Æàëïû Îðòî Áèëèì Áåðyy×Y Ìåêòåïòåðäèí Ix Êëàññû Y×Yí Îêóó Êèòåáè

Все учебники Узбекистана на сайте UZEDU.
ONLINE
Á. ¤Ì°ÐÀËÈÅÂ, À . ÞÍÓÑÀËÈÅÂÀ
z
l.u
ÊÛÐÃÛÇ
ta
ÒÈËÈ
or
ÆÀËÏÛ ÎÐÒÎ ÁÈËÈÌ ÁÅÐYY×Y
ÌÅÊÒÅÏÒÅÐÄÈÍ
IX ÊËÀÑÑÛ Y×YÍ ÎÊÓÓ ÊÈÒÅÁÈ
up
¤çáåêñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí Ýëãå áèëèì áåð¯¯
ìèíèñòðëèãè áåêèòêåí
Ò£ðò¯í÷¯ áàñûëûøû
ed
://
tp
ht
ÒÀØÊÅÍÒ — «O‘ZBEKISTON» — 2019
*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях

UZEDU.ONLINE
Все учебники Узбекистана на сайте UZEDU.ONLINE
ÓŒÊ 811.512.154(075)
ÊÁÊ 81.2(Êèð)
¤-42
z
Ðåöåíçåíòòåð:
Í. Àëèñóëòàíîâà – Àíäèæàí ìàìëåêåòòèê óíèâåðñèòåòèíèí
l.u
àãà îêóòóó÷óñó;
Õ. Óñìàíîâ – Òàøêåíò облусу, Паркент районундагы
33-мектептин кыргыз тили жана адабияты мугалими.
ta
or
Îêóó êèòåáèíäå êîëäîíóëãàí øàðòòóó áåëãèëåð:
— òåîðèÿëûê ìààëûìàòòàð âåðòèêàëü ñûçûãû ìåíåí

up
áåëãèëåíäè.
ÁÊ — áàéëàíûøòóó êåï áîþí÷à ê£í¯ã¯¯;
òîî1 — ñ£çã£ ôîíåòèêàëûê òàëäîî æ¯ðã¯ç¯¯;
áèëèì2 — ñ£çã£ ñ£çä¯í êóðàìû (ó¦ãó, ì¯÷£) áîþí÷à òàëäîî
ed
æ¯ðã¯ç¯¯;
áèéèê3 — ñ£çä¯ ñ£ç ò¯ðê¯ì¯ êàòàðûíäà òàëäîî.
Àéûëãà
://
áàðàòàìûí4 — ñ¯éë£ìã£ ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯ç¯¯.

tp
Ðåñïóáëèêàëûê ìàêñàòòóó êèòåï ôîíäóíóí êàðàæàòòàðû

ýñåáèíåí èæàðà ¯÷¯í áàñûëäû
ht
ISBN 978-9943-01-517-3
© «O‘ZBEKISTON» ÁÏ×°, 2006, 2010, 2014, 2019

UZEDU.ONLINE
VIII ÊËÀÑÑÒÀ
¤ÇÄ¤ØÒ°Ð°ËÃ¤ÍÄ¤ÐÄ° ÊÀÉÒÀËÎÎ
z
1. Îêóãóëà. Òèë æ£í¯íä£ àéòûëãàíäàðãà ê£¦¯ë áóðãóëà. Óëóó
àäàìäàð ýìíå ¯÷¯í ýíå òèëäè æîãîðó áààëàøêàí? ¤ç îþ¦àðäû
áèëäèðãèëå.
l.u
1. Èëèì ìåíåí áèëèìãå ê£ï¯ð£ — òèë,
Ê£ê£ë£òê£í àäàìäû òèëè äåï áèë.
Æ. Áàëàñàãûí
ta
2. Êåëáåñå ñ£ç ñ¯éë££ã£ êûçûë òèëè¦,
Êàéäàí áîëñóí àçûðêû òîëãîí áèëèì!
Ñ£ç ñ¯éë£ï, ñ£çä£í ñ£çã£ æåòïåãåí ñî¦,
or
Ä¯éí£í¯í áèç áèëìåêïèç êàéñû áèðèí?
3. Òèëè¦å êóëäóê êûëàì, ýíåì, àòàì!
Êå÷èðãèí, ìåí òàðàïòàí áîëñî êàòàì.
up
Ñåí ñ¯éã£í, ñåí ñ¯éë£ã£í óøóë òèëäå,
Êóáóëòóï, áåçåï ûðäàï êåëå æàòàì.
À. Òîêîìáàåâ
4. Òèë ìàäàíèÿòû – ýë ìàäàíèÿòû. 5. Òèë – ìàìëåêåòòèí
ed
ê¯çã¯ñ¯. 6. Òèë – àêûëäûí æàð÷ûñû. 7. Òàê ñ£çä¯í òààñèðè

ê¯÷ò¯¯. 8. Òèë êåðåìåòè – òèø £òê¯ñ ä¯éí£. 9. Æûëóó ñ£ç
æ¯ð£êò¯ æèáèòåò. 10. Òèë êûëû÷òàí £òê¯ð. ×å÷åí òèëä¯¯ àëäûäà,
òèë áèëáåãåí àðòûíäà. 11. Æàêøû ñ£ç ïèëäè äà æîëãî ñàëàò.
12. Æàëãàí ñ¯éë£ï æàøàãàí÷à, ÷ûíäûêòû àéòûï £ëã£í àðòûê.
://
13. Òèëäå áóò æîê, áèðîê àëûñêà æåòåò.
2. Òåêñòòè ê£ðê£ì îêóãóëà. Àíäàãû íåãèçãè îé ýìíå æ£í¯íä£?

tp
Òåêñòòå ñ£çä¯í êåðåìåòò¯¯ êàñèåòè æ£í¯íä£ ýìíåëåð àéòûëäû?

Ñèëåðäèí îþ¦àð êàíäàé?
Ñ¤Ç Æ¤Í°ÍÄ¤ ÄÀÑÒÀÍ

ht
Ñ£ç — àäàìäûí ìàäàíèÿòû. Àäàìäû àäàì ìåíåí áàéëàíûø-

òûðãàí — ñ£ç. Ñ£ç — àêûëìàí íàñààò÷û, ìûêòû ìóãàëèì. Ýë
áèëãåí óëóó ýìåñ, ñ£ç áèëãåí óëóó. Îøîí ¯÷¯í ýëèáèç: «Æû-

UZEDU.ONLINE
ëóó ñ£çã£ æûëàí èéíèíåí ÷ûãàò», — äåï àéòûøêàí. Äåìåê,

ñ£ç áààðûíûí áàøàòû.
Ñ£ç áîëáîñî, ýíåíèí áàëàãà áîëãîí ìýýðèìè êàíòèï
ò£ã¯ëì£ê?! Àòàíûí àêûëû êàéäàí àéòûëìàê?! Ñ¯éã£í æàð-
äûí æûëìàþóñó äà, ê£ç æàøû äà — ñ£ç. Ààëàì êàíäàé ÷åêñèç
z
áîëñî, ñ£ç äà àíäàí êåì ýìåñ.
Ñ£ç áèë¯¯í¯í £ç¯ äà óëóó êåðåìåò! Îøîí ¯÷¯í ñ£ç ¯éð£í£ë¯!
l.u
(C.Ð.)
1-§. Ñ¤Ç ÀÉÊÀØÛ
ta
3. Îêóãóëà. Ñ£ç àéêàøûíäàãû áàãûíäûðóó÷ó æàíà áàãûíû¦êû
ñ£çä¯ òàïêûëà. Áóë ñ£çä£ð áèðè-áèðè ìåíåí êàíäàé÷à áàéëà-
íûøàò?
or
Òåðå¦1 áèëèì, äèêòàíò æàçóó, àêûðûí àéòóó, ìåëäåøêå
÷ûãóó, æîëäîøòîðãî êåçèã¯¯1, àëòû îêóó÷ó, ìåêòåïòåí áèëèì
àëóó, àñìàíäàãû æûëäûçäàð2, ëûæà ìåíåí æ¯ð¯¯, àéûëäàø-
up
òàð2 ìåíåí êåçèã¯¯, àøóó àðêûëóó áàðóó3, àëìàëóó áàê, êû-
ðààí á¯ðê¯ò, ýíå òèëäè ¯éð£í¯¯, ýíåíèí ìýýðèìè, áèéèêòèê-
òåí ñåêèð¯¯, àéûëäàí êåçèãèø¯¯, êàðà êûëäû êàê æàðãàí3, àê
òà¦äàé àêûí.
ed
4. Àòîî÷òóê æàíà ýòèøòèê ñ£ç àéêàøòàðûí òàïêûëà. Áàãûíäû-

