SNNPR Wol Lang g10 SB Book

WOLAYTTATTUWA
LUXIYO MAXAAFAA
10tta KIFILIYA
Tohossa Toophphiya Dalgga Manttiya Luxetta Beeruwa

KESSUWA
SHEMPPUWA 1 �� 1
1..DOONAANNE DERETETTAA��1
1.1..Ezgguwa: Doonaanne Deretettaa Aybatettaa ��1
1.2..Haasayaa ��1
1.4..Qaalaa Eraa ��3
1.5..Doonaa Seeraa: Waatta qaalata ��4
1.6..Xaafuwa ��4
1.7..Zaareto Oyshaa��5
1.8..Ezgguwaa: Deretettay Doonaa Go’ettiyo Gaasuwa ��5
1.10..Buzo Nabbabuwa: Doonay Deretettaassi Immiyo Go’aa ��6
1.12..Doonaa Seeraa: Waatta Qaalaa ��8
1.14..Zaareto Oyshata ��9
2..MEEZE EKUWANNE GELUWA��10
2.1..Ezgguwa: Meeze Ekuwanne Geluwa Qommota ��10
2.3..Nabbabuwa: Meeze Ekuwanne Geluwa ��10
2.5..Doonaa Seeraa: Qofa Qasho Qommota ��13
2.8..Ezggo Nabbabuwa: Meeze Ekuwanne Geluwa Qommotu Issippetettaanne Dummatettaa ��14
2.10..Buzo Nabbabuwa : Meeze Ekuwanne Geluwa Go’aa ��15
2.12..Doonaa Seeraa: Qofa qasho qommota ��18
2.13..Xaafuwa ��18
3..MACCA ASAANNE DICHCHAA �� 20
3.1..Ezgguwa: Macca Asaanne Dichchaa ��20
3.3..Nabbabuwa: Dichchaa Oosuwan Macca Asaa Beeraa��21
3.8..Ezggo Nabbabuwa: Macca Asaanne Dichchaa Bollan Xube Gidiyabata ��25
3.10..Buzo Nabbabuwaa: Macca Asay Deretettaassi Immiyo Go”aa��25
3.13..Xaafuwa ��29
3.14..Zaareto Oyshshata ��29
4..CORAA ISSIPPETETTAA �� 30
4.1..Ezgguwa: Coraa Issippetettawu Go’ettiyogaa ��30
4.3..Nabbabuwa: Coraa Issippetettaa ��31
4.5..Doonaa Seeraa: Qaalaa Shaahota��33
4.8..Ezgguwa: Toophphiyan De’iya Coratettaa Hanotaa��34
4.10..Nabbabuwa: Coratettaa Issippetettayyye Issippetettaa Coratettay? ��35
4.12..Doonaa Seeraa: Qaalaa shaahuwa ��37
4.13..Xaafuwa ��37
5..PASHKKISSIYA NAACHCHAA�� 39
5.1..Ezgguwa: Haysee Aybee?��39
5.3..Nabbabuwa: Haysee Xayanawu Bessenna Dere Buqura��40
5.5..Doonaa Seeraa: Pashikkissiya Naachcha Qonccissiya Qofa Qashota ��42
5.8..Ezggo nabbabuwa: Haasayan Aadhdhiya Wogata ��43
5.10..Buzo nabbabuwa: Haysiyanne Qan”ishiya ��44
5.12..Doonaa Seeraa: Leemiso Hasayata ��46
5.13..Xaafuwa ��47
6..BAYRATU BEERAA�� 48
6.1..Ezgguwa: Bayratu Beeraa��48
6.3..Nabbabuwa: Ba Bayraa Bonchchennay Asa Bayrawu Gaaye Goochchees��48
6.5..Doonaa Seeraa: Peeshota ��51
6.8..Ezguwa: Bayratu Anjjuwanne Qanggetta��54
6.10..Buzo Nabbabuwa: Deretettaa Giddon Cima Asaa Go’aa ��55
6.12..Doonaa seeraa: Peeshota��58
6.13..Xaafuwa ��58
6.14..Zaaretuwa Oyshta ��58
7..ADUSSA MEDHDHI-XAAFUWA �� 60
7.1..Ezgguwa: Adussa Medhdhi Xaafuwa Ufurettata��60
7.3..Nabbababuwa: Medhdhi Xaafuwa Aybatetta ��60
7.5..Medhdhi-Xaafuwa Ufurettata ��63
7.7..Zaaroto oyshata��64
7.8..Ezgguwa: Adussa Medhdhi-Xaafuwa Eeshshata��65
7.10..Nabbabuwa: Adussa Medhdhi Xaafuwa Qommota��65
7.12..Medhdhi Xaafuwa Ufurettata ��68
7.13..Xaafuwa ��69
8..DERETETTAA COGAA �� 70
8.1..Ezggo Nabbabuwa: Lo’’o Gaytotettay Laggetettaa Minttees ��70
8.2..Haasayaa: Lo’’o Gaytotettaa��70
8.3..Nabbabuwa: Lo’’o Gaytotettaa Dichchoos!��70
8.4..Qaalaa Eraa: Mise Qaalaa��72
8.5..Doonaa seeraa: Wodiya Penqqota��73
8.6..Xaafuwa: Qonccisso Darissuwa ��74
8.7..Zaareto Oyshata. ��74
8.8..Ezgguwa: Haasaya Gaytotettaa ��76
8.10..Nabbabuwa: Haasayaa Ezggiya Asaa Eriyogaa��76
8.11..Qaalaa Eraa: Awudiyara Biya Mise Birshshetta ��79
8.12..Doonaa Seeraa: Wodiya Qonccissiya Peeshota ��79
8.13..Xaafuwa ��80
8.14..Zaaretuwa��80
9..OOSUWA MEDHDHIYOGAA�� 82
9.1..Ezgguwa: Lada Gadee De’iyo Mino Goshshanchchaa��82
9.3..Nabbabuwa: Goobana Meeziya ��82
9.4..Qaalaa Eraa: Mise qaalaaa/birshshettaa��85
9.5..Doonaa Seeraa: Keettaawaanne Kaalliyagaa��85
9.6..Xaafuwa: Qantta Xuufiya Xaafiyogaa ��86
9.8..Ezgguwa: Oosoy Bonchchissees.��87
9.10..Nabbabuwa: Mino Zal”anchchiyo ��88
9.11..Qaalaa Eraa: Qaalatu Awude Birshshettaa ��90
9.12..Doonaa Seeraa: Keettaawanne Kaalliyogaa ��91
9.13..Xaafuwa: Qantta Xuufiya Giigissiyogaa �� 92
9.14..Zaareto Oyshta ��92
10tta Kifiliya: Wolayttattuwa Luxiyo Maxaafaa
SHEMPPUWA 1
1. DOONAANNE DERETETTAA
1.1. Ezgguwa: Doonaanne Deretettaa Aybatettaa
Ezgganaappe kasetidi garssaara dei’iya oyshata malite.
1. Doonaynne deretettay aybakko shaakkidi ereetii?
2. Doonaynne deretettay issoy issuwappe shaahettanawu danddayees giidi qoppeetii?
3. Issi deretettay bari doonaa dichchanawu ay oottana bessii?
Meeziya 1
Hagaappe garssaara de’iya oyshata intte asttamaariyantti nabbabiyo wode ezggiiddi zaarite.
1. Issi deretettaa doonay qonciyobati aybee aybee? ____________, _____________, ____________.
2. Issi dere asaa xuussawunne dichchawu pulttoy __________________ de’iyogaa.
Meeziya 2
Kaallidi de’iya oyshatussi gammazaaruwa imma.
1. Doonay aybee?
2. Doonaa go’ettennan dumma dumma gaytotettaa oottanawu danddayettii? Waanidii?
3. Issi deretettaa wogaa dichchaassi baasoy he deretettaa __________ dicciyogaa.
4. Ha ezggo nabbabuwappe intte ayi akeekidakko qofaa qonccissite.
5. Doonaa eeshshata giyogeeti awugeetee?
6. Issi dere asaa hara dere asaappe dummayidi bessiyabatuppe issoy doonaa giyo qofaa ne akeek-
kan qonccissa.
1.2. Haasayaa
Meeziya
Kaallidi imettida Coobiide -19 /koronaa vayresiyara gayttiya qofata qeeri citan tobbidi kifiliyawu shi-
ishshite.
A. Koobiide-19 woykko Koronaa Vayresee aybee?
B. Koobiide-19 woykko Koronaa Vayresiya Kittibaatiya ekkanawu bessiyay oonee?
C. Koobiide-19woykko Koronaa Vayresiyan oykettida asi bessiyo malaatati aybee aybee?
D. Koobiide-19woykko Koronaa harggiyan oykettenna mala waanidi naagettanawu koshshii?
E. Koobiide-19 woykko Koronaa harggiyan oykettida asi ekkanawu bessiya tanggoti aybee aybee?
1.3. Buzo Nabbabuwa: Deretettaa Garssan Doonaa Metuwa

Kaallidi de’iya Nabbabanaappe kasetiya oyshata malite.
1. Toophphiyan de’iya doonatuppe amaridaagaa denttidi he doonati awa heeran haasayettiyakko
Shemppuwa 1: Doonaanne Deretettaa 1

Luxiyo Maxaafaa 10tta Kifiliya: Wolayttattuwa
citan tobbite.
2. Umaa yuushuwan de’iya doonati aappunee? He doonata haasayiya dereti woykko asati oonee
oonee? Citan tobbite.
3. Kaallidi imettida qaalatu birshshettaa citan tobbite.
A. huqqunniyoogaa
B. karhi
C. arggo baggan
D. la’atettay
E. buqurati
F. luxida
Meeziya - 1
Intte nabbabuwa nabbabiyo wode kaallidi imettida pino woykko gato qaalata akeekite.
A. Gidoppe attin
B. Ayssi giikko
C. Hegaadan haniiddi
D. Hegaa gaasuwan
E. Hegaappe
Deretettaa Garssan Doonaa Metuwa
Ha”i wodiyan salo gufantton cora biittatun issi biittan de’iya asay cora doonaa haasayees. Iisiyan,
Afrikkaninne Tohossa Amerikkan de’iya deretettati issi issi sheeshshay bari buzo doonaa haasayees.
Hegaadankka, Toophphiyan hosppun tammaappe bolla gidiya doonata go’ettiya deretettay de’iyogee
erettidaba. Bari buzo doonaa go’ettiya deretettay bari wogaanne oonatettaakka doonaadankka hara asat-
uugaappe dummayidi go’ettoosona. Bullachchaa qaxxara wogaa, yeehuwa yettaa wogaa, ekuwa geluwa
wogaa, muussa ushshaa wogaa, ooshshaa sigettiyo wogaa issi doonaa haasayiya deretettay dummayidi
go’ettees. Ayssi giikko issi deretettay bari doonaa haasayidi bari wogaa naagiyogee gitatetta giidi qop-
pees. Hegee salo gufanttuwan de’iya daro biittaa deretettay maayettiyobaanne ufayttiyobaa gidiyogee
qoncce.
Ha allaalliya xeelliyagan Afrikkaa meeziyappe akeekiyobay daro bagga biittati Awuroppa asatun haaret-
tidoogan metoy merettiis. Eti yaanaappe kase Afrikkaa asati issi doonaa haasayiya ubbay bari wogaa
naagidi kumetta deretettaa gididi de’idosona. Ha hanotan issi deretettay bari doonaa naagidi hara doo-
naa bolli amarida naaqo xalaalaa gattees. Gidoppe attin Awurooppati yi simmin issi doonaa haasayiya
deretettaappe doorido maataawati hara doonata huqqunniyogaa maataa oyqqida asay hankkootu doonaa
lee’issiiddi biyogaa doomiddosona.Ayssi giikko maataaway eta giddoppe doorettibeenna asaa doonaa
dichchaa qaaday maataawaa kushiyan de’ees.Olan xoonidi biittaa haariya kawotettatu seeray deretettaa
giddon sarotettaanne marccuwa dichchaakka xubbees.
Issi deretettay hara biittan haarettiyo wode bari doona bessiyagaadan dichchiyo la’atettay baawa. Issi
deretettay bari doonaa bari koyiyogaadan go’ettiyo maatay xaykko, he deriyassi kahaa la’atettay si-
yettenna. Gidoppe attin he biittaa haariya kare kawotettay intte doonaa huqqunnayiis giidi qoncciyan
odenna. Yaatiyo gishshawu he dere asay bari doonaa bollan gakkiya naaqoy deretettaa qohiyogaa karhi
2 Shemppuwa 1: Doonaanne Deretettaa

oottenna. Hegaa gaasuwan, deretettaa garssan qoncciyan porxxu giidi haasayettiya doona metoy siyet-
tenna. Kare biittaa haaroy issi deretettaanne doonaa la”atettaa bolli gattiyo qohoy keehin daro.
Ferenssaye biittay haariyo Afrikkaa biittatun de’iya deretettaa doonaa kare doonan laammiyo halch-
chuwa qoppidosona. Ha seeray dumma dumma doonaa go’ettiya deretettaa. Issi doonaa go’ettanaadan
loddan wuuqqiyo ooso. Ha”i wodiyan arggo baggan de’iya Afrikkaa biittati dariya baggati Ferenssaye
doonaa haasayiyoy hegaassa. Ha deretettati bantta doonaa aggi bayidi Ferenssaye doonaa haasayana
mala woykko meezetana mala un”ettidosona. Hegee doonaa xalaala laammanaassa gidennan de’ishin he
deretettaa oonatettaykka Ferenssaye biittaa seeraa kaallanaassa.Hagaappe nuuni akeekanawu dandday-
iyobay kare biittati haarido Afirikkaa biittatu doonay cuulettidi hayqqanawu matidoogaa. Issi deretettaa
doonay hayqqiis woykko lee”iis giyogee he deretettaa oonatettaykka lee”iis giyogaa.
Issi deretettaa garssan doonay qohettanawu danddayiyo hara metoy qassi he deretettaa doonay xuufe
doona gidennan aggikko.Issi deretettay haasayiyo doonay yeletaappe yeletan dumma dumma hanotan
moletti molettidi hara eeshshaa oyqqees. Deretettaa giddon de’iya buqurati xayi xayidi boosona. Heer-
ay laamettidi ambbaa xekkawu dicciyo wode yeletay bari doonaa aggidi hara diccida doonaa haasay-
anawu qaaqqattees. Bari de’iyo heeraappe hara heeraa biida asay bari doonaa aggidi haraa meezetanawu
doorees. Hegaadan haniiddi yeletaappe yeletan xaafettibeenna doonay lee’i lee’idi bees.
Doonay issi deretettaa haydaanne oonatettaa gattidi oyqqiyo gishshawu doonay hayqqikko deretettayk-
ka baawa gaanawu danddayettees. Dooni baynna deretettay bari oonatettan zirxxa gididi gutaran barina
qonccissanawu danddayenna. Hegaa mala danuwappe attanawu issi deree de’ana danddayiyo bari doo-
naa xuufe doonawu laammikko woykko dichchikko. Issi doonaa xuufe doonawu dichchanawu qassi he
deretettay luxidaagaa gidanawu bessees. Deretettaa garssan de’iya asay luxidaagaa gidiyogee eraa dem-
miyogaa xalaalawu go’enna. Eraa demmiyogee issibaa gidishin luxida deretettay bari doonaa go’ettidi
bari oonatettaa naagees. Hegaa gishshattaassa doonay issi deretettaa oonatettaa gattidi oyqqees giyoy.-+
Meeziya 2
Kaallidi imettida akeeko oyshata nabbabuwaninne intte buzo akeekan amppidi zaarite.
1. Toophphiyan aappuna gidiya doonati de’iyonaa?
2. Issi biittay bari doonaa bari koyidoogaadan go’ettiyo maatay xayikko medhdhiyo metoy aybee?
3. Ha”i wodiyan arggo baggan de’iya dariya bagga Afirkkaa biittati Ferenssaye doonaa haasayiyoy
aybissee?
4. Ha nabbaboy xaaxi waaxin aattiyo kiitay aybee?
5. Menttuwa 2n yafaraa 2n “Eti” giya sunttadoy aybaa malaatii?
6. Issi biittay hara kare kawotettan haarettikko he haarettida biittaa doonaa dichchaa waatidi xubbi-
yakko qofaa ne akeekan qonccissa.
1.4. Qaalaa Eraa
Meeziya
Kaallidi de’iya qofa qashotun yafarettida woykko karexida qaalatussi mise birshshettaa immite.
1. Ha”i wodiyan salo gufantton de’iya asay cora doonaa haasayees.

2. Issi deretettay hara biittan haarettiyo wode bari doonaa bessiyagaadan dichchiyo la’atettay baa-
wa.
3. Asay bari doonaa haasayennan aggiyo wode he doonay yeletaappe yeletan lee’i lee’idi bees.
4. Olan xoonidi biittaa haariya kawotettatu seeraa deretettaa giddon sarotetaanne marccuwa dich-
chaakka xubbees.
5. Awuroppati yi simmin issi doonaa haasayiya deretettaappe doorido maataawati hara doonata
huqqunnidosona.
6. Dere asay bari doonaa bollan gakkiya naaqoy deretettaa qohiyogaa karhi oottenna.
7. Ha”i wodiyan Arggo baggan de’iya Afrikkaa biittatuppe dariya baggay Paranssaye doonaa haa-
sayees.
8. Deretetaa garssan de’iya asay luxidaagaa gidiyogee eraa demmiyogaa xallaala gidenna.
1.5. Doonaa Seeraa: Waatta qaalata

Waatta qaala giyogee isi sunttaappenne hara sunttaappe woykko issi peeshuwappenne hara sunttaappe
meretiidi issi qaalaadan kiitaa aattiya qaalaa qommo.Qassikka naa’’u dumma dumma birshshetaara
deiya qaalati issippe gayttidi issi birshshetta immiyo wodiyan waatta qaala kiyoossona.Leemisuwassi
maatta giya suntta qaalaappenne xaaro giya suntta qaalaappe ‘maatta xaaro’ giya waatta qaalay mer-
ettees.Hegaadankka xaafo giya peesho qaalaappenne keetta giya suntta qaalaappe ‘xaafo-keetta’ giya
waatta qaalay merettees.Waatta qaalay sunqqo qaalaappenne suntta qaalaappe merettanawu danddayees.
Leemisuwassi, daama giay sunqqo qaalaappenne paraa giya suntta qaalaappe ‘daama-paraa’ giya waatta
qaalay merettees.
Meeziya
Kaallidi imettida leemisuwa maaran waatta qaalata go’ettidi kawushsha, waatta unduwaalonne
waatta unduwaalo qofa qashota medhdhite.
Leemisuwa: Baassi zino giya biidi booraanne booraa miishshaa shammidi yiis.
Qommoora imettida leemiso qofa qashoy dakko qofa qasho.Yafarettida qaalay qassi (boora-miishshaa)
waatta qala.
1. Kawo keettaa 6. Masetta kaltta
2. Luxetta buquraa 7. Gammaama mehe
3. Aawu alo 8. Ano seeraa
4. Boora mitta 9. Meesho keetta
5. Xoossa zarphphe 10. Qaxxara baccaalla
1.6. Xaafuwa
Meeziya
Doonaara gayttiya huuphe yohuwa doorada issi darissuwa ichchashu menttuwara de’iyagaa xaafa.
Koyro menttoy gelo mentto oottada wurssetta menttuwa qassi kuuyyiyo mentto gido.Naa”anntta, heez-
zanttanne oyddanttan menttoti issi issi ayfe qofaa oyqqidi qonccissiya qofa qashotuura de’ana besees.

Huuphe yohuwakaafe qofatanne gato qaalata bessiya sohuwa gelissidi qofa issoy issuwara suure gaytta-
naada oottada shonggaara xaafa.
1.7. Zaareto Oyshaa
Meeziya
A. Kaallidi imettida qaalata leemisuwa maaran qottaa laammi go’ettidi paca sohotun kunttite.
Leemisuwa: luxettaa
Luxettay issi izaawu guuggiya poshiyo gishshawu asa ubbay luxanawu bessees.
luxettaa qanxxuwa bare
hayqquwa zal”iya
tal”iya michchiyo
1. Marccuwa ______________ kasettidi awuppe ekkidi qanxxanaakkonne qoppanawu koshshees.
2. Ishi ______________ iiti erenna.
3. Acoy ______________ kichchees.
4. Ogiya adussay ______________ adussees.
5. Mantta Tanggi ______________ gammaa asappe ekkiis.
B. Kaallidi immettida waatta qaalatuppe dooridi paca sohota kunttite.
kawo keettaa luxetta buquraa ano seeraa
meesho keetta masetta kaltta boora mitta
Xoossa zarphphe
1. Baazzita baassi koshshiya ______________ shammaasu.

2. ______________ asi medhdhido oge gidenna.
3. Wolaytta wogaa qonccissiyaatuppe issoy ______________.
4. Toophphiyaa biittay ba ______________ maaran deriya kaallettees.
5. Ay asinne ______________ lawuhu giidi gelana danddayenna.
C. ‘DeretettaaGarssan Doonaa Metuwa’ giyagaaqommon xaafettida nabbabuwa issi menttuwan dash-
ite. Dashiyo wode issi menttuwappe issi iss ano qofaa kessidi mule menttuwa kiitaa issi menttuwan
qonccissana danddayettees. Hegaa oottiyo wode nu qaalan wotteetteesippe attin duuqqidi wottiyogaa
gidennaagaa akeekite.
1.8. Ezgguwaa: Deretettay Doonaa Go’ettiyo Gaasuwa

Kallidi imettida oyshata ezgganaappe kasetidi malite.
1. Deretettay doonaa ayssi go’ettiyakko ereetii?
2. Hagaappe kase deretettay doonaa go’ettiyo gaasuwa luxidetii? Ee giikko ayssi?
3. Kaallidi de’iya qaalatu birshshetta bolli tobbite.
A. Biraba B. Haggaazaa
Meeziya 1

Hagaappe kaallidi de’iya oyshata ezggiyo wode corggochchi ezggiiddi zaara.

1. Lume gezuwan de’iya dere deretettay ba oonatettaa qonccissiyobatuppe issoy ______________.
2. Qofaa laamettanawunne kiitaa ekkanawu gidin immanawu doonay ________ gididi haggaazees.
Meeziya 2
Kaallidi imettida oyshata ezggi simmidi zarite.
1. Doonaassinne deretettaassi issoy issuwa moliyo eeshshaa citan tobbidi zaarite.
2. Qofaa laamettanawunne kiittaa immanawu gidin ekkanawu doonay ________ gididi haggaazees.
3. Doonaanne deretettaa shaakkidi xeellanawu danddayettenna. Ayssi?
4. Ha ezgguwappe intte akeekkidobay aybee?
5. Issi deretettay ba doonaa aahuwan go’ettennaadan xube gidana danddayiya gaasoti aybee? Ay-
bee?
6. Derettettay doonaa aybbissi go’ettees gaada qoppay? Ne qofaa qonccissa.
1.9. Haasayaa
Meeziya
Kaallidi immettida huuphe yohuwaa citan citan tobbidi palamettite. Yaatidi intte
demmido kuushshaa kayan kayan qonccissite.
Ooratta karkkuleeme/luxettaa maaray 1-6 gakkanaashin de’iya luxettaa qommota koyro doonan
luxanaadan oottidoogee lo”ooyye iitee?
1.10. Buzo Nabbabuwa: Doonay Deretettaassi Immiyo Go’aa

Kaallidi imttida oyshata nabbanaappe kasetidi citan malite.
1. Doonaay deretettaassi immiyo go’aa erettii?
2. Dooni xayin deretettii de’ana danddayees gaada qoppay?
3. Kaallidi imettida qaalatussi birshshettaa malite.
I. Barchche III. Kombbe
II. Naqaashshaa IV. Undduwalo
Meeziya 1
Nabbabuwa nabbabiiddi kaallidi imettida gato/ dabboyiya qaalata akeekite.
A. Hegaa xalaala gidenna D. Hagaadan
B. Hegeekka qassi E. Gidikkonne
C. Hegaa giyogee F. Hara baggaara qassi
Doonay Deretettaassi Immiyo Go’aa
Doonay deetettaassi immiyo dumma dumma go’atuppe issoy cora ogiyan luxidi demmiyo luxettaa.
Deretettaa giddon meeze luxettaa gidinkka meeze gidenna luxettay polettanawu danddayiyoy doo-
naa go’ettiina. Hegaa xalaala gidenna tekinoloojjiyan daro diccida deretettaa gidinkka diccibbeenna
deretettan asay eraa demmiyo ogee doonaa. Hegan nuuni maayettiyageeta gidikko, luxettay polettanawu
danddayiyo mexi issi ogee doonaa gidiyogaa akeekeettees. Doonay deretettaassi haasayan, xaafuwan-

inne hara ogetun gaytotettaa medhdhanawu maaddiya oge. Dooni baynnabaa gidiyakko, asaa naati issoy
issuwara gaytottettaa medhdhiyo hanotay keehippe barchche. Doonaa gaytotettawu maaddiya malaatata
medhdhidinne maaraa mankkaa oyttidi walakkidi go’ettiyay asa na’aa xallaala.
Issi doonaanne deretettaa gaytotettay, deretettaa yaratinne issi heeran de’iya asay issi mala doonaa go’et-
tees. Hegeekka qassi issi mala eeshshay de’iyo dumma dumma doonata go’ettanawu danddayees. Hegaa
giyogee, issi deree go’ettiyo doonaa eeshshay hara deree go’ettiyo doonaa eeshshaappe dummatanawu
danddayees giyogaa. Woykko issi deretettay dumma dumma doonata go’ettanawu danddayees giyogaa.
Leemisuwassi Nayjeeriya biittan de’iya Hawusa giyo sheeshshati bantta giddon issoy issuwara gayttiyo
wode bantta doonaa (Hawusa doonaa) go’ettoosonappe attin Inggilizzatto doonaa go’ettokkona. Eti Ing-
gilizzatto doonaa go’ettiyoy amarida koshshiya hanotatu xalaalaana. Hara baggaara qassi, he biittankka
yurbbati giyo sheeshshati bantta giddon issoy issuwara go’ettiyo wode Inggilizzatto doonaa go’ettooso-
na. Yurbbati kawotettaa ooso allaalliyassinne bantta buzo meeziyawu Ingglizzatto doonaa go’ettoosona.
Issi deretettay dumma dumma eeshshay de’iyo doonaa go’ettiyo hanotatikka de’oosona. Leemisuwas-
si, Moconaa kawotettay daro asay haasayiyonne diccida doonaa ooso doonadan maaccees. Xuufiyawu
laamettidi daro xekkaa gakkibeenna doonata he doonaa haasayiya deretettaa xalaalay go’ettees. Hegaa
xalla gidenna issi doonaa xalaalaa haasayiya deretettankka asay doonaa go’ettiyo hanotan go’ettiyo
doonay dummatiyogaa bessees. Kiittiya woykko ayssiya asay go’ettiyo doonaynne kiitettiya asay haas-
ayiyo doonay dumma gidanawu danddayees. Hegee doonaa go’ay asaa naatu de’uwa xekkaa bessanawu
danddayiyogaa malaatees.
Doonaa go’atuppe keehi qoncciyan erettiyage doonay issippetettaa duussawunne meeziyawu maaddiy-
ogaa. Issi asassi de’iya naqaashay hara asakko aadhdhanawu danddayiyoy doonaa go’ettiina. Hagaadan
doonay issi asaappe naqaashaa hara asassi aattiyo hanotay yeletaappe yeletawu pinniyabaa. Gidoppe
attin issi asa guuggiyan doonay oottiyo oosuwa hagaadan hanees giidi maacanawu danddayettenna.
Ha gitanne undduwaalo qofay guuttaa keenaa gidikkonne eranawu danddayettiyoy nabbabuwaninne
xaafuwana. Xaafo woykko xuufee giddoppe demettiyanne haasayan pultidi baasettiya luxeta buussa.
Gidikkonne issitto issitto luxettaa doommiyo ziqqa kifileta gakkanaashin xuufiya eriyo qaaday xuntta.
Deretettaa giddon doonay kombbe cimati woykko gita asati haasayiyo qaraa moliyogan gita beeraa
bessees. Qassikka deretettaa garssan asay issippetettaa aawatettaa polanawu doonaa beeray gita eraynne
qaray hegaadankka issippetettaa aawatettay zaaretti zaarettidi haasayiyo haasayan molettidi bees. Haa-
sayay bari huuphiyawu ufayssiya deretettan bonchchissiyanne gitayiya doonaa go’ettiyo qara. Hegan
issi eranawu bessiya tumatettay issi issi doonay qaalan keehippe dure. Hara doonay qassi qaalan asay
keehippe qaxiuwatidi ba koyidobaa qonccissanawu qaccinnees.
Issi deretettay de’iyo hanotatuwa, doonay he deretettaa giddon de’iya yiira naatu beeraa maaccees.
Hara baggaara qassi hegee doonaa deretettaa giddon de’iya yiirati waatidi meezetiyakko bessiyabaa.
Leemisuwassi, tooranchcha keettan woykko yettanchcha keettan haasayettiya haasayay hara heeran
de’iya asaagaappe dummatees. Yiirati doonaa meezetiyo wode bantta so asaanne heeraa asaa doonaa
kaalloosona. Issi keettan de’iya asaa walahay qassi he biittan de’iya ekuwa geluwa wogan maacettanawu
danddayees. Xaaxi-waaxin deretettaa garssan yiiratu doonaa meeze, issi keettan de’iya asaa hanotan
maacettees.

Gujuwankka, deretettaa garssan doonaa qaraynne meezee issi izaawu luxettaa xekkaaninne zirxxatettan
maacettees. Leemisuwassi, asay qaalaa bessiyagaadan xoqqunne ziqqi oottidi haasayiyogan dumma-
tees. Galla galla haasayan issi issi izaawu haasaya gidatettay keehi dumma dumma. Issoy issoy maaraa
mankkaa oyttidi ezggiy asaa wozanaanne hayttaa woommees. Haray qassi siyanawunne ezgganawu
enjjetennabaa bana haarenna hanotan haasayees. Hegaa mala kuemtta gidenna haasayaa pacay deretettaa
giddon bana gaxayiyonne un”ettiyo hanotaa medhdhees. Hegaa gishshawu doonaa go’ay deretettawu
keehi maaddiyabanne bessiyagaadan oykkanawu koshshiyaba.
Meeziya 2
Kaallidi imettida oyshata nabbabuwaninne intte buzo eran amppidi zaarite.
1. Doonay deretettaassi immiyo go’ay aybee?
2. Nabbabuwa maaran asaa naati issoy issuwara gaytottettaa medhdhiyo hanotay keehippe barch-
che gidiyoy aybissee?
3. Iss doonaanne deretettaa giddon de’iya yiirati doonaa waatidi meezetiyonaa?
4. Menttuwa 7n yafaraa 5n ‘‘Haray qassi’’ giya qaalay aybaa qonccissii?
5. Ha nabbabuwappe neeni eridobay woykko akeekidobay aybee?
6. Doonaynne oonatettay issoy issuwara shaahettanawu danddayennaba giyogee woygiyogaakko
ciimmatettan tobbite.
1.11. Qaalaa Eraa

Kaallidi imettida qaalatussi qaalaa kochcha birshshettaa immite.
A. Molettidi F. Uoommees
B. Barchche G. Qaxiwatidi
C. Naqaashshaa H. Zrxxatettan
D. Kombbe I. Maacettees
E. Undduwalo J. Xaaxi-waaxin
1.12. Doonaa Seeraa: Waatta Qaalaa

Waatta qaala giyogee isi sunttaappenne hara sunttaappe woykko issi peeshuwappenne hara sunttaappe
meretiidi issi qaalaadan kiitaa aattiya qaalaa qommo. Leemisuwassi maatta giya suntta qaalaappenne
xaaro giya suntta qaalaappe ‘maatta xaaro’ giya waatta qaalay merettees. Hegaadankka xaafo giya
peesho qaalaappenne keetta giya suntta qaalaappe ‘xaafo-keetta’ giya waatta qaalay merettees. Waat-
ta qaalay sunqqo qaalaappenne suntta qaalaappe merettanawu danddayees. Leemisuwassi, daama giay
sunqqo qaalaappenne paraa giya suntta qaalaappe ‘daama-paraa’ giya waatta qaalay merettees.
Meeziya
Sunttaappenne sunttaappe merettiay ichchashu waatta qaalata, peeshuwappenne sunttaappe merettiya 5
waatta qaalatanne sunqquwappenne sunttaappe merettiay ichchashu waatta qaalata intteppe xaafidi, he
waatta qaalatun qofa qashuwa medhdhite.
1.13. Xaafuwa

Meeziya
Kase adhdhida xaafuwa luxettaa wodiyan doonaara gayttiya huuphe yohuwa dooridi issi darissuwa ich-
chashu menttuwara de’iyagaa xaafuwa doommidoogaa hassayeeta. Hachchi luxettaa gallassan ha daris-
suwa kuuyeeta. Darissuwa suure xaafidogaa, gato qaalatun qofa qashuwa qofa qashuwaranne menttuwa
menttuwara suure gattidogaa boxooxissada mucurada kessa.
1.14. Zaareto Oyshata

A. Kaallidi imettida waatta qaalata go’etidi kumetta kiitaa aattiya qofa qashota xaafa.
A. Quxarssa balle
B. Hanggaara maattaa
C. Deeshsha loome
D. Goode uncca
E. Saretta oytta
B. Kaallidi imettida waatta qaalata paca sohotun kunttite.
a. Ulo mishoy d. Dada karen
b. Woosa keettaa e. Ayfe gato
c. Sawo maataa
1. __________ quma kattenna.
2. Bazitta giyaappe ______________ shammada yaasu.
3. Wontto bizza gallassi gallassappe hosppun saatiyan _________ yaa’ay dees.
4. Baassi ________________ gaasuwan daro marccuwa kessiis.
5. Wogga mittay iray bukkin ___________ karen kunddiis.
C. ‘Doonay Deretettaassi Immiyo Go’aa’ giya huuphe yohuwan issi kumetta menttuwa xaafidi dash-
ite.

SHEMPPUWA 2
2. MEEZE EKUWANNE GELUWA
2.1. Ezgguwa: Meeze Ekuwanne Geluwa Qommota
Kaallidi de’iya oyshata nabbabuwa ezgganaappe kasetidi malite.
1. Meeze ekuwanne geluwa giyogee woygiyogee?
2. Meeze ekuwanne geluwa qommota ereetii?
3. Kaallidi imettida qaalatu birshshettaa tobbite.
a. Laazanttaa
b. Yooshshaa
c. Gozddaa
d. Sagaayuwa
e. Labaa
f. Laataa
Meeziya 1
Kaallidi imettida oyshata wudidi ezggiiddi zaarite.
1. Meezee ekoynne geloy dumma dumma ogiyan plettiyaaba. Hegeekka ________ nne ________.
2. _______ ekoynne geloy wolayttan wogaanne meeziya qonccissiyogan keehi erettidaagaa.
3. ________ azini hayqqido maccaassiyo he azinaa ishay woykko matattiya dabboy ayssiyogaa.
Meeziya – 2
Kaallidi imettida ezggo nabbabuwappe kiyida oyshata zaarite.
1. Meeze ekoynne geloy aappun ogiyan polettii?
2. Meeze ekonne gelo qommoti aappunee?
3. Meeze ekuwaninne geluwan naa»u keettay maayetti simmidi oottiyobatuppe koyrottiyagee ay-
bee?
4. Ha ezggo nabbabuwappe intte luxidobay aybee?
5. Meeze ekuwaninne geluwan imattaa mohay ay keena wodiya ekkii?
6. Meeze ekoynne geloy zammaana ekuwanne geluwappe aybin dummatii? ne qofan qonccissa?
2.2. Haasayaa
Meeziya
Meeze ekuwanne geluwa zammaana ekuwanne geluwara geeddarssiyo wode eta maadoynne qohoy
aybakko citan tobbidi kifiliyawu zaaridi qonccissite.
2.3. Nabbabuwa: Meeze Ekuwanne Geluwa
10 Shemppuwa2:MeezeEkuwanneGeluwa
Kaallidi de’iya nabbabuwappe kasetiya oyshata citan tobbidi zaarite.

