Вы находитесь на странице: 1из 288

TÜRKMENISTANYŇ TEBIGATY GORAMAK MINISTRLIGI

TÜRKMENISTANYŇ
GYZYL KITABY

Tom 1

ÖSÜMLIKLER WE KÖMELEKLER
Türkmen, iňlis we rus dillerinde

Gaýtadan işlenen we üsti ýetirilen


3-nji neşir

Aşgabat • Türkmenistan • 2011


MINISTRY OF NATURE PROTECTION OF TURKMENISTAN

THE RED DATA BOOK


OF TURKMENISTAN

Volume 1

PLANTS AND FUNGI


In Turkmen, English and Russian languages

Third edition
revised and updated

Ashgabat • Turkmenistan • 2011


МИНИСТЕРСТВО ОХРАНЫ ПРИРОДЫ ТУРКМЕНИСТАНА

КРАСНАЯ КНИГА
ТУРКМЕНИСТАНА

Том 1

РАСТЕНИЯ И ГРИБЫ
На туркменском, английском и русском языках

Издание третье,
переработанное и дополненное

Ашхабад • Туркменистан • 2011


Türkmenistanyň The Red Data Book Красная книга
Gyzyl kitaby of Turkmenistan Туркменистана
Tom 1: Volume 1: Том 1:
Ösümlikler we kömelekler Plants and Fungi Растения и грибы
Gaýtadan işlenen we üsti ýetirilen 3‑nji ne- Third edition revised and updated – Ashgabat: Изд. 3‑е, переработанное и дополненное. —
şir. — Аşgabat: Türkmenistan, 2011. — 288 sah. Turkmenistan, 2011. — 288 pp. Ашхабад: Туркменистан, 2011. — 288 с.

Ösümlikleriň 115 görnüşiniň häzirki zaman The Book contains data on 115 species of plants, Приводятся сведения о 115 видах растений,
ýag­daýy, derejesi, genofondy gorap saklamak- described in the articles with the reference to которые представлены в очерках с указани-
daky ähmiýeti, gysgaça beýany, ýaýraýşy, bit- the status, category, importance for the gene ем статуса, категории, значения в сохране-
ýän ýerleri, sany we onuň üýtgemek ýagdaýy, pool preservation, brief description, distribu- нии генофонда, краткого описания, распро-
sanyny çäklendiriji sebäpler, biologiýasynyň tion, habitat, number, biological peculiarities, странения, мест обитания, численности,
aýratynlyklary, ýetişdirilişi, gorag üçin görlen limiting factors, information on the introduc- особенностей биологии, лимитирующих
we zerur bolan çäreler, barlaglar boýunça tek- tion in cultivation, applied and proposed con- факторов, данных по интродукции и куль-
lipler barada gysgaça maglumatlar berilýär: servation actions, as well research proposals. тивированию, о принятых и необходимых
kö­me­lek­leriň 3 görnüşi, lişaýnikleriň 5, moh The contents of the book includes 3 species of мерах охраны, а также предложений по
gör­nüş­lileriň 2, paporotnik görnüşlileriň 8, gül­ Fungi (Eumycota), 5 species of Lichens, 2 spe- исследованию. Это 3 вида грибов, 5 — ли-
lüleriň 97 görnüşi girizildi. Her görnüşiň reňkli cies of Bryophyta, 8 species of Polypodiophyta, шайников, 2 — моховидных, 8 — папорот-
suraty we Türkmenistanda ýaýraýşynyň karta- 97 species of Magnolyophyta (Anglosperms). никовидных, 97 видов цветковых растений.
çyzgysy görkezilýär. Each article is supported by a picture and a Каждый очерк сопровождается рисунком и
graphic map of the species distribution in Turk- картосхемой распространения вида в Турк-
Tebigaty goramak ulgamynyň işgärlerine, bota­ menistan. менистане.
nika we ekologiýa boýunça hünärmenlere,
ýokary okuw mekdepleriniň talyplaryna, orta The Book is intended for nature protection Для работников природоохранной сферы,
mek­dep okuwçylaryna we mugallymlaryna, services, specialists in the field of botany and ботаников и экологов, студентов высших
şeýle hem ýurdumyzyň ösümlik dünýäsi bilen ecology, teachers and students of higher edu- учебных заведений, школьников, препода-
gyzyklanýan giň okyjylar köpçüligine niýet­ cational institutions and secondary schools as вателей и широкого круга читателей, инте-
lenendir. well as the broad range of readers interested in ресующихся флорой страны.
the country’s flora.

Baş redaktor Chief Editor Главный редактор


B. Annabaýramow, B. Annabayramov, Б. Аннабайрамов,
oba hojalyk ylymlarynyň kandidaty Agricultural Science Candidate кандидат сельскохозяйственных наук

Redaksiýa topary: Editorial board: Редакционная коллегия:


J. Saparmyradow, J. Saparmyradov, Дж. Сапармурадов,
biologiýa ylymlarynyň kandidaty Biological Science Candidate кандидат биологических наук
O. Karyýewa, O. Karyyeva, О. Карыева,
biologiýa ylymlarynyň kandidaty Biological Science Candidate кандидат биологических наук
A. Potaýewa, alym kätip A. Potayeva, Science assistant А. Потаева, ученый секретарь

Tomy düzen we redaktirlän Volume compiled and edited by Составитель и редактор тома
A. Geldihanow, A. Geldikhanov, А. Гельдиханов,
biologiýa ylymlarynyň doktory Biological Science Candidate доктор биологических наук

Ylmy redaktorlar: Science Editors: Научные редакторы:


B. Imamgulyýew, B. Ymamkuliev Б. Имамкулиев,
biologiýa ylymlarynyň kandidaty Biological Science Candidate кандидат биологических наук
N. Orazmuhamedowa, N. Orazmukhamedova, Н. Оразмухамедова,
biologiýa ylymlarynyň kandidaty Biological Science Candidate кандидат биологических наук
I. Rustamow, I. Rustamov, И. Рустамов,
biologiýa ylymlarynyň doktory Biological Science Doctor доктор биологических наук
Türkmenistanyň Garaş­syzly­gy­nyň 20 ýyllygyna bagyşlanýar

Dedicated to the 20th anniversary of Turkmenistan Independence

Посвящается 20‑­ле­­тию независимости Туркменистана


Türkmenistanyň Prezidenti
Gurbanguly Berdimuhamedow:
Tebigata aýawly we hakyky eýeçilik gözi bilen garamak
kämil jemgyýete tarap alyp barýan esasy ýollaryň biridir.

President of Turkmenistan
Gurbanguly Berdimuhamedov:
Сareful attitude to nature is one of the main ways
towards a perfect society.

Президент Туркменистана
Гурбангулы Бердымухамедов:
Бережное, трепетное отношение к природе —
один из важнейших путей к совершенному обществу.
Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň okyjylaryna, awtorlaryna we neşir edijilerine

Biziň ýurdumyzyň özboluşly we örän baý tebigaty bar. Uçut gaýaly, dereli daglarymyz, aňyrsyna
göz ýetmeýän çägeli-çöllerimiz, tolkun atyp ýatan deňiz-derýalarymyz, bal suwly dag çeşmelerimiz
Diýarymyzyň tebigatyna özboluşly gözellik berýär.
Türkmen halky asyrlarboýy ylham çeşmesi hasaplanýan gözel tebigatymyzy gorapdyr we tebigat
täsinliklerini özüniň medeniýetine, däp-dessurlaryna ornaşdyrypdyr. Halkymyz el işlerinde, aýdym-
sazlarynda ajaýyp tebigatymyzy suratlandyryp görkezmegi başarypdyr. Dünýä belli türkmen
halylarynyň reňki dürli ösümliklerden alnypdyr, ýüzlerçe dermanlyk ösümlikleri halk lukmançylygynda
ulanypdyr. Şonuň üçin hem, türkmenlerde tebigata bolan aýratyn sarpa, hormat asyrlarboýy saklanyp
galyp, nesillerimiziň aňyna ornaşypdyr.
Ülkämiziň her bir künjeginiň özboluşly tebigy aýratynlyklary bar. Ýurdumyz Köýtendagdaky
dinozawrlaryň aýak yzlary, Bathyzyň gaýtalanmajak gözelligi, Köpetdagyň genji-hazynasy bolan täsin
ösümlik we haýwanat köpdürlüligi, uç-gyraksyz Garagum çöli, gojaman Hazar deňzi bilen we beýleki
özboluşly täsinlikleriň mekany hökmünde dünýä ýüzünde belli bolup, alymlarda, syýahatçylarda uly
gyzyklanma döredipdir.
Ýurdumyzyň ösümlik we haýwanat dünýäsiniň ajaýyp genetiki gaznasyny gorap saklamak, köpeltmek,
geljekki nesillere ýetirmek şu günki günüň iň wajyp meseleleriniň biridir. Şu nukdaýnazardan, Türk-
menistanyň Gyzyl kitaby örän möhüm ähmiýete eýedir, biodürlüligiň hazynalar çeşmesidir. Gyzyl ki-
taba girizilen görnüşleriň ygtybarly goralyp saklanylmagy we köpeldilmegi diňe bir ýurdumyz üçin däl,
eýsem bütin dünýä möçberinde biologik dürlüligi gorap saklamaga mynasyp goşant bolar.
Adamzat jemgyýetiniň umumy öýi bolan çylşyrymly gurluşly Ýer ýüzüniň her bir künjegi hemişe üns
berilmegini we ýadawsyz aladany talap edýär. Ýurdumyzyň goraghanalarynda ýabany haýwanlary we
ösümlikleri gorap saklamak, ylmy taýdan düýpli öwrenmek, olaryň sanyny artdyrmak, gözel tebigatly
ýerlerimizi aýawly saklamak boýunça zerur işler geçirilmelidir. Adamyň amala aşyrýan işleriniň tebiga-
ta edýän täsiri hem ylmy tarapdan öwrenilmegini talap edýär. Bu işler ýurdumyzyň bütin ekologiýa ul-
gamyna, şol sanda topragyň, suwuň, howanyň arassalygyna, biodürlüligiň ýagdaýyna zyýan ýetirmeli
däldir.
Tebigata aýawly we hakyky eýeçilik gözi bilen garamak biziň mukaddes borjumyzdyr. Ýurdumyzyň ajaýyp
tebigatyny goramak we has-da baýlaşdyrmak boýunça döwlet derejesinde uly işleri geçirýäris. Tebigat
baradaky alada ähli halkyň aladasydyr we Türkmenistanyň her bir ýaşaýjysy tebigy baýlyklarymyzy
gözüniň göreji deýin gorap saklamalydyr.
Ýurdumyzyň gözel tebigatyny gorap saklamak, baýlaşdyrmak we tebigy baýlyklary ylmy taýdan öwren-
mek ugrunda zähmet çekýän işgärlere, Türkmenistanyň Gyzyl kitabyny — milli baýlyklarymyz barada
gymmatly ylmy işi taýýarlan alymlara, redaktorlara, terjimeçilere, suratçylara we neşir edijilere işlerin-
de uly üstünlikleri arzuw edýärin!
Ýurdumyzyň Garaşsyzlygynyň 20 ýyllyk şanly baýramynyň öňisyrasynda çapdan çykan Türkme-
nistanyň Gyzyl kitaby — mähriban Watanymyzyň ajaýyp, deňi-taýy bolmadyk tebigy baýlyklaryny
gorap sakla­mak we köpeltmek boýunça ýurt derejesinde alnyp barylýan işleriň üstünlikli durmuşa
geçirilýändiginiň aýdyň mysalydyr.

GURBANGULY BERDIMUHAMEDOW
TÜRKMENISTANYŇ PREZIDENTI
To Readers, Authors and Editors of the Red Data Book of Turkmenistan,

Our country’s nature is very rich with invaluable natural resources. Our mountains run deep with can-
yons, our deserts are boundless and sandy, our seas and rivers are beautiful and wavy, ourmountain
springs are clean withpure waters that add a special beauty to the nature of our motherland.
For centuries the Turkmen people have regarded nature as a source of inspiration.Our natural wonders
are intertwined and depicted in our culture, customs, traditions, handicrafts, music and arts. The rich
colors of the Turkmen rugs that are famous in the world are taken from a variety of natural plants.Hun-
dreds of medicinal plants and herbs have been used in traditional medicine. This shows that the special
respect and value for our nature and its resources have been nurtured. Itsdevelopment by Turkmen peo-
ple has been ingrained in our minds over the centuries.
Every corner of our land has its unique natural wonders. Let’s mentionjust a few of them: the dinosaur’s
footprints in Koytendag, Badkhyz with all its inimitable beauty, biodiversity of flora and fauna in Ko-
petdag that became the treasury fund of the country, the magic attractiveness of the Garagum desert, the
wisdom and peace of the Hazar sea and many other wonders of our motherland that made us known
worldwide. It’s these treasures that arose a special interest with scholars and travelers in our country.
One of the important objectives of the present day is to maintain and preserve the country’s genetic treas-
ury of the flora and fauna in order to multiply and save for the next generations to come. In this respect,
the Red Data Book of Turkmenistan presents a special value and is a source of the biodiversity riches.
As a step towards responsible management, conservation and multiplication of the species included, the
Red Data Book of Turkmenistan has a special significance not only for our country but presents a con-
siderable contribution to the preservation of the world biodiversity.
It’s our responsibility to pay a special attention and care to every corner of the Earth which is our com-
mon home and a living organism with its complexity. Urgent and important actions should be taken in
order to protect and maintain wild flora and fauna in our nature reserves, to develop science, to study
and research their structure, to restore and multiply their numbers. These actions in no way should harm
the ecological system and biodiversity, cause pollution or exhaust the soil, water or air.
To treat nature with responsibility and ownership is our sacred duty. Important state level activities are
conducted with the purpose to preserve and enrich the beautiful vitally important nature of our country.
The care for the natural resources of Turkmenistan is shared by all and every citizen is obligated to safe-
guard the country’s natural treasures.
I would like to wish great success to the qualified specialists and employees in Turkmenistan’s nature con­
servation institutions that devote their lives to study and research our nature and natural resources. I ex-
tend a special appreciation to the scholars, editors, interpreters and artists for their work in preparing
the Red Data Book of Turkmenistan, which represents an enormous scientific value for the responsible
management and preservation of our country’s natural treasures.
The Red Data of Turkmenistan that was prepared and published on the occasion of the important holi-
day for the country — the 20th year anniversary of Independence, will make a significant contribution to
the implementation of the state level activities to preserve and manage the invaluable natural resources
of our motherland.

PRESIDENT OF TURKMENISTAN
GURBANGULY BERDIMUHAMEDOV
Читателям, авторам и издателям Красной книги Туркменистана

Наша страна имеет богатую природу и природные ресурсы. Необычайное очарование


природе Отчизны придают горы с крутыми скалами и ущельями, бескрайние песчаные
пустыни, море и реки с золотистыми переливами волн, горные родники с нектарной во-
дой.
Туркменский народ веками оберегал прекрасную природу, как источник вдохновения,
и отражал её красоту в произведениях искусства: в рукоделиях, песнях и музыке. Приро-
да вошла в его культуру и традиции. Известные во всём мире туркменские ковры укра-
шал неповторимой гаммой красок, полученных из различных растений. Сотни лекар-
ственных растений использовал в народной медицине. И поэтому туркмены во все века
с особой данью и уважением относились к природе, такое отношение остается в созна-
нии нашего поколения.
Каждый уголок Отечества имеет свои исключительные природные богатства. Следы
динозавров в горах Койтендага, завораживающая красота Бадхыза, бесценное многооб-
разие жемчужин Копетдага — растительного и животного мира, магическое притяже-
ние Каракумов и древнего Хазара и другие очарования природы родного края всегда при-
влекали внимание ученых, путешественников всего мира.
Охрана, преумножение богатейшего генофонда растительного и животного мира, пере-
дача его будущим поколениям — важнейшие задачи сегодняшнего дня. В их решении важ-
ную роль играет Красная книга Туркменистана. Надежная охрана и воспроизводство ви-
дов, вошедших в Красную книгу, внесут достойный вклад в сохранение биоразнообразия,
имеющего не только национальное, но и глобальное значение.
Общий дом человечества — земной шар, сложнейшая структура, требующая всегда
неустанного внимания и заботы. В заповедниках страны необходимо проведение работ
по охране, воспроизводству, глубокому научному изучению дикой фауны и флоры; береж-
ному сохранению живописных природных уголков. Требуется также научное исследова-
ние влияния хозяйственной деятельности человека на природу. Деятельность человека
не должна оказывать негативное влияние на качество почвы, воды, атмосферного воз-
духа, состояние биоразнообразия.
Бережное, заботливое отношение к Природе — наш священный долг. Мы проводим боль­
шую работу по защите и преумножению изумительной природы родного края. Забота
о природе является всенародным делом, и каждый туркменистанец должен беречь при­
родные богатства как зеницу ока.
Работникам в сфере охраны, преумножения и исследования прекрасной природы Отчиз-
ны, создателям ценного научного труда — Красной книги Туркменистана — учёным, ре-
дакторам, переводчикам, художникам, издателям желаю больших успехов в работе!
Красная книга Туркменистана, выпущенная накануне 20-летия священной Независимо-
сти Туркменистана, является ярким свидетельством претворения в жизнь проводимых
работ по охране и увеличению уникальных природных богатств любимой Родины.

ГУРБАНГУЛЫ БЕРДЫМУХАМЕДОВ
ПРЕЗИДЕНТ ТУРКМЕНИСТАНА
SÖZBAŞY
Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň bu neşiri şanly baý­ ybarat bolup, olaryň 7 müňden gowragy ösümlikler,
rama — Türkmenistanyň mukaddes Garaş­syzly­gy­ 13 müňe golaýy hem haýwanlardyr. Ösümlik dü­nýä­
nyň 20 ýyllygyna bagyşlanyp taýýarlandy. Gysga wag­ si­niň 2 müňden hem gowrak görnüşleri Türkmeni­
tyň içinde Türkmenistan özüniň günsaýyn ösüşi neti­ sta­nyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň
je­sinde asyrlara barabar ýoly geçdi. Türkmenistanyň «Türkmenistanyň dermanlyk ösümlikleri» atly ensi­
Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň badalga klo­­pediýasynda dermanlyk ösümlikler hökmünde
bermegi bilen daşky gurşawy goramak, halkyň eko­ beý­an edilýär. Bu düýpli neşir ýurdumyzyň gym­­matly
logik howpsuzlygynyň üpjün edilmegi döwletiň stra­ ösüm­­lik dünýäsini öwren­mekde botanika, far­ma­ko­
tegik ösüşinde iň ileri tutulýan ugurlaryň birine öw­ logiýa ylym­larynyň ös­me­­gine bahasyna ýetip bol­­ma­
rül­di. Biologik dürlüligi, aýratyn-da seýrek duşýan, jak goşant goşdy. Türkmenistanyň Gyzyl kita­by­nyň şu
gymmatly görnüşleri gorap saklamak we köpeltmek neşi­ri­ne girizilen ösümlikleriň 47 görnüşi derman­lyk
döwlet ähmiýetli meseleleriň derejesine galdyryldy. äh­­miýetli ösümliklerdir.
Ýur­duň aýratyn goralýan tebigy ýerlerinde biologik
Dünýä derejesindäki biodürlüligiň gelip çykan Eýran-
dürlüligi gorap saklamak, dikeltmek we sanyny art­dyr­
Anatol merkeziniň demirgazyk-gündogar çetinde ýer­
mak boýunça malhanalarda köpeltmek, haýwanlaryň
le­­şýän Köpetdagyň ekoulgamynyň ähmiýeti uludyr.
seýrek we ýitip bar­ýan görnüşlerini öňki ýiten
Köpet­dagyň türkmen böleginde duşýan ösümlikleriň
ýerlerine göçürmek, tä­ze ýerlere uýgunlaşdyrmak bilen
1800 görnüşinden 332‑isi endemiklerdir (12,9%). Ol
bagly işler, ösüm­lik­leriň seýrek görnüşlerini medeni
Mer­kezi Aziýanyň daglyk ýerlerinde endemikleriň iň
şertlerde ös­dürip ýetiş­­dirmek we olaryň tebigy ýaýran
ýo­kary derejesidir. Bu ýerde şeýle-de oňurgasyz haý­
ýerlerini go­rap sak­lamak, Tebigatyň ýyl ýazgysyny
wan­­laryň 1500 görnüşi, süýrenijileriň 50 görnüşi, guş­
yzygiderli ýöret­mek, täze ylmy maglumatlary toplamak,
laryň 290, süýdemdirijileriň 75 görnüşi ýaşaýar. Türk-
wagyz işlerini, eko­lo­giki terbiýäni hem-de ilatyň
menistanyň oňurgaly haýwanlaryndan 92 görnüşi en-
habarlylyk derejesini ýokar­landyrmak boýunça işler
demiklere we subendemiklere degişlidir.
alnyp barylýar.
Ýurduň ösümlik we haýwanat dünýäsiniň görnüşlerin-
Gyzyl kitap — Türkmenistanyň „Tebigaty gora­mak
den şu aşakdaky görnüşleriň ýagdaýy üns merkezin-
hakynda“, „Aýratyn goralýan döwlet tebi­gy terri­to­
de saklanýar, ýagny ösümliklerden: gamgyn gandym
riýa­lary hakynda“, „Ösümlik dünýäsini go­ra­­mak we
(Cal­li­gonum triste, Litv. 1913); kiçijik zibera (Siebera
rejeli peýdalanmak hakynda“, „Haýwanat dünýä­sini
nana Born. 1939); Komarowyň atropasy (Atropa ko-
goramak we rejeli peýdalanmak ha­kyn­­da“ kanunlary-
marovii Blin. et Shal. 1945); türkmen selmeligi (Man-
na, halkara tebiga­ty goramak kon­wen­siýalary boý-
dragora turcomanica Mizg. 1942); türkmen epipakti-
unça ýurduň borçnama­la­ry­na, döwlet ekologik mak­
si (Epipactis turcomanica K. Pop. et Neschat. 1982);
satnamalaryna we meýil­na­ma­la­ryna laýyk­lykda wagt­
haý­wanlardan — alajabars (Panthera pardus ciscau-
laýyn hereket edýän resminamadyr.
casica Satunin, 1914); gulan (Equus hemionus Pallas,
Türkmenistan biologik dürlüligiň görnüşleriniň dörän 1758); sugun (Cervus elaphus Linnaeus, 1758); sak-
merkezleriniň biri hasaplanýar. Ýiti kontinental, örän gally umga (Capra aegagrus Erxleben, 1777); aýrak
gurak­ klimatly (uzak dowam edýän yssy tomus möw­­­ (Ovis vignei Blyth,1 841); dag hindi towugy (Tetraogal-
sümi, howanyň temperaturasynyň gije-gündiziň dowa­ lus caspius Gmelin, 1784); ütelgi (Falco cherrug Gray,
mynda we pasyllaýyn giň aralykda üýtgäp durmagy, 1834); sakally garaguş (Gypaetus barbatus Linnaeus,
ygalyň az düşmegi) howa şertleri, geografiki taýdan 1758); togdary (Chlamydotis undulata Jacquin, 1784);
Ýewraziýa ykly­mynyň merkezi böleginde ýerleşmegi — toklutaý (Otis tarda Linnaeus, 1758); tegmilli patma
bularyň hem­­mesi Türkmenistanyň ösüm­lik we (Phrynocephalus maculatus Anderson, 1872); uly we
haýwanat dü­nýä­­siniň tebigy köpdürlüliginiň emele kiçi amyderýa pilburun balyklary (Pseudoscaphirthyn-
gelmegine öz täsirini ýetiripdir. Häzirki wagtda Türk- chus kaufmanni Bogdanow, 1854 и P. hermanni Kess-
menistanyň bio­dürlüligi 20 müňe golaý görnüşden ler, 1877) we beýlekiler.

11
Türkmenistanyň Gyzyl kitaby — Türkmenistanyň azalmagyna, ýaşaýyş şertleriniň ýaramaz­laş­ma­gyna
haýwanlarynyň, ösümlikleriniň we kömelekleriniň eltýän islendik hereket gadagan edilýär.
seýrek we ýitmek howpy astyndaky görnüşleri
Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň üçünji neşiri iki
(aşaky gör­nüşleri), olaryň biologiýasy, ýaýraýşy, sa-
tomdan ybarat bolup, üç dilde (türkmen, iňlis, rus)
nynyň azalmagynyň we ýitip gitmeginiň sebäpleri
taýýarlanyldy: 1. Ösümlikler we kömelekler, oňa
baradaky maglumaty özünde jemleýän, yzygider-
115 görnüş girizildi (kömelekler — 3, lişaýnikler —
li täzelenýän döwlet sanawydyr. Ol çärýek asyrdan
5, mohlar — 2, paporotnikler — 8, gülli ösümlik-
gowrak wagt bäri ýöredilip gelinýär. Türkmenista-
ler — 97); 2. Oňurgasyz we oňurgaly haýwanlar, oňa
nyň Gyzyl kitabynyň birinji neşirinde (1985) oňurgaly
149 gornüş/aşaky görnüş girizildi (mör-möjekler —
haýwanlardan süýdemdirijileriň 27 görnüşi, guşla-
43, möý şekilliler — 1, molýuskalar — 1, tegelek agyz-
ryň 35, süýrenijileriň 30, ýerde-suwda ýaşaýanlaryň 1,
lylar — 1, balyklar — 14, süýrenijiler — 20, guşlar —
balyklaryň 8 görnüşi; 23 maşgala degişli ýokary dere-
40, süýdemdirijiler — 29).
jeli ösümlikleriň 52 görnüşi girizildi we Türkmenista-
nyň Gyzyl kitabynyň ikinji neşirine girizilmegi zerur Ikinji neşir bilen deňeşdirilende ösümlikleriň
hem-de berk gorag astynda saklanmaly ýokary dereje- sanawy­nyň köpelmegi lişaýnikleriň täze görnüşler-
li ösümlikleriň 23 görnüşiniň sanawy goşmaça berildi. iniň girizilmegi bilen şertlendirilýär: Golça görnüş-
Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň ikinji neşiri (1999) li kladoniýa (Сladonia pyxidata (L.) Hoffm. 1968),
iki tomdan ybarat bolup „Oňurgasyz we oňurgaly haý- Bisianyň fissiýasy (Physcia biziana (Massal.) Zahlbr.
wanlar“ 1‑nji tomuna mör-möjekleriň 43 görnüşi, 1856), Düwürtikli parmeliýa (Parmelia subexasperata
möýşekillileriň 1, molýuskalaryň 1, tegelek agyzlylaryň Dzhur. 1978). Şol bir wagtda hem ýagdaýy gowulaşan
we balyklaryň 13, ýerde-suwda ýaşa­ýan­laryň 23, guşla- we aýratyn goraga mätäç bolmadyk Gildenbrandyň
ryň 41, süýdemdirijileriň 30 görnüşi girizildi. „Ösüm- leptogiýumy (Leptogium hildenbrandii (Garov.) Nyl.
likler“ 2‑nji tomy 109 görnüşi, şol sanda, kömelekleriň 1934), Oksneriň aspisiliýasy (Aspicilia axneriana Blum,
3 görnüşini, lişaýnikleriň 5, moh görnüş­lileriň 2, 1970) we oýukly teloshistes (Teloschistes lacunosus
paporotnikleriň 6, ýalaňaç tohumlylaryň 1, gülli ös- (Rupr.) Savicz, 1934) Gyzyl kitabyň öňki neşirindäki
ümlikleriň hem 92 görnüşini öz içine alýar. Gyzyl pes derejeli ösümlikleriň sanawyndan çykaryldy. Mü-
kitabyň ikinji neşiriniň birinji neşirde bolmadyk oňur­ sür marsiliýasynyň (Marsilea aegyptiaca Willd. 1810)
ga­syz haýwanlaryň, kömelekleriň, lişaýnikleriň, moh we dermanlyk skrebnisanyň (Ceterach officinarum
şekil­lileriň, paporotnikleriň, ýalaňaç tohumlylaryň Willd. 1805) girizilmegi bilen paporotnik görnüşlileriň
goşulmagy arkaly göwrümi giňeldi. sany artdy. Ýapyk tohumlylar/gülli ösümlikler boý-
unça soňky ýyllarda ýygnalan maglumatlar Dimonyň
Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň üçünji neşirini işläp
ýowşany (Artemisia dimoana M. Pop. 1916), türkmen
taýýarlamak Türkmenistanyň Tebigaty goramak mini­
dendrostellerasy (Dendrostellera turkmenorum Pobed.
str­liginiň ýanynda döredilen Gyzyl kitap boýun­ça pu-
1949), Bathyz pakry (Cousinia badghysi Kult. 1916),
dagara toparyna tabşyryldy. Onuň düzüminde bo-
Nikitiniň alyçy (Crataegus nikitinii Essen. et. Kerim.
tanika we zoologiýa boýunça toparlar işledi. Şu neşi-
1976) ýaly görnüşler boýunça öňüni alyş çäreleriniň
re gi­ri­zil­jek görnüşleriň sanawy düzülende Tebigaty
geçirilmeginiň zerurdygyny bellemek bilen ösümlik-
go­ra­­magyň halkara bileleşiginiň (TGHB) we ýur­
ler üçünji neşire girizildi.
dumyzyň Gyzyl kitabynyň öňki neşirleriniň (1985,
1999) maglu­mat­lary esas hökmünde ulanyldy. Gyzyl Ýurduň ähli ilatly nokatlarynyň gaz bilen üpjün edil-
kitabyň şu neşirine haýwanat we ösümlik dünýäsiniň megi, şäherleriň we köp ilatly nokatlaryň, Aşgabadyň
görnüşlerininň giri­zilmegi ýa-da çykarylmagy, şeýle- töwereginde we dag eteklerinde tokaý zolaklaryny dö-
de dere­jesiniň üýt­gedilmegi onuň tebigatdaky ýagdaýy, retmek we bagy-bossanlyga öwürmek boýunça uly
sany, ýaýrawy, ýaşaýyş şertleriniň üýtgemegi, şeýle mak­sat­namalaryň işjeň durmuşa geçirilmegi netijesin-
hem görnüşiň goralmagy we sanynyň dikeldilmegi de arça tokaýlary güýçli depginde gaýtadan dikeldilýär.
üçin ýörite işleriň geçirilmeginiň zerurdygyna şaýatlyk Bula­ryň hemmesi serwiler maşgalasyndan bolan türk-
edýän islendik iň täze ylmy maglumatlaryň esasynda men arçasynyň (Juniperus turcomanica B. Fedtch.
amala aşyryldy. Türkmenistanyň hereket edýän kanun­ 1932) Gyzyl kitapdan çykarylmagyna ýardam etdi.
çy­ly­gyna laýyklykda Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna
Şu neşiriň ikinji tomundaky görnüşleriň sany öňki
girizilen görnüşler hemme ýerde hojalyk ulanyşyndan
neşirdäkiden 3 görnüş azdyr. Aleksanor kebeleginiň
aýrylmaga degişlidir. Olaryň sanynyň we ýaýrawynyň
12
Türkmenistanda ýaýran (Papilio alexanor orienta- Gmelin, 1788) seýrek duşýandygy, ýagdaýy göz öňüne
lis Romanoff, 1884) aşaky görnüşiniň ýagdaýynyň we tutulyp, iki görnüş hem şu neşire girizildi.
sanynyň gowulanýandygyny göz öňünde tutup, ol
Görnüşleriň ýagdaýynyň milli ölçeglerini işläp taý­
üçünji neşire girizilmedi. Şol bir wagtda hem, perde-
ýar­lamak, soňky on ýylda toplanan maglumatlary na-
ganatlylar otrýadyna degişli görnüş ýer köwüji gara
zara alyp ösümlikleriň we haýwanlaryň sanawyny
darakly prioniks arysy (Prionyx nigropectinatus Tasc-
anyklamak we düzetmek neşiri taýýarlamakda örän
henberg, 1869) ýitmek howpunyň abanmagyna ýa-
wajyp işleriň biri boldy. TGHB-niň Gyzyl sanawyna
kyn görnüş hökmünde ilkinji gezek bu neşire girizildi.
laýyklykda Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň şu neşi-
Gyzyl kitabyň ikinji neşirindäki süýrenijilerden eub-
rinde aşakdaky derejeler kabul edildi:
lefar (Eublepharis turcmenicus Darevsky,1978), zem-
zen (Varanus griseus Daudin, 1803), kepjebaş (Naja Derejesi I (CR) — düýbünden ýitip barýan görnüş
oxiana Eichwald, 1831) 3‑nji neşirden çykaryldy, tor- (aşaky görnüş). Populýasiýasynyň sany güýçli dep-
jumak patmanyň (Prynocephalus reticulates reticu- ginde aza­lýan (80%-den gowrak) we ýaýrawy örän
lates) aşaky görnüşi ýitmek howpunyň abanmagy- çäkli görnüş. Ýörite çäreleriň geçirilmegi zerur.
na ýakyn görnüş hökmünde bu neşire girizildi. Gün-
Derejesi II (EN) — ýitip barýan görnüş (aşaky
dogar ýashan taranynyň (Abramis brama orientalis
görnüş). Populýasiýasynyň sany 50%-den gowrak
Berg, 1949) populýasiýasynyň ýag­daýynyň durnuk-
azalýan, ýaşaýan ýaýrawy güýçli depginde daralýan.
laşmagy onuň hem 3‑nji neşirden çykarylmagyna
ýardam etdi. Şol bir wagtda hem ýyndam balygyň (Al- Derejesi III (VU) — ýitmek howpunyň abanmagy-
burnoides bipunctatus eichwaldi Filippi, 1863), kura na ýakyn görnüş (aşaky görnüş). Populýasiýasy-
söweňiniň (Barbus lacerta cyri Filippi, 1865) we tur- nyň sany az (30%-dan gowrak) we ýaşaýan ýaýrawy
pan balygynyň (Leuciscus cephalus orientalis Nord- çäkli.
mann, 1840) sanynyň örän azalmagy Gyzyl kitabyň
Derejesi IV — seýrek görnüş (aşaky görnüş). Mil-
3‑nji neşirine girizilmeginiň möhümdigini ýüze
li/sebit ähmiýetli we diňe birnäçe sanysynyň (ýa-da
çykardy. Guşlar klasynyň görnüşleriniň sanawy ep-
tapylan ýer­leriniň) üsti bilen belli bolan endemik
esli üýtgedi. Müsür hokgarynyň (Bubulcus ibis Lin-
ýa-da ýi­tip git­megi biodürlüligiň genofondunyň
naeus, 1758), adaty syçançysynyň (Buteo buteo Lin-
garyplaşma­gyna getirjek gadymy (relikt) görnüş.
naeus, 1758), çakyrygyň (Burhinus oedicnemus Lin-
naeus, 1758), gyzylgaş bezziltigiň (Lobivanellus indi- Derejesi V (DD) — ýeterlik öwrenilmedik görnüş
cus Baddaert, 1783), hüwüniň (Bubo bubo Linnaeus, (aşaky görnüş). Sany we ýaýrawy durnukly bolma­
1758), bramin sarynyň (Sturnus pagodarum Gmelin, dyk hem-de onuň ýagdaýy barada goşmaça mag-
1789) sanynyň durnuklaşandygy we ýagdaýynyň go- lumat zerur bolan görnüş. Geljekdäki barlaglar we
wulaşandygy sebäpli bu neşire girizilmedi. Ýitip gi- täze maglumatlaryň ýygnalmagy onuň ýagdaýyny
den görnüş hökmünde murgap daşdeşeni (Picus squa- anyklamaga ýardam eder.
matus Vigors, 1831) hem neşirden çykaryldy. Şol bir
Her bir görnüşiň/aşaky görnüşiň beýanynda onuň
wagtda hem Gyzyl kitaba aşakdaky görnüşler girizildi:
reňk­li suraty we ýaýrawynyň karta çyzgysy berilýär,
gyzyl petekli gaz (Branta ruficollis Pallas, 1769); gara
käbir ýagdaýlarda görnüşiň ösüşiniň dowamynda bo-
ördek (Aythya nyroca Gueldenstaedt, 1770); uly gara-
lup geçýän üýtgeşmeler görkezilýär. Beýan şu maglu-
guşjyk (Aquila clanga Pallas, 1811); kelguş (Neophron
matlary özünde jemleýär: ýagdaýy/derejesi; geno­fon­
percnopterus Linnaeus, 1758); goňur kepderi (Colum-
dy ýitirmän saklamaklykda ähmiýeti; gysgaça beýany;
ba eversmanni Bonaparte, 1856). Süýdemdirijilere de-
ýaý­raýşy; ýaşaýan ýerleri; sany we onuň üýtgemek
gişli görnüşlerden oklukirpiniň (Hystrix indica Kerr,
ýag­daýy; esasy çäk­lendiriji sebäpler; biologiýasy-
1792), owgan tilkisiniň (Vulpes cana Blanford, 1877)
nyň aýratynlyklary; köpeldilişi (haýwanlar); ösdüri-
we syçan şekilli homýakjagazyň (Calomyscus mystax
lip ýetişdirilişi (ösümlikler); gorag üçin görlen çäreler;
Kashkarov, 1925) ýagdaýynyň durnuklaşmagy bi-
gorag üçin zerur çäreler; barlaglar boýunça teklipler,
len üçünji neşire girizilmedi. Soňky 10 ýylyň içinde
maglumat çeşmeleri.
köwügiň (Felis margaritа Loche, 1858) we Hazar deň-
ziniň endemigi — hazar düwleniniň (Phoca caspica Biologik dürlüligiň tebigatda bolup geçýän hadysa-
larda we halk hojalygynyň dürli pudaklarynyň umu-

13
man ykdysadyýetiň ösmeginde uly ähmiýeti bar. Janly Kabul edilen gysgaltmalar
tebigatyň ýagdaýynyň durnuklylygy ýurduň ekolo-
gik howpsuzlygyny we jem­gy­ýetiň durnukly ösüşini
Abs. beýik — absolýut beýiklik
kesgitleýär. Endemizmiň we gady­mylygyň (reliktiw-
lilik) ýokary derejesini özünde jemleýän ýurdumyzyň d. d. — deňiz derejesi
ösümlik we haýwanat dünýä­siniň gaýtalanmajak gene-
d.ýol. d. — demir ýol duralgasy
tiki baýlyklary, aýratyn hem seýrek duşýan, gymmatly
görnüşler ylmy, tebigaty öwreniş we ýokary ruhy es- CITES — Ýabany faunanyň we floranyň
tetiki ähmiýete eýedir. Seýrek duşýan, ýitmek howpy ýitmek howpy astyndaky
astyndaky görnüşleri, populýasiýalary we olaryň görnüşleriniň halkara söwdasy
ýaýran ýerlerini goramak hem-de dikeltmek, şeýle hem hakyndaky konwensiýa
ylmy taýdan esaslandyrmak arkaly peý­dalanylmagy
km — kilometr
dünýäniň janly genofonduny gorap saklamaga uly go-
şant bolar. m — metr
Şu neşiri işläp taýýarlamaga Türkmenistanyň Tebigaty magl. — maglumaty
goramak ministrliginiň Çöller, ösümlik we haýwanat
TGHB — Tebigaty we tebigy baýlyklary
dü­nýäsi milli institutynyň we döwlet goraghana­
goramagyň halkara birleşigi
lary­nyň; Türkmenistanyň Ylymlar akademiýasynyň
Botani­ka institutynyň; Türkmenistanyň Magtym­ ş. — şäher
guly adyn­da­ky Türkmen döwlet uniwersitetiniň we

Türkmenistanyň Bilim ministrliginiň Bilim instituty­
nyň, Türkmenistanyň Oba hojalyk ministrliginiň
S. A. Nyýazow adyndaky Türkmen oba hojalyk uniwer­
sitetiniň hem-de Türkmen oba hojalyk institu­ty­nyň,
Türkmenistanyň Saglygy goraýyş we derman sena-
gaty ministrliginiň Döwlet arassaçylyk we kesel­leriň
ýaýramagyna garşy göreşmek gullugynyň, Türkme-
nistanyň Döwlet balyk hojalyk komitetiniň, Türkme-
nistanyň Tebigaty goramak jemgyýetçilik birleşiginiň
we beýleki döwlet edaralarynyň hem-de jemgyýetçilik
guramalarynyň alymlary, hünärmenleri gatnaşdy.
Gadymy türkmen topragynyň tebigy baýlyklaryny,
ösümlik we haýwanat dünýäsiniň dünýä belli ajaýyp
ge­no­fonduny goramak — Türkmenistanyň durnuk­ly
ösüşiniň mizemez binýadydyr. Ýurduň ekologik howp­
suzlygy, oňaýly daşky gurşawy, janly tebigatyň gym­
matly mirasynyň goralyp saklanmagy — Türkmeni-
stanyň Prezidenti Gurbanguly Berdimuhamedowyň
alyp barýan parasatly, öňdengörüjilikli syýasatynyň
netijesidir. Türkmenistanyň Gyzyl kitabynyň çap edil-
megi Ata Watanymyzyň gülläp ösmegi üçin tebigaty
goramak strategiýasyny durmuşa geçirmäge mynasyp
goşant bolar.

14
FOREWORD
The present edition of the Red Data Book of Turk- cies of the flora are described as medicinal plants in a
menistan was compiled for the momentous event — 10 volume fundamental work of the President of Turk-
the 20th year anniversary of the sacred Independ- menistan Gurbanguly Berdimuhamedov “The Medic-
ence of Turkmenistan. For the short period of time inal Plants of Turkmenistan”. This essential publi­cation
Turkmenistan in its steady development passed the has an invaluable contribution to the develop­ment of
road that could be compared to centuries. The en- botany and pharmacology science to further research
vironmental protection and ecological security of of the irreplaceable flora of the country. 47 species of
the population are the state strategic priorities ini- which are included in the present edition of the Red
tiated personally by the President of Turkmenistan Data Book of Turkmenistan.
Gurbanguly Berdimuhamedov. Conservation and
The value of the mountain ecosystems of Kopet-
enriching biodiversity and, in particular of the rare,
dag located on the north eastern border of the Irani-
valuable species, are considered the issues of state im-
an Anatolian center is enormous for global diversity.
portance. In this regard an important work is being
In the Turkmen part of Kopetdag mountains 332 out
done in the country’s natural protected reserve areas
of 1800 species of flora are endemic (12.9%). It’s the
to preserve, restore and multiply biodiversity in aviar-
highest percentage of endemism in the Central Asia
ies and nurseries, acclimatize and re-acclimatize rare
mountains. Over 1500 species of invertebrates, 50 spe-
and endangered animals, support rare plants in nature,
cies of reptiles, 290 species of birds, 75 species of mam-
preserve their habitats, keep an annual Chronicle of
mals inhabit this area. Among invertebrates of Turk-
Nature, accumulate the latest scientific data, reinforce
menistan 92 species representing the endemic and
protection propaganda, increase ecological awareness
sub-endemic taxon present a special value for the bio-
of the population.
diversity conservation of the world.
The Red Data Book is an official document that has
Considering the biodiversity of the flora and fauna of
an interim effect and is supported by related legisla-
the country, conditions of the following species present
tions of Turkmenistan “On Nature Protection”, “On
a special concern for their conservation: Calligonum
State Protected Natural Territories”, “On Protection
triste, Litv. 1913, Siebera nana Born. 1939, Atropa ko-
and Responsible Management of Flora”, “On Protec-
marovii Blin. et Shal. 1945, Mandragora turcomani-
tion and Responsible Management of Fauna”, commit-
ca Mizg. 1942, Epipactis turcomanica K. Pop. et Nes-
ment of the country to adhere to international con-
chat. 1982, Panthera pardus ciscaucasica Satunin, 1914,
ventions, in nature conservation, state ecological pro-
Equus hemionus Pallas, 1758, Cervus elaphus Linnae-
grammes and agenda.
us, 1758, Capra aegagrus Erxleben, 1777, Ovis vignei
Turkmenistan is one of the centers of biodiversity for- Blyth,1 841, Tetraogallus caspius Gmelin, 1784, Fal-
mation. Acutely continental and exclusively dry cli- co cherrug Gray, 1834, Gypaetus barbatus Linnaeus,
mate (long hot summers, seasonal and daily tempera- 1758, Chlamydotis undulata Jacquin, 1784, Otis tarda
ture fluctuations at high range, low precipitation level), Linnaeus, 1758, Phrynocephalus maculatus Anderson,
geographic location of Turkmenistan in the Eurasian 1872, Pseudoscaphirthynchus kaufmanni Bogdanow,
continent — all these factors have a considerable effect 1854 and P. hermanni Kessler, 1877 and others.
on the formation of the flora and fauna biodiversity.
The Red Data Book of Turkmenistan is a regularly up-
Today the biodiversity of Turkmenistan is represented
dated state register that sums up data on rare and en-
by almost 20 thousand species including 7 thousand
dangered species (subspecies) of animals, plants and
plants and 13 thousand animals. Over 2 thousand spe-

15
fungi of Turkmenistan, their biology, distribution, fac- leads to declining their number and geographic range,
tors that cause their number to decline. This register is worsening of their habitats is banned.
carried on for over a quarter of the century. The first
The third edition of the Red Data Book of Turkmeni-
edition of the Red Data Book of Turkmenistan (1985)
stan is prepared in two volumes and in three languages
included 27 species of mammals, 35 species of birds,
(Turkmen, English and Russian). The first volume in-
30 species of reptiles, 1 amphibian, 8 species of fish,
cludes 115 species of plants and fungi (3 — fungi, 5 —
52 species of higher plants representing 23 families as
lichens, 2 — bryophytes, 8 — pteridophytes, 97 —
well as an additional list of 23 species of higher plants
flowering plants in the first volume and 149 species
that are strictly protected and included in the follow-
of vertebrates and invertebrates represented by 43spe-
ing edition of the Red Data Book of Turkmenistan. The
cies of insects, 1 — araneidan, 1 — mollusk, 1 — cy-
second edition of the Red Data Book of Turkmenistan
clostome, 14 — pieces, 20 — reptiles, 40 — birds, 29 —
(1999) contained two volumes: the first volume on
mammals). The plant section was expanded from the
“The Invertebrates and Vertebrates” included 152 spe-
second edition due to the inclusion of new species of
cies in total including 43 species of insects, 1 aranei-
lichens: Сladonia pyxidata (L.) Hoffm. 1968, Physcia
dan, 1 mollusk, 13 species of cyclostomes and piec-
biziana (Massal.) Zahlbr. 1856, Parmelia subexaspera-
es, 23 species of amphibians and reptiles, 41 species
ta Dzhur. 1978. At the same time the following inferi-
of birds and 30 species of mammals. The second edi-
or plants were excluded from this edition: Leptogium
tion on “The Plants” included 109 species and specifi-
hildenbrandii (Garov.) Nyl. 1934, Aspicilia oxneriana
cally 3 fungi, 5 lichens, 2 bryophytes, 6 pteridophytes,
Blum, 1970 and Teloschistes lacunosus (Rupr.) Savicz,
1 gymnospermous and 92 flowering plants. The sec-
1934 as their conditions improved and at present
ond edition of the Red Data Book was expanded to in-
does not raise any concerns. The number of seedless
clude the invertebrate animals, fungi, lichens, bryo-
plants — bryophytes in this edition increased as the
phytes, pterophytes and gymnospermous plants that
following species were included: Marsilea aegyptia-
were not included in the first edition.
ca Willd. 1810 and Ceterach officinarum Willd. 1805.
The development of the third edition of the Red Data The information gathered on flowering plants for the
Book of Turkmenistan was entrusted to the Inter- period since the second edition of the Red Data Book
Department Commission on the Red Data Book by of Turkmenistan requires the adoption of preven-
the Ministry of Nature Conservation of Turkmeni- tive measures in regard to Artemisia dimoana M. Pop.
stan. It included botanical and zoological sub-com- 1916, Dendrostellera turkmenorum Pobed. 1949, Cous-
missions. When compiling the list of species for the inia badghysi Kult. 1916, Crataegus nikitinii Essen.et.
third edition the data from the Red List of the Interna- Kerim 1976. These species are included in the present
tional Union for Nature Conservation (IUCN) and the edition.
country’s Red Data Books (1985, 1999) were used for
Thanks to the intense efforts to supply all populated
guidance. The latest scientific data on certain species’
areas of the country with gas, the active implementa-
conditions, number, geographic range, habitat chang-
tion of large-scale programmes on landscape garden-
es, any other information that proves the need to rec-
ing and afforestation around all cities and large settle-
ommend special actions on its conservation, protec-
ments, green zone around Ashgabat, the juniper for-
tion and restoration served as grounds for including
ests are in the process of intense retsoration. All these
or excluding this species in the present Red Data Book
steps provided for excluding Juniperus turcomani-
or changing its status. Following the present legisla-
ca B. Fedtch. 1932, a representative of cypress family
tion of Turkmenistan, the species included in the Red
from the Red Data Book.
Data Book of Turkmenistan are subject to country-
wide withdrawal from industrial use. Any activity that The second volume of the current edition lists the
number by 3 species less than in the previous edition.
Considering the improvement of the conditions and

16
number of Alexanor lepidopteran populations repre- last decadebecame important milestones in the work
sented in Turkmenistan by Papilio alexanor orienta- on the preparation of this edition. Following the IUCN
lis Romanoff, 1884, this species was not included in Red List the next categories were used in this edition
the third edition. At the same time a representative of the Red Data Book of Turkmenistan:
of Hymenoptera order insects Prionyx nigropectinatus
Category I (CR). Critically endangered species (sub-
Taschenberg, 1869 was included in this edition under
species) to indicate intensive decline in the popula-
the category of vulnerable species. From the reptiles
tion number (over 80%) and extremely limited geo-
listed in the second edition of the Red Data Book the
graphic range. Special actions are needed.
following species were not included: Eublepharis turc-
menicus Darevsky, 1978, Varanus griseus Daudin, 1803, Category II (EN). Endangered species (subspe-
Naja oxiana Eichwald, 1831, and instead Prynocepha- cies) to indicate a heavy decline in the population
lus reticulates reticulates was included in the category number (over 50%) and critical reduction of the ge-
of vulnerable species. Thanks to the fact that the condi- ographic range.
tions for the Abramis brama orientalis Berg, 1949 pop-
Category III (VU). Vulnerable species (subspecies)
ulation improved this species was not included in this
to describe low number of populations (over 30% of
edition. At the same time due to the decline in number
decline) and limited range.
of the Alburnoides bipunctatus eichwaldi Filippi, 1863,
Barbus lacerta cyri Filippi, 1865 and Leuciscus cepha- Category IV. Rare species (subspecies) to indicate
lus orientalis Nordmann, 1840 populations, these spe- endemic populations of a national or regional im-
cies were listed in the third edition of the Red Data portance, known by several specimens (habitats) or
Book. The list of birds was considerably changed too. relict species whose loss would lead o the depletion
Thanks to the improvement of the number and con- of the gene pool biodiversity.
ditions of Bubulcus ibis Linnaeus, 1758, Buteo buteo
Category V (DD). Data deficient species. (subspe-
Linnaeus, 1758, Burhinus oedicnemus Linnaeus, 1758,
cies) to describe the species with unstable number
Lobivanellus indicus Baddaert, Bubo bubo Linnaeus,
and geographic range and additional information is
1758, Sturnus pagodarum Gmelin, 1789, they were not
required on the species condition. Further research
listed in this Red Data Book. The species of Picus squa-
and new data are needed to define its status.
matus Vigors, 1831 was excluded from this edition as
extinct. However, the following birds: Branta ruficollis Every article is supported by a colorful picture of the
Pallas, 1769; Aythya nyroca Gueldenstaedt, 1770; Aq- species/subspecies and its habitat map. In some cases a
uila clanga Pallas, 1811; Neophron percnopterus Lin- picture of the changes in the development and growth
naeus, 1758; Columba eversmanni Bonaparte, 1856 are of the species is attached. The articles contain the fol-
on the list. Happy to note that he following represent- lowing information: status/category, imporitance for
atives of mammals Hystrix indica Kerr, 1792; Vulpes the gene pool preservation, bried description, distri-
cana Blanford, 1877; Calomyscus mystax Kashkarov, bution, habitat, number and tendencies to chage, main
1925 were not included in this edition. Unfortunate- limiting factors, biological peculiarities, breeding (for
ly, for the last 10 years the species of Felis margaritа animals) and cultivation (for plants), conservation ac-
Loche, 1858 became rare and the conditions of Phoca tions applied and conservation actions proposed, re-
caspica Gmelin, 1788 population which is endemic to search proposals and information sources.
the Caspian Sea worsened. These two species were list-
Biodiversity plays a key role in on-going natural proc-
ed in the current book.
esses, development of many areas of national economy
The development of the national criteria for the species and the economy as a whole. The stable condition of
status, specification and correction of the lists of plants live biodiversity predefines the ecological security and
and animals with the account of data gathered in the

17
the stable development of the country. The unique ge-
netic resources of our country's flora and fauna with
the high percentage of endemism and relict origin in
especially rare and valuable species present a scientif-
ic, informational and high spiritual and aesthetic val-
ue. Conservation and restoration of the rare, vulnera-
ble species, populations and ranges as well as their aci-
entific rationale and use have a considerable contribu-
tion to the preservation of the world live gene pool.
Leading scholars and specialists of the National In-
stitute of Deserts, Flora and Fauna and state nature
reserve of the Minsitry of Nature Protection of Turk-
menistan; Institute of Botany of the Academy of Sci-
ences of Turkmenistan, Turkmen State University
named after Magtymguly, National Institute of Edu-
cation of the Ministry of Education of Turkmenistan,
Turkmen Agricultural University named after S. A. Ni-
yazov, Turkmen Agricultural institute of the Ministry
of Agriculture of Turkmenistan, State Sanitary Epide-
miological Service of the Ministry of Health and Med-
ical Industry of Turkmenistan, State Committee on
Fishery of Turkmenistan, Public Association for Na-
ture Protection of Turkmenistan and other state and
public organizations took an active part in the devel-
opment of the present edition of the Red Data Book of
Turkmenistan.
Safeguaring natural resources of the ancient Turkmen
land, the unique gene pool of world importance is
the inviolable basis for the stable progress of Turk-
menistan. The country's ecological security, healthy
environment, integrity of the invaluable heritage of
live biodiversity is a persuasive result of the wise and
far-sighted policy of Gurbanguly Berdimuhamedov,
President of Turkmenistan. The edition of the Red
Data Book will be a worthy contribution in the impl-
mentation of the nature conservation strategy for the
prosperity of the beloved motherland.

18
ПРЕДИСЛОВИЕ
Настоящее издание Красной книги Туркмениста­ лее 2 тыс. видов растительного мира описаны как
на подготовлено к знаменательному событию — лекарственные растения в десятитомном энци-
20‑­ле­­тию священной Независимости Туркмени- клопедическом труде Президента Туркменистана
стана. За прошедший короткий отрезок времени Гурбангулы Бердымухамедова «Лекарственные
Туркме­нистан в своем поступательном развитии расте­ния Туркменистана». Фундаментальное из-
прошел путь равный столетиям. Охрана окружаю- дание привнесло неоценимый вклад в развитие
щей среды, обеспечение экологической безопасно- ботанической, фармакологической науки в деле
сти населения — стратегические приоритеты го- дальнейшего исследования ценнейшего расти-
сударства, инициированные лично Президентом тельного мира страны. В настоящее издание Крас-
Туркменистана Гурбангулы Бердымухамедовым. ной книги Туркменистана внесены 47 видов расте-
Охрана и преумножение биоразнообразия, в осо- ний, имеющих лекарственное значение.
бенности редких, ценных видов возведены в ранг
Велика ценность горных экосистем Копетда-
государственной важности. В особо охраняемых
га, расположенных на северо-восточной окраине
природных территориях страны в данном направ-
Ира­но-Ана­толийского центра глобального био-
лении проводится работа по охране, восстановле-
разнообразия. В туркменской части гор Копетдага
нию и воспроизводству биоразнообразия в волье-
из 1800 видов флоры 332 вида являются эндеми-
рах и питомниках, акклиматизации и реакклима-
ками (12,9%). Это самый высокий процент энде-
тизации редких и исчезающих видов животных,
мизма горных райо­­нов Центральной Азии. Здесь
поддержанию в культуре редких растений, сохра-
также обитают 1500 видов беспозвоночных, 50 ви-
нению среды их обитания, ведению ежегодной
дов пресмыкающихся, 290 птиц, 75 видов млеко-
Летописи природы, накоплению новейших науч-
питающих. Из позвоночных животных Туркмени-
ных данных, усилению вопросов пропаганды их
стана значительны 92 эндемичных и субэндемич-
охраны и повышению экологического воспитания
ных таксона.
и просвещения населения.
Из всего многообразия растительного и животно-
Красная книга — официальный документ времен-
го мира страны особое опасение на сегодняшний
ного действия, соответствующий законам Туркме­
день вызывает состояние следующих видов: джуз-
ни­стана "Об охране природы", "О государственных
гун печальный (Calligonum triste, Litv. 1913); зибе-
особо охраняемых природных территориях", «Об
ра карликовая (Siebera nana Born. 1939); красав-
охране и рациональном использовании раститель-
ка Комарова (Atropa komarovii Blin. et Shal. 1945);
ного мира», "Об охране и рациональном исполь-
мандрагора туркменская (Mandragora turcomanica
зовании животного мира", обязательствам страны
Mizg. 1942); эпипактис туркменский (Epipactis tur-
по международным природоохранным конвенци-
comanica K. Pop. et Neschat. 1982); переднеазиат-
ям, государственным экологическим программам
ский леопард (Panthera pardus ciscaucasica Satunin,
и планам.
1914); кулан (Equus hemionus Pallas, 1758); настоя-
Туркменистан считается одним из центров фор- щий благородный олень (Cervus elaphus Linnaeus,
мообразования биоразнообразия. Резко конти- 1758); бородатый (безоаровый) козёл (Capra ae-
нентальный, исключительно сухой климат (дли- gagrus Erxleben, 1777); горный баран (уриал)
тельный, жаркий летний период, сезонные и су- (Ovis vignei Blyth,1 841); каспийский улар (Tetrao-
точные колебания температуры с высокой ампли- gallus caspius Gmelin, 1784); балобан (Falco cherrug
тудой, малое количество атмосферных осадков), Gray, 1834); бородач (Gypaetus barbatus Linnaeus,
географическое положение Туркменистана вну- 1758); дрофа-красотка (Chlamydotis undulata
три евразийского континента — всё это суще- Jacquin, 1784); дрофа (Otis tarda Linnaeus, 1758);
ственно повлияло на формирование естественно- пятнистая круглоголовка (Phrynocephalus macula-
го многообразия его растительного и животного tus Anderson, 1872); большой и малый амударьин-
мира. Сегодня биоразнообразие Туркменистана ские лопатоносы (Pseudoscaphirthynchus kaufmanni
представлено почти 20 тыс. видами, из них почти Bogdanow, 1854 и P. hermanni Kessler, 1877) и др.
7 тыс. — растения, около 13 тыс. — животные. Бо- 19
Красная книга Туркменистана — регулярно об- Туркменистана, подлежат повсеместному изъятию
новляемый государственный реестр, содержащий из хозяйственного использования. Запрещается
совокупность данных о редких и находящихся под любая деятельность, ведущая к сокращению их
угрозой исчезновения видов (подвидов) живот- численности и ареала, ухудшению среды их оби-
ных, растений и грибов Туркменистана, их биоло- тания.
гии, распространении, причинах сокращения чис-
Третье издание Красной книги Туркменистана под-
ленности и исчезновения. Она ведется более чет-
готовлено в двух томах на трех языках (туркмен-
верти века. В первое издание Красной книги Турк-
ский, английский, русский): 1. Растения и грибы,
менистана (1985) были включены позвоночные
куда внесены 115 видов (3 — грибы, 5 — лишай-
животные: 27 ви­дов млекопитающих, 35 — птиц,
ники, 2 — мхи, 8 — папоротники, 97 — цветко-
30 — пресмыкающихся, 1 — земноводное, 8 ви-
вые растения); 2. Беспозвоночные и позвоночные
дов рыб; 52 вида высших растений из 23 семейств
животные, где представлены 149 видов/подвидов
и дополнительный список 23‑х видов высших рас-
(43 — насекомые, 1 — паукообразные, 1 — моллю-
тений, подлежащих строгой охране и включению
ски, 1 — круглоротые, 14 — рыбы, 20 — пресмыка-
в следующее издание Красной книги Туркмени-
ющиеся, 40 — птицы, 29 — млекопитающие).
стана. Второе издание Красной книги Туркмени-
стана (1999) состояло из двух томов: том 1. «Бес- Увеличение списка растений по сравнению со вто-
позвоночные и позвоночные животные» включа- рым изданием обусловлено внесением новых ви-
ла 152 видов, из которых насекомые составляли дов лишайников: кладония крыночковидная (Сla­
43 вида, паукообразные — 1, моллюски — 1, кру- do­nia pyxidata (L.) Hoffm. 1968), фисция бициана
глоротые и рыбы — 13, земноводные и пресмыка- (Phys­cia biziana (Massal.) Zahlbr. 1856), пармелия
ющиеся — 23, птицы — 41, млекопитающие — 30. шероховатая (Parmelia subexasperata Dzhur. 1978).
Том 2, «Растения» соответственно включал 109 ви- В то же время из списка низших растений исклю-
дов, из них: грибы — 3, лишайники — 5, моховид- чены лептогиум Гильденбранда (Leptogium hilden-
ные — 2, папоротниковидные — 6, голосемен- brandii (Garov.) Nyl. 1934), аспицилия окснера (As-
ные — 1, цветковые — 92. Объем второго изда- picilia oxneriana Blum, 1970) и телохистес ямчатый
ния Красной книги увеличился за счёт включения (Teloschistes lacunosus (Rupr.) Savicz, 1934), состо-
в него беспозвоночных животных, грибов, лишай- яние которых улучшилось и не вызывает опасе-
ников, моховидных, папоротниковидных, голосе- ний. Количество бессемянных растений — папо-
менных растений, которые отсутствовали в пер- ротниковидных, возросло за счёт включения мар-
вом. силии египетской (Marsilea aegyptiaca Willd. 1810)
и скребницы аптечной (Ceterach officinarum Willd.
Разработка третьего издания Красной книги Турк-
1805). Накопленная информация по покрытосе-
менистана была поручена Межведомственной ко-
менным/цветковым за период, прошедший после
миссии по Красной книге при Министерстве охра-
второго издания Красной книги, требует приня-
ны природы Туркменистана. В её составе работа-
тия превентивных мер по отношению к полыни
ли ботаническая и зоологическая подкомиссии.
Димо (Artemisia dimoana M. Pop. 1916), дендро-
При составлении списка видов для этого изда-
стеллере туркменской (Dendrostellera turkmeno-
ния за основу были взяты данные Красной книги
rum Pobed. 1949), кузинии бадхызской (Cousinia
Международного союза охраны природы (МСОП)
badghysi Kult. 1916), боярышнику Никитина (Cra-
и Красной книги страны (1985, 1999). Основанием
taegus nikitinii Essen. et. Kerim. 1976). Они внесены
вклю­чения или исключения того или иного объ-
в настоящее издание.
екта животного и растительного мира в настоя-
щее издание Красной книги или изменения его ка- Благодаря газификации всех населенных пунктов
тегории статуса послужили самые новые научные страны, активной реализации масштабных про-
данные о состоянии данного вида, его численно- грамм по озеленению и лесоразведению вокруг
сти, ареале распространения, изменениях условий всех городов и крупных населенных пунктов, зеле-
местообитания, любая другая информация, свиде- ной зоны в предгорьях Ашхабада, интенсивно воз-
тельствующая о необходимости принятия специ- обновляются арчовые леса. Все это способствова-
альных мер по его сохранению, охране и восста- ло исключению представителя семейства кипа-
новлению. Согласно действующим законам Турк- рисовых арчи туркменской (Juniperus turcomanica
менистана, виды, занесенные в Красную книгу B. Fedtch. 1932) из Красной книги.
20
Список видов данного издания содержит на 3 вида го тюленя (Phoca caspica Gmelin, 1788) — эндемика
меньше, чем предыдущий. Принимая во внима- Каспийского моря. Эти 2 вида также внесены в на-
ние улучшение состояния и численности попу- стоящую книгу.
ляции бабочек вида алексанор, представленного
Выработка национальных критериев статуса ви-
в Туркменистане подвидом Papilio alexanor orien-
дов, уточнение и корректировка списков растений
talis Romanoff, 1884, он не внесён в третье издание.
и животных с учетом накопленных данных за по-
При этом впервые как уязвимый вид сюда вклю-
следнее десятилетие были важными моментами
чён представитель отряда перепончатокрылых на-
в подготовке издания. Согласно Красному списку
секомых прионикс чёрногребенчатый (Prionyx ni-
МСОП в данном издании Красной книги Туркме-
gropectinatus Taschenberg, 1869). Из пресмыкаю-
нистана приняты следующие категории:
щихся, представленных во втором издании Крас-
ной книги, в 3‑е издание не вошли туркменский Категория I (CR). На грани исчезновения — вид
эублефар (Eublepharis turcmenicus Darevsky,1978), (подвид) с интенсивным сокращением числен-
серый варан (Varanus griseus Daudin, 1803), сред- ности популяций (более 80%) и крайне огра-
неазиатская кобра (Naja oxiana Eichwald, 1831), ниченным ареалом. Необходимы специальные
а внесён в него как уязвимый подвид сетчатой кру- меры.
глоголовки Prynocephalus reticulates reticulates. Ста-
Категория II (EN). Исчезающий — вид (подвид),
билизация состояния популяции ясханского кар-
подверженный сильному сокращению числен-
ликового леща (Abramis brama orientalis Berg, 1949)
ности популяций (более 50%), ареал которых
послужила причиной его невнесения в настоящее
интенсивно уменьшается.
издание. В то же время заметное снижение числен-
ности обыкновенной быстрянки (Alburnoides bi- Категория III (VU). Уязвимый — вид (подвид)
punctatus eichwaldi Filippi, 1863), куринского усача с низкой численностью популяций (более 30%)
(Barbus lacerta cyri Filippi, 1865) и кавказского го- и ограниченным ареалом.
лавля (Leuciscus cephalus orientalis Nordmann, 1840)
Категория IV. Редкий — вид (подвид) эндемик,
обусловило их включение в 3‑е издание Красной
имеющий национальное/региональное значе-
книги. Существенно изменён список представите-
ние и известный лишь по нескольким экземпля-
лей класса птиц. В связи со стабилизацией числен-
рам (местонахождениям), или реликт (эндемик-
ности и улучшением состояния египетской цап-
реликт), потеря которого приведёт к обеднению
ли (Bubulcus ibis Linnaeus, 1758), канюка (Buteo bu-
генофонда биоразнообразия.
teo Linnaeus, 1758), авдотки (Burhinus oedicnemus
Linnaeus, 1758), украшенного чибиса (Lobivanel- Категория V (DD). Недостаточно изученный —
lus indicus Baddaert, 1783), филина (Bubo bubo вид, (подвид), численность и ареал которого
Linnaeus, 1758), браминского скворца (Sturnus pa- не стабильны и необходима дополнительная
godarum Gmelin, 1789) эти виды не внесены в на- информации о его состоянии. Дальнейшие ис-
стоящее издание. Как исчезнувший вид исключён следования и получение новых данных позво-
также чешуйчатый дятел (Picus squamatus Vigors, лят определить его статус.
1831). При этом внесены следующие виды: красно-
Каждый очерк сопровождается цветным рисун-
зобая казарка (Branta ruficollis Pallas, 1769); бело-
ком вида/подвида и картосхемой его распростра-
глазая чернеть (Aythya nyroca Gueldenstaedt, 1770);
нения, в отдельных случаях приводится иллю-
большой подорлик (Aquila clanga Pallas, 1811); стер-
страция изменений, происходящих в процессе его
вятник (Neophron percnopterus Linnaeus, 1758); бу-
роста и развития. Очерки содержат следующую
рый голубь (Columba eversmanni Bonaparte, 1856).
информацию: статус/категория; значение в сохра-
Радует, что такие представители класса млекопи-
нении генофонда; краткое описание; распростра-
тающих, как индийский дикобраз (Hystrix indica
нение; места обитания; численность и тенденции
Kerr, 1792), афганская лисица (Vulpes cana Blanford,
её изменения; основные лимитирующие факторы;
1877) и мышевидный хомячок (Calomyscus mystax
особенности биологии; разведение (животных),
Kashkarov, 1925) не перешли в третье издание.
культивирование (растений); принятые меры
К сожалению, за последние 10 лет стал редким ви-
охраны; необходимые меры охраны; предложения
дом барханный кот (Felis margaritа Loche, 1858),
по исследованию; источники информации.
ухудшилось и состояние популяции каспийско-
21
Биоразнообразие играет ключевую роль в проис- Сокращения
ходящих природных процессах, развитии многих
отраслей народного хозяйства и экономики в це-
Абс. выс. — абсолютная высота
лом. Стабильное состояние многообразия живо-
го предопределяет экологическую безопасность в. — век
страны и устойчивое развитие общества. Уникаль-
вдхр. — водохранилище
ные генетические ресурсы растительного и жи-
вотного мира нашей страны с высоким процентом г. — город
их эндемизма и реликтовости, в особенности ред-
данн. — данные (устные сообщения)
ких, ценных видов представляют научную, позна-
вательную, высокую духовно-эстетическую значи- ж. — д.ст. железнодорожная станция
мость. Охрана и восстановление редких, уязвимых
креп. — крепость
видов, популяций и ареалов, а также научно обо-
снованное их использование внесут значительный км — километр
вклад в сохранение мирового генофонда живого.
м — метр
В разработке настоящего издания принимали уча-
мес. — месяц
стие ведущие ученые, специалисты Националь-
ного института пустынь, растительного и жи- мин. — минут
вотного мира и государственных заповедников
МСОП — Международный союз охраны
Министерства охраны природы Туркменистана;
природы и природных ресур-
Института ботаники Академии наук Туркмени-
сов
стана; Туркменского государственного универси-
тета им. Махтумкули и Национального институ- над ур.м. — над уровнем моря
та образования Министерства образования Турк-
оз. — озеро
менистана, Турк­менского сельскохозяйственного
университета им. C. А. Ниязова и Туркменского окр. — окрестности
сельскохозяйственного института Министерства
п-ов — полуостров
сельского хозяйства Туркменистана, Государ-
ственной сани­тар­но-эпидемиологической службы пос. — посёлок
Министерства здраво­охранения и медицинской
р. — река
промыш­ленности Туркме­нистана, Государствен-
ного комитета рыбного хозяйства Туркменистана, с. — село
Общественного объединения охраны природы
ст. — станция
Туркменистана и других государственных и обще-
ственных организаций. тыс. — тысяч
Охрана природных ресурсов древней туркменской у.м. — уровень моря
земли, уникального генофонда мирового значения
ур. — урочище
флоры и фауны — нерушимая основа устойчиво-
го прогресса Туркменистана. Экологическая без- CITES — Конвенция о международной
опасность страны, здоровая окружающая среда, торговле видами дикой фауны
сохранность бесценного наследия многообразия и флоры, находящимися под
живого — убедительный результат мудрой, даль- угрозой исчезновения
новидной политики, проводимой Президентом
хр. — хребет
Туркменистана Гурбангулы Бердымухамедовым.
экз. — экземпляр
Издание Красной книги Туркменистана будет до-
стойным вкладом в претворение в жизнь приро-
доохранной стратегии для процветания любимой
Отчизны.

22
Daşoguz

Türkmenbaşy

Balkanabat

Türkmenabat

Aşgabat
Mary

görnüşiň ösýän ýerleri


species habitat
места произрастания вида
YLMY REDAKTORLAR: SCIENTIFIC EDITORS: НАУЧНЫЕ РЕДАКТОРЫ:

A. Geldihanow, A. Geldikhanov, А. Гельдиханов,


biologiýa ylymlarynyň doktory Biological Science Candidate доктор биологических наук
B. Imamgulyýew, B. Ymamkuliev Б. Имамкулиев,
biologiýa ylymlarynyň kandidaty Biological Science Candidate кандидат биологических наук
N. Orazmuhamedowa, N. Orazmukhamedova, Н. Оразмухамедова,
biologiýa ylymlarynyň kandidaty Biological Science Candidate кандидат биологических наук
I. Rustamow, I. Rustamov, И. Рустамов,
biologiýa ylymlarynyň doktory Biological Science Doctor доктор биологических наук

DÜZÜJILER: AUTHORS: СОСТАВИТЕЛИ:

E. Ataýew E. Atayev Э. Атаев


M. Akyýewa M. Akyyeva М. Акыева
A. Akmyradow A. Akmyradov А. Акмурадов
E. Aşyrowa E. Ashirova Э. Аширова
H. Esenowa H. Esenova Х. Эсенова
A. Geldihanow A. Geldikhanov А. Гельдиханов
G. Gurbanmämmedowa G. Gurbanmammedova Г. Курбанмамедова
J. Gurbanow J. Gurbanov Дж. Курбанов
Z. Juraýewa Z. Juraeva З. Джураева
B. Imamgulyýew B. Ymamkuliev Б. Имамкулиев
A. Ýollybaýew A. Yollybaev А. Ёллыбаев
P. Kepbanow P. Kepbanov П. Кепбанов
M. Nepesowa M. Nepesova М. Непесова
Ş. Meňliýew Sh. Mengliyev Ш. Менглиев
O. Rahmanowa O. Rakhmanova О. Рахманова
T. Rotaru T. Rotaru Т. Ротару
I. Rustamow I. Rustamov И. Рустамов
M. Sahatowa M. Sahatova М. Сахатова
M. Seýidowa M. Seidova М. Сеидова
Ç. Tagyýew Ch. Tagiev Ч. Тагыев
I. Frolow I. Frolov И. Фролов
G. Wlasenko G. Vlasenko Г. Власенко
TÜRKMENISTANYŇ GYZYL KITABYNYŇ 3-nji NEŞIRINE
GIRIZILEN ÖSÜMLIKLERIŇ GÖRNÜŞLERINIŇ SANAWY
LIST OF PLANT SPECIES INCLUIDED IN THE 3d EDITION
OF THE RED DATA BOOK OF TURKMENISTAN
СПИСОК ВИДОВ РАСТЕНИЙ ВНЕСЕННЫХ
В 3-е ИЗДАНИЕ КРАСНОЙ КНИГИ ТУРКМЕНИСТАНА

Derejesi Sah.
Maşgalasy Family Семейство Category Page
Категория С.

Eumikotlar, ýagny Eumycota Эумикоты, или На-


Hakyky kömelekler (Mycobionta) стоящие грибы

Terfeziýalar Terfeziaceae Терфезиевые


Gara domalan Picoa juniperi Vittad. 1831 Черный трюфель III (VU) 34

Domalan Terfezia leonis Tul. 1862 Коричневый трюфель III (VU) 36

Amanitalar (Ýylan kömelekler) Amanitaceae Мухоморовые

Wittadininiň amanitasy Amanita vittadinii (Mor.) Gilb. 1918 Мухомор Виттадини (Мухомор IV 38
степной)

Lichenophyta
Lişaýnikler (Lichenes) Лишайники

Kladoniýalar Cladoniaceae Кладониевые


Golça görnüşli kladoniýa Сladonia pyxidata (L.) Hoffm. 1968 Кладония крыночковидная IV 42

Parmeliýalar Parmeliaceae Пармелиевые

Düwürtikli parmeliýa Parmelia subexasperata Dzhur. 1978 Пармелия шероховатая IV 44

Teloshistesler Teloschistaceae Телосхистовые

Dag teloshistesi Teloschistes montanus Barhal. 1963 Телосхистес горный IV 46

Fissiýalar Physciaceae Фисциевые

Çolaşyk ýa-da tabajykly tornabea Tornabea scutellifera (With.) J.R. Торнабея перепутанная или блюдце- IV 48
Laundon, 1953 носная
Bisianyň fissiýasy Physcia biziana (Massal.) Zahlbr. 1856 Фисция бициана IV 50

25
Derejesi Sah.
Maşgalasy Family Семейство Category Page
Категория С.

MOH GÖRNÜŞLILER BRYOPHYTA МОХОВИДНЫЕ

Pottiler Pottiaceae Поттиевые


Aаronisiň trihostomopsisi Trichostomopsis aaronis (Lor.) Agnew et Трихостомопсис ааронис IV 54
Townsend, 1867

Funariler Funariaceae Фунариевые


Gandeliň entostodony Entosthodon handelii (Schiffn.) Lasar. Энтостодон ганделя IV 56
1913

PAPOROTNIK POLYPODIOPHYTA
GÖRNÜŞLILER (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ

Užownikler Ophioglossaceae Ужовниковые


Adaty užownik Ophioglossum vulgatum L. 1773 Ужовник обыкновенный I (CR) 60

Buhara užownigi Ophioglossum bucharica (O. et B. Ужовник Бухарский I (CR) 62


Fedtsch.) O. et B. Fedtsch. 1923

Aspleniumlar Aspleniaceae Асплениевые


Gara asplenium Asplenium adiantum-nigrum L. 1753 Костец черный I (CR) 64

Tüýli asplenium Asplenium trichomanes L. 1753 Костец волосовидный II (EN 66

Dermanlyk skrebnisa Ceterach officinarum Willd. 1805 Скребница аптечная II (EN 68

Gemionitisler Hemionitidaceae Гемионитисовые

Ýuka ýaprakly anogramma Anogramma leptophylla (L.) Link. 1841 Анограмма тонколистная I (CR) 70

Sinopterisler Sinopteridaceae Синоптерисовые

Balkan heýlantesi Cheilanthes pteridioides (Reichard) Краекучник орляковый II (EN 72


C.Chr. 1906

Marsiliýalar Marsileaceae Марсилиевые


Müsür marsiliýasy Marsilea aegyptiaca Willd. 1810 Марсилия египетская I (CR) 74

26
Derejesi Sah.
Maşgalasy Family Семейство Category Page
Категория С.

Magnoliopsidler, Magnoliopsida МагнолиопCиды,


ýagny Ikiülüşliler (Dicotyledons) или Двудольные

Şaterneler Fumariaсeae Дымянковые


Kameliniň üpüklijesi Corydalis kamelinii Kurbanov, 1985 Хохлатка Камелина I (CR) 78

Popowyň üpüklijesi Corydalis popovii Nevski ex M. Pop. Хохлатка Попова IV 80


1934

Myhaklar Caryophyllaceae Гвоздичные


Çopandag aýgüli (Ýelmeşek) Silene czopandagensis Bondar. 1971 Смолевка чопандагская IV 82

Selmeler Chenopodiaceae Маревые

Ilýiniň şorasy Salsola iljinii Botsch. 1980 Солянка Ильина I (CR) 84

Lipşisiň şorasy Salsola lipschitzii Botsch. 1975 Солянка Липщица II (EN) 86

Boçansewiň şorasy Salsola botschantzevii Kurbanov, 1983 Солянка Бочанцева III (VU) 88

Hywa şorasy Salsola chiwensis M.Pop., 1915 Солянка хивинская IV 90

Zakaspi şorasy Salsola transhyrcanica Iljin, 1933 Солянка закаспийская IV 92

Çeleken guşgözüsi Climacoptera czelekenica Pratov. 1986 Климакоптера челекенская IV 94

Kyrkbogunlar Polygonaceae Гречишные

Bathyz düýegyrany Atraphaxis badghysi Kult. 1923 Курчавка бадхызская III (VU) 96

Gamgyn gandym Calligonum triste Litv. 1913 Кандым (Джузгун) печальный I (CR) 98

Kermekler Limoniaceae Кермековые

Kürendag kepbegöweni Aсantholimon kjurendaghi Акантолимон кюрендагский IV 100


Mestscherjakov, 1968
Türkmen popowiolimony Popovolimon turcomanicum (M. Pop. ex Поповиолимон туркменский IV 102
Lincz.) Lincz. 1971

Hozlar Juglandaceae Ореховые


Adaty hoz Juglans regia L. 1753 Орех грецкий III (VU) 104

Ýylgynlar Tamaricaceae Гребенщиковые

Boçansewiň porsyoduny Reaumuria botschantzevii Zucker. et Реомюрия Бочанцева I (CR) 106


Kurbanov, 1982

Kädiler Cucurbitaceae Тыквенные


Bir öýli andyz Bryonia monoica Aitch. et Hemsl. 1888 Переступень однодомный III (VU) 108

27
Derejesi Sah.
Maşgalasy Family Семейство Category Page
Категория С.

Göýüller Capparaceae Каперсовые


Türkmen kleomesi Cleome turkmena Bobr. 1939 Клеоме туркменская IV 110

Gordýaginiň kleomesi Cleome gordjaginii M. Pop. 1915 Клеоме Гордягина IV 112

Kelemler Brassicaceae Капустные

Kerbabaýewiň saryjoty Erysimum kerbabaevii Kurbanov et Желтушник Кербабаева III (VU) 114
Gudkowa, 1983
Howdan prionotrihony Prionotrichon goudanense (Litv.) Botsch. Прионотрихон гауданский III (VU) 116
1966
Köpetdag etionemasy Aethionema kopetdaghi Lipsky ex Крылотычинник копетдагский III (EN) 118
Botsch. 1913

Rezedalar Resedaceae Резедовые


Sary gomalodiskus Homalodiscus ochradeni (Boiss.) Boiss. Гомолодискус охраденовый I (CR) 120
1867
Jebel rezedasy Reseda dshebeli Czerniak., 1939 Резеда джебельская IV 122

Mamamçörekler Malvaceae Мальвовые

Injir ýaprakly gülhatma Alcea sycophylla Iljin et V.V. Nikitin, Шток роза фиголистная III (VU) 124
1950
Garrygala gülhatmasy Alcea karakalensis Freyn. 1903 Шток роза каракалинская II (EN) 126

Tutlar Moraceae Тутовые

Owgan injiri Ficus afghanistanica Warb. 1904 Инжир афганистанский IV 128

Söwdekler Euphorbiaсeae Молочайные

Çişik kökli söwdek Euphorbia oidorhiza Pojark. 1951 Молочай вздутокорневой IV 130

Timeliýalar Thymelaeaceae Волчниковые

Türkmen dendrostellerasy Dendrostellera turkmenorum Pobed. Дендростеллера туркменская IV 132


1949

Кryžownikler Grossulariaceae Крыжовниковые


Garamtyl smorodina Ribes melanunthum Boiss. et Hohen. Смородина темноцветная I (CR) 134
1849

Bägüller Rosaceae Розоцветные


Grek rýabinasy Sorbus graeca (Spach) Lodd. ex Schauer. Рябина греческая II (EN) 136
1847
Pars rýabinasy Sorbus persica Hedl. 1901 Рябина персидская III (VU) 138

Türküstan riýabinasy Sorbus turkestanica (Franch.) Hedl. 1901 Рябина туркестанская III (VU) 140

Buassýeniň armydy Pyrus boissieriana Buhse, 1860 Груша Буассье IV 142

28
Derejesi Sah.
Maşgalasy Family Семейство Category Page
Категория С.

Türkmen armydy Pyrus turcomanica Maleev, 1936 Груша туркменская II (EN) 144

Türkmenleriň almasy Malus turkmenorum Juz. et M. Pop. Яблоня туркменов IV 146


1939
Nikitiniň alyçy Crataegus nikitinii Essen. et. Kerim. , Боярышник Никитина II (EN) 148
1976

Narlar Punicaceae Гранатовые


Adaty nar Punica granatum L. 1753 Гранат обыкновенный IV 150

Kösükliler Fabaceae Бобовые

Wasilçenkonyň astragaly Astragalus vassilczenkoi Berdyev, 1965 Астрагал Васильченко III (VU) 152

Kürendag astragaly Astragalus kjurendaghi V.V. Nikitin, Астрагал кюрендагский II (EN) 154
1950
Guşgy astragaly Astragalus kuschkensis Boriss. 1941 Астрагал кушкинский III (VU) 156

Kelif astragaly Astragalus kelifi Lipsky, 1910 Астрагал келифский IV 158

Eýhwaldyň sözeni Ammodendron eichwaldii Ledeb. 1853 Песчаная акация Эйхвальда IV 160

Atabaýewiň haramçybygy Colutea atabaevii B. Fedtsch. 1937 Пузырник Атабаева III (VU) 162

Nikitiniň esparseti Onobrychis nikitinii Orazmuhommedow, Эспарцет Никитина IV 164


1966

Ýüzärlikler Peganaceae Пегановые


Çägemik Malacocarpus crithmifolius (Retz.) C.A. Мягкоплодник критмолистный III (VU) 166
Meу. 1843

Pisseler Anacardiaceae Сумаховые


Bathyz pissesi Pistacia badghysi K. Pop. 1978 Фисташка бадхызская IV 168

Saýawanlylar Apiaceae Сельдерейные

Ýürek ýaprakly smirnium Smyrnium cordifolium Boiss., 1845 Смирния сердцелистная V (DD) 170

Ütüzümler Solanaceae Паслёновые

Türkmen selmelegi Mandragora turcomanica Mizg. 1942 Мандрагора туркменская I (CR) 172

Komarowyň atropasy Atropa komarovii Blin. et Shal. 1945 Красавка Комарова III (VU) 174

Noriçnikler Scrophulariaceae Норичниковые

Gurbanowyň noriçnigi Sсrophularia kurbanovii Botsch. 1984 Норичник Курбанова II (EN) 176

Kürendag noriçnigi Sсrophularia kjurendaghi Botsch. et Норичник кюрендагский IV 178


Kurbanov 1983

Böwenlijeler Lentibulariaceae Пузырчатковые


Adaty böwenlije Utricularia vulgaris L. 1753 Пузырчатка обыкновенная IV 180

29
Derejesi Sah.
Maşgalasy Family Семейство Category Page
Категория С.

Astralar Asteraсeae Астровые


Moh görnüşli laziopogon Lasiopogon muscoides (Desf.) D.C. 1837 Лазиопогон моховидный IV 182

Androsowyň fagnalony Phagnalon androssovii B. Fedtsch. 1949 Фагналон Андросова II (EN) 184

Kürendag tanasetopsisi Tanacetopsis kjurendaghi Kurbanov, Танацетопсис кюрендагский II (EN) 186


1984
Fedçenkonyň lepidolofasy Lepidolopha fedtschenkoana Knorr. 1959 Лепидолофа Федченко IV 188

Dimonyň ýowşany Artemisia dimoana M. Pop. Полынь Димо IV 190

Horasan sarysolmazy Seneсio khorossanicus Rech. fil. et Aell Крестовник хорасанский IV 192

Kiçijik zibera Siebera nana (DC.) Bornm. 1939 Зибера карликовая IV 194

Çernewanyň pakry Cousinia tscherneviae Berdyev, 1969 Кузиния Черновой IV 196

Bathyz pakry Cousinia badghysi Kult. 1916 Кузиния бадхызская III (VU) 198

Garabogaz ýurineýasy Jurinea karabugasica Iljin, 1937 Наголоватка карабогазская V (DD) 200

Androsowyň daşkekresi Centаurea androssovii Iljin, 1937 Василек Андросова II (EN) 202

Ilýiniň daşkekresi Centаurea iljinii Czerniak. 1930 Василек Ильина IV 204

Köpetdag daşkekresi Centаurea кopetdaghensis Iljin, 1937 Василек копетдагский IV 206

Rozetkaly süýtleňňiç Lactuca rosularis Boiss. 1875 Лактук розеточный II (EN) 208

Liliopsidler, Liliopsida, Лилиопсиды


ýagny Birülüşliler Monocotyledones или Однодольные

Irisler Iridaсeae Ирисовые


Köpetdag iridodiktiumy Iridodyctyum kopetdaghense Kurbanov, Иридодиктиум копетдагский IV 212
1998
Ewbankyň tekesakgaly Iris ewbankiana M.Foster. 1901 Ирис Эвбанка IV 214

Liliýalar Liliaceae Лилейные

Sowiçiň kolhikumy Colchicum szovitsii Fisch. et С.А. Mey. Безвременник Совича II (EN) 216
1835
Köpetdag çyrşy Eremurus kopetdaghensis M. Pop. et B. Эремурус копетдагский II (EN) 218
Fedtsch. 1932
Raddeniň alwany (alwanjyk) Fritillaria raddeana Regel, 1884 Рябчик Раде IV 220

Guşgy çigildemi Tulipa kuschkensis B.Fedtsch. 1914 Тюльпан кушкинский III (VU) 222

Guguň çigildemi Tulipa hoogiana B. Fedtsch. 1910 Тюльпан Гуга III (VU) 224

Beýik çigildem Tulipa ingens Th. Hoog, 1902 Тюльпан великий II (EN) 226

Miheliň çigildemi Tulipa micheliana Th. Hoog, 1902 Тюльпан Михеля III (VU) 228

Wilsonyň çigildemi Tulipa wilsoniana Th. Hoog, 1902 Тюльпан Вильсона III (VU) 230

30
Derejesi Sah.
Maşgalasy Family Семейство Category Page
Категория С.

Lemanyň çigildemi Tulipa lehmanniana Merckl. 1854 Тюльпан Лемана III (VU) 232

Boçansewanyň çigildemi Tulipa botsсhantzevae S.Abramowa et Тюльпан Бочанцевой I (CR) 234


Zakaljabina, 1973
Pontika hunçalyjasy Ornithogalum ponticum Zahar. 1965 Птицемлечник понтийский II (EN) 236

Giasintler Hyacinthaceae Гиацинтовые


Zakaspi giasintellasy Hyacinthella transcaspica (Litv.) Гиацинтелла закаспийская I (CR) 238
Chouard 1916
Litwinowyň giasinti Hyaсinthus litwinowii Сzerniak. 1923 Гиацинт Литвинова III (VU) 240

Soganlar Alliaceae Луковые

Wawilowyň sogany Allium vavilovii M. Pop. et Vved. 1934 Лук Вавилова IV 242

Çalşyrymly sogan Allium transvestiens Vved. 1971 Лук переодевающийся I (CR) 244

Geň sogany Allium paradoxum (Bieb.) G. Don fil. Лук странный III (VU) 246
1826
Ýewgeniniň sogany Allium eugenii Vved. 1934 Лук Евгения III (VU) 248

Bir ýaprakly sogan Allium monophyllum Vved. ex Czerniak. Лук однолистный III (VU) 250
1930

Nargyzgüllüler Amaryllidaceae Амариллисовые


Spirally gaýraç Ungernia spiralis Proskorjakov, 1949 Унгерния спиральная II (EN) 252

Wiktoryň gaýrajy Ungernia victoris Vved. Ex Artjushenko, Унгерния Виктора II (EN) 254
1970
Sary nargyz Sternbergia lutea (L.) Spreng. 1837 Штернбергия жёлтая III (VU) 256

Sersepiller Asparagaсeae Спаржевые

Türküstan sersepili Asparagus turkestanicus M. Pop. 1915 Спража туркестанская IV 258

Orhideýalar Orchidaceae Орхидные

Türküstan eulofiýasy Eulophia turkestanica (Litv.) Schlechter, Эулофия туркестанская I (CR) 260
1913
Sarymtyl daktiloriza Dactylorhiza flavescens (C. Koch.) Дактилориза желтоватая IV 262
Holub, 1849
Maýmyn orhisi Orchis simia Lam. 1778 Ятрышник обезьяний III (VU) 264

Zakaspi ofrisi Ophrys transhyrcana Czerniak, 1923 Офрис закаспийский IV 266

Köpetdag epipaktisi Epipactis veratrifolia Boiss. et Hohen. Дремлик чемерицелистный IV 268


1853
Türkmen epipaktisi Epipactis turcomanica K. Pop. et Дремлик туркменский I (CR) 270
Neschat. 1982
Süýrümtik listera Listera ovata (L.) R. Br. 1813 Тайник овальный I (CR) 272

31
Eumikotlar, ýagny Hakyky kömelekler

Eumycota (Mycobionta)

Эумикоты, или Настоящие грибы


Picoa juniperi Vittad. 1831

GARA DOMALAN PICOA JUNIPERI ЧЁРНЫЙ ТРЮФЕЛЬ


Terfeziýalar maşgalasy Family Terfeziaceae Семейство Терфезиевые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ме-
Türkmenistanda ýaýrawynyň demirga- In Turkmenistan the species grows main- ста произрастания в Туркменистане
zyk araçäginde ýerleşýär. Iýilýän kömelek. ly on the northern border of the range. It’s находятся на северной границе ареа-
an edible fungus. ла. Съедобный гриб.
Gysgaça beýany. Hozuň ululygyndaky to-
galagrak, ýerasty miwe bedeni ilki baş- Brief description. The mycothalus is in Краткое описание. Плодовое тело в
da açyk, ýetişenden soň ýapyk görnü- the ground; it’s fleshy, of a walnut size, зем­ле, мясистое, размером с грецкий
şe geçýär. Miwe bedeniniň daşky böle- round, open and takes a closed form dur- орех, округлое, открытое, при созре-
gi garamtyl, derijimek gatlagy emele ge- ing ripening. Dark leathery layer of pe- вании принимает закрытую форму.
tirýär. Derijimek gatlagyň ýüzi büdür- ridium, that is rough and warty, covers Сна­ружи покрыто тёмным кожистым
südür ýa-da siňňilli. Kömelegiň etlek the fungi from outside. The fleshy tissue слоем — перидием, поверхность кото-
dokumasynyň içi mermer daşyna meňzeş of light and dark stripes or veins resem- рого шероховатая или бородавчатая.
agymtyl-garamtyl zolakly we çylgymly. bles a marble pattern. There are pouches Мясистая ткань из светлых и тёмных
Torbalary cylgymlarda, höwürtge görnü- on the internal veins in a loculus inside полос или прожилок (вен), напомина-
şinde askokarplaryň içinde ýerleşýär. As- the ascocarpuses. Together with peridia ющих мраморный рисунок. Сумки на-
kokarplar öz içindäki torbalary derjimek they prevent the pouches from excessive ходятся на внутренних венах гнёздо-
gatlagyň kömegi bilen topragyň basyş- soil pressure. The ripe spores spread af- образно внутри аскокарпов. Послед-
yndan goraýar. Ýetişen sporalary miwe ter the complete destruction of the my- ние вместе с перидиями предохраня-
bedeni doly dargandan soň ýaýraýar. cothallus. ют сумки от чрезмерного давления по-
чвы. Созревшие споры распространя-
Ýaýraýşy. Köpetdagyň etekleri we dag Distribution. Kopetdag foothills and foot­
ются после полного разрушения пло-
etek düzlükleri. Türkmenistandan daşar- hill plains. Outside of Turkmenistan —
довых тел.
da — Günorta Ýewropa we Demirgazyk Sou­thern Europe and Northern Africa.
Afrika. Распространение. Предгорья и под-
Habitat. Loamy and sabulous soils.
горная равнина Копетдага. Вне Турк-
Bitýän ýerleri. Toýunsow we çägesöw
менистана — Южная Европа и Север-
topraklar.
ная Африка.

34
Eumikotlar, ýagny Hakyky kömelekler Eumycota (Mycobionta) Эумикоты, или Настоящие грибы

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Amatly Number and tendencies to change. In fa- Места обитания. Суглинистые и су-
howa şertlerinde köp gabat gelýär: vorable for growth years is frequent as, for песчаные почвы.
2002‑nji ýylda Aşgabat şäheriniň günorta example, in 2002, in the southern part of
Численность и тенденции её изменения.
tarapynda 20 m² meýdanda 8–10 sanysy Ashgabat 8 to 10 specimens were noted
В благоприятные по условиям произ-
bellendi. Howdan ýolunyň ugrundaky on 20 m² and on Howdan highway 10–
растания годы встречается довольно
meýdançalarda 1 sagadyň dowamyn­da 15 specimens were found within 1 hour
часто, как, например, в 2002 г., когда
10–15 sanysy ýygnaldy [4]. Soňky ýyl- of search [4]. The range narrowed in re-
в южной части Ашхабада обнаруже-
larda ýaýrawy kemelýär. cent years.
но 8–10 экз. на 20 м², а на Ховданском
Esasy çäklendiriji sebäpler. Yssy we gurak Main limiting factors. High temperatures шоссе за 1 ч поиска найдено 10–15 экз.
howa zerarly gyş-ýaz pasyllarynda topra- and low soil humidity in the winter- [4]. В последние годы ареал сузился.
gyň çyglylygynyň peselmegi; dag etekle- spring period, economic development of
Основные лимитирующие факторы.
rinde we dag etek düzlüklerinde alnyp foothills and foothill plains, uncontrolled
Вы­сокая температура и низкая влаж-
barylýan hojalyk işleriniň geriminiň art- gathering.
ность почвы в зимне-весенний пери-
magy; gözegçiliksiz ýygnalmagy.
Biological peculiarities. It’s a typical ephe­ од, хозяйственное освоение предго-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Ösüşi tiz me­roid. The mass development of my- рий и подгорной равнины, бескон-
tamamlanýan hakyky efemeroid häsiýetli cothallus happen in spring and was ob- трольный сбор.
kömelek. Diňe ygal bol ýagýan ýyllarda served only in years with heavy precipi-
Особенности биологии. Типичный эфе­­
(her 10 ýylyň dowamynda 1–2 sapardan tation (1–2 times in 10 years) [1, 2]. Of-
ме­роид. Массовое развитие плодо-
ýygy däl) ýaz aýlarynda köpçülikleýin ten is accompanied by Helianthemum sa­
вых тел происходит весной и отмече-
duş gelýär [1, 2]. Birýyllyk domalan oty li­cifolium (L.) Mill. and Juniperus turco­
но только в годы с обильными осад-
(Helianthemum salicifolium (L.) Mill.) ma­nica B. Fedtsch., which indicates the
ками (1–2 раза в 10 лет) [1, 2]. Часто
we türkmen arçasy (Juniperus turcoman- probability of forming mycorrhiza with
ему сопутствуют Helianthemum salici-
ica B. Fedtsch.) bilen mikorizany emele these plants [3].
folium (L.) Mill. и Juniperus turcomani-
getirýän bolmagy ähtimal [3].
Cultivation. Not done. ca B. Fedtsch., что указывает на веро-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. ятность образования микоризы с эти-
Conservation actions applied. Registered
ми растениями [3].
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. (1999). Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerler- Conservation actions proposed. Update on Принятые меры охраны. Внесён в
iniň çäklerini anyklamaly we ol ýerlerde the range and strict adherence to protect- Красную книгу Туркменистана (1999).
gorag düzgünlerini berk berjaý etmeli. ed area regime in growth areas. Limiting
Необходимые меры охраны. Уточне-
Ýaýran ýerlerinde alnyp barylýan hoja­ land reclamation within the range. Pre-
ние ареала и строгое соблюдение пра-
lyk işlerini çäklendirmeli. Gözegçiliksiz vent uncontrolled gathering. Protection
вил охраны в местах произрастания.
ýygnalmagynyň öňüni almaly, ilat ara­ propaganda among population.
Ограничение хозяйственного освое-
synda düşündiriş işlerini ýaýbaňlandyr-
Research proposals. An in-depth study of ния земель в пределах ареала. Предот­
maly.
biological and ecological characteristics, вра­щение бесконтрольного сбора и
Barlaglar boýunça teklipler. Biologiki we update on new habitats and study of my- разъя­снительная работа среди насе-
ekologiki aýratynlyklaryny giňişleýin öw­ orrhiza possibilities with other plants. ления.
renmeli. Täze bitýän ýerlerini ýüze çy­kar­
Предложения по исследованию. Глу-
maly. Ösümlikler bilen mikoriza eme­le Authors: I. P. Frolov, B. R. Ymamkuliev
бокое изучение биологических и эко-
getirmek mümkinçiliklerini anyk­la­maly.
логических особенностей, выявление
новых местонахождений и возможно-
Düzüjiler: I. P. Frolow, B. R. Imamgulyýew
сти образования микоризы с другими
растениями.