ðóó÷ó ñ£çä¯ àíûêòàãûëà, àë êàéñû ñ£ç ò¯ðê¯ì¯í£í áîëäó? Ñ£ç
àéêàøûíûí ò¯ç¯ë¯ø¯ êàíäàé?
Êûðààòû ìåíåí ñ¯éë££, æàñàëìà æèáåê, æàêøû àäàòòàðãà
êàëûïòàíóó, æàéëîîäîí ò¯ø¯¯, æàéëîîíóí ã¯ë¯, áàøûíà ÷£ï
://
ñûíäûðóó, äà¦êû òàø æàðóó, êàðà ÷ûéûð÷ûêêà óÿ ñàëóó, êàðà

ñóð êåëèí, êàðà ê£ç êûç, ¯é¯ð-¯é¯ð æûëêû, ¯éä£ã¯ë£ðä¯í
ýê££3, æ¯ã£ð¯ä£é ñàïñàðû, àñêàäàé áèéèê, àëàðäûí áààðû,
tp
ñóóäàí êóðãàê ÷ûãóó, ýò ìåíåí ÷åëäèí îðòîñóíäà, ûðäàãàí-

äàðäûí àð áèðè, íàêûë ñ£ç æàñàï ñ¯éë££, æàãàëìàéäàé ñû-
çóó, êîé ÷àðáàñûí2 £ñò¯ð¯¯.
ht
5. Áàãûíäûðóó÷ó æàíà áàãûíû¦êû ò¯ã£éë£ðä¯ àæûðàòûï àéòûï

áåðãèëå.
Æûëäûçäûí æàðûãû, àñìàíäû òèêòåäè, ê£ê òåìèð, æûáû-
ðàãàí æûëäûçäàð, Æåëáåãåé æàìûíûï, äààíà ê£ðä¯. Ýøèêêå

UZEDU.ONLINE
÷ûãûï, áóëó¦-áóð÷óí êàðàäû. Êóø êàðìàëãàí, ëàêûéòà òîé-

ãóçäó, ò¯íê¯ñ¯í àêàêòàï, òîîäàêòûí ýòè, ÷î¦ áàçàð, àëóó÷óñó
ê£ï, ñàòóó÷óñó äà ê£ï, êàðäàðëàð æàéíàéò, ìàë £òï£éò, îøîë
ê¯í¯, ¯éä¯ ê£çä£é æ£í£ä¯, òàëààãà ÷åéèí áàðäû.
°ëã¯: Æûëäûçäûí — áàãûíû¦êû ò¯ã£é, æàðûãû –
z
áàãûíäûðóó÷ó ò¯ã£é.
l.u
6. Ñ£ç àéêàøûí êàòûøòûðûï, àð áèðèíå áèðäåí ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£.
Ñ¯éë£ì ýìíåäåí ò¯ç¯ë£ò? Ñ£ç àéêàøû ìåíåí ñ¯éë£ìä¯í àéûð-
ìàñû ýìíåäå? Ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
Àê áàòà àëóó, àêàêòàé òàçà òèëåê, äå¦èçäåé òîëêóó, æî-
ta
ãîðêó îêóó æàéûíà áàðóó, èëèìèé êèòåïêàíà, ê£çä£í êàéûì
áîëóó, ê£ç¯ àëà ÷àêìàê áîëóó3, ê£ç¯í¯í àãû ìåíåí òå¦ àéëà-
íóó, áàëäàí òàòòóó3, àëìàçäàí êàòóó, êåëàòêàíäàðäûí áèð££.
or
7. Ñ£ç àéêàøûíäàãû áàéëàíûøòûí æîëäîðóí (ûêòàøóó, òààí-
äûê, áàøêàðóó áàéëàíûø) àíûêòàãûëà.
up
Àäåïò¯¯ áàëà, àæûðàãûñ äîñòóê3, æàçóó÷óëàð ìåíåí æî-
ëóãóøóó3, àáàéëàï ñ¯éë££, àñêåðäèê á£ë¯ê, òèëåêêå æåò¯¯,
áàëûê êàðìîî, áåéêóòòóêòà æàøîî, êûðñûêòàí ñàêòàíóó, ã¯ë
£ñò¯ð¯¯, Àòà Ìåêåíäèí òîïóðàãû, æàêøûëûêòûí áåëãèñè,
ed
èëèìèé äàðàæà, òîîíóí ñóóñó.

°ëã¯: Àäåïò¯¯ áàëà
êàíäàé?
àäåïò¯¯
://
ûêòàøóó
áàëà
8. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñ£ç àéêàøûíà òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£: à) áàãûíäû-
tp
ðóó÷ó æàíà áàãûíû¦êû ñ£çä¯ ê£ðñ£ò¯¯; á) ñ£ç àéêàøûíûí

êàéñû ò¯ð¯ (àòîî÷òóê, ýòèøòèê); â) íåãèçãè æàíà áàãûíû¦êû
ñ£çä£ðä¯í áàéëàíûøóó æîëäîðóí àíûêòîî; ä) àëàð êàéñû ñ£ç
ò¯ðê¯ì¯í£í áîëóøòó?
ht
Æîãîðêó áèëèì2, êóðáóëàðûìäàí ¯÷££, àíàðäàé êûïêûçûë,

êààäà-ñàëòòû ¯éð£í¯¯2, êàðûíû ñûéëîî, áèðèí÷è2 ó÷óðàøóó,
æà¦ûëáàé ñ¯éë££, ó÷óðàøêàíäàðäûí ýê££, àéäàí à÷ûê, êàáà-
ãû á¯ðê£ë¯¯, êîìóç ÷åðò¯¯, êûÿê÷ûíûí àð áèðè, êûçûë ã¯ë.

UZEDU.ONLINE
2-§. Ñ°ÉË¤Ì Ì°×¤Ë¤Ð°
9. Îêóï, ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯í£ îîçåêè àæûðàòêûëà. Ñ¯éë£ì

ì¯÷£ë£ð¯í¯í àñòû êàíäàé ñûçûëàðûí ýñêå ñàëãûëà. Ê£÷¯ð¯ï
æàçãûëà äà, àð áèð ñ¯éë£ì ì¯÷£ñ¯í¯í àñòûí øàðòòóó áåëãè-
z
ñè áîþí÷à ñûçãûëà. Áàø ì¯÷£ë£ðñ¯ç ñ¯éë£ì ò¯ç¯¯ã£ áîëîáó?
Àíûêòîî÷ ìåíåí áûøûêòîî÷ êàíäàé ìàêñàòòà êîëäîíóëàò? Ýý
l.u
ìåíåí òîëóêòîî÷òóí, òîëóêòîî÷ ìåíåí áûøûêòîî÷òóí àéûðìà-
÷ûëûãû ýìíåäå?
Òîêòîãóë Ñàòûëãàíîâ – êûðãûç ýëèíèí óëóó àêûíû. Òîêòî-
ãóëäóí ûðëàðû, ê¯¯ë£ð¯ – êûðãûç ýëèíèí áàé êàçûíàñû. Òîê-
ta
òîãóë æàëïû ýëäèí òóðìóøó æ£í¯íä£ ûðäàãàí. Òîêòîãóëäóí
àêûí áîëóøóíà, òàëàíòûíûí îéãîíóøóíà ýíåñèíèí òààñèðè
òèéãåí. Àíûí ûðëàðû, ê¯¯ë£ð¯ ýëäèí àðàñûíà òåç ýëå òàðàï
or
êåòêåí. Òîêòîãóë ýëäèí îîð òóðìóøó, áàé-ìàíàïòàðäûí ýçèï
æàòêàíäûãû æ£í¯íä£ ûðäàãàí. Áàé-ìàíàïòàð àíû Ñèáèðãå
ñ¯ðã¯íã£ àéäàøêàí. Ñèáèðäèí ò¯ðì£ñ¯í£í àë îðóñ æîëäîø-
òîðóíóí æàðäàìû ìåíåí êà÷ûï ÷ûêêàí.
up
Òîêòîãóëäóí ûñûìûí, ýìãåãèí ýë óíóòïàéò.
10. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñ¯éë£ìä¯í ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯ç¯ï,
ýêè æàíà áèð òóòóìäóó æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯í ò¯ðë£ð¯í àíûêòà-
ãûëà. Àëàðäûí ò¯ç¯ë¯ø¯ êàíäàé áîëîò?
ed
1. Ò¯ç ñ¯éë£ï, ÷ûí÷ûë áîëãóí. (Æ. Áàëàñàãûí.) 2. Àéê£ë

Ìàíàñ êàáûëàí, ÷à÷ûëãàí ýëäè æûéíàãàí. («Ìàíàñ».) 3. Æàé
àéû... Àëàáàøêà áàðà æàòàáûç. Àéëàíà òûïòûí÷. Àëûñòàí
×î¦ò£ð ê£ð¯í£ò! («ÊÁ»). 4. Òàÿòàì ýê££á¯ç ñåíè àáäàí æàê-
://
øû ê£ð£á¯ç, ì¯é¯çä¯¯ Áóãó ýíå. Áèëåì. (×.À.)

11. Ò£ì£íê¯ ñõåìà áîþí÷à ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£.
tp
1. _________ _ ._._._._ ________

2. _________, ______ _ ._._._._ ________
3. _ _ _ _ ________ ________ ________
ht
4. _________, ______ _ _ _ _ _ ________

5. _._._._._ ________ ________
12. Ñ¯éë£ìä£ðä¯ ê£÷¯ð¯ï æàçûï, ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à

òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.

