцksяk sяviyyяdя inkiшaf et-
miш tяшkilatчыlыq bacarыьы olmalыdыr.
• Azkomplektли siniflяrdя dяrs aparan mцяl-
lim heч bir halda cяsarяtsiz, tяcrцbяsiz vя ya az
tяcrцbяli, elяcя dя xцsusi tяlim kurslarыndan keч-
mяmiш (vя ya tяlimat almыш) mцяllim olmamalыdыr.
• Azkomplektли siniflяrdя uьurlu tяlim RTШ
nцmayяndяlяrinin, mяktяb rяhbяrlяrinin vя
valideynlяrin cяlb edilmяsi ilя baш verя bilяr.
3. Azkomplektли siniflяrdя tяlimin tяшkili
qaydаlarы haqqыnda
• Aparыlmыш tяdqiqatлar nяticяsindя azkom-
plektли siniflяrdя tяlimiн keyfiyyяtli tяшkilиnin altы
qaydasы mцяyyяn edilmiшdir (Miller, 1991).
• Bu qaydalarыn hяr biri шagirdlяrin birgя
vя йа mцstяqil tяlimini юn plana чяkir.
• Шagirdlяrin юz tяhsili цчцn mяsuliyyяt
daшыmasы vя digяrlяrinя dя yardыm etmяyя
hяr zaman hazыr olmasыna nail olmaq чox
яhяmiyyяtlidir.
1. Sinfin tяшkili:
– Resurslarыn toplanmasы vя ya hazыrlanmasы;
– Tяlimi dяstяklяmяk mяqsяdi ilя sinfin
tяrtibatы vя tяchizatы.
2. Sinfin idarя edilmяsi vя nizam-intizam
qaydalarы:
– Sinfin mцxtяlif cяdvяllяrinin tяrtibi
(dяrs, nюvbяtчilik, sinif tяdbirlяrinin qrafiki,
valideyn iclaslarыnыn qrafiki, sinif tяшkilat-
larыnыn tяrkibi, fяaliyyяt planlarы vя s.);
– Иlin sonunda gюzlяnilяn tяlim nяticяlяrinя
nail olmaq цчцn mцяyyяn olunmuш vя aydыn
шяkildя ifadя edilmiш qaydalar (шagirdlяrin юz
nailiyyяtlяri цчцn mяsuliyyяtlяrini inkiшaf etdi-
rяn qaydalara xцsusi fikir verilmяlidir).
 Тящсилин ясаслары
3. Kurikulumun tяtbiqi цчцn tяlimin tяшkili:
– Mцstяqil vя birgя tяlimin tяшkili цчцn
шagird ehtiyaclarыnыn diaqnozlaшdыrыlmasы vя
tяlim strategiyalarыnыn mцяyyяn edilmяsi;
– Vaxtdan sяmяrяli istifadя.
4. Tяlim strategiyalarыnыn mцяyyяnlяшdi-
rilmяsi vя qrup fяaliyyяtlяri ilя baьlы qяrarla-
rыn qяbul edilmяsi:
– Tяlimin keyfiyyяtini yцksяldяn metod-
lar vя qrup fяaliyyяtlяrinin tяшkili strategiya-
larыndan istifadя edilir;
– Fяndaxili inteqrasiyaya xцsusi yer verilir.
– Qruplarыn tяrkibi mяqsяdli шяkildя ay-
rы-ayры siniflяr цzrя vя ya qarышыq tяrkibdя
mцяyyяnlяшdirilя bilяr.
5. Mцstяqil tяlim:
– Tяlim zamanы шagirdin yцksяk sяviyyя-
dя mцstяqilliyini vя bununla da, nailiyyяtin
keyfiyyяtini tяmin edяn шagirdin tяtbiq etdiyi
strategiyalara geniш yer verilir.
6. Birgя tяlim:
– Azkomplektли sinfi tяшkil edяn yuxarы sinif
шagirdlяrinin aшaьы sinif шagirdlяrinя vя elяcя
dя eyni sinif sяviyyяsindя gцclц шagidlяrin zяif
шagirdlяrя «mцяlлim» kimi xidmяt gюstяrmяsi
ilя baьlы sinif qaydalarыnыn hazыrlanmasы;
– Bu istiqamяtdя шagird bacarыqlarыnыn
formalaшmasыnыn tяшkili.
Azkomplektли siniflяrdя уьурлу
tяlim mцhиtinin тяшкилиня
хцсуси йанашма
Azkomplektли siniflяrdя qarшыda duran яn
mцhцm vяzifя siniflяr arasыnda birlik, dost-
luq, яmяkdaшlыq mцnasibяtlяrinin yaradыl-
masыdыr. Bцtцn шagirdlяriн qrup цzvlяrinя vя
birlikdя gюrцlяcяk iшя mцsbяt mцnasibяt
bяslяmяsinя nail olmаdan яsl uьurdan sюz
aчmaq чяtindir.
Sinifdя mцяllimin tяtbiq etdiyi tяlim цsul-
larы vя цmumilikdя yaratdыьы tяlim mцhiti
bir-birinя kюmяk edяn ailяni xatыrlatmalыdыr.
Mцяllim hяr zaman uшaqlarda hяmrяylik,
ruh yцksяkliyinin artmasыna nail olmalыdыr.
307
Mцяllim qrup daxilindя iшlяyяn zaman
hяr hansы mяsяlя ilя razыlaшmayanda юz fik-
rini ifadя etmяyin yaxшы, mяdяni yollarы иlя
baьlы tяlimatlar verir, fяaliyyяt zamanы uшaq-
larы buna dяvяt edir. Шagirdlяrin bacarыqla-
rыnы qiymяtlяndirmяklя onlarы stimullaшdыrыr
ki, bu da sosial bacarыqlarыn inkiшafыna xid-
mяt edir. Mцstяqil tяlimin yollarы юyrяdilmя-
si xцsusi яhяmiyyяt daшыyыr. Шagird dяrk et-
mяlidir ki:
tapшыrыq + strategiya = mцvяffяqiyyяt
Odur ki шagirdlяrя юz tяlimi цчцn mяsu-
liyyяt daшыmaьы tяlqin etmяk lazыmdыr. Mцяl-
lim mцstяqil юyrяnmяk цчцn zяruri цsullarы
шagirdя mяktяbя daxil olduьu ilk gцndяn ad-
dыm-addыm юyrяtmяlidir.
Yalnыz bu zamanы uьurлu tяlim шяraiti ya-
radылmыш olar.
Azkomplektli siniflяrdя tяlimin
tяшkili yollarы
1. Dяqiq tяlimatlandыrma – tяcrцbя yolu
ilя юyrяnmя bacarыqlarыnыn formalaшdыrыlma-
sыnda bюyцk яhяmiyyt daшыyыr.
2. Birgя tяlim – sinfin kiчik юyrяnяnlяr
cяmiyyяti kimi formalaшmasыna yardыm edir.
Belя siniflяrdя шagirdin biri digяrinin inkiшa-
fы цчцn mяsuliyyяt daшыyыr.
3. Fяnlяrin inteqrasiyasы – sinif vя hazыrlыq
sяviyyяlяri baxыmыndan fяrqli шagirdlяrin
tяlim fяaliyyяtlяrini iш yцkц vя tapшыrыьыn icra
mцddяti baxыmыndan korrektя edir.
1. Dяqiq tяlimatlandыrma
Dяqiq tяlimatlandыrma цч mяrhяlяdя hя-
yаta keчirilir: modellяшdirmя, istiqamяtlяn-
dirmя vя tяcrцbя. Шagirdin tяcrцbя vя tяli-
matlarа riayяt bacarыqlаrыnыn inkiшafы baxы-
mыndan tяdqiqatчыlar bu strategiyanыn яhя-
miyyяtini xцsusi vurьulayыrlar. Dяqiq tяli-
matlandыrma mцhцm vярdiшlяrin (tяlimatlarы
addыm-addыm icra etmяk) formalaшmasыna
verilяn tяkan kimi dяyяrlяndirilir. Prosesin
bцtцn mярhяlяlяri mцhцm яhяmiyyяt daшыyыr.
 Тящсилин ясаслары
Birinci mяrhяlяyя daxildir:
• Mяsяlяni mяrhяlя-mяrhяlя vя mяntiqli
шяkiлdя чatdыrmaq;
• Mцxtяlif vasitяlяrdяn (mцяllimin pro-
sesi nцmayiш etdirmяsi daxil olmaqla) isti-
fadя etmяk;
• Mцяllim tяrяfindяn tяqdim edilяn яsas-
landыrmanы nяyin, necя, nя цчцn, harada sual-
larы цzrя izahatlar vermяklя dяqiqlяшdirmяk.
Иkinci mяrhяlяyя daxildir:
• Шagirdlяrin yerinя yetiряcяyi tapшыrыqlarы
diqqяtlя yoxlamaq;
• Tapшыrыqlarыn modellяшdirilmяsi (Ы mяr-
hяlя) zamanы icranыn tяlimatlar яsasыnda hя-
yata keчirilmяsinя diqqяtli olmaq.
Цчцncц mяrhяlяyя daxildir:
• Шagird tяcrцbя zamanы яldя etmiш oldu-
ьu bilik vя bacarыqlarы tapшыrыьыn icrasы pro-
sesindя яldя etdiyi yeni biliklяrlя avtomatik
шяkildя inteqrasiya edir;
• Bununla yaddaшыnыn gяrяksiz yцklяn-
mяsinin qarшыsыnы almaqla yeni tapшыrыqlarыn
icrasыna hazыrlaшыr.
2. Birgя tяlim
Kooperativ tяlim geniш istifadя edilsя dя,
bяzi mцhцm mяsяlяlяrя diqqяt yetirmяk
яhяmiyyяtlidir:
• qarшыlыqlы fяaliyyяt;
• qarшыlыqlы asыlыlыq;
• fяrdi hesabatlыlыq;
• sosial bacarыqlаrыn inkiшafы;
• qrup fяaliyyяtinin tяhlili.
Kooperativ tяlimdя яsas шцar «Biri hamы
цчцn, hamы biri цчцn»dцr. Mяsяlяn, «20 dai-
rяsindя яdяdlяri dцzцnя vя tяrsinя saymaq»
tapшыrыьыnы verяrkяn hяr шagirdя bir «яdяd
papaьы» verilir vя sыra ilя dцzцlmяk tapшыrыlыr.
Tapшыrыьыn yerinя yetirilmяsindя hяr kяsin
fяal iшtirakыnыn vacib olduьu bildirilir. (Mяhz
bu cцr dцzцlmяyin sяbяbini hansы шagirdin
izah edяciyini яvvяlcяdяn heч kim bilmir.)
Qruplarыn tяrkibinin mцxtяlifcinsli olmа-
sыna mцяllim яhяmiyyяt vermяlidир. Qruplarыn
tяrkiblяri sinif sяviyyяsinя, hazыrlыq sяviyyя-
308
sinя, maraq dairяsinя, dяrketmя цsuluna vя s.
parametrlяrя яsasяn dя mцяyyяnlяшя bilяr.
Azkomplektли siniflяrdя birgя fяaliyyяt (koo-
perasiya) vя qarшыlыqlы kюmяyin яhяmiyyяti:
– тapшыrыqlarы icrasы vя nяticяlяrin nцma-
yiш etdirilmяsi zamanы шagirdlяr цчцn qrup-
larda fяaliyyяt gюstяrmяk, tяklikdя fяaliy-
yяt gюstяrmяkdяn maraqlыdыr;
– оnlarыn biri digяri цчцn nцmunя olur;
– юyrяnяnlяrin tяtbiq etdiklяri tяlim stra-
tegiyalarыndan istifadя bacarыqlarыnы nцmayiш
etdirmяklя;
– yuxarы sinif шagirdlяri real hяyat шяrai-
tindя aшaьы sinif шagirdlяri ilя цnsiyyяt baca-
rыqlarы nцmayiш etdirmяklя;
– хarici dil tяlimi zamanы dil bacarыqlarыnы
nцmayiш etdirmяklя vя s.
3. Fяnлярin inтeqrasiyaсы
Azkomplektли siniflяrdя tяlimин diqqяtlя
planlaшdыrыlmasы vя tяшkili tяlim tapшыrыqlarы-
nыn mяqsяdяuyьunluьu vя onlarыn icrasы
цчцn ayrыlan vaxtdan sяmяrяli istifadя baxы-
mыndan чox vacibdir. Bu sяbяbdяn fяndaxili
inteqрasiyaya xцsusi яhяmiyyяt verilmяlidir.
Mцяllim azkomplektли siniflяr цчцn pers-
pektiv planlaшma apararkяn reallaшdыrыlmasы
nяzяrdя tutulan standartыn sinifdяn-sinfя
mяzmun baxыmыndan nя qяdяr dяrinlяшdiyi,
fяaliyyяt dairяsi baxыmыndan nя qяdяr geniш-
lяndiyi barяdя araшdыrmalar aparmalыdыr.
Fяndaxili inteqrasiyaya yeni baxыш яnяnяvi
baxышdan onunla fяrqlяnir ki, mцяllim шagirdin
яvvяlki siniflяrdя юyrяndiklяrini ona xatыrlat-
mayыb, шagirdi mцstяqil vя ya qruplarda tяd-
qiqatlara, problem hяllinя cяlb edir.
Шаэирдляр цчцн нцмуняви тапшырыг:
1 ,2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9
Бурада тяк ядядляри эюстяр. Няйя эюря он-
лар тякдир?
«Tяk vя cцt яdяdlяr» haqqыnda яvvяl Ы si-
nif sonra ЫЫ sinif dяrsliyindя verilmiш mяtni
oxuyun. Mяtnlяri mцqаyisя edin.
1) Bu tapшыrыьыn icrasы zamanы nя baш verir?
Ъцт ядядляр щансылардыр? Няйя эюря онлар ъцтдцр?
2) Даща щансы тяк вя ъцт ядядляр йаза билярсян?
 Тящсилин ясаслары

• Azkomplektли sinifdя tяhsil alan Ы vя ЫЫ • Mюvcud (artыq mюhkяm) baza цzяrindя

sinif шagirdlяri яmяkdaшlыq edirlяr;
• ЫЫ sinif шagirdi yeni mяsяlяni юyrяnmяkdя
Ы sinif шagirdi olan kiчik yoldaшыna kюmяk edir;
• Eyni zamanda unutduьu mяsяlяlяri ya-
dыna salыr;
• Ы sinif шagirdi цчцn mцrяkkяb gюrцnяn
mяsяlяlяri ona izah edir;
• Bu zaman onun юzцnцn mяsяlя ilя baьlы
baza biliklяri mюhkяmlяnir;
• Ы sinifdя юyrяnmiш olduqlarыnы cari dяrs-
dя юyrяnяcяyi ilя mцqayisя edir.
yeni bilиklяrini qurur.
MЦSTЯQИL ИШ
(fяrdi шяkildя iшlяnir)
Azkomplektli siniflяrdя tяlimin xцsusiy-
yяtlяri, tяшkili qaydalarы vя yollarы ilя tanыш
ol du nuz. Hяmin mяsяlяlяr baxыmыndan
azkomplektli vя tam komplektlяшdirilmiш si-
niflяri mцqayisя edin. Нятиъяляринизи tяqdim
edin.

1. Azkomplektli siniflяrdя perspektiv (illik) planlaшdыrma

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: Azkomplektli siniflяrdя perspektiv

• Mцxtяlif siniflяr цzrя uyьun mяzmun
standartlarыnы qarшыlaшdыracaq, bilik vя
fяaliyyяt baxыmыndan oxшarlыqlarы vя
fяrqlяri mцяyyяn edяcяksiniz;
• Hяmin siniflяr цzrя hяr iki dяrslikdя
uyьun mяzmun standartlarыnыn reallaш-
dыrыlmasыna xidmяt edяn bюlmя vя mюv-
zularы mцяyyяn edяcяksiniz;
• Hяmin bюlmя vя mюvzularы birlяшdirяn
cяhяtlяri aшkar edяcяk, uyьun gяlяnlяri
seчib qruplaшdыracaq ъящятlяrlя baьlы
(fяrdi tяlim цчцn) qeydlяr aparacaqsыnыz;
• Vahid illik planlaшma nцmunяsi hazыr-
layacaqsыnыz.
planlaшmanыn aparыlmasы
yollarы
Azkomplektли sinifdя dяrs deyяn mцяllim
tяlimi planlaшdыrarkяn aшaьыdakы strategiya-
lardan istiфadя etmяlidir:
• Mцxtяlif siniflяr цzrя uyьun mяzmun
standartlarыnыn reallaшmasыna xidmяt edяn va-
hid illik planlaшma hazыrlanыr.
• Vahid illik planlaшmada mцxtяlif sinif-
lяr цzrя uyьun mяzmun standartlarыnыn real-
laшdыrыlmasы цчцn цmumi mюvzular mцяyyяn
edilir.

Uyьun mяzmun standartlarы

Fяndaxili vя fяnlяrarasы inteqrasiya

Ы СИНИФ ЫЫ СИНИФ ЫЫЫ СИНИФ ЫВ СИНИФ

2.2.1. Sadя 2.2.1. Яdяdi ifadя ilя 2.2.1. Яdяdi ifadяlяri
2.2.1. Яdяdi ifadяlяri mцqayisя
яdяdi bяrabяr- яdяdi mцqayisя edir vя mцqayisя edir vя mцqa-
edir vя mцqayisяnin nяticяsini
sizliklяrlя baь- mцqayisяnin nяticяsini yisяnin nяticяsini «>»,
«>», «<», «=» iшarяlяrin kюmяyi
lы mцhakimя- «>», «<», «=» iшarяlя- «<», «=» iшarяlяrinin
ilя yazыr.
lяr yцrцdцr. rыnыn kюmяyi ilя yazыr. kюmяyi ilя yazыr.
2.2.2. Tяnliklяr 2.2.2. Hesab яmяllя- 2.2.2. «Mяchul», «tяn- 2.2.2. Hesab яmяllяri arasыndakы яla-
haqqыnda ilkin rinя aid tяnliklяr lik», «tяnliyin hяlli» an- qяlяrin kюmяyi ilя sadя tяnliklяri hяll
tяsяvvцrц haqqыnda tяsяvvцrц layышlarыnы baшa dцшdц- edir vя nяticяni yoxlayыr. A-d. 2.2.9.
olduьunu olduьunu nцmayiш yцnц nцmayiш etdirir. 2.2.3. Mяsяlяni riyazi modellяш-
nцmayiш etdirir. 2.2.3. Sadя tяnliklяri seч- dirяrkяn tяnliklяrdяn istifadя edir.
etdirir. mя цsulu ilя hяll edir. 2.2.4. Kяmiyyяtlяrin mцqayisяsi za-
manы bяrabяrsizliklяrdяn istifadя edir.

309
 Тящсилин ясаслары
Яldя edilmiш nяticяlяr:
Oxшar cяhяtlяr – tяlim prosesindя hяr iki
sinif шagirdlяrinin bir mяsяlя яtrafыnda bir-
lяшdirilmяsi цчцn шяrait yaradыr;
Fяrqli cяhяtlяr – siniflяrя verilяn tapшыrыq-
larыn tяlim yцkц baxыmыndan fяrdilяшdirиlmя-
sinя verilmяli яhяmiyyяti юn plana чяkir;
Bu oxшarlыqlar vя fяrqliliklяr tяlim mяq-
sяdi mцяyyяn edilяndя, strategiyalar seчi-
lяndя, tяlim tapшыrыqlarы vя qiymяtlяndir-
mя vasitяlяri hazыrlananda elя nяzяrя alыn-
malыdыr ki, dяrs zamanы azkomplektли sinif-
lяrdя цmumi tяlim mцhitinin yaradыlmasы
ilя bяrabяr ayrы-ayrы siniflяrя verilян tяlяb-
lяr baxыmыndan fяrdilik gюzlяnilmiш olsun.
Mцяllim azkomplektli sinifdя...
Azkomplekt siniflяrdя dяrs deyяcяyini bilяn
mцяllimlяr mцxtяlif suallar qarшыsыnda qalыrlar:
• Eyni zamanda iki sinifdя necя dяrs aparыm?
• Fяrqli sяviyyяli vя mяzmunlu kuriku-
lumlarыn tяtbiqinя nail olmaq цчцn illik plan-
laшmalarы necя aparыm?
• Hяmin planlaшmalarыn tяtbiqini necя
idarя edim?
Азкомплектли синифдя перспектив
пlanlaшma апарманын mяrhяlяlяri
Mяrhяlя 1. Azkomplektli sinfi tяшkil edяn
sinif sяviyyяlяri mцяyyяnlяшdirilir.
Mяrhяlя 2. Hяmin siniflяr цчцn tяrtib
edilmiш hяr iki dяrslikdя uyьun mяzmun
standartlarыnыn reallaшdыrыlmasыna xidmяt
edяn bюlmя vя mюvzular mцяyyяnlяшdirilir.
Mяrhяlя 3. Ayrы-ayrы siniflяr цчцn mцяy-
yяn edilmiш bюlmя vя mюvzularы birlяшdirяn
cяhяtlяr aшkar edilir.
Mяrhяlя 4. Tяdris edilяcяk bюlmя vя
mюvzu seчilir vя vяrяqdя qeydlяr aparыlыr.
Mюvzular mцяyyяnlяшdirilяrkяn nяzяrя
alыnmalы mцhцm mяsяlяlяr
Artыq azkomplektли siniflяrdя illik planlaш-
manыn aparыlmasы imkanlarыnы mцяyyяn etmяk
310
цчцn kurikulumlarы vя konkret olaraq mяz-
mun standartlarыnы araшdыrdыnыz, onlarыn oxшaр
vя fяrqli cяhяtlяrini mцяyyяnlяшdirdiniz. Nюv-
bяti mяrhяlяdя:
• Mцmkцn mюvzularы яks etdirяn dяrs vя-
saitlяri (dяrsliklяr, mцяllim цчцn vяsaitlяr, iш
dяftяrlяri, uшaqlar цчцn яlavя oxu materialla-
rы vя s.) araшdыrыlыr.
• Ardыcыl vя davamlы inkiшaf kurikulum tяr-
tibinin mцhцm prinsipi olduьundan vя dяrs-
liklяr dя standartlar яsasыnda hazыrlandыьыn-
dan sinifdя цmumi tяlim mцhiti yaratmaq
цчцn mюvzular mцяyyяnlяшdirilir.
TAPШЫRЫQ 1
• Azkomplektли sinfi tяшkil edяn siniflяri
mцяyyяnlяшdirin.
• Hяmin siniflяr цчцn tяrtib edilmiш hяr
iki dяrslikdя uyьun mяzmun standartlarыnыn
reallaшdыrыlmasыna xidmяt edяn bюlmя vя
mюvzularы mцяyyяnlяшdirin.
• Ayrы-ayrы siniflяr цчцn mцяyyяn edilmiш
bюlmя vя mюvzularы birlяшdirяn cяhяtlяri aш-
kar edib qruplaшdыrыn, fяrqli cяhяtlяrlя baьlы
da qeydlяr gюtцrцn.
• Tяdris edяcяyiniz bюlmя vя mюvzularы
mцяyyяn edin vя cяdvяldя qeydlяr aparыn.
TAPШЫRЫQ 2
• Riyaziyyat fяnni цzrя Ы-ЫЫ, Ы-ЫЫЫ, ЫЫ-ЫЫЫ,
ЫЫ-ЫV, ЫЫЫ-ЫV sinif mяzmun standartlarыnы nя-
zярdяn keчirin. Иstяnilяn mяzmun xяtti цzrя
mяzmun vя fяaliyyяt baxыmыndan uyьun gя-
lяn standartlarы mцяyyяnlяшdirin.
• Onlarы seчib qarшы-qarшыya yazыn.
• Uyьun standartlarda oxшar vя fяrqli cя-
hяtlяrini mцяyyяn edin.
• Bu oxшarlыq vя fяrqlяrin planlaшdыrma-
nыn gediшinя tяsiri цzяrindя dцшцnцn.
• Tяqdimat hazыrlayыn.
Nяticяlяrinizi tяqdim edilяn nцmunяlяr-
lя mцqayisя edin. Yol verdiyiniz boшluqlarы
aшkar edin vя aradan qaldыrыn.
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 3 ьыda gюstяrilяn fяnlяr vя siniflяr цzrя illik

Azkomplektli sinifdя tяlimin illik plan- planlaшma aparыn:
laшdыrыlmasыnыn mяrhяlяlяri gюzlяnilmяklя • Ana dili – Ы–ЫЫ siniflяr
qaydalara mцvafiq, verilmiш cяdvяl цzrя aшa- • Riyaziyyat – ЫЫЫ–ЫV siniflяr
• Texnologiya – Ы–ЫЫ siniflяr

Azkomplektli sinifdя tяlimin illik planlaшdыrыlmasы cяdvяli

Standаrtlar Fяnlяr-
Тядрис arasы Resurs- Qiymяt-
Мювзулар Саат Тарих Гейд
ващиди Ы ЫЫ иnte- lar lяndirmя
sinif синиф qrasiya

2. Azkomplektli siniflяrdя тялимин ъари (эцндялик) planlaшdыrылmaсы

Bu мювзуну юyrяnяndяn Azkomplektli sinifdя cari (gцndяlik) planlaшmanыn

sonra siz:
• Аzkomplektli sinif цчцn
cari planlaшmanыn hazыrlan-
masы mяrhяlяlяrinя riayяt
etmяklя dяrs planы tяrtib
edяcяksiniz;
• Azkomplektli sinfя tяlim
mцhitinя vя шяraitinя mцva-
fiq tяlim tapшыrыqlarы tяrtib
edяcяk vя tяlim fяaliyyяtlя-
ri tяшkil edяcяksiniz.
TAPШЫRЫQ 1
Riyaziyyat fяnni цzrя Ы-ЫЫ,
Ы-ЫЫЫ, ЫЫ-ЫЫЫ, ЫЫ-ЫV, ЫЫЫ-ЫV azkom-
plektli siniflяr цчцn cari (gцndя-
lik) planlaшma aparыn:
aparыlmasы ardыcыllыьы
• Bilik vя bacarыqlаrыn inkiшafыnda ardыcыllыьыn gюzlя-
nilmяsi baxыmыndan mцxtяlif siniflяr цzrя uyьun olan
standartlar seчilir.
• Hяmin standartlarыn oxшar vя fяrqli cяhяtlяri nя-
zяrя alыnmaqla mцxtяlif siniflяr цzrя bir dяrsin sonunda
nail olunacaq nяticяlяr – tяlim mяqsяdlяri mцяyyяn
edilir.
• Mяqsяdя nail olmaьыn yollarы цzяrindя dцшцnцlцr:
– Tяlim prosesindя hяr iki sinfin шagirdlяrini bir mя-
sяlя яtrafыnda birlяшdirilmяk цчцn hansы dяrs formasыn-
dan istifadя edim?
– Яgяr qruplarda vя cцtlяrdя iш formasы seчilяrsя, bu
qruplar vя ya cцtlяr ayrы-ayrы sinif шagirdlяrini яhatя edя-
cяk, yoxsa bir sinfin шagirdlяrindяn ibarяt olacaq?
– Hansы цsullardan istifadя edilяcяk?
– Siniflяrя verilяn tapшыrыqlarыn tяlim yцkц baxыmыn-
dan fяrdilяшdirиlmяsinя necя nail olum?
– Hansы tapшыrыqlarы verim ki, bюyцklяrin kiчiklяrя vя
ya gцclцlяrin zяiflяrя dяstяyini tяmin edя bilim?
– Bunun цчцn hansы tяlimatlarы verim?
– Qiymяtlяndirmяni necя aparыm?

311
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫЬЫN ИCRASЫ PROSESИ 3. Hяr iki sinfin dяrsliklяrindя mцvafiq

1. Hяr iki sinif цчцn reallaшdыrыlmasы nяzяr-
dя tutulan standartlarы vя buna яsasяn tяlimi
яhяmiyyяtli olan mяsяlяlяri mцяyyяnlяшdirin.
(Нцмуня 1)
2. Hяr iki sinif цчцn tяlim mяqsяdlяrini
mцяyyяn edin.(Yuxarы sinif шagirdlяri цчцn
mяqsяdlяr mяzmun vя fяaliyyяt baxыmыndan
mяzmun standartыnda mцяyyяn edilmiш yц-
kя uyьun olmalыdыr.) (Нцмуня 2)
mюvzularы mцяyyяn edin. (Нцмуня 3)
4. Шagirdlяrin fяrdi, cцtlяrdя vя ya qrup-
larda yerinя yetirяcяklяri tяlim fяaliyyяtlя-
rini ardыcыl dцzцn. (Нцмуня 4)
5. Hяr sinif sяviyyяsinя mцvafiq mцяy-
yяn edilmiш tяlim mяqsяdlяrinin reallaшdыrыl-
masы sяviyyяsini qiymяtlяndirmяyя imkan
verяn meyarlar mцяyyяn edin. (Нцмуня 5)

НЦМУНЯЛЯР

Hяr iki sinif цчцn reallaшdыrыlmasы nяzяrdя tutulan standartlara яsasяn tяlimi яhяmiyyяtli olan
mяsяlяlяri mцяyyяnlяшdirin

Нцмуня 1

Ы СИНИФ ЫЫ СИНИФ

1.1.9. Sayы 10-la 20 arasыnda olan яшyalar

1.1.2. 100 dairяsindя яdяdlяri onluq
qrupunu onluq vя tяklik tяrkibinя ayыrыr, saya
tяrkibinя ayыrыr:
uyьun яdяdi rяqяmlяrlя yazыr vя oxuyur:
• 100 dairяsindя яdядlяri onluq tяrkibinя
• шagird sayы 10-la 20 arasыnda olan яшyalar
ayыrmaьы bacarmalыdыr.
qrupunu onluq tяrkibinя ayыrmaьы ba-
carmalыdыr;
• hяmin яшyalar qrupunu tяklik tяrkibinя
ayыrmalыdыr;
• аyыrdыqlarыnы яdяdi rяqяmlяrlя yazыb-oxuma-
lыdыr.

Нцмуня 2

Стандартлардан бир дярсин

Тялим мягсядляри
мягсядинин мцяййян едилмяси
1.1.1. 5 даирясиндя бир-бир дцзцня вя тяр-
1.1.1. 20 даирясиндя бир-бир дцзцня вя йа
синя сайыр.
тярсиня сайыр.
1.1.2. 5 даирясиндя ики-ики ритмик сайыр.
1.1.2. 10 даирясиндя ики-ики ритмик сайыр.
1.1.3. 5 даирясиндя ядядляри охуйур вя йазыр.
1.1.3. 20 даирясиндя ядядляри охуйур вя йазыр.
1.1.6. 50 даирясиндя ядядляри дцзцня вя тяр-
1.1.6. 100 даирясиндя дцзцня вя тярсиня ал-
синя алты-алты ритмик сайыр.
ты-алты, йедди-йедди, сяккиз-сяккиз, доггуз-
1.1.1. 10 даирясиндя ядядляри охуйуб-йаз-
доггуз, он-он ритмик сайыр.
маьын механизмини билдийини нцмайиш етдирир.
1.1.1. 1000 даирясиндя ядядляри охуйур вя йазыр.

312
 Тящсилин ясаслары

Нцмуня 3 • Siniflяrя eyni zamanda verilmяk цчцn

Tapшыrыqlar цzrя iш
• Tapшыrыqlarыn xцsusiyyяtlяri mцяyyяn-
lяшdirilir.
• Hяr ikisinin dяrsliyindяki tapшыrыqlarda
цmumi cяhяtlяr aшkar edilir.
uyьun tapшыrыqlar mцяyyяn edilir.
• Tяlim tapшыrыqlarы qarшыya qoyulmuш
mяqsяd baxыmыndan gюtцr-qoy edilir.
• Mцяllim hansы tapшырыьы hansы qrupa
verяcяyi haqqыnda sinifdяki mюvcud vяziy-
yяtdяn чыxыш edяrяk qяrarlar qяbul edir.

Нцмуня 4

313
 Тящсилин ясаслары

Нцмуня 5
Hяr iki sinif цчцn гиймятляндирмя мейарлары мцяййян един

Ы СИНИФ ЫЫ СИНИФ
1. Sayы 10-la 20 arasыnda olan яшyalar qrupunu onluq 4. 100 dairяsindя яdядlяri onluq
tяrkibinя ayыrma tяrkibinя ayыrma
2. Sayы 10-la 20 arasыnda olan яшyalar qrupunu tяklik
tяrkibinя ayыrma
3. Ayыrdыьы яшyalar qrupunu яdяdi rяqяmlяrlя yazыb-oxuma

Шаэирдлярин фярди ъцтлярдя вя йа групларда йериня йетиряъякляри тялим фяалиййятлярини ардыъыл

дцзцн.
TAPШЫRЫQ 2 MЦSTЯQИL ИШ

Azkomplektli siniflяrdя tяlim mяqsяdlя- Azkomplektli siniflяr цчцn tяrtib etdiyi-

rinя nail olmaq imkanы verяn tяlim tapшыrыqlarы niz illik planlaшma nцmunяsindяn istяdiyiniz
hazыrlayыn: bir mюvзunu seчin. Cari planlaшmanыn mяr-
Ы qrup: Mцxтяlif sinif шagirdlяri ayrы-ayrы hяlяlяri gюzlяnilmяklя tяqdim edilяn fяnlяr
qruplarda; цzrя azkomplektli siniflяr цчцn tяlimi cari
ЫЫ qrup: Mцxtяlif sinif шagirдlяri qarышыq planlaшdыrыn. Nяticяlяrinizi tяqdim edin.
tяrkibli qruplarda; Ы cцt Ana dili (Ы-ЫЫ)
ЫЫЫ qrup: Maraq baxыmыndan birlяшdiril- ЫЫ cцt Ana dili (ЫЫЫ-ЫV)
miш qarышыq qruplarda; ЫЫЫ cцt Hяyat bilgisi (Ы-ЫЫ)
ЫV cцt Hяyat bilgisi (ЫЫЫ-ЫV)
ЫV qrup: Hazыrlыq sяviyyяsinя gюrя birlяш-
V cцt Tяsviri incяsяnяt (Ы-ЫЫ)
dirilmiш qarышыq qruplarda;
VЫ cцt Tяsviрi incяsяnяt (ЫЫЫ-ЫV)
V qrup: Dяrketmя цsuluna gюrя birlяшdi-
VЫЫ cцt Texnologiya (Ы-ЫЫ)
rilmiш qarышыq qruplarda;
VЫЫЫ cцt Texnologiya (ЫЫЫ-ЫV)
VЫ qrup: Fiziki vя fizioloji saьlamlыьыna
ЫX cцt Musiqi (Ы-ЫЫ)
gюrя birlяшdirilmiш qarышыq qruplarda.
X cцt Musiqi (ЫЫЫ-ЫV)

Гейд
Mцxтяlif sinif шagirdlяri ayrы-ayrы Mцxtяlif sinif шagirдlяri qarышыq tяrkibli
qruplarda qruplarda

Ы синиф Ы синиф Ы синиф ЫЫЫ синиф ЫЫЫ синиф Ы синиф

Ы синиф Ы синиф ЫЫЫ синиф Ы синиф Ы синиф ЫЫЫ синиф

ЫЫЫ синиф ЫЫЫ синиф

ЫЫЫ синиф ЫЫЫ синиф

314
 Тящсилин ясаслары

ЫВ БЮЛМЯ
ЦМУМИ ТЯЩСИЛ СИСТЕМИНДЯ
ЙЕНИ ГИЙМЯТЛЯНДИРМЯ МЕХАНИЗМЛЯРИНИН
ТЯТБИГИ

Шяkli mцшahidя edin!

• Nя gюrцrsцnцz?
• Tяrяzi шяklini gюrяndя dцшцncяnizdя hansы fikirlяr baш qal-
dыrыr? (Fikirlяrinizi bir vяrяqdя qeyd edin.)
• «Юlчmяkdя mяqsяdimiz nяdir?» (Fikirlяrinizi qeyd edin.)
Гuranи-Kяrimdя dя yazыlыb: «Tяrяzini dцz tutun, dцz чяkin».
Tяrяzi doьruluьun, dцzlцyцn, obyektivliyin tяmin olunmasы цчцn
vasitяdir. Lakin tяrяzi vя tяrяzi daшlarы yeganя юlчц vasitяsi deyil.
Uzunluьu, hяcmi юlчmяk цчцn baшqa юlчц vasitяlяri dя var. Gя-
lin dцшцnяk! Bцtцn bunlarla tяhsilin keyfiyyяtini юlчmяk mцm-
kцndцrmц? Яgяr mцmkцndцrsя, o zaman necя юlчяk? Яgяr
mцmkцn deyilsя, bяs onda nя ilя юlчяk? Hansы yollarla, hansы
vasitяlяrlя юlчяk? Mюvzu boyu bu sualыn cavabыnы tapmaq цчцn
araшdыrmalar aparacaqsыnыz.

Бюлмянин сонунда эюзлянилян нятиъяляр:

• Mцasir qiymяtlяndirmя siyasяtinin mahiyyяtini шяrh edяcяksiniz.
• Mцasir qiymяtlяndirmяni яnяnяvi qiymяtlяndirmя ilя mцqayisя edяcяk, onlarы fяrqlяn-
dirяcяksiniz.
• Яsas qiymяtlяndirmя nюvlяrinin (diaqnostik, formativ, summativ) tяtbiqi metodikasыna
yiyяlяndiyini nцmayiш etdirяcяksiniz.
• Qiymяtlяndirmя standartlarыnыn mahiyyяtini nцmunяlяrlя шяrh edяcяksiniz.
• Qiymяtlяndirmя nюvlяrinя uyьun vasitяlяr hazыrlayacaqsыnыz.

Яhatя olunacaq mяsяlяlяr: Ящатя олунан мювзулар:

• «Azяrbaycan Respublikasыnыn цmuмi tяh-
sil sistemindя Qiymяtlяndirmя Konsepsi-
yasы»nыn яsas istiqamяtlяri;
• Tяhsilin keyfiyyяtinin yцksяldilmяsi vя
keyfiyyяtin idarя edilmяsi mцasir qiymяt-
lяndirmя siyasяtinin яsasы kimi;
• Milli Kurikulum vя fяnn kurikulumlarыn-
da qiymяtlяndirmя mяsяlяlяri.
Мяктябдахили гиймятляндирмянин ясас
нювляри: йeni qiymяtlяndirmя sistemi
Мяктябдахили гиймятляндирмянин ясас
нювляри: diaqnoсtik qiymяtlяndirmя
Мяктябдахили гиймятляндирмянин ясас
нювляри: formativ qiymяtlяndirmя
Мяктябдахили гиймятляндирмянин ясас
нювляри: summativ qiymяtlяndirmя

315
 Тящсилин ясаслары

Мяктябдахили гиймятляндирмянин ясас нювляри: йени гиймятляндирмя системи

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:

• Яnяnяvi vя mцasir qiymяtlяndirmя sistemlяrini mцqayisя edяcяkсiniz;
• «Beynяlxalq qiymяtlяndirmя», «milli qiymяtlяndirmя», «mяktяbdaxili qiymяtlяndirmя»
anlayышlarыnы tяyin vя mцqayisя edяcяksiniz.

Gяlin dцшцnяk! Гиймятляндирмя цч сявиййядя

(fяrdi vя ya kollektiv) щяйата кечирилир
Orta mяktяbdя tяhsil alan zaman юzцnц-
zя vя ya yoldaшlarыnыza verilяn qiymяtlяrdяn Бейнялхалг гиймятляндирмя
narazы qaldыьыnыz olubmu? Nяyя gюrя belя hal-
lar baш verirdi? Problemlя baьlы fяrziyyяlяr yц- Милли гиймятляндирмя
rцdцn. Onun aradan qaldыrыlmasы yollarы barя-
dя mцlahizяlяr irяli sцrцn. Sizcя, belя hallarыn Мяктябдахили гиймятляндирмя
qarшыsыnы necя almaq olar? Uьurlu qiymяt-
lяndirmя necя olmalыdыr?» Qeydlяr aparыn.
TAPŞIRIQ 1
«Qiymətləndirmə Konsepsiyası»ndakı aşağıdakı məsələlərlə tanış olun:
• şagird nailiyyətlərinin qiymətləndirilməsi sahəsində mövcud problemlər;
• yeni qiymətləndirmə sisteminin yaranmasını zəruri edən səbəblər;
• yeni qiymətləndirmə sisteminin qarşısında duran vəzifələr;
• onların xüsusiyyətləri;
Yeni məlumatları ilkin mülahizələrinizlə müqayisə edin. Sizin nəzərdən qaçırdığınız məsələləri
müəyyən edin və fərqli məsələləri rəngli qələmlə qeyd edin.
Ənənəvi və müasir qiymətləndirmə sistemlərini müqayisə edin, nəticələrinizlə təqdim edilən nümunə
arasında paralellər aparın.

Гиймятляндирмянин ики модели

Яняняви гиймятляндирмя Мцасир гиймятляндирмя

Гиймятляндирмя шаэирддя гиймят йазмаг Гиймятляндирмя тящсилин кейфиййятинин йцксялдилмя-

кими гябул олунурду, шаэирд йалныз гиймят
алмаг хатириня охуйурду
Ъари гиймятляндирмя формализмя эятириб
чыхарырды. Мцяллимин субйектив ряйиня ясасла-
нырды
синя йюнялдилир вя ону идаря едян ваъиб амил кими мей-
дана чыхыр
Ъари гиймятляндирмянин арадан галдырылмасы мязмун
стандартларынын бцтювлцкдя мянимсядилмясини вя гий-
мятляндирмя обйективлийини тямин едир

Тядрис просесинин йалныз мцяййян бир щис-
сясиндя тятбиг едилирди
Ясас билик сявиййяси гиймятляндирилирди
Гиймятляндирмя стандартлары мювъуд де-
йилди
Тядрис просесинин бцтцн мярщяляляриндя тятбиг
едилир
Шаэирдин наилиййяти (газанылан дяйярляр) гиймятлян-
дирилир, инкишафы системли шякилдя излянилир
Мязмун стандартларынын мянимсянилмяси сявиййясини
юлчмяк цчцн гиймятляндирмя стандартлары мцяййянляш-
дирилмишдир

316
 Тящсилин ясаслары

TAPШЫRЫQ 2
«Qiymяtlяndirmя Konseпsiyasы»na яsasяn oxunun tяшkilinin «Anlayышlarыn tяyin edilmяsi»
formasыndan istifadя etmяklя «beynяlxalq qiymяtlяndirmя», «milli qiymяtlяndirmя», «mяktяbdaxili
qiymяtlяndirmя» anlayышlarыnы tяyin edin. Onlarы mцxtяlif parametrlяr baxыmыndan mцqayisя edin:
• Beynяlxalq qiymяtlяndirmя
• Milli qiymяtlяndirmя
• Мяктябдахили гиймятляндирмя

Anlayыш/Tяyinetmя formasы
Шagirdlяri daha dяrindяn dцшцnmяyя Aчar
Qeydlяr
istiqamяtlяndirяn suallar sюzlяr

Bu nя demяkdir?

Bunu hansы kateqoriyaya aid etmяk olar?

Anlayышыn aid olduьu kateqoriyanыn xц- – xцsusiyyяtlяr
susiyyяtlяri nяdяn ibarяtdir? – atributlar
Ondan necя istifadя edilir? – nцmunяlяr
– kateqoriya
O nя цчцn lazыmdыr? – istifadя цsullarы
Hansы nцmunяlяri gюstяrя bilяrsiniz? – яsas funksiyasы
– чap
Hansы nцmunяlяr var ki, bяzi xцsusiy-
yяtlяri uyьun gяlir, bяzilяri yox?
Onlarыn vasitяsi ilя gюrцlяn iшlяr gюzlя-
nilmяdiyi шяkildя nяticяlяnirmi?

TAPШЫRЫQ 3 • ЫV vя ЫX sinif шagirdlяri arasыnda aparыl-

www. google.az axtarыш proqramы vasitяsi
ilя tяqdim edilяn mяsяlяlяr цzrя Иnternetdя
araшdыrma aparыn.
• Azяrbaycan mяktяblilяri hansы beynяl-
xalq qiymяtlяndirmя proqramlarыnda iшtirak
edir vя mцxtяlif problemlяr цzrя hansы yerlя-
ri tutmuшlar.
• Bu qiymяtlяndirmяnin яhяmiyyяti nя-
dяn ibarяtdir.
maqla mцяyyяn tяdris dюvrцnцn sonunda
шagird nailiyyяtinin qiymяtlяndirilmяsinin
sistemliliyinя шяrait yaradыr;
• 4-5 ildяn bir aparыlыr;
• Tяlimin aparыldыьы шяrait, tяdris prakti-
kasы vя tяhsil prosesinin iшtirakчыlarыnыn qar-
шыlыqlы mцnasibяtlяri vя bu kimi tяhsilin key-
fiyyяtinя tяsir edяn digяr amillяrin qiymяt-
lяndirilmяsinя шяrait yaradыr.