Составители: И. П. Фролов, Б. Р. Имамкулиев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Васильков, 1952; 2. Петров, 1953; 3. Жизнь растений, 1976; 4. Ataýew, 2002.
35
Terfezia leonis Tul. 1862

DOMALAN BROWN TRUFFLES КОРИЧНЕВЫЙ ТРЮФЕЛЬ


Terfeziýalar maşgalasy Family Terfeziaceae Семейство Терфезиевые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. В
Türkmenistanda köp görnüşli urugyň Is represented in Turkmenistan by a pop- Турк­менистане представлен популя-
bir görnüşiniň populýasiýasy gabat gel- ulation of one of the polytypic genus spe- цией одного из видов политипного ро-
ýär.Ýaý­rawynyň demirgazyk çäginde ýer- cies on the northern border of the range. да на северной границе ареала. Ценный
leşýär. Iýilýän kömelek. Ösdürip ýetişdir­ It’s a valuable edible fungi and is of great съе­добный гриб, представляет большой
mek we seçgi işlerini geçirmek üçin uly interest for cultivation and selection. интерес для выращивания и селекции.
ähmiýeti bar.
Brief description. Fleshy mycothallus in Краткое описание. Мясистое плодо-
Gysgaça beýany. Miwesi etlek, bedeni kar- the form of potato tuber, initially open, вое тело в форме клубня картофе-
toşka şekilinde, ilki başda açyk, ýetişen­ and closes when ripe. The size varies from ля, сначала открытое, а при созрева-
den soň ýapylýar. Hoz bilen kartoşka ara­ a walnut to a small potato. Is covered by нии закрывается. Размер — от грецко-
lygyndaky ululykda bolýar. Miwe bedeni- leathery and smooth peridium from the го ореха до небольшой картофелины.
niň daşy derijimek we ýylmanak örtükli. outside. The fleshy tissue of light and dark Снаружи покрыто кожистым и глад-
Kömelegiň etlek dokumasynyň içi mer- stripes or veins give it a marble tint. ким перидием. Внутренняя мясистая
mer daşyna çalymdaş agymtyl-garamtyl ткань из светлых и тёмных полос или
Distribution. Kopetdag foothills and foot-
zolaklardan we çylgymlardan ybarat. прожилок (вен), придающих ей мра-
hill plains from Serahs to Etrek, Sumbar
морный оттенок.
Ýaýraýşy. Sarahsdan Etrege çenli Köpet- and Hojagala valleys. Outside of Turk-
dagyň etegi we dag etek düzükleri, Sum- menistan — the South of Central Asia, Распространение. Предгорья и под-
bar we Hojagala jülgeleri. Türkmenistan- Iran, Asia Minor, the Caucasus, Arabia, горные равнины Копетдага от Сарах-
dan daşarda — Merkezi Aziýanyň gün­ France, Italy, North America. са до Атрека, долины Сумбара и Ход-
ortasy, Eýran, Kiçi Aziýa, Ural, Kawkaz, жагала. Вне Туркменистана — юг Цен-
Habitat. Loamy and sabulous soil with Ca­­
Arabystan, Fransiýa, Italiýa, Demirgazyk тральной Азии, Иран, Малая Азия,
rex, Poa, ephemeral large grass or Ca­rex,
Amerika. Урал, Кавказ, Аравия, Франция, Ита-
Poa and Artemisia phytocenoses [1–3].
лия, Северная Америка.
Bitýän ýerleri. Garaýylak-gyrtyç-efemer–
Numbers and trends of its changes. In
iri otly ýa-da efemer-garaýylak-gyrtyç- Места обитания. Суглинистые и супес­
heavy precipitation years is found quite
ýowşan ösümlik toplumly toýunsow we ча­ные почвы с осоч­ко­во‑мят­ли­ко­во-
often. In 2002 in the southern part of
çägesöw topraklar [1–3]. эфе­ме­ро­во‑крупно­трав­ными или эфе­
36
Eumikotlar, ýagny Hakyky kömelekler Eumycota (Mycobionta) Эумикоты, или Настоящие грибы

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ygally Ashgabat 2–5 specimens were noted per ме­ро­во‑осочково‑мятликово-полын­­
ýyllar köp gabat gelýär: 2002‑nji ýylda 20 m² (on the same area every day during ны­ми фитоценозами [1–3].
Aşgabat şäheriniň günorta tarapy- the season), and 10–15 specimens within
Численность и тенденции её изменения.
nda 20 m² meýdanda 5‑e çenli kömelek 1 hour of search at Howdan highway [4].
В обильные осадками годы встречает­
(şol bir meýdanda öz möwsüminde her The number declines and the range nar-
ся довольно часто. Так, в 2002 г. в юж-
gün 1‑den 5‑e çenli) bellendi. Howdan rows every year.
ной части Ашхабада отмечено по 2–5
ýolunyň ugrunda 1 sagadyň dowamynda
Main limiting factors. Intensive develop- экз./20 м² (на одной и той же площади
10–15 sanysy ýygnaldy [4]. Ýyl-ýyldan
ment of the foothills and foothill plains, ежедневно в течение сезона), а на Хов-
ýaýrawy daralýar.
mass and uncontrolled collection, insuf- данском шоссе за 1 ч поиска обнаруже-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Dag etekle- ficient soil humidity due to high tempera- но 10–15 экз. [4]. Из года в год числен-
rinde we dag etek düzlüklerinde alnyp tures and low precipitation in winters and ность сокращается, а ареал сужается.
barylýan hojalyk işleriniň geriminiň springs.
Основные лимитирующие факторы. Ин-
artmagy; köpçülikleýin we gözegçilik-
Biological peculiarities. It’s a typical тенсивное освоение предгорий и пред-
siz ýygnalmagy; gyş we ýaz pasyllary-
ephemeroid. Mycothallus develops on- горных равнин, массовый и бескон-
nda yssy we gurak howa zerarly topragyň
ly in the spring, and appear only in years трольный сбор, недостаточная увлаж-
çyglylygynyň peselmegi
with heavy precipitation (1–2 times in 10 нённость почвы из-за высокой темпе-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Diňe ýa- years). Often grows together with Helian- ратуры воздуха и малого количества
zyna ygal bol ýagýan ýyllarda (her on themum salicifolium (L.) Mill. (Helianthe- осадков в зимне-весенний период.
ýylda 1–2 gezek) köpçülikleýin duşýan, mum), and apparently forms mycorrhiza
Особенности биологии. Типичный эфе-
ösüşiniň dowamlylygy örän gysga efe- with it.
мероид. Плодовые тела развиваются
meroid häsiýetli kömelek. Birýyllyk ösü-
Cultivation. Not done. только весной и появляются лишь в
mlik bolan domalan otunyň (Helianthe-
годы с обильными осадками (1–2 раза
mum salicifolium (L.) Mill.) bitýän ýerler- Conservation actions applied. Registered
в 10 лет). Часто произрастает вместе
inde ösýär (onuň bilen mikorizany emele in the Red Data Book of Turkmenistan
с Helianthemum salicifolium (L.) Mill. (до-
getirýän bolmagy hem ähtimal). (1999).
маланоты), с которым, вероятно, обра-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Conservation actions proposed. Update зует микоризу.
on the range and strict adherence to pro-
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Культивирование. Не культивировался.
tected area regime in growth areas. Re-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi.
striction of land reclamation activities in Принятые меры охраны. Внесён в
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerler- the foothills and foothill plains. Ban on Красную книгу Туркменистана (1999).
iniň çäklerini anyklamaly we ol ýerlerde uncontrolled collection. Protection prop-
Необходимые меры охраны. Уточнение
gorag düzgünlerini berk berjaý etmeli. aganda.
ареала и строгое соблюдение правил
Duş gelýän ýerlerinde (dag eteklerinde)
Research proposals. In-depth study of the охраны в местах произрастания. Огра-
alnyp barylýan hojalyk işlerini çäklen-
plant biology and ecology, an update on ничение хозяйственной деятельности
dirmeli. Gözegçiliksiz ýygnalmagynyň
new habitats, study of mycorrhiza char- в предгорьях и на предгорных равни-
öňüni almaly, ilat arasynda düşündiriş iş-
acteristics with sunrose (Helianthemum). нах. Запрет бесконтрольного сбора и
lerini ýaýbaňlandyrmaly.
Development of cultivation methodolo- про­ведение широкой разъяснительной
Barlaglar boýunça teklipler. Biologiki we gies. работы среди населения.
ekologiki aýratynlyklaryny düýpli öw-
Предложения по исследованию. Глу-
renmeli. Täze bitýän ýerlerini ýüze çykar- Authors: I. P. Frolov, B. R. Ymamkuliev
бокое изучение биологии и экологии,
maly. Domalanoty bilen mikoriza emele
выявление новых мест произраста-
getirmek mümkinçiliklerini anyklamaly.
ния, выяснение микоризообразова-
Ösdürip ýetişdirmegiň usullaryny işläp
тельных свойств с солнцецветом (до-
düzmeli.
маланоты). Разработка методов выра-
щивания.
Düzüjiler: I. P. Frolow, B. R. Imamgulyýew

Составители: И. П. Фролов, Б. Р. Имамкулиев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Васильков, 1952; 2. Петров, 1953; 3. Батырова, 1979; 4. Ataýew, 2002.
37
Amanita vittadinii (Mor.) Gilb. 1918

WITTADININIŇ AMANITASY AMANITA VITTADINI МУХОМОР ВИТТАДИНИ


or AMANITA STEPPE (МУХОМОР СТЕПНОЙ)
Amanitalar (Ýylan kömelekler) maşgalasy
Family Amanitaceae Семейство Мухоморовые
Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş.
Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti.
Makromiset kömelekleriň gurak zolak- Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Вид
daky az sanly we üzlem-saplam ýaýraw­ly, Species with disjunctive range; represent- с разорванным ареалом — предста-
mikoriza emele getiriji ekologiki topa­ry­ ative of a small ecological group form- витель немногочисленной в аридной
nyň görnüşi [2]. Zäherli kömelek. ing macromycete mycorrhiza in this arid зоне экологической группы макро­
zone [2]. The fungi is poisonous. ми­це­тов‑микоризообразователей [2].
Gysgaça beýany. Kömelegiň seýrek ha-
Ядовит.
latlarda sargylt ýa-da çalymtyl, dia- Brief description. The cap is of 4–14 cm
metri 4–14 sm ýetýän ak telpejigi bolýar. diameter, of a white and rarely yellow- Краткое описание. Шляпка диметром
Kömelegiň göbegi sütün şekilli, köp bö- ish or grayish color. The stem is cylindri- 4–14 см, белая, реже жёлтоватого или
legi ak, düýbi garamtyl reňkli. cal, mostly white and becomes dark at the сероватого цвета. Ножка цилиндриче-
base. ская, большая часть белая, а у основа-
Ýaýraýşy. Günbatar Köpetdag (Hozlyde-
ния тёмная.
re jülgesi). Türkmenistandan daşarda — Distribution. Western Kopetdag (Hozly-
Kaw­kaz, Merkezi Aziýanyň günortasy, dere canyon). Outside of Turkmenistan- Распространение. Западный Копет-
Günorta Ýewropa, Arabystan, Demirga- the Caucasus, the south of Central Asia, даг (ущ. Хозлыдере). Вне Туркмени-
zyk Afrika, Günorta Amerika. Southern Europe, Arabia, North Africa, стана — Кавказ, юг Центральной Азии,
South America. Южная Европа, Аравия, Северная Аф-
Bitýän ýerleri. Daglaryň eňňitlerinde.
рика, Южная Америка.
Habitat. On mountain slopes.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Seý-
Места обитания. На горных склонах.
rek, iki-ýeke sanysy duş gelýär. Soňky Numbers and trends of its changes. Is met
onýyllykda sany barha kemelýär. in single findings. The number tends to Численность и тенденции её изменения.
decline over the past 10 years. Встречается редкими единичными эк-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Yssy we gu-
земплярами. За последние 10 лет име-
rak howa zerarly gyş-ýaz möwsümlerin- Main limiting factors. High temperatures
ет тенденцию к сокращению.
de topragyň yzgarlylygynyň pes bolmagy. and insufficient soil humidity in winter
and spring seasons. Основные лимитирующие факторы.
Высокая температура воздуха и недо-

38
Eumikotlar, ýagny Hakyky kömelekler Eumycota (Mycobionta) Эумикоты, или Настоящие грибы

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Miwe be- Biological peculiarities. Mycothalluses статочная увлажнённость почвы в
denleri ýeke-ýekeden döreýär. Toprakda are laid singly and come out in April — зимне-весенний период.
çyglylygyň ýeterlik ätiýaçlygy saklanan May, with sufficient soil humidity in re-
Особенности биологии. Плодовые тела
ýagdaýynda, aprel–maý aýlarynda ýüze serve [1]. When drying out, young fun-
закладываются одиночно и появляют-
çykýar [1]. Kömelegiň ýaşajyk düýpleri gi do not die and continue to grow after
ся в апреле–мае при достаточном за-
guran ýagdaýnda hem ösüş ukybyny rain or abundant dew reaching normal
пасе влаги в почве [1]. Засыхая, моло-
ýitirmeýär. Wagtlaýyn gurakçylykdan sizes [2].
дые грибы не утрачивают жизнеспо-
soň ygal ýagsa, täzeden ösüp başlaýar we
Cultivation. Not done. собности и после дождя или обильной
kadaly boý alýar [2].
росы продолжают развиваться, дости-
Conservation actions applied. Register­ed
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. гая нормальной величины [2].
in the Red Data Book of Turkmenistan
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- (1999). Part of the range is protected in Культивирование. Не культивировался.
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Ýaý- Sunt Hasardag State Reserve.
Принятые меры охраны. Внесён в
rawynyň bir bölegi Sünt-Hasardag döw-
Conservation actions proposed. Compli- Красную книгу Туркменистана (1999).
let goraghanasynyň çäklerinde goralýar.
ance with protected area regime. Часть ареала охраняется в Сюнт-Ха­
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerler- сар­дагском государственном заповед-
Research proposals. Update on new hab-
inde gorag düzgünlerini berjaý etmeli. нике.
itats, study of biological characteristics,
Barlaglar boýunça teklipler. Täze bit- identification of limiting factors. Необходимые меры охраны. Соблюде-
ýän ýerlerini gözlemeli, biologiki aýra- ние заповедного режима.
tynlyklaryny öwrenmeli, çäklendiriji Authors: I. P. Frolov, B. R. Ymamkuliev
Предложения по исследованию. Поиск
sebäplerini anyklamaly.
новых мест произрастания, изучение
биологических особенностей, выявле-
Düzüjiler: I. P. Frolow, B. R. Imamgulyýew
ние ограничивающих факторов.

Составители: И. П. Фролов, Б. Р. Имамкулиев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Батырова, 1985; 2. Жизнь растений, 1976.

39
Lişaýnikler

Lichenophyta (Lichenes)

Лишайники
Cladonia pyxidata (L.) Hoffm., 1968

GOLÇA GÖRNÜŞLI KLADONIÝA СLADONIA PYXIDATA КЛАДОНИЯ КРЫНОЧКОВИДНАЯ


Kladoniýalar maşgalasy Family Cladoniaceae Семейство Кладониевые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
Türkmenistanyň florasynda üžňe ýaý- It is one of two species of the polytypic ge- Один из двух видов политипного рода
rawly, köp görnüşli urugyň iki görnüşi- nus in the flora of Turkmenistan with dis- во флоре Туркменистана с дизъюнк­
niň biri. junctive areal. тивным ареалом.
Gysgaça beýany. Bedeni (sloýewişesi) örän Brief description. The thallus consists Краткое описание. Слоевище состоит
uly teňňelerden ybarat. Podesiýalary bul- of rather large squamules. The podetia из довольно крупных чешуек. Поде-
gurjyk görnüşinde, bitewi ýa-da diş-­diş are scyphi-formed and resemble a wine ции сцифообразные, в виде рюмочек
gyraly, beýikligi 2 sm çenli, çalym­tyl-ýa­ glass with a whole or serrated edge of up с цельным или зубчатым краем, вы-
şyly­m­tyl düwürtikjimek perde bilen ör- to 2 cm in height; they are covered by a сотой до 2 см, покрыты соредиозным
tülen, iýiji kaliý täsir edende reňki üýt­ grayish green coating and the color does серо­вато-зелёноватым налётом, от ед-
ge­meýär. Apotesiýalary seýrek duş gelýär, not change form potassium hydroxide кого калия не изменяются в окраске.
agajyň gabygynda ýerleşýär, goňu­rym­tyl treatment. The apothecia are of brownish Апотеции коричневатые, встречают-
reňkli [1]. color, rare and grow in tree rind [1]. ся редко, располагаются на коре дере-
вьев [1].
Ýaýraýşy. Merkezi we Günorta-Günbatar Distribution. Central and South Western
Köpetdag (Duşak, Arwaz, Nohur, Aýy- Kopetdag (Dushak, Arvaz, Nohur, Ayy- Распространение. Центральный и Юго-­
dere jülgeleri). Türkmenistandan daşar- dere). Outside of Turkmenistan — Euro­ За­пад­ный Копетдаг (Душак, Арваз, Но­
da — Ýewropa, Alynky Aziýa, Kawkaz, pe, Asia Near East, the Caucasus, Ameri- хур, Aйыдере). Вне Туркменистана —
Amerika, Awstraliýa, Täze Zelandiýa. ca, Australia, New Zealand. Европа, Передняя Азия, Кавказ, Аме-
рика, Австралия, Новая Зеландия.
Bitýän ýerleri. Gaýalaryň jaýryklary, moh Habitat. Clefts, moss cushions, lower
ýassyjyklarynyň üsti, arça agajy­nyň sütü- parts of juniper trunk, humid areas. Места обитания. Трещины скал, мохо-
niniň aşaky bölegi, yzgarly ýerler. вые подушки, нижняя часть ствола ар-
чи, увлажнённые места.

42
Lişaýnikler Lichenophyta (Lichenes) Лишайники

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 0,5– Number and tendencies to change. Grows Численность и тенденнции её измене-
1,0 m² meýdanda, esasan, topbak, bolup congested on 0.5–1.0 m². ния. Встречается скученно на площа-
ösýär. ди 0,5–1,0 м².
Main limiting factors. Biotope changes,
Esasy çäklendiriji sebäpler. Bitýän ýeriniň anthropogenic factor. Основные лимитирующие факторы. Из­
üýtgemegi, adamyň işjeň täsiri. менение биотопа, антропогенное воз-
Biological peculiarities. Sexual (ascos­po­
действие.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Jynsly kö- re) method of propagation.
pelmek (askosporalary) bilen ýaýraýar. Особенности биологии. Размножается
Cultivation. Not done.
половым (аскоспора) способом.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
Conservation actions applied. Protected
Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin görlen çäreler. Köpetdag döw- in the Kopetdag State Reserve.
let goraghanasynda goralýar. Принятые меры охраны. Охраняется в
Conservation actions proposed. Restric-
Копетдагском государственном запо-
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakmagy tions on grazing; monitoring of the pop-
веднике.
çäklendirmeli we populýasiýanyň ýag- ulation conditions.
daýyna gözegçilik etmeli. Необходимые меры охраны. Ограниче-
Research proposals. Update on new habi-
ние выпаса и контроль состояния по-
Barlaglar boýunça teklipler. Bitýän ýer- tats, geographic range studies.
пуляций.
lerini hasaba almaly, ýaýrawyny anykla-
maly. Author Z. Juraeva Предложения по исследованию. Инвен­
та­ризация мест произрастания, изу-
Düzüji Z. Joraýewa чение ареала.

Составитель З. Джураева

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Джураева, 1978.

43
Parmelia subexasperata Dzhur., 1978

DÜWÜRTIKLI PARMELIÝA PARMELIA SUBEXASPERATA ПАРМЕЛИЯ ШЕРОХОВАТАЯ


Parmeliýalar maşgalasy Family Parmeliaceae Семейство Пармелиевые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Но-
Türkmenistanyň florasynda köp görnüşli A new species of the polytypic genus in вый вид политипного рода во флоре
urugyň täze görnüşi. Endemik. the flora of Turkmenistan. Endemic plant. Туркменистана. Эндемик.
Gysgaça beýany. Bedeni çogdam görnüşli, Brief description. The thallus is a rosette- Краткое описание. Слоевище розетко-
diametri 3,5 sm çenli, mawumtyl-gök ör- like of up to 3.5 cm in diameter, purple видное, до 3,5 см в диаметре, фио­ле­
tükli, benewşe-goňur reňkli, izidiýalar bi- brown with a bluish grey coating; it is то­во‑коричневатое, с голубо­ва­то-си­
len birmeňzeş örtülen. Gabyk gatlagyna evenly covered by isidia; does not change зым налётом, равномерно покрытое
we içine iýiji kaliý (КОН) we agardyjy hek color when treated by potassium hydro­ изи­дия­ми, от едкого калия (КОН) и
(СаCl2O2) täsir edende reňki üýtgemeýär. xide (KOH) and calcium oxychloride белильной извести (СаCl2O2) окраску
Izi­diýalary başlyja, esasy birneme dara- (СаCl2O2). The back of the thallus (low- не меняет. Изидии головчатые, у осно-
lan. Bedeniniň beýleki tarapy (aşaky bö- er part) is dark with an olive tint. There is вания слегка суженные. Обратная сто-
legi) garamtyl, zeýtun öwüşgünli. Apote­ no apothecium [1]. рона (нижняя часть) слоевища тёмная,
siýleri ýok [1]. с оливковым оттенком. Апотеции от-
Distribution. Central Kopetdag (Dushak,
сутствуют [1].
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Duşak, Sü- Sulukli, Prohladnoye)
lükli we Prohladnoýe). Распространение. Центральный Копет­
Habitat. Turkmen juniper and maple rind
даг (Душак, Сюлюкли, Прохладное).
Bitýän ýerleri. Türkmen arçasynyň we (at an altitude of 1500–2200 m above sea
türkmen kerkawunyň gabyklary (deňiz level). Места обитания. Кора арчи туркмен-
derejesinden 1500–2200 м belentlikde). ской и клёна туркменского (на высоте
Number and tendencies to change. Single
1500–2200 м над ур. м.).
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ýek-tük, occurrences.
az mukdarda gabat gelýär. Численность и тенденции её изменения.
Main limiting factors. Habitat degrada-
Встречается единичными экземпля-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Ösýän ýerler- tion.
рами.
iniň şertiniň bozulmagy.

44
Lişaýnikler Lichenophyta (Lichenes) Лишайники

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Bedeni Biological peculiarities. The thallus is fo- Основные лимитирующие факторы.
ýapraga meňzeş. Wegetatiw ýol (izidiýa- liated. Propagates vegetatively (by isidia). Ухуд­шение условий в местах произ-
lar) bilen köpelýär. Aýratyn hem Physiса Mainly found near Physcia species. растания.
urugyna degişli görnüşleriň ýanynda ga-
Cultivation. Not done. Особенности биологии. Слоевище ли-
bat gelýär.
стоватого типа. Размножается вегета­
Conservation actions applied. Protected
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. тив­но (изидиями). Встречается в ос­
in the Kopetdag State Reserve.
нов­ном рядом с видами рода Physcia.
Gorag üçin görlen çäreler. Köpetdag döw-
Conservation actions proposed. Regular
let goraghanasynda goralýar. Культивирование. Не культивировался.
monitoring of habitats.
Gorag üçin zerur çäreler. Ösýän ýerlerini Принятые меры охраны. Охраняется в
Research proposals. Study of the range
yzygiderli gözegçilikde saklamaly. Копетдагском государственном запо-
and population number.
веднике.
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň
ýaýran ýerlerini öwrenmeli we sanyny Author Z. Juraeva Необходимые меры охраны. Регуляр-
anyklamaly. ный контроль мест обитания.
Предложения по исследованию. Изуче-
Düzüji Z. Joraýewa
ние ареала и численности.

Составитель З. Джураева

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Джураева, 1978.

45
Teloshistes montanus Barchal., 1963

DAG TELOSHISTESI TELOSCHISTES MONTANUS ТЕЛОСХИСТЕС ГОРНЫЙ


Teloshistesler maşgalasy Family Teloschistaceae Семейство Телосхистовые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Кав­­
Kawkaz — merkezi aziýa görnüşi, ýokary tion. It’s a Caucasian Central Asian spe- казско-центральноазиатский вид, пред­
derejeli gurluşly, topbak düýpli, köp gör- cies, representative of the higher polityp- ставитель высокоорганизованного по­
nüşli urugyň görnüşi. ic genus with fruticose biomorphosis. ли­­типного рода с кустистой биоморфой.
Gysgaça beýany. Bedeni maýda şahala- Brief description. The thallus is fruticu­ Краткое описание. Слоевище мелко-
nan, diametri 3 sm, çal reňkde, iýiji kaliý lo­se of up to 3 cm in diameter, grayish кустистое, до 3 см в диаметре, серова-
täsirinden reňki üýtgemeýär. Perleri şa- color; doesn’t change its color when treat- тое, от едкого калия не изменяется в
halanan, gysga, bölünen uçly, bedeniniň ed by potassium hydroxide. The lobes are окраске. Лопасти разветвлённые, ко-
arka tarapy açygrak reňki we damarjy- branchy, short, slightly divided on the роткие, на концах неглубоко рассе-
klary aýan görünýär. Apotesiýalary örän end and the back side is light with dis- чённые, обратная сторона более свет-
seýrek duşýar, köpsanly, diametri 5 mm tinct veins. The apothecia are met in rare лая, с выделяющимися жилками. Апо-
çenli. Sporalary reňksiz, iki öýjükli, her occa­sions and yet they are numerous of теции встречаются довольно редко,
torbajygynda 8 sanysy ýerleşýär [1]. up to 5 mm in diameter. The spores are но многочисленны, до 5 мм в диаме-
color­less, bipolar-bicellular, 8 in a pouch тре. Споры бесцветные, биполярно-
Ýaýraýşy. Köpetdag (Müsünew, Tagaraw,
[1]. двухклеточные, по 8 шт. в сумке [1].
Almajyk, Sarymsakly, Asylma). Türkme-
nistandan daşarda — Azerbaýjan, Täji­gi­ Distribution. Kopetdag (Misunev, Tagar- Распространение. Копетдаг (Миссе-
stan. ev, Almajik, Sarymsakly, Aselma). Out- нев, Тагарев, Алмаджик, Сарымсаклы,
side of Turkmenistan — Azerbajan, Taji­ Асельма). Вне Туркменистана — Азер-
Bitýän ýerleri. Deňiz derejesinden 1200–
kistan. байджан, Таджикистан.
2600 m belentliklerde, gaýalaryň ownuk
daşly, jaýrykly eňňitleri [2, 3]. Habitats. Rock clefts and pit-run fine Места обитания. Расщелины скал на
drifts on slopes, on an altitude of 1200– мелкозёмистых наносах по склонам,
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Az, ýek-
2600 meters above the sea level [2, 3] на высоте 1200–2600 м над ур. м. [2, 3]
tük gabat gelýär.

46
Lişaýnikler Lichenophyta (Lichenes) Лишайники

Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- Number and tendencies to change. Single Численность и тенденции её изменения.
magy. findings. Встречается единично.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Jynsy (as- Main limiting factors. Grazing. Основные лимитирующие факторы.
kosporalar) we jynssyz (piknokon­idiýa­ Выпас.
Biological peculiarities. Sexual propaga­
lar) ýol bilen köpelýär.
tion (ascospore) and agamic (pycno- Особенности биологии. Размножает-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. condia). ся половым (аскоспора) и бесполым
(пикноконидии) способами.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista­ Cultivation. Not done.
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Культивирование. Не культивировался.
Conservation actions applied. Register­ed
Duşýan ýerleriniň bir bölegi Köpetdag
in the Red Data Book of Tukrmenistan Принятые меры охраны. Внесён в
döwlet goraghanasynda goralýar.
(1999). Part of the habitat is protected in Крас­ную книгу Туркменистана (1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Gorag düzgüni- the Kopetdag State Reserve. Часть местонахождений охраняется в
ni berjaý etmeli. Копетдагском государственном запо-
Conservation actions proposed. Reinfor­
веднике.
Barlaglar boýunça teklipler. Bitýän ýerle- cement of protected area regime.
rini gözlemeli we ekologiýasyny hem bio- Необходимые меры охраны. Соблюде-
Research proposals. Update on new habi-
logiýasyny öwrenmeli. ние заповедного режима.
tats, study of the species biology and ecol-
ogy. Предложения по исследованию. Поиск
Düzüji Z. Joraýewa
новых мест произрастания, изучение
Author Z. Juraeva биологии и экологии.

Составитель З. Джураева

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Barhalow, 1969; 2. Djuraýewa, 1978; 3. Kudratow, 1985.

47
Tornabea scutellifera (With.) J. R. Laundon, 1953

ÇOLAŞYK ýa-da TABAJYKLY TORNABEA SCUTELLIFERA ТОРНАБЕЯ ПЕРЕПУТАННАЯ


TORNABEA ИЛИ БЛЮДЦЕНОСНАЯ
Family Physciaceae
Fissiýalar maşgalasy Семейство Фисциевые
Status. Category IV. Rare species.
Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Importance for the gene pool preservation.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Eurasian species; the only representative Значение в сохранении генофонда. Ев-
Ýewraziýa görnüşi. Türkmeistanyň flo- of its genus in the flora of Turkmenistan; разиатский вид. Единственный пред-
rasynda uruga degişli ýeke-täk görnüş. relict. ставитель рода во флоре Туркмениста­
Gadymy görnüş. на. Реликт.
Brief description. The thallus is bushy, of
Gysgaça beýany. Bedeni şahalanan, goýy a dark gray color, up to 40 cm long, and Краткое описание. Слоевище кусти-
çal reňkde, uzynlygy 40 sm çenli. Iýiji does not change its color when treated by стое, тёмно-серое, длиной до 40 см, от
kaliý täsir edende reňki üýtgemeýär. Apo- potassium hydroxide. The apothecia are калия едкого не изменяется в окра-
tesiýleriniň esasy giňelen. Uçlary inçeräk, widened at the base. The lobes are narrow, ске. Основание апотециев расшире-
sahalanan, çolaşyk, ujy tüýjümek-kirpik- branched, entangled and pilose ciliated но. Лопасти узкие, разветвлённые, пе-
jimek. Apotesiýleri diametri 3 mm çen- on the ends. The apothecia are 3 mm in репутанные, на концах мохнато-рес­
li, açyk çal aýlawly gara, ýasy okarajyga diameter, with a black flat saucer-shaped нит­чатые. Апотеции до 3 мм в диаме-
meňzeş. Sporalary iki öýjükli, garamtyl, disk and light-gray rimmed. The spores тре, с чёрным плоским, блюдцевид-
her torbajykda 8 sany [1–3]. are bicellular, dark, 8 spores per pouch ным диском со светло-серым обод-
[1–3]. ком. Споры двухклеточные, тёмные,
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Arwaz, Asy-
по 8 шт. в сумке [1–3].
lma, Duşak, Müsünew). Türkmenistan- Distribution. Central Kopetdags (Arvaz,
dan daşarda — Beýik Britaniýa, Gresiýa, Aselma, Dushak, Missunev). Outside Распространение. Центральный Ко-
Ispaniýa, Italiýa, Portugaliýa, Kawkaz, of Turkmenistan — the Great Britain, петдаг (Арваз, Асельма, Душак, Мис-
Rus­siýa, Ukraina [4, 5]. Greece, Spain, Italy, Portugal, Russia, the сенев). Вне Туркменистана — Велико-
Ukraine [4, 5]. британия, Греция, Испания, Италия,
Bitýän ýerleri. Agaçlaryň we gyrym­sy
Португалия, Кавказ, Россия, Украина
agaç­laryň gabyklary. Düzlükler (Söýün­
[4, 5].

48
Lişaýnikler Lichenophyta (Lichenes) Лишайники

ag­sak çägelik giňişligi) we daglar (deňiz Habitats. Tree and bush rind. Plains (san­ Места обитания. Кора деревьев и ку-
dere­jesinden 1400–2200 m belentlikdäki, dy massif Soynagsak) and mountains старников. Равнины (песчаный мас-
barmasy kyn jülgeler). (hard-to-reach gorges at an altitude of сив Сойнагсак) и горы (труднодоступ-
1400–2200 meters above the sea level). ные ущелья на высоте 1400–2200 м над
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ýeke-
ур. м.).
likde seýrek duş gelýär ýa-da kowçum Number and tendencies to change. Single
emele getirýär. findings or grows in clumps. Численность и тенденции её изменения.
Встречается единично, или образует
Esasy çäklendiriji sebäpler. Bitýän ýeriniň Main limiting factors. Biotope changes
скопления.
ýagdaýynyň üýtgemegi we adamyň işjeň and anthropogenic factor.
täsiri. Основные лимитирующие факторы.
Biological peculiarities. It’s a lichen with
Из­ме­нение биотопа и антропогенный
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Topbak bushy biomorph. Propagates sexually
фактор.
düýpli biomorfaly lişaýnik. Jynsy ýol ar- (ascospore).
kaly (askosporalar) köpelýär. Особенности биологии. Лишайник с
Cultivation. Not done.
кустистой биоморфой. Размножается
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
Conservation actions applied. Registered половым (аскоспоры) способом.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan
Культивирование. Не культивировался.
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Bit- (1999). Part of the habitat is protected at
ýän ýerleriniň bir bölegi Köpetdag döw- the Kopetdag State Reserve. Принятые меры охраны. Внесён в
let goraghanasynda goralýar. Крас­­ную книгу Туркменистана (1999).
Conservation actions proposed. Rein-
Часть местообитаний охраняется в
Gorag üçin zerur çäreler. Lişaýnigiň ösýän forcement of the habitat protection.
Копетдагском государственном запо-
ýerini gözegçilikde saklamaly
Research proposals. Update on new hab- веднике.
Barlaglar boýunça teklipler. Duşýan ýer- itats.
Необходимые меры охраны. Усиление
lerini hasaba almaly.
охраны мест произрастания.
Author Z. Juraeva
Düzüji Z. Joraýewa Предложения по исследованию. Ин-
вентаризация мест произрастания.

Составитель З. Джураева

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Джураева, 1978; 2. Джураева, 1984;


3. Томин, 1937; 4. Джураева, Абдурахимова, 1988; 5. Новрузов, 1990.

49
Physcia biziana (Massal.) Zahlbr., 1856

BISIANYŇ FISSIÝASY PHYSCIA BIZIANA ФИСЦИЯ БИЦИАНА


Fissiýalar maşgalasy Family Physciaceae Семейство Фисциевые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Сре­
Ortaýerdeňiz görnüşi. Ylmy ähmiýeti bar. It’s a Mediterranean species and posseses ди­земноморский вид. Имеет важное
great scientific significance. значение для науки.
Gysgaça beýany. Bedeni topbak görnüşde,
kä ýerleri gasynjymak, agymtyl-çalymtyl Brief description. The thallus is rosette- Краткое описание. Слоевище розетко-
reňkli (iýiji kaliý täsir edende gabyk gat- like, partly rugose, white grayish (the видное, местами морщинистое, бело­
lagy saralýar), diametri 6–10 sm. Bedeni coating gets yellow when treated by po- вато-сероватого цвета (от едкого ка-
çykýan agajyna berk gysylan, ýasy ýa-da tassium hydroxid), and is 6–10 cm in dia­ лия коровый слой желтеет), 6–10 см
az-kem güberçek, ak örtükli. Apotesiýleri meter. The thallus lobes are tightly ac- в диаметре. Лопасти слоевища плот-
köp duş gelýärler, esasan, bedeniniň mer- cumbent to the substrate; are flat or slight­ но прижаты к субстрату, плоские или
kezi böleginde ýerleşýärler, köpsanly. ly curved with white coating. The apoth- слегка выпуклые, с белым налётом.
Spo­ralary göni, seýrek halatlarda kösük ecia are numerous, found frequently and Апо­теции встречаются часто, распо-
şekilli egrelen, küljümek-goňur, her tor- are mainly located in the central part of ложены в основном в центральной ча-
bajykda 8 sany [1, 2]. the thallus. The spores are straight, rar- сти слоевища, многочисленны. Споры
er beanlike-curved, of a smoky brown прямые, реже бобовидно-изогнутые,
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Duşak da­gy,
color; 8 pieces in a pouch [1, 2]. дым­чато-коричневые, по 8 шт. в сум-
Germap, Müsünew). Türkmenistandan
ке [1, 2].
daşarda — Alynky Aziýa, Ýewropa, Kaw- Distribution. Central Kopetdag (Dushak,
kaz, Demirgazyk Amerika [3]. Hermab, Missunev). Outside of Turkme­ Распространение. Центральный Копет-
ni­­stan — Europe, Asia Near East, the даг (Душак, Гермаб, Миссенев). Вне
Bitýän ýerleri. Arçalaryň sütüniniň gaby­
Cau­casus, North America [3]. Турк­менистана — Передняя Азия, Ев-
gy we ortaky bölegi.
ропа, Кавказ, Северная Америка [3].
Habitat. Juniper rind and middle part of
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ownuk
the trunk. Места обитания. Кора и средняя часть
toparlaýyn, seýrek duş gelýär.
ствола арчи.
Number and tendencies to change. Met ra­
rely in small clusters. Численность и тенденции её изменения.
Встречается редко мелкими группами.

50
Lişaýnikler Lichenophyta (Lichenes) Лишайники

Esasy çäklendiriji sebäpler. Bitýän ýerler- Main limiting factors. Biotope changes. Основные лимитирующие факторы. Из­
iniň şertiniň bozulmagy. менение биотопа.
Biological peculiarities. Propagates sex-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Jynsly ýol ually (ascospore). Grows together with Особенности биологии. Размножает-
(askosporalar) arkaly köpelýär. Anapty- other species of Anaptychia, Lecanora, ся половым (аскоспорами) способом.
chia, Lecanora, Lecidea, Physcia urug­lar­ Lecidea, Physcia genera. Оби­тает совместно с другими видами
ynyň beýleki görnüşleri bilen bilelikde из родов Anaptychia, Lecanora, Lecidea,
Cultivation. Not done.
ýaşaýar. Physcia.
Conservation actions applied. Part of the
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Культивирование. Не культивировался.
range is protected in the Kopetdag State
Gorag üçin görlen çäreler. Ýaýrawynyň bir Reserve. Принятые меры охраны. Часть ареала
bölegi Köpetdag döwlet goraghanasynda охраняется в Копетдагском государст­
Conservation actions proposed. Monitor-
goralýar. венном заповеднике.
ing of the habitat, propaganda reinforce-
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerlerini ment. Необходимые меры охраны. Контроль
gözegçilikde saklamaly. Goramak boýun­ мест произрастания, усиление пропа-
Research proposals. Update on new hab-
ça düşündiriş işlerini geçirmeli. ганды.
itats.
Barlaglar boýunça teklipler. Täze bitýän Предложения по исследованию. Выяв-
ýerlerini ýüze çykarmaly. Authors: Z. Juraeva ление новых мест обитания.

Düzüji Z. Joraýewa Составитель З. Джураева

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Джураева, 1978; 2. Бархалов, 1969; 3. Новрузов, 1990.

51
MOH GÖRNÜŞLILER

BRYOPHYTA

МОХОВИДНЫЕ
Trichostomopsis aaronis (Lor.) Agnew et Townsend, 1867

AARONISIŇ TRIHOSTOMOPSISI TRICHOSTOMOPSIS AARONIS ТРИХОСТОМОПСИС ААРОНИС


Pottiler maşgalasy Family Pottiaceae Семейство Поттиевые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
Türkmenistanyň florasynda maşgalanyň The only species in the genus represented Единственный род семейства и един-
ýeke-täk urugy we urugyň ýeke-täk gör- in the flora of Turkmenistan. ственный вид этого рода во флоре
nüşi. Туркменистана.
Brief description. The clumps are friable
Gysgaça beýany. Bajaklary ýumşak, tutuk- and greenish. The stalk is simple, with Краткое описание. Дерновинки рых-
sy-ýaşyl reňkli. Baldagy sadaja, oýukly axil sprouts, mainly with rhizoids and a лые, грязно-зелёноватого цвета. Сте-
şahalanan, esasan rizoidli, merkezi des- full-blown bunch. The leaves are straight, бель простой, с пазушными побегами,
sesi oňat ösen. Ýapraklary göni, dik, gury, dry; the upper leaves are bigger and spi- в основном с ризоидами и с хорошо
egrelen, iň ýokarkylary has iriräk, spirala ral-shaped. It is a dioecious plant with no развитым центральным пучком. Ли-
meňzeş towlanan. Iki öýli ösümlik. Spo- moss capsules. стья прямостоящие, сухие, загнутые,
rogonlary ýok. самые верхние более крупные, спи-
Distribution. Big Balkhan; North West-
ральнозавитые. Двудомное растение.
Ýaýraýşy. Uly Balkan; Demirgazyk-Gün- ern (Kurendag), South Western (Ayy-
Спорогонов нет.
batar Köpetdag (Kürendag); Günor­ta- dere gorge) and Central (Sunche gorge,
Günbatar Köpetdag (Aýydere); Merkezi Rybachya cleft, Germab gorge) Kopetdag Распространение. Большой Балхан, Се­
Köpetdag (Sünçe, Rybaçýa, Germap de- and Badkhyz (Yeroyulanduz). Outside of ве­­ро-Западный (Кюрендаг), Юго-За­
releri); Badhyz (Ýeroýulanduz). Türkme- Turkmenistan — the Sinai Peninsula, Is- пад­ный (ущ. Айыдере) и Центральный
nistandan daşarda — Sinaý ýarym adasy, rael, Jordan, Iraq and Afghanistan. (ущ. Сунче, щель Рыбачья, ущ. Гер­маб)
Ysraýyl, Iordaniýa, Yrak, Owganystan. Копетдаг, Бадхыз (о. Ероюландуз). Вне
Habitat. It grows on stony slopes, wet pit-
Туркменистана — Синайский п‑ов, Из-
Bitýän ýerleri. Daşly eňňitler, çygly kül- run fines, niches and rocky clefts, lime-
раиль, Иордания, Ирак, Афганистан.
ke topurly ýerler, gaýalaryň tagçalary we stones and outcrops of bedrocks.
jaýryklary, hek daşly çykyntgylar. Места обитания. Каменистые склоны,
Number and tendencies to change. Met
увлажнённые мелкозёмы, ниши и тре-
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Uly bol- sporadically in small clumps. Does not
щины скал, известняки и выходы ко-
madyk bajaklary (dykyz düýpjagazlary) form large coverage.
ренных пород.

54
MOH GÖRNÜŞLILER BRYOPHYTA МОХОВИДНЫЕ

bilen seýrek duşýar. Uly örtük emele ge- Limiting factors. Changes in growing Численность и тенденции её изменения.
tirmeýär. condi­tions (lack of humidity). Встречается редко небольшими дер-
новинками. Больших покрытий не об-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Ösüş şertler- Biological peculiarities. It reproduc-
разует.
iniň üýtgemegi (çyglylygyň ýetmezçiligi). es vegetatively, by axillary truncated twigs,
shooting from the tops of the leaves and Основные лимитирующие факторы. Из­
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Gysgalan
sedentary broods [1]. ме­нение условий произрастания (де­
goltuk şahajyklary, döwülýän ýaprajyk-
фи­­­цит влаги).
laryň uçlary we oturymly ösüş bedenjikle- Cultivation. Not done.
ri arkaly wegetatiw köpelýär [1]. Особенности биологии. Размножается
Conservation actions applied. Registered
вегетативно пазушными укороченны-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. in the Red Data Book of Turkmenistan
ми веточками, верхушками листьев и
(1999). Parts of its habitat are protected
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmeni- сидячими выводковыми телами [1].
in the Badkhyz, Kopetdag and Sunt Ha-
stanyň Gyzyl kitabyna (1999) girizil-
sardag state reserves. Культивирование. Не культивировался.
di. Ösýän ýerleriniň bir bölegi Bathyz,
Köpetdag we Sünt-Hasardag döwlet Conservation actions proposed. Monitor- Принятые меры охраны. Внесён в Крас-
goraghanalaryn­da goralýar. ing of population. ную книгу Туркменистана (1999). Часть
местообитаний охраняется в Бад­хыз­
Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýasy- Research proposals. Update on new hab-
ском, Копетдагском и Сюнт-Хасар­даг­
nyň ýagdaýyna gözegçilik etmeli. itats.
ском государственных заповедниках.
Barlaglar boýunça teklipler. Täze ösýän
Author Z. Juraeva Необходимые меры охраны. Контроль
ýerlerini gözlemeli.
состояния популяций.
Düzüji Z. Joraýewa Предложения по исследованию. Поиск
новых местонахождений.

Составитель З. Джураева

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Абрамов и др., 1987.

55
Entosthodon handelii (Schiffn.) Lazar. 1913

GANDELIŇ ENTOSTODONY ENTOSTHODON HANDELII ЭНТОСТОДОН ГАНДЕЛЯ


Funariler maşgalasy Family Funariaceae Семейство Фунариевые

Ýagdaýy. Derejesi IV Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Пе-
Alynky Aziýa görnüşi, ýaýrawynyň çetin- It is a western Asian species on the edge реднеазиатский вид на границе ареала.
de ýerleşen. of its range.
Краткое описание. Дерновинки низ­кие.
Gysgaça beýany. Pes düýpjagazly (bajakly) Brief description. It is found in small Стебель короткий, прямостоячий.
ösümlik. Baldagy gysga, göni, dik. Aşaky clumps. The plant is upright. The lower Нижние листья мелкие, верхние круп-
ýapraklary ownuk, ýokarkylary iriräk, leaves are smaller while the upper ones нее, собраны в розетку, обрат­ноя­йце­
rozetka görnüşinde jemlenen, ters ýu- are bigger and joined into a rosette; they вид­но-­лан­цетные, коротко за­ост­рё­н­
murtga şekilli, ujy çowly, gysgajyk ýiti­ are inversely ovate-lan­ceolate, with short ные, во­гнутые. Жилка тонкая, исче­
le­nen, içine egrelen. Inçe damarlar ýap­ peaks, and curved. The vein is thin, dis- заю­щая под верхушкой листа. Нож-
ragyň depe ujunda ýitýär. Aýajygy göni, appearing under the top of the leaf. The ка прямая, ржа­во‑бурая. Коробочка
pos­ju­mak-goňur reňkli. Gozajygy çala stalk is straight and rusty-brown. The слег­ка наклонённая, согнутая, ова­ль­
gyşa­ran, bükük, süýrümtik–armyt şekilli. capsule is slightly bent, curved, oval но-гру­ше­вид­ная. Cпоры коричневые,
Spora­lary goňur reňkli, gödeňsi joýajykly. and pear-shaped. The spores are brown, гру­бо­бо­ро­дав­ча­тые.
rough and warty.
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Sülükli Распространение. Центральный (с. Сю­
obasy, Neftonowskiý); Günorta- Günba- Distribution. Central (Nevtonovsky and люк­ли, Нев­тоновский) и Юго-За­пад­
tar Köpetdag: Aýydere jülgesi. Türkme- Sulukli villages) and South Western ный (ущ. Айы­дере) Копетдаг. Вне Турк-
nistandan daşarda — Türkiýe, Iordaniýa, (Ayy­­dere Gorge) Kopetdag [1, 2]. Out- менистана — Турция, Иордания, Ирак,
Yrak, Eýran, Owganystan [1, 2]. side of Turkmenistan — Turkey, Jordan, Иран, Афга­нистан [1, 2].
Iraq, Iran and Afghanistan.
Bitýän ýerleri. Külke topurly gaýalar we Места обитания. Мелкозёмистые ска-
hek daşlary. Habitat. It grows on pit-run fine rocks лы и известняки.
and limestone.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Uly bol- Численность и тенденции её изменения.
madyk az sanly bajaklary selçeň duş gel- Number and tendencies to change. It is Встречается редко небольшими мало-
ýär. found in small clumps. численными дерновинками.

56
MOH GÖRNÜŞLILER BRYOPHYTA МОХОВИДНЫЕ

Esasy çäklendiriji sebäpler. Ýerleriň ho- Limiting factors. Economic development Основные лимитирующие факторы.
jalyk taýdan özleşdirilmegi, çyglylygyň of land and lack of water. Хозяйственное освоение земель, недо-
ýetmezçiligi. статок влаги.
Biological factors. It is a monoecious
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Bir öýli plant. Propagates by spores in May and Особенности биологии. Однодомное
ösümlik. Sporalar arkaly köpelýär. Maý October. растение. Размножается спорами. Спо­
we oktýabr aýlarynda sporalary emele ро­но­шение в мае и октябре.
Cultivation. Not done.
gelýär.
Культивирование. Не культивировался.
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
in the Red Data Book of Turkmenistan Принятые меры охраны. Внесён в Крас-
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista­ (1999). Protected in the Sunt Hasardag ную книгу Туркменистана (1999). Ох­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Ýaý­ State Reserve. раняется в Сюнт-Хасардагском госу-
ran ýeriniň bir bölegi Sünt-Hasardag дарственном заповеднике.
Conservation actions proposed. Preserva-
döw­let goraghanasynda goralýar.
tion of its habitat areas. Необходимые меры охраны. Сохране-
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerlerini ние местообитаний.
Research proposals. Location of new hab-
gorap saklamaly.
itats. Предложения по исследованию. Поиск
Barlaglar boýunça teklipler. Täze ösýän новых мест произрастания.
ýerlerini gözlemeli. Author Z. Juraeva
Составитель З. Джураева
Düsüji: Z. Joraýewa

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Лазаренко, 1938; 2. Абрамов и др., 1989.

57
PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER

POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS)

ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ
Ophioglossum vulgatum L. 1773

ADATY UŽOWNIK ADDERSTONGUE УЖОВНИК ОБЫКНОВЕННЫЙ


Užownikler maşgalasy Семейство Ужовниковые
Family Ophioglossaceae
Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ýitip barýan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Из-
Ýeke-täk duşýan ýeri bilen belli ösümlik. Known from a single location. Ornamen- вестен по единственному местонахож­
Bezeg ähmiýetli. tal plant. дению. Декоративен.
Gysgaça beýany. Boýy 10–15 sm bolan Brief description. A perennial herb 10– Краткое описание. Многолетнее расте-
köp­ýyllyk ösümlik. Gysga porrugynda 15 cm tall; the rhizome is short with a ние высотой 10–15 см. Корневище ко-
uzyn sapak şekilli kökjagazlaryň bog- cluster of long thread-like rootlets. The­ роткое с пучком длинных нитевидных
dagy ýerleşýär. Ýapragy köplenç ýeke bo- re is usually only one leaf, its petiole at корешков. Лист обычно один, его че-
lup, ýaprak sapagynyň düýbi teňňe şekil- the base has squamulose boot. The infer- решок у основания с чешуйчатым вла-
li ýaprak gynyna öwrülen. Ýapragyň spo- tile part is bare, ovate, fleshy, tapering to галищем. Бесплодная часть яйцевид-
rasyz bölegi etlek, ýumurtga şekilli, bir- the base and covered by the spore-form- ная, мясистая, к основанию сужен-
neme daralan düýbi sporaly okly bölegi ing rod-like part of the leaf. ная и прикрывающаяся спороносной
bilen gurşalan görnüşinde. стержневидной частью листа.
Distribution. South Western Kopetdag
Ýaýraýşy. Günorta-Günbatar Köpetdag (Yoldere Canyon). Outside of Turkmen- Распространение. Юго-Западный Ко-
(Ýoldere jülgesi). Türkmenistandan da- istan — Scandinavia, Atlantic and Cen- петдаг (ущ. Ёлдере). Вне Туркмени-
şarda — Krym, Kawkaz, Skandinawiýa, tral Europe, North Africa, the Crimea, стана — Скандинавия, Северная Аф-
Demirgazyk Afrika, Günbatar Sibir [1]. the Caucasus and Western Siberia [1]. рика, Крым, Кавказ, Западная Сибирь
[1].
Bitýän ýerleri. Dagyň aşaky guşaklyklary, Habitat. The lower mountain belts, wet-
yzgarly we batgalyk ýerler, dag çeşmeler- lands, marshlands, along the shore of Места обитания. Нижний пояс гор, в
iniň kenar ýakalary. mountain streams. сильно увлажнённых, заболоченных
мес­тах, по берегу горной речки.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Az sanly. Number and tendencies to change. Scanty.
Soňky ýyllarda populýasiýalarda bäşe In recent years up to 5 specimens were Численность и тенденции её изменения.
golaýy hasaba alyndy. registered per population. Малочислен. В последние годы в попу-
ляциях зафиксировано до 5 экз.

60
PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ

Esasy çäklendiriji sebäpler. Ösýän ýer- Main limiting factors. Habitat destruc- Основные лимитирующие факторы.
leriniň çeşmäniň suwy bilen ýuwulmagy, tion, grazing. Смыв местообитаний, выпас.
mal bakylmagy.
Biological peculiarities. Reproduces by Особенности биологии. Размножает-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Sporalar spores. Grows from early April to August, ся спорами, вегетация — начало апре-
arkaly köpelýär. Ösüş döwri aprel aýynyň bears spores in July–August [2]. ля — август, спороношение — июль–
başyndan — awgust aýyna çenli dowam август [2].
Cultivation. Not done.
edýär. Sporalary iýul–awgust aýlarynda
Культивирование. Не культивировался.
ýetişýär [2]. Conservation actions applied. Registered
in the Red Data Book of Turkmenistan Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
(1999). Protected in Sunt Hasardag State ную книгу Туркменистана (1999). Ох­
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmeni- Reserve. ра­няется в Сюнт-Хасардагском госу-
stanyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. дарственном заповеднике.
Conservation actions proposed. Special
Sünt — Hasardag döwlet goraghanasyn­
monitoring of habitats. Необходимые меры охраны. Особый
da goralýar.
контроль мест обитания.
Research proposals. Introduction to the
Gorag üçin zerur çäreler. Ösýän ýerlerini
Botanical Garden of the institute of Bot- Предложения по исследованию. Интро­
aýratyn gözegçilikde sakalamaly.
any, Academy of Sciences of Turkmeni- дукция в Ботанический сад Институ-
Barlaglar boýunça teklipler. Türkmeni- stan. Update on new locations and study та ботаники АН Туркменистана. По-
stanyň Ylymlar akademiýasynyň Bota- of its ecology and biology. иск новых мест произрастания, изу-
nika institutynyň Botanika bagynda ös- чение биологии и экологии.
dürip ýetişdirmeli.Täze duşýan ýerlerini Authors: O. Y. Rakhmanova, J. Gurbanov
gözlemeli, biologiýasyny we ekologiýa- Составители: О. Я. Рахманова, Дж. Курбанов
syny öwrenmeli.

Düzüjiler: O. Ý. Rahmanowa, J. Gurbanow

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Аскеров, 1984; 2. Камелин и др., 1998.

61
Ophioglossum bucharica (O.et B. Fedtsch.) O. et B. Fedtsch. 1923

BUHARA UŽOWNIGI BUKHARA ADDERSTONGUE УЖОВНИК БУХАРСКИЙ


Užownikler maşgalasy Family Ophioglossaceae Семейство Ужовниковые

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden ýi­ Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
tip barýan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Ре-
Gadymy, dar çäkli endemik. Bezeg ähmi- tion. Relict plant; endemic to a restricted ликт. Узколокальный эндемик. Деко-
ýetli. range; an ornamental plant. ративен.
Gysgaça beýany. Boýy 10–15 sm bolan Brief description. A perennial herb 10– Краткое описание. Многолетнее расте-
köp­­ýyllyk ösümlik. Gysgalan porru­gyn­ 15 cm tall with a branching rhizome and ние высотой 10–15 см. Корневище ко-
da gysgajyk, süýşýän kökjagazlary ýerleş­ short repent roots. The barren part of роткое с отходящими ползучими ко-
ýär. Ýapragynyň tohumlyksyz böle­gi the leaf is oblong-lanceolate and slightly решками, бесплодная часть вайи про­
süýn­mek. Ondan uzyn aýajykly ha­syl­la­ pointed. The fertile spikelet is on a long дол­го­вато-ланцетная, плодущий ко-
ýan sümmül aýrylýar. Ýapragynda me­se- stalk, away from the sterile fronds at the лосок на длинной ножке, отходит от
mä­lim bildirýän orta damarjygy bar. near base. The leaf blade has a clearly бесплодной части вайи близ основа-
marked midrib. ния, листовая пластинка имеет ясно
Ýaýraýşy. Amyderýa çaýlymy (Termez bi-
выраженную среднюю жилку.
len Atamyrat şäherleriniň aralygy). Türk- Distribution. The floodplains of Amudar-
menistandan daşarda — Penj derýasynyň ya River (between the towns of Termez Распространение. Пойма Амударьи
çaýlymy [1, 2]. and Atamurat). Outside of Turkmeni- (между городами Термез и Атамурат).
stan — the Panj floodplains [1, 2]. Вне Туркменистана — пойма р. Пяндж
Bitýän ýerleri. Şortaň topraklar, çygly ýer­
[1, 2].
ler, jeňňellik ösümlik toparlarynyň arasy. Habitat. Alkaline soils, wet places in tu-
gai areas. Места обитания. Солонцеватые почвы,
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Çäkli
по влажным местам в группировках
ýaýrawynda örän seýrek duşýar. Soňky Number and tendencies to change. Found
ту­гай­ной растительности.
10 ýylda populýasiýalarda 5–10 sanysy rarely in limited areas. In recent years,
bellendi. found in populations of 5–10 specimens.

62
PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ

Esasy çäklendirji sebäpler. Derýa kenar­la­ Main limiting factors. Erosion and land- Численность и тенденции её изменения.
rynyň ýuwulmagy we opurylmagy. slides of river banks. Встречается крайне редко в ограни-
ченном ареале. Последние 10 лет в по-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Sporala­ry Biological peculiarities. Reproduced by
пуляциях регистрируется по 5–10 экз.
arkaly köpelýär. Ösüşi aprel — iýun aý­la­ spores; vegetates in April–June and bears
ryn­da dowam edýär. Maý — iýul aýla­ryn­ spores in May–July. Основные лимитирующие факторы.
da sporalary ýetişýär. Смыв и обвал берегов рек.
Cultivation. Not done.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Особенности биологии. Размножается
Conservation actions applied. Registered
спорами, вегетирует в апреле — июне,
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan
спороносит в мае–июле.
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. (1999).
Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin zerur çäreler. Ösýän ýerlerin­ Conservation actions proposed. Monitor-
de gözegçiligi güýçlendirmeli. ing of the habitat. Принятые меры охраны. Внесён в
Крас­ную книгу Туркменистана (1999).
Barlaglar boýunça teklipler. Täze duşýan Research proposals. Update on new habi-
ýerlerini gözlemeli. Biologiýasyny we tats and study of its ecology and biology. Необходимые меры охраны. Усиление
eko­lo­giýasyny öwrenmeli. контроля в местах произрастания.
Author O. Y. Rakhmanova
Предложения по исследованию. Поиск
Düzüji O. Ý. Rahmanowa
новых мест обитания, изучение био-
логии и экологии.

Составитель О. Я. Рахманова

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Никитин, 1978; 2. Рахманова,1995.

63
Asplenium adiantum-nigrum L. 1753

GARA ASPLENIUM BLACK SPLEENWORT КОСТЕЦ ЧЁРНЫЙ


Aspleniumlar maşgalasy Family Aspleniaceae Семейство Асплениевые

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ýitip barýan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ре-
Gadymy ösümlik. Bezeg we dermanlyk Relic. Ornamental and medicinal plant. ликт. Декоративное и лекарственное
ähmiýetli. растение.
Brief description. A perennial herb 15–
Gysgaça beýany. Boýy 15–25 sm bolan 25 cm tall; the rhizome short and has the Краткое описание. Многолетнее расте-
köpýyllyk ösümlik. Gysga porrugy gu- remains of the leaf petioles. The leaves ние высотой 15–25 см. Корневище ко-
ran ýapraklaryň sapajyklarynyň galyn- are lanceolate or triangular-ovate, point- роткое, с остатками черешков отмер-
dylary bilen örtülen. Ýapraklary çowly ed and glossy. The petioles are green (or ших листьев. Листья в очертании лан-
ýa-da üçburç-süýnmek şekilli, uçlak we reddish-brown) at the top and black (or цетные или треугольно-овальные, за-
ýalpyldawuk. Ýaprak sapagynyň ýokarky red-black) at the bottom. острённые, блестящие. Черешок ли-
bölegi ýaşylymtyl ýa-da gyzyl­ymtyl-go­ ста в верхней части зелёноватый или
Distribution. Only one location — South
ňur, aşaky bölegi gara ýa-da gyzyl­ym­tyl- красновато-бурый, в нижней — чёр-
Western Kopetdag (Mezetli Canyon, Ha-
gara reňkli. ный или красновато-чёрный.
sardag Mountains). Outside of Turkmen-
Ýaýraýşy. Ýeke-täk duş gelýän ýeri — istan — Tajikistan, Uzbekistan, Iran, Eur- Распространение. Единственное место-
Gün­orta-Günbatar Köpetdag (Hasardag asia, the Crimea, the Caucasus, Atlantic нахождение — Юго-Западный Копет-
gerşiniň Mezetli deresi). Türkmenistan- Europe and the western Mediterranean даг (ущ. Мезетли на хр. Хасардаг). Вне
dan daşarda — Täjigistan, Özbegistan, [1, 2]. Туркменистана — Таджикистан, Узбе­
Eýran, Ýewraziýa, Krym, Kawkaz, Atlan- кистан, Иран, Евразия, Крым, Кавказ,
Habitat. Humid areas, cracks in rocks,
tik Ýewropa, Ortaýer deňziniň günbatary Западное Средиземноморье [1, 2].
near springs and in archy groups.
[1, 2].
Места обитания. Влажные участки, тре-
Number and tendencies to change. Scanty.
Bitýän ýerleri. Yzgarly ýerler, dag jaýryk- щины скал, вблизи родников, группи-
About 10 specimens found in 2009 [3].
lary we çeşmeleriň gözbaşy. Arçalaryň ровки шибляка и арчовников.
toplumlary.

64
PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Sany Main limiting factors. Destruction of Численность и тенденции её изменения.
örän az. 2009‑njy ýylda 10-dan gowragy moun­tain slopes through pathways erosi­ Малочислен. В 2009 г. найдено около
tapyl­dy [3]. on and grazing. 10 экземпляров [3].
Esasy çäklendiriji sebäpler. Köp sanly ýol- Biological peculiarities. Reproduces by Основные лимитирующие факторы. Раз­­
ýodalaryň bolmagy sebäpli, dag gaýa- spores; grows from April to July and the рушение горных склонов в результате
laryň opurylmagy, mallaryň bakylmagy. bears spores in June–July. Grows in par- тропиночной эрозии и выпаса.
ticularly wet years.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Sporalar Особенности биологии. Размножается
arkaly köpelýär. Ösüşi aprel — iýul aý­lar­ Cultivation. Not done. спорами, вегетирует с апреля по июль,
ynda dowam edýär. Iýun — iýul aýlarynda спороносит с июня по июль. Вегетиру-
Conservation actions applied. Register­ed
sporalary bişip ýetişýär. Ygally ýyl­larda ет в особо дождливые годы.
in the Red Data Book of Turkmenistan
gowy ösýär.
(1999). Protected in Sunt Hasardag State Культивирование. Не культивировался.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Reserve.
Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista­ Conservation actions proposed. Monitor- ную книгу Туркменистана (1999). Ох­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. ing of the population conditions. ра­няется в Сюнт-Хасардагском госу-
Sünt-Hasardag döwlet goraghanasynda дарственном заповеднике.
Research proposals. Update on new habi-
gora­lýar.
tats and study of its ecology and biology. Необходимые меры охраны. Контроль
Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýanyň состояния популяции.
ýagdaýyna gözegçilik etmeli. Author O. Y. Rakhmanova
Предложения по исследованию. Поиск
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň tä­ новых мест произрастания, изучение
ze ösýän ýerlerini gözlemeli, ekologiýa- экологии и биологии.
syny we biologiýasyny öwrenmeli.
Составитель О. Я. Рахманова
Düzüji O. Ý. Rahmanowa

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Аскеров, 1984; 2. Камелин и др., 1998; 3. Rahmanowa (magl./inform./данн.), 2009.

65
Asplenium trichomanes L. 1753

TÜÝLI ASPLENIUM Maidenhair spleenwort КОСТЕЦ ВОЛОСОВИДНЫЙ


Aspleniumlar maşgalasy Family Aspleniaceae Семейство Асплениевые

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ре-
Gadymy, dermanlyk we bezeg ösümligi. Relict, medicinal and ornamental plant. ликт. Лекарственное и декоративное
растение.
Gysgaça beýany. Boýy 5–25 sm bolan köp- Brief description. A perennial, with a
ýyllyk ösümlik. porrugy garamtyl teňňe height of 5–25 cm, and a rhizome with Краткое описание. Многолетник вы-
örtükli. Ýapragynyň uşajyk ülüşleri otu- blackish scaly films. The leaf segments сотой 5–25 см. Корневище с чернова-
ranrak, süýnmegräk — tegelegräk şekil- are almost sessile, small, roundish oval- тыми чешуйчатыми плёнками. Сег-
de, düýbi pahna şekilli. Ýaprak sapagy backed and cuneate at the base. The peti- менты листьев, почти сидячие, мел-
gyzylymtyl-gara reňkli, ýaprak okunyň oles are reddish-black, with many on the кие, овально-округлые, у основа-
köpsanly dilinen bölekleri bar. stem. ния клиновидные, черешки листьев
красновато-чёрные, на стержне мно-
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Çopan- Distribution. Central Kopetdag (Chopan­
гочисленные.
dag, Hanýaýlag), Köýtendag (Daraýdere dag, Hanyaylagy), Koytendag (Daraydere
jülgesi). Türkmenistandan daşarda — Canyon). Outside of Turkmenistan — Распространение. Центральный Ко-
Täjigistan, Özbegistan, Ýewraziýa, Krym, Tajikistan, Uzbekistan, Eurasia, the Cri- петдаг (Чопандаг, Ханяйлагы), Кой-
Kawkaz, Ýewropa, Demirgazyk we Gü- mea, the Caucasus, Europe, North and тендаг (ущ. Дарайдере). Вне Туркме-
norta Amerika [1, 2]. South America [1, 2]. нистана — Таджикистан, Узбекистан,
Евразия, Крым, Кавказ, Европа, Се-
Bitýän ýerleri. Demirgazyk daşly gaýalar, Habitat. Stony northern slopes, cracks in
верная и Южная Америка [1, 2].
gaýalaryň jaýryklary, arçalyklaryň top- rocks, juniper associations.
lumy. Места обитания. Каменистые север-
Number and tendencies to change. A sin-
ные склоны, трещины скал, группи-
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 2006‑­ gle specimen was spotted in Daraydere
ровки арчовников.
njy we 2007‑nji ýyllaryň iýul aýlarynda canyon in July 2006 and July 2007 [4], but
Daraýdere jülgesinde ýeke-täk düýbi ga- when this site was re-examined in May Численность и тенденции её изменения.
bat geldi [4], 2011‑nji ýylyň maý aýynda 2011, 10 specimens were detected [5]. В ущ. Дарайдере в июле 2006 г. и 2007 г.
10 sanysy tapyldy [5]. обнаружен единственный экземпляр

66
PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ

Esasy çäklendiriji sebäpler. Gaýalaryň Main limiting factors. Erosion of slopes, [4], однако при обследовании этого
ýuwulmagy, adam täsirleri. anthropogenic factors. участка в мае 2011 г. найдено 10 экзем-
пляров [5].
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Sporalar Biological peculiarities. Reproduces by
arkaly köpelýär. Ýapraklary martda-ap­rel­ spores. The fronds grow in March–April, Основные лимитирующие факторы.
de ösüp başlaýar, aprelden awgusta çenli and the spores from April to August. In Смыв склонов, антропогенное воз-
sporalary bişip ýetişýär. Güýzüne ýagşyň autumn rainfall causes regrowth. действие.
ýagmagy bilen ýapraklary ýene-de ösýär.
Cultivation. Not done. Особенности биологии. Размножает-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. ся спорами, вайи отрастают в марте-
Conservation actions applied. Registered
апреле, спороносит с апреля по август.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan
Осенью с выпадением осадков вновь
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. (1999).
отрастают вайи.
Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýanyň Conservation actions proposed. Regular
Культивирование. Не культивировался.
ýagdaýyna yzygiderli gözegçilik etmeli. monitoring of population conditions.
Принятые меры охраны. Внесён в
Barlaglar boýunça teklipler. Türkmeni- Research proposals. Introduction to the
Красную книгу Туркменистана (1999).
stanyň Ylymlar akademiýasynyň Bota- Botanical Garden of the institute of Bot-
nika institutynyň Botanika bagynda ös- any of the Academy of Sciences of Turk- Необходимые меры охраны. Регуляр-
dürip ýetişdirmeli. Täze ösýän ýerlerini menistan. Update on new locations and ный контроль состояния популяций.
gözlemeli, biologiýasyny-ekologiýasyny study of its biology and ecology.
Предложения по исследованию. Ин-
öwrenmeli.
тродукция в Ботанический сад Инсти­
Author O. Y. Rakhmanova
тута ботаники АН Туркменистана.
Düzüji O. Ý. Rahmanowa
Поиск новых мест произрастания, из-
учение биологии и экологии.

Составитель О. Я. Рахманова

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Аскеров, 1984; 2. Бобров, 1984; 3. Рахманова,1994;


4. Sokolowa (magl./inform./данн.), 2007; 5. Rahmanowa (magl./inform./данн.), 2011.

67
Ceterach officinarum Willd. 1805

DERMANLYK SKREBNISA RUSTY-BACK СКРЕБНИЦА АПТЕЧНАЯ


Aspleniumlar maşgalasy Family Aspleniaceae Семейство Асплениевые

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. spe­­cies. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ле-
Derman we bezeg ösümligi. Medicinal and ornamental plant. карственное и декоративное растение.
Gysgaça beýany. Boýy 5–15 sm bolan Brief description. A perennial herb 5–­ Краткое описание. Многолетник высо-
köpýyllyk ösümlik. Porrugy gysga. Ýap- 15 cm tall; the rhizome is short, the lea­ той 5–15 см. Корневище короткое, ли-
raklary gysga sapakly, gaýyş şekilli, ujy ves are short, leathery, lanceolate and on­ стья короткочерешковые, кожистые,
çowly, bir gezek ýelek şekilli bölünen, ce-pin­na­te­ly divided into smooth-edged, в очертании ланцетные, однажды пе­
süýri-togalak, ýapraklarynyň aşagy üç- oval-rounded, thick segments. The low- ристо-раздельные, снизу вайи покры-
burç, goňur, teňňe şekilli perdeler bilen er fronds are covered with triangular, ты треугольными, бурыми, чешуйча-
örtülen. brown, scaly films. тыми плёнками.
Ýaýraýşy. Merkezi (Hunça, Gurtsuwy, Distribution. Central Kopetdag (Hun- Распространение. Центральный (Хун-
Giň­diwar, Gökdere, Duşak, Arwaz), Gün­ cha, Gurtsuvy, Gindivar Gokdere, Dush- ча, Гуртсувы, Гиндивар, Геокдере, Ду-
orta-Günbatar (Aýydere, Tutly, Şuşan- ak, Arvaz) and South Western (Ayydere, шак, Арваз), Юго-Западный (Айыдере,
ga) Köpetdag, Serdar şäheriniň töwerek­ Tutly, Shushanga), Serdar and the Big Тутлы, Шушанга) Копетдаг, окр. г. Сер-
leri, Uly Balkan (Nazarykerem jülgesi). Balkhan (Nazarekerem Canyon). Out- дар, Большой Балхан (ущ. Назарэке-
Türkmenistandan daşarda — Özbegis- side of Turkmenistan — the Crimea, the рем). Вне Туркменистана — Таджики-
tan, Tajigistan, Krym, Kawkaz, Ýewropa, Caucasus, Tajikistan, Uzbekistan, Eu- стан, Узбекистан, Крым, Кавказ, Ев-
Ortaýerdeňiz ýurtlary, Gimalaý daglary rope, the Mediterranean and the Hima- ропа, страны Средиземноморья, Ги-
[1–3]. layas [1–3]. малаи [1–3].
Bitýän ýerleri. Arçalaryň toplumlary, Habitat. Juniper associations, wet areas, Места обитания. Арчовники, влажные
yzgarly ýerler, gaýalaryň jaýryklary. cracks in rocks. участки, трещины скал.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Sany Number and tendencies to change. De- Численность и тенденции её измене-
azalýar. 2009‑njy ýylda Bars jülgesinde creasing. In 2009 in the Bars Valley (Gok- ния. Сокращается. В 2009 г. в Барсо-
dere), 7–10 species were found.

68
PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ

(Gökdere) geçirilen barlaglaryň netije- Main limiting factors. Intense grazing. вом ущелье (Геокдере) подсчитано
sinde 7–10 sanysy tapyldy. 7–10 экз.
Biological peculiarities. Reproduces by
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mallaryň çen- spores; grows in April–July and bears Основные лимитирующие факторы.
denaşa bakylmagy. spores in June–July. Интенсивный выпас.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Spora- Cultivation. Not done. Особенности биологии. Размножается
lar arkaly köpelýär. Ösüşi aprel — iýul спорами, вегетация — апрель — июль,
Conservation actions applied. Part of the
aýlarynda dowam edýär. Iýun — iýul спороношение — июнь — июль.
habitat is protected in the Sunt Hasardag
aýlarynda sporalary ýetişýär.
and Kopetdag State Reserves. Культивирование. Не культивировался.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
Conservation actions proposed. Strict Принятые меры охраны. Часть ареа-
Gorag üçin görlen çäreler. Ýaýrawynyň bir monitoring of populations. ла охраняется в Сюнт-Хасардагском и
bölegi Sünt-Hazardag we Köpetdag döw- Копетдагском государственных запо-
Research proposals. Introduction to the
let goraghanalarynda goralýar. ведниках.
Botanical Garden of the institute of Bot-
Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýalar- any of the Academy of Sciences of Turk- Необходимые меры охраны. Строгий
ynyň ýagdaýyny berk gözegçilikde sakla- menistan. Update on new locations and контроль состояния популяций.
maly. study of its ecology and biology.
Предложения по исследованию. Ин-
Barlaglar boýunça teklipler. Türkmenista­ тродукция в Ботанический сад. Ин-
Authors: O. Y. Rakhmanova, J. Gurbanov
nyň Ylymlar akademiýasynyň Botanika ститута ботаники АН Туркменистана.
institutynyň Botanika bagyna getirip, ek- Поиск новых местонахождений, изу-
meli. Görnüşiň täze duşýan ýerlerini göz- чение биологии и экологии.
lemeli, biologiýasyny we ekologiýasyny
öwrenmeli. Составители: О. Я. Рахманова, Дж. Курбанов

Düzüjiler: O. Ý.Rahmanowa, J. Gurbanow

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Аскеров, 1984; 2. Бобров, 1972; 3. Бобров, 1984.

69
Anogramma leptophylla (L.) Link. 1841

ÝUKA ÝAPRAKLY ANOGRAMMA ANOGRAMMA LEPTOPHYLLA АНОГРАММА ТОНКОЛИСТНАЯ


Gemionitisler maşgalasy Family Hemionitidaceae Семейство Гемионитисовые

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ýitip barýan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение таксона в сохранении гено-
Gadymy görnüş. Bezeg ösümligi. Relict, ornamental plant. фонда. Реликт. Декоративен.
Gysgaça beýany. Birýyllyk ösümlik. Ýap- Brief description. Annual plant, with 5–­ Краткое описание. Однолетнее расте-
raklarynyň boýy 5–10 sm, näzik perdeji- 10 cm tall, delicate membranous fronds, ние, вайи 5–10 см высотой, нежные
mek, ikileýin ýa-da üçleýin ýelek şekilli 2 or 3 times pinnate. The sori are brown- пе­репончатые, дважды или трижды
bölünen. Soruslary goňur reňkli, ikilenji ish and located along the secondary veins. пе­ристо-рассечённые. Сорусы буро-
damarlarda ýerleşen. ватые, расположены вдоль вторичных
Distribution. Central Kopetdag (Archman
жилок.
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Arçman), settlement) Kurendag, the Big Bal­khan
Kürendag, Uly Balkan (Nazarekerem jül- (Nazarekerem Canyon) [3, 4]. Outside Распространение. Центральный Ко-
gesi) [3, 4]. Türkmenistandan daşarda — of Turkmenistan — Western Europe, the петдаг (с. Арчман), Кюрендаг, Боль-
Günbatar Ýewropa, Zakawkazýe, Krym, Cau­casus, the Crimea and Africa [1, 2]. шой Балхан (ущ. Назарэкерем) [3, 4].
Afrika [1, 2]. Вне Туркменистана — Западная Евро-
Habitat. Cracks in rocks, mostly shaded
па, Закавказье, Крым, Африка [1, 2].
Bitýän ýerleri. Kölegeli gaýalaryň jaýryk- places, karst funnels with hydrogen sul-
lary, kükürt-wodorodly karst gowaklary. phide. Места обитания. Трещины скал, преи-
мущественно затенённые места, кар-
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Bar- Number and tendencies to change. Single
стовые сероводородные пещеры.
masy kyn ýerlerde ýek-tüki duş gelýär (5– findings (5–6 individuals) in remote hard
6 düýp) [3, 5]. 2009‑njy ýylda Nazareke- to reach areas [3, 5]. 5 specimens were Численность и тенденции её изменения.
rem jülgesinde 5 düýbi bellendi [4]. registered in 2009 in Nazarkerem [4]. Встречается в труднодоступных мес­

70
PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ

Esasy çäklendiriji sebäpler. Karst gowak- Main limiting factors. Lack of moisture тах отдельными экземплярами (5–6
larynda kükürt-wodorodyň mukdarynyň and hydrogen sulphide in karst caves. экз.) [3, 5]. В 2009 г. в ущ. Назарэкерем
azalmagy, bitýän ýerlerinde çyglylygyň за­регистрировано 5 экз. [4].
Biological peculiarities. Thickets of fronds
peselmegi.
appear in early winter. Young plants (spo- Основные лимитирующие факторы.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Gyşyň ba­ rophytes) in September have 3–­4 leaves. Недостаток влаги и количества серо-
şynda gür ýapraklary ösüp başlaýar. Ýa­ Plants are in the green form in winter, водорода в карстовых пещерах.
şa­jyk ösümlikler (sporofitler) sen­týa­brda and die in late May — early June. The spo­
Особенности биологии. Заросли вайи
3–4 ýaprakly çogdamy emele getirýär. res mature in mid-May.
появляются в начале зимы. Молодое
Ösümlik göklügine gyşlaýar. Maý aýynyň
Cultivation. Not done. растение (спорофит) в сентябре имеет
ahyrynda — iýunyň başynda guraýar.
розетку из 3–4 листьев. Растения в зе-
Spo­ralary maý aýynyň ortasynda ýetişýär. Conservation actions applied. Registered
лёном виде зимуют, в конце мая — на-
in the Red Data Book of Turkmenistan
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. чале июня отмирают. Споры созрева-
(1999).
ют в середине мая.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista-
Conservation actions proposed. Monitor-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Культивирование. Не культивировался.
ing of habitat conditions.
Gorag üçin zerur çäreler. Duşýan ýerleri­ Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Research proposals. Update on new habi-
ni­niň ýagdaýyny gözegçilik astyna alma­ly. ную книгу Туркменистана (1999).
tats and study of its ecology and biology.
Barlaglar boýunça teklipler. Täze ösýän Необходимые меры охраны. Контроль
ýerlerini gözlemeli, biologiýasyny we Authors: O. Y. Rakhmanova, J. Gurbanov состояния мест произрастания.
ekologiýasyny öwrenmeli.
Предложения по исследованию. Поиск
новых мест произрастания, изучение
Düzüjiler: O. Ý. Rahmanowa, J. Gurbanow
биологии и экологии.

Составители: О. Я. Рахманова, Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Аскеров, 1977; 2. Аскеров, 1981;


3. Камелин, Курбанов, 1985; 4. Курбанов и др., 2009; 5. Рахманова, 1995.

71
Cheilanthes pteridioides (Reichard) C. Chr. 1906

BALKAN HEÝLANTESI LIP FERN КРАЕКУЧНИК ОРЛЯКОВЫЙ


Sinopterisler maşgalasy Family Sinopteridaceae Семейство Синоптерисовые

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ре-
Gadymy, bezeg we derman ähmiýetli Relict, ornamental and medicinal plant. ликт. Декоративное и лекарственное
ösümlik. растение.
Brief description. A perennial herb with
Gysgaça beýany. Boýy 5–15 sm bolan köp- 5–15 cm tall tufts that forms with creep- Краткое описание. Многолетник высо­
ýyllyk ösümlik. Süýşýän porruklary bilen ing rhizomes, covered with narrow brown той 5–15 см. Образует дерновинки с
bajaklary emele getirýär, insiz goňur per- film. The leaves are not long, and are dull ползучими корневищами, покрыт уз­
de bilen örtülen. Ýapraklary uzyn däl, sol­ green, glabrous, on brown or black stalks ки­ми коричневыми плёнками. Листья
gun–ýaşyl reňkde, üst ýüzi ýalaňaç, ýap­ and thin. The leaf blade is oblong-ovate, не длинные, матово‑зелёные, сверху
rak sapajyklary inçe, goňur ýa-da gara 3 times pinnatisect, with leathery edges голые, черешки бурые или чёрные,
reňk­de. Ýapraklary süýnmek-ýumurtga of fertile lobes. тон­кие. Пластинка листа продолго­ва­
gör­­nüşli, üçleýin ýelek şekilli bölünen, то-яйцевидная, трижды перисто-рас­­­
Distribution. Central Kopetdag (Deshik-
spo­ra emele getirýän gyralary gaýyş şe- сечённая, края спороносящих долек
lidash Canyon, Gokdere), the northern
killi. кожистые.
slopes of the front range of an area near
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Deşiklidaş, Serdar city, the Big Balkhan (Jebel, Naza- Распространение. Центральный Копет­
Gökdere), Serdar şäheriniň golaýyndaky rekerem), Koytendag (the canyons of Ak- даг (ущ. Дешиклидаш, Геокдере), се-
alynky gerişleriň demirgazyk eňňidi, Uly suv, Daraydere, Hodzheypil, Kyrkgyz) [2, верные склоны передового хребта окр.
Balkan (Jebel, Nazarykerem), Köýtendag 3]. Outside of Turkmenistan — Afghan- г. Сердар, Большой Балхан (Джебел,
(Aksuw, Daraýdere, Hojeýpil, Kyrkgyz) istan, the Caucasus, Palestine, Iran, the Назарэкерем), Койтендаг (ущ. Аксув,
[2, 3]. Türkmenistandan daşarda — Kaw­­­ Mediterranean and the Himalayas [1]. Дарайдере, Ходжейпиль, Кыркгыз) [2,
kaz, Eýran, Owganystan, Palestina, Orta­ 3]. Вне Туркменистана — Афганистан,
Habitats. Cracks in rocks, especially lime-
ýer deňzi, Gimalaý [1]. Иран, Кавказ, Палестина, Средизем-
stone, mostly shaded places, archy com-
номорье, Гималаи [1].
munities.

72
PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ

Bitýän ýerleri. Gaýalaryň jaýryklary, esa­ Number and tendencies to change. Scanty. Места обитания. Трещины скал, особен-
san-da hekli gaýalar, kölegeli ýerler, arça­ In 2009 10 specimens were found on the но известняковых, преимуществен­но
lyklar. northern slopes of the Big Balkhan. [3]. затенённые места, арчовники.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Popu- Main limiting factors. Anthropogenic Численность и тенденции её изменения.
lýasiýalary örän az sanly. 2009‑njy ýylda factors. Lack of moisture. Популяции очень малочисленны. В
Uly Balkanyň demirgazyk eňňitlerinde 2009 г. на северных склонах Большого
Biological peculiarities. Reproduces by
10 düýbi tapyldy [3]. Балхана обнаружено 10 экз. [3].
spores; the fronds grow in late winter and
Esasy çäklendiriji sebäpler. Adamyň ho- the spores in June–July. Основные лимитирующие факторы.
jalyk işi. Yzgaryň ýetmezçiligi. Ан­т­ро­погенный. Недостаток влаги.
Cultivation. Attempts were done to intro-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Sporalar duce the species into the open field of the Особенности биологии. Размножается
arkaly köpelýär, gyşyň soňky aýlarynda Botanical Garden of the institute of Bot- спорами, вайи отрастают в конце зи-
ýap­raklary ösüp başlaýar. Sporalary iýun– any, Academy of Sciences of Turkmeni- мы, спороносит в июне–июле.
iýul aýlarynda ýetişýär. stan.
Культивирование. Проведена попытка
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar Conservation actions applied. Register­ed интродук­ции в Ботанический сад Ин-
aka­­demiýasynyň Botanika institutynyň in the Red Data Book of Turkmenistan ститута ботаники АН Туркменистана.
Bo­ta­nika bagynda ösdürmek boýunça (1999).
Принятые меры охраны. Внесён в
sy­nag geçirildi.
Conservation actions proposed. Special Красную книгу Туркменистан (1999).
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- monitoring of habitat.
Необходимые меры охраны. Особый
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi.
Research proposals. Update on new loca- контроль мест произрастания.
Gorag üçin zerur çäreler. Ösýän ýerlerini tions in the canyons of Big Balkhan and
Предложения по исследованию. Поиск
aýratyn gözegçilige almaly. Kurendag. Study of ecology and biology.
новых местонахождений в ущельях
Introduction to the Botanical Garden of
Barlaglar boýunça teklipler. Uly Balkanyň Боль­шого Балхана и Кюрендага. Изу­
the institute of Botany of the Academy of
we Kürendagyň derelerinde täze duşýan чение биологии и экологии. Интро-
Sciences of Turkmenistan.
ýerlerini gözlemeli. Biologiýasyny we дукция в Ботаническом саду Институ­
eko­logiýasyny öwrenmeli. Türkmenista- та ботаники АН Туркменистана.
Author O. Y. Rakhmanova
nyň Ylymlar akademiýasynyň Botanika
institutynyň Botanika bagyna getirip, ek- Составитель О. Я. Рахманова
meli.

Düzüji O. Ý. Rahmanowa

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Аскеров, 1977; 2. Рахманова,1995; 3. Курбанов и др., 2009.

73
Marsilea aegyptiaca Willd. 1810

MÜSÜR MARSILIÝASY Egyptian water-clover МАРСИЛИЯ ЕГИПЕТСКАЯ


Marsiliýalar maşgalasy Family Marsileaceae Семейство Марсилиевые

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden ýi­ Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
tip barýan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Де-
Bezeg ösümligi. Ornamental plant. коративное растение.
Gysgaça beýany. Boýy 16–84 mm bolan Brief description. Perennial floating plant, Краткое описание. Многолетнее плава-
köpýyllyk suwda ýüzüp ösýän ösümlik. 16–84 mm in length. Macro- and micro- ющее растение длиной 16–84 мм. Ма-
Mi­wä meňzeş köp öýli sporokarpilerde sporangia are located in the same multi- кро- и микроспорангии расположе­ны
makro- we mikrosporangiýalary ýerleşýär. sporangia-like fruits — each chamber in- в одних и тех же многокамерных спо-
Her öýi özünde bir makrosporangiýany cludes both macro- and microsporangiA. рокарпиях, похожих на плоды. Каж-
we mikrosporangiýany saklaýar. Süýşýän A plant of wetland sites, with a creeping дая камера заключает по 1 макро- и
porrukly ösümlik. rhizome. мик­роспорангии. Корневище ползу-
чее.
Ýaýraýşy. Amyderýa oazisi (Birata, Sakar, Distribution. The Amudarya oasis (Bi-
Amyderýanyň sag kenarynyň Miçurinsk rata village, Sakar, the right bank of the Распространение. Амударьинский оа-
to­kaý­lygynda). Türkmenistandan daşar- Amu­darya in Michurinsk tugais). Out- зис (пос. Бирата, Сакар, правобережье
da — Täjigistan, Özbegistan, Ýewropa, side of Turkmenistan — Tajikistan, Uz- Амударьи в тугае Мичуринский). Вне
Or­ta­ýerdeňiziniň gündogary [1, 2]. bekistan, Europe and the Eastern Medi- Туркменистана — Таджикистан, Узбе-
terranean. кистан, Европа, Восточное Средизем-
Bitýän ýerleri. Derýanyň çaýlymy, suw
номорье [1, 2].
basýan çägesöw ýerler. Habitat. Floodplains, sandy areas prone
to flooding. Места обитания. Поймы рек, песчаные
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ösüm-
заливаемые участки.
lik her ýylda gögermeýär, güýçli suw joş­ Number and tendencies to change. Does
ýan ýyllarynda gabat gelýär, dürli meý­ not germinate every year; numbers at Численность и тенденции её измене-
dan­çalarda gürlügi 25‑den 567‑ä düý­be different sites of 25–567 specimen have ния. Ежегодно не произрастает, отме-
çenli bolýar [1]. been recorded in years with heavy sum- чается в год сильного летнего паводка,
mer floods [1, 2]. показатель плотности на разных пло-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Amyderýa­
щадках — от 25 до 567 экз. [1].
nyň akymynyň peselmegi.

74
PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS) ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Dürli spo- Main limiting factors. The decrease in Основные лимитирующие факторы.
raly ösümlik. Awgust–sentýabr aýlaryn­ Amudarya outflows. Уменьшение стока Амударьи.
da sporalary ýetişýär.
Biological peculiarities. Heterosporous Особенности биологии. Разноспоровое
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. plant; spores grow from August to Sep- растение, спороносит с августа по сен-
tember. тябрь.
Gorag üçin görlen çäreler. Amyderýa
döw­let goraghanasynda goralýar. Cultivation. Not done. Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýalar- Conservation actions applied. Protected Принятые меры охраны. Охраняется в
ynyň ýagdaýyna gözegçilik etmeli. in the Amudarya State Reserve. Амударьинском государственном за-
поведнике.
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň Conservation actions proposed. Monitor-
täze duşýan ýerlerini gözlemeli, biologi- ing of the population conditions. Необходимые меры охраны. Контроль
ýasyny we ekologiýasyny öwrenmeli. состояния популяций.
Research proposals. Update on new habi-
tats and study of its ecology and biology. Предложения по исследованию. Поиск
Düzüji O. Ý. Rahmanowa
новых мест произрастания, изучение
Author O. Y. Rakhmanova биологии и экологии.

Составитель О. Я. Рахманова

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Марочкина и др., 2008; 2. Рахманова, 1995.

75
GÜLLÜLER, ÝAGNY ÝAPYK TOHUMLYLAR
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler klasy

MAGNOLIOPHYTA (ANGIOSPERMS)
Class Magnoliopsida (Dicotyledons)

ЦВЕТКОВЫЕ, ИЛИ ПОКРЫТОСЕМЕННЫЕ


Класс Магнолиопсиды, или Двудольные
Corydalis kamelinii Kurbanov, 1985

KAMELINIŇ ÜPÜKLIJESI CORYDALIS KAMELINII ХОХЛАТКА КАМЕЛИНА


Şaterneler maşgalasy Family Fumariaceae Семейство Дымянковые

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düỳbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ỳitip barỳan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Günbatar Köpetdagyň endemigi [1]. Endemic to Western Kopetdag [1]. демик Западного Копетдага [1].
Gysgaça beýany. Ýognan kökli, boýy 12 sm Brief description. Tuber-rooted, peren- Краткое описание. Клубнекорневое,
ýetýän köpýyllyk, otjumak. Ömründe nial herbal plant, 12 cm in height; poly- мно­голетнее травянистое растение вы­
birnäçe gezek gülleýän we tohumlaýan carpic; tubers are at a depth of 12–15 cm; сотой 12 см. Поликарпик. Клубни на-
ösümlik. Ýognan köki 12–15 sm çuňluk­ stem is grassy; leaves are unitripartite; ходятся на глубине 12–15 см. Стебель
da ýerleşen. Baldagy otjumak. Ýapraklary flowers are pink; the length of corolla is травянистый. Листья одна­жды-­трой­­
üçleýin. Gülleri gülgüne reňkli, gültäji 30–33 mm; fruit is a lens-shaped flat pod; ча­­тые. Цветки розовые, длина венчи­
30–33 mm uzynlykda. Miwesi — ýasy kö- seeds are small, brown. ка — 30–­33 мм. Плод — чечевицеобраз­
sük. Tohumlary ownuk, goňur renkli. ный плоский стручок. Семена мелкие,
Distribution. Surroundings of Serdar
коричневые.
Ýaýraýşy. Köpetdagyň alynky gerşiniň de- town, on the north slopes of the Kopet-
mirgazyk eňňitleri, Serdar şäheriniň tö- dag front range [2]. Распространение. Окрестности г. Сер-
werekleri [2]. дар, на северных склонах передового
Habitat. Stony rubble slopes of moun-
хребта Копетдага [2].
Bitýän ýerleri. Daşly, gyrymsy daşly dag tains.
eňňitleri. Места обитания. Каменисто-щебни­
Number and tendencies to change. 50 spe­
стые склоны гор.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 2010‑njy ci­mens were registered in 2010.
ýylyň hasaplamalary boýunça 50‑ä golaý Численность и тенденции её изменения.
düýbi hasaba alyndy. В 2010 г. насчитывалось около 50 экз.

78
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- Main limiting factors. Grazing, digging Основные лимитирующие факторы.
magy, köklerini oklykirpileriň we alaka- out of tubers by porcupines and Ocho- Выпас, выкапывание клубней дико-
laryň köwlemegi. tona. бразами и пищухами.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Mart–ap- Biological peculiarities. It blossoms in Особенности биологии. Цветёт в мар-
rel aýlary gülleýär, aprelde-maýda miwe- March–April and bears fruit in April– те–апреле, плодоносит в апреле–мае.
leýär. May.
Культивирование. Интродуцирован в
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar aka­ Cultivation. Introduced in the Botanical Ботанический сад Института ботани-
demiýasynyň Botanika institutynyň Bo­ Garden of the institute of Botany of the ки АН Туркменистана в 1989 г.
ta­ni­ka bagynda 1989‑njy ýylda getirilip Academy of Sciences of Turkmenistan in
Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
ekildi. 1989.
ную книгу Туркменистана (1999).
Gorag üçin görlen çärelir. Türkmenista- Conservation actions applied. Register­ed
Необходимые меры охраны. Создание
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan
заказника в местах произрастания.
(1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerler-
Предложения по исследованию. Изуче-
inde çäkli goraghana döretmeli. Conservation actions proposed. Creating
ние биоэкологических особенностей
a sanctuary in habitat areas.
Barlaglar boýunça teklipler. Bioekologik и проведение селекционных работ.
aýratynlyklaryny öwrenmeli we seçgi iş- Research proposals. Research of bio-ec-
lerini geçirmeli. ological characteristics and selection ac- Составитель Дж. Курбанов
tivities.
Düzüji J. Gurbanow
Author J. Gurbanov

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Курбанов, 1985; 2. Курбанов, 1992.

79
Corydalis popovii Nevski ex M. Pop. 1934

POPOWYŇ ÜPÜKLIJESI CORYDALIS POPOVII ХОХЛАТКА ПОПОВА


Şaterneler maşgalasy Family Fumariaceae Семейство Дымянковые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Günbatar Pamir-Alaýyň endemigi. Be- Endemic to the western Pamir-Alai. Or- демик Западного Памиро-Алая. Деко-
zeg ähmiýetli we dermanlyk ösümlik. namental and medicinal plant. ративное и лекарственное растение.
Gysgaça beýany. Boýy 10–15 sm gögümtil Brief description. Perennial plant, 10– Краткое описание. Многолетник вы-
reňkli, köpýyllyk ösümlik. Ýapraklary üç 15 cm tall and blue-grey in color. The сотой 10–15 см, сизого цвета. Листья
dilkawlanana ýakyn, oturan. Gül baldagy leaves are almost 3 times ternate, sessile. почти трижды тройчатые, сидячие.
2–6 gülden durýar we ýapraklardan ep- The peduncles have 2–6 flowers, forming Цветоносы с 2–6 цветками, образую-
esli ýokaryk galýan gowşak salkym gül a loose acervulus, which rises high above щими рыхлую кисть, которая высо-
çogdamyny emele getirýär. Gül täji uly, the leaves. The corolla is large, with dark ко поднимается над листьями. Венчик
me­lew­şe-gülgüne reňkli, goýy-melewşe purple, slightly pointed lips. The fruit is крупный, фио­ле­тово‑ро­зо­вый, с тём­
ýitelen dodakly. Miwesi–gozajyk. boll. но-фио­летовыми, слегка заострённы-
ми губами. Плод — коробочка.
Ýaýraýşy. Köýtendag (Markişi, Hojeýpil, Distribution. Koytendag (Margishi, Hod­
Şerem). Türkmenistandan daşarda — zhey­pil, Sherem canyons). Outside of Распространение. Койтендаг (ущелья
Özbegistan we Täjigistan [1–3]. Turkmenistan — Uzbekistan and Taji­ki­ Маркиши, Ходжейпиль, Шерем). Вне
stan [1–3]. Туркменистана — Узбекистан и Тад-
Bitýän ýerleri. Daglaryň orta we ýokary
жикистан [1–3].
guşaklyklarynyň toýunsow we daşly ýap- Habitat. Clayey and rocky slopes, at the
gytlary, dürli reňkli dag jynslarynyň ýüze outputs of variegated strata in the upper Места обитания. Глинистые и камени-
çykan ýerleri [1–3]. and middle mountain belt [1–3]. стые склоны, на выходах пёстроцвет-
ных толщ в верхнем и среднем поясах
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Dür- Numbers and trends of change. At differ-
гор [1–3].
li meýdançalarda 1‑den 10‑a çenli düýbi ent sites from 1–10 specimens. In 2008
gabat gelýär. 2008 –nji ýylda Hojeýpilde in Hojeypil (northern slopes) 3–4 speci- Численность и тенденции её изменения.
(demirgazyk eňňidinde) 1 ga meýdanda mens per ha were discovered. [5] На разных площадках от 1 до 10 экз. В
3–4 düýbi hasaba alyndy [5]. 2008 г. в Ходжейпиле (северные скло-
Main limiting factors. Uncontrolled graz-
ны) обнаружено 3–4 экз./га [5].
ing and collection [3].

80
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Çendenaşa Biological peculiarities. Reproduces by Основные лимитирующие факторы.
köp ýygylmagy we mal bakylmagy [3]. seed. Blooms in March–June and fruc- Не­контролируемый сбор и выпас [3].
tifies in April–July. In some years, it
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohumy Особенности биологии. Размножение
grows very poorly and does not reach the
arkaly köpelýär. Martda — iýunda gül- семенное. Цветёт в марте–июне, пло-
gene­rative phase [4].
leýär, aprelde — iýulda miweleýär. Käbir доносит в апреле–июле. В отдельные
ýyllarda örän ýaramaz ösýär we gülleýiş Cultivation. Not done. годы развивается очень слабо и не до-
we miweleýiş döwrüne ýetmeýär [4]. стигает генеративных фаз [4].
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. in the Red Data Book of Turkmenistan Культивирование. Не культивировался.
(1999). A small area of habitat is protect-
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Принятые меры охраны. Внесён в
ed in Koytendag State Reserve.
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Ýaý- Крас­ную книгу Туркменистана (1999).
rawynyň uly bolmadyk meýdany Köýten- Conservation actions proposed. Ban on Небольшой участок ареала охраняет-
dag döwlet goraghanasynda goralýar. collection. Regular monitoring of popu- ся в Койтендагском государственном
lation conditions. заповеднике.
Gorag üçin zerur çäreler. Ösümligi ýyg­
ma­gy gadagan etmeli. Populýasiýalar- Research proposals. Study of biological Необходимые меры охраны. Запрет
ynyň ýagdaýyna yzygiderli gözegçilik et- and ecological characteristics. сбора. Регулярный контроль состоя-
meli. ния популяций.
Author A. Yollybaev
Barlaglar boýunça teklipler. Biologiki we Предложения по исследованию. Изу-
ekologiki aýratynlyklaryny öwrenmeli. чение биологических и экологических
особенностей.
Düzüji A.Ýollybaýew
Составитель А. Ёллыбаев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Пазий, 1974; 2. Никитин, Гельдиханов, 1988;


3. Ёллыбаев, 1992; 4. Белолипов, 1976; 5. Meňliýew (magl./inform./данн.), 2008.

