Вы находитесь на странице: 1из 250

BЮLMЯ 1.

МЦАСИР ТЯСЯРРЦФАТЧЫЛЫГ ШЯРАИТИНДЯ


МЦЩАСИБАТ УЧОТУНУН МАЩИЙЙЯТИ, МЯГСЯДИ
ВЯ ВЯЗИФЯЛЯРИ.

1.1. Мцщасибат учотунун йаранма тарихи.


Мцасир дюврдя игтисадиййатын инкишафы вя тясяррцфат просесинин мцхтялиф
istiqamяtdя baш vermяsi ilя баьлы сийасятин формалашмасы мцщасибат учотунун
нязяриййя вя тяжрцбяdя istifadяsinin формасыны дяйишир. Мящз бу жцр щаллар щяр бир
гурулуш vя onlarda iш icrasиnи hяyata keчirяn шirkяt, firma, birlik, mцяssisя, tяшkilat
vя s.-nin тясяррцфат фяалиййяти иля ялагядар олан айры-айры шяхслярин мараьыны щям якс
етдирир щям дя эизлядир.
Мцщасибат учотунун нязяриййя вя тяжрцбясинин мейдана эялмясинин юйрянилмяси
мцтяхяссисляр тяряфиндян тясяррцфат щяйатында баш верян щалларын обйектив
гиймятляндирилмясиня вя елми прогнозлашдырма техникасынын мянимсянилмясиня
эениш шяраит йарадыр.
Учот ишчiляринин бейнялмиляl емблеми иля танынмыш (dяrsliyin цz qabи иnda olan)
mцhasiblяrin эербиндя эцняш, тярязи, Бернулли яйриси яks olunmuш вя onun «Елм-
Вижданлыг-Мцстягиллик» rяmzi kimi ifadя olunan шцары verilмишдир. Эцняш малиййя
фяалиййятинин nяticяlяrinin шяffaflи иnи яks etdirяn мцщасибат учотуnu, тярязи-баланси
(bяrabяrliyi), Бернулли яйриси учотун даими олажаьы рямзини ифадя едир.
Тарихя мялум олан vя мцщафизя едилиб сахланылмыш учот сянядляри гядим учот
ишчиляриня вя онларын ишляриня йцксяк диггят вя гиймят верилмясини тясдиг едир. Sözц
gedяn sяnяdlяrя яsasяn uчоту аллащын сирри адландырмыш, она хидмят етмяйи
мцгяддяс борж саймышлар… Bu sяnяdlяrin araшdиrиlmasи göstяrir ki, qядим Mисирдя
фирон sarayиnиn баш мцщасиби Неферхотеп олмушдур. О, мцщасибат йолунда бюйцк
уьурлар газанмышдыр. Щямин дюврлярдя мцщасибат иши сащясиндя анжаг сюзц эедян
sarayиn мцшавирляри вя хадимляри хцсуси щюрмятля гаршыланыр вя онларын фикирляри иля
щесаблашырдылар.
Бу мцшавир вя хадимлярдян бири олан вя баш мцщасиб вязифясини йериня йетирян
Неферхотен щагда йазмышлар: «о, kцряйини инжя аьылла, дюзцмлц црякля, пак ишля
щагсызлыьа чевирмиш.» vя «тямиз яля малик олан, dястямазлы щаким, пислийи рядд едян,
дцзэцнлцйц севян алчаглыьа гаршы даим мцбаризя апаран- Камил Мирзя» олмушдур.
Учотда «щесаbи щесабламаны бармагла щесаблайыб алдатмагла мяшьул оланлардан»
фяргли олараг Неферхатеп бцтцн щяйаты бойу она хидмят етмишдир.
Бизя эялиб чатан илк йазылар uчоtун ерамыздан яввял 6000 ил яввял йаранмасыna
тясадцф едир. Бу, Мисирдя торпаьын суварылмасы цчцн якинчиликля мяшьул оланларын Nил
чайынын суйундан истифадяйя эюря верэинин тахыл вя кятанла (памбыгла) юдянмясиня
даир апарылан гейдиyйатларла тясдиг олунур. Sözц gedяn гейдиyйат евлярин диварында
верэинин тахыл вя кятанла (памбыгла) алынмасына даир верэи топлайанларын мцвафиг
сайда шякиллярин чякилмяси (ишарялярин гойулмасы) иля йериня йетирилирdi.
Щяля бизим ерадан яввял 2000-жи илдя учот системинин инкишафы Чиндя, икили
мцщасибатлыьын елементляри ися гядим Ромада гейдя алынмышдыр. Бцтцн бунларла
йанашы амартизасийа анлайышы да щяля о дюврлярдя Ромалылара мялум иди.
Учотда икили йазылышын вя цмумиyйятля мцщасибат учотунун йаранмасы да
Италийанын интибащ дюврцня тясадцф едир. Тясяррцфатда баш вермиш щадисялярин-ишлярин,
ямялиййатларын, просеслярин щярякятини излямяк, даща доьрусу, бир тяряфдян iшin,
яmяliyyatиn, prosesin ким тяряфиндян верилмясини, онларын щяйата кечирилмяси цчцн
вясаитин щарадан алынмасыны, тяляб олунан диэяр зярури фяалиййятин йериня
йетирилмясиnя лазым олан мадди вя ямяк ещтийатларынын ялдя едилмя мянбяyини, диэяр
тяряфдян сюзц эедян sifariшlяrin, вясаитлярин, мадди вя ямяк ещтийатларынын вя с-нин
кимин ижра едяжяйини, ona мясул олажаьыны, щарда мцщафизя едяжяйини тяйин етмяк
цчцн (щям сифаришин верилмяси, вясаитин алынмасы, ещтийатларын ялдя едилмяси кими бир
йазылышла щям дя бу верилмиш сифаришляри, алынмыш вясаитляри, ялдя едилмиш ещтийатлары
ким ижра едяжяйи кими икинжи йазылышла апарылмасында) истифадя едилян икили йазылышын
мейдана эялмясиnin инсан жямиййятинин щяйат вя йашайышыныn тямин еdilmяsinя
имкан йарадан шяхси капиталын эяляжяк инкишафына тякан вермишдир. Икили йазылыш
системи ХЫЫЫ-ХЫВ ясрдя йаранмыш, онлардан шимали Италийанын бир сыра тижарят
мяркязляриндя истифадя олунмушдур. Эенuyада тапылмыш бялядиййя йазыларында икили
йазылыш системи 1340-жы иля тясадцф едир. Даща еркян икили йазылыш Fлорентийанын тижарят
фирмаларында (1299-1300-жц илляр) еляжя дя Шампан (Франса) яйалятиндя тижарят апаран
фирмаларда ашкар едилмишдир. Учотун илк системляшдирилмяси Fрансискан ращиби Лука
Пачоли олмуш вя о щямин дюврдя юзцнцн бюйцк ясяри олан «Щесаблар вя йазылышлар
щагда трактат»ыны йазараг учот йазылышларынын мащиййятини чох бажарыгла ача
билмишдир. Онун, сюзц эедян бу китабы бизим дюврцмцздя дя актуал олараг галыр вя
учот тяжрцбясиндя истифадя олунур.
Мцасир дюврдян фяргли олараг яввялки дюврцн мцщасибат учоту фярди сащибкары
лазыми информасийаларла тямин етмиш, бцтцн мялуматлар эизли шякилдя сахланылмыш;
щямин дюврдя мцлкиййятчи вя тяшкилатын ямлакы арасында щеч бир мящдудиййят
гойулмамыш; тяшкилатда щесабат вя онлар арасындакы дювр щаггында щеч бир анлайыш
олмамыш; чохлу пул ващидинин мювжудлуьу икили мцщасибатлыгдан истифадяни
чятинляшдирмишдир. Бцтцн бунлар учот реэистрляриндя апарылан йазылышлары хцсусиля мал
щагда мялуматлары (чяки, юлчц, юлчц ващиди, гиймят) тясвири характеризя етмякля юз
ишини йекунлашдырырды.
Лука Пачолинин давамчылары мцхтялиф сащялярдя хцсусиля Алвизе Казанова
(1558-жи ил)–gямигайырмада, А.Дi.Пиетро (1586-жы ил)- кился тясяррцфаты вя банкларда;
Д.А. Маскетти (1610-жу ил)-сянайедя; Лйудовико Флори (1636-жы ил)- мещманхана вя
дювлят тяшкилатларында; Бастиано Бентури (1655-жи ил)- кянд тясяррцфатында учотун
системляшдирилмясинин тятбигини эениш йаймышлар. 1581-жи илdя илк дяфя олараг
Венесийада мцщасибляр жямиййяти йарадылмышдыр.
ХЫХ ясрин ахырларында ясасы Лука Пачоли тяряфиндян гойулмуш мцщасибат учоту
системиндя кюклц дяйишиkликляр баш вермишдир. Ижтимаи истещсалын эенишлянмяси иля
хцсуси мцлкиййятдян айрылмыш ширкятляр йаранмыш; сящмдар капиталлар формалашмыш;
капитал вя мянфяятин бюлэцсц апарылмыш; «гцввядя олан мцяссисяляр» анлайышы
мейдана эялмиш; фонд биръалары ишлямяйя башламыш; сянайе вя тижарятин эяляжяк
инкишафына хцсуси диггят йетирилмиш вя с. ишляр йериня йетирилмишдир. Бунун нятижясиндя
мцщасибин иши мцстягил ихтисаса чеврилмиш vя inkiшaf etmяyя baшlamишdиr.

2
Bu inkiшafиn dinamikasиna nяzяr yetirsяk qeyd edя bilяrik ki, яэяр 1773-жц илдя
Единбург мялуматына эюря жямиси йедди мцщасиб вар идися ХЫХ ясрин яввялиня
Инэилтяря вя Шотландийанын ири шящярляринин мялуматында онларын сайы яллидян чох
олмушдур. 1844-жц илдя ширкятляр щагда ганун гябул едиляркян мцфлисляшмиш
формаларда мцтляг аудитор йохламасы апарылмасы нязярдя тутулмушдур. Бцтцн
бунлар мцщасибляр жямиййятинин йарадылмасына имкан йаратдыьындан 1854-жц илдя
Единбургда бу жцр жямиййят тяшкил олунмушдур. Щятtда Крал Xартийасы бу жцр
жямийyятин щяр бир цзвцня «инамлы мцщасиб» титулу щцгугу вермишдир. 1880-жи илдя ися
Викторийа кралынын тяшяббцсц иля Инэилтяря вя Шотландийаda инамлы мцщасиблярин
институту йарадылмышдыр.
Америка сянайеси, харижи капитал ахынынын хцсусиля Бюйцк Британийада хейли
артмасы щесабына инкишаф етмиш вя бу бахымдан да Bританийанын инамлы мцщасибляри
Америкада аудитор ишлямяйя башламышлар. Мящз бу бахымдан яксяр Aмерика
аудитор фирмалары Bританийанын кюклц аудиторлары щесаб олунурдулар. Aмерика
пешякар мцщасибляринин 1887-жи ил тарихя сайынын аз олмасына бахмайараг юзляринин
ижтимаи мцщасибляр ассосiасийасыны йаратмышлар. Сонралар бу жцр ассосiасийалар айры-
айры штатларда да мейдана эялмяйя башламыш вя 1896-жы илдя Нйу-Йорк штатында
йарадылмыш ассосiасийада жямиййятин цзвлярини «дипломлу ижтимаи (инамлы)
мцщасибляр» адландырмышлар. Ижтимаи мцщасибляр ассосiасийасы 1917-жи илдя сертификата
малик олмадан Американын жидди ихтисас тялябли мцщасибляр институtuна чеврилмишдир.
Сонралар ися сертификат верилмякля Американын дипломлу ижтимаи мцщасибляр жямиййяти
мейдана эялмишдир. 1936-жы илдя щяр ики жямиййят бирляшдирилмиш вя 1957-жи илдя о
Америка инамлы мцщасибляр институту адландырылмышдыр. Бунлардан башга,
Aмерикада диэяр мцщасибат тяшкилатлары да фяалиййят эюстярмиш вя щал-щазырда да
эюстярмякдядир.
Мцщасибат учоту Русийада нежя бир елм кими юз инкишафыны ХЫХ ясрин биринжи
йарысында тапмышдыр. Онун баниляри К.И.Арнолд, И.Н.Ахметов, Е.А.Мудров,
А.М.Волф, Е.Е.Суверс вя башгалары олмушлар. К.И.Арнолд Алманийадан эялмиш вя
Москвада илк мцщасибат учоту мцяллими олмуш, И.Н.Ахметов Петербург тижарят
фирмасында; Е.А.Мудров Оленски (Петрозаводск шящяри) эимназийасында рийазиййат
вя физика мцяллими ишлямишдир.
Азярбайжанда мцщасибат учотунун бир елм кими мейдана эялмяси вя
танынмасы Русийа иля ялагяли шякилдя гурулмагла еля Русийайа аид олан дювря тясадцф
едир. Щяля ХЫХ ясрин ахыры вя ХХ ясрин яввялиндя Азярбайжанын апарыжы ширкятляринин
вя сащибкарларынын мцщасибляри олмуш, мцщасибат учоту цзря юз дюврцнцн
тяшяббцскар мцтяхяссисляри кими ишлямиш Фридон Акимович Мярданов, Щажы Мяжид
Яфянди Яфяндизадя, Ябцлгасым Нурмяммяд оьлу Щцсейнзадя, Мирщябиб
Сейидящмяд оьлу Сейидмяммядов, Мир Мящяммяд Сейидов вя башгалары
чалышдыглары сащялярин учот ишини апармагла йанашы онун елми ясасларла гурулмасына
даир чох ишляр эюрмцшляр. Онлар дяфялярля Бакы губернийасына мцражият едяряк Бакыда
ширкят вя сащибкарларын Тясяррцфат фяалиййятинин идаря олунмасында щесабдарлыг вя
мцщасибатлыьын йерини вя ролуну эениш ачыгламыш вя буна эюря дя sözц gedяn
ixtisaslara ващид истигамят вермяк цчцн мцвафиг тядрис мцяссисяляринин-курсларын,

3
мяктяблярин, мяслящятханаларын вя диэяр нюв мяшьулиййятлярин ачылмасыны хащиш
етмишляр. Доьрудур, садаланан щямсяняткарлар етдикляри мцражиятляря жавабсыз
галмамыш вя bu vacib ишин йериня йетирилмясиня даир мцвафиг ижазяляр алараг онларын
Бакыда, Эянжядя, Шамахыда, Нахчыванда, Губада вя диэяр ири мянтягялярдя щяйата
кечирилмясиня наил олмушлар. Бу ишдя инглаба гядяр вя инглабдан сонракы дюврлярдя
Азярбайжанда учотун гурулмасы вя онун баниси кими танынан Ялигулу Фяряжов
хцсуси рол ойнамышдыр. О, ингилаба гядяр бир чох сащибкар ширкят вя фирмаларда
мцщасиб кими ишлямиш вя 1917-1920-жи иллярдя щесабдар-мцщасибляр курслары (о
вахтлар Ялугулу Фяряжов курсу адланырды) ачараг ону о дюврцн тялябляриня уйьун
тяшкил етмяк цчцн Rус алим-мцтяхяссислярини Азярбайжана дявят едяряк, онларын
тяжрцбясиндян истифадя етмишдир. Мцщасибат учоту ихтисасы цзря мцтяхяссисляри даща
тякмил формада щазырламаг цчцн Ялигулу Фяряжов кадр щазырлыьынын даща мцасир-
орта ихтисас вя али тящсил системини сечмяйя цстцнлцк вермиш, демяк олар ки, она наил
олараг бу кадрлары щазырлайан «Статистика», «Коммерсийа» техникумларынын,
Азярбайжан Дювлят Сянайе Институtuнун няздиндя игтисад факцлтясинин вя сонрадан
бу факцлтянин базасында Азярбайжан Халг Тясяррцфаты Институtuнун ачылмасында вя
фяалиййят эюстярмясиндя иштiрак етмишдир. Ихтисасына садиг галан Ялигулу Фяряжов
Азярбайжан Халг Тясяррцфаты Институtuнун илк ректорларындан бири олмуш вя онун
эяляжяк инкишафында юз ямяйини ясирэямямишдир. Ишлядийи дюврдя о мцщасибат
учотунун нязяриййясиня вя мцхтялиф сащялярдя тяшкил едилян мцщасибат учотуна даир
дярсликляр, методик эюстяришляр, практики тювсийяляр щазырламыш вя билаваситя онларын
тятбигиня наил олмушдур. Мящз Ялигулу Фяряжовун бу жцр сямяряли ямяйинин
нятижясидир ки, щал-щазырда Азярбайжан Халг Тясяррцфаты Институtuнун базасында
йарадылан Азярбайжан Дювлят Игтисад Университети дцнйанын диэяр uниверситет вя
iнститутлары иля мцгаyися олунмагла юзцня мяхсус цстцнлцкляря маликдир.
Сюзц эедян цмумхалг ящямиййятли ишлярин йериня йетирилмясиндя Ялигулу Фяряжов
тяк олмамыш, щям ингилабдан яввялки щям дя сонракы дюврлярдя ona йахындан
кюмяклик эюстярян щямкарлары олмуш вя bu iшi yaradan insana дайаг дурмушлар.
Щал-щазырда да бу устад инсанын тялябяляри онун идейаларынын-мцщасибат учотунун
инкишафына, мцасир мярщялядя тяляб олунан бейнялхалг учот стандартларына
уйьунлашдырылмасына даир мясялялярин щяллиндя дурмадан чалышырлар. Ялигулу
Фяряжовун идейаларыны даима дястякляйян щямкарлары вя тялябяляри сырасына Sалещ
Сямядову, Мябуд Мяммядову, Аьамяммяд Сялимову, Мирмяммяд
Абдуллайеви, Щажы Щажыйеви, Вейсял Исайеви, Щцсейн Намазялийеви, Sцbhan
Seyfullayevi, Мящсяти Щажыйеваны, Имамяддин Мащмудову, Камал Йусифову,
Ящмяд Жяфярову, Йашар Щцсейнову, Йолчу Ялизадяни, Фиряддин Гулийеви, Гязянфяр
Аббасову, Сифариз Сябзялийеви, Бяйбала Ханкишийеви, Бабахан Бабайеви, Ряайят
Щажыйеви, Щабил Ибадову, Ряшид Рцстямову, Вагиф Гулийеви, Ялляз Дашдямирову,
Яли Садыгову, Сяфяр Сцлейманову, Язiз Мяммядову, Гящряман Рзайеви, Hafiz
Hacиyevi, Niyazi Иsmayиlovu, Cяmilя Namazovanи, Cяmalяddin Zяrbяliyevi,
Teymur Zeynalovu, Янвяр Салащову, Ибад Аббасову, Ибращим Мяммядову,
Расим Щяшимову, Шивяхан Абдулову, Йусиф Ящмядову, Исаq Вердийеви, Qяшяm
Bяdяlovu тяжрцбядя ишляйян Elxan Cяfяrovu, Сцлейман Гасымову, Bahяddin

4
Hяsяnovu, Жалал Имамгулийеви, Мцщариб Рясулову Вагиф Мяммядову, Халид
Яййубову, Аьяли Мяммядову, Зющраб Фяряжову, Тофиг Наьыйеви, Zahid sayevi,
Vцqar Шяrifovu, Иltifat Babayevi, Cяlal Fяrяclini, Nurqяlяm Qasиmovu вя
диэярлярини аид етмяк олар.
Бир елм кими юз инкишафыны ХЫХ ясрдя тапмыш мцщасибат учотуна даир илк дярслик
еля щямiн ясрдя Русийада ишыг цзц эюрмцшдцр. К. Kларк вя В.Немчинов тяряфиндян
йазылмыш «Щесаблама елми» адлы дярс вясаити 1831-жи илдя няшр едилмиш, 1866-жы илдя
Санкт-Петербург Коммерсийа мяктябинин мцяллими Г.Рейнборт тяряфиндян йазылан
нязяри вя тяжрцбяви щиссядян ибарят олан «Садя вя икили систем цзря коммерсийа
мцщасибатлыьынын там курсу» чапдан чыхмыш, 1883-жц илдя Москва Коммерсийа
елмляри Aкадемийасы няздиндя олан Москва техники вя коммерсийа щесабламалары
мяктябинин мцяллими А.Прокофевин йаздыьы «Икили мцщасибатлыг курсу» ишыг цзц
эюрмцшдцр. 1888-жи илдя пешякар мцщасиб А.М.Фолф «Щесабдарлыг» ъурналы
бурахмаьа башламыш, 1892-жи илдя мцщасибатлыг сащясиндя эюркямли мцтяхяссис
Е.Е.Северс ися щесабдарлыьы, тясяррцфат фяалиййяти щесабдарлыьынын апарылмасыны учот
щагда елм кими баша дцшмяйи тяклиф етмишдир. 1906-жы илдя Санкт-Петербургда
И.Максимовун “Tижарят-сянайе вя кянд тясяррцфаты мцяссисяляриндя щесабдарлыьын
инкишафы вя онун ящямиййятинин гыса тарихи мяжмуяси” чапдан чыхмышдыр. Русийанын
мцщасиб, мцтяхяссис вя алимляри иля йанашы юлкямизин щямсянятчиляри хцсуси иля
ихтисасымызын аьсаггаллары сайылан Мирщябиб Сейидящмяд оьлу Сейидмящяммядов,
Фридон Акимович Мярданов вя Ялигулу Фяряжов 1892-жи илдя «Учот иши вя онун
апарылма гайдасы», 1906-жы илдя «Тижарят китабы вя щесаблар», 1917-жи илдя
«Щесаблашмаларын апрылмасы принсипляри», 1924-жц илдя «Щесабдарлыьын ясаслары»,
1930-жу илдя «Цмуми щесабдарлыг цсулу», 1935-жи илдя «Шура мцщясибя учоту
нязяриййяси» дярслик вя методик эюстяришляри дярж олунмушдур.
Русийада малиййя дя дахил олмагла бцтцн игтисадиййат сащясиня тохунан
Дювлят гуружулуьу Бюйцк Пйотрун ады иля баьлыдыр. ХВЫЫ ясрдя Ы Пйотр Русийанын
эеридя галмасыны гябул етмиш вя юлкянин бцтцн тясяррцфат вя сосиал щяйатына тохунан
щяртяряфли ислащатлар щяйата кечирмишдир. Щяйата кечирилян ислащатлар ичярисиндя
учотун гурулмасы вя онун кюкцндян дяйишдирилмяси мясяляси йаддан чыхмамыш вя
бу истигамятдя ящямиййятли ишляр эюрцлмяйя башланмышдыр. Бунунла ялагядар олараг
1710-жу илдя «щярби вя диэяр ишляр щагда жядвял» дювлят гязетиндя чох аз айдын олан
«Мцщасиб» сюзцnцn йаранмasи vя bu ixtisasиn bilavasitя baш vermiш hadisяlяrin
onlara dair rяsmiyyяtя salиnmиш sяnяdlяr яsasиnda mцvafiq kitablarda qeydiyyat
(yazиlиш) aparmasи, bu yazиlиш vasitяsilя bцtцn fяaliyyяt цzяrindя nяzarяtin hяyata
keчirilmяsini tяшkil etmяk vя digяr idarя etmя iшlяri yerinя yetirmяsi aчиqlanmишdиr.
Бунунла ялагядар олараг щямин дюврдя учот вя нязарятя, онун гурулмасы вя
апарылмасына чох бюйцк диггят йетирилмяйя башланмышды. Мящз бу дöврдя учотун
тяшкили цзря бцтцн тялиматлар дювлят акты кими няшр едилмиш вя о ясас сяняд кими гябул
едилмишдир. Бу жцр дювлят актынын гябул едилмяси 22 йанвар 1914-жц иля тясадцф едир.
Бу сяняд дювлят апараты вя дювлятин сянайе сащяляри цчцн мцтляг сяняд кими гябул
едилмиш вя ашаьыдакы ясас тялябляри бир мягсяд кими гаршыйа гоймушдур:
Йазылышларын вахтлы-вахтында апарылмасы вя «щесабларын баьланмасы»;

5
Мясул шяхслярин жидди сурятдя табечилийинин тямин олунмасы .
Идаряетмя щагда мцщасибат учоту системини хцсусиля материалларын анбар
учотуну, илк сянядлярин кюмяйи иля тясяррцфат щяйатынын бцтцн щалларынda
цмумдювлят методунун тясир дяряжясиниn metod vя prinsiplяrini юзцндя якс етдирян
5 апрел 1722-жи ил тарихли щярби флот щагда гярар Русийа учотунун тарихиндя мцщцм
ящямиййят кясб етмишдир. Мящз бу дюврдян Русийада икили йазылыш вя мцщасибат
щесаблары анлайышы мейдана эялмиш вя юз инкишаф йолуну тапмышдыр.
Елм кими мцщасибат учотунун инкишафы ХХ ясрин эюркямли алимляринин ишляриндя
эениш якс етдирилмиш вя бу инкишаф юз мцсбят тясирини Азярбайжана да эюстярмишдир.
Бунун нятижясидир ки, ХХ ясрин ахырлары, ХХЫ ясрин яввялляриндя бу мараглы вя
игтисадиййатын ачары, мцасир базар игтисадиййаты шяраитиндя бизнесин дили олан елм цзря
7 елмляр доктору-Вейсял Исайев, Щцсейн Намазялийев, Сифариз Сябзялийев, Ибад
Аббасов, Сялим Мцслцмов, Qяzяnfяr Abbasov, Fazil Hacиyev вя онларла елмляр
намизядляри мцщасибат учотунун бу вя йа диэяр сащялярини ящатя едян проблемлярин
щяллиня даир докторлуг вя намизядлик диссертасийасы мцдафия етмишляр. Мящз бу
алимлярин elmi rяhbяrliyi иля onlarla aspirantlar mцdafiyя edяrяk alimlik dяrяcяsi
almиш vя onlarиn мцяллифлиyи ilя чохлу сайда монаграфийалар, дярсликляр, елми
мягаляляр вя учота даир тювсийяляр щазырланмыш, няшр етдирилмиш, rеспублика
игтисадийатынын ясас апарыжы мцтяхяссисляри олан мцщасиблярин, игтисадчыларын вя
игтисадиййатла марагланан охужуларын сярянжамына тягдим едилмишдир.
Яliqulu Fяrяcovun bu davamчиlarиndan Sifariz Sяbzяliyev, Qяzяnfяr Abbasov,
Sяlim Mцslцmov, Sцleyman Qasиmov, Иbad Abbasov, Vaqif Quliyev vя digяrlяri
mцhasibat uчotu цzrя dövlяt sяviyyяli normativ aktlarиn yazиlmasиnda vя tяtbiq
edilmяsindя bilavasitя iшtirak etmiш vя hal-hazиrda da iшtrak edirlяr.

1.2. Тясяррцфат учоту щагда анлайыш вя онун нювляри.

Щяр бир жямиййятин инкишафы вя фяалиййятинин ясасыны мадди истещсал тяшкил едир.
Инсанларын нясiлдян нясля йашамаsы цчцн онларын иашя мящсулларына, йемяйя, палтара
вя диэяр мящсуллара олан тялябатынын юдянилмяси зяруридир. Бунун цчцн ися истещсал
вя коммерсийа просесиндя истифадя олунаn яmяk vasitя vя яшyalarиnиn,
аваданлыгларын, няглиййат васитяляринин, алятлярин истещсал инвентарларынын,
xammallarиn, materialиn, yarиmfabrikatиn вя с. олмасы лазымдыр.
Истещсал-цмумиликдя мяжмуу мящсулун щярякятинин башланьыжы кими тякрар
истещсал просесинин ясас мярщяляси щесаб едилир вя о стещсал –Тядарцк-Истещлак
просесляриндян кечир.
Истещсал, тядавцл вя истещлак просесляри фасилясиз олараг тякрар олунур, жямиyйятя
ися онун инкишафынын бцтцн мярщяляляриндя bu просесляри характеризя едян
информасийалар ялдя етмяк зяруридир.
Тясяррцфат просесинин эедишаты щагда доьру вя дцзэцн мялуматлар алмаг цчцн
бир гайда олараг butun tяsяrrufatlarda baш vermiш hal, hadisя vя яmяliyyatlarи
qeydя ala bilяn тясяррцфат учоту тяшкил олунур. Беляликля, тясяррцфат учотунун
мейдана эялмяси мадди истещсалын идаряедилмясинин, йяни тясяррцфат щяйатынын

6
конкрет щалларына даир зярури билийин олмасы вя бунунла да тясяррцфат просесляри
цзяриндя рящбярлийин тяшкилинин тяляб олунмасы иля баьлыдыр. Тясяррцфат просесляринин
эедишаты щагда мцвафиг информасийанын топланмасына, онлар цзяриндя мцшаhидянин
апарылмасындан, сонракы мярщялялярдя ися щямин информасийаларын мигдар
характеристикасынын, йяни сай эюстярижиляринин тяйин едилмясиндян башланылыр. Бу
мярщялядян сонра сюзц эедян эюстярижилярин гейдя алынмасы тяляб олундуьундан
мадди истещсалын идаряолунмасы вя онлар цзяриндя нязарятин апарылмасындан истифадя
едилир. Учот эюстярижиляри иля тясяррцфат просесляринин кямиййят вя кейфиййят тяряфляри:
щазырланмыш вя сатылмыш мящсулларын щяжми, касса вя щесаблашма щесабында олан
пулун мювжудлуьу, материал ещтийатлары, ясас вясаитин щяжми, мянфяят вя и.а. щагда
мялуматлар ачыгланмалыдыр.
Бцтцн гейд едилянляря ясасланараг гейд етмяк олар ки, мцяййян игтисади гурулуш
шяраитиндя мадди истещсал, istehlak vя s. hallar тясяррцфат учотунун обйектляри щесаб
едилир. Буна эюря тясяррцфат учоту, мцвафиг истещсал цсулу иля баьлы олан тясяррцфат
мцнасибятлярини юзцндя характеризя едир. Беляликля, тясяррцфат учоту конкрет игтисади
гурулуш шяраитиндя нязарят вя идаряетмя бахымындан мадди истещсал просесинин щярякяти
цзяриндя мцшащидя апармаг, ону юлчмяк вя гейдя алмаг функсийасыны йериня йетирир.
Тяшкилатын ямлакынын кямиййят характеристикасыны, онун ющтяликлярини вя
тясяррцфат ямялиййатларынын эедишатыны мцяййян етмяк вя онларын нятижясини
гиймятляндирмяк цчцн тясяррцфат учотунда цч учот: натурал, ямяк вя пул
юлчцляриндян истифадя едилир.
Натурал юлчц учота алынан обйектин натурал ифадядя юлчцлмяси иля характеризя
олунур. Обйектин физики хцсусиййятиндян асылы олараг бу юлчц метр, литр, килограм,
киловат-саат, тон-километр вя с. ола биляр. Натурал юлчцдя ямлакын-ясас вясаитлярин,
гейри-мадди активлярин, материалларын, йарымфабрикатларын, щазыр мящсулларын,
ямтяялярин вя и.а.-нын щярякяти вя истифадяси якс етдирилир.
Лакин гейд едяк ки, натурал юлчцляр олан-тон, метр, ядяд вя и.а.-дан истифадя
етмякля мцхтялиф обйектлярин характеристикасы щагда там мялумат алмаг гейри
мцмкцндцр.Натурал юлчцляр анжаг ейни нювлц яшйалары характеризя етмяк цчцн
истифадя олунур.
Натурал юлчцлярин мцхтялиф эюрцнцшцнц характеризя едян ямяк юлчцсц ващид
вахтла (иш эцнц, саат, дягигя иля) ифадя олунан иш вахты мясряфляринин мигдарыны
щесабламаг цчцн истифадя едилир. Онлар тяшкилатын ишчи щейятинин ямяк щаггынын
щесабланмасы, ишя эюря ишляйянлярин щасилат нормасынын йериня йетирилмяси цзяриндя
нязрятин апарылмасы, ямяк мящсулдарлыьынын мцяййян едилмяси цчцн истифадя олунур.
Лакин ямяк юлчцсц мцхтялиф мящсул вя мямулатларын истещсалына чякилян ямяк
мясряфлярини эениш ящатяли шякилдя цмумляшдирмяк цчцн щеч дя щямишя универсал
эюстярижи кими чыхыш едя билмир.
Юлкянин, мцяссися вя тяшкилатларынын ясас эюстярижиляри олан пул вясаитинин, дебитор
вя кредитор боржларынын, еляжя дя цмуми вя сатылан мящсулларын, онларын майа дяйяринин,
йахуд зярярлийин тясяррцфат учотунда якс етдирилмяси цчцн пул юлчцсцндян истифадя
едилир.

7
Пул юлчцсцнцн эюстярижиляри натурал вя ямяк юлчцляринин мялуматларындан истифадя
етмякля щесабланылыр. Пул юлчцсц ямлакын, ющдяликлярин вя тясяррцфат ямялиййатларынын
ващид универсал юлчц олан манатла цмумиляшдирилмяси цчцн тятбиг едилир.
Бцтцн гейд едилянляри цмумиляшдирмяк цчцн тясяррцфат учотунун цч: оператив,
статистик вя мцщасибат нювляриндян истифадя едилир. Гейд едилян учот нювляриндян щяр
бири онларын юзцня мяхсус хцсусиййятя, мцшащидя даирясиня, бу мцшащидянин вязифя
вя методларына маликдир. Садаланан бу хцсусиййятляр бир-бирини тамамлайараг
тясяррцфат учотунун ващид системини тяшкил едир.
Оператив учот тяшкилатын малиййя-тясяррцфат фяалиййятиня эцндялик нязарят етмяк
мягсядиля бцтцн щалларын гейдя алынмасы, онлар цзяриндя мцшащидя вя нязарятин
апарылмасы цчцн истифадя едилир. Оператив учотун мялуматлары мцяййян тарихя шифащи
олараг телефон, телеграф, телефаксла топланыр йахуд тяшкилатын рящбяриня,
мцлкиййятчийя (иштиракчыйа, тясисчийя) вя Азярбайжан Республикасынын ганунверижилик
актларында нязярдя тутулдугда дювлят органларына тяжили билдиришля, почтла эюндярилир.
Оператив учотун кюмяклйи иля тяшкилатда мящсул бурахылышы вя сатышы, ямяк щаггы
фондунун истифадяси, материал дяйярлиляринин вахтлы-вахтында алынмасы, масатан вя
малаланларла щесаблашмаларын щяйата кечирилмяси вя и.а.-нын эедишаты цзяриндя
эцндялик оператив нязарят щяйата кечирилир. Бу жцр информасийалар мцвафиг оператив
нятижя вя ишлямяляр цчцн конкрет тяклифлярин верилмясиндя, негатив щалларын арадан
эютцрцлмясиндя, мцяссися вя тяшкилатларда истифадя олунмайан ещтийатларын вя
онларын истещсалда истифадя едилмясиндя бюйцк ящямиййятя маликдир.
Статистика учоту кцтляви щалларын вя онларын тяшкилатын малиййя-тясяррцфат
фяалиййятиндя, ижтимаи щяйатда, тябиятдя ганунауйьунлуьуну якс етдирир вя
цмумиляшдирир. Бу учот нювц тясяррцфат учотунун диэяр нювляри иля сыхы ялагядя
олмагла, оператив вя мцщасибат учотунун мялуматларындан истифадя едир,
мялуматларын (сийащыйа алма, анкет сорьуsu вя с.) топланмасына вя онларын
ишлянмясиня (груплашдырма, ижмаллашдырма, мцхтялиф эюстярижилярин: орта, индекс,
коrрелyасийа ямсалы вя с.) эюря юзцнцн хцсуси цсулларына маликдир.
Статистика учотунун мялуматлары айры-айры тяшкилатларын, игтисади bölgяlяrin вя
юлкянин жари вя переспектив дюврляри цзря игтисади тящлилин вя прогнозлашдырманын
апарылмасында истифадя олунур. Статистика, мадди истещсал просесинин якс
етдирилмясиня дя мящдудиййят гоймур. О, игтисади вя ижтимаи щяйатын бцтцн
тяряфлярини якс етдирир, ящалинин сай вя тяркибини, инсанларын доьум вя юлцмцнц,
халгын мадди вя мядяни щяйат сявиййясини юзцндя якс етдирир; ясас фондларын йенидян
гиймятляндирилмясини щяйата кечирмяйя, инфлйасийа просесинин, юлкянин сийаси
щяйатынын бцтцн тяряфляринин ачыгланмасына эениш имкан йарадыр.
Мцщасибат учоту тяшкилатын активляри, ющдяликляри, эялирляри, хяржляри вя онларын
дяйишмяси щагда бцтцн информасийалары там, фасилясиз вя сянядля рясмиляшдирилмиш
гайдада дяйяр ифадяси иля топламаг, гейдя алмаг, вя цмумиляшдирмяк системини
юзцндя якс етдирир.
Диэяр учот нювляриндян фяргли олараг мцщасибат учоту юз ишини ясасландырылмыш
сянядлярля; тяшкилатын малиййя-тясяррцфат фяалиййятиндя баш верян бцтцн дяйишикликляри
фасилясиз олараг вахтында вя там ящатя етмякля; мялуматлары анжаг она мяхсус

8
цсуллары (мцщасибат щесаблары, икили йазылыш, баланс вя с.) тятбиг етмякля гаршыyа
гойулан принсипляр ясасында йериня йетирир.

1.3. Мцщасибат учотунун тяркиб щиссяляри вя онларын характеристикасы

Щяр бир тясяррцфат субйектинин фяалиййятини щяртяряфли юйрянмяк вя ондан ялдя


едилян нятижяляри ижтимаи, сосиал, игтисади вя диэяр истигамятдя арашдырмаг, арашдырылан
мясяляляря даир ясасландырылмыш гярарлар чыхармаг цчцн мцщасибат учотунун
мялуматларындан истифадя едилир. Бу жцр универсал хцсусиййятя малик олан мцщасибат
учоту дюрд мцстягил щиссядян: мцщасибат учотунун нязяриййясиндян, малиййя
(мцщасибат) учотундан, идаряетмя учотундан вя верэи учотундан ибарятдир.
Мцщасибат учотунун нязяриййяси-бцтювлцкдя мцщасибат учоту системинин тяшкили
цзря нязяри, методолоъи вя практики мясяля вя проблемляри юйрянян елмдир.
Танынмыш Aмерика алимляри олан Хендриксен Е.С. вя Ван Бреда М.Ф 1 .
мянфяятин щесабланмасы методунун тящлилиня ясасланараг мцщасибат учотунун
нязяриййясини юзцнямяхсус тярздя изащ едяряк, ону бцтцн тясяррцфат вя гейри-
тясяррцфат субйектляринин щям ижтимаи, щям сосиал, щям дя игтисади фяалиййятлярини
ясасландырылмыш шякилдя щяртяряфли ящатя едян малиййя (мцщасибат), идаряетмя вя
верэи учотунун ясас апарыжы голу щесаб етмишляр. Бу жцр йанашма диэяр
англоамерикан алимляри цчцн дя характерикдир.
Цмумиййятля мцщасибат учотунун нязяриййяси-мянфяятин щесабланмасы
методунун тящлили цсулуну юзцндя жямляшдирир.
Америкалыларын фикиринжя, мцщасибат учотуну ящатя едян щяр щансы нязяриййя бу
вя йа диэяр эюстярижиляри юзцндя якс етдирир. Бу эюстярижиляр ики група бюлцнцр.
Биринжи груп мцщасибат учоту нязяриййясинин дюрд нювцнц-верэи, щцгуги йахуд
щцгуг, етика, психолоъи нязяриййяни ящатя едир.
Верэи нязяриййяси мянфяятин верэийя жялб олунан мябляьинин тяшкилатын мянфяяти
щесаб едилмясини ифадя едир. Сюзц эедян нязяриййя мцщасибат учотуну верэи
щцгугунун хцсуси щалы кими характеризя едир.
_________________________
1. Xендриксен Э.С. Ван Бреда М.Ф. Теория бухгалтерского учета пер. с англ. (Под. Ред. проф. Я.В.Соколова) –
М.Финансы и статистика, 1977

Щцгуги йахуд щцгуг нязяриййяси мцщасибат учотуну верэи иля дейил мцлки
щцгугла ялагяляндирир, мянфяят ися вясаитин алынмасыны дейил, ону алмаг щцгугуна
малик олмасыны ифадя едир.
Етика нязяриййясинин тяряфdарлары учот vasitяsilя садяжя олараг щцгуги
нормалара риайят олунмасыны дейил, тяшкилатын информасийа системинин тягдим етдийи
мялуматларын там дцзэцн олмасыны нязярдя тутур.
Психолоъи нязяриййя мцщасибат учотунун тягдим етдийи щяр бир информасийайа,
ондан истифадя едянлярин инамынын олмасыны ящатя едир.
Икинжи груп мадди йахуд игтисади нязяриййяни ящатя едир. Бу сащядя ишляйян
мцяллифляр сюзц эедян нязяриййяни цч група бюлцр.

9
Биринжи –Макроигтисади нязяриййя учот обйекти кими юлкянин бцтцн халг
тясяррцфатынын, икинжи – микроигтисади нязяриййя ися айры-айры тясяррцфат субйектляринин
чыхыш етмясини нязярдя тутур. Цчцнжц груп олан сосиал-корпоратив нязяриййя бир сыра
хцсусиййятляря маликдир. Bуна эюря жямиййятин бир сыра сосиал мясяляляринин щяллиндя
фирма рящбярляри bу хцсусиййятлярдян асылы вязиййятдя галмалы олурлар. Бу нязяриййянин
тяряфdарлары мцщасибат учотуна игтисади нязяриййянин тяркиб щиссяси кими бахырlar.
Игтисадиййатын садаланан нязяриyйяляриндян щяр бири, o cцmlяdяn mцhasibat
uчotunun nяzяriyyяsi щансыса мягсядя хидмят етмякля юлкянин инкишафында юзцня
мяхсус ящямиййятя маликдир.
Малиййя (мцщасибат) учоту тясяррцфат ямялиййатларынын мцщасибат гайдасы иля
рясмиyйятя салынмасыны вя онларын гейдийата алынмасыны юзцндя бирляшдирян учот
информасийаларынын топланмасы еляжя дя малиййя щесабатынын тяртиб едилмяси системини
юзцндя якс етдирир. Малиййя щесабатынын мялуматлары тяшкилатын дахилиндя мцхтялиф
сявийyяли рящбярляр вя харижи истифадячиляр (инвесторлар, кредиторлар, банклар, верэи вя
малиййя органлары вя и.а.) тяряфиндян истифадя едилир. Малиййя учоту мцщасибат
учотунун хейли щиссясини ящатя едяряк тяшкилатын ямлакы вя ющдяликляри-гейри-мадди
активляр, ясас вясаитляр, ижаря едилмиш ямлаклар, малиййя гойулушлары, дювриййя активляри
вя тяшкилатын ющдяликляри, пул вясаитляри, капиталлары, фондлары вя ещтийатлары, мянфяят вя
зярярляри вя и.а. щагда информасийалары юзцндя якс етдирир.
Идаряетмя учоту эяляжякдя мцщасибат учотунун тяркиб щиссяси олмагла тяшкилатын
дахилиндя мцхтялиф сявиyйяли рящбярляр тяряфиндян истифадя олунан учот
информасийаларынын топланмасы цчцн нязярдя тутулур. Бу учот нювцнцн башлыжа тяйинаты
конкрет истещсалат нятижяляринин ялдя едилмясиндя мясул олан менежерляри лазыми вя
там щяжмдя информасийа иля тямин етмякдян ибарятдир.
Идаряетмя учоту план, норматив, прогноз вя аналитик информасийалары
цмумиляшдирир, учотун мцшащидя проседураларыны, онларын юлчцлмяси вя гейдя
алынмасыны там якс етдирир.
Идаряетмя системиндя истещсал мясряфляри щагда информасийалар цмумиляшдирилир
вя ашаьыдакы маддяляр цзря учота алыныр:
мясряф нювляри (мящсул, иш вя хидмят нoменклатуралары) цзря;
мясряфлярин башвермя йерляри, йяни материал ещтийатларына олан
илк тялябат бюлмяляри (иш йерляри, бригадалар, сехляр вя и.а) цзря;
мясряфин апарылдыьы, йяни базарда сатылмаг цчцн нязярдя тутулан
мящсул, иш вя хидмят нювляри цзря.
Верэи учоту мцщасибат учотунун тяркиб щиссяси олмагла верэийя жялб олунма вя
верэи щесабаты тяртиб етмяк мягсяди иля мцщасибат гайдасыnda рясмиййятя салынмасы
цчцн нязярдя тутулмушдур.Бунунла бирликдя верэи учоту верэи базасынын дцзэцн
мцяййян едилмяси мягсядиля мцстягил йахуд мцщасибат учоту мялуматларында
зярури дцзялиш щесабламалары апармаг щцгугуна маликдир.
Дцзялиш щесабламалары гейри-системли гайдада, йяни щесаблама йолу иля алынан
дцзялишляри мцщасибат учотунда якс етдирмякля йериня йетирилир. Бу верэи
щесабламасы, жядвял йахуд верэи картlarи кими тягдим едилян информасийаларын

10
системляшдирилмяси вя топланмасы цчцн нязярдя тутулан верэи реэистрляринин
ишлянмясиня вя тясдиг едилмясиня шяраит йарадыр.
Vерэи учотунун ясас функсийасы ашаьыдакылар щесаб едилир:
юдяйижилярин верэи ющдяликлярини дцзэцн мцяййян етмяк цчцн зярури илк
информасийалары топламаг вя онлары тяйин едилмиш гайдада гейдя алмаг;
илк верэи информасийаларыны мцщасибат вя верэи реэистрляриндя вя мцщасибат
учотунун щесабларында вахтлы-вахтында якс етдирмяк;
верэиюдяйижисинин верэи ющдяликляринин сявиййясини дцзэцн мцяййян етмяк;
дцзэцн вя дягиг верэи щесабатыны формалашдырмаг;
верэи информасийасынын вя верэи щесабатынын формалашдырылмасы цзяриндя
нязарят апармаг.
Беляликля, верэи учоту мцщасибат учотунун тяркиб щиссяси кими галмагла верэи
ющдяликляринин дцзэцн, обйектив щесабланмасы вя тяшкилатын верэи щесабатынын тяртиб
едилмяси цчцн зярури малиййя информасийаларыниn топланмасы, гейдя алынмасы вя
ишлянмяси кими ишлярин йериня йетирилмясини юзцндя якс етдирир.

1.4. Мцщасибат учотунун апарылмасынын ясас тялябляри вя вязифяляри

Мцлкиййят формасындан асылы олмайараг бцтцн тяшкилатларда мцщасибат


учотунун апарылмасыna ейни тялябляр гойулмагла мцхтялиф норматив сянядлярля
низама салыныр. Онлардан ян ясасларыны нязярдян кечиряк:
1. Тяшкилат юзцня мяхсус ямлакларын, ющдяликлярин вя тясяррцфат
ямялиййатларынын мцщасибат учотуну Малиййя Назирлийи тяряфиндян тясдиг олунмуш
мцщасибат учотунун щесаблар планына ясасян ишляйиб щазырладыьы ишчи щесаблар
планында икили йазылышын кюмяйи иля гаршылыглы ялагяли щесабларда апарылмасыны щяйата
кечирир.
2. Тяшкилатын ямлакларынын, ющдяликляринин вя тясяррцфат ямялиййатларынын
мцщасибат учоту Азярбайжан Республикасынын валйумасы-манатла апарылыр.
Ямлакларын, ющдяликлярин вя тясяррцфат фяалиййятинин диэяр щалларынын
сянядляшдирилмяси, гейдя алынмасы, мцщасибат щесабатынын тяртиби Aзярбайжан дилиндя
йериня йетирилир.
3. Tяшкилатлар цчцн qябул едилмиш учот сийасяти бцтцн щесабат дюврц ярзиндя
мцтляг сайылыр. Бу сийасят бир гайда олараг учотун гаршысында ашаьыдакы тялябляри:
там олмасыны; вахтлы-вахтында апарылмасыны; мялуматларын айдын вя баша дцшцлян
шякилдя якс етдирилмясини; мязмунун формайа гаршы приоритетлийини; якс мцлащизялярин
олмасынын (щяр айын сонунжу tяqvim эцнцня синтетик щесаблар цзря дюврiййя вя
галыгларын аналитик щесабларын мялуматларына бярабярлийини) сямяряли олмасыны
нязярдя тутур.
4. Мящсул истещсалы, йериня йетирилмиш иш вя эюстярилмиш хидмятля ялагядар
чякилмиш жари мясряфлярин еляжя дя капитал вя малиййя гойулушлары иля баьлы олан
мясряфлярин мцщасибат учотунда айры учота алынмасыны тямин едир.
5. Тяшкилатда мцлкиййят щцгугуна малик ямлаклар диэяр щцгуги шяхся мяхсус
олан ямлакдан айры учота алыныр.

11
6. Тяшкилатын щцгуги шяхс кими гейдя алындыьы вя онун йенидян тяшкил йахуд
ляьв олундуьу дювря гядяр Азярбайжан Республикасынын ганунверижилийи иля тяйин
олунмуш гайдада мцщасибат учоту апарылыр.
7. Мцщасибат учотунун тяшкили, мцщасибат щесабатынын тягдим едилмяси,
тясяррцфат ямялиййатларыны йериня йетирян заман ганунверижилийя рiайят едилмяси, тяйин
олунмуш ганунверижиликля фяалиййятин аудитинин апарылмасы цзяриндя мясулиййят
тяшкилатын рящбяриня щяваля едилир.
Бцтцн гейд едилянлярдян асылы олараг мцщасибат учотунун гаршысында ашаьыдакы
вязифяляр гойулур:
• тяшкилатын фяалиййяти вя онун ямлакы щагда мцщасибат щесабатынын щям дахили
истифадячиляр-тяшкилат рящбярляри, тясисчиляр, иштиракчылар вя ямлак сащибкарлары щям дя
харижи истифадячиляр-инвесторлар, кредиторлар вя с. цчцн там, зярури вя дцзэцн
информасийалар формалашдырмаг;
• тяшкилатын, тясяррцфат фяалиййятини йериня йетирмяси вя онuн
мягсядяуйьунлуьуна даир Азярбайжан Республикасынын ганунверижилийиня рiайят
олунмасына нязаряти щяйата кечирмяsi цчцн тясдиг олунмуш норма, норматив вя
сметалара уйьун мадди, ямяк вя малиййя ресурсларыниn hяrяkяtinя даир мцщасибат
щесабатындан дахили вя харижи истифадя едянляри зярури информасийаларла тямин етмяк;
• тяшкилатын малиййя-тясяррцфат фяалиййятиндя баш веря биляжяк негатив щаллары
вахтлы-вахтында хябярдар етмяк, тяшкилатда жари вя перспектив дюврлярдя олан
тясяррцфат дахили ещтийатлары мцяййян едиб, тясяррцфат фяалиййятинин зярури сащяляриня
йюнялтмяк;
• базарда максимум мянфяят ялдя етмяк мягсядиля рягабят габилиййятиня
кюмяк вя тясир göstяrmяk.

1.5. Мцщасибат учоту-тяшкилатын идаряетмя вя информасийа системинин ясасыдыр.

Табечилийиндян вя мцлкиййят формасындан асылы олмайараг щяр бир тяшкилат


щцгуги жящятдян мцщасибат учоту tяшkil etmяli vя onu апармадан фяалиййят эюстяря
билмяз. Бу, илк нювбядя мцщасибат учотуnun, тяшкилатын бцтцн ямлакы вя малиййя
вязиййяти хцсуси иля мадди, ямяк вя малиййя ресурслары, инвестисийа вя кредит
сийасятинин нятижяляри, истещсал мясряфляри вя онун сямярялилийи вя и.а. щагда там
информасийа верmяsi, тясяррцфат фяалиййятинин идаряолунмасына вя мянфяят цзря
tapшиrи иn (proqnozun) йериня йетирилмясиня нязарятин апарылмасына, истещсалын
инкишафына даир перспектив планларын щазырланмасына эениш имканлар йаратмасы иля
ялагядардыр. Беляликля, гейд едилянлярдян нятижя чыхардараг дейя билярик ки,
мцщасибат учоту тяшкилатын идаряедилмяси вя информасийа системинин
formalaшmasиnиn тяркиб щиссяси щесаб едилир.
Учот информасийалары щям тяшкилат дахили, щям дя ондан кянарда идаряетмя вя
малиййя гярарлары гябул етмяк цчцн ясас апарыжы васитя щесаб едилир. Бу заман о,
12
информасийа, планлашма (tanишlиq), нязарят, мцщафизя вя тящлил кими ян мцщцм
функсийаны йериня йетирир.
Информасийа-ясасландырылмыш идаряетмя гярары гябул етмяк цчцн тяшкилатын
малиййя-тясяррцфат фяалиййяти щагда вахтлы-вахтында yararlи мялумат олмасыны
юзцндя якс етдирир.
Планлашма (тапшырыг)- щярякятетмя просесинин гайдасыны ифадя едир. О, гаршыйа
гойулан мягсядин гурулушуну, онун йериня йетирилмя йолларынын ахтарылмасыны вя бу
мясялянин щялли цчцн оптимал вариантын сечилмясини юзцндя бирляшдирир. Bir qayda
olaraq cари вя перспектив дюврцн планлашдырылмасы гаршыдакы мадди мясряфляр вя пул
вясаитинин щяжмини нязярдя тутан мянфяят щагда информасийа олмадан апармаг
гейри-мцмкцндцр.
Нязарят-планын (тапшырыьын) щягиги йериня йетирилмясинин мцяййян едилмя
просесини юзцндя бирляшдирир. Бу просеси йериня йетирмяк цчцн щягиги мясряф вя
эялирляри планла (тапшырыгла) мцгаися етмяк методундан истифадя едилир. Тяшкилатын
вязийяти вя onun ямлакынын щярякяти, ющдялик вя тясяррцфат ямялиййатларынын ижрасы vя
s. цзяриндя нязарятin тяшкил едилмяси тясяррцфат фяалиййятиндя баш верян негатив
щаллара гаршы мцбаризя апармаг, тясяррцфатдахили ещтийатлары мцяййян етмяк
мягсяди иля йериня йетирилир. Тяшкилатларда дахили нязарят: яввялжядян (тясяррцфат
ямялиййатлары апарылана гядяр); жари (ямялиййат апарылан дюврдя); сон (ямялиййат баш
вердикдян сонра) апарылан нязарятя бюлцнцр. Харижи малиййя нязарятини инвесторлар,
кредиторлар, щесаблама палатасы, банк, хязнядарлыг, тяфтиш-нязарят идаряси, верэи
orqanlarи йериня йетирир.
Мцщафизя - ачыгланмыш щесаблар планындан (ишчи щесаблар планындан) истифадя
етмякля тяшкилатын мадди дяйярлиляринин, пул вясаитляринин, щямчинин мювжуд
ямлакынын щярякяти вя мцщафизясинин бцтцн аспектлярини мцщасибат учотунда гейдя
алмаьы нязярдя тутур. Бу функсийа учотун апарылмасынын обйективлийини вя
инвентарlaшmасынын вахтлы-вахтында щяйата кечирилмясини тямин едир.
Тящлил - гябул едилмиш гярарларын мцнтязям юйрянилмяси просесини ящатя едир.
Бурада идаряетмя системинин фяалиййят эюстярмясиня манечилик эюстярян якс
ялагялярин тясир дяряжясини тяйин етмяк зярури щесаб едилир. Бу заман гаршыйа гойулан
мягсядя наил олунмадыгда, планын (tapшиrи иn) йериня йетирилмямя сябябляри
аналитик хцсусиля: планлашмада, нязарятдя, гаршыйа гойулан мягсядин йериня
йетирилмямясиндя олан нюгсанлар щяртяряфли арашдырылыр.
Щал-щазырда тясяррцфат тяжрцбясиндя мцщасибат учотунун информасийаларындан
дахили вя хярижи истифадячиляр истифадя едир.
Дахили истифадячиляр – планлашманы, нязаряти вя ишэцзар ямялиййаты
гимятляндирмякля иш просесини йериня йетирмяк цчцн зярури информасийалардан
истифадя едян идаря апаратында чалышан ишчиляр, сащибкарлар, менежерляр щесаб едилирляр.
Харижи истифадячиляр - информасийалары бирбаша йахуд малиййя мараьындан долайы
йолла истифадя едян кянар истещлакчылардан ибарятдир. Онлар ашаьыдакы груплара
бюлцнцр:
тяшкилатларда ишлямяйян анжаг онун фяал фяалиййятinдя мараглы олан шяхсляр
(сящмдарлар, инвесторлар, кредиторлар, алыжылар вя с.);

13
билаваситя тяшкилатын ишиндя анжаг долайы йолла иштирак еdilmяsindя малиййя мараьы
олан шяхсляр – верэи хидмяти, дювлят идаряетмя органлары, мцхтялиф малиййя институтлары
вя фонд базары иштиракчылары (сыьорта ширкятляри, биръалар, брокерляр вя и.а );
ишэцзар ямякдашлыгдан башга малиййя мараьы олмайан шяхсляр: аудитор фирмалары,
статиска органлары вя с.
Садаланан истифадячиляр цчцн кейфиййятли вя йарарлы мцщасибат информасийалары
даща ящямиййятлидир. АБШ-да информасийанын йарарлылыьы онун дяйярлилийи
(ящямиййятлилийи) вя цмидверижилийи (щягигилийи) иля характеризя олунур.
Информасийанын тясяррцфатын фяалиййятиня дяйярлилийи (ящямиййятлилийи) бу вя ya
диэяр гябул едилмиш идаряетмя гярарынын тясир етмя имканыны тяйин етмякля мцяййян
олунур. Информасийанын дяйярлилийинин мцяййян едилмяси амилляриня ашаьыдакылар
дахилдир:
вахтлы-вахтында тягдим етмя – информасийа ону истифадя едянляря вахтлы-вахтында
тягдим едилмялидир. Юз вахтында тягдим едилмяйян информасийалар тяшкилатын реал
вязиййяти щагда мялумат ялдя етмяйя имкан йаратмыр;
прогнозу тямин еtmя – тяшкилатын инкишаф истигамятини якс етдирян прогнозун
верилмяси тясяррцфатын gяляжяк дюврлярдя сцрятля аддымламасына эениш йоллар ачыр;
информасийа мянбяляри иля якс ялагянин мювжудлуьу – bu оператив идаряетмя
гярарынын щяйата кечирилмясини тямин едир.
цмидверижилик (щягигилик) – истифадячиляря дцзэцн, там вя обйектив мялуматларын
верилмясини характеризя едир. Бунун цчцн информасийа ашаьыдакылары юзцндя якс
етдирмялидир:
тясяррцфат ямялийyатларынын баш вермясиниn йохлаnmasи вя ону тясдиг етмяйя имкан
йарадан айдынлы и;
дахили вя харижи истифадячилярин мараьыны тямин едян нейтраллы и.

1.6. Мцщасибат учотунун принсипляри.

Сон иллярдя мцщасибат учотуна даир ядябиyйатларда мцщасибат учотунун


принсипляри анлайышына тез-тез раст эялинир.
Принсип- мцщасибат учотунун бир елм кими тясяррцфатын игтисадиййатынын эяляжяк
инкишаф йолларыны эюстярян апарыжы, чыхыш вя база ясаснамялярини юзцндя якс етдирир.
Бизим фикримизжя, мцщасибат учотунун ясас принсипляриня ашаьыдакылары дахил
етмяк олар:
Мухтариййят принсипи щяр щансы бир тяшкилатын ващид мцстягил щцгуги шяхс кими
фяалиййят эюстярмясини нязярдя тутур. Беля щцгуги шяхслярин ямлакы ciddi olaraq
сащибкарларын, ишчилярин вя диэяр тяшкилатларын ямлакындан айры uчota alиnиr.
Мцщасибат учотунун мялуматлары тяшкилатын фяалиййят эюстярдийи дюврдя мяхсуси
ямлакын, ющдялийин вя тясяррцфат ямялиййатларынын идаряедилмяси цзря гаршыйа
гойулан вязифяляря жаваб верян ващид системи юзцндя бирляшдирир. Тясяррцфат просесиня
тясир эюстярмяйян учот елементляри артыг елемент кими учот системиндян эютцрцлцр вя

14
онда якс етдирилмир. Aнжаг tяшkilata мяхсус ямлак onun mцщасибат учоту вя
балансында якс етдирилир.
Икили йазылы принсипи - щесабларда икили йазылышдан истифадя етмякля тяшкилатда баш
верян тясяррцфат щалларыны вя ямялиййатларыны ейни вахтда ейни мябляьдя бир
мцщасибат щесабынын дебетиндя, диэяр щесабын ися кредитиндя икили фасилясиз якс
етдирмяйи щяйата кечирир.
Тяшкилатын тясиредижи принсиpi. Тясдиг олунмуш гайдайа мцвафиг олараг
малсатан, малалан вя диэяр мцштяриlяr ющдяликлярин юдянилмясини щяйата кечирмякля
нормал фяалиййятин вя базарда цстцнлцйцн ялдя сахланмасыны нязярдя тутур. Бу
принсип тяшкилатын активлярини вя онун кюмяклийи иля ялдя едилян эяляжяк мянфяяти бу вя
йа диэяр истигамятдя ялагяляндирмяйя шяраит йарадыр. Эюстярилян принсипин тяшкилатын
ямлак вя ющдяликляринин гиймятляндирилмясиндя хцсуси ящямиййяти вардыр.
Обйективлик (гейдя алмаг) принсипи тясяррцфат ямялиййатларынын мцщасибат
учотунда якс етдирилмясини, йяни бу ямялийатларын бцтцн учот дюврц ярзиндя гейдя
алынмасыны нязярдя тутур.
Щесаблама (тясяррцфат фяалиййятинин шярти щаллары) принсипи бцтцн ямялиййатларын
онлар юдянилян заман дейил баш вердикжя якс етдирилмясини вя онун аид олдуьу дювря
йазылмасыны юзцндя якс етдирир. Бу принсипи шярти олараг ашаьыдакылара бюлмяк олар:
Эялирин гейдя алынмасы принсипи - бир гайда олараг эялир юдяниш апарылан дюврдя
дейил алынан заман учотда якс етдириliр. Азярбайжан Республикасында мящсул сатышы
онлар йцклянян вя юдянилян заман мцяййян едилир. Бейнялхалг стандарт isя сатышын
мящсулун йцклянмяси, тядарцк едилмяси, пулун сатыжы йахуд аэент тяряфиндян гябул
едилмяси анында гейдя алынмасыны нязярдя тутур.
Мцвафиглик принсипи - щесабат дюврцнцн эялири онун алынмасына чякилян хяржя
мцвафиг олмалыдыр. Бу заман мцвафиг дювря аид олан эялирляр (хяржляр) щямин
дюврцн хяржляриндян (эялирляриндян) айры учота алынмалыдыр.
Дюврiлiк принсипи даима тякрар олунан баланс цмумiляшдирилмясиня – иллик,
йарымиллик, кварталлыг вя айлыг баланс вя щесабат тяртибинин тянзимлянмясиня
ясасланыр. Сюзц эедян принсип щесабат мялуматларынын мцгаyисялилийиня вя малиййя
нятижясинин мцяййян дюврdя щесабланмасына шяраит йарадыр.
Mяxfilik принсипи. Дахили учот информасийаларыниn мязмуну тяшкилатын
коммерсийа сирри щесаб едилир. Информасийанын йайылмасы вя бунунла ялагядар
дяймиш зийана эюря мясулиййят мцвафиг ганунверижиликля тянзимлянир.
Пул юлчцсц принсипи. Tясяррцфат фяалиййятинин бцтцн щадисяляринин вя истещсалат
просесинин юлчцлмяси вя щесабланмасында юлчц ващиди кими bu ölчц prinsipi, yяni
юлкянин валйутасы чыхыш едир.
Бцтцн гейд едилян учот принсипляри мцщасибат учотунун ясас консепсийасы олуб,
онун стандартларынын щазырланмасына эениш шяраит йарадыр.

1.7. Мцщасиб ихтисасы вя пешякар етика.

Щал-щазырkи базар игтисадиййаты шяраитиндя мцщасиб ихтисасы олдугжа перспективли


вя нисбятян йцксяк юдянишлидир. Азярбайжан Республикасынын Тящсил Назирлийи

15
бейнялхалг нормалары нязяря алмагла йцксяк пешя тящсилинин о жцмлядян «Мцщасибат
учоту вя аудит» ихтисасы цзря дювлят тящсил стандартларыны ишляйиб щазырламышдыр. Сюзц
эедян ихтисас цзря тящсил стандарты дюрд истигамят сиклини: щуманитар, сосиал-игтисади,
цмум ихтисас вя хцсуси ихтисасы юзцндя бирляшдирир. Хцсуси ихтисасын юйрянилмясиня
даща чох диггят йетирилмякля она даща чох саат нязярдя тутулур ки, бу да мцщасибат
учотуну (тяшкилатларда, коммерсийа банкларында, бцджя тяшкилатларында, харижи
игтисади тяшкилатларда) игтисади тящлили, аудити, верэийяжялболунманы, мцяссисянин
малиййясини, мцщасибат учотунда автоматлашдырылмыш информасийа технолоэийасыны
щяртяряфли юйрянмяйя, еляжя дя игтисадиyйата, щцгуга, рийазиyйата, статистикайа,
идаряетмяйя вя юзцнц идаряетмяйя даир елмя даща чох вахт айырмаьа шяраит йарадыр.
Мцщасиб-ихтисасы игтисади-рийази методлардан, модел вя мцасир техники
идаряетмя васитяляриндян истифадя етмяйи; ихтисасы цзря елми тядгигат апармаьы;
алынмыш нятижяляри ишлямяйи вя тящлил етмяйи; игтисади информасийалардан сямяряли
истифадя етмяйи бажармалыдыр. Практики йениликлярля бирликдя пешякар ихтисасын дяриндян
мянимсянилмяси йцксяк ихтисаслы мцщасибин формалашмасыны тямин едир вя нятижядя
тяжрцбяли мцщасиб щямишя игтисадчы, аналитик, банкир вя малиййячи вязифясиндя
мцвяффягиййятля ишляйя билмясиня имкан йараnыр.
Базар игтисадиййаты шяраитиндя мцщасибляр ясасян дюрд истигамятдя ихтисаслашырлар.
1. Идаряетмя, малиййя вя верэи учоту. Адятян мцщасиб мцхтялиф формалы tяшki-
латларда, банкларда, малиййя органларында вя харижи-игтисади фяалиййятли тяшкилатларда
муздла ишляйирляр. Тяшкилатын бцтцн фяалиййятиня эениш, щяртяряфли вя дяриндян нязяр
йетирдикдя эюрмяк олар ки, щяр бир мцщасиб ишлядийи обйектин малиййя нятижясиня
ящямиййятли тясир эюстярир, тяшкилатын тясяррцфат фяалиййятиндяки мянфи hallarи щямчинин
малиййя сабитлийинин тямин едилмясиндя дахили ещтийатлары мцяййян едир вя онлар
ясасында юз ишини адына мцвафиг-игтисадчы, аналитик, bанкиr вя малиййячи кими гурур.
Идаряетмя, малиййя вя верэи учоту цзря ишляйян мцщасиб мцщасибат учоту,
аудит, тящлил, верэийяжялболунма, малиййя-банк фяалиййяти, мцлки щцгуг вя
мцщасибат учотунун Азярбайжан вя бейнялхалг норма вя стандартлары сащясиндя юз
пешякар билийини даима артырмалыдыр. Бу бахымдан о, юз пешякар бажарыг вя
щазырлыьыны идаряетмя вя малиййя учоту цзря аттестасийадан кечмякля тясдиг едя
биляр.
Бейнялхалг тяжрцбя, юлкя учотунун яняняви вязиййяти вя Азярбайжанда мювжуд
игтисади шяраит, дцнйада эениш йайылмыш пешякар мцщасибин етикасы мяжяллясинин гябул
едилмясини тяляб едир. Сюзц эедян мяжялля АБШ, Бюйцк Bританийа, Австралийа вя диэяр
юлкялярин апарыжы пешякар мцщасибляр бирликляри тяряфиндян лап чохдан эениш истифадя
олунур.Тякжя ону гейд еtmяк olar ки, Американын даими мцщасибляр институнун
пешякар етика мяжяллясиня ашаьыдакы мяняви нормалар дахил едилмишдир:
хидмяти вязифянин йериня йетирилмяси заманы тяшкилат цзвляринин обйективлийи вя
гейри-асылылыьынын тямин едилмяси;
шяхси бажарыьы нязярдя тутан мяслящятя ижазя верилмяси;
диэяр фяалиййят нювцндян башга комисйон сатышда (мясялян, компцтер хидмяти
вя мялуматларын ишлянмяси иля ялагядар олан хидмятdя) иштиракын щяйата кечирилмяси;

16
явязетмянин вя алдатманын мцтляг гадаьан едилмяси: Бу жцр щаллар пешякар
етикада жидди нюгсан щесаб едилир;
Мцщасибин юз щярякятиндя вя чыхардыьы гярарларда цмуминсани мяняви
гайдалара вя яхлаг нормаларына ряайят етмяси.
Мцщасиб онун функсийасына дахил олан мясяляляр цзря бцтцн баш вермиш реал
вязиййяти обйектив олараг нязярдян кечирмялидир. О, тяшкилатын фяалиййятиня мянфи
тясир эюстярян щяр бир щала йол вермямяйя чалышмалыдыр. Мцщасибин сярбястлийи онун
обйектив вя дцзэцн ишлямясиня; щяр щансы шяраитдян асылы олмайараг мцяссисянин
фяалиййятинин доьру якс етдирмясиня; мцщасибат учоту щаггында Азярбайжан
Республикасынын Qанунуна ясасланараг мцщасибат учотунун дцзэцн апарылмасына
вя малиййя нятижясинин формалашмасына имкан йарадыр.
Ишдя сярбястлик вя садиqлик-мцщасибин пешякар фяалиййятинин мцвяффягиййяти
щесаб едилир. Мцщасибин бу вя йа диэяр мясялянин щяллиндя сяриштясиз олмасыны щисс
едян щалларда бу щагда рящбярлийя мялумат верилмяли вя щямин мясялянин щялли цчцн
даща сяриштяли мцтяхяссис жялб едилмялидир. Щяр бир мцщасибин ян мцгяддяс боржу, юз
вязифясиня диггятля йанашмагла она щяваля едилян вязифяни вижданла йериня йетирмяли;
тясдиг олунмуш мцщасибат стандартларына ряайят етмяли; юз билийини йцксяк сявиййяйя
галдырмалы, даима пешякарлыг усталыьыны тякмилляшдирмялидир.
Щал-щазырда Азярбайжан щюкумяти «Мцщасибат учоту щаггында» йени ганун
гябул етмишдир. Бу ганунда диэяр мясялялярля йанашы мцщасибат учотунун
ислащатына, пешякар мцщасиблярин аттестасийасына хцсуси диггят йетирилмишдир. Щал-
щазырда бу жцр аттестасийа кюнцллц ясасларла апарылыр. Sözц gedяn «Мцщасибат учоту
щаггында» йени ганунда mцhasiblяrin attestasiyasиnи гануниляшдирмяк вя она
йцксяк статус вермяк нязярдя тутулмушдур.
2. Мцщасибат фяалиййятинин гейри-асылилыьы. Мцасир шяраитдя мцщасиб щяр щансы
бир тяшкилат йахуд идарядя ишлямяklя yanaши hяm dя bu vя ya digяr mцяssisя vя
tяшkilata юзцнцн юдянишли хидмятини tяqdim edir. Беля категорийалы ишчиляря ясасян
аудит йохламасы апаран идаряетмя вя малиййя учоту, верэийяжялбетмя вя с. даир
мяслящят верян мцщасиб-аудиторлары аид етмяк олар. Аудиторларын эяляжяйи олдугжан
йуксякдир. Анжаг аудитор фяалиййяти иля мяшьул олмаг цчцн тяжрцбяви иш стаъына малик
олмагла йазылы вя шифащи имтащан вермяк, нятижядя ися аттестат йахуд лисензийа алмаг
лазымдыр.
3. Бцджя учоту. Bu sahяnin mцщасибi эюрдцyц ишя эюря ясасян бцтцн сявиyйяли
щюкумят идаряляриндя, ижтимаи вя кюнцллц тяшкилатларда, али вя орта тящсил
мцяссисяляриндя, хястяханаларда, мяктяблярдя вя диэяр бцджя тяшкилатларында
ишляйирляр. О, мцщасибат учотунун апарылмасы вя щесабатын тяртиб едилмяси, бцджя вя
ижтимаи вясаитлярин ганунауйьун вя сямяряли истифадя едилмяси цзяриндя нязарятин
апарылмасыны щяйата кечирир.
4. Педагоъи фяалиййят. Мцщасиблярин щазырланмасы йарадыжы вя шяряфли
фяалиййятдир. Бу щазырлыг цч истигамятдя щяйата кечириля биляр.
Биринжи - мяктяб вя гысамцддятли курсларда. Бурада ихтисас цзря али тядрис
мцяссисясини гуртармыш еляжя дя ихтисасы цзря иш стаъына вя орта хцсуси тящсиля малик
олан мцяллимлярин ишлямясини мяслящят эюрмяк олар.

17
Икинжи-техникум вя коlлежлярдя. Сюзц эедян тядрис ожагларында пешякар мцщасиб
вя аудитор ихтисасы цзря университет вя институтут гуртармыш мцяллимляр еляжя дя елмляр
намизяди дяряжяси олан мцяллимляр ишляйя биляр.
Цчцнжц- университет вя институтларда. Бу тядрис мцяссисяляриндя бир гайда
олараг ихтисасы цзря намизяд йахуд доктор елми дяряжяси олан mцtяxяssislяr тядрис
едя bilяr.
Беляликля, эюрцндцйц кими, мцщасиб ихтисасы юзцнцн йериня йетирдийи функсийа вя
вязифяйя эюря елми-йарадыжы, мараглы вя эяляжяйи олан бир ихтисасдыр.

1.8. Азярбайжан Республикасы вя харижи тяшкилатларда (фирмаларда, ширкятлярдя)


тятбиг олунан мцщасибат учоту щесаблары вя онларын хцсусиййятляри.

Hal-hazиrda mцщасибат учотунda istifadя olunan щесаблар планы вя онун


тятбигиня даир тялимат Азярбайжан Республикасы Малиййя Назирлийинин 20 октйабр
1995-жи ил тарихли и-94, vя 2006-cи il 18 aprel tarixli -38 saylи ямри иля тясдиг
едилмишдир.
Базар игтисадиййаты шяраитиндя идарячилик табечилийиндян, мцлкиййят вя тяшкилати-
щцгуги формасындан, фяалиййят нювцндян (бцджя вя банк идаряляриндян башга) асылы
олмайараг бцтцн тяшкилатларын, бирликлярин вя диэяр щцгуги шяхслярин бу щесаблардан
истифадя етмяляри тювсийя едилмишдир.
Мцщасибат учотунун щесаблар планы тясяррцфат фяалиййяти щадисяляринин, активлярин,
ющдяликлярин, малиййя-тясяррцфат ямялиййатларынын вя с. мцщасибат учотунда гейдя
алынмасыны вя груплашмасыны юзцндя якс етдирир. Онда синтетик щесабларын (биринжи
гябилдян олан щесабларын) вя субщесабларын (икинжи гябилдян олан щесабларын) ады вя
нюмряси эюстярилир.
Синтетик щесабларын истифадя едилмясыны тямин етмяк цчцн, щесаблар планында bu
sintetik hesablarиn эюстярилмяси зярури щал щесаб едилир. Щесаблар планында синтетик
щесабын ачыгланмасында мцщцм рол ойнайан субщесаблар да нязярдя тутулур.
Щесаблар планына ясасян щяр бир тяшкилат гябул етдийи учот сийасятиня уйьун олараг
фяалиййятин тящлилини, онун цзяриндя нязарятин апарылмасыны вя щесабатын тяртиб
едилмясини тямин едян ишчи щесаблар планы ишляйиб тясдиг едир. Бу ишчи щесаблар планы
тяшкилатын бу вя йа диэяр дахили тялабатыны юдямякля даща дягиг вя конкрет
информасийаларын алынмасыны йериня йетирир вя учотун оперативлийинин вя
аналитиклийинин йцксялмясиня эениш йоллар ачыр.
Щесаблар планындан истифадяни асанлашдырмаг мягсяди иля щяр бир щесаба нюмря
(шифря) верилир. Мцщасибат йазылышлары заманы щесабларын ады явязиня онун шифряси
эюстярилир. Бу да щям учоту щям дя онун автоматлашдырылмасыны асанлашдырыр.
Тяшкилатлар, зярури щалларда Республика Малиййя Назирлийинин разылыьы иля бош
олан щесаблардан истифадя етмякля щесаблар планына ялавя синтетик щесаблар дахил едя
биляр. Щесаблар планында нязярдя тутулан субщесаблар бирляшдириля, баьланыла вя
онлара ялавяляр олуна биляр.

18
Аналитик щесабларын апарылма гайдасы айры-айры учот бюлмяляри (ясас вясаитлярин,
материал ещтийатларынын вя и.а.) цзря тялимат вя диэяр норматив актлардан асылы олараг
тяшкилат тяряфиндян тяйин едилир.
Бцтцн синтетик щесаблар ики нишаняли (01-дян 99-а гядяр) 2006-cи il hesablarи isя
цчniшanяli (101-dяn 902-я qяdяr) nömrяyя малик олмагла, щесаблар цчцн сярбяст
нюмряляр нязярдя тутулан доггуз бюлмяйя бюлцнмцшдцр.
Айры-айры синтетик щесабларын субщесаблары щяр бир щесаб даирясиндя нюмрялянир.
Субщесабларын нюмряляри синтетик щесаблара ялавя едилир.
Синтетик вя субщесаблардан башга щесаблар планына балансархасы щесаблар да
ялавя едилмишдир. О цч нишаняли нюмрялярля (001-дян 015-дяк) нюмрялянмишдир.Bцtцn
tяшkilatlarda istifadя etmяk цчцn mцhasibat uчotunun hesablar planиnda 99 hesab
nяzяrdя tutulmuшdur. Lakin tяcrцbяdя onlarиn 60-dan istifadя edilir. Qalan
nömrяlяr hяlяlik sяrbяst saxlanиlиr.
Малиййя Назирлийинин йухарыда эюстярилян ямри иля тясдиг олунмуш щесаблар
планы ашаьыдакы жядвялдя верилмишдир.

Жядвял 1.
Мцяссисянин мцщасибат учотунун щесаблар планы.
Синтетик щесабларын ады, №-си Субщесабларын ады вя №-си
1. 2.
Bölmя-1
Яsas vяsaitlяr vя digяr uzunmцddяtli qoyuluшlar.
Ясас вясаитляр 01 Ясас вясаитлярин нювляри цзря
Ясас вясаитлярин кющнялмяси (амортизасийасы) 02 1.Хцсуси ясас вясаитлярин кющнялмяси
(амортизасийасы)
2.Узун мцддятя ижаряйя эютцрцлмцш ясас
вясаитлярин кющнялмяси (амортизасийасы)
Узун мцддятя ижаряйя эютцрцлмцш ясас 03
вясаитляр
Гейри-мадди активляр 04
Гейри-мадди активлярин амортизасийасы 05 Гейри-мадди активлярин нювляри цзря
(кющнялмяси)
Узунмцддятли малиййя гойулушлары 06 1.Пай вя сящмляр
2.Истигразлар
3.Верилмиш боржлар
Гурашдырыласы аваданлыглар 07 1.Юз юлкясинин истещсалы олан гурашдырыласы

19
аваданлыглар.
2.Хариждян идхал едилян гурашдырыласы
аваданлыглар.
Капитал гойулушлары 08 1.Торпаг сащяляринин ялдя едилмяси.
2.Тябиятдян истифадя обйектляринин ялдя
едилмяси.
3.Ясас вясаит обйектляринин иншаасы.
4.Айры-айры ясас вясаит обйектляринин ялдя
едилмяси.
5.Ясас вясаитлярин дяйярини артырмайан
мясряфляр.
6.Гейри-мадди активлярин ялдя едилмяси.
7.Жаван щейванларын ясас сцрцйя кечирилмяси.
8.Йашлы щейванларын ялдя едилмяси.
9.Явязсиз алынмыш щейванларын эятирилмяси.
Дахил оласы ижаря ющдяликляри. 09

Бюлмя-2.
Истещсал ещтийатлары.
Материаллар 10 1.Хаммал вя материаллар
2.Сатын алынмыш йарымфабрикатлар вя ком-
плектляшдирижи мямулатлар, конструксийалар вя
деталлар (щиссяляр)
3.Йанажаг.
4.Тара вя тара материаллары.
5.Ещтийат щиссяляри.
6.Саир материаллар.
7.Емал цчцн кянара верилмиш материаллар.
8.Тикинти материаллары
Бюйцдцлмякдя вя кюкялдилмякдя олан 11
щейванлар.
Азгиймятли вя тезкющнялян яшйалар. 12 1.Ещтийатда олан азгиймятли вя тезкющнялян
яшйалар.
2.Истисмарда олан азгиймятли вя тезкющнялян
яшйалар.
3.Мцвяггяти (титулсуз) тикинтиляр
Азгиймятли вя тезкющнялян яшйаларын 13

20
кющнялмяси.
Мадди сярвятлярин йенидян гиймятляндирилмяси. 14
Материалларын тядарцкц вя ялдя едилмяси. 15
Материалларын дяйяриндяки кянарлашmалар. 16
17
18
Алынмыш сярвятляр цзря ялавя дяйяр верэиси. 19 1.Капитал гойулушлары заманы ялавя дяйяр
верэиси.
2.Алынмыш гейри-мадди активляр цзря ялавя
дяйяр верэиси.
3.Алынмыш материал ещтийатлары цзря ялавя дяйяр
верэиси.
4.Алынмыш азгиймятли вя тезкющнялян яшйалар
цзря ялавя дяйяр верэиси.

Бюлмя-3.
Истещсал мясряфляри.
Ясас истещсалат 20
Юз истещсалынын йарымфабрикатлары. 21
22
Кюмякчи истещсалат. 23
24
Цмумистещсалат хяржляри. 25
Цмумтясяррцфат хяржляри. 26
27
Истещсалатда зай. 28
Хидмятедижи истещсалат вя тясяррцфатлар. 29
Гейри ясаслы ишляр. 30 1.Мцвяггяти (титуллу) тикинтилярин иншаaсы.
2.Мцвяггяти (титулсуз) тикинтилярин иншаасы.
3.Саир гейри ясаслы ишляр.
Эяляжяк дюврлярин хяржляри. 31
32
33

21
34
35
Битмямиш ишляр цзря йериня йетирилмиш 36 Ишлярин нювляри цзря
мярщяляляр.
Мящсул (иш,хидмят) бурахылышы 37
38
39

Бюлмя-4.
Щазыр мящсул, маллар вя сатыш.
Щазыр мящсул 40
Маллар 41 1.Анбарларда олан маллар
2.Пяракяндя тижарятдя олан маллар.
3.Долу вя бош таралар.
4.Сатын алынан мямулатлар.
5.Кирайя яшйалары.
Тижарят ялавяси (эцзяшти) 42 1. Тижарят ялавяси (эцзяшти)
2.Няглиййат хяржлярини юдямяк цчцн
малсатанларын эцзяштляри.
Коммерсийа хяржляри 43
Тядавцл хяржляри 44
Йцклянмиш маллар 45
Мящсул (иш,хидмят) сатышы 46
Ясас вясаитлярин сатышы вя саир хариж олмалары. 47
Саир активлярин сатышы 48
49

Бюлмя-5.
Пул вясаитляри.
Касса 50
Щесаблашма щесабы 51
Валйута щесабы 52 1.Юлкядахили валйута щесаблары.
2.Хариждяки валйута щесаблары
3.Мязяння фяргляри.
53
54

22
Банкларда олан хцсуси щесаблар 55 1.Аккредитивляр.
2.Чек китабчалары.
Пул сянядляри. 56
Йолда олан кючцрмяляр. 57
Гысамцддятли малиййя гойулушлары. 58 1.Истигразлар вя диэяр гиймятли каьызлар.
2.Депозитляр.
3.Верилмиш боржлар.
59

Бюлмя-6.
Щесаблашмалар.
Малсатан вя подратчыларла щесаблашмалар. 60
Верилмиш аванслар цзря щесаблашмалар. 61
Алыжылар вя сифаришчилярля щесаблашмалар. 62 1.Инкассо гайдасында щесаблашмалар.
2.Планлы юдямяляр цзря щесаблашмалар.
3.Алынмыш векселляр.
Иддиалар цзря щесаблашмалар. 63
Алынмыш аванслар цзря щесаблашмалар. 64
Ямлак вя шяхси сыьорта цзря щесабламалар. 65
66
Бцджядянкянар юдянишляр цзря щеsаблашмалар 67 Юдянишлярин нювляри цзря.
Бцджя иля щесаблашмалар 68 Юдянишлярин нювляри цзря.
Сосиал сыьорта вя тяминат цзря ще-саблашмалар. 69 1.Сосиал сыьорта цзря щесаблашмалар.
2.Пенсийа тяминаты цзря щесаблашмалар вя
башгалары.
Ямяйин юдяниши цзря ишчи щейяти иля 70
щесаблашмалар.
Тящтялщесаб шяхслярля щесаблашмалар 71
72
Саир ямялиййатлар цзря ишчи щейяти иля 73 1.Кредитя сатылмыш маллара эюря щесаблашма-
лар.
hесаблашмалар.
2.Верилмиш боржлар цзря щесаблашмалар.
3.Мадди зярярин юдянилмяси цзря щесаблаш-
малар.
74
Тясисчилярля щесаблашмалар 75 1.Низамнамя (йыьым) капиталына
гойулушлар цзря щесаблашмалар.
2.Эялирлярин юдянилмяси цзря щесаблашмалар.

23
Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла 76
hесаблашмалар.
77
Тюрямя (асылы) мцяссисялярля щесабlашмалар. 78
Тясяррцфатдахили щесаблашмалар. 79 1.Айрылмыш ямлак цзря.
2.Жари ямялиййатлар цзря.

Бюлмя-7.
Малиййя нятижяляри вя мянфяятин истифадяси.
Мянфяят вя зяряр. 80
Мянфяятдян истифадя 81 1.Мянфяятдян бцджяйя юдямяляр.
2.Мянфяятин башга мягсядляря истифадяси.
Гиймятляндириляжяк ещтийатлар. 82 1.Шцбщяли боржлар цзря ещтийатлар.
2.Гиймятдян дцшян гиймятли каьызлара
гойулушлар цзря ещтийатлар.
Эяляжяк дюврлярин эялирляри. 83 1.Эяляжяк дюврлярин щесабына алынмыш эялирляр.
2.Кечмиш илляря аид мцяййян едилмиш
яскикэялмяляр вя иткиляр цзря дахил оласы
боржлар.
3.Яскикэялян сярвятлярин баланс дяйяри иля
эцнащkар шяхслярдян тутуласы мябляь ара-
сындакы фярг.
4.Мязяння фярги.
Материал гиймятлиляринин яскикэялмяси вя 84
хараболмасындан иткиляр.

Бюлмя-8.
Капитал (фондлар) вя ещтийатлар.
Низамнамя капиталы 85
Ещтийат капиталы 86
Ялавя капитал 87 1.Йенидянгиймятляндирмя нятижясиндя ямла-
кын дяйяринин артмасы.
2.Емиссийа эялири
3.Явязсиз олараг алынмыш сярвятляр.
Бюлцшдцрцлмямиш мянфяят (юдянилмямиш зя- 88 1.Щесабат илинин бюлцшдцрцлмямиш
ряр).
мянфяяти (юдянилмямиш зяряри).
2.Кечмиш иллярин бюлцшдцрцлмямиш мянфяяти

24
(юдянилмямиш зяряри).
3.Йыьым фонду.
4.Сосиал сфералар фонду.
5.Истещлак фондлары.
Гаршыдакы хяржляр вя юдямяляр цчцн ещтийатлар. 89 Ещтийатларын нювляри цзря

Бюлмя-9.
Кредитляр вя малиййя.
Гысамцддятли банк кредитляри 90 Кредитлярин нювляри цзря
91
Узунмцддятли банк кредитляри 92 Кредитлярин нювляри цзря
Ишчиляр цчцн банк кредитляри 93 Кредитлярин нювляри цзря
Гысамцддятли боржлар 94
Узунмцддятли боржлар 95
Мягсядли малиййяляшмя вя дахилолмалар 96
Ижаря ющдяликляри 97
98
99

Балансархасы щесаблар.
Ижаряйя эютцрцлмцш ясас вясаитляр 001
Мясулиййятли мцщафизяйя гябул едилмиш мал-материал гиймятлиляри 002
Емала гябул едилмиш материаллар 003
Комиссийайа гябул едилмиш маллар 004
Гурашдырылмаьа гябул едилмиш аваданлыглар 005
Жидди щесабат блаnклары 006
Зяряря силинмиш цмидсиз дебитор боржлары 007
Алынмыш юдянишлярин вя ющдяликлярин тяминатлары 008
Верилмиш юдянишлярин вя ющдяликлярин тяминаты 009
Мянзил фондунун кющнялмяси 014
Ölkяdя uчotun Beynяlxalq uчot vя hesabatиna uy unlaшdиrиlmasи ilя яlaqяdar
Azяrbaycan Respublikasи hökumяtinin 20 fevral 2003-cц il 29 №-li qяrarи ilя tяsdiq
olunmuш Beynяlxalq mцhasibat uчotu standartlarиna keчmяk mяqsяdilя milli
mцhasibat uчotu standartlarиnиn 2003-2007-ci illяrdя hazиrlanmasи vя tяtbiqinя dair
qяbul edilmiш proqrama яsasяn Milli uчot ctandartlarи hazиrlandи иndan hesablar
25
planиnиn bu standartlarиn tяlяblяrinя cavab verя bilmяsi zяruriyyяti meydana
чиxmишdиr. Mяhz bu sяbяbdяn Respublika Maliyyя Nazirliyinin Milli uчot
standartlarи hazиrlayan iшчi heyяti yeni hesablar planи hazиrlamиш vя onu Nazirliyin
2006-cи il 18 aprel tarixli -38 nömrяli Яmri ilя tяsdiq etmiшdir.
Sözц gedяn hesablar planи “Maliyyя hesabatlarиnиn tяqdimatи цzrя” kommersiya
tяшkilatlarи цчцn 1№-li Milli mцhasibat uчotu standartиnиn 2 №-li яlavяsindя
aшa иdakи kimi verilmiшdir.

Yeni Hesablar planи


Maliyyя
hesabatиnиn Hesabиn №-
Adи
bölmяsi/ si
maddяsi
1 Uzunmцddяtli aktivlяr
10 Qeyri-maddi aktivlяr
101 Qeyri-maddi aktivlяr - Dяyяr
102 Qeyri-maddi aktivlяr - Amortizasiya
Qeyri-maddi aktivlяrlя ba lи mяsrяflяrin
103
kapitallaшdиrиlmasи
11 Torpaq, tikili vя avadanlиqlar
111 Torpaq, tikili vя avadanlиqlar - Dяyяr
112 Torpaq, tikili vя avadanlиqlar - Amortizasiya
Torpaq, tikili vя avadanlиqlarla ba lи mяsrяflяrin
113
kapitallaшdиrиlmasи
12 Daшиnmaz яmlaka investisiyalar
121 Daшиnmaz яmlaka investisiyalar - Dяyяr
122 Daшиnmaz яmlaka investisiyalar - Amortizasiya
13 Bioloji aktivlяr
131 Bioloji aktivlяr - Dяyяr
132 Bioloji aktivlяr – Amortizasiya
14 Tяbii sяrvяtlяr
141 Tяbii sяrvяtlяr- Dяyяr
142 Tяbii sяrvяtlяr - Tцkяnmяsi
15 шtirak payи metodu ilя uчota alиnmиш investisiyalar
151 Asиlи mцяssisяlяrя investisiyalar
152 Birgя mцяssisяlяrя investisiyalar
16 Tяxirя salиnmиш vergi aktivlяri
161 Mяnfяяt vergisi цzrя tяxirя salиnmиш vergi aktivlяrи
162 Digяr tяxirя salиnmиш vergi aktivlяrи
17 Uzunmцddяtli debitor borclarи
Alиcиlar vя sifariшчilяrin uzunmцddяtli debitor
171
borclarи
172 Törяmя (asиlи) mцяssisяlяrin uzunmцddяtli debitor
26
borclarи
Яsas idarяetmя heyяtinin uzunmцddяtli debitor
173
borclarи
174 carя цzrя uzunmцddяtli debitor borclarи
Tikinti mцqavilяlяri цzrя uzunmцddяtli debitor
175
borclarи
176 Faizlяr цzrя uzunmцddяtli debitor borclarи
177 Digяr uzunmцddяtli debitor borclarи
18 Sair uzunmцddяtli maliyyя aktivlяri
Ödяniшя qяdяr saxlanиlan uzunmцddяtli
181
investisiyalar
182 Uzunmцddяtli verilmiш borclar
183 Digяr uzunmцddяtli investisiyalar
Sair uzunmцddяtli maliyyя aktivlяrinin dяyяrinin
184
azalmasиna görя dцzяliшlяr
19 Sair uzunmцddяtli aktivlяr
191 Gяlяcяk hesabat dövrlяrinin xяrclяri
192 Verilmiш uzunmцddяtli avanslar
193 Digяr uzunmцddяtli aktivlяr
2 Qиsamцddяtli aktivlяr
20 Ehtiyatlar
201 Material ehtiyatlarи
202 stehsalat mяsrяflяri
203 Tikinti mцqavilяlяri цzrя bitmяmиш tikinti iшlяri
204 Hazиr mяhsul
205 Mallar
206 Satиш mяqsяdilя saxlanиlan digяr aktivlяr
207 Digяr ehtiyatlar
208 Ehtiyatlarиn dяyяrinin azalmasиna görя dцzяliшlяr
21 Qиsamцddяtli debitor borclarи
Alиcиlar vя sifariшчilяrin qиsamцddяtli debitor
211
borclarи
Törяmя (asиlи) mцяssisяlяrin qиsamцddяtli debitor
212
borclarи
Яsas idarяetmя heyяtinin qиsamцddяtli debitor
213
borclarи
214 carя цzrя qиsamцddяtli debitor borclarи
Tikinti mцqavilяlяri цzrя qиsamцddяtli debitor
215
borclarи
216 Faizlяr цzrя qиsamцddяtli debitor borclarи
217 Digяr qиsamцddяtli debitor borclarи
218 Шцbhяli borclar цzrя dцzяliшlяr
22 Pul vяsaitlяri vя onlarиn ekvivalentlяrи
221 Kassa

27
222 Yolda olan pul köчцrmяlяri
223 Bank hesablaшma hesablarи
224 Tяlяblяrя яsasяn verilяn digяr bank hesablarи
225 Pul vяsaitlяrinin ekvivalentlяrи
23 Sair qиsamцddяtli maliyyя aktivlяri
Satиш mяqsяdilя saxlanиlan qиsamцddяtli
231
investisiyalar
Ödяniшя qяdяr saxlanиlan qиsamцddяtli
232
investisiyalar
233 Qиsamцddяtli verilmiш borclar
234 Digяr qиsamцddяtli investisiyalar
Sair qиsamцddяtli maliyyя aktivlяrinin dяyяrinin
235
azalmasиna görя dцzяliшlяr
24 Sair qиsamцddяtli aktivlяr
241 Яvяzlяшdirilяn яlavя dяyяr vergisi
242 Gяlяcяk hesabat dövrцnцn xяrclяri
243 Verilmiш qиsamцddяtli avanslar
244 Tяhtяlhesab mяblя lяr
245 Digяr qиsamцddяtli aktivlяr
3 Kapital
30 Ödяnilmiш nominal(nizamnamя) kapital
301 Nominal(nizamnamя) kapital
302 Nominal(nizamnamя) kapitalиn ödяnilmяmiш hissяsi
31 Emissiya gяliri
311 Emissiya gяliri
32 Geri alиnmиш kapital (sяhmlяr)
321 Geri alиnmиш kapital (sяhmlяr)
33 Kapital ehtiyatlarи
331 Yenidяn giymяtlяndirilmя цzrя ehtiyat
332 Mяzяnnя fяrglяri цzrя ehtiyat
333 Qanunvericilik цzrя ehtiyat
334 Nizamnamя цzrя ehtiyat
335 Digяr ehtiyatlar
34 Bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (ödяnilmяmiш zяrяr)
341 Hesabat dövrцndя xalis mяnfяяt (zяrяr)
Mцhasibat uчotu siyasяtindя dяyiшikliklяr vя
342 яhяmiyyяtli sяhvlяr ilя ba lи mяnfяяt (zяrяr) цzrя
dцzяliшlяr
Keчmiш illяr цzrя bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяt
343
(ödяnilmяmiш zяrяr)
344 Elan edilmiш dividendlяr
4 Uzunmцddяtli öhdяliklяr
40 Uzunmцddяtli faiz xяrclяri yaradan öhdяliklяr
401 Uzunmцddяtli bank kreditlяri

28
402 шчilяr цчцn uzunmцddяtli bank kreditlяri
403 Uzunmцddяtli konvertasiya olunan istiqrazlar
404 Uzunmцddяtli borclar
Geri alиnan mяhdud tяdavцl mцddяtli imtiyazlи
405
sяhmlяr (uzunmцddяtli)
406 Maliyyя icarяsi цzrя uzunmцddяtli öhdяliklяr
Törяmя(asиlи) mцяssisяlяrя uzunmцddяtli faiz
407
xяrclяri yaradan öhdяliklяr
408 Digяr uzunmцddяtli faiz xяrclяri yaradan öhdяliklяr
41 Uzunmцddяtli qiymяtlяndirilmiш öhdяliklяr
шdяn azad olma ilя ba lи uzunmцddяtli
411
mцavinяtlяr vя öhdяliklяr
412 Uzunmцddяtli zяmanяt öhdяliklяri
413 Uzunmцddяtli hцquqi öhdяliklяr
414 Digяr uzunmцddяtli qiymяtlяndirilmiш öhdяliklяr
42 Tяxirя salиnmиш vergi öhdяliklяri
421 Mяnfяяt vergisi цzrя tяxirя salиnmиш vergi öhdяliklяri
422 Digяr tяxirя salиnmиш vergi öhdяliklяri
43 Uzunmцddяtli kreditor borclarи
Malsatan vя podratчиlara uzunmцddяtli kreditor
431
borclarи
Törяmя(asиlи) mцяssisяlяrя uzunmцddяtli kreditor
432
borclarи
Tikinti mцqavilяlяri цzrя uzunmцddяtli kreditor
433
borclarи
434 Faizlяr цzrя uzunmцddяtli kreditor borclarи
435 Digяr uzunmцddяtli kreditor borclarи
44 Sair uzunmцddяtli öhdяliklяr
441 Uzunmцddяtli pensiya öhdяliklяri
442 Gяlяcяk hesabat dövrlяrin gяlirlяri
443 Alиnmиш uzunmцddяtli avanslar
Uzunmцddяtli mяqsяdli maliyyяlяшmяlяr vя
444
daxilolmalar
445 Digяr uzunmцddяtli öhdяliklяr
5 Qиsamцddяtli öhdяliklяr
50 Qиsamцddяtli faiz xяrclяri yaradan öhdяliklяr
501 Qиsamцddяtli bank kreditlяri
502 шчilяr цчцn qиsamцddяtli bank kreditlяri
503 Qиsamцddяtli konvertasiya olunan istiqrazlar
504 Qиsamцddяtli borclar
Geri alиnan mяhdud tяdavцl mцddяtli imtiyazlи
505
sяhmlяr (qиsamцddяtli)
Törяmя (asиlи) mцяssisяlяrя qиsamцddяtli faiz
506
xяrclяri yaradan öhdяliklяr
507 Digяr qиsamцddяtli faiz xяrclяri yaradan öhdяliklяr

29
51 Qиsamцddяtli qiymяtlяndirilmiш öhdяliklяr
шdяn azad olma ilя ba lи qиsamцddяtli
511
mцavinяtlяr vя öhdяliklяr
512 Qиsamцddяtli zяmanяt öhdяliklяri
513 Qиsamцddяtli hцquqi öhdяliklяr
514 Mяnfяяtdя iшtirak planи vя mцavinяt planlarи
515 Digяr qиsamцddяtli qiymяtlяndirilmiш öhdяliklяr
52 Vergi vя sair mяcburi ödяniшlяr цzrя öhdяliklяr
521 Vergi öhdяliklяri
522 Sosial sи orta vя tяminat цzrя öhdяliklяr
523 Digяr mяcburi ödяniшlяr цzrя öhdяliklяr
53 Qиsamцddяtli kreditor borclarи
Malsatan vя podratчиlara qиsamцddяtli kreditor
531
borclarи
Törяmя(asиlи) mцяssisяlяrя qиsamцddяtli kreditor
532
borclarи
533 Яmяyin ödяniшi цzrя iшчi heyяtinя olan borclar
Dividendlяrin ödяnilmяsi цzrя tяsisчilяrя kreditor
534
borclarи
535 carя цzrя qиsamцddяtli kreditor borclarи
Tikinti mцqavilяlяri цzrя qиsamцddяtli kreditor
536
borclarи
537 Faizlяr цzrя qиsamцddяtli kreditor borclarи
538 Digяr qиsamцddяtli kreditor borclarи
54 Sair qиsamцddяtli öhdяliklяr
541 Qиsamцddяtli pensiya öhdяliklяri
542 Gяlяcяk hesabat dövrцnцn gяlirlяri
543 Alиnmиш qиsamцddяtli avanslar
Qisamцddяtli mяqsяdli maliyyяlяшmяlяr vя
544
daxilolmalar
545 Digяr qиsamцddяtli öhdяliklяr
6 Gяlirlяr
60 Яsas яmяliyyat gяliri
601 Satиш
602 Satиlmиш mallarиn qaytarиlmasи vя ucuzlaшdиrиlmasи
603 Verilmiш gцzяшtlяr
61 Sair яmяliyyat gяlirlяri
611 Sair яmяliyyat gяlirlяri
62 Fяaliyyяtin dayandиrиlmasиndan mяnfяяtlяr
621 Fяaliyyяtin dayandиrиlmasиndan mяnfяяtlяr
63 Maliyyя gяlirlяri
631 Maliyyя gяlirlяri
7 Xяrclяr
70 Satишиn maya dяyяri

30
701 Satишиn maya dяyяri
71 Kommersiya xяrclяri
711 Kommersiya xяrclяri
72 nzibati xяrclяr
721 nzibati xяrclяr
73 Sair яmяliyyat xяrclяri
731 Sair яmяliyyat xяrclяri
74 Fяaliyyяtin dayandиrиlmasиndan zяrяrlяr
741 Fяaliyyяtin dayandиrиlmasиndan zяrяrlяr
75 Maliyyя xяrclяri
751 Maliyyя xяrclяri
8 Mяnfяяtlяr (zяrяrlяr)
80 Цmumi mяnfяяt (zяrяr)
801 Цmumi mяnfяяt (zяrяr)
Asиlи vя birgя mцяssisяlяrin mяnfяяtlяrindя
81
(zяrяrlяrindя) pay
Asиlи vя birgя mцяssisяlяrin mяnfяяtlяrindя
811
(zяrяrlяrindя) pay
9 Mяnfяяt vergisi
90 Mяnfяяt vergisi
901 Cari mяnfяяt vergisi цzrя xяrclяr
902 Tяxirя salиnmиш mяnfяяt vergisi цzrя xяrclяr

Hazиrlanmиш sözц gedяn hesablar planи 2008-ci il yanvarиn 1-dяn Азярбайжан


Respublikasи Nazirlяr Kabinetinin 2005-ci il 18 iyul tarixli 140 nömrяli qяrarи ilя
maliyyя hesabatlarиnи Beynяlxalq ctandartlara яsasяn mцhasibat uчotunu aparmalи
vя maliyyя hesabatlarиnи tяqdim etmяli olan aшa иdakи ictimai яhяmiyyяtli
qurumlarda (kommersiya tяшkilatlarиnda) tяtbiq edilяcяkdir.
1. “Azяrenerji” Aчиq Sяhmdar Cяmiyyяti
2. “Barmek” Azяrbaycanelektrikшяbяkя” Mяhdud Mяsuliyyяtli Cяmiyyяti
3. “AzяrCell” Birgя Mцяssisяsi
4. Азярбайжан Respublikasиnиn Dövlяt Neft Шirkяti
5. Азярбайжан Respublikasиnиn Dövlяt Neft Шirkяtinin “Heydяr Яliyev adиna Bakи
Neft emalи” zavodu
6. Азярбайжан Respublikasиnиn Dövlяt Neft Шirkяtinin “Azяrneftya Neft Emalи”
zavodu
7. Азярбайжан Respublikasиnиn Dövlяt Neft Шirkяtinin “Neft Kяmяrlяri darяsi”
8. Азярбайжан Respublikasиnиn Dövlяt Neft Шirkяtinin “Marketinq vя qtisadi
Яmяliyyatlar darяsi”
9. Азярбайжан Respublikasиnиn Dövlяt Neft Шirkяtinin “Azneft” stehsalat Birliyi
31
10.Азярбайжан Dövlяt Dяmir Yolu darяsi
11.Bakи Metropoliteni
12.“Азярбайжан Hava Yollarи” Dövlяt Konserni
13.“Азярбайжан Hava Yollarи” Dövlяt Konserninin “Milli Aviasiya Шirkяti”
14.Dövlяt Xяzяr Dяniz Gяmiчiliyi
15.“Azяriqaz” Qapalи Sяhmdar Cяmiyyяti
16.“Azяriqaznяql” stehsalat Birliyi
17.“Azяrsu” Aчиq Sяhmdar Cяmiyyяti
18.Азярбайжан Respublikasиnиn Rabitя vя nformasiya Texnologiyalarи Nazirliyinin
“Aztelekom” stehsalat Birliyi
19.“Azяrkimya” Dövlяt Шirkяti
20.“Azяrkimya” Dövlяt Шirkяtinin “Etilen-Polietilen” zavodu
Mцлкиййят формасындан асылы олмайараг Азярбайжан, Русийа, Франса, Алманийа
вя MDB юлкялярinin бцтцн тяшкилатлариnда мцщасибат учотунун ващид щесаблар
планындан истифадя едилир. АБШ, Бюйцк Bританийа вя диэяр юлкялярдя бейнялхалг
мцщасибат учоту системиндя щесаблар планынын тятбиги вя тясяррцфат ямялиййатларынын
кодлашдырылмасы Азярбайжана нисбятян даща мцстягилдир. Онлар мцщасиблярин гейри-
dювлят милли пешякар тяшкилатлары тяряфиндян ишлянилиб щазырланмыш стандарт вя тяклифляря
ясасланараг айры-айры тяшкилатларын хцсусиййятиня уйьун олан вя мцстягил истифадя
едилян хцсуси конкрет учот планы йаратмаг вя тятбиг етмяк щцгугуна маликдир.
Бу юлкялярин тяшкилатларында мцщасибат щесабларына учот информасийаларынын
компйутерля йцксяк ишлянмя сявиййясини тямин едян код вя кодлар серийасы тящким
едилир. Бу заман мцхтялиф код системиндян истифадя едилир.Чох да бюйцк олмайан
фирмаларда тятбиг едилян садя щесаблар планында икили кодлашдырма нязярдя тутулур.
Буна АБШ-ын Матеа Нехлунд вя Хокана Лаоба фотографийа студийасында истифадя
олунан щесаблар планыны мисал эюстярмяк олар (cяdvяl 2)
Жядвял 2.
Фотографийа студийасында тятбиг едилян щесаблар планы.

Щесаб Мцщасибат щесабынын ады.


ын
шифряси
1 2
Мцщасибат балансы щесаблары
1 Актив щесаблар
1.1 Банкдакы пул вясаитляри
1.2 Алынасы щесаблар (дебитор боржлары)
1.3 Истещсалат ещтийатлары
1.4 Алынасы ижаря хидмятляри
1.5 Фотографийа аваданлыглары
1.6 Щесабланмыш амортизасийа

32
2 Малиййя ющдяликляри щесабы
2.1 Юдянилян щесаб (малсатан вя банк гаршысындакы кредитор боржу)
2.2 Ямяйин юдяниши цзря кредитор боржу
3 Капитал
3.1 Матса Неслунданын капиталы
3.2 Хокана Лаобанын капиталы
3.3 Сащибкарын мянфяяти
Мянфяят щагда щесабат щесабы
4 Эялирляр
4.12 Фотографийа хидмятинин сатышы
5 Хяржляр (мясряфляр)
5.1 Кимйяви материал мясряфляри
5.2 Фотолент мясряфляри
5.3 Мцяссися ишчиляринин ямяйинин юдянилмяси цзря мясряфляр
5.4 Мянзил ижаряси цзря мясряфляр (ижаря щаггы)
5.5 Фотографийа аваданлыгларынын амортизасийасы
5.6 Саир хяржляр

Даща мцряккяб тясяррцфат фяалиyйяти нювляри йериня йетирилян щалларда


цчнишаняли кодлашдырма системи тятбиг едилир (Cядвял 3).

Жядвял 3.
Цчнишаняли кодлашдырма системи.
Щесабларын Щесаблар групунун ады.
нюмряси
100-199 Актив щесаблар
200-299 Малиййя ющдяликляри щесаблары
300-399 Сащибкарын капитал щесабы
400-499 Эялирляр щесабы
500-599 Хяржляр (мясряфляр) щесабы

Щяр бир синтетик щесаб групуна, onun юз vя груп дахилиндяки аналитик


щесаблара (субщесаблара) да оннишаняли дяряжя даирясиндя нюмря верилир. Мясялян:
100 Активляр
101 Банкдакы пул вясаитляри
111 Алынасы вясаитляр щесабы
121 Алынасы векселляр
200 Малиййя ющдяликляри
201 Юдянишляр щесабы
211 Юдяниляси векселляр
221 Гойулмуш ямлак цзря юдяниш щесабы
300 Сащибкар капитали
301 Конкрет сащибкарын фярди капиталы
311 Мцяссисянин дювриййясиндян сащибкарын йайындырылан капиталы
321 Сащибкарын ялавя инвестисийасы
400 Эялирляр
401 Мящсул сатышындан олан эялирляр

33
411 Ямлакын сатышындан олан эялирляр
421 Вексел цзря эялирляр
500 Хяржляр
501 Телерекламайа чякилян мясряфляр
502 Радиорекламайа чякилян мясряфляр
503 Qяzetlяrdя verilяn рекламайа чякилян мясряфляр
504 Ямяйин юдяниши цзря мясряфляр
Бейнялхалг мцщасибат стандартлары системиндя актив щесаблар кечмиш
щесабларын нятижяси вя эяляжяк эялирин мянбяyи кими чыхыш едир. Бу щесабларда мцхтялиф
дяйярлилярин (ямлакларын) артмасы йахуд азалмасы якс етдирилир. Бурайа: касса, алынасы
векселляр, алынасы вясаитляр, аванс юдянилян мясряфляр, торпаг, бина, аваданлыг вя и.а.
дахил edilир. Пассив щесаблар, кечмиш щесабларын нятижяляри вя эяляжяк мянбялярин
эютцрцлмяси кими нязярдя тутулур. Онлар да гыса вя узунмцддятлиyя бюлцнмякля пул
ющдяликляринин (боржларын) артмасы йахуд азалмасыnи учота алыр. Пассив щесаблара:
верилмиш векселляр, юдяниш щесаблары, саир гыса вя узунмцддятли ющдяликляр вя с. дахилдир.
Бу формалашма практики олараг Азярбайжан Республикасынын щесаблар планында
тягдим олунан актив вя пассив щесаблара якс дейилдир.
Капитал щесабы сащибкарын фирмайа гойдуьу вясаитин якс етдирилмяси цчцн
нязярдя тутулмушдур. Хцсуси капитал даими характеря маликдир вя онун галыьы
щямишя балансда якс етдирилир. Бурада «Эютцрцлмцш капитал» вя «Гойлмуш капитал»
мцстасналыг тяшкил едир, онлар адятян балансын ислащаты заманы баьланыlир.
Эялир вя хяржляр щесаблары мцвяггяти вясаит адыны дашыйыр. Бу щесаблар щесабат
дюврцнцн ахырында баьланыlир вя мянфяят вя зяряр кими тяшкилатын ишинин малиййя
нятижясини мцяййян едир. Беля бир ямялиййат юлкямизин мцщасибат учотунун 46
«Мящсул (иш, хидмятляр) сатышы», 40 «Щазыр мящсул», 80 «Мянфяят вя зяряр»
щесабларында баш верян ямялиййатларла ейнилик тяшкил едир.
Мянфяятдян верэини учота алан щесаб цзря галыг Азярбайжанын мцщасибат
учотунда 68 «Бцджя иля щесаблашмалар» щесабында якс етдирилян ямялийyатла ейнилик
тяшкил едир вя o йа тяшкилатын верэи юдянишляриня эюря боржуну йа да артыг юдянилян
мябляьи эюстярир. Гейд едяк ки, Азярбайжан Республикасынын щесаблар планы
бейнялхалг мцщасибат стандартларындан конкрет принсипляр бахымындан мцяййян
сявиййядя фяргляндийиндян щямин фяргляр щагда ашаьыдакылары демяк олар.
АБШ-да капитал хцсуси сащибкарларын сярянжамында йерляшдийиндян, ресурсларын
бюлцшдцрцлмяси щям дювлятин иштиракы щям дя сярбяст капитал базары васитясиля йериня
йетирилир. Бурада щяр бир фирманын щесаблар планынын ишлянмяси юлкянин милли
игтисадиййатынын хцсусиyйятлярини якс етдирдийиндян юзцнц доьрулдур.
Azяrbaycanda direktiv planlaшma sistemi demяk olar ki, lя v edilmiш vя köhnя
dövlяt tяшkilatlarиnиn xeyli hissяsi özяllяшdirilmiшdir. Ancaq яksяr sahя vя bölgяlяr
da иlmиш vяziyyяtdя yerlяшdiyindяn, daima bu vя ya digяr mяsяlяlяrin hяtta яn sadя
tяsяrrцfat proseslяrinin hяlli dövlяtdяn tяlяb olunur. Bu cцr шяraitdя mцhasibat
uчotunda tяtbiq edilяn hesablar planи Azяrbaycanиn mцasir milli iqtisadiyyatиnиn
xцsusiyyяtlяrini яks etdirmяlidir.