Milli Beynяlxalq qiymяtlяndirmя

qiymяtlяndirmя
• Tяhsilin keyfiyyяtinя nяzarяti tяmin edir;
• Kurikulum, tяlim-tяdris prosesinin key-
fiyyяtinin vя digяr dяyiшikliklяrin dяyяrlяn-
dirilmяsinя xidmяt edir.
• Tяhsilin keyfiyyяtinin yцksяldilmяsinя
xidmяt edir.
• Tяdqiqatыn mцqayisяetmя цsulu, mo-
nitorinqlяr vasitяsilя юlkяdя tяhsilin vяziy-
yяti haqqыnda mяlumat яldя etmяyя prob-

317
 Тящсилин ясаслары
lemlяri aшkar etmяyя, onlarыn hяllinя xid-
mяt edir.
• Шagirdlяrin яldя edilmiш bacarыqlаrdan
istifadя imkanlarыnы araшdыrыr.
• Цч ildяn bir keчirilir.
• Nяticяlяrin digяr юlkяlяrin nяticяlяri ilя
mцqayisяsinя, fяrqlяrin шяrhinя vя onlаrыn
tяdqiqinя шяrait yaradыr.
• Riyaziyyat, oxu, tяbiяt fяnlяri цzrя
problem hяlletmя bacarыьыnы qiymяtlяndir-
mяyя xidmяt edir.
Мяктябдахили гиймятляндирмянин ясас нювляри: diaqnostik qiymяtlяndirmя
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Диагностик ниймятляндирмянин мягсядини
изащ едяъяксиниз
• Тялимин мцхтялиф мярщяляляриндя диаг-
ностик гиймятляндирмя апармаьын йолларыны
билдийинизи нцмайиш етдиряъяксиниз
Diaqnostik qiymяtlяndirmя
• Fяnn цzrя tяlimin hяr hansы bir mяrhя-
lяsindя шagirdlяrin ilkin bilik vя bacarыq sя-
viyyяsinin qiymяtlяndirilmяsidir.
• Шяraitя gюrя tяlim mяqsяdlяri vя strate-
giyalarыnda чevik dяyiшikliklяr aparыlmasыna
imkan yaradыr.
• Шagirdlяrin maraq dairяsi, dцnyagюrц-
шц, yaшadыьы mцhit haqqыnda mяlumat alma-
ьa imkan verir.
• Aшaьыdakы цsullarla hяyata keчirilir:
– Mцsahibя
– Sюhbяt
– Mцшahidя
– Tapшыrыqlar
– Valideynlяrlя vя digяr fяnn mцяllim-
lяrilя яmяkdaшlыq.
318
Mяktяbdaxili qiymяtlяndirmя
Diaqnostik, formativ vя summativ qiy-
mяtlяndirmя nюvlяrindяn ibarяt olub aшaьы-
dakы mяqsяdlяrя xidmяt edir:
• Шagirdlяrin nailiyyяtlяrinin vя irяlilя-
yiшlяrinin monitorinqi;
• Шagirдlяrin bilik vя bacarыqlarыnыn tяhsil
standartlarыna uyьunluьu;
• Яldя edilmiш nяticяlяrin mцяyyяn edil-
mяsinя.
Ясас гиймятляндирмя
Диагностик Сумматив
Форматив
ТАПШЫРЫГ 1
1. Биринъи синфя эялян шаэирдин цмуми сявий-
йясини гиймятляндирмяк цчцн диагностик гиймят-
ляндирмя васитяляри щазырлайын. Гиймятляндир-
мя васитялярини щазырламаздан яввял ашаьыдакы
мясяляляри юзцнцз цчцн айдынлашдырын:
• Щансы баъарыьы гиймятляндирмяк истяйир-
синиз?
• Бу гиймятляндирмяни ня мягсядля апа-
рырсыныз?
• Баъарыьын щансы сявиййядя олдуьуну неъя
тяйин едяъяксиниз?
2. Гиймятляндирмя васитялярини щазырладыг-
дан сонра тягдим едилян диагностик тапшырыг вя
тестляря нязяр йетирин. Щазырладыьыныз гиймят-
ляндирмя васитялярини нцмунялярля мцгайися
един. Цстцнлцкляри вя бошлуглары нязяря алын.
TAPШЫRЫQ 2
Mюvzularыn tяdrisindяn яvvяl diaqnostik
tapшыrыq nцmunяlяri hazыrlayыn.
 Тящсилин ясаслары
Mяktяbdaxili qiymяtlяndirmя nюvlяrinin aparыlmasыna dair metodik
тювсийяляря istinad
Diaqnostik qiymяtlяndirmя
Diaqnostik qiymяtlяndirmя tяhsilin bu
vя ya digяr mяrhяlяsindя шagirdin inkiшafы-
nыn mюvcud sяviyyяsini mцяyyяnlяшdirmяk
mяqsяdi ilя aparыlыr. Diaqnostik qiymяtlяn-
dirmяnin aparыlmasы mцяllimя tяlim strategi-
yalarыnыn mцяyyяn edilmяsindя (tяlim mate-
riallarыnыn illik vя cari planlaшmasыnыn aparыl-
masы, dяrs formalarыnыn, metod vя цsullarыn
seчilmяsi, fяrdi yanaшma imkanlarыnыn dя-
yяrlяndirilmяsi vя s.) yardыmчы olur. Diaq-
nostik qiymяtlяndirmя aшaьыdakы istiqamяt-
lяri яhatя edir:
• иdraki (koqnitiv) inkiшaf (bilmя, anlama,
tяtbiq, tяhlil, sintez, dяyяrlяndirmя bacarыqlarы).
• Sosial-emosional inkiшaf (яmяkdaшlыq,
цnsiyyяtqurma, fяrqli fikirlяrя dюzцmlцlцk,
tolerantlыq, liderlik vя s. bacarыqlar).
• Fiziki inkiшaf (gюrmя, eшitmя, dayaq-hя-
rяkяt aparatыnыn sяviyyяsi vя s.).
• Hяrяki (psixomotor) bacarыqlar (tяqlid,
uyьunlaшma, mцstяqil icra vя s.).
Diaqnostik qiymяtlяndirmя, bir qayda
olaraq, aшaьыdakы mяrhяlяlяrdя hяyata ke-
чirilir:
1. Dяrs ilinin яvvяlindя (tяhsil sяviyyяsinя,
elяcя dя ayrы-ayrы fяnlяrin tяdrisinя baшlarkяn):
Ибtidai tяhsil sяviyyяsinin яvvяlindя (Ы si-
nif) шagirdin idraki, sosial-emosional, fiziki
vя hяrяki bacarыqlarыnыn mюvcud sяviyyяsi
mцяyyяnlяшdirilir. Яgяr nяzяrя alsaq ki,
kontingentin iчяrisindя mяktяbяqяdяr tяhsil
mцяssisяsindя tяrbiyя almыш, elяcя dя uьurlu
ailяlяrlя yanaшы, problemli ailяlяrdяn gяlяn,
mцxtяlif sosial mцhitlяrdя bюyцyяn uшaqlar
vardыr, bu zaman diaqnostik araшdыrmanыn
яhяmiyyяti daha aydыn nяzяrя чarpыr. Hя-
min mяrhяlяdя diaqnostik qiymяtlяndir-
mяnin nяticяlяri tяlimdя diferensiallaшdыr-
manыn (шagirdlяrя fяrdi yanaшma, onlarыn psi-
xoloji dayanыqlыlыьыnыn nяzяrя alыnmasы, meyil
319
vя maraqlarыna gюrя qruplaшdыrыlmasы vя s.)
tяmin olunmasыnda, «mцяllim-шagird», «mцяl-
lim-valideyn» mцnasibяtlяrinin tяnzimlяn-
mяsindя, tяlim prosesinя valideynlяrin fяal
cяlbindя, son nяticяdя isя tяlim keyfiyyяti-
nin yцksяldilmяsindя яhяmiyyяtli rol oyna-
yыr. Aralыq siniflяrdя шagirdin яvvяlki sinifdя
яldя etdiyi bilik vя bacarыqlarda yay tяtili
mцddяtindя sяviyyя baxыmыndan baш vermiш
dяyiшikliklяr (irяlilяmя, gerilяmя) mцяyyяn-
lяшdirilir. Цmumi orta vя tam orta tяhsil sя-
viyyяlяrinin яvvяlindя diaqnostik qiymяt-
lяndirmя mяktяb psixoloqunun iшtirakы ilя
sinif rяhbяri vя fяnn mцяllimlяri tяrяfindяn
aparыlыr. Sinif rяhbяri (mяktяb psixoloqu)
цmumpedaqoji mяsяlяlяri (шagirdin idraki
fяallыьы, psixoloji durumu, ailяsindяki sosial
vяziyyяt, fiziki-fizioloji xцsusiyyяtlяri, meyil
vя maraq dairяsi), fяnn mцяllimlяri isя шagir-
din hяmin fяnn цzrя bilik vя bacarыqlarыnыn
sяviyyяsini, maraq dairяsini, xцsusi istedadы
ilя fяrqlяnmяsini mцяyyяnlяшdirir. Ayrы-ayrы
fяnlяrin tяdrisinя baшlarkяn шagirdin bu fяnn
haqqыnda цmumi tяsяvvцrц, fяnn цzrя ilkin
biliklяrinin sяviyyяsi mцяyyяn olunur. Fяsil,
tяdris vahidi vя bюlmяlяrin яvvяlindя bunla-
rыn hяr biri цzrя шagirdin mюvcud bilik vя ba-
carыqlarыnыn sяviyyяsi, mяlumatlыlыq sяviyyяsi
diaqnostik araшdыrmadan keчirilir.
Tяdris olunan mюvzularыn яvvяlindя, yяni
konkret mюvzunun tяdrisinя baшlarkяn
mцяyyяn edilmiш mяqsяdя (mяqsяdlяrя)
uyьun surяtdя шagirdin hяmin mюvzu цzrя
malik olduьu bilik, bacarыq vя tяsяvvцrlяrin
diaqnostikasы aparыlыr. Bu zaman diaqnostik
qiymяtlяndirmя, bir qayda olaraq, dяrsin
motivasiya mяrhяlяsindя mцxtяlif цsullarla
hяyata keчirilir. Bu mяrhяlяdя beyinя hяm-
lя, BИБЮ, sюz assosiasиyalarы vя eyni xarak-
terli digяr tяlim цsullarыndan istifadя etmяk
daha яlveriшlidir.
 Тящсилин ясаслары

Diaqnostik qiymяtlяndirmя mяqsяd vя • sюhbяt

mahiyyяtinя gюrя, davamlы vя qыsamцddяtli ola • test
bilяr. Mяsяlяn, шagirdin sosial-emosional vяziy- Diaqnostik qiymяtlяndirmя aшaьыdakы
yяti, шцbhяsiz, qыsa mцddяtdя юyrяnilя bilmяz. vasitяlяrlя1 aparыlыr:
Lakin hяr hansы bir mюvzu vя ya tяdris vahidi • mцшahidя vяrяqi
haqqыnda шagirdin bilik vя mяlumatlыlыq sяviy- • mцsahibя vяrяqi
yяsi qыsa zamanda mцяyyяn edilя bilяr. • sorьu anketi
Diaqnostik qiymяtlяndirmяnin цsul vя • qeydiyyat vяrяqi
vasitяlяri. Diaqnostik qiymяtlяndirmя aшaьы- • test vя tapшыrыqlar
dakы цsullarla aparыlыr: Diaqnostik qiymяtlяndirmяnin nяticяlя-
• mцшahidя rinя яsasяn sistemli araшdыrmalar vя цmumi-
• mцsahibя lяшdirmяlяr aparmaq mяqsяdi ilя mцvafiq
• sorьu mяlumatlar шagird portfoliosunda (mяlumat
qovluьunda) saxlanыlыr.

Мяктябдахили гиймятляндирмянин яsas nюvlяri: formativ qiymяtlяndirmя

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz: Форматив гиймятляндирмя

• Tяlim mяqsяdinя mцvafiq holistik qiy-
mяtlяndirmя sxemi tяrtib edяcяksiniz; Щолистик гиймятляндирмя схеми
• Analitik qiymяtlяndirmя cяdvяllяrini (Сцрятли гиймятляндирмя)
tяhlil edяcяk, nюvbяti mяrhяlяdя daha чox
яhяmiyyяt verilmяli mяsяlяlяri mцяyyяn Аналитик гиймятляндирмя схеми
(Узунмцддят цчцн мцяййян
edяcяksiniz.
олунмуш гиймятляндирмя)

Formativ qiymяtlяndirmя • Шagirdlяrin yazы iшlяrinin tяhlili

Tяlim prosesinin hяr hansы bir mяrhяlяsi цчцn
mцяyyяn olunmuш nяticяlяr яsasыnda шagirdlяrin
bilik vя bacarыqlarыnыn formalaшma sяviyyяsinin
qiymяtlяndirilmяsidir. Formativ qiymяtlяndir-
mя mцяyyяn edilmiш sxemlяr цzrя aparыlыr.
• tяdris prosesinin dцzgцn istiqamяtlяn-
dirilmяsini vя sяmяrяliliyini tяmin edir.
• шagirdlяrin tяlim ehtiyaclarыnыn юyrяnil-
mяsinя imkan yaradыr.
• шagirdlяrin tяlim sahяsindя irяlilяyiшlя-
rinin izlяnilmяsini tяmin edir.
Formativ qiymяtlяndirmяdя istifadя
olunan metod vя vasitяlяr
• Mцшahidя
• Шagirdlяrin шifahi cavablarы
1
Qiymяtlяndirmя vasitяlяrinя aid nцmunяlяr яlavя olunur.
• Test tapшыrыqlarыnыn nяticяlяri
Qiymяtlяndirmя sxemlяrinin
funksiyalarы
• Шagirdlяrdяn tяlяb olunan bacarыqlarы
vя onlarыn qiymяtlяndirilmяsi mexanizmini
tяsvir edir.
• Шagird irяlilяyiшlяrinin qiymяtlяndiril-
mяsi цчцn etibarlы mяlumat bazasы rolunu
oynayыr.
• Tяlim nailiyyяtlяri barяdя шagirdlяrя,
valideynlяrя vя maraqlы tяrяflяrя mяlumat
verilmяsi tяmin olunur.

320
 Тящсилин ясаслары

Мяктябдахили гиймятляндирмянин яsas nюvlяri: formativ qiymяtlяndirmя sxemlяri

Holistik qiymяtlяndirmя nцmunяsi: Беляликля, щолистик гиймятляндирмя:

Mюvzu: Qышda kяndimiz (шяhяrimiz, qяsя-
bяmiz)
Mяqsяd:
1. Mцшahidяlяr яsasыnda kяndin canlы vя
cansыz alяmi, coьrafi шяraiti haqqыnda danы-
шыr (сtandart 1.2.4., 1.3.1., 1.4.6.);
2. «Qышda kяndimiz» mюvzusunda bir neчя
cцmlяdяn ibarяt mяtn qurur (сtandart
2.1.1., 2.1.2.).
3. Юyrяndiyi yeni sюzlяrdяn шifahi nitqindя
istifadя edir.
• «Holistik» sюzц latыn mяnшяlidir vя lц-
ьяvi mяnasы «цmumi», «bцtюv», «tam»
demяkdir.
• Holistik qiymяtlяndirmя tяlim prose-
sindя mяqsяdlяrя gюrя mцяyyяn olun-
muш bacarыqlarыn ayrы-ayrыlыqda qiy-
mяtlяndirilmяsi yolu ilя шagirdin inkiшaf
sяviyyяsinin qыsa mцddяtdя цmumi шя-
kildя dяyяrlяndirilmяsidir.
• Qыsa mцddяt яrzindя hяyata
keчirildiyi цчцn bu qiymяtlяndirmя
«sцrяtli qiymяtlяndirmя» dя adlanыr.

TAPШЫRЫQ cяk bilik vя bacarыqlarы mцяyyяn edin. Tяq-

Яvvяlki mяшьяlяdя hazыrladыьыnыz dяrs dim edilяn holistik cяdvяldя qiymяtlяndirmя
planыna bir daha nяzяr salыn. Tяlim mяqsя- meyarlarыnы yazыn. (Нцмуня)
dindяn holistik cяdvяl цzrя qiymяtlяndirilя-

Нцмуня

Holistik qiymяtlяndirmя sxemi

Гиймятляр
Bilik vя bacarыqlar (meyarlar)

Mцшahidяetmя

Fikrini dяqiq ifadяetmя

Mяtnqurma
Юyrяndiyi yeni sюzlяrdяn
nitqindя istifadяetmя
Яmяkdaшlыq

321
 Тящсилин ясаслары

Analitik qiymяtlяndirmя sxemi

Analitik qiymяtlяndirmя шagirdlяr цчцn
nяzяrdя tutulan konkret bacarыqlarыn mцяy-
yяn olunmuш uzun mцddяt яrzindя ardыcыl iz-
lяnilmяsi vя qiymяtlяndirilmяsidir.
• Analitik qiymяtlяndirmя яsasяn sorьu-
lar vя testlяr яsasыnda aparыlыr.
• Шagirdin ayrы-ayrы fяaliyyяt sahяlяri цz-
rя qiymяtlяrini mцяyyяnlяшdirir.
• Qiymяtlяndirmяdя, яsasяn, 4–5 ballыq
гиймятляндирмя системиндян istifadя edilir.
• Bu zaman шagirdlяrin fяaliyyяti ardыcыl
qiymяtlяndirilmяklя, onlarыn nailiyyяtlяri
haqqыnda daha яtraflы informasiya verilir.
• Bu qiymяtlяndirmяdя чox vaxt tяlяb
edilir.
Октйабр Нойабр Декабр

TAPШЫRЫQ
1. Tяqdim edilяn cяdvяl vя qrafiklяri mц- Mяktяbdaxili qiymяtlяndirmя nюvlяrinin
шahidя edin. Яsasяn цч ay яrzindя sinifdя baш aparыlmasыna dair metodik
verяn dяyiшikliklяri araшdыrыn vя qrafiklяr тювсийяlяrя istinad
цzrя шяrhlяr verin. Formativ qiymяtlяndirmя
2. Tяqdim edilяn cяdvяllяr цzrя qrafiklяr
Formativ qiymяtlяndirmяnin aparыlma-
tяrtib edin.
sыnda яsas mяqsяd tяhsil prosesindя шagird-
3. Nюvbяti mяrhяlяdя fяaliyyяtinizdя da-
lяrin irяlilяyiшlяrini izlяmяk, qarшыya чыxan
ha чox яhяmiyyяt verяcяyiniz mяsяlяlяr
problemlяri aшkara чыxarmaqla onlarыn hяlli
haqqыnda mяlumat verin.
ilя baьlы fяaliyyяt istiqamяtlяrini mцяyyяn-
lяшdirmяkdяn ibarяtdir. «Azяrbaycan Res-
Oxu bacarыьы цzrя analitik
publikasыnыn цmumi tяhsil sistemindя Qiy-
qiymяtlяndirmя cяdvяli
mяtlяndirmя Konsepsiyasы»nda formativ
Ана дили qiymяtlяndirmя шagird irяlilяyiшlяrinin mo-
Фянн nitorinqi anlamыnda izah olunur vя hяr bir
Айлар октйабр нойабр декабр шagirdin inkiшafыnыn hяrяkяtverici amili, tяli-
Эюстяриъиляр шаэирдлярин сайы 24 min hяlledici komponenti kimi dяyяrlяndi-
rilir. Formativ qiymяtlяndirmя bцtцn tяlim
ЯЛА 5 6 8
prosesi яrzindя hяyata keчirilir. Formativ
ЙАХШЫ 7 8 8 qiymяtlяndirmя iki sxem яsasыnda aparыlыr:
1. Holistik1 qiymяtlяndirmя sxemi. Bu
ОРТА 8 4 5
sxem цzrя qiymяtlяndirmя qыsa mцddяtdя
ЗЯИФ 4 6 3 (bir dяrs) hяyata keчirilir. Шagirdlяrin fяaliy-
yяti tяlim mяqsяdlяrinя gюrя mцяyyяn edil-
miш hяr bir meyar яsasыnda qiymяtlяndirilir.
1
Latыn mяnшяlidir, lцьяvi mяnasы «bцtюv», «tam» demяkdir.

322
 Тящсилин ясаслары
Nцmunя 1. Fяnn: Azяrbaycan dili. Stan-
dart: 1.2.1. Mцшahidя etdiyi яшya, hadisяlяr
haqqыnda vя шяkillяr цzrя danышыr. 1.2.3. Nit-
qindя sadя bяdii ifadяlяrdяn istifadя edir.
3.1.6.Bir neчя cцmlяdяn ibarяt mцшahidя
xarakterli mяtn yazыr. Mюvzu: «Qышda kяn-
dimiz». Mяqsяd: a) Mцшahidя etdiyi шяkil
цzrя qыш fяslindяki kяnd hяyatы haqqыnda da-
nышыr; b) Qыш fяslini tяsvir edяn sadя bяdii ifa-
dяlяrdяn nitqindя istifadя edir; c) Шяkildя
mцшahidя etdiklяrinin яsasыnda kiчikhяcmli
mяtn qurur; d) Tяrtib etdiyi mяtni tяqdim
edir. Qiymяtlяndirmя meyarlarы: a) mцшahi-
dяetmя; b) fikri ifadяetmя; c) mяtnqurma;
d) tяqdimetmя.
Qiymяtlяndirmя meyarlarы holistik qiy-
mяtlяndirmя sxemindя aшaьыdakы kimi юz яk-
sini tapыr:
Ян Йцk- Чox
№ Мейарлар Оrta Зяif
йцксяк sяk zяif
1 Mцшahidяetmя
2 Fikri ifadяetмя
3 Mяtnqurma
4 Tяqdimetmя
Sxemdя qeyd olunan meyarlar цzrя шa-
girdlяrin irяlilяyiшlяrinin qiymяtlяndirilmяsi
«Qышda kяndimiz» mюvzusunun tяdrisindя
mцxtяlif iш formalarыnda (qruplarla, cцtlяrlя,
fяrdi) aшaьыdakы kimi tяшkil edilir:
Ы. Qruplarla iш formasыnda hяr bir qrupun
fяaliyyяti mцяyyяn edilmiш meyarlara gюrя
ayrыlыqda qiymяtlяndirilir. Verilяn tapшыrыq-
larыn mahiyyяti hяr bir qrupa izah olunur,
mцяllim tapшыrыьыn mяqsяd vя mahiyyяtinin
шagirdlяr tяrяfindяn baшa dцшцldцyцnя яmin
olur. Qrup daxilindя hяr bir шagirdin fяaliy-
yяtini mцяllim meyarlar (mцшahidяetmя, fik-
rini ifadяetmя, mяtnqurma) baxыmыndan izlя-
mяli, tapшыrыьыn yerinя yetirilmяsindя fяal vя
qeyri-fяal шagirdlяri mцяyyяnlяшdirmяlidir.
Mцяllim mцшahidя yolu ilя aшaьыdakыlarы qыsa
mцddяtdя dяyяrlяndirir:
323
• шagirdlяr mцшahidя etdiklяri шяkil яtra-
fыnda mцzakirя apararkяn kimin яhяmiy-
yяtli, kimin isя az яhяmiyyяtli mяqamlara
diqqяt yetirmяsini;
• bu vя ya digяr шagirdin bяdii ifadяlяr-
dяn istifadя ilя baьlы tяkliflяr irяli sцrmяsini;
• hansы шagirdlяrin mяtnin planlaшdыrыl-
masы vя tяrtibi zamanы sяmяrяli fikirlяr sюy-
lяmяsini.
Mцшahidя prosesindя mцяllim gяldiyi qя-
naяtlяrini formativ qiymяtlяndirmя jurnalы-
nыn mцvafiq ханаlarыnda meyarlarыn kodlaш-
masы yolu ilя qeyd edir. Яlbяttя, шagirdlяrin
sayы чox (20 vя daha artыq) olan siniflяrdя
onlarыn hяr birini bir neчя meyar яsasыnda
qiymяtlяndirmяk mцmkцn deyildir. Bunun-
la яlaqяdar tюvsiyя edilir ki, daha zяif nяticя
gюstяrяn, habelя qoyulan problemin hяllin-
dя xцsusilя fяrqlяnяn шagirdlяr haqqыnda
qeydlяr aparыlsыn. Bu, nяticяlяri zяif olan шa-
girdlяri mцntяzяm nяzarяtdя saxlamaq,
fяrqlяnяn шagirdlяrin isя gerilяmяsinя imkan
vermяmяk цчцn onlarla ardыcыl iш aparmaq
baxыmыndan faydalы ola bilяr. Bununla belя,
digяr шagirdlяr dя nяzяrdяn qaчыrыlmamalы,
onlarыn fяaliyyяti шifahi шяkildя dяyяrlяndi-
rilmяlidir.
Dяrsdя bacarыqlarы zяif vя ya qismяn zяif
kimi qiymяtlяndirilmiш, habelя fяaliyyяtlяri
шifahi dяyяrlяndirilmiш шagirdlяrin bilik vя
bacarыqlarыnыn inkiшafы nюvbяti dяrslяrdя
eyni mяzmunlu standartlarыn vя buna mцva-
fiq tяlim mяqsяdlяrinin reallaшdыrыlmasы za-
manы izlяnir vя dяstяklяnir (mяsяlяn, «Uшaq
vя buz» шeirinin tяdrisi zamanы – standart
3.1.6). Bu mяqsяdlя mцяllim tяlim strategi-
yalarыnda (illik planlaшmada, metod, цsul vя
vasitяlяrin seчilmяsindя, qruplarыn formalaш-
dыrылmasыnda) dяyiшиkliklяr apara bilяr. Belя
ki mцяllim daha чox dяstяyя ehtiyacы olan
шagirdlяri bir qrupda birlяшdirя, habelя onla-
rы yцksяk nяticя nцmayiш etdirяn шagirdlяrlя
cцtlяrdя birgя fяaliyyяtя cяlb edя, elяcя dя
belя шagirdlяrlя fяrdi iш apara bilяr. Bu hal-
 Тящсилин ясаслары
larda hяmin шagirdlяrя verilяn tяlimatlarыn
daha aydыn, dяqiq vя ardыcыl xarakter daшы-
masы problemlяrin aradan qaldыrыlmasыnda
яhяmiyyяtli rol oynayыr.
ЫЫ. Cцtlяrlя iш formasыnda tяlim tяшkil
edilяrkяn hяr bir cцtя ayrыca tapшыrыq verilir.
Bu iш formasыnыn цstцnlцyц ondan ibarяtdir
ki, шagirdin passiv qalmasы riski minimuma
enir, шagird яmяkdaшlыьыna, birgяfяaliyyяtя,
qarшыlыqlы юyrяnmяyя geniш imkanlar yaranыr,
шagirdlяrin fяaliyyяtinя nяzarяt asanlaшыr.
Tapшыrыьыn yцkц imkan verdiyi vя ya шa-
girdlяrin sayы az olduьu halda sinifdя bцtцn
cцtlяrin tяqdimatы dinlяnilir. Tapшыrыьы lazы-
mi sяviyyяdя yerinя yetirя bilmяyяn cцtlяri
tяmsil edяn шagirdlяrin fяaliyyяti barяdя for-
mativ qiymяtlяndirmя jurnalыnda mцvafiq
qeydlяr aparыlыr. Bu, o mяqsяdlя edilir ki,
gяlяcяkdя onlarыn inkiшafыna ciddi nяzarяt
edilsin vя lazыmi dяstяk verilsin.
Tapшыrыq yцklц vя sinifdя шagirdlяrin sayы
чox olduqda hяr bir cцtцn tяqdimatыnы din-
lяmяk mцmkцn olmur. Belя olan halda hя-
min cцtlяr qruplarda birlяшdirilir, onlarыn ay-
rыlыqda hazыrladыьы tяqdimatlar qruplarda qar-
шыlыqlы mцzakirя olunur vя цmumi nяticяyя gя-
linir. Hazыrlanan yekun tяqdimat bцtцn sinfя
tяqdim olunur. Qruplarыn tяqdimatlarы mцяy-
yяn olunmuш meyarlar цzrя qiymяtlяndirilir.
Cцtlяrin qruplarda birlяшdirilmяsi tяcrцbяsi
dяrs vaxtыndan sяmяrяli istifadя ilя yanaшы, di-
gяr mяsяlяlяr baxыmыndan da яhяmiyyяtlidir:
– шagirdlяrdя юzцnцqiymяtlяndirmя vя
qarшыlыqlы qiymяtlяndirmя bacarыqlarы yaranыr;
– шagirdin tяnqidi tяfяkkцrц inkiшaf edir;
– onlarda fяrqli fikirlяrя hюrmяt kimi ic-
timai bacarыq formalaшыr.
Cцtlяrin sonradan qrup halыnda birlяшdiril-
mяsi bilavasitя qruplarla iш formasыndan onun-
la fяrqlяnir ki, birinci halda cцtlяr tapшыrыьыn
nяticяlяrini mцzakirя edяrяk yekun rяyя gяlir-
lяr. Икinci halda isя qrup цzvlяri problemin
hяllinя ilkin mяrhяlяdяn baшlayыrlar.
324
ЫЫЫ. Fяrdi iш formasыnda mцяllim hяr bir
шagirdя mюvzu ilя baьlы шяkil цzrя mцшahidя
aparыb kiчikhяcmli mяtn qurmaьы tapшыrыr.
Шяkil bцtцn sinfя (geniш formatda шяklin юzц,
yaxud ИКT vasitяsilя) nцmayiш etdirilir, im-
kan olduqda шяkil hяr bir шagirdя verilir.
Mцяllimin tapшыrыьыna яsasяn шagirdlяr mц-
шahidя etdiklяri шяkil цzrя yazыlы mяtn qurur-
lar. Yazы mяrhяlяsi baшa чatdыqdan sonra
mцяllimin tяklifi ilя bir neчя шagird tяrtib et-
diyi mяtni oxuyur. Bu, o mяqsяdlя edilir ki,
digяr шagirdlяr dя hяmin yazыlarы dinlяsinlяr
vя юz yazыlarы ilя mцqayisя edib mцnasibяt
bildirsinlяr. Bu proses mцяllimя tяlim mяq-
sяdlяri яsasыnda mцяyyяnlяшdirilmiш meyar-
lar (mцшahidяetmя, fikri ifadяetmя, mяtn-
qurma, tяqdimetmя) цzrя шagirdlяrin baca-
rыqlarыnы izlяmяk vя qiymяtlяndirmяk imka-
nы verir. Sinifdяki hяr bir шagirddя mцшahi-
dяetmя, fikri ifadяetmя, mяtnqurma baca-
rыqlarыnыn formalaшmasы vяziyyяtini dяqiq-
lяшdirmяk цчцn mцяllim onlarыn yazы iшlяrini
dяrsdяnkяnar vaxtda yoxlayыr, tюvsiyя xa-
rakterli qeydlяr aparыr. Nюvbяti dяrsin яvvя-
lindя (tяxminяn 5–6 dяqiqя яrzindя) шagird-
lяr yazы iшlяrinя dair mцяllimin qeydlяri, tюv-
siyяlяri ilя tanыш olur, hansы mяqamlarda
yanlышlыqlara yol verdiklяrini юyrяnirlяr. For-
mativ qiymяtlяndirmя jurnalыnda mцяllim
hяr bir шagird haqqыnda mцvafiq qeydlяr
aparыr.
2. Analitik qiymяtlяndirmя sxemi. Bu
sxem цzrя qiymяtlяndirmя uzun mцddяt яr-
zindя konkret bacarыьыn (bacarыqlarыn) for-
malaшmasы vяziyyяtini mцяyyяn etmяk mяq-
sяdi ilя aparыlыr. Analitik qiymяtlяndirmя
aparmaq цчцn, bir qayda olaraq, yazыlы test
vя tapшыrыqlardan istifadя olunur. Иъra edil-
miш tapшыrыqlar шagirdin portfoliosunda sax-
lanыlыr. Hяmin tapшыrыqlarыn nяticяlяri son-
rakы dюvrdя konkret bacarыьы yoxlamaq mяq-
sяdi daшыyan digяr tapшыrыqlarыn nяticяlяri ilя
qarшыlaшdыrыlыr vя bununla da шagirdin irяlilя-
mяsi vя ya gerilяmяsi mцяyyяn edilir. Mяsя-
 Тящсилин ясаслары

lяn, шagirdlяrin mцшahidя яsasыnda yazdыq-
larы «Qышda kяndimiz» mяtni bir mцddяt
sonra icra etdiklяri «Yurdumuza bahar gя-
lir» mюvzusundakы mяtnlя qarшыlaшdыrыlыr.
Onlarыn mяtnqurma bacarыьыnda hansы irяli-
lяyiшlяrin (vя ya gerilяmяnin) baш verdiyi
mцяyyяn edilir.
Nцmunя 2. Mяtnqurma bacarыьы цzrя шa-
girdlяrin inkiшafыnыn analitik qiymяtlяndirmя
sxemi цzrя izlяnmяsi.

Мяктябдахили гиймятдирмянин nюvlяri: summativ qiymяtlяndirmя

Бу мювзуну юйряняндян сонра сиз:

• Summativ qiymяtlяndirmяnin mahиyyяtini шяrh edяъяксиниз.

Summativ qiymяtlяndirmя
• Tяhsilin hяr hansы mяrhяlяsindя (tяdris Тядрис
ващиди
vahidinin, yarыmilin vя ilin sonunda) шagirdlяrin
яldя etdiklяri nailiyyяtlяrin qiymяtlяndirmяsidir.
• Bu qiymяtlяndirmя mяzmun standart-
larы яsasыnda tяrtib edilmiш qiymяtlяndirmя Мязмун Сумматив
стандарт- Йарымил гиймят-
standartlarы цzrя aparыlыr. лары ляндирмя
• Qiymяtlяndirmя standartlarы яsasыnda qiy-
mяtlяndirmя vasitяlяri hazыrlanыr ki, bununla da
mяnimsяmя sяviyyяsi mцяyyяn edilir.
Ил
1) Исtifadя edilяn яdяbiyyat Фяnn kуriku-
lumlarы:
Гиймятляндирмя стандартларынын
компонентляри
Qiymяtlяndirmя standartlarы
• Tяhsilin mцяyyяn mяrhяlяsindя шagird- Гиймятляндирмя стандартлары
lяrin nailiyyяt sяviyyяsinя qoyulan dюvlяt
tяlяbidir.
• Tяhsilin hяr hansы bir mяrhяlяsindя Билик Фяалиййят
mцяyyяn olunmuш sяviyyяlяr цzrя шagirdin
yiyяlяnmяli olduьu bilik vя bacarыqlarыn kя- Фяалиййятин
miyyяt vя keyfiyyяt gюstяricisidir. эюстяриъиляри
• Mяzmun standartlarыnыn reallaшma sя-
viyyяsini, шagirdlяrin inkiшafыndakы dяyiшik- Вахт вя кямиййят Кейфиййят
liklяri mцяyyяn edir.

Наилиййят

325
 Тящсилин ясаслары
TAPШЫRЫQ
Яvvяlki mюvzularda цzяrindя iш aparы-
lan mцxtяlif fяnlяrя aid mяzmun standart-
larы яsasыnda tяrtib edilmiш qiymяtlяndirmя
standartlarыnы mцяyyяn edin. Onlarы kom-
ponentlяrя ayыrыn. Fяaliyyяt gюstяricilяrini
mцяyyяn edяrkяn onlarыn vaxt vя kяmiyyя-
tin, yoxsa keyfiyyяtin юlчцlmяsi цчцn nяzяr-
dя tutulmasы barяdя qяrarlar qяbul edin.
Tяkliflяrinizi hazыrlayыn. Kiчik PP tяqdimat-
lar tяrtib edin.
Mяktяbdaxili qiymяtlяndirmя
nюvlяrinin aparыlmasыna dair metodik
gюstяriш
Summativ qiymяtlяndirmя
2.1. Summativ qiymяtlяndirmя шagirdlя-
rin mяzmun standartlarыna nailolma sяviy-
yяsini mцяyyяnlяшdirmяk mяqsяdi ilя aparыlыr.
2.2. Summativ qiymяtlяndirmя iki yerя
ayrыlыr: kiчik summativ vя bюyцk summativ.
1. Kiчik summativ qiymяtlяndirmя fяsil
vя bюlmяlяrin (tяdris vahidlяrinin) sonunda
mцvafiq standartlarыn mяnimsяnilmяsi sя-
viyyяsini mцяyyяnlяшdirmяk цчцn aparыlыr.
Bu qiymяtlяndirmя 6 (altы) hяftяdяn gec ol-
mayaraq mцяllim tяrяfindяn keчirilir. Kiчik
summativ qiymяtlяndirmя prosesindя шa-
girdlяrin mцvafiq standartlara nailolma sя-
326
viyyяsi aшkara чыxarыlmaqla mцшahidя olu-
nan problemlяri nюvbяti mяrhяlяdя aradan
qaldыrmaq цчцn fяaliyyяt istiqamяtlяri mцяy-
yяnlяшdirilir. Mяsяlяn, sinifdя шagirdlяrin
чox hissяsi standartlara nail olmamышlarsa,
mцяllim юz fяaliyyяtindя (цsul vя vasitяlяrin,
resurslarыn seчimindя, шagirdlяrя mцnasibяtin-
dя, valideynlяrlя яmяkdaшlыьыnda vя s.) ciddi
dяyiшikliklяr etmяli vя nюvbяti mяrhяlяdя
hяmin standartlar цzrя iшin tяшkilinя xцsusi
diqqяt yetirmяlidir. Яgяr hяmin standartlara
sinifdяki шagirdlяrdяn bir neчяsi nail ol-
mamышdыrsa, bu zaman onlarla fяrdi iш apa-
rыlmalыdыr.
2. Bюyцk summativ qiymяtlяndirmя dяrs
ilinin birinci yarыsыnыn vя dяrs ilinin sonunda
mяzmun standartlarыnыn tяlяbi baxыmыndan
шagirdin nailiyyяt sяviyyяsini mцяyyяnlяш-
dirmяk mяqsяdi ilя mяktяb rяhbяrliyi tяrя-
findяn aparыlыr. Bu qiymяtlяndirmя ayrы-ayrы
siniflяrdя tяlimin keyfiyyяtinя nяzarяtin vя
mцvafiq dяstяyin rяhbяrlik sяviyyяsindя tя-
min olunmasы baxыmыndan mцhцm яhя-
miyyяtя malikdir.
TAPШЫRЫQ
Мяктябдахили гиймятляндирмянин апарыл-
масы барядя Тящсил Назирлийинин тясдиг етдийи
ян сон гайдалары арашдырын вя тягдимат щазыр-
лайын.
 Qiymԥtlԥndirmԥnin nԥticԥlԥrindԥn istifadԥ

Milli sԥviyyԥdԥ tԥhlili

Bölgԥ üzrԥ yeni qԥrarların qԥbul

Standarta nailolma baxımından edilmԥsindԥ úagird nailiyyԥtlԥrinin
bölgԥlԥrdԥ vԥziyyԥt nԥzԥrԥ alınması

Zaman baxımından (5 il) bir bölgԥdԥ úagird

Bir bölgԥnin nailiyyԥt sԥviyyԥsinin oxúar úԥraitli nailiyyԥtlԥrindԥ baú vermiú dԥyiúikliklԥrin (temp vԥ faiz)
digԥr bölgԥnin nԥticԥsi ilԥ müqayisԥsi oxúar úԥraitli digԥr bölgԥlԥrlԥ müqayisԥsi

Bölgԥlԥrdԥ zaman baxımından (5 il)

úagird nailiyyԥtlԥrindԥ baú vermiú
dԥyiúiklik (tempi vԥ faizi)

Bölgԥ sԥviyyԥsindԥ tԥhlili

Mԥktԥb üzrԥ yeni qԥrarların qԥbul

Standarta nailolma baxımından edilmԥsindԥ úagird nailiyyԥtlԥrinin
mԥktԥblԥrdԥ vԥziyyԥt nԥzԥrԥ alınması

Bir mԥktԥbin nailiyyԥt sԥviyyԥsinin oxúar úԥraitli digԥr Zaman baxımından bir mԥktԥbdԥ úagird
mԥktԥblԥrin nԥticԥlԥri ilԥ müqayisԥsi nailiyyԥtlԥrindԥ baú vermiú dԥyiúikliklԥrin (temp vԥ
faiz) oxúar úԥraitli digԥr mԥktԥblԥrlԥ müqayisԥsi

Mԥktԥblԥrdԥ zaman baxımından úagird

nailiyyԥtlԥrindԥ baú vermiú dԥyiúiklik
(tempi vԥ faizi)

Mԥktԥb sԥviyyԥsindԥ tԥhlili

Sinif üzrԥ yeni qԥrarların qԥbul edilmԥsindԥ

Standarta nailolma baxımından úagird nailiyyԥtlԥrinin nԥzԥrԥ alınması
mԥktԥbdԥ vԥziyyԥt

Bir sinfin nailiyyԥt sԥviyyԥsinin digԥr uy÷un sinfin Zaman baxımından bir sinifdԥ úagird nailiyyԥtlԥrindԥ
nԥticԥsi ilԥ müqayisԥsi baú vermiú dԥyiúikliklԥrin (temp vԥ faiz) digԥr uy÷un
sinfin nԥticԥsi ilԥ müqayisԥsi

Siniflԥrdԥ zaman baxımından úagird

nailiyyԥtlԥrindԥ baú vermiú dԥyiúiklik
(tempi vԥ faizi)

327
Sinif sԥviyyԥsindԥ tԥhlili

Standarta nailolma baxımından sinifdԥ Yeni qԥrarların qԥbul edilmԥsindԥ

vԥziyyԥt úagird nailiyyԥtlԥrinin nԥzԥrԥ alınması

Bir úagirdin nԥticԥsinin uy÷un sԥviyyԥli digԥr úagirdin Zaman baxımından bir úagirdin nailiyyԥtlԥrindԥ baú
nԥticԥsi ilԥ müqayisԥsi vermiú dԥyiúikliklԥrin (temp vԥ faiz) uy÷un sԥviyyԥli
digԥr úagirdlԥrin nԥticԥsi ilԥ müqayisԥsi

Zaman baxımından hԥr úagirdin

nailiyyԥtlԥrindԥ baú vermiú dԥyiúiklik
(tempi vԥ faizi)

ùagird nailiyyԥtlԥrinin qiymԥtlԥndirilmԥsinin nԥticԥlԥri müxtԥlif sԥviyyԥlԥrdԥ aúa÷ıdakı beú

mühüm mԥsԥlԥ üzrԥ tԥhlil edilir:

1. Standart baxımından ԥldԥ edilԥn nԥticԥlԥrin sԥviyyԥsi.

2. Bir qrupun nԥticԥsinin oxúar úԥraitli digԥr qrupun nԥticԥsi ilԥ müqayisԥsi.
3. Zaman baxımından bir qrupun nailiyyԥt keyfiyyԥtindԥ baú vermiú dԥyiúikliklԥr.
4. Zaman baxımından bir qrupun nailiyyԥt keyfiyyԥtindԥ baú vermiú dԥyiúikliklԥrin digԥr
qrupun nailiyyԥt keyfiyyԥtindԥki dԥyiúikliklԥrlԥ müqayisԥsi.
5. Yeni qԥrarların qԥbul edilmԥsindԥ úagird nailiyyԥtlԥrinin nԥzԥrԥ alınması.

328
 Тящсилин ясаслары

В BЮLMЯ
ЙЕНИ ДЯРСЛИКЛЯРЛЯ ИШИН ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ

Эюзлянилян нятиъяляр:
• Yeni dяrsliklяrin komplekt шяkildя nяшr edilmяsinin яhяmiyyяtini vя xarakterik xцsu-
siyyяtlяrini шяrh edir.
• Mцasir dяrsliklяrin яnяnяvi dяrsliklяrlя fяrqli cяhяtlяrini izah edir.
• Mяzmun standartlarыnыn dяrslik komplektindя reallaшdыrыlmasы istiqamяtlяrini шяrh edir.
• Dяrslik, mцяllim цчцn методик vяsait vя шagird цчцn iш dяftяrinin tяlim mяqsяdlяrinя
gюrя яlaqяlяndirilmяsini nцmunяlяrlя izah edir.
• Dяrslik komplektindяn istifadя bacarыqlarыnы nцmayiш etdirir.

Яhatя olunacaq mяsяlяlяr: Ящатя олунан мювзулар:

• Yeni dяrslik komplektlяrinin яsas kom- Йeni dяrslikлярlя iшin xцsusiyyяtляри:
ponentlяri; дяrslik
• Dяrsliyin яsas xцsusiyyяtlяri vя onun tяr-
tibinя verilяn tяlяblяr; Yeni dяrsliklя iшin xцsusiyyяtлярi: мцяl-
• Mцяllim цчцn методик vяsaitin яsas xц- lim цчцn методик vяsait
susiyyяtlяri vя onun tяrtibinя verilяn tя- Tяlim prosesindя dяrslik komplektindяn
lяblяr; istifadяnin яhяmiyyяti
• Шagird цчцn iш dяftяrinin яsas xцsusiyyяt-
lяri vя onun tяrtibinя verilяn tяlяblяr;
• Kurikulumun tяtbiqindя dяrslik komplek-
tinin rolu vя tяlim prosesindя ondan isti-
fadяnin yollarы.