UZEDU.ONLINE
1. Ìåíèí ñàÿêàòûì òîî àðàñûíàí áàøòàëäû. (Ê.Æ.)

2. Äîñó¦äóí êèì ýêåíèí àéòûï áåðñå¦, ìåí ñåíèí êèì
ýêåíäèãè¦äè àéòûï áåðåì (Ñîêðàò). 3. Æàêøû æàçûëãàí êè-
òåïòè îêóï, àäàì æàêøû ñ¯éë££ã£ ¯éð£í£ò (Çàëêàð îéëîð).
4. Øàêèð áîëãîí îêóÿíû àéòûï áåðäè (Ñ.¤.). Ò£ì£íê¯ áóð÷-
z
òàí êàðîîë÷óíó ê£ð¯øò¯. 6. ×àêûðûëãàí êèøèëåð áèðäåí-
ýêèäåí êåëå áàøòàøòû (Ê.Ê.).
l.u
13. Ê£÷¯ð¯ï æàçûï, áàø ì¯÷£ë£ðä¯ òàïêûëà.
1. Êå¦åøìåäå êûøêû ñåññèÿíûí æ¯ð¯ø¯ æ£í¯íä£ ìàñå-

ëå êîþëäó. 2. Àë ýêè æûëäàí áåðè ìóãàëèì áîëóï èøòåéò.
ta
3. Æûéíàëûøòàí êèéèí êîíöåðò óêòóê. 4. Ýêçàìåíäåðäåí
ìóðóí çà÷¿òòîð òàïøûðûëàò. 5. °÷¯í÷¯ êóðñòóí ñòóäåíòòåðè
êûøêû ñåññèÿäàí ìóðóí ìåêòåïòåðäåí ïðàêòèêàíû £òê£ð¯ø£ò.
6. Øààðäàí áèçäèí àéûëãà ÷åéèí áèð ñààòòûê æîë. 7. ×èì-
or
ãåíäåí áåðè êàð æîê. 8. Áóë àäàì áèð àéäàí êèéèí ñàÿêàò-
òàí êàéòûï êåëäè. 9. Òàøêåíòòåí àðû Ïàðêåíòêå àâòîáóñ
òûíûìñûç êàòòàï òóðàò. 10. Æ¯ðã¯í÷¯ë£ð ñóó òðàíñïîðòóíàí
up
áàøêà òðàíñïîðòòîðäîí äà ïàéäàëàíûøàò. 11. Àëàðäàí áàøêà
òóðèñòòåð äà ê£ëã£ ê£ï êåëèøåò. Áóë ñïîðòñìåí àâòîìîáèëü
æàðûøû áîþí÷à îëèìïèàäàëûê ìåëäåøòåí êèéèí ä¯éí£ë¯ê
ìåëäåøêå êàòûøòû.
ed
3-§. Æ¤Í¤Ê¤É Ñ°ÉË¤ÌÄ°Í Ò°ÐË¤Ð°
14. Ò£ì£íê¯ ñ¯éë£ìä£ðä¯ ò¯ð¯ áîþí÷à òàëäàãûëà.

Ýðòå¦ ìåíåí áàòûøòàí êàòóó øàìàë áîëäó. ×à¦ ó÷òó. Äà-
://
ðàêòàð øóóëäàäû. Àíàí äàðîî ê¯í á¯ðê£ëä¯. Ê¯í ê¯ðê¯ð£ä¯

äà, äûáûðàï æàìãûð æààé áàøòàäû. Òîîãî æ£í£ä¯ì. Ìå-
íèì÷å, ìûíäàé ó÷óðäà æàø áàëäàðãà æîëãî ÷ûãóóãà áîëáîéò.
tp
¤òì£ êàòàð ñóó áîëîò. Áèðîê áèð òàéãà ó÷êàøà ìèíèøêåí

ýêè áàëà £ðã£ áåò àëûï áàðàòàò. Æûëà¦áàø. Ê£éí£ê÷£í.
Æàìãûð ìåíåí ñóóêêà ê£íã£í äà. Ìåí àëàðãà æåòå áàðäûì.
ht
– Ñàëàìàòñûçáû! – äåäè ýê££ æàðûøà.

– Ñàëàìàò÷ûëûê, îêøîøóï êàéäà áàðàñû¦àð?
– ×î¦ àòàìäûêûíà.
– Ýìíåãå?
– Êîðîî-ñàðàéûí òàçàëàøàáûç.
7

UZEDU.ONLINE
°ëã¯: Ìåí àëàðãà æåòå áåðäèì.

1. Æàéûëìà ñ¯éë£ì, àíòêåíè áàø æàíà àéêûíäîî÷
ì¯÷£ë£ðä£í ò¯ç¯ëä¯..
2. Ýêè òóòóìäóó ñ¯éë£ì, àíòêåíè ýý ìåíåí áàÿíäîî÷ êà-
òûøòû
z
3. Æ£í£ê£é ñ¯éë£ì, àíòêåíè áèð ýëå ñ¯éë£ìä£í òóðàò.
4. Æàé ñ¯éë£ì, àíòêåíè æàéûí÷à áàÿíäîî èðåòèíäå àé-
l.u
òûëäû.
15. Îêóãóëà. Ñ¯éë£ìä¯í àÿãûíà êàéñû òûíûø áåëãèñè êîþ-
ëàò? Ýìíå ¯÷¯í? Ñ¯éë£ìä¯í èíòîíàöèÿëûê àéûðìà÷ûëûêòàðû
êàíäàé?
ta
Äóøìàíûìäû ýçåëäå êå÷èðáåéì4 // Áèðîê çàìàíû-
ìà êåê ñàíàãàí æåðèì æîê // Àíòñå äà, ñîãóøòà äîîì
ê£ï // Àòûëãàí îê, ò£ã¯ëã£í êàí òàðûõòûí ýñåáèíäå //
or
Àë ýìè àäàìäàðäûí á¯ë¯íã£í £ì¯ð¯÷¯ // Àíû òàðûõ-
òûí êàéñû áåòèíå æàçàáûç3 // Àë ¯÷¯í êèì æîîï áåðåò
// Àëèìàíäûí òàãäûðûí2 ýñòåãåíäå è÷èì ê¯é¯ï ÷îê áîëîò
up
// Àíûí óáàë-ñîîáó êèìäå // Êàéðàí êåëèíèì /// Ã¯ë ñ¯éã£í
êåëèíèì // (×.À.)
ÁÀÉËÀÍÛØÒÓÓ ÊÅÏ
4-§. ÒÅÊÑÒ ÆÀÍÀ ÊÅÏ Æ¤Í°ÍÄ¤Ã°
ed
ÌÀÀËÛÌÀÒÒÀÐÄÛ ÆÀËÏÛËÎÎ
Òåêñò — áóë ìààíèñè æàíà ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ áî-

þí÷à £ç àðà áàéëàíûøêàí áèð êàí÷à ñ¯éë£ìä£ð. Àð áèð
://
òåêñòòèí ìàçìóíó, òåìàñû, íåãèçãè îþ (èäåÿñû) áîëîò.

Òåêñòêå ì¯í£çä¯¯ áåëãèëåðäèí áèðè — àíäà áèð íåðñå
æ£í¯íä£ êàáàð áåð¯¯í¯í àÿêòàëûï á¯òê£íä¯ã¯. Áàøêà÷à àéò-
tp
êàíäà, òåêñòòèí ìààíèëèê á¯ò¯íä¯ã¯.

Äàãû áèð íåãèçãè áåëãèñè — òåêñòòè ò¯ç¯ï òóðãàí
ñ¯éë£ìä£ðä¯í £ç àðà áàéëàíûøòóó áîëóøó. Ìûíäà ñ¯éë£ìä£ð
òèçìåêòåøèï àéòûëûï, áèðèíèí ìààíèñèí ýêèí÷èñè óëàíòàò
ht
æàíà òîëóêòàéò. Óøóãà áàéëàíûøòóó òåêñòòèí ìàçìóíó, àí-

äàãû íåãèçãè îé à÷ûê-òàê æàíà òîëóê áàÿíäàëàò.
Òåêñòòåãè ñ¯éë£ìä£ðä¯ ûðààòòóó áàéëàíûøòûðóóäà ìóðäà-
ãû ñ£ç êàéòàëàíûï êåëèøè ì¯ìê¯í, æå àíûí îðäóíà áàøêà

