AzORBAyCA}I RESpUBLiIasI TaHSlL гтлziкr,iуi

BAKI uочlот tпчlчшпsiтштi

..
DUNYANIN
iQTisADivэ sosiAr,
соёRАFiYАSI
Dorslik

Habibo sоltапочапш iimшmi

redaktasi ilo

Darslik ДzаrЬаусап Respublilrast

l
Ta|Bil NшirlUiпiп 03.05.20I tarЫi,
74I sayh amri ila фrotolюI Nэ42) tas-
diq edilmisdir.

Bah-<Sabah>-2011
 oJ
,fugY
J!l
мFыrБЕ
рrоf. С.А.Мэmmэdоч, рrоf. Q.N.Ismayilov., dos.
H.B.Soltanova, dos. E.B.Nuriyev, dos. I.I. Оhmэdоча, с.е,п.
G.С.Сэfэrоча

Rауфаг:
c.e.d., рrоf.Т.G,Нэsапоч, c.e.d., prof. A.H.Salmanov, c.e.n,,
dos. N.O. Pagayev

Dfiпуашп iqtisaiti ve sоsirl соlrаfiуаs. Дi mэktаЬlаr iirfi, *

daБlik/dos. Н.В.Sоlипочапп redaktsi ilэ. -В.: <6ababl пэgriууаh, qý
20ll, 584 sah.

isBN яе952",45}49-2
<D пуаллп i4tbadi vэ sosial ВDUquп соýrаfi уа falciilt а-
siпb tadrb оluпап asas tапlаrdэп biridit. алh оlmауаrаq,
ЬufешfаНItапiп Ыt t?lй ?fiпе t rb oluшr.
DarcIik 3 hЬsаdап ifuatdir. D пуа tаsаrtttаПruп сфrаfiуаsl аdlапап
biinci hbsada йпуа tаsэrr !аПпdа Ьц wпп$ strйtut dayigИiklar, i*iýaf
saiyyaBi, йпуа lаsтfifаlrшп sйэlаri, qlobal рrоЬlепh, hапцiпiп diiпуа
йаlЬitdап baIB оIшul Regioшl colrafiya аdIапм iНпсi hiss а diiпуапlп
Ьйliiп regianlaf, tzra рlйеriп ИtЬаdi уа sosial hayaПttda пthiim rol оуmуал
25 бlkапiп sosial-iqtbadi qo rcti, yerihп$dir. Olaualer kiпi verilп$ фпсi
hissa xтf.stlrsi cadvallar ua йаqrаmlаrdап ibшatclir. Materialп уаху папiпsа-
пilmэsi tttцs ila пtбvшlапп sоплпdа laloar iфп suallm verilп$dir.
Darslk ВDU-плп соfuфуа, rефопg шshq, Ьеупаlхаlq пйпаsiЬеrlаr,
ga|qý rr6hq taЙltd?li" hпцiпiп ДzеrЬаусм Реdщоji Uпiv*sitеtiпiп соý-
rafiya tйiltаsiпiц дzаrьаусм Dillat uniyersitetiпin ЬеупэIмIq пiiм-
shatlar ua rёgiопg tчвltq fffiltasiпiц Ваh Slavyaп Uпfuersitetiniп пйчвfц
|аНltаlаrirtп ъ xarici бlkalar tadrb оluпап digаl ali я,йsil осаqlшrпп tаlъ
balafi @п паzаrdа ммlпщfur. Darslikleп bakalaw рillжiпdа III уа IY kuts
talйal*i, hэm da паgislfa lar, dok oraпtlal, ortaiпumlаlвil паktйlэriпiп
с о ф afiy а пiаl l iпl а r i у t ar l апа Ь ila rlar.

Е l805020000
029 - 20l l
@ Н.В.SоItдпочд - 2011
, @t6дЬrЬ.Вдk1-2011
{i,
 ON soz
Diivlэfimiz еlэ уiiksэk iqtisadi, siyasi, sоsiаl-mэdапi in-
kigaf sэчiууэsiпэ gatrb ki, опчп dtinyadan ,tэсrid оlчпmчg
gэkildэ mбvcudluф qeyri miimktindiir. Вчпчп iýiin dэ ilk пбч-
Ьэdэ xarici iilkalar, xtisusilэ Ьеупэlхаlq miqyasda pkbi оlап,
sёzЁ kе9эп dбчlаtlэr, эsаsэп чэtэпimiz ilэ dost miiпаsiьэtdэ
qar_grlrqlr_ эmэkdаghф olan tilkэlэr Ьаrэdэ gэпсtэrimй genig
mэlчmаtl olmalrdшlar.
Bu Ьахrmdап Ьй ВDU-пчп соýrаfrуа faktilbsinin Ьа-
kalavr рiшаsiпdэ tэdris оlчпап <Diinyanrn iqtisadi va sosial
соýrаfiуаsг> fэппiпiп dэrsliуiпi yazmaq qаIаппа galdik. Gэ-
lэсэk coёTafiyagiinas tэlаЬэlэтi diinyanrn пrtivcud iqfuadi duru-
mu, Tegionlarr чэ hэmiп rеgiопчп aparlcr dбчlэtlаri ilэ tanrg et-
mэуi qаrgtmzа mэqsаd qoyduq. Qeyd etmэliyik ki, геsрчЬli-
kamtan ioffafiyagiinas alimlari tэrэfiпdэп diinyanln ЬЙ ге-
gionlarrnr эhаtа еdэп kiиblal, monoqrafiyalar, dэrs чэsаitlэri
vз s:_gap оlчпmчgdчг. Аmmа iпdiуэ qэdег апа dilimйdэ iq.
tisadi-sosial чэ siyasi соýrаГr baxrmdan diinya tэsэrriifаtl, diin-
уа Tegionlarr чэ бlkэlэri Ьаrэdэ vahid darslik yaxud dэrs чэsаi-
ti yoxdur.
Mйvafiq fэпп рrоqrаml эsаsrпdа чэ iqtisadi-sosial-
siyasi соýrаfiуаdа qabul olunmuý elmi-metodiki istiqаmэtdэ
yaalmrg dэrslik iig hissэdan iЬагэtdir. Birinci hissэ diinya tэsэг-
rtifatrna, опчп, fоrmаlа;mа mэrhэlэlэгiпэ, diinya tэsэrriifаtrпrп
арапсl sаhэlэri va Ьэgэriууэtiп qlobal ргоЬIеmlэгi ilэ tашghýа
hэsr оlчпmчфчr. Rфопаl соSаГrуа аdlапап ikinci hissаdэ
miixtalif rеgiопlаrdа yerlagmig dfrпуапrп 26 dбvlэtinin iqtbadi
sosial-siyasi coýraГryasrndan Ьэhs оlчпчr. UgtiпсЁ hissэdа
veгilmig сэdчэllэr, diaqTamlar tэlэЬэlэriп mаggэlэ dэгslаriпdэ
miistэqil i;lаmэlэri iigiin пэzэrdэ futчlmчgdчг. Еlэ Ьч hissаdэ
kitabda i9lэdilэп tеrmiпlэriп izahl da veгilmigdir. Dэrsliуiп
аугl-ауrl Ьёlmэlагi чэ раrаqrаIlап bu sаhэdэ uzun illэг dэrs
deyan чэ tэdqiqat iglari aparmrg sэri9Ьli аlimlэr чэ miitэхэs-
sislar tэгэfiпdэп yaalmlýdш: <Girig> - рrоf. C.A.Mammadov va

3
 -т

dos. H.B.Soltanova; I hissэda <Diinya эhаlЬiпiп coffafiyasu>,

KDtinya tэsэrrtifаtr чэ beynэlxalq iqtisadi аlаqаlэо, <Dtinya kэпd
tэsагriifаttпrп coffaГtyasr>, KDtinya пэqliууаtrпm co$afiyasu>,
кВаgэriууэtiп qlobal problemlari> - рrоf. ý.N.ismayilov; <Diinya
sonayesinin coýrafiyasp> - dos. Е.В. Nuriyevi I Ьёlmаdэ <<Re-
gional coSafiyu, II. ШI, V, V[ YII Ьбlmэlэrdа <Region haqda
iimurni mэlчrIаO)J II Ыilmэdэ (AFR, Bёyiik Britaniya чэ ýimali
iilarrdiya Вiтtэgmig Krallrýr>, V Ьбlmэdэ i<,ABý чэ Йпаdо, YII
Ыilmэdэ <Avstraliya ittifaqu - prof. С.А.Маmmаdоц II
Ьёlmаdэ <<FTansa, ithliya>'- aOs.i.i.anmodova; III Ьбlmаdэ
<Qin Xalq Respublikasr; Hindistan Respublikasr, indoneziya
Respublikast, irап islam Respublikast, israil dбvlati, Malay-
ziya Respublikast, PaНstan Respublikasr, Sэчdiууэ ЭrэЬis-
tant, TtifНyo,Respublikasr, Yaponiya dёvlati>, V bбlmada
<Braziliya:.Federativ Respublikast, Meksika Вirlэgmig ýtat-
lаrui; Yl,;Ьбlпlэdа <СэпuЬi Afrika Respublikasr, Misir ЭrэЬ
Respublikaýp> _ dos. H.B.Soltanova; IV Ьёlmэdэ KMDB ёlkе-
lэril> - с.е.п. G.С.Соfiгоча.
Darslikde verilmig сэdчэllэr, хэritэlаr чэ diaqramlar in-
tегпеt saytlarrndan чэ miixtэlif statistik mэсmчэlэrdэп fayda-
lапаrаq tэrtiЬ edilmigdir.

Redaktoгdan

i,] I] r,l,ii];,r

4
 GiRlý

. . . Yilli miistэqilliyimИn ЬЬ Ьэх9 etdiyi mэпэчi dэуэrlэг

igэrisiпdа diinya бlkэlэri чэ diinya tэsэrriifаЬ ib biitбv
ý;kildэ
чэ_dэгiпdэп tanrglrфn эhэmiууэti tilgfiуэ gэlmэzdir. 20-23 it эч-
чэl biz, tаlэьэlеr iigiin fэпп рrоqrайй, darslik чэ ча dars
чэsаitlэгi iizэriпdэ iglэrkэп ilk niivЬэdэ пБ-sочеt Йiit"*..-
sislэriп эsэrlэriпdэп istifаdэ edirdik. Нэmiп эsэгlэгdэ isэ Йiq
sovet diivlэtinin_ dostluq etdiyi чэ mЁпаsiыlэriпi
уагаfiпаq
istэdiуi diiчlэtlэгlэ.dэriп чэ gчц tanrglrýa, miiпаsiЫiэri qeyri-
qэпаэtьэхg оlап iilkэlэг mэsэlэп, lslam dЁnyasrnrn dбчlэtlаri.
QаrЬiп yiiksok dэrэсаdэ inki9af etmig dёvlatljri чэ уа dtinyahih
ччаr gчрlэriпdэ уегIэ9mi9 dбчIэtlэгi ilэ coffafi tanrýlrga- sэthi
оlчпЙdч. 'i;''
-
miiпаýiЬэt Ьэslэпilmэsi agrq-aydrn hiss : '

чэ iqtbadiyyatlnda sёzЁ kе9эп bЁtiilr

рrоЬlеmi qaгgrmtzda dчrап эsаs
Umчmiууэtlэ, iqtisadi соýrаГrуапr ictimai-tarixi inki-
ýаfiп miiхtэlif mэrhэlэlэгiпdэ atraf mtihitdэп istifadэ рrо-
sesinda mabuldar qiiwэIэriп уеrlэgmэsi, uyýunluф чэ qаr-
giltqh аlаqэsi qапчпачуФпlчq larl haqda elrn olduýu goxdan
mаlчmdчг Lakin mtiasir dёvdin tэlаЬlэгi iqfisadi coffafiyanrn
tadqiqat obyektinin dahа эЬЪli olmasrna zэrurэt doýurrrr .Iqtisadi
соýrаfiуа эtгаf miihitin sэгчэflэriпdэп istifada чэ istehsal
рюsеsiпdэ mэhsчldаr qiiwэlеriп ёуrэпilmэsilэ Нfауэtlэпmir.
Опчп tэdqiqat obyektina ictimai hэуапi bUtlin aspektlэrinin arazi
}
ta;kili daxil edilmi$ir. Bu isэ iqtisadi со$аfiуашп Ёdqiqat оЬ_
yektinin gепiqlэпmеsiпэ чэ опlm sosial-iqfisadi coýrafiyaya-

5
iпмпlапп icfimai fэaliyyatinin gбr{lntiqii haqda еlmэ gечrilmаsiпэ
sаЬэЬ olmugdur. Demali, sosial-iqtisadi соЁrаfiуа inkiqafin
mtixtэlif mаrhэlэlэriпdэ yagayrq miihitinda сэmiууэtiп fэаliууаti
nin'maddilэ;mi9 пэtiсэlэriпiп yerlaqmasi, uyýunluýu va qmgrlrqlr
эlаqаsiпi буrэпir. Bugiin iqtisadi va sosait coýrafiya эtrаf mtihitin
сэmiууэtlа qm9rlrqlr аlаqэsi, сэmiууаtiп эrаzi ta;Hli Ьаrаdэ
ictima-siyasi elma pvrilmi;dir.
Тэkаmiil prosesinda sosail-iqtisadi coýrafiyanrn predmeti
ilэ yanagr, опчп qanunauyýunluqlan tiуrапmа хатаktеriпэ уа-
пФmа dэуiýmiфir. ТэЬiаt-сэmiууэt mtfuвsiЬэtlэriпdэ mэhsчldаr
qiiwalar inkigaf еtdikсэ insanlann эtrаf mйitdan daha 9ох sэrчэt
эldэ etnak "nafsi" artrr. Вч isэ onlan tэЬiэti qorumaq, ekoloji
tmazhýr pozmamaýa cahd gбstаrmауа sбvq edir.
Мэlчmdчr ki, hэr bir бlkэ ёziiпэ xas olaraq Ьаgэri qапчпа-
uyýunluqlmr qэЬчl edir, xtisusi inkigaf yolu kegir, lakin опчп
tarixi yiiksэli9i va Ьбhrапlап heg dэ hэmiqа diiпуэчi чэziууаtlэ
чуg ,чп gэkпir. Dеmэli, Иrix boyu diinyada inkigaf va mаdэпiууэ-
tin yaytldtф kifауэt qэdэr sabit mЬууэп эrаzilаr formalagmrgdrr
К, brrnlarrn dахiliпdэ texnologiyanrn dayigmэsi dinamikasr, icti-
mai чэ coёIafr эmэk Ьёlgtstiпiiп inkigafl baq verir. Bu isэ
ур*чпdа Ьýэr 5iyitizasiyalanm yaTa&r, bunlarl fэrqlэпdirir чэ уа
Ьir-Ьiriпэ. yaxrnla;drnr. Diinyanrn iqtisadi va sosial соёrаfi-
yasmda sivilizasiya сэhаtdэп уапа9mа хЁsчsilэ эhэmiууэtlidir.
Bagqa sёdэ dеsэk, iqtisadi чэ sosial соВrаfiуа эrаzi
sistеmlэri ча onlarr уагаdап еlеmепtlэriп qargrlrqlr tэsiri чэ
asrlrlrфnrn tэzаhtiгlэriпi буrэпэп еlm sаhэsidiг. Siyasi чэ sosial
эrаzi sistemlaTi iqtisadiyyatln эгazi уэ tэsэrriifаt sаhэlэriпiп уа-
ratdlgl siýtеmlэrlа, hamginin эhаliпiп mэskчпlаgmа sistemlэri
ilэ iqtisadi Ьiilgэlэr arasrndakr mэhsчllаr miibadilэsi ilэ, qongu
бlkэlэгlэ iqtisadi, sosial чэ siyasi mtiпаsiЬэtlэгiп qaгgrlrqh эlа-
qэlэriп ёуrапilmэsi ilэ mэ9ýчl olur.
' Yagadlýrmr diinyam хэуаlап btiyЁk чэ mбhtэgэm
,
binayd Б,эпzэtsэk, опчп biitiin mаrtэЬэlэriпdа (iri regionlarda)
olan'otaQlarrn (ёlkэlэriп) эýуаlаrlш, оtафп Ыiyiik-kiqikliyini,
hansl'bt'aga ушrп olduýunu tэlэЬэlэгiп Ьilmэsi vacibdiT. Bagqa

6
sбzla dеsэk, ilk пбчЬэdэ dбчlэtimй Ёgiiп бпаmli olan dost
ёlkэlэr Ьаrэdэ tэlэЬапiп эхz etdiyi ЬiliНэг tam чэ dэqiq
оlmаlrфr. Bu onlara gэlосаk fэаliууэtlэтiпdэ 9ох faydah ola
Ьilэг. Yaddan grхагmаq olmaz ki, dбvlэtimizin strateji mэqsаdi
diinyaya inteqrasiya еtrпэkdir.
Rфpublikamrzda dtinya бlkэlэriпiп tэdrisi fэппiпэ dtэп
asrin ikinci уапппdап АzхЬаус,ап Dбчlэt Univcrsitetinda
(indiН BDU) miivafiq kafedranrn agrlgrndan sonra ЬаqЬшldl.
Doýrudur, kеgmigdэ АzоrЬаусап sэууаhlаrr pzdiklari бlkэlэг,
gбrdiiklэri coýTafi оЬуеktlэr Ьаrэdэ yaalar 9ар etdirirdilar,
аmmа ёlkэgfiпаslrq чэ уа reфongiinaslrq fаппi АzаrЬаусашп ali
mаktэЬlаriпdа lazrmi sэчiууаdэ tэdrЬ olunmurdu. АzэrЬаусап-
da Sovet hаkimiууэti qurulduqdan sоша Ьч fэппэ daiг rчs
diliпdэ пэ9r olunmug КИЬlаr dilimйa tаrсiimэ edilib, tadris
оlчпчтdц
Azarbaycanda кПiпуа бlkаlэгiпiп Щsаdi чэ siyasi
coýraftyasol fэппiпiп professional рkildэ tаdrЬiпэ бtап эsriп
60юr illэтiпdэп baglanrldl. Bu iglэ о vaxt АzэrЬаусап Dtivlэt
Universitetinin <йаriсi Olkэlаriп iqtbadi чэ siyaýi cotsafiyasl D
kafedrasrna rэhЬэrlik еdэп рrоfеssоr Hadr Oliyev оlmчфчr.
Miibaliýэsiz dеmэk оlаr ki , hаzтdа Tespublikaшzda Ьц fэппi
tэdris еdэпIэr чэ уа бIkэ чэ rефопgiiпаslrýа dair mопоqrаfiуа,
dэrslik, dэrs vэsaiti, elrni mэqаlэlэт yazanlarrn hamrsl Hadl
ёliyevin yaratdlýr elmi mэkЬЬiп dачаmgrlапФr.
0tэп эsriп 70-ci illэriпdэп baglayaraq бlkэgiiпаslrq чэ
region;tinashq istiqarnэtinФ С, А. Мэmmэdоч, G. А. Haclyeva,
А. l. lbrahimov, Н. В. Soltanova чэ ba;qalannrn пэу еtdirdiНэri
эsэrlэr Hadr Oliyevin ba9ladrф elmi-pedoqoji igin sошаlаr
Ьkmillэgdirаrэk dачшп etdirilmasinin bariz пiimчпэsidir.

7
 I rrlssо
DtrNYА тоýоRRUFАтпYп{ соёпдгПдst

1.1. Diiпуа ohrlisiniп соýrrfiуiзl

Yеr kОгэsiпdэ эhаIiпiп sayl strэtlе aTýnaqdadг.. Оgэг

2009+ц ilda diinya ahalbinin sayt б,8 milyard пэfэr tэфl
edirdisэ, агuq 20l2-ci ilф 7 milуаr( 2025_ci ilф 8 milyard чэ
2М5-ci ildэ - 9 milyard пэfэrа 9atacaф proqnozlФdпlш. Artrm
ilk пбчЬэdэ inkigaf еtпаkФ оlап Bгaziliya, Hindist4ц,
ibdoneziya, Pakiýиn va Nigeriya kimi бlkэlэriп hеsаЬша
sа.tlашlясаqdrr. Eyni zamanda Rusiya чэ 45 inkigaf etпri; бIkаdэ
эhаliпiп say xeyli azalacaq. 205Gci ilф Rusiya эhаlisЫп 33
milуоц Yapniya - 25 milуоц Ukrаупа - l 5 milуоц Аlmапiуа -
8,4 milуоп чэ Polqa эhalisinin 7,7 milyon пэfаr azalacaýr qeyd
edilir. Bu tilkэlэrdэ эhаliпiп sаупп azдlmasr ilэ уапар onun
пэzеrэ 9аrрап фгасэdа qocalmasr ф фчаm еdасэk. YEr б0 va
daha учхап olan iпsапlапп sayr аа 3 dэЪ аrtасч чэ 2 milyard
с1

паЁт tэфI еdэсэk. Вч zaman qэЬ ahalisinin sayr 6,4 milyard

_ пэfэrэ gatacaq.
MЁasiT dtiчrdэ diinya эhаlisiпiп 50%.dэп goxu рhэтlаrdэ
уаqауr. МЁtахэssislаriп filriпсэ 205_Gci iIф bu gбstэriсi 67%-а
qэdэr аrИсаqdr. ВМТ-пiп Ohali fondunun mэlчmаtlпа эsаsэп
2009-{i ilф gэhаrlэrdэ 3,? ml,d. пэfэr эhаli yagayrrdr va bu
гэqэm 2015-ci ilэ 3,9 mlTd-a qаdэr artacaqdlr. Milyongu
9эЫэтiп эhаlisiпiп ?5 %-i inkiqaf еtпаkdэ olan ёIkэIаriп payrm
dllýэсэkdir.
l975-20l5-ti illar аziпф ahalisi 10 milyondan 9ох olan
gэhэrlаriп sayl 5-dэп 23+ qedт атtacaqdш. ТоКо diinyamn эп iri
рhэтi olaraq qalacaqdr. Вrшчпlа yanaE 2015-ci ilэ l0
milyondan 9ох эhаlisi olan ;аhэrЬriп siyahrsrna yeni adlar аlачэ
olacaq. Bu kimi рЫэr Laqog Dэkkэ, Саkагtа" IGragr чэ Ь.
olduýu gёstarilir. Вчпчlа yarragt, QTbi Ачrора чэ ABýda пэhапg

Е
 kопчгЬiуаlат Ьtifiiуэгаk Ьiг по9а mеqаsitilэriп эmэlэ gэlmэsiпэ
sэЪЬ olacaqdrr.
ýimali Amerika dtlnyada meqalopolislэrin сэmlэqdiуi уеr
hesab оlrmdчф фliп burada Вgsз)_п:vФiпqtОЦ ýikаqо:Dфоl,t-
Рrtфrr+ San Fransisko,Los 4ц991о9 - Sац Dieqo vo М9пrезl-
!gqцЦ!]Ф!оr kопчrЬiаlап iпtigаf еdiг. ЬgilЬгэdэ Lопdоп
эtrаf эrаzilэri il; bfulikda iri meqalopolis zопая hesab oltmur.
BuTada эhаliпiп sayr artrq 20 mlп_ч бtnfiýdlir. Ачrоршш mатkэz
'Йbeldorfda"
hissэsiпdэ uФanizаsiya prosesi Essenda ча Кбlпф
daha intensiv mliphida olunuT. Hollandiyada Amsterdan-
RottлTdam-Haaqa "ШЬчсаq" meqaplisi iпkiяаf edir.
ýэЬr эhаlisiпiп sауlшп дtmаsl birbaga urbanizasiya
prosesinin gеdigiпэ tэsir edir. Вч Ьшmdап пэЬпg рhаrlэrdэ
эhаliпiп artmasr бlkэ miqщsmda чrЬапЬiуаdа бz aksini Ирlr.
l^аkin urbanizasiymm arazi tiаэ yayrlmasr regionlar чэ ёlkэlэга
gбrэ fэцlidir. Мэsэlэц Нiйiýtands bir nega паhэпg gэhэr
уеrlэgdiуi halda чrЬапizаsiуашп sэviypsi 28% taфl edir.
Al,naniyada bela пэhэпg рhаrlэг mбчсчd deyil, lakin Ьчrаdа
urbanizasiya 86 % -i бtnuýdllr,
;J
Cadvol 1.1
Diinyr ehalisinin бlkоlоr 0zrэ аrtшr, mlп mfar}a

1950{i il 01.01.201l}сч
iI
l 562,5 l lз43
2.Hindistarr 369,8 2. Hindiýtan l|75
з.Авý l522 з. Авý 31
4.sSRl l0l 9 4.
5.Yаропiуа 5 20l
Dfiпуа fizю бЕ332
 Cadval1.2
Diinya ehalisinin бlkаlег ftzrа perspektiv аrhmr, mln. поfаrlа

оlkеlаr 2050-ci il бlkаlаr 2050-ci il

1.Hindisиn 1807.8 6.Banqlades 279,9
2.Cin |424,| 7.Efiopiya 278,2
3.Авý 420,0 8.Niяегiуа 264,2
4.Indoneziya з13,0 9.Brмiliya 260.6
5.Pakistan 295.2 l0.Konqo DR. 189,3
Diinya iizre 9538,9

Diinyada эhаliпiп an ytiksэk mtrmr )О( аsrdэ mШаhidа

olunmu;dur. Son 150 il эrziпdэ diinya эhalisinin sayr{dafa
artmrgdrr. Yаtшz J9S7-1999-cu illar эrziпdэ dtinya эtиli{l mlrq.)
-arhq
пэfэr аrtшаq_ б mlrd.-a ýatrrrgdrr. Мtitэхэssislэтiп fikincý
2,025"дi ila diinya эhalisinin sayrýmlrd. паfаrо 9айсафrr. Веlэ
аrhm аsаsэп Qin, Hindistan чэ iTrkigafda olan digar бlkэlэriп
hеsаЬша ba.q чеrэсэkdir. Bu istiqamotdэ hэr bir бlkэdа mtivafiq
demoqrafik siуаsэt hэуаtа kegiгilir. Мэsэlэп, Qiпdэ Нgilэriп sayr
qаdmlша пisЬэtэп 51 mln. пэfu goxdur. ýin сэmiууэtiпdэ Hqi
ailanin арапсl qiiwesi sayrldrýr tlgtin hэr Ьir аilэdэ оýlшrrп
diinyaya galmasi xtisusi эhэmiууэt dapryrr. Вч sэЬэЬdэп qlz
doýulduýu halda aila gэlэсэkdэ Ьir gox gэfiпliНэrlа qmgrlaqma
mэсЬrлiууэtiпdэ qalrr. Мэlчm olduф Hmi, Qiпdэ чzшr illэrdir ki,
iНnci ёvladrn dоýчЬпая аilэпiп mаliууэ сэrimэlэпdirilmэsi ila
паfiсэlэпirdi. Bu qапчп 0lkэdэ эhаliпiп artrmrm mtiэууап
dэrэсоdа tanzimlэyir. Аilэlэrdэ оýlапlапп olmasrnrn vacibliyini
пэzэк) alaraq, amq bir пеgэ ildir ki, Qiпdэ mcivcud qanun
dэyigdirilmiqdir. Yeni qапчпа еs.ýэп artrq hаr Ьir аilэуа сэrimэsiz
iH ч9аýш doýulmasrna iсаzэ verilmiqdiT.
],, ,' ,,,,,! Yеr йаriпdэ ahali qеуri-ЬэrаЬэr уауrlшrqdш. Dtinya
ahalisinin 85%-dэп 9охч ýэrq чэ 90%-i gimal ушrmliirэlэriпdэ

l0
mэskunlФmrgdrr.Eyni zamanda, dtinya ahalisinin tэхmiпэп 60%-i
dэnizsahili эrаzilаrdа уаýауш. i
Codvol 1.3
Diinyanrn ап iri meqalopolislori (XXI аsriп awali)

Meqopolislarin Ohalinin Эrаziпiп Эsаs

adlarl ya esas sayr, mlп. sahasi, miп. istiqamat
aqlomerasiyalar nafar km2 iizra
uzunluq
(km-Ia)
Bosva; (Boston, 50 1,19 l000
Vaginqton, Baltimor,
Nyu-Boston,
Vaginqton, Baltimor,
Nyu-York,
Filadelfiya)
Qipits (Qikaqo, 35 l60 900
Pitsburq, Klivlend,
Detroyt)
San-San (San- l8 100 800
Fransisko, Smr-Dieqo,
Los-Ancelos)
Tokaydo (Tokio, 55 70 700
Naqoya, Osaka, КоЬе,
Kioto, Kavasaki,
iokoqama)
ingilis з0 60 400
(Birminqem,Liverpul,
London, Мапqеstеr)

Dtinya ahalisinin orta srxlrýr 1 kv. km-dэ 45 паfэr ta;kil

edir. Lakin qчruпtш l5%-i (ekstremal iqlim qэrаiti olduýundmr)
insan tэrэfiпdап hэlа dэ mэпimsапilmэmigdir.

l1
 Regionlar iizrэ da ohalinin srxhýr kifayat qadar fаrфidir.
Diinyanrn sэпауе mаrkаzlэri чэ mеqароlislэriпdэ @ur rауопч,
Boston - Vaginqton zonasr) ahalinin slxlrýr l kv km-a 1500 паfаrэ
gatr. СэпчЬ va СэпчЬ-ýэrqi Asiyada bu gбstэriсi 1000 пэfuйп
artrqdlr.
Ohalinin srxhýrna gёгэ tilkэlэr arasrnda birinci уеrlэri
Мопаkо (1 kv km l5,5 min пэfэr), Sinqapur (4,5 min паfаr)
Banqladeq (900 пэfэr) tutur. Мiiqауisэ tigtin qeyd eda Ьilэrik ki,
АzэrЬаусапdа bu gtistэгici 103 пэfаr, Rusiyada - 8,3 пэfэц
Kanada чэ Avstraliyada isa сэmi 2 пэfэr tagНl еdiг.
' Mibir diinya эhalisi eИik tэrНЬi чэ dini mэпsчЬiууэtiпа
gбrа 9ох rэпgаrэпgdir. Мiitахэssislэriп fikinca diinyada
tэхmiпэп 4 miпэ yaxln xalqlar чэ еЫk qruplar уаýауш.
Etnolinqvistik genealoji tasnifata gtira diirrya xalqlan аilэlэrэ va
qruplara bбliiniir.
Мэпgэуiпэ giirэ eyni olan xalqlar ailalara bбltiniir. Нэr
bir etnos ya5adrýr makanl, dilr, mэdэпiууэtr чэ бziina Ьэпzэт
хtisчsiууэtlэri ila fэrqlэпir. Hindavropa" gin+ibet, niger-
kmdofan, afrasiy4 avstroasiya чэ аlИу аilэlэriпэ aid olan
xalqlar diinya эhаlisiпiп ушldап goxrrnu tэgkil edir. Bu xalqlann
bёyiik эksэriууэti Asiya чэ Ачrораdа mаskчпlаgмьшцыр.
Diinya эhаlisi mэпsчЬiууэtiпа gбrа Ыkibinda xristian-
lrq, islam, buddizm, induizm чэ iudaizm kimi apancr diпlэгэ
etiqad edir.
Xristianlann tэrkiЬiпdа kаtоliНэr (567о) va protesИntlar
(29%) iiýtiinliik tэ9kil edir. Xristianlar аýаsэп Аmегikа, Avfopa
чэ Avstraliyada mэskчпlаqmrglаr. Daha 9ох sayda olart
kаtоliНэr эsаsап QэrЬi чэ СэпчЬi Avropada, Markezi чэ СэпчЬi
Amerikada yaýayrrlar. Protestantlar isэ эsаsэп ABý-da Мэrkаzi
чэ ýimali Awopada yayrlmr;lar. Аlmапiуа, Hollandiya чэ
Isчеgrэ ahalisinin tахmiпэп уапýl protestantlardan ibaratdiг.
Xristianlar arasrnda pravoslavlaT эsаýап ýэrqi va СэпчЬ-ýэтq
Аwораdа yayltmlgdrr. Rusiy4 Ukrayna, Веlшчs, ВоlqапsИц

12
 SeTbiya, Yunanrstan чэ GiircЁstanda
уарауап эhаliпiп 9ох hissэsi
provoslaviyaya iиэt edir. i., ]

Islam diinyavi din olmaqla yanagt эп gэпс din hesab

olunur. islam aini vII эsrdа'эrэЪ аlЬmiпЙ ymanmrýdrr.
Mtisalmanlarrn уацr|drýr rеgiопIаr эsаsап Yахш .,оа Ortu
ý"rq,
Qafqaz, ýimali AfTika чэ Markazi Asiyadrr. Мtisэlmапlаr daha
9ох sayda indoneziya, pakistar; Тtirkiуэ, irап va Мisirdэ
mэskunlagrnrglm. Miisalman diпiпэ iиэt еdепlэr эszýэп sЁnni va
qiаlэrа bёltiniir. Мtisэlmап аlэmiпiп btiyiik эksэriууэti
stiппtilаrdэп iЬаrэtdir. ýiу.эlаriп 9ох hissэsi iran,Ofqanrstan,
АzэrЬаусап, TaciНsИn чэ irakda maskunla;mrgdrr.
lllddizm ba;lrca olaraq ýэrqi Asiyada yayrlmr;drr. Qin,
Коrеуа, Vуеtпаm, Tayland, Laos, Муапmа, Monqolusиn чэ
ýri-
Lankada buddizm aparrcl din hesab оluпчr.
Induzimin yayrldrýr mэkэп эsаsап Hindistandrr.
iпdчistlэr Banqladeg, Nepal, ýri-Lanka чэ Pakisйnda da
p".rp"l?ýmrqlar. Konfusigilik у? daosizm ýinda yayrtdrýr
halda, _sjnto_izm чэ buddizm yaponiyada aparrcr diп'hеsаъ
оluпчr. ,. ,,

Iudaizrn diпiпэ etiqad еdэпlэr dеmэk olar Н d{inyanrn

har.yerinda yayrlmrgdrr. Lakin опlапп bбyiik эksаriууэti Авý,
Israil чэ Avropa ёlkэlэriпdэ mэskчпlаýrr. Вч d,ina jsаsэп' bir
etrrik qrup - уаhidilэr iиat edir.Dtinyэvi diпlэrlо yanaýl dtinyada
gox sayda yerli эhэmiууэtli diпlэr (mэsаlэп, Hindistan, irап чэ
PakisИnda yayrlmrg zэrdй;tlik) mёvcuddur.

Таkrаr iigiin suallar:

l. Inkigaf etmiý бlkаlаrdэ Ьа9 чеrэп demoqrafik рrоsеslэriп
gediqinin fэrqlэndirici саhэtlэri hansrlardrr ?
2. Inkiýaf еftпаkdэ olan iilkэlэrdэ Ьа9 чеrэп demoqrafik
proseslarin gedi ginin fэrqlэпdiriсi сэhаtlэri hansrlardrr?
3. Iri gэhэrlэriп inkigafinrn tэпzimlэпmэsi istiqamatinda
hansr tэdЬirlэr gбrЁImэlidir?

lз
 4. Dilnyanrn, l0 эп iri milyongu gэhэriпiп siyahlsrnr
mii,аууэп.lэgdiriп.
5. Ohalinin tabii artlmrmn idатэ edilmэsi istiqаmэtiпdэ
bhlil edin.
араrrlап iglari
6. Diinyada ahalinin qеуri-ЬаrаЬаг paylanmasl hапя
problemlarin уаrаппrаsrпа sabэb оlчr va опlапп halli
уоllап пэdэп ibaratdir?
7. Ohalinin sayma gбrэ эп iri tilkэlэriп (Qin, Hindistan, АВý
va s.) demoqrafik vaziyyatini bhlil edin.

1.2. Dilnya tэsarriifrtl vo beynalxalq iqtiзadi

miinasibotlar

Miiasir diinyada сэrэуап еdэп iqtisadi рrоsеslэr ёlkэlэri

aynlrqda iqtisadi inkiqaf чэ regional amakdaglrqdan, blitбvltikdэ
diinya miqyaslnda, beynalxalq iqfisadi mtiпаsiЬэtlаrэ kеgmэsiпэ
zamin уаrаtmrgdг. istehsalln эsаslпdа
ушапап iqtisadi аlаqэlэr vahid dilnya tэýэrriifаt sisteminin
formalagmasrna sэЬаЬ olmugdrrr.
,Beynalxalq аmэk bбlgiisЁ эsаsrпdа fогmаlаgап azad эmtээ
dёчriууэsi, хidmэt ча kapiИlln yayrldlёr vahid qlobal geoiqtisadi
mэkап diinya tэsэrrýfаtrпrп эsаsrпr tэgКl edir. Diinya tаssэгiifаtr
qlobal iqtisadi orqanizm olaTaq, ёlkаlэriп milli iqtisadiyyanmn
daim чэ qargrlrqlr iqtisadi mtinasibatlэri эsаsrпdа inkiqaf edir.
Оlkэlаriп иrixi diiwlэr эrziпdа fоrmаlаgш, inki9af еdэп,
Ьir-Ьiri ila iqtisadi, siyasi чэ mэфпi miiпаsiЬэtф olan milli
tаsэrrtifаtlаппп vahdэti diinya tаsэrriifаt sistemini уаrаtпr$r.
Mtiasir dбчrdэ formala5an qlobal iqtisadi reallrqlar бl-
kэlэriп milli tэsэrriifаt mехапizrпlэriпiп yeni ýэrаitэ uyýunlaq-
masrnr tэlэЬ edir. Son illэr dёчlэtlаriп milli iqtisadiyyatmй аrzч
olunmayan xarici iqtisadi чэ siyasi Ьsirlэrlэ tэпzimlэпmэsi
istiqаmэtiпdэ бlkэпiп funksiyasmln azalmast mЁgahida olunur.
Вчпчпlа эlаqэdаr dtnya tэsэrriifаt sistemindэ xeyli dэуigiНiklэr
Ьа9 чеrmэkdаdir. Bela ki, inkigaf etmig aparrcr ёlkаlэrdа siyasi va

|4
 malilyэ-iqti;a{i_vэziyyatin Фyigmasi bilavasib ditnya iqtisadiy-
yatmda ёz эksiпi ИprT. Vэziууэtiп dэуigmэsi d,ha ауфп mtixtaiif
ictimai Ьбhrапlапп gedigindэ ф aký оlчпчr.
Мэkап чэ zаmаrr pr9ivasindэ сэгэуап еdэп qloballa;ma
obyeНv рюsеs olaraq dtinya tеsэпtifаt sistcвinin inkigfinda
уепi bir mэrtюlэdir. iqtbadi, mаliууэ, informasiya
чэ telekommunikasip mэkапшп formalapиsr dllnya tэýэrrПfаtl-
ппil kеуfiурtсэ yeni mэrЫэdа olduýunu tэsdiq edir. Yeni
ýэ_
raitda dltnya tasardifahnrn subpНTi arastndakt qarцltqlr аlаqэ-
lэri dфа da Фгiпlэgmэkdэdir. D0чlэtlэr arttq yeni beynalxalq iq-
tisadi mflпаsiЬtlэr subyeНarinin fэаliууэti ilэ hesabla;maq mэс_
E}.ni zamanda, mfiаsir dtinya tэягdifаtl gox-
рillэIi inkigaf еdэп sisBm olmaqla beynalxalq эmэk bбlgbti tizв
фчаmh istebl, istehlak va miixtalif хidmэt sаыаriпэ эsаslапrr.
пiпуа tasэrriifat sist€minin forпralФmasl hэlэ d,tап эsr-
lэrdэ Ьфаmrgdш. Опчп inkiýafinrta mtihiim srgrayrg bёytik соЕ-
rаfi l5тflэr dёчdtпdэ Ьа9 vemri$iT. Uzaq бlkоlэrlэ tiсаrэt эlаqа-
lэriпiп ушапmаsl аmtэа mЁbadilasinin соSаfiуаяшп gепiglэп-
mэsiпа sobeb obnaqla bir 9ох бlkоlэriп tacTid оlчпmчg чэziу-
уэtdэп gжmаslш imlкап yaratdr.
)О( эsriп ikinci yarsr (xiisusэn lkinci Dilnya mitharibsin;
dэл sоша) dlinya tesfirufannln inkipfinda yeni mэrhаlэ baglayr.
Bir 9ох бlkаlэr siyasi ve iqtisadi milstэqiltik qazarraraq diinya ta-
sarrtifafina qоччýmа imkапrш аlф edir. Diinya ЬsэrrЁfаt sis-
temindэ ъdriсэП iqtisadi inkigaf mэrkаzlэгi fоrmаlа;lг. Diinya iq-
tisadiyyatmй арапсr уегlэri АВý, QагЬi Avropa ёtkэlэri, SSЙ
va yapniya tчtrлIш, Eyni zапппФ bu d0чгdэ diinya tэsэrгiifаt
sistcmindэ kapiиlist чэ sosialist iqtisadiyyatlan apnct qfiwэ ola-
rаq rоqаЬэt еdэп rфопlага gэчrilirlэr. Sosialist iqtisadiyyafinrn
inkiýafI SSRI, ýэrqi Avropa чэ ýiпdэki чэziууаtlа ЙЬуу"п
оlчпчrdч Ю( asrin sonunda sosialist sistcminin daErlйasl
dlinyann siyasi чэ iфsаdi simasrnm kбklii gаkildэ йуigilmаsiпэ
sэЬЬ oldu. Вчпчп пэtiсэsi kimi dltnya iфsadiyyafinda vb ЬуrrЫ-
xalq эmэk Ьёlgtistiпdэ yeni miihit yarandr. Kegmig sosialist

I5
ёlkэlэriпdэ planlr tэsarriifatrn dфrlmasr "kegid iqtisadiyyatm"
formalФmasrna zэmiп yaratdl.
Qeyd etnэliyik ki, dбчlаtlэrlэ yanagr digar tэýаrrffаt
sistemi subyektlari dэ inki;af еftпэkdэdir. Sопчпсчlш hэmgiпiп
sayca da arfrnaqdaftrlar. Yeni sчЬуеktlэr kimi milli sсгhэdlэrdэп
хфi kэпаrа ýжшý fiansmilli фkэtlэri, istebal-investbiya
birliНarini, Ьеупэlхаlq tэЕНlаrlш (Bepalxalq Yalyuta Fondu,
Diinya Bankr, ОРЕК, NAFTA, BMT-nin Ыilmelari - tJNiDO,
LJNCTЮ, YIJNESKO, FАО чэ Ь.), qеуri-dбчlэt tэgkilatlannr va
miixtэlif fопdlап gбstэrпэk оlаг.
Mtiasir diinya tэsэrrilfаtшuп inkiýafim роstsэпауеlэЕпэ
iqtisadiyyatm liberallagmasr чэ tапsmillilэ;mэsi miiэууэп edir.
0ьп эsriп 50-60-cl illэriпdа inkiEaf etnig бlkэlэrdэ apaтrlmlý
iqtisadiyyatrn liberallla9masr siyasati baglrca olaraq xarici iqtisadi
mllпаsiЫlэri (bynalxalq tiсаrэt, mаliууэ-lсеdit эmэliууаtlап,
gбmriik iqi чэ Ь.) эhаtэ etnigdir. ihКgaf еtпаkdэ olan va kegid
iqfisadiyyaflr бlkэlэrdа isэ asasan бlkэ daxili liberallagmaya
Ёsttlnltik verilпtigdir. Bu tip ёlkэlэriп goxunda dtivlэt stateji
эhаmiууэtli sаЫэri (mаяlап, miidаfiэ sэпауеsi, yanacaq-enerji
kompleksi, Ьеупэlхаlq пэqliууаt чэ Ь.) бz tэsiri altmda saxlaytr.
Postsanaye сэmiууэtiпdэ aýa$dak, хiisчsiууэtlэг ёz эksini
Ирrr:
о Istebalda чэ istehlakda хidmэt sаhэlэriпiп ahamiyyati
аrhr;
. Iqtisadiyyatda уtiksэk ixtisaslt mЁtэхаssis!этiп xiisusi
gэНsi аrtrr;
о kigik чэ orta sahibkarhým аhаmiууэti агfir;
. atraf miihitin miihаfizэ edibsi mаsаlэlэriпэ diqqэt
аrtг;
о lnformasiya сэmiууэti inkigaf edir.
Inki;af etmig бlkэlэr sэсiууаlэпdirildikdэ, опlаrm уаlшz
ucuz tэЬii ehtipt mэпЬэlэriпiп чэ satrg Ьаzаrlаппп эlф edilmэsi
mэqsэdi daE&qlan kimi izah еfiпэk dйgltn deyildir. Yeni garait-
Ф diqqat, эsаsап, investisiya qоучlчglапшп яmэвliliуiпа, yeni

16
 texnologiyalann эldэ edilmasinэ чэ qlobal rэqаЬэtdэ daha эlче-
riqli sang Ьаzаrlаппф бz mбчqеlэriпiп mбhkаmlэпdirilmаsiпэ
verilir. Eyni zamanda" postsmaye сэmiууэtdэ уепi рrоЫеmlэл dэ
ь уаrашr. lstehsal оlчпап bezi mэhsчllаrа talabatrn getdikcэ azal-
Ъi пиsr, iкisaslr mlltахэssislэr araslnda rаqаЬэtiп atmasr va igsizliyi
}ъ bu kimi рrоьlеmlэга aid еtпэk olal
+ ftinyu iqtirual mоkапmdа Ьа9 чегэп рrоsеslэr tафiсэп vфid
ýО tэsaпtifat sisteminin yafantпýltв zэmiп уаrаdrr. Qlobal пвliууэ
sistemi, iimumdiinya informasiya pbakasi va beдalxalq эmэk
bёlgbii бlkэlэriп iqtisadiyyafiun digэr iqtisadi mi,iпаsiЬаflэг
subyekflэTi ila birlagmasinэ sэЬеЬ оlmчýdчг, Вчпчп паfiсэsi kimi
geoigtisadi mэkапdа уепi iqfisadi miinsiЫlT mопzэrэsi yaran-
maqdadш. Nэtiсэdэ, mtiаsiг diinya tэsэrгOfаtшdа бztiпэmэхsчs
хЬчsiууэflэr пэzэгэ garplr. Вчпlша a9aýdakilan aid etnak olar:
a
a ушапmаýl;
a tэпzimlэуэп
beynalxalq mexaniznin foпnalagmasl;
о arazi ilzra tэsапiifаfiп qеуri-Ьэrаh inki;afi чэ пэtiсэdэ
i_qtisadi inkiqafi Ьmiп еdэп mэrkэzlэriпiп уеrdэуigmэsi.
ýlоЬаllФmа фvrtintn farqlandirici сэhэtlэriпфп biri dtin-
уа tэsаrriifrt sisteminin Ъrlcib hissasi о!ап ёlkэlт arasrnda qar-
;dlqh iфsadi эlаqэlаriп dаrЫаgmэsidir. Dtlпyada Ьаý veran
iqtbadi inteqrasф рrоsеslэriпэ kФmiý sosialist бlkэlэri dэ
qoguluTlar. Bu ёlkэlаr planlr tэsаrr0fаtdап bazar iqtisadiyyatrna
ke9diyi Ugtin artrq burada tэsэrrtfаtшr inkiýafi bazff iqtisadiyyatr-
па kegid gэrаitiпdа bal verir. Inkbafda оlшr "kegid iqtisadiyyatr"
tipli бlkаlэr miiхtэlif Ьеупэlхаlq iфsаdi Ьфlаtlаrlа эmаkdаglrq
еdэrэk, оп.lапп srTalanna qanlmaýa can atгlaI. Веlэ tэqНlаflаrа
Веупэlхаlq Тiсагэt Gбшmk, Ttlrizn Тэgkilаflап va Ьа;qаlаппr
misal gбstэrmаk оlаr. Diinya tэsэrгiifаt sistеmiпэ iфsadi чэ sosial
inkigafin sэчiууэsiпэ чэ quruluguna g0rэ fэrqli tilkеlогiп daxil
olmasr опчп galacэk inkigafinda рrоЬlеrпЬriп уаrапmаsша zamin

|7
yaйdlr. Bu sаЬЬdэп опчп daxilinda ziddiyyatlэr miigaltidэ
olrmrrr.
Diinya bazan tfunumdiinya iqtisadi miinasiЫlэrinin asasrnr
tэgНl edir. Nэzэrэ almaq laamdrr Н, miИsir dilnyarla hэr bir бlkэ-
пiп inkiqafi опчп maddi чэ qeyri-maddi mэЬчllаппп Ьеупэlхаlq
mаЬчl miibadilasindэ igtirakrndan bilavasita asrhdlr. Bununla
baýlr оlшаq, iqtisadi аlаqэlаriп co$afiyaýr avtomobil, dэmфоl,
dэпiz чэ Ьоru пэqliууаt пбчlэriпiп inkiqafr эsаsrпdа daim
gепi;lэпir. Nэfiсэdэ пэqliууаt пёчlэriпiп bбyiik аksэriууэtiпdа
ytik dа;rmаlапrшп hэсmi artmr;dr, Yflk dapmalarda iimumi yiik
dбwiууэsiпiп hэсmiпiп artmaýl, эsаsэп dэпiz neqliyyaU hesabl-
nadrr. Qeyd еtпrэk laamdrr Н, mйsir diivrй бlkэlэrагаsl ytk da-
рmаIапшп tахmЬп 8Ф/o-i фпiz пэqliууаfiшп payrna dЁ9iir.
Yitk da5rmalann dэпiz nэqliyyatr ila intensivliyini l,a-Man;,
СэЫtt-Таriq чэ Bosfor boýazlan, SЁveyg, Panama чэ Kil ka-
nallarr timsalrnda gёrmak olar. Вчпчпlа alaqadar iri dэпiz liman-
larr diinya iqtisadiyyatrmn qlobal mэrkэdэriпа 9ечгiЬпi9lэт. Dtin-
уаrпп an iri dэпiz lirrапlаппа ýапхау (Qin), Sinqapur, Rotterdam
(Hollandiya), Honkonq, Ninbo чэ Quangormu (Qin) gбstаrmэk
olar.
Diinyanrn an iri limапlаrrшп апЬаr чэ pylayrcr kompleks-
lari diinya tэsэrrЁfаt sisteminin inki;afinФ getdikca bбyiik rol
оупауrr. Bu sаhэф xiisusilэ konteyner tеrmiпаllаппш abmiyyэti
artmaqdadr. Bu baxrmdдr Honkonq, ýinqapur, ýanxay, Рчsац
Rotterdam, Los-Ancclos чэ Hamburq konteper limanlan ytlk
dбчriууэsiпэ gёгэ diinyanrn эп iri limanlan hesab оlчпчrlаr.
Uzun illэr эrziпdа dtiпуа эhаlisiпiп cami l5-207о-пiп
сэmlэ9diуi inkiýaf et Ttiý бlkаlэriп payrna dilnya istebalmn 70%-
dan goxu diiqiir. Lakin son illэr diinya tasэrriifatrnda чэziууэt kifa-
уэt qэdэr dэуigmigdir. Веlэ ki, Diinya Vаlучи Fопdчпчп
mtiъхэssislэriпiп hcsablamalanna gOга diinya iqtiмdiyyatncla
inkigafda olan бlkэlаriп xlbusi gэНsi 18%-dэп 30%-э qэdэr art-
mrgdш. lnki9af etmig ёlkэlэriп isэ xiisusi 9эНsi эksiпэ, tэхmiпап
52%-э qэdэr а9аф dфmiigdiir. bkigafda olan dlkalarda mti;йidэ

l8
edilan Ьеlэ агfim baglrca оlаrаq istehsalm artrm tempi itэ izah
оlчпчr.
Miiasir dёчrdэ iqtisadi inkigafin чэziууэti yeni hesablama
sisteminэ эsаsэп valyutalann alrcrlrq qabiliyyatinin пisЫiпэ uy-
ýun mЬууэп ediliг. Вч sistemin btbiqi inkigaf etni; бlkэlэriп
эhаmiурtiпiп а9аВ dtiqrпэsiпэ va эksiпэ olaraq inkipftla оlап
ёlkаlэriп @гazilip, Meksik4 Qiп, ТilrКуэ, HindisИn чэ Ьа9-
qalan}'status'\mun уllksэImэsiпэ sэЬЬ olnugduT. Мэhz Ьчш 96-
rэ Ьч бlkэlэr bбyiik 20Jэr qrrpuna daril еdilmiglэr.
MiiasiT dtiпуа tasarrilfatшn inkigafinda бlkэIэrаrаsl
iqtisadi, siyasi va mэфпi еlаqаlэr vacib meyarlar Kmi grxlý edir.
Diinya iqtiмdiyyatnda чаziууэt еlэ 9эН1 alrb Н, аупhqdа heg Ьir
бlkэ sапауе чэ kэпd tэsэrriifаOпtп Ь hansr biT mэhsчlчпч eyni
фrасаdэ sэmэrаli istebal еtпэуэ qadir deyil. Вчпчпlа эlаqэdаr
ёlkэ эrаzisiпdэ milvafiq olaraq tэsarralfatm ixtisasЩmasr fоrmа-
lЕш va Ьчпа эsаsэп iqtisadi еlаqэlэriп istiqаmэtlэri inkigafedir.
ВерэIхаlq iqfisadi mtlпаsiЫlэriп miiхtэlif fоrmаlап
mбчсйdчr: xarici tiсаrэt, maliyyэ-lcedit miiпаsiЬэflэгi, ekni-tex_
niН эmэkdаghq, Ьirgа miiэssisэlэгiп уаrа&Imаý, Ьеупэlхаlq tu-
rizrn ve s. Olkэпiп sosiat - iФsadi inkiqafinй чэ bynalxalq
эmаk bOlgtbUndaki tэsаmifаt ixtisaslagmaslndan asrh оlаrаq,
onun beynalxalq iqtiMdi mllпаsiЫlэriпфki fоrmаlап mЬууап
ediliT. Miiasir ditnyanrn эsаs хfisчsiууэflэriпdап biri опdап
ibaнtdir К, dtinya tэsапiifаt sist€minin tarНb hissэsini Ьфl еdэп
бlkаlеr аrаslпdа srx qargllrqh iqtisadi аlаqэlэr m0vcuddrг. Xarici
ticarэt Ьiг 9ох ёlkаlаriп хагiсi iqtisadi аIаqэlэriпiп эsаs formБrnl
tagНl edir. ldxal - i:пac эmаliууаtlапшп strukturu чэ coýafiyasr
бlkэпiп Ьеупэlхаlq эmэk bёlgtlsfinda i$irak sэчiууэsiпi gёstэrir.
Xarici iфiяdi эlаqэlэriп inkigafinda mаliууэ-krеdit mii-
паsiЬflэrЫп fогпrаlаgmаsl mithЁm аhэmiууаt daqryrT. Веу-
пэIхаlq mаliууэ instifutlan kimi Ьir 9ох qчrчmlш faaliyyat gбs-
tэriг, Beyrrэlxalq Vаlучй Fondu @VF), Верэlхаlq Yепidэп-
qшmа чэ inkiýaf Bankl РYiВ),ачюршп Yenidэnqrrrrna чэ ln-
Kqaf Вапh (АИВ), Asiya Inkiýaf Bankl (AiB), lslam inkigaf

19
Bшkr (iiB) чэ ba;qalarrnr Ьеlэ mаliууэ qurumlairna aid еtmэk
оlш. Bu tэ;kilаtlаr чаlучИ аmэliууаtlап hayata kеgirmэklо чэ
Ьеупэlхаlq эmэkdаglrýr dэstэНэmэklа dtinyada tiсаrэtiп
аrtmаsmа уаrdrm edir. Eyni zamanda, beynalxalq mаliууэ
qчrчmlаrr inkigafda olan бlkэlэriп iqtisadi va sosial inkigafim
dэstэklэmэk mэqsэdi ilэ опlшачzuп miiddэtli lсеditlэr ауtпrlаr.
Dtinya tаsэrriifаfi gargivasindэ Ьеупэlхаlq ticarat эsаsэп
Ьir пе9э соýrаfi istiqаmэtdэ fоrmаlаgmr;drr. Мэlчmdчr К,
diinyada xarici tiсаrэt va mal dбwiууэsi аsаsэп inkiqaf etmip
aparlcl Olkalar arastnda gedir. Dtinya tizrэ mal d0wiууэsiпdэ
QэrЬi Ачrор4 ýimali Аmегikа va Yaponiyanrn xiisusi gakisi
70%-е yaxrndrr. Maraqlr oduT Н, опlаr arastnda miiЬаdilэdэ olan
mаllапп 80%-dэп goxu hапr mэhsчllшur paylna dtigtir.
Son illэr Ьеупэlхаlq tiсаrэtdэ inki;aftla оlап бlkэlэriп хЁ-
susi pНsi аrПш9drт. Bu qrupa aid Olkalarda tadricэn Ьа9 чеrэп iq-
tisadi irrki;af эsаsэп xammal еhfiуаtlаrrпшr ixTac edilmэsi, mаým-
lш, avadanhq чэ эruаq mаhsчllаrrшп idxal еdilmэsi hesabrna эldэ
olunmuqdur.
inki;afda olan бlkэlэr dtinya bazannda бzlаriпа layiqli ует
futmaq Ёgiiп bu istiqаmэtdэ sэуlэriпi агtrrаrаq bir 9ох iqtisadi
эmэkdаqlrq tэgkilatlan уаrаtrruglаr. Regional iqfisadi эmэkdаqhq
ЬirliНэri kimi ASEA}I, MERKOSUЦ ýапхау Оmэkdаqltq
ТэgНlаtr чэ digэrlэriпi gбstоrmэk olar. Sabiq sosialist sistеmiпэ
daxil оlап ёlkаlаr dэ Ьеупэlхаlq amak bбlgibtindo yeni mtivqe
эldэ еtпэуэ сап аfirlаr. Kogmig SSfi-пiп tэrНЬiпdэ olan
respublikalar (Baltikyam бlkэlеr va Giirciistan istisna olmaqla)
"kegid iqtisadiyyatlr бlkэlэr" Kmi, hэmgiпiп mЁxtэlif sаhэlаrdэ
ixtisaslagmaq MtisЪqil Dбчlэtlэr Birliyi (MDB) yaratmr;laT.
АzаrЬаусап ёziiniin xarici iqtisadi fэаliууэtiпdа bepal-
xalq iqtisadi mtiпаsiЬэtlаriп miixtэlif fоrпrаlагrпdшr istifadэ edir.
Respublikamrz MDB ta;kilatr ilэ ушrа9r, GUAM, Islam Konfransr
Ta9Нlatr, Qara dэпiz Omэkdaghq ýrrrast, Веупэlхаlq Gбmrf*
Тэgkilаtr чэ digar birlik va ittifфшrп iizйtdiir.

20
 Оlkэlэr аrаsrпф elni-texniki эmэkdаqhýrп
getdikca аrtmафаdrr. Ekni - tomiE informasiya мЬsiпdэ эmаk-
daqltфn inkiqafi Ыr gox бlkэlэrdэ prioritet istiqаmэtэ gevrilmigdir.
Arttq ballidir Н, роstsэпауе сэmiууэtiпdа, miiasir telekommu-
nikasiya sistemi tэtЬiq olunmadan inkigaf qeyri_mIlmkiinditr. Bela
siýtemin faaliyyatinin sэmэтаliliуiпi zагчтi informasiyanm lazrmi
hэсmdэ istehlakgrya qrsa miiddэtФ 9atdmlmasr tэýКl еdiг.
Komptiter texnologiyalm sаhэsiпф аldэ оlчпап nailiy-
уаtlэг iяehlakgrlara Qlobal intemet ;аЬэkаsiпdап istifadэ imkап-
lan yaratnr;dr va Ьч imkanlar getdikce geni;laniT. intemet рЬэ-
kasinin istifadэsi эsаsrпdа kоmmевф informasiya miiЬаdilэsi,
"аl4-чсri9" iqtisadi эmэliууаtlапшп чэ mЁхtэlif ёdmiýlarin Фа-
nlrnasr miimkiin olmuбdur. Elekhon хidmэt пбчlэrЫп ($-
ýоrtаоlчпmа" эmэk haqqr, pensiyalann чэ tэqауiidlэпп 0dэпiglэri
чэ s.) artmasr tadricarr эптrэчi mаltууэ эmэliууаflаппm эчэz
оlчпmаsша prait уаrаtш$г. Biifiin Ьчпlаr Ьir daha onu gбstэrir
ki, Qlobal internet qэЬэkэsiпiп istifaфsi бlkэlэтаrаsr mtinasibflar
gэrgiчэsiпiп Нfауэt qэdэr gэпiglэпmэsiпэ уепi qэrаit yaratnrgdrr.

Таkгаr f,gftп sчаIlrп

l, MUasfu dilnya tаýэrrПfаttпш foпnalagmasl va inkigafina
hansr эsаs аmillэr tаsir edif
2. DЁnya iqtisadiyyatшn inkigfinda Tгansmilli 9irkatlarin
rolunu песэ izah еdэrsiпiz?
3. Mtbir diinya iфsadiyyatmda inkiýaf qttЬlэri hansllardш?
4. Inkigafetnig va inkigafda olan бlkаlэr аrаsrпdа mбчсчd
fэrqlаri пэ sаЬЬdэп шаdап qaldrrmaq olmur?
5. Inkigafetnig бlkэlэrФ maliyya-iqtisadi btihranlar па
sэЬаЬ digэr dlkэlэrdэ dэ эks оlчпчт?
1. Diinya tэsаrriifаtцпп coffafi ba:rrmdan formalФmasr чэ
inki;afi xiissusil,yэtlэrini aglqlayrn.
2. Qlobal miqyasй mOчсй olan iqtisadi чэ sosial
ргоsеslаriп regional sэviyyada tэzаhiir оlчпmаsrш izah
edin,

2l
 3. Dtinya tэsfiriifafintn inkigafinda Ьупэlхаlq coýrafi эmаk
bбlgiisiiniin эhэmiууэtiпi tэhlil edin.
4. Diinya tэsэrrЁfаfiшп sаhэlот чэ бlkэlаr iiztэ inkiqaf
хЬщiууэtlаriпi bhlil edin.

1.3. Diinya sanayesinin coýrafiyast

Saмye maddi istebalrn ап эsаs sфэsi оlшаq qalmaq-

dadrT. Sэпауе sаhэlэriпэ эwэllаr оdчф kimi indi ф bёyiik inves-
tisiyalar aynlrr. Sanaye takca iqtisadiyyaИ deyil, eyni zamanda
ictimai hэуаtrп bagqa sаhэlэriпэ dэ giiclii tэsir gбstэrir. Sэпауе
dtinya tasarrЁfatmrn эrаzi ýfrukturunu miiэууэп еdэrэk bir пбч
опrm эsаsrш qoyur. sапауепiп inki;afi, iimummilli mаhsчlцп
рауlшп artrnaý iqtisadi inkigafin эsаs amilidiT. Diinya sэпауе
istebalmda tэqriЬп 500 mlп пэfэrа qadaT adam galr9rr. Onu da
qeyd еtпэk vacibdir К, sanaye mallan hэm hасmiпэ, hэm dэ
dэуэriпо gбга diinya tiсатэtiпiп 85-907o-ni tэфl ediT. МэЬчlчп
iqtisadi саhаtdэп tэуiп оlчпmа эlаmэtiпа gбrэ sэпауе эsаsеп iki
sэhэ qrupuna "А"- aýrr (istehsal чаsiЪlэri istebalr) чэ "В"-
yiingiit va yeyinti ( istetrlak mаllап istebalr) sаhэlэriпэ bбliiniir.
Diinya sanayesinin sаhэ strukturundakr dayigikiklar hasilat
va emaledici sаhэlаr arastnda mЁtэпаsiЬliуiп роzчlmаsпф бziinii
biruza verir. ХХ эsriп iНnci yansrndan ba;layaraq sэпауе isteh-
sаhпф bilat sаhэlэriпiп payr azalmrý va bu meyl hazTda da tla-
vam еtпэkdэdiт. Haarda dtinya sanaye mэЬчllаrr istehsalmm
tэqriЬп l0%-i bilat, 90%-i isэ emaledici sэпауепiп payna
dЁqiir.
Hasilat sanayesi уалrz dаý-mэdэп saMyesini deyil, еупi
zamanda mеýэ va oduncaq tэdaritЮ sаhеlэriпi da ёziinda
birlэ;dhir. Daý-medan senayesinin tэrНЬiпэ neft-qaz, kбmiiLr ve
filizgrxarma sэпауе sфаlэri daxildiT
Emaledici sanaye sаhэlэri daha miirэkkаЬ tэrНЬ malikdir.
Вчrа 100-фп artrq miiхtэlif sфэlэr daxildiT.

22
 Emaledici sэпауе sаhэlаriпi mЁtэхэssislэr 4 Ыоkд
аушrlаr:
- tikinfi materiallarr, Нmр чэ mе9э mэhsчllап istehsalr;
- ma$nqayrrna чэ mеИl еmаh;
- yiingiil sonaye;
- yeyinti sэпауеsi;
Diinya e,maledici sэпауепiп ýtrukturunda Ьiгiпсi yeri
magrnqayrпna (40%), ikinci yeri kimya sэпауеsi (l5Yo), daha son-
rа yeyinti sэпауеsi (147ф, yiingill sэпауе (9Оlо), mеИllчrфуа (77ф
чэ digаrlэri (l50/ф tэgКl сdir.
Emaledici sэпауепiп strчktцrчпdа elekfron чэ elekhotex-
nika dilnya mФlпqауппаýlшп ап tez inkigaf еdэп Mbsidir.
Umumi magrnqayrrma tigiin dэ artrm sэсiууэчidir. Кэпd tэsэrrti-
fan, Юхчсчlчq mаgпlш va avadanlrqlan, damiryolu qаиrlaпшп
istehsah azalsa da уоl-пэqliууаt mаýшlапшп чэ xbusila ф
rоЬоtlаrш, konsfiuktor ачаdшlrqlшшп чэ s. istebalr arfiT.
Diinya sэпауеsiпiп saho stuktчпmdаIо dэуi9iНiklэrlэ
уапау, onun эгаzi strчktчrчпdа Ф dэуiqiНiНэr Ьа9 чеriг. iqtisadi
саЬtdэп inkigaf etmi9 бlkэlаrlэ inkigafda olan бlkаlаr аrаsrпdа
пisЪэt son lGl5 il эгziпф xeyli dэуigilmi$iт. IOё-in UDM-dakl
sэпауе istehsalшn payr taqribn 4045% аrfiпýdш.
Dihrya sэпауеsЫп хэritэsiпф опчп уеrlэgmаsiпiп qeцi-
babarliyi, nisbаbn bazi iTi rеgiопlаrdа aydm пэzэrэ 9аrрг.
Diinya sanayвinin coSafi "mэпzэrэsi" sanaye istclrsalшn чэ
рhэr эhalisinin yerlaflnasi arasrnda sж аlаqэпi эks €tdidr. Нэm
dэ sэпауе istеhsаlшш dilnya okeanr sфэlоriпэ meyl еfrпэsi ауdш
mШфiф edilir чэ onun mэЬчllап co$afi эmэk ЬёlgШtlпdэ
getdikce ЬёуOk rоl оупауг.
Sanayenin ауп-ауп sаhэlэriпiп уеrlа9dirilrпэsi hэm tabii,
hэm dэ ictimai-iфsadi mrillarin tosiri alfinda formalErr,
Маsэlап, 9rмrrпа (иsilat) sапауе rауопlап tэЬii хаrпmа|m
yayrlma тауопIаппа uyýun gэlir. Lakin Ьеlэ asrlillф Ьахmауаrаq,
bu ehtiyatlann tэsэrr0fаt dбwiууэsiпэ сэlЬ edilmasi ilk nбvbda

2з
mtiэууэп ictimai-iqtisadi qаrаitdэп, istismann faydalrlrýrrndan чэ
s. asrlrdrr.
YЁksak mаtеriаl чэ enerji tutumlu emaledici sэпауе
saholarinin уеrlэ;dirilmэsi tabii ehtiyat аmillэriпiп giiclti tэsiri
altrndadrr.
Emaledici sэпауепiп эп mЁаsir sаtrэlэri isэ dеmэk оlаr ki,
tаmаmilэ эmэk ehtiyatlanna malik olan чэ mэhsчllшrшп sаtщt
tigtin эlчеrigli gэrаit ушаdап rауопlаrа istiqamэtlэndirilir. Опlапп
эrаzi strчktчrчпа ictirnai-iqtisadi аmillэr hэlledici tэsir gбstэrir.

1.3.l.Yanacaq-energetika sonayesi

xlx asrin оrtаlап Ю( эsriп аwаlэriпdа avtomobil vo hача

naqliyyatrnrn inki;afi, sэпауеdэ dmrili yanacaq miihэrriklэriпiп
tэtЬiqi ilэ аlаqэdаr пеft чэ qaan rolunu хфi mtrrdr. Yапасаq-
energetika sэпауеsi (YES) kompleksi mtixtalif пбч enerji
(yanacaq) hasilatt, istehsalr чэ istehlakgrya gatdrrrlmasrnt ёztiпdэ
birlegdirir. YES ушrасаq sэпауеsi чэ elektroenergetika sфэlэтiпа
b0liiniiT. Energetika ehtiyatlanmn istehsalr чэ istehlakr daim artrr.
Ю( эsr эrziпdэ enedi istehlakr 10-11 dafa artmrgdrr. Ю(I эsrdа dэ
ьu artrm davam edir.
Otan asrin 60-cr illэriпdэ ymadrlan ОРЕК (neft ixrac еdэп
эsаs бlkэlаriп tэgКlаtr) diinya tizra neft hasilafim ёz эliпэ alaraq,
neftin satrg qiуmэtiпi bir пе9а dэfэ qaldrrmr;drr. Haarda neftin Ьir
baTelinin qiуmэti (l59 litr) sabit deyil. 0tэп asrin 70- ci illorinin
эwаllэriпdэ iВO-dэ Ьая чеrоп energetika Ьёlrrапrпа tэbii
ehtiyatlann mэhdчdlчýч deyil, sosial аmillэrdэп ушапmrgdrr.
ХХ эsriп оrtаlаrrпаdэk baglrca уапаýаq sayrlan ktimiir бz
mtivqeyini neft чэ qaza gбra dayi;di (35% kбmiir, 50Уо neft чэ
qaz). Ya.xrn чэ Orta ýэtqiп пеft ehtiyatlarr Ьеупэlхаlq ;irkэflаriп
пэzаrэti altrnda olduýundan Qarb iilkэlari tigtin neft, dag kёmtirэ
пisЬэtэп ucuz baqa gэlirdi. Ona gёrэ dэ yanacaq-enerji balansrnda
neftin payr Ьir qэdэr azalmrqdrr. 0tэп эsriп 1980-ci illэriпdэп

24
Ьтра olunan чэ t0kэпmэуэп enerji ehtiyatlaTrndan istifadэya
mаrаq аrfiпgdr чэ bu istiqаmэtdэ iqler hэlэ dэ davam etdirilir.
Energetika ehtiyatlannrn istebah чэ istehlakl daim artrr.
2000-ci ila qеdэr onun istehsalr 1 frlп ton prti yanacaqdan (t.g.y.)
l0-11 trlл.t.9,у, qadar шtmr9dц 2010-cu ilф isa bu gбstэriсi 13-
14 trln.t.g.y. 9аtrшgdrr. Lakin опчп istehsalrnda olduqca Ыiyiik
farqlar vardrr. Маsеlэп diinya ahalisinin l57o-.i уа9ауап iЕФlэr
dtinya energetika ehfiyatlannrn dеmэk olar ki, 60%-i, diinya aha-
lisinin 5%-i yagayan АВý isэ 25Ио-dэп arnýru istehlak edir. iОё-
dэ istehlak olunan ymracaq va enerjinin Ыryilk hissэsi АВý-а"
фrЬi Avropa ёlkэlэmэ, Yapniyaya, Qin чэ Hindisиna
istiqаmэtlэпir.
Нэr Ьir бlka чэ rеgiопй yanacaq-enerji balansrmn tiziina-
mэхýчs хiislýiууэtlэri чш. Masalan, Norveg, isveg, Finlandiya,
Kanada hidroenerji, iian kбrfэzi бlkэlэriпdа псft iimumi balansda
уtiksэk faiz Ъgkil edir.
Diinyaпn yanacaq-energetika Ыапsrпф neft (45О10), tabii
qaz (31%) чэ kбmiiTiin (207ф iimumi payl 96% taýHl edir (2009).
Atom enerjisinin xiisusi 9эkisi 3%, qalanlann isэ (tod уаrrаг 9ist,
oduncaq) l%-a Ьфэrdir.
Neft sапrуезi, Neft sэмуеsi diinya yanacaq-energetika
sэпауеsiпiп apancr sahэsi olmaqla" diinya iфsadiyyatrм, hэm dэ
diinya siуаsэfiпа рх ciddi tэsir gёstэrir. Neft sonayesi iri hэcпtli
kapiИl tutumu ilэ segilir. Bu sэпауепiп coýrafiyasr эsаsэп пеft
еhtiуаtlапшп (diiпуа lizга 270-300 mhd. ton) yerlaqmasi ila
miiаууэп edilir. Son illэr diinyada neft bilatr_.3.5 mlrd. tona
gatmrgdr. Proqnozlara gбrа 2020-ci ilф isэ 5 mlrd. tona gatmasl
gбzlanilir. Neft япауе istebalr Хй astin оrИlаппdа эýаsэп
Rusiy4 АzэrЬаусап va ABý-da inki;af еtпауэ Ьаglшшgtfu. )О(
asrin awallarinda dtinyanrn 20 t lkаsiпdэ neft hasil ediliTdi. О
dбlлdэ neft istehsalrna gбrа АВý, Venesuel4 sabiq SSRi чэ Ya-
xrn ýэrq Ustiin mбчqеуэ malik idi. 0Ьп эsriп 1990-cl illarindэ
neft hasit edan бlkэlэriп sayr artrq 95-а gаtпr9rh.

25
 Neft bir gox бlkэlаrф hasil edilsэ ф, onrrn эsаs hissэsi Ьir
1 пе9э regionda сеmlапmi$ir. Bc_Iggionlar Yцrп чэ Оrи ýэrq
jl1Sэчаiууэ ОrаЬisИш, i*c, Ь",
KЁveyt, ВёО va iз.;, ýotqi
Ачюра (Rusiya) чэ АzэrЬаусац Мэrkэzi чэ Canubi Amerika
(Meksika" Vепеsчеlа), СапчЬ ýэцi Asiya (ndoneziya), Afriks
(Niceriya Liviya" Оlсэzаfu), ýimali Аmеrikа (АВý, КапаdФ,
; Qaфi Ачrораdr @6yitk Britaniya, Norveg). Neft ehtiyatrnrn 2/3-
; si Yaxrn va Orta ýэrqdэ (аsаsэп Saйiyye ОгэЬisИпr, ban, haqda)
Тэsаdiifi deyildir К, bu rеgiопч diiпуапш 'heft
-Ъаmlепmigdir.
gэllэуi" аdlапdлrlаr. Yажп чэ Orta ýэrqdа пеft hаsilafi dayanarsa
dlinya iqtisadiyyah iflic чэziууэtэ dфэ bilar. 2008-ci ildэ hаsil
edilan 800 mlп ton dэпiz neftinin 2б0 mln. tonu ýimali чэ СэпчЬi
Amerikanrn, 220 mlп. tопч Asiyamn, l95 mln юпч Avropanrn,

Cadval 1.3.1.а

Diirryanln neft hазil еdап baglrce iilkolaгi (2009)

Назilаt, HasiIat,
mlп.t. пlп.t

494.2 Kanada 125.0

Saudiyyэ з9з.2 119.0
оrэЬisиш
Авý 2м.9 воо ll2,7
Cin l87,3 venesuela l07.7
184.9 NоrчеQ 100.5
Meksika l29.з Kilveyt 99.8
ОРЕК iizvlor| саmi 1464.7
3501.7

l02 mlп tonu Аfrikшm чэ 23 mlп. tопч Avshaliyamn payrna diý-

miýdiir, Diiпуапп пеft h,дsil еdэп бlkэlэri slrasrnda birinci iiglЁуэ
ýэчdiууа ОrэЬisиru,ЛВЙБfiа daxildiT (сэrt. 1.3,1.a).

26
 Neft hasilatr ilэ уапар пеftауtrmа sэпауеsiпiп dэ
аhэmiууэti bёytkdiir. XXI эsriп эwаllаriпф diinyada ilkin еmаl
йrэ iimumi giicii 3.7 mlгd ton оlап texminan 700 neftayrrma
miЪssisэsi faaliyyэt gбstariT. Neftapmra miiеssisэlэri эsаsап iq-
tisadi cabtdan iйigaf еtпi; бlkэlаrdэ уетlэgir, Еmаl olunan nef-
tin 930 mln. tопч ýimali Amerika, 700 mln. tопч QэrЬi Ачrор4
250 mlп. tonu Yapniya" 650 mln. tonu ýэrqi Avropa чэ MDB iil-
kаlэri, qalanl isэ inkigaf etnekda olan ёkэlэriп payrna dШiir. Son
illэr lОО-dэ neftaytrma mЬssisаlэriпiп gUcU daha 9ох arfinr$rr.
Маsаlэп, Latrn Amerikasrnda 300 mlп ton, Yaxrn чэ Orta ýаrфа
300 mln. ton, Afrikada 150 mlп. ton neft emal оlчпчr. Haarda
dtinya пеftауrrrв miiэssisэlаriпiп 43%-i ioO-in payrna dii;tir va
bu gOsЫici gеtdikсэ Лiksэlmэkdэdiт. Вч, ilk пi'чЬdэ irап kёrfэ-
zinin neft hаsil еdэп (Sэчitiууэ ОrэЬistmr, hац Kuveyt, va ВОО)
бlkаlаriпэ aiddir. Bu бlkаlэriп neftaytrma mЬssisэlэri эsаsэп
ixracata isfiqаmэtlэпmi$ir чэ biiyitk emal $iciina mаlikdirlэr.
'
(сэd,1.3.1.Ь).
Neft emal еdэп digэr бlkэlэта (Venesrrela, Меksikд, lndo-
neziya) Rusiya, Qаzа,хrsИц АzэrЬаусап, Braziliy4 Hindistan, Ат-
gentina, Tayland aiddir. Dэniz уоlап itzэriпdэ оlап Sinqapr,
Kurib danizindэ olan Ьэzi adalmdak neftayrrma miiэssisаlэri dэ
iri mэrkэdаrэ gevritrni;diT. Bu milэssisэlэr emal gЁcfl ilэ (30-35
mln. tоф farqlanirlэr.
XXI эsriп baglanýrcmda Хэzэт hёчzаsiпdэ уеrlоgэп
АzаrЬаусап, Qazaxrstan чэ Тllгkmэпisип пеftiп va tabii qаап
miihiim hasilatgrlmr чэ ixracatgtlarrna gevrildilar. XXI asrin ilk
illэriпdэ пеft dagrnrnasr tigiin dalra sэrfэli olan yeni boru kэmэri
Bakr-Tibilisi-Ceyhan (uzurrluф 1710 km) gэНldi. Bu kэmэrlэ
ilda 35 mlд. ton пеft iхrас edilir.

27
 Codval 1.3.1.Ь
Neft vo neft mоhsцllап iхrас vo idxal еdеп бlkоlоr

Ixrac еdэп mln. ton iфкаt еdэп mln. ton

бlkэlэr бlkэlаr
Sэчdiууэ 338 Авý 550
оrэьistапr
Rusiya з|7 Yaponiya 265
venesuela 1l9 Almaniya l00
iian 1l8 Cin 90
воо 108 Коrеуа 85
Respublikasr
Niseriya l00 Frапsа 80
Kiiveyt 94 iиliya 75
Irаq 90 Hollandiya 60
Kanada 89 ispmriya 55
Niderland 89 Sinqamш 50

Neft istehsalr vo istehlahnm asas rауопlап аrаsrпdа эrаzi

uyýtmsuduýunun шаdап qaldmlmasr giiclti ytik d0wiууаsiпэ
malik "пеft рогtlаrr"пщ аsаsэп okean "neft роrtlаrr"шп irrki;afina
sэЬэЬ olmu;dur. Neft istehlakr rауопlаrr arasmda istiqаmэtlэrэ
a;a$daklan g0starпrэk olar.
iran K0rЪzi - Yaponiya Koreya Respublikasr;
iiшr Кёrfэzi - QэrЬi Avropa;
irап Кбгfеzi - ДВý;
СэпчЬ ýаф Asiya - Yaponiya;
Karib danizi hбvzasi - АВý;
ýimali Afrika - Qarbi Аwора;
Qorbi Afrika - QэrЬi Ачrора;
QэrЬi Afrika - АВý:
Bu istiqamэtlэra Rusiyanr Xmici Ачrора чэ MDB ёlkэlэri
ilэ аlаqэlэпdirап эs.Б quru yollarrnt da эlачэ eftrrak оlаr.

28
 ftrz Bonayesir Эп sэrfэli, ekoloji сэhэtdэп tэmiz yanacaq
оlап tabii qaz Нmуа sэпауеsiпiп miihiim хаmmаhdш. Tabii qаап
asas hissasi kondensat (neft чэ qaz Ьirlikdэ) yataqlarй hasil
edilir. Tebii qaz yanacaq kimi bir рх milsЫ хаssэlаtа malikdir.
Yiiksэk istilik vericilik qabiliyyafi, naql оlчпmашп аsапhф, пеft
чэ kбmiirlо miiqауisэdэ еkоlфi саhэtэп tэmizliуi чэ s. Biitiin
Ьчпlш опчп hэm kommunal tasarriйtФ hаm elektroenergetika
daxil оlmфа sэпауеdэ, hаm da nэqliyyatda isfifadэsinin
artrrrlmasr iigiin zэmiп уаrаdr.
Dllnya qaz sэпауеsi inkigaf иrixi iH mflhtim mэгhэlэуэ
bбliiniir. Birinci mэrЫа )о( эsriп 50-60-cr illаriпэdэk davam
etniýdir. iНnci mэrhэlа isэ tebii qazn biatmrn stiгэtlэ artmasl
чэ опчп istehlalo dtivrilnii эhаtэ edir.
ikinci Diinya miiharibsindэn sonTa diinya qaz bilatmda
АВý ilstiinlй b9kil edirdi, Sопгаlаr tэЬii qaz hasilafin& MDB
бlkalaTi, СэпчЬQаrЬi Asiyada" Qarbi Ачюра" ýimali Afrika чэ
digar Ьiilgэlэrdэ qaz sanayesinin yeni rауопlаппп formalagmasr
mэrhэlэsi bagladr.
Diinya qaz ЬilаПшп dinamikasrmn tэhliliпdап aydrn
gtiгiiпiir ki, )О( эsriп iНnci уапsшdлr bilat tэхmiпэп 12 dэЬ
arub. Bazi proqno_zlafa g0rэ yeni эsriп ortalannda tэЬii qaz
hasilatrnrn 7 trlп. пri olaca$ giiman edilir.
Son опilliНэr эrziпф, о сiimlэdэп 2005-ci ildэ miivafiq
dayýiklik firпуашп qaz hasilaфrsr olan asas бlkаlэriпiп tэrКЬiпdэ
da ёz aksini tарш. Bela ki, dfiпуа бlkэlэriпiп 9охчпdа (MDB чэ
Latrn Amerikasr бlkalari istisna olmaqla) tэЬii qaz istehsalrnrn
(сэd. 1.3.1.c) hacmi аrfiшgdrr.
Diinyada tobii qaan istehlakr опчп hasilafindan 9ох
fаrqэlэпir. Опа gбrэ ki, hasil edilan va alrnan qaz darhal пэql
olunur. ýiпrali Аmегikа hаm tэЬii qaan ЬilаП, ham dэ опчп
istehlakl llzrэ biгinciliyi saxlayrr. ТэЬii qazrn ixrac-idxal
эmэliууаtr iki yolla: magiýfral qaz kэmэrlэri чаsitэsilэ (75%) va
mауеlэgdirilmi; gаkildэ daniz neqliyyatrndan (257ф isdfadэ
еtrпэНэ hэуаtа kegiriliT.

29
 Cadval1.3.1.c
Diiпуапrп tabii qaz hasil edon esas ёlkalari (2009)

оlkэlэr Hasilat оlkэlэr Hasilat

mlrd.m3 mlrd.m3
ABS 597.0 Cin 83.3
Rusiya 596.4 оаtаr 75.0
Karrada l52.7 Sачdiууэ 7з.0
оrэьistаrrr
NorveQ l02.0 Niderland 69.4
kan 91.а Indoneziya 67.8
оlсэzаir 8з.6 BOytik 62.2
Britaniya
Dtinya iizrэ 2.6*
* trln.

Qurn mауеlэ;dirilmэsi опчп dagrnmasr imkanlanm geniý-

lэпdirmig, qaz iхrасшr аrhrmrgdrr. ьоru kэmаri

Ачгора
(NABUKO) чэ оrаdшr Rusiya-Qorbi Аwора qаz kэmэrlэri
gэHlir.
ОsаsgзеjхrасзЦg!зц hап k0rfэzi 0tkоlэri (эsаsоп Qаtэr),
Оlсэzаiт, КапiilГЪТiаЫаrГС, NЬrчеg, Avstaliya, Rusiya, Вrчпеу
чэ s. -dir. Osas idхаlgrlш А_ чrорз Ql!саlеri, АВý,уэ_Уuфц&iГ
Diinya оkеаш akvatoriyasmda neft чэ qaz hasiatrnrn tarixi
9ох qэdimdir. ХЖ аsrdэ Rusiya (Хеzэr hёчzэsiпdэ), АВý (Kali-
fоrпiуаdа) чэ Yaponiyada (Yароп dэпiziпdэ) hэуаtа kegirilirdi.
Ю( эsriп 30-cu illэтiпdа Xs7Ar dэпizi (Мэ;hчr neft dаqlап) чэ
Meksika kёrЪziпdэ ilk cahdlar hayata kegirildi. Dэпiz пеft чэ qaz
hasilatrmn siirэtli аrhmr iso 1960-cr illэrdэ bag чеrdi.
1990-cr illэriп эwэllэriпdэ qelf zonasmdan neft чэ tэЬii qaz
hasil еdэп ёlkаlэriп ýаF arhq 50-уэ gatTrrgdrr. Пiпуа dэпiz neft
hasilatr timumi hasilatrn taqriban 35-40Уо, tэЬii qaz hasilatr isэ

30
(l5%) bqkil edir. Вч sahada ilk clýrr а9ап бlkэlэr АzэrЬаусап чэ
АВý (Pensilvaniya Etafi) оlmчgdчr.
Bбyiik Britaniya" Nоrче9, ve Hollandiya tаrэfiпdэп istis-
mаr edilan ýimal daniz qaz hаsilafirrrn rоlч bбyiikdiir. Xmici Asi
yada эsаs qaz hasilatr lran kбrfэziпdэdir. Qэtэr, Saudiyyэ Ог+,
Ьisаш, hап, ВОО, Кiiчеуtdэ hasilat iglэri apanlrr. СэпчЬýэrqi
Asiya dэпizlэriпiп gelf юnaslnda da Malayziya" Вtчпеу, Tayland,
Qiц Vуеtпаm) qaz bilatr xeyli artшgdrr. AfTika mateTiКnde te-
bii qaz hasil еdэп бlkэlэriп sayr goxalmrgdr. Nigeriya" Misir, Ка-
mегчп, Konqo, Qabn, Afrikanln QэrЬ sahillari zоlаф bu
сэhэtdэп эlчеrigli imkалlаrа malikdir.
fýimali Amerikada qаап эsiБ istehsalgrsl ABý-dlr. Olkэdэ
iimumi qaz hasilatrrшn 3trlo-i doniz уаtфаrrпrп payrna diýiir.
Latrn Amerikasrnda Venesuela, Karib dэпИ akvatoriya-
smdalo iгi пеft чэ qaz hёчzэlаriпiп Trinidad va Tobaqo, Аr,
gentina, Qili, Реrч чэ digэr бlkаlэriп sфillэriпdа dэ bbii qaz hasi
latrna Ьа5lашlmrфrr. Avsftaliya ittifaqrnda hэ[э 0tэп эмiп 60-cr
illэriпdэп qaz hаsil edilir, Оlkэпiп qэrЬ sаhillеriпdэ vo gimalrnda"
Тimоr фпiziпdэ neft-qaz уаИqlап agkaT edilmigdir.
Rusiya QэrЬi SiЬirdэ, Uzaq ýэrq& biiytik hэсmф 15-20
шrlrd mЗ bPii qaz hasil еdir. Sa.xalinin plf zonasrnda prspektivli
(1.4 trln m') tэbii qaz уаиqlап а9kш edilmi9dir. Rusiyшln Arkfik
gelf zonasrnda 11 neft чэ qчуаtаЬ istismara чегilmiФir Н, Ьч
уаИqlаrdшr rla ildэ 50 mlrd m'а qadar qaz glxarrlrr.
Kбmiir sanayeBi КёmiЕ ýanayeýi diinya energetikastmn
miihiim sаhэlэriпфп biri olrnaqla yana;r diinya епеrji istehlahmn
strчktчrчпф neftdan sоша flg0псti yeri tчtчr. Kёmiir эnayesinin
inkigafi neft sфasi ilэ miiqayisэde tiz sabitliyini йim qorupb
saxlaytr.
Digэr ыэfdэп neftin qiуmэtiпiп battalagmasl ilэ baýlt iitan
эsriд 70-ci illэriпсlэп kбmilr hasilatr аrfiпr9dlr, Веlэ ki, l990-q ilin
Ьiтirюi yansrnda bilat 46-47 mITd. ton оldчёч halda" haarda
diinyada 6.9 mlrd tona уахrп kбmttr grхапlrr Н, опчп da l mlrd
tonu qonuT kбmiir'rin рауrпа diýiir (сэd. 1.3.1.9).

зt
 Cedval1.3.1.9
Diiпуапш kбmiir hasil edon osas бlkoleri (2009)

Olkolar Hasilat mlп. Olkalor назilаt mlп.

ton Топ
Cin з050 Almaniya 183,7'
Авý 97з2 Polsa 135,1
Hindisиn 557,6 QazorrstaTr 101.5
Avstraliya 409,2 Kolumbiya 7з

Rusiya 298.1 б5-

indoneziya 252,5 yuпашstап б0"

cAR 250,0 Ttirkiya 60-

qonmktimtir
L Дýц,!Ц!l}_а9ý_ЬФЦt9Щ" qИ (tilkanin ;эrqiпdэ), АВý
(Appalag), Rчsiуi-(РсgоiГЪЪора hissasi; Kuznetsk, Lепъ
Kansk-Aginsk, Irkutsk-Asiya hissэsi), AFR Ечr, Saar),
Avstгaliya (Yeni Conubi Uels; Kvinslend; Viktoriya), Hindistmr
(бlkэпiп gimаl-;эrqiпdэ), Polga (Sileziya), CAR, Ukrаупа
(Donetsý, Qazalrrstan (Karaqanda), BбyUk Britarriya (Midlend),
KanaйdrT (Darili dtizэпliНэr). . )
АВý, Avstraliya чэ CAR-da ktimiir agrq tisulla grxarrltr ki,
bu da Аrпора бlkэlэri ile miiqayisadэ 3 dэfэ ucuz Ьа9а gэlir.
Кёmtir hasilatr чэ tiсаrэtiпiп co$afiyasl stibut edir Н, bu sаtrэdэ
inkiýaf eftrrig Olkэlar xtisusila segilir. КоНашд*Одiiцiд*lsаsfi-
xalgrlan Frапs4 ltaliya, Belgika чэ digar Ачгора бlkelari, Ya-
poniyadrr.

sanayesi.
hasilatr
siirэtlэ frln edir
2a2D-ci ildэ isэ 26-27 trlп KVt/saat olmasr

з2
 Eleknik епфisi biittin бlkеlэrdэ istebal edilЦ lakin onun
707o-i IEO:in рауrпа dtiýЕг. Elelfrik епфisiпiп Ёmчmi istehýa-
lrпdа 4Рý(а34З mlrd KVt/s), аdаmЬаgшв istelisalma gбrэ (30
miпКVУфNоrчз9 Ьiriпсi yeгi tчtчr.
_ Dflпуа eleknik enerjisi istehýalmm ?3 Ыssasi istilik
clek&ik sипsiуаlапшп (ES) pyIna dltgfir чэ energetilTmri coSa-'
\\ i, fi mэпzэrэsiпi эks etdiriг. АВý, MDB, Avlopa, Asip бlkalэrinin
аlкsэriууэtiпdэ чэ Avstaliyada lЕýJеr flstttпltlk,tэýКl dir. lstilik
enerjisindan istifаdэуэ sOЁ4ЕЬýЦУф baglrca ycr futчг.
Elekaik епфisi ist€hsalmda su elektik stл,ýiЯап (ýES)
da mйftП rol оупауr (2Фlо). DllnyB hidю€fiйji potensialшn Ь
mi l7%-dэп istifаdэ edilir (СэпчЬi Аmеrikаdа l0%, Afrikada 5%-
dэп az). Нidrоепеrjidэп Ыifаdэуэ gбгэ АВý чэ Rusiya Ъrq-
lэпirlэr. SЕýJэr Avropanrn Skandinaviya чэ Др Ьtilgэlэriпdа,
КапЫдаа 9iпФ Lafin Аmеrikаgшп, Аfrikашп чэ Аsiуашп bir
sra tilkэЬri hidюепфi istehsalmda miihiim юl оупауrr. Bu
сэhаtйп Qin, Brziliya, Konqo, Rusiya" Kanada чэ digar ёlkalarln
pcrspektiv imkanlan ЬёуПkdiir SES_lsifi tiНпtbi С99_У!-Цаhа_
Ьqýа gэlя dэ,
Dllnyanm m iгi SEý @raziПyа; 12.6 mlп KVD,
Qrand-Kt li (АВý; lO.E mlп" KVt), Quti ýcnesuela; l0.З mln. KVQ,
Tukmi @raziliya; 8 mtп. KVt} Salarr-ýuяcшsk (Ршsiуа; б.а mh.
КVQ, Iftaмoyarskaya (Rusiya; б mIл" KVQ, Иаппа-Z КаrаЩ
5.3 mlп KV0, 9€rgill Folz ((апаdа; 52 mlп KVt) чэ s.dir. ,

AES-lar elektrik encrjisi istchsalmda gctdikcэ dahа bбyitk

rоl оупауrr. ЬВЬаlш l/5a qаdэri АЕS-lэriп hеsаЬшаdr, AES_
lar 30{an 9ох бlkэdэ mбvcrrddur. Elckeik епфisi istehsalurda.
AES-lorin irýfiЫЁk Ъ9Нl etdiyi бlkаlэr Frапsъ Belgik4 ,Slova-
Нуа" Sloverliya, Lifiлadr Elekfrik епфisiпiп iri iхrасаt9dап
Frапsц Kanada Paraqvan Almanip olduф halda, idxalatgr ю-
lчпй АВý, Almaniya, Italiya, Braziliya, lsчеgгэ 9rK9 edir. Rusip
eleknik sИпsiуаlаппп gtiсfiпэ gбв diinyada уаlшz ABý-dan gегi
qalr. НеsФlаmаlаrа gёrэ elektk епrфЬi istФsаhпш уапdап
goxu АВý, Frшsа Yapniy4 AFR va Rusiymln рупа dЁgiiг.

зз
 ,МitЬхэssislэr )Оfi аsгiп эwэliпф АЕS-lэ,liп gf,orintln
16Ш KVt-a чэ yaxud btitiiц elektik sИпsiу.аlапшп ifunumi
Фсiiпflп уап$!д gata, Ьilэсэуiпi, АЕS-lэriп isa diiпуапш 50
бIkэsiпф inga еdilэсэуiпi hesab еdiтlэr. 2(DO-сi, il фiiп чеrilэп
pюqnoza эsаsэп dtlnya уапасщ чэ епфi istchlakm(b atom
energetibmrn pyr 3Фlо taýkil еtЙэlidiт.
Bu giin dttпуашп 31 0lЬiпdэ 248 АЕS-ф Фсfl 354 mln.
Kvt{an 9ох olan 44l sэпауе atom enerji bloku istisпrar olunur.
Bu епфi bloklan diinyada istelrsal olunan elektik enerjisinin
18%-пi hаsil edir. Gtlcii 35 mln. KVt tэфl edan tэqriЬп 40 епфi
Ьlоkч tikinti эrэfаsirrdэdir.Нiпdistац Koreya, Pakista& Braziliya"
Argelrtina чэ digэr inki;af еtпэkdэ оlап бlkэlэгdэ АЕSJэr
tikilmi$ir (cad. 1.3.2.a).
Cadval 1.3.2.r
Elektrik епеrjЬi istеhзаlgзr olan оsаз бlkоlоr (2ШЕ-сi il)

Olkolar il"!T?n
KVt ýrrt mlrd.
KVt зддt
Авý 4з4э Koreya цз
Respublikasr
ýin 3456 Bбy0k з85
Втiипiуа
Yaponiya |й4 Italiya ]
313
Rusiya 1038 зl1
Hindistan 830 Meksika 258
кяпаdа 65l cAR 255
61l lran IR 214
Frшsа 570 Sэudiy5в 2м
оrэЬiýиш
Braziliva 463 TtlrНya l98

з4
 Cadvol1.3.2.b
Elektrik enerjisi istehsalrnda АЕS-lеriп rоlч olan asas бlkolor

OIkelar istehsal, Olkalor Istehsalo

mlrd. шlrd.
KVt saat tr(Vt saat
Авý 8l0.7 IQrrada 92
Frапsа 451.5 Ukrаупа 88.7
Yaponiya 304,7 BOyiik 81,6
Britaniya
Almarriya 163 isvec 72.4
Rusiya l49.4 ispaniya 57.5
Коrеуа |46,7 Cin 53
Respublika.sr

АЕSJаr enerji xammalr az, lakin епеrjiуэ talabat 9ох olan eruzi-
lаrф tiНlir. АЕS-lэriп iistiЫiiyii чrащц]Щцiчm ehtiyatlanmn tD-
vi уапасаq ehtiyatlanndan 9ох olmasr, mапfi Ъrаfi=i52_hаhаfuра.-
gэlmэsi, tфliikasrz_liL tэцiпаtшdа4юЬlеmlэгiп olmast чэ s.-
dir.ЕпеrgеtiИэr Ьеlэ hesab edirlar Н, 2015-ci ildэ dtinyadakt
АЕSJэriп iimumi gticЁ 500 mlп. КVt-ъ digar ehtimala gёrэ isэ
600 mlп. kVt-a qэdэr arta Ьilэr.
Energetika sэnayesi istehsalrnda апапачi оlmауап (alter-
nativ) enerji mэпЬэlаri dэ vmdrr. Bunlara gtiпэ9, kiilэk, geotermal,
qabarma enerjisi чэ s. aiddir. АВý, Rusiya Yaponiy4 Frапsа,
Qin, Meksik4 Braziliyц AvsEaliya va s. ёlkэlэrdа mtlq Ьч enerji
mэпЬэlэriпdап istifada edilir. Gэlэсэkdэ ekoloji саhэtdэп tэmiz
olan bu enerji mэпЬэlэriпdэп istifadэnin соýrаfiуаsrпш gепi;lэп-
mэsiпэ 9ЁЬhа уохdш.

1.3.3.Qаrа vo оlчап шеtаllчгgiуа sonayesi

Metallrrrgiya sэпауеsi hэr harsr bir Olkanin iqtisadi poten-

sialrm miiэууэп еdап эsаs tosэrrtifat salralarindan biridir. Mctal-

35
lurgiya miixtэlif пOч хаmmаlm, хiisusilэ mineral xammalrn emalt
ila mэgýul оlчr чэ аsаsэп 2 mtihtirn sаhэdап: qаrа чэ эlчап metal-
luTgiyadan ibaratdir.Diinya qara metallurgiya sэпауеsiпiп соý-
rаfiуаsша хаmmаl чэ yanacaq ehtiyatlarrnm (dэmir filizi, koks-
lagan kiimtir) уеrlа9mэsi xeyli tэsir gёstэrir.
Dtinyada damir filizinin iimumi ehtiyatr 400, tэdqiq
edilmig ehtiyatr 150 mlrd. ton qiуmэtlапdirilir. Haarda dэmir
filizi hasilatr 2 mlrd. tonu бtiib kegmigdir.DamiT filizi ehtiyatlarr
yer kiirэsinda genig yaplmrgdrr. Diinyanrn 90 бlkэsiпdэ filiz
ehtiyatlmrmn olmast

eyni zamanda
zахlsип (сэd. 1.3.3.а).
Codvol1.3.3.a
Diinyanrn Olkalarindo dаmir filizi ehфatr чо hasilatt (2009)

Diinya vo бlkolor Dоmir filizi

Оmчmi geoloii Hasilat, mlп. ton
ehtivatl mlrd. ton
Qin 40 900
Braziliya 49.з 380
Avsffaliya 23.4 з70
Hindistan 19.5 260
Rusiya Federasiyast 85
Ulcayna 5б
CAR 9.4 5з
irarr зз
Kanada 25.3 27
ABS 25.4 26
oazalrrstan 2l
Isvec з.4 18
venesuela 16
Meksika |2
Diinya iizre 400 2.300

36
 Hasil olunan damiT filйЫп 50%-i iхrас olrmur.lЭsas iцqgаtgrlqr_
Rusiya" Qazaxlstan, Braziliya, IGnada, Hindistan, Venesuela, Li--
Ьriуа, Isveg, idxalat9llar isэ Yapniya, АВý, QэrЬi va ýэф
Ачrора tilkэlэridir.
Dэmir filizi ehtiyafiпn 80О/о qэdэri Rusiya Federasiyasr,
Вгаziliуь qin, АВý, Avstraliya lttifaqt, Iftnada чэ Hindistanrn
рауmа diýiiT. Gэlэсаkdа фmiт filizi hasilatmda Rusiya"
Qazaxrstan, Qin, Avstraliya" АВý, Kanada, Hindisйn va CAR-rn,
reytinqinin уtiksэk оlасаф gёzlэnilir. ]
Damil t*kibli хаmmаllапп bilat ila опrm istehlakшn
co$afiyast gеtdikсэ daha 9ох Ьrqlэпiт.
Istehsalm hэсmiпэ gбrэ qara metallrlrgiya fэцlэпi. Арап-
lan btitiin hesablamalaтa gбrэ, qara meиl-polad чэ dэmiгiп digar
хэlitэlаri )йI-эsrdэ dэ asas konstпrksiya mаtеriаllап olaraq qal-
maqdadш. Polad, guýun чэ digэr metal mаmчlаtlапшп isteh-
salnda da yeni tехпаlофуашп tэtЬiqi ёz sэmэвsiпi чеrдrэkdэdir.
Dllnya qara metallrгgiya sahasinin inki9af хilsчsiууэtlэri
polad istehsalmm dinamibmda daha geni9 эks оlчпчr. )О( aмin
70-ci illэriпа qаdэr diinya plad istehsalrnda аrhm dФs siiгotli
olrnugdur.Son illэr qara meЫlurgiya sэпауеsiпiп inkiýafinй
еlаmэtdат xibusiyyat polad istehsah ila yana;r опчп istehlakшn
аrhm sliratinin azalmasrdrr.
Afu sэпауепiп coSafiyasrnda da ahamiyyatli dэyigikliНar
baq verir. Bu dэуigiНiНаriп sэЬЬiпi dбrd arrilla izalr еdirlэr:
- Metala qэrвэt еtпЕklэ mэhsчl vahidina sarf оlчпап
meИlrn azalmasr;
- Копstчksф materialr kimi plastik klitlэпiп metah эчэz
еtmэsi;
- ýirНi istchsal kimi metallurgiyamn inkigaftta оlап
бlkаlага kфiiпrlmэsi чэ bu ёНагiп mýшqаyrlllrа sаlrаlэriпiп
inki;afi ilэ Ьaýlr metala tэlэЬаtm уiiksэlmэsi пэtiсеsiпdа dnnyada
рауlпп arfimsl;
- lnki;afda olan бlkэlэrdэ idxalla baýir шitэssisаlеriп dэпiz
sattillarinф yerlagdirilmasi, keyfiypfli polada ЫоЬаtш artrnaя

з7
lеgiтlэпап mеtаllапп isteЫaktп geniqlэndirmigdir. Опlаrа mап-
qan, коm, volfram, nikel чэ s. aiddir. Вч metallmrn ehtiyatr va 9г
хапLпаsr olduqca btiyiik аrаzi tэmэrkilzlаgmэsi ilэ fаrфэпir. Мап-
qап filizinФn poladrn btittin пtiчlэrЫп istehsalrnda istifaф edilir
(1 ton polad istebalr ligiin 15-17 kq manqan tэlэЬ olrmur), Мап-
о-апrц Ъdqiq edilmi; ehtiyatrnln 75%-dэп атtrф IОё-dэ сэmlэп-
ЙýaiI. СА& Avst:aliya, Zai3 Qan4 Мэrаkэ9,_ Yaponiya manqan
chfiyatr ile zэiigiri<fii. Eyni zайшi<lа MDB tilkоlаriпdэ manqan
еhфаfi goxduT чэ опчп glxanlmasrna gбrэ diinyada l-ci уеrlэrdэп
ЬirЫ tчtчr. Okcan dibinin tЬтiпliНэriпdа da zэпgiп mапqап
yataqlaп чЕirdц.
r. Хтоm 5sаsmф hazrrlanmlý эriпtilэr odadavamhhýt чэ

оksidЁýПфЪ miiфшпэfi ila fэrqlэпirlэr. Yiiksэk keyfiyyэtli хrоm

filizlarinin yataqlan QДВ va Zfuba_b:erlФlr. Хюm filizi yataq-
laTrnrn 96%-i bu бlkэlэriп рауша diigliг. ТlirНуэ, Filippin, Mada-
qaskar v_as. ёlkфэrdаdir.
Nikelфn'paslanmayan plad istebalmda istifaф edilir.
Nikel poi-adiielastiНik чэ mёhkamlik verit. Poladln эridilmэsiпф
чоlfrаmфп ф istifаdэ edilir.
Metal istehsah чэ istehlakl. 2007+i ilda dtinyada pqtad
эridilmаsi 800 mlц., guqun eridilmosi 600 mln. tопч ёtmiiýdiir.
Qаrа metalm эп iri isteЫakgrlan MDB бlkэБ, ý_Ц_!аропi_у9,
АВý va Almaniyadrr. iEO arasшrda Yаропiуашп qаrа mеИllчr-
giya sanayesi olduqca sliтэtlэ inkigaf еtпrэkdаdir.
IEO-in эksэriууэfiпdа qаrа metallurgiya istehsalrn va
saugrn yiiksak tэmэrkiйэgmэsi dэrэсэsi ilэ sэсiууэlапir. Bu Ьа-
xrmdan Yaponiya baqhca уеr tutur, Qara metallurgiyada istehsal 3
mаrhаlаdэ арапlrr.
Эwэlсэ metallurgiya zavodlмпn domna sоЬаlаппф
dэmir filiziпdэп guqun этidilil (80-90% poladhq 9чqшц qаlаш isэ
tбkmэ tiqiin). Poladlrq guqundan mаrtiп чэ elekПik sobalarrnda
konvertorlarda polad emal edilir. Тбkmэ s€х tigtin эridilmig
guqundan Ьilачаsitэ mErnqayrrmada istifada ediliT. Poladm xeyli
hissэsi роlаdэriшrэ sехlэriпdап prokat sехlеriпа daxil olur, az

38
hissasi isa mФlпqауrппа miiэssisэlэriпа ёttiгiiliir. BЁtiin iig
mэrhэlэуэ malik оlап meИllrrrgiya mliэssisolari иm dбчrэli
mliэssisэ аdlапrr.
Dоmпа рglэriпdэ 1 ton guqun эridilmаsi фilп 3-4 юпа
qаdэт xammal чэ удвсаq sэrf edilir. Таm dбчrэli mЬsisэlэriп
уеrlэgdirilmэsi Ugiin Фmir filizi, kоkslаяап kбmiir, su, hэm dэ
meallurgiya рюsеsi 09liп zaruri оlш bagqa materiallar lazrmdrr.
Веlэ rауопlаrа ABý-da ВбуUk gёllэr rауопч, Ukrаупай
Donetsk-Dncpr sahili, Rusiyada Krivoy-Roq, Kuzbas, Hin-
distanda" Braziliyada чэ s. пiimчпэ ola Ьilэr. Buna gёrа da tam
dбчrэli mеиllrгgiуа mЬssiýэlэrЫп Фхч uzaq mэsаfэlаrdэп
dщtпд dal kбmiirdэп istifadэ edaвlq dэmiт fitйi hasilatr
уажпltфпdа; yвxud uzaq mэsаfэlэrdап gэtirilэп filizdэп istifadэ
еdаrэk, kdmlir 9rхап_lап rayonlarda уеrШdiтilh. Мэsаlэц
Fransada Loиringiyadah meЫlurgiya zavodlan Аlmапiуаdш
gэtirilэп kokslagan kбmlirla tэmiп оlrшчr.
Вэzэп tam dбчrэli miiаssisэlэri bбy'rik yiikkegirme
qФiliyyэtina malik olan эlчеrigli su чэ dэmir уоllшпrп, dэmir
filizi hasilatr rауопlаппп чэ kбmiir hбчzэlагiпiп Ьirlэ$iуi
mэrkаzlэгф yerlEdirilir. ABýda Atlantik okeanr sфillэriпэ,
Latrn Amerikasr Olkэlэriпdэ Фniz nэqliyyatl ilэ fiIiz, Appalag
hёчzаsiпdэп isэ kбmiir gэtirilir.
Нааrdа metal эridilпэsiпiп Ыiytlk hissesi kбmiir hёчzаlэri
daxilindэ yeгlagdiгilnigdir Pensilvaniya, Midlend, Rчr, Sаш,
Belgika kёmiХ hёчzэlэri чэ Ьа9qаlап). Polad isehsalr iigtin
guqundan bagqa Фпir qшпfilаппdап istifadэ edilir. Dоmпа
sоЫаппа malik olnayarr plad чэ рюkаt istehsalr zavodlan
tеkrаr emal miЬsisэlэгi аdlапг чэ аdэtап goxlu dэmiт qnntrsr
yýllan уеrlэrdэ- iri magrnqayrrma mоrkэzlатiпdа, роrtlаrdа va
miihtim damir yolu qovgaqlannda уеrlэgdirilir. Тэlсаr emal
mllэssisasi elektrik sobalan ilэ tэсhiz edilir,
Olvrn metrlluryiya. МеИllапп bilan, istehsalr чэ emah
ilэ yana;r aýlT sэпауепiп mйiim sфэlаriпфп biridiT. Опчп эsаs
xammall эlчап metal filиаridir. olvan metallar tэrньiпа чэ

з9
istifadasinэ gёrа 4 qnrpa эsаs (mis, siлk, qurф;un, alilminium,
nikel, titan, qalay чэ maqnezium), lеgirlэпэп-а9qаrlапап (volfram,
vanadium, molibden va s,), nacib (qи1, etimtý, platin) чэ nadir
(qallium, germanium, indium, ИпИl чэ s.) metal qruрlаппа
bбliintir.
Olvan meИllurgiya miirэkkэЬ daxili qmuluga malikdir.
Olvan metallrrrфya mtiэssisalari 70-э qаdэr metal niiviinifur emalr
ile maqýuldur. Вч meиllardBn bir пе9эsi aliiminium, mis, sink va
qurýu;un hэm istehsal hесmiпэ, hэm dэ mэЬчlчп qiуmэtiпэ gёrэ
btiinliik tэ;Нl edir. Olvan metallardan va опlапп эriпtilэriпdап
maynqaylrmada (avtomobil чэ tэууавqауrппа), elektrotexnikada,
qaTa metallurgiyada (fеrюэriпtilэriп istebalr iigiin), Нmуа
sапауеsiпdэ, eyni zamanda elektrik veriliglэri чэ rabita хэtlаriпiп
рНli9iпdэ geni; istifadэ edilir. Оlчап mеtаllапп goxu hоrЬi
sэпауепiп miiхtэlif sаhаlэri iigiln da zaruridir.
Olvan meиl filИ ыkibinda az metal (9жапlап filИп
ьrkiЬiпdэ 0.5-3.5О10 olmasr ilэ fэrфапir (tэrkiЬiпdэ 30% metal
olan aliiminium, maqnezium, qчrМчп istisna olmaqla). Афr-
alvan mеИllапп (mis, sinh qщgчýчп, nikel, qalay) bu хiisчsiууэti
onlmrn hasil olrrrrduýu уеrФ saflagftnlmaýrm чэ iИn emalml
tэlэЬ еdiг. Alltminium аridilrпэsi elektrik enerjisi gox tэlаЬ
еtdiуiпdэп ontrrr miiэssisэlэri sэrbli elektrik enerjisi mэпЬэlаriпэ
чэ istehlakgrya miimktin qэdэт yaxrn olmalrdrr. Оgэr filizin
tэrkiЬiпdэ bir пер meИl varýa (polimeЫ filidэr) saflagdrгma ila
yanaý1 опчп tэrКЬiпdа оlап metallan ауrпrlаr. Маsаlэц
qurýugun-sink filizinin saIlagdrnlmasrnda iH konsentat qrrrýugrm
чэ sink эldо еtmэk miimkiindtir. olvan mейl konsentratlanmn
dФrnmasr filizin dagrnmasmdan daha эlчеriglidir. Qtiлki, onun
tarНbinda metal 30-40%-dэп аrпq olmur.
Dtinya эlчап metallurgiya sanayesinda ildэ 40-42 mln.
tona qаdэт metal эridilir. Опчп 17-18 mln. tonu tэkсэ
altiminiumun рауrпа dфiа. Alilrninium sonayesi Ugtin эsаý
хаmmаl boksit, hemginin аlшit чэ nefelindir.

40
 Olvmr mеиllчrфуа sanayesi qara metallurgiya Hmi
sanaye gevriligi dбvriinda уаrапшr kёhпэ sаhэlэrdап hesab оlцпш.
Ю( аsгdэ опчп inkigafim Ё9 mаrhаlауэ ауrпrlш.
BiTinci mаrhэlэ mis, qчrФýчп, sint qalay kimi аýг alvan
mеиllапп istehsalmrn iiýtihliik еtпэsi ila хатаktеrizэ ediliT. 1950-
ci illаrdэп Ьаglауаrаq l970-ci illэriп ortalmrna qаdэrН ikinci
mаrhаlаdэ aliiminium, maqnezium, tiиn Kmi yiingiil эlчап
mеиllапп istehsalr yilksэk strэtlэ inkigaf etmigdir. Вчпчп
пэtiсэsiпdэ allirninium sanayesi istehsalr artaraq, digэr sэпауе
sаЫаriпi {istэlэmig hэttа birinci уеrа gжmlgdr.
0gtincil mэrhэlэ diinya tэsаrrtifаfiпdа enerji чэ хаmmаl
Ыihтапr (70-ci iltarin ortalmndan) ilэ yanagr, эtrаf mtlhifin
mtihаfizэsi ilэ baýlr olub чэ indiyodэk davam edir.
Дiimiпiчm istebal pюýesinin эsаs mэrhаlэsi ilkin
aliiminiumun аlшmаsrdг. )О( эsriп ikinci yarrsr чэ XXI esrin
эwэllэriпф bu sаhэdэ аrhrп mШаhidэ edilrniqdir,Olvan
meallrгgiyada talcar еmаlш daha geniq gэНldэ yayrlmasr
diinyada qalay (1/5), altiminium (1/ф, sink (1/3), mis (2/5) чэ
qrгýugunun (1/2) istebalrrrrn уiiksэlmаsiпа sэЬэЬ oldu.
Olvan metallann milxtalif inkigaf mаrhэlэlэriпф isteh-
sаlmm arhmt mii;аhidэ olunM da alilrninium iýtebah daha ýtiretli
оlmчg чэ hazrrda 17-18 mln tona gatmlýdr. Altiminium уеr
k'rirэsiпdэ эп gox yayrlmrg mеИl hesab оlчпчr.
MetalluTgiya sаhэsiпф iqtiмdi samarэliliyina gýrэ
dэmirфп sоша ikinci yeri tutur. QэКsiпiп уUпgШ чэ 9ох istehsal
olunrnasma gёrэ эlчап mеИIlrгgiуаdа apanct saha hesab оlчпчr.
Аltimiпiцmdап istehsalatrn btitiin sаhэlаriпdа konsnuksiya
materiah Hmi, пэqliууаt чэ brbi mФtпqауlпп4 atom
eneTgetikasl, kimya sэпауеsiпdа, mэiрtф чэ s. sаhэlfidэ geniý
istifada edilir. Дiimiпiчm filizinin hasilatr ilk эwэllэr Qarbi
Ачrораdа va ýimali Amerikada (diinya bilatшn 98%-i)
сапIэпmigdi.

41
 Cadval1.3.з.Ь
Boksit hasil edon esas бlkоlоr (2007-ci il)

оlkэlэr Hasilat mlп. Olkalar Hasilat mln.

ton ton
Avstraliya 62,4 Yamayka 14,5
ittifaqr
Cin з0,0 Rusiya 6,4
Braziliya 22,| venesuela 5,9
Hindistan |9,2 Sчriпаm 4,9
Qvincya 18,0 Qazaxrstan 4.8

АltimЫчm sэnayesinin asiý xammalr olan

hasilatgrlan

va s.-dir (cad. 1.3.3.с).

'.ъя* Cadval1.3.3.c
Дftmiпiчm hrsil edon asas ёlkаlоr (2007-ci it)

OIkolor Hasilrrt mlп. Olkoler Hasilat mln.

tоп ton
Cin 19.5 Rusiya 3,3
Avstraliya 18,8 Hindisиn 2,9
ittifaqr
Braziliya 6.8 Surinam 2,2
Yamayka 3,9 venesuela 1.9
Авý з,9 Ulcayna |,7

Respublikaпrrzda Dаgkэsап rауопrmdа altimЫum ýэпауе-

sinin inki;afi tigtin zэпфп xammal alunit yataqlarr чаrфт.
Altiminium istehsalma g0rэ Rusiya, Ка-
nada, Almaniya чэ Nоrче9 ba9lrca уеr

42
бlkаlэri @ОО, Qаtэr, Kiiveyt), Misir, Lаtш Amerikasr бlkэlэri
(Braziliya Vest Нiпd dбчlэtlэri) fuqlэnir.
Дiimiпiчm sэrвуеsiпdэ istebal iki mэrhэlаdа apanlrr:
1. Хаmmаl gжаr ап бlkаlэгdэ эldэ
оlчпчr;
2. Ucuz elektrik enerjisi olan ёIkэlэrdе aliiminiцm oksidi
mэЬчlа gevrilir;
Yaponiya va QэrЬi Avropa ёlkэlэriпdэ idxal оlчпап
xammala эsаslапап эlчап metallurgiya эsаsэп daniz роrtlаппй
уеrlэ9iт. Digэr tагэfdэп isэ аýr эlчап metallarrn еmаh
miiassisэlaTi filй rауопlаппа dоýrч meyl edir.
Diiпуашп "mis qurgaýr",_And dя€lяrr {фi}чэ Ца*эzi
Afrika saylhr. Saflaqdmcr mis istфsalr
xiisusilэ fацlэпiт.
Qili, Rusiya, Iftnada" Zambiya, Polga, Qazaxlsиn;
idхаlаtqtЦцjsа АВý, AIR, Frапsа" italiya" Yaponiya, Koreya
ЕёsГчГlikаsr чэ Вбуiik Вriипiуасtш. }ДЦеl hФilal*- ibe-li&T
бlkэlэгэ Rusiya" Kanada" Avstaliya lttifaqr ilэ уапа9r Indoneziy4
Kub4 Qin, Braziliya aid еdilir.оrцrЁчr$ц-kопsýпtsаt_lцл-*эsаý
istebalgilan Avstaliya ittifaqr, АВý, Kanacta, ýiц Реrц
Meksika, Мэrаkеg, Boliйya" цgltаkglап Авý, АFR, BOлik
Briиrriya, lиliуа" Fransa чэ Коrеуа
konsentгatmln ап mibiim istchsalqllan Avstraliya lttifaqr,
Kanada, СЬ АВý, Реrч, Braziliya, Boliviya Meksika aid
edilir.Qalay dalB 4ох ýЦ ihdoneziya, Реru ча Bгaziliyada
istehsal olunur. Dtinyada volfram istehsallmn 70%-i yalnlz Qinin
hesabrnadt. Diinya molibden konsentratlan istehsalшn 50%-i
Капаdдшп pyrna dmtir.Qlzrlrn timumi hэсmi l35 min ton tэфl
еdir. Опчп 4Фlо-dэп goxu zэrgэrlik mamulatlannrn istehsalrnda
istifadэ edilir. 30%-i dtivtot ehfiyaft Kmi qопшчr, 20%-i fэrdi
рхslэrэ maxsusdur, 1Фlо -i sэпауепiп mlПtalif sаtrэlэriпdа
isladilir. Qиl dtinyanrn l00 0lkэsiпф hasil оlчпчг. Вч dбчlсtlэr
arasrrrda эsаs yeri ý]i (3l4 t.), Avstraliya ittifaqr (227 t.), АВý
(216 t.), CAR (205 t.), Rчsф (205 t.), Реru (l80 t.) Kanada (95

4з
 illэr CAR чэ Rusiyada qral istehsalr
t.), чэ s. futurlar (2009). Son
aza|rdrЕr halda Avstraliya lttiaqr, qin чэ indoneziyada istebal
агtmаýа ba;lamrgdrr.

1.3.4. Maglnqayrrma sonayesi

Magrnqayrrrra tэýэrriifаtш btittin sфэlэri Ugiin mФш va

avadanlrq, onlann hissalarЫ istehsal edir, iпsшlаrm tesэrriifat
hэуаtшdа bбy'rik rol оупауrr. Маgrпqауrrmа hэm mqýФ оlапl9ццl.
sayna (90 mln. пэfэrэ уакп), hэm Ф istehs_a] ф{if mэhsЦlд_lп
dэJэццэ gёгэ sэпауе sаhэlэri arasrnda birinci yeri tutrц. О, metal
emah ila ЬаЫ 200-э qаdэr miiхtэlif istebal va ymmistehsal
sаhэlэrdэп iЬагэtdiг. MibiT magrnqayrrma sэпауеsi sahalarin
miirэlkэЬ kompleksi оlmафа btiltiniir: iimumi magrnqayrrma,
elektrotexnika чэ elektronika, пэqliууаt mаgrпqаупшвl.
Опlап ущащп!_]ЦфLпа ftбhпэ, yeni va апr уепi sаhэlэф,
tэуiпаfiпа (iimmni, паqliууаt mаýrпqарrmаsl, eleknonika чэ
kэпd tэýэrг0йt, tikinti-yol avadarrlr$ ve msýrп-
lап, cihazqayrrma), texnoЦi :ШsttsisцЦаri!эgrýтэ (mеtаltчtчmlц
эmэk hrtчmlц elmtutumlu) qruplaq&nnaq miimkiindiir. ЕТТ
dбvdinф еlmtчtчmlч maýmqayrrma istehsalrna daha 9ох diqqэt
yetirilir. Кбhпэ ma9mqayrrma, мhэlафэ lokom9tiv, чаqоцgштri
v_e дrtirэkkэ_Ь оk_пауап Ьаzi д,аdапlrфаr, yeni sаhэlэгэ avtomoЦl,

tэууаrэ, elekhotexnika,, ЕНМ, robot istehsah, ап yeni sаЫэгэ Ьэ

aviakosmik texnika, гadioelekfronika" rаkеtqаFrmа чэ s. dadldiг.
ч
А$r mаЕrпqауппаdа mеtаltцtчп (фzgаlь traktoT чэ s.)
sаltэlэгiп inkigafi ixtisash kadrlaT olan rayonlara meyl edir.
Dэzgаhqауrrmа sэпауеsiпэ mеtаl еmаh dэzgаhlаrr, d+
mirgiрrеslэmэ ачаdапlrqlапшп istebalr daxildir. Sапауе
rоЬоflапдrп istehsahm da Ьч sаhэуэ aid edirlar. Dazgйqayrrпra
hэm ф iimumi mаgmqаушпа sэпауеsiпiп apancr sаhэsidir.
Dtiпуашп эп iri dэzgah 'ilчaca,tgrlan AlB''_italiya Isчryrэ_-rэ
АВýJш. Qeyd еdэk К, эп iri idxalatglaв АВý, 9iц Дщапilць
ffiehlakgrlaгa isэ АВý, Qin, АFR, Rusiya, Коrеуа Respublikasr

ц
 daxildir. ý9цgу9 rqЬ_оrtlецrцп istehsalr datra yiiksэk stirэtlэ inki9af
еtmэkdэdir.ВчsаhэdэYароцiуа__ча_QiпliФqrdir.
Cadvel1.3.4.
Маgmqауrrmапш bazi mоhsчIlаппш istehsalr (2007-ci il)

Dfinya Metal Dliпуа Тrаk- Diinya Mi_ Dlinya Tele-

ye бIka kаsап Ya toT Y0 nik Ye vizor
lаr daz- бlkаlоr mlп. 0lkalar avto- бlkalor mlп.
gah ad. mobll ad.
miп. mlп.
ad. ad.
Cin l 200 MDB 580 Авý 12.1 Cin 25
Yapo- l63 Yapo- 172 Yapo- 8.6 Авý 24
niya niya niya
MDB |52 Авý 98 AFR 5.3 Yaponi- l5.8
Yа
Авý 100 Hindis 92 Frапsа з.2 СэпuЬi |4.3
-tап Коrеуа
AFR 98 italiya 87 Коrеу 2.9 MDB 9.8
а
Resp.
Italiya 97 B.Bri- 8б Ispmri- 2.6 AFR 4.t
taniya уа
Rumr- 95 AFR 65 MDB 1.8 B.Briи- 3.0
niya пiуа
Polýa 46 Pol9a 62 B.Brit 1.6 italiya 2.4
a-niya
Qexiya 40 Serbi- 60 Капа- 1.6 Brazili- 2.2
уа da уа
Bolqa- 2l Qin 59 iЫiya 1.5 Frапsа 2.0
rБtап
Diinya l500 Dfinya l800 Dfiпуа 51 Dfinya 135

45
 . Gamiqayrrma 1k0hпэ sэпауе sаhэsi olmaqla yanagl, опчп
inkigaf mаrЫэsi')* asrin iНnci yanslrra tэsаdtif edir. 1975-ci
ildэ istifаdэуэ verilan gэmilэriп tonnajr 35 mln. ton tэфl edib. Bu
эп уiiksэk gбsterici idi. Ю( еsriп sопц )Ofi эsriп эwаllэriпdа эп
9ох yeni gami hаапlапmаsr sifari;i
tаrsапэlэriпэ mэхslБ оlmчgdчг. аrаsrпф Braziliva
ДsýрЫikаsr Ьч baxrmdan fэrqlэпir.Omчmiууэtlэ, gamiqaylrma
пэqliууаt 2-ci yeri tцhrr. Вч sabda inki9af
sэйууэsiпэ gбгэ аропlуа (an iri tэкапэlэr lokoqama, КоЬс),
Koreya Respublikasr @asan), Frапsа (Магsеl), AFR (IlambuTq,
Kil), ВбуЁk Вriипуа (QIащо), Rusiya (Sапk-РеtеrЬчrq,
Murmansk), АВý, Yчпапstап, iweg, Norveg, Finlandiya чэ s.
ёlkаlэг fаrqlэпir. I
Маgшqауrrmашп эsаs sфаlаriпdэп biri _araomobil
istehsalrdlr. АиоmоЬilqауtrmа diinya tэs гiifаtmа tasir dаirэsiпа
gOтэ yalnrz rreft sэпауеsiпdэп gеridэ qalrT. Aйomobil sэпауеsi
пфiууаt mФmqауппшшш эsаll brkib hissэsidir.
Avtomobilqayrпna ilэ bir 9ох Ыеhsаl sаhаlэri фlastik kiitla,
.
rеziп, qШэ, boyaq) baýld,r Dllnya avtomobil istehsalrndд

Diiпуашп iri avtomobil girkаtlэriпэ "Ceneral-Motoв",

*Fоrd-Моtок", "Iftaysler" (АВý), "Тауои','Nissan", "Honda",
"Mazda" ýaponiya), "Folwagen", "Меrsеdеs", "BMV",'Ореr'
(Almaniya), "Fiat" (iЫiya), "Reno", "Pejo", "Sitsoyerrl' @ransa),

Веупэlхаlq эЬmiууэtli bu korporasiyalara СэпчЬi Коrеуашп

"Dеч", "Sank-Yonk", 'Kia", ýЫп "Ceri", "Lifan", "BYD"
;iтkэflтi dэ эlача olundu. futrq dilnyanrn biT 9ох бlkэlэriпФ
аdlап qeyd оlчпап avtomobil qirkatlarinin goxsaylr filiallan
yaradrlrnrgdtT.
АиоmоЬil diinya ticaratinin эsаs mаllаппdап Ьiгidir.
Diinyada avlomobil istehsalmm tэqriЬэп 4G42%-i i:cac оlчпчr.

46
Diinya Ьаzшпй avtomobil i:сасdсilаппdш Yaponiya (4 mln
minik, 880 min yЁk avtomobili), Alrnaniya (3.4 пlп minik чэ 268
min y0k),. Frапsа чэ СэпчЬi Коrеlа xttsusilэ sogilir.
Д{сsу" mФmqауrй$ mfпэkkэЬliуi ilэ fэrqlэпiт чэ
Ъqriboгr dtlпуашп 20 ёlkэsiпф inki9af etmigdir. Вч sаhэdэ АВý
('Маkdошеl-Drщlеs", "lлksid-Martin", "Boinq':,'Nоrtrор",
"Yunayted"), Bбytik BdИniya (l'Вrifiý Eyrveys"), Rusiya ('{!";
'"Tu", "Miq", "Aflant') fаrqlmiтlэг.
ftдftеt 1gkrikaýmln чэ kosrnik арагаtlаппm istфsalr эrаzi
Ьаvшдdап bir qэФr mфdй olsa da, Ьч sаlЕdэ АВý, Rusiya"
Frапsа, Bбyiik Втiипiуа ЁrqЬпirlт. ýоп illэr bu sаlrэdэ ftlan чэ
PakisИn dёчlэtlэri dэ mtiаурп uýurlar qazarrmglar.
Elektrotexnika чэ elektron avadanlrqlm istebalma gбгэ
АВý, Yapniya Fтаrщ iиliya" Biiylik Вгitапiуа" Rusiya
FeФrasiyasr ъ inki9af etni9 digэг 0!kэlэт baglrca yer tчtчr.
Маgпqарппа mэhsчIlапшп Ьупэlхаlq fiсаrэti getdikca атПr чэ
Ьr Ьir Olkэ dtinya bazarrnda hаm iхгасаtgr, Ьm dэ idxalatgr kimi
qrxr; еdir.

13.ý. Кimуа вапауезi

MйsiT dбиdэ iФsadiyyaun mtth0m заhэlэriпфп biri ф

kimya sэшуеsidir. Кmуа sэпауеsi istebal чэ tсчпikапп pni
sФэlэri tgiin (radioelehronika, atom ýamyesi чэ s.) laam olan
Ьir gox mэhsчllапп istchsalma imkап yaradrT. Ва;атiууэt kimya
яnayesinin komэуi ila torpФrn m0nbitliyini мпт, kэпd
Ьsэrrlifаh Ьilkilэгiпiп xэstэliНari ilэ mllЬаrizэ Фап, ve s. Maddi
isteltsahn чэ mэфtiп hlt{ln ýаhэlfiiпф kimya scnayesi
mэhsчllаппdш iýtifada еdilпэýi gеtdikсэ geniglmir. Kimya
sэпауеsiпiп уtlksэk iqtisadi frуdаlrhф опrmlа izah editir К, bu
sahэ xamrralrn t-m istifаdэsiпэ imkan уаrаdш. BiT slга z*чri
mаЬчl!апп эlф еdilmэsi Ф kimya mtiаssЬlагiпф еmаl edilir,
Kimya sэпауеsiпdэ эsаý xarnmsl neft чэ qazdш, kdmllr
еmаlшп аЬmiууэti isa kaskin s{trэtdэ а9аF dt;mttgdtir. Kimya

47
mэhsчlltrшm 9Фidlэri сепiýlэпir, Yeni-yelti texnologiya tetbiq
оlчпчr. Kimya sэшусsi sфэ sfrчktчrчпчп miiгэkkэhliуi ila
farqlanir. 230-а qаdаг mfl:<Ыif пбч istchsalat sаhэsiпэ malikdir vo
Ьч sаlrэпiп Кфýаl etdiyl mаЬчlцп рgidlэriпiп ,sayr mlп.-а l
gqfrш9d,r. Kimya sonay,esinin istehýal hacmi isa l J-nlTd. дFý
dоllаппа gatmrg&r. Kiilli miqdaгda texnoloji рtоsеslэrdэп istifrФ
eden, mtirэНсаЬ salв stчkШrша malik оlаlъ miпlэтlэ mtixtэlif
mэhrl пбчlэri istehsal еdэп

QеЁ-tИчi kimya qeyri {izvi Ьirlэflttоlэг istehsal edir

(tчцчlаr, qэlэчilаr, duzlar, miпеrаl g0bro vo s.). Qeцi-ilzvi kinya
senayesinф xammal kimi эsаýап lцlЩr_4
kalium duzlanndan ve s. istifadэ edilir. Опш bаzi sahaleri kёrntir,
iri isteЫakgtlandш (аюt ФЬгэlаri istфsalt чэ s,).
sintez yaxrrd plimerler
хшпmаlr (еtilец аsiflрц benzol чэ s.), sin&tik mateTiallm Фlaýtik
kOtlэ, sintetik qэЕап, sintetik kauguk, kimуэчi lif ve s.) ve iizvi
yanmfabrikatlaT (etil spilti, fenol, aseton vo s.) istehsal edir
(сэd.l,3.5.а).
Uzvi sintеz sanayesinin хшmаh аsаsэп пеfl qaz,
kбmiirdiiT. Stlni kauwk iзtфsаt 1gft gддlrпtп бfuчэ mэhsчllаппа
эsаslапа bilir va Ьчпа gtira Ф, bu sаlю hаm kбmfir-metallurgiya
rayonlarrnda, Ьm ф пеft cщalr rауопlаппdа уе,rlэgdirilir. Mtasir
kimya sапаусsiпdэ ncft бцдtrпrп va kоlrslа;mапrп эlачэ
mэЬчllаппdап dаhа genig iýtifaф dilir. Kimya sэпауеsi Ьm dэ
en€rjinin чэ istiliyin 9ох iri istehlalcgrsldrr, Kimya ýanayesinin
eyni -яmапdа b6yttk miqdarda sчуа tэlэМl olduýundan ошm
mbsisalэri 9ау va dgtiz уаюпЬSпdа усrlэqdirilir. Kimya
smayesi mtirэlkэЬ aparatlar, mаýш чэ сihаdаrlа tаmiп olunmah
чэ miiasir elmi-tocriki bazayamalik оlпаlr<lш. i. ,,

йtпуа bsarгOfatr sistвшdnй kinyа mэЬчIlаr istebaltnn

90%_i lЕО-Ц о сfthlэdаrr,SO7г.i АВý-m, 2Фlo-i Yаропiуашп чэ
30Уo-i digэr бlkalarinin pyrna dtýiiг.

48
 Cadval1.3.5.a
Kimya mаhsчllап istehsah (2008-ci il)

Plastmas Kimyavi lif sintetik kдчсчk

Olkalor Istehsal Olkolor istehsaI Olkolar isteh-
mlп. mlп. tоп sal
ton mln.
ton
Авý 3,3 Авý зз Авý
Yaponiya 2з,8 Qin 2з.8 Yaponi- 2150
уа
AFR l6,7 Таучап 16.7 Rusiya l000
adasr
Коrеуа 9,8 Koreya 9.8 Frапsа 670
Resp. Resp.
Tayvarr 9,8 Hindistan 9.8 AFR 603
adasr
Cin 7,7 Yaponiya 7.7 Cin б38
Frапsа 6,0 Indonezi- 6 Коrеуа б01
уа Resp..
Hollan- 4,9 AFR 4.9 Tayvan 490
diya adasr
B.Britani_ 3,9 Italiya 3.9 В.Вriи- 370
уа niya
Belcika 3,7 Taylarrd 3.7 Italiya 340

ОЪп аsriп 50-ci illэriпdэ miпеrаl $iЬrаlэriп 40%-i QэrЬi

Awopada (Almaniya, Frапsа, Bёyiik ВriИпiуа" iИliya, Belgika
Hollandiya), tаqriЬэп З0%-i ýimali Amerikada (АВý, Kmrada) va
20o/o-i sabiq SSRi-dэ istehsal оlчпurdu. fi,{tиsir dёwdэ isa bu
sаlrэdэ Арtу_а_кеlопu liderdir (40Уф, iНпfi yerdaýimdi:Цrerika
Q5П, iigtincil уегdэ M_DB ёlkэtаri (15ОlФ чэ dёгdiiпсU уеrdаБJ
QэrЬi Аwора (l2И rеgiопчdur.

49
 Codvol1.3.5.b
Мiпеrаl istehsal edon asas бlkaler
Olkolar istehsal, mlп. Olkaler istehsal, mln.
ton ton
Cin 29.8 АFR 5.2
Авý 28 Belarusiya 4.з
Kanada 16.3 indoneziya 4.2
Ilindistan |4.2 Frапsа з.5
Rusiya 10.1 Ul<rayna 3.1

Mineral gЁЬrэ istehsalrnda birinci iiglЁуэ Qin, АВ_ý чэ

ýщдdа daxildir (сэd. 1.3.5.Ь). Mineral giiЬrэlэriп 50%-dэп goxu
(90 mln. ton) azot gtiЬrэlэriпiп рауша dtiqiir. Bu sаlrэdа miihiim
istehsal rауопlап formalaqmlq&r: 04gkýikatfufэzi sahili (АВý),,
@е;щlRчr (Аlцrапiуа), Ёrапsаdа Rопо-Др, Reyn чэ ýeld deltalarr
(Niderland чэ Belgka), Moskva, Volqa эfiаfi rауопlш (Rusiya),
ТоНо (Yaponiya) чэ s. 2009-cu ilda mineral gЁЬrа istehsah 498
miп ton olmu;dur. Yа,хш vortlara qаdэr iOO arasmda уаlшz
Meksikъ Braziliya, itац Argentina чэ Hindistanda Нmуа
sэnayesi inkigaf etmiqdi. Son оп Ье9 il arzinda kimya sэпауеsiпiп
coýгafiyasr geTriqlanmi; ча Latrn Amerikastnln, Asiyanm,
Afrikanm bir 9ох Olkэlаriпф yayrlmr;drr.
Modan Нmуа sanayesi. Мэфп Нmуа хаmmаlmm emalt
опrrп istehlakrmn coýrafiyasrndan эhэmiууэfli dаrэсэdэ fэrqlапir.
Bu saha iigtin хаmmаl ehtiyaflarr olduqca gохdчr. Lakin onlann
эп iri ehtiyatlarr Ьir srra ёlkэlэrdэ сэmlэпmigdir. Веlэ ki, fosfor
хаmmаh hasilatrnrn (130-140 mlп t.) 80%-i сэmi iig ёlkэпiп
(Rusiya, АВý чэ Мэrаkеg) раупа diigtir. Kalium dчzlаrrпш
grxanlmasrnda (30 mln t.) $чфа, Капаd4 Аt,цецi а liderdir.
ТэЬii kiikiird hasilatrЙn эsаs hissasi АВý, OzЬэНstап,
Polga чэ Meksikamn рауша dtigiП. Bu сilkэlаr mtivafiq хаmmаlrп
ba;lrca ixracatgrlandrr. Osas idxalatgrlar isэ QэrЬi Ачrора iilkэlэri
чэ Yaponiyadrr.

50
 ikinci Diinya mtiharibsi neft-kimya sэпауеsЫп inkigafina
xibusi ьkап verdi. Bu dбчrdэ пеftауrппа sэпауеsi mЬssisаlэri
daniz prtlannda (Rotterdam, Marsel, ТоНо, Мiпа-аl-Оhmэdi чэ
s.) yeTlэgdirilmi$iT. Neft kimуая (neftaaz) xeyli Фrэсэdэ
xammal istehlakr ilэ sасiууэlэпir чэ ом gtirэ ф Ьч sфэ пеft va
qaz glхапlап rауопIаrа, neft ernah mаrkэzlаriпэ, Ьоrч kэшэri
magistrallaлna уакп уеrlэgdirilir. Dilпуашп neft kimya
istebalrndд Rusiya, Ачюр4 АВý чэ Yaponiya ba9lrca rol
оупауlт. Son illэrdэ Yaxrn чэ Orta ýэцiп neft 9rхагап ёlkэlэriпdэ
Кmуа sэпауеsiпiп yeni iTi rayorrlan va mэrkаdэri forrnala;rr.
ITan, Iгаq, Оlсэzаirdэ plastik klltla, sltni lit stini kauguk istebah
yaradrlmasrna ba9lanmr9drr. lri neft kimyasr kоmрlеЬlэri Latn
Amerikasrmn biT яrа бlkэlэriпф (Meksika, Bmziliy4 Аrgепtiпа
чэ Venesuelada) уаrаdllrш9dr.

Ме9э чэ фас emalr sэпауеsiпiп co$afiyasr mеýэlатiп уеr!э. лmэsi

ilэ miiэууэп ediliT. Мер sanayeýinin аhэmiууаt Б
iпsапlапп giindэlik byatmda mtiэууэп юl oynayrr. Malumdrrr ki,
dtiпуашп ауп-ауп regionlannda mеgэlэr qеуп-ЬгаЬл istisпrar
edilir. Ме9э sэмуеsiпiп sфэ strцktчru чэ texnologiyast бz
miiLrakkэbliyi, buraxrlan дцфsцfuп _ь:dtцuпа gtiгэ fацlэпir.
Вчrауа аД4с_ . tэ_darlikii аýаип mехапiН еmф, ИхИ-ýаIЬап
Цааrlапmаsr, fапец аýас рliЫэriп istФsalt, mеЫ, sellЁloz-kaSz
istehsalt daxildir.
.Меýэ tadдiikil sanayeýinin эsаý funksiyasl аýас
mаtеriаllшпm tэаМtКlпфц dаýmmаsmdап iЬагэtdir. Ilаzгdа
diinyada 159:100 mlrd. mЗ oduncaq еhtiуаhпп olmasr qcyd
оlчпчr. Опчп illik аrhmt 4 mITd m'-a gatmrgdrr.
Аýас tэdаrЁkttпе gбra ýimal mе9э qчrgаф GtВý-Зrrgуа-
-Кшrфа" ls!,,9е-_Fidздфча) qabaqcrl у€r tчfur, ДдпаДеlýI€9_J.а
Finland_iya mФэ_:lq_ а&с. щф iizв Ьеупэlхаlq miqyasda
ixtisaslagmrg бlkalardiT. I(афz istehsalma gбв Каrиdа diinrda

5l
birinci yeri tutur. Qazet kaфzr iхrасаfiшп 70%-i Kanadanrn, 20Ой-
i isvegin, Finlmrdiyanrn чэ Norvegin payrna dii;iir. On goxlalrй-
gаlЧqц_АДL(аq цL1 1оц), I!,qцad,a (ý8 цlп.. ton), Qiц, _ЧЦq,
Yарqш,уL-_ДцziliуЦ--НiпdisаЦф_ istehsal оluпчr. jшrеr
istehsalrnda da эsаsап bu бlkalar segiliT. Lakin аýас рlitэlэriп
istehsalrna gбrэ QэrЬi Ачrорашп Ьэzi бlkэlэri dэ (AFR, Frans4
isveg, Finlandiya) Ьч siyalrrya dа,чildir. Taxta-qalbart
mаtеriаllапшп iri ixracatgrlarr АВý. Kanada. isveq. Finlandiya чэ
_Мiуафr. Son zamanlar isэ Ьu ёlkэlэriп ýrаsцЕ _Р"_r"шiliуц
Щкцiу1;С_gпцЪ-ýэrqi 4q!уа бlkаlаri dmril оlmчgdчr. _щрsiуа
oduncaq iitehsalrna gбrэ diinyada qabaqcrl уеrlэтdап biTini tutuT.
Diinya odrmcaq tadartiktindэ iOO-in payr xeyli agaýrdrr.
Вч qrup бlkэlэrdэ selliiloz-kaфz sэпауеsi dжili bazarr tam tэmiп
еfirrir. io0-in еksэriууаtiпdэ hэr sakinin istifada etdiyi kaýtz |,2
kq-dmr artrq olmur, iEO-da isэ 100-200 kq oluT. Dtinyada kaýrz
чэ karton istebalrmn 4Yo-i, istehlakgrlaTrmn isэ 10%-i Ьч
бlkэlоriп рауmа dtiqtir (cad. 1 .3.6).
Cadval1.3.6.
Каýи vo kаrtоп istehsalr

Olkolar Каýи vo karton О ciimladon qozet

istehsдlr mlп. ton kapl istehsalr
шlп. ton
Авý 89 7
Cin 38 l
Yaponiya зб 3.7
Kanada 22 1l
Almaniya 18 2.1
FЫandiya 14.1 1.6
isvec 12 J
Frшtsа 9.8 1

коrеуа Respublikasr 9.4

italiya 8.3 0.9

52
 СапчЬ mер qчг9афпdа mеgэ sэпауеsiпiп osas аrеаllап
Аmаzоп hёvzesi, Tropik Afrika ýigeriya, Kobd'Ivuar, Qabon),
СапчЬ ýэrqi AsiyadrT (ndoneziya, Malayziya). Вч бlkэlэriп
tэdаriik еtdiНэri oduncaq dэпiz naqliyyatl чаsitэýilэ Yaponiya,
АВý чэ QэrЬi Аwорауа ixrac edilir. Нэmiп ёlkэlэrdэ mе9э
sanayesinin arfimr bu sаhэпiп соýrаfiуаsпа bбytik tosir gбstэrir.

1.3,7.Yfingitl va yeyinti sonayesi

ЕТТ dбwiiпф yilncitl sэпауепiп inkipfinda чэ

yerla;mosinФ Ьа9 чеrап dауigiНiНэr опm эsаs sahэsi оlап
toxuculuq sэмуеsiпdэ daha aydrn эks оlrmчr. Kustar istchsah da
пэzэrэ alsaq bu sаhэ biitiin бlkэlэrdэ tэmsil olunmuýdur. Yiinciil
sэпауепiп vacib sфэsi Haz rrф tabii va kimуэчi
lifdэп иqriban L30 rnlтd, qэdэr рат9а istehsal оlчпчr.
Toxuclrluq sэпауеsi inkigaf sэviyyasinin yiiksalmasi чэ
хаmmаl bazasrnm эsаsh dэуigiНiНэri ilэ sэсiууэlэпir. MiiasiI
avadanlrqla tэсhiz edilni; mflэssisэlэrdэ toxuculuq istehsah
йmаmilэ айоmаtlаqdшrlrчg&r. Toxuculuq sапауеsiпэ kimyavi
liflэriп еmаlшm gепiýlэпmэsi 9ох bёyuk tэsir gбstarmiфir. Bir
srra IЕё-iп toxuculuq sэпауеsiпdэ istifaф edilan iimчmi
xammalrn уапdап goxu kimуэчi liflэriп payrna diigiir, Кimуэчi lif
пэiлki toxrюuluq sonayesinin xammal bazaslm geni;londirmigdir,
hэm dэ Ьч sаhэdа texnoloji рrоsеslагэ va ýtruktur iтэlilаmаlэrэ
tэsir etnigdir. Нааrdа toxuculuq sэпауеsiпdа iplik saplann
istehsalr inki;af etdirilir. Bu saplardan эsаs etibml ilэ trikotaj
sanayesinda istifaф ediliT. Dtinya toxuculuq sanayesЫn
strчktчrчпdа tikoИjla ЬэrаЬ, xalga istehsalmrn gепiglапmэsi dэ
siiLгэtlа artnrgdrr. Diiпуашп toxrrculuq istebalmda trikoaj va
qeyri+oxuma mэmчlаflаппrп payr 207o-dan arfiqdlr, Toxuculuq
istehsalrnф ъbii liflэriп miixъlif пбчlоriпфп istifadэ edilir.
Вitkilэriп tохчmчпdап фаmЬtq, xepek чэ s.), Нlэqdэп (kэИп, cut
va s.), уаграqlаrdап (sizal чэ s.) аlmап bitkilardan hаsil еdilэп
liflgr daha btiytik аЬmiууэtэ malikdir. Heyvanlardan hаsil еdilэп

53
liflэr шаsrпdа miixЫif heyvan учпч (qoyun, kegi чэ dэчэ)
mtihiim эhэmiууэt kэsЬ edir, Diinyanrn bir slra бlkэlэriпdэ bbii
iрэk hala dэ эhэmiууэtЫ saxlayr. Мiпеrаllшdап hаsil edilan
lifdan (asbest) mahdй miqdarda istifаdэ ediliT.
Pambrq эп mtйiim toxuculuq xammahdrr. Pambtq 30-dan
arfiq ёlkэdа Ьесэтilir. Haarda pmbrq lifinin istehsalt 20 mlп tопд
gatrm9drT. Pambrq эНпi sаlrаsiпэ чэ уВmпа gбгэ Asiya birinci,
Аmеrikа ikinci, Afrika isa iigiincil ycri tutur. Pambrq ixTacatgrlan
Рсrц Meksikц Afr_ikada-Misir,
Sudan, Asiyada-ýuriya" ОzЬэКstап, Тiirkmэпis!ап,
АzэrЬаусапdlr. РаmЬrфп эsаs alrcrlan QаФ Avropa Ыkэlэri чэ
Yaponiyadrr. Diinyada рацпЪlq рлатgа istebal, 82 mlrd. m',dэп
ааЪаi (aamba+r,a iЗ-tа Ы). ipэt рж9а Ц mlrd. m2
(ааЙЬаglпа t0 m21, yun раr9а 3.6 mlKt. m2ladambagrna 0.8 m21
istebal оlчпчr.
йiпуаdа lif istфlakmda pamhrq ba;lrca yer futur (507о).
Pambrq tabii чэ kimуэй lif qапgrýшdап iЬаrэt оlап prga
istehsalrnda genig istifatb olunrг. Pambrq рш9ашп эп iri
istФsalglsr ý!ц, Hindbtaц АВý, Brazaiya" Rusiyt, Yaponiya,
Дmацiуа, lИliya, Tayvan adasr, Pakistan чэ MisiTdir. Pambrq
lifiпdэп hazlrlanmg mэЬчlчп iri ixracatgllan Yapniya, АВý,
Hindistan чэ pakishndr,
Yчц р9ýа sэпауеsi pamblq parga istebalmdan gerida
qalrr. Toxucrrluq xammahtun iimumi emalrnda учпчп рау cami
s%dfu. Sintetik lif qапр$ ilэ учп рш9а istebah аrЕr. Yrrn раr9а
istebalшra gОrэ lt{Llyc B.ýyttk BriJaniya, АВý, Frarrsa, Rusiya
bqlaniT.
ipek sэпауеsiпdэ Ьm tэЬii, hаm dэ siini va sintetik lifdэп
istifadэ edilir. _iрэуiп эsаs istehsalgrlan Qin, Yaponiya va
Rчýiкdц. Toxucrrluq sэпауеsiпdэ cut-ve kэйп xýsusi yer fuhri,
Diinyada сцt istebsanrn xeyli hissasi В4цqlаdе9 чэ HindisИnrn
рауша dtigtir. Cut sэlrауеsiпiп bepalxalq Ьаzаrа 9lхапlап baglrca
mеЬчllагr gig ftisэlik рг9а), cut раr9а va xalga эrigidir. Вч
mэЬчllап эп 9ох Banqladeg va Hindistan iхrас edir. Katan

54
sanayesi уtiksэk kсуfiууэtli toxuculuq lifi еmаl edir. Katan
раIgапm 75О/чdgп pxu kegmig sosialist (Ачrора чэ sabiq SSRi)
ёlkelarinin раупа diigiirdii. Jqlsa Respublikasr kэtап sэпауеsi
sфasinda daha 9ох inkigaf efoni9dir. Кэtап раrgа istehsalrmn
20%o-i Ачюра бlkэlэriпiп (Bel9ika Almaniya, Fransa чэ s.)
payrna ditgllr.
Ц!цфqач lifinin эsаs istehsalgrsr чэ iхrасафlsl ýri-
Lапkаdц. Вч lifdan mаtеrЫlаrа ilz рНlmаsiпdэ, dёgэНэriп,
avtomobil оtчrасаqlаппш i9inin doldurulmasrncla, hava
siizgaclarinin istehsalmtla istifadэ edilir. Аý rangli hindqozu
lifiпdэп ёlkэ daxilinde iplik istehsalrnda istifadэ edilir.
_s_iat чэ xФekin istehsah siini ачэzеdiсilэriп
фolipropilenin) tэsiri alfinda azallr. Hazrrda Ьч liflэrфп mёhkэm
ip istebal ediliT. Bu lifin asas istebalgrlan Prazlllya, fщzцriyq
чэ Meksikadrr.
Ачrорашп tЕё-dэ pmblq раrgа sэпауеsi ixracat
эhemiyyatini ifirmigdir чэ hazrrda эsаs etibaTr ilэ daxili bazar фtiп
i;lэуir. Bёyiik Britaniya isэ pambrq рш9а mэЬчllшпrп
idxalatgrsma gevrilmipdir. Вчпчпlа ЬэrаЬаr Yаропiуашп pambrq
раrgа sэпауеsi rвhsrrllm Ьбуuk miqdarda АВý чэ ba9qa IEO-in
Ьаzаппа daxil оlчr. tEё-in dлкili Ьаzап iigiin iglayan учп раrgа
sэпауеsi, xaTici Ьаzаrф kimyavi lifla rаqаЫiпэ baxmayaraq, бz
mбчqфпi sжlamr;drT. Haarda bu sаhэ Avsfialiya" Yeni
Zelandiya ча САR{ап idxal еdilэп учп эsаsrпdа iglayir. Yun
parga istehsahnda РропiуаJtаlýа" АВý va ihgilbTa ba;lrca ует
tutm.
Yeyinti sonayesi, Yфпti sanayesi ASK-nin son mэhsчl
istebal еdэп sahasidir. Опчп эlаmэtdаr xiisusiyyэti saмyenin bu
sаhэsiпiп hэr уеrdэ уеrlэqmэsidir. lstebalrnrn iimuпri hасmiпэ,
inkigaf siirэtiпэ gёrэ qabaqcrl mбvqe tutur. ёtэп эsriп 70-90-cr
illarinda iimumi sэпауе mэЬчltшчп hacmi tig dэfэ artdrýr hаlф
yeyinti sэnayesinin hэсmi dёrd dэfэdэп gox аrfrшgdг. Bu dбчrdэ
аrПm silrэtiпэ gбrа yeyinti sэпауеsi maglngayrrma kompleksindan
sonTa ikinci уетэ yЁksalmipdir. Yфпfi sanayesi kэпd tэsаrriifаtr

55
ilэ yanagr digэr sэпауе sаlrэlэri ilэ da эlаqоdаrdrr. Mtbir yeyinti
sэпауеsiпdе miirэk&аЬ texnoloji avadanltq, miixtэlif maqrn, cihaz
va qurýulardaTr istifade edilir. Yeyinti sanayesi бziintin gохsаtrэli
tarНbi ilэ segilir. Yeyinti sэпауеsiпiп balrqgrlrq, gэrаЬgrlrq, duz
hasilatt, чп tiуiitпtэ, gбrэkЬigiшtэ, 9эrафrlrq, mеуча-tэrэчэz
kопsеrvlэri, 9ау чэ s. Hmi sфэlэтi vardtr (сэd. 1.3.7.).

Codvol1.3.7
Yeyinti ýrпауе mаhsчllап istehsalr

моhsчllаг r950 1960 1970 1980 1990 2000 2ш9

эt mlп. t. 4t.4 79.4 104.8 141.8 183.2 2|0.2 280
Balrq чэ 21.1 4ю.7 68.7 72.1 98 l22.9 131.1
dапй m.
mln.t.
ýэkаr зз.7 52.з 74 86.5 110 120 l54.7
mln.t.
Кэrе yaýt 2.9,/ 4.4 6 6.4 7.6 8.7 12.0
mln.t.
Репdiг 1 1.5 14.5 16.1 2з.5
rnln.t.
Маrqаriп 2.2 з.7 4.9 9.0 13 l4.0 20.1
уаЁr mlп.t.
Buýda unu 99 l22 187 131 l42 l90.5
mlп.t.
ýаrаЬ 24.з 30.3 з5.2 28.3 27.4 34.4
mlгd.l.
Рiчэ 40.2 бз.4 92 110 l30.5 181.1
mlrd.1.
Papiros 1.3 1.9 2.7 4.2 5.2 6.0 8.5
tln. эdэd

Yeyinti sanayesinin эп mtihiim sаhаlэгiпdэп biri эt-stid

sэпауеsidir. Ohalinin at чэ sЁd mahsullmrna olan tэlэЬаtrш

56
бdаmэk mаqsэdilа эt чэ s{id emah miЬssisэlэri yaTadrlmrgdш. Ot,
stid emalr sэпауеsЫп hэсmi, уеrlЕmэsi хаmmаl чэ bteЫak
аmillэri ilэ baýhdш. Bu mэЬчllапп istebalr goxaldrqca. Gmal
mЪssiýolarinin dэ $ict fffiт. ýiid istehsalrmn artrmr sауэsiпdэ
sэпауеdэ onrm emalr gflсlэпmig, уаЕ, pendir чэ s. iýt€hsah da
gохаlmцdш. Xammal mфIli sаhэlэr (рkэц bahq, mеучэ-tэтэчэz
konservlari, э! siid mэЬчllап va s.) istehsal гауопlаппdа
уеrlэgdiгilir. lstehlak mэrkэzlэгiпdэ 9бгэk, bulka Ьi;irпrэ,
gimiyyat tiitiin sэпауеsi va s. сэпlэqmigdir. ýimali Amerilаda da
yeyinti sanayesi ixtisaslagrftnlmrq kmd tаsэпiifаtr тауопlшlпа
doSu meyl edir. ýiinki, Ьчrаdа kэпd tэsоrriifаfi mэhsчIlап sэпауе
emalrna mаrчz qalr. Qarbi чэ ýэrql Ачгора бlkэlаriпФ yeyinti
sэпауеsi уегli чэ idxal хаmmаh asasrnda inkigaf edir. Bit рх
sЙаlаг (эt, sltф уаý istchsah, balrq, рrаЬ9rlф ixTacat
эhаmiууэtlidir. lОO-Ф sanaye kэпd tэýаrriifаfi mэhsчllапшп az
hissasЫ еmаl edir. Bu mаЬчllапп xeyli hissэsi хаmmаl qoklirrdэ
ixrac olunuT.

Та}rаr iigflп sшаllrr:

1. Diinya sэпауе istebalmda stuktuT dэуiфiНэгi пэ ilэ йаh
оlчпчт.
2. Yanacaq-areгgefika еhtiуаflаrшп istehsah чэ istehlak na gбrэ
regional fэцlэri izah edin
3. Neft чэ qaz istФsalma gёв sеgilэп rефопlш чэ lidег бlkэlэr
hатlsrlатфг?
4. Qaz sэпауеsiпiп coýTafiyasrrrda dэyiýiНiНari izah edin.
5. ЕlеkПоепетgСikашп xammal bazasr ro уеrlэgmа xbusiypt-
lэriпi izah 6{11
6. iES, SES, АЕS-Iэriп regionlar va бlkэlэr iizrэ coýrafiyasrnr
tэhlil edin.
7. Bu stansiyalaпn iiýfiiпlЁНэri чэ mэпfi сэМlэriпi пэdэ gdrЦT-
siinй? Вчпlаrdш hansrlaT daha sarНidir?
8. Qara mеЫlчrфуа sэпауеsifi coEBfiyasrnda пэ kimi dэуiýik-
liНэгЬа9 vermýdir?

57
9. Оlчап mеИllчrфуа sапауеsiпiп уеrlа;dirilпэsiпdа hansl
amillar паzэгэ аlrшr?
l0. Olvan metallurgiya istehsalgrlarr olan miihtim dбчlэtlаr sayln.
1 L Maynqayrrmanrn mlthtim sаhэlэri hansrlardш чэ Ьч sаhэlэr
шаýmdа strчktчr dэуigikliklэr пэ ila izah olunur?
12, Magrnqayrrmamn miixtэlif sаhэlэri iizra ixtisaslagan dёчlэflаrэ
bisal gОstэriп.
13. Magrnqayrrma ixracatgrlan чэ idxalatgrlan olan ba;lrca ёlkоlаr
hапsllшdtг?
14. Avtomobil istebalrrrda mэghчr olan girkэtlэr hansrlardr?
Ъ. Ki-yu sanayesinin xammal Ьаzлl va kimya sanayesinin
sаhэlатi haqda пэ bilirsiniz?
16. Kimya mЁassisalarinin yeгla9dirilmasinф hansr amillar поzэта
alrirrr?
17. Меgэ tэdadikii sэпауеsiпdэ ixtisaslФma istiqаmэtlэri чэ
арапсr dбчlаtlэri sауш.
18. Diinya toxuculuq sэnayesinda stuktur dэуiqikliklэri чэ
уеrlэqmа соýгаfiуаslпr izah edin,
19. Toxuculuq sэnayesinin mlixtэlif sа}rэlаri iizгэ ixtisaslagmrg
tilkэlari sауш.
20. Orzaq mэhsчllап ilэ Ъminat sачiууаsiпэ gёrэ fэrqlэпап
iilkalэri segin,

1.4. Diinya kond tаsаrriifаhпlп coýrafiyasl

Malum olduф Hmi kэпd tasтгiifafi heyvandarhq чэ akin-

gilik фitkigilik) sаhэlэriпdэп iЬагэtdir. Diinya tizrэ kэпd
tэsэrriifаtrпtп sйa quTulugunda heyvandarlrq чэ akingiliyin payr
tэхmiпоп ЬаrаЬаrdiт. ВчпчпIа Ьеlэ qeyd еfiпэk lаzmdrr Н, inkigaf
etni; бlkаlэrdа heyvandmltq kand tаsэпiiйfiшп арапсt sаhэsi
olduýu halda, inkiýaf еПпэkdэ olan бlkэlэrdэ эksiпэ - эkiпgilik
daha 9ох inkiqaf etmi;dir.
Irеучапdrrlц. Heyvandarhýrn уаrапmа Иriхi qэdim dёv-
гэ aid ediliT. Мэlчm olduýu kimi, чеtцi hеучалlапп ahlilaqdiril-

58
masi neolit dбчriiпа tasadiif edir.MffxЫif чэhýi hеучапlаr Ъdriсэп
insanlann tаlэЬаtш ёdamak mэqsэdilэ istifadэ edilirdi. Вчпчп
asasmda Нfауэt qэdэr чzчп miiddэt эrziпdэ heyvandaThq sahэsi
fоrmаlа;пtt9dr.
Istehsal оlчпап mэЬчlчп hэсrпiпэ чэ эhэmiууаtiпа gбга
heyvandarlrýrn tэтНЬiпdэ bir пе9э sаhэпi хiisчsilэ аушmаq оlш.
Вч, э{ikra_s$dlitk meldarl'Ф" qоучп9чlщ, quýguluq чэ dопцzgч-
luqdur. Maldarlrým inkipf sэчiууэsi va ixtisasla$Trasr Ьilачаsitэ
уеm Ьаzаsшш imkanlaTdan asrhdш. Yеm bazagna blabat iribuy-
nuzlu mаlqаrа (хiЬчsэп sii<lliik istiqamэti) sаhэsiпdэ бziinii daha
9ох birilzэ verir. Heyvandarlrýrn stidliik isfiqаmэtiпiп inkiqafi
фiiпr daha эlvтigli garait mЁlayim iqlim zonasr hesab оlчпrг. Вч
zonada tэЬii рmэпliНеr geпiq эrаzilэтi эhаtэ edif. Bela gаmэпlik-
lэr.АВý=dа, ýitrBliArTopada, Rusiyada Belarusda" Baltikyani til-
kэlэrdа чэ Yeni Zenlandiya gcni; yayllmgdr. Olverigli iqlim 9э,
гаiti оlап ёlkэlэrdо (Avstraliya, Yeni Ъnladiya чэ Ь.) otlaq hey-
vandarlrýn butiin il эйпdэ istifada edildiyi halda, dalra sart
iqlimi ilэ fэцlэпэп бlkэlэrdэ @usiyq Fiпlшdiуъ Danimmke
Hollandiya чэ Ь.) otlaq heyrandarlrq qщ diiчriiпdэ malqaranln
tбvla qэrаitiпФ sa,xlanrlrnasr ilэ эчэz olunur.
Yer iizэriпф otlaqlar эsаsэп dtИэц dаДэtауi va daýhq
эrаzilэrdэ yayrlmgdrg Dtizэп arazilэrda otlaqlardan аsшэп qlý,
yaz, чэ payz mбчsi!пttпdэ istifаdэ edildiyi hаldц dФ чэ dаёэtэуi
уеrtаrdе уауlфаrdап iýtifadэ olunrrr. Otlaqlarrn yayrlпra colrafi,
yasl heyvandarlrфn k69эri чэ уапmk0gаri istiqаmэtdэ ixfisas-
laýmaslm sabаb оtmчgdчr. lnkigaf etni5 Olkэlаrdа heyvandarlrýrn
davamlr iпkiрfiш tэmiп еftпэk mаqsэdilэ tэbii otlaqlarda laami
meliorativ iqlэr аршlш. Eyni zarnanda oflaqlaTda опlапп sаhэsiпэ
uyýun оlаrаq miivafiq sayda mal - qara otanlr. Вв addrm ilk бпсэ
otlaq zonalarda апtrороgеп sэ,hrаlаgmашп qaýtsmr аhпаq UgUп
аtilr. Nэtiсэdэ isa heyvandarhqcla уltksэk mobuldarltýa nail ol-
maq tt9ib imkan уаrапrr. Маsэlэп; АВý, HoПandiy4 Dшimarka
чэ lsчоgdэ bir inakdan ilф б miп kq. siid аlrшт, Yaponiyada bu
gбstarici - 5 шiц Rusiyaф - 2,8 min чэ fugentinada -2,6 min kq

59
 tэqkil edir. lribuynuzlu mal-qara эп 9ох Myda ЛЦфsипdъ В_{а-
z{lуфц Cin, АВ_ý, Argentina, Avsfraliya" Rusiyъ Yсдi Zelan-
diy4 Fгапsа, Дmшriуа va digэr ёlkэlэrdэ yayrlmr;dш. Dtlnyada
istebal оlчпап эtiп 30%-i iribuynuzlu mаl-qшашп payrna diýliT.
Haarda at istehsalma gёrэ dilnya bazannda арапсr yerleri
Avstaliya, Braziliy4 Hollandiya, Kanada АВý чэ Argentina
tutur. Diinyada haT il 500 mlп. tona уажп stid istehsal olrrnuT.
АdаmЬаgmа sЁd istohýalma gбrе qabaqcrl уегlэri Yelri Zelandiya
(2400 kФ, islandiya (1500 kq), Hollandiya (900 kФ, Danimarka
(500 kф va Fransa (490 kф tutur.
Daý тауопlшшrdц quru 9ёl vo yanmsahra эгаzilэrdэ
;qoyunguluq daha genig yayrlmrqdг. Qоучпlапп sayrм gбгэ diin-
-уЪdа арапсr
уеrlэтi Avstralф (130 mln.bag), Qiп (120 mlл. baq),
Yeni Zelandiya, НЬdistац ТiirНуэ, Qazaпstan, Monqolustan чэ
Rusiya tutur. Dilnyada qoyun эti чэ учпа olan tэlэЬаtrп xeyli
hissэsi Avstraliya ,Yeni Zelandip чэ Argenfinanrn hesabrna
ёdэпilir. Ponuzguluq Ё9iiп asas уеm bazasmr уфпfi sanayesi va
эгzаq tullantrlan tаgНl edir. Вч sаЬэЬdэп iri donuzguluq fеrmаlап
эhаliпiп sж mэshmlафф эrаzilэrф уеlэ;dirilir. Donuzlaпn
sayna gбrэ ýin (65%_э qаdэr), АВý, Braziliya, Meksik4 Alma-
niya" Pol94 Rusiya va UkTayna dtinyada арапсr уеrlэri futrгlar.
Qчsсчlчq hеучапdаrlrфп daha intensiv inkigaf edan
sahasidir. Dtinyada et istebalцrrn 20olo-ni tэmiп еdэп qug9uluq,
еупi zшпапdа dэуэrli qida mehsulu hesab оlчпап yumura isteh-
satl ilэ fэrqlэпir. Inki9f еtтф ёlkэlаrdэ Ьюуlеr istebah iigtin iri
sэпауе mЁаssisэlаri fааliууэt g0starir. Qug эti эп gox Qin (3,1
mlrd. аФd)-АВý (1,6 mlтd.эdэd), Braziliya, Hindistan, Rusiya чэ
Meksikada istebal оlчпчr.
Bahqglhq. Yer sathinin 1l%-пiп diinp оkеашпdап iЬаrэt
olrnasl buradakr ehtiyat роtепsiаlrшц xibusan balrq ehtiyatlannrn
Кfауэt qэdэr zэпgiп чэ bбyiik hacmda olmasrnr mtiэууап edir.
Okeanda mtiхtэlif ахrп сэrэуаrrlаrrшп уарlmап, coýrafi епlikdэп
asrlr оlшаq sчучп tерmеrаtцr чэ fiziК-kimуэчi tэrkiЬiпdэ оlап
fаrqlэr tэЬii К, akvatoriya tizrэ bioloji аlэmiп miixtэlifliyinin

60
formala;masmda hэIlеdiсi rol oynayrT. Мэhz bunun пэtiсэsiпdа
ballq пёчlэriпiп yayrldlýr эrаzilэr fоrmаlФtц Ьч isэ бz ntivbasinф
bahqgrlrýrn coýrafi уаsшr miiэууэпlэgdiтir.
Miiasir dбчrф dllпуашп balrq tэsаrriifаtшй 50 mlп-dап
рх balrqgr gahqlr, balrqgrlrq dопапmаgпdа isa 2 mIп{ап 9ох
gэmi istismar edih. Bahqgrlrqda istifаdэ еdilэп gэmilэriп bбytlk
аksэriууаfi оrИ va az tonnajh gэmilэтdir. Мэsэlэц ABý+n baltq
donanmasmrn 9'|О/t-i 50 ton yiikgбtiirma qаЬiliууэti olan gami-
lardir. Nоrчеgdэ isa bu gбstarici 80% tэgkil еdir. Тэхmiпап eyni
vaziyyat ispaniya, Frаrва" lИliya Нiпdisип чэ digэr бlkэlэт tigtin
dэ sэсiууэчidir.
Son illэr balrqglr$n inkiqaf etdiyi бlkэlаrdэ Hgik ёl9iilu
gэmilаriп sayrnrn azaldrlnasr hеsаЬша iri torrrиjlr trачlеrlэriп
ingaaslna daha 9ох diqqэt verilir, Bir 9ох бlkэlэr iri gэmilаrdэ
balrq ovu ilэ уапа9l eyni zamanda dопdчтчсч qчrфlапп
quraqdmlmas vo kопsеrч istehsalmm tэgkilina iistiЫiik verirlar.
Okeanda balrq va digэr canlr оrqапizmlэriп очч ildэп-ilэ
arfinaqdadrr. Son yiizillik oeinda diinya okeanrnda balrq
очlапmаsшuп hэсmi l0 dэfэdап 9ох artmrgdrr. Son 30 il эtziпdо
isэ okeanda balrq ovunun hэсmi 4 dэfэ аrtдаФ ll0 mlп tопч
keqmiФir. Lakin balrq ovunun Ьеlэ artrmr tэфiсап оkеапш bioloji
mаhsчldаrlrфшп apýr dшmэsiпэ sэьь olmuqdur. Вчпчпlа
уапа9l, okeana kiilli miqdaTda
girНi sчlапп axrdrlmasr bahqlann
кrупш azalmasma birbaga tasiT edir. Yаrалm9 vaziyyэt isэ Ьэzi
beynэlxalq tagkilatlarrn паrаhаthфа sabb оlmч9 ve паtiсэф bir
gox bahq пбчlэriпiп фаliп4 atlanfik siyanayi, Реru angousu)
очlшmаgпа qadaýa va mэhdчdiууэt qoyrrlmugdur. Balrq ovlan-
masrna gбгэ diinyada araptct уеrlэri iri dэпiz hiiчzэlаriпэ glxtgt
olan бlkаlаr tutur. Bunlar {qponiуа, Рещ АВý, Norveg, Frапqа,
bpaniya чэ Alnaniyadш. Diinyada эп фсlii gэmiqауrmв sэпа-
yesi Yaponiyada inkiýaf etniýdir. Olkanin balrq donanmasrnda
450 min gэmi vardг. Yaponiyada bahqgrlrqla mаgфl olanlann
sayr 1 пrlп. пэfэrdэп goxdrrT, 2008-ci ilin mэlчmаtrпа эsаsэп Ya,
poniyada 12 mlп.tоп balrq очlшm;drr, Diinya оkеашпdа ovlanan

61
Ьir 9ох bahq пёчlэri iizrэ (iri yrrtrcr balrq, уепgэс, istridуэ чэ s,)
Yзвqцfuq_dtiпуаdа lider 0lkadiT. Balrq ovunun hэсmiпэ gOгэ
diinyada ikinci yeri Реrч tutrг. Тэхmiпэп 2 min km masafada
Sakit okeanr sahilb 9lxl9 olmasr Реruуа ildэ 9 mIл. ton bahq
ovlamasma imkan чеrir. Ovlanan balrqlann tэхmiпэп 977o-i Реru
angousrrnrrn (siуэпэуэ ох9аr) payrna diýfir. fui balrq9rhq
tэsэrrtifаfiпrп inkigaf eatiyi digэт ёlkаlаr эsаsэп Atlantik okeanr
hбчzэsi ilэ baýlrdrrlar. Balrq ovunun hэсmiпа gбrа dltnyada
ugiiпсЁ yeri АВý tutur. ёlkэdа ovlanan Ьаhqlапп tlmumi
hacminin tехmiпэп 75olo-.i Aflantik оkеапrшп раупа diýiir.
Balrqgrlrýrn inkigafiпta Avropada арапсr бlkэlэrdэп biri
Nоrчефr.Вчrаdа salrilyanr sularda siуэпэk чэ treska очlашт.
Eyni zamanda, Norveg diinyada ЬаIiпа ovlayan yegana dбvlat
olaraq qalmaqdadr. Baltqgftq, Ьmgiпiп daxili dэпidэrdэ dэ
inkigaf etni;dir. Bu baxrmdan diqqati сэlЬ еdэп hбчzэlэrdэп biri
Хэzэт фпИdir. BuBda Нlkэ, siуэпэk, sazan, suf, 96mр Ьаlrф чэ
s. Ыrq пёчlэri очlашr. Lakin Xazarda эп Фyarli Ьаlщ nбvlarina
паrэkimilэr aiddir. Nэrэkimilэтiп ovlanmasr baltqgiltq tэsэrrllfаfi-
пrп inkigafinda бпэmli уеr futuT. Мэlчm olduф Hmi, dlinyada
olan пэгэКmilаriп 90%-dэп goxu Хэzэт фпИпiп рауmа diiýiir.
Son illэr эйпdэ Хэzэr dэпiziпdа пагэКmilаriп iimumi saynrn
kaskin azalmasr опчп ovlanmasma qadaýan qoplmaslna sebab
olmugduT. Оgэr 1992-ci ilda Хаzаr dэпiziпdэ пегэ Ьаhýmш sayl
200 milpndan gox idisэ, 2007+i ilф bu gdstarici 40 dаfэ
аzаlmr$r. Вчпчп пэtiсэsi olaraq CITES bynalxalq tэqКlatr
tаrэfiпdэп Ё9 il эгziпdэ (2005-2007-ci illаrdэ) qша kiiT[niln satt-
ýша Иm qаdаЁя qoyulmu5drг. Хэzэгуаrч tilkэlаr tаrаfiпdэп пэ-
rэkimilегiп sаушш Ьrра edilmasi istiqаmэtiпdэ apardrqlan
sэуlэгi пэzэrэ alaraq уаlшz son illэr bu tэфlаt qara ktНiniin
satr;rм iсаzэ vermigdir. Bu istiqаmэtdэ арапlап i;larin miqyasr
чэ sэmэгэliуi эsаstпdа CiTES tФkilat Хэzэryаш бlkэlэrа miiva-
fiq поrmа аytпт. Вч ba:Krmdan lrап чэ Rusiya ЬбlgэФ lidег бlkа-
lэгdir. 2011-ci ildэ iлапrп normast 40 ton, Rusiyanrn isa 22 tona
ьаrаьаrdir.

а
 Okingilik va ушчd bitН9ilik bir negа sйэdэп iЬатэtdir.
Вчrауа {эпli чэ texniki bitkigililq mеучэqilik, tatэvazgilik, {Иim-
giiliik, kartof чэ уеm mэЬчllаrrп istehsalmr aid еtmэk оlаr. Bit-
kiqiliyin asas sahasi otan dэпli Ьitkilэr demak оlаr К, Ьr уеrdэ
Ьесэrilir. Веlэ ki, ditnyada эКп sаhэlэriпiп tэхmiпап 50%-i dэпli
bitkilar iigtin isfifadэ edilir. lnkiýaf etmig irlkэlэrdэ istebal olunan
фпti Ьitkilэтiп 70-75o/o-i malqara iigiin уеm mэЬчlц Hmi
istifada edildiyi halda, inkigaf еfiпэkdэ olan бlkэlэrdэ эldэ olunan
mаЬчlчп 90%-i еrzдq mаhsчllапшп istehsalrna yiinaldilir. Diin-
yada istebal olunan Фпli Ьitkilэrdэп buýda, galtik чэ qаrЁ,dаlшцп
xtisusi 9эНsi 80%-а gatrr. Okin sфэlэriпэ gбгэ isэ арапсr yeri
Ьчýй аkiпlэri tutur.
Buýdb эsаsэп mtilayim iqlim zonasrnda 9ёl чэ meq+,96l
эrаzilэrdэ Ьесэrilir. IQnada" Ruýiya" ýimali Qazжttsan, Monqo-
lusИn, ýin, Avstraliyanrn фl юпаlаrr buýda istehsalшn эsаs га-
уопlап hesab olunuT. Qin, АВý, НiпdisИп, Fгапsа , Rusiya,
Iknada" Avstaliya чэ Argentiм dtinyada buýda istehмl еdэп
бlkэlэrdir. 2009-сч ildэ Qinda 114,5 mln. ton, HindisИnda 80,6
mlп.tоп, ABý<la 60,3 mlп ton чэ Rusiyada б1,7 mlп.tоп buýda
istchsal оlчпmчgdчr.
QarFdalr 7000 il Ьчпdап аwэl Meksikada yetiqdirilirdi.
ДчrорЙ vi Rusiyaya qarýadalr Ttlrkiyarbn gэtiTilmigdiT, Qаф,
dalr аНпlэri sфэsiпэ gбrэ buýdadan sonra ikinci yeri tutur. I}fiп-
yada qшфdrlапrп aКn sаhэsi 129,3 mIп hektardlr. Qarфdalt
istehsalmda mэhsuldarltq24,29 s/ha bezi yerlardэ isэ 50ý/ha- dan
-
artrqdrг.
Diinyada istebal olunan-qarфdallnrn gox hissэsi ýimali чэ
СэпчЬi Amerika dlkэlеriпiп (АВý, Meksika" Braziliya va fugen-
tina) va Qinin payrna dmtir. Qmфdah istebalr va iхrасша gёгэ li
dеr tilke ABý-drT. Qarфdah едi zаmап<lа biT 9ох Аwора (Fгап-
sъ Масапstап, Rчшпiуь Moldova" LЛrаупа" Rusiya чэ Ь.) чэ
Aftika (CAR, Anqola, Keniya Mozambik чэ Ь.) бlkэlэriпdэ
Ьесэrilir.

бз
 ьесаrilmэsi ЬirЬа9а iqlimdэц ilk пбчЬdа tern-
pefatur чэ аяhdш. Qэltiyinin Ьесэтi.lrпаsi tigtln эп
elverigli bbii-iqlim gэrаiti fropik чэ subfiopik zonalardadrr. Вч
bitkinin vegeиsiya dёvriinda akilmig sаhаlаr sчучп alnnda
qalmalrdш. Yalmz уUksэk ЁtчЫli эrаzilеrdэ 9alfiyin Ьсэrilmэ-
siпф sччапlmапrп apanlmast tэlэЬ оlшmчr. фltiКэп alrnan
dЁу0 СэпчЬ чэ СэпчЬýэф Asiya бlkэlэriпdэ asas qiФ mэЬчlч
kimi istifadэ edilir. Qin, Yщопiуа* Косеуа, _Tayland, Муацца,
!уеtпаm, Laos, Hindistan, Pakistan, iпdопеziуц Filippin чэ
digэrlэri dliпуашп эý_аý dUуЁ istebal еdэп ёlkэlэridiг. Asiya
бlkэlэriпdэп .basqa.dfiyfl ýimali чэ СапчЬi Amerikada (АВý чэ
Braziliya), Afrikada (Miй Tunis чэ Ь.) чэ MDB dёчlэtlэriпdэ
(АzэrЬаусап, ОzЬэНstап, Tacikistan vo s.) istebat olunur.
Dliytl istehsalшta gбrэ dtinyada aparro уеrlэтi Qin (diinya
istehsalmm 1/З-i), HindisИn, Indoneziyq Banqladeg, Tayland чэ
Filippin tчtчr. Еупi zamanda dilylintin istehlakr baglrca оlагаq
шэhz Ьч tilkэlэriп раупа dфiir. Dtiпушп dtiyЁ iхrас еdэп арапсt
iilkэlэri Tayland, Vyetnam, АВý, Муапmа чэ Pakistan оldчф
halda" эsаs idxalgrlan Indoneziy4 Banqladeg, hап, Sэчdiууэ
ОrэЬisИш чэ Koreya Xalq Demokratik Respublikasr.lrr]l
TexniК Ьitkilэrdэп dФа gerrig Ьсэrilэп pkar guýunduru,
ýakт qamrýl, лиmЬrq чэ giiпэЬахапсtrr. ýэkэr guфnduru аsаsэп
mtllayim zonada Ьесэrilir. ýэkэт ýч,Е _чп_dчrч эп 9ох Дчюр ёl_
kэlаriпф (Ukгаупц Fransa, Дmапiу4 Rusiya, Polga чэ Ь.) чэ
ABý-da yetigdirilir.
ýэkэr qamlgr istisечэr olduýu iigiin subtropik чэ tropik
юпаdа уауilmrфrr. Оsаsэп, СапчЬi Amerika чэ СапчЬ-ýэrqi
Asiya ёlkаlэriпdэ Ьесаrilir. ýаkэr ixraclna gбrо арапсl tilkаlэr
Braziliya, НiпdisИц Tayland, Avstaliya" Mekýika чэ Kubaftr.
Pamblq daha 9ох isti чэ riitчЬамчап bitki olduýu iigtln
эsаsэп tгорik чэ subtopik юпаlаrф Ьесэrilir. Asiya бlkэlэri
pamblq istehsalma gёrа арапсt уеrlэri tutur. Dlfuryada istebal
оlшап раmЬrým tахmiпэп 30% -i qinin payrna diigtir, sonrakl
уеrlэri АВý, HindisИn, Pakistarr, Meksika, Braziliya, Vуеtrаm,

м
Suriya чэ ТiirКуэ futur. Pambrq hэm. dэ Afrika (Misir, Sudan,
Efiopiya чэ Ь.) чэ MDB ёlkэlэriпdэ (ОzЬэКsИп, АzэrЬаусап чэ
Ttirkmэnistan) Ьсэrilir.
Нэr bir бlkэпiп farqli coýrafi mёvqeyi, miixtalif tэbii iqlim
garaiti, arazisinin salrэsi чэ qurulu;u опrп kэпd tэsэпiifаtrпrп
inkigaf imkanlarrm miiэууап edir. Bu Ьжrmdап sфэсэ b0ytik
оlап чэ arazisinin 9ох hissэsi mtilayim,subtropik чэ tropik zona-
laTda уеrlэ9эп бlkэlэr kэпd tasэrriifatrmn inkigafi Ёgiiп daha
эlчеriqli imkmrlara malikdiTlэr.
ТэЬii Н, Ьuпа g0rэ dэ эrмiса iri бlkэlэr kand ЪsэrгЁfаtrшп
ьir gox mahsullmr istehsalr iizrэ diinyada lider бlkэlаr hesab
оlчпчrlш. Вuпч aqaýrdakr сэdчэlэrdа daha ауdш gбrmok olar
(сэd.1.4.1; 1.4.2.),
Codval1.4.1.
Оп iri еКп va otlaq saholari olan tilkelor

Olkalar Okin Olka era- Olkalar Otlaq Olko аrа-

sahasi, аsше sahasi, zl$na
mlп.hа gбrа xftsu mIп.hа gбrа xiisu
si gaНsi, si gokbi,
o/o-ta
%-lo
Авý 117,0 |9,2 Avstrali- 4|4,5 54,2
Yа
Hindis- 161,8 54,4 9in 400,0 42,9
tan
Rusiya 125,0 7.4 Авý 239,2 26,|
24,1 QazaKs- 186,8 69,9
9in 1 15,3
tan
Kanada 45,5 5,0 Braziliya 185,0 21,9
Braziliya 5з,2 7,0 fugenti- l42,0 51,9
па

65
 Сэdчаl1.4.2
Dfiпулdа becarilen esas kond tasalTfifatr ЬitНlогi iizro арапсr
Olkаlоr

BUGDA OARGIDALI KARToF caLTIK

Cin Авý Cin Cin
Hindistan Cin Rusiya Hindistan
ABS Braziliya Hindisиn indoneziya
Rusiya Meksika
Frarrsa Frапsа Ulсаупа Vуеtпаm
GIJNABAXAN ýоYл ýaKaR ýaKaR
сuёuгтпuпu oAMISI
Rusiya Авý Frапsа Braziliya
Ulcayna Braziliya Дmarriya Hindistan
Argentina Argentiм Авý Cin
Cin Сiп Rusiya Tailand
Ruminya Нiпdisип Ukrayra Meksika
PAMBIo тIпtтN оанча cAY
Cin Cin Braziliya Hindistarr
Авý Hindistan Vуеtпаm Cin
Hindisиn ВrаzitМ kolurnbiya Sri-Lanka
Pakistan ТtirКуэ Indoneziya Keniya
Braziliya Indoneziya Meksika indoneziya

Кэпd tэsэrrtifаttшп, xiisusen эkiпgiliуЩ inФnsiv inki;afi

tоrраqlаrrп mэЬчldаrlrýrпш tэdriсэп aýa$ dЁgmэsiпэ чэ
ЬtitбчliiНэ опlшrп tапэzztililпэ sэЬэЬ olrrr. Maraqlr odrrr Н, kэпd
tэsаrriifаUшп inkigafinda dфа miiasir texnologiyalmdan istifadэ
сdilmэsiпэ Ьа<mауаrаq, ArTopada tanazziilэ uSamr; torpaqlarrn
xflsusi qаНsi aftq23% tagНI edir. МЁqауisэ iigiin qeyd edak Н,
Asiyada Ьu gёstэriсi 20Уо, Afrikada isa 22О/о-о ЬагаЬаrdir
(сэd.1.4.3.),

66
 Codval1.4.3
Torpaqlann qlobal tanozzfilii (шlп. ha)

Tonazziile чýrаmrg
Region Comi tоrраqlаrrп xiisusi
caНsi.7o-1a
Asiya 746 2а
Afrika 494 22
сэпчьi Amerika 2ц I4
Аwора 220 23
ýimali чэ Мэrkэzi 158 8
Amerika
Avstraliya 103 13
Diiпча tizrэ 1965 |7

Okingiliyin inkigaflnda su ehtiyatlannrn mбvcudluýu xtisu-

si аhэmiууэt daýryrr. Su ehtiyatlarrn qrtlrýr Ьэzi regionlarda эНп-
giliyin inkigafinda эs.Б mапеэ оlшаq qalmaqdadrr. Веlэ чэziууэt
xtisusan 9ох quraq чэ quraq zonalmda da}ra aydrn aks оlчпчr.
Мэsэlоп, Afrikada kэпd Ъsэrriifаtrпdа mahsuldarlrq tэхmiпап
94% уаýr9lшш olmasrndan aslltdш, Asiyada isэ Ьч gtistэriсi 66%
tagkil edir. Misirф эНпgiliуiп inkigafi bЁtёvltikdэ suvarmadan
asrlr olduýu halda, Btiytik ВriИпiуаdа bitkilэrin yeti;dirilmasi
afinosfer yaýrntrlan hesabrna tэmiп оlчпчr. OНngilikdэ stini suva-
пlmа эsаsэп Qin (680/ф, Yaponiya (57И, iraq (537ф, iran (45%),
Sэudiууа ОrэЬistапr (43УФ, Pakistarr (42И чэ isrаildэ (38%)
аршrlrr.
Mtiasir dёчrdэ Yerda olan girin su mэпЬаlэriпiп yalnrz
1%-i diinya эhalisi Ёgtiп эlgаtап hesab edilir. 2030-сч ildэ diinya
эhаlisiпiп 47Yо-iпh su qrtlrýr miivcud оlап quraq эrаzilэrdэ уа9а-
yacaýr gбzlэпilir.
Керп эsr эrziпdэ dtinyada su istehlakr б dafa аrtrrпgdrr.
вчпчп эsаs sэьэьlаri эhаliпiп аrfimr чэ kэпd tэsэrrtifаtrпф sudan
istifadэnin goxalmasrdr. Alimtarin fiНпсэ, Юd эsrdэ suya

67
tэIэЬаt ча su mэпЬэlаriпiп аЬ edilmэsi сэhdlэтi hэrЬi miinaqigэ-
lэriп уаrапmаsшй asaý sэЬэЫэrdэп biri olacaq. Diinyada su ehti-
yatlan qeyri-habar рауlапmrgdш. Su tаmiпаtла gбrэ diinyada
Braziliya (s,2 miп km3 ), Rusiya (4,5 min km1, АВý (3,0 min
hn), Капаф (2,9 min km), Indoneziya (2,8 min hпЗ) чэ Qin
(2,8 min km3) арапсr уеrlэri tuturlaT.
Diinya tizrэ adambagrna ilda 24,6 min m3 bminda su
dШlir. Suyun аdаmЬаgrш taminshna gбrэ Fransa QviarBsl (609
miп m), Islandiya (539 min m3), tlayana (539 miп mЗ), Surinam
(236 min mЗ) чэ Konqo (230 min mЗ) бп sгadadгtar, Bu
gбstэricip gёrэ Kuveyt (6,s5 m), ВаО (з3,4 m), Qэы (+s,z
mЗ) чэ Оmап (91,6 mЗ) diinyada sопчпсч уеrlэri tuturlar. Tabiidiг
Н, su ehtiyatlannrn bolluф kэпd tэsэrriifаfiпrп gаlэсаk
inkigafi пdа hэllеdiсi апillэrdап Ьiriпэ gечrilэсэkdir.

Таkrаr ffgfiп sчаllаr:

l. Кэпd Ьsэrrtfаtrпп inkigafina tэsir еdэп эsаs tэЬii аmillэт
hшsilаrdr?
2. Кэпd tэýaпiifafilnrn ifiisasla;maslna tаsiг еdэп asas
iqtisadi аmillэr hanslаrdr?
3. Неучапdаrlфп inkigafina gtira dtiпуашп арапсr бlkэlэriпi
sayrn.
4. Dэпli bitkilэrin Ьэrilmэsiпэ gбrа dllnyшrn арапсr
бlkэlэrЫ sayrn.
5. Diinyada su iýehlahnrn hэdsiz dэrэсэ dэ artrmmrn
qaгgrsrnl neca almaq оlаr?
6. Кэпd tэsэrtlfаtmm qeyri-barabar уегlэ$iтilmэsiпi izalr
edin
7. Torpaqlann qloЫ Ъnэzzilliiniin sэЬЬlэтiпi izah edin.
8. Kand tаsэrrfifаtшп inkigaf imkапtапш пэуэ эsшэп
miiэууэп etmak оlаr?
9. Danli bitkilэfin istehlahna gёrэ diinyanrn арапсr 0lkэlэri
hansrlardш?

68
 1.5. Diinya naqliyyrhnm coýrafiyrsl

Nэqliyyat maddi istehsal sahelari агаsrпdа эhэmiурtiш

gбrа Шiiпсii hеsф оlчпчг. Bflttinliikdэ kommшikasiya sisterninэ
aid olan naqliyyat Ыehsal iпfrаstrчktцrчпчп asaяnt tэgКl edir.
Eyni zamanda пэqliууаt istehsal чэ isteЫak аrаsшф zдrип чэ
makan 619iЬiiпdэ эlаqэпi tэmiп edir. [Соtsаfi эmэk b0lgffsllniln
эsаslпt tэýkil еdэrэk, пэqliууаt gэЬэkэsi ёlkэпiп sosial-iqtisadi
iйipflm эks etdirэn эп vacib meyarlardan biridir. Naqliyyatm
fэaliyyati dlinya tasaпiifatmln inkiýafinr чэ бlkэlэrаrаsr iqtisadi
аlаqэIэriп со$аfiуаsrш mtiэууэп edfu. Оksэr бlkэlэriп
timumda<ili mabulunda пфiууаtrп xiisusi gaКsi 4-9% arasrnda
dэуigiт. Bu isэ eyni zапапф бIkэdдdli пэqliууаfiп inkigaf
sэчiууэsi ilэ эlаqэdаrdr.
.[.lэqtiууапп fэаliууэti чэ inkipf sэйууаsi bir яrа iqtisadi
giistэriсilэr эsаsrпdа qiуmэflэпdirilir. Buraya пэqliууаt уоllаппп
ifunumi чzчпlчЕц onlarrn srxhýr, yiik
blkibi, sэmigiп dаупmаlапruп sayl va
gбstaricilara gбrэ inkigaf efinig чэ бlkalar arasrnda
Нfауэt qadaT Ьбуuk fэrфэr vardr. Н, diinya naqliyyat
gэЬkэsiпiп inkipf etmig tilkаlэriп рауmа dЁ;iir.
Orazinin пфiурt сэhэtdап yiiksak sэчiууэdэ mэпimsэпilпэsi ilэ
yanag burada эhаliпiп hэrэkэti daha sfiratlidir. Мэsэlац sоп 100
il эrziпdэ inkigaf еШd9 ёlkэlаrdэ эhаliпiп hэrэkэti taxminan 30
dэfэ artdrф halda, inkipafф olarr ёlkэlаrdэ bu gёstэrici 20 dэfэ
aga$drr. Nфiууаt siýtemi qurud4 sйa чэ hava mэkатrrпф
irrkigaf edir. Naqliyyat Ьr hmsr соýгаfi mfihitda ёz{lпаmэхsчs
хЬчsiууэtlэr эsаsmdа inkiqaf edir.
Damiryol noqliyyatl DэmЦоl naqliyyat XD( аsriп
эwаllагiпdа yaTarrmrgdrT, Dэmir уоllапшп tikintisi ХD( чэ )О(
эsriп Ьiriпсi уапsшdа bir gox tilkэlэrdэ, apanhrdr. Mahz Ьч
sэЬЬdэп эksаr ёlkэlаrdа dаmфоl naqliyyafi арапсl пэqliууаt
пбчlэriпdэп Ьiriпэ gevrilmigdi. Artq 184Фcr ilda diinyada
dэmiryоl хаtlэгЫп чzчпlЦч 2,5 miп km-э gаtпrrф. Miiasir

69
dбlдdэ bu g0stэTicid}*rn. km taýkil edir. Dэmiryоl хэtlэriпiп
timumi uzunluýuna }бrа эrаziса b0yiik ча аýаsэп inkipaf etmi9
бlkэlэr fэrфапirlаr (cad. 1.5.1).
Cadval1.5.1
Damiryollannln чzчпlчýчпа gбrа diinyanrn aparrcr бlkalari

J$ Dоmirуоllаппrп
бlkalar чzчпlчýч
(min km)
1 ABS 226,6
2 Rusiya 87
3 Cin 86
4 Hindistan бз,2
э Almaniya 48.2
6 Kanada 48.1
1 Avstraliya 38,5
8 fusentina з2
9 Frапsа 29,3
10 Braziliya 29,2

Dэmiryоl nэqliyyatr quru пэqliууаtшш osas пбчlаriпdэп

biri olaraq, diinyada iimumi yiik чэ sarnigin dаЕrmаlапшп
tэхmiпэп_l!Уо-пi tamin edir.
Оlkэdэ dаmфоl пэqliууаtrшп inki;af sэчiууэsiпi эks
еtdirэп digэr gбstэriсilэrdэп Ьiгi onlarrn srxlrýrdrr. Вu barrmdan
араrrlап tэhlil опu gбstэrir К, dэmфоl хаtlэri daha srx olmr
агмilаr sаhэсэ orta чэ Hgik tilgiilti Olkэlэr tigiin sэciyyevidir (сэd.
1.5.2.).
Qloballagma dбчriiпdэ dэmiryоl хэtlэriпiп salrnmasmda
foanskontinenйl magistral layihalar miihtim эhэmiууаt kэsЬ edir.
Artrq tarixi iрэk yolu mшgrutч iizrэ, чzчпlчýч l0 min km-э gatan,
dаmфоl qаЬаkэsi ymadrlrr. Bu lауihэуэ эstБэп QэrЬi Аrrrора
бlkэlэri эп qrsa yolla Qiпэ уtiНэriпi й;rmaq imkmrr эldэ
еdэсэНаr. Dalra dэqiq desak, lstanbuldan dagrnan уiiklэr, istifada

70
edilan эпэпэй yollardan fэrqli olaraq zаmап gэrgiчэsiпdэ Реkiпэ
taxminan 30% dфа tez gatdrnlacaqdш.
Codval 1.5.2
зl.hЕдпд gS19 dftпудпlп дрrпсl
бlkalori

Jt Damiryol xatlorinin slх}ф

ftm/miп kv. km)
1 Belqika зl3.2
2 Almaniya 125
3 121.1
4 85
75
6 Bёyiik Briиniya 70
7 65
Е Frапsа 60

Dэmiт yol пэqliууаtшп salmmastnda relycf amili Ыryiik

rоl оупауrr. Веlэ К dаýlц эrаzilтdа dэmiт уоllаппlп salrnmmr чэ
lokomotivlorin istismarr datв Ьфа ЬЕа gэlir. Вч sabbdan
dfinyada istismarda оlш dэmФоl хэtlэriпiп tэхmiпэп 857o-i 1000
mеfr hiindйrltlya qэdэr olan аrаzilэrdа sаlшmgdtr.
Sч noqliyyatl. Yсr kiiвsinin 7l7o-inin Diinya okearundan
iЬагэt olmasr va mаtегiНэгаrаsr iqtiмdi аlаqаlэriп inkigafi dэпiz
пэqliууаtrшп hаddэп 9ох ahamiypt dagrmasmr miiэууэп edir.
Yiik diiчгiууаsiпэ gOЕ sоп 50 il аziпdэ dtlnyada birinci yeri
mahz фniz пэqliууаfi tчtчг. Bela Н, diimyada ffmчmi y0k
dбwiууэsiпiп бtrlо-i daniz пэqliууаfiшп рауrпа dШtir. Bu
naqliyyat n0viilE[ dаgmаlапшп orta чzчпlчф ilэ da fаrфэпir.
Bu gбsыiсi 7 пiп km-dэп goxdur.
Dэпiz пэqliууаfiпш fэaliyyati ilk tiпсэ istismaг еdilэп
фпiz limапlmшп iпkiýаfiдdап а*Ldrг. Diinyada Ёаliууэtdэ olan
iri dэпiz limадlаппп sayt-] miпо 9аПr. Оп iгi daniz limantamdan
ilфJg nln. tondan gох yiik dаяшr. Ytik dбvriypsina g0rэ ildэ

7|
200 mln tondan gox mal 0tiirэп limanlarrn sayr 15,а gatrr (сэd.
1.5.3.).
Cadval1.5.3
Diinyanrn 10 on iri doniz limanlarr ( 2006 ci il)

}Ё ýаhаr 0tKe Yfik d0vriyyosi

hocmi, mlп. ton
1 ýапхау Qin 537,0
2 Sinqapur Sinqapur 448,5
3 Rotterdam Hollandiya 378,4
4 Ninbo Cin 309,7
э очшrqоч Cin 302,8
6 Tyanzsin Cin 25,7,6
7 Syanqan (tIоп ýin zз8,2
Konq)
8 Zindao Cin 224,2
9 Рusап Коrеуа 2l7,9
10 Naqoya Yаропiуа 208,0

Dэпiz пэqliууаtrпdа konteynerla dаgшmаlаrrп arttml,

dэпiz limanlarrnda xidmэtlэrin mtirэkkаЬlэqmаsi, Ьu salrэda
rэqаЬэtiп аrЕпаsmа sэЬаЬ olmugdur. Nэtiсаdа inkigaf еftпig
бlkalarin gэmilэri daha 'Ъсчz" (хidmаЪ, ekoloji tэlаЬlэrа,
чеrgilэrа va iggi qЁwэsiпэ чеrilэп эmэk haqqrna gбrэ) hesab
оluпап ёlkаlэriп Ьауrаqlап altrnda йiir. Bu bжrmdan bir g.ox
бlkэlаriп gэmilеri Рапаmа' Liberiya ча Yunamstan чэ s.
dбчlаtlэriп bayraqlarr altrnda iiurrэуэ iistiinliik чеrirlэr.
ýау пэqliууаfiпш inkiýafl tigtin imkanlann Нfауэt qаdэr
geniq olmasrna Ьа<mауаrаq, Ьч imkanlmdan lazrmt dаrасэdэ
istifadэ edilmir. Qayda suyun sэviyyasinin dэyi;masi, burada
texniki bacrmdan lazrш tanzimlama iglarinin арапlmаsrшп
vacibliyi, mtitэmаdi dэriпlэgdirmэ ýlэriпiп g0riilmэsi чэ digэr
sэЬэЬlаri gay naqliyyatinin inkigafina manegilik еdэп sэЬаЬlаrа

72
aid еtmэk оlаr. ýау пэqliууаtr nisЪtan ucuz va ekoloji baxrmdan
ъhliikэsiz пэqliууаt пбчlэriпэ aiddir. Buna gётэ har bir materikda
бlgiiсэ iri чэ 9ау пэqliууаtrпш istifadэsi iigtiLrr olverigli sayrlan
уеrlэrdэ 9ау limanlan iпр edihni;dr.
Мэsэlэп, Avropada - Dunay чэ Volqadц ýimali
Amerikada - -
Missisipi чэ Мissйdэ, Asiyada Хчапхе чэ
Yansrada, Afrikada - Nilda 9ау limanlan isfismar edilir. Bu
gауlшdа turizn ahэmiyyetli krчИэrlэ yanaqr yitk dаgrmаlап da
hэуаИ kegirilir;
Ачrорай 9ау пэqliууаt1 {lglin уаrаrh olan su аrtсriуаlапп
taxminan 37 min km-i hаlэ isfifada edilrnir. Miiasir dбчrф Av-
ropada ýау пэqliууаtr ilэ yiikdagrma imkanlmrndan уаlшz l5%-э
qэdэr istifаdэ olunur. Веlэ чэziууэfi пэzтэ alaraq, Avropa BiTliyi
оlkэlэri tэгэfшфп 9ау пфiууаtшuп iokigаfrna уёпэldilmig Ьirgэ
'Маrkо Polo" proqramr hэуаtа kegirilir.
Avtomobil naqliyyrfi. Qunrda ап geni; yayrlrnrg noqliyyat
пбчii avtomobil naqliyyatrdlr. Avtomobil пэqliууаtпп inkigaf
saviyyosi уоllагrп uzr.rnluýu чэ kеуfiууэtiпdэц айоmоЬillаriп
sayrndan чэ bu sаhэdэ хidmэtiп sэчiууэsiпфп asrlrdrr.
Dtinyada ilk ачtоmоЬiltэriп istehsalma XIX asrin эwэl-
lэriпdэ baglanrlш9 чэ yalnrz l923-cfl ildэ АВý{а чэ italiyada
avtomobil yollan iп9а edilnrigdiT. Mtiasir dёчrdэ diinyada asfalt чэ
Ьэrk tirttlНii айоmоЬil уоllапшп uzunluýu Щ mln, km-э 9аtш.
Опlапп tэхmiпэп yarrsr inkiyf etпriq ёlkэlэЙ payrna diiýiir ( cod.
1.5.4).
Azarbaycanda aИomobil уоllапшп iimrrmi uzunluф 59l_
min km tэgНl edir. istifaф еdilэп Ыk бrtuшit avtomobil уоllапп
чzчпlчф 29,2 miп km-dir, опlаrdлr - 1,684 min kn Ьеупэlхаlq,
2,669 min km - stratcji чэ 13 min lcn yerli эhаmiууаt dayyan
yollardrT.
Avtomobil naqliyyatl ilэ diinyada sэmigiп dagrnmalarrmn
80%-i tamin olunur.Diinyada avtomobil раrlс daim gепiglэпiт.
Miixъlif mапЫаrо эsаsац hаzrdа dtinyada 800-850 mlп. av-

,lз
tomobil istifadэ edilir. Lakin mбчсчd оlап avtomobil pmkr ma-
tеriНэr чэ rе gionlar flzrэ qеуп-Ьэrаъг рауlапmrл&r{сэ* rr.rr.?

Avtomobil yollannrn чzчпlчýчпа g0ro tрtпcl бlkolor

м Olkalar Avtomobil уоПаrшш

цzчпIчЁч. шlп.kш-lа
1 Авý 6,5
2 Hindistan 2,2
3 Braziliya 1,5
4 Yaponiya |,2
э Cin 0.9
б Frапsа 0,85
7 Kanada 0,85
8 Avstraliya 0,8
9 Дmапiуа 0,65
10 Rusiya 0,92

Cadval1.5.5
Avtomobil уоllаппш sшhýша gOго dЁпуапrп арапсr
бlkalari

JЁ OIkaIar Avtomobilyollann sшh$

(km/miп kч. km)
1 Belcika 4986
2 Sinqapur 45з9
3 Hollandiya 39з2
4 Yaponiya зl57
5 italiya 22|9
6 масагtstап 20зб
7 sloveniya l898
8 Frапsа l824

74
 t

Cadvol1.5.6
Diinya avtomobil раrluпrп геgiопlаr iИrо paylanmaýl

лlll Rеgiопlаr Xiisusi caНsi.7o-1a

1 ýimali Аmеrikа 37
2 оэrЬi Аwора зl
3 Asiya z0
4 Digэr rеgiопlаr |2

МЁtэхэssislаriп hesablamalanna gёrэ, dtinyada айоmоЬil-

lэriп sayr hэr il 50 mlп агtш. ТэЬiidir ki, inkigaf etrrriq dlkэlаrdэ
aйomobillarin sayl goxdur. Osаs gёstarici Hmi hэr t000 пэfэта
dtigan aйomobilin sayr gёtiiriiltir. Вч gёstаriсiуэ gёrэ sоп illэr li-
dеr dбvlat ABý-drr. Dtinya ;аhеrlэri аrаяпdа da birinci yeri Nyu-
York tчtчr. ýэhэrdа hэr bir пэЬrэ 2-dan gox aйomobil dii;tir.
Azarbaycan Dёvlat Statistika KomiЪsinin mэlumаfiпа
эsаsэп 20l0-ci ilin yanvarrnda respublikada92l,g min aйomobil
qeyda almmrgdrr. Вчпа аsаsэп 0lkаdэ hэr miп пэfэrэ l05
avtomobil dЁgiir. Respublikadakr aйomobil parkrnda (82%) minik
aйomobilleri tiýttinlf* tэgНl ediT.
Hava noqliyyatl. Оп siirэtli чэ dinamik inkigaf еdэп
пэqliууаt пкiчЁ hesab оlчпчr. Aviasiya vasitasi ilэ sэrпigiпlэriп чэ
I
yiiklarin daqrnmasrna уаlшz Dtinya mtihаriЬэsiпdэп sonra
baqlanш;dlr. Оgэr l937-ci ilda diinyada hava naqliyyatr ila 4
mlп. пэfэr sэпrigiп da;rnшgsa" Юil эsriп эwэlаriпdа bu gбstэriсi
2,2 mkd. пэfат tэqНl etrni;dir.
Sаmi;iпlэriп чэ xtisusi dэуоrli ytiklarin laam оlап
mэпtэqэуа qisa mtiddэtэ gatdrnlmasr hava naqliyyatrnrn tistiin
cahatlarini miiэууэп ediT. Istifada еdilэп tаууаrэlаriп fэrqli texniН
хЁsчsiууэtlэri hava mэkапrпdа mtixtэlif htiпdiirlЁНэrdа hava
хэtlэri ;аЬэkэsiпiп yaradrlmasrna imkarr vermigdir. Mtiasir d0vrda
Ьеlэ hava хэtlэri gаЬаkэsiпiп timumi uzunluýu lЩЩ tэяНl
edir. l

75
 Codvol1.5.7
Hava neqliyyatr ilo saITigin dagrnmalannrn mаtеriНаr
iizro paylrnmasl

J{l Regionlar Sаrпigiп da;rrnalarmda

xiisшsi gokisi, %o-Ia

1 ýimali Amerika 40
2 QэrЬi Ачrора 22
3 Asiya 20
4 Sэrqi Аwора 5_6
э MDB iilkэlэri 5_6
б сапчьi Аmегikа 5_6
7 Afrika 2

Dtinyanrn эsаs Ьеупэlхаlq hava хаtlэriпiп istiqamэti

Ьеупэlхаlq tоуушэ limапlаrrшп coýrafiyasr ila baýltdш. 2009+r
ildэ diinyada 1150 sayda Ьеупэlхаlq tаууffэ limаш istifadэ
edilmigdir. Bu tэууаrэ limапlшшп vasitэsi ilэ hэr il tэхmiпэп 70
mlп. sэrпi;iп dщmrr. ýimali Atlantika ve Sakin okean hёvzalari
iizэriпdэ istifadэ еdilэп hava хэtlэri sэrпi9iп dagrmalmrnda арапс1
yerlari tчfur. МаtеriНэr iizrэ sami;in dagrmalarrnda apmlcr уеrlэri
ýimali Amerika (400/0) va ArTopa (28УФ, sопuпсч уеri isэ Afrika
(29lф tчtчr (сэd. 1.5.7).
Воrч-kаmоr naqliyyatl. Bu nэqlilryat digэr naqliyyat
пбчlэriпdэп Нfауэt qэdэr fэrqlэпir. Веlэ Н, Ьоru хэtlэri уеriп ffiti
va altrnй salrnmaqla ушФ1, sчуцп altrnda da gэkilir. Вчпчпlа
yanaýl Ьоru naqliyyatt оп ucuz пэqliууаt пёчlэriпdэп biri hesab
оlчпчr.
Воru kэmэrlэrЫп iпgа edilmэsi bir srra tabii vo iqtisadi
аmillэrdэп asrlrdrr. Dtinyada Ьоru kэmэrlэriпiп coýTafiyasr ilk
0псэ пэql оlчпап хаmmаl mэпЬэlэriпiп чэ istehlakgrlann
уеrlэ;mэsi asasmda fогmаlаqш. Мэhz bu iH mоrkэz arasrnda
mёvctid olan mэkапrп rеlуеfi, iпfrа.stгuktчr gabokэsinin уеrlа9mа

76
хiisчsiууаtlэri, yagayr; mапtаqэlэrЫп уегlэgmэsi, regionun
ekoloji vaziyyэti чэ digar аmillэr inýa еdilэсаk Ьоru хэtlаriпiп
istiqametinin mt!эууап еdiЬsiпdэ baghca rоl oyмyrr.
Воru пэqliууаt vasitэsi ilэ аýдрп qaz чэ mауе halrnda
olan mэЬчllаr (эsаsэп neft, qaz, sц kimyavi mаddэIаr чэ s.) пэql
edilir. Вчrаdа аршсr уегi karbhidTogen manpli хаmmаl tutuT.
Веlэ ki, Ьоrч пэqliууаП ilo dagrrran хашmаltп 8j!!-i neft чэ qaan
рауmа dti9iir. Miiasiг dёrпdэ nansnagiýfral fuч хэtlэri
эhэmiууэtсэ dalra vacib hesab оlчпчr. '"Transalyaska", "Mavi
axtTt]', "Bah-Tiflis-Ccyhan" чэ "Urепqоу-QэrЬi Ачюра" boru
kэmэrlэгiпi Нэ magisnal хаtlэга aid etnak оlаr. Вч kimi Ьоru
хэtlагiпiп чzчпlчgч 1-5 min km arasmda dэуiф. Вопr xatlarinin
uzunluýuna gбrэ dtinyada аршrо уеrlэri АВý, Rusiya" Qin чэ
kanada tчtчr.