329
 Тящсилин ясаслары

Йени дярсликлярля ишин хцсусиййятляри: дярслик

GЯLИN DЦШЦNЯK! Дярслийя верилян тялябляр
Шякли мцшащидя един. Ики разылашан тяряфдян
щансыны «сифаришчи», щансыны «иърачы» адландырар- Инклцзивлик
дыныз? Фикирляринизи ясасландырын. Дцзэцнлцк
Инкишафы тямин
Яйанилик
едян
Мцасирлик
гиймятляндирмя
Тамлыг
васитяляри
Ардыъыллыг
Мянбялярин
Уйьунлуг
эюстярилмяси
Фяал тялим цчцн
Стандартларын
шяраитин
дярсликдя реаллаш-
Дярслик комплекти йарадылмасы
дырылмасыны якс
Охунаглылыг
етдирян ъядвял

ДЯРСЛИК
КОМПЛЕКТИ

Дцзэцнлцк Яйанилик

– Tяlim standartlarыna uyьunluq – Шяkillяr – Cяdvяllяr

– Mцbahisяli faktlarыn olmamasы – Fotolar – Xяritяlяr
– Faktlarыn dяqiqliyi – Илlцstrasiyalar – Qrafiklяr
– Orfoqrafik, durьu iшarяlяri – Sxemlяr
– Qrammatik qaydalarыn gюzlяnilmяsi

Мцасирлик Тамлыг
– Sosial iqtisadi sahяlяrdяki nailiyyятlяrin nя- – Nяzяri materiallar
zяrя alыnmasы – Praktik materiallar
– Тяlim materiallarыnыn mцasir dцnyagюrц- – Tяsviri materiallar
шцнцн formalaшdыrыlmasыna – Qiymяtlяndirmя materialлarы
istiqamяtlяnmяsi

Ардыъыллыг
Mяzmun Тягвим-тематик Мянтиги Психоложи

Тялим материалларынын Мцвафиг тялим Илkin tяlim Tяlim materiallarыnыn

садядян мцряккябя материалларынын materialыnыn nюvbяti maraqlыlыq
доьру дцзцлмясиндя тарихи tяlim materialыnыn sяviyyяsinя
сыраланмасы эцн вя щадисялярин mяnimsяnilmяsi цчцn gюrя
нязяря алынмасы zяmin yaratmasы dцzцlmяsi

330
 Тящсилин ясаслары

Уйьунлуг
Йаш сявиййясиня Тялим вахтына
Дизайн Тялим материаллары Тядрис планы бахымындан Щяъм бахымындан
• Mяzmun • Nяzяri materiallar
• Hяcm • Praktik materiallar
• Maraq
Fяal tяlim цчцn шяraitin yaradыlmasы
maraьa tяdqiqatyюnцmlцlцk dцшцndцrцcцlцk tяlimdя
uyьunluq яmяkdaшlыq
Охунаглыг
мараглы мязмун лакониклик айдын цслуб садя дил

Инклцзивлик
istedadlы шagirdlяr цчцn tяlim materiallarы minimum sяviyyяdя tяlim materiallarы

Инкишафы тямин едян гиймятляндирмя васитяляри

Микро (кичик)- идраки Микро (бюйцк)- идраки

баъарыглар баъарыглар

Дяйярляндирмяк Проблеми щялл етмяк

Синтез етмяк Гярар гябул етмяк

Тящлил етмяк Мцщакимя йцрцтмяк

Тятбиг етмяк

Анламаг

Билмяк

Мянбялярин эюстярилмяси

мцяллифляр КИВ електрон

Стандартларын дярсликдя реаллашмасыны якс етдирян ъядвял

Мювзу Реаллашдырылан стандарт

331
 Тящсилин ясаслары

Стандартларын дярсликлярдя реаллашдырылмасы

тядрис
ващиди бюлмя мювзу 1.2. Топлама вя чыхма ямялляринин мянасыны
баша дцшдцйцнц нцмайиш етдирир:

ун

Фя
шякил

ал
яз

ий
йя
М
иллцстрасийа

т
СТАН- Топлама вя чыхма ... баша дцшдцйцнц
ДАРТ ямялляринин мянасыны... нцмайиш етдирир
схем
ъядвял Тядрис ващиди: 0–10 ТОПЛАМА
хяритя ВЯ ЧЫХМА

валидейн лцьят чалыш- тест,

цчцн материал- суал,
тювсийяляр лары ма тапшырыг Ы дярс. Топлама ямяли
ЫЫ дярс. Топлама вярдишляри
ЫЫЫ дярс. Сыфырла топлама
ЫВ дярс. Ъям ейни, топлананлар мцхтялиф
В дярс. Топлама вярдишляри. Мясяля щялли.

ТАПШЫРЫГ 1
Дюрд група айрылын. Ана дили, Рийазиййат,
Щяйат билэиси, Информатика дярсликлярини «Ка-
русел» цсулу иля арашдырын:
Ы груп – мцасирлик, дцзэцнлцк, яйанилик
ЫЫ груп – тамлыг, уйьунлуг
ЫЫЫ груп – охунаглылыг, фярди тялим цчцн шя-
раитин йарадылмасыны якс етдирян ъядвял
ЫВ груп – ардыъыллыг, инклцзивлик, инкишафы тя-
мин едян гиймятляндирмя васитяляри
Нятиъяляриниз щаггында щесабат-тягдимат
щазырлайын.
ТАПШЫРЫГ 2
(Мцстягил тялим цчцн)
«Ана дили», «Рийазиййат», «Щяйат билэиси»,
«Информатика» фянляри цзря дярсликляри йухарыда
тягдим едилян тялябляр бахымындан арашдырын.
Ялдя едилмиш нятиъяляри мцгайисяли тящлил един.
Цстцнлцкляри вя бошлуглары ашкар един вя онла-
рын тялим просесиня тясириня мцнасибятинизи бил-
дирин. Бцтцн бунлары якс етдирян ПП тягдимат
щазырлайын.
Бунун цчцн ня етмяк лазымдыр?
1. Мцвафиг мязмун хятти тапылыр.
2. Мязмун стандартлары сечилир.
3. Мязмун стандартларында яксини тапмыш
билик вя фяалиййятля дярслик арасында паралелляр
апарылыр, уйьунлуглар ахтарылыр.
4. Мцяййян едилмиш тялимат вя тапшырыгларын
йанында стандартын коду йазылыр.
ТАПШЫРЫГ 3
Биринъи синиф цчцн тяртиб едилмиш «Рийа-
зиййат» дярслийиндян тягдим едилян биринъи вя
икинъи мювзулар цзря щансы стандартларын реал-
лашдырылмасынын нязярдя тутулдуьуну мцяййян
един. Дярсликдя верилян тялимат вя тапшырыгла-
рын мязмун стандартларынын билик вя фяалиййят
компонентляри бахымындан тялябя ъаваб ве-
риб-вермядийини мцяййян един. Фикирляринизи
ясасландырын.

332
 Тящсилин ясаслары
Йени дярсликлярля ишин хцсусиййятляри: мцяллим цчцн методик вясаит
Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Методик вясаитя верилян тялябляри шярщ едя-
ъяксиниз;
• Методик вясаитляри тящлил едиб онларын
цстцнлцклярини вя бошлугларыны мцяййян едя-
ъяксиниз;
• Щямин цстцнлцк вя бошлугларын тялимин тяшки-
линя тясириня мцнасибятинизи билдиряъяксиниз.
Мцяллим цчцн методик вясаитя дахилдир:
• фянн цзря мязмун стандартларынын реаллаш-
ма ъядвяли;
• иллик вя эцндялик планлашдырма нцмуняляри;
• интеграсийайа аид тювсийяляр;
• мювзуларын тядриси технолоэийасы;
• тялим вя гиймятляндирмя материаллары цзря
ишин тяшкилиня даир тювсийяляр;
• шаэирдляр цчцн ялавя оху мянбяляринин си-
йащысы;
• мцяллим вясаитинин кейфиййятини йцксял-
дян диэяр амилляр;
• истифадя олунмуш материалларын сийащысы
(ресурслар).
ТАПШЫРЫГ 1
(Аудиторийа шяраитиндя)
Qрупlarа айырын. «Ана дили», «Рийазий-
йат», «Щяйат билэиси», «Информатика» vя di-
gяr фянляр цzrя мцяллим цчцн вясаитляри щяр
групун проблеми бахымындан «Карусел» цсу-
лу иля арашдырын.
Ы груп
– фянн цзря мязмун стандартларынын реал-
лашма ъядвяли;
333
– иллик планлашдырма нцмуняляри;
– ъари планлашдырма нцмуняляри.
ЫЫ груп
– интеграсийайа аид тювсийяляр;
– мювзуларын тядриси технолоэийасы
ЫЫЫ груп
– тялим вя гиймятляндирмя материаллары цз-
ря ишин тяшкилиня даир тювсийяляр;
– шаэирдляр цчцн ялавя оху мянбяляринин си-
йащысы.
ЫВ груп
– мцяллим вясаитинин кейфиййятини йцксял-
дян диэяр амилляр;
– истифадя олунмуш материалларын сийащысы
(ресурслар).
Ашкар едилмиш цстцнлцкляр вя бошлуглара
мцнасибят билдирмякля нятиъяляриниз щаггында
щесабат – тягдимат щазырлайын.
ТАПШЫРЫГ 1(А)
(Мцстягил тялим шяраитиндя)
«Ана дили», «Рийазиййат», «Щяйат билэиси»,
«Информатика» vя digяr фянляр цзря мцяллим
цчцн методик вясаитляри йухарыда тягдим еди-
лян ясас хцсусиййятляр бахымындан арашдырын.
Вясаитляр цзря ялдя едилмиш нятиъяляри гаршы-
лыглы мцгайися един. Цстцнлцкляри вя бошлуг-
лары ашкар един вя онларын тялим просесиня тя-
сириня мцнасибятинизи билдирин. Бцтцн бунлары
якс етдирян ПП тягдимат щазырлайын.
Беляликля, мцяллим цчцн методик вясаит тя-
лимин сямяряли тяшкилиндя мцяллим цчцн истига-
мятвериъи рол ойнайыр.
 Тящсилин ясаслары

Tялим prosesindя dяrslik komplektindяn istifadяnin яhяmiyyяti

Bu мювзуну юyrяnяndяn sonra siz:
• Reallaшdыrыlmasы nяzяrdя tutulan stan-
darta mцvafiq mюvzularы dяrslikdяn seчя-
cяksiniz;
• Onlara uyьun mяtn vя tapшыrыqlarы mцяy-
yяn edib, яlaqяlяndirяcяksiniz;
• Bu яlaqяlяrin tяlimin keyfiyyяtinя mцs-
bяt, yaxud mяnfi tяsir gюstярdiyini proq-
nozlaшdыracaqsыnыz;
• Mцvafiq qяrarlar qяbul edяcяksiniz.
• Tялим prosesindя mцяllim-шagird fяaliy-
yяtinin tam tяsяvvцr olunmasыnы vя цzvi шя-
kildя яlaqяlяndirilmяsi tяmin edilir.
• Mцяllimin planlaшdыrmadan qiymяtlяn-
dirmяyя qяdяr bцtцn fяaliyyяti istiqamяtlяn-
dirilir vя dяstяklяnir.
• Tяlim prosesindя шagirdlяrin mцstяqil-
liyinin vя tяtbiq bacarыqlarыnыn geniшlяnmя-
sinя imkan yaradыlыr.
TAPШЫRЫQ
• Tяqdim edilяn nцmunяni nяzяrdяn ke-
чirin.
• Ana dili, riyaziyyat, hяyat bilgisi, infor-
matik вя диэяр dяrsliklяrdян hяr hansы mюv-
zunu seчin.
• Mюvzu цzrя reallaшdыrыlmasы nяzяrdя
tutulan mяzmun standartlarыndan irяli gяlяn
bilik vя bacarыqlarы mцяyyяn edin.
• Tяdrisi nяzяrdя tutulmuш bilik vя baca-
rыqlar baxыmыndan tapшыrыqlara dair mцяllim
цчцn metodik vяsaitdяki tюvsiyяlяri вя mц-
vafiq чalышmalarы tapыb яlaqяlяndirin.
• Цstцnlцklяri vя boшluqlarы mцяyyяn edin.
• Bu яlaqяliliyin vя ya яlaqяsizliyin tяli-
min keyfiyyяtinя mцsbяt, yaxud mяnfi tяsi-
rini proqnozlaшdыrыn.
• Boшluqlar mцяyyяn edildiyi tяqdirdя tя-
limin sяmяrяliliyini tяmin etmяk цчцn atыl-
malы olan addыmlarы mцяyyяnlяшdirin.
• Tяkliflяr hazыrlayыn.
Belяliklя, аyrыlыqda araшdыrыlmыш dяrslik,
mцяllim цчцn metodik vяsait qarшыlыqlы яla-
qяli шяkildя tяrtib olunub, цmumi cяhяtlяrlя
sяciyyяlяnsя dя,onlarыn hяr birinin юz vяzi-
fяsi vardыr ki, bu da tяlim prosesindя onlarыn
komplekt olaraq istifadяsinin яhяmiyyяtini
daha da yцksяldir:

Юzцnцqiymяtlяndirmя cяdvяli

Йени дярсликлярин комплект шякилдя ящямиййятини

шярщ едир
Мцасир дярсликлярин яняняви дярсликлярля фяргли
ъящятлярини изащ едир
Мязмун стандартларынын дярслик комплектиндя
реаллашдырылмасы истигамятлярини шярщ едир

Дярслик вя мцяллим цчцн вясаитин тялим мягсядля-

риня эюря ялагяляндирилмясини нцмунялярля изащ едир

Дярслик комплектиндян истифадя баъарыгларыны

нцмайиш етдирир

334
 Тящсилин ясаслары

В FЯSИL: ТЯЩСИЛИН МАЛИЙЙЯЛЯШДИРИЛМЯСИ

ВЯ ТЯЩСИЛИН КЕЙФИЙЙЯТИНИН
ЙЦКСЯЛДИЛМЯСИНДЯ ОНУН РОЛУ

Эялин дцшцняк:
Тясвир едяк ки, бу бизим евимиздир. Бу евдя ращат йашамаг
цчцн вясаитляр неъя сярф едилмялидир?

• Binanыn abad saxla- Yaxшы ev sahibi bu suallar цzяrindя dцшцnцr:

nыlmasы; 1. Minimum nя qяdяr vяsaitя ehtiyac var?
• Kommunal xяrclяr; 2. Mяnim gяlirim nя qяdяrdir?
• Sakinlяrin яrzaq 3. Ailя bцdcяsini necя paylaшdыrыm ki:
tяminatы; • яn mцhцm ehtiyaclarы ilk nюvbяdя юdяyя bilim;
• Sakinlяrin digяr • bцtцn ailя цzvlяrinin maraq vя ehtiyaclarыны nяzяrя ala
ehtiyaclarы. bilim;
• bюlgцnц яdalяtli aparmaьa nail olum vя s.

Tяhsil bizim fяaliyyяt sahяmizdir, onun

bцtцn problemlяri ilя bяrabяr, iqtisadi Evimizin abad
problemlяri dя bizi dцшцndцrцr. olmasы birimizin
Tяhsilя ayrыlan bцdcяnin imkanlarыndan deyil, hamыmыzыn
dяyяrincя faydalanmaq, юz fяaliyyяtini daha
mяsuliyyяtidir.
mяhsuldar qurmaq цчцn hяr bir tяhsil iшчisi
Burada baш
bцdcя haqqыnda mяlumatlы olmalы, onun
icrasыnda iшtirak etmяlidir. verяnlяr dя
Юz hцquqlarыnыzы – vяzifя vя mяsuliyyяt- hamыmыzы narahat
lяrinizi aydыn tяsяvvцr etmяkdя юyrяnяcяy- etmяlidir.
iniz materiallar yardыmчыnыz olacaq.

335
 Тящсилин ясаслары
Бу фясли юйряняндян сонра сиз:
• Tяhsilin iqtisadiyyatыnda aparыlan dя-
yiшikliklяrin hцquqi яsasыnы tяmin edяn sя-
nяdlяr haqda mяlumat verяcяksiniz;
• «Цmumtяhsil mяktяblяrinin шagirdba-
шыna maliyyяlяшdirilmяsi dцsturu»nun ma-
hiyyяtini mцqayisяli шяrh edяcяksiniz;
• Bцdcяnin tяrtibatы, bцdcяnin hяyata
keчirilmяsi, hesabatlыlыьыn tяmin olunmasы vя
idarяetmя, hяmчinin mяktяblяrin fяaliy-
yяtinin dяstяklяnmяsi mяsяlяlяri цzrя tяq-
dimat edяcяksiniz;
• Tяhsil standaрtlarыnыn maliyyя baxы-
mыndan hesabatlыlыьыn tяmin olunmasыnda
rolunu izah edяcяksiniz;
• Шagirdbaшыna maliyyяlяшmя шяraitindя
mцяllimin istifadя etdiyi tяlim strategiyala-
rыnыn яhяmiyyяtini шяrh edяcяksiniz;
• Qiymяtlяndirmяnin yeni mexanizmlя-
rinin nяticяlяrin aшkar edilmяsindя vя sяrf
edilmiш maliyyяnin sяmяrяlilik sяviyyяsinin
mцяyyяn edilmяsindя rolunu шяrh edяcяk-
siniz.
Иstifadя edilяn ясас яdяbiyyat
1. Mehдiyev A., Иbadoьlu Q., Aьayev R.
Bцdcя vя tяhsil, 2004-cц il. (Тялим материал-
ларынын щазырланмасында бу ясярдян эениш исти-
фадя едилмишдир.) Ясяр фяслин нязяри ясасыны
тяшкил едир.
2. Тялим материалларынын щазырланмасында иг-
тисад елмляри цзря фялсяфя доктору Севда Мям-
мядованын мяслящятляриндян йарарланылыб.
Иstifadя edilяn йардымчы яdяbiyyat
1. Fredrik L. Qolladey, Иmran Abdullayev.
Tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsi цzrя islahatla-
rыn aparыlmasы (Yekun hesabat).
336
• Tяhsilin mikro- vя makroiqtisadiyyatы
haqqыnda ilkin tяsяvvцrlяriniz olduьunu
nцmayiш etdirяcяksiniz;
• Tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsindя mюv-
cud vяziyyяtlя baьlы шяrhlяr verяcяksiniz;
• Dюvlяt bцdcяsindяn tяhsilя ayrыlan
xяrclяr, onun tяrkibi vя quruluшu haqqыn-
da apardыьыnыz tяdqiqatlarыn nяticяlяrini
tяqdim edяcяksiniz;
• Tяhsil xяrclяrinin iqtisadi tяsnifatы haq-
qыnda mяlumat verяcяksiniz;
• Mяrkяzlяшmiш vя yerli xяrclяri tanыya-
caqsыnыz;
• Tяhsil xяrclяrinin mцяyyяn edilmяsi
meyarlarы haqqыnda ilkin tяsяvvцrцnцz
olduьunu nцmayiш etdirяcяksiniz;
• Tяhsil iшчilяrinin яmяyinin юdяnilmяsi
tarifikasiyasы яsasыnda mцяllimlяrin яmяk-
haqqыnыn, hяmчinin яlavя vя цstяliklяri-
nin ilkin hesablamalarыnы aparacaqsыnыz.
2. Dюvlяt bцdcяsindяn maliyyяlяшdirilяn
sahяlяrdя чalышan iшчilяrin Vahid Tarif cяd-
vяli ilя mцяyyяn edilmiш aylыq tarif (vяzifя)
maaшlarыnыn tяnzimlяnmяsi haqqыnda Azяr-
baycan Respublikasыnыn Nazirlяr Kabine-
tinin Qяrarы.
3. www.edu.gov.az Tяhsilin iqtisadiyyatы
(Tяhsil Nazirliyinin яmrlяri, qяrarlarы, sя-
rяncamlarы, tяlimati mяktublarы)
4. Ludger Wюßmann. Avropada tяhsil
iq ti sadiyyatы (Educational economics in
Europe) яsяriниn icmalы.
 Тящсилин ясаслары
Яhatя olunacaq mяsяlяlяr:
GИRИШ: TЯHSИLИN MИKRO- VЯ MAKRO-
ИQTИSADИYYATЫ
Ы BЮLMЯ: TЯHSИLИN MALИYYЯLЯШDИ-
RИLMЯSИНDЯ MЮVCUD VЯZИYYЯT
I. Tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsi: бцdcя vя
tяhsil. Dюvlяt bцdcяsindяn tяhsilя ayrыlan
xяrclяr, onun tяrkibi vя quruluшu;
• Tяhsil xяrclяrinin tяhsilin nюvlяri vя isti-
qamяtlяri arasыnda bюlцnmяsi;
• Tяhsil xяrclяrinin tяшkilatlar arasыnda
bюlцnmяsi;
ЫЫ. Tяhsil xяrclяrinin iqtisadi tяsnifatы:
• Яsaslы бцдъя
• Cari бцдъя
– Ямяйин юдяниши,малларын алынмасы вя
хидмятлярин щаггынын юдянилмяси;
– Тящсил бцдъясинин бюлцшдцрцлмяси;
– Тящсил хяръляринин мцяййян едилмяси.
ЫЫЫ. Tяhsil iшчilяrinin яmяyinin юdяnilmя-
sinin tarifikasiyasы:
• Tяhsil sistemindя яmяkhaqqыnыn tarиf
sistemi;
• Tяhsil iшчilяrinin mяvaciblяrinя яlavя vя
цstяliklяr.
337
Яhatя olunacaq mяsяlяlяr:
ЫЫ BЮLMЯ: TЯHSИLИN
MALИYYЯLЯШDИRИLMЯSИNDЯ
APARЫLAN ИSLAHATLAR
I. Tяhsilin iqtisadiyyatыnda апарылан islahat-
larыn hцquqi яsasы:
• Tяhsil iqtisadiyyatыnda mюvcud problemlяr;
• Problemlяrin doьurduqlarы fяsadlar;
• Aparыlan dяyiшikliklяrin hцquqi ясasыnы
tяmin edяn sяnяdlяr:
– Azяrbaycan Respublikasыnыn Konstitusi-
yasы;
– Tяhsil haqqыnda Azяrbaycan Respublika-
sыnыn Qanunu;
– Azяrbaycan Respublиkasыnда тяhsilин ин-
кишафы цзря Дювлят Стратеэийасы.
ЫЫ. Bцdcя sistemindя islahatыn hяyata keчi-
rilmяsi цчцn zяruri tяdbirlяr
ЫЫЫ. Mяktяbин bцdcя layihяsinin hazыrlanmasы:
• Mцstяqil iш;
• Hesabatlarыn dinlяnilmяsi;
• Цmumilяшdirmя.
 Тящсилин ясаслары

GИRИШ
TЯHSИLИN MИKRO- VЯ MAKROИQTИSADИYYATЫ
Ы BЮLMЯ
TЯHSИLИN MALИYYЯLЯШDИRИLMЯSИNDЯ MЮVCUD VЯZИYYЯT
Ы. Tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsi: Bцdcя vя tяhsil. Dюvlяt bцdcяsindяn tяhsilя ayrыlan
xяrclяr, onun tяrkibi vя quruluшu
ЫЫ. Tяhsil xяrclяrinin iqtisadi tяsnifatы: яsaslы vя cari bцdcя
ЫЫЫ. Tяhsil iшчilяrinin яmяyinin юdяnilmяsinin tarifikasiyasы

ЫЫ BЮLMЯ
TЯHSИLИN MALИYYЯLЯШDИRИLMЯSИNDЯ APARЫLAN ИSLAHATLAR
Ы. Tяhsilin iqtisadiyyatыnda hяyata keчirilяn islahatlarыn hцquqi яsasы
ЫЫ. Bцdcя sistemindя islahatыn hяyata keчirilmяsi цчцn zяruri tяdbirlяr
ЫЫЫ. Mяktяbин bцdcя layihяsinin hazыrlanmasы
ЯLDЯ ETDИYИNИZ NЯTИCЯLЯRИ QИYMЯTLЯNDИRИN

Giriш: Tяhsilin mikro- vя makro iqtisadiyyatы

Bu мювзунунун sonунда siz:
• Tяhsilin mikroiqtisadiyyatы (яmяk
bazarы, tяlim keyfiyyяti vя tяhsil nяti-
cяlяri) haqqыnda ilkin tяsяvvцrя malik
olduьunuzu nцmayiш etdirяcяksiniz.
• Tяhsilin makroiqtisadiyyatы (insan
kapitalы) haqqыnda ilkin tяsяvvцrя
malik olduьunuzu nцmayiш etdirя-
cяksiniz.
• Tяhsilin iqtisadiyyatы ilя юlkя iqtisa-
diyyatы arasыnda яlaqяlяri шяrh edяcяk-
siniz.
• Иnternetdяn problemlя baьlы tяdqiqat
materiallarыnы яldя edяcяk, иngilis dili
dяrslяrindя mцяllimlяrin yardыmы ilя
onlarыn mahiyyяtini aydыnlaшdыracaq-
sыnыz.
Тящсилин игтисадиййаты
МИКРО- МАКРО-
ИГТИСАДИЙЙАТ ИГТИСАДИЙЙАТ
Ямяк базары Инсан капиталы
Тялимин кейфиййяти вя
тящсилин нятиъяляри
Tяhsilin iqtisadiyyatы юlkя iqtisadiyyatыnыn daim
inkiшafda olan vя яhяmiyyяtli hissяsini tяшkil edяn
tяrkib hissяsidir. Tяhsilin iqtisadiyyatы tяhsilin
яmяk bazarыnыn tяlяblяrinя mцvafiqliyi, tяhsil
«sяnayesi»nin keyfiyyяti, iqtisadiyyatыn digяr sa-
hяlяrinin vя tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsinin inki-
шafыna tяsiri kimi mяsяlяlяri яhatя edir. Burada,
hяmчinin mяktяbяqяdяr tяhsildяn baшlayaraq
цmumi tяhsil, ali tяhsil vя юmцrboyunca tяhsil da-
xil olmaqla bцtцn sяviyyяlяr яhatя edilir.

338
 Тящсилин ясаслары
Ямяк базары:
• Tяhsil standartlarы, onlarыn reallaшdы-
rыlmasыna ayrыlan sяrmayяnin miqdarы vя
яldя edilяn nailiyyяtlяr;
• Тяhsil standartlarыndan kяnara чыxma vя
tяhsilin bazar iqtisadiyyatы ilя ayaq-
laшmamasы hallarы;
• Ишlя tяmin olunma vяziyyяti, mцvafiq
vяrdiшlяr baxыmыndan iшчiyя verilяn tяlяb-
lяr, vяrdiшя яsaslanan fяaliyyяt vя tex-
noloji dяyiшikliklяr.
Tяhsil mikroiqtisadiyyatыnda яn mцhцm
mяsяlя яmяk bazarыnda iшlя tяminata tяhsi-
lin tяsiridir. Mцяyyяn edilmiш tяhsil stan-
dartlarы baxыmыndan aparыlan qiymяtlяndir-
mяlяr nяticяsindя hяr nюvbяti ildя bir fяrdя
sяrf edilmiш maliyyяnin sяmяrяlilik sяviyyя-
sini aшkar etmяk mцmkцнdцr. Bu da tяhsilя
yatыrыlan sяrmayяnin mikroiqtisadi юlчцlяr
baxыmыndan dяyяrlяndirilmяsinя imkan ve-
rir. Belяliklя, tяhsilin qiymяti vя яmяk baza-
rыna verilяcяk faydanыn dяyяri mцяyyяn edi-
lir ki, tяhsilя ayrыlan bцdcяnin iqtisadi inki-
шaf baxыmыndan юzцnц doьruldub-doьrult-
madыьы ilя baьlы qяrarlar qяbul etmяyя im-
kan yaradыr. Bu da insan kapitalы nяzяriyyя-
sinin яsas konsepsiyasыdыr.
Tяhsil yalnыz яmяyin dяyяrinя deyil, hяm
dя, цmumiyyяtlя, iшlя tяmin olunmaya tяsir
edяn mцhцm amildir. Empirik qiymяtlяndir-
mяlяr mцxtяlif fяal яmяk bazarlarыnыn yцrц-
dцlяn siyasяtlяri aшkar etmяyя imkan yara-
dыr. Belя ki iшlя tяmin olunmada mюvcud
problemlяri aradan qaldыrmaq цчцn mцvafiq
bacarыqlarы aшaьы sяviyyяdя olan gяnclяrin
xцsusi tяhsil proqramlarы цzrя tяlimi tяшkil
edilir vя ya iшdя tяlim mяшьяlяlяri keчirilir.
Texnologiyalarыn inkiшafыnda baш vermiш son
dяyiшikliklяr шяraitindя bacarыq vя vяrdiшlяr
xцsusi яhяmiyyяt kяsb edir. (Machin vя Van
Reenen, 1998; Berman, Bound and Machin,
1998). Bununla bяrabяr, yцksяk sяviyyяdя
339
tяhsil almыш ciddi bilik vя bacarыqlar daшыyы-
cыsы olan «beyinlяr»in юlkяdяn xaricdя юzlя-
rinя iш axtarmasы iqtisadi inkiшaf baxыmыndan
arzuolunmaz haldыr. (Becker, Ыchino vя Peri,
2003, Ыtaly)
TAPШЫRЫQ
Аzяrbaycanda pedaqoji kadrlarыn yerlяш-
dirilmяsi siyasяti baxыmыndan araшdыrmalar
aparыn. Mюvcud vяziyyяti tяhsilin mokro-
iqtisadiyyatыnыn tяrkib hissяsi olan яmяk ba-
zarыnыn alt komponenтlяri baxыmыndan mц-
qayisяli tяhlil edin. Gюrцlmцш tяdbirlяri vя
bazar iqtisadiyyatы шяraitindя aparыlmasы nя-
zяrdя tutulan iшlяri mцяyyяnlяшdirin.
Тялим кейфиййяти вя тящсил нятиъяляри:
• Аilяlяr vя шagird nailiyyяti, nяsillяrarasы
qarшыlыqlы mobillяшmя;
• Resurslar, mцяllim, sinиfdя шagirdlяrin
sayы, nяticя vя keyfiyyяt;
• Sistemin tяsiri (seчim, rяqabяt, yoxla-
ma, muxtariyyяt vя s.), mцdaxilяlяr;
• Mцяllim цчцn яmяk bazarы.
Tяhsilin ikinci mikroiqtisadi sahяsi tяlim
prosesindя шagirdin яldя etmяli olduьu nai-
liyyяtlяri mцяyyяn etmяyi яhatя edir. Mik-
roiqtisadi юlчцlяr baxыmыndan aparыlan araш-
dыrmalarla ailя, resurslar vя tяhsil mцяssisя-
lяrinin sяciyyяvi cяhяtlяrinin fяnn kuriku-
lumlarы цzrя шagirdlяrin nяticяlяrinя tяsirini
qiymяtlяndirmяk mцmkцndцr. Bununla,
tяhsil «sяnayesi»ndя keyfiyyяtli «mяhsul»
yetiшdirяn yцksяk sяviyyяli tяlimя mяktяbdя
vя ya digяr tяhsil mцяssisяlяrindя nail olma-
ьыn yollarы mцяyyяnlяшdirilir vя nцmayiш et-
dirilir. Mяшhur PИSA qiymяtlяndirmяsinin
nяticяlяri цzrя belя tяhlillяr aparыlыr vя шa-
gird nailiyyяtlяri, resurslar vя tяhsil mцяssi-
sяlяrinin sяciyyяvi cяhяtlяrinя dair hesa-
batlar hazыrlanыr.
 Тящсилин ясаслары
Tяhsilin mikroiqtisadiyyatы
Ailяnin sosial vяziyyяti vя intellektual sя-
viyyяsinin шagirdin tяlim nяticяlяrinя tяsiri
mцxtяlif alimlяr tяrяfindяn dюnя-dюnя araшdы-
rыlmышdыr. Mцяyyяn edilmiшdir ki, hяr bir шagir-
din nailiyyяt keyfiyyяti mяktяbin цmumi nяti-
cяlяrinя tяsir edir. Belяliklя, mяktяbin nяticя-
lяrinin vя цmumiyyяtlя, tяhsilin keyfiyyяtinin
yцksяldilmяsindя ailя, valideyn hяlledici amil
kimi dяyяrlяndirilir (Bonesриnning, 1996; 2003).
Ailяnin vя mяktяbin sяciyyяvi cяhяtlяri, ailя vя
mяktяb arasыnda qarшыlыqlы mцnasibяtlяrinin
xцsusiyyяtlяri (Plug and Vijverberg, 2003),
hяmчinin sinifdяki шagirdlяrin sayы vя keyfiyyяti
baxыmыndan valideynlяrin fяrqli yanaшmalarы
problem baxыmыndan bюyцk яhяmiyyяt daшыyыr
(Hanushek, 1992).
Tяhsil, hяmчinin cяmiyyяtdя nяsillяrarasы hя-
rяkяtin geniшlяnmяsиndя hяlledici rol oynayыr.
(Dearden, Machin and Reed, 1997, Britain).
Azяrbaycanda mяktяb-ailя, mцяllim-va-
lideyn mцnasibяtlяrinin inkiшaf etdirilmяsi vя
valideynin mяktяbя cяlbi ilя baьlы atыlmыш
addыmlaр, gюrцlmцш iшlяrlя baьlы araшdыrmalar
aparыn. Tяlim keyfiyyяti vя tяhsil nяticяlя-
rinin yцksяldilmяsi baxыmыndan mюvcud vя-
ziyyяti tяhlil edin vя tяkliflяr hazыrlayыn.
TAPШЫRЫQ 1
Son dюvrlяrdя aparыlan araшdыrmalar tяh-
sil siyasяtinя kяnar mцdaxilяlяrin tяhsilin
keyfiyyяtinя яhяmiyyяtli tяsirini aшkar edib.
Belя mцdaxilяlяrdяn biri tяhsil nяticяlяri ilя
baьlы hesabatlыlыqdыr. Bu zaman tяhsil rяh-
bяrlяri mяktяb kollektivinя onlarыn яldя et-
diklяri nяticяlяr barяdя mяlumat verir (Ha-
nushek and Raymond, 2001).
Tяhsilin nяticяlяri ilя baьlы яdяbiyyatda
resurslarыn istehsalыna ayrыlan xяrcin tяlim
nяticяlяrinin yцksяldilmяsindя nя kimi rol
oynamasы ciddi tяdqiqat sualы kimi daim
diqqяt mяrkяzindяdir (Hanushek’s (1986;
2003a). Mяsяlя ilя baьlы aparыlan araшdыr-
malar nяticяsindя aшkar edilmiшdir ki, цmu-
340
miyyяtlя, resurslar vя xцsusilя dя sinifdяki
шagirdlяrin sayыnыn чoxluьu vя ya azlыьы шa-
girdlяrin tяhsil nяticяlяrinin yцksяldilmя-
sindя mяhdud rol oynayыr. Avropa юlkяlя-
rindя yцrцdцlяn resurs siyasяtindя belя hallar
mцшahidя edilmiшdir. Mяsяlяn, bцtцn Avropa
Birliyindя hяr шagird цчцn lazыm olan resurs-
larыn hazыrlanmasыna ayrыlan xяrclяrinin
yцksяldilmяsi tяlim nяticяlяrinin yцksяl-
dilmяsinя xidmяt etmяmiшdir (Gundlach,
Wюßmann and Gmelin, 2001). Mяktяbя ya-
tыrыlan sяrmayя vя яldя edilяn nяticяlяr qar-
шыlaшdыrыlarkяn kяskin boшluqlar mцшahidя
edilmiшdir (Vignoles, 2000, Bюyцk Britaniya-
da resurslarыn tяsirinя dair dяlillяr). Wюßmann
and West (2002) beynяlxalq sяviyyяdя fakt-
larla чыxыш edib шagird sayыnыn nяticяlяrя
tяsirinя dair dяlillяr nцmayiш etdirmiшlяr. Ey-
ni zamanda o, resurslara ayrыlan яlavя xяrc-
lяrin bir чox Avropa юlkяlяrindя sяmяrяsiz
istifadя edildiyini gюstяrmiшdir. Son tяdqiqat-
larla aшkar edildi ki, mяrkяzlяшdirilmiш imta-
hanlar, tяhsil mцяssisяlяrinin muxtariyyяti,
mцяllim faktoru vя mцяllim rяqabяti kimi
tяhsil sistemlяrinin xцsusiyyяtlяri bir чox юl-
kяlяrdя шagirdlяrin nailiyyяt keyfiyyяtinin
yцksяldilmяsinя resurslardan daha чox tяsir
gюstяrяn amillяrdir (Wюßmann, 2003a).
Diqqяt cяlb edяn digяr mяsяlя tяhsil
mцяssisяlяrinin keyfiyyяtinin yцksяldilmяsi-
nя nail olmaq цчцn valideynlяrя mяktяb
seчimi imkanы vermяkdяn ibarяtdir. Bu,
mяktяblяr arasыnda rяqabяtin yцksяldilmя-
sinя xidmяt edir. (Howell and Peterson
(2002) and Peterson (2003). Bu tяcrцbяdяn
ABШ-da kяnd rayonlarы цzrя mяktяblяrdя
Filer and Mуnich (2000), elяcя dя Чexiya vя
Macarыstanda nailiyyяt keyfiyyяtinin yцksяl-
dilmяsi mяqsяdi ilя istifadя edilmiшdir. Цmu-
mi tяhsil pillяsindя юzяl sektorun inkiшaf
etdirilmяsi dя bu baxыmdan ящяmiyyяtli rol
oynayыr (Jimenez and Sawada, 2003).
Nяticяdя, mцяllim яmяk bazarыnыn fяa-
liyyяti mяktяbin vя bцtюvlцkdя tяhsilin keyfiy-
yяtinin yцksяldilmяsinя bюyцk xidmяt gюstяrir.
Dolton (2004) pedaqoji kadr tяminatы цzrя
 Тящсилин ясаслары
geniшmiqyaslы tяhlillяr aparmыш vя bu sahя цzrя
яmяk bazarыnda qadыnlarыn цstцnlцk tяшkil
etdiyinи xцsusi diqqяtя чatdыrmышdыr (Dolton
and Makepeace, 1993). Mцяllimlik peшяsindяn
imtina hallarы vя kadr axыnы mяsяlяlяri araшdы-
rыlmышdыr (Dolton and van der Klaauw, 1995;
1999). Mцяllim яmяk bazarы ilя baьlы digяr tяd-
qiqatlarы Wolter and Denzler’s (2003) aparmыш-
dыr ki, buna mцяllimlяrin xцsusiyyяtlяri, key-
fiyyяti vя шagirdlяrlя mцnasibяtlяri aiddir
(Falch, Bonesриnning and Strøm, 2003).
TAPШЫRЫQ 2
Resurslarы, mцяllimi vя sinifdя шagirdlя-
rin sayыnы tяnzimlяmяk baxыmыndan ayrыlan
Tяhsilin mаkroiqtisadiyyatы
Инсан капиталы:
• Иnsan kapitalы vя iqtisadi inkiшaf, sяmяrяlilik;
• Tяhsil vя ictimai birlik, iшчilяrin yerlяш-
dirilmяsi vя bяrabяrsizlik.
Tяhsil iqtisadiyyatыnda digяr mцhцm mя-
sяlя insan kapitalыnыn bцtюvlцkdя iqtisadiy-
yata tяsiridir. Belя makroiqtisadi araшdыr-
malar zamanы tяhsilin iqtisadiyyatыn inki-
шafыna vя bцtюvlцkdя юlkяnin чiчяklяnmя-
sinя, hяmчinin cяmiyyяtdя bяrabяrsizliyin
aradan qaldыrыlmasыna tяsiri tяdqiq edilir.
Mцяyyяn edilmiшdir ki, hяqiqяtяn tяhsilin
formalaшdыrdыьы insan kapitalы iqtisadiyyatыn
inkiшafыna ciddi vя davamlы шяkildя tяsir edir,
юlkяnin mяhsuldarlыьыnы yцksяldir. Яmяk
fяaliyyяti yaшыna чatmыш яhalinin яmяk baca-
rыqlarы baxыmыndan цstцnlцklяri vя boшluqla-
rыnы mцяyyяn etmяklя hяr tяhsil ilindя nail
olunmuш uьurlarы vя yol verilmiш problemlяri
qiymяtlяndirmяk mцmkцndцr (Krueger and
Lindahl 2001; de la Fuente and Doménech
2001; de la Fuente and Ciccone, 2002, De la
Fuente, 2002). Юyrяnяnlяrin idraki bacarыq-
larыnы yoxlayan testlяrlя юlчцlяn tяhsilin key-
fiyyяti xalqыn taleyinя tяhsilin kяmiyyяt gюs-
tяricilяrindяn daha чox tяsir gюstяrяn amil
kimi dяyяrlяndirilsя dя, onlarыn hяr ikisi юlkя-
341
vяsait vя Azяrbaycan mцstяvisindя onun
tяhsil nяticяlяrinя vя keyfiyyяtя tяsirini araш-
dыrmaq цчцn Tяhsil Nazirliyinin «Tяhsilin
iqtisadiyyatы» menyusuna daxil olun. Эяldi-
yiniz qяnaяtlяrя яsasяn mцzakirя aparыn.
TAPШЫRЫQ 3
Adlarы gюstяrilяn mцяlliflяrin tяdqiqatla-
rы ilя baьlы Иnternetdя axtarыш verin. Яldя et-
diyiniz ingilis dilli materiallardan parчalarы
Иngilis dili dяrslяrindя mцяllimlяrinizin kю-
mяyi ilя oxuyun. Иnэilis dili dяrslяrindя mя-
sяlяnin mahiyyяtini юzцnцz цчцn aydыnlaш-
dыrandan sonra «Tяhsilin яsaslarы» dяrsindя
problemlя baьlы mцzakirяlяr aparыn.
lяrin inkiшafы (Hanushek and Kimko, 2000) vя
nail olduqlarы iqtisadi yцksяliшin sяviyyяsi ba-
xыmыndan zяruridir (Wюßmann, 2003b).
Bir sыra tяdqiqatlar gюstяrir ki, tяhsil юlkяdя
ictimai birlik yaradan sosial sяviyyяlяr arasыn-
da fяrqi azaldan vя aradan qaldыran qцvvяdir
(Marin vя Psacharopoulos (1976), Hanuшek
(2001)). Wюßmann (2003c) apardыьы tяdqiqat-
lar nяticяsindя Avropa mяktяblяrindя fяrqli
sosial tяbяqяlяrя mяxsus olan uшaqlara bяrabяr
tяhsil шяraitinin yaradыlmasыnыn geniшmiqyaslы
xarakter aldыьы qяnaяtinя gяlmiшdir. Redmond
and Kattuman (2001) gюstяrir ki, insan kapita-
lыnыn xцsusiyyяtlяri 1990-cы illяrdя Macarыstanda
sosial bяrabяrsizliyin sцrяtlя inkiшafыna zяmin
yaratmышdыr. Weizsäcker (1996) isя tяhsil sahя-
sindя edilяn seчimlяrin sosial bяrabяrsizliyя tя-
sirini tяhlil etmiш vя bunu yцrцdцlяn siyasяtdяki
boшluq kimi dяyяrlяndirmiшdir. Psacharopoulos
vя Hinchliffe (1972) iшчilяrin tяhsil sяviyyяsinя
gюrя dяyiшdirilmяsini araшdыrmыш vя bunu tяhsi-
lin keyfiyyяtindяki yцksяliш vя iшчi qцvvяsinin
yerlяшdirilmяsindя onlarыn tяhsil sяviyyяsinin
rolu kimi dяyяrlяndirmiшdir.
TAPШЫRЫQ
Mяtndяn tanыш olduьunuz mяsяlяlяr ba-
xыmыndan Azяrbaycanda baш verяn proses-
lяri araшdыrыn. PP tяqdimat hazыrlayыn.
 Тящсилин ясаслары

Ы BЮLMЯ
Tящсилин малиййяляшдирилмясиндя мювъуд вязиййят

Ы. Тящсилин малиййяляшдирилмяси: бцдъя вя тящсил.

