Вы находитесь на странице: 1из 10

НАЪМАТАК ЎСИМЛИГИ ЗАРАРКУНАНДАЛАРИ

Абдунабиева Севара

ТОШКЕНТ ДАВЛАТ УНИВЕРСИТЕТИ ТЕРМИЗ ФИЛИАЛИ

Аннотатция. Ушбу мақолада доривор наъматак ўсимлигини


биологияси, таркибида учровчи моддалар, дори дармон сифатида
фойдаланиш ва саноатда ишлатилиши берилган. Ўсимликда учровчи
зараркунанда хашаротлар ширалар (Aphidinea оиласи). ўргимчаккана
(Tetranychus urtisae Koch..), трипс (Thrips tabasi Lind.). ункуртлар Psedosossus
komstoski, тилла кўнгиз бронзовкаси (Setomia aurata L) ва атиргул ёнгок
хосил килувчиси Rhodites rosae L.кабилар тўғрисида маълумот берилган.
Ушбу зараркунандаларнинг ўсимликга зарари: унинг хосилдорлигини
камайтиради, таркибидаги фойдали моддаларни сифати бузилишига олиб
келади бунинг натижасида эса наъматакнинг дориворлик хусусияти пасаяди
ва экспорт килиш ҳажми хам камайишига олиб келади.
Калит сўз: наъматак, доривор усимлик. зараркунанда, шира, трипс,
атиргул ёнгок хосил килувчиси, кимёвий модда.