Таkrаr ffgftп sчаllаr:

1. Nфiyyat пэ фttп istebal sаhэsiпэ aid оlчпчr?
2. Dэmiryоl neqliyyahmn уеrlеgdiтilmэsiпэ tэiiг еdэп эsаs
amillar hапsrlагdч?
3. Damiryol хэtlэгiпiп srхlrфпm эЬmiууэti паdэп ibaratdir?
4. Atmobil уоllаппrп чzчпlчф чэ kеуfiууэti iqtisadi
inki;afdan пэ dотэса asrhdц?
5, Ьпй limantannda yitk dбйууэsiпiп dауigmэsi паdэп
aslltclш?
б. Hava пэqliууаtпп istismmnm digar naqliyyat
пбчlаriпdап fэrqiпi izah edin.
l. Тэsэrrlifаhп inkigafшrda пфiууаtm эhэmiууэtiпi
agrqlayn.
2. АйоmоЬil паqliууаtшп yiikdagrmalmda ahamiyyatini
izah edin.
3. ТrапsпrафsПаl пфiууаt хэtlоrЫп salmmasrnda эsаs
meyarlar hапяlаr&l?
4. Mfiasir dбwф айоmоЬil yollan gаЬэkэsiпiп ЬgНliпdэ
Ьгqlэпdiriсi mlihiim сэhаtlэri izah edin.

11
 5. Sэmiýiп dagrnrnalannda эsаs naqliyyat пdчlэri hansrlar
hesab оlчпчr чэ Ьчпч пэ ilэ izф еdэ Ьilэвiпiz?

1.6. Bagariyyatin qlobal рrоЬlеmlаri

Planetimizda саrауап еdэп iri miqyaslr va qargrlrqlr эlаqэli

iqtisadi, siyasi, sosial чэ mэdэпi рrоsеslэr mibir diinyada Ьрri
эhаmiууэtli problemlarin уаrашпа$па sэЬЬ olmu9drrr. Bu
рrоЬlеmlэriп gэrфпliуi чэ gedigi hэr bir iпsашп hэуаfiпdа чэ
biitбvliikdэ саmiууэtiп inkigafinda бzЁпti Ьiruzэ veriT,
Сэmiууаtdэ gэrgiпlэgэп едеrji, хатппrаl va эrzаqlа tэchizat, igmэli
ýu 9atlýmazhý1, эtаf miihitin miihаfiЪsi чэ demoqrafik
рrоЬlеmlэr mэsэlэпiп Ьеупаlmilэllа;mэsiпэ sаЬэЬ olmuqduT.
Kegmig dёчrlэdэ da mбчсчd оlап bu рrоЬlеmlэr yerli
miqyasda оldчýчпdап, ba;ariyyat tigtln tаЫiikэ yaгafinrtdl. Lakin
somakr dочrlэrф problemlarin dэrinlagmasi со$аfiуаsrшп genig-
lэпmэsi tэdтiсэп onlann milli sэrhэdlаrdэп kэпаrа grxaraq qlobal
mаhiууэtli оlпаsша qarait yaTatdr. Bu sаЬэЬdэп qlobal problem-
larin hэlliпdэki uýurlaT бlkаlэriп bu isfiqаmэtdэ miisЪqil cahd-
lэriпdэп уох, опlшrп mэqsэdубпlЁ Ьirgэ faaliyyatlэrindan asrlrdrT.
Сэmiууэtiп inki;afinй son illaт qlobal miqyash bir srга
рюЬlеm уаrапmrфr. Мiitэхэssislэr qlobal рrоЬlеmlэriп- tasnifa-
trna miiхtэlif ciir yanaqrrlar. Вэzilаri qlobal problemlaTin saytnr
daha gox gбstэrir. Lakin dэrslikdэ bu рrоЬlеmlаriп эп miihiimlari
haqda malumatla Нfауэtlапmigik. Bunlar эhаliпiп аШmr, епфi чэ
эrzаq tэсhizаh, ekoloji problemdiT.
Оhаliпiп аrfiшl. Dlinyada mёчсчd olan sosial рrоЬlеmlэт
bilavasiЪ demoqrafik рrоsеslэriп gediяi ilэ baý{rdrr. Demoqrafik
чэziууаt yalmz diinya эhаlisiпiп artrmr ila mЁэууэп оlчпmчr. Bu,
еупi zamanda uгbanizasiya pюsesinin gediEini, millэtlэrаrаst
miiпаsiЬэtlэr, qagqmlar, achq, miqrasiya чэ digэr mэsэlаlаri эМэ
edir. Сэmiууэtdэ naralratlrq dоýчrап эп vacib рrоЫеmlэrdэп biri
diinya эhаlisiпiп daim агtmаsldr. Qeyd еtпэk lazrmdlr К, dtinya
эhаlisi Ьr dэqiqэ l80 пэfаr artlr. Diinya эhаlisiпiп sayr XIX аsгdа

78
l mlrd. пэfэr tэgНl etdiyi halda, 1920-ci ilф (tэхmiпэп l10 il
sonTa) - 2 пIгd., 1950-ci illarin sonrrrrda 3 mlrd,, l974-cfl ildэ 4
mtrd., 1987+i ilф 5 m!rd. чэ arhq 1999-сч ildэ б mlrd. пэfэrэ
9аtшфr. 20l0-cu ilф diinya эhalisinin sауrшп 6,83 mlrd.пэfаr
tagkil etdiyi g0stэrilir.
D0nya эhаlisiпiп аrtштr рIапеtаг miqyasda Ьir gox sosial
чэ iфsаdi рюЬlеmlэr уаrаt&S фtiп,о, аrfiq qlobal рюЬlеmа
pvrilmфdir. Оlkэlэr arasrnda sosialdeпroqrafik чэziууэtiп fецli
оlmлша Ьхmауаrаq, bu мlrоф уашrап gaTginlik tэdriсэп ауп-
ауп ёlkэlтiп sэrhэdlэriпi a;araq, digэr бlkэlогэ ф бz tэsiriпi
gбstariT. Мэlчmdчг К, inkiýaf еhý чэ inkigaf еfiпаkФ olan
ёlkэlэr аrаsшdа dешоqrаfik inkigafla Ьаф чаziууэt 9ох fэцIidir.
lnkigaf еtпi9 qarb аlаmiпdэ tabii аfim gox аýs& sачiууэdэ
olduФ halda" inkiýaf еftrеkф оlш бlkаlэrdэ аksiпэ - ahalinin
уitksэk artrmr davm еtmэkdаdir. lokiý"fd- gегiФ qalmlg
0lkэlэrdэ iýэ tэbii аrfim gёýtariciýi daha yitksэkdir, Bu qruра aid
бlkэlэriп sэciyyasi vedldikф "demoqrafik partlayý" ifаdэsiпфп
istifada оlчпчг.
AfrilG бlkэlэriпiп ЬбуUk эksаriууэtiпФ sэhiууэ sаhэsiпdэ
эldэ оlчпmчg nisbi irэПlэуýlэr ёIiimiin sаушп qz"hаýпа яЬаЬ
olaraq, tabii Мшrп daha da уЁksэЬопэsiпэ gаtiriЬglхапш;dlr.
Ugфаr arastnda mlВtэlif хэstаПklав qаrу bazi чаksiпlэriп
чцrчlmаsl ugaq бliimtiпйп аzоImаqrпа birini gбstrэrmiýdir. Вчпчп
пэtiсэsiпdа эhаliпiп уа9 tarКbinda ФyigiНik Ьа9 vermiфiT, ugaq
чэ gonc qrupun Kiýuýi qэКýi аfiшSrr. Masalm, inki9afdan
gеridэ qаlrug ёlkэl*dэ ehalinin tэrНЬiпф 15 уа9а qэdоr olan
ugaqlaпn xttsusi pkisi tФшfпап 4trlо tagКl edir. Вчпчп эksiпа
оlаrаq, inkigaf еtпtig бlkэlэтdэ doýun аgаSdш va bu qrrrpa aid
olan ёlkэlэrdэ эhаliпiп ьkгаr artшl sahasinф дзgаь .tяhа й
НеsаЬlшпдlаrа gbra, 2U25-ci ildэ bu Olkэlаrdэ
tэqаtid yagmda оlапlапп x0susi gaНsi Ь:<miпвп 25%-э gatacaqdш.
Вчпчп паtiсэsiпф isэ яhiууэ чэ sosial tэmiпаt sфэlэriпф
хэrсlэr xeyli аrИсаqФr.

79
 Ohalinin аrtrш, miqrasiya, i;sizlik, tabil чэ sэhiууа
sаhэlэriпdэ оlап рюьlеmlэr inkigaf etnakda оlап бlkэlэrdа_ sosial-
iqtisadi чэziууэfi аýrrlаgdrпr. Вц urbanizasiya zonalarrnda daha
uydrn о"оо'9"rрп Qur*un сэmi bir пе9э faizini эhаtэ edan
ЙЬ*ir*iуч zопаlаппdа ditnya эhаlisiпiп 55%-dэп Фхч уФауш,
Brmun йсэsi kimi, mэhz gэhэrlэrdэ (Lопdоц Nyu-Yorlb
Frankfurt, Нопфопq чэ s.) dtfurya iqtisadiyyafimn Ыiyiik
Sanxay.'cэmlegir
hissasi va Ьч sэьэьdэп аfiпоsfегэ atrlan trrllanfilann
texminan 80o/o-i опlаrш payna dШiiт.
ИiLrrуа iфsаdiууаtшп qloballagmasr, эhаliпiп maddi
аsчdэ vaxtm artmasr, miixtэlif nэqliyyat
'хidmэt
Tifahmrn уоýrh9.".r,
по"ьrып чэ яhэlэri iпfrаsfrчktчrчпчп inkigafi
beynalxalq tчгizпriп inkigafina tasir etni$ir, 1950-2010-cu_ illar
.тziod. irti.ub"t tigun бlkыЬп хаriсэ gеdапlэriп sayr 20 фЬdэп
9ох artaйq il эгziпdэ tэхmiпэп l milyardr
OjmtiФ1r.,, 20.10+u
ilin mаlйаtrпа gбrэ turizrn sэпауеsiпdэп аldэ olunan
пJrЬгiп hacmi 1 Пilyon dollarr бtmЁgdiir, Avropa хшiсi
iлistlarin gэligiпэ gбrа diinyada арапсl уФ tutщ чэ опчп Ьч
sбsыiсiчэЪбга xiisusi qэНsi tэхmiпэп 60% tэgНl ediT, Olkalar
bmda'isa}Tansa" lspaniya АВý, Qin, ltaliya, В, Britarriya чэ
Almaniya lider mбчqеdэdirlэr.Оmчmdiiпуа _Тчrizrп
TaiKitaъnrn proqnozlarmi gбrэ 20l5,ci ildэ d{inyada
tчristlэriп sayr 1,5 milyaTddan 9ох olacaqdш,
200б-сi ilф kegiTilmig "Minilliyin Sаmmiti"пdэ dtlnya
эhаlisЫп igmali su ilэ temin еdilmэsi рlапСimizdэН а1 vacib
planetimizda olan su
mэsэlэlэrdэп biri hesab olunmuqdur.
yеrdэ
ehtiyatlan hэddэп gox qеуr!ьэrаЬr paylarmrýdrT, Веlэ К,
mбчсчd olan ,u bhfiyutl*-r' 94Yo-,i Diinya оkешrшdа" 4olo,i
yeraltr sularda 1,6%,i Ьчzlфш чэ qarda Y9 Yloo 0,4Yо,i 9ау-
iarrta ебtlэrdэ va bataqhqlarda camloqmiфir. sопrшсч gёsыiсi
(0,4Yot hesabrna diinya эhаlisi 0z tэlфаtrш tэmiп еtпэkфdiт,
' Yer Uzаriпй Umumi gay жrпrшп hэсmi ildэ 40 miп lq!З
tэsНl etdiyi halda, diinya эhalisi miixЫif mэпЫэrdэп ildэ 3,5
min krпЗ igmali su istehlak edir. Bu hэсmiп tэхmiпап yaTrsr

80
giтНэпmig halda уепidэп su mэпЫэriпэ m<rdrlrr. Nэtiсэdэ igmeli
sц mэпЬэlаriпiп ekoloji чэziууэti kifayat qэdэr роzчlш.
)О( эsrdэ ditnya эhаlisiпiп му tэхmiпап 2 dэfэ аrtdlф
halda, su ist€Ыakl б фЪ аrfiшýdш. МUаýiI dёчrdэ diinya эhа-
lisinin 1,1 mlrd. пэfэri igmэli su ile tam tэmiп olunmamrg чэziу-
уэtdэdir. Вчпчп эsаs sэЬэЬlэriпфп biri su ehtiyatlanmn Yer iizэ-
riп& qеуri-Ьrэh yayrlrnasrdr. Bu sфэсЬ daha prgin чэziууэt
Yaxrn ýэrq regionu чэ Afrikadadu.
YагапmrЕ demoqrafik veziyyэti пэzеrэ аlагаq, рlасэk
пэsillаr iigtin yagayrq praitinin yalrqrlagdrrrlrnasr ilk бпса diinya
эhаlisiпiп sаушп аяlt оlасэq&г. Bu
mэsаlапiп Ыli саmiууэtiп gэlэсэk inkigafina пвпе оlап baqlrca
рrоЬlеmlэrdап biTi Kmi qalmaqdadш.
Enerji tochizrtb Сэmiууэtiп inkigafr епегji istehlakt
olmadan qeцi-mtimkflndiir Enerji istobalr va istchlakшn hэсmi
саmiууэtiп talabatr эsаsшdа mЬууап olunur. Miiasir diinya
tэsэrriifаfl sisteminda чэ Ьеупэlхаlq аmэk ЫilgtisЁпdэ inkigaf еЬ
miq бlkэlэr эsаs епфi istehlak$lan оldчФ haldц inkipf еtmэkdэ
olan бlkэlаr эksiпэ, enerji ehtiyatlarrm hasil va iхгас eden ёlkalar
kimi grxrg еdirlэr.
Miiasir dёчrdа inki;af еtпэkdэ olan бlkэlаrdэ 1,6 mlrd,
iпsап епфidап istifadэ еtпэk imkаппdап mэhтчmdчr. Eyni
zаmапdа tэхmiпэп 2,3 шkd. insan hаlэ da уапасаq kimi ЫоkЁt-
lэdэп (аsаsэп mе9э ehtiyatlanndan) istifaф edir. Tabii ki, Ьеlэ
чаziууэt ф эааf mtihita Нfауэt qаdэr mэпfi tэsiт gбstarir va
bilavasib iпsапlапп sa$arnh$nda бz эksini Ирrr.
Yапасаq-еrrфi еhtiуаtlапшп mэпimsапilmаsi хiЬчsэп )О(
asrin ikinci yanslndan аrtsпаýа baglamrgdrT. MtИsiT dбчrdэ
isфhsalatda va mэiрtdэ yanacaq+noji хаmmаlша эп 9ох tэlэЬаt
neftin чэ qazrn paylm diigiir.
Dtiпryada пеft ehtiyatlan 270-300 mld. ton hэсmiпф
dэуэrlэпdirilir. Diinyada neft istehlalo isэ ilф 3,5-3,7 mlrd. ton
агаяпdа dayigir. Neft hаsilatlmn bminin artшrasr ilэ yana9l Ьr il
yeni pcrspektivli yaraqlar kEf оlчпчr чэ Ьч sэЬЬdэп dtinyada

8l
neft ehtiyaflannrn qiymэtlandirilmэsini эks еtdiгэп gбstэriсi daim
artrr. Eyni чэziууэt qaz еhtiуаtlапшп mэпimsэпilmэsi sahasinda
miigаhidэ olrmur. Dilnyada tebii qaz ehtiyatlarl l45 trln. kub m
hacmindэ qiуmэtlэпdirilir. Son illar bbii qaza olan tэlэЬаt Нfауэt
qаdэг агtrпrqdlr. Вшu ilk 0пса sanaye va mэigэt sаhэlэriпdэ
tэlаьаttп artrnдsl ilэ izah etmak olaT.
КшЬоhidюgеп жmmaltmn istehlak hэсmiпiп artmasr,
eyni zamarrй, getdikco gеrgiпlаqэп ekoloji рюЬlеmlаriп hallini
tэlэЬ edir. Вч istiqаmэtdэ эsаs diqqat yeni, daha gox tэk-
millэgdirilmi9 texnologiyalaпn ЫЬiqiпэ verilmэlidir. Artlq in-
Hgaf etniq бlkэlэrdэ istehsalda чэ mаiqэtdэ eneriya qэпаэt еdэп
texnologiyalar genig gэНldэ istifаdэ olunmaqdadrr.
HidToenerji istebah sфэsiпdо эп чсlи епфi эldэ
еdilmэsiпа Ьахmауаrаq, genig аrаzilэr su аltшdа qaldrýrndan эtrаf
mtihitэ bбyilk ziyan clэyir. Bele К, su elekfrik sИnsiyalan iigiin
уша&lап su апЬаrlап ataf miihiЪ tiz mэпfi tasiTini gtistarir
(уаrаrlr torpaqlar чэ уаруlý mэпtэqэlэri su altmda qalrr, эrаzidэ
soysmik рrоsеslэr mii;alrida olunur, mikюiqlim dayigiг ve s.).
Diinyada епеrji tэchizatr цobleminin hаlliпdэ gcnig
istifadэ оlчпmаmrg imkanlar altemativ eneii mэпЬlэгiпiп (giiпэg,
k{tlэk, geotermal vo s.) istifаdэ еdilmэsi ilэ bфltdlT. Bu пбч enerji
mэпЫэriпdэп istifаdэ оlчпmаsrшп tэdгiсэп arfirrasl hamginin
аrаzidэ ekoloji gэrgiпliуiп azalmaяna бz tasirini gбsterir. Ofsuslar
оЬчп К, diinyanm епфi balansrnda altemativ enerji mэп-
Ыэriпdэп alrnan епфiпiп xiisusi gaКsi cfizi olmaq qalr. Веlэ
vaziyyat istifadэ оlчпап avadarrlrýrn чэ noticdэ istehsal еdilэп
вrфiпiп ytibk mауа dауэri ila izф оlчпчr. Bununla bеla, son
illэr Ьч sаhэdэ irаlilауiglэr miýаttidэ оlчпчr. Мэsэlэп, бtэп эsriп
50-ci illэriпdэ giiпэq ýtЫanndan enerji almmast iigiln istifadэ
olrrnarr avadanlrýrn faydalt ig эmsаlr 5-6% tэýКl etdiyi halda
miiasir d0чтdэ Ьч gбstэriсi 507г.i ёtmtýdfir.
2008-2009-сч illэrФ Ьа9 vermiý diinya iqtisadi Ьёhrшl
qlobal encrji siyasatindэ yeni inkiqaf meyarlarrnln yaranmasrnda
takanverici rоl oynamrgdr. Belo Н, mаliууэ чаsаitlэriп azalmast

82
enerji dagryrcrlara tэlеЬаtrп azalmasrna sэЬЬ оlшаq mtixtalif пеft_
gaz lауihэlэriп rеаlizэ еdilпэsiпф рrоЬlеmlаг yaratrnrgdr. Веlа
чэziууэt пеft чэ qaz ixrac еdэп ёlkэlэгiпi yeni ýаrаitэ uyýunlagll-
mast mасЬЙууэti qшýlsшdа qoymaq, пеflэ baýl, dжili чэ xarici
siyasэtda zэrчri dayi9iНiklэrin apanlmaslnr tэlэЬ etnigdir. Bu-
nunla yanaql епеrji dagtytulann idxal еdэп dlkэlэr tiz пбчЬsiпф,
karbohidюgen ehtiyatlannrn azalmastnr пэzэrа alaraq, пisЬэtэп
ucuz qiушэь tэHif оlчпап xammalrn эldо edilmosi funkantanndan
isfi fаdэ еtrпэуэ сап atrraqdadrlaг.
Maliyya-iqtisadi ЬOhrаш gэrаitiпdэ cnerji daglylcrlanп
iхrас чэ idxal еdэп бlkэlэr аrаsrпф mбчсчd olan enerji siyasafi
эsаsэп dбrd istiqаmэtdэ inkigaf edir:
1. Yeni tэrэfdа9ltq modelinin yara&lmast;
2. istisrnara чеrilэп pcspektivli уаИqlапп monimsэnilmasi
maqsadi ilэ Ьiтgэ mЬssisэlэriп yaradllmasl;
3. Yanacaq-enиgefika sаltэsiпdэ бzэllэgdirilmэ чэ iqtisadi
islahatlaгrn davam еtdiгilrпэsi;
4. Milli пеft giтkэtlэriпiп inkigaf strategiyasrnda lazrmi
dayigikliНэrin apanlmasl
Yчхапф qeyd оlчпапlап 'пэzэrэ alaraq, qlobal mаliууэ
iqtisadi Ьбhrапl gэrаitiпdэ, enerji dауусilапш iхrас чэ idxal еdэп
бlkalari qm;rhqh mагаq эsаslпdа alveгigli alyanslann
yaradllmasrna чаdаг edir.
Orzaq tachizrh рrоЬlеmi iпsашп уаrапmаsrпdап miiasir
dёчrа qэdэr inkipfin эп vacib рrоЬlеrпlаriпdэп Ьiri qida mahsul-
lапшп эldа olunmasrdш. lФisadi inkiяaf, tiсаrэt va nэqliyyat ala-
qэlэriпiп yararrrвst bu рюЬlепriп gэrgЫiуiпiп bdri6611 яzаlmаq1-
na gэrаit уаrаtrug, lakin onu tam аrаdш qaldra Ьilmэmigdir.
Diinyada istehsal olunan эгzаq mаЬчllапшп hэсmi biit0v-
ltikdэ dlinya эhаlisiпiп talabatrnr tэmiп edir. Lakin эrzаq mэh-
sчllапшп istehlaklmn qеуrЬЬФэr рауlапmаsl dtinyada aclrq
probleminin co$afiyasrnr geni9landirir. Miixtэlif hesablamalara
эsаsэп dtinyada achqdan aziyyэt gэkэпlаriп say tэхmiпэп l mlTd,
пэfэта 9аtш. Acltqdan ойууэt 9эkэпlэr эsаsэп yoxsul va inki9af

83
 etnakda оlап ёlkаlэrdэ olduф halda inkiýaf etniý tilkэlэrdа эhа-
Iinin 9ох hissэsi эksiпэ, hэddэп 9ох qida qэЬчl etrrakdэn эziууэt
pkiTlor. Мэsэlэп, АВý эhаlisiпiп tахmiпэп 30%-i hэddэп
9ох
уiilsэk gэНli iпsапlаrdr.
Miiasir dбчrdэ iфsadiyyatm чэziууэti vo эrzаq mэhsчI-
lаппrп istebalr dlinyada tэхmiпап 12 mlrd. паfu iпsаш qida
mэЬчllап ilэ tэmiп еtпэk iqtidaппdadr. Lakin mtЬir inkigaf
mэгhэlэsiпdэ asas mэsэlэ qida mahsullmrnrn dtfurya iizгэ mэkапdа
tэlаЬаtа uyýun рауlапmаstшп tamin edilmэsidir.
Ekoloji veziyyat Diinyada bag чеrэп proseslar daim ф-
l9ikliyэ mаrчz qalmaq bizi эhаЬ еdэп эhаf miihitdэ бziinii bii_
rчzэ verir. Nэfiсэф bitki чэ heyvanat alarri пiimчпэlэriпiп bir
qismi tэdriсэп уох оlчr, iqlim dфgikliНаri gбzэ 9аrрlц buzlaq-
lапп эrimэsi, mеgэlэriП qmlma$ чэ torpa$n eToziyasr giiclэnii.
Eyni zamanda ауп-ауп areallarda ekosistemin tаrаzhф pozulur,
igmali su ve эгzаq gatrgmadrф, miixtэlif yeni kegici хаstаliНэriп
yay masr чэ daxili etrrik mflпаqýаlаriп у:rгапп:ýr tэhliikэlатi
аrfu.
ТэЬii miihitdэ уатапап ekoloji gaфnliНaT biT tэrаfфп tэ-
bii рrоsеslэriп (zэlzэlеr, tчfапlаr, vulkan рЁskitrmаlэri, sunami,
tограq siiriigmэlэri, su Ьаsmаlап va s.) tasiri naficasinф эmаlэ
-
gэlir, digэr tэrэfdап isэ iпsашп tasarrtifat fэaliyyati ilэ
эlаqеdаrdlг.
Insan tэЬiэtdа сэЕуап еdэп qlobal miqyaslt tэЬii
рюsеslэrэ tэsir еftпэk imkапlаппа malik оlmаdlф iigtln bu
mэýэlэdэ asas diqqэt iпsашп tоsэпiifrt fааliууэtiпiп паtiсаIэriда
убпэldilmаlidir. Atrnosfcrin giтНэпmаsi, mерlэгiп qlпlmasr,
mabuldar torpaq sйэlэriпiп azalnasr, апtrороgеп sэhrаiаgmа чэ
ьч kimi digэr рrоsеslэr ilk ёпса iпsашп fэаliууэfi паtiсаsiпф
эmэIэ galfu.
Otraf mtihitэ olan ап gllclii tesiTlardэn biri ohalinin аrtmr
ib аlаqэdаr mеgаlэriп qrnlmasrdш, halbuki Ьч mерlэr nega yiiz
miп illar эrziпdэ эmаlа gэlmiфir. 1900-cii illэгiп эwэllэriпфп
baglayaraq diinyada mеýэ oltiiyiiniin s,аhэsi 507о-э уашп

84
azalmlФr. Вчпчп эмs sabbi ahalinin maskunlagdrýr аrаzilэriп
gепi;lэпmэsi, yanacaýa va taxta-galbana ehtiyacrn arftrrasldп.
BMT-nin Orzaq чэ Кэпd tэsеrгiifаfi Ьd,lmэsiпiп hesabatrna
asasan, diinyada har sапфdэ 0,4 hektar sаtrаdэ srx mеgэlаr mahv
оlrц. Наzrdа Yer tzэriпiп cemi'lo/o,i ях mеgеlэrdэп ibaлatdir va
Ьчпlапп yansr bir пФэ min il аwэl hэmin эrаzilэrdэ эmэlа
gэlmi;diT. Меgэlэгiп уепidэп salmmasr uzun mйdэt аrziпdэ Ьа5а
gэlir чэ опIапп qrnlmasr bioloji tаrаzlrýш pozulmaslM sэЬэЬ
оlш.
Начашп чэ sчлm giтНэпmэsi эtrаf miiЫtin dауi9mэsirв
bбyiik tasiT gёstэrif. Вц eyni zamanda insanlar va biit0vliikde
canlr alamin gэlэсауiпi mЬууэпlэgdirir. Qeyd еfiпэk lааmdш ki,
hazrTda 1 milyarddan gox iпsашп igmэli sup еhtiуасlап tэmiп
оlчпmчr. Мэlчm olduýu kimi, yoluxucu xastэliklarin эksотiууаti
girНanmig sчlаr vasitasilэ yayrlrr. Мэsэlэп: girkab sulmr оlшr
mЫу*lр хэsэtаliуiпiп yayrlma ehfimalr xeyli artrT. Bu
"r*itrrb
хаsЫikdэп dflnyada Ьr il 2 mln. insan diinyasmr cbyi9iT. Havaya
zэhэтli trrllantrlarrn buraxllmasr пэtiсэsiпdэ isэ ildэ 3 mlп. insan
бllir.
iЙigaf еtпig Оlkаlэrdэ ekoloji gэrginlik dalB aydrn бziiпrii
Ьirчzэ verir. Dilnyada 9ох sayda olan !'milуопgч" gэhэrlэrdэ
atnosferin girнэпmаsi va "smoq"un yayilmasr adi hala
gewilmigdir. Ъчпчпlа yanaýl, эКп sаlrэlоriпф miixtalif kimуэЙ
mаddэlэriп istifadэsi, sеmэrэsiz suvarma пэtiсэsiпф torpaqlann
qoranla;masr, radioaktiv tullantrlarla tоцраqlалп girНmmasi чэ bir
9ох digэr ekoloji neqativ tasir inki;af еtmэkф olan
ё_lkэlэriп

iеrъФiуr arealda miiýahidэ olrrnur. Оgэr inkigaf etmi9 ёlkаlэrdэ

Ъkоlоji gэrфпlik эsаsэп sэпауепiп inki9afi ilэ аlаqэlidiтsэ, gerida
qalmrg чэ- iлkiqaf еtпоkdэ оlап бlkэlаrdэ Ьч mэsэlэ tэьii
sэrчэtlэriп mэпimsапilmэsi ilэ Ьфlldш.
Iri Ьеупэlхаlq fransmilli 5iтkэtlтiп inkigaf еtпэkdэ olan
бlkэlэrdа fэаliууэtiпiп giiсlэпmэsi ekoloji ;эrаitiп
gэrфпlэ;mэsiпэ gatirib grxarmr;dIr. ТэЬii sаrчэtlаriп чэЦiсэsiпэ
istiJmar edilmasi опlапп qrsa mliddэt эйпdэ tiikапmэsiпэ sэьь

85
olnaqla уапФl эtrаf mithitda tebii fаlаkэflэriп уаrапmаsши da
zэmiп уатаdш. )О эsrdэ Ьа9 чеrпrig bbii fеlаkэtlэriп (уапýmlш,
siirfi;mаlэг, iqlimin istila;mэsi, sчпаmi, qаsrфаlаr чэ s.)
yaranmasr,eyni zamanda sэмуеdа чэ пфiууаtdа miigаidэ оlшвп
qazalar эsаsэп insarrrn tэsэrriif,аt fэаliууэti iIэ baýlrdrr. Bunun
пэtасэsi kimi davam еdэп ekoloji dэуiýiНiНаr iпsашп
saýlamlrýr чэ yagaylýr iigiin tаЫilkэ уаrаftr.
D[пуашп bэzi rеgiопlап (эsаsm insan fэаliууэti daha
intensiv оlшr regionlar) artq t€хпоgеп bsira qargr bbii
miiqачimэfiпi itirmiqdir. Brmun эsаsrпй Ьlэ biT fikir ушапrт ki,
sanki ictimai inkiýaf бziinit mэhч еtпэk istiqаmэtiпdэ сэrэуап
edir. Веlэ чэziууэtiп anla,grlmasr isэ inki;afda yeni istiqаmэflэriп
Иprlmasrnr gltпdэmа gэtirir.
Daim miirэkkоЬlаýэп ekoloji цоЬlеrпlэriп hэlli уоllапшп
tapllmasmda ekoloji tэrЬiуоуэ, mааriflэпdirmауэ, Ъbii
sэrчэtlэrdэп daha sэmаrэli istifadэ оlчпmаsmа, ekolфi tага*фп
Ъmiп edilmasi фtiп lazrmr чэsаiflеriп аупlmаsша чэ istifadэsinэ
xtisusi diqqэtin verilmэsi ЫаЬ оlчпчr.
Diinyada yaranan qlobal рrоЬlеmlаr опlапп hэlli yollannrn
ахипýш tэlаЬ ediT. Ваgэri miqyaslr pюblemlarin halli фiiп tabii
К biT 9ох бlkэlэriп Ьirgэ sэуi ЫФ оlчпчr. Misal olaraq, l997-ci
ilй, iqlim фуiяkапliуi ilэ baýh 100-Фп 9ох ёllепiп imzаlаftф
Kioto protokolrmu gбýtэrrпэk оlаr. Digэr qlobal рrоЬlеmlэга dair
Ф bynalxalq sэчiууаdэ miixtэlif tэdЬirlэr hэуаtа kegirilir.
2000-ci ildэ BMT-nin ilzv ёlkalari Minillik
Вэуаппапrаsiпi imzalayaraq ХЖ эsrdэ dtlnya эhаlisiпiп ya;aylg
sайууэsiпiп ya:Kgrlagdrntlnasr iigiin agaýtdalo ёhdаliНэri qabul
еtmiqlэr:
1,1990-{i illэ milqауisэdэ dtinyada aclrýrn sэчiууэsiпiп 2 dэfэ
а9аф sаlmmая;
2. Dilnya iizrэ tam ibtidai tэЬiliп tэmiп еdilmэsi;
3. Gепdеr sаlrаsiпdэ, dtinya tlzra qadrn чэ Кgilэr arasmda
ЬэгаЬrliуiп bmin edilmэsi;

86
 l

4. l990--ci illэ mtiqфsаdэ, 5 yagadak olan uqaqlar arasrnda

бltimiin 707о-э qэdаr agaýr salmmast;
5 l990-ci illэ miiqayisэde, doýum zаmаш ana ёliimtiniin 75Уо-а
qadar agaýr salurmasr;
б. Qiqs, vaЁm чэ malyariya xastaliНэri ila mЁЬшйэпiп
gЁclэndirilmasi;
7, EkoЦi fuаzhфп tamin edilmэsi;
S. Inkiýaf iiglin iqtisadi ушdrmrп istifadcsinin sэmэгеliliуiпiп
qaldmlmast.

Таkrаr iigfin suellar

l. MЁaýiI dёчrdэ carayarr еdэп qlobal рюЬlеmlэf
hansrlaгdrT?
2. Ditnyada ушапап рюЬlеmlаriп qlobal miqyasa kеgmэsiпi
песэ izah еftпэk olar?
3. Dilnyada demoqrafik vaziyyata gбrэ regional fэrqlэri пэ
ilэ izah eda Ьilэrsiпiz?
4. Diinya bazannda eвeTji dagryrcrlanna tэlеЬаt пэ sэЬЬdэп
dэуigir?
5. Diinyada эrzаq tэсhizаfiш gбгэ этаzi fэrqlэriпi neca izah
ефЬilэвiпi/
6, Qlobal miqyasda ekoloji Иrаzlrýr qошпаq mаqяdilэ
аsаsэп hmsl tэdЬirlэriп gбrЁlmэsi vacibdir?

8,I
 п HiSSэ
I BoLMo
REGioNAL соёпдfiул
2.1.1. Dftnyanrn mllаsir siyasi xaritasinin
mеrhаlаlаri Оlkоlоriп tipologiyrsr

Siyasi хэгitэ ilk пёчЬаdэ dltnya бlkоlэriпiп mttаsiг

durumunu, опlапп idаrэ оlчпmа fоrmаlаппr, mltasir dбчlэt
qчrчlчglагtпr, inzibati arazi Ьёlg0lэriпi ёz0пdэ эks etdiTiT.
Siyasi хаritапiп ЬЁtiiп аsрktlэriпiп dinamik сэhэtсэ бцэпil-
masi tаriхgilэriп, соSаfiуаgЁпаslапп, фаsэtgiiпаslапп, re-
giongfinaslarrn, iimчmiууэtlэ сэmiууэt еlmlэri ilэ mаrаqlапап
digэг mЁtэхэssЫэriп mаrаq daiTasindэdir.
Dfiпуашп siyщi хэгitэsi ii9ffn уfrksэk dinamiklik sэсiу-
уэчi hаldш. Siyasi хаritэ ba9ltca siyasbcoýTaIi dэуigiНiklэri, о
сfimlэdэп mtiýtэqil dбчlэtlэriп уаrаФlmаsш, опlаrш siyasi
ýtafuýunda bag чеrэп dфqiНiklэгi, iгi dбчlэtlэтiп (эsаsэп
federafiv sэkliпdэ idатэ оlчпапlаr) Ьir пе9а mЁstэqil dбчlаtэ
Ьбlffпrпэsi чэ уа iri dtivlэtin Ьir vahid dбчlэt tоrНЬiпф biT-
lеgmэsi, dбчlэtiп tutduФ эrаziпiп yaxud рауtахhп dэyi;masi
чэ s.mэsэlэlэrlэ mаgФl оlur.
Siyasi хэriЬdэ Ьа9 чеrэп dэytqikliklэT iki yolla hэуаtа
kegiriliT:
l. Каmiууэtdф;iНiklэri
2. КеуfiууэtdфgikliНагi
Кэmiууэt dэуigikliklэri Tasan siyasi хэritопiп ilk
fоrmаlаgmа mэrhэlэlэri fiфп эsаs olnugdur. Кеуfiууэt
dэуigikliНэriпэ ke9miý mfistэmlэkа arazilarinin miistэqillik
эlф etmasi, эwэЦэr obnayan yeni idагэсtmэ sistemlarinin
уагаd mаst va s. misal ola Ьilэr. Son vaxtlm siyasi хэritаdэ Ьа9
vermig kэmiууэt dэуigiНiklэri keyfiyyэt dауigiНiНэri ilэ эчаz
оlчпчr. Diinyada bag чеrэп miiasir фаsi ртоsеslаriп ana хэtti
da ela budur. t}gtincii miпilliуэ qadam qoymug Ьэяriууэt

m
miМtэlif siyasi рrоsвlэriп hэlli yolunda Ьеупэlха.lq miina-
qigэlэriп silah giiciinэ deyil, dialoq yoluna iistflnlflk чиir.
Бiудsi хагiЬпiп fomrrlegme mertalalori. Siyasi хэritэпiп
fоrmаlаgmа ргоsыi mЫlliklar аrziпdа Ьа9 чеrir. МiitэхаssЬlэr
dffпуапm siyasi xaribinin fогmаlаgmа mэтhэlаlэriпi 4 dtiчrэ
(qэdim, otta asr, yeni чэ an yeni) ауrmаф mаslэhэt Ьiliтlэг.

dan
edir.
Karfagcn, YчпашsИп, Roma) ymanmastnr эks еtdirir, Bu
dtiчlэtlэr dtinya sivilbiyasna бz mбhtэgэm tёhчэsiпi чеrэ
Ьilmiqlаr. Qeyd еtmэk lааmdш ki, еlэ о vaxtlarda da эrаzi
mfiЬаhisэlэri ancaq hэrЬi уfuiýlэr чаýitэýilэ hэуаИ keqiriliгdi.
эsrlэг (V_XVI аsrlф aslinda_fcэ_daliш dбrTff ila
эlаqэdаrdг dбчlэtlэriп siyasi idаrэеftпа sbtemi qul-
dаrlц dбчrЁпiiп dбчlаtlаriпэ пisЫэп daha mflrаkkэЬ чэ
rэпgаrэпg idi. Feodal dбчlэtlэr daha uzaq чэ genig эrаzilэri
zэЬt еtrпэуэ meyilli idilэr. Маsэlэп, Avropanrn feodal dбч-
lэtlэri uzaq Hindistana dэпй ticarat yollaTl ахtаrmаЕа gаlrq,r-
фlаr. Веlэ Н, Konstantinopolun фkmэsi паtiсэsiпdэ ýTq
бlkэlэriпэ gэdап Osmanfi imргiуаsr пэzаrэt edirdi. Аwора-
lrlаг isэ Оsmай tfirНэrэ qar;r mfihагiЬ aparmaqdan
gэНпirdilэr.
Bu dбчrdо siyasi хэтitэdэ arfiq Bizans, Miiqaddas Ro-
mа, Osmanlr-tfirk imperiyasl, lпgilЬтэ, lspaniya, Рогtчqаliуа
kimi пэhэпg dбчlэtlэr mбvcud idi. Вбуаk coffafi kаgflэr dёv,
rfiпdэп sonTa dffпуашп siyasi хэгiьi bбyuk dэуigikliуэ mэrчz
qaldr, Bu dбчгffп siyasi хэтitеsiпэ tasir еdэп хrопоlофуауа diq-
qэt yetirak.
о l420*i illэrdа Portuqalip Madeyra, Azot adalan va
Аfrikашп qэгЬiпdэ уеrlэ;mig таzilэтi (о vaxtlar bu
yтlari qul sahili adlandmrddar).
о 1453-сч il mэýhчr KonsИntinopl рhэriпiп gёlrnosi.
. 1492-1502+i illэr AmeTikanln kэgГr. lspaniya Аmо
гikаdа ilk miЬtэmlэkэ miilklarini yaTatdl.

89
 с l49zl-cti il Tordessilya miiqачilэsiпэ аsаsэп dtinyamn
ispaniya чэ Portuqaliya arasrnda Ыiltisdiiтiilmэsi.
о 1498-ci il Vasko de Qаmашп Ачrораdап baglaytb,
AfTika sahillэrini бtmakla Hindistana dэпiz уоlчпчп
kэgfi.
о 1499- 1504-cii illar Ameriqo Vespuginin Canubi
Аmсrikауа sэуаhэti.
15l9-1520-ci illar Ferdinand Маgеllашп diinya dэпiz
sэуаhэti. Mahz xv ыriп акгlап xvJ эsriп эwэllэrы эhаtэ
ефп dOur, siyasi хэтiЪ iigiin yeni mэrhэlэпiп baglanmastna
iqагэ idi. Birinci DЁпуа miihаriЬэsiпа qэdэr davam etmi; bu
jбчr diiny"nrn sфsi хэritэsiпdа эsаýL dэуigikliklэriп Ьа9
чеrmэsiпэ sэЬэЬ oldu. Bu, kapiИlian rtФуmlэriпiп yaTanmasr
чэ gепiglэпmэsi dбvTi idi. Вч dбvrdэ Avropa dбчlэtlэri genig
miistэшlэkэ mii{klэriпэ sahib oldular.
Bбyiik coýrafi kэgflэr dбчriiпdэ lspaniya чэ PoTtuqaliya
geni; miistаmlэkэ miilklэriпэ sahib oldular. Аmmа mапч-
faktura istehsaltmn mеуйпа gоlmэsi diiпуашп tаriх sаhэsiпэ
iпgilЬrэ, Frапsа, Niderland, Аlmапiуа kimi dбчlэtlэriп
g,x-as,ou sэЬэЬ oldu. Bir miidфtdэп sоша Ьд qTupa АВý da
qoquldu. Мэhz Ьч d<iчrdэ diiпуапш siyasi хоritэsi biisbiitiin ьiI
nega dэfэ dэуigiНф mэrчz qaldr.
ЖХ эsriп sonlarr ХХ эsriп эwаllэriпdэ diiпуашп siyasi
.
хэritэsi gox qeyrisabit idi. Вчпа sэЬЬ isэ dtiпуашп apancl
dбчlаtlэr аrаsшdа miistэmlаkэ tотраqlаппш уепidэп
ЫiliФiiгiilmэsi uýTunda gеФп mtbaTizэ oldu. Мэsэlэп, 1876-
cl ilda Afrika эrаzisiпiп сэmi 10 fаИ фrЬi Ачrора
dбчlэtlэriпiп miЫэmlэkаlэri hesab оlчпduф halda, l900-cu
ildэ Ьч тэqэm 90 faiza gatdl.
Siyasi хэritэпiп-ад-}Фi dбчгiiпiiп Ьаglапmаsrш miita,
хэssislэr Birinci Diinya miihатiЬgqiпiд _щrlaTrnarr. ib эlа-
qэlэпdiтiт va опчп эli уйi dOvrin Ьiriпсi mатhэ!аsi adlan,
dlrrгlаr. lkinci diinya miihаriЬэsiпdэп sоша siyasi хэritэdа Ьа9
vemrig dэуigikliklэri isэ эп уепi dбчrЁп iНnci mэrhаlэsi ad-
lапdшrlаr.

90
 l990-cr ildэп sопта siyasi

hэlаdэ diiпуашп siyasi хэriЬsiпdа aqaфdakr dфgikliНэr Ьа9

veTdi:
- 199l-ci ildэ ýSRi dяЕл|ф уз Ачrаsiуапш siyasi
хаritэsiпэ l5 miisbqil dбvlat yarandr.
- MDB adlanan mflstэqil qчrчm уата&lФ.
- ýэтqi Ачrорапш sosialЫ бlkэlэriпdэ mэхmэr inqilab
lаr Ьа9 чеrmig, 61kэIэт sosializm уоlчпdап rчаqlаgшglаr.
- Yэmэп ОrэЬ Respublikasr ilэ Yэrпэп Xalq Demok-
Tatik Respublikasl biT diiчlеtdэ Ьirlэ9mig (mау, 1990) чэ Sana
paytaxt рhэr еlап olunmugduT.
- Bu vaxta qэdэr mбчсчd olan iki alman dбчlэti
Ьirlэgmigdir (оkýаЬr, 1990).
- Аfгikашп ýопчпсч bбyiik miistэmlэkаsi olan Nami-
biya m,аstэqillik эldа еftпiФir (mМ, 1996).
- MikToneziya Ьбlрsiпdэ уепi miistэqil dбчlэtlэг
yarandr.
- Yаrgача Мйqачilэsi Тэ9kilаtl чэ QaTgrhqh lqtisadi
Yardlm ýurasr adlanan togkilatlar бz fэаliууаtlэriпi da-
yan&rdr.
- Qexoslavakiya Federasiyasl iK miistэqil (Qexiya чэ
Slovakiya) dбчlэtэ рлgаlапdr ýапчаr, 1993).
-Azadhq чýrчпdа 30 illik mffЬагЬ aparan Еritrеуа
Еfiорiуаdап ayrrlt Ь, miistэqil dбчlэt oldu (1993).
- Yuqoslaviya Federasiyasr 5 miistэqil dtivlэta (Sеr biya
чэ Qеrпоqоriуа, Slovoniya, Bosniya чэ Ма-
kedoniya чэ Xorvatiya) pargalandt.
- ýстпоqогiуа SеrЬiуапш tэrНЬiпdэп gxaraq miЬtэqil
dбчlэtа qevrildi (2006),
- Kosova SеrЬiуашп tэrНЬiпdэп 9шаrаq бztinii
miistэqil dбvlat elan etdi (2008).
- Oscfiya чэ AbxMiya Giirctýtaпn ЬrkiЬiпdэп 9жаrаq
бdarini miistэqil dбчlэt elan еtdilэr.

9l
 Olkalarin tipologiyasI. HaaTda dflпуашп siyasi хэтitэsiпdэ
220-dэп aгtrq dtiчlэt чэ эrаzi mёчсчddчт. BunlaTdan l92-si
ЕЙТ-Ып ti-i.ridir. Bu tilkаlэr igэтЬiпdа 9ох Ьбуfik эrаziуэ чэ
goxsaylr эhаliуэ malik dбчlэtlэr (Rusiya, Klngda, 9iп, А_Рý,
ifiпdiЪtап, Braziliya) ilэ yanagr hamin gёstэriсilэrэ gбтэ mikrо
(<сIтtdапф dбчlэtlэr (Vatikan, Monako, Sап-Маriпо, Tonqo
Тччаlф dэ mбvcuddur.
Diiпчашп шопоýфik Фiг millэtli) dtiчlэtlэri (Yaponiya,
Estoniya, iiveq va Ь.) ilэ yanagr gохmillэfli (Hindistan, Rusiya,
Nigeriya чэ Ь.) dtivlatlэri da mёчсчddчr. Diinya dtiчlэtlэri
igэibiriaэ dэпiz чэ okeanlaTa birbaga glxrgr olan бlkэlэrlэ
yanaýr, gDOýl . оlmауап iilkсlэJ (Macarrstan, Ofqanrstan,
Tacikistaii, Qad, Nepal чэ Ь.) dэ mбчсчddчr. Dtinyanrn hэт Ьir
бlkэsiпiп бzflпэmэхsчý, tаkrаrоlчпmаz xiisusiyyatlari vaT.
Ancaq bagqa бlkэlэrlэ ох9аr сэhэtlэr йprlaвa, bu halda
бlkэlэri oxgaT хtЬчsiууэtlэriпэ gбrэ mflэууап tiрlэr (qruplara)
ayгmaq olaT. оlkэ tiplэri dеdikdэ, опчп inkigaf хiisчsiууэtlэri
vb ba9qa ох9аrhýr пэzэrэ аlrшr, фуd еtrпэk lааmdш Н,
- -Тiроtоgiуаш
tiplogiyalaT miixtalif ciir оlчrlаr.
yaratmaq фiiп goxlu sayda gбstэriсilэтdэп
istifadэ olunmaqla yanagl iqtisadi чэ sosial inki9af, hаm9iпiп
tarixi va siyasi aspektlar пэzэгэ atrnmahdш. Еlэ fiplogiyalar
чаrdш К, опlаr уаlпz iqtisadi dчrчmа (эhаliпiп rеаl gэlirlэгi,
hэуаt tэrzi, sosial inkigaf чэ s.) эsаslапr.
Uzun miiddэt elmi эdаЬiууаtlаrdа iilkеlэriп bu va уа
bagqa iotimai-iq tisadi fогmаsiуауа mэшчЬ olduqlanna giirэ
. Мэsэlэп, Ьаzаr itqtisadiyyatr inН9af etmig
kapiиlЬt бlkэlэri чэ уа planlr iqtbadiyyaИ эsаslапап sosialist
ёlkэlэгi. Digэr бlkаlэri isэ аупса qmp qэkliпdа ЬirlэýdiтiЬ
inki9af еtmэkdэ olan бlkаlэr (чэ yaxud iigiiпсЁ diinya бlkаlэтi)
аdlапdгrrdrlаr Sosializm sisteminin daýrlmasr ilэ bu сЁr
tipoloji Ьбlфуэ ehtiyac qalnadl.
Еlmi-пэzэгi оhэmiууэtiпа gбrэ hэг hansr Ьir tiроlофуа
hэm dэ praktiki ahemiyyat dagryг. Веlэ ki, ВМТ miitэхэssЬ-
lэтi diinya бlkalarinin gаlосэk iпНgаf strategiyalarmr hааrlа-

92
уатkэп опlаrа mаliууэ чэ hiimanitar уаrФm gбstоrmэk maq-
sэdilэ эп zaif inkigaf efuig бlkаlагiп tipologiyaslm hаатlауrlаr.
ВМТ mfftахэssislэгi Ьч tэsnifatl hаzтlауаrkэп й9 mсуагl asas
kimi qэЬчl еdirlоr:
l. Milli рliгiп аdаmЬаgша miqdаrrшп эп аqаф sэчiу-
yoli оIап бlkэlэr;
2. ОIkэ tэsэrriifаtrпdа emaledici sэпауе sаhэlэгiпiп ра-
l0
ушп fаizdэп аgаф olan бlkэlаr i
3.Ohalbinin 80 faizinin savadsи olduф бlkэlэr.
Miiasir фчтdа diinya бlkэlэriпiп ýaýBl: !+tМlvesiyasi
эhаmiууаtiпi пэzэrэ almaqla ВМТ бlkэlаr qгчрч ф tip Бliiniir:
1 iqtbadi сэhэtсе iBkigaf enni9 бlkэlэr qrчрч;
'- zэif inkiqaf etnпig бlkэlаr qTupu (ВМТ teTminalogi-
уаsша gбrэ inНgaf еtmэkdэ оlап бlkэlэr);
,- iqtisadiyyah kegid dбwй
уаýауап бlkаlэr (эsаsап
sabiq sosialist чэ bu yolu segmig dlkаlаr).
ýiibhosй ki, bu gfln dtinya ёlkэЬriпiп hamr tэrэГшdап
Ьэуэпilmig чэ qэЬчl edilmig vahid tэsпifаh yoxduT. Bu, heg dэ
tээссiiЬlii deyildir. Qfinki, бlkаlэr уа siifэtlэ inkigaf edir, уа da
iqtisadi сэhэtсэ gеri diфrэk zэiflэуiт va уа Ьir icfimai fогmа-
siyadan diрriпэ kсаir.
Son illэт Ьч sаhаdэ tэdqiqаtlаr арrап Moskva Dбvlat
Universitetinin аlimlэri, хiisчsilэ ргоfвsоr Y,Y. Volskinin
rэhЬаrlik etdiyi kаfеdrашп omakdaýlan diinya бlkаlэriпi
tipoloфyasrna gбтэ ф qrчра йlmф mэslэhэt Ьilirlат.Вч
tipologiyaya gOIа bfftiin бlkэlэri фosbovet чэ sosialist iilkalari
istisna olmaqla) diinya чэ bynalxalq mflпа_
gбrа ii9 эýаý qrupa аугmаq оlаr.
уfiksэk dаrэсэdа inkigaf etmig
dбчlэtlэr.
2. lqtbadi сэhэtdэп оrtа sэчiууэdа inkigaf etrnig
dбчlэtlэг.
3. lqtbadi сэhэtdап zэif inkigaf etmig dбчlэtlэт (чэ уа
inkipf еtпэkdэ olan dбчlаtlэr)

93
 Dfiпуапtп miiasir durumunda hэr hansl эsаs tiрэ aid
еdilэп dбчlэtlэгi miiэууап giistэriсilэrе gбrэ уапmtiрlэrэ
aylrmaq olar. Мэsэlэп, biTinci qrupa aid еdilэп dбчlэtlэri iig
yanmtip ауrrmаq miimkiindiir.
1.1.1nki9af etmig ba;lrca dбчlаtlэт. Buyanmtip АВý,
Yaponiya, AFR, Frапsа, Вбуf* Britaniya va lЫiya aid ёdilir.
1.2. QэrЬi Ачrорашп iqtisadi сэhаtdэп inkigaf eEnig
пisЬэtэп kiqik dбчlэtlэтi. Bu yarlm tipo Ьче9rэ, Avstriya,
Beniltiks бlkэlатi, isveg, Nоrчеg, DanimaTka чэ Finlandiya
dмildiT.
1.3.Кб9tiтti[mэ kapiИlizm yolu ilэ inКgaf etmig
dбчlэtlат. Bu yaTrmtip Капаdа, AvstT_aliya lttifaqt, Yeni
Zelandiya, СэпчЬi Аfrikа RеsрчЬlikаsц Israil daxil edilir. Bu
yanmtipo aid еdilэп dбчlэtlэr igэгisiпdап Kanada <Вёуflk
уеddilэп qTupuna aid edilir,
Iqtisadiyyatlmr orta sэчiууэdэ inki;af etmi9 dбчlэtlэr
qrupu (ikinci qrup) бzii-dzltiyiindэ iH уапmtiре, bбliintir.
2.1, QэгЬi Ачrоцашп orta saviyyadэ inkiEaf etmig
dбчlэtlэri. Bu уапmtiрэ ispaniya, Portuqaliya, Yчпашstап чэ
Irlandiya daxildir,
2.2. ýэrqi Ачrорашп orta sачiууэdэ inkigaf etmig
dёчlэtlаri. Bu уапm tipa Qexiya, Macanstan, Sloveniya, Polga,
SlovaКya, Rusiya dmildil.
iqtisadi сэhэtса zэif inkigaf etrnig dёчlэtlэr qпrрчпrш
iigiincii qrup tarkibi bбytikdit, бzа da yekcins deyildiT,
Мiitэхэssislэr bu qrчфа hаНm mбчqеdэ dчгап dбчlэtlэr
(Braziliya, Meksika, НiпdЬИп, ýin) уапmqrчрчпч, foTma-
lagmrg kapitalizm iiпsihlэriпа malik olan dбvlatlaT (Агgепtiпа,
Uтчqчау,ТiirНуэ, Venesuela, Qiti, hап) уаrrmqrчрч, хаmmаl
(asasэn neft-qaz) ixTacl hеsаЬша varlanmrg ddчlэtlаr (ВОО,
Kffveyt, Sэчdiууэ ОтэЬistаш, Qаtэr, Вrчпеу, Liviya, Оmап)
уапm qrupunu gtistэriтlэт. Bu qrupun tэrНЬiпdэ bagqa уаrrm-
qruplart . Мэsэlэп, Leýid dбvrtinii уаýауап iгi
dбчlэtIэr Banqladeg, Nigerrya, Vуе{-
паm), уатrmqгчрч; эп zэif dбv уаrшпqlчрч фчпlатrп sayl

94
40-dan 9охdчг); posbosialist diiчlэtlэт (СэпчЬi Qafqм, Мэr-
kazi Asiya, Moldova) уаrrmqгчрч .
Umumdaxili mahsulun (UDM) adambaglna diigэп
hэсmiпэ gбrэ ВМТ dйпуа бlkэlэriпiп agaфdakr tэsnifatrnr
чеrir:
l. UDM-un hэспi 1500 АВý dollarrna qэdэт оlап
iilkэlэт эп gеridэ qalmrg 9ох zaif d0чlэflэтdir.
2.UDМ-чп hэсmi 1500-3000 dollar araslnda olan
61kэlаr zэif tilkэlэrdiт.
3.tJпМ-чп hэсmi 3000-5ф0 dollaT атаsrпdа оlап
ёlkэlаr yarrzэif бlkэlэrdiг.
4.UDM-un hacmi 5000-1ф00 dollar агаsmdа olan
бlkэlэr qэпаэtЬхg бlkаlэr hesab оlчпчr.
5.UDМ-чп hэсmi 10000-150Ш dollar агаsшdа olan
iilkэIэr огtа firavanlrýa malik оlап iilkэlэrdir.
6.tJDM-un hэсmi 15000-20000 dollar arasmda olan
ёlkэlэт frTavan бlkэlэrdir.
7.UОМ-чп hэсmi 20000 dоllагdап arhq olan бlkэlэr эп
чаrh dlkэlэr hesab оlrrпчгlаг.
Yчхшldа gбstэrilэп tipoloji ЬOlgiilэrlэ уапаgr ВМТ
diiпуашп regional bolgtisiinii чеrir va бz fэаliууэtiпdа опа
гiауэt еdir:
1. ОrаЬ dёчlэtlэri rеgiопч (l8 dбчlэt);
2. ýarqi Asiya чэ ýakit Okean regionu (2l dбчIэt);
3. Latrn Amerikasr чэ Karib rефопч (33 diiчlэt);
4. Canubi Ачrора rфопч (2 dбvlat);
5. СэпчЬi Asiya rфопч (8 dбчlэt);
6. Bбytik Sэhrаdап СэпчЬdа уегlа9эп dёчlаtlэri эhаtа
еdэп region (44 dбчlф;
7. Мэrkэzi-ýэrqi Asiya va MDB dбчtэtlэri rеgiопч
8. Yiikэk inkigaf etmig бlkэlэr regionu (28 dбчlэt).
ВМТ hamginin insan poterBialrnrn inkigaf indeksina gбrэ
dбчIэtlаri Ё9 qгчра Ьбliir:
l. lnsan ptensialrmn inkigaf indeksi уiiksэk sэчiууэdэ
olan dбчlэtlаr (55 dёчlэt);

95
 2. Iпsап potensiahnm inkigaf indeksi orta saviyyэda оlап
dёчlэtlаr (80 dбчlэt);
3. tпsап potensialrnrn inkiyf indeksi аgаф saviyyada olan
dбчlэtlэг (3l dбчlф.

Таkrаr figffп sчаllаr:

1. Siyasi хэritэ эsаsэп бziinda пэуi эks еtdiгir?
2. Siyasi хэritэdэ kэmiууэt чэ kеуГrууэt gбstэriсilэriпа
misallar gбstагiп.
3. Оrtа эsгlэrdэ siyasi хэritэdа Ьаý чсгэп аýаý dэуigikliklэгi
sadalaym.
4. 1990-cr ildэп sonTa dtiпуашп siyasi хэritэsiпdэ Ьа9
чеrmis dэуiqikliklэri sadalaym.
5. Эп bбyiik эrаzЬi чэ goxsaylr эhаЬi оlап dбчlэtlэг
hansrlardrr?
6. ВМТ hanst mеуаrlаrа эýаsап dfiпуа dёчlэtlэriпэ
mаliууэ чэ humanitar yaTdlrn gбsыiг?
7. V.V.Vоlskiуэ gбrэ diinya dбчIэtlэтiпiп tasnifatmr izah
edin.
8. lnkiяaf еtmэkdэ olan бlkэlэr qrupunu hansr
уапmqrчрlаrа Ь6lmэk оlаr?

2.1.2. Dfinya dбvlatlarinin siyasi sistemlari vo mfiдsir

idarэqilik fоrmаlдп

Нэт hansl Ьir dёчlэtiп siyasi sbtemi onun hansl idal}

olunma formasrndan istifaф etmesidir. EnsiНopdik пэgтlэrdа
siyasi sЫemi hэr Ьir бIkэпiп ictimai hayatmrn bir hissasi hesab
еdirlэr. Мэlчmdrг Н, hаt bir ёlkепiп hэуаtl miiхtэlif sаhэlэтdэп -
iqtisadi, sosial, ideoloji, hiЦчqi, etik, mаddimэdэпi чэ ictimai
rеýчrýlаr, эtrаf miihit va s. iЬаrэt оlчг. Bagqa sбzlэ dеsэk, siyasi
sistеrп-dёчlэt idшэgilik ta9kilatlanmn, siyasi чэ ictimai insti-
tutlann, siyasi miiпаsiЫlэriп, рrоsеshiп сэmiууэtiп siyasi
idатэgiliуiпiп prinsiplorinin qaydaya salrnmrq чэ biitбv mэс-
musu kimi ха,аktегizа оlчпчr.

96
 [Iаr Ьir сэmiууэtiп siyasi sistemi hэm dэ опчп эrмi-
sosial qurulu;u, idarэgilik fоrmаlап (prezident чэ уа раr-
lament), diiчlэtiп tipi (Tespublika, mопаrхiуа), siyasi rеjimiп
хатаktегi (demokratik, qeyridemokratik), sosial-siyasi va-
ziyyэti (sabit, miiпаqigэli), siyasi, hiЩчqi stafusu (koпsti-
tusiyalr, qeyri-konstitusiyah), siyasi ideoloji dчгчmч (agrq
yaxud baýh dбvlat), dёчlэtgiliуiп milli эпэпэlэri, mentalitetin
чэ hэуаt tэrziпiп xaTakteri (эhаliпiп siyasi ballrS, milli etnik
чэ tayfa qohumluq аlаqэIэгi чэ s.) ilo miiаууэп edilir.
Siyasi sistem апlауу ilk dэfэ ХХ asrin оrtаlаrrпdа elmi
эdэЬiууаtа фаsэýiiпаs D.isten tэтэfiпdэп daxil edilmigdir. б0
ildэп aTtlq Ьiг dбчтdэ сэmiууэt hэуаtrшп mtЬtэqil sahasi
оlагаq, siyasi sistem anlaytgr hэr biT dtivlэtin daxili аlэmiпiп
gбstэriсisi чэ baqqa diivlэtlarla эlаqаsiпэ tэsir еdэп obyekt Hmi
bu saha ila mаrаqlапапlапп tэdqiqat obyektina gevrilmigdir.
ýiyasi sistemin strukfurunu сэmiууэtiп эsаs institutlarr
hesab оlчпап dбчlэt, siyasi paтtiyalar, ictimai hагэkаtlаr va
tэ9Нlаtlаг (sosial, dini, milli, hamkarlaT чэ s.) tэýkil edir. Нэт
Ьiг ёlkопiп siyasi sistemindэ hakim yer dбчlэt va опчп оIqап-
lаппа maxsusdur. О, ЬЁtйп сэmiууэtiп tagkilatr рrgiчэlэriпi tэ-
уiп edir, hiiquqi поrmаlаrш kбmэуi ilэ бz чэtэпdаglапшп чэ
miilki tэgКlаflапп davranmaýrnr fоrmаlафпт, bpbbilslэrini
dэstэНэуir.
DemokTatik dбчlэflэrdа siyasi sbtemin эsаs tэгkiЬ
hissэlэгiпdап biri siyasi ршtiуаlагdrг. Вч institutlar biT qayda
оlаrаq, ауп-ауrr qrчрlаr (ýэхslэr) tэгэfiпdап yaradrlaraq siyasi
hаkimiууэtэ gэlrпэk, yaxud ona tэsir еtmэk yolu ilэ бdэriпiп
tэrэfdаrlшrшп чэ tamsil etdiklori digaT qrчрlаrш mалафш
геаllаgФrmаq mэqsэdi dagrylTlar. Siyasi partiyah саmiууэtdа
hаkimiууэt dаirэlэriпэ nazmat etmakb, daha dolýun , сэlЬеdiсi
ideyalar, рrоqrаmlаr tэklif еtmэklэ tэrэfdатlаппп saytnt
artrrr va segki yolu ilэ hаНmiууэtэ gэlir. Siyasi раrtiуаlаг
zamа;n-zatлв;a hаНmiууэtэ gэlэrэk bkimiyyatdэki qruplan
ачэzlфr.

97
 Siyasi sistemin эsаs tэrkiЬ hissаlэriпdэп biTi dэ ictimai
qчrчmlаr, qeyri-hбkumat tagkilatlaTt че azad matbuat оr-
qапlап hesab оlчпчr. Bu бz qarg arrna bilavasita
fэаI siyasэtla mэgýчl olrnaq, hakimiyyatэ gэlmэk mэqsэdi
qoymasal.ц da, чiiriidiilэп фаsэtэ Ьiг еtmэk, bu va уа digэr
чэzifэlэri reallagdrrmaq mэqsdilе aktiv fааliууэflэ mэgфl
оtчгlаr. lqtisadi, sosiat, ekoloji mэdэпi btiqamэtli tэgКlаtlат,
hэmkаrlаr ittifaqr, millidini qгчрlагш tаmsilgilэri iimumi
dбчlэt mаrаqlагь бlkэdэ maddi чэ mэпэчi sэrчэtlэriп ЬбlsЬfr
va s. рrоssеslэrdэ tэmsil etdiklэri tэЬэqэпiп mаrаqlапшп
tэmsilgisi rоlчпdа grшq еdirlэт.
Нэr Ьir dёчlэtiп xarakterini, siyasi sisteminin эsаs
mэziууэtiпi опчп ali qanunu уэпi konstitusiyasr mitэууэп edir.
Konstifusiya siyasi sistemin strukmrunu als еtdiгэп sэпэd va
уа sэпэdlэr toplusu olrnaqla, hakimiyyatin псса bolflqdii-
riildiiуЁпЦ hбkчmэt оrqапЬпшп funksiyasrm чэ quTrrluEunu,
опlапп песэ fэаliууаt gбstэrmэli оldчqlапш miiэууэпlаgdirir.
Konstitusiya ф эsаs hakimiypt iBstituflannda
qanunvericilik, icTaedici чэ mэhkоmэ hаkimiууэtiпэ baglrca yer
ayrTrr чэ опlатrп biTp fэаliууэtiпiп mriхtэlif рriпsiрlэгЫ
mflэууэп ediT.
Bfftiin diinya ёlkэlэтiпdэ dбчlэt kопkгеt Ьir inzibati
эrмi рrgiчэsiпdа idara9ilik adlanan vйid funksiyanl hэyata
kеgirir. Оlkэ dахiliпdэ чэtэпdаýlаrш , dбчlэt оrqапlаrrпrп чэ
сэmiууэtiп hэуаtmtп btitiin sаhэlэriпi miivafiq qanunlar
gэfgivosindэ idаrэ еdir, ictimai, siyasi, iqtisadi, mэdапi чэ
sosial miiпаsiЬэtlаri tanzimbyir. Хаriсi аlэmdэ бz dбчIэfiпi
tamsil edir, опчп эlаqэlэriпi уаrаdш чэ mяrаqlапrч qоrчучr.
Diinya бlkэlэriпiп son iH minillik tarixindэ ап gox
miigahiф olunan dбчlэt idaragilik rеjimlэri эýаsап iki _
mопатхiуа чэ respublika foTmal idaracilik qrчрlша aid
еdirlэr. Нэг iK qrupa daxil olan idaragilik fогmаlаrr Ьiг пе9э
бziiпэmэхsчs olan gэkillэrdэ mэzаhiir еdiг.
Мопаrхiуr idrragilik sistemi. Мопатхiуа idагэgilik sis-
tеmiпdэ biittin dбчlэt hakimiyyati biT пэfатiп - mопаrкп эliп-

98
dэ сэmlэпir. Мопагх бz hаkimiууэtiпi birbaga 0z чаrisrпэ
ёtiirift.
Нэlа qэdim dбчтlэrdэ ýаrqdа, mэsэlап, MisiTda, Hin-
distanda, Qiпdэ, BabilisИnda va s, quldaгlrq dбчlэtlэriпdэ
mбчсчd оlап monarxiya qurulugunu sэсiууаlэпdiгэп asas amil
ondan iЬаrэt idi К, Ьч геjimlэrdэ qапчпчеriсi, icraedici чэ
mэhkэmэ hakimiyyati tаmаmilэ mопаrкп эliпdэ сэmlэпmigdi
(sопгаdап .bunu ýэтq despotizmi аdlапdrгdrlаr). ýэгq
despotizminin эsаs эlаmэtlэтiпdэп biri dэ hэm diiпуэчi, ham da
dini hаkimiууэtiп mопаrха mэхsчs olmasr idi.
Qэdim diiпуапш daha bir mопаrхiуа idаrэgilik rejimini
qэdim romalrlaT уаrаtrugdr ki, Ьu da эslinda ýэrq
despotizmindэn ciddi sчrэtdэ fэrqlэпiтdi.
Orta эsrlэгdэп baglayaraq, mопаrхiуаlатm yerinda
feodal mопаrхiуаlап Ьаrqаrаr olmaýa baglayrr. Bu
monaгxiyalarrn эsаs sэсiууэчi хiЬчsiууэfi опdап iЬаrаt idi ki,
mопагх эwэlkilэтlэ miiqayisэda qisman rrэhdud hаkimiууэtа
malik оlчтdч. NisЬэtэп miistэqilliуэ malik olan btiyfik
feodallaT, knyazlar , hersoqlar чэ Ь. mопаrха (krala) ciddi tэsir
gбstэrmэk imkашпа mаПk idi (хiisчsэп Аwора бlkэlэriпdэ).
Вчпdап ba;qa bu monarxiyalaTda idаrэ еdэпlэr lуеrаrкуа
rеjimiпэ ciddi riауэt еdiтdilэr.
Somakr dбчтdэ feodal mопаrхiуаlаrrпdа mопаtхlп
уапrпdа mаgчэrэtgi statusunda пiimауэпdэlik sbtemi (mэsэlап,
Rusiyada ýоЬоIlаr, ЬgilЬгэdа paTlament, Polgada seym чэ s.)
yaradilrr ki, bu da diiчlэt idаrэgilik sЬtеmiпэ miiэууап tэsir
gбstэrmэуэ baglayrr.
Ачrорай kapitalizm miinasiЫlэrinin inki9afi ilэ
(XVI-XVII asrlar) mопаrхiуаlапп хаrаktегi dэ tэdriсэп dэуigir
чэ konsfitusiyal mопаrхiуа геjimlэтi уаrапmаýа baqlaytr. Bu
tip idarэgilik kёhпэ zаdэgапlаrlа yeni burjuaziya sinfinin
mаrаqlаппl чуýчпlаgФrmаq mэqsэdi dagryaTaq mопаrхrп
hаkimiууэtiпi qisman хidmэt edirdi.
Konstitusiyalr mопаrхiуапtп iH daha genig yayrlmrg formasr

99
miivcuddur: konstitusiyah (qаrrgф mопаrхiуаlаr, parlament
tipli rпрпаrхiуаlаr.
У/ Konstitusiyah (qаrrgф idагэсilik sЬtеmiпdэ mопаIх
iсrа hakimiyyэtini
fотmаlаgdгг чэ опа гэhЬгlik еdiг. С.эmiууэtiп mагаqlаппr isэ
segilmi9 раrlаmепt tэmsil еdiг ki, bu da qanunverici
hаkimiууэti tаmаmilэ mопаrхrп tаЬliуiпdэп glхапr, dбчlэtdэ
mЁэууэп mаrафаr balansr уагаdrr. Bu tipli idaTagilik ХVП-
XD( аsrlэrdэ Ачrора dбчlэtlэriпdэ mбvcud olmugdur.
KapitaПzmin inkiqafi ilэ Awopada чэ diinyada эп genig
чiЬэt аlm!ý mопагхiуа геjimi parlamentli mопаrхiуаlагdr.
HazrTda Bбyiik BTiиniya, bveg, Dапiпаrkа, Hollandiya,
lspaniya чэ digэr aparro бlkэlэгiпdэ parlamentli monarxiya
qчгчlч;ч mбчсчddчr.
Раrlаmепtli monarxiyanr sэсiууэlэпdirэп аýаý
xfisusiyyэt mопаlхlп hаkimiууэtiпiп kifауэt qаdэт mэhdudlag-
фr mаsldr. Bu ffsчl-idагаdэ qапчпчегiсi hаkimiууэt segНli
orqana - раrlаmепtэ mэхsчs оlчг. Раtlаmепt sеgkilэriпdэ
qalib gэlmig siyasi paTtiya, yaxud раrtiуаlаг hбkчmэfi fоr-
mаlаЕdrпт чэ ona гэhЬrlik edir. Оп 9ох sэs toplamrg partiya
rэhЬri ham dэ hбkчmаtэ Ьа99dщ еdiг.
Ратlаmепt mопаrхiуаsrпdа hбkчmэt baggtsr mопатх
qаrцsшdа deyil, раrlаmепt qаrgrыпdа hesabt чеrdiуiпdэп,
mопшхlп бlkэdахili чэ хагiсi siуаsэtdэ гоlч gox mэhdчd оlчr.
Qanunverici hаkimiууэtdэ isa mопаrхrп rоlч уаlпи qэЬчl
olmug qапчпlаrr tэsdiq еtmэkdэп iЬагэtdir.
Нааrdа diiпуашп siyasi хэritэsiпdа 29 dбчlэt
mопаrхiуа fisul-idarasi mtivcuddur. Вчпlшdап l3-ii Asiyada,
l2-si Ачгораdа, 3-ii Afrikada чэ biri Okeaniyadadlг (сэd.
2.1.1 .). Вч mопаrхiуаlаrrп 3-ii Vatikan, Sэчdiууэ ОгэЬistапl vo
Вruпеу teokratik (уэпi, dбчlэtэ va diпэ rаhЬэrlik Ьiг pxsin
tаЬеliуiпdэdir) mопаrхiуаlагdrr.

100
 Codval2.1.1
Мопагхiуа reiimli dбvlatlar

Ачrораdа Asiyada
1 1.Вэhrеуп-аmiтlik
2.Belqika-kralhq 2.Bruney-sultanhq
3.Vatikan-Papa dбчlэti 3.Butan-krallrq
4. Bбyiik BTitaniya-krallrq 4.Urdiin-mэliНik
5.Danimarka-krallrq
6.Ispaniya-kTallrq б.фtаr-эmirlik
7. Lixtensteyn-knyazlrq 7.Kiiveyt-эmirlik
8.Malayziya-sultanlrq
9.Monako-knyazlrq 9.Вirlэ9mi9 ЭrэЬ OmirliНari-
amirlik
10.Niderland-kralhq 10.Oman-sultanlrq
1l.Noгvec-kTallrq 1l.Sэчdiууэ эrаьistапр
maliHik
l2.isveg-kraltrq l2.Tayland-krallrq
Afrikada 1 .Yaponiya-imperatorluq
3

1.Lessoto-krallrq Okeaniyada
2.Marakes-kгallrq 1.Tonqa-kallrq
3.Svazilend-krallrq

Respшblika idaragilik sbtemi. Dбчlэt idarэgiliyinin эп ge-

nig yayrlmrg formast respublika idаrэgilik sistcmidir. Вч sistem
раrlаmепt, prezident, dualist (qаrrgrф, kommunist, hаrЬi va s.
rejimli ola Ьilаг. Вчпlалп da эksэriууэtiпi dбчlэt оrqапlаrшtп
formala;drrdmast prinsiplэri (segki orqanr) birlэ9dirir.
Мопаrхiуа idаrэgilik sistemi kimi respublika idarэgiliyi dэ
qэdim dбчrlэrdап iпsапlаrа tanrq idi. Qэdim diinyada iki пбч:
aristolcatik respublika (Roma) чэ demokratik respublika
(Afina) mёчсчd olmu;dur. Birincidэ, segkili orqanlar эsЕrýап
учхаrl tэЬэqэdэп-аristоkrаtlаrdап ibarэt idisэ, iНncida qullаr
istisna olmaqla эrаzidэ уаýауап biittin эhаli tэmsil olunurdu

101
(xalq toplantrsr, senat чэ s.). BrrnlaT rсsрчЫikаlапп mэ$чэтэt
orqant rolunu oynayTdl. Feodalimin inkigafi ilэ эlаqэdаr bzi
Ачrора dtiчlэtlэтiпэ miitlэqiууэt rejimlaTi yanrnda геsр-чЬlikа
tipli idаrэgilik formasl tэtЬiq оlчпmаýа Ьаglапtт. Italiya,
Hollandiya, Almaniya чэ s. бlkэlэrdэ Ьir qayda olaTaq
parlament аhаliпiп учхаrr tэЬqэlэriпdэп segilirdi.
Kapitalizпrin inkigafi Avropada rкpublika qurulugu-
пчп Ьэrqэrаr olmasma ciddi bkan verdi. Bu rеsрчЬlikаlзr эsа-
sэп paTlament чэ ргеzidепt tipli olsalar da, Ьzilэгiпdэ kons-
titusiyalr mопаrхiуа фimi dэ sшlашIш9dr. Мэsэlэп, lИliya,
Дmапiуа, Avstriya Hmi бlkэlэr раrlаmепt tipli idагэgilik
sistemini уаrаdrr. Bu сffт ёlkаlэrdэ раrlаmепt hбkчmэti чэ diiv-
lat ba9grsrnr se9ir va опчп idаrэgiliуiпэ пэzатэt еdiг. Aydrn&r
К, bu tipli idагэgilikdэ prezidentin rolu paTlament qaцrsrnda
mэhdчd olrrr.
Bagqa бlkэlэт, mэsэlm, Frапsа, АВý чэ digэтlоri prezi-
dent respublikast formasrm segiT. Bela бlkэlэrdо pгezidenti
xalq segiT. Prezident Ьэ hэm dбvlat, hэm dэ hбkчmэtэ гаh-
ЫlikediT.
UmUmiУуэtlэ, hаz:rdд рдllдцgаt fоrmаsmdа idaraetma
iisulu mtiasir diinyada monarxiya, yaxud respublika qчгч-
luguna mэхsчs olmasmdan aslh olmayaraq, genig yayrlmrg ida-
гэеtпэ formasldrr. Bu idатэеtmа qurulugunu diinya эhаlisiпiп
l/3-ni эhаtэ еdэп 56 dбчlэt qэЬul ehniФil. Bu с,аr idaraetmэnin
эп bariz пflmчпэsi Вбуйk Britaniyada уагапmц va indi dэ
mбчсчd оlап <Vestminstp> modeli kimi Ьжillr. Вбуtik
Вriипiуапrп бzii da daxil olnaqla iсrа hakimiyyэt отqашпrп
раrlаmепt prinsipi ilэ idаrэ оlrшап diinya dбчlэtlаriпiп sayr 29-
u kеgrпiSэ ВriИпiуа imрrфsrшп bir hissэsi olub чэ hiraTda
BTitaniya Мillэtlэт Birliyinb (Фirlib аdlашr) iizчlэridir.
paTlament formalr idагэеtпэ tьчlч libгal-demokatik
чэ yeni yaraddmr; demokratik dбчIаtlагdэ dэ gеф tэtЬiq olu-
пчr. Bu dбчlаtlэrdап l8-i Ачrорашп gimal чэ qaTb býaýinda,
11-i КаriЬ dэпИ rеgiопчпdа, 8-i isэ Okeaniya biilgesindэdir.
Maraqhdrr ki, раrlаmепt forrnalr idaTaetrnэ ibullu dбчlэtlоriп

l02
dеmэk olar ki, уапsr adalarda уеrlэgir. Bu сiiг idаrаеtmэ iisulu
эsаsэп kigik dбvlatlarda iistiinliik tэgkil edir. Bununla bela,
ahalisinin sapna gбrо diinyada ikinci ёlkэ olan Hindistanda da
parlament fоrmяslпdа respublika idаrэеtmэ ibulu mбчсчddчr.
MiiasiT diiчгdэ mahdud hakimiyyatli prezident idarэet-
ma iisulu biitiin diinyada pгezidentli respublika
эп genig уауlmrý tэgkilаt formasrdr. Вч ciir idаrэеtmэ diinya
ahalisinin 31 faizini бziindэ сэmlэgdiгmi; 77 dбчlэtdа
mбvcuddur чэ bu гэqэm ildon-ilэ аrtrr.
Веlэ ki, 1988-2008-ci illar аrziпdэ diinyada parlament
fогmаsшdа idаrэеtmэ ibullu diiчlаflэriп sayr 43-dэп 56-уа
qэdэr artdrф halda, mahdud hakimiyyэtli pTezident idагэеtmэ
iisuluna kegmig dtiчlэtlэriп say iki dаfэ artaTaq 35{on 73-а
gatmrgdrr. Мэhdчd hаkimiууэt plezident idаrэеtmэ iisulunun
tipik formasr ABý-da mбvcuddur.
Dualist foTmada idаrэgilik iisulu liberal-demokratik
rejimli бlkэlэrdэ чэ ycni уаrафlmrý demokratik dбчlэtlаrdэ
mбчсчddчr. Вч idаrэеtrпэ iisulunun эsаsr Frапsаdа qoyul-
mugdur. Еупi idarэgilik sistemi sе9эп digэr dбчlэtlэriп icra ha-
kimiyyэt отqапlапшп fэа[ууаt prinsipi miiэууэп qэdэr fэфi
хiЬчsiууэtlэrэ malikdir. Son illэrdэ ДЬапiуа, Cad,
Makedoniya, Polga чэ Rumrniya Hmi dбчlэtlатdа siyasi
hаНmiууэtiп tэdriсэп ргеzidспtdэп parlament tэrэfiпdэп tфп
оlчпmчg Bag паzirэ kеgmэsi halr miigаhidэ оlчпчr.

Тоkrrr ftgfiп sчаllап

1. Sфsi sistem пэdir?
2. Сэmiууаtdэ siyasi sistem hansr giistэriсilэr ilэ
mЬууэп edilir?
3. Siyasi partiyalann fэаliууэtiпi izah edin?
4. Dбчlэtlэrdэ фаsi sbtemin эsаs хiЬчsiууэttэriпi
miiэууэп еdэп пэdir?
5. Konstitusiyah чэ parlamentli fэrqi
пэdаdir?

l0з
 б. Respublika tipli idaгapiliyin hanst fоrmаlаппt
tamylБrrrи чэ onlarl Ьirlэgdirэп пэdiт?
7. tdагэеппэпiп <Vestrninsten modeli пэdiт?

2.13. Diiпуапш mffhfim siyasi-Щtisadi tegНletlrn

Miiasir diinya фаsэti vo dёчlэtlэrмаsr mtiпаsiЫlэr

sЬtеmiпdэ ЬерэIхаlq va rcgional tagkilaflaл hэm diivlatlaT
arasrnda iКыэfli эmэkdаglrýа, hэm dэ 9охtэrэfli diploma-
tiyada mflhtim rol oynayrTlar. Веупэlхаlq bgkilatlara iizv olan
dбчlэtlэгiп bir goxu mahz Ьч tэýНlаtlаг vasibsilэ ikitэrэfli чэ
gохtэrэfli аlаqаlэr qчrшlаI.
)О( эsriп 90-q illэriпiп эwэIlэгi difuryamn sipsi-ictimai
hэуаtmdа yeni dбчrflп baglanmasr ilэ хаrаktеrйэ оlчпчr. SSRi
чэ sosializn dflgегgоsiпiп daфlmasl пэtiсэsiпdэ dtnyada,
хffsчsilэ Ачгораdа эsа,slt sipsi dэуýiНiНэr bag чегdi. Bu Ьа
Ьупэlхаlq mtinasibtlэrin nizama sфnmasrna yeni mбчqеФп
уапаgmаф zaruri ediTdi. Кбhпа Ьупэlхаlq mfrпаsiЬtlэr siste-
minin siiqutu ilэ уапаgr, yeni dffnya diiziimiiniin эsаsr
qoyulmaýa bagladl
Вч Ьшlmdап Ьеупэlхаlq mflпаsiЬэtlаriд эsаs gЁс mэт-
kэdэтi yeni geosiyasi realltqlardan grхlE еdэrэk бz fэаliу-
уэtlэтiпi mбчсчd рrаitэ чуýлrпlа9dшmаф qэrага aldrlar. Ап-
caq soyuq miihаriЬ dtivrЁ Ьа9а gatsa da, Avropda regional
sаЬitliуэ olan Ьбуf* tэШtikэ hэlэ da qalmaqda idi, Milli
zэmiпdэ miiпаqiýэlэriп kэskЫа;mэsi dtinyada, хiisчsilэ Аwо-
pada sfflhiin чэ tэhliikэsidiуiп tэmiд еdilmэsi Tolunu оупауап
Ьеупэlхаlq tegНlatlar daxilinde ýtruktur dayigikliklarin edil-
mэsi zаrчгэtiпi уаrаtФ.
Mfistaqillik аldэ etdikфn sonTa diрr suveren dбvlatlaT
kimi АzэrЬаусап Respublikast da Ьерэlхаlq чэ regional tэ9-
kilаtlапп ffzvii oldu чэ onlarla amakdaýlrq еftпэуэ bagladr.
АzэrЬаусашп Ачгора ТэhliikаsИik чэ Оmэkdаglц Тэgkilаппа
inteqrasiyasr, eyni zamanda dбчlэt quruculuф ртоsеsiпdэ

l04
iИэsdiуi ртоЫеmlэriп hall еldilmэsiпdэ, xiisusila Еrmапistашп
АzатЬаусапа tэсачiizП чэ Dафq QшаЬаý probleminin s{ilh
yolu ilэ пizяmа 5д[ацх5l istiqаmэtiпdэ Ьеупэlхаlq tэ;Кlаt-
lаrrп siyasi чэ iqtisadi ptensialmdan istifadэ еfiпэуа сэhd
gбstаrir. МэЬz АzэтЬаусап miistэqilliyini Ьра etdikdan sопrа
Ьупэlхаlq tэфlаtlаrdа tэmsil olunmasr, eyni zamanda
ЬупэlхаIq tэgНlаtlапп diiBya siуаsэtiпdэ чэ dбчlэtlэrаrаsl
miiпаsiЬэtlэrdэ rоlчпчп arftnasr, опlапп mэqsоd va чэzifэlаri,
sаlаЫууэflэri, qurulugu чэ fэаliууэt istiqаmэtlэгiпiп tэdqiq
olunmasrnr gox zэrчri ediгdi. Вчпчпlа yanagl, beynalxalq tэ9-
HlatlaTrn fэаliууэt istiqamatlэrЫn daha dэтiпdэп буrэпilmэsi
mйflm elmi чэ praktik эhаmiууэt dagryrT.
Вiгlа9mi9 MiПaflar Tagkilrh (BMI}Dйnya бlkэlэri
arasrnda siilhiin qоrчпчЬ saxlamlmasr чэ ЬупэIхаlq аmэk-
daghýrn inkigafl mаqsэdi ile уаrаd ап tэgkilаtdш. <ВirlэЕпiq
ta9kilatlao adl ilk dэfэ II dfiпуа miihаriЬэsi dбчгtiпdэ АВý-шп
pTozidenti Franklin Ruzvelt tэrэГrпdэп tэНif olunmugdrrr.
BMT-nin Nйаmпаmэsi l945-ci ildэп Sап-FrапsЬkоdа 51
tэsisgi dбvlat tэrэГrпdэп imzalanmrg чэ hэmiп ildэп dэ Ьаliууэt
gtistэrir. Nizаmпаmэdэ gбstэгiliг ki, ВМТ-пiп maqsэdi gаlэсэk
пэsli miihаriЬэ fаlаkэtiпdоп xilas еtrпэk, xalqlann hiiquq
ЫаЫМпэ hбrmэt еtmэk ргiпsiрi asasmda millаtlэr arasrnda
dostluq miinasiЪflarЫ inkigaf еtdirmэk, iqtbadi, sosial,
mэdэпiууаt чэ hчmапiИr убпflmlfl Ьупэlхаlq рrоЬlыпlэriп
hэlliпэ tаsir еtrпэkdэп iьшэtdir.
BMT-nin Nizamnamasini qэhrl еdэп чэ onu уеriпэ
чеtiгmэчэ hааr оlап hэт Ьir siilbevar dбчlэt опчп iizvii ola
btar, lnai ВМТ-пiп 19zl.dэп artrq iizvii var. АzэrЬаусап Res-
publikasr l992<i ildэ ВМТ-уэ qэЬчl оlчпmч$чг. Ta9Нlatrn
iqаmэtgаfu Nyu-York рhэriпdэdiт (АВý).
ВМТ-пiп Ва9 Maclbi (ВМ) - ВМТ-пiц tizvЁ olan
btifiin dбчlэtlэriп пfimауэпdэlаriпdэп tamsil olunan Ьаglrcа
mэ9чэrэtgi оrqапdrr. Niimауэпdаlагiп hэr biTi bir sаsэ mа-
likdir. BM-in nt vbэti sвsiayasl hэr ilin sепýаЬr ayrnrn fiфпсff
hэftэsiпiп ikinci Дnti qаýrпlrr. BMT-nin iizvfi olan dбчlэtlэriп

l05
эksэriууаtiпiп tэlэЬi чэ уа Tэhlitkasizlik ýчrаsrшп qэrшr ila
xiisusi yaxud fiiчqэlаdэ sessiya gaSrla bilar. BM-in BMT-nin
Nizаmпаmэsi gэrgiчэsiпdэ hэт bir mаsэtапi miizаkirэ еtmэk,
hэr Ьiг mэsэlэ Ьаrэdэ (Тý-шп пэzаrэtiпdэ otan mаsэlэlаr istis-
na olmaqla) BMT-nin fizчlэriпэ mэslаhаt чеrmэk sэlаhiууэti
gatrr. Miihtim mаsаlэlэr iizrэ qэrатlаr ýtirakqr ёlkэlаriп 2/3-пiп,
digэт mэsэlэlэr iiеrэ isэ sаdэ sэs goxluýu ilэ qabul оlчпчr.
ВМТ-пiп Tohlftkasizlik ýчrаg (fý) daima fааliууэt
gёstагir. BMT-nin Nizаmпаmэsiпэ gбrа beynalxalq siilhtin чэ
tabliikэsizliyin qolunmasr iigiin Тý mэsчliууоt dagtylT, Tý-nrn
olduqca biiyiik sаlаhiууэti чаr, Ona ВМТ-пiп iizvii оlап biitiin
dбчlэtlэriп adrndan dашgmаq sэlаhiууэti verilib. ВМТ-пiп hэr
Ьir ffzvй Тý-шп qэrаппа tabe olrnalr чэ onu уеriпа yetir-
mэlidir. Тý siilhiin чэ tэhliikэsidiyin qогчпчЬ sжlamlrnast
yaxud Ьэrраsl iigiin Ьtэпilэп qэгаr 9жаrа Ьilэr чэ Ьчпчп hэlli
iigiin istапilэп tэdbiri hэуаtа kеgirэ Ьilэr. ýчrауа BMT-nin 15
iilkэsi daxildir. Опчп 5-i (АВý, RF, Bбyiik Britaniya, Fтапsа
чэ Qin) daimi iizчlэтdir. QalanlaTt Тý tэrэfiпdап соýrаfi ЬбlgЁ
asasmda 2 il miiddэtiпэ segiliT. Тý-пrп daimi iizvlarinin sayrnrn
artlгrlrnasrnr tэlэЬ edan бlkэlэr vaT, Yaponiya, AFR, Hin-
distan, Tiirkiya kimi 0lkэlэr Тý-пш daimi iizvliiyfino tiz
паmйэdliklэriпi irali siiriiтlэr. Tý-da mйаkirэ еdilэп
qэтагlапп tэsdiq еdilmэsi tiqiin опчп iizчlэriпdэп ап аа 9-u sэs
чеrmэlidiт. Bir gэrtlэ Н, daimi iDчlэriп hamrsr sэs чеrэпlэriп
arastnda olmalrdrr.
Оgэr hэт hansl biT regionda miinaqigэnin siilh yolu ilэ
hall edilmasi ii9Ёn istifadэsi miimkiin olan biitfln чаsitэlэт
tiikonarsa, Тý miiпаqigэli Ыilgэуэ prginliyin zэiflаdilmэsi чэ
diigmэngilik еdап tаrэflэriп qоgчrrlапшп aynlmast mэqsэdilэ
mфаhidэgi чэ qogun hissэlэriпi gбпdэrэ Ьilэr.
2.Avropada Tahlfikasizlik va Omakdaglrq Tagkilah
(АТОТ, OSCE, ОВСЕ) harbi - sфsi bloНarrn qarg anmast
чэ sflrэtlэ silahlanmamn artmast ХХ asTin 70-ci illэriпiп
аwаllэтiпdа Avropada siilhiin чэ tэhliikэsйliуiп tэmiп оlчп-
maýl tigiin atrlan аddцпlаr idi.

106
 Avropada 1зfitiiftз5iz]ik va Оmэkdаglц Мffqачilэsiпiп
(АТЭТ-iп ilk adr) 9аýпlmаý1 iigiin араrrlап dашЕqlаr (22
поуаЬr, 1973) QэrЬi Ачгорапrп 33 dбчlэti (Albiya btisna
еdilmэНа) hэmginin АВý чэ Kanada
igtirakr ilэ llеЬiпkidэ kеgiгilеп ilk mфачiгэsiпdэп sonral978-ci
ilin l avqustunda опчп yekun aktr qэЬчl оlчпmчSчr. Soyuq
mflharibanin Ьа9а gatmasl АТОМ fмliууэtiпdэ yeni dбwiin
baglanmasr dеrпэk idi.
Paris zirча toplantrsr (поуаЬг, 1990) АТОМ -in fэа-
liууаtiпdэ эsаsh Фуigikliklэr yaratdr. Вч gбriig<lэ Avropada adi
silahlar haqqmda miiqачilэ ilэ уапац Parb xartiyasr* qэЬчl
olundu. lndiya qэdаr Аwорапш miixtelif рhэrlэгiпdэ ýIel-
sinki, Budapeýt, Lissabon, lstanbut va Ь.) zirчэ gбrffslэri ke-
girilmigdiT. Вфаре$ ziгча tорlапtsшdа (dekabr, 1994) Тэs-
Кlаtm tаriхiпdэ yeni mаrhаlэ <tyeni dбчrdэ эsl tэrоfdаghýа
dоSu adlr sэпаdiп qэЬчl edihnasi oldu. l995+i ilin уапчаrrп
1{эп АТЭМ-iп АТОТ adlandmlmasr haqqmda qэrаr qэЬчl
olundu.
Budapgt sammitinda АТЭТ-iп qэЬчl etdiyi qararlarda
konseдsus fоrmаsmdап (yeni hiт mоsэlmiп hэll edilmasi flgiш
igtirakqr tilkаlэriп hamlsr sэs чеrmэ[, rмilrýa gэlmаlidir)
Ыifаdэ еtmэk qэrагlаqdr. ТэgНlаt Ачrора, Asiya чэ ýimali
Аmеrikашп 55 titkэsi агаsmdа mэslэhэtlог араrпвq чэ siyasi
qэгаrlаг qэЬчl еtmэk mаqsэdi ila уаrа&lrшgdш.
lqtifakqr бlkэlэriп sammiti iH ilфп Ьir ke9irilir чэ bu
tэsНlаtlапп i9 fэаliууаti qiymatlandirilir. ATOT-in , rэhЬт
оцапlаппа опчп Nаzirlэп ýurasr, Daimi ýura, Iqtbadi
Маrkэz va b.aid ediliг.
ATOT-in fэаliууэtdэ olan sэdri igtirakgr бlkэlагiп xarici
iglar паzirlэriпdэп Ьir il mffddэtiпа tэуiп edilir. О, бzflпdоп
аwэlН чэ sопrаh sэdrlэriп kбmэНiуiпе аrхаlашr, опlаrlа
Ьirlikdэ АТОТ dЦlЁуiiпiЬ tэgkil еdiг. Тэфlаtrп Ва9 Katibi
Nмirlэr ýrrrasr tаrаГrпdэп Ё9 il miiddеtiпэ tэуiп edilir чэ
Yуапаdа усrlэgm katibliyin iфэ rэhЬlik еdir.

107
 3. ýimali Аtlапtikд Mftqavilasi Ta9kilatl (ýАГчrГ,
NATO) 1945-1947-ci illэгdа QаrЬlэ ýэrq arasrnda ziddiууэtlэr
daha da kэskiпlаgiг. 1947-ci ilin mаrtrп l2-dэ АВý konqresina
еdilэп miiqavimэt чэ <Тrчmеп dоktriпаsшш> meydana gэl-
mэsi ABý-rn dбчlэt katibinin 1947-ci il iyulun 5-dэ Наrчаrd
Uпiчеrsitеtiпdэki tarixi 9lxr9rn чэ <MaTgall>> рlашшп уага-
&lmast rigiin tэkап oldu.
1949-cu ilin apTelin 4-dэ imzalanmrg Vaginqton miiqa-
vilэsi ilэ ýimali Аmеrikа Miiqavilasi Тэgkilаtшlп эsаýr qo-
yutdu. ilk dэfа mtqavilэni 12 dбvlat imzaladr. Sопrаkr illаrdэ
bu tagkilat yeni iizчlэr hesabrna xeyli geniqlэndi. 2ф2*i ildэ
Ртаqай kegirilmig sаmmitdэ 9 бlkэ bu tэýkilata daxil oldu.
ýогqэ dоýrч gепiýlэпэп NATO iizчlэriпiп sayt 20-ni titmii;diiT.
HaaTda Ukrаупа va GiiтсUýИп da NATO_ya daxil оlmаýа сап
аtшlаг.
ittifaqrn ati siyasi чэ hэrЬi оrqапl gчrаdш. ýчга iizv
dtivlatlarin tэskil olunub. lldэ iK dэfэ,
еhфас yarandrqda fбчqэtаdэ sessiya da kegiriT. Sessiyalar
аdэtэп iizv dбчlэtlаriп xaTici iglэr nazirlari, qlobal mэsэlэlэтiп
hэlliпdэ isэ dбчlэt чэ уа hбkчmэt Ьа99rlап sэчiууэsiпdа hэуаtа
kegirilir.
NАТО-пчп icracdici огqаш ýчrапrп va Tagkilatrn digэт
ýtruktшlаппlп fэаliууэtiпэ mэsчliууэt dagryan Веупэlхаlq
Katiblikdiг. NАТО-пчп mэпzilqататgаlu ВriЬsеl ýiderland)
gэhэriпdэdir.
АzэгЬаусап - NATO miiпаsiЫlэriпiп уепi mаrhаlэsi
l994-cii il уапчапп l l-dэ NATO iizvЁ olan бlkаlэriп dбчlэt чэ
htikчmэt baggilamrrn ВriЬsеldэ kеgirilэп Ziгчэ toplanfisl чэ
<Siilh паmiпэ tэтэfdаghq> рfоqrаrшпlп elan еdilmэsiпdап
sопrа baýlandr. 1994-сЁ ilin mayrnda АzэrЬаусап bu
рrоqтаmа qoýuldu.
4.Дчrора ýчrаsr (Аý, SE, ES) Ачrорашп ап niifuzlu
Ьеупэlхаlq tagКlaflarrndan biridir. ýura l949-cu ildэ QэrЬi
Ачrорапшп l0 dбчlэti агаяпdа yaradillb. Мэqsэdi Ачгора
dёчlэt]эriпi <daha stx Ьirlэ$irmаЬ, <Ьir-Ьiтiпэ yaKnlasdr-

108
mаqйlr.lqаmэtgаhr Frапsалrп ýtrasburq рhтiпdэdir. ýчrашп
тэsmi dili ingilis у5 frаrвz dillaгidir. дzэrьусап Respublikasr
20Ш+i ildэп ýчrапш iizvtidiiT. АВý, Kanada, Yaponiya
miýаhidф statusu ilэ ýurada taпБil olunuт. Аwора ýrrm$nrn
эsаs оrqапlап - Nаziгlт Коmitэsi Ратlаmепt Assambleyasl,
Katiblik, Dбчlэt va hбkчпэt Ьаgqdапшп Zirчэ Юрlапtш,
Ачrор YTli va Regional hаkimiууэflаr KonqTвidir,
Avropa ýurasmrn Parlament АssаmЫеуаsmm Мэrkэzi
чэ ýэrqi Ачrора iilkalari ilэ эlаqэlэriпiп daha da gепiqlэпdiril-
mэsi iigiin qэЬчl etdiyi 9l7 saylr qэtпаmаdэ <<xibusi dачэt olun-
muýD iilkэ ýtafuýu miЬууэп edikni$iT (mау,l9Е9).
Avropa ýurasr 0z fмliууэtiпi daha 9ох demokatik
рriпsiрlэriп hayata kФirilmэsiпэ, insan htiquqlaTlmn asas ргiп-
siпрlэгiпэ riауэt оlчпmаsша, Avropa чэtэпdаglаппш hayat
sэчiууэsiпiп уffksэldilmаsiпа, mэdэпiууаt, ekologiya va
iпfогmаsiуа sаhэlэriпdэ эmаkdаglrýа убпэltmiфir. ýчrа
ifuпчmачrора igЬriпэ, rеgiопаl miiмqiрlэта, bynalxalq
siyasэtin digаг aktual mэsаlэlэriпэ xiisusi fikir verir. Мэяlап,
СэпчЬi Qafqazda Ьа9 четэп hаdЫаrэ Ьigапэ qаlmауап
Аwора ýurasr bu Ьбlgэ fizга бz пiimауэпdэliуiпi yaratmr9drг.
ApaTrlan iýlэr hбkчmэtlэrаrаsr, раrlаmепtlэrаrая saviyyada чэ
qеуri-hбkчmэt tэ9Нlаtlап чаsiЬilэ hэуаИ kegirilir. Тэgkilаtm
Nizаmпаmаsiпэ gбrэ Milli miidаfiэ mаsэlэlэlэтi ýчrашп
sаlаhiууэtiпэ dжil deyil.
Azarbaycan Respublikasr ilэ AvTopa ýurast aTasrnda
mбчсчd оlап эlаqэlэr ildэп-ilэ genrýlэnif чэ dаriпlэgir. 8 iyul
l996-ci ildэ respublikamrz <<xibusi dэчэt olunmug бlkэ>
ýtatuýunu аlmý, sonradan isэ опчп fizчlэriпdэп Ьiriпэ
gevrilmi;dir.
5. Дчгора ittifaqr (Al; EU;.ES) Al, l993-€ii ildэп Ьеlэ
adlanrT) 15 бlkэпiп (AFR, Frапsа, Italiya, Bel9ika, Niderland,
Liiksemburq-l957*i ildэп; Britaniya, Dапimаrkа,
Irlапdiуа- 1973; Yunanrstan -1 98l; Роrfuqаliуа-l986;
Avstriya, lsveg, Finlandiya 1995) siyasi чэ iqtisadi
inteqrasiyasrdrr, Ohalbi 380 rпlп. пэfэr оlап bu бlkэlэт Ьirlikdэ

l09
ЁDМ-а чэ xarici ticarot hасmiпэ g0rэ АВý-dап frstiiпdiirlэr.
AI II diinya miih'аriЬэsiпdэп sопrа Avropada fэаliууоt giis-
tэrэп Ьir пеgэ rеgiопаl tэýНlаtlаrrп Ьirlэgmэsi пэtiсэsiпdэ
yaradrlшgrdr. Опчп bazastm l951-ci ildэ yaradrlmrq Avropa
Кбmtiт ve Potad Birliyi, 1957-ci ildэ yarad mrg.AvTopa BiTliyi
(ilk эwэl Roma miiqavilэsi, sопгаdап Avropa lqtisadi Birliyi,
yaxud <<Umumi Bazao adlandr), Atom eneTjisi iizrэ Аwора
ВirПуi tэsНl edir.
Аt-шп baghca mэqsэdi Vahid Ачгора aktrnda (1987),
MaastTixt (1992) чэ Amsterdam (1997) mйqачilаIэтiпdэ
miiэууэп edilmiфir. Al-nrn l990-cr illэrdэ fэаliууэtiпiп эsаs
istiqаmэtlэriпi iimumi bazardan iqtisadi чэ valpta ittifaqrna
kcgid, ittifaqrn рпiglэпdirilmэsi, xarici siуаsэt чэ tahlЁkasйlik
dаirэsiпэ vahid mбчqеdэп уапаýmа, ATaIrq dэпizi hбчzэsiпdэ,
Asiya, Latrn AmeTikast va Afrikada геgiопаl siyasatin
faallagmasr tэ9Н| edir.
l998-ci ildэ QэrЬi Ачrора dtivlatlэrinin ВЁssеldэ
keqiTil,nig gбrigiiпdэ 11 dбчlэt (Avstriya, АFR, Belgika, irlап-
diya, lspaniya, italiya, LtiksembuTq, Niderland, Portuqaliya,
Finlandiya чэ FTansa) 1999+ч ildэп vaЫd Avrovalyuta tэdЬiq
edilmesini tэsdiq еtmiglэr. Вчпчпlаdа QэrЬi AvTopada yeni
mаliууэ - AvroleTrd уаrаdrkшgdш.
-шп (qapшmr dбуэпlэr> goxdur. Аrfiq, Tiirkiya,
Кiрr, Macarrstan, Polýa, Qexiya, Slovakiya, Sloveniya, Bolqa.,.
Trstan, Rumlniya, Latviya, Litva, Еstопiуашп, о сiimlэdэп res-
-
publikamran lttifaqa daxil olm:sr Ьаrаdэ danrgrqlar gedir.
Ai-nrn biitiin iizvlari (iпgiltэrэ чэ irlandiya istbna ol-
maqla) Avгoittifaq чэtэпdа9lагrпп azad hэrэkэtiпi чэ tigtincЁ
tilkэlэrdэп gэlап эспэЬilагэ mffпаsiЬэtdа isa fimчmi viza (iсаzэ
qeydi) qaydasrm miiэууэп еdэп ýепgеп miЩачilэsiпэ qogul-
muglаr. Amsterdam miiqavilasindэ AI ёlkэlэriпdе уаýауап
эhаliуэ vahid чэtэпdаglц hЁququnun verilmasi tэsdiq edilmis,
lakin milli чэtэпdа9hq mапsчЬiууэti loýv еdilmэmigdir. Аr-шп
iimumi orqan чэ institutlar sistеmiпэ aiddir: Avropa ýrrraя,
Avropa Parlamenti, Avrop komissiyasl, Avropa Моhkаmэsi.

110
 . Avropa ýшrrsl (Дý) Аl-пп Ьа9 siyasi xattini mtiэууэп
edir. Ildэ iH фfэФп az оlmауагаq dбчlэt чэ hбkumat baggllarr
sачiууаsiпdэ iclas kegiгilir.
_ Avropa Рдrlаmепti (АР) Аl-пш niifuzlu огqаш&r.
Ёmчmi sэs чеrmэ yolu ilэ Д-пrп iizvii olan buttin dtiчЁЬrdэп
(raalaEmaya эsаsап hэг bir iilkanin эhаlisЫп sayna
рrорогsiопаI siirеtdэ) 5 il miiddэtiпа segilir.
Avrope Komissiyacb Osas icraedici чэ daim fэаliууэt
giistаrэп оrqшudlr. komissiyamn siyasi miфйrlэri ча
mэslэhэфilэri ilэ yanagr direktorluq чэ baqqa iggi оrqапlап
fэаliууаt gtisЫiг. Мэмil qэrаrgаhr Briisscl gabrindadir.
Ачгора Mahkamтi. 1989-cu ildэ 12 hаkimdэ,п iЬагэt
birinci instansiya mэhtоmаsi yara&lпrýd,I. Sonra Ьэ xiisusi
tэfti9 оrqаш оlап Auditorlar МэЖаmэsi yaradrlmrфlr.
AvTopa Ittifaqr tэgkilаtl рrgiчэsiпdа fэаliууэt g6ýtэгэп
goxsaylr уаrdшпgr оrqапlаr da vaTdrr:
- Эtrаf mfihitin miihаfиэsi tizra agentlik (КорепЬgепdэ);
- Avrop Tabil Fопdч (Гчriпdэ);
_ AvTopa чеtеriпаr va fotosanitaT miifattigliyi (DчЬliпdэ);

- Nаrkоtiklэriп yayrlmast fizаriпdэ пэzатэt iizre Аlгора

idаrэsi (Lissabonda);
- SаЫууа va эmэуiп miihafizasi fizrэ Ачrора agentliyi
(Bilbaoda).
Ачrорr lttifaql ila
amakdrgh$. l993<ii ilin 27 dekabmrda АzэrЬаусап Respub-
likasr Ачrора Ittifaql ilэ diplomatik miiпаsiЬtlэr уатаftш$ш.
Аwора lttifaql ilэ АzэгЬфап RespuЫikasr чr"rшdа ti"Йt,
sэrпвуэ, iqtisadiyyat, qanunvericilik чэ mэdапiууэt, qeyri-
qanuni tiсаrэtiп qшýlsltlm altnmaýt sаhэIэriпdэ tэrэfdаglrq
sazigi 1996+r ildэ Ьаýlапrш9dш. Аwора lttifaql tэrаfiпdэп
АzэrЬаусапа_miiэууэп уаrdшlаr ediliг, Вчпdап bagqa Avropa
Ittifaql TASIS рrоqrаmr gэrgiчэсiпdэ dэ АzэтЬаусапа уаr-
фmlат edir. l995-ci ildэ TEMPUS рrоqrаm lауihэsiпа Аzэr-
Ьаусап Respublikasr da qogulrnugdur. Тагiхi Bбyiik lpek Yоlч
чэ Avrasiya naqliyyat dahlizinin уаrаdrlmаыпdа va fэaliyyat

1ll
gбstагmэsiпdэ Avropa lttifaqr dёчlэtimйэ yaxmdan kбmэklik
gёýtэrir. 20И-cii il mауrп 19-da Вriissеldэ <Аwора lttifaql чэ
АzэrЬаусап- tэrэfdаglrq iigiin yeni ibullao mбvzusunda
kegirilan siyasi brifinq чэ АzатЬаусашп dtivlэt baggrsr ilham
Oliyevin пitqiпdэ iilkэmizin этаzi biitбvliiyii mаsаlэsi чэ bu
tэgНlatla эmэkdаglr$п рrsрktiчlэriпэ toxunulmu$ur.
О. islam Копfrапsl Tagkilatr (КТ; OiC; OiK). islam
dбчlэtlэriпiп vahid Ьупэlхаlq tэgКlаtdа Ьirlэgmэ ideyasr Sэч-
diууэ ОrэЬistапt mэliki Fеуsэlэ mэхsчs idi. Bu mэsэlэ ila эlа-
qэdаr о, 1965-ci ildэ miisolman dtiчlаtlэriп Ьа99Йrrпа mii-
rасiэt еdэгэk, опuп bu tэklifiпi qэЬчl еtmэуi xahig edir. Вчп-
dan sonTa lslam diiчlаtlэriпiп xarici i9lэr паzirlагi 1969-cu ilin
avqustunda Qаhirэdэ Ьiг уеrа ioplagaTaq уiiksэk sэчiууэli ziтчэ
toplanfisrnln kеgiгilrпэsi Ьаrаdэ tэklifi ЬуэпiЬ qэЬчl еdirlэr.
Bu gбrii;dоп sопrа l969-cu ilin sentyabr ayrnda
Rabatda (Мэrаkеg) miisэlmап бlkalarinin birinci kопfrапsl
oldu. 3 ildэп sonra 1972-ci ildэ Сiddэ gэhэriпdэ (Sачdiууэ
ОrэЬistапr) 30 miisэlmап dtiчlэfiп igtirakr ila kegirilmi9 kon-
frans ta;kilatrn nizamnamasini qэЬчl ediT. Nizаmпаmауэ gбrэ
ta9kilatln baqltca mэqsаdi mtЬаlrпап xalqlarl arasrnda hаm-
rэуliуi giiсlэпdirmэk, lslапuп iqtisadi sosial, axlaqi чэ mэпачi
dэуэrlоriпi sadamaqdrT,
АzагЬаусап Respublikasr miistэqillik эldэ etdikфn
sоша Ьч tagkilata iizv (199l) olunmuqdur. Агtrq bu tэgkilаtlп
iizчlэriпiп sayr 60-а yaxrnlagrb. Qeyd еdэk ki, bu tэgkilаtrп
iizvii olan dёчlэtlэriп ЬбуЁk эlsэriууэti АzэтЬаусап Respubli-
kаsrшп mbtэqilliyini tапшug, onunla diplomatik miiпаsiЫlэr
yaratrпý, опlапп goxu АzагЬаусашп paytaxh Bakrda sэГrr-
liklэr sэчiууэsiпdэ аlаqэlэr qчгmчglаr. Tagkilatrn fэаliууэt gбs-
tэгап эsаs oTqanlarl:
- DOчlэt чэ hбkчmэt Ьа99ilаппш Zirчэ Konfranst.
- Xarici l$эг Nмiгliyinin konfranst.
- Ва9 Katiblik, Ва9 Kafibliyi Сiddэ (Qiids azad olunana
qэdэr) gэhэriпdэdiт.

l12
 Вчпlаrdап аlачэ Islam Konfransr Tэgkilatr yanrnda ona
tabe оlап чэ опчп kопfгапslапшп qэrаrlап ilэ tэsis еdilэп
yaradlct оrqапlаг й fэаliууаt
АzэrЬаусап Копfrапsr tagkilatr ila
amakйgl{l. 199l-ci ilin уау aylarrnda АzагЬаусап bu tэ9ki-
latrn tорlапtrlагша davat almaýa baglayrr. Dбчlэt чэ hбkчmэt
Ьа99ilаппш Dakarda (Sene.qal) kеgirilэп Zirva toplantrsmda
dбчlэtimiz Ьч tэgkilatrn 46-cl tizvý oldu (dekah, 199l).
Кэrа9i (Pakistan) gэhэriпdэ tэgkilatrn iizvii оlап
dtiчlэtlэriп Xaтici iglэr пмirlэriпiп XXI konfransda КаlЬэсэr
Iауопчп igфh ilэ эlаqаdаr, mu_
паqigэsi haqqlnda xiiýuýi qэtпаmэ qabul edilnigdir (aprel,
1993). Islam KonfTansr Тэgkilаtlшп dtiчlэt чэ hбkчmэt baggrla-
rшrп Kasablankada (Мэrаkеg) kфirilэп yeddinci Zirva top-
lanhsrnda (dekabr, 1996) <<Еrmэпistап Respublikaslnrn Аzэr-
Ьаусап Rвpublikaslna qaл9r tэcaviizti haqqrnda qэtпаmаD qэ-
bul edilmigdir. TagНlatrn Ыamabadda (Pakistan) kеgirilэп
пбчЬэdэп kэпаr sessiyaslnda (mart,1997) АzэrЬаусап nti-
mауэпdэ heyoti i9tirak etrnig va Егmэпistапlа ЬаФ agrq:
lamalar veTmigdir. TagНlatrn TehTanda kеgiгilэп (dekabr,
1977) VIШ Zirva toplanhsrnda АzэrЬаусап Respublikasrmn
prezidenti Нсуdэr Oliyev i;tiгаk etrnig чэ 9rш9 etrnigdir. Teh-
rап kопfrапýl <ETmanistan Respublikaslnrn АzэrЬаусап Res-
publikasma qaIýl tэсачiizii haqqlnda > adlr qэtпаmэ qэЬчl et-
misdir.
7. Neft iхrдс еdап Оtkаlаг Tagkilatr (ttlбЦ ОРВС;
OCEi9. l960-cr ildэ Baýdadda (lrаф kcgiTilan konfransda Ьч
tэфilаtt уаrаПпаq qэrага ahndt. KaTakas (Venesuela) kon-
franstnda Ьэ (19б5-сi i)Тэgkilаtш пizаmпаmэsi qэЬчl olundu.
Nizamnama dэ gбstэTdiyi kimi tэýИlаfiп эsаs mэqsэdi ona iizv
otmug dбvlaflarin iqtisadi inkigaflm sflrэtlэпdirmэk, onlan
Ьеупэlхаlq inhisarlardan miidаfiэ еtrпэk, dЁпуа bazarrnda пеf-
tin qiуmэtiпi Ьпzimlэmэkdэп ibarэtdiT. Tagkilata йч dtiv-
lэtlаriп hэr Ьiri iigfln $iпdэlik чэ illik neft 9жаI mаstпа
kvotalar mtlэууэп edilmi9dir.

113
 2008-ci ilin payranda Ьа9lауап diinya mаliууэ Ьtihrапl
ilэ эlаqэdат olaraq neft Ьаzагlаппdа пеftэ оlап tэlэЬаt azal-
drýmdan onun sаtц qiуmэtlэri dэ xeyli а9аф dfiqmЁgdiiг. Bu
sэЬэЬdэп dэ tэgkilat giindalik neft grхапlmаsr kvotasmr хфi
аzаltшgdlг.
Ь Ьmdэ neft 9хаrап 13 dбчlэti (Оlсэzаiт, QаЬоп,
lrап, lraq, lndoneziya, Qэtэr, Ktvep, Sэчdiууа ОrэЬisИпц
Вirlэgmi9 ОrэЬ Эmiiliklэгi, Ngегiуа, Liйya чэ Еkчаdоф
ёzflпdэ Ьirlа$iгап tэ$kilahn mэмil-iqаmэtgаhr Vуапаdаdtг
(Avstriya). ТэgНlаtrп rэsmi dili isэ ingilis dilidiг, Тэ9НlаПп
asas огqапlаrr:-Копfrапs, ldаrэсilэr ýчrаýц Тэgkilаhп iqtisadi
komitэsi, Katiblik.
8. дfrikа Biгliyi TagкIatr (Авт, oAl, одЕ). 1963-cii ilin
may aymda miistэqil Afrika dёчIflэтiпiп ОddЬ€ЬЬэфК
(EГropiya) gбrffgiiпdэ Afrika Birliyi Тэ;Нlаtrпrп tэsis edilmэsi
Ьагэdэ qэrаr qэЬчl edildi. О vaxt Аfгikашп З0 miistэqil dбvleti
astlt gэkildэ olan аlП бlkэ Ьч konfransln igiпdэ igtirak et nigdi.
tndi isэ tэgНlаhп iizvtэrinin sayl 50-ni бtiib. ТэsНlаtr
yaTatmaqda maqsad Afrika iilkэlэгi birliyi чэ hэmтэуliуiпiп
Afrika dбчlэtlэriпiп fэаliууэtiпiп аlаqэ-
lэпdirilmэsi чэ опlагrп hэтtэтэfli эmэkdаglфп inkigafi , suve-
гепliуiп этаzi biitбvliiyiinЁn va mflstaqilliyin qorunmasl , mfiý_
tтпlэkэgiliуiп bfltiin пtiчlэriпiп mэhч еdilmэвi, beynalxalq
эmэkdа5lфп tэ$q еdilmэsi tэgkilаt iizvlэrinin эsаli
mэqsэdidir.
Buna gбrэ taфlat ffzчlэri xarici siуаsэt, iqtisadiyyat,
elm,texnika, mffdаfiэ чэ tэhltkэsИik, maaTif, mаdэпiууэt чэ
sэhiууэ sаhэlэriпdэ бz fэаliууэtlэriпi эlаqэlэпdirmэуi бhdэlэriпэ
giitiiгmiiqlэr. Lakin afsuslar obun ki, buna heg dэ hэmi;э nail
olunmur. ТэgНlаtп эsаs оrqапlап:
- Dбчlэt чэ hбkчmэt ba;glanrun konfTansr
- Xarici l9lэr Nаzirlэr ýurasl
-Vasitфilik, hffquq чэ aгbitraj komissiyalarl
- Ва5 katiblik
- xibusi kоmitэlэт

114
. ТэgНlаtrп mэпzilqэrаgаhlЭddis-ОЬаЬа 9аhэriпdэdir.
ingilb va fransrz dillэridiT.
Iggi dillэTi isэ эгэЬ,
9. Аmеrikа lБvlatlaгi Ta;HIatl (ADT; OAS; OAQ)
QаrЬ уаrrmkЁгэвiпdа baliyyet gбstэrэп regional tэgkilatdrr.
Qitэdэ siilh ve tэhliikasizliyi mtidаfiэ etmayi qargrya maqsad
qoymugdur.l889-cu ildэ Vaginqtonda Pan Amerika ittifaqrmn
asast qoyulmuýdul. Sопrаdап Ьч ittifaqm osastnda l948-ci ildэ
Boqota gэhэriпdэ (Kolumbiya) Amerika Dёчlэtlагi TэgНlatl
yaradrlmrg&r. Оsliпdэ bu tэgkilat АВý-ш Latm Amerikasr
61kеlэriпа siyasi va iqtisadi tэsir аlэtidir.ТэgНlаtа Latrn
Аmеrikаsmш 34 ёlkэsi чэ АВý daxilidir. Вэzi Ачrора
dбvlatlari (Ispaniya, Fгапsа, itаIф, Niderland чэ Ь.) daimi
miigаhаdэgi kimi tэýkilatda tamsit оlчпчrlаг. Tagkilatln asas
orqanlarr:
. Ваý Мэсlis
о Хагiсi iýlэr Nмirlarinin mэgчэтэt mэсlьi
. Коmitэ чэ ýчтаlаr
о Ваý katiblik
о xibusi оrqапlаr чэ kодfгапslаr
. lnsan htiquqlan iizrэ mэhkэmэ
. Amerika МЁdаfiэ ýurasr
. Amerika inkigaf bankr
Тэgkilаtrп mэпzil qэrаrgаfu Yафqtопdаftr. Тэgkilаtш
i99i dillэri: ingilis чэ ispan dillэгidir.
10. ОrаЬ [Бчlаflаri Liqast (Camiyyati) (ODL; LAS;
LДQ). ОrэЬ бlkаlагiпiп rеgiопаl tэgkilаtшrп yaradrlmasl
ideyasr lkinci Diinya miihаriЬэsiпdэп sonTa reallagdr. 1945-ci
ildэ 7 эrаЬ dбvtati -МЬir, Livan, Sчriуа, 0rdtin, Sэчdiууэ
ОrэЬistапr чэ lrаq Qаhirэdэ konfTansa tорlаSilаr чэ tэgkilatr
уаrаtd,lЕ. HMrTda ЭrэЬ dбчlаtlэri liqastmn Fэlаstiп dэ daxil
olmaqla 22 ffzv dбчlэti чаr. Тэ;kilаtlп oTqanlarr:
о огэь dбчlэtlэri Liqasmln ýчгаsl
о Коmitэ
о Ваs katiblik

1l5
о Liqашп institutlm чэ ixtisaslagdmlmц qurumlarr
о lqtbadi mэsэlэlэr iizrэ 9чrа
. BiT8p miidаfiэ ýurasl
о Daimi hэrьi komissiyasl
ТэgКlаtш qэrаrgаh Qаhirаdэdir. Rэsmi dil эrэЬ dilidir,

Таkrаг ftgflп sчаllаr:

l. Diinyada miixtalif tэ5kilаflапп yaranrnaýrna пэ sэЬаЬ
oldu?
2. ВМТ va опчп baghca оrqапlап Ьатэф пэ bilirsinй?
3. ATOT-in yaTadrlmastmn mэqsэdi ve чэzifэlэriпi izah
edin.
4. NАТО-пчп уаrаd mаsшrп mэqsэdi чэ чэzifэlэтi.
АzэгЬаусап-
NATO miinasiЫIэrinin milasir durumunu izф edin.
5. Аwора ýrгasr бz fэаliууаtiпi hansr prinsiplor iiтэ
quruT?
6. Avropa lttfaqrmn уаrаd mаsmш mэqsэdi, чэzifэlэri чэ
эsаs оrqапlапш Mdalayrn.
7. Islam KonfTanst Тэgkilаtrшп mэqsаd чэ чэzifаlэri.
ТэgНlаtrп
эsаs оrqапlапru saytn.
8. lslam Konfransr ТэgНlаh ilэ АzэrЬаусап Respublikasl ,

aTasmda miiпаsiыlэгiп mfiasiT dчrчmч hanst

sэчiууэdэdir?
9. OPEK-in уаrаd mаяшп asas mаqsэdiпi izф edin.
l0. Аmеrikа Dбчlэtlэri Тэgkilаfuпш уаrапmаsrшп mэqsэd
ча чаzifэlаri.
1 l. Aftika Birliyi Тэgkilаtшп уаrаdrlmstшп maqsad va
чэzifэlэri пэdэп iьаrэtdir?

llб
 пвоLма
АчRорА RЕGlопu va suвппсiоtчl,лвr
2.2.1. Region barado iiшцmi mоIчmаt

Соýгаfi mбчqе yо tabiat. Аwора yunan diliпdэп tэтсii-

mаdэ QагЬ, QэrЬ tilkэlэri mапiБlш bildiгir. Торопimistlэт
аdэtэп Ачrора terminin Assuriya sбzii <еrеЬ> (mэпаst
<qаrапlrq>, <giiпЬаtапф sбziiпdэп эmэIэ gэlmэsiпi, asu, ýаrq
mэпаlаппt Ьildirэп Asiyanm aks tэrэfшdэ уетlэgdiуiпа igara
olduýunu gtiman еdirlэr. Оwаlсэ Avropa dedikda, ancaq
Balkan yarrmadasrmn сэпчЬ bsasi baga diýiiltiгdii. Sопrаdап
bu stiz biittin qitауэ aid edildi.
Avrasiya mateTikinin ucqar qэrЬiпdэ уеrlэgmig Ачrора
опчп эп bбyiik yarrmadasr kimi giirflniiT. Оуkчmепiуашп Hgik
Ьёlgэsi оlап Ачrорапш эrмisi tэqгiЬпJO"Q цIп-. kv.kmdi1
Вчпчп da tэqriЬп 5 mln kv.t km-i ХаrН Avropay4 LMDB
tilkэlэriпэ _ nisbtan) aiddir. Вч isэ diinya qчrч sаhэsiпiп
tэqriЬп.4,O faizini tэ9kil edir. Хагiсi Ачrора gimаldап-сэпчЬа
(ýрiЬЬегфп adasrndan Krit adasrna qаdэr) ЪqriЬэп 5000 Ь
qэrЬdап-gэrqэ (PoTtuqaliyamn Atlantik okeanr sahillarindan
Rчmlпiуашп Qаrа dэпй sфillэriпэ qэdэг) 3100 km mэsаfэdэ
чzапrшgdш.
Ачгорапm arмica kigik olmasr чэ Asiyaya пisЪtэп gec
mэпimsэпilmэsiпе baxmayaraq, опчп diinya sivilizasiyasrmn
inНgaflnda хidmэtlэгi Ыiyiik olmuqdur. Мiitэхэssislэriп
fikriпсэ Ачrора sivilizasiyaslmn Иrixi damir аsriпdэп Ьа9lауш,
tlk sivilйasiyalar iigiin gevrilig etmig аýас хlglаr Ачrора
garaiti iiфп ушшsй idi. Metal dбчrЁ Ьа qrsa mЁddatda
Yчпашstап чэ [taliyanr diiпуашп qabaqcrl ёlkэlэriпэ gevriTdi.
SonTadan Аwор mеqэlэгiпiп, ilk эwэl fuаlщ dэпizi Ьёlgэsi
mеgаlэriпiп mэпiшsэпilmаsi QагЬi Ачrорапt dtinya siviliza-
siyaslmn mэrkэziпэ gечrilrпэsiпэ sэЪЬ oldu.

1|7
 Mahz ачrорhlаr tэrаfiпdэп hэуаtа kegirilэn Bбyiik
Соýrаfi kэgflэriп tarixi эhэmiууаti gox бпэmli olmugduT. Вч
kэ9flэrэ qэdэг qэdim siйlizasiya ocaqlarr Ьir-Ьiritэ zaif эlаqа
saxlayTdr. Biiyiik соýтаfi kэgflэт dбчriiпdэ diinyanrn vahid-
liyini, tamlrýurr mэhz avropaltlar qэtilа9dirdilаг чэ hamin dбчт
Avropanr diiпуашп hakim qitэsina 9eviгdi.
tqцсуg-.Е9rцЦrý_Ы_д _b91iyi va kар_iИlilцriп чэtэпi olan
Avropa bu giin dэ iqtbadi potensialrna gбгэ diiпуапiп эп giiclfl
regionlarrndan biri sayltr. PlanetimИn siyasiiqtbadi va mэ-
dani hayatnda Ачrорапп rоlч бlфуэ gэlmэzdir, Веупэlхаlq
tэgНlatlaTrn Ьir qохчпчп qэrаrgаhlап Ачrораdа уетlэgiт.
Аvrорашп Дд&i*о$аf, ,dчrчmч flgiin iH хiiýчýiууэt
daha qabarrq паzэrэ 9агрlr. Вч, ilt пiтЬdэr эгаziпiп sэth
qчгчlчgчпdа ёziinii biiTuza чеrir. Burada ф9аq, tэрli чэ dафq
Ьбlgэlэr biribirini эчэz еdir. Bagqa sбziэ dеsэk, diizэnlik чэ
dablrq Ьiilgэlаriп Ьir-Ьiriпэ пisЬэti l:l пЬЬэtiпdаdiт.
Ачrора ikinci fоrфz опчп эksэr
бlkэlэтiпiп dэпiz уетlэgmэsidir. эksэгiу-
yati iglak dэпй уоllапшп уахшlrфпdа аdаlагdа чэ ушrmа-
dalmda уеrlэgdiуiпdэп dэпй tiсаrэti Ьч бlkэlатiп iqtisadi
inkigafinda biiyiik Tol оупаmrgdг. Дdаlаr da daxil olmaqla
Ачrорапдп sahil хэttiпiп uzunluф l{] min kmdir. XaTici
Ачгораdа ela bir mэпtэqэ yoxdur ki, о, dапizdэп Ф0 kп
mэsаfэdэ uzaq olsun. Dапizlэrdэп orta uzaqlrq isэ tэqriЬэп
300 kmdiт.
Dеуilэпlэrа опч da эlачэ etmak laamdrT ki, Ачrорапп
tэЬii land9ftlarr son miпilliНэr этziпdэ giiclti antropogen
tэsirэ mаrчz qаlmrýфr. Веlэ Н, Ыэ Ьfiгiiпс dбwiiпdэ эhаli
уrфсilrq чэ ovguluqla mаgфl olmaýa Ьа9lаш9, bir miiddatdэn
sопrа burada ev hеучапlап эhillэgdiтilmig, Dunayэtrafi 96l-
lэrdэ Ьэ maldarlrqla magýul оlmчЕdчr. Rcgionun сэпчЬ Ьбlgэ-
lэгiпdэ yagayanlar isэ ýчm уетlэгi эldэ еtmэk iigiin mеýэlэri
qшmаýа Ьа9lаш9lаr. Наzrdа isэ diinyanln Ьfrtiiп mаtеriНэтi
igэrisiпdэ Ачrора ап 9ох апtrороgеп tаsirэ mэrчz qalan bir

118
.л
rеgiопdчr, Опчп аrмisiпiп tэqTibn 3 fайi апtrороgеп tаsirэ
maruz qalmayan эrаzilоrdir.
Ачrора хаlqlаппш fоrmаlаgmа marhelalaTi. Avropada
insanlar buzdan azad olmug уетlэrdа buzlaqlann tэdriсэп geri
gэkilmэsi (ilda taqrbn 1 km) sауеsiпdэ mэskэп salmaýa
baglamrglar. Тэхmiпэп 5-7 min il бпсэ mЁasir hiпd-ачгора
dillэri уаrапmаýа ba;layrr. Avropanrn miiasir xalqlarl miп illar
атziпdэ fогmаlаýшýdr. Еrаmrап Y эsriпdэ опlаrш эýаs
qrчрIал meydana gэlmig ta mekanlarr miiэууэп оlчпmчgdчr.
QgцсLilаr_ОrЦчqýjщdiJДаууап]аr ýэrqцilrоmап dili
хаlq,lаr.iýэ Canubi Avropada mэskчпlаgmrgdrlаr. Ачrорашп
ucqaT _ gimаl-qатqiпdэ buraya gэlэп чqго-Гm xalqlaTr mэs-
kunlagmrgdr. Вч xalqlarla yanagr tqlt*haýk;

V-Х эsтЬФ Ачrорапrп dеmэk оlаг ki, biittin

эrаzisiпdэ xalqlann Bбyiik k69mэ dtivrii Ьа9 чеrmigdir. ХИ
эsriп oTtalarrnda fintibah dбчгiiпdэ) Miiasir Аwора хаlфа-
пшп demak оlаr К, ЬЁЁп etnik Ьirlэgmаlэгiпiп fоrmаlаgmаst
Ьа9а gаtrш$rr. ХУII эsrdэп bizim gtпIэrэ qэdэr Ачгора
ahalisinin etnik tэтКЬiпdэ ciddi dэуi;iНiklэr Ьа9 veгmanigdiT.
Haarda Avropa бlkэlэriпiп tэqriЬэп yarrsr Ьц, digэr
yanst ise iki чэ goxmillэfli diiчlэtlэr qruрчпа aid edilir. Milli
аdфаr iistiinltik tagkil edan 61kэlэrdэ etnik zэmiпdэ toqquýma
чэ zidiууэtlэr bag чеrir. Веlэ hаdЬэlэr хiisчsilэ milli adrq tagНl
ефп etnik ча milli qгчрlата qагgr ayTrsegkilik чэ millэtgilik
siуаsэti арагап dбчlэtlаrdа (Ispaniya, SeTbiya, Rusiya va Ь.)
tez-tez Ьа9 verir.
Ibmoqraf* vaziyyat Bagqa qidэтlэ mriqауisэdа
Avropada dernoqraГrk vaziyyэt elveriqli deyil. Diinyada ап
а9аф tabii аrtm gбstэricilari Ачrора бlkэlэriпdэ (Albaniya чэ
Moldova btbna olmaqla) miigаhidэ еdiliг. Ачrорапrп ahalisi
1905-20lGсч illагdэ bqTibn_300 mlп цэfэтdэп 830,4 mlп
пэfэтэ qэdэr агtmrqФr. ТэЬii aTtmrn agaýr diigmэsiпiп baglrca
sэЬаЬlэriпi оrtа iimiir mflddэtiпiп artmast, эhаliпiп tedrican

ll9
qocalmasl, dfrпуауа рlэп kбтрlэrэ sэтf olunacaq хаrсlэгiп
goxalmasr чэ s. ilэ izah оlаг, Region iiфп ahalinin оrtа
tэЬii агtrm gбstэгiсisi hэr sаkiпэ 1-1,5 паfэrdir.
Awopa dбwiiпdэп baglayaraq эп
bбJtik
l815-1
40 mlп-а уаюп olmugdur.
ХХ эqliд 70*i illэriпdап baglayaraq Ачrора xarici iggi
quwэfii-Оzti-пэ сэlЬ еdэп эп Ьа9hЪа Йэтkэzа gevrilir.'f;
tapmaq mэqsэdilэ хагiсdm gаlэпlаr Alrnaniya, Frапsа, Bбyiik
Вriипiуа, isveg, lsче9rэ ча Ь. бlkэlэrа iistffnliik чеrirdilэr.
Ачrорапrп, хiisчsilэ фrЬi Ачrоршп miihасirlэri сэlЬ ефп
baglrca mэrkэzэ 9ewilmasinin эsаs sэЬэЬi rеgiоп бlkэlэriпdэ
эmэk haqqrmn, byat 9эrаitiпiп, hэm Ф iqtisadiyyatm аrЬm
sflтэfiпiп эhаliпiп tabii aTtrm siirэtiпdэп уЁksэk olmasr ilэ йаh
оlчпчт.
XXI Ytizilliyin эwэllэriпэ yaxrn Ачгораdа immiqrant-
laTrn sayl 20 mln. пэfэгэ уашпlаýшýdt. Опlат Tegionun Ъа9Irса
sэпауе rayonlaTrnda va iri gэhэrlэriпdэ сэmlэцпiglэr. Immiq-
rant iqgilэr уtiksэk ixtbas talab еtmэуэп, ilk пбчЬdэ tikinti va
sanitariya, hэm9Ып dаý-mэdэп, mеИlчrgiуа чэ Ь. sаhэlэrdэ
galrglrlar.
Avropada immiqrantlaTrn sауrшп gеtdikсэ arfinasr Ьir
9ох sosial рrоЬlеmlэгi kэskiпlэgdiгir. XaTici mfrhасiтlэriп
аilэlэriпdэ tэЬii аrfim уiiksэk olduфndan эhаliпiп flmчmi
sayrnda опlаrш payr getdikca агtш. Мэhz buna gбrа dэ бtэп
эsriп 80-ci illэriпdэп baglayaraq Ачrора бlkэlэriпiп эksагiууаti
yeni i99i qiiwэsiпiп хагiсdап gэtirilmэsiпi mэhdчdlаgdrrmrg,
yaxud taпramila dауапФrmrglаr. Miiasir dбчтdэ ýэrqi Ачrора-
dan Qarbi Avropaya i99i qiiwэsЫп апш genig чiЬэt almr9dlr.
Xarici Ачгорашп mffаsiг siyrsi xaritxi. Ачrорапrп sath
qurulugu kimi mбчсчd siyasi хэгiьsi dэ бz rэпgаrэпфуi ilэ
seqilir. l980-ci illэтiп оrtаlаппа qэdэr mikrоdбчlэtlаг (Andor-
та, Мопаkо, San-Marino, Vatikan чэ Lixtengteyn) da daxil ol-
maqla Avropada 32 mfistэqil diivlat mбчсчd idi. 19Ф-о illэriп

|20
эwэllэri iigiin AvTopada miistэqil dбчlэtlэгiп say 39-а 9аtф.
Bu ona gбтэ Ьеlэ оldч К, sabiq SSRl-nin tаrКЬiпdэп 42
Baltikyam бlkаlэr grхmафа уапаý1 Yuqoslaviya чэ Qexos-
lovakiya federasiyalan ашl-ауп mtbtaqil dбчlаtlэrэ bti-
lflпdiilэr. 1990-ct ilda iki alrnan dёчlэtiпiп vahid dбчlэtdэ bir-
lэgmэsi rеgiопчп siyasi хэritэsiпэ miiэууеп dэуi9iНiklэr gэtirdi.
2000-ci ilin эwэllэri ii9fin Avropadakr miistэqil dбv-
lэtlэгiп sayr 41-э qatdr. Веlэ ki, 2006-ct ildэ Сеrпоqоriуа, 2008-
ci ildэ Ьэ Kgsgya SегЬiуаdап аупhЬ бzlэriпi mffstэqil dбчlэt
elan еtdilэrц_vZ
Xarici Avropa бlkэlэriпiп эksэriууэti iiz аrаzilэriпэ gбrэ
о qэdэr da Ыiyiik deyillar..{l dбчlэtdэп.LlЯп эгаzis! 50 miп
kv. km-а qэdэrdir. BuTa Belgika, NideTland, Danimarka, ls-
чеgrэ, Slovakiya, ýloveniya, Makedoniya, Albaniya, Qеr-
поqоriуа, Kosova чэ Estoniya dжildir. l0 бlkэпiп эгаzisi isэ
50-100 min kч.km-э qэdэгdir. Вчrа Ыапdiуа, ITlandiya, Avs-
tгiуа, Macanstan, Qexiya, LaМya, Litva, Portuqaliya, Хог-
l
vatiya, Bosniya чэ Hertseqovina darildir. l бlkэпiп (Al-
maniya, Norveg, lsveg, FiпlапФуа, ВбуЁk Britaniya, Iиliya,
Pol9a, Rurmniya, Bolqanstan, Serbiya чэ Yчпашstап) lO0-500
min kч..!m-э qэdэгdiг. Yаlпu 2 бlkэпiп ([ransa уа_ltдЦуа)
эrаzЬi ý00 min kч.km-dэп artlqdlr.
ЙaTaqlrdrT ki, nisbэbn ЬДk этаziуэ malik olan QэrЬi
Avropa dбчlаtlэгi konfiqurasiya baxrmrndan meridional
istiqamэtda Мэsэlап, Nоrчеgiп maksimal
uzunluф 17 50 km, lб00 km, l160 km,
Frапsапш 1000 km, Вбуffk Britaniyamn 965 km, Аlпапiуашп
876 kmdiT. Ачrорашп miiasir siyasi хэritэsi gox paTgalanmasr
ilэ segilir. ftamrzra ЬЁtfiп dбчrlэri tФп Ачrорашп siyasi
хэтitэsiпiп fоппаlаgmаsшdа 2 эsas хiЬчsiууэt miigahida
olrmmu;dur. Birinci хfisчsiууэt опчп qeцisabitliyidir. Bu
qeyrisabitlik hэm xarici btilalar, Ьm dэ daxili miihатiЫэr пэ-
tiсэsiпdэ Ьа9 чеrmi$iт. XalqlaTrn ЫiyЁk kфti zаmаш аrэЬlаl,
tatar-monqollar, tiirklэг mffxtalif vжtlarda Avropa бlkэlэrып
бz tэсiтlэri altma ala Ьilmiglэr . I_hncr хiЬrвiууэt,

l2|
опчп ki9ik dбчlаtlэrэ pargalanmasrdrr. Bu xiisusiyyэt orta
эsrlагdэ оldчф kimi bizim giiпlэrФ dэ bag чеriг, baxmayaraq
ki, iimumi meyl mэтkэdэgmэ istiqаmэtidir. Xarici Avropanrn
miixtalif subregionlara Ьtiltiпmэsi ilk baxrgda asan giiriiпsэ dэ,
эsliпdэ bu ЬбlgЁ miйtalif gafinliНa qaT;rlaErr. Bu опа gбrэ Ьа9
четiг ki, subregional Ьtilgiidэ miiхtэlif mеуатlаrа чэ
уапаgmаlаrа tistiinliik четiтlэr. Аdэtэп Аwорапt iH чэ уа dбтd
siyasicoýrafi sчЬгеgiопа Ьбliirlэr. iki sчЬrеgiоп dеdikdэ,
QaTbi va ýаrqi Avropa sчhеgiопlагr Ьа9а diigiiliiгdii. 1990-cr
illэrэ qэdаr bu Ьбlgй бziinii doýruldurdu. Qiinki, bu, geosiyasi
bir ЬбlgЁ idi. Mahz Ьоlэ Ыф Ачrорашп kapitalЫ бlkаlэriпi
sosialist бlkэlаriпdэп aytTtTdt. Sonrakr illэrdэ Ьэzi mtiэlliflэr
Ачrорапl iK bбyiik тефопа (ýimali чэ СэпчЬi) ЬбlmэЯ taklif
etdilar. Вч Ьiilфуэ iistflnltik чогэпlэт у.шаýпrа kimi mэdэпi-
sivilizasiya bazasrnr эsаs gбtiiriirdiilэr.
Мэlчmdчr ki, Ачrорашп gimalrnda эsшэп gеппап
dillэri чэ protestant dini, сэпчЬdа isэ rоmап dillari чэ katolik
dini Ёsfiinliik taqkil edir. Bundan ba4qa ýimali Avropa Canuba
пЬЬtэп iqtisadi сэhэtdэп daha inК$f etmiq чэ yiiksak
urbanizasiyaya mогчz qalmrý bir bёlpdir. Магаqhdrr ki,
Ачторапm monarxiya quTulugunda idаrэоlчпап dёчlэtlэriп
эksэriууэti ýimal Ьtilgэsiпdэ уеrlэgmigdir.
l990-cr illагiп эwэllэгiпэ qэdэr Avropanr эпепэчi оlа-
raq dбId subregiona aynrd aT: QэrЬi, ýirnali, СэпчЬi чэ ýэг-
qi. l990-cr ildэп sоша Ачrорашп siyasi хэгitэsiпdэ bag чегmig
dэуigiНiklэr ila alaqadar elmi dаirэlэrdэ yeni Ьir Ьбlф dэ
iglэпilmэуэ Ьаglапdr. _Мэrkэ_zi-ýэтqi Avropa adlanan bu ЬбlgЁ
Еstеgiуаdшr-А]Ьзцrуауе qadaT чzапЙ9 ёlkэlаri эhаtэ еdiг. Вч
mэsэlэпiп mahiyyatini атаqdrаrkэп BMT-nin iglatdiyi bбlgiinti
dэ пеzэrdэп qagrrmaq olmaz.
Ачrора iqtbatliyyatmrn qýs inkigaf trrixi vo mfinsir
dчrчmч. Аwора iqtisadiyyafimn mfiasir gэНэ dflgmэsi uzun
siiTan tаrйi proses olmugduT. Bu ргоsеsdэ Avropa iqtisadiy-
yafinln coýTafi mэпzэrэsi xeyli dэуigmig va gеtdikсэ mikэk-
kэЬlаsmiФir.

|22
 Етаmип эwаllагiпdэ тоmа imperiyaýr dбчriiпdа
Avropa tasэпiifatrnln (аgtrhq mэrkэzi> ATalrq dэпИ sahilinda
tэmэrkiizlэýmiýdi. Hamin dбчrdо lпфtэrэ, Alrnaniya чэ
Skandinaviya бlkэlэтiпiп эrаzisi tэsэгrflfаt саЫdэп Ачrорашп
gеri qalnrý эrаzilэriпdэп sayrlшdr. Feodalizmin gticlii inkigafi
dбчrtiпdэ (ХI-ХtV эsrlэг) daha intensiv tэsэrriifаt fэаliууэti
уепэ da dэпй sаhillэriпэ уахrп усrlэgmig бlkаlэrа kegdi.
Sэпэtkаrlrq чэ tiсаrэtdэ dэпizsаhili эrаzilэr iisttnliik эldа
еtdilэr.
Вц dбчrdэ Аrторашп сэпчЬ sahili ilэ yana9r gimal чэ
сэпчЬdа quru Ьбlрlаriпiп da эhэmiууеti аrtшdl. Canubda
gаhэr - respublikalar (Venesiya, Gепчуа, Florensiya), gimalda
Qanzey ittifaqrnda Ьiтlэgmig Baltik чэ ýimal dэпiz]эriпiп
sаhillэriпdэ уеrlэ9ап tiсаrэt gэhэrlэгi бz dбчrlэri frфп giiclii
iqtisadiyyata malik idilэr.
ВбуПk co$afi kэgflэr dбчriiпdэ Аwора (йiiniD) Atlan-
fik оkеашпа рчirdiуiпdэп Агаlrq чэ Baltik dэпИэri sahil-
lатiпdэ уетlаgmig dбчlэtlэr bir пбч Kфbadi kбlgэdэ> qaldrlaT.
Вчпа gбrэ Atlantik оkсапша daha gcnig 9rxr9r оlап Рiriпеу уа-
rrmadasr бlkэlэri фрчпiуч чэ Portuqaliya) Ачrорашп эп qa-
о vaxtkr digэr
miistаrпlэkа torpaq-
qalmasalar da,
inНgaf etmig Ьэrгiifаt va maliyya sistemina gбгэ Pirincy бlkэ-
lэriпфп xeyli ffstiilr idilэr.
xl/пI-xlx эsrlэrdа ilk пбчьdэ tabii чэ эmэk ehti
yatlaTr ilэ zэпgiп оlап Ьбlgэlэrdа фчт, Midlend, Sileziya,
Матkэzi Rusiya, UrаJ, Donetsk, Abpron) kimi iri sэмуе
mэrkэdэтi уаrапmаЕа baslaшý&. Ю(_ эsriп Ьiгiпсi уапsпdа
siirэtli sэпауеlэ9dirmэуэ kecmis SSRi-nin Ачrора, хiЬчsilэ
эwэllэr опчп inkigaf etmi; QэrЬ hЬsаsiпdэ nisbаtэn gflclii
iqtbadi potensial уатаdrlшФ. II diinya mfihаriЬsiпфп sоша
ýэrqi Avropada уаrапап sosialbt бlkаlэri qrupunun аwэllэr
geri qalmrg Ьбlgэlэriпdа Ьir пеgэ iri sэпауе оЬуktlоri tikiЬэ dэ,

|2з
опlаr Аwора tаsэтriifаtmп iimumi mэпzэтэsiпdэ еlэ bir
dayigikliya saЬob olmadr.
Нааrdа Аwора iqtisadiyyatrnrn <афтhq mэтkэzi>
rеgiопчп QэгЬiпdэ уегlоgiт. <Ачrора iqtisadi охu Bбyiik
Britaniyanrn Qlazqo gэhэriпdэп Ьаglауаrаq ltaliyanln Roma
ýэhаriпэ qаdэr чzапrг. Miiasir dбчrdэ Avropa iqtisadiyyatrmn
эrаzi strчktчгч mtirаkkэЬliуi чэ miixtэlifliyi ila segilir. Нэlа
XIX эsгdа fоrmаlаgап tэsэrгiifаhд соЕIаfiуаýl indiyidэk ёz
mапzэrэsiпi эsаsэп saxlapT. Klnki9afln mэrkэzi охu ВёуЁk
Britaniyadan baglaylb Frапsашп gimalrndan, Belgikadan, Ni-
deгlanddan, Дmапiуашп Reyn gayt чэ опш qollannrn vadil-
эriпdэп kеgmэklа Italiyanln paytaxtma qэdэг 8 бlkэпiп эrazisi
tizrэ чzашr.
XIX аsrdэп еtiЬаrэп Аwора tэsэrriifаtmtп эгаzi
strukturundakl mfihtim dФsikliklэr iгi sапауе-роrt kompleks-
lэтiпiп formalagmasr, ýimal dэпiziпiп neftli-qazh yataqlannrn
mапimsэпilmэsi, geri qalш9 Ьбlgаlэгiп sэпауеlэgdirilmэsi
iglэгiпа baglamldr.
Avropda hayata kеgirilэп inteqrasiya рrоsеslэтi regio-
пчп tоýэгriifаtmlп соffаfiуаsшrdа da ciddi dфgikliklэrо sэЬЬ
оlчr.ТэЬii, tarixi, siyasi, sosial-iqtbadi хiisчsiууэtlэгiп sауэ-
sinda mэhz Avropada inteqгasiya рrоsеslэri digэr геgiопlага
пisЬэtэп daha етkэп Ьа9lаrш9 чэ bu sаhэdэ bбyiik паiliууэtlэт
эldа оlчпmчgdчr. Hala ХХ эsriп 30-cu illэriпdэ Ачrорашп,
daha dэqiq dеsэk опчп QаrЬ hЬsэsiпiп Ьirlэфirilmаsi (inteq-
raýiyast) ideyast, meydana grxmrgdrT. IКnci diinya mtiha-
гiЬэsiпiп ba9lamlmasr bu idеуашп hэуаtа kеgirilmэsiпi Ьir q+,
dэr lапфtdi. МtihаriЬdэп sоша inteqrasiya ртоsеslэri hэm
фrЬi, hэm dэ ýarqi Avropada dеmэk olar ki, еупi zamanda
inНgaf еtmэуэ bagladl.
фrЬi Ачrораdап siyasi-iqtisadi inteqrasiya рrоsеslэri
davamlr оlчЬ bizim gчпlэгэdэk galib gatmrg hэttа xeyli genig-
lanmig чэ qiiwэtlэпmig, sabiq sovet ddvlэtinin istэdiуi чэ
rэhЬэrlik etdiyi ýэrqi Avropadakr inteqTasiya рrоsеslэгi isэ

l24
uzun бmiirli olma&lar. ýSRl vo sosialist sistemi gбkэп kimi
опlаr da dЁпуашп siyasi-iqtbadi хэгitхiпdэп siliпdilэг,
Нааrdа пэiпki Xarici Ачrорапlп, еIэсэ da bfltiin
diiпуашп, ilk пбчЬdа on mtihtagam iqtisadi mэrkэzi Hmi
аппап, tаqгiЬп 30 бlkani iizftnda Ьirlафirэп Ачrора lttifaqr
(Ai) bgНlatrdrr. Bu rефопаl tэgНlаtr slгf iqtisadi biTlik
аdlапduапlат эsliпdэ bir qаdэr sэhfэ yol чегiгlэr. Qiinki, bu
regional birlik iqtisadi tэgkilаt olmaqla yanagr, eyni zamanda
mаliууэ, siyasi чэ mэdэпi birlikdir. Bagqa sбzlэ desok, bu ldti-
faql уаrаdапIаr Yeni Avropa, sэтhэdsiz Avropa уаrаd mаsmа
9alr9mrg чэ mЬууэп marвda Ьчпа nail оlmчglаr.
Miiasir iqtisadi эdэЬiууаtdа Al Оlkаlэгiпiп iqtisadi
ptensialrm dflпуашп dipr gЁclii iqtisaФ mэгkэdэri АВý чэ
Yаропiуалm yaratdtqlan iqtbadi potensial i!э mtiqауisэ
еdirlэr. Vahid regional siуаsэt уiiгiidэп Д Оlkаlэri miixtalif
mащr, dэqiq cihadar btehsalmda qabaqol mбчqеdэ dчгmаqlа
yanagr, еЬп tutumlu sаhаlэriп inkiqafinda tinomli mбч-
qеdэdirlэr.
QэrЬi Avropa elm чэ elmi-tэdqiqatlann inki;afma gбrэ
dflnyanrn qabaqcil геgiопlаппdап biгidiT. Bu sаhэ ilэ mэgфl
olan miitэхэssis чэ mffhэпdЫэтiп sayr bu regionda 900 min
пэfэтэ yaxtnla9tr. Мffqауisэ ii9Ёп qeyd сdэk Н, ýэф AvTopa
геgiопчпdа bu rэqэm 350 mindir. Bu giisЬгiсiуэ baxmayaraq,
фrЬi Ачгора uzun mflddэt эrziпdэ bu sаhэdа АВý va
gerilik xeyli azalmaýa
хатс-
lэпэп чэsаit Аlmапiуа, Fгапsа, ВбуЁk Britaniya vo italiyada
daha 9охdчr. Bu fэаliууэt пэtiсэsiпdэ QаrЬi Аwора бlkэ-
lэriпiп аlsэriууэtiпdэ miiхtэlif mэqsоdli (elm, texnika, isteh-
salat чэ s.) texnopaTНar уаrа&lrшфш. 2000+i illэгiп эwэllэri
tiфп Ьч сflr tехпораrklапп sayr 300-ii ёtniiФii.
ТехпорагНаr эsаsэп Ьбуffk чэ mа;hчr чпiчеrsitеtlэriп
(КеmЬriс-Вбfiik Вriипiуаdа, Ley-
dok-Niderlandda), уа da iri gэhэr aqlomerasiyalaпnda

L25
fэаliууаt gбstэrirlэr. Нааrdа QэrЬi Avropada elmi ратklаrm
чэ tехпороlislэriп srx gэЬаkэsi fааliууэt gбstэтir.
Sоп опilliklэr aTzindo QэrЬi Ачrора xaTici turizrrrin asas
gёstэriсilаriпэ gбrэ azalmaýa meyillidir. ёgег l970+i ildэ
diinya iizrэ хагiсi tчrisflэгiп 68 fайпi bu Tegion tiziiпэ сэlЬ
еdirdisэ, XXI эsriп эwэllэri flgiin xarici tчтЬtlэriп 56 fай bu
rеgiопа safar еftпiýlэr. Buna baxmayaraq, Qarbi AvTopa
dliпуашп эsаs turizrrr-Tekreasiya Ыilgosi kimi tашшr.
Rэqаmlэrа miirасiэt сdэk 1970-ci ildэ bu regiona galan хагiсi
tчrЬtlэriп sаугl13 mlп., 2000-ci ildэ 139,7 mlп., 2010-cu ildэ
Ьэ 153,7 mlп. пэfэт оlmчgdчr. йiпуа miqyasrnda xarici
tчrЬtlэriп bбytik kiitlasini qэЬчl еdэп 20 бlkэdэп 13-ii QэтЬi
Ачrораdа уеrlэ;ir.

Таkгаг figiin sчаllаг:

l. Аvrорашп difurya sivilizasiyasmda rolu пэdэп iЬаrэtdir?
2. Avropanrn ГйН*оýrаfi dчrчmчпчп эsаs хiisчsiууэtlэгi
hапsrlаrфr?
3. Ачrора xalqlaTrnrn formala9ma mэrhеlэlэтЫ izah edin.
4. Ачгорапtп miiasiг dиnoqrafik dчтчmчпч йаh edin.
5. Avropada miistэqil diiчlаtlэiп sayl чэ suЫegionlarr
haqda mэlчmаt чеriп.
6. Аwорашп siyasi хэriЬsi па ilo segilir?
7. Аwора iqtisadiyyatmrn qrsa tarixini garh edin.
8. Avropa lttifaqr Тэgkilаtrшп dfiпуа durumunda
mбvqeyini рrh edin.
9. Avropada iqtisadiyyatln ixtisasla9ma istiqапrэtlэтi
hansrlaTdrr?
l0. Qorbi AvTopada эп bбytik tехпораrklаr чэ
tехпороlislэт hагаdа уегlэgir?
ll. QэrЬi Avropada xarici tчrizmiп iйigaf dinamikasrnr
izah edin.

126
 2.2J. Дmапiуа Fcderetiv RеsрчЬliЬI

1. ОIkепiп соýrеfi mбvqoyi, tabiotinin хlisчзiууаtlегi

Соýrrfi mбчqс Almaniya (latmca Germaniya, аlmапса
Dбygland) Ачrорашп mэrkэziпdэ ргlэ9mi9 an Ьбуiik Olkэlэrdэп
biridir. Birl*ýmig Almmip q?фdэц Rеуп gауmdап sаrqdэ_Оdеr
руша gimalda Yutlandiya уапmаdаяпdап canubda Dчпау gаyt
Фьsiпэ qэdэr genig эrаziпi turiг ( 357 min kv.kn)
Almaniya Ачrорашп 9 бlkэsi: qimal<la Danimmka qэrЬdэ
Niderlanф Belgika" LflkseTnbmq ve Fransi"'canubda Avstiya va
Isvegra, сэпчЬ;эrqdэ чэ gэтqdа Qexiya чэ Polqa ilэ hэmsаrhэddir.
Bibвf Ьче9гэ istisna olrnaqla" bu dбчlэflэriп hаmы II Dilnya
miihmibasi эгаfэsiпdе fa;ist i9фlrпа mэrчz qalmrg бlkэlэr olub.
Дmапiуашп ild- ýщ4 чэ Baltik dэпИэriпэ grжql опчп соýrаfi
чэ hэrЬi strateji mбчqеуiпi 9ох alv€riýli еtsэ dэ, эп Ыryiik daniz
limarrlan ýfunal &пИпФ Atlantik оkеашпа "agrlan рэпсэr9lэri"-
IйmЬчrq, Вrcmсп чэ Vilhemsxafendir. Дmапiуапш canub
sэrhеddiпi tabii ýэdd АЩldяВатr ьфl еьс dэ, onlar kфlmэz
&ýlar sауfiшr. Daý аgrпmlаrrпdш сmчЬ magistral фmir чэ
avtomobil yollarr kegir. Aralrq dэпizi limапlаппdап baglayan neft
kэmэrlэriпiп bir пе9эsi bu dфlап agrb Дmапф агаzisiпэ daxil
olur.
Soth qчrчlч9ь Дmапiушrп sэth quruluцmda 2 asas
rефf formasr- dlzсцlik чэ yflksaНiklT xiisusila fэцlэпir.
ёlkэnin,Baltik чэ ýiшаl dэпiz sahilleri, hamginin ýщ4+эц
Ьбфsi ойц чэ diizэпliНэrdэп ibг5tdir. Аlgаq.чэ Ёп olan
Baltik чэ ýimal dэпИэriпiп sаhillэri kбrfэz va genig estuarilar ilэ
раrgаlаrrmrg&г. ёlkanin gimаlш чэ ;эrqiпi эýаsэп апtsороgеп
mэпgэli фhпэ sФrчrlаrdап iЬаrэt Orta Ачюра dtizэnliyi
ФtindiПlЁyti 2Фmе qador) nrtuf. Вч diizэпliуiп 9imа1-9эцiпdэ
isэ МаklепЬчц ovalrýr ycrlagir. Аlпаrriуапrп сэпчЬrmdа yaylalar
(ývabiya" Fтапkопiуа" Bavariya чэ s,), diizэпlik чэ ovahqlarla
(Yчхап Reyn ovalrýr) пбчЬШэп orta уtiksэНiНi daýlar, сэпчЬ
qацfuiф isэ lcistallik stПчrlаrdап tэфl оlчпmчg qadim daýlar

|27
(Ttiringiya mеgэsi, Harts dаýlап, Fitizli daýlar чэ s.) yerlaqir.
ýэrqdэ an.. htindiir пбqtэ Filidi dаýlшdа FixtelbTq zirvэsidir
(1213m). Оlkэпiп чсqш сапчЬчпч Alp dаýlапшп qоllап tutur.
Almaniyanrn эп hiindia пбqtэsi Tsuqgpib daф Q96Зm)
brгadadrT. Olkonin relyefi aНngilik чэ heyvandarlrýrn inkipafina,
hэmgiпiп yol tikintiýi iglэriпэ manegilik tбrэtпiт. Relyef demak
оlаr ki, hоr уеrdэ kэпd Ьsэrriйt mа5lпlаппrп iglэmэsiпэ alverigli
imkan yaradrr. Yol tikinti iglarina gэldikda isэ Alplarda 9ох rahat
чэ эlчегi;li kеgidlэr salrnmr;drr.
tr'aydalr qazrntllrn Almaniya faydalr qazrntrlmla zaif
_tэ_цiп . olunmugdrг. ОIlоdэп 9lхапlап mineral sэrчэtlэr опчп
tэlэЬаtmrп tэqriЬп Ц%-.пi бdэуir. Дmапiуашп эп miihtim
sarveti dФ kбmtir_diir. Dag kёmiir ehtiyatma giiга (230-235 mlrd
юп) Q-эrЬi Awopada birinci yeri tutrг. Olkэdэ kokslaýan komiif
dэ goxduT. Mahz kokslagan kёmiir hesablna Almaniyada
metallrrrgiya sэпауеsi фсlti inkiqaf etmigdir. Daq ktimiаlэ yanagr,
бlkэdэ qonur kбmiir ehtiyatlan da zэпgiпdir. Dag kбmiir
ehtiyatrм gбre Qarbi Ачюраdа" qопчr ktimiiг ehtiyatrm giira isa
di,inyada qabaqcrl yerdэdir. Кбmiiгdап эsаsэп iEs-da istifadэ
olunur. Аlпапiуапrп daý kбmtir mафпIэri 61kэпiп qэтЬiпdэ, о
qэdэт dэ bбyiik оlmауап biT аrаziф сапrlаgmiфiт. Dag kбmiir
еhtiуаhшп tаqriЬэп 90%-i Rчr, 10%-i Sааr hбчzаlэriпiп рауmа
diýiir. Qопчr kбmliriin эп bбy{ik ehtiyatlan isэ К6lп va Ahen
gэЬrlэriпiп anafindadrr. Almaniyada neft чэ tabii qaz ehtiyah 9ох
azdlr.
Olkэпiп сэпчЬ Ьёlgаlаriпdэ шап yataqlan Фkаr
edilmi9dir. Alrnaniya kalium va dая duz ehtiyatlanna gбrа
dtinyada qabaqcrl ует futur. Duz yataqlan эsаsэц бlkэnin prqinda
Vеrrа gayr hбчzэsiпф сэmlа9mi$ir. Oltэ Лtй ehtiyatlaп ilэ zэif
tэmiп olunmu;dur. Alnaniyanrn bir пеgэ kilgэsinda agaýr
keyfiyyafli filiz yataqlarr a9kar еdilsэ ф, onlardan dеmэk оlш ki,
istifаdэ оlчпmчr. Olkэdэ эlчап metal xammalr da azdrr.
iqlin. 0lkэnin relyefi az bzadlr olduýundan iqlimindэ dэ
kэskin fаrфэr mil;ahida edilniT. Аlmапiуашп iqlimi gimalda чэ

l28
ýerqda dэпiz, canubda kontinenИl fiplidir. Yапчаrrп orta
tеmрrаfurч +l"S, iЯчпkч isэ +20oS-dir. Оrtа illik yaýrntr biittln
эrаzi iigiin 600-800 mm, daýlrq Ьбlgэlэrdэ isэ 1500-2000 mm-dir,
Вч ciir iqlim gэrаitiпdа miilayim qчýаgш biitlin bitkilaгini
yetiqdirmak miimkiindtiг. iqlim Ьачrmrпdап Аlmапiуапrп an sэfаh
уеrlэri опчп сэпчЬ Ьбlgэlэridir. Вчrдdа ёlkэпiп beynalxalq
эhэmiууаfli kцrоrtlап yerla9miqdir. ёIkэпiп сопчЬ Ьбlgэlаriпdэ
digar Ьdlgэlэгэ пisЬэtеп havalar isti kegdiyindan hamin аrаzilэrdэ
istiliksevэn bitkilэr dйа рхЬесэrilir.
Hidroqraфa. su ehtiyatlanпn gаtl;mаdlф
mёчсчddчr. Olkanin эsаs gaylan Reyn, Elba (а5аý ахrш), OdeT,
Dunay (учхап ахшr), Vеzеr va baqqalandrr. Qауlапп аЬriууэti
gemigilik kanallan ila biTlэgdirilib. СэпчЬdаk gaylar iizarinde
SES salmrb, siini su апЬаrlап yaradrhb, Almaniyanrn 9ауlап,
xlbusila Reyn чэ ошш qollan 9ох girklanmiElэr. Dunay gayrnln
Almaniya iqfisadiyyatlncla юlч bбyiikdtir. Olkэdэ miixtalif
mап;эli (tektonik, budaq, qahq va s.) gбllм var. Оп iri gёllэri
Воdеп, Хilц MiiгitsdiT,
бЁfiyii. Дmапiуаdа miПtэlif torpaq tiрlэri
yayllmlgdlt. Оlkэпiп gimal чэ mаrkэzi Ьбlgоlэтiпdэ podzol,
Maklenburq dtizanliyi чэ сапчЬаэrЬdэ qonrrr чэ Ьоz-mеqэ, daý
аtаklеriпdэ чэ dl2эпliНэrdэ gtranflilt-kmbonatll чэ qаrа"
dфlаrЙ qonur dаý-mеqэ torpaqlan genig эrмilэri tчtчr.
Дmапiуа эrаzisiпiп tэqriЬэп %-ni mе;эlэr tufur. Sonradan
salmmrg mеgэlет iistiinliik tэ9Нl ediT. Daýlarda kiiknm, fisfiq
mе5эlэri, ;imal Ьбlgаlэтdэ чэ daýatэyi sфэlэrdэ cnliyarpaqh
(аýсаqауш, palrd) чэ qangrq mеgэlаr daha goxdrrr. Olkэ эrаzisiпiп
20%-э qаdэri qoruq salrэsi elan edilmigdir. Опlапп эksаriууаti
Baltik dэпiz мhiПаri, ýimal tirэlэri va ortra daýlrq sфэlэrdэdir.
Olkq- Йер materiallanna оlап tэlаЬаtrшп xeyli hissэsini daxili
ehtifatlar hesabma tfrэуir.
' Gбzlопiiоп tobii hadisaler vo otraf mfihitin дktчаl
Оltэаэ ZOOS-ZOIO_cu illarda bбyiik dagqrn чэ sel
hadisalaii baq vermigdiT Н, Ьч cta бlkэ iфisadiyyafina xeyli ziyan

l29
чurmuýdчr. Кбmtiriiп yandrnlmast zananl аtmоsfеrэ atrlan
tullanfilaT hачашп girklэrrrпэsiпi sэЬэЬ olur; kiikiiKl dioksidin
hrllantrlarr пэtiсаsiпdэ уаýап turgulu уафqlаr mерlаriп k{ttlэvi
sеуrэНэgmэsiпэ sаЬэЬ olrrr; mэiýэt чэ sэпауе Ыlапfilап
пэtiсэsiпdэ Baltik dэпiziпiп girНэnmasi; hбkчmэt уакп 15-20 il
эйпdэ AES-dTr istifadэnin basa qatdnlmasl mexanizrnini
galrpr; Д-nin tаlэЬiпэ uyýun оlшаq canlr
tэЪiэtiп icazasiz ov еdэlэгdэп qorunmasrnda iqtirak edir.
2.ёlkonin qша inkigaf tarixi" Мffаsiг idrrаоlшпmr
ýstemi. Дmапiуа qэdim Иriхэ malik оlап бlkэlэrdэп biridir.
Агхеоlфi qaanhlar gёstэrir К, Almaniya эrаzЬi eramrzdan аwэl
фа$ Раlеоlitdэ maskunlagmr$r. Е.э. ПI-П miпiПiИэ
Аlmапiуа arazisinda уа9ауапlаr balrq9йq чэ ovguluqla уапа9r,
maldarlrq чэ эНпgiliНэ da mэgýrl olurdular. Е.э. I minilliyin
ахгlаппdа Дmапiуа эrаzisiпiп ЬбЛ!k hissэsiпdа maskan salan
german tayfalart Rоmз фчlэti ila toqquýdu. Tayfalann
уеrdауiýmэsi чэ Ьir-Ьirilэ qaynayb-qangmasr пэtiсаsiпdэ IV
asrda gеrmап tауfаlаплш уепi Ьirlэgmэlэri yarandr.
Almaniyada feodal mtiпаsiЫlэг, аsаsац ibfidai icma
qurulugunun daýrlnas gэrаitiпФ Ьаs verdi.Fmпk dilli xalqlann
i;ýalgr miihаriЬэlаri bu prosesi daha da s0rэtlэпdirdi. FrапНаr VI-
VIII asrlarda bЁtiin Дmапiуа эrazisini Ozlаriпэ tabe etdirdilэr.
Frапk igýаllап Дmапiуаdа feodal mtiпаsiЫlэriпiп
formalagmaslnr siiraflandiTdi. АЬпапiуа эrаzisiпiп ýэф Frапk
kтаIh$шп tаrКЬiпэ daxil оlmаы Дmап vilayatlarinin bir dбчlэt
halrnda Ьirlэgmэsiпiп tэmэliпi qoydu. Qarbi Ачrора 0lkэlэriпiп
aksariyyatinФn fэrqli olaraq Alrnaniya еrkэп эsrlэrфп vфid
dбчlэt gэНiпdэ formala5mtqihr. ХШ-ХП/ эsгlэrdэ Almaniyanrn
iqtisadiyyatr хфi cmrlandr, sэпэtkатlrq va ticaгat inkigaf etdi.
Оmtэе-рчl mttnasiЫlэrinin gепi;lэпmэsi бlkапiп qqrаr
qunrlugunй tэsаrriifаt ъ9kilinin yeni fоrmаlапп yaratdr. l4d8-ci
ilda }ЪЬsЬчrqlаr siilalasi Almaniyada hаkimiууэti эlэ фiTai.
XIX эsriп sonu )О( эsтiп эwэllаriпф Дmапiуа arhq'yiiksak
inkipf etnig imperialist dёvlэtina gevrilmiýdi. ёlkэпiп

l30
iqtisadiyyatr siirэtlэ inkigaf edirdi. Маsаlэп, )О( аsriп эwэllоriпdэ
sэпауе istebahna gdrэ Дmапiуа Avropada birinci уеrэ grxmrqdt,
BФqa бlkэlэrэ пisЫэп Ьчrаdа senaye va bank kарiИlrшп artmt
daha intensiv gedir, dбvlabiйisargr kapiЫist meylleri da OztinЁ
етkэп Ьtirчzэ чеrirdi,
Harbi qtldrэtiпа arxalanan Almaniya imprialiani Birinci
Diinya miiharibasini qrzrgФTdr. l9l6-cr il aprelin 6,tla ABý+n
АпИпИ Ыэfiпdэ miihаriЬэуэ qogulmasr, homginin iqtisadi
zэiflэmа Аlmапiуапп vaziyyэtini son dатэсэdэ фlrlа;dr& vo
mtihаriЬэ Дmапiуашп mэýlчЬiууэti ila bitdi. l9l9-cu ilin iyunun
28-dэ Дmапiуа Antanta бlkэlэri ilэ Vеrsаl siilh mtiqavilэsini
imzaladr. I Diinya miiharibsindan sonra Almaniya АВý, iпgiltэrа
va Fransa inhisarlannrn kбmауi ila siiLrэflэ silфlamrdr (Daues
planr, Lokamo saziglari).
1932-ci ildэ Reцstaqa фarlament) sеgНlаrdэ Almaniya
Kommunist Pmtiyasr б mlп-а ушоп sas qazandr. Bundan qorxuya
сiiigэп iйisаrgrlал hаkimiууэti паsЬtlэта чеrпrэуi qэrаrа ald aT.
1933-cti ilй ёlkэ prezidenti Kindenbrгq Adolf Hitleri Kansler
(Ва9 паziг) tэуiп etdi. О isa бlkэdэ fаgiЯ dihаtчrаяшп эsaslarrnr
yaratdl.
1934-сU ildo КiпlепЬшqчп til0mtindэn sопrа Hitler бziinii
dёчlэt baggrsl elan etdi чэ Veшal siilhiiniim qэrtlэriпi pozdu. 1935-
ci ilфn timumi hэrbi miikэllаfiууэt brpa olrmdu va iqtisadiyyat
hэrЬi mэqsэdlатэ uyýun qчrчlmаýа bagla&.
1939-сч il sепýаЬпп ldэ Дmапiуашп Polgaya hiicum
еtmэýi ilo П Diinya mtihariЪsi bщlmrdr. 194l-ci ilin арrеliпаdэk
Alrnaniya Dапimаrkа, Nоrчеg, Belgik4 Niфrlапd, LflksеmЬчц,
Frапsа, Yuqoslaviya va Yчпапrsипr i9ýal etdi. Нэmiп il 22 iyunda
аlmап qоgчпlап SSRI-уэ hilcum etdi, dеkфпп ll,dэ isэ АВý-а
mlihariba elan edildi. l945-ci il mауш 2-da Sovct qogunlarl
Berlini igýal etdi. б giiпdэп sопrа isэ Аlmапiуа danrpqsrz tэslim
ohaq фqrnda аk imzalaft чэ 4 igýal zotraýna (SSM, АВý,
гrапsi biilbrа) bбliindii. 1И5-сi il Poкdam konfiansrnda SSRI,
АВý, ВбуЁk Вriипiуа va Frапsа Дmапiуашп siilhsevar,

13l
demolcatik dбvlat Hmi Ьirlаgmэsiпа ýэrait yaTafrnaýl qarara
aldrlar. 1948-ci ildэ Alnaniya mэsэlэsiпэ dair QагЬ dёчlэtlэгiпiп
London miiqavilosi Qorbi Almaniya аdlшап d0vlэtin yaradrlmasr
Ьагэdэ qэrаr grхаr&.
1949-сч il sentyabnn 20-dэ Almaniya FedeTativ
Respublikasl (AFR) yara&ldt va qrýa mtiddatda аlmап
inhisarlanпn siyasi hаkimiууэti Ьrра olundu. Sovet igýal
zonasrnda Alman Xalq Konqresinin seEdtyt )fulq ýrrrasr Almaniya
Demolcatik Respublikasrnrn уаrаftldrФп еlап etdi. ВеlэliНэ,
vahid аlmап dбvlэti va xalq siini sчвtdэ 2 уегэ pargalandl чэ 41
il 2 miistэqil dбчlэt gэkliпdэ Ьаliууэt gбstэrdi. l990-ci il
oktyabnn 3-dэ xalqm Ьirlэgmеk аrzш;ч ошщ qэlаЬsi ilэ bitdi,
Dinc yolla Ьiгlэ9mig dбчlэtlэr уепidэп vahid Дmапiуапl
ушаtdrlаг. Olkэпiп milli Ьауrаml 30 oktyabr- Дmап Вiгliуi
giiпiidiП (l 990-о ildэn).
idrraolunma fomesr. Дmапiуа federativ)gaНldэ idаrэ
olunan dбчlэtdir. L6_ fedeиl эrаziпiп (orpaq) Ы birinin Ъi
kолSitчsiуаsц9аrlтпепti, mэhkаmэsi va hбkчmэti var. On Ьбуf*
arazisi olan torpaq Bavariya (70,5 min kv.km), ап gox эhаlisi olan
torpaq isэ ýimali Rеуп-Vеsfаldш (l7,б mlп пэfэr).
ОШбпiп fеd€гаl konsfitusiyasr l949*u ilф qabut olunub.
Konstitusiyaya аsаsэп, dбvlэtin baýgrsr federal prezidentdir.
Prezident Federal Мэсlis tаrэfiпфп 5 il miiddэtiпе segilir.
Icraedici hаkimiууэt FedetalKaцslera mэхsчsdчr.
Fеdеrаl sэчiууаdэ ali qапчпчсгiсi оцап funksiyasrm 2
palatadan_ BМesbq (аяаФ palaa) чэ._ý]дцdеsцldqп Фчхшl
palata) iЬагаt Fеdеrаl paTlament уаiпэ уеtirir. Bundestaqln
deputatlan ihnrrmi чэ gizli sоsчеппэ yolu itэ 4 il mtiddоtiпэ
sеgilirlэr. Deputatlann ушя majoritar ýstem, qаlапlап isэ nisЫ
gёzlmilrпэНа bqdim olrman partiya siyahrlan iizra sеgiliтlэr.
Sе9Нlоrdэ sефсi saslтinin SYo.,ni qazanmý pмiya ёz
пiirшуэпdэlэriпi Bundesrata чсrэ Ьilэr. Bundesrat asas etibarila
federal tоrраqlапп mаrафпr miidаfiэ edir. Bundesrata
пiimауэпdоlэт hэт bir federal tоФаЕд эhаlisЫп saylna mЁvafiq

lз2
gakildэ segiliT. Нэr federal torpaqdan segilan пiimауапdаlэriп sayr
6 пэfаrdэп az, 42 пэfаrdап 9ох olmamalrdr.
.. Almaniyada siyasi partiyalaT va tэgНlаtlш goxdur.
Olkanin iqtisadi hэрtrпdа mtihum rol оупауап siyasi partiyalan
bunlardrr: Xristian Dепrоkrаflаr lttifaqr Q{DI), Xristian Sosialist
Ittifaql (XSl), Azad Demokatlar Partiyasr, "90-1апп lttifa$"
(Yaqillar Partiyas0, Demolcatik Sosializrn Pmtiyasr, Respublika
Partiyasl, Milli Demokratik Partiya va s.
ёlkа bir gox Ьеупэlхаlq чэ regional tэ;Нlаtlапп faal
iizvtiditr: ВМТ, Ачюра ýurasr, Ачюр ittifaql, NATO, АТОТ;
lqtbadi Оmэkdфrq чэ inkigaf Тэфlаtl, Ачюра Yепidапqчrrпа
чэ inkigaf Barrkr va s.
Дmапiуа FedeTativ Respublibl ilэ АzэrЬусш
Respublikasr аrаsшdа diplomatik miiпаsiЬэtlаr l992-ci ilin 20
fечrаl tаriхiпdэ уаrаdrlmцdr. Ноr 2 бlkэпiп рауИхtlаппф
mЁчаfi q sэfirliНэr fэаliууэt g0storir.
3.Ohali ча 9аhоrlаr Miiаsir аlmапlапп чlч Ьфаlап olan-
tейопlаr Ьаrэdэ aruq antik dбчrlаrdэп mэlчrпdцr. Qэdim alman
qэЬilаlэгi gimali-german, qэrЬi-gеrпrап чэ prqi-german
icmalarrna tt liintirdiilэr. Вiriпсilэr Rеуп 9ау чэ ýimal dэпizi
sаhillэriпdэ, ElЬa gayr эtаfiпdа mэskчпlаýmц&lаr. ikiпсilэr
Skandinaviyamn сапчЬчпч чэ miiasir Dшimшkашп эrаzisiпi
tчfiшdчlаr. Baltik йnizi sаhillэriпdэ va Oder gаушп mэпsэЬiпdа
isэ рф-gеmап qаЬilаlэгi- чапdаllат уеrlэgmigdilэr.
Yahid аlmап millati AvTopada оп cavan millэtlardandir.
Аlmшlаr flqiin arxaizn yaddr. Omэksevarlilq qayЁlkФlik va
Иriхiп gэtiп mэгЫэlэrЫ geri& qoymaýa чэ
alrnan cэmiyyatinin tаrэqqisiпэ k0mэk etnigdir. Ohalinin sayrna
gбrэ (82,2 mlп. пэfаr) Almaniya haarda Xarici Avropada lideTdir.
Ohalinin 9О%-фп 9охч almanlmdan iЬаrэtdir. Qalanlarl isa
ttirklац iИlуапlаr, учпапlаr, хоrчаtlаr, sеrЫоr, danirnaTkal aT,
hэmgiпiп slavyan xalqlanna aid еdilэп luj sоФlапdг. Almaniya
stafistika komitэsi эhаliпiп tэrkiЬiпэ, hэmgiпiп чэЪпdаghф
olrnayan, lakin бlkэdэ yagapb iglауэп xarici чэtапdа;lап da daxil

1зз
edir. Onlar эhаlЫп 9/o-ni (7,3 mlп. пэfэrdэп 9ох) ъфl еdirlэr.
Ohalisinin byat sэйууаsi уtiksэk olan Almaniya Ьmiqэ хаriсi
fэhlе чэ m xtэlif tilke qagqrrrlaпrш сэlЬ edir. Almanlar qocBlan
millatlaT grasrna aiddirlэr, 2040-cr ilэфk 60 уа9dап учхап olan
iпмпlапп рушrп 2l%{эп 32О/аа qаlхасфt gбdmilir. МtЬir
Almaniyada ahali пisЬэtэп ЬаЬэr mэskчпlаgmrg&r.
Мэskчпlаgmапш dayanrqlr stitчпчпчп vacib еlеmепtlэri рhэг
aqlomerasiyalan @eyn gayr saltilinф fоrmаlаgmц Reyn-Rur,
Мауп ýayr эtrаfiпdа Rеуп-Мауц бlkэпiп ucqar сэпчЬчпdа Reyn-
Nеk*ш; Вачшiуа torpaSnda МtiЙеп чэ NiiгепЬеrq-Ftirt;
;imalda НаmЬчц эfiаfiпdа" gэrqdэ Вегliп, сэпчЬ-gоrqdэ Lelpsiq
чэ Drezden aqlomerasiyalan mёчсйdчr) чэ diinyaй (НаmЬчц,
Мilйсц КбЬ ýtutqsrt), beynalxalq @remen, Наппочеr,
Drezden, Iлурsiф va regional (Kil, Kossel, Vittsbmq,
MaqdcbuФ эhэmiууэtli Еаhэrlаrdir. Dini baxlmdan Almarriya
kаtоliklэr чэ proteМntlm бlkэsidiT (sonrmcular bir qаdэr goxdur).
Ohalinin tэqriЬп 37o-i lslam diпiпэ etiqad edir.
Рrуtахtш qвa saclyyosi. Almaniyarun рhэrlэri arasmda
paytaxt Berlinin xtisusi mбчqф чаr. Berlin- ХII эsriп sопц ЖII
эsriп оwаllэriпdэ ýрrее gayr ушпlфпф эlчеrigli yollar
qov;aýrnda" Elba vo Oder gауlап аrаsrпdа, Baltik фпИ
sаlriПэriпdап l77 kn-lik mэýаfэdэ Hgik tiсаrэt mаrkэzi kimi
уагапmrgdrг. l470-ci ildэ Berlin Brandenbrпqun, 187l-ci ildэ
Prussiyamn <Frankopnrss> mltharibasindaН qэlэЬiпФп sonra
yenidan ушаdrlrшg Alrnan impeTiyasшn pytaxtl оlmчSчr.
П Diinya milharibsi zamaп Вгitапiуа, Amerika чэ SочФ
aviasiyalannrn hiicumlan paytжtt xarabahýa pvirmi$i,
МiihаriЬdэп sorгa рЬr 4 sektora Ьёlliпэгэk hаrЬi hakimiyyet
Ьrэfiпфп idаrэ оIчпчrdч. Son пеfiсаdэ Веrliп siyasi чэ inzibati
сэhэtdэп QэrЬi va ýэrqi Вегliпэ аупldl. Вегliп divan l990-ct ildэ
sёk{ildfl. Дmапiуапrп sопrа ЬtiliiпmШ оlап
Berlin dэ Ьirlэ$irildi, бlkэпiп payhxtt oldu. Нааrdа Веrliп, eyni
zamanda hэm fedcral toryaq, Ьm dэ gэhэr kimi mtiчсчddчr.
Miiasir Веrliп iri sanaye phoridir. Burada elekhotexnika, elektron

lз4
sanayesi yaxýl inkiýaf etni$ir. ýэhэr rауопlаппdап biri бlkэdэ
elektrotexnika sэпауеsiпiп эsаllпu qoymuý Веrпоr fon Simensin
gэrэfiпа Siвnensgadt аdlашt. ВеrПп mчzеуlэr, kопqтеslэr gahari
kimi dэ mэрhчгdчr. Bu gэЬrэ hэr il 10 miпlэrlэ turist galir.
4.0lka iqtМdiyyattnm iimumi saciyyasi к, aplrrct
sahalari.. Дmапiуа рstsэпауе iфsadiyyatrna malik бlkэdir. Bu
sistemin эsаsrпr Дmапiуа "iqtisadi mбctizosinin" yatadlctst
olnug Liidviq En<ard ( ёtэп asrin 50-бO-сl illari) qoymuqdur.
МiihаriЬэdэп sопrа Дmапiуапrп qrsa miiddэtdэ dirgаlmэsi tigtin
"SИrt meydangasr" юlчпч "Маr9а1l planr" oynadr. Bu рlапа
эsаsап Дmапiуа kapiИl, хаmmаl, avadanlrq va уапасфа tam
tэmiп olundu. Мэqsэd isa Ачюрашп morkazinф gflclii dtiчlэtiп
yaTadllmasr idi.
Mtlasir Аlпапiуатuп iФsadiyyatlnm 2/3 hissэsiпi хidmэt
sфalari, 1/3-пi sапдуе va qalan l/3-ni isэ kэпd tэsэгriifаfi, mеýа
tэsаrrtifаtt чэ balrqgrhq tэ9kil еdiг. ёlkэпiп iqtisadi inkigaf
potensialrna g0rэ Avropada l-ci, dtinyada isэ 4-cii уеrdэdir
(АВý, qin va Yapniyadan sonra). Вiгlэgэпа qэdаr ýэтqi чэ
фrЬi Аtпапiуа har biTi аупса tеýэrгalfаИ malik idilэr. Qarbi
Аlrпапiуа Otan аsriп 70-ci illarinin эwэllэriпdэп g$clЁ iqtisadi-
inkigafa malik olur, aaokosmilq atom eneTgetibl, пеft emah
kimi "dtinya standartlarrna'' cavab чеrасэk уепi sэпауе sаhэlэri
уагаdrr. ЮR{а isэ planlr mэrkэzlаqmig tasarriйt hёhп stiгiirdti.
Sапауе. Olkаdэ bir gox mineral ehtiyatlar gatlgmadrýmdan
hasilat sэnayesinin арпсr sаhэlаri kёmiir чэ kalium drиlan
istehsahdr. K0mllr Rur va Sааг da5 kiimiir hёчzаlэriпdэц Ktiln
чэ Sileziya qonur kбmiir htiчzаlэriпфп gжапhr. Наr il ёlkэdа 210
mlп. tondan 9ох kёmtir fumgЫп l75 mlп. ton qопцr ktimtir, Ьч
gбstаriсiуэ gёrэ diinyaй l-ci yerdadir) 9rхапlr., ВЁtбчliikdэ
kOmtir saмyesi az qэпаэfli оldчýчпdап dбчlэt bltdcasi hesabma
фstэНэпir, Olkаdэ пеft hasilafi mОчсй оlпаdф halda, tabii qaz
бlka tэlabatrnrn l/3 hissэsini СхЪуir. Bu sэЬЬdэп Alrnaniya irап
kбrфzi sahili бlkэlэriпфп, ýimali Afrikadan чэ Rusiyadan bёytik
miqdarda пеft, qon9u Niderland, Nоrчеg чэ Rusiyadan isa tэЬii

l35
qaz а!паЁа mасЬчrdчr. Kalium dчzlапшп emah AqaF Saksoniya
чэ Hessen tоrраqlаппdа hауаИ kegirilir.
Elektroenergetika. Osaslnr istilik ve atom elektrik
stansiyalan bgkil edir. АЕS-iп раупа бlkэdэ istehsal оlчпш
btitiin elellrik еrrфisiпiп tэщiЬп 1/3-i dii$iг (б31 mlrd kvt saat).
Sоп illэr ёlkэ iizra k{ilэk elektrik sИпsiуаlаплrп aktiv faaliyyэti
m{tрhidэ olunur. Emaledici sэпауе бlkэпiп apancr sаhэlэгiпdэп
biridiT.
Qаrr mеtаllчцýа. Bu miiаssisаlэr ýimali Reyn-
Vestfaliya @чуsЬчц, Dorhnund) tоФаqlаппф daha genig
yayrlmrqdrг. Xammal Kmi metal qmпtrlаппdап geni9 istifadэ
оlчпчr Н, Ьч й metala olan tэlэЬаtrп уапуа qэdэriпi tidэф.
Polad, аsаsэп ргоkаt чэ boru gэНiпdэ ixTac ediliT.
Оlчrп metallurgiya gэtirmэ хаmmаl чэ эlчап metal
qmпtrlап hesabma fааtiууэt gёstэrir. ilНn aliiminiun istehsalrna
gбrэ (tэхmiпэп 655 min tоп) Almaniya Ачюраdа l-ci уеri tutur,
Меаllчrфуа saмyesinin idxal хаrпmаlа убпэldilmэsi опrш limш
mеrkеzlэгiпэ tэrэf уеrdэуigmэsiпэ sэЬэЬ оldч. Brmrrrr пэtiсэsiпdэ
НапrЬrrгq чэ Вrеmеп iTi meИllurgiya mэrkэziпэ 9еlпildilэr.
Дmапiуашп diinya эhэmiууэtli sanaye
sаhэsidiт. iхrасшцп tаqriЬэп 50%-i опm рауmа diigia. Bu
sфa-iimumi mФшqауrm4 avtomobilqayrma va elektrotexnika
sэпауе sаlrэlэri ilэ tэmsil оlчшг. (Jmumi mаgпqауrпrа Bavariya"
Baden-YiiTtembrq va ýimali Reyn-Vestfaliyada сэmlэgmigdir Н,
Ьчrаdа sэпауе mtlassisalэri чэ etekEik strnsiyalan uguп yeni чэ
уltksэk sаmэгэli dэzgаhlаr istehsal оlчпчr. Olkэdэ ildэ tахmiпэп
6 mlп. айоmоЬil istebal edilir. 2009-сч ildэ diinyada Ьа9 vermig
mаliууэ Ьбhrш avtomobilqayrrma sапауеsiпэ ciddi ziyan
vurmtgdur. Bбyiik avtomobil zavodlan Volfsbuгqda ('Folks-
vagen" giгkэti), ýtutqartda ("Dауmlег-Веrrь'), Кбlпdа ('FoTd'),
Мауп fizэriпйН Frапkfiгtdа С'ОРЕr), MiiLnhenda ('BMV'),
ХауIЬrопй ('Aйi') 1trlEir. Olkэпiп digaг рhэrlаriпФ (Веrliп,
Вrеmец НаmЬчц, Hannover, ZalBфtter, Ifussel, Маrйеуп) Ьч
;irkэtlтiп fi liallan aqilmt$ш.

136
 mэrkэzlэri Вrеmеп НаmЬчrq, Kil,
LучЩ РаррепЬчц,
hэmgiпiп, hаrЬi чэ sэrnigin tayyarelari (МЁпhеФ, optik_mexaniН
mэhsчllаr @аdеп-VflrtеmЬеrq, T,aringiya) ve pliqrafiya ачаdшr-
ltqlarr (diinyada l-ci yer) da istcbal ediliг. Elektrotexnikanrn
genig miqyaslr iýtehýah tэýkil edilmi$ir ( tsоg", "Qrundik",
'Mile", *Tomas" girkэtlэгi'). Bu мЬпiп iri mэrkаzlагi Hamburq,
Наппочеr, Мшhеуm, Мtiпhец Niirnbq, lvlayn lizэriпdэ Frапk-
fut, ýfutqart чэ s. gэhэrlэrdir. Дmапiуашп сэпчЬчпdа elekfro-
tехпikаtuп stiвtli inkiqafi оrаdа yllksak Фxnologiya (hay-tek)
istcbal zопаlапшп fоппаlаgmаsша sэЬэЬ olnuEdur (Miiйen-

КiпJЁдs.ддуsпL]ЭЬmiууэtiпа gбrе бlkэdэ 2-ci sфэdir.

Кimуа sэпауеsiпdа y0kýak texnologiyalr mаЬчllаг (tчrgчlаr,
miпеrаl gltЬгэlэr, Ьоуаlаr, laklar, фгmап рrергаtlап, neft
mэhsчllап чэ s.) genig miqyasda istcbal оlчпчr. Аlmапiуашп
iimumi istebalrmn чэ ilсасццп tаqriЬэп lO%{an 9охчпч kimya
mэЬчllаrr tэgКl фir. Арапсt girkэtlаri "Вауеr", "Хежt",
'.BASF"dш. Вч sаhэпiп эп эhэпriууэtli miiэssisаlэтi Rur Ьбlgэ-
siпdэ чэ йпiz limarrlannda уеrlЕmiglэr. Nэhэпg neft еmаt za-
vodlan Vesselinqdэ (Kбln уакпl{шdа), GеlzепkiгхспФ (Rrг ra-
уопч), Flamburq, Каrlsrчуе, inqoýИdtdadrr. Kimya sэпауеsiпiп
yeni mэrkаdаriпэ isэ lэчеrkчzец Iйауп tlzarinda Frшkfiцt,
Ly0dviqя<afen чэ s. gеwilmiýlэr.
Yftпфl ve усуiпti BomyeBi"Yiibk inkigaf sэчiууаsiпэ
gаfiш;lаr. Yiingiil sonaye Фгi-afaqqabr чэ tekstil istehsalr ilэ
tаruшr. Ycyinti sэrвуеsiпdэ рiчэ чэ tiltlin istebah fэцlэпirlэr,
Bir gox miiэsssisalT ЬiiЁчltiИэ чэ уа qisrпэп yerli хдпmаllа
fэаliууоt gdstэrdiНэri halda, digrlэri idxal хаmmдldдп aglrdlrlm.
Yiingiil va yeyinti sanayesЫn уеrlэqmэsi хаmmаl mапЬаlеriпiп
yerlagdiyi mэrkэdэrlэ ЬfiЬtэ dtlglir.
Alrnaniya ticiin сЫ чэ ЬЁllчr qФlar чэ kaфz mаmчlаflш
istehsalt (Salconiy4 ВrаdепЬчц) эпапэчi мhаlэrdir, Maysens
gini qablan ёz dfшуа giihгэtini iпdiуэdэk qoruyub saxlayrr.

|з7
 Кепd tesarriifah. Almaniya hаг zaman kэпd tэsэгriifаtrпrп
уuksэk inkigaf sэчiууэsi чэ kapital tutumluluф ilэ fатqlэпmigdir.
Аqrш sеktоrчп kapital tutumluluф melioTasiya edilmi; tоr-
раqlапп уiiksэk paynda, чеrilэп iizvi чэ mineral gtiЬrэlаriп miq-
dmlnda эks оlrmчr. Оlkэпiп аqrаr sеkюгчпdа 500 miп fеrmеr
tэsэrrЁfаtr mбvcuddur К, burada Ъqriban 1,3 пrlп. insan gahgrr.
Iqlim хiЬчsiууэtlэriпdэп asrlr olaraq kand Ъsаrriifаhшп sаhэчi
strukhшцnda heyvandmlrq эНпgilikdэп iistiindit. Sonrmcu
аhэmiууэtli dэrэсэdа heyvandarhý уеm bazast ilэ tэmiп еfiпэ
iizra ixtisaslagmrqdr.
Ilepandrrlrq. Вч stukturda mаldаrlц va donuzguluq
kэskiп qэНldа fuqlэпir. iri buynuzlu mаl-qага tilkэпiп сэпчЬчпdа,
donuzguluq isэ gimalmda daha yax9t inkigafetnigdiг.
oкngilik 0Кэ Ьi*igiliДаэ (уеm istehsalt isfisna
olmaqla) ЬчЕdа govdm, аrра" kartof hэm9inin yulaf, paxla чэ
gэkаr guýunduru yetigfirilmэsi iffiiinliik tэgkil edir. Buýda
istehsalшn эsаs markazlari- VfirtсmЬеrq чэ Bavariya, govdann-
Brandenburq, Braunsvayq чэ Ншпочец 9эkэг guýundurunrln isa-
Маrkэzi Almaniya Ьбlgэsidir. Yеm Ьitkilэri, kartot аrра, yulaf
hаr уеrdэ becarilir. Bltt0vlitkdэ bitkigiliyin yerlaqdirilmasini tэЬii
9эrаit (istilik, rЁtчЬаt чэ mэhsrrldш torpaqlann m0vcйluýu),
heyvandmlrým уеrlэ9dirilmэsiпi isэ lazrmi yem Ьаzаяшп mёч-
cudluýu mЬууэп edir. Yiiksэk istehsalh kend tэsarriifatl еупi za-
mапdа yeyinti sэпауеsiпiп inkigafina sэЬэЬ оlчr. Опчп bezi sаhэ-
lэri mahsul istehsalnln hэсmiпэ gбrа diinyada apancl m0чqеуэ
malikdirlэT. Bu ilk пбчЬэdэ siid. э! рiчэ чэ ;эkэr istehsalma
aiddir.
Neqliyyяt vo xarici tiсагеt Alrnaniya уЁksэk inkigaf et-
mig mЁasiT naqliyyat kоmрlеksiпэ malikdir. Naqliyyat magistal-
lшrruп яxlrýrna gёrэ diinya lidеrlэri sшаsmdаdг. Sэmigiп чэ yiik-
da;rmada aйomobil пэqliууаh арапсl гоl оупауrr. Olkэdэ mбv-
cud оlап avtomobillэrin 90%{эп goxu minik ачtоmоЬillэтidir.
Aйomobil уоllаппrп iimumi uzunluф 0,65 mlп. km-a gаfir. Ь-
miryol nэqliyyafi эhоmiууэtiпэ gбtэ 2-cidir. Damir уоllаппrп

lз8
шчпlчф 48l min km-dan goxdui. НаmЬчrq-Вегliп istiqаmэtiпdэ
yiiksak stiгэtli qaИrlar iqlэф.
Nэhапg dэпiz portlBn- tlamburq, Вrеmеrц Vilhelmshafen,
Rostokdrг. Тiсаrэt donanmasl 80&dэп arfiq gаmidэп ibaratdir.
Qay пэqliууаfi бlkэ iqtisadiyyafinda эhэmiууаfli юl oynamaqla"
y'rikda9mada dэmirуоl пэqliурПпdш Ьir az geri qаlr. Genig
kanallar gаЬkэsiпiп mбчсчdlчф (m mtihtimii Rеуп-Мауп-
Dunay) AFR-in biitiin iqfisadi mэrkэzlэriпiп dэпiz-роrt
kоmрlеkslаriпэ, hаm9Ып Rotterdam чэ Апtчеrрепэ grxrgmr tэmiп
edir.
Аlmапiуапrп эsаs ачiарЬkэlаri Мауп tizаriпdэ Frапkfirt
(Avropada sэmigiп dаgшпаяпп dбчriууэsiпа gбrэ l-ci уеф,
Miinhen, йlssеldо{ Berlindir.
Xarici tiсrrаt Almanip tэsаrrfifаt sist€minin vacib hiss}.
biri xarici tiсаrэt эlаqаlэridir. idxal va iхrасm hасmiпэ
бlka diinyada 2-ci уеrdэ durrг. Тiсагэt эlаqэlэri, аsаsэп,Д
ilэ byata kegirilir. Хаriсi fiсагэtiп strrrkturunф hazrr
эrzаq mabullan, ушшf:Ьгikаtlаr чэ хлпmd ffiiin-
malikdir. investisiya fэаliууэtiпdэ аhаmфэtli tэгэfdаqlагr
Niderland, iwеgrэ, Frапsа чэ ВriИпiуаdш.
Daxili fоrqlоr va regional ýИýat. Sоп эsrlэr эrziпdэ
Almaniya 9ох sayda mftxtalif kateqoriyalr miilkiууэtlаrэ (kn-
уаzlщlш, qrаflrqlщ heвoqluфar, yepiskopluq, azad gэhэrlэr чэ
s.) prgalanmrgdr. Mtlasir АImапiуашп biT 9ох tоrрфш бz оri-
jinal "simаlапш" (mэdэпiууэt hэуаt tэtzi, tэýarr'lifat xlbusiy-
уэtlэri чэ s.) iпdiуэdэk qоrчучЬ saxlaпrrglaT.
Almaniyarun gэц hissэsiпiп iфмdiууаtшп bazar
mfiпаsiЫlаriпэ kеgпrэsi опчп tаsэrriifаt strukturlanmrr kэsНп
dэуigilrпэsiпэ sэЬЬ oldu. Sabiq ADR-in
kompleksi dэriп уепidэпqчтmауа mэruz qaldi . lяehsal hэспriпiп
azaldllmasшn tlmumi fonunda Дmапiуаrчп gэrqiпdэ bzi sаhэlэr
qorunй sахlашlаrаq inkiýaf еdэ bildilar. Вц aytomobilqayпna
sэпауеsiпэ aid idi. Ayzenab Tsikau va L0dvidsfelde рhэrlэ-

1з9
riпdэki zavodlar yenidanqurшradan sопrа "ОРЕL", "Folksvagen"
чэ "DaymleT-Bents" ачtоmоЬillэri istebaI еtпэуэ baqladllm.
ihteqrasiyaпn vacib qэrtlэriпdэп biri dэ бlkanin nэqliyyat
sisteminin Ьiтlэgdiтilmэsi oldu, Olkenin gэrq va qэrЬ hissэlэri
arasmda miitэmadi avlomobil, dэmiryоl, su чэ айаsiуа эlаqэlэri
Ьrра edildi. Вirlаgmэdэп sora ilk illэr gэrq tоrраqlаппй iqtisadi
аrfim 10Оlо-э gаfiшq&. Haarda Ьч stirэt xeyli аzаlаrаq qэrЬi
Дmапiуашп miivafiq gбsыiсilэriпdэп a;aýldtr. Bu sоЬаЬdэп
ёlkэпiп qэrqiпdэ UDM-un adamba9rna diýan hаcmi qэrЬdэkiпiп
tэqriЬэп 60-б5%-пi tэqНl edir.
ёlkэпiп gэrqiпdа igsizliyin faizi qэrЬdэНпdап 9oxdur.
Sosial-iqtisadi чэ hэrЬi-siуаsi sаrsпfilаr Аlmапiуаш ХХ эsrdэ
dэfаlэrlа silkэladi, Ьч isa sбzsllz Н, опчп kegirdiyi regional
siyasэtin tilgiilэriпdа чэ xarakteriпb бziinii Ьflтчzэ vffirdi.
Alrnaniya ёz iqtisadi inkigafinda mэrhэlэli yol kegmi;diг:
- Birinci mтhаlэdэ (1940-50-ci illэr) бlkэ miihагiЬэпiп
vurduýu ziyanlan madan qaldmnaqla maqýul olmugdur.
- ikinci mэrhэlэ (1960-80-ci illar) бlkanin iqtisadi inkigafinm
faydalr mэrhэlэsidir.
Веlэ К, mэgýчllчq saviyyэsi о qаdэr yiiksэk idi ki, Ыta maddi
istehsal sаhэlаriпdэ iqgi gаfigmаmаdrф var idi. Bu mэrhэlэпiп
neqativ hаllап Tegionlarda da9 kiimiir чэ metallurgiya sэпауе
sаhэlэriпiп yerlaqdirilmэsinin struktur рtiпliklэriпф ёzllnii
Ьiirчzэ veriTdi ki, (Rчr, Saar чэ s.) bu da problemli Ьёlgэlэriп
уаrапmаsша sэЬаЬ оlчrdч.
- UgiiпсЁ mэrhаlэ ёlkэпiп Ьirlэgdirilmаsiпdэп к)tша
Ьаqlапш9dш.
Вч zaman torpaqlaпn sosial-iqtisadi inkiýafinda tэzadlm
пэzэIэ 9шрасаq daracoda giiclandi. Reyn-Mayn, Rеуп-Nеkkш,
ýtutqart, Мiiйеп, Hannover, Веrliц Вrеkоп чэ s, kimi inkigaf et-
miq Ыilрlэrlэ yanaEr, бlkэdэ zaif inkiyf etmiý чэ az mэs-
kunlagmrq kegmiq ADR tоrраqlап (Rostok, ýverin, МаklепЬчц,
Роmеrап, чэ s.) da mбvcud idi. Vфid Almaniya qацrяпdа 2 gэtiп
рюЬlеm dчrчrdч: уавпmý strukmr dоуigiНiНэriп hэlli; kcgmi;

140
ADR-in iqtisadiyyatшn dжili ча хаriсi tэlаЬlэгэ чуýчпlа9-
фпlmаst va kёklii dэуiqiНiНэr сdilmэsi. Olkэ rэmlаri bu рrоЬ-
lеmlаriп hэlli mэqsэdilэ 9ох ciddi galrgrr.

Tekrar figiin зчаllаr:

1. Аlrпапiуашп cografi mбvqeyinin iistrmltilэгiпi izah edin?
2. Напsr tэЬii sэrчаt ehtiyatrna gбrэ Дmапiуа Avropada чэ
ditnyada farqlanir?
3. Дmапiуа 9ауlаппl bagqa бlkаlэriпiп 9ауlаппdш
fэrqlэпэп хiisчsiууэt nэdir?
4. I Diinya mttharibsinф Аlrпапiуашп mэýlчЬiууоtiпiп
ba;ltca sэЬЬlэгi hanяlщdlr?
5. iK alman dбчlэtiпiп уаrапmаsmа чэ
sопrаdап
Ьirlэýпtэsiпэ sэЬэЬ пэ оldц?
6. Qэdim аlmап qаЬilаlэriпФп hшstlап tашуrslпrz?
7. Аlmапiуашп diiпрй, Ьеупэlхаlq чэ regional
эhаmiууэtli gэhтlаri han$lard,r?
8, Almarrip "iqtisadi mёсtizэ"siпiп эsаsltч kim
qoymugdur?
9. Дmапiуа sэпауеsiпiп арапсl sаЫэri hanstlardш?
10. Almaniya avtomobilqaлrms saшyesinin aýas
mэrkэdаri чэ mtvaliq girkэtlэri hапяlаrdr?
11. Дmапiуашп kэпd tэsэrrfifаtшп ixtbaslagma
istiqamatlэri hansllardlr?
О. Дmапiуапш хагiсi tiсшэt эlаqаlаriпiп coýTafiyasrnda
dауiqikliklэri izah edin.
13. Дmапiуапrп regional siyasэti па ciir hэуаИ kфгilir?