1. Meeze ekuwanne geluwa giyogee woygiyogee?
2. Meeze ekoynne geloy zammaana ekuwanne geluwappe aybin dummatii? Intte eriyobaa kifili-
yawu qonccissite.
3. Kaallidi imettida qaalatussi /qonccissotussi birshshettaa nabbabuwappe kasetidi tobbite.
a. “Shura qooruwan Gelaasu”
b. Ussiya
c. Qaaco zata
d. Danggarssa denddo
Meeziya 1
Kaallidi imettida oyshata citan wudidi nabbabiiddi zaarite.
1. _______________ issi keettaa asay merettanawu baaso.
2. Na’entta soonne na’antta soo asaa qofaa yaa haa gattiyagee _______________ geetettees.
Meeze Ekuwanne Geluwa
Meeze ekoynne geloy ha sa’aa bollan de’iya issi attumaaninne issi maccaarin poletiyaba. Hegeekka
keettawanne keettayyo gidiyogan issi keettaa asay merettanawu baasoba gididi erettees. Gidoshin issi
dere asaa ekuwanne geluwa wogay polettiyo ogeti wodiyappe wodiyan dummati dummati yiis. Beni
mayizza ma’iyan de’iya ekuwa geluwa meezee ha’i wodiyan de’ees gaanawu doonaa kumenna. Meeze
ekoynne geloy beniisappe doommidi issi dere asaa giddon woga gididi takkiis.Gaasoykka ha”i yeletay
zammaanatetta gaasooottiyogan wogaappe kare kiyidi ha meeze ekuwanne geluwa “Shura qooruwan
Gelaasu” geenna. Hegee issi dere asaassi de’iya meezee dicccennaadaaninne ubba xayanaadan oottees
gaanawu danddayetees. Hegaassi hagaappe kase Wolaytta asay meeze ekuwanne geluwa ayba hanotan
poliyakko kaallidi be’ana.
Wolayttan beni meeze ekoynne geloy aybippenne aadhdhidi erettida wogaadaaninne meezedan po-
lettiiddi gam”idaba. Ha meezeekka darotoo dere cimatu baggaara issi attumaninne issi maccan polet-
tees. Hegeekka naa’aa aaway ba na’ay erennan bollotanawu injjetiya keettaa guyyeera wochchees. Ha
na’iyanne dabbotaarakka gayttennaakonne be’anawu bessanawukka puulanchcha gidana bessawusu. Ha
xeellido ubbaban kumetta gidiya na’iya beettidoogaappe guyyiyan na’aa aaway oyddaa gididi na’entta
soo boosona. Cimati biiddi ogiyappe bonccuwa mentti ekkidi na’entta kare gakkidosaara tohuwappe
baanaa shocirggidi A hiixxidi uttoosona. Yaatidi asi banttana be’idoogaa akeekidoogaappe guyyiyan
laame keeruwan yaanawu denddidi boosona.
Tammanne ichchashu gallassaappe guyyiyan simmidi ini cimati hegaadankka yiidi uttoosona. Na’entta
soo asay wogaa keehin minttennagaa gidikko soo ekkidi eti yiido allaalliya oychchoosona. Minttiyagaa
gidikko aaway kasetidi sooppe xayiichchees woykko sooni de’iiddikka oyddu ichchashantoo simeretta-
naashin co”u gaanawu danddayees. Ayssi giikko oychchiya asati oonee? Yaagidi eridoogaappe guyy-
iyan koyyettenna asa gidikko soo gelanaadan shoobbenna. Hegee koyyibeennaagaa bessiyo gishshawu
naa’antta soo asay haraa koyyanawu naa”antto he soo buussaa aggigoosona. Qassi na’entta soo asay
koyyiyo hanotay de’ikkko oyshaa yiida cimata soo gelanaadan shoobbidi ayssi yiidaakko oychchooso-
na. Yiida asati “Nu mirgguwa intte usseera laammanaasi yiida” giidi zaaroosona. So asaykka nuussi
Shemppuwa 2: Meeze Ekuwanne Geluwa 11

“laamiyawu gakkida ussiya baawa” yaagidi cimata mooyssidi bantta dabbotuura zorettiiddi takkoosona.
Heezzantta giyan cimati simmidi yiyo wode soo gelanaadan minttidi shoobboosona. Etassi kattido qu-
maa mizi ushshidi na’ee koytaa ehiyo cachchaa caddidi laame keeruwa immidi moysoosona. Cima-
tikka “Dabbotay qaaco zata gido, danggarssaa denddo gido, h.h.m” giidi anjjidi boosona. Ha keeruwa
gallassay na’entta soo asaynne na’antta soo asay bantta giddon erettiyo gallassa. Hegaassi na’entta soo
asay ushshaa agidi, qumaa kattidi dabbuwa xeesidi naagoosona. Na’antta soo asaykka cimatuura issippe
yiidi na’entta soo asaara erettoosona. Eretti simmin cimatuppe issoy na’iya azinawu giigidoogaa qon-
ccissanawu bira sagaayyuwa issi kushiyan wottidi qommuwa laammoosona. Ha wogay poletti simmin
bullachchaa keeridi eti ekkidi yaanawu koshshiya koytaa qommoy odettees. Hegeekka aawaassi xiiho
booraa, aayeessi naaqo oyssaanne idimaa, dabbuwassi wotti gatuwa, na’eessi bullukkoynne qumaash-
shay imettees.
Bullachchay keerettoosappe doommidi naa”u keettaa asaykka bantta soon bantta soon giigettiyogaa
doommoosona. Na’antta soo asay ha bullachchawu koshshiyaba bantta laggiyawunne dabbuwawu cad-
doosona. Bullachchaayyiya bari michcheessi oyssaa naaquwa woykko loggomuwa ekka yaanaadan
caddawusu. Ha cachchaa ekkidi yiyogee issippetettaa dussaassi woga gidiyo gishshawu acuwan galiyan
gelidikka poloosona. Heeran de’iya wodallati mittaa qeriyogan haattaa tikkiyogan, macca naati qaa-
si kattaa gaacciyogan maaddoosona. Naa”u bullachcha keettatunkka koshshiya qofaa yaakka haakka
simerettidi yootiyagee laazanttaa geetettees. Bullachchaa gallassi mishiratussinne eta doodaassi aadh-
dhiya qumay pilaa, muchchuwa, waxahaa, sulssuwaa, qayye ashuwa qoocuqoocuwanne xiixaa, uyanawu
giigiyagee parssuwa, geeshuwa, qaareebbuwa hegaanne hegaa malatiya ubbabay paci baynnan giigees.
Cachchaa ehiida asay aayyiyonne aawaa bessidi immiyo wode etikka “Bullachchan qaxxaran zaarisso”
giidi anjjoosona.
Mishiray xeetaappe xeetanne ishatamaa gakkiya laggiyan doodettidi hadiya gixxidi iirichchuwa maay-
idinne tooraa oykkidi tohuwan/paran bees. Mishiriya qassi bullukkuwa gixxada xibbiquwa maayada
ba miiretun doodettada gullettada kiyawusu. Aaway “Ta na’iyo nena ammanettada immayiis, tanadan
oyqqa” yaagin, ikka “Eeno” giidi qaalaa gelees. Hegaappe simmin ba’o jaalay yiidi ba’idi kessees, koy-
ro maaxaanan, naa”antto paran, kaallidi baquluwa togissees. Naa”antta soo gakkiyo wode baltteetay,
“Yela, haara, dureta, minna” giyo wode aawati qassi woytuwa gadiya woykko miishshaa woyttoosona.
Hegaappe simmin wodalla naati na’iyo tokki tookkidi oliiddi kare keettawu efoosona. Ha wodiyan cach-
cha zayyiya punniidi, karaabiya baqqiidi kaa”oosona, yexxoosonanne duroosona. Mishiratukko gelada
danccuwa birshshiyara na’aa michchiyo (meenattiyo) geetettawusu.A danccuwa birshshiyo gishshawu
heezzu biraa gidiyogaa keenaa etappe ekkawusu.
Xaaxi-waaxin meeze ekuwanne geluwa beni Wolayta deree gidinkka hara deree bari duussaa maaran
poliyo meeze. Gidikkonne ha’i wodiyan ha meezee gidida ekoynne geloy attin bana lo’aadan ekkidinne
geliiddi de’iyogee erettidaba. Ha”i wode ekuwanne geluwa woykko zammaana ekuwanne geluwa xe-
elliyagan yelida aaway aayyiyakka erennan na’ay ekkees, na’iyakka gelawusu. Hegaappe denddidaa-
gan bollotay gidin dabbotay minnenna, ubba shaahetti waayssiyo meezeekka daridi beettees. Hegaa
xalaala gidennan ubba maata gidenne tawu lo”ikko aynne” gidenne giyogaadan hachchi de’ana wontto
shaahettana aybi gattii? Ooni oychchii? Giin shoraa xayiyoy ha bonchchuwa boosuwara de’iya meeze
ekoynne geloy soho xayiiddi beettees. Hegaassi maaray mankkay de’iyo ekoynne geloy ha”i yeletan
xayennaadan mino baaxiya baaxettanawu koshshees.
Meeziya 2
Kaallidi imettida oyshata nabbabuwaninne intte buzo meeziyan keten”idi zaarite.
1. Wolayttan meeze ekoynne geloy awude wodeppe doommidee?
2. Wolayttan meeze bullachchaa oyshaa asay aapputoo baanawu danddayii?
3. Ha”i yeletay zammanatettaa gaaso oottidi meeze ekuwanne geluwa “Shura qooruwan gelaasu
geenna” giyogee woygiyogee?
4. ‘’Dabbotay qaaco zata gido, danggarssa denddo gido’’ giyogee woygiyogaakko intte guussan
qonccissite.
5. Bullachchaa gallassi mishiratukko gelada mishiree danccuwa birshshiyara/azinaa michchiya
______________ geetettawusu.
6. Nabbabuwappe intte akeekidobay aybee?
2.4. Qaalaa Eraa
Meeziya
Kaallidi imettida qaalatussi awude birshshettaa immi simmidi qofa qashuwa oottite.
1. Meenattiyo
2. Laazanttaa
3. Sagaayuwa
4. Qumaashshaa
5. Wotti gatuwa
6. Wodalla
7. Cachcha
2.5. Doonaa Seeraa: Qofa Qasho Qommota
Meeziya
Kaallidi imettida qofa qahsoti ayba qofa qasho qommokko garssaara saaxine giddon imettidaageet-
uppe dooridi gattite.
Kawushsha qofa qasho Oysha qofa qasho
Kiita qofa qasho Naqaashshiya qofa qasho
1. Bullachchaa gallassi mishiratussinne eta dooduwassi aadhdhiya qumay pilaa, muchchuwa, suls-
suwa, woxahaa h.h.m.
2. Hagaa aawaa worqqa-migiduwa saaxiniyan de’iyagaa ooninne bochchopite.
3. Wolayttatto doonaa tololayidi haasayiyogee ufayssiyaba.
4. Neeni 12tta kifiliya wurssa simmada aybaa luxanawu qoppay?
5. Ubba luxanchchatikka so oosuwa mucuri oottidi yiite.
6. Dabbotay qaaco zata gido.

7. Meeze ekoynne geloy issi deretettaa wogaa qonccissii qonccissennee?

8. Afrikka kawotettati bantta deriyawu wudidi oottenna gishshataassi daro biittati hiyyesatettaappe
kiyibookkona.
9. Luxetta wodiyan ooninne kifile giddon yaa haa simerettoppite..
10. Minni oottiday sabettees.
2.6. Xaafuwa
Meeziya
Meeze ekuwanne geluwaadan Wolaytta wogaa qonccissiya hara wogatuppe issuwa dooridi geloy, pattet-
taynne kuushshay de’iyo ichchashu menttuwa oyqida issi harxxetta darssuwa xaafite.

A. Kaallidi imettida qaalatussi phalqqetta birshshettaa immite.
1. Meenattiyo
2. Wodalla
3. Cima
4. Eeno
5. Bullachchaa
6. Bonchchuwa
7. Issippetettaa
8. Meeze
9. Oorattaa
10. Balgguwa
B. Ha qommo baggaara ‘‘A’’ giddon immido phalqqetta qaalan qofa qashuwa medhdhite.
C. Ha’’i wodiyan Wolayttan polettiya ekuwanne geluwa xeelliyagan geloy, paatettaynne kuushshay
de’iyo qantta darssuwa xaafite.
2.8. Ezggo Nabbabuwa: Meeze Ekuwanne Geluwa Qommotu Issippetettaanne

Dummatettaa
Kaallidi imettida ezgguwappe kasetiya oyshata citan tobbite.
1. Intte heeran polettiya meeze ekonne gelo qommoti aybee aybee?
2. Paran bullachchiyogaa giyogee aybakkonne tobbite.
a. dafaa
b. labaa
c. misheechchuwa
d. laataa
Meeziya 1
Luxissanchchati nabbabuwa nabbabiyo wode wudidi ezggiiddi kaallidi imettida oyshatussi zaaruwa
immite.
1. ___________ nne____________ lo”o meeze ekonne gelo geetettanawu danddayoosona.
2. ______________ danuwa kaalettiya meeze ekonne gelo qommo.
Meeziya 2
Kaallidi imettida ezggoppe simmin de’iya oyshata zaarite.
1. Paraa bullachchay Wolayttan de’iya lo”o meeze ekonne gelo wogatuppe issuwa gidikkonne assi
de’iya lefa miyyee aybee?
2. Ha”i wodiyan polettiiddi beettenna meeze ekonne gelo gidiyagee awugee?
3. Dafay Wolayttan erettidanne yaynettida meeze ekonne gelo giidi qoppeeti?
4. Meeze ekoynne geloy ha’i wodiyan xaayi xayidi biyo gaasoy ayba giidi qoppeetii?
2.9. Haasayaa
Meeziya
Kaallidi imettida oyshata citan tobbidi doonan pissiya shiishshite.
1. Misheechchoy aybee?
2. Intte heeran mesheechchoy poletti erii?
3. Misheechchuwa mino miyyeenne lefa miyyeeaybee?
2.10. Buzo Nabbabuwa : Meeze Ekuwanne Geluwa Go’aa

Kaallidi imettida nabbabuwappe kasetiya oyshatu bollan tobbite.
1. Meeze ekuwanne geluwa go’ay aybaa giidi qoppeetii?
2. Meeze ekoynne geloy doonaa dichchawu immiyo go’ay aybee?
3. Kaallidi imettida qonccissotu birshshettaa citan tobbite.
a. Achchaa kessiis
b. Aaze
c. Tuussanne tuuqe
Meeziya 1
Hagaappe kaallidi imettida oyshata nabbabuwa nabbabiiddi zaarite.
1. Meeze ekoynne geloy Wolaytta wogay aakkanaadan maaddees.
A. Tuma B. Worddo
2. Meeze ekoynne geloy polettiyo wode hara cora wogatun _________ nne _________ polettees.
Meeze Ekuwanne Geluwa Go”aa
Issi biittaa asaa giddon meeze ekoynne geloy benippe doommidi hachchi gakkanawu meeze gididi de’iy-
aba. Issi biittaa asaa doomettaassi koyroynne bayray ekkoynne geloy he biittaa asaa giddon polettiyoo-
ga. Hegaassi ekoynne geloy issi keettaa asay merettanawu, keettaa asay issippe shiiqidi de’anawunne
deretettay merettanawu baasoba. Ha deretettay aaze gidida ekkuwanne geluwa dumma dumma ogiyan
go’ettidi gam”iis. Ekkuwa geluwassi barina danddayida deretettaassi immiyo go’aynne maadoy de’iy-
ogee erettidaba. I immiyo go’atuppe amaridaageeti hagaappe kaallidi de’iyageeta gidiyogee qonccenne

qantta ogiyan shiiqiis. Hegeetikka, deretettay ba oonatettaa, wogaa, doonaa, issippetettaa duussaa de’uwa
maaraa h.h.m kaalliya yeletaassi aattanawu maaddees. Ane hagaadan maaddiya meeze ekoynne geloy
Wolaytta dere asaassi immiyo go’aappe amaridaageeta paattidi be’oos.
Meeze ekoynne geloy Wolaytta asaassi immiyo go’ay hagaappe hagaa keena gaanawu danddayet-
tenna. Ha meeze ekoynne geloy Wolaytta asaassi immiyo go’atuppe amaridaageeti hagaappe kaallidi
de’iyaageeta. Hegeetikka: Wolayttassi de’iya oonatettaa, wogaa, doonaa, meeziyanne duussaa maaraa
kaalliya yeletaassi aattanawu maaddees. Hegaa xalaala gidennan hara deretikka lo”o meezedan ekki-
di bantta meeziya makkissidi gamma go’ettanawu leemisodan go’ees. Meeze ekoynne geloy Wolaytta
asaassi ay mala oonatettay de’iyakko he wodiyan eti oottiyobati qoncciyan bessoosona. Leemisuwawu
paraa bullachcha wode togettiya paray, gixxiyo hadee, maayyio maayyuwa dummatettay ubba saawida-
ba. Gaasoykka Wolayttan bullachchawu/ekuwawunne geluwa toggiyo paraa booree, gittawu go’ettiyo
hadde yexxiyo yettay h.h.m issippe polettiyabata. Hagaa mala hanotan de’iya asa be’ida oona gidik-
konne hagee Wolaytta giidi doonaa kunttidi haasayees. Ayssi giikko hagaa mala wogay Wolayttan ach-
cha kessidi beniisappe doommidi Wolaytta oonatettaa qonccissiyoba gidiyo gishshaassa.
Ha meeze ekoynne geloy Wolaytta asaassi immiyo go’aappe naa”anttoy wogaa dichchiyogaa. Wolayt-
tan dumma dumma wogati de’iyageetuppe ekoynne geloy sintta xeeran de’iya woga. Wolayttan dum-
ma dumma wogati leemisuwawu ekuwa geluwaa/bullachchaa qaxxaraa wogaa, yeehuwa yettaa wogaa,
muussa ushshaa wogaa, h.h.m de’iyogee qoncce. Ha dumma dumma wogatu giddoppe ekoynne geloy
Wolaytta woga ubbawu gul”a. Hegaappe denddidaagan Wolaytta ekuwanne gelluwa wogay polettiyo
wode hara cora wogatun doodettidinne hoggi hoggettidi polettees. He wodiyan asay ha wogaa polanawu
giigettiyo barina danddayida wogati de’oosona.muussaa ushshaa wogaappe qumatettawu, muchchoy,
qayye ashoy, waxahay, uyyanawu parssoy, geeshoy, qaareebboy h.h.m dumma hanotan giigoosona. He-
gaa gishshawu ekuwanne geluwa wogay hara wogaa ubbawu gul’’a gididi Wolaytta wogaa dichchawu
immiyo go’ay guutta gidenna. Gidoshin odiyogaappe aadhdhida ha wogay ha”i wodiyan de’ii baawe
giyogaa ubbay qoppana bessiya yoho.
Hegaadankka Wolaytta meeze ekoynne geloy Wolaytta meeze doonaa dichchanawu kaa”iyo beeray guut-
ta gidenna. Issi dere asaa doonay diccis giyoy he doonan qonccanawu danddayiyabati de’iyo wodiyaana.
Doonan qonccanawu danddayiyabatuppe amaridaageeti yeehuwa, yettaanne h.h.milatiyabata. Hageetu
giddoppe yettaa ekkiyaba gidikko, Wolayttan dumma dumma yetta qommoti de’oosona. Hegeetikka
ekuwa geluwa wode yexxiyo yetteta, qaxaraa wodiyaninne dumma dumma baala wodetun yexxiyo yet-
tata. Ha denttidobati ubbati doonan qoncciyabatanne zaarettidikka doonaa qonccissiyabata.
Hegaassi meeze ekuwanne geluwa wode bullachchaa ho”ettanawu mishirata sabbanawu gidin minttet-
tanawu yettay yexettees. He wodiya doonay aybippenne aadhdhidi doorettiaynne koyyettiyaba gidees.
Hegaawu ano gaasoy yettay de’idoogaa gidennan meeze ekoynne geloy de’idoogaa. Ane hagaappe xad-
eera na’iyo ekanawu biyo wode yexettiya yettata be’oos.
Aruujjiya gaassa yanttalo
Arssaappe zo’o Walttooro
Hakkada yaana Manddaro
Halchchida paraa bullachcho

Ee laashimo
Ee aggokko laashimo na’iyo aggokko
Laalee boolladee aggokko goosi aggokko
Hegaa xalaala gidennan asay issippetettaa duussan minnidi de’anawu ekoynne geloy ayfeba gididi hag-
gaazees. Ekoynne geloy baynnaakko issippetettaa duussay attoshin asay bari huuphen yelettananne
aakkanawu danddayenna. Koyrottidi ekoynne geloy issi attumaaninne issi maccan doommettin issi
keettaa asay merettees. Ha merettida keettaa asay yelettida maccay attumay hegaadan barina dandday-
idi hara keettaa asaa medhdhees. Hagaadan haniiddi dagidi daridi issi heeraa, issi heeray qassi ubba
aakkidi deretettaa medhdhiyogee awa bootta. Hegaa haniyoy koyrottidi issippetettan de’iya deretettay
de’doogaa gidennan de’ishin issippetettaassi gaaso gidiya ekoynne geloy awudenne awan yeletankka
gido asay ekuwappenne geluwappe kareera issippetettaa duussaa dichchanawunne kaalliya yeletaas-
si pinttanawu danddayenna. Hagee bessiyobay meeze ekoynne geloy issippetettaa duussaassi immiyo
go’aynne kaa’iyo beeray ay keenakko bessees.
Hagaappe qommobaggaara de,iya menttotun qonccissidoogadan meeze ekuwassinne geluwassi de’iya
go’ay odin odo. Benippe doommidi hachchi gakkanawu meeze ekuwanne geluwa wogay hara wogatu
ubbaassi zokko meqetta. Asaa na’ay yeletti aakkanawu, gitati daannatanawu, ekoynne geloy tuussanne
tuuqe gididi maaddees. Ha”i de’iya asaa awappe yaadii? Waana yaadii? nne oonee? Ne meretaassi gaas-
oy aybee? giidi oychchiyakko, oonee koyrottidi taani ta aawaa oonakkoppenne ta aayee oonakkippe
yeletaas/yaas giidi zaariyogee attannaba. Hagee qassi lokkomi oyqqidobay aawatettaynne aayetettay
waani yiidee giya oyshaa denttiyogaa aggenna. Ha denddiya oysha ubbawu kulkka zaaroy ekonne gelo
gaaso gidiyogee ooppenne geemmennaba. Hegaassa ekoynne geloy issi dere asaa oonatettaa, wogaa,
doonaanne issippetettaa duussaa qonccissees giidoy. Xaaxi-waaxin Wolaytta meeze ekoynne geloy
Wolaytta oonatettaa, wogaa, doonaa issippetettaa duussaa qonccissanawu kaa’iyo beeray keehi xoqqa.
Meeziya 2
Kaallidi imettida akeeko oyshata nabbabuwaninne intte buzo akeekan amppidi zaarite.
1. Meeze ekoynne geloy Wolaytta asaassi immiyo go”atuppe oyddata xaafa.
2. Wolaytta bullachchawu maayettiya maayuwa qommotuppe naa”ata xaafite.
3. Wolayttan meeze ekoynne geloy hara wogatu ubban doodettidi polettiyo gaasoy aybissee?
4. Nabbabuwan Wolaytta meeze ekoynne geloy Wolayttatto doonaa dichchawu kaa’iyo beeray
guutta gidenna geetettido gaasoy aybissee?
5. Intte heeran heeran asay yexxiyo meeze bullachchaa yettatuppe issuwa xaafite.
6. Xaaxi waaxin ha nabbaboy aattanawu koyido kiitay aybee?
2.11. Qaalaa Eraa
Meeziya
Kaallidi imettida qaalatussi qaalaa kochchaa birshshettaa immidi issi issi qaalan qofa qashuwa med-

hdhite.
1. Zokko meqettaa
2. Eko-gelo
3. Kabboyidi
4. Gaachchidi
5. Gaannaa
2.12. Doonaa Seeraa: Qofa qasho qommota
Meeziya
Kaallidi imettida leemisuwa maaran waattan waattan gididi heezzu heezzu qofaa qashota xaafite.
A. Kiita qofa qashuwa
Leem: Baattan de’iya oyssaa ekkada tukkiya essa.
1. _____________________
2. _____________________
3. _____________________
B. Oysha qofaa qashuwa
Leem:Hachchi sa’ay aybee?
1. _____________________
2. _____________________
3. _____________________
C. Maalaalo qofa qashuwa
Leem: Laa hagee ayba pala layttee!
1. _____________________
2. _____________________
3. _____________________
D. Naqaashshiya qofa qashuwa
Leem: Zaytiya al”otettaa xeelliyagan kiike moconaa gadaaway aawaajjuwa kessiis.
1. _____________________
2. _____________________
3. _____________________
2.13. Xaafuwa
Meeziya
Kase saammintta luxettan Meeze ekuwanne geluwaadan Wolaytta wogaa qonccissiya hara wogatuppe
issuwa dooridi geloy, pattettaynne kuushshay de’iyo ichchashu menttuwa oyqida darssuwa xaafuwa
doomidoogaa ha’i kuuyite. Xaafuwa wogaa, pitaliya utettaanne menttuwa utettaa zaaretti zaaretti loytti
xeellidi wurssetta mucurettida darissuwa xaafidi intte lagetussi nabbabidi sissite.

A. Kaallidi imettida oyshata gamma gidikko ‘Tuma’ gamma gidana xayikko ‘Worddo’ gaada zaara.
1. Wolayttumma qonccissiyabatuppe issoy Wolaytta meeze ekuwanne geluwa.
2. Wolayttan baltteetay maayyiyo maayyuwappe hadee sintta xeeran beettiya maayo.
3. Laazanttaa giyogee na’antta keettaa asaa qofaa na’entta keettaa asaassi yootiyogaa.
4. Keettayyiya hayqqin keettaayee michchiyo ekkiyogaa laataa geettees.
5. Meeze ekuwanne geluwa wode mishiray maayyiyo maayyuwappe issoy xibbiquwa.
B. Kaallidi “A” baggan imettida qaalatussi mise birshshettaa “B” baggappe dooridi dabboyite.
“A” “B”
1. Achchaa kessiis A. Keettaawaa michchiyo
2. Hadiya B. Ashuwa pilaara oyssan kattidoogaa
3. Booriya C. Keettaaway haqqido mishiriyo
4. Odolchchaa D. Wolaytta wogaa ushsha qommuwa
5. Waxahaa E. Boyyiya oyssaa tigidi kattidoogaa
6. Goggolidi F. Dooddidi/kabboyidi
7. Meeziya G. Bullachchawu toggiyo paraa
8. Picaataa H. Keehi goobiis/minniis
9. Meenattiyo I. Wolaytta wogaa maayyuwa
10. Am”iyo J. Olawu toggiyo paraa
11. Geeshuwa K. Aaziya
L. Daama paraa
M. Ashuwa qayye oyssan oyqqidi kattidoogaa
C. Hagaappe garssaara de’iya kiitaa akeeki nabbabidi leemisuwa maaran imettida meeziya
oottite.
Issi darissuwa xaafanawu maaddiya huphe yohuwa doorite.
He huuphe yohuwan gelo menttuwassi haniya tuussa qofa qashuwa xaafite.
Hegaadankka issi issi kaafe menttotussi haniya gelo qofaa qashota medhdhite. Yaati simmidi
gato qaalata go’ettidi issi muruta menttuwa xaafite.
Leemissuwa:
1. Huuphe Yohuwa
Wolaytta wogaa keettaa
2. Gelo menttuwa tuussa qofaa qashuwa
Wolayttan dumma dumma wogaa keettati de’oosona.
3. Kaafe menttotussi haniya gelo qofaa qashota.
Meesho keettay Wolayttan keehi erettida wogaa keettatuppe issuwa.
Hegaadankka gulanttay yaynettiya Wolaytta wogaa keetta.
Buraareekka asay bari abbiyadan keexxiyo Wolaytta wogaa keetta.
Siinaynne dilimay Wolayttan keexettiya wogaa keetta qommotun qoodettiyageeta.
Hagaappe bolla baggan gelo menttodan imettida leemisuwa maaran oyddu menttuwara de’iya qantta
darissuwa xaafite.

SHEMPPUWA 3
3. MACCA ASAANNE DICHCHAA
3.1. Ezgguwa: Macca Asaanne Dichchaa
1. Macca asaanne dichchaa giyogee woygiyogee?
2. Attuma asaa maataynne macca asaa maatay lagge giidi qoppeetii?
3. Kaallidi zaraa giddon de’iya qaalatussi mise birshshettaa immite.
Qaalata Mise birshshettaa
A Huqqunnaa
B Seeraa
C Eenenna
D Allaalliya
E Mattumaa
F Ayssoosona
Meeziya 1
IV. Kaallidi imettida oyshata nabbabuwa wudidi ezggiidi zaarite.
1. Ooso ubban macca asaa hashettoy baaso gidiyogee maacettidoy _____________ heeraana.
2. _____________ giya qaalay dariya bagga deretettan qonccssiyoy _________ gidiyogee qoncce.
Meeziya 2
Hagaappe garssaara immettida ezgguwappe kiyida oyshatussibessiya zaaruwa immite.
1. Salo gufantton de’iya maca asaa paydoy attuma asaara gattiyo wode ay keenee?
2. Mattumaa laggetettay daanaadan seeraa kessidaageeti oonee?
3. Salo gufantton asummaa maata naagissiya awaajjoy eqqidoy awudee?
4. Dichchaa qofaa ubban macca asaa allaallee issippe xeelettanaadan salo gufantto xekkan maaceti-
do wode awudee?
5. Maccanne mattuma laggettettay dichchaa oossuwassi lo’’o gaada qoppay? Aybissi? Ne qofaa
qonccissa.
6. Ha ezggo nabbabuwappe intte ay akeekkidetii? Intte akeekkiddobaa tobbidi kifile giddon yottite.
3.2. Haasayaa
Meeziya
Kaallidi mettida huuphe yohotun ichchashay ichchashay issi citan gididi tobbite,yaattidi intte qofaa
kifile giddon haasayidi palamite.
Palamaa huuphe yohuwa:
“ Deretettaa dichchaassi macca asay kaa’iyo beeray attuma asaagaappe darees.”
20 Shemppuwa3: MaccaAsaanneDichchaa
3.3. Nabbabuwa: Dichchaa Oosuwan Macca Asaa Beeraa

Nabbabanaappe kasetidi kaallidi imettida oyshata malite.
1. Dichchaa oosuwan macca asaa beeray aybakko ereetii?
2. Intte heeran macca asaa beeray dichchaa oosuwan ay malee?
3. Maccanne attuma asaappe dichchaa oosuwan keehi hashettiyay oonee?
Meeziya 1
Nabbabuwa nabbabiiddi kaallidi de’iya oyshata zaarite.
1. Afrikkaa biittati bantta hiyyeesatetaappe kiyanawu _____________ hasheyanawu bessoosona.
2. Macca asay maacettidabaa xalaala gidennan ________ aawatettaakka meezetanawu bessoosona.
3. ____________ doommidi macca asaa hasheyiyo oosoy mino hanotan oosettiiddi de’ees.
Dichchaa Oosuwan Macca Asaa Beeraa
Macca asaa xeelliyagan dichchaa qofay wodiyappe wodiyan dicci diccidi yiidabaa gidikkonne macca
asaa de’uwan laamiya ehibeenna. Birooni dicciya biittan de’iya macca asay issippetettaanne marccuwa
metuwan barchchiya be”iiddi de’idosona. Hegaappe denddidaagan dichchaa oosuwan macca asaa beer-
aa giyanne macca asaanne dichchaa giya qofay pulttiyogaa doomiis. Macca asay deretettaa garssan attu-
ma asaappe aaro daafuraa daafuriyogee keehin boxooxa yoho. Gidoppe attin daafuridobaappe demmiyo
go’aynne aawatettaa koxxiyo maatay eta kushiyan baawa. Issi biittan oosettiya oosoy oosotun kaa’iyo
beeray ubbay macca asaassinne attuma asaassi lagge gidanawu bessees. Hegaa xalaala gidenna buquraa
bollan aawatiyo maataykka macca asawunne attuma asawu lagge gidanawu bessees.
Macca asaanne dichchaa giya geeray macca asaa dichchan hasheyanawu oottiyo qaadaa immiis. Deretet-
taa garssan macca asay ubba oosuwan hashetennaadan diggiyabaa shaakkidi eranawu pilggettay ooset-
tiis. Gidikkonne deretettaa garssan macca asaynne attuma asay oottiyobaa xeelliyagan pilggettay odi-
dobay keehin guutta. Pilggettay xaaxi waaxin qonccissidobay maccanne attuma asay deretettaa garssan
poliyo ooso xalaala. Ha”i wodiyan dichchaa oosoy macca asaa hasheyanawu bessees giyobay boxooxidi
eretiis.
Ha”i wodiyan oosettiya dichchaa oosoy macca asaa hasheyanawu koshshees giya qofay oosuwan pe’iy-
ogaa doommiis. Ha doomettida oosotuppe bayratiyagee macca asay deretettaassi keehin koshshiyagaa.
Hegaa giyogee issi biittay ubbakka qassi Afirikkaa biittati bantta hiyyesatettaappe kiyanawu macca asaa
hasheyanawu bessoosona. Macca asaa dichchaa oosuwan hasheyanawu koyrottidi halchchuwan hashey-
iyogaappe doommes. Halchcho xalaala gidennan hegaa oosuwan peeshshiyo wodekka macca asay beer-
aa kaa’anawu bessees.
Hara baggaara qassi soon woykko heeraa xalaala gidennan de’ishin kawotettaykka macca asaa hashey-
anawu bessees. Macca asay maacettidabaa poliyogaa xallaala gidennan maacidi polissiyo aawatettaakka
meezetanawu bessoosona. Darotoo macca asay muruta maacetaa maacanawu danddayiyogee boxoo-
xidi erettiis. Macca asay hashetibeenna dichchaa oosoy polo gidenna giyoy hegaassa. Ha”i wodee bari
huuphiyawu ubbay hashetinkka koyiyo halchchuwakko gakkanaagee keehin baaxe. Hegaa gishattaassa
ubbay hashetidi dichchaa sinttayanawu koyettiyogee.
Macca asaa dichchan hasheyiyogaa xeelliyagan Toophphiya meeze keehin nashettiyagaa. Kiike mo-
Shemppuwa 3: Macca Asaanne Dichchaa 21

conaappe doommidi macca asaa hasheyiyo oosoy mino hanotan oosettiiddi de’ees. Moconaa meeziya
kaallidi dalgga manttetikka macca asaa maaciyo sohuwan mino hanotan mooddidosona. Moottati qassi
dalgga manttiya oosuwa maaraa kaallidi dumma dumma xekkan macca asaa mooddiis. Hegaadankka
allaanaaninne shuchchatun macca asaa hasheyiyo oosoy oosettanawu bessees. Gidikkonne issi dalgga
manttiyappe haran de’iya hanotay dummatiyogee attennabaa. Issi dalgga mattiyan gidinkka moottaappe
moottan dummatettay beettiyogee erettidabaa.
Hara baggaara qassi macac asaa maaciyo sohuwan mooddiyo oosoy oosettikkonne xeelaa metoy qassi
harabaa. Xeelay bari huuphiyawu dumma dumma xekkan dumma dumma hanotan de’ees. Attuma asay
‘’macca asi kiittin waatidi oottanee’’ giyagan issi kiittaa polanawu shiinniyogee issi meto. Haray qassi
macca asay bari huuphiyawu ‘attuma asay taassi kiitettenna’ giidi banan ammanettenna. Hegaa mala
hanotay qassi bari huuphiyawu dichchaa oosuwassi gita xube. Ha xeelaa metoy pagalettanawu dandday-
iyoy dumma dumma xekkan loohuwa immiina. Xeelaa metuwa pagaliyo oosoykka Toophphiyan lo”o
xekkan dees gaanawu danddayettees.
Xaaxi-waaxin issi biittay bari deriya dichchanawu woykko macca asaa hasheyiyogee keehippe koshshi-
yabaa. Hegaassi shararootee daddidi gaammuwa gaadees’ giyogaadan ubbaykka hashetiyo qofan maay-
ettanawu bessees. Kawotettaykka kaalli kaallidi xeelaa metuwa loohuwa immiyogan minttidi kaafanawu
bessees. Ubbaappe aadhdhidi moottaappe biidi allaanaa gakkanaashin de’iya eqotati minttidi oottanawu
bessoosona. Haasoykka keehin daro go’aa koyyiya macca asay de’iyoy moottappe doommidi duge bag-
gaara de’oosona. Ziqqa xekkan de’iya eqotatun minttidi oottikko leemiso gidida daro meezeti beettana.
Hegaa xalaala gidenna dichchaa oosuwan macca asaa beeray odoppe aadhdhidi oosuwan beettiyabaa
gidana.
Meeziya 2
Kaallidi de’iya oyshata nabbabuwaninne intte buzo akeekan amppidi zaarite
1. Macca asaa dichchaa bollan gakkiya naaquwa waatidi pagalana danddayettii?
2. Dichchaa xeelliyagan macca asaappe naagettiyabay aybee aybee ?
3. Koyro menttuwan ussuppuntto yafaran “gidoppe attin” giya qaalay ayba qonccissii?
4. Macca asay hashettibeenna dichchaa oosoy polo gidenna giyo qofaa gamma gaada maayettay?
Ne qofaa qonccissa.
5. Ha nabbabuwappe neeni akeekidobaynne eridobayaybee?aybee?
6. Macca asaa dichchawu eqettana woykko denddana bessiyay oonee oonee?
3.4. Qaalaa Eraa
Meeziya
Kaallidi imettida qofaa qashotun yafaretida qaalatussi awude birshshettaa immite.
1. Macca asaanne dichchaa giya geeray macca asaa dichchan hasheyanawu oottiyo qaadaa immiis.
2. Macca asay deretettaa garssan attuma asaappe aaro daafuraa daafuriyogee keehin boxooxida yoho.
3. Deretettaa giddon payduwan bagga gidiya macca asa gaxayiya dichchay awanne gakkenna.
4. Dalgga mantteti macca asaanne dichchaa hanotaa maaciyo sohuwanmino hanotan mooddidosona.
5. Macca asanne dichchaa xeelaa metuwa pagaliyo oosoykka Toophphiyan lo”o xekkan de’ees.
Meeziya
Hagaappe garssaara imettida leemisuwa maaran kawushsha, waatta, unduwaalonne waatta undu-
waalo qofa qasho qommotun heezzu heezzu qofaa qashuwa xaafite.
A. Kawushsha qofa qashuwa
Leem: Ishala santtaa xawuhaasu.
1. _______________________
2. _______________________
3. _______________________
B. Waatta qofaa qashuwa
Leem:Ishala santtaa xawuhada wurssaasu shin mucuraakkabuukku.
1. _______________________
2. _______________________
3. _______________________
C. Undduwaalo qofaa qashuwa
Leem: Ishala santtaa xawuhiyaba gidikkonne mucuraakkabuukku.
1. _______________________
2. _______________________
3. _______________________
D. Waattanne undduwaalo qofa qashuwa
Leem: Ishala santtaa xawuhada wurssaasushin mucuraakkada xaaruwan yeggabeennna
gishshawu aayyiya yiillotawusu.
3.6. Xaafuwa
Meeziya
Luxanchchatoo ha shemppuwan luxido huuphe yohuwabaa zaaretti zaaretti nabbabidi Toophphiya mac-
ca asaa dichchaa xeelliyagan geloy, giddoy, paattettaynne kuushshay de’iyo 6 menttuwa oyqqida issi
harxxettadarissuwa xaafite.