81
Silene czopandagensis Bondar. 1971

ÇOPANDAG AÝGÜLI (ÝELMEŞEK) SILENE CZOPANDAGENSIS СМОЛЁВКА ЧОПАНДАГСКАЯ


Myhaklar maşgalasy Family Caryophyllaceae Семейство Гвоздичные

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Türkmenistanyň florasynda köp görnüş- Endemic species of the polytypic genus in демичный вид политипного рода,
li urugyň endemik görnüşiniň biri, dar Turkmenistan flora; represented in nar- во флоре Туркменистана представлен-
çäkli ýaýrawly [1–8]. row range [1–8]. ный узколокально [1–8].
Gysgaça beýany. Köpýyllyk otjumak ös­ Brief description. Perennial herb, 10– Краткое описание. Многолетнее травя-
ümlik, boýy 10–15 sm. Köki ýogyn köp­ 15 cm high. The root is thick, multi-he­ нистое растение высотой 10–15 см. Ко-
başly, baldaklarynyň köpüsi gülsiz, diňe ad­­ed, with numerous non-flowering рень толстый многоглавый, с мно­го­
käbirleri gül we miwe emele getirýär. sprouts and several fruiting stalks. Radi­ чис­ленными не цветущими побегами
Kök­­ýanynyň pudaklarynyň ýapraklary cal leaves are oblong obovate or lanceo- и несколькими плодущими стеблями.
süý­­­rüm­til-ters ýumurtga şekilli ýa-da late ovate. The stalk leaves (203 pairs) are При­корневые листья продолговато-об­
ujy çowly ýumurtga şekilli. Baldakda­ky smal­ler. 3–8 flowers with whitish petals, рат­но­яйцевидные, или лан­цетовидно-
ýapraklary (2–3 jübüt) has ownuk. Gül­ 1.5 times longer than bells, the fruit is an яйцевидные. Стеб­левые листья (2–3 па-
ler­iniň sany 3–8; gül ýapraklary agym­tyl 6–9 mm long egg-shaped boll [2]. ры) более мелкие. Число цветков — 3–8;
reňkli, okarajykdan 1,5 esse uzynrak; mi­ лепестки беловатые, в 1,5 раза длиннее
Distribution. Central Kopetdag (Cho-
wesi — ýumurtga şekilli gozajyk, uzyn- чашечки; плод — яйцевидная коробоч-
pandag) [1–5, 8].
lygy 6–9 mm [2]. ка длиной 6–9 мм [2].
Habitat. The upper mountain belt (2600–
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Çopandag) Распространение. Центральный Ко-
2800 meters above sea level), rocky slopes,
[1–5, 8]. петдаг (Чопандаг) [1–5, 8].
juniper forests and tragacanth associa-
Bitýän ýerleri. Deňiz derejesinden 2600– tions [1]. Места обитания. Верхний пояс гор
2800 m belentlikdäki daglaryň ýokarky (2600–2800 м над ур. м.), каменистые
Number and tendencies to change. Scanty.
guşaklygynyň daşly eňňitleri, arçalyklar склоны, в арчовниках и трагакантни-
37 (12, 10 and 15) specimens on an areas
we göwenlikler [1]. ках [1].
of 100 m² [9, 10].
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Tebigy Численность и тенденции её изменения.
Main limiting factors. Habitat degrada-
populýasiýasy az sanly. Üç sany aýratyn Малочислен. На трёх участках площа-
tion.

82
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

alnan 100 m² meýdançada 37 düýbi (12, Biological peculiarities. Blossoms and дью 100 м² подсчитано 37 особей (12,
10 we 15) hasaba alyndy [9, 10]. fruits in July–August. 10 и 15) [9, 10].
Esasy çäklendiriji sebäpler. Ösýän ýerler- Cultivation. Not done. Основные лимитирующие факторы.
iniň ýaramazlaşmagy. Ухудшение мест произрастания.
Conservation actions applied. Registered
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Iýul–aw- in the Red Data Book iof Turkmenistan Особенности биологии. Цветёт и пло-
gustda gülleýär we miweleýär. (1999). Protectyed in Kopetdag State Re- доносит в июле–августе.
serve.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Культивирование. Не культивировался.
Conservation actions proposed. Planting
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
species at the Kopetdag Satte Reserve and
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Kö- ную книгу Туркменистана (1999). Ох-
adjoining areas.
petdag döwlet goraghanasynyň çäginde раняется на территории Копетдагского
goralýar. Research proposals. Study of the natu- государственного заповедника.
ral population conditions, update on
Gorag üçin zerur çäreler. Köpetdag döw- Необходимые меры охраны. Посадка в
number and new habitats.
let goraghanasynyň çäginde we oňa golaý Копетдагском государственном запо-
meýdançalarda görnüşi ekmeli. веднике и на прилегающих террито-
Author A. A. Akmyradov
риях.
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigy po-
pulýasiýasynyň ýagdaýyny öwrenmeli, Предложения по исследованию. Изуче-
onuň sanyny kesgitlemeli, täze bitýän ние состояния естественной популя-
ýerlerini gözlemeli. ции, определение её численности, по-
иск новых мест обитания.
Düzüji A. A. Akmyradow
Составитель A. A. Акмурадов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Никитин, 1965; 2. Бондаренко, 1971; 3. Камелин, 1973; 4. Никитин, Курбандурдыев,
1978; 5. Сейфулин, 1985; 6. Никитин, Гельдиханов, 1988; 7. Акмурадов, 1999; 8. Камахина, 2005; 9. Акмурадов, 2008; 10. Акмурадов, 2009.

83
Salsola iljinii Botsch. 1980

ILÝINIŇ ŞORASY SALSOLA ILJINII СОЛЯНКА ИЛЬИНА


Selmeler maşgalasy Family Chenopodiaceae Семейство Маревые

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düỳbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ỳitip barỳan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Уз­
Ýaýrawy çäkli, gadymy endemik görnüş. Isolated local relict endemic species of ко­локальный реликтовый эндемик.
Günbatar Köpetdagyň florasynyň emele great significance for historical research Имеет важное значение для изучения
gelşiniň taryhyny anyklamak üçin wajyp. of the Western Kopetdag. истории формирования флоры Запад-
ного Копетдага.
Gysgaça beýany. Boỳy 40 sm ỳetỳän ỳa- Brief description. Dwarf semishrub of
rymgyrymsy agaçjyk. Gülleri sary. Şo­ra­ 40 cm in height; flowers are yellow; the Краткое описание. Полукустарничек вы-
laryň gülýany ganat çykarmaỳan ỳeketäk only Salsola species with the perianth сотой до 40 см. Цветки жёлтые. Един­
görnüşi. Miwesi ganatsyz, tohumy ow- not forming the wings. Fruits are wing- ственный вид солянок, около­цвет­ник
nuk, çalymtyl-goňur. less; seeds are small and grey-brown. которого не образует крыльев. Пло-
ды без крыльев, семена мелкие, се­ро-
Ýaỳraỳşy. Günbatar Köpetdag (Zaw dere- Distribution. Western Kopetdag (Zau
бурые.
si) [1–3]. gorge) [1–3].
Распространение. Западный Копетдаг
Bitỳän ỳerleri. Daglaryň daşly-çagylly eň- Habitats. Rocky rubble mountain slopes.
(ур. Зау) [1–3].
ňitleri.
Number and tendencies to change. Ac-
Места обитания. Каменисто-щебни­
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. 2001‑nji cording to the research conducted in
стые склоны гор.
ỳyldaky barlaglaryň netijesinde 60‑a 2001 over 50 specimens were found.
golaỳ düỳbi hasaba alyndy. Численность и тенденции её изменения.
Main limiting factors. Grazing.
По результатам обследований 2001 г.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl-
выявлено более 50 экз.
magy.

84
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Iỳulda- Biological peculiarities. Blossoms in July- Основные лимитирующие факторы.
awgustda gülleỳär, sentỳabrda miweleỳär. August and bears fruit in September. Re- Выпас.
Tohumlaryndan köpelýär. produces by seeds.
Особенности биологии. Цветёт в июле-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. августе, плодоносит в сентябре. Раз-
множается семенами.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan Культивирование. Не культивировался.
(1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakmagy Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
çäklendirmeli. Conservation actions proposed. Grazing ную книгу Туркменистана (1999).
restrictions.
Barlaglar boỳunça teklipler. Täze duşýan Необходимые меры охраны. Ограниче-
ỳerlerini gözlemeli we biologiỳasyny öw- Research proposals. Update on new habi- ние выпаса.
renmeli. tats and study of its biology.
Предложения по исследованию. Поиск
новых мест произрастания и изучение
Düzüji J. Gurbanow Author J. Gurbanov
биологии.

Составитель Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Камелин, Курбанов, 1987; 2. Курбанов, 1992; 3. Kurbanov, 1994.

85
Salsola lipschitzii Botsch. 1975.

LIPŞISIŇ ŞORASY SALSOLA LIPSCHITZII СОЛЯНКА ЛИПШИЦА


Selmeler maşgalasy Family Chenopodiaceae Семейство Маревые

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barỳan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
Ýaỳrawynyň çetinde ýerleşýän görnüş. Grows on the border of the range. It has a Произрастает на периферии ареала.
Pes daglaryň florasynyň emele geliş tary­ great significance for historical studies of Имеет важное значение для изучения
hy­ny anyklamakda uly ähmiỳete eỳe. lowland flora formation. истории формирования флоры низко-
горий.
Gysgaça beỳany. Boỳy 65 sm ỳetỳän, ỳa- Brief description. Dwarf semi-shrub of
rymgyrymsy agaçjyk. Baldaklary dik ös­ 65 cm in height. Stems are straight, slight- Краткое описание. Полукустарничек
en, az-kem tüýli. Ÿapraklary etjimek, ok- ly drooped; leaves are pulpy, dull-edged; высотой до 65 см. Стебли прямые,
law görnüşli, ujy kütek. Gülleri sary. Gül­ flowers are yellow; bract is longer than сла­­бо­опушенные. Листья мясистые,
ýapraklary gülýanyndan uzyn ỳa-da oňa perianth or of the same length; fruits are воль­коватые, с тупым концом. Цвет-
deň. Miwesiniň ganaty doly ösmedik, to- with poorly developed wings; seeds are ки жёлтые. Прицветники длиннее
humlary ownuk, gara. small and black. око­ло­цветника или равны ему. Пло-
ды с неразвитыми крыльями. Семена
Ýaỳraỳşy. Köỳtendagyň we Saỳadyň tö- Distribution. Surroundings of Sayat and
мелкие, чёрные.
werekleri. Türkmenistandan daşarda Pa­ Koytendag. Outside of Turkmenistan —
mir-Alaỳ [1]. Pamiro-Alai [1]. Распространение. Окрестности Са-
ят и Койтендага. Вне Туркменистана —
Bitỳän ỳerleri. Dürli reňkli toýunlaryň Habitats. Outcrops of speckled clays.
Памиро-Алай [1].
ỳüze çykan ýerleri.
Number and tendencies to change. 100
Места обитания. Выходы пёстроцвет-
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. 2002‑nji specimens were registered in 2002.
ных глин.
ýylyň hasaplamalaryna görä 100‑e golaỳ
Main limiting factors. Grazing.
düỳbi bellendi. Численность и тенденции её изменения.
В 2002 г. насчитывалось около 100 экз.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl-
magy.

86
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Tohum­la­ Biological peculiarities. Reproduces by Основные лимитирующие факторы.


ryndan köpelỳär. Iỳulda gülleỳär, ok­tỳa­ seeds. Blossoms in July, bears fruits in Выпас.
br­da tohumlaýar [2]. October [2].
Особенности биологии. Размножается
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. семенами. Цветёт в июле, плодоносит
в октябре [2].
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan Культивирование. Не культивировался.
(1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakylma- Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
gyny çäklendirmeli. Conservation actions proposed. Grazing ную книгу Туркменистана (1999).
restrictions.
Barlaglar boỳunça teklipler. Täze duşýan Необходимые меры охраны. Ограниче-
ỳerlerini gözlemeli we biologiỳasyny öw- Research proposals. Update on new habi- ние выпаса.
renmeli. tats and study of its biology.
Предложения по исследованию. Поиск
новых мест произрастания и изучение
Düzüji J. Gurbanow Author J. Gurbanov
биологии.

Составитель Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Бочанцев, 1975; 2. Чопанов, 1980.

87
Salsola botschantzevii Kurbanov, 1983

BOÇANSEWIŇ ŞORASY SALSOLA BOTSCHANTZEVII СОЛЯНКА БОЧАНЦЕВА


Selmeler maşgalasy Family Chenopodiaceae Семейство Маревые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ỳakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Ре-
Gadymy görnüş. Günbatar Köpetdagyň tion. Relict species; has great importance ликт. Имеет важное значение для изу­
ösümlik dünỳäsiniň emele gelşini any- for the plant evolution study in Western чения эволюции растений Западного
klamakda uly ähmiỳete eỳe. Kopetdag. Копетдага.
Gysgaça beýany. Boỳy 60 sm ỳetỳän ỳa- Brief description. Dwarf semi-shrub of Краткое описание. Полукустарничек
rymgyrymsy agaçjyk. Baldaklary tüỳler 65 cm in height. Stems are not downy. The высотой до 60 см. Стебли не опушен-
bilen örtülmedik. Ýapraklary süỳnmek, leaves are thick, fleshy, oblong and dull- ные. Листья толстые, мясистые, про-
galyň, etlek, kütek uçly. Gülleri sary, pointed; the flowers are small of a yellow долговатые, с тупым концом. Цветки
owunjak. Gültäji gülýanyndan uzynrak. color. The bract is longer than perianth. мелкие, жёлтые. Венчик длиннее око-
Gülýanynyň ganatlary gowşak ösen. To- The perianth has poorly developed wings. лоцветника. Околоцветник со слабо-
humlary ownuk, gara. The seeds are small and black. развитыми крыльями. Семена мелкие,
чёрные.
Ýaỳraỳşy. Demirgazyk-Günbatar Köpet- Distribution. Noth Western Kopetdag
dag (Jigirdekli, Isgender, Gyzylçeşme, (Je­gir­dekli, Isgender, Gyzylcheshme, Ter- Распространение. Северо-Западный
Tersakan, Gulmaç, Torgaỳ) [1–4]. Türk- sakan, Kulmach, Torgoi) [1–4]. Outside Копетдаг (Джекирдекли, Искандер,
menistandan daşarda — Demirgazyk of Turkmenistan — Northern Iran [1–3]. Кызылчешме, Терсакан, Кулмач, Тор-
Eỳran [1–3]. гой) [1–4]. Вне Туркменистана — Се-
Habitats. Outcrops of speckled clays.
верный Иран [1–3].
Bitỳän ỳerleri. Dürli reňkli toýunlaryň
Number and tendencies to change. De-
ỳüze çykan ýerleri. Места обитания. Выходы пёстроцвет-
clining. 200 specimens were registered in
ных глин.
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. Azalỳar. 2010 surveys.
2010‑njy ỳylyň hasaplamalaryna görä je- Численность и тенденции её измене-
mi 200‑den gowrak düỳbi ýüze çykaryldy. ния. Сокращается. По результатам

88
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- Main limiting factors. Grazing. обследований 2010 г. выявлено более
magy. 200 экз.
Biological peculiarities. Reproduces by
Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Tohum- seeds. Blossoms in September–October, Основные лимитирующие факторы.
laryndan köpelỳär. Sentỳabrda–ok­tỳa­br­ bears fruit in November. Вы­пас.
da gülleỳär, noỳabrda miweleỳär.
Cultivation. Not done. Особенности биологии. Размножается
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. семенами. Цветёт в сентябре–октябре,
Conservation actions applied. Registered
плодоносит в ноябре.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. (1999). Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin zerur çäreler. Sumbar derýa- Conservation actions proposed. Forma- Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
synyň aşaky akymynda çäkli goraghana tion of a sanctuary in the lower stream of ную книгу Туркменистана (1999).
döretmeli. Sumbar river.
Необходимые меры охраны. Создание
Barlaglar boỳunça teklipler. Ýaýrawynyň Research proposals. Update on the range заказника в нижнем течении р. Сум-
çäklerini anyklamaly we biologiỳasyny borders and study of the species biology. бар.
öwrenmeli.
Предложения по исследованию. Опре-
Author J. Gurbanov
деление границ ареала и изучение
Düzüji J. Gurbanow
биологии.

Составитель Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Бочанцев, Курбанов, Гудкова,


1983; 2. Камелин, Курбанов, 1985; 3. Курбанов, 1991; 4. Курбанов, 1992.

89
Salsola chiwensis M. Pop., 1915

HYWA ŞORASY KHIVA SALTWORT СОЛЯНКА ХИВИНСКАЯ


Selmeler maşgalasy Family Chenopodiaceae Семейство Маревые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ре-
De­mirgazyk-Günbatar Türkmenistanyň A relict endemic to the North Western ликтовый эндемик Северо-Западного
ga­dymy endemik ösümligi. Turkmenistan. Туркменистана.
Gysgaça beýany. Boýy 30–60 sm ýetýän Brief description. A 30–60 cm tall semi- Краткое описание. Полукустарничек
ýarym gyrymsy agaçjyk. Ýapraklary no- shrub. The leaves are alternate, fleshy, gla- высотой 30–60 см. Листья очередные,
batlaýyn, galyň, ýalaňaç, düýbi gysgaça brous, shortly widened at the base and мясистые, голые, у основания корот-
giňelen, ýokarsy — inçelen. Gülleri dy­ tapered in the upper parts. The flowers ко расширенные, а выше суженные.
kyz sümmül görnüşli çogdama jemle- are clustered in dense spike-like inflores- Цветки собраны в плотные колосо-
nen. Gülýany miwelände solak-sarymtyl cences. The perianth is composed of bare видные соцветия. Околоцветник из
bardaly ganatlary emele getirýän ýalaňaç folioles that develop pale yellow scarious голых листочков, развивающих при
ýap­rajyklardan ybarat. Gülýanynyň ýap­ ings when forming fruits. Perianth foli- образовании плодов бледно-жёл­то­
rajyklarynyň bölekleri ganatlardan ýo- ole lacinia above the wings are tightly ac- ватые плёнчатые крылья. Доли листо­
karda miwejige berk gysylan. Gülýany- cumbent to the carpel. The perianth with чков околоцветника выше крыльев
nyň ganatjyklar bilen bilelikdäki kese the wings is 7–10 mm in diameter. плотно прижаты к плодику. Около­
kesiminiň ölçegi 7–10 mm. цветник вместе с крыльями в попе-
Distribution. Western Uzboy (at Char-
речнике 7–10 мм.
Ýaýraýşy. Günbatar Uzboý (Çaryşly we yshly and Sartas wells), South Ustyurt
Sartas guýularynyň töwerekleri), Günor- (the upland parts of the plateau) and the Распространение. Западный Узбой
ta Üstýurt (belentligiň çüňke golaý böle- northern Garabogazgol coast [1–5]. (у колодцев Чарышлы и Сартас), Юж-
gi), Garabogazkölüň demirgazyk kenar ный Устюрт (причинковая часть пла-
Habitat. Rocky outcrops and ravines,
ýakasynda [1–5]. то), Северное побережье Карабогазго-
marl, pit-run fine and sandy soil.
ла [1–5].
Bitýän ýerleri. Üsti açylan daşlyklar we
Number and tendencies to change. Single
jarlar, mergel gatlaklary, çagylly, çägeli Места обитания. Каменистые обна-
findings or sparse groups. The numbers
topraklar. жения и овраги, мергели, щебнистые,
are scanty.
песчаные почвы.

90
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ýek-tük Main limiting factors. Cutting plants, Численность и тенденции её изменения.
düýpler ýa-da seýrek ösýän düýpleriň to- grazing. Единично, или разреженными груп-
parlary. Populýasiýalary az sanly. пами. Популяции малочисленны.
Biological peculiarities. Flowers in June,
Esasy çäklendiriji sebäpler. Düýpleriniň bears fruits in October, reproduces by Основные лимитирующие факторы.
çapylmagy, mal bakylmagy. seeds [4]. Вырубка, выпас.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Iýun aý- Cultivation. Not done. Особенности биологии. Цветёт в июне,
ynda gülleýär, oktýabrda miweleýär, to- плодоносит в октябре, размножается
Conservation actions applied. Registered
humlaryndan köpelýär [4]. семенами [4].
in the IUCN Red List (1998) and the Red
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi Data Book of Turkmenistan (1999). Part Культивирование. Не культивировался.
of the range is protected in Gaplangyr
Gorag üçin görlen çäreler. TGHB-niň Gy- Принятые меры охраны. Внесён в Крас-
State Reserve.
zyl sanawyna (1998) we Türkmenistanyň ный список МСОП (1998) и Красную
Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Görnüşiň Conservation actions proposed. Planting книгу Туркменистана (1999). Часть
ýaýrawynyň bir bölegi Gaplaňgyr döwlet the species in the reserve. Ban on cutting ареала охраняется в Капланкырском
goraghanasynyň çäklerine girýär. the plant. государственном заповеднике.
Gorag üçin zerur çäreler. Goraghanada Research proposals. Study of thepopula- Необходимые меры охраны. Посадка
nahallaryny oturtmaly. Düýpleriniň ça- tion number and conditions. Update on на территории заповедника. Запрет
pylmagyny gadagan etmeli. new habitats in the Gaplangyr State Re- вырубки.
serveand adjacent territory.
Barlaglar boýunça teklipler. Populýasiýa­ Предложения по исследованию. Изуче-
la­rynyň ýagdaýyny we sanyny öwrenme­li. ние состояния и численности популя-
Author I. G. Rustamov
Gaplaňgyr döwlet goraghanasynyň çäk­ ций. Поиск новых местонахождений
le­rinde we oňa golaý sebitlerde täze ösýän в пределах Капланкырского государ-
ýerlerini gözlemeli. ственном заповедника и на прилегаю-
щей территории.
Düzüji: I. G. Rustamow
Составитель И. Г. Рустамов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Ильин, 1937; 2. Коган, 1954; 3. Щербаев, 1982; 4. Чопанов, 1985; 5. Рустамов, 1999 б.

91
Salsola transhyrcanica Iljin, 1933

ZAKASPI ŞORASY TRANSCASPIAN SALTWORT СОЛЯНКА ЗАКАСПИЙСКАЯ


Selmeler maşgalasy Family Chenopodiaceae Семейство Маревые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Türkmenistanyň çöl florasynyň endemigi. Endemic to the desert flora of Turkmen- демик пустынной флоры Туркмени-
istan. стана.
Gysgaça beýany. Boýy 40–70 sm ýetýän,
güýçli şahalanýan gyrymsy ýa-da ýarym Brief description. A multibranch shrub or Краткое описание. Кустарничек, или
gyrymsy agaçjyk. Gabygy açyk-çal reňkli, semishrub 40–70 cm in height. The bark is по­лукустарничек высотой 40–70 см,
yaş sahalary agymtyl, maýda ýiti siňňiljik- light gray, young branches are whitish and сильно ветвистый. Кора светло-серая,
ler bilen örtülen. Ýapraklary nobatla­ýyn, covered with small acute warts. The leaves молодые ветви беловатые, покрытые
inçeden gönümel, düýbi giňelen, ýo­karsy are alternate, narrow linear, expanded at мелкими острыми бородавочками. Ли-
sarymly, şol sarymlar boýunça dö­kü­ the base with constriction in the upper стья очерёдные, узколинейные, у осно-
lýär. Gülleri ýekeleýin. Gülýanynyň ýap­ parts along which they fall. The flowers вания расширенные, а выше с пере-
ra­jyklary miweleriň gapdalynda bardajy- are solitary. Perianth folioles at fruits de- тяжкой, по которой опадают. Цветки
mak inli ganatlary emele getirýärler, ola- velop membranous broad wings and with одиночные. Листочки око­ло­цветника
ryň bilelikdäki kese kesiminiň ölçegi 10– the wings they reach 10–13 mm in diam- при плодах развивают плёнчатые ши-
13 mm. eter. рокие крылья, которые вместе с ним
достигают в поперечнике 10–13 мм.
Ýaýraýşy. Hazarýaka çöllükleri (Hazar ýa- Distribution. Caspian deserts (KKhaz-
rym adasy, Türkmenbaşy şäheriniň töwe- ar peninsula, Turkmenbashi city [1–3], Распространение. Прикаспийские пу-
rekleri) [1–3], Demirgazyk-Günbatar Ga- North Western Karakum (Kumsebshen, стыни (п‑ов Хазар, окр. г. Туркменба-
ragum (Gumsepişen, Kemal, Gulak) [4]. Kemal, Gulak) [4]. ши [1–3], Северо-Западные Каракумы
(Кумсебшен, Кемаль, Гулак) [4].
Bitýän ýerleri. Deňiz çökündileri, şorla- Habitat. Marine sediments, salty sandy
şan çägesöw-toýun we takyrlaşan top- loamy and takyr soils [5]. Места обитания. Морские отложения,
raklar [5]. со­лонцеватые песчано-глинистые и та­
Number and tendencies to change. Met
кы­ро­видные почвы [5].
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Seýrek sporadically. The population is scanty.
duşýar. Populýasiýalary az sanly.
Main limiting factors. Not identified.

92
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Ýüze çykary- Biological peculiarities. It flowers in Ju- Численность и тенденции её изменения.
lmady. ly, fruits in September and reproduces by Встречается редко. Популяции немно-
seeds [1–3]. гочисленны.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Iýulda
gülleýär, sentýabrda miweleýär, tohum- Cultivation. Not done. Основные лимитирующие факторы. Не
laryndan köpelýär [1–3]. выявлены.
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. in the Red Data Book of Turkmenistan Особенности биологии. Цветёт в июле,
(1999). плодоносит в сентябре, размножается
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista-
семенами [1–3].
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Conservation actions proposed. Ban on
grazing and logging. Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakylma-
gyny we çapylmagyny gadagan etmeli. Research proposals. Update on new hab- Принятые меры охраны. Внесён в
itats, study of its population conditions Красную книгу Туркменистана (1999).
Barlaglar boýunça teklipler. Täze duşýan
and numbers.
ýerlerini ýüze çykarmaly, populýasiýalar- Необходимые меры охраны. Запрет
ynyň ýagdaýyny we sanyny anyklamaly. вы­паса и вырубки.
Author I. G. Rustamov
Предложения по исследованию. Выяв-
Düzüji: I. G. Rustamow
ление новых местонахождений, изу-
чение состояния популяций и их чис-
ленности.

Составитель И. Г. Рустамов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Ильин, 1936; 2. Ильин, 1937;


3. Никитин, Гельдиханов, 1988; 4. Гельдиханов, 1995; 5. Рустамов, 1999 а.

93
Climacoptera czelekenica Pratov. 1986

ÇELEKEN GUŞGÖZÜSI CLIMACOPTERA CZELEKENICA КЛИМАКОПТЕРА ЧЕЛЕКЕНСКАЯ


Selmeler maşgalasy Family Chenopodiaceae Семейство Маревые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Уз­
Dar cäkli günbatar-türkmen endemigi. Narrow range local western Turkmen en- ко­­локальный западно-туркмен­ский эн-
demic. демик.
Gysgaça beýany. Boýy 10–30 sm bolan
birýyllyk ösümlik, güýçli şahalanan, uzyn Brief description. An annual plant, 10– Краткое описание. Однолетнее расте-
çolaşyk tüýjagazlar bilen örtülen. Ýaprak­ 30 cm high, multi-branched, with long ние высотой 10–30 см, сильноветви-
lary gezekleşip ýerleşen, galyň. Ga­na­ty­ matted downy. The leaves are alter- стое, опушённое длинными спутанны­
nyň ýokarsyndaky gülýany­nyň ýap­ra­jyk­ nate and fleshy. The perianth folioles ми волосками. Листья очерёдные, мя-
lary tüý örtükli, uzynlygy 6,5 mm çen- are downy above the wings and are up систые. Листочки околоцветника над
li. Tozan haltasy çüýşe görnüşli ösüntgili, to 6.5 mm long. The anthers have bub- крыльями опушенные, длиной до
öz tozan haltajygyndan 3 esse gysga. To­ ble formed appendices which are 3 times 6,5 мм. Пыльники с пузыревидными
humy kese ýerleşen. shorter than the anthers. The seeds are придатками, которые в 3 раза коро-
horisontal. че самих пыльников. Семена горизон-
Ýaýraýşy. Günbatar Türkmenistan: Çele-
тальные.
ken ýarym adasy, Garagöl obasynyň Tö- Distribution. Western Turkmenistan:
weregi, Esenguly çäkli goraghanasy (De- (Chel­eken peninsula, environs of Garagol Распространение. Западный Туркме-
leli) [1–3]. settlement), Esenguly sanctuary (Deleli) нистан (п‑ов Челекен, окр. пос. Кара-
[1–3]. гол), Эсенкулинский заказник (Деле-
Bitýän ýerleri. Şor berkişen çägeler.
ли) [1–3].
Habitat. Saline fixed sands.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 2008‑nji
Места обитания. Засолённые закре-
ýylda Delelide 1 m² 3–4 sanysy hasaba Number and tendencies to change. In 2008
плённые пески.
alyndy. in Deleli 3–4 specimens were registered
per 1 m². Численность и тенденции её изменения.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mallaryň ba-
В 2008 г. в Делели на 1 м² зарегистри-
kylmagy, ýerleriň özleşdirilmegi netije- Main limiting factors. Grazing, habitat
ровано 3–4 экз.
sinde ösýän ýerleriniň tozamagy. destruction as a result of land reclama-
tion. Основные лимитирующие факторы.
Выпас, разрушение мест обитания в

94
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohum- Biological peculiarities. Propagates by результате хозяйственного освоения


laryndan köpelýär. Sentýabr-oktýabr aý­ seeds, blossoms in September — Octo- земель.
lary gülleýär, noýabr aýynda miweleýär. ber, frictufies in November.
Особенности биологии. Размножается
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. семенами, цветёт в сентябре–октябре,
плодоносит в ноябре.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan Культивирование. Не культивировался.
(1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Kadaly mal ba- Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
kylmagy. Conservation actions proposed. Moder- ную книгу Туркменистана (1999).
ate grazing.
Barlaglar boýunça teklipler. Populýasiýa- Необходимые меры охраны. Умерен-
laryny hasaba almaly we olaryň sanyna Research proposals. Update on the num­ ный выпас.
seljerme geçirmeli. ber and quantitative analysis of the pop-
Предложения по исследованию. Учёт
ulation number.
и количественный анализ популяций.
Düzüji A. M. Geldihanow
Author A. M. Geldikhanov
Составитель А. М. Гельдиханов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Пратов, 1986; 2. Никитин, Гельдиханов, 1988; 3. Курбанов, 1991.

95
Atraphaxis badghysi Kult. 1923

BATHYZ DÜÝEGYRANY BADKHYZ GOAT’S WHEAT КУРЧАВКА БАДХЫЗСКАЯ


Kyrkbogunlar maşgalasy Family Polygonaceae Семейство Гречишные

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. По-
Populýasiýasy görnüşiň ýaýrawynyň de- The population grows on the northern or- пуляция занимает северную границу
mirgazyk çäginde ýerleşýär. Bezeg ähmi- der of the range. This is an ornamental ареала. Декоративен.
ýetli. plant.
Краткое описание. Растопырено-вет­
Gysgaça beýany. Boýy 30–80 sm çenli, Brief description. It’s a shrub with branch- ви­­­стый кустарничек высотой 30–80 см,
ýaýbaň şahalanan gyrymsy agaçjyk, ujy es spread wide apart, 30–80 cm in height, с удлинёнными прямыми, или слег-
ýaprakly agaçlaşan şahalary uzyndan gö- with elongated straight or slightly arcuate ка дуговидными деревянистыми вет-
ni ýa-da biraz ýaýjymak. Birýyllyk şaha­ ligneous branches and leaves on the ends. вями первого порядка с листьями на
jyk­lary güljagazlar ýa-da seýrek halat­lar­ Year old branches have flowers on the конце. Годичные веточки заканчива-
da — ýapraklar bilen tamamlanýar. Ýap­ ends and rarer — leaves. The leaves are of ются цветками, реже листьями. Ли-
rak­lary çaljymak-ýaşyl, oturan, inçe, gö­ grayish green color, sessile, narrow and стья серовато-зелёные, си­дячие, узкие,
nümel-pilçe ýa-da pilçe şekilli. Gülleri li­near-lanceolate or lanceolate. The flow- ланцетно-линейные или ланцетные.
uzyn sapajykly, ýyllyk şahajyklaryň uçla­ ers are on long footstalks gathered short Цветки на длинных цве­тоножках, со-
ry­nda gysga (2–6 sm) salkyma jemle- (2–6 cm) clusters. The perianth is yellow браны в короткие (2–6 см) кисти. Око-
nen. Gülýany sary ýa-da ýaşylymtyl-sary, or greenish yellow, turning brown at a lat- лоцветник жёлтый или зеленовато-
soňundan goňurlaşýar. Miwesi — hozja- er stage. The plant bears nuts [4]. жёлтый, позднее буреющий. Плод —
gaz [4]. орешек [4].
Distribution. Eastern Kopetdag, Bad-
Ýaýraýşy. Gündogar Köpetdag, Bathyz khyz (Menlikhan, Hojagar, Yeroyulan- Распространение. Восточный Копетдаг,
(Meňlihan, Hojagar, Ýeroýulanduz, Ka- duz, Kagyzlysuyji, Serhetabat, Galay- Бадхыз (Менлихан, Ходжагар, Еро­
gyzlysüýji, Serhetabat, Galaýmor). Türk- mor). Outside of Turkmenistan — Iran, юлан­дуз, Кагызлысуйджи, Серхета-
menistandan daşarda — Eýran, Owgany- Afghanistan [2, 3–5]. бат, Галаймор). Вне Туркменистана —
stan [2, 3–5]. Иран, Афганистан [2, 3–5].
Habita. Sandy, loamy soils, red sandstone
Bitýän ýerleri. Çägeli, çägesöw, toýunsow yields, pebbly slopes and inland saline Места обитания. Песчаные, суглини-
topraklar, gyzylymtyl çäge daşlarynyň kettles [1–9]. стые почвы, выходы красных песча-

96
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

açylan ýerleri we maýda daşly eňňitler, Number and tendencies to change. Is met ников и щебнистые склоны, бессточ-
şorlaşan gury oýlar [1–9]. sporadically (5–12 specimens per km²) or ные засолённые котловины [1–9].
in sparse groups. According to the 2008–
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Seýrek Численность и тенденции её измене-
2010 survey conducted in Badkhyz, the
düýpleri (1 km² meýdanda 5–12 düýp) ния. Встречается редкими экземпля-
number of young specimens in the pop-
ýa-da selçeň toparlary duş gelýär. 2008– рами (5–12 экз./км²) или разреженны-
ulation has been declining.
2010 ýý. Bathyzda geçirilen barlaglaryň ми группами. По результатам обследо-
netijesinde populýasiýalarda ýaş düýp- Main limiting factors. Grazing and poor ваний 2008–2010 гг. в Бадхызе установ-
leriň sanynyň azalýandygy ýüze çykar­ seed reproduction. лено, что численность молодых особей
yl­dy. в популяциях сокращается.
Biological peculiarities. It’s a xerophyte
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- plant propagating by seeds. Germina- Основные лимитирующие факторы.
magy we tohumyndan pes gogerijiligi. tion is low. Blossoms and bears fruits in Выпас и слабое семенное возобновле-
April-June [2]. ние.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Gurakçy-
lyga çydamly ösümlik. Tohumdan köpe­ Cultivation. Not done. Особенности биологии. Ксерофит.
lýär. Tohumlarynyň gögerijiligi pes. Ap­ Размножается семенами. Всхожесть
Conservation actions applied. Registered
rel­de-iýunda gülleýär we miweleýär [2]. низкая. Цветёт и плодоносит в апреле-
in the Red Data Book of Turkmenistan
июне [2].
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. (1999). Part of the range is protected in
the Badkhyz State Reserve. Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Ýaý- Conservation actions proposed. Adher- Принятые меры охраны. Внесён в
rawynyň bir bölegi Bathyz döwlet gorag- ence to the protection of habitats in the Крас­ную книгу Туркменистана (1999).
hanasynda goralýar. Badkhyz State Reserveand Meane Cha­ Часть ареала охраняется в Бадхызком
che sanctuary of the Kopetdag State Re- государственном заповеднике.
Gorag üçin zerur çäreler. Bathyz gorag-
serve.
hanasynda we Köpetdag döwlet gorag- Необходимые меры охраны. Соблюде-
hanasynyň Mäne-Çäçe çäkli goraghana- Research proposals. The study of bio-ec- ние режима охраны местонахождений
synda bitýän ýerlerinde gorag düzgünle- ological characteristics of the species in в Бадхызском заповеднике и Меане-
rini berjaý etmeli. natural habitats; update on new habitats Чаченском заказнике Копетдагского
in Eastern Kopetdag. государственного заповедника.
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigy bitýän
ýerleriniň çäklerinde görnüşiň bioekolo- Предложения по исследованию. Изуче-
Author B. R. Ymamkuliev
giki aýratynlyklaryny öwrenmeli. Gün- ние биоэкологических особенностей в
dogar Köpetdagda täze duşýan ýerlerini пределах естественных мест обитания,
gözlemeli. поиск новых местонахождений в Вос-
точном Копетдаге.
Düzüji B. R. Imamgulyýew
Составитель Б. Р. Имамкулиев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Горелова, Камелин, 1978; 2. Никитин, Гельдиханов, 1988; 3. Воронцова, 1984; 4.
Павлов, 1936; 5. Павлов, 1937; 6. Бочанцев, Камелин, Горелова, 1992; 7. Культиасов, 1923; 8. Связева, Ловелиус, 1980; 9. Флора Туркмении, 1937.

97
Calligonum triste Litv. 1913

GAMGYN GANDYM CALLIGONUM TRISTE КАНДЫМ ПЕЧАЛЬНЫЙ


Kyrkbogunlar maşgalasy Family Polygonaceae Семейство Гречишные

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düỳbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ỳitip barỳan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
Ýaýrawynyň günorta araçäginde ösýän An isolated Turanian species. Grows on Обособленный туранский вид. Про-
özbaşdaklaşan turan görnüşi. southern boundary of the range. израстает на южной границе ареала.
Gysgaça beýany. Boỳy 50 sm ỳetỳän ỳarym­ Brief description. Dwarf semi-shrub of Краткое описание. Полукустарничек
gyrymsy agaçjyk. Baldagy agaçlaşan, ýere 50 cm in height. The stalks are low, ligne- вы­сотой до 50 см. Стебли приземи-
golaý ösýän. Ýapraklary bogun­ly. Gül- ous. The leaves are segmented. The flow- стые, деревянистые. Листья члени-
leri köp sanly, ak reňkli. Miweleri gy- ers are manifold and white. The fruits стые. Цветки многочисленные белые.
zyl, kähalatlarda sarymtyl, şarşekilli, gyl­ (0,3–0,6 cm in diameter) are red, some- Плоды (диаметр — 0,3–0,6 см) крас-
dyrganly, diametri 0,3–0,6 sm. times yellowish, globe-shaped, bristled. ные, иногда жёлтоватые, шаровидные,
щетинистые.
Ýaỳraỳşy. Kiçi Balkanyň günorta- Distribution. To the South West part of
günbata­ry, Gumdag şäherçesiniň töwe- Small Balkhan, Gumdag settlement en- Распространение. Юго-запад Малого
rekleri [1–4]. Türkmenistandan daşar- virons [1–4]. Outside of Turkmenistan — Балхана, окр. пос. Кумдаг [1–4]. Вне
da — Gazagystan Kazakhstan. Туркменистана — Казахстан.
Bitỳän ỳerleri. Çäge syramagy netijesinde Habitats. Barchan sands and outcrops of Места обитания. Барханные пески, об-
dörän, bozulan ulgam-aklaň çägelikler, gypsiferous clays. нажения гипсоносных глин.
gipsli toýunlaryň açylmalary.
Number and tendencies to change. Ac- Численность и тенденции её изменения.
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. 2008‑nji cording to the 2008 studies more than По результатам обследований в 2008 г.
ýylda geçirilen barlaglaryň netijesinde 20 specimens were registered. зарегистрировано более 20 экземпля-
20-den gowrak düýbi hasaba alyndy. ров.
Main limiting factors. Habitat destruc-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Bitýän ýerler- tion, grazing. Основные лимитирующие факторы.
iniň bozulmagy. Mal bakylmagy. Разрушение мест обитания, выпас.
Biological peculiarities. A xerophyte
plant with falling sprouts. Starts propa-

98
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Baldakla­ gation at the 4th–5th year of its life. Blos- Особенности биологии. Ксерофит с опа­
ry­ny dökýän, gurakçylyga çydamly ösü­ soms in April–May, bears fruits in June- дающими побегами. В репродуктив­
m­lik. Tohumlaryndan köpelỳär. Köpeliş July. Reproduces by seeds. ную фазу вступает на 4–5‑й год жизни.
döwri 4–5 ýyldan soň başlaýar. Aprelde– Цветёт в апреле–мае, плодоносит в
Cultivation. Not done.
maýda gülleýär, iýunda–iýulda miwele- июне–июле. Размножается семенами.
ýär. Conservation actions applied. Registered
Культивирование. Не культивировался.
in the Red Data Book of Turkmenistan
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
(1999). Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- ную книгу Туркменистана (1999).
Conservation actions proposed. Forma-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi.
tion of pilot sites in Ahchakuyma and Необходимые меры охраны. Создание
Gorag üçin zerur çäreler. Akjaguýma we Perevalnaya revines. Ban on grazing. опытных участков в урочищах Ахча-
Pe­rewalnaýa jülgelerinde ekilýän tejribe куйма и Перевальная. Запрет выпаса.
Research proposals. Update on new hab-
meýdançalaryny döretmeli. Mal bakma­
itats between Gumdag settlement and Предложения по исследованию. Поиск
gy gadagan etmeli.
Balkanabat city, detailed study of its bi- новых мест произрастания на терри-
Barlaglar boỳunça teklipler. Gumdag şä­ ology. тории между пос. Кумдаг и г. Балка-
her­çesi bilen Balkanabat şäheriniň ara­ набат. Подробное изучение биологии.
ly­gynda täze duşýan ýerlerini gözlemeli. Author J. Gurbanov
Biologiỳasyny giňişleýin öwrenmeli. Составитель Дж. Курбанов

Düzüji J. Gurbanow

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Сосков, 1974; 2. Камелин, Курбанов, 1987; 3. Курбанов, 1992; 4. Kurbanov, 1994.

99
Aсantholimon kjurendaghi Mestscherjakov, 1968

KÜRENDAG ACANTHOLIMON АКАНТОЛИМОН


KEPBEGÖWENI KJURENDAGHI КЮРЕНДАГСКИЙ
Kermekler maşgalasy Family Limoniaceae Семейство Кермековые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Уз­
Demirgazyk-Günbatar Köpetdagyň (Kü- Isolated local ornamental plant; endemic ко­локальный эндемик Северо-За­пад­
rendag) çägi dar endemigi. Bezeg ähmi- to the North Western Kopetdag (Kurend- ного Копетдага (Кюрендаг). Декора-
ýetli. ag). тивен.
Gysgaça beýany. Ýaýbaňlygy 20–40 sm Brief description. It is a polster, thorny Краткое описание. Подушковидный,
ýetýän, ýassyk şekilli, tikenli ýarymgy- dwarf semi-shrub 20–40 cm in diameter. колючий полукустарничек диаметром
rymsy agaçjyk. Ýapraklary gataňsy, insiz The leaves are firm, narrow linear, with a 20–40 см. Листья жёсткие, узколиней-
gönümel, uzyn ýiti uçly, ýazyna ýasyrak long pointed end. The leaves are almost ные, с длинным остриём на конце, вес-
(uzynlygy — 1,5–3,0 sm, ini — 2,5–3,5 flat in spring (1.5–3.0 cm in length, 2.5– ной почти плоские (длина — 1,5–3,0 см,
mm), tomsuna ýarym oklaw görnüşli 3.5 mm in width) and semi-terete in sum- ширина — 2,5–3,5 мм), а летом полу-
(uzynlygy — 3–5 sm, ini — 1,5 mm). Gül- mer (3–5 and 1.5 mm, respectively). The вальковатые (3–5 и 1,5 мм — соответ-
leýän baldaklarynyň uzynlygy 4–12 sm; peduncles are 4–12 cm in length with ственно). Цветоносы длиной 4–12 см;
sümmülleri 2–4 sany bolup gülleýän bal- 2–4 spikes clustered on their ends; the колосья собраны на концах цветоно-
daklarynyň uçlarynda toplanan, sümmül- spikes are in two rows, very friable with сов по 2–4, колоски двурядные, очень
leri iki hatarly, döwülegen, 1–3‑gülli, gül 1–3 flowers; the petals are bright pink [2]. ломкие, 1–3‑цветковые, лепестки яр-
ýapraklary ýiti-gülgüne reňkli [2]. ко- розовые [2].
Distribution. North Western Kopetdag
Ýaýraýşy. Demirgazyk-Günbatar Köpet- (Danata, Barslychay, Oboy, Temendere, Распространение. Северо-Западный Ко­
dag (Däneata, Bereket, Barslyçaý, Oboý, Margyz, Jegirdekli) [1, 2]. п­етдаг (Даната, Берекет, Барсличай,
Temendere, Margyz, Jigirdekli) [1, 2]. Об­ой, Те­мен­дере, Маргыз, Джекир-
Habitat. Rockyand rubbly mountain
декли) [1, 2].
Bitýän ýerleri. Daglaryň daşly, çagylly slopes, outcrops of speckled clay and pro-
eňňitleri, dürli reňkli toýunlaryň ýüze tomorphic sierozems [1, 2, 3]. Места обитания. Каменистые, щебни-
çykan ýerleri, ýönekeý mele topraklar [1, стые склоны гор, выходы пёстроцвет-
2, 3]. ных глин, примитивные серозёмы [1,
2, 3].

100
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Iki-ýeke Number and tendencies to change. Single Численность и тенденции её изменения.
düýpler ýa-da uly bolmadyk toparlary findings or small groups (1–2 specimens Одиночные экземпляры или неболь-
(10 m² meýdanda 1–2 düýp), seýrek ga- per 10 m²); scanty. шие группы (1–2 экз./10 м²), редко.
bat gelýär.
Main limitating factors. Slope erosion, Основные лимитирующие факторы.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Eňňitleriň grazing, poor seed reproduction. Обвал склонов, выпас, слабое семен-
ýumrulmagy, mal bakylmagy, tohumy- ное возобновление.
Biological peculiarities. Blooms in April–
ndan pes köpelmegi.
May, bears fruit in May–June. Propaga- Особенности биологии. Цветёт в апре-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Aprelde– tion is weak, by seed [3]. ле–мае, плодоносит в мае–июне. Раз-
maýda gülleýär, maýda–iýunda miwele- множение семенное, слабое [3].
Cultivation. Not done.
ýär. Tohumyndan köpelýär [3].
Культивирование. Не культивировался.
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
in the Red Data Book of Turkmenistan Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- (1985, 1999). ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizildi.
Conservation actions proposed. Preserva- Необходимые меры охраны. Сохране-
Gorag üçin zerur çäreler. Däneata we tion of wild populations of the species in ние природных популяций между ур.
Bere­ket aralygyndaky hem-de Margyz the Danata and Bereket borders, and in Даната и Берекет, в ур. Маргыз.
de­re­sindäki tebigy populýasiýalaryny ýi- the Margyz boundary.
Предложения по исследованию. Изуче-
tirmän saklamaly.
Research proposals. Study of the species ние биологии, учёт популяций.
Barlaglar üçin teklipler. Biologiýasyny biology and update on the number.
öwrenmeli we populýasiýalaryny hasa- Составитель М. Акыева
ba almaly. Author M. Akyeva

Düzüji M. Akyýewa

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Курбанов, 1992; 2. Мещеряков, 1968; 3. Никитин, Гелдиханов, 1988.

101
Popovolimon turcomanicum (M. Pop. ex Lincz.) Lincz. 1971

TÜRKMEN POPOWIOLIMONY POPOVIOLIMON ПОПОВИОЛИМОН


TURCOMANICUM ТУРКМЕНСКИЙ
Kermekler maşgalasy
Family Limoniaceae Семейство Кермековые
Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş.
Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti.
Bir görnüşli urugyň dar çäkli endemigi Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
[1, 2]. Bezeg ähmiýetli. A monotypic genus; endemic to isolated Узколокальный эндемик монотипного
localities [1, 2]. Ornamental plant. рода [1, 2]. Декоративен.
Gysgaça beýany. Agaçlaşýan gysga sü-
tünli we kök ýanynda çogdamlaýyn ýer- Brief description. A herbaceous peren- Краткое описание. Травянистый мно-
leşen galyň ýaprakly, köp ýyllyk ot. Her nial; the woody caudex is short and stiff, голетник с коротким древеснеющим
düýpde 1–3, seýrek halatlarda 5 ýaprak the fleshy leaves are held in a basal ro- каудексом и жёсткими, мясистыми ли-
çogdamlaryny emele getirýär, 2011‑nji sette. Forms 1–3, raree 5 rosettes on the стьями в прикорневой розетке. Обра-
ýylyň iýunynda 13 çogdamly 1 düýp bel- same plant; 1 specimen with 13 rosettes зует 1–3, реже до 5 розеток на одном
lenildi. Gül emele getiriji baldaklary 1–6 was registered in June 2011. There are растении, в июне 2011 г. отмечен 1 экз.
sany, uzynlygy — 30–65 sm. Sümmül gül 1–6 flower stems 30–65 cm in height, with с 13 розетками. Количество цветоносов
çogdamyna jemlenen gülleri guýguç şe- terminal spikes and white funnel-shaped — 1–6, высота их — 30–65 см. Цветки в
killi, ak epinli. Gül ýapraklary melewşe- calyx. The lobes are purple-red. колосках воронковидные с белым от-
gyzyl reňkli. гибом. Лепестки фиолетово‑красные.
Distribution. Eastern Kopetdag (river
Ýaýraýşy. Gündogar Köpetdag (Çyrlak, Chyrlak, near Shamly settlements, at the Распространение. Восточный Копет-
Şamly, Zarynköw gerşiniň demirgazyk foot of the northern slopes of the Zerakev даг (р. Чирлак, вблизи пос. Шамли,
eňňitleriniň etekleri) [3–6]. ridge) [3–6]. у подножья северных склонов хр. Зе-
ракев) [3–6].
Bitýän ýerleri. Dag etekleriniň we pes- Habitat. Pit-run fine and rubbly slopes of
likleriniň külke topurly-çagylly eňňitleri, foothills and low mountains, sandy and Места обитания. Мелкозёмисто-щеб­
baýyrlaryň çägesöw-toýunsow ýapgyt- clayey hills (500–700 m above sea level) нистые склоны предгорий и низкого-
lary (deňiz derejesinden 500–700 m be- [5, 7]. рий, песчано-глинистые склоны хол-
lentlikde) [5, 7]. мов (500–700 м над ур. м.) [5, 7].
Number and tendencies to change. Num-
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Seýrek, bers vary yearly, is met in rare isolat- Численность и тенденции её измене-
özbaşdaklaşan üýşmejikler görnüşinde ed clumps. In 1979, there were 39 spec- ния. Колеблется по годам, встречается

102
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

duş gelýär. Baş sanynyň dinamikasy ýyl­lar imens per 100 m², in 1998–8 specimens редкими обособленными куртинами.
boýunça üýtgeýär. 1979‑njy ýylda 100 m² [5, 6]. It grows in the area of the Chirlak В 1979 г. на 100 м² — 39 экз., 1998 г. —
meýdanda 39 düýp, 1998‑nji ýylda — River on an area of 50 ha: 1–18 specimens 8 [5, 6]. В районе р. Чирлак произ-
8 düýp [5, 6]. Çyrlak derýajygy­nyň töwe­ per 100 m², making a total of 142 speci- растает на площади 50 га: на 100 м² —
rek­lerinde 50 ga meýdany eýeleýär, düýp- mens, of which 16 had seeds. In the vi- от 1 до 18 экз., всего 142, из которых
leriň umumy sany 142‑ä barabar, şol san- cinity of Shamli settlements inhabits an 16 семенного возобновления. В окр.
da olaryň 16‑sy — tohumlardan göge- area of 20 ha: 3–17 specimens per 100 m² пос. Шамли занимает площадь 20 га:
ren. Bu ýerde 100 m²‑da düýpleriň sany — a total of 181 plants. On the northern на 100 м²— от 3 до 17 экз., всего 181 рас-
1‑den 18‑e ýetýär. Şamly şäherçesiniň slopes of the Zerakev ridge in an area of тение. На северных склонах хр. Зера-
töwereklerinde ösümligiň duş gelýän 175 ha there were 1–38 specimens per кев площадь произрастания состав-
meýdany 20 ga barabar bolup, düýp- 100 m², making a total of 249 plants, of ляет 175 га: на 100 м² — от 1 до 38 экз.,
leriň sany 181‑e ýetýär we 100 m²‑da which 39 were capable of reproducing by всего 249 растений, из которых 39 се-
3‑den 17‑ä çenli düýp ösýär. Zarynköw seeds [9]. менного возобновления [9].
gerşiniň demirgazyk eňňitlerinde (ýoluň
Main limiting factors. Habitat desctruc- Основные лимитирующие факторы.
boýunda we gerşiň eteklerinde) ösümli-
tion, grazing and drought years. Нарушение мест обитания, выпас, за-
giň eýeleýän meýdany 175 ga. 100 m²‑da
сушливые годы.
1‑den 38‑e çenli düýp duşýar. düýpleriň Biological peculiarities. Flowers in May–
umumy sany — 249, olardan 39‑ysy — June, fruits in June–July. Reproduction is Особенности биологии. Цветёт в мае–
tohumdan gögeren [9]. by seed [3, 5, 8]. июне, плодоносит в июне–июле. Раз-
множается семенами [3, 5, 8].
Esasy çäklendiriji sebäpler. Bitýän ýerler- Cultivation. At the Botanical Garden of
ine zeper ýetirilmegi, mal bakylmagy, gu- the institute of Botany of the Academy of Культивирование. В Ботаническом са-
rak ýyllar. Sciences of Turkmenistan. ду Института ботаники АН Туркме-
нистана.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Maýda– Conservation actions applied. Registered
iýunda gülleýär, iýunda–iýulda miwele- in the Red Data Book of Turkmenistan Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
ýär. Tohumlaryndan köpelýär [3, 5, 8]. (1985, 1999). Part of its habitat is protect- ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
ed in the Kopetdag State Reserve. Часть мест произрастания охраняется
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar
в Копетдагском государственном за-
akademiýasynyň Botanika institutynyň Conservation actions proposed. Habitat
поведнике.
Botanika bagynda ýetişdirilýär. monitoring.
Необходимые меры охраны. Контроль
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Research proposals. Monitoring of its
мест произрастания.
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizil- conditions, update on new habitats and
di. Bitýän ýerleriniň bir bölegi Köpetdag collection of its seeds for reproduction in Предложения по исследованию. Мони-
döwlet goraghanasynda goralýar. phyto nurseries. торинг состояния, выявление новых
мест произрастания, сбор семян для
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerlerini
Author T. Rotaru воспроизводства на территории фи-
gözegçilige almaly.
топитомника.
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň
ýagdaýyna gözegçilik etmeli. Täze bitýän Составитель Т. Ротару
ýerlerini anyklamaly. Nahalhanada ösdü-
rip ýetişdirmek üçin tohumlaryny ýygna-
maly.

Düzüji T. Rotaru

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Тахтаджян, 1981; 2. Никитин, 1985; 3. Никитин, 1978; 4. Линчевский,
1971; 5. Красикова, Сухова, 1979; 6. Ротару, Смирнова, 2009; 7. Никитин, 1978; 8. Никитин, Курбандурдыев, 1978; 9. Rotaru, 2010.

103
Juglans regia L., 1753

ADATY HOZ PERSIAN WALNUT ОРЕХ ГРЕЦКИЙ


or COMMON WALNUT
Семейство Ореховые
Hozlar maşgalasy
Family Juglandaceae
Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. Status. Category III (VU). Vulnerable вид.
species.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Значение в сохранении генофонда. Турк­­
Türkmen populýasiýasy ýaýrawynyň gü- Importance for gene pool preservation. менская популяция занимает южную
norta bölegini eýeleýär. Genofondy ýitir- The Turkmen population grows in the часть ареала. Имеет важное значение в
män saklamakda wajyp ähmiýeti bar [3]. southern part of the range. Important for сохранении генофонда вида [3].
the gene pool preservation [3].
Gysgaça beýany. Boýy 20 m ýetýän, güýçli Краткое описание. Дерево высотой 20 м,
ösen (diametri 100 sm çenli) sütünli we Brief description. A 20 m tall tree, with с мощным (диаметр — до 100 см) ство-
ýaýbaň (25 m çenli) gabaraly agaç. Ýap- a thick (up to 100 cm in diameter) trunk лом и раскидистой (до 25 м) кроной. Ли-
raklary çylşyrymly, täk, ýelek şekilli. Aýry and spreading (up to 25 m) crown. The стья сложные, непарноперистые. Од­
jynsly atalyk we enelik gülli biröýli ösüm- leaves are compound, imparipinnate. It is но­домные деревья с раздельнополы­ми
lik. Sallanýan “ysyrgajyk” gül çogdamynda a monoecious tree with diclinous male мужскими и женскими цветками. Ты-
jemlenen tyçynkaly gülleri geçen ýylyň and female flowers. The staminal flowers чиночные цветки в свисающих «серёж-
pudaklaryndaky gapdal pyntyklaryndan in hanging earring-like inflorescences de- ками» соцветиях развиваются из боко-
ösüp çykýarlar. Miwesi–togalak, süýri ýa- velop from lateral buds on year-old shoots. вых почек на побегах прошлого года.
da ýumurtga şekilli ýarym gury şänik. The fruit is a semi-dry drupe that is round, Плод — полусухая костянка, округлой,
oval or egg shaped. овальной или яйцевидной формы.
Ýaýraýşy. Günorta-Günbatar (Aýydere,
Hozly, Pordere, Ypaýgala jülgeleri) we Distribution. South Western (Ayydere, Распространение. Юго-Западный (ущ.
Merkezi (Garaýalçy, Prohladnoýe, Yma- Khozly, Pordere, Ipaigala canyons) and Айыдере, Хозлы, Пордере, Ипайкала)
rat jülgeleri) Köpetdag. Türkmenistandan Central Kopetdag (Garayalchi, Prohlad- и Центральный (Караялчи, Прохлад-
daşarda — Kawkaz. Ýaýrawy bölünen — noye, Amarat). Outside of Turkmeni- ное, Амарат) Копетдаг. Вне Туркмени-
gün­batarda Balkan daglaryndan, gündo- stan — the Caucasus. The geographic стана — Кавказ. Ареал дизъюнктив-
garda Gimalaý daglaryna çenli [1–3, 5]. range is fragmented and spreads from ный — от Балканов (на западе) до Ги-
the Balkans (on the west) to the Himala- малаев (на востоке) [1–3, 5].
Bitýän ýerleri. Jülgeler, derýalaryň we
yas (on the east) [1–3, 5].
ýaplaryň boýlary, çeşmeleriň golaýlary. Места обитания. Ущелья, по берегам
Habitat. Gorges on the banks of rivers рек и ручьёв, возле родников.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. XX asy-
and streams, near springs.
ryň birinji ýarymynda dag derelerinde
104
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

we jülgelerinde hoz agaçlarynyň 5000‑e Number and tendencies to change. In the Численность и тенденции её измене-
çenlisi (diňe Aýyderede 3823 düýbi) ha- first half of the 20th century up to 5000 trees ния. В первой половине ХХ в. в гор-
saba alyndy [1], 1981‑nji ýylda 1834 düýp grew in mountain valleys and gorges (in ных долинах и ущельях произраста-
(Aýyderede — 1145) hasaba alyndy [2–4]. Ayydere alone there were 3823 speci- ло до 5000 деревьев (только в Айыдере
1986–1988‑nji ýyllarda Aýydere jülgesin- mens) [1], and in 1981–1834 trees (1145 3823) [1], в 1981 г. учтено 1834 (Айыде-
de 788, 2002‑nji ýylda — 589 [6], 2008‑nji in Ayydere) [2–4]. In 1986–1988 in Ayy- ре — 1145) [2–4]. В 1986–1988 гг. в Ай-
ýylda — 400‑den gowrak düýp bellen- dere 788 trees were registered; in 2002, ыдере учтено 788 деревьев, в 2002 г. —
di. 25 ýylyň dowamynda (1982–2007‑nji 589 [6], and in 2008 more than 400. Over 589 [6], в 2008 г. — более 400. За 25 лет
ýyllar) Gara­ýalçy jülgesindäki hozlukda 25 years (1982–2007) the number of trees (1982–2007 гг.) количество деревьев в
agaçlaryň 171 düýbi ýitdi. 1982–1983‑nji in the walnut grove in Garayalchy gorge ореховой роще ущ. Караялчи умень-
ýyllarda bu hozluklarda 373 düýpden declined to 171. In 1982–1983 in the same шилось на 171 экз. В 1982–1983 гг. здесь
41%-iniň miwe berýändigi, 1989‑njy gorge out of 373 trees 41% beared fruits; из 373 экз. плодоносили 41%, в 1989 г.
ýylda — 347 düýpden 65%-iniň ýetişen in 1989 65% out of 347 trees were mature. из 347 насчитывалось 65% зрелых осо-
agaçlardygy, 2007‑nji ýylda — düýpleriň In 2007 only 28.2% out of 202 trees fruit- бей, в 2007 г. из 202 деревьев плодоно-
umumy 202 sanysyndan diňe 28,2%-iniň ed [7]. сили только 28,2% [7].
miwe berýändigi anyklandy [7].
Main limiting factors. Powerful mud tor- Основные лимитирующие факторы.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Güýçli sil joş- rent and pests. Мощные селевые потоки, вредители.
malary, zyýankeşler.
Biological peculiarities. A wind-pollinat- Особенности биологии. Ветроопыляе­
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Ýeliň kö- ed plant. Blooms in April, fruits in Sep- мое растение. Цветение — в апреле,
megi bilen tozanlanýan ösümlik. Aprel- tember–October (from 10 years of age); пло­доношение — в сентябре–октябре
de gülleýär, sentýabrda-oktýabrda miwe- the highest yields are at the age of 30 years. (с 10‑летнего возраста), к 30 годам да-
leýär (10 ýaşdan başlap), 30 ýaşlarynda It propagates both by seed and vegeta- ёт наибольший урожай. Размножается
has köp hasyl berýär. Tohumlaryndan we tively — through shoots from the stump семенами и вегетативно — порослью
düýpden çykan ösüntgilerden wegetatiw or from the base of the trunk [3, 5]. от пня или от основания ствола [3, 5].
usul bilen köpelýär [3, 5].
Cultivation. In nurseries and forestries in Культивирование. В питомниках и лес-
Ýetişdirilişi. Nahalhanalarda we tokaý ho­ the Sunt Hasardag and Kopetdag State хозах, в Сюнт-Хасардагском и Копет-
ja­lyklarynda, Sünt-Hasardag we Köpet­dag Reserves. дагском государственных заповедни-
döwlet goraghanalarynda ýetişdirilýär. ках.
Conservation actions applied. Registered
Gorag üçin görlen çäreler. TGHB-niň Gy- in the IUCN Red List (2011) and Red Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
zyl sanawyna (2011) we Türkmenistanyň Data Book of Turkmenistan (1985, 1999). ный список МСОП (2011) и Крас-
Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizildi. Ýaý- Part of the habitat is protected in the Ko- ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
rawynyň bir bölegi Köpetdag we Sünt-Ha- petdag and Sunt-Hasardag State Reserves. Часть ареала охраняется в Копетдаг-
sardag döwlet goraghanalarynda goralýar. The walnut grove in Garayalchy gorge has ском и Сюнт-Хасардагском государ-
Garaýalçy jülgesindäki hozluklara “Te- been declared a natural sanctuary [5]. ственных заповедниках. Ореховая ро-
bigy ýadygärlik” derejesi berildi [5]. ща в ущ. Караялчи объявлена памятни-
Conservation actions proposed. Full com-
ком природы [5].
Gorag üçin zerur çäreler. Goraghana düz- pliance with the reserve regime.
günlerini doly berjaý etmeli. Необходимые меры охраны. Полное
Research proposals. Growing seedlings
соблюдение заповедного режима.
Barlaglar boýunça teklipler. Nahalha- in nurseries and forestries, sowing seeds
nalarda we tokaý hojalyklarynda nahal- and saplings in natural conditions. Предложения по исследованию. Вы-
laryny ýetişdirmeli, tebigy bitýän ýerler- ращивание саженцев в питомниках и
inde tohumlaryny ekmeli we gögertmeli. Author I. G. Rustamov лесхозах, подсев семян и выращива-
ние подроста в естественных условиях.
Düzüji: I. G. Rustamow
Составитель И. Г. Рустамов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Гурский, 1932; 2. Попов, 1985 а; 3. Попов, 1985 б; 4.
Попов, 1992; 5. Попов, 1992; 6. Рустамов, Имамкулиев, Кепбанов, 2007; 7. Курбанмамедова, Акмурадов, 2008.
105
Reaumuria botschantzevii Zucker. et Kurbanov, 1982

BOÇANSEWIŇ PORSYODUNY REAUMURIA BOTSCHANTZEVII РЕОМЮРИЯ БОЧАНЦЕВА


Ýylgynlar maşgalasy The Tamaricaceae Семейство Гребенщиковые

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düỳbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ỳitip barỳan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondyny gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Рез-
Üzül-kesil özbaşdaklaşan, dar çäkli ga- Isolated narrow range relict endemic spe- ко обособленный узколокальный ре-
dymy endemik ösümlik. cies. ликтовый эндемик.
Gysgaça beýany. Boỳy 40–60 sm ỳetỳän ỳa- Brief description. Dwarf semi-shrub of Краткое описание. Полукустарничек
rymgyrymsy agaçjyk. Baldaklary güýçli 40–60 cm in height; stalks are ramified, высотой 40–60 см. Стебли сильно раз-
şahalanan, ýaprakly. Baldakdaky ýaprak- foliaceous. The stalk leaves are narrow ветвлённые, облиственные. Стебле-
lary dar-tersýumurtga şekilli, ýasy. Gül- oblanceolate, flat. The floral bracts are- вые листья узко-обратнояйцевидные,
ýapragynyň gyrasy dişli, okara ýaprakla- serrated on the edge and bigger that ca- плоские. Прицветники по краю зуб-
ryndan birneme ulurak. Gülleri gülgüne. lyx lobes; the flowers are pink; the fruits чатые, немного больше, чем чашели-
Miweleri armyt şekilli. Tohumlary gara. are pear-shaped; the seeds are black. стики. Цветки розовые. Плоды груше-
видные. Семена чёрные.
Ýaỳraỳşy. Demirgazyk-Günbatar Köpet- Distribution. North Western Kopetdag
dag (Agoba jülgesi) [1–4]. (Akoba gorge) [1–4]. Распространение. Северо-Западный
Копетдаг (ур. Акоба) [1–4].
Bitỳän ỳerleri. Weýran bolan dürli reňkli Habitats. Eroded speckled slopes [1–3].
çökündili eňňitler [1–3]. Места обитания. Эродированные пё-
Number and tendencies to change. A total
строцветные склоны [1–3].
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. 2000‑nji of 25 individuals were registered on 2000.
ỳylda 25 düýbi bellige alyndy. Численность и тенденции её измене-
Main limiting factors. Year-round grazing
ния. В 2000 г. зарегистрировано всего
Esasy çäklendiriji sebäpler. Ýylyň do- and landslides of slopes.
25 особей.
wamynda mal bakylmagy, gaýalaryň
Biological peculiarities. Dwarf semi-
ýuwulmagy. Основные лимитирующие факторы.
shrub of 40–60 cm in height. Blossoms in
Круглогодичный выпас, смыв склонов.

106
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Boýy 40– May–June, bears fruit in July. Reproduces Особенности биологии. Полукустарни-
60 sm bolan, ýarymgyrymsy agaçjyk, by seeds, germinating ability is very low. чек высотой 40–60 см. Цветёт в мае–
maýda — iýunda gülleýär, iýulda miwe- Doesn’t vegetate in draughty years. июне, плодоносит в июле. Размножает-
leýär. Tohumlaryndan köpelýär, gögeri- ся семенами, всхожесть очень низкая.
Cultivation. Not done.
jiligi örän pes. Gurak ýyllar gögermeýär. В засушливые годы не вегетирует.
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Культивирование. Не культивировался.
in the Red Data Book of Turkmenistan
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- (1999). Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. ную книгу Туркменистана (1999).
Conservation actions proposed. Seeding
Gorag üçin zerur çäreler. Agoba jülgesin- in Akoba gorge. Необходимые меры охраны. Посев се-
de tohumlaryny ekmeli. мян в ур. Акоба.
Research proposals. Study of biology and
Barlaglar boỳunça teklipler. Biologiýasy­ny ecology, update on new habitats. Предложения по исследованию. Изуче-
we ekologiýasyny öwrenmeli, täze duş­ýan ние биологии и экологии, поиск новых
ýerlerini gözlemeli. Author J. Gurbanov мест произрастания.

Düzüji J. Gurbanow Составитель Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri1. Камелин, Курбанов, 1985; 2. Курбанов, 1991; 3. Курбанов, 1992; 4. Цукерваник, 1982.

107
Bryonia monoica Aitch. et Hemsl. 1888

BIR ÖÝLI ANDYZ BRYONIA MONOICA ПЕРЕСТУПЕНЬ ОДНОДОМНЫЙ


Kädiler maşgalasy Family Cucurbitaceae Семейство Тыквенные

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Бад­
Bathyz-Gündogar Garagum görnüşi. Badkhyz — South Karakum species used хызско-южнокаракумский вид. Ис-
Halk lukmançylygynda ulanylýar. in folk medicine. пользуется в народной медицине.
Gysgaça beýany. Ýognasan kökli we çyr­ Brief description. Perennial herb with Краткое описание. Многолетнее травя­
ma­şýan baldakly köpýyllyk otjumak ösü- strongly thickened root and scandent an- ни­стое растение с сильно утолщён-
mlik. Ýapragy ýönekeý barmak şekilli nual caulis. The leaves are simple, 5‑lobed. ным корнем и лазающими однолетни-
dili­nen. Murtjagazlary uzyn sapajyk gör- The barbs are simple, filose and long. The ми стеблями. Листья простые, 5‑ло-
nüşli. 6–10 gülli salkym. Gülleri bir öýli. clusters have 6–10 monoecious flowers. пастные. Усики простые, нитевид-
Miweleri gyzyl. The fruits are red. ные, длинные. Кисти 6–10‑цветковые.
Цветки однодомные. Плоды красные.
Ýaýraýşy. Bathyz (Ýarylangala) we Gun­ Distribution. Badkhyz (Yarylangala fort)
orta-Gundogar Garagum (Mollabaý, Ym- [1, 2] and South Eastern Karakums (Mol- Распространение. Бадхыз (крепость
ambaba, Gandymly, Agamyrat, Käkilikli, labay, Ymambaba. Gandymly, Agamyrat, Ярыланкала) и Юго-Восточные Кара-
Üçguýy, Ýelçilik. Türkmenistandan da- Kakilikli, Uchguyi, Yelchilik). Outside of кумы (Моллабай, Имамбаба. Кандым-
şarda — Owganystan [1–3]. Turkmenistan — Afghanistan [1–3]. лы, Агамурад, Кекликли, Учгуйи, Ел-
чилик). Вне Туркменистана — Афга-
Bitýän ýerleri. Gyrymsy agaçlaryň, arasy, Habitat. Fixed sands, among shrubs and
нистан [1–3].
berkleşen çägelikler we ýykylan gadymy the ancient fort ruins.
galanyň aralary. Места обитания. Закреплённые пески,
Number and tendencies to change. Is
среди кустарников и между развали-
Sany we onyň üýtgemek ýagdaýy. Iki- found sporadically. Only about 100 spec-
нами древней крепости.
ýeke sany duşýar. Soňky ýyllarda jemi imens noted in the last years.
100 golaý ösümlik tapyldy.

108
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Gyrymsy Main limiting factors. Cutting of shrubs Численность и тенденции её изменения.
agaçlaryň çapylmagy we mal bakylmagy. and grazing. Встречается единичными экземпля-
рами. Последние годы зарегистриро-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Maý aý- Biological peculiarities. Blossoms in May,
вано всего около 100 особей.
ynda gülleýär, iýunda tohumlaýar. To- bears fruits in June. Propagation is by
humyndan we wegetatiw (kluben gör- seeds and vegetative (tuberous roots). Основные лимитирующие факторы.
nüşli kökler arkaly) köpelýär. Kökleri The roots are used in herbal medicine. Вырубка кустарников и выпас.
derman serişdesi hökmünde ulanylýar.
Cultivation. Private land plots. Особенности биологии. Цветёт в мае,
Ýetişdirilişi. Hojalyklaryda ekip ýetişdi- плодоносит в июне. Размножается се-
Conservation actions applied. Registered
rilýär. менами и вегетативно (клубневидны-
in the Red Data Book of Turkmenistan
ми корнями). Корни используются в
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- (1999).
качестве лекарственного сырья.
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi.
Conservation actions proposed. Ban
Культивирование. На приусадебных
Gorag üçin zerur çäreler. Gyrymsy agaçla- on cutting bushes, planting species in
уча­стках.
ryň çapylmagyny gadagan etmeli, ösýän growth areas.
ýerlerinde ekip köpeltmeli. Принятые меры охраны. Внесён в
Research proposals. Update on new
Красную книгу Туркменистана (1999).
Barlaglar boýunça teklipler. Ösýän täze growth areas, study of the vegetative
ýerlerini gözlemeli, wegetatiw (kluben propagation (tuberous roots). Необходимые меры охраны. Запрет
görnüşli kökler arkaly) köpelmegi boý- вырубки кустарников, посадка в ме-
unça barlag geçirmeli. Author A. M. Geldikhanov стах произрастания.
Предложения по исследованию. Поиск
Düzüji A. M. Geldihanow
новых мест произрастания, исследо-
вание вегетативного размножения.

Составитель А. М. Гельдиханов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Бочанцев и др., 1992; 2. Hикитин, Гельдиханов, 1988; 3. Гельдиханов, 1995.

109
Cleome turkmena Bobr. 1939

TÜRKMEN KLEOMESI CLEOME TURKMENA КЛЕОМЕ ТУРКМЕНСКАЯ


Göýüller maşgalasy Family Capparaceae Семейство Каперсовые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ре-
Türkmenistanyň florasynyň gadymy en- Relict endemic of the flora of Turkmen- ликтовый эндемик флоры Туркмени-
demik görnüşi. istan. стана.
Gysgaca beýany. Boýy 40 sm ýetýän, bir- Brief description. It is an annual herbal Краткое описание. Однолетнее травя-
ýyllyk otjumak ösümlik. Ýapraklary üç- plant of up to 40 cm in height. The leaves нистое растение высотой до 40 см. Ли-
leýin çylşyrymly, ýa-da ýönekeý. Gülleri are complex, ternate or simple; the flow- стья сложные, тройчатые или простые.
sary. Miwesi iki gabsaly, kösük görnüş- ers are yellow; the fruit is a bicuspid silic- Цветки жёлтые. Плод — двустворча-
li gozajyk. Tohumlary köp sanly, goňur ular boll; the seeds are brown and formed тая стручковидная коробочка. Семе-
reňkli. in large quantities. на бурые, образуются в большом ко-
личестве.
Ýaỳraỳşy. Sumbar jülgesinden Kiçi Balka- Distribution. Sumbar river valley up to
na çenli. Magtymguly şäherçesiniň töwe- Small Balkhan, in vicinity of Magtymgu- Распространение. От долины р. Сумбар
rekleri, Tersakan jülgesinden Gyzylýyl- ly settlement, Tersakan valley up to Gyzy- до Малого Балхана. Окрестности пос.
gyn diýen ýere çenli [1–3]. lyilgyn settlement [1–3]. Махтумкули, Терсаканская долина до
местечка Кызылйылгын [1–3].
Bitỳän ỳerleri. Dürli reňkli jynslaryň üst Habitats. Outcrops of speckled rocks [2, 4].
açylmalary [2, 4]. Места обитания. Выходы пёстроцвет-
Number and tendencies to change. In
ных пород [2, 4].
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. Ygally rainy years the species population is nu-
ýyllarda düýpleriniň sany ýeterlik köp merous, while in draughty years single Численность и тенденции её изменения.
gabat geldi, gurak ýyllarda ýek-tüki ha- specimens are found. Во влажные годы популяции доста-
saba alyndy. точно многочисленны, а в засушливые
Main limiting factors. Draught, grazing
обнаружены единичные экземпляры.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Gurakçylyk, and pathway erosion.
mal bakylmagy, ýoda eroziýasy.

110
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Tohum- Biological peculiarities. Reproduces by Основные лимитирующие факторы.


laryndan köpelýär. Gögerijiligi ýokary. seeds. Germination is high. Seeds germi- Засуха, выпас, тропиночная эрозия.
Tohumlary ýokary temperaturada göge­ nate at high temperatures. Blossoms and
Особенности биологии. Размножается
r­ýär. Iýuldan oktýabra çenli gülleýär we bears fruit from July till October [2, 3].
семенами. Всхожесть очень хорошая.
mi­weleýär [2, 3].
Cultivation. Attempts to introduce the Семена прорастают при высокой тем-
Ýetişdirilişi. TYA-nyň Botanika institu- species in the Botanical Garden of the пературе. Цветёт и плодоносит с июля
tynyň Botanika bagynda ösdürmek boý- Academy of Sciences of Turkmenistan по октябрь [2, 3].
unça geçirilen synag netije bermedi. were not successful.
Культивирование. Опыты по интродук­
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered ции в Ботанический сад Института
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Bit- in the Red Data Book of Turkmenistan ботаники АН Туркменистана были
ýän ýerleriniň bir bölegi Sünt-Hasardag (1999). Part of the habitat is protected in без­успешными.
döwlet goraghanasynda goralýar. the Sunt Hasardag State Reserve
Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Gorag üçin zerur çäreler. Beýleki jülgeler- Conservation actions proposed. Seeding ную книгу Туркменистана (1999). Часть
de tohumlaryny ekmeli. in gorges. местообитаний охраняется в Сюнт-Ха­
сар­дагском государственном заповед-
Barlaglar boỳunça teklipler. Görnüşiň Research proposals. Study of its biology
нике.
biologiýasyny we ekologiýasyny öwren- and ecology.
meli. Необходимые меры охраны. Посев се-
Author J. Gurbanov мян в ущельях.
Düzüji J. Gurbanow
Предложения по исследованию. Изуче-
ние биологии и экологии.

Составитель Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Бобров, 1939; 2. Камелин, Курбанов, 1985; 3. Курбанов, 1992; 4. Kurbanov, 1994.

111
Cleome gordjaginii M. Pop. 1915

GORDÝAGINIŇ KLEOMESI CLEOME GORDJAGINII КЛЕОМЕ ГОРДЯГИНА


Göýüller maşgalasy Family Capparaceae Семейство Каперсовые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Ýaýrawynyň çetinde duşýan Günbatar Endemic to Western Gissar and found on демик Западного Гиссара на перифе-
Gissaryň endemigi. Urugyň ulgamynda the periphery of the range. Isolated with- рии ареала. Резко обособленный вид
üzül-kesil özbaşdaklaşan görnüş [1]. in the genus [1]. в системе рода [1].
Gysgaça beýany. Boýy 40–80 sm bolan bir- Brief description. An annual herb 40– Краткое описание. Однолетнее рас-
ýyllyk ösümlik. Baldagy düýbünden baş- 80 cm tall, its stems grow almost off тение высотой 40–80 см. Стебли поч-
lap uzyn, göni, çybyk şekilli şahaly. Gül- the ground with long straight twig-like ти от основания с длинными, прямы-
leri ilki gür (soňra selçeňleşýän), salkym branches. The flowers are in dense (lat- ми, прутьевидными ветвями. Цветки
şekilli gül çogdamyna jemlenen. Miwe- er lax) small clusters. The fruit is a pod- в густых (позднее рыхловатых) корот-
si — kürek görnüşli gozajyk. like capsule. коватых кистях. Плод — стручковид-
ная коробочка.
Ýaýraýşy. Köýtendagyň etekleri we pes Distribution. Foothills and low moun-
daglyklar (Köýtendag şäherçesi, Kelif). tains of Koytendag (Koytendag and Kelif Распространение. Предгорья и низко-
Türkmenistandan daşarda — Özbegis- settlements). Outside of Turkmenistan — горья Койтендага (пос. Койтендаг, Ке-
tan [2–6]. Uzbekistan [2–6]. лиф). Вне Туркменистана — Узбеки-
стан [2–6].
Bitýän ýerleri. Gyzyl çägelikler, dürli Habitat. Red sandstone, speckled foothill
reňkli pes daglyklaryň gyrym daşly ýer- talus, among sparse vegetation [3–6]. Места обитания. Красные песчани-
leri, selçeňleşen ösümlikli ýerlerde [3–6]. ки, осыпи пёстроцветных низкогорий,
Number and tendencies to change. Met in
среди разреженной растительности
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ösýän small clumps of 1–5 specimens.
[3–6].
ýerlerinde 1–5 düýpli uly bolmadyk top-
Main limiting factors. Uncontrolled graz-
bajyklar görnüşinde duşýar. Численность и тенденции её изменения.
ing, pathway erosion [6].
Встречается небольшими куртинками
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mallaryň çen-
по 1–5 экз.
denaşa köp bakylmagy, ýoda eroziýasy.

112
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Iýulda– Biological peculiarities. Flowers in July– Основные лимитирующие факторы.
awgustda gülleýär, awgustda–sentýabrda August, fruits in August–September. The Чрезмерный выпас, тропиночная эро-
miweleýär. Tohumlary elmydama bişip seeds ripen not regularly [7]. зия.
ýetişmeýärler [7].
Cultivation. Not done. Особенности биологии. Цветёт в ию-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. ле–августе, плодоносит в августе–сен-
Conservation actions applied. Registered
тябре. Семена созревают нерегулярно
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan
[7].
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. (1999).
Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýalar- Conservation actions proposed. Regular
ynyň ýagdaýyna yzygiderli gözegçilik et- monitoring of the population conditions. Принятые меры охраны. Внесён в
meli. Tohumlaryny ýaýrawynyň çäginde Seeding within the range. Красную книгу Туркменистана (1999).
ekmeli.
Research proposals. Update on habitats Необходимые меры охраны. Регуляр-
Barlaglar boýunça teklipler. Täze duşýaňn and range boundaries. Study of the bio- ный контроль состояния популяций.
ýerlerini gözlemeli, onuň ýaýrawynyň çä­ logical characteristics of the plant in na- Посев семян в пределах ареала.
gini anyklamaly. Tebigy şertlerde görnü- ture.
Предложения по исследованию. Поиск
şiň biologiki aýratynlyklaryny öwrenmeli.
новых мест произрастания, уточнение
Author A. Yollybaev
границ ареала. Изучение биологиче-
Düzüji A. Ýollybaýew
ских особенностей в природе.

Составитель А. Ёллыбаев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Камелин, Курбанов,1985; 2. Бобров, 1939; 3. Борисова, 1948;
4. Никитин, Гельдиханов, 1988; 5. Васильченко, Васильева, 1986; 6. Ёллыбаев, 1993; 7. Белолипов, 1976.

113
Erysimum kerbabaevii Kurbanov et Gudkowa, 1983

KERBABAÝEWIŇ SARYJOTY ERYSIMUM KERBABAEVII ЖЕЛТУШНИК КЕРБАБАЕВА


Kelemler maşgalasy Family Brassicaceae Семейство Капустные

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. spe­cies. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Уз­
Dar çäkli endemik, pleýstoseniň çygly Narrow range local endemic; apparently, колокальный эндемик, по-види­мо­му,
ýerleriniň gyrymsy agaç toplumlarynyň it’s a relict of mesophilous variations of реликтовый тип мезофильных вари-
gadymy görnüşi bolmagy ähtimal. sibljak pleistocene. антов шибляка плейстоцена.
Gysgaça beýany. Boýy 35–40 sm ýetýän, Brief description. It is a biennial herb- Краткое описание. Двухлетнее травя­
ikiýyllyk gögümtil otjumak ösümlik. Bal- al plant of 35–40 cm in height, blue grey ни­стое растение высотой 35–40 см.
daklary ýalaňaç, dik ösen, güýçli şahala- colored. The stems are bare, upright, mul- Сизое. Стебли голые, прямостоячие,
nan, ýaprakly. Kök ýanyndaky ýaprak- ti-branched, foliaceous. Radical leaves сильноветвистые, облиственные. При-
lary ýasy, süýnmek. Baldaklaryň ýaprak- are flat, oblong, while stem leaves are ob- корневые листья плоские, продолго-
lary süýnmek ýumurtga şekilli, ýokarsyna long, ovate and evenly distributed up to ватые, а стеблевые удлинённо яйце­
çen­li deň ýerleşen. Gülleri sary, baldagyň the crown of stem. The flowers are yel- вид­ные и расположены равномерно до
ýo­kary başynda ýerleşen, käte gapdal şa- low and placed at the crown of stem and, верхушки стебля. Цветки жёлтые, рас-
halarynda ösýär. Gülli pudaklary seýrek sometimes, develop at surculus. Flower- положены на верхушке стебля, ино-
tüýjagazly. Miwesi kösük, Tohumy ow- bearing sprouts are slightly downy. The гда развиваются на боковых побегах.
nuk, sarymtyl. fruit is a pod. The seeds are small and Цветоносные побеги слабоопушен-
yellowish. ные. Плод — стручок. Семена мелкие,
Ýaỳraỳşy. Günbatar Köpetdag (Sekizhan,
жёлтоватые.
Paraw, Isgender, Uzynsyw jülgeleri we Distribution. Western Kopetdag (gorges
Serdar) [1, 2]. of Sekizkhan, Parau, Iskender, Uzunsu Распространение. Западный Копетдаг
and Serdar) [1, 2]. (урочища Секизхан, Парау, Искандер,
Bitỳän ỳerleri. Daşly-çagylly eňňitler [1,
Узунсу и Сердар) [1, 2].
4, 5].

114
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. 2010‑njy Habitats. Rocky and pit-run fine moun- Места обитания. Каменисто-щеб­ни­
ỳylda 200‑e golaý düỳbi hasaba alyndy. tain slopes [1, 4, 5]. стые склоны гор [1, 4, 5].
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mallaryň köp Number and tendencies to change. In Численность и тенденции её изменения.
bakylmagy, dowamly gurakçylyk, ýoda 2010 nearly 200 specimens were regis- В 2010 г. насчитывалось около 200 экз.
eroziýasy. tered.
Основные лимитирующие факторы. Ин­
Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Ösüşiniň Main limiting factors. Intense grazing, тен­сивный выпас, продолжительная
birinji ỳylynda ỳaprak çogdamlaryny, continuous draught, pathway erosion. засуха, тропиночная эрозия.
ikinji ỳylynda merkezi baldagy emele
Biological peculiarities. In its first year it Особенности биологии. В первый год
getirỳär. Aprelde gülleýär, maỳda tohum-
develops a rosette. In its second year it развивает розетку, во второй — цен-
lary bişỳär [3, 4].
develops the central sprout. It blossoms тральный побег. Цветёт в апреле, се-
Ýetişdirilişi. TYA-nyň Botanika instituty- in April. Seeds get matured in May [3, 4]. мена созревают в мае [3, 4].
nyň botanika bagyna getirilip ekildi.
Cultivation. Introduced in the Botanical Культивирование. Интродуцирован в
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Garden of the Academy of Sciences of Ботанический сад Института ботани-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Turkmenistan. ки АН Туркменистана.
Gorag üçin zerur çäreler. Beýleki jülgeler- Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
de tohumlaryny ekmeli. in the Red Data Book of Turkmenistan ную книгу Туркменистана (1999).
(1999).
Barlaglar boỳunça teklipler. Duşýan ýer- Необходимые меры охраны. Посев се-
leriniň hemmesini gözegçilik astyna al- Conservation actions proposed. Sowing мян в урочищах.
maly. seeds in gorges.
Предложения по исследованию. Кон-
Research proposals. Monitoring of the троль мест произрастания.
Düzüji J. Gurbanow
habitat.
Составитель Дж. Курбанов
Author J. Gurbanov

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Бочанцев, Курбанов, Гудкова, 1989;


2. Камелин, Курбанов, 1985; 3. Курбанов, 1992; 4. Суханкулиев, 1996; 5. Курбанов, 1999.

115
Prionotrichon gaudanense (Litv.) Botsch. 1966

HOWDAN PRIONOTRIHONY PRIONOTRICHON GAUDANENSE ПРИОНОТРИХОН ГАУДАНСКИЙ


Kelemler maşgalasy Family Brassicaceae Семейство Капустные

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Уз­
Merkezi Aziýada az sanly urugynyň dar Narrow range endemic of Central Kopet- ко­локальный эндемик Центрального
çäkli görnüşi. Merkezi Köpetdag ende- dag of the Central Asian oligotypical ge- Копетдага, среднеазиатского олиго-
migi. nus. типного рода.
Gysgaça beýany. Boýy 40 sm ýetýän, şa- Brief description. A branchy dwarf semi- Краткое описание. Ветвистый полу-
halanan ýarymgyrymsy agaçjyk. Şaha- shrub of 40 cm in height. The stems and кустарничек высотой до 40 см. Стеб-
lary we ýapraklary az-kem tüýli. Ýaprak­ leaves are slightly downy. The leaves are ли и листья слабоопушенные. Листья
larynyň gyrasy bitewi. Gülýapraklary smooth-edged. The flowers have straw- цельнокрайние. Цветки с палевыми
gül­günräk öwüşgünli açyk mämişi colored or pale yellow petals. The seeds или светло-жёлтыми лепестками. Се-
ýa-da açyk sary reňkli. Tohumlary are brown and formed in comparatively мена коричневые, образуются в срав-
goňur, köp mukdarda birneme uzynrak long pods and in large quantities. нительно длинных стручках в боль-
kösügiň içinde emele gelýär. шом количестве.
Distribution. Central Kopetdag (How-
Ýaỳraỳşy. Merkezi Köpetdag (Howdan, dan, Nakhdau, Aselma, Chayek, Heyra- Распространение. Центральный Ко-
Nahdag, Asylma, Çaýek, Haýrabat) [1, 2]. bad) [1, 2]. петдаг (Ховдан, Нахдау, Асельма, Ча-
ек, Хейрабад) [1, 2].
Bitỳän ỳerleri. Deňiz derejesinden 1200– Habitats. Rocky detritus mountain slopes
2000 m belentlikdäki daşly we gyrymsy at a height of 1200–2000 m above sea lev- Места обитания. Каменисто-щебни­
daşly eňňitler. el. стые склоны гор на высоте 1200–
2000 м над ур. м.
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. Ker- Number and tendencies to change.
haryň (Howdan) demirgazyk-gündogar 134 specimens grow on north-eastern Численность и тенденции её изменения.
eňňidinde 5000 m² meýdanda 134 düýp slopes of Kerkhar (Howdan) on an area На северо-восточных склонах Керхар

116
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

ösýär. Howdan gara ýolunyň 21‑nji kilo- of 3000 m². At the 21st km of the Howdan (Ховдан) на площади 3000 м² произ-
metrinde 314‑isi ösýär [3]. highway 314 specimens were found on an растает 134 экз. На 21 км Ховданского
area of 5000 m² [3]. шоссе на площади 5000 м² обнаруже-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Gurakçylyk.
но 314 экз. [3].
Main limiting factors. Drought.
Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Tohum-
Основные лимитирующие факторы. За-
dan köpelỳär. Aprelde, maỳda gülleýär, Biological peculiarities. Reproduces by
суха.
iỳunda miweleýär. seeds, blossoms in April–May, bears fruit
in June. Особенности биологии. Размножается
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
семенами. Цветёт в апреле–мае, пло-
Cultivation. Not done.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmeni- доносит в июне.
stanyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Conservation actions applied. Registered
Культивирование. Не культивировался.
Ýaỳrawynyň bir bölegi Köpetdag döwlet in the Red Data Book of Turkmenistan
goraghanasynda goralỳar. (1999). Part of the range is protected in Принятые меры охраны. Внесён в
the Kopetdag State Reserve Крас­ную книгу Туркменистана (1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Goraghanadaky
Часть ареала охраняется в Копетдаг-
tebigy populýasiýalarynyň yagdaýyny Conservation actions proposed. Monitor-
ском государственном заповеднике.
gözegçilik astyna almaly, tohumlaryny ing of the natural population conditions
ýaýrawynyň çäginde ekmeli. in the reserve, seeding within the range. Необходимые меры охраны. Контроль
состояния природных популяций в
Barlaglar boỳunça teklipler. Biologiýa- Research proposals. Study of biology and
заповеднике, посев семян в пределах
syny we ekologiýasyny öwrenmeli. ecology.
ареала.
Düzüji J. Gurbanow Author J. Gurbanov Предложения по исследованию. Изуче-
ние биологии и экологии.

Составитель Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Бочанцев, 1966; 2. Никитин и др., 1978; 3. Rotaru (magl./inform./данн.), 2010.

117
Aethionema kopetdaghi Lipsky ex Botsch. 1913

KÖPETDAG ETIONEMASY KOPETDAG STONECRESS КРЫЛОТЫЧИННИК


КОПЕТДАГСКИЙ
Kelemler maşgalasy Family Brassicaceae
Семейство Капустные
Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. Статус. Категория III (VU). Уязвимый
вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation.
Dar çäkli, gadymy endemik. A isolated, narrow range, relict endemic. Значение в сохранении генофонда.
Узколокальный реликтовый эндемик.
Gysgaça beýany. Boýy 50 sm çenli gyrym­ Brief description. A semi-shrub up to 50 cm
sy agaçjyk. Birýyllyk pudaklary şahala­ long, bearing branching annual shoots Краткое описание. Полукустарничек
nan, uzynlygy 23 sm çenli. Ýapraklary up to 23 cm long; the leaves are alternate, высотой до 50 см. Однолетние побе-
nobatlaýyn, uzalan ters ujy çowly. Gül wide and oblong-oblanceolate. The inflo- ги ветвистые, длиной до 23 см. Листья
çogdamy — dykyz salkym, miwelän rescence is a dense spike that lengthens очерёдные, удлинённо обратноланцет-
wagtynda güýçli uzalýan. Gül ýapraklary noticably during fruiting. The petals are ные. Соцветие — плотная кисть, силь-
gülgüne-mämişi. Kürejikleri togalagrak, rose-purple up to 7.3 mm in length and но удлиняющаяся во время плодо-
ujy çuň gädikli, bir höwürtgeli, bir to- 4.2 mm wide. The silicula is almost round, ношения. Лепестки розово‑лиловые.
humly, açylmaýan. with a deep notch at the apex, single nest- Стру­чочки почти округлые, с глубокой
ed, seeded, indehiscent. вы­емкой на верхушке, одногнёздные,
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Gurtsuwy-
одно­семянные, нераскрывающиеся.
Howdan gara ýoly) [1–4]. Distribution. Central Kopetdag (the
Gurtsuv Howdan road) [1–4]. Распространение. Центральный Ко-
Bitýän ýerleri. Daglaryň aşaky guşak-
петдаг (Гуртсув‑Ховданское шоссе)
lyklarynyň dürli taraplaryndaky daşly Habitat. Rocky and pit-run fine slopes
[1–4].
we çagylly eňňitler, deňiz derejesinden of various outcrops at altitudes of 1000–
1000–1200 m belentlikdäki, otlaryň-gy­ 1200 m above sea level, including areas of Места обитания. Каменистые и щеб-
rym­sy agaçlaryň arasy. grass and shrubs. нистые склоны различной экспози-
ции на высоте 1000–1200 м над ур. м.,
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. How- Number and tendencies to change. Found
среди травянисто-кустарниковой ра-
dan ýolunyň 18,5–21,5 km aralygyndan in isolated clumps on an area from
стительности.
başlap özbaşdaklaşan toparjyklar gör- 18.5 to 21.5 km of the Howdan road. Un-
nüşinde duş gelýär. 1994‑nji ýyla çen- til 1994 there were 700 specimens; after Численность и тенденции её измене-
li baş sany — 700 düýp, 1995‑nji ýylda the road reconstruction (in 1995) the ния. Встречается обособленными кур-

118
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

ýol täzeden gurlandan soň — 600 düýp number declined to 600 [3]. Accord- тинками на участке с 18,5‑го по 21,5‑й
[3]. 2008–2009‑njy ýyllarda geçirilen ing to the results of 2008–2009 survey, км Ховданского шоссе. До 1994 г. на-
hasaplamalaryň netijeleri boýunça ös- 236 specimens were registered on the 20th считывалось 700 экз., после рекон-
ümligiň sany 20‑nji km-de — 236 düýp, km and 253 specimens — on the 21st km. струкции автодороги (1995 г.) осталось
21‑nji km-de — 253. Häzirki döwür- At present the number does not exceed 600 [3]. По результатам учёта 2008–
de ösümligiň düýpleriniň umumy sany 600–650 specimens (1–3 plants per 1m²). 2009 гг., на 20‑м км насчитывалось 236,
600–650‑den geçmeýär (1 m² meýdanda на 21‑м — 253 экз., в настоящее вре-
Main limiting factors. Reconstruction of
1–3 düýp duş gelýär). мя не более 600–650 экз. (1–3 растения
roads and habitat destruction.
на 1 м²).
Esasy çäklendiriji sebäpler. Ýol gur-
Biological peculiarities. Vegetation starts
luşyk işleriniň geçirilmegi, bitýän ýerler- Основные лимитирующие факторы.
in March; blooming is in May, fruit-
iniň zaýalanmagy. Реконструкция автодороги и разру-
ing is in June. In certain years full devel-
шение мест обитания.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Mart aý- opment is shifted to a later date. Repro-
ynda ösüp başlaýar, maýda gülleýär, duces both vegetatively and by seeds. The Особенности биологии. Начало веге-
iýunda miweleýär. Aýry-aýry ýyllarda height of shoots of seed renewal is 2.3– тации — март, цветение — май, пло-
ösümligiň ösüşi giç başlaýar. Wegetatiw 12.1 cm. Germination is low (in lab con- доношение — июнь. В отдельные го-
usul bilen we tohumlary arkaly köpel- ditions less than 4%). ды феноразвитие сдвигается на более
ýär. Tohumdan gögeren düýpleiň boýy поздние сроки. Размножается вегета-
Cultivation. In the experimental plots of
2,3–12,1 sm çenli. Tohumlaryň gögeriji- тивно и семенами. Высота всходов се-
Kopetdag State Reservesince 2010.
ligi pes (tejribe şertlerinde 4%-den geç- менного возобновления — 2,3–12,1 см,
meýär). Conservation actions applied. Registered всхожесть низкая (в лабораторных
in the Red Data Book of Turkmenistan условиях не более 4%).
Ýetişdirilişi. 2010‑njy ýyldan bäri Köpet-
(1999) and protected in the Kopetdag
dag döwlet goraghanasynyň tejribe meý- Культивирование. На опытном участ-
State Reserve.
dançasynda ýetişdirilýär. ке Копетдагского государственного
Conservation actions proposed. Protec- за­по­ведника с 2010 г.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista-
tion reinforcement.
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Kö- Принятые меры охраны. Внесён в Крас-
petdag döwlet goraghanasynda goralýar. Research proposals. Monitoring of pop- ную книгу Туркменистана (1999). Ох-
ulation conditions, study of the limiting раняется в Копетдагском заповеднике.
Gorag üçin zerur çäreler. Goraýyş kada-
factors, update on habitat and population
laryny berjaý etmeli. Необходимые меры охраны. Соблюде-
monitoring.
ние режима охраны.
Barlaglar boýunça teklipler. Populýasiýa-
larynyň ýagdaýyny we sanyny gözegçi- Author T. Rotaru Предложения по исследованию. Мони-
likde saklamaly, çäklendiriji sebäplerini торинг состояния популяции, выяв-
ýüze çykarmaly, bitýän ýerlerini hasaba ление лимитирующих факторов, учёт
almaly. мест обитания, контроль численности.