34
Qeyd edяk ki, Azяrbaycanda tяtbiq olunan vahid hesablar planи яsasяn
aшa иdakиlarи яks etdirdiyindяn özцnя mяxsus aшa иdakи xцsusiyyяtlяrя malikdir:
vahid metodiki rяhbяrliyin uчot vя hesabatda mяrkяzlяшdirilmяsi;
uчot vя hesabatlar vasitяsilя tяшkilatиn яmlakи цzяrindя nяzarяtin aparиlmasи;
tяшkilatиn mцxtяlif sяviyyяlяrdя fяaliyyяtinin tяhlili, gяlяcяkdя mцhasibat uчotu
vя hesabatиnиn tяkmillяшdirilmяsi цzrя konkret idarяetmя qяrarи qяbul etmяk цчцn
яsas olan hяm ölkя, bölgя hяm dя ayrи-ayrи tяшkilatlar цzrя informasiya
materiallarиnиn toplanmasи.
Azяrbaycanda mцxtяlif formalи tяшkilatlarиn meydana gяlmяsi (xцsusi, yoldaшlиq,
Sяhmdar cяmiyyяti vя i.a.) qцvvяdя olan mцhasibat uчotu hesablarиnda яvvяllяrdя
яks etdirilяsi informasiyalar, aчиqlanma sяviyyяsinin yцksяldilmяsinя
yönяldilmiшdir.
Belяliklя, yeni hesablar planи ölkяnin milli iqtisadiyyatиnиn mцasir vяziyyяtini
яks etdirmяklя Azяrbaycanиn uчot tяcrцbяsinin beynяlxalq uчot tяcrцbяsinя
yaxиnlaшdиrиlmasи цzrя iшlяrin aktivlяшdirilmяsindя aktual rol oynaya bilяr.

35
BÖLMЯ 2. АЗЯРБАЙЖАН РЕСПУBЛИКАСЫНДА МЦЩАСИБАТ
ЦЧОТУНУН НОРМАТИВ ТЯНЗИМЛЯНМЯСИ.

2.1. Азярбайжанда мцщасибат учотунун норматив тянзимлянмяси системи.

Мцщасибат учотуна цмуми щцгуги вя методики рящбярлик Азярбайжан


Республикасынын hюкумяти вя Азярбайжан Республикасынын Малиййя Назирлийи
тяряфиндян щяйата кечирилир. Азярбайжан Республикасы щюкумятинин 20 феврал, 2003-жц
ил 29 №-ли гярары иля тястиг олунмуш Бейнялхалг мцщасибат учоту стандартларына
кечмяк мягсяди иля милли мцщасибат учоту стандартларынын 2003-2007-жи иллярдя
щазырланмасы вя тятбигиня даир програм гябул едилмиш вя щямин дюврдян онларын
мярщяля-мярщяля йериня йетирилмяси щяйата кечирилир.
Бу норматив сянядляря, йахын он - он беш ил ярзиндя Азярбайжанда учот
системинин гурулмасы вя тякмилляшдирилмясиня даир Азярбайжан Республикасы Малиййя
Назирлийинин учот сийасяти шюбясинин методолоъи шурасы тяряфиндян гябул олунмуш
принсипляри ящатя едян мцщасибат учотунун Консепсийасы да daxilдыр.
Щал-щазырда Азярбайжанда мцщасибат учотунун дюрдсявийyяли норматив-
щцгуги актиnа ясасланан щцгуги вя методолоъи тянзимлянмяси системинин
тякмиллшдирилмяси цзря йорулмадан иш апарылыр.
Биринжи сявиййя-Азярбайжанда мцщасибат учотунун ващид щцгуги вя методолоъи
нормаларла тяшкили вя апарылмасыны тяйин едян Республика президентинин ганун,
фярман еляжя дя Республика щюкумятинин гярарларыны ящатя едир. Диэяр rеспублика
ганунларында ящатя олунан нормалар вя мцщасибат учоту вя щесабатына аид олан
мясяляляр, Республиканын «Мцщасибат учоту щагда» ганунуна мцвафиг олмалыдыр.
Икинжи сявиййя- мцщасибат учоту цзря Республика щюкумяти тяряфиндян мцяййян
едилян ижраедижи органларын тясдиг етдийи ясаснамяляри (милли стандартлары) юзцндя
бирляшдирир.
Hal-hazиrda mцhasibat uчotu цzrя zяruri учот стандартlarи щазырланмышдыр.
Цчцнжц сявиййя–щазырланан методики эюстяришлярдян тялиматлардан, тяклифлярдян
вя онларын мязмунуну юзцндя якс етдирян анолоъи сянядлярдян ибарятдир. Сюзц
эедян сявийyяйя аид актлар биринжи вя икинжи сявиyйяйя аид сянядляри инкишаф етдирмякля
ижраедижи органлар, назирликляр вя диэяр органлар тяряфиндян щазырланыр вя тясдиг
олунур. Бурайа тяшкилатын малиййя-тясяррцфат фяалиййятинин мцщасибат учотунун
щесаблар планы вя онларын тятбигиня даир тялимат аид едилир.

36
Дюрдцнжц сявиййя – айры-айры ямлак, ющдялик вя мцтляг характерли тясяррцфат
ямялиййатларынын мцщасибат учотунун тяшкили вя апарылмасыны ящатя едир. Бурада
тяшкилатда онун рящбяринин гябул едилмиш учот сийасяти даирясиндя тясдиг етдийи дахили
истифадя цчцн нязярдя тутулан иш сянядляри аид едилир. Сюзц эедян сянядляр, онларын
мязмуну вя статусу, грулуш принсипи вя юз араларындакы ялагя, еляжядя щазырланма вя
тястиги гайдасы тяшкилатын рящбяри тяряфиндян мцяййян едилир.
Сон иллярдя Азярбайжанда мцщасибат учотунун апарылмасы системиндя хейли
дяйишиkликляр, ялавяляр вя дягигляшдирмяляр апарылмышдыр. Буна эюря мцяссисянин учот
сийасятини щазырлайаркян мцщасибат учоту щагда Азярбайжан Республикасы
ганунуна, диэяр Республика ганунуна, Республика президентинин фярманларына,
Республика щюкумятинин гярарларына вя Республика Малиййя Назирлийинин
эюстяришляриня, ямрляриня, тялиматларына вя мяктубларына вя диэяр норматив сянядляря
хцсуси иля йени щесаблар планына ясасланмалыдыр.

2.2. Мцщасибат uчоту щагда Азярбайжан Республикасы Гануну

29 ийун 2004-жц ил тарихдя мцщасибат учоту вя щесабатына даир бцтцн мясялялярин


щяллиндя тясяррцфат рящбярляri, мцщасибляр вя диэяр шяхсляр цчцн ясас норматив сяняд
олан «Мцщасибат учоту щагqиnда» Азярбайжан Республикасыnиn yeni Qанунu 1995-
ci il qanunundan fяrqli olaraq гцввяйя минмишдир. Ганун базар игтисадиййаты
шяраитиндя мцщасибат учотунун эяляжякдя тякмилляшдирилмяси вя тяшкили цчцн апарыжы
база щесаб едилмякля онун мцщасибат учотунун бейнялхалг стандартлара
уйьунлашдырылмасына эениш йоллар ачыр.
«Мцщасибат учоту щагqиnда» Азярбайжан Республикасыnиn yeni Qануну 1995-
ci il qanunundan fяrqli olaraq 6 фясил, 19 маддядян ибарятдир.
Bu qанунun чиxarиши dяrsliyя яlavя edilir.

ЧИXARИШ

МЦЩАСИБАТ УЧОТУ ЩАГГЫНДА


АЗЯРБАЙЖАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫН ГАНУНУ

ФЯСИЛ Ы
ЦМУМИ МЦДДЯАЛАР
Маддя 1. Ганунун тяйинаты
1.1. Бу Ганун мцлкиййят вя тяшкилати-щцгуги формасындан асылы олмайараг
Азярбайъан Республикасы яразисиндя фяалиййят эюстярян щцгуги шяхсляр, щабеля
щцгуги шяхс йаратмадан сащибкарлыг фяалиййяти иля мяшьул олан физики шяхсляр (бундан
сонра мятндя - мцщасибат учоту субйектляри адландырылаъаг) тяряфиндян мцщасибат
учотунун тяшкили вя апарылмасы, о ъцмлядян малиййя щесабатларынын щазырланмасы вя
тягдим едилмяси гайдаларыны тянзимляйир.

37
1.2. Азярбайъан Республикасынын яразисиндя ганунла нязярдя тутулмуш щаллар
истисна олмагла иъра щакимиййяти органлары вя бцдъядянкянар дювлят фондлары
тяряфиндян, онларын сялащиййятляри дахилиндя ишляниб щазырланмыш мцщасибат учоту иля
ялагядар бцтцн норматив-щцгуги актлар, щабеля, тювсийя характери дашыйан сянядляр
мцвафиг иъра щакимиййяти органы иля разылашдырылараг, тясдиг едилдикдян сонра тятбиг
едиля биляр.
Маддя 2. Ясас анлайышлар
2.1. Бу Ганунда истифадя едилмиш анлайышлар ашаьыдакы мяналары ифадя едир:
2.1.1. Учот Гайдалары – бу Гануна ясасян малиййя щесабатларыны Милли Мцщасибат
Учоту Стандартларына мцвафиг щазырламалы олан мцщасибат учоту субйектляри цчцн
илкин сянядлярин вя учот реэистрляринин формасыны мцяййянляшдирян гайдалардыр.
2.1.2. Груп - ясас тясяррцфат ъямиййяти (ортаглыьы) вя онун бцтцн тюрямя
ъямиййятляридир.
2.1.3. Малиййя щесабатларынын бейнялхалг стандартлары - Мцщасибат Учотунун
Бейнялхалг Стандартлары Шурасы тяряфиндян ишляниб щазырланмыш, гябул вя йа тясдиг
олунмуш Мцщасибат Учотунун Бейнялхалг Стандартлары, Малиййя Щесабатларынын
Бейнялхалг Стандартлары вя Шярщляр цзря Даими Комитянин шярщляри, щабеля Малиййя
Щесабатлары Шярщи цзря Бейнялхалг Комитясинин мцвафиг шярщляридир.
2.1.4. Иътимаи сектор цчцн мцщасибат учотунун бейнялхалг стандартлары -
Мцщасиблярин Бейнялхалг Федерасийасынын Иътимаи Сектор цзря Комитяси тяряфиндян
ишляниб щазырланмыш, гябул вя йа тясдиг олунмуш мцщасибат учоту стандартларыдыр.
2.1.5. Милли Мцщасибат Учоту Стандартлары – мцвафиг иъра щакимиййяти органы
тяряфиндян тясдиг едилян мцщасибат учоту стандартларыдыр.
2.1.6. Милли Мцщасибат Учоту Стандартларынын Тятбиги цзря Шярщляр вя Тювсийяляр -
мцвафиг иъра щакимиййяти органы тяряфиндян Милли Мцщасибат Учоту Стандартларынын
мцддяаларынын шярщ олунмасы мягсядиля ишляниб щазырланмыш вя тясдиг едилмиш
методоложи тялиматлардыр.
2.1.7. Кичик сащибкарлыг субйектляриндя садяляшдирилмиш учотун апарылмасы
гайдалары – мцвафиг иъра щакимиййяти органы тяряфиндян кичик сащибкарлыг
субйектляриндя мцщасибат учотунун апарылмасы цчцн мцяййян едилмиш хцсуси
гайдалардыр.
2.1.8. Бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш) малиййя щесабатлары – ясас ъямиййятин
(ортаглыьын) вя онун тюрямя ъямиййятляринин ващид мцщасибат учоту субйекти кими
тягдим етдийи малиййя щесабатларыдыр.
2.1.9. Иътимаи ящямиййятли гурумлар – кредит тяшкилатлары, сыьорта ширкятляри,
инвестисийа фондлары, гейри-дювлят (юзял) сосиал фондлары, гиймятли каьызлары фонд
биржасында дювриййядя олан щцгуги шяхсляр вя малиййя щесабатларынын тяртиби
тарихиндя мцвафиг иъра щакимиййяти органынын мцяййянляшдирдийи мейар

38
эюстяриъиляринин (иллик эялири, щесабат или ярзиндя ишчилярин орта сайы вя балансын йекун
мябляьи) икисиндян йухары олан эюстяриъиляря малик коммерсийа тяшкилатларыдыр.
2.2. Бу Ганунда истифадя олунан диэяр анлайышлар Азярбайъан Республикасынын
Мцлки Мяъялляси вя мювъуд олан башга ганунвериъилик актлары иля
мцяййянляшдирилмиш мяналары ифадя едир.
Маддя 3. Мцщасибат учотунун мяъбурилийи
Бцтцн мцщасибат учоту субйектляриндя мцщасибат учотунун бу Ганунда
мцяййян едилмиш мцвафиг мцщасибат учоту стандартларына вя йа садяляшдирилмиш
учотун гайдаларына уйьун апарылмасы мяъбуридир.
ФЯСИЛ ЫЫ

Mцщасибат учоту сащясиндя тянзимлянмя


Маддя 4. Мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмяси
4.1. Азярбайъан Республикасында мцщасибат учоту сащясиндя дювлят
тянзимлянмясинин ясас мягсяди коммерсийа тяшкилатлары цчцн Малиййя
щесабатларынын бейнялхалг стандартларыны вя онлара ясасланан Милли Мцщасибат
Учоту Стандартларыны, гейри-коммерсийа тяшкилатлары цчцн ися Иътимаи Сектор цчцн
Мцщасибат Учотунун Бейнялхалг Стандартларына ясасланан Милли Мцщасибат Учоту
Стандартларыны щазырламагла вя тятбиг етмякля юлкядя мцщасибат учотунун
бейнялхалг стандартлар ясасында инкишаф етдирилмясини вя малиййя щесабатларында
шяффафлыьы тямин етмякдян ибарятдир.
4.2. Мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмяси мцвафиг иъра щакимиййяти
органы тяряфиндян щяйата кечирилир.
4.3. Мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата кечирян мцвафиг иъра
щакимиййяти органы:
4.3.1. Малиййя щесабатларынын бейнялхалг стандартларынын вя Иътимаи сектор цчцн
мцщасибат учотунун бейнялхалг стандартларынын Азярбайъан дилиня тяръцмясини вя
Мцщасибат Учотунун Бейнялхалг Стандартлары Шурасы, Мцщасиблярин Бейнялхалг
Федерасийасы вя йа диэяр аидиййяти органлардан бу тяръцмялярин Азярбайъан дилиня
Малиййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларынын вя Иътимаи Сектор цчцн
Мцщасибат Учотунун Бейнялхалг Стандартларынын рясми мятнляри кими тясдиг
едилмясини тяшкил едир;
4.3.2. Милли Мцщасибат Учоту Стандартларыны, Милли Мцщасибат Учоту
Стандартларынын тятбиги цзря Шярщляри, Тювсийяляри вя Учот Гайдаларыны ишляйиб
щазырлайыр вя тясдиг едир;
4.3.3. Иъра щакимиййяти органларынын вя бцдъядянкянар дювлят фондларынын
сялащиййятляри дахилиндя онлар тяряфиндян ишляниб щазырланмыш мцщасибат учоту
сащясиндя норматив-щцгуги актларын вя тювсийя характери дашыйан сянядлярин тятбиг
едилмясиня разылыг верир;
39
4.3.4. Малиййя щесабатларынын бейнялхалг стандартларында вя Иътимаи сектор цчцн
мцщасибат учотунун бейнялхалг стандартларында дяйишикликлярин излянилмяси вя бу
дяйишикликлярин Милли Мцщасибат Учоту Стандартларында вахтлы-вахтында якс
олунмасы мягсядиля Мцщасибат Учотунун Бейнялхалг Стандартлары Шурасы вя
Мцщасиблярин Бейнялхалг Федерасийасынын Иътимаи Сектор цзря Комитяси иля
ямякдашлыг едир;
4.3.5. Кичик сащибкарлыг субйектляриндя садяляшдирилмиш учотун апарылмасы
гайдаларыны щазырлайыр вя тясдиг едир;
4.3.6. Милли мцщасибат учоту системинин тякмилляшдирилмяси мягсядиля, пешякар
мцщасиб тяшкилатлары иля ямякдашлыг едир.
4.4. Кредит тяшкилатларда мцщасибат учоту гайдалары вя щесабатларын форма,
мязмуну вя дюврилийи мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата
кечирян мцвафиг иъра щакимиййяти органы иля разылашдырмагла Азярбайъан
Республикасынын Милли Банкы тяряфиндян мцяййян едилир.
Маддя 5. Мцщасибат Учоту цзря Мяслящят Шурасы
5.1. Мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата кечирян мцвафиг иъра
щакимиййяти органына мцщасибат учоту вя малиййя щесабаты сащясиндя мяслящятляр
вермяк мягсядиля Мцщасибат Учоту цзря Мяслящят Шурасы йарадылыр.
5.2. Мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата кечирян
мцвафигиъра щакимиййяти органы Малиййя щесабатларынын бейнялхалг стандартларынын
вя Иътимаи сектор цчцн мцщасибат учотунун бейнялхалг стандартларынын тятбиги,
Милли мцщасибат учоту стандартларынын щазырланмасы вя Азярбайъан
Республикасында мцщасибат учотунун инкишафына даир мцщцм мясяляляр цзря гярар
гябул етмяздян яввял Мцщасибат Учоту цзря Мяслящят Шурасы иля мяслящятляшмялидир.
5.3. Мцщасибат Учоту цзря Мяслящят Шурасы Малиййя Щесабатларынын Бейнялхалг
Стандартларынын вя Иътимаи Сектор цчцн Мцщасибат Учотунун Бейнялхалг
Стандартларынын тятбигиня мараглы олан тяшкилатларын вя шяхслярин Милли Мцщасибат
Учоту Стандартларынын щазырланмасы просесиндя иштиракыны тямин етмякля дювлят
щакимиййяти органларынын, коммерсийа вя гейри-коммерсийа тяшкилатларынын,
мцщасиб пешясини тямсил едян мцтяхяссислярдян вя тядрис мцяссисяляринин
нцмайяндяляриндян ибарят олмалыдыр.
5.4. Мцщасибат Учоту цзря Мяслящят Шурасынын бцтцн цзвляри Малиййя
Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартлары вя Иътимаи Сектор цчцн Мцщасибат
Учотунун Бейнялхалг Стандартлары щаггында ясаслы биликляря малик олан
мцтяхяссислярдян сечилмялидир.
5.5. Мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата кечирян мцвафиг иъра
щакимиййяти органынын вязифяли шяхсляри Мцщасибат Учоту цзря Мяслящят Шурасынын
тяркибиня сядр вя йа цзв кими дахил едиля билмязляр.

40
5.6. Мцщасибат Учоту цзря Мяслящят Шурасынын Низамнамяси, сядри вя цзвляри
мцвафиг иъра щакимиййяти органы тяряфиндян тясдиг едилир.
5.7. Мцщасибат Учоту цзря Мяслящят Шурасынын малиййяляшдирилмяси мцщасибат
учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата кечирян мцвафиг иъра щакимиййяти
органынын бцдъясиндян айырмалар вя ганунвериъиликля гадаьан олунмайан диэяр
мянбяляр щесабына тямин едилир.

ЫЫЫ ФЯСИЛ

Mцщасибат учоту стандартлары


Маддя 6. Азярбайъан Республикасында тятбиг едилян мцщасибат учоту
стандартлары
6.0. Бу Гануна мцвафиг олараг Азярбайъан Республикасында тятбиг едилян
мцщасибат учоту стандартлары ашаьыдакылардыр:
6.0.1. Бу Ганунун 8.1-ъи маддясиндя эюстярилмиш мцщасибат учоту
субйектляри тяряфиндян там шякилдя истифадя едилмяк мягсядиля гябул олунмуш
Малиййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартлары. Бу стандартлара дяйишикликляр
йалныз Бейнялхалг Мцщасибат Учоту Стандартлары Шурасы тяряфиндян едиля биляр вя
онлар щямин Шура тяряфиндян рясми шякилдя гябул едилдикдян сонра гцввяйя минир.
6.0.2. Бу Ганунун 10.1-ъи маддясиндя эюстярилмиш мцщасибат учоту субйектляри
тяряфиндян истифадя едилмяк мягсядиля мцвафиг иъра щакимиййяти органынын гябул
етдийи Коммерсийа тяшкилатлары цчцн Милли Мцщасибат Учоту Стандартлары. Бу
стандартлар Малиййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартлары ясасында щазырланараг,
Малиййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартлары иля низамланан бцтцн мясяляляри
ящатя етмялидир. Малиййя щесабатларынын бейнялхалг стандартларынын щяр щансы биринин
бцтювлцкдя вя йа онун щяр щансы мцддяасыны Коммерсийа тяшкилатлары цчцн Милли
Mцщасибат Uчоту Sтандартларына дахил етмямяк вя йа дахил етмяздян яввял
дяйишиклик етмяк зяруриййяти йаранарса, мцвафиг иъра щакимиййяти органы тяряфиндян
Малиййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларынын илкин формасынын тятбиг
едилмямясинин сябяби вя Коммерсийа Тяшкилатлары цчцн Милли Мцщасибат Учоту
Стандартлары иля Малиййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартлары арасында мювъуд
олан щяр щансы диэяр фярг мцвафиг Милли Мцщасибат Учоту Стандартларынын
ялавясиндя ачыгланмалыдыр.
6.0.3. Бу Ганунун 13.1-ъи маддясиндя эюстярилмиш мцщасибат учоту субйектляри
тяряфиндян истифадя едилмяк мягсядиля мцвафиг иъра щакимиййяти органынын гябул
етдийи Бцдъя Тяшкилатлары цчцн Милли Мцщасибат Учоту Стандартлары. Бу стандартлар
Иътимаи Сектор цчцн Мцщасибат Учотунун Бейнялхалг Стандартлары ясасында
щазырланараг Иътимаи Сектор цчцн Мцщасибат Учотунун Бейнялхалг Стандартлары иля

41
низамланан бцтцн мясяляляри ящатя етмялидир. Иътимаи сектор цчцн Мцщасибат
Учотунун Бейнялхалг Стандартларынын щяр щансы биринин бцтювлцкдя вя йа онун щяр
щансы мцддяасыны Бцдъя тяшкилатлары цчцн Милли Mцщасибат Uчоту Sтандартларына
дахил етмямяк вя йа дахил етмяздян яввял дяйишиклик етмяк зяруриййяти йаранарса,
мцвафиг иъра щакимиййяти органы тяряфиндян Иътимаи сектор цчцн мцщасибат
учотунун бейнялхалг стандартларынын илкин формасынын тятбиг едилмямясинин сябяби
вя Бцдъя тяшкилатлары цчцн Милли Mцщасибат Uчоту Sтандартлары иля Иътимаи сектор
цчцн Mцщасибат Uчотунун Bейнялхалг Sтандартлары арасында мювъуд олан щяр
щансы диэяр фярг мцвафиг Милли Mцщасибат Uчоту Sтандартларынын ялавясиндя
ачыгланмалыдыр.
6.0.4. Бу Ганунун 13.2-ъи маддясиндя эюстярилмиш мцщасибат учоту субйектляри
тяряфиндян истифадя едилмяк мягсядиля мцвафиг иъра щакимиййяти органынын гябул
етдийи Гейри-щюкцмят тяшкилатлары цчцн Милли Mцщасибат Uчоту Sтандартлары.
Маддя 7. Милли Mцщасибат Uчоту Sтандартларынын щазырланмасы вя гябул едилмяси
7.1. Мцщасибат Учоту цзря Мяслящят Шурасынын тювсийяси иля мцщасибат учоту
сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата кечирян мцвафиг иъра щакимиййяти органы
йени Милли Mцщасибат Uчоту Sтандартларынын вя йа мювъуд олан Милли Мцщасибат
Учоту Стандартларына дцзялишин Илкин лайищясинин дяръ олунмасыны вя бцтцн мараглы
тяряфлярдян 60 эцн ярзиндя щямин лайищяйя даир ряйлярин алынмасыны тяшкил едир.
7.2. Мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата кечирян мцвафиг
иъра щакимиййяти органы бу Ганунун 7.1-ъи маддясиндя гейд олунан ряйлярин
нязярдян кечирилмяси нятиъясиндя тяклиф едилян Илкин лайищянин гябул едилмяси барядя
гярар верир. Мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата кечирян
мцвафиг иъра щакимиййяти органы йени Милли Мцщасибат Учоту Стандартларыны вя йа
мювъуд олан Милли Мцщасибат Учоту Стандартларына дцзялиши Илкин лайищядя дяръ
едилдийи кими тясдиг етдикдя, щямин Стандартларын вя йа дцзялишин гцввяйя минмяси
тарихини мцяййян едир.
7.3. Мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата кечирян мцвафиг
иъра щакимиййяти органы Илкин лайищяйя дяйишикликляр етмяк гярарына эялдикдя, йени
Милли Мцщасибат Учоту Стандартларынын вя йа мювъуд олан Милли Mцщасибат Uчоту
Sтандартларына дцзялишин дяйишдирилмиш лайищясини щазырлайыр вя тясдиг едир, щямин
стандартларын вя йа дцзялишин гцввяйя минмяси тарихини мцяййян едир.
7.4. Тяклиф едилян Илкин Лайищянин дцзялишля бирликдя вя йа дцзялишсиз тясдиг
едилмяси заманы мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата кечирян
мцвафиг иъра щакимиййяти органы щямин Илкин лайищянин Малиййя щесабатларынын
бейнялхалг стандартларына вя йа Иътимаи сектор цчцн мцщасибат учотунун
бейнялхалг стандартларына уйьунлуьуну вя Мцщасибат Учоту цзря Мяслящят Шурасы
ряйляриниn тювсийясини нязяря алыр. Гябул едилян Милли Мцщасибат Учоту Стандартлары
вя йа Милли Мцщасибат Учоту Стандартларына дцзялиш Малиййя Щесабатларынын
Бейнялхалг Стандартларындан, Иътимаи Сектор цчцн Мцщасибат Учотунун
Бейнялхалг Стандартларындан вя йа Мцщасибат Учоту цзря Мяслящят Шурасынын
42
тювсийясиндян фяргли олдугда, мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини
щяйата кечирян мцвафиг иъра щакимиййяти органы Милли Мцщасибат Учоту
Стандартларынын вя йа Милли Мцщасибат Учоту Стандартларына дцзялишин гябул
едилмясиня даир гярарын ялавясиндя бу фяргляри эюстярмяли вя онун сябяблярини
ачыгламалыдыр.
7.5. Милли Мцщасибат Учоту Стандартларынын щазырланмасы вя гябул едилмяси
гайдалары мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата кечирян
мцвафиг иъра щакимиййяти орган тяряфиндян тясдиг едилир.

ФЯСИЛ ЫВ
Kоммерсийа тяшкилатларынын малиййя щесабатлары
Маддя 8. Иътимаи ящямиййятли гурумларын малиййя щесабатларынын тяртиб едилмяси

8.1. Бцтцн иътимаи ящямиййятли гурумлар бу Гануна ясасян тяляб олунан малиййя
щесабатларыны йалныз Малиййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларына уйьун
олараг тяртиб едирляр.
8.2. Бир вя йа даща чох тюрямя ъямиййятя малик олан щяр щансы иътимаи ящямиййятли
гурум щцгуги шяхс кими щазырладыьы малиййя щесабатындан ялавя олараг, Малиййя
Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларына уйьун бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш)
малиййя щесабатлары тяртиб етмялидирляр.
8.3. ътимаи ящямиййятли гурум бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш) малиййя
щесабатларыны ашаьыда эюстярилян дюрд шярти бцтювлцкдя йериня йетирдикдя тяртиб
етмяйя биляр:
8.3.1. гурум тюрямя ъямиййят олдугда вя онун бцтцн мцлкиййятчиляри (иштиракчылары,
сящмдарлары), сяс вермя щцгугу олмайанлар да дахил олмагла, бирляшдирилмиш
(консолидя едилмиш) малиййя щесабатларынын тягдим едилмямяси барядя йекдилликля
разылыьа эялдикдя;
8.3.2. гурумун гиймятли каьызлары ачыг шякилдя сатылмадыгда;
8.3.3. гурум ачыг базара гиймятли каьызлары бурахмадыгда; вя
8.3.4. гурумун билаваситя вя йа сон нятиъядя табе олдуьу ясас ъямиййят Малиййя
Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларына уйьун бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш)
малиййя щесабатларыны бу Ганунун 12-ъи маддясинин тялябляриня мцвафиг олараг
дяръ етдирдикдя.
Маддя 9. Кичик сащибкарлыг субйектляринин малиййя щесабатларынын тяртиб едилмяси
9.0. Кичик сащибкарлыг субйектляри:
9.0.1. Кичик сащибкарлыг субйектляриндя садяляшдирилмиш учотун Гайдаларына уйьун
олараг малиййя щесабатларыны тяртиб етмялидирляр; вя йа

43
9.0.2. юз сечимляриндян асылы олараг малиййя щесабатларыны Коммерсийа
Тяшкилатлары цчцн Милли Мцщасибат Учоту Стандартларына уйьун шякилдя тяртиб
едилмяк мягсядиля тятбиг едя билярляр.
Маддя 10. ътимаи ящямиййятли гурумлар вя кичик сащибкарлыг субйектляри
истисна олмагла, коммерсийа тяшкилатларынын малиййя щесабатларынын тяртиб едилмяси
10.1. ътимаи ящямиййятли гурумлар вя кичик сащибкарлыг субйектляри истисна
олмагла, коммерсийа тяшкилатлары:
10.1.1. малиййя щесабатларыны Коммерсийа Тяшкилатлары цчцн Милли Мцщасибат Учоту
Стандартларына уйьун тяртиб етмялидирляр; вя йа
10.1.2. юз сечимляриндян асылы олараг, малиййя щесабатларыны Малиййя Щесабатларынын
Бейнялхалг Стандартларына уйьун шякилдя тяртиб едя билярляр.
10.2. Иътимаи ящямиййятли гурумлар вя кичик сащибкарлыг субйектляри истисна
олмагла, бир вя йа даща чох тюрямя ъямиййятляря малик олан коммерсийа
тяшкилатлары бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш) малиййя щесабатларыны групун
эюстяриъиляри (иллик эялири, щесабат или ярзиндя ишчилярин орта сайы вя балансын йекун
мябляьи), щямин щесабатларын тяртиб олундуьу тарихя мцвафиг иъра щакимиййяти
органынын мцяййян етдийи мцвафиг мейар эюстяриъиляринин (иллик эялири, щесабат или
ярзиндя ишчилярин орта сайы вя балансын йекун мябляьи) икисиндян йухары олдугда,
Малиййя Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларына уйьун тяртиб едирляр.
10.3. Иътимаи ящямиййятли гурумлар вя кичик сащибкарлыг субйектляри истисна
олмагла, бир вя йа даща чох тюрямя ъямиййятляря малик олан коммерсийа
тяшкилатларындан, бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш) малиййя щесабатларынын бу
Ганунун 10.2-ъи маддясиня ясасян Малиййя Щесабатларынын Бейнялхалг
Sтандартларына уйьун тяртиб едилмяси тяляб олунмадыгда, онлар бу щесабатлары
Коммерсийа Тяшкилатлары цчцн Милли Мцщасибат Учоту Стандартларына уйьун тяртиб
едирляр.
10.4. Иътимаи ящямиййятли гурумлар вя кичик сащибкарлыг субйектляри истисна
олмагла, бир вя йа даща чох тюрямя ъямиййятляря малик олан коммерсийа
тяшкилатлары, бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш) малиййя щесабатларыны ашаьыда
эюстярилян дюрд шярти бцтювлцкдя йериня йетирдикдя тяртиб етмяйя биляр:
10.4.1. гурум тюрямя ъямиййят олдугда вя онун бцтцн мцлкиййятчиляри
(иштиракчылары, сящмдарлары), сяс вермя щцгугу олмайанлар да дахил олмагла,
бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш) малиййя щесабатларынын тягдим едилмямяси цзря
йекдилликля разылыьа эялдикдя;
10.4.2. гурумун гиймятли каьызлары ачыг шякилдя сатылмадыгда;
10.4.3. гурум ачыг базара гиймятли каьызлары бурахмадыгда; вя

44
10.4.4. гурумун билаваситя вя йа сон нятиъядя табе олдуьу ясас ъямиййят Малиййя
Щесабатларынын Бейнялхалг Стандартларына вя йа Коммерсийа Тяшкилатлары цчцн
Милли Мцщасибат Учоту Стандартларына уйьун бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш)
малиййя щесабатларыны бу Ганунун 12-ъи маддясинин тялябляриня мцвафиг олараг
дяръ етдирдикдя.
Маддя 11. Коммерсийа тяшкилатларынын малиййя щесабатлары цчцн щесабат дюврц
11.0. Иллик малиййя щесабатлары цчцн ашаьыдакы щесабат дюврляри мцяййян едилир:
11.0.1. Иl ярзиндя октйабр айынын 1-дяк йени йарадылан мцщасибат учотунун суб-
йектляри цчцн биринъи щесабат дюврц онларын ганунвериъиликля мцяййян едилмиш
гайдада дювлят гейдиййатына алындыьы тарихдян декабр айынын 31-и дя дахил олмагла;
11.0.2. Октйабр айынын 1-дян сонра йени йарадылмыш мцщасибат учотунун суб-
йектляри цчцн ися биринъи щесабат дюврц онларын ганунвериъиликля мцяййян едилмиш
гайдада дювлят гейдиййатына алындыьы тарихдян нювбяти илин декабр айынын 31-и дя
дахил олмагла;
11.0.3. Диэяр мцщасибат учотунун субйектляри цчцн щесабат дюврц йанвар айынын 1-
дян декабр айынын 31-и дя дахил олмагла.
Маддя 12. Коммерсийа тяшкилатларынын малиййя щесабатларынын тягдим вя дяръ
едилмяси гайдасы
12.1. Коммерсийа тяшкилатлары иллик малиййя щесабатларыны вя бирляшдирилмиш
(консолидя едилмиш) малиййя щесабатларыны дювлят органларына ганунвериъилик актлары
иля, диэяр шяхсляря ися низамнамяляри иля мцяййян олунмуш щалларда, гайдада вя
мцддятлярдя тягдим едирляр.
12.2. Тябии инщисар фяалиййяти субйектляри вя дювлят (щюкумят) зяманяти иля кредит
алан вя йа дювлят боръунун хярълянмяси иля баьлы лайищялярдя иштирак едян,
щямчинин бцдъядян субсидийа, субвенсийа, грант вя йа мцяййян сялащиййятлярин
йериня йетирилмяси иля баьлы бцдъя вясаитляри айрылан коммерсийа тяшкилатлары иллик
малиййя щесабатларыны вя бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш) малиййя щесабатларыны
мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата кечирян мцвафиг иъра
щакимиййяти органына онун мцраъияти ясасында тягдим едирляр. Бу мцвафиг иъра
щакимиййяти органы щямин малиййя щесабатлары вя бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш)
малиййя щесабатларыны ганунвериъиликля мцяййян едилмиш щалларда аудитор ряйи иля
бирликдя бу щесабатларын алынмасында мараглы олан щяр щансы шяхся тягдим едир.
12.3. Иътимаи ящямиййятли гурумлардан вя бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш) ма-
лиййя щесабатларыны щазырлайан коммерсийа тяшкилатларындан щямчинин ашаьыдакылар
тяляб олунур:

45
12.3.1. Гурумун Интернет сящифяси олдугда, щямин мялуматлардан сярбяст истифадя
едилмясини тямин етмяк шяртиля, иллик малиййя щесабатынын вя бирляшдирилмиш (консолидя
едилмиш) малиййя щесабатларынын, ганунвериъиликля мцяййян едилмиш щалларда аудитор
ряйи иля бирликдя, щямин Интернет сящифясиндя дяръ олунмасы; вя йа
12.3.2. Гурумун иллик малиййя щесабатынын вя бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш)
малиййя щесабатларынын, ганунвериъиликля мцяййян едилмиш щалларда аудитор ряйи иля
бирликдя, мятбу органда дяръ олунмасы; вя
12.3.3. Гурумун иллик малиййя щесабатларынын вя бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш)
малиййя щесабатларынын нцсхясинин, ганунвериъиликля мцяййян едилмиш щалларда
аудитор ряйи иля бирликдя, щяр щансы шяхся, онун мцраъияти ясасында пулсуз тягдим
олунмасы.
12.4. Мцщасибат учоту субйектинин низамнамяси иля мцяййян олунмуш идаряетмя
органы бу субйектин малиййя щесабатларынын вя бирляшдирилмиш (консолидя едилмиш)
малиййя щесабатларынын щазырланмасына, тягдим вя дяръ олунмасына ъавабдещдир.
ФЯСИЛ В
Qейри-коммерсийа тяшкилатларынын малиййя щесабатлары
Маддя 13. Гейри-коммерсийа тяшкилатларынын малиййя щесабатларынын тяртиб едилмяси

13.1. Бялядиййя органлары, бцдъя тяшкилатлары вя бцдъядянкянар дювлят фондлары бу


гануна ясасян тяляб олунан малиййя щесабатларыны Бцдъя Тяшкилатлары цчцн Милли
Мцщасибат Учоту Стандартларына уйьун тяртиб едирляр.
13.2. Гейри-щюкумят тяшкилатлары бу Гануна ясасян тяляб олунан малиййя
щесабатларыны Гейри-щюкумят Тяшкилатлары цчцн Милли Мцщасибат Учоту
Стандартларына уйьун тяртиб едирляр.
Маддя 14. Гейри-коммерсийа тяшкилатлары цчцн щесабат дюврц, малиййя hesa-
батларынын тягдим вя дяръ едилмяси гайдасы
14.1. Бцдъя тяшкилатлары вя бцдъядянкянар дювлят фондларынын малиййя
щесабатларынын тягдим едилмяси, щесабат дюврляри вя дяръ едилмяси гайдалары
мцщасибат учоту сащясиндя дювлят тянзимлянмясини щяйата кечирян мцвафиг иъра
щакимиййяти органы тяряфиндян мцяййян едилир.
14.2. Бялядиййя органларынын малиййя щесабатларынын тягдим едилмяси, щесабат
дюврляри вя дяръ едилмяси гайдалары бялядиййя тяряфиндян мцяййян едилир.
14.3. Бцдъя тяшкилатлары вя бцдъядянкянар дювлят фондларынын бу гануна уйьун
олараг тягдим етдикляри малиййя щесабатлары “Бцдъя Системи щаггында” Азярбайъан
Республикасынын Гануну, Азярбайъан Республикасынын иллик дювлят бцдъяси
щаггында ганунлары вя бцдъя системиня аид олан диэяр мцвафиг норматив-щцгуги
актлар ясасында тяляб олунан малиййя щесабатларыны явяз етмир, онлара ялавя едилир.

46
14.4. Гейри-щюкумят тяшкилатлары цчцн щесабат дюврляри бу ганунун 11-ъи
маддясиня уйьун олараг мцяййянляшдирилир.
14.5. Гейри-щюкумят тяшкилатлары иллик малиййя щесабатларыны бу ганунун 12-ъи
маддясинин тялябляриня уйьун олараг дяръ етдирирляр.

ФЯСИЛ ВЫ
Yекун мцддяалар
Маддя 15. Мцщасибат мялуматларынын мяхфилийинин горунмасы
15.1. Илкин учот сянядляринин, мцщасибат учоту рейестрляринин вя диэяр учот
сянядляринин мязмуну коммерсийа сирридир.
15.2. Дювлят органларынын ганунла мцяййян едилмиш щалларда вя гайдада
мцщасибат учотунда истифадя олунан бцтцн сянядлярля таныш олмаг щцгугу вардыр.
15.3. Мцщасибат учоту субйекти тяряфиндян аудит йохламасына ъялб олунмуш
аудиторун ганунвериъиликля мцяййян едилмиш гайдада бцтцн мцщасибат учоту
сянядляри иля таныш олмаг щцгугу вардыр.
Маддя 16. Мцщасибат учоту цзря ганунвериъилийин позулмасына эюря мясулиййят
Мцщасибат учоту субйекти тяряфиндян малиййя щесабатларынын вя бирляшдирилмиш
(консолидя едилмиш) малиййя щесабатларынын щазырланмасы, тягдим олунмасы, учот
сянядляринин сахланылмасы иля ялагядар ганунвериъилийин позулмасына эюря тягсиркар
олан шяхсляр мцяййян едилмиш гайдада мясулиййят дашыйырлар.
Маддя 17. Иъра мцддяти
17.0. Мцщасибат учоту субйектляри бу Ганунун 8-ъи, 9-ъу, 10-ъу, вя 13-ъц
маддяляриндя эюстярилмиш тялябляри ашаьыда мцяййян едилмиш тарихлярдян эеъ
олмайараг бцтцн щесабат дюврляри цчцн иъра етмялидир:
17.0.1. Bу Ганунун 8-ъи вя 10-ъц маддяляриндя эюстярилмиш бцтцн мцщасибат учоту
субйектляри - 2008-ъи ил 1 йанвар тарихдян,
17.0.2. Bу Ганунун 9-ъц маддясиндя эюстярилмиш бцтцн мцщасибат учоту суб-
йектляри - 2006-ъы ил 1 йанвар тарихдян,
17.0.3. Bу Ганунун 13-ъц маддясиндя эюстярилмиш бцтцн мцщасибат учоту суб-
йектляри - 2009-ъу ил 1 йанвар тарихдян.
Маддя 18. Кечид мцддяалары
18.1. Бу ганунла мцяййян едилмиш Милли Мцщасибат Учоту Стандартлары вя учот
гайдалары гцввяйя минянядяк мцщасибат учоту иля баьлы мювъуд олан норматив-
щцгуги актлар гцввядя галыр.
18.2. Бу Ганунла мцяййян едилмиш Милли Мцщасибат Учоту Стандартлары гцввяйя
миндикдян сонра мцщасибат учоту иля баьлы гцввядя олан норматив-щцгуги актлар
иля Милли Мцщасибат Учоту Стандартлары вя учот гайдалары арасында зиддиййят

47
йарандыьы щалда, Милли Мцщасибат Учоту Стандартлары вя йа учот гайдалары тятбиг
едилир.
18.3. Милли Мцщасибат Учоту Стандартлары бцтювлцкдя гцввяйя минянядяк ща-
зырланмыш Милли мцщасибат учоту стандартларынын мярщялялярля тятбиги мцддятляри
мцвафиг иъра щакимиййяти органы тяряфиндян мцяййян едилир.
18.4. 2008-ъи ил 1 йанвар тарихя гядяр Малиййя щесабатларынын бейнялхалг стан-
дартларына ясасян мцщасибат учотуну апармалы вя малиййя щесабатларыны тягдим
етмяли олан иътимаи ящямиййятли гурумларын сийащысы бу Ганун гцввяйя миндикдян
сонра бир ил мцддятиндя мцвафиг иъра щакимиййяти органы тяряфиндян
мцяййянляшдирилир вя зярурят йарандыгда бу сийащыйа ялавяляр вя дяйишикликляр едилир.
Маддя 19. Ганунун гцввяйя минмяси
Бу Ганун дяръ едилдийи эцндян гцввяйя минир.
Qanun яsasиnda verilmiш Azяrbaycan Respublikasи Prezidentinin 07 fevral
2005-ci il tarixli fяrmanиnиn

Ч И X A R И Ш И.

“MЦHAS BAT UЧOTU HAQQИNDA” AZЯRBAYCAN RESPUBL KASИ


QANUNUNUN TЯTB Q ED LMЯS BARЯDЯ AZЯRBAYCAN
RESPUBL KASИ PREZ DENT N N FЯRMANИ

“Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasи Qanununun qцvvяyя


minmяsi ilя яlaqяdar hяmin qanunun tяtbiq edilmяsini tяmin etmяk mяqsяdi ilя
qяrara alиram:
1. Azяrbaycan Respublikasиnиn Nazirlяr Kabinetinя Tapшиrиlsиn ki:
iki ay mцddяtindя:
qцvvяdя olan qanunvericilik aktlarиnиn “Mцhasibat uчotu haqqиnda”
Azяrbaycan Respublikasи Qanununa uy unlaшdиrиlmasи barяdя tяkliflяrini
hazиrlayиb Azяrbaycan Respublikasиnиn Prezidentinя tяqdim etsin;
Azяrbaycan Respublikasи Nazirlяr Kabinetinin vя mцvafiq mяrkяzi icra
hakimiyyяti orqanlarиnиn normativ hцquqi aktlarиnиn hяmin Qanuna
uy unlaшdиrиlmasиnи tяmin etsin vя bu barяdя Azяrbaycan Respublikasи
Prezidentinя mяlumat versin;
“Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasи Qanununun:
1.1.3.1. 2.1.9-cu maddяsinя mцvafiq olaraq Azяrbaycan Respublikasи Maliyyя
Nazirliyinin iшtirakи ilя meyar göstяricilяrinin (illik gяliri, hesabat ili яrzindя iшчilяrin
orta sayи vя balansиn yekun mяblя i) tяsdiq etsin vя bu barяdя Azяrbaycan
Respublikasи Prezidentinя mяlumat versin;
1.1.3.2. 5.6-cи maddяsindя nяzяrdя tutulmuш Mцhasibat Uчotu цzrя mяslяhяt
шurasиnиn tяrkibini tяsdiq etsin;

48
1.1.3.3. 16-cи maddяsinя mцvafiq olaraq mцhasibat uчotu subyekti tяrяfindяn
maliyyя hesabatlarиnиn vя birlяшdirilmiш (konsolidя edilmiш) maliyyя hesabatlarиnиn
hazиrlanmasи, tяqdim olunmasи, uчot sяnяdlяrinin saxlanиlmasи ilя яlaqяdar
qanunvericiliyin pozulmasиna görя mяsuliyyяt növlяrini mцяyyяn edяn qanun
layihяsini hazиrlayиb Azяrbaycan Respublikasиnиn Prezidentinя tяqdim etsin;
1.1.3.4. 18.3-cц maddяsinя mцvafiq olaraq Milli Mцhasibat Uчotu
Standartlarи bцtövlцkdя qцvvяyя minяnяdяk hazиrlanmиш Milli Mцhasibat Uчotu
Standartlarиnиn mяrhяlяlяrlя tяtbiqi mцddяtlяrini mцяyyяn etsin;
1.2. “Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasи Qanununun
18.4-cц maddяsinя mцvafiq olaraq 2008-ci il 1 yanvar tarixinя qяdяr Maliyyя
Hesabatlarиnиn Beynяlxalq Standartlarиna яsasяn mцhasibat uчotunu aparmalи vя
maliyyя hesabatlarиnи tяqdim etmяli olan ictimai яhяmiyyяtli qurumlarиn siyahиsиnи
hazиrlayиb Azяrbaycan Respublikasиnиn Prezidentinin cra Aparatи ilя
razиlaшdиrmaqla tяsdiq etsin;
1.3. öz sяlahiyyяtlяri daxilindя “Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan
Respublikasи Qanunundan irяli gяlяn digяr mяsяlяlяri hяll etsin;
1.4. sяlahiyyяtlяrinя aid edilяn mяsяlяlяrin icrasи barяdя Azяrbaycan
Respublikasи Prezidentinя mяlumat versin.
2. Mцяyyяn edilsin ki: “Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan
Respublikasи Qanununun 1.2-ci, 2.1.5-ci, 2.1.6-cи, 2.1.7-ci, 4.2-ci, 4.3-cц, 4.4-cц, 5.1-
ci, 5.2-ci, 5.5-ci, 5.7-ci, 6.0.2-ci (birinci vя цчцncц cцmlяlяrdя), 6.0.3-cц (birinci vя
цчцncц cцmlяlяrdя) 6.0.4-cц, 7.1-ci, 7.2-ci (birinci vя цчцncц cцmlяlяrdя), 7.3-cц, 7.4-
cц (birinci vя цчцncц cцmlяlяrdя), 7.5-ci, 12.2-ci (birinci vя цчцncц cцmlяlяrdя), vя
14.1-ci maddяlяrindя nяzяrdя tutulmuш “mцvafiq icra hakimiyyяti orqanи”nиn
sяlahiyyяtlяrini Azяrbaycan Respublikasи Maliyyя Nazirliyi hяyata keчirir;
2.2. hяmin qanunun 2.1.9-cu, 5.6-cи (Mцhasibat Uчotu цzrя Mяslяhяt
Шurasиnиn tяrkibinin tяsdiq edilmяsi hissяsindя), 10.2-ci, 18.3-cц vя 18.4-cц
maddяlяrindя nяzяrdя tutulmuш “mцvafiq icra hakimiyyяti orqanи”nиn
sяlahiyyяtlяrini Azяrbaycan Respublikasиnиn Nazirlяr Kabineti hяyata keчirir;
2.3. hяmin qanunun 1.2-ci vя 4.3.3-cц maddяlяrindя nяzяrdя tutulmuш “ cra
hakimiyyяti orqanlarи”nиn sяlahiyyяtlяrini mяrkяzi icra hakimiyyяti orqanlarи
hяyata keчirir;
2.4. hяmin qanunun 5.6-cи maddяsindя (Mцhasibat Uчotu цzrя Mяslяhяt
Шurasиnиn Nizamnamяsinin tяsdiq edilmяsi hissяsindя) nяzяrdя tutulmuш “mцvafiq
icra hakimiyyяti orqanи”nиn sяlahiyyяtlяrini Azяrbaycan Respublikasиnиn Яdliyyя
Nazirliyi hяyata keчirir.
3. Azяrbaycan Respublikasиnиn Maliyyя Nazirliyinя tapшиrиlsиn ki:
3.1. bir ay mцddяtindя:
3.1.1. “Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasи Qanununun
7.5-ci maddяsinя mцvafiq olaraq Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarиnиn
hazиrlanmasи vя qяbul edilmяsi qaydalarиnи tяsdiq etsin;
3.1.2. “Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasи Qanununun
14.1-ci maddяsinя mцvafiq olaraq bцdcя tяшkilatlarи vя bцdcяdяnkяnar dövlяt

49
fondlarиnиn maliyyя hesabatlarиnиn tяqdim edilmяsi, hesabat dövrlяri vя dяrc
edilmяsi qaydalarиnи mцvafiq tяшkilat vя fondlarиn rяyi nяzяrя alиnmaqla mцяyyяn
etsin;
3.2. “Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasи Qanununa
mцvafiq olaraq onun sяlahiyyяtlяrinя aid edilяn mяsяllяlяrin icrasиnи tяmin etsin;
3.3. bu fяrmanиn 2.1-ci, 3.1-ci vя 3.2-ci bяndlяrinя mцvafiq olaraq mцяyyяn
edilmiш sяlahiyyяtlяrin vя mяsяlяlяrin icrasи barяdя Azяrbaycan Respublikasиnиn
Nazirlяr Kabinetinя mяlumat versin.
4. Azяrbaycan Respublikasиnиn Яdliyyя Nazirliyi Mцhasibat Uчotu цzrя
Mяslяhяt Шurasиnиn Nizamnamяsinin tяsdiq edilmяsi ilя яlaqяdar qanunvericiliklя
mцяyyяn edilmiш tяdbirlяri görsцn.
5. Azяrbaycan Respublikasиnиn Milli Bankи kredit tяшkilatlarиnda mцhasibat
uчotu qaydalarиnиn vя hesabatlarиn formasи, mяzmunu vя dövriliyi ilя ba lи
mяsяlяlяri Azяrbaycan Respublikasиnиn Maliyyя Nazirliyi ilя razиlaшdиrmaqla
bunun цчцn zяruri olan mцddяt яrzindя mцяyyяn etsin vя bu barяdя Azяrbaycan
Respublikasи Prezidentinя mяlumat versin.
6. Bu Fяrman dяrc edildiyi gцndяn qцvvяyя minir.

2.3. Бейнялхалг малиййя щесабаты стандиртларына мцвафиг олараг мцщасибат


учотунун ислащаты програмы.

Планлы игтисадиййат шяраитиндя фяалиййят эюстярян мцщасибат учоту системи


мцлкиййятин ижтимаи характериндян вя игтисадийyатин дювлят идаряетмясинин тялябаты
иля ялагядар олмушдур. Мцщасибат учоту системиндя формалашан информасийаларын
башлыжа истещлакчысы кими сащя назирликляри вя идаряляри шяхсиндя дювлят вя планлашдырыжы
статистика вя малиййя органлары чыхыш едирди. Гцввядя олан малиййя нязаряти системи
тяшкилатын фяалиййятинин давраныш моделиндя нязярдя тутулан кянарлашмаларын
мцяййян едилмяси мясялялярини щялл едирди.
Ижтимаи мцнасибятляр системинин дяйишмяси еляжя дя йени мцлки щцгуг мцщiтiнiн
йаранмасы мцщасибат учотунун йени (адекват) трансформасийа едилмясини зярури
етди. Лакин мцщасибат учоту системинин юлкядя апарылан ислащаты просеси
Азярбайжанда игтисади ислащатын цмуми просесиндян эери галыр. Мящз бу вязиййяти
дцзялтмяк мягсядиля малиййя щесабатларынын бейнялхалг стандартларына мцвафиг
олараг мцщасибат учотунун ислащатына даир Програм щазырланмышдыр.
Сюзц эедян програм ашаьыдакы проблемляри ящатя едир.
1. Бейнялхалг малиййя щесабатына кечмяйин мягсяд вя вязифяляри. Мцщасибат
учоту системиндя ислащат апарылмасында гаршыйа гойулан ясас мягсяд милли
мцщасибат учоту системини базар игтисадиййатынын вя малиййя щесабатынын бейнялхалг
стандартларынын тялябляриня уйьун гурмагдан ибарятдир.
Ислащатын вязифяляри ися:
- информасийа истифадячилярини илк нювбядя инвесторлары тямин едян учот вя
щесабат стандартлары системини формалашдырмагdan;

50
- Мцщасибат учоту цзря Азярбайжанда апарылан ислащаты стандартларын
бейнялхалг сявиййядя щармонизасийа едилмиш ясас мейлляри иля ялагяляндирилмясини
тямин етмякdяn;
- Мцщасибат учоту моделинин гурулмасына даир ислащатын баша дцшцлмяси вя
тятбиг едилмясиндя тяшкилатлара методики кюмяклик эюстярмякdяn ibarяtdir.
ЫЫ. Ислащатын ясас истигамятляри. Базар игтисадиййатынын вя малиййя
щесабатынын бейнялхалг стандартларынын тялябляриня мцвафиг олараг милли мцщасибат
учоту системини гурмаг мягсядиля щяйата кечириляжяк ислащат ашаьыдакы истигамятдя
апарылажагдыр:
- норматив щцгуги тянзимлямянин тякмилляшдирилмяси;
- норматив базанын (стандартын) формалашдырылмасы;
- методики тяминат цzrя тялимат, методики эюстяриш вя изащатларла тямин олунмаг;
- кадр тяминатыnи (мцщасиб ихтисасынын формалашмасыnи, мцщасибат учоту
ихтисасынын щазырланмасы вя йенидян щазырланмасыnи) hяyata keчirmяk;
- бейнялхалг ямякдашлы и tяшkil etmяk (бейнялхалг тяшкилатлара дахил олмаг вя
орада фяалиййят эюстярмяyi; мцщасибат учоту стандартларынын щазырланмасы вя
мцвафиг фяалийятин тянзимлянмясиня мясул олан милли тяшкилатларла гаршылыглы ялагя
йаратма и tяшkil etmяk).
Мцщасибат учотунун норматив тянзимлянмясинин ясас мягсяди тясяррцфат
субйектляринин фяалиййят нятижяляри вя малиййя вязиййятинин обйектив мянзярясини
тягдим едян информасийалардан бцтцн истифадя едянляря эениш имкан йаратмагдан
ибарятдир. Бу мягсядля ашаьыдакы тядбирлярин эюрцлмяси зяруридир:
- учот просесинин мцщасибат щесабаты иля норматив тянзимлянмясинин истигамятини
дяйишдирмяк;
- малиййя учотуну тянзимлямяк;
- Республика ижра щакимиййяти органларынын норматив сянядляринин пешякар
тяклифлярля уйьунлашдырылмасыны мящдудлашдырмаг;
- бейнялхалг стандартлардан милли тянзимлямядя истифадя етмяк. Бу заман
Азярбайжанын ижтимаи щяйатында тарихи, милли вя мядяни яняняси нязяря алынмалыдыр.
Норматив тяминатын ясасыны – мцщасибат учоту системинин сабит инкишафынын
сахланмасы тяшкил едир.
Бурада ясас вязифя конкрет игтисади щяйатда мцщасибат учоту системинин ардыжыл,
йарарлы, сямяряли вя мцвяффягиййятля щяйата кечирилмяси цчцн мцнасиб шяраитин
йарадылмасындан ибарятдир.
Бунунла ялагядар олараг Азярбайжанда мцщасибат учоту системинин дцнйада
цмуми гябул едилмиш системля зиддиййят тяшкил етмямясини; верэийя жялб олунма вя
мцщасибат учоту системинин гаршылыглыялагяли вя щямшяйашар моделинин
формалашмасыны, инфлйасийа иля ялагядар мцщасибат щесабаты дцзялишляринин
апарылмасыны, ямлак вя ющдяликлярин гиймятинин йенидянбахылма цсулларынын
нязярдян кечирилмясини, мцщасибат учотунун ачыглама механизминин йарадылмасыны
тямин етмяк зяруридир.
Гойулан вязифянин щялли цчцн ашаьыдакыларын щяйата кечирилмяси тяклиф олунур:

51
- «Мцщасибат учоту щагqиnда» Республика ганунуна о жцмлядян мцщасиблярин
аттестасийасынын апарылмасына вя диgяр норматив актларын щазырланмасына даир
мцвафиг дцзялишляр вя ялавяляр щазырламаг;
- ики ил ярзиндя юзцндя мцщасибат учоту цзря бейнялхалг стандартларын ясас
тяляблярини бирляшдирян ясаснамяляр (стандартлар) щазырламаг вя тясдиг етмяк;
- мцщасибат учоту щесабатынын сянядляри системиня аид олан илк учот сянядляриня,
мцщасибат учоту реэiстрляриня вя диэяр сянядляря йенидян бахмаг;
- малиййя институтларынын, гиймятли каьызларын дювриyйясинин вя диэяр щалларын
хцсусиййятляри нязяря алынмагла мцщасибат учотунун щесаблар планы вя онун
тятбигиня даир тялимата йенидян бахмаг;
- кичик сащибкарлыг субйектляри цчцн мцщасибат учотунун садяляшдирилмиш системини
тятбиг етмяк.
Бейнялхалг стандартлара мцвафиг олараг мцщасибат учоту вя малиййя
щесабатына даир ислащатын апарылмасынын башлыжа елементи, мцщасибат учоту цзря йени
вя яввяллярдя тясдиг олунмуш ясаснамялярин (стандартларын) ишлянмяси вя онларын
тяжрцбяйя тятбиги щесаб едилир.
Мящз бу сябябдян бир сыра нцфузлу вя мютябяр пешякар (юзц-юзцнц тянзимляйян)
бирликлярин, мцщасиб вя аудиторларын пешякар аттестасийа системинин йарадылмасы,
мцвафиг пешякар бейнялхалг тяшкилатларын фяалиййятиня бирляшмянин (Бейнялхалг
Mцщасибляр Fедeрасийасыниn вя с.) апарылмасы, пешякар етика нормаларынын ишлянмяси
вя онун эениш ижтимайят тяряфиндян гябул едилмяси, пешякар фяалийят цзяриндя ижтимаи
нязарятин апарылмасы вя с.-нын йарадылмасы нязярдя тутулур.
Програмын йериня йетирилмяси эедишатында мцщасибат учотунун ислащатынын
апарылмасы цчцn пешякар мцщасибляр институтлары вя диэяр пешякар тяшкилатларын
йахындан иштирак етмяси нязярдя тутулур.
Бу жцр шяраитдя мцщасибат учотунун методики жящятдян тямин едилмясинин
инкишафы вя мцщасиб ихтисасынын (мцщасиблярин, мяслящятчилярин, малиййя
менежерляринин вя с.) инкишафында пешякар тяшкилатларын ролу даима артыр.
Мцщасибат учотунун милли системинин бейнялхалг стандартлара
уйьунлашдырылмасы, мцщасибат учоту ихтисасынын щазырланмасы вя йенидян
щазырланмасы цзря мцвафиг дцзялишлярин апарылмасыны; мцщасиблярин узунмцддятли
еляжя дя гысамцддятли програмларла щазырланмасы вя йенидян щазырланмасыны тямин
едян гысалдылмыш пешякар тящсил системинин йарадылмасыны щяйата кечирян илк пешякар,
орта ихтисас вя али тящсилин эенишляндирилмяси вя кадрларын щазырланма кейфийятинин
йцксялдилмясини юзцндя бирляшдирир.
Мцщасибат учотунун бейнялхалг стандартларына кечилмяси, ilk növbяdя щям
мцвафиг ихтисаслашмыш бейнялхалг, щям дя милли тяшкилатларла актив ямякдашлыг tяшkil
етмядян гейри-мцмкцн olar. Буна эюря епизодик ялагядян, мцнтязям
мягсядйюнлц, yяni малиййя щесабатынын бейнялхалг стандартлары комитясиnin,
Mцщасиблярин Bейнялхалг Fедeрасийасыnиn, БМТ-нин тижарят вя инкишаф цзря
комитясинин мцщасибат учоту бюлмясиnin, игтисади ямякдашлыг вя инкишаф тяшкилатыnиn
вя с.-nin qяbul etdiyi qaydalara кечмяк зярури щесаб едилир.

52
Бу заман милли мцщасибат учоту системинин ислащатына йюнялдилмиш Бейнялхалг
ямякдашлыг айры план цзря йериня йетирилмялидир.
Бурада ясасян тясяrрцфат щяйатында йени щесаблар планынын ишляниб
щазырланмасына вя тятбиг едилмясиня диггят йетирилмялидир.
Йени щесаблар планынын ишляниб щазырланмасы вя тясяррцфат щяйатына тятбиг
едилмяси мцщасибат учотунун инкишафынын эяляжякдя мцщасибат учотунда ислащатын
апарылмасы програмында нязярдя тутулан Бейнялхалг Стандартлара уйьун
гурулмасында ящямиййятли аддым ола биляр.

2.4. Базар игтисадиййаты шяраитиндя мцщасибат учотунун консепсийасы.

Норматив базанын тякмилляшдирилмяси Азярбайжанын базар игтисадиййаты


шяраитиндя фяалиййят эюстярмяси дюврцnдя гябул едилмиш мцщасибат учотунун 9
консепсийасы иля ялагядардыр. Бу консепсийада Азярбайжанда йахыn онилликляр вя
даща узун мцддятя гябул едилмиш мцщасибат учоту системинин гурулмасына даир
йанашмалар нязярдя тутулмалы вя щяйата кечирилмялидир. Бир гайда олараг сюзц эедян
консепсийа ашаьыдакы бюлмялярдян ибарят олмалыдыr:
1. Эириш. Планлы игтисадиyйат шяраитиндя мцщасибат учоту консепсийасы mцlkiy-
йятин ижтимаи характериня уйьун гурулурду. Бу жцр шяраитдя дювлят малиййя нязаряти
игтисади субйектлярин тясяррцфат щярякяти моделиндя нязярдя тутулан кянарлашмаларын
мцяййян едилмясини щялл едирди.
Мцщасибат учотунун йени консепсийасы вя онун ясасында щазырланан гайдалар,
мцщасибат учотунун гурулма вя апарылма нормалары еляжя дя дахили вя харижи
истифадячиляр цчцн малиййя информасийаларынын етибарлы вя дягиг олмасы цзяриндя
нязарятин йериня йетирилмяси цчцн мцнасиб мцщитин йарадылмасыны тямин етмялидир.
2. Цмуми гайда. Консепсийа Азярбайжанын мцщасибат учотунун бцтцн
тясяррцфат сащяляри, фяалиййят нювляри вя тяшкилати-щцгуги формалы тяшкилатларында
гурулмасынын ясасыны тяшкил едир. О, ашаьыдакы ясас тялябляри тямин етмялидир:
- мцщасибат учотунун тяшкили вя апарылмасына даир бцтцн йанашмалар щагда
информасийаларла мараглы олан мцтяхяссисляри тямин етмяк;
- мцщасибат учоту цзря йени норматив актларын вя гцввядя оланларын мярщялялярля
ишлянмясинин ясасы олмаг;
- щяля норматив актларла тянзимлянмяйян мясяляляр цзря мцвафиг гярарын гябул
едилмяси цчцн истигамятверижи база олмаг;
- мцщасибат щесабатында якс етдирилян мялуматларын баша дцшцлмясиндя мцщасибат
информасийаларына тяляби олан тяряфляря кюмяклик эюстярмяк.
Сюзц эедян консепсийанын мювгейини щяйата кечирмяк цчцн мцщасибат
учотунун мягсядляриня якс олмайан айры-айры садяляшдирилмиш формаларын кичик
мцяссися субйектляриня dя тятбиг етмяк олар.
3. Мцщасибат учотунун мягсяди. Мцщасибат учотунун тяшкили системи дахили
вя харижи истифадячиляр цчцн информасийаларла формалашыр.
Харижи истифадячилярин информасийайа олан мцнасибятинdяn asиlи olaraq
мцщасибат uчoтунун яsas мягсяди тяшкилатын малиййя вязиййяти, фяалиййятин малиййя
53
нятижяляри вя малиййя вязиййятиндя ямяля эялян дяйишикляр щагда мцвафиг гярар гябул
етмяк цчцн onda эениш мараьы олан истифадячиляря (инвесторларa, боржверянляря,
малсатан вя малаланларa, алыжы вя сифаришчиляря, щакимиййят органларынa вя бцтцнлцкля
ижтимаiyйятя), информасийалар формалашдырмаqдан, ibarяtdir.
Daxili istifadячilяrin informasiyaya olan mцnasibяtinя görя mцhasibat
uчotunun яsas vяzifяsi idarяetmя qяrarи qяbul etmяk цчцn tяшkilat rяhbяrinя yararlи
informasiya tяqdim etmяkdir. Bu zaman alиnan informasiyanиn ancaq daxildя
istifadя olunmasиnи bilmяk lazиmdиr.
4. Мцщасибат учотунун тяшкилинин ясаслары. Мцщасибат учотунун тяшкили
заманы консепсийанын щяйата кечирилмяси цчцн ашаьыдакыларын баш вермяси gцман
едилир:
- тяшкилатын ямлак хцсусиyйятляри;
- тяшкилатын фяалиййятинин фяалиййятсизлийи;
- учот сийасятинин ардыжыл тятбиг едилмяси;
- тясяррцфат фяалиййяти щалларынын гейри-мцяййянлийи.
Гейд едилян тясяррцфат фяалиййяти щалларынын щансы дюврдя баш вермясиндян асылы
олмайараг аид олдуьу щесабат дюврцня аид олунмалыдыр.
Мцщасибат учотунда формалашан информаси йаларын мязмуну. Мара ы olan
истифадячилярин цмуми тялабатыны юдямяк цчцн мцщасибат учотунда малиййя
вязиййяти, онларын фяалиййятинин малиййя нятижяси вя малиййя вязиййятиндя ямяля эялян
дяйишиликляр щагда информасийалар формалашыр.
Тяшкилатын малиййя вязиййяти онун сярянжамында олан активлярин, ющтяликлярин вя
капиталларын гурулушу иля мцяййян едилир.
Тяшкилатын фяалиййятинин малиййя нятижяляри щагда информасийалар эяляcякдя pул
кцтлясинин еффектли истифадясинин прогнозлашдырылмасында баш верян потенсиал
дяйишиkликлярин гиймятляндирилмяси цчцн зяруридир.
Тяшкилатын малиййя вязиййятинин дяйишмяси щагда информасийа, щесабат
дюврцндя онун инвестисийа, малиййя вя жари фяалиййятини гиймятляндирмяйя шяраит
йарадыр.
Малиййя вязиййяти щагда информасийа, мцщасибат балансы, малиййя нятижяси щагда
щесабат вя диэяр щесабатлар васитясиля формалашыр.
5. Мцщасибат учотунда формалашан информасийайа олан тялябат. Мцщасибат
учотунда формалашан информасийалар:
- истифадячиляр цчцн йарарлы, йяни мцnасиб, етибарлы вя мцгайисяли олмаьы;
- нейтрал, йяни ейнитяряфлиликдя мцстягил олмаьы;
- гейри-мцяййянлик шяраитиндя йерлярдяki мцщакимя вя гиймятляндирмядя ещтийатлы
олмаьы;
- актив вя эялирлярин артыг, ющдялик вя хяржлярин ися аз олмамасыны тямин етмялидир.
6. Харижи истифадячиляр цчцн мцщасибат учотунда формалашан informasiyalaрын
тяркиби. Малиййя вязиййяти вя малиййя нятижяляри щагда харижи истифадячиляр цчцн
мцщасибат учотунда формалашан елементляр: активляр, ющдяликляр вя капиталлар,
эялирляр вя хяржляр щесаб едилир.

54
Активляр, тяшкилатын тясяррцфат фяалийyятиндя баш вермиш щадисяляр цзяриндя
нязарят апармасы нятижясиндя эяляжякдя игтисади газанж эятирян тясяррцфат вясаитляри
hesab едилир.
Активляр ашаьыдакы:
- сатыш цчцн нязярдя тутулан мящсул, иш, хидмят истещсалы просесиндя айры йахуд
диэяр активлярля бирликдя истифадя олунан;
- юhдялийин юдянилмясиня истифадя олунан;
- тяшкилатын мцлкиййят сащибляри арасында бюлцшдцрцлян hallarda gяlяcяkdя iqtisadi
qazanc gяtirя bilяr.
Öщдяликляря лащийялярин тясяррцфат фяалиййятиндя апарылмасы цчцн тяшкилатын
боржларыnиn вя алынмыш активляря эюря щесаблашмалариn aparиlmasи аид едилир.
Ющдялийин юдянилмяси бир нюв ющдялийин диэяри иля явяз олунмасы, ющдялийин
капитала чеврилмяси, кредиторун тялябинин эери эютцрцлмяси формасында баш верир.
Капитал, мцлкиййятчи тяряфиндян вясаитин гойулмасыны вя тяшкилатын бцтцн
фяалийyяти дюврцндя ялдя етдийи мянфяяти юзцндя якс етдирир. Тяшкилатын малиййя
вязиййяти мцяййян едилян заман капиталын щяжми актив вя ющдяликлярин арасындакы
фярг кими щесабланылыр.
Эялир, щесабат дюврц ярзиндя игтисади газанжын йахуд капиталын артмасына
кюмяк едян ющдялийин азалмасыны ифадя едир. Бурайа: мящсул, иш вя хидмят сатышындан
олан эялири, алынасы фаиз вя дивиденdi, ижаря щаггы вя саир эялирляри аид етмяк олар.
Хяржляр, щесабат дюврц ярзиндя игтисади газанжын йахуд капиталын азалмасына
(сатылмыш мящсулун (ишин, хидмятин) истещсал мясряфляриня), сябяб олан, ишчи щейятинин
ямяйинин юдянилмясиня, амоrтизасийа айырмаларына вя итэиляря эюря ямяля эялян
ющдяликляр щесаб едилир.
Тяшкилатын фяалиййятинин малиййя нятижясинин мцяййян едилмяси заманы щесабат
дюврц ярзиндя ялдя едилян мянфяят эялир вя хярж арасындакы фярг кими щесабланыlир.
7. Активлярин, ющдяликлярин, эялирлярин вя хяржлярин танынма мейарлары. Aktiv-
ляр, ющдяликляр, эялирляр вя хяржляр (бундан сонра обйектляр адланажаг) мцщасибат
балансына йахуд малиййя нятижяляри щагда щесабата дахил едиляркян юз щягиги
тялябатына жаваб вермялидир.
Активляр, тяшкилатда игтисади газанж ялдя едилян вя онун дяйяри кифайят гядяр
юлчцля билян щалларда мцщасибат балансына гябул едилир вя таныныр.
Ющдяликляр, тяшкилата игтисади газанж эятиря билян тясяррцфат вясаитляринин вя
оnларын мютябяр сявийyядя юлчцлмясинин мцвафиг тялябляринин юдянилмяси шяраитиндя
мцщасибат балансына гябул едилир вя таныныр.
Эялирляр, эяляжякдя мцвафиг активлярля баьлы игтисади газанжын ялдя олунмасы
йахуд ющдяликлярин мютябяр сявийyядя юлчцля билмяси щалларында малийя нятижяляри вя
онун истифадяси щагда щесабата гябул едилир вя тясдиг олунур.
Чякилмиш хяржляр, активляр щесабына эяляжяк игтисади газанжын азалмасына йахуд
ющдялийин артмасыna сябяб олан vя мютябяр сявийyядя тясдиг олунан щалларда гябул
едилир вя малиййя нятижяляри вя onun истифадяси щагда щесабатда тясдиг олунур. Хяржляр
дедикдя верэийяжялболунма базасына эюря щесабламанын апарылмасы мягсядиля onun

55
нежя гябул едилмясиндян асылы олмайараг хяржляр мейарыны тямин едян бцтцн
мясряфляр баша дцшцлцр.
9. Активлярин, ющдяликлярин, эялирлярин вя хяржлярин гиймятляндирилмяси hяqiqi (илк)
дяйярля йериня йетирилир. Информасийаларын мцщасибат учотунда йарарлыьыны тямин
етмяк цчцн сюзц эедян обйектлярин гиймятляндирилмяси ашаьыдакы кими апарыла биляр:
а) жари дяйярlя, йяни щяр щансы обйектин дяйишдирилмяси зярури олан щалларда
мцщасибат щесабаты тяртиб олунан тарихя юдянилян пул вясаити мябляьи цзря;
б) Cари базар гиймятиlя, йяни обйектин сатыlmasы нятижясиндя йахуд онун ляьв едилмя
мцддяти дахил олан заман алына билян пул вясаити мябляьи цзря.

BÖLMЯ 3. МЦЩАСИБАТ УЧОТУНУН ПРЕДМЕТ ВЯ МЕТОДУ.

3.1. Мцщасибат учотунун предмет вя методунун цмуми характеристикасы.

Мцщасибат учоту бир елм кими юзцнцн предмет вя методуна маликдир.


Мцщасибат учотунун предмет вя методунун ачылышы вя мцяййян едилмяси онун
диэяр предметлярдян мязмун вя фяргини тяйин етмяйя шяраит йарадыр. Мцщасибат
учоту предметинин мязмуну учота алынан обйектин игтисади мязмуну иля мцяййян
едилир.
Тяшкилатын ямлакы, ющдяликляри вя малиййя-тясяррцфаты фяалиййяти просесиндя йериня
йетирdiyi тясяrрцфат ямялиyйатлары мцщасибат цчотунун обйекти щесаб едилир.
Мцщасибат учотунун обйектляри цч гаршылыглыялагяли щиссяйя: тяшкилатын ямлакынын
тяркиб вя йерляшмясиня; ямяля эялмя мянбяйиня (хцсуси вя борж ющдяликляриня);
тясяррцфат ямялиййатлары вя онларын тяжщизат, истещсал вя сатыш просесиндян ялдя едилян
нятижяляря бюлцнцр. Мцщасибат учотунун предмети юз нювбясиндя щяр бири ямлакын
конкрет цч: ясас вясаитляр, дювриййя вясаитляри вя йайындырылмыш вясаитляр нювцнц якс
етдирян аналоъи щиссяdяn ibarяtdir. Бу щиссяляр мцщасибат учотуна харижи вя дахили
истифадяедянляр цчцн эениш информасийа материаллары верир. Беляликля, тапшырыьын йериня
йетирилмяси мягсядиля тяшкилатын пул ифадясиндя нязярдя тутулан ямлакынын, ющдялийиниn
mяcmuunu (хцсуси вя борж), тяркиб вя йерляшмясинi, тясяррцфат ямялиййатлары вя
тясяррцфат фяалиййятинин нятижясини якс етдирян ясаслы вя мялум информасийалар
мцщасибат учотунун предмети щесаб едилир.
Цmumiyyяtlя tяsяrrцfat vяsaitlяri vя öhdяliklяri kimi tяшkilatda yerlяшяn
яmlaklar bu яmlaklarиn tяchizat, istehsal vя satиш prosesindя hяrяkяtinя sяbяb olan
tяsяrrцfat яmяliyyatlarи elяcяdя tяшkilatиn fяaliyyяtinin nяticяlяri mцhasibat
uчotunun predmeti sayиlиr.
Mцhasibat uчotunun predmetinя aid edilяn bцtцn qeyd edilяnlяr tяsяrrцfat
fяaliyyяtinin Azяrbaycan Respublikasи яrazisindя hяyata keчirilmяsindя iшtirak
edяn vя bu fяaliyyяtin uчotunu aparan subyektlяrdя - mцяssisяlяrdя, tяшkilatlarda,

56
idarяlяrdя, xarici tяшkilatlarиn filiallarи vя nцmayяndяliklяrindя цmumiyyяtlя bцtцn
hцquqi шяxslяrdя hяmчinin hцquqi шяxs yaratmadan fiziki шяxslяrdя baш verir.
Azяrbaycan Respublikasиnda bцtцn mцяssisяlяr, idarяlяr, tяшkilatlar vahid
tяsяrrцfat sistemini tяшkil edir. Mцяssisяlяr tяsяrrцfatиn яsas sahяlяrinin tяrkib
hissяlяridir. Bцtцn mцяssisяlяr öz tяsяrrцfat fяaliyyяtinin mяzmunundan asиlи
olaraq: dövlяt mцяssisяlяrindяn, birgя mцяssisяlяrdяn, kiчik mцяssisяlяrdяn,
sяhmdar cяmiyyяtlяrdяn, kooperativ tяшkilatlarиndan, fermer (kяndli)
tяsяrrцfatlarиndan vя i.a. ibarяtdir.
Sözц gedяn mцяssisяlяr, tяшkilatlar, idarяlяr, birliklяr vя s. Azяrbaycan
Respublikasи Nazirlяr Kabinetinin 20 iyun 2005-ci il 108 №-li qяrarи ilя
kommersiya tяшkilatlarи kimi ictimai яhяmiyyяtli qurumlara aid edilmiшdir. Bu
qurumlarиn hяr biri bazar mцnasibяtlяri шяraitindя kommersiya hesabи prinsipi vя
respublikamиzda mцяssisяlяr haqqиnda mövcud olan qanun яsasиnda fяaliyyяt
göstяrir.
Kommersiya hesablи qurumlar o qurumlar sayиlиr ki, onlar öz xяrclяrini, mяhsul
vя ya mal satишиndan яldя etdiyi pul vяsaiti ilя ödяyir vя mяnfяяt яldя edir. Mяnfяяt,
kommersiya hesablи mцяssisяlяrin mяhsulunun tam maya dяyяri ilя (istehsal
mцяssisяlяrindя) vя ya tяdavцl xяrclяri ilя (ticarяt mцяssisяlяrindя) hяmin mяhsulun
(malиn) satишиndan яldя edilяn pul vяsaiti vя ya gяlirlяr arasиndakи fяrq demяkdir.
ctimai яhяmiyyяtli qurumlara aid edilяn kommersiya tяшkilatlarи ilя yanaши
bцdcя idarяlяri dя mövcuddur. Bunlar öz tяsяrrцfat fяaliyyяtlяri цчцn lazиm olan
vяsaiti dövlяt bцdcяsindяn alиr. Bцdcя idarяlяrinя elm vя tяdris mцяssisяlяri, tibb
idarяlяri, mяdяniyyяt idarяlяri vя i.a. aiddir.
Göstяrilяn tяшkilat, mцяssisя vя idarяlяrdя aparиlan uчot informasiyalarиndan
onlarиn vяzifяli шяxslяri, tяsisчilяri, iшчilяri, kяnar tяшkilatlar, Dövlяt, onun ayrи-ayrи
subyektlяri, bяlяdiyyя orqanlarи vя цmumilikdя cяmiyyяt istifadя edir vя fяaliyyяtin
inkiшafиna dair dяyяrli fikirlяr söylяyirlяr.
Tяшkilat vя idarяlяrdя aparиlan mцhasibat uчotunun predmetinin
mяzmununun baшa dцшцlmяsinя, onun metodunun öyrяnilmяsi vя mяnimsяnilmяsi
ilя nail olunur.
Метод йунан метщодос сюзцндян эютцрцлмцш вя 1) щяр щансы бир щалын тядгиг
едилмяси, дярк едилмяси цсулуну; 2) щяр щансы бир цсулун йахуд гайданын гябулуну
ифадя едир. Бу вя йа диэяр цсул йахуд гайдадан истифадянин мяжмуу учотун
методолоэийасыны тяшкил едир.
Сюзц эедян методолоэийа ики амилля мцяййян едилир:
1) учотун гаршысында гойулан мягсяд вя вязифялярля;
2) гойулан мягсяд вя вязифялярин щяллиня даир имканын-техники вя технолоъи
базарын олмасы иля.
Uчот методолоэийасынын гейд едилян мягсяд вя вязифяляринин яксярийяти
ганунверижиликля тянзимлянир.
Ганунверижиликдя нязярдя тутулан бу мягсяд вя вязифяляр ардыжыл олараг айры-айры
мювзуларын шярщиндя нязярдян кечириляжякдир.

57
3.2. Мцhasibat uчotunun predmeti vя onun яsas obyektlяri

Тяшкилат юзцнцн малиййя-тясяррцфат фяалиййятинi тямин едян вя онун ясасы hesab


olunan чохсайлы вя мцхтялиф нювлц ямлака малик олур. Bu яmlaklar respublikamиzda
mövcud olan yeni mцlkiyyяt formalarиndan asиlи olaraq mцxtяlif mяnbяlяrdяn:
mцяssisяlяrin яmlakиnиn яmяlя gяlmя mяnbяlяri hesab edilяn tяsisчilяrin pul vяsaiti
vя maddi paylarи, mяhsullarиn, görцlяn iшlяrin, göstяrilяn xidmяtlяrin vя digяr
aktivlяrin habelя qiymяtli ka иzlarиn satишиndan alиnan gяlirlяr, bank kreditlяri vя
digяr kreditlяr, kapital qoyuluшu цчun maliyyяlяшmяlяr vя bцdcяdяn dotasiyalar vя
i.a. hesabиna яldя edilir. Бу заман учот обйекти кими сюзц эедян ямлаклар юз
игтисади тяйинатына эюря цч гаршылыглыялагяли щиссяйя: тяркибиня вя йерляшмясиня; ямяля
эялмя мянбяиня (хцсуси вя борж ющдяликляриня); тясяррцфат ямялиййатларында (тяжщизат,
истещсал вя сатыш prosesindя) иштирак етмясиня эюря груплашдырылан ямлаклара бюлцнцр.
Тяркибиня вя йерляшмясиня эюря ямлаклар бир нечя aшa иdakи групlаra бюлцнцр:
1. Ясас вясаитляр (01) – мящсул истещсалында, ишин йериня йетирилмяси йахуд
хидмятин эюстярилмясиндя вя йа 12 айдан чох йахуд ади ямялийyат мярщялясиндя (12
айдан чох олан дювр ярзиндя) тяшкилатын идаря олунмасында ямяк васитяси кими
истифадя олунан материал-яшйа дяйярлиляринин мяжмуну юзцндя бирляшдирир.
«Мцщасибат учоту щаггында» qanuna, щесаблар планы вя онун тятбигиня даир
тялимата мцвафиг олараг ейни вахтда ашаьыдакы шяртлярин йериня йетирилмясини щяйата
кечирян вясаитляр ясас вясаитляря аид едилир:
а) мящсул истещсалында, ишин йериня йетирилмяси йахуд хидмятин эюстярилмясиндя
вя йа идаряеdilmяsindя истифадя олунан;
б) узун мцддят ярзиндя йяни 12 айдан чох мцддятдя йахуд ади ямялийyат
мярщялясиндя 12 айдан чох истифадя олунан;
в) тяшкилатда мялум активлярин сонрадан йенидян сатышынын апарылмасы nяzяrdя
tutulmayan;
г) тяшкилата эяляжякдя игтисади газанж (эялир) эятирмяк цчцн истифадя едилян.
Цmumiyyяtlя ясас вясаитляря биналар, тикилиляр, ютцрцжц гурьулар, иш, эцж машын
вя аваданлыглары, юлчц, низамлайыжы жищаз вя гурьулары, щесаблама техникасы,
няглийyат васитяляри, алятляр, истещсалат вя тясяррцфат инвентарлары, ишчи, мящсулдар вя
дамазлыг щейванлар, чохиллик якмяляр вя саир ясас вясаитляр дахил едилир. Ясас
вясаитлярин тяркибиндя тяшкилатын мулкийятиндя олан торпаг сащяляри, йералты сярвятляр,
мешя вя су сащяляри, онларын кюкцндян йахшылашдырылмасына чякилян (гурутма,
суварма вя диэяр мелиоратив ишляря) капитал гойулушу вя диэяр ижаря едилмиш обйектляр
дя учота алыныр. Gюстярилмиш бцтцн комплекс ишин, йериня йетирилмя тарихиндян асылы
олмайараг щесабат илиндя истисмара гябул едилмиш, чохиллик якмяляря вя торпаьын
кюкцндян йахшылашдырылмасы цзря капитал гойулушуна чяkilmiш bцtцn мясряфляр, щяр ил
ясас вясаитлярин тяркибиня дахил едилир.
Тяшкилат илдя бир дяфядян аз олмайараг юзцндя олан ясас вясаит обйектлярини
индексасийа йахуд базар гиймяти иля щесабламагла йенидян гиймятляндиря биляр.

58
Дювриййядяки характериндян асылы олараг ясас вясаитляр ашаьыдакы: сащя
нишаняляриня, тяйинатына, истифадя сявиййясиня вя онлар цзяриндя щцгуги сярянжам
вермяк групларына бюлцнцр:
Сащя нишаняляри цзря ясас вясаитляр ашаьыдакы груплара: сянайе, кянд тясяррцфаты,
рабитя, тикинти, тижарят вя ижтимаи иашя, мадди техники тяжщизат, мянзил-коммунал
тясяррцфаты, сящийя, бядян тярбийяси вя сосиал тяминат, тящсил, мядянийят вя и.а.
бюлцнцр.
Вясаитлярин бу жцр бюлэцсц щяр бир сащя цзря онларын дяйяри щагда мялумат ялдя
етмяйя шяраит йарадыр.
Тяйинаты цзря ясас вясаитляр тясяррцфат дювриййясиндя иштитракындан асылы олараг
ашаьыдакылара бюлцнцр:
mящсулун истещсалы просесиндя билаваситя иштирак едян (истещсал биналары,
гурьулары, иш машынлары, няглийат васитяляри вя с.) истещсал тяйинатлы ясас вясаитляр;
истещсалда билаваситя иштирак етмяйян, анжаг мящсул истещсалы просесиня актив тясир
эюстярян (мядяниййят вя истиращят евляри, йатагханалар, щамам, йемякхана,
жамашырхана вя с.) гейри-истещсал тяйинатлы ясас вясаитляр.
Ясас вясаит вя гейри истещсал фондларынын оптимал нисбятини икинжинин хцсуси
чякиси, бцтцн ясас вясаитлярин 20-30%-ни тяшкил едян щалларда гябул етмяк олар.
Истифадя сявиййяси цзря ясас вясаитляр ашаьыдакы вясаитляря бюлцнцр:
hярякятдя олан вя мцяссисянин сехиндя гурашдырылан;
дяйишдирмяк цчцн нязярдя тутулан vя ещтийатда йерляшян;
щярякятетмяйян – артыг olan, dяstlяшdirilmяyяn vя mцvяqqяti saxlanmada
olanlar;
тикилмякдя, аваданлыглашдырма, гурашдырма вя щисся иля ляьв едилмядя оланлар.
Обйектляр цзяриндя сярянжам вермяк щцгугуна малик олмагдан асылы олараг
ясас вясаитляр ашаьыдакылара bölцnцr:
мцлкиййят щцгугуна малик олмагла тяшкилата мяхсус (о жцмлядян ижаряйя
верилянляр) оланлара;
тяшкилатда оператив идаряетмя йахуд тясяррцфатын сярянжамында йерляшянляря;
тяшкилат тяряфиндян ижаряйя эютцрцлянляря.
Беляликля, ясас вясаитляр юз харижи эюрцнцшцнц дяйишдирмядян тясяррцфат
фяалиййятиндя узун мцддят истифадя олунур, истифадя олундуьу мцддят ярзиндя тяйин
едилмиш норма дахилиндя амортизасийа щесабламагла щисся иля кющнялир.
2. Гейри мадди активляр (04). Гейри -мадди активляр дедикдя щеч бир мадди
яшйа формасына малик олмайан анжаг: дяйяри олан, узун мцддят истифадя олунан (12
ай йахуд ади ямялиййат мярщялясиндя 12 айдан чох истифадя олунан), эяляжякдя эялир
эятирян, тяшкилатын диэяр ямлакындан хцсуси идентификасийайа (айрылмайа, бюлцнмяйя)
малик олан активляр баша дцшцлцр.
Беляликля, гейри-мадди активляр-тясяррцфат фяалиййятиндя 12 айдан чох олан
мцддят ярзиндя истифадя олунан, юз дяйяри олан, эялир эятирян, идентификасийа
имканына малик олан, анжаг тяшкилат цчцн щеч бир мадди-яшйа дяйяря малик олмайан
обйектляр щесаб едилир.

59
Гейри-мадди активлярин тяркибиня ашаьыдакы идрак (интеlлектуал) ямлаклар дахил
едилир:
- сянайе нцмунясинин, сярфяли моделин ижад едилмясиня мцстясна патент алмаг
щцгугу;
- ЕВМ, мялумат базасы цчцн програм верилмясиня даир мцстясна мцяллифлик
щцгугу;
- Интеграл микросхем тополоэийасына мцстясна мцяллифлик йахуд диэяр алынмыш
щцгуг;
- ямтяя вя хидмят нишаны, ямтяянин йерляшдийи йерин билдирилмясиня даир верилмиш
мцстясна щцгуг;
- селексийа налийятляриня даир мцстясна патенталма щцгугу.
Тяшкилати хяржляр- тясиседижи сянядлярин рясмиyйятя салынмасы, мяслящят цчцн
юдянишин апарылмасы, гейдиyйат рцсуму, штамп, мющцр щазырланмасы хяржляри, реклам
хяржляри вя и.а. тяшкилати хяржлярдян ибарятдир.
Ишэцзар сющbятlяr- тяшкилатын бцтцн актив вя ющдяликляринин жари гиймятинин
мцщасибат балансы цзря гиймятдян артыг олмасыны ифадя едир. Ишэцзар söhbяtlяr
мцсбят йахуд мянфи ола биляр.
Тяшкилатын мцсбят ишэцзар сющbятlяrи- эяляжякдя игтисади газанж кими алыжылар
тяряфиндян юдянилян гиймятин цзяриня ялавя олунан артырманы юзцндя якс етдирир. Бу
гейри-мадди актив, ийирми ил ярзиндя амортизасийа (тяшкилатын фяалиййят дюврцндян
артыг олмамагла) олунур вя онун илк дяйярини бярабяр азалтмагла мцщасибат
учотунда якс етдирилир.
Тяшкилатын мянфи ишэцзар söhbяtlяri- гиймятдян алыжылара тягдим олунан эцзяшти
юзцндя якс етдирир. О, эяляжяк дюврцн эялирляри кими учота алыныр (83 №-ли щесаб).
Беляликля, мцщасибат учотунун предметиndя гейри-мадди активлярин юзц дейил,
онларын истифадя едилмя щцгугу чыхыш едир.
3. Узунмцддятли ижаряйя эютцрцлмцш ясас вясаитляр (03)-мцяссисяляр тяряфиндян
узунмцддятя ижаряйя эютцрцлмцш ясас вясаитлярин мювжудлуьуnu вя щярякятини
юзцндя якс етдирир.
4. Капитал гойулушлары (08)- тяшкилатларын ясас вясаитляря, торпаг сащяляриня вя
тябиятдян истифадя обйектляриня, гейри-мадди активляря, мящсулдар вя иш
щейванларындан ибарят ясас сцрцнцн йарадылмасы цзря мясряфляря (дяйяриндян асылы
олмайараг мцяссисянин дювриййя вясаитляриня аид едилян гушлардан, хяз дярили
щейванлардан, ев довшанларындан, ары аиляляриндян, миник вя кешикчи итлярдян, вя
тяжрцбя щейванларындан башга) инвестисийа гойулушларыны юзцндя бирляшдирир.
5. Малиййя гойулушлары (06, 58)- тяшкилатын дювлят вя диэяр гыса вя uzunmцd-
дятли гиймятли каьызлара (сящмляря, истигразлара, векселляря, вя и.а.) еляжядя диэяр
тяшкилатларын, тюрямя, асылы жямийyятлярин низамнамя капиталына гойдуьу вясаитляр
(инвестисийалар) вя диэяр тяшкилатлара верилян боржлары özцndя якс етдирир.
6. Дювриййя вясаитляри ики щиссяйя:
юз натурал формасыны итирян, йахуд эюрцнцшцнц дяйишдирян, бир истещсал
мярщялясиндя там истещлак олунан, илкин дяйярини бцтцнлцкля щазырланмыш мящсула
кечирян ямяк яшйаларыna (хаммалa, материалa, йанажа a вя с.) bölцnцr. Онларын
60
учоту 10 «Mатериаллар», 20 «Ясас истещсалат», 21 «Öз истещсалынын
йарымфабрикатлары», 23 «Кюмякчи истещсалат», 29 «Xидмятедижи истещсалат вя
тясяррцфатлар»;
сатыш цчцн нязярдя тутулан мящсул вя ямтяяляр (40 «Щазыр мящсуллар», 41
«Ямтяяляр») вя с. щесабларда апарылыр.
7. Пул вясаитляри-(50 «Касса», 51 «Щесаблашма щесабы», 52 «Vалйута щесабы»,
55 «Банкдакы хцсуси щесаблар», 57 «Йолдакы кючцрмяляр») тяшкилатын кассасында
олан нягд пул вясаитинин, банкдакы щесаблашма, валйута вя саир щесаблардакы
сярбяст вясаитлярин щярякятини якс етдирилир.
8. Дебитор боржлары- Mал вя хидмятляря, мящсуллара, верилмиш аванслара, тящтял
мябляьляря эюря щцгуги вя физики шяхслярин вя с. тяшкилата олан боржларыны (62 «Алыжы вя
сифаришчилярля щесаблашмалар», 76 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаблашмалар»,
70 «Ямяйин юдяниш цзря ишчи щейяти иля щесаблашмалар», 71 «Тящтял шяхслярля
щесаблашмалар»), ифадя едир.

3.3. Ямлакын формалашма (ямяляэялмя) мянбяляри.

Якс етдирилян ямлакын тяркиби вя йерляшмясини якс етдирян эюстярижилярля yaнашы


мцщасибат учотунда онларын ямяляэялмя мянбялярини характеризя едян эюстярижиляр
щагда мялуматын да ялдя едилмяси тяляб олунур. Щцгуги – тяшкилати нювцндян вя
мцлкиййят формасындан асылы олмайараг ямяляэялмя мянбяляриня эюря ямлаклар ики:
хцсуси (мцлкиййятчиляр гаршысында ющдяликляр) вя борж (цчцнжц шяхс гаршысында
ющдяликляр) групуна бюлцнцр.
Ямлакын хцсуси мянбяляри (мцлкиyйятчиляр гаршысында ющдяликляр) пул ifadяsin-
дя тяшкилатын мадди базасыны йарадыр. Онлар хцсуси капиталдан (низамнамя, ялавя вя
ещтийат капиталындан, бюлцшдцрцлмямиш мянфяятдян вя саир ещтийатлардан),
фондлардан, ещтийатлардан, амортизасийадан, бцджя малийyяляшмясиндян вя
баьышламаг гайдасында алынмыш вясаитлярдян ибарят олур.
Низамнамя капиталы мцлкиyйят формасындан асылы олмайараг тясяррцфат cяmiy -
yятляринин низамнамя капиталына; дювлят тяшкилатларынын низамнамя капиталына;
тясяррцфат йолдашлыьынын шярикли капиталына; истещсалат вя истещлак кооперасийасынын
пай фондуна бюлцнцр.
Низамнамя капиталы (85 «Низамнамя капиталы») тяшкилатын хцсуси ямлакынын
ясас формалашма мянбяyиni; тяшкилатын йени йарадылмасы заманы тясисчилярин пул
ифадясиндя гойдуьу ямлакыnи (ясас вясаитлярин, гейри-мадди активлярин, дювриййя вя
пул вясаитляринин дяйяриni); фяалиййятин тясис сянядляриндя мцяййян едилян мигдарда
истигамятверижи эюстярижиляриni юзцндя якс етдирир. Сюзц эедян эюстярижилярин мябляьи
тяшкилатын низамнамясиндя юз яксини тапыр вя онун мяжмуу низамнамя капиталы
адланыр. Бу капитал тяшкилатын тясисчиляринин гярары иля тясис сянядиндя мцвафиг
дяйишиkликляр апарылмагла дяйишдириля биляр.
Ещтийат капиталы (86 «Ещтийат капиталы») гцввядя олан ганунверижилийя mцva-
фиг олараг халис мянфяятдян айырма апармагла йарадылыр. Ещтийат капиталынын
мигдары сящмдар жямиййятинин низамнамясиндя низамнамя капиталынын 15%

61
даирясиндя, иллик айырманын мигдары ися иллик халис мянфяятин ян азы 5%-ni тяшкил едир.
О,щесабат илиндя мянфяятин олмамасы йахуд онун кифайят етмямяси щалларында
щягиги ялдя едилян эялирин тясисчиляря верилмясиня; щесабат илиндя тяшкилатын
эюзлянилмяйян итки вя зярярляринин юдянилмясиня еляжядя тяшкилатын истигразларынын
юдянилмясиня вя хцсуси сящмлярин алынмасына истифадя олунур. Сюзц эедян капиталын
истифадя олунмайан галыьы нювбяти иля кeчirilir.
Ялавя капитал (87 «Ялавя капитал») гейри-мадди активлярин йенидян qiymяt-
ляндирилмяси нятижясиндя мцяййян едилмиш дяйярин артымындан еляжя дя сящмлярин
номинал дяйяриндян артыг гиймятя сатылмасы нятижясиндя ямяля эялян дяйярдян
ибарятдир.
Бюлцшдцрцлмяйян мянфяят (88 «Бюлцшдцрцлмямиш мянфяят (юдянилмямиш
зяряр») щесабат илиндя бюлцшдцрцлмяйян халис мянфяяти вя юдянилмяйян зяряри юзцндя
бирляшдирир. О, тясисчилярин (иштракчыларын) эялиринин там вя щисся иля юдянилмясиня,
тяшкилатын истещсалатынын инкишафынын эенишляндирилмясиня, йени ямлакын алынмасына,
ещтийат капиталына вя диэяр мягсядляря айырмалара бюлцшдцрцля биляр.
Эяляжяк дюврлярин эялирляри. (83) щесабат дюврцндя ялдя едилян, анжаг gяляжяк
щесабат дюврцня аид едилян эялирляри; кечмиш илин щесабат дюврцня аид едилян эялирляри;
кечмиш илин щесабат илиндя мцяййян едилмиш яскик эялмяляр цзря гаршыдакы дахил олан
боржлары, дяйярлилярин яскик эялмяси цзря боржун тягсиркар шяхсдян алынасы вя баланс
дяйяри арасындакы фярг еляжя дя цмiдсiз дахилолмалары ящатя едир.
Гаршыдакы хяржляр вя юдямяляр цчцн ещтийатлар (89) бярабяр щяжмдя isteh-
сал хяржляриня дахил едилмякля тяшкилатын дахили ещтийатлары щесабына йарадылыр.
Мягсядли малиййяляшмяляр (96 «Мягсядли малиййяляшмяляр вя дахил олмалар») бу
вя йа диэяр мягсядли тяйината малик тядбирлярин малиййяляшмяси цчцн (диэяр тяшкилат
вя шяхслярдян дахил олмуш вясаитляр, бцджя вясаити вя с.) нязярдя тутулан вясаитляри
юзцндя якс етдирир.
Мянфяят (80 «Мянфяят вя зяряр»)– малиййя-тясяррцфат фяалиййятинин цmumiляшдирижи
эюстярижиси вя тяшкилатын хцсуси ямлакынын формалашмасынын башлыжа мянбяyи щесаб
едилир. Мянфяят, щесабат дюврляриндя тяшкилат тяряфиндян эялирин хяржлярдян артыг олан
мябляьини юзцндя бирляшдирир vя онлара ашаьыдакылар дахил едилир:
ади фяалиййят нювцндян (мящсул, ямтяя сатышындан дахил олмалар, эюрцлмцш иш,
эюстярилмиш хидмятя эюря) дахилолмалар;
ямялиййат фяалиййятиндян (ясас вясаитлярин вя диэяр активлярин сатышындан) дахил олма-
лар;
гейри-сатыш фяалиййятиндян (алынмыш жяримяляр, пенйалар, явязсиз дахил олмуш
активляр) дахил олмалар;
Фювгяладя фяалиййятдян (бядбяхт щадисядян, йаньындан, гязадан вя и.а.
щадисялярждян дяймиш зийанын юдянилмяси) дахилолмалар вя юдянмиш зийанлар.
Азярбайжан Республикасынын ганунверижилийиня мцвафиг олараг щал – hazырда
тясяррцфат фяалиййятиндя беш нюв мянфяят - сатышдан олан мянфяят, верэийя жялб олунан
мянфяят, ади фяалиййятдян олан мянфяят вя халис мянфяят мювжуддур.

62
Борж мянбяляри - яmlakиn formalaшmasи мцяййян мцддят ярзиндя тяшкилатын sярянжа-
мына borc kimi (цчцncц шяxsdяn) дахил олан вя бу мцддят гуртардыгдан сонра онун
юз сащибiня гайтарылmаsиnи юзцндя якс етдирир. Онлара ашаьыдакылар дахилдир:
узунмцддятли банк кредитляри (92) – бир илдян чох мцддятя жялб едилян ссу-
далар;
узунмцддятли боржлар (95) бир илдян чох алынан щцгуги вя физики шяхслярин ссу-
далары;
банкын гысамцддятли ссудалары (90) бир илдян аз мцддятя алынмыш ссудалар;
гысамцддятли боржлар (94) бир илдян аз олмайан мцддятя щцгуги вя физики
шяхслярдян алынмыш ссудалар;
кредитор боржлары (60,79) диэяр физики вя щцгуги шяхсляря олан боржу эюстярир. Бу
жцр щал ямтяяя материал дяйярлиляринин бурахылмасы, хидмятлярин эюстярилмяси,
яввялжядян пул авансынын верилмяси вя кянаршяхсляр гаршысында ющдялийин йериня
йетирилмяси заманы баш верир;
бцджяйя олан боржлар (68) щесабланмыш вя онун юдяниши арасында фярг ямяля
эялян щалларда баш верир;
ямяйин юдяниши цзря тяшкилатын юз ишчи щейяти гаршысындакы борж ющдяликляри (70)
ямяк щаггынын щесабланмасы вя онун юдянилмяси арасында фярг ямяля эялян
щалларда ямяля эялир;
сосиал сыьорта органларына вя диэяр мцяссисяляря олан борж (69 вя с.) щесабланма
дюврц иля онун юдянилдийи тарих арасында фярг ямяля эялян щалларда баш верир.

3.4. Базар игтисадиййатына кечидля ялагядар олараг мцщасибат учотунун


обйектляринин тяркибиндя ямяля эялян дяйишикликlяr

Базар игтисадиййатына кечидля ялагядар олараг мцяссисялярдя мцщасибат


учотунун обйектляринин тяркибиндя ящямиййятли дяйишиклик ямяля эялмишдир. Базар
игтисадийyатына кечяня гядяр мцяссисяnin вясаитляриня ясас вясаитляр, дювриййя
вясаитляри, йайындырылмыш вясаитляр вя капитал гойулушуну щяйата кечирмяк цчцн
вясаитляр аид едилирди. Базар игтисадиййатына кечид вя мцщасибат учотунун
Бейнялхалг стандартларын тялябляриня мцвафиг гурулмасы иля ялагядар олараг вясаитин
тяркибиндя вя йерляшмясиндя дя йениликляр баш вермишдир. Бунлара узунмцддятли
малиййя гойулушлары, узун мцддятя ижаряйя эютцрцлмцш ясас вясаитляр, гейри-мадди
активляр, дахил оласы ижаря ющдяликляри, йолдакы кючцрмяляр, валйута вясаитляри, гыса-
мцддятли малиййя гойулушлары, коммерсийа хяржляри кими вясаит нювляри аиддир.
Йени мцлкиййят вя тясяррцфатчылыг формаларына кечилмяси, харижи юлкялярlя бирэя
мцяссисяляр йарадылмасы, республикамызын бир чох дцнйа юлкяляри иля идхал вя ихраж
ямялиййатларыны эенишляндирмяси, ясас вя дювриййя вясаитляринин гиймятляндирил-
мясиндя вя малиййяляшдирилмясиндя дяйишикликлярин баш вермяси, мцяссися вя
тяшкилатларын вясаитляринин ямяляэялмя мянбяляриндя дя хейли дяйишикликляр ямяля
эяtirmiшдир. Бунлара низамнамя капиталы, ялавя капитал, ещтийат капиталы, тясисчилярля
щесаблашмалар, ямлак вя шяхси сыьорта цзря щесаблашмалар, алынмыш аванс цзря

63
щесаблашмалар, шцбщяли боржлар цзря ещтийатлар, хцсуси тяйинатлы фондлар, гыса
мцддятли боржлар, узунмцддятли боржлар вя и.а. аиддир.
Йени мцлкиййят вя тясяррцфатчылыг формасына кечян мцяссисялярдя низамнамя
капиталы (фонду) тясисчилярин, сящмдарларын вя хцсуси шяхслярин яманятляри щесабына
йараныр. Мцлкиййят сащибляри низамнамя капиталынын (фондунун) щяжмини йалныз,
фондун (капиталын) дяйишмяси мцвафиг дювлят органлары тяряфиндян хцсуси
гейдиййатдан кечдикдян сонра дяйишдиря билярляр. Беля олан щалда низамнамя
капиталы яввялляр олдуьу кими ня ясас вясаитлярин кющнялмя мябляьи вя йахуд
тясяррцфатдан хариж олан ясас вясаит обйектляринин дяйяри гядяр азалдыла биляр ня дя
йени ишя салынан ясас вясаитлярин дяйяри гядяр артырыла биляр. Щал-щазырда беля
ямялиййатлар мцщасибат учотунда низамнамя капиталына тохунмадан якс етдирилир.
Мцяссисянин вясаитляри, онларын ямяляэялмя мянбяляри, щяр бир мцяссисядя баш
верян тясяррцфат просесляри заманы йаранан тясяррцфат ямялиййатлары da мцщасибат
учотунун обйектляри щесаб едилир. Даща конкрет десяк, мцщасибат учотунун
йениляшдирилдийи вя Бейнялхалг стандартлара уйьунлашдырылдыьы шяраитдя щяр бир
мцяссисядя ясас вясаитляр, гейри-мадди активляр, материаллар, азгиймятли вя
тезкющнялян яшйалар, узунмцддятли малиййя гойулушлары, капитал гойулушлары, ямяк
щаггы цзря щесаблашмалар, истещсал мясряфляри, мящсул истещсалы вя сатышы,
щесаблашмалар, мянфяят вя зярярляр вя и.а. мцщасибат учотунун обйектляри щесаб
олунур.

3.5. Тясяррцфат ямялиййатлары вя онларын нятижяляринин характеристикасы.

Тяшкилатын ямлакы вя ющдяликляриндян башга тясяррцфат ямялиййатлары вя онун


ющдяликляри дя мцщасибат учотунун обйекти щесаб едилир. Тясяррцфат ямялиййатлары-
тясяррцфат щалларынын, баьлашмаларынын, щесаблашмаларынын, малиййя фяалиййяти
нятижяляринин, ямлакын тяркиб вя йерляшмясинин еляжя дя вясаитин ямяляэялмя
мянбяляринин (хцсуси вя борж вясаитляринин) тяшкилатын фяалиййятиня тясирини юзцндя
бирляшдирир.
Щяр бир тяшкилат она тапшырылан иши йериня йетирмяк цчцн юз хцсусиййятиня уйьун
тясяррцфат фяалиййятини- тяжщизат, истещсал, тижарят, коммерсийа вя с. щяйата кечирир. Бу
жцр тяшкилатлар тясяррцфат субйектляри адландырылыр.
Тяшкилатын тясяррцфат фяалиййяти тяшкилати-щцгуги формаларындан asылы олмайараг
гаршылыглы ялагядя ардыжыл йахуд ейни вахтда баш верян тясяррцфат просеслярини юзцндя
якс етдирир.
Щяр бир тясяррцфат просеси айры-айры тяшкилатларда баш верян тясяррцфат щяйатынын-
ямялиййатларынын мяжмuундан формалашыр.
Tяsяrrцfat яmяliyyatlarи dedikdя tяшkilatиn iшчilяri tяrяfindяn konkret qarшиya
qoyulan operativ mяqsяdin nяticяsinin kompleks hяrяkяti baшa dцшцlцr.
Тясяррцфат ямялиййатлары- тясяррцфат просесиндя ямяля эялян щяр бир щал, щадися,
демяли, тяшкилатын тясяррцфат фяалиййяти вя онун малиййя вязиййяти иля баьлы
дяйишикликляри ящатя едир.