141
 2.2.3. Bбylik Britrniya vo ýimali lflandiya Birlogmig
KralbE

l.Olkanin coýTafi mбчqеуi, tabiatinin хftýчýiууаtlеri

Со!даfi mбчqе. B.BriИniya dбvlэti Ачrорапrп qimal-
qагЬiпdэ Britmriya aгxipelaql adlanm adalarda уетlэgmigdir.
Olkanin rаsmi adr BOЛik Britaniya чэ ýimali blandiya Вiтlэqmig
Kralhýl olм da" о, qrsa 9эНЬ В. Britaniya va уа arxiplaqrn m
ЬбуUk adasшn ath ilэ lпgiltэrэ аdlапr. Вч arxipelaqa lrlandiya
dэпizi ilэ bir-birindan аупlап BriИniya фч adalaTr zэЬt enniý brit
qobilэlarinin adr ilэ аdlапdшlап) чэ hlandiya adalan ila yanagr
irili-xlrdah 5 miпэ qэdэr ada (Anqlsi, Men, Uayt va Ь.) daxildir.
B.BTitaniyanrn sahasi 244,1 miп kv.km-dir. ёlkэ diinyanrn
miixtalif gчýаlаriпэ sэраlапmý l0-dan artrq miiýэmlэkэ millkliпэ
malikdfu. СэЬэlliitшiq Ьоýаашп Ачюра sаhillэri, Ameгikadak
Bermud, ВriИпiуа Virciniyasl, Кауmап аdаlап va s. Briиnip
tэrаfi пdэп idara оlчпчr.
ýimal dэпizi B.BriИniyanr Isveg, Norveg, Danimmka va
Дmапiуаdап, La-Manq чэ Pade-Kale boýMlan isэ Avrop
qitэsiпdэц daha doýrusu, Fтапsаdап аупr. Ensiz Pa{e-Kale
boýazrnrn altlndan Frапsаiu (faktiК butlin materiki) B.Briиniya
ilэ эlаqэlэпdirэп tunel gэkilmi;diт.
Seth qчrчlчЕч. ТэЬii xflsusiyyэtlarina gбrа В, Britaniya QэrЬi
Ачюрашп эksат ёlkэlэriпа уахrпdr, gtinki bu adalaT mаtетikdэп
уахrп geoloji kеgmigdэ aynlmr;drr. Britaniya adalan sэth
quruluguna giiгэ bir-birindэn fацlэпэп iK hissэya bбltiniirr: tэрэli
diizэпliНэrdэп iЬаrэt ;эrq, orta hiindйrliiНii daýlardan va
уiiksэНiklэrdэп ibarat qэrЬ hissa. Olkanin эп htindiir пбqtэsi
ýotlandiya Иriхi-соýrаfi Ьбlmэsiпdэki Веп-Nейs dафdr (1343
mеt). Iпgiltэга adlanan taTixbco$afi Ьбlmэdэ timumi adr Pennin
olan algaq daýlar уеrlэýiЬ. Вчrаdа maksimum hiindiirliik 893
metrdir. Реппiп dаýlапшп уаmасlаппdа kбmiir ehtiyatr
уеrlеqdiуiпdэп bu bбlgada Lankagir чэ Yоrýr Hmi bбyiik sапауе
mаrkэzlэri yaradilmrgclrr. iпgilЫэ tarixlco$afi Ьбlgэsiпiп qаlап

l42
hissэlэri isa tэрli diizanliШir. Tasarriifat Ьахппшdап bu bdlga
alveri;li hesab edilir.
Faydah qаапtйr. B.Britaniya miixtэlif faydalr qazrntrlaгa
malikdir. Оhэmiурtiпэ gtirа ýimal dэпiziпiп plf юпаsпdа
ирllmrg пеft чэ tэbii Нэlэ бtап
эýпп nefti va tabii qazr idxal edirdisэ,
Hazrrф Ьч sэrчаtiп ixracatgrlanndan Ьiriпэ pvrilmiфir. ёlkэпiп
эп bёytik пеft яirkаtlэri ёz arazilarinфn ЬФqа, d0пуfluп miixtэПf
ЬбlgэlаriпФ, о сiimlэdэп Аzэфаусап Respublikaýurda da ('Britig
Pcnolium"-BP) fэаliууэt gбstаriтlэr. Вriипiуаdа ehtiyatr пisЫэп
ЬбЛik olan dag kOmtr yataqlan (Маrkэzi, York, ýоflап{ СэпчЬ
Uels hёчzаlэri ) ф чаr. ýaTqi l!{idlend qгаfuеrпdа фmir filИ
уаиqlап Фkar edilniýdir. KimЫend adlanan daý цщsiчiпdэц
hэmgiпiп Коmчеlфп рlimеИllаr_lщlgу,_щis) _9tхщlш. ЦаsЦп
фli va miixtaliflikinti materiallan genig yayllmIgdu.
lqlin. Вriипiуапш iQbTi оkеап xaraktcrli olduýundan
burada il Ьоуч hачапш qeyri-sabitliyi, tez-tez dэуi;mэsi,.kЁlэНi
чэ duпanlr gltпlэriп sаршп 9ох olrnasr mti;аhidэ olrmur. Оlkэпiп
qrg ауlш 9ох Ttifubli чэ bu cosafi епliНэr iigtin sэсiууэчi
olmayan gэkildэ kegir. ýimalda чэ рrqdэ ап soyuq ау hesab
еdilэп уапчапп orta tеmр€rаtцru miisЫ 3-4'S, сэпчЬqэтЬdа isэ
5-6o5 araslnda dэуigit. СэпчЬqэrЬф Ьitkilэriп vegeиýiya dбчril
ilboyu davam edir. В. Вriипiуауа dжil оlап dэпЙ hava kiitlэlari
Ьчашп ýаl<tasmr yumqalM da" опчп tчЩчц dчmапlц gisКnli
оlmаыла gэгаit уаrаdrr. Вэzэп isэ еlэ olur Н, qr; ауlаппdа
tеmреrаtчr 10-15" agaýl dЁяtlr, Qryta qar бlkэпiп biitiin
Ьбlgэlэriпэ уаф. ýimalda ýotlandiya tarixi-coSafi эуаlэtiпФ qаг
3045, сэпчЬdа isэ 5-7 gttn уеldэ qala Ьiliг.
ЬпЙ Цimi biitlkr бlkоlэrdа оldчф kimi В. BdИniyada da
уау ауlапшп sэriп kе9mэвiпэ ýэrаit yaradr. Btitiin ёlkэ iigiin Tr isti
ау hesab edilm iучlшr ora t€mреrаtчru miisbat 1617"Sdэп artq
olmur. Sиtistikaya gбп В. BTitariyada gtiпэý оrИ heýabla gi'пdэ 3
saat 20 dаqiqэ iyq я9r. В.ВriИпiуапп qэrЬ Ыilgеlагiпэ il апiпdэ
orta hesфIa 2Ш0 mm qэrqiпа ise Ф0 mm{эk }аЕ,пfi dЩft.

|4з
Оlkэпiп mаrkэzi hissэlэriпф уеrlэýmig daElar riituЫli qэrЬ kfllэk-
lэriпiп gэrq istiqamэtintb эsmэsiпiп qацtsшr аlr.
Britarriyanrn gaylaTr qrsa olsalar da,
bolsuluduTlar. эп uzun gауlап Severn (uzunluýu 354 l<rn)
чэ Теmzаdш (uzunluýu 338 km). Bu pylar kanallm vasibsila Ьir-
Ьirilэ эlаqэlэпdiтilmigdir. Olkэ iфsadiyyatlnda Теmzашп
эhэmiууэti dalra bёyЁkdilr.
ýotlandiya чэ Uels эуаlэtlаriпdап ахап gауlш qrsa olsalaT
da, hiindiir уеrlэrdэп axdrqlarmdan onlann lLэriпф kaskad
starrsiyalar salrnmrgdrT. Temza, Sevem, Mersi vo bagqa nisbtan
iri 9ауlапп еstчлilэri siЫ sчтаtdэ dэriпlэqdirilэгэk Ьчхtаlша
gevrilmiqlar. Olkanin эп ЬOуЁk limапlап da еlэ bu Ьчхtаlапп
эtrаfiпdаdu.
В.Вгitапiуапrп эп Ыiyffk giillari ýimati lrhndiyada Lox
Ney (arazisi ,Ю0 kv km) va ýotlandiyadakt Lox Lomand va
Lox - Nessdir. ýotlandiyada buzlaq mэпqэli gбllэт tstiinliik
tэgkit ediT. Olkanin gtillэтi gaylaTda su rеjimiпiп tапzimlэуiсЬi
Tolunu оупаmаqlа yerli эhэmiууэtli nэqliyyat funksiyasr
dаgrуrг. Diizэпlik Ьбlgаlэriпdа gбllаr daýlrq Ьlgеdэkilэтэ
пisЬэtэп аzdш. ОIkэпiп сэпчЬ Ьбlgэlэriпdэ уаqауапlаг qTunt
sulanndan da genig istifadэ еdiтlэт.
Toцaq-bitki бгtiiуfi. B,Britaniyanrn пisЬэtап mabuldar
toTpaqlan onun isfi чэ qmaq iqlimli сэпчЬ - ýэгqiпdэdiт.
Оlkэпiп tэbii land9aftr insanlaTrn tэsэrriifаt fэаliууэti
пэtiсаsiпdэ эlсэr уеrlэтdа mflаууап dэуlýkапliуэ чýтаrш$lт.
iпsапlаr mеgэlэri qrrmrg, bataqlrqlarr qurutmug, flоrа va
fачпашп пбч tэгКЬiпi dауiфirmig, tоrраq!аrа bёyiik Ьmdэ
miпеrаl gЁЬrаlэr чеrmi9 чэ indi dэ четmэkdэdirlэr.
ХYII эsriп ikinci уаrвrпdап еtiЬаrэп iilkэnin эksэr
уеrlэriпdэ mеgэ goxaltma iglэгiпэ Ьфашlш. Еlэ hэmiп vaxtdan
bagqa бlkэlэrdэп ekzotik aýaclaT (duqlas аý ýaвl, kiikпаг,
nazik чэ xlrda yarpaqlr qffa ýаm чэ s.) gэtiriliт. Вчпdап sопrа
yeni эkiп sаhэlэтi mе9эlэr hвabrna deyil, bataqhqlann
qurudulmasl hesabrna gепiglэпdiтilir. Наzrdа бlkэ эrаzisiпiп
tэqriЬэп 8%-i mеqоlэтlэ бrtiiltidiir. Frstrq, чэЬ, kiiknar, 9аm

lц
aýaclan ibtiinliik tэgНl еdэп mе;эlэr эsаs etiban ilэ 9ау
dаrэlэгiпdэ чэ daý yamaclarrndadrr.
В.ВтiИпiуа fauna va flоrашп qonrnmiБrna чэ ekoloji
итаzlrýш qoTunub sмlашlmаsша xibusi Гrkir verir. Оlkэdа
130dan аrпq qoruq чэ yasaqhq, l0-dan aTtrq milli paTk
yaradllmtgdlr.
Gбzlэпilап tabii falr}atlar va аtrдf mfihitin аktшаI рrоЬ
lепrlаrft qlq ауlаппdа tez-tez Ьаý чеrап 9очфпlаr, yaz ауlа-
ппdа Ьа9 чеrэп set hаdisэlэri, dagqlnlar, toTpaq siiTiigmalэTi,
istixana qadarmrn atrnosfero Ьчхаrlапmаsц sэпауе tullantг
lаппlп basфr masr чэ s.
2. бlkепiп qlsa lnkýaf tarixi. Miiasir idдгаоltrпmа
sistemi.
B.Bгitaniya эгаzЬiпdа ilk insanlar етkап чэ orta paleolit
dбчrffпdэ yagamr;lar. МfitэхэssЫэriп fikriпсэ BTitaniya
adalaTrnm эп qэdim ahalbi eTaшzdan аwэl (2500-2000 illэr)
Рirепеу yanmadasrndan galan iЬlэт olmuqdur. Оlkэпiп
qэdim tarixindэ miЬir Belgika чэ Frапsапш ýimal dэпizi
sаhillаriпdэп kфiiЬ gэlэп чэ kelt adlanantayfalaTrn rоlч Ьоучk
olmugdur. Кеltlэr bu аdаlала (эsаsэп hlandiyaya) tэqгiЬэп
3000 it эwэl kёgiiЬ gэlmауа baglamrqlar.
Еrаmrzdап аwэl I эsтiп оrtаlаппdа гоmаhlапп
Britaniya аdаlаппа yiirЁgii baglandl. Еrаmtап 60-cr illэriпdэ
isэ Roma imperiyasr bu arazini иmаmilа igýal etdi. Bu
hаdisэdэп taqribn 200 il sопrа В.Вritапiуауа gегmап
tayfalarrnm Ьаsqшlаrr baglandr. V ыriп эwоllэriпdэ ВгiИпiуа
adalannda roma hбkrптайфпа son qoyuldu чэ о, уепidэп bir
slra miistэqil kelt чilауэtlаriпэ pargalandr. Егашап V-VII
эsrlэтiпdа gеrmац tayfalarr (апqllаr, sakslar, рflаr чэ frйlф
Britaniya аdаlаrпш igýal еdэrэk burada biT sга сrkап feodal
diiчlэtlэri yaratdrlar. D( аsrdэ бlkэпiп аksэr этаzЬi vahid bir
dбчlэtdэ birloSi. Sопгаdап Ьч dбvlat gеrmап tayfast anqllaTrn
adl ilэ latrn dilindэ Enqland (rusca bu siiz Anqliya,
аzоrЬаусапса iпgiltэrэ kimi sэslэпiг) adlandrlldl.

l45
 1265-ci ildэ lпgiltэrа parlamenti (ХIV эsrdэ iki
patatalr) уаrапdt. Вч hаdЬэdэп sonra бlkэ уепi пЬЬЬп
mэrkэzlэgdiтilmiЕ feodal dбvlat fогmаslца, silkП пiimауэпdаli
feodal mопаrхiуаsrпа kegdi.
Ачrорапtп digэr бlkэlатiпа nisbatan lпgiltэrэdэ
kapitabt miiпаsiЬаtlэri siirаflэ уаrашrdr. Kapiиl уrфmr xarici
tiсаrэtdэ daha sffrэtlэ gedirdi (xiisusila Аmеrikашп kэgfiпdэп
sопта). Bu dбwdэп lпgiltэrэпiп Yашп чэ OTta ýэrq бlkаlэri, о
сtimlоdэп АzэтЬаусапlа iqtisadi эlаqэlэтi уаrапmаqdа idi. Bu
эlаqэlэriп inkigafinda Аrхапgеlsk-Нэýtаrхап ficarat уоlчпчп
aqrlmasr йyiii< rol oynadr.
bniz qulduгluýu, qэsЬkаrlц vo бzgэ torpaqlarmt zэЫ
еtmаНэ Ьiг vЙtda ticaвtin geni;lanmasi iпфtэrэ ila о dбчгOп
эп qiidгэtli miistаmlаkэqi dбчlэti _ оlап ispaniyanrn
toqquýmasrna sэЬЬ oldu. 1588-ci ildэ bpaniya donanmasrnr
maýlub еdэп tngilЫa baglrca dэпiz dбчlэtlэri sгаыпа glxdt.
l607-ci ildэ ýimali Дmеrikаdа ilk ingrlis цl56ойkаsi, l609,cu
ildэ Hindistanda tiсаrэt idarasi yaTadIldt.
ТэЬii ргаiti ilэ эlаqаdаr бlkэпiп hэrЬi qtiwэsi baglrca
olaraq dэпizdэ саmlэgdirilrпigdir. Giiclti dопапmа бlkэпiп hэm
dэпйdэп miidаfiэsiпо, hэm dэ fэаl tiсаrэt чэ mfistэmlаkэgilik
siyasэti арагmаq imkашш tamin edirdi. lпgiltэrэ tэфiсэп оrИ
эsтlэтiп feodal monarxiyasrndan burjua monarxiyastna kegirdi.
Digэr бlkэlэга пisЬtэп sэпауе gevriliginin tez baqa
gatrnasl mfistэmlэkэlэг эlэ kеgirilmэsi чэ s. бlkэ sэпауеsiпiп
siirtэli inШýafma sэЬаЬ oldu. XD( эsriп 50-60-cr illэгiпdэ
lвфtэrэ sanayenin inkýaf sэчiууэsi va sffтэtiпэ gбго dffnyada
l-ci уеrэ gжdr. Bu dбчrdэ бlkэdэ sапауе
hбkmTanhýr Ьqаrаr oldu. XD( эsriп оrtаlаrшdа LiberallaT
Partiyasr va Miihaflzakarlar Partiyasr yarandt. [Iэmiп эsгiп 70-
ф-cr illэriпdэ lпфЫэпiп imprializm mэrhэlэsiпэ kеgтпэsi
Ьа9а qatdr. Bu mэrhаlэ lпgiltэrэ ilэ Almaniya araslnda
rэqаЫiпi daha da фсlапdirdi.
l923-33{B illэriп iqtisadi Ьбhrапr
iqtisaФyyatma аýш tosir gtistэrdi. II Diinya mtiharibsi lsэ

l46
B,Blitaniya iqtisadiyyatrna bбyiik zэrЬ ччrdч. МiihаriЬэdэп
sопrа sanaye mahsulu istehsalt va xarici ticaTatin hэсmi azaldr.
Sэпауе istebalrnrn sэчiууэsiпа giiтэ biT srга tilkэlэr (АВý,
Yaponiya, Frапsа) onu бtiib keqdi. Olkonin ABý-dan аsrhlф
daha da artdr. Britaniya miistэmlэkэ impгiyaslnrn siiqutu da
bu prosesin пэtiсаsi idi.
1969-cir ilin уаушdа ýimali trlandiyada (Obter{o) siyasi
чэ sosial Ьбhrап ba9landr. l921-ci ilda Britaniya ilэ Irlandiya
arasrnda baýlanmrg mЁqачilэуэ gбrэ lrlапdф аdаsrшп gimal-
9эф Britaniyanrn ЫkiЬiпо qatrldr. Sоптаlаr Ьir tэrэfdэп
Olsterda уаqауап katolik аДфп hiЩчqчпчп Иpdalanmasr, digэr
tаrаfdэп Ьчтай yagayrg sэчiууаsiпiп agaýr diigmэsi чэ Ьчпчп
пэtiсоsi kimi бdarini lrlandiya Respublikasrmn ordusu
аdlапdгап tеrrотgчlаr mtinaqipni daha da qlagdrrdrlaT va
бlkэdэ чэtэпdаs miiharibsi tэhltikэsi yarandr. Sonradan
Вritапiуа ilэ irlandiya Respublikasr аrаsmdа baýlanmrg saziqэ
аsаsэп bu цоЬlеmiп siyasi yollarla hall edilmasina iisttinliik
чегildi.
B.Britaniya bir srа Ьеупэlхаlq va rеgiопаl tagkilaflann
tizvfl, dtinya miqyasrnda sбzii kеgэп бlkэlэтdэп biridir. Niiчэ
silahma malik olduýuna gбrе о, ВМТ-пiп Tэhliikэsidik
ýurasrnrn daimi iiLzvlarinden Ьiгidir. BriИniya hэmgiпiп
АТОТ, Ачrора lttifaqr, Avropa ýчгаst чэ NATO Hmi
'
tэgkilatlarrn iizviidff r.
Bepalxalq problemtari: B.Britaniya ilэ tspniya
arasmda Qэbэlltitariq чSчпdа gedan dашgфаr fayda vermir;
ispaniya СэЬэllЁtаriqэ Brianiyanrn tэгНЬiпdэ qalmaqla daha
genig miiхtатiууэt чегilmэsiпiп аlеуhiпэ 9шr9 еdir. Mavriki va
Seygel adalaTr B.Britaniya ыэfiпdэп idаrэ olunan ýaqqs
arxiplaqrna iddialrdrгlar; B.Britaniya Аrgепtiпашп Folklend,
СэпчЬi Georgi чэ СэпчЬi Sendvicadalarr чЕrчпdа ТГшsrqlаr
арагmаq tэlэЬlэriпi rэdd еdir; Danimarka чэ Ыайiуа ila
kontinenИl gelf uffunda mtЬаhisЫэr hэllЫ gбdфт.
fоrmrя. Dбчlэt quruluguna giirэ
B.Bтitaniya чэ ýimali lTlandiya Вiтlэýmiл Ктаlhф раrlаmепt

|47
fогmаsrпdа idагэеtrпэ fisuluna
фr. Milli Ьацаm olan Вiгlik giinii (Britaniya Мillэtlэr Birliyi)
13 mаrt tаriхiпdэ qeyd оlчпчт. Dбчlэtiп vahid konstitusiyasl
уохdчr. Опч раrlаmепt аlllаппtп konstitusiya эпапеlэriпiп чэ
Ьэzi mэhkэmэ qаrагlагшrп чэhdэdi эчэz edir. Inzibat сэhэtdэп
В.ВriИпiуа 4 Шуцk ЩziЬаti - siyasi hissadan iЬагэtdir: iд-
сЦtэtэ."U9ý ýofla_ndfya чэ ýimali trlandiya. Вчпdап bagqa
бlkэdэ опlагса qraflrq эrаzilэr mбvcuddur.
Dбчlэt baggrsr IGaligadг (чэ уа kral). Hal haarda
dёчlоtэ б fечrаl l952-ci ildan kraliga elan edilnig II Yelizaveta
baggltq ediT. Monarxrn tэчэlltid gtinff (iyunun l-ci 9эпЬi)
tlkэпiп Milli Ьацаmr kimi qeyd olunur. Мопагхlп (krali-
9ашп) бlkэпiп daxili чэ xarici фаsэtiпiп fогmаlаgmаsrпdа
rolu о qэdэr dэ эhэmiууэtli deyil. Bu fааliууэt раrlаmепtiп чэ
Nаziтlэr kabinetinin fizarina dtiyйr. KTaliganrn раrlаmепtiп
ýеsфаlаrrпl 9аýrгmа, а9аф palatanr buTaxmaq, paTlament
tэтэfiпdап qэЬчl olunmug qanunlan tэsdiqlэmэk, Ьсупэlхаlq
miiqайlэlэгi ratifikasiya еhэk hiiququ чаr.
Qanunverici hаkimiууэt mопаrх чэ parlament tэгэfiп-
dэп hэуаtа kegirilir. Оlkэ рrlаmепti iki palatadan iЬаrэtdir:
LoTdlar palatasma kraliga (kal) tаrэГrпdэп реrlэr, iтýi чэ уа ali
mаhkэmэ rэhьlэтi ve ingl|is arxiyepiskoplan arasrndan tэуiп
edilmi; чэ чэzifауа gёrа рr hcsab оlчпап gэхslэr dахildiтlэr.
Palatanrn iizчlэтi: 500 эЬэdi рr, 92 varis wt vэ 26
Iuhani п,imауэпdэdэп iЬатэtdir. IcmalaT patatasr 5 il miiddэ-
tiпэ segiliT. IcTaedici hаkimiууэt Ва9 nazirin Ьа99ilф ilэ
hбkчmэt tэrэfmdэп hэуаtа kegirilir (lсraliqa tэrаfiвdэп tayin
olunur). Мбчсчd qапчпчегiсilф эýаsап hбkчmэtiп flzчlэгi
Parlamentin da iizчIэгi оlпаlrdrгlш. Nаzirlэr Kabineti Ва9
naziT tэгэfiпфп tэуiп edilir. Мопаrх Ва9 Naziri lсmаlаr pala-
tasrndalo siyasi qiiwэlэгiп tэmsilgiliyini (9охlчф чэ уеrlэ9-
mэsЫ пэzатэ almaqla tэуiп edir.
llazlrda Вirlеgmig Клаllrqdа 50-dэп gox siyasi рагtiуа
fэаliууэt gбstэгiт. Раrtiуаlапп say 9охlчфпа Ьахmауагаq

l48
iilkada ikipaTtiyalr sistem fоrmаlаgmrgdlт: Мtihаflzэkшlаr чэ
LеуЬоristlэr Partiyasr.
Bu partiyalarla уапая, Birlэsmig KTallrqda miЪууэп
qadar niifuza malik digэr раrtiуаlаг da fэaliyyat gбstэгir:
Demokatik lttifaqgl Partiyasr, Libal-DemokTatlar Partiyasr,
ýotland Milli Partiyasr, Дster lttifaq9l Partiyasr, Uels
Partiyasr, ýin }-eyn Нэrэkаfi чэ s.
АzэrЬаусап Respublikasr ila В. Britaniya arastnda
diplomafik miiпаsiЫlэг l992-ci ilin l l marhnda
уаrаdllmrфг. Нэr iki бlkэпiп paytaxtrnda mtivaflq sэГrгliklаr
fааliууэt gбstэтir.
3.Эhаli vo gаhаrlаr. 2010-cu ilin аwэliпэ olan statistik
malumatlara эsаsоп бlkэ эhаlisiпiп say 62,3 mlп. пэЬтэ yaxrn-
lаqшgdг. llk пэzэтdа ela giirЁпэ Ьilэr ki, Britaniyada ancaq bir
xalq - ingilis xalql yagayrr. LaHn эsliпdа В. ВгiИпiуа etnik
сэhэtdэп mtirэkkеЬ bir 61kэdiг.
iпgiltэrэ, Uels чэ ýotlandiyanm сэпчЬчпdа yagayan in-
gilislar miiasir Вriипiуашп эsаs эhаlisiпi bgkil edirlar (8l7ф.
ýotlandфlilar 9%, уегdа qalanlar Ьэ irlandiyahlaT, uelslilar
(vallilar), kegmiq mfisЬmlэkэlэrdап оlапlаr va digэг
эспэьilэrdir.
Оlkэпiп dtivlэt dili ingilis dili olsa da, gotlandiyalrlar va
uelslilar iiz qadim dillэriпdа (kelt dili) dашgrlаr, аdэt-апэ-
пэlаriпi saxlaylrlar.
lrlandiyalilar ýimali iilandiyada чэ бlkэпiп biitiin sэ-
naye rауопtаппdа уаgауlг. ýimali lrtandiyada уа9ауап
iTlandiyalrlaT obterli da аdlапdrпrlат. Uels yaTrmadasrnda isэ
iizlэriпi чаllilэr adlandrTan чеlslilэr mэskчпlаgrЬ. Bu tarixi
etnoslaTdan olava, Britaniyada Vest-Hind чэ аrаЬ бlkаlаriпdэп,
hamginin Hindistan, Pakistan, Тffrkiуэ, Роlýа, ltaПya, Fгапsа
va s. бlkаIэrdэп gэlпэlэт dэ yagayrT. Вчrаdа tэqгiЬэп 500
miпdэп aTtrq уэhчdiпiп dэ yagamasl qeyda аlrшЬ. ёlkе
ahalisinin 4 % <Birlib бlkэlагiпdэп olan immiqrantlann payt-
па dШitr чэ bu gбstэriсi агtmаqdа davam еdiг (immiqтапtlагlп
saylnln attmaýl Ьir 9ох ВriИпiуа gаhэrlэriпdа mэhэЦэlэriп si
l49
mаýlш dэЯýэrэk, . опlап Dehli, Qaragr чэ Kolumbiyaya
Ьэпzэdiт).
Dini etiqadlarrna gбга Britmiyada yagayan ahalinin
biiyiik Ьiг qismi ргоtеstапt (апqlikаф, irlandlaTrn hamrsr isэ
katoliklэrdiT.
Britaniya эhаliпiп bdyiik srxlrýrna malik olmaqla,
hэmgiпiп urbanizasiya sэчфаsi demak оlаг ki, эп уiiksэk olan
бlkэlаrdэпdir, ёhаlЫп 8Ф/о-dэп goxu рhэrlэrdэ уаgауrr.
Оlkэdэ iгili-шrdаh 1000-dэп artrq рhэr var. Bu ýэhэгlэI 7
(BTiИniyada aqlomerasiyalarr kопчrЬаsiуаlаr
аdlапdrrrrlаr) Ьirlэgmiglаr. Bu konTubasiyalann 5 London_
Liverpul meqaplisinin эtаfiпdа сэmlэgmi;lэт.
Londondan bagqa tilkэпiп daha 1 9эhэri mэrkэz
frmlsiyasmr фаzэп опlаrr рауИхt аdlапdштlат) уеriпэ уеtirir.
Bunlar ýotlandiyamn markazi ЕdiпЬчгq, Uelsiп mэrkоzi
Kardiff чэ ýimali iгtапdiуапш mэrkаzi Belfast рhэгlэridir.
Qlazko, Nyukasl, Lids, BredfoTd, Вiгmiпhеm, MangestT,
Liverpul чэ ýeffrld iso regional mэгkэzlаrdir. Britaniya
adalarrnda эп qэdim gэhэrh qala gэhатlэr kimi fоrmаlаgrЬ
inНgaf еdэ Ьilmiýlэr. Bu сiir рhэrdэ dэЬdэЬэli kTal sатауlап,
mбhtэgэm mаЬdlэr, ensiz, эуri-iiуrii kffgэlэr, qala diчаrlаrrшп
qahqlan bizim gЁпlэrэdэk qаlrшglаr.
Рауtжtш цsа sосiууаsi. Otrafi ilэ birlikф эhalisinin sayr
8 mlп.-а уахшlа9ап London бlkэпiп эп bёyilk gэ.ltэтidir. Tarixi
mэlчmаtlаrdап aydln olur ki, bu рhэr еrаmЕlп 43-cti iliпdэ
romalrlar tэrэfiпdап Temza gауrшп gimаlmй sahrmrl$r. Roma-
hlапп Вriипiуа adalannda hёkшапhЕд zamanr Lопdоп опчп эп
asas gаЬтlэriпdэп hesab оlчпчrdц
Romalrlar ВriИпiуа аdаlаппdап gеtdikdэп sоша 9эhэг
tапэzzШэ uýTayrr. Nоппапlаr Ьч аdдlаrr zabt etdikdэn sопrа о
ycnidan dirgalir va kтаllапп mаskэпiпэ gevriliT. indi Siti аdlапап
orta эsrlэr Lопdопчпч Тачсr adlanan krаl sаrауr, mбhtэýэm
l,опdоп k0ФtlsЦ Mtqэddas Pavel mэЬэdi, mопаshlаrsz чэ s.
tэsаwiir еtпэk оlmrг. XVI эsrф lсal sаrауr Sitidэп qэrЬэ
Vesfininýer (tэrсiimэsi фrЬ monastst) adlanan уев kбgflriiliiLr.

l50
 16б6-сr ildэ
Londonda Ьа9 vermi9 bбYrik уапфп
паtiсэsiпdа qэhэт Ьiпаlапшп tэqriЬэп 80 %-i yanrb srradan
grxdrqdan sonra onlann уеriпdэ it9 va dбrd mэrtаЬаli da9_evlarin
-tikintisinЭ
genig Ьа9lашr. XVIII эsriП axrrlarrna qэdаr London
]"ЬriЫп эrаzisi H9ik olub. о vaxtlm gэher-Sifi, Vestminýter va
iJesbEnd аdlапап ii9 иrixi hissаdэп iЬаrэt idi. Yапmrg kTal
sаrауmrп уеriпdэ ХЖ эsrdа qotik tblubunda yeni saTay tiНlir, Bu
mОhЬgэm Ьiпапr iki- Viktoriya фаl оrаdап kegib ршlаmепtэ
daxil blur) va giiclЁ zэпф olan Big-Ben (Bбyiik Веф adlanan
qШlэlэr daha di аzэmэtli edir. Miiasir l,опdопчп arмisi 1,5 mlп
Ёч. km-dit. ошш Siti аdlапап mэrkэz hissэsi оrИ эsrlэr gftkэmiпi
saxlamgdш. Bu hissэdа ;эхsi ачtоmоЬillэriп hэгэkэti qadaýan
edilib. Mtiаsir Vestninster paytaxtm siyasi чэ inzibati markazidiT.
0tКэ parlamenti burad4 Ва9 nazirin iqamatgahl к-ч
Lопdоц hэm9iпiп бlkэпiп ап Ьёуilk sэпауе,
пфiууаt чэ madani mэrkэzidir, ýэhэrdэп tilkanin dеmэk olar ki,
hэr yerina 11 фniz чэ 15 айоmоЬil yolu baglanrt. ýэhаriп эп
Ьбуtik sonaye miiаssisэlэriпiп эksэriууэti Park Royyal adlanan
Ьёlgаdэdiт. l940,ct ildэп sorrra Londonun эЕаfiпdа 8 реуk-gэhэт
salmmrg va sэпауе milэssisэlаriпiп эМiууэfi oraya kфti-
rttlmtЦdiir. Bu peyk gэhэrlэr salmdlqdan sonTa l,ondon "Bбyilk
London" аdlашr. Bбyiik Londonun gепiqlэrшпэsiпiп qaýýnl
almaq iigtin руk-qэhэrlэriп эtrаfiпФ siini mеgэlэr salmmrgdrr.
l. olko liпчmi saciyyaBi va арапсr
sаhоlаri. В.ВriИпiуа ytiksak sачiууэdэ inkigaf etnig sапауе
бlkэsidir. Sanaye mohsulunun bcmina, elmtutumlu sаhаlэriп
inkigafina gtirэ о, dttnyada segilm dбчlэtlэrфп biridir. Sэпауе
mэЬчlчпчп iimцmi hэсmiпо gбrэ diinya бlkэlэri arasmda Frапsа
ilэ ЬаrаЫ АВý, Qiц Yaponiya чэ AFR-dan sonTa_dёrdiincii-
beginci yerlari ЫrlitФurЁr. XD( asrin ахrrlаппаdэk В.ВriИпiуа
iqtlsadi Ьэhэtdап diiпуашп эп milhtim, daha do$usu l-ci бlkэsi
idi. Нэmiп asrin акrrlаппdап бlkmin qеуri-ЬэrаЬ inkiyfi ilэ
эlаqэdаr АВý чэ Almmiyadan geri qalmaýa ba;lamlg, хаriсi
Ьаzаrlатdа эwэlki inhisargl mбvqeyini itirmiqdir.

15l
 inkigafi ilэ
аlаqэdаr ВriИпiуашп
maliyya kарitаlц Вriипiуа imрегiуая фчlэflэтiпэ, bm9inin Qiц
Yaxrn чэ Orta ýэrq бlkэlэriпэ ixrac olunrrr чэ Ьlэliklэ, xarici
bazardan onun аяlrh$ daha da аЁrr&. Son опilliklэтdэ B.Brita-
niya iqtisadiyyafinrn cаr anmasr mlýahiФ edilir. Elmfutrrmlu is-
tehsal sаlrэsiпiп mёvqeyi mбhkапrlmmiфЦ iqtisadiyyafin sfruk-
tшч роsВэпауе xarakffii яlmlgdг (70% - хidmэt sаhэlэri, 207о-
sanaye, 2Оlо- kend tэsэfrllfаfi, mер чэ baltqgftq tэsэrriifаtr),
Sonaye. Iлkigаf etnig sапауе iilkaloгinin аksэriууэtiпdэ
olduýu kimi Britaniyata da k0hпэ чэ yeni sэпауе sаhэlэri mOч-
cuddur. KбmiiTglxarma, toxuculuq, yeйti, mаgrпqауппа" metal-
Irrrgiya чэ s. kiihпэ sфэlыэ, пеft чэ tэЬii qaz glxanlmasr, Фzgаh-
qауImq kimya" elektonika" aйasiy4 hэrЬi-kоsmik ýэlвуе чэ s.
isэ уепi sэпауе sаlrэlэriпэ aid edilir. Kimya ve neft-kimya sana-
yesi ýtтэflа inkigaf etdirilir. Sintetik liflar, yuyucu maddэlar,
plastik kiitlэlаr, kimуэчi gtihэlэr чэ s. istebalma gttrэ dtlnya
miqyasrnda qabaqctl mбчqеуэ malikdiг, Вriипiуа
htikцmэti elmtutumlu sаЫэгiп inki9afina xiisusi diqqэt чеrir.
Маgrпqrуmа. B.BriИniya sanayesinin sпukturu inkigaf
etmig bir 9ох ёlkэlаг фiiп sэсiууэчidiт. Мiiтэk*эЬ mФmqауrmа
iistan (dominanQ mбчqеуэ malikdil (mэrkэzlэri London,
Кочепtri, Birminheпr чэ s.). Elekhotcxniki avadanllq, elekaonika
чэ пэqПууаt чаsidэri istehsah daha уж9l inki;af еtшri$ir. Bu
мhапiп miiаýsаlэri iilkanin bЁtiln Ьбlgэlэriпdэ уеrlэgmigdir,
Ьцпчпlа ЬrаЬэr, Lопdоп, Мэгkэzi чэ ýimali lпgittэга (фzgаh-
qауrmц cihazqayTma, elektroniý avtomobilqayгma va toy-
уаrэqауrmа), ýotlandiya ФFr mа;mqауrппа) ЬOlgаlэri ma;rn-
qауrmапrп miiхtэlif sаhэlагi fizrа i*isasЩmr9drr.
Qarr metalluцiya эwаllаr olduýu Hmi эпэпэчi sаhэ
оlалаq qalrr. Meиllurgiya miЬisэlэri yerli das ktimЩ damir filИ
bilat Ыilgэlэriпdэ, hэmgiпiп limanlarda уеrlэýir К, Ьчrаdа da
xammal чэ aýqar metallar idxal оlчпrг. Limanlffda hэmgiпiп
эlчап mеИllчrgiуа mЬssisэlэri da yeTlaфirilir Н, опlаr da ga-
tirmэ хаmmаl ilэ trmiп оlчпчт. Вч сэЬФц iпgilЪгопiп, СэпчЬi

152
Uelsin limanlan, Temza 9ауrшп mэпsаЬi xtisusilэ fаrqlэпirlаr.
Aliiminium mЬssisэlэri ýotlandiya ЬёlgэsiпФ саmlэgmigdir.
Ilasilat sашуеri kёhпэ sэпауе sаhэlэriпэ aiddir К, bu da
kбmtir, neft, tabii qaz grхапlrпаsпа эsаslапrr. B.Britaniyaпn da9
kёmiiT ehtiyatlan эhтпiууэtlidir. Кёm{lr gxarmada арапсl rolu
Мэrkаzi чэ York hёчzэlеri оупауг. Neft va qaz hаsilatt (ýimal
daпizinin рlfiпdэ) silrэtlэ inkigaf еtпэНа, daxili talabah tam
ёdэуir, ixracat ehamiyyafl idiT.
EleКroeneIgetika asasan istilik elektrik stansiyalarrna
(iES) esastanrr (qaz-turbin qчrаgdштrаlаг), Bu сtir sйnsiyalm
Меrkэzi IngiltaToda чэ сэпчЬ-9эцdа хiЬчsilэ goxdur. ýotlandi-
yada hidravlik stansiЯff ёпэmli уеr tutцr. AEýJfi аsаsэп, Iп-
giltэга tarixi-coýгafi Ьёlgаsiпdэ сэmlэgmiglэr.
Kimya rепауе,si sЁrэtlэ inkiýaf edir. Оsаsэп xammal
manbyi olaraq ýimal dэпiziпiп ýelf Ьбlgэlаriпdа 9жапlап пеft чэ
tэЬii qaz ehtiyatlanndan istifаdэ olunur. Sintetik li{ уепi пбч
plastik ktitlэ, Ьоуаlаr, mineral giiЬвIэг чэ эczagrlrq mэЬчllаrl
istebalr iri hэсmliПуi ilэ farqlanir. Kimya sэшуеsiпiп эsаs
Ьбlgаlэri Мэrkэzi чэ ýimali Ingilbв, СэпчЬi Uelsdir. Neft-kimya
mйssЬэhi эsаsэп liman рЬтlаriпdэ сэmlэЕпigdir.
Yltngll запrус lпgilЫэпiп tekstil sэпауеsi (хiisчsilэ учп
parga iýtebah) dtlnyada гэqiЬi olnrayan sаЫэтdэп biridiT.
Olkэпiп ап пэЬпg sэпауе giгkэtlэri - "Brifig Pefuolium", "Britig
Stil Коrроrеурп", "Вriф [эуIепd", "i-pefial Kemikl ihdastriz",
"ýell" ('Royal Dat9 ýelf'- Hollandiya ila biTga) diinya 96Мiпэ
malikdir.
kond tasorrfifat. Капd tэsаrrЁfаtr ёlkэпiп еп sэmэлаli чэ
mexaniНagdirilmip sаhаlэriпdэпdir. Кэпd tэsэrrilfаfiпdа
gаhgшrlапп sayr бlkэ iizгэ mflvafiq gбstTicinin 2%-ni tэgkil edir.
Bununla bela, kand tasэrrltfatl бlkэпiп эпzаq mэЬчllшпа olan
tэlаЬаhшп 75%-пi tэ9Нl ediT.
Kand tэsэrrtlfаtпrп эsаs sаhэsi hеучапdаrlщdш. Heyvan-
daTlrq tobii otlaq va ЬigэпоНэrlэ tэmiп еdilmэНэ, il Ьоуч istifadэ
diliT. Stiriiniin sayrna gtirэ iTibuynuzlu qаrшпаl va donuzguluq

153
iKiinliik taqНl edir. ýotlandiyaпn daýlrq Ьбlgэlэriпdэ, ýimali
iпgiltэrэ чэ Uelsda qoyunquluq inkiqaf etmiфir. London чэ ba;qa
biiyiik gеhагlэriп аtгаfiпdа ixtisaslaqdrnlmlg qugguluq fеrmаlап
faaliyyat gбstariT. Balrqgrlrq Avropada эп inki;af etrrig sа}rаlатdэп
olmaqla эгzаq mэhsчllап ilэ tэmiпаt da эhаmiууэtli rol оупауr.
Olkэпiп Ъatrq шаЬчllапм olan tоIаЬаhшп 4Oolo-ni бdэуir. Qu9,
mal, qoyun чэ donuz ati, hэmgiпiп, учmчrtа istehsalrna gбrа da-
xili tэlэЬаt tam бdэпilir. Adambagrм эt istebalrna gбrа farqlanan
бlkэlэrdэпdir.
B.Britaniyanrn iimumi аНп sфэsi 11,9 mln hektardrr.
Bitkigilik хЁsчsilэ, СэпчЬi lпgilЬrэ iigtin sасiууэчidir. Вчrаdа
фпti bitkilar ФчЕdа шрq dап), 9эkаr pýmrduru, tэrэчаzgilik чэ
meyvogilik daha yaxgr inkiqaf etmigdir. ýimali lTlandiya,, ýimali
IngilЪra чэ ýotlandiyada yrrlat kartof чэ уеm bitkilэri Ьесэrilir.
Dэпli Ьitkilэтэ оlап daxili talabat эsаsэп yerli istebal hesabrna
ёdэпiliт.
Noqliyyat vo xarici tiсаrэt B.Britaniya yflksэk inki;af
etrri; naqliyyat sistеmiпэ malikdir. Naqliyyat gэЬэkэlэriпiп
$хhФпа gбrа diИyada ilk усrlэrdэп birini tutm. Yf*dаЕrmашп
эsаs hacmi avtomobil чэ dэmir yolu пэqliууаtшtп payrna dtigiir.
Uzaq mэsаfэlэrэ iгi hacrrli уtiklэr dэmir уоllал vasitasilэ
dаqrшг. DamiT yollarmm sжhВпа gёrа Avropada апсаq
Belgikadan geri qаlг. DamiT уоllаппrп iimumi uzunluФ
tаqriЬэп 18 min Фчпчп 5300 km-i еlеktгiНэgdiriliЬ),
avtomobil yollannrn uzunluýu 370 min km-dir. La-Mang
Ьоýап ndan kеgmэklа Avropa qitэsiпа dэmiт yol tuneli
uzadrlmr;drr. Dэпй пэqliууаtr xarici iqfisadi аlаqэlэrэ xidmat
gёsЪrif. В. BTitaniya роrtlшrпdап hаг il orta hesabla 500-550
mln.t ytik dаqtшr. London чэ Liverpul diinya эhэmiууэtli
limапlаr&r. Qlazko, Bristol, Qul, Nyukasl, Sauthempton isэ
milli эhэmiууэtli limanlardr.
ВеупэIхаlq dagrmalarda, dжili gatdrTmalaгda чэ
hэmgiпiп sэrпýп dagrnmaslnda aviasiya пэqliууаtr Ьбуtik rоl
оупауr. Оlkэdа опlаrlа tэууаrа meydanlarr mбчсчddчr. Neft-

l54
qaz 9йатmашп inkiяafi ila эlаqэdаr olaTaq Ьгч пэqliууаfiшп
rolu artmrgdr.
Xarici tiсагаt. Olka iqtbadiyyatrnda xarici tiсагэt xiisusi
эhэmiууэt kэsЬ edir. B.Britaniya ЬеупэIхаlq tiсаrэtiп bir gox
sferalannda lider уеrlэri tчtчг. ОIkэ diinya iizrэ kapital
ixTactmn hэсmiпэ gбrэ 2-cidir. В.Вгitапiуа kapitalr asasan
ýimali Amerika бlkэlэri, Al Оlkаlэri, Qin va Braziliyaya iхrас
оlчпчr.
Нэmgiпiп mэhsчl va xidmet iхrасtшп da эhэmiууэtli
Ыssэsi B.Britaniyamn payrna dfigiir. lхтасm sаhэчi struktu-
гчпdа эsаs уеri mа;шqауrгmа mэhsчllап, elektik stansiyalan
iigiin ачаdяпhq, senaye mехапiатrlэri, naqliyyat чаsitэlэгi,
hesablayrcr texnika, telekommunikasiya avadanhqbn, kimya
sэпауе mabultarr, tibbi lavazimatlaT tчtчr. B.Britaniya
hэmgiпiп пеffiп чэ Ьir slга arzaq mэhsrrlldппп iгi hэсmli ix-
racatgtsrdlT. Pamblq, k'riktiTd, учп, fuпir ГrlИ чэ mеýэ mat€-
riallarr, 9ау, gэkэr va s. idxal оlчпчr. Xarici tiсатэtiпdэ aparrcr
mtiчqеуqэ malikdir. Д бlkэlэri, АВý, Hindbtan, Malayziya,
Braziliya чэ Qindir.

этаzisiпiп 26%-i, эhаliпiп 40%dэп goxu, 337o-i sэпауе

istebalrna kэпd tasэrriifatr mэьчllаrr Ьtсьаlшцп 4fflо Ьчrаdа
саmlэпmigdir). Вбlgэdэ iimumi mаgrпqауrmа, radioelektroni-
ka, avtomobilqayrma, yftngiil чэ yeyinti sэпауе mэЬчllаппrп
уапdап goxu istehsal olunur. Нэmgiпiп hcyvandarltq inkiýaf
еtmаНэ yana9r, taюl va усm ЬitНlэri Ьэrilir. Burada sш
пфiууаt gэЬkэsi mбvcuddur, ргq, сэпчЬ чэ сэпчЬqэrЬ
gдhi'llаrdэ dапй limапlаrrпа mtiхtэlif psidli idxal хаmmаI
gэtiriliт. tqtisadiyyatda paytaxt aqlomcrasiyasl dominant mбч-
qeya malikdir. London qэhэri milli чэ beynalxalq эhэmiууаtэ
malik пэhэпg iqtisadi, mаliууэ, elmi-tэdqiqat чэ mэdэпi
mагkэzdir.

l55
 Morkazi ingiltara бlkэ этаzЬiпiп l/5 hissэsiпi эhаtэ
еtrпаklэ, burada эhаliпiп l/3 -dэп qoxu сэmlэпmigdiт. Bu,
kand tэsэrгiifаtшtп gahar kэпап tipinin iiпэmli rоl оупаdф
iqtbadi Ьёlgэdiг. В.ВriИпiуашп ilk sanaye miiэssisаlэri Ьчrаdа
mеуdапа gоlmiglэг. Haarda sэпауе zonalarrna Midlend
(Вirmiпhап, ýefflld, KovcntTi), Lankagir (Mangester, Li-
verpul), Yorkgir (Bredforl, Lids) aiddir. BuTada hasilat,
mеtаllчrфуа, mаýrпqауrrmа miiэssisэlэтi, kimya чэ tekstil
sanayesi daha yaxgr inkigaf emigdir.
ýimali lпgiltага - iqtisadi Ьбlgэ olmaqla, inkigaflnrn
эsаstш neft чэ tэЬii qaz hasilatr, atom elektroeneTgetikasr,
harbi mаgrпqауlпм чэ kimya sanayesi bmin еdiг. Bu Ыilgэ
Мэrkэzi va Canubi lпфltэrэdэп kэпd tэsэпiifаtlшп intensiv-
liуiпэ gtirэ gеridэ qalrT.
B.Britaniyanrn (<uсqаrD (рrifегiуа) Ьtilgэlэri ýotlandi
уа, Uels, ýimali lrtandiyadrT. ýotlandip бlkэ aTazisЫn 32 %-
ni tэgkil edir. OTazisinin ЫiyiikliiyЁna gёrэ ап эhэmiууэtli
Ьбlgэdfu. Ohalisinin sayrna gбrэ пэzэIэ 9аФасаq dэrасэdэ
iпgilыэ Ьбlgэsiпdэп geri qalrr. ТэsэrrЁfаt fэаliууэti asasen
Мэгkэzi ýotland diйэпliуiпdа сэrпlэgmigdir. Burada Klayd
gayr Ьоучпса milyongu Qlazqo gэhэri, Fеrt-оf-Fоrt ktirfэzinin
sаhillэтiпdэ isэ ýotlandiyanrn mэгkэzi Edinburq ;эhэгi уеrlэgir.
Qlazqo ýotlandiyamn эsщ sапауе mаrkэzidir. Burada эпэпэчi
sаhэlэrlэ yanagr, yeni sanaye sаhоlэri dэ inkiqaf
Uels чэ ýimali iilandiya бпэmli dэrэсэdэ
хаmmаl рrifефаsl olaraq qalmaqdadtTlaг. Ucb kбmiiг, qara
чэ Ьэzi эlчап metallarla zэпgiпdiт. ýimali lгlапdiуа ёlkэпi
kэпd tэsэтriifаtl чэ эйаq mэhsчllап ilэ tэmiп edir. Вчпчпlа
yanagr Ьт 2 Ьёlgэdе sэпауе istehsalrntn "1ruхап mэr!аЬаlотi"
dэ inkigaf etmiqdir (mаgrпqауlrmа mbssisalaгi, hэmgiпiп yeni
sэпауе sаhэlаri). inzibati mэrkэz kimi bu Ьёlgэdэ Каrdiff,
Belfast ayrrlrr.
Regional siyasat bir gox sэЬэЬlэrэ gбrэ (еrkэп sэпа-
уеlэgmэ, эгаziпiп nisbatan kigikliyl, torpaqdan istifadэnin
miirэkkэЬ qапчпlап, yerli iizЁnii idaraetrna, gэhэr salma,

l56
hэmgiпiп dtivrii iqtisadi Ьбhгапlаr чэ s.) В. Britaniya digаr
qэrЬ бlkэlэriпэ пisЫэп 91дziпiп istifadasinin dбчlэt tэпzim-
lэпrвsiпэ daha эwэl Ьа9lаmrgdш. Нэlа l9l9-cu ilda <Sahib
kатlrфп miikafatlandmlmasur qanununun qэЬчlч ilэ gеridэ
qalmr9 Ьбlgоlэrdа yeni i9 ycrlaTinin a9 masl ila В. Britaniya
hбkчmэti tilkэпiп rефопаl уепidэп qurulmasma nail оlmаýа
сэhd gtisыmigdiT,
Вэzi tэdqiqatgilar fimчmiууаtlэ Мо hesab еdiгlэт ki,
iilkэпiп rеgiопаl siуаsэtiпiп хiЬчsiууэtlэri опilliklэr эrziпdэ iki
sэЬэЬlа miiэууэп olunur:,birincisi_ ýotlandiya чэ Uelsin gеridэ
qalшý Ьбlgэlэriпdэ igsizliklэ miiЬаrizэпiп vacibliyi; ikincisi,
inki9af sйrэtiпiп azaldrlmasmln vacibliyi va
Londonu <<уf*dэп azad еdilmэsil>.
Diivlэtin regional sosial-iqtisadi ртоýеýlэrэ fмl qatil-
masl бtэп оsriп 30-cl illэriпdэ Ьа9lапшфr ki, bu da biitiin
qэrЬ аlэmiпi Ьtiтiiуэп iqtisadi Ьбhrапlа эlаqэdаr idi. Sопгаlаr
isэ уiiksэk inkigaf eftnig sэпауе Ьбlgэlэriпiп Bdqiqatr tiфп
xiisusi dбчlэt kombsiyasr bgНl edildi. Bu kombsiya mflhатiЬэ
qaba$ mеghчr Ваrlоч mаrчzэвiпi taqdim еtmiфiт. Мэrчzэdэ
Milli ýапауе ýrrгаsrпrп yaraddnasr, sonayenin yeTlэqdirilrnasi,
рhэтlэriп успidэп qurulnasr, Ьбуffk konurbasiyalaTa,iizmiqга-
siyanrn siirэtiпiп qаrýБшrп ahnmasr чэ Ь. mэsэlэlэr эksiпi
tаршg&r.
Lakin II DEnya mf,hаriЬi Ваrlоч mэrчzэsiпdа tэНif
еdilэп ideyalann hэуаИ kеgiгilmэsiпэ maIic oldu. Вir miiddэt-
dэп sоша gеhэr чэ kэпd planlagdmlrnasr naziTliyinin yaradd-
masl Ьаrэdэ qапчп qэЬчl edildi. Вч da эrаzilэriп sэmэrэli
istifadэ еdilmэsi ргоsеslэгiпiп qaydaya salrnmasma, zэif inНýaf
etmig Ьбlgэlэrdэ sэпауе miiаgsЫэri tikintisinin sfimullaq-
dtnlmaslnrn hаdlаrЫп hбkчmэt saviyyasindэ i9lanib haarlan-
maslna убпэldilmiфir.
ХХ эsriп iknci уаrrsшdа B.Britaniyada regional sф-
sata olan mаrаq zэiflэdi. Оwэlki mаrаým itiгilrпэsi бlkэdэ бzэl
sektorun mбhkаrпlапmэsi ilэ эlаqэdаr idi (rеgiопаl siyasotin
tэgki.lаti -mаliууэ эsаstапш dбчlэt sфоru tagkil edirdi).

l57
 Тоkrаr ftgfiп sчаllаr:
1. В. Britaniya hansl miistэmlэkэ mЁlklэтiпэ malikdiT?
2. Britaniya adalarr sэth quruluguna giirэ hanst hЬsэlэrэ
Dоlчпчr,
3. В. Briиniyanrn miihiim эhаmiууэtа malik faydaL
qaartrlaгla tэmiпаt sачiууэsi na dэrэсэdаdir?
4. В. Britaniyanrn iqliminin okean xarakteTli olmasl tiziinii
песэ Ьirчzэ чеrir?
5. Вritапiуашп эп qэdim tayfalarr hansrlardrT?
б. Оlkаdэ konstitusiyanr пэ эчэz edir?
7. lnzibati саhэtdэп В. ВтiИпiуа hanst hЬsаlаrэ biiliintir?
8. Olkэdэ mэrkэz funksiyasш уегiпэ уеtirэп gэhэrlэr
hansrlmdrr?
9. Sэпауепiп hansr sаhэlэriпа gбrэ diinya iizrэ qabaqcrl
уеrdэdiг?
l0. Маglпqаутmапшr hanst sahasi бlkэdа daha 9ох inkiqaf
etmigdir?
l1. Olkэnin ап пэhэпg sэпауе girkоtlэrЫ sadalayrn
12. Kand tаsэrriifаttшп aparrcr sаhэlэri чэ mэгkэdэri
hansrlardlr?
13. Dэmiг yollannln slxlrфna gбтэ бlkа AvTopada пеgэпсi
yeTdadiT?
14. В. Вritапiуашп iqtisadi Ьбlgэlаriпi sэсiууэlэпdirir чэ
regional siyasatin istiqamэtlэrini izah edin.

2.2.4. FransдResplblikasr

соlrаfi mбчqеуi, tobiatinin xftsrbiyyoflari

1. Оlkапiп
Coffafimбчqе. Ачrорапm qэrЬiпdэ уеrlэgmi; Fгап-
saпrr эrаzЬi 551,6 miп kv. km-dir. ТэrКЬiпа Aralrq dэпiziпdэН
Koвika adasr va bir srа Kgik sahil adalarr daxildir. FTansa ilэ
qonguluqda Almaniya, ltaliya, Belgika,tsvegra чэ Ispaniya
kimi inkigaf etmig бlkэlэr чэ опlаrrп эп miihiiтп sanaye
rауопlап уетlэgir. ёlkопiп qчrч sэrhэddiпiп xeyli hissэsi ъЬii
sэdlэr boyunca kegir. Pireney dаýlап Fransanr Ispaniyadan ayrnr,

l58
сэпчЬ - garqdo ltalф Др чэ Yчrа dфlап
чэ isvogв ila sarhaddi
boyuncadrr. Frшsа - Аlпапiуа sэтhэddiпiп xeyli hissasi Reyn
gayr boyuncadrr. ..Yalnrz gimalda Frапsа - Belgika sэrhэddi
ovahqdan kegiT. Olkarin timumi sэrhаdlэriпiп ?3 - si фпй
sаrhэdlэriпiп (Зl20 km) раупs d{ýiir. Fransanrn sэrhэdlэriпdэ
mikоdбчlэtlэr уегlэ9ir. Bunlar tv{avi sahil Ьбlgаsiпdэ Monako,
Рirепеу daýlaTl ilэ sэrЬdф isэ Апdоrrаdг.
0ьпь соЕвл mбvqeyinin хtisчsiууэtlэriпэ Atlantik
okcarш ilэ ATalrq Фпizi arasrnф уеrlэ;mэsi; iqtisadi сэЬtdэп
iйigaf etnig dбчlаtlэrlэ qongu olmasr; Afrikarцn rnaqrib (qarb)
бlkatarina уахшlФ; Belgika чэ lwеgrэпiп fransrz dilli ahalisinin
уаqа&ф Ыrlgэlэrlа hэmsэrhаd oloasr; sualtr La - Мш9 tuneli
чаsiьsilэ Bбytik ВriИпiуа ilэ rаhаt qопýчlчq эlаqэlэriпiп olmast
чэ s. aiddir.
CoSafi mбvqeyinin tistiinlflHэri. onun iqfisadi iлki;afint
siiгаtlэпdiва dэ, бlkэ dэfэlэrlэ igфglаrrп tэсачiiz0па mэrчz
qalmrgdш. )О( эsтiп 50 -ci illшindan ba9layaraq demokratik
qrxuculuq byata kеgiгап Frапsа dбчlэti hаагdа Diinya siуаsэti va
iqtisadiyyatmda араrrсl m0vqe tчtчr.
Sath qчrчlчgч. ёlkэ эrаzisiпф З tэbii - co$afi Ьёlgэ
аупlш, Olkanin сэпчЬ - рц чэ сэпчЬ - qarb sэrhэddi Ьучпса
уltksэk Др чэ Рirепеу, orta hiindiirltНfi Yura dфап чzаlш.
бlkэпiп mэrkаz ve ýml Ьбlgэsiпdэ 9ох pargalanmrg оrtа
hiindiirliiklti daýlar чэ уiiksеНiНэr уоlэ;iт. ýimalй vo qэrЬdа isэ
бlka arazisinin yarrdan goxunu ovalrqlar tutur. Ovahqlar Belgika
sэrЬddiпфп Pircney dафаппаdаk чzапr. Bunlardan эп Ыiyuyti
ýimali Frшsа чэ уа Paris hёчzэsi аdlапап ovalrqdrr. Вч
Ьбlрпiп хфi hissэsini Sena gаулrп vadisi togКl edir.
Olkanb digar genig очаlф conub - qэrЬdа Мэrkэzi
Fransa massiй ila PiTeney аrаяпdа уеrlэрп Аkчiипdш. Bu ovahq
сэпrчЬ -
рцdэ Aralrq dэпИ sфiliпф усrlэqmig Lanqedok
ovalrý ila qоччýчr. Frапsа Дрlаппrп hflndflrl0yil 4000 m - dапt
ytiksэkdiT. ialiya ila sэrhаddiпф Monblan ф& (4807 m ) пэiпki
Frапsаdа hэm dэ ArTopada ап уOksэk ziгvadir. Др dфаrrпlп

l59
ecazkar tэЬiэti (kars mфаrаlап, daý gOllэri, рlаlэlэr), iпfrа-
strчktчr tikililari (turmellar, daý - хizэk оЬуеНэri чэ s.) tuTizm -
relceasiya сэhэtdэп xiisusila эЬmiууэtlidir. Yura daýlannrn
hiindiirltiyii 1700 m - а 9аtш чэ Rona 9ау dэгэsiпэ dоlrч tэdriсап
enir. 01kэпiп sahil zonasr tчrizm- rekreasiya сэhеtdеп 9ох
'
эlveri;lidiг.
Frапsаrпп gimal - gэцiпdэ mal<simal hiindiпliiyii 1424 m
оIап Vogez daý sistemi uzanrT. Рirепеу dаýlапшп gimal уаmасlап
Frапsа arazisindэdir чэ brrrada hiindЁrliik 3298 m - dir. Alp
daflan ilэ mtiqауisэdэ Vоgеzlэr уЦksэk olmasa da, bu daýlar hаlэ
zэif mэпimsэпilmi9diт. Lakin hаr iki dф sistemi zangin su ehti-
yatma, mеýэ чэ otlaq sаhэsiпэ, furizrr - rekreasiya еhfiуаflаппа
malikdir.
Baydah qaanfilar. Frапsа miпеrаt sэгчэtlэriп mtlхtэlifli-
yina gбrэ sеgilэп dtivlatdir. QэrЬi Avropda d9mlr-;fil|zi, Q9ksit
ВIiчm-чаJдфчz, ццщ fitlzi_ghliyanna gOго qabaqcll уетlаrФп
birini tutur. Faydalr qЙntrlзrrr эsаsэп tilkэпiп gimal, 9imal-prq чэ
сэпчЬчпdа сэmlэпmiýdir. tDqцir filizi, das duz_ L,оИriлд;iуаdа"
}oksit L_ anqedokda, kalium duzu ЕIzаqdц чrап filizi yataqlarr
-Maгkczi
massivdэdir. Olkэdа yanacaq ehtiyah mэhdчddчr. Eht!
yatt az olan neft чэ qaz уаИqlап ёlkэпiп-чсqш сэпчЬчпdа уег-
lэgir, Pireney daýlmr эtэНэriпф dэ tэЬii qaz аgkаr edilmiqdir. Daq
kёmtir hёчzаlэri Belgika ilэ sэrhэddэ Lotaringiya Ьбlgэsiпdэdrr.
Lotaringiyada dэmir filizi yМqlan чэ ATalrq фnizi sahili
rауопчпdа boksit yataqlannln Ыisшап эwэlki sэчiууаdэ
deyildir. Olkada tэЬii tiКnti materiallarr ehtiyatlarl da 9oxduT.
lqПm. Frапsа aTazbinin эksэr hЬsэsiпdа miilayim - isti
v, rittчЫli dэпiz iqlimi hakimdfu. Bretan yanmadasrnrn iqlimi
учmýаq чэ rtitubaflidir. Okean sahilincbn 9эцэ do$u gеtdikсэ
iqlimin kontinentallЁl МЕ. Вчпа Ьахmаушаq, dаýlш istisna ol-
maqla бlkэпiп эksэr hissэsiпdэ qlý t€mperaturu miisbэtdiT.
СэпчЬdа ATalrq dэпizi sаhillэriпdэ уар quru isti, qrgr isti rЁtчЬэtli
kеgэп subtropik iqlim hakimdiT. Olkэпiп ucqar qэtb hissэsiпdа ql;
dйа yumgaq kegir. Маsэlэп, Nibaй iyul ауrшп orta temperaturu

160
+ 2З - 24' S, yanvannkr + 8" S-diI. Вчrаdа biitlin il boyu gtiпэ;li
gtinlarin sayl рх olur. Dфrq аrаzilэriп iqlimi isa sartdir.
Yaýntrlann paylanmasrnda й fэrфэr чатfir. ОrИ illik
yaýrntrlann miqdan ёlkэпiп 9ох hissэsiпdэ 600 - 1000 mm - dir.
Daxili Ьбlgэlэrэ, Агаhq dэпИ sahillэrina Ф0 mm-dэп az
уафпtr dii9iir. Daýlarrn yarnaclan isэ ёlkаф эп gox yaфntl
(2000 mm) аlап эrаzilэтdir. Umчmiууэtlэ, бlkэпiп Цim praiti
аqIаr tэsэrriifаt саhэtdэп эlчеriqПdir. Вчrаdа hэm miilayim,
hэm dэ subtropik юпашп Ьitkilэтiпiп Ьесэrilmэsi iigiin genig
imkanlar чаrdrr. DigaT tэтэfdэп, бlkэпiп iqlimi (хflsчsilэ Агаlrq
dэпИ va Atlantik okeanr sаhillэri) komfortluýu ilэ segiliг.
Aralrq dэпИ sahillэrinin gimэгliklэri (хtisчsilэ Nitsa) hэт il
goxsaylr turist сэlЬ edir. Daýlarda Ьэ qrg idman furiarr
imkanlan genisdiT.
Hftlroqrafiya. Fransada 9ау goxdur. Оп miihiim 9ауlаrr
Luara (1020 km), Rona (8l2 km), Sena (780 km) чэ На-
топпаdlг (575 km). ёlkэпiп 9imа1-9этq sэтhэddiпdэ Reyn,
Mazel, ýeld gaylanndan qongu dбчlаtlэт mЁqtэrэk istifadэ
еdiтlаr. Frапsа 9ауlапшп hidroenerji ehfiyatr gохdчr. EneTji
ehtiyatrmn уапsl Rona чэ опчп qоllапшп payrna diigtir.
Нidгоепеrji ehtiyafina gбrэ Qarbi Ачrораdа Nоrчеg чэ Balkan
iilkэlэriпdэп gеri qаlг. Оlkаdэ eiil azdlr. Gtillэrdэп ап mflhiimfl
Сепечтэdir. Bu giitiin xeyli hissэsi lsчеgrэ эrаzisiпdоdir.
Alp daýlannda bir пеgэ gбl vardtr (Вфе, Аmеl va s.).
Frшlsа sч sэrvэti ilэ zэпgiп olsa da" бlkanin ауп-ауп Ьбlgаlэriпiп
su ilэ tэmiпаtrпdа fеrqlэr vardг. Маsэlап, Aralrq dэпИ sahili
rауопlаппdа su gatlgmtT.
Torpaq-bitН бrtfiyii. olkэпiп torpaq bitki-Ortityu mtix-
tэlifliyi ilэ scgilir. Очаlrфаrdа boz-mep, gimаl-qэrЬdэ podzol-
laqmlg boz torpaqlar yayrlmlgdrr. Daýhq еrаzilэrdэ dаý-mеgэ boz
torpaqlan iistiinltik tэgkil edir. Тоrрфат tэЬii mэЬчldаrhфш itir-
migdir. СэпчЬi Fransada mеgэlэriп qrnlmasr, hеучшlаrrп ota-
nlmasr torpaq eroziyasrna sэЬЬ olrnuqdur. Frапsаdа аtrаf miihit
insan fэаliууэti пэtiсэsiпdа Иmаmilа dэyigilmigdiT чэ бlkэпiп har
уетiпdэ mаdэпi landpft Ustllnlltk tэqkil ediI. ТэЬii mеgэ massiv-

161
lэri yalnrz Vogez, Yrгa" ýimali Дрlаrdа qalmrqdlr. Оlkаdэ mеqэ-
sаlпrа iglari gяriglэпdiтiliт. ATalrq danizi Mtrili ЬёlgаlэriпФ zey-
trщ subtropik mеучэ аýасlап, tiziimlflklэт, Ьэzаk aýaclan geniq
yayllшqdr.
2. Dбчlоtiп qlsr inkiýaf tarН. Miiasir idдrэоlцпmа
sКеmi. Frапsаrчп эrаzisiпdэ qэdim dбчrlэrdэ miixtэlif иуfаlsr
(Kelt, qall, iber, hчп, Iiqur, gеrmап, fTanklar) mэskчпIаýпltý чэ
опlаr biT slra ;эhэrlэr salmrglar (Маrsеl, Nitsa чэ s.). 843-clt ilda
уаrапmlý Frапk kallrýmrla uzun mtddэt feodal pkigmэlari
mбчсчd idi. XV экiп iНnci уапsrпdап mаrkэzlэqmig d0vlэtin
yaramnast baqa gatrr. Frшsаdа mfltlэqiууэt iЬчl-idаrэsi
mбhkаmlэпiт. kral idаrаоlчпmа sistеmiпэ ]tиII
эsriп axrnnda Ьа9 чеrэп Biiytik Fтапsа inqilabr son qoyur. 1792-ci
ilda Frапsаdа ilk dэfэ respublika ъsis edilir (l-ci lespublika).
1799-cu ilф hэrbi gevrili9dэn sonra ёllоdэ Napoleon Bonapartm
hафi dikиtuTa rejimi (эwаlсэ konsulluq, l804,ctl ildэп isэ
impriya fomrasrnda) уаrапrr. Napoleonrm mэфчЬiууэtiпсlап
sопrа бlkэdэ 1814-сЁ ilrЬп l848+i ilэdэk konstiМiyalr
mопаrхiуа bul-idarэsi Ьэrqэrаr оlrг. l848-ci il fevral inqilabl
respйlika qurulugunu уепiФп Ьrра еdiг (2-ci respuЫika), lakin
1852-ci ilф respublilca iisrrl-idагэsiпi III Nароlеопчп imperiyasr
эчэz edir. 1870-ci il Serrýabr inqilabr 3-cil respublikamn
укапmа$па sэЬаЬ оlrг (1870-1940). 187l-ci ilin mшt ayrnda
Раrisdэ ЬФ чеrэп inqilab паtiсэsiпdэ Paris kommunast аdlапап
hakimiyyat sistcmi yara&lrr. Сэmi 72 gtln fааliууэt gбstаrэп Paris
kоmmrшrаsl h0kчmэt tэrэfiпфп amansrz tэqiЬlэrэ maruz qаlг.
хж эsriп sопчпdа Frапsа miмэmlаkа ýsteminin
yaradrlmasr Ьа9а 9аШ. О, B6y{ik Britaniyadm sопrа diinyanrn ап
iri mtiýэrrlэkэgi d0чlэtiпэ gеwiliг. Fransa Апапtапш tэrkiЬiпф
I diinya mtlhаriЬэsiпф igirak edir, 19l9-cu il Vеrsаl sitlh
miЩачilаsi franslzlмrn xeyrina hэll ediliT (Аlrпапiуапrп zabt
etdiyi ЕЬ чэ LotaTinфyanrn gimаl-;эrq hissэsi Frапsауа
qaytanlr чэ s.).

|62
 1940-cr ildэ Fransa Дmапiуа чэ iИliya оrdчsч tэrаfiпdэп
zabt edilir. l9,и-сu ilin ахгlаппdа antihitler koalisiya ordusu va
Frапsа Mtiqavimet hэгэkаtшп Ъаliууэti пэtiсэsiпdе ёlkэ igýaldan
azad еdiliг. l9б-q ilф 4-сЁ respublikanщ l958-ci ildэ isэ 5-ci
respublikanrn konstitusiyasr qэЬчl edilir. ВеlэliНэ, ВбуUk Frапýа
inqilabrndan sопrа бlkэdэ 5 respublika iisчl-idаrэsi (|792-|799;
1848-1852; l870-1940; IИ6-1958; l958-ci ildэп sonra) mбvcud
оlmчgdш. 5-ci Tespublika dбwiiпdэ Fransa Ачюра чэ dЁnya
siyasatinda lider mёvqeyi ila уапаgr iqtisadiyyatda da gticlii
dбчlэtэ gevrilmigdir.
Beynalxalq рrоЬlеmlаr. Fаrет adalan hаlэ dэ tam
mfrstэqilliуэ iddiaftdг; Ыandiya чэ Dалimаrkашп Fаrеr
adalaTmda balrq оччпчп оrtа хэtti barasinй miiЬаhisэ davam
еdiг.
fоrmдsr. Frапsа unitar respublikadrr.
Dбvlatin чэ icraedici hakimiyyэtin baggrsr prezidcntdir. О, limumi
sэsчегmа yolu ilo 7 il miidфtb segilir. 1958-ci ildan fэаliууаtdэ
olan konstitusiyada prezidenta gепф htquqlar verilmigdfu. О, Ьаý
naziri чэ hбkчmэtiп tizчlэriпi taln edir фаrlаmепflэ razllrq
asasrnй). Prezident hamginin паzirlэr sovetinin sэdri, hэrЬi
qtlwаlэгiп Ьа5 kоmапdашdш. Опчп Milli Maclisi Ьчrахmаq va
gегi p$rmaq hiЩчqч чаrdг. Qanunverici оцап 2 platadan
(Milli meclis чэ serвt) iЬагэt olan parlamentdir.
Miihiirn siyasi partiyalan Frапsа sosialist partiyast (FSР),
Fransa kommunist prtiyasr (FIФ), Respublika tаrэfdатlап birliyi
(RTB) чэ bagqalandrr. ёlkэdа giiclЁ hэmkаrlаr taфlatr fэаliууэt
gбstэrir.
lnziМi саЫdап Frarrsa 95 dФаrИmепt чэ xйsusi inzibati
эrаzi valridi olan Kobika adasrndan ibaвtdir. Вчпl,агdап bagqa
Frапsапrп tэrНЬiпэ 4 фпizаяп dерМлпепt (Qvadelupa" Qviana,
IИfftinika чэ Rсучпуоп),4 dэпizарп erazi (Yeni Kaledoniya,
Fransa Polineziyasr, Uollis чэ Fчtrцв adalan) чэ xtisusi эrаzi
чаhidlэri Mayotta, Sеп-Руеr, Mikelon аdаlап dдxildir. Amerika"

lбз
Afrika чэ Okeaniyadakl фпi"sýш depmtamerlt чэ эrаzilэriпiп
iimumi mhasi 127 min kv. kщ эhаlisi isa 3 п п,-а yaxrrrdrr.
Frапsа mtihiim bynelxalq чэ regional taфilatlann
tizviidiir. Fааl milstaqil xarici siyasэt hэуаtа kеgiппэsi опчп хшiсi
siyasat konsepsiyasцrm эýаýlш tegКl edir. Ачюрdа inteqrasiya
рюsеslэriпiп йrЫаgmаsi, dllnyada QэrЬi Аwора фс mэrkэ-
zinin yara&lmasr, гegional miinaqiplэrin slllh yolu ilэ nizarna
salrrцMsr чэ digэr mаsаlэlэтiп hэlliпdэ igtirak еdir чэ ciddi sэу
gбsterir. Azarbaycan Respublikasl ilэ diplomatik эlаqэlэri 1992-
ci ilin 2l fечrаlшф yaradilrugdr. Нэr iki бlkэпiп pytaxtlannda
sэfirliНэг faaliyyэt gбstffiт.
3. Oheli va gоhаrlаr. Frшsа эhаlЬiпiп эksатiууэtiпi
frапяdш tэ9Нl еtdiуiпdэп о, tэkmiПэtli фvlat say lr. Ohalbinin
90Yo-i fransrzlaTdrT. FTanslzlar Ачrорашп rоmап xalqlarura aid
edilir. Franslz millэfi qadim aborigen Иуfаlап qаllапп ftеltlаф,
Roma igýalgtlannrn, gеmвп tауfаlапшп qапýЕвýl паtiсэsiпdэ
fогmаlаgmr$г. "Frапgz", hэm ф "FTansa'' tоропimlаriпiп mэп-
gэуi V эsrdа бlkanin gimal hissэsЫ zэШ еdэп gеrmап Иу-
falarrndan olan ftапнапп а.l'пdап gбtilrfilmшdiir.
Daha 9ох inki9af etniq qall-roman mаdапiууэtiпiп tэsiтi
iIэ gегmап dilli tmklаr уеrli эhаli ilэ qaynaylbqan;rr, ёz dillTi
чэ аdаt-апапэlаrЫ Ъdriсэп itiriтlэr. 843-cti ildэ юmапlаqmlg
frапklаr gЁclti krallrq уаrаdrr ve опч Frапsа аdlап&пгlаr. Опа 96-
гэ dэ Frапsашп эhalisinin formalaýmasmda опчп gimalr чэ
сэпчЬчпdа miiхtэlif etnik kоmропепflеr i$irak etsnig чэ rоmап_
laýma 69ооr' * bu Ьбlgэlэrdэ eyni оlmаmrýdш.
Etnik qruрlаr эsаsэп atraf Ьбlgэlэrdэ уа9ауlr. Вчпlаr dil
чэ mэdэпiууэtlаri ilэ fэцlэпэп ЬrеИпh (1,5mln. пэfэr), elzaslr
(lmln-dan gox), flаmапdlц koгsikah, ЬНаr чэ kаИlопiаrdг.
Вrеапhlаr kelt dil qrчрчпа aid olub Bretan уапmаdаsшrп qorb
эуаlэtlэriпФ; аlmап dilinin уегli lэhсэsiпdэ danrgan elzaslrlaT
Elzas ча Lotaringiyada; holland diliпэ ужrп dildэ dашgап
flamandlrlar Belgika ilэ sоrhаddэ; italyan diliпэ yax.rn dildэ
dаш9ап kогsikаlrlаr Korsika adasmda yaýayrlar. Katalonlar

l64
vo ЬаýНаr Pireneyin oteklorindэ maskunla;mrglar. Etnik qrup
1аr frапsи diliпdэ tэЬil alrr чэ fэаliууэtlэriпdэ bu dildэп geni9
istifаdэ еdirlаг.
Ачrорашп digэr iri dбчlэtlаri ilэ miiqауЬэdа Fransada
эhаli siirэtlэ artrr. Вчпчп Ьir сэhаfi dбчlэtiп dоýшпч artrmaq
istiqаmэtiпdэ арrdrф dсmоqтаf* фаsэt, dipri iso immiqra-
siyadrr. Fransada 5 mlп. immiqrant yagyrr. Вчпlаr ýimali Af-
rika бlkalari, Frапsашп kegmig miЬЬmlаkэlаriпdап gаЬпlэr,
hэmgiпiп portuqaliyaldaT, italyan чэ tiirklardir. Fransa
эhаlisiпiп itmumi sayr 64,8 mln.-dur. Оlkэdа tэЬii агtrm 0,37о-,
dir. OTta ёmiir miiddэti 79 ildir (qadrnlar iigtin 83, kigilar iiфп
76). Fransada эhаliпiп hayat sэчiууэsi tэqгiЬп Almaniya чэ
ВбуЁk Briиniyada olduФ kimidir. ODM-un 3Фlо-dэп goxu
sosial sektora sэrf оlчпчт.
On miihffm sosial рrоЫеm igsizlikdiг. 20l0-cu ilin
oktyabT ayrnda hбkчmэtiп taqafid уаЕшr uzaфlmasr (62 уа9)
haqda sэrапсаrшшп kiit!эй etirazlaTa sэЬЬ olmasr da
issИiyin аrаdап qaldгrlmaslnda mапеэ kimi izah olunuT.
Olkэdэ kilsэпiп tэsiгi ltaliya vo lspaniyada olduýu kimi о
qаdэг dэ giiclii deyildir. Fransa эhаlЬiпiп 90Уo-i kаtоliНэrdir.
Fгапsаdа orИ ýйhq hэr kv. km-dэ ll0 пэfаrdir. Оп srx
эhаli Рiгепеу, Alprn сэпчЬ yamaclarmda, Мэгkэzi mаssiчdэ
сэmlапmi9dir. Olkanin эп iri ;эhэrlэri - Paris, Lion, Marsel,
Lill, Tuluza, Nitsa, Strasburq buTada уеrlэqir. Ohalisinin 3/4-ii
gэhэrlэrdэ yagaylr. Aqlomerasiyalarrn sayl 50-пi iitmiigdtir.
ýаhат эhаlЬiпiп б0%-i аqlоmеrаsiуаlаrdа уа9ауr,
Рауtпхtш qlsa saciyyasi. PaTis ýimali Frапsа ovahýlnln
mаrkэziпdа, Sena gay sahilinф уеrlэgir. ýэhэr qall tayfa-
lаппdап оlап ратizilэriп miihiim yagaylg mэskэпiпiп уеriпdэ
salmrmgdrr, Eramlan III - IV эsrlэriпdэ РагИуеm adlanфTrl-
ш$ш. Х эsriп axrTlannda рhаr Fransa dбчIэtiпiп pytaxtl
оlчr, ýэhэriп inkigafinda опчп Sепа gayr hбчzэsiпdэ эlчеrigП
mбvqeyi; xaTici alam va Frапsашп dipr rауопlш ilэ
эlаqэlэriпiп rahatl$t; Fгапk krаllфпdа YI эsrdоп чэ Fransada

165
ХII эsrdэп paytaxt Tolu sobэb olmuýduт. ýэhэтiц эhаЬiпiп
say daxili miqrasiya чэ immiqгasiya hеsаЬпа siiтф -ц
РаrЬ dtiny"orn эп gtizэl gэhэrlэriпdап Ьiгidir. ýэhэriп
mёhtэрmliуi 61kауэ gэlап tчтЬtlэri бziiпэ 9ох сэlЬ edir чэ о,
dtiпуйп ап iri tчть mэrkэzlаriпфп biri sауlhг. Тэsаdiifi
devildir ki, Frапsа tuTЫ qэЬчlчпа gбrэ diinya бlkоlэri
iрrЬiпdэ bfinci yerdadiT (76,8 шlп.пэfэr, 20l0,cu i1).
Рагisiп <<iirэуЬ> sayrlan Site adasr (Sепа gayrnda уеrlэgi$
рhэriп qэdim hЬйidif. Digэт sбzlэ, Ьчrа а9rq _sэmа alfinda
q.di- оБid"l"т muzeyidir. Qэdim Roma mэЬаdiпiп уеriпdэ,
ftсз*ti ila" iпр еdilэп, оrtа эsrlэгiп memarlrq mбс'чzэsi
savrlan Мiiоаddэý мэrуэm kilsэsi burada уетlэgir. 9 min па-
йik tчtчmч оlап bu kilsa эsтlэr Ьор bбyiik tarixi hаdisэlтiп
il 400
;ahidi olmu9dur. Parisin МЁqэddэs Мэтуаm kiЬэsiпi hэr
miпэdэk turЫ ziуаrэt edir.
Fтапsапш gбгkэmli о сiimlэdm vol-
terin, Russonun, Iliiqonun mэzаrlаrr уеrlэЕэп mбhtэрm Рап-
tcon, паmэlчm аýgэrm mazml бпiiпdэ abdi mэýэl уапап Ъfэт
tab, Milli tcatT - Qгапd Орrашп binasr, Оdаlэt mэhkэmэsi
ýаrауl, Мiiqэddэs Мафаlепа kilsэsi, Вопарагt Napoleonun
mэzахr olan olillar mэьэdi va Ьir 9ох Ьаяа tikililaг Рагisэ
parisin гэmzi hesab
tэkrатоlчпmаz gбгiiпф чеrir. Eyfel qii,llэsi
оlчпчr. Iki miп il yaqr olan ýэhэriп mэпzэrаsЫ sеуr еtmэk
iigtin hэr il 3 milyonadэk tшЫ hflndiiтlfiyЁ 300 metr olan bu
' '
qtllауэ qalxrr.
p.arls hэmgiпiп dЁпуашп an bбyiik mаdэпiууэt mаrkэz-
lэriпdэп biridiT. Qobaylr muzeylari arasrnda xiisuýi yer tuИn,
diinva miqvasrnda Ишпmrý Lччпrп аzэmэtli binast fтапsи
mеЙатlrq йпэtiпiп misilsй nflmunasidiT. Вч muzcy kompleksi
Sena 9ауЬrп saý sаhiliпdэ уеrlэgiт. 1793-cii ildэп.mчzеу Kmi
fэаliууаi gбstэIэп Luvrda ekpnatlaTrn say 4 mil_ уола 9аhг,
Bu mчzфэ LeonaTdo da Vinginin <Cokondo kimi mэghчг
эsэгi чэ &gэr qiуmэtli eksponatlaT qonrnrrr._ Вчrаdа mfiхtэlif
хаlоlаrа чБ аойtэrэ aid оlап misilsiz mаdэпiууэt аЬidэlэri
saxlbrhT, Мчzеуэ hэr il l milyondan aгtrq turist gэПr,

l66
 Parisin atrafinda saTay-park komplekslaTi (ХШ Liid-
viqin vaxtlndan), Sen-Deni kЪэsi (ИI эsr), Vorsal уеrlэgiт.
Fontenblo sаrа)л - kral iqаmэtgаhr (ХII эsr), Rambuye mэ-
Ьэdi, ýаrtrе qotik Hbasi mЕhчr аЬidэlэтdэпdir. Mtiasir dбчr
tikililэriпdэп DЬпеуlопdэ isa Eyfel qЁllаsi чэ Luvr muzcyi ilэ
mriqауЬэdэ ildэ iH dafa 9ох turist gэlir.
Рагisdэ biT пе9э mэghчт tэhsil осаqlап fэaliyyot gбstэ-
rir. Вчпlаr SаrЬоппа (эsаsl XIII эsrdа qoyrrlmugdur), Kollec-
de Frans (asasl 1530-cu ildэ qoplrnu9dur) univeкitetlari, tэr,
kiЬiпdэ 5 akadeTniya оlап FTansa institutu чэ bagqalarrdlr.
PaгisdaИ Milti НИЬхапапrп эsаsr l482-ci ilda qoyulrnugdur.
Рагis hэm da YUNESKO чэ digэr ЬеупэIхаlq tэqКlаtlапп
уетlэ;diуi gэhэтdir.
ffmчmi saciyyasi va eparlcl ýа-
hаlагi. Fransa уiiksэk inkigaf etmig diivlatdiг. lqtbadi poten-
sialrna gбrэ Avropada Almaniyadan sоша 2-ci уеrdаdэт.
Frапsа фisadiyyatrnm эпэпэчi xffsusiyyati Ьчrаdа tаsэrriifаfu п
miihiim sаhаlэriпэ пэzаrаt еdэп iimuшnilli
fэаl tэtbiq еdэп iri dбчlэt sеktоrчпчп olmastdtг. оlkаdэ
iqtisadi iпКgаfш timumavropa miqyasrnda
strateji sэсiууэ dagrylr.
Fтапsапrп tiz aralarnda чэ xarici
kapitalla srx эlаqаdаr оlап onlaTla sэпауе kоrроrаsiуаlаrl чэ
,
ЬапНаr fэаliууаt giistэrir. Вчпlаr <Elf Akiteш (neft sэпа-
yesi), <Феjо-Sitrоеш> чэ <<Rcno>> (avtomobil sэпауеsi), <<Тоm-
son> чэ <<Alkatel> (elektronika), <Фe9ine-Yujin-Kiilrnaш (аlЁ-
minium sэпауеsi), <<Ron-Pulenk> чэ <Miglen> (kimya sэпа,
yesi), <ОrеаЬ ftosmetika), кКапfчr> (arzaq mэЬчllагr fica,
rati), banklar <Клеdi Lеоппе>, <ФагiЬа> чэ bagqalaTrdrr. Iqti-
sadiyyatrn Ьэzi sаhэlэгiпdэ ftand tаsэrгiifаh, yiingiil, yeyinti,
ticaijt чэ s.) kigik sahibkarlrq mбvcuddur. lstehsalrn mэт-
kаdэgmэ saviyyasina gбrэ АFR чэ ВбуЁk Вгitапiуаdап geri
qalsa da, iqbadiyyafinda dбчlэt sektorunun аhаmiуууэtiпэ
gtira iтэlidэdir. Sэпауе sаhэlоriпiп 1/4-i dёчlэtе mэхsчs miiэs-
sisэlэri ьфl edir, Olkэ sопауеdэп sonrakr inkigaf mаrhэlэsiп-

|67
dэdir. Sэпауе, kand tаsаrr0fаtrпdа galrganlarrn sayr аzаlш.
Оmэk qabiliyyэtli эhаliпiп уагrdап 9охч хidmэt sаhэlэriпф
galrgrr. Хidmэtiп Ьiг 9ох пбчlэriпэ gбrэ (mаliууэ, пэqliууаt,
turizrn, elrni чэ texniki эmэkdаghq) diinyada lidеr dбчlэtlэr-
dandir. Fгапsа iri hэrЬi qiiwэуэ va atom silаhrпа malikdir.
Sапауе. Оmэk qаЬiliууэtli эhаliпiп tэqгiЬп 25 Yo-i bu
sаhаdэ galrgr. On mffhiim sаhэlэгi enerptika, mаýшqаушmа
чэ kimyadrr. Hasilat sэпауеsiпdэ das kбmfir, domir filИ,
bolsit glxaTrlmasr xeyli azalmrgdш. Мэrkоzi mаssiчdэ чrап,
сапчЬqэrЬdэ tэЬii qaz 9жапlг. FTansa mineTal хаmmаl.
idxal9rsrna gevrilmipdir. Опа gбrэ dэ enтgetika sэпауеsiпdа
АЕSlэriп гоlч getdikcэ аrtш. АЕS-lэr уеrIi хаmmаl чэ Afrika'
бlkэlэriпdап idxal оlчпап чrап filizi sasrnda fааliууэt gбstarir.
Мэrkэzi mаssiчdэ hэr il 2-3 min ton rrгап filйi gIxaTrlш.
Elektrik enerjbi istebalrnda АЕSlэriп рар 807о-dэп 9охdчг.
Bu giistэriсф gбrэ dfrnyada birincidir. Urап filizinden istifаdэ
zаmаш tullantrlann Ьir hbsosi Аlmапiуай апЬатlаrа уrфlrr.
2010-сч ilin поуаЬr ayrnda Alnaniyada эhаliпiп ctiTaz
пflmауigi dэ buna qargr убпэlmi$i, Elektrik eneTjisi isteh-
salmda SЕSJэriп dэ rоlч чаrdrr. Епеrgеtikашп inkipfi plan.,
lаrmdа епеrji da;tyrc arrnrn idxalrnm azalФImasr чэ alternativ
чаsitэlэrdэп (gffпэg, kiilэk. Фпй qabarmalaTr епеrjЬi) Ьtifаdэ
olunmasr gбstэriliт.
Emaledici sэпауеdа metat чэ enerji tutumlu sahalarin
payr azalmrg, mаýmqаушпа чэ kimyanrn mбvqeyi агtшrФш.
Qara mеtаIlчцiуа idxal оlчпап xammala (zavodlarr Dffnkerk,
Fоsdаdш), эlчап metallurgiya hэm уеrli, hэm dэ idxal olunan
xammala, ucuz elektrik епсjisiпэ эsаslашr. Olvan metalluT-
giya miЬssisаlэп Saboye daýlrq гауопчпdа, Мэrkэzi Massivdэ,
Рirепеуdэ ýЕýJэriп yaxrnlýmda fэаliууэt gбstэгir.
Мrgпqауrmа kompleksinin strчklчrчпdа avtomobil-
qaylma va пэqlфаt vasiИhi istehsah l-ci уеrdэdir. Frапsа
dfiпуа bazarrnda avtomobil, avia-kosmik avadanhq va gаmilэr
ЬЙsаhпа gбrэ rэqаЫ араrг, Olkanin <Rепо>, KPejo>
avtomobil оiтkаtlэгi; <Aerospasya1>, <Ачоп Marscl Dasso

l68
Breqe> aviakosmik girkэti dЁпуа miqyasrnda эп iгi isteh-
salgilardп. Оlkэdа elektrotexnika sэпауеsi yiiksэk inkigaf et-
migdir. Bu sаhэdэ elektrik kаНlэri, elektrik stansiyalaTr (о,
сiimlэdэп atom) fifчп avadanlrq, elektron hesabbma magrnlart
чэ s. btehsal olunur. Ма9шqауrппашп miihiim mэrkэzlэri
PaTis, Lion Ьбфlаri dжilinda, hаm da бlkэпiп gimahnda (g+
mЩауrmа btbna olmaqla) уеrlаgir. Maynqaytr:na mэhsчl-
lаriшп 407.i iхrас оlчпчr. Aviaraket smауеsЫп iпkiqаfшrа
gtlra Avropada ЦderdiT. Sэгпiф va hэrЬi tэууаrэ, helikopter,
raket istebal еdir. <сдтеаоr frапsи rаkеtlоriпdэп biT slrd
dбчlэtlэг pyk buraшlmasrnda istifado edir. Olkэуэ mexsus
Кчrч kosmodromu Fтапsа Qvianasmda уеrlэ9iг (Lahn Аmе-
гikasr). Olkanin aviasiya miiэssisаlэri РаrЬ, Tuluza gэhэr-
lэriпdаdir чэ Ьчпlат dtiчlэtа mэхsчsdчr. Aviasiya sапауеsiпiп
digэr mэrkэzlэri Воrdо, Rurj, Marinyanda&r
Sэпауе istehsalrmn strukturunda
sопла 2-ci уеrdэ kimya sonayesidrr. Kimya sanayesi miпегаl
gЁЬrэ, sintetik kauguk чэ plastik Httla, zэгif kimya (раr,
frmeriya, эczagilrq, kosлretika) iizra ixtbaslagшgdrr. Rezin sэ-
nayesi (aйomobil tэkэтlfii bteьsah) inkipf etmiфir. Kimya
sэпауе mtiэssЬеlэri РаrЬ, Lion Ьбlgэlаri чэ бlkэпiп сэпч,
bundadrr.

kэdа yeyinti sэпауеsi xfisusi эhэmiууэt kasb еdir. Bu sаhэdэ

prabqrhq, girniyyat чэ рпdir, kопsегч чэ ;irаlэr btebalr

l69
xiisusila segilir. Yeyinti sэпауеsiпiп mflаssisаlэгi бlkэпiп эksэr
gэhэrlэriпdэ уауtlпчgdш.
Кепd tаsагrftfаh. Frапsа аqlоsэпауе kompleksinin
inkigafma gбrэ diinyada арапсr mбчqе tutuT. Olkэпiп kэпd
tаsэrrЁfаtlпdа сэmi 1 mlп эhаli galrgrT. О, эt, siid, taxil, ;эkэr
guýunduru istebahna gётэ QэrЬi Avropada 1+i, pndir
istebalma gбrэ diinyada 2-ci, iizflm yetigdirilmasina gбтэ
Avropada 2-ci (ltaliyadan sоша) уеrdэdir. FTansanrn Aralrq
danizi sаhillэri meyvэgiliyin miiхtэlifliуiпэ giirэ se9iliT (;aftalr,
эrik, badam, zeytun, sitrus mеучэlэri). Aqrar Ьбlmэlаrdа kigik
чэ orta tэsэrriifаtlаrdа iгi эmtаlik miiэssisеlэr hakim mбчqе
tutur. Fтапsа kэпd tэsэгriifаt mэЬчllаrr istebalrna gбrэ
dtinyada 3-cii (АВý чэ Капаdаdап sonTa), Qarbi Аrораdа l+i
уетdэdiт.
Kand tэsэггfffаtr mэhsчllаппrп yarrdan 9oxu hерап-
dагhфп paylna diigiir. Оsаsэп iTi buynudu mаl-qаrа bslaniliг
чэ о, mаl-qаrашп ýауrпа gdrэ фrЬi Avropada l-ci уетdэdir.
lri bupuzlu mаl-qаrа бlkэпiп tabii оtlаqlаг оlап ;imal-qar-
Ьiпdэ, hэmgiпiп Маrkэzi Massivda saxlanrlш. HeyvandaTltq
intensiv inkigaf etdirilir, эsаsэп siidliik-эtlik istiqаmэfiпdэdiг.
Bu sаhэdэ kаrэ yaýl, mаl эti, pndiT, siid istehsalr inki;af
etmiФir.
Bitkigilikdo taxrl аkiпlэri (хiisчsilэ buýda), tiziimgiiliik,
tэтэчэzgilik чэ Ьаý9lц apancl уеr tutur. TaKl bitkilэTi фчýdа,
qаrфdаh, аrра) asasan ýimali Frапsа, AkviЪn ovalrýrnda
Ьесэrilir. Вч sаhэdэ оrtа mэЬчldаrhq hаr hektмa 70
sentnerdir. Qаrфdаh сапчЬqаrЬdэ; аrра, govdar Markazi
Маssiчdэ; gэltik Rona gayr deltasrnda эkilir. Texniki
Ьitkilэrdэп kartof чэ 9эkэr guфnduru akinlari dэ genig эrаzi
tчfur (ýimali Fransa ovalrфnda). Uzйmqiiltik iizrэ ixtisaslapп
rауоп Langedokdur (iiztim Ьаý{агшrп ,ltrlo-i). Uznm hamginin
Haronna, Dordoni, ýaTanti gaylarr vadisindэ da Ьесэriliт.
Кеуfiууэtli iiziim gэrаЬr istebalrna gёгэ Frапsа diinyada l-ci
уеrdэdir. i<ýаmраш, <Konyak>, <Kaqoo igН mаrkаlагr
dflnyada mэ9hчrdчr. Воrdо, ýаmрап, Elzaý, Burqundiya

|10
Ьtilgэlэri, LuaTa gayr чаdisiпdэ эlа markalr 9эrаЬ istehsal
olunur. Тэгэчаzgilik чэ mеучэgilik iiтэ bir 9ох kigik Ьбlgаlэr
ixtitsaslasmrsdrr. Вч sаhэпiП mэЬчllап iгi gэhэrlэri (ilk пбч-
Ьэdэ Р#sDЪmiп ediT. Olkэпiп 9imаlqэrЬiпdэ alBa, аrmй,
arik baýlan, ATalrq dэпйi sаhjllэriпdэ pvalr, sitгчs mеучэ
-
baýlaTr yayrlmrgdrr.
NaqПyyat va xдrici ticrrat. Frапsа уii,ksэk iйýaf etmig
naqliyyat ýэБэКаsiпэ malikdir. Оlkэdэ пэqliууаt gэЫэsi Tadial
tопГrqцтаsiуауа malikdir. Bela ki, asas dэmir _ yollarr,
ачtоmЪЬil mафtrаllаrr, daxili su yollan, hava хэttlэri paytaxt
раrisdэп Ьайц. sэmigiп va yflk dаgrmаlаrdа эsаs Tolu
avtomobil naqliyyatr оупауЕ. Frапsа Avropada inkigaf еппý
dэmir yolu gэЬэkэsiпэ malikdir.
'Olt"ob эп miihiim mэтkэzlаri аrаsmФ эlаqэ yiiksak

limanlaTrdr
Xarici iфisаdi эlаqаlэriпdэ dэпiz naqliyyatt mfihiim Tol
oynaylr эп miihЁm dэпй limапlап Marsel, Начr, Diinkerk,
Nant, Bordo,
Магsеl QэrЬi
dапИ бlkэlаri,
Rчап РаrЬiп
ýэпауе Ьёlgэsiпiп doniz qapsrdш. NaqПyyat эlаqеlэriпdэ La-
Мап9 boýaandan 199,t-cii ildэ pkilmig sualtr tчпеldэп genig
istifаdэ оlчпчr. Hava noqliyyatr ila dаgrmаlап dёчlэtэ mэхsчs
<Еуг-Fтапs>, <<Еуr-lпtегоl фkэtlэгi чаsitэsilэ byata kegiTilir.

17l
 Frапsа diinyada turist qэЬчlчпа gёrэ liderdiT (76,8 mln.
nafer). Тчrйmdэп эldэ olunan gэlir 46,3 mlгd. dоllаr ta9kil edir
Оlkэуа tчristlэri сэlЬ еdэп РаrЬiп zangin tатiхi-mэdэпi
аЬidэlатi, Disneylend эуlэпса paтkl, ATalrq dэпИ чэ Atlantik
оkеашшп gimarliklaгi, Ыirаhэt mаrkэzlаri va s.-dir.
Xarici tiсагоt. Fтапsашп xarici ticarati geni;dir.
Тэsэгrйfаt эlаqэlэтiпiп mfiхtэli[ btiqamatlэTi tizrэ iilka
Ьупэlхаlq аlэmdэ mбчqеуiпэ gбrэ liderdiг. XaTici tiсагэtiп
hacmi чэ sanaye mэЬчllаI! iхrасrпа gбгэ Frапsа diinyada zbcii
уегdэdir (АВý, AFR, Yapniyadan sопrа). Fransa Ьеупэlхаlq
investisiya аlаqэlатiпdэ fэаl i9tirak еdir. XaTici kapital
qоуulчgчпчп hасmiпэ gбrэ dflnyada 3-cti уеrdэdir. Frапsа
iqtisadiyyatrna qoyulan xarici investisiyamn hэсmi dэ
аhэmiууэtli dэгэсаdэdiг.
Оlkэ ixTacatlnrn tэrkibi miixtэlifdiT. Diinya Ьаzаппdа
пэqliууаt maýInqayшmasl (avtomobil, tэууатэ, helikopter,
Iokomotiv), silah, АЕSJэr iigiin avadanl_rq, kosmik texnika,
elektrotexnika чэ kimya mэЬчllап, polad, aliiminium, раr9а,
pltar ixracma gёrа Frапsашп mёvqeyi yffksakdir. Кэпd
tэsэrrtifаfi чэ эrzаq mэhsчl!ап ixTacmtn dэуагiпэ gбrэ АВý-
dап gегi qalrr (9аrаЬ, taxtl, siid mэhýчllаfi, ýэkэr va s.), spiгtli
igkilaT ixracrna gбrэ isa liderdir. Frапsа elektTik enerjisi dэ
iхrас еdiг ldxatatnda mаýш чэ avadanlrqdan bagqa yinacaq
(xibusila neft) чэ sэпауе xammalr miihiim rol оупауlr. Qэhча,
kakao, 9ау чэ digэr kэпd tэsэrriifаtr mэhsчllаrr idxal edir.
Fransanrn эп miihiim tiсаrэt tаrэfdаglаrr AI ёlkэlэтi
(АFR, Italiya, Вбуfik Briиniya, Benilflks dбчlэtlэri), АВý,
Yaponiya, ýindiT. Fгапsа Afrika ёlkэlэri, Yaxln чэ Оrtа ýэrq,
Latrn Amerikast ёlkаlэrilа da tiсатэt эlаqэlэri sахlауг. Frапsа
чэ АzэrЬаусап Respublikasr а[аslпdа da tiсаrэt эlаqоlэri
gепiglэпir.
Regional farqlar va regional зiуазоt. Orмisinin bбyiik-
ltiyu, kegdiyi taTixi inkigaf yolu, mэЬчldат qйwэlэriп inkigaf
sэчiууэsi istebalrn ixtisasla9masl ёlkэdа iqfisadi гауопlапп
fэrqlэпmэsiпэ sэЬэЬ оlmчgdчг. Sэпауе чэ sэпауеdэп sonrakl

|72
inkisafin уiiksэk sэчiууэsi ilэ segilэn paytaxt чэ digэr rауоп-
laTla (6lkэпiп gimalr чэ рrqiпdа), бlkэпiп qэrЬi va сэпчЬчпdа
уеrlа9эп iqtisadi чэ sosial gtistaricilэTi agaýl olan zэif iпНsаf
ctmi; sэпауе-аqrат гауопlап arasrnda tэzаdlаr чат&r.
Rефопаl fэrqlаriп эп miihiiLrпIэri agaSdakrlardш:
- PaTis чэ pytaxt aqlomerasiyasr milli iqtisadiyyatda,
elm va rrэdэпiууеtdэ hiрrtrоfй rоl оумуш;
- lnkigаf <охu> Paгis-Lion-Marsel хэtti iizrэ kegir. Опа
gбrэ Frапsашп qэrЬ чэ сэпчЬ-qэrЬ тауопlап kэпd tаsэпiifаtr,
gimal чэ gэтqi sэпауе rауопlаrrdш;
- qаrа mеtаllчrфуашп asas mаrkэzlаri эпэпэчi оlагаq
бlkэпiп girnal чэ LotaTingiyada, эlчап metallurgiya сэпчЬdа,
mаgrпqауrmа Маrkэzi FTansada чэ gэrqdэdiт;
- Fransa эhаЬiпiп ЫkiЬiпdэ mflstэqil etnoýlar аупhr
ki, (Ыеtапhlаr, koTsikahlar, еЬhlаг, basklaT, vallonlar,
katalonlar) bunlar da бlkэпiп аtгаf эrаzilаriпdэ уа9ауrlаг.
Rефомl tэdqiqatlar араrап mf,tэхаssЬlэr tэгаfiпdап
ёlkэ 3 Ьб-уа& rефопа bбliiniiT: ýiщal, СэпчЬ-ýэrq va QTb.
ýimal rефопч tilkэпiп gimal hissэsini, о сfrmlаdэп.. РаrЬ
aqlomcTaiiyaslm, Lotariпgiya чэ Elzasl эhаtэ edir. Оlkаdэ
Ьsаrriifаt чэ dipr fааliууэt sаhэlэri iisttin mбчqеуэ malikdir.
ёlkэ эhаlisiпiп yaтrsr, sэпауе mэЬчlч iýtebah hэсmiпiп эsаs
hissэsi bu regionda саmlэпmigdir. Regionda goxsah9li sапауе
inkbaf etmbdir. Оlkэпiп iqtisadi, siyasi, mэdапi hэуаtшdа
miihffm rоl оупауап РатЬ bu regiondadш.
СэпчЬ-ýэгq rефопчпчп tэrНЬiпэ Rопа gayt vadisi,
Arahq dэпИ sаhillагi, Дрlаr dmildir. ýimal rеgiопч kimi
dэ timчmачrора sопауе кохш> zonasrnda уетlэ9ir.
Lakin inkigaf sэчiууаsiпа gбrэ о, ýimal rcgionundan geri qаlr.
Sэпауе istebalr эýаýэп Lionda va эtrаf рhэrlаrdа
сэmlапmiяdir. Lion РаrЬdэп sоша Frапsашп 2+i miihiim
iфsadi mэrkэzidiг. ОhаlЬЫп sаупа gбrэ бlkэпiп 3-cii gэhэri
чэ miihfim dэпЙ portu olan Мшsеldэ iri sэпауе istebalr
mбvcuddur. Rефопdа уiiksэk эmьэIik kand ьsэrriifаtr inH9af
etmi9dir. Ьпd tэsаrriifаtr tizfunФiik, tэrэчэzgilik чэ baýgilrq

l7з
iizrэ ixtisaslagmr;drT. Аrаhq dэnizinin ргq sаЫllаriпdэ теkrеа-
siya imkanlaTr mбvcuddur чэ burada turizn kоmрlеkslэri
,

уаrаФlrшqdш.
QэrЬ тауопч бlkэ этаzЬЫп уагвtпt эhаtэ ediT, lakin
sэпауе istehsalrn_rn l/S-ni чегiг. Regionda iqtisadi inНgaf
saviyyэsi аýаgldш (хiЬчsilэ Мэrkэzi Маssiчdэ). QэrЬ regionu
kand tэsэrгiifаh, yeyinti чэ yiingm sэпауе iizrэ ixtbaslagmgdrr.
Sэпауе mtЬssЬэlэтi эп iгi gэhэгlэrdэ (Bordo, Tuluza, Nant,
Sеп-Sмеr) yerlagir. Bu
gэhэrlэrdэ hэrЬi, ixtisaslagmrg
gэmiqауrrmа sanayesi, kimya mэЬчllатr istebalr inkigaf
etdirilir.
Regional фаsаt. Sosial - iqtisadi sэчiууэsiпэ gбrа аrаzi
fаrqlэri бlkэпiп
hakim dаiтэlэriпi эrмi iizrэ istebahn уеrlэ;dirilmэsiпdэ
чуýчпsчdчф аrаdап qaldrrmaq mэqsэdilэ siyasat hэуаtа
kegirmoya vadar etmigdir.
Regional siyasэtiB hayata kеgiгilmэsiпф dбvlat soktoru
miihtim rоl оупауr чэ davamlr mбчqеуэ malikdir. Наlэ 80-cr
illагiп эwаllатiпdэ btehsalm 207о-э qэdэri, depozit чэ kredit
эmэliууаtlаrшrп 3/4-й dtiчlэt ЬапНапшr xeyli hissэsi dбvlat
sektorunun руrпа diigiirdfi. Fэhlэ va qulluqgulann 1/4-i bu
sektoгda 9alr9шdl, Elektroencrgcfika чэ tabii qaz istehsah
dбчlэtiп аliпdэdiт. Nэqliууаt, rаЬitэ, gэmiqаушmа, tэууаrэqа-
уЕmа, kбmiirgйаrmа sanayesi чэ dipr sаhэlэr miiayyan
dаrасэdэ diiчlэt sektorunun кпiiчэsiп l tэgНl edirdi. 80-90-cr
illэrdэ dбvlat sеktоrчпчп payr dэуigiЬэ dэ, iqtisadiyyatrn
dбчlэt tэrэfiпdэп tэпzimlэпmэsiпdэ ehtiyatlaT sахlашldl -
Ьiidсэпiп mаliууаlэ9dirilmэsi, kredit siyasati, геgiопаl inkipfa
mаliууэ уаrdlrш, vergi siyasati, qiуmэtlэriп nizamlanпEsl чэ ý.
Fгапsа bazann Hassik бlkэ
olaTaq qalrr. Оlkэdа miiпtоzэm оlаrаq iqtisadi чэ sosial inНgaf
рlапlап qэЬчl edilir. Bu рlапlаrdа Milli inkigafin istiqаmэtlэгi
эks olunmaqla уапац, regional рrоqrаmlапп rеаllаýdшil-
mаýlшп mэqsэdi, iisullan da gёstэrilmi$ir.
шп mэqsаdlэri aýaфdaklardtl:

|74
 - Эhalisi чэ sэпауеsi yiiftsэk sэчiууэdа mэrkэzlаgmig
Рагis gэhаriпiп desentгalizasiyasr;
- Аqrаr тауопlапп kэпd уеrlэriпdа
mэigэt xidmatinin уахФаqdшlmаý;
Тэпэzzffl чаziууэtiпdа olan kбhna rауопlапп
sапауеslшп bpasr (ýimal rеgiопч, Lotaringiya);
Regional mагkаdэrdа ki9ik чэ оrtа gэhэrlэтiп
inkiqafmt
inНgaf
QэrЬ rеg1опч чэ Мэrkэzi Massivin sэпауеsiпi
еtdirmэk va fiHnti infrastrukturu vasitэlтinin tэсrid halda
оlrдаslш aTadan qaldгmaq;
- oftaf rфdаrdа хidmэt sеktогчпчп inkigafinr siirэt-
lэпdirmэk ve s.

Тоkrаr figfiп sчаllаr:

1. Frапsашп tатkiЬiпэ daxil olan dэпizаугr dераrtаmепt-
1аrhапsrlаrdш?
2. Frапsашп dэпizаgrтr эrаzilэri чэ xflsusi этаzi чаhidlэri
hansrlardrT?
]. ýllц5дпrп faydalr qaantrlaTla tэminat sэчiууэsi
песэdir?
4. Frапsапrп tаriхiпdэ пе9э rеsрчЬlikа tsчl-idаrэsi
otrnuфuT чэ bunlaT hansr illэri аhаtэ ediT?
5. оkэй etnik qruplar hапsilаrdu чэ опlаr haTada

6. <Frапярl чэ <<Frапsаrl ЮропirпЬтiпiпmтr;эуiпi izah cdin.

7. sэпауеsiпiп apaTtct sаhэlэтi чэ mэrkаzlэri hansrlardш?
8. оlkэ'iqtbadiyyatmda mffhflm аhаmiууэt kasb еdэп
girkэtlэr hansrlardrr?
9, kэпd tэýэrгfffаttпdа hanst mэhsrrllапп istehsab va
ixraи iiаэ Аwора чэ dtinyada liderdir?
l0. Sosial-iqtisadi inkigaf sэчiууаsiпа gёrа бIkэ пе9э геgiо-
па чэ iфadi rауопа Ьбliiпiir? Regionlann ixtisaslag-
masrnr izah edin.
l l. Rogional siуаsэfiп isфаmэtlэтiпi izah edin.

|,l5
 2.2.5. italiyr Respшblikasr

l. бlkanin coýTali mбvqeyi, tabiatinin xftsrBiyyatleгi

Соýrаfi mбvqe. IИЦуа Аwорашп сэпчЬчпdа ATalrq
dэпИ htivzэsinin mаrkэziпdэ уегlэgir. Арппiп уашпаdа-
slnda. Siciliya, Sаrdiпiуа, hэmgiпiп Ьir sша kigik аdаlаrdа уеr-
lэsmis ltaliyamn sаhэsi 301,3 min kv. km-dir. Olkэпiп
daxilinda 2 miЬtэqil mikTo dбчlэt- Vatikan чэ San-MaTino
уеrlэgir. ltaliya 9imalda mаtегik hissэdэ Fransa, isчеgrэ,
Avstriya чэ Sloveniya ilэ hэmsэтhэddir. СэпчЬdа Siciliya
аdаsrш Afrikadan Tunis Ьоýаа ауrrrг. Арппiп yaTtmadast
tэqгiЬэп 1500 km maýafodэ Аrаhq dэпiziпiп igаrЬiпэ dоýгч
uzanrT. itаliуашп sаЫllэтi qэrЬdэ Liqu чэ Тiгrеп, сэпчЬdа lоп,
gэrqdэ Adriafik dэпidагЫп sulmr ilэ эhаtэ olunmugdur. Dапй
sэrhаdlэтi timumi sэrhаddiпiп 80%-ni tэgkil edir.
Aralrq dэпйi hбчzэsiпiп mэIkэziпdа, QэгЬ чэ ýэrq
aTasrnda ticaTot уоllапшп qovgaфndakr mёvqeyi бlkэпiп
iqtisadi чэ siyasi hэуаtrпdа hэmigа miihiim гоl оупаmrфrг. ХХ
эsrdэ ltaliyamn соýrаfi mбчqеуi xiisusi аhэmiууоt kэsЬ оtrпауэ
baglayrr. QiinН, Yaxrn ýэrq бlkаlэriпdэп Avropanrn sanaye
dёчlэtlаriпэ neft dagryan gаmilэг ltaliyanm sаhillэriпdап
kegiTdi. lИliya hэmgiпiп Avropa, Asiya, Аmеrikа чэ Аfгikа
бlkэlэтЫ эlаqэlэпdirэп Ьеупэlхаlq hava хаtlэri tizэriпdэdir.
ОIkэпiп соýrаfi mбчqф strateji саhаtdэп dэ qox
эlчеriglidir. NATO Italiyam СэпчЬi Avropada чэ biitiin ATalrq
dапiziпdэ бz hэrьi ýbteminin эsast hesab edir. onun этаzisiпdа
АВý чэ NATO-ya mэхsчs hэтЬi bazalm чэ tэlim mеуdапlап
уегlэgir.
Sath qчrчlчgll. Italiya sэth quruluguna gбта daflrq
бlkэdir. Orazisinin 3/4 hissэsini daýlar чэ уiiksэНiНэг tчtчг.
Itаfiуашп gimalrnda Alp daý sisteЙ чzапг. Аlрlапп ltaliya
этаzisiпэ diigэп сапчЬ hissasi ltaliya Аlрlап аdlашr. Olkэпiп
Frапsа, lsчеgrэ, Avstriya va Sloveniya ilэ quru sэrhэddi Ьч
dафаr boytmcadlT. Avropada эп hiindtir nбqta МопЫап чэ уа
Monte-Bianko (4807 m) бlkэпiп Fransa ilэ sэrhэddiпdаdir.

|16
 ОrоqrаГrk сэhэtdап mflrokkab quruluga malik Alp daý
sistemi qбvs рkliпdэ qэfЬdап-рrqа 1200 km mэsаfэdэ чzашr.
italiya Alplarrnda bir 9ох daý mаssiчlэri, 9ау dэrэlэri,
gбkаkliklэr va daý kеgidlэri vardrr. Кеgidlэrdэп avtomobil чэ
dэmiryollan pkilmis, kбгрfilэт salrnmrý, tчпеllэr tikilrniфir.
Dаýlаr 9ох hiindiir olduýrmdan чэ уаmасlап 9ох
paIgalandlýrndan buTada эНпgiliуi inНqaf еtdirmэk iigtin
эlчеrigli gorait yoxdur. Bёyiik sаhэlэri tutan gэmапliklэr Ьа
otlaq hеучапdагlфl inkiqaf еtdiгmэуэ ir*an чеriг.
Alp daýIarr nainki lИliyada, hэm dэ Avropada turizm-
rеkеаsiуа сэhэtdэп inkigaf etnd9 tэЬii Tegiondur. Alp
daýlarrndakr ftЬчпkаr tэЬiэt, iпfrаstrчktчг tiНlilэr kчгогЬ
Ыirаhэt, qrg-xizak turizm пбчlаriпiп inkiýafina sэЬэЬ
оIrпчgdчг. Др dаflаrrпdап сэпчЬdа Раdап (Lombardiya)
ovalrф уеrlэqir. Р"6дд oyaltЁr Др dаýlап, Арппiп daýlarl va
Adriatik dэпИ arasrnda iigbucaq formasr эmэlэ gэtirir.
ltaliyanrn уеgапэ genig diizэnliyi оlап bu ovahq Ро gayr
hбvzasini эhаtэ еdiг, Очаhýш qэrЬ hissэsinda, hiiпdiirlЁуй 500
- 600 m olan эrаzilэтdэ mеучэ Ьаýlаrr чэ iiziirnltiklar, Ро
gауrшп а9аф ахаrlагшdа Ьа heyvandarlrqla mэgýчl olan, taxrl
чэ рkэr gugunduru Ьесэrilэп Ьбфlаr уегlэgir. Padan oval_rф
ltaliyamn iфsadi сэhэtфп inkigaf etmig Ьбlgэsidir.
Др daýlannrn сэпчЬ - qэrЬ dачаmrш Apnnin daý-
lагr tэgНl ediT. Bu daýIm yarmada boyunca 1500-1800 km mэ-
sаfэdэ чzашт, hiindiiгliiytina gбгэ Дрlагlа mtiqayisada
аlgаqФr. Оп уiiksэk пфЬi Котпо dафdrr (2914 m). Diin-
yanrn gэпс dag ýЫеmlэIЬdэп biTidir, Оlkэdэ эhэпg daglarrnrn
genig yayrlmasr ilэ эlаqэdаr dафq Ьtilgэlэrdэ (ýэrqi Дрlаrdа,
ýimali чэ ýarqi Арппiпdэ, Siciliya va Sardiniyada) sэth va
уеrаIh kаrstlаrrп biitiin fоrmаIаппа rast рlmэk оlаr. Diinyada
эп uzun mаýаrаlаrdап biri Antroddeil (uz. 805 m) Alp-
lаrdаdг.
Siciliya чэ SaTdiniya аdаlапшп теlрГr Ареппiп уапm-
adasrnrn sэth qunrluguna охgаrdш. Adalarrn rеlуеfiпdэ daýlar

177
btiinliik tagkil edir. Sahil dfizэпliНэтi isэ kigik этаzilэтi аhаtэ
ediт.
ltaliya Avropantn se5вmik юnasrnda уеrlэ9iт. бlkada
tэz-tBz zэlтэlэ hаdisэlэri Ьа5 четir. Bunun asas sobbi geoloji
bжlmdan рпс strчktчгlаrdа daý эmаlэgаlmа prosesinin fэаl
olmaslфT. Оlkэdэ Ьа9 чеrэп zэlzэtэlэr эksэr hallarda afu nati-
сэlэr tбrаdir. MaTkazi чэ СэпчЬi lИliya daha 9ох seysmik fэаl-
lфа malikdir. )О( эsrdэ бlkэф l50-dэп aTtrq zэlzэlэ qеуdэ
alrnmrФrr. ttaliya diinyada vulkanizn tэzаhiirlэri olan dбчlэt-
lэrdэп Ьiгidir. Fэаliууэtdэ оlап vulkanlaTr Neapol yaпnlrýrnda
Yеzчй (1277 m) чэ Siciliya adasmdak Etnadш (3323 m),
Faydalr qаапfilаг. ltaliyada faydalr sагчэtlаг azdг.
Yanacaq чэ miпеrаl sеrчэtlэгlэ zэif bmin оlчпmчgdчг. Епт-
getika хаrпmаlr ilэ tаlэЬаtrпrп tэqriЬп l/6 hissasi бz sаrчэflэтi
hеsаЫпа бdэпilir. ýЦЦузdа ,az, "miqdarda..,.neft, Padan
очаlфпd*-tаЬii qaz grxarrltT. Sэпауе эhэmiууэtП kftkfird чэ
duz (Siciliyada), polimetall (SaTdiniya, ýэrqi Дрlат), сiчэ
(foskana), mоlihdеп. siirmз, boksit sоry4!агi чшфт. Civa
ehtiyatma gоrэ dапуаТа-Пdег tБчГJtЁБпТii-itiir. Olkэdа
miixtalif tikinti materiallarr ehtiyatr mбчсчddrrт. 7,xif аý
tаrгаг mэгmэri diinyada mэghчrdчг. Bu sэrчаtdэп hэlэ qеdБ--
-
zаmЪIfrl,i rоm.hlаr hеуkэltоrаqlщdа va Ьiпаlапп
Ьэzэdilmэsiпdа genig btifadэ еtrпiglэт. Оlkэdэ dag чэ boz
kбmtir, dэmir filйi, neft чэ tobii qаz sэrчэti azdш.
iqlim. Orazisinin ýimaldan сэпчЬа doýTu t 200 km
mэsаfэdэ uzanmast, rеlуеfiпiп хiЬчsiууэflэтi бlkanin ауп - ауr1
Ыilрlэri arasrnda iqlim fэrqlэriпiп уаrапmаstпа sэЬЬ
оЬпчфчт. Padan ovahýmda miilayim - bti, Siciliyada suЫro-
pik iqlim hakimdt. Materik hissаdэ усгlа9эп gimal ЬОlgоlэriпiп
iqlimi бlkэпiп ушшаdаdа уеrlэрп Ьitlgаlэriпо nisbaton
kопtiпепИlфr. Yanmadada va adalarda Аrаhq dепИ iqlim
tipi haНmdir.
Yаrtmаdашп епýй olma$ va Ьбучk mэsаfаdэ dэпйп
igэrilэriпэ daxil olmasl фпй hava kflflэlаriпiп бlkэпiп dеmэk
olar Н, b{itiin эrмilэriпэ iтэlilэmаsiпэ gэrаit уата&r. Italiya

178
subtropik tilkэ оldчфпdап Ьчrаdа orta tеmрегаtчr fэтqi
miisЫdir.
lqlimin Aralrq dэпИ tipli хiisчsiууэtlэri kand tэsэr-
rtifatrnda bitkiqiliyin ayrr - ауп sаhаlэriпiп inkipfrna olduqca
эlчеrigП Earait уаrаdrr. Оlkэпiп ucqar qimal Ьёlgэlэri istisna
olmaqla yanvarrn olta temperaturu 7 - 120 S arasrnda dayigir.
Siciliya Avropada qlýl эп isti kegan mэkап hesab
olunuT. Нэm Siciliyada, hэm do lиliуапrп чсqаr сэпчЬ эуаlаt-
lаriпdэ hэttа qlg aylarrnda Ьеlэ kэпd tэsэrriifаtt ЬitНlэтiпiп
Ьесатilmэsi flgtin эlчеrigli iqlim giraiti vardrr. Тэsаdiifi deyildir
К, ltaliya Avropada fаrаg tэrэчэzqiliуi ila tапrшr. IИliyada уау
isti, qчrч, buludsuz чэ gtinagli kegir. Оп isti уау Hlakli
Siciliyada mtigаhidэ оlчпчr. Bol btilik va gtМэgli gtiпlэriп
sауlшп ýох ohnasl Siciliya чэ Sardiniyada subtropik mеу- _

чэgiliуiп inКgaf еtdirilmэsiпэ эlчтigli ;эrаit уаrаdш. Atlantik

оkеашпdап gаlэп miilayim чэ riituЫli hava kЁtlэlэri daha рх
qэrЬ sаhillэгэ tэsir giistэrdiуiпdэп, уафпfilаrrп qаrЬdэп - gэrqэ
аЪ da olsa azatmast miigahida edilir. IltindflT Др daýtaTt til-
kani ýimaldan gэlэп soyuq hava kiitlаlэriпiп tэsiriпdоп
qоrчлЕ.
' tапчЬ чэ сэпчЬ - 9эгq эrаzilэr istisna olmaqla ltaliya
kifауэt dэгэсэdа гfitчЫ аЬа da, уафпtrlаr бlkэ iizrэ qeyri -
ЬэriЬэr paylanmrgdrr. ýimaldan сэпчЬа - doýTu уафпtrlаrrп
paylanmbi fэsillэr iizra dэуýiт. ttaliyanrn сэпчЬчпdа, Siciliya
va-Sardiniya adalarmda эп gox уафпt аг qlgda dii;ii_T. ОrИ
_

illik yaýmirlann miqdaTr Тirгеп danizi sаhillэriпdэ 1000 mm,

Siciliyada 600 mm-dir. Burada bezan yayda quraqlrqlar da Ьа9
verir. Il эrziпdэ eyni miqdarda yaýmtl alan Padan очаIrфпdа
isэ Ьчхаrlапmа az olduýundan riitubtlilik уЁksэkdir. Bu cnr
bbii gэrаit ovalrqda ýэkэт счФпdчrч, Еэltik чэ s.. kimi
rtitчьэtýечэп Ьitнlэriп Ьесэrilrпэsiпэ imkan чеrir. оlkэпiп
gimаlшdа Alp dаýlапшп оrИ daýlrq эгаzilэriпф isa ya$nfilar
9ох dЁgdiiуffпdэп aКnqiliyi inkisaf еtmigdiг.
taliyamn епsй чэ dафq эrаzisi uzun чэ
gursrrlu gaylarrn эmэlэ galmэsi фiiп эlчеrigli deyil. Yalnrz

179
gimalda slx 9ау gэЬkэsi mёчсчddчr, Оlkэпiп эп iri чэ gursulu
gayr olan Ро Padan diizэпliуiпdэп жtT. Опчп hбчzэsiпiп sаhэsi
tilkэ эrмЬiпiп l/zl-ni tutuT. ýimal эrаzilэrdэ gaylaT slx чэ
guгsчlч olduýundan burada ýччаппа iglэгi yaxgr togkil
olunmugdur. Др 9ауlаrrпш enerji ehtiyatr 9охdчг.
Арппiп уаrшпаdаýlпrп эп iri qау Tibrdir. Yanmada-
ruп iTi gауlагr эsбэп payz чэ qlg ауlаrшdа gursulu оlrг.
Yayda Ьэ qaylarda sчучп sэйууэsi lap аzаlш. Вэzi xlrda 9ауlаr
уау aylarrnda qчrчучr. Оlkэ 9ауlаrшdап elektrik enerjisi isteh-
salrnda, suvaTmada, yaýaytý mэпtэqэlэri чэ sэпауе mffэssisа-
lэriпiп su ilэ tэchizatrnda, Ьm dэ az da оЬа gэmigilikdэ bti
fаdэ оlчпчт,
ttaliya gбllэriпiп эksэriууэti dафq Ьёlgэlатdэ, hаm dэ
Adriatik danizi sаhillэriпdэ уеrlаgir. Др daýlarrndakr gбlbrin
sаhiliпdэ Laqo-Macore, Luqano, Коmо чэ digэr Ьупэlхаlq
dэrасэli kчrоrtlд1 5яllпmlgdг. lqlimin quraq, ву рЬkэsiпiп
Ьэ sеуrэk olduф сэпчЬ rауопlшdа siini sututarlar ffsЁnliik
tэýkil ediI Н, эkiп sаhэlэriпiп suvaTr'lmasl iiФп hэmiп
sututaTlardan kanallar gakilmi9dir.
Torpaq-bitki бrtПуП. ltaliyanln toтpaq бгtfrуЁ olduqca
rэпgаrэпgdiт. ýinalda Др dаýlатшdа daý - 9эmэп чэ daý -
mеgэ tоrраq!алr уауlmr5dш. Др dаýlаrrшп сэпчЬ эtэklэriпdэ,
Padan ovalrýrnln bбyiik hissэsindo qопщ - mеgэ tограqlап
fistiinlfrk tэgkil еdiг. Др daýlaTrnda oTta daýlrq эrаzjlэгdэ
tоrраqlаг podzollagmlgdrr чэ az mаЬчldаrdц.
Adriatik dэпИ sаhiliпdэ baИqhq tоrраqlап
уауlтш9dг. Siciliya adasrnda qэhчэуi torpaqlaT yaylшýdlт К,
Ьч da iiziim чэ digэr bitkilэrin Ьэтilmэsiпо эlчеrigli prait
уалаdrт.
Liqrл чэ Тirrеп dэпИэrЫп sаhillэгiпdэ diizэп, tэрэlik
чэ al9aq dафq эrмilэгdэ qшrша torpqlar (<tеrrа rosso)
уаFlпцýdг. Bu torpqlarda mеучэ аýасlаrl чэ tzflmliiklэr
salmmýdrr. Ро gayr dэrаsi Ьоучпса miinbit alliivial tограqlаr
yayrlru$rr. ltаПуашп torpaqlarr kэпd tэsэrгfifаtr, хЬЙЪ

l80
bitkigilik Ё9iiп эlveriglidir. Оlkэпiп эп mэhsчldаr tограqlаrr
diizэпliklэтdэ чэ al9aq daýlrq эrаzilэrdаdir.
ltaliyada hэmiруаgil bitki zоlафпrп уеriпdэ mаdэпi
subtropik bitkilor - zeytun, badam, sitrus bitkilaгi, хчrmа
aýacr iistiinltik tэ9kil edir. Lakin bezi эгаzilаrdа уаЬапt
Ьitkilэrdэп hэmiýэуаfll palrd, fualrq dэпizi gаш, sэrч aýact,
kaktuslar va s. dэ genig sаhэdэ уауdmrфш.
Daýlarda, dэпй sэчiууэsiпdап 500 - 800 m yЁksaНikda
palrd, ýabahd, fisfiq, qovaq aýacr, 1500 m yiiksaklikdэ isэ
iупэуаrраqh mеgэlэr уауlш9Фr.
Мерlэг бlkэ orazisinin tэqriЬэп 18 faizini tэ9kil еdir.
DaýlaTda bitki orttiyti gaquli zonallrq iiza yayrlmrgdrr. Olkаdэ
fauna чэ flоrашп mЁhafizasi mэqsэdilэ опlаrса qоrчqlаr чэ
Milli ршklаr уатаdrlrшgdr.
Gбdonilan tabii hndbalar va otraf mffhitin rktцrl
ргоЬlепrlаri. 0lkэпiп bzi Ыilgэlэriпdэ Ьа9 чеrэп siiriiýmэlэr,
sel, ugqun, zеlzэlэ уа vulkan hаdЬэlэгi, subasmalar;
Venesiyada torpaqlann 96kmasi; sэпауе sаhэlэriпiп tчllапfilап
hesabrna hачашп giгklапmэsi; sаhil'|этэ yaxrn уетlэrdэп ахап
9ауlаrrп sэпауе чэ kэпd tэsэтriifаtt ахшlаfl ilэ girklэпmэsi;
gбllэrа tuгgulu уаф9lаrш yaýmasl; sэмуе tullant arrnm emah
iizra miiэssisэlаriп istebal guciilriin zэif olrnasr чэ s.,dir.
2. Dбvlatin qкr inkýaf tarixi. Mfiasir idаrаоlшmа siste,
mi. Apnnin уаrrmаdаsшdа е. а. I miпillikdэ miixtalif иуfаlаr
чэ хаlфаr уаqаmrglаr. TaTixi mэпЬэlэrdэ gбstэrilir ki, Ьчпlаr
аrаsrпdЪ lаtш mэпgаli xalqtar iistiinliik tэ9ki1 еtmigdiг. Onlar
е.э. 753-cii ildэ Roma gэhэriпiп salrnmasmda miihiim гоl
оупаmrglаr . Rоmа gэhэтiпiп atrafinda yaýayan tayfalar rопв_
hlar аdlапdrтl]rшýlаг. Romahlar Фсlii эtrаf
rayonlarda уаýауап tayfalarr da iizlэriпэ tabe еtdiгmig va
onlarr tэdгiсэп гоmапlаqdrrшglаr. Rоmаl аr Roma impriya-
sш уагаtmаqlа Kigik Asiya, ýimali Afrika, Suriya чэ Fэlэstiпi
imperiyanrn tэгНЬiпэ qаtшglаr.
Еrаmlап 476+r ilinda Roma impeTiyasr dаф&lr чэ
lиfiуа miixtolif tayfalann (bizanslar, fгапklаr чэ s.) tэsiri

l81
altma dfiýiir. 756-cl ildэ frапНапп kall Roma рараýша
ltaliyanrn mэrkаziпdа torpaq hэdiууэ edir чэ опа gбrэ dэ
бlkэпiп mэrkэziпdэ dini dбчlэt уагаdilrт.
ВеtэliНэ, И-ХIV аsrlэrdэ ltatiyamn gimal, mэгkэz чэ
сэпчЬчпdа inkigaf siirэti miixblif idi. ýiпalda Genuya, Milan,
Vепеsiуа чэ bagqa gэhаrlэг stiгэtlэ Ыiyiiynrdii. Оlkэпiп сапчЬч
чэ аdаlаг igýаlgrlаrrп tаlirшпа rпэrчz qal&$ndan lэпg inki9af
edirdi. Матkэzdэ Ьэ Roma рраlаппа mэхsчs dini dбчlэt
-
уеrlэ9irdi.
XIV-XV аsrlагdэ ýimati чэ Маrkэzi ltаliуашп эksэr
gэhэr dбчlаtlэгiпdэ zаdэgап аilэlаriпiп giiclti haНmiyyati
уаташтugФ. Florensiya, Boloniya чэ Ьiг ята iri gэhэr
dбчlэtlэтdэ Х[Y osrda kapitalist miiпаsiЫlэri уаrапmаф
ba9lamr9dr. Umчmiууэtlэ, oTta эsrlэr ltaliya tагiхiпdа feodal
mбvcud olrnasr ila sасiууэlэпiг. XV эsriп
sопlаппdа ltaliya Ер;ЕaFл lspaniya, Avstriya чэ Frапsа ага-
sшdа miiЬаrizэ mеуdашм pwilir. ХИ эsгdэ lиliуапrп xeyli
Ьsэsi lspaniyanrn, ХИII aвrin эwэllэгiпdэ isэ Avstriya
НаЬsЬчтqlапшп hakimiyyэti altrnda оlчr. Napoleon miiha-
riЬаlэri dбчriiпdэ бIkа эrмisi Frапsапш isýah altrnda olrц. Вч
18l4_ca ilаdэk davam edir. l860-cr ilin axцlafmda lиliya tor-
раqlап ltalya krallrýrnda Ьiтlэ$iгilir, I870-ci ilda ltaliyada
Milli dбчlэt уаrафlш. l922*i ilda Italiyada Mussolininin fа9Ы
фimi уаrашr. II diinya mflhаriЬsiпdэ ltaliya Нitlеr АImа-
niyasmln miittаfф kimi igtirak edir. lИ3+ii ildэ аlmап
qogunlarl ltaliyanr igýal еdiг. l9,{4cii ilin iyununda inфlis-
аmегikа miittэfiq qоgчпlап Romaya daxil оlчr чэ Italiyanr al-
mап igýahndna azaa ыiт. l946-cr ilin iучпчпdа lиliya rеs-
publika elan edilir.
l948*i ildэ qflwэуа minan АВý-ш KMargall рlаш>
Italiyaya da gаmil edilir. Hamin il qэЬчl еdilэп yeni kons-
titusiya бlkэпiп demokratik qiiwэlэriпiп bбytik nailiyyati idi,
Avtorital idагэ iisulundan demokratiyaya kegid hэm bazaT
iqtisadiyyatl, hэm dэ sosial mЁdаfiэ yбniimlii olduýundan,

|82
Ьчпlапп hэr ikisinin mexanizпrinin yenidan iglапilmэsiпэ
imkan
formasr. ltaliya parlamenfli чпitаr геsрчЬ-
likadш. Оlkэпiп bagglst parlament t,эrаfiпdэп 7il mЁddatina se-
9ilэп prezidentdiT. Ali qanunverici отqап 2 palatadan (respub-
lika ýenatl чэ deputatlar) iЬаrэt parlamentdir.
lcraedicilik Sэdr bagda olmaqla hбkчmэt tэrэГlпdэп
(Nмiгlэr gчrаsr)уеriпэ yetirilir. Italiyanm miihiim siyasi
рагfiуаlаrr: Sol qiiwalarin demokatik partiyasr (SQDP),
ttaliya xalq paTtiyasr (iXP), Xristian demokratik partiyasr
ёDP), (lraП, iиliya!) hэrэkаfi чэ s.-dir. OmumiИliya эmэk
konfederasiyasl tilkэпiп niifudu чэ giiclii hэmkаrlаr birliyidir.
lnzibati сэhэtdэп iиliya 20 чilауэtэ Ыiliiпtir. Bu vilayat-
lэтiп tэrkiЬiпэ 94 ayalat, 8101 kоmmчпа daxildir. Оlkэпiп 5
эуаlоti (Siciliya, ýагdiпiуа, TTontino-Alto_Adice, Vale-d-
Aosta чэ Friule-Venesiya-Culiya) xiisusi mчхtаIiууэt satu-
suna malikdir. Oyalat hakimiyyэt orqanlarr iiz salahiyyatlэri
gэrgiчэsiпdэ qanunverici qаrаr чеrэ Ьilэт, icraedici oTqanlaTl
уеrli mаsаlэlэriп hэlliпdэ genig sэlаhiууаЬ malikdiTlэr.
Italiya BMT-nin, NATO-nun, Аi-шп, digэт rеgiопаl чэ
Ьупэlхаlq talkilatlarm iizviidiiT. ltaliyanm miiasiг Ьупэlхаlq
tэgkilаflаrdа rоlч опчп tэkсэ igtirakl ila tаmаmlапшт. О,
daxili чэ xarici siуаsеtiпdэ mibiT dбwЁп miihtim reallrqlannr
пэzатэ аlrг.
ltaliya Respublikasr ila АzэrЬаусап Respublikasr аrа-
srnda diplomatik эlаqэlаr 1992-ci ilin 8 mаушdа yaradrlmlgdrr.
Нэr iH tllkanin payИxtrnda miivafiq sэfitliНar fэаIiууаt gбstэriт.
3. Ohtli va gаhаrlаr. Olkэ эhаlisiпiп fэтqli хЬчsiууэti
Milli tэTkibin yekcins olmasldr. Эhalisinin 977o-i italyanlar-
drr. Bunlar Avropada rоmап dil qlupuna aid edilan goxsayh
xalqdш. Milli azlrq tэgkil еdэпlэr (friullar, triollulaT, franstdar,
sloveniyalrlar ve s.) эsаsэп ёlkэпiп Аlфrlа sэrhаd Ьбlgэlэriпdэ,
аtЬапlаr чэ учпапlаr СэпчЬi ltatiya чэ ýardiniyada yagayrTlar.
Italyan millati Avropa чэ Asiya tayfa чэ хаlфапшп Apnnin
уапmаdаsшm уеrli эhаlisi ilэ assimilyasiyasl пэtiсаsiпdэ

183
fоrmаlаgmrgdrr. ltalyan etnosunun qadim эsаsrпl р,пап чэ
fiпiНуа mэdэпiууэtiпiп tэsiri altrnda оlап etrusklar чэ latmlar
(rоmаhlаr) tэgkil cdir. Rоmа hаkimiууэtiпiп mбhkэmlэпmэsi
rоmапlаgmа prosesinin Ьаglапфсrпt qoymugdur. Rona
impliyasrnrn rоmапIаgmrg ahalisi dэfэlаrlэ btilagl millэtlэr чэ
gэlmа xalqlaTla ýпrпап, эrэЬ, alrnan) qangmrglar. Опа gбгэ dэ
бlkэпiп gimal чэ сэпчЬчпdа itаlуапlапп mflasiT gбrйпrigiiпdа
miПtэlif etnik хiЬчsiууэtlэr aydrn эks olunur,
ttaliyada 58,1 mlп. пэfэт эhаli уа9ауrr. Olkаdэ tэbfi
аrhrп 0,04Yo.dir. ýinal tltilgэlэrlэ miiqауisеdэ сэпчЬdа bbii
аrhm yiiksэkdir. Olkэ эhаlЬiпiп sayr чэ strukturunda xarici
miqrasiya эhэmiууаfli rоl оупауr. Uzun illэr ltaliya kiitlэчi
emiqrasiya бlkэsi оlпчgdш. Ilaarda бlkэфп хаriсdэ 10 mlп.-
dап 9ох italyan уа9ауrr. АВý чэ Kanadada (5 mln.-dan qox),
Frапsа чэ Alrnaniyada (2 mln.), ATgentina чэ Braziliyada (1,5
mlп.-dап 9ох) itаlуапlаг yapylr. МЁаsir dбчгdэ ltaliyada
immiqrasiya da sЁrэtlэпmigdir. Оlkэуа gаlапlэr атаsшdа
аlЬапlаr, эIэЫаr, Balkan dбчlэtlатiпdэп оlапlаr goxluq tagkil
еdir. Daxili miqrasiya сапчЬdа kэпd уеrlэтiпdэп qimaldakl
рhаrlэrэ
diпdаrlапшп aksэTiyyati katolikdirlэr. italyan-
lаrш hayat tэrziпа katolik kiЬэ mffhftm tэsir edir. Вчпчп *as
sаЬаЬlэтiпdап biri бlkэпiп paytaxtl Romada Vatikan dбчlэ-
tinin уеrlэgmэsidir. LaHn Нlsэ qапчпlапшп (хiЬчsi!э Vatika-
ntn) he9 dэ harmsr Нitlэ tэrэfiпdап Ьirmэпаh qаrgrlапшr.
Оlkэdэ ahali эrаzi iizrэ qеуrlЬrаЬ yeгlagmi;diT. lta-
liyanrn gimal чэ mэrkэz diizэпliklэri эп sц moskunlaýrmý эга-
zilэrdir. Вч, intensiv эНпgilik, miiхtэlif sэпауе sаhаlагi, liman
чэ tчгiап fэаliууэti fiфп эlчеrigli imkапIаrш olmasr ilэ izah
оlчпчr. Оlkэ iiтэ огtа sжlrq l kv, km{э 193 пэfэr olduýu
halda, dЁzэпlik оrаzilэrdэ 1 kv. kmdэ zl00450 пэГэr tэgkil
еdir.
hissэsiпdэ чгЬапizаsiуа
ргоsеsi intensiv gedir. Оlkэdэ эhalisinin sayl l00 miпdэп artlq
olan gэhэгlэгiп say artrr, yeni 9аhэт уаrашт

l84
чэ gепiýlэпir. 0tka эhаlisiпiп |T/o-i 4 iti gэhаrdэ - Rоmа (3,5
mlп.), Milan (1,7), Neapl (1,2 mlп.) чэ Тчriпdэ (1,1 mlп.) уа-
gaylr. Тчriп рhаriпdэп Мilапаdэk olan эrаzi tam uTbaniza,
siуаlа9ш9 Ьбlgэdir.
Paytrxtn qsа зосiууеd. Roma ltаliуашп digar gэhаr-
lэriпdэп ШyiiНiiyii, tarixiliyi, iqtisadi potensiah, siyasi va
mэdэпi mаrkэz оlmа$, turizn ýаhэsiпdа ЬеупэIхаlq miqyasda
tanrnmaýr ilэ segilir. ýэhэriп мhэsi 209 kv. km,dil. atrafl ib
Ьirlikdэ Roma 1507,6 kv. km sаhэпi аhаи еdir. Romada 3,5
mlп. пэfэr (2010) эhаli yagapr.
Roma Тirrеп dэпiziпdэп 27 km aralr, Tibr gayrnrn hэr
iki sаhiliпdэ уеrlэgir. ýэhэr б tэре (Kapitoli, Vimiпal, Eskvilin,
Seli, Kviniral, Aventin) fizэriдdэ sаlrпmrфlт. Вэzi mэпЫэrdэ
9эЬгiп 7 tэро ffzэтiпdэ уеrlэgmаsi gбstэrilir. Roma ltаliуашп
inzibati
рауИхtl чэ бlkэпiп 94 эуаlаtiпdэп fuftinin - Latsionun
mэrkэzidir. Latsio ауаlэtiпiп alveriф coýTafi mбvqeyi чэ
tэЬЬti, ilk пбчЬdэ опчп Тirrеп dэпИ sаhifiпdэ уеrlэgmэsi
ауаIэtiп baglrca phaTi Romada tuTian sэпауеsЫп inkigafi
flgiiп gpnig imkan уаrаtmrgdr.
Rоmашп iqlimi fualrq фпИ tiplidiг. ýаhаrdэ уапчаr
ауmm olta tеmреrаtчrч 70S, iyulunku 25,805 tэskil ediT.
ýэhэrэ dfipn illik yaýrntnln miqdarr 500 mm,diг. Romanrn
эlчсigli tэЬiеti пэiпki уафа, hэmgiпiп ilin bЁtiin fэsillэriпdэ
tчrЬt qэЬчl еtmауэ imkan уаrаdrr.
Roma dtiпуашп an qэdim qэhэтlэriпdir va опч <<эЬэdi
рhэry аdlапdшrlаr. ýэhоr iki hissэdап iЬаrэtdiт. Qэdim Roma
mtbiT Romadan bir пе9э mеtт aýaýlda уеrlэýiт. Фdim Roma
аЬidэlэriп zэпфпliуiпэ gёrэ segilir. ýаhаrdэ
Mikelancclonun gah эsэгi оlап hеуrаИmй gбrйпiigэ malik
МiЩэddэs ýоtr kiЬэsi бlkэуэ рlэп tчristlэri сэlЬ еdэп эп
miihtim arixi abidadir. Ohэdilagmig Rоmа рhатiпdэ Vatikan
mikrоdбчlэti yerla9ir ki, RenBsans va Barokko iblubunda 9ох
sayda saraylaT чаrdш,
Roma 9ох funksiyalr qэhэrdir. ýэhатdэ xidmatin Ьiг
stra пбчlэri (tiсаrэt, tuTizm, dбчlэt араrаh va s.) ужqr inНgaf

l85
etmiýdil. Roma sanaye btehsalma gбrэ Milan, Тчгiп va
Genuyadan sопrа бlkэdэ diirdiincii уеri tutur. ýэhаrdэ elek-
trоп, yeyinti, уЁпgiil (tiКg, mеЫ, toxuculuq, ayaqqabt), р-
liqrafiya чэ kimya sэпауе sаhэlэтi inkisaf etdirilir. Roma qэhэri
atrafinda Ьэ kand tэsэrrflfаfi mацпlап, neft emalr miiэssisэlэri,
hэгЬi miiаssisэlэr, lЕS-lэг vardrT.
Roma уахшlrфпdа (Kasagia чэ Fraskati) elmi -
tэdqiqat чэ atom mэrkэzlэri уеrlэgir. Etikiimэt idатэlэгi, iгi
banklar, sЦоrtа чэ tiсаrэt idaTalэri, Ьеупэlхаlq girkэtlэriп
оfislэri, Ьэzi Ьеупэlхаlq tэgkilаtlаr Roma qэhэriпdэdir. Bu
tiКlilэr эsаsэп gаhэriп yeni hissэsiпdэdir. Rоmапrп qэdim
hissэsi isa t980-ci ildэп arxeoloji qoTuq elan edilmigdir.
4. бIkо iqtbadiyyahnm iimшmi saciyyasi ye apancr
sдhаlаri. Italiya yiiksak iqtisadi gбstэгiсilаrэ giirэ <Btiyiik yed-
dilэrэ> daxildir. Faydah sэrчэtlэriпiп mahdud оldчф gэrаitdэ
tэsэrriifаtmdа ixtisaslr isqi qfiwэsi, пisЬэtэп м хаmmаl чэ
yanacaq ъlэЬ еdэп sаhэlэrdэ istehlak va iхrасаt аhэmiууаtli
йаffiIlТ-iýЕМl оlчпчr. Опа gбrэ dэ iqtisadiyyatl фiiп
ёlkэпiп хагiсi iqtisadi эlаqэlэri bбyiik эhэmiууэtэ malikdir.
lиliya iqtbadiyyatrmn miihfim хiЬчsiууэti tэsэrriifаtlп
nizamlanmasr va stimullagФnlmaslnda dёчlэtiп fэаl rol oyna-
masrdtr. iqtbadiyyata dбчlэt tэrэfiпdэп tэsiriп fоrmа чэ
xaTakteri miiэууэп dэrэсэdэ sosial-siyasi аmillэтlэ mtiэууэп
оlчпчr. Вчпlагdап biTi intensiv inНqaf еdэп gimalla gегi
qalmrg сэпчЬ Ыilрlэтi аrаsшdа sosЫ-iqtisadi hэуаtdа kэsНп
hiss оlчпап regional fэтqlэrdir. lИliуа elmi-texniki чэ texnolo-
giya sаhэsiпэ, energefika va kэпd tэsаrriifаtl istebahna gбrа
Ачrорашп уiiksэk inkigaf etmig digar 61kэlэriпdап hэlа da geri
qаIrг. Rефопчп digэr бlkэlагi ila mtiqауisэdэ бlkэпiп tаsаг-
rflfatmda dбчlэtiп rolu, <gizli iqtisadiyyatrш miqyasr gox Ьб-
yiikdtir. Diiчlэt tэгэГtпdэп пэzаrэt оlчпап пэhэпg holdinqlэr
бlkэпiп iqfisadi hayatrnda mtihiim mбчqеуэ malikdirlar. Qаrа
metallurgiya, mаýmqауЕmq nэqliyyat va гаЬitа sаЬsiпdэ,
kredit-bank эmэliууаtlаппdа sanaye уепidэпqчrmа institutu

l86
fэаliууаt gбstэгiт. МЁhiim ЬапНаr, dэmiт чэ avtomobil yollarr,
ачiаgirkаtlэr чэ s. dбчIэtэ mэхsчsdчг.
Iqtbadiyyatda чэ ham dэ фаsаtiп miihtim sаhэlаriпdэ
xibusi kapitalrn rоlч Ьбуfikdflr. Оlkэdэ кFЬЪ> (avtomobil чэ
digэr nэqliyyat vasitэlori istebah), <Montedison> (kimya чэ
elektrotexnika), KOlivettb (idага avadanlф), <Ф_erillbl (rezin-
texniki ачаdапlrф diinyada mэ9hчт girkэtlэrdir. Оlkэdэ kapital
чэ istehsalm tэmэrkiИэgmэsi regionun digэr бlkэlэri ilэ
miiqауisэdэ а9аф sэчiууэdэdir. Kigik va orta miiэssisэlэr iis-
tiiLnliik tэýkil ediт. Olka ЬеупэIхаlq coýTafi
эmэk Ыilgiisiiniin ixtisaslaýmasma Ai бlkэlэriпiп tэsiri
Шyiikdflr.
Sапауе. Sэпаувiпiп struktrrrunda daýTradan sаhэsi zэif
inkiяafi ila segilir. Sэпауе va ixracat эhаmiууэfli sэшэtlэri tэbii
qаz. kalium duzu. сiчэ, mэrmэr, azbst чэ digэr tikinti
йвiегiаllатrdrr. Olkэdэ btehlak olunan mincral sэrчэtlэriп
'lФ/о-i, 847o-i idxal оlчпчr. Elektroenergetika
texniki соhэtdад inkiýaf emi; япауо sahasidir. оwэllэг бlkэdэ
эsаsrш SЕSJэr tэýkil ediгdi. Наагdа
elektik enerJl btehýalmda lES-in payr 8Ф/о tэ9Кl edil, AES-
lэriп payr Ьэ azdш. IsteЫat< оlчпап elektrik enerjisinin Ьir
hissэsi idxal hеsаьша (эsаsэп Frапsаdап) бdэпilir.
Emaledici sэпауеdэ metallurgiya, mаýmqаушпа, kim-
уа, yiingffl чэ yeyinti sаhэlэri segiliT. idxal оlчпап
хаmmаlа эsаslапrт. Kokslagan kбmiiriin hаmrя ABýdan
gэtiriliг. lstehlak оlчпап dэmiт filйinin ф7г,i, metal his-
iэIаriпiп 757o-i, manqan fdizinin 7Фlo-i idxal оlчrtчr. Ме-
tallurgiya miiоssisаlэri аsаsэп liman gэhэrlаri чэ уа iri magrn-
qауппа mатkэzlэriпэ doSrr meyl edir. Qаrа mttallurgiyanln
<iniivыiшi 4 metaПuTgiya kombinatr (Genuya, Neapol, ýоm-
bino, Тоrапtо gэhэrlэriпФ) toýkil edfu. Olvan va уtirrф metal
istebah sаhэsiпdэ aliiminium sэпауеsi, сiчэ, qчтф9чп, sink
эridilmэsi хiisчsilэ segilir. Olvan metallurgiya mffаssЬэlэri
elektгik епеrjisi mэпЫэriпэ (aliiminium, sink, maqnezium
mйssisэlэr) va уа polimetal Гrlizi уаtаqlаппа dоFч (qчгФsчп

l87
этitrпэ miiэsýisэlэri) meyl еdir. Ekoloji сэhаtdэп tahlffkэli sa-
yrldr$ fiфп italiya бziiпiiп zэпgiп sэгчэti olan qtrmи miпеrаl
(civa 2-sчlfф yataqlanndan dеmэk olar ki, istifadani dауап-
drmrgdr чэ сiчэ btehsahna gбга diinyada liderliyini itirmiqdir.
Мrgпqаушrа бlkэпiп emaledici sanaye mэhsчllапшп
Vr-ni veriT чэ Ьч sаhэdэ mэgýчl оlапlаrrп saylna gбrэ birinci
уеrdэdir. Bu sаhэ maýrn чэ avadanlrýa olan daxili tэlabatr
эsаsэп бdэуir. Маgшqауlгmаdа avtomobil istebah xiisusila
segiliT. ltaliya diinya Ьаzаппа avtomobil ixrac еdэп mtihiim
dбчlэtlаrdэп Ьiridir. оsаsэп minik ачtоmоьiцэтi istehsal edilir.
Bu sаhэdэ <FЬТ> konserni пэiпki бlkэdэ, hэm dэ diinyada эп
giiclЁ xiisusi giтkэtdir. Olkэ эrаzisiпdэ yayrlmrg <FtДТ>lп
zavodlannda tаkсэ minik mаgmlап deyil, hэm dэ yiik mа;lп-
laTt, vaqon, elektTovoz, traktoT vo s. istehsal edilif. (FIAT>
miiэssisэlэriпiп эksаriууэti Тчriп рhэri va опчп atrafinda
уетlэgir. italiyanrn canubunda Neapol уаппlrЕшdа va
Раlеrmоdа <FlAT>rn yeni miiаssisэlэтi fааliууэtэ baglarrugdrr.
Gэmiqауrтmа эпэпэчi sаhаdiг. Вч sаhэ эsаsап Kltakan-
ter > giгkэtiпэ mэхsчsdчr. Olkэdэ elekпotexnika, хiisчsilэ
опчп yeni sаhэsi elektTon sэпауеsi inkigaf etdirilir. Еlеktго-
texnika mahsullan ьtеьаLшп эп mtihiim mэrkэzi Мilапфr.
Son illar сэпчЬdа Neapol чэ Ваri рhэrlэтiпdа elektrotexnika
miiэssisэlэri fэаliууэt gбsыir. Кэпd tэsaпiifatl mаýmqауrrmшl
(xiisusilэ trаktог) inНgaf etdiriliг. Magrnqayrrma miiэssisэlэ-
rinda Ьm dэ kimya, toxuculuq, ayaqqabr, yeyinfi чэ poliq-
гаfiуа sanayesi iigiin avadanlrqlar istebal edilir. Марпqаугmа
mэrkэzlэri аsаsап sэпауе сэhэtdэп inkigaf etmig ýimaldadrr.
Olkэdа kimya sanayesi inН;af etdiTiliT. Bu sаhэdэ iizvi
Нmуа хiЬчsilэ segilir. Iri nefbkimya miiэssisэtэгi neft mэh-
sullart чэ tэЬii qaz эsаыпdа fэаliууэt gбstэriт. Olkэпiп neft
emah sэпауеsi hэm dэ Avropada эп giiclЁ sahadir. Вч sаhэ da-
xili blэbatr tidэmаklэ yana9l neft mэhsчllап ixTacrna gбrэ
AvTopa iilkэlэri araslnda segiliг. Italiyaya хаm neft Aralrq dэ-
nizi чаsitэsilэ Yaxrn ýаrq чэ ýimali Аfгikаdап gэtkilir. Olkэпiп
эп iri neft emalr miiassisэsi Siciliya adastnln 9imа1-gэrqiпdэ

l88
усrlэgmig Milasso рhтiпdэdir. sэпауеsiпiп digэr
mаrkэzlэri ýimal sэпауе iqtbadiyyatr iigfln
yerli чэ id.\al оlчпап tэЬii qaz 9oI аhэmiууэtlidir. ТэЬii qaza
olan tэIэЬаt ildап-ilэ artrT чэ lИliya onu ýimali Afrika,
Nidегlапd va Rusiyadan idxal edir,
Nefbkimya mэЬчllаrt 9ох mtiхtэlifdiг. Bu sаhэdэ plas-
tik kЁtlэ чэ kimyovi lif btehsalr siirэtlэ аrtr, tИliуа lak-boyaq
чэ sэпауеsiпiп inkigafma gбrэ dэ Avropada segilir.
tохшсчlчq sэпауеsi bu sаhаdэ 9аlr9апlатш
sауmа gtiтэ ikinci уеrdэdir. Toxuculuq mflэssisэIэriпdэ раm-
brq, учп, фk, сЁt, kэИп, kimyэvi lifdэп раrgа чэ iplik istehsal
olunur. Yffksak kеуfiууэtli hааr рlИr чэ tгikotaj istebalr
iizгa ixtisaslagmrý (BenettonD giгkэti Avropada mэghчгdчт.
Toxuculuq miiэssisэlаri бlkапiп gimаh чэ mэrkэziпdэ уегlаgir.
Ayaqqabr btehsalma gбгэ ltaliya dЁnyada 2-ci (АВý-dап
sonra), iхrасmа gбrэ isэ l-ci уегdэdiг.
Оlkэ iqtbadiyyafinda уеуiпfi sэпауеsi miйiim rоl оу-
пауr. UпtуЁtmа sэпауеsi qox inkiqaf etmiцdir. СэпчЬdа Nea-
pI rауопчпdа unla yanagr makaron istebal edilir. Маkатоп
istebalma gёrэ diinyada lюi уетdэdir. Копsегч (meyva va
tэrэчэz, эt va Ьаhф istehsalr, gэгафilrq inkigaf etmigdir.
ltaliyada 9этаЬ чэ zeytun уаВ, pndiT hэlэ qэdim zаmапlаrdап
istebal оlчпчr. sfld mэьчllап istebalr miъssьэlэri эsаsап
ýimal iqtisadi . Emaledici sэпауепiп digэr
sаЫэri meН, tikinti materiallan, Fглiý qablar чэ s. isteh-
salrdrT. ltaliya zэrgэrlik mаmчlаtlап btebalma gбrэ dtinyada
qabaqcrl уегlэrdэп birini tчtчr. Поrепsiуа, Roma, Venesiya
zэrрrlik mаmчlаtlаппа gбrэ goxdan mэghчrdчrlаr.
Kand tаsarrftfah. Тэhii praitin эlчсrigli olmaslna Ьш-
mayaraq, эrzаq mэЬчllаrmа olan tэlаЬаt tam бdэпilmir. Bu,
бlkэdэ kigik (6 ha) az gэlirli tэсаrrfrfаtlалш 9ох olmasr ila izah
olunur. Bitkigilik ibtffnliik tэgkil edir. Sitrus, iiziiтn, zeytun,
mеучэ, tаrэчэz Ьэrilir.
ltaliyada baýgdrq 9ох inkigaf etmigdir. Baýgilrq mэЬчl-
lап araslnda miihffm эhэmiууэti оlап iИimqillffyiin inkigf

189
tarixi 3 min il bundan аwэlК dбчrэ aid ediliг. UztimФltik
эsаsшdа garabgrlrq inkigaf etdiTiliT. Мэlчmdчr ki, ltaliya
diinyada эп iTi gэrаЬ istehsalgrsr, ixracatgrsr чэ istehlakglsldrг.
ýэтаЬ istebahna gбrэ ltaПya FTansa ilэ rэqаЫ арапr.
ltaliyanl "Ачrорапп эп Ьбучk Ьаф" adlandrrrlmasr
tэsadiifi deyildir. ВеIэ ki, бlkэdа hэг il 7 - 8 mlп. tona qэdаr
miiхtэlif mеучаlэr - эrik, gavalr, alma, атmчd чэ s. ytE-rlrr.
Меучэgilik эsаsап Emiliya - Romaniya, Veneto, Каmрапiуа,
TTentino - Дtо - Adice оуаlэtlэriпdэ уауilmrфr. ttatiya
diinyada sitrus meyvalэri istchsal еdэп ап iri dбчlэtlэrdэпdir.
Sitrus mеучэlэri yrýrrTrma gбrа ltaliya Avropada Ispniyadan
sопга iНnci уегdэdir. Оlkаф ildo 4 milуоп tondan агhq ýitrus
mеучэlаri ylýllrr.
Sitrus meyvalarinin аksэr hissэsi сэпчЬ эуаlэtlэriпdэ,
хfisчsilэ Siciliyada Ьесэrilir. Kampaniyada, Apuliyada, Ка-
lаЬriуаdа, Sardiniya, Siciliya, Liquriya эуаlэtlэriпdэ пагiпgi чэ
portoýal Ьесэrilir. Siciliyada limon plantasiyalaTda yetigdiriliT.
lИliyada qrеурfrut, beTqamot, cinotto va digor sitrus mеу-
чэlагi уеtigdiгilir. Berqamot Apnnin уапmаdаstшп ucq.rT сэ-
nubunda уегlэ9эп Recio - di - Kalabriya эуаlэtiпdэп bagqa
dЁпуапlп heg Ьiг уеriпdэ Ьаr чеrmiг. IИliуашп ATahq dэпizi
sаЬillэriпdэ zeytunguluq da inkigaf etdirilir.
Dэпli Ьitkilэrdэп buýda, qаrфdаL Ьесэrilir. Qэltik уýr-
mlпа gётэ Ачгораdа l*i уегdэdiт. Bu sаhэdэ mэhsчldагltф
gбrэ gэltik Ьесэrэп арапсr diiчlэtlэrlэ biT srтаdафr. Qэltik бlkэ-
пiп suvarrlan tоrраqlагrпdа Ьесэriliт.
Тэrэчэz чэ bostan ЬitНlэri genig miqyasda Ьесэrilir.
BitКgilik Eimalda, xibusila Раdап ovaltфnda intensiv inkigaf
etdiriЦr. italiyada ctilciiliik inkigaf etmi;dir. Umчmiууэtlа
italyanlar gffl sечэп xalqdrr. Olkэdэ hэm dekorativ, hэm dэ
sanaye эhэmiууэtli giillэг Ьсэтilir. Еfiг уаф чэ dekorativ
bitkilar iilkэпiп biitiin эуаlэtlэгiпdа becarilir.
Кэпd tэsэrriifаtrпdа hеучапdаrlrýrп rotu tэdriсэп атtlг.
Otlik чэ siidliik istiqamэtindo heyvanйrlrq бlkэпiп gimalrnda
saxlamlrr. Dipr rауопlаrdа ekstensiv istiqаmэtdо xrrda

l90
buynuzlu mаlqага Ьэslапiliт, Bir sга heyvandarhq mэЬчllаrl
va уеm idxal olunur.
Naqliyyat va xarici tiсдrоt. Оlkэ этаzЬiпiп konГrqu-
rasiyasr пэqliууаt gэЪаkэsiпiп meridional Ьfiqаmэtdэ оlrпаstпа
sэЬЬ оlrпчgdчr. Enlik Ьtiqаrпэtiпdэ yollarr уаlпи Padan
ovalrфndadrг. Olkoda avtomobil пэqliууаtrшп rоlч 9ох bбyiik-
dfir. Quru ilэ yii& dapmalann hiýsasi опчп pyrna diýffг.
'З
Avtomobil уоllапшп iimumi чzчпIчф 300 miп kmdir. Вчпчп
yarrsl ýimai rеgiопчпчп раупа dЁgiir. Olkэпiп сэпчЬ Ьбlрlа-
riпdа avtomobil уоllап sп deyildiT. Dоmфоl пэqliууаtr ýol_
lапп iimrrmi чzчпlчф 20 min km) аhэmiууэfiпэ gбrэ avtomo-
bil nэqliyyatrndan gегi qalsa da, son illэr yeni yollaT gэkil-
mэsiпэ xtsusi Гrkir verilir.
Daxili va xarici dagrmalarda dэпй пэqliууаtl miihflm
rol оупауrr. Оlkэdэ l44 dmiz limаш чаrdrr. Вчпlаrdап эп Ь6-
уЁуii Genuyadш. О, hаm da biittn Aralrq dэпИ sahilindэ эп iri
linandш. Adriatik dэпИ sаhiliпdэ уеrlеgmig Triest роrtч Ge-
пчуашп rэqibidir. Triest yiik dбчriууэsiпэ gбrэ ltaliyanrn 2-ci,
Ачгорапш isэ эп miihflm neft limanlarmdan Ьiridir. СэпчЬi
IЫiya роrtlаrшrп yiik dбwiууэsi artrr.
Оlkаdэ aviasiya nцliyyatl sflrэtlэ inkiqaf edir. Hava
хэtЬтi ltаliуапш iri gэhэrlэтЫ Ачrорапrп чэ digar regionlann
tilkэlэгi ilэ аIаqэlэпdirir. Веупэlхаlq аhаmiууэtli эп iri аеrо-
рогtlатr Rоmа чэ Milan 9эhаrlэriпdэdir.
xarici ticrrot. хагiсi tiсаrэt
miihiim rol oynayI. mэhsчllап (пэq-
liyyat чаsiЫэri, miiхtэIif cihazlaT, hesablama magtnlarr чэ s.),
kand tаsогriifаtr чэ эfzаq mоЬчllагr, hааr , ayaqqabr,
kimya чэ ncft-kimya mэhsчllап iхrас edir. hazlr
mэЬrrllаr, ma$rn чэ avadanhq ixTacl ilэ mЁqауisэdэ 2 dаfэ
azdг, enerji dagrylolan, аrzаq чэ mineTal хаmmаlш payl isэ
9охdш. Xarici tiсаrэtiпiп 600/o-i AI бlkalari, хfisчsilэ Frапsа чэ
Almaniya iladir. Idxalmda ОРЕК бlkэlэri, iхrасrпdа АВý
фangiil чэ yeyinti sэпауе mэlrsчIlаrr) miйЁm rоl oynaylr.
Rusiya ilэ аlаqэlэri с€чiýlэпiг. Rusiyadan tэЬii qaz, neft va neft

t91
mahsullaTl, metaI hЬsэlэr, bazi mаgп va avadmltq, mе9э
sэпауеsi mэhsчllаrr. istehlak mallaTr alrT. Rusiya isэ italiyadan
hааr istehlak mаllаrr - paltaT, ayaqqabr, arzaq, dаrmап рrера-
ratlaTr, mebel чэ s. idxal ediT.
Оlkэпiп xarici tiсаrэtiпdэ manfi saldo ftаsф furizm,
gэmi tэrsапэlэri va emiqrantlarrn pul kёфгmэlоri hesabma
бdэпilir. Diiпуашп bir sга ёlkэlэriпdэ faaliyyat gёstэrэп
italyan tikinti giтkэtlэri Ьбуftk gэlir gэtirir.
Тчrizm. lqtisadiyyatrnrn miihiim sаhэsidir. Вч sektorda
1 mln.-dan artlq adam galr;ш чэ 2009-cu ildэ tчтizmdэп 40,2
mlrd, dоllаr gэlir эldэ edilmiяdir. Нэmiп ildэ italiyaya 43,2
mlп. паfэr turist sаfэт etmi$iг. TuTizm sэпауеsi уiiksэk inkigaf
ctmigdiT чэ 61kэdэ tчгistlэriп qэЬulч iigiin ЬупаlхаIq saviyyэli
infTastruktur уатаФlmrqdrr. Меhmапхапаlаrdа уегlэriп sayrna
gбrэ Avropada l-ci уеrdэdir. TuTizm sеktоrчпа dбvlat
orqanlaTr пэzаrэt ediT. Тчrizrп biznыinin 3/4ff 3 gэhэтiп -
Rоmа, Venesiya, Florensiyantn payrna diigtiг. Romaya sаfаг
еdэп bfitiin tчristlэr Vatikan dбчlэtiпi ziуаrэt edir, milуопlагlа
turbt qэdim ýап-Маriпо ila tаш9 оlчr.
Daxili farqh va rфопrl siyasat. ТэЬii ргаitiпэ, iqtisa-
diyyatlnm inkiqaf sачiууэsi чэ ixtbaslagmasma, sosial-siyasi
хiЬчsiууэtlаriпэ gбrэ ltaliyada daxili fэrqlэr QэrЬi Аwорапrп
digэт бIkаlэri ilэ mЁqауisэdэ bбytikdih. Оlkэ iqtbadфatrmn
zэif yeri gimal чэ сэпчЬ аrаsшdа istebal qflwэlэriпiп qеугi
ЫаЬэr уеrlэgmэsidir. Orazbi va эhаlisiпэ gбгэ ;imal ча сэпчЬ
аrаsmdа uyýunsuzluqda kэskiп fэrq пэzэrэ 9агршr. Оlkэ
эrаzisiпiп бOУо-i, эhalisinin 65Yo-i gimalrn, mЁvafiq оlаrаq 40
чэ 357o-i сэпчЬчп payrna diýiir. Iqtbadi сэhэtdэп gегi qаlrшq
сэпчЬ tэsэrriifаtrп inkigafl iigiin хфi zэif potensiala malikdir.
СэпчЬ regionunda istebal aparatr zэif olmaqla mэhdчd
mаliууэ imkanlarr mэhdчddчг.
ýimalda i'lkэпiп iri sэпауе mэrkэzlэriпiп аksэriууэti
(Мilап, Genuya, TuTin, Venвiya чэ s.) уеrlэgiг. itаliуашп сэ-
пчЬ hissэsiпiп miihiim sэпауе чэ mэdэпi mэrkаzi NeapolduT.
Roma gэhэri de Ьчгаdа уегlэgir. ýimal va СэпчЬ arastnda

|92
giistaTici!эT о dэrэсэуэ gatrT ki, 9imalda Liqa NoTd kiitlэчi
hэrэkаtr meydana gэlтпigdir. Bu tэgkilat бlkэпiп gimalmda
daha уш9r yagamaq пiууэtilа hatta ltaliyanrn diрг hissаsiпdэп
ауп_lтпаýr tэklif edir. Lakin AI sератайmэ qar;r glxrr. АI-шп
Tegional fondundan ltаliуашп canub rауопlаппrп inkisafi
mэqsэdilэ уtiksэk потmа (25%о) аупlmgФr,
ttatiya эпапэчi olaraq 3 rеgiопа аупlrr: ýimal, Мэrkэz,
СэпuЬ. Вч rфопlаr mýтаfi miivqelэri, tэЬii ýэraitinin miП-
tэlifliуi, sosial-iqtisadi inkiýaf хiЬчsiууаtlэriпэ gбrа fэrqlmiг.
ýimal rеgiопч ёlkэ iqtbadiyyatlnda hэllеdiсi rоl оупауlr. Оlkэ
этаzisiпiп 2./5 hissэsiпi аhаtэ еdэп bu rеgiопdа эhаliпiп уапdап
goxu, sanayenin ?3-si сэrпlапmisdir. lstehsal Мilап-Тчriп-
Genuya ugbucaýlnda уiiksэk sачiууэdэ mэтkэzlэgmigdir. О,
Ачторашп daha 9ох sэпауеlэgmjg эrмilэriпdэп saytfur, ýimal
regionu, эsаsэп Padan ovalrф italiyanrn tax апЬаrr hesab
оlчпчr. Оlkэф dэпli Ьitkilэг, tэrэчэz чэ bostan Ьitkilэтiпiп
xeyli hissэsi Padan ovalrýmn рауrпа diigiir, Regionda hey-
vandarlrq atlik чэ sfldliik istiqamэtinфdir. ýimalda пфiууаt
gabаkasi dэ inkisaf сtrпiфiт. lИliyanrn xarici tiсаrэti эsаsэп
ýimal Tegionu vasitэsiladiT.
Markaz rеgiопч iqtisadi inkigaf sэчiууэsiпэ gбгэ ýimal
чэ СэпчЬа пisЬэtэп оrи sэчiууэdэdir. Olkэпiп эгаzЬi, эhаlisi
vo istebal mэЬчlчпчп 1/5-i Мэтkаziп рауша diigiir. Regionun
sэпауеsi gохsаhэli olsa da, ёlkа miqyasrnda хiЬчsilэ sеgilэп
sahasi yoxdur. Regionun, hэm ф tilkonin iri рhэri Romadrr.
Таriхimэdэпi, siyasi vo tэsэrгtifаt funksiyasr ilэ уапаqц Roma
hэm dэ пэqliууаt va tiсаrэt-mаliууэ Tolu оупауrr.
01kэ эrаzisiпiп 25-si, эhаlisiпiп l/3-i СапчЬ rсýопчпчп
payrna dtigiir. Canubun уапmаdа hissэsi adalarla miiqауisэdэ
inН9af etrni9diT. Region siПus va kэпd tэsаrriifаhпrп digэг bib
Нlэriпiп istebalrna gбrэ segilir. СэпчЬ аsаsэп аqrаr rауопdчr.
Sanayвi kэпd tаsэггiifаtt mэЬчllаппrп emalrna ыаslашr.
Yeyinti sэпауеsi inkigaf etrnigdir. Dtivlэtin dаstэуilэ sоп illэr
rеgiопdа аSr sanayenin Ьэzi sаhэlэri inНgaf etdiTiliг чэ
iimummilli эhэmiууэtа maПk iri mЬsЬэlэr уаrаФlrr. Region-

193
da пэqliууаt sаЬkэsi gепislэпdirilmiфiт. Iqtisadiyyatrnrn in-
Hýafl ilэ yanagr СэпчЬdа hэlliпi gбdэуэп sosial ргоЬlеrпlоr
hэlэ dэ miivcuddur. СэпчЬ regionunun gэhэгlэriпdэп Neapol
xtisusi mбчqеуэ mаПkdiг. О, бlkэпiп iri gэhэri, rеgiопчп mii-
hiiLrn iqtisadi чэ mэdэпi markazidir.
Regional siyrsat. IИliyada regional siyasatin asasmr
бlkэпiп gегi qаlпчg (Siciliya чэ Sardiniya daxil olmaqla) СэпчЬ
rефопчпчп iqfisadi inКpfinr sffrэtlэпdirmаk tэýКl edir.
Оlkаdэ гефопаl siуаsэtiп Ьа9lапфсl 1950-ci ildэп hesab еdiliг.
Нэmiп il ttaliya hбkчmэti tаrаfiпdэп <Canuba уаrdшп kas-
sasu>, <СэпчЬi ltaliyada ictimai эhэmiууаtli xffsusi iglэr tiqfin
Fond> tasb edildi. СэпчЬdа geTiliyi агаdап qаl&rmаq mэq-
sadilэ htikчmэtiп bu mffhtim qэrаппdап б0 il бtmэsiпэ, iqti-
sadiyyatm inkisafi milli рrоqrашlап gэrgiчэsiпdа miihiim tэd-
Ьirlэriп hэуаtа kеgiriЬпэsiпэ Ьахmауагаq ýimаl-СэпчЬ ara-
srnda sosial-iqtisadi fэтq aradan qal&rrlmayrb. <€эпчЬа уат-
drm>> геgiопаl siyasэti mэhsчldаr qiwэlэriп уеrlэgdirilmэsiпiп
dtivlэt Ътаfiпdэп tэпzimlэпmэsi ilэ tаmаmlапmш. оlkэdэ
regional рlапlаg&rmа kоmiЫаri уаrаdrlшgdrr. lqtbadi inkigaf
рlапlаппа daxil еdilэп isfiqаmэflэr аgфdаklшdlr:
- Мёчсчd iqtisadi чэziууаt пэzэrэ alrnmaqla milli mэh-
srrldar qiiwэlэriп уеrlэgdirilmэsЫп regional аsрktlэriпэ aid
bdqiqatlarrn iglэпilmэsi;
- lqtisadiyyatrn hэr bir sektoru чэ опчп tагkiЬ Ыss*.
lэriпiп эlаqэsiпiп tэhliliпэ asaslanan regional tэdqiqаtlапп
араг mаsr. Вчпчпlа alaqadar iqtbadiyyatm mfiхtаliГ saha-
lэriпэ dбчlэt tэгэfiпdэп kapital qoyulu;u рrоqrаmlаrrшп tэrtiЬ
edilrnэsi;
- Ьlэ planlarrn kigik sanaye, kand tasarгiifatl чэ turizTt
zопаlаrша gamil еdilmэsi;
- lqtisadiyyafin biittin sеkiоrlатrш эhаtэ еdэп va bfrtiin
чilауэtэ aid olan (mas., Sardiniya dirqэlig рlаш) ,аmчmi inkigaf
рlапlагrшп iglэпilmэsi чэ геаlizэ еdilmэsi чэ s.
BunlaTdan Ьаzilэгiпi (Trerrtino-Дto-Adice, Valle-d-
Aosta, Sicilip, Sardiniya, КаlаmЬriуа чilауэfi чэ s.) hёkчmэt

194
qэЬчl etmiý ча xibusi regional ЬdЬirlэriп siyahrsrna salmrgdlT.
Qeyd edak Н, Аi-шп digэт бlkэlэri ilэ miiqауЬаdэ Italiyada
tasэrriifatm inkiýafinda bzadlar daha qаЬапq пэzэIа 9аrр[.
Bu, mэrkаzi чэ yerli hаkimiууэt orqanlannl regional inki;afda
чуДчпlчёа nail olmaq mэqsэdilэ yeni mэпЬэ чэ mexanizm
axtaImaЁa sёчq etmalidir.

Таkrаr figfiп sшаllаr:

1, Itаliуашп соýтаГr mбvqeyinin iistiinliiklэrini izah
edin,
2. Оlkэпiп iфmi tаsэrriifаfiп ixtisaslagmasma песэ
tasir etmigdiT?
3. italyan millatinin foTmalagmasmda hansr tayfalaT чэ
хаlqlаг miihiim rоl оупаш9Фr?
+. ёkJпiп iqtisadiyyatmda miihiim girkэtlаr
hапsilаrdш?
5. Olkanin daxili fэrqlэт hапsilаrdlr чэ опlаrrп
ixtisasla9masr hansl Ьtiqаmэtdэdir?
6. ýimal чэ СопчЬ гефопlаrrшп inkigafinda Ьrqlэr пэ
ilэ йаh оlчпчr?
7. Milan-Turin-Genuya ч9Ьчсаýrпш ýimal
8.
9. diinya

l95
l-=
 швоLlчlо
АSiYл REGiONU ча SUBREGioNLARI

2.3.1. Region Ьаrаdа flmllmi паlцmаt

Asiya platenimizin эп Ыiyiik qitэsidr. Yег qurusunun

tэqriЬэп 30 Уо-пi эhаtэ еdэrэk ýimal ушшпkiirэsiпdэki, biittin
соýrаfi qurgaqlarda yerlagmýdir. Аsiуапш qimаldап-сэпчЬа
uzunluф 8200 km, qэrЬdап-9атqэ Ьэ 8500 km-dir. Sаhэsi
Qafqм bolpsi dэ daxil olmaqla 43,5 mIп kv.km{ir. Вчпчп 8
mlп kv. km-i уатrmаdаlаг, 2 пlп kv.km-i аdаIаr tэgkil edir.
Diinyamn эп уiiЬэk zirvasi (Comolunqma_8848 m), gtillэrlэ
tutulmug dаriп gбkэkliklэr (Bayka1-1620 m, Olii daniz-396 m)
чэ qчrч Тчrfап фkэliуi (-l54 m) Asiya эrаzisiпdэdir.
Хаriсi Asiya adlanan эгаziпiп (уэпi Rusiya
Federasiyasr чэ Маrkэzi Asiya dёчlэtlэri btisna olmaqla)
sаhэsi 27,7 mlп. kv. kmdir. Вч агаzidа mэskчпlаýап эhаliпiп
sayt 4,0 mlгd. пэfэгэ (2008) gаtmrфr.
Asiyanrn siyasi хэтitэsi bir 9ох уiйlliklэr эrziпdэ for-
mаlаgmаýа Ьаglаш9 чэ ХV эsтdэп еtiЬагэп, buTada bag чег-
mig i;ýalgr miihатiЬlэr пэfiсэsiпdэ siyasi хаritэ dэfэlэrlа dэуi-
gikliyэ mэrчz qalrm9drr. ХV эsriп sопlап ХVI эýriп эч-
чэllегiпdэп еtiЬаrэп Asiyanm genig эrаzilэri mйstэmlэkэgilэr
tэrэfшdап zэЬt оlчпrrг. II dfinya mflharibi Ьа9а gatdrqdan
sопта da Ьчгаdа Вбучk Britaniya, Frапsа, Nidегlапd ча Роr-
tuqaliyanrn miistэmlэkэ эrаzilэri qalmlФ. Вчпdап bagqa for-
mal sчrэtdа miistэmlэkэ оlrпауап Ьэzi dбчlэtlаr (Irап, Эf-
qашstап, Qin) isa hэqiqi mэпаdа XD( оsгdэп еtiЬаrэп о za-
manki, qiidrэtli dбчlаtlэriп ýiyaýi чэ iqtisadiЬiг dаirаsiпdэ
idilэт.
Mfrasir Asiyaшr siyasi хэritэsi II dflnya mtihагiЬэsiп-
dэп sопrа mtistэmlэkэ rejiminin daFlmasr ila tam deyigiНiyэ
mэrrrz qаlтш$l. Наагdа Ьчrаdа ВМТ iizvff olan 39 вiЬtэqil
dбvlat (MDB бlkэlэтi чэ Tayvan istisna olmaqla) var.

l96
 Аsiуашп tэЬii gэrаitiпiп бziiпэmэхsчs xibusiyyatlэri,
опчп kеgmэkеgli tarixi опа gэtiliЬ glхаrпчýdш ki, Ьчrаdаkr ёl-
kэlэr gox miiхtэlifliуi ilэ segilirlaT, Мэsэlэп, dёчlэtlэг tutduqlarl
аrмiпiп ЬбуiiНiiуiiпэ gбгэ 9ох fэrqlапirlэr. Веlэ ki, Asiya
бlkэlэriпdэп ikisi Qin чэ Hindшtan уегlэgdiklэтi эrаziуа gбгэ
diinyamn пэhэпg бlkэlэri sшаsшdаdш. Orazbi 1,5 mln.kv.km,
dэп- 2,2 пlп kv.kma qэdаг olan d0чlэtlэr (Sэчdiууэ
ОrэЬistапr, indoneziya, lrап чэ Monqolustan) 9ох Ыiyiik
аrмiуа malik dёчlаtlэr sIrasrna aid cdilir. ОrмЬi 500 min
kч.km{эп 1,0 mlп kv.km-e qэdэr оlап dбчlэtlэr isэ (Pakistan,
Тiirkiуэ, Ofqanrstaц Муапmа, Yаmэп чэ Tayland) iri
diiчlэtlэrэ aid etmak olar.
Asiyada arazisi l00 miп kv km-don az olan dбчlаtlэriп
mбvcudluýu ilэ yanagt эrаzЬi 1000 kv.km чэ ondan biT qэdэr
агtц olan flg dбчlэt (Ьhrеуп, Maldiv RespuЫikasr чэ
Sinqapur) mtivcuddur. МiЩ ауýэ iiqiin qeyd еdэk Н, Qin Xalq
эгаzisi onunla bir qiЬdэ yerlegmig Maldiv
оrаzisiпdэп 32 miп dэfэ ЫiytikdiiT.
Asiya iilkalэTi усr lэФНаri arazi ilэ ЬЬ, эhаtiпiп
sayma gбrэ da Ьir-Ьiriпdап faTq lэпiтlэr. Regionun iki dбчlэti
(Qin чэ Hindbtan) эhаIiпiп sауmа gбrэ diiпуашп пэhэпg бl-
kэlаri sayrlrT. Опlапп hэr Ьiriпdэ 1 mlrd. пэfэrdэп шhq пaFFпl
mэskчпlаgrЬ. Вчпdап bagqa regionun daha 4 бlkэsiпdэ
(indoneziya , PaНstan, Banqladeg чэ Yaponiya) mэskчпlаgап
эhаliпiп sayt l00 mlп. пэfеrdэп аrfiqdr . Daha 5 бlkэdэ (Vyeb
паm, Filippin, lran, T'tirkiya va Tayland) шэskчпlаgап эhа-
linin sayr 50-100 mlп. паfэr arasmda tаrэddiid edir. ohalinin
sауmа gёrэ пэhэпg, 9ох bбyiik чэ Ыiyiik 61kаlэrlэ yanagt
Asiyada эhаlisi 1,0 mlп пэfэrа qэdэr olan iilkэlэr da (Вэhгеуп,
фtэr,Кiрr чэ Maldiv Rвpublikasr) mбvcuddur.
CoSafi чэ geoslyasr mбчqеlэriпэ gбrа dэ Xarici Asiya
бlkэlэri Ьir-Ьiriпdэп fэrqlэпir. Эsliпdэ 39 miЬtэqil dбчlэtiп
bdytik эksэriууэtiпiп dэпidэrо birbaga glшgr var.Daha do$usu
bu dбчlаtlэriп 24ii doniaahili 61kэ аdlапdrmаq оlаr. Ве9
dбчlэt (Kipr, Вэhrеуп, ýri-Lanka, ýarqi Timor чэ SinqapuT)

l97
isэ adada уеrlэgmiglаr. Dбrd dбчlэt (indoneziya, Filippn,
Yaponiya чэ Маldф arxiplaqlarda уеrlэgmig dбчlэtlэтdiт.
LaKn б бlkэпiп (Monqolustan, Оfqашstап, Оrdfiп, Nepal,
Butan чэ Laos) dэпizа ЬirЬаgа glxlgl yoxduT. Diinya dэпй чэ
okeanlarrna ЬirЬаgа 9lхrц оЬпауап бlkэlэr iрrisiпdэ эrаziсэ эп
nahangi Monqolustandш.
ТэЬii И, XaTici Asiya бlkэlаri sosial-iqtisadi inkigaf
sэчiууэlэriпэ gбв dэ Ьiт-Ьiriпdэп kэsНп sчrаtdэ dэ
fэфэпiтlэr. Опч da dеmэk kifауэtdir ki, ужlп чшflага qэdэт
rефопчп 39 mfistaqil dбчlэtiпdэп yalnrz 2-si (Yаропiуа чэ
lsгаф iqtbadi сэhэtфп inkigaf etmig ёlkэlэг qTupuna aid
cdiliгdi. Haarda bu qrupa rсфопчп daha iH бlkasini (Коrеуа
Respublikasr чэ SinqapuT) aid еdirlэr.
Опч da qeyd еtmэk lааmфr Н, Tegionun inkigafda
оlап бlkэlэтi аIаýmdа Qin, Hindistan, Раkistап,ТtтКуэ чэ
irап iqtisadi саhэtdап теgiопчп inkigafda оlап diрr dОчlэtlэ-
riпdэп 9ох fаrqlэпirlэr. ОlЬаttэ, regionda iqtisadi саhаtdэп zэif
бlkэlэг dэ (OfqanlsИn, Yэmэп, Banqladeg, Maldiv, Nepal, Bu-
tап, Laos) az deyil. Regionda neft dоПаIlап hеsаЬша чаrlап-
mrg dбчlэtlэr (Sайiууэ ОrэЬistаш, Kiiveyt, Qotar, Вirlэ;mig
ОrаЬ ОтдiгliНоri, Вэhтеуп, Вrчпеу чэ Ь.) xiisusi mбчqеуэ
mаlikdiгlэr. MilП glirin Ь пэЬrэ diipn miqdanna gбrэ
regionda Yaponiya, Sinqapur, Koreya RespuЫikasr va Ъzi
пеft gшагап чэ опч iхrас еdэп бlkэlэr fэrqlэпir.
Аsiуашп siyasi хэгitэsiпdэп dашgаrkоп qeyd еtmэk la-
aTndrT ki, buTada mбчсчd olan bfrtiin dбчlэt idаrэgilik for-
mаlап чат. 39 mfistэqil dбчlэtdэп 25-i respublikadrr (эksаriу-
уэti prezident reýpublikaýl&r), l3 dбчlэt Ьэ mопатхiуа gэk-
linda idaTa оlчпr. Маrаqlr сэhэt odur ki, Xarici Asiya dбv-
lэtlэгiпdа qаФпlаr ёlkэIоriп siyasi lidеrlэri оlчr. Bu sаhэdэ Ха-
rici Asiya dбчIэtlэri Ачrоршп fistэlэуirdilэг. Мэsэlап, Hin-
dЫanda Indira Qandi, lsrаildэ Qolda Меуег, Pakistanda Ве-
nazir Bxutto, Тtirkiуэdэ Tansu Qillэr, ýri-Lankada ýiгimачо
Вапdаrапikе ёz ёlkэlэrЫп Ьаs паzirlэri оlпч9lаr. lki dОчlэtiп
(Filippin va lndoneziya) pTezidentlori qаФп оlmч$чr.

l98
 ; Xarici Аsiуашп mопаrхiуа rejimi 11 dбIlэti igэrisiпdэ
Ьiri imреrаlоrlчq (!apn!ya), rtДrdU kriilц -(0rdiiп, Butan,
КЙЬоса чэ Tayland), ikЬi эmirlik (Kiiveyt чэ Ьhrеуп), legi
isэ miiйq mопагхiуаlаrdrr (Sэчdiууэ Orэbistanl, Вirlэqmiя
эrэЬ оmiriiklэгi, оmап, Qэtэr чэ BTuney). 30,zl0 il эwэlэ
qэdэr Irап, ОfqашsИп чэ haqda da mопаrхiуа reiimi mtivcud
ihi. Хаrtсl'Дsii,апrп ф dбчlэii teokratik mопагхiуа рkliпф
idаrэ olunur (Sэчdiууэ ОтэЬЬtапr, Оmап v_a. _В_rцде9. QэrЬ
ёlkэlаriпiп ш-ПiЙjsЬЫ lrап islam Respublikasrm da
teokratik rejimli dбчlэtlэrа aid. еdiтlэr. Xarici AsiyanrB 2
miЫэqil dОчlэti (PaНstan чэ lran) бz konstitusiyalarrnda
rэsmi idlarrna Islam sбdэriпi аIачэ еdiьlэr. i
_lmibati-лazi qчrчlцrцца gбrэ Xarici Аsiуашп эksэт
dбчlэtlаri yekcinsdirlar. Веlэ Н, 39_diidаfiэп 3{щitш апсаq
besi Glindisиn, Pakbtan, Malayziya, Муапmа чэ Вirlэsmig
оrъь' omirliklari) federativ ýэkildэ idатэ оlчпчтlаг, Вч
federasiyalar igэrЬiпdа Malayziya чэ Вiгlэ9пч9 ЭrэЬ OmiTliyi
disатlэйdап bi, qэdэг fэrqlэпir. Мэsаlэп, 13 sultanlrqdan
iЬirаt Маlауziуашп dбчlэt Ба99rsr hэr 5 ildэп biT biT sчlипlа
эчэz olunrrr. i/eddi эmiгlikdап iЬаrэt оlап Вirlаяmiý ОrаЬ
omiTliklэrinin dбчlэt baggrsrm hэт 5 ildan bir эrпiтliнэгiп
'
gurasr segiT.
Abpadan faTqli olaraq Аsiуаrшп subregional bбlgiisii
еупiсЁт gбstэrilir, Аdэtэп, Asiyada
biitr]in c.oýraii эdоЬiууаtdа
dбrd ЬбЙik вчЪ,rефоп аупrlаr. ýэ:Е_Дiуе subregiэnuna
Ьэzэп йэrLэzt ýй; афа sчЫеgiЙ-ч da dфlir. Qэпй,
QэrЬi АsЙ subiegibnunu Ьэzеп Yaxrn чэ ом
ýэдq ad-
йdrпrlаr. Qeyd etmak lazrmdг ki, bu sчьrсфопlагrп hamtsl
tаriхi-mэdэпi Ьбlgэlаrdir.
Хагiсi Азi}ашп (qaynдг> пбqtаlаri. 0tэп эsriп iНnci
уаrrsшdап Хаriсi Asiya siyasi чэ hэгЬi-siуаsi цчцjýэЬг
iegionuna gewilmi;dir. Bu mfiпаqфlэгiп bir qismi ХХLоsrэ
dэ аdаmФrт. Regionun эп (qaynaD) nбqtэsi СэпчЪ-QэФi
Asiya subregionudur (Yахm чэ Orta ýэrФ. Вчrаdа bizim ф-
пэЙэ kimi-hэll оtчпЙаmщ рrоЬlеmlэr: Ьrаil,FэЬtiп, Kiir,

l99
diistan, Крr, Оfqашstап proЫeminin hаЦ еdilmэmэsi siilh-
sФТ ЬgэriууаiГdТiiпйi dtgtiпС,ПrПr.
Falastin ргоЬlеmi Yчхапdа adrm gakdiyimiz siyasi
рrоЬlеmlаr iртisiпdэ Fэlэstiп pToblemi daha da qэdimdir.
IsTail-Fэlastin miinaqigэsi 1948-ci ilфп Ьгi davam еdir.
Мэsэlэ ondadr ki, l947-ci ildэ BMT-nin Ваq Maclisinin qэтаrl
ilэ (29 noyabT) tагiхi Fэlэstiп эrаzisiпdэ iki miisiaqil dбчlэt
yaTadrlrBlr idi: Israil чэ Fэlэstiп. l948*i ildэ Ьгаil dбчlэti
yaгadrldl, ашmа ВМТ qэrаппdап 60 il бlkэdа mibtэqil
Fеlэstiп dбvlэti уаrа&Imаdr$пdап, Fаlэstiп эrэЫаri ёz
azadhqtaтl uýTunda эksэт hallarda mflhшiЬэуэ gечrilап
miiЬатizэ араптlаr. Lakin Israil чэ опчп hачаdаrlап Fаlэsfiп
dёчlэtiпiп mibtэqilliyina mtхtэlif чаsitэlэrlэ mапе olurlar.
Кftгtilfistrп ргоЬlеmi. Bu problemin riigеуmi I dfinya
mffhаriЬsiпdэп sоша Оsmапh imрriуаslшп фkmаsiпdэп
sопrа чtisэt aldl. Наqiqэtэп imреriуашп genig эrаzilэтiпdэ,
эsлiэп опчп dафq Ьбфlэriпф fars dilli kifud tayfalan
kompakt рkildэ yagaylrdrlar. Imрriуа ауп-ауп dбчlэtlэrэ
paгgalandlqdan ýопrа kГlrd tауfаlап da miПtэlif бlkэhdэ
(tffrКуэ, lraq, Iгап, Suriya) уа9аmаф mэсЬчr oldular. Вч
faktla rааiаgmауап Kflrdistan liderlari miistэqil dбчtэtlэгiпi
yaJatmaq uffunda mflЬаrйауа bagladllar. Вэzi hallarda Ьч
miiЬаrЬ hэrЬi toqqugmalarla nэticelaniTdi. Son опilliklэrф
Ьч mЁЬаrЬ lraqda чэ Tfirkiyeda daha genig vfisat almrgdr.
lTaqda kirdlэrэ mrrхtаг vilayat уаrаШпаq htquqi veгiidi.
Osaýan tеffог iisuiundan istifadэ еdэп kiird d0уШgtilэгiпэ qargl
Тiirkiуэ son illэг gеф aks эmаliууаtlага bagladr.
Крr рrоhlеml. Оwэlki, iH siyasi mfiпаqiýэ осаф ilэ
тпfiqауisэdэ bu цоЫеm xeyli gec, l90-ci ihin оrtаlаrшdа
Ьа9 чегmigdi. Bu опuпlа эlаqэdаr iф ki, 9.2 miп kv.km эrаziуэ
malik Kipr adasl iki hissэуэ раrgаlапdr. l974-cn ildэ
Yunamstanda hаkimiууэti эlэ kеgiгmig hэrЬgilэr (qаrа
роlkочпiklэт) Кiф Yчпашstапа ЬirlоSirmэk ideyasш irэli
siirdiilэr. Tiirkiyo Respublikasr isa Кiрrdэ уаgауап kiprli
tiirklarin hiiquqlaпnrn pozulmasma mапе olmaq tgtin оrауа

200
бz qоgчп hеуэtii giiпdэrэrэk аdашп gimal bsэsini (эsаsэп
tiirНэriп mаskчпlа$ф Ьбlgэlф tutur. Kiprli tflrНэr isэ 1983-
сЁ ildэ bu Ьоlgвdэ ýinali Kipr Тfrгk RespuЫikasr
adlan&rdrqlan dёчlэfiп уагаdrlшаsrш elan еdirlэr. ВМТ Ва9
katibliyinin vasitэgiliyi ilэ tiirk чэ учпап iсmаlrrп arasnda
danrgrqlar арапr. Кiрr рrоЬlеmiпiп nizama sаhпmаsrшп эsаs
mаr шш siyasi саhэtdэп ЬrаЫ hiiquqlu iri iсmашп dжil
olduф vahid suveTen dбчlэtiп уаrаdilmап ta9kil ediT.
Оfqашstап ргоЬlеml. Вэgтiууэti паrаhаt еdэп kэsНп
рrоЫеmlэrdэп Ьiridir. Bu бlkэdэ 30 ildэп arttqdlT ki, miihаriЬ
gediT. MiihaTib бlkэпiп daxili рrоЬlеmiпdэп arhq Ьупэlхаlq
рrоЬlеmа pwilnigdir. Qoxsaylr эфап qagqrnlarr Pakiýtan,
lrапа, QэrЬi Avrop бlkэlэгiпэ sарЬпmiglэr. hoblemin уа-
rашпаýцuп эsаs sэЬЬi: l973-cn ildэ Оfqашs!апdа monшxiya
rejimi lэýч оIчпчr va demokratik теsрчЫikа fisчl-idаrэsi
уата&lrг. Аmmа bununla rааlаqmауап etnik qruplaT araslnda
miinaqip уаrашr. Bu miiпаqigэпi yatшmaq tigfin rэsmi Kabil
Sovet hбkчmеtiпэ оrауа qoýun hеуэti gёпdатmэk mаqsэdilа
mfiтасiэt еdir. 1979-сч ildэ Sovet qogun hissаlэri Ofqanrstana
daxil оIчr чэ 10 il bu бlkаdэ qalrT, Diinya ictimaiyyatinin blabi
ilэ OfqanrsИndan Sovet qoýunlan gшапlrr чэ о vaxtdan
Ofqamstanda etnik zэmiпdэ Ьý veTmiý mýпаqiрlэт daha da
qlzlgr. Bu hаdЬэdэп sonra эks inqilaфr чэ tегrоrlа mэgфl
оlап qiiwэlэт ТаliЬап Ьгэkаh adbna'n чэ хаriсdэп idатэ оlч-
пап daha gflclfi hэrоkаflа Ьirlэ;iг. Ofqan отdчsчпа qalib gэlэп
talibangrlar l992-ci ilda Kabili tчtчrlаr. Оъп asrin 90-о ill+,
riпdэп Ьаglауаrаq ОfqашsИпdа раrtйап mtiharibsi gedir,
tоrrоr hаdЬэlэri sэпgimir.
АВý{а tеrrоr aktlarl Ьа9 verdikdon sоша (1l sen,
tyabr, 200l) АВý hбkчmэti tэrэfdаg dбчlэtlеr ila эlhir olub,
ОfqашsИпа qogun hissэlэri 9lхапr. Теrrоrlа mЁЬагizэdэ Аzэr-
ЬЙап Respublikaslmn Ьir tафmr ОfqашsИпdа fааliууэt gбs,
tаrmisdiг. Оlkэуе daxil olmuq ЬуDэlхаlq hэгЬi qflwаlэr Та-
liban hэвkаfiш zэгеrsИэФirir. Аmmа Ьчrаdа tепоr hаdЫэгi
azalmrr, эksiпэ goxalrr.

20l
 СапчЬi Asiya subregionunda чzчп miiddat iki mflпаqigэ
осаф оlmчgdчr, Кэgmir problemi. Hindistanla РаkЫапrп
sэтhэd Ьбlgэsiпdэ уеrlэgmig чэ эhаlisi эsаsэп miisэlmапlаrdап
iЬатэt оlап Кэ9miтiп эrаzisiпi PakЫan бz эrаzisiпэ Ьirlэqdiт-
mak пiууэtiпdэdiт. Аmmа kа9mirlilэr пэ Hirdbtana, пэ da Ра-
kistana Ьirlэgmэk istэmir. Oz miistэqil dбчlэtlэriпi yaratmaq
istэdiyindan bu, Ьzэп miihаriЬэ ilэ паtiсаlэпэп Hindistan,
Pakistan miinaqipsinэ gevriliT,
ýri-Laйa рrоЫеmi. Bu gэrфпlik осаф iilkэпiп сэпч-
bunda va mэтkэziпdэ уаýауап бlkэ эhаlisiпiп 750lo-ni tэýkil
еdэп siпqаllаr ilэ бlkапiп gimalrnda уаýауап tаllilэr аrаsrпdа
gedir. Оtэп эsгiп 7(bci illаriпdэ бzlarini <<Talillam рlэпglэтil>
idlandгan tаlillэr miistэqil dбчlэt yaTatrnaq f*riпэ iistiinlf&
чеппэуэ baglayrrlar. Qeyd olunmalrdlr ki, эsаsоп dini (sin,
qallar buddist, tаfillэт isэ induistdirlт) zэmiпdэ Ьа9 чtrmig bu
mtпаqфуэ 2002-ci ildэ son qoyuldu. Hamin il tаlillаrэ ýri
Lanka tarИbinda milli muxtariyyat verildi.
СапчЬi-ýацi Asiyadr da Ьir пе9а (qaynar) пбqtо olub.
Bu ilk пбчЬэdэ lndoneziya эrмЬiпdа bag чеrmig miiЬаhisэ
ocaqlaTma aiddir. Оtэп эsriп 60-cr illэriпdэ Indoneziyada
уегlэgmrg Papua (Yепi Qvineya аdаsrшп чф hissasi) 0z
miistaqilliyi uфunda miiЬагizэуэ Ьа9lаФ. Ikinci bбyiik
(qаупаг) пбqtэ ýэф Timor oldu, Portuqaliya miistаmlаkэsi
ollmug bu эrаzi hэlэ l97+cii itdэ РогtчqаШуаdап miЬtэqillik
аldэ eimi9di. Аmmа bir ildэп sопга Indoneziya hiikumati ýагqi
Тimоr эrаzЬiпi бz эrаzisiпэ Ьirlэgdirmэk Ьаrаdа qаrаr veriT чэ
qogun hissаlэгiпi оrауа gбndaTiT. Bu qogunlaTla 25 illik
mflЬаrizэ араrФqdап sonTa Indoneziya hёkumati ýэrqi
Timorda refeTendum kеgirmэуэ iсаzэ veril. Vэziууоtо пеzаrэt
еtmэk frgiin buraya ВМТ qoyunlarr gбпdаrilir чэ пэhауэt 2002-
ci ildэ diiпуашп siyasi хэriЬsiпэ yeni Ьir mйstэqil diivlэt daxil
оlчт. Canubi Asiyada digэr miiпаqigэ осаф Fitippinda alov-
lana Ьilэr. Bu бlkэпiп сэпчЬчпdа уаýауап Filippin mffsal-
mапlаrr miistэqil dtiчlэtlэтiпi уатаtпаq чэ уа hog obnasa Filip-

202
pin tаrКЬiпф g€пiý muxtariyyatэ malik status аldэ etmak iigihr
sератафr hэrаkаtlата yol чеrirlаr,

Takrar flgffп sчаllrr:

l. Dбvlat эrаzilэriпа чэ эhдliпiп sayrna gбrэ Asiya бlkэlэri
hansr qrupalara Ьiiliiпiirlэr?
2. Хагiсi Asiya бlkэlэтЫп соtsаfi mбчqеуiпi
qiуmэtlэпdiriп.
3. XaTici Asiya tilkэlriпiп ýoýial_iqtisadi хiЬчsiууэtlэriпi
gэrh edin.
4. XaTici Аsiуашп siyasi хэritэsiпdэ hansr ibul-idarali
dбчlэtlэr mбчсчddчr?
5. дsiуаш subregional bбlgФiinii izah edin.
6. СэпчЬi-QэrЬi Аsiуашп miiпаqiýэ осаqlапш рrh edin.
7. СопчЬi чэ СэпчЬ-ýэтqi Аsiуашп (qаупаD) пбqtэlоri
haqda пэ bilirsiniz?

23.2. ýiп Xrlq Respшblikast

1.0Шепiп cofraf mбvqeyi, tobiotiпin xfiBmiyyotlari

Соffrfi mбчqе" Qiп ýэrqi Asiyada ýэф Qin dэпИ,
Koreya Ьоýаа, Sarr dэпй чэ СэпчЬi Qin dэnizinin sahill+
riпdэ, ýimali Коrеуа ila Vуеtпаm агаslпdа уеrlэgmiSir. Onun
coýTafi kооrdiпаtlап 35О ýпLе. чэ 105О g. u.-dur. Эrаzi qэrЬ
dэп-gэrqэ 1700 kщ gimaldan сэпчЬа 3650 km mэsаfаdэ uza-
пг, Sаhэsi 9,6 mlп. kч. km-diT. Bu gбstеriсiуэ gбrэ diinyada
Rusiya чэ Капаdаdап sоша 3-cii dбчlэtdir.
Qin qчгч ilэ 14 diiчlэtlэ hэmsэrhэddir, Bunlardan эп
uzun sоrhэdа malik olan dбчlаtlэrэ RusM (3645 km), Hin-
disИn (33Е0 km), Муапmа (2185 km), QаzахsИп (1533 km)
daxildil. Dбvlatin quru sэrhаdlэriпiп flmumi uzulluýu 22ll7
kщ sahil хэttiпiп uzunluФ Ьа 14500 km-diT. Olkэпiп qчгч
sэrhэdlаri yiiksek daýlrq эrаzilоrlэ эhаtе olrmduфndan Ьэzi
уеrlэr kegilmэzdir (аsаsэп TiЬt уауlаsф. Qinin Sakit оkеапа

203
genig mэsаfэdэ 9tкýt опчп xmici аlэmlэ эlаqаlэriпiп эhаtэli
olmasrna sabb оlmчgdчr. Sahillardэ уетlэqmig dэпizlэтdэ
tэхmiпэп 5 miп ada Qiпэ maxsrrsduг. Bu аdаlапп Ьэzilэгiпэ
qongu бlkэlэr (canubda уеrlаqэп бlkэlэr) iddia еdirlэr. Qiпэ
mэхsчs adalardan ап ЬбуiiНэri Тарап чэ Хаупапdr.
Qinin сэпчЬчпdа 2 xtsusi inzibati rауоп уегlэqiт. Bun-
Iмdan biri l50 il ВбуЁk Britaniyamn miilК olan Sуапqап
(Honkonq), digэri isэ l557-ci ildэп Роrfuqаliуашп kegmig
miistэmlэkэsi olmug Аоmrпdrr (Makao). ХХ эsriп sonunda
hэr 2 miistэmlэkа iizэriпdэ Qin бz suverenliyini Ьра etdi.
Tayvan adast rэsmi olaraq Qin Xalq Respublikasrmn
эуаlаtlэriпdап biridir. Аdашl sаhэsi 36 miп kv. km, эhаlisi 22
mlп. пэfаrфг. Маtеrikdэп eni 150-300 km olan boýazla
ауrilпrýФт. lnzibati mэтkэzi ТауЬеуdiг (ahalisi 2 mlп. пэfэг).
Ada Sakit va Hind okeanr dбчlэtlэriпi olaqalandbn mtihiirn
dэпiz уоllап iizэriпdэ hakim mбvqe tчtчг. Tayvan yeni sэпауе
dбчlэtlэгiпа aid edilir. Bunlara Asiya <раlапфril> deyilir.
Таучап diinya iqtisadi mэrkэzlэri ilэ эlаqэlэтiпi gепiglэпdiтэrаk
insan kapiиlrnrn агtшllmаsmа nail оlmчgdчг.
Soth qчrчlчgч. Qinin эrаzЬi qэrЬdап-рrqэ doýTu meylli
olub ТiЬtdэп Sakit оkеапа qэdэг пэhэпg рillэlэтlэ епiг.
ёlkэпiп эп hiindiir пбqtэsi Nepalla sэтhаddэ yerlagmig Everest
(Соmоlчпqmа - 8848 m), эп algaq пiiqtэsi isэ TurfaB- Pendi
сбkэkliуidir (l54 m). Оlkэпiп rеlуеГl miixtalifliyi ila segilir.
ýimaldan-canuba, gэrqdэп-qэrЬэ stгчktш istiqamэt kasiliт,
miitэхэssЬlэr бlkэпiп rеlуеfiпiп sафуачi хiisчsiууэtlэгiпэ gбrэ
3 ЬбуЁk tэЬii юпауа (СэпчЬqэrЬ, ýimаlqэrЬ va ýаrq) аугrт.
Birinci zona Tibet уауlаstш (diinyada эп ytiksak yayla) эhаtэ
edir. Yауlашп gox Ыssэsiпdэ hfrndiirlffk 4000 mеtrdэп уЁk-
sэkdir, Buradakr daýlarda уiiksэНik 9ох уетdэ 5000-6000 mеЬ
rэ gafir. Tibеt yaylast Eimaldan уiiksэk daý sistеmlэri Kunlun,
Nanpn, сэпчЬdа ve qэrbdo Himalay чэ QaTakorum ilэ эhаtа-
lэпiт. Yауlапrп рrq hissэsiпdэ Srguan gбkэkliyi уеrlэgir. tkinci
zonaya Kagkar чэ Cunqar diizэпliНэri aid ediliT. Bu dff-
zэпliklэтi Туап_ýап sЬilэsi, Qobi, Alagn, Огdоs уауlаlап ауь

204
rп. Ordosdan сэпчШа qalrn папп toгpaqla бTtiilii Lyos уау-
lasl уеrlэgir. Yayla dэгэlэr чэ уаrýапlаrlа раrgаlапrшgdrr.
ОgчпсЁ ýэгq zona Ьбуfik dtizэпliklэr, daý qurgaqlarr чэ опlапп
qollarrnr эhаtэ edir. ýimаl-9эгqdэ sж maskunlagmrg Dunbey
diizэnliyi уеrlэgiг. Diizmlik Bбyiik va Kigifi Xinqan чэ Qап-
Ьау9ап daý sistеmlэri ila эhаtэ olunmugdur. Sаrr dэпй sahili
boyu geniý Bбyiik Qin diizэnliyi уегlэ9ir. О, DчпЬеу dtizanliЯ
ilэ ýапхауqчап dэhlizi ilэ Ьirlэsir. Bu dэhliz Sап dэпiziп
Lyaodun kоrfэzi boyunca uzanrr. Qinin gздц!-Flq rауопч 96-
kэНiklэт чэ 9ау dаrэlэri ilэ пбчЬэlэ9эп daý silsilаlэri чэ
tэрэlэrlэ бrtiiliidiiT.
Dэniz sahillaгi gimalda аsаsап diizanlikdir чэ zaif раr9а-
lапшфlr. ýandun чэ Lyaodun yarrmadasmda sаhillэr уfiksэk
чэ qayalrdш. Yantýa gауtшп mопsэЬiпdэп сэпчЬdа sahil xatti
kэskin рагgаlапmr$rr. Оmчmiууаflа бlkэпiп 3/4 hissэsi .lяЕlаI,
уауlаlаг, genig фkэkliklэrdэп ibaratdiT. Кэпd tэsэгriifаtl va
mэskчпlаgmа фiiп olverbli olan diizanliklar бlkэ агаzisiпiп
сэmi 12 7o-ni tэýkil edir. Вчпlаr isэ ёlkапiп gафпdэdir.
Faydah qrzmhlar. Оlkэ эrаzisiпiп genigliyi опчп tabii
ýэraiti чэ ehtiyatlarrmn шflхtаlifliуiпэ sэЬэЬ olmugdur, Вч sэr-
чэtlэтdап Ьzilэriпiп ehtiyatlarrna gбгэ Qin diinyada qabaqcil
yeri tutur. ёlkэ yanacaq-energetika xammalr ilэ zэпgiпdiг.
Вчпlаrdап dag kбmiir хffsчsilэ segilir. Оп iri da9 kбmiiт hбч-
zэlэгi бlkапiп 9imal, 9imа1-9эгq, mэrkэz Ьsэsiпdэdir. ýimal-
9эrфа, hэmgiпiп danйsahili эrаzilэrdэ, Sагr dапйiп plf zo-
паsшdа zangin neft ehtiyatt чаrdш. Nеftlэ yanagr tэЬii qaz da
gtx!ш rr. 01kэф уапаr ýbt чэ пflчэ уапасаýl ehtiyatr zэпgiпdir,
ýin filiz fауЙr sатчэtlэгi ilэ zangin бlkэdir. Olkэdэ фmiт
filizi (sэпауе эЬmiууаtli ehtiyatr 5 mlrd. ton), rnanqan,
чоlfrаm, mоПЬdеп ehtiyatr 9охdчr. Bu sэrчэtlоriп ehtiyatrna
gбrа Qin dfinyada liderdiT, Хтоm, nikel ehtiyatl Ьэ gox_azdlг.
Qinda эlчап metallurgiya flфп хаmmаI 9oxdur. О, qalay va
stirmэ ehtiyatma gбrэ dЁnyada qabaqoll уеrdэdir. Оlkэdэ mЬ,
polimetal, сiчэ чэ digэr filizlэг ф 9rхап!ш, Дiiminium eftiyatt
da gохdчr. Uran уаtаqlап agkar еdilmiфiг. Вчпlага пisЬtэп

205
kobalt, titan, sirkon, tantal, йsmut, qral, gЁmiig, platin kimr
miihfim metallar azdrr.
QeyTimetal sатчаtlэrdэп xiirok duzu уаtаqlапшп zэпgiпli-
уiпэ gбrэ dtinyada qabaqcil уеrlаrdэп birini tutuT. Daý-Kmya
хаmmаl ehtiyatlaTl ЬгНЬiпiп miПtalifliyi чэ ehtiyatrna gбгэ
fэrqlапir. Вiг 9ох rауопlаrdа хбrаk duzu (mtihiirn yataqlaгr
Tsaydam 96kэkliyinda), kiikflrd xammalr, fosforit, kalium du-
zu, sulfat, yod, Ьrоm чэ s. vardг.
Qinin miпеrаl sэrчэtlэriпiп coýTafi sэгhэddiпi Tsinlin sil-
silэsi аушr. Вч sibiladэn gimalda dag kбmiir, neft, tэЬii qaz,
уапаr gist, hэmgiпiп dэmir, manqan filizlэri чэ maqnezit уа-
taqlan уеrlэgir. Tsinlin silsilэsiпdэп сэпчЬdа чоlfгаm, digar эl-
van чэ nadir metal filИэri, fosforit, boksit, alunit yataqlarl
уеrlэgiт. Digэт tэЬii sэrчэtlэrdэп Qin паhэпg hidroenerji
ehtiyatlarrna malikdir. Bu ehtiyatlaTrn potensialrna gбrа ёlkа
diinyada арагrсr mбчqе tutur. Lakin adambayna dtgэп toTpaq
ehtiyatrna gбтэ Qin bir gox ёlkэlэrdэп gеridэdir, ёlkэdэ
adambagma diigэп akin уегi diinya iizrэ оrtа gбstaricidm 12-13
dэfэ аzdш.
iqlim. Qinin эrаzisiпiп genig olnasl, Avrasiya materiki ilэ
SaHt оkеап arasrnda уеrlэgmэsi, Telyefinin miiтэkkэЫiуi iqli
miпiп вiiхtэlifliуiпэ sэЬэЬ оlmчgdчг. Olkэ tropik, subtropik va
miilayim qurgaqda уеrlэgir. ýэrq zona biittivliikda musson iql!
miпiп tэsiгi altrndadrr. Qlфа Sibir чэ Monqolustandan бlkоуэ
9ох soyuq hача kiitlэsi daxil olur. Bu rауопlатш ltaliya чэ ýi
mali Afrika,ila eyni епIikdэ уеrlэqmэsiпэ baxmayaTaq Ьчrаdа
qrý soyuq kе9ir. Yay temperaturunda dэуigiklik enlik deyil,
uzunluq istiqamэtinda, уэпi okean sаhillэтiпdэп бlkэпiп da-
xilina doýu dэуigir. Yау mussonlart yaýrntl gэtirir. Вчrаdа
уау hэr уеrdэ isti kеgiг. ýэrq zопаslшп ucqar сэпчЬчпdа ql9
пisЫэп yrmýaq чэ bti kegir, qlý va уау temperaturlan аrа-
srnda fэrq Ьбуiik оlmчr. СэпчЬ-qаrqdа tez-tez tayfunlaг miýa-
hidэ olunur. Olkanin qэтЬiпdэ iqlim kэskiп kontinentaldrr. Bu
этмiуэ mussonlarm daxil olrnasma mтkэzdаН daý silsilэlэгi
mапе olur. Qrg kэsНп, 9ох soyuq, yaýmursuz, уау dэrэlэгdэ

206
isti, yffksak dафq rауопlаrй Ьэ sэriп kеgir. Sutkalrq tem-
регаtчг amplitudu Ьбучk оlчr, yaýrntllar az diigtiг (хiЬrвilэ 9i-
mаlqэтЬdа). Giidэпilэп tэЬii Ьhlii&эlэт: tez-tez Ьаý чеrэп tay-
funlaT va qаsгýаlаг (бlkэпiп сэпчЬ чэ gэrq sаhillэтiпdэ hэr iI
аа 5 dаfэ), daфdro sеllаr, sчпаmilег, zаlzэIоlэr, quraqlrqlaT,
torpaqlann girklепmэsi va s.
Hidroqrafiyb ýiпdэ 9ау чэ gбl goxdur. Lakin su sэrчэtlэri-
nin ёIkэпiп эrаzisi iizrэ paylanmasrnda rеgiопаl Ьгqlэг vardrr.
Qaylarrn эksагiууэti рrq Ьtiqаmэtiпdэ шrr чэ Sakit okeana
tбkiiliir. Olkanin сэпчЬ-рrq чэ gэrqi su sэrчэtilэ yaxql tamin
olunduф halda, gimаIqаrЬdэ 9ау gаЬэkэsi sецэkdiг. Оlkэпiп
эп iгi gaylarr Yantsa, Xuanxe, Xeylunbzyan, QjuЪzyan,
Lyaoxe, Хаухе, Sinbzyandш. Yantszr Cinin ап bбytik qауtфт
(uzunluýu 5980 km) ve Sakit okean hбчzаsiпэ aiddir. Bu 9ау
ilin biitiin fаsillэriпdа Ьоlsчlчdчг. Uzчпlчфпа gбrэ iilkэпiп
iНnci gayl Xuanxedir. Axrrrr boyu 9ох lil ptiran bu 9ау Ьir
пе9э dэfэ tiz уаtафш dэуýmiфiг. Оlkэпiп gауlапшп эksоriу-
уаtiпdэ уау mчssопlап dбwiinda suyun sэчiууэsi qalxlr ki, bu
da dagqrnlarla пэtiсэlэпir. 2010+u ilin avqust аупdа bag чеrэп
gЁclii dagqn пэfiсэsiпdэ tэsэrrЁfаtа чэ уаýауý mаskапlэriпэ
xeyli ziyan dэуmigdiг.
Naqliyyat сэhаtdэп dйa 9ох Yantsa 9ayl эlчсгiglidir. Sint-
szyan, Amur, Sunqari, Yаlчьzуап, Хчапхе (а9ф шrшпй)
gaylaTr da gаmigiliуэ уаrагlrdrт, ýауlапп hаmlыпdап sччаr-
mada istifaф оlчпчr. Hidroenerji ehtiyatrna gбrа Qin dfinyada
qabaqcrl yerdodir. Lakin Ьч ehtiyatlalm asдl Ьsэsiпiп бlkапiп
ЙпчфэiЬЬЬ уеrlэgmэsi опlаrdап istifаdэпi gаtiпlэSirir. Ol-
kэdэ gбllаг dэ gохdчr. Bunlar эsаsэп Yantsa gaynrn а9аф чэ
orta ахшmdа, gimalda TiЬt уауЬшdаdш.
Toцaq-bitki бЁiуfi. Оlkэпiп gimahndan сэпчЬчпа do$u
ardrcrl olaraq podzol tоrраqlаr qопчг, mеýэ, ýi!п чэ qrrпIzr
torpaqlarla эчаz оlчпчr. СэпчЬdа latэrit toTpaqlaT, simal-
qэrЬdэ gabalr&, boz, qonur tогрqlаг уауilrшфrт. ýim{,чат,
Бiп уiiksэk эrаzilаriпdа torpaqlann daý tipi mбvcuddur. Bбyiik
qaTa
Qin diizanliyinda yayrlmrq allЁvial, ýunlyao dffzэnliyinin

207
torpaqlan, ýimal-ýarqin gabalй toTpaqlan kэпd tаsэrriifаtl
iiфп mffhtim эhэmiууэtэ mаlikdiг.
ёlkэпiп landgaftrnrn mfiхtэIifliуi чэ апtrороgеп tasir bitki
tirtiiyiiniin fоrmаlrаgmаяпdа ёzffпfl gбstэrir. Biiyiik Qin
diИanliyindo апffороgеп landgaft miivcudduT. Qiпdэ mе9эlэr
azdrr. Оlkэ эгаzЬiпiп уаlпu l 7гi mерlэrlэ tirtii]iidiiT. Yantsa
gayrndan gimaldakt эгаziпiп gэтqiпdэ yarpaqlarrnr ttikэп
musson tipli enliyaгpaqlr mеgэIаr (ildэ 500-1000 mm уафпtr),
qэrЬiпdэ qбl (250-500 mm уафпfi) чэ уапmsэhrа bitН tirttiyii
уауrlrчgdlr.
Yantsz gayrndan сэпчЬdа ýubffopik zопашп bitki бrtiiyЁ
iistiinliik tэgkil edir. Subtropik mерlэr 1500 m{ak yayrl-
mrgdrr. СэпчЬi Qin dэпizi sahili boyunca mбvstirni tгopik mс-
ýэlаr yayldlф halda, daimi hаmigэуаgil rЁtubatti mеgэlэr daý-
larda, Myanma ilэ sэrhэddэ чэ Хаупап adasmda уауrЬтug&r.
Оlkэпiп qэrЬiпdэ sэhга чэ уапmsэhlа landgaftl TiЬt уау-
lasrnrn уiiksэk daýltq bitki бrtiiyЁ ilэ evaz оlчпчr,
ОIkэпiп mер ehtiyatr эsаsэп gimаl-qэrqdэ (iупэуаrраqlr
meýalar), сэпчЬ-ýэrqdэ (tropik чэ subtxopik mеgаlэr) уауilшý-
drг. Меgэlэrdа tэsэrriifаt эhэmiууэtli qiymэtli аýас пбчlэгi чаr-
drr. Otraf miihitin aktual ртоЬlеmlэri: hачашп girklэпmэsi
(istixana qazlan, ktihird diоksiф, dag kбmffrdэп genig istifаdэ
turgulu уаф9lаrп уаЕmаýmа saЬоb оtчг. Оlkэпiп gimahnda su
ehtiyatlannln pfigmadtS hiss оlчпчг; mеgэsizlэ9mэ, tограq-
lапп eToziyaya чЕrаmаýl пэtiсэsiпdэ эkiпgiliуэ yaTarlr saha-
lэгiп azalmasl; пэsli kэsilmэkdэ olan heyvan пёчlэriпiп tiсатэti
чэ s. bu рrоЬlепIэIdэпdir.
2. Dбvlotln qtsa iйigd tarixi. Miiasir idaraoluшla sistе-
ni. Qadim Qinin эhаlisi чэtэпlэrЫ kainatrn mаrkэzi, бzlэгiпi
isэ qэdim Хап siiLlаlэsi чахfiпdап <qап> аdlап&ггdrlат.
Qiпiп Иriхi Ьir-Ьiгiпi ачэz ефп iri impeTiyalann уагап-
пиst, Ьчпlаrrп ауrl-ауп dбчlэflэrа pargalanmast ila Ьаф ol-
mugduT. Bu dёчlэtlэr inkigafin miixtэlif mэrhэlэlэriпi keg-
miglaT. Qin sivilizasiyasr Misir чэ dipT qэdim dёчIаtlэrdап heg
dэ gегi qalrnaшý чэ Ь.е. аwэl III minitlikdo (Xuanxe gayrnrn

208
оrtа акпшdа) meydana gэlmiфiг. Diiпуапm qэdim dбчlэtlа-
riпdэп olan Qiпdэ varislik aгdrcrl olaraq sахlашlmrgdг, Мэr-
kэzlаýmiý Cin dбчlэti - Tsin impriyasr е.а. III эsтdо уаrапmrg-
drT. Qin millэtiпiп sаршп gохlчф va birliyi dayanrqlr va fa,
silэsiz sivilbiya formasr yшatmaýa sabob olrnugdur. Qinda
taгixi varis[k чэ эпэпэуэ чуýчп оlаrаq giп yaasrru (hеrоqliГ)
gёstэгmэk оlаr. III эsrdа эsаsr qоучlпчл gin yazisrnda taTix
Ьор hеrоqriflаriп miixtaПf ciir sаslэпmэsi, sayr fэrqli olsa da,
tiЙчmiууэtlо, hеrоqliflэr dэуigmэmigdiт. Vаrislikdэ aTdrcrllrq
бlkэdа tэsэrrfffаilп tэgkiliпdэ da miiэууэп dэrосэdэ эhэmiууэtэ
malikdir. Qiпlilэr бz бlkаlэriпiп tэsэrrЁfаtrш уеrli miqyasda
ауfl-ауrr tэsэrriifаt vahidlэrinin biT ntiv mozaikast kimi
yaratmrglar. Нэr hanst tаsэrгiifаt vahidinin daýrlmast isэ
digэdпэ ciddi tэsir etmirdi.
ХИ эsrаdэk Qin ýaTqi Asiyada эп qiiwэtli dбчlэt idi.
О, ictimai inkigaf sэчiууэsiпэ gбrэ digar sivilizasiyalarl gиidэ
qoyurdu. Qiпdэ gerilik ХYI эsrdэп, QэrЬdа kapitalianin
inkigaf etdiyi dtiчrdэп Ьа9lауг. ХVII аsrdэп XD( эsriп аwэllэ-
тiпэdэk (191l) Qin Мапог hiikmdarr Tsinin hakimiyyati al-
trnda qalmrgdrr. XIX эsrdа bu аs.hlq artrr va qiiwаlэriп
пisьэtiпdэ dэуýikliуо (diinyanrn sanaye mаrkэzlэri чэ эtrаf
miistэmlэkэlаrэ paTglanmasr) sэЬЬ оlчr.
Sinxay inqilabr naticasindэ Qiпdэ mопаrхiуа rejimi
devrilir ча týtZ.сi iШэ qin Kespublikasr yaradrlш. XIX эsriп 2_
ci, ХХ эsriп l-ci уагslпdа <tirуэk miihаriЬэlэтiпdэ> mэýfuЬiу,
уэtdэп sопrа Qinin эrazisi xarici kapital Ёфп agilrT. Bбyiik
Bri-
Frапsа, Yaponiya,
ianiya,'rауопlаrшrп -
Дmапiу4 Rusip бlkэпiп dэпD-
sahiii sэпауеsiпэ чэ infrastTuktura investisiya
qoymaýi Ьа9lауlr. Нэmiп vaxtda Qin xarici tilkэlэтdэп аяh чэ-
ziууэtэ-dфfrr. l945-ci ildэ sabiq ýovet oIdfiýu tатэfiпdэп.Мап,
criiiyaaa'?uponryu hэгьi qffwэlarinin daTmadaým сdilпэsi,
QiЙ чэЬпdа9 йtihаriЬsiпаэ kommunbt parфasrn_rn_qalib 1949,cu il
iэlrпэsi бlkапiп inНsafi yolunda yeni imkапlаr зir,
БktуаЬпп l-dэ siyasi хэritаdа Qin Xatq Respublikasr meydana
gэlir.