Düzüji T. Rotaru Составитель Т. Ротару

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Бочанцев, 1983; 2. Никитин, Гельдиханов, 1988; 3. Смирнова, 1999; 4. Ротару, 2010.

119
Homalodiscus ochradeni (Boiss.) Boiss. 1867

SARY GOMALODISKUS HOMALODISCUS OCHRADENI ГОМАЛОДИСКУС


ОХРАДЕНОВЫЙ
Rezedalar maşgalasy Family Resedaceae
Семейство Резедовые
Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düỳbünden Status. Category I (CR). Critically endan-
ỳitip barỳan görnüş. gered species. Статус. Категория I (CR). Вид на грани
исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preserva-
Bir görnüşli uruga degişli. Ýaýrawynyň tion. Monotypical genus representative. Значение в сохранении генофонда.
demirgazyk araçäginde duşýan gadymy It is relict Iranian species that grows in Представитель монотипного рода. Ре-
Eỳran görnüşi. the northern boundary of its range. ликтовый иранский вид, произраста-
ет на северной границе ареала.
Gysgaça beýany. Boýy 40–50 sm ýetýän, Brief description. It is a multi-branched
güỳçli şahalanan ỳarymgyrymsy agaçjyk. semi-shrub of 40–50 cm in height. Stem is Краткое описание. Сильноветвистый по-
Baldaklary güỳçli ỳapraklaşan. Ÿaprak­la­ densely leafed. Leaves are small, green, лукустарничек высотой 40–50 см. Сте-
ry ownuk, ỳaşyl, ỳasy. Köp sanly gülle­ri flat. Flowers are ochreous and numerous. бель сильно облиственный. Листья
sarymtyl-gyzyl, miweleri düwme şekil­ Fruits are bladdery and bloated. Fruits fall мелкие, зелёные, плоские. Цветки ох­
li, çişen. Tohumlary bişeninden soň mi- off upon maturation of seeds. Seeds are ристые, многочисленные. Плоды пу-
weleri dökülýär. Ownuk tohumlary goň­ small, brownish-black, shining. зырчатые, вздутые. При созревании
rum­tyl-gara, ýalpyldawuk. семян плоды осыпаются. Семена мел-
Distribution. Kurendag (Duzlychai, Tai-
кие, ко­рич­не­ва­то­-чёрные, блестящие.
Ýaỳraỳşy. Kürendag (Duzlyçaý, Taýty- tyowlak, Temendere, Danata, Barsly-
owlak, Temendere, Däneata, Barslyçaý, chay, Oboy, Jegirdekli, Uzunsu, Iskender, Распространение. Кюрендаг (Дузлы-
Oboý, Jigirdekli, Uzynsuw, Isgender, Bky, Bki, Yylanly). Outside of Turkmenistan — чай, Тайтыовлак. Темендере, Дана-
Ýylanly). Türkmenistandan daşarda — Iran [1, 2]. та, Барсличай, Обой, Джекирдекли,
Eýran [1, 2]. Узунсу, Искандер, Бки, Йыланлы). Вне
Habitats. Outcrops of speckled clays,
Туркменистана — Иран [1, 2].
Bitỳän ỳerleri. Dürli reňkli toỳunlaryň rocky and loessial slopes of low moun-
üst açylmalary, pes daglyklaryň maýda tains.
däneli küpürsik toprakly eňňitleri.

120
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. Az sanly, Number and tendencies to change. The Места обитания. Выходы пёстроцвет-
100‑e golaý düýbi hasaba alyndy. species is scanty, about 100 specimens in ных глин, каменистые, лёссовые скло-
total. ны низкогорий.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Gurakçylyk,
mal bakylmagy, ýoda eroziýasy. Main limiting factors. Draughts, grazing, Численность и тенденции её изменения.
and pathway erosion. Малочислен, всего около 100 особей.
Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Tohum-
laryndan köpelýär, gögerijiligi örän pes. Biological peculiarities. Propagates by Основные лимитирующие факторы.
Aprelde–maỳda gülleýär, maýda–iỳulda seeds. Reproduction is weak. Blossoms Засуха, выпас, тропиночная эрозия.
miweleýär. in April–May and bears fruit in May–July.
Особенности биологии. Размножается
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. семенами, возобновление очень сла-
бое. Цветёт в апреле–мае, плодоносит
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered
в мае-июле.
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan
(1999). Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerlerinde
tohumlaryny ekmeli. Mal bakylyşyny ka- Conservation actions proposed. Sowing Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
dalaşdyrmaly. seeds in habitats and monitoring grazing. ную книгу Туркменистана (1999).
Barlaglar boỳunça teklipler. Bitýän ýer- Research proposals. Monitoring of habi- Необходимые меры охраны. Посев се-
lerini gözegçilige almaly we yzygiderli tats and regular monitoring of developed мян в местах произрастания. Регули-
sanyny hasaba almaly. plants. рования выпаса.
Предложения по исследованию. Кон-
Düzüji J. Gurbanow Author J. Gurbanov
троль мест произрастания и периоди-
ческий учёт взрослых растений.

Составитель Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Курбанов, 1981; 2. Курбанов, 1992.

121
Reseda dshebeli Czerniak., 1939

JEBEL REZEDASY RESEDA DSHEBELI РЕЗЕДА ДЖЕБЕЛЬСКАЯ


Rezedalar maşgalasy Family Resedaceae Семейство Резедовые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Уз­
Çäkli ýaýran endemik, gadymy Orta­ýer­ Narrow range endemic, representative of ко­локальный эндемик, представитель
de­ňiz urugynyň görnüşi. an ancient Mediterranean genus. древнесредиземноморского рода.
Gysgaça beýany. Beýikligi 30–40 sm, bir- Brief description. Annual plant, 30–40 cm Краткое описание. Однолетнее расте-
ýyllyk ösümlik, ok kökli we ýokarlygyna high, with the main root and ascending ние высотой 30–40 см, со стержневым
ösýän otjumak baldakly. Gül çogdamy — grassy stalks. The flowers have developed корнем и восходящими вверх травя-
salkym, ýumşak köp gülli. Gülleri petals; the upper one is dissected into нистыми стеблями. Цветки с разви-
ösen gül ýaprakly, ýokarky gül ýapragy 5–6 lobes. The fruit is a obovate long stalk тыми лепестками, верхний рассечён
5–6 ülüşe bölünen. Miwesi ters ýumurtga boll. The seeds are small-celled. на 5–6 долей. Плод — обратнояйце-
görnüşli, uzyn baldak şekilli goza. To- видная длинно-стебельчатая коро-
Distribution. Big Balkhan (Nazarekerem,
humy ownuk öýjükli. бочка. Семена мелкоячеистые.
Jebel, Lammaburun, Garachagyl) [1–4].
Ýaýraýşy. Uly Balkan: Nazarekerem, Jebel, Распространение. Большой Балхан (На­
Habitat. Rocky and pit-run fine slopes of
Lammaburun, Garaçagyl [1–5]. за­рэкерем, Джебел, Ламмабурун, Га­ра­
the lower mountain belt [2–4].
ча­гыл) [1–4].
Bitýän ýerleri. Dagyň aşaky guşaklygynyň
Number and tendencies to change. The
daş­ly–çagyljymak eňňitleri [2–4]. Места обитания. Каменисто-щебёнча-
populations are scanty. In heavy precip-
тые склоны нижнего пояса гор [2–4].
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Popu- itation years the sprouts are plentiful, in
lýasiýalary az sanly. Ygally ýyllarda bu ös- dry years — scarce and suppressed or no Численность и тенденции её изменения.
ümligiň gowy gögeren maýsalaryny gör- sprouts. In favorable years the number Популяции немногочисленны. В бо-
mek bolýar. Gurak ýyllarda maýsalary reaches 12–20 specimens per m² [4, 5]. гатые осадками годы всходы обиль-
onçakly köp däl we ejiz ýagdaýda bolýar ные, в засушливые — незначительные
ýa-da asla bolmaýar. Amatly howa şertle- и угнетённые, или вообще не появля-
rinde 100 m² 12–20 sanysy bellendi [4, 5].

122
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Ýodalaryň, Main limiting factors. Pathway, water and ются. В благоприятные годы насчиты-
suwuň we ýeliň emele getirýän eroziýalary wind erosion, heavy anthropogenic pres- вается до 12–20 экз./м² [4, 5].
hem-de güýçli adam täsirleri. sure.
Основные лимитирующие факторы.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Aprelde Biological peculiarities. Blossoms in April, Тропиночная, водная и ветровая эро-
gülleýär, maý aýynda miwesi bişýär. To- fruits in May. Reproduces by seeds [3]. зия, сильный антропогенный пресс.
humlary arkaly köpelýär [3].
Cultivation. Not done. Особенности биологии. Цветёт в апре-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. ле, плодоносит в мае. Размножается
Conservation actions applied. Registered
семенами [3].
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Ýaý- (1999). Part of the range is protected in Культивирование. Не культивировался.
rawynyň bir bölegi Balkanabat tokay ho- Balkhan forestry.
Принятые меры охраны. Внесён в
jalygy tarapyndan goralýar.
Conservation actions proposed. Strict Крас­ную книгу Туркменистана (1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Güýçli adam tä­ mo­nitoring of populations in depres- Часть ареала охраняется Балканабат-
sirine sezewar bolan derelerdäki tebigy sions that are affected by anthropogen- ским лесхозом.
po­pulýasiýalaryna berki gözegçilik et- ic fac­tors. Restoration of natural popula-
Необходимые меры охраны. Строгий
meli. Tohumlaryny goşmaça ekmek ar- tions by reseeding.
контроль популяций в урочищах, под-
kaly tebigy populýasiýalaryny dikeltmeli.
Research proposals. Update on new habi- верженных сильному антропогенно-
Barlaglar boýunça teklipler. Täze bitýän tats. Study of biology and cultivation. му воздействию. Восстановление при-
ýerlerini gözlemeli. Görnüşiň biologiýa- родных популяций путём подсева се-
syny we ekologiýasyny öwrenmeli hem- Authors: J. Gurbanov, M. Sakhatova мян.
de göçürip ekmek işlerini geçirmeli.
Предложения по исследованию. Поиск
новых мест произрастания. Изучение
Düzüjiler: J. Gurbanow, M. Sahatowa
биологии и экологию, интродукция.

Составители: Дж. Курбанов, M. Сахатова

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Бобров, 1931; 2. Камелин, Курбанов, 1985;


3. Никитин, Гельдиханов, 1988; 4. Курбанов, 1992; 5. Wlasenko (magl./inform./данн.) 2011

123
Alcea sycophylla Iljin et V. V. Nikitin, 1950

INJIR ÝAPRAKLY GÜLHATMA ALCEA SYCOPHYLLA ШТОК-РОЗА ФИГОЛИСТНАЯ


Mamamçörekler maşgalasy Family Malvaceae Семейство Мальвовые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уявимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Уз­
Günorta-Günbatar Köpetdagyň dar çäkli tion. Narrow range endemic of the South колокальный эндемик Копетдага. Де-
endemigi. Bezeg ähmiýetli ösümlik. Western Kopetdag. Ornamental plant. коративен.
Gysgaça beýany. Boýy 100–150 sm ýetýän Brief description. A perennial or biennial Краткое описание. Многолетнее или
köpýyllyk ýa-da ikiýyllyk ösümlik, gür plant with a height of 100–150 cm, with двухлетнее растение высотой 100–
tüýli; ýapraklary 7 sany kepjä bölünen, a dense downy stem. The leaves are dis- 150 см, густоволосистое. Листья рас-
ýokarsy ýaýbaň ýyldyz şekilli tüýjagazlar sected into 7 lobes, the top-scattered stel- членённые на 7 лопастей, сверху рас-
bilen örtülen, aşagy has gür tüýjagazly. late are lowered and have heavier downy сеяно звёздчато-опущенные, снизу бо-
Gül­leri ýapragyň goltugynda ýerleşen; gül below. The flowers are axillary; the corol- лее густоволосистые. Цветки пазуш-
täji ýiti-sary, guran wagty ýaşyl, oka­radan la is bright yellow (green when dry) and ные; венчик ярко-жёлтый, в сухом ви-
2–2,5 esse uly. Miwesi — 32–38 sany aýry- 2–2.5 times larger than the calyx. Fruit де зелёный, в 2–2,5 раза больше чашеч-
aýry ganatsyz miwejik [2]. consists of 32–38 separate wingless car- ки. Плод из 32–38 отдельных бескры-
pels [2]. лых плодиков [2].
Ýaýraýşy. Günorta-Günbatar Köpetdag
(Sünt-Hasardag, Keseýol, Kesedag, Deşt, Distribution. South Western Kopetdag Распространение. Копетдаг (Сюнт-Ха­
Tutly, Aýydere, Daýna) [2–4]. (Sunt Hasardag, Keseyol, Kesedag, Desht, сар­даг, Кесейол, Кеседаг, Дешт, Тутлы,
Tutly, Ayydere, Dayna) [2–4]. Айыдере, Дайна) [2–4].
Bitýän ýerleri. Külke topurly-gyrymsy
daş­­ly eňňitler we jülgeler (deňiz dereje- Habitat. Fine soils, gravelly slopes and ra- Места обитания. Мелкозёмистые, щеб-
sinden 1000–1500 m ýokarda) [3]. vines (1000–1500 m above sea level [3]. нистые склоны и ущелья (1000–1500 м
над ур. м.) [3].
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Uly bol- Number and tendencies to change. Rare,
madyk toparlar görnüşinde seýrek duşýar. in small groups. Near the village of Dayna Численность и тенденции её изменения.
Daýna obasynyň golaýynda bir toparda there were up to 15 growing specimens in Встречается редко, небольшими груп-
15‑e çenli generatiw düýp hasaba alyndy. one group. пами. Близ пос. Дайна в одной груп-

124
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- Main limiting factors. Grazing. Poor seed пе насчитывалось до 15 генеративных
magy, tohumdan gögerijiliginiň pesligi. reproduction. особей.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Maýda– Biological peculiarities. It flowers in Основные лимитирующие факторы. Вы­
iýunda gülleýär, iýunda–iýulda miwele- May–June and fruits in June-July. Bud- пас. Слабое семенное возобновление.
ýär. Gunçalaýyş, gülleýiş we miweleýiş ding, flowering and fruiting are stretched
Особенности биологии. Цветёт в мае-
döwürleri dowamly we biri-birine gabat out and partially concurrent. Reproduc-
июне, плодоносит в июне–июле. Фазы
gelýär. Tohumyndan köpelýär. Ýerüsti tion is by seed. Its aerial parts contain bi-
бутонизации, цветения и плодоноше-
böleginde biologiki işjeň polisaharidler ologically active polysaccharides [1].
ния растянуты и накладываются одна
saklanýar [1].
Cultivation. Not done. на другую. Размножается семенами. В
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. надземных органах содержатся биоло-
Conservation actions applied. Registered
гически активные полисахариды [1].
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizil- (1985, 1999). Some of its habitats are pro- Культивирование. Не культивировался.
di. Duşýan ýerleriniň bir bölegi Sünt-Ha- tected in the Sunt Hasardag State Reserve.
Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
sardag döwlet goraghanasynda goralýar.
Conservation actions proposed. Rein- ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Goraghana düz- forcement of reserve regime. Prohibition Часть местонахождений охраняется в
günlerini güýçlendirmeli. Mal bakylma- of grazing. Сюнт-Хасардагском государственном
gyny gadagan etmeli. заповеднике.
Research proposals. Update on popula-
Barlaglar boýunça teklipler. Populýasi- tion number. Study of the species”s biolo- Необходимые меры охраны. Усиление
ýalaryny hasaba almaly. Tebigy şertlerde gy and population dynamics in vivo. заповедного режима. Запрет выпаса.
biologiýasyny we sanynyň üýtgeýşini öw-
Предложения по исследованию. Учёт
renmeli. Author M. B. Seyidova
популяций, изучение биологии и ди-
намики численности в естественных
Düzüji M. B. Seýidowa
условиях.

Составитель М. Б. Сеидова

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Быкова, 1990; 2. Ильин, 1950;


3. Никитин, Гельдиханов, 1988; 4. Камелин, Курбанов, Розыев, 1998;

125
Alcea karakalensis Freyn. 1903

GARRYGALA GÜLHATMASY ALCEA KARAKALENSIS ШТОК-РОЗА КАРАКАЛИНСКАЯ


Mamamçörekler maşgalasy Family Malvaceae Семейство Мальвовые

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barỳan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Ре-
Günbatar Köpetdagyň gadymy endemigi. tion. Relict endemic of Western Kopet- ликтовый эндемик Западного Копет-
Gymmatly bezeg we iỳmitlik ösümlik. dag. Valuable ornamental and food plant. дага. Ценное декоративное и пищевое
растение.
Gysgaça beỳany. Boýy 120 sm ýetýän, iki- Brief description. It is a biennial plant of
ỳyllyk ösümlik. Baldagy otjumak. Ÿap- 120 cm in height. Stem is grassy. Leaves Краткое описание. Двулетник высо-
raklaryň düýbi inçelen. Ösümlik tutuşly- are narrowed to the base. The whole той до 120 см. Стебель травянистый.
gyna gür we ýaýbaň tüỳjagazlar bilen ör- plant is covered by dense and scattered Листья к основанию суженные. Всё
tülen. Gültäji açyk-gülgüne ỳa-da açyk- downy. Corolla is pale-pink, pale-violet, растение покрыто густыми и рассе-
melewşe, ỳa-da garamtyl-melewşe. Mi- off-lilac. Fruit is fractional (20–35 wing- янными волосками. Венчик блед­но-
wesi pytraýan, 20–35 sany miwejiklerden less carpels). Seeds are reniform. розовый, бледно-фиолетовый, грязно­
ybarat, miwejikleri ganatsyz, tohumlary вато-лиловый. Плод дробный (20–
Distribution. Western Kopetdag (Son-
böwrek şekilli. 35 бескрылых плодиков). Семена поч-
gudag ridge) [1–4].
ковидные.
Ýaỳraỳşy. Günbatar Köpetdag (Soňydag
Habitats. Rocky detritus mountain slopes.
gerşi) [1–4]. Распространение. Западный Копетдаг
Number and tendencies to change. Recent (хр. Сонгудаг) [1–4].
Bitỳän ỳerleri. Daşly-çagylly eňňitler.
searches for the plant in Songudag had
Места обитания. Каменисто-щебни­
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. Soňky no results.
стые склоны гор.
ỳyllarda Soňudagda geçirilen barlaglar
Main limiting factors. Grazing.
netije bermedi. Численность и тенденции её изменения.
Biological peculiarities. It blossoms in Поиски растения в Сонгудаге в по-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl-
May, bears fruit in July. It reproduces by следние годы результатов не дают.
magy.
seeds.

126
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Maỳ aỳy Cultivation. Not done. Основные лимитирующие факторы.
gülleýär, iỳulda miweleỳär. Tohumlaryn- Вы­пас.
Conservation actions applied. Registered
dan köpelỳär.
in the Red Data Book of Turkmenistan Особенности биологии. Цветёт в мае,
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. (1999). плодоносит в июле. Размножается се-
менами.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions proposed. Reinforce
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. habitat protection. Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ỳerlerini Research proposals. Update on habits in Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
pugta goramaly. Songudag mountain ridge; study of biol- ную книгу Туркменистана (1999).
ogy and ecology.
Barlaglar boỳunça teklipler. Soňydag ger- Необходимые меры охраны. Строгая
şinde duşýan ỳerlerini gözlemeli. Biologi- охрана мест произрастания.
Author J. Gurbanov
ýasyny we ekologiýasyny öwrenmeli.
Предложения по исследованию. По-
иск местонахождений на хр. Сонгу-
Düzüji J. Gurbanow
даг. Изу­чение биологии и экологии.

Составитель Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Ильин, 1949; 2. Камелин, Курбанов, 1985; 3. Курбанов, 1992; 4. Kurbanov, 1994.

127
Ficus afghanistanica Warb. 1904

OWGAN INJIRI AFGHAN FIG ИНЖИР АФГАНИСТАНСКИЙ


Tutlar maşgalasy Family Moraceae Семейство Тутовые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
Injiriň Türkmenistanyň florasyndaky iki One of the two kinds of figs in the flo- Один из двух видов инжира во фло-
görnüşiniň biri. Bathyzdaky populýasi- ra of Turkmenistan. The Badkhyz popu- ре Туркменистана. Бадхызская попу-
ýasy Merkezi Aziýanyň çäginde aýratyn lation is unique for the Central Asia [1]. ляция уникальна для Центральной
ähmiýete eýe [1]. Азии [1].
Brief description. It’s a 2–2.5 (3) m high
Gysgaça beýany. Boýy 2–2,5 (3) m ýetýän shrub [4]. Leaves are dark green, large, Краткое описание. Кустарник высотой
gyrymsy agaç [4]. Ýapraklary garamtyl- hard, densely covered with small stiff 2–2,5 (3) м [4]. Листья тёмно-зелёные,
ýaşyl, iri, gaty, gür ýerleşen maýda gaty hair, twice 3–5‑divided or lobed. Inflo- крупные, жёсткие, густо опушённые
tüýjagazlar bilen örtülen, ikileýin 3–5 di- rescences and infructescences are round- мелкими жёсткими волосками, дваж-
linen ýa-da kepje görnüşli. Gül çogdam- ed or flattened, on up to 3 cm long fruit ды 3–5‑рассечённые или лопастные.
lary we bileleşikli miweleri togalagrak ýa- stalks; of purple or yellowish color by the Соцветия и соплодия округлые или
da biraz gysylan, uzynlygy 3 sm çenli mi- ripening time [1]. уплощённые, на плодоножках длиной
we aýajykly, bişen miweleri melewşeräk до 3 см, к созреванию лиловатые или
Distribution. Badkhyz (Gezgyadik ridge,
ýa-da sarymtyl reňkli [1]. жёлтоватые [1].
Inzhirli and Turangali gorges), Garabil
Ýaýraýşy. Bathyz (Gezgädik gerşi, Injir- (Pelengovali), Eastern Kopetdag (ravine Распространение. Бадхыз (хр. Гезгя-
li, Toraňňyly) we Garabil (Peleňdagyň Dagbulagy near Meane village). Outside дык, ущелья Инжирли и Туранга-
jülgeleri), Gündogar Köpetdag (Mäne of Turkmenistan — Northern Afghani- ли), Карабиль (Пеленговали), Восточ-
obasynyň golaýyndaky Dagbulagy diýen stan, North Eastern Paropamiz branch- ный Копетдаг (ур. Дагбулагы, вблизи
ýer). Türkmenistandan daşarda — De- es [2–4]. с. Меане). Вне Туркменистана — Се-
mirgazyk Owganystan, Paropamiz dag- верный Афганистан, отроги Северо-
Habitat. Rocky, pebbly slopes and cliffs,
larynyň Demirgazyk-Gündogar ulgam- Восточного Паропамиза [2–4].
dry ravines.
lary [2, 4].
Места обитания. Каменистые, щебни-
Number and tendencies to change. Ac-
Bitýän ýerleri. Daşly, çagylly eňňitler we стые склоны и скалы, сухие ущелья.
cording to the survey of 2008–2010 about
gaýalar, gury jülgeler.
300 bushes were found in Badkhyz.

128
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 2008– Main limiting factors. Fruit harvesting. Численность и тенденции её изменения.
2010 ýý. hasaplamalaryna baglylykda Young sprout and bush destruction in se- По подсчётам 2008–2010 гг. в Бадхызе
Bathyzda 300‑e golaý düýp bellenildi. vere winters. выявлено около 300 кустов.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Miweleriniň Biological peculiarities. It’s a heat-resist- Основные лимитирующие факторы.
ýygylmagy. Gyş aşa agyr gelende ýaş pu- ant and easy maintenance regarding soil Сбор плодов. Гибель молодых побегов
daklaryny we käbir düýplerini sowuk ur- composition plant. Propagates by cut- и кустов в экстремально холодные зи-
magy. tings and root sprouts. The fruits are par- мы.
thenocarpic. Flowers in April–May, fruc-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Yssa çy- Особенности биологии. Жароустойчив,
tifies in August–September [4].
damly, toprak dannamaýar. Çybyklary- неприхотлив к почве. Размножается
ndan we kök çykyntgylaryndan kopelýär. Cultivation. Is grown on the experimental черенками и корневой порослью. Пло-
Miweleri tohumlanyş hadysasy amala plot of the Research Experimental Cent- ды партенокарпические. Цветёт в ап­
aşmazdan partenokarpiýa arkaly emele er of Plant Genetic Resources of the in- ре­ле–мае, плодоносит в августе–сен-
gel­ýär. Aprelde–maýda gülleýär, awgust– stitute of Botany, Academy of Sciences of тябре [4].
sentýabr aýlarynda miweleýär [4]. Turkmenistan (Magtymguly settlement)
Культивирование. Выращивается на
and in some villages in Sumbar valley.
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar опыт­ном участке в Научно-произ­вод­
akademiýasynyň Botanika institutynyň Conservation actions applied. Registered ственном экспериментальном центре
Magtymguly ylmy-önümçilik synag mer- in the Red Data Book of Turkmenistan генетических ресурсов растений Ин-
kezinde we Sumbar jülgesindäki käbir (1985, 1999), part of the population is ститута ботаники АН Туркменистана
obalarda ekilýär. protected at the Badkhyz State Reserve. (пос. Махтумкули) и в некоторых селе-
ниях Сумбарской долины.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions proposed. Strict ad-
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizildi. herence to the protected regime in the Принятые меры охраны. Внесён в
Populýasiýasynyň bir bölegi Bathyz döw- habitats. Ban on fruit harvesting. Красную книгу Туркменистана (1985,
let goraghanasynyň çäklerinde goralýar. 1999), часть популяции охраняется в
Research proposals. The study of bio-eco­
Бадхызском государственном запо-
Gorag üçin zerur çäreler. Goraghana düz- logical characteristics, development of ac-
веднике.
günlerini pugta berjaý etmeli. Miwelerini tions to increase the population number;
ýygmaklygy gadagan etmeli. growing seedlings in the Badkhyz State Необходимые меры охраны. Строгое
Reservenursery. соблюдение заповедного режима. За-
Barlaglar boýunça teklipler. Bioekologiki
прет сбора плодов.
aýratynlyklaryny öwrenmeli, sanyny kö-
Author B. R. Ymamkuliev
peltmek boýunça çäreleri işläp düzmeli. Предложения по исследованию. Изуче-
Bathyz goraghanasynyň nahalhanasynda ние биоэкологических особенностей,
ösdürip ýetişdirmeli. разработка мер увеличения численно-
сти. Выращивание саженцев в питом-
Düzüji B. R. Imamgulyýew нике Бадхызского заповедника.

Составитель Б. Р. Имамкулиев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Петрова, Попов, 1979; 2. Петрова, 1984; 3. Попов, 1985; 4. Никитин, Гельдиханов, 1988.

129
Euphorbia oidorhiza Pojark. 1951

ÇIŞIK KÖKLI SÖWDEK EUPHORBIA OIDORHIZA МОЛОЧАЙ ВЗДУТОКОРНЕВОЙ


Söwdekler maşgalasy Family Euphorbiaceae Семейство Молочайные

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ре-
Kiçi Balkanyň gadymy endemigi. Gör- It is a relict endemic of the Small Balkhan ликтовый эндемик Малого Балхана.
nüşiň genofondyny ýitirmän saklamakda mountain ridge. It is of great significance Имеет важное значение для сохране-
wajyp ähmiýeti bar. for the preservation of the gene pool of ния генофонда вида.
the species.
Gysgaça beýany. Boýy 15–25 sm ýetýän kö­ Краткое описание. Многолетнее травя-
pýyllyk otjumak ösümlik. Yapraklary­nyň Brief description. It is a perennial herb нистое растение высотой 15–25 см. Ли-
ujy çowly, nobatlaýyn ýerleşen. Gyz­gylt- 15–25 cm in height. The leaves are lanceo- стья ланцетообразные, очерёдные. Крас­
sary reňkli gülleri salkyma toplanan. Go- late and regular. The reddish-yellow flow- но­вато-жёлтые цветки собраны в кисть.
zalary tegelek gabsaly, ýalaňaç, garal­maýar. ers are packed into clusters. The round- Коробочка с округлёнными створка-
Kökleri inçe, dikligine ösýär, klu­ben gör- leaved bare seed capsule does not darken. ми, голая, не темнеющая. Корни тонкие,
nüşli ýognalma bilen gutarýar [2, 3]. The roots are thin and vertical with a tu- вертикальные, заканчивающиеся клуб-
ber-like bulbous ending [2, 3]. необразными утолщениями [2, 3].
Ýaýraýşy. Kiçi Balkan [1–4].
Distribution. The Small Balkhan moun- Распространение. Малый Балхан [1–4].
Bitýän ýerleri. Dag etekleri, çägesöw-ça­
tain ridge [1–4].
gyl­ly topraklar [1–3]. Места обитания. Предгорья, на песча-
Habitats. It grows in the sandy pebble но-галечниковой почве [1–3].
Sany we onuň ýütgemek ýagdaýy. Az sanly
soils of the foothills [1–3].
(10 m² meýdanda 1–2 düýp). Численность и тенденции её изменения.
Number and tendencies to change. Scanty Малочислен (1–2 экз./10 м²).
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mallaryň çen-
(1–2 specimens/10 m²).
denaşa köp bakylmagy. Основные лимитирующие факторы.
Main limiting factors. Overgrazing. Интенсивный выпас.

130
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Aprel– Biological peculiarities. Blossoms and Особенности биологии. Цветёт и пло-
maý aýlarynda gülleýär we miweleýär. bears fruit in April–May. Reproduces by доносит в апреле–мае. Размножается
To­hum­laryndan köpelýar. seeds. семенами.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan ную книгу Туркменистана (1999).
(1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Jülgelerde to- Необходимые меры охраны. Посев се-
humlaryny ekmeli we kök klubenlerini Conservation actions proposed. Planting мян и посадка клубней в ущельях.
oturtmaly. of seeds and tubers in gorges.
Предложения по исследованию. Изуче-
Barlaglar boýunça teklipler. Biologiýasy­ Research proposals. Study of biology, col- ние биологии, сбор семенного матери-
ny öwrenmeli, tohumlaryny ýygnama­ly lection of propagation material, repro- ала и размножение.
we köpeltmeli. duction.
Составители: Дж. Курбанов, М. Акыева
Düzüjiler: J. Gurbanow, M. Akyýewa Authors: J. Gurbanov, M. Akyeva

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Камелин, Курбанов, 1987;


2. Курбанов, 1992; 3. Никитин, Гельдиханов, 1988; 4. Редкие и исчезающие…, 1981.

131
Dendrostellera turkmenorum Pobed. 1949

TÜRKMEN DENDROSTELLERA ДЕНДРОСТЕЛЛЕРА


DENDROSTELLERASY TURKMENORUM ТУРКМЕНСКАЯ
Timeliýalar maşgalasy Family Thymelaeaceae Семейство Волчниковые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Garagumuň endemigi. Bezeg ösümligi. An ornamental plant endemic to Kara- демик Каракумов. Декоративное рас-
kum desert. тение.
Gysgaça beýany. Baldagy çybyk şekil-
li şahalanan, boýy 80 sm bolan gyrymsy Brief description. A shrub with rod-shap­ Краткое описание. Кустарник с прутье­
agaç. Ýapraklary gönümel-süýnmek gör- ed branched stems, up to 80 cm in height. видными ветвистыми стеблями, вы-
nüşli kem-kem daralýan, ýaşyl, bir da- The leaves are linear-lanceolate, gradual- сотой до 80 см. Листья линейно-лан­
marly. Gül toplumlary 10–13 gülli, uzyn- ly tapering, green, with one vein. Inflo- цет­ные, постепенно суженные, зелё-
lygy 3–5 sm ýetýän sümmül. Gülleri sary, rescences in spikes are up to 3–5 cm long ные, с одной жилкой. Соцветия в ко-
gülýany guýguç görnüşli, bölegi barmak with 10–13 flowers. The flowers are yel- лосьях длиной 3–5 см, c 10–13 цветка-
şekilli ýokarsy ýitelen. low, the perianth is funnel-shaped and ми. Цветки жёлтые, околоцветник во-
the lobes are lanceolate, pointed at the ронковидный, лопасти ланцетные, за-
Ýaýraýşy. Üňüz aňyrsy: (Derwezeden de-
apex. острённые на верхушке.
mirgazyk tarapa 8–10 km, ýoluň ugrunda
we sag tarapynda), Merkezi (Akjaguýma), Distribution. Zaunguz (8–10 km to the Распространение. Заунгузские (8–10 км
Günorta-Gündogar (Gandymly guýynyň north from Darwaza, to the right and севернее Дарвазы, справа и вдоль до-
töweregi) Garagum [1, 2]. along the road), Central (Akjakuyma), роги), Центральные (Акжакуйма),
South-East Karakums (vicinity of the Юго-Восточные (окр. колодца Кан­
Bitýän ýerleri. Gipsleşen, ownuk daşly-
Gandymly well) [1, 2]. дым­лы) Каракумы [1, 2]
gat-gat gury minerallaşan, berkişen we
gyr çägeler. Habitat. Gypsum, pit-run fine, mica- Места обитания. Загипсованные
ceous fixed sands. шебнисто-слюдовые, закреплённые
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Kiçi-
и кыровые пески.
räk populýasiýalary gabat gelýär. Her Number and tendencies to change. Grow
populýasiýada 40–80 düýp bar. in small populations of 40–80 specimens.

132
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Düýpleriniň Main limiting factors. Logging and graz- Численность и тенденции её изменения.
çapylmagy we mal bakylmagy. ing. Встречается небольшими популяция-
ми по 40–80 особей.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Maý–iýun Biological peculiarities. Flowers in May–
aýlarynda gülleýär, iýun–iýul aýlarynda June, fructifies in June–July. During the Основные лимитирующие факторы.
miweleýär: Güllän döwründe ýakymly period of flowering plants have a pleas- Вырубка и выпас.
ysy bolýar. ant odour.
Особенности биологии. Цветёт в мае–
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. июне, плодоносит в июне–июле. В пе­
риод цветения имеет приятный запах.
Gorag üçin görlen çäreler. Çäre görülmedi. Conservation actions applied. Not applied.
Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin zerur çäreler. Çapylmagyny Conservation actions proposed. Ban on
we çenden aşa mal bakylmagyny gada- logging and grazing. Принятые меры охраны. Не принима-
gan etmeli. лись.
Research proposals. Study of biology and
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigatda we ecology in nature and culture. Необходимые меры охраны. Запрет
medeni ýagdaýda biologiýasyny, ekologi- вырубки и выпаса.
ýasyny öwrenmeli. Author A. M. Geldikhanov
Предложения по исследованию. Изучe­
ние биологии и экологии в природе
Düzüji A. M. Geldihanow
икультуре.

Составитель А. М. Гельдиханов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Никитин, Гельдиханов, 1988; 2. Гельдиханов, 1995.

133
Ribes melananthum Boiss. et Hohen. 1849

GARAMTYL SMORODINA CURRANT СМОРОДИНА ТЁМНОЦВЕТНАЯ


Kryžownikler maşgalasy Family Grossulariaceae Семейство Крыжовниковые

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ýitip barýan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Уз­
Mer­kezi Köpetdagyň dar çäkli endemigi. Narrow local endemic to the Central Ko- ко­локальный эндемик Центрального
Ýur­du­myzyň florasynda Ribes urugynyň petdag. Unique wild species of the genus Копетдага. Единственный дикорасту-
ýabany ösýän ýeke-täk görnüşi. Ribes in the country flora. щий вид рода Ribes во флоре страны.
Gysgaça beýany. Boýy 1,5 m çenli pesse- Brief description. Up to 1.5 meter high Краткое описание. Кустарник высотой
jik gyrymsy agaç. Ýapraklary kiçi, ýürek bush; the leaves are small, heart shaped; до 1,5 м. Листья мелкие, сердце­вид­ные;
şekilli; çybyklary inçe, aksowult, sargylt– sprouts are thin and of pale yellow grey побеги тонкие, бледные, жёл­то­ва­то-
çal. Topbak gülüniň we gül sapajygynyň color. Inflorescence rachis and footstalk серые. Ось соцветия и цвето­ножки во-
oky tüýjümek, gülleri goýy gyzgyltdyr. are villous; flowers are of dark purple лосистые, цветки тёмно-пур­пу­ро­вые.
Iki ülüşli ösümlik [1]. color. It’s a dioecious plant [1]. Двудомное растение [1].
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Semansur, Distribution. Central Kopetdag (Seman­ Распространение. Центральный Копет­
Çopandag, Sibir, Ludja, Dagyş, Amarat) sur, Chopandag, Sibir, Luja, Dagish, ma- даг (Семансур, Чопандаг, Сибир, Луд­
[1–4]. rat) [1–4]. жа, Дагиш, Амарат) [1–4].
Bitýän ýerleri. Beýik dag guşaklyklarynyň Habitat. The northern rocky slopes, deep Места обитания. Северные каменистые
(deňiz derejesinden 2600–2800 metr be- canyons in the upper mountaineous belt склоны, глубокие ущелья в верхнем
lentlikde) demirgazyk daşly eňňitleri we (2600–2800 m above sea level) [4]. поясе гор (2600–2800 м над ур. м.) [4].
çuň jülgeleri [4].
Number and tendencies to change. Is Численность и тенденции её измене-
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Örän met very rarely. There were registered ния. Встречается очень редко. В 2008–
seýrek duşýar. 2008–2010‑njy ýyllarda 9, 7 and 3 specimens were registered in 2010 гг. на северных каменистых скло-
Semansurda, Çopandagda we Dagyş­ 2008–2010 on the northern rocky slopes нах гор Семансур, Чопандаг, Дагиш

134
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

da, degişlilikde 9, 7, 3 sany düýbi hasa- of Semansur, Chopandag, Dagish moun- зарегистрировано 9, 7 и 3 экз. — соот-
ba alyndy. tains correspondingly. ветственно.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Tohumyndan Main limiting factors. Poor seed restora- Основные лимитирующие факторы. Сла-
gögerijiligi pes, amatsyz howa şertleri. tion, unfavorable climatic conditions. бое семенное возобновление, не­бла­
гоприятные климатические усло­вия.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Gurak- Biological peculiarities. Resistant to dro­
çylyga we sowuga çydamly. Maý aýynda ughts and frost. Blossoms in May, fruicti- Особенности биологии. Засухо- и мо-
gülleýär, sentýabr aýynda miweleýär (ýyl fies in September (not every year). Propa- розоустойчив. Цветёт в мае, плодоно-
aşa miwe getirýär). Tohumyndan we gates by seeds and vegetation [1, 3]. сит в сентябре (не ежегодно). Размно-
çybygyndan köpelýär [1, 3]. жается семенами и вегетативно [1, 3].
Cultivation. Not cultivated.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Культивирование. Не культивировался.
Conservation actions applied. Registered
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) giri- (1985, 1999). Protected in the Kopetdag ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
zildi. Köpetdag döwlet goraghanasynyň State Reserve. Охраняется в Копетдагском государ-
çäginde goralýar. ственном заповеднике.
Conservation actions proposed. Propa-
Gorag üçin zerur çäreler. Hemme ösýän ganda, monitoring of known habitats and Необходимые меры охраны. Пропа-
ýerlerini gözegçilige almaly we täze ösýän update on the new ones. ганда, контроль известных мест оби-
ýerlerini anyklamaly. Gorap saklamak тания и поиск новых.
Research proposals. Monitoring of the
boýunça düşündiriş işlerini geçirmeli.
population number and conditions, bio- Предложения по исследованию. Мони-
Barlaglar boýunça teklipler. Gözegçilik ecology study, introduction in the culture. торинг численности и состояния, изу-
alyp barmaly, bioekologiýasyny öwren- чение биоэкологи, введение в культуру.
meli we medenileşdirmeli. Author G. M. Gurbanmammedova
Составитель Г. М. Курбанмамедова
Düzüji G. Gurbanmämmedowa

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Блиновский, 1949; 2. Kaмахина, 2005;


3. Никитин, Гельдиханов, 1988; 4. Akmyradow A., Gurbanmämmedowa G., 2011.

135
Sorbus graeca (Spach) Lodd. ex Schauer., 1847

GREK RÝABINASY Greek Rowan, РЯБИНА ГРЕЧЕСКАЯ


Balkan Whitebeam
Bägüller maşgalasy Семейство Розоцветные
Family Rosaceae
Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. Status. Category II (EN). Endangered щий вид.
species.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Значение в сохранении генофонда. Ре-
Gündogar Ortaýerdeňiz florasynyň ga- Importance for the gene pool preservation. ликт восточно­среди­земно­мор­ской фло­
dymy görnüşi, Türkmenistanda köp gör- A relict eastern Mediterranean plant, one ры, один из трёх видов политипного ро-
nüşli urugyň üç görnüşiniň biri. of three representatives of the polytypic да в Туркменистане.
genus in Turkmenistan.
Gysgaça beýany. Agaç ýa-da gyrymsy Краткое описание. Дерево или кустар-
agaç; ýapraklary gaty, derijimek, ýu- Brief description. A tree or shrub; its leaves ник, листья плотные, кожистые, яйце-
murtga şekilli ýa-da ters ýumurtga şe- are thick and leathery, ovate or obovate, видные или обратнояйцевидные, по
killi, gyralary dişli, ýokarsy ýalaňaç, aşak with serrate margins, glabrous above, краю зубчатые, сверху голые, снизу бе-
tarapy ak keçä meňzeş. Saýawanjyk çog- white-felted, with a length of 5–10 cm ловойлочные, длиной 5–­10, шириной
damyndaky gülleri sargylt-ak reňkli. Mi- and with of 4–8 cm. The yellowish-white 4–8 см. Цветки в зонтиковидном со-
wesi togalak ýa-da süýri, mämişi-gyzyl flowers are in umbellate inflorescences цветии, жёлтовато-белые. Плоды окру-
ýa-da gyzyl [1, 2]. and the fruits are round or oval, orange- глые или овальные, оранжево‑красные
red or red [1, 2]. или красные [1, 2].
Ýaýraýşy. Günorta-Günbatar Köpetdag
(Ha­sardag: Hatynaga, Hozlydag, Mezitli, Distribution. South Western Kopetdag Распространение. Юго-Западный Ко-
Şeý­tanköpri). Türkmenistandan daşar- (Hatynaga, Hozlydag, Mezitli, Sheytanko- петдаг (Хатынага, Хозлыдаг, Мeзитли,
da — Merkezi we Günorta Ýewropa, Ki- pri). Outside of Turkmenistan — Central Шейтанкопри). Вне Туркменистана —
çi Aziýa, Krym, Kawkaz, Eýran, Marok- and Southern Europe, Asia Minor, Cri- Центральная и Южная Европа, Малая
ko, Alžir [1–3]. mea, the Caucasus, Iran, Morocco and Азия, Крым, Кавказ, Иран, Марокко,
Algeria [1–3]. Алжир [1–3].
Bitýän ýerleri. Daglaryň orta guşaklygyn­
daky (deňiz derejesinden 1200–1600 metr Habitat. Northern rocky fine soils and Места обитания. Северные камени-
belentlikde) giň jülgeleriň demirgazyk rocky-gravelly slopes of broad valleys, сто-мелкозёмистые и каменисто-щеб-
daş­ly-külke topurly, daşly-çagylly eňňit- нистые склоны широких ущелий, сре-
leri, agaçlyk jeňňellikleriň arasy.

136
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Iki-ýeke among tree thickets in the middle moun- ди древесных зарослей в среднем поя-
düýpleri duş gelýär [1–3]. Şeýtanköpri tain belt (1200–1600 m above sea level). се гор (1200–1600 м над ур. м.).
jülgesinde 2010‑njy ýylyň oktýbrynda
Number and tendencies to change. Sin- Численность и тенденции её измене-
21 düýp bellenildi.
gle plants have been found [1–3]. In Oc- ния. Встречается единичными особя-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Tohum iýiji tober 2010 21 individuals were noted in ми [1–3]. В ущ. Шейтанкопри в октя-
zyýnaly mör-möjekler tarapyndan to- Sheytankopri gorge. бре 2010 г. зарегистрирована 21 особь.
humlara şikes ýetirilmegi, tohumlaryň
Main limiting factors. Damage by wee- Основные лимитирующие факторы. По­
gögerijiliginiň pesligi.
vers, poor seed reproduction. вреждение семяедами, слабое семен­ное
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Gurakçy- возобновление.
Biological peculiarities. Drought and
lyga, sowuga çydamly, ýagtylygy halaýan
frost resistant, photophytic. It flowers in Особенности биологии. Засухо- и мо-
ösümlik. Maý–iýunda gülleýär, sentýabr–
May–June and fruits in September and розоустойчив, светолюбив. Цветёт в
oktýabrda miweleýär. Tohumdan köpel-
October. Propagates by seed. мае–июне, плодоносит в сентябре–ок­
ýär.
тя­бре. Размножается семенами.
Cultivation. Not done.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
Культивирование. Не культивировался.
Conservation actions applied. Registered
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista-
in the Red Data Book of Turkmenistan Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizildi,
(1985, 1999). Protected in the Sunt Ha- ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
Sünt-Hasardag döwlet goraghanasynyň
sardag Reserve. Охраняется в Сюнт-Хасардагском го-
çäginde goralýar.
сударственном заповеднике.
Conservation actions proposed. Control-
Gorag üçin zerur çäreler. Tohum iýiji
ling weevers, sowing seeds in the wild Необходимые меры охраны. Борьба с
zyýankeşlere garşy göreş çärelerini geçir-
and in the Botanical Garden of the Bo- се­мяедами, посев семян в природных
meli, görnüşiň ösýän ýerlerinde we Türk-
tanical institute of the Academy of Sci- популяциях и в Ботаническом саду Ин-
menistanyň Ylymlar akademiýasynyň
ences of Turkmenistan. ститута ботаники АН Туркменистана.
Botanika institutynyň Botanika bagynda
tohumlaryny ekmeli. Research proposals. Continued studies to Предложения по исследованию. Про-
further the recovery of the numbers and должение исследований по восстанов-
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigy popu­
quality of the population in the wild, and лению численности и состояния при-
lýa­siýalaryň sanyny we ýagdaýyny dikelt-
the introduction of cultivated specimens. родных популяций, введение в куль-
mek boýunça barlaglary gecirmeli we
туру.
medenileşdirmeli.
Authors: G. M. Gurbanmamedova, M. B. Nepesova
Составители: Г. М. Курбанмамедова, М.Б. Не­
Düzüjiler: G. М. Gurbanmämmedowa, M.B. Ne­pe­
песова
sowa

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Блиновский, 1949; 2. Габриэлян, 1978; 3. Попов, 1985.

137
Sorbus persica Hedl. 1901

PARS RÝABINASY PERSIAN Rowan РЯБИНА ПЕРСИДСКАЯ


Bägüller maşgalasy Family Rosaceae Сeмейство Розоцветные

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. За­
Za­kawkazýe-Eýran görnüşi, gadymy ösü­ tion. A Trans­caucasian-Iranian species, кавказско-иранский вид, реликт, один
m­­lik. Türk­menistanyň florasynyň köp re­lic, re­pre­sentative of mesophilic flora из трёх видов политипного рода фло-
gör­­nüşli urugynyň üç görnüşiniň biri. and one of three types of this polytypic ры Туркменистана.
ge­nus in the flora of Turkmenistan.
Gysgaça beýany. Boýy 6 m ýetýän ýapra- Краткое описание. Листопадное одно-
gyny dökýän bir ýa-da köp sütünli agaç. Brief description. A deciduous single- or или многоствольное дерево высотой
Gabygy ýylmanak, goňur-gyzyl reňkli. multi-stemmed tree up to 6 m. The bark is до 6 м. Кора гладкая, коричневато-
Ýapraklary derijimek, ýokarsy ýalaňaç, smooth and brownish-red. The leaves are красная. Листья кожистые, сверху го-
aşa­gy ak tüýjümek, uçlary kütek. Gülle­ coriaceous, glabrous above, white-felted лые, снизу беловойлочные, наверху
ri köp gülli gül çogdamyna jemlenen. at the bottom, obtuse at the top. The flow- тупые. Цветки собраны в многоцвет-
Gül ýapragy ak. Miwesi togalak, ownuk, ers are held in many-flowered corymbose ковое щитковидное соцветие. Цвето-
mämişi-gyzyl [1]. inflorescences; during flowering the pe- ножки во время цветения войлочные.
duncle is felty. The petals are white and Лепестки белые. Плоды округлые, мел-
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Garaýalçy,
the fruits are round, small and orange- кие, оранжевато-красного цвета [1].
Garagura, Sülükli, Müsünew, Hyrsdere,
red [1].
Sarymsakly, Tagaraw, Arçabil). Türkme- Распространение. Центральный Ко-
nistandan daşarda — Pamir-Alaý, Týan­ Distribution. Central Kopetdag (Gara­ петдаг (Караялчи, Карагура, Сюлюк-
şan, Günorta Zakawkazýe, Eýran dag­lyk­ yalchy, Garagura, Sulukli, Missunev, Hyr­ ли, Миссенев, Хырсдере, Сарымсак-
la­rynyň demirgazyk bölegi [1–3]. s­de­re, Sarymsakly, Tagarav, Archabil). ли, Тагарев, Арчабиль). Вне Туркме-
Outside of Turkmenistan — the Pamir- нистана — Памиро-Алай, Тяньшань,
Bitýän ýerleri. Daşly, külke topurly-daşly
Alai, Tian Shan, southern Caucasus and Южное Закавказье, северная часть
demirgazyk eňňitler (deňiz derejesinden
northern part of the Iranian plateau [1–3]. Иранского нагорья [1–3].
1400–2300 m belentlikde).
Habitat. Stony, fine-soil-rocky northern Места обитания. Каменистые, мелко­
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Iki-ýeke
slopes (1400–2300 m above sea level). зё­мисто-каменистые северные скло-
düýpler, üzňeleşen kiçi toparlar. Hyrsde-
ны (1400–2300 м над ур. м.).

138
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

rede 269 düýp bellenildi [4]. Umumy Number and tendencies to change. In- Численность и тенденции её изменения.
sany durnukly: 400–450‑den geçmeýär. dividual trees or isolated microgroups. Единичные деревья, изолированные
269 specimens were noted in Hyrsdere. микрогруппировки. В Хырсдере отме-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Tohumlary-
[4]. The total stable number is no more чено 269 экз. [4]. Общая численность
nyň gögerijiliginiň pesligi, mal bakyl-
than 400–450 specimens. стабильна: не более 400–450 экз.
magy.
Main limiting factors. Poor seed repro- Основные лимитирующие факторы.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohum-
duction and grazing. Сла­­бое семенное возобновление, вы-
laryndan, töňňeleriniň düýplerinden
пас.
çykýan ösüntgilerden, kök çykyntgylary- Biological peculiarities. Reproduces by
ndan köpelýär. Gurakçylyga we aýaza seeds, shoots from the stump and root Особенности биологии. Размножает-
çydamly. Maý aýynda gülleýär, awgust- suckers. It flowers in May and fruits in ся семенами, порослью от пня, корне-
da miweleýär. Zyýankeşlere we kesellere August. It is resistant to drought, frost, выми отпрысками. Засухо- и морозо-
durnukly. pests and diseases. устойчив. Цветёт в мае, плодоносит в
августе. Устойчив к вредителям и бо-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done.
лезням.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered
Культивирование. Не культивировался.
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Bit- in the Red Data Book of Turkmenistan
ýän ýerleriniň köp bölegi Köpetdag döw- (1999). Most of its localities are protect- Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
let goraghanasynda goralýar. ed in Kopetdag State Reserve. ную книгу Туркменистана (1999). Боль-
шая часть местонахождений ох­ра­ня­ет­
Gorag üçin zerur çäreler. Goralmaýan Conservation actions proposed. Control
ся в Копетдагском государст­вен­ном за-
ýerlerden daşarda gözegçilik astyna al- outside the protected zone.
поведнике.
maly.
Research proposals. Monitoring of its
Необходимые меры охраны. Контроль
Barlaglar boýunça teklipler. Sanyny we numbers and conditions, study its of bi-
вне охраняемой зоны.
ýagdaýyny dikeltmeli, biologiýasyny öw- ology and planting, cultivation and for-
renmeli, tohumlaryny ekmeli, tokaý ho- estry in phytoreserves. Предложения по исследованию. Мони-
jalyklarynda we nahalhanalarda ösdürip торинг численности и состояния, изу­
ýetişdirmeli. Author T. Rotaru чение биологии, посев семян, выра-
щивание в лесхозах и фитопитомни-
Düzüji T. Rotaru ках.

Составитель Т. Ротару

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Блиновский, 1949; 2. Запрягаева, 1964; 3. Попов, 1999; 4. Курбанмамедова, Акмурадов, 2008.

139
Sorbus turkestanica (Franch.) Hedl. 1901

TÜRKÜSTAN RÝABINASY TURKESTAN ROWAN РЯБИНА ТУРКЕСТАНСКАЯ


Bägüller maşgalasy Family Rosaceae Сeмейство Розоцветные

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ко­
Ýaýrawynyň günorta araçäginde ýer­leş­ Kopetdag mountaineous Central Asian пет­даго-горно­среднеазиатский вид,
ýän Köpetdag–daglyk Merkezi Aziýa species inhabiting the southern border of на­хо­дя­щий­ся на южной границе ареа-
görnüşi, Türkmenistanyň florasynyň köp the range; one of three species of the pol- ла, один из трёх видов по­ли­тип­но­го ро­
görnüşli urugynyň üç görnüşiniň biri. ytypic genus in the flora of Turkmenistan. да фло­ры Туркменистана.
Gysgaça beýany. Boýy 6 m çenli ýapragy­ Brief description. A deciduous tree up to Краткое описание. Листопадное дере­во
ny dökýän agaç. Ýapraklarynyň ýokar­sy 6 m high. The leaves are acute or obtuse at высотой до 6 м. Листья наверху острые
uçly ýa-da kütegräk, düýbi pahna gör­ the tip, narrowing to a wedge at the base, или туповатые, к основанию кли­но­
nüşli-daralan, derijimek, ýokarsy ýalaňaç, leathery, glabrous above and tomentose вид­но-суженные, кожистые, свер­ху
aşagy keçä meňzeş çal tüýli. Gülleri ak gül on the sides, with 30–50 small sharp teeth. голые, снизу серовойлочные. Цветки
ýaprakly, köp gülli çogdama jemlenen. Flowers with white petals are grouped in с белыми лепестками собраны в мно-
many-flowered inflorescences. гоцветковое соцветие.
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Çopandag,
Semansur, Müsünew-Hyrsdere, Tazy- Distribution. Central Kopetdag (Cho- Распространение. Центральный Копет­
tagty). Türkmenistandan daşarda — Mer- pandag, Semansur, Missunev, Hyrsdere, даг (Чопандаг, Семансур, Миссе­нев —
kezi Aziýa, Pamir-Alaý, Týanşan [1–4]. Tazytahty). Outside of Turkmenistan — Хырс­дере, Тазытахты). Вне Турк­ме­ни­
Central Asia, the Pamir-Alai and Tian ста­на — Центральная Азия, Па­ми­ро-
Bitýän ýerleri. Deňiz derejesinden 2600–
Shan [1–4]. Алай, Тяньшань [1–4].
2700 m çenli belentlikdäki, daşly, kert de-
mirgazyk eňňitler. Habitat. Steep rocky northern slopes at Места обитания. Крутые каменистые
altitudes of 2600–2700 m above sea level. северные склоны на высоте до 2600–
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Iki-ýeke
2700 м над ур. м.
düýpler, üzňeleşen kiçi toparlar. Düýp- Number and tendencies to change. In-
leriniň esasy sany Hyrsdere jülgesinde dividual trees or isolated microgroups. Численность и тенденции её изменения.
bellenildi — 402 düýp [5]. Umumy sany The highest number is in the Hyrsdere Единичные деревья, изолированные
500‑den geçmeýär. Gorge, where there are 402 specimens микрогруппировки. Наибольшая чис-

140
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Tohumlary- [5]; there is a stable population totaling ленность в ущ. Хырсдере — 402 особи
nyň gögerijiliginiň pesligi, mal bakyl- 500 specimens. [5], общая — не более 500.
magy.
Main limiting factors. Poor seed repro- Основные лимитирующие факторы. Сла­
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Generatiw duction and grazing. бое семенное возобновление, выпас.
we wegetatiw (töňňelerden çykýan ösünt-
Biological peculiarities. It reproduces by Особенности биологии. Размножение
gilerden) usullar bilen köpelýär. Gu­rak­çy­
seed and vegetatively (shoots from the генеративное и вегетативное (порос-
ly­ga we aýaza çydamly, toprak dan­na­ma­
stump). Drought-and frost-resistant, it is лью от пня). Засухо- и морозоустой-
ýar, maýda–iýunda gülleýär, aw­gust­da–
tolerant of poor soil composition; blooms чив, не требователен к составу почвы,
sentýabrda miweleýär.
in May–June and fruits in August–Sep- цветёт в мае–июне, плодоносит в авгу-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. tember. сте–сентябре.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Cultivation. Not done. Культивирование. Не культивировался.
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Kö-
Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
petdag döwlet goraghanasynda goralýar.
in the Red Data Book of Turkmenistan ную книгу Туркменистана (1999). Охра­
Gorag üçin zerur çäreler. Goraghana düz- (1999). Protected in the Kopetdag State няется в Копетдагском государственном
günlerini berjaý etmeli. Reserve. заповеднике.
Barlaglar boýunça teklipler. Täze bit- Conservation actions proposed. Compli- Необходимые меры охраны. Соблюде-
ýän ýerlerini anyklamaly, ýagdaýyny we ance with reserve regime. ние заповедного режима.
sanyny gözegçilikde saklamaly, biologi-
Research proposals. Identification of new Предложения по исследованию. Выяв-
ýasyny we ekologiýasyny öwrenmeli, ös-
habitats, monitoring the number and ление новых мест произрастания, мо-
dürip ýetişdirmeli.
condtions, study of biology and ecology ниторинг численности и состояния,
and introduction into cultivation. изучение биологии и экологии, введе-
Düzüji T. Rotaru
ние в культуру.
Author T. Rotaru
Составитель Т. Ротару

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Блиновский, 1949; 2. Никитин,


Гельдиханов, 1988; 3. Запрягаева, 1964; 4. Попов, 1999; 5. Курбанмамедова, 2010.

141
Pyrus turcomanica Maleev, 1936

TÜRKMEN ARMYDY TURKMEN PEAR ГРУША ТУРКМЕНСКАЯ


Bägüller maşgalasy Family Rosaceae Семейство Розоцветные

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Köpetdagyň endemigi. Az sanly türkmen Endemic to Kopetdag; this small Turk- демик Копетдага, малочисленная тур-
populýasiýasy armydyň medeni nusga- men population is crucial for breeding кменская популяция крайне важна
lary bilen seçgi işlerini geçirmek we ge- with cultivated species and conservation для селекции с культурными видами
nofondy ýitirmän saklamak üçin iňňän of gene pool of the form [1]. и сохранения генофонда вида [1].
wajyp ahmiýete eýe [1].
Brief description. A tree, with an exten- Краткое описание. Дерево с широ-
Gysgaça beýany. Ýerüsti bölegi ýaýbaň sive crown, 10–12 m in height. Young кой кроной и высотой 10–12 м. Мо-
agaç, 10–12 m boýly. Ýaş pudaklary gür shoots have thick white tomenta pubes- лодые побеги густо беловойлочно-
agymtyl keçe görnüşli tüýler bilen örtü- cence, and later become glabrous. The опушенные, позже голые. Ветки глад-
len, soňundan — ýalaňaç. Şahalary ýyl­ twigs are smooth without thorns. The кие, без колючек. Черешки и листья
manak, tikensiz. Ýapraklarynyň we sa­ petioles and leaves mostly at the bottom в основном на нижней стороне вна-
pak­larynyň esasan aşaky taraplary gür are at first densely downy with white to- чале густо беловойлочно-опушенные,
agymtyl keçe görnüşli tüýli, miweleri menta, but by the time the fruit ripens are а к моменту созревания плодов поч-
bişýän wagtynda ýalaňajyrak. Miwesiniň almost bare. ти голые. Плод длиной 2,5 и шириной
uzynlygy 2,5 we ini 2 cm. Okarajygyň bö- 2 см. Доли чашечки прижаты к плоду.
Distribution. Central (Archabil, Syuly-
lekleri miwä gysylan.
ukli, Prohladnoye, Missunev, Hyrsdere, Распространение. Центральный (ущ.
Ýaýraýşy. Merkezi (Arçabil, Sülükli, Proh­ Arvaz, etc. canyons) and South Western Арчабиль, Сюлюкли, Прохладное,
lad­noýe, Müsünew, Hyrsdere, Arwaz jül- Kopetdag (canyons Ayydere, Garagach, Мис­сенев, Хырсдере, Арваз и др.),
geleri we başg.) we Günorta-Günbatar Mustafadere, Ipaykala, Tutly etc.) [2–9]. Юго-Западный (ущ. Айыдере, Карагач,
(Aýydere, Garagaç, Mustapadere, Ypaý­ Муста­фадере, Ипайкала, Тутлы и др.)
Habitat. Dry stony-clayey slopes of gorg-
gala, Tutly jülgeleri we başg.) Köpetdag Копетдаг [2–9].
es, river valleys [5–9].
[2–9].

142
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Bitýän ýerleri. Jülgeleriň gury daşly- Number and tendencies to change. Popu- Места обитания. Сухие каменисто-мел­
külke topurly eňňitleri, seýrek halatlarda lations are scarce and represented by iso- ко­зёмистые склоны ущелий, реже до-
derýalaryň jülgeleri [5–9]. lated individuals or groups of trees with лины рек [5–9].
understory [7]. In Hyrsdere in 1990 there
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Populýa- Численность и тенденции её измене-
were two populations with 522 devel-
siýalary az sanly, ýek-tük düýpleri ýa-da ния. Популяции малочисленны, пред-
oped trees and saplings over an area of
düýplerinden çykan ösüntgili agaçlaryň ставлены единичными особями, или
2 ha [9], and in Hasardag no more than
toparlary duşýar [7]. Hyrsderede — 2 po- группами деревьев с подростом [7]. В
200 specimens.
pulýasiýasy, 2 gektardan gowrak meýdan­ Хырсдере 2 популяции — 522 взрос-
da 522 uly düýpler we 1990 düýpler­den Main limiting factors. Grazing, poor лых дерева и 1990 подроста на площа-
emele gelen ösüntgiler [9], Hasardagda — seed viability. ди более 2 га [9], в Хасардаге не более
200 töweregi düýp hasaba alyndy. 200 особей.
Biological peculiarities. It propagates by
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- seed and vegetatively (shoots). It blooms Основные лимитирующие факторы.
magy, tohumlarynyň gögerijiliginiň pes- in April–May and the fruit ripens in Au- Выпас, слабое семенное возобновле-
ligi. gust [5–7]. ние.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohum- Cultivation. Not done. Особенности биологии. Размножается
laryndan we wegetatiw usul (düýplerden семенами и вегетативно (порослью).
Conservation actions applied. Registered
emele gelýän çykyntgylary bilen) arkaly Цветёт в апреле–мае, созревает в ав-
in the Red Data Book of Turkmenistan
köpelýär. Aprelde–maýda gülleýär, mi- густе [5–7].
(1985, 1999) and part of its habitat is pro-
weleri awgustda bişýär [5–7].
tected in the Kopetdag and Sunt Hasar- Культивирование. Не культивировался.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. dag state reserves.
Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions proposed. Strict ad- ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizil- herence to reserve regime. Часть ареала охраняется в Копетдаг-
di. Yaýrawynyň bir bölegi Köpetdag we ском и Сюнт-Хасардагском государ-
Research proposals. Update on natural
Sünt-Hasardag döwlet goraghanalary- ственных заповедниках.
habitats, monitoring of the population
nda goralýar.
dynamics. Introduction to culture and Необходимые меры охраны. Строгое
Gorag üçin zerur çäreler. Görnüşi gora- use in selection. соблюдение заповедного режима.
mak boýunça gorag düzgünlerini pugta
Предложения по исследованию. Поиск
berjaý etmeli. Author I. G. Rustamov
естественных местообитаний, учёт
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigy bit- динамики численности популяций.
ýän ýerlerini gözlemeli, populýasiýalar- Введение в культуру, использование в
ynyň sanynyň üýtgeýşini hasaba almaly. селекции.
Medenileşdirmeli, seçgiçilikde ulanmaly.
Составитель И. Г. Рустамов
Düzüji: I. G. Rustamow

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Никитин, Бондаренко, 1975; 2. Пояркова, 1950;


3. Гудкова, Сейфулин, Чопанов, 1982; 4. Никитин, Гельдиханов, 1988; 5. Левин, 1985 г. 6. Камахина, 1991; 7. Левин,
Камахина, 1999; 8. Рустамов, Имамкулиев, Кепбанов, 2007; 9. Курбанмамедова, Акмурадов, 2008.

143
Pyrus boissieriana Buhse, 1860

BUASSÝENIŇ ARMYDY Boissier Pear ГРУША БУАССЬЕ


Bägüller maşgalasy Family Rosaceae Семейство Розоцветные

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
Ýaýrawynyň demirgazyk çäginde ýaýran South Hircanus species on the northern Юж­но­гирканский вид на северной
Günorta Girkan görnüşi, gymmatly se- border of its range, a source of valuable границе ареала, источник ценных се-
leksion alamatlaryň we häsiýetleriň çeş- for selection characteristics and proper- лекционных признаков и свойств.
mesi. ties.
Краткое описание. Высокий кустарник
Gysgaça beýany. Boýy 2,5–6,0 m‑e ýetýän Brief description. It is a tall shrub or small или небольшое дерево (2,5–6,0 м), вет-
beýik gyrymsy agaç ýa-da kiçiräk agaç, tree (2.5–6.0 m); the twigs are not thorny; ки неколючие. Всё растение голое, ли-
şahalary tikensiz; ösümligiň hemme ýeri the whole plant is bald; the leaves are стья почти круглые, на длинных че-
ýalaňaç; ýapraklary tegelegräk, uzyn sa- near-round on long petioles. The flow- решках. Цветки и плоды в зонтико-
pakly. Gülleri we miweleri saýawan şekil­ ers and fruits are in umbrella-shaped co- видных щитках. Плоды почти шаро-
li galkanjyklarda; miweleri şar şekilliräk, rymbs; the fruits are near-spherical, red- видные, красноватые, блестящие, без
gyzylymtyl, ýalpyldawuk, okara ýap­rak­ dish and shiny, without calyx lobes [2]. чашелистиков [2].
syz [2].
Distribution. South Western (Hasardag, Распространение. Юго-Западный (Ха-
Ýaýraýşy. Günorta-Günbatar (Hasardag, Chohagan, Palyzan, Kunuzundag, Tutly, сардаг, Чохагач, Палызан, Кунузундаг,
Ço­­hagaç, Palyzan, Günuzyndag, Tutly, Hozlydag, Koynekesir, Ayydere) and Cen- Тутлы, Хозлыдаг, Койнекесир, Айыде-
Hoz­lydag, Könekesir, Aýydere) we Mer- tral Kopetdag (Garagach, Sarymsakly) ре) и Центральный (Карагач, Сарым-
kezi (Каrаgаç, Sаrymsakly) Köpetdag [1–3]. Outside of Turkmenistan — Iran саклы) Копетдаг [1–3].
[1–3].
Habitat. Dry pit-run fines and stony slopes Места обитания. Сухие мелкозёмисто-
Bitýän ýerleri. Deňiz derejesinden 900– at 900–1300 m above sea level [1–4]. каменистые склоны гор на высоте
1300 m belentlikdäki külke topurly-daşly 900–1300 м над ур. м. [1–4].
Number and tendencies to change. Single
gurak eňňitler [1–4].
findings. On June 6, 2007 2 specimens Численность и тенденции её измене-
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ýek- were registered 2 km to the east from ния. Встречается единичными особя-
tük düýpleri duşýar. 2007‑nji ýylyň Sarymsakly; on 3 were found on 9 May ми. 06.06.2007 г. в 2 км к востоку от Са-
6‑njy iýunynda Sarymsakly serhet gala­ 2011 in the Ayydere Gorge. рымсаклы зарегистрировано 2 особи,

144
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

syndan 2 km gündogarda 2 düýp hasa- Main limiting factors. Poor seed repro- 09.05.2011 г. в ущ. Айыдере (на восточ-
ba alyndy. 2011‑nji ýylyň 9‑njy maýynda duction, grazing and mud slides. ном склоне) — 3.
Aýyderäniň gündogar eňňidinde 3 düýp
Biological peculiarities. The species is a Основные лимитирующие факторы.
bellenildi.
xerophyte and reproduces by seeds. Flow- Слабое семенное возобновление, вы-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Tohumdan ering occurs in April–May and the fruit пас и смыв селевыми потоками.
köpelişiň gowşaklygy, mal bakylmagy we ripens in September–October [3].
Особенности биологии. Ксерофит, раз-
sil akymy bilen ýuwulmagy.
Cultivation. Not done. множается семенами. Цветёт в апре-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Gurakçy- ле–мае, плодоносит в сентябре–октя-
Conservation actions applied. Registered-
lyga çydamly, tohum arkaly köpelýär. Ap- бре [3].
in the Red Data Book of Turkmenistan
relde–maýda gülleýär, sentýabrda–ok­týa­
(1985, 1999), and is under protection in Культивирование. Не культивировался.
br­da miweleýär [3].
the Sunt-Hasardag State Reserve.
Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
Conservation actions proposed. Strength- ную книгу Туркменистана (1985, 1999),
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- ening of protection of the species and охраняется в Сюнт-Хасардагском го-
nyň Gyzyl kitabyna girizildi (1985, 1999). limiting grazing. сударственном заповеднике.
Sünt-Hasardag goraghanasynda goralýar.
Research proposals. Inventory of natural Необходимые меры охраны. Усиление
Gorag üçin zerur çäreler. Goragy güýçlen- populations, monitoring of numbers and охраны и ограничение выпаса.
dirmeli we mal bakmagy çäklendirmeli. introduction into cultivation.
Предложения по исследованию. Ин-
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigy popu- вентаризация природных популяций,
Authors: G. M. Gurbanmamedova
lýasiýalaryny seljermelii, sanyna yzygi- мониторинг численности и введение в
derli gözegçilik etmeli we medenileşdir- культуру.
meli.
Составитель Г. М. Курбанмамедова
Düzüji G. М. Gurbanmämmedowa

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Левин, 1999; 2. Пояркова, 1949;


3. Никитин, Гелдиханов, 1988; 4. Определитель растений Средней Азии, 1976.

145
Malus turkmenorum Juz. et M. Pop., 1939

TÜRKMENLERIŇ ALMASY APPLE TURKMENIA ЯБЛОНЯ ТУРКМЕНОВ


Bägüller maşgalasy Family Rosaceae Семейство Розоцветные

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
Almanyň medeni nusgalarynyň ýabany Has a great practical value for selection Име­ет важное практическое значение
kowumdaşy hökmünde seçgi işlerini ge- works as a wild relative of cultivated ap- для селекционной работы как дикий
çirmek üçin wajyp amaly ähmiýeti bar [1]. ples [1]. сородич культурной яблони [1].
Gysgaça beýany. Boýy 3–4 m (jülgelerde — Brief description. A small tree or shrub Краткое описание. Небольшое дерев-
10–15 m) ýetýän uly bolmadyk agaç ýa-da of 3–4 m (in gorges — 10–15 m). Young це, или кустарник высотой 3–4 м (в
gyrymsy agaç. Ýaş pudaklary gür agymtyl shoots densely are white tomentose, an- ущельях — 10–15 м). Молодые побе-
keçä meňzeş tüýli, bir ýyllyklary — nual plants are dark purple and downy; ги густо-беловойлочные, годовалые
garamtyl-melewşe tüýlek, iki ýyllyklary — biennial are greyish with a few lenticels. тёмно-пурпурные и волосистые, двух-
çalymtyl, seýrek ýarçykly. Ýapraklary The leaves are elliptical or lanceolate and годичные сероватые, с редкими чече-
süýnmek, ýa-da ujy çowly. Gülleriniň dia- the flowers up to 3 cm in diameter. The вичками. Листья эллиптические, или
metri 3 sm çenli. Gül aýjygy, giňelen gül pedicel, sepals and hypanthium are heav- ланцетные. Цветки до 3 см в диаметре.
ýatagy we okara ýapraklary tüýler bilen ily downy and the fruits are about 2.5 cm Цветоножка, гипантий и чашелисти-
gür örtülen. Miweleriniň diametri 2,5 sm in diameter. ки сильно опушённые. Плоды около
töwregi. 2,5 см в диаметре.
Distribution. Eastern (Archinyan de-
Ýaýraýşy. Gündogar (Harçiňňän), Mer- pression), Central (Cheyek depression, Распространение. Восточный (ур. Ар-
kezi (Çaýek, Haýrabat, Müsünew, Tazy- Heyrabad, Missunev, Tazytagty, Hyrsdere, чинян), Центральный (ур. Чаек, Хей-
tagty, Hyrsdere, Sakaltutan, Prohladnoýe) Sakaltutan, Prohladnoye) and South рабад, Миссенев, Тазытагты, Хырсде-
we Günorta-Günbatar (Sünt-Hasardag, Western (Sunt Hasardag, Chohagach, Yol- ре, Сакалтутан, Прохладное) и Юго-
Çohagaç, Ýoldere, Güwen) Kopetdagda dere, Guyen) Kopetdag [2–6]. Западный (Сюнт-Хасардаг, Чохагач,
duşýar [2–6]. Ёлдере, Гюен) Копетдаг [2–6].
Habitat. Rocky slopes of watersheds, the
Bitýän ýerleri. Sakalaryň daşlyk eňňitleri, flat tops of mountains (1600–2000 m Места обитания. Каменистые склоны
daglaryň tekiz belentlikleri (deňiz dere- above sea level, gorges, mountain stream водоразделов, плоские вершины гор
jesinden 1600–2000 m ýokarda), jülgeler, beds [3–5, 7]. (1600–2000 м над ур. м.), ущелья, рус-
dag çeşmeleriniň hanalary [3–5, 7]. ла горных ручьёв [3–5, 7].

146
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ha- Number and tendencies to change. In Ha- Численность и тенденции её изменения.
sardagda 200 düýpden geçmeýär [8], sardag there are no more than 200 spec- На Хасардаге не более 200 особей [8],
Hyrsdere jülgesinde 7 sany üzňeleşen imens [8]; 7 isolated populations in в ущ. Хырсдере 7 изолированных по-
populýasiýasynda (2,1 ga) — 129 uly Hyrsdere (2.1 ha): 129 adults and 234 root пуляций (2,1 га) — 129 взрослых и 234
düýpler we 234 sany kök ösüntgileri ha- stalks [9]. корневых отпрыска [9].
saba alyndy [9].
Main limiting factors. Logging, fires, Основные лимитирующие факторы. Вы-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Düýpleriniň mudslides, soil erosion, overgrazing and рубка, пожары, селевые потоки, эрозия
çapylmagy, tebigy ýangynlar, sil akymlary, poor seed viability. почв, выпас, отсутствие семенного воз-
topragyň bozulmasy (eroziýasy), mal ba- обновления.
Biological peculiarities. Heat and drought
kylmagy, tohumdan gögerişiň ýoklugy.
resistant and tolerates a wide range Особенности биологии. Жаро- и засу-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Yssa, gu- of soils [10]. Reproduces vegetatively; хоустойчив, неприхотлив к почве [10].
rakçylyga çydamly, toprak dannamaýan seed viability is poor. Has a large number Размножается вегетативно, семенное
ösümlik [10]. Wegetatiw ýol bilen köpel- of root suckers (up to 600). Blooms in размножение выражено слабо. Имеет
ýär, tohumdan köpelişi pes. Köp sanly April–May and the fruits ripen in July– большое число корневых отпрысков
kök ösüntgilerini emele getirýär (600‑e August. Bears fruits from 5–10 years; can (до 600). Цветёт в апреле–мае, плоды
çenli). Aprelde–maýda gülleýär, miwe- live up to 50–70 years of age [3, 5, 7, 9, 10]. созревают в июле–августе. Плодоно-
leri iýulda–awgustda bişýär. 5–10 ýyldan сит с 5–10 лет, возраст — 50–70 лет [3,
Cultivation. The collection of the Scientif-
soň miwe getirip başlaýar, 50–70 ýyla 5, 7, 9, 10].
ic and Production Experimental Centre
çenli ýaşaýar [3, 5, 7, 9, 10].
of Genetic Plant Resources at the insti- Культивирование. В коллекции Научно-
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar tute of Botany of the Academy of Scienc- про­изводственного экспериментально-
akademiýasynyň Botanika instituty- es of Turkmenistan (Magtymguly settle- го центра генетических ресурсов расте-
nyň Magtymguly ylmy-önümçilik synag ment) has submitted 90 samples, includ- ний Института Ботаники АН Туркме-
merkeziniň ýygyndysynda 90 nusgasy ing 30 collected at different times in the нистана (пос. Мах­тум­кули) представ-
bar, olaryň 30 sanysynyň tohumlary we gorges of Kopetdag in the form of seeds лено 90 образцов, в том числе 30 взя-
çybyklary dürli ýyllarda Köpetdagyň jül- and cuttings. Samples are available at the ты в разные годы из ущелий Копетдага
gelerinden getirilen. Onuň nusgalary Botanical Garden of the institute of Bot- в виде семян и черенков. Образцы име-
Türkmenistanyň Ylymlar akademiýa- any of the Academy of Sciences of Turk- ются и в Ботаническом саду Института
synyň Botanika institutynyň Botanika menistan. ботаники АН Туркменистана.
bagynda hem bar.
Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan Красную книгу Туркменистана (1985,
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizildi. (1985, 1999) and is protected in the Ko- 1999). Охраняется в Копетдагском и
Köpetdag we Sünt-Hasardag döwlet go- petdag and Sunt Hasardag State Reserves. Сюнт-Хасардагском государственных
raghanalarynda goralýar. заповедниках.
Conservation actions proposed. Creation
Gorag üçin zerur çäreler. Dag jülgelerinde of sanctuaries in the canyons. Необходимые меры охраны. Создание
çäkli goraghanalary döretmeli. заказников в ущельях.
Research proposals. Study of biological
Barlaglar boýunça teklipler. Biologiki aý- characteristics, monitoring of the pop- Предложения по исследованию. Изуче-
ratynlyklaryny öwrenmeli, populýasiýa- ulation number, study of their structure ние биологических особенностей, учёт
larynyň baş sanyny hasaba almaly, olaryň by age group, update on new habitats and численности популяции, изучение их
ýaş toparlaryna baglylykdaky düzümi- development of its selection. структуры по возрастным группам,
ni anyklamaly, täze bitýän ýerlerini ýüze выявление новых мест произрастания,
çykarmaly, seçgiçilikde ulanmaly. Author I. G. Rustamov использование в селекции.

Düzüji: I. G. Rustamow Составитель И. Г. Рустамов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Никитин, Бондаренко, 1975; 2. Камахина, 1991;


3. Пономаренко, Камахина, 1990; 4. Левин, 1985 в; 5. Блиновский, Пояркова, 1949; 6. Никитин, Гельдиханов, 1988; 7. Левин, 1967;
8. Рустамов, Имамкулиев, Кепбанов, 2007; 9. Курбанмамедова, Акмурадов, 2009; 10. Камахина, Левин, 1999.
147
Crataegus nikitinii Essen. et Kerim, 1976

NIKITINIŇ ALYÇY CRATAEGUS NIKITINII БОЯРЫШНИК НИКИТИНА


Bägüller maşgalasy Family Rosaceae Семейство Розоцветные

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Günbatar Köpetdagyň endemigi [3, 5, 6]. Endemic to Western Kopetdag [3, 5–6]. демик Западного Копетдага [3, 5, 6].
Miweli, bezeg we dermanlyk ösümlik. It is an ornamental, fruiting and medic- Декоративное, плодовое и лекар-
inal plant. ственное растение.
Gysgaça beýany. Beýikligi 3,5–6,0 м ýet­
ýän agaç. Ýapraklary dykyz, gögümtil- Brief description. It is a tree 3.5–6.0 m in Краткое описание. Дерево высотой 3,5–
ýaşyl reňkli, pahna-ters ýumurtga ýa-da height. The leaves are dense, bluish-green, 6,0 м. Листья плотные сизовато-зелё-
romb ýumurtga şekilli. Gülleri ak çylşy­ wedge-shaped, oblanceolate or obovoid ные, клиновидно-обратнояйцевид­ные
rym­ly galkynjyk gül toplumynda. Miwe- diamond-formed. The flowers are white, или яйцевидно-ромбические. Цвет-
si gysgadan süýnmek, gyzylymtyl-mä­mişi in compound corymbose inflorescenc- ки в сложных щитковидных соцвети-
reňkli, tagamly, turşumtyk–süýji. Şäni­jek­ es. The fruits are reddish orange, short- ях, белые. Плоды красно-оранжевые,
leriniň sany 3–4, kämahal 5 ýetýär [3–5]. ly oblong, tasty, sour-sweet. The number ко­ротко продолговатые, кисло­ва­то-
of kernels is 3–4 and sometimes 5 [3–5]. слад­кие. Число косточек — 3–4, ино-
Ýaýraýşy. Günorta-Günbatar Köpetdag
гда 5 [3–5].
(Aýydere, Söwütli jülgeleri, Könegüm- Distribution. It is found in the South
mez we Kurujdeý obalarynyň arasy, Ga- Western Kopetdag (Ayydere, Sovutli Распространение. Юго-Западный Ко-
ragaç jülgesi) [2, 5–7]. boun­dary, between Kyonegummez and петдаг (ущ. Айыдере, ур. Совутли,
Ku­rujdey, Garagach villages) [2, 5–7]. между пос. Кёнегумбез и Куруждей,
Bitýän ýerleri. Gündogar eňňitleriň aşaky
ущ. Гарагач) [2, 5–7].
bölekleri, külke topurly we daşly- külke Habitat. The lower parts of southern slo­
topurly topraklar [5–7]. pes on pit-run fine and rosky fine soils Места обитания. Нижняя часть юж-
[5–7]. ных склонов на мелкозёмистой и ка-
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ýeke
менисто-мелкозёмистой почве [5–7].
düýpleri we kiçiräk toparlary gabat Number and tendencies to change. Sin-
gelýär: Aýydere jülgesinde — 5–6 sa- gle findings or small groups: in Aydere — Численность и тенденции её изменения.
nysy, Тäzetaplan jülgesinde — 1 ga 3 sa- 5–6 per ha, in Tazetaplan — 3, Gara- Встречается одиночно или небольши-
nysy, Garagaçda (Tutlygala obasynyň ми группами: Айыдере — 5–6 экз./га,

148
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

golaýy) — 2–3 agaç, Söwütli jülgesinde gach (near Tutlygala) — 2–3; Sovutly — Тязетаплан — 3, Гарагач (близ с. Тутлы-
1 ga — 3–4 sanysy tapyldy [1, 2, 5–7]. 3–4 specimens per ha [1, 2, 5–7]. гала) — 2–3, ур. Совутли — 3–4 экз./га
[1, 2, 5–7].
Esasy çäklendiriji sebäpler. Çyglylygyň Limiting factors. Lack of humidity, graz-
ýetmezçiligi, mal bakylmagy. ing. Основные лимитирующие факторы.
Недостаток влаги, выпaс.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Ýagtylygy Biological peculiarities. Heliophyte,
halaýan we gurakçylyga çydamly ösüm- drought-resistant plant. Blossoms late Особенности биологии. Светолюбивое,
lik. Aprel aýynyň ahyrynda — maý aý- April — early May. Blossoming for a spec- засухоустойчивое растение. Цветёт в
ynyň başynda gülleýär. Ýeke düýp agajyň imen is 10–15 days and for a group — 15– конце апреля — начале мая. Цветение
güllemek wagty — 10–15, topar bolup 27 days. Fruits ripen in mid-September одной особи — 10–15, группы — 15–
ösýänleriňki 15–27 güne çenli dowam or early October. Reproduces by seeds. 27 дней. Плоды созревают во второй
edýär. Miwesi sentýabr aýynyň ikin- [5–7]. половине сентября или в начале октя-
ji ýarymynda ýa-da oktýabryň başynda бря. Размножается семенами [5–7].
Cultivation. At the Botanical Garden of
bişýär. Tohumyndan köpelýär [5–7].
the Botany institute of the Academy of Культивирование. В Ботаническом са-
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar aka­ Sciences of Turkmenistan, private land ду Института ботаники АН Туркме-
de­miýasynyň Botanika institutynyň Bota­ plots (Akhal region) [5, 6]. нистана, на приусадебных и дачных
nika bagynda ekildi we birnäçe hoja­lyk­lar участках (Ахалский велаят) [5, 6].
Conservation actions applied. Not done.
(Ahal welaýaty) mellek ýerlerinde ýetiş­
Принятые меры охраны. Не принима-
dirýär. [5, 6]. Conservation actions proposed. Limiting
лись.
grazing, habitat protection and protec-
Gorag üçin görlen çäreler. Çäre görülmedi.
tion propaganda. Необходимые меры охраны. Ограниче-
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakmagy ние выпаса, охрана мест произраста-
Research proposals. Update on new hab-
çäklendirmeli. Tebigy ösýän ýerlerini go- ния и пропаганда выращивания в хо-
itats.
rap saklamaly we alyçy ekip ýetişdirmek зяйствах.
barada hojalyklarda düşündiriş işlerini
Author H. Y. Esenova Предложения по исследованию. Выяв-
geçirmeli.
ление новых мест произрастания.
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigatda
täze ösýän ýerlerini anyklamaly. Составитель Х. Э. Эсенова

Düzüji H. E. Esenowa

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Gurbanmämmedowa (magl./inform./данн.), 2010; 2. Камелин,


1973; 3. Никитин, Гельдиханов, 1988; 4. Полетико, 1954; 5. Эсенова, 1976; 6. Эсенова, 1976 а; 7. Эсенова, 1978.

149
Punica granatum L. 1753

ADATY NAR POMEGRANATE ГРАНАТ ОБЫКНОВЕННЫЙ


Narlar maşgalasy Family Punicaceae Семейство Гранатовые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmi- Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ре-
ýeti. Seçgi işleri üçin biologiki we mor- Relict species important for selective ликт с ценными для селекционной ра-
fologiki häsiýetleri bilen tapawutlanýan works by its morphological and biologi- боты морфологическими и биологи-
gymmatly gadymy görnüş. Türkmen po­ cal characteristics. The Turkmen popula- ческими свойствами. Туркменская по-
pu­lýasiýasy Merkezi Aziýada iň iri po­pu­ tion is one of the largest and most poly- пуляция — одна из наиболее крупных
lýa­siýalaryň biri bolup durýar [1–5]. morphic in Central Asia [1–5]. и полиморфных в Центральной Азии
[1–5].
Gysgaça beýany. Boýy 1,5–3,5 m ýetýän Brief description. 1.5–3.5 m shrub, with
agaçlaşan garşylyklaýyn şahalanýan gy- opposite woody branches. The leaves are Краткое описание. Кустарник высотой
rymsy agaç. Ýapraklary uzalan pudaklar- opposite on long shoots, or in bundles on 1,5–3,5 м, с одревесневшими супротив­
da garşylyklaýyn, ýa-da gysgalan pudak- short shoots and are mostly lanceolate. ными ветвями. Листья супротивные
larda çogdamlaýyn ýerleşýärler, köpü­ The flowers are 3–3.5 cm in diameter, on на удлинённых побегах, или в пучках
si­niň ujy çowly. Gülleriniň diametri short pedicels, and are nearly sessile. The на укороченных побегах, большей ча-
3–3,5 cm, gysga aýajykly, oturana golaý. corolla is bright red, or rarer white and стью ланцетные. Цветки 3–3,5 см в ди-
Gül täji ýiti-gyzyl, seýrek halatlarda — pink. The fruit is 10 cm in diameter, with аметре, на коротких цветоножках, по­
agym­tyl-gülgüne. Miweleriniň diametri a persistent calyx. Bursts when ripe. чти сидячие. Венчик ярко-красный,
10 sm çenli, okarajykly. Bişen miweleri редко бело-розовый. Плоды диаме-
Distribution. Central (Archabil, Guny-
ýarylýar. тром до 10 см, с чашечкой, созревая,
dere, Sarykae canyons), South Western
лопаются.
Ýaýraýşy. Merkezi (Arçabil, Gönüdere, (Ayydere and Parkhai canyons, Sum-
Sarygaýa jülgeleri), Günorta-Günbatar bar and Chendir river valley and North- Распространение. Центральный (ущ.
(Aýydere, Parhaý jülgeleri, Sumbar we Western Kopetdag (Songudag, Aladag, Арчабиль, Гуныдере, Сарыкае), Юго-
Çendir derýalarynyň dereleri) we Demir- Gyzylyylgyn, Kumeli, Igdeli, Hojaga- Западный (ущ. Айыдере, Пархай, до-
gazyk- Günbatar (Soňudag, Aladag, Gy- la valley) [2, 5–7]. Outside of Turkmen- лины рек Сумбар и Чендир) и Северо-
zylýylgyn, Kümeli, Igdeli, Hojagala de- istan — the Caucasus, Uzbekistan and Западный (Сонгудаг, Аладаг, Кизы-
resi) Köpetdag [2, 5–7]. Türkmenistan- Tajikistan [4]. лйылгын, Кумели, Игдели, Ходжака-
dan daşarda — Zakawkazýe, Özbegistan, линская долина) Копетдаг [2, 5–7]. Вне
Habitat. Gorges, mountain streams along
Täjigistan [4]. Туркменистана — Закавказье, Узбеки-
rivers and streams, rocky and matted
стан, Таджикистан [4].
slopes.
150
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Bitýän ýerleri. Jülgeler, dag çeşmeleriniň Number and tendencies to change. In Места обитания. Ущелья, вдоль русла
we akarlarynyň boýlary, daşlyk we bajak- South Western Kopetdag it grows in горных ручьёв и водотоков, камени-
laşan eňňitler. an area of 4.2–5.7 thousand ha. In pri- стые и задернованные склоны.
vate households over an average of 6.8–
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Gün- Численность и тенденции её изменения.
7.2 thousand ha [9].
orta-Günbatar Köpetdagda 4,2–5,7 müň В Юго-Западном Копетдаге произрас-
ga meýdanda ösýär, hususy hojalyklar- Main limiting factors. Deforestation, land тает на площади 4,2–5,7 тыс. га, в част-
da — ortaça 6,8–7,2 müň ga golaý [9]. reclamation, mud flows, poor seed viabil- ных хозяйствах — в среднем до 6,8–
ity [4, 6, 8]. 7,2 тыс. га [9].
Esasy çäklendiriji sebäpler. Düýpleriň ça-
pylmagy, narlyk meýdanlaryň hojalyk Biological peculiarities. Reproduces main- Основные лимитирующие факторы.
mak­sat­lary üçin ulanylmagy, sil akym­la­ ly vegetatively by root suckers. Blossoms Вырубка, хозяйственное использова-
ry, topragyň ýüzüniň ýuwulmagy, tohum- in May–June, ripens in September–No- ние территории, селевые потоки, сла-
dan köpelişiň gowşaklygy [4, 6, 8]. vember [3–5, 7, 8]. бое семенное возобновление [4, 6, 8].
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Esasan Cultivation. In the Research Experimen- Особенности биологии. Размножение,
kök çykyntgylary bilen wegetatiw köpe­ tal Center of Plant Genetic Resources of главным образом, вегетативное, кор-
l­ýär. Maýda–iýunda gülleýär, miweleri the institute of Botany of the Academy of невыми отпрысками. Цветёт в мае–
sentýabrda-noýabrda bişýär [3–5, 7, 8]. Sciences of Turkmenistan and in private июне, созревает в сентябре–ноябре
households [9]. [3–5, 7, 8].
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar aka­
de­miýasynyň Magtymguly ylmy-önüm­ Conservation actions applied. Registered Культивирование. В Научно-про­из­вод­
çi­lik synag merkezinde we Botanika in­ in the Red Data Book of Turkmenistan ствен­ном экспериментальном центре
sti­tutynyň Botanika bagynda, hususy (1985, 1999). The forms valuable for the генетических ресурсов растений и в
hoja­lyklarda ýetişdirilýär. [9]. economy development are available in Ботаническом саду Института бота-
the collection of the Research Experi- ники АН Туркменистана, в частных
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista-
mental Center of Plant Genetic Resourc- хозяйствах [9].
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizil-
es of the institute of Botany of the Acade-
di. Hojalyk taýdan has gymmatly nus­ Принятые меры охраны. Внесён в Крас-
my of Sciences of Turkmenistan. Partially
galary Türkmenistanyň Ylymlar akade- ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
protected in the Sunt Hasardag and Ko-
miýasynyň Botanika institutynyň Magt­ Хозяйственно ценные формы имеются
petdag state reserves.
ymguly ylmy-önümçilik sy­nag merke­ в коллекции Научно-производствен-
ziniň genofondlarynyň ýy­gyn­dysy­nda Conservation actions proposed. Creation ного экспериментального центра гене­
saklanýar. Sünt-Hasardag we Köpetdag of sanctuaries in South West Kopetdag, ти­ческих ресурсов растений Институ-
döwlet goraghanalarynda goralýar. in the canyons of Narly and Tiamil [4, 8]. та ботаники АН Туркменистана. Ча-
стично охраняется в Сюнт-Ха­сар­даг­
Gorag üçin zerur çäreler. Günorta-Günba- Research proposals. Update on the popu-
ском и Копетдагском государственных
tar Köpetdagyň Narly we Tämil jülgeler- lation dynamics in different habitats, cul-
заповедниках.
inde çäkli goraghanalary döretmeli [4, 8]. tivation of seedlings in natural habitats,
slection works with valuable forms. Необходимые меры охраны. Создание
Barlaglar boýunça teklipler. Bitýän ýerler-
заказников в Юго-Западном Копетда-
iniň dürli şertlerinde populýasiýalarynyň
Author I. G. Rustamov ге, в ущельях Нарли и Тиамиль [4, 8].
baş sanynyň üýtgeýşini hasaba almaly, te-
bigy bitýän ýerlerinde nahallaryny ösdü- Предложения по исследованию. Учёт
rip ýetişdirmeli, gymmatly nusgalary bi- динамики численности популяций в
len seçgi işlerini geçirmeli. различных местообитаниях, выращи-
вание саженцев на участках естествен­
Düzüji: I. G. Rustamow ного произрастания, селекционная
ра­бо­та с ценными формами.

Составитель И. Г. Рустамов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Левин, 1980; 2. Левин, 1980; 3. Левин, 1981; 4. Левин, 1985;
5. Левин, 1985; 6. Левин, 1995; 7. Левин, 1998; 8. Левин, 1999; 9. Рустамов, Имамкулиев, Кепбанов, 2007.
151
Astragalus vassilczenkoi Berdyev, 1965

WASILÇENKONYŇ ASTRAGALY ASTRAGALUS VASSILCZENKOI АСТРАГАЛ ВАСИЛЬЧЕНКО


Kösükliler maşgalasy Fabaceae family Семейство Бобовые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда.
Politipik urugyň çäginde aýratyn orun tion. Representative of the polytypic ge- Пред­ставитель политипного рода, за-
eýeleýän görnüş. Bathyzyň we Garabiliň nus with an isolated status. Endemic to нимающий в нём обособленное поло-
endemigi. Badkhyz and Garabil. жение. Эндемик Бадхыза и Карабиля.
Gysgaça beýany. Ösgün (90–130 sm) gö- Brief description. Perennial plant with a Краткое описание. Многолетник c хо-
ni, orta gürpi şahalanan, ýönekeý ak well-developed, high (90–130 cm) and рошо развитым высоким (90–130 см)
tüýjagazlar bilen örtülen baldakly köpýyl- straight stalk; branched from the middle прямым стеблем, от середины развет-
lyk ösümlik. Ýaprak ýanlary temen şekil- and covered with plain white hair. The влённым, покрытым простыми белы-
li, uzynlygy 2 sm çenli. Ýapraklary sapakly, stipules are aculeiformed and up to 2 cm ми волосками. Прилистники шило-
täk ýelekşekilli. Gül çogdamy ýapraklaryň long. The leaves have short petioles and видные, длиной до 2 см. Листья с ко-
goltugynda ýerleşýär. Gülleri köp sanly, are odd-pinnate. The inflorescence are ротким черешком, непарноперистые.
aşakdakylary — oturan, ýokardakylary — loose with elongated clusters and are lo- Соцветие рыхловатое, удлинённая
gül aýajykly. Gül okarasy jaňjagaza meňzeş. cated in leaf axils. The flowers are numer- кисть. Соцветия расположены в па-
Gül täji solak-sary [1]. ous: the lower ones are sessile and the up- зухах листьев. Цветки многочислен-
per ones are on stalks. Floral bracts are ные, нижние сидячие, верхние на цве-
Ýaýraýşy. Bathyz (Pynhançeşme, Kepe-
17–22 mm long, linear filiformed and тоножках. Прицветники длиной 17–
le) we Garabil belentliginiň günorta bö-
densely downy. The bell is campaniform 22 мм, линейно-нитевидные, густо
legi (Humly we Ýargançaklynyň aralygy)
and a pale yellow corolla [1]. опушённые. Чашечка колокольчатая.
[1–4].
Венчик бледно-жёлтый [1].
Distribution. Badkhyz (Pynhancheshme,
Bitýän ýerleri. Baýyrlaryň gyrtyç-ýylak-
Kepele) and Southern part of the Gara- Распространение. Бадхыз (Пынханче­
ösgün otly bajaklaşan çägesöw eňňitleri.
bil uplands (between Humly and Yargan- ш­ме, Кепеле) и южная часть возвы-
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Popu- chakly) [1–4]. шенности Карабиль (между Хумлы и
lýasiýalary az sanly. Iki-ýeke düýpleri Ярганчаклы) [1–4].

152
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

duşýar. 2009‑njy ýylda 1 km² meýdanda Habitat. Matted sandy loamy hill slopes Места обитания. Задернованные супе­
10‑dan köp bolmadyk düýpleri bellenildi. with Poa, Carex and large grass forma- счаные склоны холмов с мятликово-
tion. осоково‑большетравной формацией.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mallaryň çen-
denaşa köp bakylmagy, bede taýýarlamak Number and tendencies to change. The Численность и тенденции её изменения.
üçin ot orulmagy. population is scarce; single specimens Популяции малочисленны. Встреча-
occur. 10 specimens per km² were not- ются единичные особи. В 2009 г. обна-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Her ýyl
ed in 2009. ружено не более 10 экз./км².
gysga wagtda gülläp we miweläp ýetişýän
köpýyllyk ösümlik (efemeroid). Tohum- Main limiting factors. Intensive grazing, Основные лимитирующие факторы.
laryndan köpelýär. Iýun–iýul aýlarynda mowing. Ин­тен­сивный выпас, сенокошение.
gülleýär, iýulda–awgustda miweleýär [3].
Biological peculiarities. Ephemeroid plant; Особенности биологии. Эфемероид. Раз-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. propagates by seeds; blossoms in Ju­ne–Ju- множается семенами. Цветёт в ию­не–
ly; bears fruits in July–August [3]. ию­ле, плодоносит в июле–августе [3].
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Yaý­ Cultivation. Not done. Культивирование. Не культивировался.
ra­wynyň bir bölegi Bathyz döwlet gorag-
The Conservation actions applied. Regis- Принятые меры охраны. Внесён в
hanasynyň çäginde goralýar.
tered in the Red Data Book of Turkmeni- Крас­ную книгу Туркменистана (1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Gorag düzgün- stan (1999). Part of the habitat is protect- Часть ареала охраняется в Бадхызском
lerini pugta berjaý etmeli. Mal bakylma- ed in the Badkhyz State Reserve. государственном заповеднике.
gyny çäklendirmeli we ot ormaklygy ga-
Conservation actions proposed. Strict ad- Необходимые меры охраны. Строгое
dagan etmeli.
herence to protection regime. Grazing re- соблюдение режима охраны. Ограни-
Barlaglar boýunça teklipler. Täze bitýän strictions and ban on mowing. чение выпаса и запрет сенокошения.
ýerlerini gözlemeli. Ýetişdirmek we kö-
Research proposals. Update on new habi­ Предложения по исследованию. Поиск
peltmek boýunça çäreleri işläp düzmeli.
tats; cultivation and propagation devel- новых местонахождений. Разработка
opment. мер по культивированию и размноже­
Düzüji B. R. Imamgulyýew
нию.
Author B.R Ymamkuliev
Составитель Б. Р. Имамкулиев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Бердыев, 1965; 2. Горелова, Камелин,


1978; 3. Никитин, Гельдиханов, 1988; 4. Бочанцев, Камелин, Горелова, 1992.