64
Щяр бир тясяррцфат ямялиййатларыны учотда якс етдирмяк цчцн зярури шярт
сянядлярин дцзэцн рясмиляшдирилмяси ясас сайылыр. Бу шяртин тяляб олунмасы йериня
йетирилмиш ямялийатларын илк сянядлярля (бир вя бир нечя) рясмийyяtляшдирилмяси иля
баьлыдыр.
Бу бахымдан тясяррцфат ямялиййатлары да мцщасибат учотунун обйектляри щесаб
едилир. Ямялийyатларын апарылмасы заманы ашаьыдакыларын йериня йетирилмяси важиб
проблемлярдян бири сайылыр:
1) тясяррцфат ямялиййатларынын баш вермя вахтыны вя онун гейдя алынмасыны тяйин
етмяк, йяни eynilяшdirmяk проблемини щялл етмяк;
2) тясяррцфат ямялиййатларынын дяйяр ифадясини тяйин етмяк йяни гиймятляндирмя
проблемини щялл етмяк;
3) ямялиyйатларын щансы цсулла учотда якс етдирилмясини мцяййян етмяк, йяни
тяснифляшдирмя проблемини щялл етмяк.
Тяснифляшдирмя проблеми яmяliyyatlarиn qeydя alиnmasи цчцn щесабларын
сечилмясини вя мцяййян щесабат дюврцндя информасийаларын там топланмасыны вя
цмумиляшдирилмясини тямин едян йазылыш гайдасынын мцяййян едилмясини юзцндя якс
етдирир.
Мцяссися вя тяшкилатлар гаршысында гойулан вязифялярин йериня йетирилмясиня
йюнялдилмиш tяsяrrцfat яmяliyyatlarи тясяррцфат фяалиййяти нятижясиндя тясяррцфат
вясаитляриnin вя онларын ямяля эялмя мянбяляринин даима дяйишмясиnя sяbяb olur.
Бу дяйишмя тясяррцфат просесляри нятижясиндя баш верир. Тясяррцфат просесляриня:
tяchizat, истещсал, satиш, бюлэц, тядавцл вя истещлak просесляри аиддир.
Tяchizat prosesi-istehsal цчцn zяruri olan яmяk vяsaitlяri vя яmяk яшyalarиnиn
alиnmasи nяticяsindя baш verяn яmяliyyatlarиn mяcmuunu özцndя birlяшdirir.
Bu яmяliyyatlarиn aparиlmasи nяticяsindя tяшkilat яmяk яшyasи olan istehsalat
ehtiyatlarиnи (xammalи, materialи, yarиmfabrikatи vя s.) яmяk vasitяlяri ilя birlikdя
malsatanlardan яldя edir vя iшчi qцvvяsi ilя istehsal prosesini hяyata keчirir.
stehsal ehtiyatlarиnиn alиnmasи gediшatиnda tяшkilat onlarиn alиш qiymяtilя dяyяrini
malsatanlara ödяyir elяcя dя bu ehtiyatlarиn tяdarцkц ilя ba lи (ehtiyatиn nяqliyyat
vasitяsinя yи иlmasи, boшaldиlmasи, onlarиn dяmir yolu ilя vя digяr mяntяqяdяn
tяшkilatиn anbarиna daшиnmasи ilя ba lи) яlavя xяrclяr чяkir. Bцtцn sadalanan xяrclяr
“istehsal ehtiyatlarиnиn tяdarцkц vя daшиnmasи xяrclяri” adlanиr. Belяliklя, alиnmиш
istehsalat ehtiyatlarиnиn hяqiqi maya dяyяri alиш qiymяti ilя dяyяrdяn vя tяdarцk-
daшиma xяrclяrindяn formalaшиr (sözц gedяn maya dяyяrinin formalaшma qaydalarи
“Dяyяr ölчцlяri” mövzusunda aчиqlanacaqdиr).
İstehsal prosesi – tяшkilatиn fяaliyyяtinin яsasи hesab edilir. Burada яmяk яшyasи
яmяk vasitяsilя bu яшyaya tяsir edяn iшчinin kömяyi ilя hazиr mяhsula чevrilir ona
yeni görцnцш yaxud xцsusiyyяt verяrяk hazиr mяhsul yaradиr.
Hazиr mяhsul – mяlum tяшkilatda standartlarиn bцtцn tяlяblяrinя vя texniki
шяrtlяrinя cavab verяn vя hazиr mяhsul anbarиna tяhvil verilяn mяmulat yaxud
mяhsullardan ibarяtdir. stehsal prosesindя tяшkilatиn mцvafiq mяsrяflяrini
(istehsal prosesindя iшtirak edяn iшчilяrin яmяk haqqиnи; mяhsulun hazиrlanmasи
цчцn istifadя edilяn яmяk яшyalarиnиn dяyяrini; mяhsullarиn hazиrlanmasиna kömяk
65
edяn яmяk vasitяlяrinin amortizasiyasиnи) özцndя birlяшdirяn insan яmяyindяn vя
яmяk яшyasи vя vasitяlяrindяn istifadя edilir. Bunlardan baшqa tяшkilat vя
mцяssisяlяr цmumistehsalat (maшиn vя avadanlиqlarиn saxlanmasи vя istismarи;
istehsal tяyinatlи яsas vяsaitlяrin tяmiri vя köhnяlmяsi; istehsala xidmяt göstяrяn
istehsal heyяtinin яmяk haqqи vя s. цzrя) vя цmumtяsяrrцfat (inzibati-idarя
xяrclяri; informasiya, audit vя mяslяhяt xidmяti vя s. цzrя) xяrclяri dя aparиrlar vя
onlar mяhsulun maya dяyяrinin formalaшmasиnda iшtirak edir (bu mяsrяflяr haqda
dяrsliyin “Dяyяr ölчulяri” mövzusunda geniш danишиlacaqdиr).
Satиш vя maliyyя nяticяlяri prosesindя mяhsulun (iшin, xidmяtin), яsas vяsaitlяrin
vя sair aktivlяrin tяdarцkц vя satиши ilя ba lи tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn mяcmuu
elяcя dя fяaliyyяtin maliyyя nяticяlяrinin mцяyyяn edilmяsi hяyata keчirilir.
Bazar iqtisadiyyatи шяraitindя, mяhsullarиn mцqavilя qiymяtilя yцklяnmяsi vя
buraxиlmasи daxil edilяn hazиr mяhsullarиn satиши mяsяlяlяrinя xцsusi fikir verilir.
Mяhsullarиn satиши zamanи onlarиn tяdarцkц ilя ba lи xяrclяr dя (qablaшdиrma,
nяqliyyat - xяrclяri, komisyon rцsumu, mяhsulun mцhafizя edilmяsi цчцn bina vя
otaqlarиn saxlanmasи, satиcиlarиn яmяyinin ödяnilmяsi, reklam xяrclяri vя s.) чяkilir.
Hal-hazиrda tяшkilat цчцn satиlmиш mяhsullarиn istehsal maya dяyяrindяn vя tяdarцk
цzrя xяrclяrdяn ibarяt olan hяqiqi maya dяyяrinin mцяyyяn edilmяsi böyцk
яhяmiyyяt kяsb edir. Bu, яldя edilяn gяlirlя (satиш dяyяrilя) hяqiqi tam maya dяyяri
arasиnda яmяlя gяlяn fяrqin maliyyя nяticяsini (mяnfяяt yaxud zяrяri) mцяyyяn
etmяklя яlaqяdardиr.
Bundan baшqa, maliyyя nяticяsi яsas vяsaitlяrin vя sair aktivlяrin satиши цzrя dя
mцяyyяn edilir. Bu zaman bu nяticяnin mцяyyяn edilmяsi цчцn яsas vяsaitlяr цzrя -
яldя edilяn gяlir mяblя indяn, onlarиn qalиq dяyяri vя satишla яlaqяdar xяrclяrin,
sair aktivlяr цzrя isя - tяsяrrцfatdan чиxan dяyяrlilяrin satиш qiymяti (gяliri) vя balans
dяyяri arasиndakи fяrqin elяcя dя onlarиn satиши ilя ba lи чяkilmiш xяrclяrin чиxиlmasи
kimi hesablamalar aparиlиr (sözц gedяn halиn aydиnlaшdиrиlmasи “Dяyяr ölчцlяri” vя
“Яmlak vя öhdяliklяrin inventarlaшdиrиlmasи” mövzularиnda яhatя edilяcяkdir).
Истещсал олунан мящсул бюлцшдцрцлцр, онун бир щиссяси сярф едилмиш истещсал
вясаитляринин явязинин бярпа едилмясиня, диэяр щиссяси йыьыма, башга бир щиссяси isя
шяхси истещлака йюнялдилир.
Бюлэц просеси юзцнц ямяк щаггы щесабладыгда, бцджяйя юдямяляр, сосиал
сыьортайа айырмалар апардыгда эюстярир. Бцтцн бунлар мцщасибат учотунун
обйектляри щесаб олунур.
Buna сянайе мцяссисяляриндя мящсул истещсалына жанлы ямяк, материал, йанажаг,
хаммал, кюмякчи материаллар вя и.а. сярф олунmasиnи misal göstяrmяk olar. Bir
qayda olaraq ямяк вясаитляри-биналар, тикилиляр, гурьулар, машынлар, няглиййат
васитяляри тядрижян кющнялир вя юз дяйяринин бир щиссясини истещсал олунан мящсулун
цзяриня кечирир. Жанлы ямяйин, материалларын вя ямяк вясаитляринин сярфи нятижясиндя
йени мящсул йараныр. Йени йаранан мящсулун дяйяри щяр бир истещсал мярщялясиндя
эетдикжя артыр. Сонра щазыр мящсулун бир щиссяси йенидян истещсал просесини давам
етдирмяк вя эенишляндирмяк цчцн материал кими чыхыш едир, башга бир щиссяси ися
истещсал ишчиляринин ещтийажыны вя сосиал тялябатыны юдямяйя yönяldilir.
66
Тядавцл просесиндя истещсал олунмуш мящсуллар истещсалдан истещлакчыйа кими
чатдырылыр. Бу да тижарят васитяси иля щяйата кечирилир. Она эюря дя тижарят
мцяссисяляринин тясяррцфат фяалиййяти мцщасибат учотунун обйекти щесаб олунур.
Истещсал просесляриндя тядавцл-тяжщизат просеси щазыр мящсулун сатышы просеси кими
чыхыш едир. Бунлар да мцщасибат учотунун обйекти щесаб олунур. Тядавцл
просесиндя айры-айры мцяссисяляр юз араларында щесаблашма (мясялян, алынмыш, лакин
дяйяри юдянилмямиш материаллар цзря малсатанлар гаршысында ющдячиликляр вя йахуд
малсатанлара йцклянмиш маллар цчцн онлара олан борж) mцнасибятиня эирирляр.
Бундан башга, мцяссисяляр банкдан кредит dя алырлар. Мцяссисяляр арасындакы
гаршылыглы щесаблашмалар вя банк кредитляри дя мцщасибат учотунун обйекти щесаб
едилир.
Малаланлардан онлара сатылмыш мящсул сатышындан пулун дахил олмасы мящсулун,
щабеля истещсал просесиндя йаранмыш халис эялирин сатылдыьыны эюстярир. Мянфяятдян
бцджяйя верэинин щесабланмасы istehsal olunmuш мящсулун бюлцшдцрцлмясини ифадя
едир. Халис эялирин башга бир щиссяси ися мцяссисянин мянфяятини-тясяррцфат
фяалиййятинин малиййя нятижясини вя онун вясаит мянбяляриндян бирини эюстярир.
Демяли, мящсулун хариж олмасы вя она эюря мал аланлардан пулun дахил олмасы
кими якс етдирилян сатыш просеси вя бунунла ялагядар олараг йаранан мянфяят вя
щямин мянфяят цзря бцджя вя тясисчиляр гаршысында йаранан ющдяликляр мцщасибат
учотунун обйектляри сайылыр.
Мящсул вя хидмятляр сатышындан ялдя едилян мянфяятин бир щиссяси мящсулун
истещсалы вя сатышы иля ялагядар олмайан мягсядляря, мясялян, зярярлярин юртцлмясиня,
мцхтялиф тяйинатлы фондларын артырылмасына, алынмасы мцмкцн олмадыьы цчцн дебитор
боржларынын силинмясиня йюнялдиля биляр. Садаланан мягсядляр цчцн истифадя
олунанлардан башга мянфяятин йердя галан щиссяси халис вя йахуд бюлцшдцрцлмямиш
мянфяят адланыр.
Мянфяятин бир щиссяси верэи шяклиндя дювлят бцджясиня верилир, орадан да ölkяnin
инкишафына, сосиал-мядяни тядбирлярин малиййяляшдирилмясиня, дювлят органларынын
сахланмасына вя юлкянин мцдафиясиня, мцяссисянин юзцнцн ещтийат фондунун вя
ялавя капиталынын артырылмасына истифадя олунур.
Ил ярзиндя мянфяятдян мцхтялиф мягсядляря-мянфяятдян верэи кими бцджяйя,
кредитлярин гайтарылмасына, капитал гойулушунун малиййяляшмясиня, мцхтялиф
фондларын тамамланмасына айырмалар апарылыр. Илин сонунда фактики мянфяят
тясисчилярин гярарына ясасян бюлцшдцрцлцр.
Ил ярзиндя гисмян мцхтялиф истигамятляря айырмалар шяклиндя истифадя олунан
йахуд мцяссисядян эютцрцлян мянфяят илин сонуна гядяр там шякилдя учотда якс
етдирилир. л ярзиндя iллик мянфяятдян апарылан бцтцн юдямяляр вя айырмалар
чыхылдыгдан сонра мянфяятин йердя галан щиссяси мцяссисянин низамнамясиня уйьун
олараг бюлцшдцрцлцр. Мящз буна эюря дя мянфяятдян бцджяйя, мцхтялиф тяйинатлы
фондлара вя ещтийатлара айырмалар да мцщасибат учотунун обйектляри щесаб олунур.
Мцяссисядя она аид олмайан вя йа мцвяггяти олараг онун истифадясиндя олан,
щямчинин мцяссисянин юзц тяряфиндян башга мцяссисяляря верилян вясаитляр дя олур.

67
Бу жцр вясаитляря мцяссисянин гыса вя узунмцддятли боржлары, ижаря ющдяликляри, йахуд
дахил оласы ижаря ющдяликляри аид едилир.
Истещлак просесиндя мящсуллар, юз тяйинатына эюря истещлак олунур. Истещлак
просесинин ики нювц вардыр:
1. Истещсалын истещлакы
2. Шяхси истещлак.
Мящсулун йаранмасында иштирак едян мясряфляр истещсалиn истещлакы, йяни
хаммал, материал, йанажаг вя и.а. истещсалын истещлакы щесаб едилир ки, онлар да
мцщасибат учотунун обйектляри щесаб олунур. Шяхси истещлак ися мцщасибат
учотунда гейдя алынмадыьындан онун обйекти щесаб олунмур. Беляликля, тясяррцфат
планы (тапшырыьы) йериня йетирилян айры-айры сащялярдя тясяррцфат вясаитляри вя бу
вясаитлярин ямяля эялмя мянбяляри, онларын нятижяляри мцщасибат учотунун обйектляри
щесаб олунур.
Мцлкиййятин вя тясяррцфатчылыьын (мяшьулиййятин) мцхтялиф формалары да
мцщасибат учоту обйектляринин мязмунуна ящямиййятли тясир эюстярир. Беля ки,
мцлкиййятин мцхтялиф формаларынын щамысында тясяррцфат просесляринин баш вермясиня
бахмайараг, онлар юз мязмунуна эюря бир-бириндян фярглянир. Сянайе
мцяссисяляриндя сянайе мящсулунун истещсалы, бюлэцсц, тядавцлц вя истещлакы,
тижарятдя ися мал сатышы вя onlarиn истещлакы просеси баш верир. Бу просеслярин щяр
биринин юзцня мяхсус хцсусиййятляри иля йанашы, онларда баш верян истещсал
просесляриндя дя мцхтялиф мязмунлу хяржляр ямяля эялир, бюлэц вя тядавцл просесляри
щяр бир сащянин юзцня мяхсус хцсусиййятляр нязяря алынмагла щяйата кечирилир. Бцтцн
бунлар щямин сащялярдя мцщасибат учотунун обйектляри олмагла юз тясирини бу
обйектлярин мязмунунда да эюстярир.
Бцтцн дейилянляря ясасян беля нятижяйя эялмяк олар ки, айры-айры мцяссисялярин
тясяррцфат вясаитляри вя онларын ямяля эялмя мянбяляри, тясяррцфат ямялиййатлары вя
бунларла баьлы олан тясяррцфат просесляри вя онларын нятижяляри мцщасибат учотунун
обйектляри щесаб олунур.

3.5. Мцщасибат учотунун предметинин тарихилийи.

Мцщасибат учотунун предметини айдынлашдыраркян онун тарихи инкишафына да,


нязяр йетирмяк лазымдыр. Беля ки, мцщасибат учотунун предметинин мязмуну
мцхтялиф игтисади-ижтимаи формасийаларда мцхтялиф олмушдур. Ибтидаи ижма
гурuлушунда учотун ян садя формасы тятбиг едилирди. Бурада учотун предмети
ижманын мцлкиййятини тяшкил едян вясаит вя онун истифадяси цзря баш верян
ямялиййатлар щесаб олунурду. Гулдарлыг гурлушунда истещсал цзяриндя там
щакимиййят щюкм сцрмцш вя бурада гуллар да учотун предметини тяшкил етмишдир.
Хцсуси мцлкиййятя ясасланан феодализм жямиййятиндя истещсал васитяляри вя ямяк
яшйалары там, кяндлиляр цзяриндя ися натамам щакимиййят мювжуд иди. Тящкимли
кяндлиляр алгы-сатгы обйектляри олдуьуна эюря онлар да учотун обйектляриня дахил
едилирди.

68
Истещсалын ижтимаи, мянимсямянин ися хцсуси характер дашыдыьы капитализм
жямиййятиндя мцщасибат учотунун предмети фярди капиталын дювраны vя onun
цzяrindя hяqiqi sahibkar ayrи-ayrи kapitalistlяr щесаб олунурду.
Сосиализм жямиййятиндя мцщасибат учотунун предметинин хцсусиййятляри сосиалист
мцлкиййятинин ижтимаи характери иля ялагядар олмушдур. Бурада мцщасибат учоту
мцяссисялярин, тяшкилатларын, идарялярин сярянжамында олан вясаитлярин истифадясини вя
онларын вязиййятини якс етдирирdi.
nkiшafиmиzиn hal-hazиrkи demokratiklяшmя mяrhяlяsindя mцhasibat
uчotunun predmeti daha чox шaxяli olur vя o hяm ictimai hяm dя xцsusi mara и
tяmin edir.
Гейд едилянлярдян беля нятижяйя эялмяк олар ки, учотун предметини щяр бир
ижтимаи формасийанын характери мцяййян едир. Жямиййятин инкишафы иля ялагядар олараг
учотун ящямиййяти артыр вя онун тятбиги сащяляри дя эенишлянир.

3.6. Мцщасибат учотунун методу вя онун ясас цнсцрляри.

Мцщасибат учотунун методу мцщасибат учоту предметинин юйрянилмясинин


цсул вя йолларыны ящатя едир. Мцщасибат учоту методунун ясас eleмеnтляриня:
сянядляшмя, инвентарлашдырма, щесаблар, икили йазылыш, гиймятляндирмя, калкулйасийа,
баланс вя щесабат дахилдир.
Сянядляшмя - мцщасибат учоту мялуматларына щцгуги гцввят верян тясяррцфат
ямялиййатлары щагда йазылы шящадятнамядир. Мцщасибат учотунда якс етдириляси щяр
бир тясяррцфат ямялиййаты дягиг мигдар вя дяйяр щагда там мялумат верян сянядlя
рясмиляшдирилмялидир. Сянядлярдя эюстярилян мялуматларын дцзэцнлцйц баш вермиш
ямялиyйата мясул олан шяхс тяряфиндян тясдиг олунур. Мцщасибат учотунун
реэстрляриндя апарылан бцтцн йазылышлар, дцзэцнлцйц вя обйективлийи еляжя дя
ганунауйьунлуьу йохланылан сюзцэедян сянядляря ясасян апарылыр.
Тяшкилатда нцмуняви сянядлярlя рясмиййятя салынмасы гейри-мцмкцн олан
ямялиййатлар баш верян щалларда щямин ямялиййат цчцн учот сийасятиндя нязярдя
тутулан хцсуси илк сяняд формасы щазырланмалыдыр. Бу жцр щалда щямин сяняд
«Мцщасибат учоту щагда» ганунда нязярдя тутулан мцтляг реквизтляри юзцндя якс
етдирмялидир.
Инвентарlaшdиrma - мцяййян тарихя мцщасибат учотунун мялуматлары иля
мцгайися едилмякля ямлакын вя малиййя ющдяликляринин щягиги мювжудлуьунун
дягигляшдирилмяси демякдир.
Инвентарlaшmaнын апарылмасы нятижясиндя учот мялуматларынын мцвафиглийи еляжя
дя тяшкилатын ямлакынын артыг йахуд яскикэялмяси мцяййян едилир. Инвентарlaшmа
материал дяйярлиляринин вя пул вясаитляринин мцщасибат учоту вя щесабаты
мялуматларынын там вя дцзэцнлцйц цзяриндя нязаряти тямин едир.
Мцщасибат учотунун щесаблары- ямлакын тяркибиня, йерляшмясиня, ямяля эялмя
мянбяляриня эюря груплашмасыны вя жари гаршылыглы ялагясини еляжядя яmяk, натурал вя
пул юлчцляри иля ифадя олунан ейнитипли эюстярижи олан тясяррцфат ямялиййатларыны юзцндя
якс етдирян ясас бир цсулдур.

69
Икили йазылыш – щяр бир баш вермиш ямялиййат ейни мябляьдя бир щесабын дебетиндя
диэяр щесабын кредитиндя йазылмасыnи нязярдя тутан vя цmumiyyяtlя бцтцн тясяррцфат
фяалиййятляринин мцщасибат учоту щесабларында гаршылыглы ялагяли шякилдя якс
етдирилмясини тяшкил едян ясас цсул щесаб едилир.
Дяйяр гиймятляндирилмяси – тяшкилат цзря цмумиликдя жари дюврцн
цмумиляшдирилмиш мялуматларыны алмаг цчцн ямлакын, ющдялийин вя тясяррцфат
ямялиййатларынын пулла ифадясини юзцндя якс етдирир.
Калкулйасийа – айры-айры мящсул (иш, хидмят) нювляриня вя тядарцк едилмиш
материал дяйярлиляриня чякилмиш хяржлярин груплашмасы вя майа дяйяринин мцяййян
едилмясини мцяййян едир.
Мцщасибат балансы - информасийа мянбяyи олмагла тяшкилатын ямлакыны
тяркибиня, йерляшмясиня вя ямяляэялмя (хцсуси вя борж ющдяликляри) мянбяyиня эюря
игтисади груплашмасыны вя цмумиляшдирилмясини юзцндя якс етдирир. О ики: актив пассив
щиссядян ибарятдир.
Мцщасибат щесабаты – мцщасибат учотунун мялуматларына ясасян тяйин едилмиш
формада тяртиб едилян вя тяшкилатын ямлакы вя малиййя вязиййяти, щямчинин онун
тясяррцфат фяалиййятинин нятижяляри щагда мялумат верян ващид систем щесаб едилир.
Беляликля, мцщасибат учоту вя щесабаты жари вя щесабат дюврц ярзиндя тяшкилатын
учот информасийаларынын йекун цмумиляшдирилмяси цсулуну юзцндя якс етдирир (hяr
bir metod ayrиca bir mövzu kimi яhatя edilяcяkdir).

70
BÖLMЯ 4. МЦЩАСИБАТ БАЛАНСЫ.

4.1. Мцщасибат балансы щагда анлайыш вя онун tяrtibi.

Тяшкилатын ямлакы вя онун ющдяликляри фасилясиз олараг истещсал, kommersiya vя


digяr сащяlяrдя чыхыш едир. Бцтцн ямлакын вя ющдяликлярин сявиййясини мцяййян
етмяк, щесабат дюврц ярзиндя онлара гиймят вермяк еляжя дя тяшкилата оператив
рящбярлик етмяк, малиййя-тясяррцфат фяалиййятини идаря етмяк вя с. просесляри йериня
йетирмяк цчцн онун ямлакы вя ющдяликляри щагда цмумиляшдирилмиш мялуматлара
малик олмаг зярури мясялялярдян бири щесаб едилир. Бу жцр цмумиляшдирмяйя
мцщасибат балансы тяртиб етмякля наил олунур. Щал-щазырда мцщасибат балансынын
aшa иdakи мцхтялиф нювляри мювжуддур:
дюврц (айлыг, кварталлыг, иллик);
иллик;
эириш-тяшкилат йени йахуд яввялляр фяалиййят эюстярянляр йенидян йарадылан заман
тяртиб едилир;
бирляшдирижи-бир нечя тяшкилатын бир щцгуги шяхсдя бирляшмяси заманы тяртиб едилир;
бюлцшдцрцжц- бир тяшкилатдан бир нечя мцстягил тяшкилат йарадылан заман тяртиб
олунур;
саьламlaшдырыжы- тяшкилатын мцфлисляшмяси баш верян заман тяrtib едилир;
ляьведижи- ляьв едилмя дюврцнцн яввялиндя тяртиб олунур;
ижмаl- тяшкилатын айры-айры нятижя балансларынын бирляшдирилмяси йолу иля тяртиб
олунур. Бу жцр балансdan адятян назирликляр, идаряляр вя консернляр истифадя едирляр;
консолидя едилмиш - юз араларында ижмал-игтисади жящятдян гаршылыглы ялагяли, щцгуги
мцстягил тяшкилатларын балансыны бирляшдирмякля тяртиб едилир. Бу жцр балансдан
щолдинг ширкятляри (диэяр ширкятлярин нязарят зярфиня малик олан) юз тюрямя вя асылы
жямийятляри олан баш идарялярдя истифадя олунур;
брутто – баланс- низамлайыжы маддяляр («Ясас вясаитлярин кющнялмяси», 05
«Гейри-мадди активлярин кющнялмяси», 13 «Азгиймятли вя тезкющнялян яшйаларын
кющнялмяси») дахил едилян мцщасибат балансы;
нетто баланс- низамлайыжы маддялярсиз мцщасибат балансы.
Мцщасибат балансы- щесабат дюврц ярзиндя тяшкилатын малиййя вязиййяти щагда
ящямиййятли вя зярури информасийа мянбяйи щесаб едилир. О, тяшкилатын ямлакынын
тярkиб вя гuрулушунун, дювриййя вясаитинин щярякятетмя габилиййятинин вя
дювриййяsinin, дебитор вя кредитор боржунун вязиййяти вя динамикасынын, сон
малиййя нятьижясинин (мянфяят йахуд зяряринин) мцяййян едилмясиня шяраит йарадыр.
Мцщасибат балансы ямлак vя тяшкилатын вязиййятинин идаряедилмяси иля баьлы

71
мясяляляри, сащибкарын няйя малик олмасы йяни онда мювжуд олан мадди ещтийатларын
кямиййят вя кейфийят эюстярижиляри, бу ещтийатлардан нежя истифадя олунмасы, онун
йарадылмасында кимин иштирак етмяси щагда тясисчиляри, менежерляри вя диэяр мараьы
олан тяряфляри щяртяряфли таныш едир. Мцщасибат балансы васитясиля тяшкилатын йахын
эяляжякдя сящмдарлар, инвесторлар, кредиторлар, алыжылар, сатыжылар гаршысында эютцрдцйц
ющдялийи йериня йетиря биляжяйи йахуд онун малиййя чятинлийи иля гаршылашажаьыны
мцяййян етмяк олар. Айдындыр ки, мцщасибат балансы тяшкилатын фяалиyйяти щагда
бцтцн информасийалары там ящатя едя билмяз. Буна эюря информасийанын чатышмайан
щиссяси диэяр щесабат формаларында тягдим едилир. Мцщасибат балансынын
мялуматларындан верэи органлары, кредит тяшкилатлары вя диэяр истифадячиляр эениш
истифадя едир.
Мцяййян тарихя тяртиб едилян мцщасибат балансы информасийаларын ясас мянбяyи
олмагла тяшкилатын ямлакынын тяркиб вя йерляшмясиня еляжя дя онун ямяляэялмя
мянбяляриня (хцсуси вя борж ющдяликляриnя) эюря формалашмасынын игтисади жящятдян
груплашдырылмасыны вя цмумиляшдирилмясини дяйяр ифадясиндя юзцндя якс етдирир.
Баланс 1 юз гuрулушуна эюря ики: Актив вя пассив 2 тяряфляриндян ибарят жядвял
формасындадыр. Онун сол (Актив) тяряфи яшйанын тяркибини, тяшкилатын ямлакынын
йерляшмяси вя истифадясини якс етдирир. Бу тяряф балансын активи адланыр. Mцщасибат
балансында aктив, эяляжякдя ондан игтисади газанж ялдя еmяk mцmkцn вя кифайят
гядяр дяйяря малик олдугда гябул едилир.
Балансын саь тяряфи пассив адланыр вя о, тяшкилатын тясяррцфат фяалиййятиня
гойулан вясаитин сявиyйясини, ямлакын йарадылмасында тяшкилатын пайыны якс етдирир.
Гейд едилян сявийyяйя, алынмыш дяйярлиляр йахуд ресурслар dairяsindя ющдялик кими
бахылыр. Ющдялик, мцщасибат балансына мцвафиг тялябатын йериня йетирилмяси
нятижясиндя зярури тясяррцфат вясаитиnin тяшкилата игтисади газанж эятирmяsi вя бу
газанжиn кифайят дяряжядя инамлы олmasи hallarиnda гябул едилир вя тясяррцфатын
фяалиййятиня тятбиг олунур. Бурада ейни заманда ющдяликляр onlarиn ашаьыдакы баш
вермя субйектляри цзря qrupлашдырылыр:
юдяниш щесабына мцлкиййятчиниn низамнамя капиталына гойдуьу рцсум вя
сонраdan мянфяятдян хцсуси фонда айырмалар;
борж вясаитlяrи (жялб едилмиш капиталlar) hesabиna kяnar hцquqi vя fiziki
шяxslяrdяn alиnmиш кредитляr, боржлар вя кредит боржлары.
Активin вя пассивin hяr bir цnsцrц баланс маддяляри адланыр.Бунунла ялагядар
олараг балансын активиндя ясас вясаитляр (01), материаллар (10), касса (50),
щесаблашма щесабы (51), валйута щесабы (52), ясас истещсалат (20), юз истещсалынын
йарымфабрикатлары (21), вя и.а., пассивиндя ися-низамнамя капиталы (85), ещтийат
капиталы (86), узунмцддятли кредит вя боржлар (92, 94), ямяйин юдяниши цзря ишчи
щейятиля щесаблашмалар (70) вя с. йерляшдирилир.
Бир гайда олараг актив вя пассивин йекуну, балансын щяр ики тяряфи ейни вя гейд
едилян яшйа щяжминдя анжаг мцхтялиф нишаняляр цзря гrupлашдырылдыьындан bir-birinя
бярабяр олмалыдыр. Даща доьрусу, активдя-ямlакын тяркибиня вя функсионал ролуна
___________________

72
1.Fransиz dilindяn tяrcцmяdя balans bяrabяrlik demяkdir. Latиnca balans iki sözdяn яmяlя gяlir. Bis-iki
dяfя, lanx-tяrяzinin iki gözц, яsl mяnada bislanx bяrabяrliyi göstяrir vя tяrяzinin bir-birinя bяrabяr olan iki
gözцnц xarakterizя edir.
2. Aktiv vя passiv terminlяri latиn sözц olub Aktiv vяsaitlяrin hяrяkяt etmяsini, fяaliyyяt göstяrmяsini,
Passiv isя fяaliyyяtdя olmamasиnи, baшqalarи qarшиsиnda öhdяliklяr olmasиnи ifadя edir.

gюря, йяни онун нялярдян ибарят (ясас вясаитляр, гейри-мадди активляр, аваданлыг,
капитал гойулушу, материаллар, щазыр мящсул, пул вясаитляри вя и.а.) олмасы вя онларын
тяшкилатда щансы функсийаны йериня йетирмяси; пассивдя ися-ямлакын йаранма
мянбяляри, йяни пассивин кимдян вя ня гядяр: тясисчидян, капитал вя мянфяят
шяклиндя юз тяшкилатындан, бцджядян (банк кредитиндян, борж кими диэяр тяшкилатдан)
малсатанлардан вя и.а. алынмасы цзря якс етдирилир. Беляликля, щяр бир ямлак нювц,
тяшкилата mцxtяlif мянбядян дахил олур. Бу baxиmdan ямлакын тяркиб вя
йерляшмясиня эюря цмуми мябляьи (балансын активи) мцтляг ямлакын йаран-
масынын цмуми мябляьиня (балансын пассивиня) бярабяр олмалыдыр. Балансын актив вя
пассивинин йекуну мцщасибат балансынын валйутасы адланыр. Бу жцр бярабярлийи
ашаьыдакы кими ифадя етмяк олар:
Активляр (игтисади ресурслар)=малиййя ющдяликляри (жялбедилмиш капитал)+хцсуси
капитал.
Эюстярилян формулада игтисади ресурслар тяшкилатын мювжуд вя дюврiyйядяки
ямлакынын цмуми дяйярини якс етдирир. Фондларын потенсиал азалмасыны нязярдя тутан
малиййя ющдяликляри (жялб едилмиш капитал) тяшкилатын активляринин щцгуги вя физики
шяхсляр тяряфиндян малийяляшдирилян мигдарыны эюстярир. Хцсуси капитал тяшкилатын
сащибкары тяряфиндян верилян гойулушун дяйярини характеризя едир. Бязи щалларда
сащибкар бцтцн пассивляри юдяdikdя вя галмыш капитал вясаитин юзцнц якс етдирдиkдя
belя капитал галыг капиталы адландырилыр. Бу жцр щалда баланс бярабярлийи ашаьыдакы
кими алинир:
Хцсуси капитал=Активляр=Малиййя ющдяликляри.
Qeyd едилян бярабярликдян эюрцнцр ки, тяшкилатын юз хцсуси вясаити иля мцгайисядя
малиййя тялябатынын тямин едилмясиндя кредиторлар даща чох щцгуги цстцнлцйя
маликдир. Бунунла бирликдя сюзц эедян бярабярлик тяшкилатын активляринин мцтляг
мигдарыны вя капиталын формалашмасында (хцсуси вя жялб едилмишlяrdя) щям
кредиторларын щям дя сащибкарларын иштирак сявиййясини юзцндя якс етдирир. Бу жцр
мцгаисядян тяшкилатын малиййя сабитлийи вя малиййя нятижяси бирбаша асылы олур.
Баланс тяртиб едилян заман ашаьыдакы тялябляр нязяря алынмалыдыр:
балансын щягигилийи-бцтцн эюстярижиляр мцвафиг сянядлярля, мцщасибат щесабларында
апарылан йазылышларла, мцщасибат щесабламалари вя инвентарlaшma иля тясдиг
едилмялидир;
балансын реаллыьы, йяни онун маддяляри гцввядя олан гиймятля гиймят-
ляндирилмялидир;
балансын ващидлийи-балансын гuрулушу ващид учот принсипи вя гиймятляндирмяйя
уйьун щяйата кечирилмялидир;
балансын варислийи-щяр бир сонракы баланс яввялки баланса уйьун тяртиб едил-
мялидир;

73
балансын айдынлыьы-баланс дахили вя харижи истифадячилярин баша дцшмяси цчцн баша
дцшцлян формада тягдим едилмялидир.

4.2. Балансын мязмуну vя гuрулушу.


Ганунверижилик сянядляриня ясас н мцлкиййятяформасындан асылыи и йараг,
сащибкарлыг фяалиййятиni щяйата кечирян, щцгуги шяхс сайылан бцтцн тяшкилатлар (харижи
инвестисийалы тяшкилатлары да дахил етмякля) ващид формада мцщасибат балансы тяртиб
едирляр. Баланс маддяляри Баш китабын мялуматларына ясасян tяrtib edilir. Балансын
бир сыра маддяляри аналитик учотун мялуматлары (жядвял, ъурнал-ордер йахуд тяйинаты
цзря анолоъи реэистрляр) жялб едилмякля тяртиб едилир. Щесаблашмаларын вязиyйятини якс
етдирян щесаблар балансда ачыгланмыш шякилдя: субщесаблар цзря дебет галыьы
балансын активиндя, кредит галыьы ися пассивдя якс етдирилир. Балансын бцтцн маддяляри
щесабат дюврцнцн яввялиня вя ахырына якс етдирилир.
Мцщасибат балансы ики щиссяйя: щяр бири aшa иdakи бюлмялярдян ибарят олан актив
вя пассивдян ибарятдир.
Balansиn aktivi яsas vяsaitlяr vя sair dövr etmяyяn aktivlяri, ehtiyat vя mяsrяflяri,
pul vяsaitlяri, hesablaшmalar vя sair aktivlяrи, passivi isя xцsusi vяsait mяnbяlяrini,
hesablaшmalar vя sair passivlяri özцndя яks etdirir.
Son vaxtlara qяdяr balansиn sadя шяkildя sxematik formasи aшa иdakи kimi
olmuшdur (cяdvяl 4).
Bazar iqtisadiyyatиna keчid vя mцhasibat uчotunun beynяlxalq standartlarиn
tяlяblяrinя yaxиnlaшdиrиlmasи ilя яlaqяdar olaraq balansиn formasиnda vя
mяzmununda böyцk dяyiшikliklяr яmяlя gяlmiшdir. Bu dяyiчiliklяr balansda öz
яksini aшa иdakи kimi tapmишdиr (cяdvяl 4).
Cяdvяl 4.
Mцяssisяnin balansи
Aktiv Passiv
Vяsaitlяrin tяrkibi vя yerlяшmяsi Mяblя Vяsaitlяrin яmяlяgяlmя mяnbя- Mяblя
lяri vя mяqsяdli tяyinatи
Яsas vяsaitlяr Nizamnamя kapitalи
Qeyri-maddi aktivlяr Яlavя kapital
Uzunmцddяtli maliyyя qoyu- Ehtiyat kapitalи
luшlarи
Materiallar Mяnfяяt
Hazиr mяhsul Bankиn uzunmцddяtli kreditlяri
Kassa Bankиn qиsamцddяtli kreditlяri
Hesablaшma hesabи Fяhlя vя qulluqчulara olan borc
Debitorlar Kreditorlar
Balans Balans

74
Bazar iqtisadiyyatи шяraitindя balansиn aktiv vя passiv maddяlяrinin mяzmunu
onu hяm daxildя, hяm dя xaricdя (sяhmdar cяmiyyяtlяri, tяsisчilяr malsatanlar,
kreditorlar, banklar vя baшqalarи tяrяfindяn) istifadя etmяyя imkan yaradиr.
Respublikamиzda hazиrda qabaqcиl dцnya ölkяlяrinin tяcrцbяsindяn vя
mцhasibat uчotunun beynяlxalq standartlarиndan istifadя edilmяklя bцtцn mцяssisя
vя tяшkilatlarda tяtbiq olunan balans formasи hazиrlanmишdиr. Hяmin balansиn
formasи vя mяzmunu ixtisar шяklindя aшa иdakи kimidir (cяdvяl 5).
Görцndцyц kimi balans aktiv цzrя цч, passiv цzrя iki bölmяdяn ibarяtdir.
Aktiviun birinci bölmяsindя яsas vяsaitlяr vя qoyuluшlar (яsas vяsaitlяrin bцtцn
növlяri, qeyri-maddi aktivlяr, uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarи), ikinci
bölmяsindя ehtiyatlar vя mяsrяflяr, (istehsal ehtiyatlarи, bitmяmiш istehsala
mяsrяflяr, hazиr mяhsul, mallar, яlavя dяyяr vergisi), цчцncц bölmяsindя pul
vяsaitlяri, hesablaшmalar vя sair vaktivlяr (yцklяnmiш mallar, debitorlarla
hesablaшmalar, kassadakи, hesablaшma hesabиndakи, valyuta hesabиndakи pul
vяsaiti) яks etdirilir.
Balansиn passivindя mцяssisяnin vяsaitinin яmяlя gяlmя mяnbяlяri göstяrilir ki, bu
da iki yerя - xцsusi vяsait mяnbяlяrinя vя öhdяliklяrя (hesablaшmalara vя
sair
Cяdvяl 5
Mцhasibat balansи
1yanvar 20 -cи ilя
Aktiv Passiv
Vяsaitlяrin tяrkibi vя yerlяшmяsi Mяblя Vяsaitlяrin яmяlя gяlmя mяnbяяlяri Mяblя
vя mяqsяdli tяyinatи
И. Яsas vяsaitlяr vя sair dövr И. Xцsusi vяsait mяnbяlяri
etmяyяn aktivlяr
Яsas vяsaitlяr 1000 Nizamnamя kapitalи 1200
Qeyri-maddi aktivlяr 100 Яlavя kapital 50
Uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarи - Ehtiyat kapitalи 30
Kapital qoyuluшlarи - Xцsusi tяyinatlи fondlar 150
- Mяqsяdli maliyyяlяшmя vя daxilolmalar 87
Mяnfяяt 110
И – bölmя цzrя yekun: 1100 И – bölmя цzrя yekun: 1627
ИИ. Ehtiyatlar vя mяsrяflяr: ИИ.Hesablaшmalar vя sair passivlяr:
stehsal ehtiyatlarи 300 Bankиn uzunmцddяtli kreditlяri 150
Bitmяmiш istehsal 120 Uzunmцddяtli borc 40
Hazиr mяhsul 310 Bankиn qиsa mцddяtli kreditlяri 190
Яlavя dяyяr vergisi 40 Qиsamцddяtli borclar 20
ИИ bölmя цzrя yekun: Kreditorlarla (malsatanlara verilmiш 65
vek-sellяrя görя borclar цzrя)
hesablaшmalar
ИИИ. Pul vяsaitlяri, hesablaшmalar ИИ bölmя цzrя yekun: 645
vя sair aktivlяr
Yцklяnmiш mallar 210
Debitorlarla hesablaшmalar 50
Pul vяsaitlяri

75
Kassa 2
Hesablaшma hesabи 100
Valyuta hesabи 40
ИИИ bölmя цzrя yekun: 402
Zяrяrlяr -
Balans 2272 Balans 2272

passivlяrя) bölцnцr. Xцsusi vяsait mяnbяlяrinя nizamnamя kapitalи, яlavя kapital,


ehtiyat kapitalи, xцsusi tяyinatlи fondlar vя mяnfяяt aid edilir. Bu vяsait
mяnbяlяrinin hamиsи bir yerdя gяtцrцldцkdя mцяssisяnin kapitalи adlanиr.
Mцяssisяni yaradan investorlar (sяhmdarlar), onun yaranmasиna qoyduqlarи resurs
(pul vяsaiti, material, яsas vяsait vя i.a.) яvяzinя adi sяhm alиrlar. Mцяssisяnin
mяnfяяtinin sяhmdarlarda olan öhdячiliyin ödяnilmяsinя istifadя olunmayan hissяsi
onun sяrяncamиnda qalиr vя bölцшdцrцlmяyяn mяnfяяt adlanиr. Belяliklя,
mцяssisяnin kapitalи iki mяnbя: investorlardan (tяsisчilяrdяn) alиnan vяsait vя
bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяtin vяsaiti hesabиna yaradиlиr.
Mцяssisяnin öhdяliklяrinя-bankиn uzun vя qиsamцddяtli kreditlяri,
uzunmцddяtli vя qиsamцddяtli borclar, mallar, iшlяr vя xidmяtlяr цzrя malsatanlara
olan borclar, alиnmиш veksellяr цzrя borclar, яmяk ödяmяsi цzrя fяhlя vя
qulluqчulara, яmяk ödяmяsinя görя sosial sи orta orqanlarиna, vergilяr цzrя
bцdcяyя olan borclar aiddir. Sadalananlar adяtяn cяlb edilmiш vяsait adlanиr.
Bцtцn deyilяnlяrя яsasяn belя nяticяyя gяlmяk olar ki, balansиn bяrabяrliyi
(aktivin-passivя) bir tяrяfdя (aktivdя) vяsaitlяrin, digяr tяrяfdя (passivdя) isя
kapitalиn vя öhdяliklяrin durmasи ilя izah olunur.
Яgяr indiyя qяdяr balansиn aktivi dedikdя sadяcя olaraq vяsaitin tяrkibi vя
onun yerlяшmяsi baшa dцшulurdцsя, mцhasibat uчotunun beynяlxalq ctandartlarиna
görя bu daha geniш mяna daшиyиr. ndi balansиn aktivinя fяal iшlяyяn, mяnfяяt (pul)
gяtirяn яmlak kцtlяsi kimi baxиlиr. Bu da aktivdя cяmlяшяn gяlяcяk iqtisadi fayda
demяkdir. Mцhasibat uчotunun beynяlxalq standartlarиna görя aktivdяn fяrqli
olaraq passiv baшqa mяna daшиyиr vя mцяssisяnin tяsяrrцfat fяaliyyяtinin hяyata
keчirilmяsinя nя qяdяr kapital (vяsait) qoyuldu unu vя tяrяflяrin mцяssisяnin
яmlak kцtlяsinin yaranmasиnda onun hansи formada iшtirak etdiyini göstяrir. Яgяr
яvvяllяr passiv mцяssisя vяsaitinin яmяlя gяlmя mяnbяlяri vя mяqsяdli tяyinatи kimi
чиxиш edirdisя, indiki bazar iqtisadiyyatи шяraitindя ona, яldя edilmiш qiymяtlilяrя
(görцlmцш xidmяtlяrя) görя, öhdячilik vя mцяssisяnin aldи и resurslar (aktivlяr)
цчцn tяlяbat kimi baxиlиr.
Ona görя dя hal-hazиrda passivdя mцяssisяnin öhdячiliklяri onu yaradan
subyektlяr цzrя qruplaшdиrиlиr. Öhdячiliklяrin bir hissяsi mцяssisяni yaradan
sahibkarlar (investorlar, dövlяt, tяsisчilяr) qarшиsиndakи öhdячiliklяrя, digяrlяri
baшqa mцяssisя, tяшkilat vя шяxslяr (malsatanlar, banklar, fяhlя vя qulluqчular, borc
verяnlяr, bцdcя, kreditorlar, vя i. a.), qarшиsиnda olan öhdячiliklяrя bölцnцr.
Balansиn kömяyi ilя öhdячiliklяrin bu cцr qruplaшdиrиlmasи onlarиn qaytarиlma
mцddяtlяrini mцяyyяn etmяyi asanlaшdиrиr. Öhdячiliklяrin sahibkarlar (investorlar,
sяhmdarlar, dövlяt, tяsisчilяr) qarшиsиnda olan hissяsi demяk olar ki, balansиn
76
passivinin daimi hissяsi hesab olunur vя tяsяrrцfat subyektlяrinin fяaliyyяti
dövrцndя qaytarиlmиr. kinci qrup öhdяliklяrin (kreditorlar, bank, malsatanlar vя
i.a. qarшиsиnda olan öhdяliklяrin) qaytarиlma vaxtи isя, onlar цчцn mцяyyяn edilmiш
mцddяtlяr цzrя qabaqcadan mяlum olur.
nvestorlar, sяhmdarlar vя i.a. qarшиsиnda olan öhdячiliklяr dя iki yerя
bölцnцr. Onlarиn bir hissяsi mцяssisяnin onu ilk dяfя tяшkil edяrkяn mцяssisяnin
sahibkarlarи tяrяfindяn qoyulur vя sonradan яlavя ayиrmalar aparmaq yolu ilя
tamamlanиr. Bu iki hissя mцяssisяnin nizamnamя kapitalи adlanиr. Яldя olunan
mяnfяяtin bir hissяsi mцяssisяnin öz sяrяncamиnda qalиr.Hяmin mяnfяяtdяn yи иm
fonduna ayиrmalar aparиlиr. Bu ayиrmalar hesabиna sahibkarlarиn nizamnamя
kapitalиna qoyduqlarи vяsait artиrиla bиlяr. Vяsaitlяrin bu hissяsi öz яksini “Яlavя
kapital”, “Ehtiyat kapitalи”, “Xцsusi tяyinatlи fondlar”, “Bölцшdцrцlmяmiш
mяnfяяt” hesablarиnda tapиr. Sonralar onlar sahibkarlarиn razиlи и ilя nizamnamя
kapitalиna birlяшdirilя bilяr. Sahibkarlar qarшиsиnda mцяssisяnin bu iki öhdячiliyi
(nizamnamя kapitalи vя mяnfяяt hesabиna yaradиlan ehtiyat kapitalи, яlavя kapital)
xцsusi kapitalи tяшkil edir.
Beynяlxalq uчot tяcrцbяsindя “Xцsusi vяsaitlяr” (xцsusi kapital) anlayишиna
böyцk diqqяt verilir. Xцsusi kapital bяzяn tяmiz яmlak adlanиr vя o, mцяssisяnin
balansиnиn yekunundan xarici öhdячiliklяri (malsatanlara, banka, kreditorlara vя
i.a. olan borclarи) чиxdиqdan sonra bцtцn яmlakиn qalиq mяblя i demяkdir.
Hal-hazиra qяdяr balansи tяhlilя hazиrlamaq цчцn brutto balansиna
(tяmizlяnmяmiш) яsasяn netto (tяmizlяnmяmiш) balansи tяrtib edilir. Buna balansи,
qiymяtlilяrin (яsas vяsaitlяrin, qeyri-maddi aktivlяrin, mallarиn, materiallarиn vя s.)
ilk satиnalma dяyяrini, nizamlaшdиrиcи maddяlяrdяn tяmizlяmяk yolu ilя nail olunur.
Hazиrda bцtцn mцяssisяlяrdя mцhasibat uчotunun beynяlxalq standartlarиnиn
tяlяblяrinя uy un gяlяn netto-balans formasиndan istifadя olunur.
Netto balansиn aktivindя яsas vяsaitlяrin, qeyri-maddi aktivlяrin, azqiymяtli
vя tezköhnяlяn яшyalarиn ilk (bяrpa) dяyяri, köhnяlmяsi vя qalиq dяyяri; mal
qalиqlarиnиn satиnalma dяyяri; zяrяrlяr-keчяn ildя vя hesabat ilindя яldя olunan
zяrяrlяrin mяblя i hяcmindя göstяrilir. Balansиn passivindя keчяn ilin vя hesabat
ilinin mяnfяяtinin mяblя i, habelя hesabat ilinin bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяti ayrи
sяtirdя göstяrilir.
Beynяlxalq tяcrцbяdя netto-balansиnиn aktivinin vя passivinin yekununa
balansиn valyutasи deyilir.
Netto balansиnиn aktivinin valyutasиna yalnиz яsas vяsaitlяrin, qeyri-maddi
aktivlяrin vя azqiymяtli tezköhnяlяn яшyalarиn qalиq dяyяri daxil edilir.
Netto-balansиnиn passivinin valyutasиna bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяt dя daxil
edilir.Hesabat ilinin mяnfяяti vя mяnfяяtdяn istifadя isя arayиш шяklindя göstяrilir.
Hesabat ilinin mяnfяяti vя mяnfяяtdяn istifadя maddяlяrinin mяblя i balansиn
valyutasиna daxil edilmir.
Hazиrda respublikamиzda geniш miqyaslи iqtisadi islahatlar hяyata keчirilir,
mцяssisяlяrin özяllяшmя prosesinя baшlanиlиb, özяllяшdirilяn mцяssisяlяr onlarиn

77
kollektivlяri tяrяfindяn satиn alиnmaq yolu ilя sяhmdar cяmiyyяtlяrinя чevrilir. Belя
bir шяraitdя mцhasibat uчotunun netto balansиnиn яhяmiyyяti olduqca artиr.
Mцяssisяlяr özяllяшdirildikdя (satиldиqda) onlarиn яmlakиnиn real (qalиq)
dяyяrini vя яmlak-maliyyя vяziyyяtini tяyin etmяk tяlяb olunur. Bu mяqsяdя nail
olmaq цчцn netto-balansиnиn kömяyi ilя özяllяшdirilяn mцяssisяnin balansи яsas
vяsaitlяrin köhnяlmяsi, qeyri-maddi aktivlяrin köhnяlmяsi, azqiymяtli vя
tezköhnяlяn яшyalarиn köhnяlmяsi, ticarяt яlavяlяri, hesabat ilinin mяnfяяti vя
ondan istifadя kimi maddяlяrdяn tяmizlяnir. Bu da, mцяssisя яmlakиnиn real
vяziyyяtini tяmin etmяyя imkan verir.
Qeyd edilяn mцhasibat balansи Azяrbaycan Respublikasи Nazirlяr
Kabinetinin 2005-ci il 18 iyul tarixli 140 nömrяli qяrarи ilя 2008-ci il 1 yanvar
tarixinя qяdяr Maliyyя hesabatlarиnиn Beynяlxalq standartlarиna яsasяn mцhasibat
uчotunu aparmalи vя maliyyя hesabatlarиnи tяqdim etmяli olan 30-cu sяhfяdя
verilmiш 20 ictimai яhяmiyyяtli qurumlar (kommersiya tяшkilatlarи) Azяrbaycan
Respublikasи Maliyyя Nazirliyinin 2006-cи il 18 aprel tarixli -38 nömrяli Яmri ilя
tяsdiq olunmuш 1№-li milli mцhasibat uчotu standartиnиn яlavя 3-dя verilmiш
“Mцhasibat balansи”nи tяrtib etmяlidirlяr.

Mцhasibat balansиnиn 01 yanvar 2008-ci ildяn tяrtib edilяcяk formasи

"_______" mцяssisяsi
Mцhasibat balansи
31 dekabr 20X2-ci il tarixinя
(manatla)

Bölцmцn/ Qeydlя-
maddяnin AKT V rя isti- 20X2 20X2 20X1 20X1
№-si nad
AKT VLЯR
1 Uzunmцddяtli aktivlяr
10 Qeyri-maddi aktivlяr x x
11 Torpaq, tikili vя avadanlиqlar X x
12 Daшиnmaz яmlaka investisiyalar X x
13 Bioloji aktivlяr X x
14 Tяbii sяrvяtlяr X x
15 шtirak payи metodu ilя uчota alиnmиш investisiyalar X x
16 Tяxirя salиnmиш vergi aktivlяri X x
17 Uzunmцddяtli debitor borclarи X x
18 Sair uzunmцddяtli maliyyя aktivlяri X x
19 Sair uzunmцddяtli aktivlяr X x
CЯM UZUNMЦDDЯTL AKT VLЯR x x

2 Qиsamцddяtli aktivlяr
20 Ehtiyatlar X x

78
21 Qиsamцddяtli debitor borclarи X x
22 Pul vяsaitlяri vя onlarиn ekvivalentlяrи X x
23 Sair qиsamцddяtli maliyyя aktivlяri X x
24 Sair qиsamцddяtli aktivlяr X x
CЯM QИSAMЦDDЯTL AKT VLЯR x x

CЯM AKT VLЯR x x

PASS V

KAP TAL VЯ ÖHDЯL KLЯR

3 Kapital
30 Ödяnilmiш nominal (nizamnamя) kapital X x
31 Emissiya gяliri X x
32 Geri alиnmиш kapital (sяhmlяr) (x) (x)
33 Kapital ehtiyatlarи X x
34 Bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (ödяnilmяmiш zяrяr) x(x) x(x)
CЯM KAP TAL x x

4 Uzunmцddяtli öhdяliklяr
40 Uzunmцddяtli faiz xяrclяri yaradan öhdяliklяr X x
41 Uzunmцddяtli qiymяtlяndirilmiш öhdяliklяr X x
42 Tяxirя salиnmиш vergi öhdяliklяri X x
43 Uzunmцddяtli kreditor borclarи X x
44 Sair uzunmцddяtli öhdяliklяr X x
CЯM UZUNMЦDDЯTL ÖHDЯL KLЯ x x

5 Qиsamцddяtli öhdяliklяr
50 Qиsamцddяtli faiz xяrclяri yaradan öhdяliklяr X x
51 Qиsamцddяtli qiymяtlяndirilmiш öhdяliklяr X x
52 Vergi vя sair mяcburi ödяniшlяr цzrя öhdяliklяr X x
53 Йиsamцddяtli kreditor borclarи X x
54 Sair qиsamцddяtli öhdяliklяr X x
CЯM QИSAMЦDDЯTL ÖHDЯL KLЯR x x
CЯM ÖHDЯL KLЯR x x
CЯM KAP TAL VЯ ÖHDЯL KLЯR x x

4.3. Тясяррцфат ямялиййатларынын тясири нятижясиндя балансын дяйишмяси.

Тякрар истещсал просесинин bцtцn мярщялясиндя мцяссисялярдя материалларын дахил


олмасы, ямяк щаггы щесабланмасы, мал сатанларла щесаблашмалариn aparиlmasи,

79
мящсул истещсалы вя сатышыn hяyata keчirilmяsi, малаланлардан пул вясаитинин дахил
олмасы, малиййя нятижяляринин мцяййян едилмяси, бцджя иля щесаблашмалар вя и.а.
iшlяrin yerinя yetirilmяsi цзря чохлу мигдарда тясяррцфат ямялиййатларыnиn баш
верmяsi ilя яlaqяdardиr. Bu tясяррцфат ямялиййатлары мцяссися вясаитинин вя онун
ямяляэялмя мянбяляринин тяркибиндя яhяmiyyяtli дяйишиклик ямяля эятирир, башга
сюзля мцяссисянин балансыны дяйишдирир. Балансда яmяlя gяlяn bu cцr dяyiшmя
яmяliyyatlarиn мцяссисянин вясаитляриnя vя онларын ямяляэялмя мянбяляриnя тясири
нятижясиндя baш verir. Lакин belя dяyiшmя nяticяsindя балансын активинин вя
пассивинин йекунунун бярабярлийи позулмур.
Тясяррцфат ямялиййатларынын тясири нятижясиндя балансда дюрд жцр дяйишиклик ямяля
эялир.
Биринжи тясир нятижясиндя йалныз мцяссисянин вясаитинин тяркибиндя дяйишиклик баш
верир. Балансын активиндя бир маддя артыр, диэяр маддя ися азалыр. Балансын йекуну
дяйишилмяз галыр.Бу жцр ямялиййатлара мисал олараг анбардан материалларын истещсала
бурахылмасыны, пулun щесаблашма щесабындан кассайа алынмасыны эюстярмяк олар.
Икинжи тясир нятижясиндя ямялиййатлар мцяссися вясаитляринин мянбяляринин айры-айры
нювляриni дяйишdirир. Бу заман пассивдя бир маддя артыр, диэяр маддя азалыр,
балансын йекуну дяйишилмир вя онун бярабярлийи позулмур. Бу жцр ямялиййатлара
малсатанлара олан боржун банкдан алынан ссуда щесабына öдянмяси, мцяссисянин
мянфяятинин бир щиссясинин хцсуси тяйинатлы фондлара айрылмасы, двиденд шяклиндя
мцяссисянин мянфяятинин бир щиссясинин юз ишчиляриня щесабланмасы аид ола биляр.
Тясяррцфат ямялиййатларынын баланса цчцнжц тясири нятижясиндя ейни мябляьдя щям
вясаитлярин тяркиби, щям дя онларын ямяля эялмя мянбяляри артыр вя бу мябляь гядяр
балансын щям активи щям дя пассиви чохалыр. Бу дяйишмяйя истещсал фящляляриня ямяк
щаггы щесабланмасыnи, материалlarиn малсатанлардан идхал edilmяsini (дяйярини
сонраdan юдямякля) вя и.а. аид etmяk olar.
Дюрдцнжц тясир нятижясиндя вясаитлярин щям тяркибиндя щям дя ямяляэялмя
мянбяйиндя азалма ямяля эялир вя бу заман щямин мябляь гядяр балансын щям
активи щям дя пассиви бярабяр щяжмдя азалыр. Бу жцр ямялиййатлара кассадан фящля вя
гуллугчулара ямяк щаггы цзря боржун юдянмяси, малсатанлара олан боржун
щесаблашма щесабындан кючцрцлмяси, ссудалар цзря банка олан боржун щесаблашма
щесабындан юдянilмяси аид ола биляр.
Дейилянляри ясасландырмаг цчцн ашаьыдакы мисаллара мцражият едяк:
Йалныз мцяссися вясаитинин тяркибиндя дяйишиклик ямяля эялмишдир:
1) анбардан истещсалата материал бурахылмышдыр-50.000 манат.
2) щесаблашма щесабындан кассайа пул алынмышдыр-5000 манат.
Эюстярилян ямялиййатлар йалныз балансын активиндя дяйишиклик ямяля эятирир.
Бурада щяр бир ямялиййат балансын активинин маддяляриня тясир эюстярир вя
онларда бярабяр вя яксиня дяйишиклик ямяля эятирир (cядвял 6).

80
Жядвял 6.
Баланс (биринжи ямялиййатдан сонра, мин манатла)

Актив Пассив
Ямялиййат-

лардан сонра
ларын яввя- Баланс маддяляринин ады

Ямялиййат-
Дяйишиклик

ларын яввя-
яmялиййат-
Баш верян

линя галынг
Баланс маддяляринин ады линя галынг

(+,-)

галыг
1. Ясас вясаитляр 57000 - 57000 1.Низамнамя капиталы 60000
2. Материаллар 12000 -50 11950 2.Хцсуси тяйинатлы фондлар 8000
3. Битмямиш истещсал 3000 +50 3050 3.Мянфяят 2500
4. Щазыр мящсул 2600 - 2600 4.Банк ссудалары 2500
5. Касса 20 +5 25 5.Малсатанлар 1000
6. Щесаблашма щесабы 380 -5 375 6.Ямяк юдямяси цзря борж 580
7.Саир кредиторлар 420
Йекун: 75000 - 75000 Йекун: 75000

Верилян ямялиййатлар нятижясиндя балансын активинин гурулушу дяйишмир vя


балансын активинин йекуну дяйишмяз галыр. Ямялиййатлар баш веряня гядяр вясаитлярин
балансда якс етдирилян галыьыны, щямин ямялиййат баш веряндян сонра ямяля эялян
галыгла мцгайися етмиш олсаг балансда баш верян дяйишиклийин игтисади мащиййятини
баша дцшмяк олар.
Инди йалныз мцяссисянин вясаитинин ямяляэялмя мянбяляриня тясир едян
тясяррцфат ямялиййатларыны нязярдян кечиряк:
3) мянфяят бюлцшдцрцляркян онун бир щиссяси хцсуси тяйинатлы фондлара айрылмышдыр-
1000000-манат.
4) банкдан алынан ссуда щесабына малсатанлара олан борж кючцрцлмцшдцр 500.000-
манат.
Бу ямялиййатлар нятижясиндя балансын йекуну дяйишмир vя онлар йалныз
балансын пассивинин гuрулушуну дяйишdirир (жядвял 7).
Жядвял 7.
Баланс (икинжи ямялиййатдан сонра, мин манатла)

Актив Пассив
Баш верян
Ямялиййатларын
яввялиня галыг
Ямялиййатла-

Баланс маддяляринин ады ямялиййатлардан


рын яввялиня

Дяйишиклик

Баланс маддяляринин ады сонра галыг


(+,-)
галыг

1.Ясас вясаитляр 57000 1.Низамнамя капиталы 60000 - 60000

81
2. Материаллар 11950 2. Хцсуси тяйинатлы фондлар 8000 +1000 9000
3. Битмямиш истещсал 3050 3. Мянфяят 2500 -1000 1500
4.Щазыр мящсул 2600 4. Банк ссудалары 2500 +500 3000
5.Касса 25 5. Малсатанлар 1000 -500 500
6.Щесаблашма щесабы 375 6. Ямяк юдямяси цзря борж 580 - 580
7. Саир кредиторлар 420 - 420
Йекун: 75000 Йекун: 75000 - 75000

Щювбяти мярщялядя, yяni цчцncц tяsir nяticяsindя ейни вахтда щям балансын
активини, щям дя пассивини артыран ямялиййатлары эюстяряк:
5) истещсалат фящляляриня ямяк щаггы щесабланмышдыр-520.000 манат;
6) малсатанлардан материал алынмышдыр-1500.000 манат.
Щямин ямялиййатларын тясири нятижясиндя балансын щям активи, щям дя пассиви
бярабяр щяжмдя артмыш, балансын йекуну ися бир-бириня актив вя пассив цзря бярабяр
олмушдур (жядвял 8).

Жядвял 8.
Баланс (цчцнжц ямялиййатдан сонра мин манатла)

Актив Пассив

Ямялиййатларын яввя-
Баш верян ямялиййат-

Баш верян ямялиййат-


лардан сонра галыг

лардан сонра галыг


Баланс маддяляринин ады Баланс маддяляринин ады

Дяйишиклик (+,-)
Ямялиййатларын
яввялиня галынг

Дяйишмя (+,-)

1.Ясас вясаит 57000 - 57000 1.Низамнамя капиталы 60000 - линя галынг 60000
2 Материаллар 11950 +1500 13450 2.Хцсуси тяйинатлы фондлар 9000 - 9000
3. Битмямиш истещсал 3050 +520 3570 3.Мянфяят 1500 - 1500
4.Щазыр мящсул 2600 - 2600 4.Банк ссудалары 3000 - 3000
5.Касса 25 - 25 5.Малсатанлар 500 +1500 2000
6.Щесаблашма щесабы 375 - 375 6.Ямяк юдямяси цзря борж 580 +520 1100
- - - 7.Саир кредиторлар 420 420
Йекун: 75000 +2020 77020 Йекун: 75000 +2020 77020

Нящайят балансын щям активини, щям дя пассивини ейни мябляьдя азалдан вя


онун бярабярлийини позмайан мисаллара мцражият едяк:
7) ямяк щаггы цзря фящля вя гуллугчулара олан боржун бир щиссяси кассадан
верилмишдир-20.000 манат.
8) малсатанлара олан борж щесаблашма щесабындан юдянилмишдир-100.000
манат.
Яэяр щямин ямялиййатлары балансда якс етдирмиш олсаг, о ашаьыдакы шякил
алаr вя балансын щям активинин щям дя пассивинин йекуну ейни щяжмдя азалар vя
онун бярабярлийи позулмur (жядвял 9).

82
Cяdvяl 9.
Balans (dördцncц яmяliyyatdan sonra, min manatla)
Aktiv Passiv
Balans maddяlяrinin adи Balans maddяlяrinin adи
Яmяliyyatlarиn яv

yatlardan sonrakи
Baш verяn яmяliy-

Яmяliyyatlarиn

Dяyiшmя

yatlardan sonrakи
Baш verяn яmяliy-
vяlinя qalиq

Dяyiшmя
qalиq

яvvяlinя qalиq
(+,-)

(+,-)

qalиq
1.Яsas vяsaitlяr 57000 57000 1.Nizamnamя kapitalи 60000 60000
2.Materiallar 13450 13450 2.Xцsusi tяyinatlи fondlar 9000 9000
3.Bitmяmiш istehsal 3570 3570 3.Mяnfяяt 1500 1500
4.Hazиr mяhsul 2600 2600 4.Bank ssudalarи 3000 3000
5.Kassa 25 -20 5 5.Malsatanlar 2000 -100 1900
6.Hesablaшma hesabи 375 -100 275 6.Яmяk ödяmяsi цzrя borc 1100 -20 1080
7.Sair kreditorlar 420 420
Yekunu: 77020 -120 76900 77020 -120 76900

Демяли, мцяссисянин бцтцн вясаитлярини онларын ямяляэялмя мянбяляри цзря якс


етдирян мцщасибат балансы, онда якс etdirilяn тясяррцфат ямялиййатларынын
дцзэцнлцйц цзяриндя нязарят етмяйя имкан йарадыр. Актив вя пассив цзря
ямялиййатлар дцзэцн якс етдирилдикдя балансын йекунунун бярабярлийи позулмур.
Щяр бир тясяррцфат ямялиййаты балансын активиндя вя пассивиндя мцяссися вясаитинин,
онларын ямяляэялмя мянбяляринин тяркибиндя, йахуд ейни вахтда щям активдя, щям
дя, пассивдя гаршылыглы дяйишиклик ямяля эятирир.
Belяliklя, tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn balansa 4 cцr tяsirini aшa иdakи kimi
ifadя etmяk olar:
a balansиn aktivinin daxilindя яmяlя gяlяn dяyiшiklik;
a balansиn passivinin daxilindя яmяlя gяlяn dяyiшiklik;
a azalmaqla balansиn aktiv vя passivinin yekununda яmяlя gяlяn dяyiшiklik;
a artmaqla balansиn aktiv vя passivinin yekununda яmяlя gяlяn dяyiшiklik;

83
BÖLMЯ 5. ЩЕСАБЛАР СИСТЕМИ ВЯ ИКИЛИ ЙАЗЫЛЫШ.

5.1. Mцщасибат щесаблары щагда анлайыш, онун гурулушу вя тясяррцфат


ямялиййатларынын онда йазылышы гайдасы.

Мцщасибат балансы щесабат дюврц ярзиндя тяшкилатын ямлакыны вя онун


ющдяликлярини якс етдирир. Истещсал просесиндя щяр эцн жари якс етдирилмяси тяляб олунан
чохсайлы тясяррцфат ямялиййатлары баш верир ки, онлари да игтисади cяhяtdяn ейнинювлц
принсип цзря гурулан хцсуси формада – мцщасибат учотунун щесабларында якс
етдтрмяк лазым эялир.
Мцщасибат щесаблары-идаряетмя гярары гябул етмяк цчцн бцтцн зярури
информасийалары юзцндя топлайан ясас vя ващид информасийа щесаб едилир. Мцщасибат
учотунун щесаблары ямлакын тяркибиня вя йерляшмясиня эюря еляжя дя тясяррцфат
ямялиййатларыны пул, натурал вя ямяк юлчцсц иля ифадя edяn ейни нишаняляр цзря жари
гаршылыглы якс етдирян вя груплашдыран цсул сайылыр.
Щяр бир ямлак, ющдялик вя тясяррцфат ямялиййаты цчцн балансын мцвафиг
маддясиня уйьун юз ади вя рягям нюмряси (шифряси) олан айры щесаб ачылыр. Бунu
yerinя yetirmяk цчцn dяsliyin 3-cц bölmяsinin 3.2; 3.3; 3.5 “Mцhasibat uчotunun
predmeti vя onun яsas obyektlяri”; “Яmlakиn formalaшmasи (яmяlяgяlmя)
mяnbяlяri” vя “Tяsяrrцfat яmяliyyatlarи vя onlarиn nяticяlяrinin xarakteristikasи”
paraqraflarиnda яhatя edilяn uчot obyektlяrini tяyin edib qeyd edilяn hesablarи
aчmaq lazиmdиr. Belя hesablara 01 «Ясас вясаитляр», 04 «Гейри-мадди активляр», 10
«Материаллар», 20 «Ясас истещсалат», 50 «Касса», 51 «Щесаблашма щесабы», 52
«Валйута щесабы», 75 «Тясисчилярля щесаблашмалар», 80 «Мянфяят вя зяряр», 85
«Низамнамя капиталы» вя с. мisal эюстярмяк олар.
Щяр бир щесаб икитяряфли жядвял формасында олур. Онун сол тяряфи-дебет (латынжа о
боржлудур) саь тяряфи ися кредит (латынжа о инаныр) адланыр. Бу терминляр мцщасибат
учотунда онун Qярби Aвропа юлкяляриндя мейдана эялмяси дюврцндя тятбиг
едилмяйя башланмышдыр. Щямин дюврдя мцщасибатлыг анжаг тижарят вя кредит
ямялиййатларыны ящатя етмиш вя бу сюзляр тажир вя банкирляр арасында гаршылыглы
мцнасибятлярин вязиййятини тяйин етмяк цчцн учотда истифадя едилмишдир. Сонрадан
онлар юзляринин яввялки ящямиййятини итирмиш вя садя техники терминляря чеврилмишляр.
Гейд едяк ки, тяжрцбядя йазылыш апарыларкян Дебет вя кредит терминлярини гысалдылмыш
шякилдя, йяни; Дебет-Дt; Kредит ися-Кt; кими истифадя едилир.
Hesabиn sxeminin aшa иdakи kimi olmasи nяzяrdя tutulmuшdur:
Дebet (Dt) щесаб (adи) Кredit (Kt)

84
Нязяриййя вя тяжрцбядя щесабларын цч схеминдян истифадя едилир.
Биринжи щесаб схеми tяdris цчцn вясаитi йазмаг вя тядрис мяшьяляси апармаг
цчцн истифадя едилир. Ону ашаьыдакы кими тясяввцр етмяк олар:
Дt 50 «Касса» щесабы Кt

Икинжи щесаб схеми тяжрцбядя учотун мемориал ордер вя Баш ъурнал


формаларындан истифадя едилян заман тятбиг едилир. О, юзцнц икитяряфли жядвял
формасында ашаьыдакы мязмунда тягдим едир:

50 «Касса» щесабы
Debet
Kredit
Ямялиy- Ямялий- Ямялий- Мябляь Ямялий- Ямялий- Ямялиййатын Мябляь
йатын йатын йатын мяз- yатын yатын м mязмуну
№-си тарихи муну №-си тарихи

Цчцнжц щесаб схеми тяжрцбядя учотун ъурнал-ордер формасында тятбиг едилир


вя ашаьыдакы шякилдя тягдим олунур:

50 «Касса» щесабынын кредити цзря jurnal-order


Тарих 50 «Касса»
Ашаьыдакы щесабларын дебети щесабынын
кредити цзря
йекун
71«Тящтялшяхслярля 51«Щесаблашма щесабы» 70 «Ямяйин юдяни- вя
щесаблашмалар» ши цзря ишчи щейяти i.а.
иля щесаблашмалар»

Дебет бир щесаб цчцн артманы, кредит азалманы диэяр щесаб цчцн ися яксиня
дебет азалманы кредит аrtманы ифадя едир. Мязмунундан асылы олараг мцщасибат
щесаблары актив, пассив вя актив-пассив щесаблара бюлцнцр.
hесаблар, aшa иdakи hallarda aktiv:
- игтисади мязмуну, йяни ямлакын мювжудлуьу, тяркиби вя йерляшмя йери
цзря учоту цчцн нязярдя тутулдугда;
- баланс, йяни балансын активиндя йерляшян щесаблар (маддяляр) олдугда;
- галыг, йяни щесаб дебет галыьына малик олдугда;
aшa иdakи hallarda isя passiv olurlar:
- игтисади мязмуну, йяни щесаб ямлакын ямяляэялмя мянбяyини якс

85
етдирдикдя;
- баланс, йяни щесаб балансын пассив щиссясиндя йерляшдирилдикдя;
- галыг, йяни щесаб кредит галыьына малик олдугда.
Актив вя пассив щесаблардан башга, мцщасибат учотуnun тяжрцбяsinдя ейни
вахтда дебет йахуд кредит галыьы олан актив-пассив щесаблардан да истифадя едилир.
Актив-пассив щесаб цзря ancaq бир галыг мцяййян едилян щесабларда щямин галыг
нятижя галыьы щесаб едилир вя о якс ямялиййатын сон йекунуну эюстярир. Belя qalи иn
mцяyyяn edilmяsinя 80 «Мянфяят вя зяряр» щесабыниn qalи иnи aid etmяk olar. Bu
hesabda mцяyyяn edilяn qalиq ya мянфяятi ya da зярярi якс етдирир.
Bu mяnfяяt yaxud zяrяr aйын ахырында сон малиййя нятижяси kimi mцяyyяn edilir
vя 80 «Мянфяят вя зяряр» щесабыниn кредит mяblя i debet qalи иndan чox олдугда
hяmin artиq hissя mяnfяяti, яksinя olduqda isя zяrяri göstяrir.
Бязи щалларда актив-пассив щесабладда нятижя галыьыны мцяyyян етмяк олмur.
Бelя hal нятижя галыьынын учот эюстярижиляриниn тящриф olunmasи иля ялагядардыр.
Мясялян 76 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла щесаблашмалар» ики щесабла:
«Дебиторларла щесаблашмалар»- актив щесаб вя «Кредиторларла щесаблашмалар» -
пассив щесабла явяз олуна биляр. Анжаг бу щесаблашмаларын бир щесабда учота
алынмасы гаршылыглы щесаблашмаларын, yяni дебиторун кредитор вя яксиня ола билмяси вя
буна эюря дя sözц gedяn щесабы ики айры щесаба ayиrmaq мягсядяуйьун sayиlmиr.
Жари учотун тясяррцфат ямялиййатлары баш вердикжя onlarиn mяlumatlarи bir qayda
olaraq щесабларда топланыр. Adяtяn охшар ямялиййатлар чох олан щалларда щяр бир
ямялиййати айры-айры щесабларда илк сянядляря ясасян жямляшдирмя йахуд
груплашдырма жядвялляриндя цмумиляшдирmяklя йазмаг олар. Бу жцр ишин апарылмасы
щесабларда апарылан йазылышларын ихтисара салынмасына имкан йарадыр.
Актив вя пассив щесабларын гuрулушу вя онларда апарылан йазылышларын апарылмасы
ашаьыдакы гайдаларла тянзимлянир.
Актив щесаблар цчцн. Щесабат дюврцнцн яввялиня илк галыьа (Г 1a ) малик олан
щесаблар ачылыр. Бу галыг щагда мялуматын щесаба йазылмасы балансын актив
щиссясиндян эютцрцляряк щесабын дебетиндя йазылыр. Бу жцр гайда, щесабын ачылмасыны
вя онда илк галыьын йазылмасыны ифадя едир. Артим yaxud дахилолма щесабын
дебетиндя, азалма yaxud мяхариж вя тясяррцфатдан чыхма щесабын кредитиндя якс
етдирилир. Щесабат дюврцнцн ахырында бцтцн щесаблар цзря якс етдирилмиш ямялиййатын
йекуну, йяни дювриййяси мцяййян едилир. Бурада илк нювбядя щесабын дебет
тяряфинин, сонра ися кредит тяряфинин дювриййяси щесабланыр. Бу заман йекун
дювриyйясиня щесабын илк галыг мябляьи дахил едилмир. Йекун дюврийyясинин
щесабламасына анжаг щесабат дюврцнцн ямялиyйатлары цзря мябляьляр дахил едилир.
Щесабат дюврц цзря актив щесабларын сон галыьы (Г 2 q ) илк дебет галыьынын (Г 1q )
цзяриня, дебет дювриййясинин (Д d ) йекунуну ялавя едиб кредит дювриййясинин (К d )
йекунуну чыхмагла мцяййян едилир. Сон галыг анжаг дебет галыьына малик ола биляр
йа да щеч бир галыь олмамагла сыфыра бярабяр олар. Гейд едилян ифадяни ашаьыдакы
кими тясяввцр етмяк олар:
Г =Г 1q + Д d - К d
2q

86
Aktiv hesabиn qeyd edilяn sxemini aшa иdakи kimi tяsяvvцr etmяk olar
Dt Aktiv hesab Kt

Vяsaitin ilk qalи и Vяsaitin azalmasи


Vяsaitin artmasи (-)
(+)
Vяsaitin son qalи и

Беляликля, актив щесаблар цчцн дебет артманы, kредит ися азалманы ифадя едир.
Пассив щесаблар цчцн kредитиндя илк кредит галыьы (Г 1q ) балансын пассив щиссясинин
айры-айры маддяляриндя олан галыглардан эютцрцлян щесаблар цчцn ачылыр. Ачылмыш
щесабda артма, мядахил yaxud дахилолма onun кредитиндя азалма, мяхариж yaxud
чыхма isя debetindя якс етдирилир. Щесабат дюврцнцн ахырында щяр бир щесаб цзря,
яввялжя кредит сонра ися дебет цзря йекун дювриййяsi мцяййян едилир. Бу заман
кредит цзря дювриййянин йекунуна илк галыг дахил едилмир вя щямин йекун
дюврийясиндя анжаг щесабат дюврцндя апарылмыш ямялийатларын мябляьи нязяря алыныр.
Сон галыг (Г 2 q ), илк кредит галыьынын (Г 1q ) цзяриня кредит дювриyйясини (К d ) ялавя
едиб, дебет дюврийясини (Д d ) чыхмагла мцяййян едилир. Бу заман галыг йа кредит
галыьына малик ола биляр йа да щеч бир галыг олмамагла сыфыра бярабяр олар.
Passiv hesabиn qeyd edilяn sxemi isя aшa иdakи kimi olar.
Г 2 q = Г 1q + K d - Д d

Dt Passiv hesab Kt
Vяsaitin яmяlяgяlmя mяnbяyinin Vяsaitin яmяlя gяlmя mяnbяyinin
azalmasи (-) ilk qalи и
Vяsaitin яmяlя gяlmя mяnbяyinin
artmasи (+)
Vяsaitin яmяlя gяlmя mяnbяyinin
son qalи и

Беляликля, пассив щесаблар цчцн дебет азалманы, кредит ися артманы эюстярир.
Тясяррцфат ямялиййатларынын щесабларда йазылыш гайдасыны ашаьыдакы мисалларла
нязярдян кечиряк.
Мисал 1. Балансын мялуматына ясасян 50 «Касса» щесабы цзря щесабат дюврцнцн
(айынын) яввялиня олан галыг 100 мин манат тяшкил едир. Бундан истифадя едяряк 50
«Касса» щесабы ачылараг щесаб актив олдуьундан илк галыq олан 100 мин манат
онун дебетиндя йазылыр. Бундан сонра баш вермиш цч ямялиййат нятижясиндя кассайа
6500 мин манат (2000 мин манат + 4000 мин манат+ 500 мин манат) пул дахил
олмушдур. Сонракы цч ямялийатла isя кассадан 6400 мин манат (1900 мин манат,+
3800 мин манат+700 мин манат) пул верилмишдир.
Гябул едилмиш гайдайа ясасян актив щесабларда артма мябляьи щесабын
дебетиня, азалма мябляьи ися кредитиня йазылыр. Бунунла ялагядар олараг 50 «Касса»
щесабынын дебетиндя 2000 мин манат, 4000 мин манат вя 500 мин манат,
кредитиндя ися 1900 мин манат, 3800 мин манат вя 700 мин манат якс
87
етдирилмялидир. Бундан сонра ямялийатларын дебет вя кредит цзря йекуну, йяни
дювриyйяси щесабланыlир вя илк галыьын цзяриня дебет дюврийясини ялавя едиб, кредит
дюврийyясини чыхмагла сон галыг, йяни 200 мин манат (100 мин манат + 6500 мин
манат- 6400 мин манат) мцяййян едилир.
Сюзц эедян йазылышыn схематик гuрулушу ашаьыдакы кими олар:

Aktiv 50 «Касса» щесабы

Дебет Кредит
Илк галыг, Q 1a -100 4) 1900
1) 2000 5) 3800
2 ) 4000 6) 700
3) 500
Щесабат дюврц ayи цзря debet дювриййяsi Щесабат дюврц (айы) цзря kredit дювриyйяsi
6500 6400
Сон галыг, Q 2 a 200
Мисал 2. Мцщасибат балансынын мялуматына ясасян щесабат дюврцнцн (айынын)
яввялиня ямяк щаггына эюря тяшкилатын ишчиляриня олан борж 12600 мин манат тяшкил
едир. Щесабат дюврц (айы) ярзиндя апарылан ики ямялиyйат нятижясиндя iшчilяrя bir daha
яmяk haqqи hesablandи иndan 13000 мин манат (5000 мин манат + 8000 мин
манат) артмышдыр, сонра сонракы ямялиyйатларla ямяк щаггы цзря борж 13600 мин
манат (4700 мин манат + 8900 мин манат) азалмышдыр (ödяnilmiшdir).
Aktiv hesablarda oldu u kimi passiv hesablarda da ilk dяfя яmяliyyatda iшtirak
edяn 70 «Ямяйин юдяниши цzrя ишчи щейятиля щесаблашмалар» passiv hesabи aчиlmalи vя
hesab passiv oldu undan ilk qalиq olan “12600 min manat onun kreditindя
yazиlmalиdиr.”
Тясдиг олунмуш гайдайа эюря тяшкилатын ишчи щейятиня олан боржунун артымы
пассив щесабларын кредитиндя, азалмасы ися дебетиндя йазылdи иndan iшчilяrя
hesablanmиш vя verilmяsi nяzяrdя tutulan 5000 мин манат вя 8000 мин манат яmяk
haqqи 70 «Ямяйин юдяниши цzrя ишчи щейятиля щесаблашмалар» щесабынын кредитинdя,
onun ödяnilmяsini tяsdiq edяn 4700 мин манат вя 8900 мин манат ися дебетиндя
якс етдирилир. Бундан сонра щесаб цзря дювриййянин йекуну щесабланыр вя сон галыг,
йяни 12000 мин манат мцяййян едилир. О, илк кредит галыьынын цзяриня кредит цзря
дювриyйяни ялавя едиб дебет цзря дювриyйяни чыхмагла (12600 мин манат+ 13000
мин манат-13600 мин манат) мцяййян едилир.
Бу йазылыш схематик олараг ашаьыдакы кими олар.

Passiv 70 «Ямяйин юдяниши цзря iшчi щейятиля щесаблашмалар» hesabи

88
Дебет Кредит
Илк галыг, Q 1 p -12 600
3) 4 700 1) 5000
4) 8 900 2) 8000
Щесабат дюврц (айы) цзря дюврiyйя 13 600 Щесабат дюврц (айы) цзря дюврiyйя 13 000
Сон галыг, Q 2 p - 12 000

Актив-Passiv hesablar цчцn. Aктив vя passiv hesablarиn игтисади мязмунунун


баша дцшцлмяси мцщасибат учотунун щесабларында тясяррцфат ямялиййатларынын якс
етдирилмя цсулу вя онун баш вермяси цзяриндя нязарятин тяшкил едилмясиндя бюйцк
ящямиййятi vardиr.
Hяm aktiv hяm dя passiv hesablar kimi mяlum niшanяyя malik olan aktiv-passiv
pesablar debet vя kredit qalи иna yaxud bilavasitя debet – kredit qalи иna (geniш
aчиlasи qalи a) malikdir.
Mяsяlяn, 76 “Mцxtяlif debitor vя kreditorlarla hesablaшmalar” hesabиnиn debet
qalи и debitor borclarиnиn mяblя ini göstяrir vя o balansиn aktivindя яks etdirilir.
Bu hesab цzrя kredit qalи и isя kredit borclarиnиn mяblя ini яks etdirir vя bu
mяblя balansиn passivindя öz яksini tapиr.
Aktiv-passiv hesablarda geniш aчиlasи qalи и adi qaydada mцяyyяn etmяk qeyri
mцmkцndцr. Bunun цчцn analitik uчotun mяlumatlarиnиn olmasи tяlяb olunur.
Analitik uчot hяr bir debitor (mяsяlяn, malalanlar) vя kreditor (mяsяlяn, alиnmиш
materiala vя digяr iшlяrя görя malsatanlar) цzrя hesablaшmalarиn vяziyyяti haqda
mяlumat verir, yяni hяr bir malalan vя malsatanиn qalи и чиxarиlиr vя sonra debitor
vя kreditor borcunun цmumi mяblя i hesablanиb mцяyyяn edilir.
Aktiv-passiv hesablar hяr bir debitor vя kreditor (hцquqi vя fiziki шяxs) цzrя
analitik uчotun aчиqlamasиnи tяlяb edяn mцrяkkяb hesablar qrupuna aid edilir.
Aktiv-passiv hesablarиn aчиlma vя onda aparиlan yazиlишlarиn qaydasиnи 76
“Mцxtяlif debitor vя kreditorlarla hesablaшmalar” hesabиnиn timsalиnda aшa иdakи
kimi vermяk olar.
Verilяn sxemdяn görцndцyц kimi 76 “Mцxtяlif debitor vя kreditorlarla
hesablaшma” vяziyyяtini tяyin etmяk цчцn aшa иdakи qaydada hesablama
aparиlmalиdиr:
a) Debitor borcunun vяziyyяti – ilk debet qalи иnиn цzяrinя debitor
borcunun artmasиnи (yяni debetя yazиlan mяblя i) яlavя edib, debitor borcunun
azalmasиnиn kreditя yazиlan mяblя i чиxиlиr vя alиnan nяticя 76 saylи hesabиn
debetindя yazиlиr vя o debitor borcunun son vяziyyяtini göstяrir.
b) kreditor borcunun vяziyyяti-ilk kredit qalи иnиn цzяrinя kreditor
borcunun hesabиn kreditinя yazиlan mяblя ini яlavя edib debetя yazиlan kreditor
borcunun azalmasи чиxиlиr vя alиnan nяticя 76 saylи hesabиn kreditindя yazиlиr vя o
kreditor borcunun son vяziyyяtini яks etdirir.
Bu cцr hesablama debitor vя kreditor borcunun sadя yolla hesablanmasи
цsuludur. Onun mцrяkkяb цsulu isя hяr bir debitor vя kreditor цzrя analitik hesab
aчиb hяr bir debitor vя kreditorun mяblя ini tяyin etmяk цsuludur.

89
Bu analitik цsulu tяtbiq etmяk цчцn hяr bir debitor vя kreditorun adиna
ayrиca kart aчиlиr vя bu kartlarиn mяlumatlarиna яsasяn xцsusi dövriyyя cяdvяli
tяrtib olunub ayrи-ayrи debitor yaxud kreditorun hяcmi mцяyyяn olunur (daha
geniш bax 5.3. paraqrafиnиn “Malsatan vя podratчиlarla hesablaшmalar analitik
hesabи” цzrя dövriyyя cяdvяli formasиna).

76 “Mцxtяlif debitor vя kreditorlarla hesablaшmalar” hesabи

1.Ayиn яvvяlinя qalиq (debitor borcu) Q 1q 2.Ayиn яvvяlinя qalиq (kreditor borcu) Q 1q
3. Debitor borcunun artmasи 4. Kreditor borcunun artmasи
5. Kreditor borcunun azalmasи 6. Debitor borcunun azalmasи
Son qalиq- Q 2 q (1+3-6) Son qalиq-Q 2 q (2+4-5)
(Debitor borcunun vяziyyяti) (Kreditor borcunun vяziyyяti)

5.2 Тясяррцфат ямялиййатларынын щесабларда икили йазылышы.

Юз игтисади тяlяbatиna эюря щяр бир тясяррцфат ямялийyаты мцтляг икили вя гаршылыглы
ялагяли хцсусиййятя маликдир. Бу юзцнямяхсуслуьу вя тясяррцфат ямялиййатларынын
мцщасибат учоту щесабларында йазылыш aparиlmasи цзяриндя нязаряти сахламаг цчцн
икили йазылыш цсулундан истифадя едилир.
Икили йазылыш щяр бир тясяррцфат ямялиййатынын мцщасибат учотунун щесабларында ики
дяфя: ейни мябляьин ейни вахтда бир щесабын дебетиня диэяр щесабын кредитиндя
йазылмасыны юзцндя якс етдирир.
Икили йазылыш методу щесабларын мцхабирляшмяси (эюрцшмяси) вя мцщасибат йазылышы
кими анлайышын истифадя едилмясиня шяраит йарадыр. Щесабларын мцхабирляшмяси
(эюрцшмяси) – икили йазылыш методунун тятбиги заманы щесаблар арасында ямяля эялян
гаршылыглы ялагяни, мясялян, 50 «Касса» вя 51 «Щесаблашма щесабы» йахуд 70
«Ямяйин юдяниши цзря ишчи щейяти иля щесаблашмалар», 10 «Материаллар» вя 60
«Малсатан вя подратчыларла щесаблашмалар» вя и.а. щесаблар арасында гаршылыглы
ялагяни юзцндя бирляшдирир.
Мцщасибат йазылышы баш вермиш vя гейдиyйата алынасы тясяррцфат ямялиййатларынын
мябляьини ейни вахтда щесабларын мцхабирляшмяси (эюрцшмяси) кими бир щесабын
дебетиндя диэяр щесабын кредитиндя йазылмасыны якс етдирир.
Bu prosesi sadяlяшdirmяk vя baш vermiш яmяliyyatlar цzяrindя nяzarяti hяyata
keчirtmяk цчцn яmяliyyatиn baш vermяsini tяsdiq edяn sяnяdin mцяyyяn görцkя
bilяn hissяsindя яmяliyyatиn mяzmunundan asиlи olaraq mцxabirlяшяn hesablarиn
шifrяsini yazmaq yaxши olar.
Мисал 1. Жари хярж цчцн щесаблашма щесабындан kassaya 500 min манат пул
дахил олмушдур. Бу ямялиййаты мцщасибат учотунун щесабларында якс етдирмяк
цчцн, ямялийyатда иштирак едян щесаблар мцяййян едилмялидир.
Ямялиййатын мязмунундан эюрцндцйц кими бурада ики-50 «Касса» вя 51
«Щесаблашма щесаб»лары иштирак едир. 50 «Касса» щесабы актив щесабдыр вя о,
90
кассада олан пул вясаитинин мювжудлуьуну якс етдирир. 51 «Щесаблашма щесабы» да
актив щесаб олмагла банкдакы щесаблашма щесабында олан сярбяст пул вясаитинин
мювжудлуьуну учота алыр.
Беляликля, сюзц эедян ямялиyйат ейни мябляьдя, йяни 500 мин манат мябляьиндя
50 «Касса» щесабынын дебетиня, 51 «Щесаблашма щесабы»нын кредитиня йазылыр.
Апарылан йазылыш схематик олараг ашаьыдакы кими тясяввцр олуна биляr:

Дt 51«Щесаблашма щесабы» Кt
Г 1 -1500 1) 500

Дt 50 «Касса» щесабы Кt
1) 500

Мисал 2. Тяшкилатын ишчиляриня мящсулун майа дяйяриня мясряф kimi 20 «Ясас


истещсалат» щесабы васитясиля дахил едилян 9000 мин манат ямяк щаггы
щесабланмышдыр. Бу жцр щалда гейд едилян мясряф нювц эяляжяк щазыр мящсулун бир
елементи щесаб едилдийиндян истещсал мясряфляриня дахил едилмяси нязярдя тутулур.
Буна эюря щесабын характериня нязяр йетирсяк эюря билярик ки, 20 «Ясас истещсалат»
щесабы актив щесабдыр. Щесабланмыш ямяк щаггына эюря ямяля эялян борж 70
«Ямяйин юдяниши цзря ишчи щейяти иля щесаблашмалар» щесабында якс етдирилир. О, борж
мянбяи олдуьундан пассив щесаб кими чыхыш едир.
Бунунла ялагядар олараг баш верян 9000 мин манатлыг ямялиyйат ямяк щаггы
qяdяr истещсал мясряфлярини вя щямин мябляь dairяsindя тяшкилатын ямяк щаггы цзря
юз ишчиляриня олан боржуnu артыриr. Нятижядя эюстярилян ямялийат цчцн ашаьыдакы йазылыш
тяртиб олунур:
ДТ-20 «Ясас истещсалат» щесабы
КТ-70 «Ямяйин юдяниши цзря ишчи щейяти иля щесаблашмалар» hesabи -9000 мин
манат
Апарылан йазылыши схематик олараг ашаьыдакы кими тясяввцр етмяк олар.
ДТ 70 «Ямяйин юдяниши цзря ишчи щейяти иля щесаблашмалар» hesabи КТ
2) 9000

ДТ 20 «Ясас истещсалат» hesabи КТ


2) 9000

Мцщасибат учотунун формаларындан асылы олараг икили йазылышын мцхтялиф


формада якс етдирилмясини билмяк лазымдыр. Мемориал-ордер формасында щяр бир
ямялиyйат мцхтялиф реgистрлярдя ики дяфя: дебет вя кредiт цзря йазылыр. Бу жцр йазылыш
щям дя айрылмыш (яlaqяsi kяsilmiш) йазылыш адландырылыр. Ъурнал-ордер формасында ися
цмумиляшдирилмиш йазылышдан истифадя едилир. Бу жцр щалда истифадя едилян реgистр бир
дяфя йазылан ямялийyатын мцвафиг щесабын щям дебет щям дя кредитдя йазылмасыны
91
якс етдирян кими гурулур. Беля бир формада реgiстрин гурулмасы учот ямяйиня гянаят
етмяйя (ики йазылышын явязиня бир йазылышын апарылмасына эюря) щямчинин щесабларын
мцхабирляшмясини яйани шякилдя эюрмяйя шяраит йарадыр.
Мцщасибат учотунун тяжрцбясиндя садя йазылышдан башга мцряккяб, йяни ики
нювлц йазылышдан да истифадя едилир. Биринжи щалда бир щесабын дебетиндя вя ейни
вахтда бир нечя щесабын кредитиндя йазылыш hяyata keчirilir. Бу заман кредитляшян
щесабларын мябляьи дебетляшян щесабын мябляьиня бярабяр олмалыдыр.
Мисал 3. Мящсул сатышындан 2500 мин манат вя ясас вясаитлярин сатышындан ися
4000 мин манат щесаблашма щесабына вясаит дахил олмушдур.
Бу ямялиyйата мцщасибат йазылышынын апарылмасы ашаьыдакы кими йериня
йетирилmяliдир:
ДТ 51 «Щесаблашма щесабы» - 6500
КТ 46 «Мящсул (иш вя хидмят) сатышы» hesabи - 2500
КТ 47 «Ясас вясаитлярин сатышы вя саир хариж олмалары» hesabи - 4000
Икинжи щалда бир щесабын кредитиндя вя ейни вахтда бир нечя щесабын дебетиндя
йазылыш апарылыр. Бу заман дебетляшян щесабларын мябляьi кредитляшян щесабын
мябляьиня бярабяр олмалыдыр.
Мисал 4. Малсатанлардан 2000 мин манат материал 500 мин манат ися
гурашдырыласы аваданлыг дахил олмушдур.
Бу ямялиййатын мцщасибат йазылышы ашаьыдакы кими апарылмалыдыр.
ДТ-10 «Материаллар» щесабы - 2000
ДТ-07 «Гурашдырыласы аваданлыглар» щесабы - 500
КТ-60 «Малсатан вя подратчыларла щесаблашмалар» щесабы - 2500
Мцряккяб йазылышлариn тятбиги учот йазылышларынын сайыны азалдыр ейни заманда
учот вя аналитик функсийаларын щяйата кечирилмяси цчцн зярури вахтdа гянаят етмяйя
имкан йарадыр.
Görцndцyц kimi hяr iki halda mцhasibat yazиlишиnиn ikili yazиlиш prinsipi
saxlanmишdиr, yяni bir hesabиn debetinя yazиlmиш mяblя eyni ilя iki hesabиn
kreditindя vя iki hesabиn debetindя yazиlmиш mяblя eyni ilя digяr bir hesabиn
kreditindя yazиlmиш vя demяli, qoyulmuш prinsip pozulmamишdиr.
kili yazиlиш hяm dя nяzarяt vя dяrketmя prosesinin keчirilmяsindя böyцk
яhяmiyyяt kяsb edir.
Hяr bir яmяliyyatиn ikili yazиlиш vasitяsilя eyni mяblяqdя hesablarиn debet vя
kreditinя yazиlmasи, ay яrzindя bцtцn hesablarиn debet vя kredit dövriyyяlяrinin
yekununun bяrabяrliyinin yoxlanиlmasи tяlяb edilяn nяzarяt prosesinin aparиlmasиnи
tяmin edir. Sözц gedяn bяrabяrliyin olmamasи hesablarda aparиlan yazиlишlarda
sяhvin olmasиnи sцbut edir.
Dяrketmя prosesindя ikili yazиlишиn яhяmiyyяti isя hesablarиn mцxabirlяшmяsi
(görцшmяsi) ilя baш verяn tяsяrrцfat яmяliyyatиnиn mяzmununun tяyin olunma
imkanиn yaranmasиndan иbarяtdir.
Dяrketmя prosesi vasitяsilя tяшkilatиn tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn iqtisadi
mяzmunu цzяrindя keyfiyyяtli nяzarяt hяyata keчirilir.

92
5.3. Синтетик вя аналитик щесаблар. Щесаблар вя баланс арасындакы гаршылыглы ялагя

Мцщасибат учотунда мцхтялиф информасийалар ялдя етмяк цчцн цч нюв he-


саблардан истифадя едилир. Бу щесаблар истифадя едилмя сявиййясиндян асылы олараг
синтетик, аналитик вя субщесаблара бюлцнцр.
Синтетик hesablar тяшкилатын ейни група малик олан вя пул ölчцsцndя ифадя олунан
ямлакын, ющдяликлярин вя тясяррцфат ямялиййатларынын цмумиляшдирилмиш эюстярижиляринi
юзцндя якс етдирир. Синтетик щесаблара: 01 «Ясас вясаитляр»; 10 «Материаллар»; 50
«Касса»; 51 «Щесаблашма щесабы»; 40 «Щазыр мящсул»; 41 «Ямтяяляр»; 70 «Ямяйин
юдяниши цзря ишчи щейяти иля щесаблашмалар»; 85 «Низамнамя фонду» вя с. щесаблар
аиддир.
Аналитик щесаблар натурал, пул вя ямяк юлчцсцндя ифадя олунан айры-айры
ямлакын, ющдялийин вя ямялиййатларын мялуматларыны якс етдиряряк синтетик щесабларын
мязмунуну деталлашдырыр. Мясялян, 41 «Ямтяяляр» щесабы цзря няинки малларын
цмуми мигдары щямдя онларын щяр бир мал нювц йахуд групу цzrя мювжудлуьу вя
йерляшдийи йер, 60 «Малсатан вя подратчыларла щесаблашмалар» щесабы цзря ися няинки
цмуми борж щям дя щяр бир малсатан цзря конкрет борж мябляьи щагда мялумат
ялдя едилир.
Субщесаблар (синтетик щесабларын ЫЫ-жи кюмякчи щесабы) синтетик вя аналитик
щесаблар арасында ялагяйарадыжы щесаб олмагла синтетик щесабларын мялуматлары
даирясиндя аналитик щесабларын ялавя груплашдырылмасы цчцн нязярдя тутулмушдур. Bu
subhesablarda апарылан учот натурал вя пул юлчцсц иля hяyata keчirilir. Бир нечя
аналитик щесаблар бир субщесабдан вя бир нечя субщесабlar бир синтетик щесабдан
ибарятдир.
Bunu яyani olaraq aшa иdakи cяdvяldяn görmяk olar (cяdvяl 10).
Жядвял 10
10 «Материаллар» щесабынын субщесаблар вя аналитик щесаблар
иля гаршылыглы ялагяси.

Синтетик щесаб Суб щесаб Аналитик щесаб


10 «Материаллар» 10-1 «Хаммал вя материаллар»
10-2 «Алынмыш йарымфабрикатлар»
10-3 «Йанажаг» Нефт, дизел йанажаьы, бензин,
кюмцр, газ вя с.
10-4 “Tara vя tara materiallarи” A ac, karton, metal vя s.
vя и.а.(10-5, 10-6, 10-7, 10-8, 10-9)

Мцщасибат учотунда синтетик вя аналитик учотдан истифадя едилир.


Синтетик учот- мцяййян игтисади эюстярижиляр цзря мцщасибат учотунун синтетик
щесабларында яks etdirilяn ямлакларын, ющдяликлярин вя тясяррцфат ямялиййатларынын
нювляри щагда цмумиляшдирилмиш мялуматлары юзцндя якс етдирир.
Аналитик учот- щяр бир синтетик щесабын дахилиндя ямлак, ющдялик вя тясяррцфат
ямялиййатлары щагда груплашдырылмыш информасийаларын, мцщасибат учотунун аналитик
щесабларында вя сярбяст вярягялярдя учотуnu юзцндя бирляшдирир.
93
Синтетик вя аналитик учоt, эюстярижиляр цзяриндя нязарят апармаг вя сон нятижядя
щяр икисинин нязарят едилян эюстярижиляринин бир-бириня уйьун эялмяси истигамятиндя
тяшкил едилмялидир. Бах еля буна эюря онларын йазылышлары паралел апарылыр. Беля ки,
аналитик учотун щесабларында апарылан йазылышлар синтетик учотун щесабларында
апарылан йазылышларда истифадя олунан сянядляря ясасян деталлашдырылмыш шякилдя йериня
йетирилир.
Синтетик вя аналитик щесаблар арасында сых гаршылыглы ялагя мювжуддур. О,
ашаьыдакы бярабярликля ифадя олунур.
1. Sинтетик щесабларын мялуматларына ясасян ачылан бцтцн аналитик щесабларын
илк галыьы синтетик щесабын илк галыьына бярабяр олмалыдыр.
2. Синтетик щесабларын мялуматларына ясасян ачылмыш бцтцн аналитик щесабларын
дюврiyйяси, синтетик щесабларын дюврийясиня бярабяр олмалыдыр.
3. Синтетик щесабларын мялуматларына ясасян ачымыш аналитик щесабларын сон
галыьы синтетик щесабларын сон галыьына бярабяр олмалыдыр.
Мцщасибат учотунун щесаблары вя балансы арасындакы гаршылыглы ялагя ашаьыдакы
кими юзцнц bцruzя verir. Баланс маддяляринин мялуматларына ясасян адлары щямин
ада уйьун эялян актив вя пассив щесаблар ачылыр. Мясялян, Balansиn активинin «Гейри-
мадди активляр» маддяси, 04 «Гейри-мадди активляр» щесабы; балансын пассив «Ялавя
капитал» маддяси-86 «Ялавя капитал» щесабы вя и.а. иля уйьун эялир. Бязи щесабларда
бир нечя щесаб балансда бир маддядя верилир. Мясялян, балансын «Ещтийатлар»
маддяси бир нечя щесаб групунун (10, 11, 15, 16,20, 40,41 вя и.а.) мялуматларыны
якс етдирир. Qeyd edilяnlяrlя бирликдя балансда ики маддянин мялуматларыны якс
етдирян щесаблар да мювжуддур. Мясялян, 76 «Мцхтялиф дебитор вя кредиторларла
щесаблашмалар» щесабы балансын активиндя «Саир дебиторлар» маддясиндя, пассивиндя
ися «Саир кредиторлар» маддясиндя якс етдирилир. Бунлардан башга, балансын мцвафиг
маддяси цзря галыг мябля ляри ачылан синтетик щесабларын илк галыьынын
эюстярилмясиня хидмят едир. Балансын актив вя пассивинин йекунунун бир-бириня
бярабяр олмасы тяляб олундуьундан синтетик щесабларын дебет галыгларынын цмуми
мябляьи онларын кредит галыгларынын цмуми мябляьиня бярабяр олмалыдыр. Синтетик
щесабларын сон галыгларынын мялуматларына ясасян нювбяти щесабат дюврцнцн (айын,
кварталын, илин) бири тарихиня йени баланс тяртиб едилир. Бунунла ялагядар олараг
щесаблар вя баланс арасындакы гаршылыглы ялагянин схемини ашаьыдакы кими ифадя
етмяк олар:

Щесабат дюврцнцн Мцщасибат Щесабат дюврцнцн


яввялиня мцщасибат щесаблары ахырына мцщасибат
Лакин
балансы гейд едяк ки , мцщасибат щесаблары вя баланс арасында мцяййян
балансы
кянарлашмалар (фяргляр) мювжуддур. Бу кянарлашма (фярг) жари тясяррцфат
ямялиййатларынын вя щесабат дюврц цзря йекун мялуматларынын мцщасибат
щесабларында пул, натурал вя ямяк эюстярижиляри, балансда ися анжаг щесабат
дюврцнцн яввялиня вя ахырына олан мялуматлар пул ифадясиндя якс етдирилир. Жари
учотда баланс тяртибиня гядяр баьланан вя буна эюря дя балансда олмайан щесаблар
тягдим олунур. Беля щесаблара 26 «Цмумтясяррцфат хяржляри», 25 «Цмумистещсалат

94
хяржляри», 44 «Тядавцл хяржляри», 46 «Мящсул (иш, хидмят) сатышы» вя и.а. щесаблары
дахил етмяк олар. Баланс архасы щесабlarda балансда якс етдирилмир.

5.4. Синтетик вя аналитик щесаблар цзря дюврiййя жядвяли

Айры-айры мцщасибат учоту щесаблары щесабат дюврц ярзиндя тяшкилатын малиййя


вя тясяррцфат фяалиййяти щагда бцтювлцкдя мялумат веря билмир. Бундан башга, щяр
бир щесабын диэяр щесабларла цзляшмясини апармадан мцщасибат йазылышларынын доьру
вя дцзэцнлцйцнц йохламаг гейри-мцмкцндцр. Буна эюря мцщасибат балансыны
яввялжядян йохламадан тяртиб етмяк мяслящят эюрцлмцр. Тяшкилатын фяалиййят
нятижяляриня оператив рящбярлик етмяк, ай ярзиндя tяsяrrцfat ямялиyйатларынын
щесаблар вя цмумiляшдирилмиш мялуматлар цзря йазылышларыни йохламаг цчцн дюврiййя
жядвяли тяртиб олунур. Бу жядвял ясасян Баш-ъурнал, мемориал-ордер вя кичик
мцяссисяляр цчцн садяляшдирилмиш учот формаларындан истифадя едилян заман тяртиб
едилир.
Тясяррцфат ямялийyатлары сянядляшдирилдикдян, гиймятляндирилдикдян вя
мцщасибат йазылышлары апарылдыгдан сонра синтетик вя аналитик щесаблара йазылыр. Айын
ахырында щесабларда апарылан йазылышларын айлыг дюврiyйя вя галыьынын
цмумиляшдирилмиш эюстярижилярини ялдя етмяк цчцн щесабларын мялуматлары
йекунлашдырылыр. Бу цмумиляшдирилмиш мялуматлара ясасян ися ики нювдян ибарят олан:
синтетик щесаблар цзря дюврiййя жядвяли вя аналитик щесаблар цзря дюврiййя жядвяли тяртиб
олунур.
Синтетик щесаблар цзря дюврiййя жядвяли бцтцн щесаблар цзря дюврiййя вя галыьын
йекунуну юзцндя якс етдирир. Бу жядвял учот йазылышларынын дцзэцнлцйцнц йохламаг,
тяшкилатын малиййя тясяррцфат фяалиййяти иля цмуми таныш олмаг вя йени баланс тяртиб
етмяк цчцн нязярдя тутулмушдур. Синтетик щесаблар цзря дюврiййя жядвялинин
формасынын ашаьыдакы кими олмасы нязярдя тутулур:
Mарт 200 ил цчцн синтетик щесаблар цзря
Дювриййя жядвяли

Щесабларын ады Илк галыг (Г 1 ) Айлыг дюврцйя (Д) Сон галыг (Г 2 )


Дебет Кредит Дебет Кредит Дебет Кредит
1 2 3 4 5 6 7

Жядвялин биринжи сцтунунда синтетик щесабларын tяшkilatиn balansиndakи


мялуматларына ясасян: яввялжя –актив сонра-пассив цзря галыьы олан щесабларын ады
йазылыр. Sonra hяр бир щесабын balansdakи vя aчиlmиш hesablardakи ilk qalиqlarиnиn vя
aylиq dövriyyяsinin мялуматы цзря дебет вя кредитинin (2,3,4 вя 5-жи сцтунлар)
мцвафиг мябля ляри якс етдирилир.6 вя 7-жи сцтунларда щесабларын son галыгlarи
мцяййян едилир. Актив щесабларда сон галыг илк галыьын цзяриня дебет цзря дюврiyйяни
ялавя едиб кредит дюврiyйясини чыхмагла мцяййян олунур (сцтун 6=сцтун2+сцтун4-
сцтун5). Пассив щесабларда ися сон галыг кредит цзря кредит галыьынын цзяриня кредит
дюврiyйясини ялавя едиб дебет дюврiyйясини чыхмагла мцяййян едилиr (сцтун
95
7=сцтун3+сцтун5-сцтун4). Цмуми йекунларын щесабланмасы заманы щяр жцт
бярабярлийин дебет вя кредит йекун мябляьляринин бярабярлийинин мювжудлуьу
йохланмалыдыр.
Синтетик щесаблар цзря дюврiyйя жядвялиндяки йазылишlарын дцзэцнлцйц ашаьыдакы
цч бярабярлийин кюмяйи иля йохланылыр.
Дебет вя кредит цзря илк галыглар- ∑ Г 1d = ∑ Г 1к
Бу бярабярлик дебет галыьы олан щесабларын мяcмuунун балансын активини, кредит
галыьы олан щесабларын мяжмунун ися онун пассивини тяшкил етмяси иля ялагядардыр.
Нятижядя балансын актив вя пассиви бир-бириня бярабяр олур.
Дебет вя кредит цзря дюврiyйя- ∑ Д d = ∑ Д к
Беля бярабярлик щяр бир тясяррцфат ямялиyйатынын икиli йазылыш методуну тятбиг
етмякля ейни вахтда вя ейни мябляьдя щесабларын дебет вя кредитиндя якс етдирилмяси
иля ялагядардыр. Бу жцр бярабярлик бцтцн щесабларын дебет дюврiyйяси мябляьляринин
кредит дюврiyйяси мябляьляриня бярабяр олмасыны тямин едир.
Дебет вя кредит цзря сон галыглар- ∑ Г 2 d = ∑ Г 2 к
Беля бярабярлик щесабат дюврцнцн (айын, кварталын, илин) ахырына балансын актив
вя пассивинин бярабярлийинин нятижяси щесаб едилир. Бу мялуматлара ясасян щесабат
дюврцнцн ахырына йени баланс тяртиб едилир.
Дювриййя жядвялинин кюмяйи иля щятта цч йекун бярабярлийиня рiайят едился дя
щесабларын мцхабирляшмясиндя баш верян сящви мцяййян етмяк олмур.Беля сящвляря
тясяррцфат ямялиййатларынын бир щесабын дебети явязиня диэяр щесабын дебетиня йахуд
бир щесабын кредити явязиня диэяр щесабын кредитиня вя йа бир нечя щесаба йазылмасыны
мисал эюстярмяк олар.
Синтетик щесаблар цзря дюврiyйя жядвялиндян башга аналитик учот апарылан щяр бир
синтетик щесабын аналитик щесаблары цзря дюврiyйя жядвялиндян дя истифадя едилир.
Аналитик щесаблар цзря дюврiyйя жядвяли бир синтетик щесабда бирляшян вя щямин
щесабдакы учот йазылышларынын дцзэцнлцйцнц йохламаг, еляжя дя айры-айры вясаит
нювляринин вязиййяти вя щярякяти цзяриндя мцшащидя апармаг цчцн бцтцн аналитик
щесаблар цзря дюврiййя вя галыгларын йекунуну юзцндя якс етдирир.
Аналитик щесаб цзря учотун нежя-пул вя натурал йахуд анжаг пул ифадясиндя
апарылмасындан асылы олараг- дюврiййя жядвяли ики нювя бюлцнцр:
Анжаг пул ifadяsindя эюстярилян аналитик щесаблар цзря дюврiййя жядвяли;
Пул вя натурал ifadяdя эюстярилян аналитик щесаблар цзря дюврiyйя жядвяли.
Биринжи нюв дюврiyйя жядвяли синтетик щесаблар цзря тятбиг едилян формайа уйьун
гурулур. Бурада жядвялин биринжи сцтунунда синтетик щесабларын ады явязиня аналитик
щесабларын ады йазылыр. Бу жцр дюврiyyя жядвяли 62 «Малалан вя сифаришчилярля
щесаблашмалар», 60 «Малсатан вя подратчыларла hесаблашмалар», 76 «Мцхтялиф
дебитор вя кредиторларла щесаблашмалар», 71 «Тящтял шяхслярля щесаблашмалар» вя с.
щесаблар цчцн тяртиб едилир.
Сюзц эедян дюврiййя жядвялинин формасы ашаьыдакы кимидир.

96
200 - ил цчцн малсатан вя подратчыларла щесаблашмалар аналитик щесабы цзря дюврiyйя
жядвяли
Сыра № Малсатанын ады 01 йанвар тарихя олан Йанвар айынын 01 Fеврал тарихя олан
галыг дюврiйяси галыг vя i.a.
Дебет Кредит Дебет Кредит Дебет Кредит
1 2 3 4 5 6 7 8

Икинжи нюв дюврiййя жядвяли: 01 «Ясас вясаитляр», 10 «Материаллар», 40 «Щазыр


мящсул», 41 «Ямтяяляр» вя с.щесаблар цчцн истифадя едилир.
Онун цчцн нязярдя тутулан форма ашаьыдакы кимидир.
200 - ил цчцн Тикинти материалларынын (10/8 №-ли щесаб) аналитик учоту цчцн дюврiййя
жядвяли.

Сыра Тикинти Юлчц Гиймяти 01 йанвар тарихя Йанвар айы цзря дюврiyйя 0 Fеврал тари-
№ матери- ващиди (ман., олан галыг хя олан
аlларынын гяп.) галыг vя i.a.
ады mигдар mябляь mядахил mяхариж mиг- mяб-
mигдар mябляь mигдар mябляь дар ляь

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
Синтетик щесаблар цзря дювриййя жядвялиндян фяргли олараг аналитик щесаблар цзря
дювриййя жядвялинин дюврiyйя йекуну бир-бириня уйьун эялмир. Бу бир синтетик
щесабын дебетляшмяси, диэяринин ися мцтляг кредитляшмяси, синтетик щесаба ясасян
ачылмыш аналитик щесабларда ися йазылышларын щесабын йа дебетиндя йа да кредитиндя
апарылмасы иля ялагядардыр. Беляликля, аналитик учотун щесаблары цзря дювриййя жядвяли
нязарят вя оператив рящбярлик цчцн бюйцк ящямиййятя маликдир. Бу жядвял аналитик вя
синтетик учотун мялуматларынын уйьунсузлуьунa, мювжуд олан сящвлярин мцяййян
едилмясиня vя s. iшlяrin aшkar edilmяsinя эениш имкан йарадыр еляжя дя тяшкилатын
ямлакынын истифадяси цзяриндя нязарятин эцжляндирилмясини тямин едир.
Аналитик щесаблар цзря дюврiййя жядвялиндя бязи щалларда дюврiyйяляр йазылмыр
анжаг щесабларын галыьы якс етдирилир. Жядвялин бу жцр ихтисар едилмяси галыг жядвяли
адланыр. Щямин галыг жядвялинин формасыnиn ашаьыдакы кими олмасы нязярдя тутулур:

200 - il цчцн 10 «Материаллар» щесабы цзря галыг жядвяли.