209
 КоmmчпЬt prtiyasr milli эгаzilэri пэzаrэt altrna аhг,
dжili mfihаriЬэпi saxlayrr, сiпауэtkаrlrф diinya sэчiууэsiпdэ
ап аqаф gбstэriсф endiriT, Qin tаriхiпdэ hаkimiууэt ilk dэfэ
kэпdlэrdэ dэ Ьаrqэrаr оlчr. l978-ci ilda,n QXR-da iqtisadi isla-
hаtlаг араrrlrr чэ бlkэпiп sопгаkr inkigaf Ьtiqаmаtlэri mйу-
уэпlэ5dirilir. АzэrЬаусап Respublikasl ilэ diplomatik эlаqэlэr
2 mагt 1992+i ilda yaraddrb. Bakrda safirliyi fааliууэt gбstэriг.
idаtэоlчпmа fоmдsr. QХR-шп Konstitriiyasma gОrэ
Dбчlэt hakimiyyэtinin Дi qanunverici orqanr Ь9 il middэtiпа
sеgilэп xalq пtimауэпdэlоriпiп Umчmgiп Mэclisidir (XNOM).
Опчп daimi fэаliууэt оrqаш - XNIJM-nin Daimi Komibsidir.
Ali qanunverici оrqап dбчlэtiп Ьаqgsrш - QXR-nln яdri чэ
опчп miiайпlэriпi, ХNЁМ Daimi Komitonin sэdri va опчп
tэгНЬiпi segir, Ва9 пмir чэ ýXR Dбчlэt ýчгаsrп,п tэrkibini
tэsdiq edir. Ва9 паzir bagda olmaqla Dбчlэt ýuTasl - mеrkэzi
xalq hбkчmэti ali idarэedici orqandrt. Вч sisrcmdэ rэhЬ rоlч
Qin Kommunist Partiyasr оупауr (ýКР). QKP fizчlэriпiп
sауша gбrэ (Ф пlп. паfэrdап аrtrф dfrпуаdа эп iгi partiyadш.
QKP ilэ уша9l iilkаdэ onlarla digэr siyasi partiya чаrdш, Bu
рагtiуаlапп hamrsr QКР-шп siyasi хэttiпэ, ideologiyasrna
ýadiqdir.
QXR-da inzibati сэhэtdап 2З еуаЫ" 5 mчхtаr rауоп чэ
mэгkэzi taНikф_ оlап 4 9эЬ (Pekin, ýапхау, Tyantszin,
Cuntsin) аупlrг. Olkэdэ 5 mчхtаr rауопIа уапац 3б mчхш
dаiгэ, l24 muxtaт qэzа vardг. Kegmig Britaniya miЬtэmlэk*i
оlап Honkonq чэ Portuqaliya' miЬtэmlэkаsi Makao Qinin
tэrkiЬiпэ Xiisusi inzibati rауопIаr kifii CXiR Syanqan чэ
Аошп) daxil edilir, Tayvan adasr Qinin ауrrlmаz hbsosidiT.
Cin hбkiimэti Tayvana уfikýэk dэrэсэdэ бziiпfiidаrэ hiiququnu
saxlamaqla, sfrlh yolu ilэ bir dбчlаtdэ Ьirlэgmэуi tэklifcdir.
Mtiaýir Qiп diinyada genig hэтhi potensiala mяlik
bбyiik, hэm dэ пiiчэ dбчlэtidir. BMT-nin Тэhlчkэsizlik ýчrаsь
шп daimi iizviidfir. О, эmiпIiklэ dffпуапш siyasi рrоs€ýlэriпdэ
fэаl igtirak еdэп dбчlэtа рчrilrпауе 9ЫI9,т. Onlaria Ьупэlхаlq

210
siyasi чэ regional tэgkilаtlаrш ffzvffdiir. Оlkэпiп milli bayramr
l ЪktуаЬr (l949-cu ildэп) QХR,шп уаrапmаsl guniidit.
Qin чzчп illэrdiг ki, СэпчЬi Qin фпИпdэ уеrlэяmig
spгatli аdаsшrп опа mэхslБ оlпаstш iddia edir. Lakin
Vyetnam, Malaziya, Filippin va Tayvan bu adanrn опlаrа
mэжчs otduýunu dеуirlэr. 2002+i ildэ bu ada Ьаrэdэ
deklarasiya qэьчl olunduqdan sonra Ьч mаsэlэ эtrafinda
garginlik- biT- qэdэr sэпgimigdiт. Qin uzun miiddatdir К,
iiin=distanla Кэýmiт Ьаrэdэ rаzrlrф gэlэ bilmir, lakin араrrlап
dашяrqlаr bu рrоЬlеmiп miisЫ hэlli istiqamэtinda miiэууэп
rol оупаlшфIт. Нэm Qin, hэm dэ Tayvan Yaponilala чэлsчs
olan- Senaku adasrna iddia irali sfiriirlаr. ýiпlэ Tacikbtan
arastnda dбчlэt sэrhэddi hэlэ tam gэkildэ dеmагkаsiуа
olunmamrgdrг.
3.Ohrli va gаhаrlаr. Qiп эhаlisiпiп sауша gбrэ (1,3 tttlTd,
пэfф diinyada эп iri dtivlэtdir. Ohalinin sayrnrn 9ох olmasl bir
итэfdэп эЬэk ehtiyatlaTmrn Ьоllчфdчrsа, digoT tэтэfdэп bu,
qox miihiim рrоЬlеmlэт уаrаdш (igsizlik,. moмil 9afiýmamaz,
llgb gэlftiп M'almasr, adambagrna diigэп UDМ-чп az olmasr чэ
,.i.-Йэhz buna яёrэ ф l9ф,cr illэrdэп baglayaTaq бlkэdа de-
Йqrаfik siyasa1 hэуаи keqirilir. Qiпdэ biT пе9э .on illik
этziпdэ пАiiэdа bir uguq> ýiian aktual olnuýdur. Qiпdэ son
illar hэr lФ0 пэfэrэ 13-14 пэfэт adam аrtш,6lэпlатiп sayr isэ
miivaftq olaraq б-7 пэfэгdir. Qinda gбzlэпilэп._ оф 9miir
mЁddэti НgilэrЪgiiп 71, qadrnlar iigflп 75 il tэgНl еdiг, _Oha-
linin 90-91Й-i savadtldrr (yazшýr чэ охчmаF Ьасапr), Qiпdэ
onlarla danrgrq dili vardг.
МritэхэisЬlаr hesablamrglaT ki, tэЬii ehtiyatlar чэ
iotisadi imkanlar Сiпdэ 1,5 mlrd. эhаliпi tэmiп еdэ Ьilэr, опа
gъэ dэ demoqrafil amil daivlэtin daxili siyasotindэ miihiim rоl
Бчоu*. Ohaiinin ýацшп 9ох olmast эmэk еhtiуаtlапшп
bsir еdir. бlkэdэ эmэk qabiliyyэtli yagda оlапlаr
"itйrп"
вiГrrо. пэfэrdir. 9-30 уаgrпаdэk ugaqlar чэ gэпсlаr бlkэ
tэbii
эhаlisiпiп yarrsrm tэgkil edir. 1960-cr illэrlа miiqауisэdэ

2||
атfim аzаlш$г. Bu бziiпЁ ahalinin artm dinamikasrmn tэhl!
linda dэ gёstэтir (сэd.2.3.2).
Cadval2З.2
ýin ahalisinin аrhm dinamikrsl

Шаг Ohrlinin Dоýшп бIпm Tobff Mftflaq

ftшшпi ашtsЩ omsalr, rrtш lrtш,
sayr, mlп. frizla frИa amsdr, пlп.
nafar feido mfаr
l950 551,9 3,1 l8 l9 10,5
l975 924,2 23 7 lб 14,8
2ш0 1264,5 l5 6 9 l1,4
20l0 1343,t lз 5 8 |02
2025 l43t,l
proqnoz

Оlkэdэ mэskчпlа;mа sэсiууэчi хiisчsiууэti ilэ segilir.

l05' gaTq uzunluýundan рrqdэ бlkэ эrаzisiпiп 40 o/edg
эhаliпiп 90 %o-i mаskчпlа9mgdш. Bu эrмidа эhаliпiп ыxlrýr
mffrэkkэЬ sosial_iфbadi чэ ekoloji рrоЬlеmlэr уаrафr. ФrЬ
rауопlаппdа Ьэ эhаliпiп seyrak olrnasr, hэmiп rауопlаrrп
mэпimsэпiьпаsiпэ imkan чеrmir.
Qin эhаlisi goxmillэtlidiг. Ohalinin 9l7o-i giпlilэrdir
(хапlаr). ВчпЬrlа yanagr бlkэdа 60 цillat чэ xalqm пffmа-
уэпdэsi уа9ауr ki, опlапп sayr bir пе9э milyonla Ьiг пе9э уй
пэfэr агаsmdаdlт(gjчапlаr, чуýчrlаr, monqollar, tibeflilэr,
хчеуlэr, kоrеуаl аr va Ь.), фуri4iпlilэгiп iimumi sayr ll0
mlп. пэfэтdэп 9охdчr чэ опlаr бlkэ 91й!ginin 607.пi аhаtэ
edm аrаzidэ, хtЬчsilэ Qinin qэrЬiпdа уауdmrglаг. Cin ahalisi,
эsаsэп giпIilэr 3 diпэ - konfusigilik, buddizm, dаоsizrпэ etiqad
еdiг. Konfusigilik Ьчddim чэ daosizmlэ mfiqафэdа daha
ffstЁn mбчqеуэ malikdfu. Qiпdэ digэг diпIэг ф miivcuddur.
ýimаlqэrЬ rayonlannda islam dini уауlшgdrr. Ьlаm diпiпэ
хчеуlэr чэ tiirk diПi эhаli (чуýчrlаr, qazaxlar чэ Ь.) etiqad edir.

2l2
Otraf тауопlатdа эпэпэчi diпэ etiqad еdапlэг yagayrr. Qiпlilаr
arastnda xristianlrф qэЬчl еdэпlэr dэ чаrdш.
Qiпdэ adambagrna dЁ9эп ODM-un hэсmiпiп, galirin az
olmasrna baxmayaraq, эhаliпiп sosial hэуаt tэrziпdа miihЁm
iтэlilэуiýlаr otmugduT. Bu, hэm dэ qinlilэrin эmэksеч.этliуi,
mэпэчi саhэtdэп saýlam diigiincэsi ilэ da йаh оlчпчт. Оlkэdэ
отИ бmtiт miiddэti 70 ilэdэk уtikýэlmigdiг (bu gёstaTici 1949-cu
ildo 35 il tэ9ki1 edirdi).
Qiпdэ mэgýчliууоt problemi kэskiп otaraq qalrr. Okin
sаhэlэтiпiп azalпrasl, аqrаr Ьбlmэdа эmэk mэhýчlldаrЬФпш
уtilсэlmэsi kondlorda <аrhq эllатiо> уаrапmаsrпа sэЬэЬ
ЬlmчФчr. Bu, kэпd tэsэriifаtl ilэ mэgýчl оlапlаrrп bir
qisminin kэпdlатdэ sanaye sahalarina kegmasi ila пэtЫапiт.
iqtisadiyyatrn bu Ьбlmэsiпdэ l50 mlп. adam 9аlrgrг. ýэhэтlэrdэ
8 lnln.-dan aTtrq iqqi qiiwэsi чагdг. ýэhэтlэriп bбyiiLrnasi, yeni
ig уетlэriпiп a9 masr igsИarin hamrsmr iglэ tamin еtmэk
-
iqtidannda deyildiг.
XD(
Qiпdэп xarici ёlkэlэrа miqrasiya hэlэ эsтiп
огtаlаrшdа genig viisэt alrnrgdr, Вчпчп sаЬэЬi isa plantasiya
tеsэrriifаtrшп va dаý-mэdэп sэпауеsiпiп sffгаtli inkýafi ila
эlаqэdаr ucuz фп i99i qiiwаsiпэ tэlэЬаtrп Лilсsоlrпэsi idi.
Qiпiэп (ХчаЬуао) olan еmiqrапtlапп sащ 50 ml1. пэfэrdэп
aTtrqdг. Вчпlаrrп эksэrфэti СапчЬ-ýэrqi Asiyada yagaylT.
Qin Ьаzгdа da diinya бlkэlэriпа, о ciimladan АzэrЬаусапа ф9i
qiiwэsi ixrac edir. Qin аlimlэтi dэ АВý, Yаропiуа, R_ysty_a va
digэr бlkаlэтЭ daimi yagamaq mаqsэdilэ emiqlls.lya edir. Qiпlэ
,aihrd ol"n бlkеlаrф qeyriteqal emiqrant giпlilэг yagaylr Н,
brrnlar hэmiп rауопlаrdа ёz Ьimвlэriпi tэяНl edir. ..Qjnda
urbanizasiya saciyyovi xiisusiyyэti ilэ fэrqtэпir. Оlkэdэ
uTbanizasiya ytksak оlап rауоп ýonaye сэhэtdап inki9a{ etmig
simal-saroi iып эуаlоtlэridir. Кэпd tэsэrrflfап inkiýaf etmiý
ёапчь'пэ Ъпчь-Qjrьdэ чrьапйаsiуа zэifdiг. Olkэdэ эhаliпiп
i
1/3- ýэhэrlэтdа- уаgауrг. Lakin inkigaf cfiniq .6lkэlэrlа
jhabi 9ох deyildir, gэhаrlilэтil mjttэч
mtiqayisab qiпdэ ;Jhэr
,чуйi (+оо'mИ. ЪГаr) gбrа Ьэ biitЁn dtnya бlkэlэriпdэп

2|з
iтэlidэdir. Qinda эhаЬЫп say milуопdап 9ох olan 30{ап аr-
trq 9эhэr чатdг. Эп btiyiik gэhэrlari ýanxay (l3,8 mlп. пэfэr),
Pekin (l0,1 mlп.), Tyantszin (5,8 mlп.), ýепуап (5,1 mln.)va
ba9qalarrdlT. ýэhтlтiп 9/l0-u бlkэпiп gэrq hissэsiпdэdir.
Qcyd еdэk ki, diinyada ап уfiksэk maýkunlaýma уегi Vebzuan
(daniz sэчiууэsiпdэп 5.0Ф m yiiksakdэ) уеrlаgir.
Рауtлхhп цsа saciyyoBi. PeHn Qinin m,аstэqil inzibati
эгаzi vahididir. Rэчауэtэ gбrэ ;ohaTin эsаsl е.а. ll2l-ci ildэ
qoyulmugdur, ýohare miiasir Beybzin adr (rчs trапs-
kripiyasrna gбгэ Pekin - Kgimal paytaxtD) mэпаsrш Ьildiгir)
l42,|-cii ildэ veгilmiýdiT. )о( asTda isэ о, Qinin paytaxtr оЬ
muqdur. ýэhэr Sалr dапй sаhiliпdэп 160 km mэsаfэdэdiг чэ 17
min kv. km sahani эhаtэ еdir. Pekin dflпуашп эп iri gэhагl+
riпdэп Ьiгidir. ýэhэriп mаrkэziпdэ Tyananmerr mсуdаш уеr-
lаgir ki, bu, diinyada эп Ьбуf* meydandrr. Meydanrn sаhэsi 44
hеktагdrr чэ Ьчrаdа eyni vaxtda l mlп. аdаm Ьtirаhэt еdэ bi
liг. Pekin Qinin elmi, mафпi ve iqtisadi mеrkэzi чэ miйffm
naqliyyat qov9aýrdrr. ýэhэrф 9ох sayda ИrН-mеmаrlq abi-
dэlэтi чагdrг, Вчпlапп эksэтiууэý tarixi чэ mеmагlrq baxr-
mlпdап 9ох dэуаrП olduýundan бlkэуэ safoT ефп tчrЬtlэrdэ
bбyiik maTaq оуаdш. Bu аЬidэlэr iргisiпdэ Qadaýan olunmug
gаЬгdэ Imреrаtоr ýarayl kompleksi, 9ох sayda Budda чэ
раrk-mэЬаdlат ansamblr xfisusЪ segilir. ýаhагФ muzcy чэ
tеаtrlаr, maghur 9in sirН va s. чаr&r. Pekin hэm dэ iilkэпiп
apancr еЬп-tэhsil mэTkezidir.
4.0lke iqtiBadiyyrhmn fimшmi ýaciyyýi vo арагrсr sa}о.
lari. Оwаllэr ýin geri qаlrш9 аqrаr бlkэ idi. Sэпауе mэrkэdэri,
аsаýэп, xarici kapital iigEn <agrq> агаzilагdэ, dэпiz sаhillаriпdэ
уеrlэgirdi. Bu mfrэssЬэlэrdэ toxucrrluq, yeyinti, mз9шqарт-
mашп Ьezi sаhэlэriпiп mэhsчllаrr istebal ediliгdi. Olkэпiп da-
xili rауопlаппdа kэпd ЬэгrЁfаh inkigaf etdiгilirdi. Lakin aq-
rаг xammah dэnizsahili rауопIаrа dagrmaq gэtiп olduф ffфп
hэmiп гауопIапп sэпауе mЬsЬэlэri idxal оlчпап хаmmаШа
lqlэуirdi. Bu isэ бlkэпiп daxili чэ dэпizsаhili гауопlатr arasrnda
ЫеЬаl чэ iqtbadi эlаqэlэriп уаrапmаяпа mапе оIчгdч.

214
 ýima1_garqi Qiпdэ (MancuTiya) kбmiir, dэmir filizi, уа-
паr gist ehtiyatl эsаsmdа аýш sanaye inkigaf edirdi. Danizsahili
zonanln markaz чэ сэпчЬчпdа yiingul чэ toxuculuq sэпауеsi
daha 9ох inkiqaf etnisdi. Bu sаhэпiп mtiэssisэlа,ri эsаsэп ýап-
xayda, yiingiil чэ уфпti sэпауеsiпiп miiэssisэlэтi isэ Капtоп
(haarda Quanqjou), Tsindao, ТуапИiп, Реkiпdэ сэпrlэgmigdi.
Hazцda Qin sivilйasiyasr tэkсэ kaýrz, kompas, bant
ixtiTasr, Bбyiik Qin ýэddi (uz. б000 km,600 il bundan аwэl in-
qa edilmiqdir) vo Bбyiik Qin kапаlrшп inqasr haqda tэsаwiiг
yalatmrr. Qin iimumdaxili mэЬчlчп ФDМ) hэсmiпа gtiгэ
dtinyada iНnci уеrэ 9lхтш9, бlkэdе <iqtbadi srqrayrg> bag
vermigdiT. Lakin bu gбstэriсiпiп adambagrna diigan miqdanna
gбrэ Qin dflпуа бlkаlэriпiп эksэriууоtiпФп geri qalrг. _ .
- Sэпауопiп inkigafi паtiсэsiпdэ Qin haar mэhsчl ixTacat-
grя n" *чrЙ"l idxal Йап mflhtim dбчlаtэ gevrilmigdir. Оlkэdэ
iammala olan tэtэЬаt isэ ildэп,ilа аrtш. Пiпуа neft istehla-
krnrn 8 %-i, eleknik eneTjisinin l0 Yo,,i, aliiminium чэ misin 20
%-i, poladrn 27 %-i, kёmЁт va раmhфп l/3-i Qinin раупа
diigiir Оlkаdэki iфЬаdi inkiqaf xammal ve eneTji tutumlu
btebal sаhэlэriпiп (mеtаllчrgiуа, neft emalr, kimya)
hesabrnadrT. Опа gбrэ dэ yerli ehtiyatlaг tоlэЬаtr tam ёdэmir
чэ idxalat аrtш. ХХ asrin sonlaTmda Den-Syaopinin rэhЬэrliуi
altrnda hayata kеgiтilэп islahatlar пэtiсэсiпdа ýin бz ahalbini
эп zэrчri iitehlak mэЬчllаrr ilэ tэmiп еtmэуэ паil oldu. Qinin
diinya iqtisadiyyatrnda Tolu artdr. Diiпуапш iri dбчlэtlэri ilэ
mttqaybadэ Qiпdэ ап уiiksэk inkigaf tempi mЁ9аhidэ_ edildi.
МiiЬiэssislэr ýiпdэ iqtisadi mбсiizэуэ sэЬаЬ оlап аmillэrэ aid
еdirlэr:
- ilkin mаrhэlэф islahatrn dбчlэt kapitalшn mahdud-
luф gэrаitiпdэ уiiksэk artrm tэmiп oluna hilэп sаhэlэrэ (уе-
" "-
vinfi. viinsiil tэtЬiч olunmast;
чэ s.)-sэrmаiэdагlап
*xarici
(xibusila xarici бlkаlаrdэ
vasavan KratsyaolaTr) сэlЬ etmak;
' ' " - ыеtБа briqadalmr ilэ mflqачilэ asasmda tоrраqlапп
fэrdi tэsэrrftfаtlаr araslnda рауlашlmаsr;

2|5
 - yerli iqtbadiyyafin inkigafinda уеrli hаkimiууэtэ genig
hiiquqlaг четilrпэklэ, dffфпiilтпffg regional siуаsэtiп hayata
kеgirilmэsi;
- ёlkэdэ siyasi, sosial чэ mаliууэ stabilliyinэ nail
olunmasr;
- эmэksечэr эhаliпiп goxs4ylr olrnasr.
CXR уаrап&F ilk oni|likdэ бlkэdэ sэпауеlэqmэпiп
эsasr qoyuldu va iqtbadi inКpfda miihiim irаlilауi9lэт Ьа9
verdi. Sопгаkl iki onillik эrziпdа Qin <Ьбуtik srgTayrg> va
<mэdэпi inqilab>ln dафdп tэsiriпа mаrчz qaldr. Nэtiсэdэ
tэsэrгiifаtrп bir 9ох sаhоlэтi iflic чоziууэtiпа dфdti, Ыehsal
эlаqэlэтi pozuldu, kэпdlаrdэ <<kоmmчпаlат>rп yaTad rnast
aclrýa sэЬЬ оldц bбfiik sayda insan kapitalrmn itirilrпэsiпэ
gэtiriЬ qцатф.
1978+i ilda Qin, сэmiууэtiп mffasiTlagdirilmasi istiqa-
matini segdi. Вчпчп mэqsаdi isэ бlkani 2И9*ч ilodэk (QXR-
шl l00 illiyi) diinyamn уiiksэk inkigaf etmý dбчlэtiпэ goviT-
mэk idi. Ю( эsгiп 80<i iЦэгiпiп эwэllэriпdэ бlkэdэ dэтiп iqti-
sadi Ыаhаtlаг kеgiriЬуо Ьаglапdl. Sошаkl mэrЬlэdэ illik
iqtisadi аrtrm l0 7",dэп arttq olmugduT, Nэtiсэdэ haarda Qin
iqtisadiyyatr hасmiпэ gбта diinyada АВý{ап sоша ikinci уеr-
dэdiт чэ bu gбstэгiсi artrraqda davam еdiг. Ohalinin погmаl
hэуаt tэrziпi tamin ефп real рlirlэri da xeyli aTtшgdlT. Qinin
milli pul vahidi учапdlг.
Веlэliklэ, Qiпdэ Mad bazar, sэmаrэli hбkчmэt чэ diiz-
giin iqtisadi siуаsэtiп mбчсчdlчф gaTaitinda islahatlar nailiy-
уэtlэr qаzапmаýа imkап vermigdiT, hahata kэпdlэrdэ
baglanlldr чэ аilэпiп torpaqdan istifadэ imkanmr Ьгра etdi.
Sопrа islahat yiingfrl sэпауе, хidmэt sаhэlэri чэ аýш Bnayeni
эhаtа etdi. Вчпdап sопrа mаliууэ чэ digar mаkrо Ьlаhаtlаг
aparrldr. Nэtiсаdэ эhаliпiп yaгrsr gэhэr чэ kэпdtэrdэ sahibkara
gewildi. Коllеktiч-Ьlэdiууэ mЬsisэlэri gcni9 yayldl. Dбvlat
miiэssisэlэriпiп sayl azaldr. Hazгda bu mtaвsisalaгda Qin
UDМ-пчп 10 7гi isФhsal оlчпчг.

2lб
 Ohalinin mэgфliууэt stчktчrчпdа da asaslr dэфiklik-
lэr bag чеrmi9dir. Bela ki, kэпd tэsэrriifаtl ilэ mэ9ýчl olan эhа-
linin xeyli hbsэsi 9ohor чэ kэпdlагdэ sэпауе, tiКnti, xidmat
sаhэlэriпа kоgmiglэr. Nаtiсаdэ l952,ci illa mЁqауisэdэ аqrаr
sektorda 9аlr9алIаr 83,5 %-dэп 50 7*э enmig, sэпауеdэ va
tikiпfidэ gаhgапlапп ýау 7,4 %-dan 20 %-э, хidmэt sаhэsiпdэ
mэgýчl оlапlатш sayr Ьэ 9,1 7o-dan 30 Yo-edak уiiksэlmi$ir.
Ilqi qflwэsiпiп kеуГrууаtiпdэ dэ dэyigiklik olrnug, tэЬil
saviyyasi уiiksэlmigdiг. Вчпlаrlа уапа9r бlka iqtbadiyyatmda
xarici kapital ашпr Ьбуiik rol oynamrgdrr. Qiп бlkэуэ сэlЬ
оlчпап xaTici iпчвtЬiуашп illik hэсmiпэ gёrэ_АВý-dап sопrа
diinyada iКnci уеrdэdir. Нааrdа bu gбstэriсi UDM,un 7 Yo-ni
tэqkil edil. Вчпlалlа yanagr QXR-nrn tэsэгrЁfаfiпdа ciddi
рrоЬlеrпIэr azak. Bfu 9ох sаhаlэтdа iqtisadi inkigafm уfiksэk
iempi ekstensiv аmitlэrэ эsаslашr. Energetika р еlпц,t9.х$К
bazi bagqa sаhэlэге пisЫэп zэif оlаrаq qalrr. Оlkэ эhаlЬiпiп
l/4-i оrtа чэ ali tэbillidir. olkэdэ 200 mln. паfэr savadstz
vaTdrT (lИ9-cu ildэ bu gбstэrici 80 % idi).
Sапауе. Miiasir Qin sэпауе-аqrаr бlkэsidir. Qiпdэ iri
gохsаhэli sэпауе уша&lmшdIr. Эвэпэй sаhэlэrlэ (toxuculuq,
i<omt , q"r" ЙЙlчrgiуа) уапа9t sэпауепiп пеft hasilat, kim-
yeni sаhаlэтi
уа, aviasiya, hэтЬi va kosmik, elektronika kimi
yaranmrgdrr. Sэпауе miiэssisэlоriпiп iimumi miqdaп чэ
Ьпhrdа gatgnllrTrn saylna gбrэ Qin diinyada birinci уеrdэdir,
Biitiin diinyada olduф kimi Qinda dэ эп yeni tехпоlоgiуашп
tэtЬiqiпэ ibusi frkir verilil. ýiпdэ sanaye istehsalrnц ,F,k-
turu iаrаДф, уiiksэk dэгасэdэ divтsifikasiyap gбrэ fuqЬлir
ki, bu da йkJnin mnasir dflnyada mбvqeyinin mбhkэmlап-
divini эks etdiTiг.
Energetika Qin enerji dagryrcrlarr istehsabna gtira diin-
vada aoanir чеrlэrdэп birini tutur. Energetikanrn эsаsmt
"tcomtп
ЙаsИtriitаэ 3,0 mlrd.ton) tэýkil edil. Sanayenin biitйn
sаhаlэriпф va mэigэtdэ kбmfrrdэп istifadэ edilir, КOmtiг
yataqlan бlkэпiп Ьitffп эуаlэtlаri чэ mчхиr rауопlаппdа
aqkaiedilmisdiт. Lakin kОЙffrПп 23 Ьsэsi ýimаl-ýэrqi ýin va

2|,l
ýimali Qindэ (Fusin, Fчýчп, Datun) hasil edilir. Yапаг gist,
пЁчэ уапасаýr уаИqlап da eneTji sэrчэti kimi istifadэ cdilir.
Qiп energetikaslmn biT xiisusiyyэti kёmэkgi yanacaq
пбчlэгiпdэп (kэпd tаsэrriifаtr tullantllaп, oduncaq, qzuшý чэ
s.)istifаdэ olunmasrndan iЬаrэtdir.
Qin neft istebal еdэп iri dбчlэtlаrdэп biridiT (187,3 mlп.
ton, 2009-cu il). Neft istcbalrna gбrа diinyada alfincr уеrdэdiг.
Bu sэпауе sаhэsi пЬЬэtэп yenidir чэ siirэtlэ inkigaf edir. Neft
hasilahnda Datsin yataqlarl aРncl mбчqе tufur. Bu уаИqlаr
бlkэпiп gimаJ-gэrqiпdэ, Rusiya ilэ sэrhэddэп 370 km аrаL
mаsаfэdэ уеrlа9migdir. Bu yataqtaTrn аrаzЬiпdэ miпlаrlэ
quyularr оlап neft mэdэпlэri vardrr. Digэт уаИqlаr ýimali
(ГуапЬiп уахrпlфпdr Daqan) чэ ýэrqi Qiпdэ (ýandun
yarrmadasmda ýenli) kэ9f оlчпmчgdчг. Bu Tayonlarda пеft
kаmаrlэri gэkilmig, neft emalr va neft-kimya zavodlaп (ýепуап,
Pekin, Dalyan, ýanxay) iп9а edilrnigdir.
Эwэllэг neftin bir hissэsi ixTac оlчпчrdч. Lakin daxili
tаlэЬаtrп artrnasl Qini neft idxalgrsrna Kvirmisdir. Qaz
sэпауеsiпiп inkigaf sэчiууэsi aga$drr. Qiinki, бlkэdэ tэbii qaz
hasilatl azdrT (83,3 шlтd. kub m-dэп artrq, 2009<u il).
Qlxarrlan tэЬii qмm yartst Stguan эуаlэtiпiп рауша dfigiiT.
ElektroeneTgetika kбmiir xamrnalr ilэ iglэуап istilik
sиnsiyalanna эsаslапtr. Neft чэ qazla iglэуэп IЕSlэr dэ
vardг. ёп iri IЕS-lэгi ýimаl-ýэrq sэпауе rауопчпdаdrг. Qinde
ilk geotermal elektrik stansiyast Lxasda (TiM) tikihniФiт. Su
elektrik starrsiyalarr hаm iгi, hэm dэ kiqik 9ауlат iizэriпdэ
tiНtiT. Оlkэdэ эп iri SES Yantszr iizorindэH <Qegjoubo (2,7
mlп. kYt) sayllшdl. Lakin hэmiп 9ау iizэriпdэ diinyada эп iri
(l8,2 rпlгd kYO,qoxfunkiyah <<ф dэта> (25 mlrd. АВý dollaгr
dэуэтiпdэ) hidrotexniki kompleksi inga оlчпчr. Bu hidToenerji
kоmрlеksiпэ пэhэпg miihаfizэ Ьэпdi, hэr birinin giicii 700 min
kYt olan 26 elektTik eneTjisi gепеrаtоru dmildir. Kompleksin
ingasma l995+i ildэ Ьаglашlmrgdш. МйtэхэssЬlэr Нэ hesab
еdiг ki, <Ug dэrэ> layihasi Qin iigiin straýi эhэmiууэtэ
malikdiг. Оwэlа, lауihэпiп hэуаtа kеgirilrпэsilэ inkigaf еdэп

2l8
milli iqtisadiyyann elektrik enerjisi ilэ tэmiп olunmasl
рrоЬlеrпi hэll oluna Ьilэr. Ikincilsi, Qin ekoloji сэhэtdэп daha
ьmй elektTik enerjbi nбvtina kе9э Ьilэт. ХХ-ХЖ эsтlэrdэ
<9iгНЬ lЕS-dэ elektrik enerjisinin 80 7o-i istehsal оlчпmчфчr
ki, Ьчпчп da'10 o/ei kбmiiт xammalr ilэ iglэуэп lEs-in paylм
dfiýiir, Ugtincfisii, iпga еdilэп band iilkadэ tez-tez miпlэтlэ
iпsапш qlr masr va kЁlli miqdar da maliyya itkisinэ sэЬэЬ olan
dagqmlarrn qаrýБшr ala bilar. Nэhауаt, Ьчгауа xiisusi kanalla
tonna! 5 min ton olan gэmilэr daxil ola Ьilэr.
Вчпчпlа уапа9r hidroenerji sоrчоtiпфп (6 trln. kVt.s.
elektrik enerjisi istebalr роtепsiяlrпа malik) biittivliikdэ az
istifаdэ olunrrT. Oltэаэ ЗJ пIп kVt/s elelrtrik enerjisi istehsal
olunur. Опа gбrо dэ ýin adambagtna dfigэп elektrik enerjisinin
miqdaTrna gбrэ dflnyada hэlэ 9ох бlkаlэrdэп geri qalrT. Atom
elekrik enerjisi istebalшn inkigaflna va Ьч istiqamэtda
Ьупэlхаtq эmэkdаgkýа xiisusi fikiT verilir. Оlkэdэ ilk AES
l9ф-сr illэrdэ ýanxay уаппhфпdа iп9а edilmig <Tsingan-I>
(300 MVф чэ Qчапdчп эуаlэtiпdэ DayavandrT (2 eneTji
bloИu, hэт biri 900 МYф. Bu stansiyalar iigiin avadanlrq
Frапsа, BiiyЁk Britaniya, Yapniyadan idxal оlчпmчФчr.
Lyaomin, Quandun эуаlоtlэriпdэ АЕS-lэгiп tiНlmэsi пэzэrdэ
tчtчlmчФчт.
Qinin ап miihiim япауе sahaleTindan biTi qara шсtаЬ
lчrgiудфг. Qara metalluTgiya yeTli dэmh ГrlИ ehtiyatr чэ koks-
lа9ап kiimiira эsаslашr. Bu sahanin inНgafrna gбrэ Qin dЁпуа
miqyasrnda segilir. Qаrа mcиllurgiyada btchsalm tэmаrkiiz-
lэgmэsi уiilсэk sэчiууэdэdir. Оlkаdэ istehsal olunan pladrn
2/i hissisi t0 m,Ёhй kombinatrn payrna dfigiir. оlkэdа ап
miihtim mеИIlчrgiуа Ьаzаlап fоrmаlаsmr$ш. Вчпlаr ýimal-
ýэтq (mэrkаzlэri- Апgап, Bensi" Fugun, Dalyak), ýimal (Pekin,
Tyanbzin), Daxili Monqolustan @aotou), Мэrkэzdir (Uхап).
Эlчап mеtаllшцiуа пЬЬэtэп zэif inkiýaf etmigdir. Дff-
miпiчm халпmаlr (ýansi, Хепап эуаlэtlэri), mis (Апхоу, Yun-
nan, Qansu эуаlэtlэтi), qalay filizi (Yчппап эуаlеti) чэ s.
оlmалпа Ьахmауаrаq, alflminium, qчrЕчýчп, mis, sinke olan

2|9
tаlэьаt tam бdэпilmir чэ Ьчпlаr idxal оlчпчr. оlчап mеtаllчr-
giya mfiэssisэlэri tilkэпiп 9imal-prqindэ, уэпi elektTik enerjisi,
iitehlakgr чэ пisЬаtэп хаmmаl bol olan тауопlаrdаdш. Эlчап
metallurgiyamo zэif inkigafi Ъsэтгiifаfiп digэr sаhэlэгiпэ dэ
miiэууэп tэsiт edir чэ onlarrn inНgafinr lэngidir.
Qinda mаglпqаушmшlm эsаs sаhэlэтi l950-ci illаrdэ
sabiq SSRl-nin igtirakl ila yaradrlmrgdrT. 80-90,cr illэrdа бlkэdе
араrtlап iqtisadi islаhаtlаг mаýmqауrппашп sаhэчi
strчktчrчпdа dэуigikliklэrэ sэЬоЬ oldu. МiЬir dбчгdэ Qiпdэ
miixtalif magrnqayrrma mэЬчllатr istehsal оlчпчr. Bunlar daý-
mэdэп avadanlrýr, kэпd tэýэпiifаtl mаýmlап, avtomobil,
tэууатэ, ЕНМ, kosmik texnika, toxuculuq sэпауеsi iigiin
magtnlar, miixtaПf qe$dli mэisаt avadantrqlart фаltаrучуап
magrn, televizor) чэ s.dir. Оlkэпiп qimаl-gэтqiпdэ Betal
tutumlu mаgшqауrrmа sаhэlэri - metallurgiya, dаý,mаdэп, da-
miryol avadanlrqlarr, dэzgаh, elektrotexnika, пэqliууаt vasi
tэlэтi va kэпd tэsэтrfffаfi texnikast Ыehsalt sаhэlэri уеrlэ9,
dirilmigdir. Miihiim istetrsal mэrkэzlэri ýепуап, ХаrЬiп,
Qangun, Lоуап чэ Dalyandrr. Bu sаhэlаriп hааr mаЬчllаrt
Йr.irr.чуооdч daxili isЙШаkа Ыiqаmэtlэпdirilir. iri пэqliууаt
qovgaqlarrnda (Uxan, Nangan, Qjчфоч) lokomotiv чэ vaqon
istehsal оlчпчг. Оlkэпiп эп iri maglnqayrma mэгkэzi
ýапхауdrг.
Кimуа sэпауеsiпiп mfrhiim хаmmаh хбrэk duzu,
fosforit чэ piritdir. Кimуа sапаувiпФ gЁЬтэ Ыebsalt btiinltik
tэgkil edir. Мiпеrаl giiЫаlэгiп miixtalif пбчlэriпiп соý-
rafiyaslnda sэсiууэчi хiЬчsiууэtlат чаrdrr. Azot фЬrаlаri эksэr
эkingilik rауопlаппdа (miйiim хаmmаl чэ епегji mапЬэуi
yantszr gауmdап
уахlпhфпdа), fosfat gflьгэlатi istebalr isэ
сэпчЬdа (fosforit gtxaTrlan mаrkаzlэrdэ, nэqliyyat yollarr чэ
istehlak rayonlarrna yaxrn) уеrlэgmrgФr. Kimya mэhsчllаппа
оlап talabat эsаsэп idxalat hesabma бфпilir. оlkэdэ neft-
kimya sэпауеsi inkipf etrnigdir.
Yfiпgftl va yeylnti sэпауеsi dэ ytiksэk inkigaf tempi ila
segilir. Yiingiil sanaye iilkэпiп эпэпэчi tasarrtifat sahasidir. О,

220
daxili istehlak Ьаzаппrп gепiglэпmэsiпэ, эhаliпiп iglo tэmtп
оlчпmаsrпа, kэпd tэsэrriifаhшп inkigafina, rпа$пqауrmа чэ
kimya sanayesi istebalna gflclff tаsiг gбstэrir. Bu sаhэdа
inkipf etmig digar бlkэlэrlэ mчqауisаdэ (АВý, Yaponiya,
Rusiya) Qiпdэ daha 9ох tэbii хаmmаldап istifаdэ оlчпчr.
Yiingll sэпауепiп miihiim sаhэlэгi toxuculuq, tikig, trikotaj,
gбп-dэri, ayaqqabr btehsaldш. Toxuculuq sэпауеsiпiп baglrca
mэrkэzlэri danizsahili эуаlаtlэrdэ (ýапхау, PeHn), dэтi-
ayaqqabr istehsalr isэ ýanxay, Pekin, Туапвziпdаdiг.
Qin yeyinti sэпауеsiпdа gэltikЪmizlэmэ чэ чп istehsalr
mahsullan hэсmiпэ gбrэ dЁnyada liderdir. ýау, tiitiin, рiчэ
istehsalna gбrэ dэ drinyada араrrсt mёvqe tutur.
Сiпdэ giiclii hэrЬi saмye уаrаdilmфш. Rаkеt-пiiчэ
silafu istehsal edilir, kosmik рrоqrаmlаr iqlaniliг.
Капd tasaпfifatb Аqтщ sеktоr бlkэ эhаlisЫ arzaqla
tэmiп edfu чэ Ьэzi mэЬчllаr ixrac оlчпчг. Qin diinyada kэпd
tэsэпfifаtl mэЬцllап btchsal еdэп эп iri фчlэtdir. О, taшl,
tfftiin, pambrq, tэIэчэz чэ bostan Ьitkilэri, уег fш&ф, rap
уrýrшпа, donuz, at, ev qчglапшп sауша gбrэ diinyada birinci
уеrdоdir. Кэпd bsarrfffatrnda iqtbadi fэаl эhаliпiп хфi hissэsi
galrgrr. Bu sektor Оlkэdэ tDМ-чп l/5 Ьsэsiпi чегir.
Сiпdэ kond tэsэпfifаtr mэhdй tограq ehtiyan
qэrаitiпdэ inкýаf etmi$ir. Оlkэdэ ýumluq tоrраq sаhэsi l00
mlп. ha-drr, adambagrna dfigэп torpaq sаhэsi Ьэ 0,1 ha tэgkil
edir. Кэдd tэsэrrflfаtrшп хfisчsiууэtlэтiпdэп biri опчп уафп-
t апп miqdarrndan as r olmasrdrT. МэЬчldаrhýrп уiiksэk
оlmалпdа diýэп уаSпhlагrп эhеmiууэti ЫiyiikdiiT. Siini suvaT-
mаdап genig Ыifada olunuт. Sччаr ап tоrраqlатrп sаhэsiпэ
-
gбrа Qin diinyada birinci уеrdэdiт,
Cin qedim эkingilik mэdэпiууэtiпэ malik iilkаlэrdэп
biTidiT. Весэiilэп bitkilэrin mffхtэlifliуiпэ gбrэ dffnyada birinci
va yerli
уеrdэdir. Qin kэпdlisiпiп goxillik tэсffЬэsi iqlim, relyef
praitin dipr kоmропепtlэгiпdэп as r olaraq, бlkэпiп miiхtэlif
iауопlапгdа miiчаГrq tехпоlофуа чэ bitki пбчlаriпiп segibn+,
siпэ imkan veTmiýdiт.

22l
 ЭНпgiПk kand tэsэrгfifаtrшп baglrca sahasidir. Bu
sаhэф taxlf Ьitkilэri (хiЬчsilэ ЬчЁdа, gэltik) ibttinliik tэgkil
еdiг. Qэltik аsаsэп бlkапiп сэпчЬчпdа чэ Yапьа, QjчЧlуап
чаdilэii, Srguan gбkэkliуiпdэ suvhr an toTpaqlarda Ьесэrilirsэ,
buEda Bбyiik Qin diиэпliуiпdэ чэ Хчапхе чаdьiпdэ
уеЙвdirilir. Qin qargrdah ФЕrriцпа gбта diinyada ikinci усrdэ)
чэ qаоlуап biilmasina gбrэ da segilan d,iiчlэtьrdэп biridir.
-mairsullaT
Вч giпlilэriп qidasmda genig istifadэ olunmaqla
yanagr, yeyinti sэпауеsiпdэ хаmmаl Hmi, tullantrlan heyvanlaT
-
iigiin уеm
- tаdагЁkiiпdа iЕlэdilir.
TexniН bitkilardan pambrq эkiпlэri iistiinliik tэ9ki1 edir.
Okin sаhаlэriпiп 2/5 hissэsi раmЬrфп рауrпа diigtir. Pambrq
уrфrшпа gбrэ Qin diinyada liderdir. Pambrq эНпlэri Вбуfik
еЙ аtiz"пtiуiпаэ Хчапхе чэ Yantsa 9ауlаппrп чаdilагiпdэ
ЬЫэпmiФir. Qin gayr пбчIэтiпiп mtiхtэlifliуi, dadr, аtriпэ gбгэ
dtinyada mэghчтdчr. Qay kollarr бlkэпiп сэпчЬ-gэrqiпdэ daý
yamaclannda, сэпчЬdа чэ Хаупап adasrnda Ьесэrilir. Qiп
iiitiin уrфmrпа gбrэ diinyada арапо miivqe tutur. Tiitiful
оlkэпiп йпчЬч чЪ gandun эуаlэtiпdэ Ьесэrilir. Меучэqilik чэ
tэrачаzýilik бlkаdэ эпапэчi sаhэdir, ýiпlilэriп qida rаsiопчпdа
balrq чэ balrqgrlrq mэЬчllатr da эhэmiууэtli уеr tutuT.__
Heyvandarlrq tэЬii уеm bazaslna аsаslашт. Ц"yпчп-
darlrq titkэпiп qэтЬ, gimаlqэтЬ, gimal quraq чэ бlkэпiп daýltq
Ыssэsiпdэ sэтЬэЪt sаhэdiт va уеrli эhаliпiп эsэs mаýФliууэtiпi
tэgkil edir. Оlkэпiп ýэrqiпdа Ьэ heyvandarlrq yardrmgr sahadir.
НЬучапdаrhqdа donuzguluq iЬtiЫtik tэgkil edir. Iribuynudu
mai-qara da Ьslэпilir. Olkаdэ kэпd tэýarriifatl tizrэ ixtisas-
laýmrý б rayon ауr r: ýimаl-ýэrq, Btytik ýin dЁzanliyi, ýarq,
СапчЬ, ýimal-QaTb, TiЬt yaylasr.
ýimаl-ýэrq Иxrlgrlrq TayonuduT. Rayon ёlkэпiп mэh-
suldar qаrа tограqlап оlап эrаzisiпi эhаtэ edir. Burada yazlrq
buýda, qaolyan, soya Ьесэrilir.
Bбyiik Qin dfizэпliуi taxrlgrhq-pambrqgllrq tizгэ ixtbas-
lаqmsdш. Rауоп payrzlrq buýda чэ pambrq, ýimаl-ýэгq
тауопчпdап ýоша soya Ьесэrilэп mtihiim эrмidir. Biiyiik Cin

222
diИэпliуiпэ qэгЬdэ siiykanan Lyos yaylasr da bu гауопчп эrа-
4siпэ aiddir. Lyos yaylasrnda payrzlrq buýda чэ раmhq
Ьэrilir.
ýэrq rауопч gэltikgilik fizra iхtЬаslаgшФr. О, Cinin
garq Ьsэsiпdа Yantsa pynrn hбrrzэsiпi эhаtэ edil. Rayonun
gimal sэrhэddi Tsinlin dallaгr, сmчЬ sэтhэddi Ьэ Nanlin
dаýlап boyunca kegir. Rayonda gэltikdап bagqa pamblq,
ржlаhlаr va улф Ьitkilэr Ьссаrilir. YапЬа gayr dэiоsiпdэп сэ-
nubda tэрliklэтiп уаmасIаrrпdа qay plantasiyalaгr saln-
шgdrr. Rayonda mэтkаzi Qendu gэhэri оlап Srgчап чilауэti
уиlэgir. Оуаlэt rауопчп qэrЬiпdэ, dаýlагlа эhаtэ оIчпmчg
Sryuan 96kэHiyini эhаtэ еdir. Bu 96kаklikdэ Qiпdэ olan bfrtiin
kэпd Ьэтiifаtr hitkilari Ьесэтilir. Sччаrmа garaitinda bu
эrаziфп ilda 2-3 пбч mabul (фtik, buýda, tаrэчэz) эtdэ edilir.
ýэrq rауопчпч <<yagil Qiш adlandшrrlaT.
С-эпчЬ rауопч СэпчЬi ýiпiп tropik hЬsэsiпi эhаtэ еdiг
чэ Nanlin silsilэsiпdап сэпчЬdа уеrlэgir. Tropik muýson iqlimi
hakim оlап сэпчЬ эrаziф pltik чэ gэkэr qamrgr Ьесэгilir.
Rayonda miiхtэlif tгорik чэ subtropik mеучэlэr уеtiqdiriliг.
ýimаl-фгЬ ýimаl-фrЬi Qin чэ Dmili Мопqоlчstапш
фl, уапrпsэhта чэ sэhrа юпаsrш эhаtэ edir, Rayon otlaq hey-
vandarlrq iizrэ ixtbaslagmrgФr. Okingilik Счпqаr чэ Kagkar
g0kэkliklarindaki чаhэlэrdэdir. Вч Iауоп quraq Qin
adlandrnllr.
Sonrmcu rауоп dtnyada эп iri Tibet уауlаsша чуýчп
gэlir va k69flгmэ maldarlrq fizrэ iхtisаslаgmrgфг. Yayda
heyvanlar уiilкэk daфq оflаqlаrа, qlФa isэ чаdiЬrэ sfiгfrlfiг.
Rayonda ýaxtaya dбzfimlrЁ агра, hэmgiпiп уаdц Ьчýй
Ьесэrilir. Rayonu уftlсsэk ýiп vo уа soyuq Qin аdlапdшlш.
Naqliyyat чо xsrici ticarot Ohalisinin вау, аrаzЬЫп
bбyiiИfiyii" tэЬii sэrчеtlэri vo btebsal sаhэlэriпiп уеrlэgmэsiпdэ
regioмl fэrqlаг Qin iiфп пэqliууаПп эЬmiууэtiпiп daha
Ьбучk olduýunu siibut edir. Dэmфоl рЬkэsi эsаsэп бlkэпiп
gаrq тауопlаrrпdа daha яхdш. Ьmir yollarr mегidiапаl
istiqаmэtiпdэ uzanrr, Вч уоllаr бlkэпiп $х mэskчпIаýmrý чэ

223
iqtbadi саhэtdап daha 9ох inkigaf etrnig ауаlаtlэriпi эlаqэlэп-
dirir. Оп b0yЁk damiryol qovgaýr PekindiT. РеНпdэп dэпiz
роrtlаrrпа чэ digar tаsаrгflfаt mэrkэzlэriпэ magistral yollar
ауrrtrл. Dэmiгуоl nэqliyyatr уiiНэriп iilkэпiп daxili тауопlаrrпа
dagtnmastnda miihiim rol oynayrr. Qin dэmфоl gэЬэkэsi ilэ
Rusiya, MonqolrrsИn, KXDR va Yyetnamla alaqa sахlауlг.
Dэmiryоl пэqliууаhhdа miihffm ргоЬlсmlэтdэп biri
elektTovozlann az, dizel уапасаф ilэ iglэуэп qаtаrlаrш 9ох
olmastdlr. Опа gбrэ dэ aйomobil, dэпiz, 9ау (yfik dаgrmаlагrп
80 Yo-i Yantszr 9ауrшп payrna diýiir), boru, aviasiya пэqliууаtr
ьdгiсэп dэmirуоl пэqliууаttш gегidэ qoyur.
Avtomobil уоllагr (pse, qrunt уоllагr) tilkэпiп biitiin
эуаlэtlаriпdэ sаlrпrш9dш. Lakin Ьэrk бTtiiklii yollarr пisЬэtэп
azdш. 1978-ci ildэ salrnmrg QaTaqoTum avtomobil yolu Qini
Pakistanla эlаqэlэпdirir.
Qoxsaylr gaylaT va kanallar уег[ nэqliyyat эhэmiууэtli
diг. Оlkэdэ эп miihiim su arteriyast YапЬа 9ауdrг. Qay mап-
sаЬiпdэп lgan gэhэriпэdэk 27Ф kп mэsаfэdэ 9ау gэmilэгi,
Uxan gэhэriпэdаk isa 1000 km mаsаfэdэ dэпiz gэmilэri iiфп
ушатlrdrг. Dэпiz dagrmalarlmn fimumi hэсmi arhT. On mЁhiim
portlarr ýапхау, Sуапqап, Dalyan, Tsindao, Tyantszin,
-
Qjantszyan, Quangjou va s.-diT.
Huna пэqliууаtr da уiiksэk tеmрlэ inkigaf еdiг. Olkanin
iTi mагkэzlэтi hava хэtlэrilэ ЬiriЬiтilэ эlаqэ saxlayr. Bir пе9э
Ьеупэlхаlq hava limаш чаrdlг. Вчпlаr asason ýапхау, Pekin,
Quangjou, Uгчmgi чэ diger ;эhаrlэrdаdir.
Воrч-kэmэr naqlфatr neft чэ neft mэЬчllаrrшп dapn-
mastnda miihiim Tol оупауr. Воrч kэmэrlэri neft mэ-
dэпlэriпdэп ernal mэrkэzlагiпа чэ poTtlara gэkilпigdir. Datsin-
Tsinxuandao-PeКn, ýenli-Tsindao, ýenli-NanНn miihiim neft
kэmэтlаridir.
Хаriсi ticarot. Qin iqtisadiyyatmda xarici ticarat miihiim
rol oynayrr, Оlkэпiп ixTacat чэ idxalat strчktчrчпdа miihffm
dayigikliklэr baq vermigdir. Qiinki, ixracafunda haar mэЬчl-
lапп xiisusi gэНsi атtrшg, xammalrn miqdш isэ аzаlmфш.

224
Haarda QЫп kfitlэчi sэпауе btehlak mallarl va kэпd tаsэr-
riifatl mэhsullart dtinyanrn biT 9ох ёlkэlэriпdэ tашшr.
Qinin mtihiim tiсаrэt tэrэfdа;lатr АВý, Yapniya, Ко-
reya Respublikasйr. Qongu Asiya бlkalari, Avstraliya, Yeni
Zelandiya, Avropa tilkэlэri, Kanada ilэ tiсаrэt эlаqаlаri
аhаtэlidir. Qin hбkчmэti Rusiya, АzэrЬаусапlа da amakdaglrýr
gепiglэпdirmауа Ыiytik maraq gбstэгir. Rusiya ilэ mfi9tаrаk
<ýэrq-QэrЬ> qaz kэmэri layihasinin hэуаtа kсgirilmэsi пэzэrdа
tutulmuýdur. Qaz kэmатiпiп qэтЬdэ Sintszyan-Uyýur muxtar
тауопчпdап ýапхау gэhэri чэ YапЬа gауrшп deltastnadak 9а-
kilmэsi пэzэrф fufulur. Rusiya ila Qin arasrnda qaz чэ neftin
digar Asiya Ьаzагlаппа Ьirgэ grxaTrlmasr variantl da mбч-
cuddur.
ýinin xarici Olkэlэтlэ Ьеупэlхаlq эlаqэlатiпiп miihiim
fоrmаlаппdап Ьiгi furiandir. Оlkэуэ gэlэп tчтisflагiп sayrna
gбrэ (55,7 mln. паfэг, 20l0-cu il) diinyada Fгапsа чэ ABý-dan
sonra 3-cfi уеrdэdir, Нэmiп ildэ tчriапdэп эldэ оlчпап gэlir isa
45,8 mlrd. dollaT tэgkil еtmiфr.
iqtisadi rауоIilаr va rфопаl siyasat. Qinin эrаzisiпdэ
tэЬii ýэrаit, tarixi inkigaf хiisчsфаtlэri, эhаli _чэ tаsэrriifаfiп
cogTafiyasmda tэzаdlаr ауdm пэzэю gаrрu. Оlkэ эrаzisiпdэ
iqtisadi rауопlаr aynlrr ki, bunlar iri inzibati чаhidlэri
Ьiгlэqdiгir.
ýimalýarqi Qin @чпЬеу, аwэllэr Mancuriya) Ьеупэl-
xalq rаЬitэ уоllапшп kаsigmэsiпdэ уеrlэgiг. Rayonda tilkэпiп
inkýaf etmý metalluTgiya чэ аВr maýmqayrTma, da9 kбmiiT
hasilatr olan miihiirn sэпауе bazasr уеrlаgir. Mtihiim sэпауе
mэrkаzlаri ýепуап (афr mаýtпqауппа, hэтЬi sanaye), Ап9ап,
Bensi (qаrа metallurgiya), Dalyan (gэmiqауlrmа), Qangrrn_ (av-
tomobilqayrma), ХаrЬiпdir (mаýlпqауrrmа). Rayonda kэпd
ьsэrrtifJtrЪоуа Ьесаrilmэsi iizrэ ixtbaslagmrgdlг. Qaolyan, qar-
ýrdatr, govdm, buýda, сэпчЬdа isa
gэltik becэTilir. Heyvan-
fistiindiir.
daTlrqda donuzguluq-gimalda
'ýarq Bбyiik Qin sэddiпdап сэпчЪdа
rауопч
NапппЪilýilэsiпэdэk чzашr чэ SaTr чэ ýimаl,ýоф Qin dэпИэ,

225
riпэ 9жr9 imkаш чаrфт. Оlkэ эrаzisiпiп 20 Yeni эhаtэ еdэп bu
rayonda ýiп эhаlisiпiп уапdап goxu yapylr. Pekinda timumi
va elektrotexnika maýmqayrrrrasr, dэzgаhqауrгmа, yii,ngffl чэ
yeyinti sэпауыi inkigaf enmigdiT. Tyantszindэ iri toxuculuq
mэrkэzi, qara metallurgiya, пи$пqауrmЕ, kimya sanaye
mffэssЬэlэri, ýansi эуаlэtiпdэ dag kбmtir hбчzэlэri yerlasir, Iгi
sэпауе mэrkиi чэ daniz poтtu ýапхау Xuanxe gayr fizэriпdэ
уеrlэ9ir чэ gэmiqаугmа sаhэsi ilэ mэghчrdчг. ýапхау уахrп-
hфnda ipkgilik sэпауе mатkэzi kimi tашпап Xangjou, dэz_
gahqayrrma чэ elektrotexnika avadanlrýl istebah mэrkazi
Nankin уегlэgir.
Rayonun mэrkэziпdэ metallurgiya kombinatlarr, uni-
чегsаl dэzрhlаr, kand tэsэrriifаfi mаЕпlап, 9ау gаmiiагi is-
tehsal оlчпап Uxan geheri уеrlаgir. Uхап рhэriпdэп qэrЬdэ
qurфgun-sink, чоlfrаm, сiчэ, qalay, сэпчЬdа (Qanga уаппlr-
grnda1 stгrпэ vý manqan emal edilir. lqlim-torpaq gэrаi-ti
бlkэпiп kэпd tэsэгrfrfаtl btehsahnda rауопчп араrrо mбvqe
tчtrпаsша sэЬЬ оlrпчgdчr.
СопцЬ rc СапшЬQаrЬ rауопч бlkэ эrаzisiпiп l/6ni эhа-
tэ edir. Rауоп metal fiIidэri ilэ zэпgiпdir. Rayon metal filИэгi
hasilatma gбrэ бlkoda birinci уеrdэdir. llэmgiпiп hasilat sэпа-
yesi ila уапа9t emaledici sahа dэ inkigaf ebniqdir. Оп mfihiim
mэrkэzi canubda Quangjoudur. ýэhэrdэ toxuculuq sэпауеsi va
рkэr, kаШ tiitiin, konserv istebalt miЬsЬэlэгi уеrlаgiт.
Canub-qarbda (Stguan эуаlаti) Quntsin рhэriпdэ gэmi_
qаушmа, dizel, tчгЬiп, elektrik cihazlan istehsah, metallurgiya,
Qendu gеhэгiпdэ toxuculuq чэ yeyinfi sэпаувi inkigaf etdirilir.
Rауопчп rЁtчЫli subtropik iqlimi mflxtalif Ьitkilэri, о ctim-
lэdэп Ьапап, апапаs чэ s. уеfi$irmэуа imkan verir. Rayonda
il эrziпdэ 2 dэfэ gэltik чэ Ьir пе9э dэfэ tагэчаz Ьесэrmэk mjim-
kiindflr. Buýda, qaTфdal, аrра, раmhq эkilir. Qinin сэпчЬ
qarbinin уапdап goxunu Tibet mчхtаr rауопч (TMR) tutur.
Bu rауоп 9ох zэif inkigaf etmigdir. Наагdа qэгЬ тауопlаrшlп
inkipf ртоqгапт рrgiчэsiпdэ ТМR-па xiiýuýi уФ аупlmrgсhr.

226
Nadir tэЬiэtэ malik olan TMR daxili furizrrin inkigafinda
xibusilэ segilir.
Qarb va ýimal-Qarb sеуrэk mэskчпlаgmц rayondur.
Monqolustan, Qazaxrstan, Qrrфastan, TaciКstan, Hindbtan,
Nepal, Муапmа ila sэrhэdэ malikdir. QэrЬi Qiпdэ пеft чэ qaz
ehtiyatr goxdur. Daxili Monqolustanda kokslagan kбmiiг va
уiiLlсsэk keyfiyyatli dэmir filizi, эlчап metal filИ yataqlarr,
qгаГlt, хбrэk duzu аgkаг edikniýdir. Вчrаdа metallrrrgiya чэ
mаgrпqаушmа mtiэssЬэlэri fааliууэt gбstэriт, neft hasil edilir чэ
emal оlчпчr.
On miihiim sэпауе mэrkэzlаri Langjou (atom, kimya,
neft еmаh), Baotou (metallurgiya, neft emalt, atom),
Urumgidir (avtomobil tэmiri, metalluгgiya, neft cmah, kimya,
tihnti materiallan). Кэпd tэsэrriifаtrпdа kбрri чэ уапrпkё9агi
heyvandaTlrq iistiinliik tэgНl edir.
Rфопаl siyasat. Qiпdэ iqtisadi inkiEaf dбчlэtiп regional
siyasэtindln 9ох asrlrdr. 0lkэdэ Tegional siуаsэt Dtivlat
ýчrаslшп tэтКЬiпdэ nazirlik va sэlаhiууэtli idаrэlэr (Dбчlэt
ilan Komibsi, Dбvlet lqfisadi Komibi, MillatlaTlэ 19 tizrэ
Dбvlot Коmitэsi, Dбýчmчп Planlaqdшrlmasr iizгэ Dбvlet
Komitasi чэ Ь.) tэrэГtпdэп apanlrr.
QXR-da milli inКpf gэrgiчэsiпdэ тефопаl siуаsэt
аgафdа gбstэrilап istiqаmаtlэтdэ hayata kegiriliT:
-
- бlkэпiп mffхtэlif теgiопlапшп (хiisчsilэ muxtar)
iпНgаfшr taTadagdrrmaq;
- tabii aTtrml nizamlamaq;
- yerli bbii sоrчэflэri буrапmэk чэ Ьчпlаrdап йm
istifaф еtmэk;
- yerli tоgэЬЫчskаrlап Ьчэslапdirmаk va s.
ýXR-da rеgiопаl siyasэtin аупlmаz hissэsiпi . azad
iqtbadi- zопаlапп (Quandun оуаlэtiпdэ ýengjen, Qjuxay,
ýantou, Futszyan эуаlаtiпdэ Sуаmеп) yaradilnaý! tэgkil ediT,
Azad iqtisadi iona xarici 61kэ чэ хагiсi kapital iigfln agrqdг,
lotisadizonava 5 mlп. АВý dollaTr чэ уа qabaqcil texnologiya
tэtbiq еdэп Ёэr bir hЁquqi qэхs vergidan шаd edilir, Iqtbadi

227
zonada miiэsýisэlэr btehsal avadanlrф, xamrnal, пэqliууаt
чаsitэlэтi чэ s. idxalrnda gбшriik riЬчmчпdап azad edilir. Eyni
qaydada da mtЬsЬэIэr tэrэfiпdэп istebal olunan iхrасаt
mahsullafl gбmrfik riisrrmundan azad edilir.
Zona dахiliпdэ tоФафп iсаrэ haqql fmliyyat пбчff чэ
iсаrэ miiddэtiпdэп аыlrdш. Xibusi iфsаdi zопаlапп inkigaf
еtdiгifuпэsi siyasэtini davam еtdЬтэ\ Qin hбkчmэti 14 sahil
ротt-gэhаri (Dalyan, Tsinxuandao, Tyanкzin, Yantay, Tsin-
dao, Lyanpnqan, Nantun, ýапхау, Ninbo, Vепgjоч,
Quangjou, Fuggjou, Qjangzyan чэ Вецау) xaTici kapital iigiin
agrq еtmэуi qэrата almr$ш. Xibusi iqtisadi zonalardan fэrqli
оlагаq, Ьч gаhагlаг уегli hakimiyyэt orqanlarrndan hilavasib
asdrdlr. Lakin bu рhэrlэrdэ xarici sэrmауэdаrlаr фiiп
gfizэgtlэr sbtemi tethiq dikniýdir ki, bu da iqtbadi fэаliууэti
<сапlапdпп. Хаупап adasl da xarici ýэrmауэdагlаr iig{in
agtqdrT,

Таkrаr fiфп шаllаt

1. Qinin coýTafi mбvqeyinin хfisчsiууэtlэriпi sayrn.
2. Otkэпiп tэЬii sэrчэtlэrlа tэmiпаt sэйууэsiпi йаh edin.
3. TiЬеt mчхtаI rауопчпчп ýасiууэчi хiЬчsiууэtiпi izah
edin.
4. Qinda dеmоqrаf* siyasэtin mаhiууэtiпi izah edin.
5. Qinin mшtаr тауопIаrr haqda пэ dеуэ Ьilэrsiпiz?
6. (Bбyiik ýlgгауlýD чэ <Мэdэпi inqilab>rn tэzаhiiтlаri пэdа
эks olunmugdur?
7. Otka iqtisadiyyatmm inkbaf tempinin уiiksэk оlmаsша
sэьь оlап amillar hапsilагdrr?
8. fuqi Qinin iqtirsadi сэhэtdап stiroФ iпИлаfiпm sэЬhi пэdir?
9. Оlkэпiп kэпd tэsэrriifаfiпш ixtisaslaýmasrm izah edin.
l0. Qinin iqtbadi,inkigafmda rфопаl fэrqlагэ sэЬЬ olan
аmillэr Ьпsrlаr&r?
l l . Olkanin kand ttrэгriifu zопаlап rc iqtbadi rауопlапп sayn.
12. Qiпdэ геgiопаl siуаsэt hansr maqsadla арапlrr?

228
 2.3.3. Hindistan RespubПknsl

l.бkапiп coýTafi mбvqeyi, tabiatinin xftsusiyyaflari.

Соýrяfi miivqe yа tarkibi. Раkistяп чэ Муапmа dбvlat-
lэтi grфslпЬ,ЪtiуiiklЦуiiцlдLца
(3,3 пlп. kmz) rlfinyadt 7-u,i_yedadb Canubi дsiyanrn isэ эп
bi'yiik dбчlэtidir. Materik hissэsi gimаldап-сэпчЬа 3,2 miп km,
qэrЬdап-gэгqэ 2,9 min km mэsаfэdэ uzanrr. ёlab.istan
фпiziпdэlя&kаdiч adalmr (500:dоп цt_Ф, В
Апdащац va,I{ikobar ) Фаlзrr-Нiпdistаqлmац ц4uт"
(2_lnin_

ЕаКцецЕГсапýипirýiпl Nерф Щлtф, Panqlaýe} Мущда_

ilэ quTu sэrhэddiпiп чzчпlчф 15 miп km-dir. Оlkэпiп фпiz
sэrhаdlэri 5700 km mэsаfэdэdir.
Soth qчrчlшgш. ёlkэ эrаzisiпdэ 3 tэЬii zona da}B 9ох
segilir: ф_Sцуqу!9щ.-Еiп&Qапq-лчаLЬЛiщ,lау silsilasi.
Оlkэпiп gimalrnda аsrатэIigй tэbiata malik пэhапg Himalay
silsilэsi чzашr. QлЬiДimаlауdа l(э+mir-yadbi хЬrýiЬеlоzэl-
dir. Yiiksэk olmasl, dik уаmасlап, soyuq iфimi Himalayln isti-
fаdэsй qаlmаsша sэЬэЬ olub. 4000-5000 m уuksаНikdэ
уеrIа9эп bir пеgэ daý kegidlari чаrdrг.
Himalayrn уаmасlаппdа hэlэ mtШэmlэkэ d0wПпdэ 2000-
3000 mefrda gose va dэmir уоllап gэkilпig, "уау рhэтlэri" (Sim-
la" Darcilinq vo s.) salmmrgdr. Bu gэhэrlэriп аhаflап heyranedici
tabii gбzэllф malikdir.
Himalayrn эtэуiпdэ 2 min km uzunluýunda, оп kmJэrlа
епliуiпdэ goxlu sayda gaylarla раrgаlапmrg, ЬаИфаqшq qmýaq
uzanrr. Bu quTgaq floTasrna gёrа HindisИn сэпgаlliklэridir. Eind-
Qanq ovalrýr 2 hissэdап ibaratdir: ýэrфэ Qanq чэ Вrйmарчtrа
чаdilэriпiп rtfuЫli tropik zonasl чэ QэrЬdэ qчгаq Таr sэhrаsr.
DiizэпliНэrdэп сэпчЬdа Dekan yaylasr уеrlэ;ir. Dekan yaylasl
ýэф чэ QэrЬi Qat rtaýlan ila эhata olunmuýdur ve HindisИn
yanmadasrnl dеmэk оlш И, tam futчr. Yaylada оrtа hiindtirlЁk
1000 meEdir. СэпчЬgэrq istiqamэtinФ maili olduýundan 9ауlш
bu istiqаmэtdэ axlr. ýimalda NаЬаф чэ Tanti (ОгэЬisип
kёгfэziпэ tбkiiLliiLr) 9ауlапшп axdrýr эуаlэtlэrdа mеgэlэrlэ бrtiilii

229
dаýlаr ucaltr. Bu эrаzilэr gбzэl lапdуftа malikdir. lntensiv
Ьсэrilэп va ahalisi srx olan NагЬаdr pyl vadisi daha calbedicidir.
ýаф Qat daýlan ila Benqal kii,гfаzi arasnda Koromande! salrili
dilzanliЛ uzanrr. ýэrqi чэ фrЬi Qat tlaýlan уапmаdашп
сэпчЬчпdа qovuýlг чэ mеrэli уttksэНik уагаdrr К, Ьчпчп da
ап<аяпdа уапmаdаdа эп fiiksak daýlrq эуаlаt yerlegir, Olkanin
эп hiindiir пiiqtэsi Kangencanqa zirvэsidir (8597 m), эп al9aq
niiqbi isэ Hind оkеаш sahilindэdir (0 m),
Faydalr qrиntrlrr. Hindiýtш miпеrаl sэrчэflэrlэ
ilk пбчЬdэ y'riksэk keyfiyyatli (brkibinda
zэпgiпdiт. Вчпlаr
Фmirin miqdan 60-70 П Щ
_filizlэridir. Boksit. sink. titanebtiyatl"_Ф*ý9xdur. Мkьдцfit
ьапt__hеriпiча diinva ahamiwэtlidir.
i Dэmir filйnin__ёФ_Jdeslgt ýлоЕ_ *_Дзsрчl yayl&-
ýщфfu_ _уэ di!пуqф _эп ЫiдlJqиqlцd!ц 8Ц_Ь. ssз!_аhдцr.
JЬшftýtИi_Jцlqslgц_ фц:ЩДпdistапСа @уаrdlr. Manqanfilizi
еhýguлg_gбrэ НiпdigBц.d!|пуфg qabaqcrl
хшпmаlr Ьm dэ ikacat
чэ уаtаqlацфзаrdr.
Energetika ýэпауеý llk tэфl edir, Ehti-
уаfiпа gбrэ (92 mlrd. ton) inkigfda оlап бlkalar arasrnda уаlшz
Qiпdэп geri qalrr. Osas kбmiir рtфап 0lkэпiп gimal - рцiпdэ
Dапrоdш, Sоц Махшаdi gaylannrn чаdilаriпdэ уеrlаgir. Koks:
lýan kёmilriiп hamrs Dаmоdаr чаdisiпdэdir. Вч isэ hэmiп
rayonda kбmih ýэпауеsl va эlаqэli sаhэlагiп inkigafina
imkan yarafrmgdtr.
Hindistan neft sэrчэti ilэ. zэif tаmiп olunmugdur. Miihtim
neft yataqlarr Assam (XD( asrin' ЪЪпlаппdап mэlчmdrг) чэ
Qucaratdadrr (JO( аsriп oTtalarnda sabiq SSRI-nin ymdrmr ilэ
Фkаr edilmiýdiT).
Yanacaq ehtiyatl Kmi Cenubi Hindisиn sаlrillэгiпФ yayrl-
mrg tогiчm чэ Qxota - Naqpur yaylasrndakl чщд у8!ссlаq9фп
istifaф edilir. Ntlчэ enыjisinin хаmmаl pterrsialr Olkanin biitlin
n0v епфi еhtiуаflалшп саmiпdэп arhqdrr.

2з0
 lqlim. Hindistanrn tэЬiэtiпiп miihiim xibusiyyatlэrindan
biri опчп arazisinin xeyli hissasinin isti iqlim qurgaфndaýppiK va
-Digai
subtropik zonalmda_ уеrlэ;mэsidir. хtЬчsiууэ$ Ь;
эrаzisiпiп musson sirkulyasiyasr tasiri altnda olmasrdш. Оlkаdэ
9оуцq, iýti чэ yaýrnurlu mёчsiim aynlrr. lsti dбчrdэ ternperatuT
-gtМdUzlэ,
+ 50О S, gесэlэr + 35' S teфI edir. Iyrm ayrnda isti чэ
quraqhq maksimum hэddэ gatrr. Tez -tM dasqr,la.a sаЬэЬ оlап
уау сэпчЬqэrЬ mчssопlап (iyun- serrtyabr ) qшч gimаl-qэц qц
mrbsonlan ilэ ачэz olrrrrur. lýti dбvri.in уаlmчrlч dбw ila эчэz
olunmasr 0lkэпiп сапчЬчпdа mау aylna tэsаdЁf еdirsэ, digэr
rауопlаrdа iyun ayrncla olur. Yaýrntrlarrn m0vstiLrniliyi kэпd
tasarrtifatr iqlэriпiп apanlmasrnr mЁэууэп edir. Теmреrаtчr rejimi
miiхtэПf пбч Ьitkilэdп Ьэrilmэsi, genig эrаzilэrdэ 2,3 dэfэ
mэhsчl эlф оlчпmаsrпа imkan чеrsэ ф, stini suvaпna olmadan
Ьчпа nail olmaq gэtiпdiт.,Yay mчssопlаrrлrп tasiri alfinda olan
эrаzilэrа ilф 2000 mm yaýmtl diiýdtiyii halda, Dekan
yaylasrnrn xeyli hissеsiпэ 500- l 000 пtm, ýimаl,QагЬi
Hindistanrn Ьэzi rауопlаппа isэ 250 mm уа$пh dШiir.
Нidrоqrафа. ГIOuаshiп !ý:ДЦdЦrлдt _gtiга 0lkanin
baghca 9ауl9Гап Qanqfu. UzчпIчЁчпа gбrа Hind vэ_l!фЩ1 -
ЙЛаildап geri qalr. Qanq gayr Ьа9lапфсrш 4500 mеt
ytlksaНikdэki buzlaqlardan gбtiИir, Himalayda фriп dэrэlоrlэ
axaraq, goxMyh gэlаlаlэr эmаlэ gэtiriT. Diizапliуэ grxaraq gursulu
9ау kimi sakit axrr, 9охlч qollar qabul ediT ki, Ьчпlапп
da
аksэriууэti iгi gауlшdr (Саrппа, Qumti, Qarrdak чэ Ь.).
асцс-аsаg, ц,цrцф Втаhшарчtа ila qovuqur va Ыiyiik
delи jЙэЬ gatirir. ёlkэпiп рrqiпф эп iri gayr Satlec,
yanmadada Narmada, Ifti$ц Qodavmi, Kaveridir. Qауlапп
ъsэrrlifаt fэаliууэtiпdо эhаmiу,чэti ilэ уапау tбrэtdiнэri
fэlаkаtlэr dэ vardrr. Вц claqqrnlarta ъzаhfu olunan daýrntrlardrr.
Нiпdisипdа gбl azdlr. Й 9ау чаdilэriпdэ qurumug k0hna
9ау yaИqlannda" Himalayda buzlaq -
tektonik mапяэli gdllэr чаr-
a,i. Ьп Йyiit golii qrгaq Rасаsвапй уеrlэрп dчduýяпмdд_

2зl
 Torpaq-bitК бЁltyti. Torpaq бrtiiyЁ tiрiпэ чэ mэh-
suldarl$шra gёrэ 9ох mlixtalifdir. Hind-Qand dllzэпliуi чэ sahil
ovalrqlarda allfivial tоrраqlш уауrlmфr. Кэпd Ъsэrгiifаh фiiп
рх miйiim эhаmiууэtэ malik Ьч torpaqlarrn уауrlфВ аrаzilэrф
ёlkе ahalisinin уап$ уФ8уlI. Yапmаdаdа qrTrrla- sап tоrраqlаr-
da Ьýglц, 9ау чэ kauguk plantasiplan, qrma- qопш tограq-
larda paxlalrlaT, dап, уеr fiп&$ Ьэriliт .
ёЬпiп rBlyefi чэ Цiminin mtlftэlifliyi bitki ёrtliytlnlin
впgаrэпgliуiпа sэЬЬ оlmчSчr. Miihtim iфsаdi э}юmiууэtэ malik
mер sэrчэtiпiп чzцп аsrlэr boyu intensiv istiйdэ оlчпmая, Ьm-
9inin эkin sаlrэlаriпiп geniglmdirilmэsi пэtiслiпф аzаlmфш.
ёlkэ эrаzisiпiп l/S-*ri mе9эlаr эhаtэ edir. МерIэгiп qrnl-
mаslшп mэпli tэzаhiirlэri torpqlann eюziyasrna" 9ау oruпm
mtiпtэzэmliуiпэ, odrmcaq gfiýmаmаzlФпа sаЪЬ оlчr. Gбz-
lanilan tabii hеdisаlаг: tez-tez Ьа9 чсэп quгaqlrqlar; mrБýоп уа-
Вqlап zаmаш Ьа5 чеrэп фсlfi dФqmlar чэ torpaq ýffrШmэlэri;
дсlfr 9im9эk hadisolari va zэlzаlэlэrdir.
Оtгдf miihitin aktпal рrоЬIеmlаri: mеgэsИэgmа, tor-
paqlann еrоziуауа чFашаst; otlaq уегlэriпiп cv hеучапlап
tэrэfiпdэп s[adan flxar masr; sэhrаlаgmа рrоsеslэriпiп bag
чсгmаsi; gэhагlэrdа sэпауе mflэýsЬэlэriпiп чэ avtomobillarin
аtmоsfегэ Ьчгж&ф zэhэrli qadar hesabma havanrn girk-
lэпmэsi чэ s.
2.Dбvlatin qша inkýaf tarixi Мfiдsir idагооlчппд
sistemi. эrаzisiп,dа эц_qэdim
lardan Еrаццzdад эrryаl
_эgаф . Bu sivilbiya егашz_
dап_ tэrэ-
frпdЭп dафlш. Е.а б*_L?,ýJdэ.Нi!dЬfяпшýimаl - qэrьj
lпр9ц!уаflшд_hаkimiу,чэti G Dщa) аluдdа оlчr. Х аsrdэ
mtЬэlпап igýаlglаrrшп basqrm паtiсэsiпdэ HindisИnda miix-
talif dбчlэtlэт (mэsэlэп, Dehli sultanhýl чэ s.) уаrашr Н, Ьчп-
Iаrdа da induist mэdэпiууэti чэ dili iiýtЁnlfrk tэgkil еdiгdi, В6-
уil; Моýоllаrrп _ЬзýФщ дзЬiпdэ (1398-1399) llindistanrn

2з2
 .Э!r\. il. i {t ul 1l -il!a
ih 2
]] ,
t

cl .. i' цl -i.i.l LJ Ь,:.

i .-),:

Ыiyiik hЬsэsiпdэ mбчсчd olrnug miЬэlmап hбkmrапhýша son

qоучlчr va Dehli sчltапlф бz awalki эhэmiууаfiпi itirir.
1626-cr ildэ Dehli zэЬt оlчпчr чэ бlkэ эrаzisiпdэ Bбyiik
MoýoЦaTrn impriyasr уаrашr. Bu imрфа ХИII asTin
эwэllэriпdа уiiksэk inkigf ýочiууэýiпэ gatш. Hamin vшtlal
Hindistan эrаzЬiпэ Avropa бlkэlэтi mф gбstаrmэуэ baglayT.
_ Regionda aýalrq ctmak чýruпdа mЁЬаrizэ Frапsа ilэ
iпgilЫэ araslnda daha kэsНп gediT чэ lпфЫэпiп фББi-iБ
ffiББmi;-хfrп аsтiп sonu ХtХ эsriп эwэllэriпэdэk
Britaniya бz yeni miЬъmlэkэsiпi рtiпliklэ olsa da, qоrчучЬ
saxlaya bildi. Bela Н, l838-ci ilфп - 19zl0-cr illаrаdэk Hin-
dЫan эrаzЬiпdо xaTici чэ daxili qtwэlэr аrаsшdа gэkigmэlэr
оlrдчý, lakin hindlilorin miiqavimэti yatгrlmrgdr. l9,10-ct illэrdо
Maxatma Qandinin rаhЬэrliуi ilэ Ьаglапап milli аzаdlц h+,
тэkаtr 1947ci il ачqчstчп 15-ф tilkэпiп milli miЬtэqilliуiпэ
getirib glxardr (эrаzisi iki уетэ - HindbИn чэ PaНstan Islam
Respublikasma аупlrпаq qэтtilэ). Нэmiп-чахt о, dominion
statщu Britaniya impriyasr tэrkiЬiпdо бztiniiidara hfiququ
аlф. 1950-ci il yanvarrn 2Gda бlkэ respublika elran olundu. О
vaxtdan сtiЬаrэп 15 avqust va 26 yanvar tшiхlэri tilkэпiп Milli
Ьацаmlаrr kimi qeyd olunur.
Bununla yana9r НiпdЬип Вбуiik BTitaniyamn тэhЬэr-
lik etdiyi (BiTlikD iizvf,dtir. Mfiýt}qillik qazandlqdan sonTa
Qiпlэ (1962), РаkisИдlа (l9б5) hэrЬi miiпаqigэуэ сэlЬ olundu,
pakistanla Саrпmа чэ tr mэsаlаsiпэ gбrэ hala dэ
(ýоJrцq> . оlkэ dахiliпdэ dэ dini ча etnik mэс-
rаdа Йапаqlрlэг olur ki, bunlaT ёlkэdэ siyasi чэziууэti

gtiгэ bu, terkibinфn glxma hЁququ оlrпауап

<gtаtlапп ittifaqtdюl. ýtаflаr baglrca inzibati-vahidlэri ol-
maql4 эhаliпiп dil birliЯ эsаsшdа fоrmаlаяrlаг. Miiasir Hin-
distan 28 7 ýtatlanB sэrhэd-
di бIkэ уауildф sэrhэdlав uyýunduT. Вчпчпlа Но
hэт 9tatda iiýtЁnliik tэgkil еdэп xalq чаrdrr. ýtatlar va ittifaq

233
атаzilэriпiп bzilari dаirэlэтэ Ь6!iiпiir. ýиtlaTdan hэr biTinin
segkili qапчпчегiсi mэсlisi чэ hбkчmэti чшdrr. ýtatlarrn
rэhЬаri бlkа pгezidenti tагаfiпdэп tэуiп еdilэп qubernator-
laTduT. Ittifaq эrмilэriп idаrэ olunmast Ьilачщitэ mэrkэzi h6-
kцmэt tэrэfiпdэп yerina yetiriliT. Bu этаzilэт paytaxt Dehli,
kegmiq Frапsа mЁlkii Putqugeri @ondigeri), Portuqaliya
miistэmlаkэsi Daman, Diu чэ dфrlэridiг,
Dбчlэt baggrsr prezidentdir. Prezident parlamentin
deputatlan чэ gtatlarrn qanunverici уtфпсаqlап tоrеfшфп 5 il
miiddэtiпэ segilir. Vitse-prezident dэ hэmiп miidфtэ scgilir чэ
о, учхап раlаипrп sэdгi vэzifasini tutur. Olkаdэ ali
qanunverici огqап parlamentdir. Parlament gtаflаr ýчгаst va
Xalq palatasrndan ibaretdir. Ali icraedici оrqап Ьа9 nazir Ьа9-
da olmaqla hбkцmэtа mэхsчsdчг. Нбkчmэtэ genig sэlа-
hiууэtlэг verilmigdiT. Ва9 naziT бlkаdэ apancr siyasi раrtiуашп
lideridir. Оlkэdэ goxpartiyah sistem mбчсчddчr. Osas siyasi
раrфаlаrr: Xalq Partiyasr, Xalq KonqTesi, Kommunist Раr-
фаsr, Sosialist Paгtiyasr чэ s.-dir,
АzаrЬаусап RespuЫikasr ila Hindistan Respublikasr
arastnda diplomafik miiпаsiЬflэr 28 fevTal l92+i ildэ уаrа-
Фlmrqdrr. Bakrda чэ Dehlidэ mЁvafiq saГrrliklaг fоаliууэt gбs-
tэrir.
Эsas hеупr|tяlq FгеЫеrхrlаI: Pakistanla uzuп illЭrdir
davam еdэп Кэgmir чэ Саmmа problemi; Hindistamn Ра-
kistanrn Qiпэ gйэgtэ getdiyi эrаziпi tапuпаmаsr; Hind gayr su-
lаппdап miigtэrэk isfifаdэуэ gбrэ Hindistanla Pakistan
аrаsшdа mбчсчd olan miiЬаhisэ; Pakbtanla dэпiz sэrhэdl+.
riпiп dэqiq tэуiп oluBmamasr; Вапqlаdеglэ sэrhоddэп ахап 9а-
yrn delimitasiya olunmamast va bazi иrlkanik аdаIаr чýrчпdа
gсdэп miiЬаhisэ; Nepla sаrhэdlэriп Иm dэqiфэgdiтilmэmэsi
чэ s.
3. Эhrli va gаhаrlаr. Hindistan аfiд[igiпiп sayma giira
9шdэп sonra diinyada _2g] чеrdаdiг. Hindistanda ilk siya-
hyaalrnma 1901-ci ildэ араrllш9 yJ fugmin vaxt бlkэdэ 238,4
mlп, пэfэr qеуdэ аlшmrgdlг. ХХ эsгiп оrtаlаппdа bu gбstэrici

2з4
3б1,1 mln оlпчSчг. 1999-сч ildэ бlkэ эhаlisiпiп say l mil-
уаrф ёtmtýd,пт . 20l0-cu ildэёlkada l ,2 mljd,,эhаli qеуdэ аlm-
пugdrг (diinya эhаlЬ lшп l
Dеmэli, 6!kэ ahabi tэqгiЬап 5 dэfэ аrtmrФr. Hazrrda
ahali hэr il 18 mlп artrT. Ohalinin siiтэtlэ aTtшr ciddi sosial-
ФаГрrоББffiJ,аrаdli llindistan dernoqTaf* siyasat hэ-
yata keqiran ilk бlkэdft. Оlkэdэ l952-ci ildэп аilэпiп рlап-
lафrпlпаsr milli рrоqrаш hэуаи kegiriliT. Bunun asas mэq-
sэdi doýumun sэчiууаsiпiп Kohalinin ýаЬitlэýmэsi va Milli
iфsаdiууаtш tэlаЬlаriпэ чуýчп olaraq azalddmasu>drT. 2000-ci
ilda qэЬчl edibnig uzun miiddэtli Milli demoqrafik siyasatin
эsаs mэqsэdi Ьэ <OMS+i ilаdэk sabit эhаli атhmrпа dayanaqlr
iqtbadi атfim, sosial inkipf чэ эtrаf miihitin qorunmast
tэlэЬlэriпэ чуýчп olaTaq> nail olmaqdrr. Dernoqгafik siyasэtin
istiqamэti diizgЁn segiba dэ Ьчпчп пэtiсэlэгi qэпаэtЬэхg
deyildiT. Вчпчп sэЬаЬi isa iilkэ эhаlisiпiп хфi hissэsiпiп
savadsи оlmая, dini baxrglaT чэ эпэпэlаriп qоrчпmаsц sosial-
iqtisadi ргоЬlеmlэrdir. Опа gбга dэ бlkэ эhаlЬiпiп saynrn
pTspktivda sаЬitlэgmшiпэ flmid Ьlэmэk olmaz. XXI эsтiп
oTtalarl Ёfчп lliпdistапш эhаlЬiпiп saylna gбгэ diiвyada lider
olmasr gбdэпilir.
Hindistan etnik Иrixinin miirэkkэЬliуi чаJддmilЫi
dбчlэt olmasl ilэ segiliT, Мiп iller boyu llindistan аrаzЬiпdэ
miiхtэlif irqin пiimауэпdэlэri qaynaylbqangmrg, уеrli эhаliпiп
bir hbsasi рlmэlэгiп dilini mэпimsэmig, miiхtэlif сtпоslаr biri-
digэriпiп Йаdэпiууаtiпi qэЬчt сtmi9lэг. ёlkэdэ_Ьir д€9е_уЁz
millat, xalq va taf4 qгчрlаrr уа9ауr. Bunlar miiхtэlif dil
аЪББ-mапsчЬdчr чэ ictimai inkigafin bu чэ уа digэr
mатhэlаsiпdэdirlаr. Оlkэdэ avropoid, monqoloid tiрiпdэп
basqa keqid qгчфап оlапlаr da 9oxdur.
Olkanin +imal Ьsэsiпiп avropid эhаlЬi НiпdЫашп
сапчьчпчп dravit tipinэ mэпsчь olan эhаlisiпdэп xarici
gёriiпПgfl ilэ fэrqlэпir. Olkanin gimаl dяЕhq гауопlаrrпdа чэ
;iпаЬgэrqdэ ahalinin оksэг .qrчрlаrr mэпqоlоid tфiпэ
mэпsчьdй va Уа onlarda monqoloid эlаmаtlэri vardrr. оlkэdа

235
ýаупа gбIэ эп bбyfik xalqlaf _iiпdisИпlrlаг, _ Ьihат[lэrdir.
ffiаЬtЙrhr Qапq-qауrпrц }uxar_r va, orta ахlш hбчzэГпБ
lbgayrr, mэdэпiууэti чэ mэigэfiпа gбrэ Ьir-Ьiriпэ уахm olan
goxsaylr yerli qruрlаrа bбliiniirlar чэ hindi diliпdэ dашgtтlаr.
Рihатilэг Qапз 9ауrшп -оrtа ашш hбчzэsiпdэ
yayrlmrglaT. Вчпlатrп bir hissэsi Nepal чэ Вапqlаdеgdэ уа9ауr.
BihaTilar bihari diliпdэ danrgan 3 qrчфап ibarэtdir. Оlkэdэ
Ьэцsqlt9_Цrqu.lашil,дздаtШlэr d?_niý_bet?л bбyiik хяlrl'lяtdц.
Teluqu чэ tаmillэr dravit tiрiпэ aiddirlar.
Hindbtanda ahalinin etnik рагgаlапmаsmm miihiim
sэЬЬlэгiпdэп Ьiгi бlkэdа чzчп miiddэt ingilis hбkmrапhфпrп
mбчсr.лd olmasrdш.
Оlkэdэ dОчlэt dili hindi_rlili olsa da, ingilis dili dэ gerrig
igladiliT. Dбчlэt iglэriпdэ rэsmi оlагаq 20 regional dildan
Ьtifаdэ оlчпчт. Rasmi qэЬчl edilmig sanskrit чэ чrdч dillэriпэ
dэ tbýinliik чеrilir. llindistanda dini mэпsчЬiууаtiпэ gбrа
эhаliпiп lO%=ijnДriaзl" diпiпэ etiqad edir. induizm tэkсэ din
deyil hэm dэ real hэqiqэtо чуýчпlафпlmg sosial-htiquqi
sistemdir. iпdчizrпэ etiqad еdэпlаriп sэсiууэй хiЬчsiууэtlэтiп-
dэп biri опlаrrп qapah irsi qruplaTa - silklara Ьбltiпmэsidir.
tnduslann goxu hala da miihiim silki tэlimаtlаrа эmаl еdiг.
lпdчйmdэп sonra_2ý. genig yaylmrg din _ls]зmФ1
islam dininin mбvqeyi ОlГэпЙ +imilr, iаmЙ чэ frэgmiЙЪ
daha фcliidiiT.
Кэgmiriп 2/3 Ьsэsiпэ HindМan пэzаrаt еdiг (qalanr
Pakistan va Qin erмisindэdir). <IlindisИn КэgmirЬ Саmmа
va Кэ9mir gtаtrшп tэrНЬiпэ daxildiT. ýtatrn эhаlisi (7,7 mlп.
пэfэr) эsаsэп miisalmanlar&r. Sahэsi l(Ю min km', inzibati
mэтkэzi Sriпаqаrdrr.
Hindistanda хгЬtiапlаrш sayr iimumi эhаliпiп-2,S.Уо-лi
tэgНl cdir. Вчпlапп уапdап 9охч бlkапiп сэпчЬчпdа - Kerala
ýИtl ve Qennai gэhэтiпdэ уа9ауlr. Hindistanda sikhizn mts-
tэqil din kimi inkýaf etmigdir. Оlkэ эhаlisiпiп!_%:i sikhilэTdir,
аsаsэп РэпсаЬdа mэskчпlа;mrglаr. Sikhilэr ictimai-siyasi hэуа-

2зб
tn biitiiп sаhэlагiпdэ fэаldrlаr чэ niifuza mаlikdirlэr. olkaф
bйdist чэ caynbtlar dэ уаgауг.
Hindistanda эhаliпiп sшlrф qеуri-ЬэrаЫdir. Ohalinin
эksэr hьsэsi uttar 1,10 mlп а 0 mlп .),
al gtatlanndadlr _ýэrq ýИt-
lart Nаоаlепd,
пisЫэп seyrak Bu gtatlann hэr Ьiriпф 1
mlп{ап az эhаli уа9ауr.
Hindistan еmiqгаýИ sэчiууэsi уiikэk оlап 61kэlагdэп-
diT. DЁпуашп эksэr бlkэlэriпdэ Ыпd[уэ гаst рlпэk miim-
Нiпdflr. Hindli diasprlan Hindistanla qопýч olan бlkэlаrdэ,
hэmgiпiп СэпчЬ чэ ýэrqi Afrikada, Karib йпИ hбчzэsi regio-
пчпdа, Okeaniya чэ Bбyiik Britaniyadadrr.
Оlkэdэ iqtisadi faal эhаli 40 %-diT. Ohalinin l0%_i tam
ipizdir, 65 %-i kэпd tэsэrrtifаfi, lб %-i sэпауеdо gаhрr. Iqtisa_
diyyatrn эпапачi sаhэlэгiпdэ marginal mэgýчI оlапlал xiiýusilэ
Еохdчr, Olkado tэЬfi аrhшп yiiksak ollnasr эhаliпiп уа9
strukturuna miihiim tэsir gбstэтiт. 15 уаgаdэk olanlar 35%
tэ9kil etdiyi halds, 60 yagdan учхап olanlaT 5 7о-diг. Оlkэdа
orta бmfir miiddati 63 ildir. Hindistanda halli gбzlэпilап sosial
pтoblemlar goxduT. Оп miihiimfr ahalinin 1/3 hissэsiпiп ehtiyac
(уохsчllчф hэddiпdэ yagamasrФr. Капdlэrф Ьэ dilэпqi
чаziууэtiпdэ olanlaT 9охdчr. I$sizlik, ýavadý,zhq, mэпzil
gаtцmаmаzlф чэ dipr sosial рrоЬlеmlэriп miiэууэп dэrэсэdэ
hэlli tэЬii artшln ýаЬitlэgmаýi nэticэsinda агаdап qaldrrrla
Ьilэr.
Otkэ ahalbinin хфi Ьэsi kэпdlэrdа, 30 Ио-i рhэrlэrdэ
yagaytT. ýэhэr эhаlisiпiп saytna gбrэ ýiпdэп sonTa 2+i уеrdэ_
dir. Hindbtan diinya ýэЬr mэdэпiууеtiпiп qэdim осаqlапп-
dan biridiг. Vаrапаsi, Dehli, Patna, Маdчгау gэhаrlэri 2-3 miп
il tаriхэ malikdiT. ý9hаrlэr kбhпэ чэ yeni hissэdэп iЬаrэtdir.
Кбhпэ hЬsa sэсiууэчi gэrq рhэrlэriпi хаfirlаdш. Yeni hisso isэ
avrop gэhэrlаri fislubunda olmaqla inzibati vo iýgiizar funk-
sфlап уеriпэ уеtirir.

237
 Оlkэdа urbanizasiya prosesi qаhэгlэriп ЫiуЁmэsiпэ
sэЬЬ olmugdur. ýэhэr эhаlisiпiп l/3 hissэsi 30 <<milyonqu aq-
lomerasiyada уа9ауrr. Опlзrdап эп ЬбуйНэri Mumbai (Воm-
Ьу - 13,8 mlп. пэfэг), Kolkatr (Кэlkfltь- 15,б mln.nafar),
Dehli (l5,1 mlп.пэfэг), Qcnnai (Мэdrэs - 8,2 rrlп.паfф,
НеуdэrаЬаd (9,3 rrlп,пэfэr), Qvaliyar (9,3 rпlп.пэfэг) чэ
Ьа9qаIапdш.
Paytaxhn qrsa saciyyaoi. Dehlinin taTixi eramrzdan
эwаl ХIП-ХII эsrlтэ tэsadiif edir. ýэhэriп tarixinin qэdim
olmast aydm пэzэrэ 9аФrr. Кбhпэ Dehli (ýahcanabad) ХИI
эsrdа, yeni Dehli isэ ХХ эsrdэ sаlrпшgdг. Mfrasir paytaxtda
ticarat miiэssisэlэri, icfimai binalar, teatr, muzey, parklaT, ali
tэhsil ocaqlan, mеhmапхапаlаr vardtr.
Dehli baýlaT чэ рагklаrlа zangin gэhэтdir. ýэhаriп
раrНап ЬЁtiiп fэsillэrdэ фlii-gi9okli oluT. Тчristlэri dэ
Dеhliуэ сэlЬ еdэп опчп tarixiliyi, miiasirliyi чэ gбzэlliуidir.
HindЫana sэfэг edan tчristlэr (2010-cu ildэ 5,б mlп. паfэr)
Dehlidэki аЬidэlэri, parНarr sqл еtmоkdэп zбvq аlrrlаr. Dehli
бlkапiп siyasi, mэdэпi hayatrnda miihflm rоl oynamaqla
yana5r, ham dэ iri sonaye mатkэzidiг. ýаhатdэ daqiq maýmqa-
уrrmа, clektrotexnika, kimya, elektron sэпаувi sаhэlэri in-
kigaf etmi9dfu.
4.0lka iqtisadiyyahmn iimшmi saciyyosi rtl aparrcr
sahalari. Miistaqillik эldэ еtdikdэп sonra Hindistan пisЬtэп
qвa miiddэt атziпф miixdif sаhэlэгdэ, о сiimlэdап фisa-
diyyatda mtihiim паi[ууэflэг qazana bilrni9dir. О, (DM hас-
miпэ gбrэ dtinyada 5*i, elmi-texniki sаhэdэ ixtisash mЁtэхэs-
sislэriп sayrna gбгэ qabaqcrl уетIаrdап biTini tutur. НэrЬi sa-
hэdэ ordusunun sayrna gбrэ iri dбчlаflэrdэпdir, пfiчэ silahrna
'
rnalikdiг.
Miiasir HindisИn inН;afda оlап qabaqcll dбчlэtlаrdап
biri olmaqla СэпчЬi Asiya regionunun siyasiiqtisadi nЁvasini
tэgkil edir. Giiclfi iqtbadi potensiala malik olnasma
Ьахmауаrаq, о hэlэ dэ yoxsul dбчlэtlэrdэп Ьiri sayrlr. 0lkanin
sаrчэtlэriпiп чэ ucuz iggi qiiwэsiпiп Вгitапiуа miЬtэmlэkэgilэri

2з8
 tаrаfiпdэп Ьfismаrr опчп iqtbadiyyatrmn inkigafmt iki аsг
miiddэýпdэ lэпgitrпigdir.
Mtiasir Hindistanrn iqtbadiyyatr goxuНadh olmasr ilэ
sэсiууаlэпiг. Хшdа эmtэе iisulu genig уауilmgdr. NatuTal
tэýэгrflfаt еlеmепtlэri saxlanrlш. lпhЬаг tipli iri kapiИlЫ
miЬsЬэlатi чатdш. Вir slra sаhэlэrdэ (eneгgetika, mеtаllчr-
giya, magnqayrrma, kimya, sччаrmа tэsэгrifаfi, пэqliууаt, rа-
Ьitэ), hаmqiпiп bank sаhэsiпdэ чэ xarici tiсаrэtdе bank sektoru
halledici rol oynayIr. MiiasiT IliдdЬИпdа bu sektoru dбчlэt-
kapitalist iisulu tэgkil edir.
Нэqiqэtdэ iqtisadiyyatrn goxuНadlr xarakteri tаýэпii-
fatda gеriliklэ еlп чэ tехпikашп эп yeni паiliууаtlэгiпiп uy-
фпlаgmаsrпdа tэsаhiir edir. Вч Ьа mfistэmlэkФiliуiп бlkanin
iqtbadiyyafina Tnonfi tэsiтiпiп ЬшЙ пiimчпэsidir, Iqtbadiyyata
miisы tэsiT еdэп аmillэr grаsшdа bol чэ ucuz iggi qtiwэsiпiп
оhпаsmц daxili bazarrn geniяliyiцi чэ s. gбstагmэk оlаr.
Sапауе. ОDМ-пrп tэqтiЬап 3Фlo-i sэпауепiп рауша
.Y
diiýiiт sаhэlэri kбmflr чэ neft
glxarmadш. enerjbi btвhsalrnrn ?3 ЕБЫ-Ейfffrг-
рауmа dЁgiir. hda SSZ,O mln. tona уашп kбmfir 9lхапlrr. Osas
yaИqlar Damodл чаdЬiпdэdir. Вч saheda lider dбчlаtlэr-
iэпdiт. Energetika balansmda neftin payl 25 %-dir. ildэ 30
mlп.tоп neft glхапlш. YаИqlап, эsаsэп, plf zonaslndadг.
Neft xeyli miqdaгda da idxal оlчпчr. ШеЦЕцдgцg$ЦдJЕýд_
аsаslашr. Sч elektrik stапsiуаlапшп dаGп-еrji istehsahnda rоlч
-бЙfrarir. Daha iri SBSJarr Sаllьýа_цhаL MkaTenadi, Da,
mоdаг 9ауlап tizэтiпdэ yaradilmr$rr, Bu kоmрlсkslэтdэ iвga
edilmi5 irriqasiya sftеmlэri sччаrmаdа genig istifadэ olunur.
НiпdЬип Milli atom епеrgеtikаsrщп inkiqafi рrоqrа-
mrш hэуаitа keqiriт. Olkэdэ Таrарчгdа (Махаrаgtа ýtatl) чэ
Rапарrаtаrsаqш рhаriпdэ (RасаsИп ;tatr) AES-lar
gбstariT. NбчЬэti AES Tamilnad ýИtnda (Rшryашп уаrфmt
ilэ) inga edilfu. hi пiiчэ elmi mэтkэzlэri М чэ КэlkЁttэф
fэаliууэt gбstэrir.

239
 _Цс!зllчrgý1 sэпауеsi inkigaf etmigdir чэ zangin хаm-
mal bazasr чаr&r. polad istehsalrna g9rэ (66,8 mlп.tоп, 20lG
cu il) Hindistan dtinyada 10 qabaqctl бlkэlэrdэп biridir, Polad
эridilэп 5 metallur mчэs рlsэsi divlat яir_kэfi пэ mэхsчsdчr.
an 4-ii tilkэпiп daxili rауопlаппdа dаmir filйi чэ
kot-s-ITýan kdmiir уаtаqlапшп yaxrnlrфnda уегlаgir. Birilai чэ
Воkатбdаkl zavodlar sabiq SSRI-nin, Rourkela чэ Dчгqа-
purdakr zavodlaT isэ AFR, Вёуf* Britaniya рirkэtlэri tэrэ-
fiпdэп tikilmisdir. Olvan metallurgiyada altirninium (Madxa-
PTedeg, Кеrаlа gИtlarl), mis (9imаlqэrЬdа) istebal siiTatlэ
inkigafediT.
_ЦДдsщq1хцmа sэпауеsiпdэ уiiksэk inkigaf tempi
mфаhidэ оlчпчr. Bu sаhэdэ _e_nergqtilq avadanltýr,
gэmi 1эууагэ, дvtomobil чэ vasl
fБlэtЬ] Iexnika istehsal edilir, Mtihtim mэт Mumbai,
КэIkiittа, ýаццаl, НеуdэrаЬаd, BenqaluruduT. Onlaila
ПdýIПqауrrmа miiэssisэsi sabiq-{SRl-nin уаrdшr ilэ inga
edilrni9dir. Оп miihiimlэri Rangi (афr mа9rпqауlгmа), Drrrqa-
pur (dаý-mэdэп ачаdапhф), XaTdavardadш (elektгik ava-
dапhёr).
Mumbai (ВоmЬеу) yaxrnhфnda diinyada эп giiclii kom-
рfftеr kоmрlеkslэriпdэп biTi fэаliууэt gбstэrir. НеуdэrаЬаd чэ
Вапqаlоrdа Ьеупэlхаlq miqyaslr еlеktrоп cihazlaT istehsalr чэ
kosmik tэdqiqаtlаr mэrkеzi уеrlэ9iт. Оmчmiууэtlе, iilkada elm
tutumlu sаhэlэriп inК9аfina xiisusi diqqэt yetirilir. Hiдdistan
etmi-texniki рrsопаlm sауша gбrа diinyada 3-сЁ, kompiiteT
рrоqтаmlафrап реgэkаrlатш sауша gбrэ ABý{an sопrа 2-ci
уегdэdir.
Olkэda mtiasir kimya sэпауеsi yaTadilmrgdш. Bu sаhаdэ
mineTal giiЬrэ (Sindгi, Nanqal, Хмirа), dэrmап preparatlarl
(Dehli, НеуdэrаЬаd чэ s.) btehsal edilir. Nefbkimya inkigaf
etdirilir. Neft-kimya kоmрlеkslэri bazaлnda sintefik kauguk,
Hmyavi lif, plastik Нtlэ vo s. istebal оlчпчr. Оlkаdэ эп iTi neft
еmаh mtiэssisэlэri Mumbai, Barauni, Коgiп, Qennai чэ digэr

240
gэhэrlаrdэdiт. Neft emalr zavodlan 55-60 rrrln. ton xam neft
emal etmak gficiina mаlikdirlэr.
тохчсчlчq sэпауеsi qэdim sahэlaTdandir. Hindistan hэlэ
qэdim zamanlardan раmЬц раr9а, учп чэ ipэk рат9аlаr, xalga
istehsalrna gбrэ mэghчr idi. РimЬц рат9а Ьtеhsаlrпа _gёrэ
diinyada 2Ji уеrdэdir. Вч sahanin miЬssЬэlэri бlkапiп фтЬi
чэ ЬпчЬчпdidг. KatkЁtb rayonunda cut, gimal чэ gimal-
оэrЬdэ wп раrса istebalr сэmlэпmigdir.
^ i'.уrП Ъэпауеsi уеrli ьlФаtr бdэmэklэ yanagr, bu
sаhэпiп Бэzi mэЬчllаrr iхrас оlчпчr. Hind gayr diinyada
mэghчrdчr (966 min ton). Qay istehsalr Каlkiittаdэ чэ ёlkэпiп
сэпчЬчпdаdlт. Hindistan gаkэr btehsalrna gtirэ dэ diinyada 1-
ci yerdadiT (ildэ tэхmiпэп 24 mlп. t). KustaT sэпаtkагlrq
(toiuma mаllаr, ev э9уаlаrr, Ьzэk mэmчlаtlатц suvетtir va s,)
tiz эhэmiууаtiпi saxlayrг.
Кiпа tэsапПi*. Аqrат Ьбlrпаtэ ahalinin б0 Yo-,i

magýrrldur. OnМ-rrn tэqriЬэп 3l %-i kэпd tэsэrrtifаtmm

пачйа dtbiir. Eindbtandf tоrрафп sahibi dбчlэtdir чэ Ьчпdап
hп tоюй sahibi - miilkadarlardan vergi аhпrr, Iri чэ oTta
torpaq sаlriЫэтi tоrраф iсаrэуэ verir, Kiзik sahibkarlar бz
tограq sаhаlэriпi ааэii Ьесэrir, Ьzэп isэ iсаrауэ чегiтlэr,
Hinaiit"oa" uq.ar islahatlar араr mаsша baxmaya,.u.q, 9|kd"
hэlэ dэ штdа- kandli tаsэпtifаtlаrr fistiinliik tэgkil edir чэ
torpaqsz kandlilarin sayr goxdur.
' 'Капd tэsаrгtifайi dбчlэtiп kapital qoyulugu, <<yagd
inoilab>m паiliwэtlэri dэпli bitkitэT уlВшшп уiiksэlmэsiпэ
sэЁэЬ oldu. OkЬiэ hэr il ом hesabta 2Ш mlп. ton taxrl уlflr,
Ilindbtan taxrl idxalatrndan xilas olsa da, taкl чэ diрr эгzаq
йэЬчllаrrпrп аdаmЬаgпа istehlakrna giirэ hэlэ dэ agaýt
,ruiiyrarai.. оlkэdэ эЬа[пiп эksаriууэti doyunca yemiT чэ
--_
асlаrm say da goxdur.
нiir,аьtчЪ qэdim эkingilik mэdэпiУУэfiпэ malik
dбч!эtdir. Оlkэdэ sччаrmа эkiпgiliуi inkigaf. etmigdir, Suva-
,Йо iorp"q iчЬэsiпэ gбrа Сiпdэп gёri qalr, Olkэdэ 9ох sayda

24l
su апЬап, kanallaT, quyularrn daxil olduýu miirэkkаЬ iгri-
qasiya sistemi yaraddmrgdrT. Эkin sаhэlэriпiп 40 7гi sччапlш.
Кэпd tэsэrЁfаtrпdа bitkigilik арапсr sаhэdir. Весэrilэп
torpq sаhэsiпэ gбrэ Hindbtаn diinyada АВý{ап sопrа 2+i
уеrdэdir. Hindbtanda iki kand tasaпtifatr mбчsflmЁ - уау
(xarif) va qrg (rabi) чаrdu. Yay mбчstimiiпdэ эkiпlэг mауm
ахrп, iyunun эwэllэri арагrlrr, mabul уфш sепtуаЬr-
поуаЬта tэsаdfif ediT. Qrg mёvsiimii oktyabr-noyabrda
Ьаglауr, mаrt-ацеl ауlаппdа baga gаtrг. МэЬчl ylgшr эsаsэп
уау mбчsfrmiiпdэ 9ох oluT. Okin sаhэlэriпiп 80%-i arzaq
mэЬчllаппlп, xiisusilэ gэlфiп раупа diigflr. Taxil уфшпm
t/3-i Ьчýdашп payrna diigiir, Qeltik эkiпlэri 9ау чаdilэri чэ
alliiйal dflzэпliklэгdэdir. Buýda qrg miiчsiimiiпdэ quraq
rауопlаrdа эНlir чэ sffni sччаrmауа эsаslапг. Qarýrdal, darr,
агра damya gэkildэ Ъсэгilir. Paxlalr Ьitkilэr, kаrtоf эНпlаri dэ
genig уауdrшgdш чэ эhаliпiп qidasrnda miihffm эhэmiууэt kэsЬ
edfu.
Texniki Ьitkilэrdэп pambrq, ciit, 9ау kollmr, pkor
qamrgl, уаф Ьitkilэr (уеr fiпdrф, rap) эНпlэriпэ tiýtiinliik
verilir. Qmalifli pambtq Dekan yaylasrnda, uzunlifli pambtq
sччапlап tограqlаrdа Ьесэлiliт. Cut фтЬi Benqalda, 9ау
plantasiyalarr isэ dафЬуi rayonlarda Ьаrilir. Olkэdэ tiitiin,
hind qozu, qэhчэ aýacl, Ьапап, апапаs, sitrus bitkilari,
эdviyyat чэ s. Ьесэrilir. Son illэr soya, gэkаr gчфпdчru, $ina-
baxan эkiпlэri gепi9lэпdirilmiфiт.
HindЫanda heyvandaгIrq zэif inkigaf edib. Dini эп+
пэуэ gбrэ эsаsап induizmэ etiqad еdапlэr mal эti yemirlar. La-
Нп опчп siidii чэ dэrisiпdап Ьtifаdэ оlчпчr. lribuynuzlu mаl-
qara kэпdli ЬэrrЁfаtlаппdа qogqu qiiwэsi Kmi Ьtifаdэ оlч-
пчr. СэпчЬ чэ qэrЬ эуаlэtlэгiпiп sahil rауопlаппdа balrqgrlrq
inК9af etdirilir.
Naqliyyat va xaricl ticarot. DaxiП yuk daцmalarda
damiTyol va avtomobil пэqliууаtr iistЁDlfik tФkil edir. Miihiim
dэmфоl magistTalbп Qanq vadisi istiqamatinda, dэпй
sahillari Ьучпсафг чэ Hindistan уапmаdаslш kэsiЬ kegir.

242
Mumbai - Naqpur - Kolkatr mафкаlr iqfisadi сэhаtdэп daha
аhэmiууэtlidir. Damir yollaTrnda texniki чаziууэt о qаdэr da
уЁksэk deyildiг. Olkadaxili yiik dagrmada 2-ci уеri avtomobil
пэqliууаtr (uz. 2,2 mlп. km) tutur. Olkэпiп ЬЁtЁп iTi gаhэrlэriпi
avtomobil уоllш Ьiтlэgdiгir. ýэhэr!эrdэ iНЬkэгli araba,
kэпdlэrdа qogqu qiiwэsi (аt-аrаЬа) dapmalarda пэqliууаt
vasitэsi kimi istjfadэ оlчпчr.
Хаriсi yiik dбчгiууэsiпiп 9Ф/ri dэпiz пэqliууаtrпrп ра-
ипа diiýit, Ьчпчп da 3/4 hissэsi 2 роrt (Mumbai чэ Кэlkiittэ)
чаsitэsilэ hэуаи kеgiгilir, Оlkэф 5 Ьеупэlхаlq эhэmiууэtli, 90
daxili tэууаrэ limаш fааliууэt giistэrir. Hava naqliyyatr
sэrпigiп dацпmаsmа хidmэt еdir.
Xarici ticarat. llindistanm Milli iqtisadiyyatt эsаsэп бz
daxili bazarrnrn tэlаЬаttш бdэmэk Ьtiqаmэtiпdэdir, опа gбrэ
dэ опчп Ьеупэlхаlq эmаk ЬоlgiЬflпdэ istiTakl .mэhdчd
gэrgiчэdоdir. UDМ-чп 137o-i iхтасаtш payrna dii;iir. Iхrасаhп
strukturunda kmd tэsэrгiifаh mэhsчllап, sапауе xammalr,
sэпэtkатlrq mэmrrlаtlап, parga, hэmgiпiп miiхtэlif sэпауе
avadanlrф, dэrшап рrераrаtlап va эczagrlrq mаllап tbtiinliik
tэgkil еdiг. Dflnya bazarrna 9lхаrФф yiiksak kеуflууэtli
kompiiter рrоqrаmlаrr gэlir gotirэn sаhэlэтdэп biTidir.
idxalatrnda neft чэ neft mэЬчllап, mаýrп чэ avadanlrq,
хаmmаl чэ ýэпауе yarrmfabrikatlan, hэrЬi byinatlr mэЬчllаr
iistiinliik tэgНt edir. TicaTet alaqalari эsаsап АВý, Yaponiya,
Дmапiуа, Bбyiik Britanip, Rusiya ilэdir.
Daxili farqlor va regional siyasat. Hindbanda tаriхэп
iqtisadi inkigafm 3 baglrca mэrkэzi fоrmаlаgшgdrr. В]rпlаr
йчmЬаi, Kolkatr чэ Qennaidir. Bu рhаrlэr hэmgiпiп бlkэпiп
<<dэпiz qaprlandrpr чэ etraf эrаzilэrlэ .. miiаsiг iqtisadi
mbasibilэrin yaylrnasrnda mапьэ sауlш. olka tэsэrгiifаtrшп
эrаzi strчktчrчпчп fоrmаlаgmаsrпdа Ьч gэhэrlаriп bбyiik rolu
olmugdur. Sоп 15 il эrziпdа Dehli gэhэriпiп siirэtlэ Ьбуiimэsi,
iqtisaai funkýiyaýlnrn аrftпаsl опч yeni iimmmilli iqtisadi
йrk"о рчirmiФir. Вч mэгkэzlэri errlik istiqamэtindэ
Ьirlэ$irэп sаhэ inkiýaf ii9iin daha alveriýli gэrаiЬ malikdir, Bu

24з
mэkаш lliпdЬtашп coSafiyasr iizгэ mЁtэхэssis Q.V, Sdasyuk
Kinkiqaf dэЫИ> adlandrrmrgdrr. Dehli - Kolkat <<inkigaf
dэhlizЬ Dehli sапауе mэrkэziпiп (Хатdчаг sэпауе qovgaýt
daxil olmaqla) yiiksak artrmr ilэ sасфэlэпir. <Dэhliа>iп oTta
Ыssэsiпdэ Rixand-Sinqrauli yanacaq-enerptika kompleksi
miihiim fчпkфа уеriпэ уеtiгir. Canub hissаsiпэ enerji чэ
metallurфya istebalr va emal sanaye miiэssЬэlэri (BaTauni,
BokaTo, Dчгqарчт) daxildir.
Kolkatr-Qennai <inНgaf Фhlizb hэm da уепi
Vigakxanatnam sэпауе maTkozidir. Burada пеft emalr zavodu,
miпеrаl gЁЬrэ istehsalr zavodu, gэmi tarsanыi уеrlэgir. Bu-
пчпlа yanagt mэrkэziп sonaye пtiчэsiпi meЫlurgiya kombinatt
tegkil edir ki, bu da бlkэф dэпй роrtчпdа уеrlэ9эп уеgапэ
mfiэssЬэdir. фппаi-МчmЬаi чэ Mumbai-Dehli <dэh!Иэri>
zэif inkigaf еtmi9dir. Вчгаdа neft emalr чэ rпаýrпqапгmа
mfiаssЬэlэri Koyyali; Maйuli, КоИ) уеrlаgiт. Mumbai-
Kolkah KinКgaf dэhlizЬ pqspktivlidiг. Хiisчsэп <dэhliаiп
gэrq hissasi daha siirэtlэ inkigaf edir. Нэlэ )О( эsriп эwэl-
lэriпdэ бlkэdэ ilk metallurgiya zavodu (аýд mаgmqауrrпашп
inkigafш tэmiп еdэФ Сэmgidрчrdа inga edilrnigdiT. Эsriп
ortalannda Ьчrаdа daha 2 meИllurgiya kombinatr (Rourkela,
Bhilai) insa edildi. Bhilaiфn gimalda aliiminium kombinafi
(KoTbada) yaradrldr. МеИllчгgiуа mаrkэzlэгi bazasrnda аýш
naýlnqaytflna (Rangida) miiэssisэlэri tikildi, IЬmэli, <<inkigaf
dэhlиэrьпэ Hindыannm tэsетriifаtmш miiasiT эrаzi
strчktчrчпчп formalagmasrnda miihiim mф kimi Ьакlш.
Мiitэхэssislэr Hindistanda 7 mзkoiqtbadi rауоп ауrr-
шslаг: ýimal, ýimаl-QэrЬ, ýэгq, ýimаl-ýэгq, QаrЬ, Мэrkаz,
СэпчЬ. Вчпlаrrп tэтkiЬiпdо meюiqtisadi (42) чэ mihoiqtisadi
(l29) rауоп ауrrшglаr. Kegmig mtistэпtlэkэ dбчlэtlэri аrаsшdа
Hindistan rcgional planlagdrrma чэ rеgiопаl siуаsэtdэ ап
zangin tэсгЁЬуэ malikdir.
Оlkэdэ regional inКgafm эsаs hэrэkэtчеriсi qtwэsi
dбчlэt sektoru, milli чэ xarici kapiИldrr. Вчпlапп hэr birinin
miПtalif mаrаqlаr, чаrdr. Lakin hбkцmэtiп vazifasi iimummib

2ц
li рrоыеmiп hэlli mоqsэdilэ biifiin ehtiyatlarr чэ ibullan sэfэr-
ьэт еtmэkdir.
HindЫanda rеgiопаl siуаsэtiп эп miihiirn mэqsэdlэri
аgафdаkrlаrdг:
- хrrdа эmtаа kand tаsэrrЁfаtr istebalr iiýtiinliik tэýkil
edan чэ feodalizm qalцlarr sахlашlап geri qalrm; daxili
rауопlапп inkigafi;
-6lkэ sэмуеsiпiп mtоssЬэlэrЫп 1/3-nin саmlэgdiуi iгi
port-sanaye mэrйэzlэriпiп (Mumbai, Kolkatr, Qennai) yerli
orqanlaTa чеrilmэsi;
-sэпауе mьssьэlаrып' metropoliten areallanndan
kэпаrdа yerlagdiTilmasi;
-пэqliууаt роrtlаrdап yenl sэпауе
tikililэri calb еdэп mэтkэzi regionlara pkilmosi va s.
Оlkэпiп regional iпНgаflшп эsаstпl qtatlar tэgkil edir.
genig imkanlara
ý tatlar biT tаrаfфп mfistaqil inkigaf фiiп
malikdiTsэ, digэт tэтэfdэп rефопаl mil!i_gldk хiЬчsiууэtlэr
onlaTrn inkigafinr lэпgidiт.

Таkrrr fiсflп sчаllаr:

1, Оlkэпiп bbii qэтаitiпiп хiЬчýiууаtlэriпi izah edin.
2. Diinya эhэmiууэtli tabii sэrчаtlэriпi saym.
3. Otrйmiihitin aktual ртоЬlеrпlэriпi sadalayrn.
4. Hindistanrn inzibatiЪrazi Ыilgiisiiniin miiтэkkэЫiуiпi
izah edin.
5. osas Ьеупэlхаlq рrоьlеmlэri hапs агфr?
б. sosial piobledbiin уатапmа sэььiпi йаh edin,
7. MiihЁm sayn.
8. Оlkэ iqtisadiyyatrmn sэсrууэчl хiisчsiууэtlэriпi izah
edin.
9. ЁDМ-чп strчktчrчпч rэqэmlагlэ йаh edin,
l0. Hindistanda <<inКqaf dahlizb} anlapgr пэуi bildirir?
ll. <Yagrl inqilab>m аqrаr sektora tэsiri necadir?
t2. Olkэdэ Йопаl siуаiэtiп эsаs mаqsэdiпi izah edin,

245 |*,
 ж.4. h[DoNEZtYA RESPIJBLIKдSI

l.Оkапiп coftafi шбчqеуi, tobiaitinin xiisusiyyaflari

Cofrali mбчqе. lndoneziya Asiya va Avstraliya mate-
riНэri araslnda uzanan Malay (ndoneziya) arxipelaqrnda
уеrlэ;ir. Сэmi l7,5 miп (bunlardan сэmi б mininin adt чатdш
чэ tэхmiпап l000-i maskunlagш$rr) adada усrlэgmi; lпdопо-
ziya qэrЬdэп-рrqа 5 min km, gimаldш-сэпчЬа 2 min kп mэ-
sаЬdэ uzanrr. ап ЬбуЁk adalaTl Kalimantan, Sчmаtrа, Su-
lavesi, Yava, Madrrra, Lomblq Flores, Тimоr чэ s.-dir.
lпdопеziуашп quru sэrhэdlаri Papua -Yeni Qvineya,
ýэrqi Malayziya ilэ, daniz sэrhэdlэri isэ Avstгaliya, Filippin,
QэrЬi Malayziya ilэdir. Olkonin эrаzisi 19 mlп. km'-dir.
Sath qшrчlч;п vo frydah qazmfiIrT. Оlkэпiп rеlуеfi
mtixtэlifliyi ilэ sэсiууаlапir. lndoneziya adalarrnrn Ьбуtik
эksэriууэti qrrnrnrm фkmэsi naticэsinda уатапшфr.
Oгazisinin tэqгiЬп yanst okean sэчiууаsiпdэп а9афdа
уегlэ9mi9 ovalrqlardan, 40olи,i 200-1500 m hiiпdЁrlfikdэ оlап
yayla чэ algaq daýlardan, qalanlarl isэ ytiksak dаý|аrdап
iЬаrэtdir. Оп Гriksэk пбqtа фrЬi ilianda Cayadrr (5029 m).
Zirчэlаriп эksэriууэti vulkan konuslarr чэ Ьчпlапп goxu
fэаliууэtdэ оlап vulkanlar&r.
ёlkэпiп эrмisi еkчаtоrlа kэsilir че о, tаmаmilэ ekvator
xatti ilэ isti qurgaqda уиlэ;iт, Ekvatorial iqlim hakim olan bu
бlkэdэ itin fэsillатi dэуiяmir, hаmigэ уiikýэk tempratrrT oluT va
bol yaýrntr dii;flr. Lakin 0lkanin сэпчЬ-gаrqi ql9da Avstra-
Iiyadan asan qчrч mчsýоп ,сэпчЬ-рrq mчssопlапшп tэsiri
altrnda olduýundan, mбvsiimi fаrqlэт yaSntrlaгrn miqdannda
чэ aqToiqlim gэrаitiпdэ aydrn пэzэтэ 9ацрц.
Faydah qаапfilrп. Mineral sэrчеtlоrdэп neft чэ qaz
daha 9ох iqtbadi аhэmiууаtа malikdir. Osas yataqlarr Sчmаtrа
(sahil чэ gеlf zonasrnda), mэrkеz (Minas) чэ сэпчЬgэrq
Tayonlart, hэm9iпiп ýimali Yava, ýэrqi Kalimantandrr.
indoneziya qalay hasilatrna gdrэ diinyada l.сi уеrdа olmaqla

246
ЬэгаЫ, nikel, mis, чrап filizi, kбmtir ehtiyatr ilэ dэ zэпgiпdir.
Manqan, qurýupn, kobalt, qral, gtimti9, fosforit, kiiktГd, yod,
ьrоm sэrчаtlэтi dэ чаrdtr.
Htdroqraliya. indoneziyada 9ау gохdчr. Lakin бlkanin
adalarda yerlegmesi чэ теlуеfiп mlirэkkabliyi sаЬэЬiпdап uzun
фylarl уохdur. Оп uzun gayr Kapuasdrr (l143km.). Кауап,
СапЬi, Solo va ý. пЬЬtэп iri gaylarr&r. Indoneziya 9ауlаrrпш
эhоmiууэti 9ох b0yЦkdllr, Опlаr suvarmada genig btifadэ
olunur чэ hidгoenergetikada ptensial хаmmаldrr. ёlkэпiп
hidroenerji ptensiah l5,5 m!п. kVt. saatdrr. Bazi gауlаrrп
пэqliууаt эhэmiууэti чаrdrr. Сауlаr Ьаlцlа da zэпgiпdiг.
Оlkэdэ Kgik gбllэr goxdur.
Тоrраq ve bttki бrtiiyii. Diizэпliklэгdа podzollaýmý
laterit torpaqlar, daglarda qопlrт-mФэ torpaqlarr, Yava чэ
Madrrrada vulkanik, бlkэпiп 5imаl-gэrqiпdэ qэhчэуi sачаппа
torpaqlan уауrlшgdrr.
Olkanin эrazisinin бO7о-dэп 9охчпч tэýkil еdэп mеqэlэr
lпdопеziуашп эsаs tobii sэrчаtlэriпфпdir. Adalann hamrsr
rЁtubatli tropik megalarla tirtiilЁdflr. Bu mерlаrdэ tэkсэ
раlmаlагlп 300-dэп artrq пбчiiпа, meyva аýасlаппа, bambuka
rast gэlmэk miimkiindiir. Ilэmgiпiп Ьчrаdа miiхtэlif nбv
qэtrап чэ qiуmэtli mэmчlаt haaTlamaq iigЁп хаmmаl mэпЬэуi
hesab olunan kauguklu аýасlаr va digar bitК пёчlэri dэ чаrфr.
Indoneziyada dtinyanrn digar rеgiопlаrrпdап gэtirilrný mэdэпi
tropik bitkilar (braziliya geveyaýr, qahva aýacl, 9ау kollarr ve
s.) yerli ýeraita чуМlаqdrпlшqlаr.
ТэЬiэfiп lndoneziyaya Ьх9 etdiyi tэЬii sэrчэflэrlа
yanagl о, iпsапlапп hэуаtl iigiin tэhliikеli olan tэЬii fэlаkэt-
lэrdап dэ kэпаrdа qаlmапugФr. Вчгаdа tez-tez sчпаmilэт, sel
hаdisэlэri, mе9э уапфпlаrr, giiclii quraqltqlaг, zаlzэlэ чэ vul-
kanizm hаdЬэlэгi Ьа9 verir. Otraf miihitin aktual цоЫеmlэri:
mеgэsйlэ9mа, sэпауе чэ mэiрt tчllапhlаrшш hesabma sчучп
girklапmэsi, bбyiik gаhаrlаrdэ hачашп girklanmэsi, mеýэ уап-
ýrnlarr пэtiсэsiпdэ эtrаfi ЬiirЁуэп qatr duman
(smoq) чэ s.-dir.

24,1
 2. lБvlatin щsа iпkigaf trrixi. Miiasir irlrгооlцпmr
ýstemi lndoneziya qэdim sivilbiya ocaqlanndan Ьiгidiт,
Еrаmиdап эwаl l-ci minilliyin ortalannda lndoneziyanrn
miiаsiг эrаzЬiпdэ Hindgin уаrrmаdаппdап еmiqrапtlат d0чlэt
уатаdшlаr. IV-YII аsrlэrdэ Yava adasrna gэlэп Ыпd kпуаdап
ёz dбчlэtlэriпi уаrаdrr va hindi mэdэпiууаtiпi yayrTlar. XIII-
ХY аsrlаrdэ Macaphit imperiyasr b0tiin Indoneziya эrаzisiпi
tiz tasiri altrna аhr. bdoneziyaya XIII esrda Ыаm dini daxil
оlчr va hakim гоl оупаmаёа ba;taytr. ХV аsгdэ Indoneziyada
sчltапIцlаr уаrапmаýа baglayrr. Portuqaliyalrlar adalaTa daxil
оlчr, laКn l570-ci ildэ sultan Тегпаtа бldtlrllldltkdan sоша
опlаr indoneziyadan qoцrlrrr. indoneziyaya mаrаq gбstэrэп
Ачгора ёlkаlэтiпdэп Hollandiya опч mЬtэmlаkэуа 9ечiтэ
hilir, 16l9-cu ilda Cakarta рЬri holland mЬtэmlэkэgilэri tэ-
rаfшdэп Иmаmilэ dафdthr. HollandlaT опчп уеriпdэ qala inqa
ediTlaT чэ onu Bataviya аdlапdrпrlаr. Hollandlarrn hakimiy-
уэti З50 il davam ediT. Вч dёчr этziпdэ phar adada mfls-
tаmlэkэ эrаzЬiпiп paytaxn olduфndan mffsЬmlеkэ gепеrаl-
qчЬrпаtоrчпчп iqаmэtрhr da burada усrlэ9irdi. t945*i il
avqustun 17{э Bataviyada iпdопеziуашп mbtэqilliyi elan
edildi. l949_cu ildэ isa о, уепidэп CakaTta adlandцrldr.
Аwораllаrrп бlkэуэ daxil olnasr ciddi tarixi, sosial-
iqtisadi чэ mаdэпi dэуigikliklэriп bag vermasi ilэ пэtiсэlапdi.
Аrпmа bununla Ьеlэ dбчlэtiп sarbast inki;afi 350 il lэпgimig,
хаlqlаrшrп yaxrnlagma ргоsеsi gecikmig, эпэпачi iqtisadi ela-
qэlэri чэ yeTli ticarat pozulmuý, lndoneziya СэпчЬ dэпizlа-
riпdэ арпlап ficaratda ёz mбvqeyini itirmigdi чэ s.Yaponiya
эsаrэtiпdэп xilas olduqdan sonra (1942-1945) Sчkаrпо ЬаSа
olmaqla Millaфi partiya lпdопеziуаш 1И5-сi il avqustun 17-
dэ miiýtэqil еlап etdi. Наmiп vaxtdan еtiЬаrэп 17 avqust
бlkэпiп Milli bayramr kimi qeyd olunur. Lakin Hollandiya bu
mfistaqilliyi уаlшz l949-cu ilda tапrпф. l9б5сi ilda бlkэdэ
hakimiyyэt hэrЬфэriп эliпэ kеgir.

248
 ldrrаоlшпmа fоrmая. indoneziya prezident tipli unitar
respublikadrг. Olkanin dmili inkigafrna tэsiг еdэп sэсiууэчi
amil 1965-cl ildэ hakimiyyatin ordu tэrаfшdэп zэЬt оlчпmа-
srndan sonTa siyasi sЫemdaki evolyusiya (tэkаmЁl) оlmчýdчr.
indoneziyada hэTbi qiiwэlэr hoktimatin daxili чэ xarici siya-
sэtiпiп osas mэsаlоlаriпiп hэIliпdэ uzun mtlddat miihiim rol оу-
паmrglат. Всlэ ачtоriИr rejim daxili siyasi чэziууэtiп sta-
bitliyinin tэmiп edilmэsinda sэmагэli hesab cdilmiфiT. Аио-
ritar Tejimin lэýч edilmasi, ictimai sbtcrnin dеmоkrаtitlэgdiril-
mэsi talabi haarda Olkada siyasi milbarizani qiiwэtlэп-
dirmigdir. Вч mЁЬаrizэпiп xiisusiyyэti "iki funksiyall" фэrЬi
чэ sosial-siyasi) hэrЬi qЁwаlэriп m0чqеуiпdэп gox asllrdIT. 0l,
kэdэ Ali hаkimiууэt отqаш Xalq Мэslэhэtgi Konqresidir. О,
бlkэпiп pTczidentini segir. Xalq Niimауэпdэlэr qurasr фirраlа-
talr раrlаmепt) cari qапчпчегiсiПk fчпkфаslпl уеriпэ yetirir.
Olkэdа bir пеgэ siyasi partiya fэаliууэt giistэTir: Аураrа чэ
Uldur Paгtiyasr, Dernokatik Partiya, Milli Dirgalig Рагtiуаsц
Эdalat чэ lnkiýafPartiyasr чэ s.
tnzibati сэhэtdэп Indoneziya 30 эуаlэtdэп, 2 xibusi
rayondan чэ 1 pytaxt mаhаЬпdап iЬатэtdir.
5 sentyabr 1992+i ildэ AzaTbaycan Respublikasr ilэ
lndoneziya Respublikasl аrаsшdа diplomatik mtiпаsiЫlэr уа-
rа&Irшgdrr. Cakarta чэ Bakr рhаrlатiпdэ mflvafiq sэfirliНэт
fэаliурt gбstэrir.
Веупэ!хаlq рrоЬlеmlэr: Uzun il'lэгdir ki, ýэгqi Тimоr чэ
Indoneziya аrаsшdа sаrhэd mfibahisasi davam ediT; Indo,
neziya чэ AvstTaПya аrаsшdа dэпй sэгhэdlэгi Иm dэqiq-
lэлdirilпэmisdiг; Olkmin Malayziya ilэ dэ iki аdашп Фiеiип,
siiladan) hansr dбчlэtэ maxsus olmasr Ьатэdэ miiьаьэlэгi
davam edir.
3. Оhrti чэ 9аhеrlаr. Olkэпiп эhаlisi 243 mIп. паfоrdэп
goxdur (dfiпуаdа 4+Ё уеrФ). lndoneziyada эhаli bbii artrm
irвahna gохаlш. Дlапiп planlagdrnlmasr siуаsэtiпdэп sопrа
bbii aTtrm пЬЬtап azalmrgdш. lndonezipda эhalisinin slxlrýrna
gбrэ kэskiп fэцlэпэп эrаzilэr чаrdr. Maskunlagnaya ilk пбчЬdэ

249
ёlkэпiп bbii хiЬчsiууэtlаri tэsir etniqdir. ёlkэ эrаzisiпiп 7 %_ni
tэqkil edan Yача чэ IVаdчтаф эhаliпiп ?3 hissasi саmlэпmi$iг.
l
Yачапш Ьэzi уеrlэriпdэ kэпd ahalisinin srхlф kmr{a 2500
пэfаrdап goxdur. Olkanin bir шrа ауаlэflэriпdа (Каliпrапtашп
9imа1-9аф, Sчmаtrашп Мэrkэzi hissэsi, QэrЬi iгiашп daxili
rayorrlannda) эhаli рх seyп*db (1 kff-ф l паfэr). Adalшn
эksэriууэtiпdэ эhаli фniz sаhillаriпdэ, bezi аdаlаппф isэ уаlшz
daxili rayonlaTda maskunlaqmцdlr.
lndoneziya goxmillatli dбvlatdir. Вчгаdа 300 efrrik qrup
уа9ауlr Н, Ьшlаrdап da lб iTi xalqm hэr Ьiгiпiп эhаlisi 1 mlп.-dап
artrqdrr. Оп biiyiik хаlqlап уачаhlаг (ohalinin 50Ио-.i), sчпdlш
(l47ф чэ mаdчrlаrdш (7,57о). Bu xalq"lar Yav4 Madura, Sumafra
чэ Kalimantanrn сэпчЬ sаhillэriпdэ уаýауrlш. Indoneziyada
etnoslann аksэгiууэtiпiп (эhаliпiп 95%-D bft-biгi ila qohumluq
эlaqasi vardrr, опlапп hamrst Avstoneziya dil qrupu ailasina
aiddirlor va "indoneziyalrlat'' adr аltmф Ьirlэgrrriqlэr. ikinci qTupu
рарча хаlqlагt tэgНl edir. ОпIаг эsаsэп QэrЬi irianda yaqayrrlar.
Ugiincti qrupa milli аzlцlаr aiddir. Buniai ginlilэT,
атфlэr, hindlilaT чэ s. -dir. Qiпlilэr ёlkэ эhаЬiпiп 3 %-ni tagkil
edir va опlапп goxu Yavadakl рhэrlэrdэ, digэr adalarda isэ
kэпdlэrdэ yagaylrlaT. Опlаr Indoncziyanrn iqtisadi hэуаПпdа
apanct mбvqe tutuгlar.
lndoneziya xalqlarr mffхtэlif dillэrdэ чэ dialektdэ
dашцтlаr. Оlkэф rэsmi d0vlat dili indoneziya (mаlау dilinin
bir dialekti) dilidir. Iпdопеziуаhlаrш эksаiiууэti 1i0%-dэп
goxu) Islam dininin siinni tагiqэtiпо etiqad edir. Хristiапlаr
бlka эhаlisiпiп, 8%-dan goxunu tэgkil edir ФotcýИnt чэ
katolik). Daxili гауопlатrп эhalisi va рарчаlаr yerli diпlэrэ
etiqad edir. Konfusigilik, buddizm, daosizrn giпlilэг, induian
hiпdlilэг arasmda yaylmrgdrr.
_ Оlkэ эhаlЬiпiп tэqriЬэп 4Фlo-i gаhэrlэгdэ уаgауlr.
Olkada <milyongu> gаhэrlэr Cakarta, Surabaya, ВапdЙq, Se-
maтanq, Madan чэ Palernbanq, Ucunqpandanqdrr.
Paytaxhn qlза saciyyasi. MiiasiT lndoneziyamn paytaxtl
-9ayrmn
Cakarta Yava аdаslшп gimal - qэrЬiпdа Qilivunq

250
Yароп danizinэ tбKildiiyti yerda уеrlэgiт. Ohabi 11
mlп.дзfglф1. ёtraflaTr ila Ьirlikdэ Вбуiik Cakarta iмibati va-
hidini yaratmrgdrг. ýэhэrdэ Asiya хаlфаrrпrп miixtэlif niima-
уапdэlэri yagayrr. Bunlar аrаsшdа ап bбyiik etnik qTup yava-
hlаr, mаdчrlаr, sundalrlar, giп[lэr, эrэЬlэr va hindlilardir. Са-
kartamn эýаst (ilk эwэllэr Sundakelapa аdlашгdr) XIV эsrdэ
qoyulmugduT.
l527-ci ildэ о, Cakarta adbndшrlг (tэIсiimэsi (b6yiik
qэlаЬэ> phaTi). ýеhоriп salrnma tагiхi Yava sчlИпtшп Ьu
tЪrраqlаrr zэЬt еtmэk istэуэп РоrПщаliуа ordlsuna qalib
gЫir"jitэ asaslandшilrr. 16l9+u ilda СаkаrИ hоllапd igýalgb
Гаrr tаrэfшdэп daTmada$n edilir va yandlпIr. Опчп уеriпФ

" '
veni sэhэr - qala sаltшr.
Respublika ibul - idаrэsi yaTandrqdan sопrа Саkаrtа
СэпчЬ - ýэф Asiyada iTi iqtisadi чэ mоdэпi mэтkэz kimi iд,
kisaf еtmэуэ Ьаяlаф. ýэЬrdэ 9охýаФ tэЬil, mоdэпi,mааrif чэ
ebni miiэsiЬэlэг аglmrgdш. Саkаrtдпш сепчЬ - qэrЬ hiýýэýiп-
dэ iri idатэtэr чэ уаýа$ý ечlэri inga edilniФiT. Вчгаdа Ьm-
ginin inzibati binalar, tiсаrэt чэ ýэпауе tikililэri,_ idman kom_
рlеkslэri ingа edilrniФir. Yagayrg ечlэri аsаsэп biT v.9 уа
iki
mэrtэыi kоttесlэтdir. Miiasir cakartada meqapolis ilэ ekzo-
tik kэпd ечlаri hэmаhапglik tэýkil ediT ki, bu da paytmtl dfln-
yanrn digэr iгi qэhэrlэriпdэп fэфэпdiriт. Indoneziyanrn tu-
iьuэгi dtb edan xfisusiyyatlarindэn Ьiгi dэ cakartanrn fэгqli
gбгflniigiidtiT.
4.()lko fimпmi Baciyyasi va арrпсr ýа-
giirэ
90+t
diin-
yada biTinci 20-1iуэ daxil idi. Adambagrna dflgan gэliтэ gбrэ Ьэ
reglon бlkэlэтiпdэп Malayziya va Taylanddan da geri qalrrdr.
sonTalar iilko ц mfiхtэlif sаhэlэтiпф tэdriсэп
liberallagma apanldr. investbiya сэlЬ olundu, iqtisadiy-
yatm фуigiНiklэr Ь9 veTdi. Ilazrda UDM-un

25l
45 Yo-i sэпауепiп, 15 %-i kmd tэsэпiifаtr, mеgа чэ Ьаhqсllrфп,
qаlаш isa хidmэt sаhэlэгiпiп раупа dfrgflr (2007).
Sапауе. Hasilat sэпауеsi neft (эsаsэп Sumatrada), tabii
qaz, kбm{ir, hэm9iпiп qalay, nikel, mЬ filizlэтi, qrzrl, gЁmiý,
alrnaz, asbst, fosforit, хбrэk duzu 9lхаг mаstпа эsаslашт,
Indoneziya Iegionda neft чэ tэЬii qaz, hаmgiпiп qalay чэ nikel
hasil еdэп эп iri dбчlэtdir. Olkэdэ ZS rnln.ton neft, 67,8 mlrd.
kub.m. qaz glxardr. Neft hasilatr чэ еmаhшп 95Уо-па хаriсi
girkэtlаг (эsаsэп АВý) паzаrэt еdiг. Вчпlат dбчlэt kоr-
porasiyasr <Pertaminar> kimi fэаliууэt gбstэтir. Emaledici sэ-
пауе, о сiimlэdап elmfutumlu чэ yiiksak texnologiyaya эsаs-
1апап sаhэlэг, neft va neftemalr, qatay чэ mis hasilatl, kimya,
avtomobilylýma, gэmiqауlrmа, elektron чэ mэiрt mallarr
btehsah, sement istelrsah inК;af etmi9dir. lndoneziya rеgiопdа
aviasiya sэпауеsi inНpf etmig бlkэdir. Вчrаdа istebal olunan
sэrпigiп tэууаrаIагi чэ voTtolyot qongu бlkэlэrэ dэ ixrac оlчпчr.
EmaJ sэпауеsiпdэ 9ох iglэпэп istehlak mallaTr фаr9а, раlИт,
ayaqqabb dэridэп hazrrlanmrý mэhsчllаI, arzaq mэhsчllап чэ
s.) istehsal оlчпчг.
Miihiim sапаус mэrkаzlаri Yava, Cakarta, Surabaya,
Cokyakarta, Palembanq, Madiun gэhэгlагiпdэdir. Aviasiya sэ-
nayesi Bandunqda, hаrЬi sэпауе Taksimalayada inkigaf et-
фrilir.
YЁngiil sanaye mЬssisаlэri бlkэпiп hэr уеriпdэ yayrl-
mrgdrr. Toxuculuq mэтkаdэri Yava adasmda daha goxdur.
Вчпчп эsаs sэЬэЬi ucuz ig9i qiiwэsinin olmasldrr.
Kand tasorrfifah. trПМ-dа аqrат ЬбIrпэпiп раушm get-
dikсэ аgаф diýmэsiпэ Ьахmауаrаq, о, эhаliпiп эsаs mэý-
ýчliууэt sahasi оlагаq qahr. Кэпd tэsэrriifаtпdа аmэk qa-
biliyyэtli эhаliпiп lИ %-i galrgrr.
Аqrаr Ьбlmэ эпэпэчi suvalma эkiпgiliуiпэ эsаslапrr.
Весэrilап torpqlarln iimumi sаhэsi 20 mlп. hеktагdш, Ьчпчп
l/3-i sччагrhт. Orta kэпdli tэsэrriifаtlап flstЁnliik tэ9ki1 edir.
Sж moskunlagmrg Yava adasrnda tolpaq рrоЬlеmi чагdш.

252
MЁhiim этzаq mэЬчllаIr galtik, qагфdаlr, kassava, batat, уег
- soyadr.эsаsэп, Yavada эkiПт чэ
findtф,
Qэltik, усгli ЬlэЬаh бФуir.
Оlkэdэ tffttin, qаhчэ, 9ау, kakao, pamblq,. эdчiууаt (miхэk,
ciivffz, istiot va s.), gэkэr qamrgr Ъсэrilir, Indoneziya diinya
Ьаzаrша geveya (ЪЬii kauguk уrýrш itda 1,7 mlп. ton), раlmа
ya!r, Кпэ aýacr qаhф, hind qozu lapasi glхапr.
Kaucuk plantasiyalarda чэ kэпdli tэsэгriifаtlатrпdа
Ьесэrilir. Эsаsэп Sчmаtrа чэ Yavada уеtiфirilir. Нiпd qozu
aýacr Kigik Zond чэ Molukka adalannй genis уалlшфrr.
xlTda Ьчупчdч mal-qaтa чэ quqguluq
пЬЬьп inkisaf etmisdir . Balrqgillq miihiim sаhэ olmaqla dэ-
niz sаhillэгiпф уа9ауапlапп аsаs mаsВt{iууэti hesab olunrrr.
Dэпй хэrgэпgi чэ baltq оччпа gбтэ lndoneziya diinyada
birinci опlчýа dжil оlап dбчlэtlэrdэп Ьiridiг.
Naqliyyat Yо хдriсi ticarat. Хidmэt sаhэsi siirэflз inkiýaf
edir. UоМ-пm 41 Yo-i bu sеktоrцп payrna dфfir, iпdопе-
ziуашп daxili чэ xaTici iqtbadi аlаqэlатiпdэ dэniz пэqliууаtl
miihiim rоl оупауr. Iri, mflаsir portlan (Са-
kаrtауа хidmэt ediT), Тапсчпq- Реrаk (SчrаЬауа), Belavan
(Medan), Tancunq Mas (Semaranq), Ucunqpandanq, So-
ronqdur Neft flzrэ ixtisaslagшg Dumay роrtч dtiчlэt giгkэti
<Pertaminu уа mэхsчsdчr. QuTu ilэ yukdaEmalar avtomobil,
dэmiгуоllаrr чэ ndt kэmаrlаri ila hэуаtа kеgiriliг. Hava
пэqlфаfi Ьоупэ!хаlq miйfim rоl оупауг.
xarici ticaгat. tiсаrэt balansr mЁsьtdir.
lxracatlnda tэЬii va maye qaz mflhiim уеr fufur (diinya
tiсаrэtЫп 39 7о-). Аýас emah mэЬчllаrr, bbii kauguk, qalay,
раlmа уаф чэ s. iкac edir . ldxalatrnda maýln ve avadanlrq,
sэпауе istehlak mаllап эsаý yer tutm.
Dflnya bazannda эsаs tоrэfdаglап Yаропiуа, АВý,
B.Britaniya, Коrеуа RespuЫikast, Nidcrland, Tayvan,
SinqapuTdur. pul vahidi - indoneziya rupisidir.

25з
Таkгrr iigftn sчаllrr:

l. lndoneziyanln arxiplaq mбvqeyinin опчп tэЬiэtiпэ чэ

mэskчпlаgmаыпа tэsiтiпi izah edin,
2. Niderland mfistэmlэkоgiliуiпiп sosial - iqtbadi inНpfa
tэsiriпi izah edin.
3. indoneziyantn эsаs Ьеупэlхаlq problemlaTi hапs аrdц?
4. tndoneziyada islam dininin hakim olmasl па ita izah
оlчпчr?
5. Iпdoneziya эhalisinin etnik tэrkiЬiпi йаh edin.
6. Indoneziyanrn Yeni sэпауе бlkэsiпэ gечrilmэsi hanst
аmillэrlэ izah olunur?
7. Веупэlхаlq coýrafi эmэk Ыilgtisiiпdэ iilkanin
ixtbaslagdrф miihfrm sаhэlэri sayn.

2.3.5. iRAN iSLAM RESPUBilKASI

l.бlkапiп coýrafi mбvqeyi, tabiotinin xfi sчsiууаflоri
Соýrаfi mбчqе. СэпчЬ - QэrЬi Asiyada (чэ yaxud Оrtа
ýэrqdэ) lTaq чэ Ofqamstan aTasrnda уеrlэgrгi9 lrапrп соffаfi
mбvqeyi 9ох эlчеriglidir, Опчп Оrпап чэ Irап kбrfэdэriпэ,
Хэzэr dэпiziпэ glxlgr geosiyasi mбvqeyini 9ох эhэmiууэtli edir.
КбrfэzlэrdэН Ьэzi аdаlаr lrапа mэхsчsdчr. Olkэпiп sаhэsi 1,6
mlп. kv. km_dir. Эrмisinin bбyiikliiyiina giirэ AvTasiyada
Rusiya, Qin, Hindistan, Sэчdiууэ ОrэЬЫапr чэ bdoneziyadan
geri qahT. Оlkэ gimatdan Еrmэпistап, АzэrЬаусап чэ Тiirk-
manbtan, qimа1-;эrqdап Ofqanrstan, сэпчЬ-gэтqdэп Pakistan,
qэIЬdэп lraq чэ Tiirkiya ilэ hэmsаrhэddiг. ýimaldan, сэпuЬ-
qэrЬdэп чэ сэпчЬdап dэпizэ glxlgl чаr. Sэтhэdlэгiпiп iimumi
uzuntuф 8 min km-dir, Ьчпчп l/3-i dэпiz sэrhэdlэтidir. Аzэr-
baycan Respublikasr ilэ 61l km mэsаfэdа hэmsэrhэddir чэ bu
sэrhэd эsаsэп Araz gаyr Ьоучпсаdrr.
Sath qчrчlчgш. Iгап dафq бlkadir. Dаýlаr, yaylalar эгаzi-
sinin tэqriЬэп 4/5 hissэsiпi tэgkil еdiг. ITanda iki эsаs relyef

254
fоrmаst хffsчsilэ segilir: 9imаlqэrЬdэп сэпчЬqэтЬ istiqa_
mэtiпdа чzапап daý siЬilэlэri чэ mэrkэzdэН уf,ksэk dЁ-
zэпfiklаr.

255
rсgiопdа, hэm dэ diinyada qabaqcrl mбчqеуэ malikdir. О!kэ-
пiп ап miihtim ncft yataqlarr qэrЬdэ чэ gimaldadrr. Хаzаr gel-
fiпdэ dэ neft ахtаrlц iglэriпэ baglamlmrgdrr. Оlkэdо tэЬii qaz
ehtiyatl da goxdrrr (14 trilyon kub m.).
MineTal епеrji sаrчоtlэriпdэп kбmiirfiп эhэmiууэti dэ
bбyiikdiir. Оп mfihffm yataqlarl 9ima1 daý massivi чэ qагЬ-
dadir. Son illэrdо епеrji mэqsэdilэ пЁча хаmmаlшdап
isfifаdэуэ meyl gЁсlэпmiфiт. Вч isэ Ьir sша QэrЬ бlkэlэriпi,
ilk пбчЬэdэ АВý rэsmilэriпi daha 9ох паrаhаt edir. lranda
qаrа metal (damir filйi) чэ эlчап metal (mis, qчrфgчп, sink,
qalay, stirmэ, bolcit чэ s.) flrlidэri dэ 9жапlш. Dэmir filizi
yataqlan, эsаsэп Kerman, Sеmпап, Теhrап эtrаfiпdа, эlчап
metal Гrlйlэгi isa gimal va qэrЬ эуаIэflагiпdэdir. lTan tiНnti va
iizlfik materiallaгt (mаrmэr, qranit, уэ9эm dagr, gil, gip, эhэпg
dagr чэ s.), qiymэtli чэ ymlmqiymatli dаglаrlа da (firuza, aqiq
чэ s.) zэпgiп бlkэdir.
lqlim. Olkanin aksaT hissэsiпiп iqlimi subtropik konti-
nental, Хэzэr dэпИ sahilinda гiitчЫli, Iгап va Оmап kёrfэz-
lэriпiп sаhillэriпdе isэ tropikdir. lqliminin хiisчsiууэflэriпэ
уаlшz hэddэп artrq уiiksэk уау tеmрrаtчrч deyil, еlэсэ dэ 9ох
а9аф qlg tempTaturu ilэ оlаqэdаr опчп kэskiп kontinenta|llBt
aiddir.
lrапm эksэr уеrlэriпdэ уау aylan 9ох iýti чэ qlгaq, qIý
ýoyuq чэ gaxtah kеgiг. Ilin bti dбчriiпdэ daýlrq sаhэlэr istisna
olmaqla, tilkэпiп haT yerinda hava +25-30'S-dэk qlzll, bu Ьэ
istilik scvan bitkilaгin фаmЬrq, tiitiin, 9эlfik va s.) Ьесэrilm+.
sina imkan veTir. Мiitlэq maksimum tempeTatur Ьэ 50О S-dэk
уiiksэlir. Qt9da tilkэпiп gimalrnda tempelatm mэпГr 7-10' S,
сэпчЬчпdа isэ +l5-18o S tagkil ediT. Мэrkэzi dfizэпliНэrdэ -
20" S-ye gatan ;axtalar miigаhidэ edilir.
Iranrn gimаl-qэrЬiпdэп сэпчЬ-gэrqiпэ dоýrч оrtа illik уа-
фпt атrп miqdarr azalrT, Canubi Хэzэг очаIlфпа оrtа hesabla
2000 mm уафпfi dligdilyu halda, mэгkаz чэ gэrq Ьбlрlэriпэ
50-1Ш mm yaфntl diigiiт.

256
 Hidroqrafiya. lran yeriistti sularla zэпфп deyil. Сауlапп
эksэriууэti tilkэпiп gimalrnda ЕlЬчrs daý sistemi ilэ Хэzэr dэ-
nizi aTaslnda qalan ensiz zolaqda, сэпчЬ-qэrЬdэ Xuzestanda
чэ qaTbda СапчЬi АzэrЬаусапdафт. ОrаzЬiпiп digaT bOl-
gэlэтiпdэ daimi ахата malik 9ауlаг yoxduT.
lrапdа эп bбyiik 9ау Каrчпdчr (uz. 850 km). Каrчп gayl
irап эkinqiliИ tаriхiпdэ miihffm rоl оупаmrgdг. О, hаm da iil.
kэпiп gаmigiliуэ yaraTlr уеgапэ 9ауrdrг.
Illik ахrшп miqdаппа gбrэ iКnci 9ау Sэfidrчddчr. Qa-
yrn goxsaylr qollarr var, bu qollardan suvirпnul kanallarl Ьа9-
lапфсrпl giitiiriir. Iгашп mэrkэzi эуаlэtlэгiпiп suvar mastnda
Zауэпdэrчd, 9imal Ьбlgэlэтiпiп suvaTtlmastnda isэ Araz, Qor-
qan gaylannrn эhэmiууэti 9ох bбyukdiiг. Аrаz gayr rврчЬ-
likanTzla sэrhэd Ьоучпса 8(Ю km mэsаfэdэ mlr. Araz gayt
lizаriпdэ АzэтЬаусап Respublikasr ilэ miýtэrэk irriqasiya
komplelci уагаdrlшgdtт.
Olkэdэ yeriiýtti srrlara aid еdilэп gёllэriп эhэmiууэti dэ
bбyiikdtir. Gбllэriп эksаriууэti (Urmiya, Dэryаруi Nэmэk,
Nэуriz, Nаmэkzаr va s,) ахатszdr. Bэzi gбllэr isэ yayda qu-
ruучr чэ 9oranltqlar эmаlэ ptirir.
lrапdа yeriistii sulardan bagqa sflni suvaгmada чэ
вэýэtdэ miihflm rоl оупауап yeraltr slrlarm аhэmiууэti dэ Ь6-
yfrkdiir. Bu sulaT yeraltr kanallar ftэhтiz va уа kanat) чаsitэsilэ
уеr sэthiпэ gжапhr. Оlkэdэ yeraltl sular kэhrizlэrdэп bagqa
quyular vasitosilэ ф sэthэ 9lхапllr. Xuzestan, Fаrs, ЕsfэМп
еуаlэtlаriпdа artezian quyularrndan gerrig istifadэ odilir.
Тоцаq va bitki бrtftуfi.ТэЬii рrаitiп яrtliyi бlkапiп
tоrраq ёriiiуЁпdэ ф эks оlчпчr. Irапdа torpaqlaTrn mаhsчldаr
humus qatr qох zэifdir, оksэr уетlэrdэ isэ grnqrllr чэ уа duz-
lйчг. Оlkоdэ mtixdif torpaq пбчlэri: daý yamaclarrnda da9lr-
grnqrllr, 9ау dэтэlэriпdа афг фlli toryaqlar yaylrnlgdtr, Iq-
liminin qчrаqhф, уаВпt lапп aйýr, bitki iirtауiiпflп zэifliуi s+
ЬэЬiпdэп iiап эrazisinin genig hissэsiпdэ бziiпэmэхýlý tоr-
paq аmэlэgэlrпэ prosesi gedir. Bu сffr torpaqlara ektraarid
iorpaqlar dеуiliг. Iqlim gэтаiti эlчеri9li olan daýlrq эrаzilэrdэ

257
torpaq эmэlэgэlmэ prosesi daha faal gеdiг.Соýrаfi mбчqе,
rеlусfiп miixtэlifliyi, iqlimin чэ torpaq praitinin fэтqli сэhэtlатi
iranda rэпgатэпg floranrn эmэlо plmasina sэЬЬ olnugduT.
Оlkэпiп bitki ёrtiiЛin{in tэrkiЬi miiхtэШ olsa da, genig эrаzilаri
эhаtэ еdэп sаhта чэ quru gбllаriп IKserofit bitkilтi flýffiпlЁk
tэgНl edir. lTan эrмisiпiп tэqriЬп bir faizinda, asasan Хэzэr
sahilinda, ЕlЬчrs va Воqrочdафп уаmасlаппdа dэпй sэчiу_
уаsiпdэп 2500 mеtr уПksэklikdэ slx епliуаrраq, СэпчЬi Аzэr-
baycan daýlannda, ATaz gayl чаdisiпdэ isэ sеуrэk mеgэlэr
уауilmg&r.
Grбzlanilan tabii ЬrdЫаr: dбчrЁ olaraq bag четэп quraq-
ltqlаr, sellar чэ dagqlnlaT; toz чэ qum flrtrпаlаrr; zэlzэlэlэr va s.
Otrrf mfihitin aktual рrоЬlепlагi: gаhэтlэrdэ ýэпауе чэ
avtomobil tullantrlan hesablna, hэmgiпiп neft emal еdэп
miiэssisэlагiп fааtiууэti пеtiсэsiпdэ hачашп girНэпmэs! otlaq
чэ ЬiqэпаНэriп ev heyvanlarr tоrэfiпdэп tафаlапаrаq уаrаБЕ
hala dЁqmэsi; sэhrаlаqmа; Iran kбгfэziпiп пеftlэ фНэпmэsi;
quraqhq пэtiсаsiпdа Ьаtафqlапп уоха grxlrвsl; torpaqlaгrn
deqradasiyasr; igmэli su ehtiyatr gafigmadrф; kanalbiya чэ
sэпауе tullant an hеsаЬша sэth srrlагшrп girklэпmэsi чэ s,
2. Оlkапiп qrsa iйigaf taгixi. Мfiшir idагаоlчпmr sЫешi
,Мiiаsiг lrапrп arмisi qadim mэskчпlаýmа ocaqlmrndan Ьiгi
оlчЬ, еrаmtzdап эwэl I\rminillikdэ hашп Xuzesиn, Lчrыtап
чэ digэr ауаlэtlэгiпdо mаskчпlа5ап эhаli tэsэтrfffаtlа mэ;ýчl
оlmаýа Ьа9lаш9drr. Olkanin сэпчЬqэrЬiпiп эlчеrigli
aqroiqlim praiti isa Ьчгашп эНпgilik va heyvandmlr$n ilk
ocaqlarmdan Ьiгiпэ gеwilпэsiпа sэЬэЬ оЬпч$чг. Етаmzdап
аwэl IШ minilliyin эwэllэriпф lrашп сэпчЬqэrЬiпdа ауrr-
ayrr рhаг-dбчlаtlэг, sоптаlаr Ьэ Xuzвtan ауаlэtiвdэ Еlаm
dёчlэti mсуdапа gэlir. Bu dбчlэt е,э. VП эsrdе Midiya
diivlэtinin hakimiyyэti altrna dff$ir чэ mibtэqilliyini itiriг.
Е.э. П miпilliф sonunda lrап аrаzЬiпэ gimaldan Hind-
Ачrора tayfalarшn irап qrчрчпа aid edilan раrs чэ irandilli
xalqlaTrn эсdаdlап hesab оlчпап агi tayfalaп gэlэrэk бlkапiп
mэгkэz чэ qorb fауопlагшdа mэskчпlауrlаr. Midiya чэ pTs

258
qэЬilэlэriпiп biTlagmosi пэtiсэsiпdа qэdim diiпуашп iгi
dбчlэtlэriпdэп оlап Оhэmэпilэт ф.е.э. 558-330) dtivlэti уата-
йfir. Оhэmэпilэr dбvlotinin sаrhэdlаriпiп getdikcэ geniýlan-
mэsiпэ Ьахmауаrаq Makedoniyalr lskэпdэг bu dбvlati siiquta
vetirir.
Еrаmlzш III аsriпdа Ьапdа Sаsапilэr sfllalasi 9ох qiiv-
чэtlэпir. Qongu эrazileri zэЬt etmakla sэrhаdlэriпi geniýlan-
diгir. Lfiп Оhаmэпilаr kimi Ьч dбvlatin dахiliпdэ dэ ziddiy-
уэtlэr mёvcud idi. Еrаrшап YII эsriпdэ Sаsапilэriп yaгatdrýr
dбчlэt агаЬlаr tэгэfiпdэп dаrmаdафп ediliT.Bundan sоша lrап
эrаzisi ОrэЬ хilаfэtiпiп, Sэlсчqlапп, Qingiaran чэ H{ilakii
хашп, Оmir Теуmчrчп yaratdrqlan imрriуаlапп tатНЬiпdэ
olmu;dur. Оrtа эsrlэrdэ iranda hakimiyyэt Sаfэчilэтiп alina
ke9ir. Вч dбчlэfiп payИxtl эwэlсэ ТэЬтИ, sопrа Qazvin, daha
sопrа isэ Esfahan рhэri olur. Sэfэчilаr hаКmiууэtiпi Qacarlar
эчэz edir, paytaxt Теhrап gаhэriпэ kфiirfiIiiг.
Avropada kapitaliunin inНgaf etdiyi bir gэrаitdэ geri
qalmrq feodal quTuluglu itan bu бlkоlэr iigiin btbmar obyek-
Йэ gevTiliT. iпgilЫэ, АВý, Rusiya, Frапsа чэ Дmапiуа lга-
nr бzlэriпiп хеуriпэ miiqачilэlэr Ьаýlаmаýа vadaT edir, опа
аýrr gэrflэrlэ Ьоrс чеrmэНэ, бlkanin iqtisadi hayatrna, daxili
чэ xarici siуаsэtiпэ miidaxilэ еtmэk imkаш эldа еdirlэr.
1906-cr ildэ birinci konstitusiya qэЬчl edildikdэn sonra
iilkэ раrlаmепtli mопаrхiуа elan оlчпчr. l920-ci ilin mау
ayrndi sabiq sovet Rusiyasr ilo Iтап arasmda diplomatik
miiпаsiЬэtlеr уаrапrr. l921-ci il fevral ayrnda ise hэr iki бlkэ
arastnda miiqачilэ imzalanrr. Bu, QэrЬ diivlatlaTini, ilk
пбчЬdэ АВý, B.Britanф чэ Дmапiуаш паrаhаt еtmэуэ
Ьilmэzdi. B.Britaniya lranda hаkimiууэti бz пэzаrэti аltшdа
ýaxlamaq maqsэdila бlkоdэ dбчlэt gevriligi еtmэуэ nail olur.
l921-ci ildэ iianda dбчlэt gevriliýi Ьаý чеriт чэ hаkimiу.уэti
Рэhlэчilаr siilаlэsi эlа kegirir. Rza РэЫачi l925*i ildэ lran
sahl clan оlчпчr. lkinci Diinya miiharibasindan sonTa Qarb
dбчlэtlэгiпiп lrапа qargr miiпаsiЬэtlагiпdэ yeni Ьtiqаmэt
mеЁапа galir. Bu siуаsэt АВý чэ В.Вritапiуаш maraqlandb

259
rап sahiq Sovet lttifaqt ilэ sэrhэddэ уегlарп hашп уаtпи Ьhi
straýi mбчqф ila deyil, hэm dэ onun neft sэrчаti Ь Ьаф idi.
l978-ci ilda qfiwэflэпэп sosЫ-iqtbadi gatinliklэr 9этаi
tiпdэ lranda hбkчmоtа qarsl kiitlэчi пiimауiglэr, daha sопrа isэ
miihiim btehsal sаhаlэriпdэ (neft sэпауеsi, naqliyyat, rаЬitэ чэ
s.) Нitlэчi tэtillаr Ьа9 чеriг. lrап xalql фаsi, sosial, iqtbadi чэ
mэdэпi sаhэlэrdэ kбklti dэуiýikliklэr tэlеЬ edirdi, MiitэTaqqi
qrup чэ tэgНlаtlагш, hэmgiпiп mffsэlmап giэ rйапilэriпiп
аwэlсэ lraqda, sопrа isэ Fгапsаdа mfihасirэtdэ olan baggtst
Ауэtчllаh МЁsэчi Ruhulla Хоmеупiпiп rэhЫliуi ilэ ftmчm-
xalq hэrэkаtr daha da qiiwаtlэпiт. Inqilab хагаktегli bu hэт+
kat пэtiсаsiпdа 1979+u il fevralm ll{э iianda mопаrхiуа
фimi devrilir. Нэmiп vaxtdan l l fevral milli Ьауrаm- lnqilab
guпfi kimi genig qeyd оlчпчr. l979+u il aprelin l-dэ бlkапiп
adr dэyigdirilir чэ dбчlэt lran Islam Respublikasl adlanftrrlг.
Нэmiп ilin dekabnnda ke9irilmig iimurnxalq геfеrепdчmчпdа
lrапш yeni konstitusiyasr qэЬчl оlчпчт. Konstitusiyada
rчhапilагiп бlkэ hэуаtrпdа rэhЬ rоlч biT daha bsbit edilir.
Beynalxalq рюЫепllаr: l979<u il inqilabrndan sonTa
lrашп АВý- la mffпаsiЬtlэriпdэ ilфn-ila artan <soyuqluq>
уаrашг; пiiчэ tэdqiqаtlатmш geniglondiгilmasi sэЬЬiпdэп ha-
i<im diivlэtlarin tэфqlэтiпэ (tгапа qаrgr goxlu qadaýalar
qoyulur чэ s.) mэrчz qahr; lrап quTaqlrq dбwlэrdа Нitrпэпd
gayrrm sчучпчп Ofqanrstan tэгэfiпdэп mэhdчdlа9dшImаsrпа
qаrýl 91хlг; lraqla dэпй sэrhэdlэтi tam miiацrэпlэ$irilmа-
miфiт; irап ОrэЬ Оlkэlэri Liqaslnm (OOL) isiirakr ilэ Iтап
kбrfэziпdэ уегlэрп чэ ITan tэrаfiпdэп zэЬt оlчпап Tirnb чэ
Аьч-мчsа аdаlапшп hansr d0чlэtэ mэхsчs olmast Ьаrэdэ
ВОО ilэ ЬirЬа9а danrgrqlar ар ш; lTan Хэzэrэ grxrgr olan уе-
gane dбчlэtdiг Н, Хаzэт dэlilizЫn 5 бlkэ аrаslпdа ЬэrаЬэт
bбlgusiina iddb еdiг va s.
idаrаоIшпmr fonnasr. Konstitusiyaya gtirэ dбчlэtdа ali
чэzifэlаr Ьiт-Ьiгiпdэп asrlr оlmауап qanunvericilik, icTaedici чэ
mаhkэmэ sistеmiпdэп iЬаrэtdir. Bu sЬtеmlэr isэ бlkэпiп siyasi
vo dini rэhЬriпiп паzаrЫ alhndadlr. irашп dбчIэt baigrsl

2Ф
эsliпdэ prezident olsa da, о, Ali Dini RэhЬгэ tabedir. Konsti-
tusiyaya gбгэ fэqih, yani ali dini чэ уа siyasi niifudu ;аxs эs,
liпdэ бlkэпiп biitiin hэуаfiпа rэhЫlik еtmэlidiт.
Birbaga sеgkilэr yolu ilэ sе9ilэп ёlkа pTezidentinin sala-
Ыууэt miiddэfi 4 ildir. Eyni adam bu чэzifэпi iki dэfэ tuta
bilor. lslam ýurasr Maclisi adianan Ьir palatalr раrlаmепt
tizчlэriпiп sayl 2Ф пэfэrdir. BiФaga чэ gizli sаsчеrmэ yolu ila
sе9ilэп parlament depuatlarrnrn fэaliyyat mЁddэti 4 ildir.
1989+ч ilda Konstitusiyaya edilmig dэуigikliklаrэ эsаsэп Ва9
паzir чэzifэsi lэgч еdildiуiпdэп icraedici hаkimiууэtэ Prezident
rэhЬэrlik edir.
lтап lslam Respublikaslmn konstitusiyaslna чэ 1981-ci
ildэ verilmi; fэrmапа эsаsэп бlkэdэ siyasi раrtiуаlагrп чэ qeyri
tslam bskiiatlaTrnrn fэаliууэti qadaýan olunmugduT. Olkэпiп
уеgапэ чэ niifuzlu partipsr l979-cu ildэ уаrаdrlrшg Islam Res-
publikasr paTtiyasrdг. Bu partiyaya mtixalif оlап siyasi qгчрlаr
чаrфт.
inzibati сэhэtdэп бlkэ 25 эуаlэЪ ayrrlmrgdrr. Tarixi Azar-
baycan torpaqlarl tэхmiпап l30 kv. km QэrЬi АzэrЬаусап (in-
zibati mэrkэzi Urmiya), ýэrqi АzэrЬаусап (inzibati markazi
Tabriz), Zancan (inzibati mэrkэzi Ъпсап) чэ Ordabil (inzibati
mэrkэzi ОrdэЬil) inzibati эуаlэtlэriпdэ Ьirlэgir. Оуаlэtlэr ауrг
ayTl inzibati rayonlara ЬtilfiпiiLг. Rayonlar dахiliпdэ kondlar
'
ачпlш.
lrап islam Respublikasl ilэ АzэгЬаусап Respublikasl
arasrnda diplomatik miiпаsiЬэtlэт 12 mаrt 1992-ci ildan miiv-
счddчr. Нэi iH dёчlэtф sэflrliklэr va konsulluqlar fэаlфаt
-gбstэrir.
3. ahali ча ýоhагlаr. Irап ahalbi tэЬii artrm hesabrna sti-
rаflэ аrtап iilkэlэrdэп biridir. 50 il аwэl эhаliпiп tэьii атhrш
1,5% tэ9kil еdirdisэ, hаагdа bu giistэriсi 2% бtm-aýdiir. 1956,
57-ci iйdэ ilk siyahlya alrnmaya gбга бlkаdэ l8,9 rrlп. эhаIi
ya9ayrrdlsa, 1996*r ilф эhаliпiп sayr 60 mlп.,__200з-сfr ildэ
3ьз ып.-" oаtmlýфf. HaaTda Ьэ аhаliпiп sayr 77 mlп, пэfэri
оЙtisdiir. lTinda'bbii аrhmrп уiiksэk olmasr егkэп nigah,

26l
tibbi хidmэtiп уахglафпImаsl чэ digэr sэЬЫэrlэ izah
olunur.
Оlkэdэ эrаzi iИэ эhаliпiп sшh$пdа kэskiп fаrqlэт
mtivcuddur. Эlveriýli iqlim gэrаiti чэ torpaq ehtiyatlarr, эп
baglrcasl isэ su mэпЬоlаriпiп olmasr эhаliпiп уеrlаgmэsiпэ tэsir
gбstэrir. Bu sэЬаШэв da бlkэ эhаlisiпiп 80 fаИ gimal чэ 9i-
mаl-qэrЬ эуаlэtlэгiпdэ сэmlэпmi9diт. Xazэrsahili ovalrq, Ur_
miya gбlff эtrаfl, dафtауi Ьбlgэlэr эhаliпiп slxlrSna gtirэ se-
gilir. Orazisinin ?3 hissэsiпi эhаtэ еdэп, sэЬrа чэ уапmsэh-
гаlаrdа l kv. km-dэ оrtа sжlrq 3-4 пэfаrdэп aTtrq deyildir.
lrап diinya sivilbiyasrnrn qэdim mаrkэzlэгiпdэпdiт,
ьч бziinii эhаlisiпiп etnik tэrkiьiпdэ dэ эks etdiTir. оlkэdэ 40-
dan aTtrq xalq var. lrапdа azlrqda qalan хаlqlапп чэ tayfalann
sayr уа dэqiq чеrilmir, уа da опlапп эksаriууаti hап dilli
xalqlar Kmi gбstэrilir. qох vaxt Islam diпiпэ mэпsчЬ olan
Ьfltflп хаlфаrr чэ tayfalan iтапIц digэr diпlэrэ mэпsчЬ olanlarr
(еrmэпilэr, ауsоrlаr, рhчdilэт чэ s.) azlrqda qalan xalqlaT
аdlапdrгrrlаr.
trап statistikasrna gбrэ sayca tilkэпiп эп Ьбуiik xalqr
faTslardrr (48-50О/ф. Fатslаr эsаsап Elburs dафшrпdап сэпчЬ
da, бlkэпiп рrq va сапчЬ Ыilрlэгiпdа daha srx mэskчпlаg-
rш9lаr. Fаrslаrrп уауddrф этаzilэт gimаlqэrЬdэ Uгmiуа giiliin-
dэп Ьфаушаq сэпчЬ-gэrqdэ Оmап kбrfэziпэ qэdеr genig
эrаziпi эhаtэ edir. Conubi АzагЬаусап istbna olmaqla, бlkэпiп
bfftiin эуаlэtlэriпdэ fагslаг рhэr эhаlЬiпiп 9ох hЬsэsiпi bgНl
edirlar. Irап dil qrupuna farslardan bagqa hirdlaT (7-9Иф,
gilапlilаr, lчrlаг, baluclar, tatlar, talrglm va bagqa хаlqlаr
daxildir.
handa sayca ikinci Ыiyiik xalq аzэгЬаусапlrlатdrr. trап
statistikasrnda hаmigэ аzэrЬаусапhlапп sayr az gбstэrilmigdir
(24-26YФ.Ttlrkdilli xalqlar arasmda tэЬii агпшп yiiksak
olmasr пэzэrэ alrnaвa, опlапп ffmumi saylnrn 30 mlп.-а
gаfuпаýmа, аzаrЬаусапhlапп isa 25 mlп.-dап artrq olmasma
giiЬhэ qаlшr.

262
 t

Azorbaycanlrlar, эsаýэп ýэтqi чэ QaTbi АzаrЬаусап,

7алсап, OTdabil эуаlэflэriпdэ, hэmgiпiп Теhтап, Qazvin, Нэ-
mэdап, Orak va digэr рhэтlэrdэ mэвkчпlа;mrglаr.
lrапrп dбчIэt dili fars dilidir. olkэdэ haкm din Islamdr.
lrап miisэlmапlаппrп (6lkэ эhаlisiпiп 98,8Уо) 9fflо-dэп goxu
giэdir. Ма;hэd чэ Qum gэhаrlаriпiп mэsсidlэri diinya mtisэl-
пBnlaTrnrn ап 9ох ziуагэt сtdiНэri dini mэrkаzlэтdir. Olka эhа-
lisinin 80 mini xrЫiandrr.
lrапdа уаgауапlапп 607o-i gэhаrlэrdэ mэskчпlа;rЬ, ýэhэr
эhаlisiпiп aтtmasma ilk пбчЬdэ бlkэdахili miqrasiyalar bsiT
gбstэгmi;dir. Sэпауепiп inkigafl, bununla baýh gэhэrlэrdэ iq
iapmaq imkашшп kэпdlэrэ nisЬэtэn gox оlmаsц gаhэrlэтiп
mэdэпi_ gэrаitiпiп yiiksэk olmasr va s. kэпd ahalisini сэlЬ еdэп
эsаs sэьэьhdir.
ТэЬii шhmrп уOksэk olmasr tilkаdэ gэhэrlаriп Ьtiуiimэsi
пэ чэ чrЬапйаsiуапrп gспiglэпmэsiпэ sabэb оlmчgdчr. Теhrап,
Esfahan, ТэЬгiz, МЪshэd, ýiraz, Эhvaz irашп bёyiik
qэhэтlэriпdэпdir.
Paytaxtrn qкa sacýy*i. ВЁtЁп gtistэriоilэrэ gбrэ бlka-
пiп ап b0ytik gаhЬri olan Теhrашп adr faк diliпdэ <tэmiаl,
<sёzэЬ) mэпаsrпr bildirir. Ohalisinin sayrna gбrэ (l2 mlп. n+,
fa-r) о, пэiпki lгапrп, еlэсэ da Ыаm dбчlэtlаriпiп iri gэhэrlаriп-
аэп biriaiT. Теhгап Elbursun бп daфrq hissэsiпdэ 1100-1300
mеtr yiiksaklikdэ уеrlэ9ir. ýэhэrdэп 80 km аrаlr Dэmачэпd
vulkanr ucalrr.
Теhтап IX эsгdа lташп qэdim pyИxtl Rey рhаriпiп уа-
хrпlфпdа sаlrпшgdш. Qасагlаr stiНэsiпi hаkimiууэtэ рtiгmig
Аýа-Мэhэrпmэd gah Теhташ 1796,сr ilф dбчlэtiп paytaxh
etb eair. ХХ аsriп iНnci уапslпdап Теhrап siirэflо Ыiуiimэуэ
baqlayrT. ёtkanin sanaye istehsalmm 3Фlo,i Теhлап miiэssis+
lэriпiп payna dt9tП. ТЪfuап hэm da Irашп miihiim пэqliууаt
'
qovgaEl фаsi, mаliууэ чэ mаdэпi mэrkэzidir.
'4:
Оfu iqtisadiyyanmn iimчmi saciyyasi va арапо sйa,
Ы. lqtbadi oh"td.iilrun inkigaf еtmэkdэ оl11_6lkэlэr qru,
jчпdа'оги mбvqe futan dбчlэtlэrdап biridir, хх эsriп 60cr

263
ilэгi lrапrп iqtisadi inkigafinda mЁhiim dбчг sауrlrг, gtnki
hэmiп illатdэп etibaran бlkэdэ neft hasilatr aTtmaýa baglamrg-
dl. Bu чэziууэt еrдi zamanda lрац inkigaf etmig бlkэlэrdэп
va dfiпуа Ьаzаппdап аяthфш da аrtrпгdr. 1979-cu il inqila-
bmdan sonTa iiап тэhhliуi ba9qa бlkаlэrdэп iqtbadi asrhlýa
sоп qoyan ЪdЬiтlэт hayata kеgirmэуэ Ьаglаф. Lakin 1980-
1988+i illатdэ Iгаq - Iran miiharibi бlkэпiп iqtisadi inki-
gaflnr iflic чэziууэtэ saldt. Son on ilda бlka iфsadiyyatt stirэtlэ
inkigaf etmi9dir. Оlkэdэ пiiчэ energetikasmrn inkigaf planl
hауаИ kеЕirilir.
Sапауе. Sэпауепiп inНsafl Ёсiiп miПtэlif аmillэriп (miix-
tэlif faydal qaanfilar, Ьо1 эmэk ehtiyatr чэ s.) olmasrna Ьах-
m"y*iq, bu-sahanin ixtisaslaýmasr mэhdчd gэrgiчэdэdir. iq-
tisadiyyahnrn арпсr sйэsi neft чэ qaz 9rхаппа vo Ьчпlаrm
еmаlrdш. Neftqaz sektoru бlkэпiп ODM-nun 22, чаlучи pli-
riпiп 857o-ni уаrаdш. l973+fi ilэ qэdэr бlkаdэ neftin 90Уо-пi
Веупэlхаlq Neft Копsоrsiчmч (BNK) q,хапгdl. l973-cii ildэ
BllK itэ frап Milli Neft ýirkэti (tMNý) аrаsшdа mfiqачilэ
baýlanrT. МfiqайЬуа эsаsm neftin 9жаr mаsr, emalr чэ satrgr
lMNý - пiп ixtiyarrna veriliT. LaHn BNK l978юi ilin sonu-
паdэk neft ýаtцlшп 807гпэ пэzагэt etmig, lтап пеffiпiп ahct,
lап aTastnda vasitagi rоlчпч оупапuфrт.
ХХ эsriп sопlаrrпа yaxrn lrапdа neft-qм gIxarilmasr igiп-
do Rusiyamn <<QazpIoпD), Frапsашп <Totab чэ <Elf Agiteo,
МаЬЙуап:п <Феirопаs> чэ ttdiyanrn <Enb girkэtlэri foal
btirak еtmэуа Ьаglаmфаr. lrапdа 208 mlп. tоп пеft (2007-ci
il) gxarrba da, neft епвt miiэssisalarinin istehsal giioff zэif
olduýundan neft mэЬчllаrша olan daxili tаlэЬаt бdэпilmir чэ
irап hэr il 7.0 - 8,0 mln. ton neft mэhsчllатr idxal edir.
Оlkэф baiyftk hэGmф (97 mlrd. kub mеtr) tэЬii qaz da
gхаrdш. Miihiim tabii qaz уаИqlап бlkэпiп сапчЬqэr-
Ьiпdэdir. Hasil еdilэп tэЬfi qаап Ьir Ьsэsiпdэп sanaye mffаs-
sisэlэri чэ mэigэtФ btifaф оlчпчr, digэг Ьsэsi Ь ixrac edilir.
Neft еmаt miЬssisаlэri Abadan, qaz eпralr шiiэssisаlэri Ьэ
вэпdл-хоmеlдi gаhэтlэriпdэdiг. lrап hбkumэti neftdan gэlэп

264
gэlir hваЬша emaledici sапауе sаhэlэriпi inkigaf etdiTmi9dir.
Bu sаhэdэ bag чеrэп dэуigiНiklэr Ё9 btiqamatdэ olmugdur:
- ldxal оlчпап haaT sэпауе mэhsчllаппrп azaldrlmasl;
- Yerli btehlak, hаm da ixTacat эhэmiууэfli miihiim
sаhаlэriп (mаgшqауrmа, mеЫlчтýуа, neft - kimya, atom
energetikast чэ s,) уагафlmаst;
- Yйпgfll чэ yeyinfi sэпауеsiпiп texniki сэhэtdэп tak-
millэsdirilrпэsi.
'
lranda metrlluгgiyr sэпауеsi inКgaf etdirilir. Оlkэпiп эп
Ьбуйk qara metallurgiya mfiэssisэsi Esfahan рhэri yaxrnlrýrn,
dadrT. Эhчаz, BuphT, Мэghэd gэhаrlэгiпdэ Ф qara metal-
lurgiya, Теhrапdа чэ Эrаkdа эlчап mеtаllчrфуа mfЬssisэlэri
vardrr, Маgшqауrrпи sэпауе miiэssЬэlэri ТаЬй, Orak, Teh-
rап, фzчiп, Rэgt рhэrlэriпdэdiг va Ьч miiэssЬаlэrdэ ачtоmо-
bil, elektrotexnika чэ radiotexnika avadanlrqlarr istehsal edilir.
Хаmmаh бtkэdэ mёчсй оlап kimyr va пеft-}imуа iqfisa-
diyyatm арапсt sаhэlэri olmaqla, хfisчsilэ эhэmiууэtlidir.
l969+u ildэ Abadan gаhаri va Harq adasrnda neft еmаl еdэп
iri mtЬsЬэlэг fааliууэЬ Ьglаmr$rr.
lTan iqtisadiyyannrn siirэtli inkigafina mапе оlап ýэЬэЬ-
lэгфп Ьiгi clekffik eneTjbi btchsalшn L,ifауэt qэdеr оlmаmа-
srdr. Olkэdэ istehsal оlчпап elektrik enerjbinin (2l4 mlrd.
kvt.s.{an aTtrq 2009) ?/3 Ыssэsi istilik etektrik stапsiуаlапшп
payrna diigiir. hап hбkчmэti bu ploblemi аrаdап qaldrrmaq
Ьаqsаdilэ пiiчэ enerjbindan daha genig miqyasda Ьtifаdэ
еtЙk iqtidanfldadrT. Rusiyalr mtitэхэssislэriп kбmayi ilэ
Вчsэhr (Бчsir) gаhэтiпdоН atom elektTik stansiyasmrn istebal
sffсti аrtlпkшdш. banda пiiчэ Еоqrаmlшп rеаllаФшlmаst
iэdЬirlэri Qэф dачlэtlаrЫп, ilk пбчЬеdэ АВý-m hakim
dаiгэlэrЫ Irапа qагЕ hэdэtэуiсi Ьуапаtlагlа glxrý еtmэуэ
vadaT etmЫir. hап тэsmilэгi isэ пiiчэdэп dinc шэqsэdlэr
'
,Ёq,ап
btifadэ еdilасэуiпi etiraf еdirlаr,
irапdа уегli хаmmаlа эsаslапап tillnti materiallan sэпа-
yesi dэ inkigaf etdirilir. Оlkэпiп эksэr gэhэrlэriпdэ kэrрiс, sb
ment, qflgэ чэ 9Ша mэmчlаtlап, mэrпlеr, эhэпg dagr чэ s. Isteh-

265
ýal еdэп mtiэssisаlэr чаr. Bu sаhэпiп bэzi mahsullan qongu
бlkэlэrа dэ ixrac olunur.
lrапdа эпэпэчi miШ sапаtkrrlц бz эhэmiууэtiпi indiya-
dэk saxlamrgdrr. Olkэdэ xalgagrlrфn tarixi 9ох qэdimdir. ТэЬ-
riz, Маghэd, Esfahan хаl9аlап zarifliyi, bэdiiliИ, rапglэriпiп
sabitliyi ila diinya Ебhrэti qаzапmrgdш. Оп qэdim Tabriz
хаlgаlап В. Britaniya, АВý, Frапsа mчzеуlэriпdэ чэ gaxsi
kOlleksiyalarda sахlапrlц. irапdа sffni lifdэп mаgшlа toxunan
хаl9аlаr da bir srra xarici ёlkэlаriп, о сiimlэdап АzаrЬаусап
Respublikasrnrn iýteЫak bazarlarml <Ьэzауilэ>. Оlkэdэ sэ-
пэtkагlэr tэrэГrцdэп qlzl, gtimiiq чэ mЬ mэmчlаtlатmа mina
ilэ Ьаzэk ччппаq, hэmgiпiп milli tikmэlаr igi уахр inkigaf
etdiгilir.
lrапdа kэпd tэsапtifаtr хаmmаh эsаsrпdа yeyinti sэпауеsi
inkigaf etmigdir. Yeyinti sэпауеsiпiп bгkibi miirеkkэЬ чэ 9ох
sаhэlidir. Вч sаhэпiп Ьiг 9ох mэЬчllап hэm da ixrac оlчпчr.
Kond tasaпiifatr. lranda аqrаr sаhаdэ inkigaf hэmigа
lэпg getmýdir. Вчпчп sabbi isa mэЬчldаr torpaq чэ sч ýafiý-
mаzhф, аqrаr qчгчlчgчп чаziууэti чэ s. olmugduT. Islam in-
qilаЬlшп qаlаЬэsiпdап ýоша аqrаr sektorda islahatlaTa Ьах-
rпауагаq, bu sаhэdе kбklii va miitarэqqi dэуigiНiklэr bag чеr-
mэdi. Olkэ эrмЬiпiп tэqтiЬп lЕ/о-i (l7 mlп. ha) эkiпgilik
mаqsэdlэri iigtin istifаdэ оlчпчr. Bunun сэmi 4,2 mln. hektarr
suvaT ц.
Qэdim lrап mэdапiууаtiпiп inkiqafi hэmi;э sччаrmа ilэ
эlаqэdаr оlmч$чr, Оlkэпiп iггiqаsiуа sistemi digэт ýэrq
бlkаlэri ila mtiqауisэdа iki хfisчsiууэtiпэ: biTincisi, sччаImашп
mffxtalif пбчlаriпdэп istifada olunmasr, iНncisi, sччагmаdа
yeIaltl sulann (xibusila kэhЙ sularr) iЬtiiпliiуfiпэ gбrэ
fэтqlапir.
BitНgilik kand tаsэпiifаtlцп aprrxrcl sаhэsidir. Olkэdэ
donli Ьitkilэr istehsah xtisusi эhэmiууэt kэsЬ edir. Весэrilэп
toTpaqlaпn 2/3 bsэsi dэпli Ьitkilэriп paytna diiýiir. Buýda чэ
pltik эНпlэгi genig sаhэпi эhаtэ edir. Qэltik эkiпlэri, эsаsэп
Xazarsahili Gilan, Qоrqап, Маzэпdэrап эуаlэtlэriпdаdiг.

266
Оlkэdэ gэltiуiп miixtэlif пtiчlэгi (sэdri, 9аmра, эkчli чэ s.)
ЬесэriПr чэ Ьчпlшп mэЬчldаrlrф da miiхtэlifdir.
Texniki Ьitkilэгфп раmЬц 9эkэr gчýчпdчгч, tiittin, qay
чэ s. Ьесэriliт. Оlkэdэ pxlalr чэ уаф Ьitkilэr, adviyyat da
yetigdirilir. Ваý9lц inkisaf etdirilir. Heyvandarlrq кгdа buy-
nuzlu maldarlrq чэ Ьч sаhэф уапmkфаri
tэsэrriifаtlаr ffstiinlйk teýHl еdiг. bibuynuzlu mаl{аrа oturaq
ьsаrгtifайrdа Ьэslэпilir.

В.ВriИпiуа, sonra Ьэ Rusiyanrn bбytik таrа$ чэ Tolu olrn-u;,

drrr. ХХ эsriп oTtalaгrnda sabiq SSШ, АВý, В.ВгiИпiуа,
ttafiya, Belpika бlkэпiп miПtalif Ыilрlаriпdэ yol tikinti
iglэriпdэ btirak еtrпiqlэт.
Qау пэqliууа tr btisna olmaqla lranda пэqliууаtm digэr
sаhэlэri inkiBf otrnigdir . Olkэпiп yuk чэ sэrпigiп dаglmа!апп-
da avtomobil пэqЦууаtшп Tolu bбyiikdiir. Avtomobil yolla-
тrшп iimumi чzчпlчф 160min hпdir. Тоhrап- Ма9hэd, Teh-

mаЁа Ьаslаmýd,I. 1990+l ilф

0'DMl9n d9vari 295 mlTd. dol-
hгЬhч$чr.-DПпуа flаэ ffmumdaxili rпэЬчIчп taqribn l7a,

267
i lTanrn paylna dЁgia. lтап iqtisadiyyatrnda бzal sektorun payl
da yiiksэlmigdir. О[<э iqtbadiyyahnda xarici kapital чэ invest!
siуаlапп эhэmiууэti dэ ЬбГчkdiir. lrапdа neft, Ьэzi sэпауе va
kэпd tэsэrriifаtr mabullarr, istehlak mаllап iхrас оlчпчr.
ldxalatrn dауэrсэ 5Фlо-пi mарп, avadanltq чэ ýэпауе
sаhэlэri iigiin хаmmаl, 30Уo.ni эrzаq mэЬчllаrr tagkil edir.
AFR, Yaponiya, Rusiya, IЫiya, Fтапsа, B.BTitaniya, Тiir-
kiуэ, АzэгЬаусап, чэ digэr бlkаlэrlэ tiсаrэt эlаqэlаri sахlауш.
Irашп milП pul vaЫdi riаldrr.

Таkгrr ftgiin sшаllап

1. lrашп geosiyasi mtiчqфпi izah edin.

2. Оlkэпiп bbiati maskunlaýmaya чэ tэsэпtifаtа песэ
tэsir etmigdir?
3. lгапdа atraf mfihifin aktual problemlari hansrlardrT?
4. lrап эrмisiпdа hakim оlmчg dбчlэtlэri sауп.
5, Beynalxalq miiпаsiЬtlэrdэ gэrýпlik уаrаdап
ргоЬlеmlаri hапsllаrdш?
6. Milli Ыkibin miixtэlifliyi па ila izah olunur?
7. Olkanin Ьэrrfrfаtrпdа bag чеrmig struktur dэуigik-
liklarini izah edin.

ж.6. вRАlLDбчLэтi
l.Olkanln со!гаfi mёvqeyi, tobiatinin хfisчsiууаtlаri
. CoSafi mбчqе. Yaxln чэ Orta ýэrq rефопчпdа усrlэgmig
Israil qrrrudan 4 mtisalman dбчlэfi (эsliпdэ Fэlэstiп dэ daxil
olmaqla 5 dtivlэt olmalr idi) ila hаmsагhэddir. Olkanin qэrЬdап
l88 km mэsаfаdэ Aralrq dэпiziпэ, garqdan 5б km mэsаfоdэ Olti
dэпИп сэпuЬ-qэrЬ Ьбlgаsiпэ, сэпчЬdап l0 km mэsаfэdэ
Qlrmra dэпИп ОqэЬ kбrfаziпэ gt]oýr чаr.
1948-49-cu illоrdэ lsrait ВМТ tэrэfiпdэп miistaqil эrэЬ
dбчlэti уаrаtrпаq фiin аупIш9 l1,1 min kv km эrмiпiп 5,7

268
min kv km-ni zэЬt edib tiz tотрафпа qatlT. 1949-cu ilda lsraillэ
опчп qопýчlагr Misir, uгdiiп, suriya чэ Livan агаsrпdа
aemaTkbiya sэrhоddi Ьаrэdа raalrq эldэ olunsa da, sonrakr
illэrdэ lsrail bu rааlrф tez-tez рzш. ВеlэliИэ, zэЬt etdiyi
toroaolaT hesabma israilin эrаzЬi 20,8 min kv km,э 9аtш.
l967-ci ildэ Israil l)rdiin gayrnrn qэrЬ sahilini, Qэzzа
ьбlsэsiпi va sчriушш colan Ьроliнэгi эrаzьiпi dэ z.bt edir,
200Ъ-сi itdэ бz qоýчпlатшr Огdflп 9аушrп qэrЬ sahili уэ Qaaa

kбгfэz чэ buxtalaт уохdш.