UZEDU.ONLINE
ñ£çä£ð, æå ñèíîíèìäåð ïàéäàëàíûëàò. Óøóíäàé ýëå áàéëàì-

òà, êèðèíäè ñ£ç æ.á. òèëäèê êàðàæàòòàðäûí ìààíèñè ÷î¦.
Òåêñòòèí æàëïû ìàçìóíóí áåð¯¯ä£ áàÿíäîî, ñ¯ð£òò££, îé
æ¯ã¯ðò¯¯ ñûÿêòóó êåïòèí àð êàíäàé ò¯ðë£ð¯ êîëäîíóëàò.
ÁÊ 16. Òåêñò äåãåí ýìíå? Àãà ì¯í£çä¯¯ áåëãèëåð êàéñû? Òåêñò-
z
òèí òåìàñû æàíà àíäàãû íåãèçãè îé æ£í¯íä£ ýìíå áèëåñè¦åð?
Ò£ì£íê¯ òåêñòòåí ìèñàë êåëòèðãèëå.
l.u
Áèðèí÷è Ïðåçèäåíòèáèç È. À. Êàðèìîâäóí «Æîãîðêó ðóõà-
íèÿò — æå¦èëãèñ ê¯÷» êèòåáèíèí ò£ðò¯í÷¯ á£ë¯ì¯íä£ «Ìåêåíè-
áèçäèí £í¯ã¯¯ñ¯í¯í áåêåì ôóíäàìåíòè» äåï àòàëûï, àë ýêè
ta
á£ë¯ìä£í òóðàò. «Àäàìäûí æàí-ä¯éí£ñ¯í£ æîë» äåï àòàëãàí
áèðèí÷è á£ë¯ìä£ «Ðóõàíèÿòòû êóäóðåòò¯¯ ê¯÷ê£ àéëàíäûðóó ¯÷¯í
ý¦ îáîëó êàíäàé ìàñåëåëåðãå ê£¦¯ë áóðóó, êàíäàé èøòåðäè
àòêàðóó çàðûë?» äåãåí ñóðîî áåðèëèï, áóë æàãäàé èø-àðàêåòòè àð
or
òàðàïòàí ìûêòû îéëîíãîí ñèñòåìàëóó ò¯ðä£ óþøòóðóó «àäàìäûí
æàí-ä¯éí£ñ¯í£ æîë òàáóóäà» ÷å÷¯¯÷¯ ðîëü îéíîøó êå¦èðè
èëèêò££ã£ àëûíàò.
up
Æà¦û ìóóíäó òàðáèÿëîîäî £ç¯í-£ç¯ áàøêàðóóíóí £çã£÷£
èíñòèòóòó ñàíàëãàí ìààëåíèí æàíà àíûí àêñàêàëäàðû ìåíåí
àêòèâäåðèíèí, æàðàíäàð æûéûíäàðûíûí àãàðòóó æàíà ðóõàíèé,
àõëàêòûê ìàñåëåëåð áîþí÷à êå¦åø÷èëåðèíèí òèéãèçãåí î¦
òààñèðè äà ê¯÷£ï áàðóóäà. Àëàðäûí àäàìäàðäûí ê£¦¯ë¯í£ æîë
ed
òàáóó ìåíåí òóðìóø ê£éã£éë£ð¯í£ øåðèêòåø áîëóï, £ç óáàãûíäà

æàðäàì ê£ðñ£ò¯ï, îðóíäóó êå¦åøòåð áåðèï æàòêàíäûãû æåð-
æåðëåðäå ìýýðèìä¯¯ë¯êò¯í ê¯÷£ï, òûí÷òûê-áåéïèëäèêòèí
òóðóêòóó áîëóøóíà êûçìàò êûëûï æàòêàíäûãû æ£í¯íä£ ¯ëã¯ë¯¯
://
îéëîð àéòûëãàí.
ÁÊ 17. Òåêñòòè òàëäàãûëà: à) àíûí ìàçìóíó òåìàñûíà øàéêåø

tp
êåëåáè? á) àíäàãû íåãèçãè îé ýìíå æ£í¯íä£ áîëäó? â) òåêñòòå

êåïòèí êàéñû ò¯ð¯ êîëäîíóëäó? ã) ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ðë£ð¯
ïàéäàëàíûëäû?
ÓËÓÓ ÀÃÀÐÒÓÓ×Ó
ht
Àð áèð ýëäèí óëóòòóê ñûéìûãû áîëãîí èëèìïîçäîðó, çàë-

êàð æàçóó÷óëàðû, ÷ûãààí èøìåðëåðè áîëîò ýìåñïè. Îøîíäîé
æûëäûçäàðäûí áèðè — Èøåíàëû Àðàáàé óóëó. Äåãè, àãàðòóó
èøèíå àê ýìãåê £ò£ã£í Èøåíàëû Àðàáàé óóëó êèì?

UZEDU.ONLINE
Àë Óôàäàãû «Ìåäðåñå Ààëè» àòòóó æîãîðêó äèí ìåêòå-

áèí èéãèëèêò¯¯ á¯ò¯ðã£í. Îêóï æ¯ðã£í êåçèíäå, 1911-æûëû,
Ìîëäî Êûëû÷òûí «Çèëçèëà» àòòóó ïîýìàñûí áàñìàäàí áàñòû-
ðûï ÷ûãàðãàí. Ýë êûäûðûï, áàëäàð îêóòêàí. Êûðãûç òèëèíèí
áèðèí÷è îêóó êèòåáè «Àëèïïå» Èøåíàëû Àðàáàé óóëó òàðà-
z
áûíàí ò¯ç¯ë¯ï, 1924-æûëû æàðûêêà ÷ûêêàí. Áóë îêóÿ êûðãûç
ýëèíèí ìàäàíèé òóðìóøóíäà ÷î¦ ìàéðàì êàòàðû ýñåïòåëãåí.
l.u
Äà¦àçàëóó áèðèí÷è ìóãàëèìäåð óøóë îêóó êèòåáè àðêûëóó êå-
ëå÷åêêå êàíàò êàãûøêàí.
Àíûí ûñûìû Êûðãûç ìàìëåêåòòèê ïåäàãîãèêàëûê óíèâåð-
ñèòåòèíå ûéãàðûëãàí. («È. Àðàáàåâ» äåãåí æûéíàêòàí.)
ta
5-§. ÊÅÏÒÈÍ Ò°ÐË¤Ð°
Ó÷ó-êûéðûíà ê£ç æåòïåãåí àæàéûï ä¯éí£ áèçäè êóð÷àï
or
òóðàò. Áèç àíûí òàáûøìàêòóó ñûðëàðûí áèë¯¯ã£ êûçûãà-
áûç, àëàð æ£í¯íä£ £ç ïèêèðèáèçäè àéòàáûç, îé æ¯ã¯ðò£á¯ç.
Îøåíòèï, áàøêàëàð ìåíåí ïèêèð àëûøóóäà êåïòè êîë-
up
äîíîáóç. Äåìåê, êåï äåãåíèáèç áåëãèë¯¯ áèð ó÷óðäà òèëäè
ê¯íä£ë¯ê òóðìóøòà êîëäîíî áèë¯¯ áîëóï ýñåïòåëåò. Óøó-
ãà áàéëàíûøòóó êåïòèí ¯÷ ò¯ð¯ áèçãå áåëãèë¯¯: áàÿíäîî,
ñ¯ð£òò££, îé æ¯ã¯ðò¯¯.
ed
ÁÊ 18. Òåêñòòè ê£ðê£ì îêóãóëà. Àíäà áàÿíäàëãàí îêóÿíû èðåòè

ìåíåí êàéðà àéòûï áåðãèëå. Îêóÿíûí áàøòàëûøûí æàíà àíûí
àÿêòàëûï á¯ò¯ø¯í ê£ðñ£òê¯ë£. Òåêñò êåïòèí êàéñû ò¯ð¯í£ êèðåò?
104 ÆÀØÒÀÃÛ ÌÀÒÀÇÈÌ ÓÓËÓ ÎÌÀÐÁÅÊ

://
ÊÀÐÛßÍÛÍ ÝÑÊÅÐ°°Ñ°
Ìåí Êóðìàíæàí äàòêàíû ê£ðã£íì¯í. Äàòêà êàðà òîðóðààê,
÷àïæààê, ìà¦äàéû æàðûê, ê£çä£ð¯ îòòîé æàíãàí, ñ¯éê¯ìä¯¯,
tp
áîþ óçóí, àëèáåòò¯¯, æ¯ð¯ø-òóðóøó äà ýðêåê÷å, àêûëäóó, ìýý-

ðèìä¯¯, áîîðóêåð, êàéðûìäóó, ìåéìàíäîñ, àíàí äà òîêòîî,
ñàáûðäóó, ýðêò¯¯, ÷å÷êèíä¯¯, êàéðàòòóó, ñ¯ðä¯¯ æàíà êààðäóó
ht
àÿë ýëå. Ñ¯éë£ï æàòêàíäà øàøïàé ¯í¯í ê£ò£ðá£é ñ¯éë££÷¯.