Миг- Мате- Шифри Юлчц Гиймяти 01 йанвар тарихя 01 феврал тарихя вя. и.а.
дар риалын ващиди (ман.) галыг галыг
нювц

mигдар mябляь mигдар mябляь mигдар mябляь


1 1 22 2 3 3 4 4 5 5 6 6 7 7 8 8 9 9 10 10 1 11

97
BÖLMЯ 6. MЦHASİBAT UЧOTU HЕСАБЛАРИNИN TЯSNİFATИ

6.1. Mцщасибат uчotu щесабларыnиn tяsnifatи, onun яhяmiyyяti vя яsas


prinsiplяri

Obyektlяr чoxlu unun mцhasibat mцшahidяsi onlarиn mцxtяlifliyi, yяni bina,


tikili, qur u, mebel, nяqliyyat vasitяlяri, hesablama texnikasи, qeyri-maddi
aktivlяr, quraшdиrиlan vя istismara verilяn obyektlяr, digяr tяшkilatlara maliyyя
qoyuluшlarи, bцtцn pul vяsaitlяri, sahibkar tяrяfindяn verilяn kapital, ehtiyat vя
fondlar, mцxtяlif passivlяr, tяsяrrцfat proseslяri vя onlarи яmяlя gяtirяn tяsяrrцfat
98
hallarи (яmяliyyatlarи), maliyyя nяticяlяri vя onlarиn istifadяsi vя i.a. ilя xarakterizя
olunur. Mцhasibat uчotunun sistemini tяшkil edяn elementlяrin mяcmuu özцnя
mяxsus xцsusiyyяtя malik oldu undan onlarиn nizama salиnmasи, mцяyyяn
niшanяlяr цzrя tяsniflяшdirilmяsini tяlяb edir.
Tяsnifat, mцhasibat hesablarиnиn qeydя alиnmиш toplusunu nizama salmaqla
deyil, iqtisadi subyektlяrin fяaliyyяtini tяшkil edяn vя bu fяaliyyяtin informasiyalara
olan tяlяbatиnиn tяhlilini яhatя edяn istehsal-tяsяrrцfat vя maliyyя proseslяrinin
tяdqiqinя яsaslanan hesablar sisteminin tяшkilini hяyata keчirmяyi yerinя yetirir.
Mцhasibat hesablarиnиn tяsnifatи zяruri vя mцhasibat obyektlяrinin
mцшahidяsinin qeydя alиnmasиnи, bu obyektlяrin konkret hesablar цzrя
bölцшdцrцlmяsini, yaradиlmиш sistemin mцяyyяn siniflяrя bölцnmяsini vя tяlяb
olunan nяticяlяrin яldя olunmasиnи tяmin etmяk цчцn minimum hesablarиn tяyin
edilmяsinя yönяldilir.
Sintetik hesablarиn tяsnifatиnиn яsasиnи, onlarиn hяr birinin bir tяrяfdяn
mцhasibat informasiyalarи sisteminin elementi, digяr tяrяfdяn sintetik hesabиn
ikinci (subhesablarиn) vя цчцncц dяrяcяli (analitik) hesablarиnиn aчиqlanmиш
informasiya altsisteminin konkretlяшmяsi vя analitikliyin tяmin olunmasи tяшkil
edir. Sintetik hesablarиn tяsnifatиnиn obyektivliyi nяinki baш vermiш tяsяrrцfat
яmяliyyatи nяticяsindя obyektlяrdя baш verяn яlaqяlяrin uчotda dцzgцn яks
etdirilmяsindяn hяm dя analitik uчotun tяшkilindяn asиlиdиr.
Hяr hansи tяsnifatиn (o cцmlяdяn mцhasibat uчotunun sintetik hesablarиnиn)
яsasиnи sintetik hesablarиn vя onlarиn qruplaшmasиnи mцяyyяn etmяyя imkan
yaradan яsaslandиrиlmиш niшanяlяrin seчilmяsi tяшkil edir. 1950-ci illяrdя keчmiш
SSR -nin görkяmli alimlяri mцhasibat hesablarиnиn: bir yaxud bir neчя niшanяlяr
цzrя tяsnifatиnиn aparиlmasиna dair чox maraqlи mцbahisяlяr aparmишlar. Bu
alimlяrin birinci tяrяfdarlarи hesablarиn ancaq iqtisadi mяzmununa görя
tяsniflяшdirilmяsini mяqsяdяuy un hesab etmiшlяr. Tяdris vя elmi яdяbiyyatlarda
indi dя öz fikirlяri цzяrindя dayanan ikinci tяrяfdarlar iqtisadi mяzmununa görя
tяsnifatla yanaши hяyatda tяsяrrцfat hadisяlяrinin hesablarda necя qeydя alиnmasиnи
geniш aчиqlayan hesablarиn quruluш vя tяsnifatиna görя tяsniflяшdirilmяsini яsas
hesab etmiшlяr. Axиrиncиlarиn чox яsaslandиrиlmиш fikirlяri görkяmli iqtisadчиlar,
ixtisasиmиzиn aparиcи professorlarи olan V.F.Paliy, Y.V.Sokolov, Я.K.Fяrяcov vя
. sayev tяrяfindяn dя mцdafiя edilmiш vя ona görя dя hal-hazиrda hesablarиn hяm
quruluш vя tяyinatиna görя hяm dя iqtisadi mяzmununa görя tяsniflяшdirilmяsi
aparиlиr.

6.2. Mцhasibat uчotu hesablarиnиn iqtisadi mяzmununa görя tяsnifatи

Hesablarиn hяr hansи tяsnifatи яn azи aшa иdakи цч mяqsяdя xidmяt etmяlidir:
- bu vя ya digяr hesabиn tяbiяtini göstяrmяk (hяr bir hesab ancaq digяr hesablarla
mцqaisяdя anlaшиla bilяr);
- hяr bir hesabdan istifadя etmяyi bacarmaq (yяni mцhasibat yazиlиши tяrtib
edяrkяn hesabи dцzgцn seчmяk);
99
- hesablar planиnиn tяrtibi zamanи zяruri istiqamяt götцrmяk.
Tяsяrrцfat vя maliyyя fяaliyyяtini яks etdirmяk цчцn hesablarиn iqtisadi
mяzmununa görя tяsnifatи iqtisadi subyektlяrin istehsalatda zяruri vя lazиmi qяdяr
mцhasibat uчotu hesablarиnиn nomenklaturasиnиn tяyin edilmяsinя yönяldilmяlidir.
Bu cцr nomenklaturanиn quruluшu tяsяrrцfat sistemindя baш verяn iqtisadi
informasiyalarиn tяhlilinin yerinя yetirilmяsini vя konkret mцhasibat mцшahidяsi
obyektinя aid edilяn göstяricilяrin qeydiyyata alиnmasиnи hяyata keчirяn hesablar
planиnиn mцяyyяn edilmяsini nяzяrdя tutur. Mцhasibat uчotunda яks etdirilяn
informasiyalarиn iqtisadi mяzmunu hesabиn hansи mяqsяd, yяni hansи obyektdя
mцшahidя aparmaq цчцn nяzяrdя tutulmasиnи xarakterizя edir. Bununla яlaqяdar
olaraq seчilmiш mцhasibat uчotu hesablarиnиn adи da mцшahidя obyektinя mцvafiq
olmalиdиr. Bцtцn hesablarиn iqtisadi mяzmununun nomenklaturasи iqtisadi
subyektlяrdя hesabatиn tяrtibi, fяaliyyяtin maliyyя tяhlili vя qiymяtlяndirilmяsi elяcя
dя idarяetmя qяrarи qяbul etmяk цчцn zяruri göstяricilяrin tam toplanmasиnиn
formalaшmasиnи tяmin etmяlidir.
Mцhasibat uчotu hesablarиnиn iqtisadi mяzmununa görя tяsnifatи mцxtяlif
ölkяlяrdя bir-birindяn fяrqli шяkildя xarakterizя olunur. ABШ, ngiltяrя vя
Britaniya birliyi ölkяlяrindя hяr bir firma hesablarиn nomenklaturasиnи sяrbяst
iшlяyib hazиrlayиr. Kontinental uчot mяktяbini hяyata keчirяn ölkяlяrdя (Almaniya,
Fransa, Rusiya vя s.) elяcя dя bizim ölkяdя hesablarиn tяsnifatи istehsalat vя
maliyyя fяaliyyяtini vahid prinsip яsasиnda яks etdirmяyi hяmчinin fяaliyyяt
növцndяn (bank vя bцdcя tяшkilatlarиndan baшqa) vя mцlkiyyяt formasиndan asиlи
olmayaraq bцtцn iqtisadi subyektlяrdя vahid mцhasibat uчotu sisteminin
qurulmasиnи tяmin edir.
Hяr bir hesabиn iqtisadi mяzmunu uчotun konkret obyekti ilя tяyin olunur.
Mцhasibat uчotunun obyektlяri onlarиn geniш tяkrar istehsal prosesindяki rolundan
asиlи olaraq tяsniflяшdirilir. Mцhasibat uчotu hesablarи iqtisadi mяzmununa görя
aшa иdakи qruplara bölцnцr:
Mцяssisяnin tяsяrrцfat vяsaitini uчota alan hesablar;
Vяsaitin яmяlяgяlmя mяnbяlяrini uчota alan hesablar;
Tяsяrrцfat proseslяrini uчota alan hesablar.
Tяsяrrцfat vяsaitlяrini uчota alan hesablar da öz növbяsindя bir neчя yerя bölцnцr.
Onlar aшa иdakиlardиr:
И. Яsas vяsaitlяri, qeyri-maddi aktivlяri, kapital qoyuluшlarиnи uчota alan hesablar.
Bu hesablarda яsas vяsait vя qeyri-maddi aktivlяr ilk dяyяrlя яks etdirilir. Яsas
vяsaitlяri vя qeyri-maddi aktivlяri tam xarakterizя etmяk цчцn yalnиz яsas vяsait vя
qeyri-maddi aktivlяr hesabи kifayяt deyil, bu hesablarla yanaши, яsas vяsaitin vя
qeyri-maddi aktivlяrin köhnяlmяsi hesablarиndan da istifadя edilir.
ИИ. Uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarи hesabи. Bu hesabda – paylar vя sяhmlяr,
istiqrazlar vя verilmiш borclar uчota alиnиr.
ИИИ. Azqiymяtli vя tezköhnяlяn яшyalarи uчota alan hesablar.
Azqiymяtli vя tezköhnяlяn яшyalar iki:

100
Azqiymяtli vя tezköhnяlяn яшyalar vя azqiymяtli tez köhnяlяn яшyalarиn
köhnяlmяsi hesablarиnda uчota alиnиr.
ИV. stehsal ehtiyatlarиnи uчota alan hesablar:
Bu hesablarda яmяk яшyalarи uчota alиnиr. Яmяk яшyalarиna xammal, material,
yanacaq, ehtiyat hissяlяri vя i.a. aiddir.
V. Hazиr mяhsullarи, mallarи vя i.a. uчota alan hesablar.
VИ. Debitorlarla hesablaшmalarи uчota alan hesablar.
Belя hesablara malalanlarla hesablaшmalar, tяhtяlhesab шяxslяrlя hesablaшmalar
vя i.a. hesablar aiddir.
VИИ. Pul vяsaitlяrini uчota alan hesablar. Bu hesablarda mцяssisяnin kassasиnda
vя bankda olan hesablaшma hesabиndakи, valyuta hesabиndakи pul vяsaitlяri яks
etdirilir. Belя hesablara kassa, bankdakи hesablaшma hesabи, valyuta hesabи vя
bankda olan sair hesablar aiddir.
VИИИ. Yayиndиrиlmиш vяsaitlяri uчota alan hesablar.
Belя hesablarda mцяssisяnin яsas fяaliyyяtinin dövriyyяsindяn yayиndиrиlmиш
yaxud tamamilя götцrцlmцш vяsaitlяr яks etdirilir. Onlara “Mяnfяяtin istifadяsi”
hesabи aiddir.
Vяsaitin яmяlяgяlmя mяnbяlяri hesablarи aшa иdakи qruplara bölцnцr:
1. Xцsusi vяsait mяnbяlяrini uчota alan hesablar. Bu qrup hesablarda
mцяssisяnin яsas fяaliyyяti цчцn tяyin edilmiш xцsusi vяsaitin яmяlяgяlmя mяnbяlяri
яks etdirilir. Belя hesablara nizamnamя kapitalи, яlavя kapital, ehtiyat kapitalи,
xцsusi tяyinatlи fondlar, bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяt, vя s. aiddir.
2. Xцsusi tяyinat mяnbяli hesablar. Bu hesablarda xцsusi mяqsяd цчцn
tяyin
edilmiш vяsait mяnbяlяri uчota alиnиr. Bяzi hallarda hяmin vяsait mяnbяlяri
mцяssisяnin яsas fяaliyyяti цчцn dя istifadя edilя bяlяr. Belя hesablara яsas vяsaitin
köhnяlmяsi, mяqsяdli maliyyяlяшmяlяr vя daxilolmalar hesablarи aid ola bilяr.
3. Bank kreditlяri hesablarи. Hяmin hesablarda bankиn qиsa vя uzun mцddяtli
ssudalarи uчota alиnиr.
4. Kreditorlarla hesablaшmalarи uчota alan hesablar. Burada mцяssisяnin baшqa
mцяssisяlяrя, idarяlяrя vя ayrи-ayrи шяxslяrя olan kreditor borclarи яks etdirilir. Bu
qrup hesablara malsatan vя podratчиlarla hesablaшmalar, sosial sи orta vя tяminat
цzrя hesablaшmalar, яmяyin ödяniшi цzrя hesablaшmalar, uzun vя qиsamцddяtli
borclar, tяsisчilяrlя hesahlaшmalar, gяlяcяk dövr gяlirlяri, qarшиdakи xяrclяr vя
ödяmяlяr цчцn ehtiyatlar, шцbhяli borclar цzrя ehtiyatlar aiddir.
Tяsяrrцfat proseslяrini uчota alan hesablar bir neчя yerя bölцnцr:
1. Tяchizat prosesini uчota alan hesablar. Bu hesablarda tяchizat prosesi vя
onunla яlaqяdar olan xяrclяr яks etdirilir. Bu cцr hesablara materiallar hesabи
aiddir.
2. stehsal prosesini uчota alan hesablar. Belя hesablara “Яsas istehsalat”,
“Kömяkчi istehsalat”, “Цmumistehsalat xяrclяri”, “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri”
vя s. hesablar aiddir. Bu hesablar istehsala mяsrяflяri vя mяhsulun maya
dяyяrini яks etdirmяk цчцn nяzяrdя tutulur.
101
3. Satиш prosesini uчota alan hesablar. Bu hesablardan satиш prosesini vя satишdan
яldя edilяn nяticяlяri aшkara чиxarmaq цчцn istifadя edilir. Bu cцr hesablara
“Satиш”, “Яsas vяsaitin satиши vя sair xaricolmalarи”, “Sair aktivlяrin satиши”
hesabиnи aid etmяk olar.

6.3. Mцhasibat uчotu hesablarиnиn tяyinatиna vя qruluшuna görя tяsnifatи

Hesablarиn tяyinatи vя qruluшuna görя tяsnifatи geniш tяkrar istehsal prosesindя


iqtisadi resurslarиn daha яhяmiyyяtli niшanяlяr цzrя mцhasibat hesablarиnda
uчotunun qruplaшmasиnи özцndя formalaшdиrиr.
Mцhasibat uчotu hesablarиnиn qruluшuna görя tяsnifatиnиn яsasиnи hesablar
planиnda nяzяrdя tutulan hяr bir mцhasibat hesabиnиn standartи tяшkil
edir.Mцhasibat uчotunun hesablar planиnda hesablar, iqtisadi mяzmununa görя
(tяsяrrцfat vяsaitlяrini (resurslarиnи) uчota alan hesablar, onlarиn mяnbяlяrini uчota
alan hesablar, proses vя maliyyя nяticяlяrini uчota alan hesablar kimi)
qruplaшdиrиldи и halda tяyinat vя quruluшuna görя tяsnifat hяmin qruplarиn цmumi
qaydasиnи vя analitik uчotun aparиlmasиnи яhatя edir.
Hesablarиn tяyinatиna vя quruluшuna görя tяsnifatи bu vя ya digяr hesabdan nя
цcцn istifadя edilmяsini, hesabиn quruluшunu, daha do rusu, vяsaitlяrin, onlarиn
mяnbяlяrinin vя tяsяrrцfat proseslяrinin hesablarda necя яks etdirilmяsini, debet vя
kreditdя nяyin uчota alиnmasиnи, hяr hesabиn qalи иnиn nяyi göstяrmяsini öyrяnir.
Hesablarиn hяm tяyinatи vя quruluшuna, hяm dя iqtisadi mяzmununa görя
tяsnifatи bir-biri ilя sиx яlaqяdя olmaqla bir-birlяrini tamamlayиr.
Mцhasibat uчotu hesablarи tяyinatиna vя quruluшuna görя яsas hesablara;
nizamlayиcи hesablara; bölцшdцrцcц hesablara; kalkulyasiyaedici hesablara;
mцqayisяedici hesablara bölцnцr. Яsas hesablar ona görя яsas hesablar adlanиr ki,
onlarda uчota alиnan tяsяrrцfat vasitяlяri vя onlarиn яmяlяgяlmя mяnbяlяri
mцяssisяnin tяsяrrцfat fяaliyyяtinin яsasиnи tяшkil edir.
Mцhasibat uчotunda яks etdirilяn bцtцn tяsяrrцfat яmяliyyatlarи, tяsяrrцfat
vяsaitlяrinin vя yaxud onlarиn яmяlя gяlmя mяnbяlяrinin tяrkibindя mцяyyяn
dяyiшiklik яmяlя gяtirir. Яsas hesablar цч kömяkчi qrupa bölцnцr:
1. Яsas aktiv hesablar
2. Яsas passiv hesablar
3. Яsas aktiv-passiv hesablar.
Яsas aktiv hesablar material vя pul vяsaitinin mövcudlu unu vя hяrяkяtini uчota
almaq цчцn istifadя olunur. Яsas aktiv hesablara misal olaraq яsas vяsait, qeyri-
maddi aktivlяr, uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarи, materiallar, bankdakи
hesablaшma hesabи, kassa, valyuta hesabи vя s. hesablar aid ola bilяr.
Hяmin hesablar aktiv hesablar oldu u цчцn onlarиn yalnиz debet qalи и ola
bilяr.
Яsas passiv hesablardan fondlarиn vяziyyяtinin dяyiшmяsini vя s. hesablaшmalarиn
uчotunu aparmaq цчцn istifadя edilir. Яsas passiv hesablara nizamnamя kapitalи,
ehtiyat kapitalи, яlavя kapital, bankиn qиsa vя uzunmцddяtli ccudalarи, qиsa vя
102
uzunmцddяtli borclar, malsatanlarla hesablaшmalar vя s. hesablarи mиsal göstяrmяk
olar. Hяmin hesablar passiv hesablar oldu undan onlarиn yalnиz kredit qalи и ola
bilяr.
Яsas aktiv-passiv hesablardan debitor vя kreditorlarla hesablaшmalarиn uчotunu
aparmaq цчцn istifadя edilir.
Aktiv-passiv hesablarиn baшqa hesablardan fяrqi ondan ibarяtdir ki, onlardakи
qalиqlar eyni vaxtda hяm debet, hяm dя kredit tяrяfdя olur.
Bu hesablar aktiv hesab kimi чиxиш etdikdя hesabиn debeti, debitor borcunun
artmasиnи, krediti hяmin borcun azalmasиnи göstяrir. Passiv hesab kimi чиxиш etdikdя
isя hesabиn krediti borcun artmasиnи, debeti isя hяmin borcun azalmasиnи яks
etdirir. Balans tяrtib edilяn zaman debet qalи и balansиn aktivindя, kredit qalи и
isя passivindя yazиlиr. Aktiv-passiv hesablara debitor vя kreditorlarla hesablaшmalar
vя baшqa hesablarи misal göstяrmяk olar.
Nizamlayиcи hesablar tяsяrrцfat vяsaitinin qiymяtini vя yaxud onlarиn
mяnbяlяrinin mяblя ini dяqiqlяшdirmяk цчцn istifadя edilir. Balans maddяlяri
dяyiшilmяz qiymяtlяrlя яks etdirildiyinя vя uчota alиnan vяsaitin hяqiqi maya dяyяri
чox vaxt hяmin dяyiшilmяz qiymяtlяrdяn kяnarlaшdи иna görя nizamlayиcи
hesablardan istifadя edilir. Nizamlayиcи hesablar aшa иdakи kömяkчi qruplara
bölцnцr:
1. Яlavя nizamlayиcи hesablar;
2. Kontrar nizamlayиcи hesablar;
Яgяr balans hesabи цzrя vяsaitin qiymяtinin artиrиlmasи (qiymяtin artиrиlmasи)
aparиlиrsa onda vяsaitin qiymяtini nizamlayan hesab, яsas hesabи nizamlayan яlavя
nizamlayиcи hesab adlanиr vя onun mяblя i яsas hesabdakи qalиq mяblя inin
цzяrinя яlavя edilir. Bu hesaba “Materiallarиn tяdarцkц vя яldя edilmяsi” hesabиnи
misal göstяrmяk olar.Яgяr vяsaitin qiymяti vя onun mяnbяyi azalиrsa onda
nizamlayиcи hesab kontrar (яks) hesab kimi чиxиш edir vя onun qalи иnиn mяblя i
яsas (nizamlaшdиrиlan) hesabиn qalи иnиn mяblя indяn чиxиlmalиdиr.
Kontrar hesablar aktiv vя passiv hesablarиn göstяricilяrini nizamlaшdиrmaq цчцn
istifadя edilir. Buna mцvafiq olaraq belя hesablar kontraktiv vя kontrpassiv
hesablara bölцnцr.
Kontraktiv hesablar aktiv hesablarиn göstяricilяrinin nizamlaшdиrиlmasи цчцn
istifadя edilir. Belя hesablara “Яsas vяsaitlяrin köhnяlmяsi”, “Qeyri-maddi
aktivlяrin köhnяlmяsi”, “Azqiymяtli vя tezköhnяlяn яшyalarиn köhnяlmяsi”
hesablarи aiddir. Mяsяlяn, “Яsas vяsaitlяrin köhnяlmяsi” hesabи, aktiv “Яsas
vяsaitlяr” hesabиnda uчota alиnan vяsaitlяrin qiymяtini nizamlayиr. Daha do rusu,
“Яsas vяsaitlяr” hesabиnиn debet qalи иnиn mяblя indяn “Яsas vяsaitlяrin
köhnяlmяsi” hesabиnиn kredit mяblя ini чиxmaqla яsas vяsaitin qiymяti
nizamlaшdиrиlиr vя onun qalиq dяyяri mцяyyяn edilir.
“Яsas vяsaitlяrin köhnяlmяsi” hesabи özцnцn xarakterinя görя sяrbяst яhяmiyyяtя
dя malikdir. Bu hesab mцяssisяlяrя (tяшkilatlara) mяxsus vя onlar tяrяfindяn icarя
edilmiш яsas vяsaitlяrin köhnяlmяsi haqda informasiyalarиn цmumilяшdirilmяsi цчцn
dя nяzяrdя tutulmuшdur.
103
Яsas vяsaitlяrin köhnяlmяsi qцvvяdя olan qanunvericiliklя nяzяrdя tutulmuш
amortizasiya normalarиna mцvafiq olaraq hяr ay hesablanиr. “Яsas vяsaitlяrin
köhnяlmяsi” hesabиnda toplanmиш informasiya, mцяssisяnin яsas vяsaitinin
köhnяlmiш hissяsinin mцяyyяn edilmяsinя шяrait yaradиr.
Kontrpassiv hesablar яsas passiv hesablarиn göstяricilяrini dяqiqlяшdirmяk, -
nizamlamaq цчцn istifadя edilir vя balansиn aktivindя yerlяшir. Kontrpassiv
nizamlayиcи hesaba misal olaraq “Mяnfяяtin istifadяsi” hesabиnи göstяrmяk olar.
“Mяnfяяtin istifadяsi” hesabиnda avans olaraq mяnfяяtdяn verginin bцdcяyя
ödяnilmяsi, mяnfяяtdяn xцsusi tяyinatlи fondlara avans aylrmalarи uчota alиnиr.
Bu hesab цzrя яks etdirilяn mяblя lяr mяnfяяtin hяqiqяtяn dövriyyяdяn
götцrцlяn (yayиndиrиlan) hissяsini göstяrir. Belяliklя, “Mяnfяяtin istifadяsi” hesabи
balansиn passivindя яks etdirilmiш mяnfяяtin mяblя ini nizamlayиr, aktiv hesabdиr
vя “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabиnи nizamlayan hesab sayиlиr.
Tяsяrrцfat proseslяrini яks etdirmяk vя onun hяyata keчirilmяsinя nяzarяt etmяk
цчцn nяzяrdя tutulmuш hesablara яmяliyyat hesablarи deyilir. Tяsяrrцfat proseslяri
mцxtяlif ayrи-ayrи яmяliyyatlardan яmяlя gяlir. Ona görя dя hяmin яmяliyyatlarи
özцndя яks etdirяn hesablar яmяliyyat hesabи adиnи daшиyиr. Яmяliyyat hesablarи öz
növbяsindя bir neчя qrupa bölцnцr. Onlar aшa иdakиlardan ibarяtdir:
1. Bölцшdцrцcц hesablar.
2. Kalkulyasiyaedici hesablar.
3. Mцqayisяedici hesablar.
Bölцшdцrцcц hesablar öz növbяsindя iki qrupa: Toplayиb-bölцшdцrцcц, bцdcя
bölцшdцrцcц hesablara bölцnцr.Toplayиb-bölцшdцrцcц hesablar hяr hansи tяsяrrцfat
prosesinin hяyata keчirilmяsi ilя яlaqяdar olan vя gяlяcяkdя bir neчя obyekt
arasиnda bölцшdцrцlяsi xяrclяrin uчotunu aparmaq цчцn istifadя edilir. Toplayиb
bölцшdцrцcц hesablara misal olaraq “Цmumistehsalat xяrclяri”, “Цmumtяsяrrцfat
xяrclяri” hesabиnи göstяrmяk olar.
Bцdcя bölцшdцrцcц hesablardan iki qarишиq bцdcя dövrц arasиnda яldя edilяn
gяlirlяri vя чяkilяn xяrclяri bir-birindяn ayиrmaq цчцn istifadя edilir. Hяmin
hesablarиn kömяyilя mцяssisяnin gяlirlяri vя xяrclяri, onlarиn яldя edilmяsi vя ya
xяrclяnmяsi dövrцndяn asиlи olmayaraq, aid olduqlarи dövrцn tяsяrrцfat
fяaliyyяtinin göstяricilяrinя daxil edilir. Bцdcя bölцшdцrцcц hesablara “Gяlяcяk
dövrцn xяrclяri” vя “Qarшиdakи xяrclяr vя ödяmяlяr цчцn ehtiyatlar” hesablarиnи aid
etmяk olar.
Kalkulyasiyaedici hesablar mяhsul istehsalи ilя яlaqяdar olan mяsrяflяrin цmumi
mяblя ini hesablamaq vя mяhsulun hяqiqi maya dяyяrini tяyin etmяk цчцn istifadя
edilir. Maya dяyяrini mцяyyяn etmяk цчцn istifadя olunan hesablamalar
kalkulyasiya adlandиrиldи иna görя, ona lazиm olan mяlumatlarи яks etdirяn
hesablar kalkulyasiyaedici hesablar adlanиr. Kalkulyasiyaedici hesablara “Яsas
istehsalat”, “Kömяkчi istehsalat” hesablarи aid ola bilяr.
Mцqayisяedici hesablar tяsяrrцfat proseslяrindяn alиnan nяticяni aшkar etmяk
цчцn istifadя edilir. Buna uчot obyektinin iki qiymяtinin mцqayisя edilmяsi yolu ilя
nail olunur. Bunun цчцn hesabиn debetindя obyektin hяqiqi maya dяyяri,
104
kreditindя isя satиш qiymяti яks etdirilir. Satиlmиш mяhsulun iki qiymяtinin mцqaisя
edilmяsi yolu ilя tяsяrrцfat prosesinin nяticяsi mцяyyяn edilir ki, bu mцqayisяnin
aparиlmasиna imkan yaradan hesablar mцqayisяedici hesablar adиnи daшиyиr.
Tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяlяri haqqиnda mцqayisяedici hesablarda aшkar
edilяn mяlumatlar mцvafiq proqnoz göstяricilяri ilя mцqayisя edilir vя proqnozdan
kяnarlaшmalar aшkara чиxarиlиr. Mцqayisяedici hesablara misal olaraq “Mяhsul
satиши”, “Яsas vяsaitin satиши vя cair xaric olmalarи”, “Sair aktivlяrin satиши”
hesablarиnи göstяrmяk olar.
Tяsяrrцfat fяaliyyяtinin maliyyя nяticяsini яks etdirmяk vя ona nяzarяt etmяk
цчцn istifadя olunan hesablara maliyyя nяticяli hesablar deyilir. Maliyyя nяticяli
hesaba “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabи aid ola bilяr. “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabиnиn
debetindя zяrяr, kreditindя isя mяnfяяt яks etdirilir.
“Mяnfяяt vя zяrяr” hesabиnиn debet vя kredit yazиlишlarиnиn цmumi yekununu
mцqayisя etmяklя hesabat ili яrzindяki, tяsяrrцfat fяaliyyяtinin xalis maliyyя
nяticяsi mцяyyяn edilir. Hяmin hesabиn debet qalи и zяrяri, kredit qalи и isя
mяnfяяti göstяrir.
Balans hesablarи ilя yanaши elя hesablar da tяtbiq edilir ki, onlar цzrя qalиq
balansa daxil edilmir. Ona görя dя belя hesablar onlarиn balansa mцnasibяtinя görя
balans- arxasи hesablar adиnи daшиyиr. Balansarxasи hesablarda mцяssisяdя
mцvяqqяti mövcud olan vя ona aid olmayan qiymяtlilяr, daha do rusu, icarя
edilmiш яsas vяsaitlяr, maddi mцhafizяyя qяbul olunmuш mal-material qiymяtlilяri,
emala qяbul edilmiш materiallar, ciddi hesabat sяnяdlяri, ödяmя qabiliyyяti
olmayan debitorlarиn borclarиnиn zяrяrlяrя silinяn mяblя i vя s. яks etdirilir.
Balansarxasи hesablarиn, balans hesablarиndan яsas fяrqi ondan ibarяtdir ki,
burada yazиlиш birtяrяfli qaydada, yяni ya hesabиn debeti, yaxud krediti цzrя
aparиlиr.

BÖLMЯ 7. MЦHASİBAT UЧOTUNDA İLKİN MЦШAHİDЯ VЯ


SЯNЯDLЯШMЯ

7.1. İlkin mцшahidя, mцhasibat sяnяdlяri vя onlarиn tяyinatи

105
lkin mцшahidя - tяsяrrцfat uчotunun яsasиnи tяшkil edir. O, aшa иdakиlarи
яhatя edir:
- tяsяrrцfat hяyatи hallarиnиn qiymяtlяndirilmяsi vя onlarиn meyarиnиn
seчilmяsini;
- uчotda яks etdirilяn obyekt vя hadisяlяrin birmяnalи elan edilmяsini;
- tяsяrrцfat hяyatи hallarиnиn mцшahidяsi vя onun dяyiшmяsinin mяrhяlяlяrlя
uy unlaшdиrиlmasиnиn rяsmiyyяtя salиnmasиnи;
- sonradan iшlяnmяk цчцn mцшahidяlяrin aparиlmasи vя tяsяrrцfat hяyatи
hadisяlяrinin verimяsi цzяrindя nяzarяtin aparиlmasиnи.
lkin mцшahidяnin aparиlmasиndan sonra sяnяdlяrin tяrtibinя baшlanиlиr.
Tяшkilat tяrяfindяn aparиlan bцtцn tяsяrrцfat яmяliyyatlarи mцhasibat uчotunun
aparиlmasиna яsaslanan vя ilk mцhasibat sяnяdi olan mцdafiяedici sяnяdlяrlя
rяsmilяшdirilmяlidir. Mцhasibat sяnяdlяri tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn baш vermяsini
tяsdiq edяn vя onun aparиlmasиna hцquq verяn yaxud iшчilяrin onlara etibar edilmiш
dяyяrlilяr цzяrindя maddi mяsuliyyяti göstяrяn yazиlи шяhadяtnamяni özцndя яks
etdirir.
Sяnяdlяr mцhasibat uчotunda tяsяrrцfat proseslяri zamanи baш verяn
яmяliyyatlar цzяrindя mцшahidя aparmaq цчцn яsas цsuldur. Baш verяn hяr bir
tяsяrrцfat яmяliyyatи mяzmunundan vя hяcmindяn asиlи olmayaraq mцtlяq
rяsmiyyяtя salиnmalиdиr. Sяnяdlяшmя, mцhasibat uчotu obyektlяrinin tяrkibindя baш
verяn dяyiшikliklяri mцntяzяm vя ardиcиl olaraq qeyd etmя цsulu demяkdir.
Sяnяdlяшmя tяsяrrцfata rяhbяrlik etmяk цчцn nяzarяt vasitяsidir.
Sяnяdlяr uчot mяlumatlarиnиn yoxlanmasиnda vя sяhvlяrin aшkara чиxarиlmasиnda
istifadя edilir. Dцzgцn tяrtib edilmiш sяnяd mцvafiq яmяliyyatиn baш vermя faktиnи
tяsdiq edir.
Sяnяdlяr tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn baш vermяsinя yazиlи sяrяncam verilmяsi
demяkdir vя hesablar sistemindя yazиlиш aparmaq цчцn яsas hesab olunur.
Mцhasibat uчotunun keyfiyyяti, sяnяdlяrin keyfiyyяtindяn чox asиlиdиr. Tяlяb
olunan iqtisadi göstяricilяri yalnиz mцяssisяnin bцtцn яmяliyyatlarиnи vaxtиnda vя
dяqiq sяnяdlяrlя rяsmiyyяtя saldиqda яldя etmяk olar. Sяnяdlяrin kömяyi ilя
tяsяrrцfat fяaliyyяti hяyata keчirilir.
Hяyata keчirilmiш tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnи ayrи-ayrи sintetik hesablarda яks
etdirmяk цчцn sяnяdlяrdяn istifadя edilir. Sяnяdlяrdяn tяsяrrцfat iшinя operativ
rяhbяrlik vя onu idarя etmяk цчцn geniш istifadя olunur. Mяsяlяn, tяlяbnamя
anbardan sexlяrя material buraxmaq, kassa-mяxaric orderlяri, kassadan nя d pul
buraxmaq, yцklяnmiш mallar цчцn tяdiyя-tяlяbnamяlяri-malalanlarиn hesablaшma
hesabиndan pul vяsaiti köчцrmяk цчцn vя i.a. яsas hesab olunur.
Sяnяdlяrя яsasяn mцяssisяdя materiallarиn vя pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinя
gцndяlik nяzarяt aparиlиr, bu vя ya digяr яmяliyyatlarиn qanuna vя mяqsяdяuy un
olmasи mцяyyяn edilir, dövlяt intizamиnиn gözlяnilmяsinя nяzarяt olunur.
Sяnяdlяшmя material, pul vя яmяk resurslarиnиn artиq sяrf olunmasиnиn, habelя
hesablaшma, tяdiyя, kredit яmяliyyatlarиnda baш verяn qanunsuzluqlarиn qarшиsиnи
alma a kömяk edir.
106
Sяnяdlяr hяr bir яmяliyyatиn yerinя yetirilmяsinя sяrяncam verяn vя onu yerinя
yetirяn шяxs tяrяfindяn imzalanиr. Bu imzalara яsasяn sяnяdlяr цzrя mцяssisяlяrin
iшчilяrindяn kimin hяmin яmяliyyatиn icrasиna mяsuliyyяt daшиmasиnи mцяyyяn
etmяk olur.
Sяnяdlяr ayrи-ayrи mцяssisяlяr, tяшkilat vя шяxslяr arasиnda baш verяn
mцbahisяlяri sцbut etmяk цчцn istifadя olunur. Mяhkяmя orqanlarи, (iqtisad vя
xalq mяhkяmяlяri) sяnяdlяri hцquqi sцbut kimi o vaxt qяbul edir ki, onlar lazиmi
qaydada, vaxtиnda tяrtib edilmiш vя imzalanmиш olsun.
Cinayяt vя vяtяndaш iшlяri prokurorluq vя mяhkяmя orqanlarиnиn qяrarи ilя
yoxlanan zaman, sяnяdlяr, mяhkяmя-mцhasibat ekspertizasи aparmaq цчцn яsas
sayиlиr.
Tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn baш vermя faktиnи tяsdiq etmяk цчцn sяnяdlяrin
böyцk nяzarяt яhяmiyyяti vardиr. Tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn sяnяdlяшdirilmяsi
material resurslarиnиn vя pul vяsaitlяrinin mцhafizя olunmasиna mцntяzяm nяzarяt
aparma a шяrait yaratmaqla yanaши mцяssisя vяsaitinin da иdиlmasи vя
mяnimsяnilmяsi hallarиnи da xяbяrdar edir.
Tяsяrrцfat fяaliyyяtini tяftiш vя tяhlil edяrkяn, onlara tяsir edяn amillяrin
mцяyyяnlяшdirilmяsindя sяnяdlяrin böyцk яhяmiyyяti vardиr.

7.2. Sяnяdlяrin rekvizitlяri

Hяr bir sяnяdin öz tяyinatиna tam cavab verя bilmяsi цчцn mцяyyяn göstяricilяri
olmalиdиr. Tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnи xarakterzя edяn sяnяddя qeyd olunan vя ona
hцquqi qцvvя verяn göstяricilяrя sяnяdlяrin rekvizitlяri deyilir.
Rekvizitlяrin miqdarи vя mяzmunu, sяnяdin tяrtib olunma mяqsяdindяn asиlи
olaraq, onun яks etdirildiyi яmяliyyatиn xarakteri, habelя hяmin яmяliyyatиn yerinя
yetirildiyi шяrait nяzяrя alиnmaqla mцяyyяn edilir. Tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn
mцxtяlif olmasиna baxmayaraq sяnяdlяrin чoxunda bяzi rekvizitlяr цmumi olur.
Mяsяlяn, яmяliyyatlarиn baш vermя faktиnи tяsdiq edяn hяr bir sяnяddя onlarиn
xarakterindяn asиlи olmayaraq mцtlяq aшa иdakи rekvizitlяr: sяnяdin adи (mяdaxil
orderi, mяxaric orderi, limit-zabor vяrяqяsi, qaimя, tapшиrиq, mяhsul istehsalи
haqqиnda raport, marшrut vяrяqяsi, akt vя i.a.); sяnяdin tяrtib olunma tarixi,
яmяliyyatиn qиsa mяzmunu vя onun nяyя яsasяn baш vermяsi; яmяliyyatиn miqdar
ifadяsi; яmяliyyatиn baш vermяsinя vя onun dцzgцn rяsmiyyяtя salиnmasиna
cavabdeh olan шяxslяrin imzasи (material yaxud pul vяsaitlяrinin qяbul olunmasиnи
vя ya verilmяsini tяsdiq edяn imza) olmalиdиr.
Lazиm olan hallarda, sяnяddя onun nömrяsi, adи vя mцяssisяnin (tяшkilatиn)
цnvanи olmaqla яmяliyyatиn baш vermяsindя iшtirak edяn tяrяflяr göstяrilmяlidir.
Yerdя qalan rekvizitlяr sяnяd tяrtib edilяrkяn яmяliyyatиn xarakteri ilя mцяyyяn
olunur. Яgяr sяnяdin hяr hahsи mцtlяq rekviziti yoxdursa o, özцnцn sцbut edici
gцcцnц itirir vя mцhasibat uчotunda yazиlиш aparmaq цчцn яsas hesab edilmir.

107
Mцяssisяdя mцhasibat uчotunun aparиlmasи цчцn kompцter texnikasиnиn tяtbiqi
шяraitindя sяnяdlяrin rekvizitlяri, uчotun avtomatlaшdиrиlmasиnиn tяlяbatиna cavab
verяn ardиcиllиqla dцzцlцr.

7.3. Sяnяdlяrin tяsnifatи

Ayrи-ayrи tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnи uчotda яks etdirmяk цчцn чoxlu miqdarda


mцxtяlif sяnяdlяr tяtbiq olunur. Sяnяdlяrin mяzmununu vя tяyinatиnи öyrяnmяk,
onlarиn quruluшu vя rяsmiyyяtя salиnma prinsipini mяnimsяmяk цчцn sяnяdlяri
mцяyyяn яlamяtlяrinя görя qruplaшdиrmaq lazиmdиr. Sяnяdlяrin bu cцr
qruplaшdиrиlmasиna onlarиn tяsnifatи deyilir.
Sяnяdlяr aшa иdakи яlamяtlяrя: яks etdirilяn tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn
xarakterinя görя; sяnяdlяrin mяzmununun hяcminя görя; tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn
яks etdirilmя цsuluna görя tяsniflяшdirilir.
Яks etdirilяn tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn xarakterinя görя sяnяdlяr: material, pul,
bank, hesablaшma sяnяdlяrinя vя i.a. bölцnцr.
Material sяnяdlяri material vяsaitlяrinin hяrяkяtini – mцxtяlif materiallarиn (яsas
vя kömяkчi materiallarиn, yanaca иn vя i.a.), hazиr mяhsullarиn, яsas vяsaitlяrin
(binalarиn, tikililяrin, avadanlи иn vя i.a.) daxil vя xaric lmasиnи яks etdirir. Bu cцr
sяnяdlяrя materiallarи buraxmaq цчцn rяsmiyyяtя salиnan tяlяbnamяlяr, zabor
vяrяqяlяri, яsas vяsaitlяrin qяbul vя xaricolma aktlarи vя i.a. aid ola bilяr.
Pul sяnяdlяri vasitяsilя pul vяsaitlяrinin mяdaxili vя mяxarici rяsmiyyяtя salиnиr.
Bu cцr sяnяdlяrя kassa mяdaxili vя mяxaric orderlяri, kassa hesabatи aid ola bilяr.
Bank sяnяdlяri banklar vasitяsi ilя aparиlan hesablaшmalarи rяsmiyyяtя salmaq
цчцn nяzяrdя tutulur. Bu cцr sяnяdlяrя чeklяr, tяdiyя tapшиrиqlarи, tяdiyя
tяlяbnamяlяri, bankиn bildiriшlяri vя чиxarишlarи aiddir.
Hesablaшma sяnяdlяri fяhlя vя qulluqчularla, malsatanlarla vя i.a. aparиlan
hesablaшmalar цчцn rяsmiyyяtя salиnиr. Bu cцr sяnяdlяrя haqq-hesab ödяmя
cяdvяllяri, yцklяnmiш mallar цчцn hesabnamяlяr, yerinя yetirilmiш iшlяr цчцn
tapшиrиqlar aid ola bilяr.
Tяyinatиna görя sяnяdlяr sяrяncamverici, icraedici, mцhasibatlиqda rяsmiyyяtя
salиnan, kombinяlяшmiш sяnяdlяrя bölцnцr.
Sяrяncamverici sяnяdlяr vasitяsilя idarя, mцяssisя vя digяr hцquqi шяxsin rяhbяri
vя yaxud baшqa vяzifяli шяxslяr mцяyyяn tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnи hяyata keчirtmяk
цчцn sяrяncam verir. Sяrяncamverici sяnяdlяr mahiyyяt etibarи ilя konkret
яmяliyyatи yerinя yetirяn шяxslяrя яmr vermяk цчцn яsas hesab olunur.
Sяrяncamverici sяnяdlяr pulu vя material qiymяtlilяrini qяbul etmяk vя buraxmaq
цчцn яsas sayиlиr. Bu sяnяdlяri mцяssisя rяhbяrindяn baшqa mцtlяq baш (böyцk)
mцhasib imzalamalиdиr. Mцhasibin imzasи olmayan sяnяdlяr etibarsиz hesab edilir.
Sяrяncamverici sяnяdlяrя чeklяr, tяdiyя tapшиrиqlarи, яmrlяr, etibarnamяlяr
(vяkalяtnamяlяr) tapшиrиqlar vя baшqalarи aiddir.
Etibarnamя (vяkalяtnamя) material qiymяtlilяrini almaq цчцn sяrяncamverici
sяnяd sayиlиr. Etibarnamяdя (vяkalяtnamяdя) onu verяn mцяssisяnin, habelя

108
malsatanиn vя alиnasи material qiymяtlilяrinin adи, miqdarи, mцяssisя rяhbяrinin vя
baш mцhasibin hяmчinin etibarnamя götцrяn шяxsin imzasи olmalиdиr.
Sяrяncamverici sяnяdlяr öz-özlцyцndя tяsяrrцfat яmяliyyatиnиn baш verdiyini
tяsdiq etmir vя buna görя dя tяsяrrцfat яmяliyyatиnи uчotda яks etdirmяk цчцn яsas
sayиlmиr.
craedici sяnяdlяr tяsяrrцfat яmяliyyatиnиn baш vermя faktиnи tяsdiq edir. Bu
cяnяdlяr tяsяrrцfat яmяliyyatи yerinя yetirilяn kimi tяrtib olunur vя hяmin
яmяliyyatиn yerinя yetirildiyini sцbut edir. craedici sяnяdlяr mahiyyяt etibarи ilя
mцhasibat uчotunun baшlandи иnи vя tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn ilk яks etdirildiyini
göstяrir. craedici sяnяdlяrя qяbzlяr, qяbul-tяhvil aktlarи, qaimяlяr, buraxиlmиш
mяhsullar цчцn hesabnamяlяr misal ola bilяr.
Mцhasibatlиqda rяsmiyyяtя salиnan sяnяdlяr bilavasitя hяr hansи tяsяrrцfat
яmяliyyatиnи яks etdirmir, sяrяncamverici vя icraedici sяnяdlяrя яsasяn mцhasibat
iшчilяri tяrяfindяn tяrtib olunur. Bu sяnяdlяr mцhasibat uчotunda яmяliyyatlarиn
yazиlmasиnи asanlaшdиrmaq vя sцrяtlяndirmяk mяqsяdilя mцhasibatlи иn özцndя
tяrtib olunur. Bu cцr sяnяdlяr яvvяllяr uчota alиnmиш tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnи
rяsmiyyяtя salmaq vя qruplaшdиrmaq цчцn geniш istifadя olunur.
Mцhasibatlиqda rяsmiyyяtя salиnan sяnяdlяrя materiallarиn mяdaxili vя mяxarici
цzrя qruplaшdиrma cяdvяllяri, xяrclяrin bölцшrцrцlmяsi cяdvяllяri, mяhsulun vя iшlяrin
maya dяyяri kalkulyasiyasи cяdvяllяri, memorial-orderlяr, mцhasibat arayишlarи aid
ola bilяr.
Kombinяlяшmiш sяnяdlяr bir neчя sяnяdin (sяrяncamverici, icraedici vя
mцhasibatlиqda rяsmiyyяtя salиnan) яlamяtlяrini özцndя яks etdirir. Kombinяlяшmiш
sяnяdlяrя kassa-mяdaxil, kassa mяxaric orderlяri, avans hesabatlarи, qaimя-
tяlяbnamя, hesab-faktura vя baшqalarи aid ola bilяr.
Kassaya pulun daxil olmasи, mцhasibatlиqda rяsmiyyяtя salиnan sяnяdя-kassa
mяdaxil orderinя яsasяn rяsmiyyяtя salиnиr. Kassa-mяdaxil orderinя яsasяn kassaya
daxil olan pul kassa kitabиna yazиlиr.
Kassa-mяdaxil orderi kombinяlяшmiш sяnяd sayиlиr vя sяrяncam-verici, icra-edici
vя mцhasibatlиqda rяsmiyyяtя salиnan sяnяdlяrin яlamяtlяrini özцndя birlяшdirir.
Belя ki, kassa-mяdaxil orderi vasitяsilя hяr шeydяn яvvяl idarя rяhbяri vя baш
mцhasibin imzasи ilя kassaya pulun qяbul edilmяsinя яmr verilir. Sonra kassa-
mяdaxil orderinя birlяшdirilяn qяbzdя яmяliyyatиn baш vermя faktи-pulun kassaya
daxil olmasи tяsdiq edilir. Nяhayяt kassa-mяdaxil orderinin цzяrindя mцhasibat
yazиlиши (provodkasи) verilir vя hяmin яmяliyyat цzrя hesablarиn mцxabirlяшmяsi vя
mяblя göstяrilir. Demяli, bir sиra sяnяddя-kassa-mяdaxil orderindя eyni vaxtda
sяrяncamverici, icraedici vя mцhasibatlиqda rяsmiyyяtя salиnan sяnяdlяrin яlamяtlяri
olur. Kombinяlяшmiш sяnяdlяr tяcrцbяdя daha чox tяtbiq olunur. Чцnki, onlar tяrtib
olunan sяnяdlяrin sayиnиn azalmasиna sяbяb olmaqla, mцhasibatиn iшini sadяlяшdirir
vя sцrяtlяndirir.
Sяnяdlяr mяzmununun hяcminя görя ilk vя icmal sяnяdlяrя bölцnцr.
lk sяnяdlяr tяsяrrцfat яmяliyyatlarи baш verяn kimi tяrtib olunur vя onlarи яks
etdirir. Bu sяnяdlяr mцhasibat yazиlишlarи aparmaq цчцn яsas sayиlиr. lk sяnяdlяrя
109
material qiymяtlilяrini buraxmaq цчцn tяlяbnamяlяr, tяdiyя-tяlяbnamяlяri, яsas
vяsaitlяrin qяbul vя xaric olma aktlarи vя i.a. aiddir.
Tяlяbnamяdя materiallarи kimin tяlяb etmяsi, onlarиn hansи anbardan verilmяsi,
tяlяb olunan vя faktiki buraxиlan materiallarиn miqdarи, qяbul edяn vя buraxan
шяxslяrin imzasи vя s. mяlumatlar göstяrilir.
Tяlяbnamя, materiallarиn istehsal vя tяsяrrцfat ehtiyaclarи цчцn anbardan
buraxиlmasиnи яks etdirяn ilk sяnяddir. Tяlяbnamя, materiallarи alan vя buraxan
zaman tяrtib olunur.
lk sяnяdlяr öz növbяsindя daxili vя xarici sяnяdlяrя bölцnцr. Daxili sяnяdlяrя
mцяssisяnin özцndя tяrtib olunan sяnяdlяr (tяlяbnamяlяr, qaimяlяr, aktlar vя i.a.)
xarici sяnяdlяrя isя baшqa mцяssisяlяrdя tяrtib olunan sяnяdlяr (malsatanиn
hesabnamяsi vя baшqa mцяssisяlяrlя qarшиlиqlи hesablaшmalar цzrя bildiriшlяr vя i.a.)
aiddir.
cmal sяnяdlяr rяsmiyyяtя salиnmиш ilk sяnяdlяrя яsasяn tяrtib olunur vя onlarda
baш vermiш hяr bir tяsяrrцfat яmяliyyatиna dair mяlumat toplanиr. cmal sяnяddя
bir neчя ilk sяnяdin mяlumatи birlяшdirilir. cmal sяnяdlяrя misal olaraq avans
hesabatиnи, materiallarиn anbarda hяrяkяtinя dair maddi-mяsul шяxslяrin hesabatиnи,
яmяk haqqи цzrя haqq-hesab ödяmя cяdvяllяrini göstяrmяk olar.
Avans hesabatиnda hяr шeydяn яvvяl tяhtяl шяxs haqqиnda mяlumat olur. Sonra
hesabatda aparиlmиш xяrclяrin dцzgцn vя mяqsяdяuy un aparиlmasи göstяrilir.
Hesabat mцяssisя rяhbяri tяrяfindяn tяsdiq edilir. Hяmin sяnяddя mцxabirlяшяn
hesablarиn debeti vя krediti цzrя mцhasibat yazиlиши (provodkasи) verilir.
Avans hesabatиnиn arxa tяrяfindя hяr bir ilk sяnяd цzrя aparиlmиш xяrclяr vя hяr
sяnяdin tarixi, sиra nömrяsi, elяcя dя onun nя цчцn vя nя qяdяr mяblя dя
ödяnilmяsi haqda mяlumatlar göstяrilir. Avans hesabatиna tяsяrrцfat
яmяliyyatlarиnиn baш vermя faktиnи tяsdiq edяn bцtцn icraedici sяnяdlяr яlavя
olunur.
Tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn яks etdirilmя цsuluna görя sяnяdlяr birdяfяlik vя
yи ma sяnяdlяrя bölцnцr.
Birdяfяlik sяnяd bir qayda olaraq yalnиz bir tяsяrrцfat яmяliyyatиnи яks etdirir.
Birdяfяlik sяnяdlяrя misal olaraq kassa orderlяrini, tяlяbnamяlяri, hesabnamяlяri
göstяrmяk olar.
Yи ma sяnяdlяr, mцяyyяn dövr яrzindя mцntяzяm olaraq (mяsяlяn, on gцn, ay)
tez-tez tяkrar olunan vя mяzmununa görя oxшar olan яmяliyyatlarи яks etdirir. Bu
cцr яmяliyyatlar yavaш-yavaш mцяyyяn cяdvяllяrя, jurnallara yazиlиr vя dövrцn
sonunda bцtцn яmяliyyatlar цzrя yekun hesablanиr. Bu zaman hяr bir яmяliyyat
цzrя deyil hesabat dövrцndя baш verяn bцtцn яmяliyyatlarиn yekununa bir
mцhasibat yazиlиши (provodkasи) tяrtib olunur. Yи ma sяnяdlяrя misal olaraq
materiallarиn daxиl olmasиna vя sяrf edilmяsinя dair tяrtib olunmuш cяdvяllяri
göstяrmяk olar.
Yи ma sяnяdlяr tяrtib olunan sяnяdlяrin miqdarиnи xeyli ixtisar edir vя bununla
da mцhasibatlи иn iшini sцrяtlяndirir.

110
Uчot iшlяrinin sяnяdlяшdirilmяsi vя ucuzlaшdиrиlmasиnиn яsas yollarиndan biri
sяnяdlяrin sяmяrяli qurulmasиdиr. Bяzi sяnяdlяrdя lazиm olmayan artиq rekvizitlяr
olur. Bu da nяticяdя sяnяdlяrin tяrtib olunmasиna чoxlu miqdarda яmяk vя vяsait
sяrf olunmasиna sяbяb olur, onlarиn yoxlanmasи vя iшlяnmяsi чяtinlяшir, mцhasibat
yazиlишlarиnиn sayи artиr.
Sяnяdlяrin sadяlяшdirilmяsinin vя ixtisar edilmяsinin яsas yolu kombinяlяшmiш vя
yи ma sяnяdlяrin geniш tяtbiq etmяk hesab olunur. Sяnяdlяri ixtisar etmяk
mяqsяdilя görцlяn iшlяrin vя buraxиlan materiallarиn uчotuna dair hяftяlik, on
gцnlцk, aylиq sяnяdlяr tяrtib olunur. Limit-zabor vяrяqяlяrinin aylиq istifadя
olunmasи sяnяdlяrin sayиnи azaldиr, mцhasibatlи иn iшini sadяlяшdirir vя
sцrяtlяndirir.
Sяnяdlяrin sяmяrяli tяшkilindя onun eynilяшdirilmяsinin vя
standartlaшdиrиlmasиnиn da böyцk яhяmiyyяti vardиr. Sяnяdlяrin eynilяшdirilmяsi
dedikdя mцxtяlif mцяssisя vя tяшkilatlarda eyni яmяliyyatlarиn yekunu цчцn vahid
sяnяd formasиnиn iшlяnib tяtbiq olunmasи baшa dцшцlцr. Mяsяlяn, bцtцn bank
sяnяdlяri, mяdaxil vя mяxaric orderlяri mцяssisя vя tяшkilatlarиn aidiyyatиndan asиlи
olmayaraq hяr yerdя vahid nцmunяdя tяtbiq olunur. Eynilяшdirilmiш sяnяdlяrin
tяtbiqi onlarиn tяtbiq olunmasиnи, uчotun avtomatlaшdиrиlmasиnиn nцmunяvi
layihяlяrinin iшlяnmяsini asanlaшdиrиr. Tяcrцbяdя sяnяdlяrin standartlaшmasи, baшqa
sözlя eyni hяcmdя standart sяnяdlяrdяn istifadя olunmasи geniш tяtbiq olunur.
Sяnяdlяr standart hяcmdя olduqda, onlarиn hazиrlanmasиna az ka иz sяrf olunur vя
iшlяnmяsi sadяlяшir. Bundan baшqa standart formada sяnяdlяri saxlamaq цчцn eyni
hяcmdя vя ölчцdя qovluqlardan, yeшiklяrdяn, rяflяrdяn istifadя olunur.

7.4. Sяnяdlяrin qяbulu, yoxlanmasи vя iшlяnmяsi

Maddi–mяsul шяxslяr bцtцn sяnяdlяri mцяyyяn edilmiш vaxtlarda


mцяssisяnin yaxud tяшkilatиn mцhasibatlи иna tяqdim edilmяlidir. Bazar
iqtisadiyyatи шяraitindя uчotun dцzgцn tяшkil olunmasи, tяsяrrцfat fяaliyyяtinin idarя
olunmasи vя ona nяzarяt edilmяsindя sяnяdlяrin vaxtиnda tяrtib olunma vя tяhvil
verilmя qaydasиnиn gözlяnilmяsinin böyцk яhяmiyyяti vardиr.
Daxil olmuш sяnяdlяr baш vermiш tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn
qanunauy unlu u, mяqsяdяuy unlu u vя digяr qaydalara mцvafiqliyi цzrя
yoxlanиlиr. Bu zaman hesablamalarиn vя yekunlarиn dцzgцn hesablanmasи da
yoxlanиlmalиdиr.
Sяnяdlяrin dцzgцn rяsmiyyяtя salиndи иnи yoxladиqda onlarиn tяrtib olunmasи
цчцn mцяyyяn edilmiш qaydanиn gözlяnilmяsinя, pozuntularиn, tяmizlяmяlяrin,
istinad edilmiш dцzяliшlяrin olub – olmamasиna, яmяliyyatиn gediшatиna nяzarяt
mяqsяdilя onlarиn цzяrindя (görцnяn yerlяrindя) tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn
mяzmunundan asиlи olaraq hesablarиn mцxabirlяшmяsinin verilib verilmяmяsinя,
bцtцn rekvizitlяrin doldurulmasиna, яsl imzalarиn olmasиna xцsusi diqqяt vermяk
lazиmdиr.

111
Yoxlanиlmиш vя qяbul edilmiш sяnяdlяr яmяliyyatlarи uчotda яks etdirmяk
цчцn istifadя olunur.
Qarшиlиqlи yoxlama yolu ilя hяr bir hesabat цzrя material qiymяtlilяrinin vя
pul vяsaitlяrinin vaxtиnda mяdaxil olunmasи vя mяxaricя silinmяsi aydиnlaшdиrиlиr.
Sяnяdlяrin yoxlanиlmasи vя qяbulu zamanи aшkar edilmiш sяhvlяr dцzяldilir.
Яgяr qanunsuz яmяliyyatlarиn baш vermяsini yaxud imzalarиn, rяqяmlяrin
saxtalaшdиrиlmasиnи (pozulmasиnи) tяsdiq edяn sяnяd aшkar edilяrsя, onlarиn sяbяblяri
mцяyyяn edilяnя qяdяr uчotda яks etdirilmir.
Yoxlanиlmиш vя qяbul edilmiш sяnяdlяr mцhasibat uчotunda qeydlяr aparmaq
цчцn яsas hesab olunur. Bu zaman sяnяdlяr qruplaшdиrиlиr vя onlara яsasяn
mцhasibat yazиlиши tяrtib olunur.
Mцhasibatlиqda sяnяdlяr iшlяndikdяn sonra uчot qeydlяrinя (registrlяrinя)
yazиlишlar aparиlиr.
Uчotda kompцterlяrdяn istifadя olunan hallarda, sяnяdlяr yoxlanиlmalи,
шifrяlяnmяli sonra isя onlarиn mяlumatlarиnи kompцterlяrdя iшlяmяk, mцxtяlif
tяyinatlи hesabat formalarи hazиrlamaq vя c. iшlяri yerinя yetirmяk цчцn maшиn
ötцrцcцlяrinя köчцrцlцr.
Uчot informasiyasиnиn яsas aparиcиlarи uчot blanklarи, perfokatlar,
perfolentlяr, maqnitlentlяr hesab olunur.
Hal-hazиrda kompyцterlяrin mцhasibat uчotunda geniш tяtbiq olunmasиna
baшlanmasи ilя яlaqяdar olaraq ilk mяlumatlarиn maqnit lentlяrindя, dairя шяkilli
maqnit lövhяlяrdя, maqnit barabanlarda qeydя alиnmasи цчцn яlveriшli шяrait
yaranmишdиr.
Maqnit lentlяr vasitяsi ilя informasiya kompцterlяrя (EHM) verilir vя oradan
чиxarиlиr. Maqnit lentlяr ka иz, yaxud sellцloz-asetat lentlяr цzяrindя hazиrlanиr vя
onun цstц maqnit materialla örtцlцr. Lazиmи informasiyalar maqnit sahяlяrini
maqnitlяшdirmяk yolu ilя maqnit lentinя köчцrцlцr. Maqnit lentinin, maqnit,
lövhяlяrin, maqnit barabanlarиn яsas цstцn cяhяti, onlara informasiyanиn yцksяk
surяtdя ötцrцlmяsindя vя sonra mяlumatlarиn tez oxunmasиndadиr.
Lakin respublikanиn mцяssisяlяrindя olan hesablama texnikasиndan istifadя
olunma vяziyyяtinin öyrяnilmяsi göstяrir ki, hяlя kompцterlяrdяn sяmяrяli istifadя
olunmur, iшin чox hissяsinin hesablanmasи, ölчцlmяsi vя ilk mяlumatlarиn qeydя
alиnmasи яllя yerinя yetirilir. Bu da uчot iшlяrinin vaxtиnda idarя olunmasиnи xeyli
чяtinlяшdirir.
Bцtцn яmяliyyatlarи sяnяdlяrlя dцzgцn vя vaxtиnda rяsmiyyяtя salma и tяmin
etmяk цчцn qabaqcadan sяnяdlяrin mцяyyяn qaydada hяrяkяtini tяyin etmяk lazиmdиr.
Sяnяdlяrin tяrtib olunma vя yaxud baшqa mцяssisя vя tяшkilatlardan alиnma
dövrцndяn, mцhasibatlиqda iшlяnmя vя arxivя verilmя dövrцnя qяdяr hяrяkяtinя sяnяd
dövriyyяsi deyilir. Sяnяd dövriyyяsinin aшa иdakи яsas mяrhяlяlяri: sяnяdlяrin tяrtib
olunmasи, mцhasibata qяbul edilmяsi, orada yoxlanmasи vя iшlяnmяsi, uчot
qeydlяrinя yazиlmasи, arxivя verilmяsi vя s. vardиr.
Hяr bir mцяssisяdя sяnяd dövriyyяsini baш mцhasib mцяyyяn edir.
Яmяliyyatlarиn rяsmiyyяtя salиnmasи, tяlяb olunan sяnяdlяrin vя mяlumatlarиn
112
dцzgцn vя vaxtиnda verilmяsi haqqиnda baш mцhasibin göstяriшlяrini yerinя
yetirmяk hяr bir iшчinin vяzifя borcu hesab edilir.
Sяnяd dövriyyяsi planиnи tяrtib etdikdя sяnяdlяrin hяrяkяt etmя vaxtlarиnи vя
hяr bir mяrhяlяdя sяnяdin hяrяkяtinя mяsuliyyяt daшиyan шяxs mцяyyяn edilmяlidir.
Bu zaman elя etmяk lazиmdиr ki, sяnяdin hяr bir növцnцn nяzяrdя tutulan
mяrhяlяlяrdяn imkan daxilindя tez keчя bilmяsi tяmin edilsin. Sяnяd dövriyyяsinin
bu cцr tяшkili sяnяdlяrin keyfiyyяtini yaxшиlaшdиrma a, onlardan tяsяrrцfata
rяhbяrlikdя daha sяmяrяli istifadя etmяyя imkan verir.

113
BÖLMЯ 8. DЯYЯR ÖLЧЦLЯRИ VЯ CARИ MЦHASИBAT UЧOTU

8.1. Qiymяtlяndirmя vя onun mцhasibat uчotunda mцяyyяn edilmяsi


qaydasи

Maliyyя - tяsяrrцfat fяaliyyяtinin real vяziyyяtini mцяyyяn etmяk цчцn


mцяssisя vя tяшkilatlarиn яmlak vя öhdяliklяrinin qiymяtlяndirilmяsi bir zяrurяt kimi
tяlяb olunur. Mцhasibat uчotu obyektlяrinin qiymяtlяndirilmяsi obyektin
növцndяn vя uчotun mяqsяdindяn, mцhasibat uчotunda uчota alиnmasиndan,
mцhasibat hesabatиnda яks etdirilmяsindяn, vergi hesablaшmalarиnиn
aparиlmasиndan, statistik hesabatlarиn tяrtib olunmasиndan vя sairяdяn asиlиdиr.
Яmlakиn vя öhdяliklяrin qiymяtlяndirilmяsi ayrи-ayrи яmlak vя onlarиn
яmяlяgяlmя mяnbяlяrinin pul ölчцsц ilя uчot vя hesabatda яks etdirilmяsi цsulunu
özцndя яks etdirir.
Qцvvяdя olan normativ sяnяdlяrя mцvafiq olaraq яmlak vя öhdяliklяrin
bцtцn mцlkiyyяt formalи mцяssisя vя tяшkilatlar цчцn qiymяtlяndirilmяsinin
aшa иdakи vahid qaydasи tяyin edilmiшdir:
a яmlak, öhdяlik vя tяsяrrцfat яmяliyyatlarи manatla qiymяtlяndirilir.
a valyuta hesablarи elяcя dя xarici valyutada baш verяn яmяliyyatlar цzrя
aparиlan mцhasibat uчotunun yazиlишlarи xarici valyutanи яmяliyyatиn baш verdiyi
tarixя Milli Bankиn qцvvяdя olan mяzяnnяsi ilя hesablamaqla manatla yerinя
yetirilir.
a яmlaklarиn, öhdяliklяrin vя tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn mцhasibat uчotu,
tam manata qяdяr yuvarlaqlaшdиrиlmиш mяblя ifadяsindя aparиlиr. Bu zaman яmяlя
gяlяn mяblя fяrqi tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяsinя aid edilir.

8.2. Яmlak vя öhdяlik göstяricilяrinin mцhasibat uчotu vя hesabatиnda


qiymяtlяndirilmяsi.

Ayrи-ayrи яmlak növlяrinin tяrkib vя yerlяшmяsinя görя qiymяtlяndirilmяsi.


Tяшkilat vя mцяssisяlяrin яmlakиna aшa иdakиlar: яsas vяsaitlяr, qeyri-maddi
aktivlяr, maliyyя qoyuluшu, material resurslarи, pul vяsaitlяri vя s. aid edilir.
Яsas vяsaitlяr mцhasibat uчotunda ilk, bяrpa, cari vя qalиq dяyяri ilя
qiymяtlяndirilir.
Яsas vяsaitlяrin ilk dяyяri obyektin mяlum tяшkilata daxil oldu u andan
formalaшиr.
Onlar aшa иdakи obektlяr цчцn mцяyyяn edilir:
- tяшkilatиn özц tяrяfindяn hazиrlanmиш elяcя dя яlavя dяyяr vя digяr ödяnilяn
vergilяri чиxиb obyektin daшиnmasи vя quraшdиrиlmasиna чяkilяn xяrclяri özцnя daxil
etmяklя digяr tяшkilat vя шяxslяrdяn satиn alиnmиш obyektlяr;
- tяsisчilяrin mцqavilя qiymяti ilя nizamnamя kapitalиna qoyduqlarи obyektlяr;

114
- tяшkilatlardan mцhasibat uчotuna bazar qiymяti ilя qяbul olunan яvяzsiz alиnan
obyektlяr vя i.a.
Яsas vяsaitlяrin bяrpa dяyяri mцasir шяraitdя (mцasir qiymяtin, mцasir
texnikanиn vя s.istifadяsi шяraitindя) яsas vяsaitlяrin tяkrar istehsal dяyяrini özцndя
formalaшdиrиr. Яsas fondlarиn bяrpa dяyяri ilя yenidяn qiymяtlяndirilmяsi hökumяt
yaxud tяшkilat rяhbяrinin qяrarи ilя ildя bir dяfя (hesabat dövrцnя baшlanana qяdяr)
yerinя yetirilir.
Cari bяrpa dяyяri yeni obyektin dяyiшdirilmяsi zamanи pul vяsaitlяrinin
yaxud onlarиn ekvivalentinin bazar qiymяti ilя mяblя ini özцndя яks etdirir.
Qalиq dяyяri amortizasiyanиn toplanmиш mяblя ini чиxmaqla яsas vяsaitlяrin
ilk –yaxud bяrpa dяyяrini ifadя edir.
stifadя olunan, konservasiya (mцvяqqяti dayandиrиlan) yaxud ehtiyatda
saxlanиlan яsas vяsaitlяr hesabatda qalиq dяyяri ilя uчota alиnиr. Onlar mцhasibat
uчotunda ilk yaxud bяrpa dяyяri ilя яks etdirilir.
Qeyri-maddi aktivlяr. Bazar iqtisadiyyatиna keчid vя mцhasibat uчotunun
beynяlxalq standartlara uy unlaшdиrиlmasи ilя яlaqяdar olaraq yeni uчot obyekti
kimi meydana gяlmiшdir. Bu cцr obyektlяrя patentlяr, lisenziyalar, nou-hau,
proqram mяhsullarи, torpaq sahяlяrindяn, tяbii resurslardan istifadя hцququ,
hяrrac yerlяrinin satиnalиnmasи, mцяssisяnin dövlяt qeydiyyatиndan keчirilmя
xяrclяrinin ödяnilmяsi, ticarяt markalarи, mal nцmunяlяri vя i.a. aiddir. Qeyri-
maddi aktivlяri mцяssisяnin tяsisчilяri özlяrinin яmanяtlяri hesabиna verir yaxud
mцяssisяnin öz fяaliyyяti prosesindя satиn alиnиr. Qeyri-maddi aktivlяr, mцhasibat
uчotunda яldя edilmя mяnbяyindяn, aktivlяrin növlяrindяn, onlarиn mцяssisяnin
istehsal tяsяrrцfat fяaliyyяtindяki rolundan asиlи olaraq qiymяtlяndirilir. Mяsяlяn,
tяsisчilяrin яmanяtlяri hesabиna nizamnamя kapitalиna verilяn qeyri-maddi aktivlяr
tяrяflяr arasиnda razиlaшdиrиlmиш qiymяtlя, baшqa mцяssisя vя шяxslяrdяn pulla
satиnalиnanlar satиnalиnmaya sяrf olunan vя obyekti iшя salmaq vяziyyяtinя gяtirmяk
цчцn xяrclяnяn mяblя hяcmindя, baшqa mцяssisя vя шяxslяrdяn яvяzsiz alиnanlar
isя ekspert yolu ilя mцяyyяn edilmiш mяdaxil qiymяtlяri ilя qiymяtlяndirilir.
Maliyyя qoyuluшlarи investor цчцn hяqiqi чяkilmiш mяsrяf mяblя i dairяsindя
uчot vя hesabatda яks etdirilir. Bu maliyyя qoyuluшlarиna aid edilяn qiymяtli
ka иzlarиn яldя edilmяsinя чяkilяn hяqiqi mяsrяflяrя aшa иdakиlar aid edilir:
- mцqavilяyя яsasяn satиcиya ödяnilяn mяblя ;
- qiymяtli ka иzlarиn alиnmasиnda iшtirak edяn ixtisaslaшdиrиlmиш tяшkilatlara
ödяnilяn mяblя ;
- qiymяtli ka иzlarиn mцhasibat uчotuna qяbul edilmяsinя qяdяr istifadя olunan
borc vяsaitlяri цzrя ödяnilяn faizlяr;
- bilavasitя qiymяtli ka иzlarиn alиnmasи ilя ba lи olan digяr xяrclяr.
Qiymяtli ka иzlarиn alиnmasи цzrя hяqiqi mяsrяflяrin ilkin uчotu цчцn
tяшkilatda 58 “Qиsa mцddяtli maliyyя qoyuluшlarи” hesabиndan istifadя edilir.
stiqrazlarиn vя digяr borc öhdяliklяrinin alиnmasиna чяkilяn hяqiqi
mяsrяflяr hяmчinin onlarиn alиndи и dövr яrzindя nominal dяyяr arasиndakи fяrq
hesablanиb mцяyyяn edilmiш gяlir kimi maliyyя fяaliyyяtinin nяticяlяrinя aid edilir.
115
Buna görя qiymяtli ka иzlarиn alиш dяyяri vя son hesabat dövrцnя dцшяn fяrq
mяblя i, hяr bir hesabat dövrцnцn mцhasibat uчotu vя hesabatиnda яks etdirilir.
Material resurslarи olan xammal, material, yanacaq vя baшqa material-
qiymяtlilяri, sintetik hesablarda vя balansda onlarиn яldя edildiklяri (tяdarцk
olunduqlarи) hяqiqi maya dяyяri ilя яks etdirilir. Materiallarиn hяqiqi maya dяyяri
tяrkib etibarи ilя onlarиn sяrbяst qiymяtlяrlя alиш dяyяrindяn, malsatanlar tяrяfindяn
verilяn materiallar цчцn alиnmиш bank kreditlяrindяn, onlardan istifadяyя görя
ödяnilяn faizlяrdяn, яlavяlяrdяn (цstяliklяrdяn), tяchizat, xarici iqtisadi яlaqяlяr
tяшkilatlarиna ödяnilяn komissiyon mцkafatlarиndan, яmtяя birjalarиnиn xidmяtinin
dяyяrindяn, kömrцk haqqlarиndan, material qiymяtlilяrinin kяnar tяшkilatlar
tяrяfindяn daшиnmasи vя saxlanmasи ilя яlaqяdar olan xяrclяrin hяcmindяn ibarяtdir.
Mцяssisяdя materiallarиn nomenklaturasи olan hallarda istifadя edilяn
materiallarиn hяqiqi maya dяyяrini dяrhal hesablamaq qeyri-mцmkцn olur. Buna
görя o, yalnиz ayиn sonunda tяyin edilir. Belя hal alиnmиш materiallar цчцn
malsatanlarиn tяdiyя-tяlяbnamяlяrinin (tapшиrиqlarиnиn), onlarи daшиmaq, yцklяyib
boшaltmaq цчцn nяqliyyat tяшkilatlarиnиn sяnяdlяrinin ay яrzindя yaxud ayиn
sonunda mцhasibatlи a daxil olmasи ilя яlaqяdardиr. Materiallar isя mцяssisяdя hяr
gцn hяrяkяtdя oldu undan onlarиn mяdaxili vя mяxarici цzrя sяnяdlяr,
яmяliyyatlar baш verdikcя rяsmiyyяtя salиnmalи vя uчotda яks etdirilmяlidir. Ona
görя dя mцяssisяlяrin чoxunda materiallarи cari uчotda alиш qiymяti, plan
(normativ) maya dяyяri ilя яks etdirirlяr. Materiallarиn hяqiqi maya dяyяrinin orta
alиш qiymяtindяn yaxud plan (normativ) maya dяyяrindяn kяnarlaшmasи isя hяr bir
material qrupu цzrя ayrи-ayrи analitik hesablarda uчota alиnиr. Qeyd edildiyi kimi
mцяssisяnin яsas vяsaitlяri vя material qiymяtlilяri balansda bazar qiymяtlяri ilя
(sяrbяst, mцqavilя, liberallaшmиш) яks etdirilir. Bazar mцnasibяtlяri inkiшaf etdikcя
qiymяtlяr dя tez-tez dяyiшir vя bu dяyiшmя mцяssisяnin яmlakиnиn цmumi dяyяrinin
dя dяyiшmяsinя sяbяb olur. Nяticяdя bu cцr hal mцяssisя mяnfяяdinin цmumi
hяcminя яhяmiyyяtli dяrяcяdя tяsir göstяrir.
Mцhasibat uчotunun beynяlxalq standartlarи, material qiymяtlilяrinin
mцhasibat balansиnda hяqiqi tяdarцk maya dяyяri – balans tяrtib olunan dövrя
mövcud bazar qiymяtlяri ilя mцqaisя etmяklя yaranan minimum qiymяtlя
qiymяtlяndirilmяsini nяzяrdя tutur. Ona görя dя materiallarиn uчotda яks etdirilяn
qiymяti, cari bazar qiymяti ilя mцqayisя edilяrяk daha aшa и qiymяt seчilmяli
hяmin qiymяtlя dя balansda яks etdirilmяlidir. Bu cцr mцqayisя nяticяsindя яldя
olunan mяnfi nяticя (dяyяr ifadяsindя) mцяssisяnin tяsяrrцfat fяaliyyяtinin
nяticяsinя (maya dяyяrinя vя ya mяnfяяtя) silinmяlidir. Beynяlxalq uчot
tяcrцbяsindя materiallarиn qiymяtlяndirilmяsinin iki metodu-F FO vя L FO
metotlarи tяtbiq olunur.
Materiallarиn qiymяtlяndirilmяsinin F FO metodunda birinci partiya
mяdaxilя, birinci partiya mяxaricя qaydasи tяtbiq olunur. Bu o demяkdir ki,
materiallarиn hansи partiyasиnиn istehsalata buraxиlmasиndan asиlи olmayaraq
яvvяlcя materiallar istehsala ilk dяfя alиnan partiyanиn qiymяti (maya dяyяri ilя)
sonra ikinci partiyanиn vя növbя ilя baшqa partiyalarиn qiymяtlяri ilя silinir. Bu
116
proses materiallarиn hamиsиnиn ay яrzindя sяrf olunmasи haqqиnda mяlumat
toplanana qяdяr davam etdirilir.
Materiallar L FO metodu ilя qiymяtlяndirildikdя birinci metodun яksinя
olan qayda tяtbiq olunur. Яvvяlcя materiallar anbardan sonuncu dяfя satиnalиnan
partiyanиn qiymяti ilя sonra sonuncudan яvvяlki partiyanиn vя bu cцr ardиcиllи и
davam etdirmяklя sonuncudan яvvяlki (цчцncц, ikinci, birinci) partiyalarиn qiymяti
ilя buraxиlиr. Materiallar izah olunan qaydada beynяlxalq standartlara uy un
qiymяtlяndirildikdя onlarиn analitik uчotu materiallarиn partiyalarи цzrя tяшkil
edilmяlidir (bunlar sahяlяrin uчotu kursunda daha geniш verilяcяkdir).
Tяcrцbяdя material resurslarиnиn qiymяtlяndirilmяsinin digяr növlяrindяn:
яvяzetmя qiymяtlяrindяn, normativ mяsrяflяrdяn vя transfert qiymяtlяrindяn dя
istifadя edilir.
Яvяzetmя qiymяtlяri hяr bir material resursunun anbardan buraxиlиши onlarиn
яvяz edilmяsini yяni keчmiш qiymяtdяn deyil gяlяcяkdя nяzяrdя tutulasи qiymяtdяn
istifadя edilmяsini zяruri edir. Buna görя dя gяlяcяkdя istifadя edilяsi materal
resurslarиnиn istifadяsini яvяz edilяsi, onlarиn istehsalata buraxиlиш qiymяtini isя
malsatanиn yaxud mяtbuatиn informasiyasиndan, malsatanиn yerlяшdiyi yerdяn vя
sadalanan mяsrяflяrin sяviyyяsinя tяsir göstяrяn digяr amillяrdяn asиlи olaraq
hesablanan яvяzetmя qiymяti adlandиrmaq qяbul edilяn hallarda istifadя edilir.
Normativ mяsrяflяri hesabat dövrцnцn яvvяlinя hяr bir material resursunun
dяyяrinя görя planlaшdиrиlan mяsrяflяri özцndя birlяишdirяn vя gяlяcяkdя onlarиn
sяmяrяli istifadяsini tяmin etmяk mяqsяdilя tяdarцk dяyяrinя daxil edilяn normativ
standartlarиn istifadяsindя tяtbiq olunur.
Transfert qiymяtlяr tяшkilat daxili (bir mяsuliyyяt mяrkяzindяn digяr
mяsuliyyяt mяrkяzinя) buraxиlиш zamanи yarиmfabrikat (istehsalat bölmяlяrinin
mяhsullarи) yaxud xidmяtlяrin dяyяrinin mцяyyяn edilmяsi цшцn tяtbiq edilir. Bir
qayda olaraq bu qiymяtlяr material resurslarиnиn яsas vя törяmя mцяssisяlяr elяcя
dя xaricdя yerlяшяn filiallar arasиnda aparиlan hesablaшmalarda istifadя olunur.
Azqiymяtli vя tezköhnяlяn яшyalar яsas vяsaitlяr kimi cari uчotda vя balansda
ilk dяyяrlя яks etdirilir. Hяmin яшyalarиn köhnяlmяsi isя ayrи uчota alиnmaqla
balansиn aktivindя öz adиna uy un maddяdя göstяrilir.
Kцtlяvi vя serialи istehsalda bitmяmiш istehsal mцhasibat uчotunda hяqiqi
istehsal mяsrяflяri, mцhasibat hesabatиnda isя hяqiqi yaxud birbaшa (mцstяqim)
mяsrяf maddяlяri vя ya xammal, material vя yarиmfabrikatlarиn maya dяyяri цzrя
normativ (plan) maya dяyяri ilя яks etdirilir. Fяrdi istehsalиn tяшkili zamanи
bitmяmiш istehsalиn mяhsulu mцhasibat uчotu vя hesabatиnda hяqiqi istehsal
mяsrяflяri цzrя яks etdirilir.
Hazиr mяhsul mцяssisяnin dövriyyя vяsaitlяrinin tяrkibinя daxil edilir. Ona
görя dя Azяrbaycan Respublikasиnиn Mцhasibat uчotu haqqиnda qanununa görя
hazиr mяhsul sintetik hesablarda vя balansda hяqiqi maya dяyяri ilя яks
etdirilmяlidir. Hazиr mяhsulun hяqiqi maya dяyяrini yalnиz hesabat dövrцnцn
(ayиnиn) sonunda hesablamaq olar. Mяhsulun mцяssisяdя hяrяkяti isя (istehsalatda
satишa buraxиlmasи, yцklяnmяsi) hяr gцn baш verir. Ona görя cari uчotda hazиr
117
mяhsullar чox vaxt шяrti qiymяtlя qiymяtlяndirilir. Hazиr mяhsulun hяrяkяtinin
gцndяlik uчotu ya plan maya dяyяri, ya mцяssisяnin mцqavilя qiymяti vя yaxud da
pяrakяndя buraxиlиш (uчot) qiymяtlяri ilя aparиlиr. Mяhsul vahidinin plan maya
dяyяrini mцяssisя hesablayиr. Ayиn axиrиnda plan maya dяyяri hesablama aparmaq
yolu ilя hяqiqi maya dяyяrinя чatdиrиlиr vя plan maya dяyяrinя qarши kяnarlaшma
(qяnaяt vя artиq xяrci) hesablanиb mцяyyяn edilir.
Ayиn axиrиnda mal qalи иna dцшяn satиш xяrclяrinin mяblя i ayиn яvvяlinя
olan qalиq nяzяrя alиnmaqla hesabat ayиnda satиlmиш mяhsula чяkilяn xяrclяr
aшa иdakи qaydada hesablanиlиr.
1. Ayиn яvvяlinя olan mal qalи иna dцшяn vя ay яrzindя aparиlmиш nяqliyyat
xяrclяrinin vя bank krediti цчцn ödяnilяn faiz xяrclяri toplanиlиr.
2. Ay яrzindя satиlan mallarиn vя ayиn axиrиna qalan mal qalи иnиn mяblя i
mцяyyяn edilir.
3. Birinci bяndin ikinci bяndя nisbяtini tяyin etmяklя mallarиn satишиnиn цmumi
dяyяrinя dцшяn xяrclяrin orta faizi mцяyyяn olunur.
4. Ayиn axиrиna qalan mal qalи иnиn mяblя ini qeyd edilяn xяrclяrin orta
faizinя vurmaqla ayиn axиrиna satиlmayиb qalan mal-qalи иna dцшяn mяblя
mцяyyяn edilir. Bu mяblя oldu u kimi mцhasibat uчotu vя hesabatиnda яks
etdirilir.
Gяlяcяk dövrцn xяrclяri hesabat dövrцndя aparиlan, lakin gяlяcяk hesabat dövrцnя
aid edilяn xяrclяri ifadя edir. Bu xяrclяr uчot vя hesabatda hяqiqi чяkilmiш mяblя
dairяsindя яks etdirilir. Onlar mцhasibat balansиnda ayrи bir maddяdя göstяrilir vя
aid olduqlarи dövrlяrdя tяшkilat tяrяfindяn tяyin edilяn qaydalarla (bяrabяr
hissяlяrlя, mяhsul hяcminя nisbяtlя vя s.) silinir.
Ticarяt vя ictimai iaшяdя olan mallar topdan, pяrakяndя, mцqavilя, sяrbяst (bazar),
alиш, satиш qiymяti (ticarяt artиrmasи (яlavяsi) vя ticarяt gцzяшti ilя) цzrя яks etdirilir.
Topdan qiymяt-istehsalчиnиn öz mяhsulunu topdan alиcиlara satиldи и qiymяti
özцndя яks etdirir. O, istehsalчи tяшkilatиn qiymяtindяn (maya dяyяrindяn vя
mяnfяяtdяn), tяdarцk xяrclяrini ödяmяk vя mяnfяяt яldя etmяk цчцn tяdarцk
tяшkilatиnиn xeyrinя tяqdim olunan gцzяшtdяn (artиrmadan) formalaшиr;
Pяrakяndя qiymяt – malиn яhaliyя яdяdlя yaxud xиrda partiyalarla
pяrakяndяsatиш qiymяtini özцndя яks etdirir. Bu qiymяt topdan qiymяtdяn,
pяrakяndя ticarяt mцяssisя vя firmalarиnиn ticarяt xяrclяrini ödяmяk vя onlarиn
mяnfяяt яldя etmяsini tяmin etmяk цчцn tяqdim edilяn gцzяшtdяn (artиrmadan)
formalaшиr;
Mцqavilя qiymяti – mallarи, iшlяri istehsal edяnlяr (satиcиlar) vя istehlakчиlar
(alиcиlar) arasиnda olan razиlиqla (mцqavilя ilя) tяyin edilir;
Sяrbяst (bazar) qiymяti – bazarиn konyunkturasи, tяlяb vя tяklif nяzяrя
alиnmaqla malsatanlar tяrяfindяn mцяyyяn edilir;
Alиш qiymяti – malиn alиndи и qiymяti özцndя яks etdirir;
Satиш qiymяti – malиn topdan, xиrda topdan vя pяrakяndя qaydada satиши
qiymяtindяn formalaшиr;

118
Ticarяt artиrmasи (яlavяsi) – ticarяt xяrclяrini ödяmяk, mяnfяяt яldя etmяk vя
dolayи vergilяri ödяmяk цчцn nяzяrdя tutulan vя malиn alиш qiymяtinя яlavя edilяn
яlavя dяyяri özцndя birlяшdirir;
Ticarяt gцzяшti – ticarяt xяrclяrinin ödяnilmяsi, mяnfяяtin яldя edilmяsi vя
dolayи vergilяrin ödяnilmяsi цчцn nяzяrdя tutulan pяrakяndя qiymяtin bir hissяsidir.
Mal qalи и haqda hesabatda, mallarиn uчotu variantиndan asиlи olmayaraq
onlarиn яldя edilmя (alиш qiymяti) dяyяri яks etdirilir. Mallarиn pяrakяndя (satиш)
qiymяtlя uчotu zamanи alиш vя satиш qiymяtlяri arasиndakи fяrq (gцzяшt, artиrma)
mцhasibat hesabatиnda ayrи maddяdя яks etdirilir.
Yцklяnmiш mallar, verilmiш iшlяr vя göstяrilmiш xidmяtlяr-mцhasibat uчotu vя
hesabatиnda satиlmиш mяhsullarиn, iшlяrin vя xidmяtlяrin satиши ilя ba lи istehsal
maya dяyяri ilя yanaши tam hяqiqi (yaxud normativ, plan) maya dяyяri ilя яks
etdirilir.
Hesabat dövrц яrzindя mяnяvi cяhяtdяn köhnяldiyinя yaxud öz keyfiyyяtini
hissя ilя itirdiyinя görя qiymяti aшa и salиnan xammal, material, hazиr mяhsul vя
яmtяяlяr hesabat dövrцnцn axиrиna tяrtib olunan mцhasibat balansиnda mцmkцn
satиш qiymяti ilя яks etdirilir.
Яlavя dяyяr vergisi-яldя edilmiш material resurslarи, яsas vяsaitlяr, qeyri-
maddi aktivlяr vя digяr dяyяrlilяr uшot vя hesabatda ödяnilmiш vergi mяblя i
hяcmindя яks etdirilir.
Debitor borclarи-mцhasibat yazиlишlarиndan irяli gяlяn vя onun dцzgцnlцyц
mцяyyяn olunan, hяmчinin ödяniшi 12 aya qяdяr vя hesabat dövrцndяn sonrakи
mцddяtdя gözlяnilяn mяblя lяri özцndя яks etdirir. Debitor borclarи aшa иdakи
hallarda baш verя bilяr:
- mяhsul, iш vя xidmяtlяr цzrя faiz nяzяrя alиnmaqla kredit ödяniшя verilmяsi
qiymяtlяndirildikdя;
- qanunverici sяnяdlяrя mцvafiq olaraq silinmя aparиldиqda;
- ba lanmиш mцqavilя vaxtиnda ödяnilmяyяn vя mцvafiq zяmanяtlя tяmin
olunmayan шцbhяli borc hesab edildikdя. Bu cцr halda inventarlaшmanиn nяticяsinя
vя yazиlи яsasnamяyя яsasяn hяr kvartal 82 “Шцbhяli borclar цzrя ehtiyatlar”
hesabиnda uчota alиnan шцbhяli borclar цчцn ehtiyatlar yaradиlиr. Nяticяdя bu cцr
debitor borclarи mцhasibat hesabatиnda qalиq dяyяri (yaradиlmиш ehtiyat чиxиlmaqla)
ilя яks etdirilir.
Kassa, hesablaшma vя valyuta hesablarиndakи pul vяsaitlяri uчot vя hesabatda
Azяrbaycan vя xarici valyuta ilя яks etdirilir. Xarici valyuta ilя pul vяsaitlяri pul-
hesablaшma sяnяdlяrinin rяsmiyyяtя salиndи и tarixя Milli bankиn xarici valyutalar
цчцn mцяyyяn etdiyi mяzяnnя ilя milli manatla uчota alиnиr. Mцhasibat hesabatи
tяrtib edilяn tarixя xarici valyuta яmяliyyatlarи цzrя mцяyyяn edilяn mяzяnnя fяrqi
maliyyя nяticяsinя aid edilir.
Ö h d я l i y i n q i y m я t l я n d i r i l m я s i. Tяшkilat vя firmalarиn tяsяrrцfat
fяaliyyяtinя qoyulmuш material vя pul resurslarиnиn sяviyyяsi vя onlarиn яmlakиn
formalaшmasиnda iшtirakи, alиnmиш dяyяrlilяrя görя öhdяlik hesab edilir. Bu öhdяliklяr
ilkin ödяniш vя sonradan яldя edilяn gяlirdяn verilяn rцsum vя ayиrmalar hesabиna
119
xцsusi kapitalиn tяrkibinя daxil edilяn-mцlkiyyяtчilяr qarшиsиndakи öhdяliklяrя vя
alиnmиш kredit hяmчinin borc vяsaitlяrinя görя hцquqi vя fiziki шяxslяr qarшиsиndakи
öhdяliklяrя bölцnцr. Onlarиn qiymяtlяndirilmяsi qaydasи bu iki istiqamяt цzrя
nяzяrdяn keчirilir.
Tяшkilatиn xцsusi kapitalиnиn tяrkibindя mцlkiyyяtчi qarшиsиnda aшa иdakи
öhdяliklяr-nizamnamя (шяrikli), яlavя vя ehtiyat kapitalи, bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяt
vя sair ehtiyatlar uчota alиnиr.
Nizamnamя kapitalи - Tяшkilatиn tяsisчisinin qoydu u vяsaitin (payиn, sяhmin
vя rцsumun) mяcmuunu;
Яlavя kapital- яmlakиn hяqiqi artиm mяblя ini (yenidяn qiymяtlяndirmя,
sяhmin satиш qiymяtinin onun nominal dяyяrindяn artиq olmasи vя s.);
Ehtiyat kapitalи- vergi ödяniшindяn sonra mяnfяяt hesabиna yaradиlan цmumi
hяqiqi ehtiyat mяblя ini;
Bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяt-zяrяr чиxиlmaqla xalis mяnfяяt mяblя ini;
Qarшиdakи xяrclяr цшцn ehtiyatlar- normativ sяnяdlяrя mцvafiq olaraq tяшkilat
tяrяfindяn ehtiyatlandиrиlan vяsaitlяrin hяqiqi qalи иnи;
Mяqsяdli maliyyяlяшmяlяr- bцdcяdяn, sahяlяr vя sahяlяr arasи xцsusi tяyinatlи
fondlardan, ciddi mцяyyяn olunmuш mяqsяdlяr цшцn (qeyri istehsal tяyinatlи
obyektlяrin tikintisi vя saxlanmasи, geoloji kяшfiyyat xidmяtinin ödяnilmяsi vя s.)
hцquqi vя fiziki шяxslяrdяn alиnmиш vяsaitlяrin hяqiqi qalи иnи;
Gяlяcяk dövrцn gяlirlяri- hesabat ilindя alиnmиш ancaq gяlяcяk hesabat
dövrцnя aid edilяn vяsait mяblя ini;
Hцquqi vя fiziki шяxslяr qarшиsиndakи öhdяliklяr- kreditor borclarи, bank
kreditlяri, istiqraz vя veksellяr formasиnda verilяn borclar da daxil edilmяklя borc
vяsaitlяrini özцndя яks etdirir.

8.3. İstehsala mяsrяflяrin tяsnifatи vя mяhsulun maya dяyяri

Mяhsulun maya dяyяrini formalaшdиran mяsrяflяr mцhasibat uчotunda


mцяyyяn niшanяlяr цzrя qruplaшdиrиlиr. Qruplaшma цsulu vя istehsal mяsrяflяrinin
silinmяsi aшa иdakи: mцяssisяnin fяaliyyяt xцsusiyyяti, istehsalиn tяшkili vя
texnologiyasи, hazиrlanan mяhsulun nomenklaturasи, bazar iqtisadiyyatиna keчidin
vяziyyяti vя s. шяrtlяrlя яlaqяdardиr. Mяhsul istehsalиna mяsrяflяr aшa иdakи mцvafiq
niшanяlяr цzrя fяrqlяndirilir.
Tяrkib vя tяyinatи цzrя mяsrяflяr яsas vя цstяlik (яlavя) mяsrяflяrя bölцnцr.
Bilavasitя texnoloji proseslя яlaqяdar mяsrяflяr (materil, яmяk ödяniшi,
amortizasiya vя s.) яsas mяsrяflяrя aid edilir. Цstяlik (яlavя) xяrclяrя isя яsas
xidmяtedici istehsala xidmяt, elяcяdя tяшkilatиn idarя vя tяsяrrцfat xяrclяri (25 vя
26№-li hesablarda uчota alиnan xяrclяr) aid edilir.
qtisadi mяzmununa görя mяsrяflяr element vя kompleks mяsrяflяrя bölцnцr.
Element mяsrяflяri dedikdя mяhsul istehsalиnda tяrkib hissяlяrя (xammal vя
materiala, яmяk haqqиna, yanaca a, alиnmиш mяmulatlara vя s.) bölmяk qeyri-
mцmkцn olan eyni növlц mяsrяflяr baшa dцшцlцr. Kompleks mяsrяflяrя isя tяrkibi
120
eyni olmayan mяsrяflяr aid edilir. Bu mяsrяflяr mцxtяlif mяsrяflяri özцndя яks
etdirir. Kalkulyasiyada isя onlar цmumi mяblяqlя (23, 25 vя 26№-li hesablarda
uчota alиnan mяsrяflяr dairяsindя) göstяrilir.
Ayrи-ayrи mяhsul növlяrinin maya dяyяrinя daxil edilmя цsuluna görя mяsrяflяr
mцstяqim (bir baшa) vя qeyri mцstяqim (dolayи) mяsrяflяrя bölцnцr. Mцstяqim
(birbaшa) mяsrяflяr mяhsul yaxud iш istehsalи ilя bilavasitя яlaqяdardиr. Onlar
mяhsulun maya dяyяrinя baш verdiyi anda daxil edilir. Bu mяsrяflяr baш verdiyi
anda ayrи-ayrи mяhsul yaxud mяmulatиn maya dяyяrinя daxil edilmяyяrяk ay
яrzindя ayrи-ayrи hesablarda uчota alиnиr vя ayиn axиrиnda hяr bir mяhsul yaxud
mяmulat arasиnda mцяyyяn göstяricilяrя mцtяnasib olaraq bölцшdцrцlцr. Mяnfяяtin
vergiyя cяlb edilmяsi mяqsяdi ilя mяsrяflяr limitlяшdirilяn vя limitlяшdirilmяyяn
mяsrяflяrя bölцnцr.
Limitlяшdirilmiш mяsrяflяr qanunvericiliklя limit, norma vя normativlя tяyin
olunmuш xяrclяrdir.
Limitlяшdirilmяmiш mяsrяflяr isя hяqiqi qяbul edilmiш mяsrяflяrdяn ibarяtdir.
Baшvermя dövrцlцyцndяn asиlи olaraq xяrclяr cari vя birdяfяlik xяrclяrя bölцnцr.
Cari xяrclяr hesabat dövrц яrzindя mяhsul istehsalи vя satиши ilя ba lи
xяrclяrdяn ibarяtdir.
Birdяfяlik xяrclяr isя perspektivdя yeni istehsalиn hazиrlanmasи, yeni növ
mяhsulun mяnimsяnilmяsi vя s. ilя ba lи xяrclяri özцndя яks etdirir.
stehsalиn hяcmindяn asиlи olaraq sяviyyяsinя görя istehsala mяsrяflяr шяrti-
dяyiшяn vя шяrti- daimi mяsrяflяrя bölцnцr. Шяrti-dяyiшяn mяsrяflяr istehsalиn artmasи
nяticяsindя iшin hяcminя uy un dяyiшяn mяsrяflяrdir.Bu cцr halda istehsalиn
artmasи ilя bir sиra mяsrяflяr (materiallar, яmяk haqqи, yarиmfabrikat vя s.) dя ona
mцtяnasib olaraq artиr, digяr mяsrяflяr (texnoloji ehtiyac цчцn yanacaq, enerji, tara
materiallarи vя s.) isя bir qяdяr lяng artиr yaxud azalиr. Шяrti-daimi mяsrяflяrя
istehsalиn hяcminin dяyiшmяsi ilя sяviyyяsi dяyiшmяyяn, yяni nisbяtяn sabit qalan
mяsrяflяr aid edilir. (bu xяrclяr 25 vя 26№-li hesablarda uчota alиnиr).
Mяsrяflяr, mяhsul istehsalиnиn tяrkibinя görя aшa иdakи elementlяr: material
mяsrяflяri (qaytarиlan tullantиlarиn dяyяri чиxиlmaqla); яmяyin ödяniшi цzrя xяrclяr;
яsas fond vя qeyri-maddi aktivlяrin amortizasiyasи; sosial tяlяbata ayиrmalar; sair
mяsrяflяr цzrя qruplaшdиrиlиr.
Ayrи-ayrи mяhsul növlяrinin maya dяyяrini hesablamaq цчцn mяsrяflяr
aшa иdakи kalkulyasiya maddяlяri цzrя dя qruplaшdиrиlиr:
1. Xammal vя materiallar
2. Qaytarиlan tullantиlar
3. Yanacaq, texnoloji tяlabat цчцn enerji
4. Alиnmиш mяmulatlar, kяnar tяшkilastlarиn istehsal xidmяtlяri
5. stehsalat iшчilяrinin яsas яmяk haqqи
6. stehsalat iшчilяrinin яlavя яmяk haqqи
7. Sosial tяlяbata ayиrmalar
8. stehsalиn mяnimsяnilmяsi vя hazиrlanmasи xяrclяri
9. Цmumistehsalat xяrclяri
121
10.Цmumtяsяrrцfat xяrclяri
11.Zay edilmяdяn itkilяr
12.Sair istehsalat mяsrяflяri
İstehsal maya dяyяri (1-ci maddя-12-ci maddя)
13.Kommersiya xяrclяri
Tam maya dяyяri (istehsal maya dяyяri + 13-cц maddя)
Tяsяrrцfat sahяlяri цzrя istehsal mяsrяflяri aшa иdakи növlяrя bölцnцr.
Яmяk tutumlu sahяlяrdя (meшя tяsяrrцfatи, шцшя, yanacaq vя maшиnqayиrma
mцяs-sisяlяri) яmяk haqqиnиn mяhsulun maya dяyяrindяki xцsusi чяkisinin 35%-я
qяdяr olmasи яsas götцrцlцr.
Material yönцmlц sahяlяrdя (sцd, yun, kombinя edilmiш yem, unцyцdяn
sяnayesi mцяssisяlяri) materiallarиn mяhsulun maya dяyяrinin tяrkibindяki xцsusi
чяkisinin 90%-я qяdяr olmasи nяzяrdя tutulur.
Yanacaq-enerjitutumlu sahяlяrdя (yanacaq, sement, qara metallurgiya, neft-
kimya vя digяr sяnaye mцяssisяlяri) texnoloji tяlяbat цчцn enerji vя yanacaq
xяrclяrinin mяhsulun maya dяyяrindяki xцsusi чяkisinin 50%-я qяdяr olmasиna
чalишиlиr.
Fondtutumlu sahяlяrdя (balиq, kimya, sement vя digяr sяnaye mцяssisяlяri)
mяhsulun maya dяyяrinin tяrkibinя яsas vяsaitlяrin amortizasiyasиnиn xцsusi
чяkisinin 10%-dяn 30%-я qяdяr tяшkil etmяsi nяzяrdя tutulur.
Mяhsulun (iшin, xidmяtin) maya dяyяri, mяhsulun (iшin, xidmяtin), tяbii
resurslarиn, xammallarиn, materiallarиn, yanaca иn, enerjinin, яsas fondlarиn, яmяk
resurslarиnиn elяcя dя onlarиn istehsalи vя satиши ilя ba lи olan digяr iшlяrin istehsalи
prosesindя istifadя olunan dяyяr qiymяtlяndirilmяsini özцndя яks etdirir.
Qяbul edilmiш uчot siyasяtindяn asиlи olaraq ayrи-ayrи tяшkilatlarda mяhsulun
(iшin, xidmяtin) maya dяyяrinin aшa иdakи mцxtяlif növlяrindяn istifadя edilя bilяr.
1. Sex maya dяyяri-яsas vя kömяkчi istehsala xidmяtlя яlaqяdar olan xяrclяri
özцndя birlяшdirir. Onlarиn uчotu 25 “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabиnda
aparиlиr vя istehsala mяsrяflяr haqda informasiyalarиn цmumilяшdirilmяsindя
яsas baza hesab edilir.
2. xtisar edilmiш (hissяvi) maya dяyяri-standart-kost dяyяri kimi
26“Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” vя 44 “Tяdavцl xяrclяri” hesablarиnda uчota
alиnan xяrclяr чиxarиlmaqla 20”Яsas istehsalat” hesabиnda uшota alиnan bцtцn
mяsrяflяri яhatя edir.
26 vя 44 №-li hesablarda uчota alиnan шяrti-daimi xяrclяr яsasяn istehsalиn
hяcmindяn asиlи olmur.Onlar idarяetmя, istehsala tяsяrrцfat xidmяti vя
mяhsulun tяdarцkц xяrclяrinin mяcmuunu özцndя яks etdirir. Hяr bir
hesabat dövrцnцn axиrиnda 26 vя 44 №-li hesablarda toplanan xяrclяr mяhsul
(iш, xidmяt) satишиndan olan nяticяyя silinir vя o 46 ”Mяhsul (iш, xidmяt)
satиши” hesabиnиn debetindя 26”Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” vя 44” Tяdavцl
xяrclяri” hesablarиnиn kreditlяrindя yazиlmaqla uчotda яks etdirilir.
3. stehsal maya dяyяri- 20”Яsas istehsalat”, 25”Цmumistehsalat xяrclяri” vя
26”Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesablarиnda uчota alиnan bцtцn mяsrяflяri,
122
xяrclяri vя itgilяri яhatя edir. Burada 44”Tяdavцl xяrclяri” hesabиnda uчota
alиnan mяhsulun tяdarцkц ilя ba lи xяrclяr яks etdirilmir.
4. Tam maya dяyяri istehsal maya dяyяrini (20,25,26,28№-li hesablarиn
mяblя ini) elяcяdя 44”Tяdavцl xяrclяri” hesabиnda uшota alиnan tяdarцk
xяrclяrinin bir hissяsini özцndя birlяшdirir.
Hяr bir mяhsul növцnцn maya dяyяrini hesablamaq цчцn hяmin mяhsulun
яvvяlcяdяn kalkulyasiyasиnи tяrtib etmяk zяruridir. Kalkulyasiya-mяsrяflяrin mяhsul
(iш,xidmяt) istehsalиna ardиcиl daxil edilmя qaydasиnи vя ayrи-ayrи mяhsul növlяrinin
maya dяyяrinin mцяyyяn edilmя цsulunu özцndя яks etdirir. Kalkulyasiyanиn яsas
göstяricisi, onun obyekti hesab edilir. Kalkulyasiya obyekti, yяni mяhsul vahidinin
maya dяyяrinin mцяyyяn edilmяsi kimi 1 cцt ayaqqabи, 100 metr parчa, 1 t шяrti
kömцr, 1 ton neft, 1m 3 qaz, dяzgah, traktor, avtomobil, 1 kq яt vя i.a. чиxиш edя
bilяr. Hal-hazиrda sяnaye mцяssisя vя tяшkilatlarиnda aшa иdakи metodla mцяyyяn
edilяn normativ maya dяyяrindяn istifadя edilir.
Ay яrzindя mяsrяflяr normativ maya dяyяri ilя uчota alиnиr. Ayиn axиrиnda
normadan vя onlarиn dяyiшmяsindяn olan kяnarlaшma nяzяrя alиnmaqla aшa иdakи
formula цzrя bцtцn mяhsullarиn hяqiqi maya dяyяri hesablanиlиr:

H m = N m +N mnk + N dd

burada H m -hяqiqi maya dяyяrini


N m - normativ maya dяyяrini
N mnk - hяqiqi mяsrяflяrin normadan kяnarlaшmasиnи
N dd - normanиn daxilindя dяyiшikliyin aparиlmasиnи (qяnaяt yaxud artиq xяrc) ifadя
edir.
Mяhsul vahidinin hяqiqi maya dяyяrini aшa иdakи formulanиn kömяyi ilя
mцяyyяn etmяk olar.

Hm
H m.v . m . d . =
Mm

Burada H m.v.m.d . - mяhsul vahidinin hяqiqi maya dяyяrini


M m - mяhsulun miqdarиnи göstяrir.

Qeyd edilяn formulalardan istifadя etmяklя tяlяb edilяn hяqiqi maya dяyяrini
mцяyyяn edib mяsrяflяrin uчotunu standarta uy un qurmaq olar.

123
BÖLMЯ 9. MЦHASİBAT UЧOTUNUN QEYD VASİTЯLЯRİ (REGİSTRLЯRİ)
VЯ FORMALARИ

9.1. Uчot registrlяri, onlarиn mцhasibat uчotunda rolu

Mцhasibat uчotunun qarшиsиna qoyulan vяzifя vя mяqsяdlяrin yerinя


yetirilmяsi mцяyyяn texniki шяrtlяrin vя iшlяrin görцlmяsini tяlяb edir. Mцhasibat
uчotunun texniki шяrtlяri vя iшlяri dedikdя onun aparиlmasи, yяni яl yaxud uчot
qeydiyyat vasitяlяrini (registrlяrini) tяtbiq etmяklя avtomatlaшdиrma vasitяlяrinin
kömяyi ilя яldя edilяn uчot informasiyalarиnиn qeydiyyatи baшa dцшцlцr. Mцhasibat
uчotunun qeyd vasitяlяri (regstrlяri) qяbul edilmiш ilk uчot sяnяdlяrindяki
informasiyalarиn mцhasibat uчotunun hesablarиnda vя mцhasibat hesabatиnda яks
etdirilmяsinin sistemlяшdirilmяsi vя цmumilяшdirilmяsi цчцn nяzяrdя tutulmuшdur.
Tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn mцhasibat uчotunda dцzgцn яks etdirilmяsi, onlarи
tяrtib vя imza edяn шяxslяri hяrtяrяfli tяmin edir. Mцhasibat hesabatlarиnиn daxili
registrlяrinin mяzmunu onu mцvafiq шяxslяrin Azяrbaycan Respublikasиnиn
qanunvericiliyi ilя yaymasиna görя mяsuliyyяt daшиyan kommersiya sirri hesab
edilir.
Belяliklя, bцtцn tяsяrrцfat яmяliyyatlarи uчot regstrlяrindя яks etdirilir. Onlar
xцsusi kitablarda (jurnallarda), ayrи-ayrи kartlarda, maшinoqramlarda elяcя dя
maшиndaшиyиcи informasiyalarda aparиlиr. Mцhasibat uчotu regstrlяrinin maшиn-
daшиyиcиlarиnda aparиlmasи zamanи onlarиn informasiya daшиyиcи ka иzlara чиxarmaq
imkanlarиnи nяzяrя almaq lazиmdиr. Registrlяrin formalarи Azяrbaycan
Respublikasиnиn Qanunu ilя mцhasibat uчotunun tяnzimlяnmяsindя xцsusi hцquqa
malik olan Azяrbaycan Respublikasи Maliyyя Nazirliyi yaxud Respublika icraedici
orqanlarи, hяmчinin mцhasibat uчotunun цmumi metodoloji prinsiplяrinя riayяt
edяn tяшkilatlar tяrяfindяn iшlяnib hazиrlanиr vя tяtbiq цчцn tövsiyя edilir.
Uчot registrlяri- tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn qeydiyyatи цчцn nяzяrdя tutulan
xцsusi cяdvяl formalarиdиr. Onlar istifadя imkanlarиndan asиlи olaraq xarici
görцnцшя malik olmaqla яmяliyyatlarиn mяzmununun hяmчinin yazиlишlarиn
xarakterini vя qurluшunu özцndя яks etdirяn registrlяrя bölцnцr.
Qeyd edilяn registrlяri aшa иda göstяrilяn шяkildяki kimi tяsяvvцr etmяk olar:

124
Xarici görünüşünə Mühasibat kitabları,
görə Kartlar,
Sərbəst vərəqələr,

Yazılışların xarakte- Xronoloji,


rinə görə Sistematik,
Kombinələşmiş,

Uçot registri
Əməliyyatların məz- Sintetik,
mununun həcminə Analitik,
görə

Birtərəfli,
Quruluşuna görə İkitərəfli ,
Çoxsütunlu,
Xətti,
Şahmatlı,

Xarici görцnцшцnя görя uчot registrlяri mцhasibat kitablarи, kartlar vя sяrbяst


vяrяqяlяr kimi tяqdim oluna bilяr.
Mцhasibat kitablarи- xцsusi sцtunlu шnurlanmиш uчot cяdvяllяrindяn ibarяtdir.
Onlar uчot цчцn istehsal yerlяri (sexlяr, briqadalar, anbarlar vя i.a.) цzrя
mцhasibatlиqda tяtbiq edilir. Mцhasibat kitablarиnиn bцtцn sяhifяlяri nömrяlяnir,
onun axиrиnda isя sяhifяlяnmiш vяrяqяlяrin miqdarи baш mцhasibin imzasи ilя tяsdiq
edilir. Hal-hazиrda яn geniш yayиlmиш kitab Baш vя anbar uчotu kitabи hesab edilir.
Kitabda aparиlan uчot bir sиra nöqsanlara malikdir. Bu nöqsanlar uчot
iшчilяri arasиnda яmяyin bölцшdцrцlmяsinin чяtin olmasиndan ibarяtdir. Buna hяr
hansи kitabda yazиlиш aparan uчot iшчisinin чoxlu miqdarda yazиlиш apara
bilmяmяsini, mцhasibatlи иn digяr iшчilяrinin isя iшin bu sahяsindя ona kömяklik
etmяkdяn mяhrum olmasиnи misal göstяrmяk olar. Böyцk hяcmdя iшin olmasи
mцhasibat kitabиnda qeydiyyatиn aparиlmasиnи mцrяkkяblяшdirir vя bu da
mцhasibat iшчilяrinin яmяk mяhsuldarlи иnиn yцksяldilmяsinя imkan vermir. Bu cцr
шяraitdя uчot iшчisi ona lazиm olan sцtunu, xяtti axtarиb tapmaq цчцn kitabиn
vяrяqяlяrini vяrяqlяmяyя чox vaxt sяrf edir yaxud tяlяb olunan iшin yerinя
yetirilmяsi цчцn hяr hansи bir seчim aparиr. Bundan baшqa, kitab uчotunun
aparиlmasи yцksяk mяhsuldar hesablama texnikasиndan istifadя etmяyя imkan
yaratmиr.

125
Bцtцn sadalanan nöqsanlar kart vя sяrbяst vяrяqяlяrdяn istifadя olunmasиnda
yox dяrяcяsindяdir.
Kartlar- uчot aparmaq цчцn ka иz yaxud standart ölчцlц kartonlardan
hazиrlanmиш vя xцsusi ba lana bilяn yeшiklяrdя (kartotekalarda) mцhafizя edilяn
sцtunlaшdиrиlmиш ayrи - ayrи vяrяqяlяrdяn ibarяtdir. Kartlar (kartlar mяcmuu)
mцxtяlif rяngli vя ölчцlц metal göstяricilяrlя (indikatorlarla) bяrkidilmiш zяruri
karton bölgцlяrя bölцnцr. Bu indikatorlarda hesabиn nömrя yaxud adи vя lazиm
olan kartи tez tapma a imkan yaradan digяr niшanяlяr göstяrilir. Hяr bir
kartoteka, kartlarиn saxlanmasиna vя onlarda aparиlan yazиlишlarиn dцzgцnlцyцnя
mяsuliyyяt daшиyan mцяyyяn uчot iшчisinя tяhkim edilir. ш gцnцnцn axиrиnda
kartateka aчarla ba lanmalиdиr. Hяr bir uчot obyekti цчцn aчиlmиш kart, ona
tяhkim edilяn sиra nömrяsi göstяrilmяklя xцsusi reystrdя (siyahиda) qeydя alиnиr. Bu
cцr iшin aparиlmasи istяnilяn anda aчиlmиш bцtцn kartlarиn mövcudlu unu
yoxlama a шяrait yaradиr.
Uчotda kartlarиn tяtbiqi mexaniklяшmя vasitяlяrindяn istifadя etmяyя geniш
imkan yaradиr. Onlar yazиlишlarиn surяtinin чиxarиlmasи vя uчot mяlumatlarиnиn hяr
cцr qruplaшdиrиlmasи цчцn olduqcan rahatdиr. Kart registrlяrindя olan яsas nöqsan,
onlarиn istяnilяn anda kartateykadan götцrцlя bilmяsi, itmяsi vя onun yeni kartla
яvяz olunmasиndan ibarяtdir. Lakin reystrin (siyahиnиn) kömяyi ilя onlarиn
mövcudlu unun mцntяzяm izlяnmяsi belя bir halиn yяni kartlarиn itmяsinin tez bir
zamanda tяyin edilmяsinя imkan yaradиr. Tяcrцbяdя kartиn tяtbiqinin цч:
kontokorrent (debet vя kredit sцtunlarиna malik olan); material (material
dяyяrlilяrinin miqdar vя mяblя i цzrя mяdaxilini, mяxaricini vя qalи иnи özцndя
яks etdirяn sцtunlarи olan); чoxsцtunlu (bir neчя sцtunu olan) növlяri daha geniш
yayиlmишdиr.
Sяrbяst vяrяqяlяr kart uчot registrlяrinin dяyiшmiш formasиnи özцndя яks
etdirir. Burada яsas fяrq onun saxlanmasи цsulundan ibarяtdir. Kartlar xцsusi
kartotekalarda saxlandи и halda ayrи-ayrи vяrяqяlяr xцsusi registratorlarda
(qovluqlarda) yerlяшdirilir. Bцtцn hallarda hяr bir vяrяqя yazиlиш, hesablama, seчmя
iшi vя i.a. aparmaq цчцn registratordan götцrцlя vя tяlяb olunan яmяliyyat yerinя
yetirilя bilяr. Ayrи-ayrи vяrяqяlяr jurnal, cяdvяl vя maшиnoqramlar aparmaq цчцn
tяtbiq edilir.
Yazиlишlarиn xarakterinя görя registrlяr xronoloji, sistematik (mцntяzяm) vя
kombinяlяшdirilmiш registrlяrя bölцnцr. Xronoloji registr bцtцn sяnяdlяrin hesablar
цzrя bölцшdцrmяsini aparmadan daxil olmasиnи qeyd etmяk цчцn tяtbiq edilir.
Xronoloji yazиlиш xцsusi qeydiyyat jurnalиnda yaxud reystrindя (cяdvяlindя) aparиlиr
vя onun яsas mяqsяdi – mцhasibatlи a daxil olmuш vя yazиlишlarиn dцzgцn
aparиlmasиnи tяsdiq edяn sяnяdlяrin mцhafizя edilmяsinя nяzarяti tяmin etmяkdяn
ibarяtdir. Xronoloji qeydiyyat mцяyyяn sor u arayиши (mяsяlяn, qeydiyyat jurnalи,
kassa kitabи, yцkцn daxil olmasиnиn uчotu jurnalи, яsas vяsaitlяrin uчotu цzrя
inventar kartlarиnиn siyahиsи) цчцn dя istifadя edilir.
Sistematik (mцntяzяm) registrlяr mцhasibat yazиlишlarиnиn sintetik vя analitik
hesablar цzrя qruplaшdиrиlmasи цчцn mцhasibatlиqda aparиlиr. Buna uчotun
126
memorial order formasиnиn istifadя edilmяsi zamanи sintetik hesablar цzrя
яmяliyyatlarиn qruplaшdиrиlmasи цчцn mцhasibatlиqda Baш kitabиn aparиlmasиnи
misal göstяrmяk olar.
Kombinяlяшdirilmiш registrlяr xronoloji vя sistematik yazиlишlarи özцndя
birlяшdirir. Buna misal olaraq Baш-jurnal kitabиnи elяcя dя яksяriyyяt jurnal-order vя
cяdvяllяri aid etmяk olar.
Яmяliyyatlarиn mяzmununun hяcminя görя uчot registrlяri sintetik vя analitik
registrlяrя bölцnцr.
Sintetik uчotun registrlяri sintetik hesablarиn aparиlmasи (ancaq tarix, nömrя
vя mцhasibat yazиlишlarиnиn mяblя i göstяrilmяklя mяzmuna izahat vermяdяn) цчцn
aчиlиr. Bяzi hallarda soruшulan mяzmun haqda qиsa izahat (mяsяlяn, hesablaшma
sяnяdlяrinin Reystri, Baш kitab vя Baш jurnal kitabи kimi) verilir.
Analitik uчotun registri analitik hesablarиn göstяricilяrini яks etdirmяk vя hяr
bir material dяyяrlisinin mövcudlu u vя hяrяkяti цzяrindя nяzarяt aparmaq цчцn
nяzяrdя tutulur.
Quruluшuna görя registrlяr birtяrяfli, ikitяrяfli, чoxtяrяfli, xяtli vя шaxmat
registrlяrя bölцnцr.
Birtяrяfli registrlяr-material dяyяrlilяri, hesablaшmalar vя digяr яmяliyyatlar
цчцn mцxtяlif kartlardan ibarяtdir. Onlarda debet vя kredit yazиlишlarиnиn ayrи-ayrи
sцtunlarи birlяшdirilir. Bu zaman uчot pul, natural yaxud eyni vaxtda hяr iki ölчцdя
bir vяrяqdя aparиlиr. Birtяrяfli registrlяr sintetik vя analitik uчotda tяtbiq edilir.
Onlar aшa иdakи görцnцшя malikdir.