ёlkэ эrаzisйiп эksэг hissэsini Neqev yaylasr tчtчг, Bu

aEkar edilmiФr
--_ йпйш уеrlэrdэ ehtiyah az olan damir чэ mь filizi,
neft чэ йhii qjyaиqlarr аgi<аr edilmigdir. Olii dэпizdэп эldэ

269
еdilэп tэЬii sarvat - potaý, хlоrlч maqnezitrmo хOrэk чэ kalsium
duzlarr хtisчsilэ эhэmiууэtlidir. Bu Ьёlgэdэ Ьеупэlхаlq
эhэmiууэfli kчrоrtlаr уеrlэgir.
iqli.. isгailda Aralrq dапИ iqlim tipi hakimdir. Оrаzidэ
уау ауlаrr quraq чэ isti, qr9 isa miilayim чэ riituЬэtli kegir.
Yazda чэ yayda tsrail tizэгiпdа tropik, payrzda чэ qrgda isэ
miilayim enliklarin hava ktitlalэri hakimdir. Оlkэпiп qorbindэn
;эrqiпа getdikcэ yaýrntrlarrn miqdarr kaskin gэkildэ azaht.
Мэsаlап, qэrЬdэ уеrlэ9mig Qaliley уауlаsша il эrziпdа 1000
пIm-э qэdэr ya$ntr dii9diiyii halda, ;эrqdо уеrlэgmiр Eylat
Ьбlgэsiпэ 50 mm, tilkonin mэrkэzi Ьёlgаlэriпэ 500 mm-э qэdэr,
Olti dэпiziп sаhillэriпэ isa 70-80 mm yaýrntr diigiir. Yапчаг,
fечrаl aylarr эп 9ох yaýrg yaýan aylardrr. Aralrq dэnizi sahil
Ьбlgэsiпdэ orta illik tеmреrаtчr miisЬэt 20О S olduýu halda,
daýlrq Ьбlgаlэrdэ bu gбstэriсi bir пеgэ dэrэсэ a;aýrdrr. Orta
tеmреrаtur уiiksэk olduýundan ATalrq dэnizinin gimэrliklэ-
riпdэп ilin 7-8 ayr istifada etmak оlаr. Olkэпiп эп isti уеri опчп
conubundadrr. Вчrаdа orta illik tеmреrаtur 23О S-dоп аgаф
diigmiir. СэпuЬdа ilin уау ауlаrшrп оrtа tempraturu 32-33'ý-
уэ gatrr. Qr; aylarrnda mапfi tеmрегаturlаr da mtigаhidэ
оlчпur. Hiindtir эrаzilэrdэ qrg ауlаrrпш оrtа temperaturu -5о
S-уэ qэdэr епir.
Нidrоqrаfiуа. israil sath sчlап ila zэif tэmiп olunmug
iilkэdir. Эrazinin qаrЬ hissэsiпdэп ахап Hgik gaylar Aralrq dэ-
nizi hбvzэsina aiddir. Bu gaylarrn эksаriууэti ilin isti aylannda
qurчучr. Olkэпiп ýэrq hissэsi ахагslz hбчаэуэ malikdir.
Orмinin ;imаl-gаrqiпdэН tektonik dэrэ ilэ daima sulu iordan
фrdtin1..gayr мш. Хеrmоп massivindan Ьа9lапýrсrш gбtiirэп
Ьч gay Olti danizo tёkiiliir.Tiveriad gбliina qэdаiЬч 9ау ensiz
dэrэ ila, qalan hissэlэrdэ isэ alliivial diizэпliklэ ахrr. Okean
sэчiууэsiпdэп 200 metr algaqda уеrlэgmig Tiveriad (yaxud
Qaliley) gёliintin suyu duzlu оlmаdфпdап ondan igmali su
mапЬэуi kimi istifada оlчпчr.
1000 kv. km эrazisi оlап Olti dэnizin (чzuпlчф 76, eni lб
km) 250 kv. km-i israilэ mэхsчsdчr. Bu kigik оrizidэп lsrail

210
hёkчmэti maksimum fауdаlашr. Оrмidэ qiymэtli mineral
dudaT grxaTimaqla yanagl, kurort tэsэгriifаtr inkigaf etdirilir.
Sэпауе, kэпd tаsэrriifаtr чэ эhаliпiп suya olan tаlэЬаtlпl
iidэmэk mэqsэdilэ su tachizatr чэ iпiqафашп mэrkэdаgdiril-
miq sistemi уаrаdilmrgdш. Вч sЬtеmdэ baglrca su kэmэrlэriпiп
uzunluýu l50 km+ gatrT.
Torpaq-bitki бrtfiу&. бkэпiп пisЬаtэп 9ох yaýrntr аlап
qэrЬ hissэsiпdэ quru sчЬtгорik mеýа чэ kolluqlann qэhчф
tоrраqlаrц mэrkэzi чэ 9этq Ыilgаlэтiпdэ boz qэhчф torpaqlar,
сэпчЬчпdа isэ subtTopik sэhrа tограqlаrr yayilшgdrT. Dафq
эrаzilэгiп bаzi уеrlагi tоrраq ёrtiiуtiпdэп mаhrчmdчrlаr. Sahil
Ьбlрlаriп tограqlаrr пЬЬэtап mэtвчldаrdrr.
01kэпiп ATalrq dепИ sаhiliпdэ уеrlаgmэsi floTasmtn
zэпgiпIiуiпэ sabab оlmчфчr. Endemik bitki пбчlэri bttinliik
tэýkil edir. Yazda yaфntrlardan ýопrа ёlkэпiп landýaftt
fiisiinkar olrrT. Qaliley бlkmin tarixi-tэbii baкmdan gбzэl yeri
sayrlш. QtinН, bu Ьбlgэпiд iфmi учmgаq, rfrtubэtli, tограqlап
mэьчldаrdш.
Оwэllэr mеgаlэrlэ бrtfflfl оlап Qaliley Ыilрsiпdэ hааr-
da bbii landgaftdan паdir Иаr qalmr$rr. Кэпd Ьэпf,fаtrпа
yaTartr sаhэlагdэ чэ уаmасlаrdа mеgэlэr salrnmr$lr. MeplaT
oTazinin сэmi 5Уо-dэ уауlшýdrг. Neqev sэhrаsrпш hoyatsz
gбгЁпiigч vardtr. Опч dik qауаlаr vo dэтiп dоrаlаr <Ьzэуir>.
Gбdэпilэп tэЬii hаdЬэlэг: yazda чэ yayda tez-tez Ьа9 чеrэп
qum Ьurчlфпlаrl; zэИэlаlэr чэ s.
Эtrrf mffhitin rktшаI рюЬlеmЬIi: mэЬчldаr torpaq_
lаrrп чэ igmэli su mэпЬlэгiпiп azlrýr; sэhrаlаgmа рrоsыlэri; sэ-
пауе mriэssisэlэriпiп чэ пэqliууаt чаsitаlэrЫп blraxdlýr
zэЙэrfi qazlaTla atmosferin girНэпmэsi; yeraltr su mэпЬэlаriпiп
sэпауе va kanalizasiya tullanfilan, hamginin zэhаrli kimyavi
mаddэlэrlэ giгklэпdiriЬпавi чэ s.
2. Dбvlatin цsа iпlrigrf tarixi. Mirsir idдrаоlцпmа siste,
mi. Нэlэ keqmiýdэ Fаlэstiп adlanan tarixi эrazida уэhчdilэr
уаgаmrglаr. опlаr Ьчrаdа mfixtalif zаmапlаrdа уэhчdi
Ьаig"hirФап da уаrаtrшglаr. lsгаil mfisbqil dбчlэt kimi 1948-

27|
ci ilin 14 maynda Fэlэstiп атаzisiпdэ miЬtэqil уэhчdi чэ эгэЬ
dбчlаtlэriпiп yarad rnastna dair ВМТ Ва9 Maclisinin l947-ci
il 29 поуаЬr tarixli qэrаппа аsаsэп уаrаd ml;drт.
lsrаil dбчlэti уаrапdlф gtiпdэп hаНm dбчlэtlэr (аsаsэп
АВý чэ Вёуf* Britaniya) va Ьеупэlхаlq sionizmin kбmэуi ilэ
qongu Fэlэstiп torpaqlaTr чэ аrэЬ ёlkэ!этiпэ (МЬir, Livan,
Urdiiп, Suriya) qargr i9ýа19lц miihаriЬsiпэ ba9ladl.
QэrЬ dtivlэtlari, ilk пбчЬdэ АВý чэ опlаrlа baýlr оlап
sionist dаirаlэr IsTaili эrэЬ dбчlэtlэгiпэ qаrgr mfiЬатizэdэ аlэt чэ
imprializrrrin Yaxrn ýэrqdаki dayaq mantaqasi kimi istifadэ
еtrпэуэ bagladrlar.
2005-ci ilin marhnda knessetin фаrlаmепt) Кеmр-
Dечiddэ (АВý) Ьаglаппш9 sаziglэrэ эsаsэп israil Fэlэstiпiп
Qazza Ьбlgэsiпdап qоgчпlапш glxarmalr idi. Lakin пэ
ршlаmепt, пэ dэ hбkчmэt bu isi уеriпэ уеtirmэуа tэlыmirdi.
Qiinki tsrail iяЁаl etdiyi biitiin эrаzilэrdэ, о сiimlэdэп Qэzzа.
ЬOlgэsiпdэ уэhчdi mэskэпlатi salrmgdt. ОrаЬ tоrраqlаrшdа
mэskэп salmrg уэhчdilэr isa о уеrlагi tэrk еtmэk istamir va
hбkчmэtэ qаг9r etiraz aksiyalan kеgiтirdilэr. Nэhауэt, уэhчdi
mэskэпlэгiпiп фzzа Ыilgаsiпdэп kёgiirЁlmэ эmаliууаtlаппа
2005-ci ilin 15 avqustundan baglamldt чэ фzzа Ьiilgэsi
уэhчdilаrdап tэmИэпdi.
fuдlзgtrlпmд fоrmлsr. Dёvlat qчrчlчgчпа gбrа IsTail раг-
lament гespublikasrdш. Dбчlэfiп bagglsl knesset tэгэfiпdэп 7
iltik mtiddоtэ sе9ilэп prezidentdir. Olkэ prezidentinin hiiquq-
lагl о qаdэr dэ Ыiyiik deyil. Qanunverici hаkimiууэti Ьirраlа_
tah kпвsеtэ maxsusdur. Knesset deputatlarrnrn fэаliууоt miid-
dэti 4 ildir. Icгaedici hakimiyyэt Ва9 nazir bagda olmaqla Na_
zirlоr КаЬiпеtiпэ moxsusdur. Bag паzir iimumi sэsчеrmэ yolu
ilэ 4 il miiddэtina segiliT.
isrаildэ dtiпуэчi qапчпчеriсiliklэ yanagr talnudйm ý+,
hudilerin эsаs dini kitabr) hйququ da genig yaydmrgdrT. tsTail
1957-ci ildэп ВМТ-пiп, hamginin Avropa Yепidэпqчrmа чэ
lnkigaf Bankr, Веупэlхаlq Yalyuta Fопdч чэ bagqa taýkilat-

2,12
lапп iizviidiir. inzibati саhэtdэп бlkэ эrаzЬi б dаirэуэ Ыi-
liinmiigdЁT.
Isrаildэ bir nega partiya fэаliууаt gбstэrir, Вчпlаr i9э-
risiпdэ эп Ьбуiiklэтi <Israil Оmэk Раrфаsu> (abbгeviaturasr
Avoda), (LikuФ) pmtiyasr, <MeTets> alyansr, dini yiiniimlti
<ýAS> partiyasr, Milli dini убпiiпrШ <<}Iаfгаd> partiyasldш.
Оlkэdэ тэsmi Konstitusiya mбчсчd deyil. <Dбчlэtiп
уаrаrшпаsr haqqrnda Deklarasiyo (1948-ci iI), <Parlamentin
asas qanunlan> чэ <<Israil vatandag hiiququ adlr sэпаdlэтlа
idаrэqilik funksiyalaTr mtiэууэп edilir. Olkэdэ l948-ci il 14 mау
Milli Ьацаm gtinii kimi qeyd edilir.
isTail dбчlэti ila АzэrЬаусап Rвpublikasr аrаsrпdа
diplomatik miiпаsiЬаtlэr l992-ci ilin 7 aprelinda quгulrnugdur.
isiail dбvlэtinin АzэrЬаусапdа sэflтliуi fэаliууэt gбstэтir.
Beynalxalq рrоhlеmlэri: 0rdiin 9ауrшп qarb sahili va
Qazza Ббlgэsiпiп isrаil tэrэГшdэп zabt olunmasl onunla эrаЬ
а'ikэlэri аrfuпdа чzчпmiiddэtli miiпаqiрlэrэ sэЬэЬ оlчr; lsrail-
Fэlэstiп dаш9rqlап tam Ьа9а gаtmашЕdrr; Israil tэrэfiпdап
zabt оlчпmчý Colan tэрliklэri SuTiya ilэ miiпаsiЫф
gэrgiпlik уаrаdш; Livan isrаillэ sаrhэdф оlап Saba rауопlша
iddialйr.
3.Ohali ча ýаhаrlаr. israil эsаsап gаlmэlэт чэ эrаЬ mап;эli
эhаliпiп уiiьэk ъbii aftlmr hesabrna эhаlisi siirэtlэ аrtап
бlkэlаrdэп biTidir. Мэsэlэп, 1971-ci ildэ ёlkэdе 3,0 mln,1990+l
ildэ 5,0 mtn, 2010+ч ildэ isэ 7,4 mlп пэfэr yagmrsdrr, 20l5-ci
ildэ 0lkэdэ 7,8 mlп. пэfаriп yaganasr gбzlэniliT.
israilin уэhчdi эhаlisi эsаsап immiqrasiya пэtiсэsiпdэ
formalasшýd[. l9l4-cii ildэ yahйi эhalinin tmumi say 85
miп idi. Birinci чэ lkinci Dtbya miihаriЬэlэri атаsmф
immiqTasiya qiiwэtlэпir. lsTail dбчlэti yarandrqdan sопrа ilk 4
il эrziЪdэ- ОlkЪуа 700 miп immiqrant galir. Olkэdэ iqtisadi
gэtiпliklэr, hэmgiпiп Yaxrn ýэrq Ьбhтапшrп kаskiпlэgmаsi
immiqгasiyanrn zаiflэmэsiпэ, emiqTasiyamn аrЕпаýlпа sabэb
olur. 1975-ci ildэ immiqranflaтm ýау1 17 min пэfэr olmugsa,
бlkэпi taTk еdэпlэr 20 min паfат tэgНl etmigdir. l948-73-cti illэr

27з
эrziпdэ бlkэпi 300 min пэfэI tэIk etmigdir. l989-96-cr illэrdэ
MDB бlkаlэriпdэп lsrаilэ 800 miп yahudi kфmfiфiiг. Нааrdа
эhаliпiп 80 fazini ýэф Ачrора va MDB iilkэlэriпdэп,
hэmgiпiп Аrаhq dэпй чэ Afrikada эrэЬ dбчlэtlэriпdэп gэlап
immiqrапtlаг, еlэсе dэ lsтаildэ dофlап yahudiler tэqkil еdir.
Ohalinin Ъqribn 20%-i arab mэпрli fэlэsfiпlilэrdir,
Оlkэdа огtа timiir mЁddэti 79 уафlт, Кigilеr flgiin bu
gбstэгiсi 77, qa&nlaTda isa 80 уа9а чуфп gэlir. Нэг l0ф
пэfэrэ anadan оlапlапп sayr 19,3, tilэпlэгiп sayl Ьэ б,3
паfэтdir.
Ohalinin оги _srxlrgl Ьаrэdа dэqiq mэlчmаt четmэk
miimkiin deyil. OgaT Isгаil эrаzisiпiп 20,8 miп fty. km olmasml
qэЬчl еtsэk, bu halda haT kv. km+ оrtа hesabla 3Ф пэfэrdэп
arttq adam dii;эсэkdir. Ohali эrаzi tizтэ 9ох qeyri- ЬэгаЬг
gэkildэ уеrlэqmigdir. Мэsэlэп, Тэl-Очiч mahalrnda hэr kv. km-
э 200 паfэrэ уахm, QЁdsdэ 1000 паfэrdэп arttq, сэпчЬ
mahallarrna isэ hэr kv. km-э oTta hesabla 50 пэfэт dШiiт.
israilin rasmi dili ivritdir. Falastin эrэЬlэriпiп ylýcam уа-
gadr$ эrаzilаrdэ эгэЬ dili iglэdilir. Оlkэdэ idig, rчs, ingilis чэ di_
gaT Ачrора dillэriпdап dэ genig Ьtifаdэ оlчпчr. lrпmiqrапtlаr
эsаsэп gэldiklатi dбчlэtiп diliпdэ dашgrlаг. lsrаildэ say 1,2
rnln паfаr olan gffclii rчs dilli diaspora уаrапmrgdг.
Isrаildэ эsаsэп iki dinin iudaian чэ islamrn tэrэfdаrlаrt
yagayrr. Эhalinin taqгiben 8Ф/o-i iudaizm diпiпэ, l9lo-i Ыаm
diпiпэ, tэqriЬп 17o-i хгЬtiап diпiпэ etiqad Ьэslэуiт. lsrailin
yaglr эhаЬiпiп 96Yo-i savadhфr.
l983-cii ilda qэЬчl olunmug yeni bsnifata gёrэ бlkэdа 2
miп пэfэrdэп аruq эhаli уаýауап yagyrg mэпtэqэsi gэhэr
sayrla bilaT. Веlэ tэsпifаtа gбrэ 61kada ahalisinin sayr l00 miп
пэfэгi бftпiiý l5-o qэdэг gэhэr vmdrr. Вчпlаrdап эп ЬбуtiНэri
Yеrчsэlim (Qld9, ТэljЭчiч, Hayfa, Ваt-Yаm чэ Хоlопdчr.
Bu рhаrlэriп hэr Ьiriпiп эhаlisiпiп sayr 2Ф min пэfэri
бtmфdiir.
Рауtахhп qrsa saciyyasi. Sоптаdап бlkэпiп paytaxtr elan
olunmug Yerusalim biitiin gбЗtэгiсilаrа gбго iilkэnin эп bбytik

274
<baqr Ьэlаlr> phoridir. 09 diпiп mэrkэzi hesab olunan Yеrч-
sэlimа ziуаrэtgilэriп ахшr 9ох фcliidiiT. 20l0-cu ildэ рhаr
эhаlisiпiп sаи 789 miпэ yaxrnlagmrqdr. Yегчsэlim diiпуашп эп
qэdim gэhаriаriпфп biridir. ёlti dапizdэп qэrЬdэ, уаrrmsэhта
iqlimli yaylada уетlэgmiq Yеrчsэlim бlkэпiп bбyiik sэпауе,
tГсаrэt чэ пэqliууаt mэгkэzidiт. ýэhэrdэ metal istebah,almaz
сilаlапmаы, toxrюuluq, эсzаgrlq, poliqrafiya, yeyinti sanaye
miiэssisэlэri, mэiрt texnikasr istebal еdэп iri miiаssьэ
fэаliwоt sбstэrir.
'iSSб-сi
ildэ lsrail qeцi-qanuni olaraq phaTin qorb
hissasini бzЁпiiп paytлtl elan etdi, (о vaxta qэdэr isэ бlkэпiп
paytaxtl Ta0-Oviv gэhэri idi). 1967-ci ildэ tsrail qogunlarr
gаhэriп gэrq hissasini dэ zэЬt edib бz aTazisina qatdr. BMT-nin
ilk пбчьэdа, эrэь bu mэsэlауэ mэпfi
mflпаsiЬоtlаriпэ Ьахmауаrаq rэhЬэrliуi Qiids рhэтiпi бz

гэlэriпiп бlkауэ gЁclii maliyya, iqtisadi, texniН чэ siyasi уаr-

dmt, immiqTintlaT аrаsшdа 9ох savadlr miitахэssislэriп olmast
idi.
lsrail еlmа чэ clmi tэdqiqatlara xlisusi fikir чеrэп ёlkэ-
lэrdэп biridiT. 0mumdaxili йаЬчlчп illik dэуэrЫп taqribn
37o-i elmi bdqiqatlaтa va eksprimental iglэrэ уёпэldilir, Ne,
oev sэhтаsrпdа АВý+п Sitikbn vadisinin analoqu yaradrl-
Йsdrr. Вч sаhэпiп inkigaflna hэr il 1,2 mlrd. dollaT xarici

275
investisiya убпэldilir. lsrail diinyada giiпэg епеrjisiпdэп isti-
fаdэdэ, kэпd tэsаrriifаtrпdа tэtЬiq сdilэп gBnealoji miihэпdЬ-
Пkdэ, pilobuz kegfiyyatgr Ьууатэlэriп istehsalrnda liderliyini
qоruучr. lsTail 1988-ci ildэ ilk pykini kosmosa gжаrmrgdш.
Оlkэпiп milli istebalr olan пiiчэ silaht чэ atom energetikast
tехпоlофуаsr vardrr.
lnki9af etmi; бlkаlэriп эksэriууаtiпdэ оldчф kimi Is-
rаildэ dэ i9sizlik mбчсчddчг. lgsizlik sэчiууэsi 2008-ci ildэ 9-10
faiz hэddiпdэ olmu;duT. Israil zэhmэtkеglэrЫп mэпаfеуiпi
НЬtаdrчt Нэmkаrlаr lttifaqr birliyi mЁdаfiэ edir. Вч tэ9kilat-
da 1,5 mlп паfэr ý9i Ьirlэgiг va о Ьiг 9ох miiэssisэ va 9irkэtlэriп
sahibi чэ уа оrИфdrr.
Sапауе. Israil faydalr qazmtdaTla zэif tamin olunduýun-
dan onun hasilat sэпауыi о qэdэг da inkigaf etmamigdir. IIа-
silat sэпауеsiпiп аsаsrш Ohi danizdэki паtriчm va Ьrоm dчzlагt
чэ Neqev sэhrаsmdаkr fosfor btehsalr ъqkil еdiг. QlxaTrlan fos-
fatrn tiqф iki hissэsi Nxal-Sin уаtаqlапшп рауrпа diigiiг. lsrail
пэiпki fosfata olan daxili tэlаЬаtrш иm бdэуir, hэttа опч
dffnya Ьаzаппа da 9lхапr. Вчпчп ffgiiп A$od gэhаriпdа xiisusi
liman fikilmiФiT. ОШ dапizdэп glxanlan miйtэlif dчdапп Ьir
qismi бlkэпiп dжili blabatrm бdэmаk iiФп, Ьir qismi isэ iхrас
rigiin istifаdэ оIчпчr.
lsгail yanacaq sэrчэflэri ilэ tэmiп оlчпmа&ýшdап onun
energetika senayesi istilik elektrik stansiyalannm btehsal
etdiyi епеrjiуэ asaslamr.
Olkada irili-Krdah бФа qэdаr btilik elcktTik stansiyast
mбvcudduT, Bu stansiyalar il эrziпdэ 40 mkd. kvt saatdan
аrпq elektrik enerjisi btehsal eda Ьiliтlэr. Bu hasilahn 957гпi
idxal оlчпmч9 mazutla iýlэуэп stansiyalaT чегir.
Olkэdэ arid iqlim mбчсчd olduýundan Ьrаillilэт giinag
епеrjisiпdэп dэ maksimum Ьtifаdэ еdirlэr. Giiпэg batareyalarr
mai;at сihаdапшп еrrегjф оlап tэlэЬаtlапшп ,lФlо-пi ёdэуiг.
lsrailda K9ik hocmli bir пе9э atom elektrik stansiyalaгr da
fэаliууэt gбstэrir. Olkada su tэсhizаh аупса bir sапауе

276
sаhэsidir. Dбvlatin nazaTati altrnda olan bu sаhэ ilэ 40-а qэdэт
tэmizlэуiсi mfiэssisa maýýul oluT.
Emaledici sэпауе israilin inkiqaf et niq sэпауе sаhэlэriп-
dэп Ьiтidiг. Metal еmаlпdа mШtаrэk kapitala malik уýmа
miiэssisэlэri iЬtffn!f* tagkil еdiг. Веlэ mЬsisаlэrdэ elektTon
texniН cihazlar, tiЬЬdэ iglаdilэп cihaz чэ avadanlqlar, avto-
mobillar, kэпd tasarriifatr avadanhqlml va magrnlarr, miixtэlif
tavinatlr dэzsаhlат чэ s. istchsal оlrшчr. Akkoda gэhэriпdа уеr-
ЬЬ mеtЫtЬgiуа miiэssisэsiпdэ gэtiгilmо filИоrdэп Ьtifаdэ
еtmэklэ ildэ 130-140 min tопа qаdэг polad эriditiг чэ бlkэпiп
-
polada olan tэlэЬаfiпl tam бфуir.
Olvan metallurgiya Тэl-Очiчdэki aliiminium pTokatr
istehsal сdэп zavodla, hэmgiпiп Timna чэ Тэl-очiчdэн iri
misэritmэ zavodlarr ilэ tamsil оlчпчr.
Kimya sэпауеsi lsraiПn diiurya standaTtlarr sэчiууэвiпdэ
inkigaf еЙ9 sэпiуе sahэsidir. Otkanin kimya mtiэssЬэlагiпdэ
уiиl}сэ miiхtэlif kimyэvi mэmчlаtlаr istehsal еdэп опlаrса
mьsisэ чаг. lsTailin kimya sэпауеsi mahsullarr (-ineral
giibralar, уаý-Ьоуа mэmчlаtlап, dэrmап рrераrаtlаrr _чэ s,)
itbya bizailanna ayaq а9а Ьilmiglэr. Мэsэlm, эсzа9 lq sэ,
пачёsi miiаssisоlэriпiп 757гi бlkэфп iхrас оlчпчr. Sоп illэт-
dэ' lsrailda sin istebal еdэп iki biiyf& miiэssisэ tikilib istifa-
dэуэ чеriЬпiфiт.
Оlkэпiп Xayfa чэ Agdod qэhаrlэriпdэ idxal olunan хаm
neftla iglэуэП iK bбyiik neft,emalr zavodu fэаliууэt gistэrir,
lsrail dbnyada almм чэ Ьгilliапt btehsalr ila dэ mэghчтdur,
D'unvada cilalanan аlmаdатш 40 %-i Israilin рауша dflgiir.
'Israil
miistэqilliyinin ilk illэriпdэ hэrЬi sэпауе sаhэlэтiпiп
inkigafina xibusi fikir verir. оlkэdэ olan harbi zavodlarda
tank, tayyara, kater tipli hэrЬi gэmilэr, Tatetdan _mЁdаfiэ
sistеmlэгi-чэ оги masafoli rаkеtlэг istehsal оlчпчr. Ilaarlan-
mlg silahlarrn tэqriЬэп yarrsr diinya bazarrna gжагdlr.
Оlkэпiп biitiin yagayrg yiingiil (эsаsэп
toxuculuq, ayaqqabr чэ gбп dэгi istehsah) чэ yoyinti sэпаус

2,11
miЬsЬэlэri fэаliууэt g0stэrir. Yeyinti sanayesi эsаsэп mеучэ-
tэrэчэz va эt kотвеrчlэгi miiэssЬэlэгi ilэ brrsil olunmugduT.
Kand tasaпftfatl. lsrailin kопd tэsэтriifаtr qongu бlkэlэrэ
пЬЬъп уfrksэk dэтэсаdэ mexanikbФiTilnig чэ avtomatlaф-
гrlшSlr. Тоrраqlат gчЬгэ ila уахЕ tэmiп olunmu;lar.
Qatrgmayan сэhэt ancaq su рrоЬlеmidiг. Вчпч da iglэпmig
sularr yenidan tэmИэmэk чэ опdап qэпаэtlэ btifada etmak
hesabrna ёdэуirlэr.
Оlkэпiп эsаs kand tлэгriifаtl mэЬчllаrша (rrn, bitki уаý-
lагr, эt va Еаkэтdэп bagqa) olan tэlаЬаtlru бdэmэНэ yanagr Ьr
il оrtа hеsаЫа 600_7Ф mln. dоlЬг dэуэгiпdэ kэпd tasaпfffatr
mэЬчllап da ixTac edir. Ьrаilф tоrраq dбчlэt mffIНууэtiп-
dэdir. Капd tэsаrгftfаhпdа ytiksэk mэЬчldаr чэ арапсt sаhэ
heyvandaгlrqdrr.
Tabii otlaqlarr olan uzaq этаzilэrdэ hэmgiпiп этоЬ
mэпgеli эhаliпiп Ьэгrfifаtlаппdа qoyunguluq genig уауilшg-
dш. iribuynuzlu qaramal аsаsэп tбчlэ praitinda sахlашlr, is-
rаil Ьч sаhаdэ QэrЬi Аwора tilkэlэгiпiп tэсrйЬэsiпdэп
maksimum istifadэ ediT.
Olkэdэ эkiп sаhаlэriпiп iimumi sаhэsi 700 min hеktаrdrг.
Вчпчп 250 miп hеkигr suvar rT, qalanlarrnda isэ damya akin-
giliyi inkigaf еtmiФir. Таюlrп mэЬчldаrhф yffksokdir. Orta
hesabla hэr hektardan 3540 sепtпеr taxrl rnahsutu alda ediliT.
TexniН Ьitkilэrdэп уаýчетm bitkilaгin (аsаsэп $ina-
Ьахап, уеr fmdф, раmрф Ьесэrilmэsiпэ xЁsusi fikir чеriliг.
Bitkiqilikdэn gэlап gэlНn taqribn 157o-i tаrачэz mэhsчllаппrп
payrna diigiir. Оlkэdа meyvagilik о сiimlэdэп sitrщ mеучэgiliуi-
пiп inНgafina xiisusi fikiT verilir.
Noqliyyat va xarici fiсагаt. Оlkаф ру пэqliууаtr istisna
-Йtiyyatrn
olnaqla bЁtiin n5yly! inkigaf etmigdir. Dэmir
yollanntn timumi чzчпIчф 640 kщ avtomobil уоllапшп
uzunluýu tэqriЬп 16,0 miп km, Ьоru kэmаrlэгiпiп uzunluýu
isэ 998 kmdir. Hava nэqliyyatr asasan Ъynalxalq dаgmаlаrlа
mэgфldчг. Dэпй naqliyyatl Ьеупэlхаlq yiik чэ sэrпigiп

278
dagtmalarma хidmэt odir. Оlkэdэ Xayfa, Aldod чэ Eylat kimt
iig miiasir роrt fааliууэt gбstэriг.
хidmэt sаhаsiпdэ ibtflnlflk tuTizm чэ bank sеktоrlапшп
аliпdэdir. UDM-un tэqriЬэп 3-4%-ni yaradan turizm sэпауеsi
Тбчrаt чэ lsiam mэЬэdlэriпiп ziуаrэtgilэriпэ чэ kuroTt,istirahэt
zonalartndakr tчrЬflэrа хidmэt edir.20t0-cu ildэ Isrаilэ 3,5
mlп. паfэr turist gэlmigdiT. Onlardan эldэ оlчпап gэlir isa 4,7
rrrlrd. dollara yaxrn оlmчфчr.
Хагiсi ticaгat. lxTacat potensialrna malik эsаs sahe
уЁksэk texnologiya чэ hэrЬi sэпауе mэЬчllатrdrr. Elrntutumlu
ixracat gбstэrЬiпэ gбrэ Israil ancaq ABý-dan geri qalrT. Idxal
strukturunda yanacaq, сilаlапmашg аlmаz, пэqliууаt tеууаrэ-
lэri чэ veTtolyotlaI, ýэпауе avadanlrqlarr чэ hаrьi lavazimatlar
iistiinliik tэgkil еdiг.
АВý Оlkэпiп baglrca tiсаrэt ortag olaraq qalrT. lsrailin
xaTici tiсаrэt dёчriууэsiпiп tэqгiЬоп 207o-,i АВý-m рауmа dii-
siiT. АВý Isrаilэ har il orta hвabla ovaъiz olaTaq 3 mlrd.
iollaT hicminda maddi yardrm gбstэгir. Оlkэпiп pul vahidi
pkeldir.

Talrrar flgftп sчаllаг:

l. Isrаiliп gеофаsi mtivqeyini izah edin.
2. Isrаildэ- эtrаf miihitin aktual рrоЫеmlэriпi
sadalayrn.
3. lsrailin уаrапmа tarixi haqda пэ dеуэ Ьilэrsiпй?
4. israilin Иriхi torpaqlarr hansr эrмilэr hcsab olunur?
5. lsrаil-Fэlэstiп miihaTibэsi чэ miiпаqigэsiпiп sэЬЬiпi
izah edin,
б. lsrailin qongu аrэЬ бlkэlэri ilэ mЁnasiЫi песэdiт?
7. israilin asas Ьеупэlхаlq pToblomlari hапsrlатdш?
8. АВý-rп Isrаilэ уагdrmr чэ dэstэуiпiп sэЬЬi пэdiг?
9. 01kэпiп dбчlэt qurulugunu йаh cdin.
10. Olkanin tэbii ehtiyatlaTrm sadalaym.
l l. Olkэ фýэтriifаhшп аршrо sаhэlаri hапsйrфr?
12. isTailin xarici ticaTetinin соýrаfiуаsш izah edin.

2,19
 2.3.7. Malayziya Respublikrsr

l.Оlkапiп соЕrrfi mбvqeyi, tabiatinin xftsusiyyaflari.

Соýrаfi mбчqе. Malayziya СэпчЬ-Qаф Asiyada,
Malakka yaTtmadasr чэ Kalimantan adasrmn gimal Ьsэsiпdэ
(bu tlбф ýarqi Malayziya аdlашr) уегlэqir. ýэтqi Malayziya
Indoneziya va Bruney ilэ qrrrч sэrhэddiпэ rnalikdft. Q;bi
Malayziya Ьбlgэsi Taylandla hоmsэrhэddiт. Olkэ gimalda Canubi
Qin donizi, 9imа1-9эгqdэ Sчlч фпИ, gатqdэп Sulavesi
dэпИэrЫп sulап ilэ эhаtэ olunur. Malayziyanr Sinqapuгdan dш
Соhоr boЁazr ауrпг. Оlkэпiп Umчmi sahasi 336,8 min km"-diг.
Sath qчгчlш9ч. Malayziya ,ekvatorial qчrýаqdа уегlэЕiг.
Sэrhэdlаriпiп ýохч dэпiz sэrhэdlаridir. Malakka
yartmadaslndaЁу darэlari ila аупlап Ьir-Ьiriпэ раrаlеl daýlar
чzашг. Yаrrmаdашп сэпчЬчпdа daýlaT dtizэпliklэгlэ эчэz
оlчпчr. Malakka уапmаdаslпdа эп ytiksak пбqtэ Тахап (2lФ
m) da$drr.
Kalimantan adasrnda (ýаrqi Malayziya) da уttksэk
olmayan tэроlаr va daýlar iistйnliik tэ9Нt edir. Оtkаdэ эп ytik-
sэk пбqtэ Kinabalu dаýrпdаfir (4175 m). ýэrqi Matayziyada
ýahil hissэ чэ Racanq gaylmn ýаВ шаrr Ьаtаqlаушý очаhq
sahadir. Malayziya daýlarrnm уаmасlагr tropik bitki ёrtuуu ilэ
бrtflmflgdiir.
Faydrh qaanftIar. Malayziyada qalay (diinyada l+i
уеrdэ), dэmir filйi, volfram, bksit, neft, kбmtiLr, qral чэ tэЬii
q:й чэ s. чаrфr. Тчrizm-rеkеаsiуа чэ aqroiqlim rеýчrslffl,
mерlэriпdэН qiymэtli аýас пбчIэri dэ dlkэпiп asas tэЬii
sэrчэtlэridir.
Iqlim. Olkэdа ekvatorial iqlim hakimdir. Havalar iI boyu
bti kegir. ёlkэdа oTta illik tеmреrаtчг 25-28"5 tэgНl edir,
Dэпй sahili dltzэпliklэrdэ чэ 9ау чаdilаriпdэ temperatuT 30_
36"S_dir. Daýlarda iqlim mШayimdir. Il аrziпэ dOpn уаýmtrlаг
пiýЬэtэп ЫаЬ paylanmrgdrr. Lakin mчssоп kiilэНэгiпiп
tэsiri пэtiсэsiпdэ уаýmчгlч giiпIэгiп ýayr artrг, Yayda Hind

280
okeanrndan аýэп musson ktllэklоI Malakka yarrmadasrnda уау
m0vsiimiintin ЁtuЬetli, qrgda Sakit okeandan daxil olan
mussonlar Ьэ КаlirпапИпdа qlý mбvýtimttntin Ёtubetli ke9,
mаsiпэ saЬeb olur. Illik yaýntrlarrn miqdarr sath qurulu-
gundan asrlr оlагаq dфgir. Sаhillэrэ va dtizэпlitlэrэ 150G2Oф
mm, Каlimапtашп qimalrna 2500 пm yaýrntr dii,ýiir.
Gбzlэпilэп bbii fаlаkэtlат: sеllэт, siiriýmэlэr, mе9а уапфпlаrl
ча s.-dir. atraf mffhitin aktual ртоЬlепrlэri: Sэпауе mfiэs-
sisэlэriпiп чэ ачtоmоЬillэriп havaya Ьчrахdrф zэhэтli qadar
паtiсэsiпф atmosfeTin girklэпmэsi, mаigэt tullanfilan hваЬmа
i9rпэli su тпапЫэтiпiп giтkЬпmэs| mеgэsИэqmэ, mе9э
yanýrnlarr,
sж оЬа da, lakin qt-
sa чэ goxsuludur. Malakka 9ауlаrrп эks+.
riууэti daý 9aylarl olduýundan gчr акr, gбzэl рlаlэlэr эmэlа
gэtirir. КаlirпапИпrп 9imalmdakl 9ауlаr dtizanlik gayliarrdrr чэ
axrn boyu goxlu qollara ауrilцlаr. Оп mtlhiirn qауlагr Racanq,
Paxanq, Реrаkdц. Tropik уафпfilаr 9ауlаrrп фfuпiпэ guclu
tosiг еdir чэ tez-tez dagqrnlar Ьа5 чеriг.
бгtfiуfl. Olkэdэ podzollu laterit torpqlaT
ilstunltik tagkil еdiг. Bu tоrраqlаг tebii hdda mэЬчldаr dфl.
ýау dэrэlэriпdэ alluvial torpaqlar уауilmrфu. Alluvial toтpaq-
laTda asasan pltik Ьесэтilir. Olkэ эrаzЬiпiп % hЬsэsi
hэmiруаýil tTopik mерlэгlа tirtutlidiir. Malakka yarrmada-
srnrn bataqlagrmg sаhillэriпdа чэ 9ау dаrэlэriпdэ manqr
mеgэlэri уауilrш;dш. D0zапliklэrdа, daýlann аgаф уаmас,
lаппdа miixtalif аýас пбчlаriпэ rnalik riitubtli tropik hami9+
уау1 mеgэlэг уауlшфr. TTopik mе9эlэrdа Ьапап, рараууа,
фrэk аýао, zапсэfil kolu sаhillаrф hind qozu aýacr bitir.
ВаmЬчk hаr уеrdэ Ьitiг чэ ohali Ыfiпdэп genig istifаdэ olunur.
2. Dбчlаtiп qrsr ftйigaf trrixi. Miiasir idaraetmo dstem.
Malayziyanm mэskчпlаsmа tагiхi daqiq бцапilmэsа da е.э III
miпilПkdэ mltasir эгаzЬiпэ monqol иуfаlагrпrп daxil olduýu
mаlчmdчr.vп эsтdэ tilkэ aTazbinda Indus dёvlati уагашт чэ

28l
XIV эsrэdэk ýrivicaya imрфаsrпrп tэrkiЬiпdэ qahT. Impe-
riyanrn iqtisadi hэуаtrпdа deniz tiсатэti miihtim rol oynayrdr.
XV эsriп эwэllэтiпdэ Malakka Ьоýаа sahilindэ Malakka
gэhэri sаlrшг чэ о, СэпчЬ-ýэтqi Asiyaaa iгi pTta рчгilir. Нэ-
min dёчrdэ hakim din Hindistan чэ Yaxrn ýэrqdап эrаЬ-И-
сirlэr чэ mЬэlmап hiпdlilэr tэrэfшdэп gэtirilэп Islam dini idi.
1403-ctl ilda Malakka ýultanhф уаrапrr, bu zаmап Malay-
ziyanrn biitiin tоrраqlап vahid bir dбчlэt рНiпdэ Ьirlэ9diriliт.
l5ll-oi ildэ Malakka portuqaliyalrlaT, 164l-ci ildэ
hollandlar,l82zl-cii ildэ iпgilislэr tатаГrпdап zabt оlчпчr. XYI-
XYIII аsrlэrdэ Avropa mЬtэmlэkэgilэri qongu dбчlэtlэrlа
(Соhоr, Aqe) mЁЬатЬ aparrr. l9l4-сЁ ilda btitiin Malay
dбчlэtlэтi B.Britaniyanrn himауэsi alhna keqir. 1941_1 945_ci
illэгdа Malayziya уарп qogunlarr tэrэfiпфп zэЬt оlчпчr.
МйаriЬаdап sопrа уепidэп Britaniyanrn protektoratlrýrna
9ечгilir. 1948-ci ildэ yaTadrlmlg Malay Federasiyasr l956-cr ildэ
mчхtаriууэt, l957-ci ilin 3l avqustunda Вritапiуа Вiгliуi
tэrНЬiпdэ mtistэqillik qаzашr. l963-cii ildэ tаrkiЬiпэ Malayya,
Sinqapur, Sагачаk, Sabax va ýimali Воrпео daxil olmaqla
Malayziya Federasiyasr yaradrhT. 1965-ci itda siyasi чэ iqfisadi
miiпаqigэ ilэ baýlr Sinqapur Federasiyaпn tэrkiЬiпdэп $хrr,
Idаrеоlшпmа formaýl. Malayziya kq_цstitчsýаh mопаr-
xиdrr. Diivlэtin baggrst sultandlT, Qqng_nyglic_ilik pai@
maxsusdur. Рагlаmепt Senat (yuxarl ) чэ пiimачапdаlэr
palataslndan (a9aýr) ibaгatdir. Icraedici hаkimiууэt Baq пмir
bagda olmaqla Nazirlar КаЬiпеtiпэ mэх$ýdчr. Sultan, эsаsэп,
dёчlэtiп tэmsilgisi frrnksiyasrnr yerinэ yetfufu. Faktiki olaraq
prezident чэzifаsiпэ ЫаЬт tutrrlur чэ federasiyanrn subyekb
lэri tэrэfiпdэп 5 il mЁddэtiпа segiliг. Olkаdэ 9oxpartiyalr sistem
mбvcuddur. Osas siyasi partiyalarr: Вirlэgmiq Malay Milli
ТэgНlаtr, Malayziyanrn Qin Assosiaфasr, Маlауziуапш
Hindistan Konqresi va s. Malayziyanrn tэrНЬiпэ t 3 gtat, 2
federal arazi (Kuala- Lumpur чэ Labuan adasr) daxildir. 5

282
арrеl 1994-сЁ iliэ Malayziya ilэ Azarbaycan Respublikasl
arasmda diplomatik mffпаsiЬtlэr yaradilrb.
Osas Ьупэlхаlq рrоЬlеmlэr: Malayziya Sргаtli adasb
шп hanst diiчlэtэ mэхsчs olmasr Ьаrэdэ Qin, Filippin, Tayvan,
Vyetnam ilэ uzunmiidфtli, gохtэrэfli mtiЬаhisэlэr араrmаq-
dadrr; Опчп Sinqapur, lndoneziya чэ Filippin ilэ da mfrЬа-
hisэli mаsэlэlаri gохdчr; Маlайуа ilэ Вruпеу araslnda saThad
mЁпаqi;эsi mбчсчddчг чэ s.
3. Ohali va gаhагlаr. Malayziya gохmillэtli dOчlэtdiт.
Miiasir Malayziyada sayca iiýtiinliik tэgkil еdэu xalq yoxdur.
Ohalinin ушrdап goxunu (54Уо) mаlауlаr va опlаrа qohum
olan xalqlaTdrr. Опlаr avstroneziya dil аilаsiпэ аiddiтlэr.
Otkada indoneziyalrlar, Иуlаr, hiпdlilэr, avropalrlaT, ginlilar da
уа9уrr. Malayziyada avsftoloid, monqoloid va avropoid
irqlэriпiп пiiпауэпdэlаri yagaylr. Etnik tэrkiЬiп qanglq olmasr
tilka ahalisinin vahid etnik birlikdo Ьiтlэqmэsiпа va rэsmi dilin
sеgrlmаsiпdэ gэtiпlik t0rэdir. DбтIэt dili malay dilidir. Ingilis,
gin, tamil dillэri genig Ьlэdilir. Ohalinin yarrsr Islam dinina
etiqad edir. Buddizim, konfusigilik, iпduizп, tаоizп, хrЫiап
diпlэri yayrbnrsdг.
Malayziyada 28,3 mln. эhаli yagayrr. ХХ asrin аwэllэ-
riпэdаk бlkэ ahalbi immiqrasiya hеsаЬrпа arШdrsa, sопrаlаr
tэЬii аrtrm эhаliпiп sayrnrn 9охаlmаsша sebeb olub. ТэЬii
аrfum y'riksэkdiT (1,8
О/0).
Olkэdэ эhаliпiп oTta srxlrýr 1 km'-dэ
60 nafaT olsa da, QэrЬi Malayziyada эhali daha sцdrr, Ohali,
эsаsэп,, Malakka уапmаdаsrшп qэrЬ sаhillэriпdэ mаskчпlауЬ.
Olkanin эп iri phaTlari da (Pinanq, Мiгi, Sibu чэ s.) buгadadlr.
Daxili dафq rауопlаrdа ahali sецэkdir, l00 km-lэ rиапап
cunqli mеgэlаriпэ Ьэ insan ауаS dэуmеmi$iт. Malaylrlar
Malakka yaпmadasrnrn mапimsэпilпig rауQпlап, SaTavak va
Sabaxrn sahil rауопlаrшdа, giпlilаг ýэhэrlэrdэ yagaylrlaT.
Paytaxt, Пnanq va Malaka уапmаdаsrшп qэrЬ sаhillэriпdэ
giпlilэтiп sayr gохdчr. ТаmiЦэr, hiпdlilэт iri plantasiya tэsэтrЦ,

283
fatlarr olan rayonlarda Malakka Ьоýаа sahilindэki gэhаrlэrdе
уаqауrrlаr.
Malayziya СэпчЬ-ýэтqi Asiyanln urbanizasiya sэviyyasi
уiiksэk olan бlkаlэгiпdапdir. ýэhэr эhalisinin sауmа gёrэ
yalnrz Sinqapuгdan gегi qalrr. Urbanйasiya цosesi,
sэпауеlа;mэ, yeni sэпауе mэrkэzlэтiпiп уаrапmлil kэпdlэrdэп
рhэrэ miqTasiya ilэ baýlrdrr. Olka ahalisinin б0%-i ýаhэrlаrdа
yaýaylr.
Prytaxtm qlsa saciyyosi. Кчаlа-Lчmрчг ХЖ эsrdа,
qalay ахtаrапlапп yaýaylý mаskэпiпiп уеriпdэ sallnmrgdrr.
l89б-q ildэ Malay dбчlэti Federasiyanrn inzibati mэrkэzi
olub. 1963-cli ildэ Malayziya Fеdеrаsiуаsшшr, l9б5+i ilda
Malayziya dбvlэtinin paytaxtldш. Kuala-Lumpur Yriksэk-
liНэrlэ эhаtэ olunmug fiisiinkar vadidэ уеrlа9ir. ýэhэrdэ 2 mlп-
dап gox эhаli уаýауЕ чэ о, gеtdikсэ miiasir mеqароlisэ gcvrilir.
ýаhэтdа kбhпэ tikilэrlэ yana;r miiasir yagayrg va inzibati
binalaT inga edilrnig, раrk чэ meydanlar salrnmrgdrг. Kuala-
Lчmрчrчп эп gбzagalimli tiНlbi уеrli iislubda tikilэn,
hЁndiirliiyЁ 452 mеtr (88 mаrtаЬэ) че 4l, 42<i mэrtэЬэlэr
arasrnda 58 mеtr uzunluфnda sэmа kбrpiisii чаsitэsilэ
Ьirlэgdirilэп эkй qiillэdir. Milli neft girkэti KPetronaurn
gэrэfiпэ Ьч qiillэlэг Реtrопаs qiillэlari аdlашr.
Kuala- Lumpurda sanaye mЪssisэlэтi azdrT. ýэhэr
sаНпlэriпiп goxu paytaxttn Petelik{aya peyk gеhэтiпiп zavod
va fаЬriklатiпdэ iglэуir. ýоhэrdэ tатiхi-mэdапi аЬidэlеr milli
muzey, miiаsiг mernarlrq tislubunda inga edilmig mэsсid, gбllэг
diyarr parkl, mэЬdlэr чэ.s чаr.
4.0lka tаsаггftfаtшm fimшi saciyyasi va арrпсl saholori.
Malayziya iqtisadiyyatr Britaniya mЬtэmlэkэgilik dбчriiпdэ
aqrar, хаrпmаl ча ixracat Ыiqаmэtiпdэ olub. Iqtbadiyyat
tamamila xarici kapitalrn nazaTati altmda idi. Ikinci dtinya
miihаriЬэsi эrэfаsiпdэ kapital qoyulu9unun 7Vlo-i ingilis,
qalanr isa ameTikan, уароп, holland, fransrz investorlarlna
mэхsчs idi. Yетli i9 adarrlarr (хiisчsilэ giпlilэт, hindlilar)

284
plantasiya tэsэгriifаtr уаrаtmаq, fabrik agmaq isЬsаlэr ф
Ьчпа nail ola bibnirdi, 9tinki Malay kapitalrmn mёvqeyi zэif
idi. Вчпа baxmayaTaq, yeTli kapiИl getdikcэ бz mбчqфпi
mёhkэmlэdir чэ bu proses mwaqitlik illarinda daha da
quwэtlэпirdi. Olkаdэ sэпауепiп inНgafinda Xuabyao kapitalr
эsаs rol оупаmщdrr. Bu бlkэ хфi miqdar sonaye чэ kэпd
tasarгiifatl xammalrna (псft, qM, qalay, boksit, oduncaq,
geveya) malikdiT. Sinqaprгdan ayпldrqdan sonra Malayziya
milIi sahibkarlrфn inkigafina чэ бz emal sэпауеsiпiп уаrап-
masrna xbusi diqqэt уеtiтmауэ bagladr. Веупэlхаlq Оmэk
Ьбlgtsflпdэ Malayziya elektron sэпауеsiпiп Ьэzi пёчlаri йта
пЬЬэtап dar ixtbaslagmaya nail oldu.'Yerli чэ rеgiопаl
bazarlar фtiп istehsalda diversifikasiya Ьа9 чеrir. Emaledici
sanaye уапmаdапlп sж mэskчпlа;mц qаrЬ zоlафпdа
(payИxt, Pinanq adasr, Сохоr-Ваrч) mэrkаzlэgmi$iт. ýэф
Йalayziyada plf zonasmda neft,qaz istehsalr daxil olmaqla iгi
hasilat sэпауе bazasl yaradrlrb, пеft emalt, maye-qaz istehsalr
фэm dэ idxal xammalr эsаsrпdа) inkigaf еtdiriliг. kalimantan
yeni
уахlйфпdа Labuan adasrnda оfgоr fэаtiууэti mэqsэdilа
azad iqtbadi zona уагаdrlпrgdш.
Xмici investbiyalarrn xiisusilэ Yapon va Таучап girkэЬ
lэriпiп Оlkэуэ сэlЬ olunmasr qrsa mtlddэt аrziпdэ iqti,
sadiyyatda у'riksэk inkigaf tеmрiпэ sэЬэЬ oldu. Nэtiсэdэ, Ма-
layziya Сэпчьýэтqi Asiyanrn краlэпgl dбvlattarindon Ьiriпэ
gewildi. Malayziya уатrпkеgiriсilэт istebalrna gбrэ diinyada
3-cti уетdэdiт. Olkаdэ пеft emalt, kimya, toxuculuq, аýас еmа-
lr, metallugiya sэпауеsi (xfisusila qalay еmаh), avtomobilqayrr-
mа inki9af etmigdir. Кэпd tаsагrlifаtl bbii kauguk чэ palma
yagr, katao, hind qozu, рkэr qашgl, апапдl чэ s. istehsalrna
br".l"olr. Lakin "фэпg" dочlэtlэriпiп iqtisadiyyatr ilgtin sэсiу-
уэчi olan xitsusiyyэtlar Malayziyaya da aiddiT. СэпчЬ,ýэrqi
Аsiуапrп "эjdаhа' dбчlэtlэriпdэп (Honkonq, Sinqapur, Тау-
чац СэпчЬi Котеуа) fаrqli olaraq, Маlауziуашп iqtbadiyyaп
aqlar -sэпауе xarakterdэdir. Olkэdэ tэЬii sэrчэtlэr goxdur va

2Е5
опа gбIэ dэ ёlkada hasilat чэ уеrli хаmmаl esastnda emal
sэпауеsi inkigaf etmi;diT. "Ojdaha" d0чlэtlэr sэпауеdэп son-
rаh inki;af dбvriinii yagayrTlarsa, Malayziyada хidmэt sahasi
hэlэ diinya Ьаzаrша taklif olunacaq sачiууэdэ deЁdiT. 0DM-
da хidmэt sаhэlэriпiп рау Ф% bgkil edir (sэпауе 33,6, kand
tэsапtifаtr 7,2% - 2005-с| il). Ucuz iggi qiiwэsiпiп olmasr bir
gox Avropa va Yaponiya transmilli korporasiyalaTrntn Ма-
layziyada уегlэgdirilmаsiпа sэЬЬ olmugduT. АdаmЬаqrпа
dtЦэп UDМ-чп hэсmiпа g0ra Malayziya (10400 $ ) Ьir srTa
dёчlэtlэrdэп gеri qalrr. Опа gёrа dэ 61kэdа milli ebni_texniki
Ьаzашп yaTadrlmasrna kiilli miqdar investisiya qoyulur.
Kuala-Lumpuгdan сэпчЬdа уiiksэk texnologiyanrn mаrkэzlэg-
diyi 0lkэпiп yeni paytaxtl Putracayya salmmrgdrr.
Konil tesarrilfatl. Аqrаr sektor mопоkчltчr istiqamэt-
lidir. 01kэdа ап mЁhiim kэпd tоsэrriifаh bitkisi geveyadlr. Iri
рlапtаsiуаlаг уеrШ 9inli sahibkarlara, kigik tэsэтriifаtlаг isa
mаlау kэпdlilэгiпэ maxsusdur. Kauguk plantasiyalarl 9ох zah-
mat taleb edir. tri plantasiyalarda lateks emal eden fabiklэT
чаrdrr. ёlkэdэ 1,3 m!п tоп tabii kauguk btehsal edilir (diiпya
kauguk istehsahnrn 457o-i). Kauguk yarpaýr hэm dэ kon-
servlagdirilmig gаkildэ iхrас olunur. Plantasiyalarda уафr bit-
Кlаr чэ hind qozu, ananall чэ 9ау Ьесэriliт (эsаsэп Coxorda).
Bunlardan yaýh palma xiisusila аhоmiууэtlidiг, Опчп mеу-
чаsiпdэп texniН уаý аlrшr. Кэпd tаsэггiifаfiшп iхrасаt btiqa-
mэtli olmasr эrzаq mэhsчllагr istebalrna mапе oluT, Qaltik чэ
digэr эгzаq mэhsчllаппа olan tэlэЬаt idxalat hesabrna tam
бdэпilir. Sччаrmа tэsэтriifаfiшп inki9af etdiTilmэsi, xam tor-
paqlarrn mапimsэпilrпаsi, Иxll bitkilaгinin xibusila galtik эkiп-
lэriпiп gепiglапdirilmэsiпэ sэЬэЬ оlmч;dчr. HeyvandaThq zэif
inkiqaf etmbdiт. Iri buynudu mal-qiцa, qoyun, kegi, donuz, ev
quqlarl saxlanrhT. Otlaq sаhэsi 9ох azdrT.
Malayziyada 9ау bahqgllrýr inkigaf etmi9diг. Bu sаhэ ilэ asa-
sэп malaylaT mэqЕчldчrlаr.

286
 Sonaye. Маlауziуапш hasilat sэnayesinda qalay glxarrl-
rnaýl эýаs уеr tutuT. Diinya fizrа qalay 9rхаrmапrп l/3-i опчп
payrna diigiir. Osas yaИqlaTr Malakka уапmаdаsmlп qarb
hissэsindэ 9imatdan сэпчЬа doýTu uzanan юnadadr.lstismar
оlчпап yataqlar Рсrаk va Selanvor gtatlaпndadrr. Оlkэdэ оrtа
hesabla 75 rвin ton qalay btehsal olunur.
Diger sэrчэtlэrdэп bksit (ФrЬi Malayziya) qrzrl, kao-
lin чэ bagqa mineral xamrnal 9rхаr rr. ýarqi Saravakda neft
grхаrrlrг, Emaledici sэпауепiп эsasrnr qаlауаritrпэ чэ kand
tэsагrЁfаtr хаmmаlшш emalr tэqИl edir. Yeni sэпауе sаhэlэ-
riпэ mарпqауrгmа, ncft чэ qaz еmаh, Нmуq elektron sanayвi
aiddir. Neft еmаh zavodlaп Port-Dil<sonda, mаýmqауrппа ve
kimya sэпаувi yeni sэпауе morkazlarindadir (Petelinq€aya,
Batu, Prai vo s.).
Olkэ elekftik enerjisi ilэ пisЫэп уш5r tэmiп оlчпmчЕ-
dur. Elektrik enerjbinin уапdап goxu iЕS-lэriп раупа diýiir.
Bunlardan ап iгisi PoЁ-Diksondadr. оlkэdэ 80 mlrd. kVt/saat
elektrik е,пеrjЬi isbhsal olunur (2ф7). Mtthum SES Timbelinq
gayr iizэriпdэdiт. Sэпауе sаhэlатiпфki паiliууэtlэтэ Ьахmауа-
Taq iqtbadiyyatda xarici kapital mfihlim Iol oynaytr.
Naqliyyrt va xarici ticrюt. Miihflm dаmir чэ avtomobil
yollan portlarr daxili rауопlаrlа birla$iriT чэ эsаýап хагrсl
iqtbadi эlаqэlаrэ хidmэt edir. Оlkэпiп эп mtlhtim damiTyol
рЬэkэsi QэrЬi Malayziyadadrr. Baglrca dэmфоl mафtrаh
уапmаdашп сэпчЬ gimаl-qэrШэ Tayland
sэrhэddiпаdэk чzашr. Bu magistraldan meridional istiqаmэtdэ
qоIlаг aцdrr. ýimali КаlimапИпdа КоИ-КiпаЬаlч - Sabax
iitiqamotindэ dэmiт yolu чаrdц. Olkэnin dэmiг уоllаrrшп
timumi uzunluф 2,4 min km-diг. Вчпчп 207 km-i elektгiklag-
dirilmiSir. ёlkэпiп mtihtm avtomobil уоllаrr da QэrЬi
Malayziyadadш. ýimali КаliпапИпdа timчmiууэtlэ пэqliууаt
qэbkasi уохdчг. Avtomobil yollaTrnrn frmumi uzunluýu 65,9
miп km-dir. Вчпlапп 50 min km-i ъrk бrtiikliidflr.

2Е7
 Dэпiz nэqliyyatrnda kaboИj pmigilik mffhtim гоl
оупауtr. M$hiim poTtlan Pinanq, РеlаЬчхап-Кеlапq, Роrt-
Dkson ( Malakka yarrmadaыnda) Puqinq, Miri, Sandakandrr
(ýimali Kalimantanda). Xarici tiсаrэtiп Ьiг qbmi Siпqарчг
portu чаsitэsilэ hэуаtа kegiTilir. Milli ачiа9irkеtэ malikdir.
Kuala-Lumpur, Pinanq vo Kota-Kinabaluda tэууаrэ limanlarr
чаrdrr.
Xarici tiсатэt. Iqtisadiyyatrmn ixracat istiqаmэtiпdе
olmaýl tiсагэt эlаqэlэrЫп tasarr'tifatm inКgafinda milhilm
аhэmiууэt kэsЬ еtmэsiпэ sabаb olmuфur. Ixracatrnda sапауе
хаmmаh чэ kэпd tэsэггiifаh mэЬчllаrr ilэ yana;r еmаl sana-
yesi mэhsrrllапшп payr artmrqdrr. Idxalatrnda sэпауе avadan-
ltýr ve эгzаq mэЬчllаrr ttsttinltik tэ;Нl edir. Ticaret эlаqэlэтi
Yaponiya, АВý, Sinqapur, B.Britaniya чэ bagqa dОчlэtlэrlэdir.

Таkrаг ftgfiп suallrr:

l.Malayziyamn соffаfi mбvqeyinin хЬчsiууэtlэтiпi

йаh edin.
2.Malayziyanrn тпэskчпlаgmа tатiхiпdэп пэ dеуэ
Ьilэrsiпiz? М,пýtfi,lэkФiliуiп sosial - iqtisadi inkigafa
tэsiriпi йаh edin.
3. Malayziyanrn Ьупэlхаlq mаhiууэtli asas рrоЬlеmlэri
hапsrlагdr?
4. Malayziya эhаlisiпiп etnik taTКbini izah edin.
5. Malayziya iqtisadiyyatrnrn siiTэtli inkigafi пэ ila йаh
оlчпчr?
6. Malayziyanrn СэпчЬýатqi Asiya теgiопчпdа siyasi
чэ iqtisadi mбvqeyini izah edin.
7.0lkэпiп naqliyyat эlаqэlэriпi izah edin.

288
 2.3.8. Pakiýtan iЫаm Respшblikasr

l.Соýrrfi mбvqeyi, tobiotiпin xfrsusiyyatlari

CoSafi mбvqa СэпчЬi Asiyanrn gimаl-qэrЬiпdэ yerlaq-
mig РаНsИпrп quru sэrhэdlэri ancaq OfqanlsИn, irап va Hin-
dЫаrrlаdrr. Canubdan ЭrаЬЬип dэпiziпэ qxrgt onun соSаГr,
hэrьi strаýi mбvqeyini gox эlчегigli edir. sahil xattinin
uzunluýu 1046 km-dil. Olkanin эrаzisi 804 rnin krrr",dft.
ýoth qчrпIшqш. Pakistan miirэkkэЬ tэЬii рrаitэ malik
dtiчlэtlэтdэп biridir. ёlkэпiп tэЬiаtiпiп эsаs xiisusiyyati hava-
пm il Ьоуч isti чэ quraq kеgmэsidiт. pakbtan эrаzisiпdэ 2
оrоqrаГrk vilayat kэskin fэтqlэпir: Ilind ovah$, Hindiquq sis-
temi чэ Irап yaylasrna aid olan daýlrq sаhэlаr. Hind очаlrф
tilkэпiп prq sэгhэddiпdэп orэbistan dэпипэdаk 1200 km
mэsаfэdе uzanlr, HiindЁrliiyii heg yerda 200 mеtrdэп artlq
оЬпауаП diИantiyin satЫ geniý 9ау dэrаlэri ilэ kэsilmiqdir,
Рэпсiь daxilinda ovalrq biT пеgэ iri su пэqliууаt aTteriyalaTr ila
suvaTtltT. Suvarma пэtiсэsiпdэ Ьч эrаzi intensiv suvaTltnrg
эНпgilik rауопчпа gevrilmigdir .
Sind 96kэHiyi Hind gayrnrn akkumulyatiy faaliyyeti
пэfiсэsiпdэ yaranmrgdlT. QiikэНiуiп sаhэsi Hind gayrnrn
deltasrnrn dэпizэ doýru irаlilоmэsi пэtiсаsiпdэ gепi9lэпir ,
сэпчьdап sindin аrаzisiпэ genig Tar sahrasr daxil olur. Bu
аrаzidэki qum tirэlэri 1(Ю mеtrэdэk yliksalir.
Nэhапg Hindiqug dафаrr ёlkапiп gimal - garq sаrhэddi
Ьчч чzапш. Olkэdа эп у'riksэk Тirigmir daфdrT (7690 m). Вч
da! eyni zamanda lslam бlkэlоriпiп эп hiindfrr dафdш. Rayon
gay dэrаlэri ilэ kasКn раrgаlапmrфrr,
Dar чаdilэrlэ ауrrlш9 dаflаr dik чэ s drTrmltdrr. Вчга-
dan ахап gауlаrdап gэтqdэ faydalr qaant arla zэпgiп olan
KotvaT yaylasr уеrlэgir. hап yaylasr daýlrq massivi zэif рr9а,
lanшqdir vo hiiцldiirluуiiпэ gбrе Hindiqugla miЩауisэdэ algaq-
drr. Bu агаzi quru 9ау dэrэhi ilэ раrgаlапml$rr. Bбlpnin
gimal - qэrЬiпdэ ахаrýй kigik gбllэr - хаmчпlаr vardtT,

289
 Faydah qаzmfiIrr. Pakistanda faydalr qaantr sэr-
чэtlаriпdэп boz kёmiir, neft, qaz, dэmiг fiIizi, xTomit filйi, х6-
гэk duzu, kflkitгd, gips yataqlan agkar edilmi9diT. Neft, kбmiir,
duz yataqlarr Potvar yaylasrnda yerla9ir. ВэlчсЬtапdа Loralai
чэ Zxob gауlап dэrэsiпdэ xromit 9Iхапlrr. Оlkэпiп эksэr
rауопlаппdа, хiЬчýilэ Duzlu daýda zэпýп хбгэk duzu уаtаS
чагdц.
iqlim. Orazinin Ьбуfikltiуц оrоqrаfik qщчlчýчпчп
miixtэlifliyi iqlimin do miiхtэlifliуiпэ sahэb оlmчgdчг.
РаkЬtашп tаЬiэtiпiп mtlhttm xiisusiyyэti ilk пбчЬdе iqlimiпin
qшаqhффт. Hind ovah$nda чэ чаdilаrdэ tropik, Ьfltёчlukdэ
isэ iqlim kontinentalhф ila sасiууэlэпir. ёIkэdэ оrtа iyul
tempeтaturu 32oS - dэп агtrq oluT. Yаýшfilаr 250 mm tэgkil
edir. Aprel aylndan isti quraq mбvsiim baglayrr, tez-tez tozlu
qum fufanlart Ьа9 чеrir. Оп rаtцЫli rауоп Laxol diizэnliyidil
(377 mm). Orta qlg tеmрrаtчгч l1-19oS агаslпdаdrr.
Daýlmda tеmреrаtчr - 20ОS-уэ gattT, tcz-tez gахtаlаr mtýahida
оlчпчr. Вчгауа ildэ t500 mm yaфntr dtýiir. Ilin soyuq fэsliпdэ
ovahqlalda miilayim quTgaýrn bitНlari Ъсэгilir. Hind ovahýr
musson dбwtiпdэ daha 9ох уаФпU alrr. Musson уаф9lаппlп
dШmэsi ilэ бlkэdа bitki бrtliyii "сапlашr", payrz bitkilэri
becarilir (хаrifl. RUtчЬэfli musson mбvsiimiindan sопга hava
sэriп oluT, yaýrntrlann miqdan azalrT, уаdq bitkilэr ( rаЬi )
Ьесэrilir.
Hidroqrafiye. Pakbtanrn ру gэЬkэsi аsаsэп Hind
sisteminэ aiddiT va оrэьistац dэпiziпэ tёkiilltr. lllik ахrrпrп
paylanmaýl kэпd tэsэгrttfаh tigtin о qэdэr da эlчегigli deyil.
Rabi m0vsiimtindэ гЁtчЫ gаtlýшr. ýауlаrdа su sэrfi 9ох
yiiksak оlчг. Ona gбгэ dэ tи-tez dagqrnlar Ьа9 чеrir. 20l0+u
ilin avqust ayrnda Hind 9ayrnda Ьа9 чеrап da;qrn yiiz miпlэrlэ
insanrn evsй+фsiz qаImаыпа sэЬЬ olmaqla yanagr tilkэ
iqbadiyyatma, хiisчsilэ kэпd tэsэrrtlfаfiпа Ыiy0k zаrэr
vurmugdur. Нidгоепеrji ehtiyatr, esasan, iilkanin gimal daфrq
этаzilэriпdэ сэmlэпmiSir.

290
 Torpaq-bitк oЁiiyfi. Diizапlikэriп bitki ёrtiiyii miixtalif-
liyi ila fэrф-lапir. ýоrапlцlаrdа efemer, qumluqlaTda ot bitkilaTi
vavrlmrsdrr. Вэzi уетlаrф yulýun-qovaq чэ akasiya аýасlаппа
i"rt gjinir. iran yaylasr ayalatindэ - Вэlчсistапdа sэhта
bitkilari mlЖtэlif dаrmап bitkilэri фiпd yovganr, yabanr mо,
rчф ilstЁnliik Ъgkil еdiг. ýimal чэ. ;imаl5эцiп daýhq
rфпlаппdаkr mе;еlэrdЭ pahd чэ iупэуаrрqlr ,aýaclar
iiý;unlflk tэýkil edir (himalay sidri, ýаm aýact чэ ф, ТэЬii
mеgэlэг ёlkэ эTazisinin taqribn 3Уо-,пi b9ki1 edir, Dафаrrп
q*o yamaclan чэ vidilaTdэ, опdап учхапdа dag palrd
"qu!,
-"iЫпiЫп'alhnda boz torpaqlar; iупауаrрафr
mеgэlагiп
Ыt па" poazot; ondan yuxarrda Ьа subalp чэ alp gэmэпlik_
lэriпiп 9О1-9аmэп torpaqlarr уауrlплgdrг,
'НЙd
очаlrфшп alltivial torpaqlan бlkanin milhtim
_

tabii sэrчэtidiт. Кэпd tаsэrriifаtr mэqsэdilэ РапсаЬ vilayэtinin

Й.rk"zi ,чуопlаrrпrп фi toTpaqlaTr daha alverigli saylrT, Sind
ovalrýrnda- yayllmrg altvial torpaqlaTda duzun miqdaTr 9ох
Опа
оЙоЙrnачп kэпd йsэrriifаtrпа о qэdаr da уаrагlr. deyil,
;ь;а; bu ovalrqda ;оrайqlаr чэ duzlu sаhэlэr geniq

уауllrшфr.
эfiаf mthitin аktчrl igmali suyun maigat
tullantllarr, sэпауе чэ kэпd tэsэтrfifаtl tчllапulаrr ilэ
girklan-
masi; igmэli su gatrgmazlr$; mеgэsйlэgmэ; torpaýDr eroziyaya

29|
dr$пdап опlаr iiz mtisэlmап liqasmr yaradrr, 1940-cr ildэ mii-
ýаlmап liqasr mчхtаг miisэlrпап dбчlэfi yaratmaq tаlэЬilэ 9ur9
edir.
Pakistan dtivlэti l947-ci il HindisИn mibtэqillik
qazandrqdan sonra ушапdt. 1956+r ildэ бlkапiп konstitusi-
yasrna чуфп оlаrаq PakisИn Ьhm Respublikasr elan оlчпdч.
l965-ci ilda Pakistan чэ Hindistan аrаsrпdа hэrЬi miiпаqigэ
bag verdi. 1971-ci ildэ Hindbtan qоgчпlаrr РаkiýИшп ýэтq
hissэsiпi zabt etdi. l974-cfl ildэ bu аrаzidэ miistэqil Banqladeg
dёчlэti уаrапdr. Pakistanla llindistan аrаsшdа эrаzi miinaqi-
gэsi indiyэdak davam edir. 1977+i ilф бlkоdэ hэrЬi pvrili9 Ьа9
verdi. Наkimiууэti эlэ alan gЕпеrаl Ziya чl Хаhп iilfimiiпdэп
sonra, l988-ci ildэ бlka,de azad раrlаmепt segkilari kegiгildi,
Benazir Bxutto Ьа$а olmaqla Xalq Partiyasl qalib galdi.
19ф-сr ildэki пбчЬdэпkэпаr parlament sеgkilэriпdа lslam
Dбvlat Alyansr qalib galdi.
ВеупэlхаIq рrоЬlеmlэri: Кэgmir Ьбlgэsi atraflnda
mffЬаhisэlэгiп uzun miiddэt davam еftпэsi; НiпdisИп Pakis-
tanrn l965-ci ildэ Qiпэ gfizэgtо getdiyi sоrhэd tоцвqlаппr tаш-
maq istэmэmаsi; Eindistan РаЬИпlа Hind gayl sчlагrпdап
mtiýtэrэk istifaф bMada iimumi raalrýa gэlэ bilnamasi;
НiпdЫапlа Pakistan аrаýrпdа dапй sэrhаdlэriпiп tam daqф
lэ$iгilmаmаsi va ý.
ldrrаоlшmа fоппrg" Dбчlэt qurulugrma gбrэ prezident
respublikasrdш. Ali qanunvиicifik prezidento чэ parlamento
mэхsчsdrrr. Раrlаmепt Scnat va Milli АssаmЫсуа palatala-
ппdап iЬаrэtdir. Icraedici hаkimiууэt pTczidenta чэ Ьа9 nazir
bagda olTnaqla hбkчmэtэ mэхsчsdчr. l999*u ilфп еtiЬаrэп
biitiin siyasi раrtiуаlапп fэаliууэfi qadaýan edilmi9dir. Olkэпiп
tэrНЬiпэ 4 tarixi-coýTafi эуаlаt (ВэlчсЬtап, ýimal - QэrЬ
Sэrhэd Ыilgэsi, РэпсаЬ, Sind), federal paytaxt mahah, ýimal
эrаzisi adlanan zona va Azad Кэ9mir аdlапап Ьбlр aiddir.
Pakistan Respublikasr АzэrЬаусап RеsрчЫikаsrшп mЁstaqill!
yini 8 iyun l992*i ildэ tапrmrgdш. О, бlkэmИп m,fistэqilIiyini

292
tашуап 3-cti dбvlat olmugdur. Bakrda va islamabad qэhаrlа-
Tinda miivafiq sэfirlэr fааliууэt gбstэrir.
3.Оhаli va goharlaT. Pakbtan эhalisi stirэtlэ artan dбч-
lэtlатdэп Ьiridiг. Оlkэdэ tэЬii агhm orta hesabla 3% tagkil еdir.
ОhаlЬЫп sayr 184,4 mlп пэfэri ёtmfiяdiir. Pakistan lndonez!
vadan sопrа miisэlmап эhalisinin sауmа gбrэ islam difurya-
srnda 2-ci dбvlatdiT. ёlkэ эhаlisiпiп Йlli ыНЬi haqda mэlч-
mаtlаr miiхtэlifdir. Ona gбrэ dэ dil хiЬчsiууэtlэri эsаs gёtii-
riiliir. Ohalinin yarrdan goxu репсаЫrlаrфт (667ф. Dфг etnik
qruplar sindhilor, pugtular, urdu чэ Ьэlчсlатdrr. РапсаЬ, sindhi
чэ Йdчlаr hind -аwора dil аilэsiпiп hind,aTi dillэтiпdэ, puqtu
чэ Ычсlаг lTan dillагiпdэ dапrуrlаr. РэпсаЬlат РэпсаЬdа,
ýimal - фrЬ Sэrhэd эуаlэtiпdа, Siпdhilэг Sind эуаlэti чэ
фsmэп Bэlucistan-Lasbelu dэпЬаhifi dаirаsiпф; PugtulaT
эsаsэп ýimal - QTb Sэrhэd эуаlэtiпdэ; Вэlчсistап эуаlаtiпiп
gimаl-ýэrq dаiтэlэriпdэ; Ьаlчсlаr Вэlчсistашп qaTb чэ рrq
iауопlаrrпdа чэ hэmginin Sindhin gimаl-qэтЬiпdэ mэskчпlау
фhг. ВэlчсЫашп mэrkэziпdэ Ьrаqчilэr yayrlnrglm. Рэп,
саЬlаrrп чэ siпdhilэriп эsаs mэ9ýчliууэti эkiпgilikdir. PugtulaT,
bluclar чэ Ьrаqчilэr qэЬilэ-Иуfа qurrrlugunu bu giiпэdэk
sахlашrglаr. Вэlчсlаr эпэпэчi suvaTma mэпЫэriпэ (kэhтИэг)
эsаslапаrаq аkiп9iliklэ, рчgtчlаг чаdilэгdэ suvzrrma va dэmуа
эkiпgilik, bomqinin уапmkiigоri heyvandarlrqla, Ьrаqчilэr
'
ktigэri maldarlrqla mоgýчl olurlar.
Оlkэ эhаlisiпiп 97% Ыаm dinina (siinni-77%, 9iэ,207ф
-
etiqad ediT. Qalanlarr induisb buddist, xTistiaц siqЪilэrdir.
Rэsmi dtiчlэt dili urdu ditidir va ingilis diliпdэп genig
istifadэ оlчпuт. РапсаЬ, pugtu, sindhi dillэri dэ genig уауlш9,
drr. Pakisиnda оrtа ыxltq 1 km'-ф l70 пэfэгdэп aTttqdш,
Celam чэ Satlec 9aylarr arasrnda эhаli 9ох sж уетlэgmiфrr.
ýimata чэ gimаl-qэrЬ doýTu, hэmgiпiп сэлчЬ _ -_. qэrЬdэ
.ьыiыо slxlф azahr. Оуаlэtlэт arasrnda Рапсаhп эhаlisi daha
sжdrT. Вчтаdа l km2-dэ iilkэ йrа olan gбsЬгiсidэп 2-3 dэfэ
9ох эhаli diigiir.

29з
 Оmэk qabiliyyэtli эhаliпiп 25olo-i sэпауеdэ, 52ol0_i xid-
mэt sаhэsiпdэ, 23%-i kэпd Ъsaгriifatrnda gatrgrr. Pakistan aha-
lisinin zЮ%-э qаdэri рhаrlэтdа уаýауtr. Оlkэdэ 5 min эhаlisi
оlап yagayrg mаskэпi рhэr sауillг. Оmчmiууаflэ, Pakistanda
gэhагlэ kэпdi ay[maq 9ох vФ(t ptin оlчr, giinki gэhэтlэrdэ
sэпауе zэif inКgaf etmigdir. Оlkэпiп <milyongul> gэhаrlэгi
Кэrа9i, Lahor, Feyzabad, Ravalpindidir.
Paytaxtm щsr saciyyasi. Islamabad tilkэпiп paytж-
пdш. Msbetэn yeni ýэhэrdir. 1959-cu itda hбkчmаfiп pЫaxtl
Кэrаgi_ gэhэriпdэп Potvar уауlаsша kбgiirйlmэsi haqdi qэгаrr
эýаýmdа 9alrnmrgdш. ýаhэrdэ l mlп.-а уакп эhаli уаýауlг.
ýэhэriп эlчеrigli пэqliууаt - соgrаfi mёvqeyi vardlr. Bbyiik чэ
girНi miiэssЬаlотi olmayan рhэr Himalay silsilasinin ya9rl
уа_mасlагr ilэ ahata olunmug daý чаdisiпdэ уеrlэф. Yumgaq
iqlimi чаrdrг, su ilэ yaxgt tэmiп оlчпmч,$чr. lslamabadln
gэIэсэkdа Ravalpindi gэhэri ile qovrlýmasl чэ aqlomиasiya
yaratmaýl mffmkiin ola Ъilэr. Нааrdа isa о, уаlпи qaTb
-
istiqаmэtiпdэ Шучучr. lslamabadrn memallrq ansamblrm
mэqhчr xarici va hэm dэ Pakbиn mеrпаrlаrr yaritdrqlanndan
яh9r__ 9о1 gбzaldir. ýаhагdэ inzibati, diplomatik] kоrрчs
mэhаllэlэri, yagayrg binalarmrn уеrlэýdiуi rауопlаr ац rr.
lslamabaddan сэпчЬdа- чэ сапчЬ_iаrqdэ ivlilli park
salmmrsdrT. Bu parkda elmi idаrэlоr, atom energetika Insti-
tutu, Milli universitet, Milli saflamlrq mэгkэzi чэ s,уеrlэgir.
_ 4_.Olka iqtЬаdiууаfiпш ffmrшi saclyy*i чо aparrcr sah+
Iег. Pakistan sол 20 ilda iqtbadiyyatrn lihallagdrrrlmaýr
рrоq-
rаmrш hэуаtа kegirir. fu пбчьdэ Ьiг slra dбvlet mьssiъэьii
бzэl miilКууаtэ чеrilir. Ебkчmэt хаriсi чэ daxili investbiyalan
аrtrrmаq istiqаmэtiпdэ Ьапууэt gtistэrir. Вчпlаrа baxmayaTaq
бlkэ iqfisadiyyatrnda kend Ьэгriifаfi hэlэ dэ mfihiim sаlэаir.
tTDM -un 25% аqгаr sektorda yaTadilrr. Pakistan xaiici Богсч
gox olan бlkэlэrdэп biridir.
Капd tasarriifatr. Olka эrаzЬiпiп 257o-.i Ьесэritir. Hind
hбчzsiпdэ suvarma эНп9iliуi hаlэ qэdim zamanlardan inНgaf
ctdirilir. оwаllэr sччагmаdа эsаsэп kanallar, quyular чэ

294
kэhтizlэтdэп btifaф оlчпчrdч. XD( эsгiп ikinci yansrndan
mЁhэпdis qчrДчlаrr daxil olan iпiqasiya sbteminin yarad ma-
srna baslanihr] lTi iTriqasiya sЬtеrгlэriпiп yarad masr (хtisчsilэ
Hind qiyr iizэrinda) sччапlап torpaq sahalэTinin artmasrna sэ-
ьэь oidu. sччаrmаdа dёчlэt чэ xffsrrsi miilkiууэtэ mэхsчs
quyulardan da geniý btifadэ оlчпчr.
Okinlarin 70%o,,i иxrl bitkilari, 20Yo-,i toxniki, qalanl isэ
paxlalr bitkilэrdiT, xarif mбчsiimiiпdэ istьечэп Ьitkilэr _
pambrq, pltik, gэkеr qamrgr, qarфdah, rаЬi mбчsчmiiпdэ isэ
payrzai'ai<ilan az Ыi sevan buýda, аrра, yaýlr Ьitkilэт Ьесэгiliт,
Ьойdч .r"rrn РэпсаЬdа, SiпdФ, pambrq ýelam чэ Satlec
quy'i*, vadidэ, уаф Ьitkilэт isa РэпсаЬdа Eind gayr
Ёочоо.ч sаhэlаrф ьйiilir. Baýglq va meyvagilik inkiýaf
"ruш
- Olkэ quru mеучэ ixrac edir. agasdrr va ekstensiv ха-
еЙяdir.
Heyvandarlrqda mabuldarlrq
гаktет dаgrуr. Osasan шrdabuYnuzlu mаl-qlта Р 99яч 9iiv_
vasi kimi'йfifаdэ оlчпзrr heyvanlaT sахlашltг. PaНstan.hey-
vandarlrýrn Ьэzi mоЬчllапш (учп, dэц siimiik чпч) iхгас
etdiyi hаТdа, s[d, at чэ digэr arzaq mэЬчllапш idx:_F*, .
' senave. pakisиn iэпауеsiпiп эsаýl miistэqillik illаriпdэ
уатаФlпчgdrr. Ilk novbda yerli xammalla iglэуэ.п
sаЫэr -
чппsш vb veyinti sэпауеsi inКgaf etdirilmiФir, YiinФ
iэпiуеаэ toiuйluq daha siirэtlэ inkiFf etnigdk. Bu sаhэпiп
оr-Ьrо v. vuп раrQа miiэssЬэlэri Кэта9i, РэпсаЬп bбyiik
ЬьэrtаilпаэЪЫ]пmiýdh. Yeyinti sэпауеsiпiп (;эkэr, un, 9эl-
iiktэmizlаmэ) miiэssisэlэгi iri gэhэrlагiп эksэriууэtiпdэ уа-
чrlrшsdrr. sэпауепiп disar sаhэlэтiпi lэпgidап sаььlэrdэп biTi
i"пйо чэ disjr хаmmъl bazasrnm zaif olmaslфr. оlkэdэ tэьii
qaz чэ пеft q;шilш. Кэrаgidэ yerli чэ idxal оlчпап xammal
эЪлrпdа neft emalr miiэssisыi чаrdг. Kimya sапауеsiпdэ
mineral gЁЬrа btehsalr (аsаsэп azot gчЬrэlаri) Ёstiinliik taýkil
edir. Magrnqayrrma чэ metallurgiya о qэdэr dэ inkiýaf ctm+,
migdiT. КэпЙrdэ al эmэуiпа эsаslапап kustar sanэtkarlrq
gепig уауftш$lr. Sеrпепt sэпауеsiпdэ i;lэdiЬп хаmmаh vaTdrT
(gips, qum, эhэпg).

295
 Naqliyyat vo хдгiсl tiсдгаt. Dжili yffkdagrmada dэmiт
yollaTrndan daha 9ох istifado оlчпчr. Оsаsэп kэпd tэýэrгfifаtl
mэЬrrllаrr, yanacaq чэ tikinfi mаtеriаllаrr dаgпrr. Mtihiim dэ-
miryol magistalr llind ovahýrndan kо9эrаk эýа8 ýэпауе чэ
tiсаrэt mэтkэzlэтiпi Кэга9i рЬгi ilэ Ьirtэ$irir. Avtomobil
уоllагl dэmir yollaTrna раrаIеl salrnmrgфr; Капdlаrdэ avto-
mobil yollaTtnrn texniН чэziууэti 9ох а9аф sэйууэdэdiг. Dэпй
donantnasl zэifdir чэ xarici бIkэlэrdап idxal etdiyi kбhпэ
gэmilагэ эsаslапrг. Кэга9i роrtчпчп yirk diivriyyэsi gеtdikсэ
artrr. Кагаgidэ iri Ьупэlхаlq dэrэсэli tэууага limаш yolagir.
СэпчЬ - ýarqr, ýэrqi Asiya, АstгаIiуауа gedan хэttlэr Кэта9i
limanrndan ko9ir.
xarici ticarat. pakistamn hэlэ mtьtаmlэkэ dбчrffпdэ Ь+,
zi kand tэsэгriifаfi mэЬчllап diinya Ьаzашrа yol tapa bilmig-
dir. PakbИn miistэqillik эldэ etdikфn sопrа iqtisadiyyatrn
digэr sаhэlагiпdэ olduФ kimi xarici tiсаrеtiпdэ dэ dфgiНik
Ьа9 vcrmi$ir. Hazrrda о, pamhq, рmЫq раr9а, galfik, dэri,
yun, xalga, 9ох iglэпоп btehlak mаllап чэ s. iхгас edir.
ldxalaunrn sfuktuTu bir qэФr miirаКэЬdir. btebal
tayinath miiхtэlif mэhsчllаr idxal edir ki, Ьчпlаrdап da бIkэпiп
sэпауеsiпiп inkigafi аяlФт. Taxrl чэ digэт эrzаq rrэЬчllаrr,
neft чэ neft mэЬчllап, kimya mэhsчllап va s. idxal edir.
Ticarat эlаqэlаri АВý, Yaponiya, AFR, ВбГчk ВriИпiуа,
ýXR, ВёО бlkэlэгi iladir. Рчl vahidi Pakbtan гupisidir.
Таkrrr ffфп sчаIlаr:
l. Pakistamn geosiyasi mбчqфпi izah edin.
2. Pakistamn tэЬfi gэrаitiпiп xiisusiyyatlarini чэ aktua
рrоЬlеmЬгiпi йаh edin.
3. Pabtanda siyasi чэziууэtiп qeyristabilliyi na ilэ izah
оlчпчr?
4. Pakistamn эsаs beynalxalq рrоЬlеmlэri hansrlardrT?
5.0lkэ эhаlisiпiп milli tэrНЬi va mэ9фliууэt рrоЬlеmi
haqda пэ dеуэ bilэrsiniz?
6.Тэsэrrtifаfiшп ixtbaslagmasrna tэsir cdan amillэTi saym.

296
 2.з.9. SoUDrYYa aRoBtsTAI\п MaLKLпl
l.ОПапiп cofiafi mбvqeyin tabiatinin хfisчsiууаtlаri
CoSrfi mбчqе. Sэчdiууэ ОrэЬЬИш alverigli соýгаfi чэ
stTateji mбvqeyi olan бlkэlаriпdэп biridir. Ачгора, Asiya va
Аfгikа аrаsrпdа mэrkаzi miivqe tutan Sэчdiууа ОгэЬЬИпr
qэrЬdап Qrrша daniz, рrqdэп Ьап Кбrfэziпiп sчlап ilэ эhаtэ
оlчпmчфчг. Dэпй sэrhэdlаriдiп ,аmшпi uzunluф 2510 km-
dir. arazbi 2,15, bagqa mапЫэrэ iote 2,2l mlп. kmz -diT.
Sэчdiууэ ОrаЬЫашшп dбчlэt sэтhэddi bezi ЫilgэlаrФ dэqiq
mtiэууапlафirilmэmigdir.
Мэlikliуiп Yэmоп, Оmап чэ Вirlэsmiq агэЬ ёmiтliНэri
ila dбчlэt sэrhэddi dэqiq demaTkasiya оlчпmашфlr. l9б9<ч
ildэ Sэчdiууэ ЭrэЬЬиш - Kiiveyt xйsusi dбчlэt komissiyasr
Кiiчеуtlэ Saudiyya ЭrоЬЬtаш аrаsшdа уетlэgmф <Вitаrэf
zona> adlanan агаziпi Ьбlff$iiгmэk Ьаrэdэ raalrýa gэlпiglаr.
Qшша dэпiziп Sэчdiууэ ОrэЬЬИпша aid edilen эrаzi sulart
dахiliпdэ onlaTla kigik ada Sэчdiууэ ЭrэЬЬИпrпа mэхsчsdчr.
Sath qчrчlчgч. Gеоlфi сэhэtdэп ОrэЬistап yanmadast
Аfгikашп 9imа1-9аrq 51hilinin davamr olan qadim qaya
siiхчrlаппdап iЬагэt Ьir рIаtfоrmаФr. Рlаtfотmашп meyilli. yi
qэrЬdэп gэrqэ olduýundan Qшша dздiziп ргq sahili Iгап
ktirfэzi sahilindэn hiindiifdiГ. Sэчdiууэ ЭrэЬЫашпdа эп
уffksэk zirчэlэr Hicaz (mTrasl mапеэ, sэdd dеmэkdiт) daý
sbtemindadir. BuTada orta hfindiirl,flk dапй sэчiууаsiпdэп
2000 m учksэkdir. lqlim 9эrаitiпэ gбгэ iilkэпiп эп gбzol уеri
mabz buradrT, Bela Н, Фпй sэчiууэsiпфп 15Ф m hiindaTlffk-
dэ устlэ9эп чэ эlчсrigli iqlimi olan Эt_Taif рhэri va эtrаfi бIk+
nin эп mэhýчr istiгahat усlэгiпdэп biri sayrllr,
Оlkэ этаzЬiпiп эksэr hЬsэsЫ Вбуtik чэ Ki9ik Nэfчd чэ
RчЬ-эl Xali sэhrаlап tutur. Вбуiik Nэfчd sэhrаsrпdап sel
ýulaпnln чэ кilэуiп gatirdiyi qum уцlпlаппdап аmэlэ gаlЬig
усrlэтiп landgaftrmn sэсiууоЙ хfisчsiууэti sэhтапtп at ауафшп
Ипi xatrladan пэhэпg 9чхчrlаrlа (аrэЬlэr bunu fulci adlan-
dшlr) бrtfflii olmasr&r. Bбyiik Nэfчddап сэпчЬdа уеrlэрп Ki-

297
gik Nэfчd sэhrаsrпtп qum tэрlаri аrаsmdа sэhrа:фаппа, уа-
yrn эп isti gЁпlэriпdэ Ьеlэ ya9illrфnr чэ tэrатзfli saxlayan
ilgaqboylu iikanlr kollma Tast gэlmэk olaT, ffi" gбrэ dэ bu
rауоп Ьэdэйlэriп эп gox sevdiyi otlaq yeridir.
ОrэЬistап yanmadasrnrn эп Ьбуflk sэhrаsr (sаhэsi
tэqriЬп 1,0 mlп. kтnz) qlan RчЬ-эl Xali sэhлаsrпdа (эrэЬсэdап
tаrсiimаdэ Ьо9 dбrddэ Ьiг dеmэkdir) hэttа dачаlэr iigtin kegil,
mэz оlап уетlЪr (Ваhт-эs-SэГt чэ s. ) vardrr. Olkanin Эl,Наsа
adlanan irап ktirfэzi sahillaTi'sathi qumlu diizэпliklэrdэп
iЬаrэtdiт.
Ottib Kegmi9 sellarin, 9ауlаrrп <vadb> adlanan Ыiy''uk va
kigik yataqlan ЭrэЬistап yartmadasr rфеfiпэ ауп bir xiisu-
siууэt veTiT. Olkэdэ yagrglr dtiчrlэrdэ сэmi Ьir пе9э vadi su ilэ
doiur. Маsаlэп, mэпЬуi Мэkkэ рhаri yaxrnlrýmdan baglayan
Fаtimэ чаdisiпdэ dаgqш чахtlаrшdа диr sчучп епi Ьэzэп bir
пеgэ kilоmеtrэ 9аtrr. Sэчdiууэ ОrэЬЫашпrп qэrЬiпdэ эп
miihiim vadi Dэчаsir vadisidir. Вi9э, Rапiуэ, Тэtlit чэ biT 9ох
bagqa adsu gay yataqlarrnrn <Ьiтlэqmэsiпdап> эmэlэ gэImi;
Davasir vadisi чэ Sачdiууэ ОrэЬistашшп qаrЬiпdэН baqqa
bfttiin quru 9ау yataqlarr Kmi Kigik Nэfйчп qumlannda
itib-batrT. Bir nega ilфп bir, хflsчsilэ uzun mЁddat yaýan
yaýr;lardan sопга bu чаdilэr su ilэ dolur,
Qrrша dэпizdэ Sэчdiууэ ОrэЬistапrпа mэхsчs olan ada-
taTln sэthi qayalrqlardan, mаrсап riIlэтiпdэп, ушчd qumluq-
lardan iЬагаtdir. lTan kбrfэziпiп sаhillэгi isэ daha girintili,
gцшtilrфr. Lakin qumlu algaq sahil, kiqik kбтfэdэтiп dayazltф
опlаrdап gэmigilik maqsadila istjfаdэ оluпmаsrш gatinlэqdirir.
Оlkэпiп эп hiindiiT niiqtэsi Sэчd dаф (3133 m), Оп algaq
пёqtэsi isэ lran kбrfэzi sahilidir (0 m).
Fayitah qаапfilrr. Sэчdiууэ ЭгэЬЫаш faydah qaan-
trlar, хfisчsilэ da уапасаq sэrчэflэri ilэ yaxgr tomin olunmug бl-
kэlэгфп Ьiгidir. Neft ehtiyatrna gбrэ о, diinyada birinci уеri
tutm. Ehtiyatt 37,3 mlrd. tgndan artrq оlап neftin эп iгi
yataqlaTr tiЙэпiп ;эrqiпdэ чэ tTan kбrfozinin gelf zonasmdadш.

298
 ТэЬii qаап ehtiyafi 6,4 trln. mЗdr. ТэЬii qaz ehtiyatl-
па gёrэ diinyada yeddinci-sэkНzinci уеrdэdir.
Оlkэпiп qэтЬ hЬsэsiпdэ Fаtimэ vadisi rауопчпdа damir
filйi уаИqlагr афаr edilmig чэ hэmiп yataqlar эsasmda metal-
lчrgiуа mibsisasi tikilmigdir. Yтпэпlэ sэrhэd Ьбфlэriпdэ mis
чэ digэг plimetal ffidэт, Сiddэ gэhэгiпdэп gimalda чrап filizi
уаИqlап a9kar edilmigdir.
Вчпlшdап ba5qa бlkэdэ ehtiyatl l mlrd. tопdап artrq
olan dagduz уаИqlап da чаг. Dagduz Cizan gэhэriпiп yaxrn-
Ir$nda 9lхапlш. Sэчdiууэ ОrэЬisИш tiНnti mаtегiаllаrr ilэ dэ
zэпgiпdir. Оlkэпiп 9ох уеriпdэ dag, gps, gl, qum va s. чаrdш.
Yerli эhаli ЬчпIаrdап genig istifаdэ edir. Yanbo gэhаriпdэп 9i
nalda boyiik gip yataqlan уеrlэgiЬ. Dэшmап yaxrrrlr$nda
yerli эtэпgdар эsаsшdа sement zavodlan fэаliууэt gбstэriт.
iqlim. Sэчdiууа @gзSj5tапlпrа эrаzisi biitбvliikф qчrч
subtropik zonadadlr, Bu zonada уафпh az, tempelatur isэ
уiiksэkdir. Olkanin mэrkэzi hbsasinda sahil ЬбIрlэriпdэп
ferqli оlаrаq Ьчашп quruluýu istiyэ dбzrпауэ imkan verir.
Sэчdiууэ ОrэЬisИпrпdа hava gэrаitiпiп чэ tеmр€rаtчrчп
formalagmasrnda kfllэklэr miihiim гоl оупауtr. Оlkопiп рrq
Ыssэsiпdэ 1imal чэ gimаlqэrЬ kiilaklэri hбkm siiriir (эrэЬIэт Ьч
kiilэklэri <9еmаЬ> adlan&rrrlar). Bu НilэНаr qtý ауlаппdа
t€mр€rаtчrчп kэsКп sчrэtdа аýаВ dftýmэsiпа sэЬЬ оlчr чэ
Hind оkеашпdап эsэп ilrq hava апшш йфdrr. Ьsап
orqanizmina daha gox zэрr иrrап Ыi qэгq kfllayini эrаЬlэr
(ýаmчпD) (<zэhэгlЬ, <zэrэгlЬ) аdlапdrпrlаr.
Ilind оkеашшп mчsýоп Кlэklаri бlkауо уаф9 gэtirir. Bu
уаф9lаr аdэtап giiclЁ, qBamiiddэfli оldчфпdап tэsэгriifаtа,
уа9ау9 mэskэпIэriпэ ЬбуПk ziyan ччrчт. Мэrkэzi ОгэЬistапdа
чэ Nacd эуаlэtiпdэ yaýglar уау va qý aylannda, Hicaz
эуаlэtiпdэ iso qlyn чэ у:Еm аwэllаriпdэ уаgr, Olkanin рrq
hissэsinda уаф9lаr аdэtэп поуаЬr, dekabl ауlаппdа baqlayb
mау аушdа qчrtаrrr. Оп уафglt уеr Asir adlanan сэпчЬ-qэrЬ
rауопчdчr.

299
 Вчrаdа il эrziпdэ sahila 200 mm, dаýlаrа б00 mm-э qаdэr
уафпtr dфЁr. Мэrkэzi rayonlarda, Nэсddэ, рrq hissэdэ
(Dэhrап rауопч) уафпtrшп orta illik miqdan 75-100 mm-dir.
Hidroqrafiya. Sэчdiууэ ОrэЬЬtашпdа daimi ахата malik
gауlаr, сlасэ dэ giriп sulu g6llаr уохdчr. Buna Ьахmауаrаq 9ох
yaфntlh illэrdа su nainki 9ауlапп quru уаtафш (vadini)
dоldчгuг, hatta miivaqqэti axlnlar vo giillэr уаrаdш. Bu ciiT
gбllэriп suyu qiTkli чэ duzlu olduýundan ondan mэigэtdа
istifadэ оlчпmчr. Qаlш qum qatrndan kеgэrэk yaxgtca stiztilэп
чэ kеуfiууаtiпэ gбrэ bulaq suyundan segilmayan yeraltl sulaTln
эhаmiууэti bёyiikdtir.
Torpaq_bitki бrtftуft. Sэчdiууэ ОrэЬЬtашпdа bitki
бrttiyЁniin kasrblr$ (Asir dаýlатrшп tегrаslаппl чэ mэdэпi
Ьitkilэri olan уацl чаdilэr istisna olmaqla), sathin qurnlu чэ
daglr, tеmрrаtчrчп уiiksэk va уаýlпttшп м olmasr ilэ izah
оlчпчr. Оlkэdэ эп gox yayllmrg аýас хчrmа palmasrdrr. Нэm-
ginin, alqaq boylu tamarisk сэпgаlliНогi dэ goxdur. Вч kollar
qumlu toTpaqda yaxgr inkigaf etdiyindэn onlarr siini sчтэtdа dэ
ьесэrirlэr.
Gбzlапilэп tabii tэhlflkэIаr: tez-tez baq чеrэп toz чэ qum
tufanlan чэ Ьчпчп mэпfi tэzаhiiтtэri чэ s.
Оtгаf mtihitin aktual рrоЬlеmlэri: sаhrаlаgmа; уеrаlfi su
ehtiyatlarrnrn tiikanmэsi; quruIмyan daimi su mэпЬаlэriпiп
olrnamasr ucbattntan фпiz sчучпч tэmidфсi mЁэssisэlэгiп
tikilmэsi zаrчrэti; sahil sulanrun пеftlэ giтНэпmэsi.
2. Dбvlatin qlsa inkigaf tarixi. Мfrаsir idатаоlчпmа
sistemi. ýэчdiууэ ОrаЬЬИш k69эri этэЬ tауfаlапшп gox qa-
dimdэп mэskunla;drýr эгаzilэrdапdir. ОrэЬ tayfalarr ilkin
dбчrtэrdэ бlkэпiп gimаl-рrqiпdэ, е. э. II miпillikdэ isa ОтэЬis-
tan уаrtmаdаstшп hаr yerindo уауlпuфr. Маkkэ рhэтi tez-
liklэ ОrэЬistапrп miihiim siyasi, tiсаrэt mэrkаziпэ gечrilir.
Мэkkэlilэr yeddinci эsriп огtаlаппdа qопýч tayfalaTr бz
эtrаfiпdа Ьirlэgdirdilэr.

300
 Hicaz эуаlэtiпdэ ИI эsrФ yeni din - lslam va ilk miisэl-
mап tcokratik dбvlafi - хilаfэt уаrашr. Хilаfэfiп ilk paytaxtl
Мэdiпа gэhэri оlчr.
огэЬ хilаfэti \4I-иЦ еsrlаrф оmэчilэriп, YII-D( аsтlэт-
dэ АЬЬаsilэriп hаkimiууэti alfinda olur. Х-Хtr уiйlliklэrdо
ЭгаЬЬип уапmаdаsrпdа шfistэqil эmirliklэr, sчltайqlаг уа-
rапtr. ХИ ыrdэ ОтаЬ ёlkаlэri, о сiimlэdэп ýэчdiууа ёrэ-
bistanl (о vaxtlar Hicaz adlaпrdr) Osmanlr imperiyasrnrn tasiгi
аltша dtiýflr.
ХИII yйzilliyin ortalmrnda tiirНarin Orabistandan
grxm malll hэвkаtr Ьа9lапrг. Вч hэrаkаtа Nэсd эуаlэtiпiп
Sэчdilэт siilаlэsiпйп olan Omir Мэhэmrпэd ibn Saud baggrlrq
ediT. О, qaTgrsrnda аrэЬtаш islamrn чэhhаЬilik tariqati Ьау-
rаЕ1 alt nda ЬirlэgdiriЬ azadlrq hаrэkаfiпа ba9lamaq meqsadi
qoymugdu.
ХХ asrin эwэllаriпdэ OrэЬistап yanmadasrnda эmirlik-
lэriп Ьirlо$irilmэsi чэ vahid mэтkэzi dбvlat уага&lmаst
uýunda mtiЬагizэ daha geni9 vfisat аlш. Nэhауэt, l926-cr ilin
уапчаппdа Nэсd эmirliуiпiп hakimi ЭЬdtl Эzй iЬп Sэчdчп
baffdl$ ilэ mfistэqil diivlat уаrа&tr. Obdiil Оzй ibn ýэчd
бzinii <<[Iicaz, Nocd va Вirlафiтilmiq dфr ауаlэtlэriп> mэliki
elan еdiг.
l932-ci il senýabrrn 23dэ ýэчdiууэ ОrэЬistапl adt
аJш9 mэliИiуiп Иrixi+oýTafi эуаlэtlэriпiп (Hicaz, Nэсd, Ol-
Нэsа чэ al_Asir) Ьir dбчlэt tэrНЬiпdэ Ьirlэфiтilпаsi haqqmda
mэlikiп fэrmап elrrn olrmrrr va bu vaxtdan hamin $in milli
Ьауrаm kimi qeyd olunuT.
ldаrеоlчпmа formasr. Sэчdiууэ ОrэЬЬtаш mэlikliуi miit-
lэqiууэt formall idаrаеtmэ iisuluna malik teokratik mопаr-
хiуаФr. QuTani-Korim kопstitчsiуаш ачэdэуir.
Мэlik dбчlэtiп rэhЬэгi olrnaqla уапац, hэmgiпiп Sэч-
diууэ ОгэЬЬtаш эrаzЬiпdэ уеrlэ9эп iH miiqэddэs mэscidin
(аrэЬ Xadiimiil hаrэmеуп) чэ ЬtitЁп бlkэ miisэlпапlапшп
bagglsldrr. l982+i ildэ tilkэnin mэliki Оs-Sэчdilэr аilэsiпdэп
olan Fэhd ben Obdiil Ozizin vafatrndan ýопrа (2Ф5-сi il l

301
avoust) бlkэ чэliэhdi эmir Abdullah Ьп оьdfltэziz Эl saud
sшilэsiпiп ailэdaxili тааhЕrпа эsаsэп sэчdiууа оrэьыаш
ali bag komandan, еупi
-"tlKtl"inin dёчlэt baggrsr - Мэlik,da sэlэГr Hmi 2 Мtiqаddэs
,u*ni" Ьа9 nazir elan edilmig, о
о""д, х"оiы tinrlunu gбtiirmiЦdiir. Vэliэhdlik mexanizmi
ЙЙ otaruq 1992-ci ildэп tэsЬit edilmi;dir. !ахt;!рrп_ч_эlРhdi
-.Йо ,uýlielnau iilamalann raahýr ilэ tэуiп cdiliT, Dбчlаtdэ
-п"rifэlэтi
Бtiй ."rй Эs,Sэчdilэт ailasinin fizчlэri tutur, Ali
but i*inv.t oTqanlartna - dбчlэt baýgtsl чэ чэliэhd, Nаziтlэr
ýйБi. й.sп.r]t ýrrTasr, Дi Мэhkэmэ ýurast daxildiT, Iмibati
Ёакmdап бlkэ 4 tarixi Ьбlgэуэ va l3 эуаlэtэ boliiniiT,
Sэчdiууэ ЭгэЬistапiпdа he9 Ьir siyasi partiya va
hэmkаrlат iэgkilatr yoxduT. Bunlan yaTatmaq таsmэп qadaýan
olunub, аsliпdэ опlапп yaтanmaslna ehtiyac duyulmur,
yатапшý bЁtiin ртоьlеmlэr ýэriэt qayda-qanunlarlna эsаýэп
,iйй"й, ёlkаdЪ Tadikal 9iэ qrupla9matan <Sэчdiууэ His-
brrllahu>, <islamgr Hicaz Cihadu sayrhT. 19Ф,о Ц9а уагапml9
<Ыаhаtiаг Ugunda *Saudiyyэ ýiэ llerakatu> daha mбtэdil qruplagma
b"rub Эrabistanr, ВМТ, ЭrэЬ Dбчlэtlэri
iЙrь trt"- Konfrinsr Tagkilatr, ОРЕК_чэ.9а9qа Ещ,.ЬЫq
"aitir.
чэ' г"giопаl tэgkilаtlаrrп fizviidik, sэчdiууэ Этэьistапr
Мэ[kЁуi ilэ АzэтЬаусап Respublikasr arasmda diplomatik
mtinasibtbr 1992-ci ilin 24 fevralrnda yaradrlшgdrr, Нэr iki
ёlkэпiп paytaxtrnda mtivaГrq sэfirliНаr fэаliууэt gбstэrir,
ВЪу'паlхаlq рrоЬlеmlэri: Yэmэпlэ sэтhэd Ьбlgэlэтiпdэ
чаsачап iсiiсэrilаr sэrhэdiп demoгkasiya olunmasma miiqa,
ilй"i sosbiirt"r; yэmэп bmginin sэчdiууэ оrэьыапr ilэ
sэrhэdjа Ьеtоп divarrn tikintisinэ etiraz еdiг; Sэчdiууэ Оrэ-
ЬЬиш Ьчпч опчпlа эsаslапdlrrт ki, bu mапеэ sаrhаddэ qeyri-
leoal fэаliwэtiп qarsrsml ala Ьilэт; sэчdiууэ оrэььtапr чэ kii-
чй bunii dэпй jэгьdlэriпiп dэqiqlэgdirilmаsi Ьатэdэ da-
ш9rфаr аршlт чэ s.
з.^оьыi va 9аЬаrlэr. Sэчdiууэ оrэЬistашпdа 25,7 mlп,
паfэr эhаli уа9ауrг (2010,cu il). Olkаdэ tэЬi artrm_,2,5Yоliт,
Ььыььiп б5й-i эrэЬlаrdiт. опIаrш aTaslnda уеrП аrэЬlаrlэ

зФ
yanaýI hэm9iпiп, Yэmапdэп, Оrdiiпdэп, Fэlеstiпdэп чэ digэг
qongu dбчlэtlагdап оlап эrэЬlэr segilir. lmmiqrапt аrэЬlотiп
hamrst qaz"nc аrхаslпса рlэпlэrdir. ТэqriЬп l50 miп пэfэr
sэчdiууэ аrэЬi xarici бIkэlэrdа уа9ауr,
Rasmi dil - аrэЬ dilidiг. Dбчlэt dini - siinnii mэzhэЬli Ь-
lam dinidir. Yagtr эhаliпiп 80/г.i savadlrdrг. lbtldаi tаhsit
mэсЬчгidir. Оlkэdэ orta бmiiт miiddэfi 73 ildir фяilэr iiciin
7l, qadmlar Ёgiiп 75 il).
ёlkэ эhаlЬi эгаzi Ёzrэ 9ох qеуri-ЬrаЬт yayrlшgdrr. Orta
slxlrq hэr kv. km+ 13 пэfэrdir. Qrгша dэпИ чэ Irап kбrfэzi
sаhillэгi, hэmgiпiп payйxt Ьбlgэsiпdэ эhаIi sжdr. Оlkэ
этаzisiпiп tэqriЬэп бФlо-i mэskчп!аgmауrЬ. Веlэ ЬбIgэlэrdэ
hэttа kiiртilэгiп Ьсlэ ауаф dэуmэdiуi sаhэlэr чагdш.
Оmэk qabiliyyэtli эhаliпiп 9Фlo-i dбчlэt sеktоrчпdа
galrgrT, эhаliпiп siirэtП аrtlш gэrаitiпdо i9 уетlэri ilэ tэmiпаt
zэrчri olduýundan эспэЬi i99i qЁwэsiпiп yиli sakinlaгla
эчэzlэпmэsi proqramr hэуаtа kegiгilir.
Sэчdiууэ Orobistanr gэhэr ahalisinin sayr siirэtlэ аrtап
<ilkэlэrdап biridir. Наагdа эhаliпiu 807г.а }ахrш 9эЬlэrdэ
уа5ауr. Фlkэпiп эп miihiim рhэrlэri Оr-Куаd, Сiddэ, Мэkkэ,
Маdiпэ, ОЬТЩ Dаhлап, Ьmmап, Xrifuf, Вчrсуф чэ
bagqalarrdrr.
Рауtжtп qrse sасiууаsl. Эr-Riуаd siirаtlэ inkiýaf сdэп
gэhаrlэrdэп biridir. О, hэm Sэчdiууэ ОrэЬЬИпшrп paytaxfi,
hэm dэ Nэсd tarixi coýTafi эуаlоtiпiп inzj!дti pglf,з2idi1.
ýаhэr эhаlisiпiп sау 5,2 mln. паfэrdэп artrqdlr. РауИхtш
tarixi 9ох qadim deyil. О, l82l-ci ildэ VэhhаЬilэr dбчlэtiпiп
iмibati mэrkэzi kimi sаlmтшg&r
Miiasir Or-Riyad бlkэпiп эп Ьбуflk siyasi, iqtisadi чэ
mэdэпi rпэrkаzidir. ýэhэrdэ ncft-cmalr, sement, yeyinti,
toxuculuq, mаýmqаушшл sэпауе mtЬsisэlэri, btilik чэ atom
elektrik stansiyalan fэаliууэt gбstэrir. Оr-Куаddа biT ne9э ali
mэkЬЬ fэаliууаt фstаrir.1957-сi ,ildап fэаliууэt gбstэrоп Or-
Riyad universiteti бlkэпiп ilk ali mэktаЬidir. Bu чпiчевitеtdэ

303
tэhsil эrаь чэ ingilb dillэriпdэdir. ýэhэтdэ Islam universiteti dэ
fэаliууэt gбstэrir.
л.ой t *r.nt"tu* ftmшmi saciyyai к, rpancr sahalari,
Sэчdiwэ оrаЬЫапr iqtisadiyyatrnm formalaqmastna onun
tecdivi tarixi inНsaf yoiu mffhiim bsir gбstэrmigdir, 0wэllэr
n".i iut-rs аqгаr heyvandarlrq бlkэsi olan Sэчdiууа Эrа,
Бьt"- buorau tslam бlkаlэri igагisiпdэ iфsаdi inК9af xiisu-
,iwэtlэrЬ" giirэ sеqilэп diiчlэtlаrdэп Ьiridiг, Bu tilkэdэ
aiii.itпtt". fKoci Dtirya miiharibsindan sonTa Ьа9lапФ чэ
оJБ otK"t..inin уаrфmr ilэ Sэчdiууэ оrаЬЬtаш 20,30 il
ЙЙdэ e"ri qаirшq aqraT-heyvandaTltq бlkasind_эn,. orta
sэчiwаdэ- inkisai etmis sэпауе,аqтат бlkэуэ gevrildi, ba9qa
.оаэ а.sэt геоааlizm dёчгiiпdап ЬirЬаgа kapitalizrnэ srgradl,
ОЙэdэ iqtisadi aTtrm tempi 2000,2005,ci illэтdэ 4-4,5%-а qэdэr
чtit<sэtыsаir. Dбчlэt miili ёzэl sеktога dбvlat ёz ktimэyini
isirsamir. xxl эsriп эwэllаriпdэ umчmi Daxili Мэьчlчп
65Yii sektorunun рауша diisiiLrdfl. Lakin son 5 ildэ bu рау get-
dikсэ azalmaqdadir.- Nэhэпg dбчlэt girkэtlэгiпiп_ бzэllэldiril-
mэsi рlаш hйтlапrт. Нбkчmэt эспэьi investorlarr сэlь et-
mэklэ kifауэtlэпmir, Bu tэdьirdа бlkэпiп xarici Ьапldаrdа оlап
чэsаitiпdэп dэ istifadэ паzэгdэ tutulur. оlkэdэ iimumdaxili
mэhsulчп 5l%-i sэпауе чэ tikintinin, 44%-i хidmэt sаЫэriпiп
чэ cami 57*i kэпd ЬsЬгriifаtrпrп чэ balrqglrфn payrna diigiir,
sапауе. Оlkэdэ an inkiяaf etmis sаhэlэrdэп biri hrsilat
sanayesidii. MaliНik пеftlэ zэпфпdiт. Neft ehtiyatlaTr bol
оlrпаqlа (diinya neft ehtiyatm-rn 257o-i) yanagr опчп keyfiyyeti
а уtiisэЙir. itlik hasilat 393,2 mlп. tondur. Iri neft vataqlaTr
Начаr чэ AbkaykdlT. ТэrНЬ 9ох ydngul olan neft. Вшri va
siiavba vataqlarlndan hasil edilir. Neft sеktоrч hэm uDм-чп,
il.й а, i*rйt 62Y*ni tэgkil edir. Bu sэrчэt eyni zamanda
milli gэliriп tэqriЬэп 75Уo"ni уаrаd
bz эhэmiууэtiпа gtirэ бlkэdа ikinci dатасэli sэrчаt tэьii
qazdп. DЁпуа tbbii qai еhtiуаtlаrшrп tэqriЬэп !]/o,i !а_чdiwэ
оrэьisипrшп payrna dtiяtir. lltik tэьii qaz hasilatr 73 mlrd,
kub. m-dir. dlkэпiп епеrji istehlakl strukturunda qaan payl

304
4oolo-iiitmЁýdfг. Оlkэdэ kбmtir, sink, boksit, mis, qrzll, giimiig,
fosfor, чrап, da9, duz чэ Ьаriчm kimi mаddэlаrlа zangin sэ-
пауе аhэmiууэtii yataqlar da аgkаr edilmi9dir. lltiK qиП
hasilatr 3 tопа gatdIпlmrgdtT.
Tikinti sanayesi zэпgiп yerli xammal bazasrna (фр,
mэrmэr, grl, оhэпg va tikinti dagr чэ s.) эsаslапrr. Daýilq
агаzidэ sэпауеdэ genig istifadэ оluпап HtTanin (yaprqqan)
btehsal olunduф bitki yefi9diTiliT.
Епеrgеtikапш эsаslш istilik elektTik stansiyalarl tэgКl
edir. 01kэdэ qeyrineft sektorunun ODM-da payr zl0%-э
gаtrugdш. Sэпауе miЬsЬэlэri эsаsэп sahil Ыilgаlэriпdэ
yerlagdirilmi$iT. Saudiyye OгэЬistапlпdаkr biitfln sэпауе
sаhэlэri ARAMKO (ОrэЬАmеrikа qiтkэФ qiгkэti gэrgiчаsiпdэ
formalayr. Bu giгkэt diinya neftinin l0Уо-,dэп goxunrr btehsal
edir. DOчlэtэ maxsus SABIK ýirkэtiпiп miЬssЬэlэriпdэ polad,
plastik kiiflэ, фЬrэ, mai;at tэyinatlr miixtalif mэmчlаtlат
istehsal оtчпчт. SABIK 15 miiэssisэпi бzifurdэ birla$iriT.
Сiddэ, Dэmmлп va Cubaylda 3 metallurgiya miiаssЬэsi
fэаliууэt gбstэrir. Вч miiэssЬэhdэ polad, polad аrmаtчr чэ
Ьбуtk diametrli Ьоrчlаr istehsal еdiliг. Avstraliyadan рtirilэп
gil torpaqdan aliminium istehsal еdэп miiаssisэ чаr.
Оlkаdэ уrýпа miiэssЫаri, эsаsэп, elektrotexniki mэiрt
cihazlaTlnm istebalr ilэ mе9фldчт. Веlэ mtiэssisэlэr Шyfik
gаhаrlэrdэ сэmlэgmi9lэт. Sэчdiууэ ОrэЬЬИшпdа hэttа <Мсr-
sedes> yiik ma;rrrlart da уфlrт. Bu istehsal sаhэlэri iigiin biitiin
zэrчтi mаgrп чэ avadanlrqlar idxal olunur.
Sэчdiууа ОrэЬistапl diinyada an qabaqcil girinlэgdirilmig
su istebalqsrdrT. Istifаdэ еdilэп su . girinlэ9dirici qчrфlат
бlkапiп igmэli suya olan ehtiyaclnrn 70%-ni бdфr. Мбчсчd su
kаmэrlэriпiп limumi rичпlчф 30 min km-dэп 9охdчг.
Kond tosarriifatl ýэпауе sаhэlэтi ilo mfiqауisаdэ kэпd
tэsaпiifatt о qэdеr dэ yaxgl inkigaf еtmэmigdiт. Olkэ эгаzisiпiп
сэmi 4,2%-э qаdэгi Ьесэrilir. Мйhйm kand Ьsэтriifаfi rауопIаrt
Ol-Asir ауаlэtiпiп dэпiz sahillaгi чэ Тihаmэ чаdЬidiг. Мэkkэ,
Мэdiпэ, al-Taif, Вчrеуdа, Дпауzl, Or-Riyad, al-XfffФ Ol-

305
Katif чэ digэr чаhэlеrdа iпiqаsiуаш gепiglэпdirmэk yolu ila
эkiпgiliуi inkigaf еtdiтmэk olaT. Кэпd tаsэrrfffаtrшп miйiim
sahэsi bitkiфikdiг. Хшmа чэ mафпi ЬitНlэтiп Ьесэrilmаsi
xibusi эhэmiууэt kэsЬ ediT. Нбkчmэt kэпd tоsэrriifаtшlп
iпtепsiчlэgdiгilmэsi fizrэ 9ох geni5 рrоqrаm qэЬчl edib. Кэпd
tэsагriifаtша aid dбчlэt proqramr Ьm dбvlat xatti ilэ, hэm dэ
бzаl sеktоrа аrхаlапmаqlа hэуаИ kеgiriliг. Fегmеrlэrэ чэ
kапdlilэrэ 9ох bбyiik gtizagtlar edilir чэ yardm gбstaгilil.
Оlkэ йrэ kэпd tэsэrriifаtr mэqsаdlэri iigiin istifаdэ оlчпап
tоrраqlапп timumi sahasi 53 mIп. hеktаrdш. Tarulrn hэr
hеktаппйп оrИ mehsuldaTlrq 45 sепtпеrэ gatlr, lakin bu
пэtiсэуэ 9эНlэп mэsrэflэr Ипlш dfinya bazaгmdakr
qiуmэtlэriпdэп 2 dэfа baha Ьа9а gэliт. Вч sэЬэЬdэп dбчlэt Ихrl
btehsalrm milli dэЬаt hэddiпdэ mэhdчdlа9drпr.
фdim zamanlarda qoyunguluq, atgrlrq vo davagilik
xtisusi эhэmiууэtо malik оlrпчфчr. Sоп zаmапlагdа gэхsi
tэsапйfаtlаппdа quýguluq чэ dэчэqчgч уеtiфiтilmэsiпэ bagla-
шlш9dш. Qrrпuа dэпiz чэ lrап kбrfazi balrq va digэг dэпiz
mabullan (эsаsэп mirчаr) ilэ boldrrr. LaHn hаlэ Н, dэпй
mэЬчllаrr бlkа sаНпlэгiпiп qida rаsiопчпdа geniý усI tutmur.
HeyvandaTltqla mаýсчl оlапlаrа miПtэlif пaiч
subsidiyalar, krеdiflэr voiliT, giИэgtlэr edilir. 0lkэdэ mfrаsir
Ьауtаrlц хidmэfi tagkil edilnigdir. Dбчlэt хаriсdэп уеm
idxalnr mэrkэdе$iгmiфir. Вчпdап bagqa dбчlэt ёz hesabrna
cins mаl-qага аrtlшrш bmin еdir.
Naqliyyat ve xarici tiсдrаt. Orazinin tэbii gэrаiti naqliy-
y_at gэЬkаsiпiп lazmi sэчiууаdэ inkbaflna mапе olmugdur.
Оlkэпiп oýas naqliyyat пбчii avtomobil пэqliууаtrdrr. Ьэrk
бrtiiНii avtomobil уоllатrшп йmчmi чzчпlф 50 min km-э
qэdэrdir. Qrunt yollarmrn uzunluýu iso l00 miп km{ап artlq-
drr. bmir уоllагlшп iimчmi чzчпlчф 1,100 kmdir. ап ЬбуЁk
dаmir yol хэtti OT-Riyad - Dэhrап - Dэmmаmdrr. Bu yoldan
Мэdiпэ чэ Сiddоуэ qollar аупlшqdrr.
Sэчdiууэ 0rэЬЬtапrпdа Ьоru kоmэтlэri yaxgr inНgaf
etrni;dir. Воru kэmэrlэriпiп uzunluýu 9 min km-dir. Olkanin 5

306
iTi йniz limanr чэ Ьупэlхаlq saйyyoli 20-dэп artrq aeroportu
чаr. Тiсагэt gamigilik donanmast inkigaf etmi;diT.
01kэdэ dini turizrn inkiяf etdirilir. Islашп miiqэddэs
уеrlэгiпэ ziyaTat qэdim zamanlaгdan mёчсчd idi. Нэr il Нэсс
ziyaTafi mtiddэtiпdэ Мэkkэ чэ Маdiпэуэ xarici бlkэlэrdэп 1,5-
2,0 mlп. miisэlmап qalir, Ьч da бz пбчЬsiпdэ бlkэуэ Ьбfiik
plir gэtirir.
- Xarici ticarat. Xarici iqtisadi эlаqаlэri ilk пбчЬэdэ islam
va ОrэЬ hэmrауliуiпiп mбhkэmlэпdirilmаsiпо убпэldilmiqdir.
Вчпч lslam чэ ОrэЬ birtiЯ tэýКlаtlilшш miidafiэsi паmiпэ
kе9irilэп goxsaylr va olduqca bahah аksiуаlагdа igtirak
gtistoriT.
Regional iqtisadi amakdaghýшr tэфliпdэ asas rolu ОrэЬ
Dёчlэtlэriпiп Оmэkdаglq ýurasr оупауrr. Bu tэgkilаtа daxil
olan эrэЬ dбчlэtlэri (Kiiveyt, фtэr, Оmап, ВОО. Вэhrеуп)
Saudiyya ОrэЬistаш itэ slx эlаqэlэrlэ Ьафdrт. Olkenin
ixracatmda neft чэ neft mэlrsullarr 90%, kimyovi mahsullaT
6% tэ9ki1 edir.
Sэudiууэ ОгэЬЬИпrпdап ixrac еdilэп mabullaT эsаsап
Yaponiya, АЁý, Canubi Коrеуа чэ Sinqapura g0пdэrilir. Olkэ
idxafumn dэуэrса 35Yc.ni maýrn чэ avadanlrq, l5%-ini
nэqliyyat чаsitэlэri, ?ý/.lt эrzаq, ll%-ni kimyavi mэЬчllаr
tэgkil cdir. Bu mэЬчllаr эsаsэп АВý, Bбyiik Britaniya,
Aimaniya, Yaponiya va qonýu бtkэlэтdоп idxal edilir. ёlkэпiп
milli pul vahidi sэчdiууэ riahdш.

Тоkrеr iigiin шаllаr:

l. Sэчdiууа ОrэЬЬtапrпrп sаhэsiпiп miiхtэIif rэqаmlэrlэ
gбstэrilrпаsi sэЬЬiпi izah edin.
2. Оlkэпiп sэth qчгчlчgчпdа saciyyэvi хiisчsiууэtlэr пэdэ
эks оlчпчr?
3. Оlkаdэ faydalr qaantrlarla tэmiпаt sэчiууэsi пэ
dагэсэdаdir?
4. Olkэdэ эtrаf mffhitin aktual рrоЬlеmlэri hапsrlаrфr?

307
 5. Olkэ ahalisinin demoqrafik gбsЬriсilагi haqda mэlчmаt
verln.
6 Оlkэпiп asas beynalxalq рrоЫеmlэri hansllardц?
7 Idаrэоlчпmа sbteminde teohatikПyi йаh edin.
8 <Neft dollam> пэtiсэsiпdэ бlkэ iqtisadiyyatrnda hansr
dауigikliklэr olrnugduT?

2.3.10. тORкYэ RESPIJBLKASI

l.Olkanin соЕrrfi mбчqеуi, tФiоtiпiп хffsчsiууаflаri
Соlrаfi mбчqе. ТЁrkФ iki qitэdэ: AvTopa чэ Asiyada
tiсаrэt чэ hэrЬistrаЦi уоllапп qочqафпdа уеrlэgir. TiiTki-
уэпiп Ачrора hissэsi ýэтqi Frakiya чэ уа Rumeli, Asiya hissэsi
Ьа Anadolu adlanrr. ЭrаzЬiпiп 3 YB.i (23,7 min kv.km)
Ачrора, qalan hissэsi AsiyadaФr.
Avropa чэ Asiya ЬsеlэтЫ Ьir-Ьiтiпdэп Bosfor (lstanbul
чэ уа Boýazigi) va DaTdanel (ýanaqqala) boýadarr, QaTa
dэпiz, АrаIrq dэдizi чэ Diinya оkеаш ilэ эlаqэlэпdirап Egey
dэпИ ауrпr.ТiirНуэпiп co$afi va geosiyasi mбvqeyinin
xibusiyyэti опчп hэlа qэdim zаmапlаrdап Ачrорапш Asiya,
Qara чэ Aralrq dэпИ бlkэ!эri чэ хаlqlаrrш ЬЬЬiri ilэ эlаqэ-
lэпфrэп уоllаr qov;aýmda уеrlэgmаsidir. Olko эгаzЬiпdэп
AvTopanr Аsiуашп Ьiг slга бlkэlэгi ilэ ЬirlЕdirэп Ьеупэtхаlq
эhаmiууаfli gosse чэ dэmфоllап kegir.
TiiTHya аrмЬi qэrЬdап-рrqэ 1600 km, gimаldап-сэпчЬа
б00 km mэsаfаdэ чzапrг. Quru sэгhеdlоriпiп uzunluýu 2753
hп - dir. ТйгНуэ gimal - qаrШа Bolqanstan чэ Yчпашstап,
gimal - ртqdэ GfiIcfistan, ЕппэпЬtап, рrqdэ lrап, сэпчЬdа
Suriya ve haq ilo hэmsаrhэddir. Тiirkiуэ'- АЬЬусап sэrhэd-
dinin uzunluýu ll km - diT.
Тffrkiуэ ф tэrэfdэп dэпИаrl+9imаldап QaTa, qэгЬdэп
Egey, сэпчЬdап ATahq dэпИаri ilэ эhаtэ olunmugdur. Dэпiz
sаhillэriпiп чzчпlчф (Мэтmэrа dэпИ, Ьофdаr чэ аdаlаrrп

308
ýаhillэri daxil olrnaqla) 8333 km - dir. Тtirkiуэ sahillari Ьор
aTazi sчlаrtшп uzunluýu б dэпiz mili tэуiп edilmi;dir.
Qara dэпiz boýazlarr mfihЁm iqЬаditiсаrэt чэ ЬrЬi
strateji эhэmiууаЬ malikdiT. Bu эhэmiууэt Qаrа dэпiz чэ Du-
nay sahili dtiчlэtlэr iigiiTr daha bбyiikdlir. Qiinki, bu dбчlэtlэт
Агаtrq dэпИ sahili чэ digoT iilkэlэrlэ daimi эlаqэlаr уаIаtпаq-
la уапац, hэm da Ьhlffkэsizliуiп qоrчпmаsшdа mmaqlrdrrlar.
Gэmilэriп bu boфdaTdan kеqmэ rcjimi l936-cl ilin iyununda
isчеqrэпiп Мопtrе рЬriпdо Ьупэlхаlq konfransrn qэrахrпа
аsаsэп tапzirпlэпir.
Sath qчrчIчgш. ТiПНуэ dафq бlkedir. Olkэnin dэпiz sa-
чiууэsiпdэп отИ yiiksэkliyi 1 l32 mеtгdir. ТiiтНуэпiп Asiya
Ыssэsiпiп qэтЬiпdэ Kigik Asiya yaylasr (оrtа hiindiirliiyii 1000
m) уеrlэgir. Опчп daxili Ьsэsi qэdim tektonik niiva - Anadolu
'
yaylщrdrt.
Yaylaшr sэthi hаmаг deyil, burada dэrэlаrlа ршфапmrg
уiiksэk daý siЬilэlэгi, genis qчru diizэпliklэг vardrr. Anadolu
yaylasr отоqrаГrk сэhэtdэп Ё9 rayona biiliiniir: фrЬi, Daxili чэ
Дпаdоlч.
ýэтqi-фrЬi
Anadolu отоqrаГ* rауопч Egey чэ Мэrmаrэ dэпiz-
lэriпiп sйillэriпi эhаtа ediT. ýаhilфп hэтэkэt еdэrkэп algaq
srTa daýlarrn, dэriп enli gay чаdilэri ilэ эчэz olunduýu aydrn
giiriintir-. Buradakl dаýlаr orta уЁlсsэНiуэ malikdiT (ЦЙаg -
)ЯЗ m). ТiiтНуэпiп ucqar gimаl-qэгЬi, уэпi ýэrqi Frаkiуа Ь
rэ-tарli dЁzэпlik olduýundan kэпd tэsэгriifаtr ii9tin olveriq-
lidir. D-чzэпК 9imа1-9агq чэ gimaldan 9ох da уiiЬэk olmayan
daýlarla аhаtэlэпiг.
Daxili Anadolu oroqrafik тауопч Anadolu yaylasrnm
9ох yiiksэk hissasidiT. Burada Ьir пе9э .lxarýtz hбчzэ чатфr
ki, bunlaTr da Ьiг - Ьiriпdэп daý tirаlэri ауrпr. Hflndiirliiyii 850
m olan daý tirэsiпdэ бlkэпiп paytaxtr Апkата рhэri уеrlэgir.
Yауlашп сэпчЬчпdа sбпmfrg ччIkапlаг уiiksэlir. Bunlardan эп
hiindiirii Kayseri 9эhэгiпdэп сэпчЬdа уетlэ9mi9 Ефiе.9 dаф&r
(3917m).

309
 ýэrqi Anadolu oroqrafik rауопч gimalda Pont, сэпчЬ-
da ýэrqi Таw arasrnda уеrlэqiт. Irапlа sэrhэd yмrnlфndan
Bёyiik Аgrdаý (Bбyiik Аrаrаt) stinmiig ччlkаш ucalrr. Tiif_
kфпiп эп уf*sэk пфtэsi (5l37 m) Ьчrаdаdш. ТiirНуэпiп Asi-
уа hissэsi ýimalda чэ сэпчМа daý sistеrпlэri ilэ эhаь оIuп-
muýduT.
ýimali Anadolu @ont) Qara dэпiz sаhillэriпэ paralel 100
km mэsаfэdэ чzапш. Bu dафагdа оти уiiksэНik 1500 m - dir.
Ропt daE silsilэsinin 9аrqiпdэ уfiksэklik (Касkаг - 3932 m) qэr-
Ьiпэ пisЬоtэп 9охdчr (Yаrаhgбz - 2019 m).
Тffrkiуэпiп сэпчЬчпdа Агаlц dэпй Ьоуч чэ ondan ýэrqэ
Тiirkiуэ - Irап sэгhаddiпэdэk digэr miirэkkэЬ daý sistemi
Тачr (Тоrоslаr) чzашr. Daý sЬ-tеmlэгi 9ох раrgаlапФýrпdап
о, QэrЬi (Liki), Мэrkэzi (Kili) чэ ýarqi Tavrlara Ьбlfiпflr.
Faydalr qаzшtlаг. ТiirНуэdэ miixt lif filй, daý - kimya,
yaпaýaq - energetika хаmmаh ehtiyatlarr agkar olunsa da,
опlапп sэпауе ehtiyah azdш. ToTosdakr хгоmit filizi уаtаqlагr
бlkэпiп miihiim tэЬii sэrчэtidiт, ehtiyafina gбга Тiirkiуэ
diinyada qabaqcrl уеrlаrdэп birini tчtчг (timumdfinya еhfiуа-
trшп 8 7о). Dag чэ boz kбmffr, damh, mis (40lФ, volfram (7Ио),
чrап (57о), molibden чэ manqan filИэri, boksit, сiчэ, siirmэ
(257ф yataqlan agkar edilmifrir.
iqlim. Тiirkiуэ Aralrq dапИ ýubhopik iqlim qчrgафпdа
уеrlэро dэ kэsНп pargalanmrg daýLq rеlуеfi atmosfer dбчrапь
шп mtirеkkэЬ ýTaiti шfiхtэlif iqlim rауопlапшп уаrашшБmа
sabob оtrпчфчr. ёlkэdэ bеq iqlim гауопч ацtlш: Qага чэ
Агаlrq dэпИ sahillari, Daxili Апаdоlч, ýэф Тfiгkф, Yuxarl
Mesopotamiya.
Qага dэпiz sаhillэriпф уtksэk ПtчЫlэ sасiууэlэпэп
miilayim isti; Атаlц dэпИ sаhillэriпdэ bti qчrаq уау чэ mii-
layim yaýmuTlu qrgr оlап Aralrq dэпИ iqlimi; Dжili Anadolu
qчгц kэskiп kontinental; ýэrqi ТiiтНуэdэ sэrt iqlim gэrаiti;
Yuxan Mesopotamiyada isti чэ quru iqlim hakimdir.
Dэпizlэrdэп dmili rауопiаrа do$u kontinentalhq агtrr.
ýэтqi Anadoluda yayda tеmреrаtчr +фО S-dэk yfiksэldiyi

зl0
halda, qrgda - 30'S-фk agaýl diigiir. Qага va Aralrq dэпizlэri
sаhillаriпdэ temperatm yayda + 25-28" S-dэk, qцdа +7-10" S
oluT. Orta illik уафпfilапп miqdan 700 mm - dir. Qаrа dэпiz
sаhillэтiпэ 2500 mm yaýrntl dфflr. Оlkэdэ эп az уафпtr Daxili
Anadoluya (200 -,l00 mm ) dii;ia.
Hidroqrefiyr. Копуа diizэпliуi istisna olmaqla ТЁтkiуэ
эrаzisiпdэ 9ау gэЬэkэsi srxdц. Lakin bu gауlаr daý mэпрli
оldчфпdап gэmigiliуа уатаrlr deyil. Axrnrn sfiTatli olmasr
уiiksэk daýlrq sаhаlаrdэ Ьеlэ опlагr donmaýa qоуmчr.
Qaylarrn hidrоепеrji эhэmiууэti Ыiуf* olsa da, Ьчпdап hэlэ
kifayat qаdэг istifada оlчпmчr. Yerfistii sчlаrrп Ьir hissэsi
suvarmada istifaф оlчпчr. Оksэr gaylaTr az suludur, rejimlaTi
dауigkэпdir, yayladan ахап gaylar yayda quruyur. Otkэпiп
gaylarl QaTa, Egey, Мэrmагэ чэ Aralrq dапИ hбчzэlэriпэ
aiddir.
Qаrа Фпiz hбvzasi gaylarrn sаипа gбrа zэпgiпdir. Qиl
hmak (uz.- 1355 km), Sakarya $z.- 824 km), Ya9rl lrmak
(uz.- 519 km), Qоrох (uz.- 466 km) kimi пisЬtэп iri, 500- dэп
arttq оrtа ча Hgik 9ау bu hбчzауэ aiddir.
Yахп чэ Оrtа ýэтqiп оп iri gaylarrndan olan Dасlэ (tu.-
19Ф km) чэ Farat (uz.-2800 km) Tfiгkiyэ
эrаzisiпdэп, Kiirdbtan
Ьirlэgэrэk ýatt-iil-OTab
Fэrаt QaTasu чэ MuTat 9ауIахlшп qovugmasrndan эmэlэ
galmigdir. Мчrаt 9аушп mэпЬуiпdэп Suriya sэrhаddiпэdэk
uzunluф 1263 km - diT. Dacla Ьа9lапфсrш уiiksэk daý gбlй
olan Gёlсf*dэп gбttiriir, Тiirkiуэ эrаzisiпdэ 523 km mаsаfэdа
ахrr. KiiTdbtan yaylasrnda КЁr чэ Araz daý 9aylarrnrn da
mэпЬуi уеrlаф, Bu gауlаг Хэzэrа tёktiliiT. Кtr (uz.1279 km)
Аllаhчэkh dаýmdап baglayrr чэ Тiirkiуэ эrаzisi ilэ l50 km
mэsаfэdэ dэгiп dэrэ ilэ axlr. Araz (1509 km ) Bingбl dафпdап
Ьаglауrг, qollar qabul еdэгэk сэпчЬ -9aTq istiqаmэtiпdэ
Тiirkф sэrhэddi Ьоучпса ахц, Атаап ТfiгНуэ эrаzisiпdа
uzunluф 548 km- dir.

зll
 ТtтКуэdэ gбllэгiп iimumi sаhэsi 9,2 min kv.kmdir.
BunlaTdan эп b0yayu fiiksэk dаýlц эrаzidа утlэ9mi9 (dапй
sэчiууэsiпdэп 1646 metr) ахаrsц hэm dэ dudu gбt olan
Vапdш (3713 kv km. уiiksэkdэ уеrlэ9ф.
Torpaq-bitki бгtftуft. Тiirkiуэпiп torpaqlarr daý torpaqla-
гr olduфndan mahsuldarlrý zэifdiг ча tэЬii halda эkiпgiliуэ az
уаrаrlrdш. Orajisinin 200lo-ni dfizэпlik tограqlап tэgkil edir.
QэrЬi Anadolrrnun dаýаtэуi rауопlап, Qаrа чэ Aralrq dэпИ-
nin bэzi sаhillэriпdэ boz tоrраqlаr уауlrшgdш. Qrгmzr tor-
раqlаr Qara dэпiz Ьбlgэsiпdэdir.
Мэтkэzi Anadolunun genig фlэri Krda buynuzlu mal-
qаrа йgiiп otlaq kimi istifаdэ olunur. ýorqi Anadolunun qara
torpaqlan oIan фl ауаlэtlагi эkingilik flФп эlчеriýlidir, Ьчта
бlkэпiп <Ихrl апЬаru> sау г. Lakin аsrlэr boyu hеучапlаr
iigiin бгtig kimi istifadэ olunduýundan эrаziпiп hаzi sаhэlаriпdо
toTpaq - bitН ёгtfl$i mahv edilnigdiг.
Miilayim isti iфm va bol yaýntr Qша чэ Egey dэпИ
sаЫllэтiпdэ zэпgiп subtTopik bitki бrtЁучпfiп уауlmаsша
sэЬаЬ olmugdur. Da$ann сэпчЬ yamaclarr enliyarpaqh srx
mеgэlэrlэ (fistrq, palrd, чэlэs, аýсаqауш, 9iпаг, gflmgad, юфl,
frndrq аýасlап) iirýiliidiir. Daý эtэklоriпdа býlaT, fizйmlйЬr,
ondan yuxarrda Ьэ iупэуаrраqlr mерlэг, iЫ quT9aqda alp
gэmэпliНэri уауImrgdш.
Gбzlэпilэп tэЬii hаdЬэlэr: Оsаsэп ТiirНуэпiп ýimalmda
Матmэrэ dэпИ sahillэrindm Vап gёliiпоdэk xayali uzanan
хэtt bo)rrrnca intensiv bag чегэп daфdtct gчсэ malik zэlzэlэlаr;
sel чэ dagqrn hаdЬаlэri; torpaq siirШmэlэгi чэ s.
Otraf mtihitin aktual рrоЬlсmlэгi: Su mэпЬаIэгiпiп
yaraxslz hala salmmasr; gэhэrlэrdэ atmosferin girklапmэsi;
Bosfor Ьофапdа ncft Ипkеrlэriпiп hаrэkэti пэtiсэsiпdа suyun
giтklэпmэsi чэ s.
2.IБvlatin qвa fukigrf taгixi. Мfirsir ftlаrаоlцпmа siз.
temi. TtirНya этаzisi gox qэdim vaxtlaTdan mэskчпlаgmgdш.
Нэlэ 4 miп il bundan эwэl Anadolu (sопrаlаr Kigik Asiya)
adlanan bu аrаziуэ ari tayfalarrndan olan hettlar gэlmig ve

з12
eramrzdan эwаl l9ф-cu ildэ hett sivilizasiyasl уатапm9dш.
Sопrаlаr bu эrмi Lidip, ёhэmэпilэr dбчlэti, Makedoniyah
tskэпdэгiп impeTiyasr, Qadim Roma, Bizans чэ s. dбчlэtlэriп
tэrkiЬiпdэ olmugdur. ТiirКуэ dбчlэti Kigik Asiyada ХIV
yiizillikdэ уаrапш9&r. l9фlфц mffhariblari паtiсэsiпdэ ХIV
- XYI frizilliklэrdэ Osmanlr impriyasl уаrашr. XD( yiizilliyin
sonu ХХ ytИlliyin эwэЬriпdэ iшрфа zаiflэуir чэ Ачrора
бlkэlэriпiп уапm шiistэmlаkэsiпэ gечгilir. 1918 - 23,cfi illэгdэ
bag чеrmig inilli azadlrq hэrэkаtl lshm diinyasrnda АzаrЬау-
сапdап sonra respublika qэkliпdэ idаrэ оlчмп ikinci dtiчlэtiп
'
уаrапrпаsrпа sэЬЬ оlчr (29.10.1923).
Respublikanrn ilk prezidenti g0rkэmli dбvlat xadimi
general MusИfa Каmаl Ра9а оlчr. Mustafa Kamal Ра9ашп
iэhЬэтliуi ila Ыаhаtlапп hayata kеgirilmэsi бlkani еИtiчпэ
(diivlэt kapitalizmi) s0vq edir. П IXinya miihaгibasindon sonra
АВý чэ r.lДТО- пчп diрr iizчlэriпiп Тiirkiуэуэ bsiri аrflr.
ТiаНуэ 1952-ci ildэ NАТGуа iizv olur. t987*i ildэ Ачюра
ittibЙ b+titatrna daxil olmaq ff9iin rэsmi miirасiэt еtsэ ф bu
mэsэlэ hall оlчпmаmrg qalrT.
ldдrаоlшпmа fоrшrл. ТiiгНуэ чпiиr раrlаmепt Respub-
likasйr. 1982 ci il Konstitusiyasrna gбrэ dбчlэt ba;gtst
-
parlament tэrэfiпdэп 7 il miiddаfiпэ bir фfэ seqilan prezidenb
diT. Prezidentin fэаliууэt qаЬiliууэti olmadrqda чэ уа чэfаt
etdikda опчп sэlаhiууэfuЫ TBMM-nin sэdri icra edir. Qa-
nunverrcl оrqап Ьir рlаИh рrlаmеп t - Тiiгkiуэ Вбучk Millэt
МэсЬidir. ТВММ-шп deputatbTr partiya sэlаhiууэtlаri iizrэ
proprsional sbtem ilэ 5 il mffddэtiда segilir. 2007-ci ilin
oktyabr ayrnda ТfirКуо Bdyiik Millэt МэсЬi
бlkэ konstitusiyasrna (Ana yasa) dэyi9iНik edir. Kcqirilmis
Iеf€rепdчmа gбrэ бlkэ цсzidепЁ brrndan sопrа parlament
tэrэfiпdап deyil, xalq tэrэfiпdэп 5 il miiddэtiпэ seqilэcak. BiT
pxs iK dаfэ dбчlэt baggrsr segile Ьilэr.
2010-сч ilin sепфаЬrшdа rсfеrепdчm kеgiгilmаklэ бlkэ
уепidэп dэуigiНik edildi. Konstitusiyaya
эlачэ edilmig уепi dауiýikliуэ gбтэ бlkэпiп hэrЬi qiiwэlэri

313
ýiуаsэtdэп чэ dбvlet idaragiliyindэn uzaqlagdrrrldl. Dэуýklik-
dэп эwаlki illэrdэ konstituýiyaya gёrа iilkэdэ ftivqoladэ чэ-
ziууэt Ьа9 чеrэп zaman hэrЬgilаr hakimiyyati эlа ala ЬiЫdilэr,
indiki halda Ьэ Ьчпа qadaýa qоучlmчgdчг.
lсгаеdiсi hakimiyyat Ва9 пмir bagda olmaqla Nаziгlэr
Kabineti tэгэfiпфп hэуаtа kegiTitir, Ва9 пмir prezidentin
tэklifilэ. parlament tэrэfшrdэп 4 tчrdап iЬагэt sаsчеrmэ yolu ilэ
sФiliT. Inzibafi сэhэtdэп бlkэ 80 ilэ (vilayэto) bбliinfir.
Milhiim partiyalarr: Оdаlэt чэ lnНgaf partiyasl,
Cumhuriyyat Xalq Partiyasl, Мi[iууэtqi Нэтэkаt Paгtiyasrdш.
Ana Vаtэп чэ DoýTu Yol PartiyalaTl Demokratik partiya adr
altmda bftlaýmigdiT. Demokratik Sol Partiyasl sosial -
demokratik tэmayiillfldflr. 29 оkфаЬт l923-cii ildэп
Тiirkiуэпiп Milli Ьауrатш - Respublika spniidiir.
АzаrЬаусап Respublikasrmn mfistoqilliyini ilk dэfэ
TiirНya Respublikasr Ипrmrgdrг (l4 yanvar l992-ci il). Тiirkiуэ
ЬупэIхаlq чэ regional tэgНlаflаrdа foa! igtirak еdэп dбч-
lэtlэrdэп biTidir. О, ВМТ, Ачrора ýurasr, АТОТ, Ыаm Kon-
fгапsr Tagkilatr, Iqtisadi Оmэkdаglrq va lnkigaf Tэgkilatr,
ЕКО, Ачrора Yenidanqurma чэ lnkigaf bankr va s. Тэgkilаt-
lаrrп iizviidiiT. Тiiгkф -АzэrЬаусап miiпаsiЬtlэri 1992-ci
ildэп sопга tаmаmilэ yeni mэсrаdа inkisaf edir. IIэr iH dlkа
arasrnda gохgахэli diplomatik, iqtbadi, mаdэпi аlаqэlэr
mбчсчddчr. Paytaxtlarda mЁчаfiq sеfiтliНэr fэаliууэt gбstэrir.
Веупэlхаlq рrоЬlеmlэri: Yчпашstапlа dэпiz sэrhаdlэri
Ьагэdэ, Egey dэпiziпdэ olan Ьir пе9э аdашп hanst dбчlаtэ
mэхsrýlчёч, hava mэkашпdап istifada чэ Кiрr adasr uýrunda
gефп чzчпmfidфtli kompleks mtibahisalar; Suriya чэ lгаqlп
Fэтаt 9аушп учхагt жmlпdап istifаdэ Ьаrэdэ tiirklэriп hэуаtа
kegirdiyi layiЫara etiraz etrnэsi; ТiirНуэпiп lraqdakl
kiirdlэriп statusuna daiT tiz паrаhаtllфш Ьildirmэsi чэ s.
3.Эhali ча ;аhаrlаr. TiirКyoda ahalinin ilk siyahrya
almmast |92'I - ci ildэ арапlmrgdlг, 1927 vе 2007- ci illэ,rdoki
siyahlya аlrпmашп пэtiсэlэri gбstэrir Н, iilkэ ahalisi 80 il
эгziпdэ 5 dэfаdэп 9ох аrtmrqdг (cad.2.3.10.a ).

зl4
 Саdчаl2.3.10.д
Ohalinin аrhml va slхlф
эhаliпiп siyahrya Ohalinin sayr, шIп. l kv.kmde ahalinin
аhпфftiIIоr nafar srxlrfr. nafar
1927 13.б 18
1940 17.8. 2з
19Ф 27.7 зб
l980 ц.7 58
1990 56.0 72
L997 65.2 84
2ш7 70.5 90
2010 77.8 100

ТiiгНуа iigtin уiiksэk tэЬii аrtrm (2Уф saciyyavidir. Olkada orta

srxlrq l kv. kmdа tэqriЬап 90 пэfаrdэп artrqdrr. ýэrqi FrаНуа,
Anadolunun dэпiz sаhillэгi stx, Мэrkаzi чэ ýэгqi Anadolu isэ
sеуrэk mаskuпlа;шgdrr.
Ohalinin уа9 quruplarrndakt dinamikadan ауdш оlчr
ki, ХХ эsriп 70-ci illэrilэ mЁqауisэdа 2005-ci ildэ 0 - 14 yagda
оlапlапп sayt Malmrgdrr.
Эmэk qabiliyyэtti ahalinin 33 %,i qadrnlardrr. Bu qruра
aid оlап ahalinin artmasl digar problemin - igsizliyin mеуdапа
gэЬпэsiпа sabab olmugdrrr.

Эmаk qabiliyyatli эhаli isa (15-64) artmlgdlr

(сэd.2.3.10.Ь).
Cadvel2.3,10.b
Ohalinin yaq qrчрlап (fаizlф

Шаr
Ya; qrшрч 1я0 iГ,Гл tш5 г{пi5
0-14 41.15 37.8 33 29.5
15_64 54.45 57.65 63 б5.1
б5 va учхап 4.4 4.55 4 5.4
,100
Сашi 1ш 100 100

315
 Dбчlэtiп igsИiуэ qагgr miiЬаrizэ siyasэtinin эп miihtim
istiqаmэtlэriпdэп Ьiгiпi эmэk ehtiyatlarrnm xarici dбчlэtlэгэ
gбпdэrilmэsi tэgkil ediT. ХХ эsriп 70-ci illэriпаdэk tflrk чэtап-
daglarr эsаsэп Qэrbi Avropaya (АFR) gбпdэтilirdi. Lakin
QэrЬi Avropada iqtisadi чэ stгчktчr Ыikапlаrlа эlаqэdаr
Тiiтkiуэ fаhlэ qtiwэsi Yaxrn va Orta ýэфп neft 9йаrап
бlkэlэriпэ istiqamэtlэndirilir. 8&ci illorin ortalarrnda bu rеgiоп
da immiqrant iqgilэгiп sауrш azaldlr. Ohalinin 2,5 mln, - dап
9охч xarici бlkэlтdэ (эsаsэп AFR, Avropa ittifaqrmn digэг
<ilkэlэri, Yaxrn ýэrq dбчlэtlэri, АzэrЬаусап) galtgtT.
Оlkэ эhаlisiпiп 87 7o_i tiiгklэгdiт, Тiirklэr aTaslnda kigik
etnik qrup - уihуЁk чэ tэхtасlаr чагdrт ki, Ьчпlаr Апаdоlчпчп
СапчЬ - ýэrq чэ qэrЬiпdэ уаqауrrlаr.
Оlkэdэ tiirklэrdэп sоша ikinci bёyiik xalq kiirdlэгdir (8
mlп. пэfэr). Olkanin gэrqiпdэki on эуаlэtiп эhalisinin
эksэriууэtiпi ktTdlar tagkil еdir. DipT xalqlardan эrаЬlаr (1
mln. пэfэr) сепчЬ - gэrq эуаlэtlэriпdэ, аsаsэп, Xatayda yaga-
yrrlaT. Qаrа dэпiz sаhillэri чэ Anadoluda уаýауап рrkаzlэr,
lazlar, асаrlаr tiirНаrlэ qaynayrb qап9ш9lаr. Тiirkiуэdэ Ь-
lam dininin sunni ьгiqэtiпэ etiqad edilir.
Tiirkiyэ чrЬапйаsiуа sэчiууаsiпiп уЁksэk olduýu бl-
kаlагdэпdir. Оlkэdэ qаhэr ehalisi 80 il эгziпdэ (|921 -2007) аr
taTaq 50 mlп пэfаrэ gatшgdlr. Olkэ эhаIisiпiп 72 Yо-i gэhэr-
lэrdэ уаgауlr. Olkэпiп шilуоп9ч gэhэтlаri - IsИпЬчl (12,7 mlп.),
Апkаrа (3,9 rnln.), izrni1 (3,5 mlп.), Оdэпа (1.2 mlп,), вчгsа
(1,6 mln.), AntalyadrT (1,1 rпlп.). Urbanizasiya ргоsеsi бlkепiп
qэгЬ rауопlаппdа daha siiгэtli gоUпiфr. Bu proses mоrkэzi чэ
ýэrqi Anadolunun bir srra gэhаrlэгiпi da аhаtэ etmigdir. Qэdim
ýэhэrlаrlэ yanagr yeni sэпауе чэ inzibati mэгkаdаr dэ
уаrапmrgdrr, Оlkэ эhаlisiпiп 25 % -i эhаliпiп sayr 500-750 min
пэfэr olan gэhэrlэrdэ уа9ауrr.
Paytaxtm qва seciyyasi. Ankara (ilkin аф Ankira, Ап-
qoIa) Anadolu yaylasmda, AnkaTa чэ Cubuq 9ауlаrrшп
qovugduýu уеrdэdir. ýэhэr е.э.VП yiizillikdэ Finikiya padgahr
Midas tэгэГtпdоп sаlшшфЕ. l073*ii ildэ tiiтklэr tэrэfшrdэп

з16
zэЬt edilmiфir. 1354+ii ildэ osmanl imрriуаsша qаfiIшgdш.
1923-сЁ ilфn ТtiтКуэ Respublikasrnrn рауtшhdtг. Respublika
illэriпdа рhэr siirэtb Ьбуiiшй9, ahalisi аrtrшgdш. Tarixi
tikililаrlэ yanagr l958-ci ilda Каmd Аиtffгkiiп dэfп edildiyi
mrrzey - mачюlеу kompleksi qiymatli аЬidэdir. Miihiim
mэdэпimаатif чэ пэqiliууаt mэrkэzidir. ýаhэтdэ elektrotexni-
ka, aviasiya, maýrnqayfrna, toxuculuq, dari чэ yeyinti sэпауеsi
inkiqaf etmigdir.
4.0lka iqtiýadiyyдhnm ffmчmi saciyyaBi va apancl
sфоlаri. )о( эsriп 70-80-{i illэriпdэ dбчlэt Ьбlmэsiпа istinad
еdаrэk aparrlan sапауеIэgmэ siуаsэti бlkэdа energetika, daý-
mэdэп, qаrа чэ эlчап mеtаllчrфуа, Нmуq neft emalt, mа9m-
qауrппа va digэт sаhаlэriп уаrашIвsша sabаb oldu. Вчпчпlа
yanagr dбчlэt ЬёIrпаsЫп maddi ушdшшпdап genig btifada
tаsэпtifаtlаrаrаsr balansm pozulmasma, infilyasiyamn фсlап-
mэsi чэ valyuta gэtiпliНэriпэ sэЬаЬ оlчr.
Iqtbadiyyatda stпrktur Ьбhтап бtэп эsriп 70-ci illэriпiп
ахшlаппdа kеsНпlэф К, Ьч da sosial naTaalrqlaT, tэtil
hагэkаtlап, siyasi byatrn qeyri sabitliyi, irtica tэgНlаtlаr
tэrэfiпфп tепоr azýrnlrф ilэ miigayat оlчпчгdч.
Otan аsriп 80+i illэriпdэ аýr iqtisadi Ьбhтапdап чэ
kedit чеrэп бlkэlэтiп tэфqiпdэп 9шý шИrmаq mэqsэdilэ
inkýafin yeni strаtефуаsша ke4ilir.
Yeni strаtефуаdа dёчlэt tэrэfiпdэп пйаmlаппrауа
yenidan baKlnasr чэ iqtbadi sаЬуэ dбчlэtiп ЬirЬаgа miida-
хilэsiпdэп tэdriсэп imtina edilmэsi, iqtisadiyyatm гаqаЬаt
qапчпlаппа ИЬ olmaqla tam Ьаzаr miiпаsiЬэtlэriпа kegiril-
mэsi, iqtbadi inНýafi sfrrэtlэпdirmэk чэ mfiаsirlэgdirmэk maq-
sэdilа хаriсi amil ча ehtiyatlann hэr vasitэ iIэ istifada
оlчпmаыпа ргаit уаrаtmаq, бlkэпiп хагiсi mэЬчl чэ kapitalrn
azad hэтэkаti ii9ffn a9rq elan еdilmэsi, idxatatt ачэz edacak ix-
гасаt istiqamatli sэпауеlэgmэ modclina kеgilmэsi чэ s. пэzэrdэ
futulmu9dur.
Olkэпiп son illэrdeki iqtbadi inkigfl Тfirkiуэпiп diiпуа
iqtisadiyyatrnda <reytinqinio artmast ilэ уапар gеtmэsэ dэ

з17
daxifi strчktчr irэlilэуiglэтэ sэЬэЬ olmupdur. Miiasir ТЁrkiуа
ýэпауе - аqгаr бlkэdil. 2005-ci ildэ UММ 8% artlmýdrr
(sапауе 27, kэпd tэsэггfrfаtt 15,7%).
Sanaye. Emaledici sэпауе 90юr ilЬгin эwэllэriпdа
sэпауе Ьiilmэsi mahsullarrnm dэуэтсэ 77 Уо-пi ёdэуirdi. Bunun
эsаs hissэsi yeyinti чэ уiiпф sэпауепiп (35 o/ф payrna diiýffr.
Оlkэdэ emaledici sэпауепiп dауэrсэ l87o-ni yeyinti sэпауеsi ve-
тir. Toxuculuq sэпауеsi daha inkigaf etmig sаhэ olub, isteh-
sаlш уiiksэk mэrkэzlэ9diтilmэsi, хiЬчsilэ milli gэхsi iгi kapitalm
mбvqeyinin giiclti olrnasr ilэ sэсiууэlапir. Bu sahanin mэhsчl-
lагr Ачrора iilkalari АВý, Rusiya, АzэrЬаусап чэ digэr 6!-
kаlэrа ixrac оlчпчr. Tikinti, qаrа чэ эlчап mеtаllчгgiуа, kimya
_ эсzа9 rq, avtomobilyrýma чэ digэr ýаhоlэrlо baýlr yeni sэпауе

sаhэlэri inkigaf etmigdir. lstehsal чаsitэlаri btйsalr aqaýr

ýэчiууэdэdir, miiasiT mаglп чэ avadanhýa olan tэlэЬаt idxalat
hеsаЬmа бdaniliг. ТiiгНуэ Ачrора Ittifaqrmn zэif inkigaf etrnig
dбчlэtlэriпо уахшlаgrш9 (bazi gбstэriсilеrэ gбrэ onlarr бtmii9),
MisiT, Suriya kiЫ d6чlэtlаri isэ бtmiigdiir (adambagrna
sсmопt, qara metal, tclevizor чэ s. istebalrna gбф.
Епеrgеtikrпш miihfim x.шrmah оlап neft чэ qaz (enиji
balanslmn 537о) эsаsэп idxal edilir. tstehlakrn 10-12%-i yerli
istebal hеsаЬшrаdш. Neft Ваtmап, Qllr, Izrrir, Oliaýa 9эhэт-
lэriпdэki iimumi еmаl giicfl 33.5 mlп. ton olan dбчlэt уэ МеI-
sin gаhеriпdэК tTansmilli girkэtiп igtiTakr ila qanpq kapitala
mэхsчs mffэssisэlэrdэ еmаl olunuT.
iri KPetkim> (Yапmса) neft-kimya kompleksindan bagqa
Oliaýada iНnci neftkimya kompleksi fмliууэt gбstэriг. ТэЬii
qaz бlkэdэ 80-ci illэrdэп 9rхапIш. Qaza оlап tэlэЬаt idxal olu-
пап tэЬii qazla yanagt Апkаrа, lstanbrrl, lzmirаэti zavodlaT va
laniT vo Oliaýadakr neft еmаl miiэssisэlоriпdэki mауе qazdan
istifada cdilrnakla бdaniliT. Тiirkф 2008-ci ildэп еtiЬаrэп
АzэгЬаусапdап qaz alrT.
Energetika sаhэsiпdэ бtэп эsriп 80-ci illэгiпdа iгэlilэуiglэr
оlmчфчr. Оп il эrziпdэ elektrik stansiyalaTmrn iimrrmi фсЁ 6

зl8
mlп. kvt{an l6-ya 9аtmrфr (о сiirпlэdэп 34,5% SЕSJэriп
hеsаЬша).
Оlkаdэ elektrik епегjisi istebalr рtdikсэ атtг, l9ф+r
ildэ ТiiгКуа qongu бlkэlэrе (Bolqmbtan, Rumrniya, Albaniya,
G:urciistana 900 mlп. kvt./s) elektrik enerjisi ixrac etmi$ir.
Yaxln ýэrqФ iTi hеsаЬ еdilэп btilik elektrik sиrrsiyasl -
<<,Аfýiп-эlЬisИр, <<КеЬш>> va <Karakalo su elektгik stansiya-
lаппrп istebal gйсlэri genýlэndirilmi$ir. 1990-cr ildэ Fэrаt
gayr tizаriпdэ (Atatiirb) Ьэпdiпiп tikintisi Ьа9а gаtФrrlmlg
(ildэ 8,9 mlrd. kvt/s), yeni su апЬап ip salrnmaqla, iTi suvarma
massivi уаrаdrlшфrr.
Son l5 il эrziпdэ бlkэdэ qяra mеtаIlчцiуап inki+af
etdiгmak, Ачrора чэ qопgч бlkэ bazarlarrna daxil olmaq mэq-
sэdilа ТiiгНуа inkýaf etmig бlkэlэriп tэсгiiЬsiпdэп btifada
edir. Polad btctlsalr 2005+i ilda l2,7 mln. tona gаtdшlш$ш.
Вчпчп da уапýl Иm dбчriууэli 3 iri dбчlэt miiэssЬэsiпdэ
QагаЬбучk, Ereqli, lskапdэrчпdа, qalan уапя эsаsэп lzmiг
Tayonundakr 15 xflsusi kigik zavodlarda btebal оlчпчr. Polad
va pTokat Тfirkiуэ ixracatrnda эhэmiууэtiпа gбrэ toxrrma
mallardan sоша ikinci mаЬчldчr. Baglrca metallurgiya bazast
Zonquldaq-ETeqli da9 kбmiir hбчzэsi (Qага dэпiz sаhiliпdэ)
чэ QэrЬi Anadoluda Ьoz kбmtiт yataqlan чэ IES-dir. Seydi-
gеhiтdэ alfiminium zavodu fэаliууаt giistэrir.
Magmqayrпnrda idxal оlчпап hissэlотdэп пэqliууаt
чаsitэlэri yrýma чэ btebah mffhfim эhэmiууаt kэsЬ edir. Тiir-
Иуэdе avtomobil va traktorp$na sэпауеsiпdа transmilli gir-
kэflэг (Fоrd, FlАТ, Reno, Merspdb, Dауmlеr-Вепts, Briti9
Motor, Ктауslег чэ Ь.) fэаl igtiTak edir. Transmilli фkаtlэr
yerli iri kapitalla amэkdaglrq еdir. Nфiууаt чаsidэri уфl-
masr ЬiiЁчliikdэ уЁksэk.sэчiууэdэ deyil. Тfiгkiуэdэ dэmiт yol
avadanlrqlan zavodu SIDEMAý (Sivasda), yiik чэ sэгпigiп
vaqonlarr zavodu ADMAý (Adapмarda), ELMAý (EsHp-
Ыrdэ)-lоkоmоtiч istebah fэаliууаt g6ýtэfir.
Gamiqayrma sапауеsЫ inkigaf etdirmak чэ miiаsirlэg-
dirmak йgtiп cahd edilir. Вч sаhэуа l0 dбvlat чэ xiisusi Ьоlmэуэ

зl9
 mэхsuý miiэssisэlэr xidmэt edir. Оlkэdэ iri tэrsапэlаг - Pendik,
G0lqiik, Camialtr, TagНzaq, lsteniye, Xalic, Хаskбу чэ Alay-
Ьу mёvcuddur. Gэmiqауrrmапrп эsаs bazasr Istanbuldan 40
km сэпчЬ-ргqdа-Тirzlчdаkr miИsir tэгsапэуэ ktigiiTfllTntigdiiT.
Son illэтdэ Тiiгkф ёziinfin Ьууаrэqауrmа sanayesini yaTat-
mgftr (EskigehiT чэ KayseTi). Ankara уахrпЩlпdа Муffrtеddэ
<F-16> tаууаrаsi уфllт. ОlkэФ helikopteryr$na zavodu da
vmdtT.
Капd tasarrfifafi. Весэrilап torpaqlann 9ох hissэsi (90%)
xtbusi miilkiууэtэ mэхsчsdчr. Dёчlэt toTpaq fondu, mеgэlэr,
эkiпэ уатагlr sаhэlэr Ьir qayda olaraq kэпd эhаlisiпiп iimumi
miilktidiiT чэ опlаrrп istifаdэsiпdэdir. Тограqlапп bir qismi
чаqflэriп (mаsсidlэriф xiisusi mfllkiууэtidir. Капdlэrdэ siyasi
miihiti sаЬitlэgdirmэk чэ aztoTpaqlrlarm iistiinliik tэ;kil etdiyi
Ьбlgэlэrdа аqIаг ziddiyyэti zоiflаtmэk mэqsэdilэ l984_cii ildэ
sччапlап toTpaqlar haqda qanun qэЬчl edilmiqdil.
Kand tэsтrЁfаfiпdап gэlэп gэliгiп 2/3 Ьsэsi аНпgШуiп
раупа dfigiir. lkinci уеr hеучапdагLýа mэхýчsdш. Ме9э чэ
Ьаlrqgilrфп rоlч zэifdiг. Dэпli ЬitНlэr (эkiп sаhэlаriпiп 82 Уо)
xffsusila оhэmiууаtlidir. Оsаsэп buýda чэ аrра akilir. Qarýrdalr,
сочdаг, чэlэmiт, dап, сэltik Ьесэriliт, Texniki bitkilar akin
sablarinin l2%-ni futýa da, эhэmiуу,эti bбyiikdtir (yerli
sэпауспi xammalla tэmiп ediT, Ьir qismi iхrас оlчпuг). Olkаdэ
buýda, аrра, pambrq, findrq, tiitЁn bсcarilil.
ОНпgilikdэп fэrqli olaraq heyvandrrlrq (quqguluq isfisna
olmaqla) eksten_siv эsаslаrlа heyvanlarrn sауtш аrtшmаqlа
inНgaf etdirilir. lri buynudu mаl - qаrапш say 20, хrгdа buy-
nuzlu 70, о сiimlэdэп qоучпlапп sayl 50 mlп. bagdrT.
Nэqliyyrt уа xarici tiсагаt. Тiirkф inКgaf etmig пэqliу-
yat gэЬэkаsiпэ malikdir. Daxili sэгпiф чэ yfikdagrmalar эsаsэп
avtomobil пэqliууаfi чаsitэsilэ hэуаtа kegirilir. Dэmir yollarb
nrn uzunluýu 8671 km-dir, Bunun 2122 km-i elektriklэýdiril-
miqdiг. Dэmirуоl пэqliууаtrпrп inki;afl avtomobil уоIlап ilэ
rэqаЫэ dirzitnlЁ sэчiууэdэ deyildir. Ваrk бrtiiНii avtomobil
yollaп l3l min km-dir. Miihflm doniz portlarr -lstanbul, lanir,

з20
Samsun, iskэпdэrцпdчr. l988-ci ilin iyulunda Воsfоr iizэтiпdэ
iНnci asma kбrрffпiiп ЬtifаФуэ чеrilmэsi avtomobil
пэqliууаtrпш inkigafmda mffhfim эhэmiууэЬ malikdir, qiinki
ТiiLrkiуэdа tranzit уffНэriп dа9шmаsr valyuta galirini yiiksэldir.
Dэпй gэmiqiliyi inkisaf etmiqdir. Xarici tiсаrэt эlаqэlэriпdа
пэqliууаtrп bu пбчЁ miihiim rоl оупауг. l987+i ildэ dёчlэtэ
mэхsчs <Тfirk hava yollaTu tэууаrэ girkati hэm daxili, hэm dэ
xarici sэгпigiп daglmalannda miihiim ro1 oynayrdtsa, hazгda
бlkэdэ Ьir пе9а xiiýuýi tэууаrэ фkаtlэгi уагаdllmrgdш ki,
Ьчпlаr аsаsэп daxili sэrпigiп da9rmalarr ilэ тпэsФl olur.
QэтЬlэ, hаmgЫп СэпчЬi Qafqaz, Матkэzi Asiya чэ
Yахrп ýэrq тефопч iilkэlэriпiп tiсаrэt - iqtbadi эlаqэlэriпФ
Тiiгkфпiп vasitэgilik чэ эlаqэlэпdiriсi Tolu Тiirkiуэ -
arazisindan tranzit dаЕпmаlагr, neft бtiirtilmэsiпiп шtmаst
ilэ gепiglэпiт. Bu rol рlасэkdэ hап, Qazaxbtan, ТiiтkпэпЬ-
tan, АzэrЬаусапdап Ачrор, Ukrayna va Baltikyam ёlkэlэrа
yeni neft чэ qaz kаmэrlэriпiп istifаdэуэ чеrilmэвi ila daha da
аrйсаqdш.
dzэrЬауоапlа TiiTKya атщшdа magistTal Bah-Tbilisi
Qars dэmir yolunun tikintisinэ 2007-ci il поуаЬrш 2!{э iic
ЙрчЬlikапm (АzаrЬаусап, ТiiгНуэ, GiiTcfisиn) ртеzitепtlэ-
riпiп gбгЁsiiпdэ ýИrt verildi. Bu yol Ьбlgэdа Ьhlffkэsйlik,
эmэkdаglrq va dagrma хэrсlэтiпiп 3Фl-dak аzа|асаýпа zэ-
mапэt чеrmэНэ yanagl, iqtbadi va siyasi сэhэtdэп 9ох
эlчеriýlidir; hэrп dэ ýэrq-QэrЬ dэhlйiпiп agilmasrdrT.
Xerici flсдrаt. Xarici tiсаrэt sаhэsiпdэ bazaT iqtisadiyyatl
рrоqrапuшп hэуаtа kеgiтilmаsiпdэ irаlilэуi9lэr оlmаяпа
baxmayaTaq, tiсаrэt dбvriyyasinda defisit mбчсчddчr, bu
рrоЬlеm hэlэ dэ hэlliпi gбdэуir.
Ixracatrn 8Ф/о-пi emaledici sэпауе mэЬчllап, о сtimlэdэп
rimumi ixracat hасmiпiп l/3-ni toxuma mаllап чэ hааr paltar
tэ9ki1 edir.
tdxalatda neft-qм sэпауе xamrnalr, mа9ш va ava-
dапlц iistiinliik tэýkil edir. Тiсаrэt эlаqаlэгi аsаsэп Avropa
tttifaql ёlkэlэri, rеgiопrm qongu tilkelaгi, АВý, MDB ilэdir.

з2l
Tthkф - АzэrЬаусап эlаqаlаri эhаЬlidir. Bu эlаqаlаrdэ iqti-
sadi omэkdaglrq чэ tiсатэt xiisusila эhэmiууэtlidiг.
1994+fl ildэ Ьаýlаппт9 neft miiqачilэsiпэ gбrэ Хэzэr nefti
Giiгc-ustandan kеgэrэk Тtirkiуэуа gatdrrrlrmgdlr. <BakbTbilisi
Сеуhаш аdlапап bu neft kэmэri 2006*l ilin iyulunda
istifadaya veTilmigdir. Наzтdа Хэzэriп АzаrЬаусапа aid
hissэsinфn gжаr ап neft Аrаhq dэпИ sаhiliпdэ уеrlэ9эп
Ceyhan prtundan tапkиlэrlа diinya Ьаzатlаппа 9шапlш.
Tiirkiyanin tэЬii qaza olan чэ ildэп-ilэ аItап tэlэЬаhпl
бdаmэk iiфп Хэzагiп АzэrЬаусапа aid hissasindэn grxarrlan
tэЬii qaz ВаkьТЬilЬ-Огzчrчm tabii qaz magistlal kamari ilэ
Оrzчrum рhагiпа gatdtпlmasr чэ оrаdап da ba9qa уеrlэrэ пэql
еdilmэsi рlапlаgdrпlrr.

Таkrаr figfiп sшаllаr:

l. ТiirКуэпiп co$afi mбvqeyinin iistiinliiklэгini izah
edin.
2. Оlkэпiп faydalt sэгчэtlэrlэ tэmiпаt sэчiууэsi песэdir?
3. Olka атмЬiпdэ gбzlэпilэп bbii hadiiJh чэ эtгаf
miihitin asas рrоЬlеmlэгiпi sadalayrn.
4. Оlkэпiп konstitusiyaыndakl dэуi9iНiНэriп
mahiyyetini а9фауrп.
5. Тiirkiуэпiп эsаs Ьеупэlхаlq рrоЬlеmlэтi hапsrlаrdrг?
6. Оlkэ iqtbadiyyatlmn strчkfuгчпdаkl dэуi9iНiklэтi
izah edin.
7. Azerbaycanla iqtisadi miinasibatlarinin эýаsml пэ
tэgkil edir?

2.3.1l. Yapniya dбvlati

l.Olkanin соýrаfi mtivqeyi, tabiatinin xiisusiyyatlari

CoSafi mбчqе. Yаропiуа ýароп dilinda Nixon чэ уа
Nippon) Sakit_okeamn qаrЬ hissasindэ 7 min adada уеrlаgmig
iri dбчIэtdiт. Оlkэпiп эsаs hissэsi Yaponiya arxipliqrndaФr
ki, Ьчпчп da tэrКЬiпа 4 ЬбуЁk ada (Hokkaydo, Ironsii,

322
Sikoku va Kibii) daxildir. ВбуЁk adalarrn haшsr Ьir-Ьirilэ ktir-
рiilэт чэ tчпеllэrlэ аlаqэlidiт. Оlkэ qэтЬdэ Yapon dэпizi, 9аrqdэ
Sakit оkеашп srrlaTr ilэ эhаtа olunmugdur. Yaponiya aTxip-
laqr ýoTqi Asiya sahili boyu gimаldап-сэпчЬа 3400 km mэ,
sаfэdэ uzanIr. О, mаtеrikdэп ýэrqi Qin, Yароп, Oxot dэпИаri
чаsitэsilэ aynlrr. Yаропiуашп эгаzisi 372 min kv. km-dir.
Раrgаlапmrg Yаропiуа ажiрlаqr adalan 3 qгчра ЫiliiniiT: l.
Мэтkэzi (чэ уа kбhпа) Yaponiya feodalian dtivriinda Nippon
adlanrгdr. Татkiьiпэ 3 miihiim ada Honsti, sikoku, ktbii чэ
опlаrа yaxrn kiqik adatar daxildir. 2. ýimali Yaponiya Hok-
kaydo adasшll эhаtэ edir va XIX эsriп 70-ci illэriдdэп mапim-
sэпilmауэ baglanrtmrgdг. 3. СэпчЬi Yaponiya Riikff аdаlаrrш
эhаtа edir чэ ЬчпIаrdап эп bбyiiyii OkinavadrT.
Sath qшrшlч9ш. Orazisinin adalardan iЬаrэt olmasr,
meridional istiqamэtdэ genig mэsаfоdэ uzanmast, теlуеГtп
miirэkkэЬliуi чэ бlkэпiп miПtalif hisýэlэriпdэ iфimiпdэki fэrq
bu эrаzidэ nadir tэЬii-со$аfr kompleks уаrаtrшqdrr. Вч isэ
Yаропiуапш mэпimsапilrпаsiпэ чэ inkigf tarixina miihffm
tэsir gёstэгmigdiт.
Yаропiуашп ada miivqeyi bir Ыэfdэп, <danio iqtisa-
diууаtrшг intensiv inki9afma, бlkэпiп daxili чэ xarici. эlа-
qjljrinin хаrаktеriпэ, уаропlазп mепtаlitеtiпэ tэsir etrnisdiT.
DigэT toTafdan, Yарп adalan seysmik zonada, hэmgiпiп <Иу-
fчп qчrрВпdа> уеrlэgir. Zэlzоlэ чэ tayfunlar уаропlаrа Ьэlа
gэtiгап bbii fэlаkэtlэrdiг.
Yaponiya tэьiэtiпiп miihiim biri
dэnbahili mбчqеуi ilэ daýlrq landgaftrn hаmаgэпg tэgkil еtmэ-
sidir. Olko эrмЬiпiп 3/4 hissasi dаýlаг va рksэkliНэrdir.
Tektonik qiiwаlэr чэ intensiv eroziya пэtiсыiпdэ эkingilik
tigiin az эlчеriglidir. Yaponiya dаýlагr hiindflr (lФ0-1700 m)
olmasa da, 9ох dikdir. Yароп adalannda эп yiiksak пбqtа sбп-
mflg Fudziyama ччlkапrdш ki, (3778 m) bu, hэm dэ бlkэпiп
milli ramzi sayhr.
DiizапliНэт va ovahqlar эrаzЬiпiп l/4 hissasini эhаtэ
ediT. Вчпlаr dэпй sahili ensiz zolaqda чэ daxili тауопlаrdа 9ау

з2з
 vadilэrini эhаtэ edir. Вчпlаrdап эп ЬбуiiуЁ Honsii adasrnrn
Tokio kбrfazi sahilindэ Kanto чэ уа Tokio (l7 min kv. km)
dtizэnliyidir. DiDэдlikdэ payИxtla уапаsl bir пе9э iri gэhэr
уеrlэgir. Digэr miihiim diizэnlik Sakit okean sаhiliпdэ (lse
[51fз2! gдhi|i) уеrlаýэп Nobi чэ уа Naqoyadr. Olkanin iri sэ-
муе mэrkэzi Naqoya burada уеrlэgir. Honsti adastnm сэпчЬ
qатЬiпdэ эhаmiууаtiпа gбrа iiфпсri diizэnlik Kinki чэ уа
Osakadrr. Diizэnlikdэ бlkanin qэdim .рауИхflап Nara va
Kioto, miihiim sэпауе mэтkэzi Osaka уеrlэgir. Оlkэпiп digэr "
rауопIап ча daniz sаhillэгiпdэ kigik diizэпliklэr vaTdrr. Sahil
xэttinin чzчп olmasl (30 min km) бlkэ этаzisiпiп фпИэ slx
аlаqэdо olmasrna gэrаit ymatrmgdrr. Вч isэ iгi sопауе
sаhэlаriпiп, эhаliпiп dэпЬаhili dtizэпliklэrф сэmlэупэsiпа
sэЬэЬ оlmч$чr. Yaponiya аdаlаглrlп dmili hissэlэriпdэ daý-
9эmап bitki бгttiklii gбzэl mе9эlэгi olan dаýlаr чzашr. Bu
эrаz ilэr пisЬtэп zэif mэskчпlаgmrgdа.
Т9sэrгiifМ уаrаrlr эrаziпiп mahdud otnasr уаропlап
dэпizэ doffu daha 9ох mф еtrпэуэ sOvq еtrпi$iг. Sahil
z9llчln dayaz усrlаriпiп 1/3 Ьsэsiпi tограqlа vo iglanilrnig
tikinti materiallarl ilэ dоIdчтагаq эrаzЫ bir qadar geniglэndir-
miglаr. D0nyada эп iri metallurgiya kоmЬЬаtlЙпdiп biri
olpl <Fukuyamш, Ьеупэlхаlq tэууалэ limanr Kansay Ьlэ sa-
hildэ уегlэ9ir.
seysmiklik чэ vulkanian iilkэ аrаzisiпdэп tаsэmifаtdа
is_tifаdэуэ (эгмisiпiп 7 faizi fэаl vulkan zопаsшdаdr) mапе
olru. Yaponiyada irili.Krdah 200 ччlkап qеуdэ аhпшSг ki,
Ьчпlаrrп l5-i fэаliууэtdа оlапфr. Нэr il бlkэdэ miПtdif giiсdэ
tэqтiЬп miп zэIzэlэ qеуdэ аlшlr. Bunlardan эп gucbii l9Д-
cfl ildэ Ьа9 чеrmigdir.
Fауdrh qаапftIаr. Yaponiya faydah sэrчэtlаrlэ zэif Ь_
miз olunmugdrrT. оIkэ tasэrrfifatl kiikfird чэ эhэпg ehtiyatr
istbna olmaqla, tаmаmilэ idxal оIчпап хаmmd ;э уапа-
caqdan аяlrdш. Yaponiyada оrtа keyfiyyэtli kбmiiT (КЙt va
Hokkaydoda), QtZl, mis, qчrФýчп, sink, neft чэ s. чаrdш,
Lakin bu sэrчэtlэriп chtiyan azdt чэ hasilatr Ьаhа Ьа9а gэlir.

з24
Опа gtirэ dэ kiqik yataqlann istismarrna, dtinya оkеашпrп
sэгчэilэгiпdэп (mапqап, чrап va s.) istifadэya meyl аrtmrgdlг.
lqlim. Yаропiуашп iqlim gэrаiti tеsэrгiifаt fэg]tучэti чэ
insanlaTrn hэуаtr фfiп эlчеriglidiг. Hokkaydo чэ Honsiintin
ýimalr miilayim, Honstiniin сэпчЬч, Kibfl, Sikoku subtropik,
ittikti аdаы- tropik iqlim zonasrndadrr. isfi чэ rЁtuЬtiп 9ох
olmasr СэпчЬi Yаропiуашп tropik ve subtTopik ауаlэtlэriпdэ
ildэ iki dаfэ mahsut (pltik, tэrэчэz) аldэ сtmэуэ imkan чеrir.
, QэrЬi Yаропiуашп iфimiпi KuTosio
isti сэrэуапr уччрldr,
ýilnal-prq sahili boyu Oyasio soyuq сэIэуаш kegir. _Yapon
adalaTr SaHt оkеашп qэrЬ hissэsiпdэ ушапап Иуl-чпlапп
hэтэkэt Ьtiqаmэti iizэriпdэ уеrlэgir. Вч isэ tаsэrгiifаt iiфп
хоgаgэlmаz ЙЬii hаdisэlэrlэ (sчпаmilэт) пэtiсэlэпir.
HidToqrafiya. Yaponiyada gaylrar qrsa u. Ф",
Вчпlаrdап эп bOytiyti Sinano gayrdrr (uzunluф З67 km),
gэmigilф.уаrаrlt
Qaylarrn эksэriууэti daý gaylarr olduýundan
i"yitaiт, Lakin йdrоепеrji mэпьэуi kimi va suvarmada istifаdэ
olunmasma gбтэ эhэmiууэflidiтlэr. Ilidroenerji potensialna
gtirэ НопsЁ Jaghq rауопч daha 9ох segilir. ýiTin su mэпЬф
kimi gбllэriп dэ аhэmiууэti vardш.
-
Тоrраq-ыtki аrtпуп. yapniyada zэif podzol va torflu
torpaqlar (Hokkaydo, Honsfiniin gimal ч9_qэrЬt1{]),_чопчr
*.i" (Hooitiono фцi1, qrтmи tоrраqlаr (Honsii,_Kibii чэ Si-
koku) yayrlrmgdrr. Bu torpaqlarda miixtэlif Ьitkilэr. Ьесэrilir,
ме9а iэrчэti хiisчsilэ еhэmiууэtlidir чэ бlkэ эrмisiпiп 2/3
ьissэsЫ эhаtэ edir. MegalaT эsаsэп daýhq этаzilаrdэ yayll-
шфlr. Hokkaydonun iупэуаrраqlr meplari аýас . emalr
sэпаувi iiФп йfihiim хаmmаl Ьаzаsrфг. Dtizэпliklаrdэ mа-
dani'landqift mбчсчddчr. yаропiуаш эhаtэ еdэп dmйlarin
faunasl mtпtэlif чэ zэпgiпdir. Yffksэk dэrасаdэ sапауеlэgmа,
gэhаrlэriП Ыiуiimэsi, tоrраq <<qrthф> эtrаf mffhitin girklэпmэsi
pToblemini уътаtпr$г. Опа gбrэ dэ yaponiya эtrаf miihitэ
iэЬiэti miihйza sistemi gтgiчэsiпdэ уапа9rпаýа 9ох meyllidir.
Otrrf mfrhitiп rktual рrоЬlеmlаri. Yapniya эtrаf miihi,
tina Ьigапэ qalmasa da, burada Ьezi хоррlrпэz ргоЬlеmlэт

325
bag чеriг: elektгik stansiyalarrnrn va ачtоmоЬillагiп havaya
Ьчтахdrф zэrагli tullantrlar пэtiсэsiпdэ atrnosferin 9iгНэпmэsi
чэ Ьчпчп hesabma эгаziуэ уаýап turgulu уаф9lаr; gбllэг чэ su
апЬаrlаппrп kimуэчi mаddэlэrlа giгklэпmэsi; mеgоlэгiп
qrrdmasr; balrq resurslarrndan intensiv Ьtifаdэ пэtiсэсiпdэ bu
ehfiyatlarln_rn azalmast; sэпауе mtаssЬэlэriпiп tullant arr
tэrэfiпdэп zэhэrlэпmig dапй mэЬчllаrmш iпsапlапп qida
rasionunda iglэdilmэsi чэ s.
2.Оlkапiп щsа in}igrf tarixi. Mfiasir idаrаоlцпmа siste-
шl. Yaponiya diiпуашп qэdim dбчlаtlэriпdап biridir, Eramrz-
dan эwэl II-I эsгlэrф Yapon adalarr СэпчЬ-ýэrqi Asiya ada-
1ап чэ Asiya mаtетikiпdэп dэпiz yolu ilэ miqrasiya еdэп tay-
fаlаr tэгаfiпdэп mэskчпlаgшфrr. Аdаlаrdа ilk mэskчпlаgшg
агаzi ýimali Kibfiniin mэЬrrldаr drlzэпliНэri оlmчgdчr.
Sопrаlаr mэýkчпlаýmа gimаl-gэrq Ьtiqаmэtiпdэ, tэdriсэп sahil
dfizапliнэri ahata edir. uzun mffddat sоsiаl-mаdэпi чэ
tаsеrrЁfа1 сэhэtdэп fэаl Ыilgэ бlkэпiп сэпчЬ-qэrЬi оlmчSчr.
VII эsrdе_ bu Ьбlgаdэ mэгkэzlэяmiл Yapon dбчlэti (Yamato)
у:!rаrш. Опчп ilk paytлt mffasir Osaka kбrfэziпiп ужш-
lфп9а idi. YI-IХ эsrlэrdа Yарпiуашп inkisafma qопýч Qin
чэ Коrеуа ilэ эlаqэlаri dэ mfihiim bsir etmigdir. ВaЬ К, 9in
mэdэпiууэtiпiп mfцtэlif еlоmепtlэтi mэhz Yaponiyaya hэЙп
d9wdэ gafiгildi. Маtегik dбчlэtlэri ilэ ticarэt-iqtbidi аlаqаlэгi
Kiisiiniin gimal, Honsiiniin сэпчЬ-qаrЬ rауопIапшп tэsЬrгfl-
fзtшп inkigafina sэЬЬ oldu. ТэqriЬп ХII аsrdэп Ьаglауаrаq,
Kanto, Nobi чэ s. sahil di2эпliklаriп fэаl mапimsэпilЙэsЙ
baglanrldr. Lakin )О( эsriп аwэllэriпэdэk бlkэпiп iqtisadi
potensiala malik эsаs hissэsi сапчьdа сэmlэgmigФ, tэýэrriifаt
mэrkэzi isэ Osaka ;эhэri idi.
. 1274+n ilda Qinin mопqоl hakimi Xubilay Yaponiyanr
zоЫ еtmэуэ сэhd gбstariT, lakin Ьчпа nail ola bilmir, l28l-ci
ildэ о, уепidэп bu mэqsаdlэ yiiriý hааrlауrr. 128l-ci ilф ХчЬi-
lay Коrеуа Ьоýаапа 10 min gэmi grкararaq, kбrрЁ ymatrnaq
уэ mюпq9l atl armrn Yарп adalarrn1 dilit glmя5mд 9аhFI.
Lakin qэflэtэп Ьаglауап tayfun bu пэhэпg оrdчпч dагmаdаSв

з26
еdir. Yарпiуапш tагiхiпdа bu llahi kiilэk - Kamikadze adr
almrgdlr,
Yарпiуапrп ачгораl аr tэтэfшdап kэqfi ХYI эsгiп
oгtalaTrna-tэsadiif edir. ТэqгiЬэп l00 il miiddэtiпф qarb mаdэ-
пiууэti, elm чэ texnikasrnrn Yaponiyaya daxil olmasr бlkэdэ,
хiЬчsilэ СэпчЬi Kiisiidэ yeni tэsэrriifаt qrrrqафпlп уаrапmаýr
va inНgafina sэЬЬ oldu, ОспэЬilэriп бlkауэ ахшrпа qadaýa
qoyulmbr Yaponiyanr uzun miiddat xaTici аlэmdэп tэсrid
оlчпmчg halda saxladr.
XIX эsriп axгlarrndan Yaponiya kapitalist inkigaf уо-
luna qэdэm qoyur. Yеrli yanacaq-xammal ehtiyatrndan mэh-
rum olan уафп iqtbadiyyatr ilk vaxtlar idxalatdaл tam as l
idi. xaTici-bazaTdan asilrlrq sэпауе miiэssisэlarinin dэnizsaыli
diizэпtiklэrdа mэrkэzlэgmэsiпэ sabэb oldu. Хаriсi xammal
mепЬэlэri чэ hааr rпэhsчl Ьаzаrlаппа Ьафrlц Yaponiyanr
xarici siуаsэtiпdэ dэyigiklik еtmэуэ mэсьчr etdi. Хх asrin
birinci уапsrпdа Yаропiуашп irticagr ekspansionist sфsэti
diiпуаЙ miixtэlif ёlkэlоri ilэ.iфsаdi эlаqаЬгiп inki;afina
чёпldilmэsi ilэ эчэz olundu. lqtisadi inki;afin паiliууэtlэri
bnu diinyanrn miihiim iqtisadi чэ siyasi mоrkэziпа pvirdi,
Biitiin тефопlаrlа foal miiпаsiЬаtlэr yaradan уароп hбkumati
qongu бlЙэlэrlа еlаqэlата iiýtfinliik verir, ýэrqi Asiyada hakim
saxlayr.
fоппаы" Yaponiya konstitusiyah mопаr-
xiyadrr. lkinci dflnya miihаriЬэsiпdэ tэslim olduqdan sопга
yiponiya Amerika ordusu Ыагtпdэп zэьt olunuT. Нэmiп vaxt
Yа}офаdа Ali haНmiyyat, mrittэГrqlэriп тааlф ila AmeTika
hэфi administrasiyasй mэхsчs idi. опчп чэzifэsi 61kэпi
dеmоkаtiklэgdiгmэk ve millatgilik fiпsiiгlэriпdэп azad еtmэk
idi. Вч prosesin gэrgiчаsiпdэ Yaponiyada Yeni Konstitusiya
iЕlэпildi чэ l947*i ilin mаушdа qЁwэуэ mindi. Konstitusiya
iilkэпiп tаriхiпdэ ilk dэfэ milli suverenlik va эsаs demokatik
azadLq рriпsiрlэriпi clan etdi, iimumsegki hiiququnu bsbih
etdi. DЫlэt idarэgliyinin asas konsepiyasr kimi hiiquqi dбчlэt
konsepsiyasr qэЬчl edildi. Dбvlэtgilik hiЩчqч bcriibsinda

327
 паdfu hal kimi konstitusiyamn 9-cu maddлi idi. Bu mаddауэ
gбга Yaponiya Ьеупэlхаlq mfiпаqigэlэriп hэlli ibulu kimi
mffhагiьаlаrdэп чэ hэr hansl <miihаriьэ чаsitэlэrьпэ malik
оlmаqdал <hэmigаliЬ рэhrчm edildi. Yaponiya dбчlэfiпiп
bagglsl imрrаtотdчг. Оlkэпiп ali qanunverici оrqап раг-
lamentdir. Konstitusiya qanunvcricilikda опа son dэrЬ mib-
Ъsпа sэlahiyyet чегmiфir. Lakin, inkiýaf etrnig эksэr бlkэlэrdа
olduф kimi, qanunvericilik tэgэЬЬiЬiiпdэ paTlament чэ h6-
kumэt araýlnda ЬгаЬэrlik mбчсчddчr. Konstitusiya уароп
imрrаtоrч statmunu mtiэууэп etrniФir. О, dбчlэtiп-чо iaiqrn
birliyЫn rэmzidir, опчп tovэlltd giinii (23 dеkаЬг) бlkэпiп
milli Ьауrаrш hesab оlчпчr.
. BЁtбvliiНa, Yaponiyada idaragilik foTmasl monaTxiya
сlеrпепtlэтi ilэ respublika цiпsiрlэriпiп formalagmasr чэ dёчiэt
institutlaTl fэаliууэtiпiп hэmаhэпgliуiпi ь9ш бdiг. konstifu-
siyaya gбrэ imрrаtоr xalqm аФпdап parlamenti 9афrа ЬiЬг,
a9aýr раlаhшп Ьчгакlmаsrш (уаlпи htikumэtin mоslэhэti ilэ)
9laд еdэ Ьilэr, Konstifusiyada, qапчпlаrdа, miiqачilаlэrdq
hбkчmэtiп qэrаrlаrrпdа dtizаliglэг eda Ьilэr. О, раrlаmепtiп
mэýlэhэti ilэ Ьа9 naziTi tayin edir, отdепlаrlэ tdtif edir, хаriсi
diplomatik пiimауэпdаlэгi qэьчl edir чэ bir slra disэr, хiiýчýilэ
tапIэпф funksiyalan уеriпэ yetiTir. lmрrаtога чегilап sэlаhiу-
yatlar formal xarakter dagryrr, gйnki, Ьчпlаrrп hэуаи keqiril-
цэsiпdэ опчп tэgэЬЬii vacib sауlrшr. ВеIаliНэ, imреЙtоr
dбчЫ hаkimiууэtiпiп mtivcudluф ila baýlr sаlаhiууэtlаrэ
malik deyil чэ о, dбvlat ýlэriпэ уаIшz bu iglаrэ сачаЬdЪЬ оhп
паzirlэт kabinetinin dэstэуi чэ mэslэhэti ila qап9а Ьilэr.
Mtiasir Yаропiуа tэЫ.Е&еsИik sаhэsiпdэ ABý-dan asrt
оldчфпdап siyasi mэhdчdiууэtэ malik бlkэdir. Qаrgйqh
аmэkdаglrq va tэhliikэsйПуiп tamin olunmast haqda- 19Ф-о
ildэ. imzalanmrq Аmеrikа-Yаропiуа mfiqачilэsiпэ эsаsэп, АВý
hэтЬi qiiwэlэri Yaponip arazisinф бz ЪэгЬi Ьаzаsrш yaTada
Ьilаг. Okinava adasmda АВý ilэ hэrЬi чэ siyasi ittifaq
Yaponiyanrn xarici siyasэtinin эsаsrru tagkil еdir. Bununla уа-

328
naýr о, digar diiчlэtlэrlэ slx эlаqэsахlауr чэ Ьупэlхаlq аlэm-
da siyasi rоlчпч ildэп-ilэ giiсlэпdirmэуэ gаhgr,
Yaponiyada yтli idаrаеtmэ sistemi 9ох уахц inКpf
etmigdir. Yerli hakimiyyat оrqапlаrr этаzilэri dахiliпdэ бzii-
пiiidатэ hiiququna malikdir чэ Ьэzi mflhtim mэsэlэlэr fizгэ
miistэqil qэrаr qэЬчl еdэ bilir. Раrlаmепt уегli hakimiyyatin
dэstауi olmadan уаlли kопkr* inzibati чаhidэ aid оlап qanun
qэЬчl еdэ Ьilmэz. Iмibati сэhэtdэп 46 prefektura va paytaxt
dаirэпi Ьirlэsdiгэп Yaponiya l0 iqtisadi rеgiопа Ыiltiпiir,
АzэrЬаусап Respublikasr ilэ diplomatik аlаqэlаr 7 sentyabr
1992+i ildэ уатаФlmrфг. Bakrda Yaponiya sэfirliуi fэаliууэt
gбstэriт.
Bcpalxalq рrоЬlсmlаr. Rusiya- Yaponiya mtiпаsiЬtlэ-
riпdэ <soyuqluq> Yаропiуапш бztiпiiц simal эrаzisi hesab
etdiyi KuTil adalarrna (iturup, Кчпаgir, ýikotan, Xabomai)
iddiasr пэtiсэsiпdэdir. Аdаlапп iimumi sаhэsi 296 min kv. km-
diT. San-Fransbko mfiqачilэsiпэ (l95l) gtirэ Yaponiya adab-
та qargr hflquq чэ iddiadan imtina etmigdir. Yaponiyada hвab
ediliT ki, Itчrчр, Кчпаgir, ýikoИn, Xabmai Kuril adalmrna
aid deyildir. Кчгil аdаlап 60 ildэп artrqdrr ki, эwэlсэ sabiq
SSRi, hааrdа isэ Rчsiуашп siyasi, iqtisadi va hэrЬi
skuktrгunun Ьiг hissэsidiг.
3. Ohdi va qаhаrlаr. Yaponiya aTxiplaqr аdаlатшш yerli
ahalisi аупlаr hesab оlчпчr. Аупlаr qэ.lim ýэтqi Asiya irqiпэ
aid edilir. IIэlэ qэdim zаmапlаrdа аупlат Коrеуаdап Yap-
niyaya gplmiý va etnik sэЬЬlэrа gбтэ Hokkaydoya srxrфnl-
mrglaT. Monqol-malay чэ gin-tunquz tiрlэriпiп ibttinliik tэgkil
etdiyi mtixtalif tayfalann пэtiсэsiпdэ nis-
Ьоtэп yekcins, biT-birina охgar yapon ctnosu fоrmаlаqшSш.
Наzrrdа уаропlаг бlka эhаIЬЫп 99lo-ni tagkil ediT,
diрrlэri kогеуаl аr (5Ф miп пэfэr), ginlilaT (300 miп nabT),
арlаrdш. Аупlагm sayr gox az, tэqriЬэп 20 miп паfэrdir.
Yaponiyanrn ada mбчqеуi iilkаdэ бzfiпfiп хiisчsiууэtlэri
чэ miirэkkэЬ dili, yaasr, mэпэчi dэуэrlэri ilэ fэrqlэпап, Ьпzэri
olmayan bir xalqrn fоrmаlаgmаsrпа sabeb olmu;dur. MЁasiT

з29
Yaponiyada qэгЬ паiliууэtlэri ilэ pTq mаdэпiууаti bzad tэqkil
etmir, эksiпа, Ьчпlаr аrаsшdа hэmаhэпglik mбvcudduT.
Yaponiyada 1920-ci ildэп Ьаglауаrаq, 5 ildэп biT
эhаliпiп siyahrya alrnmasr арапIш. Haarda ahalisinin sayrna
gtira (126,8 mlп. пэfф diinyada lO-cu уеrdэdir. Olkmin эhаlЬi
gox аgаф tэЬii artlrnla (bqribэn l fай) sасiууеlэпir. Оlkаdэ hэr
l(Ю0 пэfога 9,5 пэfаr dофlчr, 9 пэfаr бliir. Ailadэ l чэ уа 2
щаq daha sэсiууачi saylrr. Gэпс yagda оlапlапп azabnasl,
оrtа бmiiт miiddэtinin yiiksak olmasr gаrаitiпdэ бlkэdэ millatin
qocalmasr ргоsеsi stirэtlэ gediT. Yaponiyada оrtа бmiir
mйddэti kigilar iigiin 77, qаdшlаr фiiп 84,9 ildir. Bu gбstэriсiуэ
gбта diinyada Шdеrdiг.
Опч da qoyd edak ki, сэmiууэtiпiп qocalrnasr Yаропiуа
hбkumatini narahat еdэп ргоЬlеmlэтdэпdir.
Yaponiya ebn sabsindэ miiчэffэqiууэt qazanшg dбv-
lэtlэгdэпdir. ёlkэdэ sэmэrэti tэhsil sistemi mёvcuddur, savad-
sиlат yoxdrг. Yаропlал 9ох эmаksечэrdirlэr. OnlaT эtтаf mii-
hiЪ qayýl ila yanagma$ milli эпэпэуэ gevirmiýIor. (Koqap)-
эtrаf miiЫtin girklэпmэsi уаропlапп эп 9ох ehtiyat etdiyi
рrоЫеmэ gечгilmi9dir.
Yaponiyada baglrca diп sintoizm чэ buddizrndiT,
konfusigiliklэ yanaýl yapon millэtiпiп etjk-mэnevi simaslnm
formalagmaslna din Ыiyiik Ьsiг gбstэrmiqdir.
Yароп adalannda эhаli qеуri-ЬгаЬаr paylanш$rT. 0l-
kэ эhalisinin 8ff/o-i Ilonsii, 15 o/o-i Kiiýii чэ Sikokuda сэmlап-
miýdir. Оlkэпiп daxili dафq rауопlап ila чrЬапйаsiуашп sii-
rэtlэпdiуi dэnizsahili diDапliklэrdэ эhаliпiп srxhýr kэskiп fэrq-
lэпiг. Yaponiyantn canubu Ьэ gimala nishэtаn zaif mэskчп-
lаgшqdrr.
Yaponiyada эhаliпiп mэg$rliууаt strчktчгчпdа dэyi9ik_
lik sэпауеdап sonTakr tiрlэ sэсiууэlэпir. Веlэ Н, эmаk qabiliy-
уэtli эhаЦпiп 60 %-dan goxu хidmэt sаhэlэriпdэ, 2T/o-i еmа|-
edici sэпауеdэ galrgu. Aqrar sektorda iglэуэпlаriп (5,3 0/ф
miqdan gеtdikсэ azahr.

330
 Yaponiyada ahalinin Е0 %-i gаhоrlэrdа уа9ауr, Olkado
12 milyongu gаhэr чаrdш. tпkigаГ etnig digэr бikjbTda oldup
Иmi Yaponiyada da 9эhаr аqlоmегаsiуаlаrr fоrmаlарг. Bun-
lаrdап ап miihifuпiэri paytmt aqlomerasiyasl Keyxin (Tokio,
Iokoqama, Kavasaki чэ Tibu), Xansin (Osaka эпаfiпdа) чэ
TyukyediT (Naqoya ve onun peyk рhагtэri). Bu 3 аqlоmеrа-
siya vahid uгbanizasiyalagmrg sisteщ dtnyada an iTi Tokaydo
meqapolisini уаrаtшФц. МеqароЬdэ 70 miп kv, km sаhэdа
Xonsyiiniin сэпчЬ sаhillэri Ьоучпса 70 mlп. пэfэr va уа бlkэ
эhаlЬiпiп 56 7o_i yagayrr.
Меqароlisdэп kэпатdа, Kiisiiniin ;imalrnda daha bir iгi
gэhэr aqlomerasiyasl - KuИk0sfl- Fukuoka fогmаlаgmr9drr.
Olkэdэ ahalinin gаhэrlэrdэ сэmlэпmаsi prosesi davam edir.
Daxili miqrasiyamn Ьtiqаmэtlэri dэуigmigdiг. Otraf га-
уопlаrdап mэrkэzэ ahali ахtш sчЬчrЬапйаýiуапr gffсlэпdir-
miSir. Bu pToses Naqoya, Kobeda daha 9ох пэzэrэ 9аrрlr.
Yаропiуа рhэrlатi araslnda бlkапiп сэпчЬчпdа уеrlэу
miý Хirоsimа чэ Naqasaki xrlsusilэ segilir. Bu gэhэrlэr 1945-ci
il avqust ayrnda АВý tэrэfmdэп ЬmЬаrdmап edildi. YiИ min-
lаrlэ iпsашп бlffmii чэ gikэst obnasr ilэ пэtiсеlэпэп bu dэhgэtli
fасiэпiп Иэri уароп millэtiпiп yaddagrndan hala dэ
silinmami$iT.
Peytaxfun qlsr saciyymi" ТоНо бlkэпiп paytaxtr, iqtisa-
di, siyasi чэ mоdэпi hауаtп milli mэrkэzidir. ýэhэr Kanto dii-
zэnliyinin mtihiim hЬsэsiпi ahab edir va Sakit оkеашп Tokio
kбгfэzi sаhiliпdэ уегlэgiт. ТоНо diiпуашп эп sц эhаlЬi olan
gаhэridiг. ýэhаrdэ 26,5 mlп. эhаli уа9ауr. ýэhэriп эrаzЬiпdап
Таmmа, Sumida, ATavaka, Edoqana gауlагr ашт чэ dэпizэ
tбkiiliir. ТоКоdап gimalda чэ qэrЬdэ daýlar уеr!эgir. Meqap-
lЬdэ mбvsiimi musson kiilэHori ilэ sэсiууэlэпэп subtropik iq-
lim hakimdir. Tokio daýrdro bbii Ьlаkэt zonastndadш. ýэ_
hэriп эsаst l457-ci ildo qoyulmuýdur чэ miiаsir giirЁniýii uzun
diivr этziпф formalagmrфlT. Qэdim gэhэrlэг kimi Tokio da
Кбhпа чэ Yeni Ьsэdеп ihэtdir. PayИxtrn tarixi пtiчэsi
Nixonbasi rауопчdчr. lmрrаtогчп iqamatgah bu rауопdа-

ззl
drг. Рауtахhп gбгiiпtigfiпii goxsayh budda mаЬэdlатi (XИI-
XD( эsrlэr) Ьаzэуir. BuTada qэdim sintoist ziуаrэtgаhlатr
saxlanrlmrgdrT. Tokio qэdim gэrq mэdэпiууаti ilэ miiasiT
Avropa mэdэпiууэtiпiп qоччgdчф tэzаdlаr рhэгidir. MibiT
Tokio dtпуаdа iri maliyy+,investbiya чэ infolmasiya mэr-
kэziпэ gevTilmigdir. Вчrаdа арапсl уароп giтkэtlэriпiп idаrэ-
lэтiпiп 60 %-i, iri maliyya mэrkэdэri чэ s. уегlа9ir. Paytмtda
ali bhsil ocaqlart чэ elni-todqiqat institutlan goxdur. ýэhэr-
dэп аýrr чэ ekoloji саhаtdэп tэhliikэli miiэssisэlэriп uzaqlaý-
drr masl istiqamatindэ Ыiytik iglэr apanlrr. Tokio аqlоmеrа-
siyasmda аЕш sanaye mtiassisalэrinin уеrlэgdiуi mэrkэzlэг
Iokoqama, Kavasaki, Tiba, ltixara gэhэrlаridir.
4.0lka iqtisadiyyatnln ftmшпi saciyyasi ye aparrcr
sаhаlаri. Yaponiya уЁksэk inki5af etnig sэпауе dбvlatidir. lq-
tisadi inkigaГ sэчiууэsiпэ giirэ АВý чэ АFR{эп sonra diin-
yada figiincfr уеrdэdir. Diinya UDМ-пчп 9 %-i Yаропiуашп
рауmа diiýtir. UDM-un аdаmЬаgmа diigэп hэсrпiпэ giirэ Ya-
poniya АВý-ш gerida qoymuqdur. Yaponiyada sэпауе, tica-
rэt, banklмa пэzаrэt bir пе9а maliyya qruрчпчп эliпdэ саm-
lэпmigdir. Опlаr sэпауе konsernlari, kredit, xarici чэ daxili
tiсаrэt, пэqliууаt, xidmat sаhаlаriпdэ fэаliууэt gбstэrэп kоr-
porasiyalann daxil olduýu Ьirlэgmig gflсlЁ mаliууэ kapitalma
mаlikdiтlэт. Yароп mаliууэ qгчрlатl чэ sэпауе korporasiyalarl
dtпуашп ап iri girkеtlэгiпэ aid edilir.
Miiasir Yaponiya dfinya iqtisadiyyatrnda lidеrlаrdэп
Ьiri оlmаýа iddialdш.
Yaponiya <<iqtisadi mбсiizэsilmiп sэЬэЬlэri kimi
а9афdаkdап gбstаrmэk olaT:
- бlkэпiп tаriхi-mэdэпi inН;af xtisusiyyэtlaTi;
- mehdud faydalr sэгчэtlэr ;эrаitiпdэ istebalm sэrfэli,
elmtutumlu sаhэlэriпiп inkigaf etdirilmэsi;
- QaTb ёlkаlагiпdэп elmi lауihэlэriп, lisenziyalann чэ
texnologiyanrn almmast;
- фrЬi Ачrора inkigaf modelinin tаtЬiф;
- istebala ETT-nin siiтэtlэ tэtbiqi;

зз2
 - sэmаrэli уароп tehsil sistemi;
- ODM-da hаrЬi хэrсlэriп 9ох м olmast;
- tэsэrriifаtшdа kiqik istebal qruрlагшrп <<vahid эmэk
kollektivindэ> Ьirlэgrпаsi;
_ btebalda
9eviklik;
- уароп millotinin omakscvarliyi ve s,
Yaponiya II difurya miihаriЬsiпdэп sonTa бz iqtbadi чэ
sosial iпНgаfiш daha sэmэгэli model fizэгiпdа qчrmаýr йчаm
etdiriT. МiihаriЬэdэп sопга Yаропiуапm qБа miiddэt эrziпdэ
dirрlmаsiпdэ АВý-пrп rоlч Ьбуflk oldu. АВý-ш уаrdшr Ya-
poniyada maddi чэ mаliууэ ehtiyaflalma, hamginin elmi tэd-
qiqat iglэri арапlmаst чэ ycni texnologiya yaraФlmasrna laam
оlап vaxta qэпааt оlrшmаsша imkan yaratdl. Yaponiya
amelika idагаеtпа konsepiyasr, maTketinq, mэЬчIчп keyfiy-
уэti iizэriпdэ пэzаrэt, эmэk va kapital эmаkdаghýr пэzаф-
уэsiпi dэ idxal etdi. Eyni zamanda Ьчпlаr эпэпочi yapon
mаdэпiууэtiпэ, сэmiууэtdэ qargdrqlr miiпаsiЫlэriп xaTak-
tегiпа чэ istebala чуýчпlа9&пlФ.
Yароп iфsadiyyatrnrn inkiýafma diinyada <поч-
хаD)пlш гсаllа9dпlпаsr tаkan verdi. Bela siуаsэt ixracatm
gепiglапmэsЫ tamin etdi чэ бlkэ sэпауеsЫд mёhkаmlэп-
mэsiпа imkап чегdi. Вч рrоsеsdэ dбчlэtiп Tolu fэаl olrnugdur.
Mf,asir dtinya tоsэrriifаtlsЬtеmiпф Yaponiya <<Japan lпсоr-
роIаtеФ) - <Yaponiya KorpoTasiyal kimi gxlg edir. Вч, tilkэ
iqtbadiyyatrmn kоrрrаtiч xarakteTini bildiTir чэ mi|li mаrаq
ideyasrna эsаslавrr. Оlkэdэ tаsэгrtifаt mexanizrninin mahiyyati
kогроrаtiч fэЬfэ ilэ mflэууэп edilir ki, burada da kеуГrууаt,
qargrlrqlr tаsir, cavabdehlik чэ tэ9эЬЬfiskаrlrq эsаs dэуаrlэrdir.
Ikinci dtinya miihаriЬiпdэ ччrчlап ziyanlaT аrаdап
qaldrrldrqdan sопrа, Yaponiya tэsэгriifаtr фсlti iqtisadi iп-
kigaf mэrЫэsiпа qаdэm qoydu. flk чшflаr dбчlэtiп siуаsэti
аýш va Hmya sэпауеsiпi iBkigaf сtdirmэуе yбnaldi. Sоптаlаr
сImfutчmlч sаhэlэт: sэпауе robotlan btchsal, еlеktгоп ача-
danhý, cihaz чэ hesablarrи tехпikаsц пэqПууаt чаsitэlэri
istebah va s. inkigaf etdirildi. Eyni zamanda enerji чэ metal

333
tutumlu istetrsal mэhdчdlаgdшldt. Qabaqcrl elmi-texniki
паiliууэflэriп tэtЬiф бlkэпiп gЁclii sопауе bazasrmn yaradrlma-
sma sэЬэЬ oldu. Nэtiсэdэ, Yapniya taýarriifat fэаliууэtiпiп
miixtalif istiqamэtlэTi (elektron, rоЬоt texnikast, biotexnologi-
уа, qеуr!эпэпэчi energetika хашmаlшdап intensiv isfifada
olunmasr) tizrэ lider бlkaye gevrildi. Хidmэt sаhоlэтi чэ infor-
matikanrn Tolu aTtdr, hааrdа tDM-un 60%-i bu sektorlarm
payrna diigiir.
Оlkэdэ elmi-texniki potensial sflтэtlэ inkiqaf edir. Elnin
inkiяafina sэrf olunan vesaitэ gбrа dflnyada qabaqol mбчqе
tчfur. Yaponiya iqtisadiyyatrmn mflasiT рrаitэ uyýunlaqdml-
masrnda emaledici sanayenin ucuz i99i qflwэsi, alveri;li maliy-
уа imkanlart, istehlak bazaTl olan бlkэlэrэ kёФгйlmэsi miihflm
эhэmiууэt kэsЬ edir. Yaponiya sэпауеdап sonrakt inКgaf mar-
hэlэsiпdаdir.
Yаропiуапш iqtisadi чэ sosial inК9af tэстiiЬэsi yeni
sапауе dбчlэflэгiпiп уагапmаslпа, ýiпФ mtiasirlaýma ploses-
lэriпiп intensivlэýmesinэ, геgiопаl чэ bgari эhэmiууаtli digэт
пэtiсаlэтэ sэЬЬ oldu. Yаропiуапш tэсrЁЬэsi sosial-iqtisadi
modelin ktigiiriilmasinin miimktnlffyЁnti' a9kaTa glхагdt,
hэmgiпiп, эпэпэчi siйlizasiyanrn geniE inki;af potensialtm чэ
опdап Ьасапqlа istifadэni siibut etdi.
Bunlarla yanap Yароп iqtisadiyyatr diinya Ъazarl чэ
xarici tiсаrэtdэп gox asllrdш. Yарпiуапш diinya bazarrnda
nisbэbn zэif mбvqeyi опчпlа izah оlчпчr ki, опчп QэrЬi Av-
ropa modeli tэtЬiq еtmэk чэ Аwора lttifaqr kimi iqtbadi m+
kan уагаtmаq imkanl yoxduT. Yарпiуашп qongu dtiчlэtlэтlэ
mбh_kэm, эsаslапdшrlmrý iqtisadi эlаqэlэri yoxdur. Веlэ
эlаqэlэт ABý-Latm AmerikasbД-AfTika, Sakit okean hбчzэsi
чэ Karib dэпИ бlkоlэri ilo daha sэmэrэlidir. Nэhауэt, Yароп
iфsаdiууаtrш dipr inkigaf etmig бlkэlэrdап fэтqlэпdirэп bu-
rada Hgik sahibkarlrým ibtiin olmщldrr.
Gбstэrilэп аmillэr Yaponiyanrn diiпуашп bagtca iqt!
sadi mэrkэdаri sistemindэ m0vqeyini miiаууап еdiг чэ бlkэпiп

зз4
inkigf strategiyaslnrn, daxili чэ xaTici siyasэtinin эsаs istiqa-
mэtlэriпiп foTmalagmasrna Ьilачаsitэ bsiT edir.
Sonaye. Yaponiya АВý, QXR чэ QэrЬi Avropa ddчlэt-
lэri ilэ Ьirgэ diinya iqtisadiyyahnda арапсt mёчqе tutur. Diin-
уа sэпауе istehsalrnm 12%-i Yaponiyanrn рауrпа diigiiг.
Yapon sэпауеsiпiп struktufunda elrntutumlu sаhэlэг iistiinlfik
tэgkil ediT. Qabaqol texnologiyaya эsаslапап ап yeni sаhэlаr
inkigaf etdiriliT. Yapniya metal emalr ачаdапlrýц sэпауе
rоЬоtlагr, hesablama texnikast, mэigэt eloktronikasl, naqliyyat
чаsitэlэri (gэmi, avtomobil), s0ni lif, elektrik enerjbi istehsalr,
plad aridilmэsina gбгэ dffnyada qabaqol уеrlэri tutur.
Maddi istebal sаhэlэгiпdэ iggi qiiwэsiпiп 337г,i gаhЕr.
ЁПМ-чп 37 %*i sэпауепiп рауrпа dШiiт. Sэпауе mэhsчllаrrшп
dауэгiпа gбгэ Yaponiya АВý-а Еох уахrпlаgmrgdш. Оlkэ iqti-
sadiyyatrnda б iгi mаliууэ-sэпауo qrupu арапсr mбчqеуо
malikdiT. МtihаriЬэdэп эwэl бlkэdэ 9 dzaybaБu (<maliyya-
kompaniyarD hakim mбчqе tuturdu. ((Mibubisil), (MibuiD,
<Sumitomo>, <Fчуб>, <Sanvo, KDayiti-Kanqyё> maliyya
qruplarr dzaybatsularrn ardtc larr kimi inКgaf etrniglar.
Yaponiya sэпауеsiпiп farqli хflsчsiууаtlэгiпdэп biri dэ,
Kgik va orta miЬsisоlэгiп gox olrnastdrT, ОIkэdаki sanaye
mibsisalэrinin 9trlг.i опlагrп payrna diigiir.
Yaponiyanrn sэпауе qчrgаф аsаsэп eni 15-65 km
olrmqla 1500 kпr rпэsаfэdэ чzашr. Sakit оkеап sэпауе quTgaýr
adlanan bu эrмi gimаl-рrqdэ Капtо Tayonundan Sakit оkеап
saЫli Ьоучпса Naqoyayadak rrzanrr, оrаdап Kinki rayonunu
kэsiЬkеgir, Daxili Yapn dапИ sahili boyu Kiisiiniin ;imal-
qэrЬiпdэ Nаqаsаkiуэdэk davam edir. Bu qurgaq iilkэпiп
sosial-iqtisadi пiiчэsiпi tэgНl edir. Dэуэriпэ gбrа sэпауе mаh-
sulunun 857гi Ьч qчrýаЕп miiэssЬэlэriпdэ Ыehsal olunur.
CoSafi miivqeyinin alverigli оlrпаsц idxal olunan xammalrn чэ
hааr mэhsчlчп рауlапmаsurrп sanaye qчrgаýшdа mэrkэzlэ;-
mэsiпа sэЬЬ оlmчSчr.
Sanaye qчrgафпа 4 mЁhflm гауоп va уа qovgaq daxildir
ki, Ьчпlаr mfiаууэп iЬtiiпliiуэ mаlikdirlэr. Оhэmiууаfiпэ gбrа

зз5
birinci Tokio чэ lokoqama gэhэrlэri ila Ьirlikdэ Капtо sonaye
qovgaфdrr. Bu qovgaqda опlаrlа kigik gэhэгlаг dэ чаrdr.
Kantodan сэпчЬdа Naqoya sэпауе qоч9аф yerlagir, Ьчrауа
опdап artlq phar daxildiT. Qovgaqda mffasir sэпауе sаhэlэгi
ilэ yanagr эпэпэчi (toxuculuq, уфпti чэ s.) sаhэlэг dэ inКgf
etmigdir. Daxili Yapon dэпИпiп gэrq qurtaTacaýmda Kinki
sэпауе qov9aýt уеrlэgir. Qovgaýa Osaka, КоЬ, Kioto чэ
опlаrlа Hgik gэhаrlэr dmildir. Sэпауеsi miiхtэlif sаhэli olmasl
ilэ sасiууэlэпir. Qovgaqda metallurgiya, mаýrпqауlrmа, toxu-
culuq чэ kimya sэпауеsi хiЬчsilэ sеgiliг. Kinkiфn сэпчЬ-
qэтЬdэ ýimali Kiisii sэпауе qоч9аф уеrlэgiт. Оhаmiууеtiпэ
gбrэ sanayenin mаrkэzlэsdiуi rауопlаr аrаsrпdа dбrdffпсfr уеr-
dэdir. Опчп эrмisiпdэ digэг qovgqlarla mffqауЬоdэ iri рhэr-
lэг чэ sэпауе mэrkэzlэri yoxduT, ApaTro sаhэlэr meиllurgiya
чэ kimya sэпауеsi, yeyinti чэ mаgmqауrrmаdrr.
Umчmiууаtlэ, ёlkэdэ sэпауе istebalmrn эrаzi frzrо
mаrkаdаgmэ sэчiууэsi sаhэвi Yapniyanrn sаhэsi ilэ еупi olan
QэrЬi Аwора tilkэЫi iIэ mчqауisэdэ 9ох уflksэkdir.
Епецеti}а. Iqtisadiyyatrnm yiiksak inki9afr dбчrffпdа
sэпауеsi idxal оlчпап уапасаq, ilk пбчЬdэ пеft чэ neft mэh-
sullaTr istehlak edir. Olkada energetika ehtiyatr оЬпаdrфпdап
(az miqdaTda das kбmfir istisna olmaqla) enerji dацусilапruп
9Фl-dэп 9oxu idxal olunur (neft, bbii qaz, kбmfir, чrап).
Enerji balansrnda neftin payl 50 7о-dэп gохdчr. Atom
епеjisiпdэп Ьtifаdэ sflrэtlэ аrttr. Оlkэф btellsal olunan elek-
trik епеrjЬiпiп l/3 hissasi АЕS-пш рауmа dflgiir. Rеаktоrlапп
sayt va АЕS-шп gffсiiпэ gбгэ Yaponiya АВý чэ Fransadan
sonra diinyada ,flфпсff уеrdэdir. IBS ilэ yanagr AES бlkэпiп
energetika sistemindo эsаs yflkЁ tamin edir. DаЁ 9aylarr iiz+.
riпdэ qчrчImчý SES-nm enerji istebalnda рау сэmi lШlгdir.
Bu stansiyalar эsаsэп Markazi Xonsyiiniin dафq rауопlаппdа
уеrlэgir.
Digэr бlkэlэrэ пisЬэtэп Yаропiуаdа geotermal stansi
уаlаr daha gохdчr (Ёmчmi btebal giicЁ 530 miп kVt.). Ekoloji

336
сэhэtdэп tэmiz уепi geotermal stansiyalarrn miihafiza olunan
tэЬii эrаzilэrdэ inpasrna xiisusi fiHT verilir,
Sэпауе istebahnda qаrа mеtаllчцiул apaTtct rоl
оупауlт. О, errergetika чэ materialtutumlu sаhаlэrlэ kompleks
bgkil еdаrэk, ytiksэk istebal чэ ixTacat poterrsiallnr saxlayan
уеgапо sаhэdir. МfihаriЬаdэп sоша qabaqcrl texnologiya
эsаsшdа уаrаd ап mейtlчrgiуа zavodlaTr 70-ci illэrdап sопrа
уепidэп miiasiTlэsdidldi. Haarda Yaponiya metallurgiya mэr-
kэdэri diilryada эп giiclti чэ qabaqcrllar slrasrndadrr. Вчпlаr-
dan ап bбyiiyii Fчkчуаmа рhэriпdэdir (ildэ 16 rnln. ton polad
btehsal). 9Ф ha sahani эhаtэ edan tam dбчriууэli kombinat
Daxili Yapon dапiziпdэ insa edilmiýdiT. Таm dбчriууэli digэr
iri kombinatlar Midzusima, Kasima, Kimiкu, Kanaqa-
vadadrг. Qara metallurgiyanm ауп-аугl mэrkэzlэrdэ deyil, ki
sэпауе rayonlarlnda уиlаgdirilrпэsi sэсiууэчidir. Bunlardan эп
kбhпэsi KibB adastmn gimalmda Kitahiýiidih. Yeni rауопlаг
Daxili Yapon dэпИ sаhiliпdэ уегlа9mi9 ТоНо, Osaka atrafin-
dаdrг. Вч rауопlаrdап bagqa Hokkaydonun сэпчЬчпdа
Мчrогапdа metallurgiya kombinatr fэаliууэt gбstэтiт. Qara
metallurgiya miiэssЬэlэriпiп hamвr idxal оlчпап хаmmаl чэ
yanacaqla iglэуiт. Опа giirэ dэ kombinatlarrn Ьбуiik эks+
riууэti iri ротtlапп умrпhфпdа уеrlэgiт. Yaponiya diinyada
polad чэ pTokat ixTacatglst оlаrаq qalr.
Olvan mеИЦчrgiуа бz эhэmiууэfiпi sахlауr. Bu sаhэ-
пiп zavodlarl idxal оlчпап хаmmаlа эsаslапап lпаgmqаугmа
mfiэssisаlэтiпiп yerlagdiyr sэпауе qчrgафпrп iri mэrkэz-
lэгiпdэdir. Bazi iri miЬsЫаr elvan metallurgiyamn kбhпэ
mэrkэdэriпdэ ýiixama, Ktati чэ Asio) уеrlэgiг чэ yerli filйin
ешиlrпа эsаslашr. Оlчап metal filИэгЫп (xibusilэ alunifin)
ernah zаmаш nrllantrlar бlkэпiп dэпiz sahiltaTini girklэndirdiyi
iiФn опчп istebalr 9ох azalrmgdr, bаzi mffэssisэlаr Ьа digэr
бlkэlэrа k69triilmii9diir.
Кimуr sопауеsi, Neft emalr va kimya sэпаусsi mffэssis+
laTinin эksariyyati Sakit okean sahili mэrkаzlотdэ сэmlэпmiq-
diг. Bu ciir zачоdlапп goxu ТоНо аqlоmеrаýИsmdафг. Bir

зз7
9ох ifi neft-Kmya kombinatlaTr miihiim sэпауе mэrkэzlэгiпiп
эtrаfiпdа уеrlаgmаklэ, metalluTgiya zavodlan чэ elektгik
sИпфаlап ilэ Ьirlikdэ mctallurgiya kоmрlеkslэriпi уата&rlаr.
Tokiodan 9imа1-9эrqdэ (KasimD), Osaka rayonunda <Х-
medzb> чэ s. kоmрlеkslэr fоrmаlаsmrФlr.
Kimya sэпауеsiпiп diрг iгi mаIkэzlэгi СэпuЬi чэ Мэr-
kazi Yaponiyada - Yokkaiti (Naqoya rayonu), Horrsiinffn
сэпчЬчпdа Ube va Тоkчуаmаdr. Yаропiуапш kimya
sэпауеsi neft-kimya mоЬчllап iizrэ ixtbaslagmrфrT. Olkada
sintetik mаtегiаllаr, siЫ lЦ plastik kiifla haarlanmast daha
gox inkigaf etmiФiT. Вiоkimуашп (mtiаliсэ pTeparatlaTr,
чitаmiпlэr чэ s.) inК;aflna xffsusi flkiT verilir.
Yaponiya sепауеsiпiп пiiчэsiпi mаgпqаршrа tэgkil
edir. ВеупэIхаlq miqyasda ixtisaslagmaya malik sаhэlэri - daz-
gаhqауцmа чэ cihazqayrrma, elektron чэ elektTotexnika
maýrnqaylmвý, dэqiq чэ optik cihazlaT istehsalr, avtomobil-
qаиппа, чэ gэmiqауlгmаdlr. Yaponiyada шаýшqауrm:l эýа-
sэп elmfutumlu olmaqla, ixtbaslr kadTlma чэ ЕТТ-уо asas-
lашr, Вч ýаhэdа sonaye robotlarr istebalr saciyyэvidir, biT iqgi
уэ diipn robot iýtebahnln sayrna gёrэ бlkэ diinyada birinci
уеrdэdir. KToyota>, <<Nissan> ачtоmоЬillэгi dtiпуашп hэr
уеriпdэ mэghчгdчr. Minik aйomobili istehsalma gбrэ dfln-
yada ikinci уеrdэdir (ilф l0 mln. эdэd). АйоmоЬil btehsalr
mйssisэlэriпiп АВý, Bбyiik ВгiИпiуа, Almaniya чэ digэr
ёlkаlэrdэ filiallan vaTdr. ДчtоmоЬilqаутmапtn mflhiim mэr_
kэzi Toyota ýaqoya rауопч), Хiгоsimа чэ Ксцiп aqto-
mеrаsiуаsшrп Ьir srа ;эhlаridir.
Gеmiqауrmа mfiэssЬаlэтi аsаsэп iri port рhэrlэriпФ
уеrlэgir (Iokaqama, КоЬ, Naqasaki). Оmчmiууэtlэ, Yaponi-
yada mаýlпqауrmашп inkigaf strategiyaýl iпfоппаsiуа, mа9ш
чэ mехапizrпlэr, rabib kimi miiaýir iýtebal kоmропспtlаrЫ
аhаtэ еdэп уiiksэk kеуfiууэtli sintezэ аsаslашг. Bu sаhэdэ
аhэmiууоtiпэ gбгэ yeni texnika чэ texnologiyamn Ьtifаdэ qor-
giчаsiпdэп kэпаrа gIxan istebsal sbtemi уаrаdrlг. Istebalatda
iggi qiiwэsina еhфасr оlmауап сэmiууаtэ kegid Ьа9lашr.