Дювлят бцдъясиндян тящсиля айрылан хяръляр, онун тяркиби вя гурулушу

Dюvlяt bцdcяsindяn tяhsilя

Илляр
ayrыlan xяrclяr (min manatla)
Bu мювзунун sonунда siz:
2001-ci il 202226,6
• Tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsinin «Tяhsil
qanunu»нda necя tяsbit olunduьunu 2002-ci il 216453,9
mцяyyяn edяcяksiniz;
• Dюvlяt bцdcяsi tяkibindя tяhsilя ayrыlan 2003-cц il 243253,2
цmumi xяrclяr, onlarыn tяrkibi vя quru- 2004-cц il 308250,0
luшunu шяrh edяcяksiniz;
• Tяhsil xяrclяrinin tяhsil nюvlяri vя isti- 2005-ci il 378643,0
qamяtlяri arasыnda bюlцnmяsi haqqыnda 2006-cы il 498520,3
mяlumat verяcяksiniz;
2007-ci il 757739,8
• Tяhsilalana dцшяn xяrclяrin inkiшaf di-
namikasыnы mцqayisяli шяrh edcяksiniz; 2008-ci il 979719,5
• Tяhsil xяrclяrinin tяшkilatlar arasыnda
bюlцnmяsi barяdя mяlumat verяcяksiniz. 2009-cу il 1147901,3
• Tяhsil Нazirliyinin sяrяncamыnda olan 2010-cу il 1276855,0
tяшkilatlarы sadalayacaqsыnыz.
2011-ci il 1338163,1
(прогноз)

Dюvlяt bцdcяsi vя tяhsil Dюvlяt bцdcяsindяn tяhsilя ayrыlan цmumi

xяrclяr (min manatla) www.edu.gov.az
Dюvlяt bцdcяsi dюvlяtin idarя edilmяsi,
mцdafiяsi, tяhsil, sяhiyyя, sosial mцdafiя, so-
sial tяminat vя s. цzrя bюlцnцr. Hяr bir dюv-
lяtin baшlыca funksiyalarыndan biri dя яhalini
tяhsil xidmяtlяri ilя tяmin etmяkdir.
Azяrbaycan Respublikasы Konstitusiya-
sыna яsasяn юlkяnin hяr bir vяtяndaшы tяhsil
hцququna malikdir. Bu ehtiyacыn яksяr his-
sяsi isя dюvlяt hesabыna tяmin olunur.
Hяr il kiчik uшaqlardan tutmuш yaшlы
adamlara qяdяr milyonlarla insan mцxtяlif
nюv tяhsil xidmяtlярindяn yararlanыr. Buna
gюrя dя hяr il dюvlяt bцdcяsinin xяrclяrinin
kifayяt qяdяr bюyцk bir hissяsi tяhsil mяq-
sяdlяrinя yюnяldilir.

342
 Тящсилин ясаслары

Tяhsil iqtisadiyyatыnыn gцcц onun

Тящсилин малиййяляшдирилмяси
Ясас мянбя Ялавя мянбя
• Назирликляр, мцяссисяляр, идаря вя тяш-
килатларын, щабеля айры-айры вятяндашларын
мцгавиля ясасында кадр щазырлыьы, ихтисас-
артырма вя йенидян кадр щазырлыьы цчцн
айрылан вясаит;
• Тялим-тярбийя мцяссисяляринин мцхтя-
Бцдъя лиф нюв фяалиййяти (тядрис, елми, истещсал
вясаити вя с.), хидмятляр мцгабилиндя ялдя ет-
дикляри эялир;
• Азярбайъанын вя хариъи юлкялярин дюв-
лят вя гейри-дювлят мцяссисяляри, тяшки-
латлары, ъямиййятляри, идаряляринин, щабеля
вятяндашларын кюнцллц айырмалары щеса-
бына ялдя олунан вясаит.
maliyyяlяшdirilmяsi цчцn ayrыlan bцdcя-
nin miqdarы ilя юlчцlцr. Dцnya tяcrцbя-
sindя tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsi istiqa-
mяtindя mцxtяlif siyasяtlяr yцrцdцlцr.
Bu sahяdя maliyyяlяшmяnin dюvlяt sяviy-
yяsindяn bazar sяviyyяsinя qяdяr mцx-
tяlif sяviyyяlяri яhatя edilir (Jimenez,
Psacharopoulos and Tan, 1986; Ooster-
beek, 1998; Wolter, 2001). Alternativ ma-
liyyяlяшmя imkanlarы tяhsilя ictimaiyyя-
tin yardыmы ilя subsidiyalarыn ayrыlmasыna
шяrait yaradыr (Jimenez, 1986). Bundan
яlavя ictimaiyyяt tяrяfindяn maliyyя
dяstяyinin dяrяcяsi vяsaitin ictimaiyyяtin
rяyi nяzяrя alыnmaqla sяrf edilmяsinя
zamin yarаdыr. (Falch and Rattsø 1999).
Tяhsil vauчerlяri tяhsilin ehtiyac duyulan
sahясinin maliyyяlяшdirilmяsi mexanizm-
lяrini tяqdim edя bilяrlяr (Patrinos, 2000).
Tяhsillя baьlы qяrarlar qяbul edяrkяn
mцxtяlif mяsяlяlяrin maliyyяlяшdirilmяsi
ilя baьlы qeyri-яminlik hallarы tяhsilin icti-
maiyyяt tяrяfindяn юzяl шяkildя maliyyя-
lяшdirilmяsinя шяrait yaradыr. (Wigger
and von Weizsäcker, 2001).

TAPШЫRЫQ
Tяhsil haqqыnda Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanununda V fяsil, Tяhsilin iqtisadiyyatы,
мaddя 37-42; ЫЫЫ fяsil, мaddя 36, 37-ni araшdыrыn. Dюvlяt vя bяlяdiyyя tяhsil mцяssisяlяrinin,
hяmчinin юzяl tяhsil mцяssisяlяrin maliyyяlяшdirilmя mяnbяlяri ilя tanыш olun. Dюvlяt vя
bяlяdiyyя tяhsil mцяssisяlяrinin maliyyя mяnbяlяrinin юzяl tяhsil mцяssisяlяrinin maliyyя
mяnbяlяrindяn fяrqini mцяyyяn edin. Nяticяlяriniz barяdя PP tяqdimat hazыrlayыn.

343
 Тящсилин ясаслары

Araшdыrmalar zamanы mяlum olmuшdur ki, Bir tяhsilalana dцшяn xяrcin inkiшafыnыn
tяdqiqatчыlar tяhsil sistemindя яsas diqqяti dinamikasы (manatla)
цmumi icbari tяhsilя yюnяldirlяr. Lakin tяh- http://edu.gov.az/view.php?lang=az&menu=56
silin maliyyяlяшdirilmяsinя gяldikdя tяdqi-
qatчыlar qeyri-icbari tяhsiл (peшя tяhsilini)
(Psacharopoulos, 1988) daha чox tяdqiqat 2008 2008 2009
obyektinя чevirirlяr. Dearden, McЫntosh, Tяhsil pillяlяri
1 tяhsilalana dцшяn xяrc
Myck vя Vignoles (2000) Britaniyada peшя
tяhsilinя яvvяlki kimi qayьы gюstяrmяyi vacib
hesab edirlяr. Dolton, Greenaway vя Vignoles Mяktяbяqяdяr
489
tяhsil
(1997) . Britaniyada ali tяhsilin maliyyяlяшmяsi
nin perspektivlяri haqqыnda araшdыrmalar
davam edir. (Wolter and Weber (1998), Leu- Цmumi orta тящсил 321
ven, Oosterbeek vя van der Klaauw (2003) )

Tяhsil xяrclяrinin tяhsil nюvlяri vя

O cцmlяdяn:
istiqamяtlяri arasыnda bюlцnmяsi ibtidai 579 598 787
Kiчik uшaqlardan baшlayaraq yaшlы insan- яsas 443 618 775
orta 311 406 564
lara qяdяr яn mцxtяlif sosial tяbяqяlяr dюvlя-
tin tяhsil xidmяtindяn istifadя edirlяr. Yaш
Texniki-peшя
qruplarы vя sosial tяlяbatlar mцxtяlif olduьun- 713 943 1108
tяhsili
dan gюstяrilяn tяhsil xidmяtlяri vя tяdris for-
malarы da fяrqli olur: Orta ixtisas
• Altы yaшa qяdяr uшaqlar mяktяbяqяdяr 431 566 741
tяhsili
tяrbiyя mцяssisяlяrindя tяrbiyя alыrlar.
• Altы yaшdan baшlayaraq bцtцn uшaqlar ic-
bari шяkildя ibtidai vя яsas tяhsilя cяlb edilir, Али тящсил 539 813 1176
elяcя dя orta tяhsil alыrlar.
• Bu zaman xцsusi qayьыya ehtiyacы olan uшaq-
lar xцsusi mяktяblяr vя kurslara cяlb olunur.
• Texniki-peшя mяktяblяrindя mцxtяlif
peшяlяr юyrяdilir.
• Texnikumlarda vя kolleclяrdя tяlяbяlяrя
orta-ixtisas tяhsili verilir.
• Universitet vя institutlarda isя ixtisaslar
daha dяrindяn tяdris edilmяklя elmin яsaslarы
mяnimsяnilir.
• Mцxtяlif sahяlяrdя чalышan mцtяxяssislяrin
ixtisas sяviyyяsini yцksяltmяk vя biliklяrini ar-
tыrmaq цчцn ixtisasartыrma kurslarы tяшkil olunur.
Bu fяrqlilik nяzяrя alыnaraq dюvlяt bцdcя-
sindяn ayrыlan xяrclяr gюstяrilяn istiqamяtlяr
цzrя mцvafiq шяkildя bюlцnцr.

344
 Тящсилин ясаслары
Dюvlяt bцdcяsindяn tяhsilя ayrыlan vяsait-
lяr aшaьыdakы funksional istiqamяtlяr цzrя
bюlцnцr:
• Mяktяbяqяdяr uшaq mцяssisяlяri: mяk-
tяbяqяdяr uшaq mцяssisяlяrinin tяшkili vя
saxlаnыlmasы xяrclяri аиддир.
• Mяktяb-uшaq baьчalarы, ibtidai, яsas vя
orta tяhsil mяktяblяri, gimnaziyalar vя lisey-
lяr: buraya ibtidai, яsas, orta tяhsil, elяcя dя
gцnц uzadыlmыш qruplarыn xяrclяri, elяcя dя
musiqi, rяssamlыq, sanatoriya peшя mяktяb-
lяrinin xяrclяri аиддир.
• Иnternat mяktяblяri: хцsusi rejimli vя
idman tяmayцllц internat mяktяblяrindяn
baшqa bцtцn internat mяktяblяrinin xяrclяri
аиддир.
• Xцsusi rejimli internat mяktяblяri: nitq,
eшitmя, gюrmя, zehni vя fiziki baxыmdan qц-
surlu uшaqlar цчцn nяzяrdя tutulmuш xцsusi
mяktяblяrin saxlanыlmasы xяrclяri аиддир.
• Xцsusi mяktяblяr: xцsusi tяrbiyяedilmя
цsuluna ehtiyacы olan uшaqlar цчцn nяzярdя tu-
tulmuш mяktяbin saxlanыlmasы xяrclяri аиддир.
• Texniki peшя mяktяblяri vя liseylяri: bu
mцяssisяlяrin saxlanыlmasы xяrclяri аиддир.
• Xцsusi texniki-peшя mяktяblяri vя lisey-
lяri: hяddi-buluьa чatmamыш uшaqlar цчцn
tяrbiyя koloniyalarы vя DИN nяzdindя ya-
radыlan TP mяktяblяrinin mцяllim heyяtinin
saxlanыlmasы xяrclяri аиддир.
• Orta ixtisas tяhsil mцяssisяlяri, peda-
qoji, musiqi, xоreoqrafiya, rяssamlыq, tibb,
olimpiya vя s. mяktяblяr цzrя xяrclяr аиддир.
• Ali tяhsil mцяssisяlяri: aspirantura, dok-
torantura, kafedranыn elmi iшчilяrinin xяrclяri
daxil olmaqla ali mяktяblяrin xяrclяri аиддир.
• Kurs tяdbirlяri vя ixtisasartыrma insti-
tutlarы: бцtцn ixtisaslar цzrя kadrlarыn hazыr-
lanmasы, yenidяn hazыrlanmasы, ixtisasartыr-
ma kurslarы цzrя xяrclяr, elяcя dя mцtяxяs-
sislяrin tяkmillяшdirmя institutunun saxlanыl-
masы xяrclяri аиддир.
• Kadrlarыn hazыrlыьы цzrя sair tяdris mцяs-
sisяlяri: fяhlя vя kцtlяvi peшяlяrdяn olan baш-
qa kadrlarыn hazыrlыьы vя yenidяn hazыrlыьы
345
цzrя mяktяb vя tяdris mяrkяzlяrinin saxla-
nыlmasы xяrclяri аиддир.
• Uшaqlarla mяktяbdяnkяnar iшlяr цzrя
mцяssisяlяr vя tяdbirlяr: uшaq saray vя yara-
dыcыlыq mяrkяzlяri, gяnc tяbiяtчilяr, texnik-
lяr, turistlяr, su stansiyalarыnыn, uшaq bяdяn
tяrbiyяsi evlяrinin, yeddiillik musiqi mяk-
tяblяrinin, mяktяbdяnkяnar iшlяr цzrя digяr
mцяssisяlяrin saxlanыlmasы, yarышlarыn, mцsa-
biqяlяrin, olimpiadalarыn vя s. keчirilmяsi
xяrclяri aiddir.
• Metodiki iш, texniki tяbliьat, tяhsil цzrя
sair mцяssisяlяr vя tяdbirlяr: metodkabinet-
lяrin, filmotekalarыn saxlanыlmasы, mцяllim-
lяrin elmi ezamiyyятlяri, mяktяblяrin inven-
tarlaшdыrыlmasы vя pasportlaшdыrыlmasы vя s.
tяdbirlяr цzrя xяrclяr buraya aiddir.
• Uшaq evlяri: мяktяb vя mяktяbяqяdяr
yaшlы uшaqlar цчцn uшaq evlяri цчцn xяrclяr
aid edilir. Buraya uшaq evlяrindяn buraxыlan
uшaqlar цчцn mцavinяtlяr vя uшaq evlяrindя
yaшayan uшaqlarыn saьlamlыьы цчцn xяrclяr dя
daxil edilir.
• Цmumtяhsil fondu: ibtidai, яsas vя orta
tяhsil mцяssisяlяrindя цmumtяhsil fondu
hesabыna юdяnilяn xяrclяr daxil edilir.
• Mяrkяzlяшdirilmiш mцhasibatlыqlarыn
saxlanыlmasы: тяhsil шюbяlяri, idarяlяrindя
mяrkяzlяшdirilmiш mцhasibatlыqlarыn saxla-
nыlmasы aid edilir.
• Tяhsil mцяssisяlяrindя proqnozlaшdыrы-
lan mцqavilяlяrin baьlanmasы: mцqavilя iш-
lяrinin baьlanmasыna ayrыlan vяsaitlяr, baшqa
nюv elmi-tяdqiqat, tяcrцbя-konstruktor iшlя-
ri цzrя xяrclяr aid edilir.
Tяhsil xяrclяrinin tяшkilatlar arasыnda
bюlцnmяsi
Юlkяdя tяhsil siyasяtinin iшlяnib hazыrlan-
masы, tяhsil proseslяrinin tяшkilinя цmumi
metodik rяhbяrlik Azяrbaycan Respublikasы
Tяhsil Nazirliyinin funksiyasыna daxildir.
Lakin tяhsilя ayrыlan vяsaitin hamыsы TN sя-
rяncamыna verilmir. Peшя ixtisas yюnцmцn-
dяn vя tяyinatыndan asыlы olaraq bir sыra
 Тящсилин ясаслары

tяdris mцяssisяlяri, tяшkilatlarы vя ixtisas- TAPШЫRЫQ

artыrma kurslarы baшqa nazirliklяrin tabeчili-
Sizcя, tяhsilя ayrыlan vяsait hansы tяшki-
yindяdir. Bu sяbяbdяn dюvlяt bцdcяsindяn
latlar arаsыnda bюlцnя bilяr. Fяrziyyяlяrinizi
tяhsilя ayrыlan vяsaitlяr mцxtяlif tяшkilatlar
yцrцdцn, fikirlяrinizi яsaslandыrыn. PP tяqdi-
arasыnda bюlцnцr.
mat hazыrlayыn.

ЯLDЯ ETDИYИNИZ NЯTИCЯLЯRИ MЦQAYИSЯ EDИN!

Tяhsil xяrclяrinin tяшkilatlar arasыnda bюlцnmяsi:

1. Азярбайъан Республикасы Tяhsil Nazirliyi 11. Azяrbaycan Respublikasы Prezidenti

2. Азярбайъан Республикасы Яdliyyя Nazirliyi
3. Азярбайъан Республикасы Maliyyя Nazirliyi
4. Азярбайъан Республикасы Vergilяr Nazirliyi
5. Азярбайъан Республикасы Sяhiyyя Nazirliyi
6. Азярбайъан Республикасы Gяnclяr вя
Иdman Nazirliyi
7. Азярбайъан Республикасы Mяdяniyyяt
вя Туризм Nazirliyi
8. Азярбайъан Республикасы Ekologiya vя
Tяbii Sяrvяtlяr Nazirliyi
9. Tяlяbя Qяbulu цzrя Dюvlяt Komissiyasы
10. Азярбайъан Dюvlяt Neft Akademiyasы
yanыnda Dюvlяt Иdarячilik Akademiyasы
12. Dюvlяt Kяnd Tяsяrrцfatы Akademiyasы
13. Bakы Dюvlяt Universiteti
14. Азярбайъан Tibb Universiteti
15. Азярбайъан Республикасы Dюvlяt Иqti-
sad Universiteti
16. Naxшыvan Dюvlяt Universiteti
17. Яdliyyя Nazirliyinin Bяlяdiyyяlяrlя iш vя
Bяlяdiyyяlяrя Metodoloji Yardыm Mяrkяzi
18. Mяktяbяqяdяr tяhsil mцяsсisяlяri

Xяrclяri Tяhsil Nazirliyinin sяrяncamыnda olan tяшkilatlar

Uшaq evlяri Xцsusi texniki-peшя mяktяblяri vя lisey-

Mяktяb-uшaq baьчalarы, ibtidai, яsas lяri;
vя orta tяhsil mцяssisяlяri, gimnaziyalar, Цmumtяhsil fondu;
liseylяr; Mяrkяzlяшdirilmiш tяsяrrцfat xidmяti qru-
Иnternat mяktяblяri; punun saxlanыlmasы;
Xцsusi rejimli internat mяktяblяri; Mяrkяzlяшdirilmiш mцhasibatlыьыn saxla-
Xцsusi mяktяblяr; nыlmasы (kiчik bir hissяsi Sяhiyyя Nazirliyi-
Texniki-peшя mяktяblяri vя liseylяr; nin sяrяncamыna verilir).

346
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ. Тящсил хяръляринин игтисади тяснифаты: яsaslы bцdcя vя cari bцdcя

Bu мювзунун sonунда siz: Bцdcяdяn tяhsilя ayrыlan vяsaitlяr tяhsil mцяs-

• Tяhsil xяrclяrini iqtisadi baxыmdan
tяsnif edяcяksiniz;
• Яsaslы bцdcяnin яhatя dairяsi barя-
dя mяlumat verяcяksiniz;
• Cari bцdcяnin яhatя dairяsi barяdя
mяlumat verяcяksiniz;
• Яsaslы vя cari bцdcяni mцqayisяli
шяrh edяcяk, onlarыn fяrqini gюstя-
rяcяksiniz;
• Tяhsil xяrclяrinin bюlцшdцrцlmяsi
barяdя шяrhlяr verяcяksiniz;
• Tяhsil xяrclяrinin mцяyyяn edilmя-
si meyarlarыnы izah edяcяksiniz.
sisяsi vя tяшkilatlarыnda iqtisadi tяyinatы цzrя isti-
fadя olunur:
• Tяhsil iшчilяrinя яmяkhaqqы verilir;
• Tяhsil prosesinin tяшkili цчцn zяruri mallar vя
tяdris vasitяlяri alыnыr;
• Kommunal, nяqliyyat vя baшqa xidmяtlяrin
haqqы юdяnilir;
• Mяktяblяr vя baшqa tяhsil obyektlяri tikilir,
tяmir olunur;
Bu baxыmdan tяhsil xяrclяri planlaшdыrыlarkяn
onlar яvvяlcя iqtisadi mяzmununa gюrя qruplaш-
dыrыlыr vя bцdcяdя bu шяkildя nяzяrя alыnыr. Иqtisadi
mяzmununa gюrя tяhsil xяrclяrini «яsaslы xяrclяr»
vя «cari xяrclяr» kimi qruplaшdыrmaq olar.

ТЯЩСИЛ БЦДЪЯСИ

Ясаслы бцдъя Ъари бцдъя

• ясас вясаитлярин алынмасы; • ямякщаггынын юдянилмяси;

• ясаслы тикинти;
• ясаслы тямир.
Субсидийалар вя ъари
• ямякщаггына ялавялярин юдянилмяси;
юдянишляр
• малларын алынмасы вя хидмят щаглары-
нын юдянилмяси.

347
 Тящсилин ясаслары

Ясаслы бцдъя

Tяhsil xяrclяrinin яsas hissяsi mяktяblя- rы, kяskin dяyiшikliklяrlя цzlяшir ki, bu da gя-
rin, liseylяrin vя universitetlяrin cari tяlяblя- lirlяrin sяviyyяsindяn asыlыdыr. Иqtisadi artыm
rini юdяmяyя sяrf edilir. Яsaslы xяrclяr bцd- vя gяlirlяr az olduьu dюvrlяrdя яsaslы xяrclяr
cяnin kiчik hissяsini tяшkil etmяklя, vaxtaшы- azaldыlыr.

Tяhsil bцdcяsindя яsaslы

Категорийа 2004 2005 2006 2007 2008 2009 xяrclяrin payы
(Mяktяb tikintisi Proqramы)
Цмуми тящсил бцдъяси
300,5 379,3 520,4 847,4 1311,9 1397,9
милйон АЗН иля

Ясаслы хяръляр милйон

АЗН иля

Тящсил бцдъясинин
фаизи кими

Яsas fondlara яsaslы vяsait qoyuluшu Президентя тягдим Назирляр кабинетиня

• Яsas vяsaitin alыnmasы; едилир тягдим едилир
• Nяqliyyat vяsaitlяrinin alыnmasы;
• Dюvlяt mцяssisя vя tяшkilatlarы цчцn
istehsal avadanlыьыnыn vя uzun mцddяt Малиййя Назирлийи иля
мяслящятляшмяляр
istifadя olunan яшyalarыn alыnmasы. апарылыр

Яsaslы tikinti
Тящсил Назирлийи Игтисади Инкишаф Назирлийи
• Mяktяb binalarыnыn tikintisi; тяклифляри гябул едир, тяряфиндян ДИП чярчивясиндя
• Mяktяbяqяdяr tяrbiyя mцяssisяlяri тящлил едир вя тягдим експертизадан кечирилир вя
едир принсипляшдирилир
binalarыnыn tikintisi
Яsaslы tяmir
• Иstehsalat obyektlяrinin яsaslы tяmiri;
• Sosial-mяdяni vя mяiшяt tяyinatlы Район Тящсил Шюбяляри
obyektlяrin яsaslы tяmiri. Тяклифляри щазырлайыр
вя тягдим едир

348
 Тящсилин ясаслары
Cari bцdcя: яmяyin юdяniшi, mallarыn alыnmasы vя xidmяtlяrin
haqqыnыn юdяnilmяsi
Ъари бцдъя
Ямяйин юдяниши, малларын алынмасы вя хидмятлярин
щаггынын юдянилмяси
Ямякщаггынын Ямякщаггынын Малларын алынмасы
юдяниши цстялик вя хидмятлярин щаг-
фонду хяръляри гынын юдянилмяси
Яmяkhaqqыnыn юdяniшi fondu
1. Яmяkhaqqы fondu normatиv sяnяdlяrя
яsasяn hesablanыr;
2. Шtatda olan iшчilяrin яmяkhaqqы:
• bцtцn шtat iшчilяrinя mцяyyяn edilmiш
vяzifя maaшы (o cцmlяdяn, mцяllimlяrin яmя-
yinin saathesabы юdяnilmяsi);
• iшчilяrin vяzifя maaшыna яlavяlяr (uzun
mцddяt xidmяtя gюrя юdяniшlяr vя s.);
• iшчilяrя яlavя iш цчцn юdяniшlяr (tяhsil
mцяssisяlяri mцяllimlяrin яlavя iш цчцn юdя-
niшlяrinin bцtцn nюvlяri – tяhsil kabinetlяri
vя laboratoriyalarыna rяhbяrlik edilmяsi
цчцn, sinif rяhbяri vяzifяsinin yerinя yetiril-
mяsi цчцn, шagirdlяrin yazы iшlяrinin yoxlanыl-
masы цчцn vя sairя;
• elmi dяrяcя vя fяxri adlara gюrя яlavя
юdяniшlяr.
3. Шtatdan kяnar яmяkhaqqы (tяшkilatыn
шtatыnda olmayan vя mцqavilя яsasыnda iшlя-
rin yeрinя yetirilmяsi цчцn cяlb olunan шяxs-
lяrin яmяyinin юdяnilmяsi);
4. Яmяyin юdяnilmяsi ilя baьlы sair pul
юdяniшlяri (maddi yardыmlar vя yuxarыda
gюstяrilяn юdяniшlяrя aid edilmяyяn яmяyin
юdяnilmяsinin sair nюvlяri);
5. Яmяyin юdяniшi цzrя nяzяrdя tutulan
artыm.
349
Яmяkhaqqыna цstяlik xяrclяr
Яmяkhaqqыnын цstяlik xяrclяrinя mцяy-
yяnlяшdirilmiш normativlяrя яsasяn iшя gюtц-
rяnlяrin sosial mцdafiя ayыrmalarы цzrя
xяrclяr (bunlar iшчi vя qulluqчularыn яmяk-
haqqыna цstяlik шяklindя hesablanыr) aid edilir.
• Dюvlяt Sosial Sыьorta Fonduna ayыrmalar;
• Иcbari dюvlяt sыьortasы;
• Иcbari tibbi sыьorta.
Mallarыn alыnmasы vя xidmяtlяrin
haqqыnыn юdяnilmяsi
1. Dяftяrxana lяvazimatы, cari tяsяrrцfat
mяqsяdlяri цчцn mal vя materiallar alыn-
masы.
2. Dяrman vя sarьы lяvazimatlarыnыn alыn-
masы.
3. Yumшaq inventar vя paltarlarыn alыn-
masы, tяmiri xяrclяrinин юdяnilmяsi.
4. Яrzaq mяhsullarы alыnmasы.
5. Ezamiyyяtlяr vя xidmяti sяfяrlяr, iшчi-
lяrя kompensasiya юdяniшlяri.
6. Nяqliyyat xidmяtlяri haqqыnыn юdяnil-
mяsi.
7. Rabitя xidmяtlяri haqqыnыn юdяnil-
mяsi.
8. Kommunal xidmяtlяri haqqыnыn юdя-
nilmяsi.
9. Elmi-tяdqiqat tяшkilatlarыnыn gюstяr-
diyi xidmяtlяrin haqqыnыn юdяnilmяsi.
10. Иnventar vя avadanlыьыn alыnmasы, tя-
miri xяrclяrinin юdяnilmяsi.
11. Binalarыn cari tяmir xяrclяrinin юdя-
nilmяsi vя sair cari xяrclяr.
 Тящсилин ясаслары

Cari bцdcя: тяhsil bцdcяsinin bюlцшdцrцlmяsi

Sifariшlяrinin tяqdim edilmяsi prosesi

Tяhsil mцяssisя vя obyektlяrinin bюyцk

ЪАРИ ТЯЩСИЛ ХЯРЪЛЯРИ
яksяriyyяti (mяktяbяqяdяr mцяssisяlяr,
uшaq baьчalarы, orta mяktяblяr, uшaq evlяri
vя s.) mяrkяzя, yяni Tяhsil Nazirliyinя de-
yil, nazirliyin rayonlarda yerli шюbяlяrinя ta- Йерли хяръляр Мяркязляшдирилмиш хяръляр
bedir. Bu sяbяbdяn tяhsil xяrclяri birbaшa
Nazirliyin sяrяncamыna deyil, RTШ-nin sя-
rяncamыna keчir. Bu, яsasяn, cari xяrclяri
яhatя edir. Бакыдан кянарда Бакыда йерляшян
йерляшян цмуми цмуми тящсил,
тящсил мяктябляри вя мяктябягядяр,
мяктябягядяр тящсил техники, пешя вя али
мцяссисяляри тящсил мцяссисяляри

Район Тящсил Шюбяля- Тящсил Назирлийиня

риня айрылан бцдъя айрылан вясаит
ресурслары щесабына ма- щесабына
лиййяляшдирилир малиййяляшдирилир

Район сявиййясиндя тящсил бцдъясинин

ТЯЩСИЛ ХЯРЪЛЯРИ бюлцшдцрцлмяси

Район сявиййясиндя бцдъянин иърасы

Йерли Мяркязляшдирилмиш
хяръляр хяръляр
Мцяллимлярин Гейри-тядрис
ямякщаггы хяръляри

Шящяр Тящсил Идаряси; Тящсил

Район Тящсил Назирлийи РТШ тяряфиндян Район инзибати бцдъя-
Шюбяси юдянилир синдян юдянилир