×î¦ àòàì Ýëòîéäó Àëûìáåê äàòêà ìåíåí Êåñêåí-Æàðäà æà-
øàï òóðãàíäà òààíûøûøêàí ýêåí. ×î¦ àòàì ýêè æîëó ÷î¦
òîé áåðãåíäå äà, Àëûìáåê, Êóðìàíæàí äàòêàëàð òîéäóí àÿãû-
íà ÷åéèí êûçìàò êûëûøêàí ýêåí. ×î¦ àòàì £ëã£íä£í êèéèí
10

UZEDU.ONLINE
äà, àëàð ìåíåí êàòòîî ¯ç¯ëá£ïò¯ð. Êóðìàíæàí äàòêà ìåíåí

¯÷-ò£ðò æûë æàéëîîãî ÷ûãûï êàëäûê. Äàòêà ÷î¦ ýíåì Áàïèê
ìåíåí àáäàí ûíàê ýëå. Àëàð ä£¦ñ££ æåðãå – øèáåðãå øûð-
äàê æå ê£ëä£ë£¦ ñàëûï àëûøûï, àð äàéûì ñ¯éë£ø¯ï îòó-
ðóø÷ó. Àðû-áåðè áèðãå áàñûøûï, îéëîðóí æàøûðûøïàé òå¦
z
á£ë¯ø÷¯. Äàòêà Êàðãàøà àéûëûíäà æàøàï òóðãàíäà äà, êàò-
òàø÷ûáûç. Àë àéûëãà ÷î¦ ýíåì ìåíåí ìåí äà ê£ï æîëó áàðûï,
l.u
äàòêàãà ó÷óðàøûï, ñ¯éë£ø¯ï, ñûéûí ê£ð¯ï êåëèï æ¯ðä¯ê.
– Áàëäàðûìäûí ê£á¯ àð êàéñû æåðäå äàðãà àñûëûï êåòòè,
£ëò¯ð¯ëä¯, êàìàëäû. Ýìè áàëäàðûì êîëäîðóíäàãû áèéëèêòè
êàðìàï êàëà àëûøïàéò. Êåäåé-êåìáàãàëäàðäû, æåòèì-æåñèð-
ta
ëåðäè àðà÷àëàï êàëûø êåðåê ýëå. Àíòèø ýìè ìåíèí êîëóìàí
êåëáåéò. Àòòè¦ àé, àðìàí ê¯í! Àçûð 40–50 æàø êóðàãûì
áîëñî, ýë áàøêàðûøêà æàðàéò ýëåì. Ìóðóíêóäàí áàøêà÷à
áàøêàðàð ýëåì,– äåï Êóðìàíæàí äàòêàíûí àéòêàí àðìàíûí
óêêàíìûí. «Æ.Æ.»
or
ÁÊ 19. Òåêñòòè îêóãóëà. Àíäà ñ£çä¯í ê¯÷¯ àðêûëóó ê£ðê£ì ÷û-
ãàðìàíûí êààðìàíû êàíäàé÷à ñ¯ð£òò£ëã£í? Êààðìàíãà ì¯í£çä¯¯
up
íåãèçãè áåëãèëåðäè ê£ðñ£òê¯ë£. Òåêñò êàéñû àäàáèé ÷ûãàðìàäàí
àëûíãàí?
Æåëåëåï êàëû¦ áûðûø áàñêàí æ¯ç¯ êà÷àí áîëñî ÷¯ð¯ø£
ê¯ë¯ìñ¯ð£ï, æ¯ëæ¯éã£í ê£çä£ð¯ «ûÿ áèð æóìóøó¦äó á¯ò¯ð¯ï
ed
áåðåéèíáè? Àéò, àéòà êîé, ìåí àçûð...» äåï òóðãàíñûéò.

Ìóðäó ñàëà¦äàï, êåìèð÷åê ýìåé ýëå æàëà¦ ýò £¦ä¯¯. Êóäàé
æå áîéäîí, æå ñàêàëäàí àéòïàïòûð: êåäåéãåí áîþ áàêåíå,
÷¯ð¯øê£í ýýãèíäå ýêè-¯÷ êóéêóë ñàðû êûë ñåðáåéèï, ìàêå
÷àë äåñå¦ äà êåëèøïåéò.
://
Ìîìóí êóðàêòóó áàøêà êàðûÿëàðäû ê£ð÷¯: ê¯ì¯ø ÷àïêàí

ýýð òîêóíóï, æàðàãàí àò ìèíèï, êå¦ æàêà è÷èê÷åí, ñóóñàð
òåáåòåé÷åí, ñàêàëû ê£ê¯ð£ã¯íä£ æàéêàëûï, ñàëàáàòòóó áàñòû-
tp
ðûï áàðàòñà, êèì äà áîëñî èéèëèï ñàëàì àéòàò. À Ìîìóí÷ó,

æåòêåí àòàãû – Ìîìóí ýëïåê. (×.À.)
ht
ÊÅÏÒÈÍ ÑÒÈËÄÅÐÈ
Êûðãûç àäàáèé òèëèíäå òåêñò ò¯ç¯¯í¯í àð êàíäàé ûê-
òàðû áàð, àëàð êåïòèí ñòèëäåðè äåï àòàëûøàò. Êåïòèí
ñòèëè æàëïûñûíàí ñ¯éë£ø¯¯ æàíà êèòåï ñòèëè áîëóï ýêè-
11

UZEDU.ONLINE
ãå á£ë¯í£ò. Êèòåï ñòèëäåðèíå ò£ì£íê¯ë£ð êèðåò: ïóáëè-

öèñòèêàëûê ñòèëü, ê£ðê£ì ñòèëü, èëèìèé ñòèëü, èø êà-
ãàçäàðäûí ñòèëè.
6-§. Ê¤ÐÊ¤Ì ÑÒÈËÜ, ÀÃÀ Ì°Í¤ÇÄ°° ÒÈË
z
ÊÀÐÀÆÀÒÒÀÐÛ
l.u
Ê£ðê£ì ñòèëãå îêóÿ, ê£ð¯í¯øò£ðä¯, êààðìàíäàðäûí èø-
àðàêåòòåðèí îáðàçäóó, ðåàëäóó ýëåñò¯¯, ê£ðê£ì, òààñèðä¯¯
áàÿíäîî ìàêñàòûíäà êûðãûç òèëèíäåãè áàðäûê ëåêñèêà-
ëûê (àêòèâä¯¯, ýìîöèàíàëäóó ñ£çä£ð æ.á.), ôðàçåîëîãèÿëûê
(ìàêàë-ûëàêàï, èäèîìà, ñ£ç àéêàøòàðû æ.á.), ìîðôîëî-
ta
ãèÿëûê (çàò àòîî÷, ñûí àòîî÷, àò àòîî÷, òàêòîî÷, ñûð-
äûê ñ£çä£ð, êûçìàò÷û ñ£çä£ð æ.á.) æàíà (ñ¯éë£ì, àíûí
ò¯ðë£ð¯, áàø æàíà àéêûíäîî÷ ì¯÷£ë£ð, êàðàòìà, êèðèíäè,
or
ñûðäûê ñ£çä£ð æ. á.) òèë êàðàæàòòàðû êå¦èðè êîëäîíóëàò
20. Òåêñòòåðäåãè ê£ðê£ì ñòèëãå ì¯í£çä¯¯ ëåêñèêàëûê òèë êàðà-
æàòòàðûí (èñòîðèçìäåð, äèàëåêòèçìäåð, àðõàèçìäåð, àíòîíèì-
up
äåð, ýìîöèîíàëäóó-ýêñïðåññèâä¯¯ ìààíèäåãè ñ£çä£ð) áåëãèëåï
ê£ðñ£òê¯ë£, àëàðäûí ðîëóí àíûêòàãûëà.
ÌÀ¨ÊÓÐÒ
à) Ê¯í ûñûãàí ñàéûí òåìèðäåé êóóðàãàí øèðè æûëà¦à÷
ed
áàøòû ÷åìãåð ñàëãàíäàí áåòåð êûñàò. Àë àç êåëãåíñèï, ýêè

ê¯í £òê£í ñî¦ æûëà¦à÷ êóéêàäàí æà¦û ÷à÷ äà áàø áàãàò.
Àçèÿòòûêòàðäûí òèêåíäåé òèê £ñê£í êàéðàòòóó ÷à÷û øèðèãå
ñàéûëûï, àíû òåøèï £ò£ àëáàãàí ñî¦ êàéðà êàéðûëûï êóé-
://
êàãà ñàéûëàò. Ìóíóí êûéíîîñó øèðèíèí àçàáûí îãî áåòåð

ê¯÷£ò£ò. Òóòêóíäàð áàðà-áàðà ýñ-àêûëûí æîãîòî áàøòàéò.
Áåø ê¯í £òê£íä£í êèéèí òóòêóíäàðäûí êèìèñè òèð¯¯ êàë-
tp
ãàíûí áèë¯¯ã£ àéäàð ê£ê¯ëä£ð êåëåò. Êûéíîîãî ò¯øê£íä£ðä¯í

áèð££í òèð¯¯ òàïñà ìàêñàòûíà æåòêåíäåé ûðààçû áîëóø÷ó.
Òèð¯¯ êàëãàíäû êûéíîîñóíàí áîøîòóï, ñóó áåðèï, àêû-
ðûíäàï àë-ê¯÷¯í£ êèðãèçèï àëûø÷ó. Áèðîê àë ýìè àäàì
ht
ýìåñ, ýñ àêûëäàí àéðûëãàí ìà¦êóðò êóë. Ìûíäàé êóëäàð ýñ