Hagaappe garssaara xaaxi-waaxo zaareto oyshati shiiqidaageeta kiitaa maaran oottite.
I. Kaallidi “A” citan de’iya qaalata “B” citan de’iya mise birshshettaimmiya qaaltuura dabboyite.
A B
1. Boxooxa A. Daruwa
2. Hashettiyoga B. Colbbuwa

3. Huqqunnaa C. Qoncce
4. Lagge D. Naaquwa
5. Pagaluwa E. Bixe
6. Aaruwa F. Maadettiyogaa
7. Gidduwa G. Xaysuwa
H. Gaxaa
II. Kaallidi imettida oyshatussi gamma zaaruwa oykkida pitaliya doorite.
1. Macca asay dichcha ubbawu kane gidiyo gishshawu saaphotana bessoosona. Ha qofaa qashoy
_____________.
A. Waatta qofa qasho C. Kawushsha qofa qasho
B. Undduwaalo qofa qasho D. Waatta wundduwaalo qofa qasho
2. Maca asay gidin attuma asaykka bari maataa bonchchissanawu baaxetees. Ha qofa qashuwa
qommoy ____________.
A. Kaawushsha qofa qasho C. Waatta undduwaalo qofa qasho
B. Undduwaalo qofa qasho D. Waatta qofa qasho
3. Afrikkaa biittaa asay macca asaanne dichchaa xeelliya ano seeraa kessidosona. Ha qofaa qashoy
ayba qofa qasho qommo?
A. Walaha qofa qasho C. Kawushsha qofa qasho
B. Waatta qofa qasho D. Waatta undduwaalo qofa qasho
4. Karetta karexxiis gooppa laacciyakko cammana! Ha qofaa qashoy ayba qofa qasho qommo?
A. Oysha C. Xoqqisso qofa qasho
B. Kiita D. Naqaashiya qofa qasho
5. Hagaappe sinttawu oona gidikkonne so oosuwa oottanawu bessees. Ha qofa qashoy ayba qofa
qasho?
A. Naqaashiya qq C. Oysha qq
B. Kiita qofa qasho D. Maalaalo qq
6. Nu timirtte keettaa gadaaway ubba tamaarettussikka timirtte keetta seeray aybakko qonccissiis.
Ha qofaa qashoy _______________.
A. Xoqqiso qofa qasho C. Oysha qofa qasho
B. Naqaashiya qofa qasho D. Kiita qofa qasho
III. Hagaappe garssaara imettida huuphe yohotuppe inttiyo injjetiyagaa dooridi he huuphe yohuwan
qottaanne doonaa seeraa naagida darissuwa xaafite. Darissoy bari giddon oyqqido tuussa qofaa,
gelo menttuwa, giddo menttuwanne kuushsha menttuwa issuwa issuwassi de’iya ano qofaa qa-
shota intte kifiliyassi shiishite.
Imettida huuphe yohota:
A. Macca asaanne marccuwa
B. Macca asaanne polotikaa aysuwa
C. Macca asaanne oosuwa
D. Macca asaanne deretettaa
3.8. Ezggo Nabbabuwa: Macca Asaanne Dichchaa Bollan Xube Gidiyabata

A. Hagaappe kaallidi de’iya oyshata nabbabuwa ezgganaappe kasetidi malite.
1. Macca asaa dichchaa xubbana danddayiyaabati ayba giidi qoppeetii?
2. Macca asaa bollan deretettaassi de’iya xeelay intte heeran ay malee?
B. Kallidi de’iya qaalatussi haniya birshshettaa immite.
a. Pacaa d. Aquwa
b. Hakkaa e. Kaafiya
c. Zammaanatettaa f. Meeziya
Meeziya 1
Nabbabuwa wudidi ezggiiddi kaallidi imettida oyshata zaarite.
1. Macca asay ba meretan kuemtta gididi merettiyaba gidikkonne daroban xubettees.
2. Aayettinne macca naati deretettaa giddon aybippekka ______kiyidi de’oosona.
Meeziya 2
Ezggidobaaninne intte buzo akeekan amppidi kaallidi imettida oyshata zaarite.
1. Macca asay so giddo ooso xalaalaa oottana bessoosona giya xeelaa suure, gaanawu danddayettii
danddayettennee? Ayssi? Gaasuwara gattidi qonccissite.
2. Macca asaa dichchay keehi xoqqa hanotan diccidi sinttawu beennaadan oottiya bayra allaal-
letppe oyddaa xaafite.
3. Issi deretettaa garssan de’iya macca asay dumma dumma dichchaassi maaddiya ay oosuwakka
hashetennaadan diggiya heeraa xeelaa metoti aybee aybee?
4. Macca asaa abbiya dichchaa oosuwawu baaxetana bessiyay oonee oonee?
5. Macca asi baynnan issi deretettay kumi goggidi baassi koshshiyaba ubbaa kunttana danddayees
gaada qoppay? Aybissi?
6. Ha ezggo nabbabuwappe neeni akeekidobay aybee?
3.9. Haasayaa
Meeziya
Kaallidi imettida huuphe yohuwan oydday oydday issi citan uttidi tobbite, intte tobbiddobaa kifile
giddon haasayidi qofaa qonccissite.
Huuphe Yohuwa
“Deretettaa garssan dichchaa oosuwan macca asaa hashshetoy attuma asaagaappe aadhdhees”
3.10. Buzo Nabbabuwaa: Macca Asay Deretettaassi Immiyo Go”aa

Nabbabanaappe kasetidi kaallidi imettida oyshata citan tobbite.
1. Macca asay deretettaassi immiyo go”ay aybakko ereetii?
2. Macca asaanne deretettaa giddon de’iya issippetettaanne dummatettaa ereetii?
Meeziya 1

Nibaabiya nabbabiiddi hagaappe garssaara imettida daa’uwa kunttite.

1. ________________ ammaniyageeti asay xoossa mereta goosona.
2. Wolayttan wogaa qumati xayennaadan oottida waana gaasoy _____________.
Macca Asay Deretettaassi Immiyo Go’aa
Salo gufantton woykko saloppe garssaara sa’appe bollaara de’iyay asaa naata gidiyogee qoncce. Ha asaa
naata xeelliyagan dumma dumma wodiyan dumma dumma eranchchati bantta qofaa wottiddi gam”ido-
sona. Hegeekka qofaawata/bantta qofan ammaniyageetinne meretaappe bolla wolqqan ammaniyageeti
wottiyo qofaa. Asaa naata xeelliyagan qofaawati asay hara meretaappe lodda laamiyan yiidaba goosona.
Meretaappe bolla wolqqan ammaniyageeti qassi asay xoossa mereta giidi bantta qofaa wottoosona. Ayba
gidikkonne asaa giyo wode naa”ubaa ba garssan oyqqi uttidoogee erettidaba. Hegeekka macca asaanne
attuma asaa gidishin deretettay qassi shaakki xeelliyogaa. Macca asaa uba qoodankka gelissenna hano-
tay beettees. Meretaappe bolla wolqqan ammaniyageeti giyo qofaappe dummayidi koyro merettay attu-
maagaa gidiyo gishshawu aybinkka sinttatana bessiya attumaasaa goosona. Yaatin ha sa’aa bollan de’iya
asay macca asi xayin waani yiidee? Deretettaykka deretetta waani geetettidee? Xeetu asay shiiqidi haatti
xayin xiillee munaqqii? Macca asay xayin deretettaa deretetta giyay oonee? Ane hagaappe kaallidi mac-
ca asaa maadoy aybakkonne kaallidi be’ana.
Macca asay deretettaassi immiyo go’aappe koyroy deretettay yelettidi aakkanaadan oottiyogaa. Deretet-
taa dichchaassinne asi akkanaassi gul”ay macca asaay de’iyoogaa. Hegeekka koyro issi attumaynne
issi maccay keettaawanne keettaayo gididi issi keettaa asaa gidana koshshees. Ha keettaa asay qassi
maccaanne attumaa yeliyogan coratti coratti yoosona. Hegee co gidennan dumma dumma imotaa ekkidi
ba eeshshaadan ba eeshshaadan diccidi hara keettaa asaa medhdhees. Hegaadan haniiddi benniisappe
doommidi hachchi gakkanawu yeletti yelettidi yiidi issi heeraa asaa, heeraa asay qassi aakkidi dere
asaanne deetettay qassi akkidi deretettaa gididi hachchi de’iyo xekkaa gakkiis. Hagee hanidoy deretettaa
giddon macca asay de’iinappe attin coo gidenna. Hegaa xalaala gidennan deretettay dummayidi so gid-
do oosuwa xalla oottanaadan oottidooge kaame binzzilee xayin qaaxxennaagaadan kare oosuwa oottiya
attuma asaassi koshiyabaa kunttiyay macca asaa gidiis. Hegee xayin deretettaa garssan laame de’anawu
aakkidi ayfanawunne deretettaa geetettanawu danddayenna.
Naa”anttuwan macca asay deretettaassi immiyo maadoy issippetettaa duussaa dichchiyogaa. Nu asay
giiddi “issippetettay wolqqa” giyogaadan issi deretettaa garssan de’ana koshshiya kanebatuppe bayra-
tiyagee issippetettaa. Issippetettay baynna keettay, heeray, allaanay, moottay, dalgga mantteenne kiike
aysoy (issi biittay) minnana danddayenna. Ha issi biitta minotettaassi denddoynne kanee issippetettaa
gidikko issippetettaassi gul”ay qassi macca asaa. Macca asay baynnan ha sa’aa bollan minnidi aakkida
deretettay de’ees gaanawu danddayettenna. Hegaa xalaala gidennan issi deretettay puulattidi alleeqiy-
oy bullatennan shiccidi de’iyoy macca asay he deretettaa garssan de’iyogaa.Hegaadankka issi deretet-
tay issippetettan yeekkanawu, yexxanawu, bullachchawu, qaxxarawu, saruwawu, olawu macca asay
de’anawu bessees. Hegaa gidana xayiyaba gidikko maxinee baynna qumaadan issippetettaa duussan
shonggi baawa. Xaaxi waaxin macca asay deretettaassi immiyo maaduwappe kanee issippetettaa dich-
chiyogaa.
Heezzanttuwan macca asay deretettaassi immiyo go’ay wogay diccanaadan oottiyogaa. Issi deretettaas-
si abaa gidida dumma dumma wogay, meezeenne hayday de’iyogee kashi giissenna tuma. Ha dumma
dumma wogatuppe leemisodan Wolaytta asaa wogaa ekkidi be’anawu danddayettees. Wolayttan cora
qommo wogati de’iyageetuppe amaridaageeti muussa ushshaa wogaa, yeehuwa yettaa wogaanne hegee-
tanne hegeeta malatiyageeta. Gidishin ha wogati Wolaytta biittan de’iyogaa qonccissiyay attuma asaappe
aaruwan macca asaa. Gaasoykka muussawu kattiyo kattaa kattiyay hegeekka, muchchuwa, waxahaa,
guguwa, picaataanne qoocuqoocuwa geetettiyageeta kattiyay amcca asa. Ushshawu haniyageeti qas-
si parssuwa, geeshuwa, qareebbuwanne hegeetanne hegeeta malatiyageeta giigissiyaykka macca asaa.
Hageeti Wolaytta biittan beni mayzza ma’iyappe doommidi Wolaytta wogaa qonccissidi gam”idaageeta.
Ha wogati xayennan daro layttaa yeletaappe yeletawu laatettidi daanaadan oottida bayra gaasoy macca
asaa. Hegaakka wogaa qumaa waati kattiyakko ushshaa waati agiyakko kasiya kaaluwan bessiiddi tak-
kidoy attuma asaa gidenne macca asaa. Hegaappe denddidaagan Wolaytta wogaa qumay ushshay issi
yeletaappe kaalliya yeletawu aadhdhanaadan oottiyaykka macca asaa.
Hegaadankka ushshaa waati agiyakko, awude agiyakkonne ayssi agiyakko doomettaappe wurssettaa ga-
kkanawu kasiya kaaluwa bessiyay macca asaa. Ha hanotaa xeelliyo wode attuma asaappe aaruwa beeray
de’iyoy macca asaa gidiyogee erettidaba. Attuma asaykka wogaa dumma dumma ogiyan dichchiyo ha-
notay de’iyaba gidikkonne macca asaara hashettiina. Hegaa giyogee attuma asay oottiyo ubban macca
asay hashetees shin macca asay oottiyo oosotan qassi attuma asay hashetenna. Hegaappe denddidaagan
daro wogaara gaytti uttidanne wogaa phoolissana danddayiya wogaa qumaa ushshaa giigissuwan attu-
ma asay beettenna. Yaatin ha daro wogan gulletti uttidabati hayqqennan shemppoora de’anaadan ootti-
yaynne oottiiddikka de’iyay macca asaa. Eti bantta aannisan oonatettaaninne eeshshan kiphatanchcha
ulo shugonne keeha gidiyogan wogaa qonccisiyabata bantta yeletaappe laatissoosona. Hegeekka issi
na’iya diccaydda woga gidiyabata, pokkiyabata, go’iyanne qohiya wogata shaakka eranaadan oottidinne
meezeyiiddi wogaa bantta naata laatissoosona.
Hegaa xalaala gidennan “gooba haattay zeeriyagaara gattidi mees” giyogaadan attuma asaakka ha woga-
ta kessi bessoosona. Dumma dumma baalay gakkiyo wode, bullachchan qaxaran, yeehuwan, yettaaninne
imattay yiyo wode eti qoncciyoy wogaa phoolissidippe attin coo gidenna. Ha wodiyan eti essidobay kat-
tidobay hegaa ekkidi shiiqobay ubbay wogaara oyqqittidaageeta. Hegaa oottiyo gaasoy macca asay bana
xeelliyagan gidin attuma asaa xeelliyabakka baagaadan xeelliyo gishshaassa. Hegaappe denddidaagan
macca asay haray attoshin baassi giidi oottiyo ubbabaykka wogaa qonccissiyaba.Issi dere asaa giddon
geemmidi takkidabaappe issoy macca dichchawu gul”a gidiyogaa. Ay wodiyaninne issi dere asay bana
xeelliyaban haydan, oonatettan wogan guyyetti attanawu koyyenna. Shin eta koshshaynne amoy kumi-
yoy deretettaa meqettaaranne aaniisaara walakettidi uttida wogay dicciyo wodiyana. Hegeekka qassi
deretettay ziqqa xekkaa immidi xeelliyo macca asaa baggaara gidiyogee erettidaba.
Wurssettan ubbaa xaaxi-waaxi xeelliyo wode macca asay deretettaassi immiyo go’ay hagaa keena
gaanawu danddayettenna.Macca asay baynnan dichchay, baynnaagee keehin erettidabanne ubbaas-
si geemmena yoho.Hegeekka wogaa dichchawu, issippetettaa duussawu, yelettidi ayfiya aakkanawu
maca asay gul”aba. Hegeekka issi keettaa asay, heeraa asay, deretettaa asay etappe kareera merettanawu
danddayenna. Deretettay ba koshshaa kunttanawu, alleeqi puulattanawu ayfidi aakkanawunne banan
gidin ba wogan ceeqqanawu macca asay sinttan beettiyaba. Hegaappe aaruwa hachchi ha sa’aa bol-
lan hanettiyabay ubbay, wogay wogetay kiyidi beettiyoy macca asay de’idoogaana. Hagee bessiyobay

issi deretettaassi na”eenne pulttoy macca asaa gidiyogaa bessees. Hegeetta malatiyageeti macca asay
deretettaassi immiyo go’aappe amaridaageeta.
Meeziya 2
Haggaappe garssaara de’iya nabbabuwappe kiyida oyshata zaarite.
1. Asaa naata xeelliyagan dumma dumma eranchchati immido qofay aybee? aybee ?
2. Macca asay bantta eeshshan kiphatanchcha giyogee woygiyogee?
3. “Gooba haattay zeeriyagaara gattidi mees” giya qofaa ne guussan qonccissa.
4. Macca asay deretettaassi immiyo go’aappe heezzaa xaafa.
5. Ha nabbabuwappe neeni ay akeekadi? Neeni akeekidobaa kifiliyawu qonccissa.
3.11. Qaalaa Eraa
Meeziya
Kaallidi de’iya qonccissotussi awude birshshettaa imma.
1. Ulo Shugo
2. Kiphatanchcha
3. Lodda laamiyan
4. Na”e
5. Phoolissana
6. Yeehuwan yettan
7. Aaruwa
8. Imota
9. Beni
Meeziya
Hagaappe garssaara imettida kawushsha, waattanne unduwaalo qofa qashotun paccida gato qaalata
saaxiniyappe ekkidi kunttite.
- shin - gishshawu
- nne - gidikkonne
- gidiyo gishshawu
- gidoppe attin
1. Macca asay deretettaassi immiyo go”ay daro deretettaybonchchana bessees.

2. Macca asay bari eeshshan kiphatanchcha ulo shugo.
3. Deretetttay macca asaassi immiyo xekkay ziqqa eti etassi immiyo go”ay keehi daro.
4. Nu biittaa baltteetay ha wodiya yeletaa wogaa meezeyoosona ha wodiya yeletay
koyyenna.
5. Luxanchchaa Xooni mino luxanchcha kifiliyan kochchooro kiyenna.
6. Shonggita azzalla xissikkuwappe kafuwara denddawusu.
7. Lo”ita tukkiya maxaasu bulxxabuukku.

8. Kiike ayso keettay macca asaa maataa xeelliyagan seeraa kessiis. oosuwan peeshshi-
beennagawu macca asay yiillottees.
3.13. Xaafuwa
Luxanchchatoo ha shemppuwan luxido huuphe yohuwabaa zaaretti zaaretti nabbabidi Toophphiya mac-
ca asaa dichchaa xeelliyagan 6 menttuwa xaafuwa doommidogaa ha’’ikuuyeeta.Xafaafuwa wogaa, pi-
taliya utettaanne menttuwa utettaa zaaretti zaaretti loytti xeellidi wurssetta mucurettida darissuwa intte
lagetussi nabbabidi sissite.
3.14. Zaareto Oyshshata

I. Kaallidi imettida qofa qashotun yafarettida qaalatussi mise birshshettaa immidi etan kawushsha,
dakkonne walaha qofa qahsota medhdhite.
1. Deretettaassi macca asay immiyo shachcha maadoy deretettay aakkanaadan oottiyogaa.
2. Macca asaa eeshshaappe issoy uloy shugo gidiyogaa.
3. Issi deretettaa wogaa dichchaassi macca asay na”e.
4. Kiphatanchcha macca asay deretettaa garssan koyyettees.
5. Aayeti darotoo deretettaa meeziya issi yeletaappe kaalliya yeletawu pinttoosona.
II. Kaallidi imettida oyshatussi gamma zaaruwa oyqqida pitaliya doora.
1. “Gidikkonne” giya qaalay eeniyo qofaa qonccissanawu maaddiya qaalaa.
A. Tuma B. Worddo
2. Kaallidi de’iya gato qaalatuppe issoy naa”u mise qofaa gattanawu maaddees.
A. Shin C. nne
B. Gidikkonne D. Zaaroy baa
3. Ulo shugo giya gato qaalaassi mise birshshettay
A. Iita C. yashshanchcha
B. xala D. lo”o/keeha
4. Macca asay deretettaassi dumma dumma go”aa immiyo gishshawu deretettay sabbees. Ha qofa
qashoy _____________.
A. Kawusha qofa qasho C. Sheephe qofa qasho
B. B. waatta qofa qasho D. Waattaundduwaalo qofa qasho
5. Awudenne deretettaa deretetta giissiyabaappe issoy ______________.
A. attuma asay macca asaappe dariyo wode
B. macca asay attuma asaara laggetiyo wode
C. macca asay attuma asaappe qiiba guuxxiyo wode
D. attuma asay macca asaappe qiibaa guuxxiyo wode

SHEMPPUWA 4
4. CORAA ISSIPPETETTAA
4.1. Ezgguwa: Coraa Issippetettawu Go’ettiyogaa
I. Kaallidi de’iya ezgganaappe kasetiya oyshata malite.
1. Coraa issippetettawu go’ettiyogaa giyogee woygiyogee ereetii?
2. Coraa issippetettawu go’ettiyogee ay maaddii?
3. Toophphiya biittan coraa issippetettay de’ees giidi qoppeetii?
II. Kaallidi imettida qaalatu birshshettaa tobbite.
A. Amuwa
B. Awaajjuwa
C. Aquwa
D. Carppidi
Meeziya 1
Wudidi ezggiiddi kaallidi imettida oyshatussi haniya zaaruwa immite.
1. Toophphiyan hagaappe kase wode dumma dumma ___________ deretettaassi abaa gidida aysoy
de’iyogee erettidaba.
2. eqqida kawotettaa aysoy coratettaa baasodan oottidi go’ettiyogaa doommiis.
Meeziya 2
Kaallidi imettida ezggo nabbabuwappe kiyida oyshata zaara.
1. Toophphiya kawotettaa ayso macaray coraa issippetettawu go’ettiyogaa maataa immidoy
awudee?
2. Coraa issippetettaa go”attiyogan beettida laameti aybee aybee?
3. Toophphiya biittan coraa issippetettawu go’ettiyogee _______________ xeelettees.
4. Ha ezggo nabbabuwappe ay qofaa akeekideti?
5. Coraa issippetettawu go’ettiyogee ay maaddees gaada qoppay?
6. Issi deretettay bari maataa la’atettan go’ettanaadan oottiya dere deretettaa ayso keettaa kaaletti-
yay oonee?
4.2. Haasayaa
Meeziya
Ha”i wodiyan Toophphiya coraa issippetettaa aysoy de’iiyye baawee? Haassaya intte haassayiyo wode
ziba haasayata go’ettite. Gaasuwara qonccissite.
30 Shemppuwa 4: Coraa Issippetettaa

4.3. Nabbabuwa: Coraa Issippetettaa

Kaallidi de’iya nabbabuwappe kasetiya oyshata citan tobbidi malite.
1. Coraa issippetettaa giyogee woygiyogee?
2. Toophphiya asay wolqqaama huqqunnan takkiddoy awudee?
3. Kaallidi imettida qaalatu birshshetta malite.
1. Boxooxissees
2. Xaaciyan
3. Huqqunna
4. Banqqataa
5. Mammottiyobaa
Meeziya 1
Kaallidi de’iya oyshata nabbabuwa wudidi nabbabiiddi zaarite.
1. Toophphee aysuwa ogiya kaallidoogaa taarikiya pilggiya asay boxooxissees.
2. doommin Toophphiya asay guuttaa shemppi ekkiyogaa doommidoogaa naqaas-
hay yootees.
3. asay bari coratettaa/dummatettaa bonchchissidi issippetettaa naaganawu maaciis.
Coraa Issippetettaa
Toophphee naa”u aysuwa ogiya kaallidoogaa taarikiya pilggiya asay boxooxissees. Naa”aape issoy
Toophphiya kawotettay xaaxi-waaxo aysuwan adussa wodiya haarettidoogee qoncce. He wode deretet-
taassi issi xaaxi-waaxo aysuwan aqiyogaappe hara qaadi de’ibeenna. Hagaappe kase wodiyan issi kawo-
tettay xaaciyan narphphidi deriya ayssido hantay dogettiichchibeenna. Hegaappe denddidaagan Afrikkan
coratettan naa”antto xekkaa oykkidanne 80ppe bolla sheeshshata oykkida biittiya un”etada takkaasu. Ha
ubbay mintettidi “Issi sheeshshaanne issi ammanawu” giya huqqunna aysuwan aqqidi takkiis.
He wodiyan deretettay haray attoshin bari doonaa haasayennaadan maatay yerettinne huqqunnettiis.
Toophphiya asay he wode bari asummaanne la”an haasayiyo maataa xayidi tucettiis. He wodee qop-
pi ekkiyo wode daroppe keehin yiilloyiyanne cammiya wode. He wode deretettay ubbay wolqqaama
huqqunnaaninne banqqattan takkiis. Dumma dumma pilggettay qonccissiyogaadan Darggiya wode
Toophphiya asay wolqqaama huqqunan takkiis. Toophphiya asay guuttaa shemppi ekkiyogaa doommi-
doogee 1991 M.L doommin gidiyogaa naqaashshay boxooxissees.
Hegaappe haa simmin Toophphiya hanotettay muleera dumma dumma meraa oykkiis gaanawu dandday-
ettees. Toophphiya asay bari oonatettaa, bari wogaanne bari doonaa qonccissiyogaa doommiis. Qonccis-
siyogaa xalaala gidenna baassa giidobaa (wogaa, doonaa) dichchiyogaa doommiis. Dumma dumma kare
biittatikka Toophphiyan dimokiraasee ciishshay ciyyidoogaa markkattiyogaa doommoosona. Toophphi-
ya asay bari coratettaa (dummatettaa) bonchchissidi issippetettaa naaganawu maacciis.
Deretettaa duussan bari oonatetay yaynettin de’iyogan keehippe ufayttiyogaa doommiis. Toophee
koyrottidi doommido kawotettaa seeray coraa issippe gattidi oykkiya aysuwa wogaa. Gaasoykka cora
sheeshshay de’iyo biittan issi issi sheeshshay bari heeran bana ayssees. Yaatidi qassi moconaa kawotet-
taara maayettidi issi seeraa koxxees. Hegee haniyo wode bari maatay bonchchettido deree kawotettaa
Shemppuwa 4: Coraa Issippetettaa 31

saruwaassi beeraa kaa’ees geetettidi qofettees. Saro de’ida deree qassi bari wolqqaa, marccuwa ubbaa
dichchaa oosuwassi peeshshanawu danddayees. Hegee haniyo wode issippetettay minni minnidi bees
gaanawu danddayettees. Issippetettaa minttida deree qassi issoy issuwa dummatettaa bonchchees.
Daro asay Toophphiya ano seeran mammottiyabaa gidikkonne ano seeray asa ubbay lagge gidiyogaa
maaccees. Toophphiyan de’iya ubba deretettay, dereenne asay lagge gidiyogaa ano seeray boxooxissees.
hegaa xalla gidenna Toophphiya deretettay ubbay Toophphiyan oosettiyabaappe lagge go’ettanaagaa
boxooxissees. Ano seeraa maaran dalgga mantteti ubbay barina ayssiyo maatay qoncciyan imettiis. Gi-
doppe attin ubba dalgga manttetikka moconaa kawotettay qassi dalgga mantteta giddo gelidi oottiyo
amarida hanotati de’oosona.
Moconaa kawotettay maataa biroon okkiyo wode coraa gattidi oyqqiya oosuwa maaraa kaalliis. He
hanotay eti ubbay shiiqettidi banttawu haniya Ano seeraa maacanaadan maaddiis. Moconaa kawotettay
gattidi oykkiya ano seeraa maacanaashin 17 gidiya gixxidi baaxetiya citay de’iyogee odettees. Xeetu
sha’atun qoodettiya Darggiya xaaceekka deretettaa giddon laalettidi de’iyogeekka hegaadan yootettees.
He wode Toophphiya marccoy keehin guyye diccidi sa’an gelidoogeekka boxxoxa qoncce. Hegaappe
denddidaagan biitta ubban saroy baynnaagee keehin hirggissiyabaa gididi de’ees.
Yaadige kawotettay hegaadan yaagoppe attin simmidi deretettan polettidabaykka deretettaa shemppis-
sibeenna.Asaa “Ne maatawu baaxetta” giidi issuwa issuwara kombbaasissiis. Laattammanne laappun
laytta baw”ida tamay seefaara miyogaa doommi aggiis. Ishay ishaa bolli tooraa denttidi suuttaa gussii
hankkoykka hegaadan denddiin biittay koboottiis. Asaa giddon ammanaatoy xayi aggiis. Coraa issip-
petettawu go’ettanawu koshshikko coraa coratettaa yaynanawu bessees. Undduwaalo gidenna hanotan
coraa issippetettay koshshiyogaa deriya ammanttanwu bessees.
Meeziya 2
Kaallidi imettida oyshata nabbabuwaninne intte buzo meeziyan keten’idi zaarite.
1. Toophphiya kawotettaa seeray koyrottidi coraa issippe gattidi oyqqiya aysuwa wogaa doommido
gaasoy aybee?
2. Coraa issippetettay de’iyogee ay maaddees giidi qoppeetii?
3. Toophphiya asay bari oonatettaa, bari woganne bari doonaa qonccissiyogaa doommiddo wodee
awudee?
4. minttida deree issuwa issuwawu dummatettaa bonchchees.
5. Toophphiyan de’iya ubba deretettaynne asay gidiyogaa ano seeray boxooxissees.
6. Laappuntta menttuwan heezzantto yafaran 27 miyogaa doommi aggiis giya qofay aattiyo kiittay
aybakko tobbide.

4.4. Qaalaa Eraa
Meeziya
Kaallidi imettida qaalatussi misenne phalqqetta birshshettaa immite.
M.P Qaalata Mise birshshettaa Phalqqetta birshshettaa
1 Huqqunna
2 Narphphidi
3 Coraa
4 Issippetettaa
5 Minnidi
6 Boxxooxaa
7 Ufayssaa
8 Kombbaasaa
9 Undduwaalo
10 Dogettichchibeenna
4.5. Doonaa Seeraa: Qaalaa Shaahota
Meeziya 1
Kaallidi imettida qofa qashotussi gamma qaalaa shaahota dooridi mela sohotun kunttite.
1. keehi 5. cora
2. gooba 6. daro
3. daro asay 7. Kiike Mocona
4. qoncciyan 8. lo”o
1. Toophphiya seeray coraa issippe gattidi oyqqiya aysuwa wogaa, gaasoykka _________ sheesh-
shay de’iyo biittan issi issi sheeshshay bari heeran bana ayssees.
2. Issippetettaa minttida dereenne issippetettaa dumma dumma bonchchiya deree ___________.
3. Toophphiya dalgga manttetu Giddon gelidi coraa issippetettaa dichchaa bessiyogee __________
4. Issi biittay bari ______kawotettaara maayettidi issi seeraa koxxees. Hegee haniyo wode bari
maatay bonchchettido deree kawotettaa saruwassi beeraa kaa’ees.
5. Dargge kawotettaa wode Toophphiya dichchay guyye diccidi sa’an gelidoogee qoncce, hegaappe
denddidaaganbiitta ubban saroy baynnaagee __________hirgissiyaba gididi takkiis.
6. Toophphiya ___________ huqqunnettaasu shindichchan guyye attabeykku.
7. Ano seeraa maaran dalgga mantteti ubbay barina ayssiyo maatay ______ imettiis. Gidoppe attin
ubba dalgga manttetikka mocona kawotettaassi haarettana bessees.
8. ___________Toophphiya ano seeran mammottiyaba gidikkonneano seeray asa ubbay lagge
gidiyogaa maaciis.
4.6. Xaafuwa
Meeziya
‘Issoy issuwa bonchchiyogan de’iya go”aa’ giya huuphe yohuwan usuppun menttuwa oyqqida harxxetta

darissuwa xaafite. Xaafuwa doommanaappe kasetidi qofaa zuleyite.Ha’’i doommido xaafuwa kaalliya
xaafuwa luxettaa wodiyan kuyanawu de’eeta.