Инсон саломатлигини асраш ҳозирги замоннинг энг долзарб


масаласидир. Саломатликни тиклашда асосий мезонлар нормал овкатланиш,
режали дам олиш ва доривор моддалардан окилона Фойдаланишдан
иборатдир. Турли касалликларни даволашда ва олдини олишда
ўсимликларнинг аҳамияти каттадир. Улар инсон ҳаёти учун озука, кийим-
кечак ва доривор моддалар манбаи ҳисобланади. Ўсимликлар таркибидаги
оксил, глюкоза, ёглар минерал тузлар ва витаминларнинг организмнинг
яшаши учун зарур фактор хисобланади. Ўсимликлар ҳавони микроблардан
тозалайди, кислородга бойитади ва ўзининг гўзаллиги билан инсонларга
эстетик завк бериб, кайфиятни яхшилайди. Республикамиз флораси
ўсимликларга бой бўлиб уларнинг микдори 4.5 мингдан ортади. Шулардан
халк табобатида 1200 таси шифобахш ҳисобланади.
Республикамизда 112 тур доривор ўсимликлар расмий табобатда
фойдаланиш учун рухсат берилган. Президентимизнинг 2019 йил 23-
августдаги "Республикамизда ўрмонлардан фойдаланиш самарадорлигини
оширишга доир ко;шимча чора-тадбирлар тўғрисида” ги ПҚ-4424 сонли
карорига кўра тизм Ўрмон хўжаликлари доривор ва озик-овкатбоп
ўсимликлар етиштириш ва тайёрлаш прогноз кўрсаткичлари белгиланган
бўлиб, 2024 йилга бориб,5602 гектар майдонда плантациялари барпо
қилиниши ва 9641 тонна доривор ва озик овкатбоп ўсимликлар хом ашёси
тайёрланиши кўзда тутилган. Ушбу майдонларда етиштириладиган экинлар
каторига доривор наъматак ўсимлиги хам киради.
Қадимги ёзув намуналарида ҳам доривор ўсимликларнинг халк
табобатида ишлатилиши ҳақида маълумотлар мавжуд. Наъматак мевалари
халк табобатида кадим замонлардан бери ишлатилиб келинади. Унинг
меваларидан тайёрланган Дамламада ўпка сили, жигар, ўт қопчасининг
яллигланиши, ичак, буйрак, ковук касалликларини даволашда
фойдаланилади. Шунингдек, наъматакнинг меваси асосида тайёрланган
кайнатма кон тўхтатувчи. иситма туширувчи омил сифатида истеъмол
килинади. Наъматакнинг факатгина гул ва меваларигина шифобахш бўлиб
колмасдан, балки унинг барглари асосида тайёрланган қайнатма меъда
огрикларига нафли ҳисобланади. Халк, тиббиëтидада Ҳатто Наъматак
илдизларидан тайёрланган кайнатма ковук хамда буйракка тош келиб, огрик
берганда ичилса кишига анчагина енгиллик бериши тан олинган.
Наъматак гулларидан дамламалар тайёрлаб кузга богланса, кўз
шамоллаши билан боглик бўлган касалликларга даво бўлади. Наъматак
меваларида P витаминлар йигиндиси бўлганлиги туфайли, у майда кон
томирчалари деворларининг эластиклигини ошириб, уни мустаҳкамлайди.
В.В.Лебедевнинг келтирган маълумотларига караганда наъматак илдизлари
асосида тайёрланган кайнатма овкатни хазм килувчи органларнинг
фаолиятини уйгунлаштириб, унинг ферментатив активлигини меъёрга
келтиради. Бундан ташқари наъматак ўт-копчаси касаллиги -холециститда
ҳамда ўт ажралишини сустланиши билан боглик булган касалликларда
ижобий натижа беради.
Наъматак меваларининг уругидан олинадиган тўйинмаган ёғ
кислоталари, каротиноидлар, такофероллар билан ҳам турли касалликларни
даволаш мумкин. Наъматакнинг мевалари билан кандолатчилик саноатида
махсулотлар витаминлаштирилади. Ўсимликдан косметика махсулотлари
хам тайёрланади. Ушбу хусусиятларига кўра наъматак етиштириш ва экспорт
килиш хозирги кунда кенгайтирилмокда. Маданий ҳолда етиштирганда
наъматак учун 21миллион 200 минг сўм сарфланади, даромад эса 48 миллион
соф фойда 26 миллион 800 минг булади. экспорт килинган наъматак
навларига кўра 20 кг учун 2.5 АҚШ долл этиб болаланган. Наъматак
етиштириш оркали яхши даромад олса булади, юкорида ўсимликнинг
шифобахшлик хусусиятини айтиб ўтган бўлсак энди ўсимлик биологиясини
келтириб ўтамиз.
Наъматак бутасимон ўсимлик бўлиб, баъзи турларининг бўйи 6 м гача
бориши мумкин. Пояси эгилувчан, тиканли, ялтирок, кунгир-кизил ёш
новдалари бир оз яшил ëки кун-гир-яшил ранглидир. Барглари ток патли
мураккаб, пояда банди билан кетма-кет ўрнашган. Мураккаб барглари тухум-
симон ва аррасимон киррали. Қўшимча барглари банди би-лан бирлашиб
кетган ҳам бўлиши мумкин. Усимлик гуллари йирик якка ёки 2-3 тадан
шохчаларга ўрнашган. Гултожи ок, қизил, пушти, тўқ қизил, сарик бўлиши
мумкин.
Меваси - гул ўрнидан таркиб топувчи ширадор сохта мева. Бизнинг
Ўлкамизда наъматак турлари асосан май ойларидан бошлаб бутун ëз
давомида гуллайди, меваси эса июл ойларидан то ҳазонрезги даврларигача