153
Astragalus kjurendaghi V. V. Nikitin, 1950

KÜRENDAG ASTRAGALY ASTRAGALUS KJURENDAGHI АСТРАГАЛ КЮРЕНДАГСКИЙ


Kösükliler maşgalasy Family Fabaceae Семейство Бобовые

Ýagdaýy. Derejesi II (EN) Ýitip barỳan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда.
Kürendagyň dar çäkli endemigi [1, 2]. tion. Narrow range endemic species of Узколокальный эндемик Кюрендага [1,
the Kurendag mountain [1, 2]. 2].
Gysgaça beýany. Boýy 10–20 sm
ýetýän, okkökli, ömründe birnäçe ge- Brief description. Perennial core-rooted Краткое описание. Многолетний стерж-
zek miweleýän köpýyllyk ösümlik, otju­ foliaceous polycarpic plant of 10–20 cm некорневой поликарпик высотой 10–
mak, ýakyn ýerleşen gysga şahalary in height. Stems are short, herbaceous, 20 см, облиственный. Стебли короткие,
ýapraklaşan. Gülleri gülgüne-sary, mi- compacted. Flowers are pinky yellow. травянистые, компактные. Цветки ро-
wesi kösük. Fruit is a bean. зовато-жёлтые. Плод — боб.
Ýaỳraỳşy. Demirgazyk-Günbatar Köpet- Distribution. North Western Kopetdag Распространение. Северо-Западный
dag (Gazanjyk, Kenderli, Oboý) [2]. (gorges of Gazanjyk, Kenderli, Oboy) [2]. Копетдаг (урочища Казанджик, Кен-
дерли, Обой) [2].
Bitỳän ỳerleri. Külke topurly-çagylly eň­ Habitat. Pit-run fine and rubble slopes of
ňit­ler. 2mountains. Места обитания. Мелкозёмисто-щеб-
нистые склоны гор.
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. 2009‑njy Number and tendencies to change. About
ýylyň barlaglarynyň netijesine görä 120 120 individuals were found in 2009. Численность и тенденции её изменения.
düýbi ýüze çykaryldy. В 2009 г. обнаружено около 120 особей.
Main limiting factors. Grazing and degra-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- dation of habitats. Основные лимитирующие факторы.
magy, bitýän ýerleriniň bozulmagy. Выпас, разрушение мест обитания.

154
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Aprelde– Biological peculiarities. It blossoms in Особенности биологии. Цветёт в апре-
maỳda gülleýär, maýda–iỳulda miwele- April–May, bears fruit in May–July. It re- ле–мае, плодоносит в мае–июле. Раз-
ýär. Tohumlaryndan köpelýär. produces by seeds. множается семенами.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan ную книгу Туркменистана (1999).
(1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakylma- Необходимые меры охраны. Ограниче-
gyny çäklendirmeli. Conservation actions proposed. Restric- ние выпаса.
tions on grazing.
Barlaglar boỳunça teklipler. Biologiýa- Предложения по исследованию. Изуче-
syny we ekologiýasyny öwrenmeli. Research proposals. Study of biology and ние биологии и экологии.
ecology.
Düzüji J. Gurbanow Составитель Дж. Курбанов
Author J. Gurbanov

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Никитин, 1950; 2. Камелин, Курбанов, 1985.

155
Astragalus kuschkensis Boriss. 1941

GUŞGY ASTRAGALY ASTRAGALUS KUSCHKENSIS АСТРАГАЛ КУШКИНСКИЙ


Kösükliler maşgalasy Family Fabaceae Семейство Бобовые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Türkmenistanda böleklenen ýaýrawly Endemic to Turkmenistan with a narrow демик Туркменистана с узким дизъ-
endemik ösümlik. disjunctive range. юнктивным ареалом.
Gysgaça beýany. Boýy 20–25 sm ýet­ýän, Brief description. A perennial acaules- Краткое описание. Многолетнее бес-
güýçli köki, bal­dak­syz köpýyllyk ösümlik. cent plant, 20–25 cm tall with a strong стебельное растение высотой 20–25 см,
Täk ýelek­şe­killi-çylşyrymly ýaprakly. Ýo- root. The leaves are odd and pinnate- с мощным корнем. Листья непар-
karky ýaprak­lar­yny düzýän ýaprajyklary ly compound. The upper leaf folioles are но перисто-сложные. Листочки верх-
pilçe görnüşli, ýitilişip-inçelýän, aşaky- lanceolate, sharpened and narrowed; the них листьев ланцетные, заострённо-
lary — üç burçly-, ýa-da süýnmek- lower leaf folioles are triangular, or ob- суженные, нижних — треугольно-,
ýumurtga gör­nüşli. Gülli baldak­lary long ovate form. Flower stalks are bare, или продолговато-яйцевидные. Цве-
ýalaňaç, 2–3 gülli. Gül täji­niň düýbi with 2–3 flowers. The corolla is greenish тоносы голые, 2–3‑цветковые. Венчик
ýaşylymtyl, ýokarsy — melew­şe. Kö­sük­­ at the base getting purple above. Beans зелёноватый у основания, фиолетовый
leri sapajykly, togalak-süýri, çüňk­li (uz- on the stem are globular oval, bare, with выше. Бобы на ножке, шаровидно-ова­
ynlygy — 2 mm töweregi), ýala­ňaç [4]. a beak [4]. льные, с носиком, голые [4].
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Gurtsuwy Distribution. Central Kopetdag (between Распространение. Центральный Ко-
we Howdan aralygy), Bathyz (Serhet­a­ba­ Gurtsuvy and Howdan), Badkhyz (Ser- петдаг (между Гуртсувы и Гауданом),
dyň töwerekleri, Gezgädik ger­şi, Rahma- hetabat; Gezgyadik environs, Gezgyadik Бадхыз (окр. Серхетабата; хр. Гезгя-
tur geçelgesi) [1, 2]. ridge, Rahmatur pass) [1, 2]. дык, перевал Рахматур) [1, 2].
Bitýän ýerleri. Daglaryň aşaky guşaklyg- Habitat. Lower mountain belt on pit-run Места обитания. Нижний пояс гор
ynda topurly-çagylly maýda daşly gaý­a­ fine, pebbly slopes, in pistachio or Agro- на мелкозёмисто-щебнистых склонах,
lar­da, pisseliklerde ýa-da gyýakly-dürli pyron grass vegetation [2, 3]. в фисташниках или среди пырейно-
otly toplumlaryň arasynda [2, 3]. разнотравной растительности [2, 3].

156
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 2010‑­ Number and tendencies to change. Single Численность и тенденции её изменения.
njy ýylda geçirilen barlaglaryň neti­ specimens were found in 2010 (not more В 2010 г. обнаружены единичные осо-
jesinde iki-ýeke düýpleri tapyldy (1 km² than 15 specimens per km 2). би (не более 15 экз./км²).
meý­danda 15 düýpden köp däl).
Main limiting factors. Grazing. Основные лимитирующие факторы.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- Выпас скота.
Biological peculiarities. An ephemeroid
magy.
plant; propagates by seeds; blossoms and Особенности биологии. Эфемероид,
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Ýylyň- fructifies in April — June [2]. раз­мно­жается семенами. Цветёт и
ýylyna gysga wagtda gülleýän we пло­­до­но­сит в апреле — июне [2].
Cultivation. Not done.
miweleýän köpýyllyk ösümlik (efemero-
Культивирование. Не культивировался.
id). Tohumlaryndan köpelýär. Aprelde- Conservation actions applied. Registered
iýunda gülleýär we miweleýär [2]. in the Red Data Book of Turkmenistan Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
(1999). Part of the habitat is protected in ную книгу Туркменистана (1999). Часть
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
the State Reserveof Kopetdag. ареала охраняется в Копетдагском го-
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- сударственном заповеднике.
Conservation actions proposed. Strict ad-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Ýaý-
herence to the protection regime in the Необходимые меры охраны. Строгое
rawynyň bir bölegi Köpetdag döwlet go-
habitats. соблюдение режима охраны в местах
raghanasynda goralýar.
произрастания.
Research proposals. Monitoring of the
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerler-
population conditions throughout the Предложения по исследованию. Мони-
inde gorag düzgünlerini pugta berjaý et-
whole range. Cultivation and propaga- торинг состояния популяций по все-
meli.
tion development. му ареалу. Разработка мер по культи-
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň tu- вированию и размножению.
tuş ýaýrawy boýunça populýasiýalarynyň Author B.R Ymamkuliev
ýagdaýyny anyklamaly. Ösdürip ýetişdir- Составитель Б. Р. Имамкулиев
mek we köpeltmek boýunça çäreleri işläp
düzmeli.

Düzüji B. R. Imamgulyýew

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Горелова, Камелин, 1978; 2. Никитин,


Гельдиханов, 1988; 3. Бочанцев, Камелин, Горелова, 1992; 4. Никитин, Васильченко, 1950.

157
Astragalus kelifi Lipsky, 1910

KELIF ASTRAGALY ASTRAGALUS KELIFI АСТРАГАЛ КЕЛИФСКИЙ


Kösükliler maşgalasy Family Fabaceae Семейство Бобовые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Günbatar Pamir-Alaýyň endemigi. Be- Endemic to Western Pamir-Alai. Orna- демик Западного Памиро-Алая. Деко-
zeg ähmiýetli ösümlik. mental. ративен.
Gysgaça beýany. Boýy 40–50 sm bolan, Brief description. A perennial plant, 40– Краткое описание. Многолетник вы-
dik ösýän, berk baldakly köpýyllyk ösü­ 50 cm tall, with stout, upright stems. The сотой 40–50 см, с крепкими, прямо-
m­lik. Ýapragynyň uzynlygy 14–20 sm, leaves are 14–20 cm long and the petioles стоячими стеблями. Длина листьев —
ýap­rak sapagynyň uzynlygy 2–3 sm ýet- 2–3 cm. The acervula are axillary, with 14–20, черешков — 2–3 см. Кисти па-
ýär. Salkymlary goltukda ýerleşen, gülle- subsessile flowers; the corolla is yellow. зушные, с почти сидячими цветками.
ri oturan. Gül täji sary reňkli. Miwesi — The fruit is a bean on a thin stalk, 3 mm Венчик жёлтый. Плод — боб на тон-
uzynlygy 3 mm inçe sapajykda ýerleşen, long, oval or oblong-oval, with a few кой ножке длиной 3 мм, продолговато-
süýnmek-süýri, az tohumly kösük. seeds. овальный, малосемянный.
Ýaýraýşy. Köýtendag (Kelif şäherçesiniň Distribution. Koytendag (the vicinity of Распространение. Койтендаг (окр. пос.
töweregi). Türkmenistandan daşarda — Kelif settlement). Outside of Turkmeni- Келиф). Вне Туркменистана — Узбеки-
Özbegistan, Täjigistan [1–5]. stan — Uzbekistan and Tajikistan [1–5]. стан, Таджикистан [1–5].
Bitýän ýerleri. Ürgün we depe çägelikler, Habitat. Dunes and hilly sands, sandy Места обитания. Барханные и бугри-
çägeleşen takyrlar, derýalaryň çägesöw — takyrs, sandy and rocky river valleys [3– стые пески, опесчаненые такыры, пес­
daşly jülgeleri [3–5]. 5]. ча­но-каменистые долины рек [3–5].
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ýek-tük Number and tendencies to changes. Single Численность и тенденции её изменения.
düýpleri gabat gelýär. findings. Встречается единичными экземпля-
рами.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Ýerleriň özleş- Main limiting factors. Land reclamation
dirilmegi, mal bakylmagy. and grazing. Основные лимитирующие факторы.
Освоение земель. Выпас.

158
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohumy Biological peculiarities. Reproduces by Особенности биологии. Размножение


arkaly köpelýär. Aprelde–maỳda gülleýär, seeds. Blossoms in April–May, fruits in семенное. Цветёт в апреле–мае, пло-
maýda– iýunda miweleýär [4, 5]. May–June [4, 5]. доносит в мае–июне [4, 5].
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan ную книгу Туркменистана (1999).
(1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakylyşyny Необходимые меры охраны. Ограниче-
çäklendirmeli. Populýasiýalarynyň ýag- Conservation actions proposed. Restric- ние выпаса. Регулярный контроль со-
daýyna yzygiderli gözegçilik etmeli. tion of grazing and regular monitoring стояния популяций.
of its population conditions.
Barlaglar boýunça teklipler. Türkmeni- Предложения по исследованию. Куль-
stanyň Ylymlar akademiýasynyň Bota- Research proposals. Cultivation at the Bo- тивирование в Ботаническом саду
nika institutynyň Botanika bagynda ös- tanical Garden of the institute of Botany Ин­сти­т ута ботаники АН Туркмени-
dürip ýetişdirmeli. Täze duşýan ýerlerini of the Academy of Sciences of Turkmeni- стана. Поиск новых мест произраста-
gözlemeli. Ekmek üçin tohumlaryny ýyg- stan. Update on habitats, collection of its ния, сбор семян для введения в куль-
namaly. seeds for introduction into cultivation. туру.

Düzüji A.Ýollybaýew Author A. Yollybaev Составитель А. Ёллыбаев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Гончаров, 1946; 2. Никитин, Васильченко,


1949; 3. Васильченко, Васильева, 1986; 4. Ли, 1981; 5. Никитин, Гельдиханов, 1988.

159
Ammodendron eichwaldii Ledeb. 1853

EÝHWALDYŇ SÖZENI AMMODENDRON EICHWALDII ПЕСЧАНАЯ АКАЦИЯ ЭЙХВАЛЬДА


Kösükliler maşgalasy Family Fabaceae Семейство Бобовые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Demirgazyk-Günbatar Türkmenistanyň Endemic to North Western Turkmenistan. демик флоры Северо-Западного Турк-
florasynyň endemigi. менистана.
Brief description. A small tree or shrub
Gysgaça beýany. 1–2 m boýly agaç, ýa-da of 1–2 m in height. The leaves are impar- Краткое описание. Деревце, или ку-
gyrymsy agaç. Ýapraklary täk ýelek şekil- ipinnate, in 2–3 pairs and elliptically or старник высотой 1–2 м. Листья непар-
li, 2–3 jübüt, süýnmek, ýa-da gönümel- linearly oblong with a solid barbed tip. ноперистые, 2–3 пары, эллиптически-,
uzalan, ujy gaty tikenli. Gülleri salkym The flowers are in racemes, with a violet или линейно-продолговатые, с твёр-
gül çogdamyna jemlenen, gül täji me- corolla. The one-seeded fruit pod is 1.5– дой колючей верхушкой. Цветки со-
lewşe reňkli. Miwesi — bir tohumly kö- 2 cm long and linear, or oval, with silky браны в кисти, венчик фиолетовый.
sük, uzynlygy 1,5–2 sm, gönümel, ýa-da hairs. Плод — односемянной боб длиной
süýnmek, ýüpege meňzeş tüýli. 1,5–2 см, линейный, или овальный,
Distribution. East coast of the Caspian
шел­ковисто-волосистый.
Ýaýraýşy. Hazar deňziniň gündogar ke- Sea (Garabogazgol Gulf, Khazar Penin-
nar ýakasy (Garabogazköl aýlagy, Hazar sula) and Southern Ustyurt (Chagyl) [1, Распространение. Восточное побере-
ýarym adasy), Günorta Üstýurt (Çagyl) 2]. жье Каспийского моря (залив Кара-
[1, 2]. богазгол, п‑ов Хазар), Южный Устюрт
Habitat. Loosely-soiled hilly ridges and
(Чагыл) [1, 2].
Bitýän ýerleri. Gowşak berkleşen gum sand dunes, desert clay.
aňňatlary, ürgün çägelikler, toýunsow Места обитания. Слабозакреплённые
Number and tendencies to change. Ac-
toprakly çöllükler. грядово‑бугристые и барханные пе-
cording ot the 2010–2011 research nu-
ски, глинистые пустыни.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 2010– merous populations were noted between
2011‑nji ýyllarda geçirilen barlaglaryň Gulmayak and Garabogaz towns sandy Численность и тенденции её измене-
netijesinde (Gulmaýak we Garabogaz ş. massif along the Caspian coast: over ния. В результате обследования 2010–
aralygyndaky Hazar deňziniň kenar-ýaka 20 specimens on 100 m². 2011 гг. (между Кулмаякам и г. Карабо-
çägeliklerinde) her 100 м² meýdançada газ на песчаных массивах вдоль берега
Main limiting factors. Logging, grazing.
20 düpden gowragy hasaba alyndy.

160
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Düýpleriniň Biological peculiarities. Blooms in April– Каспийского моря) на площади 100 м²
çapylmagy, mal bakylmagy. May, fruits in May–July [2]. отмечено более 20 экземпляров.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Aprelde– Cultivation. Not done. Основные лимитирующие факторы.
maýda gülleýär, maýda-iýulda miwele- Вырубка, выпас.
Conservation actions applied. Registered
ýär [2].
in the Red Data Book of Turkmenistan Особенности биологии. Цветёт в апре-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. (1999). ле–мае, плодоносит в мае–июле [2].
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions proposed. Ban on Культивирование. Не культивировался.
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. logging and grazing [3].
Принятые меры охраны. Внесён в
Gorag üçin zerur çäreler. Çapylmagyny Research proposals. Study of its ecology Красную книгу Туркменистана (1999).
we mal bakylmagyny gadagan etmeli [3]. and biology and update on new habitats.
Необходимые меры охраны. Запрет
Barlaglar boýunça teklipler. Ekologiýa- вырубки и выпаса [3].
Author I. G. Rustamov
syny we biologiýasyny öwrenmeli, täze
Предложения по исследованию. Изуче-
duşýan ýerlerini ýüze çykarmaly.
ние экологии и биологии, выявление
новых мест произрастания.
Düzüji: I. G. Rustamow

Составитель И. Г. Рустамов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Коган, 1954; 2. Никитин, Гельдиханов, 1988; 3. Рустамов, 1999 в.

161
Colutea atabajevii B. Fedtsch. 1937

ATABAÝEWIŇ HARAMÇYBYGY COLUTEA ATABAJEVII ПУЗЫРНИК АТАБАЕВА


Kösükliler maşgalasy Family Fabaceae Семейство Бобовые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ре-
Gündogar we Merkezi Köpetdagyň ga- Relict endemic of the Eastern and Cen- ликтовый эндемик Восточного и Цен-
dymy endemigi, köp görnüşli uruga de- tral Kopetdag, representative of the poly- трального Копетдага, представитель
gişli görnüş. Bezeg ähmiýetli ösümlik. typic genus. An ornamental plant. политипического рода. Декоративное
растение.
Gysgaça beýany. Boýy 0,7–1,5 metre ýet­ Brief description. Beautiful flowering
ýän owadan gülli gyrymsy agaçjyk. Ýap- shrub 0.7–1.5 m in height. The leaves are Краткое описание. Kрасивоцветущий
raklary üç (seýrek halatlarda–bäş) sany 3–4 cm in length with 3 (rarer 5) round кустарничек высотой 0,7–1,5 м. Ли-
te­ge­lek-ters ýumurtga şekilli ýap­ra­jyk­ly. obovate folioles. The inflorescence is a стья с тремя (реже пятью) округло-об­
Gül çogdamy — 3–5 gülden ybarat sal­ 3–5 flowered cluster. The flowers are 14– ра­тно­яйцевидными листочками. Со­
kym. Gülleriniň uzynlygy 14–15 mm; 15 mm in length; the vane is yellow and цветие — 3–5‑цветковая кисть. Цвет­
baý­da­jygy sary; gaýyjagy melewşe, guta­ the slipcover is purple and sinuate at the ки длиной 14–15 мм; флаг жёлтый; ло-
r­ýan ýeri oýujak, mese-mälim bildirýän end with a pronounced beak; the wings дочка пурпурная, на конце выемчатая,
çüňk­li; kürekleri gaýyjakdan gysgarak, are shorter than the slipcover, flat and с хорошо выраженным клювом; кры-
ýasy, ujy towly; düwünçegi ýalaňaç. Kö- twisted at the end; the ovary is bare. The лья короче лодочки, плоские, к концу
sügi pökgüje, ýalaňaç [3, 5]. bare bean is inflated, 4–5 cm in length скрученные; завязь голая. Боб взду-
and 2.0–2.5 cm in width [3, 5]. тый, голый [3, 5].
Ýaýraýşy. Merkezi (Robergowskiý, Hun-
ça we Tuhça dag etekleri) we Gündogar Distribution. It is found in Central (Rob- Распространение. Центральный (Ро-
(Şamly, Zireköw, Çyrlak derýajygynyň ergovsky, the foothills of the Huncha and берговский, подножия гор Хунча и
hanasynyň ugry, Stefanowiç, Keşimer- Tuhchi foothills) and Eastern Kopetdag Тухчи) и Восточный (Шамли, Зеракев,
li çeşmeleriniň we Guryhowdanyň 1‑nji (Shamly, Zerakev, along Chirlak river­bed, вдоль русла р. Чирлак, в районе родни-
gözegçilik jaýynyň töwerekleri) Köpet- in the area of Stefanovich and Keshimerli ков Стефановича, Кешимерли и кор-
dag [1–4]. springs and Guryhowdan cordon) [1–4]. дона Курыховдан) Копетдаг [1–4].
Bitýän ýerleri. Deňiz derejesinden 500– Habitats. Stony rubble and melkozem Места обитания. Каменисто-щебни-
800 m belentlikdäki daşly-çagylly, külke slopes and on talus, in semi-desert foot- стые, мелкозёмистые склоны, осыпи,

162
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

topurly eňňitler, süýşgünler, dag etek ýa- hills at an altitude of 500–800 m above sea полупустынные предгорья на высоте
rym çöllükler [1–4]. level [1–4]. 500–800 м над ур. м. [1–4].
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 100– Number and tendencies to change. Iso- Численность и тенденции её изменения.
350 m² (2–9 düýp) ölçegli özbaşdakla- lated groups of 2–9 specimens on 100– Обособленные группировки разме-
şan toparlanmalar we iki-ýeke düýpler. 350 m² and as single individuals. 1–2, or ром 100–350 м² (2–9 экз.) и единичные
10 m² meýdanda 1–2, seýrek halatlar­da rarer 2–3 specimens are found per 10 m², особи. На 10 м² встречается 1–2, реже
2–3 düýbi duşýar. Hemmesi — 400 düýp­ totalling to more than 400 specimens. 2–3 экз. Всего не более 400 экз.
den köp däl.
Main limiting factors. Intense grazing and Основные лимитирующие факторы.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Çendenaşa poor seed reproduction, droughts. Чрезмерный выпас, слабое семенное
köp mal bakylmagy, tohumdan köpelişiň возобновление, засушливые годы.
Biological peculiarities. Blooms in April–
gowşaklygy, gurak ýyllar.
May, bears fruit in May–June. Reproduc- Особенности биологии. Цветёт в апреле–
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Aprelde– es by seeds, that ripen in June–July [1– мае, плодоносит в мае–июне. Размножа-
maýda gülleýär, maýda–iýunda miwele- 5], and vegetatively through the forma- ется семенами, созревающими в июне–
ýär. Iýunda–iýulda ýetişýän tohumlar- tion of 1–4 new shoots per shrub, which июле [1–5], и вегетативно — за счёт об-
yndan [1–5] we bir gyrymsy agaçda uz- are 64–100 cm in length depending on разования 1–4 новых побегов на одном
ynlygy 64–100 sm ýetýän 1–4 sany täze weather conditions. кустарничке длиной 64–100 см в зави-
pudak emele getirmegiň hasabyna howa симости от погодных условий.
Cultivation. In the Botanical Garden of
şertlerine baglylykda wegetatiw usuly bi-
the Botanical institute of the Academy of Культивирование. В Ботаническом са-
len köpelýär.
Sciences of Turkmenistan. ду Института ботаники АН Туркме-
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar нистана.
Conservation actions applied. Registered
Akademiýasynyň Botanika institutynyň
in the IUCN Red List (1998), the Red Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Botanika bagynda ösdürilip ýetişdirilýär.
Data Book of Turkmenistan (1985, 1999). ный список МСОП (1998) и Красную
Gorag üçin görlen çäreler. TGHB-niň Gy- Part of its range is protected in the Kopet- книгу Туркменистана (1985, 1999).
zyl sanawyna (1998) we Türkmenista- dag State Reserve. Часть ареала охраняется в Копетдаг-
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizildi. ском государственном заповеднике.
Conservation actions proposed. Moni-
Ýaýrawynyň bir bölegi Köpetdag döwlet
toring of natural population conditions, Необходимые меры охраны. Контроль
goraghanasynda goralýar.
protection propaganda. со­стояния природных популяций. Про­
Gorag üçin zerur çäreler. Tebigy populýa- па­ганда охраны.
Research proposals. Study of its biology
siýalaryny gözegçilik astyna almaly. Go-
in nature and in culture. Research of the Предложения по исследованию. Изу-
ramak boýunça düşündiriş işlerini geçir-
weak seed reproduction causes. чение биологии в природе и культуре.
meli.
Выявление причин слабого семенного
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigy we Authors: Т. Rotaru, M. Akyeva возобновления.
medeni şertlerde biologiýasyny öwren-
meli. Tohumdan köpelişiniň pesliginiň Составители: Т. Ротару, М. Акыева
sebäplerini anyklamaly.

Düzüji T.Rotaru, M. Akyýewa

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Курбанов, 1992; 2. Ротару, 2010;


3. Никитин, 1978; 4. Никитин, Гельдиханов, 1988; 5. Федченко, 1937.

163
Onobrychis nikitinii Orazmuchommedow, 1966

NIKITINIŇ ESPARSETI ONOBRYCHIS NIKITINII ЭСПАРЦЕТ НИКИТИНА


Kösükliler maşgalasy Family Fabaceae Семейство Бобовые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Рез-
Politip uruga degişli üzül-kesil özbaşdak- tion. Isolated polytypic genus endemic to ко обособленный эндемик политип-
laşan ýaýrawy dar endemik görnüş. a narrow geographic range. ного рода с узким ареалом.
Gysgaça beýany. Boýy 30–50 (60) sm ýet­ Brief description. A perennial downy Краткое описание. Многолетник вы-
ýän, ýumşak tüýjagazlar bilen örtülen plant of 30–50 (60) cm height. The stalk is сотой 30–50 (60) см, пушисто-опу­
köp­ýyllyk ösümlik. Baldagy gysgalan, shortened with odd pinnate compound шен­ный. Стебель укороченный, ли-
ýap­­rak­lary çylşyrymly, täk ýelek şekil- leaves. Flower stalks with clusters are 30– стья не­парно перисто-сложные. Цве­
li. Salkymly gül baldaklarynyň uzynlygy 50 cm long with campaniformed bells; то­но­сы с кистью длиной 30–50 см, ча­
30–50 sm, gül okarasy jaňjagaza meňzeş, the corolla is purple yellow. The beans шечка колокольчатая; венчик фио­ле­
gül täji melewşe-sary. Kösükleri ýarym are half rounded, hanging with short and то­во‑жёлтый. Бобы полукруглые, ви-
togalak, asylyp duran, gytyk gür tüýli. dense downy. сячие, коротко густоопушенные.
Ýaýraýşy. Köýtendag (Hojeýpil obasynyň Distribution. Koytendag (to the south Распространение. Койтендаг (к юго-
günorta-gündogar tarapy) [1–4]. east from Hojeypil village) [1–4]. востоку от аула Ходжейпиль) [1–4].
Bitýän ýerleri. Daglaryň ýokarky guşak­ Habitat. Upper mountain belt on pit-run Места обитания. Верхний пояс гор,
lygy, daşlyk-külke topurly eňňitlerdäki fine, rocky slopes, in juniper tangles and на каменисто-мелкозёмистых склонах
arça­laryklarda we gurakçylyga çydamly among mountain xerophytes [1, 3]. в арчовниках и среди нагорных ксеро-
dag dag ösümlikleriniň arasynda [1, 3]. фитов [1, 3].
Number and tendencies to change. 2009
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 2009‑njy survey showed that the number was 1–2 Численность и тенденции её изменения.
ýylda geçirilen hasaplamalaryň netijesin- specimens per 100 m². Результаты учёта 2009 г. показали, что
de 100 m² meýdanda 1–2 düýbi bellenildi. на 100 м² произрастает 1–2 экземпля-
Main limiting factors. Intense grazing.
ра.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mallaryň aşa
Biological peculiarities. Propagates by
köp bakylmagy. Основные лимитирующие факторы.
seeds; the germination is low; blossoms
Чрезмерный выпас.

164
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohum- in in May–June; bears fruits in June–Ju- Особенности биологии. Размножается
laryndan köpelýär. Tohumlarynyň göge- ly [3]. семенами. Всхожесть низкая. Цветёт
rijiligi pes. Maýda–iýunda gülläp, iýun– в мае–июне, плодоносит в июне–ию-
Cultivation. Not done.
iýul aýlarynda miweleýär [3]. ле [3].
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Культивирование. Не культивировался.
in the Red Data Book of Turkmenistan
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- (1985, 1999). Protected in the Koytendag Принятые меры охраны. Внесён в Крас-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Köý- State Reserve. ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
tendag döwlet goraghanasynyň çäk­le­rin­ Охраняется в пределах Койтендагско-
Conservation actions proposed. Ban on
de goralýar. го государственного заповедника.
grazing and strict adherence to reserve
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakylma- regime. Необходимые меры охраны. Запрет вы­
gyny gadagan etmeli we goraghana düz- па­са и строгое соблюдение заповедно­
Research proposals. The study of bio-eco-
günlerini pugta berjaý etmeli. го режима.
logical characteristics of the species. Cul-
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň bi- tivation and propagation development. Предложения по исследованию. Изуче-
oekologiki aýratynlyklaryny öwrenmeli. ние биоэкологических особенностей.
Ösdürip ýetişdirmek we köpeltmek boý- Author B. R. Ymamkuliev Разработка методов культивирования
unça çäreleri işläp taýýarlamaly. и размножения.

Düzüji B. R. Imamgulyýew Составитель Б. Р. Имамкулиев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Оразмухаммедов, 1966;


2. Никитин, 1985; 3. Никитин, Гельдиханов, 1988; 4. Сейфулин, Гудкова, 1992.

165
Malacocarpus crithmifolius (Retz.) C. A. Meу. 1843

ÇÄGEMIK MALAKOKARPUS МЯГКОПЛОДНИК


КРИТМОЛИСТНЫЙ
Ýüzärlikler maşgalasy Family Peganaceae
Семейство Пегановые
Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. Статус. Категория III (VU). Уязвимый
вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation.
Gadymy görnüş. Eýran-Turan urugynyň Relict isolated monotypic representative Значение в сохранении генофонда. Ре-
aýratyn özbaşdaklaşan görnüşi. of the Iranian Turanian genus. ликт. Резко обособленный представи-
тель ирано-туранского рода.
Gysgaça beýany. Ýelek şekilli dilinen, ýum- Brief description. A shrub with spread
şak ýaprakly we ýazylyp ýatan şahaly gy- out branches and soft pinnately split Краткое описание. Кустарник с про-
rymsy agaç. Gülleri bir-birden ýap­rak­la­­ leaves. The flowers are solitary, located стёртыми ветвями и мягкими перисто-
ra garşylyklaýyn ýerleşen. Miwesi — ir- opposite the leaves. The fruits are berries рассечёнными листями. Цветки оди-
iý­miş, goňurymtyl gyzyl reňkli. of a brownish red color. ночные, расположены супротивно ли-
стьям. Плод — ягода, буровато-крас­
Ýaýraýşy. Ustýurt kertleri (çüňkler), Distribution. Ustyurt, Krasnovodsk pla-
но­го цвета.
Krasnowodsk belent tekizligi. Uly we Ki- teau, Big and Small Balkhans, Kopetdag,
çi Balkan daglary, Köpetdag, Bathyz, Ga- Badkhyz, Karakums [1–3, 5]. Outside of Распространение. Устюрт, Красновод-
ragum [1–3, 5]. Türkmenistandan daşar- Turkmenistan — Uzbekistan Kazakhstan, ское плато, Большой и Малый Балха-
da — Gazagystan, Özbegistan, Täjigistan, Tajikstan, Iran, Afghanistan [3, 4]. ны, Копетдаг, Бадхыз, Каракумы [1–3,
Eý­ran, Owganystan [3, 4]. 5]. Вне Туркменистана — Казахстан
Habitat. Speckled outcrops, rocky cracks,
Узбекистан, Таджикстан, Иран, Афга-
Bitýän ýerleri. Dürli reňkli çökündileriň by springs, in tugais, clayey and sandy
нистан [3, 4].
üsti açylmalary, daglaryň jaýryklary, çeş- soils, shrubs [4].
meleriň boýlary, tokaýlar, toýunly we Места обитания. Выходы пестроцве-
Number and tendencies to change. In the
çägesöw topraklar, gyrymsy agaçlaryň тов, трещины скал, у родников, тугаи,
last 10 years 2–3 specimens were noted in
arasy [4]. глинистые и песчаные почвы, кустар-
desert populations and 6–8 in mountains.
ники [4].
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Soň­ky
Main limiting factors. Grazing, cutting
10 ýylda çöl populýasiýasynda 2–3‑düýp­ Численность и тенденции её изменения.
shrubs, ablation.
den, dag populýasiýasynda 6–8 düýpden Последние 10 лет в пустынных попу-
gabat gelýär.

166
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çaklendiriji sebäpler. Mal bakyl- Biological peculiarities. Propagates well ляциях регистрируется по 2–3, а в гор-
magy, gyrymsy agaçlaryň çapylmagy we by seeds. Blossoms from May to Septem- ных — по 6–8 особей.
suw eroziýasy. ber; bears fruits from June to October.
Основные лимитирующие факторы.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohumla­ Cultivation. At the Botanical Garden and Выпас, вырубка кустарников, водная
ry bilen örän gowy köpelýär. Maýdan the Research Experimental Center of эрозия.
sentýabra çenli gülleýär, iýundan oktýa­ Plant Genetic Resources of the institute
Особенности биологии. Прекрасно раз­
bra çenli miweleýär. of Botany, Academy of Sciences of Turk-
множается семенами. Цветёт с мая
menistan.
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar aka­ по сентябрь, плодоносит с июня по
de­miýasynyň Botanika institutynyň bo­ta­ Conservation actions applied. Part of the октябрь.
nika bagynda we Magtymguly ylmy-ön- localities is protected at the Sunt-Hasar­
Культивирование. В Ботаническом са-
ümçilik synag merkezinde ýetişdi­ri­lýär. dag, Kopetdag and Badkhyz State Reser­
ду и в Научно-производственном экс-
ves. Registered in the Red Data Book of
Gorag üçin görlen çäreler. Ösýän ýerler- периментальном центре генетических
Turkmenistan (1999).
iniň bir bölegi Sünt-Hasardag, Köpetdag ресурсов растений Института бота-
we Bathyz döwlet goraghanalarynda go- Conservation actions proposed. Strict ad- ники АН Туркменистана.
ralýar. Türkmenistanyň Gyzyl kitabyna herence to protected area regime.
Принятые меры охраны. Часть место-
(1999) girizildi.
Research proposals. The study of biology нахождений охраняется в Сюнт-Ха­
Gorag üçin zerur çäreler. Gorag düzgün- and ecology in cultural conditions. сар­дагском, Копетдагском и Бадхыз-
lerini pugta berjaý etmeli. ском государственных заповедниках.
Author A. M. Geldikhanov Внесён в Красную книгу Туркмени-
Barlaglar boýunça teklipler. Biologiýa­
стана (1999).
syny we ekologiýasyny medeni şertlerde
öw­ren­meli. Необходимые меры охраны. Строгое
соблюдение заповедного режима.
Düzüji A. M. Geldihanow
Предложения по исследованию. Изу-
чение биологии и экологии в услови-
ях культуры.

Составитель А. М. Гельдиханов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Мурзова, 1958; 2. Камелин,


Курбанов, 1985; 3. Курбанов, 1988; 4. Курбанов, 1992; 5. Гельдиханов, 1995.

167
Pistacia badghysi K. Pop. 1978

BATHYZ PISSESI PISTACIA BADGHYSI ФИСТАШКА БАДХЫЗСКАЯ


Pisseler maşgalasy Family Anacardiaceae Семейство Сумаховые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Од­
Pistacia L. urugynyň iki görnüşiniň biri. One of the two species of the genus Pista- ин из двух видов рода Pistacia L. Име-
Ylmy-amaly taýdan wajyp ähmiýete eýe. cia L. and is of great scientific and prac- ет важное научно-практическое зна-
Türkmenistanyň endemigi. tical importance. Endemic to Turkmeni- чение. Эндемик Туркменистана.
stan.
Gysgaça beýany. Boýy 4–6 m ýetýän agaç Краткое описание. Дерево высотой
[3]. Ýapraklary täk ýelek şekilli çylşyrymly, Brief description. This is a 4–6 m high 4–6 м [3]. Непарно перисто-сложные
3–5‑ýaprajykly, ýaprajyklary giňelen-pil­ tree [3] with alternate pinnate com- листья, 3–5‑листочковые, листочки
çe şekilli. Şänikleriniň uzynlygy 13 mm, pound leaves of 3–5 widely lanceolate fo- ши­роко ланцетные. Костянки длиной
ini 11, galyňlygy 5 mm, biraz egrelen we lioles. The drupes are 13 mm long, 11 mm 13 мм, шириной 11, толщиной 5 мм,
ýiti uçly, gyzylymtyl tegmilli ýaşylymtyl- wide and 5 mm thick, slightly slanted and немного скошенные, слегка заострён-
sary [1]. pointed; of a green yellow color with red ные, зелёновато-жёлтые с красным от-
tints [1]. тенком [1].
Ýaýraýşy. Bathyz. Ýeke-täk duşýan ýeri —
Serhetabadyň golaýyndaky Serhetçi şä- Distribution. Badkhyz. The only known Распространение. Бадхыз. Единствен-
herçesiniň gündogaryndaky Şorsafid ger- location in Shorsafid ridge to the east ное известное местонахождение на хр.
şi [1–5]. Türkmenistandan daşarda — De- from Serhetchi village [1–5]. Outside of Шорсафид, к востоку от пос. Серхетчи
mirgazyk Owganystan bolmagy ähtimal Turkmenistan — probably Northern Af- [1–5]. Вне Туркменистана — вероятно,
[1, 2, 5]. ghanistan [1, 2, 5]. Северный Афганистан [1, 2, 5].
Bitýän ýerleri. Mele toprakly we dykyzla- Habitat. Loessial slopes on compact sand- Места обитания. Лёссовые склоны, на
şan çägeli eňňit ýerler, adaty pisse stones among Pistacia vera [1–3,5]. плотном песчанике среди деревьев
agaçlarynyň arasy [1–3, 5]. фисташки настоящей [1–3, 5].
Number and tendencies to change. Is met
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Seý- sporadically and the total number is less Численность и тенденции её изменения.
rek duşýar, umumy sany 50‑den köp däl. than 50 specimens. The number keeps Встречается редко, общее число не бо-
Sany azalýar. declining. лее 50 экз. Сокращается.

168
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Tohumlary- Main limiting factors. Lack of re-growth, Основные лимитирующие факторы.
nyň oňat gögerijiligine garamazdan ýaş despite good seed germination. Недостаток подроста, несмотря на хо-
düýpleriniň sanynyň azlygy. рошую всхожесть семян.
Biological peculiarities. Dioecious, wind-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Iki öýli, pollinating xerophyte plant. Blossoms in Особенности биологии. Двудомное, вет­
ýeliň kömegi bilen tozanlanýan ösüm- March–April, bears fruits in July–Sep- ро­опыляемое растение. Ксерофит. Цве-
lik. Gurakçylyga çydamly. Martda–aprel- tember [3]. тёт в марте–апреле, плодоносит в июле–
de gülleýär, iýul–sentýabr aýlarynda mi- сентябре [3].
Cultivation. Selection and growth of har-
weleýär [3].
vest samples in natural habitats and Ko- Культивирование. Селекция и выра-
Ýetişdirilişi. Bitýän ýerlerinde we Köpet- petdag foothills. щивание урожайных образцов в ме-
dagyň eteklerinde hasylly hem-de uý- стах произрастания и предгорьях Ко-
Conservation actions applied. Registered
gunlaşan nusgalaryny döretmäge we seç- петдага.
in the Red Data Book of Turkmenistan
gi geçirmäge synanşyklar edilýär.
(1985, 1999). Принятые меры охраны. Внесён в Крас-
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
Conservation actions proposed. Strict ad-
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizildi.
herence to protection regime. Необходимые меры охраны. Строгое
Gorag üçin zerur çäreler. Goraýyş düz- соблюдение режима охраны.
Research proposals. Update on new hab-
günlerini pugta berjaý etmeli.
itats, the study of its bio-ecological and Предложения по исследованию. Поиск
Barlaglar boýunça teklipler. Täze duş systematic characteristics, development новых местонахождений, изучение
gelýän ýerlerini gözlemeli. Bioekologi- of measures to increase the population биоэкологических и систематических
ki we sistematiki aýratynlyklaryny öw- number. особенностей, разработка мер по уве-
renmeli. Baş sanyny köpeltmek boýunça личению численности.
çäreleri işläp düzmeli. Author B. R. Ymamkuliev
Составитель Б. Р. Имамкулиев
Düzüji B. R. Imamgulyýew

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Попов, 1978; 2. Попов, 1985;


3. Никитин, Гельдиханов, 1988; 4. Бочанцев, Камелин, Горелова, 1992; 5. Попов, 1998.

169
Smyrnium cordifolium Boiss. 1845

ÝÜREK ÝAPRAKLY SMIRNIUM SMYRNIUM CORDIFOLIUM СМИРНИЯ СЕРДЦЕЛИСТНАЯ


Saýawanlylar maşgalasy Family Apiaceae Семейство Сельдерейные

Ýagdaýy. Derejesi V (DD). Ýeterlik öwre- Status. Category V (DD). Data deficient Статус. КатегорияV (DD). Недостаточ-
nilmedik görnüş. species. но изученный вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Вид
Ýaýrawynyň demirgazyk çetinde ýerle- The species is on the northern border of на северной границе ареала.
şen görnüş. the range.
Краткое описание. Многолетнее тра-
Gysgaça beýany. Köpýyllyk otjymak ös­ Brief description. Perennial herbal plant. вянистое растение. Стебель полый,
ümlik. Baldagyň içi boş, inçe-keşjagazly, The caulis is fistular, thinly furrowed and тонко-бороздчатый, в узлах немного
bogunlary çişen. Baldagyň aşaky ýaprak- slightly ventricose in the nodes. The low- вздутый. Нижние стеблевые листья
lary üçleýin bölünen barmak şekilli dili- er stalk leaves are ternate dissected and тройчато-рассечённые, расположены
nen, perde görnüşli ýaprak gynynda ýer- located on the membranous boots; the на перепончатых влагалищах; сред-
leşen, ortaky ýapraklary ýönekeý, düýbi middle stalk leaves are simple, rounded ние простые, в основании закруглён-
aýlawly, ýaprak gyny gysga, ýokarky ýap- at the base with shortened boots; and the ные, c укороченными влагалищами;
raklar garşylaýyn ýerleşen, ýapragyň gy- upper stalk leaves are opposite, smooth- верхние супротивные, цельнокрайние,
rasy bütewi, düýbi ýürekşekilli. Saýawan- edged with cordate base. Umbels 11– с сердцевидным основанием. Зонтики
lar 11–12‑sapajykly, örtüji ýapraklary ýok 12 rays without wrapper or with unifoli- 11–12‑лучевые, без обёртки, реже с од-
ýa-da biri bolýar. Düwünçegi tegelegräk, ate wrapper. The ovary is semi-rounded нолистной обёрткой. Завязь полукру-
üçburç keşjagaz görnüşli. and furrow cornered. глая, бороздчато-угловатая.
Ýaýraýşy. Guşgy derýasynyň jülgesinde, Habitat. Pit-run fine soils. Распространение. Долина р. Кушка, в
Serhetçi obasynyň golaýynda gabat gel­ окр. пос. Серхетчи [1–3].
Number and tendencies to change. Was
ýär [1–3].
met once. Further search did not give any Места обитания. Мелкозёмистые почвы.
Bitýän ýerleri. Külke topurly toprakda.

170
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onyň üýtgemek ýagdaýy. Iki-ýe­ results and made the assessment of the Численность и тенденции её изменения.
ke­si bilen belli. Diňe bir gezek ýygnaldy. species affiliation challenging [2, 3]. Встречен один раз. Дальнейшие пои-
Soňky gözlegler netije bermedi. Gaýta­ ски не дали результатов, что затруд-
Main limiting factors. Intense grazing.
dan ýygnalmadygy sebäpli görnüşiň öz- няет оценку видовой принадлежно-
başdakdygyny kesgitlemek kyn [2, 3]. Cultivation. Not cultivated. сти [2, 3].
Esasy çäklendirji sebäpler. Mallaryň aşa Conservation actions applied. Registered Основные лимитирующие факторы.
köp bakylmagy. in the Red Data Book of Turkmenistan Интенсивный выпас.
(1999).
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Особенности биологии. Цветёт в апре-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Conservation actions proposed. Limiting ле, плодоносит в мае [3].
grazing, propagation in growth areas.
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakylma- Культивирование. Не культивировался.
gyny çäklendirmeli, ösýän ýerlerinde Research proposals. Update on new
Принятие меры охраны. Внесён в Крас-
ekip köpeltmeli. growth localities, especially in Gyazgy-
ную книгу Туркменистана (1999).
adik, expanding the area of the Badkhyz
Barlaglar boýunça teklipler. Täze ösýän
State Reserve. Необходимые меры охраны. Ограни-
ýer­lerini gözlemeli, esasanam Gezgädikde
чение выпаса, посадка в местах про-
we Badhyz goraghanasyny giňeltmek ar-
Author A. M. Geldikhanov израстания.
kaly gorag işlerini ýola goýmaly.
Предложения по исследованию. Поиск
Düzüji A. M. Geldihanow новых мест произрастания, особенно
в Гязгядыке, расширение территории
Бадхызского государственного запо-
ведника.

Составитель А. М. Гельдиханов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Бочанцев и др., 1992; 2. Редкие и изчезающие,1981; 3. Гельдиханов, 1992.

171
Mandragora turcomanica Mizg. 1942

TÜRKMEN SELMELEGI MANDRAGORA TURCOMANICA МАНДРАГОРА ТУРКМЕНСКАЯ


Itüzümler maşgalasy Family Solanaceae Семейство Паслёновые

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ýitip barýan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ре-
Gadymy endemik. Möhüm ylmy ähmi- It is a relict endemic species; medicinal ликтовый эндемик. Представляет боль­
ýetli. Dermanlyk ösümlik. plant. шой научный интерес, лекарственное
растение.
Gysgaça beýany. Iri kökýany ýaprakly, Brief description. It is a perennial poly-
ömründe birnäçe gezek miweleýän köp­ carpic plant with big rosette leaves. Краткое описание. Многолетний по-
ýyllyk ösümlik. Gülleri melewşe jaňja- Leaves are violet, bell-shaped. Fruit is a ликарпик с крупными розеточными
gaz şekilli. Miwesi togalak, şireli, köp to- round, succulent, allseed berry of deep- листьями. Цветки фиолетовые, коло-
humly iýmiş, garamtyl-mämişi reňkli. orange color. Seeds are reniform, grey. кольчатые. Плод — круглая, сочная,
To­­hum­­lary böwrek şekilli, çal reňkli. мно­госемянная ягода тёмно-оран­же­
Distribution. South Western (Shevlan, Dag­
во­го цвета. Семена почковидные, се-
Ýaỳraỳşy. Günorta-Günbatar (Şyblan, Dag­­­ danly, Yekechinar, Altybay, Hozly, Sunt,
рые.
danly, Ýekeçynar, Altybaý, Hozly, Sünt, Chohagach) and Central Kopetdag (Sa­
Ço­­ha­gaç) we Merkezi (Sarymsakly) Kö­ ry­msakly) [1–6]. Распространение. Юго-Западный (Шев­
pet­dag [1–6]. лан, Даг­лан­лы, Еке­­чи­нар, Ал­ты­­бай,
Habitats. Clayey, loessial, wet slopes,
Хоз­­­лы, Сюнт, Чохагач) и Центральный
Bitỳän ỳerleri. Toýunsow, maýda däneli among wood-shrubby vegetation.
(Са­­рым­­саклы) Копетдаг [1–6].
küpürsik toprakly çygly eňňitler, agaç-
Number and tendencies to change. In
gyrymsy agaç ösümlik örtüginde. Места обитания. Глинистые, лёссовые,
2010 over 500 individuals have been regi­
хорошо увлажнённые склоны, среди
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. 2010­‑njy ste­red in the South Western Kopetdag on
древесно-кустарниковой раститель-
ýyldaky barlaglaryň netijelerine görä the territory of 1600 ha.
ности.
Gün­orta-Günbatar Köpetdagda takmy­
Main limiting factors. Change in vegeta-
nan 1600 ga meýdanda 500 düýbi ösýär. Численность и тенденции её изменения.
tion, grubbing of plants with roots, gath-
В 2010 г. в Юго-Западном Копетдаге
Esasy çäklendiriji sebäpler. Ösümlik örtü­ ering of berries, destruction of seeds by
обнаружено более 500 особей на пло-
giniň üýtgemegi, ösümligiň köki bilen insects.
щади 1600 га.
köwlenip alynmagy, miweleriniň ýygnal-

172
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

magy, zyýanly mör-möjekleriň tohum- Biological peculiarities. Reproduces well Основные лимитирующие факторы.
laryny zaýalamagy. by seeds. Vegetates in autumn and win- Изменение растительного покрова,
ter. Seedlings blossom and bear fruit at выкапывание растения с корнем, сбор
Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Tohumla­
the 3‑d year of their life. It blossoms from плодов, уничтожение семян вредите-
ryn­dan oňat köpelýär. Ösüş döwri —
December till March, and bears fruit in лями.
güýz we gyş aýlary. Ekilen ösümlikler
April–May [3, 4]
üç ýaşyndan gülläp we miweläp başlaýar. Особенности биологии. Хорошо раз-
De­kabr­dan marta çenli gülleýär, aprelde- Cultivation. Introduced in the Research множается семенами. Вегетирует осе-
maỳ­da miweleýär [3, 4]. Experimental Center of Plant Genetic нью и зимой. Сеянцы цветут и плодо-
Resources (Magtymguly settlemet), Bo- носят с трёхлетнего возраста. Цветёт
Ýetişdirilişi. TYA-nyň Botanika instituty­
tanical Garden and a pilot site of the in- с декабря по март, плодоносит в апре-
nyň Magtymguly ylmy-önümçilik synag
stitute of Botany of the Academy of Sci- ле–мае [3, 4]
merkezinde, Botanika bagynda, Insti­tu­
ences of Turkmenistan, private gardens
tyň tejribe meýdançasynda ekilip ýetiş- Культивирование. В научно-произ­вод­
in Sumbar river valley.
dirilýär. Magtymguly etrabynyň ýaşaý­ ствен­ном экспериментальном цен-
jylarynyň köpüsi (Sumbar jülgesiniň Conservation actions applied. Registered тре генетических ресурсов растений
töwreginde) mellek ýerlerinde ekýärler. in the Red Data Book of Turkmenistan (пос. Махтумкули), Ботаническом са-
(1999). Protected in the Sunt Hasardag ду и на опытной площадке Институ-
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmeni-
State Reserve та ботаники АН Туркменистана, при-
stanyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi.
усадебные участки населения долины
Sünt-Hasardag döwlet goraghanasynda Conservation actions proposed. Monitor-
р. Сумбар.
goralýar. ing of the habitats.
Принятые меры охраны. Внесён в
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ỳerlerini Research proposals. Sowing of seeds on
Красную книгу Туркменистана (1999).
pugta gözegçilikde saklamaly. the southern slopes of the Sunt Hasar-
Охраняется в Сюнт-Хасардагском го-
dag mountain ridge; study of biology and
Barlaglar boỳunça teklipler. Sünt-Hasar- сударственном заповеднике.
ecology.
dag gerşiniň günorta eňňitlerinde ekme-
Необходимые меры охраны. Строгий
li. Biologiýasyny we ekologiýasyny öw-
Authors: J. Gurbanov, M. Sahatova контроль мест произрастания.
renmeli.
Предложения по исследованию. По-
Düzüjiler: J. Gurbanow, M. Sahatowa сев семян на южных склонах Сюнт-
Хасардагской гряды. Изучение биоло-
гии и экологии.

Составители: Дж. Курбанов, M. Сахатова

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Мизгирёва, 1942; 2. Мизгирева, 1955;


3. Мизгирёва, 1978; 4. Kurbanov, 1994; 5. Камелин и др., 1998; 6. Кузнецов, 1998.

173
Atropa komarovii Blin. et Shal. 1945

KOMAROWYŇ ATROPASY ATROPA KOMAROVII КРАСАВКА КОМАРОВА


Itüzümler maşgalasy Family Solanaceae Семейство Паслёновые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ре-
Gadymy ösümlik. Türkmenistanyň flo- Relict plant; the only representative of the ликт. Единственный представитель
rasynda urugyň ýeke-täk görnüşi. genus in the flora of Turkmenistan. ро­да во флоре Туркменистана.
Gysgaça beýany. Boýy 1–1,5 m ýetýän Brief description. A perennial herb Краткое описание. Многолетнее травя-
agaçlaşan gysga porrukly, köpýyllyk otju- 1–1.5 m in height with a short rootstock. нистое растение высотой 1–1,5 м, с ко-
mak ösümlik. Baldagy dik ösýän, kese ke- The stem is upright, rounded and bare; ротким одревесневшим корневищем.
simi tegelek, ýalaňaç; ýapraklary iri, gyra- the leaves are large, whole, bare, point- Стебель прямостоячий, округлый, го-
lary bitewi ýalaňaç, ujy ýitelen, süýnmek- ed, from oblong-ovate to wide lanceolate. лый; листья крупные, цельнокрайные,
ýumurtga şekilliden giň ujy çowla çenli. Single flowered; the bell is 5‑lobed, cam- голые, заострённые, от продолговато-
Gülleri ýekeleýin; okara ýapragy bäş kep- paniform; the corolla is tubular, campani- яйцевидных до широколанцетных.
jeli, jaňjagaza meňzeş. Gül täji turbajyk- form, yellow, base. The berries are round- Цвет­ки одиночные; чашечка 5‑лопаст-
jaňjagaz şekilli, sary reňkli, ýalaňaç. Iýmiş ed, smooth, black, shiny with tints of blue. ная, колокольчатая. Венчик трубчато-
görnüşli miwesi togalak, ýylmanak, gara The seeds are small, oval, flattened, nu- коло­кольчатый, жёлтый, голый. Ягода
reňkli, ýalpyldawuk, gögümtil öwüşginli. merous and dark-brown [3, 4]. округлая, гладкая, чёрная, блестящая,
Tohumlary köp sanly, goýy-goňur reňkli, с синеватым отливом. Семена мелкие,
Distribution. South Western (the south-
[3, 4]. овальные, сплюснутые, многочислен-
ern slope of the Sunt Hasardag ridge: Ho-
ные, тёмно-бурые [3, 4].
Ýaýraýşy. Günorta-Günbatar (Sünt-Ha- zly, Karanki, Tazetaplan depressions) Ko-
sardag gerşiniň günorta eňňitleri — Hozly, petdag. Outside of Turkmenistan — Iran Распространение. Юго-Западный
Garaňky, Täzetapylan dereleri) Köpetdag. [1, 2]. (южный склон Сюнт-Хасардагской
Türkmenistandan daşarda — Eýran [1, 2]. гряды — ур. Хозлы, Каранки, Тазета-
Habitats. Humid areas in tree and bush
план) Копетдаг. Вне Туркменистана —
Bitýän ýerleri. Agaçlaryň we gyrymsy agaç­ shades, along the banks of mountain
Иран [1, 2].
laryň kölegesindäki yzgarly ýerler, dag brooks [1, 2].
derýajyklarynyň kenar ýakalary [1, 2].

174
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 2010‑njy Number and tendencies to change. In Места обитания. Увлажнённые участ-
ýylda Hozly we Täzetapylan derelerinde, 2010 380 and 145 specimens were found ки в тени деревьев и кустарников, по
degişlilikde, 380 we 145 düýbi bellenildi in Hozly depression and Tazetaplan bor- берегам горных речек [1, 2].
[5]. ders, respectively [5].
Численность и тенденции её изменения.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Çeşmeleriň Main limiting factors. Decreased water В 2010 г. в ур. Хозлы и Тазетаплан об-
suwunyň azalmagy, mal bakylmagy, de- flow in rivers, intense grazing, landslides наружено, соответственно, 380 и 145
rýajyklaryň kenarlaryny sil akymlarynyň on river banks due to mud torrent. экз. [5].
ýuwmagy.
Biological peculiarities. Vegetates in Основные лимитирующие факторы.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Mart aýy March, blooms in May–July, bears fruit Сни­жение дебита воды в родниках,
ösüp başlaýar. Maýda–iýulda gülleýär, in August. Reproduces by seeds. выпас, смыв берегов речек селевыми
awgustda miweleýär. Tohumlaryndan потоками.
Cultivation. Magtymguly Research Ex-
oňat köpelýär.
perimental Center of Plant Genetic Re- Особенности биологии. Вегетирует в
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar sources and Botanical Garden of insti- марте, цветёт в мае–июле, плодоносит
aka­demiýasynyň Botanika institutynyň tute of Botany of Academy of Sciences of в августе. Хорошо размножается семе-
Mag­­tym­­guly ylmy-önümçilik synag mer- Turkmenistan. нами.
kezinde. Türkmenistanyň Ylymlar Aka-
Conservation actions applied. Registered Культивирование. Интродуцирован в
demiýasynyň Botanika unstitutynyň Bo-
in the Red Data Book of Turkmenistan Махтумкулинском Научно-производ-
tanika bagyna getirilip ekildi.
(1985, 1999) ственном экспериментальном центре
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- и в Ботаническом саду Института бо-
Conservation actions proposed. Plant-
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizildi. таники АН Туркменистана.
ing of seeds in gorges of the South West-
Sünt-Hasardag döwlet goraghanasynda
ern Kopetdag and in the plots of the Re- Принятые меры охраны. Внесён в
goralýar.
search Experimental Center of Plant Ge- Красную книгу Туркменистана (1985,
Gorag üçin zerur çäreler. Günorta-Gün- netic Resources; development of cultiva- 1999). Охраняется в Сюнт-Хасардаг-
batar Köpetdagyň jülgelerinde we Türk- tion [3, 4]. ском государственном заповеднике.
menistanyň Ylymlar akademiýasynyň
Research proposals. Study of the biology Необходимые меры охраны. Посев се-
Botanika institutynyň Magtymguly yl-
and ecology. мян в ущельях Юго-Западного Копет­
my-önümçilik synag merkeziniň mül-
дага и на территории центральной
künde tohumlaryny ekmeli, medenileş-
Authors: J. Gurbanov, M. Akyeva усадь­бы На­у­чно-про­и­звод­ствен­ного
dirmeli [3, 4].
экспе­ри­мен­тального центра ге­не­ти­че­
Barlaglar boýunça teklipler. Biologiýa- с­ких ре­с ур­сов растений, введение в
syny we ekologiýasyny öwrenmeli. куль­т уру [3, 4].
Предложения по исследованию. Изуче-
Düzüjiler: J. Gurbanow, M. Akyýewa
ние биологии и экологии.

Составители: Дж. Курбанов, М. Акыева

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Габриэлян и др., 1981; 2. Камелин


и др., 1998; 3. Куреннов, 2010; 4. Носульчак, 1978; 5. Nepesowa (magl./inform./данн.), 2010.

175
Scrophularia kurbanovii Botsch. 1984

GURBANOWYŇ NORIÇNIGI SCROPHULARIA KURBANOVII НОРИЧНИК КУРБАНОВА


Noriçnikler maşgalasy Family Scrophulariaceae Семейство Норичниковые

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barỳan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Уз­
Günbatar Köpetdagyň dar çäkli gadymy Narrow range relict species; endemic to колокальный реликтовый эндемик За-
endemigi. the Western Kopetdag. падного Копетдага.
Gysgaça beýany. Boýy 9–25 sm ýetýän ýa- Brief description. Dwarf semi-shrub of Краткое описание. Полукустарничек
rymgyrymsy agaçjyk. Kökýany ýaprak- 9–25 cm in height. Radical leaves are sin- высотой 9–25 см. Прикорневые ли-
larynyň ortasy oýulan, ýelek şekilli di- uate, pinnately dissected. Stem leaves are стья выемчатые, перисто-рассечённые,
linen, şaha ýapraklary az sanly. Gülle- few. Flowers are in friable panicled inflo- стеб­левых мало. Цветки в рыхлых, ме-
ri selçeň, sübsejik çogdamyna jemlenen. rescences. Corolla is greenish-yellow. The тельчатых соцветиях. Венчик зе­лё­но­ва­
Gül täji ýaşylymtyl-sary, ýokarky do­da­ labrum lobes are red, labium is greenish- то-жёлтый. Лопасти верхней губы крас-
gynyň ganaty gyzyl, aşakysy — ýaşyl­ym­ yellow. Boll is rounded or reverse trian- ные, нижней зелёновато-жёл­­тые. Коро-
tyl-sary. Miwesi — togalak ýa-da ters-üç­ gle-rounded. Seeds are dark and rounded. бочка округлая или обратно тре­у­голь­
bur­çly-togalak gozajyk. Tohumy garam- но-ок­руг­лая. Семена тёмные, округлые.
Distribution. It is distributed in West-
tyl, togalak.
ern Kopetdag (northern slopes of the Распространение. Западный Копетдаг
Ýaỳraỳşy. Günbatar Köpetdag (Düýeçi Duyechi gorge) [1]. (северные склоны ур. Дуечи) [1].
de­re­siniň demirgazyk eňňitleri) [1].
Habitats. Rocky slopes and clefts [2]. Места обитания. Каменистые склоны,
Bitỳän ỳerleri. Daşly eňňitler, gaýalaryň трещины скал [2].
Number and tendencies to change. In 2010,
jaýryklary [2].
about 50 individuals were registered. Численность и тенденции её изменения.
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. 2010‑njy В 2010 г. обнаружено около 50 особей.
ýylyň hasaplamalary boýunça 50 golaý
düý­bi bellenildi.

176
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Gaýalaryň opu­­ Main limiting factors. Landslides on slo­ Основные лимитирующие факторы.
ryl­magy, mal bakylmagy. pes, grazing. Об­вал склонов, выпас.
Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Tohumla­ Biological peculiarities. Reproduces by Особенности биологии. Размножается
ryndan köpelýär. Aprelde gülleýär, maý- seeds, blossoms in April, bears fruit in семенами. Цветёт в апреле, плодоно-
iýunda miweleýär. May–June. сит в мае–июне.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan ную книгу Туркменистана (1999).
(1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakylma- Необходимые меры охраны. Строгий
gyny pugta gözegçilik astyna almaly. Conservation actions proposed. Monitor- контроль выпаса.
ing of grazing.
Barlaglar boỳunça teklipler. Biologiýa- Предложения по исследованию. Изуче-
syny öwrenmeli, Serdar şäherinden Gün- Research proposals. Stufy of biology; up- ние биологии, поиск новых мест про-
batar Köpetdagyň alynky dag gerişlerin- date on new habitats on the front ranges израстания на передовых хребтах За-
de täze duşýan ýerlerini gözlemeli. of the Western Kopetdag to the west from падного Копетдага, к западу от г. Сер-
Serdar town. дар.
Düzüji J. Gurbanow
Author J. Gurbanov Составитель Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Бочанцев, 1984; 2. Камелин, Курбанов, 1987.

177
Scrophularia kjurendaghi Botsch. et Kurbanov 1983

KÜRENDAG NORIÇNIGI SCROPHULARIA KJURENDAGHI НОРИЧНИК КЮРЕНДАГСКИЙ


Noriçnikler maşgalasy Family Scrophulariaceae Семейство Норичниковые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Уз­ко­­­
Kürendagyň dar çäkli endemigi. tion. Narrow range species endemic to локальный эндемик Кюрендага.
Kyurandag.
Gysgaça beýany. Dik ösen, otjumak, balda- Краткое описание. Полукустарничек
gynyň boýy 80 sm ýetýän, ýarymgyrym­sy Brief description. Dwarf semi-shrub with с травянистыми, прямостоячими сте-
agaçjyk. Ýapraklary ters-ýumurt­ga şekil- grassy, upright stems of 80 cm in height. блями высотой до 80 см. Листья об-
li ýa-da ujy çowly, ýitelen. Gültäji gyzyl, Leaves are obovate or lancet-shaped, ратнояйцевидные или ланцетные, за-
aşaky dodagy sarymtyl-ak. Miwesi — ujy pointed. Corolla is red; the lubium is yel- острённые. Венчик красный, нижняя
çowly gozajyk. Tohumlary ýygyrtly. lowish-white. Fruit is a lancet boll. Seeds губа жёлто-белая. Плод — ланцетная
are rugate. коробочка. Семена морщинистые.
Ýaỳraỳşy. Kürendag (Garahoja, Duzlyçaý,
Uzynsuw, “Ýaşyl dere”, Jigirdekli) [1–3]. Distribution. Kurendag (gorges of Kara- Распространение. Кюрендаг (урочища
hoja, Duzlychai, Uzunsu, Zelyenaya val- Караходжа, Дузлычай, Узунсу, Зелёная
Bitỳän ỳerleri. Çagylly, daşly eňňitler [2, 3].
ley, Jegirdekli) [1–3]. долина, Джекирдекли) [1–3].
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. 2010‑njy
Habitats. It grows on detritus talus slopes Места обитания. Щебнистые осыпные
ýyldaky barlaglaryň netijesinde 60 düýbi
of mountains [2, 3]. склоны гор [2, 3].
hasaba alyndy.
Number and tendencies to change. In Численность и тенденции её измене-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl-
2010 sixty individuals were found in the ния. В 2010 г. в урочище обнаружено
magy, eňňitleriň sil akymlary bilen ýuw-
gorge. 60 особей.
ulmagy.
Main limiting factors. Grazing, mud Основные лимитирующие факторы.
slides of slopes. Выпас, смыв склонов селевыми пото-
ками.

178
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Tohum- Biological peculiarities. Reproduces by Особенности биологии. Размножается


laryndan köpelýär. Maýda gülleýär, iýun­ seeds, blossoms in May, bears fruit in семенами. Цветёт в мае, плодоносит в
da miweleýär [1]. June [1]. июне [1].
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan ную книгу Туркменистана (1999).
(1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakylma- Необходимые меры охраны. Строгий
gyny berk gözegçilikde saklamaly. Conservation actions proposed. Strict контроль выпаса.
monitoring over grazing.
Barlaglar boỳunça teklipler. Täze duşýan Предложения по исследованию. Поиск
ýerlerini gözlemeli, biologiýasyny we po- Research proposals. Update on new hab- новых мест произрастания, изучение
pulýasiýasynyň ýagdaýyny öwrenmeli. itats, study of its biolofy and population биологии и состояния популяции.
conditions.
Düzüji J. Gurbanow Составитель Дж. Курбанов
Author J. Gurbanov

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Курбанов, 1988; 2. Бочанцев, Курбанов, Гудкова, 1983; 3. Камелин, Курбанов, 1987.

179
Utricularia vulgaris L. 1753

ADATY BÖWENLIJE COMMON BLADDERWORT ПУЗЫРЧАТКА ОБЫКНОВЕННАЯ


or GREATER BLADDERWORT
Böwenlijeler maşgalasy Семейство Пузырчатковые
Family Lentibulariaceae
Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Status. Category IV. Rare species.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Значение в сохранении генофонда. Един­
Urugyň Türkmenistanyň florasyndaky Importance for the gene pool preservation. ственный представитель рода во фло-
ýeke-täk görnüşi. Wajyp ylmy ähmiýeti The only member of the genus in the flo- ре Туркменистана. Представляет боль­
bar. ra of Turkmenistan. It is of great scientif- шой научный интерес.
ic interest.
Gysgaça beýany. Bir ýyllyk, mör-möjek Краткое описание. Однолетнее насе­
awlaýjy suw ösümligi, suwa çümüp otu- Brief description. An annual, carnivorous, ко­мо­ядное водное растение с погру-
ran pudaklary 40–60 sm çenli uzynlykda. aquatic plant with submerged shoots of жёнными в воду побегами, длиной до
Ýapraklary nobatlaýyn, uzynlygy 2–6 sm. up to 40–60 cm in length. The leaves are 40–60 см. Листья очерёдные длиной
Ýapraklarda suwdaky maýda mör-möje- alternate, and 2–6 cm long. Bubbles holes 2–6 см. На листьях своеобразный «ап-
jikleri, leňňeçjikleri we balyjaklary tut- that have valves opening inward are lo- парат» для ловли насекомых, мелких
mak üçin diňe iç tarapyna açylýan gu- cated on leafes forming a kind of an ap- рачков, мальков рыб — пузырьки с
lajykly, deşijekli özboluşly serişdeler — paratus for catching insects, small crus- отверстиями, имеющими клапаны, от-
düwmejikler bar. Suwuň ýüzündäki gül taceans, fish fry. The sprouts above wa- крывающиеся вовнутрь. Надводный
emele getirýän pudagyň uzynlygy 15– ter that carry flowers are 15–40 cm long. побег, несущий цветки, длиной 15–
40 sm. Gül çogdamy — uzynlygy 1–1,5 The inflorescence is formed by a cluster 40 см. Соцветие — кисть с 4–15 ярко-
(2) sm ýetýän 4–15 sany açyk-sary gülli of 4–15 bright yellow flowers of 1–1.5 жёлтыми цветками длиной 1–1,5 (2)
salkym. Miwesi — köp tohumly gozajyk. (2) cm in length [2]. The fruit is a mult- см. Плод — многосемянная коробочка.
iseeded capsule.
Ýaýraýşy. Günbatar Uzboý (Garategelek Распространение. Западный Узбой (оз.
köli) [1–4]. Distribution. Western Uzboy (Lake Ga- Каратегелек) [1–4].
rategelek) [1–4].
Bitýän ýerleri. Garategelek kölüniň de- Места обитания. Мелководный забо-
mirgazyk bölegindäki ýalpak, batgalaşan Habitat. Shallow wetland areas in the лоченный участок в северной части
ýerler [2]. northern part of Lake Garategelek [2]. оз. Каратегелек [2].

180
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Popu- Number and tendencies to change. Scanty. Численность и тенденции её изменения.
lýasiýalary az sanly. Популяции немногочисленны.
Main limiting factors. Not identified.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Ýüze çykaryl­ Основные лимитирующие факторы. Не
Biological peculiarities. Flowers from
mady. выявлены.
June to September; flower bearing
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Iýundan– sprout is above water, fruits from Au- Особенности биологии. Цветение —
sentýabr aýyna çenli gülleýär, gül emele gust–October [1]. Reproduction is vege- с июня по сентябрь, цветоносный по-
getiriji pudak suwuň ýüzüne çykýar. Mi- tative by turions. бег выступает из-под воды, плодоно-
weleri awgust-oktýabr aýlarynda emele шение — с августа по октябрь [1]. Раз-
Cultivation. Not done.
gelýär [1]. Gyşlaýan pyntyklaryndan we- множение вегетативное, почками пе-
getatiw usul bilen köpelýär. Conservation actions applied. Registered резимовывания.
in the Red Data Book of Turkmenistan
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Культивирование. Не культивировался.
(1999).
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Conservation actions proposed. Monitor-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. ную книгу Туркменистана (1999).
ing of natural populations.
Gorag üçin zerur çäreler. Tebigy po­pu­lýa­ Необходимые меры охраны. Контроль
Research proposals. Update on new habi-
siýasyny gözegçilige almaly. природных популяций.
tats and a study of its biology and popu-
Barlaglar boýunça teklipler. Täze bitýän lation conditions. Предложения по исследованию. Выяв-
ýerlerini anyklamaly, biologiýasyny we ление новых местонахождений, изуче-
populýasiýalarynyň ýagdaýyny öwren- Author I. G. Rustamov ние биологии и состояния популяций.
meli.
Составитель И. Г. Рустамов
Düzüji: I. G. Rustamow

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Никитин, 1954; 2. Коган, 1956; 3. Рустамов, 1962; 4. Рустамов, 1999 г.

181
Lasiopogon muscoides (Dest.) DC. 1837

MOH GÖRNÜŞLI LAZIOPOGON LASIOPOGON MUSCOIDES ЛАЗИОПОГОН МОХОВИДНЫЙ


Astralar maşgalasy Family Asteraceae Семейство Астровые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Пред­
Ortaỳerdeňiz bir görnüşli urugynyň ýaý- A representative of a monotypic Mediter- ставитель монотипного средиземно-
rawynyň çetinde ýerleşýän görnüş. ranean genus at the border of its rage. морского рода на периферии ареала.
Gysgaça beýany. Örän maýda (20–40 sm), Brief description. An annual, small (20– Краткое описание. Однолетнее, очень
gaỳada ösỳän birýyllyk tüỳjümek ösüm- 40 cm) plant growing on cliffs; densely мелкое (20–40 см) наскальное расте-
lik. Ýapraklary iňňe şekilli. Gülleri sary, downy. Leaves are needle-shaped. Flow- ние, сильноопушенное. Листья иголь-
ỳekeleỳin sebetjige jemlenen. Miwesi çi- ers are yellow and bunched in a single an- чатые. Цветки жёлтые, собраны в оди-
gitjik. thodium. Fruit is an achene. ночную корзинку. Плод — семянка.
Ýaỳraỳşy. Krasnowodsk üsti tekiz belent- Distribution. Krasnovodsk plateau (vi- Распространение. Красноводское пла-
likleri (Türkmenbaşy şäheriniň töwerek- cinity of the city of Turkmenbashy) [1]. то (окр. г. Туркменбаши) [1]. Вне Турк-
leri) [1]. Türkmenistandan daşarda — Outside of Turkmenistan — Central Asia, менистана — Центральная Азия, Кав-
Merkezi Aziỳa, Kawkaz, Turkiỳe, Eýran, Caucasus, Turkey, Iran, Iraq, Northern каз, Турция, Иран, Ирак, Северная
Yrak, Demirgazyk Afrika [1–3]. Africa [1–3]. Африка [1–3].
Bitỳän ỳerleri. Çagylly we daşly eňňitler Habitats. Rocy and detritus slopes of Места обитания. Щебнистые и каме-
[2]. mountains [2]. нистые склоны [2].
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. Türk­ Number and tendencies to change. In Численность и тенденции её изменения.
men­başynyň töwereginde 2005‑nji ỳylda 2005 50 individuals were registered in vi- В 2005 г. в окр. г. Туркменбаши зареги-
geçirilen barlaglar 50 düỳbüniň bar­ cinity of the city of Turkmenbashy. стрировано 50 особей.
dygyny görkezdi.
Main limiting factors. Grazing and land Основные лимитирующие факторы. Вы­
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- reclamation. пас, хозяйственное освоение земель.
magy, ỳerleriň hojalyk taýdan özleşdiril-
megi.

182
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Tohum- Biological peculiarities. Reproduces by Особенности биологии. Размножается


laryndan köpelỳär. Aprel–maý aỳlary seeds, blossoms and bears fruit in April– семенами. Цветёт и плодоносит в ап­
gülleỳär we miweleỳär [1]. May [1]. ре­ле–мае [1].
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. Культивирование. Не культивировал-
ся.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan Принятые меры охраны. Внесён в
(1999). Красную книгу Туркменистана (1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakylma-
gyny çäklendirmeli. Conservation actions proposed. Restric- Необходимые меры охраны. Ограниче-
tion on grazing. ние выпаса.
Barlaglar boỳunça teklipler. Biologiỳasyny
we ekologiỳasyny öwrenmeli. Täze duş­ Research proposals. Sowing seeds on the Предложения по исследованию. Посев
ýan ỳerlerini gözlemeli. Krasnowodsk whole territory of the Krasnovodsk pla- семян на всей территории Красновод-
üsti tekiz belentlikleriniň ähli ỳerinde to- teau; study of biology and ecology, up- ского плато. Изучение биологии и эко-
humlaryny ekmeli. date on hew habitats. логии, поиск новых мест произраста-
ния.
Düzüji J. Gurbanow Author J. Gurbanov
Составитель Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Камелин, Курбанов, 1985; 2. Курбанов, 1988; 3. Курбанов, 1992.

183
Phagnalon androssovii B. Fedtsch. 1949

ANDROSOWYŇ FAGNALONY PHAGNALON ANDROSSOVII ФАГНАЛОН АНДРОСОВА


Astralar maşgalasy Family Asteraceae Семейство Астровые

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ре-
Ortaỳerdeňz subtropik florasynyň ga- Relict species of the Mediterranean sub- ликт средиземноморской субтропиче-
dymy görnüşi. tropical flora. ской флоры.
Gysgaça beýany. Boýy 20 sm ýetýänб ýa- Brief description. It is a dwarf semi-shrub Краткое описание. Полукустарничек вы-
rymgyrymsy agaçjyk. Ýerüsti bölegi agaç- of 20 cm in height. Aerial part of the сотой до 20 см. Надземная часть деревя-
laşan, ýapraklaşan. Ýapraklary gönümel- plant is woody, foliaceous. Leaves are lin- нистая, облиственная. Листья линейно-
uzyn, tüýli. Gülleri goňur, gül çogdamy ear-oblonged, downy. Flowers are brown. удлинённые, опушенные. Цвет­ки ко-
baldagyň ujunda ýekeleýin şar görnüşli Inflorescences are anthodiums bunched ричневые. Соцветия — корзинки, со-
sebetjige ýygnanan. Miwesi çigitjik. singularly on the top of the stem, almost браны по одному на верхушке стебля,
spherical. Fruit is an achene. почти шаровидные. Плод — семянка.
Ýaỳraỳşy. Krasnowodsk üsti tekiz belent-
likleri (“Çerýomuşkiniň dagjagazlary­nyň” Distribution. Krasnovodsk plateau (vi- Распространение. Красноводское пла-
töwerekleri), Uly Balkan (Jebel), Gün- cinity of the Cheremushkiny hills), Big то (окр. Черёмушкиных горок), Боль-
orta-Günbatar Köpetdag (Parhaý), Bat- Balkhan (Jebel), South Western Kopet- шой Балхан (Джебел), Юго-Западный
hyz (Injirli çeşme) [2, 3]. Türkmenistan- dag (Parhay), Badhyz (Injirli Сheshme) Копетдаг (Пархай), Бадхыз (Инжирли
dan daşarda — Eýran. [2, 3]. Outside of Turkmenistan — Iran. Чешме) [2, 3]. Вне Туркменистана —
Иран.
Bitỳän ỳerleri. Daşly-çagylly eňňitler, ga- Habitat. Rocky detritus slopes, chinks,
ýalaryň jaýryklary, dürli reňkli çökündi- outlets of speckled rocks [2, 3]. Места обитания. Каменисто-щебни-
leriň ýüze çykmalary [2, 3]. стые склоны, трещины скал, выходы
Number and tendencies to change. In
пёстроцветных пород [2, 3].
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. Sany 2010 35 specimens were registered in Big
azalýan. 2010‑njy ỳylda Uly Balkanda Balkhan. Численность и тенденции её изменения.
geçirilen barlaglaryň netijeleri boýunça В 2010 г. на Большом Балхане учтено
35‑e golaý düỳbi hasaba alyndy. 35 экз.

184
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- Main limiting factors. Grazing and land- Основные лимитирующие факторы.
magy, gaýalaryň ýuwulmagy. slides of slopes. Выпас, смыв склонов.
Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Tohum- Biological peculiarities. Reproduction by Особенности биологии. Слабо размно-
laryndan ýaramaz köpelỳär. Aprel- seeds os weak, blossoms in April–May, жается семенами. Цветёт в апреле–
de–maýda gülleỳär we maýda–iýunda bears fruit in June [1]. мае, плодоносит в мае–июне [1].
miweleỳär [1].
Cultivation. Not done. Культивирование. Не культивировался.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan ную книгу Туркменистана (1999). Часть
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Ýaý- (1999). Part of its areal is protected in the ареала охраняется в Бадхызском и
rawynyň bir bölegi Bathyz we Sünt-Ha- Badhyz and Sunt Hasardag state reserves. Сюнт-Хасардагском государственных
sardag döwlet goraghanalarynda gora- заповедниках.
Conservation actions proposed. Sow-
lýar.
ing plants in the gorges of Big Balkhan Необходимые меры охраны. Посев в
Gorag üçin zerur çäreler. Uly Balkanyň (Berkcheshme, Nazarkerem, Lammabu- ущельях Большого Балхана (Беркчеш-
Berkçeşme, Nazarekerem, Lammaburun run). ме, Назарэкерем, Ламмабурун).
derelerinde ekmeli.
Research proposals. Study of biology and Предложения по исследованию. Изуче-
Barlaglar boỳunça teklipler. Biologiýa- ecology. ние биологии и экологии.
syny we ekologiýasyny öwrenmeli.
Author J. Gurbanov Составитель Дж. Курбанов
Düzüji J. Gurbanow

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Курбанов, 1992; 2. Бочанцев и др., 1992; 3. Курбанов, 1988.

185
Tanacetopsis kjurendaghi Kurbanov, 1984

KÜRENDAG TANASETOPSISI TANACEPTOSIS ТАНАЦЕТОПСИС


KJURENDAGHI КЮРЕНДАГСКИЙ
Astralar maşgalasy
Family Asteraceae Семейство Астровые
Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan
görnüş. Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti.
Urugyň Türkmenistandaky üç sany en- Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Один
demik görnüşiniň biri. One of three endemic species of the ge- из трёх эндемичных видов рода в Турк-
nus in Turkmenistan. менистане.
Gysgaça beýany. Boýy 40–60 sm ýetýän
ikiýyllyk ýa-da köpýyllyk, ömrün­de bir Brief description. It is a biennial or per- Краткое описание. Двулетний или мно-
gezek gül­läp, miwe berýän ösüm­lik. Bal­ ennial monocarpic plant of 40–60 cm in голетний монокарпик высотой 40–
dak­lary ýe­ke­le­ýin, güýçli tüý­le­şen, ak. height. Stems are single, densely downy, 60 см. Стебли одиночные, сильноопу­
Bal­da­gy­nyň ujundaky sary gül­leri se­bet­ white. Flowers are yellow and clustered in шен­ные, белые. Цветки жёлтые, со-
ji­ge ýyg­­na­­nan. an anthodium at the end of the stem. браны на конце стебля в корзинку.
Ýaỳraỳşy. Günbatar Köpetdag (Torgaý, Distribution. Western Kopetdag (gorges Распространение. Западный Копетдаг
Gul­maç, Tersakan) [1, 2]. of Torgoy, Kulmach, Tersakan) [1, 2]. (урочища Торгой, Кульмач, Терсакан)
[1, 2].
Bitỳän ỳerleri. Maýda däneli küpürsik we Habitat. Loessial and clayey slopes, out-
toýunsow toprakly eňňitler [2–4]. lets of speckled rocks in the lower moun- Места обитания. Лёссовидные и гли-
tain belt [2–4]. нистые склоны, выходы пёстроцвет-
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. Sany
ных пород в нижнем поясе гор [2–4].
azalýar. 2005‑nji ỳylda Torgaý deresinde Number and tendencies to change. De-
bary-ýogy 8 düýbi hasaba alyndy. clining. 8 specimens were noted in Tor- Численность и тенденции её изменения.
goy depression in 2005. Сокращается. В 2005 г. в ур. Торгой об-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakylma­
наружено всего 8 экземпляров.
gy, gaýalaryň ýuwulmagy we tozamagy. Main limiting factors. Grazing, landslide
of slopes and wind erosion. Основные лимитирующие факторы.
Выпас, смыв склонов и их выветрива-
ние.

186
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Maýda– Biological peculiarities. Blossoms and Особенности биологии. Цветёт и пло-
iýunda gülleýär we miweleýar. Tohum- bears fruit in May–June. Reproduces by доносит в мае–июне. Размножается
laryndan köpelỳär. Gurak ýyllarda göger­ seeds. Doesn’t vegetate in draughty years. семенами. В засушливые годы не по-
meýär. является.
Cultivation. Attempts to introduce the
Ýetişdirilişi. TYA-nyň Botanika instituty- species in the Botanical Garden of the Культивирование. Интродукция в Бо-
nyň Botanika bagyna getirip ekmek işleri Academy of Sciences of Turkmenistan танический сад Института ботаники
boýunça synaglar netije bermedi. had no success. АН Туркменистана была безуспешной.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan Красную книгу Туркменистана (1999).
(1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakylma- Необходимые меры охраны. Умерен-
gyny çäklendirmeli. Ýaýrawynyň Gün- Conservation actions proposed. Monitor- ный выпас. Расширение территории
orta-Günbatar Köpetdaga ýanaşýan böle- ing of grazing. Extention of the Sunt Ha- Сюнт-Хасардагского государственно-
gini goramak üçin Sünt-Hazardag döwlet sardag State Reserve area to include the го заповедника для охраны части аре-
goraghanasynyň çägini giňeltmeli. species range adjoining the South West- ала, прилегающей к Юго-Западному
ern Kopetdag in the protection regime. Копетдагу.
Barlaglar boỳunça teklipler. Getirip, ek-
mek işlerini geçirmek üçin biologiýasyny Research proposals. Study of biology, Предложения по исследованию. Изуче-
öwrenmeli.Täze duşýan ýerlerini gözle- search for the new habitats. ние биологии, поиск новых мест про-
meli. израстания.
Author J. Gurbanov
Düzüji J. Gurbanow Составитель Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Курбанов, 1984; 2. Камелин, Курбанов, 1985; 3. Курбанов, 1992; 4. Курбанов, 1999.

187
Lepidolopha fedtschenkoana Knorr. 1959

FEDÇENKONYŇ LEPIDOLOFASY LEPIDOLOPHA ЛЕПИДОЛОФА ФЕДЧЕНКО


FEDTSCHENKOANA
Astralar maşgalasy Семейство Астровые
Family Asteraceae
Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Status. Category IV. Rare species.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Günbatar Pamir — Alaýyň endemigi. Importance for the gene pool preservation. демик Западного Памиро-Алая —
Uru­gyň Türkmenistanyň florasyndaky Endemic to the Western Pamir-Alai — единственный представитель рода во
ýeke-täk görnüşi. Bezeg ähmiýetli [1]. the only representative of the genus in the флоре Туркменистана. Декоративное
flora of Turkmenistan. Ornamental [1]. растение [1].
Gysgaça beýany. Boýy 50 sm ýetýän köp
baldakly ýarym gyrymsy agaç, garam- Brief description. A multi-stemmed shrub Краткое описание. Полукустарник вы-
tyl gabykly, tüýlek, aşaky böleginiň şaha- up to 50 cm with dark pubescent bark сотой до 50 см, многостебельный, с
lary ýapraklar bilen örtülen, ýokarky bö- and leafy branches in the lower half and тёмной корой, опушенный, с облис-
legi ýabak görnüşli. Ýapraklary gönümel, branching in the upper part. The leaves твенными ветвями в нижней поло-
bitewi, çalymtyl reňkli, gür tüýjagazlar are linear, whole, blue grey and dense- вине, а в верхней части вильчато-вет­
bilen örtülen. Sebetjikleri inçe we uşak, ly pubescent. The flower heads are small вящимися. Листья линейные, цельные,
selçeň salkym şekilli gül çogdamyna jem- narrow, loose racemose inflorescences. сизоватые, густоопушенные. Корзин-
lenen. The corolla is yellow and glandular, and ки мелкие узкие, в рыхлых кистевид-
the achenes are 3.5 mm long. ных соцветиях. Венчик жёлтый, желе-
Ýaýraýşy. Köýtendag (Künjek jülgesi).
зистый. Семянки длиной 3,5 мм.
Türkmenistandan daşarda — Özbegis- Distribution. Koytendag (Kunjak Can-
tan [2–5]. yon). Outside of Turkmenistan — Uzbe­ Распространение. Койтендаг (ущ. Кун-
ki­stan [2–5]. джак). Вне Туркменистана — Узбеки-
Bitýän ýerleri. Daglaryň orta guşaklygy
стан [2–5].
(deňiz derejesinden 1800 m belentlik- Habitat. Rocky and gravelly slopes, crev-
de), daşly we maýda daşly ýapgytlar, ga- ices in rocks in middle mountain belts Места обитания. Каменистые и щеб-
ýalaryň jaýryklary, agaç we gyrymsy agaç (1800 m above sea level) and among trees нистые склоны, расщелины скал в
toplumlarynyň arasy [2–5]. and shrubs [2–5]. среднем поясе гор (1800 м над ур. м.),
среди древесно-кустарниковой расти-
тельности [2–5].

188
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 100 m² Numbers and trends of change. It forms Численность и тенденции её изменения.
meýdanda 15–20 düýpli kiçiräk ösüm- small groups of 15–20 individuals per Образует небольшие группы по 15–20
lik toplumlaryny emele getirýär. Görnü- 100 m². The total number has not been es- особей на 100 м². Общая численность
şiň umumy sany belli däl. Soňky ýyllarda tablished. In recent years, population re- не установлена. За последние годы во­
tebigy köpelişi ýüze çykarylmady. newal has not been observed [4, 5]. зо­бновления не наблюдалось.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Tohumyndan Main limiting factors. Poor seed repro- Основные лимитирующие факторы.
ýaramaz köpelmegi. Çendenaşa mal ba- duction and intense grazing [4, 5]. Слабое семенное возобновление. Ин-
kylmagy [4, 5]. тенсивный выпас [4, 5].
Biological peculiarities. It blooms (June–
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Iýun–iýul­ July) and fruits (July–August) in its 2nd Особенности биологии. Цветёт в июне–
da gülleýär, iýul-awgustda miweleýär. year. In the wild, flowering specimens are июле, плодоносит в июле–августе. За-
Ösü­şi­niň 2‑nji ýylynda gülläp başlaýar. Te- scarce. In thickets, populations are domi- цветает на 2‑м году жизни. В приро-
bigy şertlerde gülleýänleri az sanly. Popu­ nated by older individuals [4–7]. де цветущие экземпляры немногочис-
lýa­siýa­larynda köp ýaşan düýpler agdyk­ ленны. В популяциях преобладают
Cultivation. Not done.
lyk edýär [4–7]. старые особи [4–7].
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Культивирование. Не культивировался.
in the IUCN Red List (1998) and the Red
Gorag üçin görlen çäreler. TGHB-niň Gy- Data Book of Turkmenistan (1999). Part Принятые меры охраны. Внесён в Крас-
zyl sanawyna (1998) we Türkmenistanyň of its habitat is protected in Koytendag ный список МСОП (1998) и Красную
Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Ýaýrawy- State Reserve. книгу Туркменистана (1999). Часть
nyň bir bölegi Köýtendag döwlet gorag- ареала охраняется в Койтендагском
Conservation actions proposed. Cultiva-
hanasynda goralýar. государственном заповеднике.
tion at the Botany institure of the Acad-
Gorag üçin zerur çäreler. Goraghana düz- emy of Sciences of Turkmenistan. Rein- Необходимые меры охраны. Введение
günini güýçlendirmeli. forcement of the conservation regime. в культуру в Ботаническом саду Ин-
ститута ботаники АН Туркменистана.
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň te- Research proposals. Update on the total
Соблюдение заповедного режима.
bigatdaky umumy sanyny kesgitlemeli population number, study of biological
hem-de tebigy we medeni şertlerde onuň and ecological characteristics in the wild Предложения по исследованию. Уста-
biologiki we ekologiki aýratynlyklaryny and in cultivation. новление общей численности, изуче-
öwrenmeli. Türkmenistanyň Ylymlar aka­ ние биологических и экологических
demiýasynyň Botanika institutynyň Bo­ Author A. Yollybaev особенностей в природе и в культуре.
tani­ka bagynda medenileşdirmeli.
Составитель А. Ёллыбаев
Düzüji A.Ýollybaýew

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Габриэлян и др., 1981; 2. Кнорринг, 1961; 3. Ковалевская, 1993;
4. Набиев, Проскурякова, 1984; 5. Казакбаев, Сафралиева, 1984; 6. Белолипов, 1978; 7. Никитин, Гельдиханов, 1988.

189
Artemisia dimoana M. Pop. 1916

DIMONYŇ ÝOWŞANY ARTEMISIA DIMOANA ПОЛЫНЬ ДИМО


Astralar maşgalasy Family Asteraceae Семейство Астровые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Garagumuň endemigi. Endemic to Karakum desert. демик Каракумов.
Gysgaça beýany. Baldagy gysga, ýogyn Brief description. 70–90 cm tall semi- Краткое описание. Полукустарник вы-
agaja meňzeş, şahalanan, boýy 70–90 sm shrub with short, thick, ligneous, сотой 70–90 см, с укороченными, тол-
bolan gyrymsy agaç. Ýogyn ok kökli. Mi- branched stems. The root is thick and стыми, деревянистыми, ветви­стыми
we getirýän şahalary göni, ýylmanak, sa- scape like. Fruiting branches are straight, стеблями. Корень толстый, стержне-
rymtyl saman reňkli, ýapraklary bitewi, smooth and of straw-yellow color. The вой. Плодоносящие ветви прямые,
gönümel, etlek. Sebetjikler oturan ýa-da leaves are whole, linear and fleshy. The гладкие, со­ло­менно-жёлтые. Листья
gysga sapajykly, örtüji ýaprajyklar gür anthodia are sessile or on short stalks. цельные, линейные, мясистые. Кор-
tüýli. Gülleri 6–9 sany. The phyllaries are densely downy. There зинки сидячие или на коротких нож-
are 6–9 flowers. ках. Листочки обёртки густоопушён-
Ýaýraýşy. Üňüz aňyrsy Garagum (Bal­
ные. Цветки в числе 6–9.
guýnyň we Hojabeýigiň aralygynda, Şat­ Distribution. Zaunguz Karakums (be-
lyk-Hywa gazgeçirijisiniň ugrunda Üň- tween Balkui and Hojabeyik, 30 km to Распространение. Заунгузские Кара-
üzden 30 km demirgazyga, Kerpiçliden the north of Unguz along the pipeline кумы (между Балкуи и Ходжабейик, в
15–20 km günorta), Üçtagan çägeligi (Ba- route Shatlyk — Khiva, in 15–20 km to 30 км севернее Унгуза на трассе газо-
da obasyndan 13 km günorta) [1, 2]. the south from Kerpichli), Uchtagan провода Шатлык — Хива, в 15–20 км
sands (13 km to the south of the village южнее Кирпичли), пески Учтаган (в
Bitýän ýerleri. Berkleşen çägelikler.
Bada) [1, 2]. 13 км южнее пос. Бада) [1, 2].
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Kiçi-
Habitat. Fixed sands. Места обитания. Закреплённые пески.
räk populýasiýalary gabat gelýär. Her
populýasiýada 50–100 düýp bar. Number and tendencies to change. Grows Численность и тенденции её изменения.
in small populations of 50–100 speci- Встречается небольшими популяция-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl-
mens. ми по 50–100 особей.
magy.
Main limiting factors. Grazing. Основные лимитирующие факторы.
Выпас.

190
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Awgust- Biological peculiarities. Blossoms and Особенности биологии. Цветёт и пло-
da–sentýabrda gülleýär we miweleýär. fructifies in August–September. доносит в августе–сентябре.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin görlen çäreler. Çäre görülme- Conservation actions applied. Not applied. Принятые меры охраны. Не принима-
di. лись.
Conservation actions proposed. Ban on
Gorag üçin zerur çäreler. Düpleriniň ça- logging and grazing. Необходимые меры охраны. Запрет
pylmagyny we mal bakylmagyny gada- вы­рубки и выпаса.
Research proposals. Study of biology and
gan etmeli.
ecology in nature and culture. Предложения по исследованию. Изучe­
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigatda we ние биологии и экологии в природе и
medeni ýagdaýda biologiýasyny, ekologi- Author A. M. Geldikhanov культуре.
ýasyny öwrenmeli.
Составитель А. М. Гельдиханов
Düzüji A. M. Geldihanow

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Nikitin, Geldihanow, 1988; 2. Geldihanow, 1995.

191
Senecio khorossanicus Rech. fil. et Aell. 1950

HORASAN SARYSOLMAZY Khorasan Groundsel КРЕСТОВНИК ХОРАСАНСКИЙ


Astralar maşgalasy Family Asteraceae Семейство Астровые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
Köpetdag-Horasan endemigi. Kopetdag-Khorasan endemic. Копетдаго-Хорасанский эндемик.
Gysgaça beýany. Boýy 30–40 (50) sm Brief description. Perennial herb, 30–40 Краткое описание. Многолетнее тра-
ýetýän, köpýyllyk otjumak ösümlik. Ok (50) cm; Polycarpic plant with a tap root. вянистое растение высотой 30–40
kökli, her ýyl gülleýän we miweleýän. The basal lower stem leaves are on short (50) см. Стержнекорневой поликар-
Kök ýanyndaky we baldagyň düýbün- stalks. The leaves are oblong and smooth- пик. Прикорневые и нижние стебле-
däki ýapraklary gysga sapajykly. Ýap- edged. The inflorescences are corymbose вые листья на коротких черешках.
raklary süýri, gyralary bitewi. Gül çog- and the seeds bare [1]. Листья продолговатые, цельнокрай-
dumlary galkanjyk görnüşli, tohumlary ние. Соцветия щитковидные, семена
Distribution. Eastern (Zerakef) and Cen-
ýalaňaç [1, 4]. голые [1, 4].
tral (Deshti, Howdan, Kurtusuv) Kopet-
Ýaýraýşy. Gündogar (Zarynköw) we Mer- dag [2, 3, 5]. Outside of Turkmenistan — Распространение. Восточный (Зера-
kezi (Daştoý, Howdan, Gurtsuwy) Köpet- Afghanistan and Iran. кев) и Центральный (Даштой, Ховдан,
dag [2, 3, 5]. Türkmenistandan daşarda — Куртусув) Копетдаг [2, 3, 5]. Вне Турк-
Habitat. Rocky ledges and pit-run fine
Owganystan we Eýran. менистана — Афганистан и Иран.
and rubble slopes at an altitude of 800–
Bitýän ýerleri. Deňiz derejesinden 800– 2000 m above sea level [3, 5]. Места обитания. Каменистые уступы
2000 m belentlikdäki külke topurly- и мелкозёмисто-щебёнчатые склоны,
Number and tendencies to change. Scanty.
ownuk daşly eňňitler, kertler [3, 4]. на высоте 800–2000 м над ур. м. [3, 4].
Less than 10 habitats with 3–8 (12) speci-
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Örän mens in each; in total 50–60 (100) speci- Численность и тенденции её измене-
seýrek duşýar. 10‑a golaý ösen ýerleri ha- mens [4]. In recent years 4–10 specimens ния. Встречается очень редко. Менее
saba alyndy we her meýdançada 3–8 (12) were noted in micropopulations (Kurtu- 10 местообитаний по 3–8 (12) особей
düýbi bellendi; düýpleriň jemi sany — suw). в каждом; всего — 50–60 (100) экз. [4].
50–60 (100) [4]. Soňky ýyllarda kiçi В последние годы в микропопуляци-
populýasiýalarda (Gurtsuwy) 4‑den 10‑a ях (Куртусув) отмечена от 4 до 10 осо-
çenli düýbi hasaba alyndy [5]. бей [5].