A. Kaallidi imettida qofata kawushsha, paca/sheephe, waattanne unduwaalo qofa qasho giidi zaarite.
1. Darccu giyaa biidi ______________.
2. Nuussi wontto luxettay baawa ______________.
3. Issi deretettaa dichchawu coray issippe hashettiyogee baaso gidikkonne zammanatettay ha meez-
iya qohiddi beettees.
4. Zaazzi ba naati luxettan sintta xeera kiyanaadan koyees shin naati kaassa dosoosona.
B. Hagaappe kaallidi de’iya leemisuwa maaran ano qaalatuppe merettiya qaalata xaafite.
Leemisuwa:
Xiskko: xiskkiis, xisskkiiddi de’ees, xiskkana hanees, xiskkidosona, “xiskko” = ano qaala
a. Imma d. Cora
b. Simma e. Mino
c. Keha
4.8. Ezgguwa: Toophphiyan De’iya Coratettaa Hanotaa

Kallidi imettida ezgguwappe kasetiya oyshata citan tobbite.
1. Ha”i wodiyan Toophphiyan coratettaa hanotay ay milatii?
2. Ooninne bari doonaa,nnewogaa dichchanawu danddayees giidi qoppeetii?
3. Kaallidi imettida qaaltussi birshshettaa tobbite.
a. Sheeshshaa d. Siriya
b. Palamaa e. Boriya
c. Zigirssaa
Meeziya 1
Kaallidi imettida oyshata intte luxissanchchati inttessi nabbabishin wudidi ezggiiddi zaarite.
1. __________ issi issi sheeshshawu haasayiyo, xaafiyonne bari doonaa dichchiyo maataa immees.
2. __________ banttawu haniya doonaa dooridi ooso doonaa oottanawu maatay imettiis.
3. 20ppe bollatiya doonati koyro xekkan ___________ gididi imettoosona.
Meeziya 2
Kaallidi imettida oyshata nabbabuwa nneintte buzo akeekaa amppidi zaarite.
1. Toophphiya ano seeray issi sheeshshawu immido cora maatati aybee ?aybee?
2. Toophphiyan ooso alaalliyan ubbaa gattiya doonaa oonee?
3. Issi sheeshshaassi barina barkka ayssiyo maatay imettiis giyo wode hagaa ____________ de’ees.
4. Ha”i wodiyan Toophphiya coratettaa hanotay kase wodiyagaappe aybbin dumatii, intte qofaa
qonccissite.
5. Issi sheeshshaassi barina ayssiyo maatay imettidoogee ay go’’aa immees giidi qoppeetii?
6. Ha ezggo nabbaboy luxissiyobay aybee?

4.9. Haasayaa
Meeziya
Kaallidi imettida oyshaa kifile giddon citan citan gididi intte laggeetuura tobbite.Intte tobbido qofaa
kifile giddon qonccissite.
Issi sheeshshawu barina ayssiyo maatay imettidoogee lo”ooyye iitee?Gaasuwaara qoncissite.
4.10. Nabbabuwa: Coratettaa Issippetettayyye Issippetettaa Coratettay?

Kallidi imettida nabbabuwappe kasetiya oyshata citan tobbidi malite.
1. Coratettaa issippetetata giyogee woygiyoogee?
2. Coray cuchchidi wonggiriya kunttees giyo leemiso haasayay ayba kiitaa aattii?
3. Coratettaa issippetettaanne issippetettaa coratettaa giddon de’iya dummatettay ayba giidi qop-
peetii?
Meeziya 1
Hagaappe garssaara imettida oyshata nabbabuwa wudidi nabbabidi zaarite.
1. Issi issi pilggettati “issippetettaa coratetta” giyogaappe _____________ dooroosona.
2. Toophphiyan hanno gakkanaashin polettiiddi takkida oosoy ______________ baaso oottiyagaa.
3. _____________ minnanawu koshshikko koyrottidi dummatettay yaynettanawu bessees.
Coratettaa Issippetettayyye Issippetettaa Coratettay?
Issi issi pilggettati “issippetettaa coratettaa” giyogaappe “coratettaa issippetettaa” giyogaa dooroosona.
Hegaassi eti shiishshio gaasoy issippetettaappe coratettay sinttatana bessees goosona. Gidikkonne ha
qofay sheeshshatu dummatettaa gidennan de’ishin corati issuwa gididi oottiyo dichchaa qonccissees.
Bayratettan coratettay denddees kaallidi he coraa issippetettay denddees. Hegee coratettaa sinttayanawu
gidennan de’ishin issippetettaa coratettaa giddon minttanaassa. Hara guussan coray shiiqida issuwa gi-
didi issi qofaaninne issi wozanan dichchawu denddanaassa.
Issippetettaa giyo wode halchchoy baynna coraa shiiquwa gidennan de’ishin ubbaa go”an baasettanawu
bessees. Issuwa issuwa maataa naagida coraa issippetetay shiiqidi tukettikko duuxxenna. Coray shiiqidi
walahettiyo walahettoy haattaanne zaytiya walaha mala gidanawu bessenna. He walahay issoy hank-
kuwappe shaahettennaagaa gidanawu bessees. Coraa issippetettay zuliya walahaa gididi issoy issuwara
shaahettenna hanotan issippe gayttana bessees. Hegaadan hanidi coray issippe gidiyo wode kaaletuwan
dooqettida wodoruwaadan minnees.
Coo sunttawu “Issippetettaa” giidi biddikko hegaa issuwa haraappe shaakkidi haariyo ogiya gidees.
Aadhdhida kawotettan beettida issippetettay suntta xalaala coo oykkida issippetetta gidiyogaa daroti
maayettoosona. Hegee coo issippe de’iyabaa malatees shin garssan yiillattiiddi gam”idi xuuqqi aggees.
Xuuqqido wode iita merkkuwadan biittaa ubaa laa”idi moori aggees. Toophphiyan hanno gakkanaashin
polettiiddi takkida oosoy issippetettaa baaso oottiyagaa. Hachchi gakkanaashin coratettay bessiyagaadan
yaynettidi oosuwan pe’ibeenna.Issi issi sheeshshaanne maatawu baaxeta geesippe attin maatay bonch-
chettiyo hanotan wudenna. Koyrottidi issi asa woykko issi deretettaa maatay bonchchettiyoy waatiinee
giyagan wudanawu bessees.

Issippetettay minnanawu koshshikko koyrottidi dummatettay yaynettanawu bessees. Dummatettay

yaynetti simminissippetettay yaynettikko he wode coray issuwadan zattees woykko hashetees. Hagaa
gishataassa Wolaytta asay “Coray cuchchidi wonggiriya kunttees” giyoy. Coray wonggiriyan cuchchiyo
issippetettaape kasetidi coratettan, ammanettiis giyogaa. “Issippe gidikko nuuni minnana shashettikko
nuun illalettana” giyo Amerikkaa hayseekka issippetettaabaa minttiyagaa.“Turay daddidi gaammuwa
gaadees” giyoykka issippetettaa minotettaa qonccissanaasa. Gidoppe attin nu biittan asay ishay ishaa
shooroy shooruwa heeray hara heeraa sirees. Sire xalaala gidenna issoy issuwa aattidi immanawu gaa-
suw koyees.
Dariya bagga asay bari uluwassi haarettidi bari oosomiiriya, bari zal”e siiraa h.h.m aattidi immi aggees.
Hachchissi go’ettidabaa malatees shin zaaridi bari iita zerettiyo dakkuwan buuccees. Hankkoykka bari
seelawu haluwa kiyays giiddi hara balan zaarettidi gelees. Aafuwa doonan warettiya booratudan issoy
haraa ekkidi kakan wullees. Hegaa mala hanotay issi biiittaa dichchawu ajaajje gididi guyye ekkees.
Ha qommoora qonccida qofaa xeelliyagan issi deretettaa aysoy kaa’iyo beeray wolqqaama gidiyogee
qoncce. Biittaa seeray issi ooso keettan oottiya asay issoy issuwa siranaadan oottikko biittaa woriya
ajaajee he wode doommees. Issoy haray oottidobaassi ubbaappe kasetidi mino miyyiya koyanawu bes-
sees. Hegaa giyogee lefa miyyiya bochchanawu bessenna giyogaa gidenna.mino miyyiya nashshi sim-
midi lefa miyyiya giigissiyo ogiyara gattidi malaatanawu bessees. He wode issoy haraa ammanettidi bari
qofaa zirxxatettan qottennan qonccissanawu danddayees.
Xaaxi-waaxin mino issippetettaa boxooxissanawu issoy haraara mino hanotan ammanettanawu bes-
sees. Issoy haraassi oottido lo”oban bari huuphessi oottidoogaadan ufayttanawu bessees. Coray barkka
de’iyosan haraa malatennan aggidi barina gidanawu bessees. Barina zooxiyagaa yaynnidi hankkuwa
maataakka naagidi ubba wode issippetettawu wozanappe wudanawu bessees. Wudiyappe duuxxida me-
hee do’awu kaho gidiyogaadan issippe gidenne deree gayttiyo metoy cora. Coray bari coratettaa amma-
nettidi issi hoolliyawu minttidi baaxetiyogee dooroy baynnabaa. Cora gaammoy issuwa gididi keetta
keena danggarssaanne salo xeera suylaaliya ubbaa aatti yeggees.
Meeziya 2
Kaallidi imettida oyshata nabbabuwappe intte akeekiddo maaran zaarite.
1. Coratettaa issippetettaappenne issippetettaa coratettaappe issi issi pilgganchchati coratettay is-
sippetettaappe sinttatana bessees giido gaasoy aybee?
2. Issuwa issuwa maataa naagida coraa issippetettay shiiqidi tukettikko .
3. Cooratettaa issippetettay deretetta garssan xayikko meretiya qohoti aybee aybee? intte qofaa
qonccissite.
4. Coratettaa issippetettay xaykko issi deretetta garssan gakkiya qohoy de’ii? De’ikko aahuwan
qonccissite.
5. Ha nabbabuwa garssan “Turay daddidi gaammuwa gaadees” giyo leemiso haasayay ay bir-
shshettaa malaatii?
6. Xaaxi waaxin ha nabbaboy aattiyo kiitay aybee?

4.11. Qaalaa Eraa

Kaallidi imettida qaalatussi phalqqetta birshshettaa immidi issi issi qaalan qofa qashuwa medhdhite.
a. Tukka a. ______________________
b. Mino b. ______________________
c. Coraa c. ______________________
d. Guyye d. ______________________
e. Ufayssa e. ______________________
f. Oluwa f. ______________________
4.12. Doonaa Seeraa: Qaalaa shaahuwa

Kaallidi imettida qofa qashotun gelana bessiya qaalaa shaahota saxinne giddoppe dooridi mela so-
hotun kunttite.
banggaa bootta maayoy
me’o I keha
eti miis
1. Baazzita giyappe bashshiya shammaasu.

2. 10ntta kifiliya luxanchchati caammaa wottoosona.
3. Bal”ana ba shooro asaassi qoppawusu.
4. Kawota ba naatussi zino sikissido keehippe lo”iyo gishshawu ufayttidosona.
5. Zagosoo naati ubbattoo, xiilliya miyo gishshawu wolqqaara doosona.
6. guuran suuridi qan”iya .
4.13. Xaafuwa
Meeziya
Kase xaafuwa luxettan ‘Issoy issuwa bonchchiyogan de’iya go’’aa’ giya huuphe yohuwan xaafuwa
doommido darissuwa hachchi kuuyidi inttena luxissiyageeta bessite. Xaafuwa wogaa, pitaliya utettaa,
menttuwa qottaanne h.h.m kaalli xeellidi wurssetta mucurettidaagaa nabbabidi sissite.

A. Kaallidi imettida “A” garssan de’iya qaalata “B” tohossan de’iya phalqqetta birshshettatuura
dabboyite.
A B
1. Cora A. kayyo
2. Minnidi B. xaatta
3. Boxooxa C. leppidi
4. Undduwaalo D. amarida
5. Ufayssa E. Geema
F. Goobidi
B. Kaallidi imettida qofa qashotun de’iya daa’otun geliya qaalaa shaahota saaxiniyappe dooridi
kunttite.

sunttaa naaqqanab
issippetettay xube
1. Deretettay maayettibeena issippetettay ___________ issippetetta giidi ekkanawu danddayettees.

2. _____________ minnanawu koyrottidi dummatettay xayyanawu bessees.
3. Coray bari coratettan ammanettidi issi deretetta garssan guuxxiyageeta ____________ bessenna.
4. Deretettaa garssan uluwawu haarettiya asay cori coridi biyoogee issippetettaassi _______ gidees.
C. Coraa issippettettaa xeelliyagan geloy, giddoynne kuushshay de’iyo naa’u menttota xaafite.

SHEMPPUWA 5
5. PASHKKISSIYA NAACHCHAA
5.1. Ezgguwa: Haysee Aybee?
1. Haysiya giyogee aybee?
2. Haysiya darotoo go’ettiyay cima asayiyye qeeri naatee?
a. Yeemoyiya
b. Daro
c. Pinnana
d. Kasiya
e. Makkisuwa
Meeziya 1
1. ___________ giyo eranchchay beni wode asay go’ettiyo hayyo bilaappe mucurettidi attida hayyo
bilay haysiya gees.
2. ___________ cora asati cora birshshettaa cora ogiyan immoosona.
3. ___________ giyogee qammaa giyogaa gidiyo wode __________ giyogee qassi qunccuutiya
giyogaa.
Meeziya 2
Nabbabuwae ezggi simmidi kaallidi imettida oyshata zaarite.
1. Haysee aybee?
2. Haysee awudeppe doommidi de’ii?
3. Haysee issi asabaa gidenna giyogee woygiyogee?
4. Wolaytta asay sa’ay qammikko shooshshaa ayssi suussaa giidi xeegii?
5. Deretettay bari giddon de’iya hayseta kaalliya yeletaa laatissanawu ay oottana bessi?
6. Ha ezggo nabbabuwappe neeni akeekidobay aybee?
5.2. Haasayaa
Meeziya
Koyrottidi issi qantta haysiya, tammu qan’ishiyanne heezzu xeeganawu metiya qaalata citan citan
tobbite. Hegaappe guyyiyan issi issi citaappe issi uray denddi eqqidi kifile giddon intte doorido haysiya,
qan’ishiyanne xeeganawu mettiya qaalata kifile laggetussi haasayidi qonccissite.
Shemppuwa 5: Pashkkissiya Naachchaa 39

5.3. Nabbabuwa: Haysee Xayanawu Bessenna Dere Buqura

Nabbabuwappe kasetidikaallidi imettida oyshata citan tobbite.
1. Haysee xayanawu bessenna dere buqura giyogee woygiyogee?
2. Haysee deretettaassi immiyo go’ay de’ii?
3. Kaallidi imettida qaalatussi mise birshshettaa malite.
a. Woraajjees
b. Buquraa
c. Mucuridi
d. Makkisuwa
e. Wozidi
f. Ciimma
Meeziya 1
Kaallidi imettida oyshata nabbabuwa wudidi nabbabiiddi zaarite.
1. beni daro wodiyappe doommidi de’iyaba gidyogaa akeekiyogee bessiyaba.
2. Hanno gakkanawu gidiya danttoti, haysetinne qan”isheti mucurettidi xaafettidoogaa
naqaashay qonccissees.
Nabbabuwa: Haysee Xayanawu Bessenna Dere Buqura
Tophphiyan de’iya dumma dumma hayseti eta qonccisiyo gida wogay de’iyogaa malaatoosona. Ha hay-
seti beni daro wodiyappe doommidi de’idaageeta gidiyogaa akeekiyogee bessiyaba. Hegaappe nuuni
akeekanawu danddayiyoy nu biittay hara biittatuura gaytotettaa doommidoy keehin daro wode gidiyo-
gaa. Issi biittay hara biittaara gaytotettaa doommiyo wode hayseekka he biittawu woraajjees giyogaa.
Xaafettidi utti beenna gishshawu issoy haasayi simmin haray go’ettishin yeleta ubbawu gakkiis. He
koyro haasayettida haysee derebbaa gididi yeletawu aadhdhees.
Ha yeletaappe yeletawu doonan woykko haasayan aadhdhiiddi yiida dere buqura muruta hanotan oyk-
kanawu bessees. Deretettaa garssi yuuyidi shiishshiyogee, xaafiyogeenne makkisiyogee oykkiyo ogi-
yappe amaridaageeta. Xaafidi wottiyogaa xalaala gidenna attamissiyogeekka keehin koshshiyaba. He-
gaa xeelliyagan dumma dumma luxanchchatinne luxissanchchatikka gita beeraa kaa’anawu bessoosona.
kolloojjetinne yunbberestteti wudidi oottanawu bessiya eqotata gidiyogee daro mayzziya qofa. Eti oot-
tanabaappe bayratiyagee, haasaya hayyo bilaa buqurata shiishshiyogaa. Mucuridi, xaafidinne attamissi-
di deriyawu gattiyogeekka bayratettan oosettanawu bessiyaba.
Ha wodiyan de’iya haasayettida hayyo bilaa pilggettay amarida doonatu xalaalan wudees. Amaarattoy,
oroommottoy, Tigirettoy, Wolayttattoy, h.h.m amarida doonati hayyo bilaa pilggettati oosettiyo doona-
ta. Hanno gakkanawu 50,000 gidiya danttoti, hayseti, qan”ishetinne harati mucurettidi xaafettidoogaa
naqaashshay boxooxissees. Gidikkonne boxooxa hanotan maxaafawu laamettidi makkisettido doonati
keehin guutta gidiyogee qoncce. Baggatu haasaya bilati coo shiiqidi cora asay go’ettanawu hanenna ha-
notan de’oosona. Haratuugeeti qassi iraadooniyaninne televijiiniyan issito issito siyettoosona.
Hara baggaara qassi ooratta haasayettida hayyo bilati beniigaadan pulttiiddi de’okkona. Hegaassi box-
ooxa gaasoy aybakkonne qoncciyan odanawu doonaa kumenna. Issi issi asay kase de’iya hayyo bila-
40 Shemppuwa5:PashkkissiyaNaachchaa
ti ha”i deretettaa garssan de’iyabaa kumetta hanotan qonccissiyo gishshataassa goosona. Harati qassi
ha”i wodiya hanotay undduwaalo gidenna hanotan yohota qonccissiyo gishshatawu hayyo bilay daro
koshshenna goosona. Hegaappe denddidaagan hayyo bilay ha”i wodiyan bessiyagaa keena wudaa dem-
middi de’enna. Harati ubba qassi ha”i yeletay yohota ciimma hanotan paattidinne pilggidi waayettanawu
barina yarshshenna goosona. Ha ubba gaasotikka galafiya kumiyanne naqaashshan zemppidaageeta gi-
dokkona.
Gidoppe attin haasaya hayyo bilati qantta wodiyan gattanawu koyiyo kiittaa manggettiyogan erettooso-
na. Qantta qaalatun woykko qofa qashotun adussa kiittaa aatiyogee haasaya bilatu baaso ooso. He qa-
ntta qaalati doonaa, wogaa bantta giddon oyqqidi uttoosona. Hegaa xallaala gidenna haasayiya asaa
heennaykka he qantta qofa qashotu giddon issippe qonccees. Hegaa mala keehin mucurettida hanotan
qoncciyan qofay haasayiyageetu haasayaa puulayees. Gujidikka qassi qofaa qonccissiyo hanotaanne
murutatettaa keehin puulayees. Puulattidabay siyiya woykko ezggiya asaa hayttaanne kahaa woozidi
oykki uttees.
Ha qommoora qonccida dere buqurati doonaanne wogaa bantta giddon oykkida gita dere buqura. Kase
aawatuppe pinniiddi pinniiddi hagawu gakkanaashin yiida wogo hayyo bilaa macarata. Aawatuppe
laattidoogaadan kaalliya yeletawu murutanne makkisettida hanotan sheedhdhiyogee bessiyaba. Haas-
ayettida hayyo bilay qassi guuggiyan de’iya buqura gidiyo gishshawu pulttissidi woraqatan wottanawu
bessiyaba. Hegaa gidennan xayikko hara cuucumettiya buquratudan kaalliya haasayettida hayyo bilaa
qommota shiishshidi, makkissidinne attamissidi yeletawu sheedhdhiyogee xiskkissenna so ooso.
Ha makkisenna so oosuwa ikka yeletaa so oosuwa daagaa allaallee xeelliyo ubbay hashettanawu bessees.
Luxanchchati bantta sooninne heeran heeran cima asaakko shiiqidi woommidi siyanawu bessees. Siyidi
aggidobay dogettiyo gishshawu siyiyo wode xaafidikka oykkanawu bessees. Wolaytta asay “Eeyyaynne
biiree oykkidobay dogettenna” giyogee ha sohuwa koshshiya mayzza haasaya. Eeyyay doganawu
danddayeesi shin biiree oykkidobay elle dogettennabaa gidiyo gishshawu xaafidi oykkiyogee bessiyaba.
Luxissanchchatikka pilggettaa oottidi ha wogaa buqurata kaalliya yeletawu laatissanawu bessees. Issoy
issoy bari heeraa beeraa kiyikko kumettabay yeletaakko aadhdhiyo gishshawu sirissiyabi guyye attenna.
Meeziya 2
Kaallidi imettida oyshata nabbabuwaaninne intte buzo akeekan keten”idi zaarite.
1. Haysee deretettaa garssan xayi xayi beennaadan ooni ay oottana bessees giidi qoppeetii?
2. Haysee derebaa getettido gaasoy aybee?
3. Ha”i wodiyan de’iya hasayettida hayyo bilaa pilggettay wudiyo doonatuppe oyddaa xaafa.
4. Dere buqura gidida haysee doonaanne wogaa bari giddon oykida gita dere buqura giya qofaassi
de’iya go”ay aybee?
5. Ha naabbbuwappe intte akeekidobay aybee?
5.4. Qaalaa Eraa
Meeziya
Kaallidi imettida qaalatussi awude birshshettaa immite.

1. amarida 6. makkisidi
2. doonaa kumenna 7. manggettiyogaa
3. barina yarshshenna 8. allaalliya
4. pinnidi 9. siriya
5. cuccumidi 10. hashetidi
5.5. Doonaa Seeraa: Pashikkissiya Naachcha Qonccissiya Qofa Qashota
Meeziya
Kaallidi imettida dumma dumma qofa qashoti ayba qofaa qasho qommokko garssaara saaxiniyan
imettidaageetuppe dooridi kunttite.
qonccisso qofa qasho malaalo qofa qasho
kiita qofa qasho oysha qofa qasho
1. Wolayttan haysee xayenna mala ubba asay bari beeraa bessidi oottanawu koshshees.
2. Haysee deretettaassi immiyo go’ay de’ii
3. Xoossoo ashsha! Hagee maayoy ayba lo”ii
4. Haysee xayi xayi beennaadan xaafidi oyqqite.
5. Ne luxettaa wurssa simmada ay mala oosuwa oottanawu koyay
6. Wontto sa’ay woggaa gidiyo gishshawu luxettaa keettaa booppite.
7. La lo»awusu gaanawu tamaa bonqquwa malatawusu.
8. Haysee Wolaytta asaassi gita buqura
5.6. Xaafuwa
Meeziya
Oyddu qantta haysiya, tammu qan’ishetanne ichchashu xeeganaawu wayssiya qaalata citan citan
gididi xaafiite.

I. Kaallidi imettida qaalatussi mise birshshettaa immi simmidi he immido mise qaalatun qofa qa-
shuwa medhdhite.
1. Cora
2. Woga
3. Boojees
4. Makkisa
5. Puulaya
6. Pintta
7. Woommidi
8. Cuuccuma
9. Sirissees
10. Zemppa
II. Kaallidi imettida qan’isheta issoy issuwaara citan oyshettite.
Leemissuwa
A. Nena qan”ishe!
B. Qayshe!
A. Qaraa qaraara!
B. Mokkissi!
A. Tawu pil”oy niyo molee mokkoshin!
B. Qarddaa bannakka!
1. A: Nena qan”ishe!
B: Qayshee!
A: Nenaara tanaara ogen tollu!
B: _____________
2 . A: Nena qan”ishe!
B: Qayshe!
A: Udulaa qakkada umaa pintta!
B: _____________
3.A: Nena qan”ishe!
B: Qayshe:
A: Saluwa sanssalataa duutta!
B: ______________
III. Pashkkisiyaa naachcha qommotuppe heezzaa dooridi ayfe yohuwa paattidi eti deretetaassi im-
miyo go»aa xaafite.
5.8. Ezggo nabbabuwa: Haasayan Aadhdhiya Wogata

Ezgguwappe kasetiya oyshshata malite.
1. Haasayan aadhdhiya wogati aybakko ereetii?
2. Intte heeran haasayan aadhdhiyabati aybee aybee?
3. Kaallidi de’iya qaalatussi mise birshshettaa malite.
a. Hayyuwan
b. Halennaadan
c. Ooratta
d. Yara
e. Lallabiyo
f. Zirxxatettan

Meeziya 1
Intte luxissanchchati nabbabiyo wode ezggiiddi kaallidi de’iya oyshata zaarite.
1. ____________ nne _____________ beni aadhdhidabata kahan misiliya qonccissidi bessiyo
gishshawu keehippe koshsiyabata.
2. Yettaynne diraamay darotoo yetta buquratun ______________ polettees.
3. _____________ ezggiya asaa ayfiyaninne hayttan gelidi daro nashshettoosona.
Meeziya 2
Kaalliya oyshata intte ezggidobaaninne intte buzo akeekan keten”idi zaarite.
1. Doonaan adhdhiya wogati aybee aybee?
2. Yettanchchati bantta yettay hoolliya shocana mala ay oottana koshshii?
3. Garuwan gutaran lallabiyo hakkaynne ciimma hayyoy de’iyo asati doonan aadhdhiyabata loytti-
di eroosona giyogge woygiyogee?
4. Kase adhdhida aawatu minotettaa ha’i wodiya yeletaassi yootiyogee aybaa maaddees gaada qop-
pay?
5. Ha ezggo nabbaboy xaaxi waaxin ayba kiita aattii?
5.9. Haasayaa
Meeziya
Citan citan shaahettidi haysiyanne qan”ishiya xaafi ehiidi kifile giddon haasayite.
5.10. Buzo nabbabuwa: Haysiyanne Qan”ishiya

Nabbabanaappe kasetidi kaallidi de’iya oysahta malite.
1. Haysenne qan”ishee aybakko ereetii?
2. Intte heeran asay haysiya odishin siyidi ereetii?
3. Kaallidi de’iya qaalatu birshshettaa citan tobbite.
a. bilaa
b. hayyo
c. qumaa
d. zirxxa
Meeziya 1
1. Qan”ishiya kaa”iyo wode asay wudidi kaallana xayikko ______________ danddayees.
2. nne beni wodeppe doommidi de’iyanne daro asay go’ettiyo hayyo
bila.
Haysiyanne Qan”ishiya
Hayseenne qan”ishee beni wodiyappe doommidi de’iyanne daro asay go’ettiyo hayyo bila qommota.
Arshsho bagga biittatun keehin erettida ha bila oqmmoti geeshsha maxaafankka xaafettidosona. Arshsho
biittatu xalaalan gidenna ha bila qommoti salo gufantto ubban de’oosona. Hayseenne qan”ishee mala-
tettoosonanne etassi gaytotettay de’ees giidi daro asay maayettees. Etawu naa”awukka ciimma gidida
masalettiya qottay de’iyogaa naqaashshay boxooxissees. Ubbakka issittoo issitoo naa”zaykka issi mala
huuphe yohuwa koxxoosona giidi maayettiya asaykka xayenna.
Haysee qantta qaalatun qonccissiyogan yohuwa elle manggetttiya qantta hayyo bila. Haysee darotoo
hayyanchchanne eranchcha asay go’ettiyo ciimma eraa koyiya bila. Haysee haasayinkka xuufiyan
de’idanne issuwappe harawu wayssennan aadhdhiya hayyo bila. Issoti issoti haysee yeletaappe yelet-
awu doonan yeletaappe yeletawu doonan aadhdhiya deretettaa buqura goosona. Harati qassi xaafettida
buquratuppe leemisuwassi geeshsha maxaafaappe denddidi dicciis goosna. Issito issito haysee zaaroy
baynna oyshata denttiya haasayan aadhdhiya hayyo bila. Hegaappe denddidaagan yasee ubbatoo tuma
gidida yohotu xalaalaa oqnccissenna giidi ammanettees.
Palqqetta qofaa qonccissiya haysiya demmiyogee darotoo deretettay meezetidoba. Leemisuwassi
“aymoy tuma gaanawu danddayettees qassikka “qassikka aymoy worddo worddo” gaanawu dandday-
ettees. Wolaytta asay qumaa aattidi miishsin “aa qumaa gujjekketii” giyo wode “qumay wuriis” geen-
na. “qumay wuriis” giyogaa gishshaa “qumay baraattiis” giyogee daro Wolaytta heeratun meezetidoba.
Beni asay hayyuwaara de’iya cima ciimma eray de’ees giidi daroppe bonchchees. He cimay daroppe
bonchchettiyo gaasoy haysiya odidi undduwaalo yohota qanttan duuttiyo gishshataassa.
Wolaytta biittaa asay haysiya keehippe go’ettiyanne a go’aakka ammanettiya deree issi issi hayseti sheefa
yohota kahaa misiliyan asay be’anaadan oottiyo hakkay de’zees. He wodiyan haasayiya asay ezggiya
asa ammanttiyo qaaday keehin gita. Ha yohuwa boxooxissiya mino guussay “haysee yohuwa duuttana
xayikkonne silissees” giyagaa. Hegee haysee issito issitoo yohuw huuphiyan shocana xayikkonne daro-
too manggettiyogaa qonccissees. Issi haasayan haysiya zaaretti zaarettidi hayseyida asi ezggiya asaa
wozanaa baakko zaari aggees.
Hara baggaara qassi qan”ishshee esay zaariyo woykko maliyo oshata denttiyogan erettiay hayyo bila.
Qan”ishee darotoo zaaroy wayssiyo oyshaa gidiyo gishshawu oychchiya asaassi injjettees. Hegaa
gishshawu qan”ishiyan oyshettiya asay zirxxa eraara de’iya asa gidanawu koshshees. qan”ishiyassi is-
sitoo issitoo wayssikkonne darotoo issi zaaroy de’ees. Qan”ishiya kaa’iyo wode xoonettiya asi erenna
asadan qoodettiyo gishshawu daro wudidi kaa’iyoba. Qan”ishee omarssan asay bari naata tamaa ach-
chan kaassiidi meezeyiyooba. Naati gallasankka mehiya heemmiiddi issi sohuwan uttidi kaa’anawu
danddayees.
Beni wode qan”ishee ubbatoo asay go’ettiyo haasya hayyo bila. qan”zishee asaa keehin pashkkissiyanne
ufayssiya mayzza haasaya hayyo bila. Qan”ishiya kaa”iyo wode wudidi kaallana xayikko asay cimet-
tanawu danddayees. Zaaro gidiyagaa zaaro gidenna giidi palamettidi ammanttanawu danddayees. He-
gaadankka zaaro gidennaagaa zaaro giidi palamettidikka ammanattanawu danddayees. Hegaa gishshau
qan”ishiya kaa’iya izaawu meeze de’iyo asa gidanawu bessees. Gujjidikka yohota ellessidi akeekiyo
hakkay de’iyo asa gidanawu bessees.
Gidoppe attin ha”i yeletay haysiya gidinkka qan”ishiya bala ogiyan go’ettees woykko ubbaaraka eren-
na. Shonkkooruwa giddo baggaa uyyiichchin xeera baggaa laqilaqiyagaa daro asay dosenna. Hegaadan
ha”i yeletay zammaanatettaa geeduwan woxxiiddi mayzzabaa ma”ebbaa dogiichchiis. Ayfiya goozi-
di zammaanatettaa geeduwa woxxiyogee yeletaa aafuwan yeggiayba. Mayzzabaa ma”ebaa hayuwaara

kaallidi zammaanatettaara usttissiyogee pintti kessiya zirxxa ooso. so asay naata mayzza ma”e wogaa
laatissanawu wozanappe wudanawu bessees. Naatikka so asaanne dere cimaa gede giddon uttidi mayzza
bilaa wogata luxanawu wudanawu bessees.
Meeziya 2
Hagaappe garssaara de’iya oyshata intte akeekaaninne nabbabuwan amppadidi zaarite.
1. Haysiyanne qan”ishiya giddon de’iya dummatettay aybee?
2. Qan”ishee awudenne awan kaa’ettii?
3. Hasayettida hayyo bilatuppe oyddaa xaafa.
4. Hayseenne qan’ishee asaa naatussi immiyo go’’ay aybee aybee?
5. Ha”i wodiya yelettay haysiyanne qan”ishiya go’ettees gaada qoppay? Ne qofaa qonccissa.
6. Ha nabbabuwappe ay akeekidetii?
5.11. Qaalaa Eraa
Meeziya
Kaallidi de’iya qaalatussi awude birshshettaa immite.
a. Huuphe f. Hakkaa
b. Arshsho g. Darotoo
c. Bilaa h. Eraara
d. Zirxxaa i. Zammaanatettaa
e. Boxooxissees j. Ayfiya
5.12. Doonaa Seeraa: Leemiso Hasayata
Meeziya
Kaallidi imettida leemisuwa maaran paccida sohuwa kunttite.
Leemisuwa
1. Maxineppe mal”oy baawashin singgin sawenna.
2. Kanaappe guuriyay baawashin sure gixxenna.
3. Bawu pattennay, ______________________.
4. Daro maana gay, ______________________.
5. Laafa na’ay, ______________________.
6. Erenna gereessay, ______________________.
7. Maallado maaxaanan mandarin omarissi, ______________________.
8. Maraceppe adussi baawi shin, ______________________.
9. Manqqettana machchiya, ______________________.
10. Maana goromootiya, ______________________.
11. Away de’ishin woxxa, ______________________.
12. Yelido na’ay yeekkidi biidi, ______________________.
13. Eeyyay ______________________. eray ______________________.
5.13. Xaafuwa
Meeziya
Kase adhdhida samminttan oyddu qantta hayseta, 10 qan’ishetanne 5 xeeganawu wayssiya qaalata ci-
tan citan gididi xaafidoogaamaaray maankkay de’iyo ogiyan ha’i kuuyite. Yaatti simmidi issi citappe issi
issi uray denddi eqqidi kifle giddon intte laggetussi nabbabidi sissite.
Meeziya
I. Kaallidi imettida oyshatussi haniya zaaruwa diorite.
1. Doonan aadhdhiya haasayettida hayyo bilaappe issoy
A. Gereessaa C. haysiya
B. zilaassa D. ubbaykka zaaro
2. “Manqqoy maddishin duree miidi kallees” giya haasayay
A. Qan”ishe C. leemiso haasaya
B. hayse D. xooringgiyappe issuwa
3. Maracceppe adussi baawa shin _______________.
A. Booraa gonnenna C. hare caannenna
B. paraa puulenna D. dancco kiyenna
4. May mal”o erees, ______________.
A. Zin’ay xiskko darees C. maayay ho”o erees
B. uyay saamo erees D. woossay eko erees
II. Kaallidi “A” baggan de’iya qaalata “B” baggan de’iya mise qaalaatuura dabboyite.
A B
1. Bilaa A. aaze
2. Hakkaa B. eraa
3. Zirxxa C. kaniya
4. Meeze D. gidaa
5. Meeze E. halaa
6. Huuphiya F. tishsha
7. Ayfiya G. muruta
H. boole
I. boozaa
III. Kaallidi de’iya oyshata qanttan xaafi ehiidi intte luxissanchchata bessite.
1. Issi muruta haysiya qottaa naagidi xaafite.