Tarixi № Яmяliyyatиn Mяdaxil Mяxaric Qalиq mza


mяzmunu (debet) (kredit)

kitяrяfli registrlяr яsasяn uчot kitabиnda aparиlan hallarda tяtbiq edilir. Bu


zaman kitabиn iki aчиlmиш sяhfяsindя (sяhifяnin sol tяrяfindя-debet, sa tяrяfindя
isя-kredit yazиlmaqla) hesab aчиlиr. kitяrяfli registrlяrdя aparиlan uчot ancaq яl ilя
aparиlan hallarda sintetik vя analitik uчotda istifadя olunur. Onda яmяliyatиn
mяzmununu qeyd etmяk цчцn xцsusi yer dя ayrиlmишdиr. Qeyd edilяn ikitяrяfli
registr aшa иdakи görцnцшя malikdir.

Tarixi № Яmяliyyatиn Mяblя Tarix № Яmяliyyatиn Mяblя


mяzmunu mяzmunu

Чoxsцtunlu registrlяr яlavя daxili analitik uчot göstяricilяrini яks etdirmяk


цчцn istifadя edilir. Belя registrя tяшkilat цzrя materialиn hяrяkяtinin uчotunun
цmumilikdя яks etdirilmяsini; tяшkilatиn чяkdiyi xяrclяrin ayrи-ayrи maddi mяsul
шяxslяr vя hяr bir bölmя vя xяrc maddяlяri цzrя qeyd edilmяsini aid etmяk olar.

127
Xяtti registrlяr-чoxsцtunlu registrlяrin яsas növцnцn dяyiшmiш formasиnи
özцndя яks etdirir. Burada hяr bir analitik hesab, sintetik hesab цчцn qeyri-mиhdud
miqdarda analitik hesab aчma a шяrait yaradan sяtirdя яks etdirilir. Mяsяlяn,
mцяssisяdя tяhtяl шяxslяrя verilmiш avansиn vя ona görя aparиlan bцtцn
hesablaшmanиn яks etdirilmяsi цчцn nяzяrdя tutulan jurnal-orderin ayrи-ayrи
sяtirindя яks etdirilmяsini buna aid etmяk olar.
Шahmat registrlяri mяblяqlяrin eyni vaxtda bir hesabиn debetindя digяr
hesabиn kreditindя яks etdirilmяsi цчцn istifadя olunur. Burada hяr bir mяblя
sözц gedяn registrin sцtun vя sяtirlяrinin kяsiшmя nöqtяsindя yazиlmaqla yerinя
yetirilir. Buna bir sиra mяsяlяn, 10, 10/1, 11,13 vя i.a. jurnal-orderlяrdя vя Baш
kitabda aparиlan yazиlишlarи misal göstяrmяk olar.

9.2. Uчot-yazиlишlarиnda sяhvlяrin dцzяldilmя qaydasи

Uчot qeydlяrindя aparиlan yazиlишlar mцhasibat uчotunda sяnяdlяr vя


yazиlишlar haqqиnda Respublika Maliyyя Nazirliyi tяrяfindяn tяsdiq edilmiш
яsasnamяyя mцvafiq olaraq aparиlиr. Yazиlишlar яl vя ya makina yaxud kompцter ilя
(yazи vя yaxud xцsusi makina, kompцter maшиnlarи vasitяsilя) aparиla bиlяr.
Yazиlишlarиn aparиlmasи zamanи sяhvlяrя yol verilяn hallarda onlarиn dцzяldilmяsi
aшa иdakи цч цsuldan birinin kömяyi ilя yerinя yetirilя bilяr:
Korrektura;
Storno (mяnfi iшarя);
Яlavя yazиlиш.
Sяhvlяrin korrektura deyilяn dцzяliш цsulunun mahiyyяti sяhv yazиlmиш
mяblя in, yaxud mяtnin цzяrindяn nazik xяtt чяkilяrяk onlarиn yuxarиsиndan
dцzgцn mяblя yaxud mяtn yazиlmasиndan ibarяtdir. Belя dцzяliш haqqиnda uчot
qeydlяrinin boш olan yerindя xцsusi qeydiyyat aparиlaraq mцvafiq imza ilя tяsdiq
edilir. Bu cцr dцzяliш цsulu, hesablarda aparиlan yazиlишlarda baш verяn sяhvlяr,
yekunlarиn hesablanmasиndan яvvяl mцяyyяn edildikdя (mяsяlяn, hяr hansи hesabda
debet yaxud kredit цzrя mяblя sяhv yazиldиqda), yekunlar dцzgцn
hesablanmadиqda yaxud яmяliyyat aid olmayan uчot qeydinя yazиlmиш olduqda
tяtbiq edilir.
Storno “Qиrmиzи storno” (mяnfi iшarя) dцzяliш цsulundan yekunlar sяhv
hesablandиqda vя balans tяrtib edildikdяn sonra yaxud bu vя ya digяr яmяliyyat aid
olmadи и hesablarda яks etdirilяn hallarda istifadя olunur.
Belя hallarda sяhv mцhasibat yazиlиши “storno” цsulu ilя oldu u kimi tяkrar
edilir vя sonra adi mцrяkkяblя hяmin sяhvя dцzgцn mцhasibat yazиlиши verilir. Bu
zaman mяblя lяrin yekunu hesablanan zaman qиrmиzи mцrяkkяblя yazиlmиш
mяblя чиxиlиr vя belяliklя dя yol verilmiш cяhv dцzяldilmiш hesab edilir. Mяsяlяn,
mцvяqqяti яmяkqabiliyyяtini itirdiklяrinя görя 12000 manat mяblя indя mцavinяt
hesablanmиш vя o, yanlиш tяrtib edilmiш aшa иdakи mцhasibat yazиlиши ilя sяhvяn
hяmin mцяssisяnin xяrclяrinя silinmiшdir:
Debet “Яsas istehsalat” hasabи
128
- 12000 manat
Kredit “Яmяk ödяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabи
Halbuki bu mяblя sosial sи orta vя tяminat orqanlarиnиn vяsaiti hesabиna
ödяnilmяli vя “Яsas istehsalat” hesabиnиn debetinя deyil, “Sosial sи orta vя
tяminat цzrя hesablaшmalar” hesabиnиn debetinя yazиlmalиdиr.
Tяcrцbяdя vя tяdris prosesindя чox hallarda qиrmиzи qяlяmlя aparиlasи storno
yazиlиши sяhv mяblя in чяrчivяyя alиnmasи ilя яvяz edilir. Bu, hяr bu cцr halda
qиrmиzи qяlяmin tapиlиb istifadя edilя bilmяmяsi ilя яlaqяdardиr. Ona görя hяmin
sяhv yazиlишиn dцzяldilmяsi цчцn яvvяlcя storno (qиrmиzи karandaшla) yazиlиши
verilmяli, sonra adi yazи ilя dцzgцn yazиlиш tяrtib edilmяlidir. Hяmin hesaba yazиlиш
aшa иdakи шяkildя olmalиdиr:
Storno цsulu ilя mцhasibat yazиlиши (qиrmиzи yazи ilя) yaxud чяrчivяyя
alиnmaqla aшa иdakи yazиlиш verilmяlidir:
Debet “Яsas istehsalat” hesabи
- 12000 manat
Kredit “Яmяk ödяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabи

Bununla da sяhv aparиlmиш yazиlиш lя v edilir. Sonra sяhvi dцzяltmяk цчцn


adi yazи ilя belя yazиlиш (provodka) tяrtib olunur:
Debet “Sosial sи orta vя tяminat цzrя hesablaшmalar” hesabи
-12000 manat.
Kredit “Яmяk ödяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabи

Bu, mцhasibat uчotu hesablarиnda aшa иdakи шяkildя яks etdirilir.


“Яmяk ödяniшi цzrя iшчi heyяti ilя “Яsas istehsalat” “Sosial sи orta vя
tяminat”
Debet hesablaшmalar”hesabи Kredit Debet hesabи Kredit Debet цzrя hesablaшmalar hesabи
Kredit
Saldo 20000 Saldo 8500 3) 12000 C.50000
1) 12000 1) 12000 Dövriyyя 12000
2) 12000 2) 12000
3) 12000 Saldo 38000
Dövriyyя 12000 Dövriyyя
Saldo 32000 Saldo 8500
Belяliklя, “Яsas istehsalat” hesabи цzrя sяhv göstяrilmiш mяblя dцzяldilmiш
olur. Ona görя ki, dövriyyяlяrin yekunlarи hesablanan zaman qиrmиzи mцrяkkяblя
(чяrчivяdя) yazиlmиш mяblя lяr чиxиlиr. Son nяticяdя “Яmяk ödяniшi цzrя iшчi heyяti
ilя hesablaшmalar” vя “Sosial sи orta vя tяminat цzrя hesablaшmalar” hesablarиnda
12000 manat яks etdirilmiш olur.
Sяhvlяrin dцzяliшinin storno metodundan hяm dя яvvяllяrdя tяrtib edilmiш
mцhasibat yazиlишlarиnиn mяblя ini azaltmaq tяlяb olunan hallarda istifadя edilir.
Яlavя yazиlиш цsulundan tяsяrrцfat яmяliyyatlarи mцhasibat uчotu
hesablarиnda dцzgцn mцxabirlяшmя ilя lakin az mяblя dя яks etdirilяn hallarda
istifadя olunur. Яlavя mцhasibat yazиlиши dцzgцn mяblя lя yanlиш mяblя lяr
arasиndakи fяrq цчцn tяrtib edilir vя bu zaman eyni hesablara toxunulur. Mяsяlяn,
129
mцяssisяdя azqiymяtli inventarlara 8000 manat köhnяlmя hesablanmишdиr. Lakin
yoxlama nяticяsindя 9500 manat hesablanmalи oldu u mцяyyяnlяшdirilmiшdir. Ona
görя azqiymяtli inventarlar цzrя az hesablanmиш mяblя haqqиnda aшa иdakи яlavя
yazиlиш (provodka) verilmяlidir.
Debet “Яsas stehsalat hesabи”
-1500 manat
Kredit “Azqiymяtli vя tezköhnяlяn яшyalarиn köhnяlmяsi” hesabи
Hesablarda bu яmяliyyat belя яks etdirilmяlidir:

“Azqiymяtli vя tezköhnяlяn
Debet “Яsas istehsalat” hesabи Kredit Debet яшyalarиn köhnяlmяsi ”hesabи
Kredit
1) 8000 Saldo 300
2) 1500 1) 8000
2)1500

Belяliklя, tяsяrrцfat яmяliyyatlarи hesablarda яks etdirildiyi zaman yol


verilmiш sяhv яlavя yazиlиш vasitяsilя aradan götцrцlmцш olur.

9.3. Mцhasibat uчotunun formalarи vя onlarиn xarakteristikalarи

Mцhasibat uчotu чoxsaylи registrlяrdя aparиlиr. Uчot registrlяri цчцn mцxtяlif


formaya uy unlaшdиrиlmиш yazиlишlarи aidiyyati ardиcиllиqlarla aparmaq mцmkцn
olan kitablardan, kartlardan, jurnal-orderlяrdяn, cяdvяllяrdяn vя ayrи-ayrи
vяrяqяlяrdяn istifadя edilir. Bцtцn bunlar mцhasibat uчotunda bir-birindяn fяrqli
formalarиn tяtbiqini tяlяb edir.
Mцhasibat uчotunun formalarи dedikdя sintetik vя analitik uчotun яlaqяlяrini,
tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn metod vя texnikasиnи, uчot proseslяrinin texnologiyasи vя
tяшkilini mцяyyяn edяn uчot registrlяrinin mяcmuu baшa dцшцlцr.
Mцhasibat uчotu formalarиnиn birini digяrindяn fяrqlяndirяn niшanяlяrя
aшa иdakиlar aid edilir:
- tяtbiq edilяn registrin miqdarи, tяyinatи, mяzmunu vя xarici görцnцшц;
- sintetik vя analitik uчotun sistematik (mцntяzяm) vя xronoloji registrlяrinin
qarшиlиqlи яlaqяsi;
- uчot registrindя yazиlишlarиn aparиlma цsullarи vя ardиcиllи и;
- mцhasibat uчotunda mexaniklяшdirmя vя avtomatlaшdиrma vasitяlяrindяn
istifadяnin sяviyyяsi.
Hazиrda fяaliyyяtdя olan tяsяrrцfatlarиn mцxtяlif sahяlяrinin mцяssisя vя
tяшkilatlarиnda mцhasibat uчotunun яn чox yayиlmиш aшa иdakи: memorial-order;
kitab-jurnal; jurnal-order; cяdvяl-perfokart; avtomatlaшdиrиlmиш vя mяlumatlarиn
kompцterlя iшlяnmяsi; sadяlяшdirilmiш formalarи tяtbiq olunur. Mцhasibat uчotunun
memorial-order formasи 1928-1930-cu illяrdя yaranmишdиr. O, 1946-cи ildя bцtцn
mцяssisя vя tяшkilatlarda tяtbiq edilmяk цчцn tövsiyя edilmiшdir. stifadя edilmя
mцddяti яrzindя bu forma, daha da tяkmillяшdirilяrяk, dяfяlяrlя dяyiшdirilmiшdir.
130
Bu formadan istifadя edilяn zaman hяr bir tяsяrrцfat яmяliyyatи (yaxud icmal
sяnяddя яks etdirilяn яmяliyyatlar qrupu) цzrя memorial order tяtbiq olunur. Bu
formanиn xarakterik xцsusiyyяti mцяyyяn dövr яrzindя mцhasibatlи a daxil olan
sяnяdlяrin eyni tяsяrrцfat яmяliyyatlarи цzrя qruplaшdиrma vя cяmlяшdirmя
cяdvяllяrindя цmumilяшdirmяkdяn vя qeydiyyata almaqdan ibarяtdir.
Qruplaшdиrиlmиш sяnяdlяrя яsasяn hяr bir mцhasibat yazиlиши цчцn ayrи memorial
order tяrtib edilir ki, bцtцn ilk vя icmal sяnяdlяr mцdafiяedici sяnяd kimi bu orderя
яlavя olunur. Memorial-orderdя onun nömrяsi, яmяliyyatиn qиsa mяzmunu,
hesablarиn debet vя krediti, яmяliyyatиn mяblя i göstяrilir. Qeyd edilяn memorial-
order formasиnиn sxemi aшa иdakи kimi nяzяrdя tutulmuшdur:
200 -ci il yanvar ayи цчцn ____ №-li memorial order

Яsas (sяnяdin adи Hesabиn debeti цzrя Hesabиn krediti цzrя Mяblя
onun mяzmunu) (nömrя) (nömrя)
hissя ilя цmumi
1 2 3 4 5

Memorial-order formasиndan istifadя edяn zaman sintetik uчot iki registrdя -


Qeydiyyat jurnalиnda vя Baш kitabda aparиlиr.
Qeydiyyat jurnalи nömrя, tarix vя mяblя göstяrilmяklя mцhasibat
yazиlишlarиnиn (memorial orderlяrin) xronoloji qaydada qeydiyyatи цчцn tяtbiq
edilir. Bu jurnalda hяr bir memorial orderя daimi nömrя verilir. Qeydiyyat
jurnalиnиn formasи aшa иdakи kimi nяzяrdя tutulmuшdur.
200 -ci il yanvar ayи цчцn
Qeydiyyat jurnalи

Memorial-orderin qиsa nömrяsi Orderin tarixi Mяblя


1 2 3

Sonra memorial orderlяr ikitяrяfli aчиlmиш formaya malik Baш kitaba


yazиlиr. Hяr bir sintetik hesab цчцn iki dönmя (qatlana bilяn) sяhifя aчиlиr. Bu
kitabda memorial- orderlяrin yazиlиши mцxabirlяшяn hesablar göstяrilmяklя hяr bir
hesab цzrя ayrиlиqda aparиlиr. Belя yazиlиш bu yaxud digяr dövrя aid olan göstяricilяri
цmumilяшdirmяyя шяrait yaradиr. Sözц gedяn kitabиn formasи aшa иdakи kimi
nяzяrdя tutulmuшdur.

51 “Hesablaшma hesabи” цчцn


Baш kitab

Tarixi Memorial- Kredit hesablarи Debet Tarix Memorial- Debet hesablarи Kredit
orderin цzrя orderin цzrя
nömrяsi yekun nömrяsi yekun
75№-li 76№- vя 50№- 60№- vя i.a.
hesab li hesab i.a. li he- li he-

131
sab sab

Hяr ayиn axиrиnda Baш kitabda debet vя kredit dövriyyяsinin yekunu hesablanиr,
ayrи-ayrи hesab цzrя qalиq чиxarиlиr vя sintetik hesablar цzrя dövriyyя cяdvяli tяrtib
olunur.
Memorial-order formasиndan istifadя edilяn zaman analitik uчot яsasяn kartda
yaxud hяm kart hяm dя kitabda aparиlиr. Analitik uчot registrlяrindя yazиlишlar
bиlavasitя memorial orderя яlavя edilяn ilk yaxud icmal sяnяdlяrя яsasяn aparиlиr.
Ay qurtardиqdan sonra analitik hesablar цzrя dövriyyяlяrin mяblя i hesablanиlиr
vя dövriyyя cяdvяli tяrtib edilir.
Sintetik vя analitik hesablar цzrя dövriyyя cяdvяli qarшиlиqlи surяtdя tutuшdurulur
(цzlяшdirilir). Sintetik hesablarиn debet vя krediti цzrя dövriyyяlяri memorial-
orderlяrin qeydiyyat jurnalиndakи dövriyyя mяblя lяri ilя цzlяшdirilir. Цzlяшmя vя
nяzarяt aparиldиqdan sonra mцhasibat balansи vя digяr hesabat cяdvяllяri tяrtib
edilir.
Bu formadan istifadя kitab vя kartdan istifadяni, yazиlишlarиn uчot registrlяrindя
hяr ay yoxlanmasиnи, mцяyyяn olunmuш sяhvlяrin aшkar olunmasиnи vя uчot
iшчilяrinin яmяk bölgцsцnцn bölцшdцrцlmяsini asanlaшdиrиr. Memorial-order
formasиnиn чatишmazlи и – uчot iшinin чoxunun ayиn axиrиna dцшmяsii sayиlиr. Adяtяn
ayиn axиrиnda hesabat tяrtib edilяn dövrdя sintetik vя analitik hesablar цzrя
dövriyyя cяdvli tяrtib etmяk, mцhasibat yazиlишlarиnи uчot registrlяrindя tam яks
etdirmяk vя baш verяn sяhvlяri dцzяltmяk zяruri sayиlиr. Bu cцr vяziyyяt ay яrzindя
uчot iшчilяrinin яmяyinin dцzgцn bölцшdцrцlmяmяsinя, mцhasibat hesabatиnиn
vaxtиnda tяrtib edilib tяqdim olunmamasиna gяtirib чиxardиr. Bundan baшqa, sözц
gedяn uчot formasи avtomat-laшdиrиlmaya uy unlaшdиrиlmamaqla яsasяn яl
яmяyindяn istifadя цчцn nяzяrdя tutulmuшdur.
Mцhasibat uчotunun memorial-order formasиnda yazиlиш qaydasи aшa иdakи
шяkildяki kimi hяyata keчirilir.

132
İlk sənədlər

Kassa kitabı
Qruplaşdırılmış və
cəmləşdirilmiş sənədlər

Memorial-order

Analitik uçot
Qeydiyyat jurnalı registrləri

Baş kitab
Analitik uçot
hesabları üzrə
dövriyyə cədvəli
Sintetik uçot hesabları
üzrə dövriyyə cədvəli

Balans və digər hesabat


formaları

Bazar iqtisadiyyatиnиn mцasir mяrhяlяsindя mцhцm sahяlяrdяn biri olan


istehlak kooperasiyasи sistemindя mцhasibat uчotunun sözц gedяn formasи 1952-ci
il yanvarиn 1-dяn xeyli dяyiшmiш vя mцhasibat uчotunun kitab-jurnal formasи
adlandиrиlmишdиr. Bu formanиn mahiyyяti aшa иdakи sxemdя tяsvir edilmiшdir.
Mцhasibat uчotunun kitab-jurnal formasиnиn
S X E Mİ

133
Sənədlər

Kassa kitabı
Jurnallar (kitablar)

Memorial-orderlər

Birdəfəlik və yığma Bəzi hesablar üzrə yığma


memorial-orderlər (işləmə) cədvəlləri

Qeydiyyat jurnalı
və baş kitab

Analitik uçot kitabları


və kartları
Sintetik hesablar
üzrə dövriyyə
cədvəli

Analitik hesablar üzrə


dövriyyə cədvəlləri Balans və sair
hesabat cədvəlləri

Uчotun kitab-jurnal formasиnиn göstяrilяn sxemi xarici görцnцшцnя görя


mцhasibat uчotunun memorial-order formasиnиn sxemindяn чox da fяrqlяnmir.
Lakin bunlarиn mahiyyяtinя dяrindяn baxиldиqda mцhцm fяrqlяrin oldu u aшkara
чиxиr. Mцhasibat uчotunun kitab-jurnal formasиnda daha kцtlяvi яmяliyyatlar (mal,
kassa, hesablaшma vя xцsusi ssuda hesablarи vя c.) цzrя yazиlишlar xцsusi jurnallarda
aparиlиr ki, hяmin jurnallarиn qruluшu яmяliyyatlarиn xцsusiyyяtlяrindяn vя

134
hesablarиn mяzmunundan asиlи olaraq ixtisaslaшdиrиlmишdиr. Jurnallarda tяsяrrцfat
яmяliyyatlarи yи ma prinsipi цzrя яks etdirilir.
Yazиlишlar aparmaq цчцn яsasяn icmal vя ilk sяnяdlяrdяn vя bir sиra hallarda
tяtbiq edilmiш yи ma (qruplaшdиrma) cяdvяlяrindяn istifadя olunur. Jurnallarda
yazиlишlar шahmat prinsipi ilя mцxabirlяшяn hesablarиn debeti vя krediti цzrя aparиlиr.
Uчotun bu formasиnda memorial-orderlяr, bir qayda olaraq, jurnallarиn aylиq
yekunlarиna яsasяn tяtbiq edilir. Burada mцxabirlяшяn hesablarиn qarшиlиqlи
mяblя lяrinin memorial orderlяrя ancaq bir dяfя яks etdirilmяsinя diqqяt yetirilir.
Jurnallara yazиlmayan яmяliyyatlar цzrя ayrиca memorial-orderlяr tяrtib edilir.
Memorial orderlяr qeyd jurnalиna yazиldиqdan sonra onlarиn mяlumatи baш kitaba
yazиlиr.
Baш kitabda hяr bir sintetik hesab цчцn ayrиca sяhifя aчиlиr. Burada hesablarиn
debet vя krediti цzrя yazиlишlar ayrи aparиlmaqla, memorial-orderlяrin tarixi vя
nömrяlяri, mцxabirlяшяn hesablarиn шifrяlяri, xцsusi vя цmumi mяblя lяr göstяrilir.
Sonra hяr bir hesab цzrя nяinki ay яrzindяki dövriyyяlяrin yekunu hesablanиr, hяtta
son saldo da mцяyyяnlяшdirilir ki, bu da hesablarиn yekun göstяricilяrini analitik
uчotun mяlumatи ilя цzlяшdirib yoxlama a imkan verir. Baш kitabиn göstяricilяrinя
яsasяn hesablar цzrя dövriyyя cяdvяllяri tяrtib olunur ki, bundan da mцhasibat
balansиnиn tяrtib edilmяsi цчцn istifadя edilir.
Özцnцn fяrqlяndirici xцsusiyyяtlяri ilя yanaши uчotun kitab-jurnal formasи ilя
sяnayedя vя ticarяtdя geniш tяtbiq olunan jurnal-order formasи arasиnda bяzi цmumi
oxшarlиq vardиr. Bu oxшarlиq ondan ibarяtdir ki, mцhasиbat uчotunun kitab-jurnal
formasиnda istifadя edilяn bяzi prinsiplяrdяn (kцtlяvi, oxшar яmяliyyatlar цzrя ilk
sяnяdlяrin xцsusi jurnallarda yи иlmasи, sintetik vя analitik uчot yazиlишlarиnиn bir
qeyddя birlяшdirilmяsi, baш kitabda yalnиz sintetik hesablar цzrя cari dövriyyяlяrin,
hяm dя saldolarиn яks etdirilmяsi) uчotun jurnal-order formasиnda da geniш istifadя
edilir. Mцhasibat uчotunun bu iki formasи ayrи-ayrи яmяliyyatlarиn uчotunda
perforasiya hesab maшиnlarиnиn tяtbiq edilmяsinя яlveriшli шяrait yaradиr.
Jurnal-order formasи öz adиnи onun istifadяsindя яsas sayиlan jurnal-orderdяn
götцrmцшdцr. Bu forma mцxtяlif mцlkiyyяt formalи mцяssisя vя tяшkilatlarda tяtbiq
edilir. Onun istifadяsinin яsasиnи tяsяrrцfat vяsaitlяri vя яmяliyyatlarиnиn mцhasиbat
uчotunun bцtцn bölmяlяri цzrя sintetik vя analitik uчotunu tяmin edяn ilk sяnяd
mяlumatlarиnиn цmumilяшdirilmяsi tяшkil edir. lk sяnяd mяlumatlarиnиn
цmumilяшdirilmяsi uчot registrlяrindя hяyata keчirilir ki, bu da hesabat dövrц
яrzindя istifadяsinя görя uчota alиnasи vяsait vя tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnи яks
etdirmяyя шяrait yaradиr. Belя hal uчot iшчilяrini memorial-order tяrtib etmяkdяn
azad edir. Tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn xronoloji vя sistematik (mцntяzяm) yazиlиши
eyni vaxtda hяyata keчirilir, dövriyyя cяdvяli isя ancaq analitik kartda aparиlan
hesablamalar цzrя tяrtib olunur.
Bir qayda olaraq sintetik vя analitik uчot vahid yazиlиш sistemi ilя birlikdя
hяyata keчirilir. Analitik uчot kartlarи шяxsi hesab kimi böyцk яhяmiyyяtя malik
olan bir sиra hesablama formalarи ilя aчиla bilяr.

135
Uчotun jurnal-order formasи яsasяn iki mцhasиbat registri: jurnal-order vя
kömяkчi cяdvяllяr formasиnda tяrtib edilir. Bundan baшqa, bir sиra uчot
mяlumatlarиnиn цmumilяшdirmя vя qruplaшdиrma texnikasиnиn sяmяrяliliyini tяmin
etmяk mяqsяdilя xцsusi iшlяmя cяdvяllяri dя tяrtib oluna bilяr.
Jurnal-order-mцhasibat uчotunun xцsusi sяrbяst vяrяqяlяrdя шahmat prinsipi
цzrя sцtun vя xяtlяrя bölцnmцш registri hesab edilir. Onlarda aparиlan yazиlишlar
яmяliyyatиn xarakter vя mяzmunundan asиlи olaraq daxil olmuш sяnяdlяrя yaxud
onlar яsasиnda tяrtib olunmuш jurnal vя cяdvяllяrя яsasяn yerinя yetirilir.
Jurnal-order formasиnиn konkret 50 “Kassa” hesabи цzrя sxemini aшa иdakи
kimi tяsяvvцr etmяk olar.

Aшaİиdakи hesablarиn debeti 50 “Kassa” hesabиnиn krediti цzrя


1№-li jurnal-order

Sяtir №-si Tarix (yaxud Hesabиn nömrя vя adи Kredit цzrя


hansи ay цчцn) 52№-li 52№-li 52№-li 52№-li 52№-li vя. yekun
hesab hesab hesab hesab hesab i.a.

Quruluшuna görя iki növ jurnal-order fяrqlяndirilir. Birinci növ jurnal-order


kredit яmяliyyatlarиnиn bir sintetik hesabda яks etdirilmяsini tяmin edir. Onlar
mяlum hesabиn kredit dövriyyяsini яks etdirir, yaxud hяr bir sяnяd ya da gцn
яrzindя vя daha uzun dövr цzrя cяmlяшdirmя cяdvяli hesab edilir. 1 №-li jurnal-
orderdя aparиlan yazиlишlar kassirin gцn яrzindя tяrtib etdiyi hesabata яlavя edilяn
sяnяdlяrя (mяdaxil vя mяxaric kassa orderlяri yaxud onlarи яvяz edяn sяnяdlяrя)
яsasяn hяyata keчirilir. Kassa sяnяdlяri az miqdarda oldu u hallarda registrdя
yazиlишlarиn kassirin bцtövlцkdя tяrtib etdiyi (3-5 gцnlцk yaxud daha чox mцddяt
цzrя) hesabata яsasяn aparиlmasиna icazя verilir. Bu cцr halda “Tarix” sцtununda
yazиlишlarиn aparиldи и baшlan иc vя son tarix yяni, 1-3, 4-6, 7-9, 10-14, 14-17 vя s.
göstяrilir. Mцxabirlяшяn hesablar nöqteyi- nяzяrindяn gцn яrzindя (bir neчя gцn
цzrя) mцяyyяn edilяn yekun kassa hesabatиnda яks etdirilяn eyni яmяliyyatlarиn
yaxud ona яlavя edilяn sяnяdlяrin mяblя ini hesablamaqla tяyin edilir.
kinci növ jurnal-order öz iqtisadi mяzmununa görя eyni bir neчя sintetik
hesabиn kredit яmяliyyatlarиnи яks etdirmяk цчцn nяzяrdя tutulmuшdur. Bu cцr
halda registrdя hяr bir hesab цчцn ayrи bölmя yaxud sцtun nяzяrdя tutulur.
Sяnaye mцяssisяlяrindя mяsrяflяrin uчotu цчцn jurnal-orderlя birlikdя cяdvяl
dя nяzяrdя tutulur. Onlar bilavasиtя jurnal-orderdяn analitik göstяricilяr haqda
mяlumat яldя etmяk чяtinlik yarandиqda istifadя edilir; bu cцr halda яvvяlcяdяn ilk
sяnяdlяrin mяlumatlarиnиn qruplaшdиrиlmasи aparиlиr vя яldя edilяn nяticя jurnal-
orderя köчцrцlцr.
Jurnal-order vя kömяkчi cяdvяllяrin quruluшunun яsasиnи tяsяrrцfat
яmяliyyatи цzrя registrlяrin kredit niшanяlяri tяшkil edir. Bu niшanяlяrя uy un olaraq
mцxabirlяшяn debetlяшяn hesablar göstяrilmяklя ilk sяnяdlяrin mяlumatlarи ancaq

136
mцvafiq hesabиn kreditinя qeyd edilir. stisna hal kimi kassa, bankdakи
hesablaшma vя valyuta hesablarиndakи яmяliyyatlar, onlarи uчota alan hesablarиn
hяm debeti hяm dя krediti цzrя qeydiyyata alиnиr.
Ayиn axиrиnda jurnal-orderlяrin yekun mяlumatlarи, jurnal-orderlяrin
mяlumatlarиndan götцrцlяrяk, ayrи-ayrи hesablarda aparиlan yazиlишlarиn
do rulu unun yoxlanmasи vя mцhasibat balansиnиn tяrtib edilmяsi цчцn Baш
kitaba köчцrцlцr. Bu baш kitabda hяr bir sintetik hesab цzrя giriш qalи и, cari
dövrцyyя vя son qalиq göstяrilir. Baш kitabdakи cari dövriyyя hяm dя, jurnal-
orderdя яks etdirilяn uчot mяlumatlarиnиn qeydiyyatи hesab edilir. Cari dövriyyя
ancaq birinci dяrяcяli hesablar цzrя mцяyyяn edilir. Sintetik hesablarиn krediti цzrя
dövriyyяsi bir yazиlишla, debet dövriyyяsi isя mцxabirlяшяn kredit hesablarи цzrя яks
etdirilir. Baш kitabda aparиlan yazиlишlarиn do rulu unun yoxlanmasи bцtцn
hesablar цzrя dövriyyя vя qalиqlarи hesablamaqla hяyata keчirilir. Debet vя kredit
dövrцyyяlяrinin mяblяqlяri elяcя dя debet vя kredit qalиqlarи bir-birlяrinя bяrabяr
olmalиdиr. Qeyd edilяn Baш kitabиn formasиnиn sxemi aшa иdakи kimi nяzяrdя
tutulmuшdur.
____№ hesab цzrя
Baш kitab

Dövr Debet цzrя dövriyyя Debet цzrя yekun Kredit цzrя yekun Qalиq

№-li jurnal orderdяn vя i.a. debet kredit


-№-li hesabиn kreditinя

Baш kitab illik aчиlиr. Hяr bir hesab цчцn bir yaxud iki sяhifя ayrиlиr. Kitabda
iki sяhifя aчиldиqda ikinci sяhifя яsas sяhifяyя яlavя kimi яlavя edilir. Baш kitaba
яsasяn Balans vя digяr hesabat formalarи tяrtib edilir.
Uчotun bu formasи sxematik olaraq aшa иdakи шяkildя tяsvir edilя bilяr.

Mцhasibat uчotunun jurnal-order formasиnиn sxemi

137
Sənədlər

Kassa kitabı Jurnal-orderlər Köməkçi (yığma)


cədvəllər

Analitik uçot
registrləri (ayrı- İllik
ayrı əməliyyatlar Baş kitab
üzrə)

Analitik hesablar Balans və digər


üzrə dövriyyə və hesabat cədvəl-
saldo cədvəlləri ləri

Bir sиra mцяssisя vя tяшkilatlarda mцhasibat uчotunun cяdvяl perfokart


formasи tяtbiq edilir. Hяmin formanиn tяcrцbяyя tяtbiqi Respublika Maliyyя
Nazirliyi tяrяfindяn tövsiyя olunmuшdur. Bu zaman uчot mяlumatlarи hesablayиcи
perforasiya maшиnlarиnda fasilяsiz olaraq iшlяnib hazиrlanиr.
Bu uчot formasиnиn яsas fяrqlяndirici xцsusiyyяti uчot qeydlяri яvяzinя
sintetik vя analitik uчot tabulyaqramlarиndan istifadя edilmяsindяn ibarяtdir.
Hяmin tabulyaqramlar perforasiya maшиnlarиnиn kömяyilя perfokartlara яsasяn
tяrtib olunur vя onlarda hesabat göstяricilяri yerlяшdirilir. Bundan baшqa, bяzi
tabulyaqramlar icmal sяnяdlяr rolunu oynayиr.
Uчotun bu formasиnda mцяssisя vя tяшkilatlarda dяyiшяn perfokartlar massivi
yaradиlиr. lk sяnяdlяrdяn mяlumatlar bu perfokartlara keчirilir. Bundan baшqa,
daimi perfokartlar massivi yaradиlиr ki, onlarda qiymяtlяr, normalar vя s. haqqиnda
mяlumatlar göstяrilir.
Dяyiшяn perfokartlara яsasяn yekun vя saldo perfokartlarи yaradиlиr. Onlarиn
kömяyilя kvartal yaxud illik dövrlяri яhatя edяn illik sяnяd, hesabat vя qeydlяrin
tabulyaqramlarи tяrtib edilir. Yekun perfokartlarиndan istifadя olunmasи
nяticяsindя perfokartlarи sortlaшdиrmaq vя tabulyasiya etmяk iшinin hяcmi xeyli
ixtisar edilir. Saldo perfokartlarиnda hesablar цzrя qalиqlar toplanиlиr. Hяmin
mяlumatlar icmal sяnяdlяr vя hesabatlarиn, habelя sintetik vя analitik uчot
registrlяrinin tabulyaqramlarиnи hazиrlamaq цчцn istifadя olunur.
Uчotun bu formasиnda hяr bir sintetik hesab цzrя debet vя kredit
dövriyyяlяrinin tabulyaqramlarи sintetik uчot qeydlяrini яvяz edir.
Bunlardakи bцtцn mяblя lяr, baш kitabda oldu u kimi mцxabirlяшяn
besablar цzrя göstяrilir.
138
Hяmin tabulyaqramlara яlavя olaraq aydиnlaшdиrmalar-analitik uчot
tabulyaqramlarи tяrtib edilir.
Sintetik uчot tabulyaqramlarиnиn yekunlarиna яsasяn dövriyyя vя saldo vя s.
hesabat cяdvяllяri tяrtib edilir.
Uчotun bu formasи sxematik olaraq aшa иdakи шяkildя tяsvir edilя bilяr (bax
sяh.132).
Uчot- hesabat sяnяdlяrinin vя iqtisadi mяlumatlarиn mexaniklяшdirilmiш
цsulla iшlяnmяsinin daha da geniшlяnmяsi шяraitindя sözц gedяn uчot formasи daha
geniш yayиlmalиdиr.

Mцhasibat uчotunun cяdvяl-perforasiya formasиnиn sxemi

Sənədlər

Normalar, qiymətlər
və s. haqqında ilk Dəyişən perfokartlar Kassa kitabı
məlumatlar

Daimi perfokartlar

İcmal sənəd və he-


sabat tabulyaqram-
ları

Analitik və sintetik
Yekun perfokartları uçot tabulyaqramları.

Saldo perfokartları

Balans və sair
hesabat cədvəlləri.

Mцhasibat uчotunun qeyd formasиnda uчot iшчilяrinin яmяk mяhsuldarlи и


xeyli yцksяlir, mцhasibat hesabatиnи tяrtib vя tяqdim etmя mцddяtlяri ixtisar edilir.
Bu uчot formasи uчot iшcilяrinin yцksяk яmяk mяhsuldarlи иnи tяmin etmяklя,
onlarиn texniki iшdяn azad edilmяsinя, nяzarяt funksiyasиnи gцclяndirmяk mяqsяdilя

139
tяsяrrцfat fяaliyyяtinin daha dяrindяn tяhlil olunmasиna geniш шяrait yaradиr.
Bundan baшqa, göstяrilяn uчot formasи mцяyyяn dяrяcяdя uчot prosesini
sadяlяшdirir vя bununlada kitab vя kartlarda uчot aparmaq kimi яmяk tutumu чox
olan iшdяn iшчilяri azad edir vя uчot mяlumatlarиnиn dцzgцnlцyцnц yцksяldir.
Tяsяrrцfatи idarя etmяk sahяsindя elmi-texniki inqilabиn hяyata keчirilmяsi
mцasir elektron hesablayиcи maшиnlarla (EHM) tяchiz olunmuш avtomatlaшdиrиlmиш
idarяetmя sistemlяrinin (A S) tяtbiqi ilя mцшayiяt edilir.
Elektron hesablayиcи maшиnlardan istifadя etmяklя avtomatlaшdиrиlmиш
idarяetmя sisteminin tяtbiq olunmasи qиsa mцddяt яrzindя чoxlu hяcmdя mяlumatиn
iшlяnmяsinя vя tяsяrrцfatиn idarя edilmяsi prosesindя bu mяlumatdan operativ
istifadя olunmasиnиn tяmin olunmasиna imkan yaradиr.
darяetmяdя istifadя olunan mяlumatиn чox hissяsi mцhasibat uчotunun
kömяyilя яldя edilir. Ona görя avtomatlaшdиrиlmиш idarяetmя sistemi tяtbiq edildikdя
uчot mяlumatlarиnиn toplanmasи vя elektron hesablayиcи maшиnlarda iшlяnmяsi,
mцstяqil “Mцhasibat uчotu” yarиmsistemi шяklindя чиxиш edir.
Elektron – hesablayиcи maшиnlar яsasиnda mцhasibat uчotu formasи hяlяlik
bцtцn mцяssisяlяrdя tam yaranmamишdиr. Bu iш tяшkil olunma mяrhяlяsindяdir.
Lakin mцhasibat uчotunun bu formasи ilя cяdvяl-perfokart formasи arasиndakи
fяrqlяr hяlяlik aydиn mцяyyяnlяшdirilmяmiшdir. Elektron-hesablayиcи maшиnlar
formasи ilя aparиlan mцhasibat uчotu cяdvяl perfokart formasиnda aparиlan uчota
nisbяtяn daha sяrfяlidir. Bir qayda olaraq ilk sяnяdlяrin mяlumatlarи
maшиndaшиyиcиlarиna (perfokartlara, perfolentlяrя vя dцal-kartlara) keчirilir. Bir sиra
hallarda ilk mяlumatlar elektron hesablayиcи maшиnиn yerlяшdiyi yerdя quraшdиrиlmиш
periferiya avadanlи иndan istifadя edilmяklя maшиnlara daxil edilir. Mцhasibat
avtomatиnиn kömяyi ilя uчot mяlumatlarи qabaqcadan iшlяnir, perfocalaq vasitяsilя
perfolentя keчirilir vя belяliklя dя elektron-hesablayиcи maшиna yerlяшdirilir.
Mяlumatlar elektron-hesablayиcи maшиna yerlяшdirilяn zaman hяmin mяlumatlar
maшиn daшиyиcиlarиnda yalnиz bir dяfя яks etdirilir, lakin proqram mцvafiq olaraq
maшиnиn hafizяsindя iki dяfя (debet цzrя vя kredit цzrя) tяsvir edilir. Mяlumatlar bir
neчя dяfя iшlяndiyi hallarda arayиш xarakterli mяlumatlar da (mяsrяf normalarи,
qiymяtlяr vя c.) elektron-hesablayиcи maшиna bir dяfя yerlяшdirilir. Bir qayda olaraq
Elektron-hesablayиcи maшиnlar yekun göstяricilяri vя sonrakи hesabat dövrlяrindя
istifadя olunan arxiv mяlumatlarиnи öz hafizяsindя saxlayиr.
Mяlumat bankиnиn geniшlяndirilmяsi mяqsяdilя elektron hesablayиcи maшиnиn
mяlumat qur usu kimi istifadя olunan xarici yи ma qur ularи, operativ vя arxiv
yи malara malik ola bilяr. Xarici yи ma qur ularи dяyiшяn vя daimi mяlumatlarи
яks etdirmяk vя sonra onu чapa vermяk цчцn nяzяrdя tutulur. Onun mяlumatlarи
чoxчяtirli ilkin sяnяd xassяlяrini daшиyиr ki, bunlara яsasяn dя mяlumatlar ilk
növbяdя sintetik vя analitik hesablar цzrя natural vя pul ifadяsindя artan
yekunlarla qruplaшdиrиlиr.
Operativ yи manиn kömяyilя yekun göstяricilяr iшlяnir vя qruplaшdиrиlиr.
Burada bir sиra icmal sяnяdlяr dя (яmяk haqqи verilmяsinя dair ödяmя cяdvяllяri,
dövriyyя cяdvяllяri, maya dяyяrinin kalkulyasiyasи vя c.) rяsmiyyяtя salиnиr.
140
Bu cцr halda elektron-hesablayиcи maшиn balansиn, cari vя illik hesabatиn,
dövriyyя vя saldo cяdvяllяrinin, sintetik vя analitik uчotun, habelя bir sиra
sяnяdlяrin maшиnoqramlarиnи чapa hazиrlayиr. Arxiv yи malarиnda plan, normativ
xarakterli mяlumatlar, habelя hesabat dövrlяrinя aid olan mяlumatlar olur. Bu
mяlumatlar tяsяrrцfat fяaliyyяtinin tяhlili цчцn zяruridir.
Mцhasibat uчotunun elektron-hesablayиcи maшиnlarda aparиlmasи шяraitindя
alиnan mяlumatlarиn bir hissяsi idarяetmяdя operativ qяrarlar qяbul etmяk
mяqsяdilя istifadя edilir. Mяlumatlarиn digяr hissяsi isя mцяyyяn hesabat dövrцnя
aid yekun göstяricilяrinin яn qиsa mцddяtdя alиnmasиnи tяmin edir. Mцhasibat
uчotunun bu formasиnda uчot iшчilяri, яmяliyyatиn rяsmiyyяtя salиnmasи цzяrindя
nяzarяt aparma a vя tяsяrrцfat fяaliyyяti göstяricilяrinin tяhlilinя fikir vermяyя vя
aшkara чиxarиlmиш kяnarlaшmalar haqqиnda operativ qяrarlar qяbul etmяyя imkan
tapиrlar.
Uчotun sadяlяшdirilmiш formasи iqtisadiyyatиn bazar mцnasibяtlяrinя keчmяsi,
mцxtяlif mцlkiyyяt formalarиnиn, fяaliyyяt növlяrinin vя sadя istehsal sahяlяrinin
formalaшmasи ilя яlaqяdar meydana gяlmiшdir. Bu forma son illяr яrzindя Baш-jurnal
formasиnиn bazar iqtisadiyyatиnиn tяlяblяrinя cavab verяn яhяmiyyяtini mцяyyяn
sяviyyяdя itirmяsi vя onlarиn tяcrцbяdя tяtbiq edilmяsinin sяmяrяsiz olmasи ilя
яlaqяdar tяkmillяшdirilmяsi nяticяsindя formalaшmишdиr. Sadяlяшdirilmiш uчot
formasиnиn formalaшmasиna mцяyyяn яmlaka malik olan sadя istehsal vя iш prosesli
elяcяdя cцzi miqdarda tяsяrrцfat яmяliyyatlarи aparan vя mцlkiyyяtindя kifayяt
qяdяr яmlakи olmayan qeyri-istehsal sahяli kiчik mцяssisяlяrin vя tяшkilatlarиn
yaranmasи da tяsir göstяrmiшdir. Bцtцn sadalanan amillяr яvvяllяrdя uчot
tяcrцbяsindя istifadя olunan Baш-jurnal formasиnиn hal-hazиrda kiчik sahibkarlиq
(sonralar kiчik mцяssisя vя tяшkilatlar adlanacaq) subyektlяrdя geniш tяtbiq olunan
mцhasibat uчotunun sadяlяшdirilmiш formasи adlanan formasиnиn inkiшafиna яlveriшli
imkan yaratmишdиr.
“Kiчik sahibkarlи иn mцdafiяsi haqda” Azяrbaycan Respublikasиnиn
Qanununa яsasяn kiчik biznes subekti kimi bцtцn hцquqi vя fiziki шяxslяr чиxиш edя
bilяr. Onlara aшa иdakиlarи aid etmяk olar:
- iшчilяrinin orta siyahи sayи 100 nяfяrdяn artиq olmayan sяnaye, tikinti vя
nяqliyyat mцяssisя vя tяшkilatlarи;
- iшчilяrinin orta siyahи sayи 60 nяfяrdяn чox olmayan kяnd tяsяrrцfatи vя elmi-
texniki sahяlяrin mцяssisя vя tяшkilatlarи;
- iшчilяrinin orta siyahи sayи 30 nяfяrdяn чox olmayan pяrakяndя ticarяt vя яhaliyя
mяiшяt xidmяti göstяrяn mцяssisя vя tяшkilatlarи;
- iшчilяrinin orta siyahи sayи 50 nяfяrdяn artиq olmayan topdan ticarяt vя qalan
sahяlяr elяcя dя digяr fяaliyyяt növцnц hяyata keчirяn mцяssisя vя tяшkilatlar.
Qeyd edilяnlяrdяn baшqa qanunla kiчik mцяssisя vя tяшkilatlarиn fяaliyyяtindя
digяr hцquqi vя fiziki шяxslяrin iшtirak payиnиn nizamnamя kapitalиnиn 25%-dяn
artиq olmamasи nяzяrdя tutulmuшdur.
Bu qanunun icrasиnи tяmin etmяk mяqsяdilя “Sahibkarlи иn inkiшafиna olan
mцdaxilяlяrin qarшиsиnиn alиnmasи haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasи
141
Prezidentinin 28 sentyabr 2002-ci il tarixli, 790 №-li fяrmanиn 10-cu bяndinin 5-ci
abzasиnиn icrasи ilя яlaqяdar kiчik sahibkarlиq subektlяrindя vergiqoyma sahяsindя
sadяlяшdirilmiш sistemin mцhasibat uчotunda яks etdirilmяsinя dair Maliyyя
Nazirliyinin “Kiчik sahibkarlиq subyektlяrindя vergiqoyma sahяsindя
sadяlяшdirilmiш uчotun aparиlmasи qaydalarи” hazиrlanmиш vя mцvafiq qaydada
Azяrbaycan Respublikasи Nazirlяr Kabinetinin 18 yanvar 2003-cц il tarixli, 9 №-li
Qяrarи ilя tяsdiq edilmiшdir.
Qaydalarиn 1.2-ci bяndinя uy un olaraq, kiчik sahikarlиq subyektlяrindя
sadяlяшdirilmiш uчotun aparиlmasи Azяrbaycan Respublikasиnиn vergi
qanunvericiliyinя яsasяn sadяlяшmiш verginin ödяyicilяri kimi fяaliyyяt göstяrяn,
tяшkilati-hцquqi vя mцlkiyyяt formasиndan asиlи olmayaraq hцquqi vя fiziki шяxs
sayиlan kiчik sahikarlиq subyektlяrinя шamil edilir.
Baшqa sözlя, vergi qanunvericiliyinin tяlяblяrinя uy un olaraq göstяrilяn
tяsяrrцfat subyektlяrindя aktivlяrin, öhdяliklяrin vя kapitallarиn hяrяkяtini яks
etdirяn mцhasibat uчotunun tяшkili, mцяyyяn olunmuш qaydada mцhasibat
uчotunun registrlяrindяn, mцhasibat hesablarиndan vя bu hesablar цzrя mцvafiq
mцxabirlяшmяlяrdяn istifadя etmяklя hяyata keчirilir.
Bununla yanaши Qaydalarиn 2.2-ci bяndinin 2-ci abzasиna uy un olaraq,
Azяrbaycan Respublikasи vergi qanunvericiliyinя яsasяn sadяlяшmiш verginin
ödяyicilяri olan kiчik sahikarlиq subyektlяri könцllц olaraq mцhasibat uчotunu ikili
yazиlиш цsulu ilя qanunvericiliklя mцяyyяn edilmiш qaydada apara bilяr.
Yuxarиda göstяrilяn Qaydalarda tяsdiq edilmiш “Яlavя”dя Kiчik sahibkarlиq
subyektlяrinin tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn “Uчotu kitabи”nиn “A.Gяlirlяr” vя “B.
Xяrclяr” hissяsindя kiчik sahikarlиq subyektinin hяyata keчirdiyi tяsяrrцfat faktи
цzrя яldя etdiyi gяlirlяrя vя чяkdiyi xяrclяrя dair hesablanmиш vя ödяnilmiш
mяblя lяr bu “Kitab”иn mцvafiq sцtunlarиnda göstяrilmяklя Qaydalarиn 2.6-cи
bяndinя яsasяn kiчik sahikarlиq subyektlяri цzrя gяlirlяrin vя xяrclяrin uчotunu
Azяrbaycan Respublikasи Vergi Mяcяllяsinя uy un olaraq kassa vя hesablaшma
metodu ilя aparиlmasиna imkan verir.
Bundan baшqa, Qaydalarиn 3.6-cи bяndinя яsasяn tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn
“Uчotu kitabи” 50“A.Gяlirlяr”, “B.Xяrclяr”, “C.Satишdankяnar яmяliyyatlar цzrя
daxilolmalar”, “Mяnfяяtin istifadяsi”, “D.Яmlakиn hяrяkяti” hissяlяrindяn
ibarяtdir.
Kiчik sahibkarlиq subyektlяrinin göstяrilяn iш vя xidmяtlяrdяn яldя etdiklяri
gяlirlяri Vergi Mяcяllяsinin 218.1-ci maddяsi ilя mцяyyяnlяшdirilmiш hяcmdяn artиq
olduqda, hяmin sahibkarlar vergi qanunvericiliyinя яsasяn vergilяrin цmumi
qaydada ödяnilmяsinin tяmin edilmяsi ilя яlaqяdar, “Uчot kitabи”nиn yuxarиda
qeyd olunan 5 hissяdяn ibarяt tяrtib edilmяsi mцhasibat uчotunu qanunvericiliklя
mцяyyяn edilmiш qaydada Azяrbaycan Respublikasи Maliyyя Nazirliyi tяrяfindяn
tяsdiq edilmiш “Mцяssisяlяrin mцhasibat uчotunun hesablar planи”na, mцhasibat
uчotu цzrя standartlara uy un aparиlmaqla mцvafiq mцhasibat hesabatlarиn
aidiyyяti цzrя tяqdim edirlяr.

142
Kiчik mцяssisяlяr özцnцn mцhasibat uчotunu Azяrbaycan Respublikasиnиn
“Mцhasibat uчotu” haqqиnda qanunla tяyin olunmuш vahid metodoloji яsaslar vя
qaydalara; mцhasibat uчotu vя mцhasibat (maliyyя) hesabatиnиn aparиlmasиna dair
яsasnamяlяrя; mцhasibat uчotu цzrя mцxtяlif uчot obyektlяrinin uчotu qaydasиnи
tяnzimlяyяn яsasnamяlяrя; maliyyя tяsяrrцfat fяaliyyяtinin mцhasibat uчotuna dair
hesablar planиna яsasяn aparиrlar.
Kiчik mцяssisяlяrdя mцhasibat uчotunun tяшkili цzяrindя mяsuliyyяt tяшkilat
rяhbяrinя hяvalя edilir. Kiчik mцяssisяnin mцhasibat uчotunu mцstяqil struktur
bölmяnin (xidmяtin) mцhasibatlи иnda baш mцhasib aparиr. Mцhasibat xidmяti
olmayan kiчik mцяssisяlяrdя mцhasibat uчotu vя hesabatиnиn aparиlmasи mцqavilя
яsasиnda ixtisaslaшmиш tяшkilatиn (mяrkяzlяшdirilmiш mцhasibatlи иn) mцvafiq
mцtяxяssisi yaxud mцяssisя rяhbяrinin yazиlи sяrяncamи ilя bu iшin aparиlmasи etibar
edilяn шяxs tяrяfindяn yerinя yetirilя bиlяr.
Kiчik mцяssisя öz istehsalиnиn tяlяbatиndan vя seчilmiш idarя sistemindяn elяcя dя
bu iшin mцrяkkяbliyi vя iшчi sayиndan asиlи olaraq mцhasibat uчotunun tяlabata
cavab verяn formasиnи seчir. Bu zaman o aшa иdakи iш xцsusiyyяtlяri nяzяrя
alиnmaqla tяtbiq edilяn uчot registrini mцstяqil olaraq mцasir mяrhяlяdя tяlяb
olunan formaya uy unlaшdиrmalиdиr:
- hesablama vя ikili yazиlиш prinsipinя яsasяn mцhasibat uчotunun aparиlmasиnи
nяzяrdя tutan uчotun vahid metodoloji яsasda aparиlmasиnи;
- analitik vя sintetik uчot mяlumatlarиnиn qarшиlиqlи яlaqяdя olmasиnи;
- ilk uчot sяnяdlяrinя яsasяn bцtцn tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn mцhasibat
uчotunun registrlяrindя tam яks etdirilmяsini
- kiчik mцяssisяnin tяsяrrцfat fяaliyyяtinin idarяolunmasи vя nяzarяtin tяшkil
olunmasи elяcя dя mцhasibat hesabatиnиn tяrtib olunmasи цчцn zяruri göstяricilяr
baxиmиndan bцtцn ilk sяnяdlяrin mяlumatlarиnиn toplanmasи vя sistemlяшdirilmяsini.
Mяhsul istehsalиnиn, yerinя yetirilmiш iшin vя göstяrilяn xidmяtin sadя texnoloji
prosesini hяyata keчirяn vя cцzi tяsяrrцfat яmяliyyatи aparan kiчik mцяssisяlяr
mцhasibat uчotunun sadя formasиnи tяtbiq edя bilяr. Bu zaman sözц gedяn forma
цzrя uчotun tяшkili цчцn aшa иdakи iшчi hesablar planиndan istifadя etmяk
mяqsяdяuy un sayиlиr.

Kiчik mцяssisяnin mцhasibat uчotunun


143
İшчi hesablar planи

Hesabиn Hesabиn aktivliyi


Bölmя Hesabиn adи nömrяsi (A) passivliyi (P)
Aktiv-passivliyi
(A.P)
1 2 3 4
И Bölmя Яsas vяsaitlяr 01 A
Dövriyyяdяn kяnar Яsas vяsaitlяrin amortizasiyasи 02 P
aktivlяr Kapital qoyuluшlarи 08 A
ИИ Bölmя Materiallar 10 A
Яlavя dяyяr vergisi
stehsalat ehtiyatlarи 19 A
1 2 3 4
ИИИ Bölmя
stehsala mяsrяflяr Яsas istehsalat 20 A
ИV Bölmя
Hazиr mяhsul vя Hazиr mяhsul 40 A
яmtяяlяr Яmtяяlяr 41 A
V Bölmя Kassa 50 A
Pul vяsaitlяri Hesablaшma hesabи 51 A
Valyuta hesabи 52 A
Bankdakи xцsusi hesablar 55 A
Maliyyя qoyluшlarи 58 A
VИ Bölmя Malsatan vя podratчиlarla hesablaшmalar 60 P
Malalan vя sifariшчilяrlя hesablaшmalar 62 A
Bцdcя ilя hesablaшmalar 68 A
Sosisl sи orta orqanlarи ilя hesablaшmalar 69 P
шчi heyяti ilя hesablaшmalar 70 P
Mцxtяlif debitor vя kreditorlarla hesablaшmalar 76 A-P
VИИ Bölmя
Kapital Nizamnamя kapitalи 85 P
VИИИ Bölmя
Maliyyя nяticяlяri Mяnfяяt vя zяrяr 80 A-P

Kiчik mцяssisяlяrdя mцhasibat uчotunun sadяlяшdirilmiш formasи iki цsulla


aparиla bilяr.
1. Mцhasibat uчotunun sadя formasи onun mahiyyяtindяn asиlи olaraq ilk sяnяdlяrin
qeydiyyatиna яsasяn baш vermiш яmяliyyatlarиn mяblяqlяrini analitik vя sintetik
hesablarиn registri hesab edilяn hesablar цzrя bölцшdцrmяkdяn elяcя dя mяhsulun
(iшin, xidmяtin) maya dяyяrinin vя maliyyя nяticяlяrinin bir uчot registrindя-
tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn uчotu kitabиnda (k-1№-li formada) aparиlmasиndan
ibarяtdir. Tяtbiq edilяn hesablar цzrя kitabиn konkret formasи mцяyyяn
edilmяmiшdir. Buna görя hяr bir kiчik mцяssisя uчotda istifadя olunan zяruri
hesablarиn miqdarиnи sяrbяst mцяyyяn edir vя qeyd edilяn kitablarda mцvafiq
yazиlишlar aparиr.
Kiчik mцяssisяlяr tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn uчotu kitabиnи aylиq aчmaqla
hesablar цzrя яmяliyyatlarиn uчotu цчцn cяdvяl шяkilindя yaxud bцtцn hesabat ili
яrzindя baш verяn яmяliyyatlarиn uчotu aparиlan kitab (jurnal) formasиnda apara
bilяrlяr. Bu cцr halda hяmin kitab (jurnal) шunurlanmalи vя nömrяlяnmяlidir.
Kitabиn (jurnalиn) sonunda sяhfяlяnmiш sяhifяlяrin sayи göstяrilmяklя kiчik
mцяssisяnin rяhbяri vя baш mцhasibinin imzalarи elяcяdя möhцrц ilя tяsdiq

144
olunmalиdиr. Kitabиn aparиlmasи tяyin olunmuш qaydadan vя digяr uчot
formalarиndan: kassa kitabиndan; mяdaxil vя mяxaric kassa sяnяdlяrinin qeydiyyatи
jurnalиndan; яmяk haqqи цzrя шяxsi hesab jurnalиndan vя i.a.-dяn istifadяni istisna
etmir.
Mцhasibat uчotunun sadя formasи цzrя registrin tяrtib edilmя qaydasиnи
aшa иdakи sxemdяki kimi tяsяvvцr etmяk olar.

Mцhasibat uчotunun sadя formasи цzrя


Sxemi
Sənədlər

Əmək haqqı və Kassa kitabı


sair əməliyyat-
ların uçotu
cədvəli
Təsərrüfat əməliyyatla-
rının uçotu kitabı

Hesabat (balans və digər


formalar)

tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn yazиlиши цzlяшmя aparmaq


Kiчik mцяssisяlяr mцhasibat uчotunun sadя formasиnи aшa иdakи шяrtlяr:
- öz xцsusi яsas vяsaiti olmadиqda;
- hesabat ilindя materiallarиn cцzi miqdarda daxil olmasи vя tamlиqla mяhsul
(iш, xidmяt) istehsalиna istиfadя edildikdя;
- satиlmиш mяhsullara görя malalanlarla elяcя dя malsatan vя podratчиlardan
alиnmиш material dяyяrlilяrinя, yerinя yetirilmiш iшlяrя vя göstяrilmiш
xidmяtlяrя görя hesablaшma яmяliyyat baш verяn anda aparиldиqda, yяni ayиn
axиrиna mцvafiq borc qalmadиqda;
- sifariшlя görцlяn iшlяrin, bitmяmiш istehsalиn mяhsullarиnиn hяr ay satишиnи
hяyata keчirяn istehsal olduqda;
malsatanlarиn чяkdiklяri mяsrяflяrin avans olaraq verilmяsi aparиlmadиqda.
2.Balansиnda xцsusi яsas vяsaiti olan, mцяyyяn material ehtiyatиna malik
olmaqla malsatan vя malalanlarla hesablaшmanи яvvяlcяdяn vя sonradan aparan
kiчik mцяssisяlяr mцhasibat uчotunun zяruri tяsdiq olunmuш registrlяrindяn istifadя
edя bilяr. Uчot registri kimi tяшkilatиn яmlakиnиn vя onun mяnbяinin uчotu цчцn
sяkkiz cяdvяldяn (B-1-dяn B-8 kimi) vя bu cяdvяllяrin mяlumatlarиnи
цmumilяшdirmяk vя aparиlan yazиlишlarиn dцzgцnlцyцnц yoxlamaq цчцn bir шahmat

145
cяdvяlindяn (B-9№-li cяdvяl) istifadя edilir.Mцhasibat uчotunun aparиlmasиnиn
ikinci цsulu aшa иdakи qaydada yazиlишlarиn aparиlmasиnи nяzяrdя tutur.

Cяdvяllяrdяn istifadя edilmяklя mцhasibat uчotu formasиnиn tяtbiqi qaydasи


Sənədlər

Kassa kitabı
Cədvəl (1-8)

Şahmat cədvəli

Dövriyyə cədvəli

Hesabat (balans və
digər formalar)

Mяlumatlarиn kompцterlя iшlяnmяsi. Uчotun kompцter formasи yaxиn


keчmiшin özцnя mяxsus xцsusiyyяtlяrini xarakterizя edяrяk цmumi prinsip яsasиnda
formalaшиr. O, bir tяrяfdяn onun sяlяfi olan kitab formasиnиn öz aktuallи иnи
itirdiyini xarakterizя edir.
Kompцter uчotu kitab uчotu kimi informasiyalarиn sistemя daxil edilmяsini
vя bu sistemin fяaliyyяt göstяrmяsi qaydasиnи tяmin etmяyi tяlяb edir. Bu
informasiyalarиn uчot sistemindя iшlяnmяsi bцtцn hallarda avtomatik yerinя
yetirilir.
Belяliklя kompцter uчotu kitab uчotunun sяrt texnoloji
qanunauy unlu unun sиralarиnda keчid mяrhяlяsini oynayиr.
Hal-hazиrda bяшяriyyяt, uчotun kitab formasиnи tam mяnimsяmiш, ancaq
ondan чox uza a getmяmiшdir.
Bununla яlaqяdar olaraq belя bir sual meydana чиxиr, hansи sцni zehni inkiшaf
sяviyyяsi kompцter uчotunu яvяz edяcяk vя bu nя vaxt baш verяcяk? Яlbяttя, bu
yaxиn gяlяcяyin iшi deyil.
Bu gцn bir шey aydиndиr ki, kompцter uчotu metodoloji sяviyyяdя yerinя
yetirilmяlidir. Hal-hazиrda yerinя yetirilяn iшlяr qarшиya qoyulan proqramиn
tяlяblяrinя demяk olar ki, cavab vermir. Proqram mяhsullarи qoyulmuш yeni
metodoloji imkanlardan tam istifadя etmяk яvяzinя kitab formasиnиn prinsiplяrini
tяqlid edir. Burada яsasяn söhbяt hansи metoddan istifadя etmяkdяn deyil, uчot
prosesindя hansи texniki vasitяdяn istifadя olunmasиndan getmяlidir. Bцtцn bunlar
bizя чox maraqlи bir nяticяyя: kompцter uчotunun bir sиra яlamяtlяrindя, xцsusilя
zяruri hesablaшmalarиn aparиlmasиnda kompцterdяn istifadяnin яhяmiyyяtli
olmasиnи tяsdiq etmяyя шяrait yaradиr.

146
BÖLMЯ 10. ЯSAS TЯSЯRRЦFAT ЯMЯLİYYATLARИNИN
UЧOTU PRİNSİPLЯRİ

10.1. Tяchizat prosesinin uчotu.

Mцяssisя vя tяшkilatlarиn fяaliyyяti яsasяn tяsяrrцfat яmяliyyatlarи ilя


ba lиdиr. Bu яmяliyyatlar konkret proseslяrdяn (mяrhяlяlяrdяn) keчяrяk tяsяrrцfat
fяaliyyяtini formalaшdиrиr vя ona яsaslи istiqamяt verir. Ona görя dя bu proseslяrin
uчotu ilя yaxиndan tanиш olmaq mяqsяdя uy un olar.
Mцяssisя vя tяшkilatlarиn tяsяrrцfat fяaliyyяtinin uчotu, tяsяrrцfat vasitяlяri vя
onlarиn яmяlяgяlmя mяnbяlяrinin hяrяkяtini яks etdirmяklя mяhdudlaшa bilmяz.
Tяsяrrцfat proseslяrinя vя plan tapшиrиqlarиnиn yerinя yetirilmяsinя nяzarяt etmяk,
plandan kяnarlaшmalarи operativ surяtdя aшkara чиxarmaq цчцn uчot, mцxtяlif
kяmiyyяt vя keyfiyyяt göstяricilяri haqda mяlumat vermяlidir.
Mцяssisя vя tяшkilatиn iшinin kяmiyyяt göstяricilяri bu vя ya digяr proseslяrin
hяcm göstяricilяridir. Belя ki, mцяssisяnin iшi цzяrindя nяzarяt etmяk цчцn hяr
шeydяn яvvяl sяnaye mцяssisяlяrindя istehsal olunmuш mяhsulun miqdarи vя ticarяt
mцяssisяlяrindя mal dövriyyяsinin hяcmi haqqиnda mяlumat olmalиdиr.
Mцяssisяnin fяaliyyяtinin yaxшиlaшdиrиlmasиnda kяmiyyяt göstяricilяri цzяrindя
nяzarяtin aparиlmasи mцhцm яhяmiyyяtя malikdir.
Hяqiqi yerinя yetirilmiш iшin vя ya mal dövriyyяsinin hяcmini planda
(tapшиrиqda) nяzяrdя tutulmuш hяcm vя dövriyyя ilя mцqayisя etmяklя planиn
(tapшиrи иn) yerinя yetirilmя dяrяcяsini mцяyyяn etmяk olar. Keyfiyyяt göstяricilяri
isя bu vя ya digяr prosesin hяyata kecirilmяsinin iqtisadi sяmяrяliliyini xarakterizя
edir. Bunlardan яn яsasи mцяssisяnin fяaliyyяtinin maliyyя nяticяlяri göstяricisidir.
Hal-hazиrda belя göstяricilяrя mяnfяяt vя rentabellik, hяm dя яmяk
mяhsuldarlи и göstяricilяri aiddir. Baшqa keyfiyyяt göstяricilяri mцяssisяnin
tяsяrrцfяt fяaliyyяtinin xarakterindяn vя hяyata keчirilяn prosesin xцsusiyyяtindяn
asиlиdиr.
stehsal mцяssisяlяrinin, yяni sяnaye, kяnd tяsяrrцfatи mцяssisяlяrinin, ticarяt
tяшkilatlarиnиn iшini xarakterizя etmяk цчцn mцtlяq onlar tяrяfindяn tяdarцk edilmiш
яmяk яшyalarиnиn, istehsal edilmiш vя satиlmиш mяhsulun, satиnalиnmиш vя satиlmиш
mallar haqqиnda mяlumatlarиn olmasи tяlяb olunur.
Mяlum oldu u kimi, hяr bir mцяssisя istehsal prosesini normal hяyata
keчirmяk цчцn özцnц lazиm olan яmяk яшyalarи ilя tяchiz etmяlidir. Tяchizat prosesi,
яmяliyyatlarиn elя bir mяcmuudur ki, onlarиn nяticяsindя mцяssisя özцnц mяhsul
istehsal etmяk цчцn lazиm olan яmяk яшyalarи ilя tяmin edir.
Hяr bir mцяssisяdя яmяk яшyalarи ilя tяmin edilmя tяsdiq edilmiш tяchizat
planиna (proqnozuna) uy un olaraq hяyata keчirilir. Mцяssisя aldи и яmяk
яшyalarиnиn (xammal, material, yanacaq vя i.a.) dяyяrini malsatanlara mцяyyяn
edilmiш (razиlaшdиrиlmиш) qiymяtlя ödяyir. Mцяssisя tяrяfindяn malsatana ödяnilяn
hяmin mяblя я onlarиn alиш dяyяri deyilir.

147
Bundan яvvяl mцяssisя яmяk яшyalarиnиn (xammal, material, yanacaq)
boшaldиlmasи, daшиnmasи, yцklяnmяsi vя i.a. яlaqяdar olan bir sиra xяrclяr dя чяkir.
Belя xяrclяrя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri deyilir. Яldя edilmiш яmяk яшyalarиnиn dяyяri
vя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri birlikdя onlarиn hяqiqi maya dяyяrini tяшkil edir.
Tяchizat prosesi plana (proqnoza) uy un hяyata keчirildiyinя görя hяmin planda
(proqnozda) tяchizatиn hяcmi, daha do rusu, mцяyyяn dövr яrzindя яldя edilяcяk
яmяk яшyalarиnиn miqdarи vя plan maya dяyяri göstяrilir.
Tяchizat prosesinin uчotunun яsas vяzifяsi tяchizatиn hяqiqi hяcmini vя яldя
edilmiш яmяk яшyalarиnиn hяqiqi maya dяyяrini mцяyyяn etmяkdяn ibarяtdir.
Tяchizatиn hяqiqi hяcmini mцяyyяn etmяk цчцn mцhasibat uчotu mцяyyяn
dövr яrzindя mцяssisя tяrяfindяn яldя edilmiш яmяk яшyalarиnиn miqdarи vя növlяri
haqqиnda mяlumat vermяlidir. Hяmin mяlumatlar hяm natura hяm dя pul
ifadяsindя verilmяlidir. Ayrи-ayrи яmяk яшyalarиnиn tяdarцkц haqqиnda mяlumatlar
tяchizat planиnиn (proqnozunun) цmumilikdя yerinя yetirilmяsini xarakterizя edяn
göstяricilяr яldя etmяyя imkan verir.
Bununla yanaши mцhasibat uчotu яmяk яшyasиnиn hяr bir növцnцn tяdarцkц
цчцn mцяssisя tяrяfindяn sяrf edilяn mяsrяflяrin hяqiqi mяblя i haqqиnda
göstяricilяri dя tяmin etmяlidir. Яldя edilmiш яmяk яшyalarи mцhasibat hesablarиnda
hяqiqi maya dяyяri ilя, alиш qiymяti vя ya plan maya dяyяri ilя яks etdirilя bilяr. Cari
uчotda onlarиn hansи qiymяtlя qiymяtlяndirilmяsindяn asиlи olmayaraq, balansda
hяqiqi maya dяyяrilя яks etdirilir. Ona görя dя materiallarиn (яmяk яшyalarиnиn) cari
uчotda hansи qiymяtlя qiymяtlяndirilmяsindяn asиlи olmayaraq hяqiqi maya
dяyяrinin mцяyyяn edilmяsi tяlяb olunur.
Tяchizatиn hяqiqi hяcmi “Materiallar” hesabиnиn debetindя toplanmиш
mяblя in yekununa яsasяn tяyin edilir. Яmяk яшyalarиnиn hяqiqi maya dяyяri
hяmin hesabиn debetindя olan mяlumatlara яsasяn mцяyyяn edilir. Яmяk
яшyalarиnиn (materiallarиn) hяqiqi maya dяyяrini tяyin etmяk цчцn “Materiallar”
hesabиnиn debetindяki sяrbяst alиш qiymяtinin цzяrinя nяqliyyat tяdarцk xяrclяrini
яlavя etmяk lazиmdиr. Lakin sintetik hesablarиn kömяyilя yalnиz цmumilikdя
tяdarцk edilmiш яmяk яшyalarиnиn maya dяyяri haqqиnda mяlumat яldя etmяk olur.
Belя mяlumatlara isя tяchizat prosesinin kяmiyyяt göstяricilяri цzяrindя nяzarяti
hяyata keчirmяklя nail olmaq olmaz. Tяlяb olunan nяzarяti hяyata keчirmяk цчцn
яldя edilmiш hяr bir material, hяr bir növ yanacaq haqqиnda mяlumat olmalиdиr.
Яldя edilmiш яmяk яшyalarиnиn (materiallarиn) uчotunu aparmaq цчцn “Materiallar”
sintetik hesabиndan istifadя edilmяklя, onlarиn ayrи-ayrи növlяrinin miqdarи vя
dяyяri haqqиnda mяlumatlar verяn göstяrilяn hesabиn (“Materiallar” hesabиnиn)
tяrkibindя, aчиlmиш mцvafiq analitik hesablardan istifadя edilir. Malsatanlardan
alиnmиш bu material qiymяtlilяri, habelя nяqliyyat tяшkilatlarиnиn göstяrdiklяri
xidmяtlяr цчцn (yцklяrin daшиnmasи цzrя) hesablaшmalarиn uчotu passiv “Malsatan
vя podratчиlarla hesablaшmalar” hesabиnda aparиlиr.
Qцvvяdя olan sяnяdlяrя яsasяn (hesab fakturalara, nяqliyyat qaimяlяrinя,
kommersiya aktlarиna vя i.a.) malsatanlardan daxil olmuш vя mцяssisяnin anbarиna

148
mяdaxil edilmiш яmяk яшyalarи (materiallar) mцhasibat uчotunda aшa иdakи
yazиlишla (alиш, sяrbяst liberallaшmиш, mцqavilя qiymяti ilя) яks etdirilir:
Debet “Materiallar” hesabи
Kredit “Malsatan vя podratчиlarla hesablaшmalar” hesabи.
Yцklяrin daшиnmasи, yцklяnib - boшaldиlmasи цчцn nяqliyyat mцяssisяlяrindяn
vя baшqa tяшkilatlardan daxil olan hesabnamяlяrin dяyяri dя “Materiallar”
hesabиnиn debetinя, “Malsatan vя podratчиlarla hesablaшmalar” hesabиnиn kreditinя
yzиlиr.
Malsatanlarиn ödяmя sяnяdlяrinin mяblя i ödяnildikcя bankиn чиxarишиna
яsasяn belя mцhasibat yazиlиши tяrtib olunur:
Debet “Malsatan vя podratчиlarla hesablaшmalar” hesabи
Kredit “Hesablaшmalar hesabи”.
Belяliklя “Materiallar” hesabиnиn debetindя, яldя edilяn material
qiymяtlilяrinin цmumi hяcmini, yяni hяqiqi maya dяyяrini hesablamaq цчцn lazиm
olan bцtцn mяlumatlar (satиnalma qiymяti vя nяqliyyat tяdarцk xяrclяri) toplanиr vя
sonra onlar hяmin hesabиn kreditindяn mцvafiq hesablara hяqiqi maya dяyяri ilя
silinir (яvvяlcя bu яmяliyyat satиnalma, mцqavilя, sяrbяst liberallaшmиш qiymяtlя
silinir). Bu qiymяtlяrin цzяrinя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяrini яlavя etmяklя hяqiqi
maya dяyяri яldя edilir.
Material qiymяtlilяrinin ayrи-ayrи növlяrinin hяqiqi maya dяyяrini mцяyyяn
etmяk цчцn sяrbяst qiymяtlяrя qarши nяqliyyat tяdarцk xяrclяrinin faizini mцяyyяn
etmяk lazиmdиr. Bundan sonra mцяyyяn edilmiш faizin kömяyilя analitik hesablarиn
mяlumatlarиna яsasяn hяr bir material növцnя vя ya qrupuna dцшяn nяqliyyat-
tяdarцk xяrclяri tяyin olunur. Tяyin olunmuш mяblя i materiallarиn sяrbяst alиш
qiymяtinin цzяrinя яlavя etmяklя onlarиn hяr bir növцnцn hяqiqi maya dяyяri
mцяyyяn edilir.

Tяchizat prosesinin mцhasibat uчotunun цmumi xarakteristikasи aшa иdakи


sxemdя verilmiшdir (sxem 1).
“Malsatan vя podratчиlarla
Debet hesablaшmalar hesabи” Kredit Debet “Materiallar” hesabи Kredit

1) 1)

2) 2)

“Hesablaшma vя
Debet ya valyuta hesabи” Kredit

3) 3)

“Kassa”, “Tяhtяl hesab шяxslяrя


Debet hesablaшmalar” hesabи Kredit

4) 4)

Sxemdя göstяrilяn яmяliyyatlarиn izahи


149
1. Satиnalиnmиш vя mцяssisяyя daxil olmuш, lakin hяlя dяyяri ödяnilmяmiш
materiallarиn alиш (mцqavilя, sяrbяst qiymяtlя) dяyяri.
2. Materiallarиn daшиnmasи, yцklяnib boшaldиlmasи цzrя nяqliyyat idarяlяrinin vя
baшqa tяшkilatlarиn xidmяtinin dяyяri.
3. Materiallarиn tяdarцkц ilя яlaqяdar xяrclяrin hesablaшma yaxud valyuta
hesabиndan ödяnilmяsi.
4. Materiallarиn tяdarцkц ilя яlaqяdar xяrclяrin kassadan yaxud tяhtяlhesab шяxs
tяrяfindяn ödяnmяsi.
ndi dя tяchizat prosesinin uчotunu konkret misalla nяzяrdяn keчirяk. Bu
mяqsяdlя bir neчя яmяliyyat götцrяk vя onlarиn sintetik vя analitik hesablarda яks
etdirilmя qaydasиnи izah edяk.
Яmяliyyat 1. Mцяssisяyя “A” vя “B” materialи daxil olmuшdur. Lakin
onlarиn alиш dяyяri hяlя malsatanlara ödяnilmяmiшdir:

“A” materialи 250000


“B” materialи 280000
Cяmi: 530000

Bu яmяliyyat satиn alиnmиш materiallarиn alиш dяyяrini vя bu mяblя in hяlя


malsatanlara ödяnilmяdiyini göstяrir. Ona görя dя hяmin mяblя qяdяr
mцяssisяnin malsatanlara borcu яmяlя gяlir vя onu “Malsatan vя podratчиlarla
hesablaшmalar” hesabиnиn kreditinя, “Materiallar” hesabиnиn debetinя yazmaq
lazиmdиr. Hяmin яmяliyyatи “Materiallar” hesabиnda яks etdirmяklя yanaши biz
satиnalиnan materiallarиn ayrи-ayrи növlяrinin dя maya dяyяrini hesablama и
qarшиmиza mяqsяd qoyuruq. Lakin satиnalиnmиш mцxtяlif növ material
qiymяtlilяrinin maya dяyяrini “Materiallar” sintetik hesabиnиn kömяyi ilя ayrи-
ayrиlиqda hesablamaq чяtindir. Ona görя ki, mцяssisя tяrяfindяn satиnalиnan чoxlu
miqdarda mцxtяlif növ material qiymяtlilяri “Materiallar” hesabиnda цmumilikdя
uчota alиnиr. Mцxtяlif növ material qiymяtlilяrinin hяqiqi maya dяyяrini hesablaya
bilmяk цчцn “Materiallar” hesabиnиn tяrkibindя hяr bir material növц цчцn ayrиca
analitik hesab aчmaq vя material mцяssisяyя daxil olduqca onlarи alиш qiymяti ilя
(mцqavilя, sяrbяst, liberallaшmиш qiymяtlя) “Materiallar” hesabиnиn debeti ilя yanaши
hяr bir material növц цчцn aчиlmиш analitik hesablarиn da debetinя yazmaq lazиmdиr.
Bu mяqsяdlя materiallarиn tяdarцkц ilя яlaqяdar olan nяqliyyat-tяdarцk xяrclяrini
uчota almaq цчцn “Materiallar” hesabиnиn tяrkibindя material qruplarи цчцn ayrиca
“Materiallarиn tяdarцkц цzrя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri” adlи analitik hesab aчmaq
tяlяb olunur. Materiallarиn tяdarцk цzrя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяrini (daшиma,
boшaltma, yцklяmя, saxlama vя i.a.цzrя) “Materiallar” hesabиnиn debetinя
yazmaqla yanaши, qeyd edilяn analitik hesabиn (“Materiallarиn tяdarцkц цzrя
nяqliyyat-tяdarцk, xяrclяri” hesabиnиn) debetindя dя яks etdirilmяlidir.
Яmяliyyat 2. Fяrz edяk ki, materiallarиn tяdarцkц цzrя aшa иdakи xяrclяr baш
vermiшdir.
150
a) dяmir yolu xяrci цчцn dяmir yolu idarяsindяn daxil olmuш hesabnamяnin
mяblя i. -48000 manat,
b) materiallarи boшaldan fяhlяlяrя яmяk ödяmяsi mяblя i. - 2000 manat,
v) fяhlяlяrin яmяk ödяmяsinя mцvafiq olaraq sosial-sи orta
vя tяminat orqanlarиna hesablanmиш ayиrma mяblя i. – 700
manat,
q) materiallarиn dяmir yolu idarяsindяn mцяssisяyя qяdяr avtomobil
nяqliyyatи ilя daшиnmasи цчцn xidmяt göstяrяn avtomobil nяqliyyatи
kontorundan daxil olmuш hesabnamяnin mяblя i.
– 1300 manat,
e) materiallarиn mцяssisяyя qяdяr daшиnmasи цчцn tяhtяl hesab шяxs tяrяfindяn
ödяnilmiш mяblя . – 1000 manat
Cяmi: - 53000 manat
Materiallarиn tяdarцkц ilя яlaqяdar olan xяrclяr maya dяyяrinin яsas
цnsцrlяrindяn biridir. Ona görя dя яldя edilяn materiallarиn maya dяyяrini
hesablaya bilmяk цчцn hяmin xяrclяrin cяmi “Materiallar” hesabиnиn debetinя
yazиlmиш alиш dяyяrinin цzяrinя яlavя edilmяklя yanaши “Materiallar” hesabиnиn
tяrkibindя ayrиca aчиlmиш “Materiallarиn tяdarцk цzrя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri”
analitik hesabиnиn debetindя dя яks etdirilmяlidir. Hяmin xяrclяr yuxarиda
göstяrdiyimiz hяm “A” hяm dя “B” materiallarиnиn tяdarцkц ilя яlaqяdardиr.
Buradan materiallarиn (A vя B) tяdarцkц ilя яlaqяdar olan xяrclяri iki material növц
arasиnda bölцшdцrmяk zяrurяti meydana чиxиr. Ona görя dя яvvяlcя satиnalиnan
materiallarи alиш dяyяri ilя hesablarda aшa иdakи mцhasibat yazиlиши ilя яks etdirяk:
Debet “Materiallar” hesabи - 530000 manat.
O, cцmlяdяn:
onun “A” materialи analitik hesabи - 250000 manat.
“B” materialи analitik hesabи - 280000 manat.
Kredit “Malsatan vя podratчиlarla hesablaшmalar” hesabи – 530000 manat.
Materiallarиn tяdarцkц ilя яlaqяdar olan nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri:
Debet “Materiallar” hesabи vя onun tяrkibindя aчиlmиш
“Nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri” analitik hesabи – 53000 manat.
Kredit “Malsatan vя podratчиlarla hesablaшmalar” hesabи (materiallarиn
dяmir
yolu vя avtomobil nяqliyyatи ilя daшиnmasи xяrclяri)
(48000 manat + 1300 manat) - 49300 manat.
Kredit “Яmяyin ödяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabи
-2000 manat.
Kredit “Sosial sи orta vя tяminat цzrя hesablaшmalar” hesabи - 700
manat.
Kredit “Tяhtяlhesab шяxslяrlя hesablaшmalar” hesabи - 1000 manat.
Materiallarиn satиnalиnmasи vя tяdarцkц ilя яlaqяdar olan xяrclяr
malsatanlara, nяqliyyat idarяlяrinя, iшчi heyяtinя, sosial sи orta vя tяminat
orqanlarиna ödяnildikdя mцhasibat uчotunda aшa иdakи yazиlишlar aparиlиr:
151
Debet “Malsatan vя podratчиlarla hesablaшmalar” hesabи (materiallarиn alиш
dяyяri 530000 manat+ nяqliyyat tяшkilatlarиnиn xidmяti 49300 manat)
– 579300 manat.
Debet “Яmяyin ödяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabи -2000
Debet “Sosial sи orta vя tяminat цzrя hesablaшmalar” hesabи - 700 manat.
Kredit “Hesablaшma hesabи” - 580000 manat.
Kredit “Kassa” hesabи - 2000 manat.
Hяmin яmяliyyatlarи hesablarda sxematik шяkildя aшa иdakи kimi яks
etdirmяk olar:
“Malsatan vя podratчиlarla
Debet hesablaшmalar hesabи” Kredit Debet “Materiallar” hesabи Kredit
_________________________________ ___________________________________
3)579300 1) 530000 1) 530000
2) 49300 2) 53000

Dövriyyя 579300 579300 Dövriyyя 583000


Son qalиq - - Son qalиq 583000

Analitik hesablar

Debet “Hesablaшma hesabи” Kredit Debet “A”materialи Kredit Debet “B” materialи
Kredit
______________________________ _______________________
c) 1000000 3) 580000 1) 250000 1) 280000
______________________________ ___________________ _______________________
Dövriyyя- 580000 Dövriyyя __ Dövriyyя __
c) 420000 250000 280000
___________________ ______________________
Son qalиq Son qalиq
250000 280000

“Яmяyin ödяniшi цzrя iшчi heyяti “Materiallarиn tяdarцkц цzrя


Debet ilя hesablaшmalar” hesabи Kredit Debet nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri” Kredit
_________________________________________ _______________________________________
3) 2000 2) 2000 2) 53000
________________________________________ _______________________________________
Dövriyyя 2000 2000 Dövriyyя 53000
son qalиq - - son qalиq 53000

Görцndцyц kimi “Materiallar” sintetik hesabиnиn debet dövriyyяsi (583000)


tяchizat prosesinin цmumi hяcmini göstяrir. Bu göstяrici satиnalиnmиш materiallarиn
alиш dяyяrindяn (530000) vя satиnalиnma ilя яlaqяdar olan nяqliyyat-tяdarцk
xяrclяrindяn (53000) ibarяtdir. Belяliklя, sintetik hesabda materiallar, onlarиn satиn
alиndи и hяqiqi maya dяyяri ilя uчota alиnиr vя hяmin qiymяtlя dя balansda яks
etdirilir.
Satиnalиnan hяr bir material növцnцn maya dяyяrini tяyin etmяk цчцn analitik
hesablarиn mяlumatlarиndan istifadя edilir. Yuxarиdakи misaldan görцnцr ki,

152
mцяssisя satиnalma dяyяrindяn (mцqavilя, sяrbяst vя i.a.) baшqa (530000) hяr iki
material növцnцn яldя edilmяsinя (“A” vя “B”) nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri
чяkmiшdir -(5300). Ona görя dя hяr bir material növцnцn (“A” vя “B”) hяqiqi
maya dяyяrini hesablamaq цчцn яvvяlcя nяqliyyat-tяdarцk xяrclяrinin cяmini 100-я
vurub, materiallarиn satиnalma dяyяrinя (mцqavilя, sяrbяst vя i.a.) bölmяk yolu ilя
nяqliyyat tяdarцk xяrclяrinin cяminin satиnalma qiymяtinя nisbяtяn faizini tapmaq
lazиmdиr. Bu bizim misalиmиzda aшa иdakи kimi:

53000
= 10% tяшkil edяr.
530000

Burada hяr bir material növцnя (“A” vя “B”) dцшяn nяqliyyat-tяdarцk xяrclяri
tяшkil edяr:
250000 x10%
“A” materialи цzrя = 25000 manat
100

280000 x10%
“B” materialи цzrя = 28000 manat
100

Cяmi: - 53000 manat.

Ayrи-ayrи material növlяrinin hяqiqi maya dяyяri isя belя olar:


“A” materialиnиnkи – 250000 + 25000= 275000 manat.
“B” materialиnиnkи – 280000 + 28000 = 308000
______________________________
Cяmi: - 583000 manat.
Apardи иmиz hesablamalara яsasяn ayrи-ayrи material növlяrinin hяqiqi
maya dяyяri kalkulyasiyasиnи tяrtib etmiш olcaq aшa иdakиlarи alarиq:

Materiallarиn hяqiqi maya dяyяrinin kalkulyasiyasи


manatla
Mяsrяf maddяlяri Materiallarиn adи
A B
1. Satиnalma (mцqavilя, azad) dяyяri 250000 280000
2. Nяqliyyat tяdarцk xяrclяri 25000 28000
Cяmi: 275000 308000
Buradan hяr iki material (“A” vя “B”) növцnцn hяqiqi maya dяyяri 583000
(275000 + 308000) tяшkil edir vя “Materiallar” hesabи isя kalkulyasiya hesabи
vяzifяsini yerinя yetirяr.
10.2. İstehsal prosesinin uчotu

153
stehsal prosesinin uчotu özlцyцndя mяhsulun hazиrlanmasи цzrя
яmяliyyatlarиn mяcmuunu tяшkil edir.
stehsal prosesindя яmяk яшyalarи hazиr mяhsula чevrilir. Fяhlя istehsal
alяtlяrinin kömяyi ilя яmяk яшyalarиna tяsir edяrяk onlara yeni шяkil verir. Bu zaman
istehsal prosesi цч яsas шяrt vasitяsilя hяyata keчirilir: insan яmяyi, яmяk яшyalarи vя
яmяk vяsaitlяri.
Bunun nяticяsindя istehsal mцяssisяlяrinin mцvafiq mяsrяflяri yaranиr.
Mяhsulun hazиrlanmasи ilя яlaqяdar olan mяsrяflяrя istehsal prosesindя iшtirak edяn
fяhlяlяrin яmяk haqqи, mяhsulun hazиrlanmasиna sяrf edilяn яmяk яшyalarиnиn dяyяri
vя istehsal prosesindя iшtirak edяn яmяk vяsaitinin köhnяlmяsi (amortizasiyasи)
daxildir. Bundan яlavя, istehsal mцяssisяlяrindя istehsalиn idarя edilmяsi vя ona
xidmяt göstяrilmяsi ilя яlaqяdar bir sиra xяrclяr dя baш verir. Bu cцr xяrclяrя idarя vя
xidmяtedici heyяtin яmяk haqqи, цmumistehsalat vя цmumtяsяrrцfat ehtiyaclarиna
sяrf edilmiш яmяk яшyalarиnиn dяyяri, habelя цmumi tяsяrrцfat binalarиnиn vя baшqa
яmяk vяsaitlяrinin köhnяlmяsi (amortizasiyasи), poчt, teleqraf, dяftяrxana,
binalarиn qиzdиrilmasи vя s. xяrclяr daxildir. Bцtцn bu mяsrяflяrin cяmi hazиrlanan
mяhsulun istehsal maya dяyяrini tяшkil edir. Demяli, istehsal prosesinin mцhasibat
uчotu bir tяrяfdяn mяhsulun istehsalиna sяrf olunan mяsrяflяri, digяr tяrяfdяn isя
hazиr mяhsul buraxиlишиnи яks etdirmяlidir.
Mцяssisя tяrяfindяn mяhsulun иstehsalиna sяrf edilmiш bцtцn mяsrяflяrin pulla
ifadя olunmuш цmumi mяblя i istehsal edilmiш mяhsulun maya dяyяrini tяшkil edir.
Mяlum oldu u kimi istehsal prosesinin son nяticяsi hazиr mяhsul hesab olunur.
stehsal prosesinin mцhasibat uчotu mцяssisяnin istehsal fяaliyyяti zamanи чяkdiyi
mяsrяflяrin hяcmini vя quruluшunu göstяrmяklя istehsalatdan hazиr mяhsul
buraxиlишиnи xarakterizя edяn mяlumatlarиn яldя olunmasиnи tяmin etmяlidir.
Mцяssisяlяrin istehsal fяaliyyяti, verilяn tapшиrиq-plan яsasиnda hяyata
keчirilir. Bu zaman aшa иdakи iki mцhцm göstяrici mцяyyяn edilir:
stehsal edilmiш mяhsulun miqdarи;
Mяhsulun ayrи-ayrи növlяrinin maya dяyяri.
Bu iki göstяricinin yerinя yetirilmяsini tяmin etmяk цчцn istehsal prosesinin
mцhasibat uчotu iki vяzifяni yerinя yetirmяlidir. Hяm bцtцnlцkdя, hяm dя ayrи-ayrи
növlяr цzrя istehsal edilяn mяhsulun цmumi miqdarиnи mцяyyяn etmяk yolu ilя
istehsalиn hяcmi tяyin olunur. Mцяssisя tяrяfindяn buraxиlan bцtцn mяhsullarиn
ayrи-ayrиlиqda hяr bir növцnя dцшяn mяsrяflяrin hяcmi tяyin edilmяklя mяhsulun
maya dяyяri hesablanиr.
Bu mяqsяdlя cari mцhasibat uчotunda mцяyyяn hesablar tяtbiq edilir. Belя
hesablara “Яsas istehsalat”, “Kömяkчi istehsalat”, “Цmumistehsalat xяrclяri” vя
“Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesablarиnи aid etmяk olar.
“Яsas istehsalat” vя “Kömяkчi istehsalat” hesablarиnиn debetindя ay яrzindя
mяhsul istehsalиna чяkilmiш mяsrяflяr: sяrf olunan materiallarиn naya dяyяri,
istehsal fяhlяlяrinin яmяk haqqи, sosial sи orta vя tяminat orqanlarиna ayиrmalar,
yanacaq, elektrik enerjisi, istehsala xidmяt vя onun idarя edilmяsi цzrя xяrclяr яks
etdirilir. Sözц gedяn hesablarиn kreditindя isя istehsalatdan buraxиlmиш mяhsullarиn
154
vя göstяrilmiш xidmяtlяrin maya dяyяri göstяrilir. “Яsas istehsalat” vя “Kömяkчi
istehsalat” hesablarиnиn qalи и, istehsalи qurtarmamиш mяhsulun mövcud
oldu unu, yяni materiallarиn qismяn emal olundu unu, lakin hяlя hazиr mяhsula
чevrilmяdiyini göstяrir. Balansи tяrtib etdikdя hяmin qalиq aktivdя яks etdirilir vя
bitmияmiш istehsala vяsait qoyuluшunu göstяrir. Belяliklя qalи иn xarakterinя görя
“Яsas istehsalat” vя “Kömяkчi istehsalat” hesablarи aktiv hesablardиr.
Цmumistehsalat vя цmumtяsяrrцfat xяrclяri hesablarиnиn debetindя ay
яrzindя istehsalиn idarя edilmяsi vя ona xidmяt göstяrilmяsi ilя яlaqяdar olan xяrclяr
toplanиr. Ayиn axиrиnda bu hesablarиn debetindя toplanan bцtцn xяrclяr яsas
istehsalat vя kömяkчi istehsalat hesablarиnиn debetinя, цmumistehsalat vя
цmumtяsяrrцfat xяrclяri hesablarиnиn isя kreditinя yazиlиr vя belяliklя, hяmin
hesablar ba lanиr vя onlarиn qalи и olmur. Demяli, bu hesablar nя aktiv, nя dя
passiv hesablardиr.
“Яsas istehsalat” hesabи hяr шeydяn яvvяl яsas istehsala mяsrяflяri uчota
almaq цчцn nяzяrdя tutulmuшdur. Яsas istehsal dedikdя mцяssisяnin hazиrladи и
mяhsulun yaradиldи и (istehsal olundu u) sahя baшa dцшцlmяlidir. Mяsяlяn, яsas
istehsala neft hasilatи, neft-emalи, neft maшиnqayиrma mцяssisяlяri, boru zavodlarи,
toxucu fabrikindя яyirmя, toxuma vя boyama sexlяri, konserv istehsalи,
tullantиlardan geniш istehlak mallarи istehsal edяn sexlяr aiddir. Bцtцn bu mцяssisя
vя sexlяr яsasяn kяnara, yяni baшqa mцяssisяlяrя vя ticarяt tяшkilatlarиna satиlasи
mяhsullarиn istehsalи ilя mяш ul olurlar. Bu cцr mяhsullara яmtяяlik mяhsul deyilir.
Яsas istehsaldan fяrqli olaraq kömяkчi istehsal elя mяhsulun istehsalи ilя
mяш ul olur ki, o, bцtцnlцklя kяnara satиlmayaraq, яsas istehsalda istifadя olunur.
Kömяkчi istehsala zavodun buxar verяn sexlяri, tяmir, nяqliyyat vя alяt sexlяri aid
ola bilяr. Bu sexlяrin xяrclяrini uчota almaq цчцn “Kömяkчi istehsalat” hesabиndan
istifadя olunur. “Яsas istehsalat” vя “Kömяkчi istehsalat” hesablarиnиn debetindя
яsas istehsal vя kömяkчi istehsal sexlяrinin bцtцn mяsrяflяri toplanиlиr. Xяrclяrin
чox hissяsi bu hesablara birbaшa yazиlиr, yerdя qalan xяrclяri, яvvяlcя
цmumistehsalat vя цmumtяsяrrцfat xяrclяri hesablarиnda яks etdirilir ay
qurtardиqdan sonra isя bölцшdцrmя yolu ilя bu hesablardan kalkulyasiya
obyektlяrinя (яsas istehsalat vя kömяkчi istehsalat hesablarиna) köчцrцlцr.
Mяhsul buraxиlишиnи uчota almaq цчцn iki variant tяtbiq oluna bilяr.
Birinci variant. “Яsas istehsalat” hesabиnиn kreditindяn ay яrzindя buraxиlmиш
mяhsul plan maya dяyяri ilя silinir. Bu zaman “Яsas istehsalat” hesabиnиn
kreditinя, “Hazиr mяhsul” hesabиnиn debetinя yazиlиш verilir. Ayиn axиrиnda
mяhsulun hяqiqi maya dяyяri hesablandиqdan sonra plan maya dяyяri hяqiqi maya
dяyяrinя чatdиrиlиr. “Яsas istehsalat” hesabиnиn debet mяblя i (bitmяmiш istehsala
mяsrяflяri чиxdиqdan sonra) kredit mяblя indяn чox olduqda aradakи fяrq plan
maya dяyяrinя qarши artиq xяrcя yol verildiyini göstяrir vя o mцsbяt (+) iшarя ilя
“Hazиr mяhsul” hesabиnиn debetinя, “Яsas istehsalat” hesabиnиn kreditinя, яksinя
“Яsas istehsalat” hesabиnиn kredit mяblя i (mяhsulun plan maya dяyяri) debet
mяblя indяn чox olduqda isя aradakи fяrq plan maya dяyяrinя qarши qяnaяti
göstяrir vя mяnfi (-) iшarя ilя “Hazиr mяhsul” hesabиnиn debetinя, “Яsas istehsalat”
155
hesabиnиn kreditinя yazиlиr. Bu яmяliyyatlardan sonra “Яsas istehsalat” hesabи
ba lanиr. Яgяr mцяssisяdя bitmяmiш istehsal qalи и olarsa hesabиn debet qalи и
ola bilяr. Bu qalиq balansиn aktivindя göstяrilir.
Misal:
1. Яsas istehsala material, istehsal fяhlяlяrinin яmяk haqqи, цmumistehsal
vя цmumtяsяrrцfat xяrclяri silinmiшdir.

Debet “Яsas istehsalat” hesabи 1070 min manat.