пишиб етилади. Наъматак мевалари турларига караб огирлиги, ранги ва
катта-кичиклиги новда пўстлоғининг кўриниши, тикондорлиги билан
фаркланади. Ўсимлик иссиксевар, намга, органик ва минерал ўғитларга ўта
талабчан. Хар хил тупрок шароитига мослаша олади. Наъматакни битта якка
тартибда алохида устириб бўлмайди, чунки у якка ўзи чангланмайди шунинг
учун хар доим бир-бирига яқин жойлашган бир нечта наъматакларни экиш
карак. Ўсимликни каламчадан ташкари уругидан хам экиш мумкин.
Уруғидан экиш каламчага нисбатан кеч етилади, тезда ривожланиб хам
кетмайди, унинг учун икки уч йил вақт ўтиши мумкин. Наъматак уругини
экишда катор баландлиги 10см, 12 см дан ораликлари, 2-3 см чукурликда
бўлади. Наъматакни пайвандлаш йули билан хам кўпайтириш мумкин.
Наъматак мевалари таркибида жуда куп микдорда витамин С(4-8%,
баъзан 18% гача боради), Р,К,В группаси, каротинлар билан бир каторда
флавоноидлар, канд, органик кислоталар (олма кислотаси 1,8-2% гача, лимон
кислотаси 2% атрофида), пектин ва ошловчи моддалар, ликопин ва
рибоксантин, шунингдек калий, темир, марганец, фосфор, калсий, магний
тузлари бор. Мева уруғларида витамин Е мавжуд.
Ўсимликннг меваси август ойи охиридан бошлаб (қизил рангга кирган
вактда), кеч кузгача йиғилади. Бу вактда мева таркибида витамин С кўп
бўлади. Совук тушганда мевада витамин С камайиб кетади. Мевани
йигаëтган вактда кулга тикан кирмасин учун брезент кулкоп кийиб олинади.
Мева куёшда ёки печларда 80-90º ҳароратда куритилади. Қуритилган
меваларни ишкалаб, косачабарг колдиклари тушириб юборилади Наъматак
меваси кисман доривор препаратлар тайёрлаш учун хўллигича тезда (уч
кундан ошик сакламасдан) заводларга юборилади.
Наъматак усимлигининг турлари хар хил витаминларга бойлиги билан
машхур. Наъматак турлари Тошкент, Сирдарё, Жиззах, Самарканд, Фаргона,
Наманган, Қашқадарё ва Сурхондарë вилоятларидаги боғларда, далаларда,
тогларнинг курук тошлок ён бағирларида хамда тогларнинг ўрта ва юкори
кисмидаги сув бўйларида, арчазорлар ва ёнгокзорларда ўсади. Наъматакнинг
айрим турлари мевасининг шакли, катта-кичиклиги, новда пўстлоғининг
ранги хамда новдадаги тиконлар сони ва жойлашишига караб бир-биридан
фарк килади.
Хар бир ўсимликлар катори наъматакнинг хам зараркунандалари бор,
улар уй шароитида устирилаётган ўсимликларда кам бўлади, кўпрок махсус
етиштириладиган далаларда учрайди. Шифобахш хусусиятларни саклаб
колиш учун наъматак учровчи зарарли организмлар уни ҳимоя Қилиш мухим
ҳисобланади. Ўзбекистонда наъматак ўсимлигида ширалар, ўргимчаккана,
трипс, Тиллакўнгиз бронзовкалар ва атиргул ёнгок хосил килувчиси каби
ҳашаротлар учрайди. Бу зараркунанда ҳашаротлар фаолиятидан наъматак
ўсимлиги зиён куради ва дориворлик хусусияти пасаяди.
Юмшок танли майда ҳашаротлар бўлиб, етук зотининг катталиги 2,5-4
мм га тенг. Шираларнинг икки г мавжуд : канотсиз ва канотли. Канотлиси
икки жуфт тенг канотга эга бўлиб, олдингилари оркасидагидан анча узундир.
Ривожланиши тўликсиз, кўпинча парте- ногенетик: тирик туғиш ҳисобига,
гумбак фазаси бўлмайди. Ўсимлик ширалари шакли жиҳатидан бир неча хил
бўлади, чунончи булар ўртасида тирик тутувчи канотсиз урочилари, тухум
куядиган канотсиз урғочилари, тирик тутувчи канотли ургочилари, канотли
(баъзан канотсиз) эркаклари бор. Одатда бахорда, буталар эндигина
ўсабошлашидан бошлаб, ёзги депрессия даврини ўтаб, кузда яна
ривожланишни давом этади.
Наматак баргларида новдаларнинг ўсиш нукталарида, ҳамда гул
гунчаларига ёпирилади. Ўсимлик ширалари баргларнинг ширасини сўради.
Бунинг окибатида поя ва илдиздаги захира углеводлар микдори кескин
камайиб кетади. Каттик зарарланган баргларнинг шакли ўзгаради ва буралиб
колади. Бундай ўсимликлар жуда суст усади. Натижада, ўсимлик ҳамда гул
ривожланишдан оркада колади. Шираларга карши курашда ҳозирги
замонавий инсектицидлар орасида неоникотиноидлардан: конфидор (Багира),
моспилан (тагспилан, ачив), энджео ва бошкалар юқори самара беради.
Ўргимчаккана бошка ўсимликлар каторида, айникса наъматакка кучли
зиён келтиради. Ўргимчаккана кенг тарқалган зараркунанда бўлиб, Ўрта
Осиë республикаларидан ташқари кўпгина Европа ва Осиё мамлакатларида
ҳам таркалган.
Ўргимчаккана жуда майда бўғимоёқли жониворлар намунаси бўлиб
уни оддий кўз билан зўрға кўриш мумкин. Танаси овал шаклда, бўйи 0,3-0,6
мм га боради. Унинг баҳор-ёздаги бўғини кўкиш-сарик, кишлаб