350
 Тящсилин ясаслары
Cari bцdcя: тяhsil хяръляринин мцяййян едилмяси
Сифаришляринин тягдим едилмяси просеси
Малиййя Назирлийи
Район Малиййя Идаряси сифаришляри
Малиййя Назирлийиня ютцрцр
РТШ сифаришляри нязярдян кечирир вя Район
Малиййя Идарясиня ютцрцр
Мяктяб бцдъя сифаришини тягдим едир
Ишчilяrin яmяkhaqqы fondunun hesablan-
masы
1. Pedaqoji iшчilяrin яmяkhaqqы fondu-
nun hesablanmasы цчцn baшlыca gюstяricilяr:
• Hяr kateqoriyaya aid iшчilяrin sayы;
• Иxtisas sяviyyяsi;
• Dяrs yцkц;
• Elmi dяrяcяsi;
• Stajы vя s.
2. Texniki-xidmяt heyяtinin яmяkhaqqы
mяblяьi Vahid Tarif Cяdvяli яsasыnda tяyin
olunsa da, onun sayыnыn planlaшdыrыlmasы
цчцn normativlяr mюvcuddur.
ТЯЩСИЛ ИШЧИЛЯРИ
Фярди ямяк мцгавиляси ясасында там
ишля ишляйянляр
• Щяфтялик дярсйцкц 12 саат,
иллик 480 саат
• Ещтийаъ йарандыгда щямин категорийада 2
ст. мцяййян едиля биляр.
351
Tяhsil xяrclяriнин mцяyyяn edilmяsi me-
yarlarы
• Dюvlяt bцdcяsindяn ayrы-ayrы istiqamяt-
lяr цzrя vяsaitlяrin bюlgцsц mцxtяlif norma
vя normativlяr яsasыnda aparыlыr. Bu norma-
tivlяr idarя vя tяшkilatlarыn hяr birinя ayrы-
ayrыlыqda dюvlяt bцdcяsindяn maliyyяlяш-
mяnin hяcmini mцяyyяnlяшdirmяk, hяm dя
bцdcяnin icrasы mяrhяlяsinя nяzarяt etmяk
imkanы verir.
• Tяhsil xяrclяrinin mцяyyяn olunmasы
da чoxsaylы texniki-iqtisadi gюstяricilяr vя
mцxtяlif normativlяr яsasыnda hяyata keчi-
rilir. Texniki-iqtisadi gюstяrici dedikdя, tяh-
sil mцяssisяlяrinin maliyyя tяsяrrцfat sяnяd-
lяri nяzяrdя tutulur.
• Mцяssisяlяrin istifadя etdiklяri elektrik
vя istиlik enerjisi, tяbii qaz, su vя rabitя xid-
mяtlяri Нazirlяr Kabinetinin 13 aprel 1998-ci
il tarixli 74 saylы qяrarы ilя tяnzimlяnir.
• Ezamiyyя xяrclяrinin hesablanmasы цчцn
normativ kimi Nazirlяr Kabinetinin 66 saylы
qяrarыndan istifadя olunur.
• «Ali tяhsil mцяssisяlяrinin inшaat, mad-
di-texniki tяchizat, kadr potensialы vя struk-
turuna qoyulan minimum normalar»dan ali
tяhsil mцяssisяlяrinin ehtiyaclarыnыn mцяy-
yяn edilmяsindя istifadя edilir.
Явязчилик вя саатщесабы
ишляйянляр
Явязчилик цзря щям юз иш йериндя,
щям дя башга мцяссисядя 0,5
ставка
щяъминдя иш апара билярляр
 Тящсилин ясаслары
ЫЫЫ. Тящсил ишчиляринин ямяйинин юдянилмясинин тарификасийасы
Tяhsil системиндя ямякщаггынын тариф системи
Bu мювзунунун sonунда siz:
• Tяhsil iшчilяrininя яmяk haqqыnыn tarif
sistemini tяnzimlяyяbn sяnяdlяri araшdыrыb
nяticяlяriniz haqqыnda mяlumat verяcяk-
siniz;
• Tяhsil sahяsi iшчilяrinin qulluqчu vяzifя-
lяrinin vahid tarif-ixtisas sorьu kitabчasы
haqqыnda danышacaqsыnыz;
• Dюvlяt bцdcяsindяn maliyyяlяшdirilяn
sahяlяrdя чalышan iшчilяrin Vahid Tarif
Cяdvяli haqqыnda mяlumat verяcяksiniz;
• Tяhsil iшчilяrinin mяvacibinя яlavя vя
цstяliklяr haqqыnda danышacaqsыnыz.
Tяhsil sistemindя яmяk haqqыnыn tarif
sistemini tяnzimlяyяn sяnяdlяr
• Tяhsil sahяsindя яmяyin юdяnilmяsi ta-
rifikasiyasы Яmяk Mяcяllяsinin vя «Tяhsil
haqqыnda Qanun»un (sяh.24–26) mцddяala-
rыna uyьun olaraq hazыrlanmышdыr.
• Mцxtяlif normativ sяnяdlяr Пrezidentin
fяrman vя sяrяncamlarы, Nazirlяr Kabine-
tinin qяrar vя sяrяncamlarы, Tяhsil Nazir-
liyinin, habelя Яmяk vя Яhalinin Sosial
Mцdafiяsi Nazirliyinin ayrы-ayrы tяlimatlarы
яsasыnda hяyata keчirilir.
352
Tяhsil sahяsi iшчilяrinin qulluqчu
vяzifяlяrinin vahid tarif-ixtisas sorьu
kitabчasы
Bu kitabчa tяhsil sahяsindя чalышanlаrыn
mяvaciblяrinin mцяyyяnlяшdirilmяsi цчцn яn
vacib normativ sяnяdlяrdяn biridir. Иyirmi
bir bюlmяdяn ibarяtdir. Kitabчa tяhsil iшчi-
lяrinin vяzifя borclarыnыn vя яmяyinin юdя-
nilmяsi dяrяcяlяri цzrя ixtisas tяlяblяrinin
uyьunluьunu tяmin edir. Tяhsil sяviyyяsinя
gюrя dюrd qrupa bюlцnцr:
1. цmumi orta tяhsillilяr;
2. orta-ixtisas tяhsillilяr;
3. ali tяhsillilяr;
4. elmi dяrяcяsi vя elmi adы olanlar.
Dюvlяt bцdcяsindяn maliyyяlяшdirilяn
sahяlяrdя чalышan iшчilяrin
Vahid Tarif Cяdvяli
Tяhsil sahяsindя чalышanlarыn qullуqчu vя-
zifяlяrinin vahid tarif-ixtisas sorьu kitabчasы
яsasыnda mцяyyяn olunan ixtisas tяlяblяrinя
vя яmяk funksiyalarыna uyьun olaraq peda-
qoji iшчilяrin tarif (vяzifя) maaшlarыnыn mяb-
lяьi Nazirlяr Kabinetinin yuxarыda adы чяki-
lяn 166 nюmrяli qяrarы ilя mцяyyяn olunub.
Hяmin qяrara яsasяn pedaqoji heyяtin aylыq
mяvaciblяri aшaьыdakы kimidir:
 Тящсилин ясаслары
Tяhsil iшчilяrinin mяvaciblяrinя яlavя vя цstяliklяr
Tяhsil sistemindя fяaliyyяt gюstяrяn iшчi
heyяtin tяrkibinin rяngarяngliyi, elяcя dя pe-
daqoji iшчilяrin яmяyinin yцksяk hяssaslыq vя
intensivliyi tяhsil sahяsindя чalышanlarыn яmя-
yinin tarifikasiyasыnы xeyli mцrяkkяblяшdirir.
Bu sяbяbdяn яlavяlяrin vя цstяliklяrin
юdяnilmяsi zяrurяti yaranыr.
Tяhsil iшчilяrinin mяvaciblяrinя яlavя
vя цstяliklяrin юdяnilmяsini
tяnzimlяyяn sяnяdlяr
Яlavя юdяniшlяrin hяyata keчirilmяsi цч
struktur rяhbяrinin – яmяk vя яhalinin
sosial mцdafiяsi, tяhsil vя maliyyя nazirlяri-
nin birgя razыlaшdыrdыqlarы aшaьыdakы hцquqi-
normativ aktlarla tяnzimlяnir:
• «Tяhsil mцяssisяlяrindя чalышan iшчilяrя
яlavя haqlarыn юdяnilmяsinя dair Tяlimat»;
• Nazirlяr Kabinetinin «Azяrbaycan Res-
publikasыnda яmяyin юdяnilmяsi qaydasы haq-
qыnda» 26 may 1996-cы il tarixli 60 saylы qяrar;
• Nazirlяr Kabinetinin «Azяrbaycan Res-
publikasыnda яmяyin юdяnilmяsi qaydasы
haqqыnda Azяrbaycan Respublikasы Nazirlяr
Kabinetinin 26 may 1996-cы il tarixli 60 saylы
qяrarыna dяyiшiklik edilmяsi haqqыnda 8 iyun
2004-cц il tarixli 83 saylы qяrarы.
353
Яlavя vя цstяliklяr aшaьыdakы istiqamяt-
lяrdя юdяnilir:
A. Sinif rяhbяrliyi, dяftяr vя yazы iшlяri-
nin yoxlanmasы цчцn яlavя haqlar;
B. Fяnn, bюlmя vя metodik komissiyala-
ra, шюbяlяrя vя tяdris kabiнetlяrinя,
tяdris-tяcrцbя sahяlяrinя, tяdris ema-
latxanalarыna vя bяdяn tяrbiyяsi цzrя
sinifdяnxaric iшlяrin aparыlmasыna gюrя
яlavя haqlar;
C. Mяktяbя (sinfя), mяktяbyanы inter-
nata, bюlmяyя (qrupa), фiliala, mяktя-
bin tяdris-mяslяhяt mяntяqяsinя, mяk-
tяbdяnkяnar mцяssisяlяrin шюbяlяrinя
rяhbяrlik цчцn яlavя haqlar;
D. Яmяkhaqqыnыn stavkalarы vя vяzifя
maaшlarыna яlavяlяr vя цstяliklяr.
TAPШЫRЫQ
1080 nяfяr шagirdi olan, ixtisasы цzrя
12 saat dil-яdяbiyyat dяrsi aparan, ali tяhsilli
яmяkdar mцяllim fяxri adы, 35 illik pedaqoji
staja malik tяlim-tяrbiyя iшlяri цzrя direktor
mцavininin яmяkhaqqыnы hesablayыn.
 Тящсилин ясаслары
ЫЫ BЮLMЯ
Tящсилин малиййяляшдирилмясиндя апарылан ислащатлар
Ы. Tяhsilin iqtisadiyyatыnda aparыlan islahatlarыn hцquqi яsasы
Bu бюлмянин sonунда siz:
Tяhsilin iqtisadiyyatыnda mюvcud prob-
lemlяri gюstяrяcяksiniz;
Problemlяrin doьurduьu fяsadlarы sada-
lыyacaqsыnыz;
Aparыlan dяyiшikliklяrin hцquqi яsasыnы
tяmin edяn sяnяdlяr haqda mяlumat ve-
rяcяksiniz:
– Azяrbaycan Respublikasыnыn Konsti-
tusiyasы;
– Tяhsil haqqыnda Azяrbaycan Respub-
likasiyasыnыn Qanunu;
– Azяrbaycan Respublikasыnыn Tяhsil Sa-
hяsindя Иslahat Proqramы.
Tяhsilin iqtisadiyyatыnda mюvcud problemlяr:
• Tяhsil siсteminin yeni tяшkilati-iqtisadi
idarяetmя modeli qurulmamышdыr;
• Tяhsil sisteminin maliyyяlяшdirilmяsinin
mцtяrяqqi formasы olan tяhsilalanlarыn
adambaшыna xяrc prиnsiplяri tam шяkildя
tяtbiq edilmяmiшdir;
• Tяhsil mцяssisясиnin bцdcяdяnkяnar vя-
sait яldяetmя imkanы normativ aktlarla
mяhdudlaшdыrыlmышdыr;
• Tяhsil mцяssisяlяrinя maliyyя tяsяrrцfat
fяaliyyяti sahяsindя obyektiv mцstяqillik
bцtцn mяktяblяrя verilmяmiшdir;
• Mюvcud vяsaitlяrdяn sяmяrяli istifadя
etmяk mexanizmi qurulmamышdыr.
354
Problemlяrin doьurduьu fяsadlar:
• Bцdcяnin vя kadr tяminatыnыn mцяyyяn
olunmasыnda dяrs saatы яsas faktor kimi qяbul
edildiyindяn fяnlяrin sayыnы чoxaltmaqla dяrs
saatыnыn artыrыlmasыna cяhd gюstяrilir.
• Maliyyя vяsaitinin bir bцdcя kateqori-
yasыndan digяrinя юtцrцlmяsinin qadaьan
olunmasы sяbяbindяn artыq qalan vяsaitin
yenidяn xяrclяnmяsi vя bu yolla da tяhsilin
keyfiyyяtinin artыrыlmasы mцmkцn olmur.
• Siniflяrdяki шagirdlяrin sayы norma olaraq
bцdcяnin mцяyyяnlяшmяsindя rol oynayыr.
Siniflяrdяki шagird sыxlыьыnыn normasы шagird-
lяrin yцksяkixtisaslы mцяllimlяrin xidmяtin-
dяn istifadя imkanыnы mяhdudlaшdыrыr.
• Bцdcяnin formalaшmasы vя hяyata keчiril-
mяsi цzrя mюvcud sistem «ehtiyaclar»ын me-
xaniki шяkildя hesablanmasыna яsaslanыr.
Апарылан дяйишикликлярин щцгуги ясасыны
тямин едян сянядляр
Azяrbaycan Respublikasыnыn Konstitusiyasы
Maddя 15. Иqtisadi inkiшaf vя dюvlяt
ЫЫ. Azяrbaycan dюvlяti bazar mцnasibяt-
lяri яsasыnda iqtisadiyyatыn inkiшafыna tяmi-
nat yaradыr, azad sahibkarlaра tяminat verir,
iqtisadi mцnasibяtlяrdя inhisarчыlыьa vя haq-
sыz rяqabяtя yol vermir.
TAPШЫRЫQ 1
Azяrbaycan Respublikasыnда tяhsilин ин-
кишафы цзря Дювлят Стратеэийасыны Tяhsil haq-
qыnda Azяrbaycan Respublikasыnыn Qanunu
ilя qarшыlaшdыrыn. Uyьun mяsяlяlяr baxыmыn-
dan problemlяrin hяlli istiqamяtindя atыlmыш
addыmlarы mцяyyяnlяшdirin. Hяyata keчiril-
mяsi zяruri olan tяdbirlяrlя baьlы qeydlяr
aparыn. Gяldiyiniz qяnaяtlяri яhяmiyyяtlilik
baxыmыndan яsaslandыrыn. PP tяqdimat ha-
zыrlayыn.
 Тящсилин ясаслары
TAPШЫRЫQ 2
Tяhsilin hцquqi яsaslarыnыn tяminatчыsы olan
vя siyasяtini яks etdirяn sяnяdlяri F.Qolladey
vя И.Abdullayev tяrяfindяn hazыrlanmыш «Tяhsi-
lin maliyyяlяшdirilmяsi vя iqtisadiyyatы» alt-
komponenti цzrя yekun hesabatla яlaqяlяndirin
(ДВД-я бах) vя tяhsilin yanaшmasыna yeni ya-
naшmanыn prinsiplяrini шяrh edin. Nяticяlяriniz
barяdя PP tяqdimat hazыrlayыn.
Tяhsilin maliyyяlяшmяsinя yeni yanaшma-
nыn prinsiplяri:
• Nяticяyюnцmlцlцk;
• Шagirdyюnцmlцlцk;
ЫЫ. Bцdcя sistemindя islahatыn hяyata keчirilmяsi цчцn zяruri tяdbirlяr
Bu мювзунун sonунда siz:
• «Цmumtяhsil mяktяblяrinin шagirdbaшыna
maliyyяlяшdirilmяsi dцsturu»nun mahiyyя-
tini mцqayisяli шяrh edяcяksiniz;
• Bцdcяnin tяrtibatы, bцdcяnin hяyata
keчirilmяsi, hesabatlыlыьыn tяmin olunma-
sы vя idarяetmя, hяmчinin mяktяblяrin
fяaliyyяtinin dяstяklяnmяsi mяsяlяlяri
цzrя tяqdimat edяcяksiniz;
• Tяhsil standaрtlarыnыn maliyyя baxыmыn-
dan hesabatlыlыьыn tяmin olunmasыnda ro-
lunu izah edяcяksiniz;
• Шagirdbaшыna maliyyяlяшmя шяraitindя
mцяllimin istifadя etdiyi tяlim strategiyala-
rыnыn яhяmiyyяtini шяrh edяcяksiniz;
• Qiymяtlяndirmяnin yeni mexanizmlяrinin
nяticяlяrin aшkar edilmяsindя vя sяrf edilmiш
maliyyяnin sяmяrяlilik sяviyyяsinin mцяy-
yяn edilmяsindя rolunu шяrh edяcяksiniz.
Zяruri tяdbirlяr
1. Tяlim nяticяlяrinin mцяyyяnlяшdirilmяsi;
2. Bцdcя normalarыnыn mцяyyяn olunmasы;
3. Xяrclяrdя yerli fяrqlяrin nяzяrя alыnmasы;
4. Maliyyя hesabatlыlыьыnыn tяmin edilmяsi;
5. Fяaliyyяtin monitorinqinin mexanizm-
lяrinin iшlяnmяsi;
6. Qiymяtlяndirmя metodlaры;
7. Mцяllimlяrin istifadя etdiklяri tяlim
strategiyalarыnын geniшlяndirilmяsi.
355
• Иnteqrativlik;
• Яdalяtlilik;
• Шяffaflыq;
• Keyfiyyяt.
Иstifadя olunan яdяbiyyat
1. «Tяhsil haqqыnda» Azяrbaycan Res-
publikasыnыn Qanunu.
2. Azяrbaycan Respublikasыnда tяhsilин
инкишафы цзря Дювлят Стратеэийасы.
3. F.Qolladey vя И.Abdullayev tяrяfindяn
hazыrlanmыш «Tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsi vя iq-
tisadiyyatы» alt komponenti цzrя yekun hesabat.
TAPШЫRЫQ 1
«Цmumtяhsil mяktяblяrinin шagirdbaшыna
maliyyяlяшdirilmяsi dцsturu»nu aшaьыda
tяqdim edilяn tяlяblяr baxыmыndan araшdыrыn.
Normativ sяnяdi F.Qolladey vя И.Abdullayev
tяrяfindяn hazыrlanmыш «Tяhsilin maliyyяlяш-
dirilmяsi vя iqtisadiyyatы» alt komponenti
цzrя yekun hesabatla mцqayisя edin:
• Bцdcя normalarы;
• Xяrclяrdя yerli fяrqlяr;
• Maliyyя hesabatlыlыьыnыn tяmin edilmяsi;
Nяticяlяrinizi яks etdirяn PP tяqdimat
hazыrlayыn.
TAPШЫRЫQ 2
1. F.Qolladey vя И.Abdullayev tяrяfindяn
hazыrlanmыш «Tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsi
vя iqtisadiyyatы» alt komponenti цzrя yekun
hesabatыnda tяqdim edilяn tюvsiyяlяri
(sяh.17–19) araшdыrыn:
Ы гrup: Bцdcяnin tяrtibatы;
ЫЫ гrup: Bцdcяnin hяyata keчirilmяsi;
ЫЫЫ гrup: Hesabatlыlыq vя fяaliyyяtin ida-
rя olunmasы;
ЫV гrup: Mяktяblяrin fяaliyyяtinin dяs-
tяklяnmяsi vя nяzarяt.
2. Araшdыrmalarыnыzыn nяticяlяri haqqыn-
da PP tяqdimat hazыrlayыn vя tяqdim edin.
 Тящсилин ясаслары
ЛAYИHЯ
Ы Qrup: Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt
standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы)
sяnяdindя цmumi tяhsilli шяxsя verilяn tяlяb-
lяri F.Qolladey vя И.Abdullayev tяrяfindяn
hazыrlanmыш «Tяhsilin maliyyяlяшdirilmяsi vя
iqtisadiyyatы» alt komponenti цzrя yekun he-
sabat layihяsindя (sяh.9) tяklif edilяn tяlim
nяticяlяri ilя mцqayisя edin, uyьun vя fяrqli
cяhяtlяri mцяyyяnlяшdirin.
ЫЫ Qrup: Цmumi tяhsil pillяsinin dюvlяt
standartlarы vя proqramlarы (kurikulumlarы)
vя ya fяnn kurikulumu sяnяdindя «Tяlim
strategiyalarы» bюlmяsini F.Qolladey vя И.Ab-
dullayev tяrяfindяn hazыrlanmыш «Tяhsilin
maliyyяlяшdirilmяsi vя iqtisadiyyatы» alt
komponenti цzrя yekun hesabat layihяsindя
(sяh.14) tяklif edilяn « mцяllimlяrin istifadя
etdiklяri tяlim strategiyalarыnыn geniшlяndi-
rilmяsi» bюlmяsi ilя mцqayisя edin, uyьun vя
fяrqli cяhяtlяri mцяyyяnlяшdirin.
ЫЫЫ. Mяktяbin bцdcя layihяsinin hazыrlanmasы
1. Цmumtяhsil mяktяblяrinin шagirdbaшыna
maliyyяlяшdirilmяsi dцsturuna яsasяn mяktя-
bin bцdcя layihяsini hesablayыn:
Ы. Mяktяb – шagirdlяrin sayы (Qusar шяhяr
N nюmrяli mяktяb)
Ы-ЫV siniflяr – 212 nяfяr (fяrdi 5 nяfяr)
V-ЫX siniflяr – 380 nяfяr (fяrdi 7 nяfяr)
X-XЫ siniflяr – 80 nяfяr ( yoxdur)
ЫЫ. Mяktяb – шagirdlяrin sayы (Bakы шяhяr
N nюmrяli mяktяb)
Ы-ЫV siniflяr – 255 nяfяr (fяrdi 8 nяfяr)
V-ЫX siniflяr – 423 nяfяr (fяrdi 5 nяfяr)
X-XЫ siniflяr – 125 nяfяr (fяrdi 1 nяfяr)
rus bюlmяsi Ы-ЫV siniflяr – 135 nяfяr (fяrdi
4 nяfяr)
V-ЫX siniflяr – 303 nяfяr (fяrdi 2 nяfяr)
X-XЫ siniflяr – 40 nяfяr (yoxdur)
356
ЫЫЫ Qrup: Azяrbaycan Respublikasыnыn
цmumi tяhsil sistemindя Qiymяtlяndirmя
Konsepsiyasыnы F.Qolladey vя И.Abdullayev
tяrяfindяn hazыrlanmыш «Tяhsilin maliyyяlяш-
dirilmяsi vя iqtisadiyyatы» alt komponenti
цzrя yekun hesabat layihяsindя (sяh.13) tяk-
lif edilяn fяaliyyяtin monitorinqi metodlarы
ilя mцqayisя edin, uyьun vя fяrqli cяhяtlяri
mцяyyяnlяшdirin.
ЫV Qrup: Azяrbaycan Respublikasыnыn
цmumi tяhsil sistemindя Qiymяtlяndirmя
Konsepsiyasыnы F.Qolladey vя И.Abdullayev
tяrяfindяn hazыrlanmыш «Tяhsilin maliyyя-
lяшdirilmяsi vя iqtisadiyyatы» alt komponenti
цzrя yekun hesabat layihяsindя (sяh.13) tя-
klif edilяn fяaliyyяtin qiymяtlяndirmя me-
todlarы ilя mцqayisя edin, uyьun vя fяrqli cя-
hяtlяri mцяyyяnlяшdirin.
Nяticяlяr haqqыnda PP тяqdimat hazыr-
layыn.
ЫЫЫ. Mяktяb – шagirdlяrin sayы (Иmiшli ra-
yon Muradxanlы kяnd orta mяktяbi)
Ы-ЫV siniflяr – 80 nяfяr (fяrdi 5 nяfяr)
V-ЫX siniflяr – 330 nяfяr (fяrdi 7 nяfяr)
X-XЫ siniflяr – 23 nяfяr (yoxdur)
ЫV. Mяktяb – шagirdlяrin sayы (Lerik ra-
yon Piran kяnd orta mяktяbi)
Ы-ЫV siniflяr – 93 nяfяr (fяrdi 5 nяfяr)
V-ЫX siniflяr – 510 nяfяr (fяrdi 2 nяfяr)
X-XЫ siniflяr – 46 nяfяr (yoxdur)
Resurslar: Цmumtяhsil mяktяblяrinin шa-
girdbaшыna maliyyяlяшdirilmяsi dцsturu;
Tяhsil sahяsi iшчilяrinin qulluqчu vяzifяlя-
rinin vahid tarif cяdvяli
 Тящсилин ясаслары
ÜMUMTƏHSİL MƏKTƏBLƏRİNİN ŞAGİRDBAŞINA
MALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİ DÜSTURU
Təklif olunan maliyyələşdirmə düsturu əsa-
sında məktəbin alacağı büdcə iki hissəyə bö-
lünür:
1. Şagirdbaşına normalar əsasında ayrılan
məbləğ.
2. Sabit məbləğ.
Ümumi maliyyələşdirmə düsturu aşağı-
dakı kimdir:
MB= (T1-4 x Ş1-4+T5-9x Ş5-9+T10-11x Ş10-11+
Tq1-4x Şq1-4+Tq5-9x Şq5-9+Tq10-11x Şq10-11)xK+
(Tf1-4xŞf1-4+Tf5-9xŞf5-9+Tf10-11xŞf10-11))x1,5K+
(Nqp+∑Nqə)xŞüs+SM
Burada,
MB – Məktəb Büdcəsi;
T1-4 – məktəbin Azərbaycan bölməsinin 1–4-cü
siniflərində şagirdbaşına həftəlik tədris yükü
(stavka) norması;
Ş1-4 – məktəbin Azərbaycan bölməsinin 1–4-cü
siniflərində şagirdlərin sayı;
T5-9 – məktəbin Azərbaycan bölməsinin 5–9-cu
siniflərdə şagirdbaşına həftəlik tədris yükü (stav-
ka) norması;
Ş5-9 – məktəbin Azərbaycan bölməsinin 5–9-cu
siniflərində şagirdlərin sayı;
T10-11 – məktəbin Azərbaycan bölməsinin 10–
11-ci siniflərində şagirdbaşına həftəlik tədris yükü
(stavka) norması;
Ş10-11 – məktəbin Azərbaycan bölməsinin 10–
11-ci siniflərində şagirdlərin sayı;
Tq1-4 – məktəbin qeyri-Azərbaycan bölməsi-
nin 1–4-cü siniflərində şagirdbaşına həftəlik tədris
yükü (stavka) norması;
Şq1-4 – məktəbin qeyri-Azərbaycan bölməsinin
1–4-cü siniflərində şagirdlərin sayı;
Tq5-9 – məktəbin qeyri-Azərbaycan bölməsi-
nin 5–9-cu siniflərində şagirdbaşına həftəlik tədris
yükü (stavka) norması;
Şq5-9 – məktəbin qeyri-Azərbaycan bölməsinin
5–9-cu siniflərində şagirdlərin sayı;
357
Tq10-11 – məktəbin qeyri-Azərbaycan bölməsi-
nin 10–11-ci siniflərində şagirdbaşına həftəlik
tədris yükü (stavka) norması;
Şq10-11 – məktəbin qeyri-Azərbaycan bölməsi-
nin 10–11-ci siniflərində şagirdlərin sayı;
K – baxılan məktəbin 1 tədris yükünün
(stavka) proqnozlaşdırılan illik orta əməkhaqqı
xərci;
Tf1-4 – fərdi təhsil üzrə məktəbin 1–4-cü sinif-
lərində şagirdbaşına həftəlik tədris yükü (stavka)
norması;
Şf1-4 – fərdi təhsil üzrə məktəbin 1–4-cü sinif-
lərində şagirdlərin sayı;
Tf5-9 – fərdi təhsil üzrə məktəbin 5–9-cu sinif-
lərində şagirdbaşına həftəlik tədris yükü (stavka)
norması;
Şf5-9 – fərdi təhsil üzrə məktəbin 5–9-cu sinif-
lərində şagirdlərin sayı;
Tf10-11 – fərdi təhsil üzrə məktəbin 10–11-ci
siniflərində şagirdbaşına həftəlik tədris yükü
(stavka) norması;
Şf10-11 – fərdi təhsil üzrə məktəbin 10–11-ci
siniflərində şagirdlərin sayı;
Nqp – qeyri-pedaqoji işçilər üçün şagirdbaşı-
na illik xərc norması;
∑Nqə – qeyri-əməkhaqqı xərc maddələri üzrə
şagirdbaşına illik xərc normalarının cəmi;
Şüs – məktəbdə şagirdlərin ümumi sayı;
SM – sabit məbləğ (şagirdbaşına xərc nor-
malarına daxil edilməyən xərclər).
Düstur elementlərinin açıqlanması:
1. Məktəbin Azərbaycan bölməsinin 1–4-cü
siniflərində şagirdbaşına həftəlik tədris yükü
(stavka) norması:
– «2006–2007-ci dərs ili üçün ümumtəhsil
məktəblərinin tədris planları»na uyğun olaraq, 1–
4-cü siniflər üçün cəmi həftəlik dərs yükü 106,4
saatdır, yəni 93 tədris saatı, üstəgəl sinif rəhbərliyi
üçün 7,2 saat və yazı işlərinin yoxlanılması üçün
müəllimlərin sərf etdiyi 6,2 saat;
 Тящсилин ясаслары
– Bir sinif üçün həftəlik dərs saatları 26,6 saat
edir, yəni 106,4 saat bölünsün 4 sinif pilləsinə;
– Bir sinif üçün həftəlik tədris yükü (stavka)
2,2 edir, yəni 26,6 saat bölünsün 12 saat;
Cari ildə 1–4-cü siniflərdə İsmayıllı və Ucar
rayonlarında siniflərdə orta şagird sıxlığının
20 nəfər, Əli Bayramlı şəhərində – 21,5 nəfər ol-
duğunu nəzərə alaraq, 1–4-cü siniflərdə şagirdba-
şına həftəlik tədris yükü (stavka) norması İsma-
yıllı və Ucar rayonlarında 0,11 (2,2 bölünsün
20 şagirdə), Əli Bayramlı şəhərində 0,10 (2,2
bölünsün 21,5 şagirdə) olacaqdır.
2. Məktəbin Azərbaycan bölməsinin 5–9-cu
siniflərində şagirdbaşına həftəlik tədris yükü
(stavka) norması:
– «2006–2007-ci dərs ili üçün ümumtəhsil
məktəblərinin tədris planları»na uyğun olaraq, 5–
9-cu siniflər üçün cəmi həftəlik dərs yükü 187,5
saatdır, yəni 170 tədris saatı, üstəgəl sinif rəhbər-
liyi üçün 12 saat və yazı işlərinin yoxlanılması
üçün müəllimlərin sərf etdiyi 5,5 saat;
– Bir sinif üçün həftəlik dərs saatları 37,5 saat
edir, yəni 187,5 saat bölünsün 5 sinif pilləsinə;
– Bir sinif üçün həftəlik tədris yükü (stavka)
3,2 edir, yəni 37,5 saat bölünsün 12 saat;
– Cari ildə 5–9-cu siniflərdə İsmayıllı və Ucar
rayonlarında siniflərdə orta şagird sıxlığının
20 nəfər, Əli Bayramlı şəhərində – 21,5 nəfər ol-
duğunu nəzərə alaraq, 5–9-cu siniflərdə şagirdba-
şına həftəlik tədris yükü (stavka) norması İsma-
yıllı və Ucar rayonlarında 0,16 (3,2 bölünsün
20 şagirdə), Əli Bayramlı şəhərində 0,15 (3,2
bölünsün 21,5 şagird) olacaqdır.
3. Məktəbin Azərbaycan bölməsinin 10–11-ci
siniflərində şagirdbaşına həftəlik tədris yükü
(stavka) norması:
– «2006–2007-ci dərs ili üçün ümumtəhsil
məktəblərinin tədris planları»na uyğun olaraq,
10–11-ci siniflər üçün cəmi həftəlik dərs yükü
80 saatdır, yəni 74 tədris saatı, üstəgəl sinif rəh-
bərliyi üçün 4,8 saat və yazı işlərinin yoxlanılması
üçün müəllimlərin sərf etdiyi 1,2 saat;
– Bir sinif üçün həftəlik dərs saatları 40 saat
edir, yəni 80 saat bölünsün 2 sinif pilləsinə;
358
– Bir sinif üçün həftəlik tədris yükü (stavka)
3,3 edir, yəni 40 saat bölünsün 12 saat;
– Cari ildə 10–11-ci siniflərdə İsmayıllı və
Ucar rayonlarında siniflərdə orta şagird sıxlığının
15 nəfər, Əli Bayramlı şəhərində – 16 nəfər oldu-
ğunu nəzərə alaraq, 10–11-ci siniflərdə şagirdba-
şına həftəlik tədris yükü (stavka) norması İsmayıllı
və Ucar rayonlarında 0,22 (3,2 bölünsün 5 şagir-
də), Əli Bayramlı şəhərində 0,21 (3,3 bölünsün
16 şagird) olacaqdır.
4. Məktəbin qeyri-Azərbaycan bölməsində
şagirdbaşına həftəlik tədris yükü (stavka) nor-
ması:
«2006–2007-ci dərs ili üçün ümumtəhsil
məktəblərinin tədris planları»nda qeyri-Azər-
baycan sektorunda təhsil alan şagirdlərə Azər-
baycan dilinin öyrədilməsi üçün əlavə saatlar
ayrılmışdır. Bu əlavə saatlar şagirdbaşına 0,01
stavkaya bərabərdir. Beləliklə, qeyri-Azərbay-
can bölməsinin:
– 1–4-cü siniflərində şagirdbaşına həftəlik
tədris yükü (stavka) norması İsmayıllı və Ucar
rayonlarında 0,12 (0,11+0,01), Əli Bayramlı
şəhərində 0,11 (0,10+0,01);
– 5–9-cu siniflərində şagirdbaşına həftəlik
tədris yükü (stavka) norması İsmayıllı və Ucar
rayonlarında 0,17 (0,16+0,01), Əli Bayramlı şə-
hərində 0,16 (0,15+0,01);
– 10–11-ci siniflərində şagirdbaşı həftəlik təd-
ris yükü (stavka) norması İsmayıllı və Ucar ra-
yonlarında 0,23 (0,22+0,01), Əli Bayramlı şəhə-
rində 0,22 (0,21+0,01) olacaqdır.
5. Baxılan məktəbin 1 tədris yükü (stavka)
üzrə proqnozlaşdırılan illik orta əməkhaqqı
xərci:
Məktəbin 1 tədris yükü (bundan sonra stavka)
üzrə proqnozlaşdırılan illik orta xərcini hesabla-
maq üçün Vahid Tarif Cədvəlinin (VTC) hər bir
dərəcəsi üzrə növbəti il üçün proqnozlaşdırılan
müəllim stavkalarının sayı haqqında məlumat
tələb olunur. VTC-də hər bir dərəcə üzrə müəy-
yənləşdirilmiş aylıq tarif (vəzifə maaşı) həmin
dərəcə üzrə məktəbdə proqnozlaşdırılan stavkala-
rın sayına vurulur və nəticədə həmin dərəcə üzrə
 Тящсилин ясаслары
stavkaların ödənilməsi üçün tələb olunan aylıq
məbləği hesablanır. Bütün dərəcələr üzrə bu cür
hesablanmış aylıq məbləğlər 12 aya vurularaq
toplanır və məktəb üçün proqnozlaşdırılan bütün
stavkaların ümumi illik xərci müəyyənləşdirilir.
Ümumi illik xərci stavkaların ümumi sayına böl-
məklə 1 tədris yükü (stavka) üzrə proqnozlaşdı-
rılan illik orta xərc hesablanır.
6. Fərdi təhsil üzrə şagirdbaşına həftəlik
tədris yükü (stavka) norması:
«2006–2007-ci dərs ili üçün fiziki cəhətdən
sağlamlıq imkanları məhdud uşaqların evdə fərdi
təhsil məktəblərinin tədris planları»na uyğun
olaraq:
1–4-cü siniflərdə həftəlik dərs yükü 33 saat-
dır.
– Bir sinif pilləsinin həftəlik dərs saatları 8,5
edir, yəni 33 saat bölünsün 4 sinif.
– Bir sinif pilləsi üzrə evdə təhsil alan 1 şa-
girdə 0,69 stavka müəyyənləşir, yəni 8,5 saat
bölünür 12 saat.
5–9-cu siniflərdə həftəlik dərs yükü 56,5
saatdır.
– Bir sinif pilləsinin həftəlik dərs saatları 11,3
edir, yəni 56,5 saat bölünsün 5 sinif.
– Bir sinif pilləsi üzrə evdə təhsil alan 1 şa-
girdə 0,94 stavka müəyyənləşir, yəni 11,3 saat
bölünür 12 saat.
10–11-ci siniflərdə həftəlik dərs yükü 26,5
saatdır.
– Bir sinif pilləsinin həftəlik dərs saatları 13,2
edir, yəni 26,5 saat bölünsün 2 sinif.
– Bir sinif pilləsi üzrə evdə təhsil alan 1 şagir-
də 1,1 stavka müəyyənləşir, yəni 13,2 saat bölü-
nür 12 saat.
7. Qeyri-pedaqoji işçilər üçün şagirdbaşına
illik xərc norması:
Şagirdbaşına maliyyələşdirmə düsturuna dair
alınmış rəylərdə bugünkü maliyyələşmədə möv-
cud reallığın mümkün qədər nəzərə alınması töv-
siyə edilmişdir. Bu tövsiyələrə rəğmən şagirdba-
şına maliyyələşdirmə islahatlarında dəyişikliklə-
rin sıçrayış deyil, tədricən edilməsini üstün tu-
taraq qeyri-pedaqoji işçilər üçün şagirdbaşına illik
359
xərc norması müstəqillik verilmiş 59 məktəbin
reallığı əsasında hesablanmışdır. Belə ki 59 mək-
təbin içərisində ən böyük məktəb seçilərək, onun
cari smetasından qeyri-pedaqoji işçilər üçün bir
şagirdə düşən məbləği hesablanmış və norma
kimi götürülmüşdür. Beləliklə, qeyri-pedaqoji iş-
çilər üçün şagirdbaşına illik xərc norması 17,30
manat olmuşdur. Lakin məktəb nə qədər kiçik
olarsa, onun qeyri-pedaqoji işçiləri üzrə şagirdba-
şına düşən xərcləri daha yüksək olmağa meyil-
lidir. Bunu nəzərə alaraq, düsturun Sabit Məbləği
hissəsinə məktəblər üçün müvafiq əlavə məbləğ
daxil edilmişdir.
8. Qeyri-əmək xərc maddələri üzrə şagird-
başına illik xərc normalarının cəmi:
Artıq qeyd edildiyi kimi, şagirdbaşına maliy-
yələşdirmə düsturuna dair alınmış rəylərdə bu-
günkü maliyyələşmədə mövcud reallığın müm-
kün qədər nəzərə alınması tövsiyə edilmişdir.
Lakin bu tövsiyəni müstəqillik verilmiş 59 mək-
təbin reallığı səviyyəsində nəzərə almaq düzgün
olmazdı. Belə ki hazırda qeyd olunan məktəblərin
qeyri-əməkhaqqı xərc maddələri üzrə maliyyələş-
məsi eyni standarta cavab vermir. Eyni zamanda
şagirdbaşına maliyyələşdirmənin vacib prinsiplə-
rindən biri də ölkədə hər bir şagirdə eyni stan-
dartlı təhsil almaq hüququnun verilməsidir. Qeyd
olunanları nəzərə alaraq, tövsiyə olunan reallığı
eyni standart baxımından daha üstün vəziyyətdə
olan Təhsil Nazirliyi tərəfindən birbaşa maliy-
yələşdirilən 4 məktəb səviyyəsində əks etdirmək
məqsədəmüvafiq hesab edilmişdir. Beləliklə,
qeyri-əməkhaqqı xərc maddələri üzrə şagirdba-
şına illik xərc normaları qeyd olunan 4 məktəbin
həmin maddələr üzrə cari ildə bir şagirdə düşən
orta məbləğlər səviyyəsində götürülmüşdür. Bu
normalar aşağıdakı kimi olmuş və cəmi 67,08
manat təşkil etmişdir:
9. Sabit məbləğ:
Sabit məbləğə birbaşa şagirdlərin sayı ilə
əlaqəli olmayan xərclər daxildir. Bu xərclər əmək-
haqqı ilə bağlı olan ayrı-ayrı məbləğlərdən və
bank xidməti üçün ayrılan məbləğdən ibarətdir.
Bu məbləğin izahı aşağıda verilmişdir:
 Тящсилин ясаслары

Şagirdbaşına illik
Qeyri-əməkhaqqı xərc maddələri
xərc normaları

Dəftərxana və təsərrüfat xərcləri 0,6 man.

Mətbəə xərcləri 0,2 man.
İdarənin digər xərcləri 0,7 man.
Cari təmir 5,6 man.
Ölkədaxili ezamiyyə: gündəlik yemək xərci 0,4 man.
Ölkədaxili ezamiyyə: mehmanxana (mənzil) və yol xərcləri 1,6 man.
Xarici ezamiyyə: gündəlik yemək xərci 0,2 man.
Xarici ezamiyyə: mehmanxana (mənzil) və yol xərcləri 0,8 man.
Elektrik enerjisi haqqının ödənilməsi 7,8 man.
Qaz haqqının ödənilməsi 6,6 man.
Su haqqının ödənilməsi 9,0 man.
İstilik enerjisi (yanacaq) haqqının ödənilməsi 10,2 man.
Kanalizasiya xidmətləri haqqının ödənilməsi 2,38 man.
Digər kommunal xidmətlərin haqqının ödənilməsi 1,5 man.
Ölkədaxili telеfon danışıq haqlarının ödənilməsi 0,6 man.
Poçt xidmətlərinin ödənilməsi 0,1 man.
İnternet xidmət haqqının ödənilməsi 0,3 man.
Yumşaq inventar, yataq ləvazimatları və xüsusi geyimlərin alınması 1,4 man.
İnventarın alınması 3,0 man.
Avadanlığın alınması 1,5 man.
Digər alışlar və xidmətlər 1,2 man.
Sair xərclər 6,0 man.
Cəmi: 67,08 man.

9.1. 1–4-cü sinif pillələrində həddindən az
şagirdi olan məktəblər üçün əlavə məbləğ:
1–4-cü siniflərdə şagirdbaşına həftəlik tədris
yükü (stavka) normasının hesablanmasında
siniflərdə orta şagird sıxlığı 20 və ya 21,5 nəfər
götürüldüyündən, 1–4-cü sinif pillələrinin hər
hansında şagirdlərin sayının 20-dən az olduğu
təqdirdə azı bir sinif komplektinin yaranması
üçün kifayət qədər vəsait ayrılmır. Bunu nəzərə
alaraq, 1–4-cü sinif pillələri üzrə şagird sayı
80-dən (4 sinif pilləsi vurulsun 20 şagirdə) az
olduğu təqdirdə məktəbin 1–4-cü sinif pillələ-
rində şagird sayı 80 götürülür və çatışmayan
şagird sayının maliyyələşməsi üçün əlavə vəsait
sabit məbləğ kimi məktəbin büdcəsinə daxil
edilir.
9.2. 5–9-cu sinif pillələrində həddindən az
şagirdi olan məktəblər üçün əlavə məbləğ:
5–9-cu siniflərdə şagirdbaşına həftəlik tədris
yükü (stavka) normasının hesablanmasında sinif-

360
 Тящсилин ясаслары

lərdə orta şagird sıxlığı 20 və ya 21,5 nəfər götü- Əlavə pedaqoji

rüldüyündən, 5–9-cu sinif pillələrinin hər han- Məktəbin meyarları vəzifələr
üçün stavkaların
sında şagirdlərin sayının 20-dən az olduğu təq- sayı
dirdə azı bir sinif komplektinin yaranması üçün
kifayət qədər vəsait ayrılmır. Bunu nəzərə alaraq, 379-dan çox şagirdi olan
5.5
5–9-cu sinif pillələri üzrə şagird sayı 100-dən (5 orta məktəb
sinif pilləsi vurulsun 20 şagirdə) az olduğu təqdir- 380-dən az və 99-dan çox
də məktəbin 5–9-cu sinif pillələrində şagird sayı 5
şagirdi olan orta məktəb
100 götürülür və çatışmayan şagird sayının ma-
liyyələşməsi üçün əlavə vəsait sabit məbləğ kimi 99-dan az şagirdi olan orta
4.5
məktəbin büdcəsinə daxil edilir. məktəb
9.3. 10–11-ci sinif pillələrində həddindən az
379-dan çox şagirdi olan
şagirdi olan məktəblər üçün əlavə məbləğ: 3.5
əsas məktəb
10–11-ci siniflərdə şagirdbaşına həftəlik
tədris yükü (stavka) normasının hesablanma- 379-dan az, 99-dan çox
3
sında siniflərdə orta şagird sıxlığı 15 və ya 16 şagirdi olan əsas məktəb
nəfər götürüldüyündən, 10–11-ci sinif pillələri-
nin hər hansında şagirdlərin sayının 15-dən az 99-dan az şagirdi olan əsas
2.5
olduğu təqdirdə azı bir sinif komplektinin məktəb
yaranması üçün kifayət qədər vəsait ayrılmır.
180-dən çox şagirdi olan
Bunu nəzərə alaraq, 10–11-ci sinif pillələri üzrə 2
ibtidai məktəb
şagird sayı 30-dan (2 sinif pilləsi vurulsun 15
şagirdə) az olduğu təqdirdə məktəbin 10–11-ci 180-dən az, 139-dan çox
sinif pillələrində şagirdlərin sayı 30 götürülür 1.5
şagirdi olan ibtidai məktəb
və çatışmayan şagird sayının maliyyələşməsi
üçün əlavə vəsait sabit məbləğ kimi məktəbin 140-dan az, amma 99-dan
büdcəsinə daxil edilir. 0.5
çox şagirdi olan ibtidai məktəb
9.4. Əlavə pedaqoji vəzifələr üçün tədris
yükü: 100-dən az şagirdi olan
0
Məktəblərə qanunvericilikdə müəyyən olun- ibtidai məktəb
muş, amma şagirdlərin tədris saatlarına daxil edil-
məyən pedaqoji vəzifələr üçün əlavə stavkalar Məktəbin malik olduğu şagird sayından ası-
ayrılır. Bu vəzifələrə psixoloq, hərbi rəhbər, dər- lı olaraq, ayrılan stavkaların sayı məktəbdə
nək rəhbəri və uşaqlarla məktəbdənkənar və stavkanın ortaillik məbləğinə vurulur.
sinifdənxaric tərbiyə işi üzrə təşkilatçı daxildir. 9.5. Qeyri-pedaqoji işçilər üçün əlavə
Orta məktəb müəllimləri fənn kabinetinin müdir- məbləğ:
liyinə görə əməkhaqqının 10 faiz həcmində əlavə Qeyri-pedaqoji işçilər üçün şagirdbaşına
ödəniş alırlar. Bunlar orta məktəblərdə 10 fənn xərc məktəbdə qeydiyyatda olan şagirdlərin sa-
kabinetləridir. Ona görə də fənn kabinetinin mü- yı artdıqca azalır. Ona görə də kiçik məktəblər
dirliyinə görə ayrılan məbləğ hər bir məktəb üzrə üçün qeyri-pedaqoji işçilər üçün sabit məbləğ
1 stavkadır. tələb olunur ki, özlərinin qeyri-pedaqoji işçi
Qeyd olunan vəzifələr üçün stavkaların ayrıl- xərclərini maliyyələşdirə bilsinlər. Bu məbləğ
ması aşağıda verilmişdir: hesablanması aşağıdakı qaydada aparılır:

361
 Тящсилин ясаслары

–Şagirdlərin sayı 99-dan yuxarı olan orta və
əsas mktəblər üçün sabit məbləğ 530 manatdır;
– Şagirdlərin sayı 99-dək olan orta və əsas
məktəblər üçün sabit məbləğ 1200 manatdır;
– İbtidai məktəblər üçün sabit məbləğ 600
manatdır.
9.6. Dağlıq ərazidə yerləşməyə görə
əməkhaqqı əlavəsi:
Azərbaycan Respublikası Nazirlər kabine-
tinin qərarı ilə dəniz səviyyəsindən 1500 metr-
dən 2000 metrədək yüksəklikdə yerləşən ya-
şayış məntəqələrinin siyahısı və həmin məntə-
qələr yerləşən məktəblərin işçilərinə 20 faiz
əlavə əməkhaqqının verilməsi təsdiq edilmiş-
dir. I siyahıda İsmayıllı rayonunun da olduğunu
nəzərə alaraq, bu sabit məbləğ düstura daxil
edilmişdir.
9.7. Dövlət Sosial Müdafiə Fonduna ayır-
malar:
Mövcud qanunvericiliyə uyğun olaraq,
Əməkhaqqı Fondundann Dövlət Sosial Müda-
fiə fonduna 22% ayırmalar həyata keçirilir.
9.8. Bank xərcləri:
Mövcud əsasnamələrdə bank xərcləri üçün
məktəblərə xərc maddəsi ayrılır. Bu məbləğ
məktəb üçün hesablanmış vəsaitlərin ümumi
məbləğinin 0,3 faizi kimi götürülür.

Биз ня юйряндик?

В ФЯСИЛ
Тящсилин малиййяляшдирилмясиндя вя кейфиййятин йцксялдилмясиндя онун ролу

Ы БЮЛМЯ:
ЫЫ БЮЛМЯ:
ТЯЩСИЛИН МАЛИЙЙЯЛЯШ-
ТЯЩСИЛИН МАЛИЙЙЯЛЯШДИРИЛ-
ДИРИЛМЯСИНДЯ МЮВЪУД
МЯСИНДЯ АПАРЫЛАН
ВЯЗИЙЙЯТ
ИСЛАЩАТЛАР

1. Дювлят бцдъясиндян 5. Тящсил ишчиляринин

тящсиля айрылан хяръляр, онун ямяйинин юдянилмясинин
тяркиби вя гурулушу тарификасийасы 1. Тящсил игтисадиййатын-
да щяйата кечирилян ислащатла-
рын щцгуги ясасы

2. Бцдъя системиндя ис-

2. Тящсил хяръляринин
игтисади тяснифаты
4. Тящсил хярълярин
лащатларын щяйата кечирилмяси
мцяййян олундуьу
цчцн зярури тялябляр
мейарлар

3. Мяркязляшдирилмиш 3. Мяктяб бцдъяси

вя йерли хяръляр лайищясинин щазырланмасы

362
 Тящсилин ясаслары

ВЫ FЯSИL: МЯКТЯБИН ВЯ СИНФИН ИДАРЯЕДИЛМЯСИНИН

МЕТОДОЛОЭИЙАСЫ ВЯ ПРАКТИКАСЫ

Bu фяслин сонунда siz:

• Mяktяb sяnяdlяrini qanunverici sяnяdlяr vя dюvlяtin yцrцtdцyц tяhsil siyasяti baxыmыndan
araшdыracaq, nяticяlяri tяqdim edяcяksiniz;
• Mяktяbdя mюvcud vяziyyяti araшdыracaqsыnыz;
• Sinifdя mюvcud vяziyyяti araшdыracaqsыnыz;
• Sinif mцялlimlяrinin perspektiv vя cari planlaшmalarыnы araшdыracaqsыnыz;
• Sinif mцяllimlяrinin dяrslяrini mцшahidя edяcяk, mцяllimin iшtirakыnda hяmin dяrslяri mц-
zakirя edяcяksiniz;
• Perspektiv planlaшmada mюvzu ardыcыllыьы gюzlяnilmяklя yoldaшlarыnыzыn mцшahidя etmяsi
шяrti ilя dяrslяr nцmayiш etdirяcяk, hяmin dяrslяrin mцzakirяsindя iшtirak edяcяksiniz.
• Tяcrцbяnin nяticяlяrinя dair tяqdimat edяcяksiniz.

Яhatя olunan mяsяlяlяr

• Mяktяb sяnяdlяrinin qanunverici sяnяdlяr vя dюvlяtin

Mяktяbin vя sinfin idarя edilmяsi yцrцtdцyц tяhsil siyasяti baxыmыndan araшdыrыlmasы;
мetodologiyasi vя praktikasы • Mяktяbdя mюvcud vяziyyяtin araшdыrыlmasы;
• Sinifdя mюvcud vяziyyяtin araшdыrыlmasы.

• Sinif mцяlliminin perspektiv vя cari planlaшmasыnыn

Tяlim vя tяdrisin tяшkilinin
metodologiyasi vя praktikasы
Tяcrцbяnin nяticяlяri ilя baьlы
qrup hesabatlarы
araшdыrыlmasы;
• Tяlяbяlяrin qarшыlыqlы dяrs dinlяmяsi vя tяhlili.
NЦMUNЯ
Ы груп (ЫЫ b sinfi) ЫЫЫ груп (ЫЫЫ b sinfi)
ЫЫ груп (ЫЫ c sinfi) ЫV груп (ЫЫЫ c sinfi)

Mяktяb rяhbяrliyi qarшыsыnda

NЦMUNЯ
цmumilяшdirilmiш hesabat

• Tяcrцbяnin nяticяlяri barяdя fяrdi шяkildя tяqdimatlarыn

hazыrlanmasы;
YEKUN • Tяqdimatlarыn qarшыlыqlы dinlяnilmяsi vя meyarlar цzrя
qiymяtlяndirilmяsi.
Яtraflы

363
 Тящсилин ясаслары

Mяktяb sяnяdlяrinin araшdыrыlmasы

ТЯЪРЦБЯ 1

Тяърцбянин бу мярщялясинин сонунда сиз:

• Яsas tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan tяhsil mцяssisяsinin nizamnamяsindя юz яksini tapmыш
mяqsяd, vяzifяlяr, idarяetmя, fяaliyyяt istiqamяtlяri, tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяr,
mцяllim-шagird-valideyn mцnasibяtlяri kimi mяsяlяlяri araшdыrыb, mяktяbin tяhsil fяlsяfяsini
mцяyyяn edяcяksiniz;
• Mяktяb nиzamnamяsini gюstяrilяn hцqуqi sяnяdlяrlя яlaqяlяndirmяklя tяhlil edяcяk, qa-
nunvericilik baxыmыndan sяnяdin цstцnlцklяrini vя boшluqlarыnы mцяyyяn edяcяksinиз;
• Mяktяb nizamnamяsini «Цmumtяhsil mяktяbinin Nцmunяvi Nizamnamяsi» sяnяdi ba-
xыmыndan araшdыracaq, sяnяdin mцasir tяlяblяrя mцvafiqliyini mцяyyяn edяcяksiniz;
• Nятicяlяriniz haqqыnda hesabat-tяqdimat hazыrlayacaqsыnыz.
• Mяktяb шurasы, mяktяb direktoru, direktor mцavinlяri, metodbirlяшmя sяdri, sinif mцяllim-
lяrinin fяaliyyяt planlarыnы яlaqяlilik vя varislik baxыmыndan araшdыracaqsыnыz;
• Fяaliyyяt planlarыны islahatlarыn tяtbiqi vяziyyяti, dяstяklяyici qцvvяlяrin sяfяrbяr edilmяsi
vя problemlяrin proqnozlaшdыrыlmasы baxыmыndan tяhlil edяcяksiniz;
• Mяktяbin maliyyя-tяsяrrцfat sяnяdlяri ilя tanыш olacaq, binaya baxыш keчirяcяksiniz;
• Fяaliyyяt planlarыnda aшkar edilmiш boшluqlarla baьlы tяkliflяr hazыrlayacaqsыnыz.

Gюrцlяcяk iшlяr – TN fяaliyyяt planы, Tяhsilin keyfiyyя-

1. Mяktяb nizamnamяsinin araшdыrыlmasы
– Mяktяb nizamnamяsinin tяhsil fяlsяfя-
сi baxыmыndan araшdыrыlmasы vя mяktяbin fяl-
sяfяsinin mцяyyяn edilmяsi;
– Mяktяb nizamnamяsinin hцquqi sя-
nяdlяr baxыmыndan araшdыrыlmasы;
– Mяktяb nizamnamяsinin «Цmumtяhsil
mяktяbinin Nцmunяvi Nizamnamяsi» sяnя-
di baxыmыndan araшdыrыlmasы.
2. Mяktяb sяnяdlяrinin dюvlяtin yцrцtdц-
yц tяhsil siyаsяti baxыmыndan araшdыrыlmasы
– TN fяaliyyяt planы vя Kurikulum isla-
hatыnыn davam etdirilmяsi vя kurikulumun
tяtbiqinя dяstяk alt komponentinin icra pla-
nы baxыmыndan araшdыrыlmasы;
tinin yцksяldilmяsindя tяhsilalanlarыn qiy-
mяtlяndirilmяsindяn istifadя komponenti-
nin icra planы baxыmыndan araшdыrыlmasы;
– TN fяaliyyяt planы, Pedaqoji kadrlarыn
яlavя tяhsil sisteminin mцasirlяшdirilmяsi
komponentinin icra planы baxыmыndan araш-
dыrыlmasы;
– TN fяaliyyяt planы, Yeni tяdris mate-
riallarыnыn hazыrlanmasы vя mяktяb kitabxa-
nalarыnыn mцasirlяшdirilmяsi komponenti-
nin icra planы baxыmыndan araшdыrыlmasы;
– Mяktяbin maliyyя-tяsяrrцfat sяnяdlяri
ilя tanышlыq.
3. Aparыlan araшdыrmalarыn nяticяlяrinя
яsaslanan hesаbat-tяqdimatыn hazыrlanmasы

364
 Тящсилин ясаслары

Mяktяb nizamnamяsinin tяhsil fяlsяfяlяri vя qanunverici sяnяdlяr

baxыmыndan araшdыrыlmasы

Tяcrцbяnin bu mяrhяlяsinin Mяktяb nizamnamяsinin araшdыrыlmasы:

sonunda siz: 1. Mяktяb nizamnamяsi tяdqiq edilяrkяn aшaьы-
• Яsas tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan dakы mяsяlяlяr яsas tяhsil fяlsяfяlяri baxыmыndan
tяhsil mцяssisяsinin nizamnamяsindя araшdыrыlыr. Sяnяdin daha чox hansы tяhsil fяlsяfя-
sinя uyьun olduьu mцяyyяn edilir:
юz яksini tapmыш mяqsяd, vяzifяlяr,
• mяqsяd
idarяetmя, fяaliyyяt istiqamяtlяri, tяli- • vяzifяlяr;
min tяшkilinя verilяn tяlяblяr; mяktяb- • idarяetmя;
ailя, mцяllim-шagird-valideyn mцnasi- • tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяr;
bяtlяri kimi mяsяlяlяri araшdыrыb, mяk- • mяktяb-ailя, mцяllim-шagird-valideyn
tяbin tяhsil fяlsяfяsini mцяyyяn edя- mцnasibяtlяri;
cяksiniz; • fяaliyyяt istiqamяtlяri;
• Mяktяb nиzamnamяsini gюstяrilяn 2. Mяktяb nizamnamяsi hцquqi sяnяdlяr (Azяr-
hцqуqi sяnяdlяrlя яlaqяlяndirmяklя baycan Respublikasыnыn Konstitusiyasы, Tяhsil
haqqыnda Azяrbaycan Respublikasыnыn qanunu),
tяhlil edяcяk, qanunvericilik baxыmыn-
Azяrbaycan Respublikasыnыn qoшulduьu beynяl-
dan sяnяdin цstцnlцklяrini vя boшluq- xalq mцqavilяlяr (insan hцquqlarы vя яsas azad-
larыnы mцяyyяn edяcяksiniz; lыqlarыn mцdafiяsi, uшaq hцquqlarы, qadыnlara
• Mяktяb nizamnamяsini «Цmumtяhsil qarшы ayrы-seчkilik, irqi ayrы-seчkilik, яlillяrin hц-
mяktяbinin Nцmunяvi Nizamnamяsi» quqlarы haqqыnda Konvensiyalar) baxыmыndan
sяnяdi baxыmыndan araшdыracaq, sяnя- araшdыrыlыr. Qanunvericilik baxыmыndan sяnяdin
din mцasir tяlяblяrя mцvafiqliyini цstцnlцklяri vя boшluqlarы mцяyyяn edilir.
mцяyyяn edяcяksiniz; 3. Mяktяbin nizamnamяsi «Цmumtяhsil mяktяbinin
• Nятicяlяriniz haqqыnda hesabat-tяq- Nцmunяvi Nizamnamяsi» baxыmыndan araшdыrыlыr vя
sяnяdin mцasir tяlяblяrя mцvafiqliyi mцяyyяn edilir.
dimat hazыrlayacaqsыnыz.
4. Aparыlmыш araшdыrmalarыn nяticяlяrinя яsasяn
PP hesabat-tяqdimat hazыrlanыr.
NЦMUNЯ
Ы TЯCRЦBЯ ИLЯ BAЬLЫ TЯLИMAT
1. Tяcrцbячilяr цч qrupa bюlцnцr. Hяr qrup bir problem baxыmыndan mяktяbin nizamnamяsini
araшdыrmaьa cяlb edilir:
Груп Gюrцlяcяk iш Иstifadя edilяcяk цsul
Mяktяb nizamnamяsinin яsas tяhsil fяlsяfяlяri Sяnяdlяrin araшdыrыlmasы, яlaqяlяndirmя,
Ы
baxыmыndan araшdыrыlmasы; dяyяrlяndirmя, шяrhetmя.
Mяktяb nizamnamяsinin hцquqi sяnяdlяr Sяnяdlяrin araшdыrыlmasы, яlaqяlяndirmя,
ЫЫ
baxыmыndan araшdыrыlmasы; dяyяrlяndirmя, шяrhetmя.
Mяktяb nizamнаmяsinin «Цmumtяhsil mяktяbinin Sяnяdlяrin araшdыrыlmasы, mцqayisяetmя,
ЫЫЫ
Nцmunяvi Nizamnamяsi» baxыmыndan araшdыrыlmasы. dяyяrlяndirmя, шяrhetmя.
2. Nяticяlяr цmumilяшdirilяndяn sonra qrup цzvlяri araшdыrmalar zamanы юz problemlяri baxыmыndan
aшkar etdiklяri mяsяlяlяr barяdя mяlumat verir vя fikirlяr цmumilяшdirilmяklя mяktяbin
nиzamnamяsinin mцasir tяlяblяrя mцvafiqliyi ilя baьlы цmumi rяy mцяyyяnlяшdirilir.
3. Aшkar edilmiш boшluqlarla baьlы tяkliflяr verilir.
4. Qruplarda nяticяlяri яks etdirяn PP tяqdimat hazыrlanыr.