192
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Dag eňňitler- Main limiting factors. Erosion and decay Основные лимитирующие факторы.
iniň ýuwulmagy we ýele tozamagy. To- of slopes, poor seed reproduction. Смыв склонов, их выветривание, сла-
humdan ýaramaz köpelmegi. бое семенное возобновление.
Biological peculiarities. Blooms in April–
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Aprelde– May, fruits in late May–early June [1–3]. Особенности биологии. Цветёт в апре-
maýda gülleýär, maýyň ahyrynda- iýunyň ле–мае, плодоносит в конце мая — на-
Cultivation. Not done.
başynda miweleýär [1–3]. чале июня [1–3].
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Культивирование. Не культивировался.
in the Red Data Book of Turkmenistan
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- (1999). Part of its range (Desht) is pro- Принятые меры охраны. Внесён в
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Bit- tected in the Kopetdag State Reserve. Крас­ную книгу Туркменистана (1999).
ýän ýerleriniň bir bölegi Köpetdag döw- Часть местонахождений охраняется
Conservation actions proposed. Protec-
let goraghanasynda goralýar. в Копетдагском государственном за-
tion reinforcement in habitats.
поведнике.
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerler-
Research proposals. Study of biology
inde gözegçiligi güýçlendirmeli. Необходимые меры охраны. Усиление
to identify the causes of its poor seed re-
контроля в местах произрастания.
Barlaglar boýunça teklipler. Tohum ar- production. Cultivation in the Botanical
kaly pes gögerijiliginiň sebäplerini any- Garden of the Botanical institute of the Предложения по исследованию. Изуче-
klamak maksady bilen biologiýasyny öw- Academy of Sciences of Turkmenistan. ние биологии с целью выявления при-
renmeli. Türkmenistanyň Ylymlar aka- чин слабого семенного возобновле-
demiýasynyň Botanika institutynyň Bo- Author P. A. Kepbanov ния. Разведение в Ботаническом саду
tanika bagynda köpeltmeli. Института ботаники АН Туркмени-
стана.
Düzüji P. A. Kepbanow
Составитель П. А. Кепбанов

Maglumat ceşmeleri: 1. Флора СССР, 1961; 2. Никитин, Гельдиханов, 1988; 3. Камахина, 1991; 4. Камахина, 2005. 5. Rotaru (magl./inform./данн.), 2006.

193
Siebera nana (DC.) Bornm. 1939

KIÇIJIK ZIBERA SIEBERA NANA ЗИБЕРА КАРЛИКОВАЯ


Astralar maşgalasy Family Asteraceae Семейство Астровые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Вос-
Gündogar — ortaýerdeňiz görnüşi. Türk- An eastern Mediterranean kind, repre- точносредиземноморский вид. Пред-
menistanda uruga degişli ýeke-täk gör- sentative of the monotypic species. ставитель монотипного рода.
nüş.
Brief description. An annual plant, 3–­ Краткое описание. Однолетнее расте-
Gysgaça beýany. Boýy 3–10 sm bolan 10 cm high and caulescent; the stem is ние высотой 3–10 см. Стебель ветви-
birýyllyk ösümlik, baldagy düýbünden branching from the base; the middle стый от основания, средние листья
başlap şahalanan, ortaky ýapraklary leaves are inversely lanceolate. The inflo- обратноланцетные. Соцветие в густых
ters ujy çowly. Gül topbagy gür desseli: rescences have thick clusters: the involu- пучках: наружные листочки обёрт-
dolagynyň daşky ýapraklary göni diýen cels are straight and slightly sharpened ки почти прямые, едва заострённые в
ýaly, ýokarky bölegi çalaja ýitelen; içki- on top and the inner leaves are in petal- верхней части, внутренние лепестко-
leri — gülýaprak şekilli. Tohumjyklary — form. The hemicarps release their seeds. видные. Семянки опушенные.
tüýjümek.
Distribution. Badkhyz (Pulhatyn) and Распространение. Бадхыз (Пулхатын),
Ýaýraýşy. Bathyz (Pulhatyn), Günbatar western (Turgoy, Kulmach, Lunar moun- Западный (Торгой, Кулмач, Лунные
(Torgaý, Gulmaç, Magtymguly şäherçesi- tains in Garrygala region) and eastern горы в окр. пос. Махтумкули) и Вос-
niň töweregindäki “aýly daglar“) we Gün- (Shamli) Kopetdag [1, 2, 5]. Outside of точный (Шамли) Копетдаг [1, 2, 5]. Вне
dogar Köpetdag (Şamly) [1, 2, 5]. Türk- Turkmenistan the eastern Mediterrane- Туркменистана — Восточное Среди-
menistandan daşarda — Gündogar Orta­ an [3]. земноморье [3].
ýerdeňzi [3].
Habitat. The semi desert foothill belt at a Места обитания. Пояс полупустынных
Bitýän ýerleri. Deňiz derejesinden 400– height of 400–600 m above sea level; dry, предгорий (400–600 м над ур. м.), су-
600 m belentlikdäki dag eteginiň ýarym pit-run fines and crushed stone slopes. хие мелкозёмистые и щебнистые скло-
çöl guşagy, gury daşsyz topraklar we ны.
çagylly eňňitler.

194
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň ütgemek ýagdaýy. Ýek-tük Number and tendencies to change. Small Численность и тенденции её изменения.
düýpleri gabat gelýär, populýasiýanyň populations and individual specimen. Малочисленные популяции и одиноч-
sany az. ные экземпляры.
Main limiting factors. Overgrazing.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- Основные лимитирующие факторы.
Biological peculiarities. It propagates by
magy. Выпас.
seed. It blooms and fruits in April–May,
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohum- and does not sprout in drought years [4]. Особенности биологии. Размножение
lary arkaly köpelýär. Aprelde–maỳda gül- семенное. Цветёт и плодоносит в апре-
Cultivation. In the Botanical Garden of
leýär we miweleýär. Gurak ýyllar göger­ ле–мае. В засушливые годы не всходит
the Botanical institute of the Turkmen-
meýär [4]. [4].
istan Academy of Sciences (since 1996).
Ýetişdirilişi. 1996‑njy ýyldan bäri Türk- Self-seeds annually. Культивирование. В Ботаническом са-
menistanyň Ylymlar akademiýasynyň ду Института ботаники АН Туркме-
Conservation actions applied. Part of its
Botanika institutynyň Botanika bagy- нистана (с 1996 г.). Ежегодно возоб-
geographic range is protected in the Bad-
nda ösdürilip ýetişdirilýär. Her ýyl öz- новляется самосевом.
khyz, Kopetdag an and Sunt Hasardag
özünden köpelýär.
state nature reserves. Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
Conservation actions proposed. Monitor-
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizil- Часть ареала охраняется в Бадхызском,
ing of the natural population conditions
di. Ýaýrawynyň bir bölegi Bathyz, Köpet- Копетдагском и Сюнт-Хасардагском
[5].
dag we Sünt-Hasardag döwlet goragha- государственных заповедниках.
nalarynda goralýar. Research proposals. Biological study in
Необходимые меры охраны. Контроль
nature and under cultivation.
Gorag üçin zerur çäreler. Tebigy populýa- состояния естественных популяций
siýalarynyň ýagdaýyna gözegçilik etme- [5].
Author E. О. Ashirova
li [5].
Предложения по исследованию. Изуче-
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň ние биологии в природе и культуре.
biologiýasyny tebigatda we medeni şert-
lerde öwrenmeli. Составитель Э. О. Аширова

Düzüji E. O. Aşyrowa

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Камелин, Курбанов, 1985; 2. Курбанов,


1988; 3. Курбанов, 1992; 4. Курбанов, 1999; 5. Курбанов, Аширова, Власенко, 2006.

195
Cousinia tscherneviae Berdyev, 1969

ÇERNEWANYŇ PAKRY COUSINIA TSCHERNEVIAE КУЗИНИЯ ЧЕРНЕВОЙ


Astralar maşgalasy Family Asteraceae Семейство Астровые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
Garabiliň ýaýrawy dar, gadymy endemigi. Narrow range relict species; endemic to Узколокальный реликтовый эндемик
Garabil. Карабиля.
Gysgaça beýany. Boýy 50–70 sm ýetýän
birýyllyk ösümlik. Baldagy dik ösýän, Brief description. An annual pant of 50– Краткое описание. Однолетник высо-
ýalaňaç, ýalpyldawuk, kä halatlarda inçe 70 cm height. The stalk stands upright, is той 50–70 см. Стебель прямостоячий,
kerepli, ýokarky bölegi şahalanýan; ýap- bare, shiny, sometimes thinly arachnoid, голый, блестящий, иногда тонкопау-
raklary derijimek, süýnmegräk. Sebet- branchy in the upper part. The leaves тинистый, в верхней части ветвистый;
jikleri süýnmegräk-şilindr görnüşli (gy­ are leathery, oblong or oblong oval. The листья кожистые, продолговатые или
ra­syna çykýan gülli). Gül täji sarymtyl, heads are oblong cylindrical with put про­долговато-яйцевидные. Корзинки
tozan turbajygy melemtik. Çigitjikleri out flowers. The corolla is yellowish and продолговато-цилиндрические (с вы-
süýn­megräk-ýumurtga görnüşli, gapyr­ the antheral tube is brown. Cypselas are ставляющимися цветками). Венчик
galy, gapyrgalary inçe-ganatly, ujy kütek of an oblong ovate form, costate, narrow жёлтоватый, пыльниковая трубка ко-
dişli [1]. winged on the ribs and blunt serrated on ричневатая. Семянки продолговато-
top [1]. яй­це­видные, ребристые, по рёбрам
Ýaýraýşy. Garabil, kükürt-wodorod suwly
узкокрылатые, на верхушке тупозуб-
Hojagübürdek çeşmesiniň ýanlary; Der- Distribution. Garabil, near hydrogen sul­
чатые [1].
wezekem şäherçesiniň golaýyndaky Gu- fide source in Hojaguburdek; Guryshor
ruşor deresiniň eňňitleri [1–3]. gorge slopes near Dervezekem settle- Распространение. Карабиль, вблизи
ment [1–3]. сероводородного источника Ходжагу-
Bitýän ýerleri. Çägesöw-toýunly eňňitler,
бурдек; склоны ущ. Курышор, вблизи
duzly paleogen çökündileriniň açylan Habitat. Sandy loam slopes, saline Palae-
пос. Дервезекем [1–3].
ýerleri [1]. ogene deposit outcrops [1].
Места обитания. Супесчано-глинистые
склоны, на обнажениях соленосных
палеогеновых отложений [1].

196
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Iki-ýeke Number and tendencies to change. Is met Численность и тенденции её изменения.
düýpleri duşýar (200 düýpden köp däl). sporadically (less than 200 specimens). Встречается единичными экземпля-
Görnüşiň ýaýrawy ýyl-ýyldan kemelýär. The range narrows every year. рами (не более 200 особей). Ареал ви-
да из года в год сужается.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- Main limiting factors. Grazing.
magy. Основные лимитирующие факторы.
Biological peculiarities. Propagates by
Выпас.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohum- seeds; blossoms in in May — July; bears
laryndan köpelýän ösümlik. Maý-iýul fruits in July–August [1–3]. Особенности биологии. Размножается
aýlarynda gülleýär, iýulda–awgustda mi- семенами. Цветёт в мае–июле, плодо-
Cultivation. Not done.
weleýär [1–3]. носит в июле–августе [1–3].
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Культивирование. Не культивировался.
in the Red Data Book of Turkmenistan
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- (1999). Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. ную книгу Туркменистана (1999).
Conservation actions proposed. Ban on
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerler- grazing in growth areas. Development of Необходимые меры охраны. Запрет
inde mal bakylmagyny gadagan etmeli. measures to prevent extinction. выпаса в местах произрастания. Раз-
Ýitip gitmeginiň öňüni almak boýunça работка мер по предотвращению ис-
Research proposals. Update on the range
çäreleri işläp taýýarlamaly. чезновения.
in Garabil. Cultivation and propagation
Barlaglar boýunça teklipler. Garabil- development. Предложения по исследованию. Уточ-
de duşýan ýerlerini anyklamaly, ösdü- нение ареала в Карабиле. Разработка
rip ýetişdirmek we köpeltmek boýunça Author B. R. Ymamkuliev мер по культивированию и размно-
çäreleri işläp taýýarlamaly. жению.

Düzüji B. R. Imamgulyýew Составитель Б. Р. Имамкулиев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Бердыев, 1969; 2. Горелова, Камелин, 1978; 3. Черепанов, 1995.

197
Cousinia badghysi Kult. 1916

BATHYZ PAKRY COUSINIA BADGHYSI КУЗИНИЯ БАДХЫЗСКАЯ


Astralar maşgalasy Family Asteraceae Семейство Астровые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Узко­
Bathyzyň ýaýrawy dar, gadymy endemigi Narrow range relict species, endemic to локальный реликтовый эндемик Бад­
[1–3]. Badkhyz [1–3]. хыза [1–3].
Gysgaça beýany. Boýy 40–50 sm ýetýän Brief description. This is a dwarf semi- Краткое описание. Полукустарничек с
gysga we ýogyn sütünli gyrymsy agaçjyk shrub with short and thick 40–50 cm high коротким и толстым стволом высотой
[2], aşaky bölegi çal reňkli dargan ýüplük trunk [2] and a grey fibrous split dead 40–50 см [2], в нижней части с серой
görnüşli gury gabykly.Gülli birýyllyk bal- rind in the bottom part. Flower-bearing волокнисто-расщеплённой отмершей
daklary köp sanly, göni, sypaljymak-sary annual stalks are numerous, straight, with корой. Цветоносные годовалые стебли
reňkli gabykly; agaçlaşan şahalardaky straw yellow rind; the ligneous branch многочисленны, прямые, с соломенно-
ýapraklary oturan, 3–5 sany bolup çogda- leaves are sessile, gathered in clusters in жёлтой корой; листья деревянистых
ma birleşen; gülli baldaklaryň ýapraklary 3–5 branches; the leaves of flower bear- веток сидячие, собраны в пучки по 3–5;
nobatlaýyn ýerleşen, uzalan, pilçe gör­ ing stalks are sequenced, elongated, lan- листья цветоносных стеблей очерёд-
nüşli, ýelek şekilli bölünen. Sebetjikleri ceolate and pinnately separated. The an- ные, удлинённые, ланцетные, перисто-
kiçiräk; süýnmegräk gül täji sypaljymak- thodia are small and oval; corolla is straw раздель­ные. Корзинки небольшие, ова­
sary. Çigitjikleri 3–4 burçly, ýygyrtly, ça­ yellow. The cypsela are 3–4 sided, rugous, ль­ные; венчик соломенно-жёлтый. Се-
lym­tyl-mele reňkli [3]. of a grey brown color [3]. мянки 3–­4‑гран­­ные, морщинистые, се­
ро-ко­рич­невые [3].
Ýaýraýşy. Bathyz. Ýeroýulanduz çöketligi- Distribution. Badkhyz (Yeroyulanduz de-
niň we Gyzyljaryň eňňitlerinde. pression and Gyzyljar ravine slopes). Распространение. Бадхыз (склоны
впадины Ероюландуз и оврага Гызыл-
Bitýän ýerleri. Eňňitleriň maýda çagylly Habitat. Pit-run fines, pebbly slopes and
джар).
toýunsow topraklary, gyzyl çägelikleriň red sandstone outcrops.
açylan ýerleri. Места обитания. Мелкозёмистые и
Number and tendencies to change. The
щебнистые склоны и обнажения крас-
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Popu- population is extremely small. In 2009
ных песчаников.
lýasiýalary örän az sanly. 2009‑njy ýyl­ 250 adult specimens were noted in Yeroy-

198
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

da Ýeroýulanduzda 250‑ä golaý düýbi ulanduz. Young specimens are rare. Most Численность и тенденции её измене-
tapyldy. Düýpleriniň köpüsi Ýeroýulan- of the specimens are located in the Yeroy- ния. Популяции крайне малочислен-
duz populýasiýasynda jemlenen. ulanduz population. ны. В 2009 г. в Ероюландузе обнару-
жено около 250 взрослых особей. Мо-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Howa şertle- Main limiting factors. Climate conditions
лодые растения встречаются редко.
ri we tohumyndan gögerijiliginiň pesligi. and poor seed propagation.
Большинство особей сосредоточены в
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Maý-iýul Biological peculiarities. Blossoms and Ероюландузской популяции.
aýlarynda gülleýär we miweleýär. To- bears fruits in May — July. Propagates by
Основные лимитирующие факторы.
humlaryndan köpelýär. Gögerijiligi örän seeds. Germination is low.
Климатические условия и слабое се-
pes.
Cultivation. Not done. менное возобновление.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
Conservation actions applied. Protected Особенности биологии. Цветёт и пло-
Gorag üçin görlen çäreler. Bathyz döwlet at the Badkhyz State Reserve. доносит в мае–июле. Размножается се-
goraghanasynyň çäklerinde goralýar. менами. Всхожесть низкая.
Conservation actions proposed. Monitor-
Gorag üçin zerur çäreler. Tebigy popu- ing of natural populations. Development Культивирование. Не культивировался.
lýasiýalaryna gözegçilik etmeli. Ösdürip of cultivation and propagation.
Принятые меры охраны. Охраняется в
ýetişdirmegiň we köpeltmegiň usulla­
Research proposals. Update on the num­ пределах Бадхызского государствен-
ryny işläp düzmeli.
ber, in-depth study of bio-ecological cha­ ного заповедника.
Barlaglar boýunça teklipler. Sanyny any- racteristics and cultivation methods.
Необходимые меры охраны. Контроль
klamaly, bioekologiki aýratynlyklaryny
естественных популяций. Разработка
we ösdürip ýetişdirilişiniň usullaryny gi- Author B. R. Ymamkuliev
методов культивирования и размно-
ňişleýin öwrenmeli.
жения.
Düzüji B. R. Imamgulyýew Предложения по исследованию. Уточ-
нение численности, глубокое изуче-
ние биоэкологических особенностей
и способов культивирования.

Составитель Б. Р. Имамкулиев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Никитин, Гелдиханов, 1988; 2. Бочанцев, Камелин, Горелова, 1992; 3. Флора Туркмении, 1960.

199
Jurinea karabugasica Iljin, 1937

GARABOGAZ ÝURINEÝASY JURINEA KARABUGASICA НАГОЛОВАТКА КАРАБОГАЗСКАЯ


Astralar maşgalasy Family Asteraceae Семейство Астровые

Ýagdaýy. Derejesi V (DD).Ýeterlik öwre- Status. Category V (DD). Data deficient Статус. Категория V (DD). Недоста-
nilmedik görnüş. species. точно изученный вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Узко­
Aurculatae Iljin görnüş toplumlarynda tion. Narrow range endemic, represent- локальный эндемик, представлен­ный
ýakyn kowumdaş görnüşleriniň aýratyn ed in isolated populations of closely re- обособленной популяцией близко-
populýasýasyny emele getiren, dar çäkli lated species of Aurculatae lljin group; is родственных видов группы Aurculatae
endemik, uly ylmy ähmiýeti bar. of great value for botany. lljin Имеет важное значение для науки.
Gysgaça beýany. 40–50 sm beýikligi bo- Brief description. This is a dwarf semi- Краткое описание. Полукустарничек
lan gyrymsy agaçjyk. Ösümlik tutuş ke- shrub, 40–50 cm high. The whole plant is высотой 40–50 см. Всё растение серова-
rep görnüşli tüý örtükli, çalymtyl. Köp- grayish from web downy. The stalks are тое от паутинистого опушения. Стебли
sanly baldaklary şahalanan. Hemme ýap- numerous and branched. The leaves are многочисленные, ветвистые. Листья
raklary oturan (sapaksyz), kökýany we sessile, radical and the lower cauline все сидячие, прикорневые и нижние
bal­dagyň aşaky ýapraklary süýri, ýelek leaves are oblong and pinnately split. The стеблевые продолговатые, пе­ри­сто-
şe­killi. Sebitjikler ýekeleýin ýerleşen, gül- anthodia are solitary with pale pink flow- рас­сечённые. Корзинки одиночные,
leri açyk gülgüne. ers. цветки бледно-розовые.
Ýaýraýşy. Garabogazköli (Düldülatanyň Distribution. Garabogazgol (the North- Распространение. Карабогазгол (се-
depesiniň demirgazyk tarapynda) [1, 2]. ern spit of the Duldyul-ata peak) [1, 2]. верная коса вершины Дюльдюльата)
[1, 2].
Bitýän ýerleri. Daşly çägelik çöl. Habitat. Rocky and sandy desert.
Места обитания. Каменисто-песчаная
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Diňe bir Number and tendencies to change. Col-
пустыня.
gezek ýygnaldy. lected only once.
Численность и тенденции её изменения.
Собран лишь однажды.

200
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Ýüze çykary- Main limiting factors. Not defined. Основные лимитирующие факторы. Не
lmady. выявлены.
Biological peculiarities. Blossoms in May–
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Maý– June, bears fruits in June — August. Особенности биологии. Цветёт в мае–
iýun aýlary gülleýär, iýun-awgust aýlary июне, плодоносит в июне — августе.
Cultivation. Not done.
miweleýär.
Культивирование. Не культивировался.
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
in the Red Data Book of Turkmenistan Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- (1999). ную книгу Туркменистана (1999).
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi.
Conservation actions proposed. Update Необходимые меры охраны. Выясне-
Gorag üçin zerur çäreler. Görnüşiň tebigy on the natural conditions, new habitats ние состояния природных популяций,
populýasiýalarynyň ýagdaýlaryny anyk­ and their specific monitoring. поиск новых мест произрастания, их
la­maly, täze duşýan ýerlerini anyklap, особый контроль.
Research proposals. Update on the
olary aýratyn gözegçilikde saklamaly.
number, study of the population condi- Предложения по исследованию. Уста-
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň sa­ tions and biology in nature and culture. новление численности, исследование
ny­ny, populýasiýasynyň ýagdaýyny anyk­­ состояния популяции и биологии в
lamaly we onuň biologiýasyny tebigatda Author A. M. Geldikhanov природе и культуре.
hem medeni şertlerde öwrenmeli.
Составитель А. М. Гельдиханов
Düzüji A. M. Geldihanow

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Ильин, 1937; 2. Никитин, Гельдиханов,1988.

201
Centaurea androssovii Iljin, 1937

ANDROSOWYŇ DAŞKEKRESI ANDROSOV’S CORNFLOWER ВАСИЛЁК АНДРОСОВА


Astralar maşgalasy Family Asteraceae Семейство Астровые

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Уз­ко­
Köpetdagyň dar çäkli endemigi. Gadymy A narrow range endemic of Kopetdag. локальный эндемик Копетдага. Пред­
Ortaýer deňiz Centaurea aşaky urugynyň Representative of the Centaurea ancient ставитель древнесредиземноморского
görnüşi. Bezeg ähmiýetli. Mediterranean subgenus. Ornamental. подрода Centаurea. Декоративен.
Gysgaça beýany. Boýy 80–120 sm ýetýän Brief description. A perennial plant of 80– Краткое описание. Многолетник вы-
köpýyllyk ösümlik. Ýalaňaç, ýaşyl reňkli; 120 cm in height. The plant is bare, green; сотой 80–120 см. Растение голое, зелё-
baldaklary az sanly, dik ösýän, ýaýbaň şa- the stalks are few, upright, branchy; the ное; стебли немногочисленные, пря-
halanan; ýapraklary ýelek şekilli bölü­nen, leaves are pinnatipartite, the lower leaves мостоячие, разветвлённые; листья пе-
aşakylary birneme uzyn şapakly, beý­le­ stand on long footstalks, the rest are on ристораздельные, нижние на доволь-
ki­leri gysga sapakly ýa-da oturana golaý, short footstalks, almost sessile and но длинных черешках, остальные ко-
gyrasy byçgy şekilli dişli. Sebetjikleri iri, роткочерешковые или почти сидячие,
Serrate dentate on edges. The anthodia
ýe­keleýin ýerleşen; gülleri sary-li­mon по краю пильчато-зубчатые. Корзинки
are large, single; the flowers are lemon
reňkli; çigitjikleriniň uzynlygy 8–10 sm. крупные, одиночные; цветки лимонно-
yellow; the achenes are 8–10 mm long.
жёлтые; семянки длиной 8–10 мм.
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (2‑nji Hun-
Distribution. Central Kopetdag (the
ça dagynyň demirgazyk eňňidi), ýeke-täk Распространение. Центральный Ко-
northern slope of the 2nd mountain
tapylan ýeri [1, 2]. петдаг (северный склон горы Хунча
Huncha) is the only habitat [1, 2].
2‑я) — единственное местонахожде-
Bitýän ýerleri. Belent dag etekleriniň we
Habitat. Northern pit-run fine and rub- ние [1, 2].
pes daglaryň (deňiz derejesinden 800–
ble slopes of high foothills and moun-
1200 m belentlikde) külke topurly hem- Места обитания. Северные мелкозё-
tains (800–1200 m above sea level) [3, 4].
de külke topurly-çagylly demirgazyk eň- мистые и мелкозёмисто-щебнистые
ňitleri [3, 4]. склоны высоких предгорий и гор (800–
1200 м над ур. м.) [3, 4].

202
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Bellige Number and tendencies to change. The Численность и тенденции её измене-
alynan ýeke-täk populýasiýasy uzynlygy only known population inhabiting an ния. Единственная известная популя-
150–200 we ini 60 m ýetýän ýeri eýeleýär. area 150–200 m long and 60 m wide. In ция занимает территорию длиной 150–
2006‑njy ýylda Asylma gerşinde (Kiçi 2006 twenty five specimens were regis- 200 и шириной около 60 м. В 2006 г.
Hunça) 100 m² meýdanda 25 sanysy ha- tered on 100 m² area on Asylma ridge на хребте Асылма (Малая Хунча) на
saba alyndy [5]. (Small Huncha) [5]. 100 м² зарегистрировано 25 экз. [5].
Esasy çäklendiriji sebäpler. Ýüze çykary- Main limiting factors. Not defined. Основные лимитирующие факторы. Не
lmady. выявлены.
Biological peculiarities. Flowers in June,
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Iýunda fruits in July. Reproduces by seeds. The Особенности биологии. Цветёт в июне,
gülleýär, iýulda miweleýär. Tohumlar- population is dominated by young and плодоносит в июле. Размножается се-
yndan köpelýär. Populýasiýasynda ýaş mid-age generative specimens. менами. В популяции преобладают
we orta ýaşly, köpelişe ukyply düýpleri молодые и средневозрастные генера-
Cultivation. Not done.
agdyklyk edýär. тивные особи.
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Культивирование. Не культивировался.
in the IUCN Red List (1998) and Red Da-
Gorag üçin görlen çäreler. TGHB-niň Gy- ta Book of Turkmenistan (1999). Protect- Принятые меры охраны. Внесён в Крас-
zyl sanawyna (1998) we Türkmenistanyň ed in the Kopetdag State Reserve. ный список МСОП (1998) и Красную
Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Köpetdag книгу Туркменистана (1999). Охраня-
Conservation actions proposed. Monitor-
döwlet goraghanasynda goralýar. ется в Копетдагском государственном
ing of the population conditions.
заповеднике.
Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýasy-
Research proposals. Study of the species’s
nyň ýagdaýyna gözegçilik etmeli. Необходимые меры охраны. Контроль
biology in nature. Introduction into cul-
состояния популяции.
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň tivation.
biologiýasyny tebigy şertlerde öwrenmeli, Предложения по исследованию. Изуче-
мedenileşdirmeli. Author M. B. Seyidova ние биологии в естественных услови-
ях, введение в культуру.
Düzüji M. B. Seýidowa
Составитель М. Б. Сеидова

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Черепанов, 1960; 2. Редкие


и исчезающие…, 1981; 3. Цвелев, 1963; 4. Никитин, Гельдиханов, 1988; 5. Акмурадов, 2008.

203
Centaurea iljinii Czerniak, 1930

ILÝINIŇ DAŞKEKRESI ILJIN'S CORNFLOWER ВАСИЛЁК ИЛЬИНА


Astralar maşgalasy Family Asteraceae Семейство Астровые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
Köpetdagyň dar çäkli endemigi. Bezeg A narrowly local endemic of the Kopet- Узколокальный эндемик Копетдага.
ähmiýetli ösümlik. dag. Ornamental. Деко­­ративен.
Gysgaça beýany. Boýy 15–25 sm ýetýän Brief description. A perennial plant, 15– Краткое описание. Многолетник высо-
köpýyllyk ösümlik. Keçä meňzeş çal 25 cm tall. Grey, pressed tomentose plant; той 15–25 см. Серое, прижатовойлоч-
reňkli baslygan tüýli; köp sanly baldak­ the stalks are numerous, ascending; the ное растение; стебли многочисленные
lary ýokarlygyna ýaýraýan; ýaprakla­ry leaves are oblong, pointed on the top, восходящие; листья продолговатые,
süýnmek, ujy ýitelen, gyrasy bitewi. Bal­ smooth edged. The anthodia on the stalk на верхушке островатые, цельнокрай-
dak­laryň uçlaryndaky sebetjikleri ýe­ke­ top are single. The flowers are yellowish ние. Корзинки на верхушке стеблей
leýin. Gülleri sarymtyl-gülgüne; çigitjik- pink; the achenes are 7–8 mm long. одиночные. Цветки жёлтовато-розо­
leriniň uzynlygy 7–8 mm. вые; семянки длиной 7–8 мм.
Distribution. South Western Kopetdag
Ýaýraýşy. Günorta-günbatar Köpetdag (Nohur village, between Ayydere and Распространение. Юго-Западный Ко-
(No­hur, Aýydere jülgesi bilen Deştiň Desht canyons) [1, 2]. петдаг (с. Нохур, между ущельями Ай-
aralygy) [1, 2]. ыдере и Дешт) [1, 2].
Habitat. Pit-run fine and rubble slopes of
Bitýän ýerleri. Daglaryň orta guşaklygy- the middlemountain belt [1, 2]. Места обитания. Мелкозёмисто-щеб­ни­
nyň külke topurly-gyrymsy daşly eňňit- с­тые склоны среднего пояса гор [1, 2].
Number and tendencies to change. Rare
leri [1, 2].
single or small group occurrences. Численность и тенденции её изменения.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Seý- Встречается редко одиночными экзем-
Main limiting factors. Haying before
rek iki-ýeke düýpleri ýa-da uly bolmadyk плярами или небольшими группами.
fruiting and grazing.
toparlary duşýar.
Основные лимитирующие факторы. Се­
Esasy çäklendiriji sebäpler. Miwelemäkä но­кошение до плодоношения и выпас.
ot orulmagy we mal bakylmagy.

204
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Maýda — Biological peculiarities. Flowers and Особенности биологии. Цветёт и пло-
iýulda gülleýär we miweleýär [1, 2]. To- fruits in May–July [1, 2]. Reproduces by доносит в мае–июле [1, 2]. Размножа-
humlaryndan köpelýär. seeds. ется семенами.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmeni- Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в
stanyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan Крас­ную книгу Туркменистана (1999).
Sünt-Hasardag döwlet goraghanasynda (1999). Protected in the Sunt-Hasardag Охраняется в Сюнт-Хасардагском го-
goralýar. State Reserve. сударственном заповеднике.
Gorag üçin zerur çäreler. Goraghana düz- Conservation actions proposed. Compli- Необходимые меры охраны. Соблюде-
günlerini berjaý etmeli. Mal bakylmagy­ ance with reserve regime. Prohibition of ние заповедного режима. Запрет вы-
ny gadagan etmeli. grazing. паса.
Barlaglar boýunça teklipler. Populýasi- Research proposals. Monitoring of the Предложения по исследованию. Кон-
ýalarynyň ýagdaýyna gözegçilik etme- population conditions. Study of the spe- троль состояния популяции, изучение
li. Biologiýasyny öwrenmeli, medenileş- cies’s biology, and its introduction to cul- биологии, введение в культуру.
dirmeli. tivation.
Составитель М. Б. Сеидова
Düzüji M. B. Seýidowa Author M. B. Seyidova

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Черепанов, 1963; 2. Никитин, Гельдиханов, 1988.

205
Centaurea kopetdaghensis Iljin, 1937

KÖPETDAG DAŞKEKRESI KOPETDAG CORNFLOWER ВАСИЛЁК КОПЕТДАГСКИЙ


Astralar maşgalasy Family Asteraceae Семейство Астровые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Уз­
Köpetdagyň dar çäkli endemigi. Gurak- tion. Narrow range endemic of Kopetdag. ко­локальный эндемик Копетдага. За-
çylyga çydamly, bezeg ähmiýetli ösümlik. A drought-resistant ornamental plant. сухоустойчивое декоративное расте-
ние.
Gysgaça beýany. Boýy 25–40 sm ýetýän Brief description. Perennial plant, 25–
köpýyllyk ösümlik. Tutuşlygyna çalym- 40 cm high; the whole plant is greyish- Краткое описание. Многолетник вы-
tyl-ýaşyl reňkli; baldaklary dik ösýän ýa- green; the stalks are upright or slightly as- сотой 25–40 см. Всё растение серо-
da biraz ýaýbaň; ýapraklary süýri-çowly, cending, the leaves are oblong-lanceolate вато-зелёное; стебли прямостоя-
ýitelenräk uçly. Sebetjikleri baldaklaryň and subacute at the apex. The heads at the чие или слегка восходящие; листья
uçlarynda, ýekeleýin. Gülleri sary; çigit- top of the stems are solitary. The flowers продолговато-ланцетные, на верхуш-
jikleriniň uzynlygy 7–8 mm. are yellow, and the achenes 7–8 mm long. ке островатые. Корзинки на верхушке
стеблей, одиночные. Цветки жёлтые;
Ýaýraýşy. Merkezi (Arwaz, Tagaraw) we Distribution. Central (Arvaz, Tagarav)
семянки длиной 7–8 мм.
Günorta–Günbatar (Hasardag, Magty- and South Western Kopetdag (Hasar-
mguly we Narly aralygy, Ypaýgala jülge- dag, between Caracal and Narly, eleva- Распространение. Центральный (Ар-
sinden ýokarlygyna Sumbar derýasynyň tion from canyon Ipaygala to Sumbar riv- ваз, Тагарев) и Юго-Западный (Хасар-
sakasyna çenli) Köpetdag [1, 2]. er watershed) [1, 2]. даг, между Каракала и Нарли, подъём
от ущ. Ипайкала к водоразделу р. Сум-
Bitýän ýerleri. Külke topurly-çagylly Habitat. Pit-run fine, rubble slopes, juni-
бар) Копетдаг [1, 2].
eňňitler, arçalyklar, deňiz derejesinden per tangles, among steppe vegetation at
1800–2000 m belentlikdäki sähralyklaryň an altitude of 1800–2000 meters above Места обитания. Мелкозёмисто-щеб-
ösümlikleriniň arasy [2]. sea level [2]. нистые склоны, арчовники, среди
степной растительности на высоте
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 100– Number and tendencies to change. Forms
1800–2000 м над ур. м. [2].
200 m² meýdanda uly bolmadyk small clusters over an area of 100–200 m².
topbajyk­lary emele getirýär. Populýasi- Populations are scanty.
ýalary az sanly.

206
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- Main limiting factors. Grazing, destruc- Численность и тенденции её измене-
magy. Gaýalaryň opurylmagy. tion of slopes. ния. Образует небольшие скопления
на площади 100–200 м². Популяции
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Maýda — Biological peculiarities. Flowers and
малочисленны.
iýulda gülleýär we miweleýär. Tohumla­ fruits in (May), June and July and repro-
ryndan köpelýär. Sowuga çydamly ösüm- duces by seed. Resistant to low tempera- Основные лимитирующие факторы. Вы­
lik. tures. пас, разрушение склонов.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. Особенности биологии. Цветёт и пло-
доносит в мае–июле. Размножается се-
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista­ Conservation actions applied. Registered
менами. Устойчив к низким темпера-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Gör­ in the Red Data Book of Turkmenistan
турам.
nüşiň ýaýran ýerleriniň bir bölegi Sünt­- (1999). Part of its range is protected in
Hasardag we Köpetdag döwlet goragha- the Sunt Hasardag and Kopetdag State Культивирование. Не культивировался.
nalarynda goralýar. Reserves.
Принятые меры охраны. Внесён в
Gorag üçin zerur çäreler. Ösýän ýerleri­n­ Conservation actions proposed. Reinfor­ Крас­ную книгу Туркменистана (1999).
de gorag düzgünlerini güýçlendirmeli. ce­ment of protected regime. Часть местонахождений охраняется в
Сюнт-Хасардагском и Копетдагском
Barlaglar boýunça teklipler. Populýa­si­ýa­ Research proposals. Update on the num­
государственных заповедниках.
laryny hasaba almaly, ýaş düzümini we ber, study of the age composition and bi-
biologiýasyny öwrenmeli, мede­ni­leş­dir­ ology. Introduction to cultivation. Необходимые меры охраны. Усиление
meli. заповедного режима.
Author M. B. Seyidova
Предложения по исследованию. Учёт
Düzüji M. B. Seýidowa
популяций, изучение возрастного со-
става и биологии, введение в культуру.

Составитель М. Б. Сеидова

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Черепанов, 1963; 2. Никитин, Гельдиханов, 1988.

207
Lactuca rosularis Boiss. 1875

ROZETKALY SÜÝTLEŇŇIÇ LACTUCA ROSULARIS ЛАКТУК РОЗЕТОЧНЫЙ


Astralar maşgalasy Family Asteraceae Семейство Астровые

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
Ýaýrawynyň demirgazyk çäginde ýerle- It is an Iranian species on the northern Иранский вид на северной границе
şen Eýran görnüşi. border of its range. ареала.
Gysgaça beýany. Boýy 25 sm çenli ýetýän Brief description. It is a perennial or bien- Краткое описание. Многолетнее или
köpýyllyk ýa-da ikiýyllyk ösümlik. Köki nial plant of up to 25 cm in height. Root is двух­летнее растение высотой до
ýognan. Ýapraklary kök ýanyndaky çog­­ thick. Leaves are in a radical rosette, 25 см. Корень толстый. Листья в при-
damda ýerleşýär, az-kem tüýli, dilinen. slightly downy, gashed. Flowers are pink корневой розетке, слабоопушенные,
Gülleri gülgüne, gülleri sebetjik çog­­da­ and bunched in an inflorescence-antho­ надрезанные. Цветки розовые, собра-
my­na jemlenen, baldagyň ýokary başyn­ dium, situated on the top of the stem. ны в со­цветие-корзинку, расположе-
da ýerleşen. Miwesi çigitjik. Fruit is an achene. ны на верхушке стебля. Плод — се-
мянка.
Ýaỳraỳşy. Günbatar Köpetdag (Isgender, Distribution. Western Kopetdag (Iskend-
Gökgädik geçelgesiniň töwereginde [1], er, Gezgyadyk passsurroundings) [1], Распространение. Западный Копетдаг
Sumbar jülgesi, Däneata) [2, 3]. Türkme- Sumbar river valley, Danata gorge [2, 3]. (Искандер, в районе перевала Гезгя-
nistandan daşarda — Eýran. Outside of Turkmenistan — Iran. дик) [1], долина р. Сумбар, ур. Дана-
та [2, 3]. Вне Туркменистана — Иран.
Bitỳän ỳerleri. Dürli reňkli toýunlaryň Habitats. Outlet of speckled clays.
ýüze çykmalary. Места обитания. Выходы пёстроцвет-
Number and tendencies to change. 20 in-
ных глин.
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. Soňky dividuals were registered in recent years.
ýyllarda geçirilen sanawlara görä 20 sany Численность и тенденции её изменения.
düýbi hasaba alyndy. В последние годы зарегистрировано
20 особей.

208
Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler Magnoliopsida (Dicotyledons) Магнолиопсиды, или Двудольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- Main limiting factors. Grazing and land- Основные лимитирующие факторы.
magy, eňňitleriň ýuwulmagy. slides of slopes. Выпас, смыв склонов.
Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Maý– Biological peculiarities. Blooms and bears Особенности биологии. Цветёт и пло-
iýun aýlary gülleýär we miweleỳar, to- fruit in May–June. Propagates by seeds. доносит в мае–июне. Размножается
humlaryndan köpelýär. семенами.
Cultivation. Not done.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Культивирование. Не культивировался.
Conservation actions applied. Registered
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. (1999). ную книгу Туркменистана (1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakylma- Conservation actions proposed. Reduce Необходимые меры охраны. Умерен­
gyny çäklendirmeli. Sumbar jülgesindäki grazing and include the habitat areas in ный выпас. Присоединение террито­
bitýän ýerlerini Sünt-Hasardag döwlet the Sunt Hasardag State Reserve. Protec- рии произрастания в долине к Сюнт-­
goraghanasyna birikdirmeli. Görnüşi go- tion propaganda. Хасардагскому государственному за-
ramak býunça wagyz nesihat işini geçir- поведнику. Пропаганда охраны.
Research proposals. Study of biology and
meli.
ecology. Предложения по исследованию. Изуче-
Barlaglar boỳunça teklipler. Biologiýa- ние биологии и экологии.
syny we ekologiýasyny öwrenmeli. Author J. Gurbanov
Составитель Дж. Курбанов
Düzüji J. Gurbanow

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Камелин, Курбанов, 1985; 2. Курбанов, 1988; 3. Курбанов, 1992.

209
GÜLLÜLER, ÝAGNY ÝAPYK TOHUMLYLAR
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler klasy

MAGNOLIOPHYTA (ANGIOSPERMS)
Class Liliopsida (Monocotyledons)

ЦВЕТКОВЫЕ, ИЛИ ПОКРЫТОСЕМЕННЫЕ


Класс Лилиопсиды, или Однодольные
Iridodictyum kopetdaghense Kurbanov, 1998

KÖPETDAG IRIDODIKTIUMY IRIDODYCTYUM ИРИДОДИКТИУМ


KOPETDAGHENSE КОПЕТДАГСКИЙ
Irisler maşgalasy
Family Iridaceae Семейство Ирисовые
Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş.
Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti.
Köpetdagyň dar çäkli endemigi, seçgi iş- Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Уз­ко­
leri üçin wajyp. Narrow range endemic of Kopetdag; im- локальный эндемик Копетдага. Пред-
portant for selection. ставляет интерес для селекции.
Gysgaça beỳany. Boýy 55 sm ýetýän so-
ganlykly, ömründe birnäçe gezek gülle- Brief description. It is a perennial bul- Краткое описание. Многолетний луко-
ýän we miweleýän köpýyllyk ösümlik. bous polycarpic plant of 55 cm in height. вичный поликарпик высотой 55 см. Лу-
Soganlygy ýeke, tüýjümek gabykly. Ýer- Bulb is single and in a downy capsule. ковица одиночная, в опушенной обо-
üsti bölegi otjumak. Ösümligiň özünden Aerial part is grassy. Leaves are linear and лочке. Надземная часть травянистая.
hem uzyn ýapraklary gönümel. Melew- longer of the plant itself. Flowers at the Листья линейные, длиннее самого рас-
şe reňkli gülleri baldagyň ujunda ýerleş- top of the stem are violet. Seeds are black, тения. Цветки на верхушке стебля, фи-
ýär. Tohumy gara, büdür-südür, gabsalyja tuberous and ripen in valvular bolls. олетовые. Семена чёрные, бугорчатые,
gozanyň içinde bişýär. созревают в створчатых коробочках.
Distribution. Between Western and Cen-
Ýaỳraỳşy. Merkezi we Günbatar Köpet- tral Kopetdag (Kumushdash depression). Распространение. Между Западным
dagyň aralygy (Kümüşdag deresi). и Центральным Копетдагом (ур. Ку-
Habitats. Rocky slopes, clay by springs
мушдаш).
Bitỳän ỳerleri. Daşly eňňitler, çeşmeleriň [1].
boýundaky toýunly ýerler [1]. Места обитания. Каменистые склоны,
Number and tendencies to change. 20 spe­
глины у родников [1].
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. 2007‑nji cimens were found in 2007.
ỳylda geçirilen barlaglaryň netijesinde Численность и тенденции её изменения.
Main limiting factors. Degradation of
20 düýbi hasaba alyndy. В 2007 г. обнаружено 20 экз.
habitats and grazing.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakylma­ Основные лимитирующие факторы.
gy, ösýän ýeriniň şertiniň üýtgemegi. Раз­рушение мест обитания, выпас.

212
Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Tohum- Biological peculiarities. Reproduces by Особенности биологии. Размножает-
lary we soganlyklary bilen köpelýär. Ap- seeds and bulbs. Blossoms in April–May ся семенами и луковицами. Цветёт в
relde–maýda gülleýär, iýunda miweleýär and bears fruit in June [1]. апреле–мае, плодоносит в июне [1].
[1].
Cultivation. In the Botanical Garden of Культивирование. В Ботаническом са-
Ýetişdirilişi. TYA-nyň Botanika instituty- the Academy of Sciences of Turkmeni- ду Института ботаники АН Туркме-
nyň Botanika bagynda ýetişdirilýär. stan. нистана.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Ýaý- in the Red Data Book of Turkmenistan ную книгу Туркменистана (1999). Часть
rawynyň bir bölegi Sünt-Hasardag döw- (1999). Part of the habitat is protected in местообитаний охраняется в Сюнт-­
let goraghanasynda goralýar. the Sunt Hasardag State Reserve Хасардагском государственном запо-
веднике.
Gorag üçin zerur çäreler. Ösýän ýerlerini Conservation actions proposed. Hanitat
güýçli gözegçilikde saklamaly. monitoring. Необходимые меры охраны. Контроль
мест произрастания.
Barlaglar boỳunça teklipler. Ýaýrawyny, Research proposals. Research of the range,
biologiýasyny we ekologiýasyny öwren- biology and ecology. Предложения по исследованию. Изуче-
meli. ние ареала, биологии и экологии.
Author J. Gurbanov
Düzüji J. Gurbanow Составитель Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Курбанов, 1998.

213
Iris ewbankiana M. Foster. 1901

EWBANKYŇ TEKESAKGALY IRIS EWBANKIANA ИРИС ЭВБАНКА


Irisler maşgalasy Family Iridaceae Семейство Ирисовые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Один
Köp görnüşli urugyň 8 görnüşiniň bi- One of 8 species of this polytypic genus; из 8 видов политипного рода. Копет­
ri. Köpetdag-Horasan endemigi. Bezeg endemic to Kopetdag Khorasan. An or- даго-хорасанский эндемик. Декорати-
ösümligi, seçgi işleri üçin ähmiýetli. namental plant of great importance for вен, имеет большое значение для се-
cultivation. лекции.
Gysgaça beýany. Boýy 5–25 (30) sm ýet­
ýän köpýyllyk otjumak ösümlik, gysga Brief description. A herbaceous perenni- Краткое описание. Травянистое много-
ýyllyk düwün aralykly keltejik hozjagaz al plant, 5–25 (30) cm tall, with a short летнее растение высотой 5–25 (30) см
şekilli, uzalan ýerasty baldak görnüşli nut-type or elongated creeping rootstock с коротким орешковидным или ста­ло­
süýşýän porrukly. Ýapraklary ýasy, orak from short rhizomous annual internodes. но­вид­но-удлинённым ползучим кор-
şe­killi-egri. Gül baldagy inçe, dykyz, bir The leaves are flat and arcuate-curved. невищем из коротких годичных меж-
gülli. Gülüň daşky bölekleri aksowult- The flower stalk is thin, string, single- доузлий. Листья плоские, серповидно-
ak, me­lem­til-gyzylymtyl çyzykly, damarly flowered. The outer lobes of the flower изогнутые. Цветонос тонкий, плотный,
we nokatly, merkezi mahmaljymak ga- are pale white with brown red lines, veins одноцветковый. Наружные доли цвет-
ra tegmilli. Içki bölekleri çyzyklaryň we and dots, with dark velvet spot in the ка палево‑белые, с ко­рич­не­ва­то-крас­
nokatlaryň gatyşmagy sebäpli daşkylar- center. The inner lobes are darker than но­ватыми штрихами, жилками и точ-
dan garamtylrak reňkli. the outer ones due to the confluence of ками, с тёмным бархатистым пятном
dots and lines. в центре. Внутренние доли темнее на-
Ýaýraýşy. Merkezi (Howdan, Robergow-
ружных из-за слияния точек и штрихов.
skiý, Daştoý, Dagiş, Garaňkydere, Asma- Distribution. Central (Howdan, Rober-
ýol, Garaýalçy, Mürzedag, Prohladnoýe), govsk, Dashtoy, Dagysh, Karanki, As- Распространение. Центральный (Хов-
Günbatar (Magtymguly, Hasardag, Sünt, mayol, Garayalchy, Murzedag, Prohlad- дан, Роберговский, Даштой, Дагыш,
Ýoldere, Saýwan) Köpetdag [1–3]. Türk- noye) and Western (Magtymguly, Hasar- Каранки, Асмайол, Караялчи, Мурзе-
menistandan daşarda — Demirgazyk dag, Sunt, Yoldere, Sayvan) Kopetdag [1– даг, Прохладное) и Западный (Мах-
Eýran [4]. 3]. Outside of Turkmenistan — North- тумкули, Хасардаг, Сюнт, Ёлдере, Сай-
ern Iran [4]. ван) Копетдаг [1–3]. Вне Туркмени-
Bitýän ýerleri. Daglaryň deňiz derejesin-
стана — Северный Иран [4].
den 1100–1600 m belentliklerindäki orta Habitat. Pit-run fine and rubble, grey and
we ýokarky guşaklyklarynyň eňňitlerin- light brown matted sils, slopes and lev- Места обитания. Мелкозёмистые и мел­
ко­зёмисто-щебнистые, серозёмные и
214
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

däki hem-de tekizleşen üstlerindäki ba- eled plains at an altitude of 1100–1600 m свет­ло-коричневые задернованные поч­
jaklaşan külke topurly, külke topurly- above sea level. вы, на склонах и выровненных плато на
çagylly, mele we açyk-mele topraklar. высоте 1100–1600 м над ур. м.
Number and tendencies to change. Is met
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Seý- in sporadic isolated clumps. The clump Численность и тенденции её изменения.
rek, özbaşdaklaşan topbajyklar görnü- number per 100 m² fluctuates from 1–5 to Встречается редкими, обособленными
şinde duşýar. Topbajyklaryň 100 m² meý- 16; their size is 0.5 x 1 to 1.5 x 3 meters куртинками. На площади 100 м² количе-
dandaky sany 1–5‑den 16‑a ýetýär, ölçe- from 2–6 to 32 plants. The number var- ство куртинок колеблется от 1–5 до 16,
gi 0,5x1 m‑den, 1,5x3 m‑e çenli topba- ies every year depending on the level of размером от 0,5х1 до 1,5х3 м, с числом
jyklardaky sany 2–6 we 32 düybe golaý. humidity in the same clump. For exam- растений от 2–6 до 32. Численность под-
Baş sany üýtgeýär. Ygalyň mukdary boý- ple 2–5 blossoming and 4–18 vegetating вержена колебаниям. В разные по влаго-
unça tapawutlanýan dürli ýyllarda şol plants were registered in 1999; 14 blos- обеспеченности годы в одной и той же
bir topbajyklarda, meselem, 1999 ýylda, soming and 14–32 vegetating in 2005. куртинке, например, в 1999 г. насчиты-
2–5 gülleýän, 4–18 ösýän, 2005‑nji ýylda 31 specimens were noted on 1 m² in 2009, валось 2–5 цветущих и 4–18 вегетиру-
degişlilikde 14 generatiw we 14–32 we- including 10 generative [3]. ющих растений, в 2005 г. — 14 цвету-
getatiw düýp gabat geldi. 2009‑njy ýylda щих и от 14 до 32 вегетативных. В 2009 г.
Main limiting factors. Anthropogenic
1 m² meýdanda 31, şol sanda 10 genera- на 1 м² отмечен 31 экз., из которых 10 ге-
(economic activities in the habitat, col-
tiw düýp bellenildi [3]. неративные [3].
lection of flowering plants, grubbing of
Esasy çäklendiriji sebäpler. Adam (bit­ rhizomes) and natural (drought years) Основные лимитирующие факторы. Ан-
ýän ýerlerindäki hojalyk işleri, gülle- factors. тропогенный (хозяйственная деятель-
ýän düýpleriniň ýygylmagy, düýpleriniň ность в местах обитания, сбор цвету-
Biological peculiarities. Flowering is in
köwlenip alynmagy) we tebigy (gurak щих растений, выкапывание кор­невищ)
April–May and fruiting — in June. It re-
ýyllar) täsirler. и природный (засушливые годы).
produces both vegetatively and by seeds
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Aprelde– (germination: 30–40% over two or three Особенности биологии. Цветение —
maýda gülleýär, iýunda miweleýär. We- years). Fall vegetation was observed [5]. ап­рель–май, плодоношение — июнь.
getatiw we tohumlaryndan köpelýär (gö- Раз­мно­жается вегетативно и семена-
Cultivation. In the Botanical Garden of
gerijiligi — iki-üç ýylyň dowamynda 30– ми (всхо­жесть — 30–40% в течение
the institute of Botany of the Academy of
40%). Güýzde ösüp başlamagy hem bel- двух-трёх лет). Отмечена осенняя ве-
Sciences of Turkmenistan.
lenildi [5]. гетация [5].
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar aka- Культивирование. В Ботаническом са-
in the IUCN Red List (1998). Part of its
demiýasynyň Botanika institutynyň Bota- ду Института ботаники АН Туркме-
range is located in the Kopetdag and Sunt
nika bagynda ýetişdirilýär. нистана.
Hasardag state reserves.
Gorag üçin görlen çäreler. TGHB-niň Gy- Принятые меры охраны. Внесён в Крас-
Conservation actions proposed. Monitor-
zyl sanawyna (1998) girizildi. Ýaýrawy- ный список МСОП (1998). Часть аре-
ing of habitat and population conditions.
nyň bir bölegi Köpetdag we Sünt-Hasar- ала находится на территории Копет-
dag döwlet goraghanalarynyň çäklerinde Research proposals. Update on new habi- дагского и Сюнт-Хасардагского запо-
ýerleşýar. tat, study of biology and introduction in- ведников.
to culture.
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerlerini Необходимые меры охраны. Контроль
we populýasiýalarynyň ýagdaýyny gözeg- местонахождений и состояния попу-
Author T. Rotaru
çilik astyna almaly. ляции.
Barlaglar boýunça teklipler. Täze bitýän Предложения по исследованию. Выяв-
ýerlerini gözlemeli, biologiki aýratynlyk- ление новых мест произрастания, из-
laryny öwrenmeli, medenileşdirmeli. учение биологических особенностей,
введение в культуру.
Düzüji T. Rotaru
Составитель Т. Ротару

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Чопанов, Гудкова, Сейфулин и др., 1978;


2. Никитин, Мурадов, Клюшкин, 1978; 3. Rotaru, 2010; 4. Белоусова, 1984; 5. Ищенко, Атаева, Соболева и др., 1972.
215
Colchicum szovitsii Fisch. et Mey. 1835

SOWIÇIŇ KOLHIKUMY COLCHICUM SZOVITSII БЕЗВРЕМЕННИК СОВИЧА


Liliýalar maşgalasy Family Liliaceae Семейство Лилейные

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. В
Türkmenistanda ýaýrawynyň demirga- It grows in the north-eastern boundary Туркменистане произрастает на севе­
zyk-günbatar araçäginde ösýär. of its range in Turkmenistan. ро­-восточной границе ареала.
Gysgaça beýany. Boýy 20 sm ýetýän, so- Brief description. It is a herbaceous bul- Краткое описание. Травянистое луко-
ganlykly, şahasyz otjumak ösümlik. Ýap­ bous stocky (up to 20 cm in height) stem- вичное растение, приземистое (высо-
raklary süýri, kök ýanynda ýerleşýär. Gül- less plant. Leaves are radical, oval. Flow- та — до 20 см), бесстебельное. Листья
leri gülgüne ýa-da ak-gülgüne. To­hum­ ers are pink or white-pink. Number of прикорневые, овальные. Цветки розо-
larynyň sany az ýa-da düýbünden ýok. seeds is either scanty or absent. вые или бело-розовые. Количество се-
мян небольшое или их вообще нет.
Ýaỳraỳşy. Günorta-Günbatar (Gapakly, Distribution. Soth Western (Gapakly, vi-
Garawul deresiniň töwerekleri). Merkezi cinity of the Garagul depression) and Распространение. Юго-Западный (Ка-
(Arwaz, Heýrabat bilen Lujanyň aralygy) Central Kopetdag (Arwaz, between паклы, окр. ур. Караул) и Централь-
Köpetdag. Türkmenistandan daşarda — Heyrabad and Lujoy). Outside of Turk- ный (Арваз, между Хейрабадом и Луд-
Günorta Zakawkazýe, Eýran [1]. menistan — Southern Transcaucasia, жой) Копетдаг. Вне Туркменистана —
Iran [1]. Южное Закавказье, Иран [1].
Bitỳän ỳerleri. Daşly eňňitler, toýunly çö-
kündiler [1]. Habitat. Rocky slopes and clayey depos- Места обитания. Каменистые склоны,
its [1]. глинистые отложения [1].
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. 2007‑nji
ỳylda 50 düýbi hasaba alyndy. Number and tendencies to change. In Численность и тенденции её измене-
2007 about 50 specimens were registered. ния. В 2007 г. зарегистрировано око-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Bitýän ýerler-
ло 50 экз.
iniň üýtgemegi, ýoda eroziýasy, mal ba- Main limiting factors. Degradation of
kylmagy. habitats, pathway erosion, grazing. Основные лимитирующие факторы.
Разрушение местообитаний, тропи-
ночная эрозия, выпас.

216
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Aprelde Biological peculiarities. Blossoms in Особенности биологии. Цветёт в апре-
gülleýär, maýda–iýunda miweleýär. To- April, bears fruit in May–June. Reproduc- ле, плодоносит в мае–июне. Размно-
humlary hem-de ýaşajyk soganlyklary es by seeds and multipliers. жается семенами и луковицами-дет-
bilen köpelýär. ками.
Cultivation. In the Botanical Garden of
Ýetişdirilişi. TYA-nyň Botanika instituty- the Academy of Sciences of Turkmeni- Культивирование. В Ботаническом са-
nyň Botanika bagynda ýetişdirilýär. stan. ду Института ботаники АН Туркме-
нистана.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
(1999). ную книгу Туркменистана (1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakylma-
gyny çäklendirmeli. Bitýän ýerlerini gö- Conservation actions proposed. Reduc- Необходимые меры охраны. Умерен-
zegçilik astyna almaly. tion of grazing, habitat monitoring. ный выпас, контроль мест произрас-
тания.
Barlaglar boỳunça teklipler. Täze duşýan Research proposals. Search for new hab-
ýerlerini gözlemeli, medenileşdirmek itats, extension of cultivation activities. Предложения по исследованию. Поиск
boýun­ça işleri ýaýbaňlandyrmaly. Bioe- The study of bio-ecological characteris- новых местообитаний, расширение
kologiki aýratynlyklaryny öwrenmeli. tics. работ по культивированию. Изучение
биоэкологических особенностей.
Düzüji J. Gurbanow Author J. Gurbanov
Составитель Дж. Курбанов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Курбанов, 1999.

217
Eremurus kopetdaghensis M. Pop. et B. Fedtsch. 1932

KÖPETDAG ÇYRŞY EREMURUS KOPETDAGHENSIS ЭРЕМУРУС КОПЕТДАГСКИЙ


Liliýalar maşgalasy Family Liliaceae Семейство Лилейные

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Эн-
Günbatar Köpetdagyň endemigi [1, 3, 4]. tion. Endemic of the Western Kopetdag демик Западного Копетдага [1, 3, 4].
[1, 3, 4].
Gysgaça beýany. Boýy 70 sm çenli ýetýän, Краткое описание. Многолетнее травя-
köpýyllyk otjumak ösümlik. Ýapraklaryň Brief description. Perennial herbaceous нистое растение высотой до 70 см. Осно-
(8–10 sany) we baldaklaryň düýbi ýuka plant, 70 cm in height. The bottom of the вание листьев (8–10) и стебля в высо-
bardajyk görnüşli gynýapraklar bilen leaves (8–10) and the stalk are in high ких тонкоплёнчатых влагалищах. Сте-
gurşalan. Baldagy ýalaňaç, ýeke, kese thin scarious boots. The stalk is bare, sin- бель голый, одиночный, круглый. Ли-
kesimi — tegelek. Ýapraklary ýylmanak, gle, and round. Leaves are smooth, shin- стья гладкие, блестящие, узколиней-
ýalpyldawuk, inçe-gönümel. Gülleri gül- ing, narrow-lined. Flowers are pink and ные. Цветки розовые, крупные [1, 3–5]
güne reňkli, iri [1, 3–5]. big [1, 3–5]
Распространение. Северо-Западный
Ýaýraýşy. Demirgazyk-Günbatar Köpet- Distribution. It is distributed in the North Ко­пет­даг (Маргыз, Торгой, Терсакан),
dag (Margyz, Torgaý, Tersakan), Kiçi Bal- Western Kopetdag (Margyz, Torgoi, Ter- Ма­лый Балхан [1–7].
kan [1–7]. sacan), Small Balkhan [1–7].
Места обитания. Низкогорья, на выхо-
Bitýän ýerleri. Pes daglyklar, dürli reňk­ Habitats. Lowlands, speckled outcrops, дах пёстроцветных пород, засолённые,
däki dag jynslarynyň ýüze çykan ýer­leri, saline, clayey slopes of the lower terrace глинистые склоны нижней террасы р.
Sum­bar derýasynyň hanasynyň aşaky gat­ of the Sumbar river [1–5]. Сумбар [1–5].
laklarynyň şorlaşan, toýunsow eň­ňitleri
Number and tendencies to change. Scanty Численность и тенденции её изменения.
[1–5].
populations (less than twenty). Малочисленные популяции (не более
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Popu- двух десятков).
lýasiýalary az sanly (20‑den köp däl)

218
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Ygal köp ýa- Main limiting factors. Water run-off in Основные лимитирующие факторы.
ganda emele gelýän ýüzleý akym, gözeg- heavy precipitation seasons, uncon- Поверхностный сток при сильных
çiliksiz mal bakylmagy [1, 2, 5]. trolled grazing [1, 2, 5]. осадках, бессистемный выпас [1, 2, 5].
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohum- Biological peculiarities. Reproduces by Особенности биологии. Размножает-
laryndan we wegetatiw usul bilen kö- seeds and vegetatively. It blossoms in ся семенами и вегетативно. Цветёт в
pelýär. Aprelde–maýda gülleýär, maýda– April–May, and bears fruit in May–June апреле–мае, плодоносит в мае–июне
iýunda miweleýär [1, 4, 5]. [1, 4, 5] [1, 4, 5].
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar Cultivation. Introduced in cultivation at Культивирование. Интродуцирован в
akademiýasynyň Botanika institutynyň the Botanical Garden of the institute of Ботаническом саду Института бота-
Botanika bagyna getirilip ösdürilýär. Botany of the Academy of Sciences of ники АН Туркменистана.
Turkmenisan.
Gorag üçin görlen çäreler. TGHB-niň Gy- Принятые меры охраны. Внесён в
zyl sanawyna (1998) we Türkmenistanyň Conservation actions applied. Registered Красный список МСОП (1988), Крас-
Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the IUCN Red List (1988) and the Red ную книгу Туркменистана (1999).
Data Book of Turkmenistan (1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Gülzarlyk ýer- Необходимые меры охраны. Присое-
leri (Margyz, Torgaý, Tersakan) Sünt-Ha- Conservation actions proposed. Include динение участка пёстроцветов (Мар-
sardag döwlet goraghanasyna birikdirme- the speckled outcrop area (Margyz, Tor- гыз, Торгой, Терсакан) к Сюнт-Хасар­
li, mal bakylyşyny çäklendirmeli [1, 2, 5]. goi, Tersacan) to the Sunt Hasardag state дагскому государственному заповедни-
reserve. Restrict grazing [1, 2, 5]. ку. Ограничение выпаса [1, 2, 5].
Barlaglar boýunça teklipler. Täze bitýän
ýerlerini ýüze çykarmaly, biologiýasyny Research proposals. Update on new hab- Предложения по исследованию. Выяв-
öwrenmeli, tohumlaryny ýygnamaly. itats. The study of biology, seeds collec- ление новых мест произрастания. Из-
Medenileşdirmeli. tion, introduction into cultivation. учение биологии, сбор семян, введе-
ние в культуру.
Düzüji E. A. Ataýew Author E. A. Ataev
Составитель Э. А. Атаев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Атаев, 1999; 2. Камелин и др., 1998; 3. Курбанов,
1992; 4. Никитин, Гельдиханов, 1988; 5. Проскурякова, 1984; 6. Федченко, 1932; 7. Федченко, 1935.

219
Fritillaria raddeana Regel, 1884

RADDENIŇ ALWANY (ALWANJYK) FRITILLARIA RADDEANA РЯБЧИК РАДДЕ


Liliýalar maşgalasy Family Liliaceae Семейство Лилейные

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Один
Alwanjyk urugynyň Türkmenistanyň flo- One of the two species of Fritillaria genus из двух видов рода рябчиков во флоре
rasyndaky iki görnüşiniň biri. Köpetdag– in the flora of Turkmenistan; endemic to Туркменистана. Копетдаго-хо­ра­санский
Horasan endemigi [3, 4, 9, 10]. Iýmitlik Kopetdag Khorasan [3, 4, 9, 10]. Impor- эндемик [3, 4, 9, 10]. Пищевое и декора-
we bezeg ösümligi hökmünde wajyp äh- tant food and ornamental plant [1–3, 4]. тивное растение [1–3, 4].
miýeti bar [1–3, 4].
Brief description. Perennial bulbotuberi­ Краткое описание. Многолетнее клуб-
Gysgaça beýany. Gür ýaprakly, köki so- ferous plant with leaved stalk, usually нелуковичное растение с облиствен-
ganlykly köp ýyllyk ösümlik. Boýy adat- 70–80 cm, rarer 100 cm high. Leaves are ным стеблем, высотой обычно 70–80,
ça 70–80 sm, seýrek halatlarda — 100 sm green, lustrous; the lower leaves are al- реже более 100 см. Листья зелёные,
gowrak. Ýapraklary ýaşyl, ýalpyldawuk. most whorled, widely-oblonged or ob­ блестящие, нижние иногда почти му-
Aşaky ýapraklarynyň ýerleşişi kä halat- lan­ceolate. Flowers are lemon-yellow, товчатые, широко продолговатые или
larda çogdama ýakyn, inli süýnmegräk limp. Fruit is a boll. обратноланцетные. Цветки лимонно-
ýa-da ters pilçe şekilli. Gülleri açyk sary жёлтые, поникшие. Плод — коробочка.
Distribution. South Western (Hojagala,
reňkli, aşak sallanan. Miwesi — gozajyk.
Yoldere, Sunt, Hasardag, Konekesir, Ayy- Распространение. Юго-Западный (Хож-
Ýaýraýşy. Günorta-Günbatar Köpetdag dere, Doyron, Hojaeken, Bamy, Aylyzav, дагала, Ёл­дере, Сюнт, Хасардаг, Койнеке-
(Ho­ja­gala, Ýoldere, Sünt, Hasardag, Köý­ Garasuv), Central (Hermap, Arvaz) and сир, Айы­­дере, Дойрон, Хожаэкен, Бами,
ne­kesir, Aýydere, Doýran, Hojaeken, Ba­ Eastern (Shamly) Kopetdag [1–10]. Ай­лы­зав, Гарасув), Центральный (Гер­
my, Aý­ly­zaw, Garasuw), Merkezi (Ger- мап, Арваз) и Восточный (Шам­ли) Ко-
Habitat. Low and middle mountain belts,
map, Arwaz) we Gündogar (Şamly) Kö- петдаг [1–10].
mainly on pit-run fine and rocky rubble
petdag [1–10].
slopes, among trees and shrubs, in the Места обитания. Нижний и средний по-
Bitýän ýerleri. Daglaryň aşaky we orta gu- shade. [1–3, 4]. яса гор, преимущественно на мелкозё-
şaklyklarynda, köplenç halatlarda külke мистых и каменисто-щебнистых скло-
topurly we daşly-çagylly eňňitler, agaçla- нах, среди древесно-кустарниковой
ryň hem-de gyrymsy agaçlaryň arasy, kö- растительности, в тени [1–3, 4].
legeli ýerler [1–3, 4].

220
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Soňky Number and tendencies to change. In re- Численность и тенденции её изменения.
ýyllarda sanynyň artaýndygy bellendi. cent years an increase in the number is В последние годы наблюдается увели-
Günorta-Günbatar Köpetdagyň jülge­ler­ observed. The surveys in South Western чение численности. В ущельях Юго-
inde geçirilen barlaglarda käbir ýer­ler­ Kopetdag indicate up to 5 specimens in- За­пад­ного Копетдага местами на 1 м²
de 1 m² meýdanda 1‑den 5 çenli (6 gaý­ habiting 1 m² areas (sixfold periodicity). встречается до 5 экз. (в 6‑кратной по-
talamadan soň) düýbi hasaba alyndy. вторности).
Main limiting factors. Uncontrolled col-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Ösümligiň lecting of corms, grazing. Основные лимитирующие факторы.
kluben-soganlyklarynyň gözegçiliksiz Неконтролируемый сбор клубнелуко-
Biological peculiarities. Vegetates in Feb-
ýygnalmagy, mal bakylmagy. виц и выпас.
ruary-March (in culture sometimes at
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Fewralda- the end of January). Blossoms in March– Особенности биологии. Вегетирует в
martda ösüp başlaýar (medeni şertlerde April, bears fruit in May–June (in culture феврале — марте (в культуре иногда
ýanwaryň ahyrynda), martda-aprelde sometimes in early April). When sown, в конце январе), цветёт в марте–апре-
gülleýär, maýda–iýunda (medeni şertler- it blossoms on the seventh year; when ле, плодоносит в мае–июне (в культу-
de — apreliň birinji ýarymynda) miwele- planted by corms blossoms on its first ре — в первой половине апреля). При
ýär. Tohumy ekilende 7‑nji ýylda, kluben- year [3, 4]. посеве зацветает на седьмой год, при
soganlyklary oturdylanda — 1‑nji ýylda посадке клубнелуковиц — в первый
Cultivation. In the Botanical Garden of
gülleýär [3, 4]. [3, 4].
the institute of Botany of the Academy of
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar Sciences of Turkmenisan [3, 4, 9, 10] and Культивирование. В Ботаническом са-
akademiýasynyň Botanika institutynyň in the Kopetdag state reserve [6]. ду Института ботаники АН Туркме-
Botanika bagynda we Köpetdag döwlet нистана [3, 4, 9, 10] и Копетдагском го-
Conservation actions applied. Registered
goraghanasynda [6]. сударственном заповеднике [6].
in the IUCN Red List (1998), the Red
Gorag üçin görlen çäreler. TGHB-niň Gy- Data Book of Turkmenistan (1985, 1999). Принятые меры охраны. Внесён в
zyl sanawyna (1998) we Türkmenista- Part of the range is protected in the Sunt Красный список МСОП (1998), Крас-
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizil- Hasardag State Reserve ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
di. Ýaýrawynyň bir bölegi Sünt-Hasardag Часть ареала охраняется в Сюнт-Ха-
Conservation actions proposed. Restric-
döwlet goraghanasynda goralýar. сардагском государственном заповед-
tion on grazing, ban on grubbing of
нике.
Gorag üçin zerur çäreler. Mal bakylma- corms.
gyny çäklendirmeli we soganlyklarynyň Необходимые меры охраны. Ограни-
Research proposals. Update on habitats
ýygnalmagyny gadagan etmeli. чение выпаса, запрет выкапывания
and study of corm capacities.
клубнелуковиц.
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň
bitýän ýerlerini barlag etmeli, soganlyk- Authors: E. A. Ataev, M. Nepesova Предложения по исследованию. Обсле-
larynyň gorlaryny anyklamaly. дование мест произрастания и опре-
деление ресурса клубнелуковиц.
Düzüjiler: E. A. Ataýew, M. Nepesowa
Составители: Э. А. Атаев, М. Непесова

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Андросов, 1941; 2. Атаев и др., 1996; 3. Атаев, 1999; 4. Введенский, 1932; 5. Ищенко
и др., 1972; 6. Potaýewa (magl./inform./данн.), 2010; 7. Курбанов, 1992; 8. Лозина-Литовская, 1935; 9. Никитин, 1985; 10. Никитин, Гельдиханов, 1988;

221
Tulipa kuschkensis B. Fedtsch. 1914

GUŞGY ÇIGILDEMI TULIPA KUSCHKENSIS ТЮЛЬПАН КУШКИНСКИЙ


Liliýalar maşgalasy Family Liliaceae Семейство Лилейные

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Эн-
Bathyzyň we Garabiliň endemigi. Bezeg tion. Ornamental plant endemic to Bad- демик Бадхыза и Карабиля. Декорати-
ähmiýetli. khyz and Garabil. вен.
Gysgaça beýany. Boýy 15–40 sm ýetýän Brief description. Perennial bulbous plant Краткое описание. Многолетнее луко-
köpýyllyk soganlykly ösümlik, sogan- of 15–40 cm height, the bulb is 3–5 cm вичное растение 15–40 см высотой, лу-
lygynyň diametri 3–5 sm, goňur kagyz- in diameter, with a brown papyraceous ковица 3–5 см в диаметре, с бурой бу-
jymak, içi galyň kerepjimek-pežžik köp abundant arachnoid pilose multilayer магообразной, внутри с обильно пау­
gatlakly gabykly. Gülleri ýekeleýin, uly, cover inside. The flowers are single and тин­но-мохнатой многослойной обо-
ýiti-gyzyl, düýbi solak-sary gaýmaly ga- large, of a bright red color and a black лочкой. Цветки одиночные, крупные,
ra tegmilli. Gozajygy süýnmek (silindr) spot on the base with pale yellow contour. ярко-крас­ные, при основании чёрное
şekilli, hanaly, ýokarky bölegi güýçli The boll is of an oblong cylindrical form пятно с бледно-жёлтым контуром. Ко-
ýygyrtlaşan, mese-mälim görünýän, sa- with heavily rugous valves in the upper робочка продолговато-ци­лин­дри­чес­
rymtyl reňkli gapyrgaly. part and distinct yellow ribs. кая, со створками, сильно морщини-
стыми в верхней части и с резко выра­
Ýaýraýşy. Bathyz (Serhetabat, Serhet- Distribution. Badkhyz (Serhetabat, Ser-
жен­ными, жёл­то­ва­то-окрашенными
çi, Galaýmor, Pynhançeşme), Garabil hetchi, Galaymor, Pynhancheshme), Ga-
рёб­рами.
(Daşköpri, Berdigylyç, Dosybaý, Akybaý, rabil (Dashkopri, Berdigylych, Dosybay,
Humly) [1–5]. Akybay, Humly) [1–5]. Распространение. Бадхыз (Серхетабат,
Серхетчи, Галаймор, Пынханчешме),
Bitýän ýerleri. Jülgeleriň, baýyrlaryň we Habitat. Loessial, often time limestone
Карабиль (Дашкопри, Бердигылыч,
dereleriň gyrymsy, köplenç maýda hek pebbly and heavily sandy slopes of ra-
Досыбай, Акыбай, Хумлы) [1–5].
daşly çägesöw eňňitleri [1–4]. vines, hills and valleys [1–4].
Места обитания. Лёссовые часто из­
вест­ково‑шебнистые, сильно опесча-
неные склоны ущелий, холмов и до-
лин [1–4].

222
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Aýry- Number and tendencies to change. De- Численность и тенденции её измене-
aýry ýyllarda bol duşýandygyna gara- spite the abundance in certain years, the ния. Несмотря на обилие в отдельные
mazdan, sany azalýar. 2009‑njy ýylda number is decreasing. 4–15 specimens годы, сокращается. В 2009 г. в Бадхы-
Bathyzda (Kepele, Akarçeşme) geçirilen per 100 m² were found in Badkhyz (Kepe- зе (Кепеле, Акарчешме) обнаружено
hasaplamalaryň netijeleri boýunça 100 m² le, Akarcheshme) in 2009. The number 4–15 экз. на 100 м². Колеблется по го-
meýdanda 4–15 düýbi tapyldy. Dürli fluctuates by years sensitive to meteoro- дам, что обусловлено метеорологиче-
ýyllaryň howa şertlerine baglylykda po- logical factors. скими факторами.
pulýasiýalarynyň baş sany üýtgeýär.
Main limiting factors. Grazing, mass Основные лимитирующие факторы.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mallaryň ba- picking of flowers and bulbs sometimes. Выпас, массовый сбор цветов, а ино-
kylmagy; gülüniň, käbir halatlarda bol- гда и луковиц.
Biological peculiarities. Seed propagation
sa soganlyklarynyň, köpçülikleýin ýyg-
mainly and vegetative occasionally. Blos- Особенности биологии. Размножается
nalmagy.
soms in 6–8 years in March–April; seeds семенами, изредка вегетативно. Цве-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohum­la­ ripen late May [6]. With mass gathering тение — через 6–8 лет, в марте–апреле,
r­yndan, seýrek ýagdaýlarda bolsa wegeta­ of the aerial parts the plant dies. Mass семена созревают в конце мая [6]. При
tiw usul bilen, köpelýär. Gögeren düýpler blossoming is only in favorable for devel- массовом сборе надземной части рас-
6–8 ýyldan soň mart–aprel aýlarynda opment years. тение гибнет. Массово цветёт только в
gül­läp, maýyň ahyrlarynda miweleýär [6]. благоприятные для развития годы.
Cultivation. Done at the Botanical Gar-
Ýerüsti bölegi yzygiderli ýygnalanda ösü-
den of the institute of Botany, Academy Культивирование. В Ботаническом са-
mlik guraýar. Diňe ösüş üçin amatly şert-
of Sciences of Turkmenistan [1–4, 6, 7]. ду Института ботаники АН Туркме-
ler bolan ýyllarda köpçülikleýin gülleýär.
нистана [1–4, 6, 7].
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar
in the IUCN Red List (1998) and the Red Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
akademiýasynyň Botanika institutynyň
Data Book of Turkmenistan (1985, 1999). ный список МСОП (1998) и Красную
Botanika Bagynda ösdürilip ýetişdirilýär
Protected in the Badkhyz State Reserve. книгу Туркменистана (1985, 1999). Ох­
[1–4, 6, 7].
раняется в Бадхызском государствен-
Conservation actions proposed. Ban on
Gorag üçin görlen çäreler. TGHB-niň ном заповеднике.
gathering flowers and bulbs. Broad pro-
Gyzyl sanawyna (1998) we Türkmeni-
tection propaganda among population. Необходимые меры охраны. Запрет
stanyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) gi-
сбора цветов и луковиц. Широкая
rizildi. Bathyz döwlet goraghanasynyň Research proposals. The study of bio-eco-
пропаганда охраны среди населения.
çäklerinde goralýar. logical characteristics. Creating a nursery
in Badkhyz State Reserve. Предложения по исследованию. Изуче-
Gorag üçin zerur çäreler. Gülleriniň we
ние биоэкологических особенностей.
soganlyklarynyň ýygnalmagyny gadagan
Author B. R. Ymamkuliev Создание питомника в Бадхызском
etmeli. Gorap saklamak boýunça düşün-
государственном заповеднике.
diriş işlerini ýaýbaňlandyrmaly.
Barlaglar boýunça teklipler. Bioekologiki Составитель Б. Р. Имамкулиев
aýratynlyklaryny öwrenmeli. Bathyz go-
raghanasynda gülhana döretmeli.

Düzüji B. R. Imamgulyýew

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Абрамова, 1976; 2. Абрамова, 1978; 3. Федченко, 1932;
4. Бердыев, 1966; 5. Бочанцев, Камелин, Горелова, 1992; 6. Абрамова, 1985; 7. Ищенко, Атаева и др., 1972.

223
Tulipa hoogiana B. Fedtsch. 1910

GUGUŇ ÇIGILDEMI HOOGIANA TULIP ТЮЛЬПАН ГУГА


Liliýalar maşgalasy Family Liliaceae Семейство Лилейные

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Köpetdagyň endemigi. Bezeg ähmiýetli Endemic to Kopetdag. Ornamental plant, демик Копетдага. Декоративен. Имеет
ösümlik. Medeni nusgalaryň seçgisi üçin important for the selection of cultural va- важное значение для селекции куль-
wajyp ähmiýeti bar. riety. турных сортов.
Gysgaça beýany. Boýy 20–40 sm ýetýän Brief description. Perennial bulbous plant, Краткое описание. Многолетнее луко-
köpýyllyk soganlykly ösümlik. Soganlygy 20–40 cm in height. The bulb is oblong, вичное растение высотой 20–40 см. Лу-
süýnmekden tegelegräk, boýy 5, ini 4 sm. rounded, 5 cm in height and 4 cm in di- ковица удлинённо-округлая, вы­со­той
Örtüji gabygy köp gatlakly, kagyzjymak, ameter. The covering scale is multi-layer, 5, диаметром 4 см. Покровная чешуя
mele reňkli. Güli bulgur şekilli gyrmyzy- paper-like, brown. The flower is goblet- многослойная бумагообразная, ко­ри­ч­
gyzyl. Gülýanynyň ýaprajyklarynyň düý­ shaped, crimson-red. The perianth foliol- невая. Цветок бокало­видный, мали­но­
bi sary zolak bilen jäheklenen gara teg- es have a black spot at the base and yel- во‑красный. Листочки околоцветника
milli. Gozasy gysgadan tegelek-üçburçly low border. The boll has a form of a short, у основания с чёрным пятном, окай­
[1–4, 7]. somewhat rounded triangular [1–4, 7]. млённым жёлтой полосой. Коробочка
коротко ок­руг­ло-треугольная [1–4, 7].
Ýaýraýşy. Günorta-Günbatar (Serdar, Kö- Distribution. South Western (Serdar, Ko­
nekesir, Sünt, Hasardag, Ysak, Çakangala, ne­kesir, Sunt, Hasardag, Esak, Chakanka- Распространение. Юго-Западный (Сер-
Hozlydere we başg.) we Merkezi (Çopan- la, Hozdere and others) and central (Cho- дар, Конекесир, Сюнт, Хасардаг, Исак,
dag, Tagaraw, Sarymsakly, Prohladnoýe, pandag, Tagarav, Sarymsakly, Prohlad- Чаканкала, Хоздере и др.) и Централь-
Nohur, Hyz we başg.) Köpetdag [1, 4, 7]. noye, Nohur and others) Kopetdag [1, 4, ный (Чопан­даг, Тагарав, Сарымсаклы,
7]. In Hyz gorge 4 specimens/m² were Прохлад­ное, Нохур, Хыз и др.) Копет-
Bitýän ýerleri. Külke topurly, käte çagylly
found [8]. даг [1, 4, 7].
dag eňňitleri (dag eteklerinden, sähralyk
guşaklygyna çenli) [1, 4–6]. Habitat. It inhabits pit-run fine, and rare Места обитания. Мелкозёмистые, реже
rrubble slopes of mountains (from the щебнистые склоны гор (от предгорий
foothills up to steppe zone) [1, 4–6]. до степного пояса) [1, 4–6].

224
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Uly bol- Number and tendencies to change. The Численность и тенденции её изменения.
madyk populýasiýalary gabat gelýär. Hyz population is scanty. 4 specimen on 1 m² Небольшие популяции. В ущ. Хыз от-
jülgesinde 1 m² meýdanda 4 düýbi bellen- found in Khyz canyon [8]. In spring of мечено 4 экз./м² [8]. Весной 2011 го-
di [8]. 2011-nji ýylyň bahar aýynda Ha- 2011 in Hasardag (1638 m above sea lev- да в Хасардаге (на высоте 1638 м над
sardagda (d.d. 1638 m) 1 m2 meýdanda 7 el) were found 7 specimen/m2. уровнем моря) было зарегистрирова-
sanysy hasaba alyndy. но 7 экз./м2.
Main limiting factors. Grazing, flower
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- and bub gathering. Основные лимитирующие факторы.
magy, gülleriniň we soganlyklarynyň Выпас, сбор цветов и луковиц.
Biological peculiarities. Vegetation is ear-
ýygnalmagy.
ly (in January). Blooms in March and Особенности биологии. Ранняя веге-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Ir (ýan- bears fruit in April. The seeds mature in тация (январь). Цветёт в марте, пло-
war) ösüp başlaýar. Martda gülleýär, ap- May. Reproduces ex-situ and in-situ by доносит в апреле, семена созревают
relde miweleýär, maý aýynda tohumlary seeds and daughter bulbs. Plants grown в мае. В природе и культуре размно-
ýetişýär. Tebigatda hem-de medeni şert- from seed flower start generation in the жается семенами, а также дочерними
lerde tohumdan hem-de ýaşajyk soganly- fourth–sixth year of their life, and those детками луковиц. Растения, выращен-
klary arkaly köpelýär. Tohumdan göge- grown from bulbs generate in the third– ные из семян, вступают в генератив-
ren düýpler ömrüniň 4–6‑njy, soganly- fourth year [1–6]. ную фазу на 4–6‑й год жизни, из луко-
klaryndan gögerenleri — 3–4‑nji ýylda виц — на 3–4‑й [1–6].
Cultivation. In the Botanical Garden of
gülläp başlaýarlar [1–6].
the Botanical institute of the Academy of Культивирование. В Ботаническом са-
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar Sciences of Turkmenistan [1, 3, 4]. ду Института ботаники АН Туркме-
Akademiýasynyň Botanika institutynyň нистана [1, 3, 4].
Conservation actions applied. Registered
Botanika bagynda ekildi [1, 3, 4].
in the the IUCN Red List (1998), the Red Принятые меры охраны. Внесён в
Gorag üçin görlen çäreler. TBHB-nyň Gy- Data Book of Turkmenistan (1985, 1999). Красный список МСОП (1998) и Крас-
zyl sanawyna (1998) we Türkmenistanyň Part of its range is protected in the Sunt- ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizildi Ýaý- Hasardag and Kopetdag state reserves. Часть ареала охраняется в Сюнт-Ха-
rawynyň bir bölegi Sünt-Hasardag we Kö- сардагском и Копетдагском государ-
Conservation actions proposed. Prohibi-
petdag döwlet goraghanalarynda goralýar. ственных заповедниках.
tion of bulb digging and flower picking,
Gorag üçin zerur çäreler. Soganlyklaryny monitoring of the natural population Необходимые меры охраны. Запрет сбо-
we güllerini ýygmagy gadagan etmeli. conditionss and increasing public aware- ра луковиц и цветков. Контроль со-
Tebigy populýasiýalaryny gözegçilik ast- ness on the protection of the species. стояния природных популяций. Вы­
yna almaly. Sünt-Hasardag we Köpetdag ращивание в Сюнт-Хасардагском и
Research proposals. Research of the ex-
goraghanalarynda ösdürip ýetişdirmeli. Копетдагском государственных запо-
situ and in-situ biology and ecology of
Gorap saklamak boýunça düşündiriş iş- ведниках Широкая пропаганда охраны.
the species; update on new habitats.
lerini ýaýbaňlandyrmaly.
Предложения по исследованию. Изу-
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigy hem- Authors: M. Akyeva, Ch. Tagiev чение биологии и экологии в природе
de medeni şertlerde biologiýasyny we и культуре. Поиск новых мест произ-
ekologiýasyny öwrenmeli. Täze bitýän растания.
ýerlerini gözlemeli.
Составители: М. Акыева, Ч. Тагиев
Düzüjiler: M. Akyýewa, Ç. Tagyýew

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Абрамова, 1972; 2. Абрамова, 1976; 3. Определитель хвощеобразных., 1978; 4. Абрамова,
Закалябина, 1973; 5. Нечаева, Антонова, Каршенас, 1992; 6. Никитин, Гельдиханов, 1988; 7. Флора Туркмении, 1932; 8. Rotaru (magl./inform./данн.), 2008.

225
Tulipa ingens Th. Hoog, 1902

BEÝIK ÇIGILDEM INGENS TULIP ТЮЛЬПАН ВЕЛИКИЙ


Liliýalar maşgalasy Family Liliaceae Семейство Лилейные

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Вид
Köp görnüşli uruga degişli. Gülüniň öz- A member of the polytypic genus. Impor- политипного рода. Представляет ин-
boluşly keşbine baglylykda seçgi işleri tant for selection due to the special form терес для селекционных работ благо-
üçin uly ähmiýete eýe. of the flower. даря оригинальной форме цветка.
Gysgaça beýany. Beýikligi 15–36 sm bo- Brief description. A bulbous plant with a Краткое описание. Многолетнее луко­
lan soganlykly, köpýyllyk ösümlik. So- height of 15–36 cm. The bulb is elongate- вичное растение высотой 15–36 см.
ganlygy süýnmekden tegelek, örtü- rounded, with papery covering scales. Луковица удлинённо-округлая, пок­
ji teňňejikleri kagyz şekilli. Açylan güli The open flower is star-shaped with a ровная чешуя бумагообразная. Откры­
ýiti uçly ýyldyz şekilinde, az-kem oýulan, black blotch in the centre, the fruit is a тый цветок имеет форму звезды со
garamtyl reňkli merkezli. Miwesi — go- capsule. слабо углублённым чёрным центром.
zajyk. Плод — коробочка.
Distribution. Koytendag (Ayrybaba, Ho-
Ýaýraýşy. Köýtendag (Aýrybaba, Hoja- jagarawul, Hojakisar, Hojeypil and Sher- Распространение. Койтендаг (ущелья
garawul, Hojagysar, Hojeýpil, Şerem jül- em canyons, as well as Koytendag village). Айрыбаба, Ходжагараул, Ходжакисар,
geleri, Köýten obasy). Türkmenistandan Outside of Turkmenistan — Uzbekistan Ходжейпиль, Шерем и с. Койтен). Вне
daşarda — Özbegistan [1–5]. [1–5]. Туркменистана — Узбекистан [1–5].
Bitýän ýerleri. Daglaryň orta we ýokary Habitats. Clayey and slippery slopes of Места обитания. Глинистые и мелкозё­
guşaklyklarynyň toýunsow we külke top- middle and upper mountain belts (700– мистые склоны среднего и верхне­го
rakly eňňitleri (deňiz derejesinden 700– 3000 m above sea level), among sparse пояса гор (700–3000 м над ур. м.), сре-
3000 m belentlikde), selçeňleşen agaç we trees and shrubs [4, 5]. ди разреженной древесно-ку­стар­ни­
gyrymsy agaç toparlarynda [4, 5]. ко­вой растительности [4, 5].
Number and tendencies to change. At dif-
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Dür- ferent sites from 1–10 specimens were Численность и тенденции её изменения.
li meýdançalarda birden ona çen- noted. In 2008–2009 in Helpebaba and На разных площадках от 1 до 10 экз. В
li düýbi gabat gelýär. Hojeýpil çäkli go- Maydan areas of Hojeypil sanctuary the 2008–2009 гг. на участках Хелпебаба

226
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

raghanasynyň Helpe baba we Maýdan number significantly increased in com- и Майдан Хожейпильского заказника
meýdançalarynda 2008–2009‑njý yllar- parison with the previous dry years. In численность значительно увеличилась
da öňki gurak ýyllar bilen deňeşdirilende humid years the number goes up to по сравнению с предыдущими засуш-
sany birneme artdy. Ygaly ýeterlik ýyl- 4 specimen per m². ливыми годами. Во влажные годы ре-
larda 1 м² 4 düýbi hasaba alyndy. гистрируется 4 экз./м².
Main limiting factors. Mass collection of
Esasy çäklendiriji sebapler. Gülüniň we flowers and bulbs, grazing [5]. Основные лимитирующие факторы.
soganlygynyň köpçülikleýin ýygnalmagy, Массовый сбор цветов и луковиц, вы-
Biological peculiarities. It blooms (over
mal bakylmagy [5]. пас [5].
25–30 days) in March–April and fruits in
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Mart- May. Propagation is by seeds and poorly Особенности биологии. Цветёт (25–
da — aprelde gülleýär, maýda miwele- by vegetative means. It seeds abundant- 30 дней) в марте–апреле, плодоносит
ýär. Gülleýşiniň dowamlylygy 25–30 gün. ly. When planted it blooms in 5–7 years в мае. Размножение семенное и слабое
Tohumlaryndan köpelýär, soganlyklary- [2–4, 6, 7]. вегетативное. Обильно завязывает се-
ndan köpelişi ýaramaz. Köp tohum мена. При посеве семенами зацветает
Cultivation. In the Botanical Garden of
emele getirýär. Tohumyndan ösdürip на 5–7‑й год [2–4, 6, 7].
the institute of Botany of the Academy of
ýetişdirilende 5–7‑nji ýyllarda gülleýär
Sciences of Turkmenistan [3, 6, 7]. Культивирование. В Ботаническом са-
[2–4, 6, 7].
ду Института ботаники АН Туркме-
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar aka­ нистана [3, 6, 7].
in the IUCN Red List (1998), the Red Da-
de­miýasynyň Botanika instututynyň Bo­
ta Book of Turkmenistan (1999) and par- Принятые меры охраны. Внесён в Крас-
ta­nika bagynda ýetişdirilýär [3, 6, 7].
tially protected in Koytendag State Re- ный список МСОП (1998) и Красную
Gorag üçin görlen çäreler. TGHB-niň Gy- serve. книгу Туркменистана (1999). Часть
zyl sanawyna (1998) we Türkmenistanyň ареала охраняется в Койтендагском
Conservation actions proposed. Regular
Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Ýaýrawy- государственном заповеднике.
monitoring of the population conditions
nyň bir bölegi Köýtendag döwlet gorag-
and ban on flower abd bulb collection. Необходимые меры охраны. Регуляр-
hanasynda goralýar.
ный контроль состояния популяций,
Research proposals. Update on new lo-
Gorag üçin zerur çäreler. Görnüşiň popu- запрет сбора цветов и луковиц.
cations and the study of its biology and
lýasiýalarynyň ýagdaýyna yzygiderli gö-
ecology. Предложения по исследованию. Выяв-
zegçilik etmeli, gülleriniň we soganlyk-
ление новых мест произрастания, изу­
larynyň ýygnalmagyny gadagan etmeli.
Author A. Yollybaev, Sh Mengliev чение биологии, экологии.
Barlaglar boýunça teklipler. Täze duşýan
ýerlerini ýüze çykarmaly. Biologiýasyny Составители: А. Ёллыбаев, Ш. Менглиев
we ekologiýasyny öwrenmeli.

Düzüjiler: A.Ýollybaýew, Ş. Meňliýew

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Введенский, 1935; 2. Бочанцева, 1962; 3. Абрамова,


1976; 4. Никитин, Гельдиханов, 1988; 5. Еллыбаев, 1993; 6. Ищенко, Дурдыев, 1988; 7. Абрамова, 1983.

227
Tulipa micheliana Th. Hoog, 1902

MIHELIŇ ÇIGILDEMI TULIPA MICHELIANA ТЮЛЬПАН МИХЕЛЯ


Liliýalar maşgalasy Family Liliaceae Семейство Лилейные

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ко-
Köpetdag — Pamir-Alaý görnüşi. Bezeg It is a Kopetdag-Alai species, ornamen- петдаго-памироалайский вид. Деко-
ähmiýetli [1, 3, 5]. tal [1, 3, 5]. ративен [1, 3, 5].
Gysgaça beýany. Boýy 15–40 sm ýetýän, Brief description. It is a perennial beauti- Краткое описание. Многолетнее кра-
köpýyllyk, owadan gülleýän, soganlykly ful flowering bulbous plant 15–40 cm in сиво цветущее луковичное растение
ösümlik. Soganlygy ýumurtga şekil- height. Bulb is egg-shaped with leathery, высотой 15–40 см. Луковица яйцевид-
li, derijimek, gara-goňur örtüji teňňeli. dark-brown, tectorial scales. Leaves (3– ная с кожистыми, чёрно-бурыми, по-
Ýapraklary (3–4) gögümtil, ýaýbaň, zo- 4) are bluish, scattered, with striped spots. кровными чешуями. Листья (3–4) си-
lak tegmil geçýär. Güli ýeke, ýiti-gyzyl Flower is single. The color of the flower зые, расставленные, с полосатыми ан-
reňkden garamtyl-gyrmyza ýakyn. ranges from bright-red to dark-crimson. тоциановыми пятнами. Цветок оди-
ночный, от ярко-красного до тёмно-
Ýaýraýşy. Köpetdag, Kürendag, Kiçi we Distribution. Kopetdag, Kurendag, Small
малинового цвета.
Uly Balkan. Türkmenistandan daşarda — and Big Balkhan. Outside of Turkmeni-
Pamir-Alaý [1–5]. stan — Pamir-Alai [1–5]. Распространение. Копетдаг, Кюрендаг,
Малый и Большой Балханы. Вне Турк-
Bitýän ýerleri. Dag eteklerinden dag kse- Habitats. From foothills until the zone
менистане — Памиро-Алай [1–5].
rofitleriniň ösýän guşaklyklaryna çenli of upland xerophytes (400–2000m above
(deňiz derejesinden 400–2000 m belent- sea level) on pebble and pit-run fine Места обитания. От предгорьев до по-
likde). Çagylly-maýda daşly we ownuk slopes [1–8]. яса нагорных ксерофитов (400–2000 м
topurly eňňitler [1–8]. над ур. м.). Щебнисто-галечниковые
Number and tendencies to change. In fa-
и мелкозёмистые склоны [1–8].
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Amatly vorable for growth years the number
ýyllarda käbir ýerlerde çigildemiň in certain areas is numerous. In 2008– Численность и тенденции её изменения.
köpçülikleýin ösüşine gözegçilik edil- 2009 up to 37 specimens per 1 m² were В оптимальные по условиям произ-
di. 2008–2009 ýý. (Babazaw, Asmaýoly, registered in Babazav gorge, Asmayoly, растания годы местами регистриру-
Arçabil, Gökdere, Garadag, Galanhoz ется массово. В 2008–2009 гг. (ущелья

228
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

we beýleki jülgelerde) 1 m² meýdanda Archabil, Gokdere, Garadag, Galanhoz, Бабазав, Асмайолы, Арчабиль, Геокде-
37 düýbe çenlisi hasaba alyndy [6]. and some other) [6]. ре, Гарадаг, Галанхоз и др.) подсчитано
до 37 экз. на 1 м² [6].
Esasy çäklendiriji sebäpler. Gülleriniň Main limiting factors. Mass flower pick-
köpçülikleýin ýygylmagy we soganlyk- ing, bulbs harvesting, grazing [1–3, 6–8]. Основные лимитирующие факторы.
larynyň ýygnalmagy, mal bakylmagy [1– Массовый сбор цветов, заготовка лу-
Biological peculiarities. It vegetates in late
3, 6–8]. ковиц, выпас [1–3, 6–8].
January; buds in February; blossoms ear-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Ýanwa- ly March (during 30 days); bears fruit in Особенности биологии. Вегетация —
ryň ikinji ýarymynda ösüp başlaýar, few- May–June. It reproduces by seeds and вторая половина января, бутониза-
ralda gunçalaýar, mart aýynyň birinji bulbs [1–3,5–8]. ция — февраль, цветение — первая де-
ongünlüginde gülleýär (30 güne çenli), када марта (в течение 30 дней), плодо-
Cultivation. In the Botanical Garden of
maýda-yunda miweleýär. Tohumlaryn­ ношение — май–июнь. Размножается
the institute of Botany of the Academy of
dan we soganlyklaryndan köpelýär [1– семенами и луковицами [1–3, 5–8].
Sciences on Turkmenisan [3, 5] and Ko-
3, 5–8].
petdag State Reserve. Культивирование. В Ботаническом са-
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar aka- ду Института ботаники АН Туркме-
Conservation actions applied. Registered
demiýasynyň Botanika institutynyň Bo- нистана [3, 5] и Копетдагском государ-
in the Red Data Book of Turkmenistan
tanika bagynda [3, 5] we Köpetdag döw- ственном заповеднике.
(1985, 1999). Protected in the Sunt Ha-
let goraghanasynda ýetişdirildi.
sardag and Kopetdag state reserves. Принятые меры охраны. Внесён в
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Красную книгу Туркменистана (1985,
Conservation actions proposed. Ban flow-
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizildi. 1999). Охраняется в Сюнт-Хасардаг-
er and bulb picking, restriction on graz-
Sünt-Hasardag we Köpetdag döwlet go- ском и Копетдагском государствен-
ing in the habitats.
raghanalarynda goralýar. ных заповедниках.
Research proposals. Update on habitats
Gorag üçin zerur çäreler. Gülleriniň we Необходимые меры охраны. Запрет
and creation of a nursery to grow bulbs
soganlyklarynyň ýygnalmagyny gadagan сбора цветов и луковиц, ограничение
at the Botanical Garden of the institute
etmeli, bitýän ýerlerinde mal bakylma- выпаса в местах произрастания.
of Botany of the Academy of Sciences of
gyny çäklendirmeli.
Turkmenisan. Monitoring over the spe- Предложения по исследованию. Об-
Barlaglar boýunça teklipler. Bitýän ýer- cies population conditions. следование мест обитания и создание
lerini barlamaly we Türkmenistanyň питомника по выращиванию луковиц
Ylymlar akademiýasynyň Botanika insti- Authors: E. A. Ataev на базе Ботанического сада Институ-
tutynyň Botanika bagynyň binýadynda та ботаники АН Туркменистана. Кон-
soganlyklaryny ýetişdirmek üçin nahal- троль состояния популяций.
hana döretmeli. Populýasiýalarynyň ýag-
daýyna gözegçilik etmeli. Составитель Э. А. Атаев

Düzüji E. A. Ataýew

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Абрамова, 1985; 2. Абрамова, Закалябина, 1973; 3. Атаев, 1999;
4. Введенский, 1932; 5. Курбанов, 1992; 6. Rotarunyň maglumaty, 2008, 2009; 7. Ищенко и др., 1972; 8. Федченко, 1932.