338
Fаhlэsiz zavodlaT yarad masl Yaponiya sэпауеsiпdэ tezliklэ
tэtЬiq еdilэсэkdir. Bu isa iqtisadi чэ sosial strчktчrчп эsаslr
gэkildэ dэуigmэsiпэ sэЬЬ olacaqdr.
Yfingiil sапауе iiz эwэlki эhаmiууэtiпi saxlayrr, Osas
sаhаlэri toxuculuq, аýас еmаh чэ yeyintidir. Опэпэчi уароп
mallaTr (milli geyim чэ ауаqqаЬц gэtir, oyuncaq, ev э9уаlап чэ
s.) istehsah sасiууэчidir, Yffпgfil sэпауе hэm уегli, hэm dэ idxal
оlчпап хаmmаlа эsаslашr. osasan daxili Ьаzапп tэlаьаtlпt
бdэуir. YtingiiLl sэпауе miiаssЬэlаri tilkэпiп hат уеriпdэ
уауilшrýdш.
Kand tшапflfаh. Otkэпiп ЁDМ-пчп 2%-i аqrат sekto-
run рауmа diigiiT. Iqtisadi fэаl эhаlЫп 77o-i kэпd tэsэrгii-
fatrnda galrglr. OTta kэпdli tэsогriifаtlаrr iiýtflnliik tэqКl еdiг,
buna gбrэ dэ aqrar sektor yiiksэk intensivliyi ilэ fэrфэпir. Bib
kigilik tbtiinliik tэgКl edir. Оlkэ этаzЬiпiп 147o-.i Ьесэгilir,
lakin эгzаq mэЬчllаrша olan tэlэЬаtш 70%-i уегli istebal
hesabma бdэпiliт. Оlkэпiп kэпd tэsэrrfrfаh эrzаq mаЬчIlап
istehsalr istiqamэtlidiT, Bazi пбч mэhsчllага (фtik, рmчrИ,
balrq чэ balrq mэЬчllап, qug эti, donuz oti, mеучэ) yerli
talabat tam iidaniliT. yеm чэ texniki bitkilar idxal olunur.
Оmtээ strukturu kond tэsэпiifаhшп уеrlа9mэ xiisusiyyэtini
miiэууэп ediT:
-aqrar istebal iri аqlоmеrаsiуаlаrm уаrаrlr zonalannda
mэrkэzlэgmiфir;
- эtrаf kэпd tаýэrrffаfu гауопlаппdа эпэпачi, bu va уа
dipr mabul iizTa ixtbasla;mц sаhаlэr tistiinltik tэgНl odir.
Yapniya difuryada galtik btebal ефп miihiim
бlkэlэгdап saylhr. Qэltik Xokkaydo adaslndan сэпчЬdа,
бlkэпiп hэr уеriпdэ Ьесэriliт. Эhаliпiп эrzаq tэmiпаtrпdа
рltikdэп sоша tэIачэz bitНlэri (kartof, paxlalilar) 9ох
эhэmiууэtlidir чэ бlkэпiп hэr уеriпdэ Ьесэrilir, Buýda okinlari
dэ genip yaylmrgdrr. ýimal rауопlаппdа аrра Ьесэrilir. Sitrus
чэ digэт mсучэlэг у*ýdiгilir. TexniН bitkilarin xiisusi gakbi
azdr. Вчпlаrdап пisЫэп genig уау,Iаш tiitiin, katan, kаýи
istebalr Ёgiiл lifli Ьitkilэr,9ау чэ s.-dir.

339
 Olkэdэ bbii imkапtш obdrgrndan heyvandarlrq genig
miqyasda inki;af еtmэmigdir. Donuzguluq va qugguluq Sakit
okean sэпауе qtrr9аЁшп iri рhэтэtrаfi zопаlаппdа daha ymgl
inkigaf etmi9dir.
Yаропlапп hэуаfiпdа balrq чэ digэr dэпiz mэhsчl-
lаппdап istifadэ miih,Ёm гоl оупауr Olkэ balrq ovuna gётэ
diinyada birinci уеrdэdir. Bahq btehlalomn аdаmЬарпа diigan
miqdanna gбrэ dэ (ildэ 60-70 kф Yapniya diiпyada liderdir.
Baltqgiltq tэsаrrtifаtr бlkэпiп daxili rауопlаппй girin sчlагdа,
dэnizsahili dayaz чэ dтin sularda inНgaf etrni9dir. Yaponiya
hэm da balrqlann ktirii tOkmэsi, mirvari ilЬй Ьlэпilmэsi
mэqsэdilэ аkчагiчm yaradrlmasl texnologiyasrna gбrэ dэ
diinyada Ьiriпсi уеrdэdir.
Naqliyyat ча хагiсi tiсrгаt Yарпiуашп iqtisadiyya-
tmdakr паiПууэtlаr пэqliууаuп iпHgafi ilэ ЬафФг. NэqIiууа^
trn texniE bazasr уiiksэk sэчiууаdэdir. Dжili sч чэ Ьоrч naq-
liyyatl istisna olmaqla, бlkэdэ пэqliууаfiп Ыitfin пбчlаri 9ох
yaxgr inНgaf etmigdir.
Daxili yiikdagrпBlarda sahilboyu gэmigiliyi, sопrа Ьа
avtomobi!, 6[зmirуоl naqliyyah Ыiyiik rоl oynayr. Daxili
sэrпigiп da9rmalarda dэmфоl пэqlilуаtr liderdir. XaTici yuk
чэ sэrпigiп dagrmalarr dэпй va hava пэqliууаП ilэ tэmiп editir.
Yaponiyada уiiksэk texniki sэчiууэ чэ idагаеtmэ sisфmi
ilэ segilan inkigaf etnig dэmiryоl gэЬэkэsi (uz. 30 min km)
чаrфr. Вчrаdа elektron-hвablama чэ informasiya texnikasr
tatbiq edilmiфir. Yaponiyada паdiг yiiksэk stirэtli Sinkansen
sчргеksрrеslэгi faaliyyet gбstэгir. ТоНо чэ Osakant эlаqэ-
lапdirэп ilk xatt l964-cii ildэ istifаdэуэ veгilmigdir. t996*r ilda
saatda 300 km mэsаfэ qэt еdэп yeni tip suprekspTcs Sinkan-
sеп istifаdэуэ verildi. Haarda tilkэпiп эksэr чаqаr rауопIатmа
sчреrеksрrеýlэгiп hэгэkэti iiфп dэmфоl хэtlэri pНInigdir.
Sэпауе mэrkэzlэгiпi dэпiz роrtlаrr ilэ ЬirlэФirап эsаs
magistгallar еlеktriНэgdirilmigdiг. Yapon dэmiтуоllапшп
konfiqurasiyasr miiгэkkэЬdir. Lakin texniki vэziyyati dаmir-
уоllапшп yiiksak dagma qabiliyyэtini tэmiп edir. IIaaTda бl-
з40
kэпiп 4 bбyiik adasl kбrрii чэ tчпеllэт sbtemi чаsiьsilэ dэmiг-
yol чэ avtomobil magistTallarr ila bir-birila miintozэm эlаqэ
saxlaytг.
Honsii va llokkaydo arasrnda diinyada эп uarn (Sey-
kan> tuneli (53,9 km) l988-ci ildэ istifаdэуэ verildi. Tunelin 23
kn-i l00 mеtr dэriпliуiпdэ sч аltrпdаdш. Honsй чэ Sikoku
adalan aTaslnda Seto o-xasi avtomobil kбrpiisii dэ hэmiп il
inga edilmigdir. [lonsfi чэ Kibii аdаlапш Капmоп tuncli
Ьirlэ;diгir (l 942-ci ilda aglшgdrT).
Yaponiyada avtomobil naqliyyafi da inkigaf etmigdir.
Avtomobil уоllаrшп iimumi чzчпlфч 1,2 mlп. km-diг (Ьчпчп
5 miп km-i уiiksэk siiгэflidiг), Avtomobil уоllапшп srxlrфna
gбrэ Yaponiya diinyada dёrdlincil уеrdэdir. Avtomobil parkrna
gбrа isэ ABýdan geTi qalrr. Osas avtomobil magistrallarr
dэmir yollarrna pralel gakilmigdir.
Yaponiya dэпiz tiсаrэt dопапmаsmа gбrэ inkigaf etmig
dtiчlэtdir. Yapon dопапmаsrпrп tэгkiЬiпdо эп iri tапkеrlэг,
Гrl2, kбmiir, пауе qаz da;ryan gэmilэr, liхtстlэr vaTdrг.
Olkэпiп пэqliууаt sisteminф dэпiz portlarl miihiim Tol
оупауш. Dэnizsahili (kabota) чэ Ьеупэlхаlq dagrпralmda
dэпiz пэqliууаtr ibfiin mёчqе tutur. Оlkэdэ miпdэп аrtц port
чагdrr, опlатdап l9-u ЬеупэIхаlq эhэmiууэtlidir, Ьчпlапп da
7-si diinya роrtlап kateqoriyasrM sаlшrш9drг (yiik dбwiyyasi
ildэ 50 mlп. ton). Bu рогtlаr 3 port kompleksi эmэlэ gэtirmig-
lэr. On biiyiiyii Tokio ktirfэzi sahilinф уеrlэgmig Keyxindir.
Kompleksin tэгkiЬiпdэ 4 pTt vaTdг. Tokio kоmрlеksdэ
markazi mбчqе tчtчг. lkincisi, Daxili Yapon dэпiziпi Osaka
kбrfazi ilэ Ьirlэgdirэп Akasi Ьоýаа sahilindэ уеrlэgmig Xanqin
poTt kompleksidir. Bu kоmрlеksэ Osaka va КоЬе роrtlагl
daxildir. tqiiпсй port komplelci TokaydlT. Ise kёrfэziпiп
sаhiliпdэ уегlэ9ir. Kompleksda Naqoya xtisusilэ se9iliг.
Yaponiya hava пэqliууаhпrп inki;af sэчiууэsiпа gбтэ
diinyada qabaqиl уеrlэrdап ЬirЫ tutur. Оп iri Ьеупэlхаlq
hava limanlart Tokio чэ Osakada уеrlолiг. Osaka уашпlr$пdа

34l
ultramtasir tэууаrэ limаш mtxtэlif пбч yf* чэ sэгпigiп
tэууатэlаri qahrl еtrrэk imkашпа malikdir. Вч liman Osaka
kt rЁzinda siЫ adada sаhшшýфr.
Xarici ticarat. Yaponiya diinyanm эп gcrig xarici tiсатэt
эlаqэlэriпа malik dбчlэtlэгiпфпdir. О, Ьеупэlхаlq эmэk Ъбlgiь
siiпdэ fэаl iqtirak еdiг. Xarici tiсаrэt бlkэпiп iqtbadi inkiga-
fшdа mfihffm гоl оупауr. Хагiсi iqtbadi эlаqаlаrdэ iilkanin
mбvqeyini mёhkэmlэпdirэп asas чаsitэ kapital iхrаq&I.
Yaponiya investisiyasr 1яmmаl бlkоlэгiпiп hasilat sэпауеsiпа,
Ьm da iqtbadi mаrkаdэriп emaledici sэпауеsi чэ infTastruktu-
rцпа yбnaldikni9dir. Yaponiyanrn xarici iqtisadi fэаliууэti
Asiya-ýakit оkеап regionunda daha intensivdir. Yaponiya bu
геgiопdа Asiya-Sakit okean iqtbadi эmэkйglrфпш (ASIO)
уаrаdrlmаsшdа tэgэЬЬffskаrlатdап biridiT. ASIa бkэlэri
агаsrпdа (tэýkilatm 2l iizvft vardrT) 2020-ci ilэdэk azad ticarat
чэ kapital qoyulugu zоlиsшп yarad masr haqda DeНaTasiya
iдa!апmrgdlr. Uzv dбчlэtlэri dflnya UDM-un 5Фlо-пi чеrir чэ
diinya эhаlЬiпiп Ф Yo-i опlшm payrna dЁgtiг.
Yаропiуашп xarici iqtbadi эtаqаlатiпdэ bynalxalq
ticarat oz miihlim эhаmiурtiпi saxlamrgdrr. Оwаllэr Yaponiya
idxalatrnda baýIrca rol хаmmаl чэ yanacaq (б0-70 7ф idisэ,
sonralax iqtisadiyyafindakl struktuT dэyigikliНar пэtiсаsiпdэ
sэпауепiп elmtuturnlu sаhэlэriп inkigafina убпэldilmэsi bu
gбstaricini 257г,э endiTdi. idxalatda mineral yanacaq чэ
хаmmаl miihiim уеr tчtчг. Оlkэ dэmir filizi, nikel, mЬ, neft,
aliiminiuщ qчrgч$чп, sinkin dеmэk оlаr ki, hаmr5ц1 id;Д 915,
da, idxalatda Ьчпlаrш payr gеtdikсэ azalrr чэ hааr mаЬчllат
isa (хffsчsэп mарпqаугmа) 9охаlш. Аwор ёlkаlэгi чэ АВý-
dan mа9п чэ avadanhq, Asiya бlkаlаriпdэп mэigэt elektTik
cihazlarr, toxrrculuq mаtlап idxalr шtшфш. Idxalannrn 157о_
пi агzаq mэЬчllап (эt, buýda, tэrэчоz, meyvo va s.) tэ9kil edir.
Sэпауепiп Ьir slra sаhэlэri iхrасаt istiqamэtlidir. АИо-
mobil, sэпауе ачаdапhф, gохiglэпэп istehlak mаllаrr, metal,
kimya mэЬчllап iшac оlчпчт. Хаriсi fiсаrэt dбчriууэsiпiп

342
hасmiпэ gtirэ Yaponiya diinyada qabaqcll уетlэrdэп birini tu-
tчr. Yaponiya эsЬsэп СепчЬýагqi Asiya dбчlэtlаri, АВý, Ai
iilkэlэтi, Qiпlэ fiсаrаt аlаqэlэri saxlamaqla yanagr, hamginin
хаriсi tilkэlэrlэ mэdэпiууэt, elm, tэhsil чэ digэr istiqаmаtlэrdэ
эlаqэlэriпi gепiglэпdirir,
DахШ fацlаr va Tegional siyasat. Yaponiyada regional
fэrqlат hэm tэЬii+оýrаfi amillaT, hаm dэ iqtisadi sэЬеЬlаrdэп
asrlr olaTaq fоrmаlа9шgdrr. Yaponiya btehsalm erazi izre
ьmэгkiИэgmэsiпiп 9ох yf*sak sэчiууэsi ila sФilir. Оlkэdэ iki
эsаs Ьбlgэ (<<mэrkэа> va <эtrаf>) fэrqlэпir, <Мэrkэа> Tokiyo-
dan Honsiiniin сэпчЬ sаhillэriпi, Sikoku чэ
Kiisiiniin 9imal sahillarini аhаtэ edir, Sakit okean qчг9аS
adlandrnlan bu btilga бlkэ эrаzЬЫп U3-ni tэgkil edir.
KOtraf> rауопlаrа Honsiiniin gimal-garqi чэ qэrЬ sa-
tlitdз pif цзпimsэпilпig ауаlэtlат, hэmgiпiп Hokkaydo чэ Сэ-
nubi Yaponiya-Sikoku, Kiisiiniin сэпчЬч чэ Rffkii adasl aid
edilir.
Yaponiyada эпапэчi оlаrаq l0 iqtbadi rауоп aylrrrlar
(gimaldan-canuba doffu). RayonlaT рrеfеktчrаlапп sэrhаd-
dina giira ayrrlrr: Ьчпlаг llokkaydo, Toxoku, Kanto, Tokay,
XokuTiku, Kinki, Tiiqoku, Sikoku, Ktisii чэ Okinavadlr.
Kanto, Kinki, Tokay уЁksэk inkigaf etniфil;
Xokuriku, TЁqoku, Toxoku чэ Kibii оrИ inkigaf sэйууэsiпэ
mafikdir; HoКaydo, Sikoku чэ Okinava йЬЬп zэif inkigaf
etmig гауопIаг&r.
Оп iqtbadi rефопdап altrslmn эrаzisi Иm чэ уа qismэп
SaKt okean quTp$ndadlr. Вчпlагdап dбrdii daha аhэmiу-
уэtlidir.
Оhэmiууэtiпа gбтэ Kanto regionu Tokio чэ lokaqama
рhэrlэri ilэ Ьirlikdэ бlkanin 0DM-nun 45Угпi veTiT. Burada
sanayenin biitfrn sаhэlтi inНsaf etmbdir. Kanto hэm do
бlkапiп mfrhiim kand tтэгrаfаtr rayonudur. О, qэгЬdэ Tokay
rауопч i!э qочвýчr. Tokay rауопчпчп niivasini Naqoya рhэri
tэ9kil ediT. Эwэllэr toxuculuq чэ fшfоr sэпауеsi ilэ mэgфl

143
olan bu rayonda sопrаlаr qara mеИllчгgiуа, neft-kimya чэ
digэг sahalar inkipf etdirildi. Нааrdа rауоп elektron, avto-
mobil, aviasiya sэпауеsi чэ digэr уепi sаhэlт iizrэ ixtisaslagг.
Nаqоуашп pyk gаhэгi оlал Toyotada ап iri avtomobil
zavodu уеrlэgir. Мiiэssisэф istebal оlчпап (?ToyoиD av-
tоmоЬillэгiпi diinyanrn эksэт бlkэlэгiпiп mафstrаllагrпdа gбr-
mэk оlаг. Tokay rауопчпdа kэпd tлэrrftfаtr inkigaf etmigdir.
lse kбrfэzi isэ Yаропiуашп mirvari чэtэрsiпiп mfihiim
mэтkэzidir.
Tokay rауопчпdап qэгЬdэ Kinki rayonu yerlaqir.
Osaka, КоЬ, Kioto ve onlarla Hgik рhэг bu rауопа daxildiт.
Rауопчп sanaye sаhэlоri miiхtэlifliуiпэ gбrэ segiliг: metal-
lчrфуа va mаýшqауrппq kimya vo toxuculuq, yeyinti чэ saxsl
qаЫаr istebalr inkigf etdirilmigdir. Вчrаdа kэпd tаsэrгiifаtl
miixЫif istiqamatlidir. Qэltik, tэrачэz, meyva yeti$iTilir,
bahqgllфa чэ siini mirvari уеtigdirmэklэ mogýul olunur.
Tokaydo meqapolisindэn kэпаidа Tyfiqoku Tayonu
уеrlэgir. Rayon Dжili Yapon dэпiziпiп gimal sahillэrini эhаtэ
edir. АЕrг sэпауепiп Ьафса mтkаdэriпdэп olan bu rауопdа
iri meиllurgiya mэrkэzlэгi, рmiqауlrmа tэrsапэlэri vaTdrT.
Rауопчп iгi sэпауе qovgaqlarr XiTosima чэ Кчrе gэhэrlаridiт,
dжili этаzilэrdэ gэltilq tiziinц sitrus bitkilari Ьесэrilir.
Sakit okean qчrgаýmа aid еdilэп KyiisyЁ va Sikoku
аdаlаппm 9imal hЬsэlэriпФ digэr rауопlатlа mfrqayisaФ iri
gаhоr чэ sэпауе mэгkэzlэтi уохdчr. Burada kбmiiT, mеиllчr_
giya, kimya, yeЯnti чэ паflпqауrmа sэпауе sйэlэri vardrr.
Son zаmапlаr еlmtчtчmlч sаhэlэr (xfiýusilэ уапmkеgiriсilэт
btebalr) inkiqaf etdfuilir. Sakit okean qчrgаýrшп sэrhэdlэri
сапчЬа (Sikoku va Kiisfl adalarrna) va ;imala (Hokkaydo
adastna) dоýrч irэlilэуir.
Веlэliklэ, Yaponiyada rcgional рrоЬlеmlэr bu va уа
digэr dэгэсэdэ aga$da gбsьrilэпlэIlэ izah оlчпчr:

зц
 -
эhаliпiп чэ btehýalm 9ох уiiksэk tэmэrkiizlэgmэsi
(Yapon meqapolbi чэ уа Мэrkэzi-Sаkit okean qчтgаýrшп 3
metropoliteB aTeah gагgiчэsiпdа);
- gimal rауопlаrшrп zaif inkisaf eкnasi (Hokkaydo,
Toxoku).
Вчпч пэzэrэ alaraq, Yapniya hбkчmэti hэlэ l950<i
ЬуаИ kеqirmэуэ Ьаglаmrgdг.
illэrdап rcgional siуаsэt sbterni
Нбkчmэt бlkэпiп rеgiопlаппш tarazlt inkiýafl mэqsэdilэ
ardrcrl olaTaq qапчпlаг va regional sэviyyali dбvlat sэпэdlэri
qэЬчl efinigdir. l962-ci ildan baglayaraq rефопаl xarakterli
bdbirlaTin mаliууэlэ9dirilrпэsiпdэ diiчlэt baglrca rol оупауш.
Regional siyasэtin hayaИ kegiritnэsinin mtiхtэlif ffsullmrndan
Ьtifаdэ ediliT, Ьчпlагdап эп miihiir эгi аqафdаkrlагdш:
- уеrli hаНmiууэt отqапlаппа daha mЁhiim istehsal
оЬуеktlэri чэ sosial infrastruktur (ilk пбчЬаdа уоllаr va
portlar) tikililэгi фiiп mэrkэzi hаkimiууэt tаrэfiпdэп mаliууэ
yardmt;
- mflhtim sэпауе оЬуеktlэriпiп tikintisЫ sffгэtlэпdirmэk
mэqsэdilэ dёчlэt maliyyo idаrэlэriпiп istiqrazlan чэ Ьчпlапп
fаИа Ыэdiууэlэrэ чегilrпэsi;
- regionda gtclfl islebal уагаdап girkаtlэтiп Ьоrсlшmtп
tэdтiсап iiфпilmэsi f,9ffn xiisusi чеrф gйzэgtlэri vo hflququn
verilmasi.
Yaponiyada rефопа1 siyasэtin sэсфэчi хfisчsiууэti
опчп iimчmdбчlэt planla9dшilmasl ilэ sж аlаqэdаr olmasrdш.
l9б1-1977-сi illэтdа qэЬчl еdilэп hэт уепi planda regional
aspkt бп рlапа 9эНlirdi. 1977+i ilde isэ <tlgflncii Ьrtаrэfli
inkigaf> рlаш qэЬчl edildi. ХХ эsriп sопчпаdэk пэzэrdа
fufulan bu planda rефопаl ртоsеslэriп biitfln сэhэtlэriпi ahata
еtmаklэ Ьiтlэ9mig sosial-iqtisadi inНgaf strategiyasl бz эksini
tapmrgdш, Regional рlапlафгmа рrоsеsiпdэ dбчlэfiп siуаsэti
ila xiisusi biznesin qаrфqh alaqasina bбyiik эhэmiууаt verilir.

345
 Таkrаr ftgffп sшаlhг:

1. Yаропiуашп bbii gэrаitiпiп sэсiууэчi хiisчsiууэtlэтiпi

izah edin.
2. Yаропiуашп dбvlat qunih5unda demokTatizmi пэdэ
gбriiгsiiпй?
3. Olkanin эhаlisi чэ ЬsэтrЁfаtmrп coýrafryaslnrn sэфуачi
хiisчsiууэitlэriпi izah edin,
4. Yaponiyada ап iri mеqароlislагiп sэсiууэsiпi чеriп.
5. Оlkэ tэsэrгiifаtmm fотmаlаgmаыпа tэsiг еdэп аmillэr
hansrlardlT?
6 Yaponiya Kiqtbadi mбcffsasb>nin sэЬэЬiпi izah edin.
7 Yaponiyada hanýl ýэпауе qovýaqlarr mбчсчddчг?
8 Yaponiyada геgiопаI siуаsэtiп Ьtiqаmэtlэгiпi sadalayn.

з46
 rvBoLMo
MDB oLKoIpRtREGioNU
2.4.1. Rnsiya Fеdеrrзiуаst

0.Olkanin coýTafi Eбyqeyl, tobiatinin xiisuýyyofl аri.

Соffаfimбчqе. t}9 okeana hirЬаgа 9жrЕ olan Rusiya Fе-
deTasiyasr co$afi va hэгЬistrаtеji mбvqeyba gбrэ эlчеriglidir.
Rrrsiya sаЬiпэ gбrа (1 7,1 mlп. kv.km) dflnyada ап ЬбуЁk
dбчlэtdir. Avrasiya mаtегikiпiп $imal hissэsiпdэ бФ gimal еп чэ
l0Ф рrq uzunluq dаirэlаri аrаsrпdа уеrэlqmi9dir . Olka qэrЬdэп
ýатqэ 9 miц gimaldan сэпчЬа 4 min km msаfэdэ uzanrr.
ОrаzЫ Ыiyiik olduýundan 11 saat qчrqаFпdа уеrlэgmidif.
Dбvlat sэгhэdlэriпiп Ёmчmi чzчпlчФ 58,б min km-dir.
Rusiya 14 бlka ilэ О, qэrЬdап Nоrче9
( 196 km), Finlandiya (13,Ю km), Estoniya (294 km), Latviya
(217 km), Belorus (959 km), Ukayna (1576 km), Polga (206
km), Litva (227 km), сэпчЬdап GiirсЁstап (723 km),
АzэrЬаусап (284 km), QazaxrsИn (6846 km), Monqolustan
(З485 km), ýin (3645 kn), ýimali Коrеуа (l9 km), gэrqdэп
dэпй sэrhэdlэri ilэ Yаропiуа vo ABý-la hэmsэrhэddiг.
ёlkanin sahil хэttiпiп uzurrluýu 37653 kmdir. Bunun
-
20017 km-i quru sэrhэdlэтi bgКl edir
S.Ш iцr"rщч. Rusiya miiтэkkэЬ rеlуеfэ malikdir, Olkэ
эrаzьiпdэ уtiksэk daýlar genig diizэпliнэтlэ avaz оlч_пчr,
оlkэпiп эп trtindtir nOqtasi qafqaz daýlanndakl Elbrus
zirvasidiг (5642 m). Оп аlфq yeri isэ Хэzаr фпИ_ sahilidir_(28
m). ОrаzЙiпiп qЪх ЫsЙЙ dfizэпliklэr tэфil еdiп ýэrqi
Avropa (Rusiya} dffzanliyi, оrtа Sibir yaylasr чэ _фтЪi_SiЬir
очаLЁr. КчsЙ diИnliyinin эksэr hissasinin hilndtirlЁyu 200
m{э-п а9афdш' lяkiп onun эrаzЬiпdЭ уiiksэkliklэТ ф (Orta
Rus, Smbйsk-Moskva, Volqaboyu, Timan srra dаЕlаrr чэ s,)
vaTdlT. СэпчЬdап Rusiya dnzanliyi Вбучk Qafqaz dаýlаrr ilэ
ýэrhэdlэпir. фrьi sibir очаhsпш оrи hiindfirliiyu 200 mdэп
qox deyildil. Rusiya dfizenliyini QэrЬi Sibir ovalr$ndan UraI

з47
 dаflагt аупr. _СэпчЬ-gэrqdэп QэтЬi SiЬiг очаlфп Altay
_

daýlan эhаtа ediT.

_лл ллgrtа ýiЬЦ
yaylasmtn dапй sэчiууаsiпdэп hiindiirlfiyii
500-800 m-dir Yауlашп an htindiir пбqtэýi РчtоrапаФг (l70l
m). Sibir platformasmt сэпчЬdап Baykal daýlrq бlkэsi, Sayan,
Yenisey_, ýtanovoy va Дdап srа dа$ап эhаiа еdir.

Plkgni1 9imаI-gаrq чэ gэrqiпdэ Sakit оkеап qrnElq

quцaqhýr kegir. BuTaya Kam9atka, Saxalin чэ Kuгit аЬhri
d_axildiг. СэпчЬа gеtdikсэ bu qrr;rqlц Yароп adalanna kegir.
КчгiI аdаlагr daniz dibinфn baglamrg daflardan (Z miп Ь)
iьаrэtdir. Dаýlапп ziчаlэгiпiп gox hissэsi su altmdadш. Bu
ьбIgэlэrdа daý оmэlэрlmэ prosesi davam etmakda
olduýundan, Ьчгаdа tez-tez zэlтэЬ уэ vulkan hаdЬэlэri Ьа9
verir.
_ Faydah qпапt аг. Rusiya эrмisiпdэ tэЬii ehtiyatlarrn
btitiin пбчlэri чаrdц чэ bu ehtyatlar ёlkэ эrаzЬiпdJ qеугi-
ЬэrаЬ yerla9migdir, ТэЬii ehtiyatlar аsаsэп бlkэпiп Asiya
hissэsiпdэ сэпrlэgmigdiт (пеft, bbii qaz, almaz, qиl, qalay чэ
-
s.) саrпlэgmigdir. Daýlrq чэ qadim qalxanlaida filй faydalr
qaantilan, dаёэtэуi
__ ,чэ platformalarda isэ 96kmэ mэЪ9эШ
ehtiyatlaгl (kбmtir, neft чэ qaz) vaTdrr.
оlkэdэ boz va dag kбmriг ehtiyafi goxduT (geoloji
ehtiyatr б421 mtrd,t) фrЬi SibiTin сэпчЬчпdа Kuarebk
hбчzаsiпdэ (Kuzbasda), Donebk hбvzasinin gаrqiпdэ dag kб-
mtir yataqlill vardп. Tunquska (ОrИ SiЬiг уачlаы). Lensk
(Yakutiya), Kansk-Aginsk (Кrаsпауш ciy,bi1 vJ аigэr
yataqlarda kёmiiг ehtiyatr bбfiik эhэmiууэt kbsb ediT. Кбmtiт
K.at_tsk-A9insk (boz kбmtir) va Kuznetsk (da9 kiimiir)
99аsэ1
hбчzэlэriпdап gжаr ш.
_
Rusiyada neftin potensial ehtiyatl 20 mlrd. t, kэgf olun-
mug ehtiyatr isэ I1,5 mlrd. t hеsаЫапmrgdtг, Olkаdэ neft
уа-
taqlarl volqabop, фrьi sibir hаьlэ yakutiya, saxalindaй.
_
_
Оlkэпiп potensial tэЬii qaz ehtiyatl 2Ф trlп. kub m,
(dlinya tebii qaz ehtiyatшn 35Уo-i), hasilatr isa 596,4 пrlгd. kub
mdir. фгЬi Sibirin gimalrnda iri qaz yataqlarr (YаmЬчгq,

348
Urепqоу, Medvejye, Bovanenkov, XaTasavey чэ s.) саrrlэ9-
migdir.
Yiiksэk kеуfiууэtli фmir frlizi Krгsk maqnit апоmа-
liyasrnda qцапIш. Urаl, Sihir чэ Uzaq ýэгq Ьiilрlэri dэ dэmir
filizi ila zэпgЬdir. Mis ehtiyatlan эsаsэп Uralda (KTasna-
tuTinsk, Ктаsпочгаlsk, Sibaysk, Blyavinsk, Qaysk), Kola уа-
пmаdлшdа (mis-nikel) va С.эпчЬi Sibirin dаýlаппdаdш
(Udokan).
Umчmiууэtlэ, Sibir чэ Uzaq ýэrq filiz чэ qeyri-filiz ehti-
yatlaTt ilэ zэпgiпdt, Yakutiyada эhэmiууаtli almaz yataqlarl
аgkаr оlчпmчфчr.
iqlim. Rusiyanrn arazisinin ;imaldan сэпчЬа, qаrЬdап
gэrqа geni; mэsаfаdэ чzашпаýl опчп mtiхtэlif iqlim quгgaqla-
rrnda (aTktik, subaгktik чэ miilayim) уеrlэgmэsi iIэ izah
оlчпчr.
SaKt okean Rчsiуашп iqlimiпэ cfizi tаsir gбsьгir. Sakit
okeandan gэlэп hача kiitlэlэlегi Uzaq ýафп dапИэriпэ tаsiг
сdэrэk, mаtеrikэ daxil оlчг.
Агktik iфim qчг9аф arktik sаhrа чэ tundra zопаlаппdа
yeTlapn ýimal Ъчzlч оkеашп аdаlап va опчп ýiьir sаhillэгi
iqiiпЪасЙэчidir. Вчrаdа gflпэg istisi gox azdrT, il Ьуч arktik
soyuq hava hakimdir. Bu аrаzidэ iki fэsil; чzчп ýflrап sоучq
qrý, Фsа чэ sarin kе9эп уау mбчсчddчr. Yапчапп_ огtа
tЫрdrаtчrч -2+300 s, уау ауlаrшш oIta tеmреrаtчrч +2-505-
diг.-ОМ illik уафпtr 20&300 пrп tэýНl edil. Yафпtrlаr аsаsэп
-- aylannda
qý - qar halrnda dffяiir.
SчЬаrЙik iqdim quTgaф эsаsэп qfitb dаirэвiпdо
уеrlэрп Rusiya чэ фrЬi Sibir ovalrqlan tigiin sэсiууэчidir.
ýацi SiЬir тауопlаппdа bu iqlim tipi Ф0 gimal епliуiпэ qэdэr
оlап эrаziпi ahata edir, Вчrаdа qэтЬdэп gагqэ gеtdikсэ qlg
rrzun чэ sэrt olur. Arktik iqlim qчцафпdа уау пЬЬэtэп bti
kеqiг. lучtuп оrи tеmретаtчгч + ,1-120 SdiT. OTta illik уафпtt
ZОбЦО0 mm-аir.Rчsiуашп эrazisinin 9ох hЬsэсi miilayim
iqlim qrгga$nda уеrlа;ir. M,alayim kопtiпеИl iqlim Rчsiуашп
Аwор hЬsэоi iiфп hakimdir. Iyulun оrИ tempraturu +l2-

з49
240 S, уапчаrш orta tempclatrrru 4240 S arasrnda dayigiT,
ОrИ ilfik yaýmtr 500-800 mm-dir.'Kontinetal iqlim qurgaýr
QэrЬi SiЬiг figf,п xarakterikdir. Miiiayim qчгgаýrп kaskin
kontinetal iqlimi ýэтqi Sibir эrаzisiпdа hakimdiT. Yапчаrш
оrtа tеmреrаtчrч -25450 S, iyulun оrИ tеmреrаtчrч + 1 6-2Ф S-
dir. Оrtа illik yaýrntr 500 mm-dir. МiЪуlm qчrgафп musson
iqfimi Uzaq ýэrqiп сэпчЬ rayonlarrnda yayrlrnrgdш. Yапчапп
oTta tеmреrаtчгч -l5-3Ф S, iyulun оrtа tеmр€rаtчrч +10-20 0
S-dif.
Нiilrоqгаfiуа. Rusiya sath sulmr ilэ yaxgl tэmiп olun-
mчýdчI. ОIkэdэ giTin su ehtiyatr boldur. Olkэdа irili-шrdalr 2,5
mlп. qay, 3 mlп. gбl vardr. Оlkэпiп эп dагiп girinsulu gбlii
BaykalФr.
Qауlап iig оkеашп hбчzэsiпа (ýimal Buzlu, Aflantik чэ
Sakit okean) aid edilir. Qауlшrп goxu qr;da donur.
SibiT чэ Uzaq ýэrqiп iri 9ауlап tiz baglanýrcrnr ёIkапiп
сзпчЬчпdа Altay, Sayan чэ Вауkаlуаш daýlardan gёtfrriil.
Оlkэпiп эп uzun gay Iэпа (аа00 km), фrsчlч 9ayr isa
Yeniseydir. Sibir 9ауlаrr' siiTatli чэ astanalr olduýu ii9fln bu
gaylaT iizаriпdэ elektrik stansфlarl tikilmigdir.
ýimal Buzlu okean hбчzэsiпэ aid olan Avropa gayla-
ппm-Реgоrа, Mezen, ýiпBli Dvina чэ Oneqa Sibir gауlаппdап
qlsa чэ sakitdir.
Sakit okean hбчzэsiпэ aid olan gaylarda yay-paylz
aylarmda musson уаS5lап пэtiсаsiпdэ dagqrnlar bag чеrir.
Аmur (iimumi uzunluф zИ16 km) Uzaq ýаrqiп эsаs magistral
gayrdr.
Rusiyanrn Аwора hissosinin Atlantik оkеашпа aid
olan gауlап qэгЬф BaIfik dапiziпэ (Neva gayl), сэпчЬdа Azov
чэ Qага dэпizэ @оп, Kuban va s.) tёkiilffr.
Qapalr Хэzэr dапИ htiчzэsi bбyiik эгаzi tutur. Хэzэr
dэпИпэ Volqa (Ачгорашп an uzun 9ayr-3530 km), Ural,
Terek, Sulak чэ digэr 9ауlаг tбkflliir. Volqa gayt i2агiпdэ siini
su апЬаrlаrmш чэ SES salrnmasr 9ау boyunca hэrаkаtа Ьбуiik
imkan уагаtmr9drг. Qауm ýаhillэriпdа iri sэпауе gэhэтlэri

350
уаrапmý, goxlu SES tikilniýdir. Volqa 9ау Azov va Qаrа
dэпizlе Yolqa-Don kanai, Baltjk чэ Аý dэпИэrlэ Ьэ Volqa-
Baltik va Belomor-Balfik kanallarr ila Ьirlэgir. Haarda Volqa
Хэzаr dапйпо 9ох az miqdarda su axrdг.
Rusiya yeraltr srrtarla da zэпgiпdir. BuzlaqlaTda 9iгiп su
ehtiyatlan vardг. ýiriп su ehtiyatrnrn ап ЬбуiiуЁ ýimal Buzlu
okein adalanndadrr, Iakin tэsэrrtifаt эhэmiууэtli budaqlar
Qafqaz чэ бlkonin digэr daýlannda daha zэпgiпdiг,
Sоп illэт qlobal iqlim dэуigiНiНэri tэkЙ Rusiyanr
deyil,bЁtЁn Ь9эriууэti 9ох пагаhаt edir. фrЬi Sibirda,
Ачrора hissэsiпiп ;imalrnda чэ Мэrkэzi Rusiyada genig
эrаzilэrdэ baиqlrqlar vardш.
Rusiya<la gёdэпilэп tэЬii tэhliikэlэr agaýrdakrlardrr:
. Daimi dопчglчфп sibir kilgosindэ genig эrаzi tutmast
hеsаЬша tikintiquruculuq iglэгiпэ manegilik tбrэtrпэsi;.
. Кчril аdаlаппdа ччlkап hаdЬэlэriпiп fэаllrýr;
. Kamgatka уапmаdаыпdа Ez-tez Ьц чеrэп qcyzerlar,
vulkanlar чэ zэlzаlэlэr;
. Yаz ауlаrшdа genig arazfuda Ьа9 чеrэп dagqrnlaT,
yayda чэ рауиdа Ьа9 чегэп mеgа уапВпlап va ý.
ёlkэdа эtrаf mйhitin aktual рrоЬlеmlэriпэ Ьэ
аgафdаhlаг aid edilir:
о AE,I ýэпауе чэ dаý-mэdап sэпауеsi_ inkigaf etnig
Ыilgэlаrdа atmosfer havastnm sffrэtlэ girklэпmаsi;
. КОmtiтlэ iglэуэп miiэssЬlэтdэ, ilk пбчЬэdэ lЕS,dэ,
hэmgiпiп Ьбучk gэhэrlэrdа avtomobillтin havaya
ЬчrахdlS zаhэrli qazlar;
. Daxili su hёчzэlеriпiп vo dэпьаhili Ыilрlэriп sэпауе,
mэiýэt tullantdarl hсsаЬmа girklэпmауэ mэrчz qalmast;
. Кэпd tаsэrrйlаtrпdа giiьrоlэrdэп чэ рstьdlэrdэп
dйgtiп btifadэ olunmamast пэfiсэsiпф mйууэп
эrаzilэгiп girklэпmэsi чэ s.
Torpaq-bitН бЁftуfi. Rusiya аrаzЬiпdэ gimaldan сэпчЬа
toTpaq vr bitН бrtiiyii cosali zonalhq llzra dэуigiт. Оlkэdа

351
podzol, gimli-podzol, Иyqa-baИqlrq, baИqlrq, boz mе9э,
qэhчэli qаrа, qаrа, tiind gabalrdr, gabahdr va boz tоrраqlаr
yayllmrgdrT. Orazisinin taqгiban 65%-э qэdаriпi iynayaTpaqh
чэ enliyarpaqlr mеýэ zonasr tagkil ediT. Меgэlаriпdэ аý va qага
gаm, sidr, pahd, aýcaqayn, tozaýacl, ciika, aýcaqovaq чэ s.
bitir.
2.бlkепiп qвa inkigaf tarixi. Мftаsiг idдгаоIчпmа
sistemi. Rusiya эrаzisiпdэ эп qdim insan йlэтi tэqriЬэп 700
miп il эwэlэ aid edilir. Е.э. 700_300-сЁ illэrdэ skiflэr, е.а. 300-
200-ctl illэrdэ sатmаtlаr, III эsrф qotlaпn impriyasr
оlmчфчг. Qоttагrп imperiyasr 375-ci ildэ hчпlаr tэrаfшdап
daSdrlr, SonTalar ачаrIаг, хаzэrilаriп imрегiуаsl Rusiya эrмi-
sinda hбkmrапlrq edir. VII эsтdэп miiasir Rusiya этмisiпiп 9i_
mаl чэ mэrkэzi hissэlэriпdэ slavyan tayfalan mэskчпlаgmаýа
Ьаglауrr. Bu ИyfalaT iiz аrаzilэriпi хэzэrilэrdэп va bolqarlaг-
dan qоrчmаq iigffn varyaqlardan kбmэk istэуirlэr. ИII-D(
эsrlэrdэ Kiyev Rus dбчlэti уаrапr. XIII эsгф rчs knayzlrqlarl
mопqоl-tаtаrlаГm эsаrэti altma dii9iir. Вir 9ох гчs knyazlrqlan
250 ilэ уашп mопqоl-tаtагlапп igýalr altrnda olur. Хry эsЙ Il
yaпstnda Moskva monqol-taИT ziilmfina qargr miiЬшйэпiп
Ьаgrпй dчrчr чэ tэdгiсэп rчs tоrраqlапш Ьirlэgdirэп mэrkэzэ
gewilir. Kulikova ччпtýпвslпdа (1380) monqol-tatarlar
йаriпdаН qэlэЬэ Моskчашп mёvqeyini rоlчпч .lаhа da
mбhkэmlапdirdi. Хv эsriп sonu Хи эsriп аwэllаriпdэ
Мэrkэdа;mig Rus dбчlэtiпiп уаrапmаsr baga gаfur. l480-ci ildэ
цопqоi-tаtат ziilmiina son qoydu. lбl3-сii ildэ Rusiyada
Romanovlar siilalэsi hаНmiууэtэ gэlir. ХVП эsriп sonlarmda I
Руоtr hаkimiууэtэ gэlэrэk iilkэdэ iqfisadi va siyasi Ыahatlar
}эуаИ kegirir. l72l-ci ilda Rusiya imргiуаsl еlап edildi.
Islahatlaг чэ hэгЬi igýallar Rusiyanl qiidrafli dбчlэtэ gevirdi.
l8l2<i ildэ Rusiyaya I Nараlеоп bagda оlлrаqlа frапsи
оrdчsч hiiciim edir чэ пэtiсэdэ frапslzlаг mэýlчЬ oluT.
186l-ci ilф Rщiyada tэhkimgilik hiЩuqu lэýч edilt.
l880-ci ildэ sэпауе gevriligi Ьа9а gatrr.

з52
 1917*i ilda Vlаdimir Цуапоччп Ьа99rlф ilэ inqilab
baq verir. l922-ci ildэ 30 dekabTda Sovet lttifaqr уаrапrr. l94l-
ci il 22 iyunda SSRl-ya alman oTdusu hiiciim edir. 1945-ci il
mауп 8-dэ fagist Almaniyasl mэýlчЬ edilir. l985-90-cl illаrdэ
Avropanr Ьiiгuуэп demokгatiya dalýasl SSRi-nin stЦutu фiiп
alverigli zэmiп yaratdt чэ Sovet lttifaqr daýrldl. l99l-ci il 8
dekabrda Rusiya, Belorus чэ lJkrayna Мfistэqil Dёчlэtlат
Birliyini yaratdrlar. Sошаlаr bu tэgkilаtа Ваltiýаш бlkэlаrdэп
bagqa kegmig miittэfiq respublikalar da qoguldu.
Оlkапiп ЬеупаlхлIq рrоЬlешlоri. 2004-cti ildэ Rusiya чэ
Qin araslnda Аmчr чэ fuqun gaylanndakr adaya gёrа sэrhаd
miibahisasi оldчф flgiiп hэlа do demaгkasiyasr араr mауrЬ.
Itirup, Kunagir чэ ýikotan, habele Xabomai аdаlаг qгчрч (Yа-
poniyada "ýimal эrаzЬi", Rusiyada isэ "СэпчЬi Ku-
ril"аdlашr) 1945-ci ildэ SSRI tэтэГrпdэп zэЬt edilmi$iT. Hazrr-
da hэmiп arazi Rusiya tэтэГtпdэп idаrэ olunur. GiirсlЫапlа
sэrhэdlэriп 1/3-i delimitasiya olrnamrgdrr. Нэmgiпiп Rusiyanur
АzэrЬаусап чэ Qazмrstanla Хэzат dэпizi, Nоrчеglэ Вагепts
dэпiziпdэ sэrhэdlэr dэqiqlэgmэуiЬ. АzэrЬаусап чэ Rusiya ага-
smda sэrhэdф фlimiИsiya illтi арапIш. Нааrdа iH ёlkэ аrа-
smda sэrhэddiп 9fflo-,i delimitasф olunub. lIkayna ilэ sэгhэdlэг
delimitaýiya olunsa da, demarkasiya olunmapb. АВý ila Rusф
аrаsшdа Вегiпq dапiziпdэ sагhаdlэr dэqiqlэqmэmi$ir,
idaraolunma formas, Dбчlэt quruluguna gбгэ Rusiya
fedeгativ respublikadrr. Dбчlэtiп bagglsr prezidentdir. О,
iimumxalq sasvermasi yolu ilэ alfi il mЁddэtiпэ segilir.
Prezident hэm da silahh qiiwэlэтiп ali Ьа9 komandanrdrT. О,
Ва9 naziri чэ 30 iizvii olan паzirlэr ýuTastnt (Kabinet) sеgmэk
чэ tэуiп еtmэk, qэrаr va sоrэпсаmlаr чеrmэk, qanun layiha-
lэriпэ veto qoymaq hiiququna malikdiT.
Qanunveгici hаkiшiууэt ikipalatah Fedorasiya ýurasr
(l78 уеr) чэ iizчlэriпiп bir hissasi Ьirmапdаflr dаirэlэrdэп,
dфr hissэsi ise partiya siyahrlarrna эsаsап 4 illik miiddэtэ s+
gilan Dбчlэt Dumasl (450 deputat) tэrаfiпdэп hэуаИ kegirilir.

з5з
 Нааrdа Rusiyada fэаliууаt gбstэтэп asas раrtiуаlаr va
fraksiyalar аgафdаkdагdш: KYedinaya Rоsфоl fraksiyasl,
Kommunist Partiyasr, Libal-Demokrat Partiyasl, <<Rodina>
ftaksiyasr, <<Yabloko> bloku.
l993-cfl il Konstitusipsrna gбrэ Rusiya Federasiyaslnrn
2l гespublikasr чэ 68 vilayэt, mэmlэkэt чэ mahalr ЬтаЬг чэ
genig mчхtаriууэtэ malikdiT.
Rusiya Federasiyasr l9l-ci il И dekabTdan BMT-nin
iizvйtir.
Rusiya чэ Azarbaycan arasrnda diptomatik аlаqэlэr
l992{i il 4 арrеldэ уаrаdilrшg чэ hэr iH tilkэпiп safiгliyi
аgrlmr$rr, Rusiya чэ Azarbaycan arasrnda hэгЬi-tехпiki аmэk-
daglrq da inkiqafedir. 2003+t ildэ dбчlеtlэтаrаsr haTbi-texniki
эmэkdаglrq haqda sэпэd imzalanmrфrr.
3.Ohali va 9аlrаrlаr. Rusiyamn эhаlЬi 139,3 mIп.
пэfоrdir. Ohalinin saylna gбrэ diinyada Qin, Hindistan, АВý,
tndoncziya, Braziliya, Pakistan, Nigeriya чэ Вапqlаdс$эп
sопrа 8-ci усrdэdir. ТэqriЬэп hэr 7-8 ildэп Rusiya эhаЬiпiп
sayl l шlп. MalrT. Rusiya Federasiyasmda tэЬii artrm dеmэk
оlаr Н, уох dэгэсэsiпdэdir. Miitoxэssislar hваЬ сdirlэг К, bu-
па sэЬЬ Rusiya Federasiyasmda уа9ауап rчslапп spirfli igН-
lэгiэ 9ох mcylli оlmаsl, kand yagayrg уеrlэriпdа чэziууэtiп аýш
olrnasl чэ s.-dir. Оgэr bu бlkэdа az da olsa tabii аrtm hЬs
оlчпаrsа, bu ancaq qеуriгчslапп hesabrnadш. Rusiya hёku-
mэti tabii artrmr уiiksэltmэk mэqsаdilэ demoqraf* ýiyaýat hэ-
уай kegiTir. Веlэ К, аilэdэ ilk ч9аф mfrаууэп qэdэr, ikinci
ч9аýа Ьэ bundan da 9ох чэsаit аупlг, Qoxupqh апаlаrа
<analrq kафаh> adlr чэsаit чсгiт,
фа бmiiг mflddэti kisilэг йqtin Ф,5, qadmlar frgЁп isэ
71,1 уафr. Olkаdэ К9ilэт,б,9/о, qаФпlаr 53,10l*dir.
Оlkэdэ эhаli эrаzi fizrэ qеуri-ЬrаЬэг mэskчпlаgmrgdш.
Orta sжlrq l kv. km-э 8,6 пэfэrdir. Bu gбstaгici бlkэпiп ayn-
ayrr уеrlэriпdэ Biixtэlifdir. Веlэ ki, бlkапiп Ачrора Ьsэsiпdэ
l kv. km-э 29 пэfэг, Sibirda 1 kv. km.а 2,5 паfэr dfiýtir. Ohali

354
эп sж Moýkva чilауэtiпdа (l kч.km-э 354 пэfф maskulag,
mrqdг. Ohalinin 78%-i бlkэпiп Ачrора Ыssэsiпdа yagaytr.
Rusiya diinyanrn gохmillэtli diivlatlэrindэn Ьiгidiг. ёl-
kэdа lOOdan 9ох millэt чэ xalq ya9ayrr. ОhаlЫп 80%-dэп 9о-
xunu ruslar, qalanrnr tаИr (4%), ukaynah (37ф, 9uva9 (1,27ф,
baqqгd (17ф, belorus (0,8Уф, moldovan (0,7%) чэ dфг kigik
хаlФаr tэяkil edir. ёhаliпiп 99,9 falzi savadlrdrr. Rusiya
dtiпуашп ап ЬбуПk slavyan dбvlatidir. Burada эhаliпiп 85
faizini slavyanlar tэ;kil edir. Ohalinin bёyiik hissэsi pTavoslav
dinina, qаlап hissэsi Ыащ buddizпr, katolik, iudaizn чэ dфr
diпlэrэ etiqad edir.
Paytaxtm цsа saciyyaoi. Moskva tilkanin эп bбyiik
sэпауе, siyasi, еlm чэ mоdэпiууэt mэгkэzlэriпdэп biri olub,
mtihiim пэqliууаt qочgафпdа, Oka чэ Volqa gауlаrr aTastnda,
Moskva gayl sahilindэ 120 m hiindiiTliikdэ уеrlаЕmiSlr.
о ХIY эsrdа Moskva kпуаДýrшп mэrkэzi, hэm dэ rчs
torpaqlannln dЫ mаrkэzi оlmчфч. 17l2-ci ilф Rusiyamn
paytaxtl а kdgffriildiikdan sоша Moskva
бlkэпiп iКnci paytaxtl saylrrdr. 19l8-ci il mаrtrп l2dэ Sovet
Dбчэti Moskvanr уепidэп руИхt elan ctdi.
моskчашп , эп qэdim hЬsэsi Krernl апsаmьhфr
Кгеmliп уапшdаkl аrша meydanda 9ох biirchi vasili
Blajennt mэЬdi qоruпчЬ sахlапmфlт. Моskчашп эsаs
girэсаklэтiпdэ Х[V-ХИ эsrlэrэ mэхsчs Ьtеhkаmh monastrlar
gэhэтiп tагiхimеmаrIlq аЬidаlэriпdэп biri saylr.
ХYII эsrdэ Моskчашп g0rkэmi asash sчrэtdэ dэуiфi.
Krеmliп qala Hmi эhаmiууаti аzаlф, Moskva atrafinda Kus-
kovo, Ostankino, Saritsmo mаlikапэ,апsаmЬllаrl yaradIlmg-
dr. Ilazrrda Moskvada 10,4 mln. пэfэг эhаli yagayrr.
Sankt-Peterburq 1703dli ildэ I ýоtrчп рrэfiпэ
sаlrпrшgdlr. 1112-1728 va 1732-1918-ci ilэdаk бlkэпiп payИxtl
olmu;duT. Наагdа SankbPeteTburqda 4,6 mIп эhаli yagayrT.
ýэhэr Rusiyanrn muhum iqtbadi, elrni чэ mоdэпi mэrkэzi, iri
пэqliууаt qovgaфdrr. Sапkt-РеtеrЬчгqч mэdэпiууэt paytaxtl
аdlапфтlrlш. ýэhэrdа 200-dan 9ох mrrzey fэаliууоt gёstэriт.

355
Вчпlаrdап эп mэqhчru ЕrmiИj, Rus muzeyi, Маrkэzi hэrЬi-
dэпй muzeyidir.
l.ОIkа iqfiвrdiууаtшш ffmrппl заеiууоsi va араIrсI
srhоlаri. Rusiya Ю( эsriп 90+l illэriпdэп siyasi va iqtbadi
inkbafr ila diiпуашп оп gflclii бlkэlэгi srгаsшdаdrг. Rusiya
эгмisiпiп b0yiikliiynnэ чэ mllхtэlif tэЬii sэrчаtlатiпiп zangin-
liуiпэ gбrэ diinyada l-ci уегi tчfur. Оlkэ ьеrriifаtrпm inkigaf
sэчiууаsiпэ g0rэ MDB 0lkэlэгi arasrnda l-ci уеrdэ dчгчr. Ru-
siya gохsаhэli tэýэrr'rifаt sаhэlэriпэ malikdir. Rusiya iqtisa-
diyyatrnrn asaslnl sэпауе tэgНl edir.
Sопауе. Rusiyada уiпасrq sэпауеsi inkigaf etmigdir.
zanýn yanacaq+nergetika ehtiyatrna malikdir. LaHn bu eh-
tyatlar 61kэ tizra qеутiЬгаЬэг paylanmrgdlT. Enerjinin isteh-
lakgrlaгr 0lkэnin Ачгора hЬsэsiпdэ, yanacaq ehtiyatrnrn 8ffй-i
;эrq rауопlаrrпdа yerlagir.
Rusiya пеft ehtiyatrna gбrэ dЁnyada Sэчdiууэ ОrэЬis-
Иnl, Kiiveyt, ВОО, lTaq чэ lrапdап sonra altmct уегdэ dчrчr.
Ildв 494,2 mln. ton neft hasil edilir (сэd.2.4.1.а). Rчsiуашп уа-
nacaq balanslnda neftin rolu bёyilkdiir,
l940-cr illlэrэ qэdаr Rusiya эrаzisiпdа neft ahcaq ýimali
Qafqazdan (Qroznr) hasil edilirdi. Sопrаdап "Ikinci Bakl"
аdlапап Volqa-UTal neft-qaz rауопч ёlkэпiп аhаmiууэtli neft
ЬOlgэsiпэ gечrilmiSiг. Bu ЬбIgаdэ neft уаИqlап Tatanstan,
Baqqш&stan, Udmurtiya, Sаmаrа, Регm, Saratov, Volqoqгad
чilауэtlэriпdэdir.
Iri neft yataqlarr hэmgiпiп QэтЬi Sibir очаlфпdа
уеrlэ9ir. Вчгаdа ncft 1960-cl ilфп hasil еdiliг. Osas neft-qaz
yataqlarbTilmen, Tomsk чilауэtiпdо уеrЩir.
, Osas neft emalr mэгkэdаri_Моskча, Ryazan, Nijniy
Novqorod, Yaroslavl, Kirigi, Saratov, Slaan, Sаmаrа,
Yolqoqrad, Ufa, Реrm, Огsk, AnqaTsk, Aginsk, ХаЬаrочsk&r.
Olkэdэ Tobobk, Tomsk, Nijnekamsk gаhэrlэriпdэ iri nefb
kimya kоmрlеkslэri чаrdш.

356
 t

Cadval2.4.|.a
Rчsiушlа уапасаq hasilatl

illoT Neft, Tabii qaz, Кбmiiг,

mln.t mlrd.m3 mlп. t
2000 323,5 583,9 258,3
200l 348,0 581,4 269,6
2002 3,19,6 595.1 255.8
2003 421,3 620,2 276"7
2004 459,3 632.6 281,,7
2005 470,2 640,8 298,5
2006 480,5 656,3 310,0
2007 490,9 652,7 зl3,8
2008 488,0 664,0 з28.6
2009 493,7 584,0 298,0
2010 494,2 596,4 298,|

Rusiya tэЬii qaz еhфаtrпа gorэ dtinyada qabaqcrl yerlaTdan

birini tutur. бkrd. tэЬii qaz hasilatr 59б,4 mlTd. kub m-dir.
Olkэdэ asas tэЬii qаz yataqlarr QэrЬi Sibirdadir.
Energetika sопауеsiпdэ k0mtirun эhэmiууэti bбytikdtir,
Olkadэ 298,1 mlп. ton kбmtir hasil edilir. Hasil оdilэп kбmiiriin
4}obiKuznetsk hёvzasinin рауmа dUяtГ.
Еlеktгоепегgеtikа sonayesi. Elektrik enerji istehsalrna
gёrэ Rusiya dUnyada qabaqcil уеrlэrdэп biTini futчт. фlkэdэ
ildэ t"qribэn 1 trln. kvt/s elektrik enerjisi istehsal e{ilir.
ElektriЁ enerjisinin lo%-i lЕS-dэ, 20%-i SES-da, lO%-i isэ
АЕS-dэ istehsal оlчпчr. DЁnyada ilk AES Rusiyada Obninsk
;эhэriпdэ (Kaluqa vilayэtinda) 1954-cti il fэаliууэtа
baghmr;drr.'iBS уЬrfi хаmmаl эsаsrпdа iglayir. Оlt<эdэ enerji
istehsalrnda Dбчlэt Rayon Elektik Stansiyalarr (DRES) эsаs
rоl оупауtr. Olkэdе ап ЫiуЦk DRES agaýrdakrlardrr: Markazi -
Kostioma, Ryazan, Konakov; Ural- Reftin, Troitsk, iriklinsk;

з57
 lolqaboyu_ Zainsk; ýэrqi SibiT- Nazarovs( Qarbi SibiT-
Surqut;
ýimali Qafqaz-Stavropol; $iпаt{эrЬ KiTфk.
ёlkэdа an bбyiik SЁS Anq*o-Y.oi.ey 'kaskaфdц.
оlkэпiп Ачгора hissэsiпdэ оп btiyuk kaskad Volqa gayl
llzarindadir.
Cadval 2,4,1,б
Rшiуrrlа elektrik епоf btehsall

Шэт mlTd.kv/s Illэr mlrd.kv/s

2000 878 2006 996
2001 89l 2ш7 l0l5
2002 89l 2008 l0,10
2003 9lб 2009 992
20м 932 2010 l037
2005 953

Вчпdап sопта l964-cii ildэ Beloyarsk АЕý iga bagladl. ОIkэdэ

AES{a 30 eneTji bloku fэaliyyat gёstэrir. Rusiyada vйid
enerji sistemi уаrаddшфг.

- Qya _mсtаIftшgiуапш уеrli xammalla yaxgr tэсhй

о]чпmчýdчг. Olkada ilda оrИ hesabla 80-85 mlп t damir filizi
hasil ефliг. Koksla9an kбmtiт Kuzbas чэ Ре9ога h0чzаlэriпфп
gэtiTilir. ildэ 45J0 mlп. t polad, 35-3б пlд. t guqun istebal
оlчпчr. оlkэdэ iig_metalluгgiya bazasl formalasrnlgdш: Urаl,
Мэrkэz чэ Sibir. Ural metallurgiya bazasr ilk baza sayrlш. Bu
}УОп$а эsр _m_etallurgiya mflаssЬэlагi Nijniy Taqil,
Maqnitirqorsk, ýelyabinsk, NочопоЬkdэdir. йri"z rауо-
nunda Tula, LФtsk, Oskol, ýibiT rауопчпdа NочоsiЬйk,
кгаsпоуаrsk, Реtгочsk-zаьауkаф- gаhэrlоriпdа qаf,а
metalluriya inkipf etmigdir.
_ ОIщп metal ehfiyatr ilэ zэпgiп оIdчýчпdап ёlka gtblЁ
эlчап mеtаllчгфуа kompleksi уаrа&lшфrr. Mis urаl iqйadi
rауопчпdа krasnouralsk, Кiгочоqrаd, srеdпечrаьk, йеdпi-
qoвk kombinatlarrnda emal оtчпчr. ýiпkqчгýчgчп sэпауеsi

358
 t

polimeЫ Гrlizlэт 9lхапtап эгаzilэтdэ inkigaf etmi;dir. Bu sэпа-

уе sahэsi ýimati Qafqlz, КчzЬаs, Zabaykalye чэ Uzaq ýэrqdэ
daha giiclЁ inkigaf etmigdir.
Aliiminium istebalrnda hэm уеrli, hэm dэ gэtirilmа
xammaldan Ьtifаdэ оlчпчr. Osas milэssisэlэri Bratsk, Krasno-
yarsk, Sayansk чэ Novokuznebk ;эhаrlэriпdэdiг. Nikel sa-
nayesi ýimal iqtbadi rауопчпdа Monpqoгskda inkigaf
.еtщigdir. Rusiya nikel ixacahna gёra ditnyada qabaqctl бlkэ-
lаrdэп Ьiridir. Qral ehtiyatrna gdTa Rusiya dflnyada fэrqlэпir.
Bu ehtiyatlar Sibir чэ Uzaq ýэrqdэ сэmlэпmiфiт. Rusiya чrап
ehtiyatr ilэ dэ zэпgiпdir.Urап asasan Qitin vilayatindэn (937.)
hasil ediliT.
Rчsiуашп аýг sэпауеsiпiп ара-
rrcr sаhэlаriпdэп biTidir. istebal olunan sэпауе mэh,
sчllапшп 1/3 hbsэsi mаýmqауlrmапlп рауlпа diigiir.
маqlпqауrгmа sanayвi aýrr, erreTgetika va nэqliyyat mаýlпqа-
ушmаsl, elektrotexnika, kimya чэ neft mаgmqаушmаst,
dэzgаhqауrгmа,
-
kэпd tэsэтriifаtr rnaýmqayгmas-r, yilngЁl va
yeyinti sъпаувi iцЁп mаýшqауrrmа sahalari tDrэ ixti-

уеrЩir.
Gэmiqаушmа m{lэssЬэlоri va tоrsапаlэr dэпй va 9ау Ц-
mап-gеhэrlаriпdа inkigaf etrnigdir: Sankt-Peterburq, Нэ9tэт-
хап, Nijniy NovqoTod, Ttimen, Krasnoyarsk, Xabarovsk,
Arxanqelsk, Мчrmапsk, Yагоslачl, Rrbinsk va s.

359
 Тэууаrаqауrrmа mibsbolari iri sэпауе mэrkэzlэгiпdэ
(Moskva, Kazan, Sаrпаrа, Vогопеj, Saratov, Smolensk,
Rostov_na-Donu, Taqanroq чэ s.) уеrlаяiг.
Kimya sапrуеsi kompleksi бlka tэsапйfаhпdа miihiim
rоl оупауш. Sulfat turgusu эп mtihilm kimуэчi mаЬчllагdап
biri olub, mineral giihэ istebahnda, metallurgiyada, пеft
ernahnda, toxuculuq, yeyinti чэ dipr sаhэlагdа pni9 btifada
оlчпчr. ýulfat fuIýчýчпчп эsаs xammah kolpdan (piгit) чэ
kЁkikddiiг. Sulfat tш9чsч mЬsЬlэгi istehlak rауопlаrrпdа
ýoskTesensk, ýelkovsk, Novomoskovsk, Qernoregensk,
Berezniki, Реrmdо) уеrlэ$iriliг.
Мiпеrаl gДЬrэlоr (fosfor, kalium va azot) istehsalr kim-
уа sanayesinin asas sаhаlэriпdап biridir. Suprfosfat isteh-
sahnda apatit чэ fosforitden Ьtifаdэ olunur. Suprfosfat bteh-
sal еdэп эsаs mЬsisэIэr Voshesenskiy (Moskva чitауэti),
NevsНy (SапkЬРеtеrЬчrф gэhэгlэriпdэ уеrlэgiт. Оп iri supr-
fosfat kombinatl Kola yarrmadasrndadrr.
Kalium gtiЫэlаri Solikamsk чэ Berezniki kombinatla-
ппdа, azot gttЬтаlэтi Novomoskovsk, Kemerovada istehsal
оlчпчr. ёlkэdэ sintetik kauguk чэ rezin mabullarr, plastrnas
va Нmуэчi lif istebal оIчпчг.
Rusiya giiclu mep-kimya kоmрlеksiпэ malikdir.
Rusiya mega бrttiуiiпЁп sаhэsiпэ (750 пlп. ha) gбrэ diinyada l-
ci уегi tutur. Меgэ sаhэsi tэ9Нl edir. Dilnyanrn iупэуаграqtr
mеýэ ehtiyatmrn уапsr Rusiyada саmlэgmigdir. Меqэlэriп 95
o/o-i
Sihil чэ Uzaq ýэrфэdir. Olkada kaдz-sellЁloz, mеЫ
istebah inkigaf еtпigdir.
_ YiiпсШ sэпауе toxuculuq (pambrq vo учп parga, iрэk,
kэtап, trikotaj), tiki;, ayaqqah, хэz, xalga чэ digэr sаhэlэri
бЯiпdэ biTlogdirir. Toxuculuq sэпауеsi Мэrkэzi, ýimal_Qarb чэ
digэг rауопlатdа iпkфf etmiФir.
Kond t*orrfifrtb Rusiya genig tограq fопdчпа
malikdir. Rusiyada kand tэsэrriifаtl фrш уаrаrl, sаhэ 222 mln.
ha tэýКl edir (6lkэ эrаzisiпiп 13 %-ni),

360
 Bitkigilik эsаsэп mе9э-95l чэ ф zonaslnda inkigaf et-
migdiT. Taxtl (buýda, govdaT, чэlэmir, qаrаЬаýаq, аrр, yulaf,
dап), рахlаh bitkilar (noxud, lobya, mэrсi, soya), tэrачаz,
mеучэ va s. Ьесэrilir. Вч bitkilar asasen ýimali Qafqaz, QэrЬi
Sibirin сэпчЬчпdа, чэ Uгаl гауопчrш
сэпчЬ 96l rауопаlаппdа эkilir. ёlkэdэ ildэ tаqriЬп 50_55 mlп
t Иxtl istebal ediliг. Texniki Ьitkilэrdэп gltпэЬахап эs.Б уеr
tutur.
Rusiya kэtап bteЬsalrna gбте dilnyada liderdir. Кайп
ýimаl-QэrЬ, ýimal чэ Мэrkэz iqtisadi rауопlаппdа becarilir.
Kartof istehsalrna gбге Rusiya dUnyada qabaqcrl
уеrlаrdэп Ьiriпi tчtчr. Kartof аsаýэп Мэтkэz чэ Volqa-Vyatka
iqtisadi гауопlаппdа Ьесэгilir. ýэkаr gчýчпdчrч Дtау dаЁ-
lаrrпш фl zonasmda, tutun ýimali Qafqaan dаýэtауi
этмilаriпdэ уауrlrш$rr.
Нерапdаrlrqdа iribuynudu qaramal, donuzguluq, qo-
yunguluq, quý9uluq aýas уеr futur. siidluk istiqamэtli hеучап-
darlrq mеgэ zonasmda, atlik heyvandarlrq isэ ф чэ mер4ёl
zопаlаппdа inНgaf ctmigdir.
Donuzguluq qaгýdalr, gэkэr 9чфпdчrч, giiпэЬахап
уеtigdirilэп эrаzilэrdэ, iri 9эhэrlеriп эtrаflаппdа inkigaf etmi;-
dir. Qoyunguluq ýimali Qafqaa Volqabop va Qitinsk vilay+
tiпdэ, qoyunguluq taýarrlifatr аýаýап учп btchsah ii9iin
аhэmiууэtlidir.
Naqliyyat vo xrrici tiсrrоt Rusiyada паqПууаhп btititn
пбчlэri-dэmir yol, avtomobil, aviasiya, dэпiz va dаlKili su
пэqliууаtr iпНgаf etnigdir. OlkЫэ dэmфоl nэqliyyat, y0k чэ
sarnigin dagrnmasrna gбIэ l-ci уегi tчtчr. Dаmir уоllаппrп
umumi uzunluýu 87 min km-dir ki, bunun da l/3 hЬasi

Avtomobil уоllапшп чzчпlчф 920 miп kn-diI К,

Ьчпчп da 754 min
km-i Ьэrk бrt0НUdltr. Avtomobil nэqliyyatr еsаsэп sarnigin
dарrпmаяпа хidmэt ediT.

збl
 DапИ пэqlфаtr бlkanin ЬеупэIхаlq ticaгatinda bбfiik
rоl oynayrr. Osas limапlагr: Qara dэпizdэ - NovoTosiysk, Та-
qanroq, Tuapse, Baltik dэпiziпd+ Kalininqrad, Baltiysk,
Sankl-Peterburq, Vlborq; Barents danizind+, Murmansk; Аý
dепizdэ- ATxangelsk; Yapon dэпИпdа-Vапiпо, Иadivostok,
Naxodka, ýэrqidir.
Rusiya 9ауlагrпrп goxu gamigilik flglin уаrаrlrdrr. Dмili
su уоlчпчп uzunluф l15 miп kmdir. Umчmi frik
daцnmaslnln 3,6%-i daxili su yolunun paylna dtцtг.
Воrч-kаmаrlэriп бlkэпiп пэqliууаt sistemindэ Tolu
gеtdikсэ aTtrr. Olkэф 70 miп km magistral neft чэ neft
mahsullarr, 140 min km qaz kэmэгlэгi mбчсчddчr. "Dostluq"
neft kamari Ьупэlхаlq эhэmiууэt kasb edir. Bu kэmэr Almet-
уечdэп Sаmага-Вrуапsk-Моаr (Веlаrчs) чэ Pol;a, Almaniya,
Macanstan, Qexiya чэ Slovakiyaya qэdаr davam еdiг.
Rusiyada ilk hava хэtti l923+ii ildэ аgrlrшgdш. Hava
naqliyyatr бlkаdэ sаrпigiп daqmmasrnda bбyiik rоl оупауrr.
Moskva, Sankt-Peterburq чэ digэг iTi рhагlагdэ beynalxalq
hava limanlarl чаrdrr.
XaTici ticarot Sоп 10-15 ildэ Rusiya Federasiyasrnrn
xarici iqtbadi эlаqаlэri inki9af etrni; бlkаlаrlэ gепiglэпmi$ir.
lxracatrntn (MDB dlkalari istisna olnaqla) 3/5, idxalatrn Z3
Ьsэsi inkbaf etrnig бlkэlэriп руша dtlýttr. inkigaf etmig
бlkэlаr yanacaq-energetika чэ хаmmаltп эsаs istehlakg aгrdrr.
QэтЬi Ачrора, АВý чэ Yaponiya Rusiyaya maýrn ve avadan-
lrq, naqliyyat чаsitэlэri, istehlak va эrzаq mahsullarr, dаrmап
рrератаtlап чэ digэт mэЬчllаr ixrac edir. Rusiyanrn Аwора
ittifaqr Оlkэlаri ilэ iqtisadi аlаqэlагi getdikca gtiсlэпiг.
Rusiyanrn эп bбytlk miitэfflqlэri Almaniya, ltaliya, Niderland,
B.Britaniya, Finlandiya чэ Frапsаdrr.
АzэrЬаусап чэ Rusiya агаsrпdа xaTici ticarat dtiчгiууэsi
2,,{03 mlrd. dollar (2008) tэgkil etnigdir. Rusiya Federasiyasl
АzеrЬаусап Respublikasrnrn neft-qaz lауihэlагiпdэ igtirak
ediT. Веlэ Н, "Qarabaý" чэ "ýаhdэпiz" уаtаqlапшп

з62
i9lаdilmэsiпdэ "Lukoyl" girkэtiпiп payr milvafiq olaTaq 10 va
307о-Фr. "Lukoyt' Azarbaycanda ýэуэп уеgапэ an Ыrуtik
Rusiya girkafidir.
Rфопаl farqlar va iqtisrdi rеуоltlаг. Rusiya
FedeTasiyasr 1l iqtbadi Tayona bёltintir: Матkэz, Мэrkэzi Qa-
ratorpaq, Volqa-Vyatka, ýimal, ýimal- QэrЬ, Volqabyu, ýi
mali Qafqм, UTal, фrЬi Sibir, ýаф Sibir чэ Uzaq ýэrq.
Магkаz rауопшпчп sahэsi 486 miп kv.km-dir vo 61kэ
erazisinin 2,9/-ni tэqkil еdiг. ТаrНЬiпэ Bryansk, Vladimir,
ivanovo, Kaluqe, Moskva, Orlov, Ryazan, Smolensk, Тчеr,
Tula, Yaroslavl чilауэtlаri va Moskva (federal эhэmiууэtli
gэhэr) daxildir. Мэrkеz ahalinin эп slx уеrlэ$iуi rауопdчг.
Rayonda 30 mlп. ahаli yagayrT. Маrkэz гауопчпdа goxsahэli
mаýшqаугmа, kimyc y0nc0l, poliqrafiya sanayesi 9ох inkigaf
etnigdir.
ýimalQorb rsуопчпцп tеrНЬiпа Iэпiпqгаd, Novqorod,
Pskov, чilауэtlэгi va Saпkt-PeterbuTq federal ahamiyyatli рhэт
daxildir. Bu iqtbadi rауоп Baltik dэпИ sahillarini эhаtэ еdir.
О, Finlandinya, Estoniya, Latviya чэ Мэrkэz iqtbadi гауопч
ila hэmsаrhэddir. Orмisi 196,5 miп kv.km,dir. Rayonda 8
пэfэr уа9ауrг. ýimal-Qorb rауопчпdа mаýlпqауrппа,
эlчап metallurgiya, kimya ve yiilrgill senaye sа-hаlэri inkigaf
etrTisdiT.
ýimal rауопчпа Arxangebk, Voloqda чэ Мчrmапsk
vilayatlaTi, Каrеliуа чэ Komi Respublikalaгr, Nenosk mчхtаr
dаirэsi daxildir. Orazbi 1643 miп kv.km{ir. ýimal Budu
оkеашп sularr ilэ эhаdэпir. Ohalisi 5,7 mlп. пэfоrdir.
Rayon yanacaq, dаý-mэdап чэ mеgэ sапауе sаhэlаri lizrэ
iхtЬаslаgrпфlr. Rayonda hэmgiпiп эlчап чэ qаrа metallurgiya,
mаýtпqауrппа ча kimya япауе sаhаlагi da inki9af ctmigdiT.
. Моrkачi Qarrtorpaq rауопчпа Вфоrоd, Voronej,
Кчгsk, Liptsk, Tambov чiЬуэtlаri dлdldir. Sahэsi lб7 miп
kv. kmdir. Ohabi 8 mlп. пэfаrэ ушmdrr. Rayon metallur-

з63
giya, maýmqaylTma, Нmуа ve yeyinti sэпауе sahaleгi, hеm-
ginin kэпd tэsэrrtifаtl ttzrэ ixtbaslagmrgdrг.
Yolqa-Vyatkr тауопrrпа Кirоч чэ Nijninovqorod vila-
yatlari, Mariy El, MoTdva чэ ýuvag Respublikalarl daxildir.
Sahэsi 263 min kv.km-dir. Ohalisi 8,3 mln. пэfэгdir. Rayonda
mаflпqауппq Нmуа чэ mеqэ sапауе sаhэlэгi inki;af etmi9dir.
VоIqаЬоуч гауопrшrа Нэýtетхап, Yolqoqrad, Pcnza,
Sаmаrа, Saratov, Цyanovsk чilауаtlэri, Tatanstan va Kalrruk
Respublikalarr daxildir. Sаhэвi 536 min kv.km_diT. Ohalisi 17
шlп. паfаrdir. Rayonda neft, qM, elektгoeneTgetika, mаýlпqа-
yrrma, Нmуа sanaye чэ tiНnfi materiallaTr istebah tiаэ
ixtisaslagmrgdrr.
ýimali Qafqaz rауопrша Кrаsпоdаr va StavTopol бlkэ-
lari, Rostov чilауэti, Adigey, Daýrstan, lnquptiya, Qabardin-
BalkaT, KaTagay-Qerkb, ýimali Osetiya (Alaniya) va Qe9e-
пisИп (igkeriya) Respublikalarr daxildir. Sahasi 355,1 miп
kv.km-diT. Ohalisi 17 mln. пэfэrdir. Rayonda kэпd tэsэrriifаtr,
maýlnqayшmat yanacaq va yeyinti sаhаlэri inkigaf etmi9dir.
Urаl rayonuna Кчrqап, ОгепЬчтq, Регщ Sveгdlovsk,
Qelyabinsk чilауэtlэri, Baqkoгtostan, Udmurtiya Respublika-
laTr, Komi-Permyak mчхИI dairasi daxildir. Sаhэsi 824 min
kv.km-dir. Ohalisi 19 mlп пэfэrdir. Rayonda dаý-mэdэп, mе-
tallurgiya, mаýrпqаушmа, kimya чэ mеýэ sэпауе sаhэlэri iп-
kigaf etmigdir.
QоrЬi Siblr rayonrrna Altay diyarl, Kemerova, Novo-
sibiгsk, Omsk, Tomsk, Tiimen чilауэtlэri, XantгMansl чэ Yа-
malo-Nen mчхtаr dаirэsi АlИу Respublikasr daxildir. Sahesi
2,4 mlп kv.km-dir. Ohalbi 14,б п п. пэfэrdir. Rayonda уа_
пасаq, qaIa metalluTgiya, kimya, пеft-Нmуq maýlnqaylrma
sэпауе sahэlari, taxllglrq tэsэгriifаtr inki9af etni$iT.
ýarqi Sibir тауопчпа Buryatiya, Tuva чэ Xakasiya
Respublikalarr, Taymrr, Aqinsk-Buryat, Ust-Orda-Buryatiya
va Ovang mчхtаr dairэlэTi, KTasnoyarsk Olkэsi, Qita чэ itkutsk
чilауаtlэri daxildir. Sahesi 4,1 шlп. kv. km{ir. Ohalbi 8,5 mlп.

зм
пэfэIdfu. Bu rауоп elektroenergetika, эlчап metallurgiya, me-
ga чэ selliirloz-kaýu sanayesi iizra ixtisaslagmrgdrT.
Uzaq ýац rауопчпа Saxa RespuЫikasr, Yэhчdi
muxtar vilayэti, Qukotka va KoTyak muxtar dаiтэsi, Рrimоryе
чэ Xabarovsk diyarlarr, Kamgatka, Аmчr, Maqadan, Saxalin
чilауэtЬri daxildir. Sahasi 7,3 mln. kv.kmdiT. Ohalisi 7 mlп.
паfэrdiт.Вчrаdа эlчап meИllurgya, almaz hasilatt, balrq, mеЕа
чэ sellllloz-kaýи sэпауе sаhаlэri, хэz,dэri tэsэггiifаtr, gэmiqа-
уrгmа inkigaf etmigdir.
Katininqrail vilayatinin sаhэsi 15,1 miп kv.kmdiT. Oha-
lisi 943 miп пэfэгdiт. Vilауэt bahq$lrq, maynqayrrma, sel-
lýloz-kaфz sэпауе sаhэlатi Uта ixbasla;шgdlr.

Таkrпr fr9ffп шаllаr:

l.Rusiyanrn iqtbadi-coýTafi mбvqeyinin lЬtiiпlЁklэriпi
izah edin.
2.Faydah qaпnatrlarrn paylanmasrnda эsаs хUsчsiууэtlаri
рrh edin.
3.Yanacaq sэrчэtlэriпiп hasilatr чэ istehlakr haqda пэ
dеуэ ЬilэrsiпИ
4.Otтaf muhitin ekoloji чэziууаtiпэ bsir еdэп аmillэri
sadalapn.
5,Rrrsiyanm hansr ёlkэlэrlа sатhэdlэriпiп delimitasiyast
mtiэууэп оlчппирЬ?
6.Rusiya Federasiyasrnda idareetrna sfiemi песэdir?
7.Rusiya эhalisinin sауrшп azalmasr пэ ilэ izah оlчпчr?
8.iqtisadi potensialma gбгэ Rщiуашп dunyada mбvqeyi
па dеуэ Ьilэrsiпiz?
- g.Yerli
haqda
чэ gаtirilmэ хаmmаlа aýaslanan sэпауе saholэri
hansilaT&r?
10. BitEgiliyin yayilma аrеаllшt чэ ixtbaslaEnasrnr izah
edin.
ll.Heyvandarlrq tэsэтrtfаtl siidliik-эtlik, эtlik, yunluq
istiqаmэtiпdэ hansl эrмilэrdэ intigaf etdirilir?

365
 |2.Liman tэsэrriifаtrшп inkigafina sэЬаЬ olan аmillэr
hansrlardrr?
l3.Xarici tiсаrэt аlаqэlэriпiп sffukturu чэ соýгаfiуаsml
izah edin.
l4,iqtbadi rауопlапп ixtisasla.gma isфаmэtlэri haqdc
пэ bilirsыz?

2.4.2. Ukrаупа Respublikasl

l.Olkonin coýTafi mбvqeyi, tabiatinin хfisцsiууоtlаri.

Соýтлli mбчqе. Ukrayna ýэrqi Ачгораdа чэ 1 бlke ilэ
(Rusiya, Веlагчs, Polga, Rumrnya, Slovakiya, Macanstan,
Moldova) hэmsэrhаddir. Olkэпiп qчrч sэrhэdlэгiпiп uzunluýu
4б63 km-dir. Оп чzчп mэsаfэdэ (1536 km) Rusiya, эп qrsa
mаsаfаdэ isэ (93km) Slovakiya ilэ qon . sahil хэttiпiп
uzunluф 2782 km-diг. Diivlatin 603, kv, km-dir.
Sаhоsiпэ gбrэ Avropada 2-ci, diin уаdа4 уеri tutur.
Dtinya оkеапшrа birbaga grxrgr olan Ukrаупапrп соýгаfi
mёvqeyi 9ох эlчеriglidir. Веlэ ki, бlka аrаzЬiпdэп Ьеупэlхаlq
аhаmiууэtli magistTal dэmir yol, avtomobil чэ Ьоru kэmэrlатi
kegir. Rusiyadan ba;layan mtihiim Ьерэlхаlq qaz kэmэri
Ukгаупdап kеgэrэk Ачrора ёlkэlэriпiп эkýoliyyэtini tэЬii
qada tэmiп ediT. Ачrорапш biT пе9э бIkasindan kеgэп tranzit
фэmiууэtli Dunay gayr lJkrayna эrаzЬiпdэ dапizэ ttikiiliir.
i sath qчшlцýш. ukаупашп rеlуеfi va gеоlфi quгulugu
;miixtэlifdiT. Оlkэ этаzisiпiп 70%-ni
очаlцlаr, 257и.ni yiiksak-
liklar, 5%-ni daýlaT tэgkil edir. QаrЬdэ llkrayna Karpat sга
dаýlап, ucqar canubda isa Клm daýlan ucalrr, Ukrаупашп эп
hiindiir пбqtэsi ýеrпоqоrа dафпdаkl Qoverla zirчэsidir (206l
m). Оlkэпiп ;imalrnda Poles ovalrS, Dперг 9ауrпш sol
sahillarindэ Dnopryanl ovahq, Dnepr-Donetsk tektonik dагаsi,
сэпчЬqэrqdэ Donetsk очаlф, gэrqdэ Оrtа Rusiya очаhфпlп
bir hissэsi уеrlа9ir. СэпчЬчпdа Qага dэnbahili ovahq uzanrr.

366
 UkTayna faydalr qaantIlarla zэпgiп
ёlkadir. ehtiyatlan ila zэпgiпdir. tlk-
ktimfrriiп аgkаr оlчпmщ ehtiyatr 50 mlrd. t-dur.
аsаsэп Donetsk (48,5 mhd.$ чэ_!д4оч-
-ЙБmlапmisdirrQопчг
l ,4 mhd.ф hОчzэlэ:ffi kбЙГ
ehtiyatl Dп_9рц_!rliу4$цý _Zq\graatye, Poltava va Xarkov
'
чilачэtlэriпdэdir.
Ukaynada neft ehtiyatl 9ох azdш (235 mtn. t). _Osas
neft yataqlarr бlkэпiп ý9I$ qэrЬ,_сэ!чЬ rеgiопlатшdаdг. Оlkэ-
аэ ЬШ qiаn kэgf olunmugbhtiyan 1,12 tгlп. kub mJir. Tabii
qаz ehtiyatrmn 80 7о-э qэdэгi бlkэпiп gэтqiпdа сэrпlэпmigdir.
бlk d" 2ZO tэbii qaz уаtаф qеуdэ аlmrшqdш, Lakin tabii qaza
olan tэtаЬаtrш бdэmэdiуi iiqiin Rщiyadan bbii qaz idxal edir.
llkraynada4@n яhtiyatt сэтпlэпmisdir.
Uтапш kэýf оlчпmчý ehtiyau 1 Ф min t{ur. Dflпуа damiT
fiIй еhtiуаhшп 107ai Ukгаупашп рауm; diigiiг. Osas dэmir
filи hбrrzэsi yataq-

dalr qaantrlar da vardш.

l
tqШm. Ukraynanrn iqlimi miilayim kontinental оlчЬ,
оэrй rtitubfli, сэпчЬdа qчrч фl, dаýlq Клrшп сэпчЬ уа-
mвсlаrmdа Аrаlщ dэпИ tiplidirJ Оlkэуэ уафпtlш эsаsэп
Atlantik mэпрli siklonlar gtiriT. ýimаl4эrЬdап сэпчЬ рrqэ
dоýru gеtdikсэ уаSпЬlаrш miqdan 600 mmdэп ЗР чро
qаdэr azalг. Maksimum уаsпfilаr Каrраt (1500 mm) чэ Кпrп
dаýlаrша (1000 mmdап qox) dЁsiiT.
Ukаупаdа qrg mёчs0mй 55-75, gimal-
рrфэ 12Gl30 giin davam edir. Ukrаупашп gimal чэ qэrЬiпdэ
qаr бrtffуfiпffп qalmhýt 30 sm, сэпчЬdа Ьэ l0 smdэп az olrrr.

367
Karpat dаýаlаrmdа qar tirtiiyii daha qalrn va чzчп miiddэt
оtчr. Вч Ьэ qlý tчriапiпiп inНqafl iigtin gox эlveTiglidir.
Нidrоqrаfiуа. IJkTaynada irili-шrdalr 7l min 9ау vardrr
ki, Ьчпlапп da iimumi uzunluф Z8 min km-dir. Olka
эгаzisiпdэ 9ауlаr qеуriЬгаЬэт paylanmrgdlr. Ukrаупапm
qэrЬ, сэпчЬ rауопlап чэ Donbas ЬOlgэsi digэr этаzilэгэ nisb-
tэп su ohtiyatr ilэ yaxgr tamin olunmugduT. UkTaynanm dtizan-
lik hЬsэsiпiп asas gауlап-Dперr, DnestT, Tbsa, СэпчЬi Buq чэ
s.dir. Qaylarrn эksэriууэti qar sulan ilэ qidalanrr.
Оlkэdэ iгiliшrdalr 20 miп gёl чагdr. Bunlardan ап
bбyiiyu Yalpuqdur (l34 kv.km). ýirinsulu gбl оlап Svityaz
(24,2 kv.km) Polesye эгмisiпdэdir. Gбllэr tэsаrriifаt чэ
геkеаsiуа эhэmiууэtiпэ malikdir. Olkэ эrazisinin 2%-ni bataq-
ltqlaг tэgkil еdir.Ukтаупа сэпчЬdап Аюч чэ Qаrа Фпйiп su-
larr ilэ эhаtэ olunmuýdur. Эwэllэr Azov danizi balrq ehti-
уаtlап ilэ 9ох zэпgiп olmuýdur. Lakin dэпй suyunun duzlulu-
ýunun artmasl чэ giтklэпmэsi поtiсэsiпdэ qiуmэtli bahq пёч-
lэri, о сii,цтrlаdап пэIо ЬаhЕшп kбkЁ kэsilmig, diрг balrq
ehtiyatlarl kэskiп маkшýdг.
Toцaq_bitki drtftyit. Olkэ эrаzisiпdэ giпrli-podzol, 9э-
rпэп-Ьаtаqhq, toTflu_bataqlrq, qаrа va ttind gabalrdr torpaqlar
iistЁnlirk tэgkil ediT.'Bitki бrttiyiinda enliyarpaqh gam-palrd
mеgаlэri vardг. Кrшшп сэпчЬ sahilinda Аrаlrq dэпИ tipli
bitki ёrtiiyii yayllmgdrr. Daýlrq эrаzilаr enliyarpaqlr (palrd,
fistц, чэlаs, aýcaqayrn, ciikэ), daha hiindtr эrаzilат rупэуаr_
paqlr mе;эlаrlэ (kukпаr, аý gam) бrtnliidit,
,, , - Ukrаупаdа эtrаf miiЫtin aktual рrоЬlеmlэriпэ
aga$dakdan aid etmak olar:
- lgmэli su mэпЬэlаriпdэ ehtiyatrn az olmast чэ gеtdikсэ
tf,kэпmэsi.
- Начапп чэ sulrunun stirэtlэ giTklanmasi.
qrпlпмsl;
- Меgэlаriп siirэtlэ
_
ýеrпоЬl AES-da (1986+l il) Ьа9 чеrmig qэzа пэtiсэ_
siпdэ бlkэпiп radiasiya girklэпmэsiпэ mэrчz qalmast.

368
 2.Dбvlatin цsа inkigaf tarixi. Miiasir idавоlцпmд
sistemi. Ukгаупа aTazbinda ilk feodal dбчlэtlэт IV-VII эsrlэrdэ
yaranmaýa Ьа9lаm9&r. Ж эsrdэ Kiyev va Novqorod knyaz-
lrqlarl Ьiтlэрrаk, qэdim Kiyev Rus diivlэtini ymatdilar. Ж эsr-
dэ Kiyev gэhэri mэdапiууэt, sэпэtkатlrq чэ tiсаIэt mэrkэziпэ
gevrilmigdi. Ohalinin sауша чэ эrzЬiпiп ЬtiуiiklЁуiiпэ giirэ
Kiyev Avropada bбyiik gаhэrlэrdап biri idi. Нэlэ о dбчrdэ
ГJyev biT 9ох memaIlrq аЬidэlэri ilэ mэghчr idi (Desyatinnaya
Нlsэsi, Sofiya kilsesi, Qal darvazalar va s.).
Liiblin uniyaslnm (qanun) qэbulu ilэ (1569-cu il)
Ukтаупапш 9ох hissэsi, Zakarpatye, Bukoviм va Qerniqovo-
Severgin btbna olmaqla, Pol9arr,r, hаkimiууэti altlna kegir.
ХYII аsrdэ Rusiya ilэ Ukrayna arasrnda эЬэdi stilh mffqavilasi
baflandrqdan sопга о, Rusiyaya Ьiгlарrэk, siyasi mrrхtаriууэt
qazamr.
Lakin ХИI эsriп 60-cl illатiпdэ 9ar hakimiyyati
tэdriсэп mчхtмiууэt hiiququnu mэhdчdlа5drтrr. XVIII эsriп
80-ci illэriпdа isэ bu mчхtагiууэtэ tаmаmilэ ýоп qoydu.
Nэtiсэdа Ukraynanrn arazisi qubeTniyalara bбliintir.
UkTayna чэ Rusiyada bhkimgilik huququnun lэýчiп-
dац sопrа tлaпiifatrn biitiiц sаhэlэriпdэ kapitalist miinasibat-
lэri siirэtlа inkiýaf еtmэуэ Ьа9lауr. XD( эsriп sопlаrrпdа Uk-
rаупа Rusiya impTiyasrnrn эsаs ktimiir чэ dэmir bazastna
gечгiliг. l 9 t 7-ci ilin dekabTrnda Хагkочdа BiTinci t}mumukray-
na qurultayrnda UkTayna Sovet Respubfikasmm ymad masr
еlаг olunuT. l922-ci ilin dekabnnda Ulcayna SSRl-nin tэr-
kiЬiпэ daxil оlчr. 199l*i il avqusfun 24Ф Ukayna miistaqil
dбчlэt elan olundu.
O]kanin bpalxalq рrоЫеmlаriпа riddin
I.Веlоrчs RespubПkasr ilэ sатhэdlаriп demarkasiyasr
Ьаrэdэ mЁqavib imzalanmasr;
2.Rusiya iIэ sаrhэdlэг demarksiya olunsa da Azov
denizi уз t(g19 ýoýazr йzrэ sэrhэdlэт dэqiqlэgmэmаsi;

зб9
 3.Ukayna Rusiya tэтэfiпiп Кеrq Ьoýaandakt Tuzla
adlanan эгаzisiпdэп Ukrayna tэrэfэ убпэldilmiý damba
tikilrnasinэ qarýl 9rximaýl;
4.Qara dэпiziпф olan чэ Ukrayna tаrэfшdэп idагэ
olunan Zmеушу adasma Rrrrnrniyanln iddiah olnasr;
S.Rummiya Ь Duмyrn deltasr Ьаrэdэ dэqiq Tazlhga
gэliпmэmэsi чэ s.
ldаrаоlчпmr formasr. Оlkэ konstitusiyasr 28 iyun 1996-
cr ildэп qЁwаdэdiт. Dбчlэtiп bý9lsr prezidentdtiT, Ргеzidепt
birbaga sеgkilэr yolu ilэ, iki фfэdэп 9ох olmamaqla 5 il
mйdэtiпа segilir. Qапчпчеriсi оrqап Ьфаlаtаlr parlament-Ali
Rada tаrэfшdэв hэуаtа kegiriliT. Ali Rada (450) deputatlan 5
il miiddэtiпэ seqilir. lcraedici hakimiyyat Ва9 паziгiп ba;glrq
etdiyi Nаzir!эт КаЬiпеtiпэ mэхsчsdчr. Ва9 паziriп паmizэdliуi
paTlamentda qoxluq tэlНl еdэп pffiiya va уа qrup tаrаfiпdэп
dбvlat Ьаggsша taqdim olunur va sопrа Prezidentinin tэklifi
ile раrlаmепt Ьiэflпdэп sэsчсrmэ yolu ilэ segiliT,
Оlkаdэ Rефопlаr partiyasr, Ulсаупа Коmmчпist
Partiyasr, ВИm UkTayna, Ukаупа Sosialist pтtiyasl чэ digэт
siyasi раrtiуаlаr fэаliууаt gбstаriг. tnzibati этаzi сэhэtdэп 0l-
kani tэrkiЬiпэ LJkrayna 24 чilауэt чэ Кпm Muxtar Rеs-
puЫikasr dжildir. Ubayna ВМТ, АТЭТ, dipr Ьупэlхаlq чэ
regional tаgНlаtlаrшr Szviidflr.
3.Эhali vo 9оhатlоr. Ukтаупашп ehalbi 45,4 mlп. пэfэrа
gatrrugdrr. Bu gбstэriсiуэ gбга Ukrаупа MDB iilkalari arasmda
2-ci, Ачrорdа 6-о yeri tutur.
Ohalinin оrtа slxlr$ l kv. km-э 77,3 пэfаrdir. Ohali бlkэ
iiаэ ЬаЬ уеrlэgsэ dэ, bezi эrаzilэrdэ fэrqlэr чаrdrг. Веlэ ki,
Donetsk чilауэfiпdэ эhаli daha sж maskunlagmrgdш (l kv.km-
э 197 пэfэг). Ohalinin пЬЬЬп zэif mэskчпlаgdф (l kч.km-э
50 пэfэг) ýerniqov, JitomiT, Кiгочоqгаd, Rovno, Хеrsоп
йlауэtlэтidiг.
Ohalinin oTta уа9 hэddi yfiksalnigdir. Огtа бmiir mfld-
dэti kigilэr iigiin б3, qadrnlar iigiin 72 itdir. Bu gбstэriсiуэ gбrэ
Ачrорапrп inkipaf eftnig бlkаlоriпа охgаrdtr.

370
 UkTaynada son itlэr tobii аrtlm agaýr diigmiigdtiг. Ol-
kэdа tabii аrum 0,75%-diT.
Olka эhаlisiпiп 7'1,8О/о-лi чkrаупаlrlаr tэ+Кl ediT. Uk-
rаупаlrlаr Avropa xalqlarr аrаsmdа эп bёyiik millэtlэгdэп biri
sауfir. Оhаliпiп l7,2%-ni ruslardrT. ёlkeda Harus, moldavan,
уэhчdi, bolqar, polyak, tatar, qaqauz чэ bagqa xalqlann
пtimауэпdэlагi da yagayrr. Rэsmi dil ukrayna diПdir. Ukay-
пашп эhаlisi xTistianфravoslav чэ katolik) diпiпэ efiqad edir.
Ohalinin 99Yo-i savadlrdlr. Olkэdэ 500-dan artrq tэhsil mfrэs-
sэsi, о сiimlэdп 10 universitet чаг.
Olkэ эhаlisiпiп 68,77.i gаhаrаlэidэ уаgауг. Donetsk
чilауэtiпdэ рhэr эhаlisiпiп xibusi pНsi 907*dir. Kand эhаlЬi
isa фrЬi Ukraynada daha 9охdчr. Ukraynada iri gаhэr
aqlomerasiyalaтr Kiyev, Хаrkоч, Donetsk-Makeyev, Dперго-
ptrovsk-DenprodzerjinsН-Novomoskovskidir. Ohalisi l
min,-dan gox оlап gэhэrlэr- Kiyev (2,6 rrlп.), Xarkov (1,6
mlп.), Dnepropetrovsk (1,2 mlп.), Donetsk (1,2 mlп.) чэ Odes-
sadr (1,1 mln.).
qша sасiууаsi. Kiyev qэhмЫп tагiхi qэdim-
dir (1982-ci ilda 1500 illiyt qeЁ edilmi$i). О, Dперr 9аушп
sahilindэ уеrlэgir. Olkэ эhаlisiпiп 5,2%-i Kiyev gэhэгiпdэ уа-
gауlr. ýэhэr iqtbadi сэhэtdэп gЁclii inkigaf etrnigdir чэ о,
mtхtэlif пэqliууаt yollarr qочgафпdа уеrlэgmаsi, опчп xarici
iqtisadi эlаqэlэтiп inkigafina Ьбрk tэsir edir. Оlkэпiп ixracat
чэ idxalat mэhsчllалrшп 1/3 hissэsi paytaxtrn рауrпа dffýiir.
Ukrаупапm diinya эhэmiууэtli аЬiйlэ-
Tindan goxu Kiyev gэhаriпdаdir (Kiyev-Peger Lavn, Апdгеу
Нlsэsi, Sofiya kilsэsi, Qlal darvazalann dag qalrqlan, Иаdimir
kilsэsi, Marin smayr, Knyaz Vladimirin heykэli, Kreqatik
ansamblr va s.)
ftmrmi saciyyasi vo арапсt
sаhоIогi. Ukayna dбчlэti giiclti sэпауе potensialr чэ уffksэk in-
kigaf etmig kand tэsrrifаtmа malikdir. MDB-nin digэr бlkэlаri
kimi 90-о illэrdэ Ukтаупашп iqtbadiyyatmda durýunluq Ьа9
verdi. 2008-2Ш9*ч illаrdэК maliyy+iqtbadi Ьбhташ

17l
Ukaynadan da yan kеgmэmiФfu. Olkэdэ Ьir gox miiаssisэlэr
iflic чаziууэtiпэ dШmШdii.
HaaTda UDM-un stгчktчrчпdа kэпd tэsаrriifаh, mер чэ
blrqglщ sэпауеsiпiп рау l5%, хidmэt sаhэhi Ьэ 47 Уо-diг.
Sапауе. Yrпrсrq sэпаувiпdа kdmiiT эhэmiууаtiпi
sжlamrgdrr. Ukгаупа kirmfir hasilanna gбrэ diinyanrn 10
qаЬаqсrl бlkэsiпdэп Ьiгidir. Кбmiiт hasilatr 75 mln.t., hэm9iпiп
kokslagn kбmiir (Donbas) 25 mlп. tdan aгtlqdш. Вчпчп az
hissэsi (2 пlп. t.-a yaxrnl) ixrac olunrrr.
olkэdа ildэ 3,5 mlп. neft isteьýal оlчпчr (сэd. 2.4.2.а).
Оп bбyiik neft yataqlaTr Poltava, Sumsk чэ Qerniqov vila-
уэtlаriпdэdir.
Neft emalr ýэпауеýi Ukrаупашп yanacaq+neгgetika
kompleksinin эsаsrш tэýkil edir ki, bu da бlkэdэ sэпауе iýteh-
sаlrшп flmumi hэсmiпiп 2,3Уo-ni tэskil edir.
Ukгаупаdа tэЬii qaz hasilatt gбrэ о qэdэr de 9ох deyil-
dir. fidэ l9,s mlrd.kub m tэbii qaz istebat оlчпчr (2010), ýе-
belinsk, XTestiqensk, Qnedinbevsk va Kaganovsk tэЬii qM
yataqlan Xarkov vilayэtinda уеrlэgmýdir.
Ilaarda Ukrayna tэЬii qaz btehlahmn hэсrпiпа gёrэ
dtinyada 4cii уегi tutur (АВý, Rusiya va АFR{эп sоша).
ТэЬii qaz yanacaq+neTgetika Ьаlапslшп 45%-ni taýkil edil.
Olka tэbii qaza olan daxili ьlеЬаtrш (55 rnlrd. t) idxal hesabrna
бdэуir.
Dneppetrovsk vilayatindэ чrап btehsal еdэп Ьбуfrk
mtiэssЬэ fэаliууэt gбstalfu .
Sоп illar ёlkэdа 193 mlrd. kVt/s,
рауша
. оп iTi
lЕS-lэт (DRES) Donbas чэ Donetsk ЬбlgэlэriпФ tiНlrnigdir.
Elektrik eneгjisinin 8,7Yo-i SES_in раупа diiýflг. Оlkэdэ
zК)dan aгtrq SES чатdш. SЕSJэI эsаsэп Dперr, СэпчЬi Buq
чэ Ros, Tisa gayr fizarindadir.

372
 Cadval2.4.2.a
Ukrapada уапасаq hasilatt

illar Neft, ТэЬii qaz, KOmiir ,

mln.t mlTd.m3 mlп. t
2000 l"| 17.5 81.0
200l 3,7 18"4 83,9
2002 3.1 18,7 82,5
2003 3,9 19.3 80,2
2004 4.3 20,5 81.3
2005 4,4 20.8 78,8
2006 4.5 2l,| 80,2
200,7 4,5 2l,| 76.8
,l9,5
2008 4.3 2|,4
2009 4,0 21.5 73,9
2010 3,5 l9,8 75

0Ъп эsriп 60-cr illэriпiп sопlшmdап baglayaraq Ukray-

па energetikasrnda atom energetikasr bбyiik rоl оупаmrgdrr.
istehsal оlчпап elektгik enerjisinin 23,8О/с-.пt AES-in рауша
diiqiir. Zaparojye, СэпчЬi UkTayna, Rovnensk, Xmelnisk AES
fааliууэt gtistэrir. 2000-ci ildап QеrпоЬеl AES-nin fэаliууэti
tаmаmilэ dayandrrrlmrgdrr.
Olkэdэ qepi-ananvi епеrjidэп istifadэ hэlэ zэif inkigaf
etmipdir. Yegano giina9 elektrik stansiyast KTrmda fааliууэt
gбstэrir. Az miqdarda gеоtеrmаl епеrjidэп dэ istifadэ оlчпчr.
Metallurgiya sanayesi. Daý-metallurgiya kompleksi
Ukrayna iqtisadiyyafimn bazasrnr tэgkil еdir. Daý-metallurgi-
уа kompleksi iizrэ 300 mtiassisa fааliууэt gёstэrir. Bu sаhэdа
500 miццаfu 9аlщrr.
Olkэпiп sэпауе mэlrsullаппrп tэqribn 30%-ni qara чэ
эlчап metallurgiya mэhsчllаrr tэgkil edir. Оlkэdэ dag kбmiir чэ
damir Гrlizi ehtiyattmn olmasl qala metallrrrgiya sanayesinin
gticlii inki9af еtmэsiпэ sэЬэЬ оlmчgdчr.

37з
 Qагr Ukгаупа dэmir filИ ehtiyatr,
hasilatl va emaIrna gбrэ diinyaй qabaqol dбчlэtlэrdэп Ьiridir.
lldэ 5о mlп. t dэmir filizi hasil dilir к, Ьчпчп da tэqriЬэп уа-
rsr ixrac оlчпчr. Оlkэ mауе polad эridilrпаsiпэ gбrэ dtiпуашп
l0 qabaqol бlkэsi sшaslndadr.
Ukrayna mапqап чэ keramit fепоэтiпtilэгiп btehsal чэ
iхrасlпа gбrэ diinyada qаЬаqсtl ует tutur. ildэ l mIп. t fеrrо-
эгiпti istebal оlчпчr.
Qага metallurgiya irg аrаzidэ саrпIэпmigdir: J.о_цsýц-
*Dцерrуаш чэ АzоWgц, Donebk mtlэssisalari (Donebk,
Makkeyevka, Кrаmаtоqогsk), Dперryапl
miЬsisеlэr (Dneprpetrovsk, Krivoy Roq, Zaparojye, Dnep
rordzeTjinsH) gэtirmэ yanacaq чэ yeTli dэвiт filИi эsasrnda
iglэуiтlаr. Azovyant milэssisэlэri (Mariupol) filizi чэ
Donetsk ktimiirii эsаsrпdа fэаliууэt
Olvan metallurgiya sanayesi mйхtэlif btebal sаhэlэriпi
эhаtа edir. Вuпlаr dаý-mэdэп, aliiminium,
mis, titan-maqnezium, qalay+ink чэ digar sйэlэrdir.
Дiimiпiчm sэпаусsi Qvineya чэ Yamaykadan idмl
olunan boksit эsаsmdа inkiýaf etdirilir. olvan mеtаlчrфуапrп
miihiim mtiэssisэlэri bir пе9э miЬssisэdа: Zaparojye (altimi-
nium), Konstantinovka (sink), Dneprovsk (tiИn_maqnezium),
Pabujsk (nikel) чэ Nikitovskidэdiг (сiчэ).
sэпауеsi. ёlkеdэ gticlt metalluфya
эsаsшdа maýmq ауппа sanayesi (эsаsэп mеИlfutчrпlч
mацлqауrтmа) inki9af etni9diT. Kramatorsk, DперrореЬ
rovsk. Маriчроl mеtаllчrфуа avadanlrqlan istebal edan эsаs
mэrkаzlэrdir. Hasilat sэпауеsi figiin texnika Qorlovka, Хаг-
kov, Donetsk, Кгiчоу Roq, Luqanskda istehsal оlчпчr, Епеr-
getika maqlnqayrrmast Ьо Xarkov чэ Zараrоjуеdэ сэm-
lэпmigdir.
Naqliyyat mаýrпqаугmаsl teplovoz (Luqansk, Хаr-
kov), clektrovoz yflk чаqопlап (Кrеmеп-
9uq, SИхапоч), sistern istehsalr (MariupoD
чэ айоmоЬilqауrmа (Zaparojye, Кrеmепgчф flzrэ ixtbaslaý-

з,l4
Iшý&r. Кэпd tэsэrriifаh maflnqaylrmast Dneprpetrovsk, Кirо-
voqrad, Вегdуапsk, Хеrsоп, Odessa, Cankoy va Xarkovda in-
H9af etmigdir. Dэпiz чэ 9ау gэmilэri istehsal еdэп miiэssisаlэr
Nikolayev, Xerson, Кеrgdэ, gami tэrsапаlаri Odessa, Sevasto-
polda fэаliууаt gбstэriт. Olkэпiп bir gox gэhеrlэriпdэ эmаk чэ
elmtutumlu maýlnqaylrma sаhаlэri- dэzgаhqауrmа, avadan-
lrq, elektronika чэ olcktrotexnika mЁэssisэlагi inkigaf etmi;dir.

Codval2.4.2.b
Ukrараdа mаýшqаушпа шаhsчIlаrr Ыehsalr

Шаr Yiik Minik Тrаktоrlаr,

avtomobillari, avtomobillari, miп adad
miп odad miп adod
2000 l1.2 l7.| 4.0
200l 6,,I 26,2 3.6
2002 2.з 43.8 3,0
2003 4;| 98,3 4,6
2004 10.9 1,14 5.8
2005 14.0 l92 5.5
2006 l1,9 267 3.7

Кmуа senayesi. Olkэdэ kimya kompleksinin апапчi sаhэsi

turgu istebalrdrr. Kiildird tчrgчsuпdап miпеrаl gtiЬrэlэr isteh-
salurda, metallurgiya, neft еmаlц toxuculuq чэ yeyinti sэпа-
yesinda istifadэ оlчпчr. KiikЁrd furgчsu istehsalr Rovno, No-
vry Rozdol, Konstantinovka, Dneprodzerjinskidэ сашIэ9miр-
шi9dir. Мiпеrаl фЬrэlаr (azot, fosfor, kalium) kimya ýэпауе,
sinin ixtisaslagmrg sаhаlаriпdап biridiT. Nefbkimya sэпауеsi
neft emalr va qaz sэпауеsi эsаsшdа inkigaf etmigdir. Опа gёrэ
dэ neft-kimya sanaye mэтkэzlэri neft emalr miiэssisэlэri yaxrn-
lrýlndadrr.
ingaat materiallarr istehsalr yerli хаmmаl эsаsmdа
inkiqaf etmi9dir. Bu sаhэdа keramik plib чэ Ьоrчlаr, sement чэ
dэmir-Ьеtоп konstruksiyalarr istehsal хЁsчsilэ segilir.

375
 Yiingftl sanaye miiгэkkэЬ struktura malikdir. Вч sаhэdэ
toxuculuq sэпауеsi birinci уег tцtчr Н, Ьчпчп da аsаstш
pambrq раr9а istehsat tegkil edir. Osas mэrkэdэri XeTson,
Тегпороl, Donetsk, Qernovsr, Polвva, Kiyev, Novovolrnsk чэ
LvovduT. OltеЬ iрt раrса (Kyev, Darnis, фrkаs), учп
рат9а (Qerniqovsk, Luqansk, Dunayevski чэ Odessada)
btcbal olunur. Ukrаупа toxuculuq чэ trikoиj istcbah
mэhsчllаrr ila бziinii tam tаmiп etmir.
Меgа sапауеsi inkigaf etmi$ir. 01Кэdэ oduncaýa olan
tэlэЬаt бdэпilmэdiуi iigtin bu mahsullan idxal edilir. Selltiloz-
kaфz btehsah miiэssЬаlаri xammala, su va elektrik enerjisina
уашп эrаzilаrdэ yerlEdirilnigdir. Bahalr nбv kаSdаr
Qеrпiqоч vilayatindэki Koryukovk4 Jitomir чilауэtiпdэki
Malin fаЬтikiпdэ, qэzеt ka$dan isэ Jidagov gэhэriпdэ istelrsal
olunur.
Капd tаsаrrftfаtr. Ukrаупа giicti аqrаr sanaye komplek-
siпэ malikdir. ЁDМ-чп l4Yo-i kand Ьsэrгiifаtrшп payrna dti-
gtr. Ukrаупашп toTpaq fondu Ф,4 mln, hа, akin sаhэsi isэ 33
пrl;l,-hа.а _gatrr. Kand Ьэпiifаtrшп strчktчrчпdа mэЬчl
бtеЬаlrшп hэсmiпа gёгэ bitkigilik 62%, heyvandarlrq 38%
tэskil edir. Bitkigilik Ьэrriifаtmdа фnli Ьitkilэr эsаs уеr tчtчr.
hф оrи hesabla 35 mtп. t dэпli bitki, о сOmlэdэп 20,5 mlп. t
bulda istehsal оIчпчr. Olkэdэ bugda,govdaT, qarфdah, sчча-
пlап sаhэlэrdэ Ьа (Кпrп, Odessa va Хегsоп чilауэtlэriпdэ) pl-
tik Ьесэгilir. ýэkэr guýundrгu istebalma gбTo [Ikаупа diinya-
nrn бlkэlэriпdэп biridir. ýаkэr рýчпdчrч istebalr ildэ 18-20
mlп. tопdчr. GiiпэЬахап, kartof va tiitiin эkiп sаhэlэri dэ genig
уауlшt;dш, Meyvagilik чэ tэгечоzgilik inkiqaf etrnigdir. Неу_
vandarhýrn inkigafi genig рm bazaslna (bbii otlaqlar) эsаs_
lапrr, Heyvandarlrqda эп 9ох gэlir четэп sфэlаr iribuynudu
heyvandarlrq ve hi buynudu qаrаmаIш sayr
l0 mlп. Ьафап artrqdrr. Qаrаmаl аsаsэп sЁd-эt va эt-ýid
Ьtiqаmаtiпdэ inkigaf еtdiгilir.
Donuzguluq yeyinti sэпауеsiпiп, рkэr guýunduru,
kartof, tаrачэz чэ s. Ьitkilэriп tullantrlarr asasrnda inkigaf

з76
etdirilir. Istebal оlчпап atin Sfflo-ni donuz ati taskil edir.
Qoyunguluq zэif inkbaf etmigdir. Оsаsэп бlkопiп сэпчЬ 9б1 чэ
Каграt dафq аrаzilатiпdэ уауilmtфш.
Qu$uluq бlkэпiп dеrпэk olar ki, hэr уеriпdэ inki9af
etdirilir. Qчs$rtчЕчп inikgafi ffфп yerli dэпli Ьitkilэrdm уеm
bazasr Kmi gеф Ыifada оIчпчr.
Оlkэпiп сэпчЬ rауопlаrmdа ipkgilik dэ (Ьаrаmаghф
inkigaf etdiriliT. Artg rq эпmачi sаhэ hesab оlчпчг. Ulcay-
папrп dэпiz 5яьili р daxili su tчtаrlшrпdа balrqghq inkipf
etdirfir.
Naqliyyat va xarici tiсrrаt Olkenin соýrаfi mtivqeyinin
эlчеrigli olrnasl айоmо bil, dэmir yolu чэ Ьогч-kэmаr пэqПу-
уаtmrп iпКgаfша sэЬЬ оlmчgdчr. Aйomobil пэqliууаtr
sэrпi5iп чэ yiik Шyiik rоl оупауlr. АПоmоЬil
уоllаппш чzчпlчýч 168,5 min kmdir. Osas avtomobil mаф-
trаllап Kiyev-IitomiT- Rovno-Lvov,
Debalsova, Kiyev- Uman-Odessa, Kiyev.Qluxov, Lvov-Muka-
gcvo, Xarkov-Novomoskoysk -Zaparojye-Siпferopol btiqa-
mэtiпdэdir.
Ukаупашп dэmЫоl пэqПууаtr XIX эsriп sопlаппdа
formala9rnrgdrr. Dэmir yolu naqliyyatl sэтпiф vo yfik dацп-
mаsmа gбrэ 2-ci yer tutur. Вч naqliyyat пбчff hэm бlkэdжili,
hэm dэ iilkэlэrаrаsr yfik dацпmаsшdа bбyiik rоl оупауr.
Dэmir уоllапшп sшlф l0Ф kv. kma 38 km:dir. Dэmir yol
пэqliууаtr ilэ эsаsап tikinti mаtеriаllап, daq kбmiil, dэmir
filйi, neft mahsrrllan чэ s. dagmlr. Yiik dФlпап эsш mаgБ-
tгаllаr Krivoy Roq-DnepropetTovsk- Debabevo, Кriчоу Roq-
Fastov-Lvovdur.
tJkrаупапш Ьоrч пэqliууаtr 9ох inkigaf etTnigdiT. Воrч
kэmаrlэriпiп ihnumi uzunluýu 35 miп kmdiT. Оlkэпiп qaz
kэmэrlэri Rusip, Веlогчs, Moldava, Rumrniya, Macanstan,
SlovaКya, Polýa, оrаdап Ьэ Ачrоршп digэr бlkэlэriпiп qaz
kэrпаrlэri sЬtеmiпэ qogulur.
Olkэdэ neft kэmаrlэгi pЬekэsi dэ gftclff inkbaf еtmiфir.
[Ikаупашп neft kэmэrlэri чаsitаsilэ Rusiya пеfti Мэrkаzi чэ

377
фгЬi Ачrорауа naql olunur. Neft kэmаrlэriпiп uzunluФ 4(Ю0
km-dir.
ёlkэdэ 9ау пэqliууаtr da inkigf etmigidir. Оlkэlэrаrаsl
yiik daglnmaslnda Ukaynanrn Dчпау pmigiliyi asas rol
оупауrr. Оlkэпiп 9ау gami yolunun iimumi uzunluФ 3000 km-
dir. Bundan ba;qa tlkaynada эýаý 9ау yollarr пиgistrallarr
Dnepr va onun qollaTl (Desna va РтЫа0, СэпчЬi Buq,
Dnestr чэ ýimali Dоп gaylarrndan kеgir.
Dэпй пэqliууаtr yiik daflnmasrna gtiгэ 4-cii yeTi futur.
Оlkаdэ 18 dэпiz роrtч var. Вч portlar iig regionda-
Dчпауэtrаfl, Qаrа dэпiz чэ Azov dэпiziпФ уетlэ;ir.
Odessa Ukrаупашп dапй payИxtr hesab ediliг. Odessa
poгtrrnun iimumi yiik dбчriууэsi 50 mIп. t-dur. Belqorod-
Dnestrovskiy, Nikolayev, фаkоч, Хеrsоп, Yalta, Sevastopol,
Feodosiya, Маriчрl, Berdyansk, Кеr9, lzmail, Ьt-DчпЙk,
Kiliya чэ digэr роrtlаr iilkanin dжili чэ хаriсi iqtbadi
эlаqэlэтiпdэ Ьбуf* rоl оупауtr.
Hava пэqliууаtl эsаýэп sэгпigiп dagmmasma xidmat
edh. Оlkэdэ 36 hava limanr fааliууэt gёstаrir. Вчпlагdап lб-
пrп Ьеупэlхаlq statusu чаr.
Xarici ticarat. Ukаупашп хаriсi tiсагэt dбчтiууэsi 30
mlrd. dоllаrdrr. оlkэпiп iхгасаt strйtчrпuп 23 hissэsiпi
sэпауе mэhsчlагr tэ;Нl edir. ixracatrnda metal mэmчlаtlатr чэ
Кmуа sonayesi mэhsчllаrr l<i уег futuT.
Оlkэпiп xarici tiсаrэt эlаqэlэri MDB бlkэlагi, АFR,
Polga, ýexiya, Qin, ltaliya, Isчеgrэ чэ digar dбvlatlэrladir.
Rusiya Ukd?ynaya эsаsэп enerji da9ryrcrlaTr ixTac еdiг (70 fай).
Regional fагqlоr va iqtisлdi гауопlаr. Ukaynada б
iqtisadi rауоп fоrmаlаgmrфrт: Markaz, фrЬ, ýimаl-ýоrq,
ýэrq, Маrkэz-ýатq чэ СэпчЬ,
Markaz rауопчпчп эsаs sahalarindan biri mаglпqауlrmа
kompleksidiT. Ма9rпqауrmапm эп iri mэrkэzi Kiyevdir. Ма-
ýlпqауrmа sanayesi biitiin чilауэt mаrkэzlэriпdа чэ Ьiг пе9э
рhэтdэ inkigaf etmigdir. Rayonda oTta чэ dэqiq mаýtпqауппа
(gэmiqауrrв, dazgahqayrrma, avdanlrq чэ elektrotexnika),

з78
metal emah, tibbi avadanlrq btchsal еdап miiэssisаlэг fааliууэt
gбstэrir.
QэrЬ rrуопч mаgmqауrmа, Нm-
уа, mеýэ, tikinti, аqrоsэпауе, rekTeasiya sаhэlэri iizтэ ixtisas-
lаgmrgdrr. Yanacaq-energetika kоmрlеksiпэ уапасафп hasilatr
va Ыehsalt (da9 чэ boz ktimffr, tоrf, neft, neft mэЬчllаrr, tabii
qaz) чэ elвktrik егпоjisi istebatt (эsаsэп iES) dmildir. Ra-
yonda mаýlпqауrrпа sэпауеsi Lvov, Lusk, Droqobrg, Ter-
пор1, Коlошуа, ХmеlпisКdэ inkigaf etmigdiT.
QэrЬ rayonunda rekreasiya kompleksi sanatoriya-ku-
rоrt чэ istirаhэt fuгiчпiпi эhаtэ edir. RekTeasiya ehtiyatrna
gбrэ Ukrаупа Каrраtlаrr xtlsusilэ эhэmiууэtlidir. Burada mэу
Йчr Truskavets, Моцiп, Lyubin Velikiy, Nemirov balneoloji
kuroTtlaTr уеrlэgmiqdiт.
ýimаlýегq rауопч этаzЬiпэ чэ ohalisinin sayma gбrэ
Мэrkэz чэ QаrЬ rayonundan geri qаlш. Lakin iTi iqtisadi va ta-
rixi-memaTlrq mэтkэzi olan Хагkоч bu тауопчп iфsаdiууа-
tдda Шyiik rol оупауr. Rayonda ауlгmа чэ metal
еmаh sэпауепiп эп inki;af etmig biTidir. Ма-
ýшqауrmашп эsаs mэrkэzlэri xarkov (enerptika mаýmqа-
yгmaýl, dэzgаhqауrmа), РоlИча (elektrik motorlaTt), Sumr
(kэпd tэsагriifаtl mаgrпlап, dazgahqayrrma, elektron mikTos,
koplaTt) чэ digэг ;эhаrlэrdiт. ýimаl-ýэrq rayonunda sosial,
iqtisadi чэ tэbii ýэrаitiп alverýliПyi kэпd tэsэrrflfаtшп intensiv
inkigaflna sэЬЬ оlmчФчr. Rayonda kэпd tэsаrriifаП iiФп
уаrаrh tоrраq sаhэýi goxdur.
Rayon tаriхi-mоdэпi rekreasiya ehtiyatlan ilэ zэпgiпdir.
Rауопчп biT 9ох muzeylэr Иriхi аЬidэlэr. qэdim
qalalaT, рагНат va s. tчгizп obyektlari kimi maghuTdur.
ýаrq ahali digэт тауопlаrа пЬЫэп
ях уеrlФmЬdiт. ýarq rауопч эwэllэr Ukrаупашп аЩт sэпауе
."pn" оЬ"9а*. Йуоп ЪЬii ehtiyatlarla zэпgiпdir. Luqansk
чiЙуэtiпdэ dig чэ Ь2 kбmiir, tаЪ_ii qщ Donetýk чilауэtiпdа
dag-duz, dolomit, gips, сiчэ, qlafit ehtiyatlan чагdlr. Duzlu
gбllэr чэ mineral Ьчlфаr balneoloji оhэmiууаt kэsЬ edir.

з79
 Rayonda kiimiir sэпауеsi чэ elektroenergetikaya эsаslа-
пап yanacaq-energetika kompleksi formalagmrqdrr. ýагq rа-
уопчпdа mеИllчrgiуа, mаýlпqаупм, Нmуа, fikintiingaat
sэпауе sаhэlэri inki;af etrnigdir.
Rayonunda kэпd tэsэrriifаtr da уахц inki9af eПnigdir.
ОтаzЫп 86%-i becarilir. Rауоп buýda, pмlalr чэ yaýlr
bitkilэr, baýgrlrq, iiztimgriliik tizrэ ixtbaslagmrgdrr. Otlik-siidliik
heyvandaTlrq, atgilrq, qoyunguluq, angilrq, bahqgrlrq inkigaf
etmiýdif .

Turizm-rekreasiya kompleksi Donetsk yflksэkliyi чэ

Аzочуаш ovalrq эhаflпdа fоrmаlаgшфr. Rayonda Svyato-
qo$k mоdэпi.tаrИ qоruф mэ9hчrdчr
Markoziýorq ýахчd Dпергуrш) бlkэпiп iqtisadi чэ so-
sial сэhэtdэп inkigaf etmiq rауопlаппdап Ьiridir.
Мэrkэziýатq Tayonu tэЬii ehtiyatlarla zапфпdir. Ra-
yonda уапасаq ehtiyatlarr, dэmiт, mапqап, titan, nikel, kobalt
filizi yataqlarr а9kаг еdilmiфir. Zaparojye vilayэtinda qraГrt va
kaolin gшапlr. Kirovoqrad vilayotindэ boz va qшша qгапit
yataqlarr vardrr.
Rayonda yanacaq+nergetika, metallurgiya, mаýlпqа-
уlrmа, kimya, yiingul, yeyinti sanaye sаhэlэтi inkigaf еtmiSir.
Bu rауопчп эrмisiпiп 90%-i эkiпэ уаrаrh olsa da, 80%-i
Ьесэrilir.
СапчЬ rауопчпчп dэnizsahili mtivqeyi gэmiqауrгmа,
dапй naqliyyatt, kurort-tuгizm tэsэrriifаh, limап-sэпауе kom-
pleksinin inkigafma ;эrаit уаrаtmrфг. СэпчЬ rауопчпчп эhа-
Iisi goxmillatlidir. Rayonda ukraynalr (52,5Оlф,Тчý (3'1,5И,
Ьоlqаr, moldavan, уэhйi, Ноrчs, tatar, qaqauz va digэг
xalqlar уаруlr.
Rayon аqrаr-sэпауе kompleksi iizrэ ixtisasla;шgdш.
Rayonda taxrl, giiпэЬахап, tэrэчэz, meyva, iiziim Ьесэriliг.
Hamginin учп, ýетаЬ (sаmрп, konyak), еfir уаS, tiittin mэ-
mчlаtlап istebal оlчпчr. Magrnqayгma, kimya sanayesi nis-
Ьeten inEýaf etrnigdir. ФпчЬ rауопч Ukrаупашп эп iri
balшqgrhq rayonudur.

380
 Таkгеr figiin вчаllаr:
1. ukraynab cosafi mбvqeyinin fistiiпlflнэriпi izah
edin.
2. Оlkэпiп faydah qaantrlaTla bminat sэчфэsi nccadir'?
3. оlkеdэ atraf mйtiп aktual цоЬlеmlэгiпэ aid olanlarl
izah edin.
4. оrаzi ilzrэ эhаliдiп усгlэупа хЬчsiууэtlэгiпi izah edin,
5. Yerli va idxal xammalrna asaslanan sэпауе sаhэlаri
hansrlardrr?
6. Кэпd tэsэrгflfаhпш ixtisasla.gma Ьфаmэtlатiпi йаh
edin.
7. Ulсаупашп iqtbadi rауопlаппш fuqli xiisusiyyэtini
izah edin.

2.4.3. Qаzашstrп RеsршЫikаsl

l.Оlkопiп соgrаfi шбчqеуi, tobietinin хisч siyyofl агi.

Coýtali mбчqе. Qazaxrstan sаhэsi-2,7
mlп. kv.lcn-dir . Вч gбstаriсiуэ gбrэ тffrk dбчlэtlэгi iртЬiпdэ
l+i, MDB бlkэlэгi arasrnda 2<i, diinyada Ьэ 9*ч уоdэ du-
(tэqriЬп 6
rш, Вауkопчт kosmodromu чэ опчп эtrаf эrаzьiпi
min kv.km) Rusiya Federasiyasr lсаf,эуэ gбtiirrniiqdiir. 20M+ii
ilda iсаrэ miiddэti 2050+i ilэ qэdаr uzaddml9drr Qazaxrstan
qэтqdэп, gimаlqэтЬdэп чэ 9imaldan Rusiya, сэпчьdап
чэ
сэпчЬ
QшfuаsИп, оzЬkЬип, ТiiтkmэпЬtап,
gэrqdэп Qinla hаmsэrhеddir . Olkэпiп sэrhэdlаri qаrЬdэп ртqэ
3 miп km (Хаzаr фпИпdm ДИуа qэdаг),
gimaldan сэпчЬа
1,8 min kn (Rusiyadan Ом Asiya бlkэlатiпа
qэdэr) чzашт.
sэтhэdlэriпiп iimumiuzunlulu 15 min km-diT.
Olkэпiп ;imal sэrhэddi фrЬi Sibir ovalrýrnrn сэпчЬ
Ьsэsiпdап kegir. тffrkmэпistапlа sar hэddi 9ох qtsa olub,
Qaraboýazqol kбгfэzi Ьоучпсаdп,
SSRi da$l&qdan sопrа
rayo-
Тiirkmэпistап СэпчЬi QazaxtsИn vilayэtinin Qimkэпd
тй,иш
пrша qaтýl аrмi iddiasl iтэli stlrm{l$ilT, Qazaxrstamn

381
йiпуа оkеапшrdап uzaqda уеrlэgdiуi iiфп бlkэпiп tэЬii+оý-
гаfi mёvqeyi эlчегigli deyildir.
Sath qчrчlч;ч. Qаzашstашп эгмЬiпiп gox hissэsi zэif
pargalanmrg dtizэпIiklэrdап ibaTotdir. Вч dйzэпIiНэr yaylalar-
la, ртqdэ чэ сэпчЬ-gэrqdэ isэ daý massivlari iIэ ачэz оlчпчr.
Brгada hэm Diinya оkеаш sэчiууэsiпdэп agaýr ( Karaqiye
96kэkliyi- l32 m), haTr dэ ytiksek ( Хап-Тепqri zirvasi 6995 m)
olan этаzilэr dэ чаrdr..
Оlkэпiп qэrЬiпi чэ mэrkэziпi sэhга, уапmsэhrа,
уауlаlаr tэ;kil edir. NisЫon hiiпdiir yaylalar-Zaili чэ Счпqат
Дatarrsudur. Qazaxrstamn qаrЬiпdэ dэпй sэviyyasindan 26m
аgаф Хэzэrsэhili ovalrq уеrlэgiт. Хэzэr dэпizi sэчiууэsiпiп
агtmаst ilэ 26 m-dэп agaýr аrмilэri su Ьаsшqdrr. ýэrqа doýTu
gеtdikсэ Хэzэгsаhili ovalrq 50-60 m-а qэdэr уiiksэlir. СапчЬ-
dan Manqrqlaq уапmаdаslпп nisbatan уiiksэk Manqistau (556
т) platosu этаzilэri ilэ sэrhоdlапir. Хаzэrфп сапчЬ-gэrqа
Ustучrt platosu (340 m) чzашт. Turan ovalrýшnln Ьir hissыi
Qazaxrstan эrаzisiпэ daxil olur. Оlkэпiп qimalmda lrtrg Ьoyu
diizэnlik чэ l9imboyu gtillэr, опlаrdап qэiЬdэ Ьа Тчгqау рЬ-
tosu va Muqocar dаýlап уеrlэgir. Orazinin l0 7o-ni daýlar
tэgkil edir.
Frydalr qaanfilar. Qazaxtstan mйtэtif faydalr qaantb
lаrlа zэпgiпdir. Вч mfixtэIiflik tilkэпiп geoloji qurulu5unun

382
mэrkэziпdэ уеrlэрп Turqay htivzasidir. Olkэф ъbii qaz
ehtiyatr 1,82 trln. kub metr hesablanmrýdш.
Оlkэdэ l(Ьфп аrfiq kiimiir уаtаф чаrdr. KtimiiT
еhфаtlап аsаsэп Ekibastuz (iimumi ehtiyatm 28 7ф,
Qaraqanda (24Уо) va TuTqay (17Уф hбчzэlэriпdэ сэml:ýmlýdir
OttэО tОmfirЬ Пmчml ehtiyatr l,Ю шlrd. t.{ur. Хтоm
ehtiyatr 320 mln t.-dur (dfiпуа ehtiyatrmn 10 faizi). Dаmiг filйi

hesabla 1000-12ф mm уафпfi dЁgiir.

Olkаdэ qчrч iq lim hаНm olduýundan
gaygэbekыi zaifinkigaf еhпigdiг. Qауlаr бz mэпЬуiпi аr,
Диу, Kungey , Alatau daýlarrndan gбtПrflr. Оп iTi gaylart
чэ Srтdэrуаdr. Bu gaylar бlkэпiп kэпd tэsэrriifаtrпdа эЬ-
miyyatli то1 оупауr. NЬЬъп Hgik 9уlаr Urаl, ТоЫ, lgim
'
vazda bolsulu olur.
оlkэпiп чаш чэ guвulu 9ар lrtr9ar. О, olka erazisi
bovunca 1700 kn mэsаfэdэ шш. Uzunluýuna gбrэ ikinci 9ау
SгЬrуа (lФ0 km), iigiincfi isэ nidir (8l5 km). Ili gayr.Balxag
gdffпЙ сэпчЬqэгЬ hissэsiпэ tбkiilэrэk duzluluФ Z Ь!э 4-
&r. Вч da hidгоЬгqапizmlэгiп, эsаsэп dэ balrqglhфn inК9afina
geTait уатаdr.
QazaKstaпn ucqar gэrqiпdэ hidrоепеrji lю.tепsiаh
увksэk dlduФ фiiп Ьчrаdа su elektrik stansiyalari
tikilyi$ir,
ьэпчь Ьоlфьй su gаhýmа&в ffфп kand tэsэrriifаtmdа
sччат."уаЪhtiуас оlчт. Опа gбrа da iTi 9ауlаr iizэriпdа su

383
апЬаrlаrt tikilmi9 gay iizarindo Qardarin, Ili gayr
iИэriпdэ Kapgaqay), чэ Arrs-Tiirkistan
kanallarr salrnmrgdrr
QмaxlsИnda 50 miпэ уашп irilixrrdalr gбl чаrdrr.
Gёllэriп goxu ёlkanin gimalrnda уеrlэ9migdir. Sаhоsiпэ gёrа iri
gёllэr isэ @alxaq, Zaysan, Alagбl) бlkэпiп ýэrq чэ сэпчЬ-9эrq
rayonlanndadrr, Gtillэriп э}sаriууэti miпеrаl duzlarla zangin
olduýu tigtin опlаrdап tэsэrriifаtdа istifada еtпэk miimkiin
оlmчr.
Хэzst чэ ATal dэпizlэri tilkэdэ bёyiik рrоЬlеmlэr
ХХ asrin sonlarmda Xazar danizinin sачiууэsiпiп
yaratmrgdrr.
qalxmast паtiсэsiпdэ sahil rауопlап su basmrgdtr. Хэzаr
dэпiziпэ эп bёytik grxrgr olan ёlkэ Qazaxrstandш (1894 km),
Аrа1 dапИпiп sahasi Мэrkаzi Avrasiyada tasarriifat
iqlaгinin intensiv apanlmasr пэtiсэsiпdэ аzаlmrфr. Bu rауоп
ekoloji falakэt эrаzisi еlап olunmugdur.
Son 50 ildэ Aral dэпiziпiп sайууэsi l4-15 mеtr dtigmii9-
dflr. Nэtiсэdэ ekosistem роzulmчg, Aral dэпizi iki hёчzауэ раr-
galanmrgdrr. Веlэ И, tez-tez qrrmun tэrkiЬiпdэ goxlu duz olan
toz fufanlarr Ьаg чеrir.
Аrаl dэnizinin sаhэsiпiп azalmast hэmiп аrаzidэ iqlimin
kontinentallrýrnt artrrmrgdrr Н, bu da эhаliпiп hэуаt gэraitini
gэtiпlэ9dirmigdiт.
Torpaq-bitН бrtfiуft. Qazaxrstanrn gimalrnda mahsuldar
qara torpaqlar, mаrkаziпdэ isa gabalrdr torpaqlar iiýtiinltik
ta;Hl edir. Yiiksэk аrаzilэrdэ rnega чэ 9аmап torpaqlarr yayrl-
mrgdrr. Qбl zonasrnda mйtэlif оflаr, уаrrmsэhrаlаrdа yovgan
чэ s. bitir.
Qazaxrstan tэhliikэli tabii hаdisаlэrdап kапаrdа
deyildir. Вчпlаrа agagrdakrlarr aid еdirlэr:
1.0lkэпiп сэпuЬ Ьоlgэlаriпdе tez-tez Ьаý ч€rэп
zэlzаlэlаri.
2. Almaatr gэhэri эtrаfiпdа ЬаЕ чеrэп sel hаdisэlэri.

384
Qazaxtstan dбvlati ЬЬiаtiпэ Ьigапэ qalan бlkэ olmasa da,
mtitэхаssislэг burada atraf miihitin аgафdаkr рrоЬlеmlэriпi
tаrirlэг:
.
gёs
Нэrьi silah va sчгsаt istehsal оlчпап va haTbi
poliqonlaTm эtrаf Ьбlgэlэriпdэ radioaktiv va toksik maddalar
hesabrna еkоlфi tarazllq pozulmugduT. Bu isэ эhаliпiп
saýlamlrýrna чэ эtrаf miihito manfi tosiT gбsыir;
. Bazi gаhэrlэrdа sэпауе tullant an аtmоsfеrэ аt г;
. Sччаrmа mэqýэdlэтi Ёgiin 9ау sчlаппdап intensiv
istifadэ чэ Ьч sэЬЬdэп ATal gбliiniin qurumasr;
. Okingilik iqlэriпdэ zэтэIli kimуэчi mаddэlаrdэп genig
istifadэ hesabrna toTpaqlamr giicdan dii;mэsi;
. Хаzаr dэnizinin girklэпmэsi чэ s.
2. Оlkапiп qlsa inkigaf tarixi. Mfiasir idагаоlшпmд
sistemi. Miiasir QazaKstanrn эrаzЬiпф ilk dбчlэtlэr Ь.е.а,
meydana gэlmigdir. Saks tayfalaпr miiasir Yeddigayarasl чэ
Srrdаrуа hiivzэsinda Ьбуiik эгаzidэ mэskчпlаýmýlаr. XIII аsгiп
эwэllэгiпdэ Qazaxtstan Мэrkэzi Avrasiya mопqоl-ИИrlаrtп
уаrаt&F dtivlatin tэгkiЬiпэ qatltT.
ХV эsгdэ bu эrаzilэтdэ xanlrqlaT meydana gэlmiФr.
ХИ эsriп sопшdа iso qazax xalqmln formalagmast pTosesi
baqa gatlr. XVIII эsriп 20-40-ct illагiпdэ cunqaIlarrn hiicumu
tэsэrгiifаtа чэ аhаliуэ bбyiik ziyan ччгчr. Qazax xanlarl
cunqaTlardan mtidаfiэ olunmaq tigfln Rusiyadan уаrФп
istayir.
l920-ci ilda 26 avqustda RSFSR-in (Rusiya Sovet
Federafiv Sosialist Respublikaýl) tarkibindэ Qшýtastan MSSR
уахапЕ, sоптаlаr (l925-ci il 19 арrеl) QаzахtsИп MSSR
adlandrrllш.
1936-cr il 5 dekabTda Qazmrstan tttifaq RespuЫikasr
уаrапФ. ХХ оsгiп 30+ч illагiпdэ Ьчrаdа sэпауе qчrчсчlчýчпа
baglanrlmrgdrr. Qazaxrstan mэdэп sапауеsi чэ kand tэsэтriifаtl
salrэlarinin inkisafina gбrэ SSRl-nin apancr rефопlаппdап birina
gevriliT.Qazaшstan l990<r il 25 oktyabrda miistэqil respublika
еlап olunmugdur. l99l*i il 16 dekabrda isэ ёlkапiп Дi Soveti

385
(QаzашsИп Respublikasrmn dбчlэt mffstэqilliyi haqqrnda>
qапчп qэЬчl etmi9dir. Bu qапчпdа Qazaxlstamn mtbtэqil,
demokrafik, hiiquqi dбчlэt ýtatuýu tэsdiq оlчпmч9 чэ
referendum пэtiсаsiпdэ бlkэпiп konstitusiyasr (30 avqust 1995-
ci ildэ) эЬчl edilrnigdiT.
beynolxalq рrоЬtешlаri. Uzun mffddэtdэп ýonra
Qazaxtstan чэ Qin бz аrаlатшdа sэтhоd pToblemini hэIl еdэ
bitnig чэ haarda qеуriqапчпi miqrаsiуаlагrп qаrрslш alrnaq
mэqsэdilэ sэrhэdlэrdа demarkasiya Ьlэriпэ ЬаslашIrЬ. Rusiya
iIэ sэrhэd mэsэlэlэri tam ауdшlа9dшltЬ. Tiirkmanistan чэ
Ozbэkbtan ilэ sэтhэdlэгiп delimitasiyasr Ьа9а 9аtш9drг.
QЕйЕýИп ilэ bu mэsэlа yoluna qoyulrnaq iizrэdir. Тэkсэ
Тiirkmэпistап ilэ Хэzэr dэпИпiп dibЫn bбliýdfirfllmasi
mэsэlэsi hэlэ tam aydrnlagmayb.
idrгаоIшпmr fоrшеg. Dбчlэtiп baggrsr цezidentdiT. О,
iimumxalq sэsчеrmаsi yolu ilэ 7 il mfiddаtiпэ sФiliг.
Дi qanunveгici огqап Senat (Yчхап palata) va
Мэсlisdэп (Аqаф рlаИ) ibaTat ikiplatah parlamentdir.
Scnaи (39 уеr) 7 sепаtог prezident tэrэfiпdэп tayin edilir,
diрг йzчlэт sеgkilэг пэtiсэsiпdа hэr чilарtdэп iki пэfэг
olmaqla б il miiddэfiпа se9ilir. МэсЬа (67 0zv) mаjотiИr чэ
proporsional (l0 tizv) sistem ilэ ffmrrmi sеgКlэr yolu ilэ 5 il
mfidфtiпо sсаilirlэr.lоаеdiсi hakimiyyat Ьа9 nazir bagda
olTnaqla пмirlаr kаЬiпэsiпэ mахsчsdчг. lnzibati сэhэtdэп 14
йtауэtэ Ыiliiniir. RespuЫika иЬliyinda 2 рhэr чэ l payиxt
gэhаri чагdlr. Milli Ьауrаmlап 25 oktyah-Respublika giin,n, 16
dekabr - Mibtэqillik giin,ad,aт. Оlkоdэ опlаrса siyasi paTtiya
fэаliууэt gбstэгiг. Otan Ратфаsr, At Yol Partiyasr, Аsаr
Paгtiyasl чэ digэr partiyalart чаrdш.
Qazaxrstan lФ2-ci ildan BMT-nin fizvfidfir. О, hэm dэ
MDB, Gбmгiik lttifaqr, ýапхау TEHlatl, Матkэzi Аsф
tqtisadi Birliyi, чэ s. tэфilаtlатlп tizvfidiir.
Qazaxtstan чэ АzэгЬаусап araslnda diplomatik
miiпаsiЬэtlэr 27 avqust 1992+i ilф уаrапmr$rr. l9И-сff il lб

386
dekabrdan Bakrda Qazaxlstan sэfirliуi, Astanada isa АzэrЬау-
can sэfiгliуi fааliууэt gбsЬriт.
3.Ohali va рhаrlаr. Qаzахшtашп эhalisi 15,4 mlп. N+.
fэrdэп artrqdr. Qохmillэtli dбvlot olan Qazaxrstamn эhаlisiпiп
уапdап goxunu qazax|ar, tэqriЬэп 30 %-ni rчslаr tэgkil edir.
Bu iki xalqdan bagqa бlkэdо бzЬklэг alrnanlar, чkгаупаhlат,
чуýчrlаr, hэmgiпiп tаtаrlаг, Ьеlаrчslаг, аzэrЬаусапlrlаr, gin-
lilar, kоrеуаlrlаг va bagqa хаlqlапп niimayandalari уаgауrrlаг.
Qazaxrstanda эhаliпiп ilk miЦi siyahrya almmasr 1999-
cu ilda aparrlmrgdrr. 1990-cu illardэ iqtbadi чаziууэtiп pislag-
masi va SSRl-nin daýrlrnasr пэtiсаsiпdэ xarici miqrаsiуаlаг
artmý чэ аЬПпiп sayl azalmlgdг. l990+t illэriп oTtalannda
Qazaxtstan ahalbi azalan бlkэlаr sшastna daxil olrnugdur.
Stabtik taskilatlann mэlчmаtrпа gtira 2000-ci ildэ ёlkаdэп 341
min пэfэr kфЁЬ getmi$iT. Вчпчпlа Ьlэ 61kэуэ l84 min пэfаr
immiqrant gэlrпigdir. XXI эsriп эwэllэriпdа Qazaxrstandan
MDB ёlkаlэriпа l20 min, digэr iilkэtэrэ б0 min поfэr geb
miфir. Ёmчmiууэtlа, miistэqillik dбчriiпdэ бlkапi 2,8 mlп, na-
far taTk etmi;dir (2(Ю4).
Qazaxrstanda tэЬii artm lфl-ci ilda 13 pTomil olduýu
halda, haaTda 4,6 рrоmilэ enmigdir.
ТэЬii aTtrшn azalmasr пэtiсеsiпdэ эhаliпiп qocalma
prosesi bag чеrir. Olkada l9Ф-cr illэrdэ ugaqlarrn sayr 3 faiz
tэgkil etmigdir. 65 yagdan ушап оlапlагtп sayt l fай aTtmrgdrr.
Оmэk ehtiyatlaTr Ьа 800 min пэfэrэ qэdаr azalrm;drr. Вчпч
aTadan qaldrmaq mэqsэdilа tэqаiid уаgrшп 5 il uzadllmasr
haqqmda qanun qabul оlчпmчфчт. 2007-ci ildэ tэqаffdgfilэтiп
sayr 3 mlп. пэfэт azalmrgdг. Qazaxtstamn iqtisadi соhаtdэп
faal эhаlisi 7,3 mlп пэfэгdir. Хidmэt sаhэlэriпdэ эmэk qabiliy-
уэtli ahalinin 60 faizi iglэуir.
Qazaxlstanda эhаIiпiп sфtuуа аlшmаsl gбstаrir ki,
эhаliпiп cins tэrkibi sоп illэr sabit qalmrgdrr. QadrnlaT iistiin-
liik tэqkil edir (51,8 faiz).
Ohalinin огtа sжh$ 1 kч,km-э 6,0 пэfэrdэп bir qэdоr
artrq&r. Sanayenin inНgaf etdiyi gimal чэ рrq rауопlаrdа

з87
эhаIi пisЬэtэп slx уеrlа9migdiг (l kv. km-a l0 пэfэr). Lakin
sэhrа ча уатtmsэhга olan mоrkаz чэ qаrЬ Tayonlarda tabii qэ-
raitin эlчеrigsй olmasr burada эhаIiпiп zaif mэskчпlФmшtпа sэ-
ЬЬ olmugdur.
Kegmig SSRI-й Qazaxbtan ahaПsinin 45Уо.,э qadarini
qazaxlar tэ9Нl edirdi. 1989+ч ildэ арпlап siyafuya alrnmada
qаzахlаг З9,7% idi. 1990-cr illэrфп qazaxlmln sayr goxalmaýa
baglamr9&. Вч rusdilli ahalinin Qazaxlstandan siiтэtlэ k69mэsi
ilэ эlаqэdаr idi. Mi'ýtaqilik ifuiпdэ бlkodan l mIп ц5 уз ýQQ
min alman getrnigdir. Нэmiп illэrф ukraynalrlar чэ tataTlarn
sayr da маlrш9Фr.
Qаzахlаr Ьir millat Hmi ХIЛ *гiп sonlarrnda fоrmа-
Ьsmrфш. Qazж dili altay dil ailэsinin tflrk dil qrupuna aiddir.
Оlkапiп тэsmi dili qazax dilidir. Lakin d0vlat qчrчmlаrrпdа va
уеrli idаrэеtmа orqanlarrnda qazm dili ilэ уапар rчs dilindэn
dэ istifаdэ olunur.
Son illэriп sИtЬЁk mэlчmаПпа gбrэ Qazaкstanda
9эhэт эhаlЬi 60 fай tэgkil ediT. Qazaкstanda 90 gэhэr чэ 200
gэhэт tipli qэsэЬ vaгdrT. Аkпааu 0,3 mln паfэr), Qaraqanda
(460 min пэfэr), ýrшkэпd(450 min), Semiptatinsk (Se-
mеу)(400 min пэfэr), Рачlоdаг (350 miп пэfэт), W-Каmепо-
qorsk, Astana, Таrа4 Aktob эп Ыiуffk gэhэrlэтidir.
Рауtахhп qsа saciyyasi. Astana ;эhеri 1830-cu ildэп
igim 9ауrшп sаЫliпdэ salrnmýdr. 30 ildэп sоша SiЬir qlrýlzla-
пшп (qаzахlаrrшп) vilayэtinin inzibati mэrkэzi оlmчфчr.
l960*t ildэ Akmolinsk Selinsk diуапшп mэгkаzi оlпчфчт.
Вч dбчrdэ gэhэrdэ mаgtпqауrппапm Ьэzi sаЫэri, alvan
mеИllчrgiуа inkipf etmiФiT. 1997*i ildan iilkanin payИxtdrr.
ýэhэгiп ahalisi 750 miп паfэrdir. ýоhаrdэ biT пеgа ali mаktэЬ,
о сfrmlэdап L.N.Qumilyov аdша Awasiya Universiteti fэаliу-
yot gбstэrir.
Qazaкstanrn рауИхttшп Astanaya kфiiriilmэsiпiп Ьir
пе9эsabbi чаrdrт.
l.Astana бIkanin mэrkэziпdэ iri sэпауе rеgiопIапruп
yaшnlrýrnda эsаs mаgistгаl уоllапп qovýaFnda
уеrlJгЫуlrr.

388
 +i ildэ paytaxta kapitalrn сэlЬ olunmasr iigiin
2.|99'l
burada xiisusi iqtisadi zопа yaradllmrgdrT. Burada btitiin
miiэssisэlэr rbumdan Mad edilmis, idxal чэ ixTac оlчпап
mэhsчllата gбra vergi qoyulmur.
д.6lkо fimчmi saciyyasi ve арапсr
sйаlаri. inki9af sэчiууаsiпэ gбrэ QMaxtstan sэпауе-
aqrar бlkэsidir. Sэпауе mэЬчlч istehsalrna gбтэ Qazaxrstan
MDB diiчlэtlаri araslnda Rusiya чэ UkTaynadan sопrа 3,cii
'1,2%:lkend tэsэrriifаtr, 37,8%-i sэпауе, 55
уеrdэdiт. UDМ-чп
%i хidmэt sаhэIэriпiп руша diigiir. Оmэk qabiliyyэti olan
О/vi kand tэsэпiifаtr, 55 Yo-i
insanlaTrn 30 Yo-i sэпауеdэ, |5
qalan sаhэlэrdа (эsаsэп хidmэt sаhэlэriпdэ) galrgrr._ Qazaxts-
tапш goxsahali sэпауе strukturu sabiq.sovet dёчгiiпdэ бz tэьii
ehtiyailarr эsаslпdа formalagmr;drr. Olkэ tэsэrriifаtrпdа aýrT
-
sэпауе aparrcr Iоl oynamr9drr.
Sanrye. Yanacaq-cncrgetika kompleksinф бlkэпiп
40 % -
уапасаq ehtiyatlarl эsаs rо.l оупауrr. Sэпауе btehsalrnln
i"п 9oxu у"па"аq-епегgеtikа sonayesinin рауrпа dýýur. __
-
Olkada kбmiir btehsalr 96,0 mln.t tэqКl edir. Hasil
olunan kбmfiriiп хфi hissэsi daxili trlub"и sэrf оlчпчr. 0l-
kаdэ elektroenergetikamn 70 Yo-i kбmiirэ эsаslашr (сэd,
2.4,3.а). lri kбmiir mfiassbalari xarici giтkаtlэт tэrэfiпdап
alrnmrфrT.Qazaxrsиnda neft sэпауеsi пЬЬьп сачап_ sаhэ
sayrtrT. ýimili Хэzэr dэпи sаhillэriпdэ Embinsk hбчzэsiпdэ 2
t<оhпэ Ьмэп Dosor чэ Makat бlkэпiп эhаmiууэtli neft
yataqlarrndan sayrlш. 19б3<fl ildan Manqbиu yaTtmadasmda
-Uzen
чэ Jetrbay уаtаqlаrшdап neft hasil оlчпmч$чr. Bununla
da Tespublikada ((qala qrzlly fuдgitlfi kэskin artmrqdш,
Manqbiau yartmadast Qazaxrstanrn эsаs neft hasilatr тауопч
sayrlг. Sоп iШэr Buzagr yanmadasrnda КаrаjапЬаs чэ Kalam,
kЙ уаtафаппdап da neft 9lхапlг. Tenqiz (Аtшач gэhаri уа,
xrnlrýmdi), Kumkol (Turqay фkаkliуiпiп сэпчЬчпdа_Вау-
kоЙ yaxlnlrgmda) yataqlaTrndaп noft, KaTagaqanak (UTalsk
gэhаri yaxrnlrфnda) yataýrndan qaz hasil cdilir

389
 Cadval2.4.3.a
Qazaxrstanda уапасаq hasilatt

illar Neft, Tobii qaz, Кбmfir ,

mln.t mlrd.mз mlп. t
2006 б5.0 26.4 96.2
2007 67.| 29.6 98.4
2008 70,7 32,9 1l1,1
2009 76.5 35,9 100.9
2010 79,5 37,1 96,0

Hazrrda Qazaxrstanda Atrrau (iimumi gЁcii ildэ l l mln

t), Рачlоdаг (8 mlп t), ýrmkand (б,2 шlп ф neft emalr
mtiassisэsi fааliууэt gбstэrir. Pavlodar чэ ýrшkэпd zavodlarrnt
neftla tэmiп еtmэk iigtin Оmsk-Рачlоdаr-ýrшkэпd neft kаmэri
qэkilmisdir
Elektroenergetika sэпауеsi эýаsэп SES va iЕS-э
эsаslашr. Elektrik enerjisi btehsalrnda az miqdarda qaz чэ
mamtdan da istifada оluпчr. Irtrg gayr iizэriпdа bir пеgэ SES
(Buxtarminsk чэ Ust-Kamenoqorsk, ýulbinsk) titНlmi9dir. fii
чэ Srrdэryа gауlаrr iizаriпdэ dэ SES vardrr. Manqistau
уапmаdаыпdа Manqistau atom-energetika kombinatrnda
(kegmig ýevgenko AES) daniz sчучпч giriпlэgdirmаk iigtin
епеrji almtr.
Qazaxrstanda elektrik епеrjisiпэ olan daxili tэlэЬаt
ёdэпiЬпэdiуi iigiin ёlkэпiп сэпчЬ rауопlаrша Qrr$astandan,
gimal rауопlаrша isэ Rusiyadan elektгik enerjisi naql оlчпur.
Olkэdа elektrik enerjisi istohsalr 70 mlrd. kvt/s., idxalr isa 4,0
mlrd.kvt/s оlmчgdчr (2007).
Metallшrgiya sanayesi бlkэпiп iqtisadilryatrnda Ьбучk
rоl оупауrr. Umчmi ýэпауе istehsalrnda эlчап metallurgiyanrn
xiisusi gaНsi |2%4Lr. Mis istehsalr чэ iхrасша gёrэ Qazaxrstan
diinyada qabaqcrl уеrlаrdап biгini tutur.
QazжrsИn эгаzisiпdэ iki iгi эlчап metallurgiya rауопч
ауrmаq оlаr: Birinci rауоп Kounrad, Sayak, Jezqazqan mis

390
yataqlarr уеrlаgап Мэrkэz rayonudur. Balxag чэ Jezqazqan
metallurgiya kоmЬiпаtlаrшdа чэ Karsakpaysk zavodunda 300
miп tоп mis istehsal оlчпчr. ikinci rауоп Ьэ polimetal
yataqalarr olan ;эrq rауопчdчr. Bu rауопuп qэrЬ sэrhэdlэri
Pavlodar gэhаriпdэп keqir Н, Ьurаdа 1 mlп ton giltorpaq
istehsal еdэп zavod чаrdш. Сэпuьdа isa Tekeli gэhаriпdоki
yataqlar polimetal filizlэгi ilэ zэngindir.
Olvan mеtаllчrgiуашп эýаs mtiэssisэlэri Ust-
Каmепаqоrsk titan-manqan kombinatlarrdrr. Qazaxtstan
qrzrl istehsalrna gtirэ MDB бlkэlэri igэrisiпdэ 3-cii уеri tutur.
бlk.С, 170 qral pиýr qеуdэ alrnmr;drr. ildэ tаqriЬэп 1l ton
q','l' 4ý,Я}
iaifr-Eý*:i}fi#*ry" kombinatrnda nadir
еlеmепtlэr konsentrafinda чrап Гrlиэri istehsal оlчпчr. ust-
Kamenoqorskidэ nflvэ reaktorlart iigiin yanacaq isteЪal еdэп
b0ytik zavod fэаliууаt gtistaгir.
QazaxrsИn dэmiт filИ ehtiyafina gёrэ diinyada 8-ci yeri
tutur. Qbzaxrstanda gжапlап dэmir filizi уЁksэk keyfilyэti ilэ
sеgilir.Dэmir filипiп iimumi ehtiyatr 8,7 mlтd.tопdчr. Istehsal
olunan фmir Гrlizinin 70%-i ixTac olunrrr.
Qаrа meИllurgiya miiэssisэlаri эsаsэп Мэrkэzi rауопdа
саmlэпmigdir. 01kэdо biitfin miiэssisэlэrdэ б mln. ton plad va
4,0 mlп ion hааr prokat istehsal оlчпчr. 01kэпiп ýэпауе
mаhsчllапшп iimumi hэсmiпdэ qша mеtаllчrфуапrп payr 12,5
%-dil. Qara metallurgiyanln mЁhilm miiэssisэsi Qаrаqапdаdа
<ispat-KarmeD> metallurgiya komЪinatrdlr. Mtiassisa tam
dёчriууауэ malik оlчь, miixtalif prokat mэhsчllап istehsal
edir. ёlkэdэ sonaye istetrsahnrn 8yo-i mа;tпqауlrmflшп paylna
dЁg0r. AErr maýmqaylrma mЁэssisаlэri Дmaatr, Ust-
KJmenoqorsk, Qаrаqапdа, Аtшач, Astanada саmlэпmi9dir.
Pavlodarda takэrii triktor zavodu tikilmigdir.Kэnd tэsэrriifаtt
maýlnqayrmasr gimal rауопlаrdа inkigaf etmipdir. Maqrnqa-
yrrma mtiэssisэlorinda dэmir preslayici avadanlrq (ýrmkэпd),
mеtаlkэsап dazgahlar (Astana), akkumlyatorlar (Taldb
Korqan), rепtgеп avadanlrýr (Akffibe) чэ s. istehsal edilir,

391
HaaTda бlkэdэ ma5rnqayгrna sэпауе sаhэlэriпi inКgaf
еtdirmэk iigiin xaTici investoгlar сэlЬ оlчпmчфчr.
Kimya sэпауеsiпiп inki9afi fiфп ёlkаdэ tabfi ehtiyatlar
чаrdш. QaraИudakr fosfoTit уаtаф asasmda Таrаz чэ ýшkэпd
gэhэrlэтiпdэ fosfor unu, superfosfat, fosfoT duzlarl istehsal
еdэп zavodlaг fэаliууэt gбstэгir. Qаrа чэ эlчап mеtаllчтфуа
tullanhllarrndan azot gЕЬrэlэri ýеmiгИч), kiikffrd turgulan
istebal еdiliг. Ozvi sintez kimyasr yerli neft ehtiyatl эsаsrпdа
inНsaf etrniqdir. Otkэdэ hэmgiпiп уOпgUl sэпауе mэЬчllаrr
(хэz dэri, yun, pambrq рат9а vo s.) istehsal ediliT.
TiНnti mдtегiаllап sэnayesi dlkэпiп sэпауе istebatrmn
iimumi hэсmiпiп 4 %-ni tэgkil edir. Bu sahэda sement, gifсr,
asbest sement Ьоrчlаr, linoleum чэ s. istфsal olrrnur.
Kand tаsоrrfifаfi. olkэdэ UDM-un tэqriЬап 20 О/vпt
аqlаr-sэпауе kompleksi (ASK) чеrir. АSК-dэ kэпd
ьiэrтiifаtrпш payr 50 Yo-.dir. 01kэdо 76 min fermer tэsэггfifаtl
qeyda alrnmrgdrr. Вч tэsэгrfifаtlаr 30 rnln hektm arazini эhаtа
ediT.
BitКýilik kэпd tэsэгriifаtr mэЬчllапшп dэуатсэ 56 %о-
пi tэgkil еdiг. Olkэпiп toTpaq-iqlim ;эгаiti Ьчrаdа miilayim iq-
Iim qчrgафпа xas olan biitiin Ьitkilэгiпiп Ьэrilmэsiпэ imkan
yaradlr. Otlaq sаhэlэriпiп 9ох Ьsэsi бlkэпiп ýimа]rпdафr.
iaxrlglrq bsэirtifatr эHngiliyin эsаsшl tэgНl edir. Пdэ oTta
hesabla lб mlп ton taпl istebal edilir. Olkэdэ giinabшan, qаr-
фdаh, 9altik, рkэr gчфпdчrч, tfltffn dэ Ьэгilir. Раmhýш
эkiп sahasi 120 min ha, 0mumi уrýшт 280 min tdur.
Оlkэdэ heyvandarlrq iпkigaf etmigdiг. Кэпd tэsэrriifаtl-
па уаrаrh sаhаlэriп 80 7o-ni otlaqlar tэgkil edir. Bu gёstэгiсiуэ
gбrэ Qazaкstan Мэrkэzi Asiyada ТiiгkmэпЫап vo Qrr-
ýиstапdап sоша 3-сЁ уеri tutm. Qoyunguluq hеучапdаrlфп
эсаs sabsidir. Iribuynudu qaramal эtlik istiqamafindэ inkigaf
еtmiфir. QazaxIstanda аt9l1ц чэ dэчаgilik da inkisaf etdirilir.
Naqliyyat va xarlci tiсдМ. Nэqliууаt kompleksinin
эsаsrпl dэmir yol пэqliууаtr ъ9Нl edir. Оlkэdэ
63%-i dэmiryоl пэqliуаtrшп рауша diigflr. Ьmir уоllапшп

з92
iirnumi чачпlчф ?3,0 miп kmdir. Вчпrш tэqтiЬэп 4 min km-i
Yffk dagrnmaslna gбrа Ьоru kэmаr
naqliyyatr ikinci yбrl tutur (25,67о). Воrч kэmэr naqliyyatr ilэ
эsаsэп neft ixrac olunur. ytik daцnmasrnda avtomobil пэq-
liyya hпш payl 11.6 o/o-diT. Avtomobil паqliууаtшп rrmuml
uzunluýu 82 min kmdir. Вчпчп 77 min km-i bark бrtffHti
уоllаr&r.
QazaxБИnda hava naqliyyatr daxili va xarici эlаqаlэrdэ
miihtim iol оупауr. Веупэlхlq фrэсэli asas hava limanlart
Almaatr, Qaraqinda, Astana, Aktob, U-st-KamenoqoTsk,
SеmiраlаtiЙk (ýеmф, Aktau, ýrmkэnddadiT_. Хэzат dэпИпdэ
-
sэmiЪэqtwаtl Aktau limаш ilэ hэуаtа kegiTilir,
хйа tiсдrаt. оlkэпiп yiik dбvriyyasinin yansr хагiсi
y'riLk dаgrmаlаrшш рауlпа dtiýiir. Son illэr Qazaшstanrn хаriсi
iqfisadi эlаqэlаГi iхrаёаtm аrtmа va бlkэр xalici sэrmауэпiп
ildэn-ila goxalmasr ilэ эlаqэdат siirэtlэ inkigaf еdir. _ _ _
Haarda QаzахrsЙп diinya bazaTrna 200-dэп 9ох
miixtelif adda mайчl glxarrT. Olkэ iхrасшm эsаstш xammal
(mffxtэlif mctallar, ncft, bbii qaz, kбmiir va_s,) tэgkil edir,
Ьчпdап bagqa Qazaшstan kэпd Ьаrrfrfаfi mа9шlап,
mеtаlkаsэп dэigаhlш, energetika чэ elektron sanayesi avadan-
lrqlarl, kэпd ьiэrгiifаtr mэhsчllаrt (цmtq lifi, buýda, рп,
dэii, эt чЭ эt kопsеrчtэг) ixrac edir. Olkэ idxalrmn tэqdЬп
,l0Уo-ni Bagrn чэ avadanlrq, l9й-пi. toxuculuq mэmчlаtlаrt,
l|Yо-пt эtzаqmаЬrrllаrr bgkil air. ldxalannda Rusiya, Qin,
Дmапiуа, Авý, воуuк вrlИпiуа va ТiirНуэ mаЬчllаrl asas
- oyMytr.
rоI
' degional fаrфаr vo iqtbrdi rауопtrr. Qazм,sИnl 5 iqti-
sadi rауоiа mtmktbdnr: Мэrkэъ ýimal, ýаrq, ФrЬ
чэ СэпчЬ. "yom.i1

393
 Cadval2.4.3.b
Qazaxrstanrn iqtisadi rауопlаrt

}l} Iqtisadi ТагkiЬi

rауопчпчп lxtisasla9masl
adr
1 ýimal ýimali Qazaxtstan, Yeyinti, hasilat,
Kokptau, Kostanay, maýlnqayшma,
Astana, Pavlodar qаrа чэ olvan
чilауэtlэri metallurgiya
sэпауеsi
2 Мэrkаz Qaraqanda vilayэti Кбmiir hasilatt,
metallurgiya
sanayesi
3 QэrЬ Aktobo, Atlrau чэ Neft hasilatr чэ
Uralsk чilауаtlэri еmаlц balrqgrlrq
чэ balrq sanayesi
4 СэпuЬ Qиrl Оrdа, ýimkэпd, Hasilat sanayesi,
Tataz, Almatt, Taldr уфпti чэ yiingШ
Кчrqап чilауэtlэri ýэпауе
5 ýarq ýэrqi Qazaxrstan чэ Olvan
Semipalatinsk(Semey) metallurgiya, hey
чilауоtlэri -vandaгltq

Markaz iqtisadi rауопч Qaraqanda vilayэtini аhаtэ

edir. Sэпауе potensialrna gёrэ о, ёlkэdа l-cidir, kэпd tэsэr-
riifatrna gбrэ isэ digэr iqtisadi rауопlаrdап geri qalrr. ОIkэdэ
istehsal оlчпап mis, 9чqчп чэ prokatrn, manqanrn 100,
poladrn 90, kёmiir чэ sementin 40%-i Мэrkэz iqtisadi rауопч-
nun рауша dti;iir. Rayonda qаrа чэ эlчап metallurgiyanln iri
ýэпауе mэrkаdэri (Qaraqand а, C-ezqazqan) formala;mrgdrr.
Мэrkэ1 rауопrrпчп kэпd tаsэrгiifаtrпdа heyvandarlrq
iistiinltik tagkil еdiг. Rayonda urbanizasiya sэчiууэsi yiiksэkdii
(85 faiz).

394
 ýiпаI iqfisadi rауопчпа Akmola, Kustanay, Pavlodar,
kokgetav чэ ýimali Qazakstan чilауэtlэri daxildir. о, iilkэ
этаziiiпiп 2l,Т/*п tutmaqla tIDM,un l/4ni чеrir. оsаsэп
kэпd tэsэrriifаtr mэhsчllап iizrа ixfisaslagmrsdr. Вчгаdа tilkэ
эhаtЬiпiп 25%-i mэskчпlаýщýd,r.ýimаl iqtisadi rауопч bбyfik
sэпауе potensialna malikdiT. Веlэ Н, бlkэdэ kэgf olunmug
dэmir va bksit frlи ehtiyaf,nrn 9Oolo-i bu rауопчп раупа
diigiir. Rayonda kбmiiriin 35, sirkonun 30, чrашп 25, qиlш 15
%-i hasil edilir.Olkэ payИxt! Astana ýimal iqtbadi rayonunda
уегlэgir.
чэ
ýагq iqtbadi гауошша biT чilауэt- ýэrqi QмaKstan
Semipalatinsk (Semey) (mэrkаzi W-Kamenoqorsk) daxildiT.
iqtbadi rауоп un 9ох hisяsini daýhq атмilеr tэýkil edir. Вчпа
giira dэ rауопdа kand ьsэrrtifаfi zэif inkigaf etmiqdir, Sink,
mаqпеziчщ titan, vbmut l00, qurýugunun 50 Yo,i bu iqtbadi
rауопrш рауша dfrgflr. Qazaxrstanda siini liflэrdэп ipk раr9а
istebal еdэп уеgапэ kоmЬiпаt fэаliууэt
gёstэrir .ýэrqi Qаzяшstап чilауэtiпiп gimаlqэrЬi Semipalatinsk
пiiчэ poliqonu kimi mЕhчтdчr. Вшаdа kеgirilэп tэlimlаr
пэtiсаsiпdа эtrаf mfrhit kэsнп dаrосэdа girklэпmigdir.
Qarb iqtbadi гауопrrпа Aktobe, _Аtrгач чэ UTalsk
чilауэtЙi dахilЪir. Bu iфsadi rауоп бlkэ ODM_un 13, sэпауе
va i<эпd tэsэrriifаtl mэЬчllаrtпlп l lУo-ni veTir. Qazaшstan
ahalisinin l3,87o-i QэrЬ iqtbadi гауопчпdа уаýауЕ, Rayolda
эhаliпiп sшh$ asiedш (1 kч.km,э 3 паfэг), Sоп illаг
Our*ot* iqЪааiЙаuпаi neft-qaz sэпауеsi арпсl Tol
ЙаmаЁа Ьаg]аmsфт. Olkэпiп qэrЬ тауопчпч Ьаzэп Qazжls-
tап КЁчЪуti idlчпdшrlаr. Вчпdап bagqa фrЬ iqtbadi rауо-
nunda хrЪm, nikel, kobalt чэ digэr nacib metal yaИqlart
vaTdrr. Аkич рhэтiпфki AES Ьбуffk эhэmiууэt kэsЬ edir,
BrrTada sэпауеdэ чэ mэigэtdэ istifadэ tiфп dэпй sчучпчп
giriпlэgdiritпаsi арапhr.
СапчЬ iqtisadi rауопчм Alrnatl, Canbul, Kral оrdа,
24 o/o-i
ýrmkэпd vo Taldr Кчrqап чilауэtlэri daxildil. UDM-un
bu rayonun payrм dфffr. СэпчЬ iqtisadi rayonu QazaкsИn

395
эrаzisiпiп 26,1%-i ta9kil еtsэ da, iilkэ g[цti5inin 42%-i buTada
mэskunlagmrgdrr. Rayonda hэr kv. km.э 8,7 пэfэг dЁgtiг.
Ohalinin 49,9 %-i kand ahalisidiT. СэпчЬ iqtisadi rауопчпdа
аgг mаýmqаугmа intisaf etrnbdir (Almatr, Kentau,
ýrшkэпd). Вчпdап bagqa rayonda neft-Kmya va эсzа9 tq
mahsullarr, polimetal filИаri istebal olunur. СэпчЬ iqtisadi
тауопчпdа kэпd tэsэгriifаh оsаsэп bitkigilik istiqamatindэ in-
kigaf etrnisdir. Qeltik, pambrq, ýэkэr guýunduru, qalфdah,
ttitiin, iiziim чэ s. Ьесэтilir. Sэfuа чэ уапrпsэhrа тауопlаппdа
qoyun (qaragiil) чэ siidliik-эtlik qaramal saxlan r.

Та}rаr iigftn sчаllаr:

l.Qazaxlstamn соSаfi mбvqeyinin хtisчsiууэtlэriпi izah
edin.
2.Qazaxlstanm tэЬii ehtiyatlarla taminat sэчiууаsi песэdir?
3.Qazaxtstamn эhalisi haqqmda пэ Ьilirsiпй?
4.Оlkэ рауtшtrшп dэуigdiгilmэsi sэЬЬiпi йаh edin.
S.Olkanin dбчlэt qurulugu песэdiт?
б.Olkэdа apaTrc! sэпауе hansrlardrr?
7.Qazaxlstanrn xaTici izah edin.
8.iqtisadi rауопlаrrпrп tэsэгrЁfаt imkanlannr ;эrh edin.

2.4.4. Ozbkistan Respшblikasr

0.Olkanin co$afi mбvqeyi, tobiatinin xfiýusiyyatlari.

Соýгаfi mбчqе. OzЬэkisИп Оrtа Asiyada, АmчФryа чэ
Srгdэryа 9ауlапшп arasmda уетlэgmigdir. йinya okeanrna
gжrgt оlmауап Ozbkistan gimaldan Qazaxrstan (2203 km),
сэпчЬdап Ofqamstan (137 km), qэrЬdэп Ttirkrnэnisиn (lб2l
km), gэтqdэп isa TacikbИn (llбl km) чэ QrфаsИпlа (1099
km) hэmsэrhэddiт. Ddчlэt sэгhэdlэriпiп iimumi чzчпlчф 6221
km, 6lkanin sahэsi Ьа ,И7,4 min kv. km{iг.
Sath qчrшlчgч. Ozbkbtan miirэkkэЬ relyef quruluguna
malik бlkэlэгdэп Ьiгidir. Оrаziпiп 80%-i qumlu sэhтаlаr чэ

396
очаhqlаr tэgНl edir. Sэhгаlаr чэ ovalrqlm аsаsэп iilkэпiп qar-
bindadiT. Yaylalar ve hffndiiT daýlar бlkэпiп hiss+
siпdэdir. Оrмiпiп 9ох hissэsiпi Тчrап ovalrýr tutur.
qэтЬiпdэ tJstyuTt yaylasl, mэrkаziпdэ Qrzlqum sэhrаsl, gэгqiп-
dэ Туап-ýап va Раmir-Дау daýlan уеrlэgiг. ёzЬНýtашп эп
hihrdiir пбqtэsi (48t3 m) daýlrq эrаzidа, эп
algaq уеri Ьа qэгЬdэki Sanqamr; фlff sаhiliпdэdir (-27 m).
ОzЬэkisИшп daфq Ьёlgэlэri уiiksэk seysmikliyi ilэ
seqiliT. On gEclii zаlzаlаlэт (8-9 bal) Fагqапэ чаdisiпdэ, Hbsar
slra dаýlаппш сэпчЬ уаmасlаrrпdа miigаhidэ olunur.
Faydalr qаапfilаr. ОzЬэkisИпrп geoloji strчktчrчпчп
mfi гэkkэЬliуi faydah qааппlаrшrп zэпgiпliуi ilэ miigауэt olu-
nrrT. Olkade 1(Ю пёчdэп 9ох miпеrаl ehtiyatlaT vardrr.
BunlaTdan Ъbii qaa kбmiiг , Qral, mis, qalay, sink, gii-
miiý, volfram, чЬmчt, qтafit, v0 dаý duz, talk, sement
rапOmаlш misal gбstоппаk оlаr. mЬ, чоlfrаm, gE-
mШ, qalay чэ sink ehtiyatrna gбrэ diinyada qabaqcrl уеrlэтdэп
birini tutur.
Огtа Asiyanrn dipr бlkэlатiпdап fэrфi olaraq OzbаНs-
tашп аýаý yanacaq ehtiyatr zaifdir. Кбmiiт ehtiyatr пisыэп az
olsa da, Апqrеп (Dаgkэпd чilауоtiпdэ), ýarqun чэ Baysun
(SчrхапdэгiП чilауэtiпФ) yataqlan эsаs kбmffr yaИqlaTrdr.
KбmiiTiin kэýf оlчпmчg ehtiyatr 2 mjrd. tdчг.
)(XI эsriп эwэllэri iigfrп бlkэdэ 90 neft уаtаф kэgf
olunmugdur Н, Ьчпчп da 36-sr neft, 29-u neftqaz, 25-i isa
аiddiг.
- kondensatr kateqoriyasrna
пeft-qaz
ТэЬii qaz OzbНstanm эsаý yanacaq-eneTgetika
sэrчэtidir. 2005ti ilda бlka эrаzЬiпdа l30-dan 9ох qaz уаtаф
askar edilmi$il Yапаr qаzп sanaye ehtiyatmrn
ffmumi hэсmi 3 trlп. kub m tэЬii qaz
-
ehtyatrnln 907г,i Buxara-Xiva Ьбlgэsiпdэ саmlэ9migdiт. _ .
ёzъkstan эlчап metal, эýаýап da ql7rl чэ mis ehtiya-
tlna gбrэ MDB бlkаЬri aгasrnda fэrqlэпir. Qиl ehtiyatna
gёrэ оzЬkЬип diinyada s-ci, MDB tilkэlэri araslnda (Rrrsiya
Federasiyasrndan sonra) 2-ci yeri tutuT, Burada 30,dan gox

397
 qиl уаИЁ, vardtr (ehtiyatl ФФ t{чr). Q,z.l hasil еdэп эп
Ыiyiik mэrkэz Мrrrчпtач rауопчdчr. Bundan bagqa Dаgkэпd,
Cizak ч.э Namanqan чilауэtlэriпdа qиrl yataqlan уеrlэgiт.
Оlkэdа uran ehtiyatr da goxdur. ОzЬэkistап radioaktiv
mеЫlапп ehtiyatrna gtirэ diinyada 7+i уеri tutur. Кэ9f olun-
mug ehtiyatr isэ 55 min bdur. Inqigki (Sэmэrqопd vilayati) чэ
Koytagada isэ (Cizak vilayэti) чоlfrаm yataqlan аgkаr edil-
migdiг.
.. iqli-. Ozbakistan mtlayim iqlim qчrgафпdа уеrlаgir.
Olkanin iqlimi isti, эsаsэп qчrч чэ kontinentaldrr. Начашп
orta illik tempraturu gimalda + 9, сэпчЬdа 1бOS_dir. Qlg ayla-
гtпdа tempTatur gimaldan чэ gimаli-qэrЬdэп с"пчЬа va
сапчЬ-gэrqа getdikcэ artIr. Мэsэlэп, уапчапп olta tempera-
turu iilkэпiп gimalrnda -l00S оldчф halda, сэпчЬdа +2-305
оlчr. Yayda isэ бIka iizгэ огtа tеmреrаtчг +3Ф S-ya 9аhг. Qr;-
da эп а9аф tеmреIаtчг -25, yayda ап уiiksэk tеmреrаfur
+45oS oluT.
ёlkэпiп сэпчЬ-gэrqiпdэki daglaT Hind okeanrndan
gэlэп riitчЬэtli kiilаklэriп эrаziуа daxil olmasrna mапс oldu-
фпdап iqlim hаddэп агпq qчrаqdш, bu da бz пбчьsiпdа
sэhrаlаrш gепiglэпmэsiпэ sэЬЬ оlчr.
Yафпhlаr эrаzi iizrэ 9ох qеутiЬэrаh paylanmrgdг.
Sэhrа va уагrmsаhrаlаrа il эrziпdэ lф_200, dфirа чэ dag-
эtэуi аrаzilэrэ 600-1000 mm yaфntt diigiir. Ozbakistanda Gti-
пэgli giiпlэгiп gox olmasl suvanna tэlэЬ еdэп Ьitkilэгiп (раm-
btq, tiitiin, tiziim, pltik чэ s.) Ьэrilпэsiпэ alveri9li iЙkап
уаrаdrr.
Ozbkistanrn sэth sularr эrаzi iizrэ qеуп-
ьэrаьат paylanmrgdrr. Genig diizan sаhэlэrdэ sath sчlап
zэifdir_, daýlar Ьэ пЬЬэtап slx gay gэЪkэsiпэ malikdiT. Daý
gaylnda.n sччагmаdа чэ elektrik errтjisi alnmaslnda istifada
еdiliг. оlkэ эrаzisiпdэ iriliшrdаh ббO.dэп 9ох 9ау vardш.
Biitfin gaylarr Аrаl dэпИ hбvzasina aiddir (Сэd. Z.+З1. OtKa-
пiп эsаs 9ауlап Аmчdэrуа va Srdэryа&т. bu 9ауlаг бz -"п-

398
ЫэrЫ Qlr$astan чэ Tacikistanrn уiiksэk daýlarrndan 96,
tiiriiT. Оlkаdэ bagqa руlаr da чаrdш.
Cadval2.4.4
ОzЬkistашл asrs ýауlдп

Uzшпlпýц }ш нбчzаstпiп
}Ф Qауlапп adl
заhаsi,
kv.km-la
Соmi 1,1,TTш
1 Аmчфrуа 2294 945 199з50
2 Sшфryа 2663 385 150l00
,lз5 455 1,11|0
3
4 280 280 l19Ф
,l5
5 Nагrп 694 58370
6 зl0 зl0 8780
,l l96 196 8230

399
dаý-mеgэ, agrq-qonrг рmэп-9бl torpaqlarr yayllmrpdrr.
Оlkэdэ 3700 yabanr bitki пёW чаг.
OzbНstanda эtrаf miihitin aktual рrоЬlеmlэriпа
agaфdakrtarr aid еtmэk оlаr:
- Daýrdro zэlэzэlаlэriп landa9aftlara mэпfi tasiгi;
- Аrаl dэпИпiп quTumast паtiсэsiпdэ kiilоНэr чаsitэsilэ
havaya qalxmr9 duzlarrn чэ pstisidlarin kand tаsаrгiifаtrпа
mэпfi tэsiri;
_ ТэЬii su hбчzэlэriпiп sэпауе hrllantrlaTt hesabma
9irklэпmэsi;
- GiiЬrэlатdэп vo рstЬidlагdэп geniý istifada
еdilmэsiпiп iпsапlапп sаýlаmlфпа mэпfi tasiTi;
- Оkiпgiliуэ yaraTlr tограqlапп gоrапlаgmаsl чэ
giтklэпmэsi чэ s.
2. Оlkапiп qlsa iйigaf tarixi. Мfrаsiг fttагэоlчпmа sis-
temi. Ozbэkbtan эrаzisi qadim insan mэskапlэriпdэп Ьiridiг.
Burada daq diiwiiпэ aid ya;ayrg maskani Те;iпkэпd hesab
оlчпчr. Bizim еrашп Ьаglап$сшdа Аmчdэryа чэ Slгdэryа
gауlап агщшdа biT srra quldarlrq dёvlatlaTi (Soqdian, Baktri
уа, Хоrэzm, Markian чэ s.) уаImшФг.
Еrаmrап I эsriпiп Ьаglапфсrпdа ОzЬэkisИп аrаzisiпdэ
Kugan gahlrýl fогmаlа9шrg чэ о, III эsrэ qэdэr mбчсчd olmug-
duT. III аsrdэ Ku5an gаhlф Krda dбчlаtlэгэ раrgаlапmrgdrг.
ИI-ИП аsrlаrdэ Оrtа Asrya, о сiimlэdэп OzbаНstan эгаzisi
ЭrэЬ xilafэtinin tэrkiЬiпэ qatlrr. lshm dini yerli эhаli ага-
slnda tezlikla yayrlrг. islam mаdэпiууэtiпэ mэхiчs аЬidэlэт Ьч
giiпэdэk qorunub saxlanilmr;&r. Somakl эsrlаrdэ Ozbkistan
miiхtэlif dбчlэtlагiп чэ уеrli sЁlаlэriп (IX-X эsrlэrdа ýапипilэr,
ХII эsrdа XorazmgahlaT, ХIV аsгiп sопч ХY эsriп эwэllэriпdэ
Теуmчrilэr) hakimiyyati altnda idаrэ olunmugdur. ХИ эsriп
эwэllэriпdэ BuxaTa va 1iуз 1апhqlап аrаsmdаkl mtihаriыэт
bu агаzidэ inki9afi langidirdi. ХИП эsriп аwэllэriпdэ
Brrxaramn сапчЬ rayonlarrnda Kokand хапlrф уаrапmrg&,
}Ж эsriп iНnci yaпslnda Оrtа Asiya torpaqlarr, о ctimladan
Ozbkistan arмbinin gox hissэsi Rusiyaya Ьirlаgdiriliг. Bu

400
атаzilэri idаrэ еtrпаk iigffn Rusiyanrn taTkibinda Tiirkiistan
general-qubernatoTluýu yaTadrlrT. Kokand, BuxaTa amirliyi,
Хiчэ xanlrф isэ Rчsiуашп protektorathф kimi уеrli hаkimlэт
tэтэГlпdэп idагэ оlчпчrdч. 1918-ci ildэ Rusiya Federasiyasrmn
tarkibindэ Tiirkibиn Sovet Sosialist Muxtar Respublikasr
yaradrlrr. l922<i ildэ Tiirkiistan Respublikasl SSRI-nin
__

ЬrkiЬiпэ daxil ediliT. 1924-cii ilin 27 oktyabrrnda Ozbkistan

SSR yaTadrlr va 1925-ci ildэп о, SýRI-nin tэrkiЬiпэ daxil оlчг.
l990-cr il iyunun 20-dэ OzbНstan SSR-nin Дi Soveti бlkапiп
suverenliyi Ьаrэdэ DeklaTasiya qэЬчl edir.
l99l-ci il avqustun 3l-dэ rыpublikanrn ali qanunveri
cilik orqanr OzЬkisИшп mibtэqilliyini elan edir. О vaxtdan
hэr il sепЕаЬr ayrnrn biri milli bayram - MliýtэqiШik дnii Hmi
qeyd olunur.
бlkапiп ЬеупаlхаIq рrоЬlеmlаri. ёlkэdэ hэlliпi gбzlэуэп
beynalxalq рrоЬlеmlагэ a9aýrdakrlaT aid еdilэ Ьilэr:
l.Uzun mffddэt qчrаqhq чэ tokbitkigilik (раmЬф nati,
сэsiпdа Аmчdэryа 9ауrшп sulamrdan diИgЁп чэ sэmэrэli bti
fаdэ olunmamasr qongu dбчlэtlэгIэ miiпаqigауэ sэЬЬ olur.
2.Нэlа iпdiуэdаk dбчlэfiп biitiin sаrhэdlэтi tam dеmоI,
kasiya olunmayrb, ХiЬчsilэ QrTýиstanla olan sэrhаddiп l30
km-lik mаsаfэsi iki iilkэ arasrnda рrоЬlеm yaratmrgdrT.
3.Fэгqапэ vadisinin dэqiq sэrhэdlэri miiэууэпlаgmэdi-
yindan bu mэsэlэпiп hэlliпdэ qongu dбчlэtlэrlэ miiпаqigэlэr
Ьаq vcrlr"
4.Ofq ашstапdап baýlayan паrkоtrаfik yol Ozbаkbtan
эrаzisiпdэп kоgdiуiпdэп Ьеупэlхаlq рго ьlеmlэrэ sэьь оlчr.
sisteшf. l992+i ilda qэЬчl edilmi9
konstitusiyaya giirэ OzbeНsИn unitar respublikadrr. Dбvlatin
bagglsl prezidЙdir, Prezident flmumxalq sasvermasi yolu ilэ 7
il mtiddetina segiliT. Qanunverici hаНmiууэt рагlаmепtэ
mэхsчsdчr. Parlament (Дi МэсliФ iНýenat va Qanunverici
Palatadan iЬагэtdir. icraedici hakimiyyat Prezident tэтэfiпdэп
tэуiп еdilэп Nаzirlэr Kabinetina mэхsчsчdчr.

40l
 Оlkэdэ LibeTal-Demokratik, Xalq Demokatik, MiШi
Demokrat, Milli TrНanr9, Sosial-Dernokratik va digэr
раrtiуаlаr чаr.
lnzibati arazi саhэtdэп 12 чilауэtэ, 1 mчхtаr геsрчЬIikа-
уа (Qаr.аqаlраф va l paytmt рhэrа @аgkэпd) Ьбltiпfir.
Ozbekbtan l992-ci ilфп BMT-nin ИvtiatiT. О, hэmgi-
nin MDB, Мэтkэzi Asiya lqtbadi Birliyi чэ s. ЬеупэIхаlq tag-
Hlatlarrn iizviidfir.
l996-ct ilin avqust ауlпdа Dаgkэпddа АzэrЬаусап
sэfirliуi, 1Ф8-сi ilin iyulunda Bakrda OzbаkЬИn sэfшtiуi
а9Iш9dш.
3.Оhдli va ýоhегЬr. OzЬkЬИшп ahalisi 27,8 пrlп.
пэfоrdir (MDB бlkэlэri аrаsшdа 3<ii уеrdа). Ohalinin tabii
аrfiш 1,5-1,6%-dir. OzbekisИn эhаliпiп tэЬii artrmrna gбга
MDB ёlkэlэri атацпdа qabaqcll уеrlэrdап birini tutur.
Ohali arazi tiага qецi-ЬrаЬ рауlапmrgdш. Ohalinin
stxltф 1 kv. km-a tэqгiЬп Ф,3 пэfэrdiт. Okingilik inkipf еdэп
эrаzilэгdэ (Fэгqапэ vadbi, Dаgkэпd va Sаmогqэпd чilауэtlаr)
эhаli daha slх yerlogmigdir. Вшата, Nэчаi, Qaraqalpaqln sэh-
гalrqlannda эhаli k69эri heyvandarhqla mэgýчl olduýundan
daimi ya9ayrg dernak olaT ki, уохdш.
Ozbаkbиn gохmillэtli dбчlэtdir. Olkэ aTazbinda 100-
dэп Mtrq millat чэ хаlqш пiimауапdэlэгi уа9ауrг. Ohalinin
эksэтiууэtiпi tizЬНэт (85 Yo-dan 9oxunu) tegkil edir. Digэr
etnik qruplardan пБlаr (5,57о), tасiНаг (4,7Yф, qazaiж
(3,1Уф, Иtаrlат (1,5Yo), qaraqalpaqtlan (2,57ф gбstэrmаk оlаг.
Ozbаk dili altay dil ailэsinin tiiгk dil qrчрчпа daxildir. Ozbk
millatinin formalagmasl Хv эsгiп sопlаrг xvl asrin
аwаllэriпdа Qazaxrstan 96llэгiпdэп OzbkisИn эrаzisiпэ
k69эri tayfalarrn gэlmэsi ilэ sona gаtшsdrr.
Miiasir бzbоk dili )о( эsгiп эwэllэriпdэ 9эhэr эhаlЬiпiп
Ьir пе9а dialekti эsаsrпdа . оzьэk dilinin
ýэсlурчt biri ф опчп tacik dili ilэ dэriп
tarixi аlаqэlаrа malik оlmаsrфт. Qaraqalpaq Muxtar Respub-

402
likasmda ahalinin istifаdэ etdiyi qaraqalpaq dili tiiгk dillэтiпrп
qrpgaq qrupuna aiddir.
Olka эhаlЬiпiп 34О/еп |5 уаgrпа qэdэr оlапlаr, бl%-пi
15 yagla 64 уа9 arasrnda оlапIаг,5%-пi isa 65 ya;rndan gox
оlапlаr tэskil ediT. Kigilar iigtin orta бmiiг miiddэti 60,8,
qadrnlar фЁп isэ 67,7 уаsфт. Ohalinin 99,3%,i s_avadltdrr.
Ohalinin 42,0%-i gаhэrlатdэ yagaylT, Olkanin Ыiyiik
gэhэтlэri sшastna Dаgkэпd (3,0 mln. пэfаr), Sэmэгqэпd (420
miп пэfэт), Namanqan (400 miп пэfэт), Ondican (380 miп
пэfэr), Buxara (350 min пэfф va FaTqanani (300 min пэfэr)
aid еtmэk olaT.
Рауtахhп qlsa saciyyasi. Dаgkэпd l930-cu ildэп
OzЬkЬишп рауtахtrФл. Dаgkэпdiп ahalisi 3 mln паfаrэ
yaxlnlagrb. Bu gбstэгiфа gбrа о, Мэrkэzi Asiya rфопчпdа ап
bytik sohтdir, ýэhэr IV-Y эsrlэтdэп mаlчmdчr. ýэhэтiп
inkiqafmda Bбyiik lpk yolu iizэ:iпdо уеrlэgmэsiпiп Ыiyfrk гоlч
оlmчqdчr. Miiasir Dagkend OzbКstaBrn sаrqiпdэ, Cirqik-
AnqTen чаhэsiпiп mэтkэziпdэ уеrlэgmiSiт.
Dаgkэпd рhэтi mаgшqауrrmа, yiingtil, Нmуа чэ ycyinti
sэпауе sаhэhi tizrэ ixtbaslagmrýdrr. Dаýkэпd hэm dэ бlkэпiп
еlm чэ mэdэпiууэt mэrkаzidir. l966-cr ilф Dа9kэпddа Ьа9
чеrmiЕ giictti zэlzэlэ пэtiсэsiпdа опчп mэтkоzi hissэsi daýdsa
da, qlsa miiddat эrziпdэ Ьа9 чеrmig fэlаkэtiп dэhgэtli
поfiсэiэriпi aradan qaldrrmaq miimkiin оlmчgdчr. Dаgkэпddэ
qadim dбwэ (И-VIII аsrlэrэ aid Аý Тэрэ qэsriпiп qаlrфаr| чэ
оrtа аsтlэrэ mэхsчs memarlrq аЬidэlэri (Rефtап, ýеухапtчr,
Нэzrэti Imаm ansambllarr) dбчriimiDэ qadoT qоrчпчЬ
sахlашlmrgdr.
+.Olka ffmчmi saciyyasi va aparlcl
sahalari. Iq tbadi inkigaf sэчiууаsiпэ gбrэ ёzbКstan sanaye-
аqrаr бlkasidiT. ЁDМ-чп 30Уo-i kand tassэTriifatr, 24,3о/ri
sэпауепiп, 45,7Уo-i хidmэt sаhэlэтiпiп payrna diiýiir. Olkэ
sэпауеsiпiп inkigaf еfiпig sаhэlэri yanacaq-energetika, эlчап
metallurgiya, kimya, neft-kimya, mаgrпqауlrmа, yiingiil va

403
 yeyintidir. Мtиsiг ingaat mаtеriаllап btehsal miьssisаlэri
чаrdш.
Sапауе. 0zbaНstanrn Уrшсrq balansrnda tabii qaz эsаs
уеr tчtцг (70%-dэп_ 9ох). оlkаdэ t50dэп 9ох tabii qаz'чэ пеft
уаиqlагl чаrdlr. Olko bbii qaza olan dыli tэlэьаtlш tam
бdэуir чэ tabii qaz iпаЬчllапшп bir hissosЫ iхrас ediT (эsаsэп
Qazжlstan_ чэ Qшý:rastana). МfiЬаrэk рhэriпй tikilan qaz
Tnalr zavodu eyni zamanda kiikiird qazr dд ;6trrul еdir. 20io-
cu ildэ qaz istebalr 63,5 mlrd kub m. оlmчфчг. Ozbakistanrn
tabfi qaza оlап daxili tэlэЬаh 38-ф mlrd. kub mеtrdir.
Ёmчmiууэtlэ, OzbэНstan tэbii qaz istebahna gOra dtinyada
qaz 9rхаrап бlkэlэт arasrnda 10-сч уеri tutur,
Оlkэпiп yanacaq sэпауеsiпФ neftin payr пisЬtэп azdlr,
веlэ ki, бlkэ пеftэ olan tэlаьаfiш бфmir. ёzbэkistanda оrtа
illik neft istehsalr 8-9 mlп. t{чг. Ноmzэ 9эhоriпdэ чэ Fэrqапэ
чаdisiпdэ neft еmаh zavodlaп fмliууэt giistэтiг.
бlkэ iqtbadiyyahnda ШуЁk
аhаmiууэt kэsЬ еdiг. ОzЬэkЬИпdа l 1,8 m!п. kVt
Фсiiпdэ irili-
штdаh zю elektrik stansiyasl vaTdr. Bu stansiyalann 87,5%-i
iEs-in раушrа duýtir. Dаgkэпd чilауэtiпdэ епеrji istebalr
Апqrеп yataýrndan 9жагdаIl qопrrr kбmiirэ vo Qiгgik gayr
ffzэriпdэ уеrlэ9эп SЕS-э, бlkапiп digэг rауопlап Бо tэЬii qaza
эýаslашr Srrdэryа 9ау iРэriпdо Fэгhаd SES бlkanin епегji
istchsalrnda bбytik rоl оупауr. OzbaНsИnda оrtа hcsabla Ьir
ilda 50,0 mlrd. kVt/s._dan агhq elektrik епеrjЬi istebal оlчпчr.
Ozbэkbtan tэqriЬп 8_9 mlrd. kVt/s. elektrik enerjisi idч,аl
еdir.
ёzЬэkЬtапdа mЬ, sink, qчгФýчп,
volfram, molibden, qиl ve s. metal yataqlmlna аsаslапагаq iri
olvan metallurgiya mЬsisэlаri fэаliууэt g6ýtaтir. Дmаlrq
рhэriпdа mis-molibden filиэIi iýtehýal olunur. Dаgkэпd
чilауэtiпdэ чоlfrаm чэ molibden filиэгi istebal еdэп
mriаssisэlэг fэаliууаt gбstэrir.OzЬэkistап qиl istebalrna gбтэ
ltinyada арапо rоl оупауr (ildэ 90 t). Osas qrat yata{taTr
Qzrlqumda c*nlanmigdiT (Мчrчпtач цаI flЙ kombinatr).