365
 Тящсилин ясаслары
Mяktяb sяnяdlяrinin dюvlяtin yцrцtdцyц tяhsil siyasяti baxыmыndan
araшdыrыlmasы
ТЯЪРЦБЯ 2
Tяcrцbяnin bu mяrhяlяsinin
sonunda siz:
• Mяktяb шurasы, mяktяb direktoru,
direktor mцavinlяri, metodbirlяшmя
sяdri, sinif mцяllimlяrinin fяaliyyяt
planlarыnы яlaqяlilik vя varislik ba-
xыmыndan araшdыracaqsыnыz;
• Fяaliyyяt planlarыnы islahatlarыn
tяtbiqi vяziyyяti, dяstяklяyici qцv-
vяlяrin sяfяrbяr edilmяsi vя prob-
lemlяrin proqnozlaшdыrыlmasы baxы-
mыndan tяhlil edяcяksiniz;
• Fяaliyyяt planlarыnda aшkar edil-
miш boшluqlarla baьlы tяkliflяr hazыr-
layacaqsыnыz;
• Mяktяbin maliyyя tяsяrrцfat sя-
nяdlяri ilя tanыш olacaq, binaya ba-
xыш keчirяcяksiniz.
Fяaliyyяt planlarыnыn araшdыrыlmasы:
1. Qrupda Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin in-
kiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы vя Tяhsil Nazirliyi-
nin fяaliyyяt planlarыnda mцxtяlif istiqamяtlяr цzrя
mяktяb шurasы, mяktяb direktoru, direktor mцavin-
lяri, metodbirlяшmя sяdri, sinif mцяllimlяrinin fяa-
liyyяt planlarы яlaqяlilik vя varisliyin gюzlяnilmяsi
baxыmыndan mяrhяlя-mяrhяlя araшdыrыlыr.
2. Araшdыrmalar zamanы islahatыn tяtbiqinя xidmяt
edяn fяaliyyяt planlarыnыn tяrtibinя verilяn tяlяblяrя
riayяt edilib-edilmяdiyinя diqqяt yetirilir;
3. Qruplar tяcrцbяni tяшkil edяn mцяllimin rяhbяr-
liyi vя dяstяyi ilя araшdыrmalarы baшa чatdыrыr vя hяr
bir istiqamяt цzrя Azяrbaycan Respublikasыnda
tяhsilin inkiшafы цzrя Dюvlяt Strategiyasы vя Tяhsil
Nazirliyinin fяaliyyяt planlarыndakы tяdbirlяr kom-
pцter vя proyektor vasitяsi ilя monitorda geniш au-
ditoriyaya tяqdim edilir, tяdbirlяr maddя-maddя
oxunur. Mцzakirяyя чыxarыlan hяdяflяr цzrя araш-
dыrma aparan qrup hяr mяsяlя ilя baьlы qrup цzvlя-
rinin rяy vя tяkliflяrini verir. Milli sяviyyяdя icrasы
nяzяrdя tutulmuш vяzifяlяr mяktяb direktoru, me-
todbirlяшmя vя sinif sяviyyяsindя konkretlяшir vя
tяqdim edilяn cяdvяl yerinя yetirilir. Digяr qruplar
da юz rяy vя tяkliflяri ilя чыxыш edir. Bu yolla qruplar
araшdыrmalarыnыn nяticяlяrini tяqdim edir, eyni za-
manda qыzьыn mцzakirяlяrin iшtirakчыsыna чevrilir.
4. Mяktяbin maliyyя-tяsяrrцfat sяnяdlяri ilя tanышlыq
tяmin olunur, hяmin sяnяdlяr baxыmыndan mяktяbя
baxыш keчirilir. Gюstяricilяr mюvcud vяziyyяtlя яlaqя-
lяndirilir. Qeйdlяr aparыlыr vя hesabata daxil edilir.
5. Araшdыrmalarыn nяticяlяri vя aшkar edilmiш boшluq-
larla baьlы tяkliflяri яhatя edяn PP tяqdimat hazыrlanыr.
366
 Тящсилин ясаслары

ЫЫ TЯCРЦBЯ ИLЯ BAЬLЫ TЯLИMAT

1. Tяcrцbя iшtirakчыlarы dюrd qrupa bюlцnцr. Qruplarыn tяrkiblяri mцяyyяn edilяrkяn hazыrlыq
sяviyyяsi, mяntiqi tяfяkkцrц, texnologiyalardan istifadя vяrdiшlяri, liderlik bacarыqlarы kimi ayrы-
ayrы parametrlяr baxыmыndan inkiшaf etmiш mцxtяlif tяcrцbячilяrin bir qrupda birgяfяaliyyяtdя
olmаsыna diqqяt yetirilir.
Hяr qrup bir problem baxыmыndan mяktяb шurasы, mяktяb direktoru, direktor mцavinlяri, metod-
birlяшmя sяdri, sinif mцяllimlяrinin fяaliyyяt planlarыnы araшdыrmaьa cяlb edilir. Hяmin problemlяr
aшaьыdakы cяdvяldя tяqdim edilir:

Груп Gюrцlяcяk iш Иstifadя edilяcяk цsul

Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin inkiшafы цzrя Dюv-

lяt Strategiyasыnыn birinci hяdяfinin (Sяriшtяyя яsasla- Sяnяdlяrin araшdыrыlmasы, яlaqяlяn-
Ы nan шяxsiyyяtyюnlц tяhsil mяzmununun yaradыlmasы)
tяtbiqi цzrя Tяhsil Nazirliyinin fяaliyyяt planыnыn araш- dirmя, dяyяrlяndirmя, шяrhetmя
dыrыlmasы.
Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin inkiшafы цzrя
Dюvlяt Strategiyasыnыn ikinci hяdяfinin
(Tяhsilalanlarыn fяrdi xцsusiyyяtlяrini nяzяrя alan
innovativ tяlim metodlarы vя texnologiyalarы vasitяsilя Sяnяdlяrin araшdыrыlmasы, яlaqя-
ЫЫ
tяhsilin mяzmununun sяmяrяli mяnimsяnilmяsini lяndirmя, dяyяrlяndirmя, шяrhetmя
tяmin edяn yцksяk nцfuzlu tяhsilverяnin
formalaшdыrыlmasы) tяtbiqi цzrя Tяhsil Nazirliyinin
fяaliyyяt planыnыn araшdыrыlmasы.
Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin inkiшafы цzrя
Dюvlяt Strategiyasыnыn цчцncц hяdяfinin (Tяhsilin
nяticяlяrя gюrя cavabdeh, шяffaf vя sяmяrяli Sяnяdlяrin araшdыrыlmasы, mцqa-
ЫЫЫ tяnzimlяmя mexanizmlяrinя malik, dюvlяt-ictimai
xarakterli vя dюvlяt-biznes partnyorluьuna яsaslanan yisяetmя, dяyяrlяndirmя, шяrhetmя
idarяetmя sisteminin formalaшdыrыlmasы) tяtbiqi цzrя
Tяhsil Nazirliyinin fяaliyyяt planыnыn araшdыrыlmasы.
Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin inkiшafы цzrя
Dюvlяt Strategiyasыnыn dюrdцncц hяdяfinin (Mцasir
Sяnяdlяrin araшdыrыlmasы, mцqayi-
ЫV tяlяblяrя cavab verяn vя юmцr boyu tяhsili tяmin edяn
sяetmя, dяyяrlяndirmя, шяrhetmя
tяhsil infrastrukturunun yaradыlmasы) tяtbiqi цzrя
Tяhsil Nazirliyinin fяaliyyяt planыnыn araшdыrыlmasы.
Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsilin inkiшafы цzrя Dюvlяt
Strategiyasыnыn dюrdцncц hяdяfinin (Tяhsilin dayanыqlы vя
Sяnяdlяrin araшdыrыlmasы, mцшahidя,
V mцxtяlif mяnbяlяrdяn istifadя olunmaqla yeni maliyyя-
mцqayisя
lяшdirmя mexanizminin yaradыlmasы) tяtbiqi цzrя
Tяhsil Nazirliyinin fяaliyyяt planыnыn araшdыrыlmasы.

2. Nяticяlяr цmumilяшdirilяndяn sonra qrup цzvlяri araшdыrmalar zamanы юz problemlяri baxыmыndan

aшkar etdiklяri mяsяlяlяr barяdя mяlumat verir vя fikirlяr цmumilяшdirilmяklя mяktяbin
nиzamnamяsinin mцasir tяlяblяrя mцvafiqliyi ilя baьlы цmumi rяy mцяyyяnlяшdirilir.
3. Aшkar edilmiш boшluqlarla baьlы tяkliflяr verilir.
4. Qruplarda nяticяlяri яks etdirяn PP tяqdimat hazыrlanыr.

367
 Тящсилин ясаслары

Mяktяbдя мювъуд вязиййятин арашдырылмасы

ТЯЪРЦБЯ 3

Тяърцбянин бу мярщялясинин сонунда сиз: Эюрцляъяк ишляр:

• Мяктябин шяраитини (йери, ящалиси, сосиал вязий- Məktəbin şəraitinin (yeri, əhalisi,
йяти) щаггында мялумат веряъяксиниз; sosial vəziyyəti) araşdırılması;
• Мяктябдяки мяняви-психоложи мцщити арашдыраъаг, Məktəbdə mühitin (mənəvi-
рящбярлик-мцяллим, мцяллим-мцялллим, аиля-мяктяб, psixoloji) araşdırılması;
мцяллим-шаэирд мцнасибятляри иля баьлы эялдийиниз гя-
наятляр барядя мялумат веряъяксиниз; Məktəbin maddi-texniki bazasının
• Мяктябин мадди техники базасыны арашдыраъаг, tədqiqi;
тялим шяраити щаггында эялдийиниз гянаятляри тягдим Məktəbdə təhsilin vəziyyətinin
едяъяксиниз; araşdırılması;
• Бурахылыш имтащанларынын нятиъялярини арашдыра-
Məktəbdə inkişafın dinamikasının
ъаг, мясяля бахымындан мювъуд вязиййяти охшар
tədqiqi;
шяраитли диэяр мяктябин нятиъяляри иля мцгайися
едяъяксиниз; Aparılan araşdırmaların
• Беш ил ярзиндя мяктябин наилиййят кейфиййятиндя баш nəticələrinə əsaslanan hesаbat-
вермиш дяйишикликляри арашдыраъаг, мясяля бахымындан təqdimatın hazırlanması.
мювъуд вязиййяти охшар шяраитли диэяр мяктябин вязий-
йяти иля мцгайися едяъяксиниз;
• Мяктябдяки мювъуд вязиййятля баьлы мяктябин
коллективи гаршысында щазырланмыш ПП тягдимат цзря
чыхыш едяъяк, фактлара сюйкянян ряйинизи бидиряъяк,
тяклифляр веряъяксиниз.

Щяр тапшырыьын иърасы цчцн йериня йетириляъяк фяалиййятляр

– мяктябин йерляшдийи мяканын арашдырылмасы;
Шяраит (йери, ящалиси, – шаэирдлярин сайынын вя тякибинин мцяййян едилмяси;
сосиал вязиййяти) – шаэирдлярин сосиал вязиййятинин (валидейнлярин тящсил сявиййяси, иш йерляри
вя с. мялуматлар) арашдырылмасы;
– мяктяб рящбярлийинин апарылан ислащатларла баьлы мялуматлылыг сявиййяси
вя мцнасибятинин юйрянилмяси;
– мяктяб рящбярлийинин мяктябин идаря едилмясиндя (дярс йцкцнцн бюлцн-
Мцщит мясиндя, дярс ъядвялинин мцяййян едилмясиндя, валидейнлярля ишин тяшки-
линдя, мяктябин коллектив идаря едилмясиндя, ядалятин вя шяффафлыьын тямин
(мяняви-психоложи) олунмасында вя с.) ялдя рящбяр тутдуьу принсиплярин мцяййян едилмяси;
– педагожи щейятин тящсил фялсяфясинин мцяййян едилмяси;
– мяктяб коллективинин цзвляринин гаршылыглы мцнасибятляринин вя ямякдаш-
лыьынын сявиййясинин арашдырылмасы;
– мяктябин бинасынын, коридорларынын, синиф отагларынын акт вя идман залы-
нын тямир вя тяртибат вязиййятинин арашдырылмасы;
– мяктяб китабханасынын тямир, тяртибат вя тяъщизат бахымындан, еляъя дя
охуъуларын ъялби бахымындан вязиййятинин тядгиги;
Мадди-техники база – мяктябин компцтер лабораторийаларында техники аваданлыьын сайы, онла-
рын ишляклийи, кейфиййяти, сахланма шяраити,вахтлы-вахтында мцвафиг хид-
мятлярин эюстярилмяси, отагдан сямяряли истифадянин арашдырылмасы;

368
 Тящсилин ясаслары

– Бурахылыш имтащанларынын нятиъяляриня эюря ялдя едилян нятиъялярин ся-

виййясинин мцяййян едилмяси;
Тящсилин вязиййяти – Щямин нятиъялярин охшар шяраитли диэяр мяктяблярин нятиъяляри иля мцга-
йися едилмяси;
– Мцвафиг гярарларын гябул едилмяси.
– Беш ил ярзиндя мяктябин наилиййят кейфиййятиндя баш вермиш дяйишикликля-
рин ашкар едилмяси.
Инкишафын динамикасы – Беш ил ярзиндя мяктябин наилиййят кейфиййятиндя баш вермиш дяйишикликля-
рин диэяр мяктяблярин наилиййят кейфиййятиндяки дяйишикликлярля мцгайися
едилмяси;
1. Мяктяб директору, педагожи шура, директор мцавинляри, методбирляшмя
сядринин фяалиййят планлары щазырланан мяктябдяки мювъуд вязиййятин
нязяря алынмасы бахымындан тящлил едилмяси;
Щесабат вя тяклифлярин 2. Фяалиййятин планлашдырылмасына верилян тяляблярин нязяря алынмасы ба-
щазырланмасы хымындан фяалиййят планларынын тящлил едилмяси
3. Ашкар едилмиш бошлугларла баьлы тяклифлярин верилмяси
4. Нятиъяляри якс етдирян ПП тягдиматын мяктяб коллективи гаршысында тяг-
дим едилмяси.
НЦМУНЯ

ЫЫЫ TЯCРЦBЯ ИLЯ BAЬLЫ TЯLИMAT

1. Təcrübəçilər altı qrupa bölünür. Hər qrup bir problem baxımından məktəbdə mövcud vəziyyəti
araşdırmaq məqsədi ilə tətbiqi tədqiqata cəlb edilir:

Груп Gюrцlяcяk iш Иstifadя edilяcяk цsul

Ы Şərait (yeri, əhalisi, sosial vəziyyəti) Müşahidə, sənədlərin araşdırılması

Anket sorğusu, söhbət, sənədlərin

ЫЫ Mühit (mənəvi-psixoloji)
araşdırılması

ЫЫЫ Maddi-texniki baza Müşahidə, sənədlərin araşdırılması

Sənədlərin araşdırılması, müqayisə,

ЫV Təhsilin vəziyyəti
dəyərləndirmə

Sənədlərin araşdırılması,
V İnkişafın dinamikası
dəyərləndirmə

2. Tədqiqatlar sənədlərin araşdırılması, anket sorğusu, müşahidə, dəyərləndirmə üsulları ilə

həyata keçirilir.
3. Nəticələr ümumiləşdiriləndən sonra məktəb direktoru, direktor müavinlərinin fəaliyyət planları
tərtib edilərkən məktəbdə mövcud vəziyyəti hansı səviyyədə nəzərə alınması müəyyən edilir və
bu baxımdan təhlillər aparılır.
4. Aşkar edilmiş boşluqlarla bağlı təkliflər verilir.
5. Qruplarda nəticələri əks etdirən PP təqdimat hazırlanır və ümumiləşdirmə aparılır.

369
 Тящсилин ясаслары

Sinifdя mюvcud vяziyyяtin araшdыrыlmasы

ТЯЪРЦБЯ 4

Tяcrцbяnin bu mяrhяlяsinin Gюrцlяcяk iшlяr:

sonunda siz: Шagirdlяrin fiziki vя fizioloji
• Шagirdlяrin gюrmя, eшitmя, nitq vя dayaq- saьlamlыьыnын araшdыrыlmasы;
hяrяkяt aparatlarы baxыmыndan saьlaмlыq vя-
ziyyяtini mцяyyяn edяcяksiniz; Шagirdlяrin idrak sяviyyяsi vя dяrketmя
• Шagirdlяrin idraki inkiшaf sяviyyяsini araш- цsullarыnыn araшdыrыlmasы;
dыracaq, dяrketmя sяviyyяsini mцяyyяn
Шagirdin psixi inkiшafы vя mяnяvi-psixoloji
edяcяksiniz;
vяziyyяti;
• Шagirdlяrin psixi inkiшaf sяviyyяsini araш-
dыracaq, onlarыn mяnяvi-psixoloji vяziyyяti- Шagirdlяrin sosial vяziyyяti;
ni mцяyyяn edяcяksiniz;
• Шagirdlяrin sosиal vяziyyяtini mцшahidяlяr Шagirdin hazыrlыq sяviyyяsi vя inkiшaf
vasitяsilя vя sяnяdlяri araшdыrmaqla mцяy- dinamikasы;
yяn edяcякsiniz;
• Formativ vя summativ qiymяtlяndirmя nя- Шagirdin maraqlarыnыn araшdыrыlmasы;
ticяlяrini tяhlil etmяklя шagirdlяrin hazыrlыq
sяviyyяsini mцяyyяn edяcяksiniz; Etnik, dini, irqi mяnsubiyyяtin
• Analitik qiymяtlяndirmя sxemlяri цzrя шa- araшdыrыlmasы;
girdlяrin inkiшaf dinamikasыnы mцяyyяn edя-
cяksiniz; Aparыlan araшdыrmalarыn nяticяlяrinя
• Шagirdlяrin etniк, dini vя irqi mяnsubiyyя- яsaslanan hesаbat-tяqdimatыn
tini mцяyyяn edяcяksiniz; hazыrlanmasы.
• Шagirdlяrin oturacaьы yerlяr mцяyyяnlяш-
dirilяrkяn sinifdя tяrtibat vя tяchizat iшlяri
aparыlarkяn vя s. mюvcud vяziyyяtin hansы
sяviyyяdя nяzяrя alыndыьыnы mцяyyяn edя-
cяksiniz;
• Nяticяlяriniz haqqыnda hesabat-tяqdimat
hazыrlayacaqsыnыz.

370
 Тящсилин ясаслары

ЫV TЯCRЦBЯ ИLЯ BAЬLЫ TЯLИMAT

Gюrцlяcяk iш Цсул

• Tяcrцbячilяr dюrd qrupa bюlцnцr. Hяr qrup bir sinifdя mюvcud vяziyyяti
Mцшahidя,
araшdыrmaq mяqsяdi ilя tяtbiqi tяdqiqatlara cяlb edilir;
sяnяdlяrin
• Mцяyyяn edilmiш sinifdя яvvяlcяdяn hazыrlanmыш test, tapшыrыq, mцшahidя
araшdыrыlmasы,
vяrяqlяri vя sorьu vяrяqlяri цzrя tяcrцbячilяr qrupu tяrяfindяn шagirdlяrin
anket sorьusu,
fiziki-fizioloji, idraki, psixi inkiшafыnыn sяviyyяsi, sosial vяziyyяti, maraqlarы,
sюhbяt, test vя
hazыrlыq sяviyyяsi vя inkiшafыnыn dinamikasы araшdыrыlacaq;
tapшыrыqlarыn
• Tяdqiqatlar aparыlan zaman istifadя edilяn mцшahidя vяrяqlяri, mцsahibя
yerinя yeti-
vяrяqlяri, test vя tapшыrыqlar, sюhbяt vяrяqlяri, sяnяdlяrin araшdыrыlmasы za-
rilmяsi,
manы gюtцrцlmцш qeydlяr nяzяrя alыnmaqla hяr bir шagird haqqыnda mяlumat
mцqayisя,
kartы yerinя yetirilяcяk. Mяlumat kartlarыnыn ilkin (qaralаma) versiyasы hazыr
dяyяrlяndirmя,
olandan sonra gюstяricilяr tяqdim edilяn cяdvяllяrя yerlяшdirilяcяk. Tяdqi-
яlaqяlяndirmя
qatlarыn nяticяlяrini qrup цzvlяri diktя edяcяk, bir nяfяr isя gюstяricilяri kom-
pцterdя mцvafiq cяdvяlя daxil edяcяk. Belяliklя, щяr bir шagirdin gюstяri-
cilяrini яks etdirяn «Шagird haqqыnda mяlumat» kartы iшlяnяcяk;
• Bu mяrhяlя baшa чatdыqdan sonra tяdqiqat aparыlan sinfin шagirdlяrinin
mцxtяlif parametrlяr цzrя qrup tяrkiblяri mцяyyян edilяn zaman шagirdlяr
haqqыnda mяlumat kartlarыndan istifadя edilmяklя шagirdlяrin bir neчя para-
metr цzrя qruplarda tяrkibi mцяyyяn edilяcяk;
• Шagirdlяrin oturacaьы yerlяr mцяyyяnlяшdirilяrkяn, sinifdя tяrtibat vя
tяchizat iшlяri aparыlarkяn vя s. mюvcud vяziyyяtin hansы sяviyyяdя nяzяrя
alыndыьыnы mцяyyяn edяcяksiniz;
• Hяmin gюstяrilяnlяr цmumilяшdirilяrяk «Sinif haqqыnda mяlumat kartы»
tяrtib edilяcяk;
• Tяdqiqat zamanы mцяllim, шagird, valideyn vя tяcrцbячi tяrяfindяn iшlяnmiш
mцшahidя, mцsahibя, test-tapшыrыq, sюhbяt vя s. mяlumat mяnbяlяri vя onlarыn
яsasыnda tяrtib edilmiш mцxtяlifxarakterli mяlumat kartlarы qruplaшdыrыlыr,
sistemlяшdirilir vя sinifdя aparыlan tяdqiqat materiallarы arxivlяшdirilir (topla-
nыr), tяcrцbя rяhbяrinя tяqdim edilir.

371
 Тящсилин ясаслары

Hяr tapшыrыьыn icrasы цчцn yerinя yetirilяcяk fяaliyyяtlяr Цsul

Шagiрdlяrin zяif gюrmяsi, pis eшitmяsi, nitq qцsuru

(mцsahibяlяr alarkяn bu mяsяlяyя diqqяt yetiri-
Шagirdlяrin fiziki
lir), dayaq-hяrяkяt aparatlarыndakы problemlяr – sяnяdlяrin
vя fizioloji
baxыmыndan xцsusi qayьыya ehtiyacыnыn olub- araшdыrыlmasы;
saьlamlыьыnын
olmamasыnыn mцяllim tяrяfindяn araшdыrыlmasы vя – mцшahidя;
araшdыrыlmasы
diqqяt mяrkяzindя saxlanыlmasы. Шagirdlяrin – valideynlя sюhbяt;
NЦMUNЯ
oturacaьы sыranыn vя yerin mцяyyяn edilmяsi, – gюrmя testi;
parta yoldaшыnыn seчilmяsi, tяlim tapшыrыqlarыnыn – eшitmя testi
hazыrlanmasы zamanы bu amillяrin nяzяrя alыnmasы.
Digяr uшaqlarыn hяmin uшaьa pozitiv
mцnasibяtlяrinin qurulmasыnыn tяшkil edilmяsi.

Шagirdlяrin idrak Шagirdin idrak sяviyyяsi haqqыnda qяnaяtlяrя gяlяr-

sяviyyяsi vя kяn diaqnostik, formativ vя summativ qiymяtlяndir-
mяnin nяticяlяrindяn istifadя edиlir. Bunun цчцn – diaqnосtik
dяrketmя
onlarыn яqli inkiшafda lяngimяlяri, idrakыn inki- qiymяtlяndirmя;
цsullarыnыn
шafыnыn sяviyyяsi, dяrketmяnin цsullarыnыn mцяyyяn – яqli inkiшaf-
araшdыrыlmasы
edilmяsi vacibdir. Bu iшя valideynlяrin dя cяlb edil- mцшahidя vяrяqi;
NЦMUNЯ
mяsi яhяmiyyяtlidir. Nяticяlяrdяn tяlimi tяшkil – dяrketmя цsulu
edяrkяn istifadяnin yollarы. Шagirdin idrak sяviyyяsi test;
haqqыnda qяnaяtlяrя gяlяrkяn diaqnostik, formativ vя – dяrketmя цsulu-
summativ qiymяtlяndirmяnin nяticяlяrindяn istifadя. valideynlя sorьu
Яqli inkiшafda lяngimяlяr, idrakыn inkiшafыnыn sяviyyяsi, vяrяqi;
dяrketmяnin цsullarыnыn mцяyyяn edilmяsi. – dяrketmя цsulu-
Nяticяlяrdяn tяlimi tяшkil edяrkяn istifadяnin yollarы. mцяllim цчцn test

Шagirdin psixi Psixi inkiшafda lяngimяlяri aшkar etmяk imkanы

inkiшafы vя mяnяvi-
verяn araшdыrmalarыn aparыlmasы. Tяlim prosesindя – mцшahidя vяrяqi;
psixoloji vяziyyяti
belя hallarыn nяzяrя alыnmasы. Шagirdin mяnяvi – шagirdlя sюhbяt;
NЦMUNЯ
psixoloji stabilliyinin tяmin olunmasы vя saьlam valideynlя sюhbяt,
mяnяvi-psixoloji iqlimin yaradыlmasы. sinif yoldaшlarы ilя
sюhbяt.
Uшaqlar tapшыrыqlarы yerinя yetirmяk, oxu vя yazы
bacarыqlarы baxыmыndan gerilяmяk, яtrafdakыlara qarшы
aqressivlik gюstяrmяk, zorakыlыьa meyilli olmaq, Sяnяdlяrin araшdыrыl-
dяrslяrdяn yayыnmaq vя bu hallarыn sinifdяki digяr шa- masы (valideynlяrin
girdlяrin tяlim vя tяrbiyяsinя mяnfi tяsir tяhsil sяviyyяsi, iш
Шagirdlяrin sosial
gюstяrmяsinin qarшыsыnыn alыnmasы цчцn onlarыn sosial yerlяri, tam vя ya na-
vяziyyяti
vяziyyяtinin araшdыrыlmasы. Шagirdin sosial tamam ailяdяn gяlmя-
NЦMUNЯ
vяziyyяtindяn irяli gяlяn mяnяvi-psixoloji vя intellek- si) mцшahidя (geyimi,
tual fяrqlяrin nяzяrя alыnmasы, onlarыn inkiшaf etdirilib, dяrs lяvazimatы, fasilя
sinfin vя mяktяbin цmumi sяviyyяsinя чatdыrmaq цчцn zamanы qidalanmasы)
iшlяrin aparmasы mяqsяdi ilя sosial fяrqlяrin шagirdlя sюhbяt,
araшdыrыlmasы vя diqqяt mяrkяzindя saxlanыlmasы. valideynlя sюhbяt.

372
 Тящсилин ясаслары

Hяr tapшыrыьыn icrasы цчцn yerinя yetirilяcяk fяaliyyяtlяr Цsul

Diaqnostik vя summativ qiymяtlяndirmяnin – Sяnяdlяrin araшdы-

nяticяlяrinя gюrя hяr bir шagirdin яldя etdiyi rыlmasы (sinif jurnalы
nailiyyяtin sяviyyяsi; щяmin nяticяlяrin oxшar vя шagird pоrtfo-
sяviyйяli digяr шagirdin nяticяlяri ilя mцqayisяsi; lиosu);
цmumilikdя sinfin nяticяlяrinин oxшar sяviyйяli – Мцqayisя;
digяr sinfin nяticяlяri ilя mцqayisяsi; – Дяyяrlяndirmя;
– Sяnяdlяrin
Son aylar, yaxud illяr (1-4) яrzindя hяr bir шagir- araшdыrыlmasы;
Шagirdin hazыrlыq din nailiyyяt keyfiyyяtindя baш vermiш – Мцqayisя;
Сяviyyяsi, dяyiшikliklяrin araшdыrыlmasы; – Дяyяrlяndirmя
шagirdlяrin Hяmin mцddяt яrzindя шagirdin nailiyyяt
inkiшaf keyfiyyяtindя baш vermiш dяyiшikliklяrin oxшar
dinamikasы sяviyyяli digяr шagirdin nailiyyяt keyfiyyяtindяki
NЦMUNЯ dяyiшikliklяrlя mцqayisяsi;
Son aylar, yaxud illяr (1-4) яrzindя sinfin nailiyyяt
keyfiyyяtindя baш vermiш dяyiшikliklяrin
araшdыrыlmasы;
Son aylar, yaxud illяr (1-4) яrzindя sinfin nailiyyяt
keyfiyyяtindя baш vermiш dяyiшikliklяrin oxшar
sяviyyяli digяr sinfin nailiyyяt keyfiyyяtindяki
dяyiшikliklяrlя mцqayisяsi.
Шagirdin Tяlim tяшkil edilяrkяn шagirdin maraq vя zюvqцnцn
maraqlarыnыn nяzяrя alыnmasы, onlarыn nailiyyяt keyfiyyяtinin
araшdыrыlmasы yцksяldilmяsinin tяmin olunmasы baxыmынdan шagird- – Tapшыrыq, mцшahidя,
NЦMUNЯ lяrin maraqlarыna gюrя qruplaшdыrыlmasы vя valideynlя sюhbяt
maraqlara mцvafiq dя tapшыrыqlarыn hazыrlaнmasы
цчцn araшdыrmalarыn aparыlmasы.
Etnik, dini, irqi
– Sяnяdlяrin
fяrqliliklяr Milli mentalitetlяr, dil problemlяri, digяr uшaqlarla
araшdыrыlmasы;
NЦMUNЯ цnsiyyяtin qurulmasы, mяnяvi dяyяrlяrinя hюrmяtin
– Вalideynlяrlя
nяzarяtdя saxlanыlmasы цчцn araшdыrmalarыn aparыlmasы.
sюhbяt

– sinfin idarя edilmяsi baxыmыndan mюvcud vяziyyяt: – Sяnяdlяrin

– sinif rяhbяrinin funksiyalarы baxыmыndan fяaliyyяtin araшdыrыlmasы;
Siнfin idarя
planlaшdыrыlmasы; – Сorьularыn
edilmяsi
– valideyn-mяktяb яmяkdaшlыьыnыn tяшkili; keчirilmяsi, яlaqя-
– valideyn цчцn nяzarяt vяrяqi. lяndirmя
Aparыlmыш araшdыrmalarыn nяticяlяri vя onlara яsasяn
hazыrlanmыш шagird kartlarыndan ibarяt kartotekanыn hazыr-
lanmasы vя mяktяb kollektivi qarшыsыnda tяqdim edilmяsi.
Hesabatыn NЦMUNЯ:
Kartotekaya daxildir:
hazыrlanmasы Шagird haqqыnda
– Шagird haqqыnda mяlumat;
Qrup tяrkibi
– Qruplarыn tяrkibi haqqыnda mяlumat; Sinif haqqыnda
– Sinifdя mюvcud vяziyyяt haqqыnda mяlumat

373
 Тящсилин ясаслары

ТЯЛИМ ВЯ ТЯДРИСИН ТЯШКИЛИ МЕТОДОЛОЭИЙАСЫ ВЯ ПРАКТИКАСЫ

Sinif mцяlliminin perspektiv vя cari planlaшmasыnыn araшdыrыlmasы

ТЯЪРЦБЯ 5

Tяcrцbяnin bu mяrhяlяsinin Gюrцlяcяk iшlяr:

sonunda siz: Пerspektiv planlaшmanыn sinifdяki
• Mцxtяlif fяnlяr цzrя perspektiv planlaш- mюvcud vяziyyяtin nяzяrя alыnmasы
malar tяrtib edilяrkяn sinifdяki mюvcud baxыmыndan tяhlili;
vяziyyяtin hansы sяviyyяdя nяzяrя alыndы-
ьыnы tяdqiq edяcяk, aшkar etdiyiniz цstцn- Sinifdяki mюvcud vяziyyяt nяzяrя
lцklяr vя boшluqlar haqqыnda mяlumat ve- alыnmaqla perspektiv planlaшma
rяcяksiniz; nцmunяsinin hazыrlanmasы;
• Sinifdяki mюvcud vяziyyяt nяzяrя alыn-
maqla hяr hansы fяnn цzrя mяzmun stan- Cari planlaшmanыn sinifdяki mюvcud
vяziyyяtin nяzяrя alыnmasы baxыmыndan
dartlarыnыn reallaшdыrыlmasыna xidmяt edяn
tяhlili;
perspektiv planlaшma nцmunяsi tяrtib
edяcяksiniz;
Sinifdяki mюvcud vяziyyяt nяzяrя
• Mцxtяlif fяnlяr цzrя cari planlaшdыrma
alыnmaqla cari planlaшma nцmunяlяrinin
aparыlarkяn sinifdяki mюvcud vяziyyяtin
hazыrlanmasы.
nяzяrя alыnmasы baxыmыndan araшdыrmalar
aparacaq, aшkar etdiyiniz цstцnlцklяr vя
boшluqlar haqqыnda mяlumat verяcяksiniz;
• Sinifdяki mюvcud vяziyyяt nяzяrя alыn-
maqla mцxtяlif fяnlяr цzrя mяzmun stan-
dartlarыnыn reallaшdыrыlmasыna xidmяt edяn
cari planlaшma nцmunяlяri tяrtib edя-
cяksiniz.

374
 Тящсилин ясаслары

Hяr tapшыrыьыn icrasы цчцn yerinя yetirilяcяk fяaliyyяtlяr

Sinifdяki mюvcud vяziyyяt nяzяrя alыnmaqla standartlarыn reallaшdыrыlmasы

А) Perspektiv baxыmыndan sinif mцяlliminin bцtцn fяnlяr цzrя tяrtib etdiyi perspektiv
planlaшmanыn planlaшmanыn araшdыrыlmasы, boшluqlarыn mцяyyяn edilmяsi, tяkliflяrin
araшdыrыlmasы hazыrlanmasы;
vя yeni
nцmunяlяrin Sinifdяki mюvcud vяziyyяt nяzяrя alыnmaqla standartlarыn
hazыrlanmasы reallaшdыrыlmasыna xidmяt edяn perspektiv planlaшmanыn hazыrlanmasы vя
tяqdim edilmяsi. (Mцxtяlif qruplarda mцxtяlif fяnlяr цzrя)
• Sinif mцяlliminin apardыьы dяrsin mцшahidя edilmяsi:
– tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяrin nяzяrя alыnmasы baxыmыndan;
– reallaшdыrыlmasы nяzяrdя tutulan mяzmun standartlarы baxыmыndan;
– tяlimdя bцtцn digяr mяsяlяlяrin mяqsяdin reallaшdыrыlmasыna xidmяt etmяsi
baxыmыndan.
Б) Cari
• Иnteqrasiya imkanlarыnыn nяzяrя alыnmasы baxыmыndan
planlaшmanыn
• Mяqsяdяmцvafiq qiymяtlяndirmяnin aparыlmasы baxыmыndan.
tяhlili, tяrtibi
Aшkar edilmiш problemlяrin aradan qaldыrыlmasы цчцn tяklиflяrin
hazыrlanmasы;

Hяmin mюvzu цzrя dяrs planыnыn hazыrlanmasы.

V-А TЯCRЦBЯ ИLЯ BAЬLЫ TЯLИMAT

Gюrцlяcяk iш Цсул

1. Hяr bir шagird haqqыnda hazыrlanmыш «Шagird haqqыnda mяlumat kartы» яsasыnda
tяrtib edilmiш «Sinifdя mюvcud vяziyyяt» vяrяqi яldя rяhbяr tutulmaqla mцxtяlif
fяnlяr цzrя perspektiv planlaшmalar araшdыrыlыr. Araшdыrma zamanы aшaьыdakы mя-
sяlяlяrя xцsusi яhяmiyyяt verilir:
Sяnяdlяrin
– Perspektiv planlaшma tяrtib edilяrkяn sinifdя mюvcud vяziyyяtin nяzяrя alыnыb-
araшdыrыlma
alыnmamasы;
sы, anket
– Perspektiv planlaшmada fяnn цzrя bцtцn mяzmun standartlarыnыn юz яksini tapыb-
sorьusu,
tapmamasы;
sюhbяt,
– Яksini tapmыш mяzmun standartlarыnыn bilik vя fяaliyyяt baxыmыndan bu dяrsdя
test vя
reallaшdыrыlmasы цчцn imkanыn olub-olmamasы;
tapшыrыq-
– Mяzmun standartlarыnыn yцkц vя bir dяrs mцddяtindя onun reallaшdыrыlmasы im-
larыn yerinя
kanlarы;
yetirilmяsi,
– Perspektiv planda яhatя edilяn mяzmun standartlarыnыn, tяdris vahidlяrinin, re-
mцqayisя,
surslarыn, inteqrasiya imkanlarыnыn, strategiyalarыn, qiymяtlяndirmя цsul vя vasi-
dяyяrlяn-
tяlяrinin, tarix vя vaxtыn gюstяrilmяsi baxыmыndan.
dirmя
2. Qrup tяqdimatlarыnda bir slayd bu araшdыrmalarыn nяticяlяrinin яks etdirilmяsi
цчцn ayrыlыr. Perspektiv planlaшmanыn цstцnlцklяri vя boшluqlarы gюstяrilir.
3. Qruplar юz nяticяlяrini tяqdim edir. Fikir mцbadilяsi baш verir vя nяticяdя hяr
qrup юz iшini daha da tяkmillяшdirmяk цчцn iшlяrini davam etdirir.

375
 Тящсилин ясаслары

V-Б TЯCRЦBЯ ИLЯ BAЬLЫ TЯLИMAT

Gюrцlяcяk iш Цсул
1. Cari dяrs planlarы dяrslяrin mцшahidя edilmяsi prosesindя araшdыrыlыr. Sinif mцяllimi
cari dяrsin planыnы dяrsi mцшahidя edяn tяcrцbячilяrin sayы qяdяr artыrmaqla hяr
birinя verir. Dяrs mцxtяlif parametrlяr baxыmыndan tяrtib edilmiш mцшahidя vяrяqlя-
rinя яsasяn dinlяnilir. Bu zaman tяlim prosesinin standartlarыn reallaшmasыna xidmяt Mцшahidя,
etmяsi, dяrsin tяlimin tяшkilinя verilяn tяlяblяrя cavab vermяsi, tяlimdя bцtцn digяr sяnяdlяrin
mяsяlяlяrin mяqsяdin reallaшdыrыlmasыna xidmяt etmяsi, cari dяrs planlarыnыn iшlяkliyi araшdыrыlma
vя reallыьыnыn mцяyyяn edilmяsi mяsяlяlяrinя яhяmiyyяt verilir. sы, sюhbяt,
2. Sinifdя cari planlaшma aparыlarkяn sinifdяki mюvcud vяziyyяtin nя qяdяr nяzяrя mцqayisя,
alыndыьы araшdыrыlыr. dяyяr-
3. Qrup fяaliyyяtinя cяlb edilяn шagirdlяrin hansы paramertrlяr baxыmыndan qrup- lяndirmя
laшdыrыldыьы mцяyyяn edilir.
4. Ayrы-ayrы siniflяrdя iшчi qruplar tяrяfindяn aшkar edilmiш цstцnlцklяr vя boшluqlarы
яks etdirяn hesabat, hяmчinin mцvafiq tяkliflяr яsasыnda PP tяqdimat hazыrlanacaq.

Tяlяbяlяrin qarшыlыqlы dяrs dinlяmяsi vя dяrslяrin tяhlili

ТЯЪРЦБЯ 6

Tяcrцbяnin bu mяrhяlяsinin Gюrцlяcяk iшlяr:

sonunda siz:
• Tяcrцbя boyu mюvcud vяziyyяtini araш-
dыrdыьыnыz sinifdя tяqvim-plan цzrя ardыcыllыq
gюzlяnilmяklя dяrs aparacaqsыnыz;
• Dяrsi aparmaq цчцn tяdqiqatlarыnыzыn nяticяlяrini
nяzяrя almaqla cari plan tяrtib edяcяksiniz;
• Dяrsi tяшkil edяrkяn, шagirdlяri masalaрыn
arxasыnda yerlяшdirяrkяn, qrup tяrkiblяrini
mцяyyяnlяшdirяrkяn, resurslar (elektron ma-
teriallar, iшчi vяrяqlяr, qiymяtlяndirmя vasitя-
lяri vя s.) tяrtib edяrkяn apardыьыnыz tяdqi-
qatlarыn nяticяlяrindяn istifadя edяcяksiniz;
• Dяrslяr nцmayiш etdirяcяksiniz;
• Apardыьыnыz dяrs yoldaшlarыnыz tяrяfindяn
tяhlil edilяrkяn mцxtяlif fikirlяrя mцnasi-
bяtinizi bildirяcяk, mюvqeyinizi яsaslandыracaq,
yaxud baш vermiш boшluqlaрыn gяlяcяkdя ara-
dan qaldыrыlmasы yollarыnы gюstяrяcяksiniz.
Бунунла бaьlы bildirilяn fikirlяrя mцnasibя-
tinizi bildirяcяksiniz;
• Yoldaшlarыnыzыn apardыьы dяrslяri mцшahidя
edяcяksiniz;
• Mцшahidя etdiyiniz dяrslяri tяhlil edяcяksiniz.
Tяqvim-plan цzrя mюvzu ardыcыllыьыnыn
gюzlяnilmяsi ilя dяrs planыnыn tяrtib edilmяsi;
Dяrsin forma vя цsullarыnыn tяlimin
mяqsяdinя vя sinifdя mюvcud vяziyyяtя
mцvafiqliyinin gюzlяnilmяsi;
Planda nяzяrdя tutуlan mяqsяdя чatmaq
цчцn mцxtяlif resurslar hazыrlanmasы vя
seчilmяsi;
Qiymяtlяndirmя vasitяlяrinin tярtib
edilmяsi vя ya seчilmяsi;
Dяrsin nцmаyiш etdirilmяsi;
Gяlяcяk mцяllimlяrin vя sinif
mцяlliminin mцшahidяsi ilя nцmayiш
etdirilяn dяrsin tяhlili;
Qrup цzvlяrinin ayrы-ayrыlыqda nцmayiш
etdirdiklяri dяrslяrin nяticяlяri ilя baьlы
цmumi hesabat-tяqdimatыn hazыrlanmasы;
Tяqdimatlarыn dinlяnilmяsi vя
mцzakirяsi.