Kredit “Materiallar” hesabи 350 min manat.
Kredit “Яmяk ödяniшi цzrя iшчi heyяti ilя
hesablaшmalar” hesabи 360 min manat.
Kredit “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabи 220 min manat.
Kredit “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabи 140 min manat.
2. Hazиrlanmиш mяhsul plan maya dяyяri ilя anbara mяdaxil edilmiшdir:
Debet “Hazиr mяhsul” hesabи. 980 min manat.
Kredit “Яsas istehsalat” hesabи 980 min manat.
3. Hazиr mяhsulun plan maya dяyяrinя qarши artиq xяrc (+) silinmiшdir:
Debet “Hazиr mяhsul” hesabи + 20 min manat.
Kredit “Яsas istehsalat” hesabи + 20 min manat.
Hяmin yazиlишlar hesablarda sxematik шяkildя aшa иdakи kimi яks etdirilir
(min manatla):
Debet “Materiallar” hesabи Kredit Debet “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabи Kredit
S,do 350 1) 350 Dövriyyя 140 1) 140
Dövriyyя - 350 Dövriyyя - 140
Son qalиq - - Son qalиq - -

“Яmиk ödяniшi цzrя iшчi heyяti ilя


Debet hesablaшmalar” hesabи Kredit Debet “Яsas istehsalat” hesabи Kredit
1) 360 1) 1070 2) 980
O,cцm.bitmяmiш 3) +20
Иstehsal - 870
Dövriyyя - 360 Dövriyyя 1070 1000
Son qalиq 360 Son qalиq 70

Debet ”Цmumistehsalat xяrclяri” hesabи Kredit Debet “Hazиr mяhsul” hesabи Kredit
Dövriyyя - 220 1) 220 2) 980
3) + 20
Dövriyyя - 220 Dövriyyя - 1000
Son qalиq - - Son qalиq 1000
(haszиr mяhsulun -
hяqiqi maya dяyяri
-980 + 20)
İkinci variant. stehsalatdan buraxиlmиш hazиr mяhsulun hяqiqi istehsal
maya dяyяri “Яsas istehsalat”, “Kömяkчi istehsalat” hesablarиnиn kreditinя,
“Mяhsul buraxиlиши” hesabиnиn debetinя silinir. Hяmin mяhsul plan (vя ya normativ)
maya dяyяri ilя “Hazиr mяhsul” hesabиnиn debetinя “Mяhsul buraxиlиши” hesabиnиn

156
kreditinя yazиlиr. Sonra “Mяhsul buraxиlиши” hesabиnиn kredit mяblя i (mяhsulun
normativ vя ya plan maya dяyяri) debet mяblя i ilя (hazиr mяhsulun hяqiqi maya
dяyяri ilя) mцqayisя edilmяklя hazиr mяhsulun plan (normativ) maya dяyяrinя qarши
kяnarlaшma (qяnaяt vя ya artиq xиrc) mцяyyяn olunur. Яgяr hesabиn kredit mяblя i
debet mяblя indяn чox olarsa aradakи fяrq plan (normativ) maya dяyяrinя qarши
qяnaяti, яksinя olduqda isя artиq xяrci göstяrir. Qяnaяt mяnfi (-) artиq xяrc isя
mцsbяt (+) iшarя ilя “Mяhsul buraxиlиши” hesabиnиn kreditinя “Hazиr mяhsul”
hesabиnиn debetinя silinir. Bununla da hazиr mяhsulun plan (normativ) maya dяyяri
hяqiqi maya dяyяrinя чatdиrиlиr vя nяticяdя “Mяhsul buraxиlиши” hesabи ba lanиr,
“Hazиr mяhsul” hesabиnda isя hazиr mяhsul hяqiqi maya dяyяri ilя яks etdirilir.
Qeyd edilяn variantlardan birinci variantиn uчotda tяtbiqi daha
mяqsяdяuy un sayиlиr. Ona görя ki, bu variant daha sadяdir vя “Яsas istehsalat”
hesabи eyni vaxtda hяm яsas istehsalat hяm dя mяhsul buraxиlиши hesabиnиn
funksiyasиnи yerinя yetirir.
Misal:
1. Яsas istehsala materiallar, istehsal fяhlяlяlяrinin яmяk haqqи,
цmumistehsal vя цmumtяsяrrцfat xяrclяri silinmiшdir:
Debet “Яsas istehsalat” hesabи 1070 min manat.
Kredit “Materiallar” hesabи 350 min manat.
Kredit “Яmяk ödяniшi цzrя iшчi heyяti ilя
hesablaшmalar” hesabи 360 min manat.
Kredit “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabи 220 min manat.
Kredit “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabи 140 min manat.
2. Hazиrlanmиш mяhsul plan (normativ) maya dяyяri ilя mяdaxil edilmiшdir:
Debet “Hazиr mяhsul” hesabи. - 980 min manat.
Kredit “Mяhsul buraxиlиши hesabи” – 980 min manat.
3. stehsal edilmiш hazиr mяhsulun hяqiqi maya dяyяri tяyin olunmuш vя
silinmiшdir:
Debet “Mяhsul buraxиlиши” hesabи 1000 min manat.
Kredit “Яsas istehsalat” hesabи 1000 min manat.
4. Mяhsulun plan maya dяyяrinя qarши artиq xяrc (+) tяyin edilib silinmiшdir:
Debet “Hazиr mяhsul” hesabи +20 min manat.
Kredit “Mяhsul buraxиlиши hesabи” +20 min manat.
Hяmin яmяliyyatlar hesablarda sxematik шяkildя aшa иdakи kimi яks etdirilя bilяr
(min manatla).
Debet “Materiallar” hesabи Kredit Debet “Яsas istehsalat” hesabи
Kredit
S-do 350 1) 350 1) 1070 3) 1000
O,cцm.bitmяmiш
istehsal - 70
Dövriyyя - 350 Dövriyyя 1070 1000
Son qalиq - - Son qalиq 70

“Яmиk ödяniшi цzrя iшчi heyяti ilя

157
Debet hesablaшmalar” hesabи Kredit Debet “Mяhsul buraxиlиши” hesabи Kredit
1) 260 3) 1000 2) 980
4) +20
Dövriyyя - 260 Dövriyyя 1000 1000
Son qalиq 260 Son qalиq - -

Debet ”Цmumistehsalat xяrclяri” hesabи Kredit Debet “Hazиr mяhsul” hesabи Kredit
Dövriyyя - 220 1) 220 2) 980 -
4) + 20
Dövriyyя 220 Dövriyyя - 1000 -
Son qalиq - - Son qalиq 1000 -

Debet “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabи Kredit


Dövriyyя 140 1) 140
Dövriyyя - 140
Son qalиq - -

Ay яrzindя mяhsul istehsal olunub qurtardиqca mцvafiq sяnяdlяrя яsasяn


anbara mяdaxil olunur. Mяhsul anbara daxil olduqca hяr vaxt onun hяqiqi maya
dяyяrini hesablamaq, plan maya dяyяrinя qarши qяnaяt vя ya artиq xяrcя yol
verildiyini tяyin etmяk olmur. Ona görя görя dя mяhsul istehsalи ilя яlaqяdar olan
bцtцn hяqiqi mяsrяflяr “Яsas istehsalat” hesabиnиn vя onun analitik hesablarиnиn
debetindя toplanиr. stehsal olunmuш mяhsullar ay яrzindя plan maya dяyяri ilя
“Mяhsul buraxиlиши” hesabиna “Яsas istehsalat” hesabиnиn vя onun analitik
hesablarиnиn kreditindяn mяdaxil olunur vя bu qiymяtlя dя “Hazиr mяhsul” hesabи
цzrя anbara daxil edilir.
“Яsas istehsalat” hesabиnиn tяrkibindя aчиlmиш analitik hesablarиn kredit
mяblя i (plan maya dяyяri) ilя debet mяblя i (hяqiqi maya dяyяri) arasиndakи fяrq
(“Яsas istehsalat” sintetik hesabиnda oldu u kimi) istehsal olunmuш hazиr
mяhsulun plan maya dяyяrinя qarши kяnarlaшmanи göstяrir. Яgяr “Яsas istehsalat”
hesabиnиn tяrkibindя aчиlmиш analitik hesablarиn kredit mяblя i debet mяblя indяn
чox olarsa bu plan maya dяyяrinя qarши qяnaяti, яksinя hяmin analitik hesablarиn
debet mяblя i kreditindяn чox olarsa, bu plan maya dяyяrinя qarши artиq xяrci
göstяrir. “Яsas istehsalat” sintetik hesabиnda oldu u kimi, plan maya dяyяrinя
qarши qяnaяt mяnfi (-), artиq xяrc isя mцsbяt (+) iшarя ilя “Hazиr mяhsul” hesabиnиn
vя onun tяrkibindя ayrи-ayrи mяhsul növlяri цчцn aчиlmиш analitik hesablarиn
debetinя, “Яsas istehsalat” hesabиnиn analitik hesablarиnиn kreditinя yazиlиr. Bu
яmяliyyatdan sonra “Яsas istehsalat” hesabиnиn analitik hesablarи ba lanиr vя
onlarиn debetindя yalnиz bitmяmiш istehsala mяsrяflяrin qalи и saxlanиlиr. “Hazиr
mяhsul” hesabиnиn vя onun analitik hesablarиnиn debetindя isя hazиr mяhsullar
plan maya dяyяri ilя яks etdirilmiш olur, ayиn axиrиnda onlarиn plan maya dяyяri
hяqiqi maya dяyяrinя чatdиrиlиr (plan maya dяyяrinя qarши qяnaяt, plan maya

158
dяyяrinin цzяrindяn чиxиlиr, plan maya dяyяrinя qarши artиq xяrc isя plan maya
dяyяrinin цzяrinя яlavя olunur).
Яsas istehsalиn ayrи-ayrи növ mяhsullarиnиn maya dяyяri hяmin hesabиn
tяrkibindя aчиlmиш analitik hesablarиn mяlumatlarиna яsasяn tяyin edilir.
Mяhsul istehsalи ilя яlaqяdar яsas mяsrяflяrin analitik uчotu ayrи-ayrи mяhsul
növlяri цzrя aparиlиr. Sяnaye mцяssisяlяrindя xяrclяrin uчotu mяsrяf maddяlяri:-
xammal vя materiallar, яmяk haqqи, sosial sи ortaya vя tяminata ayиrmalar,
yanacaq, kömяkчi istehsalatиn xidmяti, istehsalat tяyinatlи яsas vяsaitin köhnяlmяsi
(amortizasiyasи), tяmiri, цmumistehsalat vя цmumtяsяrrцfat xяrclяri цzrя aparиlиr.
Belяliklя, яsas mяhsullarиn ayrи-ayrи növlяrinin maya dяyяri, “Яsas istehsalat”
sintetik hesabиnиn tяrkibindя aчиlan analitik hesablarиn göstяricilяrinя яsasяn
hesablanиlиr. Hяmin analitik hesablar ayrи-ayrи mяhsul növlяri vя yaxud oxшar
mяhsullarиn qruplarи цzrя aparиlиr.
stehsala mяsrяflяrin belя bir xцsusiyyяtini dя nяzяrя almaq lazиmdиr ki,
mяhsul istehsalи ilя яlaqяdar olan яsas xяrclяrin bir hissяsi, mяsяlяn, istehsal
fяhlяlяrinin яmяk haqqи, яsas materiallarиn dяyяri bir baшa ayrи-ayrи mяhsul
növlяrinin maya dяyяrinя daxil edilir. Lakin elя яsas xяrclяrdя var ki, mяsяlяn, яsas
vяsaitlяrin köhnяlmяsi (amortizasiyasи) birbaшa яsas istehsalat hesabиna yazиla
bilmir. Belя ki, яsas vяsaitlяrin bir чox növlяri eyni vaxtda bir neчя mяhsulun
istehsalиnda istifadя olundu u цчцn qeyri-mцstяqim xяrc hesab olunur. Ona görя
dя, bu cцr xяrclяr яvvяlcя цmumistehsal xяrclяrinin tяrkibindя uчota alиnиr vя sonra
mяhsulun maya dяyяrinя daxil edilir. Avadanlи иn saxlanmasи vя istismarи ilя
яlaqяdar olan xяrclяr dя eyni qaydada uчota alиnиr.
stehsal xяrclяrinin baшqa bir xцsusiyyяti ondan ibarяtdir ki, ay яrzindя
istehsala sяrf olunan materiallarиn hяqiqi maya dяyяrini onlar tяdarцk olunan kimi
tяyin etmяk mцmkцn olmadи и цчцn ay яrzindя tяdarцk olunduqlarи mцqavilя
(satиnalma) qiymяtlяri ilя istehsala silinmяlidir. Ayиn sonunda hяmin materiallara
dцшяn nяqliyyat-tяdarцk xяrclяrinin payи mцяyyяn olunmaqla materiallarиn hяqiqi
maya dяyяri mцяyyяn edilir.
stehsala mяsrяflяrin яsas xцsusiyyяtlяrindяn biri dя istehsal fяhlяlяrinin
яmяk haqqиnи uчotda яks etdirdikdя, hяmin яmяk haqqиna mцvafiq olaraq hяr ay
sosial sи orta vя tяminat orqanlarиna hesablanan ayиrmalarиn da mяhsulun maya
dяyяrinя daxil edilmяsidir. Sosial sи ortaya vя tяminata ayиrmalarиn hяr ay
hesablanmasиnda vя maya dяyяrinя daxil edilmяsindя яsas mяqsяd bu xяrclяri
istehsal mяsrяflяrinя bяrabяr miqdarda daxil etmяkdяn, onun hesabиna bir ayda
maya dяyяrini sцni surяtdя artиrmamaqdan, digяr ayda isя aшa и salmamaqdan
ibarяtdir. Sosial sи ortaya ayиrmalar fяhlя vя qulluqчular mцvяqqяti яmяk
qabiliyyяtini itirdikdя, mцavinяt vя qocalara pensiya vermяk цчцn istifadя olunur.
Bu ayиrmalarиn yerdя qalan hissяsi mцvafiq sosial mцdafiя fondunun hesabиna
köчцrцlцr. Mövcud qaydaya görя sosial sи ortaya vя tяminata ayиrmalar яmяk
haqqи mяblя inin 22 faizi miqdarиnda aparиlиr. Bu ayиrmalarи uчota almaq цчцn
“Sosial sи orta vя tяminat orqanlarи ilя hesablaшmalar” adlи passiv hesabdan
istifadя olunur. Hesabиn kreditindя sosial sи orta vя tяminat цчцn aparиlan
159
ayиrmalar, debetindя isя hяmin ayиrmalarиn mцяssisяnin öz daxilindя istifadя
olunmasи vя hesablaшma hesabиndan sosial mцdafiя fonduna köчцrцlяn hissяsi
uчota alиnиr.
Fяhlя vя qulluqчular mяzuniyyяtя чиxdиqda mяzuniyyяt haqqи alиrlar.
Mяzuniyyяt haqqи da xяrc цnsцrlяrindяn biri kimi istehsal mяsrяflяrinя daxil edilir.
Mяzuniyyяt haqqиnи vermяk цчцn qabaqcadan ehtiyat yaradиlиr. Hяmin ehtiyat hяr
ay bяrabяr hissя ilя mяhsulun maya dяyяrinя daxil edilir. Yaradиlan ehtiyatи uчota
almaq цчцn “Qarшиdakи xяrclяr vя ödяmяlяr цчцn ehtiyat” hesabиndan istifadя
olunur. Qarшиdakи xяrclяr vя ödяmяlяr цчцn ehtiyat yaradиldиqda “Яsas istehsalat”,
“Цmumistehsalat xяrclяri” vя “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesablarиnиn debetinя,
“Qarшиdakи xяrclяr vя ödяmяlяr цчцn ehtiyat” hesabиnиn kreditinя yazиlиr. Vaxtи
чatdиqчa yaradиlmиш ehtiyat hesabиna fяhlя vя qulluqчulara mяzuniyyяt haqqи
hesabladиqda “Qarшиdakи xяrclяr vя ödяmяlяr цчцn ehtiyat” hesabи debetlяшir,
“Яmяk ödяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabи kreditlяшir.
Bazar iqtisadiyyatиna keчilmяsi, mцhasibat uчotunun Beynяlxalq
standartlara uy unlaшdиrиlmasи vя iqtisadi islahatlarиn hяyata keчirilmяsi
mцlkiyyяtin yeni formalarиnиn yaranmasиnиn uчotuna vя qiymяtlяndirilmяsinя
яhяmiyyяtli dяrяcяdя tяsir göstяrmiшdir. Hal-hazиrda яsas vяsaitlяrdяn hesablanan
köhnяlmя onlarиn hяm tam bяrpasи vя hяm dя tяmiri цчцn deyil, yalnиz tam bяrpasи
цчцn hesablanиlиr. Яsas vяsaitlяrin tяmirini (яsaslи vя cari) aparmaq цчцn
mцяssisяnin özц tяrяfindяn möhkяm normativ (heч olmasa 5 il mцddяtinя) mцяyyяn
edilir. Hяmin normativlяrя яsasяn qarшиdakи xяrclяri ödяmяk цчцn ehtiyatlar
yaradиlиr. Deyilяnlяrlя яlaqяdar olaraq яsas vяsaitlяrin tam bяrpasи цчцn köhnяlmя
(amortizasiya) hesablandиqda aшa иdakи mцhasibat yazиlиши tяrtib olunur:
Debet – “Яsas istehsalat” hesabи (яksяr яsas vяsaitlяr konkret mяhsulun
istehsalиnda istifadя edilяrsя);
Debet - “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabи (яsas vяsaitlяr bir neчя mяhsulun
istehsalиnda istifadя olunarsa vя köhnяlmя qeyri mцstяqim xяrclяr kimi istehsal
mяsrяflяrinя daxil edilirsя);
Kredit “Яsas vяsaitin köhnяlmяsi (amortizasiyasи)” hesabи.
Яsas vяsaitlяrin tяmirini aparmaq цчцn tяsdiq olunmuш normativlяrя яsasяn
ehtiyat yaradиldиqda “Яsas istehsalat”, “Kömяkчi istehsalat”, “Цmumistehsalat
xяrclяri” hesablarи debetlяшir “Qarшиdakи xяrclяr vя ödяmяlяr цчцn ehtiyatlar”
hesabи isя kreditlяшir. Яsas vяsaitlяrin tяmiri aparиldиqda tяmirя sяrf olunan xяrclяr
(materiallar, яmяk haqqи, sosial sи orta vя tяminat orqanlarиna ayиrmalar vя i.a.)
istehsal xяrclяrini uчota alan hesablarиn deyil, “Qarшиdakи xяrclяr vя ödяmяlяr цчцn
ehtiyatlar” hesabиnиn debetinя silinir.
Bцtцn mяhsula vя onun ayrи-ayrи növlяrinя чяkilяn mяsrяflяrin uчotunun
tяшkilini vя mяhsulun maya dяyяrinin kalkulyasiyasиnи nяzяrdяn keчirяk:

Яmяliyyat – 1. Mцяssisяdя mяhsul istehsalиna material sяrf etmiшdir:


“A” mяhsuluna 85560 manat
“B” mяhsuluna 26680 manat
160
Cяmi: 112240 manat
Цmumistehsalat ehtiyacиna 5760 manat
Цmumtяsяrrцfat ehtiyacиna 2000 manat
_________________________________
Yekunu: 120.000 manat
Sяrf olunan materiallarи “Materiallar” hesabиndan aшa иdakи yazиlишla silib
istehsala mяsrяflяri uчota alan hesablarda yazmaq lazиmdиr:
Debet “Яsas istehsalat” hesabи 112240 manat
Onun “A” mяhsulu analitik hesabи 85560 manat
“B” mяhsulu analitik hesabи 26680 manat
Debet “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabи 5760 manat
Debet “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabи 2000 manat
Kredit “Materiallar” hesabи 120.000 manat
Яmяliyyat - 2. Mцяssisяnin fяhlя vя qulluqчularиna яmяk haqqи
hesablanmишdиr.
“A” mяhsulunu istehsal edяnlяrя 60.000 manat
“B” mяhsulunu istehsal edяnlяrя 30.000 manat
Cяmi: 90.000 manat
Цmumistehsalat iшчilяrinя 15.000 manat
Цmumtяsяrrцfat iшчilяrinя 10.000 manat
Yekunu: 115.000 manat
Яmяk haqqи hesablandиqda mцяssisяnin fяhlя vя qulluqчularиna чatasи яmяk
haqqи цzrя onlar qarшиsиnda öhdячiliyi яmяlя gяlir. Hesablanmиш яmяk haqqиnиn
mяblя i “Яmяk ödяniшi цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” adlи passiv hesabиn
kreditinя yazиlmaqla bяrabяr iшчilяr istehsalиn hansи sahяsindя чalишиrsa hяmin
sahяnin mяиsrяflяrinя daxil edilir. Ona görя dя ikinci яmяliyyata aшa иdakи yazиlиш
tяrtib edilir:
Debet “Яsas istehsalat” hesabи 90.000 manat
“A” mяhsulu 60.000 manat
“B” mяhsulu 30.000 manat
Debet “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabи 15.000 manat
Debet “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabи 10.000 manat
Kredit “Яmяk ödяniшi цzrя iшчi heyяtilя
hesablaшmalar” hesabи 115.000 manat
Яmяliyyat – 3. Яmяk haqqиna mцvafiq olaraq sosial sи orta vя tяminat
orqanlarиna ayиrmalar aparиlmишdиr. 25.300 manat
“A” mяhsulunun istehsalиnda чalишanlarиn яmяk haqqиna mцvafiq
olaraq 13.200 manat
“B” mяhsulun istehsalиnda чalишanlarиn яmяk haqqиna mцvafiq
olaraq 6600 manat
Cяmi: 19800 manat
Цmumistehsal iшчilяrinin яmяk haqqиna mцvafiq olaraq 3300 manat
Цmumtяsяrrцfat iшчilяrinin яmяk haqqиna mцvafiq olaraq 2200 manat

161
Yekunu: 25300 manat
Sosial sи orta vя tяminat orqanlarиnиn bцdcяsinin vяsaiti mцяssisя vя
tяшkilatlarиn ayиrmalarи hesabиna yaradиlиr. Bu ayиrmalar ona görя aparиlиr ki, hяr
bir mцяssisя öz iшчilяrinin mцtlяq dövlяt sи ortalanmasиnи aparиr. Sosial sи ortanиn
vяsaiti hesabиna kurortlar, sanatoriyalar saxlanиr, zяhmяtkeшlяr pulsuz mцalicя
olunur, pensiya vя i.a. verilir.
Цчцncц яmяliyyat mцhasibat uчotunda aшa иdakи yazиlишla яks etdirilir:
Debet “Яsas istehsalat” hesabи 25300 manat
o cцmlяdяn: “A” mяhsulu 13200 manat
“B” mяhsulu 6600 manat
Debet “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabи 3300 manat
Debet “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabи 2200 manat
Kredit “Sosial sи orta vя tяminat orqanlarи ilя
hesablaшmalar hesabи” 25300 manat
Яmяliyyat – 4. Яsas vяsaitlяrdяn köhnяlmя (amortizasiya)
hesablanmишdиr:
“A” Mяhsulunun istehsalиnda istifadя olunan 31800 manat
“B” mяhsulunun istehsalиnda istifadя olunan 31000 manat
Cяmi: 62800 manat
Цmumistehsalat tяyinatlи яsas vяsaitlяr цчцn 4400 manat
Цmumtяsяrrцfat tяyinatlи яsas vяsaitlяrdяn 3800 manat
Yekunu: 71000 manat
Яmяliyyat hesablarda belя яks etdirilmяlidir:
Debet “Яsas istehsalat” hesabи 62800 manat
o cцmlяdяn “A” mяhsulu 31800 manat
“B” mяhsulu 31000 manat
Debet “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabи 4400 manat
Debet “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabи 3800 manat
Kredit “Яsas vяsaitlяrin köhnяlmяsi (amortizasiyasи)”
hesabи 71000 manat

(60000) x30
Цmumistehsalat xяrclяrindяn “A” mяhsuluna 18000 manat ,
100
(30000 x30
“B” mяhsuluna isя 9000 manat aid etmяk lazиmdиr.
100

Bu haqq-hesabи aparmaq цчцn aшa иdakи formada cяdvяl tяrtib etmяk olar.
Cяdvяl 11.
Цmumistehsalat xяrclяrinin bölцшdцrцlmяsi cяdvяli

Mяhsulun adи stehsal fяhlяlяrinin Цmumistehsalat xяrc-Цmumistehsalat xяrc-


яmяk haqqи lяrinin яmяk haqqиna lяri
olan nisbяti %-lя
“A” mяhsulu 60000 30 18000
162
“B” mяhsulu 30000 30 9000
Yekunu: 90000 30 27000

stehsal olunan hяr bir mяhsul növцnя dцшяn цmumistehsal xяrclяrini “A”
vя “B” mяhsullarи цчцn aчиlmиш analitik hesablara yazmaq lazиmdиr.
Яmяliyyat -5. Цmumistehsalat xяrclяri bölцшdцrцlmяk vя mяhsulun maya
dяyяrinя daxil edilmяk цчцn istehsala silinmiшdir -
27000 manat.
Bu mяblя i tapmaq цчцn цmumistehsalat xяrclяri hesabиnиn debet mяblя ini
toplamaq vя aшa иdakи yazиlиши tяrtib etmяk lazиmdиr.
(bax 1№-li цmum istehsalat xяrclяrinin bölцшdцrmя cяdvяlinя):
Debet “Яsas istehsalat” hesabи
Kredit “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabи 27000 manat
Belяliklя, цmumistehsalat xяrclяri hesabиnиn debetindя toplanan mяblя özцnцn
kreditinя yazиlиr vя hesab ba lanиlиr. Bu mяsrяflяri ayrи-ayrи mяhsul növlяrinin
maya dяyяrinя daxil edя bilmяk цчцn яsas istehsalat hesabиnиn tяrkibindя aчиlmиш
analitik hesablara (A vя B) mцraciяt etmяk lazиmdиr. Цmumistehsalat xяrclяrini
mцяssisяnin istehsal etdiyi iki növ mяhsul arasиnda bölцшdцrя bilmяk цчцn mцяyyяn
bazaya mцraciяt etmяk tяlяb olunur. Belя bir baza kimi istehsal fяhlяlяrinin яmяk
haqqиnи götцrmяk olar.
Bizim misalиmиzda цmumistehsalat xяrclяrinin mяblя inin istehsal

fяhlяlяrinin яmяk haqqиnиn mяblя inя nisbяti 30% ( (27000 x100)


90000
) цmumtяsяrrцfat

xяrclяrininki isя 20% ( )


(18000x100)
tяшkil edяr.
90000
Яmяliyyat –6. Цmumtяsяrrцfat xяrclяrini bölцшdцrцlmяk vя mяhsulun maya
dяyяrinя daxil edilmяk цчцn яsas istehsala silinmiшdir - 18000 man.
(bax 2№-li bölцшdцrmя cяdvяlinя)
Debet “Яsas istehsalat” hesabи
Kredit “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabи - 18000 manat
O cцmlяdяn “A” mяhsuluna - 12000 manat
“B” mяhsuluna - 6000 manat
Cяmi: - 18000 manat

Cяdvяl 12.
Цmumtяsяrrцfat xяrclяrinin bölцшdцrцlmяsi cяdvяli

Mяhsulun adи stehsal fяhlяlяrininЦmumtяsяrrцfat xяrclяrinin Цmumtяsяrrцfat


яmяk haqqи яmяk haqqиna olan nisbяti (%-lя) xяrclяri
“A” mяhsulu 60000 20 12000
“B” mяhsulu 30000 20 6000
Yekunu: 90000 40 18000

163
2-ci cяdvяlin mяlumatlarиna яsasяn цmumtяsяrrцfat xяrclяrinin 12000 vя 6000
manat mяblя ini konkret mяhsul növlяrinin maya dяyяrinя daxil etmяk цчцn “A”
vя “B” mяhsullarи цчцn aчиlmиш analitik hesablardan istifadя edib yazиlиш aparmaq
lazиmdиr.
Bu yazиlишdan sonra bцtцn istehsal mяsrяflяri “Яsas istehsalat” hesabиnda vя
onun “A” vя “B” mяhsullarиnиn analitik hesablarиnda яks etdirilmiш olur ki, bu da
mяhsulun hяqiqi maya dяyяrini hesablama a imkan verir.
Яmяliyyat – 7. stehsalatdan buraxиlmиш mяhsulun plan (normativ) maya
dяyяri – 345340 manat, o cцmlяdяn “A” mяhsulu цzrя 225340 “B” mяhsulu цzrя isя
- 100000 manat tяшkil edir. Mяhsul plan (normativ) maya dяyяri ilя anbara mяdaxil
edildikdя belя yazиlиш tяrtib olunur:
Debet “Hazиr mяhsul” hesabи 345340 manat
o cцmlяdяn “A” mяhsulu 225340 manat
“B” mяhsulu 100000 manat
Kredit “Яsas istehsalat” hesabи 325340 manat
o cцmlяdяn “A” mяhsulu 225340 manat
“B” mяhsulu 100000 manat
Hazиr mяhsulun hяqiqi maya dяyяri “Яsas istehsalat” hesabиnиn vя onun “A” vя
“B” mяhsullarиnиn analitik hesablarиnиn mяlumatlrиna яsasяn hesablanиlиr. Hazиr
mяhsulun hяqiqi maya dяyяrinin hesablanmasи цчцn “Яsas istehsalat” hesabиnиn vя
onun analitik hesablarиnиn debet mяblя indяn bitmяmiш istehsala (яgяr varsa)
mяsrяflяri чиxmaq lazиmdиr. Yerdя qalan mяblя я яsasяn istehsal edilmiш hazиr
mяhsulun hяqiqi maya dяyяrini hesablamaq цчцn kalkulyasiya tяrtib olunur.
Kalkulyasiyada bцtцn buraxиlmиш mяhsulun vя mяhsul vahidinin (яdяdin, sentnerin,
tonun vя i.a.) maya dяyяri hesablanиlиr. Kalkulyasiyanиn mяlumatиna яsasяn bцtцn
mяhsulun vя onun ayrи-ayrи növlяrinin plan maya dяyяri, hяqiqi maya dяyяri ilя
mцqayisя olunur. Bizim misalиmиzda hazиr mяhsulun hяqiqi maya dяyяri 335340
manat, o cцmlяdяn, “A” mяhsulu 220560 manat, “B” mяhsulu 105280 manat, plan
maya dяyяri isя 345340 manat, o cцmlяdяn, “A” mяhsulu 234560 manat, “B”
mяhsulu 105280 manat tяшkil edir.
Яmяliyyat – 8. Demяli, mяhsul istehsalи цzrя plan maya dяyяrinя qarши, cяmi –
10000 manat (335340 - 345340), o cцmlяdяn, “A” mяhsulu цzrя - 14000 manat
(234560 - 220560) qяnaяt edilmiш, “B” mяhsulu цzrя isя artиq xяrcя – 4000 manat
(109280 - 105280) yol verilmiшdir. 10000 manat qяnaяt “Яsas istehsalat” hesabиnиn
kreditinя mяnfi iшarя ilя, “Hazиr mяhsul” hesabиnиn isя debetinя yazиlsa da analitik
hesablarda 14000 manat “A” mяhsulunun kreditinя mяnfi iшarя (-) ilя, 4000 manat
isя mцsbяt iшarя (+) ilя “B” mяhsulunun kreditinя yazиlmaqla, “Hazиr mяhsul”
hesabиnиn tяrkibindя aчиlmиш “A” mяhsulunun debetinя 14000 manat, mяnfi iшarя
ilя (-) “B” mяhsulunun debetinя isя 4000 manat mцsbяt iшarя (+) ilя yazиlиr.
Belяliklя, hяm “Яsas istehsalat” vя “Hazиr mяhsul” sintetik hesablarиnda, hяm dя
onlarиn tяrkibindя aчиlmиш analitik hesablarda, istehsal edilmiш hazиr mяhsulun plan
maya dяyяri hяqiqi maya dяyяrinя чatdиrиlиr.

164
stehsal prosesinin sintetik vя analitik hesablarda яks etdirilmя qaydasи
aшa иda verilmiшdir:

Debet “Яsas istehsalat” hesabи Kredit Debet “Цmumistehsalat xяrclяri” hesabи Kredit
1) 112240 7) 345340 1) 5760 5) 28460
2) 90000 8) – 10000 2) 15000
3) 25300 3) 3300
4) 62800 4) 4400
5) 18000
6) 27000
Dövriyyя 335340 335340 Dövriyyя 28460 28460
Son qalиq - - Qalиq - -

Debet “A” mяhsulu Kredit Debet “B” mяhsulu Kredit Debet “Materiallar” hesabи Kredit
1) 85560 7) 234560 1) 26680 7) 105280 Qalиq - 400000 120000
2) 60000 8) – 14000 2) 30000 8) + 4000
3) 13200 3) 6600
4) 31800 4) 31000
5) 12000 5) 6000
6) 18000 6) 9000
Dövriyyя 220560 Dövriyyя 109280 109280 Dövriyyя -
220560
Son qalиq - - Qalиq - Qalиq 280000

“Яmяk ödяniшi цzrя iшчi heyяti ilя


Debet “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri” hesabи Kredit Debet hesablaшmalar” hesabи
Kredit
1) 2000 5) 18000
2) 10000 2) 125000
3) 2200
4) 3800
Dövriyyя 18000 18000 Dövriyyя 125000
Son qalиq - - Son qalиq 125000

Debet “Hazиr mяhsul” hesabи Kredit


7) 324000
8) – 10000
Dövriyyя 314000
Son qalиq 31400

Debet “A” mяhsulu Kredit Debet “B” mяhsulu Kredit


7) 224000 7) 100000
8) – 14000 8) + 4000
Dövriyyя 210000 Dövriyyя 104000
Son qalиq Son qalиq

165
“Sosial sи orta vя tяminat
Debet orqanlarи ilя hesablaшmalar” hesabи Kredit
3) 25300
Dövriyyя 25300
Son qalиq 25300

10.3. Satиш prosesinin uчotu

stehsal mцяssisяlяrinin mяhsul istehsal etmяkdя mяqsяdi onu satmaqdan


ibarяtdir. Mяhsul, malalanlarla ba lanmиш mцqavilяlяrя яsasяn satиlиr. Mяhsulun
satиши planиnи vя mцqavilяlяrin yerinя yetirilmяsini öyrяnяrkяn mцtlяq satиlmиш
mяhsulun maya dяyяri mцяyyяn edilmяlidir. Satиlmиш mяhsulun tam maya dяyяri
hяmin mяhsulun istehsal maya dяyяrindяn vя satишla яlaqяdar xяrclяrin cяmindяn
ibarяtdir. Satиш ilя яlaqяdar xяrclяrя nяqliyyat, reklam xяrclяri, satиш yerindя
mяhsulun saxlanma xяrclяri vя baшqa xяrclяr aiddir. Satиш ilя яlaqяdar olan xяrclяrя
kommersiya xяrclяri deyilir. Hazиr mяhsulun tam maya dяyяrini tяyin etmяk цчцn
onun plan maya dяyяrindяn plan (normativ) maya dяyяrinя qarши kяnarlaшmanи
чиxиb (qяnaяt olduqda), yaxud яlavя edib (artиq xяrc olduqda) alиnan nяticяnin
цzяrinя satишla яlaqяdar olan xяrclяri (kommersiya xяrclяrini) яlavя etmяk lazиmdиr.
Mяhsul satишиnиn mцhasibat uчotu aшa иdakи vяzifяlяri yerinя yetirmяlidir:
Mцhasibat uчotu satиlmиш mяhsulun miqdarи, чeшidi, quruluшu, satиш mцddяtlяri
haqqиnda mяlumatlarиn яldя edilmяsini tяmin etmяlidir;
Mцhasibat uчotu vasitяsilя satиlmиш mяhsulun maya dяyяri mцяyyяn
edilmяlidir;
Mцhasibat uчotunda hazиr mяhsulun satиш planиnиn (tapшиrи иnиn) vя
ba lanmиш mцqavilяlяrin yerinя yetirilmяsi яks etdirilmяlidir;
Satиш prosesinin uчotunun kömяyi ilя mяhsul satишиndan яldя olunan maliyyя
nяticяlяri (mяnfяяt vя yaxud zяrяr) mцяyyяn edilmяlidir.
Sadalanan vяzifяlяri yerinя yetirmяk цчцn mцhasibat uчotunda “Satиш”
hesabиndan istifadя edilir. Hяmin hesabda mяhsul satиши ilя яlaqяdar bцtцn
яmяliyyatlar яks etdirilir. Satиш hesabиnиn debetindя яvvяlcя mяhsul istehsalatdan
buraxиlиb dяrhal vя yaxud bir qяdяr sonra satишa gedяrkяn onun hяqiqi maya
dяyяrini tяyin etmяk mцmkцn olmadи иndan, satиlmиш mяhsulun plan (normativ)
maya dяyяri яks etdirilir. Sonra mяhsulun plan maya dяyяri hяqiqi maya dяyяrinя
чatdиrиlиr.
Satиlmиш mяhsulun hяqiqi maya dяyяrini hesablamaq цчцn onun plan
(normativ) maya dяyяrinin цzяrinя plan (normativ) maya dяyяrinя qarши
kяnarlaшmanи яlavя etmяk vя ya чиxmaq (artиq xяrci plan maya dяyяrinin цzяrinя
яlavя edib, qяnaяti чиxmaq yolu ilя) lazиmdиr.
Satиш hesabиnиn kreditindя (яlavя dяyяr vergisi dя daxil edilmяklя) mяhsul
satишиndan яldя edilяn pul vяsaiti яks etdirilir. Belяliklя satиш hesabиnda eyni mяhsul
iki qiymяtlя: hesabиn debetindя tam maya dяyяri ilя, kreditindя isя satишdan яldя
166
olunan pul vяsaiti hяcmindя яks etdirilir. “Satиш” hesabиnиn kredit mяblя ini (яlavя
dяyяr vergisini dя daxil etmяklя satишdan яldя edilяn pul vяsaitini) debet mяblя i ilя
(satиlmиш mяhsulun tam maya dяyяri цstяgяl яlavя dяyяr vergisi) mцqayisя etmяklя
mяhsul satишиndan яldя olunan maliyyя nяticяsi (mяnfяяt vя ya zяrяr) hesablanиlиr.
Яgяr “Satиш” hesabиnиn kredit mяblя i (satишdan яldя edilяn pul vяsaiti, яlavя dяyяr
vergisi ilя birlikdя) hяmin hesabиn debet mяblя indяn (satиlmиш mяhsulun tam
maya dяyяri цstяgяl яlavя dяyяr vergisi) чox olarsa aradakи fяrq satишdan яldя edilяn
mяnfяяti, яksinя olduqda zяrяri göstяrir. Mяhsul satишиndan яldя edilяn mяnfяяt
“Satиш” hesabиnиn debetinя “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabиnиn kreditinя yazиlиr. Mяhsul
satишиndan zяrяr яldя edilяrsя, hяmin mяblя яksinя “Satиш” hesabиnиn kreditinя
“Mяnfяяt vя zяrяrlяr” hesabиnиn debetinя silinir. Bu яmяliyyat aparиldиqdan sonra
“Satиш” hesabи ba lanиr vя heч bir qalиq olmur.
Satиш prosesinin uчotunu daha aydиn baшa dцшmяk цчцn onu misalla izah
edяk.
Tutaq ki, satиш prosesi цzrя aшa иdakи яmяliyyatlar baш vermiшdir.
1.Hazиr mяhsul satиlmишdиr: Mяhsulun plan (normativ) maya dяyяri 15000
manat, plan maya dяyяrinя qarши kяnrlaшma (qяnaяt) – 1000 manat. Hяmin
яmяliyyat hesablarda belя яks etdirilmяlidir.

Debet “Satиш” hesabи


Kredit “Hazиr mяhsul” hesabи 15000 manat
Debet “Satиш” hesabи (mяnfi iшarя ilя)
Kredit “Hazиr mяhsul” hesabи (mяnfi iшarя ilя) - 1000 manat.
2. Satиlmиш mяhsul цчцn malalan tяшkilatlardan daxil olmalиdиr – 17000 manat
Debet “Malalanlar vя sifariшчilяrlя hesablaшmalar” hesabи.
Kredit “Satиш” hesabи - 17000 manat
3. Satиlmиш mяhsul цчцn malalanlardan daxil olub - 17000 manat
Debet – “Hesablaшma hesabи”
Kredit “Malalanlar vя sifariшчilяrlя hesablaшmalar” hesabи - 17000 manat
4. Mяhsul satиши ilя яlaqяdar xяrclяr hesablaшma hesabиndan ödяnilmiшdir
- 500 manat
Debet “Kommersiya xяrclяri” hesabи
Kredit “Hesablaшma hesabи” - 500 manat
5. Kommersiya xяrclяri satиш hesabиna köчцrцlцr 500 manat
Debet “Satиш” hesabи
Kredit “Kommersiya xяrclяri” hesabи - 500 manat
6. Satиlmиш mяhsulun hяqiqi maya dяyяri tяyin edilmiшdir (15000-1000) 14000
manat. Satиlmиш mяhsulun tam maya dяyяri – 14000 + 500 = 14500 manat tяшkil
edir. Buradan mяhsul satишиndan maliyyя nяticяsi (mяnfяяt) – 2500 manata (17000-
14500) bяrabяr olar ki, onun цчцn dя hesablarda aшa иdakи mцhasibat yazиlиши
tяrtib etmяk olar.
Debet “Satиш” hesabи
Kredit “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabи 2500 manat
167
Yuxarиdakи яmяliyyatlarи sxematik шяkildя hesablarda яks etdirmiш olsaq
aшa иdaskиlarи alarиq:

Debet “Hazиr mяhsul”hesabи Kredit Debet “Satиш” hesabи Kredit


C. 17000 1) 15000 1) 15000 2) 17000
o cцmlяdяn Plan maya dяyяri -1000 (plan maya
plan maya dяyяri dяyяrinя qarши kяnar-
20000 laшma)
Plan maya dяyяrinя Plan maya dяyяrinя 5) 500
qarши kяnarlaшma qarши kяnarlaшma - 1000
-3000 (qяnaяt)
Dövriyyя 17000 14000 Satиlmиш mяhsulun tam Satишdan pul vяsaiti
Son qalиq - 3000 - maya dяyяri яldя edilib
(15000-1000+500) 17000
-14500
6) Mяhsul satишиndan
mяnfяяt яldя edilib 2500
(17000-14500)
Dövriyyя 17000 17000
Qalиq -

“Malalanlar vя sifariшчilяrlя
Debet hesablaшmalar” hesabи Kredit Debet “Hesablaшma hesabи”
Kredit
2) 17000 3) 17000 C.70000
3) 17000 4) 500
Dövriyyя 17000 17000 övriyyя 17000 500
Son qalиq - Son qalиq 86500
Debet “Kommersiya xяrclяri” hesabи Kredit Debet “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabи Kredit
4) 500 5) 500 6) 2500
Dövriyyя 500 500 Dövriyyя 2500
Son qalиq - Son qalиq 2500

Hesablamalardan görцndцyц kimi baш vermiш tяsяrrцfat яmяliyyatlarи


nяticяsindя “Satиш” hesabиnиn hяm debet, hяm dя kredit dövriyyяlяri – 17000 manat
tяшkil edir vя buna görя dя hesab ba lanиr vя nяticяdя hesabиn qalи и
olmadи иndan balansda яks etdirilmlr.

168
BÖLMЯ 11. Яmlak vя öhdяliklяrin inventarlaшdиrиlmasи

11.1. İnventarlaшma haqqиnda anlayиш, onun növlяri vяи aparиlma


mцddяti.
Tяшkilatиn mцhasibat uчotu vя hesabatиnиn mяlumatlarиnиn do rulu u яmlak
vя maliyyя öhdяliklяrinin mövcudlu u, vяziyyяti vя qiymяtlяndirilmяsini yoxlayan
vя sяnяdlя tяsdiq edяn inventarlaшma vasitяsilя tяsdiq edilir. nventarlaшma – яmlak
vя maliyyя öhdяliklяrinin mцhasibat uчotu mяlumatlarиnи mцяyyяn tarixя
цzlяшdirmяklя hяqiqi mövcudluğunun dяqiqlяшdirilmяsi demяkdir. Tяcrцbяdя bir neчя
növ inventarlaшma mövcuddur. Bu inventarlaшma Qismяn inventarlaшmadan, dövri
invertarlaшmadan, tam inventarlaшmadan ibarяtdir.
Qismяn inventarlaшma hяr bir obyekt цчцn ildя bir dяfя aparиlиr; bu cцr
inventarlaшma (yoxlama) yцksяk daxili tяшkilati sяviyyя tяlяb etmяyяn vя bir qayda
olaraq istehsal prosesinя maneчilik törяtmяyяn яn etibarlи цsuldur.
Dövri inventarlaшma яmlakиn növ vя xarakterindяn asиlи olaraq konkret
vaxtda aparиlиr.
Tam inventarlaшma tяшkilatиn bцtцn яmlakиnиn yoxlanmasи demяkdir. Onlar
illik hesabat tяrtib etmяzdяn яvvяl ilin axиrиnda hяmчinin maliyyя vя istintaq
orqanlarиnиn tяlяbi ilя tam sяnяdli tяftiш zamanи aparиlиr.
Seчmя inventarlaшma ayrи-ayrи istehsal sahяlяrindя yaxud maddi mяsul
шяxslяrin yoxlanmasи, mяsяlяn, kassada olan nяğd pul vяsaitinin mövcudluğunun
yoxlanmasи, mцxtяlif növ materiallarиn qalиğиnиn чиxarиlmasи vя i.a. zamanи aparиlиr.
Hesabat ilindя inventarlaшmanиn miqdarи, onun aparиlma tarixi, yoxlanиlan
яmlak vя öhdяliklяrin siyahиsи tяшkilat tяrяfindяn tяyin olunur. Bu zaman
inventarlaшma aparmaq zяruri sayиlan hallar istisnalиq tяшkil edir.
Aшağиdakи hallarda inventarlaшma aparmaq zяruri sayиlиr:
- яmlakиn icarяyя verilmяsi, alиnmasи, satиlmasи, özяllяшdirilmяsi elяcя dя dövlяt
yaxud unitar bяlяdiyyя tяшkilatиnиn dяyiшdirilmяsi hallarиnda;
- hesabat ilinin 01 oktyabrиndan tez olmayaraq яmlakиn aparиlan
inventarlaшmasиndan baшqa illik mцhasibat hesabatи tяrtib edilяnяdяk
inventarlaшma aparmaq tяlяb olunan hallarda;
- maddi mяsul шяxslяrin növbяsi dяyiшdirilяn hallarda;

169
- mяnimsяmя yaxud sui-istifadя elяcя dя dяyяrlilяrin xarab edilmяsi tяyin edilяn
hallarda;
- yanğиn, bяdbяxt hadisя yaxud ekstremal шяraitlя bağlи digяr fövqяladя hallarda;
- tяшkilatиn yenidяn tяшkili, lяğv edilmяsi vя Azяrbaycan Respublikasиnиn
qanunvericiliyindя nяzяrdя tutulan digяr hallarda.
Mцяssisя vя tяшkilatlardakи bцtцn яmlak vя maliyyя qoyuluшlarи inventarlaшmaya
cяlb edilmяlidиr. İnventarlaшmanиn aшağиdakи mцddяtlяrdя mяrhяlяlяrlя aparиlmasи
nяzяrdя tutulmuшdur:
- Яsas vяsaitlяr цzrя - цч ildя bir, kitabxana fondu isя beш ildя bir dяfя;
- Kapital qoyuluшu цzrя - hesabat ilinin 1 dekabrиndan tez olmayaraq ildя bir dяfя;
- Bitmяmiш istehsal, öz istehsalиnиn yarиmfabrikatlarи, hazиr mяhsullar, xammal vя
materiallar цzrя-hesabat ilinin 1 oktyabrиndan tez olmayaraq;
- Mallar цzrя-daha az qalиq olan hallarda.
Kassada, hesablaшma vя valyuta hesablarиnda olan pul vяsaitlяrinin, kreditlяrin,
borclarиn vя i.a.-nиn inventarlaшmasи ay яrzindя bir dяfя (bir qayda olaraq hяr ayиn
1-i tarixinя) aparиlиr. Kassadakи pul niшanяlяrinin vя digяr dяyяrlilяrin hяqiqi
mövcudluğunun hesabi hesablanmasи zamanи hesablamaya nяğd pullar, qiymяtli
kağиzlar vя pul sяnяdlяri cяlb edilir.
Bankdakи hesablaшma, valyuta vя xцsusi hesablardakи pul vяsaitlяrinin
inventarlaшmasи mцvafiq hesablarda olan qalиq mяblяqlяri mцhasibat uчotunun
mяlumatlrи ilя цzlяшdirmяklя hяyata keчirilir.
Bank vя ssuda цzrя digяr kredit tяшkilatlarи, bцdcя, malalanlar, malsatanlar,
tяhtяl шяxslяr, iшчi heyяti, deponent vя digяr debitor vя kreditorlarla
hesablaшmalarиn inventarlaшmasи onlarи uчota alan hesablarиn mяblяqlяrinin
doğruluğunu tяyin etmяklя aparиlиr. Bunun цчцn sözц gedяn hesablar цzrя цzlяшmя
aktlarиnиn mяlumatlarиndan istifadя edilir.

11.2. İnventarlaшma nяticяlяrinin mцяyyяn edilmя mяrhяlяlяri


vя onlarиn uчotda яks etdirilmяsi

Mцvafiq normativ sяnяdlяrя uyğun olaraq inventarlaшma aparmaq цчцn tяшkilat


rяhbяrinin яmri ilя inventarlaшma komissiyasи (baш mцhasib daxil edilmяklя) tяyin
edilir. İnventarlaшmanиn aparиlmasи яvvяlcяdяn mцяyyяn hazиrlиq iшlяrinin
aparиlmasиnи tяlяb edir. İlk növbяdя maddi mяsul шяxslяr özlяrinin maddi
mяsuliyyяtindя olan mal-material, pul vя s. vяsaitlяrin mövcudluğunu qaydaya
salиr, onlarиn daxil vя xaric olmasи haqda bцtцn sяnяdlяri mцhasibatlиğa verir; uчot
iшчilяri isя яmlakиn vя maliyyя öhdяliklяrinin hяrяkяti цzrя zяruri sяnяdlяrin
iшlяnmяsini yerinя yetirir, uчot registrlяrindя mцvafiq yazиlишlar aparиr, maddi mяsul
шяxslяrin hesablarиnda olan dяyяrlilяrin qalиğиnи чиxarиr vя digяr zяruri iшlяri hяyata
keчirir.
Mцhasibatlиq, debitorlar hesablarиnиn чиxarишlarиnи, borclarиn ödяnilmяsi yaxud
hяmin borc mяblяğlяrini tяsdiq edяn sяnяdlяri onlara tяlяbi olan tяrяflяrя göndяrir.

170
Kreditorlardan isя qarшиlиqlи hesablaшmalarиn dцzgцnlцyцnц yoxlamaq цчцn borc
qalиğи haqda чиxarиш tяlяb olunur ki, hяmin чиxarишlar mцvafiq kreditora tяqdim
olunur.
İnventarlaшmanиn aparиlmasи цzrя iшlяri цч mяrhяlяyя bölmяk mяqsяdяuyğun
sayиlиr.
Birinci mяrhяlяdя - inventarlaшma komissiyasи sяdrinin яvvяlcяdяn aшağиdakи
iшlяrin: inventarlaшma aparиlasи obyektin öyrяnilmяsi; material dяyяrlilяrinin
saxlanma yerlяrinin ploblanmasиnиn tяшkili; чяki-ölчц cihazlarиnиn qabaqcadan
yoxlanmasи vя s. yerinя yetirilmяsi яhatя edilir.
İkinci mяrhяlяdя - inventarlaшma цzvlяrinin mцяyyяn qruplara bölцnmяsi vя
inventarlaшma aparиlasи obyektlяrя tяhkim olunmasи hяyata keчirilir.
“İnventarlaшmanиn aparиlmasи qaydasи haqda” tяlimatla tanиш olmalи, elяcя dя
inventarlaшma aparmaq цчцn zяruri sяnяdlяri (blanklarи) almalиdиrlar.
İnventarlaшmanиn baшlanğиcиna maddi mяsul шяxs material dяyяrlilяrinin hяrяkяti
haqda bцtцn sяnяdlяri яlavя etmяklя öz hesabatиnи mцhasibatlиğa tяqdim edir, daxil
vя xaric olmuш material dяyяrlilяrinя dair bцtцn sяnяdlяrin mцhasibatlиğa tяhvil
verilmяsi vя buna görя dя mяdaxil edilmяmiш yaxud mяxaricя silinmяmiш
dяyяrlilяrin olmamasи haqda yazиlи iltizam verir. Bir qayda olaraq inventarlaшma
maddi mяsul шяxsin iшtirakи ilя (yaxud ölцm, xяstяlik vя s. hallarda onsuz) aparиlиr.
İnventarlaшma material dяyяrlilяrinin yerlяшdiyi qaydada saxlanma yerlяri vя hяr
bir maddi mяsul шяxs цzrя ayrи-ayrиlиqda aparиlиr.
Material dяyяrlilяrinin yoxlanmasиnиn nяticяsi, dяyяrlilяrin tam adи, preyskurant
цzrя sиra nömrяsi, növц, miqdarи, qiymяti vя цmumi mяblяği göstяrilmяklя
inventarlaшma siyahи aktиna yazиlиr. İnventarlaшma siyahи-aktи mцrяkkяb yaxud
kimyяvi karandaшla dяqiq vя aydиn yazиlmalи, doldurulmamиш sяtirlяr qalmamalи,
hяr sяhfяdя belя hal olarsa boш qalmиш hяmin hissяlяr xяtlяnmяli, elяcя dя aparиlmиш
yazиlишlarda nяzяrdя tutulmayan qaydada dцzяliш aparиlmasиna yol verilmяmяlidir.
Siyahиda sяhvlяr olduqda onlar korrektura цsulu ilя dцzяldilmяlidir. İnventarlaшma
siyahиlarи bцtцn inventarlaшma komissiyasиnиn цzvlяri vя maddi mяsul шяxs
tяrяfindяn imza edilmяlidir. Siyahиya imza edяrkяn maddi mяsul шяxs aшağиdakи:
“Mяlum inventarlaшma siyahиsиnda adlarи чяkilяn dяyяrlilяr komissiya tяrяfindяn
miqdar ifadяsindя (natural formada) mяnim iшtirakиmla yoxlanиlmиш vя siyahиya
daxil edilmiшdir, bununla яlaqяdar inventarlaшma komissiyasиna heч bir etirazиm
yoxdur. Siyahиda göstяrilяn bцtцn dяyяrlilяr mяnim mяsiliyyяtimdя saxlanиlиr”
mяzmununda yazиlи arayиш vermяlidir.
Zяruri hallarda maddi mяsul шяxs inventarlaшmanиn nяticяsinя görя mцbahisя
aparmaq hцququna malikdir. Bu mяqsяdlя o, inventarlaшma qurtardиqdan sonra
mцvafiq sяnяdlяri яlavя etmяklя növbяti gцndяn gec olmayaraq inventarlaшma
komissiyasи sяdrinin adиna яrizя ilя mцraciяt etmяlidir.
İnventarlaшma qurtardиqdan sonra onun dцzgцn aparиlmasиnи tяsdiq edяn
nяzarяt yoxlamasи aparиlmalиdиr. Bu yoxlamanиn nяticяsi aktla rяsmiyyяtя salиnmalи

171
vя inventarlaшmanиn dцzgцn aparиb-aparиlmamasиnиn nяticяsi nяzarяt kitabиnda
qeydiyyata alиnmalиdиr.
Цчцncц mяrhяlяdя - inventarlaшmanиn nяticяsinin mцяyyяn edilmяsi vя onun
uчotda яks etdirilmяsi yerinя yetirilir. Mцhasibatlиqda inventarlaшma siyahиsиnиn
mяlumatlarи uчotda göstяrilяn qalиqla цzlяшdirilir vя onun nяticяsi цчцn
“İnventarlaшmada mцяyyяn edilmiш nяticяnin uчotu cяdvяli” tяrtib olunur. Bu
cяdvяldяn tяшkilatиn rяhbяri, baш mцhasib vя inventarlaшma komissiyasиnиn sяdri
imza edir. Sözц gedяn cяdvяlin formasиnиn aшağиdakи kimi olmasи nяzяrdя
tutulmuшdur.

İnventarlaшmada mцяyyяn olunmuш nяticяnin uчotu


Cяdvяli

S Hesa- Hesa- İnventarlaшmada Яmlakиn xa- Яskik gяlmяnin цmumi mяblяğindяn vя яmlakиn
№ bиn adи bиn mцяyyяn olun- rab olmasи xarab olmasиndan (man. qяp.)
nömrяsi muш nяticя (man, tяyin edil-
qяp.,) miшdir
(man. qяp.)
Artиq яskik növ dяyi- tяbii itki tяqsirkar normadan
gяlmя gяlmя шikliyi ilя normasи шяxsя aid artиq hissя
bağlи яvяz dairяsindя edilmiшdir silinmiшdir
edilmiшdir silinmiшdir
1 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
vя i.a.
Mцяssisя, tяшkilat rяhbяri __________ ____________ _________________
vяzifя imza imzanиn aчиlиши

Baш mцhasib __________ _________________


imza imzanиn aчиlиши

İnventarlaшma komissiyasиnиn sяdri


______________ __________ _______________
vяzifяsi imzasи imzanиn aчиlиши

İnventarlaшma qurtardиqdan sonra inventarlaшma komissiyasи mцяssisя


(tяшkilat) rяhbяri tяrяfindяn qяbul edilяn qяrar vя verilяn tяklif qeyd edilmяklя
protokol tяrtib olunur. Bundan sonra inventlaшma vя uчot mяlumatlarи arasиnda
mцяyyяn edilmiш fяrqin tяnzimlяnmяsi qaydasи mцяyyяn olunur. Artиq gяlmя kimi

172
mцяyyяn olunmuш яsas vяsaitlяr, material dяyяrlilяri, pul vяsaitlяri vя digяr
яmlaklar mяdaxil edilmяli vя onlarиn baш vermяsindя gцnahkar olan шяxslяr tяyin
edilmяklя mцяssisя vя tяшkilatиn maliyyя nяticяsinя aid edilmяlidir. Bu zaman
aшağиdakи mцhasibat yazиlиши aparиlmalиdиr:
Dt 01 “Яsas vяsaitlяr” hesabи
Dt 10 “Materiallar” hesabи
Dt 50 “Kassa” hesabи
Dt vя i.a.
Kt 80 “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabи
Яmlakиn яskik gяlmяsi, onun tяbii itki normasи daxilindя xarab olmasи
istehsal mяsrяflяri vя tяdavцl xяrclяrinя silinir. Bu cцr qayda ancaq hяqiqi яskik
gяlmя mцяyyяn edildikdя tяtbiq edilir. Sözц gedяn яmяliyyatlar aшağиdakи
mцhasibat yazиlишlarи tяrtib etmяklя rяsmiyyяtя salиnиr:
1) Dt – 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasиndan
itgilяr” hesabи
Kt – 10 “Materiallar”, 40 “Hazиr mяhsul”, 41 “Яmtяяlяr” vя s.hesablar,
2) Dt – 20 “Яsas istehsalat”, 26 “Цmumtяsяrrцfat xяrclяri”, 44
“Tяdavцl xяrclяri” hesablarи
Kt – 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasиndan itkilяr”
Material dяyяrlilяrinin, pul vяsaitlяrinin vя digяr яmlaklarиn яskik gяlmяsi
elяcя dя tяbii itgi normasиndan artиq itgilяr tяqsirkar шяxslяrin hesabиna yazиlиr. Bu
zaman aшağиdakи mцhasibat yazиlиши tяrtib olunur:
1) Dt 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasиndan
itkilяr”
hesabи
Kt 10 “Materiallar”, 40 “Hazиr mяhsul”, 41 “Яmtяяlяr” vя s.hesablar,
2) Dt 73 “Sair яmяliyyatlar цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabи
Kt 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasиndan itkilяr”
hesabи
Яsas vяsait obyektlяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasи mциyyяn edilяn
zaman яvvяlcяdяn aшağиdakи qaydada mцhasibat yazиlиши tяrtib olunur:
Яsas vяsaitlяrin köhnяlmiш (amortizasiya olunmuш) hissяsinin mяblяği цчцn.
Dt 02 “Яsas vяsaitlяrin amortizasiyasи” hesabи
Kt 01 “Яsas vяsaitlяr” hesabи
яsas vяsaitlяrin qalиq dяyяri цчцn
Dt 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasиndan itkilяr”
hesabи
Kt 01 “Яsas vяsaitlяr” hesabи
Obyektlяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasиnda tяqsirkar шяxs mциyyяn edilяn
zaman яsas vяsaitlяr bazar qiymяtilя qiymяtlяndirilir vя aшağиdakи mцhasibat
yazиlиши ilя rяsmiyyяtя salиnиr:
Dt 73/3 “Sair яmяliyyatlar цzrя iшчi heyяti ilя hesablaшmalar” hesabиnиn 3-
cц “Maddi zяrяrin ödяnilmяsi цzrя hesablaшmalar” subhesabи
173
Kt 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasиndan itkilяr”
hesabи
Tяqsirkar шяxs mцяyyяn edilmяyяn yaxud dяymiш ziyanиn alиnmasи mяhkяmя
tяrяfindяn imtina edilяn hallarda яmlakиn яskikgяlmяsindяn vя xarab olmasиndan
яmяlя gяlяn zяrяr tяшkilatиn maliyyя nяticяsinя silinir. Bunun цчцn aшağиdakи
mцhasibat yazиlиши tиrtib edilir.
1) Dt 80 “Mяnfяяt vя zяrяr” hesabи
Kt 84 “Material qiymяtlilяrinin яskikgяlmяsi vя xarab olmasиndan itkilяr”
hesabи
İnventarlaшmanиn nяticяsi onun aparиlmasиndan sonra 10-gцn яrzindя uчotda
яks etdirilmяlidir.
Belяliklя, inventarlaшma яmlak vя öhdяliklяrin hяqiqi mövcudluğunun
mцhasibat uчotu mяlumatlarи ilя uyğun olmasиnи tяyin edяn яsas vasitя hesab edilir.
O, яsas vяsaitlяrin, яmtяя-material dяyяrlilяrinin vя pul vяsaitlяrinin mцhafizяsi
цzяrindя nяzarяt funksiyasиnи yerinя yetirir, tяsяrrцfat daxili ehtiyatlardan
gяlяcяkdя istifadя etmяk цчцn onlarи mцяyyяn edяrяk idarяetmя qяrarи qяbul etmяk
цчцn zяruri informasiyalarиn verilmяsini tяmin edir.

BÖLMЯ 12. Mцhasibat (maliyyя) hesabatи

12.1. Mцhasibat (maliyyя) hesabatиnиn mahiyyяti, яhяmiyyяti


vя xцsusiyyяtlяri.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatи mцяssisя vя tяшkilatlarиn fяaliyyяtinin hяcmini vя
nяticяsini cяdvяl formasиnda яks etdirяn göstяricilяr sistemidir.Onun tяrtibi cari
uчot vя iqtisad iшinin son mяrhяlяsi hesab edilir. Buna görя dя o hяqiqi vя яsaslи,
yяni sintetik vя analitik uчotun mяlumatlarи ilя яsaslandиrиlmиш, яmlakиn, kassadakи
pul vяsaitinin, bankdakи hesablarиn чиxarиши, debitor vя kreditor borclarиnиn цzlяшmя
aktlarи ilя tяsdiq olunmalиdиr.
Mцhasibat (maliyyя) uчotunun яsas vяzifяlяrindяn biri verilmiш tapшиrиğиn
(planиn) yerinя yetirilmяsi цzяrindя nяzarяti hяyata keчirmяkdir. Bunun цчцn cari
uчot mяlumatlarиndan istifadя edilir. Lakin mцяyyяn dövr яrzindя mцяssisяnin iшi
цzяrindя nяzarяt etmяk цчцn cari uчot mяlumatlarиnи цmumilяшdirmяk vя
sistemlяшdirmяk lazиmdиr. Buna hesabat tяrtib edilmяsi yolu ilя nail olunur.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatи, uчot mяlumatlarиnиn цmumilяшdirilmiш
göstяricilяr sistemi demяkdir. Hesabat, uчot iшlяrinin tamamlayиcи mяrhяlяsi olmaqla
mцhasibat (maliyyя) uчotu metodunun яsas цnsцrlяrindяn biri hesab olunur.
Hesabat, ölkяnin tяsяrrцfat hяyatиnи idarя etmяk vя ona operativ rяhbяrlik
etmяk цчцn яn mцhцm vasitяlяrdяn biri hesab edilir. Hesabat, yalnиz tapшиrиğиn
(planиn) yerinя yetirilmяsinя nяzarяt aparmaq цчцn deyil, eyni zamanda onun tяrtib
edilmяsi цчцn dя geniш imkanlar aчиr. Bir qayda olaraq keчяn dövrцn hesabatиnиn
diqqяtlя öyrяnilmяsi sayяsindя gяlяcяk dövr цчцn planlar, proqramlar vя tapшиrиqlar
iшlяnib hazиrlanиr. Hesabat mяlumatlarиna яsasяn mцяssisяnin яsas vя dövriyyя
vяsaiti ilя tяmin edilmяsi mцяyyяnlяшdirilir vя onlardan dцzgцn istifadя edilmяsi
174
aydиnlaшdиrиlиr. Mцяssisя vя tяшkilatlarиn hesabatlarи kцtlяvi цmumxalq xarakterinя
malikdir. Belя ki, hesabat mцlkiyyяtчilяr tяrяfindяn tяsяrrцfatda olan nöqsanlarи
aшkara чиxarmaq vя onlarи aradan qaldиrmaq цчцn istifadя edilir. Bazar
iqtisadiyyatи шяraitindя hesabat qarшиsиnda bir sиra tяlяblяr qoyulmuшdur. Hяmin
tяlяblяr aшağиdakиlardиr:
1. Hesabat, bazar iqtisadiyyatиnиn vя beynяlxalq standartlarиn tяlяblяrinя
cavab vermяklя, ona uyğun qurulmalиdиr.
2. Hesabat göstяricilяri obyektiv vя dцzgцn olmalиdиr. Hesabat
göstяricilяrinin qeyri-obyektivliyi vя dцzgцn olmamasи mцяssisяnin tяsяrrцfat
fяaliyyяti цzяrindя nяzarяtin aparиlmasиna шяrait yaratmиr. Hesabat göstяricilяrinin
dцzgцnlцyц mцxtяlif mцlkiyyяt formalи mцяssisяlяrin яmlakиnиn qorunmasиna
xidmяt edir.
3. Hesabat göstяricilяri ilя götцrцlmцш tapшиrиqlarиn (planlarиn) göstяricilяri
mцqayisя edilmяli vя onun яsasиnda tяsяrrцfat strukturlarиnиn fяaliyyяti
qiymяtlяndirilmяlidir.
4. Hesabat vaxtlи-vaxtиnda tяrtib vя tяqdim edilmяlidir.
5. Hesabat sadя vя aydиn olmalиdиr.
Mцяssisя vя tяшkilatlarиn hesabatи Bazar mцnasibяtlяri шяraitindя tяsяrrцfat
fяaliyyяti цzяrindя nяzarяt aparmaq цчцn sadя, aydиn vя baшa dцшцlяn olmalиdиr.
Hesabatda tяsяrrцfata rяhbяrlik hяm cari, hяm dя perspektiv öhdяliklяrin
götцrцlmяsi (planlaшma) цчцn lazиm olan mяlumatlar olmalиdиr. Buna görя dя
mцmkцn qяdяr hesabatиn göstяricilяri beynяlxalq standartlarиn göstяricilяrinя
uyğun qurulmalиdиr.
Bцtцn yuxarиda deyilяnlяrя яsasяn cяmiyyяtimizdя hesabatиn mahiyyяtini vя
яhяmiyyяtini qиsaca olaraq belя ifadя etmяk olar. Bцtцn mцяssisя vя tяшkilatlar
tяrяfindяn hesabatиn obyektiv, sadя, aydиn vя vaxtиnda tяrtib edilmяsi tяsяrrцfata
mцvяffяqiyyяtlя rяhbяrlik etmяyin zяruri шяrtidir. Mцяssisя vя tяшkilatlarиn hesabatи
tяsяrrцfat uчotunun hяr цч növцnцn – mцhasibat, statistik vя operativ
mяlumatlarиna яsasяn tяrtib edilir. Bu da tapшиrиqlarиn (planиn) yerinя yetirilmяsini
hяrtяrяfli xarakterizя etmяyя imkan verir.
Mцhasibat (maiyyя) hesabatи, hesabat dövrц яrzindя mцяssisяnin tяsяrrцfat
maliyyя fяaliyyяtini xarakterizя edяn, mцяyyяn formada qruplaшdиrиlan göstяricilяr
sistemini özцndя birlяшdirir.
Bazar iqtisadiyyatи шяraitindя iшlяmяyя keчidlя vя yeni mцlkiyyяt formalarиnиn
yaranmasи ilя яlaqяdar olaraq mцяssisяlяrin hesabat formalarиnda da яhяmiyyяtli
dяyiшiklik яmяlя gяlmiшdir. Hazиrda respublikamиzda hesabat яsasяn Beynяlxalq
mцhasibat standartlarиnиn tяlяblяrinя uyğun qurulub vя tяrtib edilir. İndi
respublikamиzda hesabatиn tяrtib edilmя mцddяtlяrini vя onun göstяricilяrini
beynяlxalq standartlara uyğunlaшdиrmaq mяqsяdi ilя kompцter texnikasиndan tam
istifadя edilmяsi istiqamяtindя geniш elmi axtarишlar aparиlиr vя ona mцvяffяqiyyяt
nail olunur.
Mцяssisя vя tяшkilatlarиn mцhasibat (maliyyя) hesabatи uчot prosesinin
hяlledici mяrhяlяsi hesab edilir. Hesabatda mцяssisяnin яmlak vя maliyyя
175
vяziyyяtini, tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяsini xarakterizя edяn yekun mяlumatlarи
яks etdirilir.
Bazar mцnasibяtlяrinin formalaшdиğи hazиrkи шяraitdя mцяssisяnin tяsяrrцfat
fяaliyyяtinin maliyyяlяшdirilmяsi xeyli mяhdudlaшdиrиlиr. Bununla яlaqяdar olaraq
dяqiq vя obyektiv mцhasibat (maliyyя) hesabatиna olan tяlяbat olduqca artиr.
Dяqiq obyektiv hesabat göstяricilяrinin tяhlili mцяssisяnin яmlak vя maliyyя
vяziyyяtini dцrцst mцяyyяn etmяyя шяrait yaradиr.
Mцяssisяnin maliyyя vяziyyяti ehtiyatlarиn mövcudluğunu, yerlяшdirilmяsini
vя istifadяsini, onlarиn цmumi vяziyyяtinin möhkяmliyini vя balansиn lяğv
olunmasиnи (mцяssisя lяğv edildikdя) яks etdirяn göstяricilяr sistemini xarakterizя
edir. Hesabat mцяssisяnin яmlakиnиn цmumi dяyяrini, (яsas vя sair dövriyyяdяn
kяnar vяsaitlяrin dяyяrini), mobil (dövriyyя) vя maddi dövriyyя vяsaitlяrinin
dяyяrini, mцяssisяnin xцsusi vя borc vяsaitlяrinin sяviyyяsini mцяyyяn etmяyя шяrait
yaradиr.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatиnиn mяlumatиna яsasяn ehtiyat vя mяsrяflяri
formalaшdиrmaq цчцn vяsait mяnbяlяrinin artиqlиğи, yaxud чatишmazlиğи mцяyyяn
edilir. Bu zaman mцяssisяnin xцsusi vяsaitlя, kredit vя digяr borc mяnbяlяri ilя
tяmin olunmasиnи mцяyyяn etmяyя imkan yaranиr.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatи mцяssisяnin kredit qabiliyyяtli olmasиnи, baшqa
sözlя onun götцrdцyц öhdяliklяr цzrя tam vя vaxtlи - vaxtиnda hesablaшma aparmaq
imkanи olmasиnи mцяyyяn etmяyя шяrait yaradиr. Mцhasibat (maliyyя) hesabatи tez,
lяng vя чяtin satиlan aktivlяri mцяyyяn etmяyя imkan verir.
Digяr tяrяfdяn Mцhasibat (maliyyя) hesabatиnиn mяlumatlarиna яsasяn
mцяssisяnin daha tяcili öhdяliklяrini, qиsamцddяtli kreditlяrini vя borc vяsaitlяrini,
elяcя dя qиsa vя uzunmцddяtli kredit vя borc vяsaitlяrini mцяyyяn etmяk olur.
Bцtцn bunlar bazar шяraitindя vя rяqib mцяssisяlяr яhatяsindя iшlяyяn mцяssisяlяr
цчцn xцsusi яhяmiyyяt kяsb edir.
Bцtцn deyilяnlяrя яsasяn belя nяticяyя gяlmяk olar ki, bazar iqtisadiyyatи
шяraitindя iшlяyяn mцяssisяlяrin idarя olunmasиnda vя onlarиn vяziyyяtinin mцяyyяn
edilmяsindя hesabat göstяricilяrinin böyцk rolu vardиr.

12.2. Hesabatиn tяrkibi, növlяri, tяrtib olunma qaydasи.

Hцquqi шяxs sayиlan vя mцstяqil balansи olan hяr bir mцяssisя (idarя) özцnцn
яmlakиnиn vя onun mяnbяyinin tяrkibini xarakterizя edяn mцhasibat (maliyyя)
hesabatи tяrtib edir.
Mцяssisя vя idarяlяrя xidmяt göstяrяn mцhasibatlиqlar özlяrinin tяrkibinя
daxil olan mцяssisя vя idarяlяr цzrя icmal tяrtib edirlяr.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatи Azяrbaycan Respublikasи Maliyyя Nazirliyi
tяrяfindяn hazиrlanan vя tяsdiq olunan nцmunяvi formalarda tяrtib edilir.
Mцяssisяlяrin (bцdcя idarяlяrindяn baшqa) mцhasibat (maliyyя) hesabatlarи tяrkibi
цzrя mцhasibat balansиndan (forma № 1), maliyyя nяticяlяri vя onlarиn istifadяsi
haqqиnda hesabatdan (forma № 2), mцяssisяnin balansиna яlavяdяn (forma № 5),
176
ibarяtdir. Яvvяllяr qeyd edildiyi kimi (Bölmя ИV) balansиn aktivindя, mцяssisяnin
tяsяrrцfat vяsaitlяri vя onun яmяlяgяlmя mяnbяlяri, passivindя isя tяsяrrцfat
vяsaitlяrinin яmяlяgяlmя mяnbяlяri яks etdirilir (balansиn mяzmunu, Bölmя ИV-dя
verilmiшdir). Maliyyя nяticяlяri vя onlarиn istifadяsi haqqиnda hesabat (forma № 2)
formasиnda mцяssisяnin maliyyя nяticяlяri vя mяnfяяtdяn istifadя яks etdirilir.
Mцяssisяnin balansиna яlavяdя (forma № 5) mцяssisяnin xцsusi kapitalиnиn vя
fondlarиnиn hяrяkяti, cяlb edilmiш vяsaitlяrin hяrяkяti, debitor vя kreditor borclarи,
qeyri-maddi aktivlяrin tяrkibi, яsas vяsaitlяrin mövcudluğu vя hяrяkяti, maliyyя
qoyuluшlarи, sosial göstяricilяr, kapital qoyuluшlarиnиn maliyyяlяшdirmя
mяnbяlяrinin hяrяkяti öz яksini tapиr.
Mövcud olan qaydaya görя tяsяrrцfat subyektlяrinin tяшяbbцsц, tяrяf
mцqabillяrin razиlиğи vя Respublika Maliyyя Nazirliyinin icazяsi ilя tяsяrrцfatlar
ayrи-ayrи sahяlяrinin xцsusiyyяtlяri nяzяrя alиnaraq mцhasibat (maliyyя) hesabatlarи
baшqa hesabat mяlumatlarи vя arayишlarla tamamlana bilяr.
Respublika Maliyyя Nazirliyi tяrяfindяn hazиrlanmиш mцhasibat (maliyyя)
hesabatиnиn tяrkibi, növlяri vя tяrtibi qaydalarи Vergilяr Nazirliyi vя Dövlяt
Statistika Komitяsi ilя dя razиlaшdиrиlmalиdиr.
Nazirlik, baш idarя vя digяr idarяetmя orqanlarи, özlяrinя tabe olan mцяssisя
vя tяшkilatlar цzrя icmal mцhasibat hesabatи tяrtib edirlяr.
Bцtцn mцяssisяlяr цчцn hesabat ili, yanvarиn 1-dяn 31-i dekabr da daxil
olmaqla olan dövr sayиlиr. İl яrzindя yeni yaradиlan mцяssisяlяr цчцn birinci hesabat
ili onlarиn hцquqi шяxs statusuna malik olduğu tarixdяn (31-i dekabr da daxil
olmaqla) olan dövr, 01 oktyabrdan sonra yeni yaradиlmиш (lяğv edilmiш, yenidяn
qrulmuш mцяssisяlяr vя onlarиn struktur bölmяlяrinin bazasи яsasиnda olmayan)
mцяssisяlяr цчцn isя növbяti ilin 31-i dekabr da daxil olmaqla olan dövr sayиlиr.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatиndakи informasiyalar sintetik vя analitik
uчotun mяlumatlarиna яsaslanиr.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatиnda buraxиlan sяhvlяrin dцzяldilmяsi dцzяliшin
tarixi göstяrilmяklя onu imzalayan шяxslяrin imzasи ilя tяsdiq edilir.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatи tяrtib edilяn zaman göstяricilяrin sadя vя
aydиn, mяlumatlarиn hяqiqi, sintetik vя analitik uчotun mяlumatlarиnиn uyğunluğu,
hesabat göstяricilяrinin plan (normativ) göstяricilяri ilя hяmчinin keчmiш ilin
mцvafiq dövrцn hesabat mяlumatlarи ilя (яgяr belя göstяricilяr varsa) mцqayisя
oluna bilmяsi tяmin edilmяlidir.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatиnиn dцzgцn tяrtib edilmяsinя mцяssisяnin
(idarяnin) rяhbяri vя baш mцhasib, elяcя dя maliyyя шöbяsinin rяhbяri mяsuliyyяt
daшиyиr.
Hesabat, tяrtib edilmя mяnbяlяrindяn habelя istifadя olunma qaydalarиndan
asиlи olmayaraq cari, statistik vя mцhasibat (maliyyя) hesabatиna bölцnцr.
Cari vя statistik hesabat mцяssisяnin, tяшkilatиn vя onlarиn ayrи-ayrи
sahяlяrinin iшinя gцndяlik rяhbяrlik etmяk цчцn lazиm olan göstяricilяri xarakterizя
edir.

177
Tяqdim edilmя mцddяtindяn asиlи olaraq hesabat cari vя ilik hesabata
bölцnцr.
Cari hesabat kvartallиq olur. Bundan яlavя, bяzi hallarda planиn яn mцhцm
bölmяlяri цzrя daha qиsa dövr цчцn hesabat tяqdim edilя bilяr. İllik hesabat adяtяn
hesabat ili яrzindя uчot mяlumatlarиnи yekunlaшdиrmaq mяqsяdi ilя yanvarиn 1-i
tarixinя tяrtib edilir.
İlik hesabatda mцhasibat, statistik vя operativ uчotda яks etdirilяn яsas
yekun mяlumatlarи birlяшdirilir.
İllik hesabatи tяrtib etmяzdяn яvvяl bir sиra hazиrlиq iшlяri aparиlmalиdиr. Belя
ki, hesabat tяrtib edilmяzdяn яvvяl pul vяsaitinin, material qiymяtlilяrinin vя s.-nin
inventarlaшmasи aparиlиr. İnventarlaшma zamanи vяsaitin vя onlarиn mяnbяyinin
dцzgцn qiymяtlяndirilmяsi yoxlanиlmalиdиr. İnventarlaшmanиn nяticяlяri illik hesabat
tяrtib edilяnя qяdяr hesabat ilinin uчotunda яks etdirilmяlidir. İnventarlaшma
zamanи material qiymяtlilяrinin, pul vяsaitlяrinin vя digяr dяyяrlilяrin яskik gяlmiш
mяblяğlяrinin mцяyyяn edilmяsi vя silinmяsi, elяcя dя onlarиn artиq gяlmяsinin
mяdaxil edilmяsi qцvvяdя olan normativ sяnяdlяrя uyğun olaraq aparиlиr.
İllik hesabat tяrtib edilmяzdяn яvvяl görцlяn növbяti tяdbirlяrdяn biri dя
mцhasibat uчotu hesablarиna son yazиlишlarиn aparиlmasиdиr. Hesablarda aparиlan
son yazиlишlarиn kömяyi ilя mцяsisяnin vя ya tяшkilatиn son maliyyя nяticяlяri
mцяyyяn edilir. Hazиrlиq iшlяri qurtardиqdan sonra, sintetik vя analitik hesablardakи
mяlumatlar dяqiqlяшdirilir. Hesablarиn dяqiqlяшdirilmяsini mцяyyяn ardиcиllиqla
aparmaq lazиmdиr.
Яvvяlcя tяsяrrцfatиn pul vяsaitlяrini uчota alan: “Kassa”, “Bankdakи
hesablaшma hesabи”, “Valyuta hesabи”, “Bankиn sair hesablarи” sonra “Debitor vя
kreditorlarla hesablaшmalar” dяqiqlяшdirilяrяk onlar цzrя qalиqlar mцяyyяn edilir.
Bu hesablar цzrя qalиqlarи mцяyyяn etmяzdяn яvvяl bцdcя, sosial sиğorta vя s.
qarшиsиndakи öhdячiliklяrin dцzgцn яks etdirilmяsini diqqяtlя yoxlamaq lazиmdиr.
Hesabat ili яrzindя amortizasiya normalarи цzrя hesablamalarиn dцzgцnlцyцnц
yoxlamaq da яsas mяsяlяlяrdяn biridir. Bu zaman aшkar edilmiш fяrqlяr цчцn
mяsrяflяri uчota alan hesablarda яlavя yazиlишlar aparиlmalиdиr. Hesablar цzrя
yazиlишlar yoxlandиqdan vя яlavя yazиlишlar aparиldиqdan sonra цmumistehsalat vя
цmumtяsяrrцfat xяrclяri bölцшdцrцlmяli, mяhsulun maya dяyяrinin kalkulyasiyasи
tяrtib edilmяli vя bitmяmiш istehsalиn qalиğи mцяyyяnlяшdirilmяlidir. Növbяti
mяrhяlяdя “Hazиr mяhsul” hesabи bağlanmalи, sonra “Satиш” hesabи vasitяsi ilя hяr
bir mяhsul vя xidmяt növц цzrя maliyyя nяticяlяri mцяyyяn edilmяli, mяnfяяt
bölцшdцrцlmяli, onun mцяssisяnin sяrяncamиnda qalan hissяsi tяyin edilmяlidir.

12.3. Mцhasibat (maliyyя) hesabatиnиn istifadя vя tяqdim edilmя mцddяtlяri.

Tяsяrrцfat subyektlяri kvartallиq vя illik mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnи tяrtib


edib qanunvericiliklя mцяyyяn edilmiш orqanlara tяqdim edilmяlidir.
Mцяssisяnin hesabat dövrцnя aid (rцb, il) mцhasibat (maliyyя) hesabatи uчot
prosesinin yekun mяrhяlяsidir. Hesabatda яmlakиn, dövriyyя vяsaitlяrinin, qeyri
178
maddi aktivlяrin vя balans maddяlяri цzrя aktiv vя passivlяrin hяrяkяti, maliyyя
vяziyyяti vя tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяlяri artan yekunla яks etdirilir.
Mцяssisя (xarici investisiyalи mцяssisяlяr istisna olunmaqla), rцblцk vя illik
mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnи aшağиdakи orqanlara tяqdim edir:
Mцlkiyyяtчilяrя (tяsis sяnяdlяrinя uyğun olaraq iшtirakчиlara, tяsisчilяrя);
Dövlяt vergi orqanlarиna;
Dövlяt statistika orqanlarиna;
Azяrbaycan Respublikasиnиn qanunvericiliyi ilя mцяssisяnin fяaliyyяtinin ayrи-ayrи
tяrяflяrinin yoxlanиlmasи vя mцvafiq hesabatlarиn alиnmasи hяvalя edilmiш digяr
dövlяt orqanlarиna.
Tam vя qismяn dövlяt bяlяdiyyя mцlkiyyяtindя olan mцяssisяlяr öz rцblцk vя
illik mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnи qanunla nяzяrdя tutulmuш orqanlarla
yanaши, dövlяt vя bяlяdiyyя яmlakиnи idarя etmяk sяlahiyyяtindя olan orqanlara da
tяqdim edirlяr.
Mцяssisяlяrin mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnиn baшqa цnvanlara
göndяrilmяsi tяsisedici sяnяdlяrdя vя ya Azяrbaycan Respublikasиnиn
qanunvericiliyindя nяzяrdя tutulduqda hяyata keчirilir.
Vergi bяyannamяsi vя digяr vergi hesabatlarи mцяssisяnin yerlяшdiyi яrazi цzrя
vergi orqanlarиna tяqdim olunur.
Mцяssisяlяr rцblцk mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnи rцb baшa чatdиqdan
sonra 30 gцndяn, illik mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnи isя il baшa чatdиqdan sonra
90 gцndяn gec olmayaraq tяqdim edirlяr.
Bцdcя idarяlяri, rцblцk vя illik mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnи mцяyyяn
olunmuш mцddяtlяrdя yuxarи orqanlara tяqdim edirlяr.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnиn dяqiq tяqdim olunma mцddяtini
mцяssisяlяrin tяsisчilяri (iшtirakчиlarи) vя ya onlarиn tabe olduqlarи yuxarи orqanlar,
yaxud hesabat almaq hцququ olan dövlяt orqanlarи mцяyyяn edir.
Xarici investisiyalи mцяssisяlяr illik mцhasibat (maliyyя) hesabatиnи hesabat
ilindяn sonrakи ilin mart ayиnиn 15-dяn gec olmayaraq tяsisedici sяnяdlяrdя nяzяrdя
tutulmuш qaydada mцяssisяnin hяr bir iшtirakчиsиna (sahibkarиna), dövlяt vergi
orqanlarиna tяqdim edirlяr.
Bцdcяdяn maliyyяlяшяn nazirliklяr, baш idarяlяr vя digяr idarяetmя orqanlarи
bцdcя idarяlяrinin xяrc smetalarиnиn icrasи haqqиnda aylиq, rцblцk vя illik icmal
mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnи mцяyyяn edilmiш mцddяt яrzindя Azяrbaycan
Respublikasи Maliyyя Nazirliyinя tяqdim edirlяr.
Azяrbaycan Respublikasиnиn nazirliklяri vя baш idarяlяri onlarиn tabeliyindяki
tяшkilatlar цzrя icmal rцblцk mцhasibat hesabatlarи, hesabat dövrц qurtardиqdan
sonra 45 gцndяn gec olmayaraq, illik mцhasibat hesabatlarиnи isя hesabat ilindяn
sonrakи ilin aprel ayиnиn 25-dяn gec olmayaraq Azяrbaycan Respublikasи İqtisadi-
İnkiшaf Nazirliyinя, Dövlяt Statistika Komitяsinя vя Respublika Vergi Nazirliyinя
tяqdim edirlяr.
Azяrbaycan Respublikasиnиn qanunvericiliyinя uyğu��o�aiaq �цяyyяn
edilmiш qaydada lяğv edilяn mцяssisя mцflislяшmяni elan etdiyi tarixя, yaxud lяğv
179
haqqиnda qяrar qяbul olunarkяn mцяyyяn edilmiш tarixя yekun icmal mцhasibat
(maliyyя) hesabatи tяrtib etmяlidir.
Mцяssisяlяrin lяğvi цzrя яmяliyyatlarиn uчotuna, lяğv balansи vя mцhasibat
(maliyyя) hesabatlarиnиn tяrtibinя görя mяsuliyyяt, mцяssisяnin lяğvini aparan lяğv
komissiyasиna hяvalя edilir.
Mцяssisяnin яmlakи, lяğv komissiyasиnиn tяyin etdiyi qiymяtlяrlя (яmtяяlяrin
vяziyyяtinin hяqiqi mцmkцn satиш qiymяti nяzяrя alиnmaqla) яks etdirilir.
Цmidsiz borclar vя zяrяrlяr lяğv balansиna daxil edilmir.
Lяğv olunan mцяssisяlяrin öhdяliklяri dяqiqlяшdirilir vя ödяniш gцnцndяn
baшlayaraq bölgц цzrя bяrabяr hissяlяrlя lяğv balansиnda яks etdirilir.
Mцяssisя, tяшkilat vя idareяlяrin illik mцhasibat (maliyyя) hesabatи
maraqlanan istifadячilяr: banklar, birjalar, investorlar, alиcиlar, malsatanlar vя s.
цчцn aчиq nяшr etdirmяlidirlяr.
Aчиq tipli sяhmdar cяmiyyяtlяri, elяcя dя banklar vя sиğorta шirkяtlяri öz illik
mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnи hesabat ili qurtardиqdan sonra 150 gцn яrzindя
qяzet, jurnal yaxud ayrи kitabчalarda nяшr edilmяlidir.
Tяsяrrцfat subjektlяri, mцdiriyyяtin tяшяbbцsц, yaxud tяsisчilяrin
(sяhmdarlarиn) tяlяbi ilя öz mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnи hesabat ilinin
istяnilяn tarixinя yaxud bir neчя il цчцn nяшr etdirя bilяrlяr.
Nяшr edilяn mцhasibat (maliyyя) hesabatlarи mцtlяq auditor yoxlamasиndan
keчmяli vя onun doğruluğu sяrbяst auditor tяrяfindяn tяsdiq etdirmяlidir.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatи vя mцhasibat uчotunun audit yoxlamasи
Azяrbaycan Respublikasиnиn Qanunu ilя nяzяrdя tutulan hallarda, elяcя dя
mцdiriyyяtin yaxud tяsяrrцfat obyektlяrinin tяsisчilяrinin (sяhmdar cяmiyyяtlяrinin)
dörddя birindяn az olmayan hissяsinin tяшяbbцsц ilя aparиla bиlяr.

12.4. Ölkяmizdя mцhasibat uчotuna rяhbяrlik.

Azяrbaycanda qurulan vя aparиlan tяsяrrцfat uчotuna цmumi rяhbяrliyi


Azяrbaycan Dövlяt Statistika Komitяsi hяyata keчirir. Dövlяt Statistika Komitяsi
mцhasibat uчotunun metodologiyasиnи tяkmillяшdirir, mцhasibat uчotu vя hesabatи
цчцn lazиm olan sadяlяшdirilmiш sяnяdlяrin blanklarиnи tяrtib edir, uчotun
avtomatlaшdиrиlmasиna rяhbяrliyi hяyata keчirir, uчot vя hesabatиn aparиlmasиna
dair göstяriш, tяlimat vя standartlarи hazиrlayиr.
Azяrbaycanda mцhasibat uчotu vя hesabatи mяsяlяlяrinя metodoloji
rяhbяrlik Respublika Maliyyя Nazirliyinin uчot siyasяti шöbяsi tяrяfindяn hяyata
keчirilir. Hяmin шöbя nцmunяvi hesab planlarиnи, mцhasibat uчotu formalarиnи,
mцhasibat uчotu vя hesabatи mяsяlяlяri цzrя mцxtяlif tяlimat, standart vя
göstяriшlяri iшlяyib hazиrlayиr vя tяsdiq edir. Respublikamиzda mцhasibat uчotuna
mяrkяzlяшdirilmiш rяhbяrlik xalq tяsяrrцfatиnиn mцxtяlif sahяlяrindя uчotun vahid
qaydada aparиlmasиna vя oxшar göstяricilяri ölkя цzrя цmumilяшdirmяyя vя uчotun
elmi яsaslar цzrя tяшkil edilmяsinя шяrait yaradиr.

180
12.5. Mцhasibat balansи maddяlяrinin qiymяtlяndirilmяsi qaydasи.

Mцяssisяlяr özlяrinin яmlaklarиnи, kapitallarиnи, öhdяliklяrini, dövriyyя


aktivlяrini, fondlarиnи vя bцtцn tяsяrrцfat-maliyyя fяaliyyяtindяki tяsяrrцfat
яmяliyyatlarиnи uчot vя hesabatda dцzgцn яksetdirmяk цчцn onlarиn ilk vя ya bяrpa
(bazar qiymяtlяrinя uyğun) dяyяri ilя dцzgцn qiymяtlяndirilmяsini vя lazиmi
dövrlяrdя yenidяn qiymяtlяndirilmяsini tяmin etmяlidirlяr.
Qiymяtlяndirmяnin цsullarи Azяrbaycan Respublikasиnda “Mцhasibat uчotu
haqqиnda qanun”a, mцhasibat uчotunun standartlarиna vя respublikamиzиn digяr
qanunvericilik aktlarиna uyğun mцяyyяn edilir.
Mцяssisяnin яmlakи, kapitalи, öhdяliklяri vя tяsяrrцfat fяaliyyяtindяki bцtцn
tяsяrrцfat яmяliyyatlarи mцhasibat (maliyyя) hesabatиnda tam manatadяk
yuvarlaqlaшdиrиlmиш mяblяğdя qiymяtlяndirilmяlidir. Bu zaman yaranmиш mяblяğ
fяrqi mцяssisяlяrdя tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяsinя, idarяlяrdя isя
maliyyяlяшmяnin (fondlarиn) artиrиlmasиna (azaldиlmasиna) aid edilir.
Mцяssisяnin яmlakиnиn, öhdяliklяrinin, kapitalиnиn bцtцn tяsяrrцfat-maliyyя
fяaliyyяtindяki tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn qiymяtlяndirilmяsi vя yenidяn
qiymяtlяndirilmяsi Azяrbaycan Respublikasиnиn milli valyutasи hesab olunan
manatla yerinя yetirilir.
Mцяssisяlяrdя baш verяn bцtцn xarici valyuta яmяliyyatlarи Azяrbaycan
Respublikasи Milli Bankиnиn яmяliyyatиn baш verdiyi tarixя mövcцd valyuta
mяzяnnяlяrinя uyğun qiymяtlяndirilmяli vя valyuta hesablarиndakи valyutalar hяr
dяfя mяzяnnяlяr dяyiшdikcя yenidяn hesablanmalиdиr.
Valyuta hesablarиndakи valyutalar (növlяr цzrя) hяr dяfя Azяrbaycan
Respublikasи Milli Bankиnиn mяzяnnяlяrinя uyğun olaraq yenidяn hesablandиqda
(qiymяtlяndirildikdя), dövrlяr цzrя artan mяzяnnя fяrqi (Azяrbaycan
Respublikasиnиn mцvafiq normativ sяnяdlяrindя baшqa hallar nяzяrdя
tutulmayиbsa) hesabat ilinin sonunda mцяssisяnin mяnfяяtinя silinir.
Bank hesablarи, öhdяliklяri vя hesablaшmalarи цzrя xarici valyuta
яmяliyyatlarи, elяcя dя xarici valyuta ilя daxil olmuш maddi sяrvяtlяr, qeyri-maddi
aktivlяr, qiymяtli kağиzlar vя яmlakиn digяr növlяri яmяliyyatиn aparиldиğи tarixя
Azяrbaycan Respublikasи Milli Bakиnиn qцvvяdя olan valyuta mяzяnnяlяri цzrя
yenidяn haqq-hesab edilmяklя qiymяtlяndirilir vя mцяyyяn edilmiш mяblяğdя
manatla mцhasibat uчotunda яks etdirilir.
Bazar iqtisadiyyatи шяraitindя daimi istehsal fяaliyyяtini tяmin etmяk цчцn hяr
bir mцяssisя özцnцn dövriyyя aktivlяrini tяkrar istehsalиn tяlяbinя uyğunlaшdиrmalи
vя mцhasibat uчotu standartlarиna mцvafiq olaraq ilk vя ya bяrpa dяyяri ilя (bazar
qiymяtlяrinя uyğun) dцzgun qiymяtlяndirmяlidir.
Anbardakи mal qalиqlarиnиn satиши zamanи onlarиn dяyяri (dövlяt tяrяfindяn
tяnzimlяnяn qiymяtlяrdяn baшqa) яn azи hяmin gцnя istehsaldan buraxиlmиш eyni
adlи (чeшidli, növlц, markalи) sonuncu malиn (hazиr mяhsulun) qiymяti ilя
qiymяtlяndirilmяlidir.

181
Dövriyyя aktivlяrinin qalиqlarиnиn qiymяtlяndirilmяsi vя lazиm gяldikdя
yenidяn qiymяtlяndirilmяsi zamanи qiymяt artиmи (Azяrbaycan Respublikasиnиn
qanunvericiliyindя baшqa hallar nяzяrdя tutulmadиqda) mцяssisяnin mяnfяяtinя aid
edilmяmяlidir.
Bir qayda olaraq dövriyyя aktivlяrinin keyfiyyяtinin vя qiymяtlяrinin aшağи
salиnmasиndan яmяlя gяlяn itkilяr, fond birjalarиnda qiymяti tяyin edilmiш qiymяtli
kağиzlarиn dяyяrinin azaldиlmasиndan, valyuta mяzяnnяlяrinin aшağи dцшmяsindяn
yaranan zяrяrlяr (Azяrbaycan Respublikasиnиn qanunvericiliyindя digяr hallar
nяzяrdя tutulmadиqda) kimi mцяssisяnin zяrяrinя aid edilir.
Яsas vяsaitlяrin vя qeyri-maddi aktivlяrin dяyяri, Azяrbaycan Respublikasи
Nazirlяr Kabineti tяrяfindяn tяsdiq edilmiш köhnяlmя (amortizasiya) normalarиna
яsasяn xidmяtetmя mцddяtlяri nяzяrя alиnmaqla hesablanmиш köhnяlmя mяblяği
dairяsindя mяhsulun maya dяyяrinя vя tяdavцl xяrclяrinя daxil edilir. Torpaq
sahяlяrinin dяyяrindяn köhnяlmя (amortizasiya) hesablanmиr.
Azяrbaycan Respublikasиnиn qanunvericiliyindя nяzяrdя tutulan hallarda
mцяssisяlяr, яsas vяsaitlяri yenidяn qiymяtlяndirilirlяr.
Яsas vяsaitlяrin yenidяn qiymяtlяndirilmяsi zamanи ilk dяyяr vя bяrpa dяyяri
arasиndakи fяrq mцяssisяnin sяrяncamиnda qalиr vя Azяrbaycan Respublikasиnиn
qanunvericiliyinя uyğun olaraq lazиmi mяqsяdlяrя yönяldilir.
Mцяssisя tяrяfindяn satиnalиnma hцququ ilя (mцqavilяdя baшqa hallar nяzяrdя
tutulmayиbsa) uzun mцddяtя icarяyя götцrцlmцш яsas vяsaitlяrin dяyяri icarя (icarя
mцddяtindя mцqavilя яsasиnda icarяyя verяnя ödяnilяn faiz mяblяğindяn baшqa)
mцddяtindя bяrabяr miqdarda köhnяlmя (amortizasiya) hesablanmaqla mяhsulun
maya dяyяrinя vя ya tяdavцl xяrclяrinя daxil edilя bilяr.
Kapital qoyuluшlarиna, tikinti-quraшdиrma iшlяrinя чяkilяn mяsrяflяrя,
avadanlиqlarиn, alяtlяrin, inventarlarиn alиnmasи vя s. яsaslи (layihя-axtarиш, geoloji-
kяшfiyyat vя qazma iшlяri, tikinti ilя яlaqяdar torpaq sahяlяrinin ayrиlmasи vя
köчцrmя цzrя xяrclяr, yeni tikilяn mцяssisяlяr цчцn kadr hazиrlиğи vя s.) iшlяr daxil
edilir. Kapital qoyuluшlarи tikinti aparan tяшkilatиn (sifariшчinin) balansиnda hяqiqi
xяrc mяblяğlяri qяdяr яks etdirilir.
Mцvяqqяti istismarda olan яsaslи tikinti obyektlяri daimi istismara
verilяnяdяk яsas vяsaitlяrin tяrkibinя daxil edilmir. Bu obyektlяr цzrя xяrclяrin
mяblяği mцhasibat uчotu vя hesabatиnda bitmяmiш kapital qoyuluшu kimi яks
etdirilir.
Maliyyя qoyuluшlarиna, mцяssisяnin nizamnamя kapitalиna, qiymяtli
kağиzlara, habelя Azяrbaycan Respublikasиnda vя onun hцdudlarиndan kяnarda
yerlяшяn mцяssisяyя verdiyi borclar vя digяr investisiyalar aiddir.
İnvestisiya цчцn maliyyя qoyuluшlarи hяqiqi xяrc mяblяğlяri qяdяr uчota
alиnиr. İstiqrazlarиn vя baшqa uzunmцddяtli öhdяliklяrin alиnmasиna чяkilяn hяqiqi
xяrc mяblяğlяri ilя onlarиn tяdavцldя olduğu mцddяtdяki nominal dяyяrlяri
arasиndakи fяrq dя hяr ay bяrabяr hissя ilя tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяlяrinя silinir.
İnvestorun dividend almaq hцququ olduqda vя maliyyя qoyuluшu цчцn tam
mяsuliyyяt daшиdиğи halda, haqqи tam ödяnilmiш pay vя sяhmlяr tam alиш dяyяri ilя
182
balansиn aktivindя, ödяnilmяmiш mяblяğ isя kreditorlar maddяsi цzrя balansиn
passivindя яks etdirilir.
Qalan hallarda pay vя sяhmlяrin ödяnilmяsi цчцn köчцrцlmцш mяblяğ
balansиn aktivindя debitorlar maddяsi цzrя göstяrilir.
Mцяssisяnin sяhmlяri vя baшqa uzunmцddяtli öhdяliklяri birjalarda vя
birjadankяnar bazarlarda qiymяtlяndirilяrsя (bu qiymяtlяr mцntяzяm olaraq
mяtbuatda шяrh edilirsя) vя tяkrar bazarda iшtirak edirsя, onlarиn dяyяri illik
mцhasibat balansиnda sonuncu bazar qiymяtlяri ilя яks etdirilir, sonuncu vя яvvяlki
balans qiymяti arasиndakи fяrq isя tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяlяrinя yönяldilir.
Mцяssisяnin nizamnamя kapitalи, tяsisчilяrin mцяyyяn etdiyi qaydalara
яsasяn цzvцlцk haqqи vя sяhmlяrin satиши (payи) hesabиna yaradиlиr. Nizamnamя
kapitalи kimi qoyulmuш maddi sяrvяtlяr vя qeyri-maddi aktivlяr tяsisчilяr tяrяfindяn
real bazar qiymяtlяri ilя qiymяtlяndirilir.
Sяhmdar cяmiyyяtlяrinin emissiya gяlirlяri (buraxиlmиш sяhmlяrin nominal
dяyяrindяn чox olan hissяsindяn яldя edilяn mяblяğ), mцяssisяlяrin maddi
aktivlяrinin qiymяtlяndirilmяsindяn яldя edilяn mяblяğ, яvяzssiz alиnmиш sяrvяtlяr vя
bu kimi baшqa mяblяğlяr яlavя kapital kimi uчota alиnиr.
Mцяssisя öz xalis mяnfяяtindяn (mцяssisяnin sяrяncamиnda qalan
mяnfяяtdяn) ehtiyat kapitalи yaratmaq vя onu öz tяyinatи цzrя xяrclяmяk hцququna
malikdir. Ehtiyat kapitalи vя baшqa ehtiyat fondlarи hяmчinin bölцшdцrцlmяmiш
mяnfяяt vя örtцlmяmiш zяrяrlяr mцhasibat uчotunda ayrиca яks etdirilir.
Mцяssisя öz sяrяncamиnda qalan mяnfяяt hesabиna maddi yardиma vя baшqa
sosial ehtiyaclara istifadя etmяk цчцn sosial tяyinatlи fondlar yarada bilяr.
Bu fondlar mцhasibat uчotunda ayrиca uчota alиnиr.
Girov kimi qoyulan яmlakиn dяyяri (pul vяsaitlяri dя daxil olmaqla)
mцяssisяdя baшqa яmlak kimi ayrиca uчota alиnиr.
Яmlak, yaxud pul girovu olmadan verilmiш tяminatlar mцhasibat uчotunda
ayrиca balansarxasи hesablarda яks etdirilir.
Girov götцrцlmцш яmlaklarиn dяyяri dя (pul vяsaitlяrindяn baшqa) ayrиca
balansarxasи hesablarda яks etdirilir. Girov kimi götцrцlmцш pul vяsaitlяri vя
valyuta sяrvяtlяri balans hesablarиnda xцsusi alиnmиш tяminatlarиn mяblяği kimi яks
etdirilir.
Mцhasibat balansиnиn maddяlяrinin (aktiv vя passivin) qiymяtlяndirilmя
prinsiplяri (Bölmя ИV-dя verilmiш) aшağиdakи kimidir.
“Яsas vяsaitlяr” maddяsindя hяm istifadя olunan, hяm dя mцvяqqяti
dayandиrиlan, yaxud ehtiyatda olan яsas vяsaitlяrin mяlumatlarи göstяrilir. Bu
maddяdя torpağиn yaxшиlaшdиrиlmasи (meliorasiya, qurutma, suvarma iшlяri) vя icarя
edilmiш bina, qurğu, avadanlиq vя яsas vяsaitlяrя aid edilяn digяr obyektlяrя
qoyulan kapital qoyuluшlarи da яks etdirilir. Qanunvericiliyя uyğun olaraq
mцяssisяnin öz mцlkiyyяtinя aldиğи torpaq sahяsinin dяyяri bu maddяdя onun
alиnmasиna чяkilяn hяqiqi mяsrяfin mяblяği qяdяr яks etdirilir.

183
Balansиn “Яsas vяsaitlяr” maddяsindя яsas vяsaitlяrin ilk dяyяri, köhnяlmяsi
vя qalиq dяyяri ayrи-ayrи яks etdirilir vя onlar balansиn valyutasиna qalиq dяyяri ilя
daxil edilir.
Respublikamиzda яsas fondlarиn (vяsaitlяrin) yenidяn qiymяtlяndirilmяsi
Respublika İqtisadi İnkiшaf Nazirliyi, Maliyyя Nazirliyi vя Dövlяt Statistika
Komitяsi tяrяfindяn tяsdiq edilяn “Azяrbaycan Respublikasиnda яsas fondlarиn
(vяsaitlяrin) yenidяn qiymяtlяndirilmяsinin aparиlmasи qaydasи”na uyğun olaraq
hяyata keчirilir.
Hesabatda яsas vяsaitlяrin köhnяlmяsi ayrи göstяrilir. Яsas vяsaitlяrя
köhnяlmя hesablayan zaman tam bяrpa цчцn vahid amortizasiya ayиrmalarи
normalarиna riayяt edilmяlidir.
Balansиn “Яsas vяsaitlяr” maddяsinin doldurulmasи цчцn 01 “Яsas
vяsaitlяr”, 03 “Uzun mцddяtя icarяyя götцrцlmцш яsas vяsaitlяr”, 02 “Яsas
vяsaitlяrin köhnяlmяsi” sintetiq hesablarиn informasiyalarиndan istifadя edilmяlidir.
“Qeyri-maddi aktivlяr” maddяsindя tяsяrrцfat fяaliyyяtindя uzun mцddяt
istifadя olunan vя gяlir gяtirяn qeyri-maddi obyektlяrя чяkilяn mяsrяflяr göstяrilir.
Onlara tяbii ehtiyatlardan, binalardan, avadanlиqlardan istifadя hцquqlarи, patent
vя lisenziyalar, “nou-hau”, proqram mяhsullarи, inhisar hцquqlarи vя imtiyazlar,
digяr яmlak hцquqlarи, o cцmlяdяn, mцяssisяnin dövlяt qeydiyyatиnиdan keчmяsini,
broker yerlяrini vя i.a. daxil etmяklя tяшkilati xяrclяr, ticarяt niшanlarи daxildir.
Qeyri-maddi aktivlяr, mцяssisяnin nizamnamя kapitalиna qoyuluш hesabиna
tяsisчilяr (mцlkiyyяtчilяr) tяrяfindяn verilя, elяcя dя tяsяrrцfat fяaliyyяti prosesindя
mцяssisя tяrяfindяn alиna bilяr.
Bu maddяdя qeyri-maddi aktivlяrin ilk qiymяtlя dяyяri, hesablanmиш
köhnяlmя mяblяği vя qalиq dяyяri ayrиca göstяrilir vя balansиn valyutasиna qalиq
dяyяri ilя daxil edilir. Qeyri-maddi aktivlяrin köhnяlmяsi onlarиn ilk dяyяrindяn vя
sяmяrяli istifadя mцddяtindяn asиlи olaraq (mцяssisяnin fяaliyyяt mцddяtindяn artиq
olmayaraq) mцяyyяn edilmiш normalar цzrя hяr ay hesablanaraq mяhsulun (iшin,
xidmяtin) maya dяyяrinя daxil edilir. Sяmяrяli istifadя mцddяtini mцяyyяn etmяk
mцmkцn olmayan qeyri-maddi aktivlяrin köhnяlmя normasи mцяssisяnin fяaliyyяt
mцddяtindяn artиq olmayaraq on il mцddяtinя mцяyyяn edilir.
Balansиn “Qeyri-maddi aktivlяr” maddяsini qalиq dяyяri ilя яks etdirmяk
цчцn 04 “Qeyri-maddi aktivlяr” vя 05 “Qeyri-maddi aktivlяrin köhnяlmяsi”
sintetik hesablarиnиn mяlumatlarиndan istifadя edilir.
Balansиn “Uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarи” maddяsindя baшqa
mцяssisяlяrin qiymяtli kağиzlarиna, dövlяt vя yerli borclar цzrя faizli istiqrazlara,
digяr mцяssisяlяrin ölkя яrazisindя yaradиlmиш nizamnamя kapitalиna, mцяssisяnin
xaricdяki kapitalиna vя s. uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarиnиn (investisiyanиn),
hяmчinin mцяssisяnin digяr mцяssisяlяrя verdiyi borclarиn mövcudluğu göstяrilir.
Balansиn “Uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarи” maddяsinin doldurulmasи
цчцn 06 “Uzunmцddяtli maliyyя qoyuluшlarи” sintetik hesabиnиn mяlumatlarиndan
istifadя edilir. Burada sяhmlяr, istiqrazlar vя digяr qiymяtli kağиzlar alиш dяyяri ilя
göstяrilir.
184
“Tяsisчilяrlя hesablaшmalar” maddяsindя nizamnamя kapitalиna qoyuluшlar
цzrя mцяssisя tяsisчilяrinin borcu göstяrilir. Balansиn bu maddяsinin doldurulmasи
цчцn 75 “Tяsisчilяrlя hesablaшmalar” sintetik hesabиnиn, “Nizamnamя (yиğиm)
kapitalиna qoyuluшlar цzrя hesablaшmalar” vя “Gяlirlяrin ödяnilmяsi цzrя
hesablaшmalar” subhesablarиnиn mяlumatlarиndan istifadя edilir.
Dяyяrindяn asиlи olmayaraq bir ildяn az xidmяt edяn vя xidmяt mцddяtindяn
asиlи olmayaraq vahidinin alиш qiymяtilя dяyяri 100 manata qяdяr olan яшyalara aid
edilяn azqiymяtli vя tezköhnяlяn яшyalarиn balansda яks etdirilmяsinin özцnяmяxsus
xцsusiyyяti vardиr.
Azqiymяtli vя tezköhnяlяn яшyalar balansda ilk qiymяtlя göstяrilir. Hяmin
яшyalarиn köhnяlmяsi balansda ayrи яks etdirilir. Bu da onlarиn qalиq dяyяrini
mцяyyяn etmяyя imkan yaradиr. Azqiymяtli vя tezköhnяlяn яшyalar balansиn
valyutasиna qalиq dяyяrilя daxil edilir. Qalиq dяyяrini mцяyyяn etmяk цчцn 12
“Azqiymяtli vя tezköhnяlяn яшyalar” vя 13 “Azqiymяtli vя tezköhnяlяn яшyalarиn
köhnяlmяsi” sintetik hesablarиn mяlumatlarиndan istifadя edilir.
Xammal, яsas vя kömяkчi materiallar, yanacaq, satиn alиnmиш
yarиmfabrikatlar vя dяstlяшdirici mяmulatlar, konstruksiyalar vя detallar (hissяlяr),
ehtiyat hissяlяri, mяhsulun qablaшdиrиlmasи vя nяql edilmяsi цчцn istifadя olunan
taralar vя digяr maddi ehtiyatlar 10 “Materiallar” hesabиnda uчota alиnиr vя
balansda “Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasиnиn qanununda
nяzяrdя tutulan qiymяtlя göstяrilir.
İstehsalat ehtiyatlarиnиn, azqiymяtli vя tezköhnяlяn яшyalarиn uчotu цчцn 15
“Materiallarиn tяdarцkц vя яldя edilmяsi” vя 16 “Materiallarиn dяyяrindяki
kяnarlaшmalar” hesablarиndan istifadя edildikdя göstяrilяn dяyяrlilяr “İstehsal
ehtiyatlarи” vя “Azqiymяtli vя tezköhnяlяn яшyalar” adlи balans maddяlяrindя uчot
qiymяtilя яks etdirilir. 16 “Materiallarиn dяyяrindяki kяnarlaшmalar” hesabиnda
uчota alиnan fяrq qalиğи balansиn yuxarиda göstяrilяn maddяlяrinя birlяшdirilir.
“Hazиr mяhsul” maddяsindя hazиr mяhsullar hяqiqi maya dяyяri ilя (yaxud
“Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasиnиn Qanununda nяzяrdя
tutulan digяr qiymяtlя), mцqavиlя vя standartlarиn шяrtlяrinя uyğun sиnaqdan vя
qяbul prosesindяn keчmiш, istehsalи baшa чatmиш mяmulat qalиğи kimi göstяrilir.
İstehsal mяsrяflяrinin uчotu цчцn 37 “Mяhsul (iш, xidmяt) buraxиlиши”
hesabиndan istifadя edilяn zaman hazиr mяhsul göstяrilяn maddяdя plan (normativ)
maya dяyяrilя яks etdirilir.
Mal qalиğи hesabatиn “Mallar” maddяsindя alиш qiymяtilя яks etdirilir. Bu
maddяnin doldurulmasи цчцn 41 “Mallar” sintetik hesabиnиn mяlumatlarиndan
istifadя edilir.
Balansиn “Mallar” maddяsi öz fяaliyyяtini ticarяt vя ictimai iaшя ilя yerinя
yetirяn mцяssisяlяr tяrяfindяn doldurulur. Bu zaman ictimai iaшя mцяssisяlяri
mяtbяx vя anbarlarda olan xammal, hяmчinin bufetlяrdя olan mal qalиqlarиnи da bu
maddяdя яks etdirirlяr.

185
Alиnmиш vяsaitlяr цzrя яlavя dяyяr vergisinin mяlumatlarи 19 “Alиnmиш
vяsaitlяr цzrя яlavя dяyяr vergisi” hesabиnиn mяlumatlarиna яsasяn balansda яks
etdirilir.
Balansиn aktivindя göstяrilяn bitmяmiш istehsal vя gяlяcяk dövr xяrclяrinin
hesabatda яks etdirilmяsi özцnяmяxsus xцsusiyyяtя malikdir.
Bitmяmiш istehsala, nяzяrdя tutulan bцtцn texnoloji proses mяrhяlяlяrdяn
keчmяyяn mяhsullar (iшlяr, xidmяtlяr), elяcяdя dяstlяшdirilmяyяn, sиnaq vя texniki
qяbuldan keчmяyяn mяmulatlar daxildir.
Kцtlяvi vя seriyalи istehsalda olan bitmяиmiш istehsal balansda normativ
(plan) istehsal maya dяyяri, yaxud birbaшa mяsrяflяr, elяcя dя xammal, material vя
yarиmfabrikatlarиn dяyяri цzrя яks etdirilir.
Sadя istehsalda bitmяmiш istehsalиn mяhsullarи balansda hяqiqi istehsal
mяиsrяflяri цzrя яks etdirilir.
Balansиn bu maddяsinin doldurulmasи цчцn 20 “Яsas istehsalat”, 21 “Öz
istehsalиnиn yarиmfabrikatlarи”, 23 “Kömяиkчi istehsalat”, 29 “Xidmяtedici
istehsalat vя tяsяrrцfatlar” 30 “Qeyriяsaslи iшlяr” sintetik hesablarиnиn
mяlumatlarиndan istifadя edilir.
Hesabat dövrцndя aparиlan, ancaq gяlяcяk hesabat dövrцnя aid edilяn
xяrclяr, balansda gяlяcяk dövrlяrin xяrclяиri kimi яks etdirilir vя sonradan onlarиn
aid olduqlarи dövr яrzindя istehsal yaxud tяdavцl xяrclяrinя aid edilir. Bu maddяnin
doldurulmasи цчцn 31 “Gяlяcяk dövrlяrin xяrclяri” hesabиnиn mяlumatlarиndan
istifadя edilir.
Mцяssisяnin fяaliyyяtinin maliyyя nяticяsinin hesabatda яks etdirilmяsi
özцnяmяxsus xцsusiyyяtlяrя malikdir. Mяsяlяn mцяssisя, balansиn aktivinin
“Keчmiш ilin zяrяri” maddяsindя keчmiш ilin örtцlяsi zяrяr mяblяğini göstяrilir.
Fяaliyyяt ilinin yekun nяticяsi kimi mцяssisяnin hesabat ilinin zяrяri,
“Hesabat ilinin zяrяri” maddяsindя яks etdirilir. Bir qayda olaraq dekabr ayиnda
80 “Mяnfяяt vя zяrяrlяr” hesabиnиn kreditindяki mяnfяяtin mяblяğindяn,
debetindяki mяblяğlяri чиxdиqdan sonra qalan mяblяğ 88 “Bölцшdцrцlmяmiш
mяnfяяt (ödяnilmяmiш zяrяr)” hesabиnиn kreditinя yazиlиr vя balansиn hяmin adda
olan maddяsindя яks etdirilir.
Balansиn passivinin “Keчmiш ilin bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяti” maddяsindя
keчmiш ilin bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяtinin qalиğи göstяrilir. Bu maddя цzrя
göstяricilяr 88 “Bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (ödяnilmяmiш zяrяr)” sintetik hesabиnin
mяlumatlarиna яsasяn doldurulur.
“Mяnfяяt” maddяsindя mцяssisяnin bцtцn яmяliyyatlarиnиn mцhasibat
uчotuna vя “Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasиnиn Qanununa
mцvafiq balans maddяlяrinin qiymяtlяndirilmяsinя яsasяn mцяyyяn edilmiш son
maliyyя nяticяsi göstяrilir.
Hesabat ilinin mяnfяяti brutto mяblяğ (“Hesabat ilinin (dövrцnцn) mяnfяяti”
maddяsi) vя netto mяblяğ (hesabat ilindя (dövrцndя) bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяt
maddяsi) цzrя ayrи göstяrilir.

186
“Mяnfяяtin istifadяsi” maddяsindя hesabat ili яrzindя mяnfяяtdяn vergiyя vя
digяr bцdcя tяdiyяlяrinя ödяniш, mцяssisяnin sяrяncamиnda qalan xalis mяnfяяt
hesabиna isя onun özц tяrяfindяn mцяyyяn edilmiш tяdbirlяrin hяyata keчirilmяsinя
yönяldilяn mяnfяяt яks etdirilir. 81 “Mяnfяяtin istifadяsi” hesabиnиn debetindя
uчota alиnan mяnfяяtin istifadяsi onun öz istiqamяtlяri цzrя, yяni “Maliyyя
nяticяlяri vя onlarиn istifadяsi haqda hesabat”da яks etdirilir (2 №-li forma).
İl qurtardiqdan sonra istifadя olunmuш mяnfяяt qяdяr яldя edilяn mяnfяяt
azaldиlиr. Bu zaman 81 “Mяnfяяtin istifadяsi” hesabи kreditlяшdirilmяklя 80
“Mяnfяяt vя zяrяrlяr” hesabи debetlяшdirir, Bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяtя gяldikdя isя
o son nяticяdя 80 “Mяnfяяt vя zяrяrlяr” hesabиnиn debetinя, 88 “Bölцшdцrцlmяmiш
mяnfяяt (ödяnilmяmiш zяrяr)” hesabиnиn kreditinя yazиlmaqla silinir. Zяrяr isя
яksinя 88 “Bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяt (ödяnilmяmiш zяrяr)” hesabиnиn debetinя, 80
“Mяnfяяt vя zяrяrlяr” hesabиnиn kreditinя yazиlиr.
Belяliklя, balansиn göstяrilяn maddяlяrinin doldurulmasи цчцn 80, 81 vя 88
nömrяli sintetik hesablarиn mяlumatlarиndan istifadя edilir.

12.6. Mцhasibat (maliyyя) uчotu vя hesabatиnиn konsepsiyasи.

Bazar iqtisadiyyatи шяraitindя mцhasibat uчotunun konsepsiyasи mцhasibat


uчotunun nяzяri яsasиnи iшlяyib hazиrlamağи nяzяrdя tutur. 1
Lakin mцhasibat uчotunun konsepsiyasиnи hazиrlayan zaman nяinki nяzяri
mцddяalar, hяm dя subyektin maliyyя-tяsяrrцfat fяaliyyяtinin informasiya
tяminatиnиn яsasи olan mцhasibat uчotunun tяtbiqi яhяmiyyяtini nяzяrя almaq
zяruridir.
Konsepsiyanиn яsas mяqsяdi hяr шeydяn яvvяl, mцhasibat uчotunun dцnyada,
o cцmlяdяn Azяrbaycanda mцasir vяziyyяtinin qiymяtlяndirilmяsi, bazar
mцnasibяtlяrinin tяшkili, inkiшaf vя beynяlxalq standartlarиn tяlяblяri nяzяrя
alиnmaqla onun inkiшafиnиn proqnozlaшdиrиlmasи hesab edilir. Bu cцr konsepsiyanиn
iшlяnib hazиrlanmasи hяm mцhasibat uчotunu tяnzimlяyяn dövlяt orqanlarиnиn, hяm
dя mцhasiblяrin vя auditorlarиn peшяkar ictimai birliklяrin яn birinci vяzifяsi
olmalиdиr.
Bцtцn bunlar mцhasibat uчotu цzrя normativ sяnяdlяrlя
möhkяmlяndirilmяlidir. Hal-hazиrda mцhasibat uчotu sistemi dörd sяviyyяdя
tяnzimlяnir: hяr bir sяviyyя mцhasibat uчotu цzrя konsepsiyanиn яsas nяzяri
яsaslarиnи, onlarиn tяtbiqi dövrцnя qяdяr olan istiqamяtlяri яks etdirmяlidir.

Azяrbaycanda mцhasibat uчotunun tяnzimlяnmяsinin normativ sistemi.

187
Sяviyyя Sяnяdlяr Sяnяdlяri iшlяyяn orqanlar
1 2 3
И. Qanunverici Qanunverici orqanlar, qяrarlar, fяrmanlar Milli Mяclis, respublika hökumяti, respublika prezidenti
ИИ. Normativ Mцhasibat uчotu цzrя яsasnamя (standartlar)Respublika Maliyyя Nazirliyi, Respublika Milli Bankи
ИИИ. Metodiki Normativ aktlar (яsasnamяdяn fяrqli), Respublika Maliyyя Nazirliyi, İcra Hakimiyyяti
metodiki göstяriш orqanlarи, mяslяhяtxana firmalarи.
ИV. Tяшkilatиn Tяшkilati sяrяncamverici sяnяdlяr (яmrlяr, Tяшkilatlar, mяslяhяtxana firmalarи
uчot siyasяti sяrяncamlar vя s.)

Sonra mцhasibat uчotunun formalaшmasи vя qяbul edilmiш konsepsiyanиn


zяrurliyi haqqиnda mяsяlяyя baxиlmalиdиr.
Mяsяlя ondadиr ki, Qяrbdя (xцsusilя ABШ-da) mцhasibat uчotunun
nяzяriyyяsi son illяrdя inkiшaf etmяyя baшlamишdиr. Ancaq cari yцzilliyin 60-cи
illяrinin baшlanğиcиndan uчotun nяzяri mяsяlяlяrini яhatя edяn ilk tяdqiqat iшi
meydana gяlmiшdir. Bu, цmumilikdя, nяzяriyyяnin vя xцsusilя, uчotun
nяzяriyyяsinin qiymяtlяndirilmяsi ilя яlaqяdar olmuшdur. Sonrakи illяrdя uчotun
nяzяri яsaslarиnиn yaradиlmasиna vя iшlяnib hazиrlanmasиna diqqяt yetirilmiш vя geniш
iшlяr gяrцlmяyя baшlanmишdиr.
Mцhasibat uчotu sisteminin ayrи-ayrи elementlяrinin tяkmillяшdirilmяsi
haqda danишиlsa onda göstяrmяk lazиmdиr ki, bu mяsяlяyя 1992-ci ildяn vя dövri
surяtdя
____________
1. Konsepsiya – hяr hansи bir яшyanиn, hadisяnin, prosesin mцяyyяn цsulla mяnimsяnilmяsi;
яшyaya яsas nяzяr-diqqяtin yetirilmяsi; onlarиn mцntяzяm iшиqlandиrиlmasи цчцn rяhbяredici
qцvvяdir.
davam etdirilir. Hal-hazиrda Azяrbaycan Respublikasиnda mцhasibat uчotunun
tezliklя “tяkmillяшdirilmяsi” vя onun yeni konseptual prinsiplяrя keчirilmяsi tяlяb
olunur.
Mцhasibat uчotunun konsepsiyasиnи iшlяyib hazиrlayarkяn bir neчя
konsepsiyanи, yaxud bir konsepsiyanиn ayrи-ayrи bölmяlяrini (tяsadцfi deyil ki,
Qяrbdя bir neчя konsepsiya iшlяnib hazиrlanmишdиr) nяzяrя almaq lazиmdиr. Belя
konsepsiyalara aшağиdakиlarи aid etmяk olar:
- uчotun predmet vя metodu nяzяrя alиnmaqla mцhasibat uчotunun nяzяri
konsepsiyasи;
- inkiшafиn mяqsяdini vя яsas istiqamяtini mцяyyяn etmяklя mцhasibat uчotunun
inkiшafиnиn strateji (bazar iqtisadiyyatи modeli ilя яlaqяdar) konsepsiyasи;
- tяsяrrцfat subyektinin idarя edilmяsinin яsasи kimi uчotun tяtbiqi яhяmiyyяtini
mцяyyяn edяn taktiki konsepsiya.
“Mцhasibat uчotunun nяzяriyyяsi” konsepsiyasиnиn iшlяnib hazиrlanmasи, hяr bir
istehsalиn son nяticяsi mяnfяяt яldя etmяk hesab edildiyindяn mцhasibat uчotu
predmetindяn mцhasibat uчotu predmetinin dяqiqlяшdirilmяsini vя baшqa cцr dяrk
edilmяsini tяlяb edir. Bundan baшqa, яgяr nяzяriyyя haqda söhbяt gedirsя onda fяrdi
kapitalиn dövriyyяsindяn asиlи olan iqtisadi mцnasibяtlяrin hяrяkяtini dяyiшdirmяk
mцяyyяn sяviyyяdя qeyri-ciddi ola bilяr.