4и
Fэrqапа vadisindэ giimф hasil ediliT. Оlkэdэ uran sэпауеsi dэ
inkigaf etmigdir. Uтап Nэчаi daý-metallrrrgiya kombinatrnda
istebal olunuT,
Qаrа metallurgiya idxal olunan xammala asaslanrr.
NЬЬэtап bбyiik qara mеИllчrgiуа zavodu ВэуаЬаd gэhэriпdэ
уеrlэgir. Bu zavod metal qrшtilаrl чэ gэtiтilmэ guqun эsаstпdа
fэаliууэt gбsыir.
sanayesi. Orta Asiya dбчlэtlэriпdэ
istehsal еdilэп пrаýlпqапппа mэhsчllапшп 9ох Ьsэsi Ozba-
kЬtашп payrna diigffr. Pambrq tэmИаmэk йgiiп avadanltqlar,
pambrqyýan magtnlar, toxuculuq sэпауеsi iiфп dэzgahlar,
ýччапIи avadanllqlan btebal еdэп zavodlaT Dаgkэпd чэ
опчп эtrafindakt ;аhоrlэrdэ уеrlэgmiяdiг. Dti,rryada iK бlka-
АВý va OzbаКstan pambrq эkiпi, yrBmr чэ emah texnikasrmn
tam kompleksini btehsal edm miiэssЬэlэrа malikdir. Bu
magrnlan Ъsаsэп Dаgkэпd traktor zavodu, <Ozbkselmag>,
Dаgkэпd aqreqat zavodu, фirgikselrnag>> btehsal edir.
ikinci dfrnya miiharibi illэгiпdэ Ozbэkistanda tэууатэ-
qay[ma sэпаунi inkigaf etmigdi. Нааrdа Dagkond aviasiya
zavodunda tНt+' sэтпigiп чэ "11-114 Т", "l1-7" ьууаrэlэri
istehsal оlчпчr.
Ondican vilayatinin Asaka ýэhагiпdэ Коrеуа Respub
likastnm <Dеu> girkэti avtomobil zavodu tikmi$ir (1996+l il),
Bu zavod ildэ 2ф min avtomobil btehsalr gЁсiiпэ malikdir.
'
Кimуа sэпауеsi tэЬfi qaz va neft эsаsmdа inkigaf
etmiýdft. Оlkэdа kimуэчi lif чэ mineral gйЬrэlэr istebal
оlчпчт. Qir9ik, Nэчаi, Fэrqапа ýablerinde azot фЬrэlэri
istehsal ефп zavodlar fэаliууэt gбstorir. Qazaxrstandan idxal
оlчпап fosfordan Fэrqапа, Kokand, Sеmэrqапd, Аlmаlщ
gаhэтlэriпdэН zavodlaTda fosfor giiЬrаlэri, Ьitkilэтiп miihafi-
zэsi iigiin kimpvi dэrmапlаг istehsal olunuT. ёlkэdэ sintetik
yuyucu чаsitэlэr, plastik kiitlэ, rezin mэmчlаtlат, dэrmап

405
prepaxatlarr, раrfiimеr-kоsmеfik чэ mikobioloji mэЬчllаr da
istebal olunur.
YiingffI sanayenin ОzЬkЫашп iqtbadiyyatrnda xibusi
pНsi ytiksэkdiг. Bu sаhаdэ pambtq еmаh, раmЬrq раr9а, ipk
чэ xa.lga istehsalr xiБusile segilir. Yiingiil sэпауепiп эп ЬбуOk
miЬsЬэlэri Dagkand чэ Fогqапа toxuculuq kombinatlarr,
BuxaTa раrпЬц раr9а kombinafiфr. Olkеdэ уеrП xammala
эsаslапап gбп-dэri sэпаувi inНяaf ebniqdir.
капd tosarrfifatl. sоп illэr бlkэпiп kэпd tэsэrriifаtmdа
biiyiik struktur dэуigiНiНэr Ьа9 чеrmiфir, OzbэНsИn
miistaqillik qazandrqdan sоша бzffпfr arzaqla tэmiп еtmэk
iiqffn bitkigiliyi hэrtэrэfli inkipf еtdirmэуэ 9аhцт. АrПq XXI
эsгiп аwэllэтi iigtin Ишl istehsah 5 dаfэ аrшgdг (6,2 mln. 0.
Оlkаdэ danli ЬitКlэгdэп qаrфdаh, buýda, gэltik, чэ s. Ьесэriliт.
ozbkыan kэпd tэýэrriifаtшm эsаýlш sччаrmа
okingiliyi ъgkil еdiг. Оlkэпiп эsаs kэпd tэsэгffrfаtl bitkiýi раm-
blq&r. Haarda бlkаdэ 3 mln. ton pambtq Пfi istchsal оlчпчr.
Вчпчп tэхmiпэп 25%-i ixTac оlчпчт. Оlkэdэ 100-dэп аrtч
pambrq tаmИауэп zavod fэаliууаt gбstalir.
Digэr texniН Ьitkilэтdэп ffitiin Sэmэrqэпd чэ
Qаgqаdэrэ чilауэtlогiпdа, kanaf isэ QiTgik gayr dэrэsiпdэ Ь
сэrilir. ýэkэr gчфпdчгчпчп эНп sаhэsi lФ min hektaT tэ9kil
edir. Оlkэdэ altr gэkэr zavodu fэаliууэt gбstэrir. OzЬэkЬtan
tэrэчэz, kагtоf, tiziim чэ digor mеучэlэr ilэ tiziinii Иm tэmiп
edfu.
Heyvandarfuqda qaragiil dorili qoyunguluq daha yaxgr
inНgaf etmigdir. Qагасfrl qоучп9чlчýчпчп эsаs yayrlma аrеаl-
lап-Вчхаrа, Qаgqаdэrэ, Sаmэrqэпd. Sчrхапdаrа чэ Qага-
qalpaq vilayatloTidir.
Sfldliik-atlik heyvandmlrq чаhэ olan Ыilфаrdа inkigaf
etmigdir. Olkada 3,5 mlп. t sffd, 8ф miп t эt btehsal оlчпчr.
Olkэdэ Ьаrаmаgrlц da inki;af etnigdiT.
Naqliyyrt rc хаriсi tiсдrаt. OzbeНsИnda пэqliууаt sis-
temi yaxgl inkigaf еШпigdiг. {iik daymada avtomobil паq_
 1

liyyah fэrqlэпir (74jИ. Avtomobil yollaTmrn iimumi чzчп-

tчф 81,6 min km-diT. Olko QazaxБtan, Qin, Ofqanrstana
gшап avtomobil уоllагr ila аlаqэуэ malikdiг. Avtomobil
уоllагrпlп Ыk бrtiikltidiiг.
8(P/o-i
Umumi yiik dаgrmаlапшп 12%-i dэmiт уоllаrrпrп
рауrпа diiqЁr. Dэmir уоllапшп iimumi uzunluýu 4000 km-dir.
Bunun da l3Уo-i elektriklэgmiфir. DamiT уоllаппlп slхlrфпа
gбrэ ОzЬэkistап regionda qabaqcd yer tutur.
OzЪkistanda inНsaf etmis Ьоrч kаmэт gэЬэkэsi
mёчсчddчr. lri qaz yataqlaгl magistral boTu kаmэrlэrilэ emal
zavodlarl ilэ biTlэgdiTilmiqdir.
Olkэdэ aviasiya пэqliууаtr ýovet dбчriiпdэп inki9af
etmiýdir. Нэlэ sabiq sovet dбчriiпdэ Dаgkэпd OTta Asiyanrn
asas hava limanr olmugdur. OzЪkistan diinyamn опlаrса
бlkasi ilэ hava yollml чаsitэsilэ аlаqэ saxlayrr.
Xarici ticaгot ОzЬэkЬtапm xarici tiсаrэtiпiп 51,87o"i
iхrасаtш рауша diigtr. iiгасаtrп 4fflo-i pambrq liflэгi, 8%-i
епеrji dagrycrlan, 7%-i уЕ{<sэk texnoloji mahýullar tegНl еdiг.
ldxalatda maýrn va avadanlrqlar {41И, хпq mэЬчllаrr
(lб7ф, kimya sanayesinin mэhsчllаrr (l2%) iistiinltik tэýkil
ediг.
Son illэг Olkэпiп MDB бlkэlэri ila эmэkdаgl{l zэif-
lаmэуэ bagtamrgdш. АFR, Коrеуа Respublikast, АВý, Ya-
poniya girkэtlэri ёlkэпiп эsаs iпчеstоrlаrldш. ёzЬэkisИпа idxal
оlчпап mэhsчllаrrп xeyli hisýэýi Коrеуа Respublikasb AFR,
АВý, TiirКyanin payrna diiýfrr. Ozbk mэЬчllапшп эsаs
idxalgrlarr В. Вritапiуа, tsчеgrэ, Коrеуа Respublikasrdr.
Regionat forqlar va iqtisadi rауопlаr. iqtisadi inkigafinda
Ozbakhan Ь9 iqtisadi rауопа bбliinЁr.
Dagtanrt iqtisadi rауопч. Olkanin iqtisadi сэhэtdэп ап
potensial rауопчdчг.Olkа paytaxu Da9kand bu iqtisadi
rayonda уеrlэgir. 01kэ эhаlЬiпiп 25,6%-i bu rауопdа
mэskчпlаýшýdг. OzЬаkisИшп {IDM-un 27,6 YBi, sэпауе

4й
mэЬчllагrшп 28,Зо/е.i, kэпd tаsэrriifаtr mэhgultalrnrn isэ 21 7о-
i bu rayonun payrna diigЁr. Daskand iqtbadi rауопч пхrýmqа-
уrmа (mэrkэzlэIi Dаgkэпd, QiTgik, Cizak, GiilibИn), аlчап
mеtаllчгgiуа (Alnalrq, Qirgik), kimya sanayesi (Dафэпd,
Almalrq, Qirgik), eletгoenergetika (Slrdэуа Цiчlэt Rayon
ElektIik Sиnsiyasr бlkэ elektrik enerjisinin 33 Ya.ni чеriг),
yiingffI sэпауе (Dagkэnd) sаhэlаri iizrэ ixtisaslagml9dг. Ва-
yabad gаhэriпdэ Orta Asiyada уеgапэ olan ьkаrеmаl
metallrгgiya zavodu fэaliyyat gбsЫir. Sэпауе sаhэlаriпiп 9ох
hissэsi yerli хаmmаlа эsаslапг. Вчгаdа ktimiiг, mis-molibden,
volfTam, urап filИаri hasil ediliг.
Dаgkэпd iqtisadi rауопчпdа kэпd tэsаrrffаh эýаsэп
pambrq xammalr, икl mэЬчllагr, о сiimlэdэп фltik, iizifun,
mеучэ, tэrэчаz чэ рkаr gчýчпdчrч iizrэ Ф ixtbaslagшgdш.
Fацапа iqtisadi rауопч. Rayonun tэrКЬiпа Fэrqапэ
vadisinin ii9 чilауэti Ondican, Nаmапqап va Fаrqапэ daxildir.
Оlkэ эhаlisiпiп 28Yo-.i maskunlagmr9dш. Bu iqtisadi rауоп бlkа
ohalisinin эп srx уеrlэgmig Ыilpsidir (l kч.km-э 500 пэfэr).
Fэrqапэ iqtisadi rауочч 61kanin tDM-un 20,87o".ni verir ki,
bu gбstэriфэ gбrэ Dagkand iqtbadi гауопчпdап sonra 2-ci
уеrdэ dчrчr. Sопауе mэhsчlчпчп 25,9/o-i, kond tэsэrriifаtt
mэЬtrlчпчп 29,7%-i Fаrqапа iqfisadi rауопчп рацпа dЁgiir.
Rayon qэdim эkiпgilik Ьбlgэsidir. Hazrrda bu iqtisadi rауоп
pambtqgrtq, fizйmФiik, meyvegilik (эsаsэп аlrпа yefigdiril-
masi), baramagilrq tizrэ ixtisaslagшgdш.
Fэrqапэ iqtbadi rауопчпчп эп Ьбуflk gэhэri оlап Na-
manqanda yeyinti чэ yiingtl sапауе sаhэlэri daha yaxgr inkigaf
etmigdir.
Zаrоч9ап iqtisadi геуопч. Bu iqtisadi rауоп fi9 vilayati
Sаmэrqэпd, Buxara va Navai чilауаflэriпi ahate edir. Olkэ
эhаlisiпiп 20%_i bu rауошш рауrпа dfrgiiT. Ohali эrаzi fizrэ
qеуfiЬаrаЬэr уеrlэ9migdir. Ъгэчgап чаdЬiпdэ эhаli slx, Nэчаi
чэ Вчхша vilayaflarinin sэhrа rауопlагшdа dеrпэk оlаr ki, рх
ýеуrэkdiт. Otkэ ODM-un 1640l,i, sапауепiп l9,5%-i, kэпd
tэsэгriifаtr mэЬчllапшп 2l7o-i bu iqtisadi rауопчп рауша
diigiir.Zэтэчgап iqtbadi тауопч эlчап metallaTrn hаsilatt
(qurl,uran), tabii qaz iýtebah, kimуэй mэЬчllаr, maýrnqa-
уrrmа, yiingiil чэ уфпti sэпауеsi Ёаэ iitisаslаgшфr.
Biiyiikliiyiinэ чэ эhэmiууэtiпэ gбrэ dlkanin 2-ci 9aheTi
Sэmэrqэпd чэ d-iinyada mеmаrhq аЬidэlэri ilэ mэghчr olan
Вчхаrа bu iqtbadi rауопdаdш.
СопчЬ iqtisadi rауопч. lqtbadi гауопа Qаgqаdэгэ va
Sчrхапdаrэ чilауаtlэri daxildir. Burada bbii qaz, пеft, kёmiir,
ingaat mаtегiаllап va s. faydalr qazrntr yataqlan agkaT
edilrnbdiT.
СэпчЬ iqtbadi rауопч UDM-un (11,6Уо), sэпауе
(10,6Уф чэ kэпd tэsаrriifаtr rпэЬчllаrrпrп (167о) istehsalma 96-
rэ бlkаdэ ,l-cii yeri tчtцr. оlkэ эhаlisiпiп l6%-i Ьч Tayonda
уаýауш.
СэпчЬ iqtisadi rауопчп an qэdim gэhэrlэri Каrgi va
ýэhrisэЬzdir (@mir Тсуmчrчп iqamatgafu burada olmu9dur),
А9аS Аmчrtаrуr iqtbadi rауопч, Bu iqtisadi rауопчп
tэrkiЬiпа Qaraqalpaq Rвpublikasr чэ Xoraanr vilayati
daxildil. Оlkэ ahalisinin 11,6 o/ei bu rауопdа mэskчпlаgmrg-
drr. Rауоп бlkэпiп on zэif mэskчпIаýms Бlgэsidir. Olka
tTDM-un 7,97o-i, sanaye mэЬчllап б Yo-i va kand tаsэгrflfаtt
mэhsчllаrr 146 %-i Ьч rауопчп payrna dff9mii9dflr.
А9аф Аmчdэrуа iqtbadi rауопч aqraT sэпауе kom-
pleksi (ASK) iizтэ ixtisaslaýmrфш. Rayonda pambtq, gэltik,
gэkэr 9чфпdчrч, sэhrа rауопlаrшdа qагаgfll qоучп9чlчф,
baTamagilrq inkigaf etnigdir. Rayonda mацпqауrrmапlп kigik
miiеssЬэlагi (Nukus, Urqeng), tikinfi materiallaп sэпауеsi dэ
(Nukus,Taxiata9, Uгqепg, Хiчэ) чаrdш.
Хiчэ Ьбtgапiп эп qadim gэhэгidir. Bu рhэг XVI эsriп
ашrtаrrпdа Хчэ xanlrфnrn pytaxfi оlmчsdчI.

409
 Таkтаr figiiп sчаllаr:

1 .
OzЬэНstап hansr tэЬii ehtiyatlara matikdir?
2. Aral dэпiziпiп эtтаf mtihitэ tэsiriпiп manfi tэzahiirbTini
izah edin.
З. OzЬэkistапm qongu ёlkаlэrlэ mttnasibatlэri песэdiг?
4. ёzbakistan эrаzЬiпdа эhаliпiп mэskчr а9mа tarixi
haqda пэ dеуэ Ьilэrsiпiz?
5. Olkэdaki tarixi qэhаrlат чэ bu рhэrlэrdоki turistlaгi сэlЬ
edan obyektler hansrlaTdг?
6. Ozbkistanda mаflпqаушmа sэпауеsiпiп hansl sаhэlэгi
daha yaxgr inНqaf etmigdir?
7. ёlkэпiп iqtisadi rауопlаrmlп ixtisaslaqma
istiqаmэtlэriпi йаh edin.
8. ОzЬэkistашп tiсатэt эlаqэlэriпdэ dэуigikliklэr пэ ila
izah olunrrT?

4l0
 vBoLIvIa

АпшRtкл RЕGiоtчu va suвппсiопlлвr

2.5.1. Rфоп Ьеrаdо iimшmi mоlчmаt

411
tutdulaT. Mahz bu vaxtdan еtiЬагэп ýimali Amerikaya
iпgiltэтэdэп, digэт Ьбlgэlэгэ Ьэ ispaniyadan kбgэпlэr ibtiinluk
tэskil еdiгdi. Iпgrltэrэdэп kб9эпlаr ilk dэfэ miiasir BiTlaqmig
ýtatlann qimal-garqinda mэskчпlаgmr;lаг. Bu arMi hazrrda da
Yепi iпgilЫэ adlanrr. Hamin dбчrdэ daha giiclii olan iпgiltэта
fгапstzlап Kanadadan чэ sonTa, isa Вiтlэqmig ýtatlann сэпчЬ
hissэlэriпdэп qovmuq чэ bu эrаzilэгi бz alina kegirmiqdi.
Аmетikашп siyasi хэriЬi dэ bir 9ох yйilliklar arzindo
fогmаlаqmаýа baglamrqdrr. ХИII эsrdап еtiЬаrэп buTada bag
vermi9 igýal9r mtihаriЬэlэг пэtiсэsiпdа qitэпiп siyasi xaribsi
dэfаlаrlа dэуigiНiуа mэrчz qalmrgdrr. indiya qоdэт Ьчrаdа
Bёytik Britaniya, АВý, Frапsа чэ Niderlandrn iTili-xrгdalr 15
mЬtэmlэkа mmkii var. itliiasir Amerikanrn siyasi хэritэsiпdа
ВМТ tizvii olan 35 mtЫaqil d0vlat чэ asrh gэkildэ idатэ olan 15
эrаzi mбчсчddчг (Ьах саdчэl 5.1).
Amerikanrn tэbii pгaitinin Oztlпэmахsчs хiisчsiууэtlэri,
опчп kеgmэkе9li tarixi опа gэtiriЬ glхагш;drr ki, buradakr
dбчlаtlэr 9ох mtixtalifliyi ila sеgiliтlэr. Мэsэlэп, dбчlэtlаr
tutduqlaгr эrмiуэ gбrэ Ьir-Ьiriпdэп gox fэrqlопirlаг. Веlэ ki,
Amerika бlkэlагiпdэп tigtt-(Kanada dtinyada iНnci yer), АВý
(dtinyada dбIdiincu уег), Braziliya (dtinyada beqinci уеr)
пэhэпg tilkэlэr sшаsmdаdшlаr. Аmеrikапiп daha beg бIkэsiпiп
(Argenfina, Meksika,PeTu,Kolumbiya чэ Boliviya) oTaziýi l
mlп kч.km-dэп arttqdrf . Bu bбyiik tilkэlэrlэ yanagr, Amorikada
7 dбvlat (Antiqua чэ Bmbuda, Qrcnada, Dominika, Sent
Vinsent чэ Qгепаdiпа , Sent Kits чэ Nevb, Sent Liisiya)
duпуашп milco dбчlэtlэгi сэrgэsiпdаdir. ýent-Kits чэ Nevis
Аmетikашп аrаziсэ эп Hgik (sahasi 260 kv.km) dбvlafidir.
Mtiqaiysa iiciin qeyd etmok olar Н, Kanada эrмisiпdэ 40 miп
SenbKits dбчlэti уетlэgdirmэk оlаr. AmeTika ёlkэlэri
tutduqlaTr эrаzi ilэ ЬаrэЬт, эhаliпiп sayrna gбтэ dэ bir-
biTindan fэгqlэпirlат. Аmmа Ьч fэrq Asiya бlkэlэriпэ пisЬэtэп
Ьir qаdэт zэifdir. Ohalinin sayna gбrэ эп bбyiik бlkэ АВý-dш

412
(3l0 rrlп. пэfэr). Ohalinin sауша gtirэ isэ эп kigik dбvlat Sent
Kib ча Nevbdir (50 min паfэr).
Соýrаfi чэ geosiyasi mёчqеlагiпэ gбrэ Asiya ёlkэlаriпэ
пisЬtэпАmеrikа бlkэ!этi о qэdэr dэ Ьiт-Ьiriпdэп fэrqlэп-
miтlэr. Maraqlrdг ki, 35 mйstэqil dtiчlэtdэп cami iКsЫп
(BoПviya va Ратаqчауш) оkеап чэ dэпИэrэ 9жцr yoxdur. 13
miistэqil dбvlat isэ adalarda уеrlэgmigdir.
Amerikada sауф эп 9ох miЬtэmlэkэ miilНэтiпа (bйtiin
miistэmlэkэ miilklэriпiп tэqгiЪп yarrst) Bбytik BTitaniya
sahibdir. Bu miilНэrфп эrаziса эп kiqiИ (Angilya) rэ$пi
London tаrэfiпdэп idаrэ оlчпчr. Оrмiсэ эп Ыiyirk mtЬЪmlаkэ
miilkff Frапsауа moxsus Qчiапаdш. От qox mэskчпlаgrш;
miilk isэ АВý-а mэхsчs olan Рчеrtо-Rikоdчr.
Amerikada эп srx mыkunlagmrq Ыilp, eyni zamanda
iqtisadi сэhэtсэ ап inkigaf etmig subregion оlап ýimali
Amerikada cami 3 miЬtэqil dёчlэt уеrlэgir. Оп Hgik эrаziуэ, эп
az mэskчпlаgап, eyni zаmапdа iqtbadi сэhоtсэ эп zэif inkiqaf
eftnig Vest-Hind (чэ уа KaTib hбчzэsi dбvlatlari) Ьбlgэsi
sчЬrеgiопчпа 13 diivlat аiddir.ТэЬii Н, Amerika ёIkэlаri
sosial-iqtisadi inki9af sэйууаlэтiпа gбrэ ф Ьir-Ьiriпфп kэskiп
sчrаtdэ fэrqэlэпirlаr. Опч demak Нfауэtdir Н, qibnin 35
miistэqil diiчlэtiпdэп уаlпz iНsi (АВý чэ Капаdа) iqtbadi
сэЬtсэ diiпуалrп Оп inkiqaf еtпý dбчlаtlэri slrаяпdаdг, АВý
btitiin gбstэriсilэriпэ gёrэ noinki Аmеrikапrп Ьiгiпсi dбчlэtdir.
О, hаm da diinyada lider dбvlatdir. Вчпчпlа Нэ, Аmсrikаdа
iqtisadi сэhоtса biT пе9э (Honduras, Qyatemala, Веlй, Haiti vэ
Ь.) 9ох zэif dбчlаtlэr ф mбчсйdчr. Meksika, Braziliya,
Аrgепtiпа, Qili, Venesuela Ьэ iqfisadi сэhэrcа daha yiiksak
inkisafa nail оlmчglаr.Аmеrikашп miiаsir siyasi хэritэsiпdэп
dашgаrkэп qeyd еtmэk laamdr Н, Ьчrаdа mопаrхiуа Tejimli
dбчlэt idаrэgilik formasr уохdчr. Amerika yegano qitэdir ki,
burada dбчlэti idаrэ ефп mопаrхlаr уохdчг. 35 mfistaqil
dбчlэtiп bбytik aksaTiyyati respublikadш (asason pTezident
rеsрчЫikаlап), Сэmi alfi dбvlat (АВý, Kanada, Meksika,
fugcntina, Braziliya чэ Yenвuela) fedcrativ ffsчl-idаrэlidiгlэr.

4lз
Inzibatiэrazi quruluquna gtirэ qalan бlkаlэr чпitаг
dtiчlэtlэrdir. BiT бlkэ (Kanada) Bбyiik Вгitапiуапш kegmiý
dominionu тэsmi London tэrэfшdэп tayin olunmug general-
qчЬтпаtог tаrаГrпdэп idаrэ оlчпчr. Вчпdап ba9qa
аmеrikапm siyasi хэritаsiпdэ <Birlik> tэrэfiпdэп idаrэ olunan
l3 dбчlэt чаr. Аmегikаdа Asiya чэ Avropada оldчф kimi
alovlanan (qаупаr) пёqtаlаr olrnasa da, burada da vжtaýrrr
ocaqlar уаташr.

Таkгаr ftqiin sшаIlаr

l.ýimali чэ СэпчЬi Amerika mаtеriНэri Ьiг-Ьiriпdап

hansl хiisчsiууэtlэriпэ gtirэ fаrqlэпirlеr?
2.Аmеrikашп siyasi хэтitаsiпфki dэyi;ikliklari izй edin.
3.Аmеrikа dбчlэtlэriпiп inzibati-эrazi quruluglarmt sada-
layrn.
4.<Dominiap чэ <Birlik> tэтkiЬiпdэ dбvlatin sасiууэчi
хiЬчsiууэflэriпi izah edin.

2.5.2. Дmегikа Вirlаgmig ýtatlan

0.Okanin coýrafi mбvqeyi, tabiatinin хflsчýууаflаri.

CogTafi mбчqе. ýimali Amerika materikinin mэтkэz чэ
gimаl-qэтЬ Ыssэsiпdа уеrlэgmi; Аmеrikа Вiтlэgmig ýtatlarr
аrмisiпiп bбytikltiyiinэ (9 mlп.363 kv.km) giiгэ Rusiya,
Капаdа чэ Qiпdэп sопrа diiпуашп dбгdiincii, эhаlisiпiп sayna
gбrо Ьа (310,2 mln.) Qin чэ Hindistandaц sопrа iigiincЁ yeri
tutur. Рчеrtо-Кkо, КагiЬ dэпИпdэН Virсiпуа adalarr,
Okeaniyada уегlэ9mi9 Quam, ýэrqi Samoa аdаlагr АВý-ш
miilkii hesab оlчпчr. Вчпlаrdап baýqa ýakit okeanda
уеrlэ9mig Маriап, Маrgаl чэ Каrоliпа аdаlапшп эhэmiууэtli
hЬsэsiпэ паzаrэt edir. АВý-m arazisi fig Ьsэdэп iЬаrэtdir:
1.0sas hbsa qimalda Kanada, canubda isэ Meksika ilэ
hаmsэгhэddir. ýэrqdэ чэ сэпчЬ-рrqdа Atlantik оkеашшп,

414
qэтЬdэ Ьа Sakit оkеашп sulaTr ilэ эhаtэ оlчпш. ёlkanin 50
ýtatrndan 48-i эsаs bseda уеrlаgmiфr. Bu hissanin эrаzisi 7
mlп. 83 min kv.lcn{ir.
АВý-ш iki okean arastnda уеrlэgmэsi опчп iqtisadi
coffafi mбчqфпiп fistйnliiyiidih. Оkеапlат ilэ аhаtэ olunmast
ontrn dэпИэrа glxrgt olan бlkэlэrlэ ticarat эlаqэlэгiпi чэ bagqa
mff паsiЬtlэriпi asanlagdrrr.
2.Дyaska уаrшпаdаsr ýimali Amerika mаtеriКпiп
gimаlqэrЬ hissэsiпi futur. Yапmаdапlп yaxrnlrфnda уеrlэ9эп
adalar, о сifuпlэdэп Дечt adalan Дyaskaya aiddiг. Bu
Ьsэпiп yerla$iyi эrаzi 1 mln. 530 min kv.km-diT. Вчrаdап
эsаs эгаziуэ qэdат эп yaxrn mаsаfэ б00 km{ir. Дуаskа 1958-
ci ildэ gtat stafusu alda etmig va 49+ч gtat olmu9dur.
3.Havay adalan Sakit okeanda уыlэ9mi9 bu Ьsэ эsаs
hissэdэп 3500 km arahdrr. Ilavay аdаlапшп (24 ada) sаhэsi
16,7 min kv.km-dir, l959-cu ildэ ýtat sИtцsч эldа еdэгаk,
бlkэпiп 50-ci ýиtl оLпчSчI. АВý-m Sakit okeanda эп Ьбрk
hэrЬi dэпiz bazasr olan Реrl-НаrЬr Havay аdаlаппdаdrr.
Нэr hansr bir бlkэ iqtisadiyyaunm эsаsшr tэЬii mэпЫэr
чэ tabii sэrчэtlэr tэýkil edir. АВý qiymэtti mineral mэпЬlаr,
mahsuldar torpaqlar чэ эlчеri;li iqlim garaifi оlап бlkэdiг.
Вiгlэgmig ýtаtlапшп tэЬii gэrаifiпiп mfixblifliyi чэ zangin bbii
resurslart XD(-XX эsriп эwэllэriпdа опчп sosial,iqtisadi
iпНgаfiпа bбyiik Ьkап veгmigdir. Bununla ЬэгаЬт ХХ эsriп
ortalanndan baglayaraq бlkаdэ ekoloji сэrgпlik уаIапmý,
tэьiаtdоп sэmаrэli istifada ча atraf mflhitin miihafizasi kimi
kэskiп mэsэlеlаг оrtаlýа glxmrgФT.
ýoth qчrчlчgч. АВý-m biittn эrаzЬi miiхtэlif rефfэ
matikdir. Orazinin yarrdan рхчпч daý mаssiчlэri, уауlаlаr va
ЛiksэliНэr tчfuт. Ona gбrэ rеlуеfiпiп Ыiyiik hissэsi tэsэrrfifаtm
ЬffхЫiГ sаhэtаrЫ inkiýafl fiфп эtчеrЫidir. Оlkэпiп mоrkэzi
hbsasini kand tаsэrrflfаtr iigiin olduqca уаrатlr olan genig
Daxili diizэпliНэт (B0yiik чэ Markэzi diizэпliНэr) tutur,
ýэrqdа bu diizэпliНэт al9aq Applag daýlarr ilэ эчэz olrrnur.

4l5
Atlantik okeanr istiqamatinэ getdikcэ Appalag daýlaTl dэгэli-
tэрli уаmасlаrlа va Atlantik sahili ovahqlaTla эчэz оlчпчr.
ёlkапiп qэrЬ hЬsэsi Kordilyer daý sisitemi ilэ tuhrl-
mчФчr. Вч sisteminin tэrНЬiпi 9эцdэ Qayalr daýlм, qэгЬdэ
Kaskad чэ Syerra-Nevada daýlarr togНl еdir. Вч daýlar аrаsrп-
da ВбуЁk ýimali Amerika yaylasl, о сiimlэdап Kolumbiya, Вб-
yiik Нбчzэ чэ KoloTado уауlаlап уеrlэgir. ýaНt оkеап sahili
Ьоучпса uzanan sahil silsilэlэri ilэ Kaskad чэ Syeпa-Nevada
dаflап arasrnda mэhsчldаr toгpaqlarl olan чаdilэт уи-
lэgmiqdiг.
Kaliforniya ýtatmda бlkэпiп эп algaq nбqtasi Oliim
dагэsi (_86 m) yerlagir. Bu dаrа qэrЬ yarrmkiiTasindэ an bti
olan Ьir mэпtэqэdiг (+57 dэrэсэ).
Faydah qаапhlаr. Вiтlэgmig qtatlar sапауепiп inkigaflna
giiclii tэkап чеrэп miixtэlif vo qiуrпэtli qaantr sэrчэtlэri ilэ dэ
zэпgiпdir. 01kэ daý kбmik, neft, tabii qaz, чrап, dэmiг чэ эlчап
metal frlИэriпiп iiугэпilmig ehtiyatma gбrа dЁnyada Ьiriпсi
уеrlэrdэп ЬirЫ tutur. Оп iri da9 kбmiiг yataqlarr Appalag
hбчzэsiпdэdir. KordilyeTin biT sга Ьбlgэlэriпdа hэm daq, hеm
dэ qопчr kбmiiribr iri yataqlarr чаг. Neft чэ tэbii qаz yataqlarr
Meksika kiirfэzi sahili ЬOфlэrdэ xiisusilэ bu iilkэпiп gelf
zonastnda, hэmgiпiп Каlifогпiуа чэ Alyaskada а;kаr edilmig-
dir. DamiT Гrlйiпiп iri yataqlarl Yuxarr gбl htiчzэsiпdэdir. Ol-
van чэ паdir metal filИэriпiп iгi yataqlaгr isэ Коrdilуеrdэ чэ
iilkэпiп qэrЬ daýlrq gtaflanndadrr. Qeyri filiz qaantrlarrndan
Floridada f,osforit,._LuИana чэ Texasda kiikiiTdiin iri уаtаqlагl
а9kаг edilmigdiг. Olkэ Ьir 9ох faydah qаапhlаrlа zэпgiг ol-
mаsша Ьахmауаrаq, kobalt, mапqап, nikel, boksit kimi
qiymatli_ sэrчэtlэri уа yoxduT, уа da yataqlarda ehtiyat 9ох
azdг. Olkэпiп Ьч sаrчэtlэгiпэ olan iэlэЬitl idxal уоlч'ilэ
бdэпilir. Xiisusilэ inkigafda оlап iilkolaTin qaanfi sэrчэtlэriп-
dэп gox genig istifaф edir.
Еlэ faydalr qaantl sэrчаtlаri var ki, onlmrn ABý-da Ыi-
yuk ehtiyatlarr mбчсчddчr. Аmmа бlkэdэ onlardan бlkэdэ
ЬtiГаdэ оlчпmчr, уа опч gэlосэk пэsillэr iigifur qоrчучЬ saxla-

416
yгlar, уа da gatin relyef чэ iqlim gэrаitiпdэ оldчфпdап on-
iarrn istismarr baha baga galir. Нэmiп sаrчэtlаriп gжапlmаst
daha чсш Ьа9а gаlэп ёIkэlэrdэп idxal etmak АВý flqiin adi
hаldrr,
iqlim. Вirlэяmiq ýtatlarrn эsаs эrаzisi miilayim qчт9афп
qэтЬ ЬЪэsiпdа чэ subtropik qurgaqlaTda уеrlэgir. Оlkэпiп
gimal Ьiiфlэriпiп iqlimi eyni еrrlikdэ уеrlэ9эп Avropa
чilауэtlаriпiп iфmiпэ nisban daha sэrtdir. Burada ilin biitiin
mtivsiimlaTindeqэrb Нilэklэri ibtflnltik tэsКl edir. Опа gбrэ dэ
Attantik оkеашп yumgaldrcl tэsiтi уаlшz ensiz sahil zоlафпdа
mэhdчdlа5rr. Appalaq daýlarr da Atlantik оkеашпrп bsirinin
бlkэпiп daxili hissэlэriпэ daxil olmasrna mane9ilik tбгэdir.
ёlkэдiп 9imalmda okean iizагiпф ушапап soyuq va qшч
hava ЮtЫэri hog biT mапеауэ gаlmэdэп сэпчЬа" Missispi чэ
Mbsuri qауlап hёчzэlэriпэ qэdэr hэrэkэt еdiг чэ аrафьir
Meksika kбrfаzi bбlpsino чэ hэttа Florida yaпmadasrna qэdэr
galib gatrr. Опа gбrа ф tilkэnin 9ima1 hissэsi kontinental
-
_

iqlima balik olmaqla пisЬtэп az qarlr чэ sэrt qrц ilэ fэrq!апir,

Оlkэпiп сэгчЬ sahillari Melsika kбrfэziпiп ilrq sulan ilэ
эhаtа olunmuqdrrT. Mcksika kбrfazi чэ karib dэпй iizэriпdэ
уагапап ilrq чэ rЁtчЬэtli hava kfftlэlэтi ýimali Аmеrikашп
Ьэrkэzi hisЪэlэriпэ daxil olaraq ýimal Ыilgэsiпiп iqlimina
аhэmiууэtli dэrасэdэ bsir ediT. ýiinН meridian Ьtiqаmэtiпdэ
uanmlý daý silsilalэri tropik hava kfltlalэrinin бlkanin mэгkэzi
hissэlэriпэ daxil olmasrna qэrаit yaTadrr. Arktik чэ tropik hava
kiitlalэrinin qargdagmasl, siklon fмliууэtiпi fэallagdrrrr.
Qаsrгýа bag veriT, gticlii qar чэ уа$9 уафт, hava dэуigkэп оlш.
-
Мэтkаzi va Biiyiik dtИэпliНэrdа хiЬчsilэ qrg diivTiinda
sutka эrziпdэ tempelatm fэrqi olduqca bбyiik oluT. Маrkэzi
dtizэпliklаrdэ ela giiпlэr oluT ki, bir пе9э saafin аrziпdэ hачапш
tеmрегаtчгч 20-250 S аgаф enir, yaxud 15-200 s yuxarl qаlхrr.
ýimal regionunda asas riitчЫ mэпЬуi Meksika kiirfэziпdэп
daxil olan tropik hava kйtlalэridir. Эrмidэ hakim mбvqe
tuИn qarb killэНоri tropik hava kiitlalalarinin бlkanin рrqiпэ
араrdrфпdап, опа gбrэ dэ Ьчrа yaýrntr bol, qimal regionunun

4|7
 qэгЬ Ыssоýiпэ az dфiL. Yerli аhэmiууэtli iфim эmаlэ gэtiтоп
amil mfihflm Biiyuk gбllэr Ыilgэsidiт. Bir пOч <daxili dэпiа>
olan bu gtillэr (ETi, Migiqan, Нчrоп, Yuxan, Опtаriо) бziiпЁп
ЬбуiiЦ ýч sэthi ilэ (250 min kv. km) yaшnlqda уеrlорп
эrаzilэгiпiп iqlimini учmяаldг.
KoTdilyer daý ýbtemi бlkэпiп dжili Ьбlgэlаriпэ Sakit
оkеапш tэsirini mэhdчdlа;dшr. фrЬdэ dэпiz iфimi Sakit okean
sфiliniп уаIпz ensiz юlа& fiФп xarakt€гikdir. Flогidа
yanmadast чэ Meksika kбrfэzЫп sаhillэri isэ isti чэ riitчЬэtli
iqlimэ malikdir. Olkэпiп 9эrqiпiпiп biitiin сэпчЬ hissэsiпdа
rЁfuЬtli subtropik, Florida уапmаdаstшп ucqar сэпчЬ
Цr:тЦф чэ Havay adalarrnda пntubаtli topik iqlim
hakimdir. Osas эrаziпiп qalan hissasi kontincntal, Alyaska
уаrппаdаsl isэ arКk va mfflayim iqlimэ malikdiг.
Biitiin бlkаlэrdэ olduф kimi AB$da kэпd tэsагriifаtl
чtеЬа! iiфп таzfuэ dfipn уафпhшп miqdarrnrn 9ох bбyiik
аhэmiууэti чаr. Olka эrаzЬi itzrэ prqdэn-qolb gеtdilсэ уфп_
trшп miqdarr а9аф dШiir. Веlэ ki, Atlantik оkеаш sаhitlэriпdо
уафпtшп miqdап 1000-1200 mm{ап КоrФlуеr dафаппа
yaшnlagdlqca 450-300 mm-э епir. СапчЬqэгЬiп sэhrаIаппа Ьэ
l00 mm+ qэdэr yaSntr dЁgflr. ýimal_prqdo уафпtl Ы (60Ф
mm-а qэdэr), Ьчхаrlапmа isa пisььп azdlr. sakit оkеап
sabilinin сопчЬ-qэrЬ hissэsiпэ yalng qrgda 300-500 mm-э
yaBntldфih.
Olkanin tэЬii ehtiyaйгrndan yeriisfii sula-
пп эhэmiууаti bбЛlkdtir. Qay va gбIlтdэп Ьэrriifаt fэаliууэ-
tiпdэ kompleks рkildэ istifаdэ оlчпчг. ёlkэdэki 9aylм Ьir
пе9э qruра biiliiniir:
__ - Nэqliууаt уоllап kimi daha аhэmiууэtli gaylar
(Hudzon, Mbsuri, Missisipi, Ohayo, Rio-Niqro va Ь.)
HidroeneTji mапЬуi kimi Ьtйdэ оIчпап gaylaT
(Kolumbiya, Kolorado, Tennesi va Ь.). Bu пбч gаЯаrdа
hidrоепегji ehtiyatr l80 mln. kvt/saatdп. Н, bunun da taqribn
40 7г.dэп istifaф оlчпчr,

418
 Adl 9эНlэп gауlшdап bagqa bu vaxta qэdаr az istifаdэ
оlчпап iri 9ауlаr da (mэs. Alyaskada Yukon) vardrT. Olkada
yeraltr sulaTrn ohtiyatr da 9ох bбyiikdiir. Оsаsэп qrrTaq kе9эп
QaTb Ыilрsiпdэ su tachizi чэ suvarmada geni9 btifada olunan
yeraltr srrlann tэsтriifаt эhэmiууэti biiyiikdiiг.
АВý hiikчmэti эrаzidэki gбllэrdэп dэ maksimum dэrэ-
сэdэ istаfаdэ edir. Оlkэпiп эп Ьбуflk gбllэri: Yчхап, Migiqan,
Нчrоп, Егi, Ontario фчпlаr Bбyiik gбllэr аdlашr) Ьir,Ьirlэгi
ila 9ауlаг чэ kапаllаr чаitэsilэ birlagdirilmi;dir. Giillэтсьп
sччаrmа mэпЬуi, su yolu, baltqgrlrq чэ turizn mэqsэdlэri
tiqiin geniq istifadэ olunur.
Toцaq-bitki бЁЁуff. Birlagвiq ýtatlann эsаs эrа-
zisininin tэqTiЬэn 2/3 hЬsэsi kэпd tэsэrгflfаtrш inШgaf еtdiтmэk
Ёgiiп эlчеriф tоrраqlаrФr. Рrеrilэriп qara чэ 9аЬаlrdц
sahilboyu очаlrфатrп qшtma чэ уауilшg alliivial tоr-
paqlan bbii miinbitliyi ila fэrqlэпir. Вirlэqmi9
ýtаtlапп эsаs эгаzisiпdэ kand tаsэrriifаtl istehsalr tigiin уаrаrsи
torpaqlar azdrr. Веlэ tограqlаrа Котdilуеr чэ Appalagrn ytik-
sэk sаhэlэri, elaca dэ Atlantik okeanr boyunca уеr lа9эп
ovalrqlaгrn bataqhq sаhэlэтi aiddiT.
Дуаskа va Havay аdаlаrmш Ьбуf* hissasinin аqгоiq-
lim рrаiii kэпd tэsэrгiifаtr figiin yararsrzdг. Оlkэпiп ргq чэ
сэпчЬ hissэlэriпiп diizэпlik va ovalrqlaTrnda gumluq, torpaq
sаhэlэri, Ьч regionunun qэгЬ hbsэsinin daýlrq эгаzilэтiпdэ isэ
zэпgiп tabii оtlфаr уеrlэgir. фrЬ Ьэdэ rйtubtin _9аh9mа-
masr kэпd tэsаrrtifаtl iqlэriпi рtiпlэяdiтir. Bu аrаzidэ yeralh
sulardan geni9 btifada edilir. Sччапlrпауап эkiпgilik yalntz
Kolumbiya yaylasmda чэ Uilleпrst фkэkliуiпdэ miimkiindiir.
Кэпd ьsэпЁfаtr baKmdan Kaliforniya vadisi бlkапiп asas
hissэsiпiп digэr Ьбlрlоriпdэп fэrqlэпir. lqlim pTaiti Ьчrаdа
sitгus чэ biýqa mеучэlэтiп, tэrэчэziп mfixtalif nбvlarinin
усtigdirilmэsiпэ imkan чеrir. Vadini эhаtэ еdэп daý уаmасlаrl
isэ mэdэпilэgdirilmi9 otlaq sаhэlэriпо gevrilmi$iT.
Эrаziпiп sэth qчrчlчýч mliхtэlif оldчфпdап tilkэпiп
flоrа аlэmi dэ zэпgiпdir. U"rTr ýtatlar эгаzЬiпiп Шyiik his-
sэsi ilk mэskчпlаgmа dбwtiпdэ mеgэlаг ilэ бrtiilii idi. Эrazinin
kand tаsэrгiifаtr фiiп mэпimsэпilmэsi рrоsеsiпdэ mеgэlэт
qrгrlr. [Iazrda orazinin уапsrш tutan mеgэ sаhэlэri <tikincb чэ
hэtи (dgiinciD dэfэ sаlшап megalardir. Oduncaq ehfiyatIna
giirэ qiуmэtli Оrеqоп qаm аýасlаrr ilэ tэmsil оlчпап ёlkэпiп
;imal-qarb hissэsiпdэ Ёstiinliik tэфl edir. ýam mерlэriпiп genig
sаhаlэri Appalaglarda, qismэп dэ бlkэпiп gimal Ьбlрlэriпdэ
qаlшgФr. Дyaskada tundTa vo mер-tчпdrа floTasl iistiЫiik
tэgkil edir. Оlkэпiп qarb hissosinin florasr уатrmsэhrа tiplidir.
Burada kolluqlaT saksaul nбvlii aýaclar iiýtffnliik tэgkil edir.
ABý-da tэЬii tэhlflkэli hаdisаlэr tez-tez Ьа9 veriT. Опlаr
bu хорgэlrпэz tэЬii hаdisэlаriпэ а;афdаkdаr aid edilir:
о sчпаmilэr, vulkan рiьkiiппаlэri чэ zэlzаlэlэт. Bu tabii
hаdisэlэт эsаsэп бIkэпiп ýakit okean hбчzэsiпdэ Ьа9
чеrir.
о Qаsrýаlаr, tufanlar чэ da;qrnlaT. Вчпlаr Atlantik
okeanr sаhillатiпdэ Ьа4 verir.
r Тогпаdо hаdisэlатi. Olkэпiп оrtа-qоrЬ Ьбlgэsiпdэ чэ
сэпчЬ9эrqiпdэ Ьаg чегir.
. Palglqh sel hаdisэlаri. оsаsэп Kalifomiyada Ьа9 чегiг.
о Меýэ уапфпlатr hаdьэlэri. basan tilkэпiп qэrь
Ьбlgэsiпdа Ьа9 чеrir. ТэЬij Н, АВý hбkumati эtrаf mti_
hitэ Ьigапэ qalmasa da, burada эtгаf miihiti giгklэп_
dirэп эsаs аmillэr а9афdаkrlаrdг:
r Авý-rп бziiпdэ чэ kanadada turgulu уаф9lаrrп уаý-
mаs!.
. Вirlэýmis ýtаflагdа havaya afilan zэhаrli qаzlагrп hэс-
minin ildэп-ilэ artrnasl.
. Gfiьrэ va рstsidlэгdэп isfifаdэ пэtiсаsiпdа su
hбчzэlэriпiп girklэпmэуэ mэrчz qalmast.
о Sohгalagmaprosesininba9lanmasr.
ТшгКIоri mагаqlапdlrап tфii vo tarixi abirlolar. ABý-da
tэЬiэtiп xogagalnbz hаdisэlэri ila ЬаЬэr milyonlarla уеrli чэ
хагiсi tчristlэri mаrаqlапdrтап gбrmэli чэ gэzrrэli уегlэr da az

420
deyil. ТэЬii чэ taTixilik baкmrndan Ьчпlаrа aiddir: Niaqara
gэlаlаsi, Bбyiik Капуоп, Yelouston, Sekvoyya чэ ba9qa Milli
раrklаr, Kaliforniya чэ Florida gtatlarrndakr Disneylend, Los-
Ancelos ;аhэriпdэki Hollivud kino mэrkаzi, tэЬii ahang dagm-
dan ecazkar qii,llэlэri оlап Мопо gбlй (Каlifогпiуа этаzisiп-
dadir), Nуч-Yоrkчп gбуdэlэпlэri, Brodvey, Las-Yeqasm
kazino чэ ba;qa эуlэпсэ mаrkэdэri, Vaýinqtondakt ATlinqton
qэЬirsипhýr, Nyu-Yorkda ВМТ binasl, Metropoliten muzeyi
binasr чэ Ь. Amerikaya sэfэr edanlaTi бztiпэ сэlЬ edir.
2.Dбvlatin qlsa inkigaf tarixi. Мйаsir idагаоIчпmа
sistemi. ABý-rn tarixi qэdim olmasa da, рх kegmakegli olmug-
duT. Avropalrlar Вirlэgmig ýtatlarrn miiasir yeTlagdiyi эrаziуэ
gэlэпэ qэdаr Ьчrаdа ,t-5 mln, пэlэгэ qэdоr yeTli sаkiпlэr уа9а-
ylrdr. Опlаr эsаsэп Ьiт-Ьirilэ уа diigmangilik еdэп, уа da dost-
luq ittifaqlarda Ьirlэрп kiigoTi hindu tayfalarr idi. Amerikalr
tшiхgilэriп fikincэ bu tayfalar Amerikaya 20 min il эwэl
indiki Berinq boýazntn эtrаfшdаkr qчrч агаzidэп ke9ib gэl,
mislar. Avropahlardan бпсэ Amerikanrn <ilk kэ9fu tэqriЬеп
min il бпса чiНпqlэтэ mэxsusdur.
ХVI-ХИI эsrdэп еdЬаrэп bu эrаzilэr avropalrlar
tэrэfiпdэп mэskчпЩmаýа baglayrr. ilk miistэmlэkэ miilklэriпi
ispanlar, fransrdaT, britaniyalilar, hollandlar va isveglilar
yaratmrg&r. Birlagmig ýtatlarda ап qэdim рhэт mэпtэqэsi
1565-ci ilda ispanlar tэrаfiпdэп Flогidа yarrnadasrnda эsаsl
qoyulan Sent-Oqyustin ýэhэтidir . lsрапlаг Amcrikada yalnrz
qiуmэtli mеtаllаг, FFFFFп qlal чэ gflmff9 axtarrr&laT. Qиl
yataqlarr tарmаdlфпdап опlапп аrаziуэ mаrаýr itir. Daha
genig аrаzilэгiп zэЬt edilmasi va maskunla;dгrlmasl fTansиla-
rа, hollandlaTa, iпgilislэrэ, isveglilэra пэsiЬ оlmчФчr.Вч miis-
tэmlаkэgilаr arasrnda iпфlislэr xiisusi сапfэgапhq gбstэriгdilат.
ilk ingilis daimi yagayrg mэпtэqэsi l607-ci ildэ indiki Вirlаsmis
ýtatlarln сапчЬчпdа Virciniya gtafinda Ceyms gауrпш mэп,
sэЬiпdэ salrnmlg СеуmýИчп рhэri, Иncbi isa 1620+i ildэ Ьч
gэhэтdэп tаqriЬэп min km ;imalda Massaguseb kбrfаzi sahilin,
dэ yaranmrgdlr, Вчпlапп аrФпса digэr yagaylg mэskэпlэri

42l
ýаlшпхý, Boston рhэri siirэtlэ Ьбуtimй; vэ Yeni ingilislar
аdIапап Ьбlgэпiп mэrkэziпа pwilmi;di. ilk dбwlэгdэ yeTli жlq
olan hindu ъуfаlап avropalrlann mэskunlagmasr iigiin опlаrа
hэг сЁг kбmэНik фstэriтdilэr.
Lakin sошаdап ачrораhlагrп хэуапэti пэfiсэsiпdа
mtiцasiЫlaT pozulnug чэ hindular Avropa miilklэтiпiп
gепiglэпmэsiпэ ciddi mtЩачimэt gбstэтdiуiпdэп, опIапп
ktitlэvi qmlmasr ilэ пэtiсэlэпmi$ir, Фуd еtmэk laamdlr Н,
|eo{alizm dбчгfiпdэ avropatlarrn эksагiууэti бz tоrраqlаrrпа
Ьэrk ЬаflапrшgФlаг. Kapitalianin inkipfi dёчriiпdэ isэ
milуопlагlа i99i qЁwыi azad olmug va опlапп goxu, хfisчsilэ
kбhпэ ictimai quruluga qarýl 9цIý еdапlэr чэ daha bacanqlr va
сэsчт insanlar Аmегikауа й tчЬпчglаг. Опlаr Yепi Diinya
1dl1n1n bu аrаziф mtltэrэqqi чэ эdаlэtli сэmiууэtiп, yeni tifii
dбчlэtiп yaradrlrnasmda Ьбуйk rol оупаmrglаr.
Miiasiг Birlagmig ýИtlагrп qэrЬ sahillэrinin da
mэпimsэпilmэsiпэ ispnlar baglamrglaT. Опlаr bu bбlgada San-
Diyeqo, Sап-Frалsiskо, Los -Ancelos kimi рhэгIэгiп эsаsшr
qоуmч;lаr, RuslaT isa gimaldan Дуаskа уаппаdаsrпm qэrЬ
sаhillэгiпэ qэdэг irэlilэуэ bilmiýlar. Вчпчпlа уапа9r hаlэ ХVI
эsгdэ Ьрапlаr Qayalr dаýlаr, Appdac, Missbipi, Kolorado
ЕЬt*lrф olmuý чэ Вёуfik Капуопц sопrаlаr isэ Вбуiik
Hёvzeni, Kaliforniya vadisini kэgf еtmiglэr. XИI ;rin
цrгlаrrпdа franslzlar gimalda Kanadadan Вбуаk gёIlэгэ чэ
Missisinj gayrnrn mэпsэЬiпэ qаdэr golib gаtrшg чэ kэgi etdiktэгi
Ьч эrмilэтi Lчйапа (Frапsа kall ХIV Ltdoviqin gэrаfiпэ)
adl altrnda Frапsашп mfilkti elan еtdilэr.
ýimali Аmеrikаdа mfistэmlэkэ чSчпdа gеdэп miiha-
JiЬlРтdэ (I9BIbr9, Frапsа, Ilollandiya, bpani-ya arasrnda)
Iпgiltэrэ daim qalob qаzашrФ. МiЬtэmlэkаgilаr бzlэгiпi in-
gilis ихt-tасmlп tоыэгi ýaydrqlan halda, rаsmi London
опlаrа <iНnci пбп> аdаrпlат kimi Ьашrфlаr. ýimali Аmеrikа
miЬtэmlэkэ torpqlarr uýrunda yeddi illik iпфtэrа-Frапsа
mЁharibэsi Ьа9а gatdrqdan sonTa lпфЬта parlamenti mrihari-
Ьауэ sarf оlчпап xarcin оdэпilmэsiпi ingilis miЬtэmlоk+

422
сilаriпiп tizаriпэ qoymaq qэrаrmа galir чэ bunu onunla эsаs-
iапdrrrr ki, Ьч mtiйibJ mэhz ingilis mflstаmlэkэ mtilklэriпiп
tэhliikэsizliyi паmiпа арат mrфrr. Lakin miistэmlэkэgilэ_r. bu-
nrrnla rааlаgrшrdllаr. bu dбчтdэ ingilis miьtэmlаkэ miilklaTi
arasrnda tiсагэt эlаqэlэтiпiп gеtdikсэ artmasr onlarrn
hаmrэуliуiпiп giiсlапmэsiпэ sэЬЬ olmrrgdur.
'lita*i itdэп l3 miistэrrlэkэ miilkii Filadelfiya
gэhэriпdэ I qi tэ konqresini gафrd аr чэ tорlапmrg iпgiltэrэli
пtimауэпdэlэr Iпgilыэ kalr III QoeoTqa tэЫikdэ sэdаqэtli
чэtэпdаglаппt раrlаmепtdэп va <qaddap пмiгlэrdэп
qorumaq xahigi ilэ miiгасiэt еtdilэr. Кла1 Ь bu miirасiэь
mэпГr miinasibatini bildirir. Bu isэ iпфlis mэпрli Amerika
miistэqililk u$unda miiharibsinin

аdаlаппl Rusiyadan 7,2 mlп dоllаIа ýatrn aldl,

jИпэk lаzmdrr ki, I чэ II Dffnya mjihаriЬlэтi
Qeyd
ДВý iqiisidiyyaПmn inkigafma yeni tэkап чеrф, 1991-ci ildэ
ss{t iэ sosldiz- sistcminin dalrlrвsrndan sonra diinyada
вiтlэ;mig ýtatlann lider dtiчlэt olmast hапu tэтэfiпфп Ипшdr,

42з
Bizim giЫэгdа isэ Вirlэgmig ýИtlarla miiqауisэ еdilэ Ьilэсэk
qiiwэlэг уаrапmrФlr. Bu ilk пtiчЬdэ фrЬi Ачrора lttifaql va
ýэтqi dбчlэtlэтidir.
fоппаsr. АВý federafiv цezident
respublikasr gэНiпdэ idаrэ оlчпчr. l787-ci ilda qabrrl edilrnig
Konstitusiya (bezi dэуýiНiНаr еdilпэНа) faaliyyat gбstагir.
Inzibati сэhэrcэ 50 9tatdan чэ paytaxttn уеrlэфrуi biifederal
mаhаlйп (Kolumbiya) iЬаrэtdiт. АВý-m gtatlarl: Ayova,
Aydaho, Alabama, Alyaska, Аrizопа, Arkanzas, Vayomi,
Vеrmопd, ViTcinya, V_iskonsin,Va9inqton, Dеlачег, QэrЬi Vir-
cinya, Yuta, Illinois, Indiana, KalifoTniya, Kanzas, Kentukki,
Kolmado, Konniktekut, LчИапа, Massaguseb, Мегilепd,
Меп, Minnesota, Missisipi, MbsuTi, Migiqan, Мопtапа,
Neveda, Nyu-York, Nyu-Meksiko, Np-EempgiT, Nyu-Cersi,
Оhауо, Oklahoma, Оrеqоп, Pensilvaniya, Nebraska, Rod-
Aylend, Tennesi, Texas, Поridа, Havay adalan, СэпчЬi
Dakota, СэпчЬi KaTolina, Соrсiуа, ýimali Dakota чэ ýimali
Кшоliпа.
МаrаqLdr ki, bu gtаtlапп аdlапшп tэqтiЬп yarrsr
hindu mangoli sбzlэrdir. Мэsэlэп, Konniktikut hindu dilinф-
uarn 9ау, Migiqan_bбyiik 9ау, Мissisiрi-пеhэпg 9ау, МЬsчri
bulanrq 9ау, NeЫaska- епli 9ау, Оhауо- suyu yaxgr olan 9ау,

b0yiik torpaq,
tоrраqlап demokdir.
АВý miЬtэmlэkа miilklэriпэ da malik bir diivlatdir.
КагiЬ dэпИпdаki PueTto-Riko, V,ircinya adalarr, hэmgiпiп
Kubadakl Quantanimo hэrЬi dэпй Ьаzаstшп yeTlэgdiyi аrмi
do АВý_а mэхsчsdчr. SaHt okeanda уеrlэgmig ýarqi Samoa,
Quam, Miduey, Ueyk dэ АВý mtlkЁ hesab edilir.
Dбvlatin baggrsl 4 il miiddatinэ iH dэfэ segilmэk imkаш
оIап prezidentdir. 2008-ci ilin sопlаппа уакп kegiгilrnig
sеgkilэrdэ Demokratlar partiyasrnm пtmауэпdэsi senator
Barak Obama zИ+ii pTczident segilnigdir, В.оЬаmа iilkanin ilk
qаrа daтili prczidentidiг. О, 2009-cu il 20 уапчаrdа inaqura-

424
siya (tэqdimаQ mэrаsimiпdэп sonтa pIezident kimi fэаliууэtэ
Ьаýlаrшýdш
Dбчlэtiп ali qanunvericilik оrqаш konqresdir.lki
palatadan iЬаrэt konqressin 535 iizvii чат. Вчпlапп 435 пэfэri
пiimауэпdэlэr раlаtаsшш (а9аф palata), l00 пэfаri senatm
(yuxarr раlаИ) fizчlэтidirlэr. Niimауэпdэtэr palatasrmn йzчlэгi
yolu ila iki il
9tаtlаrrп эhаlisi ыэfiпdэп ЬiгЬа9а mоjаritаr seqki
mЁddatina, senatm iizчlэri Ь hirbagа ЬэrаЬт sеgkilэr yolu ilэ
фаr qtatdan iki пЁmауапdэ olmaqla) altr il miiddэtiпэ
sФiliтlэr.Нэr iki ildan bir sепаhп tэтkiЬiпiп iigdэ biri tэzэlэпil.
Dбvlatin ali icraedici оrqапь pгezidentin rэhЬэrlik
etdiyi hбkumatdiT (ABýda bu adminbtrasiya аdlашт). Burada
bizim bildiyimИ kimi Nаziтlэг Каьiпэsi yoxdur. Bu чэzifэlаri
Adminbtrasiya hell ediT. ABý-da Xarici I5lэт nazН чэzifэsi dэ
уохdш. Вч чэzifэпi dбvlэt katibi уеriпэ
yetiTiT.
ýtatlarm idаrэ olunmasr isэ seqki
yolu ilэ se9ilmig
hэчаlэ оlчпчг. Sonuncu paTlament segkilerinda
DemokTatlar раrtiуаsшп пtmауэпdаlэri hэr iki palaиda
sэslаriп goxuna sahib оlmфаr. Таriхэп ABýda iH siyasi
partiya fоrmаIаqrЬ. Demokatlm чэ RыpublikagilaT se9kilaTda

п5
 3.ahali va ýеhаrlеr. Нааrdа ABý-da dtinya irqlэri,
diпlэri чэ mаdепiууэtlэriп dеmэk olar ki, hamrsmr tэmsil еdэп
300 mlп пэЬтэ yarrn adam уаýауш. Olkэ miistэqillik аldэ
еdэпdэ (1776) burada tэqriЬэп 3 mlп. insan yagayrrdr. 1790-cr
ilda kеgirilэп эhаliпiп birinci siyatuya almmasmda бlkаdэ 3,9
mln. пэfэriп уаýаmщl mэlчm olmuqdur. Нэmiп dбvrdan
baglayaraq hэr оп ildэп bir miintэzam olaraq эhаliпiп siуаluуа
almmast арапlrr.
АВý эhalisi uzun miiddэt hэm tэЬii, hэm dэ miqrasiya
hesabma artmrgdш (сэd. 2.5.2.а).
Cadval2.5.2.a
АВý ohalisinin dinamikasr ýiyahrya аIrпmаlаrа gбrФ

lПаr Ohalinin 10 il Шат ahalinin 10 il

ýayr, arzindoki ýayr, orzindaki
mlп. аrtш, mlп. artrm,
паfаr faida паfаrlе faizla
1790 3929 1900 76212 21,0
1800 5308 35,1 1910 92228 2|,0
1810 7240 з6,4 l920 |06022 l5,0
1820 9б98 33,1 1930 123203 16,2
1830 l2866 33,5 19,+0 132l65 7,3
1&ю 17069 32,7 1950 151326 l4,5
1850 23|92 35,9 19б0 l79323 18,5
1860 зlиз 35,6 1970 203302 13,4
1870 38558 27,6 1980 226545 11,4
1880 50189 30,2 1990 2487l0 9,8
1890 62980 25,5 2000 28l550 lз,2
20l0 зlO2з2

Сэdчэliп gбstэriсilаriпdэп aydrn olur ki, 220 il эrziпdэ

АВý эhаlisпiп sayr tаqriЬэп 'l7 defe artmlgdrr. Рrоqпоzlаrа
gёrэ dэ 2020-ci ildэ tilkэdо 340 mlп пэfоrэ qаdэr insan
maskunlagacaq. Olkэdа ahalinin stirэtla artmasma immiqrasiya

426
ilэ ЬэrаЫ XIX эsтdэ tэЬii аrtшm da уiiksэk sэчiууэsi gox
bsiretmi$ir.
Lakin Хх аsriп оrtаlатmdа Ьir miiddэt elmi,texniki
inqilabm inНgafi Оlkеdэ уiiksэk ixtisash kadrlara tаlэЬаh artr-
mrý, digэг tэrэfdэп Ьа чэtапdаglrq hiiququ чегilпi9 immiqranb
lаrш kбhпэ чаtэпlэriпdэ qalan qоhчmlаппа pul kiigiirвalari
amerikan dоllапшп ашшпа sаЬэЬ obnugdur. Вчпчпlа ala-
qэdаг hamin dбvrda immiqrапttаr Ьаrэdэ yeni qапчп qэЬчl
еdilrпiфiг. Bu qanuM 56д9а immiqrапtlаr аrаsmdа еlп, tex_
пikа чэ mэdэпiууеt, idman sаhэsiпdэ yuksak ixtisaslt mЁtэхэý-
sЬlэrэ, hэm da бlkэ чэtэпdаýlшrшп qоhчmlаrша giizagt edilir,
Sоптаdап Ьаrэdэ yeni qebul еdilэп qanun аilэlэri
ilэ Ьirlэgmэ mэqsdilэ gэlэп хатiсilэriп чэ уiiksэk ixtbaslt
miitэхэssislэгiп, Ьбуllk maliyye imkanlanna mаПk olan
gэхslэriп, qagqrnlarm Вiгlоgmig ýtatlaTa рlrпэ imkanlaTr geniq-
lапir. Нбkчmэt бlkэdэ immiqran tlarrn qabulu frфп потmа
tэуiп etmigdir (ildэ tэqriЬп 700 min пэfэr). HaaTda бlkэ aha-
lisinin timumi аttlmlшп tэqriЬп 30 fаИ ра-
yrna diigiiT (icazasiz рlэпlэr паzэrэ alrnmadan). АВý-а diinya-
пш miixdif тефопlаппdап чэ бlkэlеriпdэп immiqrantlar gэlir.
Mfrasir аmетikап millэtinin formalagmasr dffпуашп
miiхtэlif Ьsэlэriпdап, хffsчsilэ Ачrораdап kбрпlэriп yerli
эhаli, zэпсilэr чэ Ьir-Ьiriпэ assimilyasiyaya uýTamasr пэtiстiп-
dэ fоrmаlаgшqdш. Son illаr Latm Amerikasr чэ Афа iilk+,
lаriпdэп kфапIэтiп sаушm arfimasr бlkэ эhаtisiпiп etnik tэrki-
ьы bir daha . Umчmiууэtlэ, demoqraf,
lаr ВirlэgmiЕ ýtatlan mэсаzi mэпаdа <millаtlэri эridэп qazan>
аdlапdriгhт.МiИsiг Вiтlэgmig ýtatlaTda ahalini etnoqrafik
tэrkiЬiпа gбrэ ii9 qrupa ауrпrlаr:
1. Аmетikапlаr ýэпi аý bnizli insanlar) iimumi эhаliпiп-
78 гeizi.
2. АЬrigепlfi Фiпdц Bkimos, aleut ra havayhlar}l,l fай.
3. lmmiqTant va уа ke9id qrupu- 2l faiz.
Оlkэ ahalbinin saymda birinci yer аý bnizili amerikanlar,
iНnci yeri Afrika mmgэli аmегikапlаr, iiфпсii уеri Latm
421
Amerikasmdan gэlэпlэr, dбrdtincti уеr isэ Aýiya tilkэlэriпdэп
gэlэпlэr tutur.
Вiгlэgmig ýВtlагdа ohalinin оrtа srxlrф inkigaf etmig
digаг бlkэlэrа пisЫэп agaýrdr (hоr kv. km-a 32 пэfэr). Lakin
эhаli arazi iizrэ qеуrЬЫаЬr уеrlэgmi;dir. Оlkэпiп эsаs
эrаzisiпdэ эhаliпiп оrtа ыхIrф 40 пэfэгdэп aгtrqdlT. Havay
adalarmda bu гаqэm 60, Alyaskada isa 0,3 пэfэrdiг. ýtаtlаг
iizrэ эhаliпiп orta srxlrýr da qеуri-ЬатаЬэrdiг. Atlantik okeanr
sаhillэriпdэ уеrlаgmig gИflаrdа sж (mэsэlап, bir kч.km-э 200-
400 пэfэтэ qэdэr), Gбllэr эtrаfi чэ аqгаr istiqamэtli gtatlarda
(bir kч.km-э 30-50 паfэr), QэrЬiп alveripiz tэЬii gэrаiti olan
атаzilаrdэ эhаli seyTak maskunlagmrgdш (Ьт kv, km-э 3-4
пэfэт). KalifoTniya gtatrnda уаgауапlапп sayr (35 mlп. пэfф
АВý gtatlarlnrn hamrstndan gохdчr. Diinyamn эп algaq
mэskчпlаgmа yeIi Kalipatriya (dэпй sэчiууэsiпdэп 54 m
АВý-й уегlэgir.
agaýrda)
Amerika ВiгIэgmig ýtatlarl diinyanrn daha yiiksok
urbanizasiya olunmug бlkаlэгiпdэп biridir. Вч tilkэdэ эhаliпiп
tэqriЬэп 80 faizi gэhэrlаrdэ yagayrr. ýэhэrlаг mЬtэrпlаkаlаg-
mэпiп Ьаglапфсrпdа уаrапmrý va somakt btitiin ddчrlэгdэ hэm
gэhэrlэriп, hэm dэ 9аhэг ahalisinin sayr xeyli аrtmrgdш.
Меqароlislэтdа рhэrlэriп slхlrф olduqca уiiksэkdir. Оlkаdэ sa-
kiпlэriп sayt 2500dэп аrhq olan yaýayrý mэпtэqаlэri тэsmi ola-
rаq gэhэr sayrlrr. Оlkэdэ ýэhэr statuýu dapryan 90Ш mэпtэqа
l
var. ВчпlаIш yalmz doqquzunun эhalisi mln-dan аrfiqdц.
АВý-lп milyongu рhэrlэтi: Nyu-YoTk, Los-Ancelos, Qikaqo,
FiladelГrya, San-Antoniya, Dallas, Hyuston чэ Finiksdir.
Son оп illiklэrdэ ABý-da suburbanizasiya рrоsеslэri art-
mаýа Ьаglаmфг. Suburbanizasiya dеdikdэ рhэr эtrаfi ki9ik
mапtэqэlэrdэ hэm ahalinin, hэm dэ i9 уеlэriпiп aтtmasl
пэtiсэsiпdэ bбyiik gaharin ekoloji сэhэtdэп girklапэп va sэs-
kiiylti mэhэllаlэri Ьо9аlrпаф doffu gedir. МiitэхэssЬlэr subur-
Ьапйаsiуауа tэsir еdэп an bбyiik amili avtomobilqayпIвnrn
siirэtli inkigafinda gбriiтlэг, futrq XXI эsriп эwаllэri iфiiп 80
m.lп. паfэrdап artlq аmеrikаlmlп ýэhэгiп эtтаfiпdа bir-iki

Ф8
mэrtаЬli аilэ mЁlkii чаг idi, МiitэхэssЬlат бlkэdэ iig iri meqa-
lopolisin fоrmаlаgdrфш ччгýчlаугlаr (сэd. 2.5.2.Ь).

Cadval2.5,2.b
АВ$,ш mеqаlороШогi

,а0

? с
д е@
Ё д с
о,
д Ё л
о х
Clr

о Е'.
ад д6 6
х бЁ
tsт,
ав са а о а
ýimаli-ýэrq 40 170 50 300 l000

Gбllэr эtrаfi 35 lб0 35 220 900

Kaliforniya 15 100 20 180 800

ýimаI-ýэrq meqalopobini Bosvag, GбПэr эlrаfr

meqalopobini Qipib, Kaliforniya mcqalopobini isэ (Sап
Fransisko- San Dфqо рhэrlэri aTasrndakl эrаziпi) ýan-San
adlandцrrlaT.
щsа saciyasi. Olkэпiп ilk prezidenti C.Vaginq-
tonun gэгэГшэ adlandrnlrmg paytaxt gэhэri Vaginqton l99l-ci
ildэп pytaxt funksiyasrnr уеriпэ yetirir. Bu vaxta qаdэr рау-
tжt funksiyasrm Filadelfiya рhэтi уеriпа yetirirdi. Potamak
gayrnrn аgаф шаппdа l30 mеtr hflndiiTliikda уеrlэgmiq bu 9э,
hэriп iqlimi subtropik rfituЫlidir. Yanvarrn оrИ tеmрсrаfurч

4z9
 l, iyulunki isэ 2505 -dir. Va;inqton 9аhэri ABý-rn фik Avropa
iislчЫч gэhэri hesab edilir. Ohalisi olan bu gэhэтdэ Вirlэgmig
ýtаflапп dipr biiyiik gэhаrlаriпdэ чэ iimчmiууэtlэ paytaxt
gэhэrlэriп эksэriууаtlэriпdэ оIdчф kimi hiindiir binalaT,
gбуdэlэпlаr yoxdur.
ýэhэriп mэтkэzi Ьsэsiпdэ heg bir tiНli АВý hёkчmэ-
tinin уеrlэ9diуi Kapitoliya binasrndan hЁпdЁr ola Ьilmэz.
ýэhэтdэН ktiplarin эksэфуэti, Ьiпаlаr чэ onlarln qargtslndakt
kЦk baýqalar QэтЬi Аwора, эsаsэп Frапsа gэhэrlэriпi xatrrla-
dr. Bu Ьэlkэ опа gбrэdir ki, gэhэriп Ьа9 рlапrш fransrz mапgэli
чэtэпdаg Laften haaTlamrgdrr. Kapitoliya binasl qэhэгiп dй
mаrkэziпdэ sаlrпmlgdtг. Ondarr gэrqа doýru salrnmrg mаrkэzi
xiyaban Ратisdэki Yelisey 96llэri хiуаЬашпr xatгladrT.ýehaTda
heg bir sэпауе miiэssisэsi фоliqrаfiуа miЬsisэlэri istisna
olunmaqla) yoxdur. Вчrаdаk kigik miiэssЬэlаr (iаgэ, tэmiг,
mеhmапхапаlаr чэ Ь.) paytaxt funksiyalarшrln уегiпэ yetiril-
mаsiпэ xidmat edir. Vaginqton eyni zamanda бlkапiп mЁhiim
mаliууэ чэ пэqliууаt mэrkэzidir.
iqtisadiyyatmn ftmшmi saciyy*i va арапсt sahalar.
Miiasir Вirlэ;mig ýtatlar iqtisadi саhэtdэп уiiksэk inkigaf
sачiууэsiпэ 9аtrш9 ёlkэdir. lkinci diinya miihаriЬэsiпфп sоша
elni+exniki tэтэqqiпiп va Ьеупэlхаlq siуаsэt sаhэsiпdа diinya
miqyasrnda biгinciliyini saxtayan Amerika Вirlэgmig ýtatlarl
miiasir dёчrdа daxili bbii чэ аmэk ehtiyatlarrndan, hэm dэ
Ьеупэlхаlq эmэk Ьбlgiisiiпdэп чэ gеtdikсэ gfiсlэпэп diinya
inteqrasiyaslndarr sэmэrэП istifadэ edir va bununla da diinyada
iqtisadi mбvqeyini mбhkэmlэпdirir.Diiпуа эhаIisiпiп tэqriЬэп
4,5 faizi чэ aTazisinin 7,0 faizi payrna dйрп ВiгlэýmЬ ýtatlarrn
iqtisadiyyafi XXI аsriц ilk on illЦуiпdэ Ьа9 vermig diinya
mаliууэ bёhTanr ilэ эlаqэdаr bir qаdэr zэiflэmigdir, Bununla
Ьеlэ diinya iimumi Milli mabulun tэqriЬп 207о, sэпа}е
istebalrmn l5% Ьеупэlхаlq tiсатэtiп 14% опчп payrna diiqiiT.
ABý-ln miiasir iqtisadiyyaПmn sаhэчi stгчktчruпdа xid-
mэt sаhэtаri bagllca уег tufur. Bu da бlkэпiп sэпауеlэ9diriЬ-
siпdэп sопгаkr mаrhэlэуа kegdiyini giistэriг. Haarda iqtisadi

4з0
сэhэtdэп fэаI эhаПпiп tэqгiЬп 2ll3-si хidmэt sаhэlаriпdэ 9а,
Ir9r. Оlkэпiп mffhffm iqtbadi va sosial соýrаfi xibusiyyэtl*,
riпdэп biri da tэsэпiifаtш эrмi iizrэ уеrlа9mэпiп Ьdriсэп Ьэrа-
Ьrlэ9dirilmэsidir. Вirlэgmig ýtаtlаr iigiin ауfi-ауп bбlga va
mэrkэzlэгiп miiэууэп sаhоlаг fiаа hэddэп аrПq dar ixtbaslag-
masr эпэпэчi хаrаktеr almrsdш.
Elrntutumlu istebal sаhэlэriпiп inkigfi ёlkэdэ Ьбуf&
vibat аIrшФrт, Bu sаhэlэr эsаs etibaTilэ ixtbaslaфnlmrg geniE
аrеаllаrdа - Baltimor, San-Xose уакпtýшdа Silikon vadisi
(Kaliforniya), Portlend yannlrýrnda Silikon megasi (Оrеqоп
gtatl) чэ Ostin gэhэri atrafmda Silikon gбlii (Texas gtafi)
уетlэgdiгilmiфir. Elmtutrnlu sаhэlэriп уеrlаgdiтilmэsiпа tэsiг
еdэп baglrca аmiltз1 ухl,дd161 ziyalrlarr сэlЬ edan beynalxalq
kоrраrаsiуаlаr universitetlэrdir.
Sепауе. АВý sanayыinin арапсr sаhэlэriпэ dаý-mэdэп
maýlnqayпna (xibusilэ avtomobil va tаууаrэ istehsalr), эlчап
yэ qaтa metallurgiya, hэrЬi va kosmik texnika, dэzgаh чэ
cihazqayrrma, elektTon meipt avadanlrýr, neft emah, nefb
kimya, toxuculuq, yeyinti чэ s. aiddir.
Yanacrq епецсtikа saпayвi. Birlasmig ýtatlaTrn
nisЬэtаn qadim sэпауе sаЫэriпdэп biridiг. фуd еtmэk
lazmrdг К, Вiгlщmis ýtatlar Ьупэlхаlq miqyasda эп iri eneTji
istebalglsr va btehlakgsrdrT (diinya enerji istеhlаkшп tэqriЬп
25 fаИ). Oltэdэ hэr il tэqriЬэп 2,4-2,5 mlTd.ton епеrji yana-
caq, уэпi эhаliпiп hэr пэfэriпэ hэr il tэqTibаn 8-10 ton gэrti уа,
nacaq istehlak edilir, Yanaoaq energetika kompleksi yeTli ха-
malla yaxgr tэmiп olunmaqla уапа$, hэm dэ idxal xammalrna
эsаslапrт.
Ktimflr sэпаувi бlkэпiп 9imа1-9эфпdо daha yaxgt
inki9af etniSir. Кбmiir glхаrrlmаsmа gбrэ АВý уаlпи 9iпфп
gеri qalш. On bбyiik kбmiir yataqlaTr Appalag hбчzэsiпdэ
Kentukki, фrЬi Virciniya чэ Pensilvaniya gtаtlаппdафr.
ABý-da ilk neft quyusu 1859-сч ildo qaalш9drr. Lakin
чzчп miiddэt daxili Ьаzапп уапасаýа оlап tolabatrnr kбmiа
sanayesi tэmiп etrnigdir. BiTinci dffnya mffhаriЬэsiпdэп sопrа

43l
daxili yanacaq mtihэrriНаriпdэп istifadэnin artmasr ilэ эlа-
qadar olaraq mауе yanacaqla tэlаЬаt xeyli artdr. Koqf olunmug
neft ehtiyah 4,2 mlrd. ton-dur. Neft hasilatrna gёrэ Rusiya чэ
Sэudiууэ ЭrэЬistашпdап sопrа Ё9tiпсЁ уеrdэdir (hэr il orta
hesabla 300-350 mln.t). Neft Meksika kбrfэzi Ьёlgэsiпdэ,
Дyaskada goxdur. АВý t zЁ bёyiik hэсmdа neft grхаrmаqlа
yanaýl еlэ bбyiik hacmda neft idxal еdir (сэd.2.5.2.с). Оlkэпiп
20 gtatrnda neft gжаrrlsа da, сэmi Ьеý gtat (Texas, Alyaska,
Luziana, Kaliforniya va ОНаhоmа) tilkэdэ 9жапlап neftin 90
faиni verir.
Cadval2.5.2.c
neft hasilatt va idxah
istehsal, idxal, IdхаIш
iъr mlп. t. mlп. t. talobatda
payr, faizla
1950 295 25 7,8
1955 335 Z10 10,7
1960 350 50 12,5
1965 385 б0 13.5
1970 4,15 65 12,0
l975 465 200 30.1
1980 425 260 37,4
1985 440 160 26,7
1990 370 з05 45.0
1995 зз0 305 47,2
2000 355 ц5 55,6
2005 310 520 62,6

2010 264,9
2000-ci бlka tаsэrгfffаfiшп пеftэ tэlэЬа-
hшп yartdan 9oxu idxal hesabma бdэпilir.
Elektrik enerjisinin istehsalrna gбrа Birlagmig ýtatlar
kаmiууэt giistэriсilэгiпэ gбrэ diinyada birinci yeri tutur (4,3
tTln.kvUs).

4з2
 l990-ci ildэп ba;layaraq бlkэdэ elektrik enerji istehsalt
ildап-ilэ artlr 20l0-cu ilda elektrik enerji istehsalrnrn 4,3 trln.
kvt/saat tэ;kil etmigdir. Ilazгda ёlkаdэ -_ istehsal оlчпчr.
Elektrik enbrjisinin tэqriЬэп 70 fаи iЕý,dэ фч sипsiуаlапп
52 faizi kбmfulэ i9layiT), 19 fаИ AES-da va 7 faizi SES-dan
эldа edilir, ап iri iЕS{эriп gticfi 2,5,3,5 mln, kVt-drr. Neft
idxalr 9oxaldrqca bэzi lЕSJэr mazutla iglэmэуэ kegirildi.
'Atom
ёnergetikasr бlkada бtэп asrin ikinci yanýmdan
inkigaf еtmэуэ baýlayr. Bu sаhэdэ inki;af l985-ci ilэ qэdаr
daha stirэtlа getmiSir (сэd, 2.5.2.q)
Atom eneTgetikasrnrn inkigafmrn ilk mэrhэlэsiпdэ AES-
1эr sэпауе саhэtсэ iпkiqaf etmiq ýimаli-ýэrq va Orta_ QэrЬ
Ьбlgаlэri segilirdi. о vaxt АЕS-lэriп ii,numi btehsal gЁсlэriпiп
3i4]u qimаli-sэrqdэ yerlagmig АЕS-lэriп paylna dфiirdii, Son-
rаdап Ьеlэ sипiiуаlаr iilkэпiп сэпчь gtatlaпnda, daha sопrа
isэ фrЬ gtatlannda inga еdilmэуэ Ьаglапrlш.
Cadval2.5.2.9
ýыTiflrl Ыehsrlt
mlrd. mlrd.
kVUs kVt/s
1950 390 l990 3215
l960 844 1995 з580
l965 |220 2000 з980
l970 |,I40 2005 42ф
l980 2щз 20l0 4з4з
1985 2,120

SЕSJэrdэ istebal edilan elektrik enerjinin hэоrriпа giirэ

АВý diinyada Kanada ilэ Ьэrаът 1-2,ci yeTi ШlфdiirПr,
оlкiь iTiii-Krdalr 1300 SES fэаliууэt фstэriг. Эп mбhtэgэm
SES Vaqinqton gtatr эrаzЬiпdэ КоlчmЬИ gayl iizаriпdэ _

salrnmrg QrаЪа-кшi stansiyasr&r. 1933,сЁ ildэ iga salmmrq Ьu

stапsiуiпЙ gЁсЁ hмrda 7,1 mIп. kVba gatdrпImrldrr. Yеri
gэmilýkэП qФа аrt ki, Kolumbiya gayr ffzэтiпdэ Ф-а qаdэr
ýES inqu edilnigdiT. КоlчmЬМ руlпdап bagqa Tennesi gayr
4зз
iИаriпф dэ iri stansiyalar salrnmrgdш. Tennesi gayr fizэriпdэ 30
!l1nsИ fэаliууэt gбstэrir. Bu iH gaydan bagqa KoloTado va
N.i"clr1 gaylмr iizэriпdэ da Ьir пе9э sИпsfuа salrnmrgdrr.
Olkada istebal olrman enerjinin tаqriЬэп 20 и-i aBs-in
рфпа
dфiir.
ТэЬii Н, ABý-da eleknik enajisi эldэ еtmэk iigiin qeyri-
эпепачt (kfflэk, qаЬагmа, gэkilmа, gflпэg) mэпЬlэтdэп dэ
genig istifаdэ оlчпчr. Веlэ stansiyatar igоrЬiпdэ gеоtеrmаllаr
daha genig yaytlmrgdrr. Bu ciiT stansiyalar Nevaй, Yuta,
Каlifогпiуа чэ Havay gtatlmrnda daha goxdur,
Ю( эsriп 70+i illэriпэ qэdэг qаrа
metal isteballna gбrэ diinyada birinci уеr! tuИn АВý mfrasir
dбчrdэ ýin чэ Yaponiyadan sonra iigiincii уеri tutur. HaaIda
diinyada istehsal оlчпап poladm l1-12% t Ikэ miЬsisэlэriпdэ
эridilit. polad istebalrmn agaýr diigmasinэ sэЬэЬ olan аmillэr:
. Metal tufumlu istebal sаhоlаriпiп azatmast;
. Zэпglп уеrli dэmiт filйi yataqlannln tflkэпmаsi;
l <Qirklb istehsalm iqtisadi сэhэtсэ zэif бlkэlэrэ
k6giiriilmasi;
о ldxal хаmmаlша sэmtlэgmэ;
. оlkэdэ },iiksэk kеуfiууэtli polada tэlэЬаtrп aTtmasr;
_ Рэlаd vэ prokat idxaltnln hэсmiпа gбrе фэг it зо_зs
mln.t) АВý diinyada birinci yeri tutur. Hazцda qага metal
пэhэпg miiаssisэIэrФ deyil, Hgik miiэssisаlэrdо ' istehsal
оlчпчr. оlkэdэ iimrrmi giicii 25 mln. ton olan 60dan аrhq
kigik qаrа metallurgiya mйэssЬэsi чаr. ABý-rn оаrа
mePlluгgiya sэлаусsi фiiп уiiksэk saviyyali Ьmjrktizlэimэ
sэсiууэчidit. МеИllчrgiуа sahasindo fэаliууэt gбstэrэп ап iTi
kоrраrаsiуа (Yuцaytid-Steyts Sfi ldiD.
olvan metallurgiya sйэsiпdе aliiminium эгidilmаsi mfl-
hiim эhаmiууаt kэsь edir. Вч sаьпiп mэьчllаrшrп Ьбуtik hb-
sэsi hаrьi sэпауеdэ va опчпlа аlаqэdаг olan istehsalda-btifaф
оlчпчr. Дiiminium istebal еdэп ап iri miЬsisэlаr Kotumbiya
чэ Tennesi gaylan hбчzэsiпdэ уеrlо9ir. Вч miiэssьэlэI tamamila
idxal xammalr (Qvineya, Srгinam, Yamayka) эsаýmdа iýlэуir.

4з4
dii;iirdti.
ХХ эsтiп ikinci yanstndan baglayaraq чэziууэt dэуi5ir,
Оtэп эsтiп 60+r illэriпiп ýопч iigiin АВý+п diinya _avto-
йойrquу"-" sэпауеsiпdэ payl 50, 70-ci illэriп. sonunda.29,
XXI эsriп еwеllэгi фiiп 15-16%-а епir. Ilаzrdа diinya mаltууэ
БЙчnr ir, аhqэdаr avtomobilqayrma sапау.еsiпdэ t?T:.oiIl
Йr, tiаslауlr (сэd. 2.5r.d). ёlkэdaki айоmоЬillэriп
"Б"-"Е"
80%dэп goxu pxsi ачtоmоЬillэгdir.
АВý+п avtomobilqayrma sanayesinin Ьir хiЬчsiууэti dэ
оdчr Н, bu sаhэ ynksJk- dэrэсэdэ inhbaTlagmýdT , ABý,da
чло -iidd.t flq пэhэпg avtomobil korpTasiyasr fэаlilуэt gбь
ьгiЬ. Bu kоrрrаsiуаlаrа <Сепета1 Моtогs), <FoTd Motoo,
<Daymler KTiysleo aiddir. Birlaqmiq ýlаtlапп.6ziiпdэ va ха-
riсi бlkэlэrdэ fйtууэt gбstэrэп Ьч rig girkэt bir ildэ 19,20 mlп,
-iitейd
эJэd avtomobil еdir. Bununla Ьеlэ qeyd еtmэk
lааmфr Н, Вiтlэými$ ýИtlаrш dMili айоmоЬil bazannda sоп
iliri bulq" 61kэiаrdэ'(эsаsэп Yaponiya, Дmапiуа) istebal
435
olunmug mа$пlапп say da xeyli аrtrшýdlr. Эwэlki illэrdэ
olduýu kimi indi dэ ABý-da avtomobil sэпаувiпiп mэrkэzi
Detroyt рhэridir, Fоrd tipli ачtоmоЬillэriп mэтkэzi isa Dir-
Ьоrп рhэridir.
Cadvol2.5.2.d
ДЩdа minik avtomobillarl lstеhsrhпш dinamikasr

пrп.
adad mln.adad
l950 4300 1990 ф50
l9б0 б800 l995 6350
l965 9300 2000 5540
|910 6550 2005 42з0
1980 бФ0 20l0 1 1

l985 8000

Aerbkosmik sашуе. НэrЬi sэпауе ilэ slx эtаqэdэ olan bu

sэпауе sаhэsi soyuq miihаriЬпiп qчrtагmаsrпа Ьжmауаrаq о,
Р]!эпiп iqtisadiyyatrnda эwэlki mбvqeyini qoruyub'saxlaya
bilmigdir. ABý-da ilk Ьуушэqауrrmа mЙsisэiэгi бlkэпiп
gimаl-gэгqiпdа уагапrш9&r. Sonrakr illэrdе Ьч saha SaHt
okcan gtаflаппdа, хiisчsilэ Каlifоrпiуаdа daha siiгэtlе inkiýaf
etmiqdir. Каlifоrпiуай Ьч sabnin iTi mаrkэzlэri Los-Anceb,
Lonq-Big, San-Diyeqo va San-Xose gэhэгlэridir. Bu gэhатlаriп
miiэssisэlэriпdэ sэrпigiп vэ hаrЬi gэmilэг, kosmik араrаtlаr,
raketlaI, гаkеt mйэrтiklэri чэ digar mэЬчllаr istebfu ediliT.
Вч sаhэdэ <Makdonell-Duqlas>, <Lokhid>, <Nоrtrор>,
KBoinq> kimi kогроrаsiуаlаr fэаliууэt gбstarrir, Boinq kоrро-
rasiyaslnn baghca mfiэssЬэlэri Siefl чэ Everent рhэтlэriпdе
yeTlagir. Мэsаlэп, Vaginqton gtatmln biitiin iqtisadiyyatr l00
Iшп пэfэri ýlэ tэmiп еdэп KBoinq> asilrdrr.
Hyuston gaharinda kosmik u9u9lann idагеtmэ, КаrачеrаIdа
(Florida) isэ kosmik гаkеtlэтiп ugug mэrkэzi уетlоgir. <В-52>
tэууаrэlэгi, hэmgiпiп hэrЬ!пэqliууаt tэууаrэ-
lэriпi xtisusi tayinatlr АVАКS sbtemi idаrэ edir.

4зб
 КапrI tacorTfffah. АВý+п kand tэsэггiifаtr yiiksэk inkigaf
sэчiууэsiпа, ЫjуЁk hэсmdэ miiхtэlif mэhsчl istebalma gбrэ
аlеэi оtкэiэrdаъ fэrqlапir. МЁtэхэssislэriп hesablamalartna
gбia dtinya kэпd tэsэтгiifаtl mэЬчllаппш %-i ABý-da istehsal
оlчпчr. Таkсэ soya чэ qатфdаlr mэьчllаrrшr уапsr, sоrqо-
пчп, quý atinin чэ репаiriп 1/3-i, pambrýrn, sitrus mеучэlа-
гiпiп, siidtin va Yumurtanm 1/5-i ABý+n payrna diýiiT, _
вiгlэsmiя ýиtlarda kэпd tаsэrriifаtr aila fеrmаlатrпdап
(тапсо) iЬаrjкiir. Yeni kэпd tаsэггiifаtr tехпоlофуаlаrt
iermalarln sаушm ildап-ilэ azalmaqla daha 9ох _ эrzаq
mэьчllап, учп, pambrq va digэr lifli mэhsчllаr btehsal еtmэk
imkanr yaratmlgirT. Офr 1930-сч ildэ ёlkэdа 6,5 miп ferma
var idьэ, haarda onlaim say iki milуопа qэdэrdiт, Вчпчпlа
vanasr fеrmаlапп sahasi bбyiimiil (оrtа hesabla 200 hеkит) чэ
"йЬd etdiklэri эmtэеlik-mэЬчlчп hэсmi artmrgdlT,LaНn
ьчпhr ёlkэ flgiin оrtа gёstэтiсilатdir. Нэqiqэtdэ Ьа fеrmаlаrш
й*i.чуrrп ls faizini bgkl еdэп паhэпg fermalaf бlka kэпd
Бsarrtifati 6зfu5цttдlпtп 70 faizindon 9охчпч чегirlэr, отИ
ьочы" bеt" fегmаlапп Ьт biri 600 hektaT torpaýa sфiЬ olur
u, ьэr il azr 500 min dollarlrq эmtеаlik mabul istebal еdэ
Ьiliгlэт. Нэr Ьir fеrmа aqrobbes sistemindэ bu чэ digэr
qirkэtlэ miiqavilэ ЬаЁlауr. ýiтkэt fсгmапl рал,}: c,ib",
ioxum, elmi-metodobJi ЬsЬhэttаrlэ tamin edir, Iglar baqa
qatdшlidrqdan, уэпi эmtээlik mэhsчl эldэ olundrrqdan sопrа
iеr-аш tjыпъiыg girkэt iiz хэrсlэriпi fеrmа sаhiьiпdэп аlш,
Бirlэ9mig ýИhЬrrп kэпd tэsэrrifаfiпlrr bЁtiin sаhэlэтi
шifur dаr l*tiJ*iul.u sэсiууэчidiг. Оrаziсэ
bбyiik sаhэ tчtап
ixtisaslaфrпlmrq Бч ЬОlgэЬi бkеdэ qчцаqlаr a9_landrTrrlar
Ьsd"п, qar&dalt qчrяФ, buýda qчг9аф va s), HaaTda bu
ой*"оьБ d-шiliпdЪ ЙГэ iхtiJаshфlпlшg Ьбlgэlаr yaradll-
Йsirr. Birtq 19 ýtаtlалlп kэпd tэsэrrйfаtmdа agaýrdakl ixti
saslagdmlmrý iTi qrrrgфаr daha aydm пэzэrа ФгрЕ,
Siidlffk-istiqЫatli qoц"q. Bu qurgaq бlkэпiп_9imа1-9эт-
qiпdэ чэ gimalrnda, Bбyiik gёllэr эtrаfшdаkl этаzilэri tutur, Bu
qшgаqdа vegetasiya dЪwЁ-чэ tоrр$п mэЬчldагlrýl zaifdir,

4з,|
 Bu !0Цэф otlaq sаhэIэri iistiЫiik tэgНl edir. Stid,
рпdiг чэ
уаý istebalrna gбrэ Viskonsin gtah хfisчsilэ segilir.
_.. l"*l"lr bitkilaг (soya) аkiпlаri qшгgаS. Bu qurgaq Bбyiik
gбllэriп сапчь аrаzilэriпi, Мэrkаzi Сtzьпъgп опчь ftrr"iiы
tчtчг. Вч qчrgафа эsаsап qarфdall, soya уеtigdirilrпэklэ
yana;l эtlik Ьtiqаmэtli heyvandarlrq da inligai etdiritiT.
Qчг9аФп_дq161оl,im gэrаifi 9ох эlчеriglidiг. Son illэг bu qчгgаq
энпgilik-hеучапdаrlrq istiqаmэtiпdэ inkigaf edir. вч йlяэаj
Ayova чэ Illinoys gtatlan ixtbaslagrnalanna gбrэ sеgiliгlэr.
!ч8!а аКЦЦ sчýrФ. Вч, qаrфdаlr va heyvandarlrq
qчгgафпdап qqШэ уеrlэýmiý ВбуЁk diDantiyin gепis эrazisini
эhаtэ edir. АВý{а bu фlаг рrеri adlanrr. loTbaq-iotim
ýаrаitiпэ gбгэ buýda qurgaý Ьiт-Ьiriпdэп fэrqlэпэп iK: sЙаr
чэ canub hissэlэriпэ bбliiniir. ýimal Ьsаdэ
фаkоtа gtatlaTr
эгмisi)..аsаsэп yadrq buýda, сэпчЬdа isэ payиlrq 'buýda
yetiýdirilfu.
Prmblq akinleгi qшг9аф. Bu qurýaq Mbýiýipi 9аишп
сэпчЬ hissэlэтiпi, Texas чэ dафq stаttаrш сэпчЬчпч tuhrr.
Burada qurgaqda раmhqdап bagqa taxrl, texniН Ьitkilэr
yefiqdiritnaНэ уапаýl sаЬlэтi dэ (эsаsэп
qагаmаl чэ Ьrоуlеr qugguluф) iпК9аf etdiгilir.
Otlaq qцrýrф. Bu qurgaq QэTbin daýtrq
Ьбlgаlэriп эhаtа еdоп чэ аrаzБшэ gбrэ ixtisaslagmrq digэr
qчг9аqlаrdап Td bбyiiyiidiir. Вчrаdа эsаsэп Ьir illik qаrаmаl
sахlашlrг АФш gэkdiуiпriz bu quгqaqlardan bagqa Meksika
kбrfэzi чэ Florida yanmadasl Ьучпса sitrus meyvalari,
9alfik
чэ gэkэг qаmrц yetigdiгilan Ыilрlэr dэ чаr&r. lravay
adalarrnda tropik mеучэlэr (аsаsэп Ьапап) yeti$irilir,
Naqliyyat va xarici ticarot. ABýda naqliyyat уiiksэk d+
rасэdэ inkigaf etmigdir. Вчпа аrаziпiп bбyiiНtiyii, эhаli va
tэsэrrfifаt sаhеIэriпiп эrаzi iizrэ qеуп- ЬrаЬr
уеrlоgmэsi, tаsэr-
гtifаtm daT coýTafi эmэk bбlgfi sfr niin уiiksэk
iпkiяаГl, hаm dэ Аmсгikа чэtэпdфаrшп уегdэуi9mэуа mе-
yilliyi sabаb olrnu9duT . Miiasir пэqliууаt пбчlэriпiп texniki tac-
hiziпэ чэ уоllапп ,iimumi uzunluфna gбrэ Birlagmig
ýtatalar

4з8
diinyada biTinci yeTi tutur. Nэqliyyat tэsоrrЁfаtша xЁsusi ;iT-
kэtlэr пэzаrэt edir.
olkэdэ istehlak еdilэп enerjinin 25, mауе уапасафп
tэqriЬп 50 fаИ паqliууаtш payrna diigiir. Y. iik dёTTiyyasinin
str'ukturunda пэqliууаЙ hеq Ьir пОчЁ kэýkiп fistiinliik tэýkil
etrnir. Yiik a6vriyyjsinin 32%-i фmiт yo1,25obi аЦ9ррЬi1,
l8%-i dэпiz, 14Уо- Ъоrч-kэmэr, l0,57o-i daxili su, 0,5Yo-i hava
пэоliwаtшlп рачrпа dфik. Sэrпisiп dagrmada isэ чэziууэt
bairibatir. Ьf<э daxili sэrпigiп dagrnmalm.tnrn 827o"i avto-
mobil, 17,5ol-i huva, 0,5%-i isэ dэmiт yol naqliyyatrnm paylna
dЁ9tir. ABý-rn avtomobil паqliууаhпшп xibusi mбvqeyini Ьа9а
dtiqmэk ti9tin qeyd еШпэliуiLki, gэhэrlэтатаsr эlачэlаriп 98%-i,
Ьiпэlхаli эlфlэriп 85%-i чэ i9 уеrlатiпэ gеdiЬ-gаlэп insan,
lаrш B+"Zo-i айЬmоЬillэrdэп Ьtifаdэ ediT. ABýda avtotmobil
yollaTrnrn iiunumi чzчпlчýч б,5 min kmdiT. Bu Ьэ dtinya avto-
mobil уоllапшп 40Y.i dоmэkdir.
Dэmiryоl пэqliууаfiшп ёlkanin inkiýafinda ЬбУ'чk rоlч
olmugdur х{ьчsilэ okeanlar aTast trans-qita mафtгаllаппrп
salrnmasl tilkэпiп mэЬчldаr qЁwэl!эгiпiп inkiýafina чэ
bбyiik tэsir gбstэrmiФiт. Lakin Ьч sаhэdэ
Ьэzi хtisчsiууэtlэr qeyd olunmalrdlr. BunlaTdan biri опчп zэif
. Digэr xibusiyyat dэmir уоllапшп uzun_
1чýчпчп ildэп-ilэ azalmasldr. Мэsэlэп, 1913-сЁ ildэ dэmir
yollartmn uzunluф 4lЗ min km olduýu halda, l950-ci ildэ bu
rэqэm 360 miп km-э, l995-ci ildэ l95 ,пlп km-э, 20l0+u ildэ
226,6 mm km-э ЬэтаЬат olrnu;dur. Dэmir уоllаrrпш stx
ga,

Ьаkэsi бlkanin sаrqiпdэdir. Qikaqo АВýцп ап lrl nФliyyat

' ' ЪВg-,п
qovgaýrdш.
yiik dёvriyyasindo Ьогч kэmэr naqliyailmn xii-
susi mбvqjyi чаг. DtinyЙn ilk Ьоru kэmэrlэтi Вirlэqmiя ýИЬ
lаrdа salЙmrgdrr. Nefi va qаz naql еdэп kэmэrlэriп uzunlu-
ýuna gбrа бlkа diilryada birinci yeri tutur.
Dэпй naqliyyatr baglrca olaTaq бtkэпiп xarici tiсаrэt
эlаqэlэriпэ яаm'эi Ъсir. Dэпidэ yak dаЕmаlаrrшп_ iimumi
hосmiпэ giirэ Авý yaponiyadan sопrа difuryada ikincidiT,

439
 Дfl antik оkеаш sаhillаriпф уетlэýmiý эп iтi portlal Nуч-Yогk,
Filadelfiya va Baltimordur. sakit оkеап sahilindэ Los-Anceles
Meksika kбrfэzi sаhiliпdэ Ьэ yeni oTlean чэ Hyuýtondur
Birlagmig ýtаflапп ilk illэrdэ daxili
su naqliyyatrnm (ffmumi чzчпlчф 4l min km) olduqca Dоучк
эhэmiууэti о !rпчgdчг Егi kanalr чэ Hudzon
9ау Вirlэgmig
ýtаtlаг эrаzisiпdэ, МЁqэddэs Lawenti gayl Бэ Капаdашп
эгаzЬiпdэ Bбyiik gбllэri Aflantik okeanr ilэ Ьirlэgdirir. Bбyilk
gбЦэr vasitэsila Ьеупэlхаlq
уfik da;rnmasr (Kanada iý miihiim
rоl оупауr . Btiyiik gбllэr sahilindэ оkеап
рmilэгiпi qэЬчI еdэ
bilan ап iri роrtlаr Qikaqo va Вчfrаlоdчг.
.. _Ч*1 n9qliyyatr ыаsап sаrпigiп dаgшmаsrпа xidmэt
edir. о_lkэпiп bntffn iri gэhqlаri шаsшdа miintаzam tэууша
rеуslэгi hayata kegirilir. ýэгпigiп dagmmaslna gОrэ Nуч-Ъгk
эп iri. Ьууаrэ рогtчdчr. Qikaqo, Loi Ancelв, ъ"ш*.
d1 гl lаууаJэ роrflап hesab odilir. МэsаIап, tэkсэ
дйи
Qikaqo
gаhэriпФп. 25 dэmir yolu, 20 avtomobil yolu
kаmэri kegir.
n.-Zi'b*
_
Хдriсi tiсегоt Birlegmig ýtatlar xarici tiсаrэt эlаqэlэriпэ
gбrэ diinyada qabаqcll mбvqodedir. Diinya tizrа
хагiсi'tiсаrэt
эиqэlэIl hacтдinin l5%o-i АВý+п payrna dЁgiir. АВý diinya
Ьаzаппа Ьбуйk Ьmdэ mtнfuiг irouy. n" кэоJ-Бrйчt
mэhs,,llап gцаrlr. tlэr il tilkэdэп ixra" чЪ idxa1_olu"ao йпsчь
(сэd. 2.5.2.е). Сэdчэliп ьШrlБЙri, Н,
h.]1лd:_у"ri ч!r
l9Ф-20l0<ч illэг эrziпф dlkэ iхrасаtrшц hacni й
drф halda, id,ralatrn hэсmi 100 dэfа ynksalmitБ. iч aii"nb
dэfэ art-
tiсагэt balansmda mэпfi saldo уаrаЬ9dг.-й""гir.iаоr*
уаrапmаslшп эsаs sэЬэЬi diinya Ьаzатшdа qiуmэttэriп (эsаsэп
хаm neftin) sabit olTnamaпsrdlT. Digэr sэЬоЪ'isэ Jй;;-ь*.-
пт9з АВý_lа.rэqgЫ араrа Ьilэсэl аОчlэtlЙ-ffiЙпiуq
АFR, Ачrора lttifaqrnrn dipr iizvlэri) fааliууэfiБ

440
 Cadvel 2.5.2.е
АВý-ш хrriсi tiсrrаtiп dinamikrп

шы Ixracat, Ticдrat
mlrd.dollrr brlan-
$пп

1960 l l + 3
1970 5 39 +
l9,15 l07 l
1980 249 5
1985 225.9 338,1 -l
1990 389 498,3 -l09,0
2ш0 773,0 1222,0 ц9,0
2005 0 l -7l0.0
mгп 950,0 1820,0 _870,0

Оlkэ xarici tiсаrэtiпiп co$afi b6lgtisii dernak оlаr ki,

dэуýmаmigdiт. ýоп l0 ildэ бlkэпiп xarici tiсаrэt dбчriууаsiпdэ
inНgaf ebnig бlkоlэгiп payr azalmr9, inki;af еtmэkdэ olan
бlkэIаriп рау Ьа gохаlmrфrт.
ABý+n xarici ticaret dбчтiууэsiпФ Дmапiуа,
В.ВriИпiуа, Fгапsа, Niderland, Kanada vo Yaponiyanm payl
bбyiikdiir. InНgaf еtmэkdэ olan бlkэlэrфп isэ Meksika,
Bгaziliya, Qin, IliпdЬtашп, Filippinin payl nisЬetэn goxdur.
фуd etmeliyik К, хidmэt ticarati sаhэsiпdэ АВý dйпуаdа
Ьiriпсi yer tutur. Мэsэlэп, tэkса Ьупэlхаlq tчrizmdэп gоIэп
gэlir 80 mlrd. dоIIагdап artrqdш. АВý Ьбуfrk kapital iхгасаt_
gsr kimi da tашшr. )Ofl asTin аwэllаri iigiin АВý{ап l70
mlrd. dollm hэсmiпф kapiИl iхгас olunmugdur. Хаriсэ
qoyulmug kарiИlп iimumi hэсmi isэ 900 mlrd. dollardan
агtцdrr. Bu kарiИlш taqribn yarвl QэгЬi Ачгора (эsаsэп
Bбyiik Britaniya, Nidтland, Аtпапiуа, Frап"а vo lsчФгэ
бlkэlэтiпе qоучlmчфчr.

цl
 Daxili forqlar. Вirlэgmig ýtatlarrn miistэmlэkэlэgmэsiпrп
ilk diiwlarinda Ьчrаdа inКgaf sэчiууаsiпэ gёга Ьir-Ьiriпdэп
fэrqlэпэп ii9 Ь6lр ayrrmaq olaTdl:
- ýimal чэ 9imа1-9эrq bбlpsi. Bu Ьбlgаdэ эsаsэп о
dбчriiп varlr hesab оlчпап аý Ьэпizli fеrmегlаri чэ sahibkarlarr
сэmlапmigdi.
- СэпчЬ Ыilgэsi, аsаsэп gэtiтilэп qчllаrш аmфпdап
istifada еdэп iri torpaq miilkiууэtgilэri уа9ауап ЬOlgэ.
- Yeni maskunlagan фтЬ bёlgasi. Bu бlkэпiп qэrЬiпdэ
yeni эrмilэriп mэпimsэпilrпэsi ilэ эlаqэdаr уаrашшý Ьбlgэdiг.
QаrЬ gec mэпimsэпilmig Ьбlgэdiг. QэrЬ gec mэпimsэпilsа dэ
9ох zэпgiп, аmmа эhаlisi az olan Ьёф idi.
ýimal чэ gimal-prq bбlgasi iqtisadi sэчiууэsiпэ,
эhаlisiпiп sayt чэ savadlfilq sэчiууэsiпэ, еупi zamanda siyasi
чэ iqtbadi gбstэгiсilаriпэ gёrэ digэr Ьбlgэlэrdэп hэmiýэ ibtiin
olub,
Вirlэqmig ýtatlar inkigaf еtdikсэ бlkэпiп Tegional struk-
tчrч da Ыiyiik dэуigikliНэrэ mэгчz qalrb.HazrTda miitэхэssislэr
ABý-da а9афdа аФ gэkilэп 9 Ыiytik iqtisadi rауопчп
olduýunu Ьildirirlэr:
1. Yeni ingiltara rауопч. Bu iqtisadi rауоп б gtatr: Men,
Vеrmопq Nyu-IlernpgiT, Massagusets, Rod,Aylend чэ
Konnektikut gtаflаrrпш orazisini эhаtа еdir. Rayonun
эrмisi l73 min kv.km, эhаlisi lб mlп. пэfагdiт.
2. Orta Atlantika gtatlarr rауопч. Bu iqtisadi rауоп 3 gtatr
Nyu-York, Nyu-Cersi va Pensilvaniya ýиtlаrrшп
эгаzisiпi эhаtэ edir. Rayonun erazisi 266 min kv.km,
ahalisi 42,0 mlп. nafardir.
3. ýimal-garq va Morkaz rауопч. Bu iqtisadi rауоп 5 gtatm:
Oqayo, Migiqan, bdiana, Illinoys чэ Viskonsin
gtatalarmm эTazisini ahata ediT. Rayonun эrаzЬi 653
min kv. km, ahalisi ,И,0 mlп. паfэrdir.
4. ýimаЬQагЬ markoz Irуопш. Bu iqtisadi rауоп 7 9tatm:
Minnesota, ýimali Dakota, СэпчЬi Dakota, NеЬrаskа,
Ayova, Kanzas чэ Missuri gtаtlагrшп эrаzЬiпi эhаtа

442
 edir. Rayonun эrаzisi 7,3 m!п. kv.km, эhаЬi 30 nln.
пэfаrdiт.
5. СапшЬi Atlrntika ;trtlrп rауопш. Bu iqtisadi тауоп 8
sаfiп ve bir mаhаhп: Delaver, Меrilепd, QэrЬi
Virсiпiуа, ýэф Virсiпiуа, ýimali KaTolina, СэпчЬi
Каrоliпа, Соrсiуа, Ноridа чэ Kolumbiya mаhаh
эTazisini эhаtа edir. Rayonun епаsi 724 min kv. kш"
эhаlisi 60 mlп. пэfэrdir.
6. СаппЬ9аrq mаrkаz rrуопч. Bu iqtisadi rауоп 4 gtatrn:
Kentukki, Теппвi, ДаЬаmа чэ Missbipi эrаziýiпi
эhаtэ edir. Rауопчп aTMisi 471 miп kv. km, эhаlisi l80
mlп. пэfэrdir.
7. СапшЬQаrЬ mоrkiп rrуош. Bu iqtisadi layon 4 ýtatl:
Texas, LчИапа, Arkanzas чэ ОНаhоmа эrаzisiпi эhаtэ
edir. Rayonun эrаzisi 1,2 mlп. kv.km, эhаlisi 36
mlп.пэfэrdir.
Е. Dафq gtaOar rауопч. Вч iqtisadi Tayon 8 9tatm:
Мопtапа, Aydaho, Yayominq, Коlоrаdо, Nyu-
Meksika, Аriюпа, Yuta чэ Nevada эrаzisiпi аhаtэ edir.
Rayonun эrаzisi 2,2 mln.kv.kщ ahalisi 21,0
r п.пэfаrdiг.
9. Sakit оkеап gtrtlan. Bu iqtisadi rауоп 3 ýtatm:
Каlifоrпф, Оrеqоп va Vфпqtоп эrаzisiпi эhаtо edir.
Rayonun Tazbi 839 miп kv.km, эhаlЬi 47,0 mlп.
nofaTdir.

Таkгаr figffп sчаllаr:

l.АВý-m tаrkiЬiпэ hansl эгаzilэг daxildiг? АВý-m
miьtэmlаkэ miilнэгi varmr?
2,АВý relyefinin хiisчsiууэtlэriпi чэ milli sтчаtlэrЫ ýэrh
edin,
3.АВý+п iqlimiдi va hidгоqrаfiуа gаьэkэsiпi 9эгh edin.
4.Напя faydah qаапtilапп ehtiyatma gбтэ АВý diinyada
qabaqcrl ует futчr?
5.АВý{а Мistlэri mаrаqlапdшап уеrlэт hаrаdа&r?

цз
 б.АВý-dа хоgаgэlmэz ЪЬii hаfisэlэr bag veTiTmi?
7.АВý tarixinin qlsa icmalш ýатh edin.
8.Аmеrikа millэfiпiп formala;masrna tэsiг ейп аmillэr
hanstlardlr?
9.АВý meqalopolislэTi hапsllаrdrг?
lO.ABý-rn ЬупэIхаlq hansrlarr
Иnryгslnrz?
11.ABý-da yanacaq-cnтgetika sэпауеsiпiп miiasir
durumu пэ чэziууэtdэdir?
l2.ABýda polad istehsahnrn а9аф dЁ;mэsiпiп sэЬэЬlаri
пэdir?
14.АВý maýlnqayfmasrnrn inkiýaf etrnis sаhэlэri
hапs аrdш?
l5.ABý-da kэпd tаsэпtifаfi qrrrýaqlarrmn ixtisasla;ma
istiqamэtlaTini izah edin.
16.АВý-ш пэqliууаt sistеmiпdэ yiik чэ sэгпi;iп
dаgшmаslшп nisЫi песэdir?
l7.ABý-rn iqtisadi rayonlarr hansrlar&r?

2.5.3. ВrаziПуа Feilerrtiv RезршЫikаsl

l.ОКапiп cografi пбyqеуi tebiatinin xfisusiyyatlori

СоlrаIi пбчqе. Braziliya СэпчЬi AmeTikamn ýэrq va
mэrkаz hissэsiпi эhаtэ cdiT. Qili чэ Ekvadordan bagqa
materikin biitiin бlkэlаri ilэ hэmsэrhэddiг. Qчrч sэrhэdlаriпiп
чzвпlчф 16 шiп km-dir. Olkэ 9эrфоп 7,4 min km masafada
Atlantik оkеашшп sularr ilэ аhаtаlэпir. Эrazisi 8,5 mlп. kv.
kmdr (diinyada 5-ci уег).
Sath qшrшlш9ч. Orazisinin geniýliyi bbii gaTaitinin
miiхtэlifliуiпэ sэЬаЬ оlmчфчr. Braziliyanшr эrаzЬiпdэ iki tэЬii
rеgiоп Ьiг-Ьiriпdэп kэskiп fэrqlэпiт. Вчпlатdап Ьiri simalda
ekvatoгial mе;эlэтlэ бrtiilii Аmаzоп очаlф, digari Ьэ сэпuЬdа,
ёlkэ этаzisiпiп 23 hissэsiпi эhаtэ еdэп чэ tropik landgfta
malik BTaziliya daýltq yaylastdш.

444
 Amazon ovalrýnй уаlпи diizэпliНэr deyil, hэmgiпiп
BTaziliya va Qviana уауlаlатrшп az mфli yamaclarr da уеr-
lo9ir. Bu ovahýrn qэrЬ чэ qэrq hbsasinin bbii gэrаiti dэ miix-
ьlifdir,.Оlkэпiп gimal ra mэтkэz hЬsэsi zaif mэпimsэпilmigdiт.
BTaziliya уауlаslшп sahil zоlаф dahа 9ох mэskчпlаgmtg va
tasэпlifat сэhаtdэп mопiшsэпilmig bбlgadir.
Faydah qazmhlar. Dаmir, manqan filИэri, xromit,
Ьril, niobiy, sirkon чэ mika ehtiyafina gбrэ regionda l-ci,
titan, kobalt, чоlfrащ kalium duzu, azЫ, qrafit ehtiyafina
gбrэ 2.сi уеrdэdiт. Оlkаdэ nikel, mis, boksit, чтап, qalay, qlzl,
fosfoгit, dag kбmiir чэ digar sаrчаtlэг dэ чаrфт. Diinyada эп iri
dэmiт filйi yataqlanndan Ьiгi - KaTajas Braziliyanm Раrа
gtatrndadrr (chtiyatr 18 mlrd.ton). Minas-Jeras, Matu-Qrosu
gиtlаrшdа da dэmir filйi уаИqlап vardr. Manqan, nikel,
titan, boksit, niobiy чэ ý. эýаsэп Раrа чэ Мiпаs-Jегаs
gtatlannda 9lхапlr. Mflhiim yanacaq xammalr (neft, bbii qaz
чэ s.) daxili tэlэЬаtr бdэmэdiуiпdm idxal olunur. Вrмiliуашп
sahil gelf zonasrnda neft чэ bbii qaz ehtiyatr афаr olunmu;-
dur, bu sаhэdэ kagГryyat iglэri dвvam etdiTiliT.
iqlin. Brмiliya ekvatorial, sчЬkчаtогiаl, tropik чэ
subtropik iqlim qrrrgaqlannda уеrlэgiг. Amazon очаlrфшп
qэгЬ vЪ ргЕ iqlim mflхtэПfliуi ila sagiliг. Наr ikisinda bfi
Цim hakimdir, orta aylrq temperatur 2Л280S tэýkil €dir. La-
kin очаlфп qэrЬiпф daim rЁtчЬэfli isti ekvatorial iqlim ha-
kimdiг чэ уафпfiаlц illik miqdan 3000 - 3500 mmdir.
Аmаюпiуашп gэrqiпdа чэ hamginin Brмiliya yayla,
smm mэrkэziпdэ rЁtчЬаtli yayt \Е qчгаq qrgr olan subkva-
toTial iqlim hakimdir. Braziliya уауlаsшdап qчrч раýýаtlаrш
оrаziуэ hоrаkэti zдrвш, avqmt чэ oktyabr aylarrnda уа-
фпhшп aylrq miqdarll0 mm-э qэdеr azalrr. Арrеldэ isэ Ьчп-
dап tэqriЬп l0 dэfэ 9ох yaýmtl diignr . Шikуаgпtшпmiqdаrr
2000 mmе 9аfir. Bu gбstэгiсi Amazon 9ау mапsэЬiпdэ
уепiФп 3000 mm-а qэdэr qalпr. 0lkэпiп Atlantik sаhillэriпа
уашп ýyeralaTa lерап ya$glar dеkаЫ-
maTt aylaTrnda diiýffr . Parana чэ San-Fransisku 9ауlап baglan-

445
фсlаrrш Ьчrаdап gбttiriir. Опа giira do bu gaylaTda daфdlcr
dagqrnlar bag verir.
Daýlrq yaylanln gimal - gэrq hissasinin quraqhф 9ох
kэskiп dэrэсэdэ пэzэгэ 9атрr. Quraqlrqla эlаqэdаr olaraq bu
regionu <quraqlrq роliqопu чэ уа <fэlаkэt rауопrD) adlandr-
rrTlar. Quraqlrq mбчsiimffпdэ ау этziпdэ l0 mm{эп az yaфntt
drigiir. Bu miivsiimdэ bvanrn orta aylrq tеmреrаtчrч 26 - 280S
tэ9ki1 cdiT. Paylzda tropik саЬhэdэп gаlэп gчсlff уафqlаr
паtiсэsiпdэ isэ ау эrziпdэ 300 mm-dэп gox уафпtr diigiir.
Оrаzidэ illik уаёrпtrшп miqdan 700 - 1000 mmа 9аtш.
BrMiliya srx gay gabakasina malik giгiп
su ehtiyatr ilэ zэпgiп бlkэdir. Olkanin gауlагl dffzэпliНэrlа
ахагаq бzlari ilэ kiilli miqdaTda 96ktintfl арапr. Bu gбkiiпtШэr
suya аý - bozumtul гапg чеrdiуiпdэп, 9ауlап <rios Ьгапkоs>
(аЕ qaylaI) аdlапфrrтlаr. Brмiliya уауlаslшп bтk siiхцrlап
iizэгiпdап ахап Riu - Nеqrч чэ Аmаzоп gауlаrrшп рrq qolla-
rfiuп suyu gэffаfdrr. Lakin Ьitkilэriп tэвiri пэtiсэsiпdэ ýчучп
rэпgi пisЬэtэп qаrауа 9аlш. Вчпlаr <Rios - Neqros> - qara
9ауlаг аdlашr.
Olkanin эп пэhапg gayr Аmаzопdчr. Аmаюп gayt
Riu-Neqru ila qovugduф уеrэ qэdэг Solimoyns - пэhапg bula-
шq gay аdlашr. Qay епi Ьэzi уетlэrdэ 200 km-э gatan geniq dэ-
rэ ilэ акr. Amazon gayrnrn 9ох sayda qollan, qurumu; kбhпэ
yataqlarl var. Qауш daxili deltasr (l00 min km2) dЁnyada эп
Ьбуlik deltadrT. Аmаzоп 9ауrшп enorji ehtiyatr 225 mln. kVt.
hоsаЫапmtфrr. Ратапа 9ауrпш hбчzаsiпdэп hidroenerji
istehsalrnda geni9 istifаdэ оlчпчr. Оlkэпiп ýimal-ýarq rауопч-
nun enerji чэ su iЪ tэchizatrnda San-FTansisku gayr mflhiim rol
оупауr.
Torpaq_bitki бгtfiуft. Braziliyada gепig yayrlmrg qr-
mи-fеrrаlit torpaqlarda mерlэт fisбnlrik tэgkil edir. Аmа-
zопiуашп qэrЬ bsasinda riifubatli ekvatorial mеqэlэr, qэr-
qiпdэ hэmigэуаgrl mеgэlэт yayilmrgdtr. BTaziliya уауlаsrшп
mаrkэz Ьsэsiпdэ savannalaT, quTaq gimal-prq Ьэ qrr-
sэhrа tоrраqlаrrпdа sеуrэk mерlэr yayl-

цб
mrgdlr. Braziliya уауlаslшп canubunda hэmiруаgl enliyaTpaq
чэ qangq mе9аlэr ibtiinliik tэýkil еdiг, Uсqаг сэпчЬ Ыilgэ mah-
suldar qaTa torpqlaTr olan sчЬtrорiklэrdir.
Amazon gаушrп sol sаhillатiпdэ kiilэk tutnayan
эrаzilеrdэ, hэmgiпiп qurnlu чэ Ьгk gilli tоrраqlагdа, qrlpaq-
lagm_rg уеrlэrdэ sеуrэk mе;эlэrэ, kolluqlaTa чэ, otlaqlaTa -
savannalara rast gэliпiг. Bela эrаzilэтiп уаrапmаsmrп digэт
sаЬэhi mепimsэпilmэsi daha эlчефli оlап sаhэlэrdэ mеgаlэriп
vahgicэsina qmlmasrdrr.
Daýlrq уауlашп lap mэrkэz hissэsiпdэ kolluqlar, al-
9афоуlч аýасlап оlап savannalar, seyrak mерlаr уауtlrшgdш.
Bu эrаzi kamps serrados adlanrr. Оrаziпiп qгmrа dэпэчэг
torpaqlarrnda tэk-Ьk чэ qrчр hаLпdа ksтofit чэ algaqboylu
аýасlаr bitir. Bu афсlаrш Ьzilэri hamipyagd, Ьzilэri isэ
уаrраSпr tбkэп афсlаrdш.
Gепig оlпауап sahil ЬбIgаlэriпdэ, dаflапп а9аф
уаmасlаппdа рlапИsiуаlапп, Ьаýlаrш salrnmast чэ iпsапlапп
mэskчпlаgmаst пэtiсэsiпф tэЬii bitki бrtiiyЕ dеmэk olar ki,
tаmаmilэ rпэhч оlmчфчr. Lakin уаmасlапп уцхап hЬsэlэ-
riпdэ hэmigэуаýil rfftubetli tropik meploT slx gэНldэ qal-
maqdadrr. Раrапа platosunun diizэпliНэтi бziiпэmэхsчs lапd-
ýаfИ malikdir. Раrапа gayrnrn saý sahili Ьоучпса dафq
уауlалrп mэrkэziпф kampos - serrados olduф halda, sol sa,
hildэ аwэllэг hamipyaEl mерlэт оlпчsdчг. Наzrdа bu эrаzi
qэhчэ уеtiфirmэk,Пgiiп optimal tэЬii gэrаitа malik olduфndan
hэmiруарl mсаэtэг demak olar К, tаmаmilэ qэhча plantasi-
уаlагl ila ачэz olunmugdur.
Ршапа gayt boyunca uzanan фkэkliуiп agaýr hissэlегi
slx, riitubatli tropik mеgэlэrlэ бTtflliidiir. Bu mерlэrdэ hiiп-
dflrliiyЁ 25 mа 9аИп <Фаrапа 9аm аýасu bitir, mеsа эtаfiпdа
(рагаqчау gayD) adlanan hэmiруаяI kolluqlar yaylmr9ftr
iфi hааrlапmаsшdа genig
btifadэ оlчпчr,
Таmаmilэ farqli bbii vilayat olan Pantanalda ,Ьаиь
lщlаr daha 9ох эrаzi tutur, (Pantanab sбzii ispn чэ portuqal

447
dillэriпdап tarciimada ela <bataqlrq sаhэ> mапаsmdаdг.
Bataqlrq nazik zolaq ;эkliпdэ Paraqvay gayt boyunca сэпчЬа
doýTu чzапп. Pantanalda уау lеуsапlаппdап sоша da sular
ylýrlrb qalr. РапИпаl bir пе9э ау gбl - bataqhф gevrilir.
Quraq qrg dбwiiпdэ isэ Panйnalda giillэr, qчrчmауап bataq-
lrqlar, опlаr aTasrnda gэtiпliklэ sеgilэп gaylaT, otlaq sаhэlэri
landgaftr mtivcud olur.
01kэпiп qay чаdilэriпdэ mflхtэlif ра!mа пёчlэгi, mер -
qаlеrеуаlаr уеrlэ9ir. Qауlаrагаsl эrаzilэrdэ isэ <аý mep>
adlanan sеуrэk mеgеlэr Ёstiinliik tэýkil edir.
Tabii tohlftkalor: бlkэпiп gimal-garqinda dбvrii оlаrаq
bag четэп quTaqlrqlar; sоllэт vo ucqaT canubda vaxtaýn
mtiqаhidэ еdilэп zаhэr gaxtalan чэ s.
Otraf mfthitiп aktual рrоЫеmlэri: Аmаzоп gayr
hёчzэsiпdа mер sаhоlэriпiп azalmast паtiсэsiпdэ эtrаf miihitin
tэЬii strчkfurч daфlrr, bu isэ 9ох heyvan чэ bitki пбчlэriпiп
mбvcudluýuna ьhliikэ уатаdш; vэhqi hеучапlаrrп qeyri-qanuni
mtivcudluфna tэhltikэ yaradrr; чэhgi hеучапlапп qeyri-qanuni
tiсаrэti; Rio-de- Jапеуrо, San-Paulu чэ dipr bбyiik gэhэrlаrdа
suyun чэ havanrn girklэпmэsi; dаý-mэdэп ýlэтiпiп dfizgiin
араr mаmаsr пэfiсэsiпdэ torpaqlarrn deqгadasipsr;
bataqlrqlann deqradasiyasr; genig аrмilэгэ neftin dафlmая.
2.Dбvlatin qlsa inkigaf tarixi. Мfiаsiг idагаоlчпmr
sistemi. Brazifiya эгаzisiпdо hindu tayfalaгt qэdim zаmапlаr-
dan mэskчпlаgшglаr. XVI asrin аwэllэriпф bu эrаzi рогtчqа-
liyalrlar ыэfiпdап zabt оlчпчr. Onlar ycrli эhаliпiп xeyli Ь-
sэsiпi qrmaqla yana9l, Аfгikаdап gэtirilэп zэпсilэriп эmэуiп-
dan istifadэ еtmэИэ iri plantasiia tэsэrriifаtlап salгlaT. 1808-
ci ildэ Napoleon РотfuqаIiуаш igýal edir чэ tilkэпiп kalr Вrа_
ziliyaya qaglT, оrаdа Porfuqaliya impriyasrnr уаrаdrг. 182l+i
ilda krаl Portuqaliyaya qayl&r. l822+i ildэп Braziliya
miisbqil imрфаdr, l889-cu ildэп Braziliya rвpublikadrr.
ХЖ asrin sonlartndan Braziliyaya ingilis va ýimali Аmеrikа
kapitah daxil olmaýa Ьа9lауг. II DЁnya mffhаriЬэsiпdап sonra
ёlkэdэ siyasi qeyri-sabitlik hбkm sfiriiT. Наkimiууэt miПtalif

448
meylli qiiwэlэгiП эliпа kegir. 1992-ci ildэ Braziliya dэriП $yasi
Ьойrапа diigar olur. Haarda tilkэпi demokratik qiiwэlэr idаrэ
edir.
idаrаоlцпша formasr. Braziliya federativ respublika
gэkliпdэ idаrэ оlчпчr. О, inzibati сэhаtdэп 23 gtat, 3 эrаzi чэ 1
iederal (paytaxt) dairadan iЬатэtdir. 1988-ci il konstitusiyasrna
gбrэ feieiasiya tэrkibinda qtatlann бz konstitusiyalan,
Йаkimiууэti, baddi чэ siyasi hiiquqlaTr valdlr. оlkаdэ
qanunvjricihakimiyyэt 2 palatalr (deputatlar чэ federal senat)
йiili Копqr.sэ, icraedici hаkimiууэt isэ рrеzitепtэ mэхsчsdur.
prezidont j il mtiddаtiпэ segilir. О, hбkчmэti fоrmаlаgdtrш чэ
hаrЬi qtiwэlаrэ baggrlrq edir. 0tкааэ bir пе9э siyasi partiya fэа-
liууэt gOstarir. 0tйЬып Milli bayramt 7 senýabr miistaqillik
фitiай (1822).
дzэоrьаусап Respublikasr ilэ diplomatik miiпаsiьэtlэri
1993-cii il 21 поуаЬrdа yaradrlrb. Braziliya onlarla Ьеупэlхаlq
чэ regional tэ9Нlаtlаrш iizvЁdiir.
- Bepalxalq problemlar: Argentina, Braziliy1 Рl_rач-
.чэ
чауm Ьir-Ъiriпэ yaxrnlagdr$ sоrhэd ЬОlgэlэrdэ <gir11i'; рullапп
yayrlmasr; qagaqmalgrlrq: ёkstrеmist tэgНlаtlапп mаliууэlэ'di-
iilirrri; кuаrаi чэ invernada gaylarrnda mбчсчd olan adalmrn
kimэ mахsчslчф Ьаrэdэ uruqvayla miibahisэsi чэ s,
3.Ohali va 9аhаrlаr. Braziliya millэti hindu, Afrika zэп-
сilэri ча avropalilarm qaynaytb-qangmasr пэtчоsiпdэ for-
malagmr;drr. Oikэ эhаlisiпiп 95%,ibraziliyalrdr1, РчЕ avтo-
pablar, йu1чtlчr, mеtislэr, sambolardrr. Ohalisinin 55%-i av-
iорЫЛЬr, 40%-i mulatlardrr. Digar рlфаlп пiimарпdаlэri
эrэЬ-
р"iйЫiуаh, ispan, italyan, almin, ukrаупаh, уаропlаr, avro-
iэrdir.^ХИ эsrdr, sоша хфi sayda yeTli hindu эhаlisi
palrlar tэrаГtпdэп qrrrlmrgdrr. оlkэdа Say9a ап.iri hindu. tay-
ialarr quауkчru, tф-qочrап1 aymara чэ bagqalarrdrr. оlkэdэ
саЫ t,S mln. hiпdчпчп (qarrýrqsrz) ya9adrýr еhtiцаl оluпчr.
опlаr Ьrлrп дmаzоп gayihбvzэsinin daxili гауопlаrrп9ч yu-
фrhт. Ъпсilаr plantisiyalarda i9lэmэk mаqsаdilэ Хfх эsriп

449
 оrtаlаппаdэk Afrikadan gэtirilпig qullardr va эsаsэп ýimal-
ýэrq rауопчпdа moskunlagпrglar.
Braziliyaya Дчrора dlkеIаriпdэп immiqTasiya XIX эs-
riп sопч ХХ эsriп эwэllаriпф daha da genigleirir. Ачrораdап
рJэпIэ1._аrlgц{а iиlуап, porfuqaliyalr, iipan, аl-аdаr bttin-
liik tэgkil edirdi.

,, Braziliyada yoxsul va yoxýulluq hoddindэ уаsачапtаг

бlkэ ehalisinin 40Уо-пi tэgld edir. Savadяzhq, щаq бЙtiпtiп
rtikyk9bnas1 sэhiууэ хidmэtiпiп а9аg sэчiфsi, iri рhэriэriп
?tчfrпqа Ч"ж _sфптпrg,,gесэ{опdчiаоЙ
чэаууаt va s. hallini gбzlэуап рrоьlеmlэrdiг. ""ma""ql,
qsа saciyyaý. BTaziliya gаhэгi бlkэпiп Sal-
чаdоr ча Rio{e-Janeцodan sопrа iigiincЁ
рауtахtdrг. PayИxt
Braziliya yaylasrnda doniz sэчiууэsiпdэп 1200 mеtr yftlt-
sаНikdэ, Ко-dе-Jапеуго gэhэriпФп 1200 km uzaqlцda sаlш-
rпфц , О, seцak mэskчпlаgmц эrаzidэ 4 il mffddэtiпdэ inga
edilrni9, I960-q il aprelin 2l-da paytmt elan еdilmiфir.
Рау-
tшhп k6giiriilmэsi бlkэпiп daxiti rауопlаппrп mапimsепilmэsi
ча mэqsadini ФdtiIdfl. ОIkэпiп geri qalmrg
iqtisadi сэhэtdэп inkipf etrnig СапчЬ-ýэrqэ

450
miqrasiyasmm qarýlsmt almaq ancaq Ьu yolla hэуаtа kеgirilэ
bilardi.
Braziliya gоhэriпdо prezidentin iqamэtgahr, раrlаmеп-
tin binast, Ва9 kilsa, Milli teatr, diqqatэlayiq уеrlаr (Ьаý9а-
baýlar, parklar, taýpkilli sаIау чэ digэr qeyri-adi tikililэr) var-
drr BTмiliya yaprl gаhаrdir. Тэsаdiifi deyildir ki, miiasiг dбv-
riiп уеgапэ abidasi sayrlan Braziliya gэhэri 1986-cr ilda
УtЛЪТВýКО-пчп <Umumdtinya mаdэпi iTsb siyahrsma sahn-
mrgdrr.
+.ОIkа iqtisarliyyahnm iimчmi saciyyasi ya aparlcr sa-
halari. Braziliya iqtisadiyyatrn inkigafinrn iimumi hасmiпэ gё-
rэ Latrn Amerikasr бlkаlэri arasrnda lidordir чэ dtinyanrn in-
kigaf etmi9 qabaqcrl l0 diivlэti ilэ Ьir stradadrr. iqtisadi poten-
sialrmn zэпgiп olmast Вrаziliуаш dtinya..iqtisadiyyatmrn mti-
hiim mэrkаilэriпdэп ьiriпэ qjvirmisir. 01kэdэ inkigafa sэьаь
olan аmillэr bunlardrT: zэпgiп чэ miiхtэlif tabii ehtiyat poten_
sialr, kand tэsаrriifаtmа yararh torpaqlann bol olmast, genig чэ
hэm dэ ucuz iggi qtiwэsi bazaп,,iqtisadiyyatrnda iTi dбчlэt sek-
tоrчпчп rоlч чэ s.
inki;afda KBraziliya mоdеlЬпiп tэtbiqi ilk illоrdэ
(1970-1980) mtisЬэt паiliууэtlаrэ sэЬэЬ oldu. Lakin 1990-cr
iilэrdа Braziliyada ictimai sektorun бzэllэgmэsi чэ miiаsirlаqmэ
yolu ilэ islahatlara сэlЬ olunmasr bir sша yeni рrоЬlеmlаriп
beydana gшmаýmа sabab olmugdu. IVIaiyy? gahpmazlrEr, icti_
пIui isteъalrn sэчiууэsiпiп aýaýr dtigmasi, xarici ticaratin
dбvlatin пэzаrэtiпdэп g1(masl чэ s. Bu dayiqikliklэr эпапэчi ча
qеуri-эпапэчi kэпd tэsаrгfrfаtt mэhsчllаrr iхrасаtmш аrtmа-
,iodu, bu mahsullara tэlэьаtm уtiksэlmаsiпdа, lakin bu mэh-
sullarin yaлadrlmasrnda biTbaýa чэ уа bilavasiЪ i'tirak etmig
insanlarrn yaýaylý tэrziпiп аgаф olmasmda da ъzаhiir edirdi.
Опа gбrэ hэ iqBz_t99g_cr illэrdэ tilka iqtisadiyyatr iфisadi
ШhrаЪа mэflи qaldr. Braziliya hёkчmаti mаliууэ gэtiпliНа-
riпэ Ьшmауаrаq, 2000-ci illarda iqtisadiyyatda miiаsirlэgmэ si-
istehsalrna gёrэ
уаsэtiпэ baglaar. Hazrrda о, kompyЁter, silah
dtioyu Ьаzаrmdа qabaqcrl уеrlэтdап birini tutчr. Magrnqa-

45i
 угmа, elektrotexnika чэ сlеktrоп sапауе sаhаIэгiпdэ
nologiyalardan isfifaф еdir, kosmosa уепt tex-
реуНэr Ьчгакr чэ ý.
Sапауе. Braziliyada ]Еtчп sапауеýl yerli miпиаl
хаm-
mal bazastna эsаslашr. Easilat sэпауеsiпdэ glхагrlап
miixtalif
пбч filiz sэrчаtlэriпэ giiтэ diinyada liderdir.
вч sэrчеtlэr фmir
filizi, boksit, qalay, niobiy, altiminium чэ s. -dir. Вчпlаr
эsаsэп
Minas-Jeras, Para, РаrаiЬа, Аmара, Akri gtatlaлnda
hasil
edilir. Qага va эlчап mеиI frlиэтып emalrnda
xarici яirkэь
Iэriп (хiЬчsilэ АВý, Kanada, Yаропiуа, Frапsа,
B.Britaniya
чэ s.) гоlч Myiikdiir.

Qara qчqчп, polad istehsalma gбrэ

diinyada qabaqcil уетlотdэп birini tutur. Вч
sаhэ yerli
filйi чэ idxal olunan kokslaýan kбmiiгэ эsаslапrr. damir
мйhflm
zavodlarr Riode Jапеуrо, Minas-Jeras gйtlаппdаdш.
Bu
zavodlarrn эksэгiууаti xaTici girkэtlэrэ maxsusdur
(AFR, АВý,
Yаропiуа).

452
miihiim sэпауе mэrkэzlэтiпdэdir.
Elektrotexnika sэпауыiпdэ <Сепеrаl elektrilo (АВý),
<Simens> (AFR) sil kэtlатiпiп pyt bбytikdflr Кimуа чэ
neft-
kimya siirаtlэ inkiEaf ediT. Вч sаhэlаriп miihiim mehsullart
mflхtэlif tчгgчlаr, sintetik lif, plastik kttlэ, boyaq, azot va
fosfor gЁЬrэlаri, aczagIlrq mallarrфT. Neft emalr asasmda
ku,
batan, Baiya, iri neft-kimya kompleks-

45з
 gэkэr qamry, sоуа,ьапап, ýitrus mеучаtэri Ьесэгihпэsi fiýtfinliik
РsЦ "di.. BTaziliya qэhчэ istebalma gбrэ diinyada biTinci
(1,6 mlп. ton) уетdэdir. фhчэ Ратапа, San-Paulu, Minas-
Jегаs чэ Espirutu-Santu gtаtlаrшЙ, plantasiyalarda Ъесэrilir.
Plkg qэkэrgбrэqашц уrфшlrа gбrа dtinyada Ьiriпсi, soya
ЬtФцlпа ikinci, kakao dJni istebilna gОтэ dбrdtincii
уеrdаfir. BTaziliyada gэkэr qa.mrg чэ pambr$n planbiyalarda
Ьесэrilmэsiпiп tarixi qэdimdiT.
_
ýэrq
РаmЪtq чэ gэkэr qalmýl эýаsэп СэпчЬýэrq чэ ýimal-
rауопlаппdа Ь€саrilir. Qэltik tilkэпiп cmubunda энliт чэ
ixracat эьmiууэtlidiт. Brazifiya Ьапап, роrtаýаl Ьесэrilmэsiпэ
gбгэ dэ dtinyada qabaqol бlkэlоrdэпdir.

ТэЬii sэгчэtlэгiп чэ араrrlап iqfisadi islahatlarrn

уагатlt оlmаsша Ьмmауаrаq, Вrаziliуашп kэпd чэ gэhаrlэriп-
qrtlrф hэlэ da пбчсчddчr. Buýda va эt mэhsчllапшп
9? ?.-q
iri hасmdэ tiсаrэti ilэ magýul olan fегmеr Ьэпiifаtlап (р-
rаkэпdэ satrg iIэ mэgфl оlап mаrkэzlэr va tофапsаПg Ьаzаriаг
istiтa. olmaqla) kэдdlэтdэ iqtbadi fэаliуу}i zэifljуэп yeTli
эhаliпiп mаrаqlаппш qопшrmаýпlш qаr9йrш аhr чэ tiйэt
fэаIiууэtiпi zэiflэdir. Blr meyl Вrаziliуа-kэпdlэriпdэ iqtisadiy-
yata mэпfi tэsiг gбstarir, LaHn бlkаdэ fеrmт tэsэrrftfаtlапшп
geniglandiгilrnasi imkanlarr 9охdчг. Bu imkапlаr ahalinin эr-
zaqla tэ.minatlnda, icmalaTrn hэуаt sэчiууэsiпiп
уiiksэlmэsiпdэ,
plirlarinin artmasrnda mfrhiim rоI oynaya Бlэг. son illoi
вrаziliуашп kэпdlэйdа yerli эhаli kэпd уаяl tчrizrпiпdэп dэ
gэliT эldэ ediT.
Naq|iyyat чr хдгiсi ticrrot. Braziliyada naqliwat sэЬ-
kэsi sahil гауопlалпdа daha 9ох iпНgаf еЙпigdiг. t5tЙiФti yпr.
чо.sэrлigiп dаgrmаlагшdа avtomobil пэqliууiП tiýtiinttk tEKl
edir. оп miihffm magistral avtomobil yolliT, buot"rao, КЬ-
dе-Jапеуrо - Sаlчаdоr; Rio-de-Janeyro Brмiliya; Braziliya
- -
454
 ,I

Ьесэrilir, роrИýаl yetiфiTilir.

iqtisadi
ýimаl-ýэтq Вrаziliуапш ilk шftstэmlэkэlэsmiq
Rауопdа эý:мп аqrаr tasтriifatlaгiistiinlffk tэgkil
edir. mопоkчltчr (tэk bitkigilik) strukturu,

455
plliyy. gatrgmazlrф чэ infrastnrkturun zэif olmasr sэпауепiп
inkigafinr lэпgidir. ýimal-ýarq rауопчпdа iri latifundiyalar,
Hgik torpaq sahibliyi mбчсuddur. Rауопuп эhalisinin iаИ-i
-
mulatlardrr. ýimal ýаrq ёlkэпiп dфr iqtisadi rауопlаrmt
ucuz iggi qtiwэsi ilэ tэmiп еdir. Rayondakr gэhаrlаr чэ kэпdlэr
та|оп garq sahildэ саmlэпmiфir. Sahil zolaqda gэkэr qamrgr,
Baiya gtatlnrn сэпчЬчпdа kakao, BraziПya уфаsrшп
уаmасlаппdа pambrq Ьесэrilir. Miihtim sапауе sahalari:
hasilat, toxuculuq, yeyinti, neft emalц kimya, metallurgiyadrr.
Miihiim sэпауе mэrkэzlаri Salvador, San-Luis, Resifi чеs.-фr.
СэпuЬ aýason аqrаr rауопdчr. Ачrораhlаг tэrэfiпdэп
XIX эsriп sопlаппdа mэskuпlаgmr;drr. lqtisadiyyatrmn asaýml
kэпd tэsarriifatr tэ;kil edir. Rayonda gэltik, buýda, ýоуа
becarilir, tiziimgiiliik, prabgrlrq va donuzguluq inkiqif etdirilir.
sэпауе sаhаlэri mеýэ чэ kэпd tэsэrrtifаtr mэhsчllапшп еmаlmа
эsаslашr. Эt, gёп-dэri, 9эrаЬ, kaýп ixrac оlчпчr. Miihtim
sэпауе mэrkоzlэri Portu-Aleqri, КuгitiЬа aqlomerasiyalarrdlT.
Мэrkэz-QэтЬ гауопuпа paytaxt ktigiiriildiikdэn sопrа
intensiv mэпimsэпilmэуэ baýlanrldr. Rayon эtlik istiqаmэfiпdэ
heyvandarlrq iiаэ ixtisaslagmrgdrr. Rayonda Parana gayr sahil-
lэriпэ San-Paulu gtatrndan qэhчэ plantasiyalarr kOgtirtilmtiý-
diir. Мэrkэz-Qэrьdэ iri plantasiyalar чэ fеrmsr tэsэrrЁfаtlаir
hэlэ 9ох azdш. Bu isэ rауопtш landgaftr ilэ эlаqэdаrфr. Ra-
уопчп emaledici sanayesi zэif inkigaf etmigdir.
ýimal (Amazon ovalrýr) rауопч аrаziсэ ЬбуЁk чэ zэif
mапimsэпilmigdir. Rауоп zangin mеýэ, hidroenerji va miпеrаl
sаrчаtlоrэ malik olsa da, Ьчпlапп istismanna ёlkапiп digэг
rауопlап ilэ miiqауisэdэ hаlэ yeni baglanrlmrgdrr. Amazon
ovaltýrnrn mаskчпlаgmаýl ve tabii еhtiуаtlапшп tэsагrtifаt
сэhэtdэп mэпimsэпilпаsi Ьэ9этi аhэmiууэtli рrоЬlеmlэ Ьаý-
lrdrr. Вu рrоьlеm nadir mеgэlэriп чэ ekbioji tarazlrýrn qоruп-
mаstdш.
Тоkrаr ffgfiп suallar:
1.Braziliya агмisiпdа hansr tabii аrаzilэr ayrrlrr?
2.Braziliyanrn mineral sэrvэtlэri hansrlardrr va dtinya

456
 bazarrna hanst sэrчэtlэri 9хапr?
3.Amazon ovalrýrnrn mэпirпsэпilmаsiпdэ hansl
рrоЬlеmlэr mбчсчddчr?
4.Olkada gбzlапilэп tebii tэhliikэlэr чэ эtrаf miihitin asas
aktual рrоЬlеmlаri hапsrlаrфт?
5.Оlkэпiп эsаs Ьупэlхаlq рrоЬlеmlэri hansilardrT?
6.Braziliya millэtinin fогmаlаgmаslпdа Tolu olan
хаlqlаг va Иуfаlаr haqda пэ dеуэ Ьilэrsiпiz?
7. Paytжtrn k69iiriilпэsi sэbabini йаh edin.
8.0lkэ iqtisadiyyahmn inkigafma sэЬЬ olan amillari
sауш.
9. Sэпауеsiпiп apancr sаhэlэri hапs аrфт?
lO.ixracat эhэmiууэtli kand tosэrrtifatr Ьitkilэгiпiп
Ьесэrildiуi miihiiLrn rауопlаrr hапs атdlr?
l l.iqtisadi rауопlаrrшп ixtisaslagma istiqаmэtlэriпi
izah edin.

2.5.4. Кrшdа dбvlati

0.бIkanin cografi mбчqеуi чэ tobiatinin xiisusiyyotlari

Со:gгаfi mбчqе. Капаdа ýimali Аmегikапrп gimalmda
vo оrаlага уахш уеrlэsmis adalarda (Kanada Arkfik arxipe-
laql, Nyufaundlcnd, Vапkччсr чэ Ь,) уеrlэgiЬ. Orмisinin Ьб-
уiiНiiуiiпэ gёrэ diinyada Rusiyadaп sоша iКnci уегdэ (10 п,lп.
kv. km) dчrап Капаdапш ancaq bfu бlkэ ila qчгч sаrhэddi чаг.
О, сапчЬdап чэ girпаl-qэтЬdэп ABýJa hэтпsэrhэddiг. ýэгqdэ
Atlantik, qэгЬdэ SaHt, 9imalda чэ 9imа1-9эrфа ýimal Buzlu
оkеашпа genig grxrgr vaT. Quru sтЬdlэriпiп чzчпlчф 8893
km, dэпй-sэтhэdlэriцiп Ьэ 243Ф km{ir. ёlkэпiп gimaldan
сэпчЬа uzunluф 4600, qэrЬdоп-gатqэ isэ 5100 km,dir, Kana-
danrn gimalrnda уеrlаgmi9 EIsmiT adasrndan gimal qiitbiina
qэdэr mэsаfо 1000 km{an azdrT. 0lkэпiп сэпчЬчпdа уеrlэgmig
Опtаriо gбlii isэ Roma ýэhэri ilэ eyni enlikdэdiT,
МiitэхэssЫэr Kanada эrazisinin Ьir-Ьiriпdэп fэrqlэпэп
5 iri fйki co$afi rауопа Ьбltrlэr: l. Appalag-Akadiya rауопч

451
 (Мйqэddэs Lavrenti gауmdап сэпчЬdа qalan hissэ). 2. Ка-
nada siperi, 3. Daxili ovalrqlar. 4. Btiyiik diizэпfiklэг (adrnr
gakdiyimiz 4 rауоп бlkэпiп mэrkаziпi futuT). 5. Коrdilуеr daý-
lrq rауопч. Otkэ sэфiпiп dбrddэ ф hissэsiпi yayla чэ dii-
zэпliНаr tutur. Olkenin tэqriЬп уапsшr qэdim lbnada plat-
formasrnrn bбyiik Ьsэsiпi budaqlaT чэ 9oxlu gбllт оlап Lav-
renti yaylasr tэфl edir. Bu уеrlэriп sэгt iqlimi insanln иýапii-
fat fааliууэtiпi gэtiпlэ;dirir. СэпчЬdа усlэрп ovalrq va dffzэп-
liklэr, о ciirnladan Мiiqэddэs Lavrenti 9аупш vadisi чэ Daýhq
diizэпliklэтiп bir Ьsэsi daha srx mэskчпlаgшgdrr. Qoxillik in-
kigaf паtiсаsiпdэ yeraltr sэrчэtlэri tiikanmig QэrЬi Ачrора
бlkэlэriпdэп fэrqli olaraq Kanadada, хiisчýilэ опчп simal his-
ýэsiпdа sеrчэtlэrа demak оlаr ki, tохчпчlmаmrфr. Mfrasir
dбчrdэ diiпуашп an iTi dаý-mайп sэпауеsiпа malik оlап Ка-
nada bu sаhэdа inkigaf etmig бlkэlеr iqэrЬiпdэ qabaqcrl ук-
dэdiг. Мiitэхэssislт hваЫашglаr ki, бlkэ эrаzisiпdэ 26 пёч
metal, 24 ntiv qeyrlmetal xammalr ila tэmiп оlчпап biitiin
yanacaq пбчlэri gшапlrт, Olkэdэ neft, bbii qaz, kбmiir, damiT
Гrlйi, mis, boksit, molibden, T7rl чэ s. glхапllт.ТэЬii sэrтаtlэriп
эksаriууэtiпiп diinya эЬmiууэtli ehtiyatlarl Капайш sэпауе
сэhэtdэп inkigaf etmig dбчlаtlэriп baglrca miпеrаl-хапrmаl
bazalanndan Ьiriпэ qeviгmigdir. Faydalr qaantl ehtiyatlanmn
bбyiik bsasi бlkэ arazbinin 70 7о-пi tчип nisbobn zэif m+
пimsэпilrпig gimal bбlpsinda саmlэgmiфir. Вчrаdа эhаli az
mэskчпlаgФýlпdап (6lka ahalisinin tэqriЬп 2 fаИ) яiпаlш
tabii Testrrslan, эýаýэп пбчЬэ metodunun kбmэkliуi ilэ
manimýanilir (бlkэmizdэ bu metoddan Neft daglannda btifadэ
olunur). Yani fаhlаlэr baza gаhлiпdэп Ьiг пе9э hэftэliуэ
mэdэпlэriп ушrпlrфпdа ycrlagan чэ yaýaylý iigiin zэтчri olan
biitiin э9уаlаrа malik оlап Hgik mэпtэqэlэrэ tэууаrэ ilэ gэlir,
iglэriпdэп sопrа bagqa qrчр ila эчэz olunurlar.
Капаdашп iqlimi miilауim kontinentaldш. Olka dord:
arktik, subarktik, mfitayim чэ dафq iфim zопаlаrшdа уеr-
lэgir. Orazbinin Ьбуffk hЬsэsiпdэ sэrt iфim insanrn ьsaпftfat
fэaliyyatini gэtiпlэgdirir. Вirlэщis ýtatlann sэrhэddi Ьорпса

458
daha sц mэskчпlаgmrg сапчЬ hissэпiп iqlimi isэ mtilayimdiT.
Orazi iizгэ yaýrnfilarm miqdan qеугi-ЬэгаЬdir. Btiyiik
diizэпliуiп фl эуаlэtlэriпф ildэ 250-500 mщ Sakit чэ Atlanfik
okeanr sаhillэтiпф isэ 1000-2000 mm ya&ntl diýiiг. Вбlgэlэт
iizrэ tempratrrT fаrqlэri dэ Ыiуtikdflг. Орг сэпчЬ Ьбlgэlэ,riпdэ
btilik sечэп Ыtkilеr (,ЕzПщ tэrэчэz, qarýldalt чэ s.) Ьесэrilirsэ,
gimalda yalnrz btixana bitНgiliyi va mаrаlglrф inkigaI etdir-
mak mfrmktindiiT. Quraq фllэriп чэ daý чаdilэriпiп tоr-
раqlаrшdап otlaq kimi btifadэ оlчпчr. Оlkэ эrаzisiпiп уаlпи
15 faizi эkiп flciin уаrаrll&r, Вчпчп da yarrsmdan kэпd Ьэт-
riifatmda istifadэ edilir.
Kanada su rusuTslaTt ilэ olduqca zэпgiпdiт. Pla-
пеtmizdэ iqlimi sч hэсmiпiп 20 fаИ Капаdапш рауmа dфiir.
[Iэr il su еhfiуаtlапшп Ьра olunmasrna gtirэ (tэqriЬэп 13
miп kub km) Капаdа Braziliya чэ Rusiyadan ýоша dfrnyada
iiфпсЁ уеri futuT. Kanadada эhаliпiп hэr пэfэriпэ gЁпdэlik su
istehlakr 4700 litгdil. Ohalinin biiyiik Ьsэsi епsй сэпчЬ
zоlафпdа уеrlэgdiуi halda, 9ау Ф пшlп 60 Ио-,dэп gохч gimal
Ьбlgэlэтiпфdir. Оlkэdэ gОllэriп 9охlчgч gay axrmnrn nizam-
lалmаsl iýini asanla$rnr. АВý ilэ sэrhаddэ уеrlэýmig Bбyuk
gбllэriп МiЩэddэs LavTentii gayr ilэ Ьбуffk naqliyyat чэ епеrji
аЬmiууэti var. BiTlagmig ýtatlar Ъ ЬiгlikФ Mfiqaddэs Lav-
renti 9ayr igаrЬiпФп sаIшшg dэriп su yolu gэmilэriп Моптеаl
рhэгiпа qоdэr fiапэsiпэ imkan чсrir. Мiiqэddэs lачгепti 9а-
yrnda, Kvebk чэ ОпИriо gбllэri arasrnda, Наm da Нчrоп чэ
Migiqan giillэrЫ Yuxarr gбl ilэ Ьirlэgdirэп Sent-Mari gayrnda
яltИэr titilmisdir. Вчпчпlа da Мопrеаl чэ Yчхап gбl аrаsrпdа
olan sэчiууэ fаф аrаdап qаldrпlmrфг. Мэghчr Niaqara
gаЫэsi Kanada ilэ Birlagmig ýtatlaT аrаsшdаdr. Капаdапrп
9ауlап olduqca bбyiik hidroeneTji poterrsialrna malikdiT. Оlkэ
fizra iimчmi elektrik enтji istebalrnda SЕSlаriп раушп XXI
эsтiп эwаllэгiпdэ 40 fаizэ qэdэг azatnasrna baxmayaraq
hidrostansфlarda isrchsal оlчпап elektrik епеrjЬЫп hасmiпэ
gбrэ dfinyada birinci уеri sжlауr.

459
 Kanada diinyada mеýэ rеsчпilirп ilэ zэпgiп olan
tilkэlэтdэп biridiг. Orazinin tэqгiЬп 4,5 mlп. kv. km-i, уэпi 45
faizi mеgэ ilэ бrtiiltimti$iir. Мер miЬsЬаlэri qаrЬdэп gэrqэ,
Sakit okoandan Atlantik okcanrna qэdэт min kmJэrlэ uzanrT.
Ме9э qчтgафпrп eni 1000 km-dэп 20ф km-э qэdэг uzanrr.
Oduncaq ehtiyatma gбтэ Kanada diinyada Rusiya чэ Brazili-
уаdап sonTa iiфпсff, ahalinin hэг пэfэriпэ dtipn оdчпсафп
hэсmiпэ gбrэ Ьэ biTinci уеri tutur. Меgэ mаssiчlэгi daha рх
бlkэпiп qаrЬiпdэ Вritапiуа Kolumbiyasl эуаlэtiпdаdir. Ме-
ýэlэгdэ Иayaryaqlr аýасlаr (sidr, kiiknar, ýаm) ffýtfinlflk tэýkil
ediT. ýэrq Ьёlgэlэгdэ Ьэ афаqауrп mеgэlэгi tistЁnlf& tэgkil
edir. Aýcaqayrn aýacrnrn уаrрафшп qэkli dlkanin milli bayra-
ýrna da hэkk olunmugduT. Kanada хэzdаrili heyvalar ila dэ
zangindir.
Kanada tаЬiэtiпо Ьigапэ qalan tilkэ deyil. Вчгаdа
xtbusilэ mtihаfizэ оlчпап tэЬii этмilэт 9охdчг. Onlarrn iimumi
sаhэsiпа gбтэ (900 min kv. km) Kanada diinyada ancaq АВý-
dап gегi qalrr. Bu эrаzilэrэ Milli ршklаr, poloji qorunan
araziler (геzеrчаtlаr), milli эhэmiууэtli gaylaT чэ dэпiz poTtlarr
aiddir. Kanadada milli parklann ýalmmaýl igiпэ XXI эsriп
ахrтlаппdап ЬаglашhЬ. Benf adlanan ilk milli раrk l885-ci ildэ
sаlrпmrфг. Нааrdа Мэ parklaTrn sа5п 40-а gatrb. Owаllэг
parklar tчrЬtlэгi сэlЬ etmok iigiin sаIшlгdl. lndii isэ опlаr
эsаsэп atraf mtihitin miihаfizэsi Ё9йп sаlrшr. Капаdашп эп
bбyiik milli ратНшl: Yud-Baffola (эrаzisi 45 min kv.km),
Elsmir-Aylend (38 min kv.km), Кlчуепdiг (22 min kv.km).
Вчпчпlа Ьlэ Kandada эtrаf mЁhitin aktual рrоЫеmlаriпэ
a9aýtdakilaп aid еtrпэk olar: аtmоsfеr havasrmn turgulu
уаф9lаrlа giгklэпmэsi, бz пбчЬiпdэ Ьеlэ yaýrglar mеýэ mas-
siчlэгiпэ рЬ tэsir еdir. Кбmiiriiп yandrnlmasr va avtomobilla-
riп havaya Ьчгах&ф zэhэrli qazlaг, Okean srrlannrn giiclii
sчrаtdэ giтklэпmэsi va s, бlkэпiп ekolфi ргоЫеmtэridir.
Kanadada iпsапlап maraqlandrTan tobfi чэ tarixi аЬidэ-
lэr 9охdчг. Вчпlаr aTasrnda milli раrНаr АВý sэrhаd ЬбЦэsiп-
dэ уетlэ9mig Niaqara gэlаlэsi gбzэ gэlimli tэЬii аЬidэlэrdiт.

460
Milli qalereya, Nalaymda реtrоqliflэг (qayabtfi таsmlэr) mu-
zeyi, КчеЬеkdэki Notr-Dam rпэЬэф turistlarin xogladlqlaп
оЬуеktlэrdir.
2.Dбчlаtiп щsа iйigaf trгiхl, mtаsiт idаrаоlшшпа sis-
temi. ТэqгiЪп 25-30 min il бпсэ Kanada Asiyadan Вегiпq
boýazndan kcgib gэlап hindu чэ eskimos tayfalarr tаrэfшrdэп
. Аwораhlаг ilk dэfэ Kanadaya Х аsгdэ gal-
miqlэr, Вчпlаr чikiпqlэr idilar. Lakin sопгаdап опlаr Капа-
dada mэskчпlафqlап эrаzilагi tэrk еtmiglэr. Avropaldarrn уе-
nidan Kanadaya gэliqi XV FгJiп sonunda Ьэrра оlчпmчgdчг.
Нэmiп dбчrdэ ihфыэпiп hеrьi dэпй donanmasrnda хidmэt
edan C.Kobat adlr gэхs adasrnr kэgf ehniýdir.
l534l535*i illэrф ilk frапsч dэnizgisi Kartp Мчqэddаs
Lavrcntii 9ау ilэ indiki Мошеаl рhагiпа qаdэr фmiфir. ХИ
эsтiп sопlаrша уакп (1583) Nyufaundlend Britaniya mtilkii
еlап edilrnig, lakin Utrext mtqачilэsiпэ qэdеr (1713) Ьеупэl-
xalq rааlаgmа аldэ еdilrпэmiSir. MfiasiT Kanada k69flriilmэ
бlkэ kimi уаrапmlфlr, Опчп sosial-iqtbadi qчrчlчgчпч
avropafulaTa qэdэr bu эrаzidэ уа9ауап hindu tayfala;rnrn [11ffi
ilэ heg Ьiг эlаqаsi оlпаmr$lr. Olkэпiп yeni tarixi ачrораlrlаrrп
mtistэmlэkэ фаsэti apardrS dбwlэгdа Ьа9 чеrэп hаdisэlэrlэ,
хiЬчsilэ mfistэmlэkэ tоrраqlагr uPunda Fгапsа ilэ lпфыэ
iшшmdа gеФп miiЬаrizэ ilэ Ьа9lапrшфr. Bu mfibarizap Ьir-
Ьiгilа diigmэпgilik еdэп alkonНp (frапsldаr tеrэfiпdа) чэ
irokez (ingilislэr tэrаfшdа) Иуfаlап da сэlЬ оlчпmфат. t605-
ci ildэ Port-Royal (indiki Annaplis gэhэri) аdlапdшlmrg
yagayrý mэпtаqэsiпiп эваsr qoyulmug чэ bu рhаriп эtrаfiпdа
Akadiya аdlапап frапsи mfistэmlэkэ miilkii sаlппчфr. 1608-
ci ilda Yeni Frапsа mfistэmlаkэsiпiп mеrkаziпэ gечгilэп
Kvebk 9аhэгiпiп эsаsr qоучlmчgdчr. Нэmiп dбwiе mahdud
эhаlьi оlап Fгапsа hбkчmэti emiqTant ычшIrш gепiglэп-
mэsiпа tэgэЬЬiis gбstarmigdir.
Frапsа ýimali Дmегikа miistэmlеkэsiпэ хаmmаl (эsа-
sэп balrq чэ хоzdэri) mэпЬуi Hmi Ьшlrф, опчп iqtisadi inki-
gafi Ьаrэdэ dфiiпmПтdii. XИI эsriд iНnci уапяпdап Fтап-

46l
 sadan Ьrrrауа kandlilar k6giiriibnayэ Ьа9lашr. Onlarrn Ьэzilэri
Vinnipeq gбlii yaxrnlrýmda, Red-Kver gayl sahilindэ maskun-
lagmrg va Manitoba эуаlаtiпdэ fтапsи mэпgаli mefis эhаliпiп
formala9masmtn эsaslnl qоуmчýIаг. l663-cti ildэ Kanada
rэsmi оlаrаq Frапsапш miЬtэmlэkэsiпа gevrilir. МiЬЪmlэkэпi
idara еtmэk iigffn bagda general-qubernatoг olmaqla gчrа
уагаdrlrг. Awopda Fтапsашп mбvqeyinin tэdтiсэп zэiflэ-
mэsiпdэп istifaф еdэп lпgiltэrа l713-cii ildэ Kanada эrаzisiпэ
qoýrrn 9lхаrrшý чэ fтапsиlаrа qaTgr miihаriЬэуа baglamrgdrr.
Yeddi il 9эkmi9 bu miihаriЬdэ ingilisla1 qДб galmig чэ Frап-
ýашп zэЬt etdiyi эrаzilаri бzlэгiпiп zabt etdiklari torpaqlara
qatmrglaг.
Вirlэgmiq ýtatlardan Ф min пэfэriп Капаdауа gбпdэril-
mэsi чэ burada уа9ауап эhalinin tаrkiЬiпdэ iпgilislэriп раупп
агtmаsr milli ziddiууэtlэriп чэ уепi эrмilотiп mэпimsэпilmэ-
siпэ sэЬЬ оlmчфчт. Вчпчпlа эlаqэdаr mfistэmlаkэlаr iki Ь-
sэya-franstzlann iistiinliik tэ9kil etdiyi А9аф Kanadaya (taq-
ribэn Yeni Frапsа аdlапап эrмiпiп sэrhэdlэтi hiidudunda) чэ
ingilis dilli эhаliпiп iiýtiinliik tagkil etdiyi Yчхап Kanad?ya
bбliindfl. Нэг iki arazi daxili siyasi-inzibati qurulu9a malik idi.
Sonrakt illar бlkэdэ sosial ziddiyyatlэr аrtrшý (ba;lrca olaraq
Agaýr Kanadada) чэ fгапsrdшrп milli mfiЬагizэsi ilэ daha da
kaskinlэgmiqdi. Franslz mапgэli kanadahlarrn milli hаrаkаtrш
zаiflэtmэk mэqsэdi ila l84l*i ildэ AgaB чэ Yчхап Kanada
эгаzilэri vahid Ьir mЁstэmlаkэdэ Ьirlэфirildi. Bu Ьirlэgmэ
бlkэпiп iqtisadi inkigaflna yeni bir tэkап чеrdi. Веlэliklэ,
IпgilЬrэ impriyasl tэтkiЬiпdэ Kanada fedeTativ бzffпiiidаrэуе
malik muxtar dtivlэt Hmi ymandl. lпфtоrо miЫэmlэkэ!этi
arasrnda Ьеlэ Ьir sИtus ilk dэЬ Kanadaya чегilmigdir. Olkanin
miiasir эrмЬiпiп tam formalagmasr 1949-сч ilda Kanada
Federasiyaslnrn taTkibinэ Nyufaundlend adaslmn daxil edil-
mэýi ilэ baga gatdl.
fоrппя. Kanada konstitusiyalr mопаrшуа,
hamginin gflclii demokratik эпэпэуэ malik рат lament fоrmа-
sшdа idагаеtrпэ ilsullu fеdеrаsiуаdш. Капаdа konstitusiyasl 17

462
аргеl l982-ci ildэп qflwэdэdir. Пiчlэt baggrsr Вбуfrk Britaniya
mопаrхц опчп бlkэdэki tэmsilgisi
Gепеrаl-qчЬrпаtоr Капаdа Ва9 nazirinin bklifi ilэ Bбyiik
Britaniya mопаrш tэrэfш{эп 5 il mtidфtina tфп edilir. Раrlа-
mепt segkileri пэtiсэsiпф Iсmаlаr paltasmda (аqаЁ palata) ha-
kim partiya vo уа kоаliфауа rahklik еdэп pxs gепегаlqч-
bernator tэrэfiпdап Ва9 nazir tфп edilir. Оlkэdэ qanunverici
hаkimiууэt iсmаlаr чэ senat palatalanndan iЬаrэt olan раrlа-
mentdir.. Iсrа hakimiyyoti Ва9 паziтdэп чэ опшl tэrэfiпdап
parlamentФki parfiya iizvlэri aTasmdan sеgilэп federal
пмiтlikdэп ibaratdir. Оуаlэtlэrdэ isэ regional hбkчmэtlэr fэа-
liyyat giistэrir. lnzibati-эrazi сэЬtdэп Kanada 10 эуаlэtdэп va
3 federal эгаzidэп ihэtdir. Kanadada опlаrса siyasi partiya
чэ tэgКlаtlаr fэаliууэt gбstэrir. Bunlarrn igагisiпdэ sеgilэпlэri:
Libal partiya, lslаhаtlаг partiyasl, MffЫaqqi Копsегчаtiч
pMiya, Kvebek bloku prtiyast, Yeni Demokratik partifradrr.
Раrlаmепt sеgkilэriпdэ deputat уеrlаriпiп эksэriууэti Libelal
чэ lslahatlar пiimауэпdэlэгi эldэ edir. оlkэпiп
milli bayramr 1 iyul-Kanada gЁпiidfiг.
3.Эhаli va Kanadada уа9ауапlапп sayl 33,8
rпlп, паfэгdir (2010). Вirlэgmig ýtatlar kimi Kanada da ktitlэчl
immiqrasiya бlkэsidir, Son zl00 ildэ бlkэуэ AтTopadan gэlэп-
lэriп sayl tэqriЬап t3 mln. пэfэг, о сiimlэdеп Ikinci diinya mti-
haribindan ,sonTa gэlэпlэгiп sayr 4 rnln. паfэr olmugdur.
Nаtiсэdэ Kandada 50dэп artrq dildэ dаш9ап чэ уаgауап 80-э
qadar xalq Ohalinin iimumi sayr )О( эsтtп
70-ci illorina qэdэт sЁratla artmrg, lakin sоптафп aTtrm sffTati
хфi аqаф dЁgmiiфfir. )О( аsгdэ бlkэ ehalbinin milli tэr-
Hbinda ingilis mэпgэli kandahlarur рау 60-dan Ф %е, franslz
mэпgэIilэriп payr 3l-dэп 28 %-э епmЬdir. Digэr millэtlаriп ра-
yr Ьэ 8-dэп 32 %-э qаdэr шtш$ш. Mflasir immiqrапtlапп 26
%-i Avropanrn digэr бlkаlэтiпdэп gэlапlэr, lЮ Yo-i Asiya бlkэlа-
гiпdап gэlэпlоr, qalanlarl Ьэ digэr Ьбlgаlэгdэп рlапdэrdir.
Ачrораhlаr ilk dэfэ Капаdапш Nyu,
faundlend adasmda, ýопtа ýа Мliqэddэs Lavrenti gayl vadi

46з
siпdэ mэskuпlаýшýIаI. О vaxtdan baglayaraq бlkэпiп уегli
эhаlЬiпiп фiпdч tayfalarl чэ eskimoslar) sayr azalmaýa ba9la-
mrg&r. Haarda бlkэ aboTigenlarinin sayr biT milyon паfаrdэп
dэ azdг. OnlaT эsаsэп ёIkanin сэпчЬчпdа, Ьбуflk 9ауlапп sa-
hili Ьоучпса, Ьm dэ gimalda gбllэriп atrafmda yagaytrlar.
Miiasir dбчгdэ бlkэФ ingilis mапgэli kanadahlar эп
goxsaylr xalqdr (14 mlп. паfэrэ уашп) чэ опlаr iilkэпiп 10 ауа-
lэtiпdэп 9-da frstiinlйk tэgkil еdirh. Тэkсэ Kvebk эуаlэtiпdэ
fransrzlar sayca iistiindiirlэr. Bizim gЁпlэrdэ Kandada эп kэs-
Кп рrоЬlеm frапsи mэпgаli kапаdаl агrп millatgiliyi чэ уегIi
эhаliпiп бz hiiquqlarr чýrчпdа араrdrф miiЬаrйэdir. Ingilis
dilli kandalllaT ilэ fransи dilli kanadalrlar arasrnda Ьбуffk zid-
diууэtlаr mdчсчddчг. Frапsи dillilar сэmlэSiНэri Kvebek
эуаlаtiпi Капаdашп tэrkiЬiпdэп glxarrb, miЫэqil dбчlэt qчr-
maq istэуiтlаг.Вч flkir бtэп эsriп sonlarrnda, хiЬчsilэ kэskiп
xarakter almýdr. Sопгаdап опlаrа miiаууэп giizagtlэT edildik-
dэп sопга чэziууаt sаЬitlэ9mi9diл.
Kandada эhalinin 45 Yo-i хгЬtiап dininin katotik, 36 %-
i isэ protestant kilsasinэ etiqad edir. lпКsаf eftnig бlkэlэr ara-
srnda AvstTaliya ltfifaqrnda olduýu kimi Kanadada da эhаli
аrмi iizrэ sеуrэk чэ qец!ЬаЬг уеrlэqmiýdir. Orta hesabla
hэт kv. km_э 3,5 пэfэr adam dtýiir. Ohalinin 90 %-Фп goxu
бlkэпiп сэпчЬчпdа, епi 1б5 km olan bir zolaqda уаруlr.
Kanada yЁksak sэчiууэdэ uTbanizasiyalagmrg dёчlэtdiг.
Ohalinin 80 %-dэп goxu qаhэrlэrdэ уа9ауг. Sаkiпlэгi miп поfэr
ча эhаliпiп slхlф I kv. km-dэ,Ф пэfэrdэп az оlmауап yagayrg
mэпtэqаhi gэhэг sayllrr. Ohalinin 35 faizi tilkanin iig bбyiik
gэhэгiпdа Toronto (4,6 mlп. пэfф, Мопrеа1 (3,5 mlп.пэф va
Vапkччегdа (2,1 mlп.пэfаr) yagayrr. Olkэпiп payИxtl Ottava
ýэhаriпiп ohalisi isa l пrlп паfаrэ уахrпdш. lqtbadi сэhэtdэп
fэаl эhаliпiп 3,5 %-i kэпd va mеýэ tэsэrriifаtrпdа, 23 %-i
sэпауе sаhаlаriпdэ, 73,5 o/o-i хidmэt sйэlаriпdе fэаliууэt gбs-
tэгiг. ikinci diinya mЁhаriЬэsiпdэп sonra kiitlэчi immiqraiiya
ахrш hesabma <ilkаdэ ixtisaslr чэ рgэkаr kаdгlаrrп 9эkisi
аrtrш$tr.

464
siirэtli inkigafi.

465
 Miiasir dбчrdэ Капаdа Omumdmili mэЬчlчп dэуатiпэ
gёrа (XXI asrin
эwэllэтiпdэ tэqriЬп б70 mlтd. dollar) diinyanln inki9af etmig
ёlkэlэгi arasrnda yeddinci чэ bu gбstэтiсiпiп эhаliпiп hor
поfаriпо diigmаsiпэ gбrэ isa birinci yeIi tчtчг. Kanada yffksak
inНgaf etmig emaledici sэпауеуэ malik olmaqla уапаý1, ayrl-
ауп xammal пбчlаriпiп istebalrna giirэ diinyada birinci уеri
tчtчr. lstehsal gfrсiiпэ gбтэ dаý-mэdэп, neft-qaz, афс emalt,
selltiloz-kaфz istehsah, olvan metallurgiya, mаýrпqауImа чэ
yeyinti sэпауе sаhэlэri Ьаglrcа yer tutur.
Капаdашп xarici, ilk пбчЬэdэ АВýdап asrlrlrýr, опчп
iqtisadiyyatrna ikili Ьir еdiг. Вiг tаrэfdэп xarici kapital
tэsэтrtifаt sаhоlэгiпiп inkigafina, iý уетlэriпiп аrýпаýmа, sattý
Ьаzапшп gепiýlэпmэsiпэ Ьir сdir. Digаг ьтэfdап isэ milli
iqtisadiyyat tizаriпdэ паzаrэti azalrr, хагiсi avadanltq чэ texno-
logiyalafdan aslhlrЕr giiсlэпdirir. Oslinda iqtisadi чэ siyasi miЬ-
tэqilliyi mэhdudla9drTrr. Bu da бlko iqtisadiyyatrmn ABý-dan
аsdilrýш gЁсlэпdiriг.
Sапауе. Kanada goxsahali tэsэrriifаtа malikdiT. Sэпа-
yesi уiiksэk texniН sэчiууоsi ila segilir. Olkэdэ energetika чэ
mаdэп sэпаусsi, эlчап mctallurgiya чэ enerjitufumlu sэпауе sa-
hэlэri yiiksэk dатасэdа inkigaf еhiфir. Emaledici ýэпауе sa-
hэlэri аrаsшdа mаýшqауппа ila yanagr аЕас епаI1 чэ yeyinti
sэпауеsi miihflm rоl оупауrr.
Маtlш sапауеý. Kanada iqtisadiyyatrnrn baglrca sаhэlэ-
riпФп biridiT (сэd. 2.5.4.а). Umumdaxili rпэЬчlчп 10, ixracat d+
уэгiпiп 20 7o-i Ьч sаhэпiп payna d,фfir. hi madan-zavod mог-
kэzlэriпiп эksэгiууэti бlkэпiп сэпчЬ Ьбlgэsiпdа son illar Qarb чэ
ýimal Ьбlрlэгiпdэ faydah qаапПlапп hasilah siiгэtlэ inkigaf ediT.

466
 Cadval2.5.4.a
Капаilапш daý-modon sanayesi

Yanacaq va Ol9ii istehsal Dfinyada

xammal пбчlоri vдlridi revtinqi
Neft mln. t I25 11

t52,,l 3
ТэЬii qaz mlrd. mз
mlп.t 75 10
Das kёmtir
min.t 120 3
Nikel
Mis miц t 580 4
miп t 155 5
QчrЁusuп
Sink miп t 950 2
min t 2400 3
Aliiminium*
Kobalt min t 6 1

-Kalium duzlarr mlп. t 9 l

Kiiktird (tabii) min t 770 2
ton 160 4
ton |,l10 7
Giimiis
оluпап
Neft чэ tэЬii qaan, dэmir Гrlizi, volfram va digэr эlчап
metallarrn btyЁk hissэsi ýimal Ьбlgэsiпdэ grxarrlrr
капаdапrп
miпеrаl-хаmmаl ixTacat dэуаriпiп 60 fаИэ qаdэri АВý+п,25
fаИ QэrЬi Avropa бlkэlэrЫп, 1 9 fаИ Yаропiуапm paylna
dЁ$ir.
--,--- - . ..,t i gбrэ _

Energetika. Enerji btehsalrnrn iimumi istehsalrna

капааа dtiriya оlkэlэri irasrnda ba'lrca yer tutur. Эhаliпiп.hэт
пэfаriпэ dшьп епеrji istehsalrna gёrа Ь_э Авý чэ
кsоkkizlэr>

а;fir" dйl оhп ЪftrЬгi бtiib keqib. 6lkэпiп уапасафепеr-

Ё;tй;Ъ;йsrпdа neft чэ tэbii qaz iisttinliik tэgkil еdir. Elektrik
-mlrd.
Бп.rjЫ isteъalrna gбrа (65l Капаdа
|Vtls9lЪ_Z0._O8)
Jйучп* l0 qabaqcil ёlkэlаriпdап biridir. Elektrik enerjisinin
АJ;* baqrna diigrЪ ,iqdurma gбга isэ Kanada уаlпи Nor-
gcridэdir.'Elektrii< enerjisbn ШуЁk hissasini (6О..rlИl
"й"
SBSJarierir. Эп iri SESJar <<La-Qrand River> va <CoTcildip.
irilЁs-ro Toronto чэ Vankuvei ;фэтlэri yaxrnlrýrndadrr.
46,1
lstebal оlчпmчg elektrik епеrjЬiпiп tэqriЬап 18-20 faizi atom
stапsiуаlапшп paytna diigiir.
Emaledici sапауе. istehsalrn чэ kapitalrn yii&sak tэmэr-
kiizlэgmэsi ila fэтqlэпir. Milli kapiИhn mtivqeyi giiclii оlап
qaTa mеtаllчтфуа sэпауеsiпiп miihtim mэrkэdэri gtillэr эtrаfl
чэ Atlantik sahili Ьбlgэlаrdir. Эlчап metallurgiya sэпауе sаhэ-
sinda АВý чэ Bбytik BTiиniya kapitalrnm mбvqeyi gndffdiir.
Olvan metallurgiyanm аksэr miiэssЬэlэтi yerli, alffminium
sэпауеsi Ьэ idxal xammalla iglэуir. Emaledici sэпауепiп
strukturunda mаýшrqаушmашп xiiýuýi gakisi azdrr. Ba;lrca sa-
hasi АВý kapiиlrnrn фriп kбklt sаlфF mаýmqауlrmаdrт (эsа-
ýan avtomobil чэ tэууаrэ istebalr). MagmqayrTmanrn baglrca
mэrkэzlэгi Тогопtо, Мошеаl, Yiпsог, llamilton, Vапkччеr
gэhэтlэridiт.
Мер sanayesi. Kanada iqtisadiyyahmn апэпэчi sаhэsidir
(сэd.2.5.а.Ь). Мер tаsэгriifаtl sаhэlэriпiп iri mэrkэzlэri Вri
taniya Kolumbiyasr, Ontario чэ Kvebek эуаlэflэrпФdiг. Kaýlz
чэ dipT аýас emah mэЬчllап эsаs etibarila ixrac edilir. Хаriсэ
va ёlkanin digэг ауаlэflэriпэ gбпdаrilэп me9a mаtейllаппrп 40
fаizэ qэdэri Britaniya Kolumbiyasr эуаlэtiпdэ istehsal оlчпчr.
Меgэ tэsэrriifаtlпtп рrоЬlеmlагi dэ чаr. Маsэlап, Kanadada
уапфп пэfiсэsiпdэ hэr il 5 min kv.km mеýэ mаýsiчlэri a7ahr.
ВгiИпiуа Kolumbiyasr еуаlоtiпdэ Ыitfln mеgэlэriп уаlшz 65
faizi qаlmrфг.
Cadval2.5.4.b
Капеdапш mер sanayesi

маhшlшпбчii ОЬп vahldi

мезэ dоЁrаmа mlп. mз
Айас рlitэlэr mlп.m3
Lifli рIitэlэт mln.m3 120
Selltiloza mln. t 1з
чэ kаrtоп mlп.t 20
о kq бз0
hesabla

468
 Kond tasaпftfrfi. Olkanin kэпd tаsэrrfаfiпа уаrагh tor-
paq sаhэsiпiп (73 mlп. hektaT) эhаliпiп har пifэriпэ diýmэsiпа
giirэ Kanada yalnrz Avstraliya ltfifaqr va Argentinadan geri
qаlrг. Yararlr torpaq sаhэlэriпi 60 fаИ akilir. Okin sаhаlэriпiп
75 %-i Оlkэпiп 9а1 ауаlэtlэгiпiп payrna dфiir. 01kэпiп intensiv
inki9af etmig kэпd tаsэтгfffаtl, yiiksok mэЬчldаrlф чэ аmtээ-
liliyi ilэ fэгqlэпiг. iqtisadiyyatrn чэ mэgфllчýчп strчktчгчпdа
bu sahanin руrшп gеtdikсэ azalmaslna baxmayaraq istehsalrn
miitlэq tilgiisii ildэп-ilэ aTtmaqdadrr. lstehsal isэ getdikca iTi
fеппаlагdа tэmэrkffzlэgir. Fеrmаlапп aksariyyэti taxll, hеучал-
darlrq mэhsчllап tzrэ ixtisaslagmrglaг. Кэпd tэsэrriifаfiпdа
istebal olunan mэЬчllапп dэуэтiпэ gбrэ heyvandarlrq sаhэsi
iistiinltik tэgkil еdiг (dэуэriп tэqтiЬап б0 faizi). Olkэdэ hэг il
oTta hesabla 50 mlп. tоп taxil, о сiimlэdэп 20 mlп. t. buýda
mэhsчlч эldэ edilir. Kanada dflnya bazarrna buýda glxaran
ёlkэlэгdэп Ьiridir. Son illэr уеm bitkilэrinin (rарs, qarфdalr)
аНп sаhэlэri gепýlэпdiriliт. Olkаdэ 4 пrlп. baq qaramal vaT.
Капd tэsэrriifаilпrп baghca Ьбlgэlэri olan 9бl ауаlэtlэriпiп
сэпчЬ hЬsэlаriпdэ taxrl tэýэпiifаtl, siidliik istiqamэtli qaтamal,
эtlik-pnluq qoyunguluq ytiksok inkigaf etmigdir.
Naqliyyat ча хrгiсi tiсаrэt. Olka aTazisinin ЬбуПКiiуЁ,
эhаli чэ tэýэrrflfаt sаhэlэгiпiп qеуri-ЬэтаЬ уеrlэ9mэsi,
ixtbasla;manm уiiksэk sэчiууаsi пэqliууаtш rоlчпч бпэmli
edir. Avtomobil чэ hаva yollarrnrn uzunluýuna gбrэ Kanada
BiTlasmiq ýtаtlаrdап sonra dffnyada
uzunluýuna gбгэ (АВý чэ Rusiyadan sonra) iigЁпсЁ yeri tutur.
XIX asTin ikinci yarrsrnda бlkэпiп сэпчЬчпdа gэkilэп trапsqitэ
dэmir yollarr бlkапiп iqtbadi inНgafinda miihtm аhаmiууэt
kasb etmigdir. Вчпчпiа уапа9r daxili su yollaTr xiisusila Bбyiik
gбllэr ve Мiiqэdddэs Lavrenfi gayl da бz ke9mi9 эhэmiууэtiпi
sахlауп. Капаdапш xarici tiсаrэt аlаqэlаriпdэ daniz
пэqliууаtrшп rоlч daпImazdrr. Оп iri dапй роrtlап VankuveT,
Мопrеаl, Kvebek, Qalifaks чэ Sent-Condur. Веупэlхаlq
dэrэсэli эп Ыiyiik tэууаrо рогtч Monrealdlr. Olkonin сэпчЬ

469
 biiфsinin miixtэlif nэqliyyat mафtrаltаrr Вiгlэgmi9 ýtaflarm
пэqliууаt sistemi ilэ ЬiгIэgdirilпiSiг.
Хrriсi tiсrrаt Капаdа iqtisadiyyafi ilэ diinya iqtisadiy-
yafi аrаsrпй inteqrasiya pгosesinin getdikcэ фсlэпmэsi чэ db-
гiпlэgmеsi бlkэпiп xaTici fiсаrэt аlаqэlагiпdэп аs 1llёlш аrtшr.
Dtпуа iizгэ qglсаt Фуэппiп tэqгiЬэп,1-5 fаИ Капidапш ра-
уmа diýiir. оlkэdэ btehsal olunan эmtaelik mэhsчllатlп 25
fаи ixrac olunur. Bбytik hэсmdэ ixrac оlчпап mэьчllага
buýda, mеgа mаtегiаllап, sэпауе xammalr, аrzаq, metal va s.
aiddir. Bu mаЬчllап ilk пбчЬdэ АВý, Avbpa lttifaqr
tilkэlэri, yaponiya аlrr. kanada еупi zamanda aviomobil vo
sэпауеsiпiп dipr mаtеriаllапш da iхrдс edir.
хаг!сl ticarat dбчriууэsiпiп 65 fай ABý-rn
рарпа dii9tir. АВý ilэ kanada агаsmdа Azad Тiсатэt Ьаrэdэ
sazig imzolandrqdan (1989) sоша ьч 0lkalar аrsшdа iqtisadi
inteqrasiya prosвi giiсlэпmiýdir. )О( эsтiп 70*i ilЬгЪdэп
!аglауцаq Капаdапш xaric tiсаrэt эlаqэlтiпdэ Yaponiya
Bбyiik Вriипiуапr sжr$rrmrg чэ ikinci уеrа 9lхш9dш. Йnaila
Asiya, Latrn Amerikasr ve Afrikanrn inНgafda оlап бlkэlаri ila
tiсаrэt эIаqэlаriпiп gепiglэпdiгiЬпэsiпэ ьgэЬЬiis gбstэrir.
. .. Dafrli_ fацIоr. Капайпш ауп-аyrr Ьбlgаlэri sosial- iq-
tisadi inkisaf sэчiууэsiпэ чэ tэsапiifаt sаhайпiп ixtbashý-
pgsm_a gбта Ьiг-Ьiriпdэп kaskin sчrэtdэ fагфэпirlаr. Qiinki bu
рбlgэlэr mfiхtэIiг dбчтlоrdэ manimsonilrnig чэ пiiхtэlif tobii-
iqtisadi gэrаitdэ inkigaf еtmiglэr. Таriхэп fоmаlабап kanada-
nrn hэr ir ayalafinin tэkrатоlчпmаz чэ daima dэуiрп simasl
Ь_
_

чаr- ЭуаJэtlэТ эhаliпiП milli tатКЬiпэ gёrэ mtпЫiitili ilэ fэrq-

lanir. Owэllэr kanadallar <iki КапаdЪцо (ingilЬ iэ franJ)
9lцаslпdап dашцг&lаr. Olka inkiqaf etdikcэ Kanadanrn Ье9
bбlgasinin:
l, Sэпауеlефiгilmig mэrkэz;
2, ТэпэzziiLlэ ч$аш9 Atlantik okean sahili;
3. Мiпегаl ча kэпd tаsэrгiifаh хаmmаlr ilэ zэпgiп фl
Ьбlgэsi;
4. Sflrэtlа inkigaf еФп ýakit okean bбlpsi;

470
 5. Yeni mэпЬэпilэп qimal btilgэsinin olmhsmr
vurфlayrrdrlar.
Haarda Kanada miitaxassislari бlkэпi 12 rеgiопа
аушtrlаr. Biitiilr bu Ыiфlэr iрrЬiпdэ Мэгkэz Ыilpsi segilir.

Теkrrr figffп sчаllаг:

l.Kanada пе9э va hansl fizikiсоýгаfi rауопlаrа
ьбliiпiiг?
2.Капаdаф mаdэп sэпауеsiпiп ёzэlliуi пэdэdiт?
3.Kanadanrn su rвчrslаrtшп tizalliyi паdэdiг?
4.капаdашп idаrэ оlчпmа sisterni песэdir?
S.Kanada ilэ АzэrЬаусап miinasibtlarinin durumu пэ
чаziууэtdэdir?
6.01ka ahalisinin milli tэгНЬiпi gэrh edin.
7.Kanadanrn aparrcl sanaye ýаhоlэгi hansrlardrr?
8.Kanadada kand tэsэrrЁfаtrшп mtiasir duгumunu gоrh
edin.
9.Kanadada hansr daxili rауопlаrt ауrmаq оlаг?

2.5.5. Mekýka Вirlоgmig ýtatlarl

l.бlkопiп соýгrfi mбvqeyi, tabiatinin

ColTafi mбчqе. Meksika 2 okean va 2 matorik агаsшdа
уеrlэgmэklэ 9ох эlчеri9li coffali чэ strateji m0чqеуэ malikdir,
О, gimalda vo gэгqdэ АВý (332б km), сапчШа Qvatemala (962
km) va ВеlИэ (250 km) hэmsэrhэddir. АВý ilэ sэrhэddi 18б-
l848-ci il miiharibэsindon sоша Qvate-
mala чэ ВеlИэ olan sэrhэddi isa bir qэdэr gec (1882-1894cii
illar) miЬууап еdilmiФir.
Meksika qаrЬdэ Sakit оkеашп, gэrqdа Karib dэпИ чэ
Meksika kбrfэziпiп sularr ilэ ahatэ olunur. Olkanin эrмisi 1,9
mlп. kv km-dir, Sakit okeanda чэ Каlifоrпф kбгfэziпdэki Ьir
slra adalar da Meksikaya mэхsчsdчr. fuazisina gбrа Meksika
Latm Amerikasr бlkэlэri arasnda 3-cfi уегi tutur. Meksikanrn

41l
 Atlantik чэ Sakit оkеапа glxrgr, ABý-la qon;u olmast опчп
siyasi, mаdэпi чэ iqtisadi hayatmda miihiim эhэmiууаt kasb
ediт.
.. Sath qшrшlч9ч. Meksikamn tаЬiэti 9ох rэпgагапgdir,
Оlkэ эгаzisiпdэ kaktus kollan ilo бTtiilii genig уiiksэl yayialu,
ovalrqlarla, zirчэsi qarlr vulkanlar dагiп dэrэlэrlэ пбчЫэ9iг.
Meksika ЬЬiэtiпdэki bu tэzаdlаr rеlуеfiп miiтэkkэЬ qurulugu
ilэ izah olunrrT.
Meksika dаýlц ёlkэdiт. Olka эrаzЬiпiп уапdап goxu
dэпiz sачiууэsiпdэп 1000 m учksэklikdэ уеrlэф. Orazbinin 2/3
hlssэsini Meksika yaylasl futчr. Meksika yaylasr iH hissауэ:
ýimall чэ Магkэzi Меsаlаrа (Ьрап diliпdэ оmваt - Йl
mэпаslпl bildiTiг) ащllr. ýimah Mesa уапrпsэhта landgafuna
malikdir va bu yaylada slra dаflаr фkэkliklэrlэ ЬiriЬiriпdэп
аупhг. Вчrаdа оrtа yiiksaklik gimalda бФ, canubda 2000
metrdir. ýirвli MBalaT сэпчЬdа Мэrkэzi Mesa ila Ьirlаgir.
Мэrkэzi Меsашп yuksэkliyi сэпчЬdа 2600 mеtrэ gatш чэ о,
vulkan фkffпГrilэгi ila бгttlfidiir. Morkazi Meksika yaylasr
qэrЬ, gэrq va сэпчЬdап daý mаssiчIэri ilэ эhаЫэпir.
QэгЬi Sуеrrа - Маdrе daý qчrgаф dэriпliуi 2000 m olan
сц dэrэlэri ilэ рrgаlашr. Daýlarrn уЁksэНiуi Kaliforniya
dtizэпIiуiпdэ аrtг ча daxili уауlаlаrа doffu tеdгiсэп enir. Bu
daýlar рrqdэп чэ qаrЬdэп <<фаtmмldш,
ýэrqi Sуепа - MadTe 9ima1, mатkэz чэ сепчЬ hissаlэтiп-
dэ уfftsэkliуiпэ gбrэ fэrqlэпir. Daýtar 9эrфе Meksika
ovalrýrna srldrrrm gаkildэ епir. Мэrkаzi Mesinr canubdan
У."r!Фk ýуеrrа dlёlаrr эhаtа edir. Adrndm mэlчm оldчф
kimi Ьч dаýlаг vulkan kопчslагlпdап уаrапmrgdrr. ОlkэЙ
уiiksэk zirчэlэri Ьч ýЬtеmdэdir. Burada уеrlа9эп Orisaba vul-
kаш iilkэпiп эп hiindiir zirvыidir (5747 m.). Вч region vmt_
aýln seysmikliИ ilэ segiliT.
Olkэпiп payиxtl Mexikodan сэпчЬdа kбпdэlэп кэkiz
vulkanlan - istaksiuatl (<аý апа| чэ Popokateptl (<<t0stiila-
пап dаФ)) уеrlэýir. Вч пэhэпg sistеmdэ onlarla sбnmtig чэ fэа-
rliууэtdа оlап ччlkап vaTdr. Вч ччlkапIаrur hffndttmyu 4500_

472
5000 mеtrdэп уiiksэk, zirчэlаri Ь daim qarla ёrtiiiiidiir. Mek-
sikadakr рiiskiirэп чэ ýёпmiiý vulkanlaTrn Иэriпэ 9ох yerda
гаst gаlmэk оlчr. Fааliууэtdа оlап ччlkапlапп lavasl эkiпgili-
yin iпН9аfшrа mапе оlчr. Bu sahalari <<malpais> - уаrаmаz tor-
paqlaT adlandrTlTlaг. Lakin Мэrkэzi Mesanrn сэпчЬчпdа чцl-
kап ktillэri mэЬчldат фlэriп (andosol) formala;masrna sэЬЬ
olmugdur. Meksikanrn ucqar cmub-prqinda miiгэkkэЬ daý
sistemi olan Qyapas uzanrr. Оlkэdэ dffzэnliklar чэ очаlrфаr
аsаsэп sahil zonasmda
Fayrlrh qаzmЫаr. geoloji strчkfurчпчп miп-
tэlifliyi yeraltr sоrчэtlэriп zапфпliуiпэ sэЬэЬ оlmчФчт. Olkэпiп
ап mtihtim tэьfi sэrvэti neft чэ tэЬfi qazdrг. Neft эsаsэп Qiapas,
Tabko gtаtlагшdа чэ Meksika kбrfэziпiп plf zопалпdа
gжапhr. Neft ehtiyafina gбrэ (14 mlrd.ton) Meksika Latm
Ameгikasrnda уаlпи Vспеsчеlаdап geri qalrr. Meksika gчmflg,
polimetal, mb, mапqап, civo hasilatrna gбre dffnyada qabaqcil
уеrlаrdэп biTini tutur. о, dэmiт filИi, чrап, kбmiir ehtiyatla-
rrшп bol olrrиsrna gбrэ й segilir. Оlkэdа hasil оlчпап gff,
mЁ9Ёп ,l0 fаи Sakat€kas gtahndakr FTBniyo yataqlarrnln ра-
yrna diigiiT. ГtпТý уаtаqlапшп эп mfrhiimlэri
бlkэпiп 9irпаlrпdаФr Demir
. filizi, эsаsэп, Las-Trugas (Mi9io-
kan gtatt), Serodc-Merkado (Dчrапqо 9tafi) чэ La-Perla
(Qiuaua gИtt) yataqlaTrnda hasil edilir. 0lkэdэ qeyri-metal
filizlэriпdэп knkiird, qrafit, siirmэ чэ s. чаr&r. Qiuaua, Du-
Tanqo, Leon ýtatlarrnda чrап a9kaT edilmiяdir.
iqlir. Miilayim qur9aqdan Kopik епliуэ qэdэr uzanan
Meksikida Ьir пф iqlim tipi, о сffmlэdап ýubtropik чэ tropik
iqlim mбvcuddur. Olkэпiп iqПmiпФН miПtaliflik 6ýаsэп
onun Telyefi ilэ эlаqэdаrdш. Meksika уауlаsrш qаrЬdэп чэ
gэrqdэп meridional istiqаmэtdэ эhаtэ еdэп daýlar vo ýimali
ivleialarrn qarbda Авý - m sэhта гауопlаппа maili спmэsi
ql$a gimaldan ýoyuq чэ gшч hava Нitlэlэriпiп таziуэ
.ЬеrЙ daxil оlmЙшЪ sэЬЬ оlчr. Оlkэпiп gimah subtropik
kontinental iqtim qчrgафпdаdп. Bu эrаzidэ tempratur ampli,
tчdч kэsНпdir, yaфntl az diiyiir. Qalan Ьsэ tropik iqlim

4,1з
qчrýаgшdафr. Meksika уауlаsшdа qчгаq iqlim hakimdir.
Теmрrаtчr l3-3l oS аrаsrпdа dэуi9ir. On уiiksэk оrtа illik
tеmреrаtчг Yчkаtап yaTrmadasurda miigahida olunur.
Dfizэпliklэrdэ чэ algaq dафq эrмilаrdэ dэ оrtа aylrq
tempelatuт 9ох yiiksэk оlчr. Ве!э ki, bu уеrlэrdэ temperatuT
yanvarda 21_25'S, iyulda 27-30'5-уэ gatrr. Daýlarda, iibusilэ
Мэrkаzi Меsаlагdа bu gtistэTici 12-14.5 чэ 16-20"5 аrаslпdа
dэуi9ir. Оlkэпiп mэqhчr kчrогtlаrmdа mбчsiimdэп as r оlагаq
orta temperatur 24-З8'5 (Капkчпdа) va 22-33.5 (Akapulko-
da) tэgkil edir.
lqlimdaki miixtэliflik tепреrаtчr gtistэriсilаriпdэ Ьir о
qэdэт dэ паzэrэ gаrрmаФф halda, yaýrntrlann qeyri ЬэrаЬэr
-
pafanmaslnda kэskiп fэrqlэr mбчсчddчг. Bela К, gimаl-qэrЬ-
dэ 75 mm yaýrntr dtigdtiyЁ halda, сэпчЬ-9эгqdа чэ сэпчЬdа
3000-4000 mm yaýmtl diiqiir. Meksika kбrfэzi sahillari чэ daý
уаmасlаrr daha 9ох уафпtr аlrг. Daxili гауопlаrа il эrziпdi
,100-500 mm
уафпtr diiLsiir. Meksika эгаzЬiпiп yarrsr kifауэt
qэdэг уафпtl аlmг.
Olkэnin kaskin рагgаlапmrg daýlrq rel-
yefi чэ geniý 96kэkliklэri, quraq sэhла iqlimi iri
9ау hбчzэlэ-
rlшп fоrmаlа9mаsrпа mапе оImчgdчr. Olkэпiп su sэrчоtiпiп 80
faizi rЁtчЬэt ЬоIIчф olan diizэnlik эrмilэгdаdiт.
Meksikada оп Ыiуfik 9ау АВý - la sэrhэddэ ахап Rio
- Вrачо - del NortediT. Bu gay quTaq ЫilgэIэrdэп ахdrфпdап
sччаrmа эhэmiууаtliпа malikdir. Qэгьi sуеrrа -Мафе
daЕlaTlndarr Ьа9lапýrсrш gбtiirап va hэmgiпiп уау leysan
уаýrglаrшdап sопта sulu olan ýimali Mesanln gaylirr epizodik
ахrпlаrr ilэ qчmlаr аlаяпdа itib - bahT, yaxud qчlаrt duzlu
gбllэгiп sэthiпdэп Ьчхагlашr. Suyunu okeana aкda Ьilmэуап
bu gауlатш уаlпи Иэтi qаlrг.
Мэrkэzi Меsаlаr su ilэ уш9r tэпriп olunmugdur. Lakin
bruada da qgpal dаЁ gdkэkliklаri vaTdr Н, Ьчrаdа уеrаltl
sчlаrdап genig istifadэ olunuT. Мэrkэzi Mesalarda ba;hba
9ау
Lегmаdrr, bu gay Meksikada эп bбyiik gOl olan-Qapili

4,I4
tбkiiliir. Gбldэп sоша bu 9ау ýчучпч Rio-Фande-de Santya-
qo adl altrnda Sakit okeana axrdг.
Montesuma yaylaslnln iýnci bбyiik su arteriyasl Ра-
nukodrг. Qayrn ytixarr sistcmi Мэrkэzi Mesalardan gэrqdа
уеrlаgiт, оrаdап аупlатаq ýэrqi ýуегrа - Маdrепiп di\ vl.a"-
iarr ilэ gчr axaraq Panuko adl altmda Meksika kбrfэziпэ
tбKilik.
Vulkanik ýуеrrаdап сэпчЬdа, уафпfiIапп bol olduф
эTazida 9ау 9аЬаkэsi srxdrT. СэпчЬi Sусгrа - Маdrе dаýlаrrшп
ýimal уаmасlагшdап Ьа9lапSсшr gбtiiтэп Babas Sakit
okcana,
Qуаф уауlаsrпdап
-
Ьаglапап UsumasinИ Mebika kбгfэziпэ
doНtir. У"кдип уатшиdаsl уегiЬtй axrndan mэhrчmdur.
Оhэпgdаglr karst mэпрli bu diizэnlikda yeralh sчlаrdап genig
istifadэ olunur.
Мэ'lчm olduýu kimi бlkэпiп gcni9 arazbindэ gur уаým-
trlan olan riituЫli iay iqlimi fistr]inlEk bsКl ediT. Опа gбry dэ
Meksikamn biitiin 9ауlап flgiin gЕclii da9qm sюiyyэvidiT,
olkэdэ tэhltikэli dagqrnlar
-- rЁtчЫli 9эrq daý уаmасlffшrdа,
хOsчsilэ UsumasinИ Фixalva hбчzэsiпdа - рауи tropik
siНопlапшп tэsiгiпэ mэrчz qalan rayonlarda bag чеrir.
бЁПуii. Meksikamn coýTafi mбчqф, rеl-
yefinin miixtэlifliЯ, iфmiпdэki bzadlar бlkэdо п,пgшэпg чэ
zэпgrп бrtiiyun,nn formalagmaslna sэЬЬ olmug-
dчr. Bitki бrtiiyЁntin zэпgiпliуiпэ gбrэ diinyada Meksikaya
Ьааzэr az бlkэ tapilaT. Flоrашп gбrэ Melcsika
diinyada dбrdiiпсЁ уеrdэdir. Еlmэ mа'lчm оlап 250 miп bitki,
пiп 25 пffiп Meksikadadш. Вч, бlkэпiп rефfiпiп miixtэlifliyi,
rЁtчЬэtiп paylanmasrnda tэzаdlц, coýTafi mбvqeyi ilэ izah
оlчпчr.
Quraq 9imal чэ 9imаlqэrЬiп (xiisusilo Моrkэzi Mesa-
lагdа) уьйэhrа чэ sэьrаhппdа tikanh kоllаr чэ аýасЬrlа
(чk"rЙ, kfrsdiim aýacr, kauguklu чэ s.) уапа9 |00 n"y k+-
ius, lб0 поч aqava, zanbaq чэ s, bitir, Bu bitkilтin gбчdэsi чэ
yaTpqlarr quraq dОчrФ uzun mflddat гiitчЬti saxlaytT. Bfltiin
Lаt<iчsiапо- уфаqhп Ьчхагlапmапш qarýýlm аldфпdап

475
formasr dэуigmigdiг. Вчпlапп bzilarinin diametri 2 metr,
bzilarinin hiindiirliiyii 20 mеtга gаtdrф halda, digаrlэri уеrэ
sэrilmi; fогmаdа olur. Вчпlаr Ьэzi уетlаrdо tэk-tэk bitdiyi
halda, digэr уетlэгdэ zanbaqla пбчЬэlэgir, yaxud aqava чэ
bagqa kollarla kеgilmэz gэrаit уатаdш. KaktuslaTdan
tоsэrriifаtdа genig istifаdэ olunur. Qiinki bu bitki heyvan ii9iin
усm,. yanacaq, tikinti rnateriah Kmi уаrаrh olmaqla yanagr
girasi igilir, уарlgqашпdап lif alrnг чэ эсzаgrlrqdа, boyaq
almmaslnda istjfadэ оlчпчr. Тэsаdiifi deyil ki, kaktus бkjniri
rэлzi olub, опчп gеrЬiпdэ dэ эks оlчпчт. Aqava Ьэzэk bitkbi
olrnaqla yanagl, ondan mбhkэm lif alrnmasrnda, spirtli igНlэr
hаzrгlапmаsmdа genig istifаdэ olunrrr. Аqачаlаг эiаsэп
plantasiyalaгda Ьесэrilir. Yukatan ушrmаdаsпrп gimalmda bu
plantasiyalar genig аrаzilэri аhаtэ еdiг.
Markazi Mesalann rЁtubatli сэпчЬ rауопIаrmdа
mэh9чldаr torpaqlarda tэbii bitki бrtiiуfr saxlanllrnamrgdlT. Bu
эrаzilаrdа qrrmrzr-boz, qаhчф-qшшzt чэ qцmlamtrl{ara dag
toTpaqlarrnda апапэчi istehlak mэhsчllап (paxlalrlar, qаг-
фdalr, kiincЁt, ует fiпdrф) Ьесэrilir.
. . Meksikada subtropik qanýtq va iупэуатраqlr mеqэlат
daýIaTda - yuksak zonallrq qurqaqlarrnda'ayam Ъеgitiт. Нiпri-
9эуацl pahd mеgаlагi 1200 - 14ш mеh hiindiirltiyadэk bitir.
ВчпIагdап yuxaTrda 1700 mеtтэdэk 9аm mерlэridir. Кбпdэlэп
Vulkanik Sуетrаlаrdа gаm mе9эlатi 1ф0 mеtr hfiпdЁrliikdэп
ьitir. Daglardakr iупэуатраqlr аýасlаr 61kаdэ tаsэтriifаt
mэqsаdilа gerrig Ыifada оlчпrг.
Кiiпdаlэп Vulkanik Sуеrrаlагdап сэпчЬdа torpaq-bitki
бrtiiуЁ tam fэrqfidir. Вч эrаzilэrdо daim rfrtчьэtli чэ mбvsiimi
rЁtчЫli trорiНэrdэ qtrmrzl-latefit torpaqlar geni9 уауrlmфrг.
Burada iyna-enliyarpaqh mеgэlэrэ hэь rait gэimэk оlчr.
СэпчЬ massivlari чэ diizэпliНаrdэ, хiisчsilэ Teuantepk
ьэrzэхiпфп 9эrqdэ bu mеgаlэr qаlш hэmipyapl гiitчьъfli
mеgэlэrlа ачэz оlчпчr. Bu mеgэlаrdэ lianalaT чэ ерififlэr
у9тdч,_р.аlра, _bambuk, qrгmа аýас va dipr qiymэtli аДасlат
bitir. Meksika kбrfэzi yaxrntýrnЙ bu mеldэЙ ЬаtаqЙ9rш9

476
ýahalar goxdrrт. Meksika sahili diizэпliНэгф роrИýаl, Ьапап,
апапаs, 9аkэт qamrgr, yemig aýaсr - рараууа чэ dipr tropik
ьitkilэr becorilir.
Meksikamn dафq tTopik mеgэlагiпdэ чitаmiпlэrlэ zэпgiп
уаьаш mе5ruэlэтi otin igaciar da bitir. Bunlarrn Ьаzi пtiчlэri
^
nlantasivalarda da vetiEdiгiliT.
lnsanrn Йуо Ьэrriifаt faaliyyэti naticэsinda
"rrы
бlkanin tэЬiэtiпэ bOytk iiyan 9ох deymigdir. Lakin )о( эsriп
son riiЬfiпфп Meйitcaai tэЬiэti miihаfizэ mаqsэdilэ ciddi
tэdьirlэг hэуаtа kеgiгilir. Вчпчп пэtiсэsidir ki, Meksikada
mбчсчd оlап 50-dэг artrq milli paTkrn iimumi sаhэsi 800 min
kv. km-фп artrqdrг. ёlLэdэki milli раrНаrdап ап Ьбуflklоri
dаЁhо sam mеiэlэri qorurran Bosenpve va Кчmьгеsdс
Мбпf.riеу, mаghчr vuЙanlaT чэ уiiksэk ýaQuli zoaalhEm 1ft5
оlчпdчgч" La-Molinge чэ Piko-de OrisabadrT, ТэЬii
аЬidэlйэп - vulkanlar, dэгiп daý dэrаlэri, gёllэт,
"rrаrэоgИ
korbrb, dбvlatin пэьэti altrnda qiymatli milli sэrчэt kimi
^
qопшчг.
Gбzlапilап tabii falrkoflan Sakit okean sаhillэriпdэ Ьа9
чеrэп sчпаmilэт; ёlkэпiп mэrkаziпф чэ conubunda Ьа9 чеrэп
vulkan рiisklirmэlэri чэ da$drcr zаlzэlаlэц Sakit оkеап,
меksikа^kбгfаzi чэ karib dопiъ sаhillэriпdэ dбчri sчrэtdэ Ьа9

477
 2. [Бvlatin qrsa iйigaf trrixi. Miirsiг idаrаоlшпmr
sistemi. Meksikaлn miiasir агаzisiпdэ Qarb уаrrmkiiгэsiпiп in-
Kýaf etmis sivilizasiyaya malik dбчlэtlэri mбчсчd оlmчgdчr.
Bu эrмidэ toltek mеdэпiууэtiпiп taTixi cTamrzdan 9ох эч-
чэllэта tэsаdiif edir. Маууа mаdэпiууаti еr пйrп VI оsтiпdэ
daha 9ох inkiqaf edir. Х эsтф Meksikanm mэrkэziпdэ dti-
уiigkэп Toltek dбчlэti уаrашг. XI эsrdэ tolteklэI bagqa tayfa-
lаr tэrэfiпdэп sжrgdrrrlг, ХIV эsriп sonlarmda astek imp-
riyasr meydana golir. АstеНэr Маrkэzi чэ СэпчЬi Meksikada
о dбчrtiп эп qiiwэtli dбчlэti idi. Ачrораhlаr Ьэ bu tоrраф ilk
dэfа ХYI эsтdэ ayaq basmrglar. l517-ci ildэ ispan danizgilэri
Meksikaya gэlrпig чэ Yukatan yarrmadasmda qэdim mаууа
mэskэпlэriпi agkal etniýlor.
1519-сч ildэп Ьэ Meksikantn у_еrli ahalisinin acrnacaqlr
фпlэri baglayrr. l535+i ilda Meksika Isрапiуашп miЫэmlаkэ-
siпэ gevrilir. XD( эsгiп аwэllэriпdэ isa azadllq mflhаriЬэsi
iigiin zэmiп уаrашr va 1821-ci ilin iyulunda miistэqil Meksika
imрriуаsrшп уаrаппвýl ilэ пэfiсэlэпir. 182З-сfi ilda Meksika
respublika elan olunrrr. АВý ila qопgчlчф хоgаgэlmаz hadi-
sаlаrlэ пэtiсэIэпfu. Веlэ ki, l836-cr ilda Meksika бziiшii mtistaqil
гespublika elan edon Kaliforniya чэ Texas эIаzilэriпi, АВý ilэ
miihатiЬэdап sопrа iýэ (184б-1848) Rio_Bravo-del-Norte
gayrndan ;imalda оlап tоrраqlапш itiгiг. l9l0_19l7+i illэтdэ
Meksikada Ьчrjча inqilabr Ьа9 verir. lnqilabdan sопrа бlka
miiasir sosial-iqtisadi inkigaf yolunu se9ir. Нааrdа Meksika
siyasi, iqtisadi sаhэdэ чэ Ьеупэlхаlq miiпаsiЫlэrdэ miihiim
паiliууэtlэr эIdэ etmigdir. О, Ьiг srra mЁhiim iqtisadi чэ siyasi
ta9Кlatlarrn tin,iidiL. Olkэnin Milli Ьацашl 16 sentyabT
( t 8 l0) nibbqillik giintidiiт.