376
 Тящсилин ясаслары

TЯCRЦBЯ ИLЯ BAЬLЫ TЯLИMAT

• Gяlяcяk mцяllimlяr dюrd qrupa bюlцnцr. Onlar tяdqiqatlar apardыqlarы siniflяrdя tяqvim-tematik
plandakы ardыcыllыq gюzlяnilmяklя dяrs aparmaq цчцn mюvzular seчirlяr. Tяcrцbя rяhbяri tяrяfindяn
cяdvяl tяrtib edilir.
• Bцtцn fяnlяrin яhatя olunmasы vя hяr bir gяlяcяk mцяllimin яn azы iki dяfя dяrs aparmasыna diqqяt
yetirilmяlidir.
• Hяr bir qrupda gяlяcяk mцяllimlяr tяrяfindяn dюrd dярsin aparыlmasыnы tяmin etmяk цчцn qrup
rяhbяrlяri mцvafiq cяdvяl tяrtib edib, imtahan ряhbяrinя tяqdim edilir.
• Tяcrцbя rяhbяri 1 saat яrzindя 4 qrupda aparыlan dяrslяrin hяr birini qыsamцddяtli mцшahidяlяr (10-
15 dяqiqяlik) yolu ilя dinlяyir, яsas mяsяlяlяrlя baьlы mцvafiq qeydlяr gюtцrцr. Bu, hяm cяdvяl цzrя
iшin dяqiq icrasыna nяzarяti tяmin edir, hяm dя tяhlillяr zamanы gяlяcяk mцяllimin dяrsi ilя baьlы rяy
vя tяkliflяrini vermяk цчцn tяcrцbя ряhbяrinя imkan yaradыr. Щяр бир групда эяляъяк мцяллимлярин апа-
раъаьы 4-5 дярсин графики ашаьыдакы ъядвял цзря тутулур.

№ Tяcrцbячinin adы soyadы, atasыnыn adы Фянн Мювзу Дярсин сырасы Тарих

• Gяlяcяk mцяllimin cяdvяl цzrя mцяyyяn edilmiш nюvbяti nцmayiш etdirяcяyi dяrsdя mцшahidя
edilmiш problemlяrin aradan qaldыrыlmasы цчцn mцvafiq tяkliflяr verilir.

Hяr tapшыrыьыn icrasы цчцn yerinя yetirilяcяk fяaliyyяtlяr Цsul

• Dərslərin hazırlanması üçün təlimin təşkilinə verilən tələblər və dərsin
mərhələlərinə verilən tələblərin bir daha öyrənilməsi və bu əhəmiyyətli Planlaş-
Дярслярин məsələlər nəzərə alınmaqla savadlı təlim prosesinin – dərsin planlaşdırıl- dırma,
нцмайиш ması, lazım olan resurların seçilməsi və ya hazırlanması; əlaqələn-
етдирилмяси • Şagirdlərin davamiyyəti, texniki avadanlığın işləkliyi və s. məsələlər dirmə,
baxımından əminliyin təmin olunması üçün qabaqlayıcı hazırlıq işlərinin nümayiş
aparılması, təlim prosesinin təşkili və idarə edilməsi.
Gələcək Müşahidə,
müəllimlərin Müxtəlif ibtidai siniflərə paylanmış tələbə qruplarının növbə ilə nümayiş təhlil və
dərslərinin etdirdiyi dərslərin yuxarıda tədim edilən formalara əsasən yoldaşları
müşahidə tərəfindən müşahidə edilməsi, və müvafiq qeydlərin götürülməsi. dərs
edilməsi nümayişi

Dərslər dinlənildikdən sonra təhlillərin aparılması:

1. Dərs aparan gələcək müəllimin təlim prosesinin məqsədi və məqsədə çatmaq Təhlil,
üçün görülmüş işlər haqqında məlumat verməsi dərsin keyfiyyətini dəyərləndirməsi; ümumiləş-
Dərslərin 2. Eyni qrupda olan və dərsi müşahidə edən digər gələcək müəllimlərin müzakirə edilən dirmə,
təhlili dərsin üstünlüklərini və boşluqlarını göstərərək təhlil etməsi, fikirlərini əsaslandırması; əlaqələn-
3. Təcrübəyə cəlb edilmiş sinfin sinif müəlliminin fikrinin dinlənilməsi; dirmə,
4. Apardığı qısa müşahidəyə əsasən təcrübəçi müəllimin aparılan dərslə bağlı dəyərlən-
öz fikirlərini bildirməsi və dinlədiyi rəylərə əsaslanaraq təhlili yekunlaşdırması; dirmə
5. Növbəti nümayiş etdirəcəyi dərsdə nəzərə almaq üçün təkliflərin verilməsi.

377
 Тящсилин ясаслары
ЯЛАВЯ
Azяrbaycan Respublikasыnыn tяrяfdar
чыxdыьы beynяlxalq mцqavilяlяrin
tяhsil siyasяtinя tяsiri
Бирляшмиш Миллятлярин Миниллик
Бяйаннамяси
• Глобал сявиййядя инсан шяхсиййяти, бяра-
бярлик вя обйективлик кими мясяляляр цзря
цмуми ъавабдещлик;
• Эяляъяйин сащиби олаъаг дцнйа ушаглары
гаршысында ъавабдещлик;
• Инсан щцгугларына вя фундаментал азад-
лыьа щюрмят, иргиндян, ъинсиндян, дилиндян вя
дининдян асылы олмайараг, щяр кясин бярабяр
щцгугларына щюрмят;
• Глобаллашманын бцтцн дцнйа инсанларынын
щяйатында мцсбят бир гцввяйя чеврилмясини
тямин етмяк;
• Фундаментал дяйярлярин ХЫ ясрдя бейнял-
халг мцнасибятляр сащясиндя ясас характер да-
шыйаъаьыны нязяря алмаг:
• Азадлыг
• Бярабярлик
• Щямряйлик
• Дюзцмлцлцк
• Тябиятя щюрмят
• Бюлцшдцрцлмцш мясулиййят.
Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилатынын
инсан щцгуглары щаггында цмуми
сянядляри
• Бцтцн инсанлар ляйагят вя щцгугларына
эюря азад вя бярабяр доьулурлур:
• Щяр шяхс иргиндян, дярисинин рянэиндян,
ъинсиндян, дилиндян, сийаси вя диэяр ягидясин-
дян, милли вя сосиал мяншяйиндян, ямяк, сосиал
мювгу вя диэяр вязиййятляриндян асылы олма-
йараг Бяйаннамядя елан олунмуш бцтцн щц-
гуг вя азадлыглара малик олмалыдырлар;
• Щяр шяхсин йашамаг, азадлыг, шяхси тоху-
нулмазлыг щцгугу вар;
378
• Щеч ким ишэянъяйя, гяддар, гейри-инсани
вя йа онун ляйагятини алчалдан мцнасибятя вя
ъязайа мяруз галмамалыдыр;
• Бцтцн инсанлар ганун гаршысында бярабяр-
дирляр вя ганун тяряфиндян бярабяр мцдафия
щцгугуна маликдирляр;
• Щяр шяхсин тящсил щцгугу вар, ян азы ибти-
даи вя цмуми тящсил пулсуз олмалыдыр, ибтидаи
тящсил иъбари олмалыдыр. Щяр кяс техники вя пешя
тящсили алмаг имканына малик олмалыдыр, али тящ-
сил дя щяр кясин габилиййяти ясасында щамыйа
ейни дяряъядя мцйяссяр олмалыдыр;
• Тящсил инсан шяхсиййятинин там инкишафына
вя инсан щцгуглары вя ясас азадлыглара щюрмя-
тин артырылмасына йюнялдилмялидир. Тящсил халг-
лар, ирги вя дини груплар арасында гаршылыглы ан-
лашманын, дюзцмлцлцйцн вя достлуьун мющ-
кямляндирилмясиня вя Бирляшмиш Миллятлярин
сцлщц горума сащясиндя фяалиййятиня йардым
етмялидир.
Бирляшмиш Миллятляр Тяшкилатынын
Ушаг Щцгуглары Конвенсийасы
Дювлят:
• ушаьын, онун валидейнляринин, гануни гяй-
йумларынын вя йа диэяр аиля цзвляринин статусу,
фяалиййяти, ифадя олунан бахышлары, йахуд ягидя-
ляри ясасында ушаьын айры-сечкилийин вя ъязанын
бцтцн формаларындан мцдафия олунмасыны тямин
етмяк цчцн щяр бир лазыми тядбирляр эюрцр;
• ... ушаьын юз фярдилийини сахламаг щцгу-
гуна щюрмят бяслямяйи ющдясиня эютцрцр;
• ... ушаьын бахышларына, онун йашына вя
йеткинлийиня мцвафиг сурятдя лазымы диггят
верилир;
• ушаг юз фикрини азад ифадя етмяк щцгу-
гуна маликдир; бу азадлыьа информасийа вя иде-
йалары сярщядляриндян асылы олмайараг, шифащи вя
йа чап едилмиш формада, инъясянят ясяри форма-
сында, йахуд ушаьын истядийи диэяр васитялярин
кюмяйиля ахтармаг, алмаг вя вермяк азадлыьа
дахилдир;
• ушаьын фикир, виъдан вя дин азадлыьына щюр-
мят едирляр;
 Тящсилин ясаслары
• валидейнлярин вя гануни гяййумларын уша-
ьын инкишаф етмякдя олан габилиййяти иля узлашан
методлары онун щцгугларынын щяйата кечирилмя-
синдя ушаьа рящбярлик етмяк щцгугларына вя
вязифяляриня щюрмят бясляйирляр;
• Ушаьы валидейнляр, гануни гяййумлар вя
ушаьа гайьы эюстярян щяр щансы шяхс тяряфиндян
физики, йахуд психоложи зоракылыьын, тящгирин вя
йа суи-истифадянин, гайьысызлыьын, йахуд етинасыз
мцнасибятин, кобуд ряфтарын вя йа истисмарын,
о ъцмлядян дя сексуал суи-истифадянин щяр ъцр
формаларындан горумаг мягсяди иля бцтцн ла-
зыми ганунвериъилик, инзибати, сосиал вя маариф-
чилик тядбирлярини эюрцрляр вя с.
ТЯЩСИЛ АЛМАГ ИМКАНЫ
(Щяр бир вятяндашын тящсил алмаг
щцгугу вардыр)
«2008–2015-ci illяrdя Azяrbaycanда Yox-
sulluьun azaldыlmasы vя Davamlы Иnkiшafы
Proqramы»nыn tяhsillя baьlы hissяsindя юl-
kяdя yaшayan bцtцn mяktяbyaшlы uшaqlarыn
tяhsilя cяlb edilmяsi vя tяhsil sahяsindя яsas
xidmяtlяrin keyfiyyяtinin yцksяldilmяsi vя
onlarы яldя etmяk цчцn bяrabяr imkanlarыn
yaradыlmasыdыr.
• 2007-ci ilin monitorinq vя baza ilinin
gюstяricisinя gюrя 10-11-ci sinifdя oxumalы
uшaqlarыn 50 faizdяn чoxu kяnarda qalыb.
Tяhsil нaziri Misir Mяrdаnov tяhsildя yayыn-
ma hallarыnыn яsasяn Azяrbaycanыn bяzi
regionlarыnda erkяn niкah vя dini baxышlarы-
na gюrя olduьunu bildirib.
http://www.paritet.az/olke/690.html
• erkяn nikahlar tяhsilin yarыmчыq qalma-
sыna, cцtlцklяrin hяm fiziki, hяm dя psixoloji
cяhяtdяn problemlяrlя цzlяшmяsinя sяbяb
olur. Бunun цчцn valideynlяrlя яmяkdaшlыq
gцclяndirilmяlidir.
http://alonse.azersayt.com/blog.html?me
mber=gelecekbizik&newscat=7896&faqe=10
379
Щяр кяся бярабяр тящсил имканларынын
йарадылмасы
(бунун цчцн эюрцлян тядбирляр)
• Мяктябдя иашянин тяшкили вя няглиййат ва-
ситясиля тяминаты;
• Тящсил системиндя ИКТ инфраструктурунун
инкишаф етдирилмяси;
• Кадр потенсиалынын эцъляндирилмяси;
• Норматив щцгуги базанын тякмилляшдирил-
мяси;
• Дювлят Програмынын малиййя тяминаты;
• Бцтцн тящсил мцяссисяляриндя щяр бир ша-
эирдя дцшян компцтер нисбяти ян азы 20:1-я чат-
дырмаг;
• Азярбайъанын тящсил тарихиндя илк дяфя
олараг хцсуси гайьыйа ещтийаъы олан ушаглар ин-
клцзив тящсиля ъялб олунмушдур;
• Чох тяяссцф ки, Азярбайъанда щеч бир ся-
риштяси вя мцвафиг тящсили олмайан шяхсляр тя-
ряфиндян юзял мяктябягядяр тящсил мцяссися-
ляри ачылыр вя бязиляри гейри-гануни фяалиййят
эюстярирляр. Ушагларын щяйаты, саьламлыьы вя ин-
кишафы цчцн тящлцкяли олан бу мейилляря гаршы
мцбаризя йалныз Тящсил Назирлийи тяряфиндян
дейил, бцтцн иътимаиййят тяряфиндян апарылмасы
истигамятиндя эюрцлян ишляр;
• Мцхтялиф интеллектуал сявиййяляря малик
шаэирд вя тялябяляр цчцн йени нюв тядрис мцяс-
сисяляринин йарадылмасы нязярдя тутулмушдур;
• Тящсил системиндя мяркязи нязарят систе-
минин щесабатвермя системиля явяз олунмасы.
ТЯЩСИЛ СЕКТОРУ
(Тящсил хидмятляринин
бюлцшдцрцлмясиндя бярабярлик)
AZЯRBAYCAN RESPUBLИKASININ
KONSTИTUSИYASI
BИRИNCИ BЮLMЯ. ЦMUMИ MЦDDЯALAR
Maddя 5. Xalqыn vahidliyi
I. Azяrbaycan xalqы vahiddir.
II. Azяrbaycan xalqыnыn vahidliyi Azяr-
baycan dюvlяtinin tяmяlini tяшkil edir. Azяr-
baycan Respublikasы bцtцn Azяrbaycan Res-
 Тящсилин ясаслары
publikasы vяtяndaшlarыnыn цmumi vя bюlцn-
mяz vяtяnidir.
ИKИNCИ BЮLMЯ. ЯSAS HЦQUQLAR,
AZADLIQLAR VЯ VЯZИFЯLЯR
III fяsil. Ясас инсан вя вятяндаш
щцгуглары вя азадлыглары
Maddя 25. Bяrabяrlik hцququ
I. Hamы qanun vя mяhkяmя qarшыsыnda
bяrabяrdir.
III. Dюvlяt irqindяn, milliyyяtindяn, di-
nindяn, dilindяn, cinsindяn, mяnшяyindяn,
яmlak vяziyyяtindяn, qulluq mюvqeyindяn,
яqidяsindяn, siyasi partiyalara, hяmkarlar
ittifaqlarыna vя digяr ictimai birliklяrя mяn-
subiyyяtindяn asыlы olmayaraq, hяr kяsin hц-
quq vя azadlыqlarыnыn bяrabяrliyinя tяminat
verir.
Иnsan vя vяtяndaш hцquqlarыnы vя azad-
lыqlarыnы irqi, milli, dini, dil, cinsi, mяnшяyi,
яqidя, siyasi vя sosial mяnsubiyyяtя gюrя
mяhdudlaшdыrmaq qadaьandыr.
Maddя 42. Tяhsil hцququ
I. Hяr bir vяtяndaшыn tяhsil almaq hцqu-
qu vardыr.
II. Dюvlяt pulsuz icbari цmumi orta tяhsil
almaq hцququnu tяmin edir.
III. Tяhsil sisteminя dюvlяt tяrяfindяn
nяzarяt edilir.
IV. Maddi vяziyyяtindяn asыlы olma-
yaraq, istedadlы шяxslяrin tяhsili davam etdir-
mяsinя dюvlяt zяmanяt verir.
V. Dюvlяt minimum tяhsil standartlarыnы
mцяyyяn edir.
TЯHSИL HAQQINDA
AZЯRBAYCAN RESPUBLИKASININ
QANUNU
Bu Qanun vяtяndaшlarыn Azяrbaycan
Respublikasы Kоnstitusiyasыnda tяsbit оlun-
muш tяhsil hцququnun tяmin edilmяsi sahя-
sindя dюvlяt siyasяtinin яsas prinsiplяrini vя
380
tяhsil fяaliyyяtinin tяnzimlяnmяsinin цmumi
шяrtlяrini mцяyyяn edir, tяhsilin ayrы-ayrы
pillяlяri цzrя mцvafiq qanunlarыn vя digяr
normativ hцquqi aktlarыn qяbul edilmяsindя
baza rоlunu оynayыr.
Maddя 3. Tяhsil sahяsindя dюvlяt siyasя-
tinin яsas prinsiplяri
3.0. Tяhsil sahяsindя dюvlяt siyasяtinin
яsas prinsiplяri aшaьыdakыlardыr:
3.0.3. bяrabяrlik – bцtцn vяtяndaшlarыn
bяrabяr шяrtlяr яsasыnda tяhsil almasыna
imkanlar yaradыlmasы vя tяhsil hцququnun
tяmin оlunmasы.
Maddя 4. Tяhsilin яsas mяqsяdi
4.0. Azяrbaycan Respublikasыnda tяhsi-
lin яsas mяqsяdi aшaьыdakыlardыr:
4.0.1. Azяrbaycan dюvlяti qarшыsыnda юz
mяsuliyyяtini dяrk edяn, хalqыnыn milli яnя-
nяlяrinя vя demоkratiya prinsiplяrinя, insan
hцquqlarы vя azadlыqlarыna hюrmяt edяn, vя-
tяnpяrvяrlik vя azяrbaycanчыlыq ideyalarыna
sadiq olan, mцstяqil vя yaradыcы dцшцnяn vя-
tяndaш vя шяхsiyyяt yetiшdirmяk;
4.0.2. milli-mяnяvi vя цmumbяшяri dя-
yяrlяri qоruyan vя inkiшaf etdirяn, geniш dцn-
yagюrцшцnя malik olan, tяшяbbцslяri vя yeni-
liklяri qiymяtlяndirmяyi bacaran, nяzяri vя
praktiki biliklяrя yiyяlяnяn, mцasir tяfяk-
kцrlц vя rяqabяt qabiliyyяtli mцtяхяssis-
kadrlar hazыrlamaq;
4.0.3. sistemlяшdirilmiш bilik, bacarыq vя
vяrdiшlяrin mяnimsяnilmяsini vя iхtisasыn
daim artыrыlmasыnы tяmin etmяk, tяhsilalan-
larы ictimai hяyata vя sяmяrяli яmяk fяaliy-
yяtinя hazыrlamaq.
Maddя 5. Tяhsil hцququna dюvlяt tяminatы
5.1. Dюvlяt hяr bir vяtяndaшыn tяhsil al-
masы цчцn mцvafiq шяraitin yaradыlmasыna tя-
minat verir vя tяhsilin hяr hansы pillяsindяn,
sяviyyяsindяn vя fоrmasыndan mяhrum edil-
mяsinя yоl vermir.
 Тящсилин ясаслары
5.2. Dюvlяt cinsindяn, irqindяn, dilindяn,
dinindяn, siyasi яqidяsindяn, milliyyяtindяn,
sosial vяziyyяtindяn, mяnшяyindяn, saьlam-
lыq imkanlarыndan asыlы оlmayaraq, hяr bir
vяtяndaшa tяhsil almaq imkanы yaradыlmasы-
na vя ayrы-seчkiliyя yоl verilmяmяsinя tяmi-
nat verir.
5.3. Dюvlяt mцlkiyyяt formasыndan asыlы
оlmayaraq, bцtцn tяhsil mцяssisяlяrinя iшя
qяbulda, vяzifяlяrя tяyin оlunmada vя ya se-
чilmяdя, яmяyin stimullaшdыrыlmasыnda, tяh-
sil mцяssisяlяrinя qяbul olunmada, tяhsil-
alanlarыn tяqaцdlя tяmin edilmяsindя, iхti-
saslarыn seчilmяsindя, biliyin qiymяtlяndiril-
mяsindя, mяzunlarыn iшlя tяmin edilmяsindя,
tяhsilin nюvbяti pillяdя davam etdirilmяsin-
dя, iхtisasыn artыrыlmasыnda vя tяhsil sahяsin-
dя digяr mяsяlяlяrdя kiшilяr vя qadыnlar
цчцn bяrabяr imkanlar yaradыlmasыnы tяmin
edir.
5.4. Dюvlяt hяr bir vяtяndaшыn icbari
цmumi оrta tяhsil almaq hцququnu tяmin
edir. Dюvlяt tяhsil mцяssisяlяrindя hяr bir
tяhsilalan pulsuz цmumi tяhsil almaq hцqu-
quna malikdir. Dюvlяt оrta iхtisas tяhsilindя
vя ali tяhsilin hяr bir sяviyyяsindя qanunve-
riciliyя uyьun оlaraq tяhsilalanlarыn yalnыz
bir dяfя pulsuz tяhsil almaq hцququnu tя-
min edir.
5.5. Dюvlяt яmяk bazarыnыn tяlяblяrinя
uyьun оlaraq tяhsil mцяssisяlяrinя iхtisaslы
kadr hazыrlыьы цчцn dюvlяt sifariшlяri verir vя
mяzunlarыn mцvafiq iшlя tяmin оlunmasыna
шяrait yaradыr.
5.6. Dюvlяt maddi vяziyyяtindяn asыlы
оlmayaraq, istedadlы шяхslяrin tяhsilini da-
vam etdirmяsinя tяminat verir, sоsial mц-
dafiяyя ehtiyacы оlanlarыn tяhsil almasыna
шяrait yaradыr.
5.7. Dюvlяt milli tяhsil яnяnяlяrinin qо-
runmasыna, inkiшafыna vя innоvasiyalarыn tяt-
biqinя tяminat verir.
5.8. Dюvlяt хaricdя yaшayan azяrbaycan-
lыlarыn tяhsili ilя baьlы хцsusi layihяlяr vя
prоqramlar hяyata keчirir.
381
III fяsil. Tяhsil sisteminin idarя olunmasы, tяhsil
subyektlяrinin hцquqlarы, vяzifяlяri
vя sosial mцdafiяsi
Maddя 29. Tяhsil sahяsindя dюvlяtin vя-
zifяlяri.
29.0.6. milli tяhsil sisteminin dцnya tяhsil
sisteminя inteqrasiyasыnы, beynяlхalq stan-
dartlara cavab verяn tяhsil шяraitinin vя mц-
hitinin yaradыlmasыnы tяmin etmяk;
29.0.7. tяhsil sahяsinin inkiшafыna ayrыlan
dюvlяt bцdcяsi vяsaitlяrinin hяcmini vя dюv-
lяt tяhsil qrantlarыnыn mяblяьini mцяyyяn et-
mяk vя dюvlяt tяhsil mцяssisяlяrinin maliy-
yяlяшdirilmяsini hяyata keчirmяk;
29.0.8. hяr bцdcя ili цzrя dюvlяt tяhsil sis-
teminin maliyyяlяшdirilmяsi mяqsяdilя hяr
bir tяhsilalana (шagirdя, tяlяbяyя, dоktоran-
ta vя s.) dцшяn tяhsil хяrclяrinin miqdarыnы
vя maliyyя nоrmativlяrini mцяyyяn etmяk;
29.0.36. dюvlяt tяhsil mцяssisяlяrinin tяd-
ris, elmi, elmi-metоdik, infоrmasiya-kоmmu-
nikasiya teхnоlоgiyalarы vя digяr teхniki
vasitяlяrlя tяminatыnы hяyata keчirmяk;
29.0.40. dюvlяt tяhsil mцяssisяlяrindя
pulsuz tibbi хidmяti tяmin etmяk;
29.0.42. tяhsil sahяsindя planlaшdыrma,
proqnozlaшdыrma, яlaqяlяndirmя, tяminat,
tяchizat vя qiymяtlяndirmяni tяmin etmяk.
Maddя 32. Tяhsilalanlarыn hцquq vя vя-
zifяlяri
32.1. Tяhsilalanlarыn hцquq vя vяzifяlяri
Azяrbaycan Respublikasыnыn Konstitusiyasы-
na, bu Qanuna vя digяr normativ hцquqi
aktlara, Azяrbaycan Respublikasыnыn tяrяf-
dar чыxdыьы beynяlxalq mцqavilяlяrя uyьun
mцяyyяn edilir.
32.2. Bцtцn tяhsil mцяssisяlяrinin tяhsila-
lanlarы vя mяzunlarы bяrabяr hцquqlara ma-
likdirlяr.
32.3. Tяhsilalanlarыn hцquqlarы aшaьыda-
kыlardыr:
32.3.3. dюvlяt tяhsil standartlarыna uyьun
keyfiyyяtli tяhsil almaq;
 Тящсилин ясаслары
32.3.6. tяhsil mцяssisяsinin mюvcud in-
frastrukturundan (tяdris-istehsalat, elmi tяd-
qiqat, informasiya, mяdяni-mяiшяt, idman,
saьlamlыq mяrkяzlяrindяn, kitabxanalardan
vя s.) istifadя etmяk;
32.3.9. fasilяsiz tяhsil almaq;
32.3.10. saьlamlыq цчцn tяhlцkяsiz vя
zяrяrsiz tяhsil шяraiti ilя tяmin olunmaq;
32.3.15. dюvlяt vя bяlяdiyyя цmumi tяhsil
mцяssisяlяrindя dяrsliklяrlя pulsuz tяmin
оlunmaq;
Maddя 33. Tяhsilverяnlяrin hцquq vя vя-
zifяlяri
33.1. Tяhsilverяnlяrin hцquq vя vяzifяlя-
ri Azяrbaycan Respublikasыnыn Konstitusi-
yasы, bu Qanun vя digяr normativ hцquqi
aktlar, Azяrbaycan Respublikasыnыn tяrяf-
dar чыхdыьы beynяlхalq mцqavilяlяr, tяhsil
mцяssisяsinin nizamnamяsi vя daхili intizam
qaydalarы, elяcя dя iшяgюtцrяnlяrlя tяhsilve-
rяnlяr arasыnda baьlanыlan яmяk mцqavilя-
lяri ilя tяnzimlяnir.
33.2. Tяhsilverяnlяrin hцquqlarы aшaьыda-
kыlardыr:
33.2.1. nоrmal яmяk, elmi-pedaqоji iш vя
tяhsil шяraiti, mцasir standartlara cavab
verяn teхnоlоgiyalarla tяmin оlunmaq;
33.2.2. tяhsil mцяssisяsinin nizamnamя-
sinя uyьun оlaraq tяhsil prоsesinin tяшki-
lindя vя idarя оlunmasыnda fяal iшtirak
etmяk;
33.2.3. tяdrisin fоrmasыnы, metоdlarыnы vя
vasitяlяrini sяrbяst seчmяk;
33.2.4. шяrяf vя lяyaqяtinя hюrmяtlя ya-
naшыlmasыnы tяlяb etmяk;
33.2.5. tяhsil mцяssisяsindя vяzifя tut-
maq vя mцvafiq hallarda seчkili vяzifяlяrя
seчmяk vя seчilmяk;
33.2.6. iхtisasыnы artыrmaq, yeni iхtisas
almaq, staj keчmяk, iхtisas vя elmi dяrяcя-
sini yцksяltmяk;
33.2.7. mцяyyяn edilmiш hallarda vя qay-
dada mцkafatlandыrыlmaq vя tяltif оlunmaq;
382
AZЯRBAYCAN RESPUBLИKASININ
TЯHSИL SAHЯSИNDЯ ИSLAHAT
PROQRAMI
ИSLAHATIN MЯQSЯD VЯ
PRИNSИPLЯRИ
• Demokratiklяшdirilmя, humanistlяшdir-
mя, diferensiallaшdыrыlma, fяrdilяшdirmя, hu-
manitarlaшma prinsiplяrinя яsaslanaraq tяh-
sil alanыn шяxsiyyяt kimi formalaшmasы.
• Milli zяminя, bяшяri dяyяrlяrя яsasla-
nan, bцtцn qurumlarыn fяaliyyяtini tяhsil
alanыn mяnafeyinя xidmяt etmяk mяqsяdi
яtrafыnda birlяшdirяn yeni tяhsil sisteminin
yaradыlmasы.
• Иslahatыn humanitar xarakterli olmasы,
onun insanlarыn yaradыcы vя keyfiyyяtli fяa-
liyyяtinin hяrtяrяfli aчыlmasыna yюnяldilmяsi.
• Иslahatda шяxsiyyяtin hцquq vя azadlыq-
larыnын tяmin edilmяsi.
• Иslahatыn praktikyюnцmlцlцyц – dюvlяtin
vя cяmiyyяtin maraqlarыndan irяli gяlяn
problemlяrin hяlli.
• Tяhsil sisteminin mцtяnasib inkiшafыnыn
tяmin edilmяsi.
TЯHSИL SИSTEMИNИN ИDARЯ OLUNMASI
SAHЯSИNDЯ TЯDQИQAT.
YEKUN HESABATIN
LAYИHЯSИ
• Tяhsil xidmяtlяrinin mцmkцn qяdяr sя-
mяrяli tяшkil olunmasы mяsяlяlяri (sяh 10).
• Tяhsil sistemindяki islahatlarыn strateji
istiqamяtlяri (sяh 11).
• Tяhsil xidmяtlяrindяn istifadя edяnlя-
rin tяlяbatlarыnыn nяzяrя alыnmasы (sяh 11).
• Tяhsil Nazirliyindя idarя vя шюbяlяrin
fяaliyyяtinin яlaqяlяndirilmяsi (sяh 14).
• Tяhsil Nazirliyindя hesabatvermя
vя fяaliyyяtinin tяшkili sisteminin tяtbiqi
(sяh 14).
• Mяqsяdlяr mцяyyяn olunduqdan sonra
gюrцlяn iшlяri qiymяtlяndirmяk цчцn meyar-
lar, gюzlяnilяn nяticяlяr vя lazыmi vяsaitlяrin
mяblяьi mцяyyяn olunmalыdыr.
 Тящсилин ясаслары
• Mяqsяdlяr, vяzifяlяr vя qiymяtlяndir-
mя цsullarы daha dяqiq mцяyyяn olunma-
lыdыr.
Bu nяticяnin яldя olunmasы ehtimalыnы
artыrыr vя gюrцlяn iшi daha dяqiq qiymяtlяn-
dirmяyя imkan verir.
Tяhsil xidmяtlяrinin mцmkцn qяdяr sя-
mяrяli tяшkil olunmasы mяsяlяlяri.
• Strateji: onlar uzaqgюrяndir;
• Sifariшчilяrя xidmяt;
• Mяqsяdli fяaliyyяt;
• Birgя fяaliyyяt.
ИNTERNET RESURSLARINDAN
Tяhsil xidmяtlяrinin yer, zaman, yaш,
mяqsяd, kцtlя vя s. cяhяtlяrdяn elastiki ol-
masыnы tяmin edяn, шagirdя fяrdi шяkildя
mцstяqil, interaktiv xarakterli, keyfiyyяtli,
qяnaяtcil, sцrяtli bir tяhsil imkanы verяn vя
fяrqli sяviyyяlяrdя tяtbiqi xцsusiyyяtlяrя
malik bir tяhsil xidmяti tяqdim edяn uzaq-
dan tяhsil vя peyk rabitяsinin imkanlarы ilя
tяhsil mцxtяlif imkanlarda olan geniш kцtlя-
lяrя istiqamяtlяnmiш bir tяhsil formasыdыr.
Elm vя tяhsil. Xalqыn intellektual gцcц ol-
madan onun digяr sяrvяtlяrindяn dя faydalы
istifadяsi mцmkцn deyildir. Bu da tяhsilimiz
vя biliklяrimizin artыrыlmasы ilя baьlыdыr.
Tяhsil sisteminin qяlizlяшdirilmяsi yox,
onun millilяшdirilяrяk tяdricяn dцnyяvilяшdi-
rilmяsinin яn юnяmli yolu ilя irяlilяmяk daha
яlveriшli ola bilяr.
TЯHSИL SИSTEMИNИN QURULUШU
Tяhsil Qanunu – 2009-cu il
Maddя 8. Tяhsil sisteminin quruluшu
8.0. Tяhsil sisteminя aшaьыdakыlar daхildir:
8.0.1. bцtцn tяhsil mцяssisяlяri, tяlim-
tяrbiyя prоsesi ilя mяшьul оlan vя tяhsil хid-
mяtlяri gюstяrяn digяr qurumlar, tяhsil
fяaliyyяtini vя оnun inkiшafыnы tяmin edяn
elmi tяdqiqat institutlarы vя infоrmasiya
383
mяrkяzlяri, layihя, istehsal, kliniki, ictimai
iaшя, tibbi-prоfilaktik vя яczaчыlыq struktur-
larы, idman, istirahяt vя saьlamlыq kоm-
plekslяri, kampuslar, mяdяni-maarif mцяs-
sisяlяri vя tяшkilatlarы, kitabхanalar, yataq-
хanalar, dцшяrgяlяr vя digяr infrastruktur
оbyektlяri;
8.0.2. tяhsili idarяetmя оrqanlarы vя оn-
larыn tabeliyindя fяaliyyяt gюstяrяn mцяssisя
vя tяшkilatlar;
8.0.3. Tяhsil fяaliyyяti ilя mяшьul olan ic-
timai vя qeyri-hюkumяt tяшkilatlarы, assоsia-
siyalar, cяmiyyяtlяr, elmi-metоdik шuralar vя
digяr qurumlar.
Maddя 17. Tяhsil sяviyyяlяri vя pillяlяri
17.1.1. Mяktяbяqяdяr tяhsil
17.1.2. Цmumi tяhsil: ibtidai tяhsil; цmu-
mi orta tяhsil; tam orta tяhsil
17.1.3. Илk peшя-ixtisas tяhsili;
17.1.4. Orta peшя-ixtisas tяhsili
17.1.5. Ali tяhsil: Bakalaviriat; Magis-
tratura; Дoktorantura
ТЯЩСИЛИН ДАХИЛИ СЯМЯРЯЛИЛИЙИ
Sяmяrяliliyin sяviyyяsini tяhsilin nяticя-
lяri vя qiymяtlяndirilmяsi zamanы mцяyyяn-
lяшdirmяk olar.
Диагностик
Мяктябдахили
гиймятляндирмя Форматик
Сумматив
Daxili sяmяrяliliyin yцksяk nяticяlяnmяsi
zamanы 3 qrup шяxsi keyfiyyяt yaranmalыdыr:
Koqnitiv keyfiyyяt: цmuminтеlektual ba-
carыqlar...
Affektiv keyfiyyяt: шagirdlяrin tяhsilя,
mяktяbя, юz-юzцnя mцnasibяti...
Psixomotor keyfiyyяt: psixi proseslяrin
dayanыqlыьы...
 Тящсилин ясаслары

Daxili sяmяrяliliyin yцksяk nяticяlяnmя- • Mяktяb rяhbяrliyinин strateji planlaш-

sinin qarшыsыnы alan bir sыra qцsurlar da mюv- dыrmanы dцzgцn aparmasы.
cuddur: • Иdarяetmяnin dцzgцn qurulmasы (mяk-
• Mцtяxяssislяrin olmamasы. tяbdя, tяlim prosesindя).
• Kompцter otaqlarыndan,tяcrцbя kabi- • Иdarяedяnlяr arasыnda funksional vяzi-
netlяrindяn, idman zallarыndan sяmяrяli is- fяlяrin dцzgцn bюlцшdцrцlmяsi vя s.
tifadя olunmamasы. ТЯЩСИЛИН ХАРИЪИ СЯМЯРЯЛИЛИЙИ
• Regionlarda enerji probleminin olmasы. Sяmяrяlilik nяdir?
• Mцяllimlяrin metodik bacarыьыnыn zяif Sяmяrяliliyin sяviyyяsini tяhsilin nяticя-
olmasы. lяri vя qiymяtlяndirilmяsi zamanы mцяyyяn-
• Kitabxanalarda kiril яlifbalы kitablarыn lяшdirmяk olar.
olmasы vя s.
Daxili sяmяrяliliyin yцksяk sяviyyяdя Sяmяrяliliyin nяticяsi
nяticяlяnmяsi цчцn bu шяrtlяrя diqqяt yetiril- K=x – y/x=100 – 20/100=0.8
mяlidir: K – faydalы iш яmsalы
• Maddi-texniki bazanыn yaradыlmasы. х – ayrыlan xяrc
• Kadr hazыrlыьыnыn yцksяldilmяsi. й – faydasыz iш

384
 Тящсилин ясаслары

Гиймятляндирмя Тящсил пилляляри Дцнйа

юлкяляри иля
ямякдашлыг
Бейнялхалг Ибтидаи
гиймятляндирмя

Милли Цмуми орта

гиймятляндирмя Хариъдя Елми кадр Бейнялхалг Бейнялхалг
тящсил мцбадиляси конфранс вя олимпиа-
симпозиум- далар
ларда иштирак
Мяктябдахили
Там орта
гиймятляндирмя

КАДР
ЩАЗЫРЛЫЬЫ

385
 Тящсилин ясаслары
SEKTORUN ИDARЯ EDИLMЯSИ ЦЧЦN ИNSTИTUSИONAL TЯDBИRLЯR
(Araшdыrmalarыn nяticяlяri)
Тящсил фялсяфяси нядир?
Тящсилин мягсяди, тящсилин хцсусиййяти, ша-
эирдин иштиракы бахымындан тялимин хцсусиййяти,
мцяллимин мягсяди (биликляри чатдырмаг; интел-
лект бахымындан мцстягил юйрянянляр йетишдир-
мяк; мяняви вя сийаси дяйярляр ашыламаг);
консепсийаларын хцсусиййяти, тящсилин идаря едил-
мясинин ганунауйьунлуглары вя с. кими амилляр
тящсилин фялсяфясини мцяййян едир.
TЯHSИL SИSTEMИNИN ИDARЯ
OLUNMASI SAHЯSИNDЯ
TЯDQИQAT
• II Fяsil. Иnstusional fяaliyyяtin tяkmil-
lяшdirilmяsi.
• 2.1.Sяmяrяli fяaliyyяt gюstяrяn tяшkilat-
larыn sяciyyяvi xцsusiyyяtlяri gюstяrilmiшdir:
strateji, mцшtяrilяrя xidmяt, mяqsяdli fяaliy-
yяt,birgя fяaliyyяt.
• 2.1.1. Иslahatыn strateji istiqamяtlяri. Bu
istiqamяtlяrя uyьun olaraq Hюkуmяt tяrяfindяn
gюrцlяcяk iшlяrin mяzmunu mцяyyяn edilmiшdir.
• 2.1.2. Tяhsil xidmяtlяrindяn istifadя
edяnlяrin tяlяbatlarыnыn nяzяrя alыnmasы bu-
rada юz яksini tapmышdыr.
• 2.2.3. Tяhsil Nazirliyindя idarя vя шюbя-
lяrin fяaliyyяtinin яlaqяlяndirilmяsi: tяhsil sis-
teminin vяzifяlяrinя vя strateji fяaliyyяti isti-
qamяtlяrinя uyьun olaraq Tяhsil Nazirliyindя
fяaliyyяtin sяmяrяli yollarыnыn mцяyyяn edil-
mяsindя mexanizmin iшlяk variantlarыna цs-
tцnlцyцn verilmяsi nяzяrdя tutulmuшdur.
• 2.2.4.Tяhsil Nazirliyindя Hesabatvermя
vя fяaliyyяtinin tяшkili sisteminin tяtbiqi:
mяqsяdlяr mцяyyяn edildikdяn sonra, gюrц-
lяn iшlяrin monitorinqinin keчirilmяsi цчцn
meyarlarыn цzя чыxarыlmasы. Burada nяticя-
nin яldя olunmasы ehtimalы artыr vя iшin daha
dяqiq qiymяtlяndirilmяsinя imkan yaradыr.
386
Билик, анлама, тядгигат цзря форматив
гиймятляндирмя апарылан тестлярин
ъаваблары
1. B. Bu шagirdi statistikanы xatыrlamaьa
mяcbur edir.
2. A. Burada tяlяb olunan davranыш stol-
цstц oxu tipinя aiddir. Шagird suala cavab
vermяk цчцn hяr variantda hansы fяrqlяrin
olduьunu anlamalыdыr.
3. B. Bu sual bu sahя ilя baьlы biliyin
olmasыnы tяlяb edir.
4. A. Bu sual keчid ola bilяr, lakin яgяr
шagird bu mцvafiq ifadяlяrя daha яvvяl rast
gяlibsя, bu, biliklя baьlы sual da sayыla bilяr.
5. T. Qiymяtlяndirmя цчцn kriterilяrin
necя xцsusi olduьuna diqqяt yetirin. Yuxarы
siniflяrdя bu komponentя hansы hallarda
fikir verilmir?
6. A. Burada яsas ifadя «necя edяrdiniz?»-dir.
7. T. Yenя dя kriterilяrinin tяtbiq sяviy-
yяli mяqsяdlяr цчцn necя istifadя olunduьu-
na diqqяt yetirin.
8. T. «Mяntiqi sяhvlяr» burada яsas ip ucudur.
9. B. Шagirddяn mяlumatы yadda saxlanыl-
masы tяlяb olunur.
10. T. Шagird daha dяrin dцшцnmяli vя
mяqsяdlяri mцяyyяn etmяlidir.
11. T. Шagirddяn mяqsяdlяri яsaslandыr-
maьы tяlяb olunur.
12. T. Шagirddяn dцшцnmяyi tяlяb olunur.
13. T. Bu klassifikasiya шagirdя tяnbюlяni
tapmaq цчцn bu formulanыn verilmяdiyini
nяzяrdя tutur.
14. T. Bu problemdя шagirdlяrdяn tяcrц-
bяnin komponent hissяlяrinin bir-birinя
mцnasibяtini aчыqlamalarы tяlяb olunur.
15. T. Шagirddяn qida prinsiplяrini gцn-
dяlik yemяkbiшirmя probleminin hяlli цчцn
istifadя etmяsi tяlяb olunur.
16. А. «Юз сюзляринля» ифадяси бурада ясас
ипуъудур.
 Тящсилин ясаслары

Мцхтялиф дяркетмя цсулларынын сяъиййяви ъящятляри

МЦТЯХЯССИСЛЯРИН ФИКРИ

Dildяn mяharяtlя istifadя edir. Hяr kяsin dцшцndцklяrini son dяrяcя dяqiq vя
Linqvistik
gюzяl ifadя edя bilir. Zяngin sюz ehtiyatы var. «Sюz ustasыdыr».

Rяqяmlяrlя iшlяyяrkяn vя яsaslandыrarkяn чevikлik nцmayiш etdirir. Kяmiyyяt

Mяntiqi-riyazi
vя rяqяmlяrdяn peшяkarlыqla istifadя edir. «Rяqяm ustasыdыr»

Vizual- Tяsvir vя шяkillяrlя peшяkarlыqla davranыr; Dцnyada gюrdцklяrini

mяkan digяrlяrinin tяsяvvцrlяrinя olduьu kimi tяqdim edя bilir. «Rяng ustasыdыr».

Bяdяn цzvlяrindяn istifadя etmяklя problemi hяll edir. Hяr hansы fяaliyyяti
Bяdяn-
icra edir vя ya hяr hansы mяhsulu istehsal edir. «Bяdяn цzvlяrini idarя etmяk
kinestetik ustasыdыr».

Иti tяfяkkцrя malikdir. Musiqi nцmunяlяrini dinlяyir, tanыyыr, mяharяtlя ifa

Musiqi
edir vя bir чox hallarda yaradыr. «Musiqi ustadыdыr».

Иnsanlarы baшa dцшцr. Baшqalarы ilя birlikdя iшlяmяyi bacarыr vя onlarы da

Fяrdlяrarasы
mяqsяdyюnlц fяaliyyяtя hяvяslяndirir. «Иnsanlarы yaxшы tanыyыr».

Tяklikdя юyrяnmяk vяrdiшlяri nцmayiш etdirir. Qarшыsыndakы insanыn

Fяrddaxili kim olduьunu, nя edя bilяcяyini vя nя etmяk istяdiyini bilir.
«Юzцnц yaxшы tanыyыr».

Naturalistik- Tяbiяtin elementlяri ilя яlaqя yaratmaq vяrdiшlяri nцmayiш

tяbiяt etdirir. Tяbiяt haqqыnda mцkяmmяl biliklяri var.

ЛАЙИЩЯ
Иnsanlar dяrketmяnin bцtцn цsullarыnыn
daшыyыcыsыdыrlar. Lakin onlar яn azы bir, яksяr
hallarda isя bir neчя dяrketmя цsuluna gюrя
daha geniш imkanlara malikdirlяr. Иnternetdя
araшdыrma aparmaqla bu dahi шяxsiyyяtlяrin
hяr birinin mяnsub olduьu dяrketmя цsul-
larыnы mцяyyяnlяшdirin. Onlara aid mцxtяlif
цsullarы daha чox inkiшaf etmiшdяn az inkiшaf
etmiшя doьru reytinq cяdvяli цzrя dцzцn.
Fikirlяrinizi яsaslandыrыn. PP tяqdimat hazыr-
layыn. (Auditoriya шяraitindя hяr qrupa bir
шяxsiyyяtin aid olduьu dяrketmя цsulunu
araшdыrmaq tapшыrыla bilяr.)