188
Mцhasibat uчotu sisteminin bazar iqtisadiyyatиnиn son modelinя
istiqamяtlяndirilmяsi tamamilя qanunauyğundur. Bu strategiya, sistemli шяkildя
qurulur. Ancaq respublikamиzda bazar iqtisadiyyatиnиn bu sahя цzrя modeli hяlя
tam mцяyyяn edilmяmiшdir.
Respublikamиzda standartlar (qaydalar) iшlяnib hazиrlanarkяn Azяrbaycanиn
iqtisadi, coğrafi, tяшkilati, mяdяni, milli xцsusiyyяtlяri nяzяrя alиnmaqla beynяlxalq
standartlarиn iшlяnmяsi tяcrцbяsindяn istifadя edilmяsi mяslяhяt görцlцr. Шцbhяsiz,
mцhasibat uчotunun milli standartlarиnиn hazиrlanmasи zamanи dцnya elmi vя
tяcrцbяsinin son nailiyyяtlяrindяn istifadя olunmalиdиr.
Mцhasibat uчotu predmetinin mцяyyяn edilmяsinя baxиши aчmaq цчцn onun
bazar iqtisadiyyatиnиn modeli ilя яlaqяsini bilmяk lazиmdиr. Bu zaman bazarиn
ictimai istehsaldakи yerini aydиnlaшdиrmaq lazиmdиr.
Mяlum olduğu kimi tяkrar istehsal prosesi dörd: istehsal, bölgц, mцbadilя vя
istehlak mяrhяlяlяrindяn (İ-B-M-İ) ibarяtdir. Tяkrar istehsalиn bцtцn mяrhяlяlяri
qarшиlиqlи яlaqяdя vя fasilяsiz qarшиlиqlи mцnasibяtdя olur vя onlar tяkrar istehsalиn
orqanik hissяsini özцndя яks etdirir.
İstehsal bir tяrяfdяn istehlaka, istehlak isя istehsalla bilavasitя bağlиdиr. Bu
hallar biri digяrindяn ayrи hяrяkяt edя bilmяz.
Onlarиn hяr biri bir-birinя qarши durur vя цmumi istehsal prosesindя mцxtяlif
funksiyalarи yerinя yetirirlяr.
Xarici istehsal vя istehlak bir-birindяn ayrиlиr vя sahя, hяmчinin baш verdiyi
dövrlяr цzrя fяrqlяndirilir. Lakin bu fяrqlяndirmя ictimai mцnasibяtlяrin hяrяkяti
vasitяsilя öz aralarиnda яlaqяlяndirilir vя aradan qaldиrиlиr.
Tяkrar istehsalиn bцtцn mяrhяlяlяrinin fasilяsiz tяsir prosesindя (İ-B-M-İ) bizi
яn чox mцbadilя vя onun istehsal, bölgц vя istehlakla яlaqяsi maraqlandиrиr. Mяsяlя
ondadиr ki, mцяyyяn шяraitdя mцbadilя, mal mцbadilяsi-tяdavцlц formasиnda чиxиш
edir. Birbaшa яmяk mяhsullarи ilя mцbadilя (M-M) pul tяdavцlц vasitяsilя (M-P-M)
yerinя yetirilir ki, nяticяdя fasilяsiz mцbadilя prosesi mal tяdavцlц prosesi kimi
aшağиdakи шяkildя tяsvir olunur.

İ M-P- M ИИ

Buna görя dя deyilяnlяrdяn belя nяticя чиxarmaq olar ki, mцbadilя vя mal
tяdavцlц bir-birinя uyğun olmayan bir anlayишdиr. Mal tяdavцlц pul tяdavцlц
vasitяsilя yerinя yetirilir.
Bu sяbяbdяn dя mцrяkkяb mяcmu ictimai mцnasibяtlяr (яlaqяlяr) inkiшaf edir
vя tяdavцl mцbadilяnin mцяyyяn anиnda meydana gяlir. Tяdavцl (M-P) ayrи-ayrи
ola bilmяz. O, mцbadilяnin mцrяkkяb sistemini (M-P-M) яks etdirir. Belяliklя, mal
tяdavцlц, mцbadilя formasиnиn inkiшafиnи özцndя яks etdirir vя yaxud яmtяя-pul
mцnasibяtlяri formasиnda qяbul edilяn mцbadilя hesab edilir.

189
“Mal tяdavцlц” anlayиши “bazar” anlayиши ilя birbaшa яlaqяlidir. Bunlar bir-
birlяrinя yaxиndиr, ancaq tam oxшar deyillяr, onlar mцяyyяn istiqamяtdя istehsal vя
istehlak arasиndakи яlaqяni яks etdirir. Hяr шeydяn яvvяl qeyd edяk ki, bazar яmtяя
istehsalиnиn ayrиlmaz kateqoriyasи hesab edilir. Bu, - яmtяя istehsalи olan yerdя
bazar da olmalиdиr – fikri ilя bir daha tяsdiq olunur.
Mяlumdur ki, яmtяя bazarda tяdavцl olunur. Ancaq bu tяdavцlцn arxasиnda
istehsal vя istehlak arasиndakи mцnasibяtlяrin hяrяkяti durur. “Bazar” terminindяn
istifadя edilяn zaman tяdavцl kateqoriyasиna baxиш, mallarиn tяdavцlц istiqamяtindя
istehsal vя istehlak arasиndakии яlaqя formasи kimi iqtisadi mцnasibяtlяrin
hяrяkяtinя baxишla qarишиq salиnиr.
Belяliklя, bazar - яmtяя istehsalи vя яmtяя mцnasibяtlяri шяraitindя яmtяя
istehsalчиlarи arasиnda яlaqя formasиdиr.
İstehlakчиlar bazarda tяlяblя, istehsalчиlar isя tяkliflя чиxиш edir. Яmtяяlяrя
tяklif hяm natural vя dяyяr formasиnda (яmtяяlяr hяm istehlak dяyяrinя, hяm dя
dяyяrя malik olur) olduğundan hяm dя qiymяtя malik olur. Qiymяt, tяlяb vя ödяniш
qabiliyyяtli tяklifin qarшиlиqlи яlaqяlяrinin bir шяrti kimi чиxиш edir.
Mal qiymяtsiz tяlяbя qarши dura bilmяz. Burada, tяlяb-qiymяt-mal tяklifi,
budur bazarиn цч tяrkib hissяsi. Onlar bazar mцnasibяtlяri sisteminin elementlяrini
özцndя яks etdirir.
Bazar mцnasibяtlяri sistemi axиrиncиnиn modelini formalaшdиrиr. Nяticя etibarи
ilя iqtisadiyyat bazar mцnasibяtlяrinin hяrяkяtinni, yяni istehlakчи vя istehsalчиlar
arasиndakи iqtisadi mцnasibяtlяrin hяrяkяtini öyrяnir.
Ancaq iqtisadi mцnasibяtlяr sahяsindя daha dцzgцn idarяetmя qяrarи qяbul
etmяk цчцn dяqiq vя dцzgцn informasiyanиn olmasи tяlяb olunur. Bir qayda olaraq
bu cцr informasiyalar mцhasibat uчotu sistemindя yaranиr.
İdarяetmя sistemindя mцhasibat uчotu bir sиra funksiyalarи: nяzarяt,
informasiya, analitik яks яlaqя vя s. yerinя yetirir. Buna görя dя mцhasibat
uчotunun sosial яhяmiyyяti onun bazar mцnasibяtlяrinin modelinя яsaslanan
funksiyalarи ilя tяsdiq olunur.
Bazar шяraitindя hяr bir tяsяrrцfat subyektinin fяaliyyяtiniin son mяqsяdi
mяnfяяt яldя etmяk hesab edilir. Buna görя dя mцhasibat uчotunun predmetindя
mцhasibat uчotu sisteminin bazar modeli ilя яlaqяsi яks etdirilmяlidir.
Tяsяrrцfat subyektlяrinin fяaliyyяti nяzяrdяn keчirilяrkяn proseslяrin
dinamikliyinя, vasitяlяrin vя onlarиn mяnbяlяrinin hяrяkяt etmяsinя tяsadцf edilir.
Lakin bu hяrяkяtin arasиnda istehsalчи ilя istehlakчи arasиnda baш verяn iqtisadi
mцnasibяtlяr dayanиr. Buna görя vasitяlяrin ilk yaranma mяrhяlяsini aчmaq vя
öyrяnmяk tяlяb olunur.
Bir qayda olaraq istehsal prosesinin fasilяsizliyi tяchizat prosesi ilя mцшayiяt
olunur vя bu da istehsal olunmuш hazиr mяhsulun satишиnиn tяшkil edilmяsinя шяrait
yaradиr. Vasitяlяrin hяrяkяtinin bu mяrhяlяlяri bir-birini daima яvяz edir ki, bu da
mцяssisяdя vяsaitlяrin fasilяsiz dövr etmяsinя шяrait yaradиr vя kapitalиn
dövriyyяsini aшağиdakи kimi ifadя edir:

190
İstehsal vasitяlяri
P-Я ...İ...Я 1 ...P 1
İшчi qцvvяsi

Kapitalиn dövriyyяsinin яsas mяrhяlяsinin maddi nemяt (göstяrilяn xidmяt)


yaradan (yerinя yetirяn), yяni nяinki xarici görцnцшцnя vя xцsusiyyяtinя, hяm dя
dяyяrinя görя istehlak edilmiш яшyadan fяrqlяnяn yeni mяhsul istehsal edяn istehsal
tяшkil edir.
Yeni yaradиlmиш mяhsulun dяyяri istifadя olunmuш istehsal vasitяlяrindяn vя
iшчi яmяyi ilя yaranan yeni dяyяrdяn ibarяtdir. Mцhasibat uчotu istehsal prosesini
(göstяrilяn xidmяti) qeyd edяrяk istehsal mяsrяflяrinni (yяni istehsal vasitяlяrini vя
iшчi qцvvяsinni) vя istehsal mяhsullarиnи (hazиr mяhsullarи) яks etdirir.
Mцhasibat uчotu istehsal vasitяlяrinin vя iшчi qцvvяsinin mяsrяflяrini яks
etdirmяklя istehsalиn istehlakиnи-istehsal prosesinin яks tяrяfini яhatя rdir.
Kapitalиn dövriyyяsinin digяr mяrhяlяlяri tяdavцl sahяlяrindя baш verir. Bu,
mцяssisяnin tяchiz edilmяsi vя hazиr mяhsulun satиши mяrhяlяlяridir.
Mцhasibat uчotu tяchizat vя satиш prosesini яks etdirmяklя istehsal
vasitяlяrinin яldя edilmяsi, mяhsullarиn satиши vя яmяyin ödяnilmяsi xяrclяrini яhatя
edir. Mяhsul satишиndan яldя edilяn pul vяsaitinin, tяyin edilmiш bцtцn dövlяt
vergilяrinin ödяnilmяsi цчцn mяnfяяtdяn verilmiш avans mяblяğindяn artиq qalan
hissяsi mцяssisяnin sяrancamиnda qalan mяnfяяt hesab edilir.
Belяliklя, tяsяrrцfat subyektinin kapitalиnиn dövriyyяsini sxematik olaraq
aшağиdakи kimi tяsяvvцr etmяk olar (proseslяr vasitяsilя):

İstehsal prosesi
Əmək vasitələrinin əmək əşyaları, işçi
1
qüvvəsi ilə birləşdirilməsi ...İ...Ə

Təchizat prosesi Satış prosesi


İstehsal vasitələri
P-Ə 1
Ə ...P
1

İşçi qüvvəsi

Цmumiyyяtlя mцhasibat (maliyyя) uчotu vя hesabatи mцvafiq qayda vя


standartlara riayяt etmяklя uчot vя hesabatиn beynяlxalq standartlarиna uyğun
tяшkil edilir.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatиnиn qarшиsиnda aшağиdakи vяzifяlяri yerinя
yetirmяk qoyulmuшdur.

191
- яn mцhцm vя potensial imkana malik olan investor vя kreditorlara lazиm olan
obyektiv vя baшa dцшцlяn informasiyalar tяqdim etmяk;
- gözlяnilяn gяlirlя яlaqяdar risk vя mяblяğlяr haqda fikir söylяmяk цчцn яn
mцhцm potensial imkana malik investorlara vя kreditorlara kömяk edяn
informasiyalar vermяk;
- mцяssisяnin tяsяrrцfat ehtiyatlarи vя öhdяliklяri, яmlakиn tяrkibi vя onlarиn
formalaшma mяnbяlяri, elяcя dя vяsait mяnbяlяrinin dяyiшmяsi haqda
informasiyalar tяqdim etmяk.
Mцhasibat (maliyyя) uчotu vя hesabatиnиn tяrtibi pul ifadяsi ilя yerinя yetirilir.
Mцhasibat (maliyyя) uчotu sistemindя toplanan vя iшlяnяn informasiyalarиn
mцяssisяdяn kяnar istifadя edяnlяrя tяqdim edilmяsi цmumi tяyinatlи xarici
hesabatlarиn яsas цsulu sayиlиr.
Azяrbaycan Respublikasиnda hazиrda qцvvяdя olan mцhasibat (maliyyя)
hesabatи mцяssisяnin balansиndan (1№-li forma) vя mцяssisя balansиna яlavяdяn
(5№-li forma), maliyyя nяticяlяri vя onlarиn istifadяsi haqda hesabatdan (2№-li
forma) ibarяtdir.
Qяrb firmalarиnиn mцhasibat (maliyyя) hesabatи aшağиdakи tяrkibdя olur:
- Balans;
- Mяnfяяt vя zяrяr haqqиnda hesabat;
- Xцsusi kapitalиn hяrяkяti haqda hesabat;
- Pul vяsaitinin hяrяkяti haqda hesabat.
Mцhasibat (maliyyя) informasiyalarи sistemi, яmяlyatlarиn uчotunu
formalaшdиrmaq vя qяbul edilяn qяrarиn nяticяsinя tяsir etmяyя шяrait yaradan
doğru, obyektiv vя яhяmiyyяtli olmaq, proqnoz dяyяrя malik olmaq, mцvafiq
idarяetmя vя digяr qяrarlar qяbul etmяk yaxud hazиrlamaq цчцn vaxtlи-vaxtиnda vя
hamиya aydиn olmaq kimi tяlяblяri tяmin etmяlidir. Sintetik vя analitik hesablarиn
aparиlmasиnи nяzяrdя tutan mцhasibat uчotu sistemi mцhasibat informasiyalarиnиn
formalaшmasиnиn dцzgцnlцyцnц yoxlamağa vя tяsdiq etmяyя шяrait yaradиr.
Maliyyя (mцhasibat) hesabatlarиnda göstяrilяn mцhasibat informasiyalarи,
mяlumatlarиn mцqayisя edilя bilmяk tяlяblяrini tяmin etmяlidir.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnda göstяrilяn uчot informasiyalarи
mцhafizяkar olmalи, yяni aktivlяri, яmlaklarи qiymяtlяndirяn zaman mцmkцn olan
qiymяtdяn яn aшağи qiymяt seчilmяlidir. Bu яшyanиn bazar qiymяtinin onun maya
dяyяrindяn artиq olmasи hallarиnda hяmin яшyanиn hesabatda daha aшağи qiymяtlя,
yяni maya dяyяri ilя göstяrilmяsini яhatя edir. Яksinя, яшyanиn bazar qiymяti maya
dяyяrindяn aшağи olduqda isя hяmin яшya uчotda bazar qiymяti ilя яks etdirilmяlidir.
Bu cцr xцsusiyyяt hяm яmlaklarиn vя aktivlяrin qiymяtlяndirilmяsindя, hяm dя
mяnfяяt sяviyyяsinin mцяyyяn edilmяsindя ehtiyatlиlиğи tяmin edir.
Mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnda göstяrilяn informasiyalar tam vя onlardan
istifadя edяnlяr цчцn zяruri olan maksimum mяzmuna malik olmalиdиr.
Mцhasibat (maliyyя) uчotunun tяшkili vя mцhasibat (maliyyя) hesabatиnиn
tяrtibi konsepsiyasиnиn яsas prinsiplяrindяn biri iqtisadi mяzmunundan vя ikili

192
xarakterindяn asиlи olaraq hяr bir tяsяrrцfat яmяliyyatиnи eyni mяblяğdя mцhasibat
uчotunun iki hesabиnda, ikili yazиlиш metodu ilя яks etdirmяk hesab edilir.
Sintetik vя analitik hesablarиn kömяyi ilя tяшkil edilяn sistemli mцhasibat uчotu
mцяssisяnin яmlakи, onlarиn formalaшma mяnbяyi haqda dяqiq informasiyalar яldя
etmяyя шяrait yaradиr.
Mцhasibat (maliyyя) uчotu vя hesabatиnиn яn mцhцm prinsiplяrindяn biri dя
mцhasibat balansи vя digяr hesabat formalarиnи da cяlb etmяklя mцяssisяnin
maliyyя vяziyyяtinin tяhlilinin aparиlmasиna imkan yaratmasиdиr. Mцяssisяnnin
maliyyя vяziyyяtinin tяhlili balansиn aktivinin lяğv olunmadиğиnи, istehsalat
ehtiyatlarи vя digяr material dяyяrlilяrinin mövcudluğunu, elяcя dя bir sиra
яmsallarиn hesablanmasиnи mцяyyяn etmяyя imkan yaradиr. Bununla яlaqяdar
olaraq Merill Linqa, Piersa Fennera vя Smitin “Maliyyя hesabatиnи necя oxumalи”
adlи iшi xцsusi maraq doğurur 1 .
Mцhasibat (maliyyя) hesabatи nяinki mцяssisя daxilindя istifadя edilmяk, hяm dя
xarici istifadячilяr цчцn nяzяrdя tutulduğundan beynяlxalq qayda vя standartlara
mцvafiq aparиlan auditor yoxlamasиna yönяldilmiшdir.
Auditor rяyi mцhasibat (maliyyя) hesabatиnda яks etdirilяn nöqsanlar
göstяrilmяklя mцstяqil auditor firmasи yaxud auditor palatasиnиn
mцtяxяssislяri
tяrяfindяn tяrtib edilir.
Mцhasibat (maliyyя) uчotu vя hesabatи sisteminin tяшkili zamanи inflyasiyanиn
uчotu яn mцhцm mяsяlя hesab edilir.
______________________
1. Linq M., Piersa F. vя Smit “Как читать финансовый отчет” İngilis dilindяn tяrcцmя. M. Dels.
1992-sяh. 39
Beynяlxalq uчot vя hesabat standartlarи цzrя Beynяlxalq hökumяtlяrarasи
ekspertlяr qrupunun, Birlяшmiш Millяtlяr Tяшkilatиnиn İqtisadiyyat vя Sosial
mяsяlяlяr Шurasиnиn transmilli korporasiyasи цzrя komissiyasиnиn materiallarиna
яsasяn “İnflyasiya” dedikdя qiymяtin цmumi sяviyyяsinin artmasи baшa dцшцlцr. Bu
terminin alternativ izahи pulun alиcиlиq qabiliyyяtinin aшağи dцшmяsi kimi verilя bilяr.
Ancaq qiymяtin цmumi sяviyyяsinin dяyiшmяsi kimi konkret malиn qiymяtinin
artma dinamikasиnи яks etdirmяk цчцn “inflyasиya” termini illяrlя daha geniш
mяnada istifadя edilmяyя baшlanmишdиr (bir sиra mцtяxяssislяrin fikrincя, “qiymяtin
dяyiшmяsi” ifadяsi hяm konkret qiymяti, hяm dя onlarиn цmumi sяviyyяsini яhatя
etdiyindяn nяzяrdяn keчirilяn halи daha tam xarakterizя edir). Buna görя
“İnflyasiya” termini vя “qiymяtin dяyiшmяsi” ifadяsi bir-birini яvяz edяn anlayиш
kimi istifadя edilir.
Чox ölkяlяrdя mцhasibat uчotunun qяbul edilmiш prinsiplяri ilk qiymяtя
яsaslanan göstяricilяri özцndя birlяшdirяn maliyyя hesabatиnи (maliyyя cяdvяlini)
яsas götцrцr. Bu cцr yanaшma iki sяbяblя izah edilir. Birinci, ilk qiymяt razиlaшma
aparиlan dövrdя mцяssisяnin apardиğи ödяniшin yaxud aldиğи vяsaitin hяqiqi
qiymяtini яks etdirir, ikinci ilk qiymяt bir qayda olaraq mцstяqil mцшtяrilяrlя

193
bağlanmиш razиlaшmanиn nяticяsi hesab edildiyindяn maliyyя яmяliyyatlarи
göstяricilяrinin yoxlanmasиnиn subyektivliyini özцndя яks etdirir.
Qiymяtin sabitliyi шяraitindя яmяliyyatlarиn ilk dяyяrinя яsaslanan uчot vя
hesabat sistemindяn istifadя edilmяsi özцnц doğrultmuшdur.
Lakin qiymяtlяr artиb-azaldиqca bu cцr sistemin tяtbiqi mцяssisяnin vяziyyяti,
fяaliyyяti, ehtiyatlarиn vя i.a. istifadяsi haqda yanlиш qяrar чиxarmağa gяtirib чиxara
bilяr.
Mövcud vяsaitlяr vя debitor borclarи kimi maliyyя aktivlяri gяlяcяkdя cяlb edilяsi
pul mяblяğinя olan tяlяbatи özцndя яks etdirdiyindяn яsasяn mцяssisяnin яmlak vя
maliyyя vяziyyяtinin mцяyyяn edilmяsindя xarici istifadячilяrя imkan yaratmиr.
İnflyasiya prosesinin tяsiri mцhasibat uчotunun tяшkilindя, xцsusilя göstяricilяrin
яmsallaшdиrиlmasи vasitяsilя uчot obyektindя яks etdirilir.
İnflyasiya prosesi шяraitindя uчotun tяшkilini lazиmi sяviyyяdя qurmaq цчцn dövri
surяtdя цmumi qiymяt яmsalиnи mяrkяzi mяtbuatda dяrc etdirmяk lazиmdиr ki,
mцяssisяlяr balansиn aktiv maddяlяrini yenidяn hesablayиb dяqiqlяшdirя bilsinlяr.
Qiymяt яmsalиnиn dövri surяtdя mяtbuatda dяrc edilmяsi mцяssisя яmlakиnиn
vяziyyяtini dяqiq mцяyyяn etmяyя imkan yaradиr. Bu zaman material vя digяr
qiymяtlilяrin hяqiqi dяyяri bazar yaxud birja qiymяtindяn artиq ola bilяr. Belя halda
hяmin qiymяtlilяrin hяqiqi maya dяyяri ilя bazar dяyяri arasиndakи fяrq sonrakи
hesabat dövrlяrindя mяhsul satишиndan ola bilяcяk zяrяrin ödяnilmяsini tяmin edяn
xцsusi ehtiyat kimi balansиn passivinin ayrи maddяsindя яks etdirilmяlidir.

BÖLMЯ 13. Tяшkilatиn uчot siyasяti

Uчot siyasяti haqda anlayиш vя onun tяrkibi.


Uчot siyasяti – mцhasibat uчotunun aparиlma цsulunun – ilkin mцшahidя,
dяyяr ölчцsц, tяsяrrцfat fяaliyyяti hallarиnиn cari qruplaшdиrиlmasи vя yekun
цmumilяшdirilmяsinin mяcmuudur.
Tяшkilatda qurulan mцhasibat uчotu onun mцяyyяn qaydalar цzrя
aparиlmasиnи nяzяrdя tutur. Bu cцr qaydanиn mяcmuunun tяyin edilmяsindя baшlиca
problem uчotun aparиlmasиndan alиnan maksimum effektin hяyata keчirilmяsini
tяmin etmяkdяn ibarяtdir. Bu cцr halda effekt dedikdя maliyyя vя idarяetmя
informasiyalarиnиn vaxtlи-vaxtиnda formalaшmasиnи, istifadя edяn dairяlяr цчцn
yararlи vя ehtibarlи olmasи baшa dцшцlцr.
Tяшkilatиn uчot siyasяti mяsяlяsini aшağиdakиlar araшdиrmalиdиr:
a uчot siyasяtini tяsdiq edяn mцяssisя, tяшkilat rяhbяri;
a uчot siyasяtini formalaшdиran, yяni onun mяzmununu hяrtяrяfli vя
яsaslanmиш шяkildя iшlяyib hazиrlayan mцяssisя, tяшkilatиn mцhasibi;
194
a uчot siyasяti audit yoxlamasиnиn obyektlяrindяn biri olduğundan vя
yoxlama prosesi bilavasitя onun vasitяsilя hяyata keчirildiyindяn – auditor;
a bu vя digяr vergiyяcяlbetmя qaydasи uчot siyasяtinin яksяr
prinsipindяn asиlи olduğundan vergi inspektoru.
Tяшkilatиn daxili hяyatи vя xarici istifadячilяr цчцn яhяmiyyяtli olan uчot
siyasяti mцhasibat informasiyalarиnda tяшkilat vя шяxslяrin maddi marağиnи tяmin
edяn ciddi nяzarяt obyekti hesab edilir.
Belяliklя, tяшkilatиn uчot siyasяti – birinci mцhasibat uчotu sisteminin
liberallaшdиrma prosesinin hяyata keчirilmяsini; ikinci mцhasibat uчotu vя
mehasibat hesabatи цzrя normativ sistemin tяkmillяшdirilmяsinin baш vermяsini;
цчцncц beynяlxalq standarta mцvafiq mцhasibat uчotunun islahatи Proqramиna
mцvafiq tяdbirlяrin hяyata keчirilmяsindя qцvvяdя olan qanunvericiliyin tяtbiq
edilmяsini özцndя яks etdirяn qeyri adi vasitя hesab edilir.
Bu baxиmdan digяr ölkяlяrdя olduğu kimi bizim ölkяdя dя belя bir
istiqamяtverici sяnяd hazиrlanmиш vя ondan ölkяnin uчot sistemindя istifadя edilir.
1997-ci ilin 1 yanvar tarixindяn Azяrbaycan Respublikasи Maliyyя
Nazirliyinin 23 yanvar 1997-ci il 05 №-li яmri ilя tяsdiq olunmuш mцhasibat uчotu
цzrя ilk “Tяшkilatиn uчot siyasяti”nя dair яsasnamя qцvvяyя minmiшdir. Bu
standartиn цmumi mяzmunu aшağиdakиlarи яhatя edir.

1. Цmumi mцddяalar
1.1. Bu яsasnamя Azяrbaycan Respublikasи Prezidentinin 22 mart 1995-ci il
tarixli fяrmanи ilя qяbul edilmiш “Mцhasibat uчotu haqqиnda Azяrbaycan
Respublikasи Qanunu”nun 4-cц maddяsinя яsasяn uчot aparmağa borclu olan
bцtцn idarя, mцяssisя, tяшkilat vя digяr tяsяrrцfat subyektlяrinin (bundan sonra
mцяssisя adlandиrиlacaq) uчot siyasяtinin formalaшmasиnиn яsaslarиnи vя
aчиqlanmasиnи mцяyyяn edir.
Bu яsasnamя Azяrbaycan Respublikasиnda Mцhasibat uчotu sisteminin
tяnzimlяnmяsi цчцn yaradиlmиш hцquqi normativ sяnяdlяrdяn biridir vя bu sahяdя
yaradиlmиш hцquqi normativ sяnяdlяri nяzяrя almaqla mцhasibat uчotu sisteminin
tяnzimlяnmяsinin яn цmumi яlaqя formalarиnи özцndя яks etdirir.
1.2. Prezidentin 1995-ci il 22 mart tarixli fяrmanи ilя qяbul edilmiш vя Milli
Mяclisin 999 saylи 24 mart 1995-cii il tarixli qяrarи ilя iyul ayиnиn 1-dяn qцvvяyя
minmiш bu яsasnamя “Mцhasibat uчotu haqqиnda Azяrbaycan Respublikasи
Qanunu”na vя qцvvяdя olan digяr mцhasibat uчotu standartlarиna яsaslanaraq
mцяssisяlяrdя mцhasibat uчotunun aparиlmasи цsullarиnиn (mцhasibat uчotunun
aparиlma цsullarиna: qruplaшdиrma vя tяsяrrцfat fяaliyyяti faktlarиnиn
qiymяtlяndirilmяsi, aktivlяrin dяyяrinin ödяnilmяsi metodlarи, sяnяdlяrin
dövriyyяsinin tяшkili цsullarи, inventarizasiya qaydalarи, mцhasibat uчotu
hesablarиnиn tяtbiqi цsullarи, uчot registrlяri sistemi, mяlumatlarиn araшdиrиlmasи vя
digяr mцvafiq цsullar, metodlar aiddir) яn цmumi яlaqя formalarиndan bяhs edir.
2. Uчot siyasяtinin formalaшmasи.

195
2.1. Sözц gedяn “Mцhasibat uчotu haqqиnda Azяrbaycan Respublikasи
Qanunu”nun 9-cu maddяsinя яsasяn mцяssisяnin uчot siyasяti onun rяhbяri
tяrяfindяn formalaшиr. Mцяssisя rяhbяri uчot siyasяtini formalaшdиrarkяn bu
яsasnamяnin vя mцhasibat uчotu sistemini tяnzimlяyяn digяr hцquqi normativ
sяnяdlяrin tяlяblяrinя яmяl edir.
2.2. Uчot siyasяtinin formalaшmasиnda яsasяn aшağиdakиlar nяzяrdя tutulur:
mцяssisя öz яmlakиnи vя öhdяliklяrini digяr mцяssisяlяrin яmlakиndan vя
öhdяliklяrindяn ayиrиr;
mцяssisя uzun mцddяt fasilяsiz iшinя, onun gяlяcяk inkiшafиna, яmlak vя
öhdяliklяrinя, hяmчinin borclarиnиn vaxtlи-vaxtиnda ödяnilmяsinя tяminat verir;
mцяssisяnin uчot siyasяtini Azяrbaycan Respublikasиnиn Mцhasibat uчotu
sistemini tяnzimlяyяn qanunverici sяnяdlяrя uyğun olaraq hesabat ili цчцn qяbul
edir;
mцяssisя gяlir vя xяrclяrin hesabat dövrцnя dцzgцn aid etmяli, bцtцn
tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn ardиcиl olaraq uчot registrlяrindя dцzgцn xronoloji
qeydiyyatиnи tяmin etmяli, mövcud яmlakиn, öhdяliklяrin, kapitalиn,
hesablaшmalarиn vя digяr sяrvяtlяrin inventarizasiyanиn nяticяllяrini uчotda tam vя
dцzgцn яks etdirmяlidir.
2.3. Mцяssisяnin uчot siyasяti яsasяn aшağиdakиlarи özцndя яks etdirir:
- mцяssisя яmlakиnиn, öhdяliklяrinin, kapitalиnиn, dövriyyя vasitяlяrinin vя
цmumiyyяtlя bцtцn maliyyя-tяsяrrцfat fяaliyyяtindяki tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn
natural göstяricilяr яsasиnda, pul ifadяsindя, fasilяsiz, baшdan-baшa, sяnяdlяшdirilmiш
vя mцhasibat registrlяrindя qarшиlиqlи яlaqяdя, mцhasibat hesablarиnda ikili yazиlиш
цsulu ilя heч bir istisnaya yol vermяdяn dцzgцn yиğиlmasи vя qaydaya salиnmasи
sistemini tяmin edir;
- mцяssisя rяhbяri mцhasibat uчotunun tяшkili formasиnи, sяnяd dövriyyяsi
qaydasиnи vя uчot mяlumatlarиnиn texnoloigiyasиnи tяmin edir, daxili uчot vя
hesabat sistemini iшlяyib hazиrlayиr, mцhasibat uчotunun mяqsяdini hяyata
keчirmяk цчцn vacib olan tяsяrrцfat яmяliyyatlarи цzяrindя nяzarяt qaydasиnи
sяnяdlяrя imza etmяk hцququ olanlarи vя s. mцяyyяn edir;
- mцяssisя ilkin uчot sяnяdlяrindя mяzmunu qeyd olunan tяsяrrцfat
яmяliyyatlarиnи uчot vя hesabatda яks etdirяn zaman onun iqtisadi mяzmununun
mяnaca qalan bцtцn яlamяtlяrindяn цstцnlцyцnц tяmin edяrяk onlarиn uчot
siyasяtindя kommersiya sirri kimi qorunub saxlanmasиnи tяlяb edir;
- mцяssisя maliyyя nяticяlяrini formalaшdиran zaman potensial zяrяrin yaxud
öhdяliyin son dяrяcя mяnfяяtя vя aktivя чevrilяrяk uчot vя hesabatda яksini tapmasи
цчцn böyцk hazиrlиq iшini – ehtiyatlиlиğи tяmin edir;
- mцяssisя hяr dяfя analitik uчot mяlumatlarиnи sintetik uчot mяlumatlarи ilя
tutuшduraraq mцhasibat uчotu vя hesabatиnиn dцzgцnlцyцnц yoxlayиr.
2.4. Uчot siyasяtinin formalaшmasи zamanи mцhasibat uчotunun tяшkili vя
aparиlmasи (daxili uчot vя hesabat qaydalarиnиn yaradиlmasи), inventarizasiya
qaydasи, яmlak vя öhdяliklяrin qiymяtlяndirilmяsi цsullarи, fondlar vя ehtiyatlarиn
yaradиlmasи, satишdan gяlяn gяlirin mцяyyяn edilmяsi, ilkin uчot formalarиnиn tяшkili,
196
aylиq, rцblцk vя illik hesabatlarиn hazиrlanmasи vя s. iшlяrin görцlmяsi barяdя
mцяssisя rяhbяri daxili яmrlяr, qяrarlar, qaydalar vя s. hazиrlayиr.
2.5. Mцяssisя rяhbяri uчot siyasяtini formalaшdиran zaman “Mцhasibat uчotu
haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasи Qanununu яldя rяhbяr tutaraq onun bцtцn
tяlяlblяrini yerinя yetirmяlidir. Uчot siyasяti hяmчinin Azяrbaycan Respublikasиnиn
qanunverici orqanlarи tяrяfindяn qяbul edilmiш Mцhasibat uчotu standartlarиnиn
tяlяblяrinя uyğun olmalиdиr.
2.6. Mцяssisяnin uчot siyasяtindя hяr dяfя Azяrbaycan Respublikasиnиn
qanunverici orqanlarи tяrяfindяn qяbul edilmiш mцhasibat uчotu standartlarиnиn
tяlяblяrinя uyğun яlavя vя dяyiшikliklяr edilя bilяr.

3. Uчot siyasяtinin aчиqlanmasи

3.1. Mцяssisяnin яmlakиnиn, öhdяliklяrinin, dövriyyя vasitяlяrinin, maliyyя


vяziyyяtinin, tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяlяrinin, kapitallarиn, maliyyяlяшmяlяrinin
vя s. yekun göstяricilяri istifadячilяr (sahibkarlar, sяhmdarlar, Dövlяt orqanlarи,
kreditorlar vя s.) цчцn tяyin edilmiш mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиndan heч bir
istisnaya yol verilmяdяn dцzgцn яks etdirilmяlidir. Maliyyя, Bank, vergi orqanlarи,
investorlar, malsatanlar, mal alanlar, kreditorlar, Dövlяt orqanlarи vя digяr marağи
olan tяшkilatlar vя шяxslяr tяrяfindяn operatиv rяhbяrlik vя idarяetmяni hяyata
keчirmяk цчцn tяsяrrцfat proseslяri vя maliyyя-tяsяrrцfat fяaliyyяti haqqиnda zяruri
mяlumatlarи dцzgцn tяhlil etmяk vя mцяssisяnin gяlяcяk inkiшaf perspektivlяrinin
maksimum yollarиnи dцzgцn araшdиrmaq mяqsяdilя uчot siyasяti aчиqlanиr.
Mцяssisяnin kommersiya sirlяrindяn baшqa bu aчиqlamalar mцhasibat (maliyyя)
hesabatlarиna яlavя edilяn arayияlarda öz яksini tapиr.
Bu яsasnamяdяn sonra Respublikada 2005-2008-ci illяrdя Milli Mцhasibat
Standartlarиnиn tяtbiqi цzrя Azяrbaycan Respublikasи Nazirlяr Kabinetinin 18 iyul
2005-ci il 139 №-li qяrarи ilя tяsdiq olunmuш Proqrama mцvafiq olaraq 2007-ci ildя
“Uчot siyasяti, uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr vя sяhvlяr цzrя” kommersiya
tяшkilatlarи цчцn 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarи hazиrlanmиш vя o
Azяrbaycan Respublikasи Maliyyя Nazirliyinin 2007-ci il 23 iyul tarixli İ-173/1
nömrяli яmri ilя tяsdiq edilяrяk tяcrцbяyя tяtbiqi tövsiyя edilmiшdir.
Hяmin standartиn чиxarиши suala яlavя edilir.

ЧИXARИШ

“UЧOT SİYASЯTİ, UЧOT QİYMЯTLЯRİNDЯ DЯYİШİKLİKLЯR VЯ


SЯHVLЯR ЦZRЯ” KOMMERSİYA TЯШKİLATLARИ ЦЧЦN 11 №li MİLLİ
MЦHASİBAT UЧOTU STANDARTИ

ЦMUMİ MЦDDЯALAR

197
Standartиn tяyinatи
1. Bu Standart “Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasиnиn Qanununa uyğun olaraq hazиrlanmиш vя «Uчot
siyasяti, uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr vя sяhvlяr» adlи 8 №li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartиna
яsaslanmишdиr.

Mяqsяd
2. Bu Standartиn mяqsяdi uчot siyasяtindя vя uчot qiymяtlяrindя edilяn dяyiшikliklяrя vя sяhvlяrin dцzяldilmяsinя dair
mяlumatиn aчиqlanmasи vя uчot qaydalarи ilя yanaши, uчot siyasяtinin seчilmяsi vя dяyiшdirilmяsi цчцn istifadя olunan
meyarlarиn mцяyyяn olunmasиndan ibarяtdir.

3 Uчot siyasяtindя dяyiшikliklяrя aid aчиqlama tяlяblяri istisna olmaqla, uчot siyasяti цzrя aчиqlama tяlяblяri “Maliyyя
hesabatlarиnиn tяqdimatи цzrя” 1 №li Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnda tяqdim edilmiшdir.

STANDARTИN TЯTBİQİ SAHЯSİ


4. Bu standart, Uчot Qaydalarи nяzяrя alиnmaqla, maliyyя hesabatlarиnи “Mцhasibat uчotu haqqиnda”
Azяrbaycan Respublikasиnиn Qanununun 10-cu maddяsinя яsasяn hazиrlayan kommersiya tяшkilatlarи tяrяfindяn tяtbiq
edilir.

5. Mцhasibat uчotunu tяnzimlяyяn qцvvяdя olan normativ-hцquqi aktlar ilя bu Milli Mцhasibat Uчotu
Standartи arasиnda ziddiyyяt yarandиğи halda, hazиrkи standart tяtbiq edilir.

6. Bu standart uчot siyasяtinin seчilmяsi vя tяtbiqi zamanи, habelя uчot siyasяtindя vя uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяrin vя
яvvяlki hesabat dövrlяrinin sяhvlяri цzrя dцzяliшlяrin uчotu zamanи tяtbiq edilir.

7. Яvvяlki hesabat dövrlяrinin sяhvlяrinin dцzяldilmяsi vя uчot siyasяtindя dяyiшikliklяrin tяtbiq edilmяsi mяqsяdilя
aparиlmиш retrospektiv dцzяliшlяr цzrя vergi nяticяlяri “Cari mяnfяяt vergisi цzrя” 3 №li Milli Mцhasibat Uчotu
Standartиna vя “Tяxirя salиnmиш mяnfяяt vergisi цzrя” 4 №li Milli Mцhasibat Uчotu Standartиna яsasяn uчota alиnиr vя
aчиqlanиr.

ЯSAS ANLAYИШLAR
8. Bu standartda istifadя edilmiш яsas anlayишlar aшağиdakи mяnalarи ifadя edir:

Uчot siyasяti – maliyyя hesabatlarиnиn hazиrlanmasи vя tяqdim edilmяsi zamanи mцяssisя tяrяfindяn tяtbiq edilяn konkret
prinsiplяr, яsaslar, шяrtlяr vя qaydalardиr.

Uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr – aktivlяrin vя ya öhdяliklяrin mövcud statusunun vя onlarla bağlи ehtimal edilяn
gяlяcяk iqtisadi sяmяrя vя öhdяliklяrin qiymяtlяndirilmяsi nяticяsindя aktivin vя ya öhdяliyin balans dяyяrinin vя ya
aktivin dövri istehlak mяblяğinin dцzяldilmяsidir. Uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr яldя olunmuш yeni mяlumatlardan vя
vяziyyяtin dяyiшmяsindяn yarandиğи цчцn sяhvlяrin dцzяldilmяsi hesab edilmir.

Ciddi mяlumat boшluqlarи vя ya maliyyя hesabatlarиnиn maddяlяri цzrя mяlumatиn yanlиш tяqdim edilmяsi – istifadячilяrin
maliyyя hesabatlarиna яsaslanan qяrarlarиna ayrи-ayrиlиqda vя ya birlikdя tяsir edя bildikdя яhяmiyyяtli hesab edilirlяr.
Яhяmiyyяtlilik dяrяcяsi mяlumat boшluğunun vя ya yanlиш tяqdim edilmiш mяlumatиn hяcmindяn vя xцsusiyyяtindяn
asиlиdиr. Mцvafiq maddяnin hяcmi vя ya xцsusiyyяti, vя ya bunlarиn hяr ikisi mцяyyяnlяшdirici faktor ola bilяr. Bundan
baшqa, яhяmiyyяtlilik dяrяcяsi istifadячilяrin tяsяrrцfat fяaliyyяti haqqиnda vя mцhasibat uчotu haqqиnda mцvafiq
biliklяrя sahib olmasи, habelя onlarиn яldя edilяn mяlumatlarla diqqяtlя tanиш olmaq istяyinя malik olmasи fяrziyyяsi
яsasиnda mövcud шяrtlяr daxilindя edilmiш mцhakimяyя яsaslanиr.

198
Keчmiш dövrlяrin sяhvlяri – mцяssisяnin bir vя ya bir neчя яvvяlki dövrlяrini яhatя edяn maliyyя hesabatlarиnda
aшağиdakи шяrtlяri tяmin edяn etibarlи mяlumatdan istifadя edilmяmяsi vя ya yanlиш istifadя edilmяsi nяticяsindя
buraxиlmиш sяhvlяr vя edilmiш yanlиш bяyanatlardиr:

(a) mяlumat hяmin dövrlяrin maliyyя hesabatlarи dяrc olunmaq цчцn tяsdiq edildiyi zaman mövcud olduqda; vя

(b) mяlumatиn hяmin maliyyя hesabatlarиnиn hazиrlanmasи vя tяqdim edilmяsi zamanи яldя edilmяsi vя uчota alиnmasи mяntiqi
olaraq mцmkцn hesab edildikdя.

Belя sяhvlяrя riyazi vя uчot siyasяtinin tяtbiq edilmяsi zamanи buraxиlan sяhvlяr, faktlarиn gözdяn qaчиrиlmasи vя ya sяhv
izah edilmяsi vя saxtakarlиq daxildir.

Retrospektiv tяtbiq etmя – yeni uчot siyasяtinin mцяssisя яmяliyyatlarиna, digяr hadisя vя шяrtlяrя onun sanki hяmiшя
tяtbiq edildiyi шяkildя tяtbiq edilmяsidir.

Retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim etmя – maliyyя hesabatlarи elementlяrinin tanиnmasи, qiymяtlяndirilmяsi vя
aчиqlanmasиna dair яvvяlki hesabat dövrlяrinя aid sяhvlяrin sanki heч olmadиğи kimi dцzяldilmяsidir.

Mцmkцnsцzlцk – mцяssisя, bцtцn mцmkцn cяhdlяri etmяsinя baxmayaraq standartlarиn tяlяbini tяtbiq edя bilmяdikdя,
belя tяlяbin tяtbiq edilmяsi qeyri-mцmkцn sayиlиr. Mцяyyяn keчmiш hesabat dövrц цчцn uчot siyasяtindя dяyiшikliyi
retrospektiv шяkildя tяtbiq etmяk vя ya sяhvi dцzяltmяk mяqsяdilя mяlumatlarи retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim
etmяk aшağиdakи hallarda qeyri-mцmkцn sayиlиr:

(a) retrospektiv tяtbiq etmяnin vя ya retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim etmяnin nяticяsi mцяyyяn edilя bilmяdikdя;

(b) retrospektiv tяtbiq etmя vя ya retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim etmя hяmin dövrdя mцяssisя rяhbяrliyinin niyyяtlяri
haqqиnda fяrziyyяlяrin irяli sцrцlmяsini tяlяb etdikdя; vя ya

(c) retrospektiv tяtbiq etmя vя ya retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim etmя mяblяğlяrin яhяmiyyяtli dяrяcяdя
qiymяtlяndirilmяsini tяlяb etdikdя vя aшağиdakи mяlumatlarи obyektiv шяkildя digяr mяlumatlardan ayиrmaq mцmkцn
olmadиqda:

(i) hяmin mяblяğlяrin tanиndиğи, qiymяtlяndirildiyi vя ya aчиqlandиğи tarixdя (tarixlяrdя) mövcud olan шяrtlяr haqqиnda
dяlillяri tяmin edяn qiymяtlяndirmя; vя

(ii) hяmin dövrlяrin maliyyя hesabatlarи dяrc olunmaq цчцn tяsdiq edildiyi zaman mövcud olan qiymяtlяndirmя.

Perspektiv qaydada tяtbiq etmя – uчot siyasяtindя dяyiшikliyin vя uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliyin nяticяsinin
tanиnmasиnиn perspektiv tяtbiqi mцvafiq olaraq aшağиdakиlardan ibarяtdir:

(a) uчot siyasяtinin dяyiшdiyi tarixdяn sonra baш vermiш яmяliyyatlara, digяr hadisя vя шяrtlяrя yeni uчot siyasяtinin tяtbiq
edilmяsi; vя

(b) dяyiшikliyin tяsir etdiyi hazиrkи vя gяlяcяk hesabat dövrlяrindя uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяrin nяticяsinin tanиnmasи.

UЧOT SİYASЯTİ
Uчot siyasяtinin seчilmяsi vя tяtbiq edilmяsi
9. Mцяyyяn standart xцsusi olaraq hяr hansи яmяliyyata, digяr hadisя vя ya шяrtlяrя tяtbiq edildikdя, hяmin яmяliyyat,
hadisя vя ya шяrtlяrя tяtbiq edilяcяk uчot siyasяti mцvafiq Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnda göstяrilяn uчot siyasяti
olmalиdиr.

199
Uчot siyasяtinin tяtbiq edilmяsinin nяticяsi яhяmiyyяtli olmadиqda, hяmin siyasяtin tяtbiq edilmяsi tяlяb olunmur. Lakin,
mцяssisяnin maliyyя vяziyyяtinin, maliyyя nяticяlяrinin vя ya pul vяsaitlяri hяrяkяtinin mцяyyяn sяviyyяdя tяqdim edimяsi
mяqsяdilя Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarиndan яhяmiyyяtli olmayan kяnarlaшmalara yol vermяk vя ya onlarи
dцzяldilmяmiш saxlamaq mяqbul sayиlmиr.

10. Hяr hansи яmяliyyat, digяr hadisя vя ya шяrtlяrя xцsusi olaraq tяtbiq edilя bilяcяk Standart mövcud deyilsя, mцяssisя
rяhbяrliyi aшağиdakи meyarlara cavab verяn mяlumatlarиn tяqdimatи ilя nяticяlяnяcяk uчot siyasяtinin hazиrlanmasи vя
tяtbiq edilmяsi цчцn шяxsi mцhakimяlяrinя яsaslanmalиdиr:

(a) mяlumat, istifadячilяrin iqtisadi mяqsяdli qяrarlar qяbul etmяsi tяlяblяrinя mцvafiq olmalиdиr; vя

(b) maliyyя hesabatlarиnиn aшağиdakи meyarlara cavab vermяsi baxиmиndan etibarlи olmalиdиr:

(i) mцяssisяnin maliyyя vяziyyяtini, maliyyя nяticяlяrini vя pul vяsaitlяrinin hяrяkяtini яdalяtli шяkildя яks etdirmяlidir;

(ii) яmяliyyatlarиn, digяr hadisя vя шяrtlяrin yalnиz hцquqi formasиnи deyil, iqtisadi mahiyyяtini яks etdirmяlidir;

(iii) neytral, yяni qяrяzsiz olmalиdиr;

(iv) ehtiyatlиlиq prinsipinя uyğun olmalиdиr; vя

(v) bцtцn яhяmiyyяtli baxиmlardan tamamlanmиш olmalиdиr.

11. Hazиrkи Standartиn 10-cu maddяsindя adи чяkilяn dцшцncяlяri tяtbiq etdikdя, mцяssisя rяhbяrliyi aшağиdakи mяnbяlяrя
göstяrilmiш ardиcиllиqda istinad etmяli vя onlarиn tяtbiq edilmяsi mцmkцnlцyцnц nяzяrdяn keчirmяlidir:

(a) Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarиnda oxшar mяsяlяlяr цzrя nяzяrdя tutulan tяlяblяr vя göstяriшlяr; vя

(b) Konseptual Яsaslarda aчиqlanmиш aktivlяr, öhdяliklяr, gяlir vя xяrc anlayишlarи, onlar цzrя tanиnma meyarlarи vя
qiymяtlяndirilmя konsepsiyalarи.

12. Hazиrkи Standartиn 10-cu maddяsindя adи чяkilяn dцшцncяlяri tяtbiq etdikdя, mцяssisя rяhbяrliyi hяmчinin mцhasibat
uчotu standartlarиnиn hazиrlanmasиnda eyni konseptual яsaslardan istifadя edяn digяr sяlahiyyяtli qurumlarиn
(Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartlarи Шurasи kimi) яn son bяyanatlarиnи, mцhasibat uчotu цzrя digяr яdяbiyyat
vя mцhasibat sahяsindя qяbul edilmiш tяcrцbяlяri bu standartиn 11-ci maddяsindя göstяrilяn mяnbяlяr ilя ziddiyyяt
yaratmayacağи dяrяcяdя nяzяrя ala bilяr.

UЧOT SİYASЯTİNİN ARDИCИLLИĞИ


13. Mцяssisя, hяr hansи Standartиn mцяyyяn maddяlяri qruplaшdиraraq onlara mцxtяlif uчot siyasяtini tяtbiq etmяyi tяlяb
etmяsi vя ya icazя vermяsi halи istisna olmaqla, mцvafiq uчot siyasяtini qяbul edяrяk, oxшar яmяliyyatlar, digяr hadisя vя
шяrtlяr цzrя ardиcиl шяkildя tяtbiq etmяlidir. Яgяr hяr hansи Standart mцяyyяn maddяlяrin bu mяqsяdlя
qruplaшdиrиlmasиna icazя verяrsя vя ya tяlяb edяrsя, onda mцvafiq uчot siyasяti seчilmяli vя hяmin maddяlяr qrupuna
ardиcиl шяkildя tяtbiq edilmяlidir.

UЧOT SİYASЯTİNDЯ DЯYİШİKLİKLЯR


14. Mцяssisя uчot siyasяtini yalnиz aшağиdakи hallarda dяyiшя bilяr:

(a) Milli Mцhasibat Uчotu Standartи bunu tяlяb etdikdя; vя ya

200
(b) uчot siyasяtinin dяyiшdirilmяsi maliyyя hesabatlarиnda яmяliyyatlarиn, digяr hadisя vя шяrtlяrin mцяssisяnin maliyyя
vяziyyяtinя, maliyyя nяticяlяrinя vя pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinя tяsiri haqqиnda etibarlи vя daha uyğun mяlumatlarиn
tяmin edilmяsi ilя nяticяlяndikdя.

15. Mцяssisяnin яvvяlki dövrlяrdя hяyata keчirdiyi яmяliyyatlardan mahiyyяt etibarilя fяrqli olan яmяliyyatlara yeni uчot
siyasяtini tяtbiq etmяsi mцяssisяnin uчot siyasяtinin dяyiшmяsinя dяlalяt etmir.

16. “Torpaq, tikili vя avadanlиqlar цzrя” 7 №li vя ya “Qeyri-maddi aktivlяr цzrя” 12 №li Milli Mцhasibat Uчotu
Standartlarиna uyğun olaraq aktivlяrin yenidяn qiymяtlяndirilmяsi цzrя siyasяtin ilkin tяtbiqi, uчot siyasяtindя dяyiшiklik
olmaqla, hazиrkи Standartиn mцddяalarиna uyğun olaraq deyil, 7 №li vя 12 №li Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarиna
mцvafiq olaraq yenidяnqiymяtlяndirmя kimi baxиlиr.

UЧOT SİYASЯTİNDЯ DЯYİШİKLİKLЯRİN TЯTBİQ EDİLMЯSİ


17. Hazиrkи Standartиn 21-ci maddяsinя uyğun olaraq:

(a) mцяssisя, hяr hansи Standartиn ilkin tяtbiqi nяticяsindя uчot siyasяtindя edilяn dяyiшikliyi hяmin Standartda göstяrilяn
xцsusi keчid шяrtlяrinя uyğun olaraq uчota almalиdиr; vя

(b) mцяssisя uчot siyasяtindя dяyiшikliklяrя tяtbiq olunacaq xцsusi keчid шяrtlяrini özцndя яks etdirmяyяn Standartиn ilkin
tяtbiqi nяticяsindя uчot siyasяtini dяyiшdikdя vя ya uчot siyasяtini könцllц dяyiшdikdя, dяyiшiklik retrospektiv шяkildя
tяtbiq edilmяlidir.

18. Bu Standarta яsasяn Standartиn vaxtиndan яvvяl tяtbiqi uчot siyasяtinin könцllц шяkildя dяyiшdirilmяsi hesab edilmir.

19 Hяr hansи яmяliyyat, digяr hadisя vя ya шяrtlяrя xцsusi olaraq tяtbiq edilя bilяcяk Standart mövcud olmadиqda, mцяssisя
rяhbяrliyi mцhasibat uчotu standartlarиnиn hazиrlanmasи цчцn eyni konseptual яsaslardan istifadя edяn sяlahiyyяtli
qurumlarиn (Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartlarи Шurasи kimi) яn son bяyanatlarиndan irяli gяlяn uчot
siyasяtini tяtbiq edя bilяr. Mцяssisя, belя bяyanatlardakи dяyiшiklikяrя riayяt edяrяk uчot siyasяtini dяyiшmяk qяrarиna
gяldikdя, belя dяyiшiklik uчot siyasяtinin könцllц olaraq dяyiшdirilmяsi kimi uчota alиnиr vя aчиqlanиr.

Retrospektiv tяtbiq etmя


20 Hazиrkи Standartиn 21-ci maddяsinя яsasяn, uчot siyasяtindя dяyiшiklik 17-ci maddяyя uyğun olaraq retrospektiv шяkildя
tяtbiq edildikdя, mцяssisя tяqdim edilmiш яn erkяn dövrя aid kapitalиn tяsir edilmiш hяr komponenti цzrя hesabat
dövrцnцn яvvяlinя olan qalиğи vя tяqdim edilmiш hяr keчmiш dövr цzrя digяr mцqayisяli mяblяğlяri yeni uчot siyasяtinin
sanki hяmiшя tяtbiq edildiyi шяkildя dцzяltmяlidir.

Retrospektiv tяtbiq etmяyя qoyulan mяhdudiyyяtlяr


21. Retrospektiv tяtbiq etmя hazиrkи Standartиn 17-ci maddяsinin (a) vя ya (b) bяndinя uyğun olaraq tяlяb olunduqda, uчot
siyasяtindя dяyiшiklik, hяmin dяyiшikliyin konkret dövr цzrя tяsirinin vя yaxud цmumi tяsirin mцяyyяnlяшdirilmяsi qeyri-
mцmkцn olduğu hallar istisna olmaqla, retrospektiv шяkildя tяtbiq edilmяlidir.

22. Konkret dövr цzrя uчot siyasяtindя dяyiшikliyin bir vя ya bir neчя keчmiш dövrя aid mцqayisяli informasiyaya tяsirin
mцяyyяnlяшdirilmяsi qeyri-mцmkцn olduqda, mцяssisя yeni uчot siyasяtini retrospektiv tяtbiq etmяnin mцmkцn
sayиldиğи яn erkяn dövrцn (bu dövr cari dövr dя ola bilяr) яvvяlinя olan aktivlяrin vя öhdяliklяrin balans dяyяrinя tяtbiq
etmяli vя bu dövr цzrя kapitalиn tяsirя mяruz qalmиш hяr komponentinin hesabat dövrцnцn яvvяlinя olan qalиğи цzrя
mцvafiq dцzяliшlяr etmяlidir.

23 Cari dövrцn яvvяlindя bцtцn яvvяlki dövrlяrя yeni uчot siyasяtinin tяtbiq edilmяsinin цmumi tяsirinin
mцяyyяnlяшdirilmяsi qeyri-mцmkцn olduqda, mцяssisя mцmkцn olan яn erkяn dövrdяn yeni uчot siyasяtini perspektiv
шяkildя tяtbiq etmяklя mцqayisяli informasiyanи dцzяltmяlidir.

201
24. Mцяssisя yeni uчot siyasяtini retrospektiv шяkildя tяtbiq etdikdя, yeni uчot siyasяtini mцmkцn qяdяr daha uzaq keчmiш
dövrlяrя aid olan mцqayisяli informasiyaya tяtbiq etmяlidir. Yeni uчot siyasяtinin keчmiш dövrя retrospektiv qaydada
tяtbiq edilmяsi, nяzяrdя tutulan hesabat dövrцnцn яvvяlinя vя sonuna mцhasibat balansиna aid qalиq mяblяğlяrinя цmumi
tяsirin mцяyyяnlяшdirilmяsi mцmkцn hesab olunduğu hallar istisna olmaqla, qeyri-mцmkцn hesab edilir. Maliyyя
hesabatlarиnиn яhatя etdiyi dövrlяrdяn яvvяlki dövrlяrя aid son dцzяliшin mяblяği tяqdim edilяn яn uzaq keчmiш dövrя aid
kapitalиn tяsirя mяruz qalmиш hяr bir komponentinin hesabat dövrцnцn яvvяlinя olan qalиğиna yazиlиr. Adяtяn, dцzяliш
bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяtя edilir. Lakin, dцzяliш kapitalиn digяr komponentinя dя (mяsяlяn, digяr Standarta uyğun
olaraq) edilя bilяr. Keчmiш dövrlяr haqqиnda hяr hansи digяr informasiya, mяsяlяn maliyyя mяlumatlarиnиn xцlasяsi,
mцmkцn qяdяr daha uzaq keчmiш dövr цzrя dцzяldilir.

25. Yeni uчot siyasяtinin tяtbiqinin bцtцn яvvяlki dövrlяrя цmumi tяsirinin mцяyyяnlяшdirilя bilmяmяsi sяbяbindяn bu
siyasяtin retrospektiv шяkildя tяtbiq edilmяsi qeyri-mцmkцn olduqda, mцяssisя bu Standartиn 23-cц maddяsinя mцvafiq
olaraq yeni uчot siyasяtini mцmkцn olan яn erkяn dövrцn яvvяlindяn perspektiv шяkildя tяtbiq etmяlidir. Belяliklя, bu hal
aktivlяrя, öhdяliklяrя vя kapitala qeyd edilmiш tarixdяn яvvяl edilяn цmumi dяyiшikliklяri яhяmiyyяtsiz edir. Uчot
siyasяtinin dяyiшdirilmяsinя, onun hяtta hяr hansи яvvяlki dövrя perspektiv шяkildя tяtbiq edilmяsi mцmkцn olmadиğи
halda, icazя verilir.

MЯLUMATИN AЧИQLANMASИ
26. Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn ilkin olaraq tяtbiq edilmяsi cari hesabat dövrцnя vя ya hяr hansи keчmiш hesabat
dövrцnя tяsir göstяrdikdя vя yaxud gяlяcяk hesabat dövrlяrinя tяsir göstяrя bilяcяyi halda, dцzяliшin mяblяğini
mцяyyяnlяшdirmяk mцmkцn olmadиğи hal istisna olmaqla, aшağиdakи mяlumatlar aчиqlanmalиdиr:

(a) Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn adи;

(b) uчot siyasяtindя dяyiшikliyin onun keчid шяrtlяrinя uyğun olaraq edildiyi;

(c) uчot siyasяtindя dяyiшikliyin xarakteri;

(ч) keчid шяrtlяrinin tяsviri;

(d) gяlяcяk dövrlяrя tяsir göstяrя bilяcяk keчid шяrtlяri;

(e) cari dövr vя tяqdim edilmiш hяr яvvяlki dövr цчцn tяsirя mяruz qalan hяr maliyyя hesabatlarи maddяsi цzrя mцvafiq
dцzяliшlяrin mяblяği;

(я) dцzяliшlяrin tяqdim edilmiш dövrlяrdяn яvvяlki dövrlяrя aid mяblяği; vя

(f) hazиrkи Standartиn 17-ci maddяsinin (a) vя ya (b) bяndlяri ilя tяlяb olunan retrospektiv tяtbiq etmя mцяyyяn keчmiш
hesabat dövrц vя ya tяqdim edilmiш dövrlяrdяn яvvяlki hesabat dövrlяri цчцn mцmkцn olmadиqda, bunu yaradan
sяbяblяr vя uчot siyasяtindя dяyiшikliyin necя vя hansи dövrdяn etibarяn tяtbiq edildiyinin aчиqlanmasи.

Növbяti dövrlяrin maliyyя hesabatlarиnda bu aчиqlamalarиn tяkrarlanmasиna yol verilmяli deyil.

27 Uчot siyasяtinin könцllц шяkildя dяyiшdirilmяsi cari hesabat dövrцnя vя ya hяr hansи keчmiш dövrя tяsir göstяrdikdя, ya
da dцzяliшin mяblяğini mцяyyяnlяшdirmяk qeyri-mцmkцn olduğu hal istisna olmaqla hяmin dövrя tяsir göstяrdikdя vя ya
gяlяcяk dövrlяrя tяsir göstяrя bildikdя, aшağиdakи mяlumatlar aчиqlanmalиdиr:

(a) uчot siyasяtindя dяyiшikliyin xarakteri;

(b) yeni uчot siyasяtinin tяtbiqinin etibarlи vя daha uyğun mяlumatlar tяmin etmяsinin sяbяbi;

202
(c) cari dövr vя tяqdim edilmiш hяr яvvяlki dövr цчцn maliyyя hesabatlarиnиn tяsirя mяruz qalmиш hяr maddяsi цzrя
dцzяliшlяrin mяblяği;

(ч) tяqdim edilmiш dövrlяrdяn яvvяlki dövrlяrя aid dцzяliшlяrin mяblяği; vя

(d) mцяyyяn keчmiш dövr vя ya maliyyя hesabatlarиnиn tяqdim edildiyi dövrdяn яvvяlki dövrlяr цzrя retrospektiv tяtbiq
edilmя qeyri-mцmkцn sayиldиqda, bunu yaradan sяbяblяr vя uчot siyasяtinin dяyiшmяsinin necя vя hansи dövrdяn etibarяn
tяtbiq edildiyinin aчиqlanmasи.

Növbяti dövrlяrin maliyyя hesabatlarиnda bu aчиqlamalarиn tяkrarlanmasиna yol verilmяli deyil.

28. Mцяssisя artиq dяrc edilmiш, lakin hяlяlik qцvvяyя minmяmiш yeni Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnи tяtbiq etmяdikdя,
aшağиdakиlarи aчиqlamalиdиr:

(a) bu faktи; vя

(b) ilkin tяtbiq edilmя zamanи yeni Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn tяtbiqinin mцяssisяnin maliyyя hesabatlarиna
mцmkцn tяsirinin qiymяtlяndirilmяsi цчцn uyğun olan mövcud vя ya mяntiqli шяkildя qiymяtlяndirilя bilяn mяlumatlarи.

29. Hazиrkи Standartиn 28-ci maddяsinя uyğun olaraq, aшağиdakи mяlumatlar aчиqlanmalиdиr:

(a) yeni Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn adи;

(b) uчot siyasяtindя gözlяnilяn dяyiшikliyin vя ya dяyiшikliklяrin xarakteri;

(c) Standartиn tяtbiq edilmяsi tяlяb olunan tarix;

(ч) Standartиn ilkin olaraq tяtbiq edilmяsi planlaшdиrиlan tarix; vя

(d) aшağdakи mяlumatlardan biri:

(i) Standartиn ilkin olaraq tяtbiq edilmяsinin mцяssisяnin maliyyя hesabatlarиna tяsiri haqqиnda mцzakirя edilmяsi; vя ya

(ii) bu tяsir mяlum olmadиqda vя ya etibarlи шяkildя qiymяtlяndirilя bilmяdikdя, bu barяdя bяyanat.

UЧOT QİYMЯTLЯRİNDЯ DЯYİШİKLİKLЯR


32. Qiymяtlяndirmяnin яsaslandиğи шяrtlяrdя dяyiшikliklяrin baш verdiyi tяqdirdя vя ya yeni mяlumatlarиn vя ya tяcrцbяnin
яldя olunmasиnиn nяticяsindя uчot qiymяtlяrinin yenidяn baxиlmasи zяrurяti yarana bilяr. Qiymяtlяrя yenidяn baxиlmasи
öz mahiyyяtinя görя keчmiш dövrlяrя aid deyil vя sяhvin dцzяldilmяsi sayиlmиr.

33. Tяtbiq edilяn qiymяtlяndirmя metodunda dяyiшiklik uчot qiymяtlяrindя deyil, uчot siyasяtindя dяyiшiklikdir. Uчot
siyasяtindя dяyiшikliyi uчot qiymяtlяrindя dяyiшiklikdяn ayиrmaq чяtin olduqda, hяmin dяyiшiklik uчot qiymяtlяrindя
dяyiшiklik kimi qeydя alиnиr.

34 Hazиrkи Standartиn 35-ci maddяsinin tяtbiq edildiyi dяyiшikliklяr istisna olmaqla, uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliyin
nяticяsi aшağdakи dövrlяr цzrя mяnfяяt vя ya zяrяr haqqиnda hesabata perspektiv qaydada daxil olunmaqla tanиnиr:

(a) dяyiшiklik yalnиz bu dövrя tяsir etdikdя, dяyiшikliyin edildiyi dövr; vя ya

(b) dяyiшiklik hяm onun hяyata keчirildiyi dövrя, hяm dя gяlяcяk dövrlяrя tяsir göstяrdikdя, dяyiшikliyin baш verdiyi dövr vя
gяlяcяk dövrlяr.

203
35 Uчot qiymяtlяrindя dяyiшiklik aktivlяrdя vя öhdяliklяrdя dяyiшikliklяrя sяbяb olarsa vя ya kapital maddяsinя aid olarsa,
onda hяmin dяyiшiklik dяyiшikliyin baш verdiyi dövrdя яlaqяdar aktivlяrin, öhdяliklяrin vя ya kapital maddяsinin balans
mяblяğlяrinin dцzяldilmяsi vasitяsilя tanиnmalиdиr.

36 Uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliyin perspektiv qaydada tanиnmasи, bu dяyiшikliyin яmяliyyatlara, digяr hadisя vя шяrtlяrя
onun baш verdiyi tarixdяn etibarяn tяtbiq edilmяsini nяzяrdя tutur. Uчot qiymяtlяrindя dяyiшiklik yalnиz cari vя ya hяm
cari, hяm dя gяlяcяk hesabat dövrlяrinin mяnfяяt vя ya zяrяrinя tяsir göstяrя bilяr.

MЯLUMATИN AЧИQLANMASИ
37 Dяyiшikliyin tяsirini qiymяtlяndirmяk qeyri-mцmkцn olduğu hallar istisna olmaqla, mцяssisя, cari hesabat dövrцnя tяsir
göstяrmiш vя ya gяlяcяk hesabat dövrlяrinя tяsir göstяrяcяyi ehtimal edilяn uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliyin mahiyyяtini vя
mяblяğini aчиqlamalиdиr.

38 Gяlяcяk hesabat dövrlяrinя tяsirin mяblяği, onun qiymяtlяndirilmяsi mцmkцn olmadиğиndan aчиqlanmadиqda, mцяssisя
bu faktи aчиqlamalиdиr

SЯHVLЯR
39 Sяhvlяr maliyyя hesabatlarи elementlяrinin tanиnmasи, qiymяtlяndirilmяsi, tяqdim edilmяsi vя ya aчиqlanmasи цzrя
yarana bilяr. Maliyyя vяziyyяtinin, maliyyя nяticяlяrinin vя ya pul vяsaitlяri hяrяkяtinin mцяyyяn шяkildя tяqdimatиna
nail olmaq цчцn maliyyя hesabatlarиnda qяsdяn яhяmiyyяtli vя ya яhяmiyyяtsiz sяhvlяr buraxиldиqda, bu maliyyя
hesabatlarи Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarиna uyğun hesab edilmirlяr. Cari hesabat dövrцndя aшkar edilmiш bu
dövrцn ehtimal edilяn sяhvlяri maliyyя hesabatи dяrc olunmaq цчцn tяsdiq edilяnяdяk dцzяldilmяlidir. Lakin, bяzяn
яhяmiyyяtli sяhvlяr növbяti hesabat dövrцnяdяk aшkar edilmяdiyindяn, bu sяhvlяr növbяti hesabat dövrцnцn maliyyя
hesabatlarиnda tяqdim edilmiш mцqayisяli mяlumatlarda dцzяldilmяlidir (bax. hazиrkи Standartиn 40-45-ci maddяlяri).

40 Hazиrkи Standartиn 41-ci maddяsinя uyğun olaraq, mцяssisя keчmiш hesabat dövrцnцn яhяmiyyяtli sяhvlяrini, onlar
aшkar edildikdяn sonra, dяrc edilmяk цчцn tяsdiq edilmiш maliyyя hesabatlarиnиn ilk mяcmusunda retrospektiv qaydada
aшağdakиlarи яhatя edяrяk dцzяltmяlidir:

(a) bu sяhvlяrin buraxиldиğи keчmiш hesabat dövrц (dövrlяri) цzrя mцqayisяli mяlumat yenidяn tяqdim edilmяlidir; vя ya

(b) яgяr bu sяhv, tяqdim edilmiш яn erkяn keчmiш hesabat dövrцndяn яvvяl buraxиlmишdиrsa, tяqdim edilmiш яn erkяn hesabat
dövrц цzrя aktivlяrin, öhdяliklяrin vя kapitalиn hesabat dövrцnцn яvvяlinя olan qalиqlarи yenidяn hesablanaraq tяqdim
edilmяlidir.

RETROSPEKTİV QAYDADA YENİDЯN TЯQDİM ETMЯYЯ QOYULAN


MЯHDUDİYYЯTLЯR
41 Яvvяlki hesabat dövrцnцn sяhvi, onun konkret dövr цzrя tяsirinin vя ya цmumi tяsirinin mцяyyяnlяшdirilmяsi qeyri-
mцmkцn olduğu hallar istisna olmaqla, retrospektiv шяkildя yenidяn hesablanaraq dцzяldilmяlidir.

42 Tяqdim edilmiш bir vя ya bir neчя keчmiш dövrя aid mцqayisяli mяlumatlara sяhvin konkret dövr цzrя tяsirini mцяyyяn
etmяk mцmkцn olmadиqda, mцяssisя retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim etmяnin mцmkцn olduğu яn erkяn hesabat
dövrцnцn яvvяlinя olan (bu cari hesabat dövrц dя ola bilяr) aktivlяrin, öhdяliklяrin vя kapitalиn qalиqlarиnи yenidяn
hesablayиb tяqdim etmяlidir.

204
43 Cari hesabat dövrцnцn яvvяlindя sяhvin bцtцn яvvяlki hesabat dövrlяrinя цmumi tяsirinin mцяyyяnlяшdirilmяsi mцmkцn
olmadиqda, mцяssisя sяhvi perspektiv qaydada dцzяltmяk mяqsяdilя mцmkцn olan яn erkяn hesabat dövrцndяn etibarяn
mцqayisяli mяlumatlarи yenidяn tяqdim etmяlidir.

44 Sяhvin aшkar edildiyi hesabat dövrцnцn mяnfяяt vя zяrяr haqqиnda hesabatиnda яvvяlki hesabat dövrцnцn sяhvinin
dцzяldilmяsinя yol verilmir. Яvvяlki hesabat dövrlяri haqqиnda tяqdim edilmiш hяr hansи mяlumatlar, maliyyя rяqяmlяri
haqqиnda mяlumatlar daxil olmaqla, mцmkцn qяdяr uzaq keчmiшя aid olan hesabat dövrц цzrя yenidяn tяqdim
edilmяlidir.

45 Bцtцn яvvяlki hesabat dövrlяri цzrя sяhvin mяblяğini mцяyyяnlяшdirmяk mцmkцn olmadиqda, mцяssisя mцmkцn olan яn
erkяn hesabat dövrцndяn etibarяn mцqayisяli mяlumatlarи perspektiv qaydada yenidяn tяqdim etmяlidir.

46 Sяhvlяrin dцzяldilmяsi uчot qiymяtlяrindя baш verяn dяyiшikliklяrdяn fяrqlяnir. Uчot qiymяtlяri öz mahiyyяtinя görя
яlavя informasiya яldя olunduqda yoxlanиlmasи tяlяb olunan tяxmini qiymяtlяrdir.

KEЧMİШ DÖVRLЯRİN SЯHVLЯRİNİN AЧИQLANMASИ


47 Hazиrkи Standartиn 40-cи maddяsinin tяtbiqi zamanи mцяssisя aшağиdakи mяlumatlarи aчиqlamalиdиr:

(a) keчmiш hesabat dövrцnя aid sяhvin xarakteri;

(b) tяqdim edilmiш hяr keчmiш hesabat dövrц цчцn maliyyя hesabatlarиnиn tяsirя mяruz qalmиш hяr maddяsi цzrя dцzяliшin
mяblяği:

(c) tяqdim edilmiш яn erkяn hesabat dövrцnцn яvvяlindя dцzяliшin mяblяği; vя

(ч) mцяyyяn keчmiш hesabat dövrц цчцn retrospektiv tяtbiq etmя qeyri-mцmkцn olduqda, bu halиn yaranmasиna sяbяb olan
шяrtlяri vя sяhvin necя vя hansи tarixdяn etibarяn dцzяldildiyi.

Növbяti hesabat dövrlяrinin maliyyя hesabatlarиnda bu aчиqlamalarиn tяkrarlanmasи tяlяb olunmur.

RETROSPEKTİV TЯTBİQ ETMЯNİN VЯ RETROSPEKTİV QAYDADA


YENİDЯN TЯQDİM ETMЯNİN MЦMKЦNSЦZLЦYЦ
48 Mцяssisя, yeni uчot siyasяtini retrospektiv шяkildя tяtbiq etdikdя vя ya keчmiш hesabat dövrцnцn sяhvini dцzяltdikdя,
aшağиdakи mяlumatlarи digяr mяlumatlardan fяrqlяndirmяlidir:

(a) яmяliyyatиn, digяr hadisя vя ya шяrtin baш verdiyi tarixdя (tarixlяrdя) mövcud olan шяrtlяrin sцbutunu tяmin edяn
mяlumat; vя

(b) hяmin keчmiш dövrцn maliyyя hesabatlarи dяrc olunmaq цчцn tяsdiq edildiyi zaman mövcud olan mяlumat.

Bяzi qiymяtlяndirmяlяr цчцn bu növ mяlumatlarиn fяrqlяndirilmяsi mцmkцn deyil. Retrospektiv tяtbiq etmя vя ya
retrospektiv qaydada yenidяn tяqdim etmя mяlumatlarиn bu iki növцnцn fяrqlяndirilmяsi mцmkцn olmayan яhяmiyyяtli
qiymяtlяndirmяlяrin aparиlmasиnи tяlяb etdikdя, yeni uчot siyasяtinin retrospektiv шяkildя tяtbiq edilmяsi vя ya keчmiш
hesabat dövrцnцn sяhvinin dцzяldilmяsi mцmkцn deyildir.

49 Yeni uчot siyasяtinin keчmiш dövrя tяtbiq edilmяsi zamanи vя ya keчmiш dövrя aid sяhvlяrin dцzяldilmяsi zamanи, heч bir
sonradan яldя edilmiш mяlumatdan istifadя etmяk olmaz. Buna baxmayaraq, keчmiш hesabat dövrlяri цzrя tяqdim
edilmiш mцqayisяli mяlumatlara dцzяliшin edilmяsi цчцn ciddi qiymяtlяndirmя aparиlmasиnиn zяruriliyi faktи, mцqayisяli
mяlumata etibarlи dцzяliшin edilmяsinя maneя törяtmir.

205
QЦVVЯYЯ MİNMЯ TARİXİ
50 Bu standartиn qцvvяyя minmя tarixi Azяrbaycan Respublikasи Maliyyя Nazirliyinin mцvafiq яmri ilя mцяyyяn edilir.

Яlavя 1 – “Uчot siyasяti, uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr vя sяhvlяr” adlи 8 №-li Mцhasibat
Uчotunun Beynяlxalq Standartи ilя mцqayisя
“Uчot siyasяti, uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr vя sяhvlяr цzrя” 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartи ilkin olaraq
“Uчot siyasяti, uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr vя sяhvlяr” adlи 8 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartиndan
(2006-cи ilin redaksiyasи) götцrцlmцшdцr.
11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartи ilя 8 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartи arasиnda olan яsas
fяrqlяr aшağиdakиlardиr:

• 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn “Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasи
Qanununa istinad edяn 1-ci maddяsi яlavя edilmiшdir. 8 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartиnda bu cцr
maddя mövcud deyil.
• 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn 4-cц vя 5-ci maddяlяri “Mцhasibat uчotu haqqиnda”
Azяrbaycan Respublikasи Qanununa uyğun olaraq bu Standartи tяtbiq etmяli olan mцяssisяlяri mцяyyяn edir.
• 8 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartиnda olan Beynяlxalq Maliyyя Hesabatlarи Standartlarиnиn
anlиyиши Milli Standartиn tяlяblяrinя uyğun olmadиğиndan, 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartиna daxil edilmяmiшdir.

• 8 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartиnda tяqdim edilmiш misal vя шяrhlяr 11 №-li Milli
Mцhasibat Uчotu Standartиna daxil edilmяmiшdir. Digяr Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarиnda olduğu kimi, 11 №-li
Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnda yalnиz mцhasibat uчotu qaydalarи tяqdim edilir. Bцtцn tяlяb olunan misal vя
шяrhlяr bu Standartиn tяtbiqi цzrя Шяrhlяr vя Tövsiyяlяr sяnяdindя aчиqlanиr.
• 11 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartи ilя 8 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartи arasиnda
digяr fяrqlяr mövcud deyil.
Qeyd edяk ki, sözu gedяn standartиn 2008-ci ilin 01 yanvarиndan qцvvяyя minmяsi tövsiyя edilmiшdir.

13.2. Tяшkilatиn uчot siyasяtinя (metodoloji, tяшkilati-texniki istiqamяt


baxиmиndan) яsas baxишlar.
Uчot siyasяtindя metodoloji, tяшkilati-texniki baxишlar özцnя mяxsus xцsusi
яhяmiyyяtя malikdir. Metodoloji baxиш aшağиdakи nöqteyi-nяzяrlяri özцndя
birlяшdirir:
1. Яsas vя dövriyyя vяsaitlяrinin özlяrinя aid яшyaya aid edilmяsinя
hяdd qoyulmasи.
2. Яsas vяsait vя qeyri-maddi aktivlяr цzrя amortizasiyanиn
hesablanma qaydasи.
3. Qeyri-maddi aktivlяrя hesablanmиш amortizasiyanиn яks etdirilmяsi
цчцn sxematik yazиlиш variantиnиn seчilmяsi.
4. Цmumistehsalat vя цmumtяsяrrцfat xяrclяrinin bölцшdцrцlmяsi
цsullarиnиn tяyin edilmяsi.
5. Цmumtяsяrrцfat xяrclяrinin istehsalat yaxud “Satиш” hesabиna
silinmяsi variantиnиn seчilmяsi.

206
6. Tяdarцk цzrя яmяliyyatlarиn ona aid hesablarda vя material
dяyяrlilяrinя birlяшdirilmяsinin яks etdirilmя qaydasиnиn tяyin
edilmяsi.
7. Maddi – istehsal ehtiyatlarиna görя hesablaшmalarиn vя onlarиn maya
dяyяrinin hesablanmasиna görя metodun tяyin edilmяsi.
8. İstehsala mяsrяflяrin vя mяhsulun maya dяyяrinin uчotu vя
kalkulyasiya etmя variantиnиn seчilmяsi.
9. Qarшиdakи xяrclяr цчцn ehtiyatlarиn siyahиsиnиn tяrtib edilmяsi.
10. Яsas vяsaitlяrin uчotu vя onun tяmirinin aparиlma qaydasиnиn tяyin
edilmяsi.
11. Mяhsul (iш, xidmяt) satишиndan gяlirin mцяyyяn edilmя qaydasиnиn
mцяyyяn olunmasи.
12. Gяlяcяk dövr gяlir vя xяrclяrinin uчotu variantиnиn seчilmяsi.
13. Debitor vя kreditor borclarиnиn qiymяtlяndirilmяsi qaydasиnиn
tяyin edilmяsi.
14. Material dяyяrlilяrinin qiymяtlяrinin aшağи salиnmasи, qiymяtli
kağиzlara qoyuluшun qiymяtdяn dцшmяsi vя шцbhяli borclar цчцn
ehtiyatиn yaradиlmasи vя istifadяsi qaydasиnиn tяyin olunmasи.
15. Ehtiyat kapitalиnиn uчotunun aparиlma qaydasиnиn mцяyyяn
edilmяsi.
16. Satиш xяrclяrinin yaradиlmasи vя bölцшdцrцlmяsi variantиnиn
seчilmяsi.
17. Mяzяnnя fяrqi vя onun uчotu qaydasиnиn tяyin edilmяsi.
18. Яvяzsiz alиnmиш pul vя material dяyяrlilяrinin uчotu variantиnиn
seчilmяsi.
19. 48 “Mяhsul (iш, xidmяt)” hesabиnиn uчotu variantиnиn
seчilmяsi.
20. Mяqsяdli maliyyяlяшmяnin istifadяsi vя onun uчotu variantиnиn
seчilmяsi.
21. Xalis mяnfяяtin mцяyyяn edilmяsi vя bölцшdцrцlmяsi variantиnиn
seчilmяsi.
22. Dividendin hesablanmasи vя ödяnilmяsi qaydasиnиn mцяyyяn
edilmяsi.
23. 80 “Mяnfяяt vя zяrяr” vя s. hesabиn yaradиlmasи vя bağlanmasи
qaydasиnиn tяyin olunmasи.
Tяшkilati-texniki baxиш isя aшağиdakи nöqteyi-nяzяrlяri яhatя edir:
1. Mцhasibat uчotunun formalarиnи seчmяk.
2. Mцhasibatlиğиn iшini tяшkil etmяk.
3. İstehsaldaxili uчot, hesabat vя nяzarяt sistemini seчmяk.
4. Яmlak vя öhdяliklяrin inventarizasiyasи qaydasиnи tяyin etmяk. Sяnяd
dövriyyяsinin qaydasиnи iшlяmяk.
5. Mцhasibat uчotunun hesablar planиnи iшlяmяk.
6. Uчot informasiyalarиnиn texnoloji iшlяnmяsini hяyata keчirmяk.
207
7. Hesabatиn hяcmi, mцddяti vя tяqdim edilmя цnvanиnи tяyin etmяk.
8. Auditor vя digяr tяшkilatlarla qarшиlиqlи яlaqя sistemini tяyin etmяk.
Tяшkilatиn uчot siyasяti tяшkilat rяhbяrinin яmri ilя tяsdiq olunur vя hцquqi
qцvvя яldя edir. Bu baxиmdan yuxarиda qeyd edilяn bцtцn nöqteyi-nяzяrlяr mцvafiq
normativ sяnяdlяrlя яsaslandirиlmaqla ona daxil edilmяlidir. Sadalanan siyahиlar
nцmunя kimi verilmiш vя onlar tяsяrrцfat fяaliyyяtinin istiqamяtindяn vя mцяssisя
vя tяшkilatlarиn sяviyyяsindяn asиlи olaraq artиrиla yaxud azaldиla bilяr.
Son illяrdя Azяrbaycanda mцhasibat uчotunun qurulmasи sistemi xeyli
dяyiшikliklяrя, яlavяlяrя vя dцzяliшlяrя mяruz qalmишdиr. Buna görя tяшkilatиn uчot
siyasяtini hazиrlayan zaman mцhasibat uчotu haqqиnda Azяrbaycan Respublikasи
Qanunu, digяr Azяrbaycan Respublikasи qanunu, Azяrbaycan Respublikasи
Prezidentinin fяrmanи, Azяrbaycan hökumяtinin qяrarlarи, Maliyyя Nazirliyinin
яsasnamяlяri, яmrlяri, tяlimatlarи, mяktublarи vя digяr normativ sяnяdlяr hяmчinin
1995-ci il vя 2006-cи ildя tяsdiq olunmuш hesablar planи яsas götцrцlmяli vя onlara
istinad edilmяlidir.

BÖLMЯ 14. Mцhasibat uчotunun tяшkili

14.1. Mцhasibat uчotunun tяшkilinin яsas prinsiplяri

İqtisadiyyatиmиzиn gяlяcяk inkiшafи vяzifяlяrini mцvяffяqiyyяtlя yerinя


yetirmяk цчцn uчotun elmi sяviyyяdя tяшkil olunmasи tяlяb olunur.
Bazar iqtisadiyyatи шяraitindя uчotun dцzgцn vя sяmяrяli tяшkil edilmяsinя
böyцk яhяmiyyяt verilir.
Mцhasibat uчotunun sяmяrяli tяшkili onun qurulmasиna minimum яmяk vя
vяsait sяrf edilmяklя yцksяk nяticяlяr яldя etmяk mцmkцn olmasи demяkdir.
Mцhasibat uчotunun tяшkili, яmяliyyatlarиn sяnяdlяшdirilmяsini, sяnяd
dövriyyяsinin, hesab iшlяrinin qrafikinin mцяyyяn edilmяsini, hesablar planиnиn
qurulmasи prinsiplяrini vя hesabdarlиğиn mцasir tяlabata cavab verяn formasиnи
seчmяk, uчot yazиlишlarиnиn цmumilяшdirilmяsi sistemini, tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn
208
hяyata keчirilmяsi цzrя nяzarяti, mцяssisяnin яsaslandиrиlmиш normativlяrlя,
dövriyyя vяsaitinin ehtiyat normativlяri ilя vя i.a. tяmin etmяk kimi vяzifяlяri яhatя
edir.
Mцяssisя vя tяшkilatlarda mцhasibat uчotu uчot mяlumatlarиnиn kömяyilя
hяm mцяssisя vя tяшkilatlarиn iшi цzяrindя nяzarяt, hяm dя tяsяrrцfat planиnиn
(tapшиrиğиnиn) yerinя yetirilmяsi цzяrindя nяzarяt etmяk mцmkцn olan istiqamяtdя
tяшkil edilmяlidir. Bununla яlaqяdar olaraq respublikamиzda vahid xalq tяsяrrцfatи
uчotu sistemi tяшkil edilmiшdir.
Mцhasibat uчotunun sяmяrяli tяшkili aшağиdakиlarи tяmin etmяlidir:
1. Tяsяrrцfat vяsaitinin mövcudiyyяti vя onun яmяlяgяlmя mяnbяlяri
цzяrindя nяzarяti.
2. Planиn (tapшиrиğиn) yerinя yetirilmяsini vя mцяssisяnin iqtisadi inkiшafиnи
xarakterizя edяn mяlumatlarи tяmin etmяk.
3. Dцzgцn hesabat mяlumatlarиnи yuxarи tяшkilata vaxtиnda tяqdim etmяk.
4. Uчot iшlяrini avtomatlaшdиrmaq цчцn яn mцasir vяsaitlяrdяn istifadя
etmяk
vя i.a.
Mцяssisя vя tяшkilatlarda mцhasibat uчotunun sяmяrяli tяшkil edilmяsi цчцn
bir sиra шяrtlяrin gözlяnilmяsi tяlяb olunur. Uчotu sяmяrяli tяшkil etmяk цчцn birinci
növbяdя mцяssisя vя tяшkilatlarиn fяaliyyяti öyrяnilmяlidir. Bu zaman mцяssisя vя
tяшkilatlarиn qruluшu, istehsal vя iш istiqamяti, maliyyя planи, istehsal vя ya iш
texnologiyasи, kömяkчi vя xidmяtedici mцяssisяlяrin quruluшu vя i.a. öyrяnilmяlidir.
Uчotun dцzgцn tяшkil edilmяsinin mцhцm шяrtlяrindяn biri dя uчotun
aparиlmasиna dair mцhasibat aparatиnиn qцvvяdя olan qaydalarи yaxши bilmяsidir.
Uчot tяшkil edilяn zaman mцяssisяnin ayrи-ayrи bölmяlяrinin mцhasibatla яlaqяlяri
sistemini mцяyyяn etmяk lazиmdиr.

14.2. Uчotun tяшkili formalarи

İlk sяnяd mяlumatlarиnиn цmumilяшdirilmяsindяn, yиğma cяdvяllяrinin vя


hesabatlarиn tяrtib edilmяsi yerlяrindяn asиlи olaraq mцhasibat uчotu iki qaydada:
mяrkяzlяшdirilmiш vя qeyri-mяrkяzlяшdirilmiш qaydada tяшkil edilя bilяr.
Uчot mяrkяzlяшdirilmiш qaydada tяшkil edildikdя mцяssisяnin bцtцn
sahяlяrindя tяrtib olunmuш ilk sяnяdlяr mяrkяzi mцhasibatlиğa tяqdim olunur.
Burada hяmin sяnяdlяr yoxlanиlиr, sintetik vя analitik uчot aparиlиr vя onlarиn
mяlumatlarиna яsasяn balans tяrtib edilir.
Uчotun mяrkяzlяшdirilmiш qaydada aparиlmasиnиn цstцnlцyц onun uчot iшчilяri
arasиnda яmяk bölgцsцnц dцzgцn aparmağa vя яmяk mяhsuldarlиğиnиn artиrиlmasиna
шяrait yaratmasиndan, uчotun avtomatlaшdиrиlmasиnи asanlaшdиrmqdan ibarяtdir.
Burada eyni zamanda bцtцn sяnяdlяr vя uчot iшlяri bir yerdя toplanиr.
209
Uчot qeyri-mяrkяzlяшdirilmiш qaydada tяшkil edilяn hallarda uчot iшlяri
mцяssisяnin ayrи-ayrи sahяlяrindя - sexlяrdя, mağazalarda, restoranlarda vя i.a.
aparиlиr.
Bu sahяlяrdя nяinki ancaq ilk sяnяdlяr tяrtib edilmяli hяm dя sintetik vя
analitik uчot aparиlmalи vя balans da tяrtib edilmяlidirlяr. Bu zaman mяrkяzi
mцhasibatlиq özцnцn ayrи-ayrи sahяlяrindя tяшkil olunmuш uчot шöbяlяrinin iшчilяrini
tяlimatlarla tяmin etmяli vя onlarиn yerinя yetirdiyi iшin nяticяsini yoxlamalиdиr.
Uчot qeyri-mяrkяzlяшdirilmiш qaydada tяшkil edildikdя isя uчot iшчilяri
arasиnda яmяyin dцzgцn bölцшdцrцlmяsi, hesab maшиnlarиndan istifadя edilmяsi
чяtinlяшir. Uчotun qeyri-mяrkяzlяшdirilmiш qaydada aparиlmasи mцhasibat
aparatиnиn saxlanmasиna чяkilяn xяrclяri artиrиr. Buna görя dя mцяssisя vя
tяшkilatlarda uчotun mяrkяzlяшdirilmiш qaydada tяшkil olunmasиnиn tяtbiq edilmяsi
daha mяqsяdяuyğundur. Mцhasibat uчotunun sяmяrяli tяшkilini yalnиz yцksяk
ixtisaslи, (öz biliyini daima artиran vя mцhasibat uчotunun aparиlmasиna dair
tяlimatlarи yaxши bilяn) mцtяxяssislяr hяyata keчirя bilяr.

14.3. Azяrbaycan Respublikasиnda mцhasibat uчotu haqqиnda qanun

Azяrbaycanda uчot sisteminin qurulmasи tarixinя nяzяr yetirsяk ilk


mцhasibat sяnяdi olan “Mцhasibat uчotu haqqиnda” qanun Azяrbaycan
Respublikasи Prezidentinin 22 mart 1995-ci il tarixli fяrmanи ilя qяbul edilmiшdir.
Bu qanun Milli Mяclisin 999 saylи 24 mart 1995-ci il tarixli qяrarи ilя hяmin ilin iyul
ayиnиn 1-dяn qцvvяyя minmiшdir. Hazиrda xalq tяsяrrцfatиnиn bцtцn sahяlяrindя
mцяssisя, idarя vя tяшkilatlarda mцhasibat uчotu hяmin qanuna яsasяn tяшkil
olunur.
Xarici investisiyalи mцяssisяlяri, bцdcя vяsaiti hesabиna maliyyяlяшdirilяn
idarяlяri vя tяшkilatlarи da daxil etmяklя, tabeчiliyindяn vя mцlkiyyяt formasиndan
asиlи olmayaraq Azяrbaycan Respublikasиnиn яrazisindя yerlяшяn vя hцquqi шяxs
hesab edilяn bцtцn mцяssisя vя tяшkilatlarda mцhasibat uчotu vя hesabatиnиn vahid
metodoloji яsasи bu qanunla tяnzimlяnir.
Mцhasibat uчotunun tяшkili vя aparиlmasи, mцhasibat hesabatиnиn tяrtibi vя
tяqdimi qaydalarи, dövlяt idarяetmя orqanlarиnи da daxil etmяklя daxili vя xarici
istehlakчиlarи olan mцяssisяlяrin vя idarяlяrin mцhasibat informasiyalarи ilя tяmin
edilmяsi baxиmиndan qarшиlиqlи яlaqяlяr dя bu qanunla mцяyyяn edilir.
Bu qanuna mцvafiq olaraq Azяrbaycan Respublikasиnиn Maliyyя Nazirliyi
Respublika яrazisindя yerlяшяn bцtцn mцяssisяlяr vя idarяlяr tяrяfindяn mцtlяq
istifadя edilяn mцhasibat uчotu vя hesabatи haqda normativ sяnяdlяr iшlяyib
hazиrlayиr vя nяшr etdirir.
Mцhasibat uчotu haqqиnda qanun 7 bölmяdяn, 41 maddяdяn ibarяtdir. Onlar
aшağиdakиlardиr:
I. Цmumi mцddяalar.
II. Mцhasibat uчotunun tяшkili.
III. Mцhasibat uчotunun sяnяdlяшdirilmяsi vя registrlяri.
210
IV. Mцяssisяnin яmlakи.
V. Яmlakиn qiymяtlяndirilmяsi, kapital vя maliyyя qoyuluшlarи.
VI. Maliyyя (mцhasibat) hesabatи.
VII. Mцhasibat uчotu vя hesabatlarиnиn tяnzimlяnmяsi.
Birinci bölmяdя qanunun tяyinatи, mцhasibat uчotu vя hesabatиn
qanunvericiliyi, mцhasibat uчotunun яsas anlayишlarи, mцhasibat uчotunun
mяcburiliyi, mцhasibat uчotunun obyektlяri, mцhasibat uчotunun яsas prinsiplяri
яks etdirilir. Burada mцhasibat uчotunun dövlяt tяrяfindяn tяnzimlяnmяsi
qaydalarиnиn, o cцmlяdяn mцhasibat uчotunun tяшkilinin vя aparиlmasиnиn цmumi
prinsiplяrinin, bu sahяdя mцяssisя, idarя, tяшkilat vя baшqa tяsяrrцfat subyektlяrinin
hцquqlarиnиn, vяzifяlяrinin vя mяsuliyyяtlяrinin, mцhasibat (maliyyя) hesabatlarиnиn
nяшri qaydasиnиn, mцhasibat uчotu vя hesabatи ilя bağlи digяr iшlяrin, яsas
anlayишlarи-tяsяrrцfat яmяliyyatlarи, ilkin sяnяdlяr, mцhasibat uчotu registrlяri,
inventarlaшdиrma, mцhasibat uчotu hesablarи, mцhasibat uчotunun hesablar planи;
mцhasibat uчotunun standartlarи; adi (normal) яmяliyyat dövrц; dövriyyя vяsaitlяri
(aktivlяri); dövriyyяdяn kяnar (uzunmцddяtli) aktivlяr, qeyri-maddi aktivlяr,
mцяssisя яmlakи; cari öhdяliklяr; uzunmцddяtli öhdяliklяr; maliyyя qoyuluшlarи;
ilkin dяyяr; bяrpa dяyяri; maliyyя (mцhasibat) hesabatи, mцhasibat balansи vя s.
haqda geniш mяlumat verilir. Bu bölmяdя tabeчiliyindяn vя mцlkiyyяt formasиndan
asиlи olmayaraq mцhasibat uчotunun bцtцn tяsяrrцfat subyektlяrindя aparиlmasи
mяcburiliyi, onun obyektlяri vя яsas prinsiplяri mяsяlяlяri dя geniш яhatя edilmiшdir.
İkinci – mцhasibat uчotunun tяшkili bölmяsindя mцhasibat uчotunun
tяшkilindя mцяssisяnin vяzifяlяri, mцhasibat uчotunun mяqsяdi, tяшkili, mцhasibat
xidmяti, sяrbяst mцhasib mяsяlяlяri яhatя edilmяklя uчotun tяшkilinя mяsuliyyяt
daшиyan mцяssisя rяhbяrinin, baш mцhasibin vя uчot xidmяti rяhbяrinin hцquq vя
vяzifяlяri geniш шяkildя aчиqlanmишdиr.
Цчцncц – mцhasibat uчotunun sяnяdlяшdirilmяsi vя registrlяri bölmяsindя
ilkin uчot sяnяdlяri, mцhasibat uчotunun registlяri, яmlakиn vя öhdяliklяrin
inventarlaшdиrиlmasи, mцhasibat mяlumatlarиnиn qorunmasи, mцhasibat uчotunda
qeydiyyatlarиn dцrцstlцyц vя mцhasibat uчotunun registrlяrinin vя sяnяdlяrin
saxlanиlmasи цzrя zяruri mцddяalar verilmяklя sяnяdlшdirmяnin vя onun яsasиnda
aparиlan uчot registrlяrinin tяsяrrцfat subyektlяrinin fяliyyяtindя rolu, onlarиn
qarшиsиnda qoyulan tяlяblяr шяrh edilmiш, mцяssisяnin яmlak vя öhdяliklяrinin
inventarlaшdиrиlmasиnиn hansи hallarda aparиlmasи, onun nяticяsinin mцяyyяn
edilmяsi prinsiplяri, mцhasibat mяlumatlarиnиn qorunmasи цчцn mяsuliyyяtin
tяшkili, mцhasibat uчotunda qeydiyyatlarиn dцrцstlцyцnц tяsdiq edяn шяrtlяr,
mцhasibat uчotu registrlяrinin vя sяnяdlяrinin saxlanmasи mцddяtlяri яhatя
edilmiшdir.
Tяsяrrцfat subyektlяrinin tяsяrrцfat maliyyя fяaliyyяtinin яsasиnи tяшkil edяn
mцяssisя яmlakи, onlarиn tяrkibi vя xarakteristikasи qanunun Dördцncц bölmяsindя
verilmiшdir. Burada яsas vяsaitlяrin vя qeyri-maddi aktivlяrin, xammal, materiallar,
hazиr mяhsul vя mallarиn, bitmяmiш istehsal vя gяlяcяk dövrlяrin xяrclяrinin, fondlar
vя ehtiyatlarиn, debitor vя kreditorlarla hesablaшmalarиn, mцяssisяnin mяnfяяtinin
211
(zяrяrinin) uчotunun tяшkili mяsяlяlяri яhatя edilir. Bölmяdя яhatя edilяn яmlaklarиn
uчotunun tяшkilindя mцhasibat uчotunun Beynяlxalq standartlarи яsas götцrцlmцш
vя bu standartlara mцvafiq tяшkil edilяn iшin metod vя цsullarи göstяrilmiшdir.
Qanunun beшinci – Яmlakиn qiymяtlяndirilmяsi bölmяsindя kapital vя maliyyя
qoyuluшlarиnиn mцhasibat uчotunda qiymяtlяndirilmяsinin zяruriliyi, valyuta
яmяliyyatlarи, dövriyyя aktivlяrinin qiymяtlяndirilmяsi, amortizasiya olunan
яmlakиn qiymяtlяndirilmяsi, kapital vя maliyyя qoyuluшlarи, sosial tяyinatlи fondlar,
girovlar, tяminatlar vя digяr aktiv vя passivlяrlя bağlи göstяricilяrin uчotunun tяшkili
яhatя olunur.
Altиncи – Maliyyя (mцhasibat) hesabatи bölmяsindя яsasяn maliyyя
(mцhasibat) hesabatlarиnиn tяrkibi, hesabat dövrц, onlarda dцzяliшlяrin aparиlmasи,
bu hesabatlarиn tяqdim edilmя qaydasи, onlarиn nяшri, lяğv olunmuш mцяssisяlяrin
maliyyя (mцhasibat) hesabatlarи шяrh olunur. Burada mцhasibat uчotu
standartlarиna mцvafiq olaraq tяrtib edilяn hesabatlarиn tяrkibi, onlarиn tяrtibi
dövrlяri, bu hesabatlarda яks etdirilяn göstяricilяr, göstяricilяr яsasиnda mцяssisя vя
tяшkilatlarиn tяsяrrцfat fяaliyyяti цzяrindя nяzarяtin aparиlma mцmkцnlцyц haqda
geniш mяlumatlar verilir.
Mцhasibat uчotu vя hesabatlarиnиn tяnzimlяnmяsini özцndя birlяшdirяn
yeddinci bölmяdя mцhasibat uчotu vя hesabatиnиn tяnzimlяnmяsini hяyata keчirяn
orqanlar, mцhasibat uчotu vя hesabatlarиnиn tяnzimlяnmяsinin mяqsяd vя
vяzifяlяri; mцhasiblяrin ictimai birliyi, mцhasibat uчotu standartlarиna vя
qanunvericiliyinя riayяt edilmяsinя nяzarяt, mцhasibat uчotu qanunvericiliyinin
pozulmasиna görя mяsuliyyяt mяsяlяlяri яhatя edilir.
Bцtцn deyilяnlяr göstяrir ki, “Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan
Respublikasиnиn Qanunu ayrи-ayrи tяsяrrцfat obyektlяrindя mцhasibat uчotunun
beynяlxalq standartlara uyğun tяшkilinя geniш yollar göstяrяn яsas qanunverici
sяnяddir.
22 mart 1995-ci il tarixli Respublika Prezidentinin fяrmanи ilя tяsdiq olunmuш
vя Milli Mяclisin 999 saylи 24 mart 1995-ci il tarixli qяrarи ilя iyul ayиnиn 1-dяn
qцvvяyя minmiш “Mцhasibat uчotu haqqиnda” qanun Azяrbaycan Respublikasиnиn
Bazar iqtisadiyyatиnиn vя milli uчot standartlarиnиn bцtцn mцddяalarи nяzяrя
alиnmaqla yenisi ilя яvяz olunmuш vя 29 iyun 2004-cц ildя sözц gedяn qanun tяsdiq
edilmiш vя Respublika Prezidentinin 7 fevral 2005-ci il tarixli fяrmanи ilя qцvvяyя
minmiшdir.
Qanunun цmumi mцddяalar adи altиnda birinci fяsli – Qanunun tяyinatиnи, яsas
anlayишlarи vя mцhasibat uчotunun mяcburiliyini; mцhasibat uчotu sahяsindя
tяnzimlяmя baшlиğи ilя ikinci fяsli- mцhasibat uчotu sahяsindя dövlяt
tяnzimlяnmяsini, mцhasibat uчotu цzrя mяslяhяt шurasиnи; mцhasibat uчotu
standartlarи adlи цчцncц fяsli- Azяrbaycan Respublikasиnda tяsdiq edilяn mцhasibat
uчotu standartlarи, Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarиnиn hazиrlanmasи vя qяbul
edilmяsini; dördцncц kommersiya tяшkilatиnиn maliyyя hesabatи fяsli– ictimai
яhяmiyyяtli qurumlarиn maliyyя hesabatlarиnиn tяrtib edilmяsini, kiчik sahibkarlиq
subyektinin maliyyя hesabatlarиnиn tяrtib edilmяsini, ictimai яhяmiyyяtli quruimlar
212
vя kiчik sahibkarlиq subyektlяri istisna edilmяklя, kommersiya tяшkilatlarиnиn
maliyyя hesabatlarиnиn tяrtib edilmяsini, kommersiya hesabatlarиnиn maliyyя
hesabatlarи цчцn hesabat dövrцnц, kommersiya tяшkilatlarиnиn tяqdim vя dяrc
edilmяsi qaydasиnи; Qeyri-kommersiya tяшkilastlarиnиn maliyyя hesabatlarиnи яhatя
edиn beшinci fяsil- qeyri kommersiya tяшkilatlarиnиn maliyyя hesabatlarиnиn tяrtib
edilmяsini vя nяhayяt altиncи yekun mцddяalar fяsli- mцhasibat mяlumatlarиnиn
mцxtяlifliyinin qorunmasи, mцhasibat uчotu цzrя qanunvericiliyin pozulmasиna
görя mяsuliyyяti, icra mцddяti, keчid mцddяalarи vя qanunun qцvvяyя minmяsi vя s.
zяruri mяsяlяlяri яhatя rdir.
Qanunun vя onun qцvvяyя minmяsi haqda Prezident fяrmanиnиln tam
mяzmunu dяrsliyin 2.2 praqrafиnda verilmiшdir.

14.4. Mцhasibin vяzifяlяri, hцquqlarи vя mяsuliyyяti

Hяr bir mцяssisяnin, idarяnin, tяшkilastиn mцhasibatlиğиna baш (böyцk)


mцhasib rяhbяrlik edir. Baш (böyцk) mцhasibin hцquqlarи, vяzifяlяri vя mяsuliyyяti
Azяrbaycan Respublikasиnиn “Mцhasibat uчotu haqqиnda qanunu” ilя tяnzimlяnir.
Baш (böyцk) mцhasibin vяzifяlяri aшağиdakиlardan ibarяtdir:
Baш mцhasib, mцhasibat uчotunun dцzgцn vя sяmяrяli tяшkil edilmяsini,
hesablama texnikasиnиn geniш tяtbiq olunmasиnи, mцhasibat uчotunun qabaqcиl
forma vя metodlarиnиn tяtbiq edilmяsinя nail olmalиdиr. Baш mцhasibin rяhbяrliyi ilя
яmlakиn uчotu vaxtиnda vя dцzgцn aparиlmalи, istehsal vя tяdavцl xяrclяrinin uчotu
tяшkil edilmяli, hesabat dцzgцn vя vaxtиnda tяrtib edilmяli, maliyyя nяticяlяrinin
uчotu vaxtиnda vя dцzgцn aparиlmalиdиr. Baш mцhasib kassa vя hesablaшma
intizamиnи ciddi gözlяmяli, яmlakиn inventarlaшdиrma nяиticяlяrini dцzgцn vя
vaxtиnda aшkar etmяli, onlarи mцhasibat uчotu hesablarиnda яks etdirmяli,
mцяssisяdя baш verяn яskikgяlmяlяri, mцяssisя vяsaitinin qanunsuz sяrf edilmяsini
lazиmi tяшkilatlara xяbяr vermяlidir.
Baш (böyцk) mцhasib tяsяrrцfatиn bцtцn sahяlяrindя dövlяt nяzarяtчisi hesab
olunur. Bцtцn mцhasibat iшчilяri, onlara hяvalя olunmuш vяzifяlяri yerinя yetirmяk
цчцn dövlяt qanunu ilя mяsuliyyяt daшиyиrlar. Öz vяzifяlяrini yerinя yetirmяyяn
mцhasiblяr inzibati yolla cяzalanиrlar. Baш mцhasiblяr uчotun aparиlmasи qaydasиnи
qяsdяn pozduqda, qanunsuz яmяliyyatlarиn icra olunmasи цчцn sяnяdlяr qяbul
etdikdя, hesabatи vaxtиnda vermяdikdя, tяftiшin vaxtиnda aparиlmasиnи tяmin
etmяdikdя mяsuliyyяtя vя yaxud cinayяt mяsuliyyяtinя cяlb olunurlar.
Baш (böyцk) mцhasib ona hяvalя olunan vяzifяlяri yerinя yetirя bilmяk цчцn
mцяyyяn hцquqlara malikdir. O, uчotun aparиlmasи vя tяшkili iшindя dövlяt tяyinatlи
tяsяrrцfat strukturlarи mцяssisя, tяшkilat, idarя vя birlik rяhbяrinя tabe deyil.
Mцhasib mцяssisя, tяшkilat, idarя vя birlik rяhbяrinя yalnиz inzibati cяhяtdяn
tabedir. Baш mцhasib mцhasibat uчotunun tяшkili, aparиlmasи vя hesabatиn tяrtib
edilmяsi cяhяtdяn yuxarи tяшkilatиn baш mцhasibinя tabedir. Baш mцhasib yalnиz
yuxarи tяшkilatиn rяhbяri vя baш mцhasibin razиlиğи ilя iшdяn azad edilя bilяr.

213
Qeyri-dövlяt strukturlu olan tяsяrrцfat strukturlarиnиn baш mцhasiblяri isя
bilavasitя hяmin strukturlarиn rяhbяrinя (sahibkara) tabedir vя qanun dairяsindя
onun razиlиğи ilя iшя qяbul edilir vя iшdяn kяnarlaшdиrиlиr. Uчot iшчilяri baш mцhasibin
verdiyi göstяriшlяri, mяsяlяn, sяrяncamlarи, tapшиrиqlarи yerinя yetirmяlidir. Bцtцn
pul, material, hesablaшma sяnяdlяrindя, bağlanmиш mцqavilяlяrdя vя razиlиqlarla
mцtlяq baш mцhasibin imzasи olmalиdиr.
Baш mцhasibin mцяssisя vя yaxud tяшkilatlarиn pul vя material vяsaitinin
mцяyyяn olunmuш qaydada qorunub saxlanmasиnи, qayda-qanunu gözlяmяyяn
mцhasibat iшчilяrinя inzibati vя maddi cяza verilmяsini tяlяb etmяyя hцququ vardиr.

214
BÖLMЯ 15. Beynяlxalq vя Azяrbaycan standartlarи

15.1. Maliyyя hesabatиnиn beynяlxalq standartlarи.


Bazar mцnasibяtlяrinя keчilmяsi, beynяlxaq vя maliyyя яlaqяlяrinin
yaranmasи Azяrbaycanda mцhasibat uчotunun tяkmillяшdirilmяsi vя onun maliyyя
hesabatиnиn beynяlxalq standartlarиna uyğunlaшdиrиlmasиnи aktual bir mяsяlя kimi
irяli sцrmцшdцr.
Qяrbdя Azяrbaycanda mцhasibat uчotu vя hesabatиnиn beynяlxalq
standartlara, bazar iqtisadiyyatlи ölkяlяrin mцhsibat uчotuna dair qяbul etdiyi
konsepsiya vя prinsiplяrя cavab vermяmяsini hesab edirlяr. Lakin qeyd edяk ki,
dцnyada ancaq beynяlxalq standartlara яsaslanиb öz milli mцhasibat uчotu
sistemini quran heч olmasa bir ölkя tapmaq olduqcan чяtindir. Bu, hяr шeydяn яvvяl
215
beynяlxalq mцhasibat uчotu ctandartlarи vя onun milli mцhasibat mяktяblяrindя
hazиrlanmasиnda iшtirak edяn ölkяlяrin nцmayяndяlяri arasиnda baш verяn
kompromis gцzяшtlяrin olmamasи ilя яиlaqяdardиr.
Son illяrdя uчot vя audit mцtяxяssislяri arasиnda mцhasibat uчotunda
beynяlxalq standartlarиn istifadяsinя dair mцxtяlif fikirlяr söylяnilir. Onlarи шяrti
olaraq цч istiqamяtя bölmяk olar:
birinci – beynяlxalq standartlarи mцhasibat uчotunda bцtövlцkdя vя tam
istifadяи etmяk;
ikinci – beynяlxalq standartdan tamamilя imtina etmяk vя ancaq öz milli,
azяrbaycan standartlarиnи hazиrlamaq;
цчцncц – beynяlxalq standartи milli mцhasibat tяlяbatиna uyğunlaшdиrmaq
yolu ilя azяrbaycan standartи hazиrlamaq.
Bizim fikirimizcя, sonuncu aшağиdakи dцшцncяlяrя görя daha mяqsяdя
uyğundur.
Birinci mцhasibat uчotunun tяшkili vя aparиlmasиnda köhnя SSRİ vя
Azяrbaycan tяcrцbяsindя toplanmиш milli яnяnя elяcя dя beynяlxalq uчot
standartиnda яks olunmayan normativ sяnяdlяr nяzяrя alиnmalиdиr. İkinci hal-
hazиrda Azяrbaycanda hяlяlik kapitalizm qurulmadиğиndan vя o bir iqtisadi
formadan digяrinя keчid mяrhяlяsindяdir vя bunu ölkяni kapitalizm kateqoriyasиna
(o cцmlяdяn standarta) keчirmяk olduqca чяtindir. Buna görя Azяrbaycan
mцhasibat standartиnи hazиrlayan zaman keчid dövrцnцn spesifikasиnи yeni maliyyя
vя pul-kredit siyasяtinin formalaшmasиnи, vergiyя cяlb olunmanиn xцsusiyyяtini,
mцlkiyyяt formasиnиn mцxtяlif struktur nisbяtini, ölkя iqtisadiyyatиnиn vяziyyяti vя
i.a. nяzяrя almalиdиr. Son nяticяdя Azяrbaycanиn özцnцn milli standartиnи
yaratmalиdиr.
Xaricdя mцhasibat uчotunun unifikasiyasи prinsipi ilя mцstяqil xцsusi orqan
olan Maliyyя Hesabatиnиn Beynяlxalq Standartlar Komitяsi (MHBSK) mяшğul
olur. Komitя 1973-cц ildя aparиcи peшяkar mцhasibat tяшkilatlarи olan Avstraliya,
Kanada, Fransa, Almaniya, Yaponiya, Meksika, Hollandiya, Böyцk Britaniya,
İrlandiya vя ABШ tяrяfindяn tяsis edilmiшdir. 1983-cц ildяn bцtцn mцhasibat
tяшkilatlarи MHBSK цzvlяri-Beynяlxalq Mцhasibat Federasiyasиnиn (BMF) цzvlяri
olmuшdur. Hal-hazиrda MHBSK цzvц olmayan ancaq maliyyя hesabatиnиn
beynяlxalq standartиnи tяtbiq edяn dцnya ölkяlяrinin digяr tяшkilatlarи da cяlb
edilmiшdir.
MHBSK idarя heyяtinin шtabи Londonda yerlяшir vя ona Baш kitab rяhbяrlik
edir. 1995-ci ildя MHBSK шtabиnda tяrkibinя mцhasibat uчotu, biznes vя
mцhasibat hesabatиnиn digяr istifadячilяri daxil edilяn görkяmli xadimlяrdяn ibarяt
Ali beynяlxalq mяslяhяt шurasи tяsis edilmiшdir. Bu шuranиn rolu mцhasibat
uчotunun beynяlxalq standartиnиn qяbul edilmяsini tяmin etmяklя MHBSK-nin
ehtibarlиlиğи artиrmaqdan ibarяtdir.