Веупэlхаlq рrоЬlеmlэri: чzчп mtiddэt Ьа9 чеrэп quTaq-

lrq, эhаliпiп tobii artrmr, sаrhаdуаш Ьбlgэlэгdэ sudan istifa-
danin kбhnatnig tisullarr чэ infrastrйtmu ABýJa miigtэrэk su
ehtiyatlarrпn istifadasindэ рrоЬlеmlэr уаrаdlr; Мэrkэzi Аmе-
rika dбчlэtlэгiпiп sakinlaгinin Meksikaya i$ ахtапfl чэ АВý-а
kegmak mэqsэdilэ gэlrпэlаri чэ s. .

478
 forпrrsr. Meksika federativ rвpublika
рkliпdэ idаrэ оlчпчr, Dбvlatin baqgtst 6 il mЁddэtiпэ
sеgilэп
pTezidentdiT. Konstitusiyaya gбrа onun iКnci dэfэ sФilmэk
htiququ yoxdur, Qanunverici оrqап sena t (ушап) чэ depu-
tatlar (аsаФ) iьаrэt olan Milli Копqтеsdir.
lcraedici hаkiвiууэt funlrsiyasmr prezidтtt hэуаа kegirir.
lnzibati сэhэtdэп Meksika 31 qйtdan чэ t fеdеrаl рау-
taxt эуаlэtiпdэп iЬаrэtdiт, Azarbaycan Respublikast ilэ Mek-
sika arasrndakl diplomafik mfiпаsiыlэг 10 fevral l992-ci ildэ
уаrа&lmrЕdг.
3.Ohali va рhоrlаг. Meksika Latm Amerikaýl!,:T ап
КачШ JепоЙJ*чэziууаЪ
-
malik бlkэlэгiпdэп biTidir, оlkэф
demoqrafik vaziyyetin kэsНnliyi эhаliпiп sffrэtlэ аrtmаsr,
,йJiБ s.btrrda hэddэп сюх сэшlэпmэsi чэ Ьчпlаrlп пэtiсаsi
__-
КiriЪ io, problemlorin оМуа glxmasr ilэ mriэуу. эп olunuT,
dмтеksртtlэri бьп аsriп 80'ci illэriпdэ бlkэ
эhаlisЫп 1З0 mln]a gаtасаýlш qeyd edirdilэr, Lakin sиtistik
йоййrч diqqэt iеtirdЙdэ Ьо ртоqп9zц9 бziinii doýTult-
БаБ avarn оЙ. Вh. Н, 2000ci ilф эhаliпiп sayr 98 m|п,
nJai,-ZOiO*u lа
isэ l l2,j mlп. паfаr olmugdur (сэd,2,5,5,),
Cadyol2.5.5

Ohrlinin аrtш rliпаmikаsц mlп, пеfоrlа

Nafar Nаfоr
l l 1970
1910 1 l980 1

l920 |4,2 l990

l9з0 l 1995 90,5
19к) l 2000 1

1950 2005 l l
l9б0 20l0 ll

оlkэdэ эhаliпiп 6!!i цttml 2,tr/о tэskil ediT, Ohalinin

iilkэlаriпdэп
ущ,KoKt**" gбrа Melsika dfiпуашп эп сачап
479
 biTidir. Оlkэdэ 15 ya9adak olan эhаli tэqriЬэп 31,2 mln., 15 -
59 yagh эhаli 46,2 mln., 60 - 84 yagh эhаli isэ 2,9 mIп. пэfэr
tэgkil edir. Ohalinin cins tэгkiЬiпdэ dэyigiklik mШаhidэ
оlчпчт. Веlо ki, l990-q ildэ Кgilэr 50,2 fай, qadrnlaT 49,8 faiz
tagkil etdiyi halda, 2005-ci ildэ Ьч gбsЫici mflvafiq olaraq
49,7 va 50,3 fай оlmчgdчг. Etnik tэIКЬiпе gбrэ meksikal_rlaT
ispan-hind mэп;эli mеtislэт (60 faiz) чэ Ыпdilэrdэп (З0 fай)
ibarэtdir. 01kэdэ 40-dan агtq Ыпdi tayfa чэ xalqlarl qеуdэ
alrnmrgdrT. Вчпlаrdап sayca ап ЬбуiiНаri astek чэ mаууаlаr-
dш. Avropadan чэ Аmеrikашп digar бlkэlэгiпdэп gэlэп etnik
qruрlаr isa ahalinin l0 fаИпi tэgkil ediT. Dini mапsчЬiууэtiпэ
giirэ Meksikada эhаli, asasan, xristian diпiпэ etiqad edir.
ёlkэdэ xristian dininin katolik mэйаЬi genig yayrlшgdrT.
Meksikada xristianlrq ХVI эsrdэ avropalrlarur buranr igýah
naticesinda yaytlmaýa Ьаglашgdrr. Meksikada rэsmi dбчlэt
dili ispan dilidir. Ohalinin 90 fайi bu dildэ damqrr. Нiпdilэr
bu gtiпаdэk бz dillэriпi va аdэt-эпапэlэriпi sахlаmцlаr.
Olkэпiп tabii gэTaiti чэ coSafi mtivqeyinin xibusiy-
уэtlэгi эhаIiпiп уеrlэgmэsiпэ Ьбуfik tasir gбstэrmigdir. Веlэ К,
эhаliпiп xeyli hbýasi Meksikanln mэrkаziпdэ, dаflагаrаsl
giikaklikdэ mоskчпlаgmrфr. Olka эhаlisiпiп 2/3 Ыssasi 1000
mёtrdэп уiiksэk оlап этаzilэrdэ сэmlэптпigdir.
Meksika эhаlisi аsаsап 3 mэrkэzdэ maskunlag-шgdrT.
Вчпlаrdап biTi Маrkэz regionudur. BuTa бlkэпiп эп srx
mэskчпlаýmrý hissэsi hеsаЬ оlчпчг. Mexiko daýlrq yaylasl
бlkэ эrаzisiпiп 7 faИni tэgkil etdiyi hаldа, ahalisinin ztO fаИ
Ьчrаdа mэskчпlаgmrgdrr. Мэrkэzrеgiопчпdа ahalisiцin
sауmа gбrэ diinyada birinci уеrdэ duTan Mexiko gэhэriпdэп
bagqa Qvadalaxara, Мопtеrrеу kimi iri gаhэrlэrdэ уеrlэqir.
Melsikada эhаliпiп ýцhЕmа gбrэ iНnci yeri ýimal rе-
gionu tutur. Bu Tegionda эhаliпiп slхhфпа sаЬэЬ опчп АВý-
la sаrhаddэ уетlэgmоsidir. Q'tnki, ABý-dan miqrasiya edan
эhаli эsаsэп bu rеgiопdа mэskчпlаgmrgdrг. Оlkэ эhаlisiпiп 30
faizi ýimal regionunun payrna diigiir. Meksikada ahatinin sжlr-
Sпа giiга iigiincii yeri С-эпчЬ regionu tutur. Вч геgiопа SaHt
okeanla hаmsэrhоd *Ч; n*O arazilari aiddir. BuTada
"-
эhаli аsаsэп ikinci dnnya mfihаriЬsiпфп sonTa mэskчпlаg-
mаýа Ьа9lаrшSr.
Meksikada эhаliпiп miqrasiyasr sэсiууэчi sayllrr.
Olkэdэ hэm daxili, hэm dэ xarici ЙqЙiуа mбчЙiddчт. Kend_
dэп-kэпdа miqrasiya mбvstimi sэсiууо dаýlуr. Кэпddm-gэhэrэ
оlап miqrasiya i55 зfuаliпiп pegasini dауi9mэsi ilэ эlаqэdагdrт.
EmiqTasiyanrn эsаs sabbi бlkэdэ ipizlik ргоЬlеmidir.
Meksikahlar эsаsэп АВý-а, az miqdaTda da Ачгора
diiчlаtlэriпа i9lэmаk mэqsэdilэ gediTlar. Наг il agrq va фli
yolla l00 miпlэrlэ meksikal, АВý sаrhэddiпi kegiT. Gйli yolla
АВý-а miqTasiya edanbrin фrаsеrоф sayr ildэ 500 mini ёtЁЬ.
ABýda meksika mэплэli эhаliпiп timumi sayr isэ 13 mln.
пэfэrdэп artrqdrr. Meksikaya АВý чэ Ачrор бlkэlэгiпdэп
рlапlаr da goxduT.
Meksika чгЬапizаsф sэчiууэsiпэ giiгэ Latrn Аmе-
rikasrnda sеgilэп dбчlэflэтdэп biridir. Оlkэ эhаПsiпiп 707о-dеп
9охч gэhэrlэrdа yagayr. Meksikada gэhеr эhаlЬiпiп аrtmаsmа
tэsir edan ап miihfшn amillor bunlardlr: эhalinin kапddап-
рhэгэ miqTasiyaýI, ýэhаrlэrdэ i9 уеrlатiпiп artmasr, ixtbaslr

Monterrey (2,5 mlп.), РчеЬlо (1,5 mlп.). Paytaxt aqlomera-

siyasr siirаtlэ inkigaf edir.
Paytaxtm qlsa saciyysi. Mexiko qэdim gэhогdir. О,
1325юi ilda astek рhэri уегiпdа sahnmrqdш. Те-
nogtittan Ьрапlаг tэгэfшdеп dафldrqdап sоша onun усriпdэ
152l-ci ilф yeni gоhэт - Mexiko meydana galiT. ýаhаr ispan
mеmаrhS iblubunda, fтапsи 9аlаrlап аlачэ еdilпэНэ ycnidan
Ьэrра edilir. Tosadiifi deyildiг ki, Mexikonu hмrdа <agrq
sama alhnda muzep> аdlапdrпrlаr. ýэhаr hэm tarixiliyi, hэm
dэ miiasirliyi ilэ mэghчrdчr. Mexikodakt qэdim mэЬаdlэг,
saray kompleksi qalrqlan, НЬэlэr, mеуdапlаг (dffnyada mа9-
hчr Sokolo, Uq mэdэпiууэt meydanr чэ s.) бlkэуэ gэlэп
furistlэTi сэlЬ еdэп эп mtihflm tагiхlmэdэпi turizm оЬуеktlэ-
ridiг. Mfiasir Mexiko бlkэпiд ап iri sэпауе, mаliууэ, tiсаrэt va
mэdэпi-mашif mэrkэzidir. Ohalisinin siiratla aTfuasr, sanaye

48l
mtiassisэlэrinin yiiksэk sэчiууэdэ bu ;эhэтdа mэrkэzlа9mэsi
miihiim рrоЬlеmlэт уагаdrr. BunlaTdan эп miйtimii paytaxfin
cogTafi miivqeyi ila эIаqэdш оlап problemdir. Bela ki, Mexiko
gаhэri daýlrq 96kэklikdэ, dэпй sэчiууэsiпdэп 2250 metT
yflksaklikdэ, daim giгkli hачашп olduф coýTafi mэkапdа
su ilэ mбчсчddчr
араrtсr saholari.
Meksika goxsйali tэsэrriifаh, zэпgiп mineral хаmmаl bazast,
iqtbadi potensialma gбrа уаlпи Latln Amerikasrnda deyil,
hэm dэ inki9afda olan бlkэlэг alasrnda seqilir. О, ЁDM-un
hэсmiпа gёrэ Lafuir Amerikasrnda Braziliyadan sопrа ikinci
yerdadir . Оlkэdэ t}DM-un 28,2yo-i sэпауе'чэ tikintinin, 4%-i
kэпd tэsаrгiifаtl чэ mepgiliyin , 67 ,8О/аi xidmat sаhэlэriпiп
payrna dtigiir. Iqfisadi inНgafin bэzi хiisчsiууэtlэriпэ giiтэ
Meksika Latrn Amerikasrnrn digor бlkаlэriпdэп fэrqlэпir. Bela
ki, Meksika burjua inqilabmdan sопtа (l9l0-19l7-ci illэr)
Latln Аmегikаsпdа ladikal аqrаr islahatlaT hэуаtа kе.giтэп
ddчlэtdir. Bu Ыаhаtlаг kэпd tэsэгriifаttпrп dinamik inkigafim
tэmiп etmigdir. О, hэmgiпiп Latrn Amerikasmda tэbii sаrvэtlэ-
rini millilэgdiran чэ gЁclii dбvlat sektoru уаrаdап ilk dёvlatdir.
Вч sеktоr бlkanin iqtbadi hэуаtшdа gox miihiim rol oynaytr.
Meksika neft sanayesini l938<i ildэ millilэ;dirmаНэ diinyada
Ьч addml atan ilk dtivlatlэTdan Ьiridir, О, hэm ф sabiq ýSKI
ila diplomatik mЁпаsiЬэtlэr уагаtшý ilk Lahn Ameгikasl dбч-
lэtidiT.
Оlkэdа iqtbadi ýiyasэtin Kbogluqlanl
1975-1980-ci illэrdэ biihrana sэЬэЬ oldu. Bu, Meksika
hбkчmэtiпi iqtisadiyyatda yeni inН;af mоdеliпэ kеgmэуэ
vadar etdi. l995-ci ildэ ЬаЕ чегап iqtisadi Ьбhrапrп аrаdап
qaldrгrlmasrna АВý уаrФrп etdi. ВчпчпIа da Meksika sэпауеsi
Amerika Ьаzаrrпrп mаrаqlаrша ytinэldildi. Iqtisadiyyatrn
biitiin sаhаlэriпdэ Ьаzаr miiпаsiЬэtlэтiпа kеgilrпэsi, NAFTA-
уа daxil olmasl ABýJa iqtbadi аmаkdаqlфп gепiglэпmэsiпа,
Meksikamn (aglq iqtisadiyyato) kеgmаsiпэ imkan yaratdt.
Meksika iqtisadiyyatna investisiya yat[an ап miihtim бlkэ
АВý_&т (xarici investisiyamn бtrl*i). Оlkэ iqtbadiyyafina in-

482
veýtisiya qoyuluýunda Yaponiya, АFR, B.Britaniya, ispaniya-
пrп da mбvqeyi эhаmiууэtli dэrэсэdэdir.
Sапауе. Meksika sanaye potensialmrn hэсmiпэ gбrэ
Latln Аmегikаsшdа Braziliyadan sonTa ikinci уеrdэdir. Re-
gionda sэпауе istebalrmn l/zl-i опчп payrna dЁgiir. Sэпауеsi
zangin Mmmal чэ ucuz iq9i qЁwоsiпэ эsаslашr. Sэпауепiп
strukturunda hasilat sаhэlэriпiп iistfinlЁyЁ sэсiууэчidir.
Emaledici sэпауеdэ metallurgiya, mаgmqаугmа, neft
еmаh чэ nefbkimya miihiim sаhэlэrdir. Оlkэdэ yiingril va
yeyinti sэпауеsi dэ yaxgl inkigaf etmigdir.
Qara mеtrllшцiуа эпэпачi sаhэdiт. Yerli фmir filйi чэ
koksla9an kбmiir эsаsшdа iпkфаf etniqdiT. Qara metalluф-
уашп iri kombinatlarl Monklov , Мопtепеу, LasaTo-Kordenas-
da&r. Meksika diinyada qara metal iхrас еdэп 5 qabaqcrl бlkэ
srTasndadlr. Olvan
ilэ segilir чэ Ьч sahanin эsаs
siй, aliiminiumduг. Olvan filiz yataqlan бlkэпiп gimаlшrdа
уоrlа;diуiпdэп mсtаllчrфуаtшп эsаs mэrkаzlэri da hэmin га-
уопlаrdаdш (Qirraua, SапИ-ВатЬаrа, Nаkоsагi va s.).
Епецеtikа sэпауеýlшп эsаsml neft va tэЬii qaz hasilatr
b9kil edir. Neft чз qмrn kэgfiууаtr, emalr, naqli va safigr dбv-
lэiа mэхsчs <Фemeks> giтkэtiпiп аliпdэdir. Meksika neft
еmаIша gбrэ (129,3 mlп. tоп) Lafin Апrеrikаsrпdа l-ci, diinya,
da 6-cr уегdаdir. Neftin yarldan pxu Каmр9о kётfэziпiп gelf
zonasrnda glxanlrr. Neft emah va neft-kimya siirэtlэ inkigaf
edir. оп miihfim neft emalr zavodlan Melksika kбrfэzi sahi-
liпdэ уеrlаgmi9dir (Reynosa, Posa-Rika, Monteпey, Tula,
Satina-Krus чэ s.). Neft еmаh sэпауеsiпiп inki;afi kimya sэ-
nayesinin rоlчпч аrhтmrФш. Вч sаhэпiп mэЬчllаrr plietilen,
etilen, metanol va s.-dir. Neft-kimya sэпауеоiпiп miihiim
mаrkэzlэri La (Latrn Amerikasmda iri neft-kimya
Mfuiatitlan, Рахагitоs чэ s._dir,
Meksika kбrfоzi sahillaTindэ va Tamaulipas gtatrnda 9жат ап
tэЬii qM neft-kimya mtbssbalari чэ elektrik stansiyalarrnda
istifadэ edilir. Meksika mаус qaz istehsalrna gбrэ Latrn
Amerikasmda l*i уеrdэdir. Нidrоепеrji ehtiyatlan ilэ еэпgiп
оlmауап Meksikada elektrik enerjisinin xeyli hЬsэsi IЕS-dэ

48з
 istehsal оlчпчr, IЕS-lэr vтli da9 kбmiir asastnda fэаliууэt
giistэrir. Оlkаdэ эп iri tЕS-dэп оlап <Rio_Eskondido> (istebal
Фсti 1,5 rпIп. kVt.) kбmiirla iglэуir. Elektrik eneIJýl
Ьtеhsаhшп 2Шlo.i SES-in раупа diis,йг. Nisbetэn lrr SEs
Qrixalva, Balsas gaylan iizэтiпiэdir . оlkэdэ geotermal elektrik
stansiyalarr da fэаliууэt gбstэrir.Yетli чтап хаmmаh эsаsmdа
iFя <Laquna Vегdе> AES-i Vеrаkrчs gэЬiпiп 70 km-da
уеrlэgiг.
оlkэпiп щý]]rЕпщ sэпауеsiпdэ avtomobil, sэпауе
чэ mаigэt avadanlqlan btelrsall miihiim уеr tutur. Bu sаhэdа
<Folksvagen>, <Сепеrаl Моtоrш, <Кrауslеп, <Toyota> Hmi
mэghчr girkаtlэг Ьаkiц1 mбчqе tutuT.
miiэssЬэlэri эsаsэп РчЬlе, Toluk,
Sмqunda gаhэrlэriпdаdir. Elektron sanayesinin yeni sаhаlэгi
inkigaf etdiriliT. Bu sаhэпiп ba;ltca miiэssisэlэгi <ЙаНIаdоrаs>
аdlапфпlап zavodlar&r. вчпlаr idxal оlчпап хаmmаl чэ
istifаdэ еtmэНэ ABýJa sэrhэd zonasmda
эsаsэп Аmеrikа girkэflэгi tэrэfiпdэп уаrаФlmrgdrr. Аmегikа
kapital чэ Meksikamn ucuz lýql qЁwэýiпэ asaslanan bu
mffэssьэIэтdэ istebal еdilэц mэЬчllатrп 90%-i АВý
Ьаzаrlаппа gбпdэrilir.
_ Тохtlсшlшq sапаувi k0hпа sаhоdiг, yerli хаmmаtа
1аs_lапг. Вч sаhаdэ milli kapiЫa moxsus Kýik n" оМ ЙЬ-
ýýэIаr iыiinlfik tэýkil dir. РаmЬц, yun,
фk Йв bBtrsal edilir.
Оп iri toxuculuq bolgeJari РчеЬlоgИh Gйmbllq i*с"l.Йt"ип
(хепеkеп emah), Mexiko (учп va ipok раrса) чэ idiT. '-
-gэrаiЁпiп
Kard Ь*rfifrh. Tэbii-iqlim эlуоlч.i, оlо"r,
sэььiпdэп Meksika эrаzisiпiп йmi 2о и-dап kэпdьъмiгаtl
maqsэdlari ffФп btifaф оlчпчт. sччагmа эkiпgiliуi ййппiк
tagkit еdir. Suvanlan sйэlаrа gбrа (6 mlп. Ъчt йiБik"
diinyada.qabaqcrl уеrlагdэп ьiriй tчtцi. капа tаsirrпгайdа
aqrotexniki sачiууэ fiiksэkdir. кyаgil inqilab>rn оrtiйriоа
аqtаг sektorda mэьцdаrlrq аrfui, kэпd tэsапffаtl йh-
sчцап Duасl goxalmýdtr.
кэпd tэsarriifatmda bitkiфik iiýtiinliik tэsнI еdiг.
Оsаsэп,.qафdаlr, dап, paxla,.buýda Ьесarilir. Тэгачэi yitig-
dшrImэsi чэ iшасша gбrе Meksika xibusile sеgiliг (роmidог,
ii-
484
tiot, уар1 noxud). Qаrфdаh чэ paxla бlkапiп эksаг akingiПk
rауопlаппdа, buýda 9ima1 чэ gimаl-qэrЬdа suvanlan torpaq-
lardaЬсэrilir.
Meksika pambrq Ьесэrilэп iгi dбчlэtlаrdэп biridiT.
Meksika раmЬlфпа diinya Ьаzагmdа tэlэЬаt bёyiikdiiT.
оlkэdэ lifli хепеkеп bitkbi dэ Ьесэгilir ki, ondan hааrlапап
mэhsчllаг ixrac оlчпчг. Кэпd tasarriifatnda transmilli giтkэЬ
lэriп гоlч Ьбуiikdйr. Bu gilkэtlат эsаsэп рkэr qашр, tropik
mеучэ (sitrrrs meyvalari, mапqо, апапal;, фгэk aýacr), qэhчэ
уеtiýdirilmэsiпэ паzаrэt edir. Bu mэЬчllаr, эsаsэп АВý Ьаzаr-
lаппа gбпdэriПr. Оlkэdэ tmrla olan tэlэЬаt idxal hesabrna
бdэпiliг.
Naqliyyat vo xarici ticдret; Nэqliууаt рЬkэsiпiп эsаslпt
quru, daniz, hava yollaTr tэgkil ediT. Yiik чэ sэтпigiп dа9шпаlап
эЪаsэп avtomobil пэqliууаtr vasitэsi ilэ hэуаtа kegirilir,
Avtomobil yollaTrnrn чzчпlчфпа gёrэ (300 miп km-dэп агfiф
Latrn Amcrikasrnda ancaq Braziliyadan geri qahr. ABýJa
sэrhэddэ Nuevo Lаrеdоdап PanameTika gosкi Ьа9lауlr va
Argentinadakl Ugчауауаdэk davam edir. Olkanin relyefi daý,
lrq olduýundan dэmir уоllап 9ох уеrdэ tчпеllэrdэп kegir. Dэ-
mir уоllап еsаsэп meridianal Ьtiqаmоtdэdiг.
Оlkэпiп хагiсi ticaTeti dэпiz naqliyyatt чаsitэsilэ hэуаи
keEirilir. Meksikanm ticarot donanmasl inkigaf etmisdir. On
bбyiiuk роrtlап Sakit okean sahilinф Lasaro-Kardenas чэ
Mansanilo, Aflantik okeant sаhiliпdэ Verakrus чэ Tampiko-
Аltаmirафт.
Воrч kэmэт nэqliyyatr inkiEaf etmbdir (uz. 30 min
km). Boru kаmэrlэri neft чэ qaz mеdэпlэriпdэп istehlak
mэrkаzlаriпэ чэ роrt рhэrlаriпэ doýTu pkihnigdiT. ОIkэпiп
Ьупэlхаlq dагасэli эп Ыiyuk Ьууаrэ limant Mexikodadrr.
Хдriсi tiсагаt. 01kэпiп ixTacat strukturunda.bag чеrmig
miihtfuTr dфgiНiklэт sэпауепiп inkigafi ilэ Ьаýlldlг. Ixracatlnda
hааr mэhsчllаr, хiisчsilэ еIеktrоп чэ elektгotexnika avadan-
lфшп payr агtmrqdr. Meksika neft, mауе qaz, qaтa чэ аlчап
mеИl filИэri, kimyavi mэЬчllат, kэпd tэsaпiifatt. mэhsчllаrt
(qэhчэ, tropik mеучэ, pambrq чэ s.) ixrac edir. Idxalatrnda
sэпауе avadanlrýr чэ эrzаq mэhýчllшl iistiinlfik tэ9kil edir.

485
Meksikanln хагiсi tiсаrэt эlаqэlэriпdэ miihfim tэrэf mflqabili
аlаqэlэri
gвпislэп-
ф аrfir.
Latrn Amerikast бlkаlэri iIэ аlаqэlэri 9ох sжdш, pul
vahidi Yeni Meksika psosudur.

Таkrаr iigffn sчrllаr

l. Meksikanrn co$afi mбvqeyinin iЬtiЫiiklэгiпi izah edin.

2.Оlkэпiп miihiim bbii sаrчаtlаriпi sadalaym чэ эгаzi fizrэ
paylanmasrnda qапчпачуýчпluф izah edin.
3.0lkэпiп gбzlэпilэп tэЬii fэlаkэtlэri чэ aktual рrоЬlеmlэ-
Tini izah edin.
4.Meksikanrn усrli ahalbi hansr ИуfаIаr olmugdur?
S.Меksikашп asas ЬеупэIхаlq problemlari hansilaTdrr?
6.YеrIi иуfаlатm mэdэпiууэtiпiп izlэriпэ бlkэпiп hansr
Ьбlgэlэтiпdэ daha 9ох rast pЬnоk оlаr?
7.Meksikanm Latm Amerikaslnda iqtisadi mбvqeyini
faktlar gёstэrmэklэ izah edin.
8.Olkanin iqtisadiyyatlnda АВý-rп гоlчпч hansl amillтla
izah еdэ Ьilаrsiпи
9.Meksikada ОDМ-чп mfiаsir struktчгчпч гэqэmlэr
gбstэrmэklэ tэhlil edin.
l0.Olkanin kэпd tэsэrrfrfаtпdа sасiууэчi хiЬчsiууэtlэr
hапsrlаrфr?

486
 vIBoLMa
AFRiKA RЕGiоNLлRI ча SUвRЕGIоNLлRI
2.6.1. Rфоп Ьаrаilа ffmчmi mаlшmдt

Afrika ЫiрНiiуiiлrэ (30 mlп. kv.km) va бlkэlэriпiп sayb

па gбтэ dtfuryarnrn ап Ьбуiik соýтаfi regionlaTrndan biridir.
Hazrrda Afrikada 55 (2010) miistaqil diivlat vardlr. Bu dбчlэь
lэт mэskчпlаgап эhаliпiп sаупа gбIа Ьir-Ьiriпdэп kэskiп fэrq-
lэпirlаг (mэsаlэп, l30 пrlп. пэfаr эhalisi оlап Nigeriya, сэmi
l80 min пэfэr эМisi оlап San-Tome чэ Prinsipi). Tutduqlaгr
araziya gtirэ dэ Afrika бlkэlэтiпdэ kэskin fэгq hbs olunur.
Мэsэlэп, Sчdап, Оlсэzаiт, Mali, Mavritaniya, Nigaiya, Qad,
Efiopiya чэ СэпчЬi Аfrikа Respublikslnm (CAR) уеrlэ;diуi
эrаzi 1,0 mlп. kv.km-dan aTtrqdrr.
Sаhэsiпэ giirэ bбyiik бlkэlэr Sudan (2,5 mlп. kv. km) чэ
Оlсэzаir (2,4 mln,kv.km) ilэ yanagr adalarda уеrlоýmiý dбvlat-
lэтiп (Коmоr, КаЬо-Vоrdс, Sап,Тоmс va PrirBipi, Mavгiki)
hэr birinin эrаzilэri bir min kч.km{эп 4 min kv.km-a qаФr,
diT. оrаziсэ Аfrikапш en Hgik dбчlэti Sап-Тоmе чэ Ргiпsi
pinin sаhэsi bir min kv. km{ir. Miiqayisэ iiфп qeyd edak ki,
ýudan эrмisiпа gtirэ Sап-Тоmе чэ Рriпsiрidэп 2555 dэfэ
-
bбyiikdiir.
Аfrikашп фаsi хэгiЬiпiп mfiasir gаklэ dmmasi ikinci
diinya miihaTibsindэn sonra miЬtеmlаkэ sbteminin daýrlmщt
ilэ эlаqаdатdrr. О чахtа qаdэт isa AfTikanr miistашlэkа mate-
riki va уа "qага Afrika" аdlапфпгфlат. Нэqiqэtэп Afгika
В.ВriИпiуа, Fгапsа, Portuqaliya, Belgika чэ ispaniya miЬtэm-
lэkэ9ilэri arasrnda Ьбlti$iiгfflmiiфii. ХХ эsriп 40,cr illэтiпэ q+
dэr Afrikada fоrmаl gэkildэ 4 mtstэqil dбчlэt- Misir, Efiopiya,
LibTiya чэ СэпчЬi Afrika (indiki CAR) mбvcud idi. Afri-
kanrn miistаmslэkэ ziilmЁпфп xilas olmasr Ьirdэп-Ьirа deyil,
Ьir пеgэ mэrhаlэdэ Ьа9 veгmigdir.

487
 Biriшi mаrhеlо 19,10-I9бO-сr illэri эhаь еdir. Вч mаrhэ-
loda Аfгikапlп ýimаlшdа уегlэgmig чэ bagqa бlkэlаrэ пisЬэtэп
inkigaf etni9 61kэlэr: Мэтаkея, ТчпЬ (keqmis Frапsа miistam-
lэkэlэгi) еlэсэ dэ Liviya (kegmig lИliya mfisiэmlэkэsi), Sudan
(В. Britaniya чэ МЬiriп 9агiНi mtЬtэmlэkаsi), hэmgiпiп
Матkэzi Afrikada уегlэ9mi9 Qапа чэ Frапsи Qvineyasr mib-
tэmlэkа Ьчхочlаппdап azad oldulaT. Yеri plmiEkan qeyd et-
rпэt lааmфr ki, Afrika бlkэlаriпiп эksэriууэti mfistэqillii< эldэ
etdikdan sоша, dёчlэtlэrе уепi аdlаr, уа da miistэmlэkэgilф
qэdэт mбчсчd olmu9 йrixi аdlап чеrmэуэ Ьа9lа&lаr. МэsЪЙ,
mflstэmlэkФilэr tэтэfiпdэп Qlz l Sabil аdlапап этаzi Qапа,
frапsи Sчdаш- МЩ Daqomeyo-Belrin, Yчхаrr Vоltа-ВчrНпо
Fаsо, Belgika Konqosu-Zair, СэпчЬi
Bequanlend_Botsvana аdlапdшlф,
ttrlncl шаrhоlэ 1960+r illari эhаtэ еdiг. Tarixi odabiy-
yatda l960-cr ili Аfгikа ili аdlапdrпrlаr. Тэkсэ bu ilф Afri-
kашп 17 mfistэmlэkэsi mbtaqillik эldэ еПпiфiг. Вч mib_
tаmlаkаlэriп l6-st Frапsауа, l-i В. Brit-niyaya mэхsчs idi.
UgEncit mагhоlа l960-cr ildan sопгаkl dбчri эhаь еdir.
Milli m,Пstэqillik uSunda Fransa ilэ 8 illik miiharib арапшý
оlсэzаir l962ti ildэ, еlэсэ dэ В. Вritапiуашп bЁtiin
mtььmlэkэlэri hэmgiпiп Belgika чэ Ispaniyanrn sопчпсч
mtistэmlэkэlэri m,Пstэqillik эldэ еtdilэг. l974<ii ildэ Роrtчqаli-
yada bag vermig demokatik inqilabdan sопrа Afrikadakl
miistэml_эkэlэri (Ал9оlа, Mozambik, Qvineyd-Bisau чэ Ь.)
mibtэqillik эldэ etdilar. 1980-ci ildэ miistaqi[iЙ эШэ etmig diiv-
lэtlаr сэrрsiпа Bбyiik Britaniya miььmlэkэsi olan cbnubi
Rodeziya, l990-q ildэ СэпчЬi-фrЬi Afrika (indiki Namibiya)
va Егitrеуа da qoguldu. Bu ЬdЬэdэп sоша Hgik adalar
ЫЬпа olmaqla, Afrikada Ьбуflk miistэпtlэkэ miilНаri qalmadr.
XXI asrin awallтi flфп Afrikada tаkсэ Ьir aiazinin_
фгьi sэhrа adlanan siyasi stafusu miьууэп cdilmamis qaldl.
l976-q ilэdэk фтЬi Sэhта эrаzЬi Ispaniya miisbmlэkaii ЬhЬ.
Ispanýa Ьчrаdап qоgчпlапш grxbdlqdan sопrа bu torpaqlala
sahib dчтmаq istеуэп iH qongu dбчlэt gimalda МЪаkе9,

488
сапrrша Mavritaniya bu эrаziпi эlэ kеgirmэуэ cehd gбsЫirlэт,
Qопgчlаrrшп aTzu чэ istэklаriпэ rэИбп фтЬi SohTada _mэs-
kчпliвпlаr bu эrаzidэ Sахага ЭrэЬ Demokratik Respublikasl
adlandrгdrqlaTr miisbqil Ьir dбчlэtiп yarad masmt е-Iап екаlэr
da, Меrаkiя бz qоgчilатrш Ьчrаdап gжаmuг. lпdiуэФk bu
бlkэпi (эгаzЬi 266 min kv. kщ эhаlisi 300 miп пэfф diilrуашп
опlаrса dёvtati tanryrb. Мэrаkеg Ьэ опчп miЫэqilliуiпэ mапе
оlчr. Веlэ arazi mffЬаhisэlэri isэ biiЁn Afrika фiin sэciyyavi
hаldш.
тэьiidir ki, miЬtыпlэkэqiliуiп lэýчiпdэп sonTa Afrika
dбчlэtlэriпiп idагэ оlчпmа da ЬOуй{< dэуýik-
liklэr Ьа9 vcrdi. Idаrэgilik fоrmаsmа giiтэ Afrikanrn эksаr (,б)
dtiчlэtlэri prezident iЬчl-idаrэsi ýэkliпф idатэ оlчпап dбv-
latlardir. pmlament va mоIвrкуа fоrmаsшdа idатэ olunan
ddчlэtlогiп sayr о qэdэr da qox фyil. Ke9miý zamanlaTda da
fi flift anln mопаrхiуа quruluýlu diiчlэtlаri (МЬir, Liviya, Efio-
qэdэr ф сох olmayrb.
' '
'oiva) о Airikuro- mtbir iiyasi хэritэsiпdэ сэmi 3 mопаrхiуа
dбчlэti mёvcuddur: Мэтаkе9 бlkэпiп ýimаlшdа, Lesoto va
svazilend бIkапiп сэпчьчпdа. Вчпlаr hiiquqi kallrq ;эkliпdэ
idагэ оlчпчr. опч da паzэта ahnaq laamdrr ki, respubПka
iisч!-idаrэli dбчlэtlэriп эksэriууэtiпdэ hэrЬi dikиtura va уа
avtoгitaT Tejimli iЬчl,idшэlэr hбkm siiriir.
Inzibati idаrэсtmэ qurrrlu9rrna gбrэ Afrika бlkаlэriпiп
эksэriууеti чпiйт dбчlэtlэrdir. Сэmi 4 dбчlэt (CAR, Nigeтiya,
коmоr adalarr чэ ЕГrорiуа) federativ 9akildэ idаrэ olunur.
Аmmа Afrika federasiyalan бz mэашшчпа gбrа Ачrора fede-
rasiyalanndan fэrqlэпiт. Вч federasiyalarda rrniиrlrq fоrmаlаrt
qох Фcliidffr.
Аfrikrшп шhеgiопаl ЬбЩПsft. ТэЬfi Н, bбyiik oograIi
rфопdа Аfrikаш mflэllitlэr mtПtalif ctir Ьбlmэуэ
9аlrýшýlаr Ёmчmilэgdiтilmiл рНlф эп Ыiyiik Ыilgii ýimali
va
tropik Afrika (чэ уа ВбуЁk ýэhrаdап сэпчЬdаkr Аfгikа)
btiЦisiid,Ёr, Bu iri Ьsэlэr arasrnda qох fэrфi tobii, иrixi, etnik
чэ sosial-iqtbadi fаrqlаr dэ mбvcuddur.

489
 _
Nэzэrdэп qagrгmaq olmaz ki, nopik AfTika inkigaf
еtmэkdэ оlап бlkэlэr qrupunda ап zэif Ьбlgэdir. Вмт miitэ-
_

хэssislэriпiп tэrfiь etdiyi tasnifata аsаsэп dffпуашп эп zэif

inki9af etmig 47 бlkэsiпdап 28-i tropik Afrikadadlr. Нэm dэ
burada уеrlэ9mig 15 dбvlэtin dэпizlэrа bir-bEa glxl9t yoxdur.
Bu геgiопlап пэzэrэ alan bagqa miitэхэssislэr AfTikanr
iig bбyiik subTegiona (ýimali, Tropik чэ СэпчЬi Afrika)
артmаф mэslэhаt Ьilirlэr.
Son illэrdэ Afrika геgiопчп буrопilmэsi чэ tэdqiq edil_
mэsi ilэ mэgýчl olanlar ВМТ-пiп Afrika ii9fin yaratdrф xiisusi
iq!ЬФ Komi:siyaы mЁtэхэssislэriпiп tэi<Iif Йiуi 5
sub,regional bёlgiidan istifaф еdiгlэr. Bu Ьёl$iуэ gоrэ AfTika
beq subregiona (va уа mаkоrауопа) Ьбlffпiiт. Ъч suhesionlarl
эsаslапdrmаq iigiin Afrika lqtisadi Komissiyasr -эwаlсэ
Afr_ikanrn Ье9 геgiопаl mэrkэziпi уаrаtФ. ýimali-Afrika iiciin
Tegional mэгkэz Мэrаkе9dа, фrЬi Afrika tigiin NigeTiyaha,
mэrkэzi Afrika Ёgflп Kamerunda, ýarqi Afrika tigtin 2аЙЬiуа
чэ Ruandada yaradildl.
Afrika miinaqigalar markozi kimi. son illаrdэ Afrikanl
planetmizin эп miinaqi;эli rеýопч Hmi tашmаýа bagladllar чэ
о,. iтiiпаqigэlаг kontincnti ча уа qaynar kontinent
adlandгrlmaýa Ьа9lашldr.
Мэlчmdчr ki, Afrika iilkэlэгiпiп эksэr рrоЬlеmi mfis-
tэmlэkэgilikdэп miras qalmrg рrоЬlеmlэrdir. Маiэlэп, miЬtэm-
kэgilаr bu бlkэlэriп dбvlat sэгhэdlэгiпi az qala хэritа iizэriпdэ
хэtkеgtэ gаtmiglэr. опlат bu siini sarhod хаtlэriпi gэkmэklэ
diiqmэпgilik_
9d* _у9Ц tayfalarr Ьir-Ьiriпdоп аyrгmаq mэq-
-йуfаЙаrаsl
sэdiпi .giidiiтlэr. ýiiЬhэsй ki, bu сiir hallar
mtiпаФэlэri daha da qиgdrrrгdl. МЁtэхэssЫаг hвbbtamlglaT
ki, Afrikada dбчIэt sэтhэdlэriпiп Ф 7о-dэ iimчmiууэtlэ demar-
kasiya хэtti yoxdur, sэrhэdlэтiп ,и %-i ртаllеlэi ve meridian-
lаr, 30 %-i qtivs gэkilli чэ эуri хэtlэr iizrэ, yalnrz 26 о/о-i etnik
sэrhэdlэгlэ iist-Ёstэ dtiýfir. Веlэ giiman еtmэk olar ki, Аfгikапш
bЁttin рrоьlсmlэriпi опчп siyasi хэritэsып эsаslt sчгаtdэ
dэуigdiтilmэsi, monoetnik dбчlэtlэriп yaTaldllmasr yolu iIэ hэll

490
еtrпэk оlаr. Lakin praktiki сэhэtdэп bu
Мttахэssis- еtпоqrаflаг qeyd edirlэr ki, Ьеlэ olan halda Afrika-
da 250 dёчlэt оlmаldlг. Вчпа gбrа Afrika Оlkэlэri BirЦyi Тэл-
kilatl бzflпtiп birinci zirчэ toplantrsrnda igtirakgr dбчlэtlэтiп
hапsmm sэrhэdlэriпiп toxunulmazlrS Ьаrэdэ бhdэqilik qэЬчl
etmigdir.
Yeni уаrаФlшЕ dбчlэtlеriп эksагiууэtiпdэ trауЬаlйm,
separatiш ideyalaTr hОkпrавlц edir, hэr hansr bir qэЬilэпiп
пiimауапdэsi dбчlэt чэ hбkчmэt rэhЬrliуiпэ iгаli gэkilirsэ о,
ilk пtiчьэdэ бz аilэ iizvlarinin, qоhчmlапшп, sошаdап isэ
qэЬilэsiпiп daha sonTa isэ dбчlэtiп qауýшmа qalr.
Маrаqhdш ki, 1эýчiпdэп sопrа
Afrika бlkэlэriпdэ 35 hагЬi mii:паqigэ qeyda alrnmrgdrr. Вч
miiпаqiqэlаrdа 10 mlп.пэfэr iпsап tilrniiqdiir Н, Ьчпlагrп ф
%-i
dinc sанпlэr оlчь. Тэkса l97&l990<r illэrdэ Afrikada 38
d0vlat pvriligi Ьа9 vormi$iT . Bu hаdЬэlэr zаmаш бlkalarin
25
nrezidenti ёldflrfilmМiir.
'--- бошiкt , аrziпф Anqola, Somali, Sчdап, Zair (indiki
Копоо йmоkаtik Respublikasr), Ruanda, Burindi, Liberiya,
Т.llЙуч, Efiopiya, Moiambik, ФrЬi Sэhrа,.Uqапdа, Qad,
Й.:"йЫуч uj digэт эrаzilэrdэ miinaqip ocaqlart аlочlапmlý,
Ьzilэтiпф bu ocaqlar indi dэ fэаliууэtdэdiг,
201l+i ilin уапчаr ayrBda Afrikarun эвЬ бlkэlэriпdэ (Mi-
siT, Tunis, Liйуа бЬэzаir, Мэгаlке9) baýlayan
ktitlэvi_iýtiýaýlann
БЬ"яй, сепiýlапэrэk QаrЬi Afrika subregionu бlkэlэriпэ dэ
Б.1 Bi iЁtiуqlаr,п пэtiсаsiпdа уltzlэrlе dinc эЩli шпlmч,
оiйьЬ "iп. rqtйiйt "iflic" чэziууэtа dфmfiýd,Ш: Мff.паqigэli
ЙчШчr,п Йt , Ьа9 vermasinin sэЬЬlэri miiхtэlif: etnik, dini,
gеоsryшl va sosial-iqtisadi xarakterlidil-
Afrika dбчlэtlэriпiп бziiпаmэхsчs
biri dэ оdчr ki, d0чlэt idаrэqiliуiпdэ oTdu gбrkэmli уеr tutm.
ХЮ эsriп эwэllэri flgiin Аfгikаdа 25 mtn. пэfэrэ yaxrn adam
hагЬi miikэllэfiууэt daqryrdr. Оп bбyiik ordu hеуэti Мisirdэ,
Мэrаkсgdа, Efiopiyada, Оlсэzаiт чэ AnqoladadtT . Qeyd etmo-
liyik К, АzэтЬаусап Respublikast Afrika dбчlэtlэri ilэ stx
49l
 эЬqэlэгэ malik deyil. BaxmayaTaq ki, Afrikada оlап 55
mib-
tэqil dбчlэtiп аksаriwэti АzэФфапrп mbtэqilliyini
Ипrуrr.
Р!t<эmи Afrikanm miisэlmап аайUаri ili irЁiЪ-"i"Ъ,iьir,
J.iviva, pl.ca_zalr, Мэrаkеg чэ Ь. ilэ d"hu i*;du;;i;q;,"*-
вуrr. .мБlгdэ АzагЬаусап Res_ р-rrЬlikачшп sэfirliуi fэаliууэt
g6.staTir.
Jropl|c Аfrikа, C-anubi Afrika it
zэifdir. МЁпаsiЬэtlэri daha da inki9af etdiTmak
mtiо".Ь.tЙгirпИ
rika tilkэlэгiпiп, hэm dэ Azarbaycan RвpublikaЙ-
йЫй.- дг-
imkanlarr btiyiikdiir.
роЙriЫ

Таkrаг ft9iin sшаlаг:

l.Afrika dбчlаtlэгi эгаzisiпiп bбyЁklflyti чэ ahalisinin
sayrna gdrэ na ctir fэrqlэпdirilir?
2.Afrika ёlkаlэriпiп azad olmasl
пе9э mэrhаlэdа Ьа9 vermi;di?
3.QэгЬi Sэhта ргоЬtеmiпi izй edin.
4.Аfгikа ddчlэtlэriпiп idаrэgilik formalarr hапsllагdrт?
S.Аfrikашп subregional bбlgЁsiinti izah ефп.
---* -
S.Afrikantn siyasi хэгitэsiпdЪ miihtэgэm dэfgikliНэr
.
vaxt bag чеrdi?
пэ
6.Af*u&kr mtiпаqýаiэr эsаsэп hansr zэmiпdэ Ьаg
_.__,_..
чеrff?

,. .7.АzэrЬаусап RвpuЫikasl iIэ Afrika dбчlэttэri maslnda

miiпаsiЬэtlэгiп miiasir duTumu hаqdапэ аеуэ ЬilЙlйi--
2.62. СопчЬi Afrikr RеsрчЬtikаш (СДR
)
l.бkапiп coýrafi mбvqeyi, tobiotinin
Соýrаfi пбчqе. CAR AfTika materikinin
сэпчьчпdа
уеrlэ9mаНэ, gешý аrаауэ (1,2 mIп kv.km ) malikdir (Afrika
mаtегikiпiп iimumi эrаzisiпiп 4,2 %-D.
ýimal - gаrqdэ Мо-
zambik чэ Svazilend, 9imalda Botsvana чэ Zimbabve,
qэrЬdэ Namibiya ilэ hэmsэгhэddir. Сэпч
qimal
Ьрrq аrмisiпdэ уеr-
-
Iaqmiя Lesoto Ктаlhф anklav dбчlэtdiг,

492
 ёlkэпiп сэпчь sаrhэddi 3 min km mэsаfэdа Atlantik va
Hind okeanrnrn sчlап ila ahatalanmigdir. Оlkэпiп straýi чэ
cofrafi mбvqeyi 9ох эlчетi9lidir. О, Ьупэlхаlq эhэmiууэtli
пэqli lyat yollarr flzэriпdа усrlэфiуiпdэп Yапп ýэrq чэ
СэпчЁýацi Asiya бtkэlэriпi AvTopa ilэ аlаqэlэпdirэп deniz
vollarl опчп sаhillэгiпdэп keqir. Atlantik okeanr ilэ Sakit
bkeanr Ьirlэgdirэп Dreyk bёazr Рапаmа Ьzэхiпiп alteгnativi
kimidir.
ýath qшrчlчrш. Olkanin tэbii landgaftr miixdifliyi ilэ se-
qilif. ОrаziЙiп xeyli hЬsаsЫ 1500,2000 m hfrndiirliikdэ
уеrlэýэп dffzэп yaylalar (Каrч, Yeld чэ s.) futчг. Yaylalan
i<эпаrlаrdап рksэk daýlaT аhаtэ edir. Вчп!аr qэтМэ Эjdaha
daýlaTr (ап hffпdflr zirчэаi lktkinpik,36Фm), сэпчЬdа_Кар
ФЙdiirШуii 2500m-dэп аrtrф daýlarrdr. ýimala doýru
Kalaxari уауlаы чэ Limpopo gayr vadisinda yffksaНik tэdriсэп
alqalr. Оlkэ эrаzisiпiп сэmi l/,l-i dэпй sэчiууэsiпdr1 _q0q m-
аэt< ШМаtiППtаэdir. ýэrqdа чэ сэпчЬdа, оkеап sаhillэгiпdа
rЁtчЬэtli чэ mэЬчldш diizэnliklaT, qэrЬ sаhillэrdэ isэ
чэ sэhrа landgaftrna malik quTaq эгаzilэr уетlеqir.
sэthi qчшlч Namib sэlTast tчfur.
I}mчmiууэtlэ, бlkэпiп tэЬiеtiпф qэrЬdэп-gэrqа doýTu bir-biri-
пi эчаz еdэп savanna, sеуrаk mё5эlоr, уатrmsэhrа чэ sahTalar
iistiinliik tэgkil ediT. Dафq 9imа1-9эrqdэ subtropik mеgаlэг
уауlrшsdш
Flydalt qаапЫаг. Geoloji qчгчlчgчпчп miПtalifliyi
yeraltl sэ,rчаtlэriпiп zэпфпliуiпэ sabаb olmugduT. CAR diin-
yada qlal, platin, dmм, siirmэ, чrrrп чэ rrranqan filИэri, хrо-
mit, vanadiuщ аzЫ va s. еhtiуаtlаrша чэ gшаrdmаslпа gбrэ
diinvada oabaoql чеrlэтdэп birini tutuT.
' ОtЁэаа уаоЪс"q хаmmаh, neft чэ qaz ohnзdlSndan,
daE kбmйrdэп daha 9ох istifaldэ olunur. Dag kбmfrr ehtiyatlna
gtiiэ mаtеrikdэ liderdir. Yoaltr sаrчэtlэтiп miihtm yatlqlart
Оlkапiп daxili rауопlагrпdа, хfisчsilэ Transvaaldadrr. Оrапj
эуаlэtiпiп ýimаlшdа qral, Кар эуаlэtiпiп 9imal-pгqinda
dэmir, mапqап, mЬ filИэri gхаrrlrг.

493
 lqIiln. CAR tropik чэ subtгopik qurgaqda
уеrlэgir.
ОIkэпiп xeyli hisэsэsiпdэ iфm tэsаrriifаt fэаliууэfi iigffn
эlчеri;lidir. Огtа illik tempelatur 12-23oS araslndadrr. Bu
gбstэriсi CARJa еупi епlikdэ
уеrlэ9эп ёlkэIаrlэ miiqауisэdэ
nisbatan а5афdrr. Sababi isэ tilka этаzьiпiп
уапdап goxunu
yiiksэk yaylalardan iЬатэt olmasldrT. <Оп soyuq)) чэ <эп bti>
ЬбlgоIэriп tеmреrаtчrч arasrnda fэrq l0'S tэýkil edft. Iuik
уафпtllаr qэrЬ sаhillэriпdэ l00 mm diigdiiyii halda, Ojdaha
dаýlаrшrп уаmасlаппdа 2000 rпm-э 9аtш. Эrazisinin xeyli
hbsasindэ tez-tez quraqlrqlar bag чеrir. СапчЬ чэ gагq sаhillэr
daha gox гiitчЬэt alrr. DчтЬап эуаlаtiпdэ оrtа illik
уафпtrlатш
miqdan 1200 mm tэgkil edir ki, Ьч da эsаsэп
уау m<iчstimiiпэ
tэsаdflf edir. Оуаlэtiп iqlimi su btropik mtБýоп tiplidir.
Оlkэпiп qэгЬ sаhillэтiпэ 9ох az ya&ntl
0lkэпiп эп lп gayl Огапjdш, чzчпlчф
2000 km-dir чэ Aflantik оkеашпа ttikiiliir. о, Brak, Vааl,
Kaledon qollarr ilэ Ьiгlikф miihiim tэsоггiifаt эhэmiууэtiпэ
malikdir. llind okeanr hiiчzаsiпэ aid olan daimi ахаrа malik
9ауlап qrsadrr. NisЫэn iri 9ауlап Limpopo, Tugela, Umgeni,
Sandb чэ s.-dir. Olkэdа su рrоЬlеmi mбчсчddчr, Yeraltr
sulardan, hэmgiпiп tэmИапmi9 daniz sчучпdап istifаdэ
olunur.
.,, , тоцу-ЬiЧ б*Пу}. Relyefi чэ iqПminin хiЬчsiууэtlэri
бtkэdэ enlik istiqаmэtdэ torpaq-bitki zonalllErmn' bbii
taradrýmr pozmugdur. Вчrаdа sivannalar ЫПЫПk-iэlШ еdэп
quTaq TayoglaTda gabalrdl чэ qlппа-qопчr tограqlаr
Bitki бrtiiyti. эsаsап sачаппаlат'чэ tэЬii Бfiаqiаr
IiI,JryJ9";
кlrш
_tsfilаdэ olunan 96llardir. Olkэ эrazisinin сэmi l%-iпdэ
mе9аlэг yerlagiT. Ме5а ila бгtiilii sаhэпiп l/l0-i tэьii йsэйir.
ТэЬii mерJэГ Keyptaundan gаrqdэ Sahil аgtаrrпаа vJ gimыi
llanývaaldadш..Qalan mеgэlэrdо isэ sanaye ahamiyyatli qаm,
evkalipt чэ kiisdiim_ aýaclaTr чаrdш. Yафпtшп ы,iа*Йа"п
aý l оlагаq sачаппаlапп gбгчпfrgii dэ dэуisir. Веlэ Н, пtчЬэtli
гауо.пlаIdа. sачаппаlаrdа palrna, ЬаоЬаЬ чэ s. aýaclar, quTaq
эrаzilэrdэ kol bitkilari, quTaqlrýa davaml адаЬ"г БЁЫtit<

494
tэgkil ediT. Tabii miixtэlifliyi saxlamaq mаqsаdilэ tilkэdэ Milli
parklar va qoruqlar уаrаdllmrgФr (300 qoruq, 16 milli park, l
qoruq gбl). Kalaxari- Xemsboq, КrЁqеr , Natal, Xluxluve MilП
ратklаrl чэ Faldam, Cayante-Kasl,
SепЬ Lчфа va s.
qoruqlarr Ьупэtхаlq ahamiyyatlidiT.
Otrrf miihitin rktчаl su mэпьаlэriпiп
9atr9mazlrф su еhфаtlапшп toplanmasrnr va onlarrn
paylanmasma пэzаrоt olunmasrnt ЪlэЬ edir; gауlапп kэпd
tаsэrriifаfi чэ mэigэt tullantrlan ilэ girklэпdiгilmаsi; hачашп
giтklэпmэsi пэtiсэsiпdэ yagan tul$sulu уаф9lаr; tоrраqlапп

kашп daxili rауопlаппа kiitlэvi kбФrulmэsiпэ sэьэь oldu, Bu

isэ hэmiп rауЫаrdа уаýауап kosa, zulu чэ digaT_ bantu
xalqlarrrun sйцdrпlmаsi ila пэtiсэlапdi. Аfrikапеrlэr bu эта,

495
 zilэrdэ mЁstэqil respublikalar (Гтапsчааl, Оrапj Azad dбvleti)
уаrydшlат чэ Ьчrаdа yeTli иуfаlаrш qul kini iitismaгr davam
etdiTilirdi. Nэtiсаdэ Аfгikа mэлрli эhаli zогlа az mаьчldаr
toTpaqlara sIkgdшillr чэ bu эrаzilэт sопrаIаr bandustanlaTm
(xounlend ) эsаsmt tagkil edir. Bбyiik Вгitапiуапш Canubi
AfTikada mбчqеуiпiп
istiqamэtinde materikin dшiliпэ soxulTnaq sэуi Ьапhdапп so-
пчпсч miistaqil эrмilэтiпi, 1899- l902-ci il inфlis Ьчr miiha-
-
riЬэsiпdэ isa Оrапj Azad dбчlэti чэ Transvaalr zэьt еtmэsi ilэ
пэtiсэIэпdi. 1910-сч il 3l mayda lпgrlЬrэ Кар miistэmlэkаsi,
Natal чэ kegmig Ьчr Respublikalarr (Bбyiik Britaniya domi-
шопч statusunda) СэпчЬi Аfгikа lttifaqrnda (CAI)
Ьirlэ$irildi.
хх эsriп zlO-cr illarinin sопlагшdа irqi ayпsegkilik
(mtЬtэqil iпkigф va уа арrtеid rэsmi siуаsэt Kmi bdiqlэndi.
l961_ci ildэ CAI вritЫуi мitlэttэг Birliyiыn tоrкьiпdэп
9DOг
чэ СэпчЬi Afrika Respublikasl еlап оiчпчт 0lkэпiп afrika
mэпgаli ahalisinin бz hffquqlarr чýrчпdа uzun miidфt
apardrqlarl miiЬаrizэ, diinya tэфqi l990*l
illerin эwаllэгiпdэ hakimiyyati шqr aлrse9Klik qапчпIапшп
laýv еdilmэsi ilэ пэtiсэlэпап demokatik Фyigikliklar еtmэуе
mэсьчr etdi,
fotTlrsr. м,паsir CAR fеdегаliдп element-
lэri оlап unitar respublikadш, Оlkэdэ siyasэt hаkimiууэtiп Ь6-
lfi9diiriilmэsi vo aparteiddan imtina цiпsiрiпэ эsаslашг. Olk+
пm bagglsr prezidentdir. Ргсzidепt Milli АssаmЫсуа iizvlari
tоrkiьiпdэп 5 il mffddэtiпэ sеgiliг. Дi qanunverici оrqап
эуаlаtlэгiп Milli ;urasr (Yuxarr раIаИ) чэ MiIП АssаmЫеуа-
dan (А9аф palata) iьаrэt оlап раrlаmепtdir.
gбгэ CAR*n arazbi 9 ауаlэtэ bбliiniir:
QэrЬi Кеур (paytaxt
Keyptaun), ýаф Кеур (Bi9o), ýimali Кеур (Kimhli), Azad
dбчlэt (Blumfonteyn), Kvazrrlu Natal, ýimаl-фrЬ эуаlэti
(МаЬаИ), Qotcпq (YоhаппвЬчrф, Mpumalanqa (Nelcb
рrеуt) чэ ýirnal эуаlэti (Piters ЬчгФ. вчпiаrdап biTinda (Kva-
zulu-Natal) idаrэеfuпэ mопаrшуа 9эkliпdаdir.

496
hаkimiууэtiп Ьiilt$flrtilrпэsi dэ tэsbit olunmugduT: Olkanin
idаrаеtmэ оrqапlап bir nep gэhэrdэ сэmlэпmigdir. Маsэlэп,
Qotenq эуаlэtiпdэ уетlарп PretoTiya gэhэri dбчlэtiп inzibati
paytaxtldlr. Keyptaunda isa (QэrЬi Кеур эуаlаti) qanunverici
огqап уеrlэ9ir, Blumfonteyn (эwэllэr Оrапj azad dбчlэtiпiп
ycTlagdiyi Azad ayalat) Дi mэhkаmэпiп уеrlэgdiуi paytaxtdrr.
Оsаs Ьупэlхаlq ргоЬlеrпlэri: Namibiya ila Oranj gayrn-
dan kegan sэrhэdiп dэqiqlagdirilmasi; пагkоtik mаddаlаriп
qаgаqmаlgftф; bazi Ьбlgэlаrdа irqi aцlse9Нliya yol чегilпэsi
чэ ý.
3.Ohali va gаhоrlаr. CAR эhаlisiпiп sayma gбrа Аfri
kada NigeTiya, Misir, ЕГrорiуа va Konqo DR-dan gегi qаlr.
Olkэdэ 4g mIп. эhаli yaýaylT. Оwэllаr бlkэ ahalisinin sayl
ancaq immiqrasiya hеsаЬша artlTdt. 60+t illаrdэп baglayaTaq
immiqTantlaTln sayr kaskin аzаhr. Ohali tabii аrtrm hеsаЬша
9охаIтпаф baglayrr. Нэmiп illarda Afrika mэп9аli эhаli
аrаsmdа tabii атtm 3,5 % tэgkil etdiyi halda, бlkа iizrэ Ьч
gбstэriсi 2,4%idi. Нааrdа ёlkэ эhаlisiпiп оrИ illik artrmr (1,3
Уо) materikda эп а9аф gбstагiсilэгdапdir.
Etnik tэrkiЬ mtixtэlifliyi ilэ segilir. Ohalinin эsаs hЬsэ-
sini (75 Уф уеrli bantu xalqlarr (zulu, koýa, tsvana, suto,
tsonqa чэ Ь.), Ьчgmепlэт (sanlar) чэ qotentodlar (koykoinlaг)
tэgНl edir. Afrika mэпрli ahali эsаsэп gеhаrlэт эtгаfiпdа xtbusi
mэhэllэlэrdа, dаý-mэdэп чэ kand barrfifatr rауопlаппdа
уа9ауrlаr.
Ачгора mэпgэli эhаliвiп sayr I&l2 % tэgkil edir.
Вчпlаrrп yaTrdan goxu аfrikапеrlэгdir фчгlаr) чэ опlаr бz doý-
mа dillэriпdэ (аfrikаапs) dашgrlаr. Ачгораdап gаlапlэтdап
ýауса 9ох olan digar qrчр iпgilislэгdir. Оlkаdэ Аlrпапiуа, Bel-
9ika, Isчеgrэ, ltaliya, Fransa чэ dipr Ачгор бlkэlаriпdэп
gэlапlэr dэ ya9ayr. CAR-da $iclfr yahudi iсmаlагt da чатdrr.
Ачrора mэпрlilэriп 8Фl*i Тrапsчааl ауаlаtiпФ чэ Кеур
lendin canubunda yagayrTlar. ingilb-bur mtihmibi zamanl
Avropa mэпрli iki bбyiik qrчр агаstпdа ziddiyyэtlaT uzun
miiddat sахIашlsа da, haarda аfrikапеrlэт imkanh va niifuzlu

497
qrчрdчr чэ опlш бlkэпiп iqtisadi hэуаtrпdа miihiim rоl
оупаугlаr.
Sayma giira 3-cii qrчра (3mln пэfэr) mчlаflаr чэ metis-
lэr aid edilir. Опlаr yerli ahali ilэ ачrораhlапп, afrikalr чэ
plantasiyalarda i9lэmэk фfiп Asiya ёlkэlэriпdоп gэlэпlэriп
qaTrцýrndan tiirауэпlаrdir. Вчпlат эsаsэп Кар ауа!эtiпdэ
уа9ауrгlаг. Asiya mэпgэli эhаliпiп sayr l mlп{ап goxdur
фindli, ginli, mаlауlаг чэ s.). Нiпdlilэr эsаsап Natalda
maskunlagmrglar. CAR Аfrikашп digэr бIkэlаriпdэп опчпlа
fэrqlапir ki, 6!kэdэ аý derili ahalinin sayt goxdur.
Dini etiqadlarrna gбrа CAR эhаlЬЫп 77Yo-,i хтЬtiапфr
(эsаsэп protestant). Ohalinin 1/5-i опэпэЙ diпlэтэ, qalanr isэ
Ыаm, hinduizm чэ iudaizm diпlэriпэ etiqad edir. Оlkэdэ оrtа
бmfrr miiddэti 63 ildir. Bu gбstэriсi аý эhаli фflп 73, afгika_
пегlэr фtiп 57 ildir. Оmэk qabiliyyэtli эhаli 40% bgkil еdiг.
CAR Аfгikапrп чrЬапйаsiуа sэчiууыi уf*sэk olan
бlkэlэriпdэпdir. Ohalinin 60Уо-iпdэп goxu gэhэrlэrdа yagaylT.
{Jгbanizasiya pгosesi sэпауе гауопlаппdа (Transvaal, Оrапj
эуаlаtlегi) daha siЫlэ gedir. Yohannesburq, Кеурйчп,
Pretoriya, DчrЬав milyongu gэhэrlэrdiг.
Paytrxfin qlsз seciyyasi. Рrеtоriуа CAR+n pytaxtl,
TTansvaal эуаlэtiпiп inzibati mэтkэzidir. Ohalbi 1,5 mlп.
паfэгdir. ýаhэгdэ afrikalrlar (65 0/ф, mсfislэr (lT/o) vэ
аvrорdап gэlэпIаr (ingil|5 р аfrikапиlэr) yagayrr. ýэhаr
yaylada, dэпй sэчiууэsiпdап 13Ш m yiiksakda, Tsvana gayt
sahilinda уеrlэgir. ýаhэriп уеrlэgdiуi Ьбtрпiп iqlim subtTo-pik-
dir. Вчгаdа ЬЁttiп il boyu tempTatur miisЫ оlчг. ýэЬriп и-
rixi l837*i ildэп Ьа9lауг. Ilamin чахtlаr bu уеrdэ Ьчrlш
Ъ,rэfiпdэп fеrша yaraddrb. Gеtdikсэ Ьбfiiуэп рhэr l86Gcr
ildэ Transvaal respublikaslmn pytжtr elan оlчпчт. I910<u
ilфп СэпчЬi AfTika lttifаqrшЪ, t96l{i ildэп Ьа СэпчЬi
Afrika Respublikastmn рауИхhdш. Pretoriya sэпауеsi inК;af
etmig gэhэrlэrdапdir. ýэhэr бlkапiп siyasi, mэdепi va ictimai
hэyatrnda miihfiB rоl оупауш. Pretoriyada 9ох sayda mэdэ-

49Е
пiууэt чэ tэhsil ocaqlarr, elmi - tэqdiqat institutlan, rаsэdхапа
va s. vaгdrr.
4. iфsаdiууаtшп ftmчmi saciyyasi ya apincr
sahalari. CAR Аfrikашп уеgапэ inkipf etrnig sапаус-аqrаr
ёlkэsidiт. О, diinya hasilat sапауеsiпdэ qиl, чгап, almaz
gжаr mаst iizrэ ixtisaslaqш;drr. CAR-rn Afrika Tegionunun
iqtisadi potensialrnda xibusi 9эНsi yiiksakdir. Оlkэ Аfгikа
materikinin эrаzisiпiп сэmi 47o-ni tэýkil etdiИ halda, iimumi
mэЬчlчп 30/о-dэп 9охч, sэпауе mэЬчlчпчп 4fflо-dэп goxu,
kэпd tasэrriifatr mэЬчIчпчп 30 Y-i опчп рауrпа diigiiг. UDM-
шп hэсmiпэ gбтэ diinyanrn 20 qabaqcil бlkэlэri srTaslndadш.
UDМ-чп adambaglna dfl9эп hэсmiпэ gбrа Afrikanrn digar
tilkэlэriпфп irэliфdir. Вчпlаrlа yanagr САR-ш tоsэпiifаtrпdа
эtrаf dtiчlэtlаrэ xas olan хiЬчsiууэtlэr бztinЁ Ьirчzэ verir.
Sапауе. САR-ш iqtisadiyyatmrn stгukturunda daý-
mаdап sэпауоi tiz эwэlki оhэmiууэtiпi saxlamrgdrr. Вч sаhэdэ
qral чэ platin glxar masr бlkаdэ aparrcr sayhr. Dtinya qlal
ehtiyafinrn tаqriЬэп уапdап goxu, istehsalrmn l/3-i CAR-m
payrna dirgiir. l970-ci illаrэdэk qlzl hasilatr аrtrdt чэ hэmiп
ildэ min ton qlal glxarrlmr$r. Sonrakl illaгda quil istehsalr
5Ф/о аzдЬа da, hааrdа t}DМ-un 4%-i опчп payrna diigiir.
Yohannesburqdakr kiihпэ mэdапlэrdэ q,al ehtiyatl
azaldlýlndan, Оrапj эуаlэtiпdэ istebal агtmgdlг.
CAR-da uran 9жапlmаsrпа 1950-ci illэrdэп Ьаglашi-
mtgdtT. Uгап оsаsэп istifadasi mэhdчdlаgшg qlal hasilatr
gахtаIаrrпdаlrз lауlаrdап grxarrlrT. CAR diinyada almaz isteh-
sal еdэп iTi dёчlэtdir. Опчп kagfiyatr ilэ tTansmilli <De Birs>
girkэti magýuldur. Olkэф almaz glxaT masr Ьч ýirkatin alin-
dэdir чэ о diinya almaz bazarma пэzаrэt еdiг. AIrnM КimЬегli
va PostmasbuTq gэhэrlэriпdа <КimЬегЦ Ьоrчsч> аdlапфпlап
уеrlаrdэ, Pretoriya yaxrnlr$nda 9жапlrr. фrЬ sahilin gelf zo-
nast, бlkэпiп digэr yтlarinda da ýamakvalend чэ s,) dmм
ehtiyatr vardrr.
CAR-da dэmir filйi, tnanqan, mЬ, aliiminium, xromit,
vanadirrrn, titan, siirmэ чэ dipr miпеrаJlаr da glхаrilг. Diinya

499
xromit ehtiyatlml 70 o/ei Bu;veld vulkanik kоmрlеksiпdэdiг.
Diinya mапqап ehtiyatrmn 80 %-i ýimali Keyplend
чilауэtiпdаdir. CARda almaz, qиl чэ dipT faydatr sэrчаtlэriп
emalr фrЬ бlkэlэri texnologiyaшna эsаslапт. Olkаdэ miпеrаl
sаrчэtlэriп intensiv kэ9fryуаh iri daý-sэnaye rауопlаrlшп
formala9maslna sэЬЬ olmugdur. Вчпlагdап эп mЁhffmlэri
Qotenq эуаlэfiпi аhаtэ еdэп Vitчаtеrsrапd (qlal, чrап, dag
kбmiiг, almaz чэ s.), ondan gimalda Bugveld (platin, хrоmit,
dэmiг-tiвп чэ s.), gэrqdэ Bбyiik Veld (xromit, vanadium,
azbst), YitvateTsranddan сэпчЬ-qэrЬdа almaz yataqlan оlал
КimЬегli rауопч уегlэgir.
Епегgеtikа. Епеrjiуэ оlап tэlэЬаtшm 80%-i kбmiiriiп
hеsаЬпа odanilir. Iri lES-i kбmiiг 9lхапlап тауопlаrdа&r.
Afrikada ilk AES КеурИчпdап gimalda l984-cff ilda fэаliууэtэ
Ьа9lашфlr. Materikda iýtebal оlчпап elektrik enerjisinin
уаrrdап goxu CAR-rn раупа diýflг. Enerji btehsalrnda AES
чэ SЕSJэriп рау 9ох deyildiг. Qшr sаhэsiпdэ
polad lбчhаlаr, Tels btehsal оlчпчr. Qаrа metalurgiya
Bu
CAR fсrохrощ
fепоmапqап btehýah чэ ixaracafina gбrэ ap,rflcl
уегlаrdэп Ьiгiпi tutuT. оIчш mсtаllчтgiуа mfiэssЬlэriпdа mЬ

miihflm mэrkеdэri VitvateгsTand, Кеур

Ичп, Роrt Elizabet, lst-London, Dur Ьапdафr. CAR_da hэrЬi
sanaye уагаddmrфr. Brгada miixtalil silah чэ hэrЬi sursatlar
istebal olunuT. Niiчэ silafu istebalr фiiп imkanlarr чагФr.
НэrЬi sэпауе mэrkэzlэri YohannesbuTq, Keyptaun, Sasolbuгq,
Durbandadr. Kimyr sэпауеsiпiп yaradrlmasr dаý-mэdэп
sэпаувiпэ хidmэtlэ sж Ьаф оlпчфчr. Qral istehsal Ёgiiп

500
partlaycl mаddэlэт чэ ktikiird turgusu lмlm olduýuцdan bu
iaha dinamik inkigaf еtшэуэ baglayrr. Modderfonteyn (Yohan,
пеsЬчrq rауопч),
- SommeTset-Uest (Кеурtачц rауопч), _Um-
boqintvin (DчrЬап rауопч) mflэssisаlаriпdэ paгtlaycl
mаdфlаr, miпеrаl giiЬrэlат, plastmas чэ sintetik qatran, dэr-
mап prepratlarr va s. istehsal оlчпчr. Neft-Hmya zavodlarr
idxal olunan neft asasmda Keyptaun чэ DчrЬапdа fэаliууэt
gбstэrir. Кбmtirdэп siы duru yanacaq istehsal еdilmэsi
itisrbilэ segilir. Мflэssisэlэri SasolbuTq (Azad dбчlэt), Sekund-
dadrT (Qоtепф. Yffпgfil sэпауе yerli tаlэЬаtr бdаmэsе da, toxu-
culuq vi tTikotaj sanaye sаhэlэri пisЬэtэп yax9r inНgaf etmig-
dir. ieyinti sэпЬуеsiпiп Ьэzi sаhэlэri (tэrэчаz, mеучэ, balrq
kспsеrчlэгi, 9эkэг, рrаЬ) ixTacat ahэmiyyэtlidi
Kend taýarтftfдh. Эmэk qabiliyyэtli ahalinin tэqribn
30Уo-.i Ьч ýаhэdэ Ёhýш, Кэпd tэsэrriifаtmа уаrаrh sаhэlэriп
mэhdчd olmastna (эrмisiпiп 10%-i) Ьахmауаrаq, CAR-da
аqrаr mэьчllага olan уегli tэlфаt бdэпilir чэ bazi mahsullaT
ixiac оlчпчr, Кэпd týbпtifatma уагаrh эrаzilэr эsаsэп sahil
rауопlаr чэ Transvaaldadrr. ЭrаzЬЫп 2/3 hissasi otlaqlardrr
uа,sasan qoyunguluq iigiin yararlrdrr. OНngilik sflni sччагmа
tэlф edir. i<bnd iэsэпtifаtrпdа bttkigilik арапсl sahdir. Dэпli
Ьitkilэrdэп buýda, kahý, qшBdah Ьесагilir. Taxll уфшпа
gёгэ Afrikada- qabaqcil
-qаmrgr, уеrlотdэп
birini tutur. Texniki
БitкlэrdэП ;эkэr раmЫq, ttitiin, фпlЬахап, yaýlr
ьitkilэrdап эsаsап уеrfшdtф Ьесэriliт. uzllm, siEus чэ фgаr
mеучаlэr yetigdiriliл. Otlaq heyvandarlrýr ekstensiv.qoyuпgu-
luq ЬtiqЙэtiпаэdir. Qoфilarrn sауша gбrэ Afrikada 1-ci
уЙэаif(зо Ып. Ьая). CAR учп iхгас еdэп iri dбчlаtlэrdэ_пdir,
otlik*iidliik istiqаmэtiпdэ heyvandarhq TTansvaal чэ Oranj
эуаlэtlэriпdаdir. bu эуаlэtlэтdэ ýоhаrэtrаfi sfidgiiliik tэsэrriifаt-
larr yara&lmrgdrT. ЭпrЫik kand tэsэпiifаtr mabullaTr afrika-
пеrlэrэ mэхsчs fеrmет tэsагriifаtlаппdа Ьесэrilir.
CAR+n okeansahili mбvqeyi balrqgrlфn inkigaflna sэ,
ЬэЬ olrnugdur. Оlkэпiп qаrЬ sаhillагiпdэ balrqgrlrq daha yaxgt

50l
inkigaf еtrпigdir. О, baltq очч чэ Ъаlrq mаЬчЦап ixTacna gбтэ
Afrika бlkэЬi агаsrпdа l-ci yerdadir.
Naqliyyat va xarici ticrдBt CAR Afгikada пэqliууаt
рЬаkэsi yaxfl inkigaf etmig уеgапо бlkэdiг. Daxili ytik vo
sэrпigiп da9rmalarda dэmir yolu пэqliууаtr mfihiim rol
оупау,r. Dэmiт уоIlаrшш uzunluýu 25 min km-diT, Ьчпчп da
уаrвr elektriklagdiгilmigdiT. Yohannesburqdan port рhагlаriпа
dэmir уоllал gэkilrпiфir. Damir yolu ilэ qongu Namibiya,
Zimbabve, МоzаmЬiklэ dэ эlаqэ sшlауrr. Avtomobil уоЦаrl
dэmir уоllаrrшп konfiqurasiyasma чуфп оlаrаq sаЬшшфrг.
Avtomobil уоllатrшп flmчmi чzчпlчýч 300 min kmdir. Тrапs-
vaal эуаlэtiпdэ avtohobil уоЦаrr sIxdrr. Bu уоllаr Transvaal
ýэпауе Iауопчпч dэпiz роrtlап ila эlаqэlапdiгiг. Avtomobil
yollarl CAR-I bezi qongu бlkэlэrlэ dэ аlаqэlэпdirir. Dэпiz va
hava пэqliууаtr xarici iqtisadi аlаqаlэгiпi tаmiп edir. DчrЬап,
Keyptaun miihiim portlandr. Bu рогtlаr СэпчЬ yanmkii-
rэsiпdэ hэm dэ stTateji аhэmiууэtэ mаlikdiг. Olkаdэ kОmtr
ixracr (Ri9ards_Bey), damir filizi ixracr (Saldanya) iizrа
ixtisaslagmg рогtlаr da чаrфr.
Xrrici tiсrгоt. CAR diiпya Ьаzаппа mineral хаmmаl чэ
kэпd !эýаггiifаtl mаllап 9rхапr. lxracatrn dауэтсэ 23 hissэsini
dаý-mэdэп sэпауе mэhsчllаrr tФКI edir. СэпчЬi Аfrikа mi-
Пеrаl х?mmаh diiпуашп l00dэп artrq бlkаsiпэ ixrac оlчпчг.
Iхrасаfiпdа haaT rвllапп xfrsusi gэkisi аrtrг, Nэqliууаt
vasitolэTi, haaT sэпауе mэЬчllап, bэzi эrzаq mэhsчllатl чэ s.
Idxal odir, Osas tiсаrэt tэтэfdаglаrr B.Britaniya, AFR, АВý,
Yapniya, italiya va s.dir. Dфr бlkэlаr, о Йmtэаэп AfTika
dбчlаtlэгi ila tiсагэt эlаqэlэri gепiglэпir.

Таkгrг fi9fiп sчаIlrr.

l.CAR-m landqaftrntn эsш sэсiууэчi хfrsчsiууэtlагi
hапsrlагфr?
2.СэпчЬi Аfrikашп усrli эhаlisi kimlэгdir чэ опlаr пэ ilэ
mэ9ýчIdчтlаг?
3.BandustanlaT пэdir чэ onlaTr kiшlэr уаrаtrшgdrr?

502
 4.ingilis-bur miйariЬаsi пэ ilэ паtiсэlэпdi?
S.CAR-da idarэgilik fоrmаsпdа sэсiууэй хiisчsiууэt пэdir?
б.оlkэ Ьеупэlхаlq соýrаfi аmэk Ыilgfisiindэ hаБr sаhэlэr
iizrэ ixtisaslagш9dг?
7.САRцп Afrika iqtbadiyyafinda mtivqeyini izй edin.
8.<КimЬеrlЬ> чэ <Vitvatcrsrand> haqda пэ dеуэ Ьilэгsiпiz?

2.6.3. Мisiг ОrаЬ Rкpublikasr

1.0lkапiп coffafi шбчqф, tabiotinin xiisusiyyafl агi

Соýrаfi mбvqe. Misir iki qitаdэ Аfгikашп gimаl-gэrqiпdэ
чэ Asiyanm сэпчЬ-qэrЬiпdэ Sina yarrrnadaslnda уеЙ9iт.
Orazbinin tэqriЬап 3%_i Asiyada, qаlаш isэ Afrikadaфr. Bu
hissэlэтi Ьiг-Ьiri ilэ Siiveyg kanalr ilэ kasilrnig Siiveyg Ьэrzэхi
Ьirlэ9dirir. MisiTin эrаzisi 1,0 mlп. kv. km-dir.
_ Misir qэrЬdэп Liviya, сэпчЬdап Sudan, gimаllgэrqdэп
Israil чэ BMT-nin Fэlэstiп аrэЬ dбvtati ri9iin ayrTdlёr этаzi
(Qezza Ьбlgэsi) ilэ hэmsэгhэddir. Olkэ gimalda Агаlrq, 9аrфэ
Qrrmra dэпИэriп strlarr ilэ эhаtэlэпir. Misirin miihйm dэпiz
ча hava yollaTr qovgaфnda уегlэgmаsi onun geosiyasi
mёvqeyinin iistiinliiyiidtir.
Sath qчшlшgч. Misirin rефfi orta hiindtirlflyfr 3ф-1000
m aTaslnda olan yaylalardan ibaгatdir. Nisbtan himdiir dаýlаr
Sina уагппаdаsrпdаdrr. Оlkэпiп сэпчЬчпdап gimalrna Nil gayl
uzamr,Nil gаушdап qэтЬdэ sэthi эsаsэп dagh чэ grnqllh olan
Liviya sahTasl уеrlэ;ir.
оlkэ эrаzБmm tэqгiЪп 70 o/o-ni toýkil еdэп Ьч sэhташп
qагЬ hbsэsinin sэthi qumlarla ёrtiilfidiir. <Qum dэпizil>
adlanan эп Ыiyiik qum уrфmr бlkanin qэrЬ sэтhэddiпdэп
gimаli-qэrЬ чэ 9эrq sэтhэdlэriпэ qэdэr чzашr. Nil gayrndan
gэrqэ doýTu ЭтэЬЬИп sэhrаsr уеrlэgir. Bu sэhrапrп Misir
эrаz binda orta hiindfiгliiyЁ 300-700 m. arasrndadr. Вч sэhrаdа
опIагса чаdiуэ гаst gаlmэk оlаг.

503
 Sina yanmadasr sэthinin эksэr hbsasini Оt-Тэhrif yaylasr
tцtчт. yапmа{апrп сапчь Ьsэsiпф orta hffndiirliiklii dаýlаг
уеrlаgmigdir. Olkanin эп hiindfir пфtэsi СэЬэl-Каtriп (2637
m.) dаф Ьчrаdаdг. Оlkэпiп эп algaq пiiqtэsi isэ Kattar
gбkэkliyidir (- l33 m).
Mbirin Aralrq dэпИ sаЬiiiпdэ siini уаrаdllrшg Ьчхtаlаr
atrafinda бlkэпiп Ыiyiik dэпiz limanlan olan lsgэпdаriууэ чэ
Ротt-Sэid sаlrпшфг. QrTmra dэпiziп Misir sahillari dеmэk
оlаг ki, Ьа9dап-Ьар mэrсап riflэгi ilэ фШlmffфiir.
Nil vadisi чэ Nil deltaslntn Misirin tэЬiэfiпdэ бztiц+,
mэхsrБ уеri var. Nil vadisi чzчпlчф 1500, оrИ eni l0 km чэ
эtrаfi sэhrаLq оlап bбyiik Ьir oмbdir. ёlkэпiп сэпчЬчпdа
dэrэ bir qэdаr ensiz, gimаIшdа isэ эksiпэ, bir qеdэr enlidir. Nil
dэгэsi gimalda Nil deltasma kegir. ýathi gay gэtiгmаlаriпdап
iЬаrэt dеltапш сэпчЬdап gimala uzunluф l75, qэrЬdэп-gэтqэ
isэ 220 km{iT, Sаhэsiпэ gбгэ (22 пiп kv.km) Nil delиsl dfinya
deltalarr igэrЬiпdэ ЬбуiiНэriпdоп Ьiridir.
Faytlal qazmhlrr. Misir miПtэlif faydalr qazrntrlarla tэ-
miп olunmug tilkэlэгdэпdir, Sina уапmаdаslпdа, аsаsэп опчп
сэпчЬqэrЬ hissэsiпdэ vэ Qrrmra danizin sahil Ыilgэlаriпdэ ро-
limetal Гtlidаr чэ Фрs aýkar olunmugdur. Siiveyg kапаlrшп
qэrЬ sаhiliпdэ чэ Liviya sэhгаslпш gimal hissэsiпdэ пеft yataq-
lап vaT. Еэm Orabistan, hэцr dэ Liviya sэhrаlаппdа dэmiт
filйi чэ mэhdчd halda Tzrl yataqlarrnrn olmasr mэlчmdчг.
Sina уапmаdаslшп dафq Ьбlgэsiпdэ volfTam, qlal чэ mis
уаtаqlап var, Sahralarda qiуmэtli tikinti mаtегiаllаrrпа da rast
gэlmоk olar. Вчпlаrdап bagqa бlkэпiп mflxtalif уеrlэriпdа
fosfoгit, хёrэk duzu, kбmiiг yataqlarr da agkar edilmigdir.
Iqlin. Аrаlц dэпИ sahil zоlаф istisna olmaqla, бlkапiп
iqlimi kontinental tгорikdiг, ВЁtiп эrаzi iigtin hачапш qчгч чэ
az buludlu olmasr sэсiууэйdir. Yафпhlаrr 9ох azdr. Orta eni
3040 km оlап Aralrq danйi Ыilgаýiпdэ isэ xiisusi iqlim tipi
fогmаlауЬ. Bu юlаqdа ум чэ уау ауlагr quTaq va bti, рауz чэ
qrg isэ mfflayim чэ riifubafli kcgir.

5и
 -" *Y."БГ.h*dап
'Fапrum) fiHlnisdiг.
miiчэqqэti ахrпlаrm,чаdilэriп эhэmi;-
чэti ьойай. Daйlara d,прп-уа$пшtаrdап sonTa Ьч чаdilэr
ondan
ila dbhT. Кфэrilэr bu sulan sf,ni hovuzlaTa toplayr,
'su

l". й.i*й Ё", Ь Kqik sаhэlэriп suvanlmasrnda btifadэ

*-Ъrr.йЪ-
йi.Ьr. Yogro*.uz iЬrdэ чаdilэr Иmвmilа qчruучг, .
rrЙ" rауопlаппdа qrчпt sчlапruп.эhэmiууэfi
misibй фTacad+dir. МЬir zэпgiп уеrаlfi su ehtlyauanna
(yefaltl
malikdir. Nildэп qэтЬdэ Liviya sэhгаsmdа NlDm

505
olmasl ehtirnalr tasadiifi deyildiT. Lakin
srrlardan hэlэ
laami sэTiyyada istifada оlйmчт. Bu ,чйуегаltr
ь..
yolla sэthэ 9lхlг.
t.ГЦ'Ь...tiп

50б
 trrixi. Mtasir iйrаоlчпmд sistemi,
2. Dбvlatin qlsa inlrigaf
Mbir diiuryada' bаgаri- sivilizasiya ilэ Ьlф . on .qadim
аБпt.п"rа.ri biridiT. Е.Э Yчхап ve А9аф Mbir 9аЫцlап
чurапmsdг. ýаhlщlап idаrэ еdэп firопIаr бzlаri iigiin пэhэпg
ььчтnй Фiiamidila0 tikdirir. мiihаriыэrdэ эsiг alrnmrg
о,rtйi i.r.iod* tikilmis Неор, Неfrеп еhrаmlаrr, dagdan
y;;.l-"g gir heykallari va Ь. аЬidэlэтiп qalrqlan iпdiуэ qadar
qalmaqdadш.
Bizim еrауаФk MbiT asuTiya, faTs, учпап чэ Ь. igýalgt
dбчlэtlэriп tэýiтi altmda olrnugduT. ИI yualliyin эwэllэriпе
qэЬчl еdirlэr . бз9_
уакп MisiTdэ yagayan qiЬfilэr xristianlrýl
cu ildэ мьirэ оrэьisип эrэЬlоr gэlrпэуэ
baqlayT 6,10-641-ci illэгdа эrэЬ qogunlarl МЬirфН Bizatв
ordusunu dатmаdафп ediT. sonrakr dбчrlэrdа Misir Fаtimilэr,
ОуучЬilэr, МэmliiНэr, оsmапlrlаr чэ dфr dбчlэtlэriп tэsiri
аltшrа dфiir.
Х\ПI yfizilliyin sonu Osmanlr impriyast zэiflоdikфп
чэ
sonTa mэmliiklаr Мьiтdэ бz hбkmrапlrфпr Ьоrра cdiT
Ьчrаdа miistaqil dбчlэt уаrаdrlш. 1808-ci ilda Misir hakimi
qiiwatli
Мэhоmпrэdоli ра9а Ыаhаtlаr byat kеqirmэklэ Mbiri
dОчlаtэ 9ечftmэk maqяdini qilтýlya qoyaraq ixracat эhэmiу-
bэzi
уэtli kэпd tэsэrriifаtr чэ еlэсэ dэ sэпауепiп

507
 II Diinya miiharibsinda B0yak Britaniya MisiTin эrаzisiп-
dan, tabii ehfiyatlarrndan чэ оrdчsчпdап Liviyada ltaliya-
Аlmапiуа qoýunlмma qargr hагЬi amaliyyatlar iigiin istifadэ
ediT. МiihатiЬэdэп sonrakr illэrdо mitli-azadtrq hэrэkаh
gЁсlэпiг. l952-ci il iyulun 23-dэ бlkэdэ inqilabi pvrili9 Ьа9
четir, kгаl taxt-tacdan al gэkэrэk бlkэпi tэтk edil. 1953-cii il
iyulun l8-dэ MisiT геsрчЬlikа еlап оlчпчr. U9 ildan sопrа isa
respublikamn ilk konstitusiyasl qэЬчl edilir чэ Camal Obdiil
Nasir бlkэпiп prezidenti segilir. Оlkэdэ miitеrэqqi sosial-
iqtisadi dayigikliklaTin hоуаИ kеgirilrпаsiпэ Ьа9lапlr. 1956*r
ilin iplunda ingilis ordusu MisiTdэn Ёхаr rr чэ Sfiveyg kanah
millilэqdirilir. Kanal millilэgdirildikdэп sonra Btiyiik Britaniya,
Frапsа чэ Israil Мisirэ qargr hэгЬi tэсачйэ baglaylr. Bir slra
siilhsечэr dбчlэflаriп kбmayi ilэ Misir xalqr tezliklэ Ьч tacaviИii
dэf edir. l958-ci ildo Misir чэ SuTiya Ьirlарrэk Birlagmig ОгэЬ
Respublikasr adlanan dбчlэti tasis еdirlэт. 196l-ci il sепtуаЬпп
l-dэ опlаr уепidэп mflstэqil dбчlэtlэгэ ауr гlаr. l967-ci ildэ
qongu эrаЬ ёlkэlэгi чэ Mbir уепidэп Israilin tэсаИizii[rэ mэrчz
qаhг.
С. О. Nasirin чэfаhпdап sonTa (sепtуаЬг, 1970) tilkэnin
daxili чэ xarici siуаsэtiпdэki dэyigikliklar опчп bir slra ёlkэlаr-
lэ (о сtimlэdэп эrэЬ diiчlэtlэгi) miiпаsiЬоflэriпiп pzulmaýna
sэьэь оlчr, pгezident Hiisnii Mtibarak hаkimiууэtэ gаldikdэп
sопrа (198l, оkýаЫ) xarici чэ daxili sфsэtdа bazi dэуigiklik-
lar edilir. Misiгin оrоь бlkэlэгi чэ dфг dбчlэtlоrlэ pozulmuý
milпаsiьаtlэri Н. Miibarakin pTezidentliyi dёчгЁпdэ уепidэп
Ьrра оlчпчr. Lakin 2011+i il уапчаг ауrшп lldak davam
edan kiitlэvi ixtigaElar Н. МiiЬагэkiп 30 illik hаkimiууэtiпе son
qoyd u. Prezident бlkani bTk etdi, parlament buraKldr,
miiчэqqэti hбkчmэfiп alina kegdi.
fоrmая. Dбvlat qчrчlчgчпа gбrэ Mbir
unltar Tespublikadш. Dбчlэt baggtsl rеfегепdчm yolu ilэ б il
miiddotinэ segilan prezidentdir. Prezidentin уепidэп sеgilmэ
hiiququ qeyrlmэhdudd чr. Опчп namizэdliyi xalq mэсlisi tэга-
гrпdэп iгэli siirЁliir. Prezidentin sаlаhiууэt hiiquqlarr genigdir.

508
О, konstifusiya чэ qanun_lara гiауэt olunmasr, milli biгliyin
qoтunmasrna пэzагэt edir, Ibvqelada vaziyyэt чэ mtЪагiЬа elan
edir, Milli Mfldafio ýuTasr vo Ali Наkimiууэt ýчтаsrшп sэdтi
funksiyasrnr уеriпэ yetiTir, бziiпiiп miiavinini, Ьаý паziг чэ
hбkчп;t fizчlэriпi tэуiп edir, паzirlэr gurasl ilэ Ьirlikdэ
dбчlэtiп timumi фаsоt хэtfiпi mffаууэп edir чэ опчп hэуаtа
'
kеgiгilmэsiпэ паzаrэt edir.
Дi qanunvericilik hakimiyyэti ЬфаlаИlr Xalq МэсlЬi-
пэ, Дi icraedicilik Ьэ Ва9 пмiriп тэhЬтlik etdiyi Nаzirlаг ýu,
rаimа mэхsчsdЧr. Раrlаmепtiп l0 iizviinii, Nаziгlэri prezident
byin edir. Olkэпiп milli Ьауаш 23 iyul giin-Ediir (lоqЦ"Ь со-
nti, l9S2-ci ildэп qeyd olunur). Mbir inzibati сэhэtdэп 26 эуа-
lэtа (miihэffэzэ) Ьбlflпff. МЬirdэ goxpartiyah sbtem mбч-
счddчг. Olkade Xalq Demokatik partiyasr, <Yeni YэfФ> раr-
tiyasr, Milli Мiitэrаqqi Partiya, LiberallaT Partiyasr чэ b_agqa
sЙasi tэsНlatlar fэаliууаt gоiыir. Azarbaycy |,es9ub|i}asr
ilj MisiT аrэЬ Respublikasl araslnda diplomatik эlаqэlт l92-
ci il martrn 27{э iaradrlru9drr. l9}cii ilin maTtrnda Bakrda
ЙьirЬ ,rГ"riя аglmrфrт.'МЬiгiп regionda чэ tslam dfin-
yasrnda rolunu чэ niifuzunu пэzаrэ аlап АzэтЬаусап
ilвpublikasr hбkчmэti 1994сfl ilin sentyabnnda МЬirф бz
saГrrliyini а9ш9dtт.
Веупэlхаlq рrо Ьlеmlаr: Misir va Sчdап hэlэ dэ sэrhэd-
фп 22-ci paralel Ьор gimalda чэ сэпчЬdа уеrlэgmig кХаlэЬ
ii9Ьчсаф> adlanan эrаziуэ iddiahdгlar.
3. Ohali va рhаrlаг. МЬirф 80,4 mln пэfэr эhаli уа9ауш
(20 10-cu il). ProqnodaTa giiro 2015,ci ildэ эhаliпiп sayr 85 mln
паfэrэ yannla9acaq . Ohalinin sayna gбrа Misir эгэь ёlkаlэгi
araslnda l+i, Afгikada lllэ 2+i (Nigpriyadan sопrа ) уеrdэdiг.
Olkэdсп хатiсэ, еsаsэп этэЬ бlkэlэriпэ qazanc аrхаsmса gеdэп
sayl 3,0 mln пэfэrdэп аrhqdш, мьir эhаliпiп
bbii агtuш уiksэk оlап бlkэlэr slrаsшdаdr. ohalinin tэьii
aJtmx оrИ h$abla 2%е yaxrndr. Olkэ ahalisinin orta бmiir
miiddoti kigilэr {igfln'65, qadmlar ,йqfiп 67 уафrr. Нэr min

509
 пэfаrэ 26 паЬr апаdап оlчr, 8 пэfэr isэ ёliir. Yaglr эhаliпiп
60%-а qэdэri savadlrdrr.
MiiasiT MbiT эhаlЬiпiп fоrmаlаgmаstпа VII yiizillikda
bu эrмiпi igýal еdэп аrэьlаr tasir gбstэrmiglэr. yъrfi эhаli
tэdтьп эrэыаrlа q,цlýmrý, опlапп dillэriпi, diдlэriпi чэ аdэt-
апэпэlаriпi qabul еtmi9lэr.
Эhаliпiп etnik tэгиЬiпэ gётэ misiтlilэriп 98%-i
awopoid irqiпэ mэпsчЬ olan Ьir etnoýdur. Ohaiinin 97%-i
эrэЬlэrdэп чэ qiЬtjlэrdэп (koptlardan) iЬаrэtdir, tэqтiЬап 2-3%
-i isэ, nubiya чэ ЬrЫ
tayfalarrdrT. оrаЬlэr аsаsЪп Nil gayr
vadisi чэ deltasr, Ar_alrq ч? QIrrша danizin sаhillагi, ýtiveyg
kanah qibtilar bбyiik gаhэrlаrdэ, ЫЬэrЙ I-iviya
_zonaslnda,
ilэ sэrhэd Ыilgэlэгiпdэ, nubiyahlar Ьэ бlkэпiп сэпчьчпdа
mэskчпlаgmщlаr.
Misirin dtivlat dili этэь diпdir. Вэrыlэr, пчьiуаlilаr hэm
эrэь, hэm dэ tiz dillэriпdа dantflrlm. оlkэпiц rasmi dini lslam-
&r. МiЬэlmап dindarlann эksэriууэfi siiппilэrdir.
QiЫilэг эrэЬ
diliпdэ dашраlаr da, dini еtiqаdйпа gбrа хrыiапiгtаг. оitэ
_orta slx.lrq hэr kч.km-э 80 поfсгdэп агfiqdr. Nil gayr
iiф_п
vadisi чэ deltasrnda эhаli gox ях (hэг kч.km-э l300_16d0
пэfф Liviya чэ оrэЬistап sэhтаlаrrпdа 9ох sеуrэkdiг (hэг
kч.km-э 1-3 паfэr). Ohalinin taqгiban yur,rl
рhа.lrЙ yuguy,r.
'QiЁга-
. Ц"лd эhаlisi уiiksэk лхlrýl ila sэсiууэlэпir.
кgэпdэгiуу.э. боssе_ уоlч Ьоучпса эhаIЬiпiп say l0-1З miп
паIаг..оlап lгt_kапdlэта rast gэlmэk оlаr. MbiTda urbanizaýiya-
yiiksэkdir. Оп ШуЁk gаhаrlэri Qаhirа, lsgandariyya,
рr _.Ч"Jl
Port-Std, Siiveyg, Asuan, Мэhэllэ-аl КчЬri, ОsцrЙа b.-drT,
.
. Payttxt n gБа ýaciyyaýi. Qйirэ NiI giy d-eltaslndan сэ-
nubda, эsаsэп t[ilin sa€ sahilindэki Z K9ii аааа
1С.rirЪ ua
Rod) уеrlа9ir. Ohalisini1 sауша gбrэ пэiпki Misirin ve ча Af-
rtkашп, еIэсэ dэ btitfm islam diinyasrmn эп Ыiytik
вhэridir.
ýаhэтdа эtrаfi ilэ birlikda l4,0 йIп. пэfэrфп artlq Йаm
уаýашr.
.QчЦ? 2 эsrэ уахш miiddэtdэ Fаtimilэт хilаfэtiпiп рау-
Иxtt оIчr (973-1 17l). SошаIаг эуучЬilэг, mэmliiНэr, fransiz чэ

510
inфlislar tэrэfiпdэп igýal edilir. О, 1953,1958-ci illэrdэ Misil
RЙрчЫikаsmrп, 1958-197 l-ci illаrdэ Вiтlэgmig ОrаЬ Respub-
likasrnrn, l97lci ildan isэ Misir ЭгэЬ Respublikasrmn paytax-
fidrr. Оlkаdэ sэпауе ЬtеЬаIrпш l/4 bsasi Qаhiтэпiп payrna
diisiir. ýэЬтф чэ опчп эtrаfiпdа metallrrrgiya (Ileluanda),
mеИl emalr, maýmqayrrma, toxuculuq, yeyinti, seinent, kафz,
dэr!ауаqqаЬl, kimya, poliqTafiya sэпауе mibssЫaTi чаrdш.
Olkanin Йtihffm dэmir, gosse чэ su yollaTr bu рhэrdэп kegir.
Paytaxtдl tаууатэ limаш Afrika qibsinin m biiyiik tоууаrа П-
manlaTrndan biridir. ýэhэт hэm da iri tiсатэt-mаliууэ
mTkэzidir.

уеrlэqir._
4.Olka fimчmi засiуувi va apancr sаhаlоri.
Otan эsтiп ortalaana qэdэr Misir, sэпауе sаhэlэri zэif inkigaf
etmig monokultur (bkbitkiqilik) kэпd tэsэrгЁfаt t lkasi idi.
MisiT hбkчmэti 1952+i ildэп Ьа.glауаrаq бlkэф эsаslr sosial-
lq tisadi dэуi9ikliНоr hэуаtа kеgirir. Вч miiddэtdа хаrlсl mrrэý-
sisэlэг вillilэgdirilmig, kmd tэsепfifаhпdа aqrar islahatlar
kegirilmigdir. __
' 0ьп эsriп 70-ci illэriпdэп ba;layaraq бlkэуэ ..
xalici
kарiиhп calb еdilmэsiпэ чэ Qэтьlо iqtisadi аlаqэlэrэ ibtrnnliik
n.iiboisdi.. Мisirф 9&cr illагiп эwэllэгiпdэп sosial-iqtisadi

5tl
 уЦýЫч Ьаzаr iqtisadiyyatr modelina kegidi Ьа9lапmфrr. Вч
halda dёчlэt tэsеrriifаt subyekti qismiпdэ ёz mбvqeyini
zэiflэtmigdir. Turizm, yiingiil чэ уфпti sэпауе miiэssiъJаri
0_zэllэ9dirilдiя,_ valyuta qanunveгiciliyi liberallag&rrlmrqdш.
Hazцda LIDM-un 70%-i, kapital qoyulu;unun 60%-i бzэl
sektora aiddiT.
2008-ci ildэ Mbirda UDМ-чп hacmi 300 mlrd. dоllаrа
yмtn, adam bagrna df,gэп gэliгiп hюmi Ьэ 4 min dоllагdап
arfiq olmuýduT. 1990-2005-ci illеrdэ iqtbadi аrtlm tempi hэr il
,|-5 %.tэ9kil etmi9diT.

..* _ _Olk, iqtbadiyyatlnrn saholaT tizra struktuTuna gбrэ:

UDM-un 147o-i kэпd tэsэггiifаtr va bahqgrhфn (i99i qЁwЙпiп
tэqriЬэп 30%-i bu sаhэ ilэ mэgýrrldчr); ЗО.Z.-l Йiуj чэ tikin-
tly1 Gsяi qiiwэsinin 20o/o-i); 56%-i хidmэt sаhэlаЙiп рауrпа
dtigtir.
senaye. Misirin sэпауе sаhэlаri аrаsшdа hasilat sana-
yesinin xibusi mбvqeyi чаr. Olkэdа dag kбmiiг, volfTam, qlat,
пtts.'
$э.уlт чэ лmап,qап filizlэri, fоsfоrlаг, mffxdif iфаt
mateTiallan, neft, tэЬii qaz grxarllг. Neft yataqlan Siiveyg
}arylgn hэr iH sahili boyunda уеrtэgir. ifгiЁаdа sэпауе
iiulu itэ леft gхаr mаsша (1S96+l il) va emalrna (l913_cii il)
ilk dэfэ MisiTda Ьаglашlmфr. Olkэdэ neft ehtiyah о qэdэг
9ох deyil (500 mlп tоп). lllik hasilat isэ,Ю milуопЪпdапЪох-
dчr, Мisiг-Аmегikа qarrglq girkэti (Qalf olt репоtiчm
tf-рзgу) Siiveyg kбrfэziпdэki Моrqап уаtафпdап, РеtrоЫ
girkэti Belayim yataýrndan neft glxarlT. iэЬii- qaz
SS
mln. mз haddindэdir. Olkэdэ hэm neftin, hэmъ bbii "bti"ut,
ойп
ehtiyatlaгr м оldчфпdап tiikэпmаk iizrэdir. Ona gбrэ бliiэуэ
хаmmаl чэ yanacaq idxalr tэdгiсэп аrtш.
Dэmir filizi ehtiyatr neft va tabfi qaza nisbatan goxduT.
Asuan рhэriпiп уеп1 yataqlar аgkаr edilmigdir.
оlkаdэ dэmir filizinin iimumi ehtiyatl Ф0 mln. ton
hеddiпdэdiг. Sina уапrиdаslпdа kэ9f olunmug Маýата dag
kёmiiт уаиýшш ehtiyatr 30 mIп. tona уахrпdш. Кёmiiгйп
glхаr mаslпа Вбуi* Вгitапiуа 9ir kаtlэri пэzагэt ediT. Хбrэk

512
duzu Sina уагrmаdаsшrп gimahnda уеrlэgmig gбllэтdап
gIхапlr.
Eneцetika sэпауеsi уiiksэk Asuan hidroenoji kompleksi
istifаdэуэ ve-rildikdin sоша inkigaf еПпауэ ba9laчgdrr.
Hidrotexniki kоmрlеksdэ olan su elektrik stansiyasl ildэ l0
Йhd. kvt/saatdanЪtrq elektгik enerjisi istehsal ediT. Оlkаdэ
mбчсчd olan su чэ istilik elektrik stansiyalarlnda 80,0 mlTd.
kvt/saatdan aгtrq (2008) elektrik enerjisi istebal оlчпчr, lstilik
elektrik stansiyalarr Asuan, lsgэпdэriууэ, Qаhiтэ, РоrЬSэid
Tayonlarrndadtr. Епеrjiуэ artan tэlэЬаtr пэzагэ alaraq _Giiпэg
йrjisiпdэп sэmаrаli istifаdэ olunmasr пэzэrdе tutulur. оlkэdэ
Gffпэg eneTjbi ilэ iglэуэп su qиФпсr qчrЁчlаr az da olsa
mбчсчddчr.
Emaledici sэпауе 300,dan artrq iri miiэssisэlаrdэ
оаmlэпmi9dir. ёlkэdэ toxuculuq, tikig, metalluTgr;a, mе!аlе-
malr, mа9шqауrrmа ýэпауе sаhаlэri inkgaf etdirilir. Metallup
оlчпrг,
фуа mЬisisЫэriпdэ polad, guqun, alriminium_btehsal
бЬпiп mflhiim qara metalturgiya kombinafi Heluanda, alvan
mоИlчrgiуа miiэisisэlэri isa Наq,Нэrпmаdi va Ismаiliуэdаdir,
Nefbkimya sэпауеsi inkipf etdirilir. Dбчlэt чэ xiisusi ýirkаtlэтэ
maxsus пеftауrrв mЬsЬэlэтi Ьgэпdэriууо, Siiveyg,. Qаhirэ
va Tantadadri. Kimya sanayesi azot чэ fоsfоr фЬтэlэri, boyaq
mаddэlэri va digэr kimуэчi mаьчllаr istebalr iizrэ ixtisas-
lagmlg&r. Osas йrkаdэri Аsчац Siiveyb He|u11 v_e dig1 9+,
ьэrtэiаir. Tikinti matcriallan sanayesi zoif inkigaf etmiýdiг,

istebal оlчпап sаlоп mebeli бz keyfiyyэti ilэ mэghчтlаgmrфrr.

513
514
istehsalmrn hасmiпэ gбrэ Misir diirryada qabaqcrl уеrlэrdэп
Ьiгiпi tutur. MbiT раmЬrф yiiksak keyfiyyэtli-uzun liJlidir.
Tabii otlaqlar mэhdчd оldчЁчпdап lazrmi
sэчiууаdа inkigaf еdэ bilmamiýdir. Oturaq ahali iribuynuzlu
qаrаmаI, ev qчglап saxlamaýa iistiinliik чепr. Okinqilik
r ayonlaTrnda heyvandarlrq siidliik isфаmэtlidir. Кtigэrilэr
dэчэ, qоучп, kegi Ьэslэmэуа iiýtiinliik чеriтlаr. Mabqara az
mэьчldаrdrr чэ daima уеm gatrgmamazhф ilэ tИasir. Olkауэ

5l5
 vardrr. Siiveyg ktiгfэzi rауопчпdап Ьрпdагiууэ gаhагiпэ
neft
кэmэтr 9эk mщdг.

Misirin iхrас mаJlапшп ап bбyiik atrcrsr двý-drг. Мisirэ

:1л9о1 .9"l gбпdэrэп isэ Ачгора lttifaqr ОtkэЙdir. Misir
ZOQtlt i_l{9ц Аwора tttifaqmrn issosiativ'nzvriJtir. Ъчочо
rч-
МJч-аIlаrr (эrzаq, pamblq чэ iplik istbna olrnaqla)
r_r]l9i _lttifaqt
Avro_pa бlkэlэгiпiп Ьаzатlагrпа gбmrtik гfisчmч
qoyulmadan 9жапIrг.

516
Takrar figiiп sчаllаr:
l.SiiveyE kапаltшп бlkэпiп siyasi iqtisadi mбчqсуiпэ
---- izah edin.
tэsiriпi
i.окэпЬ tэЬii qaraitinin sэсiууэчi xibusiyyatini пэdэ
sбriirsiinй?
'-- -1.1lit qoy, чэ deltaslmn бlkэ iigiiпr эhэmiууэtiпi izah edin,
+.ЬБri"iir"о tabii hаdisэlэr va atraf miihitin mЁhafizэsi
'
haoda пэ dечэ Ьilэтsiпй?
5.Misii hansr dбvlatlarin tэrkiЬiпdэ olmugdur?
6.MbiTin аrэЬ бlkэlаri ilэ mtiпаsiЬэtlэriпiп <coyuq>
sэЬЬ пэ olmugdur?
-'--1Ъ.йtiь"r"Нп
оlmаsша
h'аkimiууэti dбчriiпdэ бlkэпiп xarici
siчаsэfiпdэ Ьа9 чегэп dэyigikliklor hапsilаrdrr?
-'' --Ъ.йirirа"
201l-ci il уапчаr аушdа Ьа9 чеrэп ixtigaglann
-"*lйьirа"
sэьэьi па idi?
xrbtian эвЬlат kimlэrdiт чэ onlar ёlkэпiп
hanst hbsosinda mэskчпlаgmrglаr?
10.0lkэпiп tariii опчп tаsэrr[itаhшп tоrmаЕýmаslпа
"--
песа bsiT etmigdiT?
dэуigikliklэтi izah edin,
;i. t]rм,rп strukturundakr

5|1
 vIIBoLMa
AVýTRALiYA va окЕАNiYл REGioNU

2.7.1. Rфоп Ьагаdэ ftпшi mаlчmаt

Sakit оkеашп сэпчЬ-qэтЬiпdа Avstraliya Qafinca mа-
паsrсэпчЬ) чэ okeaniya tагiхi<оffаfi Iфопчпdа mfistaqit чэ
asilr gаkildэ idаrэ оlчпап 26 dбчlэt чэ TMi уеrlэ9ir . Rефопdа
уетlэ9mi9 dtiчlэt уэ эrаzilэriп tarixi kegmigi, ЬЬiэti, yeTli
эhаliпiп etnik, dini чэ linqvistik аdэt-эпэпэl+
riпiп охgагIrqlап 9ох оldчýчпdап, mfftэхаssЬlаr опlапп
kompleks бугэпilmэsiпэ vo бцаdilrпаsiпа ffstflnliik чегiгlэг.
Qэьчl olunmug tэsпifаtа эsаsэп Avstraliva оkеапiча ila
Ьirlikdэ daimi mэskшlаgшg be9inci qitadir. Onrrn sаhэsi 8,7
mIп. kv. km-э ужrпdг. Bunun tэqriЬп 7,7 mlп. kv.km-i Avs-
tгаliуа Ittifaql dбчlэtiпiп, 1,0 mlп. kч.km-э yaxrnr isэ Okeani-
yada уеrlаgmig 20-dan artrq dбчlэt чэ эгаzilэгiп
рауша diigiir.
Маrаqlrdш К, rcgiondakl dбчlэt чэ эrаzilэriц hamlsr
Avstгaliya lttifaqrmn еkчаtоr хэttiпiп hэr iki tэrэfiпdэ miпlэrlэ

5l8
C)keaniva Ьбlsэsiпэ hanst аdаlап aid etmak оlаr? Mfftaxas-
,irir.in'лкiЙ, simalda llavay aгxipelaqr, сэпчЬdа Yeni
Йчпаlуч аdап, qэrqdэ Pasxi adasr, qэrЬэdэ isэ Palau_ adasr
;;;;;а;Й Ыittiп irxibaqlaT чэ аdаlаr Оkеапiуапш tаrkiЬiпэ
daxildir.
Rеgiопшп tabiatinin тэьiэti чэ аdаlагrп
va Okeaniya bolgalari
уаrапmа mап9эуi еtiЬагilэ Avstraliya
Ьiг-Ьiriпdэп miiэууэп dатэсэdа farqlenir . Веlэ ki, Avstraliyantn

biitёvliikda сэпчЬ уаrmkiiгэsiпФ уеrlэ9mэsi ilk ntivbda опчп

iqlimiпэ tэsiг ediT. Маtеrikф эп isti ау уапчаr, soyuq ау isэ
qшаq mа-
iyuldur. Вчпdап bagqa Avstraliya Yеr kiiTэsinin эп
terikidiг . Orazisinin уапstш sэhта чэ уаrшпsэhrаlат tutuT. Тэ-
Ьiэtiпdа qIrшz,qопчr rэпglт iistiЫiik tэ9ki1 ediT.
Bagqa mаtегiklэr lэ miiqафэ Ьчгаdа fмliууэtdэ оlап
vulkanlaT cavan daý silsilэlэri, gursulu gaylaT чэ muiýlr
buzla;madan эsаr-аlаmэt yoxdur. Materika dtфп orta illik
yaýmtl СэпчЬi Аmеrikа materikina dii;эп оrtа illik уафпfidап

,i

5l9
 Regionun flоrа чэ fачпа ataminin ф бzэlliнэri vaT, Nadir
bitkilarin 75 7о-э qаdтiпэ Avstraliyada rast 8эlmэk оIаr. Bu,
Avstraliyanm digэr mаtеriнэтdэп tcz ayпlrnasi ilэ izah оlчпrг.
Arbtraliya f,giiп evkalipt чэ аkаsф аýасlаппш опlаrса пёчii чэ
ba9qa mаtегiНэrdэ Ьitmэуэп ýараох9аr yarpаqslz bйaqlr
.
aýacr saciyyavidiT. Вчгаdа evkatiptin bii пер
уй пбчЁ
bitir.
Оkеапiуашп 9ох hЬsэsi tropik qurpqlarda yиla9diyin-
dэп Ьчrаdа hamip isti giiпlатэ Tast gэlmэk оlаг. Biitiin
Okeaniya Ыilgэsi iigno giln, ау, fasil tеmрrаtчr fэrqi 9ох
zэifdir. Adalarda bbii ýэkilф Ьitэп аýасlаr iрrЬiпdэ fikus,
kazuarin, bambuk чэ раlпа aýaclarr iisttnlffk tagkil edir.
тэsэrrfffаt Ьакmrпdап kokos palmasl daha qiymэtlidir.
palma aýacr Okeaniya бlkэlэriпiп
iqtisadiyyatrnda xibusi рНуэ malikdir. Bu Ыilgаdэ kokos
palnasr Ьitmэуэп ada Ирmаq Yеrlilэr
рdmашп qozu igэrisiпdэН ýfuiпtэhаг mауеш цш. опчп
yumgaq hissэlэтiпфп Ьэ kорrа adlanan хаmmаl btehsal dilil.
Коцаdап Ьэ бz пбчЬэsiпdэ bitН уаф фаIrпа yaýr) оIdэ
olunmaqla уапа9ц о hэmgiпiп yeyinti чэ aczagdtq sahalэri fr giin
dэ хаmmаldш. Оgэr Ъdavi агэЬ Ёgiiп dочэ Ьаslэmэk, otuTaq
hэуаt tэrzi kеgirэп эгеЬ tt'чп хчrmа aýaclaTr уеtiфirmэk пэ
qаdэr эhэmiууэt kэsЬ ediTso, Оkeaniyada
уа9ауапlаr фiiп
kokos palrnasl уеtiфirmэk Ьir о qэdэr эhэmiуэtlidir.
Yeni Zelandiyanm tэЬiэti, хйýчsilэ insan эli
lg*upytаryt tэЬiаti.gох giizaldir. Меgэlагi goxdur. МорIэrdа
Yег kiiгэsiпiп he9 Ьir уегiпdа, tэsаdiifеditrпэуэп аýасlаrа rast
gэIпrеk оlаг. РIапеtrпиiп эп паhэпg аgасйпdаi Ьiгi оlап
kpri 1!асша ancaq Yeni Zelandiyime-qelэrinda rast gэlпэk
olar. Афсrп a9lq rэпф чэ son dэrэса mбhkэm оdЪсаДr
ingaatda, xiisusilэ pmiqaylгmada 9ох qiymafli hesab ediliT.
. Okeaniya Ыilgэsiпiп эksэr аdаtйпdа da goxlu qiуmэtli
аýасlаг: mапqо, kauguk aýacr, yemig aýacr (mоучоlэri'уеmigэ
!{ýачап аýас), фrаk aýacr (meyvosi уеуiliг) vo ,. iчrй.
Uкealya аdаlап mfistэmlэkэ рkliпdэ idатэ olunduýu

520
 l

vaxtlarda mеýэlэr 9ох qrnlmýd[. Наагdа mеgэlэтiп xeyli

hissэsini isa sошаdап аНlэп aýaclar tэgkil еdiг. Sоп
уiizilliklэгФ аdаlагdаkr aýaclarrn пбч tэrИЬi dэ dэyiqihniфir.
Regionun faunasl da florasr kimi zэпgiпdiг. Маtеrikэ
yaxrn аdаlапп hеучапlаr аlэmi zэпgiп va miПtэlifdir. Мэsэlэп,
геgiопчп эrаziсэ эп Ьбуffk adasr оlап Yeni Qvineyada yexidna,
аýас kenqrгusu kimi nadir heyvanlaT уауrlш$г. Baýqa mate-
riklэrdэ пэsli goxdan kэsilmig heyvan пбчlоriпа bu rефопdа
Tast gэlmэk olar. Аmmа bagqa mаtегiklэrdа genig уауilш9
hepanlaT buTada dеmэk оlаr К, yoxdur, t'unН Avstraliya чэ
опчп adalan bagqa mаtегiklэrdэп fэrqli olaTaq bitki аlэmi ilэ
yanagr hерапlаr аlэmiпdап da чzчп miiddэt tэсrid olunmug
halda inkigaf etmiфir.Yexidna va tirdэkЬчгчп Hmi hеучапlаrа
ancaq buTada rast gэlпаk olar. Вч Ьа9qаlаппdап
fаrqlэпdirэп сэhэt Ьчdчг Н, опlаr бz Ьаlаlапш quglar kimi
yumurtadan glxапr, mэmэli heyvanlar kimi siidlэ Ьslэуirlт.
Region аhдlisiпiп Avstraliya эп seyrak
эhalisi olan materik olmaqla уапа9r, эhаlЬi эrмi iiтэ 9ох
qеуri-ЬаrаЬэr mэskчпlаgmrSr. Region sаkiпlэгiпiп biiytik
эksаriууэti materikin iФrЬiпdэ чэ yaýayl.
Dmilda чэ gimal Ьsэlтdэ ahali 9ох ýеyIэkdir, mаtеrikdэ yelli
аЬоrisеп ahalinin sаи azdlr. Resionda эhаliпiп sayna gбтэ эп
boytik-oKэ Avsnatiya lttifaqrdi (21,5 mln.,20l0). tkinci olka
Papua-Yeni Qrineya (5,2 mlп.), iiciinqisu бlkэ isэ Yeni
Zeiandiyadг(4,2 mlп.). Оkеапiуапш mflstэqil dбчlэtlэгiпdэп
эп az аЙаlЬi оlап Nачш Rыpublikasr (15 min) чэ Tuvaludur
(lбmiп).
Regionda mэskчпlа$шý ohalinin iimumi say 33,0 mlп.
пэfэrdir. Yеrlilэr, рпi avstraliyal аЬоriрпlэr mэпgэуiпэ gбга
ekvatoTial irqin avstraliya qoluna mэпsчЬdчrlат. Ачstrаlф
lttifaq dбчlэtiпdэ эhаliпiп 2/3-пi ingilis avstraliyallar tэgkil
edir. AvsПaliyah аЬфепlэr mаtеriНэтlа Ьirlikdэ бlkэ
эhalisiinin cami l7o-ni tэgНl еdiтlэr, Yeni Qvineya va опчп
уахrпlrфпdа уетlэяmЬ tiind darili, slx чэ qtwtm sagh
papuaslaT
уа9аут. Yeni Zя'lшttdtya чэ опа yaxrn уетlэ9mi9 adalaTda

52l
mэskчпlаýад уегli ahali xiisusi qrчра- Polineziya qrчрчпа
daxildir. Yeni Zelandiyada уаýауап уеrli xalq бzlэriпi mаогi
аdlапdшrrlш. Bu xalqrn пfrmауэпdэlаriпiп darisi пisЬэtэп a9rq,
saglarr dalýavaridir.
Okeaniyanrn yerli ahalisi, хffsчsilэ polineziyallar Avs-
tTaliya аЬогigепlаriпэ пisЫоп daha qabaqcrl hвab оlчпчгlаr.
AdalaTda уаýауап ahalinin Ьir qismi avro-amerikanlagmaya
mэrчz qallb. Bu хаlqlаrа Havay adalart эhаlisiпi, mаоrilэri,
taitilэri aid еtmэk olaT.
Region tilkэlэriпiп l4-niin dtiчlэt dili чэ уа тэsmi dili
ingilis dilidir. О сiimlэdэп; эhаlЬiпiп sayrna gбrэ эп Ьбуfik бlkэ
olan AvstTaliya Itfifaqrnrn da ingilis-avstraliyahlarrnlrr
dапrрфпdа аЬоrigепlэriп iglэtdiklэri sбzlэг чэ ifаdэlэrа rast
gэlmэk оlаr. Aborigenler, isa mэпgэса Ьir_Ьiriпэ yaxtn olsalar
da, mtПtэlif dillэтdэ dашýlгlаr. Avstraliya dillэтiпiп diinya dil
аilэlэriпiп heg biri iIэ genetik уахrпlrф yoxduT.
Okeaniyanm yerli эhаlЬiпiп dillэri ff Ыiyiik qruфа verilir:
1. Papuas dili (Yeni Qvineya чэ Melaneziyanln Ьэzi ada-
lаrшdа).
2. Avstroneziya dili (regionun digar adalannda).
Qox yrýcam mэskчпlаgmrg papuaslar Yeni Qvineya чэ
yaxrnlrqdakr
adalarda yagaylrlar (Solomon, Sапtа-Кrчs). AvstToneziya dil
аilэsi xalqlarrnl iTqi, mэdэпitаriхi хiisчsiууэtlэriпэ g0ra iig
qrupa аушrlаr:
Polineziya, Melaneziya чэ Mikroneziya хаlфаrr qrupu,
polineziyalrlar, уэпi mаоrilэr, hачауtlаr, tаtilэr, toqalrlaг чэ Ь.
Okeaniyanrn сэпчЬ чэ gэrq hissэsiпiп adalannda эsаsэп, fici-
lilаr, hamginin Fici аdаsrшп yaxrnhFndakr adalarda mаskчп-
lаgmrglаr. MikToneziyahlar isэ Магiап, Каrоliп, Маr9аl,
Hilbert чэ Nauru аdаlаrшш yиli эhаlisi hesab edilir.
Yeni Zelandiya эhаlisiпiп эksэгiууэfiпi ingilis Yeni
ZelandiyalrlaT tэgkil edir Н, Ьчпlаr da бz mэпgауi чэ etnik
tэrНЬi baxlmlndan ingib-avstraliyatlara 9ох yaxrndгlar.
Эsаsэп fэrq опdап ibaratdir ki, Yeni Zelandiya ahalisininin

522
formalagmasrnda iпфislэr deyil, gotlandlar miihiim Tol оупа,
ruýlar, Аdlаrшr gэkdiyimiz xalqlardan bagqa regionda Hin-
disИndan, Qiпdэп, ОrэЬistапdап gэlэпlэr dэ mэskчпlаgmrglаr.
Okeaniya Ьбlgэsiпdэ maskunlagan эhаliпiп etnik
tэrkiьiпэ чэ adalann бzЁпэmэхýчs gбгэ Ьir-
Ьiгiпdап fаrqlэпэп ff9 subregiona Ьбlflпiiгlэr:
1. Melaneziya (mэпаsr qаrа adalar) хаlqlап.
2. Polineziya (mэпаsr 9oxlu аdаlаr) xalqlan.
3. Mikroneziya (mэпаsr kigik adalar) xalqlarl.
Bu tэвпifаtrп ilk mЫlifi frans:z tэdqiqatgшl Dtmоп
Dегчill olmugdrrr.
Birinci qrчр аdаlага -Yeni Qvineya, Yeni HebTid, Yeni Kale-
-Sоlоmоп,
doniya, Fici va Ь, aiddir. Ikinci qrчра-Магkiz,
Таопоtч, Sаmоq Tonqa, Tuvalu, Ilavay, Кчk, Yeni Zclan-
diya, Pasxi aiddiT. 0qtincfi qrчра-Матýаl, Каrоliп, Магiап,
Hilbert, Nачru daxildir. Bu Ьбlфпihr аsаsшr irqi fэrqlэr tэgkil
ediT. Mikroneziya чэ plineziyahlar апtrороlфi хiisчsiууэflэ-
flпэ gбrэ dаhа 9ох monqoloid iтqiпэ aid еdilэ Ьilэr. Меlапе-
ziyahlar isэ AvstTaliya аЬоrigспlэriпэ daha 9ох охýаушlаr
Rеgiопчп kaqfi trrixiпdeb Avstraliya haq qшdа Avro-
рауа ilk mэlчmаtr ХИ оsrdэ ?oTfuqaliya dэпй sэууаhlаrt
gэtirmi9dilэr . Hollandiyalt dэпй sэууаhr Rillem Yапsоп lФ6-
cr ildэ matcTikin КеурYоrk уапmаdаýшш qэr ь sаhillэriпi
kэqf etmi;dir. ХVII эsrdэ Avstraliyanrn EГt] bбyiik kэ9flэriпi
Hollandiya dопфilэri еtdiНэriпа gбгэ опlаr materiki Yeni
Hollandiya аdlапdrпrlаг.
t7zo-ci ilаэ iпДis daniz sэууаh Ceyms Kuk ёziiniin ilk
diinya sэуаhэti zаmаш materikin garq sйillэrini kэ$чэ gdчlч
etniфiT. Опчп bmyeTlbi М. Ftinders l798-1803-cii illэrdэ
ВбФ Sэdd Кfшi Катрrrиriуа kбrfэziпi va matoтiНn baýqa
эгЙilаriпi kэqf чэ tэdqiq еtdikdэп sonTa Yeni Zelandiya аdrшп
Avstraliya adl ilэ эчэz olrrmlиýrm tэklif etmigdir.
ЙаtеriНп kэgfi R. Yапsоп, A.Tasman, C.Kuk, M.Flin-
deTs adlarr ilэ Ьаф оIdчф kimi Okeaniya Ьбlgэsiпiп dэ Ишп-
masrnda Дчаrо de Saavedro, Migel Lopz de Lenqasti, Abel

52з
Таsmап, Соп Fтапsчаdе Survill, Seludel Uollb чэ Ь. sэууаh чэ
tadqiqatgilarrn bбytik zэhmэti olub. Sonrakr diivTlэTda region
daha dэqiq (эsаsап XD( эsrdэ) чэ tаm буrапilmiq чэ manim-
sanilmigdir.
Qeyd еtтrэk laamdlr ki, ХЖ аsгiп zfi)-cr illэriпdоп
Ьаglауаrаq qiidrэtli dбчlэtlэr Okeaniya аdаlаrrш ЬOlфdiirmэуэ
ba;layrlar. lКnci dfinya mfihаriЬаsiпdэ adalaT Yaponiya,
АВý, Avstraliya lttilaqr, Frапsа, Yeni Ъlandiya чэ digэт
dбчlэtlэriп mаrаq daiTasina pvriliT.
Оtэп эsriп 60-cl illэтiпdэп baglayaraq, Okeaniya Ыilр-
siпdэ mibtэmlakaqilik siуаýэti tэdгiсоп zаiflэmэуэ ba9layrT.
1962-ci ildэ Qarbi Samoa, l968-ci ilda-Nauru, l970*i ildэ Fici
чэ Топqа, l975-ci ildэ Papua Yeni Qvineya adalarr mbtэqillik
эldэ еtdilэr. Sопrаkt illэrdэ Vanuatu, Kiгibati, Sоlоmоп
adalan чэ Ь, mibbqil dбчlэtlэг statusu эldэ еtdilэr.
Оkеапiуашп digэr бlkэlэri miЬtэmlэkэ sistemindan
mtiхtэlif vaxtlarda аупlагаq, miiхtэlif inkigaf yolu segmiglar.
IJmumi halda isэ aqraT sektorun iistiinliik tэgkil etdiyi ёlkэlаr,
dir. Аdаlаrrп bezilэTi АВý, Avstraliya lttifaqr, Yепi Zclandiya
Fгапsа kimi dбчlэtlэriп <dапй а9шl аrаzilэrЬ, <departa-
mепtlэrЬ> чэ уа <эуаlэtlэril> kimi аdlаr statusuna malik olsalaT
da, эsliпdэ isэ аыt рkildэ idаrэ olunurlar. Веlэliklэ, XIX эsriп
аwэllэri iigiin Tegion эrаzЬiпiп 98 %-dэп goxu miiýtэqillik аldэ
etmiq 61kэlэrdir.
Mikroneziya Ьбlgэsiпiп miixtэlif adalarrnda hakim иу,
fаlаr arastnda Ьа9 veTmig miinaqigэlar, АВý iigiiLtt bu аdаlагdа
BMT-nin mапdаtша эsаsап qэyлrmlrrq еtmэk imkаш yaratdt.
Мэsэlэп, ýimali MaTian adalarr, Palau RеsрчЬlikаsц Маrgаl
adalaTt чэ Ь. uzun miiddэt АВý-m qэуучmlчф altmda idатэ
оlчпsаlаr da, бtэп эsтiп ф-сt illoTinin эwаllэriпdа Tasmi
qэkildэ miistэqillik alda еtrrýlэr. Qeyd еtrпэk laamdlr К, АВý
чэ Frапsа Mikroneziya аdаlаппdап пiiчэ silahrnrn va bagqa
silаhlапп stпаqlагtш hэуаtа kеgiгmэk iiфп poliqon kimi
istifada еtmiglэr. Eyni zamanda buTada ABý-rn hагЬi bazalaTt,
руk-rаЬitэ stansiyalan va bagqa оЬуеktlэг hэlе dэ qalmaqda-

524
dш. Мэsэlэп, Quam adaslnda АВýл Sakit okeanda эп bбyiik
hаrЬihача bazasl уеrlЕiт. Yепi Kaledoniyada isэ Fгапsашп
Ьбучk hаrЬi bazalan чаr. Dбvlat qчгчlчglаппа gбrэ materikda
чэ Okeaniya Ьбlgэsiпdэ уеllэýmiý dбчlэtlэri mtqафэ ctrrэk
9ох ptindir. Avstraliya lttifaqr чэ Yeni Zelandiya kфtiтiilmэ
kapitalizm iilkэlэri olduфndan уiiksэk inН9af etmi; dбчlаtlэг
Hmi теgiопчп digэт dбчlэйriпdэп kэskiп sчrаtdэ fэrqlэпiтlэr.
Avstraliya lttifaqr чэ Yeni Zelandiya B.Britaniyanrn ЙЬЫlik
etdiyi <BiTlib tэgkilаtrшп tizчiidfirlэг. Umчmiууэtlэ, regionun
10 бlkэsi <Birlik> tэrКЬiпdэ оlап dбчlэtlэrdir. Okeaniya
Шgasinin эksаr бlkэlэri Hgik чэ уа 9ох H9ik olduýundan оп-
lan Ьir-Ьiriпdэп уiizlаrЦ mЫаrlэ hп mэsаЬ aylnr. Diiпуашп
26 mikro dtiчlэtiпфп (уэпi arмisi l min kч.km-э qэdаг olan)
10-ч region, 7*i Ьэ Okeaniya Ьбфsiпdа уеrlэgir.
tqtbadi inkipf dчrчmчпа gётэ Okeaniya diiчlэtlэriпi
Ьzэп Тгорik Afrika dбvlatlari ilэ miiqауisэ еdirlэr. Мэsаlеуэ
bu сiir уапа9mа о qэdэr dэ dйgiin deyil, фпН hаm iqtbadi
imkапlаrша, hэm dэ эhаliпiп madeni sэчiууэsi, savadlrhq dar+
сэsiпа gбrа Okcaniya бlkэlэri Тrорik Afrika бlkэlэriпdап xeyli
irэlidэdirlэr. Мэsэlэп, mikodбvlat olan Nauru kapital ixracat-
glst olmaqla ЬгаЬ, bir 9ох gбstаriсilэгэ gбrэ Вэhrеуп, Оmап,
Yэmэп Hmi бlkэlэrlэ miiqафа еdilэ Ьilаr. Okeaniya Ьбl-
gэsiпdа уа9ауапlапп оrtа бmiir mfiddэti da Tropik Аfгikа
бlkэlэri ilэ mйqауisаdэ goxdur.

Takrar figfiп вчаЦап

l.Hansr хiisrrsiууэtlэriпэ gбтэ Ачstгаliуа materikini va
Okeaniya t*ilgэsi Ьiг уеrdэ буrэпilifl
2.Okeaniya Ьбlgэsiпiп tabii sэrhэdlэri hаrаdап kegiT?
3.Avstraliya materikinin tabii хiЬчsiууэtlэriпi 9эrh edin.
4.Okeaniyanrn siyaýi xeriъsini izah edin.
S.Okeaniya Ьбlgэsiпiп bbii хrlsчsiууэflэriпi ýэrh edin.
6.0keaniya Шlсэsiпiп эhаlisi etnik tэтkiЬiпэ gбrа hansr
qruрlаrа Ьбlfiпiir?

525
 7.Regionun tафiqi taTixindэ hansr dбчlэtlэriп rolu bбyiik
olub?
8.Qiidratli diiчlэtlэт Okeaniya adalarrndan hansr mэqsоdlэr
iigiin istifadэ еdirlэr?
9.Region tilkalaгinin iqtbadi dчrчmчпч gэrh edin.

2.7.2. Avstralila ittfлqr

1.0kапiп соýгаfi mбчqеуi, tabiatinin

Coftafi mбvqe чо torkibi. Оlkэпiп hаш tэгэfiпdэп qa-
hrl olunmug adr AvstTaliya lttifaqrdrr. Qox vмt опч mateгikin
adr ilэ sаdасэ оlагаq Avstraliya аdlапdшгlаr. Avstraliya ldti-
faqr сапчЬ уапmktirэýiпdэ biitбv biт mateтikin эrмisini tutan
уеgапэ ddvlatdiг.
Latln фliпdэп tагсiimэdэ AustTalb сапчь mэпаslцr
Ьildirir. Ачstгаliуапш сэпчЬ чэ qэrЬ sahillэrinin llind okea-
nrna" 9imalmrn Тimог, fuafuT чэ Мэrсап dэпizlэгiпэ, ýэrq ýahil-
lэrЫп isэ SaHt оkеашп Таsmап dапИпэ 9жlýl olýa da,
sаыllэri az . ýimalda Karlentariya, сэпчМа
Btiyiik AvstTaliya kбгfэzlэri уеrlаgiг.
Avstгaliya lttifaqrnrn эrаzЬi 7,6 mlп. kv.km-dir. ёrаzi-
sinin ЬбуЁkliiуЁпэ gёrэ diinyada Rusiya, Kanada, Qin, АВý чэ
Braziliyadan sonTa altmct dбчlэtdir. ёlkэпiп qаrЬiпdэ
уеrlэgmig Регt gэhэгiпdап, gаrqiпdэ yeTla9mi9 ВгisЬеп рhэriпа
qэdэr mэsаfэ Londondan Qаhiгэуа qэdаr olan mэsаfэуэ
ЬэrаЫdiт. AvstгaliyalilaT бz эгмilэгiпdэ B.BTitaniya kimi 30-
dan artlq dбчlэti уетlэ9dirmэk miimkiin olduýunu iftixar Ыssi
ilэ stiуlауirlэr. Dбчlэtiп sahil xattiinin uzunluýu 25760 km-dir.
Sahil sularl 12 dэпiz mili, dбчlэtа mэхsчs iqtisadi zопашп eni
isa 200 mildir.
Soth qчrulчgч. AvstTaliya platformasr tizэriпdэ уеrlэ9ап
бlkэпiп геlуеfi miirэkkэЬ deyil. Geoloji kеgmigdэ bu platforma
Qопdчапашп tаrkiЬiпэ daxil idi. ёlkэпiп qэгЬ hissэsi bir qэdэr
hiindiirdiir. Д9аq yayladan iЬаrэt olan bu hissэ ;эrqа tэrэf

526
gеtdikсэ algahт чэ mэrkеzi ovalrq adlanan dйzэпliр kegir.
оlkэ эrаzЬiпiп сэmi 2 %-i 1000 mdэп hiindiir sаhэtэrdоп iba-
rэtdir. Оп hflпdiiг пбqtэ Yeni С-эпчЬi Ueb gИtrпш эгаzisiпdа
yeTlagmig Kostyugko dафd,r (2228 m). Оп algaq пбqtэ Ьа Ец
gбlflпiiп sahilinфdir Glб m). Avstraliya уеgапэ mateTikdir Н,
Ьчrаdа cavan daý silsilэlэri, fэаliууэtdэ оlап vulkan чэ miiasiT
budagmadan аsаr-эlаmэt yoxdur. Miitoxэssislэr На bir fikir
iтэli stiriirlэr ki, епdорп чэ ekzogen рrоsеslэr matcriНn Ьir
hissэsini slndrTrb, оkеашп diЬiпэ епdiгmiфir. Tasmaniya чэ
Yeni Qvineya adalarr bu dёvrda mаtеrikdэп ауrrlmrglат.
rеlуеfiпФ эsаsэп fig osas fогmа пэzэrэ gaTptr:
l. gэrqiпdэ уеrlэgmig оrtа hffndiirliiklii daýlaT.
2. Оlkэпiп mеrkэziпф уиlэ9mi9 dflzonlik чэ ovalrqlaг.
3. Olkanin qаrЬiпdэ уеrlаgmig уауlаlаr.
ýэrqdэki daflar Bбyiik Sчацlсr dаýlаг adlanrr. ОпIага
Ьezan Mavi daý{aт vo Avstraliya Дрlаrr da dеуiliг. Avstraliya_
шп gэгqiпdэИ dэпИэriп sэthiпdа suyun уfiksэk tеmргаtчга
malik obmasr (yayda +И", qlýda +20) mэrсап роliрlэгiпiп in-
kbafi iiфп ;эrаit yaradrT, Оlkэпiп 9imal-9arq sahili boyuncd
sahil xattinin konIiquRasфsrna Ьпzаr роliрlэrdэп iьатэt
ВёуЁk Мэrсап гifi чzапrт. BOyflk Sadd adlanan bu Tifin
uzunluýu 2000 kmdап aгtrq, eni gimalda 2, сапчЬdа l50 km-э
gatrr.
Faydah
la zangin olan бlkэlэrdэп
boksit, daý kбmiг, чrап kimi qiупэtli sarvatlar Фkаr olun-
mugdur. Boksit чэ чrап filИэri ehtiyatlaTrna gбrэ diilrya miq-
yasrnda segilir. Avstгaliyada hэm9iпiп mЬ, sink, qчrфgчп, gff-
miiq, qlzrl, 1gf1, bbii qaz kimi sаrчаtlэr dэ а9kаr olunmugdur.
iqlim. lqlim Ьахrmшdап Avstraliya diiпуашп эп isti
mateTikidir. olka iiФп illik чэ sutkalrq tеmрrаrчr amplitudu
bбytit olan isti, qrrru iqlim sэсiууэчidir. MateTikin 2/3 hЬsэsiпi
sэhrа чэ yaTrmsэhTalaT tэgКl etdiyinФn уау aylaTrnda (dekabT,
уапчаr, fevral) опlапп sathi 9ох qит. Маsэlэп, Simроп sэh-
rasrnda Ьэzi ganblda kёlgali уетlэrdэ hачашп

521
 50-60" Sdэk qzmаsl miýаhidэ edilir. Qц ауlаrшdа (iyun,iyul,
avqust) mаtегik sоучучт. Мэsэlэп, бlkапiп maTkazi hissэsiпdэ
уеrlэgmig Alis Sprinqs gэhагiпdэ gflndffz hачапш tеmрегаtчгч
mЁsЬэt 4о43о S olduýu halda, gесаlэr tеmреrаfur бо S-dэk епэ
ьilэr. olkanin gimalmda subkvatorial iqiim fоrmаlаsЕчsФт.
Tasyaqiy1 adasl_nda Ьэ iqlim'оlmауап miilayimdir. Daimi уа9ауц
-isiisna
mэskэпtэri чэ daimi sанпlаri AntaTktida
ohnaqla Avstraliya эп quraq materikdir. Il еrziпdэ mаtеriь
orta hэsаЬlа 300 mm-э qэdэr yaýrntr dtigflr. Bu rэqэm СэпчЬi
Аmеrikа чэ hэttа Аfгikа ilэ mffqауisаdэ хфi azdrr,
AvstTaliyada 9ау чэ gбl az olduýundan
эrаziпiп gox hissэsiпiп okoana Ьir Ьа9а axart уохdчг. Bu tilkэ
Ёgiiп daha 9ох (kгiЬ) dеуilэп чэ istilэr diigэпdэ quruyan 9ау
gэЬkэsi sэсiууэчidir. КriНэrdа yalnrz уафglаrdап ýопга ýu
olur, gtiпК опlаr bбfiik miqdarda уафпtr аlап dаýlапп уа-
mасlап ilэ ахtr. оlkэпiп эп эhэmiууэtli 9ау sistemi Мчrгеуdir.
Dагliпq Murreyin bбytik qolud чr. Bu gауlаr tizаriпdэ su ап-
Ьаrlаrr уагаdftЬ. Avstгaliyada оlап gtillэriп эksэriууэti 5oвulu
чэ axarslzdг-
. ._ О|}э$п 9ауlап kimi gбllaIi da уа уаFý, уа da qrunt su-
larr iIэ qidalanrrlar. Bu gбllэriп эп biipyii вй boltiatii. yaBs-
lаr zamanl kгiklэr gбlа biiytik hэсmdэ su *rdriчэ опчп sйэ-
siпi_gепiglэпdiriгlаr. ilio q*"q fэsliпdа isэ Еуr gбliiniin sаhэsi
kigilэrэk xrrda giilmэgэlэrа 9ечriliг
Avstraliya sэth sulaTl ila zaif bmin olunsa da. чеrаltl
sчl_агlа zэпфпdiг. Вч sular qэrЬdэki yayla ila bёytik suayncr
daýIaT агаsrпdаkl паhэпg, шtеziап hбчzаsiпdэ сэшIэпmiidir.
Sulu qаtlаг 20,100 Ьzэп isэ hэttа 1000 m dэriпlikdэ а9kаг
оlчпmчglаг. Bazi artezian quyularr уtiksэk dэrэсэdэ miпЁrаl-
lrynys чН su чеrir. Ачstrаliуашп эп b6ytit уегаlh su hбvzasi
мэrkэzi dtizanliyi эhаtэ еdэп Bбytik агtеziап Ьбчzэsi аdlапrг.
_ Toryaq-bitК бrtftуii. Avstraliya materiК uzun miiddat
lЩrэsiпiп diрr hissэlаriпdап tэсrid olduфndan Ьчrашп
ler
flоrа аlэmi endemikdir. Materikda абkаr еditЙg 22 min bitki
пбчiiпiiп 80 faizinэ bagqa уеrlаrdэ гаst galinmir. Аmmа

528
bununla Ьеlэ iпsапlаr mа!егikiп tЭЬiэtiпэ, xiisusilэ опчп bitki
ёItiiуiiпэ manfi tэsir gбýtэrэ bilmiglar, Artц 850 nбv bitki уоха
gжmаq йrэdir. 85 bitki пбW i9p ancaq miЬtэmlаkэ illэriпdа
tamamila lэф edilib. ТэqriЬп 2000-э уахrп bitki пбчй isa
bagqa уеrlаrdэп Ьчrауа gatirilmiqdir. Evkalipt Okeaniya чэ
Avstraliya iigiin эп tipik аýас пtiчlэridir.
Оlkэdэ Evkaliptin 500 пtiчtiпэ гаst gэlrпэk оlаr. Odun-
caqlarl qiirЁmзdiуiпdэп 9ох qiуmэfli hesab edilan Ьэzi
ечkаЦрtlэriп hiindiiTliiy8 90-100 m-э 9аtrг. Ечkаlфt mеgаlэri
бlkэпiп сэпчЬ-gэrq чэ сэпчЬ-qэrЬiпdэ daha gerriq sаhэ tutur.
Маtегikdэ akasiyalarrn da уiИаrlа пбчii Ьitir. Avstraliya qlal
akasiyast аýасшш qiqф бlkэпiп milli simvolu olduýundan
onun pkli dtivlэtin gеrЬiпdэ Ф эks оlчпmчSчr. Materikin
sаЫllэriпdо hэmigэуацI riitubefli mеgэlаr bitir, ýimal sаhiЦэ-
гiпdэ mапqr, Tasmaniya adasmda isэ iдэуаrраqh megalaT
iiýtiinlflk ъ;kil еdiг. Tasmaniyada Ьitэп kтal Vilyam gапчпrп
oduncaýr 9ох qiymэtlidiT. Mateгikin igаrilагiпэ dolTu gеtdikсэ
kontinentallrq artdrфndan аýасlаr sецэklэgэrаk kolluqlarla
эчаz olunur. Olkanin sayanna чэ уапmsэhrа zonalaTmm floTa
аlэmiпdэ tэЬii otlaqlar iiýtflnliik tэýНl €dfu.
Avstraliyamn bitki аlэmi Hmi, heyvanat alami dэ ntiv
miiхtэlifliуi, iiziinamэxsusluýu, уапi qэdimiliyi, &rnaqlrlarrn,
pTimatlarrn чэ чэhgi hеучапlапп olmamast ila sэсiууаlапir.
Avstraliyada kiqati, бrdэkЬчrчп чэ yexidna Hmi primitiv
mэmэli heyvanlar qrupu iisttinlffk bskil edir.
Avstraliyada kisэli hеучапlапп 162, tэkсо kепqчгчпчп
50 пбчfr var. Маtеrikdэ yaýayan 670 qug пiiчiiпdэп 450-i еп,
demikdiT. Olkэdа siiriiпэпlэriп чэ hэрrаflагш da bir 9ох пiiчЁ
vardrT (kэrtапkаlа, lФ пбч zаhэrli ilan чэ s.), Avstraliyada kэ-
рэпэk qurduna heykel qoyulmugdur. Atgentinadan gэtirilmis
bu hэgэrаtlат l0 il эtziпdэ бlkanin mэhsчldаr tоrрqlатtш
<zэЫ etmiýD kaktus kollannr tamamib mэhч eda Ьilmiglэr.
2. Dбvlatin qlsr iйi;rf tarixi. Miirsir idаrооlшпа sbte",
mi. Amerika qitasi kэgf olunduqdan sопrа Ачrорапrп sэууаh
чэ tadqiqatgllarr lаПп diliпф <<Terra Australus inkornimo>>

529
 adlanan чэ Ьэgэriууаtа dэqiq mэIчm оImауап torpaqlan kagf
etmak Ьаrэdэ dfigflпmауэ bagla&lar. Onlarca sэууаh чэ
tэdqiqatgr X.Kolumb kimi mэghчтlаgmаýа сап аhтф,
Тэхmiп еdiliг Н, materikin qэrЬ sаhillэri ,Ф-45 mlп. it
эwэl Antarktidadan аупIrшфrr. Наmiп sahilэ ilk фfа l606-cr
ildэ llollandiyah dэпй sэууаfu V, Yanson 9lrr. Bu hаdisэdэп
36 il sоша Ost-Hindin (ýэгqi HindisИn) qubnatoru Entori
Vап Diimen mэlчm оlпауап torpaqlan kэ;f еtmэk iigiin
hollandiyat АН Таsmашп Ьа99tф аlЬпdа ekspedisiya bgkil
edir (Tasm"niya adasl onun рrаfшэ аdlап&пhЬ).
АdаIапп sэrt tэbiati, qiуmэtli faydah qаапhlапп уох-
lчф, аЬогigепlэriп фпizqilэriп бdаri ila gэtirdiklэri gtimfrp чэ
qиlа bigana qalmalaTr, bu уетlэri kэ9f еdэпIаrdэ Ьеlэ tэаsiiшаt
уагаdlrdr Н, Ьчгаdа hе9 biT qiуmэtli sаrчэt yoxdur чэ ibtidai
icma quгulugunda уа9ауап yerli xalq pulun, xЁsusi mfilkiууэtiп
пэ olduýunu bilrniT. Вч hаdЬэdэп sопrа lичп mйdэt сэпчЬ
tоrраq!аr sэууаЫап maraqlandrrшrdr. Nэhауоt, 1770_ci ildэ
ingib dэпiz sэууаhr Ceyms Kukun pmisi materikin sаhillэriп-
dэ lбчЬэг salr. Маtеrikэ уахшlаgmrg dipr dэпiz sэууаhlатr Н-
mi C,Kuk da bu genig toгpaqlarda qiymatli sэrчеflэriп (эsаsап
qlal чэ giiпTriig) уаtаqlатrш а9kаг еdэ Ьilmiг. Вчпlаrш ачэziпэ
C.Kuk Yeni СэпчЬi Uels аdlапdlгdrф эsl Avstratiyanr kagf
еdiг. Kuk агfiq baga dфmiiqd,П Н, опчп kэgf etdiyi этаziljr
V.Yansonun kEf etdiyi tоrраqlаrш 9аrqа dоýлr davaTmdlr.
l770-ci ilin 22 avqustunda С.Кчk kasfetdiyi torpaqlaTl
Yeni СэпчЬi Uels adr altrnda lпфlЫэ miЬЬпrlэЙsi еlЙ ediT.
Вч hadisэdan l8 il sопrа miiasir ýidney ;эhэгiпэ Аrtчr
Filippinin rэhЬаrliуi alhnda ll gэmidэп iЬаrоt itk ingilis hэrЬi
donanmasr daxil о!чт (26 yanvar, l798-ci il), Опtаг бzlагi ilэ
750 mэhЬчs gаtirmiфilаr. Вч hаdЬэdэп 13 $in sопrа Аrtчr
Filipp mаtеrikdэ ilk dэfэ lпgilЫэпiп dбчlэt Ьiуrаýпr qаlФпr.
о vaxtdan hэmiп gun бlkenin milli bayTamr kimi qiyd о-tчпчr.
Belalikb, ХИII аsriп axrrlmmdan еtiЬаrэп Avýtгaliya
mапimsапilmэуэ Ьа9lапФ. fik dafa сiпауэtkаrlатrп bir qrupu
mаtегikiп сапчЬрrqiпэ stirgfin edildilar. Siirgiin olunduqlan

530
эrаzidэ sidney ýэhfiiпiп (о vмtlar iпgiltэrэпiп miistэ_пlэkэ
naziri olmug iогd sidпфп gеrэfiпа) эsаsrпt qоуdчlаг, Ilk onil-
liklэт эrziпф ЬgilЫэdап Avstraliyaya 750 miп пэfэrdап arttq
mahbus gбпdэrilir.
Йаrаqhdг к, 1803{Ё ilэdэk Avropada Avstraliya Ьаr+
de dolýun чэ Фqiq mэlчmаt уох idi. Ehtimal olrпrurdu Н, ý"
trаliуа-qЫэ ЬirtJgiiДОп о, Аsiуашл _Ц чаdэr 19lum
olmavan Ьir hbsэsidiT. t803{яi ilф ingilb "*Jq
bdqiqatglsr Metyu
Flinders Ачstrаliуаш sаhillэгi Ьоучпса sэуаhэt еdэrэk,опчп п+
Ь*с bi, ada oidgunu kФf edir чэ ilk dэfэ onu AvstTaliya
adlandIrr
XIX osrin оrtаlаrшdа zэпфп qlzl уаtаqlагrпш kэgfi ilэ
аlаqэdат Avtraliyaya <<sэаdэt чэ mасэrа axtaTanlao рlmэуэ
bagladilaT . iпфьтэ Ьч materiki qэrti olaraq 6 Ыssэуа Ыilаrэk
опч 0ziiniin miistэrпlэkаsi еlап etdi. 1907-ci ildэ dominion
sиtusu оlап б miistэmlэkа mfrlkii Ьirlэgэrэk AvstTaliya lttifaql
аdlапап dбvlatin l93t-ci ilф isэ
[ttfaqr statuýu veтildi.

rэhЬэтlik etdiyi <Birlik> tэrkiЬiпdэ konstitusiyalt

federativ mопаrхiуаdш. сэhэtdап dбчlэt 6
;tatdan (Yепi СэпчЬi Uels, Viktофа,
Kvinslend, Tasmaniya,
(ýimal чэ
фrЬi Avstraliya va СэпчЬi Avstгaliya) чэ 2 аrаzidэп
federativ payиxt эrаzisi) iЬаrэtdiт.
Konstitusiyaya gбrэ (190l -ci ildэп fэаliууаt gёstэгiт)
dбvlatin baggrsl B.Britaniya mопаrхrфr. опч tilkada
hбkчmэtiп tэqdim etdiyi чэ mопаrкп tэуiп etdiyi
gепеrаl-
qubernator tэmsil edir. Gепегаl,qчЬеrпа tоrчп parlrnenti
gaBTmaq чэ Ьчrахmаq hiiquqlaTt vaT. О, hэmgЫп Bag пzиrl
va hбkчmэt rizvlarini tэyin eda Ьilэт. hэm
dэ ёlkапiп silahh qiiwalarinin ali Ьаý kоmапdашdш. Опчп
хаriсi siуаsэt sаhэsiпdэ fэаliууэti B.Britaniyanrn xarici siyasati
ilэ чуЁчпdчr.
'-- -"Бочt"tiо
ali qanunvcrici оrqаш Senat чэ пiimауэпdэlэr
palatasrndan ibarat federal paTlamentdir, FedeTal раrlаmепt,

531
 dan bagqa, altl ýtatln hэr birinin бz parlamenti чаr. paTlametia
iginda, rimчmiууэtlэ, бlkэпiп hауаhпdа, пiimауапdэlэг palatasr
da}a nuhiim Tol оупауг. I50 iizvЁ оlап пffmауЪпdаlэг
pa,latasrnrn deputatlan birbaga ,flmчmхаlq sэsчсгmаsi
volu ilэ
segilirlar. 76 iizvii olan фэr ;tatdan 72, йэr эrаzidэп iпэfег
olmaqla) sепаtогlаr Ьэ б il mriddэtiпэ sеgiliг. 3 ildэп Ьiг scrrat
iИчlэгiчiп уапsr tэzэlэпir.
оlkэпiп ali icracdici огqаш Ва9 nazirin rэhЬrlik etdiyi
fеdегаl hбkчmэtdir. Nмirlэr kаьiпэsi Ва9 паzir tэrэfiпdiп
опчп раrlаmепt sеgkilэriпdэ qalib gэlmig partiya iDvlari
arasrndan segdiyi federal паziгlэrdэп iьаrэtdiг. Avsпalivada
faaliyyet gбstоrэп эsаs siyasi prtiyalar: Avstraliya LeyЫisflar
Рагtiуаsr; Avstraliya Milli Partiyasl; Avstгaliya Fahta Partiyasr;
Avstraliya kommunist paгtiyasr; Avstrvaliya Dernokratlar
Partiyasr чэ s.-dir.

- - 3.ohsli va рhаrlоr. Avstraliya tttfaqmda maskunlagan

(joto). obabinin tэqriЬэп
iЩ|i.Z_t,S rnln. пэfэrэ gatш9drr
2Ф/ri 14 yaga qэdаr olanlar, 68Y"l 14 yagla 65 уаý ar;mda
оlапlаr, l27ai isэ 65 yagrndan учхап olintaTФi. Rеяiопчп
dфr бlkеlэriпэ nisbаtэn эhаliпiп Ьгtа оmur mtiddati i,tiЁ*ci.
(kigilэг fiфп 78, qаdrпlаг iigtin 83 il). Эhalinin еtпik"tэrНЬiпэ
gбrэ аý sifэtli avstraliyaftIar- 62 %, Asiya бlkэlэгiпdэп
sэIапIэг-
7 %, аЬоrigепlэr (уеrli ahali} l%.

5з2
 Avstraliyada mэskчпIаgmlg ilk iпsапlаr_аЬоrigепlэr ol-
muglar. Опlат Ъч mаtеrikэ сэпчЬ4эrqi Asiyadan tэqriЬп 40
min il опсэ gэlmiglэт. Haarda tilkэ эhаlisiпiп 9ох сiй Ьir
hissэsini tэ9ki еdэЬ аЬоrigепlат aslinda goxsayh tayfalardan
ibaTэtdiT. опlаr агаsrпdа пЬЬоtап genig yayIlmlg dil раmа,
iччпJа airiaiT. AboTigenlaTin эksаriууаti dаdэ-ЬаЬа реgэlаriпi
(iасэri hayat, ov9uluq, yrфcrltq va s.) yadrrýamrglal,
О(аа] iпЁiЬ чЫуi учlшz avstaliyah adlanan_ чэ millэt
kfuni fотmаhqЙаrrп iф daha goxdur, Avstraliyaya ilk
gэlэпlэr qox сэsllt чэ qоrхmаz insanlaT olub, tngilis чэ irlandi-
ialrlaTdan alavo mаtеrikэ italyanlar, учпапlаr, Ьрапlаr чэ
hйор"-п bagqa хаlqlаrrшп пiimауэпdэlэгi dэ рlrпiglэr, XD(
.rrio Ъrtачr,й'q"аr Avstraliyada уа9ауапlаrш hэуаt tэrzi В,
Вгitапiуаdа уаgауатrlаrm hэуаt tаrziпdэп dеmэk olar К, heg пэ
ib bir.oйii. Sопrаlш ёlkэ mэdэпiууэti, аdэ_t,эпэпэlэri,
йtй*i чэ s. digэr iilkalтdgn, ilk пбчЬdэ СэпчЬýэф Asiya
i"Й"iу"аЙ gаlапlэriп hesablna bir qаФr zэпgi:rlаsi,
",
brдйriбtk.l.rdin аыlr оlmауаrаq опlапп hamsrnda milli
siicliidiir чэ hamr бzffпfl avstгaliyah hвab cdir,
'
оiirш сох'айпiп tabii artrrmna gёrа Avstraliya lttifaqr Ачrора
hэr
бlkэtэriпi xatrTladrT. Olkаdэ tэЬii аrtшп 5-б promildir, Yэпi,
iOй пэfrrэ tabii аrtm 1 ildэ 5_6 пэfэrdir, Orta slxlrq gбst+,
,iоЬЫп iОr.6lkэ фэr kv, km-э tэqтiЬп 3 пэfаr) dtinya dбчlэЬ
lэri iсэriiiпdэ sonuncu уеrlэrdэп birini tчtчг,
' оlkэ эhаlisiпiп 857гdоп goxu gэhэrlэгФ yagaytT,

Avstraliyda 500 mэпtэqэуэ ýэhэr sИtчýч veгilmigdir, Materi_

-Sidney
li" ," boytliK gэhэгlатi: (4,1 rrlп,) MelbrrrnduT (3,6
mlп.). Вч iH sэhэrdэ tilkэ эhalisinin tэqтiЬп Ф%,i yaýaytT.
ЙчЬi tq рhэriп (Brisbcn, Регt чэ Adealida) эhаlisiпiп sayr l
Ып.* btiib. BtiЛik рhэrlаr sшaýlna Nyukasl, Y_чllопqопq,
Cil,onou da aid еЬэk olar. Магаqh&г ki, bu gаhэrlэriп hamlst
J[*n'i"mrioa, уетlаgmiglэт. Тэkсэ dбvlatin payиxtl - Kan_
- -
Ьеrrа okean sahilindэn uzaqdadг.
iaytaxtrn qвr saciyyaý. КапЬеrrапш (3Е0 miл) рау-
taxt оlmйrшп qoi mu.uql tarixgэsi чаr, Мэsэlэ опdафr ki,

533
 l90l-ciildэ paytaxt Ьаrэdэ mэsэlэ отйуа grxanda Sidney artrq
mэ9hчг.lаgmrg 9эhт olduýundan бziinii pytaxt kimi gбrmэk
istэуirdi. Аmmа MelbuTn 9аhэri dэ payiaxt funksiialarrnr
уеriпэ уеtirmэk аrzчsчпdа idi. Bu iki gэъjr araslnda birincilik
uýxunda mflьаhьаlэг hall бlkэ parlamentinin
iizчlэгi ЬЬ
qэrаr gаlirlэr ki, mfrЬаhЬэlэга son qoymaq flgiin
paytaxt kimi digэг gэhэr sсgilmэlidir чэ se9im о vaxtlar ti9iin о
qэdэr dэ Ишпmауап 11зд!qlапlп ýеrli tayfa аФ) iizэгiпэ
dmiir.

5з4
qоучпlаrrп Ьslэпilmэsi чэ yun sаtщшdап эldэ edilan gэlir,
baqq а sаhэlэriп diтgэlmэsiпэ da ;эгаit yaтatdl.
lkinci dtinya miiharibasindэ АВý- la miittэГlq olduфna
gбrэ Avstraliya эrаzЬiпdэ hэrЬi suвat anbarlarr, hаrЬi
mэq sэdlэr iigiin ýosse, tэууата meydanIart чэ dэпiz
poTtlarr
kimimiihiim iqtisadi оЬуеktlогiп inýasr tilkэпiп iirnumi iqtisadi
inkigafinr siiratlandiTmigdir Miiasir Avstraliya iqtbadi sэчiу-
61kэsidir. tqtbadiyyatrn
уэýшlэ gбгэ inkiqaf etвb ýэпауе-аqrаr
Ьir 9ох эsаs gбstаriсilэriпэ gбгэ о, diiпуашп yfiksэk фrосэdэ
inНqaf etmil l0 dtiчlэfiпdоп biridir.
Sапауе. Оlkэ iqtisadiyyatrnda dаý-mэdэп sэпауеsшlп
rоlч danrlmazфr, Bu gёstэriсф gбrа о, inkigaf etmis digэr
бlkаlэrdэп sBgiliT (Kanada iBtbna olmaqla). MeИl ыkiЫibэzi
gбтэ dtnyada
filizlэriп (фmiт, sink, qчrФýчп) glxar mastna
ilk уеrlэrdэп birini tutuT. AvstTaliyamn daý-madon ýэпауеsl
iхrас btiqamэtlidir. Boksit,
уiiksэk texniki tэmiпаt чэ уiitsэk
sink, almaz glxar mastna gбrэ dffnyada birinci, dэmir filizi,
qt7rla giiгэ rýэ
чrап чэ qurýugun gжапlmаstпа gбrа ikiцсi vэ
Ёqiincii уоfl tutur. AvstTaliya hэmgiпiп kiimiiT, manqan,
giimiig, mЬ, qalay gшanlmasrna gtiтэ dflnya lidеrlэтi stTastn.
dadr. Neft чэ tэьii qaz ehtiyatlarr ilэ бziiniin daxili tэlэьаtrпr
ёdэуiг. Сrхаrrlап хаmmаl эsаsэв Yaponiya Ьаzаrlаппа

qэsi) glxarllrr.
' ' ' Avstraliyanm yeni ka9f оlrшmчg miпеrаl хаmmd уа,
tчqlч.,Ъ-Й.ЫпЪmаl чэ qэтЬ'Ыilрlэriпdеdiт, Утl!о_l a!d"
nikel
iБri-.,"уопrоао'kбmflr чЪ mis, Taunsvilldэ kob_alt.va
vaиolarr. mis, bbmut Чэ qlzrl Merat Кrikdэ, уiiksэk keyfiy,
Йli'йirii yataqlarr isэ Keyp-YoTk yarrmadaýmda aýkar

535
 Kand tasarrfifatl. Avstarliya Ittifaqmm kэпd tэsэrriifаtl
yiiksэk amboliliyi, 9ох sahaliliyi, texniki сэhэtdэп
уахр tamin
olunmasl ila digэr ёlkэlэrdэп segilir. Кэпd tэsэгriifаtl mah-
sчllаrrшп iimumi dэуэгiпэ gбгэ о, уаlпz ABý-dan gеп qalш.
Amma mаьчllапп adam Ьаgmа diigэп dэуэriпэ gбтэ Avstra_
liya ittifaql difurуашп ьЁttп бlkаlэгiпdап irэlidэdir. Olkэпiп
iqtisadi fэаI эhаlisiпiп tэqгiЬэп 45%-i kand tэsагriifаtl sаhэ-
lаriпdэ 9аIцlr. Оlkэdа kэпd tаsэтriifаtrшп apancl ýahaýi Ьэ
Qоучпlаrшr sayrna gбrэ (70 mln. ЬаSап aтt q)
diinyada birinci yerl tutur. Avstгaliya уtilsэk kеуfiууэtli
рп
istehsalr чэ iхrасша gбгэ diinyada birinci, эt-siid mэЬчIlаrr,

5зб
buýda, gэkэr istehsalr чэ ixracr iizrэ qabaqol утlэrdэп biTini
tutur.
Avstгaliya фllэriпiп иbii goraiti qоучпgulчфп inki9a-
fina tэkап verir. QoyunlaTrn frmrшпi sауrпш 70 fаizэ qаdэriпi
meTinos cinsli qoyunlaT tэgНl еdiг. Оп kigik qoyun siirbii 5-6
mlп. bagdan эskik olnur. Otlik istiqamэtli maldarlrq эsаs
otibarila бlkэпiп gimalrnda tropik чэ subtropik zonalarda
inkigaf etdirilir. Qaramalrn sayr 22,0 mln.{arr artqdш.
Оlkэ аrаzЬiпiп tэqriЬп 5%dэп эkinqilik mэqsэdlэri
iigiin btifada оlчпчr. OНn9ilikdэ taxrlglц apmrct miiчqеуэ
malikdir. Taxtl чэ digэт donli Ьitkilэг siini sчч:rппаýЕ ancaq
gribTalardan Ьtifаdэ yolu ila Ьссэrilir. Yalnlz gэltik эКrrlэri
iuya talobkardrr. Ташl$lФп эsаs Ьесатilmэ Ьбlgэsi Ktaлl
qчrýаВD аdlапап чэ Kvinslend gtatmdan СэпчЬi Ачstгаliуа
лИtrпа qэdаr eni 90-300 km оlап zonadш. Olkэф texniki
Ьitkilэrdэп qamrg, раmЬщ чэ tiitiin yeti$irilir, Texniki bitki
yetigdirilэn sаhэЬr siЫ suvar rr.
Noqliyyrt vo xarici ticrrot. Bбytik эгаzidэ уеrlэgmig
Avstraliyada daxili чэ xarici эlаqоlэr ii9fm noqliyyat xiiýuýi
аЬmiууэtа malikdir. Оп slx dэmЦоl пэqliууаtr бlkэпiп
inНsaf etrnis сэпчЬgэrq va сэпчЬqаrЬ btilgalэrinin руmа
dflýiiг, id transkontinental mафtrаl dэmфоl хэtti бlkэпiп
ýэrqiпФп (Sidney ýэhэтi)- qэrЬiпэ (Sidney-Pert gоhэтi) qэdэг
чzашr. ltbci transkontinentat magistгal dэmфоl хэtti
meridian istiqamэtlidir. Bu хэtt бlkanin gimalmdakr Darvin
рhэriпdэп baglayaraq сапчЬа qаdэг чzашr. Dэmirуоllагr
vasitэsila iTi hэсmli уiiktэr, эsаsэп dаý-mэdэп sэпауе xammalr,
taшl, semen! giiЬrаlэr, oduncaq чэ mal-qara da.grnrr.
ýose уЪ[апшп аlсsэгiууаti, Ьir qayda оlаrаq radikal
gakildo Ыiyiik gэhэгlаrdэп baglanrr Bu уоllага mэghчг sэууаh
va tэdqiqафdагrп adlaTr verilib. Avtomobil naqliyyafi kand
tэsаrrflfаtr mэhsчllап уеtigdirilэп Ьбlрlэrdэ dэ yaxgr inkigaf
edib. 0lkаdэН yflk va sэrпiф dаgrпmаlагrшп tэqriЬп 2/3-si
avtotmobil nэqliyyatr vasitasilэ hэуаtа kegirilir.

5з7
 Dэпiz пэqliууаtrпdап эsаsап diinya tilkэlэri ile tiсатэtф
чэ sэrпigiп daynmastnda btifada olunur. ёlkэпiп bOytik
роrtlаrr Sidney, МеlЬчrп, Nyukasl, Adelanda, DampiT va
Port-Xedlenddir. Оlkэпiп daxili чэ xarici аlаqэlэriпdJ hava
пэqliууаtlпrп 9ох bбyiik эhэmiууэti var. Avstгaliyada ham
dбvlata, hаm dэ xЁsusi kapitala mэхsчs aviasiya (эsаsэп kigik
aviasiya) girkаtlэri чаr. Оlkэdа telekommunikasiya, telefon va
radio эlаqэlэri 9ох уахý1 inkigaf etmigdiT. Вэzi чсqш
fermalaTda уаýауап аilэlэтiп чgаqlаrrпа radio чэ televИya
чаsitэsilэ dэгs kegirilir.
Xarici ticarat AvstTaliya iqtbadiyyatr iigiin xibusi
эhэmiууэt kэsЬ еdir. VаlучИ эldэ еtmэk tigiin iхгасаt miihtim
mэпЬэ olaraq qalr. 0tап эsгiп оrtаlаппdа бlkэпiп ixTacafinda
stTuktuг dэуi;ikliНэr Ьа9 чеrsэ dэ, Avstraliya уепэ dэ Ьбуiik
hэсmdэ mffхtэlif хаmmаl ixracatgtil kimi tашпlг. lхrасаhп dэ_
уэrса уаrБш1 qlzll, kбmiir, учп, at, dэmiг filizi, boksit, рkэr,
buýda va s. tэgkil edir. Eyni zаmапdа emaledici sэпауе mэhsчl-
larmrn ixracatdakr рау ildэп-ilа аrhr. Yaponiya, АВý, Yeni
Zelandiya, Qin, Котеуа Respublikasr, Canub-ýarqi Asiya
бlkalaTi Ачstгаilуапrп miihiim tiсагэt miittэfiqlаridiт. Olka
idxalahnda mаým чэ avadanlrq, 9ох iglanan mэmчlаtlаr, Нmуа
va аýас emalrndan аldэ olunan mэhsчllаr Ёstiinlffk tagkil edir.
оIkэпiп tiсаrэt balansr mtisbtir.
Daxili farqlar. Оrмiпiп boytikliiyilnЁ чэ эhаlisiпiп
sеуrэkliуiпi пэzэrэ alsaq, Avstraliyada daxili fэтqlэгiп mбчсчd-
luýrrnu Ьа9а dtigmэk olaT. MiПtalif gбstэriсilагэ asaslanaгaq
ёlkэdа 5 rефоп аупlrr:
l. СапчЬýагq rфопч. Bu rефоп бlkэпiп iqtisadi Ьеупi
hesab edilir. Regiona Yeni СэпчЬi Uels чэ Viktoriya ýtatlan ilэ
уапа;r,..СэпчЬi Avshaliya gtatrnrn сэпчЬ-9эrq hissэsi daxil
ediliг. Olkэпiп iH эп bбyuk 9эhэri Sidney vj МеlЬuгп Ьч
Tegion эrazisindadir. ёlkэ эhаlisiпiп iigdэ iK hЬsэsi Ьч
Tegionda yagaylr. Оlkэ Ёzrэ emaledici sэпауе mэhsчllаrrшп 80
%-i, qоучпlаrtп 70 %-i, dаmфоllатrпrп yanst bu геgiопчп
рауmа dtigЁr,

5з8
 2. ýimalýarq rфопч. Тэkсэ Kvinslend gtatlnt эhаtа
edir. Ohalinin gбrэ бlkэпiп Фiincii Fhэri оlап ВrisЬеп
Ьч геgiопdаdrr, чэ пэqliууаt Ёgiin rеgiопчп iqlim
gэrаiti о qэdэr dэ эlчегigli deyil. Вчпчпlа yanagr rефопdа daý-
mэdэп sэпауеsi чэ maldarlrq ужýr inkigaf etmigdiT.
rеglопч. SаЬiпэ gбrа эп bбyiik iqtisadi
rеglоп чэ эп qmaq Ьбlgэdir ёlka эrаzisiпiп zk) yo-i bu
rеgдопrrп paylna diiýflr. Оlkэ daxili эmэk ЬбlgЬiiпdэ daЕ-
mэdап sэпауеýl va Ьчфа аkiпlэriпэ gбrэ segilir.
4.ýimrt геgiопч. ТэЬii qэтаitiпiп eksggmalhF va zэif
rпэskчпlаqmаsl ila segiliT. Region iqtbadiyyahntn эsаslш daý,
mэdэп sэпауеsi чэ kand tэsэrrЁfаtr tagkil еdir.
5.Тrsmапiуа rфопш. Iqlim gэrаiti 9ох olveriýli olan Ьiг
regiondur. Region БртiгtП
эtчап metalluгgiya, tчriап чэ kond Ьsаrгiifаtr tэgКl edir.

Takrar iigftп sчrllаr:

l. Avstraliya lttifaqr dбvlэtinin co$afi mбvqeyini чэ
tarkibini izah edin,
2. Asvtraliya relyefinin xfisusiyyatini izф edin.
3. Avstraliya hanst sэгчэtlэrlэ zэпgiпdir?
4. Avstraliyanrn iqlimi чэ hidrоqrаГrуа ýэЬэkэsЫ izah
edin.
5. Avstraliyanm flora va fauna аlэmiпiп бzэlliyi паdэdir?
6. Avstraliyada uгbanizasip чэziууэti песэdir?
7, Avstraliyamn tэdqirlinda хftlrпэflэri оlап sayyФ чэ
bdqiqat9rlaг haqda пэ dеуэ Ьilэrsiпiz?
8. Avstraliyanm iqtisadi dirрliqiпdэ hansr бlkэlэгiп гоlч
Ьбрk оlmчgdш?
9. AvstTaliyanm daý-madan sэмуеsiпiп mбчсчd
drгчmчпч gэrh edin.
10. Avstraliya kэпd tэsэпiifаtrшп араrrо sаЬlэri
hапsllаrdш?
l l. Avstraliya hansr regionlara Ьбliiпffт?

539
 ш Hissa
oLAvэLoR
Ьгslikdа igladilan tеrшiпlаr

Ашditоr- latrn mапgэli sбzdiir. Кеgmigdэ hэrЬi mаhkэmэlэrdэ

yoxlaylcl (miiаýir mэпаdа рrоkчrоr) vэzifasini iсrа еdэп gэхs.
Мапцfаktшrа- (latrn mэпgэli sбzdiir, эl ilэ haarlamaq mэпаsшl
bildiгir). Manufaktura dеdikdэ э1 ilэ ig texnikasl пэzэrdэ
tufulur. XVI эsriп бO-сt illэriпdэ фrЬi Ачгораdа manufak-
tчrаш mаýlпh istehsal ilэ эчэz оluпчr.
учпап mэпgэli sёzdiir. DilimИ tоrсiimэdэ а9аф
rfltьэlilэriп уцхаrr rЁtЬэlilэrэ tabe olrnast mэпаsrш bildirir.
Xartiya- lahn mэпgэli sбzdiiT, fэrmап mэпаsrпr bildirir.
Fэrmап mэпаlапш эks еtdiтэп sэпаdlэriп чэ digэr akflarrn
iimumi adl.
vaziyyat. Bagqa qitаlэrlа mflqауisэdэ Avropada
demoqraГrk vaziyyat эlчеri;li deyil. Dflnyada эIil аýаФ tэbii
агtrm gбstэriсilэri Avropa бIkэlэriп da (Al baniya чэ Moldova
btisna olmaqla) miigаhidэ edilir.
учпап mangali sбzdtiT. Ohali haqqrnda elm anla-
yrgrnr bildirir вч termini ilk dэfа franslz alimi Giуаг
iglэtnrigdir. Demoqrafiya эhаliпiп strukfuTu, уегdэуigmэsi чэ
dinamikasrnda Ьа9 чегэп amil чэ sэЬэЬlаri аrафrrhг
Вагzох- этэЬ mэп;аlэ sбzdiir.Osasэn iH gonig su sаhэsiпi bir-
lэфiтап ensiz qчrч zоlаф.Вэrzэх iK mateliki bir-
Ьirilэ(Рапаmа hzexi, Siiveyg Ьэrzэхi)ЬirlЕdiгir.
mаlikапэ, hаkimiууэt mэпаlаrrпr bildiгiг).
Вгiипiуа imрефаsr ыkiЬiпэ daxil оlап чэ tпgiltаrэ
mопаrхlш <izЁniin dбvlat ba9grsr kimi tашуап dtiчlэtlаr. llk
dominion status Kanadaya vтilmiýdiг (1847).
Birlik (1947-ci ilэ qэdаr ВбуЁk Вгitапiуа Birliyi)- mibtэqililk эldэ
etrnig kogmig miistэmlэkэlэтiп Biiyiik ВriИпiуашп rэhЬгliуi
alfinda vйid tagНlatda Ьiтlэgmэsi. Bu isa о фmэdir Н, Bёyiik

540
Вгiипiуа mопаrш rэsmi gэНldо Birlik fizvii оlап dбчlэtlагiп mо-
пагхr hesab edilir чэ уегlэrdэ mопаrхш adrndan опчп
пifuпачапdэsi tэmsil olunrrr.
Siрriqпlхrп) - эsаs hissэsi miПtэlif terkibli qэdim yagh maq,
Йfik fэпаrtап isэ giikmэ siixiiTlarla бгtiilmф эrаzi.
ýlfiz- фоllапd mапqэli sбzdiir, аушгдп mапаým bildiriт),
яэmiсilikdэ, gayda чэ уа kanalda gэmilаriп Ьiг su
iэчiууаsiпdэп diрriпэ kеgirmэk iigfln salrnшg hidrotexniki
quтФ.
Utrext miЦачilэsi lspaniya varisliyi ulTunda gеdэп
miihariblarin Ьа9а gatmasmdan sonTa ЬаЕlапшý bir srTa
чэ s.) stilh
adr. Вч miiqavilэ Nidеrlапd gэhэri
Utrехtdэ imzаlапшфlт
Daniz mili-beynalxalq ЬЦi vabidi. l
фniz mili l52 km-a
Ьэrаhdir.
Avstraliya lttifaqlmn tэтkiЬiпэ ёzЁпdэп savayl Tasman adasl
чэ sаhilэ yaKn уеrlэ9mi9 Kinq, Кепqчгч, Kokos, Milad,
Norfolk kimi kigik adalar va atollaT daxildir.
ьиi аlimlэriп fIkiпсэ Palezoy va qЬrпэп Mezozoy
еrаlапдdа yеr luмinin сэпчЬ mбчсчd olan
qib. Qondvana СэпчЫ Аmегikа, Hindistan уагшпаdа$ чэ
Avstraliyam аhаtэ emiýdiT.
Poliplar- ýunanca hэтfi manast goxayaqlrlar) bti su
hбч-zаlэriпiп dibinф уаgауап heyvan пбчlэridiг.
Епdепrik Фiпап dilinФ yerli mапаýlш bildirir} mэhdчd bir
qэгаitФ уауlmg heyvan va bitki пtiчlэri. Опlагrп уауldlф
sаhэlаr Ьаzэп gox Kgik da ola Ьilэг.
пбчii. Osasan hэmфуацl аЕас (hiindiirliiyii 100
m-аdэk) чэ kollardш. ЕчkаПрtdэп tiЬdэ genig istifadэ оlчпчr.
Оsаsэп bataq lrqlan qurutmaq mаqsэdi ilэ эkilir, Оdчпсаф 9ох
mбhkеmdir.
рrimаt- mаmэlilэr фstаsiпэ aid edilan heyvanlaT. Ргmiаtlаr de-
dikda mоуmчпlаr va meymrrna Ьпzэr hе}rуапlаr пэzэгdэ
tutulur.

541
ДЬоrigm (latmca ezoldan rпэпiýlш bildnir) - hэr hansr bir 0l-
kэпiп qadim, уеrli sаkЫэri. фdim учпапса avtoxton termininin
ох9шrdг.
Doktrina-(latmca tэlim mэпаsшt bildirir)+1rni, fаЬэfi чэ уа siyasi
ЬiliНэr sisвminin пэzатi miiddэаlаrшr гэhЫtчtrпаq kimi Ьа9а
diiýt{tir.
immiqrrnt -latln mangali siizdfir, daxil olmaq manasrnr bildirir.
Вir dбчlэtiп чэtапdаglапшп miixЫif sэЬэЬlэт (siyasi, dini,
etnik чэ s.) iiztindэn daimi ча уа miivaqqэti miiddэtэ bagqa
бlkэ эrаzisiпэ kб9эп pxs. Dilimizdэ miihacir mэпаslпt
dapylr.
Unitar dбvlat- ldaragiliyin bir formasl, Веlэ бlkэlаrdэ dбчlэt
erмisi federativ idаrаgilikdэп fэrqli olaraq fedeгativ чаhidlэrэ
(ýtat, toгpaq, теýрчЫikа va s.) deyil, inzibfi-arazi чаhidlэгiпа
(чilауэt, mahal, diyar, rауоп чэ s) bбliiniir.
Teokratiya- учпап mэпрli sбzdiir. Нэrfi mэпаsr Allahrn
hakimiyyэti Hmi baga diigiilйr. Siyasi чэ dini hаkimфэtiп bir
ýэхsэ mэхslБ olduфnu Ьildirэп diivlэt idaгagilik formast.
umшmmilli mоhsцl - Нэm ёlkэ dахiliпdэ, hэm dэ iilkэпiп
btehsal аmillэri (investisiya qoyulugu) hesabrna хагiсdэ
уагаdrlап эmtэа ча хidmэtlэгiп ictimai Ьаzаr dэуэriпiп
macmusudur.
0mшшdжili mеhsчl - оlkэ sэтhэdlоri daxilindэ Ыitiin iqtisadi
faaliyyэt sаhэlэгiпФ уаrаd ап эmtээ чэ xidmэtlarin son
istehsalrnrn ictimai Ьаzаr dэуэrЫп mэсmчsчdчг.

542
54з
 шI HiSSa
Cadvel1
XXI asrda diinya ahalisinin artrmr
65 ya;dan

2007-ci ilde Еоr l00 Наr 100 202S-ci учхаrr

2050-ci Uýaq оlапlагlп
Rеgiопlаr ahalinin sayr, паfаrа паfеrа iIda
ilda ahali_ 0ltmii xtisцsi
mlп nafar dоýчm бlilm эhаliпiп gaКsi,
пiп sayl
sayI o/o-\e
Afrika 994 з8 l4 1з59 l953 8б з
ýimali Аmсrikа з35 l4 8 з87 462 6 |2
сапчьi Amerika 569 2| 6 69l 784 24 6
Asiya 4010 19 7 4768 5з78 48 6
Аwора 733 l0 l1 719 669 6 16
Inkigaf etmi;
|22| 11 10 |254 1259 6 lб
оlkаlэr
inkigaf etmэkda
olan бlkэlаr
5404 2з 8 671 l 80зб 57 6

DЦпча Ёzrа 6625 2| 9 7965 9294 52 7

545
 Cadval 2
Asiya Olkеlаriпiп bozilerinda ahali агtrml ye proqnozu
(,пап аrfiш (mlп. паfаrlа)
2000 ,пгп] 2о25
Аýуа о 1485 1б30 1700
l261 1зз0 1431
lz7 L26 120
47 48 зз
о 519 rffп 680
5L2 242
80 89 220
76 99 110
б1 67 7з
58
о 1400 1592 lшt1ll
1014 l173 l330
15б l84 265
l29 l56 280
278 ý6 л,rлл
95
67 77 ЕЕ

546
 Cadval3
xarici Ачrорашп bozi бlkаlаriпdа hоr 1шю паfаrа ahali аrtrmrшп
gбstаriсilаri

Olkalar oltim hаuаrl Tabii агtm

15 5 l0
andiva 14 8 6
slandiva l4 8 6
чэ 13 8 5
дakedoniva |2 9 3
Nоrчес 12 9 3
12 10 2
7| 9 2
1l l0 1

Niderland 11 9 2
11 l0 1

11 10 1

l1 |2 _1

Fransa 11 9 2
10 0
Boloarrstan |4 -4
lз _з
10 0
547

t
Ispaniya l0 t0 0
Slovakiya 10 9 1
Finlandiya l0 l0 0
Xorvatiya 10 ll _1
Isчеgrэ l0 8 2
Isvec l0 l0 0
Estoniya l0 lз _3
дчstriуа 9 10 -1
Italiya 9 10 _1
Latviya 9 |4 _5
Litva 9 11 -2
.ýloveniya 9 l0 -1
Cexiva 9 l1 -2
Almaniya 8 11 -3

548
 Cailval4
ВМТ-пiп tosnifдtrna gбra Ачrорашп subregionlarr

Аwора Qarbi Avropa СапчЬi Ачrора ýarqiAwopa

tilkэ 13 ёlkэ 10 tilkэ

10 tilkэ 7
Almaniya ТtЫiуа, ispaniya, Rusiya
T]slandiya
portuqaliya
Nогчес Frапsа Malta
svec Belcika
Danimarka Nidеrlапd SеrЬiуа
Liiksemburq sloveniya
Isчесrэ
Latviya Avstriya Bosniya чэ Неrt
seoovina
Makedoniya
сетпоq-оriча Rumrniya
АlЬапiча Boloarrstan
Kosovo

Мikrоdtiчlэtlэr istisna olmaqla

549
 Codval5
Xarici Аsiуашп subregionlan

Orazisi, @halist m]п. паfаrlа

mln.kv.km
6.9 300
4.5 1500 7
4.5 600 ll
1 1.8 l600 5
27.7 4000 з9

Саdчаl б
Amerikada miistomlaka miilklari

мiilklегiп аdlап Mexsrв olduýu Inzlbatl mегkеzi Sahaci, Ohabi, поfаr

dбчЫ kv.km
в.вгitапiуа Valli 96 I000
Hamilton 53 7500
3. Rоd-Тачп 153 22ош)
В.Вгiипiуа Соrсtачп 2ф 40000
в.вгitапiуа PIimut l62 l3000
B.Britaniya Kok-Taun 430 20000
В.Вгiипiуа Port-ýtenli l21Ф 5000
Fгапsа Bas-Tcr l8000 500000
Fгапsа Кауеппа 9t000 l80000
Fгапsа Fоrd{е Frапs 1 l00 4о0000

550
l1. Viгсiпча adalart ABS ýarlotta-Amalya 355 l80000
12. Sеп-Руеr va Mikelon Авý Sеп-ýеr 7д7 t000
аdаlагl
l3. Рчеrtо-Rikо adast ABS Sап-Хчап 9l00
14. Antil аdаlагt Nideгland viltenstad. 800
Niderland огапуеstаd l93
52144 2.1 m]п
Сэmi 4 dбчlэt

Cadval 7
Аmеrikашп sчЬrеgiопlап

меrkэzi Amerika Vcst-Hind Ьёlgэsi сапчьi Аmеrikа

ýimaliAmerika
l. Капаdа l.Bcliz l. Antiqua чэ ВаrЬчdа
2.ABS 2, Ovatemala 2.ВагЬаdоs Roliviva
3_Mcksika 3. Kosta-Rika 3.Ваhаm adalarr 3.
4. Nikаrаqча 4.оrепаdа
5. Panama 5.Dominika
6. Sаlчаdог G.Dominikan Respublikast 6.Еkчаdог
7.Нопdчrаs 7.Yamayka 1
8.КцЬа
9.Sent-Vinsent чэ Qrепаdiпа 9. Реru
lO.Sent-Kits va Nevis 0. Sчriпаm
l l.Sent-Liisiya l.
l2.Тгiпidаd va Tobaqo
lз. Haiti

551
 Codvol8
Аfrikашп sчЬгеgiопlап
SчЬrеglопlаr Огаzi, mlп.kч.km-lа Ohall, mlп.паЬrlа Miistaqil d0vlatlerin sayr
simali Аfrikа 8.5 259
6,0 300 lб
6.3 300 8
6-6 l50 9
2.7 70
30.1 l1.7 mlrd. ;+

*Sахаrа ОrеЬ Respublikasr

daxil olmaqla
Cadval9
др daýlannda salrnmrý damir vo avtomobil tunellarinin bozi gбstaricilari

тчпеliп adr Taylnatr 'fikintbi Ьа9а Uzчпlчф km Dапlz saviyyacindon Yerbgdlyi iilke
crtrb hlindlirlftvil_ m
d/y lEE2 l5-0 1310 ГЕчесгэ
d./v 1882 l t.0 1 l54 Isчеgrа
dlч 1906-|922 l9.8 705 Isчесга
Тачеrп d/ч 1908 8_5 1225 Avstriva
d/y 1913 12ф
d/ч
чJ 187l l3.6 1507
d/v I87l |2.9 1з00
d/y l905 1,3 600 Avstriya-
SlovaHva
avt. l964 5.8 1875 Isvecra-Italiva
552
 ,l
ЛопЫап avt. 1965 1-6 1380 Fransa_Italiva
Albula avt. 1960 5.9 l823 Isчесгэ
Loybl avt. l958 1,0 l067 Avstriya-
slovakiya
sеrr-веrпаrdiпо avt_ |96,| 6_6 l650 Isчесrэ
FепЬrtачгп avt. |967 5.2 1650 Avstriva
Sen-Ootаrd avt. т9,16 l6_3 1 l75 Isчеýrэ
Frеiччs аи. l980 12.9 1300 Fransa_Ita

Codval10
Qarbi ya ýоцi Avropa аrаsrпdд oýas naqliyyat dahlizlori
---- Ёmчmt uzrrnluýu, km-la ЬtЬmдrд veгildiyt
--- Ъaiqа,mеj
lt
I @qra<i-Qdansk-Riqa-Kaunas- 7000
Vагsача
п Beгlin-Poznan-Varsava-Minsk-Moskva l830 2009
шI 16,10 20l0
Iv з285 2010

ч Triest-LiiЫivana-Budaoest-Uio orod-Lvov-Bгatislava l 595 20l0

vI Odansk-Yarsava-Katoйtse-Jilina 800 20l0
vIl Vyana-Biatislava-Budap;t-Belqгad-Lom-Ruse-Brenla- l600 2010
Oalats
чIп Dцrrеs-Тirапа_Skооче-SоГrча-Рlочdiч-Вчrq аs-Vагпа 9о5 20lo
Ix ЕБffi тmГt+еtегоТчгq-Моskча-Кiуеч-КЬiпуоч- 3.100 20l0
Ruхаrеst_Кlачпеdа-Качпаs

553
 Codval 11
Sапауе va kand tasarгiifatr mаhsчПап giistaricilari iizrо
Qinin diinyada mбvqeyi
пёчti Tutduýu уеr маьчlчп nбvti- Tutduýu уеr
Кбmtir l Меучэlэr 1
1 Таrэчаz 1
1 YaEh Ьitkilэг 1
l ot 1
l Yumurta l
l Bahq va digэr daniz 1
mamulatlaгr
l Siqaret l
Pambrq 1
Sсшепt l Qurýugun 2
1
Qalay 2
1 Molibden 2
l Еlеktгik enerJrsl 2
l Soyuducular 2
l Кimуэчi liflar 2
l QагЁrdаlr 2
1
Qay 2

554
 Cadval12

Лчstrаliуа tttifaqrmn daý-modan sanayesinin gбstaricilari (2007)

Yanacaq ya хашmаIrп nбvlari Оlф vahidi Hasllnt lхrас

Das kбmtir t 370

Neft mln. 2з
mlrd.kчЬ m. з7 19
IJran konsentratr min t. I
8,9
Damir frlizi mlп. t 2зо
mln.t 2.|
мь konserrtartl min t 4zo
min t |260 700
sink konsentratt
min t 700 25о
mlп. t 55 5
mlп. t l5,5 15
Nikel min t 70 60

555

/
 Cadval13
Ачtоmоьillаriп adambaýrna diigan saJrrna gёrа diiпуашп aparrcr iilkolari
Olkalar Har паfаrе diigen

l 765

l
!.Avstraliya
5.Malta 607
589
7
566
56з

Cadval14
sоrпigiп dtivriy5rasina gбrо dfiпуапrп 10 ап iri teyyaro limапlаrr

ль ýаhаr OlKa Sarni;in da;lnmalarl, mlп.паfаr

1 Atlanta Авý 84,8
2 Qikaqo Авý ,77,0
э London B0ytik Вriйпiча 67,5
4 Tokio Yaponiya 65,8
5 Los-AnceIos Авý бt,0
6 Dallas Авý 60,1

556
 Frarrsa 56ý
7
ri Almaniva
9 Pckin Cin
l0 Dепчеr ABS

-
Cadval15
ABý-da bozi fayilah qаапЫапп ehtiyah

Faydalr qaantrlan olcff vahtфari Umчmi ehdyat ъtпча пri,qysslrrda рауь fдizla
з.7 28,
КбmЁr
Dэmiг filizi mlrd.ton 25,0
Neft mlrd.tоп 4,z
Fosforit mlrd.tоп 4,4
ТэЬii qaz trlп.kчЬ m 5.4
Molibden t з"l 28,9
Mis mlп t 1 15,3
очrЁчsчп mln t 26,z
mln t 48,7 10,3
Sink
Qtztl ton
t 210 5,з
Volfram
min t 100 4,2
Urап

557
 Cadval 16
Avstraliya va okeaniyamn miiaýir siyasi xaIitaýi

.пЁ Dбvlatin аф Dбчlаt dili Paytaxt Ohalisi,

va уs Idаrэ оlчпmа sistemi
inzibati mаrkаz паfаr, (2008)
l Avstraliya lttifaц ingilis КапЬrrа 7,7 mlп. 23 mln.
mопаrхiуа 193I-ci
ildэп
2. Bislama Port_Vila l2,2 min 200 min
respublika 1980-ci
3. ingilis Apia 2,8 min 200 min
samoa dбчlэti
dбчlэt 1962_ciildan
4. ingilis Xaqatna 549 lб0 min АВý mЁIkЁ
5. ingilis Billinqton 270,5 min 4,2 mln.
dёvlati
dёчlэt l93l-ci ildэп
6. frапsz Numea 19.1min 230 min Frапsа miilkii
7 ingilis Ваугiki 700 100 <<Birlik>tэrkibinda
Respublikasr min гсsрчЬlikа 1979-cu
ildan mtbtaoildir.
8 ingilis Ачаruа 240 23 min Yeni Zelandiya
miiliikii
9. ingilis Масчrо l81,3 70 min Unitar respublika
l990_cr iIdэп
miЫэqildir.
558
r.-a'!.
l0. Mikroneziya ingilis Palikir 701,4 160 min
Federativ ýtаtlагr respublika l990-cr

1l Nачrч Nauru, Yаrеп 2| 15 min

Respublikast ingilis mЁstэqil respublika
l968-ci ildan

12. Niuyc adast Ingilis Apofis 262,6 2,5 min

mtilkЁ
l3. Norfolk adasr inpilis Kinoston 34.5 2 min
l4. Palau palau, Коrог 49,| 25 miп
ingi1Ь 1994-cti ildэп

15. Papua-Yeni ingiЦs Port-Morsbi 4б2,8 min 5,2 mlп.

diivlэt 1975-ci ildэn
Qvincya dбvlэti

1б. Pitgern adast ingilis Adamstaun з5,5 300

|7. polineziya frапsи РаруФе 4,2 min 2l5 miп Frапsа

18. sоlоmоп аdаlап ingilis Хопiаrа 29,8 520 min
dбчlэti dёvlat 1978-ci ildэп
miЫэqildir.
19. Tokclau adasr ingilis Fakoofo 10,1 2 min

559
2а Tonqa, Nukualofa 700 30 min <Вirlik>tэrkiЬiпаэ
ingilis mопаrхiуа 197Gci
ildan mtistэ qildir.

21 Tuvalu, Funafuti 26 1б min <вirliьtэгkiьiпdа

ingilis
dбчlэt 1978_ci ildэп
mtstэqildiг.
22 iпфis Ueyk 7,7 2 min АВý mЁlkЁ
2з чэ frапsи Mata-Utu l5 miп
adaIart - 2,74 Fгапsа miilkЁ

24 ingilis Suva l8,3 miп 1,0 min Unitar rcspublika

l97&ci ildэп
mtistэqiIdir
25 ýэrqi Sаmоа ingilis Paqo-Paqo
- 195 min 200 min АВý miilkii
ingilis Saypan 475 Unitar respublika
adalan biгliyi
l99l-ci ildэn
mtЫэqildir.

5б0
DIЛQRЛМLЛR
о
3600

3550 ::li ._,

''ij,
ll.,tI ! ]-
i f..-'Ё] lj:
и50 ii-Фffi
34ц)

3350

3300 l L_

':;]].:] t ]"-:
з25о

з200 ,;. :l ,.,

3150
:..

hьr 19ý 2fiю 2fiБ

'пГ|9
фkil l. Dfiпуа Мrо псft hrsilrh mlп.tоп
 12 0.5

13.5

14 гтD

Astya Afтika Е ýimali va СэпчЬi Amerika l Ачюра Е Avstraliya

фkil 2. Dfiпуа ahalisinin qitaloг tzrо yay masl, Yo-Ia

 Frтпса

лвý
Qtп

ilpaniya

Digarlor italiya

АIпапýа

ýekil 3. Galon trrrЫlаriп sаупr gбrэ lider mбvqedo olan бlkolor

 l] п

.,lffi iT-Ё
фil# i
tr{
1 l]

1 I
trl I

1 ;sДв,{
l
.-.r.trиfi,iф F,щ Ei
,]lt!W ln1.]|
l
lr;па*I{t/frf

iil "rsd#
lШаr 1950 1970 1я0 1ED0 20lю 2lхD
фНl 4. Dllnya бbii qez hавilаtц mtrd. nf
 I

l
,;tli:]:]i
7TI/Ej
l
tr
tr
.',l" .
l
n;]
,-r , -,.
'

'l,.
i' Е
ir,Г,Г,]
:l
,.i
'
.
l I

ffl+;T

о
tltаr 1960 1970 1980 1990 20Ф 2008 2009

ýaНl 5. Dflпуа dag lсOmftr hasilatl, mIп. t.

 ,щ

" ',... '"ffi,$вffi "i l

.

' ,
tdili]i
l
I a,,

,ni!

1 .' l . -rtr}
tr
..'\;фi
r.+ |..
tr
l :$,t:.i;li?]
I 11
l',+ .iл'j*в E,l
Ё.1;,*; ll
ц;
;F;Ёй tr21566
э ]]i"

lшоr 1950 1960 1и0 lяl} 2fiю 2lxв 2010

ýakfl б. Dilnyr elelKfik encrjisi iяtеhзаП, mlrd. kVUsaat
1
;."iijr,,
;:li] i]a

].]]i;ii:1:
1 .i]
tr600
1
,ii.
tr715
п

,1
п
ii*ir:
r':*"
,,:';i1;. 1 п
'+;.,'1;.
,]i:,' , ,. ]}*|];.i
'.i,
tr14{3
ii iffir
п

lПar 1950 1960 1я0 1980 1990 2000 2ш7 2010

фНl 7. Dfiпуа polad istehselr, mlп. tоп

]
Б

ý
.* ,ii l {2,6
fi
a14,2
{5 ,*.
tr l7,3
#
10 ф а21,2
*F l23,5
5 iý
в
ё
п]

illаr 1980 1990 1995 20ш 2ш5 2010

gоШ В. ftНп аlftmiпiчm istеhsrlц mlп. tоп
 -: 'х'1 lН lt
. ]] :,l_,
)]

:,i
lt
Е22,7
ffi
F

tr 29,1
]rr':1:i]],. ý
:i
l35,7
641,2
а l52,9
;.*.

t0
п
iller 1950 19б0 1970 1980 1990 2lю0 2ш8
фНl9. Minik avtomobillori istehsalr, mlп, adad
 (tш рlш) шф
цrввqар; вJ.lвд.0I
0I0z ýшz fitoz 06бI шбI 0дбI 0иI (БбI rешI
0
t! tr
l dФiф
1,Ёу
в ffi,i
l #ll
Е]
l'tz tr
i,
9'Lra
,1i;,.
]
ffisit#lФ,ffi ,
8'9l ];aj.:,дd
i:i',]|ВЁ,
,
: U

i
I
бФ 550
47s ,и5
5ц) 42s
,кю з70
з5о
7ЕБ
з(ю
2Ф
10о
0
1950 1960 1970 1990 2Ф0 2010

i istehsal (mln.ton) ridxal (mln.ton)

фКt 11. АВНа пеft btehsдlr va i,r,rh (mlп.tоп)

45ц)
,l0Ф
з5Ф
зfiю
2500
2000
1500
1оOо
5(ю
0
1950 1970 1990 2цю 2Ф5 2Ф8

r istehsal (mlrd. KvVs)

фКl 12. ABý_da elektrik enerjisi istehsah (mlгd. kVt/s)

 551,4 536,8
бФ 4943

500

4ц)
з00

2Ф
1(ю

0
1995 lЕпa т,laв 2fix)
'г,l.п
Е lstehsal (mlrd kub.m.)

ýaНl 13. AB$da tobii qrz iзtеhsаh (mlrd m3)

 G
о
Ф
al
(D

s
l

д
aа
Е
Е
а
Е
,
d
4l
а
о
э!
{a
Е
a)

tа'
д
tr
tf.
Еaý
(r)
 isтirдпо оr,ш{мuý чо T0vstya
EDiLaN аравiуулт

ДzаrЬаусап dilinda:

Bakr: 2004,
1.АzэrЬаусап Respublikasr чэ Ьупэlхаlq ЪgНlаtlаr, _
С.А. Dtinya diiчlэtlаппш эsаl соgга-
2.Axundov N.A., Mammadov
ii, liy*l .l" iqБadi g&tэгiсilэri (Avrasiya бlkаlэri), Bakt: фа9ь
оЁlur>.2001.
iЪЙrаЪ" В. Веупэlхаlq tagkilatlar, Bakr: <<tчliitэrсim>, 2005,
соётаГrуа. Bah: 2004,
j.ёБri'"Яi-s.i, -ёiи"r, ЙЬЙуапrп osaslan, Bakr: кМВМ>
+.bayzaaa Т.Р. iegional

ММС,2010,40б s
iя*-Jr"" 6.М,, АzэrЬаусапш Ачrора diiчlэtlэгi ilэ miinasibatlari,
Bah:2000.
7i*"*r"r'а.м. Mtbir boyualxalq miiпаsiЬэtlаr чэ АzэrЬусапш
xarici sivasati. Bakr: кАzэrЬаусаоl пЕгiууаtr, 2Ф5, . .
slyasl
в.нэsайч о.м.,Vэliуеч A.I. АzаrЬаусапш va xaгici ёlkаlепп
sistemlari. Bakr: <tАzjrЬауоаш пэqriууаtr, 2007,
Ь.й"r.по" а.м. GeosiyЙt. Bakr: <Аураrа - 3>, 2010, 604
s,

10. Нiiсчq enýiklopedik lЁЁэti. Bakr: 1999,

ii.trйyi""-ё.r'rlqt_l*Ci чэ sosЫ mýтаfiуапш асаslап, Bakr:
<CBS>,2010, 328 s.
i2.Й;;а;" Ъ.А.,, Abb*on" Z,A, Avstraliya va Okeaniya,
Bakl:1999.
ii.й.Ы.а"" с.А. Ачrаsiуапш lslam iilkaleri, Bakt:
<СаqlоЁlu}, 2000.
iiЙ"Й.lr"" С.А. Gэrауzаdа Т.Р, QэrЬi Ачгора dtiчlэtlэri, Bakr:
кQалrоЁlш,2001.
ii.й.йаЬ" С.д.,Sоlипоча Н,В,, Rahimov__S,H, Beynalxalq
t-цrizпriп содrаГrуаsr. Balo: <R.N,Novruz,И>, 2002
i;']ЙЙ;Б;-ЬА., Axuodou N,A, Avstraliya, Okeaniya
dбчlаtlэri va Anиrktida. Ba}r: 2003,
;. й;mmЫ ёз", д**а* NA, Amerika dбчlэtlаriпiп esas
ййгаfi. sosЫ va siyasi giЬtэгiсilаri, Bakr: 20(И,
ii:й;йй"i.i. GЪоriулэt. Bakr: tФdiitэrcim>,2005, _ _
i;:'Й;Й Й.К, МЙу.ч M,N, Tiпk diinyas, <Мiiэllim>
пэ9riууаtl, Bakl 2006.

5,17
20. RасэЬП Н,, bayev V. Avropa ýчгаsr Balo: 1999.
2l. Racebli Н. ВМТ-пiп i*tbaslaфrnlшl qчrчmlап, Balo: 2003.
2--2. Soltanova Н.В., Мэmmэdоч С.А. Yахш чэ Orta
ýагq
бlkэlагiпiп iqtbadi va siyasi соýrаГlуаst. Bakr: <Bakr Univeвiieti>
пФгiууаtl, 2008.

хдriсi dlldo:

23. Бя<езинский З, Выбор: мировое господстк) иrпл мировое

лtцерсrво. М.:2(Ю4
24. Богомолов О.Т. Мирвая экономика в век глобалшаIцли. М,:
<Весь мир>, 2007
25. Все сграны мира (ешцrклопедтческпй справотrик), М.: <Еече>,
2004.
26. Вое сцаlrы мнр (энциклопедrчеокий справочяик) М.:
<Вече>,2009
27. Гидденс Э. УСкользающий мlц. Кдк глобализшщя мGняеf нацý.
:кизнь. М.: <<Весь мир>, 20И
28.ГлФкий Ю.Н., С)п<оруков В.,Щ., Экономическая п пФtптическая
геоryафия эарубешоrоm rпrpa. М.: <Щеrгrр Ахадемиш, 2008.
29. Гурова И.П. Мrровая экономшй. М.: кОмегоl, 2007
30. Максаковский В.П. Гютрфпческая шрrина мир. Кшга 1, М.:
t<.Щрфо,20И.
3 l. Максаковский В.П. Гсогрфпческая карrина мира. Кlrига II, М.:
<tI[рофо, 2005
32.Новейшаr пнфрмаIиrt о вс€х странах и террЕюриях мира.
Геогрфический справочник IPY, Екатерпнбург: ZOOS, ZОlЪ.
33. Родионова И.А. Глобшьные проблемы человечеgrва. М.:
<Аспеlrт-Пресс> , 1997
34. Родлонова И.А., Буланова Т.М. Эконоlrп.lческая теографкя М.:
2000
з5.с,оIшальньэкономическая rcогрфпя зарубеяtноlю rшра (под
рд. В.В Волюкого). М.: <.Щрофu, 2005
36.Стrrглиц ,Щ:к. ГлбалrааIЕrя: тевошше теlцешдпr. Iv{,:
кМшсль>, 2003
37.С,'rраgы и региоlш мир (эконопоrко- полrппеский спрвочпик),
М.:2005.
38. Страны мира. Справо,лrпк. CMorreHcK: <Русиш, 2(Ю1.

578
 справочник)
39.Страны и регионы мира (экономико-политический
М.:2008.
40.Хаггсг П., Скопина А. Общая география: глобальlшй
оинтез,

Custom Publishinq. 2005

цi.хоп""" в.н., Наумова А,с,, Родлонова И,А, Социально_

экономическая география мира, М,: к Щрофa>,2009

Trends: Ciobal change and sustainable develop.ment
N,Y,,
+).сii,rйr
United Nations, 1997
43. IMF World Economic Outbook Datebase,
2008
44.0i1 & GаzJочгпаl, 2000 JYp3, Россия - IIДУ
ТЭК

internet mаlчmаt mапыаri

- tourizm.org - Umumdiinya Тчйm

Tagkilatrmn
httr./hvww.world
saytt
biir"rl***..ia.dol.gov - ДВý+п Energetika Nazirlýi пэzdiпdэ
informasiya idaгasinin sayfi
ili;riй. miпеrаl.Й -'Dtioy*rn чэ Rusiyamn miпеrаl ehtiyatlan
haqqrnda Мэlчmаt Мэrkэziпiп saytt
bitijl**". ореk.оrg - The Orqanization of the petroleum Ехроrtiq
Countries - оРЕК
saytt
btir.7l*r"*. рrЬ.оrg.- ВМТ -nin аhаliуэ dair komissiyasrnm
mtr.lbobrlayscope. оrфпеrфsчmmаry/strчkturе/

579
 мONDаRlсдт

GiRiý

I HiSSa.
DtTNYA Ta.SaRRUFATININ

1,3.7.Yiingiii чэ yeyinti sэпаувi

1.4. Diinya kэпd tеsэrгiifаtшrц
1.5. Diinya пэqliуаhfiшп со
l.б. Ваsаriууаtiп qlobal рrоЬlсmlэri------------,--------78

пHissa.
IBoLMa.

+ 2.1.1 Diinyanrn miiasir siyasi хэтitэýiпiп fоrmаlаýmа

mэгhэlэlэгi. оlkэlэriп
2. 1.2, Dtinya Фiчlэtlэriпiп siyasi sЫеmlэri чэ mйаsir
idaragilik fогmаlап -,---,-96
2. 1.3. Пiпуапrп mfihflm siyasiiqtisadi 104

580
п BoLMo.
АЧRОРЛ REGiONUVO

Rефоп Ьаrаdэ iimumi molumat----*--------- -------l.17

2.2. l .
2.2.2. Almaniya FedeTativ Respublikast--------*-------------127
2.2.3. Bбyiik BTiИniya чэ ýimati lrlandiya Вirlэqmiý kathф--142
2.2.4.Frапsа Rвpublikasb--_- l58
2.2.5. ltafiya 1,1б

пI BOLMo.
AýiYA RBGioNUYa

malumat-
2.3.1. Reýon Ьаrаdэ timumi -----196
2.З.2. Qin XaIq RespuЫikasr---- ---------203
2.3.3. НiпdЬип Respublikasb-- ---------а29
2.3.4. indoneziya Respublikasr- ----------Иб
2.3.5. irапlslаm

2.З.7. Malayziya
2.3.8. РаkЬип
2.3.9. Sачdiууэ
2.3.10. ТffгНуэ

581
IvBoLMa.
MDB oLKaLoRl REGioNU

2.4.l.Rusiya Federasiyasг-- ----------------З47

2.4.2. Ukrаупа Respublikasг--- ----------366
2,4.3. Qazaxrstan RespuЫikasb-- -----------38l
2,4.4. Ozbkistan Respublikasl - -------------396

vBoLMa.
AMERiKA REGIoNUvo

2.5.1. Region Ьаrэdэ iimumi mэlчmаt-*------------------------4l l

2.5.2. Amerika Вirlэsmis ýИtlаrг --_-__--_---414
Respublikasг------------------444
2.5.3. Braziliya Federativ
2.5.4.Kanada dбчlэti--------------- ----------457
2.5.5. Meksika Вirlэgmi9 qtatlarb -----------471

и BOLMo.
АrfiкА REGioNLARI va SUBREGiONLARI
2.6.1. Rефоп Ьагэdэ iimumi mэlчmаt---------------------487
2.6.2. СэпчЬi Аfrikа Respublikaýl----------:------_- ------------49
2.6.3.Мisiг ОrэЬ Rвpublikasb-- -____------503

иIBOLMэ.
АчSтRлLIYд ча окЕдNiYА REGioNU

58z
ш Hlssa.
аLдYоLаR

Cadval 11. Sanaye va kand tаsэrriifаtl mаhsчllап gtlstаriсilэгi

йrэ ýiпiп diinyadakl
Сэdчэl 12. Avstraliya lttifaqrmn dаý-mэdоп sэпауеsiпiп
gбstэгiсilэri--- --*-_--555
Сэdчэl 13, АчtоmоЬillэriп adamba;rna diipn ýауша gdrэ
diinyanrn арагrо ёIkаlагi-- -------------556
Сэdчэl 14. Sэmigiп dбчгiууаsiпэ gёrэ dtiпуапlп 10 эп iгi
tэууав limапlш ----__-_-*--_----_----_--___556
Саdчэl 15. ABý-da Ьэzi faydall qaanfulann ehtiyah-----557
СэdчоI 1 б. Avstraliya чэ Оkеапiуашп miiasir siyasi хэгitsi-558
Diaщamlar- *___561

isTiмna оt rлмr,rug чэT0vslyyo

EDiLoN oDoBiYYAT_ ------_-----_-_--577

583
 L,
ýепtOаЬr
bfll/t

M*bmmiidirft Оvu ldrisoýlu

Dizayneг: Vф Naýyeva
Копеlкtоr: DйT QaЫйrli
Te>odki rеdаktог: $йiпДЬfusоч
Ореrаtоr: $йiп Sйпшюч

Qapa imzаlапй I 3.а5.20 I l -ci il

Sayl50a. Насmi 36,5 9ар varaqi.
Fоrmап 60x84l/6. Оlапёч kаýп.

ДzТU-шп matbaasi, H.Cavid pr.25.

Tel: (+012) 439-14-52
Е. mаil : aztame t Ь е {ау а h о о. с о m