àêûëû îðäóíäà îí êóëäàí àðòûê áààëàíàò.
Îøîë ¯÷¯í Íàéìàí-Ýíå ìà¦êóðò áîëãîí óóëóí êîøóï îòó-
ðóï, æàíû êàøàéãàíäà ìèíòèï àéòêàíû áåêåðèíåí ýìåñ ãî:
12

UZEDU.ONLINE
«Êóëóíóì, ñåíè ýñ ó÷ó¦äàí àæûðàòûï æàòêàíäà, êóëó-

íóì, êû÷êà÷òàí æà¦ãàê ÷àêêàíñûï, áàøû¦à øèðè êèéãè-
çèï, ìýý¦äè ÷àãûï æàòêàíäà, êóëóíóì, ÷åìãåðëåï ìûê÷ûï
ìýý¦äè, ÷àíàãû¦àí êîðêóíó÷òóí êàí-ø¯¯ø¯¦¯ àðàëàø ê£ç¯¦
÷ûãûï áàðàòêàíäà, êóëóíóì, Ñàðû-¤ç£êò¯í ò¯ò¯í¯ æîê êûÿ-
z
ìàò îòó æàíû¦äû êóéêàëàï, êàíû¦ êàòûï æàòêàíäà, ýðèíè¦å
áèð òàì÷û ñóó òàìûçáàé àñìàí ìèñèðåéãåíäå, – ìûíà îøîí-
l.u
äî á¯ò ä¯éí£ã£ æàí áåðãåí æàðàòêàí Ýãåáèç Ê¯í ñàãà æåê-
ñóð ê£ð¯í¯ï, æàðûê ÷à÷êàí Ê¯í ýìåé ýëå ààëàìäàãû æàðêûí
Ýãåëåðäèí ý¦ êàðà¦ãûñû ñåí ýêåíñè¦ äåï Ê¯íä¯ êàðãàé
àëäû¦ áåêåí? (×.À.)
ta
á) Ê¯ð££ê¯ ñîîò äàò áîëäó,
Êåðìåäå òîëãîí àò áîëäó.
Ê£é ê¯ë¯êò¯ ê£ðã£íä£,
or
Ê¯ë¯êò£í Æàêûï æàò áîëäó.
Êàðà æààê Àéáàëòà,
Ìóíó êàéêàëàòïàé êèì àøòàéò?
Êàìîîäî æ¯ðã£í êàëû¦ æóðò,
up
Ìóíó êàïà êûëáàé êèì áàøòàéò.
(Ìàíàñòàí)
Ìàà áåðáåãåí îëïîãóí,
Äîîðîíó¦à êîþëñóí.
ed
Ê£ð¯ñò£í¯¦ ò£á£ñ¯,
Ýêè ê¯í êàëáàé îþëñóí.
(Êóðìàíáåê)
â) Æàëò-æóëò îéíîï, ê¯íã£ ê¯ì¯ø ñûÿêòóó,
://
Ò¯ðê¯í òèëä¯¯, êûë êîìóçäóó,êûÿêòóó.

Æàðäàé ý¦ñåï, ê£ëä£í òîñóï ÷£ì¯ë¯ï,
Êàç êàðêûëäàï, êàíàò ÷àïêàí áóãà àê êóó;
tp
Ì£¦ã¯ æàòêàí ò¯í ñàëêûíûí æåòêèðèï,

Áîé ÷ûéðàëòêàí êå÷êè èëåáè áóáàê-áóó;
Êîëîò ûëäûé àãûï æàòêàí èéðèëèï,
ht
Æûëààæûí ¯í, ì£ëò¯ð êàøêà òóíóê ñóó

(Ñ.Ýðàëèåâ)
ã) Êû÷ûðàãàí êûø. Ê¯í ñóóê. ×ûêûëäàãàí êûøêû àÿç
áåòè-êîëäó òî¦äóðàò. Ê¯í ÷àéûòòàé à÷ûê. Àñìàíäà òîêóìäàé
13

UZEDU.ONLINE
äà áóëóò æîê. Êûøêû ê¯í àëñûç íóðóí àé-ààëàìãà ÷à÷óóäà.

Àïïàê êàðëàð æàðê-æóðê ýòåò. (Ê.Á.)
2. ×àðãûí — àéûëäûí áåëãèë¯¯ æèãèòòåðèíèí áèðè. Æàøû
îòóçäàí àøêàí. Æààãû êåðå êàðûø á£ò£í÷£ ÷î¦, ê£çä£ð¯
àëà¦äàé áåðãåí, òàðòàéãàí óçóí íåìå. Êè÷èðýýê æûëêûãà
z
ìèíñå, ¯÷ á¯êò£ë£ò. Æ££ àðûøû ñàðæàí ñàëãàí êèøèäåé,
£ç¯ ìåíåí êàòàð áàñêàí àäàìäûí àëäûíà îçóï êåòåò (Ò.Ñ.)
l.u
7-§. ÈËÈÌÈÉ ÑÒÈËÜ, ÀÍÛÍ Ì°Í¤ÇÄ°°
ÁÅËÃÈËÅÐÈ
Èëèìèé ñòèëãå èëèì æàíà òåõíèêà òàðìàãûíäàãû æà-
ta
çûëãàí ìîíîãðàôèÿëàð, èëèìèé-ïîïóëÿðäóó ìààëûìàòòàð,
ýíöèêëîïåäèÿëàð, £íä¯ð¯øò¯ê, èëèìèé – òåõíèêàëûê àäà-
áèÿòòàð, îêóó êèòåïòåðè, ìåòîäèêàëûê êîëäîíìîëîð, ðå-
or
ôàðàò, äîêëàääàð, ãàçåòà-æóðíàëäàðãà æàðûÿëàíãàí èëè-
ìèé ìàêàëàëàð, äèññåðòàöèÿëûê ýìãåêòåð êèðåò.
Èëèìèé ñòèëü èëèì èçèëä££ ìåêåìåëåðèíäå, îêóó
up
æàéëàðûíäà, îðòî ìåêòåïòåðäå, èëèì ìåíåí àëåêòåíãåí
áàðäûê ÷£éð£ë£ðä£ êå¦èðè êîëäîíóëàò.
Èëèìèé ñòèëäå ê£á¯í÷£ èëèìèé èçèëä££ë£ðä¯ æ¯ð-
ã¯çã£í îêóìóøòóó àäèñòåð, èëèìïîçäîð, ìóãàëèìäåð æà-
çûøàò. Àëàð £ç¯í£ ÷åéèíêè æàíà îøîë ó÷óðäàãû (èçèë-
ed
äåãåí ïðîáëåìàñûíà òèåøåë¯¯) èøòåðãå ñûí áàà áåðèï,

£ç¯í¯í ê£ç êàðàøûí áèëäèðèï, èëèìèé îé æ¯ã¯ðò¯ï,
àòàéûí ìåòîä, ûêìàëàðäûí æàðäàìû ìåíåí çàðûë ôàêòû
ìàòåðèàëäàðäû ÷îãóëòóøàò. Ýêñïåðèìåíòòåðäè æ¯ðã¯ç¯-
://
ø£ò. Àëàðäû æàëïûëàøòûðûï, òàëäîîãî àëûøàò, ñèñòåìà-

ãà ñàëûøàò. Èëèìèé êîðóòóíäó, æûéûíòûê ÷ûãàðûøûï,
äàëèë àðãóìåíòòåðäè êåëòèðèøåò. Àéðûì ó÷óðäà èëèìèé
tp
à÷ûëûøòàðäû æàñàøàò.
Èëèìèé ñòèëäèí £çã£÷£ë¯êò£ð¯ ò£ì£íê¯ë£ð: æàëïûëàí-
ãàíäûê – òóðìóøòóí æàëïû ìûéçàì ÷åíåìä¯¯ë¯êò£ð¯í,
ht
ò¯ø¯í¯êò£ð¯í àíûêòîî. Áóë ìàêñàòòà àáñòðàêòòóóëóêòó

òóþíäóðãàí òèë êàðàæàòòàðû êîëäîíóëàò. Îáüåêòèâä¯¯ë¯ê –
òèãèë æå áóë ïðîáëåìàíû ÷ûíäûêêà ûëàéûê êåëåðèí
èøåíèìä¯¯ äàëèëäåðãå òàÿíóó ìåíåí àíûêòîîñó. Îêóìóø-
òóóëàðäûí îéëîðó öèòàòà ò¯ð¯íä£ àëûíàò.
14