SHEMPPUWA 6
6. BAYRATU BEERAA
6.1. Ezgguwa: Bayratu Beeraa
Nabbabuwa ezgganaappe kasetiya oyshata malite.
1. Bayraa giya qaalay ay qonccissees giidi qoppeetii?
2. Bayraa giya qaalaappenne cima giya qaalaappe gidduwan de’iya dummatettay aybee?
3. Kaallidi imettida qaalatussi mise birshshettaa citan tobbite.
a. Cima d. Manttiya
b. Bariya e. Olaa
c. Salo gufantton f. Koshaa
Meeziya 1
Kaallidi imettida woyshata nabbbuwa wudidi ezggiiddi zaarite.
1. _______________ kawotettaa qonccissuwa maaran baree 60ppe bolla gidido asay cima woykko
boyara geetettees.
2. Bayraa giyo qaalay nu biittan keehippe wudiyoy ________________.
Meeziya 2
Hegaappe kaallidi imettida oyshata ezggi simmidi zaarite.
1. Bayratu beera giyoogee woygiyoogee?
2. Toophphiya biittan cima asaa paydoy gujji gujiidi beennaadan gaaso gidiya allaalletuppe oyddaa
xaafa.
3. Ha ezggo naabbaboy aattiyo kiitay aybee?
4. Intte heeran bayratu beeray aybee? Aybee? Ne qofaa qonccissa.
5. Ha’i wodiyan cima asaa paydoy gujji gujjidi bees giya naaqashshay beettiddoy awappe?
6. Issi biittan lo’’o aysoy xayiyo wode bayratuppe naagettiyabay aybee? Aybee?
6.2. Haasayaa
Meeziya
Hagaappe qommoora intte siydo ezggo nabbabuwa giddon de’iya cima giya qaalaappenne bayraa giya
qaalaappe gidduwan de’iya dummatettaa akeekidi citan oyddaa oydaa gididi tobbido qofaa kifile giddon
haasayidi qonccissite.
6.3. Nabbabuwa: Ba Bayraa Bonchchennay Asa Bayrawu Gaaye Goochchees

Nabbabanaappe kasetidi kaalliya oyshata citan tobbite.
1. Babayraa bonchchennay asa bayrawu gaaye goochchees giyogee woygiyogee?
48 Shemppuwa 6: Bayratu Beeraa

2. Ha nabbabuwappe intte demmana giidi qoppiyobay abee?

3. Kaallidi de’iya qaalatu misebirshshettaa bollan tobbite.
a. Bonchchuwa d. Kawushshaa
b. Gaayyiya e. Tooshiya
c. Bayraa f. Haphphi
Meeziya 1
Kaallidi de’iya oyshata nabbabiiddi zaarite.
1. Issi asi bayraa bonchchiyo sohoti .
2. Ba bayraa bonchchiya asi
Nabbabuwa: Ba Bayraa Bonchchennay Asaa Bayrawu Gaaye Goochchees
Ba bayraa bonchchennay asa bayrawu gaaye goochchees giyogee qanttan issi asi bari bayra bonchchen-
naagaappe denddiddagan harawu asharees gaanawu danddayettees. Bayraa giya qaalay issi asi bantta
sooni ba aawassinne ba aayeessi koyro yelettida na’aa giyogaa qonccissees. Hagaappe kase wodiyan
wolaytte asay ha Lemiso haasaya xalaalaa gidennan. Cora Lemiso haasaya bantta de’iyo heeraan gidin
bantta sooni go’ettoosona. Ha leemiso haasayaa go’ettiyogee ooninne baappe bayraa bonchchcanawu
koshshiyogaanne bari bayraa bonchchenna asi simmidi baappe kaaluwassi gidin hanenna sohotun hanen-
na asawu haarattidi ashkkara gidees giya qofaa qonccissanaassa. Hara baggaara qassi ba bayra bonch-
chiya asi simmidi hara asan bonchchetteesippe attin karettenna gaanawu danddayetteees. Lemisuwa
ekkikko dumma dumma derettaa giddon soo asaa giddon, kawo keettan, dumma dumma heeratun bayra
bonchchiyo oosoy polettana danddayees. So asaa giddon bayra bonchchiyogee koyruwan bari aawaa,
bari aayiyo, barippe koyro yelettida na’aa woykko asa bonchchiyogaara oyqettees. Kawo keettan bayraa
bonchchiyogaa xeelliyo wode baappe bolla ba ggaara bana kiittiya ooso keettaa gadaawa kiitaa poliyoga
gela giido wodiyan geliyoganinne bessiya bonchchuwa immikko ba bayraa bonchchees.
Hegappe haray qassi deretettaa giddon bari bayra watidi bonchchana danddayiyo giyogga xeellikko
dumma dumma sohotun bari bayra bonchchana danddayettees. Lemisuwawu, yootettida/karssikarssida
asaa makkiyo sohuwan, zawaa essiyo sohuwan gaannaa mokkiyo sohuwan hagaanne hagaa malatiya
sohotun beni wolaytta asay bari bayraa bonchchees. Ha odettida sohotuppe karssi karssida asaa mak-
kiyo/sigettiyo sohuwan bayra woykko cima asay haasayi simmennan hara asay haasayenne. Hegaa
xalaala gidennan zawaa essiyo sohotunkka bayra asay tumaa haasayeesinne pirddees giyogan baaso
oottidi sinttaa/kasiya bayrawu woykko gastta asawu immoosona. Gujuwankka wolaytta biittan asay daro
wodiyape doommidi bari bayraa bonchchiiddi yiidoogee geemmenna tuma. Bari bayraa bonchchiya asi
baassi bonchchettees giyo ammanoykka cora asaa matan hassayettana bessees. Qassi issi asi bari bayra
bonchchana xaykko bariyyo kawushshaa minjjeesippe attin bonchcho giyoba naagana bessenna. Hegaa
gishshawu bari bayraa bonchchennay asa bayrawu gaaye goochchees giya qofaa ooninne cimmayidi
qoppanawunne mino hanotan oosuwan peeshshanawu bessees.
Dumma dumma wodiyan wolaytta asay hayseyiiddi Dalbbiya ba kushiyo mawusu giidi hayseyoosonaa.
Hagaa giyogee Dalbbiya hara asawu kase ootta kanttido lo”o oosuwa woykko xaydo asawu immaaadh-
dhido gishshawu Dalbbeessi immiyabi woykko O maaddiyabi xayenna gaanaassa. Hegaara gattidi xeel-
liyo wode bari bayraa bonchchiya asa bonchchiyabi xayenna giyogaanne bari bayraa bonchchenna asa
Shemppuwa 6: Bayratu Beeraa 49

bonchchiyabi de’enna giyagaa akeekana danddayeettees. Daro wodiyan issi heeran issi asi bari bayra
bonchchennan ixxikko bari xalaala borissiyaogaappe kanttidi bantta soo asaanne bantta heeraa heraa
asan bacessissiyonne tooshissiyo xekkaa gattana danddayees. Bari bayra bonchchenna asi xoqqa sohu-
wa gakkana bessiiddi bari bayrawu xeekkanmidi woykko pheexigezidi pattennannee laafasan ashkka-
ranawu gakkiyogee qoncce. Hega gishshawu bayraa bonchchiyogee hagaappe sinttanawukka laafadan
xeelettanwu bessenna. Ay asinne ay wodiyankka ay sohuwankka baappe bayraa bonchchanawu guyye
gaanawu bessenna. Asi bari bayraa bonchchiyogee bawu bochchettanawu, bantta soo asaa bonchchis-
sanawu bari deriya bonchchissanwukka gita beeraa ka”ees.
Bari bayraa bonchchennay asa bayrawu gaaye goochchees giyogee coo Lemiso haasayaappe aadhdhees.
Ayssi giikko ha Lemiso haasayay naa”u gita kiitata bari garssan haphphi oyqqida Lemiso haasaya. Hege-
etikka bari bayraa bonchchiyay barina bonchchees, giyogaanne bari bayraa bonchchennay barina karees
giya kiitaa aattees. Beni wodiyan wolaytta asay baappe bayra asay ogiyan gayttikkokka garssaara bawu
kanttidi bollaa baappe bayratiya asaassi immosona. Hegaa xalaala gidennan ogiyan gayttida baappe
bayraa kushiyakka naa”aa immidi sarotoosona. Haray atto atto haasayiiddikka coo gede kawushshan
nena geennan aggidi inttena giidi haasayosona. Hagaa mala oosuwa oottiyonne poliyo wode wolaytta
asay banttappe kaalota dumma dumma anjjota anjjoosona. Lemisuwawu issi asi baappe bariyan bayra-
tiya woykko cimida asaara haasayiiddi inttena giidi haasayiyo wode ha cimidaasi inttena giin aqa! giidi
ufayttidi anjjees.
Gujuwankka baappe bayray xeegin yee giidi koyiya naata darottoo cima asay “yee go niyo giidi anjees”.
Hagaa gishshawu ba bayraa bonchchiyogee bayra asaappe anjjuwa ekkidi kaalo naati bayray gakkido
xekkaappe xoqqa xekkaa gakkanaauwukka kaalettiya oge gaanawu danddayeettees. Hagee bari bayraa
bonchchiyogee ha”i wodiyan woykko mata wodiyan yiidaba gidennan beni mayzza nu aawatuppe doom-
idi dumma dumma asaa naati de’iyo sohuwan polettiiddi yiidaba. Hegaa gishshawu benippe doommidi
oosettiiddi yiida lo”o meeze oosoy ha’’i nu wodiyankka yaayaa suullidi sinttawu baanaappe attin lep-
pana bessenna. Bayratettaa suntta xalaalaanne ekele taappe bayra giyogaappe kanttidi ootana bessiya
corabati de’oosona. Hegeetika:- Xeegin yee! kiittikko eeno! ogiyan gayttikko garssaara kanttiyogaa
h.h.m bessiya kumetta bonchchuwa immana bessees.
Nu Wolaytta asay haasayiiddi oduwara oosuwara beenna giyogaa gidennamala ooninne baappe bayra
asaassi bessiya sohuwa immidi kanttiyoganne eeno! Ero! giidi bari aawaappenne bari aayeeppe kaallidi
baappe bollaara de’iya bari boyraa bonchchana koshshiyogee dogana bessenna bayra allaalle. Hegaa
gishshawu bayra bonchchennay asa bayrawu gaaye goochchees giyogee issi asi ba bayraa bonchchen-
nan aggikko kawushshaa aafuwa doonan kiiri kiirees giyogaappe aybanne guuxxenna. Hegaa xallala
gidennan nu wolaytta asay hayseyiiddi zoriin ixxay zoodidi ba’ees giyogaadan hanenna mala bayraa
bonchchennan aggidi asa bawu bessiya bonchchuwappe halanawu bessenna.
Xaaxi waaxin babayraa bonchchennay asa bayrawu gaaye goochchees giyogee attiyo biranne an’ura
kiitay asaa na’aa gidida ooninne ba bayra bonchchana bessees giyagaa. Hegaa gidikko hagaappe sint-
ta wodiyan bayraassibessiya bayratettaa bonchchuwa kumettan bayraassi immanawu koshshees. Bari
bayrawu kiitettidi ooninne bari wonttuwassinne bari omarssawu kawushshaanne harawu ashkkariyogaa
gidennan bonchchuwa minjjanawu bessees. Hegaa gidana xaykko bari bayraa bonchchenna izaawussi

sinttan de’iya lo”obay phenqqeshettanawu danddayiyogeekka qoncce. Hegaa xalaala gidennan babayraa
bonchchiyogee benippe doomidi wolaytta asaassi de’iya lo”o eeshshatuppe issuwa. Hegaa gishshawu
hagaappe sinttanawukka haga mala lo”o eeshshay kaalliya yeleteekka maayana besseesippe attin ixx-
aasi giyogan muukettidi xayanawu bessenna. Wurssettan ba bayra bonchchiyogaa ooninne baassi bari
heerawu, bari deretettawukka lo”o giidi qoppana bessees. Hegaa loytti akeekidi ba bayraa bonchchiya
asay ba heeran de’iya ba bayraa bonchchenna asaakka tamaarissana woykko zorana bessees.
Meeziya 2
Nabbabuwaninne intte buzo akeekan amppadi kaalliya oyshata zaarite.
1. Bayraa giya qaalay abaa qonccisii?
2. Bayraa bonchchiyogee awan doommii?
3. Bayrati xeesin yee! giidi koyiya asaa woygidi anjjiyonaa?
4. Zorin ixxay zoodidi ba’’ees giyogee woygiyogee? Ne qofaa qonccissa.
5. Wolaytta biittan bayraa bonchchiyo meezee aawudeppe doommidi de’ii?
6. Ha nabbaboy aattiyo kiittay aybee?
6.4. Qaalaa Eraa
Meeziya
Kaalliya qaalatussi awude birshshettaa immite.
1. tooshshiya 7. mokkiyo
2. hassayenna 8. aadhdhees
3. karssikarssaa 9. eeno
4. makkiyo 10. kiirikiirees
5. zawaa 11. phenqqeshettanwu
6. xalaala 12. heeraa
6.5. Doonaa Seeraa: Peeshota

Peeshoti naa’an shaahettoosona. Hegeetikka
1. Pinniya peeshotanne
2. Pinnenna peeshota
1. Pinniya peeshota: Ha peeshoti darotoo kaali yagaa koyyiya peesho qommota
Heegeetikka: Miis, uyiis, qanxxiis, duuxxiis, h.h.m
Lem: Gaammoy booraa miis. Ha qofaa qashuwan miiday gaammuwa gidiyo wode meetettiday qas-
si booraa. Hara guussan gaammoy, keettaawa, oosuwa polidaagaa gidishin booray qassi kaalliyagaa
(oosoy aani polettidoogaa) gidees.
2. Pinnenna peeshuwa: Hageeti kaalliyagaa ekkenna peeshota
Pinnenna peesho. Hegeetikka: Hayqqiis, xiskkiis, biis, qammiis wonttiis, h.h.m
Lem: Gaammoy hayqqiis. Haqofaa qashuwan sitta kaalliyagee baawa gaasoykka gaammoy hayqqi-

doogaa xallaa bessees.
Meeziya
Hagaappe garssaara de’iya Lemisuwa maaran pinniya peeshotanne pinnenna peeshota g’ettidi qofaa
qashuwa issuwan issuwan oyddaa oyddaa xaafidi inttena luxissiyageeta bessite.
Lem: Pinniya peeshuwara de’iya qofaa qashuwa
Alleeqa maattaa uyaasu
1. ________________ 3. ________________
2. ________________ 4. ________________
3. Pinnenna peeshuwara de’iya qofa qashuwa
Lem: Baali zino Wolaytti yiis.
1. ________________ 3. ________________
2. ________________ 4. ________________
6.6. Xaafuwa
Ooso qaalaxiya xaafuwa
Lo’’o ooso qaalaxee qantta qonccenne kawushsha. Danddayettikko issi sinttan kuyiyogee ekettiyaba.
Ooso qaalaxee qantta gidiyo gishshawu amaridabata gididi koshshiyabata oyqqees. Hegeetikka qottaa,
seeraa, kuushettaa, doyuwanne gordduwa malatiyabata oyqqees. Dumma dumma qalaxee qommti de’iy-
aba gidikkonne xekka naagida ooso qalaaxiya qottatanne go’aa kaallidi be’ana.
1. Xaafiyagaa/ ri qatuwa
Hegan ne qatoy xaafettee.
2. Gallassaa woykko wodiya
Ne qatuwa xaafa simmada naa’’u yafarata aggada adhdha. Ubbattokka aginaanne gallassaa xaafa sim-
mada hookkuwa ( , ) wotta. Yaata simmada layttaa xaafa.
3. Giddo qatuwa
Gallassaa xaafa simmada ha’’ikka naa’’u yafaraa aggada adhdha.
Yaatada neenni qaalaxiya xaafiyo asaa woykko eqottaa qatuwa xaafa.
4. Sarotaa
Izaawu sunttaappe kasettada ‘’ bonchchettida woykko siiqo’’ giya qaalan doomma. Hegaa xaafada naa’’u
cachchaa wotta. Izaawu sunttaa erana xaykko (bonchcho gadaawawu, sima gadaawawu) giyogaa go’et-
tanawu danddayaassa.
5. Gomppaa
Neeni xaafiyoba yafaratun haddirssa bagga gaxan ubba yafaraakka bixe lagge oottada xaafa. Ooratta
menttuwa doommanaappe kasetada issi yafaraa aggada kantta. Ooratta menttuwa koyro yafaraa so baggi
geli ekkanaadan oottopa. Issi issi menttuwan de’iyaa qofay qonccenne qantta gidiyogaa minttada akeeka.
6. Qalaaxiya kuuyiyooga woykko gorddiyoga
Gommppaa xaafa kuuya simmada naa’’u yafaara agga aadhdha. Yattada xekka naagiddanne ubbay maay-
ettiyo kuushshaa ogiya kaalla. Lemissuwaassi kuushshay darottoo “sarotaara!” giyaagan kuuyettees.

7. Kushe malaata woykko paramaa

Kuushshaa kaallidi kushe malaattay uttees. He neeni xaafiyo izaway neessi mata lagge woykko erettiya
asa gidennan xaykko ubbatookka ne sunttaanne ne aawaa sunttaa xaafa.
8. Sunttaanne aawatettaa
Kuushshaappe simmada oyddu yafaraa agga kanttada ne kummettasunttaa xaafa. Hegan (Manta woyk-
ko Manttayiyo) giya boosso qaalaa koshshenna. Neeni eqottaa gishshayada xaafiyaaga gidikko, kaalliya
yafaran boosso qaalaa (manta….) xaafa.
9. Qalaaxiya wurssettan muuca qaalaa go’ettiyogaa
Neeni xaafiyo qalaaxiya hara asi woykko eqotay eranawu koshshikko, mise duuquwa (M.D) muuca qa-
alan xaafa. Garssa bagaara he eqotaa woykko izaawu sunttaa xaafa.
Lemissuwaa: ooso qalaaxiya
Mantta Baassa Anjja Xaagidaaga qatuwa
Gooluwa 03,2014 Gallassaa
Mantta ufayssa Cara Ekkiyagaa sunttaa
Markkaatto Tungga
Bonchchettida Ufayssa Cara : Sarotaa
Mata wode taani ta na’eessi intte suuqqiyappee qammisiyanne caammaa shammidooge qonce. Taani
Tungappe soo gakkada qarcciitaa pogiyo wode, caammay naa’’u gediyageekka haddirssa tohuwaga gi-
dii. Hegee akeekennan hanidabaa gaada qoppaas.
Taani caammaa wontto Tunggi yedanna. Intte koyrogaa mala payya caammaa yeddeeta gaada ammanet-
tays. Ubbatookka intte maayoynne caammay muruta gidiyogan keehippe ufayttays.
Sarotaara, kuushshaa/Gordaa
Paramaa paramaa
Bassa Anjja xaafidaaga sunttaa
Meeziya
Hagaappe qommo baggan qonccida ooso qaalaaxiya maara woykko danchchiketa kaallidi naa”u dumma
dumma ooso qaalaaxiya xaafite.
Meeziya
A. Kaallidi imettida qofaa qashotun yafarettida qaalatussi phalqqetta birshshettaa immite.
1. Bari bayraa bonchchenna ooninne tooshettennan attenna
2. Bayrati kiittiyo wode eeno giya asaa anjjoosona
3. Daro asay bayrati qanggido gaaswa kunddanawu aafuwa doonan kiirikiirees
4. Ooninne bari bayraa bonchchana bessees.
5. Nu asay ba de’ido layttan piikkattiya asaa ixxees.
B. Kaallidi de’iya oyshatussi gamma zaaruwa oyqqida pitaliya doora.

1. Daani masqqalaa mittaa qanxxiis. Ha yafarettida qaalay ________________.

A. Pinniya peesho C. B gamma zaaro
B. Pinnenna peesho D. A gamma zaaro
2. Ammoy aadhdhida masqqalawu sangga booraa shukkiis. Ha qofaa qashuwa wurssettan de’iya
peeshoy _____________.
A. Pinnenna peesho C. “A” nne “B” zaar
B. Pinniya peesho D. Zaaroy baawa
3. Bayraa giidi kasiya giikko kaaluwa giidi ____________ geettees.
A. Shaachchaa C. Sinttaa
B. Guyyiya D. Geeduwa
4. Ceegaa giidi yelagaa giikko cimaa giidi ____________ geettees
A. Yoogaa C. Abuunnaa
B. Na’aa D. Gariya
5. Pino peeshuwa giyogee ________________ giyogaa
A. Keettaawaa koyyiya peeshuwa
B. Sitta sunqquwa koyyiya peeshuwa
C. Sitta kaalliyagaa koyyiya peeshuwa
D. Sitta keettaawa koyyiya peeshuwa
C. Kaallidi de’iya pinniyanne pinnenna peeshota dummayada etan qofaa qashuwa xaafa.
A. Xiskkiis D. Biis
B. Menttiis E. Miis
C. Duuttiis F. Lancciis
6.8. Ezguwa: Bayratu Anjjuwanne Qanggetta

Kaallidi de’iya oyshata ezgganaappe kasettidi malite
1. Bayratu anjjuwanne qanggettaa giyogee woygiyoogee?
2. Bayratu anjjoy ay maadees qiidi qoppettii?
3. Kaallidi de’iya qaatussi awude birshshettaa immite.
a. lallabaa
b. gutaran
c. daafaa
d. ashilaalo
e. daalees
f. kukkumidi
Meeziya 1
Inttena luxissyageeti nabbabiyo wode kaalliya oyshata wudidi ezggiidi zaarite.
1. Deretettaa garssan de’iya bayrati ubbabawukka ______________ gidiyogee qoncce.
2. Bayrati anjjiddo asay ______________.

Meeziya 2
Hagaappe garssaara de’iya oyshata intte ezggidi akeekkiddobaappe zaarite.
1. Bayratu anjjuwa giddon de’iya maaddoy aybee? Aybee?
2. Nu asay bayray anjjidi qanggidikka gattana danddayees giiddo gaasoy aybbissee?
3. Issi deretetta garssan de’iya asa ubbassi de’uwawu koshshiya bayrabati aybbee aybbee?
4. Bayrati anjjidinne qanggidi gattiyo maata awuppe ekkidooona?
5. Bayratun anjjettanawu ay oottana bessii?
6. Ha ezggo nabbaboy aattiyo kiitay aybee?
6.9. Haasayaa
Meeziya
Kaallidi imettida oyshata intte laggetuuraa gididi kifile giddon citan tobbite. Intte tobbida baa kifile
giddon shishshite/qonccissite.
Issoy issuwa bonchchiyogan de’iya go’aanne qohuwa citan citan tobbidi intte kifiliyassi haasayidi
qonccissite.
6.10. Buzo Nabbabuwa: Deretettaa Giddon Cima Asaa Go’aa

Nabbabanaappe kasetiya oyshata malite.
1. Deretettaa giddon cima asaa go’ay aybakko ereetii?
2. Ha’i wodiyan deretettaa giddon qoodan dariya baggay cima asayye yelaga asay?
Hagaappe kaallidi imettida qaalatu mise birshshettaa bollan tobbite
a. kaymaa d. puulunttaamaa
b. yoogaa e. kombbiya
c. abuunnaa f. f. koyzziyogaa
Meeziya 1
Nabbabiidi garssaa imettida oyshata zaarite.
1. Ha sa’aa bollan de’iya mereta ubbaa haariyo maatay de’iyoy ______________.
2. Yeletaa kasiya kaaluwa maaran issoy issuwappe laattiyobati loohiyobatinne ___________
de’soosona.
Nabbabuwa: Deretettaa Giddon Cimaa Asaa Go’aa
Ha sa’aa bollan de’iya mereta ubbara haara nawu maatay de’iyoy asaa na’aa xalaala. Asay merettidi koy-
ro attumanne macca gididi yeleti yelettidi biittaa kumana malanne ayssana mala qofetidi merettidabata
wodiyappe doommidi kasiya kaaluwan yelettida asay bayranne kaalo getetidi shaahettiyogaa doommiis.
Hegaa xallala gidennan dumma dumma layttaa xekkaadan shaahettidi cimaa, kaymaa, yelagaa, na’aa
woykko gariya, yiiraanne yoogaa geetettiyogaa doommiis. Ha yeletaa kasiya kaaluwa maaran issoy
issuwappe laattiyobati loohiyobatinne meezetiyobati de’soosona. Hegeetikka doonaa, wogaa, duussaa
maaraanne meeziya malatiyabata kawushshaappe xeexuwa, guuttaappe gitaa beettiyabaappe sheefabaa
gakkanaashin de’iyabata. Hageeta ubbaa asay meezetiyo dumma dumma gaasoti de’iyaba gidikkonne

cimaappe meretiyo hanotay aadhdhidi beettees. Cimay deretettaassi koyro gidiyo gishshawu kaalotiya
asaassi he deretettaa, wogaa, doonaa, meeziyanne duussaa maaraa yooteesinne akeekissees.
Cima asay deetettaa giddon kaa’iyo beeraappe koyroy he deretettaassi buqura gidiya doonaa kaalli-
ya yeletaa loohissiyogaappe meezeyiyogaa yeletay ba deretettaa oonatettaa qonccissiya doonaa maara
go’ettanaadan ootiyogancima asay kaa’yo beeray guutta gidenna. Cima asay deretettaa doonaa kaalliya
yeletaassi pinttiyo daro ogeti de’oosona. Hegeetikka duma duma haasayettida hayyo bilaa go’ettiyo-
gan Lemisuwawu haysiyan, qan’ishiyan Lemiso haasayan xooringgiyan, eeshinggiyan, gereessaninne
zilaassan pinttees. Hageeta qassi dumma dumma wodiyaninne sohuwan dumma dumma bawu go’et-
tiyogaa qonccissoosona. Hageetu giddoppe haysenne Lemiso haasayay dummayidi zaaranawu, seer-
anawu, luxissanawunne minttettanawu go’ettiyogan yeletaa meezeyosona. Qan’ishiya, xooringgiyanne
eeshinggiya qassi cimmatettan qoppanawu heeraa akeekissanawunne kahaa allaxissanawu go’ettiyogan
meezeyaoosona. Hegaadanikka yeehuwan, shankkan, bullachan qaxxaran geereeriyogaa, gayriyogaa,
ceeqqiyoganne zilalliyogaa go’ettidi he deretettaa loohissoosona. Hegaassa cimaa asay deretettaa gid-
don kaa’iyo beeraaappe koyroy doonaa meezeyiyogaa giidoy.
Naa’anttuwan cima asay deretettaa giddon kaa’iyo beeray wogay xayennaadan kaalliya yeletaassi pintti-
yogaa. Yeletay ba deretettaa wogay aybakko shaakkidi erennay he deretettaa wogaa mulxxu ootidi erei-
ya cimay de’ikko hegee qassi nu asay giiddi “asan asay de’ees ashuwan paashshoy de’ees” giyogaadan
kacaamay kombbee de›iyogaadan asaappe abuunnay cima pulunttama sinttay de’iyogee erettidaba. Ha
abuunnay derettaassi ma’iya mayzzaa wogaa yeehuwa yettaa wogaa, bullachchaa qaxxaraa wogaanne
h.h.m aahuwan qonccissees. Hegeekka yeehuwa wodiyan yekkiyogaa, koyzziyogaa, zilaalliyogaa, gay-
riyogaa kasiya kaaluwa naagiidi qonccissosona. Ayssi giikko yelagay ba deretettaa giddon aybi hanetti-
iddi gam’idaakko hanettiyddi de’iyabaara geedaridihe deretettay go’ettiiddi gam’ido wogaa gammatet-
tan go’ettiyogaa meezeyanaassa. Yelagaykka hegaamala meeziya laattissiya cimay de’iyogan deretettaa
wogaa meezettanawu ufayttidi kaallees. He wodiyan qassi eta wogay cimaasay deretettaa giddon wogaa
kaalliya yeletaa laatissanawu ka’yo beeray ay keenakko qonccissees.
Heezzanttawu deretettaa giddon cima asay kaa’iyo beeray deretettaassi duussaa maaraa bessiyogaa.
Awude gidikkonne issi deretettay ba wudiyo duussaa maaray de’iyogee erettidabata duussaa maaraas-
si qassi kasiya kaaloy, maaray mankkaynne he deriya malatiyanne qonccissiyabati de’oosona. Hagee-
ta asay ekkiyogan, geliyogan, yeekkiyogan yexxiyogan, shufiyogan mokkiyogan, moyssiyogan bana
techchees giidi oottiyobati de’oosona. Hagaa mala duussaa maaray qanxxettennan yeletaappe yeletawu
woraajjiiddi yiidoogee gaaso gidiyabati de’iina. Ha gaasuwa yuushshi qoppikko he deretettaa duussaa
maara meezetida cimay eta giddon de’iyogaa. Issi deretettaa giddon cimi baawa giyogee he deretaa
giddon de’iya yeletay laatiyo duussaa maaray baawa gaanawu danddyettees. Hegaassa issi deretettaa
giddon de’iya yelagay kase duussaa maaraadan waanidi de’ana bessiyakko ginaa bessiyiyay cima asaa
giidoy xaaxiwaaxin cima asay dertettaa giddon ka’yo beeray yelagay duussaa maaraa naagidi suure
de’anaadan ootiyogaa.
Oydanttuwan cima asay deretettaa giddon kaa’iyo beeray he deretettaa giddon de’iya meezeti xayn-
naadan ootiyogaa. Issi deretettay benippe hachchi gakkanawu doomidi de’iyo duma meezeti de’oosona.
Ha meezetikka bayraa bonchchiyo meeziya kaaluwa zoriyo meeziyanne imattaa bonchchiyo meeziya,

h.h.m. Ha meezeta deretettay aahuwan go’ettidinne oosuwan peeshshidi gamiidoogaa hayday qonc-
cissees. Hageetu giddoppe bayraa bonchchiyogaa ekkiyo wode odin siyogee, zorin ekkiyoge, sinttan
eqqennaageenne oydiya immiyogee keehin meezetidaba. Bayraykka hegaadan kaaluwa zoriyogee, pa-
caa kunttiyogee, wogaa maaraa bessiyogee h.h.m poliyo meezee de’ees. Imatta mokkiyo hanotaykka
bonchchiyogee, tohuwa meecciyogee, sanggaa irppaniyan zin’’issiyogeenne wogaa qumata katti mizzi-
yogee, erettida meeze. Ha meezeti hachchi gakkanawu issi deretettaa garssan erettidi meezetidanne kee-
hin aaho sohuwa oyqqida meeze. Hagee coo gidennan mayzza ma’’ya meeziya aahuwan ehiya cima asay
deretettaa giddon de’idi oottin qoncciyabata.
Wurssettan deretettaa giddon cima asay kaa’iyo beeray deretettay zawa naaganaadan oottiyogaa. Deretet-
taassi abaa gidida doonay wogay, hayday, baasoynne biittay de’iyogaa oonne kashe geenna. Hageeti
ubbaykka bantta maaraaadaninne eeshshaadan eta zaway zaway de’iyogeeta gidiyogee erettida yoho.
Lemisuwawu issi dere asaa wogaasi bana danddayida zaway de’ees. Hegeekka issi wogay qonccis-
sanawu danddayiya he wogaassi aawa gidiyay derettaa xalaala. Hegaadan doonaassi gidin biittaassik-
ka bana danddayida ba deretettaa aannissaanne oonatettaappe kanttidi haraa oonatettaa qonccissanawu
danddayenna. Hagaa mala zaway deretettaassi de’iyaba gidikko he deretettaa techchiya/buqura gidiya
ubbaassi zaway de’ees. Ha zawaa yelagay hara allaggaassi aattidi immenna malanne dogenna mala
cimay bana kaalliya yeletaa beesseesinne qonccissess. Cimay baynnaakko he deretettaa oonatettay,
doonay wogaynne meezee issi yeletaappe kaalliya yeletawu aadhdhana danddayenna.
Meeziya 2
Nabbabuwaninne intte buzo meeziyan keten’idi kaalliya oyshata zaarite.
1. Deretettaa giddon cima asay de’iyogee ay maadii?
2. Cima asay deretetta doonaa kaalliya yeletaassi pinttana danddayo haasayettida hayyo bilatuppe
heezzaa xaafa.
3. Deretettaa giddon qan’shiya, xoooringgiyanne eeshinggiya kaa’iyo gaasoy aybee?
4. Abuunnay deretettaassi mayzzaa ma’’iyaa wogaa aahuwan qonccissees giyogee woygiyogee?
5. Ha nabbabuwappe ay akeekidetii? Intte akeekidobaa kifiliyawu qonccissite.
6.11. Qaalaa Eraa
Meeziya
Kaallidi de’iya qaalatussi awude birshsettaa immite.
1. Xooringgiya 7. Woraajjidi
2. Abuunna 8. Tachchees
3. Zilaassaa 9. Zuliya essidi
4. Koyzzetta 10. Warkkiyoga
5. Yoogaa 11. Irppaniya
6. Kombbiya 12. Aaannisaa

6.12. Doonaa seeraa: Peeshota
Meeziya
Hagaappe garssaara imettida oyshata kifile giddon ootite.
1. Baassi zino omarssi giyaa biis. Ha qofaa qashoy ayba qofaa qashoo?
A. Pinniya peeshuwara de’iya qofa qasho
B. Pinnenna peeshwuara de’iya qofa qasho
C. Naa’aakka gidanawu danddayees.
2. Kaalliyagetuppe issoy pinnenna peesho qommo.
A. Qanxxiis D. “A”nne “B” zaaro
B. Xiskkiis E. Ubbaykka zaaro
C. Uyiis
3. Kaallidi de’iya peeshotuppe issoy pinniya peesho qommo.
A. Menttiis D. Denddiis
B. Kenddis E. “A” nne “C” zaaro
C. Shoddiis
4. Sifoora zino dalgga manttiya baada Yaasu. Ha yafarettida peeshoy ____________.
A. Pinniya peesho C. Naa’’awukka hanees
B. Pinnenna Peesho D. Zaaroy baawa
5. Abbabi sooddo qeeraappe karetta booraa shammiis. Haqofaa qashuwan keettaaway _________.
A. Karetta C. Abbaba
B. Sooddo D. Booraa
6.13. Xaafuwa
Meeziya
Hagaappe kase adhdhida wodetun dumma dumma ooso qalaaxiya xaafuwa doommidooga ha’’i kuuyeta.
Xaafuwa maaraa, doonaa seeraa, danchchiketunne pitaletu uttettaa kasiyaa kaaluwaa naagidi makkis-
sidinne giigissidi xaafido qaalaaxiya kifile giddon nabbabite.
6.14. Zaaretuwa Oyshta
Meeziya
A. Kaallidi imettida oyshata gamma gidikko “Tuma” gamma gidena xaykko “Worddo” gaada zaara.
1. Yoogay deretettaassi mayzzaa ma’iya wogaa aahuwan qonccissees.
2. “Kombbee kacaamay“giyogee issi mala birshshettaa immees.
3. Cimmatettan qoppiyogaa koyyiya haasayettida hayyo bila macaratuppe issoy qan’ishiya
4. Lemiso haasayay yohuwa silissana xaykkonne duuttees.
5. Asaappe abuunnay puulunttamay de’ikko mahiyappekka kombbee kacaamay de’ees.

B. Kaallidi “A” Baggan de’iya qaalatussi “B” baggan de’iya mise birshshettaara dabboyite. Naa”u
zaaruwaa koyiya qaalatikka de’oosona.
“A” “B”
1. Yoogaa A. Haasayettida hayyo bilaa macara
2. Abuunna B. Gishshayiyogaa
3. Kombbiya C. Galbbaa
4. Koyzzettaa D. Yiiraa
5. Irppaniya E. Puulunttaamaa
6. Aannisaa F. Aadhdhiyogaa
7. Techchiyogaa G. Meqettaa
8. Xooringgiya H. Kacaamaa
9. Lemiso haasayaa I. Yeeho keettan yexxiyogaa
10. Woraajjiyogaa J. Xoolinttiya
C. Issi sarota qalaaxiya xaafite.