216
MHBSK bцdcяnin gяlir hissяsi beynяlxalq peшяkar tяшkilatlarиn iri auditor
шirkяtlяrinin vя transmilli korporasiyalarиn цzvlцk haqqи, elяcя dя komitяnin
buraxdиğи nяшrlяrin vя iшlяrin satишиndan olan pul vяsaiti hesabиna formalaшиr.
Hal-hazиrda maliyyя hesabatиnиn 41 beynяlxalq standartи mяlumdur.

Cяdvяl 13
Maliyyя hesabatиnиn beynяlxalq standartlarи

Standartиn Standartиn adи Dяrc olunduğu il


nömrяsi
MHBS 1 Maliyyя hesabatиnиn tяqdimi 1997
MHBS 2 Ehtiyatlar 1993
MHBS 4 Amortizasiyanиn uчotu 1997
MHBS 7 Pul vяsaitinin hяrяkяti haqda hesabat 1992
MHBS 8 Hesabat dövrцndя xalis mяnfяяt yaxud zяrяr, uчot siyasяtindя 1993
fundamental sяhv vя dцzяliшlяr
MHBS 9 Tяdqiqatlar vя iшlяmяlяr цчцn mяsrяflяr 1993
MHBS 10 Шяrti hadisя yaxud hesabat tarixindяn sonra aparиlan hadisя 1994
MHBS 11 Podrat mцqavilя 1993
MHBS 12 Mяnfяяtdяn vergi 1996
MHBS 14 Seqment hesabatи 1997
MHBS 15 Qiymяt dяyiшmяsi tяsirini яks etdirяn informasiya 1994
MHBS 16 Яlavя vяsaitlяr 1993
MHBS 17 İcarя 1997
MHBS 18 Gяlir 1993
MHBS 19 İшчilяrin mцkafatlandirilmasи 1998
MHBS 20 Hökumяt subsidiyasиnиn uчotu vя hökumяt kömяyi haqda 1994
informasiyanиn aчиqlanmasи
MHBS 21 Valyuta mяzяnnяsinin dяyiшmяsinin tяsiri 1994
MHBS 22 Шirkяtin birlяшmяsi 1993
MHBS 23 Borc цzrя mяsrяflяr 1993
MHBS 24 Kяnarla яlaqяlяr haqda informasiyanиn aчиlиши 1994
MHBS 25 İnvestisiyanиn uчotu 1994
MHBS 26 Pensiya tяminatи proqramи цzrя uшot vя hesabat 1994
MHBS 27 İcmal maliyyя hesabatи vя törяmя шirktlяrdя investisiyanиn uчotu 1994
MHBS 28 Sяhmlяшdirilmiш шirkяtlяrdя investisiyanиn uчotu 1994
MHBS 29 Hiporinflyasiya шяraitindя maliyyя hesabatи 1994
MHBS 30 Bank vя anoloji maliyyя institutlarиnиn maliyyя hesabatиnda 1994
informasiyalarиn aчиlиши
MHBS 31 Birgя fяaliyyяtdя iшtirak haqda maliyyя hesabatи 1994
MHBS 32 Maliyyя vasitяlяri: informasiyanиn aчиlиши vя tяqdimatи 1998
MHBS 33 Sяhmdar mяnfяяt 1997
MHBS 34 Dövrlяr arasи maliyyя hesabatи 1999
MHBS 35 Dayandиrиlan fяaliyyяt 1998
MHBS 36 Aktivlяrlя tяminat 1999
MHBS 37 Ehtiyatlar, шяrti öhdяliklяr vя шяrti aktivlяr 1999
MHBS 38 Qeyri maddi aktivlяr 1998

217
MHBS 39 Maliyyя vasitяlяri: tanиnma vя qiymяtlяndirmя 1999
MHBS 40 İnvestisiya mцlkiyyяti 2000
MHBS 41 Kяnd tяsяrrцfatи 2001

Maliyyя hesabatиnиn beynяlxalq standartlarи-mцhasibat uчotunun yцksяk peшяkar


beynяlxalq tяшkilatlarи tяrяfindяn iшlяnmiш vя istifadяsi mяslяhяt görцlmцш qayda,
metod, termin vя s-ni özцndя яks etdirяn sяnяddir.
Qeyd edяk ki, yaxиn vaxtlarda Azяrbaycanиn mцhasibat uчotunda beynяlxalq
maliyyя hesabatи standartиndan maksimum istifadя etmяyi hяr шeydяn яvvяl ehtimal
etmяk olduqca чяtindir, ancaq buna tяшяbbцs göstяrmяk lazиmdиr. Bizim
fikirimizcя, Azяrbaycanda beynяlxalq maliyyя hesabatи standartиnиn tяtbiqi
qцvvяdя olan mцhasibat uчotu sisteminin tяkmillяшdirilmяsi vя islahatиna sяbяb
olacaqdиr.
Misal kimi maliyyя hesabatиnиn beynяlxalq standartиnиn mяzmununu nяzяrdяn
keчirяk. Mяsяlяn 4 saylи “Amortizasiyanиn uчotu” MHBS aшağиdakи bölmяlяri:
“Tяtbiq edilяn sahя”, “Mцяyyяn etmя”, “Amortizasiya”, “Yararlи xиdmяt
mцddяti”, “Lяğv etmя dяyяri”, “Amortizasiya metodu”, “İnflyasiyanиn aчиlиши”,
“Qцvvяyя minmя tarixi” vя s. özцndя яks etdirir.
Tяtbiq edilяn sahя. Standart яmlakиn xцsusilя: яsas vяsaitlяrin (torpağиn,
qurğunun, maшиnlarиn, avadanlиqlarиn, nяqliyyat vasitяlяrinin, istehsalat vя
tяsяrrцfat inventarlarиnиn vя digяr maddi aktivlяrin (bax 16 “Яsas vяsaitlяr”
MHBS);
Meшя vя tяbii resurslarиn;
Mineral xammal, neft, tяbii qar vя i.a. чиxarиlmasи iшlяnmяsi xяrclяrinin;
Tяdqiqat vя onlarиn iшlяnmяsi xяrclяrinin (bax 9 “Tяdqiqat vя onlarиn iшlяnmяsi
xяrclяri” MHBS);
Tяшkilatиn iшgцzar oyunlarиnиn (bax 22 “Шirkяt birliklяri” MHBS) amortizasiyasиnиn
uчotu цчцn tяtbiq olunur.
Mцяyyяn etmя.
Amortizasiya-yararlи xidmяt mцddяti яrzindя aktivlяrin amortizasiya olunmuш
dяyяrinin bölцшdцrцlmяsini özцndя яks etdirir. Hesabat dövrцndя hesablanmиш
amortizasiya birbaшa yaxud qismяn xalis gяlirя yaxud zяrяrя aid edilir.
Amortizasiya olunan aktivlяr:
bir uчot dövrцndяn чox olan dövrdя istifadя olunur;
obyekt mяhdudlaшdиrиlmиш yararlи istifadя etmя mцddяtinя malikdir;
tяшkilat tяrяfindяn istehsalatda yaxud mallarиn tяdarцkцndя, xidmяtlяrin
göstяrilmяsindя digяr tяшkilatlara icarяyя verilmяsindя, inzibati idarяetmяdя istifadя
olunur.
Faydalи xidmяt mцddяti-amortizasiya olunan aktivin tяшkilat tяrяfindяn
istifadя etdiyi yaxud sözц gedяn aktivin istifadяsindяn gözlяnilяn mяhsul hяcminin
alиnmasи цчцn nяzяrdя tutulan dövrdцr.
Amortizasiya.

218
Amortizasiya olunan aktivin dяyяri-aktivin hяqiqi dяyяrini özцndя яks etdirir.
Bu dяyяr hesablama yolu ilя mцяyyяn edilяn lяğv edilmя dяyяrini чиxmaqla maliyyя
hesabatиnda яks etdirilir vя o, dяyяrin artиrиlmasиndan asиlи olmayaraq yararlи
xidmяt etmя dövrц яrzindя mцntяzяm olaraq ayrи-ayrи hesabat dövrцnя aid edilir.
Yararlи istifadяetmя mцddяti gözlяnilяn fiziki vя mяnяvi köhnяlmя, hяmчinin
aktivin hцquqi vя digяr mяhdudlaшdиrиlmиш istifadя mцddяti nяzяrя alиnmaqla
amortizasiya olunan obyekt цzrя mцяyyяn edilir.
Yararlи xidmяt etmя mцddяti amortizasiya olunan mцhцm aktiv yaxud
qruplar цzrя mцяyyяn edilir vя dövri olaraq yendяn baxиlиr. Zяruri hallarda cari vя
gяlяcяk dövrlяrin amortizasiya normalarиna dцzяliш verilir. Bu cцr dцzяliшlяr onlarиn
baш verdiyi anda aparиlиr. Yeni mяhsul vя xidmяtlяr istehsalиnda yeni
texnologiyalarиn istifadяsi цчцn nяzяrdя tutulan aktivlяrя yararlи xidmяt etmя
mцddяtinin hesablanmasи чяtin olan hallarda onun hesablanmasи imkanlarиnи
mцtlяq nяzяrя almaq lazиmdиr.
Tяшkilatlar цчцn amortizasiya olunan aktivlяrin yararlи xidmяtetmя mцddяti,
onlarиn fiziki fяaliyyяt göstяrmяsindяn az ola bilяr. Buna görя fiziki köhnяlmя ilя
yanaши texnologiyanиn dяyiшmяsi, istehsalиn tяkmillяшdirilmяsi, bazarda aktivlяrя
olan tяlabatиn dяyiшmяsi ilя яlaqяdar шяrtlяrdяn bиlavasitя asиlи olan mяnяvi
köhnяlmя dя nяzяrя alиnmalиdиr.
Lяğvetmя dяyяri.
Aktivin lяğv dяyяri чox olmayan hallarda amortizasiya dяyяrindя hяmin hal
nяzяrя alиnmиr. Яksяr lяğvetmя dяyяri aktivlяrin alиndиğи tarixя yaxud mцmkцn satиш
vя ya istifadя etmя qiymяtinя яsasяn sonuncu olaraq yenidяn qiymяtlяndirmя ilя
qiymяtlяndirilir. Цmumi lяğvetmя dяyяri hяmiшя aktivlяrin sonuncu yararlи xidmяd
mцddяtinя görя gözlяnilяn xяrclяr mяblяği qяdяr azaldиlиr.
Amortizasiya metodu.
Seчilmiш amortizasiya metodu bцtцn uчot dövrц яrzindя praktiki olaraq
dяyiшdirilmяdяn istifadя edilir. Hesabat dövrц яrzindя amortizasiya metodu
dяyiшdirilяn hallarda onun nяticяsi mцtlяq mцяyyяn edilir vя belя dяyiшmяnin
sяbяblяri ayrиca olaraq aчиqlanиr. Mцxtяlif dövrlяr цzrя Amortizasiya metodlarиnиn
nяticяsini mцqaisя etmяk цчцn mяnfяяtlilik vя vergi шяrtlяrindяn asиlи olmayaraq
eyni amortizasiya metodundan istifadя etmяk lazиmdиr.
İnformasiyanиn aчиllиши.
Uчot siyasяti hazиrlanan zaman amortizasiya olunan aktivlяrin
qiymяtlяndirmя bazasиnи (1 “Maliyyя hesabatиnиn tяqdim edilmяsi” MHBS)
göstяrmяk lazиmdиr. Amortizasiya olunan aktivlяrin hяr bir яsas qrupu цzrя
aшağиdakиlarи яks etdirmяk zяruridir:
Amortizasiyanиn hesablanmasиnda tяtbiq edilяn metod (faiz, xяtti;
mяhsullarиn (iшlяrin) hяcminя görя dяyяrin nisbяt hesabи ilя silinmяsi);
yararlи xidmяt mцddяti yaxud amortizasiya normasиndan istifadя;
uчot dövrц яrzindя hesablanan amortizasiyanиn цmumi mяblяği;

219
Amortizasiya olunan aktivlяrin цmumi mяblяği vя ona mцvafiq toplanmиш
amortizasiya;
4 saylи MHBS 1 yanvar 1997-ci ildяn qцvvяyя minmiшdir.

MALİYYЯ HESABATИNИN 2 saylи “EHTİYATLAR” BEYNЯLXALQ


STANDARTИ.
Standart aшağиdakи bölmяlяri: mяqsяd, tяtbiq olunan sahя; mцяyyяn etmя;
ehtiyatlarиn qiymяtlяndirilmяsi; ehtiyatlarиn maya dяyяri (alиnmaya чяkilяn
mяsrяflяr, emala чяkilяn mяsrяflяr, sair mяsrяflяr, шirkяtin xidmяt sahяsindя
ehtiyatlarиn maya dяyяri, maya dяyяrinin mцяyyяn olunma metodlarи); ehtiyatlarиn
maya dяyяrinin hesablanmasи formulu (normativ metodu, icazяyя verilmiш
alternativ metod); satиlmиш xalis gяlir; qяbul edilmiш xяrclяr; informasiyanиn aчиlиши;
qцvvяyя minmя tarixi vя s.-ni özцndя яks etdirir.
“Mяqsяd” bölmяsindя- ehtiyatlarиn tarixlяr цzrя dяyяrinin uчot sistemindя
tяyinat mяqsяdi aчиqlanиr. Ehtiyatlarиn uчotu aktiv kimi qяbul edilяn vя mцvafiq
dövrdя mяnfяяt яldя olunmasиnи tяmin edяn mяsrяflяrin sяviyyяsini nяzяrdя tutur.
Standartda mяsrяflяrin mцяyyяn edilmяsi, onlarиn xяrc kimi qяbul edilmяsi vя s.
цzrя praktiki göstяricilяr verilmiш; ehtiyatlarиn maya dяyяrinin mцяyyяn edilmяsindя
tяtbiq edilяn mяsrяf formalarиnиn standartи aчиqlanmишdиr.
“Tяtbiq olunan sahя” bölmяsi ehtiyatlarиn ilk dяyяrlя uчotu sistemindя
maliyyя hesabatиnиn hazиrlanmasиnи nяzяrdя tutur.
Bu standart 1975-ci ildя tяsdiq olunmuш 2 saylи“Ehtiyatlarиn ilk dяyяrlя uчotu
sistemindя qiymяtlяndirmя” MHBS-ni яvяz edir.
2 saylи“Ehtiyatlar” MHBS-na яsasяn ehtiyatlar mцяyyяn istehsal
mяrhяlяsindя mяsяlяn, kяnd tяsяrrцfatи mяhsullarиnиn yиğиlmasи vя faydalи
qazиntиlarиn чиxarиlmasиnda xalis satиш dяyяri ilя qiymяtlяndirilir. Bu zaman bu
qiymяtlяr gяlяcяk kontraktlarla yaxud hökumяt zяmanяti ilя tяsdiq edilmяlidir.
Ehtiyatlarиn mяlumatlarи adи чяkilяn standarta daxil edilmir.
“Mцяyyяn etmя” bölmяsindя aшağиdakи terminlяrdяn vя mцяyyяn
edilmяlяrdяn istifadя edilir:
ehtiyatlar-normal fяaliyyяtin gediшatиnda satиш цчцn nяzяrdя tutulan, istehsal
prosesindя bu cцr satишиn aparиlmasиnи ya xammal yaxud material hяmчinin tяqdim
edilяn xidmяt formasиnda hяyata keчirmяyя шяrait yaradan aktivlяrdir. Ehtiyatlara,
alиnan vя mцhafizя edilяn яmtяяlяr, satиш цчцn nяzяrdя tutulan torpaq vя digяr
яmlaklar elяcяdя tяшkilat tяrяfindяn buraxиlan hazиr vя bitmяmiш mяhsul,
istehsalatda gяlяcяkdя istifadя etmяk цчцn nяzяrdя tutulan xammal vя materiallar
aid edilir.
Satиlan xalis dяyяr-yerinя yetirilяn iш vя onun satиши ilя bağlи mцmkцn xяrclяri
чиxmaqla, normal iшin gediшatи цчцn satиш qiymяtini özцndя яks etdirir.
“Ehtiyatlarиn qiymяtlяndirilmяsi” bölmяsi xammalиn daha az iki sяviyyя:
maya dяyяri yaxud xalis satиш dяyяri цzrя qiymяtlяndirilmяsini özцndя birlяшdirir.

220
“Ehtiyatиn maya dяyяri” bölmяsi, ehtiyatlarиn mövcud olduğu yerdяn
alиnmasи, iшlяnmяsi, daшиnmasи vя onlarиn vяziyyяti ilя яlaqяdar olan bцtцn
mяsrяflяri özцndя яks etdirir.
Xammallarиn яldя edilmяsi ilя яlaqяdar olan mяsrяflяr alиш qiymяtini, ixrac
rцsumlarиnи vя mцxtяlif vergilяr, nяqliyyat vя tяdarцk ekspedisiya xяrclяrini vя s.-ni
özцndя birlяшdirir. Tяdarцk xяrclяrini mцяyyяn edяn zaman bцtцn mяsrяf
mяblяğindяn ticarяt gцzяшti, qaytarиlan ödяniш vя digяr analoji maddяlяr чиxиlиr.
Xammalиn emalи ilя bağlи olan xяrclяr bilavasиtя mяhsul vahidi ilя яlaqяdar
olan xяrclяri özцndя birlяшdirir. Onlara bir baшa яmяk mяsrяflяri, xammal vя
mяhsulun emalиnda öz yeri olan mцntяxяm olaraq bölцшdцrцlяn daimi vя dяyiшяn
istehsal mяsrяflяri daxil edilir. Daimi яlavя istehsal mяsrяflяri-istehsalиn hяcmindяn
asиlи olmayaraq dяyiшmяz qalan daimi яlavя istehsal (amortizasiya, binaya,
avadanlиqlara xidmяt, inzibati-idarя xяrclяri) xяrclяridir. Dяyiшяn яlavя istehsal
xяrclяri istehsalиn hяcminin dяyiшmяsindяn birbaшa asиlи olan яlavя istehsal
xяrclяrindяn ibarяtdir.
Daimi яlavя istehsal xяrclяrinin emal ilя bağlи mяsrяflяrя bölцnmяsi zamanи
normal iш prosesindя tяшkilatиn istehsal gцcцnц яsas götцrmяk zяruridir. Normal
istehsal gцcц-mцяyyяn iш dövrцndя normal prosesi яhatя edяn orta göstяricilяr цчцn
nяzяrdя tutulan gözlяnilяn istehsal gцcц hesab edilir. Bu zaman plan цzrя texniki
xidmяt nяticяsindя gцcцn itirilmяsi nяzяrя alиnиr. Bu cцr halda hяqiqi istehsal
sяviyyяsi onun normal шяraitdяki gцcцnя mцvafiq olmalиdиr. Bir qayda olaraq
istehsalиn sяviyyяsi aшağи salиndиqda yaxud tяшkilatиn fяaliyyяti dayandиrиldиqda hяr
vahid цчцn daimi яlavя xяrclяrin mяblяği artиrиlmиr. Belя halda bölцшdцrцlmяyяn
яlavя xяrclяr onlarиn baш verdiyi anda baш vermiш xяrclяr kimi qяbul edilir.
İstehsalиn sяviyyяsi artan zaman hяr mяhsula dцшяn daimi яlavя xяrclяrin mяblяği
azaldиlиr. Bu zaman dяyiшяn яlavя istehsal xяrclяri hяqiqi istifadя edilяn istehsal
gцcцnя яsasяn mяhsul vahidinя aid edilir.
Qeyd edilяnlяrlя birlikdя istehsal prosesindя bir neчя mяhsul istehsal etmяk
olar. Bu zaman hяr bir mяhsulun emalи цчцn чяkilяn mяsrяflяri mцяyyяn etmяk
mцmkцn olmadиqda onlarи bцtцn mяhsullar arasиnda bölцшdцrmяk lazиmdиr.
Bölцшdцrmя hяr bir mяhsulun satиш dяyяrinя mцtяnasib olaraq aparиlmalиdиr.
Ehtiyatlarиn maya dяyяrinin mцяyyяn edilmяsi metoduna, normativ mяsrяflяr
metodu vя pяrakяndя qiymяt metodu da daxil edilir. Normativ mяsrяflяr
metodundan istifadя edяn zaman normativ sяviyyяdя nяzяrdя tuttulan material,
xammal, яmяk, sяmяrяlilik vя gцc normalarи яsas götцrцlцr. Bu zaman sözц gedяn
normalar yoxlanиlиr vя yenidяn nяzяrdяn keчirilir. Pяrakяndя qiymяt metodu яsasяn
ticarяtdя istifadя olunur. Ehtiyatlarиln maya dяyяri цmumi mяnfяяtя görя tяyin
edilmiш faizя mцvafiq olaraq satиlmиш ehtiyatlarиn цmumi mяblяğini azaltmaq yolu
ilя mцяyyяn edilir. Bu zaman faizin sяviyyяsinin tяyin edilmяsindя ilk satиш
qiymяtindяn aшağи qiymяtя satиlan ehtiyatlarиn qiymяti nяzяrя alиnиr. Tяcrцbяdя orta
чяkili faizdяn dя istifadя rdilir.
“Ehtiyatlarиn maya dяyяrinin hesablanma formulu” bölmяsi.

221
Ehtiyatlarиn maya dяyяrinin hesablanmasи mцvafiq formula ilя yerinя
yetirilir. Qarшиlиqlи dяyiшdirilmяsi nяzяrdя tutulmayan ayrи-ayrи ehtiyatlarиn elяcя dя
xцsusi layihяli яmtяя yaxud xidmяtlяrin maya dяyяri fяrdi mяsrяflяrin xцsusi
eynilяшшdirilmiш yolu ilя mцяyyяn edilir. Xцsusi eynilяшdirilmiш mяsrяflяr ehtiyatlarиn
mцяyyяn maddяlяri цчцn dя tяtbiq olunur. Belя metod ehtiyatlarиln satиn alиnmasи
yaxud istehsal edilmяsindяn asиlи olmayaraq xцsusi layihяlяшdirilmiш mяmulatlar
цчцn istifadя edilir. Чoxlu miqdarda bir-birini яvяz edяn ehtiyatlar olan hallarda
xцsusi eynilяшdirilmiш mяsrяflяrdяn istifadя etmяk lazиm gяlmir.
Qeyd edilяnlяrя яsaslanиb ehtiyatlarиn maya dяyяrinin yuxarиda nяzяrdяn
keчirilяn metodlarla mцяyyяn olunmasи qeyri mцmkцn olduqda tяlяb olunan maya
dяyяrinin mцяyyяn edilmяsi: birinci daxilolma-birinci buraxиlиш (FİFO) yaxud orta
чяkili dяyяr formulasи ilя yerinя yetirilir. Ehtiyatlarиn FİFO metodu, birinci
alиnmишlarиn birinci dя satиlmasиnи nяzяrdя tutur. Buna görя dövrцn axиrиna qalan
ehtiyatlar maddяsi onlarиn daha gec яldя edilmяsini yaxud istehsal olunmasиnи
sцbut edir. Ehtiyatlarиn hяr bir maddяsi цzrя dяyяrinin orta чяkili dяyяr formulasи
цzrя hesablanmasи dövrцn яvvяlinя olan anoloji maddяlяrin orta чяkili dяyяrinя vя
bцtцn dövr яrzindя eyni maddя цzrя alиnmиш yaxud istehsal edilmiш ehtiyatlarиn
dяyяrinя görя yerinя yetirilir. Bu orta чяkili dяyяrin яhяmiyyяti, dövrц yaxud
tяdarцk haqda hяr yeni informasiya daxil olduqca hesablanиlиr.
Ehtiyatlarиn xцsusi eynilяшdirilmiш mяsrяflяrinin hesablanmasи metoduna aid
olmayan alternativ yanaшmasи, sonuncu daxilolma-birinci buraxиlиш (LİFO)
formulasи ilя mцяyyяn edilir. LİFO metodu, alиnmиш yaxud istehsal olunmuш
ehtiyatlarиn birinci satиlacağиnи nяzяrdя tutur. Belяliklя, ayиn axиrиna qalmиш
ehtiyatlar onlarиn яvvяlcяdяn alиnmasиnи yaxud istehsal olunmasиnи tяsdiq edir.
“Xalis satиш dяyяri” bölmяsi ehtiyatlarиn xarab olmasи, tam yaxud qismяn
köhnяlmяsi yaxud satиш qiymяtinin aшağи salиnmasи ilя яlaqяdar olaraq maya
dяyяrinin ödяnilmяmяsini nяzяrdя tutur. Maya dяyяrinin ödяnilmяmяsi istehsalиn
baшa catdиrиlmasи yaxud satишиn aparиlmasи цчцn mцmkцn mяsrяflяrin artиrиlmasи
zamanи ehtiyatlarиn mцяyyяn edilmяsindя dя nяzяrя чarpиr. Ehtiyatlarиn maya
dяyяrindяn aшağи, yяni onlarиn xalis satиш dяyяri ilя silinmяsi zamanи satишdan yaxud
istifadяdяn gözlяnilяn mяblяğin чox olmasиnи nяzяrя almaq lazиmdиr. Ehtiyatlarиn
silinmяsi maddяlяr цzrя xalis satиш dяyяri ilя aparиlиr.
Xalis satиш dяиyяrinin hesablanmasи, maya dяyяrindяki kяnarlaшmalar nяzяrя
alиnmaqla hesablama anиnda satиlasи ehtiyatlarиn sяviyyяsinя яsaslanиr. Xalis satиш
dяyяrinin hesablanmasиnda ehtiyatиn tяyinatи nяzяrя alиnиr.
“Xяrc kimi qяbul edilяn” bölmя.
Uчota alиnan ehtiyatlar satиldиqdan sonra satиldиğи dövrцn xяrclяri kimi
nяzяrя alиnиr. Xalis satиш dяyяri цzrя qismяn silinmяnin sяviyyяsi vя ehtiyatlarиn
bцtцn itkisi silinmя vя itkinin baш verdiyi anda xяrclяr kimi qяbul edilir. Satиlan
ehtiyatlarиn uчota alиnan sяviyyяsi xяrc kimi qяbul edildikdя onlarиn xяrc vя
gяlirlяrя mцvafiq olmasиnи gözlяmяk lazиmdиr. Bu zaman ehtiyatlarи baшqa aktiv
hesaba aid etmяk olar. Belяliklя, bölцшdцrцlяn aktivlяr xidmяt etdiyi mцddяt
яrzindя xяrc kimi uчota alиnиr.
222
“İnformasiyanиn aчиlиши” bölmяsi.
Maliyyя hesabatи aшağиdakиlarи aчиqlamalиdиr:
- ehtiyatlarиn qiymяtlяndirilmяsi, o cцmlяdяn onlarиn maya dяyяrinin
hesablanmasиnda istifadя etmяk цчцn qяbul edilяn uчot siyasяtini;
- ehtiyatlarиn цmumi balans dяyяrini;
- xalis satиш dяyяri ilя uшota alиnan ehtiyatlarиn balans dяyяrini;
- mяlum dövrdя gяlir kimi qяbul edilяn bцtцn silinmяlяrin sяviyyяsini;
- öhdяliklяrin tяminatчиsи kimi ehtiyatlarиn balans dяyяrini;
- hesabat dövrцndя xяrcя silinmiш ehtiyatlarиn maya dяyяrini;
- gяlir vя xяrclяrin mцqaisяli nisbяt sяviyyяsini.
Maliyyя hesabatиndan istifadя etmяk цчцn ehtiyatlarиn balans dяyяri haqqиnda
mцxtяlif tяsnifat sяviyyяsindя olan informasiyalar яsas sayиlиr. Ehtiyatlarиn tяsnиfatи:
яmtяяlяrdяn, xammaldan, materialdan, bitmяmiш istehsaldan vя hazиr mяhsullardan
ibarяtdir.
Ehtiyatlarиn maya dяyяri LİFO metodu ilя mцяyyяn edilяn zaman maliyyя
hesabatи balansda göstяrilяn ehtiyatlarиn arasиndakи fяrqi aчиqlamalиdиr. Onlar:
LİFO metodu цzrя alиnmиш qiymяddяn vя xalis satиш dяyяrindяn az;
balans цzrя cari dяyяrdяn vя xalis satиш dяyяrindя az fяrqlяrdяn ibarяtdir.
Hesabat dövrц яrzindя xяrc kimi silinяn ehtiyatlarиn maya dяyяri satиlmиш
ehtiyatlarиn satиш qiymяtindяn, bölцшdцrцlmяyяn яlavя цstяlik xяrclяrdяn vя
ehtiyatla bağlи normadan artиq istehsal mяsrяflяrindяn ibarяt olan mяsrяflяrdяn
formalaшиr. Tяшkilatиn öz xцsusi baxишиndan asиlи olaraq maya dяyяrinя digяr
mяsrяflяr dя, mяsяlяn, mяhsullarиn tяdarцkц ilя bağlи mяsrяflяr dя daxil edilя bilяr.
Bir sиra tяшkilatlar mяnfяяt vя zяrяr haqda hesabat цчцn digяr formalardan
istifadя edir. Burada ehtiyatlarиn maya dяyяri яvяzinя digяr göstяricinin sяviyyяsi
aчиqlanиr. Sözц gedяn formanи tяtbiq etmяklя tяшkilatlar gяlirя görя hesablanan
яmяliyyat xяrclяrini mцяyyяn edir vя onlarиn xarakterinin tяsnifatиnи verirlяr.
Xalis satиш dяyяri ilя silinmя “Uчot siyasяtinin hazиrlandиğи dövrdя яmяlя gяlяn
sяhv vя dяyiшikliklяrlя bağlи olan xalis mяnfяяt yaxud zяrяr” adlи 8 saylи MHBS
göstяricilяrinin чox geniш vя яhatяli hesablanmasи tяlяb olunur.
Maliyyя hesabatиnиn 2 saylи “Ehtiyatlar” Beynяlxalq Standartи 1995-ci ilin 1
yanvarиndan qцvvяyя minmiшdir.

15.2. Azяrbaycan Standartlarи

Beynяlxalq maliyyя hesabatи standartlarиna mцvafiq olaraq mцhasibat


uчotunun islahatи Proqramиnи hяyata keчirmяk цчцn mцhasibat uчotu vя maliyyя
hesabatиnиn islahatиna dair yaradиlmиш hökumяt komissiyasи bir sиra standartlar
hazиrlamишdиr.

223
Hal-hazиrda onlarиn gяlяcяkdя tяkmillяшdirilmяsi vя beynяlxalq tяcrцbяdя
tanиnmasи цzrя iшlяr davam etdirilir. Mяhz, standartlarиn dяyiшdirilmяsi, yenidяn
baxиlmasи vя yeni milli Azяrbaycan standartиnиn hazиrlanmasи bununla izah olunur.
Elя buna görя dя Biz ölkяnin keчid dövrцnц яhatя edяn iqtisadiyyatиnи özцndя яks
etdirяn milli mцhasibat uчotu standartlarи hazиrlamalи vя tяcrцbяyя tяtbiqini tövsiyя
etmяliyik.
Bu baxиmdan Azяrbaycan Respublikasи Nazirlяr Kabineti özцnцn 18 iyul
2005-ci il 139 №-li qяrarи ilя “2005-2008-ci illяrdя Milli Mцhasibat Uчotu
Standartlarиnиn tяtbiqi цzrя Proqram” tяsdiq etmiшdir.
Bu proqrama uyğun olaraq onun icrasи aшağиdakи kimi hяyata keчirilmяlidir:

2005-2008-ci illяrdя Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarиnиn tяtbiqi цzrя


RROQRAM

Sиra Tяdbirlяrin mяzmunu İcra Mяsul icraчиlar


№-si mцddяti
(illяr цzrя)
1 2 3 4
1. Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarиnиn tяtbiqi
И. Kommersiya tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarи
1. Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu 2005 Azяrbaycan
Standartlarиnиn Konseptual яsaslarи Respublikasи
Maliyyя Nazirliyi
2. “Maliyyя hesabatlarиnиn tяqdimatи цzrя” 1 №-li
Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat
Uчotu Standartlarи
3. “Kapitalda dяyiшikliklяr haqqиnda hesabat цzrя” 2 №-li
Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat
Uчotu Standartи
4. “Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabat цzrя” 5 №-
li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat
Uчotu Standartи
5. “Cari mяnfяяt vergisi цzrя” 3 №-li Kommersiya 2006
Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartи
6. “Tяxirя salиnmиш mяnfяяt vergisi цzrя” 4 №-li
Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat
Uчotu Standartи
7. “Gяlirlяr цzrя” 6 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn
Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarи
8. “Torpaq, tikili vя avadanlиqlar цzrя” 7 №-li
Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat
Uчotu Standartи
9. “Ehtiyatlar цzrя” 8 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn
Milli Mцhasibat Uчotu Standartи
10. “Balans hesabatи tarixindяn sonrakи hadisяlяr цzrя”
9 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli

224
Mцhasibat Uчotu Standartи
11. “Qiymяtlяndirilmiш öhdяliklяr, шяrti öhdяliklяr vя шяrti
aktivlяr цzrя” 10 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn
Milli Mцhasibat Uчotu Standartи
12. “Uчot siyasяti, uчot qiymяtlяrindя dяyiшikliklяr vя
sяhvlяr цzrя” 11 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn
Milli Mцhasibat Uчotu Standartи
13. “Qeyri-maddi aktivlяr цzrя” 12 №-li Kommersiya
Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartи
14. “Borclara aid edilяn xяrclяr цzrя” 13 №-li Kommersiya
Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartи
15. “İcarя цzrя” 14 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn
Milli Mцhasibat Uчotu Standartи
16. “Maliyyя alяtlяri-mяlumatиn aчиqlanmasи vя tяqdim 2007
edilmяsi цzrя” 15 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn
Milli Mцhasibat Uчotu Standartи
17. “Tikinti mцqavilяlяri цzrя” 16 №-li Kommersiya
Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartи
18. “Hökumяtin subsidiyalarиnиn uчotu vя dövlяt yardиmи
haqqиnda mяlumatиn aчиqlanmasи цzrя” 17 №-li Kom-
mersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat
Uчotu Standartи
19. “Tяшkilatlarиn fяaliyyяtlяrinin birlяшdirilmяsi цzrя”
18 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat
Uчotu Standartи
20. “Tяшkilatlarиn maliyyя hesabatlarи цzrя” 19 №-li
Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat
Uчotu Standartи
21. “Asиlи tяsяrrцfat cяmiyyяtlяrindя investisiyalarиn uчotu
цzrя” 20 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli
Mцhasibat Uчotu Standartи
22. “Tяшkilatlarиn birgя fяaliyyяti haqqиnda maliyyя
hesabatlarи цzrя” 21 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи
цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartи
23. “Xarici valyuta mяzяnnяlяrindя dяyiшikliklяrin uчotu
цzrя” 22 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli
Mцhasibat Uчotu Standartи
24. “Satиш цчцn nяzяrdя tutulmuш uzunmцddяtli aktivlяrin
uчotu vя dayandиrиlmиш яmяliyyatlar цzrя” 23 №-li
Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat
Uчotu Standartи
25. “Aktivlяrin qiymяtdяn dцшmяsi цzrя” 24 №-li
Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat
Uчotu Standartи
26. “Яlaqяli tяrяflяr haqqиnda mяlumatиn aчиqlanmasи
цzrя” 25 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli
Mцhasibat Uчotu Standartи
27. “Яlaqяli dяyяr цzrя” 26 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи
цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartи
28. “Daшиnmaz яmlaka investisiyalar цzrя” 27 №-li
225
Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat
Uчotu Standartи
ИИ. Bцdcя tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarи
29. “Maliyyя hesabatlarиnиn tяqdimatи цzrя” Bцdcя 2008 Azяrbaycan
tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartи Respublikasи
Maliyyя Nazirliyi
ИИИ. Qeyri-hökumяt tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarи
30. “Maliyyя hesabatlarиnиn tяqdimatи цzrя” Qeyri-hökumяt 2008 Azяrbaycan
Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartи Respublikasи
Maliyyя Nazirliyi
2. Mцasir informasiya texnologiyasиnиn tяlяblяrinя uyğunlaшdиrma
31.Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarи яsasиnda mцhasibat 2005-2008 Azяrbaycan Respub-
uчotunun avtomatlaшdиrиlmasи цzrя proqram tяminatиnиn likasи Maliyyя Nazirli-
hazиrlanmasи yi, cяlb edilmiш ixtisas-
laшdиrиlmиш mцяssisя-
lяr vя peшяkar mцtя-
xяssislяr
3. Mцhasibat uчotu sahяsindя mцtяxяssislяrin hazиrlanmasи
32. Mцhasibat Uчotu ilя bağlи tяdris proqramlarиnиn vя 2007-2008 Azяrbaycan
tяdris-metodiki vяsaitlяrin hazиrlanmasи Respublikasи
Maliyyя Nazirliyi

2005-2007-ci illяr яrzindя Proqramda qeyd edilяn 27 Milli Mцhasibat Uчotu


Standartи Respublika Maliyyя Nazirliyinin standartlarи hazиrlayan komissiyasи
tяrяfindяn tam hazиrlanmиш, mцvafiq яmrlя tяsdiq edilmiш vя 2008-ci ilin yanvar
ayиnиn 1-dяn tяcrцbяyя tяtbiqi tövsiyя edilmiшdir.
Sözц gedяn standartlardan nцmunя kimi “Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda
hesabat цzrя” 5 №-li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu
Standartиnиn чиxarиши dяrsliyя яlavя edilir.

Ч И X A R И Ш.

”PUL VЯSAİTLЯRİNİN HЯRЯKЯTİ HAQQИNDA HESABAT ЦZRЯ”


KOMMERSİYA TЯШKİLATLARИ ЦCЦN 5 №li MİLLİ MЦHASİBAT UЧOTU
STANDARTИ

ЦMUMИ MЦDDЯALAR

Standartиn tяyinatи

1. Bu Standart "Mцhasibat uчotu haqqиnda" Azяrbaycan Respublikasиnиn


Qanununa uyğun olaraq hazиrlanmишdиr vя "Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda
226
hesabatlar" adlи 7 №li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartиna
яsaslanmишdиr.

Maliyyя hesabatlarиnиn tяqdim edilmяsi

2. “Mцhasibat uчotu haqqиnda” Azяrbaycan Respublikasи Qanununa uyğun olaraq,


kommersiya tяшkilatlarи illik maliyyя hesabatlarиnи vя birlяшdirilmiш (konsolidя
edilmiш) maliyyя hebatlarиnи dövlяt orqanlarиna qanunvericilik aktlarи ilя, digяr
шяxslяrя isя nizamnamяlяri ilя mцяyyяn olunmuш hallarda, qaydada vя mцddяtlяrdя
tяqdim edirlяr.

Mяqsяd

3. Bu Standartиn mяqsяdi "Maliyyя hesabatlarиnиn tяqdimatи цzrя" Kommersiya


Tяшkilatlarи цчцn 1 №li Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn 76-cи bяndinя uyğun
olaraq, Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatиn tяrtib vя tяqdim edilmяsinя
dair tяlяblяrin tяmin edilmяsidir.

Standartиn tяtbiqi sahяsi

4. Bu stаndаrt ictimai яhяmiyyяtli qurumlar vя kiчik sahibkarlиq subyektlяri istisna


olmaqla, kommersiya tяшkilatlarи tяrяfindяn Milli Mцhasibat Uчotu
Standartlаrиnа uyğun olaraq illik maliyyя hesabatlarиnиn tяrkib hissяsi kimi tяrtib
edilmiш Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabata vя birlяшdirilmiш (konsolidя
edilmiш) maliyyя hesabatlarиna tяtbiq edilir.

5. İctimai яhяmiyyяtli qurumlar vя kiчik sahibkarlиq subyektlяri istisna olmaqla,


kommersiya tяшkilatlarи öz seчimlяri яsasиnda maliyyя hesabatlarиnи vя
birlяшdirilmiш (konsolidя edilmiш) maliyyя hesabatlarиnи Maliyyя Hesabatlarиnиn
Beynяlxalq Standartlarиna uyğun olaraq tяqdim edя bilяrlяr.

6. Bu standart, Uчot Qaydalarи vя Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat


Uчotu Standartlarиnиn Tяtbiqi цzrя Шяrhlяr vя Tövsiyяlяrdя öz яksini tapmиш яlavя
mцddяalar nяzяrя alиnmaqla tяtbiq olunmalиdиr.

7. Mцhasibat uчotunu tяnzimlяyяn qцvvяdя olan normativ-hцquqi aktlar ilя bu Milli


Mцhasibat Uчotu Standartи arasиnda ziddiyyяt yarandиğи halda, Kommersiya
Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartи tяtbiq edilir.

ЯSAS ANLAYИШLAR

8. Bu standartda istifadя edilmiш яsas anlayишlar aшağиdakи mяnalarи ifadя edir:

227
Pul vяsaitlяri nağd pul vяsaitlяri, bank hesablarиnda saxlanиlan vя tяlяblяr цzrя
verilяn pul vяsaitlяridir.

Pul vяsaitlяrinin ekvivalentlяri qиsa ödяniш mцddяtinя, yяni яldя olunduğu tarixdяn
3 ay vя ya daha az ödяniш mцddяtinя malik olan, pul vяsaitlяrinin яvvяlcяdяn
mяlum olan mяblяğinя asan чevrilя bilяn vя bu aktivlяr цzrя dяyяrin dяyiшmяsi
riskinя cцzi mяruz qalan yцksяk likvidli qoyuluшlardиr.

Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti pul vяsaitlяrinin vя onlarиn ekvivalentlяrinin daxilolmasи


vя (vя ya) xaricolmasиdиr.

Яmяliyyat fяaliyyяti mцяssisяnin яsas gяlir gяtirяn, habelя, investisiya


fяaliyyяtindяn vя maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяtdяn baшqa digяr fяaliyyяtidir.

İnvestisiya fяaliyyяti kreditlяrin vя faiz xяrclяrini yaradan digяr borclarиn


verilmяsi vя geri alиnmasи, uzunmцddяtli aktivlяrin vя pul vяsaitlяrinin
ekvivalentlяrinя aid olmayan investisiyalarиn яldя edilmяsi vя xaricolmasиdиr.

Maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяt mцяssisяnin mцlkiyyяtчilяrinin qoyuluшlarи vя


mцlkiyyяtчilяr arasиnda kapitalиn bölцшdцrmяlяri, habelя цчцncц tяrяfdяn
borclarиn alиnmasи vя onlarиn geri ödяnilmяsidir.

Tяsяrrцfat vahidi – hцquqi шяxs statusuna malik olmayan, mцяssisяnin


funksiyalarиnи tam vя ya qismяn hяyata keчirяn ayrиca struktur bölmяsidir.

Bank overdraftи – muяssisя ilя kredit tяшkilatи arasиnda xцsusi mцqavilяnin


mövcud olduğu halda, mцяssisяnin bu kredit tяшkilatи qarшиsиnda yaranan
qиsamцddяtli öhdяliyidir. Bu mцqavilяyя яsasяn:

(a) mцяyyяn vaxt anиnda mцяssisяnin cari hesabиnda цcцncц tяrяf qarшиsиnda
olan öhdяliklяrin yerinя yetirilmяsi цчцn kifayяt qяdяr pul vяsaitinin mövcud
olmadиğи halda, bu öhdяliklяr kredit tяшkilatиnиn vяsaiti hesabиna ödяnilir;

(b) alиnmиш kreditlяr vя bu kreditlяrя hesablanmиш faiz mяblяğlяri цzrя


mцяssisяnin kredit tяшkilatи qarшиsиnda yaranmиш öhdяliklяri bu mцяssisяnin
cari hesabиna mяdaxil edilmiш hяr-hansи pul vяsaitlяrinin mцяyyяn olunmuш
qaydada ödяnilmяsi ilя hяyata keчirilir.
Fyuчers mцgavilяsi – aшağиda göstяrilmiш xцsusiyyяtlяrя malik olan
mцqavilяdir:

(a) mцяssisя gяlяcяkdя mцяyyяn miqdarda mяhsulu vя ya maliyyя alяtlяrini


яvvяlcяdяn razиlaшdиrиlmиш qiymяtlя almağи vя ya satmağи öz öhdяsinя
götцrцr;
228
(b) adяtяn, mцqavilяnin yerinя yetirilmяsi real mallarиn alиnmasи vя ya verilmяsi
ilя deyil, mцqavilяnin bağlandиğи tarixя vя onun yerinя yetirildiyi tarixя olan
qiymяtlяr arasиnda fяrqin яldя edilmяsi vя ya ödяnilmяsi ilя nяticяlяnir.

Svop mцqavilяsi – gяlяcяkdя satиlmasи zamanяti ilя mяhsulun vя ya maliyyя


alяtlяrinin mцvvяqяti alиnmasи цzrя mцqavilяdir.

PUL VЯSAİTLЯRİNİN HЯRЯKЯTİ HAQQИNDA HESABATИN TЯQDİM


EDİLMЯSİ

9. Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatda яmяliyyat fяaliyyяti, investisiya


fяaliyyяti vя maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяt kimi tяsniflяшdirilяn pul vяsaitlяrinin
hяrяkяti mцяyyяn hesabat dövrц цzrя tяqdim olunmalиdиr.

10. Mцяssisя bu standartиn 8-ci bяndindя göstяrilmiш fяaliyyяtlяrdяn yaranan pul


vяsaitlяrinin hяrяkяtini öz tяsяrrцfat fяaliyyяtinя daha чox uyğun olan formada
tяqdim etmяlidir.

Яmяliyyat fяaliyyяtindяn yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda mяlumatиn tяqdim


edilmяsi

11. Mцяssisя xalis mяnfяяt vя ya zяrяrя dцzяliшlяr edяrяk, aшağиdakиlarи nяzяrя


almaqla, яmяliyyat fяaliyyяtindяn yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda
mяlumatи maliyyя hesabatlarиnda яks etdirmяlidir:

(a) hesabat dövrцnцn яvvяlinя vя sonuna olan ehtiyatlar, яmяliyyat debitor vя


kreditor borclarи цzrя qalиqlarиn dяyiшdirilmяsini;
(b) qeyri-pul maddяlяri (amortizasiya, qiymяtlяndirilmiш öhdяliklяr, tяxirя
salиnmиш vergi, xarici valyuta mцbadilяsindяn yaranmиш sair gяlirlяr vя
xяrclяr, asиlи mцяssisяlяrin bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяti vя ya zяrяri vя azlиq
tяшkil edяn mцlkiyyяtчilяrin paylarи) цzrя aчиqlanan informasiyanи;
(c) investisiya fяaliyyяti vя maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяtdяn yaranan pul
vяsaitlяrinin hяrяkяti ilя bağlи bцtцn digяr maddяlяrdя göstяrilmiш
informasiyanи.

12. Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatиn formasиna яn azи aшağиdakи


maddяlяr vя maddяlяr цzrя dцzяliшlяr, dяyiшikliklяr daxil edilmяlidir:

(a) hesabat dövrцndя xalis mяnfяяt vя ya zяrяr;


(b) aшağиdakи maddяlяr цzrя dцzяliшlяr:
1) azlиq tяшkil edяn mцlkiyyяtчilяrin payи;
2) mяnfяяt vergisi цzrя xяrclяr;
229
3) qeyri-pul maddяlяri цzrя gяlirlяr vя xяrclяr;
4) investisiya fяaliyyяtinя vя ya maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяtя aid olan digяr
maddяlяr.
(c) aшağиdakи maddяlяr цzrя baш verяn dяyiшikliklяr:
1) ehtiyatlar;
2) яmяliyyat debitor borclarи vя gяlяcяk dövrlяrin xяrclяri;
3) яmяliyyat kreditor borclarи vя hesablanmalar;
(ч) ödяnilmiш (qaytarиlmиш) mяnfяяt vergisi,
(d) яmяliyyat fяaliyyяtindяn yaranan pul vяsaitlяrinin xalis hяrяkяti.

13. Uzunmцddяtli aktivlяrin vя qиsamцddяtli investisiyalarиn яldя olunmasи vя satиши,


borclarиn alиnmasи vя verilmяsi mцяssisяnin яsas gяlir gяtirяn fяaliyyяtinя aid
olduqda, mцяsssisя bu яmяliyyatlardan yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяtini
яmяliyyat fяaliyyяtindяn yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяti kimi
tяsniflяшdirmяlidir.

İnvestisiya fяaliyyяtindяn yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda mяlumatиn tяqdim


edilmяsi

14. 20-ci bяnddя göstяrilmiш pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinin netto яsasиnda tяqdim
edildiyi hallar istisna olmaqla, mцяssisя investisiya fяaliyyяtindяn yaranan pul
vяsaitlяrinin daxilolmalarиnиn vя xaricolmalarиnиn яsas növlяri haqqиnda
mяlumatи ayrиca tяqdim etmяlidir.

15. Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabata investisiya fяaliyyяti nяticяsindя


yaranan aшağиdakи mяblяğlяr daxil edilmяlidir:

(a) komisyon yиğиmlarи vя ödяnilmiш digяr oxшar mяblяğlяr daxil olmaqla,


uzunmцddяtli qeyri-maliyyя aktivlяrinin яldя edilmяsi цчцn , elяcя dя,
uzunmцddяtli qeyri-maliyyя aktivlяrinя aid edilяn kapitallaшdиrиlmayan
mяsrяflяri ilя яlaqяdar pul vяsaitlяrinin xaricolmalarи;
(b) uzunmцddяtli qeyri-maliyyя aktivlяrinin satишиndan pul vяsaitlяrinin
daxilolmalarи;
(c) törяmя, asиlи vя birgя mцяssisяlяrdя investisiyalarиn яldя olunmasи ilя
bağlи pul vяsaitlяrinin xaricolmalarи;
(ч) törяmя, asиlи vя birgя mцяssisяlяrdя investisiyalarиn satишиndan yaranan
pul vяsaitlяrinin daxilolmalarи;
(d) digяr tяrяflяrя verilmiш qиsamцddяtli vя uzunmцddяtli borclar цzrя pul
vяsaitlяrinin xaricolmalarи;
(e) digяr tяrяflяrя verilmiш qиsamцddяtli vя uzunmцddяtli borclarиn geri
qaytarиlmasиndan yaranan pul vяsaitlяrinin daxilolmalarи;

230
(я) törяmя mцяssisяlяrdя vя tяsяrrцfat vahidlяrindя mövcud olan pul
vяsaitlяri чиxиlmaqla hяmin qurumlarиn яldя edilmяsi цчцn pul
vяsaitlяrinin xaricolmalarи;
(f) törяmя mцяssisяlяrdя vя tяsяrrцfat vahidlяrindя mövcud olan pul
vяsaitlяri чиxиlmaqla hяmin qurumlarиn satишиndan яldя olunan pul
vяsaitlяrinin daxilolmalarи;
(g) fyuчers, forvard, opsion vя svop mцqavilяlяri цzrя pul vяsaitlяrinin
xaricolmalarи;
(ğ) fyuчers, forvard, opsion vя svop mцqavilяlяrindяn yaranan pul
vяsaitlяrinin daxilolmalarи;
(h) dividendlяrin vя gяlirin digяr oxшar növlяri шяklindя pul vяsaitlяrinin
daxilolmalarи;
(x) alиnmиш faizlяr шяklindя pul vяsaitlяrinin daxilolmalarи.

Maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяtdяn yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda mяlumatиn


tяqdim edilmяsi

16. Mцяssisя, bu standartиn 20-ci bяndindя göstяrilmiш pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinin


netto яsasиnda tяqdim edildiyi hallar istisna olmaqla, maliyyяlяшdirmя цzrя
fяaliyyяtindяn yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinin яsas növlяri haqqиnda
ayrиca tяqdim olunan mяlumatи aчиqlamalиdиr.

17. Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabata maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяtlя


bağlи aшağиdakи maddяlяr цzrя daxilolmalar vя xaricolmalar daxil edilmяlidir:

(a) sяhmlяrin vя digяr oxшar alяtlяrin buraxиlmasи nяticяsindя yaranan pul


vяsaitlяrinin daxilolmalarи;
(b) mцяssisяnin öz sяhmlяrinin vя digяr oxшar alяtlяrinin geri alиnmasи mяqsяdilя
pul vяsaitlяrinin xaricolmalarи;
(c) borc шяklindя alиnmиш mяblяğlяrdяn yaranan pul vяsaitlяrinin daxilolmalarи;
(ч) borc шяklindя alиnmиш mяblяğlяrin geri qaytarиlmasиna görя pul vяsaitlяrinin
xaricolmalarи;
(d) mяqsяdli maliyyяlяшdirmя шяklindя pul vяsaitlяrinin daxilolmalarи;
(e) mяqsяdli maliyyяlяшdirmя шяklindя alиnmиш mяblяğlяrin geri qaytarиlmasиna görя
pul vяsaitlяrinin xaricolmalarи;
(я) maliyyя icarяsi mцqavilяlяrinin шяrtlяrinя яsasяn яsas mяblяğlяr цzrя pul
vяsaitlяrinin xaricolmalarи;
(f) dividendlяr vя buna oxшar digяr ödяmяlяr шяklindя pul vяsaitlяrinin
xaricolmalarи;
(g) faizlяr шяklindя pul vяsaitlяrinin xaricolmalarи.

Hesabatиn tяqdim olunma qaydasиna aid tяlяblяr


231
18. Bu standartиn 12, 15 vя 17-ci bяndlяrindя mцяyyяn edilmiш mяcburi baшlиqlar
altиnda maddяlяr Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatda göstяrilяrkяn,
mцяssisя 2 №-li Яlavяdя mцяyyяn edilmiш hesabat formatиna riayяt etmяlidir.

19. Bu Standartиn 12, 15 vя 17-ci bяndlяrindя geyd olunan mяcburi maddяlяrin


adlarиnda dяyiшikliklяr yalnиz digяr Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn
tяlяblяrinя uyğun olaraq edilя bilяr.

20. Яlavя maddяlяr, baшlиqlar vя yarиmbaшlиqlar bu standartиn 2 №-li яlavяsindя


göstяrilmiш Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabat formasиnda aшağиdakи
hallarda edilmяlidir:

(a) digяr Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarиna яsasяn tяlяb olunduqda;


(b) mцяssisяnin pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinin яdalяtli aчиqlanmasи цчцn
zяrurяt yarandиqda.

Netto яsasиnda pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatиn tяqdim edilmяsi

21. Яmяliyyat fяaliyyяti, investisiya fяaliyyяti vя maliyyяlяшdirmя цzrя


fяaliyyяtdяn yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяtlяri aшağиdakи hallarda netto
яsasиnda tяqdim edilя bilяr:

(a) sifariшчinin fяaliyyяtini яks etdirdiyi vя onun adиndan hяyata


keчirildiyi halda;

(b) чevik dövriyyя mцddяtli vя qиsa ödяniш mцddяtli яmяliyyatlarиn


mövcud olduğu halda.

XARİCİ VALYUTA İLЯ İFADЯ OLUNAN PUL VЯSAİTLЯRİNİN


HЯRЯKЯTİ

22. Xarici valyuta ilя aparиlan яmяliyyatlar nяticяsindя yaranan pul vяsaitlяrinin
hяrяkяti mцяssisяnin maliyyя hesabatlarиnda manatla яks etdirilmяlidir. Bu
halda, mцяssisяnin xarici valyutadakи mяblяğlяrinя qeyd olunan яmяliyyatиn
baш verdiyi tarixdя Azяrbaycan Respublikasи Milli Bankиnиn mяzяnnяsi tяtbiq
edilmяlidir .

23. Xarici törяmя mцяssisяnin pul vяsaitlяrinin hяrяkяti qrupun maliyyя


hesabatlarиnda manatla яks etdirilmяlidir. Bu halda, birlяшdirilmiш (konsolidя
edilmiш maliyyя hesabatlarиnи tяrtib edяn mцяssisя xarici törяmя mцяssisяsinin
xarici valyutadaki mяblяğlяrinя bu pul vяsaitlяrinin hяrяkяti ilя bağlи

232
яmяliyyatиn baш verdiyi tarixdя Azяrbaycan Respublikasи Milli Bankиnиn
mяzяnnяsi tяtbiq edilmяlidir.

24. Xarici törяmя mцяssisяnin pul vяsaitlяrinin hяrяkяtini xarici valyutanиn


hяrяkяtinin baш verdiyi tarixdя Azяrbaycan Respublikasи Milli Bankиnиn
mяzяnnяsinя яsasяn яks etdirmяk iqtisadi cяhяtdяn sяmяrяli olmadиqda, qeyd
olunan pul vяsaitlяrinin hяrяkяti maliyyя hesabatlarиnda hesabat dövrц яrzindя
orta mяzяnnяsi ilя manatla göstяrilmяlidir.

25. Hesabat dövrц яrzindя orta mяzяnnяsi hesabat dövrцndя яsas gяlirin hяcmindя
mцvafiq aylar цzrя mцяyyяn olunmuш яsas gяlirin xцsusi чяkisinя hяmin
dövrцn aylarи цzrя ortaaylиq mяzяnnяsini tяtbiq etmяklя hesablanmиш
mяblяğlяrin yekunu kimi mцяyyяn edilir. Bu hesablamalarиn aparиlmasи
mяqsяdi ilя aylar цzrя vя hesabat dövrц цzrя яsas gяlirlяrin hяcmi xarici
valyuta ilя qiymяtlяndirilir. Orta aylиq mяzяnnя isя Azerbaycan
Respublikasиnиn Milli Bankиnиn mяlumatlarиna яsasяn mцяyyяn edilir.

26. Valyuta mяzяnnяsinin dяyiшmяsi nяticяsindя yaranan digяr xяrclяr vя ya digяr


gяlirlяr ( mяnfi vя ya mцsbяt mяzяnnя fяrqlяri ) pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinя aid
edilmir. Lakin, pul vяsaitlяrinin vя onlarиn ekvivalentlяrinin hesabat dövrцnцn
яvvяlinя vя sonuna olan mяblяğlяrini uyğunlaшdиrmaq mяqsяdi ilя яmяliyyat
fяaliyyяti, investisiya fяaliyyяti vя maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяt nяticяsindя
yaranmиш xarici valyuta ilя ifadя olunmuш pul vяsaitlяrinя vя onlarиn
ekvivalentlяrinя mяzяnnяnin dяyiшmяsinin tяsirini яks etdirяn mяblяğ Pul
vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatda ayrиca tяqdim edilir. Bu mяblяğ
xarici valyutada saxlanиlan pul vяsaitlяrinin ilin яvvяlinя olan saldosuna vя il
яrzindя hяr bir яmяliyyat цzrя pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinя ilin sonuna olan
mяzяnnяsinin vя cari mяzяnnяsinin tяtbiqi nяticяsindя hesablanan mяblяğlяr
arasиnda fяrq kimi hesablanиr.

FAİZLЯR VЯ DİVİDENDLЯR

27. Faizlяr, dividendlяr vя kapitalda iшtirak ilя bağlи digяr daxilolmalardan yaranan
pul vяsaitlяrinin hяrяkяti investisiya fяaliyyяtindяn яmяlя gяlяn pul vяsaitlяrinin
hяrяkяti kimi tяsniflяшdirilmяlidir.

28. Kapital vя ya öhdяliklяr шяklindя maliyyя vяsaitlяrinin cяlb edilmяsi nяticяsindя


yaranan faizlяr, dividendlяr vя sair xaricolmalardan яmяlя gяlяn pul
233
vяsaitlяrinin kяnara axиnи maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяt nяticяsindя yaranan
pul vяsaitlяrinin hяrяkяti kimi tяsniflяшdirilmяlidir.

29. Hesabat dövrц яrzindя ödяnilmiш цmumi faiz mяblяği mцvafiq Milli Mцhasibat
Uчotu Standartиna uyğun olaraq, Mяnfяяt vя zяrяr haqqиnda hesabatda xяrc
kimi tanиnmasиndan vя ya Mцhasibat balansиnda aktiv kimi
kapitallaшdиrиlmasиndan asиlи olmayaraq Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda
hesabatda aчиqlanиr.

FYUЧERS , FORVARD, OPSİON VЯ SVOP MЦQAVİLЯLЯRİ

30. Fyuчers, forvard, opsion vя svop mцqavilяlяrindяn yaranan pul vяsaitlяrinin


hяrяkяti, bu mцqavilяlяrin kommersiya mяqsяdlяri ilя saxlanиlmasи vя istifadя
olunmasи hallarи, elяcя dя, onlarиn maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяtinя aid
edilmяsi hallarи istisna olmaqla, investisiya fяaliyyяti nяticяsindя yaranan pul
vяsaitlяrinin hяrяkяti kimi tяsniflяшdirilmяlidir.

31. Fyuчers, forvard, opsion vя svop mцqavilяlяri mцяyyяn яsas mцqavilяnin


hedcinqi kimi uчota alиnarsa, bu mцqavilяlяr цzrя pul vяsaitlяrinin hяrяkяti
hedcinq edilяn яsas mцqavilяnin pul vяsaitlяrinin hяrяkяti kimi tяsniflяшdirilir.

32. 31-ci bяnddя istifadя edilmiш "hedcinq" termini elя fyuчers, forvard, opsion vя
svop mцqavilяlяrinin bağlanиlmasиnи nяzяrdя tutur ki, onlarиn bazar
qiymяtlяrinin dяyiшmяsi яmяliyyat fяaliyyяti, investisiya fяaliyyяti vя
maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяt ilя bağlи яsas mцqavilяlяrin bazar qiymяtlяrinin
dяyiшmяsini tam vя ya qismяn kompensasiya edir.

MЯNFЯЯT VERGİSİ

33. Ödяnilmiш vя ya geri qaytarиlmиш mяnfяяt vergisi ayrиca aчиqlanmalи vя


яmяliyyat fяaliyyяtindяn яmяlя gяlяn pul vяsaitlяrinin hяrяkяti kimi
tяsniflяшdirilmяlidir.

ЯLAVЯ DЯYЯR VERGİSİ VЯ DİGЯR VERGİLЯR

234
34. Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti, onunla bağlи hяr hansи alиnmиш aktivlяr цzrя
яvяzlяшdirilяn ЯDV, habelя, satиш ilя bağlи ЯDV vя digяr vergilяr чиxиlmaqla
göstяrilmяlidir. Vergi orqanlarиna ödяnilmяli vя ya vergi orqanlarиndan alиnmalи
olan vergi mяblяğlяrinin dяyiшdirilmяsi яmяliyyat fяaliyyяtindяn yaranan pul
vяsaitlяrinin hяrяkяtinя aid edilmяlidir. Vergi orqanlarиna ödяnilmяli vя ya vergi
orqanlarиndan alиnmalи olan яhяmiyyяtli mяblяğlяr investisiya fяaliyyяtinя vя ya
maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяtя xцsusi olaraq aid edildiyi halda, bu mяblяğlяr
fяaliyyяtin mцvafiq növц цzrя pul vяsaitlяrinin hяrяkяti kimi aчиqlanmalиdиr.

35. ЯDV vя ya satишdan digяr vergilяrin яvяzlяшdirilmяsinя mяhdudiyyяtlяr tяtbiq


edildikdя, яvяzilяшdirilmяyяn mяblяğ bu mяhdudiyyяtlяrlя bağlи fяaliyyяtin
mцvafiq növцndяn yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinя aid edilir.

36. Mцяssisяnin mяnfяяt vergisi, ЯDV vя ya satишdan digяr vergilяr istisna


olmaqla, vergi mяblяğlяrinin hяrяkяti onun yaranmasиna sяbяb olan fяaliyyяtin
mцvafiq növlяri цzrя pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinя aid edilmяlidir.

TÖRЯMЯ, ASИLИ VЯ BİRGЯ MЦЯSSİSЯLЯRЯ İNVESTİSİYALAR

37. İшtirak payи metodu vя ya faktiki mяsrяflяr metodundan istifadя etmяklя


(Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn digяr Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnda
mцяyyяn edildiyi kimi) törяmя vя ya asиlи mцяssisяlяrя qoyulmuш
investisiyalarиn uчotu zamanи pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatda
yalnиz maliyyя hesabatlarиnи tяrtib edяn mцяssisя (investor) ilя hяmin
mцяssisяlяr arasиnda yaranmиш pul vяsaitlяrinin hяrяkяti tяqdim edilir.

38. Mцtяnasib konsolidasiya metodundan istifadя etmяklя birlяшdirilmiш (konsolidя


edilmiш) hesabatиnи tяrtib edяn mцяssisя (investor) birgя idarя olunan
mцяssisяdя öz iшtirak payиnиn uчotunun aparиlmasи zamanи tяqdim etdiyi Pul
vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda konsolidя edilmiш hesabatиna birgя idarя olunan
mцяssisяnin pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinя öz mцtяnasib payиnи daxil edir.

39. Maliyyя hesabatиnи tяrtib edяn mцяssisя (investor), iшtirak payи metodundan
istifadя etmяklя, Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatиna birgя idarя
olunan mцяssisяyя onun tяrяfindяn investisiyalarиn qoyulmasи, hяmin
mцяssisяdя kapitalиn bölцшdцrцlmяsi цzrя vяsaitin alиnmasи, habelя, bu
mцяssisяlяr arasиnda digяr hesablaшmalar ilя bağlи pul vяsaitlяrinin hяrяkяtini
daxil edir.
TÖRЯMЯ MЦЯSSİSЯLЯRİN VЯ TЯSЯRRЦFAT VAHİDLЯRİNİN ЯLDЯ
EDİLMЯSİ VЯ SATИLMASИ

235
40. Mцяssisяdя, törяmя mцяssisя statusunun яldя edilmяsi vя ya itirilmяsilя
nяticяlяnяn, digяr mцяssisяyя qoyulmuш investisiyalarиn alиnmasиndan vя ya
digяr mцяssisяyя investisiyalarиn satиlmasиndan yaranan pul vяsaitlяrinin
цmumilяшdirilmiш hяrяkяti onun hazиrladиğи Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda
hesabatиnda ayrиca tяqdim edilmяli vя investisiya fяaliyyяti kimi
tяsniflяшdirilmяlidir.

41. Mцяssisяdя, tяsяrrufat vahidinin alиnmasиndan vя satиlmasиndan yaranan pul


vяsaitlяrinin цmumilяшdirilmiш hяrяkяti mцяssisяnin Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti
haqqиnda hesabatиnda ayrиca tяqdim edilmяli vя investisiya fяaliyyяti kimi
tяsniflяшdirilmяlidir.

42. Mцяssisя hesabat dövrц яrzindя törяmя mцяssisяlяrinin vя tяsяrrцfat


vahidlяrinin яldя edilmяsi vя satиlmasиna dair aшağиda göstяrilяn mяlumatlarи
цmumilяшdirilmiш шяkildя aчиqlamalиdиr:

(a) ödяnilmiш vя ya alиnmиш vяsaitlяrin цmumi dяyяri;


(b) ödяnilmiш vя ya alиnmиш pul vяsaitlяrinin vя ya onlarиn ekvivalentlяrinin
mяblяği;
(c) яldя edilmiш vя ya satиlmиш törяmя mцяssisяnin vя ya tяsяrrцfat vahidinin
aktivlяrinя daxil olan pul vяsaitlяrinin vя ya onlarиn ekvivalentlяrinin
mяblяği;
(ч) яldя edilmiш vя ya satиlmиш törяmя mцяssisяnin vя ya tяsяrrцfat vahidinin
öhdяliklяrinin, habelя, pul vяsaitlяri vя ya onlarиn ekvivalentlяri istisna
olmaqla, aktivlяrinin hяr bir яsas kateqoriyasи цzrя цmumi dяyяri.

43. Törяmя mцяssisяlяrinin vя ya tяsяrrцfat vahidlяrinin alиnmasи цчцn ödяnilmiш


vя ya satиlmasиndan яldя olunmuш pul vяsaitlяrinin vя onlarиn ekvivalentlяrinin
цmumi mяblяği Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatda bu törяmя
mцяssisяlяrindя vя ya digяr tяsяrrцfat vahidlяrindя alиnmиш vя ya itirilmiш pul
vяsaitlяri vя ya onlarиn ekvivalentlяri чиxиlmaqla xalis mяblяğlяrlя яks etdirilir.

44. Törяmя mцяssisяlяri vя tяsяrrцfat vahidlяrinin satишиndan яldя olunmuш pul


vяsaitlяrinin vя onlarиn ekvivalentlяrinin xalis mяblяğlяri digяr törяmя
mцяssisяlяrinin vя tяsяrrцfat vahidlяrinin яldя edilmяsi цчцn ödяnilmiш pul
vяsaitlяrinin vя onlarиn ekvivalentlяrinin xalis mяblяğlяri ilя Pul vяsaitlяrinin
hяrяkяti haqqиnda hesabatda qarшиlиqlи яvяz edilmir.

QEYRİ-PUL ЯMЯLİYYATLARИ

45. Pul vяsaitlяrinin vя ya onlarиn ekvivalentlяrinin istifadяsi tяlяb olunmayan


яmяliyyat fяaliyyяti, investisiya fяaliyyяti vя maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяt Pul
vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabata daxil edilmяmяlidir. Bu cцr яmяliyyat
236
fяaliyyяti, investisiya fяaliyyяti vя maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяt haqqиnda
bцtцn mцvafiq informasiya maliyyя hesabatlarиnda aчиqlanmalиdиr.

PUL VЯSAİTLЯRİ VЯ PUL VЯSAİTLЯRİNİN EKVİVALENTLЯRİNİN


KOMPONENTLЯRİ

46. Mцяssisя mцhasibat balansиnda tяqdim edilmiш muvafiq maddяlяrlя yanaши, öz


Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatиnda pul vяsaitlяrinin vя onlarиn
ekvivalentlяrinin komponentlяrini vя mяblяğlяrinin uyğunlaшdиrиlmasиnи
aчиqlamalиdиr.

47. Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatиn hazиrlanmasи mяqsяdilя bank


overdraftи pul vяsaitlяri vя onlarиn ekvivalentlяri kimi tяsniflяшdirilmяklя
mцhasibat balansиnda göstяrilяn pul vяsaitlяrinin vя onlarиn ekvivalentlяrinin
mяblяğindяn чиxиlmalиdиr.

48. Mцяssisя mцhasibat balansиnda tяqdim edilmiш pul vяsaitlяri vя onlarиn


ekvivalentlяrinin mяblяğlяrinin Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatdakи
mяblяğlяrlя uyğunlaшdиrиlmasиnи hazиrlayarkяn bu Standartиn 2 №-li Яlavяsindя
göstяrilmiш “Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabat formasи”nda яn azи
aшağиdakи maddяlяri aчиqlamalиdиr:

(a) bank overdraftlarи чиxиlmaqla pul vяsaitlяri vя onlarиn ekvivalentlяrinin ilin


яvvяlinя olan mяblяği;
(b) il яrzindя pul vяsaitlяri vя onlarиn ekvivalentlяrinin mяblяğinin artmasи
(azalmasи);
(c) xarici valyutalarиn mяzяnnяlяrinin dяyiшmяsinin tяsiri;
(ч) bank overdraftlarи чиxиlmaqla pul vяsaitlяri vя onlarиn ekvivalentlяrinin ilin
sonuna olan mяblяği.

49. Mцяssisя "Maliyyя hesabatlarиnиn tяqdimatи цzrя" 1 №li Milli Mцhasibat


Uчotu Standartиnиn tяlяblяrinя uyğun olaraq uчot siyasяtinin tяqdim edilmяsinin
bir hissяsi kimi pul vяsaitlяrinin vя onlarиn ekvivalentlяrinin tяrkibinin mцяyyяn
edilmяsi цчцn qяbul etdiyi siyasяtini aчиqlamalиdиr.

DİGЯR AЧИQLAMALAR

50. Mцяssisя rяhbяrliyin шяrhi ilя birlikdя, mцяssisя vя ya qrup tяrяfindяn istifadяsi
mцmkцn olmayan pul vяsaitlяrinin vя onlarиn ekvivalentlяrinin яhяmiyyяtli
qalиq mяblяğlяri aчиqlanmalиdиr.
237
51. Mцяssisя, hяmчinin, rяhbяrliyin шяrhi ilя birlikdя aшağиdakи mяlumatlarи da
aчиqlamalиdиr:

(a) яmяliyyat fяaliyyяti vя investisiya fяaliyyяti ilя bağlи razиlaшdиrlmиш


gяlяcяk öhdяliklяrin ödяnilmяsinя yönяldilя bilяcяk kredit xяttinin
istifadя olunmamиш mяblяğlяri (bu vяsaitlяrin istifadяsi цzrя mövcud olan
mяhdudiyyяtlяr göstяrilmяklя);
(b) mцtяnasib konsolidasiya metodu ilя tяqdim olunan vя birgя fяaliyyяtdя
iшtirak payиna aid olan яmяliyyat fяaliyyяti, investisiya fяaliyyяti vя
maliyyяlяшmя цzrя fяaliyyяtdяn yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinin
цmumilяшdirilmiш mяblяğlяri;
(c) яmяliyyat mяhsuldarlиğиnиn saxlanиlmasи цчцn zяruri olan pul
vяsaitlяrinin hяrяkяtindяn ayrиca olaraq яmяliyyat mяhsuldarlиğиnиn
artmasиnи göstяrяn pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinin цmumi mяblяğini;
(ч) hesabatda tяqdim olunan hяr bir tяsяrrцfat vя coğrafi seqmentlяr цzrя
яmяliyyat fяaliyyяti, investisiya fяaliyyяti vя maliyyяlяшdirmя цzrя
fяaliyyяtindяn yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinin mяblяğlяri.

STANDARTИN İLK DЯFЯ TЯTBİQ EDİLMЯSİ

52. Bu standartиn ilk dяfя tяtbiq edilmяsi zamanи яvvяlki hesabat dövrlяri haqqиnda
mцqayisяli informasiyasиnиn hazиrlanmasи tяlяb olunmur.

KEЧİD DÖVRЦNЦN ШЯRTLЯRİ

53. Bu standartиn aшağиdakи bяndlяri yalnиz mцvafiq Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn


Milli Mцhasibat Uчotu Standartlarи tяtbiq edildikdяn sonra qцvvяyя
minяcяkdir:

(a) 5-ci bяnd (birlяшdirilmiш maliyyя hesabatlarи hissяsindя)- “Mцяssisяnin


fяrdi vя kоnsоlidя еdilmiш mаliyyя hеsаbаtlarи” adlи 27 №-li Mцhasibat
Uчotunun Beynяlxalq Standartи яsasиnda tяrtib edilmiш Kommersiya
Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn tяtbiqindяn sonra;
(b) 51 (b) bяndi - "Konsolidя edilmiш vя ayrи mцяssisяnin maliyyя
hesabatlarи" adlи 27 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartи
яsasиnda tяrtib edilmiш Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat
Uчotu Standartиnиn tяtbiqindяn sonra;
(c) 51 (ч) bяndi - "Seqmentlяшdirilmiш hesabatlar" adlи 14 №li Mцhasibat
Uчotunun Beynяlxalq Standartи яsasиnda tяrtib edilmiш Kommersiya
Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn tяtbiqindяn sonra.

238
54. Bu standartиn aшağиdakи bяndlяri mцvafiq Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli
Mцhasibat Uчotu Standartlarиnиn tяtbiqindяn sonra mцvаfiq mяnа kяsb еdяcяkdir:

(a) 29-cu bяnd - "Borclar цzrя mяsrяflяr" adlи 23 №-li Mцhasibat Uчotunun
Beynяlxalq Standartи яsasиnda tяrtib edilmiш Kommersiya Tяшkilatlarи
цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn tяtbiqindяn sonra;
(b) 37-ci bяnd - "Asиlи mцяssisяlяrя qoyulmuш investisiyalarиn uчotu" adlи
28 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartи яsasиnda tяrtib
edilmiш Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu
Standartиnиn tяtbiqindяn sonra;
(c) 38 vя 39-cи bяndlяr - "Birgя fяaliyyяtdя iшtirak" adlи 31 №-li Mцhasibat
Uчotunun Beynяlxalq Standartи яsasиnda tяrtib edilmiш Kommersiya
Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn tяtbiqindяn sonra.

QЦVVЯYЯ MİNMЯ TARİXİ

55. Bu standartиn qцvvяyя minmя tarixi Azяrbaycan Respublikasи Maliyyя


Nazirliyinin mцvafiq яmri ilя mцяyyяn edilir.

239
ЯLAVЯ 1 - "Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabat цzrя” Kommersiya
Tяшkilatlarи цчцn 5 №li Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn "Pul vяsaitlяrinin
hяrяkяti haqqиnda hesabatlar" adlи 7 №li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq
Standartи ilя mцqayisяsi

"Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabat цzrя” Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn 5


№li Milli Mцhasibat Uчotu Standartи "Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda
hesabatlar" adlи 7 №li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartи яsasиnda
hazиrlanmишdиr. 5 №li Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli Mцhasibat Uчotu
Standartи ilя 7 №li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartи arasиndakи яsas
fяrqlяr aшağиdakиlardиr:

• Bu standartda “pul vяsaitlяrinin ekvivalentlяri” qиsa ödяniш mцddяtinя, yяni


яldя olunduğu tarixdяn 3 ay vя ya daha az mцddяtя malik olan, pul vяsaitlяrinin
яvvяlcяdяn mяlum olan mяblяğinя asan чevrilя bilяn vя bu aktivlяr цzrя dяyяrin
dяyiшmяsi riskinя cцzi mяruz qalan yцksяk likvidli qoyuluшlar kimi
mцяyyяnlяшdirilmiшdir. 7 №li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartиnda isя onlar
"qиsamцddяtli, yцksяk likvidli qoyuluшlar, mцяyyяn mяblяğdя pul vяsaitlяrinя asan
чevrilя bilяn vя dяyiшikliklяrdяn cцzi riskя mяruz qalan dяyяrlяr" kimi mцяyyяn edilir.

• 7 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartиnda göstяrilяn anlayишdan


fяrqli olaraq, bu Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn 8-ci bяndindя verilmiш
"maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяt" anlayиши daha izahlи aчиqlanиr.

• "Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabat цzrя” Kommersiya Tяшkilatlarи


цчцn 5 №li Milli Mцhasibat Uчotu Standartиnиn 8-ci bяndindя “bank overdraftи”
anlayиши xцsusi olaraq verilmiшdir.

• 7 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartиnda bank overdraftиna pul


vяsaitlяri vя pul vяsaitlяrinin ekvivalentlяrinin komponenti vя ya qиsamцddяtli öhdяlik
kimi baxиlmasиna icazя verilir, göstяrilяn Standarta яsasяn isя bank overdraftиna Pul
vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatda tяqdim edilmяsi mяqsяdilя yalnиz pul
vяsaitlяri vя pul vяsaitlяrinin ekvivalentinin komponenti kimi baxиlmasиnи tяlяb edir
(47-ci bяnd).

• 7 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartи яmяliyyat fяaliyyяti ilя


bağlи pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinin hяm birbaшa, hяm dя dolayи metoddan istifadя
etmяklя tяqdim olunmasиna imkan verir. Sözц gedяn Milli Mцhasibat Uчotu
Standartи isя bu mяqsяd цчцn yalnиz dolayи metoddan istifadяsini tяlяb edir (bяnd 11).

240
• 7 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartи Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti
haqqиnda hesabat formasиnиn tяrtibatи цzrя tяlяblяri özцndя яks etdirmir. Kommersiya
Tяшkilatlarи цчцn 5 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartи onun 2 №-li яlavяsindя
mцvafiq hesabat formasиnda яn azи mцtlяq aчиqlanmasи zяruri olan informasiyanиn
tяqdim olunmasиnи tяlяb edir (bяnd 18).

• 7 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartиnda xarici törяmя


mцяssisяnin pul vяsaitlяrinin hяrяkяtini, bu pul vяsaitlяrinin hяrяkяti baш verdiyi
tarixdя hesabat valyutasи ilя xarici valyuta arasиnda mяzяnnя fяrqinя яsasяn яks
etdirmяk iqtisadi cяhяtdяn sяmяrяli olmadиğи halda, bu pul vяsaitlяrinin hяrяkяtinin
uчotu ilя bağlи 21 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartиna istinad edilir ki,
burada istifadяsinя icazя verilяn bir neчя uчot qaydasи tяklif edilir. Kommersiya
Tяшkilatlarи цчцn 5 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartи bцtцn bu hallarda hesabat
dövrц цzrя orta mяzяnnяdяn istifadяni tяlяb edir (bяnd 24) vя tяtbiq edilmяli
hesablama metodunu aчиqlayan xцsusi izahatиnи tяqdim edir (bяnd 25).

• 7 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartиnиn tяlяblяrinя яsasяn


ödяnilmiш vя alиnmиш faizlяr vя dividendlяrdяn яldя edilmiш pul vяsaitlяri vя onlarиn
ekvivalentlяrinin hяrяkяti mцяssisя tяrяfindяn mцvafiq olaraq яmяliyyat fяaliyyяti,
investisiya fяaliyyяti vя ya maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяt kimi dövrdяn dövrя ardиcиl
olaraq tяsniflяшdirilir. Bundan fяrqli olaraq, Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn 5 №-li
Milli Mцhasibat Uчotu Standartиna яsasяn faizlяr, dividendlяr vя kapitalda iшtirak ilя
bağlи digяr daxilolmalardan yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяti investisiya
fяaliyyяtindяn яmяlя gяlяn pul vяsaitlяrinin hяrяkяti kimi, kapital vя ya öhdяliklяr
шяklindя maliyyя vяsaitlяrinin cяlb edilmяsi nяticяsindя yaranan faizlяr, dividendlяr vя
sair xaricolmalardan яmяlя gяlяn pul vяsaitlяrinin kяnara axиnи isя maliyyяlяшdirmя
цzrя fяaliyyяt nяticяsindя yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяti kimi tяsniflяшdirilmяlidir
(27 vя 28-ci bяndlяr).

• 7 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartиna яsasяn mцяssisя Pul


vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabat formasиnda vя ya izahedici qeydlяrdя Pul
vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabatdakи mяblяğlяri mцhasibat balansиnиn mцvafiq
maddяlяri ilя uyğunlaшdиrиlmalиdиr. Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn 5 №-li Milli
Mцhasibat Uчotu Standartиna uyğun olaraq isя mцяssisя Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti
haqqиnda hesabatdakи mяblяğlяrin mцhasibat balansиnda tяqdim edilmiш mцvafiq
maddяlяrlя uyğunaшdиrиlmasиnи Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabat
formasиnda mцяyyяn olunmuш qaydada tяqdim etmяlidir (46-ci vя 48-ci bяndlяr).

• 7 №-li Mцhasibat Uчotunun Beynяlxalq Standartи rяhbяrliyin шяrhi ilя birlikdя


bяzi яlavя informasiyanиn aчиqlanmasиnи tövsiyя edir. Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn
5 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartиna яsasяn isя bu яlavя informasiyanиn
aчиqlanmasи mяcburidir (50 vя 51-ci bяndlяr).

241
• Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn 5 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartиna bu
stаndаrtиn ilk dяfя tяtbiqi цzrя яlаvя bяndlяr dахil еdilmiшdir. Bu bяndя uyğun olaraq
standartиn ilk dяfя tяtbiq edilmяsi zamanи яvvяlki hesabat dövrlяri haqqиnda
mцqayisяli informasiyasиnиn hazиrlanmasи tяlяb olunmur (bяnd 52).

• Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn 5 №-li Milli Mцhasibat Uчotu Standartиna


кечid dövrцnцn mцddяalаrи цzrя яlаvя bяndlяr dахil еdilmiшdir (53-cц vя 54-ci
bяndlяr). Hяmin bяndlяrя яsasяn, mцvafiq Kommersiya Tяшkilatlarи цчцn Milli
Mцhasibat Uчotu Standartиnиn tяtbiqindяn sonra bu stаndаrtиn bяzi maddяlяrinin
qцvvяyя minmяsi, digяr maddяlяrinin isя mцvafiq mяnalarиn kяsb edilmяsi nяzяrdя
tutulur.

242
ЯLAVЯ 2 - Pul vяsaitlяrinin hяrяkяti haqqиnda hesabat formasи
"_____" mцяssisяsi
Pul vяsaitlяrin hяrяkяti haqqиnda hesabat
31 dekabr 20X2-ci il tarixinя
(manatla)
Qeydlяrя 20X1 20X2
istinad
Яmяliyyat fяaliyyяtindяn pul vяsaitlяrinin hяrяkяti
Hesabat dövrцndя xalis mяnfяяt vя ya zяrяr x(x) x(x)
Aшağиdakи maddяlяr цzrя dцzяliшlяr: x(x) x(x)
azlиq tяшkil edяn mцlkiyyяtчilяrin payи x(x) x(x)
mяnfяяt vergisi цzrя xяrclяr x(x) x(x)
qeyri-pul maddяlяri цzrя gяlirlяr vя xяrclяr x(x) x(x)
investisiya fяaliyyяti vя ya maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяtя aid olan x(x) x(x)
digяr maddяlяr
Aшağиdakи maddяlяr цzrя baш verяn dяyiшikliklяr: x(x) x(x)
ehtiyatlar x(x) x(x)
яmяliyyat debitor borclarи vя gяlяcяk dövrlяrin xяrclяri x(x) x(x)
яmяliyyat kreditor borclarи vя hesablamalar x(x) x(x)
Ödяnilmiш (qaytarиlmиш) mяnfяяt vergisi x(x) x(x)
Яmяliyyat fяaliyyяtindяn yaranan pul vяsaitlяrinin xalis hяrяkяti x(x) x(x)

İnvestisiya fяaliyyяtindяn yaranan pul vяsaitlяrinin hяrяkяtlяri


komisyon yиğиmlarи vя ödяnilmiш digяr oxшar mяblяğlяr daxil olmaqla
uzunmцddяtli qeyri-maliyyя aktivlяrinin яldя edilmяsi цчцn, elяcя dя, (x) (x)
uzunmцddяtli qeyri-maliyyя aktivlяrinя aid edilяn kapitallaшdиrиlmayan
mяsrяflяri ilя яlaqяdar pul vяsaitlяrinin xaricolmalarи
uzunmцddяtli qeyri-maliyyя aktivlяrinin satишиndan pul vяsaitlяrinin daxilolmalarи x x
törяmя, asиlи vя birgя mцяssisяlяrdя investisiyalarиn яldя olunmasи ilя bağlи pul (x) (x)
vяsaitlяrinin xaricolmalarи
törяmя, asиlи vя birgя mцяssisяlяrdя investisiyalarиn satишиndan yaranan pul x x
vяsaitlяrinin daxilolmalarи
digяr tяrяflяrя verilmiш qиsamцddяtli vя uzunmцddяtli borclar цzrя pul (x) (x)
vяsaitlяrinin xaricolmalarи
digяr tяrяflяrя verilmiш qиsamцddяtli vя uzunmцddяtli borclarиn geri
qaytarиlmasиndan yaranan pul vяsaitlяrinin daxilolmalarи x x
törяmя mцяssisяlяrdя vя tяsяrrцfat vahidlяrindя mövcud olan pul vяsaitlяri
чиxиlmaqla hяmin qurumlarиn яldя edilmяsi цчцn pul vяsaitlяrinin xaricolmalarи, (x) (x)
törяmя mцяssisяlяrdя vя tяsяrrцfat vahidlяrindя mövcud olan pul vяsaitlяri
чиxиlmaqla hяmin qurumlarиn satишиndan яldя olunan pul vяsaitlяrinin daxilolmalarи x x
Fyuчers, forvard, opsion vя svop mцqavilяlяri цzrя pul vяsaitlяrinin xaricolmalarи (x) (x)
Fyuчers, forvard, opsion vя svop mцqavilяlяrindяn yaranan pul vяsaitlяrinin x x
daxilolmalarи
dividendlяrin vя gяlirin digяr oxшar növlяri шяklindя pul vяsaitlяrinin daxilolmalarи x x
Alиnmиш faizlяr шяklindя pul vяsaitlяrinin daxilolmalarи x x
İnvestisiya fяaliyyяtindяn yaranan pul vяsaitlяrinin xalis hяrяkяti x(x) x(x)

Maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяtdяn pul vяsaitlяrinin hяrяkяti


sяhmlяrin vя digяr oxшar alяtlяrin buraxиlmasи nяticяsindя yaranan pul x x
vяsaitlяrinin daxilolmalarи
mцяssisяnin öz sяhmlяrinin vя digяr oxшar alяtlяrinin geri alиnmasи (x) (x)
mяqsяdilя pul vяsaitlяrinin xaricolmalarи
borc шяklindя alиnmиш mяblяğlяrdяn yaranan pul vяsaitlяrinin daxilolmalarи x x
borc шяklindя alиnmиш mяblяğlяrin geri qaytarиlmasиna görя pul vяsaitlяrinin (x) (x)
xaricolmalarи
mяqsяdli maliyyяlяшdirmя шяklindя pul vяsaitlяrinin daxilolmalarи x x
mяqsяdli maliyyяlяшdirmя шяklindя alиnmиш mяblяğlяrin geri qaytarиlmasиna (x) (x)
görя pul vяsaitlяrinin xaricolmalarи

243
maliyyя icarяsi mцqavilяlяrinin шяrtlяrinя яsasяn яsas mяblяğlяr цzrя pul (x) (x)
vяsaitlяrinin xaricolmalarи
dividendlяr vя buna oxшar digяr ödяmяlяr шяklindя pul vяsaitlяrinin xaricolmalarи (x) (x)
faizlяr шяklindя pul vяsaitlяrinin xaricolmalarи (x) (x)
Maliyyяlяшdirmя цzrя fяaliyyяtdяn yaranan pul vяsaitlяrinin xalis hяrяkяti x(x) x(x)

Pul vяsaitlяri vя onlarиn ekvivalentlяrinin artmasи (azalmasи) x(x) x(x)

Pul vяsaitlяrinin vя onlarиn ekvivalentlяrinin hяrяkяti


20X1 20X2
bank overdraftlarи чиxиlmaqla pul vяsaitlяri vя onlarиn ekvivalentlяrinin
x(x) x(x)
ilin яvvяlinя olan mяblяği
il яrzindя pul vяsaitlяri vя onlarиn ekvivalentlяrinin artmasи (azalmasи) x(x) x(x)
xarici valyutalarиn mяzяnnяlяrinin dяyiшmяsinin tяsiri x(x) x(x)
bank overdraftlarи чиxиlmaqla pul vяsaitlяri vя onlarиn ekvivalentlяrinin ilin
x(x) x(x)
sonuna olan qalиğи

244
Mцhasibat uчotu nяzяriyyяsindя istifadя olunan яsas terminlяr vя mцяyyяn
etmяlяr.
Avans hesabatи- tяhtяl шяxs tяrяfindяn tяrtib vя tяqdim edilmiш nцmunяvi
sяnяd formasи.
Avizo- qarшиlиqlи hesablaшmanиn yaxud baшqa formada olan hesablaшmanиn
vяziyyяtinin dяyiшmяsi haqda bir tяшkilatиn цчцncц шяxsя rяsmi bildiriшidir. Avizo
poчt yaxud teleqraflи formada olur.
Akkreditiv- alиcиnиn xahiшi vя göstяriшi ilя malsatanиn ödяniшinin bank
tяrяfindяn aparиlan öhdячiliyidir.
Mцhasibat balansиnиn aktivi- яmlakиn tяrkib vя yerlяшmяsinя görя pul
ifadяsindя yerlяшmяsini mцhasibat balansиnda яks etdirilяn hissяsidir.
Aksept- pul vя mal sяnяdlяrinin ödяniшя razиlиğиdиr.
Aksiz- malиn malalan tяrяfindяn ödяnilяn qiymяtinя daxil edilяn vasitяli
vergidir.
Amortizasiya- яsas vяsaitlяrin köhnяlmяsi vя onlarиn istehsal olunmuш
mяhsulun dяyяrinя keчirilяn hissяsidir.
Amortizasiya ayиrmalarи- яsas vяsaitlяrin mяhsulun (iшin, xidmяtin) maya
dяyяrinя daxil edilяn amortizasiya olunmuш hissяsinin pul ifadяsidir.
Analitik uчot- яmlak, öhtяlik vя tяsяrrцfat яmяliyyatlarи haqda hяr bir sintetik
hesabиn daxilindя detallaшdиrиlmиш informasiyalarиn material vя digяr mцhasibat
uчotu hesablarиnиn шяxsi hesablarиnda aparиlan uчotdur.
Auksion- alиcиnиn mцsabiqяsinя яsasяn mallarиn növbяti satиши.
Mцhasibat balansи- tяшkilatиn яmlakиnиn tяrkibi, yerlяшmяsi vя яmяяlя gяlmя
mяnbяlяri цzrя vяziyyяtini pul ifadяsindя яks etdirmяklя mцяyyяn tarixя tяrtib
olunan informasiya mяnbяidir.
Bank ssudasи- kreditlяшmя qaydasиnda bank tяrяfindяn tяшkilata tяqdim
olunan pul vяsaitinin mяblяği.
Broker- mal, qiymяtli kağиz, valyutalar (шяxs, firma, tяшkilat) цzrя satиcи vя
alиcиlar arasиnda vasitячi.
Brutto- malиn qablaшma ilя birlikdя чяkisi.
Mцhasibat sяnяdlяri- tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn aparиlmasиna vя onlarиn
hяyata keчirilmяsinя hцquq verяn yazиlи шяhadяtnamяdir.
Mцhasibin informasiyasи- idarяetmя qяrarи qяbul etmяk цчцn tяшkilatиn
tяsяrrцfat fяaliyyяti haqda vaxtlи-vaxtиnda vя keyfiyyяtli verilmiш mяlumat.
Mцhasibat hesabatи- mцhasibat uчotunun mяlumatиna яsasяn tяшkilatиn
яmlak, maliyyя vяziyyяti vя tяsяrrцfat fяaliyyяtinin nяticяsi haqda tяyin olunmuш
formada tяrtib olunan vahid sistemdir.
Mцhasibat yazиlиши- eyni mяblяğin bir hesabиn debetinя digяrinin isя kreditinя
yazиlишиn aparиlmasиna verilяn göstяriшdir.
Mцhasibat uчotu- bцtцn tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn fasilяsiz vя sяnяdlя яks
etdirilmяsini formalaшdиran tяшkilatиn яmlakи, öhdяliklяri, gяlir vя xяrclяri, onlarиn
dяyiшmяsi haqda informasiyalarи dяyяr ifadяsilя yиğan, qeydiyyata alan,
цmumlяшdirяn vя qaydaya salan tяtbiqi sistemdir.
245
Valyuta- ölkяnin (milli valyutanиn) yaxud xarici dövlяtin (xarici valyutanиn)
pul sisteminя яsaslanan pul sistemidir.
Mцhasibat balansиnиn valyutasи- hesabat dövrц цчцn pul ifadяsindя tяrtib
olunan balansиn aktiv vя passivinin yekunu.
Tяшkilatиn bankdakи hesabиndan чиxarиш- bankиn hesablaшma (cari)
hesablarиnda olan pul vяsaitinin hяrяkяtini яks etdirяn vя onun tяшkilata
verilmяsinni tяsdiq edяn sяnяd.
Dividendin ödяnilmяsi- xalis mяnfяяt hesabиna bölцшdцrцlяn dividendin
qiymяtli kağиz sahibinя verilmяsi.
Mяdaxil (satишdan hasil olan pul) – mяhsul, mal, iш vя xidmяtlяr satишиndan
tяшkilatиn, mцяssisяlяrin vя sahibkarlarиn aldиğи pul vяsaiti.
Dövlяt bцdcяsi- dövlяtin mцяyyяn dövr цчцn gяlir vя xяrclяrinin tяrkibi.
İkili yazиlиш- hяr bir tяsяrrцfat яmяliyyatиnиn mцhasibat uчotunun
hesablarиnda iki dяfя: eyni mяblяğdя bir hesabиn debetindя, ikinci qarшиlиqlи яlaqяli
hesabиn kreditindя yazиlmasи.
Debet- mцhasibat uчotu hesabиnиn bir hissяsi (sol hissяsi) olub, aktiv hesablar
цчцn artmanи, passiv hesablar цчцn isя azalmanи göstяrir.
Debitorlar- tяшkilata borcu olan fiziki vя hцquqi шяxslяr.
Debitor borclarи- buraxиlmиш mallara vя xidmяtlяrя, mяhsullara verilmiш
avanslara, tяhtяl mяblяğlяrя vя s. görя tяшkilata olan borc mяblяği.
Pul чeki- tяшkilatиn яmri ilя hesabdan чekdя göstяrilяn nağd pulun verilmяsi
haqda banka verilяn xцsusi formalи sяnяd.
Deponent- tяшkilatda mцvяqqяti saxlanиlan pul vяsaitlяri vя vaxtи чatdиqca
sahibinя qaytarиlan fiziki yaxud hцquqi шяxslяr.
Яlavя kapital- dövriyyяdяn kяnar aktivlяrdя dяyяrin artmasи (yenidяn
qiymяtlяndirmя, nominal dяyяrdяn artиq olan qiymяtя satиlan sиhm hesabиna яldя
edilяn emisiya gяliri) hesabиna yaradиlan kapital.
Vяkalяtnamя- tяшkilatиn yaxud digяr шяxsin nцmayяndяsinin hяr hansи
bağlaшmanи (saziшi) hяyata keчirmяyя hцquq verяn sяnяd.
Sяnяdlяшmя (ilk uчot)- яmlak, öhdяlik vя tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn
mцhasibat sяnяdlяri ilя rяsmiyyяtя salиnmasиnи özцndя яks etdirяn цsul.
Sяnяd dövriyyяsi – sяnяdin tяrtib edildiyi dövrdяn arxivя verilяn dövrя qяdяr
keчdiyi yol.
Яlavя yazиlиш- hяr hansи bir mяblяğin uчot registrindя tяlяb olunduğundan az
yazиlmasи hallarиnda tяtbiq edilяn цsul.
Яlavя mцhasibat hesabatlarи- яsas hesabda uчota alиnan яmlak qalиğиnи
artиran nizamlayиcи hesab.
Gяlir- tяшkilatиn яsas vя qeyri яsas fяaliyyяtindяn яldя edilяn nяticя.
Tяшkilatиn gяliri- aktivlяrin (pul vяsaitinin vя digяr aktivlяrin) daxil olmasи vя
iшtirakчиlarиn (sahibkarlarиn) qoyuluшlarи istisna edilmяklя kapitalиn artиrиlmasиna
sяbяb olan öhdяliklяrin ödяnilmяsi nяticяsindя tяшkilatиn iqtisadi qazancиnиn artиmи.
Tяbii itgi- mal-material dяyяrlilяrinin saxlanmasи nяticяsindя miqdar
göstяricisinin (xarab olma, quruma, buxarlanma vя i.a. яlaqяdar) azalmasи.
246
Balansarxasи mцhasibat hesablarи- qalиğи balansa daxil edilmяyяn vя onun
valyutasиndan kяnarda, yяni balansdan kяnar göstяrilяn hesablar.
Яmlakиn formalaшmasиnиn borc mяnbяяlяri- mцяyyяn mцddяt яrzindя tяшkilata
mяxsus olmayan, tяyin olunmuш mцddяt baшa чatdиqdan sonra faizli yaxud faizsiz
öz sahibinя qaytarиlan яmlaklar.
Яsas vяsaitlяrin köhnяlmяsi- яsas vяsaitlяrin öz istehlak görцnцшцnц vя
dяyяrini itirmяsi.
İnventarlaшma- mцяyyяn tarixя яmlakиn vя maliyyя öhdяliklяrinin hяqiqi
mövcudluğunu, mцhasibat uчotunun mяlumatlarи ilя mцqayisя etmяklя qalиğиn
dяqiqlяшdirilmяsi.
Seчmя inventarlaшma- istehsalиn ayrи-ayrи sahяlяrindя yaxud maddi mяsul
шяxsin iшi yoxlanиlan zaman aparиlиr.
Dövri inventarlaшma- яmlakиn növ vя xarakterindяn asиlи olaraq konkret
mцddяtdя aparиlиr.
Davamlи inventarlaшma- hяr bir obyekt il яrzindя bir dяfя aparиlиr.
Tam inventarlaшma- tяшkilatиn bцtцn növ яmlaklarи vя maliyyя öhdяliklяrinin
yoxlamasи, illik hesabat tяrtib edilmяsi, maliyyя vя istintaq orqanlarиnиn tяlяb
etmяsi hallarиnda aparиlиr.
İnventar- tяsяrrцfat vя istehsal tяyinatlи яшyalarиn mяcmuu.
İnventar obyekti- bцtцn qurğu vя lяvazimatlarla birlikdя quraшdиrиlmиш
qurğular, яшyalar yaxud dяstlяшdirilmiш яшyalar.
Kalkulyasiya- mяhsul (iш, xidmяt) istehsalи ilя bağlи mяsrяflяrя tяsdiq edilяn
qaydada ardиcиllиqla daxil edilяn ayrи-ayrи mяhsul növlяrinin maya dяyяrinin
mцяyyяn edilmя цsulu.
Kapital- tяшkilatиn maliyyя-tяsяrrцfat fяaliyyяtinin hяyata keчirilmяsi цчцn
zяruri olan xцsusi vя cяlb edilmiш kapitalиn mяcmuu.
Cяlb edilmiш kapital- kreditlяr, borclar vя kreditor borclarи, yяni fiziki vя
hцquqi шяxslяr qarшиsиnda götцrцlmцш öhdяliklяr.
Xцsusi kapital- cяlb edilmiш kapital чиxиlmaqla mяcmuu nizamnamя, яlavя vя
ehtiyat kapitalиndan, bölцшdцrцlmяmiш mяnfяяtdяn vя digяr ehtiyatlardan (mяqsяdli
fondlardan vя ehtiyatlardan) ibarяt olan kapital.
Mцhasibat uчotu hesablarиnиn tяsnifatи- iqtisadi mяzmununa görя яmlakиn,
öhdяliyin vя tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn oxшar niшanяlяr цzrя яks etdirilяn
qruplaшmasи.
Kontrakt (яks) mцhasibat hesablarи- яsas hesablarda uчota alиnan яmlakиn
qalиğиnи azaldan nizamlayиcи hesablar.
Korrektura цsulu- uчot yazиlишlarиnda aparиlan sяhv yazиlишиn цzяrindяn nazik
xяtt чяkib dцzgцn yazиlиш aparmaqla sяhfin dцzяldilmяsi qaydasи.
Hesablarиn mцxabirlяшmяsi- ikili yazиlиш metodunu tяtbiq etmяklя hesablar
arasиnda yaranan qarшиlиqlи яlaqя .
Kredit- mцhasibat uчotu hesabиnиn bir hissяsi (sağ hissяsi) olub passiv
hesablar цчцn artmanи aktiv hesablar цчцn isя azalmanи göstяrir.
Kreditorlar- tяшkilatиn hцquqi vя fiziki шяxslяrя olan borcu.
247
Kreditor borclarи- tяшkilatиn digяr hцquqi vя fiziki шяxslяrя olan borc mяblяği.
Mяzяnnя fяrqi- ölkяnin valyutasиnиn xarici valyutaya nisbяtяn mяzяnnяsinin
cari dяyiшmяsi nяticяsindя mallarиn dяyяrindя яmяlя gяlяn fяrq.
Kassa limiti- tяшkilatиn bankla razиlaшmasиna яsasяn kassada saxlanиlan pul
mяblяği.
Marketinq- mяnfяяtя olan vя onun alиnmasиna dair tяlabatиn tяmin
edilmяsindя istehsalиn tяшkili vя mяhsul tяdarцkцnя dair sяmяrяli sistem.
Mцhasibat uчotunun Beynяlxalq standartlarи- mцhasibat uчotunun yцksяk
ixtisaslи peшяkar beynяlxalq tяшkilatlarи tяrяfindяn hazиrlanmиш icmal qaydalarи,
metodlarи vя цsullarи.
Menencer- mцzdla iшlяyяn peшяkar mцdir.
Menencment- istehsalиn effektliyini yцksяltmяk mяqsяdilя iшlяnmiш prinsiplяr,
metodlar, istehsal vasitяlяri vя idarяetmя formalarи.
Яlavя dяyяr vergisi (ЯDV)- hяr bir istehsal vя mяhsul satиши mяrhяlяsinя яlavя
edilяn яsas bazasи mal vя xidmяtlяrin dяyяri olan vasitяli (dolayи) vergi.
Naryad- mцxtяlif iшi yerinя yetirmяk цчцn tapшиrиqdan ibarяt olan vя hяqiqi
yerinя yetirilяn iш hяcmini tяsdiq edяn sяnяd.
Qiymяtlяndirmя- яmlakиn pul ölчцsц ilя qiymяtlяndirilmяsi цsuludur.
Peniya- tяyin edilmiш ödяniш mцddяtinin pozulmasиna görя hяr bir vaxtи
keчmiш gцn цчцn ödяnilяsi mяblяğdяn faizlя tutulan pul mяblяği.
Яsas vяsaitlяrin ilk dяyяri- яlavя dяyяr vergisi vя digяr ödяnilяsi vergilяr
istisna edilmяklя qurğu vя avadanlиqlarиn alиnmasиna tяшkilatиn hяqiqi чяkdiyi
mяsrяf mяblяği.
Mцhasibat uчotunun hesablar planи- mцhasibat uчotunda tяsяrrцfat fяaliyyяti
faktlarиnиn (aktivlяrin, öhtяliklяrin, maliyyя, tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn vя s.)
qruplaшmasи vя qeydiyyatи sxemidir. Bu sxemdя sintetik hesablarиn adи vя nömrяsi
(birinci dяrяcяli hesablar) vя subhesablar (ikinci dяrяcяli hesablar) göstяrilir.
Яmяk яшyalarи- яmяk alяtlяrinin kömяyi ilя insan яmяyinin maddi istehsalиn
ehtiyacиna yönяldilяn xammal, material, yanacaq, alиnmиш yarиmfabrikat vя
mяmulatlar.
Mяnfяяt- tяшkilatиn tяsяrrцfat fяaliyyяtinin maliyyя nяticяsini yяni il яrzindя
gяlirin, xяrclяrdяn, itgilяrdяn, vя ziyandan artиq hissяsini ifadя edяn iqtisadi
kateqoriyadиr.
Balans mяnfяяti- mяhsul (iш vя xidmяt), яsas vяsait vя digяr яmlaklarиn
satишиndan hяmчinin qeyri satиш яmяliyyatlarи ilя bağlи xяrclяr чиxиlmaqla onlardan
яldя edilяn gяlirdяn olan mяnfяяt mяblяğidir.
Mцhasibat uчotunun prinsiplяri- bir elm kimi mцhasibat uчotunun
qurulmasиnиn bцtцn sonrakи mяrhяlяlяrini яks etdirяn vя onu tяsdiq edяn bazanиn
яsasи.
Yaшayиш minimumu- sяrf edilmiш iшчi qцvvяsinin bяrpa edilmяsi цчцn insan vя
onun ailя цzvцnцn hяyat sяviyyяsinin yцksяlmяsindя zяruri olan minimum vasitяdir.
Hesablaшma hesabи- tяшkilatиn sяrbяst pul vяsaitini saxlamaq vя cari nяğd vя
nяqdsiz formada hesablaшmasиnи aparmaq цчцn bankda aчdиğи hesab.
248
Tяшkilatиn xяrclяri- aktivlяrin (pul vяsaitlяrinin, digяr яmlaklarиn) чиxmasи
nяticяsindя iqtisadi qazancиn azalmasи vя tяsisчilяrin (яmlakиn sahibkarlarиnиn)
qяrarи ilя qoyulan vяsait чиxиlmaqla tяшkilatиn kapitalиnиn azalmasиna yönяldilяn
vяsait mяcmuu.
Tяшkilatиn rяhbяri- tяшkilatиn icra edici orqanиnиn rяhbяri, yaxud tяшkilatda
iшin aparиlmasиna mяsul olan шяxs.
Qalиq (Saldo)- mцhasibat uчotunun qalиğи (saldosu): ilk qalиğa (saldoya)- Q 1
vя son qalиğи (saldoya)- Q 2 - bölцnцr.
Mяhsulun maya dяyяri- mяhsul (iш, xidmяt), tяbii resurslar, xammal, material,
yanacaq, enerji, яsas fond istehsalи prosesindя, hяmчinin onlarиn istehsalи vя
satишиnda yaranan digяr mяsrяflяrin mцяyyяn edilmяsindя istifadя olunan dяyяr
qiymяtlяndirilmяsi.
Sintetik uчot- mцhasibat uчotunun sintetik hesablarиnda яmlakиn,
öhdяliklяrin vя tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn mцяyyяn iqtisadi niшanяlяr цzrя növlяri
haqda mцhasibat uчotu mяlumatlarиnиn цmumilяшdirilmiш uчotu.
Mцrяkkяb mцhasibat yazиlиши- tяsяrrцfat яmяliyyatlarиnиn bir hesabиn
debetindя, bir neчя hesabиn kreditindя yaxud bir neчя hesabиn debetindя, ancaq bir
hesabиn kreditindя yazиlишиnи ifadя edяn mцhasibat yazиllиши.
Яmlakиn xцsusi mяnbяyi- pul ifadяsindя tяшkilatиn maddi bazasи hesab edilir.
Bu kapitallarи, amortizasiya fondunu, ehtiyat, mяnfяяt, bцdcя maliyyяlяшmяsi vя
bağишlama yolu ilя alиnmиш vяsaitlяri özцndя яks etdirir.
Qиrmиzи storno цsulu- mцhasibat uчotu hesablarиnиn sяhv mцxabirlяшmяsinin,
yaxud tяlяb olunduğundan чox mяblяğ dairяsindя aparиlan yazиlишиn dцzяldilmяsi
цчцn istifadя olunan яks yazиlиш.
Mцhasibat balansиnиn maddяlяri- tяшkilatиn яmlak vя öhdяliklяrinin ayrи-ayrи
növlяrini xarakterizя edяn balansиn aktiv vя passiv sяtirlяri.
Subhesab- natural vя pul ölчцsц ilя ifadя olunan sintetik hesabиn mяlumatlarи
dairяsindя analitik hesablarиn яlavя qruplaшmasи цчцn nяzяrdя tutulan vя sintetik,
analitik hesablarda istifadя olunan aralиq hesabи.
Analitik uчot hesabи- natural, pul vя яmяk ölчцsц ilя ifadя olunanayrи-ayrи
яmlak vя яmяliyyat növцnцn sintetik uчotda яks etdirilяn mяzmununun aчиlиш
formasи.
Sintetik uчot hesabи- pul ölчцsц ilя ifadя olunan iqtisadi cяhяtdяn eyni qruplu
яmlak, öhdяlik vя яmяliyyatlar haqda göstяricilяrin цmumilяшdirilmiш formasи.
Яsas vяsaitlяrin cari (bяrpa) dяyяri- hяr hansи obyektin dяyiшdirilmяsi zяruri
olan hallarda mövcud hal hazиrki, dövrdя ödяnilя bilяn pul vяsaiti mяblяği. Bu
dяyяr яsas vяsait obyektlяrinin yenidяn qiymяtlяndirilmяsi zamanи istifadя olunur.
Яsas vяsaitlяrin cari bazar dяyяri (satиш dяyяri)- obyektlяrin satиши nяticяsindя
alиna bilяn yaxud onun lяğv edilmя vaxtи чatan zaman formalaшan pul vяsaiti
mяblяği.
Nizamnamя kapitalи- tяшkilatиn yaradиlmasи zamanи tяsisчinin onun fяaliyyяti
цчцn qoyduğu payиn pul ifadяsilя mяcmuudur.

249
Tяшkilatиn uчot siyasяti- mцhasibat uчotunun aparиlmasи цsulunun (ilkin
mцшahidя, dяyяr ölчцsц, cari qruplaшma vя tяsяrrцfat fяaliyyяti hallarиnиn
цmumilяшdirilmiш yekunu) mяcmuudur.
Uчot stavkasи- milli bankиn kommersiya banklarиna tяqdim etdiyi kreditin
faizi.
Uчot registri- uчot yazиllишlarи цчцn nяzяrdя tutulan kartlar, cяdvяllяr,
mцhasibat kitablarи.
Tяsisedici sяnяd- nizamnamя vя tяsis mцqavilяsi. Hцquqi шяxslяrin tяsis
mцqavilяsi tяsisчilяr arasиnda bağlanиlиr, nizamnamя isя onlar (tяsisчilяr) tяrяfindяn
tяsdiq edilir.
Holdinq-шirkяt- Sяhmin nяzarяt zяrfinя malik olan vя hяmin шirkяtя daxil olan
bir neчя шirkяtin birliyi.
Qiymяtli kağиz- saxlayanиn hцququna daxil olma hцququna daxil olan
qiymяtli sяnяdlяr (sяhmlяr, istiqrazlar, veksellяr vя i.a.).
Чek- bankdakи hesabdan nяğd pulun verilmяsi vя nağdиsиz hesablaшma
zamanи buraxиlmиш яmtяя, xidmяtlяr цчцn yazиlan xцsusi sяnяd.
Xalis mяnfяяt (xalis zяrяr)- adi fяaliyyяt növцndяn alиnan maliyyя nяticяsi
elяcяdя sair gяlir vя xяrclяrin mяcmuu.

250

Вам также может понравиться