229
Tulipa wilsoniana Th. Hoog, 1902

WILSONYŇ ÇIGILDEMI MOUNTAIN TULIP ТЮЛЬПАН ВИЛЬСОНА


Liliýalar maşgalasy Family Liliaceae Семейство Лилейные

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Merkezi Köpetdagyň endemigi. Mede- An endemic species of the central Kopet- демик Центрального Копетдага. Име-
ni nusgalaryň seçgisi üçin wajyp ähmi- dag. It is of great significance for the se- ет большое значение для селекции
ýeti bar. lection of cultivated crops. культурных сортов.
Gysgaça beýany. Boýy 5–20 sm ýetýän so- Brief description. It is a perennial bulbous Краткое описание. Многолетнее луко-
ganlykly köpýyllyk ösümlik. Soganlygy plant 5–20 cm in height. The bulb is ob- вичное растение 5–20 см высотой. Лу-
süýnmekden togalak. Gabygy köp gat- long, rounded. The bulb scales are multi- ковица удлинённо-округлая. Чешуя
lakly, derijimek, goýy goňur reňkli, iç layered, leathery, dark-brown, bare (low- многослойная, кожистая, тёмно-ко­
ýüzi (aşaky böleginde) ýalaňaç, daşy keçä er part) on the inside, and densely tomen- рич­не­вая, внутри (в нижней части) го-
meňzeş gür sütük bilen örtülen. Ýaprak- tum downy on the outside. The leaves are лая, снаружи густо войлочно-опу­шен­
lary ternaw görnüşli, oraga çalymdaş eg- fluted, falcate-curved and corrugated. ная. Листья желобчатые, сер­по­вид­но-
ri, tolkunly. Güli açyk-gyzyl, seýrek ýiti- The flower is of scarlet color or sometimes изогнутые, волнистые. Цветок алый,
sary, okara görnüşli, düýbi, guýguç şekil- bright yellow, cup-shaped, with a coni- реже яр­ко-жёл­тый, чашевидный, с ко-
li; gülýanynyň ýaprajyklarynyň düýbi gy- cal bottom; the inner perianth has black ническим дном; листочки околоцвет-
rasy açyk reňkli jäheksiz kiçiräk gara teg- blotches at the base, with no light-color- ника у основания с небольшим чёрным
milli. Gozajygy togalakdan uzynrak, ha- ed margin. The seed capsule is roundish пятном без светлой окраины. Коро-
nalary gülgüne reňkli, mese-mälim bil- and cylindrical with pink wings and pro- бочка ок­руг­ло-ци­­лин­дри­чес­кая, с ро­
dirýän gapyrgaly [1, 3]. nounced ribs [1, 3]. зо­­ватыми створками и выраженны­ми
рёбрами [1, 3].
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Uly Garaň­ Distribution. Central Kopetdag (Bolshi-
ky, Arçabil, Gökdere, Çaýek, Duşak, Ke- ye Garakanky, Archabyl, Gokdere, Chay- Распространение. Центральный Ко-
lete, Germap) [1, 2]. ek, Dushak, Kelata, Hermab) [1, 2]. петдаг (Большие Каранки, Арчабиль,
Геокдере, Чаек, Душак, Келята, Гер-
маб) [1, 2].

230
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Bitýän ýerleri. Daglaryň iri we maýda Habitats. Rubble slopes of mountains and Места обитания. Крупно- и мелкощеб-
çagylly eňňitleri, jülgeleriň içleri. the bottom of gorges. нистые склоны гор, дно ущелий.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Dürli Number and tendencies to change. Num- Численность и тенденции её измене-
ýerler we ýyllar boýunça üýtgeýär: düýp- bers vary from site to site and year to ния. Колеблется по участкам и го-
leriniň iň köp sany 2008‑nji ýylda hasaba year. The maximum was recorded in дам: максимальная зафиксирована в
alyndy (1 m² meýdanda Gökderede — 31, 2008: 31 specimens/m² in Gokdere and 2008 г. в Геокдере — 31, Арчабиле —
Arçabilde — 23); 2009‑njy ýylda, degişli- 23/m² in Archabil; in 2009 the figures 23 экз./м²; в 2009 г. — соответствен-
likde, 39 we 29; 2010‑njy ýylda Arçabilde were 39 and 29 specimens/m² respective- но 39 и 29 экз./м²; в 2010 г. в Арчабиле
1 m²‑de 10‑dan köp bolmadyk düýbi bel- ly; in 2010 no more than 10 specimens/m² не более 10 экз./м². Наименьшая чис-
lendi. Düýpleriniň 1 m² meýdandaky iň were found in Archabil. The lowest quan- ленность — 1–4 экз./м² [2].
az sany — 1–4 [2]. tity is 1–4 specimens/m² [2].
Основные лимитирующие факторы.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Soganlyklar- Main limiting factors. Digging of bulbs by Выкапывание луковиц дикобразами
yny oklukirpileriň, ýekegapanlaryň köw­ porcupines and Sus scrofa, flower gath- и кабанами, сбор цветков населением.
lemegi, güllerini adamlaryň ýygmagy. ering.
Особенности биологии. Размножает-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohum- Biological peculiarities. It reproduces by ся семенами и луковицами. Образу-
laryndan we soganlyklaryndan köpelýär. seeds and bulbs. It forms 10–12 daughter ет до 10–12 дочерних луковиц. Цветёт
10–12 sany ýaşajyk soganlyklary emele bulbs. It blooms and bears fruit in March– и плодоносит в марте–мае.
getirýär. Aprelde–maýda gülleýär we mi- May.
Культивирование. В Ботаническом са-
weleýär.
Cultivation. In the Botanical Garden of ду Института ботаники АН Туркме-
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar the Botanical institute of the Academy of нистана.
Akademiýasynyň Botanika institutynyň, Sciences of Turkmenistan.
Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Botanika bagynda ýetişdirilýär.
Conservation actions applied. Registered ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan Часть местонахождений охраняется в
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizil- (1985, 1999). Part of its range is protect- Копетдагском государственном запо-
di. Duşýan ýerleriniň bir bölegi Köpetdag ed in the Kopetdag State Reserve. веднике.
döwlet goraghanasynda goralýar.
Conservation actions proposed. Strict Необходимые меры охраны. Строгий
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerlerini monitoring of habitats and increased контроль в местах произрастания,
pugta gözegçilik astyna almaly, goramak public awareness on the protection of the пропаганда охраны.
boýunça wagyz-nesihat işlerini geçirmeli. species.
Предложения по исследованию. Изуче-
Barlaglar boýunça teklipler. Biologiýa- Research proposals. Research into the bi- ние биологии и экологии. Сбор семян
syny we ekologiýasyny öwrenmeli. Seçgi ology and ecology of the species; collec- для селекции. Введение в культуру.
geçirmek üçin tohumlaryny ýygnamaly. tion of seeds for breeding; introduction
Medenileşdirmeli. into culture. Составители: Т. Ротару, М. Акыева

Düzüjiler: T. Rotaru, M. Akyýewa Authors: T. Rotaru, M. Akyeva

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Aбрамова, 1976; 2. Т. Rotarunyň maglumaty, 2009, 2010; 3. Флора Туркмении, 1932.

231
Tulipa lehmanniana Merckl. 1854

LEMANYŇ ÇIGILDEMI LEMAN TULIP ТЮЛЬПАН ЛЕМАНА


Liliýalar maşgalasy Family Liliaceae Семейство Лилейные

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Endemik. Bezeg ähmiýetli. Seçgiçilik Endemic ornamental plant, important for демик. Декоративное растение. Имеет
üçin wajyp ähmiýeti bar. selection. важное значение для селекции.
Gysgaça beýany. Boýy 10–25 sm ýetýän Brief description. Perennial plant, 10– Краткое описание. Многолетник высо-
kö­pýyllyk ösümlik, soganlygynyň uz- 25 cm high, with 6–8 cm long bulb of той 10–25 см, длина луковицы — 6–8,
ynlygy — 6–8, diametri — 3 sm töwere- 3 cm in diameter; tegumentary scales are диаметр — около 3 см; покровная че-
gi; örtüji gabygy derijimek, köp gatlakly, leathery, multilayer, with rough lanose шуя кожистая, многослойная, изну-
top­ragyň ýüzüne çenli dowam edýär. Gü- inside. The flower is brightly yellow, or- три шерстистая, жесткоопушенная.
li ýiti-sary, mämişi; sary güllileriniň gül ange; the petals of the yellow form have a Цветок ярко-жёлтый, оранжевый; ле-
ýapraklarynyň düýbi garamtyl-gyzyl teg- dark red spot at the base. The boll is ob- пестки у жёлтых форм при основании
milli. Gozajygy süýnmegräk-togalak, ýo- long oval with rugous pink top [1]. с тёмновато-красным пятном. Коро-
karky bölegi ýygyrtly, gülgüneräk reňkli бочка продолговато-овальная, в верх-
Distribution. Eastern Kopetdag (near
[1]. ней части морщинистая, розоватая [1].
Dushak settlement, village Meane and
Ýaýraýşy. Gündogar Köpetdag (Duşak Chache), Badkhyz (Yeroyulanduz, Gyzyl- Распространение. Восточный Копет-
şäherçesiniň, Mäne we Çäçe obalarynyň jar, Akarcheshme, the low foothills of the даг (вблизи пос. Душак, с. Меане и Ча-
golaýlary); Bathyz (Ýeroýulanduz, Gyzyl­ watershed of Murghab and Kushka inter- че), Бадхыз (Ероюландуз, Гызылджар,
jar, Akarçeşme, Murgap we Guşgy derýa- fluve [1–4]. Акар­чеш­ме, низкие предгорья между-
larynyň aralygyndaky pes daglyklaryň речья Мургаба и Кушки) [1–4].
Habitat. Pit-run fines, pebbly and sandy
etekleri) [1–4].
loessial slopes, speckled mountain rock Места обитания. Мелкозёмисто-щеб-
Bitýän ýerleri. Maýda daşly we çägesöw outcrops [2]. нистые и опесчаненые лёссовые скло-
çagylly toprakly eňňitler, dürli reňkli dag ны, выходы пёстроцветных горных
jynslarynyň açylan ýerleri [2]. пород [2].

232
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Sany Number and tendencies to change. In Численность и тенденции её изменения.
umuman az we ýylyň howa şertleri- general the number is low and varies by В целом низкая и колеблется по годам
ne baglylykda üýtgeýär. 2009‑njy ýylda years dependent on the meteorological в зависимости от метеорологических
Bathyzda (Kepele) 100 m² meýdanda conditions. In 2009 in Badkhyz (Kepele) условий года. В 2009 г. в Бадхызе (Ке-
3–7 düýbi ýüze çykaryldy. 3–7 specimens per 100 m² were noted. пеле) обнаружено 3–7 экз. на 100 м².
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mallaryň gö- Main limiting factors. Unregulated graz- Основные лимитирующие факторы.
zegçiliksiz bakylmagy, gülleriniň we so­ ing, mass gathering of flowers and bulbs. Не­ре­гулируемый выпас, массовый
gan­lyklarynyň köpçülikleýin ýygnalma­gy. сбор цветов и луковиц.
Biological peculiarities. Blooms on the
Biologiýasynyň aýratynlyklary. 7–8 ýyl- 7th–8th year in March–April, fruits rip- Особенности биологии. Цветёт на 7–­
dan soň mart–aprel aýlarynda gülleýär, en in May [2]. Forms hybrids with Tuli- 8‑й год, в марте–апреле, плоды со-
miweleri maý aýnda ýetişýär [2]. Tulipa pa buhseana Boiss. [4]. Abundant blos- зревают в мае [2]. Образует гибрид-
buhseana Boiss. bilen gibridleri emele ge- soming is observed only in favorable for ные формы с Tulipa buhseana Boiss. [4].
tirýär [4]. Diňe ösüş üçin amatly şertler growth years. Обильное цветение наблюдается толь-
dörän ýyllarda köpçülikleýin gülleýär. ко в благоприятные для произраста-
Cultivation. At the Botanical Garden of
ния годы.
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar the institute of Botany, Academy of Sci-
akademiýasynyň Botanika institutynyň ences of Turkmenistan. Культивирование. В Ботаническом са-
botanika bagynda ösdürilip ýetişdirilýär. ду Института ботаники АН Туркме-
Conservation actions applied. Registered
нистана.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmeni- in the Red Data Book of Turkmenistan
stanyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) gi- (1985, 1999). Protected in the Badkhyz Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
rizildi. Bathyz döwlet goraghanasynyň State Reserve. ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
çäklerinde goralýar. Охраняется на территории Бадхыз-
Conservation actions proposed. Ban on
ского государственного заповедника.
Gorag üçin zerur çäreler. Gülleriniň we flower and bulb gathering. Broad propa-
soganlyklarynyň ýygnalmagyny gadagan ganda among the population on the spe- Необходимые меры охраны. Запрет
etmeli. Görnüşi gorap saklamak boýunça cies protection. сбора цветов и луковиц. Широкая
düşündiriş işlerini ýaýbaňlandyrmaly. разъяснительная работа среди насе-
Research proposals. Monitoring of the
ления по сохранению вида.
Barlaglar boýunça teklipler. Populýasiýa- population conditions. The study of the
larynyň ýagdaýyny gözegçilikde sakla- bio-ecological characteristics. Creating a Предложения по исследованию. Кон-
maly. Bioekologiki aýratynlyklaryny öw- nursery for propagation in the Badkhyz троль состояния популяций. Изуче-
renmeli. Köpeltmek üçin Bathyz gorag- State Reserve. ние биоэкологических особенностей.
hanasynda gülhana döretmeli. Создание питомника для размноже-
Author B. R. Ymamkuliev ния в Бадхызском заповеднике.
Düzüji B. R. Imamgulyýew
Составитель Б. Р. Имамкулиев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Абрамова, 1985; 2. Никитин, Гелдиханов,


1988; 3. Ищенко, Атаева и др., 1972; 4. Бочанцев, Камелин, Горелова, 1992.

233
Tulipa botsсhantzevae S. Abramowa et Zakaljabina, 1973

BOÇANSEWANYŇ ÇIGILDEMI TULIPA BOTSCHANTZEVAE ТЮЛЬПАН БОЧАНЦЕВОЙ


Liliýalar maşgalasy Family Liliaceae Семейство Лилейные

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ýitip barýan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Узко­
Merkezi Köpetdagyň dar çäkli, gadymy Narrow range relict, endemic to Central локальный реликтовый эндемик Цен-
endemigi. Kopetdag. трального Копетдага.
Gysgaça beýany. Boýy 10–20 sm ýetýän Brief description. It is a perennial bulbous Краткое описание. Многолетнее луко-
so­ganlykly köpýyllyk ösümlik. Soganlygy plant 10–20 cm in height. The bulb is al- вичное растение высотой 10–20 см. Лу-
togalagrak. Örtüji gabygy köp gatlakly, most rounded. The bulb scales are multi- ковица почти округлая. Покровная че-
berk, derijimek, gara-goňur reňkli, iç ýüzi layered, tough, leathery, dark brown and шуя многослойная, крепкая, кожи-
açyk goňur reňkli tüýjagazlar bilen bi- slightly downy with pale brown downy on стая, тёмно-коричневая, с внутрен-
raz örtülen. Güli ýeke, açyk-gyzyl reňkli. the inner side. The flower is single, bright ней стороны слабо опушена светло-
Gülýanynyň ýaprajyklarynyň düýbi kiçi- red; the inner perianth has black blotch- ко­рич­невыми волосками. Цветок оди-
räk gara tegmilli. Gozajygy süýnmegräk, es at the base. The seed capsule is oblong, ночный, ярко-красный, листочки око-
çala bildirýän gapyrgaly we gowşak tol- with slightly pronounced ribs and corru- лоцветника у основания с небольшим
kunly hanaly [1]. gated leaves [1]. чёрным пятном. Коробочка продолго-
ватая со слабо выраженными рёбрами
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag (Almajyk Distribution. Central Kopetdag (Almajik
и слабо морщинистыми створками [1].
deresi) [1, 2]. depression) [1, 2].
Распространение. Центральный Ко-
Bitýän ýerleri. Külke topurly eňňitler. Habitats. Pit-run fine slopes.
петдаг (ур. Алмаджик) [1, 2].
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Az sanly Number and tendencies to change. Single
Места обитания. Мелкозёмистые скло-
populýasiýalary iki-ýeke duşýar. findings and small groups.
ны.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Soganlyklar- Main limiting factors. Bulb picking, graz-
Численность и тенденции её изменения.
ynyň köwlenmegi, mal bakylmagy, dag ing landslides on mountain slopes.
Встречается одиночными малочислен-
eňňitleriniň ýuwulmagy.
ными популяциями.

234
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohum- Biological peculiarities. It reproduces by Основные лимитирующие факторы. Вы­
laryndan we ýaşajyk soganlyklaryndan seeds and bulbs. It blooms and bears fruit капывание луковиц, выпас, смыв гор-
köpelýär. Aprel–maý aýlarynda gülleýär in April–May. The flowering period is ных склонов.
we miweleýär. Gülleýiş döwrüniň do- 20–26 days.
Особенности биологии. Размножает-
wamlylygy — 20–26 gün.
Cultivation. At the Botanical Garden of ся семенами и дочерними луковица-
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar the Botanical institute of the Academy of ми. Цветёт и плодоносит в апреле–
Akademiýasynyň Botanika institutynyň Sciences of Turkmenistan (1973). мае. Продолжительность цветения —
Botanika bagynda ýetişdirilýär. 20–26 дней.
Conservation actions applied. Registered
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan Культивирование. В Ботаническом са-
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizil- (1985, 1999). ду Института ботаники АН Туркме-
di. Köpetdag döwlet goraghanasynda go- нистана.
Conservation actions proposed. Planting
ralýar.
of seeds and bulbs in situ. Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Gorag üçin zerur çäreler. Tebigy şertlerde ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
Research proposals. Identification of hab-
tohumlaryny we soganlyklaryny ekmeli. Охраняется в Копетдагском государ-
itats and research into the species’s biol-
ственном заповеднике.
Barlaglar boýunça teklipler. Täze bitýän ogy.
ýerlerini anyklamaly we biologiýasyny Необходимые меры охраны. Посев се-
öwrenmeli. Authors: J. Gurbanov, M. Akyeva мян и посадка луковиц в природе.
Предложения по исследованию. Поиск
Düzüjiler: J. Gurbanow, M. Akyýewa
новых мест произрастания и изучение
биологии.

Составители: Дж. Курбанов, М. Акыева

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Абрамова, 1976; 2. Абрамова, Закалябина, 1973.

235
Ornithogalum ponticum Zahar. 1965

PONTIKA HUNÇALYJASY ПТИЦЕМЛЕЧНИК ПОНТИЙСКИЙ


ORNITHOGALUM PONTICUM
Liliýalar maşgalasy Семейство Лилейные
Family Liliaceae

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Статус. Категория II (EN). Исчезаю-


Status. Category II (EN). Endangered
görnüş. щий вид.
species.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Значение в сохранении генофонда. Вос-
Importance for the gene pool preservation.
Ýaý­rawynyň çetinde ýerleşýän Gündogar точносредиземноморский вид на пе-
An eastern Mediterranean species on the
Ortaýerdeňiz görnüşi. риферии ареала.
border of its range.
Gysgaça beỳany. Beýik, otjumak baldakly, Краткое описание. Многолетний кор-
Brief description. It is a perennial rhi-
ömründe birnäçe gezek gülleýän we mi­ невищный поликарпик с высоким
zome policarpic plant with a tall grassy
weleýän köpýyllyk, porrukly ösümlik, тра­вянистым стеблем. Высота рас-
stem, 40–60 cm in height. Leaves are
boýy 40–60 sm. Kökýany ýaprak­lary in­ тения 40–60 см. Листья прикорне-
radical and narrow-linear. Flowers are
çe, gönümel. Esasy şahasynyň ujun­daky вые, узколинейные. Цветки собраны
bunched in a spike-shaped inflorescence
gülleri sümmül şekilli gül çogdamyna в колосовидное соцветие на верхуш-
at the top of the main stem. Fruit is a
ýygnanan. Miwesi köp tohumly gozajyk. ке основного стебля. Плод — многосе-
many-seeded boll.
мянная коробочка.
Ýaỳraỳşy. Köpetdag (Gökdere) [1]. Türk-
Distribution. Kopetdag (Gokdere gorge)
menistandan daşarda — Zakawkazýe, Распространение. Копетдаг (ущ. Геок-
[1]. Outside of Turkmenistan — the
Eýran [2]. дере) [1]. Вне Туркменистана — Закав-
Transcaucasia and Iran [2].
казье, Иран [2].
Bitỳän ỳerleri. Gowşak şorlaşan, gipsle-
Habitat. Subsalinized, gypsum, dry slopes.
şen gury eňňitler. Места обитания. Слабозасолённые, за-
Number and tendencies to change. гипсованные сухие склоны.
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. 2010‑njy
15 specimens were registered in 2010.
ỳyldaky barlaglara laýyklykda 15 düýbi Численность и тенденции её изменения.
ýüze çykaryldy. Main limiting factors. Grazing and land- В 2010 г. обнаружено 15 экз.
slide of slopes.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- Основные лимитирующие факторы.
magy, dag eňňitleriniň ýuwulmagy. Выпас, смыв склонов.

236
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Tohum- Biological peculiarities. It reproduces by Особенности биологии. Размножается


laryndan köpelýär. Maýda gülleýär, seeds, blossoms in May, bears fruit in Ju- семенами. Цветёт в мае, плодоносит в
iýulda miweleýär. ly [1]. июле [1].
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Cultivation. Not done. Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. in the Red Data Book of Turkmenistan ную книгу Туркменистана (1999).
(1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýasy- Необходимые меры охраны. Контроль
nyň ýagdaýyny gözegçilik astyna almaly. Conservation actions proposed. Monitor- состояния популяций. Запрет сбора.
Ýygnalmagyny gadagan etmeli. ing of the population conditions. Ban on
Предложения по исследованию. Поиск
collection.
Barlaglar boỳunça teklipler. Täze duşýan новых мест произрастания и изучение
ýerlerini gözlemeli we biologiýasyny öw- Research proposals. Update on new habi- биологии.
renmeli. tats and study of its biology.
Составитель Дж. Курбанов
Düzüji J. Gurbanow Author J. Gurbanov

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Сейфулин, 1978; 2. Черепанов, 1995.

237
Hyacinthella transcaspica (Litv.) Chouard 1916

ZAKASPI GIASINTELLASY HYACINTHELLA TRANSCASPICA ГИАЦИНТEЛЛA ЗАКАСПИЙСКАЯ


Giasintler maşgalasy Family Hyacinthaceae Семейство Гиацинтовые

Ýagdaýy. Derejesi I (СR). Dübünden ýitip Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
barýan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Эн-
Köpetdag we Horasan daglarynyň ende- tion. Endemic to Kopetdag — Khorasan демик Копетдаго-Хорасанских гор.
migi. Bezeg ähmiýetli. mountains. Ornamental. Декоративен.
Gysgaça beýany. Boýy 10–20 sm ýetýän Brief description. A perennial herb, 10– Краткое описание. Многолетнее травя­
köpýyllyk otjumak ösümlik. Garamtyl 20 cm tall. It forms a bulb in a dark papery нистое растение высотой 10–20 см.
kagyz şekilli örtükler bilen örtülen so- skin. The leaves are linear, with 2–3 per Образует луковицу в тёмной бума-
ganlygy emele getirýär.Ýapraklarynyň specimen, 2–10 mm in width. The clus- гообразной оболочке. Листья, чис-
sany 2–3, gönümel, ini 2–10 mm. Gül tering inflorescence has 3–10 flowers. ло которых — 2–3, линейные, шири-
çogdamy 3–10 güljagazlardan ybarat The bell-shaped perianth is light blue. ной 2–10 мм. Соцветие кистевидное,
salkym görnüşli.Gülýany jaňjagaz gör- The fruit is a boll [1]. 3–­10‑цветковое. Околоцветник коло-
nüşli, mawy. Miwesi — gozajyk [1]. кольчатый, голубой. Плод — коробоч-
Distribution. Central (Howdan. Dagysh,
ка [1].
Ýaýraýşy. Merkezi (Howdan, Dagyş, Desht, Karanki, Luja, Sibir, Rizarash, Se-
Daştoý, Garaňky, Luja, Sibir, Rizaraş, Se- mansur, Chopandag, Dushakerekdag, Распространение. Центральный (Хов-
mansur, Çopandag, Duşakerekdag, Ar- Arwaz, Missunev) and Western (Ymarat) дан, Дагиш, Даштой, Каранки, Луджа,
waz, Müsünew) we Günbatar (Ymarat) Kopetdag [2–5]. Сибир, Ризараш, Семансур, Чопандаг,
Köpetdag [2–5]. Душакэрекдаг, Арваз, Миссенев) и За-
Habitat. Middle and upper mountain
падный (Ымарат) Копетдаг [2–5].
Bitýän ýerleri. Daglaryň orta we ýokarky belts (200–2800 m above sea level), juni-
guşaklygynyň arçalyklaryndaky (deňiz per tangles, pit-run fine and rubble slopes, Места обитания. Средний и верхний
derejesinden 2000–2800 m belentlikde), canyons and on the borders of snowfields. пояс гор (2000–2800 м над ур. м.), в ар-
külke topurly we külke topurly-gyrymsy човниках, на мелкозёмистых и мелко­
daşly gury eňňitleri, jülgeler, garlyklaryň зёмисто-щебнистых сухих склонах, по
gyralary. ущельям или по краям снежников.

238
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Seýrek Number and tendencies to change. Met Численность и тенденции её изменения.
gabat gelýär. 2000 düýpden köp däl (iki- sporadically. No more than 2000 speci- Встречается редко. Не более 2000 экз.
ýeke düýpler ýa-da üzňe toparlar) [5]. mens (individual specimens or isolated (единичные особи или изолирован-
groups) [5]. ные группы) [5].
Esasy çäklendiriji sebäpler. Soganlyklar-
ynyň we gülleriniň ýygnalmagy. Agaç- Main limiting factors. Collection of flow- Основные лимитирующие факторы.
laryň we gyrymsy agaçlaryň çapylmagy, ers and bulbs. Cutting down of trees and Сбор луковиц и цветов. Вырубка де-
ýangyn, mal bakylmagy, dag çeşmeler- bushes, fires, grazing and decreasing ревьев и кустарников, пожары, пасть-
iniň we derýajyklaryň akymynyň azal- amounts of water in springs and rivers. ба, уменьшение стока родников и рек.
magy.
Biological peculiarities. It blooms in May– Особенности биологии. Цветёт в мар-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Martda — March and fruits in May–June. It repro- те–мае, плодоносит в мае–июне. Раз-
maýda gülleýär, maýda — iýunda miwe- duces by seed (germination rate 70–80%), множается семенами (всхожесть —
leýär. Tohumlaryndan (gögerijiligi 70– and in cold winters reproduces by bulbs 70–80%), в холодные зимы — лукови-
80%), sowuk gyşlarda — düyipleriniň [2]. First blooming is at 5–6 year age. цами-детками [2]. Первое цветение —
gapdalynda döreýän ownuk soganly- у 5–6‑летних сеянцев [3].
Cultivation. Not done.
klardan köpelýär [2]. Gülleme 5–6 ýaşly
Культивирование. Не культивировался.
düýplerde amala aşýar [3]. Conservation actions applied. Registered
in the Red Data Book of Turkmenistan Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Ýetişdirilişi. Iş geçirilmedi.
(1999). An area of its habitat is protected ную книгу Туркменистана (1999). Часть
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Kopetdag State Reserve. ареала охраняется в Копетдагском го-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Ýaý- сударственном заповеднике.
Conservation actions proposed. Protec-
rawynyň bir bölegi Köpetdag goraghana-
tion of juniper and steppe coenosis of Ko- Необходимые меры охраны. Охрана
synda goralýar.
petdag. Ban on collection of flowers and арчовых и степных ценозов Копетда-
Gorag üçin zerur çäreler. Kopetdagyň ar- bulbs. га. Запрет сбора цветов и луковиц.
ça we sähra ösümlik toparlanmalaryny
Research proposals. Update on new sites, Предложения по исследованию. Поиск
gorap saklamaly. Gülleriniň we soganlyk-
study of the species’s biological and ec- новых мест произрастания, изучение
larynyň ýygnalmagyny gadagan etmeli.
ological characteristics and its introduc- биоэкологических особенностей, ин-
Barlaglar boýunça teklipler. Täze bitýän tion into the Botanical Garden of the Bo- тродукция в Ботаническом саду Ин-
ýerlerini gözlemeli. Bioekologiki aýra- tanical institute of the Academy of Sci- ститута ботаники АН Туркменистана.
tynlyklaryny öwrenmeli. TYA-nyň Bota- ences of Turkmenistan.
nika institutynyň Botanika bagyna geti- Составитель П. А. Кепбанов
rip ekmeli. Author P. A. Kepbanov

Düzüji P. A. Kepbanow

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Флора СССР, 1935; 2. Белянина,


Проскурякова, 1978; 3. Ищенко, 1993; 4. Белоусова, 1984; 5. Камахина, 2005.

239
Hyaсinthus litwinowii Сzerniak. 1923

LITWINOWYŇ GIASINTI HYACINTHUS LITWINOWII ГИАЦИНТ ЛИТВИНОВА


Giasintler maşgalasy Family Hyacinthaceae Семейство Гиацинтовые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU) Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ко-
Köpetdagyň endemigi. Bezeg ähmiýetli. Endemic to Kopetdag. Ornamental plant. петдагский эндемик. Декоративен.
Gysgaça beýany. Boýy 15–25 sm ýetýän Brief description. It is a bulbous poly- Краткое описание. Луковичный по-
soganlykly ýylda gülläp, miweleýän carpic species 15–25 cm in height. The ликарпик высотой 15–25 см. Луко-
ösüm­lik. Soganlygy ýumurtga şekilli, iç bulb is egg-shaped, coated with a violet вица яйцевидная, внутри в фиоле-
tarapy melewşe reňkli, ýukajyk perde- film on the inside and greyish brown pa- товой плёнчатой оболочке, а снару-
pisint, daşy çalymtyl-mele kagyzjymak pery coat on the outside. The stem is from жи в серо-коричневой бумагообраз-
gabykly. Baldagy bir soganlykdan osýär, a single bulb with almost a half of it in soil. ной. Стебель из одной луковицы, поч-
onuň ýarysyna golaýy toprakda ýerleş- The leaves (3 or 4) vary in their shapes ти наполовину погружён в землю. Ли-
ýär. Ýapragy (3–4 sany) gönümel-ujy from linear-lanceolate to oblong, almost стья (3–4 шт.) от линейно-ланцетных
çowludan, süýnmegräk-tegelegräge çen- elliptical (1–4 cm in width), pointed, and до продолговатых, почти эллиптиче-
li, köplenç neşter şekilli, ýiti ýa-da ýitiräk, are slightly longer than the inflorescence. ских, острые, чуть длиннее соцветия.
gül çogdamyndan biraz uzyn. Gül çog- The inflorescence is a cluster of 3–15 flow- Соцветие кистевидное, 3–15‑цветко-
damy salkym görnüşli, 3–15 gülli, birne- ers, which are comparatively friable. The вое, сравнительно рыхлое. Цветонож-
me zireli. Gül aýajyklary ýognas, gül çog- pedicels are plumpish and several times ки толстоватые, в несколько раз ко-
damyndan birnäçe esse gysga. Gülýany shorter than the perianth. The perianth is роче околоцветника. Околоцветник
benewşe-gögümtil reňkli, inçeden uzyn light violet-blue, with a narrow long tube светлый, сиренево‑голубой, с узкой
turbajykly we yza gaňrylan gönümel- and involute flat-lanceolate sharp lobes длинной трубкой и закрученными на-
neşter şekilli ýitiräk dilimli epini bolýar. of the limbs. The seed capsule is approxi- зад линейно-ланцетными островаты-
Gozajygynyň ini 7 мм töweregi [5, 6]. mately 7 mm [5, 6]. ми долями отгиба. Коробочка диаме-
тром около 7 мм [5, 6].
Ýaýraýşy. Demirgazyk-Günbatar (Bereket, Distribution. North Western (Bereket,
Serdar, Torgaý, Gulmaç), Günorta-Gün- Serdar, Torgoy, Kulmach), South West- Распространение. Северо-Западный
batar (Aýydere, Könekesir, Ysak, Hasar- ern (Ayydere, Konekesir, Isak, Hasardag) (Берекет, Сердар, Торгой, Кулмач),
dag), Merkezi (Mergenölen, Prohladnoe, and Central (Mergenolen, Prohladnoye, Юго-Западный (Айыдере, Конекесир,

240
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Sarymsakly, Nohur, Arçman, Garaýalçy) Sarymsakly, Nohur, Archman, Garayal- Исак, Хасардаг), Центральный (Мер-
Köpetdag [1–5]. chy) Kopetdag [1–5]. генолен, Прохладное, Сарымсаклы,
Нохур, Арчман, Караялчи) Копетдаг
Bitýän ýerleri. Daşly-çagylly eňňitler, Habitats. Stony rubble slopes, limestone,
[1–5].
hekli daşlyklar, dürli reňkli çökündiler, parti-coloured clays, clefts in rocks, shade
gaýalaryň jaýryklary, agaçlaryň we gy- of trees and shrubs [1, 3, 4]. Места обитания. Каменисто-щебнис-
rymsy agaçlaryň kölegeleri [1, 3, 4]. тые склоны, известняки, пёстроцветы,
Number and tendencies to change. The
трещины скал, в тени деревьев и ку-
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Popu- population is scarce. 1–22 specimens/m²
старников [1, 3, 4].
lýasiýasy az sanly. Garaýalçy jülgesinde were found in Garayalchy gorge [7].
1 m² meýdanda 1‑den 22 düýbe çenli [7]. Численность и тенденции её изменения.
Main limiting factors. Bulb digging by
Малочисленные популяции. В ущ. Ка-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Soganlyklar- people, porcupines and Sus scrofa.
раялчи от 1 до 22 экз./м² [7].
ynyň ýygnalmagy, olary oklukirpileriň
Biological peculiarities. It blooms in
we ýekegapanlaryň köwlemegi. Основные лимитирующие факторы.
March–April. The seeds mature in May.
Сбор луковиц населением, выкапыва-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Mart–ap- It propagates by seed and bulbs. It is dor-
ние их дикобразами и кабанами.
rel aýlarynda gülleýär, maýda tohumlary mant from late June until February.
ýetişýär. Tohumlaryndan we soganly- Особенности биологии. Цветёт в мар-
Cultivation. Introduced into the Botan-
klaryndan köpelýär. Iýunyň ahyryndan, те–апреле, семена созревают в мае.
ical Garden of the Botanical institute of
fewrala çenli dynçlyk ýagdaýyna geçýär. Размножается семенами и луковица-
the Academy of Sciences of Turkmeni-
ми. С конца июня по февраль нахо-
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar stan in 1960.
дится в состоянии покоя.
Akademiýasynyň Botanika institutynyň
Conservation actions applied. Registered
Botanika bagynda ösdürilip ýerişdirilýär. Культивирование. Интродуцирован в
in the Red Data Book of Turkmenistan
Ботанический сад Института ботани-
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmeni- (1999). Parts of its habitat are under pro-
ки АН Туркменистана.
stanyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. tection in the Sunt-Hasardag and Kopet-
Duşýan ýerleriniň bir bölegi Köpetdag dag state reserves. Принятые меры охраны. Внесён в
we Sünt-Hasardag döwlet goraghana- Крас­ную книгу Туркменистана (1999).
Conservation actions proposed. Moni-
larynda goralýar. Часть местонахождений охраняется в
toring of natural populations in Western
Сюнт-Хасардагском и Копетдагском
Gorag üçin zerur çäreler. Günbatar we and Central Kopetdag.
государственных заповедниках.
Merkezi Köpetdagda tebigy populýasiýa-
Research proposals. Research into the ex-
laryny gözegçilik astyna almaly. Необходимые меры охраны. Контроль
situ and in-situ biology and ecology of
природных популяций в Западном и
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigy we the species [3].
Центральном Копетдаге.
medeni şertlerde biologiýasyny we eko-
logiýasyny öwrenmeli [3]. Authors: J. Gurbanov, M. Akyeva Предложения по исследованию. Изуче-
ние биологии и экологии в культуре
Düzüjiler: J. Gurbanow, M. Akyýewa и природе [3].

Составители: Дж. Курбанов, М. Акыева

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Камелин, Курбанов, 1985; 2. Курбанов, 1988; 3. Курбанов, 1992;
4. Редкие и исчезающие виды…, 1981; 5. Сейфулин, 1978; 6. Флора Туркмении, 1932; 7. Rotaru (magl./inform./данн.), 2009.

241
Allium vavilovii M. Pop. et Vved. 1934

WAWILOWYŇ SOGANY ALLIUM VAVILOVII ЛУК ВАВИЛОВА


Soganlar maşgalasy Family Alliaceae Семейство Луковые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ко­
Köpetdag-horasan endemigi. Ekilýän Endemic to the Kopetdag Khorasan ar- петдаго-хорасанский эндемик. Дикий
adaty soganyň (A.cepa L.) ýabany ko- ea; a wild relative of the cultivated garden сородич культивируемого лука ого-
wumdaşy [1, 2]. onion (A. cepa L.) [1, 2]. родного (A.cepa L.) [1, 2].
Gysgaça beýany. Boýy 60–150 sm bolan Brief description. A perennial bulbous Краткое описание. Многолетнее луко-
soganlykly köpýyllyk ösümlik, Soganly- plant 60–150 cm high. The bulbs are вичное растение высотой 60–150 см. Лу-
gyňnyň ululygy 1,5–5,4 sm, gabygynyň 1.5–5.4 cm wide with a red-brown skin. ковицы толщиной 1,5–5,4 см, в красно-
reňki gyzgylt-goňurdyr. Baldagynyň or- There is a bubble-like inflated scape less бурой оболочке. Стебель ниже середи-
ta bilinden aşak ýany çişen; ýapraklary than half-way up the stalk; 5–11 leaves ны с вздутием; листья (5–11 шт.) сбли-
5–11 sany we baldagynyň düýbünde ýa- are flattened, connivent at the stem base женные у основания стебля, отогну-
kyn ýerleşen. Gül topbagy şar şekilli gür and deflexed. The inflorescence is globu- тые. Соцветие — шаровидный, густой
saýawanjyk. Gülleri ak, ýyldyz şekilli; gül lar with thick umbels 3.5–6 cm in diam- зонтик. Цветки белые, звёздчатые, ле-
ýapraklarynyň ortasy ýaşyl damarjykly. eter; the flowers are white and star like, пестки с зелёной жилкой посередине.
Gozasy şar şekilliräk, diametri 4 mm. with 4–5 mm long petals and a green vein Коробочка почти шаровидная, 4 мм в
in the middle. The capsules are globular диаметре.
Ýaýraýşy. Köpetdag (Howdan, Daştoý, As­
and almost 4 mm in diameter.
yl­ma, Arçabil, Gökdere, Çaýek, Heý­ra­bat, Распространение. Копетдаг (Гаудан,
Duşakerekdag, Germap, Gylgylaw, Ba­ Distribution. Kopetdag (Howdan, Dash- Даштой, Асельма, Арчабиль, Геокдере,
harly, Almajyk, Arçman, Nohur, Arwaz). toy Aselma, Gokdepe, Archabil, Gokdere, Чаек, Хейрабад, Душакэрекдаг, Гермаб,
Türkmenistandan daşarda — Eýran [2– Chaek, Heyrabad, Dushakeregdag, Her- Куркулаб, Бахарлы, Алмаджик, Ар-
6]. mab, Kurkulab, Baharly, Almajik, Arch- чман, Нохур, Арваз), Вне Туркмени-
man, Nohur, Arvaz). Outside of Turk- стана — Иран [2–6].
Bitýän ýerleri. Iri daşly, ownuk çagylly,
menistan — Iran [2–6].
külke topurly dag eňňitleri we jülgeleriň Места обитания. Крупнокаменистые,
düýpleri, gaýalaryň çykydy, jaýryklary, Habitat. Rocky rubble and rocky moun- мелкощебнистые, мелкозёмистые скло-
kertleri (deňiz derejesinden 700–1500 m tain slopes, the bottoms of canyons, ны гор и дно ущелий, расщелины, вы-
beýiklikde). clefts and rock ledges (at a height of 700– ступы и карнизы скал (700–1500 м над
1500 m above sea level). ур. м.).
242
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Çaýekde Number and tendencies to change. Isolated Численность и тенденции её изменения.
aýrý-aýry toplumlary 3х5‑den 100х15 м groups of 3 x 5–100 x 15 m in size in Chaek Обособленные группировки размером
bellendi. Duşakerekdagda — 6 ga gowrak and Dushakerekdag covering a total area от 3х5 до 100х15 м. В районе Чаека и Ду-
meýdanda bellendi. 1m² 1–9 sany top- of about 6 ha. Over 1 m² 1–9 clumps can шакэрекдага произрастает на площади
bajygy, hersinde 1‑den 6‑a çenli, köplenç be encountered, with 1–6, bulbs, or more более 6 га На 1 м² встречается 1–9 гнёзд,
1–3 soganlygy gabat geldi. Soňky ýyllarda often 1–3, in each. Numbers have been в каждом от 1 до 6, чаще 1–3 луковицы.
sany durnukly [8]. stable in recent years [8]. В последние годы стабильна [8].
Esasy çäklendiriji sebäpler. Ilatly ýerlerde Main limiting factors. People gathering Основные лимитирующие факторы.
soganlygynyň ýygylmagy we ösýän ýer- bulbs, destruction of habitat. Сбор луковиц, нарушение мест оби-
leriniň bozulmagy. тания.
Biological peculiarities. It propagates
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohum- both by seed and vegetatively. It sprouts Особенности биологии. Размножение
laryndan we soganlygyndan köpelýär. 20– in 20–30 days; in plant nurseries the ger- семенное и вегетативное. Всходы по-
30 günüň dowamynda gögerip başlaýar: mination rate is 75% and that in laborato- являются в течение 20–30 дней: в фи-
tejribe meýdançalarynda gögerijiligi 75, ries is 87%. Bulb propagation allows 100% топитомнике всхожесть составляет 75,
laboratoriýa şertlerde — 87%. Soganlyk- germination. It flowers in May–June, and а в лабораторных условиях — 87%. При
larynyň gögerijiligi 100%. Maýda–iýunda fruits in July–August. In the wild young размножении луковицами всхожесть
gülleýär, iýulda miwesi ýetişýär. Tebigat- plants bloom and fruit in their third–fifth 100%-ная. Цветёт в мае–июне, плоды
da tohumlaryndan köpelenleri (ýerleşýän year, depending on sprouting height and созревают в июле. В природе при се-
ýeriniň beýikligine we ygalyň mukdary- the amount of precipitation. It is heat and менном размножении зацветает и пло-
na baglylykda) 3–5‑nji ýylda gülleýär we drought resistant and immune to diseas- доносит на 3–5‑й год (в зависимости
miweleýär. Yssa we gurakçylyga çydamly, es [4]. от места произрастания и количества
kesellere garşy durnukly [4]. осадков). Устойчив к жаре, засухе и за-
Cultivation. This has been carried out in
болеваниям [4].
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar the Botanical Garden of the Botanical in-
aka­demiýasynyň Botanika institutynyň stitute of the Turkmenistan Academy of Культивирование. В Ботаническом са-
Bo­ta­nika bagynda (1963 ý.) we Köpetdag Sciences (since 1863; and in an experi- ду Института ботаники АН Туркме-
döwlet goraghanasynyň tejribe meýdan- mental area of the Kopetdag State Nature нистана (1963 г.) и на опытном участ-
çasynda (2010 ý.) ösdürilip ýetişdirilýär. Reserve (2010). Easy to cultivate. ке Копетдагского государственного
Aňsat medenileşdirilýär. заповедника (2010 г.). Легко поддаётся
Conservation actions applied. Registered
окультуриванию.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizil- (1985, 1999). Part of the population is Принятые меры охраны. Внесён в
di. Populýasiýasynyň bir bölegi Köpetdag protected in the Kopetdag State Reserve. Красную книгу Туркменистана (1985,
döwlet goraghanasynda goralýar. 1999). Часть популяции охраняется в
Conservation actions proposed. Protec-
Копетдагском государственном запо-
Gorag üçin zerur çäreler. Görnüşi gorap tion propaganda and a ban on bulb col-
веднике.
saklamak boýunça düşündiriş işlerini ge- lecting
çirmeli, soganlyklaryny ýygnamagy ga- Необходимые меры охраны. Пропаган-
Research proposals. Creation of a seed
dagan etmeli. да охраны, запрет заготовки луковиц.
bank for introducing it into cultivation.
Barlaglar boýunça teklipler. Medenileş- Предложения по исследованию. Фор-
dirmek üçin tohum goruny döretmeli. Author T. Rotaru, E. О. Ashirova мирование семенного фонда для вве-
дения в культуру.
Düzüjiler: T. Rotaru, E. O. Aşyrowa
Составители: Т. Ротару, Э. О. Аширова

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Никитин, Бондаренко, 1975; 2. Дурдыев, Никитин, 1974; 3. Никитин, 1984; 4.
Никитин, 1985; 5. Камахина, 1999; 6. Курбанов, Аширова, Власенко, 2006; 7. Курбанов, Аширова, 2009; 8. Rotaru (magl./inform./данн.), 2009, 2010.

243
Allium transvestiens Vved. 1971

ÇALŞYRYMLY SOGAN ALLIUM TRANSVESTIENS ЛУК ПЕРЕОДЕВАЮЩИЙСЯ


Soganlar maşgalasy Family Alliaceae Семейство Луковые

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ýitip barýan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiỳeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
Pes daglyklaryň soganlarynyň görnüşler- Important for the research of evolution of Имеет важное значение для изучения
iniň gelip çykyşyny anyklamakda we ola­ lowland Allium species and their selec- эволюции низкогорных видов лука
ryň seçgisinde uly ähmiýete eýe. Bezeg tion. It is an ornamental and food plant. и их селекции. Декоративное и пище-
we iýmitlik ösümlik. вое растение.
Brief description. It is a bulbous poly-
Gysgaça beýany. Beýikligi 55 sm ýetýän, carpic plant of up to 55 cm in height. Краткое описание. Луковичный поли-
soganlykly, ömründe birnäçe gezek gül- Bulb is round and coated. Stem is singular карпик высотой до 55 см. Луковица
leýän we miweleýän köpýyllyk ösüm- and not inflated. Leaves are linear. Flow- округлая, в оболочке. Стебель одиноч-
lik. Soganlygy togalak, gabykly. Baldagy ers are violet and bunched in a flabby ный, не вздутый. Листья линейные.
ýeke­leýin, çişmedik. Ýapraklary gö­nümel. umbrella-shaped inflorescence. Fruit is a Цветки фиолетовые, собраны в рых-
Me­lewşe reňkli gülleri selçeň, saýawan boll. Seeds are small and black. лое зонтиковидное соцветие. Плод —
şekilli gül çogdamyna ýygnan. Miwesi коробочка. Семена мелкие, чёрные.
Distribution. South Western Kopetdag
goza­jyk, tohumy ownuk, gara.
(Parhay) [1, 2]. Распространение. Юго-Западный Ко-
Ýaỳraỳşy. Günorta-Günbatar Köpetdag петдаг (Пархай) [1, 2].
Habitats. Outcrops of speckled clays [1–3].
(Parhaý) [1, 2].
Места обитания. Выходы пёстроцвет-
Number and tendencies to change. In
Bitỳän ỳerleri. Dürli reňkli toýunlaryň ных глин [1–3].
2007 over 100 individuals were registered.
üst açylmalary [1–3].
Численность и тенденции её изменения.
Main limiting factors. Grazing, landslides
Sany we onuň üỳtgemek ýagdaýy. 2007‑nji В 2007 г. насчитывалось более 100 осо-
of slopes, poor seed reproduction.
ỳylda 100‑e golaý düýbi hasaba alyndy. бей.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakylma­ Основные лимитирующие факторы.
gy, eňňitleriň ýuwulmagy, tohumdan gö­ Выпас, смыв склонов, слабое семен-
gerijiliginiň pesligi. ное возобновление.

244
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Biologiỳasynyň aỳratynlyklary. Tohumla­ Biological peculiarities. Reproduces by Особенности биологии. Размножается


ry hem-de ýaşajyk soganlyklary bilen kö- seeds and bulblets, blossoms in April, семенами и луковицами-детками. Цве-
pelýär. Aprelde gülleýär, maýda miwele- bears fruit in May [1, 4]. тёт в апреле, плодоносит в мае [1, 4].
ýär [1, 4].
Cultivation. Introduced in the Botanical Культивирование. В 1993 г. интродуци-
Ýetişdirilişi. 1993‑nji ýyldan bäri TYA- Garden of the Academy of Sciences of рован в Ботанический сад Института
nyň Botanika institutynyň Botanika Turkmenistan in 1993 and annually re- ботаники АН Туркменистана, где еже-
bagyn­da ösdürilip ýetişdirilýär we her produces by seeds годно возобновляется семенами.
ýyl tohumyndan köpelýär.
Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Gorag üçin görlen çäreler. TGHB-nyň Gy­ in the IUCN Red List (1998) and in the ный список МСОП (1998) и Красную
zyl sanawyna (1998) we Türkmenistanyň Red Data Book of Turkmenistan (1999). книгу Туркменистана (1999).
Gyzyl kitabyna (1999) girizildi.
Conservation actions proposed. Monitor- Необходимые меры охраны. Контроль
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerlerni ing of habitats and moderate grazing. Ban мест произрастания, умеренный вы-
gözegçilik astyna almaly, mal bakmagy on blub collecting. Protection propagan- пас. Запрет сбора луковиц. Пропаган-
çäklendirmeli. Soganlyklaryny ýygna- da. да охраны.
magy gadagan etmeli. Goramagyň wagyz
Research proposals. Research of biology, Предложения по исследованию. Изуче-
etmeli.
sowing of seeds in the gorges neighbor- ние биологии, посев семян в соседних
Barlaglar boỳunça teklipler. Biologiýa- ing Parhay gorge. с ур. Пархай ущельях.
syny öwrenmeli, tohumlaryny Parhaý de-
resi bilen ýanaşyk ýerlerde ekmeli. Author J. Gurbanov Составитель Дж. Курбанов

Düzüji J. Gurbanow

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Камелин, Курбанов, 1985;


2. Камелин, Курбанов, 1987; 3. Курбанов, 1992; 4. Камелин и др., 1998.

245
Allium paradoxum (Bieb.) G. Don fil. 1826

GEŇ SOGAN ALLIUM PARADOXUM ЛУК СТРАННЫЙ


Soganlar maşgalasy Family Alliaceae Семейство Луковые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. За­
Köp görnüşli urugyň ýaýrawynyň gündo­ Transcaucasian West Kopetdag species of кав­казско-западнокопетдагский вид по­
gar çäginde ýerleşýän Zakawkaz-Gün­ba­ the polytypic genus on the eastern bor- литипного рода на восточной грани­
tar Köpetdag görnüşi [1]. Bezeg we iý­mit­ der of its range [1]. It is an ornamental це ареала [1]. Декоративное и пищевое
lik ähmiýetli. and food plant. растение.
Gysgaça beýany. Boýy 25–30 sm çen- Brief description. It is a perennial bul- Краткое описание. Многолетнее луко-
li ýetýän köpýyllyk soganlykly ösümlik, bous plant 25–30 cm in height. Bulb is вичное растение высотой 25–30 см, лу-
soganlygy ýumurtga şekilli-togalak, dia- egg-shaped spherical approximately 1 cm ковица яйцевидно-шаровидная, око-
metri 1 sm golaý. Baldagy ýiti gyraňly. Ýe­ in diameter. Stalk is single, linear carinat- ло 1 см в диаметре. Стебель острогра-
ke-täk ýaprakly, gönümel-burçly, gö­güm­ ed, bluish green. Flowers are white, large, нистый. Лист одиночный, линейно-
til-ýaşyl reňkli. Gülleri ak, iri, sallanyp limp. килеватый, сизо-зелёный. Цветы бе-
duran. лые, крупные, поникшие.
Distribution. South Western Kopetdag
Ýaýraýşy. Günorta–Günbatar Köpetdag (Ayy­dere, Yoldere, Garasuv, Sumbar val- Распространение. Юго-Западный Ко-
(Aýydere, Ýoldere, Garasuw, Sumbar de- ley). Outside of Turkmenistan — North- петдаг (Айыдере, Ёлдере, Гарасув, до-
resi). Türkmenistandan daşarda — De- ern Iran, the Transcaucasia [1–6]. лина Сумбара). Вне Туркменистана —
mirgazyk Eýran, Zakawkazýe [1–6]. Северный Иран, Закавказье [1–6].
Habitats. Middle belt of mountains, pit-
Bitýän ýerleri. Daglaryň orta guşaklyk­ run fine soils, shady and moist areas, un- Места обитания. Средний пояс гор,
lary, maýda topurly topraklar, kölegeli we der trees and shrubs [1–6]. на мелкозёмистых почвах, в тенистых,
çygly ýerler, agaçlaryň we gyrymsy agaç­ влажных местах, под деревьями и ку-
laryň aşaklary [1–6]. старниками [1–6].

246
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Kiçi- Number and tendencies to change. It is Численность и тенденции её изменения.
räk toparlary duşýar. Populýasiýasynda found in small clusters. The total popu- Встречается небольшими группами.
10-dan 30 sanysy hasaba alyndy (2010– lation includes around 10–30 specimens В популяции насчитывается от 10 до
2011). (2010–2011). 30 особей (2010–2011 гг.).
Esasy çäklendiriji sebäpler. Ýerüsti bölek­ Main limiting factors. Mass picking of Основные лимитирующие факторы.
leriniň we soganlyklarynyň köp­çü­lik­le­ýin both overhead part and bulbs, grazing. Мас­совый сбор (надземная часть и лу-
ýygnalmagy, mal bakylmagy. ковицы), выпас.
Biological peculiarities. It reproduces by
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohum- seeds and bulbs. It blossoms in April– Особенности биологии. Размножается
laryndan we soganlyklaryndan köpelýär. May, bears fruit in May–June [1, 4, 6]. семенами и луковицами. Цветёт в ап­
Aprelde–maýda gülleýär, maýda–iýunda ре­ле–мае, плодоносит в мае–июне [1,
Cultivation. Introduced in the Botanical
miweleýär [1, 4, 6]. 4, 6].
Garden of the Academy of Sciences of
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar aka- Turkmenistan. Культивирование. Интродуцирован в
demiýasynyň Botanika institutynyň Bo- Ботаническом саду Института бота-
Conservation actions applied. Registered
tanika bagynda ekildi. ники АН Туркменистана.
in the Red Data Book of Turkmenistan
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- (1999). Considerable part of the range is Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Ýaý- under protection in the Sunt Hasardag ную книгу Туркменистана (1999). Зна-
rawynyň köp bölegi Sünt-Hasardag döw- State Reserve чительная часть ареала охраняется в
let goraghanasynda goralýar. Сюнт-Хасардагском государственном
Conservation actions proposed. Ban on
заповеднике.
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerler- collection and grazing in habitats.
inde ösümligiň ýygnalmagyny we mal Необходимые меры охраны. Запрет сбо­
Research proposals. Update on habitats,
bakylmagyny gadagan etmeli. ра и выпаса в местах произрастания.
identification of natural resources, re-
Barlaglar boýunça teklipler. Duşýan ýer- introduction. Предложения по исследованию. Учёт
lerini hasaba almaly, tebigy gorlaryny местонахождений, определение при-
kesgitlemeli we ýetişdirip, tebigy ýerlere Authors: E. A. Ataev, Ch. Tagiev родных ресурсов, реинтродукция.
ekmeli.
Составители: Э. А. Атаев, Ч. Тагыев
Düzüjiler: E. A. Ataýew, Ç. Tagyýew

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Атаев, 1999; 2. Введенский, 1932; 3. Введенский,


1935; 4. Камелин и др., 1998; 5. Никитин, Гельдиханов, 1988; 6. Ищенко и др., 1972.

247
Allium eugenii Vved. 1934

ÝEWGENINIŇ SOGANY ALLIUM EUGENII ЛУК ЕВГЕНИЯ


Soganlar maşgalasy Family Alliaceae Семейство Луковые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU).Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Уз­
Dar çäkli endemik. Gadymy Ortaýerdeňiz Narrow range endemic, representative ко­локальный эндемик, представитель
Mollium G. Don fil. ex Koch bölümine of the ancient Mediterranian section of древнесредиземноморской секции
degişli görnüş. Iýmitlik, dermanlyk we Mollium G. Don fil. ex Koch. Edible, me- Mollium G. Don fil. ex Koch. Пище­вое,
bezeg ösümligi [1–6]. dicinal and ornamental plant [1–6]. лекарственное и декоративное расте­
ние [1–6].
Gysgaça beýany. Boýy 20–40 sm, köpýyl- Brief description. Perennial bulbous
lyk, soganlykly ösümlik. Soganlygy bir, plant, 20–40 cm high. Bulbs are solitary, Краткое описание. Многолетник лу-
ýumurtga görnüşli. Ýapragy bir, gönümel, ovoid. The only leaf is linear, much long- ковичный высотой 20–40 см. Лукови-
saýawanyndan ep-esli artýar. Saýawany er than an umbrella. Umbrella is nearly ца одиночная, яйцевидная. Лист один,
şar görnüşli, ýumşak, az gülli. Gülýany spherical, loose flowers are relatively few. линейный, значительно превышаю-
ýaprajyklary garamtyl damarly, gülgüne Perianth is pink with dark veins. Fruit is щий зонтик. Зонтик почти шаровид-
reňkli. Miwesi — goza, gabsaly, togalag- a box with leaves, almost round. ный, рыхлый, цветков сравнительно
rak. немного. Листочки околоцветника ро-
Distribution. Big Balkhan (Nazarekerem,
зовые, с тёмной жилкой. Плод — ко-
Ýaýraýşy. Uly Balkan (Nazarekerem, Go- Koshakujuk, Lammaburun and Bashmo-
робочка со створками, почти круглая.
şagüjük, Lammaburun we Başmogur de- gur) and Kopetdag (Kumushdash) [6].
releri) we Günorta-Günbatar Köpetdag Распространение. Большой Балхан (На­
Habitats. Stony slopes, lower belt of moun­
(Kümüşdaş deresi) [6]. зар­экерем, Кошакуджук, Ламмабурун
tains, forests of juniper groups [1–6].
и Башмогур) и Копетдаг (ур. Кумуш-
Bitýän ýerleri. Dagyň aşaky guşaklygy-
Number and tendencies to change. Scanty даш) [6].
nyň daşly we ownuk daşly (çagyljymak)
populations with different age composi-
eňňitleri, arça seýrek tokaýlyklar top- Места обитания. Каменисто-щебен­ча­
tion. In high precipitation years grows in
lumy [1–6]. тые склоны нижнего пояса гор, груп-
large numbers, in dry years scanty sup-
пировки арчовых редколесий [1–6].

248
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Dür- pressed shoots or no shoots are observed. Численность и тенденции её изменения.
li ýaşly populýasiýalary az sanly. Ygally In certain years over 30 specimens per Популяции немногочисленные, с раз-
ýyllarda bu ösümlik köp mukdarda 100 m² were noted [6]. личным возрастным спектром. В бога-
ýüze çykýar, gurak ýyllarda, az sanly тые осадками годы появляется в мас-
Main limiting factors. Grazing, mudslides,
ejizlän maýsalary göze ilýär ýa-da asla совом количестве, в засушливые на-
wind erosion, digging out bulbs.
görünmeýär. Käbir ýyllarda 100 m²‑de блюдаются малочисленные угнетён-
30 sanysy hasaba alyndy [6]. Biological peculiarities. It flowers in May– ные всходы, или вообще не появляет-
June, fruits in July–August. Reproduc- ся. В отдельные годы насчитывается
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mallaryň ba-
tion is by seeds and daughter bulbs [3, 6]. более 30 экз./100 м² [6].
kylmagy, sil akymlary, ýel eroziýasy, so-
ganlygynyň gazylyp alynmagy. Cultivation. An efforts to introduce A. eu- Основные лимитирующие факторы.
genii Vved. were taken by botanist schol- Вы­пас, селевые потоки, ветровая эро-
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Maý–
ars from Turkmenistan and Germany in зия, выкапывание луковиц.
iýun aýlarynda gülleýär, iýul we awgust
2002 [6].
aýlarynda miweleýär. Tohumlary we ýaş Особенности биологии. Цветёт в мае–
soganlyklary arkaly köpelýär [3, 6]. Conservation actions applied. Registered ию­не, плодоносит в июле–августе. Раз­
in the Red Data Book of Turkmenistan множается семенами и дочерними лу­
Ýetişdirilişi. 2002‑nji ýylda Germani­ýa­
(1999). ко­вицами [3, 6].
nyň we Türkmenistanyň botanik-alym­
lary tarapyndan A. eugenii Vved.-yň gö- Conservation actions proposed. Propa- Культивирование. В 2002 г. предпри-
çürip ekmek boýunça tejribe işleri geçi- ganda. Formation of a reserve or a sanc- няты попытки интродукции A. euge-
rildi [6]. tuary in Big Balkhan. nii Vved. учёными-ботаниками Турк-
менистана и Германии [6].
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Research proposals. Update on new hab-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. itats. Continued work on introduction. Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Monitoring of natural populations. ную книгу Туркменистана (1999).
Gorag üçin zerur çäreler. Uly Balkanda
goraghana ýa-da çäkli goraghana döret- Необходимые меры охраны. Пропаган-
Authors: G. P. Vlasenko
meli. Görnüşi goramak boýunça düşün- да. Организация заповедника или за-
diriş işlerini geçirmeli. казника на Большом Балхане.
Barlaglar boýunça teklipler. Täze bitýän Предложения по исследованию. Поиск
ýerlerini gözlemeli. Getirip ösdürip ýe- новых мест произрастания. Продол-
tişdirmek boýunça tejribeleri dowam et- жение опытов по интродукции. Мо-
meli. Tebigy populýasiýalaryna yzygider- ниторинг природных популяций.
li gözegçilik etmeli.
Составитель Г. П. Власенко
Düzüji G.P. Wlasenko

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Введенский 1971; 2. Проскурякова, 1965; 3. Никитин, Гельдиханов, 1988;
4. Курбанов, 1988; 5. Курбанов, 1992; 5. Gurbanow, Wlasenko (magl./inform./данн.), 2008; 6. Gurbanow (magl./inform./данн.), 2011.

249
Allium monophyllum Vved. ex Czerniak. 1930

BIR ÝAPRAKLY SOGAN ALLIUM MONOPHYLLUM ЛУК ОДНОЛИСТНЫЙ


Soganlar maşgalasy Family Alliaceae Семейство Луковые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU) Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Вид
Köp görnüşli uruga degişli. Ýaýrawynyň Polytypic genus species. Is represented on политипного рода. Представлен на се-
demirgazyk araçäginde ýerleşýär. Gör- the northern border of the range; impor- верной границе ареала. Имеет важное
nüşiň genofondyny gorap saklamakda tant for the species gene pool preserva- значение для сохранения генофонда
wajyp ähmiýete eýe. tion. вида.
Gysgaça beýany. Boýy 10–15 sm ýetýän so- Brief description. It is a perennial herba­ Краткое описание. Многолетнее тра-
ganlykly, köpýyllyk ösümlik. Soganlygy ceous, bulbous plant 10–15 cm in height. вянистое, луковичное растение высо-
ýeke togalak, çalymtyl-gara kagyz şekilli The bulb is single, globe-shaped, in a той 10–15 см. Луковица одиночная ша-
köp gatlakly gabyk bilen örtülen. Baldagy greyish black multi-layered coat. The ровидная, в серо-чёрной бумаго­образ­
saýawanjygyna çenliräk ýaprak gyny bi- stalk is clasped by the leaf clump almost ной многослойной оболочке. Сте-
len gurşalan we topraga gömülen. Ýapragy almost at the length of the umbel and is in бель почти до зонтика окружён листо-
ýeke, gönümel-neşter şekilli, ýiti, gögüm- the ground. The leaf is single, linear-lan- вым влагалищем и погружён в землю.
til reňkli, saýawanjygyndan birnäçe esse ceolate, pointed, blue-greyish, and long- Лист одиночный, линейно-ланцетный,
uzyn. Saýawanjygy ýarymtogalak, gür er than the peduncle. The umbel is semi- острый, сизоватый, значительно длин-
ýerleşen gülli. Gül aýajyklary ýognas, köp- spherical and dense. The pedicels are нее зонтика. Зонтик полушаровидный,
lenç gülýanyndan biraz 1,5–2 esse uzyn, plumpish, very often 1.5 –2 times longer густой. Цветоножки толстоватые, ча-
başlangyjy güli gurşap durýan ýapraksyz. than the perianth, with no bracts at the сто в 1,5–2 раза длиннее околоцвет-
Gülýanynyň ýaprajyklary tutugrak-mele­ base. The folioles of the perianth are vio- ника, без прицветников у основа-
wşe ýa-da gülgüne-melewşe reňkli, için- let or rosy-violet, with a darker vein. The ния. Листочки околоцветника грязно-
den geçýän garamtyl çylgymly. Düwün- ovary is sessile, coarse, with 6–8 ovules фиолетовые или розово‑фиолетовые,
çegi oturan, büdür-südür, 6–8 sany to- [1, 2, 4]. с более тёмным нервом. Завязь сидя-
hum pyntykly [1, 2, 4]. чая, шершавая, с 6–8 семяпочками [1,
2, 4].

250
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Ýaýraýşy. Merkezi (Çopandag) we Gün- Distribution. Central (Chopandag) and Распространение. Центральный (Чо-
orta-Günbatar (Ýoldere jülgesi) Köpet- South Western Kopetdag (Yoldere can- пандаг) и Юго-Западный (ущ. Ёлдере)
dag. Türkmenistandan daşarda — De- yon); Outside of Turkmenistan — North- Копетдаг. Вне Туркменистана — Се-
mirgazyk Eýran [2, 3]. ern Iran [2, 3]. верный Иран [2, 3].
Bitýän ýerleri. Daşly eňňitler, gaýalaryň Habitats. Rocky slopes, rock clefts [2–4]. Места обитания. Каменистые склоны,
jaýryklary [2–4]. трещины скал [2–4].
Number and tendencies to change.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. 10 m² 1–2 specimens can be found per 10 m². Численность и тенденции её изменения.
meýdanda 1–2 düýbi duşýar. На площади 10 м² встречается 1–2 экз.
Main limiting factors. Unfavourable cli-
Esasy çäklendiriji sebäpler. Amatsyz ho- mate conditions and grazing. Основные лимитирующие факторы.
wa şertleri we mal bakylmagy. Неблагоприятные климатические
Biological peculiarities. It blooms and
факторы и выпас.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Iýun- bears fruit in June–August. It reproduc-
awgust aýlarynda gülleýär we miweleýär. es by seeds [2, 3]. Особенности биологии. Цветёт и пло-
Tohumlaryndan köpelýär [2, 3]. доносит в июне — августе. Размножа-
Cultivation. Not done.
ется семенами [2, 3].
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
Conservation actions applied. Registered
Культивирование. Не культивировался.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Bit- (1999). Part of its habitat is protected in Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
ýän ýerleriniň bir bölegi Sünt-Hasardag the Sunt-Hasardag and Kopetdag State ную книгу Туркменистана (1999). Часть
we Köpetdag döwlet goraghanalarynda Reserves. местообитаний охраняется в Сюнт-­Ха­
goralýar. сардагском и Копетдагском государ-
Conservation actions proposed. Monitor-
ственных заповедниках.
Gorag üçin zerur çäreler. Merkezi Köpet- ing of its habitat in Central Kopetdag and
dagda bitýän ýerlerini gözegçilik astyna prohibition of grazing. Необходимые меры охраны. Контроль
alamaly. Mal bakylmagyny gadagan et- местонахождений в Центральном Ко-
Research proposals. Research into the bi-
meli. петдаге. Запрещение выпаса.
ology and ecology of the species; plant-
Barlaglar boýunça teklipler. Biologiýa- ing it in the Gokdere and Yoldere gorges. Предложения по исследованию. Изуче-
syny we ekologiýasyny öwrenmeli, Gök- ние биологии и экологии, посев в уще-
dere we Ýoldere jülgelerinde ekmeli. Authors: J. Gurbanov, M. Akyeva льях Геокдере и Ёлдере.

Düzüjiler: J. Gurbanow, M. Akyýewa Составители: Дж. Курбанов, М. Акыева

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Введенский, 1932, 2. Камелин, 1988; 3. Курбанов, 1987; 4. Никитин, Гельдиханов,1988.

251
Ungernia spiralis Proskorjakov, 1949

SPIRALLY GAÝRAÇ UNGERNIA SPIRALIS УНГЕРНИЯ СПИРАЛЬНАЯ


Nargyzgüllüler maşgalasy Family Amaryllidaceae Семейство Амариллисовые

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Де-
Bezeg we dermanlyk ähmiýetli ösümlik It is an ornamental and medicinal plant коративное и лекарственное растение
[2–4]. [2–4]. [2–4].
Gysgaça beýany. Boýy 40 sm ýetýän, so- Brief description. It is perennial bul- Краткое описание. Многолетнее луко-
ganlykly, köpýyllyk ösümlik. Soganlygy bous plant 40 cm in height. Bulb is 15– вичное растение высотой до 40 см. Лу-
15–20 sm uzynlykda, köp gatlakly gara- 20 cm in length, and in dark-brown cap- ковица длиной 15–20 см, в многослой-
goňur gabykly. Ýapraklary (7–12) gönü- sule. Leaves (7–12) are linear, bluish and ной чёрно-бурой оболочке. Листья
mel, çalymtyl-gök we ýylmanak. Gülleri smooth. Flowers are violet-pink. (7–12) линейные, сизоватые и гладкие.
melewşe-gülgüne reňkli. Цветки фиолетово‑розоватые.
Distribution. Western Kopetdag (Guy-
Ýaýraýşy. Günbatar Köpetdag (Güwen, en, Chendir, Bakja, Akgaya, Shyhbeder). Распространение. Западный Копетдаг
Çendir, Bakja, Akgaýa, Şyhbedir). Türk- Outside of Turkmenistan — Western Tien (Гюeн, Чендир, Бакча, Акгая, Шихбе-
menistandan daşarda — Günbatar Týan- Shan [1–6]. дер). Вне Туркменистана — Западный
Şan [1–6]. Тяньшань [1–6].
Habitats. It habitats pit-run fine and rub-
Bitýän ýerleri. Maýda topurly we maýda ble slopes. Места обитания. Мелкозёмистые и мел­
topurly-çagylly eňňitler. ко­зё­ми­сто-щебнистые склоны.
Number and tendencies to change. Scanty.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Az sanly. 1–2 specimens can be found per 10 m2. Численность и тенденции её изменения.
10 m2 meýdanda 1–2 düýbi duşýar. Малочислен. На площади 10 м2, встре-
Main limiting factors. Grazing.
чается 1–2 экземпляра.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl-
Biological peculiarities. The vegetation
magy. Основные лимитирующие факторы.
starts when sprouts come up which grow
Выпас.

252
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Ösüşi çy­ and form plenty leaves; the leave dry Особенности биологии. Вегетация на-
kyn­tgy emele getirmekden başlaýar, soňra out in summer. In fall it gives a flower чинается с появлением отростка, ко-
ýaýbaňlanýar we tomsuna guraýan köp spear of 15–20 cm in length. The repro- торый, разрастаясь, образует много-
sanly ýapraklary emele getirýär. Güýz duction is vegetative and by seeds. Blos- численные листья, высыхающие с на-
15–­20 sm uzynlykdaky gülleýän genera- soms in September–October, bears fruit ступлением лета. Осенью выбрасы-
tiw baldak çykarýar. Wegetatiw usul we in September [2, 5]. вает цветочную стрелку длиной 15–
tohumlary bilen köpelýär. Sentýabrda– 20 см. Размножается вегетативно и се-
Cultivation. At the Botanical Garden of
ok­týa­brda gülleýär, sentýabrda miwele- менами. Цветёт в сентябре–октябре,
the institute of Botany of the Academy of
ýär [2–5]. плодоносит в сентябре [2, 5].
Sciences of Turkmenisan [2–4].
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar Культивирование. В Ботаническом са-
Conservation actions applied. Registered
aka­demiýasynyň Botanika institutynyň ду Института ботаники АН Туркме-
in the IUCN Red List (1998), the Red Da-
Botanika bagynda ýetişdirilýär [2–4]. нистана [2–4].
ta Book of Turkmenistan (1999).
Gorag üçin görlen çäreler. TGHB-niň Gy- Принятые меры охраны. Внесён в
Conservation actions proposed. Include
zyl sanawyna (1998) we Türkmenistanyň Красный список МСОП (1998) и Крас-
habitats into the protected area of the
Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. ную книгу Туркменистана (1999).
Sunt Hasardag State Reserve. Ban on col-
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerlerini lecting. Необходимые меры охраны. Включение
Sünt-Hasardag döwlet goraghanasynyň мест обитания в охраняемую терри-
Research proposals. Update on new habi-
goralýan çäklerine birikdirmeli. Ýygnal- торию Сюнт-Хасардагского государ­
tats. Research of biology.
magyny gadagan etmeli. ствен­ного заповедника. Запрет сбора.
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigatda Authors: E. A. Ataev. Предложения по исследованию. Выяв-
täze duşýan ýerlerini ýüze çykarmaly. ление новых мест произрастания. Из­
Bio­logiýasyny öwrenmeli. чение биологии.

Düzüji E. A. Ataýew Составитель Э. А. Атаев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Артюшенко, 1970; 2. Атаев, 1999; 3. Камелин


и др., 1998; 4. Куваев, Проскурякова, 1984; 5. Никитин, Гельдиханов, 1988; 6. Проскурякова, 1949.

253
Ungernia victoris Vved. ех Artjushenko, 1970

WIKTORYŇ GAÝRAJY Victor’s Ungernia УНГЕРНИЯ ВИКТОРА


Nargyzgüllüler maşgalasy Family Amaryllidaceae Семейство Амариллисовые

Ýagdaýy. Derejesi II (EN). Ýitip barýan Status. Category II (EN). Endangered Статус. Категория II (EN). Исчезаю-
görnüş. species. щий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Köýtendagyň endemgi. Endemic to Kopetdag. демик хребта Койтендаг.
Gysgaca beýany. Boýy 10–40 sm ýetýän, Brief description. A perennial herbaceous Краткое описание. Многолетнее тра-
soganlykly köpýyllyk otjumak ösümlik. plant, 10–40 cm, forming a bulb. The вянистое растение высотой 10–40 см,
Soganlykdan aýrylýan ýapraklar gönü- leaves extending from the bulb are line- образующее луковицу. Листья, отхо-
mel, inçe. Ýapraksyz baldagy gülleriniň ar and narrow. The leafless stem bears an дящие от луковицы, линейные, узкие.
sany köp bolmadyk saýawanjyk bilen ta- umbel with a few flowers. The perianth is Безлистный стебель несёт немного-
mamlanýar. Gülýany guýgyç görnüşli, funnel-shaped and red. The fruit is a boll цветковое соцветие — зонтик. Около­
gyzyl. Miwesi — gozajyk [1]. [1]. цветник воронковидный, красный.
Плод — коробочка [1].
Ýaýraýşy. Köýtendag (Hojeýpil deresi) [2, Distribution. Koytendag (canyon Hod-
6]. Türkmenistandan daşarda — Özbe- zheypil) [2, 6]. Outside of Turkmeni- Распространение. Койтендаг (ущ. Ход-
gistan (Köýtendag), Täjigistan Gissar, Ba- stan — Uzbekistan, Tajikistan [3]. жейпиль) [2, 6]. Вне Туркменистана —
badag gerişleri) [3]. Узбекистан, Таджикистан [3].
Habitat. The middle mountain belt, fine
Bitýän ýerleri. Daglaryň orta guşaklygy, flat talus and sometimes rocky slopes, Места обитания. Средний пояс гор,
külke topurly, ýapgyt ownuk daşly, seýrek mostly in areas with a northern exposure мелкозёмистые, пологие, осыпные
halatlarda — daşly, esasan demirgazyga [5, 6]. (реже каменистые) склоны северной
bakýan eňňitler [5, 6]. экспозиции [5, 6].
Number and tendencies to change. Found
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Agaçly- in small groups between trees and bush- Численность и тенденции её измене-
gyrymsy agaçly ösümlik örtüginiň ara- es. Total population does not exceed 200 ния. Встречается небольшими груп-
synda uly bolmadyk toparlar görnüşinde individuals [5]. пами между деревьями и кустарника-
duşýar, jemi 200 düýbe barabar [6]. ми. Всего около 200 особей [6].

254
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Soganlyklar- Main limiting factors. Collection of bulbs Основные лимитирующие факторы.
ynyň we ýapraklarynyň ýygnalmagy [5]. and leaves [5]. Сбор луковиц и листьев [5].
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Tohum- Biological peculiarities. Propagates both Особенности биологии. Размножает-
laryndan we soganlyklarynyň bölünme- by seed and vegetatively by budding ся семенами и вегетативно (отпочко-
gi arkaly wegetatiw köpelýär. Ýazda eme- daughter bulbs. The leaves develop in выванием дочерних луковиц). Весной
le gelen ýapraklar tomsa çenli guraýar. spring and die back in summer. Until развиваются листья, увядающие к ле-
Soňra awgusta çenli dynçlyk döwri baş- August, there is a dormancy period after ту. Затем до августа наступает период
lanyp, ondan soň ýapraksyz baldak eme- which a leafless stalk comes up. It blooms покоя, после чего появляется безлист-
le gelýär. Awgustda gülleýär, awgustda– in August, fruits in August–September [1, ный стебель. Цветёт в августе, плодо-
sentýabrda miweleýär [1, 4, 5]. 4, 5]. носит в августе–сентябре [1, 4, 5].
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar Cultivation. In Botanical Garden of insti- Культивирование. В Ботаническом са-
akademiýasynyň Botanika institutynyň tute of Botany, Academy of Sciences of ду Института ботаники АН Туркме-
Botanika bagynda ekilýär. Turkmenistan. нистана.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizil- in the Red Data Book of Turkmenistan ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
di. Köýtendag döwlet goraghanasynda (1985, 1999). Protected in Koytendag Охраняется в Койтендагском государ-
goralýar. State Reserve. ственном заповеднике.
Gorag üçin zerur çäreler. Soganlyklar- Conservation actions proposed. Ban on Необходимые меры охраны. Запрет
ynyň we ýapraklarynyň ýygnalmagyny collecting bulbs and leaves. сбора луковиц и листьев.
gadagan etmeli.
Research proposals. Update on new habi- Предложения по исследованию. Вы-
Barlaglar boýunça teklipler. Täze bitýän tats and study of it's bioligy. явление новых мест произрастания
ýerlerini anyklamaly we biologiýasyny и изучение биологии.
öwrenmeli. Author P. A. Kepbanov
Составитель П. А. Кепбанов
Düzüji P. A. Kepbanow

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Флора СССР, 1935; 2. Сейфулин, 1978; 3. Введенский,
1941. 4. Артюшенко, 1979; 5. Короткова, Хамидходжаев, 1976; 6. Курбанов, Менлиев, 2007.

255
Sternbergia lutea (L.) Spreng 1837

SARY NARGYZ STERNBERGIA LUTEA ШТЕРНБЕРГИЯ ЖЁЛТАЯ


Nargyzgüllüler maşgalasy Family Amaryllidaceae Семейство Амариллисовые

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). Ýitmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Вос­­­
Ýaýrawynyň çetindäki Gündogar Ortaýer This is an East Mediterranean relict grow- точ­носредиземноморский реликт на
deňiz gadymy görnüş [1]. Gymmatly be- ing in the range borders [1]. Valuable or- периферии ареала [1]. Ценное декора-
zeg we derman ösümligi. namental and medicinal plant. тивное и лекарственное растение.
Gysgaça ýazgysy. Köpýyllyk, soganlykly, Brief description. Perennial, bulbous and Краткое описание. Многолетник, лу-
bir gülli ösümlik, boýy — 10–20 sm. Gül- uniflorous plant of 10–20 cm in height. ковичный, одноцветковый, высотой
leri açyk sary reňkli. The flowers are of bright yellow color. 10–20 см. Цветки ярко-жёлтые.
Ýaýraýşy. Günorta-Günbatar Köpetdag Distribution. South-Western Kopetdag Распространение. Юго-Западный Ко-
(Aýydere, Garaňkydere, Parhaý, Gara- (Ayydere, Karankidere, Parkhay, Gara- петдаг (Айыдере, Каранкыдере, Пар-
suw, Goçdemir, Şyblan, Ysak dagy, Sum- suv, Gochdemir, Shyblan, Isak mountain, хай, Карасув, Коштемир, Шевлан, го-
bar jülgesi). Türkmenistandan daşar- Sumbar valley). Outside of Turkmeni- ра Исак, долина р. Сумбар). Вне Турк-
da — Gündogar Zakawkazýe, Özbegis- stan — the Eastern Transcaucasia, Taji­ki­ менистана — Восточное Закавказье,
tan, Täjigistan [1–4]. stan, Uzbekistan [1–4]. Узбекистан, Таджикистан [1–4].
Bitýän ýerleri. Daglaryň daşly, daşly- Habitat. Rocky, pit-run fine slopes of Места обитания. Каменистые, камени-
ownuk topurly pes we orta eňňitleri, de- low and middle mountains, bed springs, сто-мелкозёмистые склоны низкого-
rýajyklaryň boýy, gyrymsy agaçlaryň we along streams, in grass and shrubs [1, 2]. рий и среднегорий, по руслу родников,
otlaryň arasy [1, 2]. вдоль речек, среди травы и кустарни-
Number and tendencies to change. Grows
ков [1, 2].
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Kiçiräk in small groups of up to 57 specimens on
toparlar görnüşinde duş gelýär, 30х30sm a 30x30 cm size plot. In some areas up to Численность и тенденции её изменения.
meýdançada 57 ösümlik hasaba alnan, kä 200–300 plants were accounted for in the Встречается небольшими группами,
ýerlerde bir toparda 200–300 ösümlige same group. In recent years, the number на площадке размером 30х30 см реги-
çenli. Soňky ýyllarda sany azalýar. keeps declining. стрируется до 57 экз., местами в одной

256
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Soganlyk- Main limiting factors. Grubbing out bulbs, группе насчитывается до 200–300 рас-
larynyň gazylyp alynmagy, dag ýapgyt- washing away of slopes, humidity abate- тений. В последние годы сокращается.
larynyň ýuwulmagy, bitýän ýerlerinde ment in the habitat, grazing.
Основные лимитирующие факторы.
çyglylygyň peselmegi, mal bakylmagy.
Biological peculiarities. Flowers in Sep- Выкапывание луковиц, смыв склонов,
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Sentýabr– tember — October [2]. The duration of уменьшение влажности в местах оби-
oktýabr aýlarynda gülleýär [2]. Bir ösüm- one specimen flowering lasts for 4–5 days. тания, выпас.
lik 4–5 günüň dowamynda gülleýär. Gül- The plant does not bear fruits: flowers
Особенности биологии. Цветёт в сентя­
leri tohum emele getirmeýär. Soganjy- are sterile. Propagates by bulbs [3]. The
бре–октябре [2]. Продолжительность
klary arkaly köpelýär [3]. Gyşda ýaprak- leaves remain green in winters.
цветения одной особи 4–5 дней. Не
lar guraman göklügine saklanýar.
Cultivation. At the Botanical Garden of образует плодов: цветки стерильны.
Ýetişdirilişi. TYA-nyň Botanika institu- the institute of Botany, Academy of Sci- Размножается луковицами [3]. Зимой
tynyň Botanika Bagynda ýetişdirilýär [3]. ences of Turkmenistan [3]. листья зелёные.
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Conservation actions applied. Registered Культивирование. В Ботаническом са-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Ýaý- in the Red Data Book of Turkmenistan ду Института ботаники АН Туркме-
rawynyň köp bölegi Sünt-Hasardag döw- (1999). A large part of the range is pro- нистана [3].
let goraghanasynda goralýar. tected in the Sunt-Hasardag State Re-
Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
serve.
Gorag üçin zerur çäreler. Gorag düzgün- ную книгу Туркменистана (1999). Зна-
lerini berjaý etmeli. Köpeltmek we te- Conservation actions proposed. Strict чительная часть ареала охраняется в
bigatda ösýän ýerlerini dikeltmek üçin adherence to the protected area regime. Сюнт-Хасардагском государственном
Sünt-Hasardag döwlet goraghanasynyň Planting species at the nursery of the заповеднике.
tejribe meýdançasynda ekmeli. Mal ba- Sunt-Hasardag State Reservefor its prop-
Необходимые меры охраны. Строгое
kylmagyny we soganlyklarynyň ýygnal- agation and restoration in the growth ar-
соблюдение заповедного режима. По-
magyny çäklendirmeli. eas. Restricting grazing and collection of
садка в питомнике Сюнт-Хасар­даг­
bulbs.
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigatda we ского государственного заповедника
medeni ýagdaýda biologiýasyny we eko- Research proposals. Study of biology and для размножения и восстановления в
logiýasyny öwrenmeli. ecology in nature and culture местах произрастания. Ограничение
выпаса и сбора луковиц.
Düzüji A. M. Geldihanow Author A. M. Geldikhanov
Предложения по исследованию. Изучe­
ние биологии и экологии в природе и
культуре.

Составитель А. М. Гельдиханов

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Камелин и др., 1998; 2. Никитин, Гельдиханов,1988; 3. Ищенко и др. 1972; 4. Горшкова, 1935.

257
Asparagus turkestanicus M. Pop. 1915

TÜRKÜSTAN SERSEPILI Asparagus turkestanicus СПАРЖА ТУРКЕСТАНСКАЯ


Sersepiller maşgalasy Family Asparagaceae Семейство Спаржевые

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. За-
Günbatar Turan görnüşi. Dermanlyk äh- tion. Western Turanian species, medi­ паднотуранский вид. Лекарственное
miýetli ösümlik [1, 2, 4, 5]. cinal plant [1, 2, 4, 5]. растение [1, 2, 4, 5].
Gysgaça beýany. Boýy 30–80 sm ýetýän, Brief description. It is a rhizome poly- Краткое описание. Многолетний кор-
ýylda gülleýän we miweleýän porrukly carpic plant of 30–80 cm in height. The невищный поликарпик высотой 30–
ösümlik. Dik baldakly, düýbi kütelişen, stalk is upright and thickened at the foot. 80 см. Стебель прямостоячий, внизу
şahalary uzyn. Ýapraklary ýuka, bar- The branches are long. The leaves are толстоватый, ветви длинные. Листья
dajyk görnüşli, aşakylary ýeterlik dereje- thin-filmed; the lower leaves are large. тонкоплёнчатые, нижние довольно
de uzyn. Gülleri şahalarda yerleşýär [7, 8]. The flowers are on the branches [7, 8]. крупные. Цветки на ветвях [7, 8].
Ýaýraýşy. Kiçi Balkan, Kürendag, Üstýurt, Distribution. Small Balkhan, Kurendag, Распространение. Малый Балхан, Кю-
Garagum [1, 2, 4]. Türkmenistandan da- Ustyurt and Karakums. Outside of Turk- рендаг, Устюрт, Каракумы [1, 2, 4]. Вне
şarda — Özbegistan [2, 3, 6, 7]. menistan — Uzbekistan [2, 3, 6, 7]. Туркменистана — Узбекистан [2, 3, 6, 7].
Bitýän ýerleri. Şorlaşan çägelikler, dür- Habitats. Saline sands, particoloured rock Места обитания. Засолённые пески,
li reňkli jynslaryň ýüze çykmalary we ta- outcrops and takyrs [1–3, 6, 7] выходы пёстроцветных пород и такы-
kyrlar, gyrymsy agaçlaryň arasynda [1–3, ры среди кустарников [1–3, 6, 7].
Number and tendencies to change. Scanty.
6, 7].
Численность и тенденции её изменения.
Main limiting factors. Grazing. Individ-
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Az sanly. Малочислен. В последние годы отме-
ual specimens were registered in recent
Soňky ýyllarda ýek-tüki hasaba alyndy. чены единичные экземпляры.
years.
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal bakyl- Основные лимитирующие факторы.
Biological peculiarities. Blossoms in April–
magy, gyrymsy agaçlaryň çapylmagy. Выпас, вырубка кустарников.
May, bears fruit in May–June. Reproduces
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Aprelde– by seeds and vegetatively [1, 3, 7]. Особенности биологии. Цветёт в апре-
maýda gülleýär, maýda–iýunda miwele- ле–мае, плодоносит в мае–июне. Раз-

258
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

ýär. Wegetatiw usul bilen we tohumlar- Cultivation. Introduced in the Botanical множается вегетативно и семенами [1,
yndan köpelýär [1, 3, 7]. Garden of the institute of Botany of the 3, 7].
Academy of Sciences of Turkmenisan.
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar Культивирование. Интродуцирован в
akademiýasynyň Botanika institutynyň Conservation actions applied. Registered Бо­та­нический сад Института ботани-
Botanika bagyna getirilip ösdürilýär. in the Red Data Book of Turkmenistan ки АН Туркменистана.
(1999).
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- Принятые меры охраны. Внесён в Крас-
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi. Conservation actions proposed. Monitor- ную книгу Туркменистана (1999).
ing habitats.
Gorag üçin zerur çäreler. Bitýän ýerlerin­ Необходимые меры охраны. Контроль
de gözegçilik astyna almaly. Research proposals. Research of biology, в местах произрастания.
ecology, and update on new habitats.
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň Предложения по исследованию. Изуче-
bio­­logiýasyny, ekologiýasyny öwrenmeli, ние биологии, экологии, поиск новых
Authors: E. A. Ataev
tä­­ze bitýän ýerlerini gözlemeli. местонахождений.

Düzüji E. A. Ataýew Составитель Э. А. Атаев

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Атаев, 1999; 2. Гельдиханов, 1995; 3. Камелин, Курбанов,
1987; 4. Курбанов, 1992; 5. Ильин, 1935; 6. Никитин, Гельдиханов, 1988; 7. Попов, 1932; 8. Шербаев, 1972.

259
Eulophia turkestanica (Litv.) Schlechter, 1913

TÜRKÜSTAN EULOFIÝASY Eulophia turkestanica ЭУЛОФИЯ ТУРКЕСТАНСКАЯ


Orhideýalar maşgalasy Orchidaceae family Семейство Орхидные

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ýitip barýan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Ре-
Paleosawannalaryň gadymy bir görnüşli tion. Relic monotypic genus paleosavann ликт палеосаванн монотипного рода
urugyna degişli [2]. Bezeg ähmiýetli. [2]. Decorative. [2]. Декоративен.
Gysgaça beýany. Boýy 25–45 sm bolan, Brief description. Perennial saprophytic Краткое описание. Многолетнее са-
sarymtyl-benewşe reňkli, köpýyllyk sap- plant height of 25–45 cm yellowish-pur- профитное растение высотой 25–
rofit ösümligi, ýogyn, etjimek kök bal- ple, with a rhizome giving fleshy thick- 45 см. Желтовато-фиолетовое, с кор-
dak berýän porrukly. Baldagy dik ösen, ening (tuber). Stem erect, with reduced невищем, дающим мясистые утолще-
ýapraklary ýiten, teňňe görnüşli. Aşaky- scaly leaves. Lower leaves in the form of ния (клубень). Стебель прямостоячий,
lary gynýaprakly, baldak göwrümli, ýo- sheaths amplexicaul at the apex triangu- с редуцированными чешуевидными
karsy üçburçly, ýitelen, ýokarkylary — lar, acute, upper — in the shape of bracts, листьями. Нижние листья в виде вла-
gülýaprak görnüşli, oturan. Gül çogdamy sessile. Inflorescence not dense, race- галищ, стеблеобъемлющие, на верху­
selçeň, salkym görnüşli. Gülleri açyk- mose. The flowers are bright yellow. Cap- шке треугольные, заострённые, верх­
sary reňkli. Gozasynyň görnüşi süýri. sule elliptic. ние — в форме прицветников, сидя-
чие. Соцветие не густое, кистевидное.
Ýaýrawy. Amyderýa oazisi (Farabyň, Ata­ Distribution. Amu Darya oasis (in the vi-
Цветки ярко-жёлтые. Коробочка эл­
myrat ş. töwereginiň suw basan ýerleri). cinity of the river floodplain. Farabi and
лип­тическая.
Türkmenistandan daşarda — Özbegistan Atamyrat). Outside of Turkmenistan- Uz-
we Täjigistan [3, 4] bekistan and Tajikistan [3, 4]. Распространение. Амударьинский оа-
зис (пойма реки в окр. Фараба и Ата-
Bitýän ýerleri. Tokaýlyk, derýanyň bat- Habitats. Tugay, marshy shores of rivers,
мырата). Вне Туркменистана — Узбе-
galaşan kenarynda, igdäniň, buýanyň we among the thickets dzhida, licorice and
кистан и Таджикистан [3, 4].
hyşanyň jeňňellikleri [2–4]. eriantusa [2–4].
Места обитания. Тугаи, заболоченные
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Örän se- Number and tendencies to change. It oc-
берега рек, среди зарослей джиды, со-
rek. Iki ýeke bellendi, jemi 5 düýp. [5] curs sporadically. In all there are five
лодки и эриантуса [2–4].
specimen. [5].

260
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Bentleriň Main limiting factors. Violation of the wa- Численность и тенденции её изменения.
gurulmagy, buýanyň önümçiligi we ter regime of the Amu Darya flood plain Встречается единично. Всего насчи-
mallaryň bakylmagy sebäpli Amyderýa- due to construction of dams, commercial тывается 5 экз. [5].
nyň akymlarynyň suw düzgüniniň bozul- logging, licorice grazing.
Основные лимитирующие факторы.
magy.
Biological peculiarities. Nutrition myco- Нарушение водного режима поймы
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Iýmit­le­ni­­ trophic. Flowers in April, entomophilous Амударьи в связи со строительством
şi mikotrof, aprelde gülleýär, mör-mö­jek­­ pollination. Fruiting in May. Reproduc- дамб, промышленная заготовка со-
ler arkaly tozanlanýar, maýda miweleýär. tion by seed [1]. лодки, выпас.
Tohumlary bilen köpelýär [1].
Cultivation. Not done. Особенности биологии. Питание мико-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. трофное. Цветёт в апреле, опыление
Conservation actions applied. Registered
энтомофильное. Плодоносит в мае.
Gorag üçin gorlen çärelir. Türkmeni- in the Red Data Book of Turkmenistan
Размножается семенами [1].
stanyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) we (1985.1999) and the list of CITES (2011).
СITES-iň (2011) sanawyna girizildi. Культивирование. Не культивировался.
Conservation actions proposed. Strict
Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýanyň control of the state population. Protec- Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
ýagdaýyny berk gözegçilige almaly. Go- tion propaganda. ную книгу Туркменистана (1985, 1999)
ramak boýunça düşündiriş işlerini geçir- и Список СIТЕS (2011).
Research proposals. Search for new lo-
meli.
cations. The study of biological and ec- Необходимые меры охраны. Строгий
Barlaglaryň teklipleri. Täze ösýän ýerle- ological characteristics. Introduction to контроль состояния популяции. Про-
rini anyklamaly. Bioekologik aýratynlyk- Amudarya State Reserve. Identification паганда охраны.
laryny öwrenmeli. Amyderýa döwlet go- of symbiotic soil fungi in order to use
Предложения по исследованию. По-
raghanasyna getirip ekmeli. Medeni şert- them for introduction into the culture.
иск новых местонахождений. Изуче-
lerde ösdürmek üçin bilelikde ýaşaýan
ние биоэкологических особенностей.
toprak kömeleklerini kesgitlemeli. Authors:: J. Gurbanov, G. P. Vlasenko
Интродукция в Амударьинский госу-
дарственный заповедник. Выявление
Düzüjiler: J. Gurbanow, G. P. Wlasenko
среди почвенных грибов симбионтов
с целью использования их для введе-
ния в культуру.

Составители: Дж. Курбанов, Г. П. Власенко

Maglumat çeşmesi: 1. Черняковская, 1932; 2. Невский, 1935; 3. Овчинников, 1963; 4. Никитин,


Гельдиханов, 1988; 5. Gurbanow, Wlasenko (magl./inform./данн.), 2008.