SHEMPPUWA 7
7. ADUSSA MEDHDHI-XAAFUWA
7.1. Ezgguwa :Adussa Medhdhi Xaafuwa Ufurettata
Ezgguwappe kasetiya oyshata malite.
1. Adussaa Medhdhi xaafuwa ufurettata giyogee woygiyogee ereetii?
a. Moottaa d. Baxibannettidi
b. Tisttiyobaa e. Hoolliya
c. Karssikarssaa
Meeziya 1
Nabbabuwa wudidi ezggiidi kaalliya oyshata zaarite.
1. Awuppe yiidee? waanidi hanidee? Awuppe doomettidi awan polettidee giya oyshata zaariyagee
_____________.
2. _____________ issi polettiyabay aybissi haniyakko gaaso/denddo gidiyabaa immees.
Meeziya 2
Kaallidi Imettida oyshata nabbabuwa ezggi simmadi zaarite.
1. Adussa medhdhi xaafuwa ufurettatu hiillaa geetettiyaageeti awugeetee?
2. Issi adussa medhdhi xaafuwa giddon de’iya taarikiya adussatettay ay keena eeshshaawa oyqqana
koshshii?
3. Eeshshaawa giyogee woygiyogee?
4. Ha ezggidonaappe intte akeakeekidobay aybee?
5. Issi medhdhi xaafuwa nabbabiya asi ufayttidinne yeemottidi poluwa gakkanaadan oottiyabaappe
bayrabay/koyrobay aybee?
6. Adussa medhdhi xaafuwa ufurettatuppe na”aa xaafa.
7.2. Haasayaa
Meeziya
Medhdhi xaafuwawassi aappun ufarettati de’iyakko citan citan tobbi simmidi ha ufurettatussi issuwawu
issuwawu de’iya go”aa kifile giddon haasayidi qonccissite.
7.3. Nabbababuwa: Medhdhi Xaafuwa Aybatetta

Naabbabanaappe kasetidi kaallidi de’iya oyshata malite.
1. Adussa medhdhi xaafoy aybakko ereetii?
2. Adussa medhdhi xaafuwa nabbabi ereetii?
60 Shemppuwa7:AdussaMedhdhi-xaafuwa
3. Kaallidi de’iya qaalatu mise birshshataa citan tobbite.

a. Ano d. Lagge
b. Herega e. Yafaranxxotun
c. Qucci laaccidi
Meeziya 1
1. Nu biittan Toophphiyan koyro xaafettida medhdhi xaafoy _____________ geetettees.
2. Beni wodiyan keehi erettidanne aahuwan xaafettida medhdhi xaafoy _____________.
Medhdhi Xaafuwa Aybatettaa
Medhdhi xaafoy heezzu ano kifiletun shaakettees. Hegeetikka danttuwaa, diraamaanne yeda medhdhi
xaafuwa. Yeda medhdhi xaafoy bari giddon qantta medhdhi xaafuwa, qanttaappenne adussaappe gid-
duwan de’iyaagaa nne, adussa medhdhi xaafuwaa. Taarikiya xeelliyo wode doonan yootiyoobati dantto
meran, haasayan woykko xaafuwan aadhdhiyaabati adussa wodiyaa takkida bila xifate. Issi issi medh-
dhi xaafo qommoti adussa medhdhi xaafuwaappe kasse de’iyaageeta. Hegeetikka haysiyan aadhdhiya
hayyo xaafo bilatanne siiqo medhdhi xaafota. Hara medhdhi xaafo yaratuura geddarissidi xeelliyo wode
adussa medhdhi xaafoy mata wodiyan diccida bila xifate yara. Ha bila xifatee keehippe aahuwan nabba-
bettiyaabanne wolqqan asa naata ammanttanawu danddayiyaagaa. Dumma dumma eranchchatu adussa
medhdhi xaafoy domidosaa palamettiyaba gidikkonne adussa medhdhi xaafuwaassi denddoy woykko
doomettay inggilize. Ha qofa phalqqiyaageeti zammana adussa medhdhi xaafoynne kane qofay wodi-
yaappe wodiyan dummatees yaagoosona.
18tta xeetu layttan giddo duussa (middle class) de’iya asa kifileti dicci diccidi yiidosona. He wodiyan
adussa medhdhi xaafuwa nabbabiyoogaaninne medhdhi xaafuwa shammanawu miishshaa kessiyoogee
doomettiis. Hegaappe kaasiyan wolqqaama koshshay de’o taarikiyaanne dumma dumma qantta xuufetu
bollan gakiis. Gidikkonne giddo dussaa de’iya asaa kifiliya dichchay medhdhi xaafoy alamiya bollan
koyetana mala wolqqaama beeraa kaa’iis. Bila xifateti leemisuwaassi, adussa medhdhi xaafoy,yeda xifa-
tee, qantta medhdhi xaafoy immiyoo go”ay daro. Hegeekka tamaare naatu wogaa, asa naatu dendduwa
woykko baasuwaa, xaafettidaba nashshanaassi, dumma dumma medhdhi xaafo uferettatanne hiillata
meezetanawu maaddees. Hara bagaara qassi medhdhi xaafoy asaa naatu de’uwa zaaridi bessiya herega
mala. Asaa naati bantta galla galla duussa meeziya qonccissanawu keehippe maaddees.
Xaafettida hayyo-xaafo bilaa macaratuppe issoy medhdhi xaafo dirssate. Ha alamiyan nuuni de’iyo
de’uwaa zaarettidi be’anaadan oottiya heregaa mala. Gidoppe attin nu de’uwaa wurssidi qucci-laac-
cidi bessiyo abbee awu baawa. Hegaa gishshawu ne de’uwaappe issi guuttabaa qanxxi ekkidi puulay-
idi mal»ettidi nuna haa guyye bessees. Medhdhi xaafoy de’uwaa, tumaanne puulaa giigissi ba giddon
oykkidi tumu alamiyaa duussaa zaaretti bessiyogee hegaassa. Hara xaafettida hayyo bilaa macaratuura
geeddarissiyo wode, adussa medhdhi xaafoy keehi-aaho gidiyoogee sirissenna. Medhdhi- xaafoy nu
biittaa toophphiyan doomettidoy woykko yiidoy haaho gidenna/ mati yiis. Nu biittaa Toophphiyan koy-
ro xaafettida medhdhi-xaafoy “Xoobbiyaa” geetettees. Ha maxaafa xaafida eranchchay Gabreyesuusa
Aforqqa. Ha asa oosoy koyro kochchooro gidoogaappe denddidaagan darobaa kunttiyaaba gidennan
aggana danddayees. Aybissi giikko ha oosoy daro meezetettibeennaba gidiyo gishshawu.
Shemppuwa 7: Adussa Medhdhi-xaafuwa 61

Gidoppe attin nu biittaassi hagaa mala oosuwa oottiyaa hara eranchchatussi gita go’aa immana dandday-
iis. Koyronne denddo gidida oosuwaa be’i simmidi aahuwan puulayidinne kumetta hanotan hara cora
oosota xaafanawu maadettidosona. Mero oosota xaafanchchay bari kahaappe medhdhidi, guuggiyaappe
pulttissidi shiishshiyoo era ooso. Gidikkonne etawu denddoy tumunne beettiyaa asa na’aa de’o. Asaa
na’aa galla galla de’iyaa gaytotettan, asaanawunne meretaa giddon oosettiyaa gaytotettan merettiy- aaba-
tikka medhdhi xaafotun qonccoosona. Eti asaa na’aa de’uwaa zaari bessiyaa denddoynne wurssettay ha
alamiyaa asaa de’uwan polettiyaaba. Ha bollan nu giido eeshshay adussa medhdhi- xaafuwawu qassikka
qantta medhdhi xaafuwawukka hanees. Eti naa’’u bila xifateti woykko medhdhi xaafoti naa’’awukka
denddoy asaa na’aa de’uwaa gidishin, naa’’aykka xaafettiyoy yedaana. Eti naa’’aykka bantta giddon
eeshshaawatanne hiillata kunttidi oyqqoosona. Tumaa maayidi naa’’u medhdhi-xaafotikka puulaa maay-
idi phooloosona. Ha naa’’u medhdhi-xaafotakka xaafiya xaafanchchatussi issi mala xaafiyo meezee
woykko aazee de’ees giyoogaa. Gidoshin, bantta ohettaaninne utettan etawu dummatettay de’ees. Ha
dummatettata kaallidi xeellana. Ane koyrottidi adussa medhdhi- xaafuwaa xeelloos.
Beni wodiyan keehi erettidinne aahuwan xaafettida medhdhi- xaafoy oroomanssiya (roomaane) yaageetet-
tiyaa xaafo. Ha oroomanssiyaa medhdhi-xaafuwaappe dariyaa xaafiyoo hiillan daro eeshshaawata bari
giddon oyqqiis. Oorattatettan yiidaagee ingglizettuwan “Novel” geetettiyaa ha adussa medhdhi- xaafu-
waa. He wodiyaappe doommidi bari oorattatettaa eeshshaa dichchiiddi, pacciyaabaa gujjiiddi, mooret-
tidabaa giigissiiddi yiis. Hachchi gakkanaashi diccidi ba meranne qottaa yedenaan de’iiddi utettaanne
xaafuwaa hiillaa oyqqidi takkiis. Bila xifatee bari giddon odettidabata, danttuwa, tiyaatiriyaa, adussa
medhdhi-xaafuwa, qantta medhdhi xaafuwa oyqqees. Eti ubbaykka issippe malatettiyoobati de’ikkonne
bantta shiiquwa meran qassikka dummatoosona. Medhdhi xaafota eta qommuwan qommuwan shaakka-
naayyo daro xeelettiyaabati de’oosona. Medhdhi xaafoti denttiyo huuphe yohoti, bantta ohettan woykko
bantta giddon oyqqidoban, xaafiyo hiillan woykko utettan shaahettoosona. Ha bolla baggaara nuuni
be’ido ogetun xeellettidi shaahetti eretti uttida medhdhi xaafo qommotuppe ane kaalliyaageeta be’ana.
Issi medhdhi xaafoy hara medhdhi xaafuwaappe dummatiyoobatuppe bayratiyaageeti: Utettaanne Ohet-
taa. Utettaagiyoogee issi issi bila xiftee merettidi shiiqiyoo woykko giigiyoo meraa giyoogaa. Leemisu-
wawu yeda xifatee yetta cenggurssi, mucuriyoobi baynnan yeda xaafettidaba. Qassi danttoy qalamiyan,
paca qofa qashotun, yafaranxxotun, shochchan yetta cenggurssatun h.h.m. mucurettidanne guutta qaala-
tun shiiqees. Hegee ayyo giddo hanotaa. Kareera xeellikko woraqataa bolli gaxaappe gaxaa gakkanawu
xaafettenna danttuwadan kuriyan kuriyan shaahettidi woraqataassi giddo ginan uttees. Shin yeda xifa-
tee yeechchaa bolli gaxaappe gaxaa gakkanaashin kumidi xaafettees. Bari tobbanawu denttido huuphe
yohotu bolli aaho birshshettaa immidi corabaa daro sinttatun/yeechchatun xaafees. Tiyaatireenne A
malatiyaageeti qassi koyro yeechchaa bolli xaafettirggidi gutaran asaa/ galchchaa sinttan oosetti/ poletti
be’ettiyaaba.
Naa’’aanttuwan qassi Ohettaagiyogee bantta giddon oyqqidobatanne eti asaayyo aattiyoo yoho. Ay med-
hdhi xaafuwaanikka issi dogettana bessennabay utettaanne ohettan dummayidi be’ana bessennaagaa.
Aybissi giikko era oosuwan aadhdhanawu xaafettida qofaa I aadhdhanaadan koyettidabaa A utettay
kuuyee. Leemisuwaassi issi qofay aaho birshshettan qonccidi xaafettanaadan koyetikko yeda xifatiyaan
xaafettana danddayees. I aaho birshshettaa koyyiyaa yoho gidiyoo gishshatawu xaafanchchay A utettay
ayba hanotan gidana bessiyaakko kuuyyees. Utettaynne ohettay he mero oosuwaadan naa’’ay issippe
maayettidi, issoy issuwara lagge shaahoy baynnan biyaaba. Keehi aaho huuphe yohota aattanawu adus-
sa medhdhi xaafo utettay doorettees. Issi keehi xuntta huuphe yohuwaa keehi aassidinne adussidi xaafi-
yoogee borssoba. Hegaa gishshawu utettay ay mala oosoy ay mala ogiyan uttanaakko/aadhdhanaakko
koyyees.
Meeziya 2
Kaalliya oyshata nabbabuwaninne intte buzo akeekan keten»idi zaarite.
1. Issi adussa medhdhi xaafuwa hara medhdhi xaafuwappe dummayiyabati aybee?
2. Ha medhdhixaafuwassi denddoy woykko doomettay awee?
3. Bila xifateti leemissuwassi adussa medhdhi xaafoy qantta medhdhi xaafoynne yeda xifatee asa
naatussi immiyo go’ay aybee aybee ?
4. Medhdhi xaafoy asaa naatu de’uwa zaaridi bessiya herega mala giyogee woygiyogee ne qofaa
kifiliyawu qonccissa.
5. Bila xifatee bari giddo oyqqiyobatiaybee aybee?
6. Ha nabbabuwappe neeni akeekidobay aybee?
7.4. Qaalaa Eraa
Meeziya
Kaallidi de’iya qaalatussi awude birshshettaa immite.
1. shaakettees. 5. lagge
2. odettidabata 6. takkida
3. yedaa 7. dendduwa
4. qucci laaccidi
7.5. Medhdhi-Xaafuwa Ufurettata
Meeziya
Kallidi de’iya qantta medhdhi-xaafuwa nabbabidi ufurettata kessite.
Ashkka
2011 M.L Boloso Bombbe Allaanan Ashkka giyo issi wodalla na’ay de’ees. I yelettidoy 1985 M.L.
shachcha aginan Lappuntto gallassaana. I ba yelettido heeraabaa odidikka salettenna. Zino odidoo haas-
aya zaaretti zaaretidi oduwa hototayees. Hegeekka Bombbe allaanan shaaga gallassi eqqiya giyan xiiho
booray geliyo hanotaa. Ha xiiho booray geliyo sohoykka Bolooso Sooreppe, Damota pullasappenee
Daamota Sooreppe gelees. Ashkku hegaa hara asi be’iyogaa qofankka yeggenna. Hegaappe denddidaa-
gan ubba gallassi nu biittan bombbeen zaari zaari yootishin issi gallassi ha xiiho boorati yiyonne geliyo
sohuwa eriya ufayssa giyo na’ay happi ootti ekkidaagee laa ha xiiho booray awappe yiyakko nu erok-
koo! Zaaretta zaarettada nu hayttan ay bidday hageeti shanttoppe, Arakkappenne Gunonoppe geliyagee-
ta gidokkonaa.
Ha qommo baggan de’iya nabbabuwa akeekada kaalliya zaraa leemisuwa xeellada ufurettata kuntta.

Sohuwa Wodiya Eeshshawata Metuwa Poluwa

Bombbe Ashsha Zaari zaari oduwa
7.6. Xaafuwa
Meeziya
Ha saaminttan luxido medhdhi xaafo qommotuppe issuwa dooridi hara medhdhi xaafotakka gujji
nabbabidi issi qantta medhdhi xaafuwa xaafite. He medhdhi xaafoy aattanawu koyyido kiitaa qanttan
zaarettidi xaafite.
7.7. Zaaroto oyshata

I. Hagaappe garssaara “A” bagan de’iya qaalatussi phalqqetta birshshettaa”B” baggappe dabboyite.
“A” “B”
1. Medhdhi xaafo A. Dummatiyabata
2. Takkida B. Xaafettidabata
3. Kasiya C. Giddo
4. Odettidabata D. Chii medhdhi xaafo
5. Malatiyabata E. Guyyiya
6. Gaxaa F. Eesotida
7. Aaho G. Xuntta
H. Mata
I. Yeda xaafo
II. Hagaappe garssaara de’iya oyshatussi gamma zaaruwa oyqqida pitaliya doorite.
1. Nu biittan Toophphiyan koyro xaafettida medhdhi xaafoy _____________.
A. Nobiliya C. Xoobbiya
B. Oroomanssiya D. D. Inggiliziya
2. Beni wodiyan erettida aahuwan yaafettida medhdhi-xaafoy ____________.
A. Xoobbiya C. Noobiliya
B. Oroomanssiya D. D. Ubbaykka zaaro
3. ______________ giyogee issi issi bila xifatee merettidi shiiqiyo woykko giigiyo meraa giyogaa.
A. Donttuwa C. Medhdhi xaafuwa
B. Ohettaa D. D. Utettaa
4. Medhdhi xaafota eta qommuwan qommuwan shaakkonawu xeelliyobatuppe issoy ____________.
A. Huuphe yohuwa D. Utettaa
B. Ohettaa E. ‘C’ ppe attin ubbaykka zaaro
C. Qaalaa
5. Pitti laaccidi giyogee ___________________.
A. Wurssidi C. Qiibaa ashshidi

B. Ashshidi D. D. adabissidi
6. Ha saaminttan luxido adussa medhdhi xaafo qommota zaartetta nabbabada eta maadoy aybak-
konne qanttan naa’’u menttuwa xaafada kifiliyawu shiishsha.
7.8. Ezgguwa: Adussa Medhdhi-Xaafuwa Eeshshata

Ezgganaappe kasetidi kaalliya oyshata malite.
1. Adussa medhdhi xaafuwa eeshshaa giyogee woygiyogee?
a. Wunddaa wulettidaba c. Bariya
b. Woqa d. Dogana
Meeziya 1
1. _____________ dooruwankka adussa medhdhi xaafoy taarikkiyaa aaho manttiyaninne wodiyan
shiishsiyogee ayyo eeshsha.
2. Adussa medhdhi xaafuwassi _____________ onttay de’ana bessees.
Meeziya 2
Ezggidobaaninne intte buzo akeekan amppidi kaallidi imettida oyshata zaarite.
1. Adussa medhdhi xaafuwa giddon aappun eeshshawati de’anawu koshshii?
2. Adussa medhdhi xaafoy adussa geetettido gaasoy aybee?
3. Adussa medhdhi xaafuwassi aagaa gidida eeshshay de’ees gaana danddayettees giyo qofaa ne
akeekan qonccissa.
4. Adussa medhdhi xaafuwa eeshshatuppe heezzaa xaafa.
5. Adussa medhdhi xaaafuwa giddon bayra eeshshaawati awuppe awa gakkanawu beettiyona?
6. Adussa medhdhi xaafuwappe intte akeekidobaa qonccissite
7.9. Haasayaa
Kase gallassatun intte luxido medhdhi xaafuwa ufurettati issoy issuwappe dummatiyo hanotaa citan
tobbidi kifiliyawu doonan pissiya shiishshite.
7.10. Nabbabuwa: Adussa Medhdhi Xaafuwa Qommota

Nabbabanaappe koyrottidi kaallidi de’iya oyshata malite.
1. Aduussa Medhdhi-xaafuwa qommoy aybakko ereetii?
2. Adussa medhdhi xaafuwa qommoti aappunee?
3. Kaallidi de’iya qaalatu mise birshshettaa tobbite.
a. Hulluuquwa e. Go”an
b. Walakettiyo f. Zammaana
c. Qatuwa
d. Cuuccumettiya

Meeziy 1
Nabbabuwa nabbabiiddi kaalliya oyshata zaarite.
1. __________ medhdhi xaafoy dumma dumma hanotaa boriya woykko toochchiya medhdhi xaafo.
2. Huulluuquwa denttettiya adussa medhdhi xaafoy doomettidoy wode _____________.
Adussa Medhdhi-Xaafo Qommota
Hulluuquwa denttettiyaa adussa medhdhi xaafuwa, Ha medhdhi xaafoy doomettidoy tammanne hosspunt-
to xeetu laytta wurssettaa heerana. I qonccissiyobay asaa naatu garssa kahaa huluuquwaa bochchiyo
siiquwa woykko kayyuwa qonccissanawu xaafettiyaaba. Ha kayyoy asa naatu ba buzo metuwaappekka
gidin woykko hara asa laggiya baggara gakkidaga gidanauw danddayees. Goobatubaa qonccissiya adus-
sa medhdhi xaafuwa qommoy qonccissiyo, wolqqaama asata gakkiya metoy, ha qonccissiya adussa ano
cuccuma. Goobatuba qonccissiya adussa medhdhi xaofoy I bayra oottidi baa giddon oykkiyooba ano
eeshshaawa gakkiy metuwaa bollan wudees. Amarida borinashsho oosuwa oottiya asata giyoogattuwa:
Charles Dikens’ adussa medhdhi “A tale of two city” giyoogee goobatubaa qonccissiya adussa medhdhi
xaafuwa. Ayssi giikko ano eeshshaawatu eqoy baynna meto giddon gelidi qashettiyoogaaninne hayqqidi
beettoosona.
Goobatubaa qonccissiya adussa medhdhi xaafoy beeni wodiyaappe doommidi xaafettidi takkida xuufe.
Tumakka berani giddo wode geetettidi xaafettiya adussa medhdhi xaafoy darotoo goobatubaa qonc-
cissiyoogaana. Gobatubaa qonccissiya adussa medhdhi xaafoti hara medhdhi xaafotuura walakettiyo
hanotay de’ees. Leemisuwawu asi olaa adussa medhdhi xaafuwaara danuuwaba qonccissiya medhdhi
xaafuwaara abba taarikiyaa adussa medhdhi xaafuwaanne h.h.m. Ha garssaara imettidaageeti amarida
goobatubaa qonccissiya adussa medhdhi xaafo. The count of monte cristo and the three musketeers “Al-
exander Dumas xaafidoogeeti. Dabddaabetu shiiqo adussa medhdhi xaafuwa. Dabddaabetu shiiqo adus-
sa medhdhi xaafoti issippe dabddaabeti shiiqidi issoy issuwa kaallidi xaafettidi merettiya mero ooso.
Ikka qassi dabddaabee adussa medhdhi xaafo geetettees.
Ayssi giikko ikka qassi dabddaabe meran xaafettiyo gishshataassa. Hagaa mala adussa medhdhi xaa-
fuwan kiitay aadhdhiyoy dabddaabiya issoy issuwaara laamettiyoogaana. Dabddaabee shiiqo adussa
medhdhi xaafoy keehippe asa ufayssiyaaba. Ayssi giikko xaafanchchay koyyido keenaa oduwa ba taari-
kiya giddon geelissanawu danddayees. Hegaa giyoogee, taarikee dumma dumma ogiyaara odettanawu
danddayees. Koyo dabddaabe shiiqo adussa medhdhi xaafoy doomettidoogee 17tta xeetu layttan gidishin
leemisuwaassi he xuufetuppe amaaridaageeti “Love letters between a Noble man and his sister” Aphara
Behn giyo xaafanchchay xaafiis. Tamaarissiya adussa medhdhi xaafoy qonccissiyoogee ano eeshshaa-
wa de’uwa dichcha. Hara adussa medhdhi qommoy saynissiyaanne tekinooloojjyaa dichchaara gayttida
hanotan sinttanawu hanana woykko polettana danddayees, giidi qoppidobaa asaa kahan wottanawu/
bessanawu xaafiyo xaafo. Xaafanchchay ha’’i wodiyan awaaninne baynna woykko go’an pee’ibeenna
tekinoolooje mishshaa go’ettana danddayees.
Tumabi darin beettenna adussa medhdhi xaafuwoy tamaarissiyoobay ayyaanaamanne ayayanaama
gidenna eeshshaawatubaanne eti poliyoobata. Daro hagaa malay asa naatu hulluuquwa bochchiyo ha-
notaaninne naachcha merana qassi baggati qeeri naatussi xaafettoosona. Maalatiyoogatuwa, tumi darin
beettenna adussa medhdhi xaafoti naqaashaa xaafettiyaabata. Ikka qassi kase doonan odetti kanttida
taarikiyaa baaso oottidi xaafettees. Taarikiya adussa medhdhi xaafuwaa Taarikiya adussa medhdhi xaa-
fuwa giddon xaafettiyaabay aadhdhida eeshshaawatubaa. Ha medhdhi xaafuwa giddon xaafanchchay
aattiyo kiitay daro wodiyaa kanttida tumubaanne ayyaanaamatubaa. Hara qommoy Kahaabaa adussa
medhdhi xaafuwaa. Kahaabaa adussa medhdhi xaafoy wudaa be’iyo wode eeshshaawatu garssa oona-
tettaa bessees. Daro kahaaba adussa medhdhi xaafoy eeshshaawatussi garssa kahan banttarkka haasay-
iyoogaa qonccissees.
Taarikiya adussa medhdhi xaafoti qassi dumma dumma Kase aadhdhida asa naatu issippetetta duussa
tuma gidida ogiyan aahuwan birshshidi wordduwa gujjennan beessiyaagaa. Ha medhdhi xaafoy tuma
gidida eeshaawaa mero eeshshaawaa de’uwa qonccissees. Koyro ano taarikiya adussa medhdhi xaafoti
a garssan de’oosona. Kahaabaa adussa medhdhi xaafuwaa Kahaabaa adussa medhdhi xaafoy wudaa
be’iyo wode eeshshaawatu garssa oonatettaa bessees. Daro kahaaba adussa medhdhi xaafoy eeshshaawa-
tussi garssa kahan banttarkka haasayiyoogaa qonccissees. Haray qassi Aadhdhidaban wudiya Adussa
medhdhi-xaafoy, chii- medhdhi xaafuwaadan tumanne beettiya tumatettata pilggiyaga. Hara bagaara
shaahetti erettana danddayiyaa cuccumettiyaa/ beettiyaa naqaashaa shiishshenna. Ha hani aadhdhidaban
wudiyaa medhdhi xaafoy tumuppekka hanidi/ polettida hanotata baaso oottidi denddees. Gidoshin ha
tumu polettidabati puulattidinne orddidi beettanaadan medhdhidi gujjiyoobinne xoqqissiyoobi xayenna.
Xaafiyaagee bariyyo siyettida sissaa gujjidi go’ettiyo qaalatakka medhdhi xaafo malatissees. Polet-
tibeennabata, baynna wodiyaanne qatuwa (woqa) medhdhidi gujjana danddayees.
Siiquwa adussa medhdhi xaafoy, beenippe doommidi attumay macca keehippe bonchchiyoonne siiqiyo
hanota qonccissanwu 18tta xeetu layttan giddo wode adussa medhdhi xaafo. Hegee beesiyoobay issi
keehippe siquwa gassuwan qoheettida woykko tooshettida mino woykko bayra eeshshawaa qonccis-
anaasa. Ano eeshshaway issippetetta duussaa baashuwappe bana mulerkka shaakkidi de’iyo hanotay
beettees. Ha medhdhi xaafoy keehippe asaa wozanaa kaqqiyoonne I aattiyo kiitaa ekkanawu yeemoyiyo
hanotay de’ees. Danuwaa pilggettaa adussa medhdhi xaafuwa qommoykka dees. Ha medhdhi-xaafuwoy
denddo oottidi doommiyoobay issi geeman polettidadanuwaa mooruwaanne A pilggiyoo hanotaa. Danu-
waa pilggettaa medhdhi-xaafuwaa xaafo hiillan issi keehi gita danoy koyro merettees. Ha danuwa polida
asa shankkatidi oyqqanawu naagissiyaa issi mino badee/xaacee eeshshaawadan gelees. Mooranchchaa
shaakki eranawu oottiyoo/pilggiyoo hanotan daro geeshsha danuwaa oottibeenna asati sirettiyoogan
barchchiyaa be’oosona. Shin ha taarikiyan nabbabiyaagee aybanne siribeenna asi woykko danuwaa
poliis giidi qoppenna asi danuwa polida asa gididi pilggida badiyaa baggaara kuuyettees. Wurssettan
naagettibeenna wurssiyoo ogiyan nabbabiyaagaa malaalissees.
Baceessiyaa medhdhi-xaafoy dumma dumma hanotata boriyaa woykko toochchiyaa medhdhi-xaafo.
Issi kawotettan, wogan, oosuwan hegaanne hegeeta malatiyaa yohota dumma dumma ogetun borees
woykko toochchees. Ba denttido huuphe yohota kawushidi sa’aara goochchiyaa medhdhi xaafo giy-
oogaa. Saynisiyaawa Adussa medhdhi xaafuwaSaynissiyaawa medhdhi xaafuwaa giyaagee saynissi-
yaanne tekinooloojjyaa dichchaara gayttida hanotan sinttanawu hanana woykko polettana danddayees
giidi qoppidobaa asaa kahan wottanawu/ bessanawu xaafiyo xaafo. Xaafanchchay ha’’i wodiyan awaan-
inne baynna woykko go’an pee’ibeenna tekinoolooje mishshaa go’ettana danddayees. Taarikee poletti-
yoo sohoy taarikiyaa poliyaabati woykko eeshshaawata. Taarikiya giddon go’an pee’iyaa miishshati ub-
bay hachchi gididi nabbabiya/ be’iyaa asawu zammana/ ooratta gidana danddayoosona. Aybissi giikko

hachchi de’iya eraappe woykko ha’’i wodiyan de’iya dichchay gakkibeenna xekkaa kantti biida ooratta
saynisyaa eran sinttanawu hanana/polettana giyoo ooratta pilggettaa bessees.
Meeziya 2
Kaalliya oyshata nabbabuwaninne intte buzo akeekan amppidi zaarite.
1. Koyro menttuwan naa”antto yafaran” I”giya sunttadoy aybaa qonccissii?
2. Goobatubaa qonccissiya adussa medhdhi xaafoti hara medhdhi xaafotuura walakettanawu-
danddayiyo hanotaa qohccissa.
3. Danuwa qonccissiya medhdhi xaafoy chii-medhdhi xaafuwadan tumaanne beettitya tumatettaa
pilgees giyo qofan ne akeekidobaa kifiliyawu qonccissa.
4. Siiquwa qonccissiya adussa medhdhi-xaafoy hara medhdhi xaafotuppe aybin dummatii?
5. Baceessiya medhdhi xaafuwaninne siiquwa adussa medhdhi xaafuwa giddon de’iya dummatet-
tay aybee?
6. Ha nabbabuwappe intte ay akeekidetii?
7.11. Qaalaa Eraa
Meeziya
Kaallidi de’iya qaalatassi awudiyaappe birshshettaa immite.
1. goobatubaa 6. danuwa
2. miishshaa 7. mooranchchaa
3. hulluuquwa 8. malaalissees
4. aadhdhidaban 9. sinttanawu
5. cuucumettiya
7.12. Medhdhi Xaafuwa Ufurettata
Meeziya
Kaallidi de’iya meeziya imettida kiitaa maaran oottite.
Hagaappe kase 7.5 imettida “Ashkka” giya huuphe yohuwan xaafettida qantta medhdhi xaafuwa zaaretti
zaaretti nabbabidi I ay qommo medhdhi xaafokko qonccissite. Qassi appe ufurettatakka kessidi bessite.
Ashkka
2011 M.L. Bolooso Bombbe allaanan Ashkka giyo issi na’ay de’ees. I yelettidoy 1985 M.L. shachchaa
aginan laappuntta gallassana. I ba yelettido heeraabaa odidikka salettenna. Zino odidoogaa zaaretti za-
retti oduwa hototayees. Hegeekka Bombbe allaanan shaaga gallassi eqqiya giyan xiiho booray geliyo
hanotaa. Ha xiiho booray geliyo sohoykka Bolooso sooreppe gelees. Ashkku hegaa hara asi ehiyogaanne
besiyogaa erennanne qofankka yeggenna. Hegaappe denddidaagan ubba gallassi nu biittan Bombben gi
giidi yootishin issi gallassi ha xiiho booray kiyiyonne geliyo sohuwa eriya ufayssa giyo na’ay A doo-
naappe happi ottidi ekkidaagee “laa ha xiiho boorati awappe yiyakkonne nu erokkoo! Zaaretta zaaret-
tada nu hayttan ay bidday! Hageeti shanttoppe Arakkappenne Gununoppe geliyageeta gidikkona” giido
Ashkku yiilluwa tamaa eexxiyagaa etaara issippe de’iya Adabidoykka zaarettidi ne woni Askko ay odo
daray nenna iitenneyye wuhe ubba eridi.

7.13. Xaafuwa
Meeziya
Aadhdhida saaminttan/gallassan xaafido medhdhi xaafuwa zaaretti nabbabidi appe ufurettata xaafi-
di intte luxissanchchata bessite.
Meeziya
A. Hagaappe garssaara de’iya qofa qashotun yafarettida qaalatussi awude birshshettaa immite.
1. Goobatubaa qonccissiya adussa medhdhi xaafoy hara xaafotuuraa walakettees.
2. Xaafiyagee bariyyo siyettida sissaa gujjidi go’ettiyo qaalatakka medhdhi-xaafo milatissees.
3. Baccesiya medhdhi - xaafoy dumma dumma hanotata boriya medhdhi-xaafo
4. Mooranchchaa shaakki eranawu pilggiyo hanotata darogeeshshati barchchetoosona.
5. Siiquwa adussa medhdhi xaafoy aattiyo kiitay siyanawu yeemoyees.
B. Ha saaminttan luxido adussa medhdhi xaafo qommotuppe issuwa dooridi xaafidoogaa zaaretti
nabbabidi etappe ufurettatanne aattiyo kiitaa qanttan xaafite.

SHEMPPUWA 8
8. DERETETTAA COGAA
8.1. Ezggo Nabbabuwa: Lo’’o Gaytotettay Laggetettaa Minttees
Kaallidi deꞌiya oyshata ezgganaappe kasetidi malite.
1. Loꞌꞌo Gaytotettay laggetettaa minttees giyogee woygiyogee?
2. Gaytotettaanne laggetettaa gaarssan de’iya dummatettay aybee?
3. Kaallidi deꞌiya qaalatu blli tobbite.
a. Shoraa d. Kaafanaw
b. Haytta palawukka e. Birddiya
c. Zooxana
Meeziya 1
Wudidi ezggiiddi kaallidi deꞌiya oyshata zaarite.
1. Gaytotettay xayenna mala asay ay oottana bessii?
2. Mehee zodaluwan eqqikko doorssaynne deeshshay aybin eqqii?
3. Tarkka zooxana giyogee woygiyogee?
Meeziya 2
Ezggidobaaninne intte buzo akeekan amppidi kaallidi deꞌiya oyshata zaarite.
1. Asaa naatu giddon merettiya dumma dumma lo’’o gaytotettay asaa naatu giddon aybaa minttettii?
2. Daro mehee de’iyo asay mehee baynnaagawu aybanne miishsha ekkennan ba mehiyappe yelett-
issanawu immiyo hanotaa ayba giidi xeesiyo?
3. Ha nabbabuwa ne heeran de’iya asa duussaanne gaytotettaa meeziyara gatta xeelliyo wode nena
luxissidobay aybee?
4. Asaa giddon de’iya gaytotettaa zaggaa timanawu ay oottana bessees gaada qoppay?
5. “Haattay magilaalawunne lo’’o huuphiyawunne lo’’o!” giya leemiso hasayay ay qonccissii?
6. “Ba shooron de’iya namisettiyagawu baagaappe shaakkiyogeenne A gakkiya metuwan taassa!
Minna! gaana koshshees” giya haasayay ayba haasayan qonccidee?
8.2. Haasayaa: Lo’’o Gaytotettaa

Lo”o gaytotettaa xeelliyagan intte ezggido maaran issoy issuwara citan tobbidi dashite.
8.3. Nabbabuwa: Lo’’o Gaytotettaa Dichchoos!