UZEDU.ONLINE
Ëîãèêàëóóëóê – àíûêòàìà, ò¯ø¯í¯ê, òåîðèÿëûê æîáîëîð

£ç òàáèÿòûíà æàêûí, ûðààòòóó, ñèñòåìàëóó ÷àãûëäûðûëàò.
Òàêòûê – èëèìèé ñòèëäåãè òåðìèíäåð òàê, ò¯ø¯í¯êò¯¯,
êûñêà êåëåò.
Ìèñàëû: Àýðîñ¯ð£ò – Æåð áåòèíèí æå àíûí áèð á£ë¯ã¯-
z
í¯í ñàìîë¿ò æàíà áàøêà ó÷óó÷ó àïïàðàòòàðäûí æàðäà-
ìûíäà àëûíãàí ñ¯ð£ò. (Ãåîãðàôèÿ, 7-êëàññ).
l.u
Óãëåâîäîðîääîð – áóëàðäûí êóðàìûíäà ê£ì¯ðòåê ìåíåí
ñóóòåêòèí àòîìäîðó ãàíà áîëãîí áèðèêìåëåð. (Õèìèÿ, 10-
êëàññ).
Ñ¯ð£òò££ – áóë çàòòûí áåëãèëåðèí à÷ûï ê£ðñ£ò¯¯÷¯
ta
òåêñòòèí áèð ò¯ð¯. (Êûðãûç òèëè, 5-êëàññ).
8-§. ÈËÈÌÈÉ ÑÒÈËÃÅ Ì°Í¤ÇÄ°° ÒÈËÄÈÊ

ÊÀÐÀÆÀÒÒÀÐ
or
Ëåêñèêàëûê êàðàæàòòàð
up
Èëèìèé ñòèëäå îðòîê (íåéòðàëäûê) ñ£çä£ð ìåíåí áèð-
ãå àð ò¯ðä¯¯ òàðìàêòàðäàãû èëèìäåðãå (ëèíãâèñòèêàëûê,
ìàòåìàòèêà, õèìèÿ, àñòðîíîìèÿ, ôèçèêà, áèîëîãèÿ, òà-
ðûõ, ãåîãðàôèÿ, ìóçûêà, ìåäèöèíà æ.á.) òèåøåë¯¯ òåð-
ìèíäåð àðàëàøà êîëäîíóëàò.
ed
Ñ¯éë£ìä£ðä¯í ò¯ç¯ë¯ø¯í æàíà ò¯ðë£ð¯í ¯éð£ò¯¯÷¯ ãðàì-

ìàòèêàíûí á£ë¯ã¯ ñèíòàêñèñ äåï àòàëàò. (“Êûðãûç òèëè”,
5-êëàññ), Àñìàí Æåð ìåíåí òèéèøèï òóðãàíäàé ñåçèëãåí
ìåéêèíäèêòèí ê£ð¯í¯ï òóðãàí ÷åãè ãîðèçîíò ñûçûãû äåï
://
àòàëàò (Ãåîãðàôèÿ). Ðîññèÿíûí áóðæóàçèÿñû ðåâîëþöèÿ-

íûí ì¯í£ç¯ áîþí÷à áóðæóàçèÿëûê äåìîêðàòèÿëûê áîëñî,
äàãû ãåãåìîíó áîëî àëáàäû. (Òàðûõ). Àììîíèé òóçäàðû
tp
êèñëîòàëàð ìåíåí àììèàêòûí £ç àðà àðàêåòòåí¯¯ñ¯í£í

àëûíàò. (Õèìèÿ). Ãðóïïàäàãû æàíà êîëëåêòèâäåãè êèøè-
ëåðäèí ïñèõîëîãèÿëûê àáàëäàðûíûí, ìàìèëåëåðäèí æû-
éûíäûñû ïñèõîëîãèÿëûê êëèìàò äåï àòàëàò. (Ïñèõîëîãèÿ).
ht
Àòàëãàí ïîýìàëàðäà ïðåäìåòò¯¯ë¯ê, ïîýòèêàëûê êàðàæàò-

òàðäûí ñûéûìäóóëóãó, ê£ðê£ì ì¯í£çä££í¯í òààìàéëûãû,
êûñêàëûê ì¯í£çä¯¯. (Àäàáèÿò òààíóó). Âèðóñòóó ãåïàòèò
(áîîðäóí ñåçãåíèøè) ìèêðîáäîðäóí ê£çã£ ê£ð¯íá£ã£í ý¦
15

UZEDU.ONLINE
ìàéäà ýêè ò¯ð¯í: À âèðóñ (îîðóñó) æàíà ñûâîðîòêàëóó ãå-

ïàòèòòèí êîçãîòóó÷ó Â âèðóñóí ïàéäà êûëàò. (Ìåäèöèíà).
Ýëåêòð êûéìûëûíûí ñî¦óíàí àòîìäóê êûéìûëäàòêû÷òàð
êåëèï ÷ûêòû. (Ôèçèêà).
Áóë àíûêòàìàëàðäà ê£ð¯í¯ï òóðãàíäàé áàøêà òèëäåð-
z
äåí êàáûë àëûíãàí èëèìèé òåðìèíäåð (êàðà ìåíåí áà-
ñûëäû) êûðãûç òèëèíèí ëåêñèêàñûíäàãû îðòîê ñ£çä£ð
l.u
ìåíåí àéêàëûøòà êîëäîíóëäó.
Ìîðôîëîãèÿëûê êàðàæàòòàð
Èëèìèé ñòèëü àéðûì ñ£ç ò¯ðê¯ìä£ð¯í¯í àç, æå ê£ï
êîëäîíóëóø £çã£÷£ë¯ã¯í£ æàðàøà áàøêà ñòèëäåðäåí
ta
àéûðìàëàíûï òóðàò.
Ñàí àòîî÷òóí ò¯ðë£ð¯í£í ÷àìàëàìà, æàìäàìà ñàíäàð-
ãà êàðàãàíäà ýñåïòèê ñàí, á£ë÷£êò¯ê ñàí, èðåòòèê ñàíäàð
or
èëèìèé òèëäå êå¦èðè êîëäîíóëàò; Ìàðñ £ç¯í¯í îãóí 24
ñààò, 37 ìèíóò, 22 ñåêóíääà áèð àéëàíûï ÷ûãàò. ¤çáåê-
ñòàí Ðåñïóáëèêàñûíûí ê£ç êàðàíäûñûçäûãû 140 òàí
up
àøóóí ìàìëåêåòêå òààíûëäû. Ê¯íä¯í íóðóíóí àëòû ìèë-
ëèàðääàí áèð á£ë¯ã¯ ãàíà æåðãå æåòåò. Æåð áåòèíèí ¯÷-
ò£í ýêè á£ë¯ã¯í£í àøûãûðààãûí îêåàíäàð ìåíåí äå¦èçäåð
ýýëåï òóðàò.
Êûçìàò÷û ñ£çä£ð äà èëèìèé ñòèëäèí òèëèíäå êå¦èðè
ed
ó÷óðàéò. Øûäûð óéêàø êûðãûçäûí îîçåêè ïîýçèÿñû ñû-

ÿêòóó ýëå êàçàê îîçåêè ïîýçèÿñûíäà äà áàñûìäóó. (Á.Ê.)
Èëèìèé ñòèëäå êèðèíäè ñ£çä£ðä¯í (áèðèí÷èäåí, ýêèí-
÷èäåí, àäàòòà, áèçäèí îþáóç÷à, îøîíäîé áîëñî äà, äàëèë-
://
äåðãå òàÿíãàíäà) êîëäîíóëóøó: ”Æàëà¦ ãàíà òûáûøòàðäû,

ìóóíäàðäû òóóðà àéòóóãà ìàøûêòûðóó îðôîýïèÿëûê òàëàï-
òàðäû òîëóê àòêàðãàíäûêêà æàòïàéò.Áóë æ£í¯íä£ àêàäå-
tp
ìèê À.Â. Ùåðáà ìûíäàé äåéò: ”Áèðèí÷èäåí, ¯íä¯¯, ¯íñ¯ç

òûáûøòàðäûí æàíà àíûí ñ£çä£ã¯ àéêàëûøòàðûí òóóðà àé-
òóó: ýêèí÷èäåí, ñ¯éë£ã£íä£ àð áèð ñ£çã£ áàñûìäû òóóðà
êîþï àéòóó: ¯÷¯í÷¯ä£í, ñ¯éë£ã£íä£ áàñûì, ïàóçà, ðèòì
ht
æàíà êåïòåãè ìåëîäèÿ (¯í) ñûÿêòóó ôîíåòèêàëûê êóáóëóø-

òàðäû èíòîíàöèÿíû òóóðà êî¿ áèë¯¯ êåðåê”. (Òèë òààíóó).
-óó+äà ì¯÷£ë£ð¯ àðêûëóó óþøóëãàí ýòèøòèí ó÷óð ÷àãû,
îøîíäîé ýëå, -óó, -îî ì¯÷£ë£ð¯í£í óþøóëãàí êûéìûë
16