387
 Тящсилин ясаслары
Mцxtяlif цsullarla dяrketmяnin юyrяnlяrin maraq vя imkanlarыna,
tяlim шяraitinя tяsiri
Мцтяхяссисляр эюстярирляр ки
Дяркетмя цсулу Няйи хошлайыр?
oxumaьы, yazmaьы,
Linгvistik/sюz
hekayя danышmaьы
tяcrцbя aparmaьы, rя-
qяmlяrlя iшlяmяyi, sual
Riyazi/mяntiqi vermяyi, яшyalar vя onlar
arasыnda olan mц-
nasibяtlяri araшdыrmaьы
шяkil чяkmяyi, konstruk-
siya etmяyi, яшyalarы
hazыrlamaьы, xяyallara
Vizual/mяkan dalmaьы, шяkillяrя/slayd-
lara baxmaьы, filmlяrя
baxmaьы, maшыnlarla
iшlяmяyi vя ya oynamaьы
hяrяkяtdя olmaьы, haq-
qыnda danышыlan яшyalara
Bяdяn/kinesтеtik toxunmaьы, jest vя mimi-
kalardan geniш istifadя
etmяyi
mцxtяlif coьrafi vя hava
шяraitlяrindя aчыq
mяkanda olmaьы, digяr
Naturalist/tяbiяt
canlыlаrыn (heyvanlarыn,
bitkilяrin) yanыnda
olmaьы
mahnы oxumaьы, zцmzцmя
etmяyi, musiqini dinlяmя-
Musiqi/sяs
yi, instrumentdя ifa etmяyi,
musiqiyя reaksiya vermяyi
чoxlu dostu olmaьы,
insanlarla sюhbяt etmяyi
Fяrdlяrarasы
vя qruplarda fяaliyyяt
gюstяrmяyi
tяklikdя iшlяmяk vя юz
Fяrddaxili
maraqlarыnы gюzlяmяk.
Щансы хцсуси баъарыглар
нцмайиш етдирир?
яшya vя hadisяlяrin adlarыnы,
tarixlяri yadda saxlamaqda
riyaziyyatda, hadisяlяrin
sяbяblяrinin mцяyyяn
edilmяsindя, mяntiqdя
vя problem hяllindя
яшya vя hadisяlяri
tяsяvvцr etmяkdя,
dяyiшikliklяri hiss
etmяkdя, labirint vя
tapmacalarы tapmaqda,
xяritяlяri oxumaqda
fiziki fяaliyyяtdя (idman,
rяqs, hяrяkяt ) vя emal
iшlяrindя
kateqoriyalaшdыrmaqda,
яtrafыnda tяbiяt шяraiti (bit-
kilяr, heyvanlaр, quшlar,
balыqlar) yaratmaqda, sяya-
hяtlяr, ekskursiyalar tяшkil
etmяkdя, яшyаlarы yыьmaq vя
qoruyub saxlamaqda
mцxtяlif sяslяri tяqlid et-
mяdя, musiqini yadda sax-
lamaqda, ritmlяri tutmaqda
insanlarы anlamaqda, baшqa-
larыnы юyrяnmяkdя, tяшki-
latчыlыqda, цnsiyyяt yarat-
maqda, konflikтlяrin mяha-
rяtli hяllindя vя vasitячilikdя
юzцnц dяrk etmяk, юz
arzularы vя duyьularы цzя-
rindя dцшцnmяk, qяrarlar
qяbul edяrkяn hislяrin-
dяn чыxыш etmяk, юz maraq
vя mяqsяdlяrini gюzlя-
mяk, tяkrarsыz olmaq
388
Щансы шяраитдя даща
йахшы юйрянир?
danышаrkяn, dinlяyяrkяn
vя sюzlяri gюrяrkяn
kateqoriyalara
ayыrarkяn, tяsnif
edяrkяn, abstrakt
anlayыш vя mцnasibяtlяr
цzrя iшlяyяrkяn
vizuallaшdыrmaqla,
xяyalыnda
canlandыrmaqla,
rяnglяr vя шяkillяrlя
iшlяmяklя
toxunaraq, hяrяkяt edя-
rяk, яtrafdakыlar vя яxz
edilяn biliklяrlя sensor
цzvlяri vasitяsi ilя qarшы-
lыqlы fяaliyyяtdя olmaqla
tяbiяt hadisяlяrini юy-
rяnяrkяn, tяbiяt qoy-
nunda olarkяn,
hadisяlяrin baш vermя
prosesini юyrяnяrkяn
ritmlяr tutmaqla,
melodiya vя musiqi
vasitяsi ilя
mцbadilя edяrkяn,
mцqayisя edяrkяn, яla-
qяlяndirяrkяn, birgя
fяaliyyяt gюstяrяrkяn
vя mцsahibя alarkяn
tяklikdя iшlяmяk, fяrdi
layihяlяr iшlяmяk, юzцnц
tяlimatlandыrmaq vя юz
spesifik mцhiti olmaq
 Тящсилин ясаслары

ИKT-dяn istifadяnin Иnternet imkanlarы

Иnternet nяdir? Иnternetin яhяmiyyяti

• Texnologiyanыn inkiшafы ilя kompцterlяrin шя- • Шagirdlяrin tяdqiqatчыlыq bacarыqalаrыnыn

bяkяlяrdя (ingiliscя network) birgя iшlяmяsi inkiшaf etdirilmяsindя ИKT-nin Иnternet
mцmkцn oldu. Bir-birinя qoшulmuш iki шя- inkanlarы яvяzsiz vasitяdir;
bяkя isя artыq interшяbяkя (ingiliscя internet)
яmяlя gяtirir; • Шagirdlяrin idraki bacarыqlаrыnыn inkiшafы цчцn
• Belяliklя, «Иnternet» sюzц яn цmumi mяnada uьurlu шяrait yaradыr;
qlobal шяbяkяdя birlяшdirilmiш kompцterlяrin • Шagirdin dцnyagюrцшцnцn formalaшmasыnda,
mяcmusu demяkdir. Faktiki olaraq Иnternet цnsiyyяt dairяsinin geniшlяnmяsindя unikal
bцtцn dцnyada milyonlarla kompцter, proq- vasitяdir;
ram, informasiya bazalarы, fayllar vя яlbяttя • Шagirdin yaradыcы tяfяkkцrцnцn
ki, insanlar arasыnda яlaqя yaradan чoxsaylы formalaшmasыnda bюyцk rol oynayыr.
шяbяkяlяrdяn ibarяt шяbяkяdir;
• ИKT vasitяsi ilя dцnyanыn geniш informasiya
bazasыna daxil olmaq imkanlarы яn son
mяlumatlarы яn qыsa vaxтda яldя etmяyя шя-
rait yaradыr;
• Bu da illяrlя dяyiшmяz olan dяrsliklяrin
mяlumat bazasы olaraq яhяmiyyяtini azaldыr.
• Tяdris edilяn mюvzuya dair яn son
mяlumatlarы яldя etmяk ehtiyacы юyrяnяnlя-
rin mяlumatlarы яldя etmяk, tяhlil etmяk, on-
lardan problemin hяllindя istifadя etmяk
kimi bacarыqlarыnыn inkiшaf etdiрilmяsini
aktuallaшdыrыr.
• Bu tяhsilin mяzmununa vя tяlimin tяшkilinя
verilяn tяlяblяrя ciddi tяsir gюstяrir.
Иnternetdяn sяs, mяtn, шяkil, animasiya,
video kimi hяr cцr mяlumat яldя etmяk
mцmkцndцr.

TAPШЫRЫQ 1 − «Иnternetdян paytaxt шяhяrimizin tari-

Tяlimdя ИKT-dяn istifadя edяn
ibtidai sinif mцяlliminин dяrsini mц-
шahidя edin. Qrup цzvlяri ilя birlik-
dя aшaьыdakы suallara cavab verin:
• Mцяllim ИKT-nin hansы inkanlarыndan
istifadя etdi?
• Gюstяrdiyiniz imkanlardan nя qяdяr sя-
mяrяli istifadя edя bildi?
• Siz bu mцяllimin yerinя olsa idiniz, daha
nя edяrdiniz?
xini vя bu gцnцnц яks etdirяn шяkillяr яldя edin.
− Onlara яsasяn istяdiyiniz mюvzuda fo-
toalbom hazыrlayыn.
− Hazыrladыьыnыz fotoalbomu шяrhlяr ver-
mяklя yoldaшlarыnыza tяqdim edin.
2. Tapшыrыьы yerinя yetirmяk цчцn шagird-
lяrя dяstяk olmalы, onlarы istiqamяtlяndir-
mяk цчцn mцvafiq tяlimat vermяlisiniz.
Bunu necя edяrsiniz?

TAPШЫRЫQ 2 Fяaliyyяti юzцnцz hяyata keчirin, iшin ic-

rasы prosesini izlяyin vя mцvafiq tяlimat ha-
1. Цчцncц sinif шagirdlяrinя aшaьыdakы zыrlayыn. Qeydlяrinizi tяqdim edilяn tяlimat-
mюvzuda tapшыrыq verirsiniz: la mцqayisя edin.

389
 Тящсилин ясаслары
ДЯРС ПРОСЕСИ
Ana dili
Ы sinif
Mюvzu: «Qышda kяndimiz» (шяhяrimiz,
qяsяbяmiz)
Mяqsяd: Mцшahidяlяr яsasыnda kяndin
canlы vя cansыz alяmi, coьrafi шяraiti haqqыn-
da danышmaq; (St. 1.2.4.; 4.1.6.)
«Qышda kяndimiz» mюvzusunda bir neчя
cцmlяdяn ibarяt mяtn tяrtib etmяk.
(St.2.1.1.;2.1.2.)
Шifahi vя yazыlы nitqindя юyrяndiyi yeni
sюzlяrdяn istifadя etmяk. (St.2.1.4; 3.1.6.)
Иnteqrasiya: H.b. 1.3.2.; 1.2.1.
Ресурслар: Tяbiяt, qяlяm, dяftяr
Dяrsin tipi: Dяrs-ekskursiya
Dяrsin formasы: Fяrdi vя kiчik qruplarla
Цsullar: Beyin щямляси, BИБЮ
Цmumilяшdirmяk vя qeydlяr gюtцrmяk
Dяrsin mяrhяlяlяri
• Sinfin tяшkili: Шagirdlяrlя salamlaшma-
dan sonra mцяllim sinfi tяшkil edib, uшaqlar-
лa mяktяbin hяyяtinя vя ya yaxыn mяsafяdя
olan mяkana чыxыrlar.
• Motivasiya: Uшaqlar siz mяktяbя sen-
tyabr ayыnda gяlmisiniz. O zaman payыz fяsli
idi. Hяr tяrяf indi gюrdцyцmцz kimi idi? «Xe-
Гиймят
1 2
Баъарыглар
Mцшahidяetmя
Sualvermя
Цmumilяшdirяrяk qeydgюtцrmя
Yazы
Birgя fяaliyyяt
Ev tapшыrыьы: Юz hяyяtinizi mцшahidя edib
bir neчя sюzdяn ibarяt mяtn yazacaqsыnыz.
Qeyd edilmяlidir ki, sinif jurnalыna da hя-
min gцn цчцn illik planlaшmada mцяyyяn
390
yir» cavabы alandan sonra «Bяs necя idi?»
sualы verilir. Шagirdlяr tяrяfindяn verilяn mцx-
tяlif cavablar arasыnda doьrularы mцяllim
tяrяfindяn tяkrarlanыr. Nюvbяti sual verilir:
«Bяs indi necяdir?»
• Problemin hяlli:
Шagirdlяrя tapшыrыq vermяzdяn яvvяl
mяhsuldar шяkildя mцшahidя etmяyin yol-
larы bir daha шagiрdlяrя xatыrladыlыr. Elяcя
dя mяtnin tяrtibi qaydаlarы da шagirdlяrя
xatыrladыlыr. Sonra tapшыrыq verilir: «Hяr kяs
ayrыlыqda mцшahidяlяr apararaq qeydlяr
aparsыn. Sizя tanыш olmayan яшyalarыn adla-
rыnы bir-birinizdяn soruшun. Cavabы tapa
bilmяdiyiniz halda mяnя mцraciяt edin.
Sonra 4 qrupa ayrыlacaqsыnыz. Bцtцn qeyd-
lяrdяn чыxыш edяrяk gюrdцyцnцz canlы vя
cansыz яшyalar haqqыnda bir neчя cцmlяdяn
ibarяt yazыlы mяtn hazыrlayacaqsыnыz. Seчdi-
yiniz qrup lideri hazыrladыьыnыz materialы
tяqdim edяcяk». (Bu tapшыrыqlarы dяrsin ge-
diшi boyu da vermяk olar.)
• Qiymяtlяndirmя: Шagirdlяrin fяaliyyяti
holistik sxem цzrя qiymяtlяndiriлир.
3 4 5
edilmiш mюvzu yazыla bilяr. («Qышda kяndi-
miz» mюvzusunda mцшahidяlяrя яsaslanan
mяtnin yazыsы.)
 Тящсилин ясаслары
Нцмуня Ы-ЫЫЫ: Рийазиййат 1. Ядядляр вя ямялляр
1. Яdяdlяr
1.1. Say vя яdяd anlayышlarыnы, onlar
arasыndakы яlaqяni baшa dцшdцyцnц
nцmayiш etdirir.
1.1.1. 20 dairяsindя bir-bir dцzцnя vя tяrsinя
sayыr.
1.1.2. 10 dairяsindя iki-iki ritmik sayыr.
1.1.3. 20 dairяsindя яdяdlяri oxuyur vя yazыr.
1.1.4. Hяr bir яdяdя uyьun яшya qrupunu
mцяyyяn edir.
1.1.5. Яшyalar чoxluьundan tяlяb olunan
sayda яшyanы ayыrыr.
1.1.6. Bюyцk яdяdin чox sayda яшya qrupuna
uyьun olduьunu nцmunяlяrlя gюstяrir.
1.1.7. 20 dairяsindя яdяdlяri mцqayisя edir,
mцqayisяnin nяticяsini «>», «<», «=»
iшarяlяrinin kюmяyi ilя yazыr.
1.1.8. Яdяdi mцяyyяn model, sxem, diaqram
vя riyazi ifadяnin kюmяyi ilя ekvivalent
formalarda tяsvir edir.
1.1.9. Sayы 10-la 20 arasыnda olan яшyalar
qrupunu onluq vя tяklik tяrkibinя
ayыrыr, saya uyьun яdяdi rяqяmlяrlя
yazыr vя oxuyur.
1.1.10. Sыra saylarыndan istifadя edir.
1.1.1. 20 dairяsindя bir-bir dцzцnя vя tяrsinя
sayыr.
1.1.2. 10 dairяsindя iki-iki ritmik sayыr.
1.1.3. 20 dairяsindя яdяdlяri oxuyur vя yazыr.
1.1.4. Hяr bir яdяdя uyьun яшya qrupunu
mцяyyяn edir.
1.1.5. Яшyalar чoxluьundan tяlяb olunan
sayda яшyanы ayыrыr.
1.1.6. Bюyцk яdяdin чox sayda яшya qrupuna
uyьun olduьunu nцmunяlяrlя gюstяrir.
1.1.9. Sayы 10-la 20 arasыnda olan яшyalar
qrupunu onluq vя tяklik tяrkibinя
ayыrыr, saya uyьun яdяdi rяqяmlяrlя
yazыr vя oxuyur.
1.1.7. 20 dairяsindя яdяdlяri mцqayisя edir,
mцqayisяnin nяticяsini «>», «<», «=»
iшarяlяrinin kюmяyi ilя yazыr.
1.1.8. Яdяdi mцяyyяn model, sxem, diaqram
vя riyazi ifadяnin kюmяyi ilя ekvivalent
formalarda tяsvir edir.
1.1.10. Sыra saylarыndan istifadя edir.
391
1. Яdяdlяr
1.1. Яdяd anlayышыnы, яdяdin strukturunu,
яdяdlяr arasыndakы mцnasibяtlяri baшa
dцшdцyцnц nцmayiш etdirir.
1.1.1. 1000 dairяsindя яdяdlяri oxuyur vя yazыr.
1.1.2. 1000 dairяsindя яdяdlяrin yazыlышыnda hяr
bir mяrtяbяdяki vahidlяrin sayыnы
mцяyyяnlяшdirir.
1.1.3. 1000 dairяsindя яdяdlяri mцqayisя edir
vя mцqayisяnin nяticяsini «>», «<», «=»
iшarяlяrinin kюmяyi ilя yazыr.
1.1.4. 1000 dairяsindя яdяdlяri onluq tяrkibя
ayыrыr.
1.1.5. 1000 dairяsindя яdяdlяri mцxtяlif ekviva-
lent formalarda tяsvir edir.
1.1.6. 100 dairяsindя dцzцnя vя tяrsinя altы-altы,
yeddi-yeddi, sяkkiz-sяkkiz, doqquz-doq-
quz, on-on ritmik sayыr.
1.1.7. Verilmiш цч rяqяmin kюmяyi ilя mцxtяlif
цчrяqяmli яdяdlяr dцzяldir.
1.1.8. Яdяdin hissяsi anlayышыnы baшa dцшdцyцnц
nцmayiш etdirir.
1.1.6. 100 dairяsindя dцzцnя vя tяrsinя altы-altы,
yeddi-yeddi, sяkkiz-sяkkiz, doqquz-doq-
quz, on-on ritmik sayыr.
1.1.1. 1000 dairяsindя яdяdlяri oxuyur vя yazыr.
1.1.2. 1000 dairяsindя яdяdlяrin yazыlышыnda hяr
bir mяrtяbяdяki vahidlяrin sayыnы
mцяyyяnlяшdirir.
1.1.8. Яdяdin hissяsi anlayышыnы baшa dцшdцyцnц
nцmayiш etdirir.
1.1.4. 1000 dairяsindя яdяdlяri onluq tяrkibя
ayыrыr.
1.1.3. 1000 dairяsindя яdяdlяri mцqayisя edir
vя mцqayisяnin nяticяsini «>», «<», «=»
iшarяlяrinin kюmяyi ilя yazыr.
1.1.5. 1000 dairяsindя яdяdlяri mцxtяlif ekviva-
lent formalarda tяsvir edir.
1.1.7. Verilmiш цч rяqяmin kюmяyi ilя mцxtяlif
цчrяqяmli яdяdlяr dцzяldir.
 Тящсилин ясаслары

Riyaziyyat Belяliklя, Ы vя ЫЫЫ siniflяrdя seчilmiш

1. Яdяdlяr vя яmяllяr standaрtlar цzrя

Davamlыlыьыn vя inkiшafyюnцmlцlцyцn bariz

nцmunяsi olan bir mяzmun standartыnы siniflяr Oxшar cяhяtlяr: Fяrqli cяhяtlяr:
цzrя mцqayisяli tяhlil edяk:
Ы sinif ЫЫЫ sinif
1.1.9. Sayы 10-la 20 ara- 1.1.2. 100 dairя-
sыnda olan яшyalar qru- sindя яdяdlяri sayы 10-la 20 100 dairя-
punu onluq vя tяklik onluq tяrkibinя arasыnda olan; sindя;
tяrkibinя ayыrыr, saya ayыrыr. яшyalar qru- яdяdlяri
Onluq tяrkibinя punu onluq onluq tяr-
uyьun яdяdi rяqяm-
ayыrыr tяrkibя ayыrыr; kibя ayыrыr;
lяrlя yazыr vя oxuyur.
saya uyьun 100 dairя-
яdяdi rяqяm- sindя yazыb
lяrlя yazыr vя oxuyur.
oxuyur

Nяticяlяrinizi qiymяtlяndirin

Синоптик цсул
(мянтигя ясасланан)
Мянтиги
ЫЫ Ы
ПРОСЕС

Тайланд (2) Перу (1,2)

НЕЪЯ?

Иорданийа (2) Буркино Фасо (1,2)

Буркино Фасо (3)

Иътимаи- КИМ? Ващид

тяшкилати ИШТИРАКЧЫЛАР мяркязляшдирилмиш

Иорданийа (2) Тайланд (1)

ЫЫЫ ЫВ
Сийаси/фярди

Инкрементал цсул
(тядгигата ясасланан)

392
 Тящсилин ясаслары

СЯВИЙЙЯЛЯР ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ

Яввялляр юйрянилмиш материалларын йадда сахланылмасы кими гябул едиля биляр. Бу-
Bilik
райа факт вя мялуматлар дахилдир.
Материалын (тялим) мянасыны яхз етмяк баъарыьыдыр. Бу, мялуматлары бир шякилдян
диэяр шякля салараг (сюзц рягямлярля ифадя) шярщ едилмяси, мясялянин нцмуняляр
Anlama
ясасында изащ едилмяси вя йа цмумиляшдирилмяси, еляъя дя эюзлянилян нятиъялярин
прогнозлашдырылмасыдыр.

Тятбиг Юйрянилмиш гайда, цсул, принсип, нязяриййя вя ганунлары йени шяраитя тятбиг етмяк

Материалы тякиб щиссяляриня айырмагла онун тяшкили структуру дярк едилир. Бу мате-
Тящлил риалын щиссяляринин мцяййян едилмяси, онлар арасында ялагялярин тящлил едилмяси вя
тяшкили принсипляринин дярк едилмясини ящатя едир.

Материалларын щиссялярини бир йеря йыьараг йени мязмунлу мящсулу щазырламаг ба-
Синтез
ъарыьыдыр.

Конкрет мягсядлярля щазырланмыш материалын гиймятляндирилмясини ящатя едир.

Дяйярляндирмя Гиймятляндирмя конкрет мейарлар цзря апарылыр. Мейарлар мягсядяуйьун олар вя
йа тяшкилати характер дашыйар.

ТЯЛИМ НЯТИЪЯЛЯРИНИН ФЯАЛИЙЙЯТЛЯРИН

СЯВИЙЙЯ
ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ ЭЮСТЯРИЪИЛЯРИ

Бу тялим нятиъяляри идракы баъарыгларын ян Йадда сахламаг; хатырламаг; таны-

Bilik
ашаьы сявиййясини тямсил едир. маг; ишаря етмяк; эюстярмяк

Бу тялим нятиъяляри мялуматлары садяъя
Anlama йадда сахламагдан бир аддым иряли эедиб,
анламанын ашаьы сявиййясини тямсил едир
Бу тялим нятиъялярин анламанын йцксяк
Тятбиг
сявиййядя олмасыны тяляб едир
Изащ етмяк; шярщ етмяк; бир ифадя васи-
тясиндян диэяр ифадя васитясиня кечир-
мяк; юз сюзляри иля тясвир етмяк
Проблеми щялл етмяк; мцяййян няти-
ъяляр ялдя етмяк цчцн информасий
алары тятбиг етмяк

Бу тялим нятиъяляри йцксяк интеллектуал Бу йердя неъя мювъуд олдуьуну тап-

сявиййяни тямсил едир. Щяр ики бахымдан, маг цчцн щиссяляря айырмаг, материа-
Тящлил
щям материалын мязмуну, щям дя гуру- лын ясасыны тяшкил едян структуру тап-
лушу бахымындан анлама тяляб едир. маг, сябябляри мцяййянляшдирмяк.

Бу тялим нятиъяляри йени структура малик Уникал (йеэаня), орижинал (тякрарсыз)

Синтез нцмунялярин йарадылмасы баъарыгларыны мящсулу (шифащи, йазылы вя физики об-
ящатя едир. йект) йаратмаг

Бу тялим нятиъяляри бцтцн диэяр котегори- Мясяля щаггында мцщакимяйцрцт-

Дяйярляндирмя йалары ещтива етдийиня эюря бу ийерархи- мяк, фикир мцхтялифликлярини щялл
йада ян йцксяк сявиййя щесаб едилир. етмяк, гярарлар гябул етмяк

393
 Тящсилин ясаслары

СЯВИЙЙЯЛЯР ТЯЛИМ НЯТИЪЯЛЯРИНИН ХЦСУСИЙЙЯТЛЯРИ

Щяр щансы анлайышын мювъуд олдуьуну билмякдян она сечимли йанашмаьа гядяр
Гябул етмяк
инкишаф едир. Ян ашаьы сявиййядир.

Бу тялим нятиъяляри баш вермиш щадисяляря «кюнцлсцз реаксийа верир» сявиййясин-

Реаксийа дян «Верилмиш материалы охумаьа мараг эюстярир», «Суаллар вермяйя ъящдляр
вермяк эюстярир» сявиййясиня гядяр инкишаф едир. Сявиййя цзря ян йцксяк нятиъя
«Эюрдцйц ишдян зювг алыр» щесаб едиля биляр.

Бу тялим нятиъяляриндя шаэирдин кифайят гядяр давамлы вя стабил давранышына

Дяйярлян- ящямиййят вермир. Бу онун дашыдыьы дяйярляри мцяййян етмяйя имкан верир.
дирмяк «Йанашыр» вя «Дяйярляндирир» кими феиллярин кюмяйи иля йазылмыш бцтцн тялим
нятиъяляри бу категорийайа аиддир.

Бу тялим нятиъяляри дяйярляр системинин тяшкили бахымындан ящямиййятлидир.

Тяшкил етмяк Шаэирдин щяйат мягсядинин вя щяйат фялсяфясинин мцяййян едилмяси иля баьлы
бцтцн тялим мягсядляри мящз бу категорийайа аид едилир.

Дяйярлярин Бу сявиййядя тялим нятиъяляри фяалиййяти ящатя едир. Мцщцм олан о фактдыр ки,
дашыйыъысы олмаг шаэирдин нцмайиш етдирдийи давраныш онун цчцн типикдир вя ону характеризя едир.

СЯВИЙЙЯЛЯР FƏALİYYƏTLƏRİN GÖSTƏRİCİLƏRİ

Soruşur, seçir, təsvir edir, müəyyən edir, adlandırır, göstərir, cavab verir, iştirak
Qəbul etmək
edir, qamətini düz saxlayıb oturur və s.

Reaksiya Cavab verir, kömək edir, müzakirə edir, təbrik edir, nümayiş etdirir, təcrübədən
vermək keçirir, oxuyur, hesabat verir, danışır, yazır və s.

Dəyərləndirir, şərh edir, qoşulur, dəvət edir, mübadilə edir, bəraət qazandırır,
Dəyərləndirmək
işləyir, öyrənir və s.

Əlaqələndirir, dəyişir, tərtib edir, birləşdirir, müqayisə edir, müdafiə edir, inte-
Təşkil edir
qrasiya edir, nizamlayır, təşkil edir, hazırlayır, sintez edir və s.

Dəyərlərin Fəaliyyət göstərir, seçimli yanaşır, aşkar edir, təsir göstərir, dinləyir, nümayiş edir,
daşıyıcısı olmaq təklif verir, dəqiqləşdirir, sınayır

394
 Тящсилин ясаслары

СЯВИЙЙЯЛЯР НЦМУНЯВИ ТЯЛИМ НЯТИЪЯЛЯРИ

Diqqətlə dinləyir; təhsil almağın əhəmiyyətini dərk etdiyini nümayiş etdirir; milli,
Qəbul etmək
cinsi fərqlərə hörmətlə yanaşır; sinif tədbirlərində yaxından iştirak edir.

Evə verilən tapşırığı yerinə yetirir; məktəbin ümumi qaydalarına riayət edir; sinif
Reaksiya
müzakirələrində iştirak edir; ictimai tapşırıqların icrasına qoşulur; fənnə maraq
vermək göstərir; başqalarına kömək etməkdən zövq alır.
Demokratik proseslərə inamını nümayiş etdirir; gözəl musiqini, rəsmi, bədii əsəri
dəyərləndirir; təbiət elmlərinin, ictimai və humanitar fənlərin gündəlik həyatda ro-
Dəyərləndirmək
lunu dərk edir; başqaları üçün faydalı olmağa əhəmiyyət verir; problemləri həll
etmək üçün əzmkarlıq nümayiş etdirir.

Demokratik cəmiyyətdə azadlıq və məsuliyyət arasında balansı dərk edir;

problemlərin həll edilməsi üçün sistemli planlaşdırmanın rolunu dərk edir;
Təşkil edir
tapşırıqların icrası zamanı məsuliyyət nümayiş etdirir; öz güclü və zəif tərəflərini
anlayır; öz inamları, maraqları və bacarıqları çərçivəsində həyat planları qurur.

Sağlam düşüncə nümayiş etdirir; müstəqil fəaliyyət zamanı özünəinam nümayiş

Dəyərlərin etdirir; qrup fəaliyyətlərində yoldaşları ilə əməkdaşlıq edir; problemi həll edərkən
daşıyıcısı olmaq məqsədyönümlülük nümayiş etdirir; zəhmətkeşlik, dəqiqlik və intizamlılıq
nümayiş etdirir; sağlam həyat tərzi keçirir.

Емосионал таксономийа 6. Емосионал (бурада ипуъу «Нязарятдя ол-

цзря тестлярин ъавабы
1. Мянимсямяк. Емосионал таксономийа
мянимсямяйя ясасланан ийерархийа иля щазыр-
ланмышдыр. Бу таксономийанын ашаьы сявиййядя
олан мягсядляря нисбятян йухары сявиййяляр-
дяки мягсядляр даща йцксяк сявиййядя мя-
нимсямяни тяляб едир.
2. Цряк. Биз, адятян, щислярин црякдян эял-
дийини тясвир едирик.
3. Сящв. Бахмайараг ки, бу таксономийа-
лар даща айдын олмаг мягсядиля айры систем
кими тягдим олунмушдур, бурада ики сащя ара-
сында бир чох ялагя вардыр.
4. Дцздцр. Емосионал таксономийа еля бир-
тярздя щазырланыб ки, инсан илк юнъя идейаны
диэяр мянимсямя просеси баш вермямишдян
яввял гябул етмялидир.
5. Емосионал таксономийанын ашаьы сявий-
йяляриня нисбятян онун йухары сявиййяляриндя
идраки ящямиййят даща чохдур, чцнки йухары
сявиййялярдя инсанлар ардыъыл системя уйьун
щиссялярини мянтиги гурмалыдырлар.
майан дярс заманы» ифадясидир).
7. Емосионал.
Психомотор таксономийа
цзря тестлярин ъавабы
1. Сящв. Психомотор компонентляр виртуал
олан бцтцн мювзуларда мювъуддурлар.
2. д. Бцтцн бу сащялярдя психомотор ком-
понентляр вардыр. Мясялян, мусиги шаэирдляри
психомотор баъарыглары истифадя едяъяк инстру-
ментдя неъя чалмаьы юйрядир.
3. Сящв. Мцяллимин сяйи вя моделляшдир-
мяси тяглид сявиййясиндя шаэирдлярин илк дяфя
баъарыглары юйрянмясиндя даща ваъибдир.
4. Дцздцр. Практика вя ряй шаэирди сящвля-
рини дцзялтмяйи вя баъарыгларында дяйишиклик ет-
мяйя кюмяк едир, чцнки бу автоматлашдырма
дцзэцн инкишаф етдириля биляр.
5. а.А. Афектив (бурада ипуъу «Нязарятсиз
шяраитдя» ифадяляриндядир)
б. ПС. Психомотор

395
 Тящсилин ясаслары

MÜNDƏRİCAT

Önsöz ................................................................................................................................................3
«Təhsilin əsasları» dərs vəsaiti haqqında .........................................................................................4
Müəllifdən.........................................................................................................................................5
Giriş ................................................................................................................................................14

I FƏSİL: TƏHSİL FƏLSƏFƏSİ VƏ TƏLİM PROSESİ

Təhsilin əhəmiyyəti müxtəlif təhsil fəlsəfələri baxımından ...........................................................39

Təhsilin məqsədi müxtəlif təhsil fəlsəfələri baxımından................................................................39
Öyrənənin təlim prosesində iştirakı müxtəlif təhsil fəlsəfələri baxımından ...................................40
İnsanın təhsil ehtiyacları və onların təmin edilməsi müxtəlif
təhsil fəlsəfələri baxımından...........................................................................................................41
Məktəbin əsas vəzifələri müxtəlif təhsil fəlsəfələri baxımından ....................................................42
Təhsil və təlim mühiti müxtəlif təhsil fəlsəfələri baxımından........................................................43
Mənimsəməni təmin edən təlim müxtəlif təhsil fəlsəfələri baxımından ........................................44
Müəllimin seçdiyi təlim strategiyası onun təhsil fəlsəfəsinin əsas göstəricisi kimi .......................45
Təlim prosesinin keyfiyyətli təşkilində müəllimin təhsil fəlsəfəsinin rolu və əhəmiyyəti .............46
Təhsilin məzmununa verilən tələblər müxtəlif fəlsəfi yanaşmalar baxımından .............................47

II FƏSİL: CƏMİYYƏTİN TƏHSİL EHTİYACLARI VƏ ONLARIN HÜQUQİ TƏMİNATI

I Bölmə. Cəmiyyətin təhsil ehtiyaclarına təsir edən amillər

Cəmiyyətdə gedən ictimai dəyişikliklər və yeni təhsil ehtiyacları .................................................55
Cəmiyyətdə gedən iqtisadi dəyişikliklər və yeni təhsil ehtiyacları ................................................56
Dünyada gedən qloballaşmanın təhsilin qarşısında qoyduğu tələblər ............................................57
Elmi-texniki tərəqqi və yeni təhsil ehtiyacları................................................................................58

II Bölmə. Ehtiyaclar və hüquqlar

Cəmiyyətdə gedən dəyişikliklər nəticəsində meydana
çıxmış yeni ehtiyacların hüquqi sənədlərdə təsbit olunması ..........................................................59
Hüquqi sənədlər və təhsil iştirakçılarının hüquq, məsuliyyət və vəzifələri....................................60
Bərabər təlim imkanlarının yaradılması .........................................................................................63

III FƏSİL: TƏHSİLDƏ DÖVLƏT SİYASƏTİ

I Bölmə. Təhsil siyasəti haqqında ilkin məlumat
Təhsil siyasəti anlayışı ....................................................................................................................71
Əhatəlilik baxımından təhsil siyasətinin növləri ............................................................................71
Təhsil siyasətini səciyyələndirən cəhətlər ......................................................................................72

396
 Тящсилин ясаслары

II Bölmə. Azərbaycan Respublikasında həyata keçirilən

təhsil siyasətinin hüquqi təminatı
Azərbaycan Respublikasının təhsil siyasətinin əsaslandığı hüquqi sənədlər .................................76
Azərbaycan Respublikasının tərəfdar çıxdığı beynəlxalq müqavilələrin təhsil
siyasətinə təsiri................................................................................................................................77
III Bölmə. Təhsil siyasətinin konseptual çərçivəsi: konseptuallığı
təmin edən amillər
Təhsil siyasətinin hazırlanması.......................................................................................................79
Siyasətin həyata keçirilməsinin planlaşdırılması............................................................................88
Siyasətin həyata keçirilməsi ...........................................................................................................94

IV Bölmə. Milli səviyyədə yürüdülən təhsil siyasətinin müxtəlif səviyyələrdə həyata

keçirilməsi mexanizmləri
Milli səviyyədə yürüdülən təhsil siyasətinin tətbiqinin regional səviyyədə planlaşdırılması ....... 99
Milli səviyyədə yürüdülən təhsil siyasətinin məktəb səviyyəsində planlaşdırılması ...................101
Milli, şəhər və ya rayon, eləcə də məktəb səviyyəsində qarşıya qoyulmuş məsələlərin
sinif səviyyəsində planlaşdırılması ...............................................................................................104

IV FƏSİL: ÜMUMİ TƏHSİLİN KURİKULUMU VƏ TƏLİMİN ƏSASLARI

I Bölmə. Təhsil proqramlarının (kurikulumların) strukturu və məzmunu

Təhsildə məzmun standartları: yaxın tariximiz.............................................................................111
Kurikulum və onun növləri...........................................................................................................112
«Ümumi təhsil pilləsinin dövlət standartları və proqramları (kurikulumlar)»
sənədinin strukturu........................................................................................................................115
Fənn proqramlarının (kurikulumların) səciyyəvi cəhətləri və strukturu.......................................117
Məzmun standartlarının komponentləri üzrə təsnifatı: biliyin kateqoriyaları ..............................120
Məzmun standartlarının komponentləri üzrə təsnifatı:
fəaliyyət növləri, taksonomiyalar .................................................................................................123
Təhsil taksonomiyası taksonomiyaların müxtəlif növlərindən biridir
(taksonomiyaların növləri)............................................................................................................125
Təhsil taksonomiyaları: idraki taksonomiya.................................................................................126
Təhsil taksonomiyaları: psixomotor taksonomiya........................................................................137
Təhsil taksonomiyaları: emosional taksonomiya..........................................................................141
Məzmun standartlarının bilik və fəaliyyət komponentləri nəzərə alınmaqla
təlim məqsədlərinin müəyyən edilməsi ........................................................................................146
II Bölmə. Fənn proqramlarının (kurikulumlarının) tətbiqində yeni təlim
strategiyaları və təlimin təşkilində onlardan səmərəli
istifadənin yolları
I Yarımbölmə: Müasir kurikulumlar və yeni təlim strategiyaları .................................................148
Müsir kurikulumlar və yeni təlim strategiyaları: təlimin təşkilinə verilən tələblər ......................149

397
 Тящсилин ясаслары

Müasir kurikulumlar və yeni təlim strategiyaları: təlimin təşkili formaları .................................159

Müasir kurikulumlar və yeni təlim strategiyaları: təlimin təşkili üsulları ....................................165
II Yarımbölmə: Müxtəlif üsullarla dərketmə ................................................................................170
Hovard Qardner nəzəriyyəsi: müxtəlif üsullarla dərketmə...........................................................171
Müxtəlif dərketmə üsullarının səciyyəvi cəhətləri .......................................................................181
Müxtəlif üsullarla dərketmənin öyrənənlərin maraq və imkanlarına, təlim şəraitinə təsiri..........182
Müxtəlif üsullarla dərketmə və təlim fəaliyyətlərinin seçilməsinə onun təsiri.............................183
Fərqli dərketmə imkanları olan insanlar fərqli şəkildə öyrənirlər ................................................184
III Yarımbölmə: Öyrənmənin prinsipləri və oxu strategiyalarından istifadə ................................189
Strategiya ilə oxu və ya öyrənməni öyrənmək .............................................................................190
Təlimin prinsipləri və oxu strategiyaları:
1. Kiçik və böyük (mikro və makro) idraki bacarıqlar vasitəsilə öyrənmə ..................................194
2. Məqsədlərin müəyyənləşdirilməsi və inkişaf üzərində düşünmə .............................................197
3. Yeni bilikləri əvvəlki biliklərlə əlaqələndirmə..........................................................................199
4. Mənanı aşkar etmək üçün fəal çalışma .....................................................................................203
5. Oxunun təşkili formalarından istifadə ......................................................................................204
6. Fərdi təlim üsullarından istifadə haqqında qərarların qəbul edilməsi ......................................210
7. Öyrənmək məqsədilə başqaları ilə əməkdaşlıq.........................................................................212
8. Düşünmənin üç mərhələsindən istifadə (planlaşdırma, qarşılıqlı fəaliyyət və düşünmə) ........217
Yarımbölmə üzrə ümumiləşdirmə.................................................................................................219
IV Yarımbölmə: Taksonomiyaları nəzərə almaqla təlim prosesinin sistemliliyinin
təmin olunması..............................................................................................................................226
Taksonomiyalar təlim prosesinin düşünülmüş təşkili – planlaşdırılması üçün vasitədir
1. Təlim məqsədlərinin əlaqəliliyini və əhatəliliyini təmin edir...................................................227
2. Təlim məqsədlərinin ardıcıllığını təmin edir ...........................................................................227
3. Təlimin konqruyentliyinə əminlik yaradır................................................................................228
4. Düşünmənin strukturunu təmin edir .........................................................................................230
5. Təlimin modelini təmin edir .....................................................................................................230
6. Təlimin keyfiyyətini yüksəldir..................................................................................................231
7. Taksonomiyalardan istifadə məqsədəuyğun test tapşırıqlarının tərtibinə şərait yaradır...........233
8. Təlimin problemlərinin diaqnostikasını aparmağa yardım edir................................................233
9. Təlimin fərdiləşdirilməsini təmin edir ......................................................................................234
V Yarımbölmə: Təlimi təşkil edərkən İKT-dən istifadənin imkan və yolları ...............................236
Azərbaycan məktəblərində İKT-dən istifadə dövlətin təhsil siyasətinin tərkib hissəsi kimi ........237
Təlimdə İKT-dən istifadənin elmi-nəzəri əsasları.........................................................................240
İKT-dən istifadənin İnternet imkanları .........................................................................................249
İKT-dən istifadənin multimedia imkanları....................................................................................253

III Bölmə. Fənn kurikulumları əsasında təlimin planlaşdırılması

I Yarımbölmə: Tam komplektləşdirilmiş siniflərdə kurikulumun tətbiqinin planlaşdırılması......261
Kurikulum perspektiv (illik) planlaşdırılması ..............................................................................261

398
 Тящсилин ясаслары

İnteqrasiya və fənn kurikulumunun həftəlik inteqrativ planlaşdırılması ......................................270

Kurikulum tətbiq olunan tam komplektləşmiş sinifdə təlimin cari planlaşdırılması....................280
II Yarımbölmə: Azkomplektli siniflərdə kurikulumun tətbiqinin planlaşdırılması ......................304
Azkomplektli siniflərdə təlim, onun xüsusiyyətləri, təşkili qaydaları və yolları..........................305
Azkomplektli siniflərdə perspektiv (illik) planlaşdırma...............................................................309
Azkomplektli siniflərdə təlimin cari (gündəlik) planlaşdırılması.................................................311

IV Bölmə. Ümumi təhsil sistemində yeni qiymətləndirmə

mexanizmlərinin tətbiqi
Məktəbdaxili qiymətləndirmənin əsas növləri: yeni qiymətləndirmə sistemi ..............................316
Məktəbdaxili qiymətləndirmənin əsas növləri: diaqnostik qiymətləndirmə ................................318
Məktəbdaxili qiymətləndirmənin əsas növləri: formativ qiymətləndirmə ...................................320
Məktəbdaxili qiymətləndirmənin əsas növləri: summativ qiymətləndirmə .................................325

V Bölmə. Yeni dərsliklərlə işin xüsusiyyətləri

Yeni dərsliklərlə işin xüsusiyyətləri: dərslik.................................................................................330
Yeni dərsliklərlə işin xüsusiyyətləri: müəllim üçün metodik vəsait .............................................333
Təlim prosesində dərslik komplektindən istifadənin əhəmiyyəti .................................................334
V FƏSİL: TƏHSİLİN MALİYYƏLƏŞDİRİLMƏSİ VƏ TƏHSİL KEYFİYYƏTİNİN
YÜKSƏLDİLMƏSİNDƏ ONUN ROLU

Giriş. Təhsilin mikro- və makroiqtisadiyyatı................................................................................338

I Bölmə. Təhsilin maliyyələşdirilməsində mövcud vəziyyət

I. Təhsilin maliyyələşdirilməsi: büdcə və təhsil.
Dövlət büdcəsindən təhsilə ayrılan xərclər, onun tərkibi və quruluşu..........................................342
II. Təhsil xərclərinin iqtisadi təsnifatı: əsaslı büdcə və cari büdcə ...............................................347
III. Təhsil işçilərinin əməyinin ödənilməsinin tarifikasiyası .......................................................352

II Bölmə. Təhsilin maliyyələşdirilməsində aparılan islahatlar

I. Təhsilin iqtisadiyyatında aparılan islahatların hüquqi əsası......................................................354
II. Büdcə sistemində islahatın həyata keçirilməsi üçün zəruri tədbirlər .......................................355
III. Məktəbin büdcə layihəsinin hazırlanması ..............................................................................356
VI FƏSİL: MƏKTƏBİN VƏ SİNFİN İDARƏEDİLMƏSİNİN METODOLOGİYASI
VƏ PRAKTİKASI
Məktəb sənədlərinin araşdırılması. Təcrübə 1..............................................................................364
Məktəb sənədlərinin dövlətin yürütdüyü təhsil siyasəti baxımından araşdırılması. Təcrübə 2....366
Məktəbdə mövcud vəziyyətin araşdırılması. Təcrübə 3. ..............................................................368
Sinifdə mövcud vəziyyətin araşdırılması. Təcrübə 4....................................................................370
Sinif müəlliminin perspektiv və cari planlaşmasının araşdırılması. Təcrübə 5............................374
Tələbələrin qarşılıqlı dərs dinləməsi və dərslərin təhlili. Təcrübə 6.............................................376
Əlavə.............................................................................................................................................378

399