Nabbabanaappe kasetidi kaalliya oyshata malite.
1. Lo”o gaytotettay aybakko ereetii?
2. Merettida metuwa pagalanawu issoy issuwara zorettiyogee lo’’oyye iitee?
3. Metoy asa naatu duussawunne dichchawu xube giyogee woygiyogee?
70 Shemppuwa 8: Deretettaa Cogaa

Meeziya 1
Nabbabuwa wudidi nabbabiiddi kaallidi deꞌiya oyshata zaarite.
1. ______________ asay asaara ufayssan deꞌanaassi keehippe kaafiya hanotaappe bayraba.
2. Loꞌꞌo gaytotettaa moorana danddayiyabati ____________________.
3. Issi heeran worddo hanotaynne makkalay merettiyogee issi heeraa issippetettaa duussawu
______________.
Lo’’o Gaytotettaa Dichchoos!
Lo’’o gaytotettaa giyogee asa na’a gidida ubbay maayettidinne zemppettidi de’anawu maaddiya injje
duussaa giyogaa. Lo’’o gaytotettay asay asaara ufayssan de’anaassi keehippe kaafiya hanotaappe bayra-
ba. Ha lo’’o gaytotettay asaa naatu giddon de’iyogaatto iita gaytotettaykka asaa naatu giddon de’iy-
ogee erittidabaa. He iita gaytotettawu gaaso gidiyabata shaakki eridi he metota pagaliyo ogeta erana
koshshees. Lo’’o gaytotettawu xube woykko meto gidiyabati coraogetun yaana dandayoosona.
Ha lo’’o gaytotettaa mooranawu danddayiyabatuppe issoyasaa gidduwa siiquwa xayuwa. Siiqoy qassi
xayana danddayiyo issi asi bari huuphiyappe harawu qoppennan barina xalaalaa dosiyogaa. Hegaadank-
ka ashketettaa eeshshaa bessiyogaa aggidi makkalanchcha asa gidiyogee lo’’o gaytotettaa xayissiy-
abaappe issuwa.
Hara lo’’o gaytotettay de’enna mala oottiyabi asi ubbi meretan lagge gidishin kariyogaanne ziqqi ootti
toochchidi xeelliyogaa. Lo’’o gaytotettay issi uri barnan ceeqettiyogankka moorettees. Hara lo’’o gay-
totettaa xayissiyabaappe issibay asaa naati issippetettaa duussa giddon maayettennan ixxidi ooyettiyo-
gaanne palamettiyogaa. Ooshshiyabi de’ikkokka loddan yohuwa cimman xeellidi saruwa medhdhenna-
ba gidikko issuwa issuwappe mule duuttidi ashshana danddayees. Issi keetta giddonkka lo’’o gaytotettaa
mooriya corabati de’yogee erettidabaa. Hegeetuppe issoy machchiya azinaara guutan daruwan palamet-
tiyogaanne ooyettiyogaa. Haray qassi naati issoy issuwara maayettidi de’ennaagee iita meto. Hegee issi
keettan saruwa xayssidi laalettiyo xekkaa gattana danddayees. Hegaa gishshawu issi keettan de’iya asi
maayettidi, issoy issuwa bonchchidi de’ana koshshees.
Hara baggaara qassi shooruwa giddonkka lo’’o gaytotettay moorettanawu danddayees. Hegaappe issoy
shooruwan de’iya asay zawaappe denddidaagan saro gaytotettaa xayssiyogaa. Asay asaara maayettidi
de’anawu bari zawan aqidi haraa zaawaa sugennan de’iyogee lo’’o gaytotettaassi ushachchiyaba. Zawi
sugettikko palamaa giddo geliyogaappe shooruwan de’iya cima asata shiishshidi karssikarssi baynnan
birshshanawu bessees. Eqotatu xekkaanikka gidikkokka deriyawu bessiya haggaazuwa suure immen-
naagee daro metobaa. Hegaappe denddidaagan zaaretti zaaretti he sohuwa yaanaadan oottiyogee he
eqotatuura de’iya gaytotettaa mooriyabatuppe issuwa. Deree immido hadaran deriya ufayssiyo hanotan
gidennan bari huuphe xallaa dosiyo hanotay lo’’o gaytotettaa hambbalaashees. Harabay qassi deriya
wogawu, maarawu-mankkawu haarettennan ixxidi wuuqqiyogeenne worddotiyogee lo’’o gaytotetta
bolli metuwa medhdhees.
Ha qommooraa qonccida gaytotettaa metota birshshanawu corabata oottana danddayettees. Hegeetup-
pekka issoy issi biittan de’iya asati lo’’o gaytotettaa oottanaassi issoy issuwara saro de’anawu bessees.
Qassikka heeran worddo hanotaynne makkalay merettiyogee issi heeraa issippetettaa duussawu xube.
Shemppuwa 8: Deretettaa Cogaa 71

Hegaa gidiyo gishshawu gidiyo gishshawu he iita hanotaara eqettiyogee lo’’o gaytotettaa dichchees.
Deriya giddon erin erennan gakkiya metuwan hashetidi oottiyogee lo’’o gaytotettaa medhdhees. Deree
bari giddoppe heeraa ayssanawu woykko kaalettanawu dooridi immido asatussi kiitettiyogee lo’’o gay-
totettaa dichchees. Hara lo’’o gaytotettawu xube gidiyabaa pagalanawu kawoynne deree ixxiyobaa ixx-
idi lo’’obaa oottanawu bessees. Issi lo’’o gaytotettaa oottanawu wordduwa, balibakkuwanne wuussaa
milatiyabata bari garssappe digganawu koshshees.
Asaa gaytotettay haniyoogee ubbay geli walahettanawu citaa coratettay keetii dariyo wode. Lo’’o gay-
totettaa eeshshaappe issoy issuwara wozappe haasayidi qofaa laamettiyogaa. Issi uray woy arama asay
bantta qofaa hara asaassi lo’’o qaalata dooridi sissanawu bessees. He siisidoogaa ekkiyagee woy ekki-
yageeti qassi suure wozanaappe ezggidi ekkanawu bessees. Ezggiyageeti ha naa”u asati woykko arama
asati haasayettiyo haassaya giddon bantta qofaa ubbay immanawu danddayoosona. Ezggiyageeti daroto
bantta oyshaa oychchanawu qassi bantta qofaa qanttan wottanawu koshshees. Bantta cenggurssaa kes-
senna yaa-haa giyoogan bantta aaho bessiyo malaatutun haasiyiyogaa qofaa ekkidoogaa aggidoogaa
qonccissoosona.
Xaaxi waaxiyo wode lo’’o gaytotettay asay asaara siiqettidinne bonchchettidi de’anawu maaddiya gi-
tabaa. “Zoretay giigin cimatay naa’’a ka’’ees” giyogaadan lo’’o gaytotettay issoy issuwa ammanetta-
naadan oottees. Hegaa xalaala gidennan issippetettan oottidi sinttawu kiyanawu maaddees. Hegaassi
lo’’o gaytotettaa oottanawu iita eshshay de’iyo asi iitatettaa aggidi deree ufayttiyobaa oottana bessees.
Lo’’o eeshshay lo’’o gaytotettaara oyqettidabaa gidiyo gishshawu awudenne issi asi lo’’o eeshshay
de’ana mala wudana bessees. Lo’’o gaytotettay xayiyo wodiyan dichcha giyobaykka sarotettaa giyo-
baykka ubbay qofettenna. Lo’’o gaytotettay issi asassi, deriyassinne duussa ubbaassi baaso gidiyogaa
ubbaykka eranawu bessees. Hegee baasobaa gidiyogaa eridi ooninne lo’’o gaytotettaa oottanawu qanxx-
idi denddanawu bessees.
Meeziya 2
1. Kawoynne deree ixxiyobaa ixxidi lo’’obaa oottidi deriyawu sarotettaa ehiyogee ayba gaytotetta
gaada qoppay?
2. Maarawu mankkawu haarettennan ixxidi wuuqqiyogeenne worddotiyogee deretettaa giddon
medhdhiyo metoy aybee?
3. Dumma dumma ooso macaran saruwa xayiya asaassi ha nabbabuwa huuphe yohuwara gattada
ne immiyo hayyoy aybee?
4. Issi asi oottido iita oosuwassi wodiya naagidi aagaa mala oosuwa oottidi zaariyogaa ayba giyo?
5. “Zoretay giigin cimatay naa’’a ka’ees” giyo leemiso haasayay aattiyo kiitay aybee?
6. Ha nabbabuwappe neeni akeekidobay aybee?
8.4. Qaalaa Eraa: Mise Qaalaa
Meeziya
Kaalldii de’iya qofa qashotu giddon dulkkida qaalatussi leemisuwa maaran mise birshshettaa awudiyan

amppidi immite.
Leemisuwa
Deree bari giddoppe heeraa ayssanawu doorido asatussi ero eeno giidi kitettiyogee lo’’o gaytotettaa
dichchees.
Kiitettiyogee giya qaalaaappe kasetidi gelida ero eeno geetettiya qaalatuppe denddidi “giidobaa poliyo-
gee” giya birshshettaa immana danddayoos.
Hegaadan kaalliya dulkkida qaalatussi mise birshshettaa immidi he birshshetaa immanawu maaddida
awudiyakka xaafite.
1. Meretay asa ubbaa lagge oottidi wottin issoy issuwa bolli bessiyo karee koyettennaba. `
2. Issippetettaa duussaayyo xube gidiyabaa digganawu eqettiyogee keehi go’’iyaba.
3. Balibakkoy de’iyo biittan asay asaara maara de’anawunne bessiyagaatto oottanawu dandday-
enna.
4. Deree immido aawatettaa oliigiidi bari huuphe xallaa dosiyogee, asaa giddon de’iya lo’’o gayto-
tettaa hambbalaashshees.
5. Baree laggetiyonne siiqettiya maccaasati kattido cimatay pala mal’’ees.
6. Omarssi taayyo hashiyan deexxin kaysoy yeennan aggenna gaada siriyogaa doommaas.
7. Issi biittaassi gidin issi asa dichchawu lo’’o gaytotettay baaso.
8. Asay asaara maayettidi de’anawu koyyikko haraa zawaa sugennan aggikko lo’’o.
9. Deriya aawatettaa olidi baassi ushachchiyaba xallaa oottiya iita asay bessiis.
10. 10. Issi asi bariyyo lo’’o eeshshay de’ana mala wozanappe wudana bessees.
8.5. Doonaa seeraa: Wodiya Penqqota

Penqqoti heezzan shaahettoosona. Hegeetikka:
1. Haꞌꞌi wodiya qonccissiya penqqota: ha”i. Ha penqqoy darotoo wolayttatuwan qaxiwatees.
Leem. - Taani ha”i giya bayiis
- I giyaa bees
- Nuuni qumaa moos
- Eti haattaa uyoosona
- A qumaa mawusu
- Intte qumaa meeta
2. Aadhdha wodiya qonccissiya penqqota: zino, kase, zillaytti, h.h.m.
Leem. - Taani zino shantto baas.
- A zino wolaytti baasu.
- I zillaytti Sooddo biis.
- Eti “ “ biidosona.
- Intte “ “ biideta.
- Nuun “ “ biida.
- Neen “ “ baadasa.

3. Sinttaara yaana wodiya qonccissiya penqqota:- simmada, digin, wontto, layttawu h.h.m.
Leem. - Taani wontto Tunggi baana.
- Neeni yiya laytti Dawuro baasa.
-I “ “ bees.
- Nuuni wontto tunggi baana.
- Intte “ wolayti beeta.
-A “ sooddo bawusu.
- Eti wontto panggo boosona.
Meeziya
A. Hagaappe kaallidi deꞌiya oyshatussi gamma zaaruwa oyqqida pitaliya doorite.
1. Abbabi zino dalgga manttiya ______________.
A. Yaana D. Biiddi deꞌees
B. Baana E. C nne D zaaro
C. Biis
2. Moottaa gadaaway wontto Sifooro “koyyayiis giis”. Ha qofaa qashoy __________ qonccissees.
A. ha’’i wodiya C. adhdhida wodiya
B. sintta wodiya D. A nne B zaaro
B. Kaallidi de’iya kiitaa maran imettida oyshata zaarite.
A. Haꞌꞌi wodiya qonccissiya s penqquwa go’ettada heezzantto xekkaa izaawa qonccissiya qofa
qashuwappe naaꞌꞌa xaafa.
B. Aadhdha wodiya qonccissiya penqquwa go’ettada 2ntto xekkaa izaawa qonccissiya qofa qa-
shuwappe heezzaa xaafa.
C. Sintta wodiya qonccissiya penqquwa go’ettidi 1ro xekkaa qonccissiya qofa qashuwappe
heezzaa xaafite.
8.6. Xaafuwa: Qonccisso Darissuwa
Meeziya
Hagaappe garssaara deꞌiya oyshaa kiitaa maaran oottite.
“Iita gaytotettaa” xeelliyogan qonccisso darissuwa kasiya kaaluwa xekkaa naagidi xaafite.
8.7. Zaareto Oyshata.

1. Hagaappe garssaara “A” baggan de’iya qaalata “ B” baggan de’iya phalqqetta qaalaara dobboyite.
“A” “B”
1. Bayraba A. Xibiyogaa
2. Toochchidi B. Dummatanawu
3. Qonccidi C. olaa
4. Ushachchiyaba D. kaaloba
5. Saruwa E. Dummatettawu

6. Walahettanawu F. Ixoba
7. Kiitettiyogaa G. Loyttiyogaa
8. Mooriyogaa H. Bonchchidi
9. Siiqoba I. Geemmidi
10. Issippetettawu J. dummatettawu
K. Shachchaba
L. Kawushshidi
M. Haddiriyaba
2. Hagaappe kaallidi deꞌiya oyshatussi gamma zaaruwa oyqqida pitaliya doorite.
1. Neeni ne laytta ubban _______________.
A. Lahottadasa C. lahottaasa
B. Lahottees D. A nne C
2. Siifoora hachchi galla chaynaa _______________.
A. Bawusu C. baydda deꞌawusu
B. Baasu D. “A”nne “B” Gamma
3. Odidoba siyenna asay ba laytta ubban ________________.
A. Kawuyyiis C. Kawuyyees
B. Kawushshiis D. “B nn “C” Gamma
4. Anjjooni hachchi gakkanawu ________________.
A. Miis C. Maanawu de’ees
B. Miiddi deꞌees D. Zaaroy baawa
5. Intte wontto hannooden ______________.
A. Yiideta D. Yiichchideta
B. Biideta E. C nne D
C. Yeeta
6. Neeni kaalliya layttawu ha saate _______________.
A. Baychchadasa C. Baadasa
B. Baydda daasa D. Ubbaykka gamma
7. Taani zino hannoode baaqeelaa __________________.
A. Maas D. Maanawu de’ayiis
B. Maydda de’ayiis E. A nne B
C. Maana
8. Zino qammi kaysoy yiin kanay ___________________.
A. Bocciis C. Boccanawu deꞌees
B. Occiiddi deꞌees D. Boccana
9. Intte eta _______________.
A. Dosawusu C. Doseeta
B. Dosoosona D. Dosettoosona.

10. A A _______________.
A. Dosoosona C. Doses
B. Dosawusu D. Dosiis
3. Kaallidi de’iya oyshaa kiitaa maaran oottite.
“Lo”o gaytotettaa xeelliyagan haꞌꞌi wodiya peeshuwa goꞌettada qantta diraamaa xaafa.
8.8. Ezgguwa: Haasaya Gaytotettaa

Kaalidi imettida oyshata ezggennaappe kasetidi malite.
1. Haasaya gaytotettaa giyogee woygiyogee?
2. Haasayay deretettaassi immiyo go’ay aybee?
3. Kaallidi imettida qaalatussi birshshettaa immite.
a. Zokko meqetta d. Barchchiya
b. Cogaa e. Shidhdhaa
c. Pagalettaa
Meeziya 1
Kaallidi imettida oyshata wudidi ezggiiddi zaarite.
1. __________ galla galla dicci dicci biyo wodiyan de’iya asaassi immioy go’ay keehi daro
2. Ha ezggo nabbabuwassi aappun menttoy de’ii?
Meeziya 2
Kaallidi imettida oyshata ezggi simmidi zaarite.
1. Miideenne deretettaa dichchay suuttaa xaphoy nu bollaa giddon oottiyo gaadan oottoosona giy-
ogee woygiyogee?
2. Haasaya meetiya issi eqotaa giddon minttiyogeenne dichchiyogee eqotaassinne eqotaa oosanch-
chatussi immiyo maadoy aybee?
3. Lallabaa giya qaalaa ne guussan qonccissa.
4. Cagan polettiya meetee muleera cenggurssan polettiya meete giyogee woygiyogee?
5. Haasaya gaytotettaappe intte akeekidobay aybee?
6. Haasaya meetee issi eqotaa giddon baawa giyogee issi eqotay hayqqiis giyogaa. Ha qofaa ne
guussan qonccissa.
8.9. Haasayaa
Haasaya gaytotettaassi/ cogaassi di’iya maaduwanne qohuwa xeelliyagan citan citan tobbidi palamet-
tite.
8.10. Nabbabuwa: Haasayaa Ezggiya Asaa Eriyogaa

Kaallidi de’iya nabbabuwappe kasetiya oyshata citan tobbidi zaaruwa malite.
1. Lallabaa biddiyageeti bantta gugaa eranawu ayssi koshshidee?

2. Haasayaa ezggiya asaa eriyogaa giyogee woygiyogee?

3. Kaallidi imettida qaalatussi birshshettaa akeekite.
a. biddaa,
b. gugaa
c. giiphphamay
Meeziya 1
Kaallidi de’iya oyshata nabbabuwa wudidi nabbabiiddi zaarite.
1. Muruta doonaa lallaba biddiyageeti bantta ______________ shaakkidi eranawu bessoosona.
2. __________ asa naati oottiyobawu aybissinne keehippe koshshiyaa ayife yoho.
3. __________ oosuwaa, oosuwaawanne oosanchchata gattanassi bayra miishsha giidid akeekettis.
Haasayaa Ezggiya Asaa Shaakkidi Eriyogaa
Lallaabaa giyoogee gugayi giiphphamidaagawu issi kuushshawu gattiyaa kulkka qofaa aahuwan qon-
ccissuwa immidi biddiyoogaa. Muruta doonaa lallaba biddiyageeti banttana ezggiya gugaa shaakkidi
eranawu bessoosona. Gugaa ameran meran zaggidi shaaki eriyooge muruta doonaa lallaba yiggiyoo
hiillatuppe issuwaa. Hegaa gishshatawu muruta doonaa lallabaa lallabiya asi lallabaa dommiiddi lallabi
wurssanawu bessees. Wurssi simmidi bari lallabay muruta gidiyoogaa woyi aggiyoogaa yiggidi eranawu
koyyikko shaakkidi erana bessees. Lallabiiddi gididee lallabi wurssidi gugaa wottaan qottaannne latta-
an yiggana bessees. Gujjidkka gugaappe dariya baggaa issi qofaan phalqqetti bayinnan issuwaa oottidi
mayizziyabay aybakkanne minttidi eranawu bessees.
Ubbaappe darissidi qassi yigganaassi bessiya yohoy, ha kumetta giiphphamay issi qofaan waanidi maay-
ettanawu danddayii giyagaa. Woyikko aybissi maayettanawu danddayii? Yaagiyaage oyishaa nena nerk-
ka oyichchanawu bessees. Ha neeni gugaa wottan qottaninne lattan yiggada shaakka eranawu go’et-
tido muruta lallabaa makkisanawu bessees. He hanotaa zaarettada geeduwaa goyida xeellanawunne
bessiiyaagaa aani qassi oosuwanikka peeshshanawu koshshees. Gugaay bari huuphphen lallabaa qo-
fan maayeettiya gugaynne phphalqqiya gugay de’ees. Shenehoo maareho giya gugaanne gidduwan co
mammottiya aybanne shaakkenna shaahettoosona. Hagaa mala gugaay ayibissi hagaadan haniyakkonne
issuwaassi issuwaassi a heennaara maayettiya lallabaa giigissana bessees.
Gugaa shaakidi eranaassi go’iyaa bayra ogetuppe issoy: neeni erenna gugaassi doonaa lallabaa gii-
gissiyoogaa. Leemisuassi gugaa citan shaakkidi kaallidi qassi muruta doonaa lallabaa waatidi giigis-
sanakkonne akeekanawu bessees. Hageetussi dumma dumma meray de’iyo citatussi eta ammanttiya,
ufayissiyanne mayizziyaa muruta doona lallabaa giigissanawu bessees. Waatidi giigissanawu dandday-
iyakko shaakkidi eriyoogee nunanne nu lallabaa ezggiya gugaa shaakkidi eriyoogaa giyoogaa. He wode
gugaa oonatettaanne wodiya hanotatakka shaakkidi erida giyogaa. Hegaappe simmidi nuuni oottanabay
wodiyaa hanotaara maayettiyaa huuphphe qofaa doriyoogaa. He doorido qofaappe kare kiyennan qantta
wodiya giicidi ekkiya muruta doonaa lallabaa giigissiyogaa.
Giigissayo wode lallabaa ayife qofaay wodiyaa hanotappenne gugaa koshshappe perzzidi attennadan
akeekan giigissanawu bessees. Ha giigissido muruta doonaa lallabaa oosi aattanawu bessi giyagee bayra
ooso. Lallabanassi injjettiya man’eekka awugakko wudidi dooridi shiishshana koshshees. Gugaa shaak-

kidi eriyoogee, mucurettida gugaassi muruta doonaa lallaba makkisi giigissanawu maaddees. Gacino
naatu gul’adan qizaggi-qizaggidi maacettida man’iiyan shiiqidi, giicettida wodiyaa go’ettidi balettenna
tilla kiitaa aattanawu bessees. Issi bidettaa yiggiya loohanchchay koyrottidi akeekanawu bessiya ayfe
yoohoy doonaa lallabaassi koshshiyabata. Leemisuwaassi lallabaa wurssetta ayifiyaa, lallaabay ccuc-
cunttiyo qofaa, lallabassi de’iyaa kandduwaanne de’iyaa dumma dumma ufurettataa.
Hageeti dumma dumma ufurettati cora allalletun batettidi xeelettoosona. Bayiranne ayifettiyaagetti
ccuccuntta woyiko gomppaanne lallabaa woyikko bidettaa getettoosona. Maaray Mankkay asa naati
oottiyo bawu aybissinne keehippe koshshiyaa ayife yoho. Loohanchchati doonaa lallabaa yiggiyo wode
akeekanawu bessiya bayira ogetuppe issoy yigettaa maaraa mankkaa kaallidi yiggiyoogaa. Doonaa lal-
laba yiggiyo hiillaatuppe bidettaa yiggiyo maara-mankkay kaallidi qonccidageeta malatees. Hegeetikka
aagiyaan odiyogaa issi bidda bori- nashshiyogaa malatiyageeta. Shongaara de’iya qaalaaninne lallabida
izaarwaa hanqqetissenna hanotan hagee iita woyikko lo’o gaada haasayanawu bessees.
Ayi wodenne issi biddaa woyikko doonaa lallabaa ezgga simmada yigga xeellada mino miiyyiya shaak-
kanawu bessees. Lefa miyyiya xeelliyagankka ubbaa asakka mayizziya gujo qofaa immanawu bessees.
Hegaa oottiyoogee yigettaa hiillatuppe issuwaa. Izaawaa Ixxiyoo gishshawu iita qofaa immoppa. Issi
neeni dosenna izaawu doonaa lallabaa giigissidi gugaa sinttan eqqidi lallabanawu danmddayees. , He
lallabida izaawaa neen dosenna gishshatawu I biddido lallabaa muleera go”eennabadan qoodana bes-
seenna. Neessinne he izaawussi de”iya ixxuwaa wotta be’ada lallabaa xeelliyaagan neeyyo siyyeettida
qofaa xaaxa waaxada immanawu bessees. Issi izaawaa siiqiyo gishshawu coo hagee lo’o qassi issi uraa
ixxiyo gishshawu co ubba chi-hagee iita gaanawu bessenna.
Xaaxi waaxin xeelliyowode, Muruta lallaba hiillaay daro loohanchchatu xeelan lo’’onne keehippe
go’iyaba gididi betties. Aybissi giikko, gugaa xuufe xallan gidennan bar cenggurssan, bar som’uwan,
h.h.m akeekanaw danddayettees. Bar kushiya- tohuwaanne hara bollatu qattan issiba odidi loytti amant-
tanawukka danddayettees. Dogettennadan attanawu issi allalliya he allalliyawu eqqidi lallabanadan oot-
tiyay lallabaa hiillaa lo’o giidi xeelloosona. Doona lallabay oosuwaa, oosuwaawanne oosanchchata gat-
tanassi bayira miishsha giidi qoppoosona. Oosuwaati banttawu demmido banqqaa ubban bantta oosuwaa
erissoosona.
Meeziya 2
Haggaappe garssa baggara de’iya nabbabuwappe kiyidaa oyshatussi zaaruwa immite.
1. Lallabaa giigissiyo wode ayfe qofay; wodiya hanotappenne gugaa koshappe perzzidi attenna
mala waanana bessi?
2. Gugaa shaakkidi eranaassi go’iya bayra ogetuppe issoy aybee?
3. Issi asi bari haasayiyo gugaa shaakkidi eriyogaa ayssi koshshidee?
4. Loohanchchati doonaa lallabiyo wode akeekenawu bessiya bayrabay aybee?
5. “Sheneho, maarero giya gugay lallabaappe aybanne akeekannan baana danddayees” giya qofaa
ne guussan qonccissa.
6. Ha nabbabuwappe ne akeekidobay aybee?

8.11. Qaalaa Eraa: Awudiyara Biya Mise Birshshetta

Awudiyara biya mise birshshettaa giyogee nabbabuwan imettida qaalaappe haddirssaaranne ush-
achchaara deiya qofaa qashuwa baaso oottidi immiyo issi mala woykko malatiya kiitay de’iyo qaalaa
giyogaa.
Meeziya
Hagaappe garssaara de’iya qaalatussi awudiyawu haniya mise birshshettaa immite.
1. Giphphamidaagawu 7. Ammanttanawu
2. Phalqqetti 8. Banqqa
3. Shenehoo 9. Qizaggi qizaggidi
4. perzzidi 10. Muruta
5. Tilla 11. Shaakkidi
6. Siiqiyo 12. Minttidi
8.12. Doonaa Seeraa: Wodiya Qonccissiya Peeshota

Wodiya qonccissiya peeshoti heezzu ogiyan wodiya qonccissosona. Hegeetikka: Haꞌꞌi wodiya, aadhdhi-
da wodiyanne sintta wodiya qonccissiyageeta.
1. Ha”i wodiya qonccissiya peeshoti leemisuwawu; xaafa, ootta ma uya, ekka,h.h.m.
2. Aadhdhida wodiya qonccissiya peeshota.
Leemisuwa, - Xaafadasa
- Oottadasa
- Maadasa
- Uyadasa
- Ekkadasa
3. Sintta wopdiya qonccissiya peeshotu leemisuwa.
- Xaafana
- Oottana
- Maana
- Uyana
- Ekkana
Meeziya
Hagaappe kaallidi de’iya qofaa qashoti ay wodiya qonccissiya peeshota go’ettidaakko xaafite.
1. Luxissanchchati kifile oosuwa luxanchchati oottidi yaanaadan immidosona _____________.
2. Intte luxissanchchatissi lahottideta.
3. Dorssay modhdhiis.
4. Paaciya oottanawu minnidi xanna’ite.
5. Away ba naatussi gadiya shaakkiis.
6. Asay wontta yaanawu de’iyogaa na’iya odaasu.

7. Gifaataa baalawu maayyuwa shammana.

8. Ne layttay aappunee?
9. Neeni away mokkiyo heeraappe yaadasa.
10. Luxanchchatuppe 50 keshee wurssatta paaciya oottiis.
8.13. Xaafuwa
Hagaappe kase qonccisso darissuwa kasiya kaaluwa naagidi xaafidoogaa loytti nabbabidi ayfe qofaa
mucuri xaafidi dashite.
8.14. Zaaretuwa
I. Hagaappe kaallidi de’iya qofa qashotun yaafarettida qaalatussi phalqqetta birshsshettaa awudi-
yappe immite.
1. Lallabaa ayfe qofay gugaa koshshaappe perizzidi attennaadan akeekana bessees.
2. Lefa miyyiya xeelliyagankka ubba asaakka mayzziya gujo qofaa immanawu bessees.
3. Issi neeni dosenna izaawu doonaa lallabaa giigissidi gugaa sinttan eqqidi lallabanawu danddayees.
4. Oosuwawati banttawu demmido banqqa ubban bantta oosuwa erissoosona.
5. He doorido qofaappe kare kiyennan qantta wodiya giicidi ekkiya lallabaa giigissiyogaa .
6. Lallabiyageeti ezggiya gugaa shaakkidi eranawu bessoosona.
7. Lallabaa giyogee gugay giphphamidaagawu issi kulkka qofaa aahuwan qonccissuwa immidi bid-
diyogaa.
8. Dumma dumma meray de’iyo citatussi eta ufayssiyanne mayzziya muruta lallabaa guugussa-
bawy vessees.
II. Hagaappe kaallidi de’iya oyshatussi gamma zaaruwa oyqqida pitaliya doorite,
1. Wolaytta asay ba wogaa bonchchiyogan erettees. Ha qofaa qashuwan de’iya peeshoy __________.
A. Sintta wodiya qonccissees
B. Haꞌꞌi wodiya qonccissees
C. Yaana wodiya qonccissees
D. Aadhdha wodiya qoncciissees.
2. Balggu mulekka baawa malatees. Ha qofaa qashuwan de’iya peeshoy___________ qonccissees.
A. Haꞌꞌi wodiya C. Sintta wodiya
B. Aadhdha wodiya D. Ubbay zaaro
3. Zino shamettida booray konttdaagaa. Ha qofaa qashoy wodiya qonccissees.
A. Sintta C. Haꞌꞌi
B. Aadhda D. Z/baawa
4. Nu soo paraa gishin baliyan onggees. Ha qofaa qashoy ____________ wodiya qonccissees.
A. HaꞌꞌI wodiya C. Aadhdha
B. Sintta wodiya D. Yaana
5. Luxetta moconay tammanne naa”antta kifiliyassi wurssetta paacee imettiyo gallassa wontto
qonccissana giis. Ha qofaa qashuwan de’iya peeshoy ______________.

A. Sinttaa wodiya qonccissees

B. Ha”i wodiya qonccissees
C. Aadhdha wodiya qonccissees
D. Ubbaykka zaaro
III. Hagaappe kaallidi de’iya kiitaa maaran imettida meeziya oottite.
Ha shemppuwan intte luxido haasayaa ezggiya asaa eriyogaa giya huuphe yohuwan issi muruta palama
darissuwa kasiya kaaluwa naagidi xaafite.