чикадиганлари эса тўк сарик-кизил бўлади. Танасининг ён томонларидаги
иккита корамтир доғлари яккол кўриниб туради. Урғочиси ривожланишида
тухум, личинка, пронимфа, дейтонимфа ва етуклик (имаго) даврларини
кечиради. Тухуми юмалок шаклда бўлади. Личинка, пронимфа ва
дейтонимфа шаклдагилари етук зотидан кичиклиги билан фарк килади.
Личинкада уч жуфт, нимфа ва имагода эса тўрт жуфтдан оёк булади.
Кана асосан баргларнинг орка томонига жойлашиб унга шикаст
етказади,баргни жуда ингичка кулранг ўргимчак иплари билан ўрайди.
Унинг номи ҳам шунга караб куйилган. Ўргимчаккана огиз аппаратининг
хелицераларини хужайрага санчиб киритиб,ундаги моддаларни сўриб
озикланади. Зарарланган баргларининг устки томонида оч тусли, каттик
зарарланган жойларида эса кунгир ва кизгиш доглар пайдо булади. Кучли
шикастланган барглар тўкилади, ўсимлик ялонгочланади ва жуда Мажмагил
булиб колади. Шунинг учун, унга карши курашни инсектицидларга
акарицидлардан: омайт, вертимек, флумайт аралаштириб, ёки курук
олтингугурт кукунини олдини олиш максадида чангитиб туриш керак.
Трипс айникса наъматакка кучли зарар етказиб туради. Хашаротнинг
катталиги 0,5-5,0 мм га борадиган чўзиқ танали, майда, тез ҳаракатчан
булади. Улар икки жуфт тор канотли, ёки канотсиз бўлишлари мумкин,
канотларининг чеккаларида узун киприкчалари бор. Панжалари бир бўғимли,
тирноқсиз, харакатчан сургичли. Огиз қисмлари ўсимлик ширасини сўришга
мослашган. Дунëда 1500 тагача тури маълум. Зарарланган баргларнинг остки
томони ўзига хос равишда кумушсимон ялтираб колади, шикастланган
куртаклардан эса мажмагил барглар ёзилади. Ўсув нуктаси ўлгач
ўсимликнинг ривожланиши издан чикади, зараркунандаларга карши курашни
ташкиллашда буни назарда тутиб, неоникотиноид инсектицидлардан юкори
самара олиш мумкин.
Тиллакунгиз бронзовкаси Setomia anata L.. Кўнгизлар (Soleoptera)
туркумининг, бронзовкалар (Setoniinae) оиласига мансуб ҳашарот.
Кўнгизлари оч яшил, ялтирок, уст канотлари ва олд елкасида ок доглари бор,
катталиги 14-26 мм. Личинкаси чириндига бой тупрокда ривожланади,
кўзача ичида гумбакка айланади. Бир йилда бир бўғин (авлод) бериб
ривожланади. Кўнгизлари турли Ўсимлик гуллари, шу жихатдан атиргул ва
наъматак гулларини очилабошлашидан бошлаб шикастлайди (103-расм 4).
Бундай ҳодисалар айникса кейинги йиллари кўплаб учрамокда. Гул танлашда
тиллакунгизлар айникса хидли гул навларини эп кўради: ҳар бир гул ичида 3-
4 тадан кўнгиз учратиш мумкин.
Кураш чораси сифатида кимёвий усулга ҳам ўрин бор албатта - хар
кандай замонавий инсектицид яхши самара беради. Ҳосил килувчиси кўпрок
наъматакни зарарлаб хосилдорлигига путур етказади; бутани эстетик
кўринишини бузади.
Ҳашарот новдаларга ёпишган шишлар ичида вояга етган личинкалар
холида кишлаб чикади. Кейинги йилнинг март ойида личинкалар
гумбаклашиб, улардан канотли (чумолига ўхшаган) етук зотлар учиб чикади.
Зотлар урчиб янги кукарабошлаган наъматакка тухумини кўяди. Очиб чиккан
личинкалари ўзидан ауксин моддасини чикариб ўсимлик тўқималарини
гипертрофик услида кенгайиб шиш бўлишини таъминлайди, ўзи эса унинг
ичида колиб озикланаверади. Бир йилда 2-3 авлод бериб ривожланса керак;
киш якинлашган сари личинкалар унга тайёргарлик кўради.
Атиргул ёнгок хосил килувчисини республикамизнинг барча
худудларида учратиш мумкин. Наъматак хосилни етказадиган хўжаликларда
бу ҳашаротга карши март ойининг охирида 1 марта, унда 15-20 кун ўтказиб
яна бир марта кимёвий кураш ўтказишлари мумкин. Инсектицидлар: багира -
0,03% куюкликда, циперфос-0,1%, каратэ-0,04-0,05% ва бошкалар тавсия
этилади.
Бугунги кунда доривор ўсимликлардан наъматакни етиштиришни
кенгаймокда, шу сабабдан ундан кўп сохаларда фойдаланиш ва экспорт
килиш хажмини ошириш мухим хисобланада. Наьматак таркибида учровчи
мухим элементларни соф холатда олиш яьни дориворлик хусусиятини тўлик
сақлаган холда етиштиришга богликдир. Экинлар шифобахшлик
хусусиятининг камайиши сабабларига, зарарли организмлар томонидан
шикастланиши ва бу зарарли организмларга карши курашда захарли кимёвий
моддалардан фойдаланишни киргизишимиз мумкин. Наьматакни турли
зараркунандалардан химоя килишда хам биологик усулни илгари суриш
керак. Биологик усулдан самарали фойдаланиш оркали биз юкорида санаб
ўтган фойдали моддаларни соф холатда олишимиз ошиди.