261
Dactylorhiza flavescens (C. Koch) Holub, 1849

SARYMTYL DAKTILORIZA DAKTILORIZA YELLOW ДАКТИЛОРИЗА ЖЁЛТОВАТАЯ


Orhideýalar maşgalasy Family Orchidaceae Семейство Орхидные

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда.
Türkmenistanyň florasynda urugyň iki One of the two species in Turkmenistan Один их двух видов рода в Туркмени-
görnüşiniň biri. Ýaýrawynyň gündogar on the eastern border of the range [1, 2]. стане на восточной границе ареала [1,
araçäginde ýerleşýär [1, 2]. Bezeg ähmi- This is an ornamental plant. 2]. Декоративен.
ýetli.
Brief description. A perennial herb, 15– Краткое описание. Многолетнее расте-
Gysgaça beýany. Köpýyllyk ösümlik, 15– 30 cm tall. The leaves are linear lanceolate. ние высотой 15–30 см. Листья линей­
30 sm. Ýapraklary gönümel, ujy çowly. Clustered inflorescence is dense with yel- но-ланцетные. Кистевидное соцветие
Gül çogdamy salkym we gür. Gülleri sary, low flowers. The fruit is an upright, elon- густое. Цветки жёлтые. Плод — пря-
miwesi süýnmek, dik duran, ownuk to- gated boll with small seeds [1, 2]. мостоячая, продолговатая коробочка
humly goza [1, 2]. с мелкими семенами [1, 2].
Distribution. Central (Garagul, Nohur,
Ýaýraýşy. Merkezi (Garawul, Nohur, Ar- Arvaz), South Western (Sunt, Gapakly, Распространение. Центральный (Ка-
waz), Günorta-Günbatar (Sünt, Gapakly, Hatynaga) Kopetdag. Outside of Turk- раул, Нохур, Арваз), Юго-Западный
Hatynaga) Köpetdag. Türkmenistandan menistan — the Caucasus [2, 3]. (Сюнт, Капаклы, Хатынага) Копетдаг.
daşarda — Kawkaz [2, 3]. Вне Туркменистана — Кавказ [2, 3].
Habitats. Humid areas on the north-
Bitýän ýerleri. Dagyň orta guşaklygy: de- ern slopes of the mountain middle belt, Места обитания. Увлажнённые места
mirgazyk eňňitlerdäki çygly ýerler, agaçly, among trees and shrubs, alpine meadows по северным склонам среднего пояса
gyrymsy agaçly ösümlik örtügi, dag çe- [2–4]. гор, среди древесно-кустарниковой ра-
menlikleri [2–4]. стительности, горные лужайки [2–4].
Number and tendencies to change. The
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Sany number declines and the species is met Численность и тенденции её изменения.
örän az, barha kemelýär, iki-ýeke düýbi sporadically. In recent years a total of Сокращается, встречается единичны-
duş gelýär. Soňky ýyllarda jemi 600‑e about 600 specimens were registered [4]. ми экземплярами. В последние годы
golaý düýbi hasaba alyndy [4]. зарегистрировано около 600 особей
[4].

262
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Gurakçylyk Main limiting factors. Droughts or chang- Основные лимитирующие факторы. За­
ýa-da ösümlik örtüginiň üýtgemegi, mal es in vegetation, grazing. су­ха или изменение растительного по-
bakylmagy. крова, выпас.
Biological peculiarities. Hylophyte with
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Çygly ýer­ renewable palmately lobed, separate tu- Особенности биологии. Мезофит с во­
de ösýän, barmak şekilli aýry-aýry dili- bers. Flowers in April, fruictifies in May. зо­бновляющимися пальчато-лопаст­
nen klubenleri arkaly täzelenip durýan Reproduction is by seeds [3]. ны­­ми, раздельными клубнями. Цветёт
ösümlik. Aprelde gülleýär, maý aýynda в апреле, плодоносит в мае. Размно­
Cultivation. Not done.
miweleýär. Tohumlary arkaly köpelýär жается семенами [3].
[3]. Conservation actions applied. Registered
Культивирование. Не культивировался.
in the Red Data Book of Turkmenistan
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
(1985, 1999). Part of the population is Принятые меры охраны. Внесён в
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- protected at the Sunt Hasardag State Re- Крас­ную книгу Туркменистана (1985,
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizil- serve. 1999). Часть популяции охраняется в
di. Populýasiýasynyň bir bölegi Sünt-Ha- Сюнт-Хасардагском государственном
Conservation actions proposed. Strict
sardag döwlet goraghanasynda goralýar. заповеднике.
monitoring of the growth areas.
Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýanyň Необходимые меры охраны. Строгий
Research proposals. Study of bio-ecology
ýagdaýyna berk gözegçilik etmeli. контроль мест произрастания.
and seed propagation characteristics.
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň Предложения по исследованию. Изуче-
bioekologiýasyny we tohum arkaly köpe- Author G. P. Vlasenko ние биоэкологии и особенностей се-
liş aýratynlyklaryny öwrenmeli. менного размножения.

Düzüji G. P. Wlasenko Составитель Г. П. Власенко

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Черняковская, 1932; 2. Сейфулин, 1978;


3. Никитин, Гельдиханов, 1988; 4. Gurbanow, Wlasenko (magl./inform./данн.), 2008.

263
Orchis simia Lam. 1778

MAÝMYN ORHISI ORCHIS SIMIA ЯТРЫШНИК ОБЕЗЬЯНИЙ


Orhideýalar maşgalasy Family Orchidaceae Семейство Орхидные

Ýagdaýy. Derejesi III (VU). ÝItmek how- Status. Category III (VU). Vulnerable Статус. Категория III (VU). Уязвимый
punyň abanmagyna ýakyn görnüş. species. вид.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Эн-
Endemik. Görnüş Türkmenistandaky Endemic plant. In Turkmenistan it stays демик. В Туркменистане на восточной
ýaýrawynyň gündogar araçäginde ýerleş- to the eastern border of the range. It is an границе ареала. Декоративен.
ýär. Bezeg ähmiýetli. ornamental plant.
Краткое описание. Травянистый мно-
Gysgaça beýany. Köpýyllyk, otjumak ösü- Brief description. This is a herbaceous голетник с овальными клубнями. Сте-
mlik, süýrümtik klubenli. Baldagy beýik perennial plant with oval tubers. The бель высокий (35–40 см), в нижней ча-
(35–40 sm), aşaky bölegi ýaprakly, ýo- stalk is tall (35–40 cm), bears leaves in the сти облиственный, сверху голый. Ли-
karky bölegi ýapraksyz — ýalaňaç. Ýap­ lower part, bare on the top. The leaves are стья продолговатые. Соцветие доволь-
raklary süýri. Gül çogdamy gür, süý­rüm­ oblong; the inflorescence is rather dense, но густое, овальное или продолгова-
tik ýa-da süýri. Gülleri öçügsi-gül­güne. oval or oblong. The flowers are pale pink. тое. Цветки бледно-розовые. Прицвет-
Gül­ýany ýaprajyklary örän ownuk. Mi- The floral bracts are very small. The ники очень маленькие. Плод — много­
wesi — köptohumly goza. Tohumy ow- fruit is a polyspermous boll. The seeds семянная коробочка. Семена очень
nuk [3]. are very small [3]. мелкие [3].
Ýaýraýşy. Günorta-Günbatar Köpetdag: Distribution. South Western Kopetdag Распространение. Юго-Западный Ко-
Aýydere, Pordere, Hatynaga jülgeleri, Al­ (Ayydere, Pordere, Hatynaga, Altybay de- петдаг (Айыдере, Пордере, Хатынага,
ty­­baý deresi. Türkmenistandan daşar- pression). Outside of Turkmenistan- the ур. Алтыбай). Вне Туркменистана —
da — Krym, Kawkaz [1, 3]. Crimea, the Caucasus [1–3]. Крым, Кавказ [1–3].
Bitýän ýerleri. Dagyň orta guşaklygy: Habitats. Shaded moist northern slopes Места обитания. Затенённые влажные
agaç-gyrymsy agaç ösümlik örtükli, kö- overgrown with trees and shrubs in the северные склоны, заросшие древесно-
legeli, çygly demirgazyk eňňitler [2, 3]. middle mountain belt [2, 3]. кустарниковой растительностью, в
среднем поясе гор [2, 3].
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Sany Number and tendencies to change. The
azalýar, soňky ýyllarda 800‑e golaý düýbi number keeps declining in recent years:
bellendi [4].

264
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Agaçlaryň, at present less than 800 specimens are ac- Численность и тенденции её изменения.
gyrymsy agaçlaryň ýok edilmegi, mal ba- counted for. [4]. Сокращается, в последние годы на-
kylmagy, tebigy bitýän ýerleriniň gura- считывается не более 800 экз. [4].
Main limiting factors. Tree and shrub de-
magy.
struction, grazing, drying of habitats. Основные лимитирующие факторы.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Çyglylygy Уни­чтожение древесно-кустарни­ко­вой
Biological peculiarities. It’s a hydrophil-
halaýan, kölegede ösýän ösümlik, apre- растительности, выпас, высыхание мест
ous sciophyte; blooms late April — ear-
liň ahyrynda, maýyň başynda gülleýär. обитания.
ly May. Its pollination is entomophilous.
Mör-möjekler arkaly tozanlanýar. Maýyň
Bears fruits late May — early June. Seed Особенности биологии. Влаголюби-
ahyrynda, iýunyň başynda tohumlary
propagation is weak. In dry years the вый умброфит, цветёт в конце апре-
bişýär. Tohumlardan köpelişi gowşak.
plant does not blossom for the most part. ля — начале мая. Опыление энтомо-
Gu­rak ýyllarda köpüsi güllemeýär.
фильное. Плодоносит в конце мая —
Cultivation. Attempts were made in
Ýetişdirilişi. 2007‑nji ýylda Aşgabadyň начале июня. Семенное возобновле-
2007 to introduce the species from Ku-
şertlerinde köpeltmek üçin Merke- ние слабое. В сухие годы большей ча-
mushdash depression (between Central
zi we Günbatar Köpetdagyň arasynda стью не цветёт.
and Western Kopetdag) into Ashgabat
ýerleşýän Kümüşdaş deresinden getiri-
conditions. Культивирование. В 2007 г. были пред-
lip, ekildi.
приняты попытки интродукции осо-
Conservation actions applied. Registered
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- бей из ур. Кумушдаш (между Цен-
in the Red Data Book of Turkmenistan
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizil- тральным и Западным Копетдагом) в
(1985, 1999). Part of the population is
di, populýasiýasynyň bir bölegi Sünt-Ha- условиях Ашхабада.
protected at the Sunt Hasardag State Re-
sardag döwlet goraghanasynda goralýar.
serve. Принятые меры охраны. Внесён в
Gorag üçin zerur çäreler. Aýydere jülge- Крас­ную книгу Туркменистана (1985,
Conservation actions proposed. Rein-
sinde gorag düzgünini güýçlendirmeli, 1999). Часть популяции охраняется в
forcement of the protected regimen in
mal bakmagy gadagan etmeli. Tebigy po- Сюнт-Хасардагском государственном
Ayydere canyon, prohibition of grazing,
pulýasiýalarynyň ýagdaýyna yzygiderli заповеднике.
monitoring of population conditions.
gözegçilik etmeli.
Необходимые меры охраны. Усиление
Research proposals. The study of bio-ec-
Barlaglar boýunça teklipler. Görnüşiň bi- заповедного режима в ущ. Айыдере,
ological characteristics and seed propa-
oekologiki aýratynlyklaryny we tohum запрет выпаса, мониторинг состоя-
gation.
arkaly köpelişini öwrenmeli. ния популяций.
Authors: J. Gurbanov, G. P. Vlasenko Предложения по исследованию. Изуче-
Düzüjiler: J. Gurbanow, G. P. Wlasenko
ние биоэкологических особенностей
и семенного размножения.

Составители: Дж. Курбанов, Г. П. Власенко

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Невский, 1935; 2. Попов, Нешатаева, 1982;


3. Никитин, Гельдиханов, 1988; 4. Gurbanow, Wlasenko (magl./inform./данн.), 2008;

265
Ophrys transhyrcana Czerniak. 1923

ZAKASPI OFRISI OFRIS TRANSCASPIAN ОФРИС ЗАКАСПИЙСКИЙ


Orhideýalar maşgalasy Orchidaceae family Семейство Орхидные

Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş. Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Genefondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда. Эн-
Türkmenistanyň florasynyň endemigi, tion. Endemic to flora of Turkmenistan, демик флоры Туркменистана, замыка-
ýaýrawynyň gündogar araçägini eýeleýär closing the eastern boundary of the range ющий восточную границу ареала [1,
[1, 2]. Bezeg ösümligi. [1.2]. It’s an ornamental plant. 2]. Декоративен.
Gysgaça beýany. Beýikligi 20–40 sm, köp- Brief description. Herbaceous, perenni- Краткое описание. Травянистое, мно-
ýyllyk otjumak ösümlik. Baldagy gö- al plant height of 20–40 cm height, The голетнее растение высотой 20–40 см.
ni, çylgym-çylgym, ýalaňaç. Gül çog- stalk is straight, grooved and bare. Race- Стебель прямой, бороздчатый, го-
damy salkym görnüşli, uzyn, seýrek, 2–6 mose inflorescence elongated, rare, with лый. Кистевидное соцветие удлинён-
gülli. Gülýanynyň daşky ýaprajyklary 2–6 flowers. Outer perianth segments ное, редкое, с 2–6 цветками. Наруж-
sarymtyl-ýaşyl. Düwünçegi az-kem tow- yellowish-green. Ovary slightly twisted. ные листочки околоцветника жёл­то­
lanan. Miwesi — köp tohumly goza, to- Fruit — polyspermous box. The seeds ва­то-зе­лёные. Завязь слегка скручен-
humy örän ownuk [3]. are very small [3]. ная. Плод — многосемянная коробоч-
ка. Семена очень мелкие [3].
Ýaýraýşy. Merkezi (Sarymsakly) we Gün- Distribution. Central (Sarymsakly),
orta-Günbatar (Hatynaga, Aýydere) Kö- Southwest (Hatynaga and Ayydere) Ko- Распространение. Центральный (Са-
petdag [3, 4]. petdag [3, 4]. рымсаклы), Юго-Западный (Хатынага
и Айыдере) Копетдаг [3, 4].
Bitýän ýerleri. Dagyň orta guşaklygy: ot- Habitats. Middle mountain belt: grassy
jumak ösümlikli eňňitler, agaçly we gy- slopes and valleys covered with trees and Места обитания. Средний пояс гор:
rymsy agaçly dereler, kölegeli jülge- shrubs, shady gorges, moist places on the травянистые склоны и долины, зарос-
ler, çeşmejikleriň kenarlaryndaky çygly banks of streams [2–4]. шие деревьями и кустарниками, тени-
ýerler [2–4]. стые ущелья, увлажнённые места по
Number and tendencies to change. Re-
берегам ручьёв [2–4].
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Sany ke- duced in a population of 100 copies. [5].
melýär. Populýasiýasynda 100 düýpden Численность и тенденции её изменения.
köp däl [5]. Сокращается, в популяции не более
100 экз. [5].

266
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Esasy çäklendiriji sebäpler. Çeşmeleriň Main limiting factors. Land cover change Основные лимитирующие факторы.
guramagy sebäpli, ösümlik örtüginiň as a result of dry wells, grazing. Изменение растительного покрова в
üýtgemegi, mal bakylmagy. результате высыхания родников, вы-
Biological peculiarities. Mezofit with the
пас [3, 6].
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Ortaça club, with symbiont fungi. It flowers in
çygly ýerde ösýän klubenli ösümlik, kö- May, fruiting in June. Reproduction by Особенности биологии. Мезофит с
melekler bilen bilelikde ýaşaýar. Maý aý- seed [3, 6]. клуб­нем, симбионт с грибами. Цветёт
ynda gülleýär, iýunda miweleýär. To- в мае, плодоносит в июне. Размножа-
Cultivation. Not done.
humlary arkaly köpelýär [3, 6]. ется семенами.
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Культивирование. Не культивировался.
in the Red Data Book of Turkmenistan
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmeni- (1985, 1999) and the list of CITES (2011). Принятые меры охраны. Внесён в Крас-
stanyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) we Part of the population is protected in The ную книгу Туркменистана (1985, 1999)
СITES-iň sanawyna (2011) girizildi. Po- Sunt Hasardag State Reserve. и Список СIТЕS (2011). Часть популя-
pulýasiýasynyň bir bölegi Sünt-Hasardag ции охраняется в Сюнт-Хасардагском
Conservation actions proposed. Monitor
döwlet goraghanasynda goralýar. государственном заповеднике.
the status of populations.
Gorag üçin zerur çäreler. Populýasiýanyň Необходимые меры охраны. Контроль
Research proposals. The study of biolog-
ýagdaýyna gözegçilik etmeli. состояния популяций.
ical and ecological characteristics, fol-
Barlaglar boýunça teklipler. Getirip ek- lowed by introductions. Предложения по исследованию. Изуче-
mek üçin görnüşiň bioekologiki aýratyn- ние биоэкологических особенностей
lyklaryny öwrenmeli. Authors: G. P. Vlasenko с последующей интродукцией.

Düzüji G. P. Wlasenko Составитель Г. П. Власенко

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Черняковская, 1932; 2. Невский, 1935; 3. Никитин,


Гельдиханов; 4. Atamuradov, Fet, Valdez and Feldman, 1999; 5. Gurbanow, Wlasenko (magl./inform./данн.), 2008.

267
Epipactis veratrifolia Boiss. et Hohen. 1853

ÇEMERISA BRANCHED SCOURINGBRUSH ДРЕМЛИК ЧЕМЕРИЦЕЛИСТНЫЙ


ÝAPRAKLY EPIPAKTIS
Family Orchidaceae Семейство Орхидные
Orhideýalar maşgalasy
Status. Category IV. Rare species. Статус. Категория IV. Редкий вид.
Ýagdaýy. Derejesi IV. Seýrek görnüş.
Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Ре-
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Relict to mesophilous Hircanus flora. ликт мезофильной гирканской флоры.
Girkan mezofil florasynyň gadymy gör-
Brief description. Perennial herb, 40– Краткое описание. Многолетнее тра-
nüşi.
100 cm tall, with creeping rootstalk bear- вянистое растение высотой 40–100 см,
Gysgaça beýany. Boýy 40–100 sm köp- ing adventitious roots. Stems are leafy с ползучим корневищем, несущим
ýyllyk otjumak ösümlik, goşmaça köki along the entire length. The leaves are придаточные корни. Стебли по всей
ýaýraýan porrukly. Baldagy uzaboýuna narrow lanceolate; the inflorescence is длине облиственные. Листья узколан-
ýaprakly. Ýapragy inçe süýnmek. Gül racemose; the flowers are of greenish pur- цетные. Соцветие кистевидное. Цвет-
çogdamy salkym görnüşli. Gülleri ýaşy­ ple color. Perianth folioles are not equal. ки зе­лё­но­ва­то-пурпуровые. Листоч-
l­ym­tyl-goýy melewşe. Gülýany ýaprak- The fruit is a polyspermous fruitcase that ки околоцветника неравные. Плод —
lary deň däl. Miwesi — 6 sany yş boý- opens in six slits; the seeds are small [3]. многосемянная коробочка, раскрыва-
unça açylýan köp tohumly goza, tohumy ющаяся 6 щелями, семена мелкие [3].
Distribution. Central (Sarymsakly ra-
ownuk [3].
vine), South Western Kopetdag (Kyrkgyz, Распространение. Центральный (ур.
Ýaýraýşy. Merkezi Köpetdag: Sarymsakly gorges Ayydere, Uchtekeler). Outside of Сарымсаклы), Юго-Западный (ур.
deresi; Günbatar Köpetdag: Kyrkgyz Turkmenistan — South West Caucasus Кыркгыз, ущелья Айыдере, Учтеке-
de­resi, Aýydere, kiçi Üçtekeler jülgele- [1–4]. лер) Копетдаг. Вне Туркменистана —
ri. Türkmenistandan daşarda — Gün- Юго-Западное Закавказье [1–4].
Habitat. Middle mountain belt: shady
orta-Günbatar Zakawkazýe [1–4].
banks of rivers and streams, dark humid Места обитания. Средний пояс гор: те-
Bitýän ýerleri. Dagyň orta guşaklygy: de- areas among trees and bushes. нистые берега речек и ручьёв, затем-
rýajyklaryň, akarlaryň saýaly kenarlary, нённые влажные места среди деревьев
Number and tendencies to change. It oc-
agaçlaryň we gyrymsy agaçlaryň arasyn­ и кустарников.
curs sporadically or in small clumps. In
daky garaňkyrak çygly ýerler.

268
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Ýeke- recent years a total of 120 specimens were Численность и тенденции её изменения.
likde ýa-da uly bolmadyk toplumda duş registered [4–6]. Встречается единично или неболь-
gelýär. Soňky ýyllarda populýasiýada шими куртинами. В последние годы
Main limiting factors. Degradation of veg-
120 düýbi hasaba alyndy [4–6]. в популяции отмечено всего около
etation, debris floods, drying of habitats.
120 особей [4–6].
Esasy çäklendiriji sebäpler. Ösümlik
Biological peculiarities. Mesophytic, sci-
örtüginiň bozulmagy, sil joşgunlary, ýer- Основные лимитирующие факторы.
ophyte, symbiont with mushrooms [1]. It
leriň guramagy. Деградация растительности, селевые
blossoms in May–June, fruictifies in Ju-
паводки, высыхание мест обитания.
Biologiýasynyň aýratynlyklary. Ortaça ly. Propagation is by seed and vegetative
çyg­ly ýerde, kölegede ösýän ösümlik, kö- (rhizomes). Особенности биологии. Мезофитный
melekler bilen bilelikde ýaşaýar [1]. Maý– умброфит, симбионт с грибами [1].
Cultivation. Introduced in the Botanical
iý­un aýlarynda gülleýär, iýulda miwele- Цве­тёт в мае–июне, плодоносит в ию-
Garden of the institute of Botany, Acade-
ýär. Tohumlary we porruklary arkaly kö- ле. Размножается семенами и вегета-
my of Sciences of Turkmenistan.
pelýär. тивно (корневищами).
Conservation actions applied. Registered
Ýetişdirilişi. Türkmenistanyň Ylymlar Культивирование. Интродуцирован в
in the Red Data Book of Turkmenistan
akademiýasynyň Botanika institutynyň Ботанический сад Института ботани-
(1985, 1999). A part of the population is
Botanika bagyna getirilip ekildi. ки АН Туркменистана.
protected at the Sunt-Hasardag State Re-
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- serve. Принятые меры охраны. Внесён в
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizil- Красную книгу Туркменистана (1985,
Conservation actions proposed. Special
di. Populýasiýasynyň bir bölegi Sünt-Ha- 1999). Часть популяции охраняется в
monitoring of natural populations. Up-
sardag döwlet goraghanasynda goralýar. Сюнт-Хасардагском государственном
date on new habitats. Continued work
заповеднике.
Gorag üçin zerur çäreler. Tebigy populýa­ on introduction.
si­ýalarynyň ýagdaýyny aýratyn gözeg- Необходимые меры охраны. Особый
Research proposals. Study of biology,
çilikde saklamaly. Täze ösýän ýerlerini контроль состояния природных по-
characteristics of symbiosis with fungi in
ýüze çykarmaly. Göçürip ekmek işlerini пуляций. Выявление новых мест оби-
relation to vegetative reproduction.
dowam etmeli. тания. Продолжение работ по интро-
дукции.
Barlaglar boýunça teklipler. Görnü- Authors: J. Gurbanov, G. P. Vlasenko
şiň biologiýasyny, wegetatiw köpelişi- Предложения по исследованию. Изуче-
ne baglylykda kömelekler bilen bilelik- ние биологии, особенностей симбиоза
de ýaşaýyşynyň aýratynlyklaryny öwren- с грибами в связи с вегетативным раз-
meli. множением.
Düzüji J. Gurbanow, G. P. Wlasenko
Составители: Дж. Курбанов, Г. П. Власенко

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Невский, 1935; 2. Сейфулин, 1978; 3. Никитин, Гельдиханов, 1988; 4.
Atamuradov, Fet, Valdez and Feldman, 1999; 5. Gurbanow, Wlasenko (magl./inform./данн.), 2008; 6. Gurbanow (magl./inform./данн.), 2011.

269
Epipactis turcomanica K. Pop. et Neschat. 1982

TÜRKMEN EPIPAKTISI MORIO TURKMEN ДРЕМЛИК ТУРКМЕНСКИЙ


Orhideýalar maşgalasy Family Orchidaceae Семейство Орхидные

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ýitip barýan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmiýeti. Importance for the gene pool preservation. Значение в сохранении генофонда. Рез-
Türkmenistanyň florasynda mese-mälim Isolated endemic relict species in the flo- ко обособленный эндемичный релик-
özbaşdaklaşan endemik gadymy görnüş. ra of Turkmenistan. товый вид во флоре Туркменистана.
Gysgaça beýany. Boýy 25–30 sm köpýyllyk Brief description. Perennial herb, 25– Краткое описание. Травянистый мно-
otjumak ösümlik, ýaýraýan çyrmaşýan 30 cm tall, with creeping rootstalk bear- голетник высотой 25–30 см, с ползу-
porruklarynda goşmaça kökleri bar. Bal- ing adventitious roots. The oval or nar- чим корневищем, несущим придаточ-
dagy uzaboýuna oňat ösen, süýrümtik row lanceolate green leaves are well de- ные корни. По всей длине стебля хо-
ýa-da inçejik ujy çowly ýaşyl ýaprakly. veloped along the entire length of the рошо развиты овально- или узколан-
Depesinde salkym görnüşli gül çogdamy stem. The plan t has apical inflorescence. цетные зелёные листья. Верхушечное
ýerleşýär. Gülleri iki jynsly, miwesi — go- The flowers are bisexual with boll as a кистевое соцветие. Цветки обоеполые.
za [2]. fruit [2]. Плод — коробочка. [2].
Ýaýraýşy. Ýeke-täk duşýan ýeri: Günor- Distribution. South Western Kopetdag Распространение. Юго-Западный Ко-
ta–Günbatar Köpetdag (Aýydere jülgesi, (canyon Ayydere) — the only location [1, 2]. петдаг (ущ. Айыдере) — единственное
derýajygyň orta akymy) [1, 2]. местонахождение [1, 2].
Habitats. Humid areas on the banks of
Bitýän ýerleri. Dag derýajyklarynyň ke- mountain stream. Места обитания. Влажные места по бе-
narlaryndaky çygly ýerler, jülgeler. регам горной речки.
Number and tendencies to change. Is met
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Iki-ýeke sporadically. The total population in- Численность и тенденции её измене-
düýpleri duş gelýär. Populýasiýasynda cludes around 10 specimens [3, 4]. ния. Встречается единичными экзем-
10 sanysy hasaba alyndy [3, 4]. плярами. В популяции насчитывается
Main limiting factors. Grazing, land rec-
до 10 особей [3, 4].
Esasy çäklendiriji sebäpler. Mal ba- lamation, debris floods.
kylmagy, ýerleriň özleşdirilmegi, ýaz Основные лимитирующие факторы.
aýlarynda sil joşgunlary. Выпас, освоение земель, селевые па-
водки.

270
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Orta- Biological peculiarities. Mesophytic scio- Особенности биологии. Мезофитный
ça çygly ýerde, kölegede ösýän ösümlik. phyte, symbiont with mushrooms. It blos- умброфит, симбионт с грибами. Цве-
Kömelekler bilen bilelikde ýaşaýar. Iýun soms in June, seeds ripen in July. Propa- тёт в июне, семена созревают в июле.
aýynda gülleýär, tohumlary iýulda bişýär. gation is by root shoots [1, 2]. Возобновляется побегами от корне-
Porruklardan döreýän pudajyklar arkaly вищ [1, 2].
Cultivation. Not done.
köpelýär [1, 2].
Культивирование. Не культивировался.
Adopted measures of protection. Regis-
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi.
tered in the Red Data Book of Turkmen- Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- istan (1999). ную книгу Туркменистана (1999).
nyň Gyzyl kitabyna (1999) girizildi.
Conservation actions proposed. Strict Необходимые меры охраны. Строгий
Gorag üçin zerur çäreler. Täze bitýän ýer- monitoring of growth areas, reinforce- контроль места произрастания, уси-
lerini berk gözegçilikde saklamaly. Aýy- ment of protection regimen in Ayydere ление заповедного режима в ущ. Ай-
dere jülgesinde gorag düzgünini güýçlen- canyon. ыдере.
dirmeli.
Research proposals. Update on new hab- Предложения по исследованию. Поиск
Barlaglar boýunça teklipler. Bitýän täze itats. Study of bio-ecological characteris- новых мест обитания. Изучение био-
ýerlerini anyklamaly. Tebigy şertlerde tics in order to restore natural conditions экологических особенностей с целью
ösüşini dikeltmek maksady bilen görnü- for growth. восстановления в естественных усло-
şiň bioekologiki aýratynlyklaryny öwren- виях произрастания.
meli. Author G. P. Vlasenko
Составитель Г. П. Власенко
Düzüji G. P. Wlasenko

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Попов, Нешатаева, 1982;


2. Никитин, Гельдиханов, 1988. 3. Курбанов, Власенко, 2008; 4. Курбанов, 2011.

271
Listera ovata (L.) R. Br. 1813

SÜÝRÜMTIK LISTERA EGGLEAF TWAYBLADE ТАЙНИК ОВАЛЬНЫЙ


Orhideýalar maşgalasy Family Orchidaceae Семейство Орхидные

Ýagdaýy. Derejesi I (CR). Düýbünden Status. Category I (CR). Critically endan- Статус. Категория I (CR). Вид на грани
ýitip barýan görnüş. gered species. исчезновения.
Genofondy gorap saklamakda ähmi- Importance for the gene pool preserva- Значение в сохранении генофонда.
ýeti. Türkmenistanyň florasynda urugyň tion. The only representative of the genus Единственный представитель рода
ýeke-täk görnüşi. in the flora of Turkmenistan. во флоре Туркменистана.
Gysgaça beýany. Boýy 30–60 sm köpýyl- Brief description. Perennial herb, 30– Краткое описание. Многолетнее тра-
lyk, ýaýraýan porrukly otjumak ösüm- 60 cm tall, with creeping rootstalks. The вянистое растение высотой 30–60 см,
lik. Gül çogdamy salkym görnüşli. Gülle- plant has clustered inflorescence. The с ползучими корневищами. Кисте-
ri ýaşylymtyl. Miwesi bir höwürtgeli go- flowers are greenish; the fruit is a uniloc- видное соцветие. Цветки зелёноватые.
zajyk, tohumy örän ownuk [4]. ular capsule with very small seeds [4]. Плод — одногнёздная коробочка, се-
мена очень мелкие [4].
Ýaýraýşy. Günorta-Günbatar Köpetdag: Distribution. South Western Kopetdag
Ýol­dere, Aýydere, Pordere jülgeleri. Türk­­ (Yoldere, Ayydere, Pordere). Outside of Распространение. Юго-Западный Ко-
me­ni­stan­dan daşarda — Ýewropa ýurt­la­ Turkmenistan — European countries, петдаг (Ёлдере, Айыдере, Пордере).
ry, Kawkaz, Sibir [1–4]. the Caucasus, Siberia [1–4]. Вне Туркменистана — страны Евро-
пы, Кавказ, Сибирь [1–4].
Bitýän ýerleri. Dagyň aşaky we orta gu- Habitats. The lower and middle moun-
şaklyklary: derýajyklaryň we akarlaryň tain belts: the banks of rivers and streams Места обитания. Нижний и сред-
kenarlarynda, aşa çygly toprakda, agaç- in wetland soil under the canopy of trees. ний пояса гор: берега речек и ручьёв,
laryň aşagy. на сильно увлажнённой почве, под по-
Number and tendencies to change. In re-
логом деревьев.
Sany we onuň üýtgemek ýagdaýy. Soňky cent years only 5 specimens were record-
ýyllarda 5 düýbi hasaba alyndy [5]. ed [5]. Численность и тенденции её изменения.
В последние годы зарегистрировано
Esasy çäklendiriji sebäpler. Dag çeşme- Main limiting factors. Drying of moun-
всего 5 особей [5].
leriniň guramagy, çendenaşa mal bakyl- tain brooks, intensive grazing.
magy. Основные лимитирующие факторы.
Пересыхание горных источников, ин-
тенсивный выпас.

272
Liliopsidler, ýagny Birülüşliler Liliopsida (Monocotyledons) Лилиопсиды, или Однодольные

Biologiýasynyň aýratynlyklary. Orta- Biological peculiarities. Rhizome mezo- Особенности биологии. Корневищный
ça çygly ýerde, kölegede ösýän ösümlik. phyte, symbiont of soil fungi, sciophyte, мезофит, симбионт почвенных гри-
Toprak kömelekleri bilen bilelikde ýaşa- blooms in April, bears fruits in May. бов, умброфит, цветёт в апреле, пло-
ýar. Aprelde gülleýär, maýda tohumlary Propagates by seeds [2, 3]. доносит в мае. Размножается семена-
bişýär. Tohumy arkaly köpelýär [2, 3]. ми [2, 3].
Cultivation. Not done.
Ýetişdirilişi. Ýetişdirilmedi. Культивирование. Не культивировался.
Conservation actions applied. Registered
Gorag üçin görlen çäreler. Türkmenista- in the Red Data Book of Turkmenistan Принятые меры охраны. Внесён в Крас­
nyň Gyzyl kitabyna (1985, 1999) girizildi. (1985, 1999). Protected in the Sunt-Ha­ ную книгу Туркменистана (1985, 1999).
Sünt-Hasardag döwlet goraghanasynda sar­dag State Reserve. Охраняется в Сюнт-Хасардагском го-
goralýar. сударственном заповеднике.
Conservation actions proposed. Rein-
Gorag üçin zerur çäreler. Gorag düzgüni- forcement of protection regimen, ban on Необходимые меры охраны. Усиление
ni güýçlendirmeli, mal bakmagy gadagan grazing. Strict monitoring of growth ar- заповедного режима, запрет выпаса.
etmeli. Ösýän ýerlerini gözegçilikde sak- eas. Строгий контроль мест произраста-
lamaly. ния.
Research proposals. The study of bio-eco-
Barlaglar boýunça teklipler. Tebigy şert- logical characteristics and seed propaga- Предложения по исследованию. Изуче-
lerde ösüşini dikeltmek maksady bilen tion possibilities to restore the species in ние биоэкологических особенностей
görnüşiň bioekologiki aýratynlyklaryny natural growth areas. и возможности семенного размноже-
we tohum arkaly köpelişiniň mümkinçi- ния с целью возобновления в есте-
liklerini öwrenmeli. Authors: G. P. Vlasenko ственных условиях произрастания.

Düzüji G. P. Wlasenko Составитель Г. П. Власенко

Maglumat çeşmeleri/Information sources/Источники информации: 1. Еленевский, Проскурякова, 1969; 2. Сейфулин, 1978; 3. Попов,
Нешатаева, 1982; 4. Сейфулин, 1985; 5. Никитин, Гельдиханов, 1988; 5. Gurbanow, Wlasenko (magl./inform./данн.), 2008;

273
BIBLIOGRAFIÝA SANAWY

DATA SOURСES

БИБЛИОГРАФИЧЕСКИЙ СПИСОК
Абрамов И.И., Абрамова А.Л., Сиро- Акмурадов А.А. Состояние редких и ис- Аскеров А.М. Редкие и исчезающие ви-
тина И.В. О систематическом положе- чезающих видов растений Копетдагско- ды папоротникообразных растений Азер-
нии Trichostomopsis aaronis (Lor.) Agnew et го государственного заповедника // Мат- байджана и их охрана // Бюл. Глав. бот. сада
Townsend // Новости систематики низших лы науч.-практич. конф., посвящ. 75-летию АН СССР. 1981. Вып. 122. С. 85–90.
растений. Л., 1987. Т.24. С. 169–179. Хазарского государственного заповедника.
Аскеров А.М. Папоротники Кавказа: Авто-
Ашхабад; Туркменбаши, 2008. С. 164–167.
Абрамов И.И., Абрамова А.Л., Сироти- реф. дис. … д-ра биол. наук. Баку, 1984.
на И.В. О видах рода Entosthodon Schwaegr. Акмурадов А.А., Курбанмамедова Г.М.
Атаев Э.А., Рахманова О.Я., Хабибулина
(сем. Funariaceae) из Средней Азии // Там Редкие и находящиеся под угрозой исчез-
Н.Н. Эндемичный вид Западного Копет-
же. 1989. Т.26. С. 124–132, 191–216. новения сосудистые растения Централь-
дага Fritillaria raddeana Regel: распростра-
ного Копетдага // Проблемы освоения пу-
Абрамова С.Н. Tulipa hoogiana B. Fedtsсh. // нение и биоэкологические особенности //
стынь. 2009. № 3-4. С. 52–56.
Декоративные травянистые растения Тур- Изв. АН ТССР. Сер. биол. наук. 1996. № 2.
кмении. Ашхабад: Ылым, 1972. С 36–37. Андросов Н.В. Дикие декоративные рас- С. 3–10.
тения Туркмении // Тр. Туркм. гос. бот. са-
Абрамова С.Н. Тюльпаны. Ашхабад: Бархалов Ш.О. Листоватые и кустистые
да. Ашхабад: Туркменгосиздат, 1941. Т.1. С.
Ылым, 1976. 65 с. лишайники Азербайджана. Баку: Элм,
25–82.
1969. 308 с.
Абрамова С.Н. Биологические особенно-
Артюшенко З.Т. Амариллисовые (Amaryl-
сти перспективных сортов тюльпанов и Батырова Г.Ш. Съедобные и ядовитые гри-
lidaceae Jaume St.-Hilaire) СССР: Морфоло-
ирисов // Интродукция и экология расте- бы Туркменистана. Ашхабад, 1979. 18 с.
гия, систематики и использование. Л., 1970.
ний. Ашхабад: Ылым, 1983. Вып. 8. С. 3–17.
180 с. Батырова Г.Ш. Конспект флоры макроми-
Абрамова С.Н. Тюльпан Михеля // Красная цетов Копетдага. Ашхабад: Ылым, 1985. 92
Артюшенко З.Т. Семейство
книга Туркменской ССР. Ашхабад: Турк- с.
Аmaryllidaceae // Флора европейской части
менистан, 1985. С. 321–322.
СССР. Л.: Наука. Ленингр. отд., 1979. Т.5. С. Белолипов И.В. Краткие итоги первичной
Абрамова С.Н., Закалябина Л.Г. Новый 279–285. интродукции растений природной фло-
вид тюльпана из Туркмении // Новости ры Средней Азии в Ботанический сад АН
Аскеров А.М. Pteridophyta Азербайджана //
систематики высших растений. Л.: Наука, УзССР // Интродукция и акклиматизация
Ботанический журнал. 1977. Т. 62. № 7. С.
1973. Т.10. С.104–106. растений. Ташкент: Фан, 1976. Вып. 13. С.9–
1022–1030.
58.

274
Белолипов И.В. Интродукция видов ро- Бочанцев В.П. Критические заметки о кре- Введенский А.И. Род Allium L. // Флора
да Lepidolopha Winkl. в условиях Ботаниче- стоцветных // Новости систематики выс- Туркмении. Л.: Изд. АН СССР и Бот. ин-та
ского сада АН Узбекской ССР // Интродук- ших растений. Л., 1966. Т. 3. С. 122–139. ТССР, 1932. Т.1. Вып. 2. С. 270–296.
ция и акклиматизация растений. Ташкент:
Бочанцев В.П. Критические заметки о кре- Введенский А.И. Fritillaria Raddeana Regel –
ФАН, 1978. Вып. 15. С. 54–61.
стоцветных // Новости систематики выс- Рябчик Радде // Там же. С. 296.
Белоусова Л.С. Гиацинтик закаспийский // ших растений. Л.: Наука, 1983. С.113–114.
Введенский А.И. Род Лук – Allium L. // Фло-
Красная книга СССР. Т.2. М.: Лесная про-
Бочанцев В.П. Новый вид рода Salsola L. из ра СССР. Л.: Изд-во АН СССР, 1935. Т.4. С.
мышленность, 1984. С. 243–245.
Туркмении // Ботанический журнал. 1975. 254–255.
Белоусова Л.С. Ирис Эвбанка // Там же. С. Т.60. №8. С. 1159.
Введенский А.И. Сем. Liliaceae – Iridace-
216–217.
Бочанцев В.П. Новый вид рода Scrophularia ae // Флора Узбекистана. Ташкент, 1941. Т.1.
Белянина Н.Б., Проскурякова Г.М. К си- (Scrophulariaceae) из Туркмении // Ботани- С. 394–522.
стематике туркменских гиацинтов // На- ческий журнал. 1984. Т.69. № 2. С. 498.
Габриэлян Э.Ц. Рябины (Sorbus L.) Запад-
учн. докл. высшей школы. Биол. науки.
Бочанцев В.П., Камелин Р.В., Горелова Т.Г. ной Азии и Гималаев. Ереван: Изд-во АН
1978. №1. С. 98–107.
Список растений Бадхыза. Ашхабад: Тур- АрмССР, 1978. C. 170.
Блиновский К.В. Ribes L. – Смородина // кмен НИИНТИ, 1992. 62 с.
Габриэлян Э.Ц., Денисова Л.В., Камелин
Флора Туркмении. Ашхабад: Изд-во ТФАН
Бочанцев В.П., Курбанов Д.К. Норичник Р.В. и др. Редкие и исчезающие виды фло-
СССР, 1949. Т.4. С. 19–20.
Камелина Scrophularia kamelinii Botsch. et ры СССР, нуждающиеся в охране. Л.: Нау-
Блиновский К.В. Sorbus L. – Рябина // Там Kurbanov. // Новости систематики высших ка, 1981. 261 с.
же. С. 35–37. растений. 1993. Т.29. С. 120−122.
Гельдиханов А.М. Зонтичные флоры Турк-
Блиновский К.В., Пояркова А.И. Malus Бочанцев В.П., Курбанов Д.К., Гудкова менистана. Ашхабад: Ылым, 1992. 198 с.
Mill. – Яблоня // Там же. С. 34–35. Е.П. Три новых вида растений из Туркме-
Гельдиханов А.М. Анализ флоры Гарагу-
нии // Ботанический журнал. 1983. Т.68. №
Бобров Е.Г. Семейство Capparidaceae // мов: Автореф. дис. … д-ра биол. наук. Аш-
2. С. 236–238.
Флора СССР. М.;Л.: Изд-во АН СССР, 1939. хабад, 1995. 50 с.
Т.8. С. 1–14. Бочанцева З.П. Тюльпаны: морфология,
Гончаров Н.Ф. Астрагал – Astraqalus L.
цитология и биология. Ташкент: Изд-во АН
Бобров А.Е. Система папоротникообраз- (секция Eremophysa Bunge) // Флора СССР.
УзССР, 1962. 408 с.
ных флоры СССР // Ботанический жур- М.;Л.: Изд-во АН СССР, 1946. Т.12. С. 400–
нал. 1972. Т.57. №2. С.124–127. Быкова О.П. Биологические особенности 412.
некоторых представителей шток-розы (Al-
Бобров А.Е. Конспект папоротников Сред- Горшкова С.Г. Штернбергия – Sternbergia
cea L.) в связи с их использованием: Авто-
ней Азии и Казахстана // Новости систе- Waldst. et Kit. // Там же. 1935. Т.4. С.489.
реф. дис. … канд. биол. наук. Л., 1990. 17с.
матики высших растений Л., 1984. Т.21. С.
Гудкова Е.П., Сейфулин Э.М., Чопанов
5–21. Васильков Б.П. Степные трюфели в
П.Ч. Конспект флоры Западного Копетда-
СССР // Бот. мат-лы Отдела споровых рас-
Бондаренко О.Н. Род Смолёвка // Опреде- га // Природа Западного Копетдага. Ашха-
тений БИН им. В.Л. Комарова АН СССР.
литель растений Средней Азии. Т.2. Таш- бад: Ылым, 1982. С. 38–119.
М.;Л., 1952. Т.8. С. 100–104.
кент: Фан, 1971. С. 253–277.
Гурский А.В. Орехи Западного Копетдага //
Васильченко И.Т., Васильева Л.И. Энде-
Борисова А.Г. Клеоме – Cleome L. // Флора Тр. по прикл. бот., ген. и сел. Л., 1932. Т.8.
мичные и редкие растения Западного Гис-
Туркмении. Ашхабад, 1948. Т.3. С. 164–169. С. 34–57.
сара. Л.: Наука, 1986. 121 с.

275
Джураева З. Лихенофлора Центрально- Ильин М.М. Семейство Chenopodiaceae Камелин Р.В. Флорогенетический анализ
го Копетдага (Туркменистан). Ашхабад: – Маревые // Флора СССР. Л.: Изд-во АН естественной флоры горной Средней Азии.
Ылым, 1978. 164 с. СССР, 1936. Т.6. С. 2–354. Л.: Наука, 1973. 356 с.

Джураева З. Торнабения атлантическая – Ильин М.М. Спаржа – Asparagus L. // Там Камелин Р.В. Семейство Alliaсeae // Опре-
Tornabenia atlantica (Aсh.) Kurok. // Красная же. 1935. Т.4. С.429–430. делитель растений Туркменистана. Л.:
книга СССР. Т.2. М.: Лесная промышлен- Наука, 1988. С. 120–129.
Ищенко Л.Е. Биоэкологические и морфо-
ность, 1984. С. 435.
логические особенности некоторых ин- Камелин Р.В., Курбанов Д. Исчезающие и
Джураева З., Абдурахимова З.Х. Структу- тродуцированных в Ашхабаде лукович- редкие растения Северо-Западного Копет-
ра и компонентный спектр лихеносинузий ных и клубнелуковичных растений флоры дага (Кюрендаг) // Ботанический журнал.
в растительных сообществах Центрально- Туркменистана // Декоративные растения 1985. Т.70. №3.
го Копетдага // Изв. АН ТССР. Сер. биол. для озеленения Туркменистана. Ашхабад:
Камелин Р.В., Kурбанов Д. О некоторых
наук. 1988. №6. С. 45–49. Ылым, 1993. С. 137–218.
исчезающих и редких растениях западных
Дурдыев Б., Никитин В.В. Лук Вавилова в Ищенко Л.Е., Атаева М.Б., Соболева Л.Е., низкогорий Туркмении // Там же. 1987. Т.
Копетдаге // Изв. АН ТССР. Сер. биол. на- Абрамова С.Н. Декоративные травянистые 72. № 3. С. 397–402.
ук. 1974. № 3. С. 14–18. растения Туркменистана. Ашхабад: Ылым,
Камелин Р.В., Курбанов Д.К. Розыев А.Г.
1972. 120 с.
Еленевский А.Г., Проскурякова Г.М. О Исчезающие и редкие растения междуре-
некоторых редких и критических расте- Ищенко Л.Е., Дурдыев Б. Весенние цветы чья Чандыра и Сумбара (Копетдаг) // Там
ниях Туркмении // Новости систематики Туркменистана. Ашхабад: Ылым, 1988. С. же. 1998. Т 83. № 5. С. 409–418.
высших растений. Л.: Наука, 1969. Т.6. С. 137–218.
Кнорринг О.Э. Лепидолофа – Lepidolopha
255−259.
Казакбаев Р.Ф., Сафралиева Н.А. Лепидо- C. Winkl. // Флора СССР. М.;Л.: Изд-во АН
Ёллыбаев А. Исчезающие и редкие расте- лофа – Lepidolopha fedtschenkoana Knorr. // СССР, 1961. Т. 26. С. 288–292.
ния низкогорий Юго-Восточного Туркме- Красная книга Узбекистана. Т.2. Ташкент:
Ковалевская С.С. Лепидолофа – Lepido-
нистана // Вопросы интенсификации рас- Фан, 1984. C. 150.
lopha C. Winkl. // Определитель растений
тениеводства в Туркменистане. Ашхабад,
Камахина Г.Л. Лук Вавилова // Красная Средней Азии. Ташкент: Фан, 1993. Т. 10. С.
1992. Т.36. Вып.1. С.100–107.
книга Туркменистана. Т.2: Растения. Ашха- 615–617.
Ёллыбаев А. Исчезающие и редкие рас- бад: Туркменистан, 1999. С. 232–233.
Коган Ш.И. Растительность Южного Усть-
тения пустыни Сундукли и прилегающих
Камахина Г.Л. Редкие виды флоры Цен- Урта // Тр. Ин-та биол. АН ТССР. Т. 52. Аш-
низкогорий // Изв. АН Туркменистана.
трального Копетдага и некоторые их хабад: Изд-во АН ТССР, 1954. С. 45–115.
Сер. биол. наук. 1993. №3. С. 16–23.
эколого-биологические особенности //
Коган Ш.И. Растительность озёр Западно-
Запрягаева В.И. Рябина – Sorbus L. // Дико- Изв. АН ТССР. Сер. биол. наук. 1991. № 6.
го Узбоя // Изв. АН ТССР. 1956. № 3. С. 62–
растущие плодовые Таджикистана. М.;Л.: С. 3–9.
65.
Наука, 1964. С. 417–426.
Камахина Г.Л. Флора и растительность
Короткова Е.Е., Хамидходжаев С.А. Унгер-
Ильин М.М. Ceмейство Malvaceae // Фло- Центрального Копетдага (настоящее, про-
ния Виктора // Атлас ареалов лекарствен-
ра СССР. М.;Л.: Изд-во АН СССР, 1949. Т. шлое и будущее). Ашхабад, 2005. 245 с.
ных растений СССР. М., 1976. С. 317.
15. С. 31−170.
Камахина Г.Л., Левин Г.М. Яблоня Сивер-
Красикова Н.С., Сухова Г.В. Некоторые
Ильин М.М. Семейство Chenopodiaceae – са // Красная книга Туркменистана Т.2:
биолого-анатомические особенности кор-
Маревые // Флора Туркмении. Ашхабад: Растения. Ашхабад: Туркменистан, 1999. C.
неглава туркменского и его биотопы // Изв.
Туркменгосиздат,1937. Т.2. Вып.1. С. 97– 146–147.
АН ТССР. Сер. биол. наук. 1979. №1. С. 55–
217.
60.

276
Красная книга Туркменской ССР. Ашхабад: Курбанов Д. Конспект флоры запад- Левин Г.М. Биологические особенности
Туркменистан, 1985. ных низкогорий и среднегорий Копетдага яблони в Туркмении // Тр. Туркм. опыт-
(Северо-Западный Копетдаг и другие низ- ной ст. ВИР. Ашхабад: Туркменистан, 1967.
Красная книга Туркменистана. Изд. 2-е пе-
когорья Западной Туркмении). Ашхабад: Вып. 4. С. 51–141.
рераб. и доп. В 2-х томах. Т.2: Растения. Аш-
Ылым, 1988. 260 с.
хабад: Туркменистан, 1999. Левин Г.М. Гранат обыкновенный // Крас-
Курбанов Д. Новые данные о некоторых ная книга Туркменистана. Т.2: Растения.
Куваев В.Б., Проскурякова Г.М. Ун-
исчезающих и редких растениях Северо- Ашхабад: Туркменистан, 1999. С. С. 148–
герния спиральная – Ungernia spiralis
Западного Копетдага // Ботанический жур- 149.
Proskorjakov // Красная книга СССР. Т.2. М.:
нал. 1991. Т. 76. №7. С. 1017–1019.
Лесная промышленность, 1984. С. 31–32. Левин Г.М. Груша Буассье – Pyrus bois-
Курбанов Д. Анализ флоры Северо- sieriana Buhse // Там же. С. 142–143.
Кудратов И. Лишайники горного Зеравша-
Западного Копетдага. Ашгабат: Ылым,
на. Душанбе: Дониш, 1985. 111с. Левин Г.М. Груша туркменская // Красная
1992. 248 с.
книга Туркменской ССР. Ашхабад: Туркме-
Кузнецов В.И. Мандрагора туркменская и
Курбанов Д.К. Новый вид рода Iridodic- нистан, 1985. С. 364–365.
пути её сохранения // Актуальные вопро-
tyum (Iridaceae) из Туркменистана // Там же.
сы окружающей среды и устойчивого раз- Левин Г.М. Итоги экспедиционного обсле-
1998. Т.83. № 6. С. 110–111.
вития Туркменистана, 1998. С. 109. дования граната в Средней Азии // Миро-
Курбанов Д.К. Colchicum szovitsii (Liliaceae) вые растительные ресурсы в Средней Азии.
Курбанмамедова Г.М., Акмурадов А.А.
во флоре Копетдага // Ботанический жур- Ташкент, 1980. Вып.7. С. 76–83.
Дикорастущая груша туркменская в Цен-
нал. 1999. Т. 84. № 2. С. 85–87.
тральном Копетдаге // Проблемы освоения Левин Г.М. Материалы к познанию семей-
пустынь. 2008. №4. С. 31–33. Курбанов Д.К. Зибера карликовая // Крас- ства Punicaceae // Ботанический журнал.
ная книга Туркменистана. Т.2: Растения. 1980. № 3. С. 427–430.
Курбанмамедова Г.М., Акмурадов А.А. Со-
Ашхабад: Туркменистан, 1999. С. 182–183.
стояние популяции ореха грецкого // Там Левин Г.М. Дикий гранат (Punica granatum
же. 2008. № 1. С. 50–52. Курбанов Дж., Аширова Э. Новые сведе- L.) в Туркменистане // Изв. АН ТССР. Сер.
ния о луке Вавилова // Там же. 2009. № 3-4. биол. наук. 1981. № 2. С. 60–63.
Курбанмамедова Г.М., Акмурадов А.А. Ди-
С.69.
корастущие яблони в Центральном Копет- Левин Г.М. Дикий гранат // Природа. 1985.
даге // Там же. 2009. № 1-2. С. 68–70. Курбанов Дж., Аширова Э., Власенко Г.П. № 12. С. 58–59.
Флористические особенности Восточного
Курбанмаммедова Г.М. Плодово-ягодные и Левин Г.М. Итоги изучения граната в Турк-
Копетдага // Там же. 2006. №1. С.11–14.
орехоплодные Центрального Копетдага // менистане (1964–1993 гг.). Сообщение III:
Там же. 2010. №1-2. С. 37–42. Курбанов Д., Власенко Г.П. Лук Евгения на Ареал // Изв. АН Туркменистана. Сер. би-
Большом Балхане // Проблемы освоения ол. наук. 1995. № 6. С. 111–117.
Курбанов Д.К. Новый вид рода Tanacetopsis
пустынь. 2008. № 4. С. 54–55.
(Asteraceae) из Туркмении // Там же. 1984. Т Левин Г.М. Дикий гранат в Туркмени-
69. № 5. С. 692. Курбанов Д.К., Власенко Г.П., Сахатова стане // Актуальные вопросы охраны окру-
М.О. Важные сырьевые растения Большо- жающей среды и устойчивого развития
Курбанов Д.К. Новый вид рода Corydales
го Балхана // Проблемы освоения пустынь. Туркменистана. Ашхабад, 1998. С. 55–56.
(Fumariaceae) из Туркмении // Ботаниче-
2009. № 1-2. С. 38–43.
ский журнал. 1985. Т. 70. № 6. С. 837. Левин Г.М. Яблоня Сиверса // Красная кни-
Курбанов Дж., Менлиев Ш. Унгерния Вик- га Туркменской ССР. Ашхабад: Туркмени-
Курбанов Д. Анализ флоры Северо-
тора – реликтовое растение флоры Туркме- стан, 1985. С. 360–361.
Западного Копетдага: Автореф. дис. … д-ра
нистана // Там же. 2007. №.2. С.53–54.
биол. наук. Л., 1987. 48 с.
Куреннов И.П. Энциклопедия лекарствен-
ных растений. Изд. 2-е, испр. и доп. М.:
Мартин, 2010. 384 с.

277
Левин Г.М., Камахина Г.Л. Груша туркмен- Невский С.А. Семейство Ятрышниковые – Никитин В.В., Васильченко И.Т. Астрагал
ская // Красная книга Туркменистана. Т 2: Orhidaceae Lindl. // Флора СССР. М.: Изд-во – Astraqalus L. // Флора Туркмении. Ашха-
Растения. Ашхабад: Туркменистан, 1999. С. АН СССР, 1935. Т.4. С.589-730. бад, 1949. Т.4. С. 163–278.
144–145.
Нечаева Н.Т., Антонова К.Г., Каршенас Никитин В.В., Гельдиханов А.М. Опреде-
Ли А.Д. Астрагал – Astraqalus L. // Опре- С.Д. Улучшение растительного покрова // литель растений Туркменистана. Л.: Нау-
делитель растений Средней Азии. Ташкент: Растительность Туркменистана. Ашгабат: ка, 1988. 680 с.
Фан, 1981. Т.6. С. 171–174. Ылым, 1992. С. 296–327.
Никитин В.В., Курбандурдыев М. Энде-
Линчевский И.А. Семейство Plumbaginace- Никитин В.В. Алван (алванжык) – Ряб- мичные и редкие растения Центрально-
ae // Флора СССР. М.;Л.: Наука, 1952. Т.18. чик Радде – Fritillaria raddeana Regel // Фло- Копетдагского заповедника // Изв. АН
С. 292–474. ра СССР. Л.: Изд-во АН СССР, 1935. Т.4. С. ТССР. Сер. биол. наук. 1978. № 1. С.10–23.
313–315.
Лозина-Лозинская А.С. Fritillaria Raddeana Никитин В.В., Мурадов К.М., Клюш-
– Рябчик Радде // Там же. 1935. Т.4. С. 317. Никитин В.В. Астрагал Кюрендагский // кин Е.А. Эндемичные и редкие виды фло-
Флора Туркмении. Ашхабад: Изд-во ТФАН, ры Туркменистана // Там же. № 4. С. 11–25.
Марочкина В.В., Соколова Н.С., Садыков
1949. Т.4. С. 182.
А.Х. Новое местонахождение марсилии Новрузов В.С. Флорогенический анализ
египетской (Marsilea aegyptiaca Willd.) в ту- Никитин В.В. Семейство Lentibulariaceae – лишайников Большого Кавказа и вопросы
гаях Амударьи // Бюл. Моск. о-ва испытате- Пузырчатковые // Флора Туркмении. Аш- их охраны. Баку: Элм, 1990. 324 с.
лей природы. Отд. биол. 2008. Т. 113. Вып. хабад: Изд-во АН ТССР, 1954. Т.6. С. 309–
Носульчак В.А. Красавка Комарова – пер-
3. С. 61–62. 310.
спективное для интродукции лекарствен-
Мещеряков А.А. Новый вид рода Никитин В.В. Иллюстрированный опреде- ное растение // Изв. АН ТССР. Сер. биол.
Aсantholimon Boiss. // Изв. АН ТССР. Сер. литель растений окрестностей Ашхабада. наук. 1978. № 4. С.11–25.
биол. наук. 1968. № 4. С. 80–82. М.: Наука, 1965. 234 с.
Овчинников П.Н. Эулофия – Eulophia R.
Мизгирева О.Ф. Новый вид рода Мандра- Никитин В.В. Исчезающие редкие расте- Br. // Флора Таджикской ССР. М.;Л.: Изд-во
гора из Туркмении // Тр. ТФАН. М., 1942. ния Копетдага и проблемы восстановления АН СССР, 1963. Т.2. С. 398−400.
Вып.2. С. 165–170. их ареала // Изв. АН ТССР. Сер. биол. наук.
Определитель растений Средней Азии:
1978. №2. С. 3–9.
Мизгирева О.Ф. Мандрогора туркменская Критический конспект флоры. Ташкент,
(Mandrogora turcomanica Mizgir.) // Пробле- Никитин В.В. Лук Вавилова // Красная 1976. Т.5.
мы ботаники. М.;Л., 1955. Т.2. С. 165-170. книга СССР. Т.2. М.: Лесная промышлен-
Определитель хвощеобразных, папоротни-
ность, 1984. С. 23–24.
Мизгирева О.Ф. Мандрогора туркменская кообразных, голосеменных и однодольных
(Mandrogora turcomanica Mizgir.) // Там же. Никитин В.В. Лук Вавилова // Красная растений Туркменистана. Ашхабад: Ылым,
1978. № 4. С. 54–55. книга Туркменской ССР. Ашхабад: Туркме- 1978. Т.1.
нистан, 1985. С. 310–312.
Мурзова Р.М. Мягкоплодник критмолист- Пазий В.К. Хохлатка – Coridalis Vent. //
ный – Malacocarpus crithmifolius (Retz.) Никитин В.В. Поповиолимон туркмен- Определитель растений Средней Азии.
С.А.Меу. и биологические предпосылки к ский // Там же. С. 389–390. Ташкент: Фан, 1974. Т.4. С.17–27.
введению его в культуру: Автореф. дис. …
Никитин В.В., Бондаренко О.Н. Дикие со- Петров М.П. Пустынные трюфели Туркме-
канд. биол. наук. Ташкент,1958. 16 с.
родичи культурных растений и их распро- нистана // Изв. АН ТССР. Сер. биол. наук.
Набиев М.М., Проскурякова М.Г. Лепидо- странение на территории СССР. Л., 1975. 1953. № 2. С. 47–53.
лофа Федченко – Lepidolopha fedtschenkoana 68 с.
Полетико О.М. Род Боярышник – Cratae-
Knorr. // Красная книга СССР. Т.2. М.: Лес-
gus L. // Деревья и кустарники СССР. М.;Л.:
ная промышленность, 1984. С. 90.
Изд-во АН СССР, 1954. Т.III. С. 514–577.

278
Пономаренко В.В., Камахина Г.Л. О дико- Проскурякова Г.М. Эремурус копетдаг- Рустамов И.Г., Имамкулиев Б.Р., Кепба-
растущей яблоне в Центральном Копетда- ский – Eremurus kopetdaghensis M. Pop. ex B. нов П.А. О состоянии популяций дикора-
ге // Ресурсосбережение в растениеводстве Fedtsch. // Красная книга СССР. Т.2. М.: Лес- стущих сородичей плодовых пород Юго-
на богаре и орошении. Л., 1990. Т. 134. С. ная промышленность, 1984. С. 236–237. Западного Копетдага // Проблемы освое-
117–121. ния пустынь. 2007. № 2. С. 33–37.
Проскурякова Г.М., Никитин В.В. Рябчик
Попов М.Г. Asparagus L. – Спаржа // Флора Радде – Fritillaria raddeane Regel // Там же. Сейфулин Э. М. Род Hyaсinthus L. // Опре-
Туркмении. Л.: Изд. АН СССР и Бот. ин-та С. 243. делитель хвощеобразных, папоротнико-
ТССР, 1932. Т.1. Вып. 2. С. 312–313. образных, голосеменных и однодольных
Рахманова О.Я. Папоротники Туркмени-
растений Туркменистана. Т.1. Ашхабад:
Попов К.П. Грецкий орех (Juglans regia L.) стана (биология, экология, география, ин-
Ылым, 1978. С.239.
Копетдага // Растительный и животный тродукция): Автореф. дис. … канд. биол.
мир Западного Копетдага. Ашхабад: Ылым, наук. Ашхабад, 1994. 25 с. Сейфулин Э.М. Род Anogramma Link. // Там
1985. C. 51–60. же. Т.2. С. 19.
Рахманова О.Я. Конспект папоротников
Попов К.П. Грецкий орех Juglans regia L. // Туркменистана // Изв. АН Туркменистана. Сейфулин Э.М. Род Ungernia Bunge – Унгер-
Красная книга Туркменской ССР. Ашхабад: 1995. № 3. С. 50–55. ния // Там же. Т.1. С. 268.
Туркменистан, 1985. С. 343–345.
Редкие и исчезающие виды флоры СССР, Сейфулин Э.М. Семейство Caryophyllace-
Попов К.П. Орех грецкий // Красная кни- нуждающиеся в охране / Под ред. акад. Тах- ae // Там же. Т.3. С. 21–56.
га Туркменистана. Т.2: Растения. Ашхабад: таджана А.Л. Л.: Наука. Ленингр. отд., 1981.
Сейфулин Э.М. Семейство Juss. – Орхид-
Туркменистан, 1999. С. 106–107. 48, 199.
ные // Там же. С. 277−281.
Попов К.П. Охрана флоры и раститель- Ротару Т., Смирнова Г. Поповиолимон тур-
Смирнова Г.Г. Крылотычинник копетдаг-
ности Туркменистана // Растительность кменский // Красная книга Туркменистана.
ский // Красная книга Туркменистана. Т.2:
Туркменистана. Ашхабад: Ылым, 1992. С. Т.2: Растения. Ашхабад: Туркменистан,
Растения. Ашхабад: Туркменистан, 1999.
327–338. 1999. С.104–105.
С.120–121.
Попов К.П. Рябина греческая – Sorbus grae- Рустамов И.Г. Песчаная акация Эйхваль-
Сосков Ю.Д. О секции Medusa Sosk. Et L.
ca Hedl. // Красная книга Туркменской ССР. да // Там же. С. 158–159.
Alexandr. рода Calligonum L. // Новости си-
Ашхабад: Туркменистан, 1985. С. 359.
Рустамов И.Г. Пузырчатка обыкновенная // стематики высших растений. Л.: Наука,
Попов К.П. Рябина персидская // Красная Там же. С.178–179. 1974. Т. 11. С. 94–109.
книга Туркменистана. Т.2: Растения. Ашха-
Рустамов И.Г. Растительность средней и Суханкулиев Х. Интродукция редких рас-
бад: Туркменистан, 1999. С.138–139.
нижней части Западного Узбоя // Уч. зап. тений западных низкогорий Копетдага: Ав-
Попов К.П., Нешатаева Г.Ю. Новые и ред- Туркм. гос. ун-та. Ашхабад, 1962. Вып. 9. Ч. тореф дис. … канд. биол. наук. Ашхабад,
кие виды орхидных // Изв. АН ТССР. Сер. 4. 160 с. 1996. 19 с.
биол. наук. 1982. № 4. С. 15−19.
Рустамов И.Г. Солянка закаспийская // Федченко Б.А. Eremurus M.B. – Ширяш //
Пояркова А.И. Pyrus L. // Флора Туркме- Красная книга Туркменистана. Т.2: Расте- Флора Туркмении. Л.: Изд. АН СССР и Бот.
нии. Ашхабад: Изд-во ТФАН СССР, 1949. ния. Ашхабад: Туркменистан, 1999. С. 94– ин-та АН ТССР, 1932. Т.1. Вып. 2. С. 257.
Т. 4. С. 32. 95.
Федченко Б.А. Эремурус (ширяш) – Erem-
Пратов У.П. Род Climacoptera Botsch. (систе- Рустамов И.Г. Солянка хивинская // Там urus M.B. // Флора СССР. Л.: Изд-во АН
матика, география, филогения и вопросы же. С. 92–93. СССР, 1935. Т.4. С. 50–51.
охраны). Ташкент: Фан, 1986. 68с.
Федченко Б.А. Новые текстильные бобо-
Проскуряков Е.П. Материалы к флоре вые из Туркменской Республики // Ботани-
Туркменистана // Изв. ТФАН СССР. 1949. ческий журнал. 1937. Т.22. № 2. С.183–184.
Т.1. С.31–32.

279
Флора СССР. М.;Л.: Наука, 1935–1963. 1–30 Эсенова Х.Е. Новый вид боярышника (Cra- Akmyradow A., Gurbanmämmedowa G.
тт. taegus L.) с Западного Копетдага // Новости Köpetdag goraghanasynyň seýrek we
систематики высших растений. Л.: Наука, ýitip barýan dermanlyk ösümlikleri //
Флора Туркмении. Л.: Изд. АН СССР и Бот.
1976. Т.13. C. 160–163. Türkmenistanyň lukmançylygy. 2011. №4. S.
ин-та ТССР, 1932–1960. 1–7 тт.
35–40.
Эсенова Х.Е. О малоизвестном боярыш-
Цвелёв Н.Н. Род Centаurea // Флора СССР.
нике из Туркмении // Бюл. ГБС АН СССР, Atamuradov H.I., Fet G.N., Valdez R.
М.;Л.: Наука, 1963. Т. 28. С.382−383.
1976. Вып. 99. С. 28–31. and Feldman W.R. Biodiversity, Genetic
Цукерваник Т.И. Новый вид Reaumuria из Diversity, and Protected Areas in the Republic
Эсенова Х.Е. Об отличиях двух видов бо-
Средней Азии // Ботанические материалы of Turkmenistan // Journal of Sustainable
ярышника секции Azaroli Loud. //Там же.
гербария АН Узбекистана. Ташкент: Фан, Forestry (Yale University USA). 1999. N 1. P.
1978. Вып.108. С 38–41.
1982. С. 38–40. 29−38.

Черепанов С.К. Род Centаurea // Флора Ataýew K. Domalan – iýilýän kömelek //


Туркмении. Ашхабад: Изд-во АН ТССР, Türkmenistan gazeti. 2002-nji ýyl Ruhnama
1960. Т.7. С.263−268. aýynyň 27-si. Sah.4.

Черепанов С.К. Род Centаurea. Подрод Cz- Davis P.H. Flora of Turkey and the East Aegean
erniakovskya // Флора СССР. М.;Л.: Наука, Islands. Edinburgh. 1975. Vol. 5. 685 pp.
1963. Т.28. С.418−420.
Hawksworth D.L., Button B.C., Ainsworth
Черепанов С.К. Сосудистые растения Рос- G.C. Ainsworth and Bizby's Dyktionari of
сии и сопредельных государств (в преде- the Fungi (including the lichens). Edn. 7 Kew,
лах бывшего СССР). СПб.: Мир и семья-95, Surrey; Commonwealth Micological Institute,
1995. 112 с. 1983. 445 p.

Черняковская Е.Г. Семейство Орхидные Kurbanov D. Flora of Kopetdag //


– Orchidaceae Lindl. // Флора Туркмении. Biogeography and Ecology of Turkmenistan.
Л.: Изд-во АН СССР, 1932. Т.1. Вып.2. С. Kluwer Academic Publishers, Dordrecht, the
330−338. Netherlands, 1994. PР. 105–128.

Чопанов П.Ч. Род Salsola L. // Определитель Лазаренко А.С. Матерiали до брiофлори


растений Туркменистана. Ашхабад: Ылым, Середньоi Азii // Журн. Iн-ту ботан. АН
1980. Т.2. С. 77–98. УРСР. 1938. № 26–27. C. 191–216.

Чопанов П.Ч. Солянка хивинская – Salsola Rotaru T. Ewbankyň irisi (Iris ewbankiana
chiwensis M. Pop. // Красная книга Туркмен- M. Foster) seýrek ýabany ösýan we uly
ской ССР. Ашхабад: Туркменистан, 1985. С. bezeg ähmietli ösümlikler // Daşky gurşawy
352–354. goramagyň bütindünýa gününe bagyşlanaň
«Türkmenistanyň tebagatyny gorakyň» atly
Чопанов П.Ч., Гудкова Е.П., Сейфулин
ulmy maslahat. Aşgabat, 2010. Sah.76–77.
Э.М., Абрамова С.Н. Определитель хвоще-
образных, папоротникообразных, голосе- Rotaru T. Köpetdag etionemasy // Tebigat
менных и однодольных растений Туркме- ýyl ýazgysy. Köpetdag döwlet goraghanasy,
нистана. Ашхабад: Ылым, 1978. 328 с. Bekrewe, 2010. Sah. 105.

Шербаев Б. Ареал Asparagus turkestanicus Rotaru T. Türkmen popоwiolimony // Tebigat


M. Pop. // Ботанический журнал. 1972. Т.54. ýyl ýazgysy. Köpetdag döwlet goraghanasy,
№ 7. С. 817–820. Bekrewe, 2010. Sah.112.

Шербаев Б.Ш. Об Salsola chiwensis (Cheno-


podiaceae) // Там же. 1982. Т. 67. № 6. С. 837–
838.

280
ÖSÜMLIKLERIŇ
TÜRKMENÇE ATLARYNYŇ GÖRKEZIJISI
AARONISIŇ TRIHOSTOMOPSISI........................................54 ÇOPANDAG AÝGÜLI (ÝELMEŞEK)....................................82
ADATY BÖWENLIJE............................................................180 DAG TELOSHISTESI..............................................................46
ADATY HOZ..........................................................................104 DERMANLYK SKREBNISA..................................................68
ADATY NAR..........................................................................150 DIMONYŇ ÝOWŞANY . .....................................................190
ADATY UŽOWNIK.................................................................60 DOMALAN .............................................................................36
ANDROSOWYŇ DAŞKEKRESI . .......................................202 DÜWÜRTIKLI PARMELIÝA.................................................44
ANDROSOWYŇ FAGNALONY .........................................184 EWBANKYŇ TEKESAKGALY ..........................................214
ATABAÝEWIŇ HARAMÇYBYGY......................................162 EÝHWALDYŇ SÖZENI........................................................160
BALKAN HEÝLANTESI........................................................72 FEDÇENKONYŇ LEPIDOLOFASY....................................188
BATHYZ DÜÝEGYRANY......................................................96 GAMGYN GANDYM.............................................................98
BATHYZ PAKRY...................................................................198 GANDELIŇ ENTOSTODONY...............................................56
BATHYZ PISSESI..................................................................168 GARA ASPLENIUM................................................................64
BEÝIK ÇIGILDEM................................................................226 GARABOGAZ ÝURINEÝASY ...........................................200
BIR ÖÝLI ANDYZ ...............................................................108 GARA DOMALAN..................................................................34
BIR ÝAPRAKLY SOGAN.....................................................250 GARAMTYL SMORODINA ................................................134
BISIANYŇ FISSIÝASY..........................................................50 GARRYGALA GÜLHATMASY ..........................................126
BOÇANSEWANYŇ ÇIGILDEMI.........................................234 GEŇ SOGAN.........................................................................246
BOÇANSEWIŇ PORSYODUNY . .......................................106 GOLÇA GÖRNÜŞLI KLADONIÝA ......................................42
BOÇANSEWIŇ ŞORASY.......................................................88 GORDÝAGINIŇ KLEOMESI...............................................112
BUASSÝENIŇ ARMYDY . ..................................................144 GREK RÝABINASY.............................................................136
BUHARA UŽOWNIGI............................................................62 GUGUŇ ÇIGILDEMI............................................................224
ÇÄGEMIK . ...........................................................................166 GURBANOWYŇ NORIÇNIGI ............................................176
ÇALŞYRYMLY SOGAN ......................................................244 GUŞGY ASTRAGALY..........................................................156
ÇELEKEN GUŞGÖZÜSI.........................................................94 GUŞGY ÇIGILDEMI.............................................................222
ÇEMERISA ÝAPRAKLY EPIPAKTIS..................................268 HORASAN SARYSOLMAZY .............................................192
ÇERNEWANYŇ PAKRY.......................................................196 HOWDAN PRIONOTRIHONY ...........................................116
ÇIŞIK KÖKLI SÖWDEK.......................................................130 HYWA ŞORASY .....................................................................90
ÇOLAŞYK ýa-da TABAJYKLY TORNABEA........................48 ILÝINIŇ DAŞKEKRESI ......................................................204

281
ILÝINIŇ ŞORASY...................................................................84 SARYMTYL DAKTILORIZA...............................................262
INJIR ÝAPRAKLY GÜLHATMA ........................................124 SARY NARGYZ ...................................................................256
JEBEL REZEDASY...............................................................122 SOWIÇIŇ KOLHIKUMY......................................................216
KAMELINIŇ ÜPÜKLIJESI.....................................................78 SPIRALLY GAÝRAÇ............................................................252
KELIF ASTRAGALY.............................................................158 SÜÝRÜMTIK LISTERA.......................................................272
KERBABAÝEWIŇ SARYJOTY...........................................114 TÜRKMEN ARMYDY..........................................................142
KIÇIJIK ZIBERA...................................................................194 TÜRKMEN DENDROSTELLERASY..................................132
KOMAROWYŇ ATROPASY................................................174 TÜRKMEN EPIPAKTISI.......................................................270
KÖPETDAG ÇYRŞY.............................................................218 TÜRKMEN KLEOMESI........................................................110
KÖPETDAG DAŞKEKRESI ................................................206 TÜRKMENLERIŇ ALMASY...............................................146
KÖPETDAG ETIONEMASY................................................118 TÜRKMEN POPOWIOLIMONY..........................................102
KÖPETDAG IRIDODIKTIUMY...........................................212 TÜRKMEN SELMELEGI ....................................................172
KÜRENDAG ASTRAGALY ................................................154 TÜRKÜSTAN EULOFIÝASY...............................................260
KÜRENDAG KEPBEGÖWENI............................................100 TÜRKÜSTAN RÝABINASY................................................140
KÜRENDAG NORIÇNIGI ...................................................178 TÜRKÜSTAN SERSEPILI....................................................258
KÜRENDAG TANASETOPSISI ..........................................186 TÜÝLI ASPLENIUM...............................................................66
LEMANYŇ ÇIGILDEMI.......................................................232 WASILÇENKONYŇ ASTRAGALY.....................................152
LIPŞISIŇ ŞORASY..................................................................86 WAWILOWYŇ SOGANY.....................................................242
LITWINOWYŇ GIASINTI....................................................240 WIKTORYŇ GAÝRAJY ......................................................254
MAÝMYN ORHISI...............................................................264 WILSONYŇ ÇIGILDEMI.....................................................230
MIHELIŇ ÇIGILDEMI..........................................................228 WITTADININIŇ AMANITASY .............................................38
MOH GÖRNÜŞLI LAZIOPOGON ......................................182 ÝEWGENINIŇ SOGANY.....................................................248
MÜSÜR MARSILIÝASY........................................................74 ÝUKA ÝAPRAKLY ANOGRAMMA.....................................70
NIKITINIŇ ALYÇY ..............................................................148 ÝÜREK ÝAPRAKLY SMIRNIUM ......................................170
NIKITINIŇ ESPARSETI........................................................164 ZAKASPI GIASINTELLASY ..............................................238
OWGAN INJIRI ....................................................................128 ZAKASPI OFRISI .................................................................266
PARS RÝABINASY . ............................................................138 ZAKASPI ŞORASY.................................................................92
PONTIKA HUNÇALYJASY..................................................236
POPOWYŇ ÜPÜKLIJESI.......................................................80
RADDENIŇ ALWANY (ALWANJYK) . ..............................220
ROZETKALY SÜÝTLEŇŇIÇ...............................................208
SARY GOMALODISKUS ....................................................120

282
INDEX OF
LATIN NAMES OF PLANTS
Aethionema kopetdaghi Lipsky ex Botsch. 1913 . .................118 Cheilanthes pteridioides (Reichard) C. Chr. 1906 . .................72
Alcea karakalensis Freyn. 1903 . ...........................................126 Cladonia pyxidata (L.) Hoffm., 1968 ......................................42
Alcea sycophylla Iljin et V. V. Nikitin, 1950 ..........................124 Cleome gordjaginii M. Pop. 1915 . ........................................112
Allium eugenii Vved. 1934 ....................................................248 Cleome turkmena Bobr. 1939 ................................................110
Allium monophyllum Vved. ex Czerniak. 1930 .....................250 Climacoptera czelekenica Pratov. 1986 . .................................94
Allium paradoxum (Bieb.) G. Don fil. 1826 ..........................246 Colchicum szovitsii Fisch. et Mey. 1835 . ..............................216
Allium transvestiens Vved. 1971 ...........................................244 Colutea atabajevii B. Fedtsch. 1937 . ....................................162
Allium vavilovii M. Pop. et Vved. 1934 . ...............................242 Corydalis kamelinii Kurbanov, 1985 .......................................78
Amanita vittadinii (Mor.) Gilb. 1918 .......................................38 Corydalis popovii Nevski ex M. Pop. 1934 . ...........................80
Ammodendron eichwaldii Ledeb. 1853 .................................160 Cousinia badghysi Kult. 1916................................................198
Anogramma leptophylla (L.) Link. 1841..................................70 Cousinia tscherneviae Berdyev, 1969 ...................................196
Artemisia dimoana M. Pop. 1916 ..........................................190 Crataegus nikitinii Essen. et Kerim, 1976 .............................148
Asparagus turkestanicus M. Pop. 1915 .................................258 Dactylorhiza flavescens (C. Koch) Holub, 1849 ...................262
Asplenium adiantum-nigrum L. 1753 ......................................64 Dendrostellera turkmenorum Pobed. 1949 . ..........................132
Asplenium trichomanes L. 1753...............................................66 Entosthodon handelii (Schiffn.) Lazar. 1913 ...........................56
Astragalus kelifi Lipsky, 1910 ...............................................158 Epipactis turcomanica K. Pop. et Neschat. 1982 ..................270
Astragalus kjurendaghi V. V. Nikitin, 1950 ...........................154 Epipactis veratrifolia Boiss. et Hohen. 1853 . .......................268
Astragalus kuschkensis Boriss. 1941 .....................................156 Eremurus kopetdaghensis M. Pop. et B. Fedtsch. 1932 ........218
Astragalus vassilczenkoi Berdyev, 1965.................................152 Erysimum kerbabaevii Kurbanov et Gudkowa, 1983 ............114
Atraphaxis badghysi Kult. 1923 ..............................................96 Eulophia turkestanica (Litv.) Schlechter, 1913 .....................260
Atropa komarovii Blin. et Shal. 1945 ....................................174 Euphorbia oidorhiza Pojark. 1951 . .......................................130
Aсantholimon kjurendaghi Mestscherjakov, 1968 . ...............100 Ficus afghanistanica Warb. 1904 ..........................................128
Bryonia monoica Aitch. et Hemsl. 1888.................................108 Fritillaria raddeana Regel, 1884 ..........................................220
Calligonum triste Litv. 1913 ....................................................98 Homalodiscus ochradeni (Boiss.) Boiss. 1867 ......................120
Centaurea androssovii Iljin, 1937 .........................................202 Hyacinthella transcaspica (Litv.) Chouard 1916 ..................238
Centaurea iljinii Czerniak, 1930 . ..........................................204 Hyaсinthus litwinowii Сzerniak. 1923 . .................................240
Centaurea kopetdaghensis Iljin, 1937 ...................................206 Iridodictyum kopetdaghense Kurbanov, 1998 .......................212
Ceterach officinarum Willd. 1805 ...........................................68 Iris ewbankiana M. Foster. 1901 ...........................................214

283
Juglans regia L., 1753 ...........................................................104 Salsola iljinii Botsch. 1980 ......................................................84
Jurinea karabugasica Iljin, 1937 . .........................................200 Salsola lipschitzii Botsch. 1975................................................86
Lactuca rosularis Boiss. 1875 ...............................................208 Salsola transhyrcanica Iljin, 1933 ...........................................92
Lasiopogon muscoides (Dest.) DC. 1837 ..............................182 Scrophularia kjurendaghi Botsch. et Kurbanov 1983 ...........178
Lepidolopha fedtschenkoana Knorr. 1959 .............................188 Scrophularia kurbanovii Botsch. 1984 ..................................176
Listera ovata (L.) R. Br. 1813 . ..............................................272 Senecio khorossanicus Rech. fil. et Aell. 1950 ......................192
Malacocarpus crithmifolius (Retz.) C. A. Meу. 1843 ............166 Siebera nana (DC.) Bornm. 1939...........................................194
Malus turkmenorum Juz. et M. Pop., 1939 ............................146 Silene czopandagensis Bondar. 1971 . .....................................82
Mandragora turcomanica Mizg. 1942 ..................................172 Smyrnium cordifolium Boiss. 1845.........................................170
Marsilea aegyptiaca Willd. 1810 . ...........................................74 Sorbus graeca (Spach) Lodd. ex Schauer., 1847 ...................136
Onobrychis nikitinii Orazmuchommedow, 1966 ...................164 Sorbus persica Hedl. 1901 . ...................................................138
Ophioglossum bucharica Sorbus turkestanica (Franch.) Hedl. 1901 .............................140
(O.et B. Fedtsch.) O. et B. Fedtsch. 1923 ................................62
Sternbergia lutea (L.) Spreng 1837 .......................................256
Ophioglossum vulgatum L. 1773..............................................60
Tanacetopsis kjurendaghi Kurbanov, 1984 . ..........................186
Ophrys transhyrcana Czerniak. 1923 ....................................266
Teloshistes montanus Barchal., 1963........................................46
Orchis simia Lam. 1778 . .......................................................264
Terfezia leonis Tul. 1862 . ........................................................36
Ornithogalum ponticum Zahar. 1965 . ...................................236
Tornabea scutellifera (With.) J. R. Laundon, 1953...................48
Parmelia subexasperata Dzhur., 1978......................................44
Trichostomopsis aaronis
Phagnalon androssovii B. Fedtsch. 1949 ..............................184 (Lor.) Agnew et Townsend, 1867..............................................54
Physcia biziana (Massal.) Zahlbr., 1856 . ................................50 Tulipa botsсhantzevae
S. Abramowa et Zakaljabina, 1973 ........................................234
Picoa juniperi Vittad. 1831 . ....................................................34
Tulipa hoogiana B. Fedtsch. 1910 .........................................224
Pistacia badghysi K. Pop. 1978..............................................168
Tulipa ingens Th. Hoog, 1902 ...............................................226
Popovolimon turcomanicum
(M. Pop. ex Lincz.) Lincz. 1971 ............................................102 Tulipa kuschkensis B. Fedtsch. 1914 .....................................222
Prionotrichon gaudanense (Litv.) Botsch. 1966 ...................116 Tulipa lehmanniana Merckl. 1854 . .......................................232
Punica granatum L. 1753 ......................................................150 Tulipa micheliana Th. Hoog, 1902 ........................................228
Pyrus boissieriana Buhse, 1860 ............................................144 Tulipa wilsoniana Th. Hoog, 1902 ........................................230
Pyrus turcomanica Maleev, 1936 ..........................................142 Ungernia spiralis Proskorjakov, 1949 ...................................252
Reaumuria botschantzevii Zucker. et Kurbanov, 1982 ..........106 Ungernia victoris Vved. ех Artjushenko, 1970 .....................254
Reseda dshebeli Czerniak., 1939............................................122 Utricularia vulgaris L. 1753 . ................................................180
Ribes melananthum Boiss. et Hohen. 1849 ...........................134
Salsola botschantzevii Kurbanov, 1983 ...................................88
Salsola chiwensis M. Pop., 1915 .............................................90

284
УКАЗАТЕЛЬ
РУССКИХ НАЗВАНИЙ РАСТЕНИЙ
АКАНТОЛИМОН КЮРЕНДАГСКИЙ...............................100 КЛЕОМЕ ГОРДЯГИНА ......................................................112
АНОГРАММА ТОНКОЛИСТНАЯ ......................................70 КЛЕОМЕ ТУРКМЕНСКАЯ . ..............................................110
АСТРАГАЛ ВАСИЛЬЧЕНКО ..............................................152 КЛИМАКОПТЕРА ЧЕЛЕКЕНСКАЯ ...................................94
АСТРАГАЛ КЕЛИФСКИЙ...................................................158 КОРИЧНЕВЫЙ ТРЮФЕЛЬ .................................................36
АСТРАГАЛ КУШКИНСКИЙ...............................................156 КОСТЕЦ ВОЛОСОВИДНЫЙ ..............................................66
АСТРАГАЛ КЮРЕНДАГСКИЙ .........................................154 КОСТЕЦ ЧЁРНЫЙ ................................................................64
БЕЗВРЕМЕННИК СОВИЧА...............................................216 КРАЕКУЧНИК ОРЛЯКОВЫЙ . ............................................72
БОЯРЫШНИК НИКИТИНА...............................................148 КРАСАВКА КОМАРОВА....................................................174
ВАСИЛЁК АНДРОСОВА ...................................................202 КРЕСТОВНИК ХОРАСАНСКИЙ . .....................................192
ВАСИЛЁК ИЛЬИНА............................................................204 КРЫЛОТЫЧИННИК КОПЕТДАГСКИЙ . ........................118
ВАСИЛЁК КОПЕТДАГСКИЙ.............................................206 КУЗИНИЯ БАДХЫЗСКАЯ . ...............................................198
ГИАЦИНТEЛЛA ЗАКАСПИЙСКАЯ ................................238 КУЗИНИЯ ЧЕРНЕВОЙ........................................................196
ГИАЦИНТ ЛИТВИНОВА . .................................................240 КУРЧАВКА БАДХЫЗСКАЯ ................................................96
ГОМАЛОДИСКУС ОХРАДЕНОВЫЙ................................120 ЛАЗИОПОГОН МОХОВИДНЫЙ ......................................182
ГРАНАТ ОБЫКНОВЕННЫЙ .............................................150 ЛАКТУК РОЗЕТОЧНЫЙ . ..................................................208
ГРУША БУАССЬЕ ...............................................................144 ЛЕПИДОЛОФА ФЕДЧЕНКО..............................................188
ГРУША ТУРКМЕНСКАЯ ..................................................142 ЛУК ВАВИЛОВА..................................................................242
ДАКТИЛОРИЗА ЖЁЛТОВАТАЯ ......................................262 ЛУК ЕВГЕНИЯ.....................................................................248
ДЕНДРОСТЕЛЛЕРА ТУРКМЕНСКАЯ ............................132 ЛУК ОДНОЛИСТНЫЙ........................................................250
ДРЕМЛИК ТУРКМЕНСКИЙ..............................................270 ЛУК ПЕРЕОДЕВАЮЩИЙСЯ.............................................244
ДРЕМЛИК ЧЕМЕРИЦЕЛИСТНЫЙ...................................268 ЛУК СТРАННЫЙ.................................................................246
ЖЕЛТУШНИК КЕРБАБАЕВА............................................114 МАНДРАГОРА ТУРКМЕНСКАЯ.......................................172
ЗИБЕРА КАРЛИКОВАЯ . ....................................................194 МАРСИЛИЯ ЕГИПЕТСКАЯ . ..............................................74
ИНЖИР АФГАНИСТАНСКИЙ...........................................128 МОЛОЧАЙ ВЗДУТОКОРНЕВОЙ.......................................130
ИРИДОДИКТИУМ КОПЕТДАГСКИЙ .............................212 МУХОМОР ВИТТАДИНИ (МУХОМОР СТЕПНОЙ) ......38
ИРИС ЭВБАНКА .................................................................214 МЯГКОПЛОДНИК КРИТМОЛИСТНЫЙ . .......................166
КАНДЫМ ПЕЧАЛЬНЫЙ......................................................98 НАГОЛОВАТКА КАРАБОГАЗСКАЯ ................................200
КЛАДОНИЯ КРЫНОЧКОВИДНАЯ....................................42 НОРИЧНИК КУРБАНОВА..................................................176

285
НОРИЧНИК КЮРЕНДАГСКИЙ........................................178 ТОРНАБЕЯ ПЕРЕПУТАННАЯ
ИЛИ БЛЮДЦЕНОСНАЯ ......................................................48
ОРЕХ ГРЕЦКИЙ...................................................................104
ТРИХОСТОМОПСИС ААРОНИС ......................................54
ОФРИС ЗАКАСПИЙСКИЙ.................................................266
ТЮЛЬПАН БОЧАНЦЕВОЙ ...............................................234
ПАРМЕЛИЯ ШЕРОХОВАТАЯ..............................................44
ТЮЛЬПАН ВЕЛИКИЙ........................................................226
ПЕРЕСТУПЕНЬ ОДНОДОМНЫЙ ....................................108
ТЮЛЬПАН ВИЛЬСОНА......................................................230
ПЕСЧАНАЯ АКАЦИЯ ЭЙХВАЛЬДА................................160
ТЮЛЬПАН ГУГА ................................................................224
ПОЛЫНЬ ДИМО..................................................................190
ТЮЛЬПАН КУШКИНСКИЙ..............................................222
ПОПОВИОЛИМОН ТУРКМЕНСКИЙ...............................102
ТЮЛЬПАН ЛЕМАНА..........................................................232
ПРИОНОТРИХОН ГАУДАНСКИЙ ...................................116
ТЮЛЬПАН МИХЕЛЯ .........................................................228
ПТИЦЕМЛЕЧНИК ПОНТИЙСКИЙ..................................236
УЖОВНИК БУХАРСКИЙ ....................................................62
ПУЗЫРНИК АТАБАЕВА ....................................................162
УЖОВНИК ОБЫКНОВЕННЫЙ...........................................60
ПУЗЫРЧАТКА ОБЫКНОВЕННАЯ...................................180
УНГЕРНИЯ ВИКТОРА........................................................254
РЕЗЕДА ДЖЕБЕЛЬСКАЯ .................................................122
УНГЕРНИЯ СПИРАЛЬНАЯ . .............................................252
РЕОМЮРИЯ БОЧАНЦЕВА................................................106
ФАГНАЛОН АНДРОСОВА.................................................184
РЯБИНА ГРЕЧЕСКАЯ.........................................................136
ФИСТАШКА БАДХЫЗСКАЯ.............................................168
РЯБИНА ПЕРСИДСКАЯ.....................................................138
ФИСЦИЯ БИЦИАНА.............................................................50
РЯБИНА ТУРКЕСТАНСКАЯ..............................................140
ХОХЛАТКА КАМЕЛИНА.....................................................78
РЯБЧИК РАДДЕ ...................................................................220
ХОХЛАТКА ПОПОВА...........................................................80
СКРЕБНИЦА АПТЕЧНАЯ ...................................................68
ЧЁРНЫЙ ТРЮФЕЛЬ..............................................................34
СМИРНИЯ СЕРДЦЕЛИСТНАЯ ........................................170
ШТЕРНБЕРГИЯ ЖЁЛТАЯ .................................................256
СМОЛЁВКА ЧОПАНДАГСКАЯ .........................................82
ШТОК-РОЗА КАРАКАЛИНСКАЯ.....................................126
СМОРОДИНА ТЁМНОЦВЕТНАЯ.....................................134
ШТОК-РОЗА ФИГОЛИСТНАЯ..........................................124
СОЛЯНКА БОЧАНЦЕВА......................................................88
ЭНТОСТОДОН ГАНДЕЛЯ....................................................56
СОЛЯНКА ЗАКАСПИЙСКАЯ..............................................92
ЭРЕМУРУС КОПЕТДАГСКИЙ .........................................218
СОЛЯНКА ИЛЬИНА . ...........................................................84
ЭСПАРЦЕТ НИКИТИНА ...................................................164
СОЛЯНКА ЛИПШИЦА.........................................................86
ЭУЛОФИЯ ТУРКЕСТАНСКАЯ..........................................260
СОЛЯНКА ХИВИНСКАЯ.....................................................90
ЯБЛОНЯ ТУРКМЕНОВ.......................................................146
СПАРЖА ТУРКЕСТАНСКАЯ............................................258
ЯТРЫШНИК ОБЕЗЬЯНИЙ.................................................264
ТАЙНИК ОВАЛЬНЫЙ .......................................................272
ТАНАЦЕТОПСИС КЮРЕНДАГСКИЙ..............................186
ТЕЛОСХИСТЕС ГОРНЫЙ....................................................46

286
MAZMUNY / СONTENTS / СОДЕРЖАНИЕ

TÜRKMENISTANYŇ PREZIDENTI MOH GÖRNÜŞLILER............................................................53


GURBANGULY BERDIMUHAMEDOWYŇ
BRYOPHYTA...........................................................................53
GIRIŞ SÖZI................................................................................8
МОХОВИДНЫЕ......................................................................53
OPENING ADDRESS
OF THE PRESIDENT OF TURKMENISTAN
GURBANGULY BERDIMUHAMEDOV.................................9
PAPOROTNIK GÖRNÜŞLILER.............................................59
ВСТУПИТЕЛЬНОЕ СЛОВО
POLYPODIOPHYTA (TRUE FERNS)....................................59
ПРЕЗИДЕНТА ТУРКМЕНИСТАНА
ГУРБАНГУЛЫ БЕРДИМУХАМЕДОВА..............................10 ПАПОРОТНИКОВИДНЫЕ ..................................................59

SÖZBAŞY ...............................................................................11 GÜLLÜLER, ÝAGNY ÝAPYK TOHUMLYLAR


Magnoliopsidler, ýagny Ikiülüşliler klasy ...............................77
FOREWORD ...........................................................................15
MAGNOLIOPHYTA (ANGIOSPERMS)
ПРЕДИСЛОВИЕ ....................................................................19
Class Magnoliopsida (Dicotyledons) . .....................................77
ЦВЕТКОВЫЕ, ИЛИ ПОКРЫТОСЕМЕННЫЕ
TÜRKMENISTANYŇ GYZYL KITABYNYŇ
Класс Магнолиопсиды, или Двудольные ............................77
3-nji NEŞIRINE GIRIZILEN
ÖSÜMLIKLERIŇ GÖRNÜŞLERINIŇ SANAWY.................25
LIST OF PLANT SPECIES GÜLLÜLER, ÝAGNY ÝAPYK TOHUMLYLAR
INCLUIDED IN THE 3d EDITION Liliopsidler, ýagny Birülüşliler klasy ....................................211
OF THE RED DATA BOOK OF TURKMENISTAN..............25
MAGNOLIOPHYTA (ANGIOSPERMS)
СПИСОК ВИДОВ РАСТЕНИЙ Class Liliopsida (Monocotyledons) .......................................211
ВНЕСЕННЫХ В 3-е ИЗДАНИЕ
ЦВЕТКОВЫЕ, ИЛИ ПОКРЫТОСЕМЕННЫЕ
КРАСНОЙ КНИГИ ТУРКМЕНИСТАНА.............................25
Класс Лилиопсиды, или Однодольные ..............................211

Eumikotlar, ýagny Hakyky kömelekler.........33


BIBLIOGRAFIÝA SANAWY................................................274
Eumycota (Mycobionta)..............................................33
DATA SOURСES...................................................................274
Эумикоты, или Настоящие грибы........................33
БИБЛИОГРАФИЧЕСКИЙ СПИСОК..................................274

Lişaýnikler........................................................................41
ÖSÜMLIKLERIŇ
Lichenophyta (Lichenes).............................................41 TÜRKMENÇE ATLARYNYŇ GÖRKEZIJISI......................281
Лишайники........................................................................41 INDEX OF LATIN NAMES OF PLANTS............................283
УКАЗАТЕЛЬ РУССКИХ НАЗВАНИЙ РАСТЕНИЙ..........285

287
Türkmenistanyň Ministry of the Nature Proteсtion Министерство охраны природы
Tebigaty goramak ministrligi of Turkmenistan Туркменистана
TÜRKMENISTANYŇ THE RED DATA BOOK КРАСНАЯ КНИГА
GYZYL KITABY OF TURKMENISTAN ТУРКМЕНИСТАНА
Iki tomluk In two volumes В двух томах
Tom 1. Volume 1. Том 1.
Ösümlikler we kömelekler Plants and Fungi Растения и грибы

“Türkmenistan” neşirýaty “Turkmenistan” publishing house Издательство «Туркменистан»

Türkmen, iňlis we rus dillerinde In Turkmen, English and Russian На туркменском, английском и русском
языках

Tekstleri iňlis diline terjime edenler Translated into English by Перевод текстов на английский язык
M. Karakulowa M. Karakulova, М. Каракулова,
M. Kulyýewa, M. Kulyeva, М. Кулыева,
O. Işanowa O. Ishanova О. Ишанова

Türkmençe tekstiň redaktory Turkmen text edited by Редактор туркменского текста


O. Çommadow O. Chommadov О. Чоммадов

Rusça tekstiň redaktory Russian text edited by Редактор русского текста


N. I. Faýzullaýewa N. I. Fayzullaeva Н. И. Файзуллаева

Iňlisçe tekstiň redaktory English text edited by Редактор английского текста


Cathy Lowne Сathy Lowne Кати Лоун

Redaktor kartograf Editor cartographer Редактор картограф


A. Weýisow A. Veyisov А. Вейисов

Suratçylar Painters Художники


D. Akyýew, D. Akyyev, Д. Акыев,
H. Annaçaryýew, H. Annacharyev, Х. Анначарыев,
N. Didenko N. Didenko Н. Диденко

Türkmenistanyň Gyzyl kitabyny The works on compiling Ответственная за подготовку


taýýarlamak boýnça The Red Data Book of Turkmenistan Красной книги Туркменистана
was coordinated by
О. Karyýewa О. Карыева
O. Karyyeva

Türkmenistanyň Gyzyl kitaby Türkmenistanyň The preparation of the Red Data Book of Красная книга Туркменистана
Tebigaty goramak ministrliginiň we Turkmenistan has been performed within разработана в рамках совместного
Türkmenistandaky Birleşen Milletler the framework of project «Strengthening the проекта Министерства охраны природы
Guramasynyň Ösüş maksatnamasynyň management effectiveness of the protected Туркменистана и Программы Развития
«Türkmenistanyň aýratyn goralýan tebigy area system of Turkmenistan» of the Ministry Организации Объединенных Наций
ýerler ulgamyny dolandyrmaklygyň Nature Protection of Turkmenistan and в Туркменистане «Усиление эффективности
netijeliligini berkitmek» atly bilelikdäki United Nations Development Programm in управления системой особо охраняемых
taslamasynyň çäginde işlenip düzüldi. Turkmenistan. природных территорий Туркменистана».

Вам также может понравиться