SHEMPPUWA 9
9. OOSUWA MEDHDHIYOGAA
9.1. Ezgguwa: Lada Gadee De’iyo Mino Goshshanchchaa
Kaallidi deꞌiya oyshata ezgganaappe kasetidi malite.
1. Lada gadiya giyogee woygiyogee?
2. Aradda gadee daruwa mokkiiyye lada gadee daruwa mokkii?
3. Qaalatussi mise birshshettaa bolli tobbite.
a. tololattidi c. hashetidi
b. hada d. manqqotettaa
Meeziya 1
Wudidi ezggiiddi kaallidi imettida oyshata zaarite.
1. ________ zeridobaa gidin tokkidobaa kessi essennanne araddatettay baynna biittaa qommo.
2. Lada gadiya goyyiya asi koyettiyagaa keena murutaa demmiyogaappe __________ dares.
Meeziya 2
Kaalliya akeeko oyshata nabbabuwaninne intte buzo akeekan amppidi zaarite.
1. Lada gadiyassi de’iya qohoy aybakko ne guussan qonccissa.
2. Lada gadiya araddissanawu aybaa oottana bessees gaada qoppay?
3. Ha nabbabuwanne nena gattada xeelliyo wode ha nabbaboy nena ay oorattabaa luxissidee?
4. Issi asi oottiiddi de’iyoban laamee xaykko waanana bessees gaada qopppay?
5. “Uluwa mishoy qumaa kattenna” giyo leemiso haasayay ay qonccissii?
6. Biittaa babbanttaadan oottenna uri kattaa kallidi meenna. Ha qofa qashoy xaafettidoy ayba bi-
laanee?
9.2. Haasayaa
Lada gadee deꞌiyo goshshanchchaa giya huuphe yohuwa xeelliyagan intte ezggido maaran issoy issu-
wara citan tobbidi geeddarssite.
9.3. Nabbabuwa: Goobana Meeziya

Nabbabanaappe kasetiya oyshata malite.
1. Issi asi ooso oottanaappe kasetidi polana bessiyabati aybee aybee?
2. Oosuwa oottanawu meeziya koshshii?
3. Kaallidi deꞌiya qaalata nabbabanaappe kasetidi eta birshshettaa bolli tobbite.
a. Yarshshin c. Oosuwa
b. Wodhdhana d. Hayse
82 Shemppuwa 9: Oosuwa Medhdhiyogaa

e. Karhi giis
Meeziya 1
Nabbabuwa wudidi nabbabiiddi hagaappe kaallidi deꞌiya oyshata zaarite.
1. Oosoy asaa naati bantta deꞌuwan koshshiyabaa kunttanawu bantta wolqqaanne era gattidi
______________ polettiyaba.
2. Biido sohuwara Dottoree Goobana ___________ yiido allaalliya oychchiis.
3. Asay oosuwa oottanawu koyrottidi ___________ koshshees?
Goobana Meeziya
Oosoy asaa naati bantta de’uwan koshshiyabaa kuntti demmidi de’anawu bantta wolqqaanne eraa gat-
tidi yarshshin polettiyabaa. Asa na’a gidida ubbay oottidi maana koshshiyo gishshawu goyyiyageeti
bantta goshshan minttidi goyyanawu bessees. Luxiyageeti bantta luxido ginan ooso medhdhidi oottikko
bantta de’uwa laammirggidi haratu de’uwassikka wodhdhana danddayoosona. Issi Darggaaso Goobana
geetettiya yelaga na’ay Oofa allaanan Manchcha Googaara geetettiya shuchchan yelettiis. Ayyoo layttay
luxettawu gakkidoogee 1ppe-8ntta kifiliya gakknawu Googaara koyro xekkaa geetetti xeesettiya luxetta
keettan luxiis. Hegaappe simmidi 9ttappe-12tta gakkanawu Gasuubba 2tta xekkan luxetta keettan lo’’o
hanotan luxidi wurssiis. Hegaappe simmidi Wollo yumbburusttiyan gelidi heezzu layttan bari xoqqa
luxettaa lo’’o hanotan wurssiis. Ha luxanchchay luxettaa wurssoosappe haa simmidi issi laytta kumettaa
ooso xayidi bantta so asaara gam’’iis.
Darggaaso Goobani so asaara uttido wodiyan ubban ooso xayuwappe denddidaagan ufayssa giyobi A
heeran beettenna. Gallassaappe issitoo I qoofaa sheekkidi uttidaashin A wozana giddon issibay karhi giis.
Hegeekka Wolaytta asay hayseyiyo haysiya “Utettaa daroy zerettaa conchchees” giyagee A wozanan
qofettiis. Ha haysee qofettido Godaanni,“Awude gakkanawu uttada ooso naagiyanaa?” giidi barina oy-
chchiyogaa doommiis. A wozanan oosuwa meruwa xeelliyagan ginaa bessiyanne zoriya eranchchaa
koyyana giyo qofay siyettiis. Oosuwa meruwassi ginaa bessiyogan erettiyanne nashettiya Dokter Looha
geetettiya eranchchaakko biidi hayyuwa ekkanawu maaciis. He maachchaa maaran Dokter Loohi de’iyo
sohuwa gakkanawu biis. Biido sohuwara Doktoree Goobana mokki ekkidi yiido allaalliya oychchiis.
Yaatido Goobani bari luxido ginaanne ooso xayidi metootidoogaa wurssidi yootiis. Goobana wozanan
de’iya koshshaa siyi simmida Doktoree Goobani eraanne ginaa demmanawu baakko yiidoogawu galati-
is. Hegaappe simmidi Doktor Loohi zoriyawu injjetana mala Goobani yumbberesttiyan luxido luxettaa
qommoy aybakkonne oychchidi siyiis. Goobani yumbberesttiyan luxidoy goshshaa luxettaa gidiyogaa
odido Doktoree kuttuwa haaridi dichchanawu zoriis. Gita asa gidana danddayiyoY hegaadan minnidi
oottiina giidi ginaa loytti bessidinne zoridi mooyssiis. Goobani oosuwan gelanawu bessiya hayyuwa
demmidoogawu keehippe ufayttiis. Hayyuwa ekkidoogaappe guyyiyan oottanabawu koyrottidi halch-
chana koshshiyogaa eridi halchchuwa kessiyo xekkawu gakkiis.
Hegaappe denddidi halchchoy ba garssan ay ay oyqqana bessii yaagiyobata ubbaa xaafidi halchchu-
wa giddo gelissiis. Hegaa maaran halchchuwa giddon gelidabati oosuwa shaakkidi eriyogaa, loohuwa,
oottiyo sohuwa h.h.m. Hegeeta demmidi simmidi qassi giigissuwa, gammaa demuwa, hashetiya asaa
demuwa milatiyageeta. Oosuwa medhdhidi oottanawu gelanaape kasetidi polana bessiya allaallee loo-
Shemppuwa 9: Oosuwa Medhdhiyogaa 83

huwa. Issi asi loohi simmidi oosuwakko geliyo wode oottiyo oosoy mule xubbenna. Xubbikkoka loo-
huwa ekkido ogiyan metota qantta wodiyan pagalidi oosuwa ellessana danddayettees. Oosoy ellellidi
oosettidi kushiyappe kiyiyo wode dakko daro murutaa demmanawu danddayettees. Loohida oosanch-
chan oosuwa ootissiyogee gammaa meetettennan woree woreshin ayfiiddi sinttawu diccanaadan oottees.
Kuttuwa haaridi appe beettiya murutan bari de’uwa kaalettanawu Goobanii maaciis. Hegaa maacida
goobani Goobani loohidoogaa maaran oosuwawu gelanawu gamma koshshiyogaa ammanettiis. Ha
gamma miishshaa gidiya miishshi koshshidoogee miishshaa demmiyo man’’iya koyyiyogaa doommiis.
Hegaa maaran miishsha tal’’iya eqotata koyyidi 200,000 naa’’u xeetu sha’u bira gidiyagaa demmiis.
Bariyyo denddo gidiya gammaa demmi simmida Goobani ha miishshan shaammiyo kuttota heemmi-
yonne yeletissiyo sohuwa qoppiis. Qoppi simmidi ha kuttota shammanawu koshshiya marccuwa dem-
miyo xekkawu biis. Sohuwa giigissi simmidi he sohoy oykkana danddayiyo addenne indde kuttotanne
kutto marata shammiis.
Ha shammido kuttota yeletissanawunne heemmanawu banaara issippe hashetiya ichchashu yalagata
demmiis. Ha yelagatuura issippe gididi kuttota eti immiyo go’aadan ashuwawunne phuuphulliyawu
haniyageeta shaakkidi heemmanawu maacidosona. Hagaadan oottidi oosoy qantta wodiyan suure ayfidi
eta lo’’o murutaa demmanaadan oottiis. Hegaappe denddidaagan heerawu gidin haakkidi yiidi kutto
maarata shammiya asatuppe demmido miishshay dagattiis. Hegan faabirkkaa essidi kuttuwa ashuwa
loytti phuphphuri goozidi kare biittatussi bayzziyogan aquwa shiishshiyogaa doommidosona. He kuttu-
wa ashuwa shukkidi lo’’o hanotan phuphphuri goozidi yeddiyogaa doommiis. He yeddiya oosanchchata
wodiyappe wodiyan miishshan qaxaridi ootissiyogan daro oosoy oosuwa demmidi ufayttiis.
Xaaxi waaxiyo wode asa na’a gidida ubbi bari koshshay de’iyo gina ubbaan bessiyagaattoo oottikko
laamettana dandayyees. Oosuwa medhdhidi oottiyogee asa na’i azallatettaappe kiyidi mino oosanchcha
gidanawu maaddees. Hegee qassi bari huuphiyappe aattidi haaraakka go’’anaadan mino beeraa kaa’ees.
Oottiya uri asa kushe xeellennan barina danddayidi hiyyeesatettaakka hayse oottidi de’anawu dandday-
ees. Hegaa xalla gidennan ba heeraappe aadhdhidi, biitta yuusho ubban erettida asa gididi de’anawu
danddayees. Hegaa gishshatawu kawo kushe xalaalaa xeellanawu bessenna. Issi asi luxidee luxennaagaa
gididee oosuwa medhdhi oottidi ishaluwan de’anawu danddayiyogaa shaakkidi erana bessees.
Meeziya 2
1. Ooso meedhdhiyogee; oonamaaddii? Aybissi maaddii?
2. Ha nabbabuwa neeni xeelliyo wode ne wozanan yiyanne ootta ootta giya ooso qommoy aybee?
3. Yumbberesttiya gelada luxettaa wurssada yiin kawoy oosuwawu mooddana xayikkonne ha-
nanabawu ginay kirqqikko waaniyakko lo’’o gaada qoppay?
4. “Utettaa daroy zerettaa conchchees” giya leemiso haasayay ay qonccissii?
5. Namisi oykkido uray godaredan laawiiddi pe’ana danddayees. Ha qofa qashoy ayba bilan xaafet-
tidee?
6. Ha nabbabuwappe ne luxidobay aybee?

9.4. Qaalaa Eraa: Mise qaalaaa/birshshettaa
Meeziya
Kaallidi de’iya qofa qashotu giddon dulkkida ayfe qaalatussi leemisuwa maaran mise birshshettaa
awudiyan amppidi immite.
Leemisuwa:
Luxiyagee baris luxido ginan ooso medhdhi ekkidi oottikko bari de’uwa laammirggidi haratu de’uwas-
sikka wodhdhana danddayees. ‘Laammirggidi’ giya qaalaa aappe guyyeera de’iya ‘de’uwa’ giya qaa-
laappe denddidi mise birshshettaa ‘giigissidi’ giidi malana danddayettees.
1. Gallassaappe issitoo I qofaa sheekkidi uttidaashin A wozana giddon issibay karhi giis.
2. Dottoree Goobana mokki ekkidi yiido allaalliya oychchiis.
3. Issi asi loohi simmidi oosuwakko geliyo wode oottiyo oosoy mule xubbenna.
4. Na’ay loohidoogaa maaran oosuwawu gelanawu gamma gidiya miishshaa koyyiyoogee atten-
nabaa.
5. Nu biittaa asay oosuwa issoy issuwara hashetidi oottees.
6. Oosuwa oottiya asi gamma miishshawu tal’’iya eqotata koyyidi demmiis.
7. Goobani kuttuwa sohuwa giigissi simmidi he sohoy oykkana danddayiyo addenne indde kutto-
tanne kutto marata shammiis.
8. Loohuwa ekkido ogiyan metota qantta wodiyan pagalidi oosuwa ellessana danddayettees.
9. Kuttuwa ashuwa shukkidi lo’’o hanotan phuphphuri goozidi kare biitti yeddiyoogaa doommiis.
10. 10. Issi asi oosuwa oottanaappe kasetidi halchchuwa kessana koshshees.
9.5. Doonaa seeraa: Keettaawaanne Kaalliyagaa

Keettaawaa giyogee: Issi qofaa qashuwa giddon oosuwa/ allaalliya poliyagaa.
Leemisuwa. Ballanggoy zino giyappe shammido booraa shukkiis. Ha qofaa qashuwan keettaaway Bal-
langga. Gaasoykko booraa shukiday oonee? Giyo wode zaaroy Ballangga .
Hagee darotoo ooni giya oyshaa zaarees.
Kaalliyagaa: Hegee issi allaalliya ekkiyagaa woykko allaallee A bollan polettiyogaa.
Leem. Ballanggoy zino giyappe shammido booraa shukkiis. Ha qofaa qahsuwan aybaa? Giya oyshaassi
zaaroy booraa gidees giyogaa.
Hagee qassi aybaa giya oyshaa zaarees.
Meeziya
Kaallidi deꞌiya oyshatussi gamma zaaruwa oyqqida pitaliya doorite.
1. Dalggi sagga galla shammido dorssaa shukkiis. Ha qofaa qashuwan kaalliyagee awugee?
A. Dalgga C. Dorssaa
B. Sagga galla D. Shukkiis
2. Goobani gifaatawu mittaa qanxxiis. Ha qofaa qashuwan keettaaway awugee?

A. Gifaataa C. Miittaa
B. Qanxxiis D. Goobani
3. Woggaasoy inigalla shammido karetta deeshshay madhdhiis. He qofaa qashuwan sunqqoy aw-
ugee?
A. Deeshshay C. Modhdhis
B. Woggaasoy D. Karetta
4. Baazzi hachchi guuri pullaassi biis. Ha qofa qashuwan kaalliyagee awugee?
A. Pullaassi C. Biis
B. Baazzi D. Zaaroy baawa
5. Baalota awudenne maallado maallado miizziyo yeessawusu. Ha qofaa qashuwan kuushshay aw-
ugee?
A. Maalladao maallado D. Yeessawusu
B. Baaloto E. Ubbaykka zaaro
C. Awudenne
Hagaappe kaallidi deꞌiya leemisuwa maaran keettaawa qofaa qashuwa kaalliyagaa qofaa qashu-
wawu laammite.
Leem. Baraata unccaa qanxxaasu
- Unccay qanxxettiis (Baraatin)
1. Baafi kuttuwa shukkiis.
___________________
2. Ishala gifaatawu kaꞌida pooshshaamuwa maasu.

___________________
3. ufayssi Shaaga galla shammido deeshshiyo maahee miis.

___________________
4. Woggaasoy kifiliyan xiskkiis.

___________________
5. Gaammoy zino karetta booraa miis.

___________________
9.6. Xaafuwa: Qantta Xuufiya Xaafiyogaa
Meeziya
Hagaappe kaallidi imettida kiitaa maaran kaalliya meeziya oottite.
Oosuwa medhdhiyogaa xeelliyagan kahaa denttettiyo hanotaa, duqettidabaanne xaafettidabaa goꞌettidi
qantta xuufiya xaafite.


I. Hagaappe garssaara deꞌiya qofaa qashotun yafarettida qaalatussi awude birshshettaa immite.
1. Goobani bari luxido ginaanne ooso xayidi metootidoogaawurssidi yootiis.
2. Oosoy ellellidi keshiyappe kiyiyo gee daro murutaa demmanawu maaddees.
3. Kuttuwa haaridi appe demmiyo murutan bari de’uwa kaalettanawu Goobani maacciis.
4. Oosuwa meruwassi ginaa bessiyogan erettiyanne nashettiya Dokttoree looha.
5. Biido sohuwara Dokttoree Looha mokki ekkidi yiido allaalliya oychchiis.
II. Hagaappe kaallidi deꞌiya qofaa qashota keettawa qofaa qashuwawu laammite.
1. Kanay zino qammi godariyan meetettiis.
________________________________
2. Galatoy asttamaariyan ixettiis.

________________________________
3. Badalay geleshshawan meetettees.

________________________________
4. Oosuwawu halchchoy Goobana halchchettiis.

________________________________
5. Carshshayzino maran meetettiis.

________________________________
6. Zino maallado kutto maray meetettiis(Gaciyan)

________________________________
7. Adaba ooppenne aadhdhada dalggan dosettaasu.

________________________________
8. Shayyee uyettiis(naꞌan)
________________________________
III. Hagaappe kaallidi deꞌiya kiitaa maaran imettida meeziya xaafite.

Ha saaminttan luxidobaappwe oosuwa medhdhiyogaa, kahaa denttettiyo hanotata xeelliyagan xaafet-
tidabaanne duuqettidabaa go’ettidi qantta xuufiya xaafite.
9.8. Ezgguwa: Oosoy Bonchchissees.

Ezgguwappe kasetiya oyshata malite.
1. Bonchchettida ooso gaada neeni qoppiyogee awugee?
2. Intte heeraa asaa meeziyappe denddidi oosuwassi deꞌiya xeelaa qanttan tobbite.
3. Ne heeran kase baynna oosuwa medhdhanawu neeni polidobi de’ikko ne laggetussi qofaa shaakka

Meezi ya 1
Kaallidi imettida ezggiyo wode oyshata wudidi ezggiiddi zaarite.
1. “ Ooso olli xeello; muussi ite ekko” giya qafay aybaa qonccissi?
2. “ Away deꞌishin woxxa, Aaway deꞌishin ______________.
Meeziya 2
Kaallidi shiiqida oyshata ezggo nabbabuwaninne intte buzo akeekan amppidi zaarite.
1. Asaa naati biittaa bollan deꞌoosappe doomidi asaappe shaahetti erennabay ayba gaada qoppay?
2. Salo gufantton asaanaatu deꞌuwassi injjetiyabatuppe heezzaa xaafa.
3. Ay mala asay ba oottiyo oosuwa ufayttiiddi oottii?
4. “Beettida qaadaa ubbaa demmidi oosuwa busubbullana koshshees” giyogaa ne akeekan qonc-
cissa.
5. Dichcha ubbawu baasoy ayba gaada qoppay?
6. “ Oosoy bonchchissees” giya ezggo nabbabuwappe ne akeekidobay aybee?
9.9. Haasayaa
Meeziya
Oosoy bonchchissees giya ezggo nabbabuwan intte nabbabidobaa loytti akeekidi intte maayettiyo qo-
faanne intte maayettoenna qofay deꞌikko issoy issuwaara tobbidi haasayan intte qofaa qonccissite.
9.10. Nabbabuwa: Mino Zal”anchchiyo

Nabbabannappe kasetiya oyshata malite.
1. Zalꞌꞌiya giyogee wogiyogee?
2. Intte heeran zalꞌꞌidi laamettida asay deꞌii? Deꞌiyaba gidikko; aybaa zal”idiss awa gakkidaakko
qanttan qonccissa.
3. Qaalatu mise birshshettaa bolli tobbidi kifiliyassi qonccissite.
a. tishsha e. baxxanettana
b. gawa f. wochchiyogaa
c. shifaarawusu g. kochchooro
d. zalꞌꞌiya
Meeziya 1
Nabbabiiddi Kaalliya oyshata zaarite.
1. Bayzziyobaa aybaa gidikkonne iyyo bayzzanaappe attin haraa _________________.
2. Hegaa baaso oottada wodiyan wodiyan gakkiya kattaa, gaashiya , badalaa, lokkomaa, gisttiya,
sunbburaa, ataraanne baaqeelaa ________________.
Mino Zalꞌꞌanchchiyo
Daamota pullaasa Allaanan Gamme kabeechcho shuchchan wotanggo Diriibo geetettiya issi mino
zalꞌꞌanchchaiya deꞌawusu. A qii naꞌatettaappe doommadakka ba oottiyo ooso ubban tishshanne zirxxa

gidiyogan asa ubba loomedan sawawusu. Asay A oottiyo zalꞌꞌiya oosuwan Iyyo deꞌiya minotettaa, qon-
ccetettaanne gawaa geeshshettaappe denddidaagan shmmiyobaa ippe shammees. Hegaa xallaa giden-
nan bayzziyobaa aybaa gidikkonne iyyo bayzanaappe attin haraa shura qooruwan gelaasu geenna .
Hegaappe denddidaagan akka asa ubbawu kumada goggawusunne aybawukka ero eeno gawusu. O
hagaadan oottidabay zalꞌꞌiya oosuwa oottanaappe kasetada he oosuwa kaalettiya eqotatuppe bessiya zo-
riya ekkidoogaa. Hegaakka issi zalꞌꞌanchchaappe koyyettiya kanddoy aybakkonne, bayzziya shammiya
asaykka ay mala kandduwa koyyiyakko shakka eridoogaa. Hegaa baaso oottada wodiyan wodiyan ga-
kkiya kattaa gaashiya, badalaa, lokkomaa, gisttiya, sunbburaa, ataraanne baaqeelaa shifaarawusu. Ane
hagaappe kaallidi ha mino zalꞌꞌanchchiya shiishshiyo kattata waatadanne awude shiishshiyakko beꞌoos.
Diriiba issi zalꞌꞌanchchaappe nagaettiyabata oychchido eqotay ha kaalliyagaadan giidi odiis. “Issi zalꞌ
ꞌanchchay ba deꞌuwa zalꞌꞌiyan laammanawu koyyikko koyrottidi ba kanddawu giigissana bessees. A
kanddoy shammiyanne bayzziya asaa hulluuquwa bochchana mala ashilaalonne liiqo qaalaa goꞌettana
koshshees. Worddonne hanttaara giyobaappe haakkidi ba deꞌuwan gumbboroy xinqquwara meliyodan
tamatettaaranne suuretettaara baxxanettana bessees. Appe shammiyanne Qssi bayzziya asaassi A sinttay
ubbatoo awaadan pooꞌanawu koshshees. Bayzziyode gidin shammiyo wodekka haraa keesiyonne caddi-
yo pala hanotaappe haakkanawu bessees. Hegaadankka baxalla dossiyonne yaaretiyo eeshshaappe qa-
naatiyanne miqqaynniyappe haakkidaagaa gidana bessees” Giidi zoriis. Hegaanne hegaa malatiya zori-
ya woommada A shammanawu koyyiyo kattati awan awude gakkiyakkonne wochchiyogaa doommaasu.
Hegaappe simmada ha kattati de’iyo sohotanne wodiya shaakkada ay hanotan waatada shiishshanaakko
halchchaasu. Hegaakka koyrottada ha kattaa shiishshanawu gidiya marccuwa, minjjanawu hira keetta-
anne naagiya asaa koshshiyogaa akeekaasu.Naaꞌꞌanttuwan A shammiyo wodenne bayzziyo wode maad-
diya asaanne caana buquraa injjeyasu. Heezzanttuwan Ha A shammanawu koyyiyo kattay awude hiray-
isidi awude adhdhiyakko eranawu bassayiis gaada qoppaasu. Ayssi giikko Ashammiyo kattay zerettaa
wodiyan adhdhidi cahaa wodiyan hiraysiyo gishshaassa. Oydanttuwan awa heeran ha kattati aahuwan
doliyakkonne dumma dumma sohota pilggada eraasu.
Wurssettan A kessido halchchawu wodiya batta battada giigissaasu. Hegaappe guyyiyan ha denttido
ubbaa issuw issuwa kasiya kaaluwa naagaada poliyogaa doommaasu.
Ha bolla baggan denttidobatu ubbaappe kasetada gidiya marccay de’anawu beessiyogaa maacaasu. A
kase qoraphpha wottido marchchuwa qooday muleera ishatamanne isiini shaꞌa. Ha marccuwa qoodaa
akeekada A oottanawu halchcho- baassi missa gidiyo gishshawu hara qofaa giiddo geliyogaa doommaa-
su. Hegeekka o koyro ha zalꞌꞌiya oosuwa oottanawu hayyuwa immida eqotaa talꞌꞌiya oychchanawu ba
qofaa qachchaasu.He eqotaykka kase tal’iyo meezee deꞌiyonne daro asay tal’’idi ba de’uwa laammido
gooba eqota. A ba qofaa odido eqotay I doonaappe happe ootti ekkidaagaa he qofaa nena xoossay qofis-
siis. Nuuni ni niyo aybaa odiiddi wodiya xuugganee? Haꞌꞌi cuchchi melan biitti sa’i siyo ellella giis. Ha
A qofaa ekkida Diriiba tammu shaꞌu biraa oykkada zalꞌꞌe eqota lawuhu gaasu. Ha eqotay kase O eriyo
gishshawu aynne barchcheyennan woysaa immana mala koyyay? Giidi oychchiis. Akka ba qofaa qant-
tan qonccissada tammu shaꞌu marccuwa qoraphphuwawu oyttada guyye simmaasu.`
Amarida wodiyappe guyyiyan ha eqotay O xeesidi A oychchoogaadan xeetu shaꞌu marccwa immiis.
Ha xeetu shaꞌu marccuwa ekkido sohuwara A kase halchchido maaran marccuwa batettaa hekko gaasu.

Kattaa shiishshanawunne caana buquraa hirayanawu hosppun tammu shaꞌu marccuwa, naagiyogaassi
aginan ichchasu xeetu marccwa battaasu.Bagga marccuwa gelladan gaada sinttanaassi hasttamu shaꞌu
marccuwa qoraphpha keettan wottaasu. Attidagaa qassi laamedan goꞌettanaawu, hiraysiyabi deꞌkko
shifaaranawu qoppada kushiyan oykkaasu. Hegaadan batta wurssada kattaa shifariyogaanne he kaatta
zaarettada bayzziyogaa doommaas. Hegaadan oottada wontta bana kaafanawu doorido asaassaara gatta-
da kanxxin gididi palahiya woriya demmaasu. Hegaa xalaala gidennan qoraphpho keettaa acuwara gat-
ta qanxxaychchada ganddaappe denddada ambban erettiyogaaninne zooxada beettiyogan kochchooro
gidaasu.
Hegaappe aadhdhada haꞌꞌi wodee ehido oorattabatun zalꞌꞌiyogan biitta ubba xaragaa tamaadan laxada
mawusu.So biittaappe kare biittaa yeddiyonne ekkiyo maataa anttissada zalꞌꞌiyogan baappe palahada
haraakka maaddiyogan erettaasu. Hegaa beꞌida maccay attumay ubbay malaalettidi iigaadan zalꞌidi gidin
oottidi laamettanawu leemiso gidaasu. Hegaa A hanidoy koyro aybinne baynna sohuwappe denddada ay
oottiyakko muruta deꞌuwa deꞌanee gaada halchchidoogaa. Hegaadankka ba naꞌatettaa woykko yelaga-
tettaa laytaa coo waaatada aatto gaada qoppiyogan naaca malatiya zalꞌꞌiya doommoogaa. He zalꞌꞌiyan
nu asay giidi “gooyyi gishin salggoy attumana yelees” giyogaadan baappe palahada haraassi gidaa-
su. Karishin kanttaasu miiccishin minnaasu baappe garssaara deꞌiya ubbawu leemiso gidaas. Hegaappe
aadhdhada ganddan gidin ambban haaraasu xeeꞌaasu, keexxaasu gitataasu ooppekka zooxada beettaasu.
Hegaa xalaala gidennan wotanggo Diriiba baappe aattada harawu qoppiyogan erittida mino zalꞌꞌanch-
cha. Hegee coo odo gidenna oonee eriyo, yootiyonne amottiyo tumu ayyooha. A haꞌꞌi wodiyan miyye
baynnaagawu miyye keetti baynnaagawu keettanne tana maada giidaa maaddiya gita asa. A hagaadan
ubbawu kuma gogganaadan oottiyabay ooso giyo aybanne shenetennan oottiyogaanne zalꞌꞌiyogaa.
Hagaadan A hanido gaasoy ba deꞌuwa laammanauwa dumma dumma eranchcha asaappe woommido
hoyyuwa. Eranchcha asay immido hayyuwa goꞌettada ba laytta ubban suurenne tumanchcha gididoogaa.
Wordduwanne qanaatiya malatiya gene ooso ubbaappe haakkada xillotettaaninne ashkketettan gidin
hayyuwan kumada zalꞌꞌidoogaa. Xaaxi waaxin hachchi oona gidikkonne ba oottiyo ooso ubba karen-
naaninne hidootaa qanxxennan oottikko ba deꞌuwa laammanaagee awa bootta.
Meeziya 2
Kaallidi deꞌiya oyshata nabbabuwaninne intte buzo akeekan amppidi zaarite.
1. Issi asi ba deꞌuwa laammanawu koykko waananawu bessii?
2. Diriiba ba zalꞌꞌiya doommanaappe kasetada oottidobay aybee?
3. “ Gooyees gishin salggoy attumana yelee”giya leemiso haasayaa wolaytta asay aybissi goꞌttii?
4. “Asa ubbawu kumada goggawusu” giyogee woygiyogaakko ne guussan qonccissa.
5. Meeze zalꞌꞌiyaninne zammana zalꞌꞌiya giddon deꞌiya dummatettay aybakko qanttan qonccissa.
6. Ha nabbabuwappe neeni luxidobay aybee?
9.11. Qaalaa Eraa: Qaalatu Awude Birshshettaa
Meeziya
Hagaappe garssaara deꞌiya qofaa qashotu giddon yafarettida qaalatussi awude birshshettaa immite.

1. A qii naꞌatettaappe doommandakka ba oottiyo ooso ubban tishshanne zirxxa gidiyogan asa ubbaa
loomedan sawawusu.
2. Wodiyan wodiyan gakkiya kattaa gaashiya,badalaa, gisttiyanne sunbburaa shifaarawusu.
3. Issi zalꞌꞌanchchay ba deꞌuwa zalꞌꞌiyan laammanawu koykko koyrottidi ba kandduwa giigis-
sanawu koshshees.
4. Baazziyo wode gidin shammiyo wodekka haraa keesiyonne caddiyo pala hanotaappe hak-
kanawu bessees.
5. Ha xeetu shaꞌu marccuwa ekkido sohuwara A kase halchchido maaran marccuwa batettaa hekko
gaasu.
6. Baffa marccuwa geelladan gaada sinttanaasssi hasttamu shaꞌu marccuwa qoraphpho keettan
wottaasu.
7. Qoraphpho keettaa acuwara gatta qanxxaychchada ganddaappe doommada amban erettiyogaan-
inne zooxada beettiyogan kochchooro gidaasu.
8. Ha kattaa shiishshanawu gidiya marccuwanne hira keettay koshshiyogaa akeekaasu.
9. Ha kattati awa heeran doliyakkonne dumma dumma soghota pilggada eraasu.
10. Zalꞌꞌiyan biitta ubbaa laxada maasu.
9.12. Doonaa Seeraa: Keettaawanne Kaalliyogaa

Issi qofaa qashoy naaꞌꞌu ogiyan xaafettanawu danddayees. Hegeekka keettaawanne kaalliyogaa ekkiya
peeshotun xaafettiyanne kaalliyagaa ekkennan; keettaawa xellaa ekkiya peeshotun xaafettiya qofa qa-
sho geetettees.
Keettaawaanne kaalliyagaa ekkiya peeshotun merettiya qofaa qashuwa.
Leem. Wolaytta moottaa gadaaway allaanaa gadaawata konssoonuwawu xeegiis.
Ha qofaa qashuwan keettaaway wolaytta moottaa gadawa gidishin kaalliyagee qassi allaanaa gadaawata.
Keettaawaa xallaa ekkidi kaalliyagaa ekkenna peeshotun merettiya qofaa qashwa.
Leem. Moottaa gadaaway zinobaynni dalgga manttiya biis.
Ha qofaa qashuwan Ooni? Giya oyshaassi zaaroy moottaa gadaawa woykko hara guussan keettaawaa
gidiyo wode qassi aybaa? Giya oyshaa denttiyabi baawa. Hgee qassi hara guussan kaalliyagaa koyyiya
peeshuwa goꞌettibeenna giyogaa.
Meeziya
Hagaappe kaallidi deꞌiya peeshota leemisuwa maaran keettaawaanne kaalliyagaa ekkiya woykko ek-
kenna peeshota giidi dummayite. Hegaappe simmidi etan issuwan issuwan ichchashu qofaa qashuwa
medhdhite.
Yootiis immiis Uyiis
Biis hayqqiis xeesiis
Miis ekkiis xaafiis

Keettaawaanne kaalliyagaa ekkiya peeshotu leemisuwan merettida qofaa qashuwa.

Leem 1. Goobana zino qalaaxiya ba miireessi xaafaasu.
Kaalliyagaa ekkenna peeshotun merettida qofaa qashuwa leemisuwa.
Leem.2 Yooshshiya hachchi tunggi baasu.
9.13. Xaafuwa: Qantta Xuufiya Giigissiyogaa
Meeziya
Hagaappe kase aadhdhida saminttan oosuwa medhdhiyogaa xeelliyogan qantta xuufiya xaafidogee qon-
cce. He xaafidogaappe haꞌꞌi qassi ayfe qofaa dummayidi qanttan xaafidi dashite.
9.14. Zaareto Oyshta

1. Hagaappe kaallidi deꞌiya qofaa qashotun yafarettida qaalatussi awude birshshettaa immite.
1. Issi zalꞌꞌanchhaa kanddoy asaa hulluuquwa denttettanawu bessees.
2. Ashilaalonne liiqo qaalaa goꞌettiya asay deretettaa garssan nashettees.
3. Bayzziyo wode gidin shammiyo wode haraa caddiyo pala hanotaappe hakka.
4. Ay asinne Yaaretiyaasaa dosenna.
5. Diriiba ba kessido halchhawa maaran bawodiya bataasu.
6. Beni wode aqoynne giday daridi deꞌiyo asay asaa maaddees.
7. Oosuwa oottiya asay oottidi demmidobaappe qoraphphikko elle laamettees.
8. Ha eqotay hagaappe kase O eriyo gishshawu aynne barchceyibeenna.
2. Hagaappe kaallidi de’iya oyshatussi gamma zaauwa oyqida pitaliya doora.
1. Wolaytta asay dalgga manttiya oyshaa oychchanawu kiike moconaassi Magana qalaaxiya xaafi-
is. Ha qofaa qashuwan kaalliyagee awugee?
A. Wolaytta asay C. Magna qalaaxiya
B. Kiike Moconaassi D. Dalgga Manttiya
2. Kaallidi deꞌiya peeshotuppe issoy kaalliyagaa ekkenna peesho.
A. Xaafiis C. Yiis
B. Immiis D. Shociis
3. Kaallidi deꞌiya peeshotuppe issoy keetaawaa ekkiya peesho.
A. Xiiskkiis C. Kammiis
B. Namisettiis D. Anne B zaaro
4. Kaallidi deꞌiya peeshotuppe issoy keettaawaanne kaalliyagaa ekkiya peesho.
A. Saxxiis C. Menttiis
B. Miis D. Ubbaykka zaaro
5. Anjjoona kushiya mashshay qanxxiis. Ha qofaa qashuwan keettaaway _____________.
A. Anjjoona kushiya C. Qanxxiis
B. Mashshaa D. Anjjoona

6. Igoora eesotada bawusu. Ha qofaa qashuwan de’iya peshoy kaalliyagaa ekkiya peesho.
A. Tuma B. Worddo
7. Dorssiya zino maallado santtaa maasu. Ha qoffaa qashuwan kaalliyagee awugee?
A. Dorssiya C. Maasu
B. Zino Maallado D. Santtaa
8. Gaaggeeboy shoohshaadan eesotees.
Ha qofaa qashuwan kaalliyagee ______________.
A. Shooshshaadan C. Googgeboy
B. Eesotees D. Zaaroy baa
3. Hagaappe garssaara deꞌiya kiitaa maaran imettida meeziya ootta.
Hagaappe kase oosuwa medhdhyoga xeelliyoogan xaafettidabaanne duuqettidaba goꞌettidi qantta xuufi-
ya xaafidoogaa zaaretti nabbabii appe ayfe yohuwa qanttan mucuridi xaafite.

SNNPR Wol Lang g10 SB Book

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

SNNPR Wol Lang g10 SB Book

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

WOLAYTTATTUWA

Tohossa Toophphiya Dalgga Manttiya Luxetta Beeruwa

1.3. Buzo Nabbabuwa: Deretettaa Garssan Doonaa Metuwa

Shemppuwa 1: Doonaanne Deretettaa 1

2 Shemppuwa 1: Doonaanne Deretettaa

1.4. Qaalaa Eraa

Shemppuwa 1: Doonaanne Deretettaa 3

1.5. Doonaa Seeraa: Waatta qaalata

4 Shemppuwa 1: Doonaanne Deretettaa

1.7. Zaareto Oyshaa

1. Baazzita baassi koshshiya ______________ shammaasu.

1.8. Ezgguwaa: Deretettay Doonaa Go’ettiyo Gaasuwa

Shemppuwa 1: Doonaanne Deretettaa 5

Hagaappe kaallidi de’iya oyshata ezggiyo wode corggochchi ezggiiddi zaara.

1.10. Buzo Nabbabuwa: Doonay Deretettaassi Immiyo Go’aa

6 Shemppuwa 1: Doonaanne Deretettaa

Shemppuwa 1: Doonaanne Deretettaa 7

1.11. Qaalaa Eraa

1.12. Doonaa Seeraa: Waatta Qaalaa

8 Shemppuwa 1: Doonaanne Deretettaa

1.14. Zaareto Oyshata

Shemppuwa 1: Doonaanne Deretettaa 9

2.3. Nabbabuwa: Meeze Ekuwanne Geluwa

Kaallidi de’iya nabbabuwappe kasetiya oyshata citan tobbidi zaarite.

Shemppuwa 2: Meeze Ekuwanne Geluwa 11

2.4. Qaalaa Eraa

2.5. Doonaa Seeraa: Qofa Qasho Qommota

Shemppuwa 2: Meeze Ekuwanne Geluwa 13

7. Meeze ekoynne geloy issi deretettaa wogaa qonccissii qonccissennee?

2.7. Zaareto Oyshata

2.8. Ezggo Nabbabuwa: Meeze Ekuwanne Geluwa Qommotu Issippetettaanne

2.10. Buzo Nabbabuwa : Meeze Ekuwanne Geluwa Go’aa

Shemppuwa 2: Meeze Ekuwanne Geluwa 15

Halchchida paraa bullachcho

2.11. Qaalaa Eraa

Shemppuwa 2: Meeze Ekuwanne Geluwa 17

2.12. Doonaa Seeraa: Qofa qasho qommota

2.14. Zaareto Oyshata

Shemppuwa 2: Meeze Ekuwanne Geluwa 19

3.3. Nabbabuwa: Dichchaa Oosuwan Macca Asaa Beeraa

Shemppuwa 3: Macca Asaanne Dichchaa 21

3.4. Qaalaa Eraa

3.5. Doonaa Seeraa: Qofa Qasho Qommota

3.7. Zaareto Oyshata

Shemppuwa 3: Macca Asaanne Dichchaa 23

3.8. Ezggo Nabbabuwa: Macca Asaanne Dichchaa Bollan Xube Gidiyabata

3.10. Buzo Nabbabuwaa: Macca Asay Deretettaassi Immiyo Go”aa

Shemppuwa 3: Macca Asaanne Dichchaa 25

Nibaabiya nabbabiiddi hagaappe garssaara imettida daa’uwa kunttite.

Shemppuwa 3: Macca Asaanne Dichchaa 27

3.11. Qaalaa Eraa

3.12. Doonaa Seeraa: Qofa Qasho Qommota

1. Macca asay deretettaassi immiyo go”ay daro deretettaybonchchana bessees.

7. Lo”ita tukkiya maxaasu bulxxabuukku.

3.14. Zaareto Oyshshata

Shemppuwa 3: Macca Asaanne Dichchaa 29

30 Shemppuwa 4: Coraa Issippetettaa

4.3. Nabbabuwa: Coraa Issippetettaa

Shemppuwa 4: Coraa Issippetettaa 31

32 Shemppuwa 4: Coraa Issippetettaa

4.4. Qaalaa Eraa

4.5. Doonaa Seeraa: Qaalaa Shaahota

Shemppuwa 4: Coraa Issippetettaa 33