Адабиётлар
1. М.Мирзиëев "Республикамизда ўрмонлардан фойдаланиш Ш.Т. Хўжаев,
Э.А.Холмуродов
2. "Энтомология, кишлок хужалик экинларини ҳимоя килиш ва
Агротоксикология асослари "Тошкент-2014. 3. Ш.Т.Хўжаев.
3. "Ўсимликларни зараркунандалардан уйгунлашган ҳимоя килишнинг
замонавий усул ва воситалари "Тошкент-2015
4. Г.Д. Абдуллаева. М.К.Мирзаитова. Н.К.Сиддикова . "Вридители
шиповника"
5. Вестник наука и образаванияб (24-3(78))- 2019 г
6. Shofqorov, A. M., Baykabilov, U. A., Bayzakov, J. A., & Shayxislamov,
N.Z.O.G. L. (2020).
TIL O 'QITISHDA KOMPYUTER TEXNOLOGIYALARI.
7. Science and Education, 1(Special Issue 3).
8. Тангирова, Г. И. (2020).
ИНТЕРАКТИВНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ И ЕГО ДИДАКТИЧЕСКИЕ
ВОЗМОЖНОСТИ.
9. Science and Education, 1(Special Issue 3).
10. Shofqorov, A. M., Shayxislamov, N. Z. O. G. L., & Alimova, E. B. (2020).
11. Science and Education, 1(Special Issue 3).
12. Maxmudov, Q. S. O. G. L., Shayxislamov, N. Z. O. G. L., & Jo, B. B. O. G. L.
(2020).
13. Science and Education, 1(Special Issue 3).
14. Kaldibayeva, D. O. (2020).
15. Science and Education, 1(Special Issue 3).
16. Айдаров, Е. Б. (2019).
ПОНЯТИЕ ОБ ЭКОЛОГИИ И КАК БЕРЕЧЬ ОКРУЖАЮЩЮЮ СРЕДУ.
17. Журнал научных и прикладных исследований, 67.
18. Djumaevich, K. K., Ergashevich, P. A., & Bakitovich, A. E. (2019).
APPLICATION OF MODERN PEDAGOGICAL AND INNOVATIVE
TECHNOLOGIES IN EDUCATION-STANDARDS.
19. European Journal of Research and Reflection in Educational Sciences Vol,
7(12).
20. Beketov, N. A. (2019). Q-многообразия и системы.

Вам также может понравиться