UZEDU.ONLINE
àòîî÷òîðäóí áàðûø æ£íä£ì£ñ¯íä£ êåëèøè ìåíåí áîëîò,

êèéèí äåãåí æàðäàì÷û ñ£çä£ðä¯í àéêàøûï àéòûëûøû:
Ýìãåêòèí îáüåêòèñèí òàíäîî ìåçãèëèíäå ýñåïò££ òåõ-
íèêàñû áîþí÷à îêóòóóíóí ïðîãðàììàñûí øàðòòóó ò¯ðä£
ýêèãå á£ë¯¯ã£ áîëîò.(Á.Ê.).
z
Ñûí àòîî÷òóí ñàëûøòûðìà äàðàæàñûíûí – ûðààê
ì¯÷£ñ¯í¯í êîëäîíóëóøó: ÕV–ÕVI êûëûìãà ÷åéèí Ìàíàñ-
l.u
òà àéòûëà òóðãàí ý÷ êàíäàé êóðàë áîëãîí ýìåñ, æå êàí-
äàéäûð áèð áàøêà êóðàë áîëãîí, ìåíèí îþì÷à, ìóíóí
ýêèí÷èñè ÷ûíäûêêà æàêûíûðààê (Ì.Á.).
È÷êè ñåçèìäè áèëäèð¯¯÷¯ ñ£çä£ð (ñûðäûê ñ£çä£ð, ýð-
ta
êåëåò¯¯, æåê ê£ð¯¯ ìààíèñèíäåãè æ.á.ñ£çä£ð) èëèìèé
ñòèëü ¯÷¯í àí÷à ì¯í£çä¯¯ ýìåñ.
Ñèíòàêñèñòèê êàðàæàòòàð
or
Èëèìèé ñòèëäå æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðã£ êàðàãàíäà òà-
òààë ñ¯éë£ìä£ð àéðûê÷à áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òà-
òààë ñ¯éë£ìä£ð ê£á¯ð££ê êîëäîíóëàò. Àëàð óáàêûòòû,
up
øàðò ìåíåí íàòûéæàíû, ñåáåï ìåíåí ìàêñàòòû áèëäèðèï,
îé êîðóòóíäóñóí ÷ûãàðóóãà £á£ëã£ ò¯ç£ò.
Ýãåðäå öèòîïëàçìàíûí àãûìû àì¿áàíûí áåòèíèí êàí-
äàéäûð áèð òî÷êàñûíà æûëñà, àíûí äåíåñèíèí îøîë æå-
ðèíå ä£ìï£é¯¯ ïàéäà áîëîò. (Çîîëîãèÿ). Îêóÿ æå çàòòûí
ed
êàíäàéäûð áèð êàñèåòè (ñàïàòû, ñàíû, àë-æàéû) àïûð-

òûëûï ì¯í£çä£ëñ£, àë àäàáèÿòòà ãèïåðáîëà äåï àòàëóóãà
òèéèø. (Àäàáèÿò òààíóó).
Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯í ò¯ðë£ð¯í£í èëèìèé ñòèëäå æà-
://
éûëìà ñ¯éë£ìä£ð ê£ï êåçäåøåò. Êåìòèê, àòàìà, æàëà¦

ñ¯éë£ìä£ð èëèìèé ñòèëäåð ¯÷¯í àí÷à ì¯í£çä¯¯ ýìåñ: Àâè-
öåíàíûí ïîðòðåòè ìåíåí áèðãå òàðòûëãàí ðàêòûí êëåò-
tp
êàñû 1979-æûëû Òàøêåíòòå áîëóï £òê£í á¯òê¯ë ñîþçäóê

îíêîëîãäîðäóí 111 ñúåçäèíäå ýìáëåìà áîëóï êàëäû. (Ìå-
äèöèíà). Àäàì æàðàëãàíäàí áåðè ìè¦äåãåí æûëäàð áîþ
êûéìûëäàòêû÷ ê¯÷ êàòàðû ñóóíóí ýíåðãèÿñûí ïàéäàëà-
ht
íûï êåëèøêåí. (Ôèçèêà).

Òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í òóòóìóíäàãû æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯í
àð áèðèíèí £ç¯í£ òèåøåë¯¯ áàø ì¯÷£ë£ð¯ áîëîò. (Êûðãûç
òèëè).
2— Êûðãûç òèëè, 9-êë.
17

UZEDU.ONLINE
9-§. ÏÓÁËÈÖÈÑÒÈÊÀËÛÊ ÑÒÈËÜ
Ó÷óðäàãû ìààíèë¯¯ îêóÿëàð, èø-àðàêåòòåð, æà¦ûëûêòàð

æ£í¯íä£ ìààëûìàò áåðãåí ÷ûãàðìàíûí áèð ò¯ð¯ ïóáëè-
öèñòèêà äåï àòàëàò. Àë ëàòûíäûí ïóáëèêóñ äåãåí ñ£ç¯í£í
z
àëûíãàí, áèç÷å êîîìäóê äåãåí ìààíèíè áèëäèðåò. Áóë ÷û-
ãàðìà ýëäèí êå¦èðè êàòìàðûíà ûëàéûêòàëûï, êîîìäóê,
l.u
ñàÿñèé, ìàäàíèé ìàñåëåëåð áîþí÷à êàáàð áåðåò.
Ïóáëèöèñòèêàëûê ñòèëãå ò£ì£íê¯ë£ð ì¯í£çä¯¯:
à) ãåçèò, æóðíàëäàðäà, ðàäèîóêòóðóóëàðäà, òåëåê£ðñ£-
ò¯¯ë£ðä£, æàðûø ñ£çä£ðä£, æóðíàëèñòòåðäèí êåïòåðèíäå
ta
æ.á. êîëäîíóëàò;
á) ìààíèë¯¯ êîîìäóê, ñàÿñèé æàíà ìàäàíèé êàáàðëàð-
äû áèëäèðåò, àëàðãà òóóðà ìàìèëå æàñîîãî ÷àêûðàò;
or
â) à÷ûê-òàê, æåòêèëèêò¯¯ æàíà òààñèðä¯¯ áîëóø ¯÷¯í
ó÷êóë ñ£çä£ð, ìàêàë-ëàêàïòàð, ôðàçåîëîãèçìäåð êå¦èðè
ïàéäàëàíûëàò;
ã) êîîìäóê, ñàÿñèé ñ£çä£ð ê£á¯ð££ê êîëäîíóëóï, êýý
up
áèð ñ£çä£ð £òì£ ìààíèäå (ïàõòà — àê àëòûí) áîëîò æàíà
êàéòàëàíûï êåëå áåðåò.
Ãåçèòòèê ìàòåðèàëäàð êåïòèí ñòèëäåðè ìåíåí òûãûç
áàéëàíûøòà æàçûëàò. Ìèñàëû, èíôîðìàöèÿëûê ìàêàëà-
ed
ëàðäà îôèöèàëäóó – èøòèêò¯¯ ñòèëäèí áåëãèëåðè, î÷åðê,

ôåëüåòîíäîðäî ê£ðê£ì àäàáèÿòòûí òààñèðëåðè ñàêòàëàò.
Ó÷óðäàãû ìàñåëåëåðäèí óëóòòóóëóãóí êàëàéûê-êàëêêà æåò-
êèð¯¯ ¯÷¯í àíäàãû àéòûëà òóðãàí îéäóí à÷ûê-àéêûíäûãû,
òààñèðä¯¯ë¯ã¯, ûíàíûìäóóëóãó àð êàíäàé ôàêòûëàð, àðãó-
://
ìåíòòåð àðêûëóó øàðòòàëûï, èøåíèìä¯¯ äàëèëäåð êåëòè-

ðèëåò. Ìûíäàé ûêìà èø êàãàçäàðû æàíà èëèìèé ñòèëäèí
òààñèðèíäå èøêå àøûðûëàò. Áèðîê ïóáëèöèñòèêàíûí òà-
tp
áèÿòû ìàêàëàäàãû óþìäàøòûðóó÷óëóê, ÷àêûðûê ìààíèëå-

ðèíåí à÷ûê áàéêàëûï òóðàò
ht
21. Òåêñòòåðäè ê£ðêò¯¯ îêóï, àëàð êàíäàé ñòèëäå áåðèëãåíèí

àíûêòàãûëà. Ïóáëèöèñòèêàëûê ñòèëãå ì¯í£çä¯¯ áåëãèëåð êàé-
ñûëàð? Àë æ£í¯íä£ àéòûï áåðèï, òåêñòòåðäåí ìèñàë êåëòèð-
ãèëå.
18

UZEDU.ONLINE
ÍÀÍ – ÁÈÇÄÈÍ ÁÀÉËÛÃÛÁÛÇ

Íàí – áèçäèí ò¯ã£íã¯ñ áàéëûãûáûç! Íàíñûç æàøîî äà,
òèðè÷èëèê äà áîëáîñòóãó æàëïûáûçãà ìààëûì. Íàí êàí÷àëûê
ê£ï áîëñî, êàéñû ãàíà æåðäå áîëáîñóí òîê÷óëóê £ê¯ì ñ¯ð£ð¯
áåëãèë¯¯.
z
Áèçäèí êîëóáóçäàãû òîê÷óëóêòàí êàáàð áåðèï òóðãàí àê
íàí êàéðàòìàí áàáà äûéêàíäàðûáûçäûí àê íèåòò¯¯ ýìãåãè-
l.u
íåí, ìà¦äàé òåðèíåí æàðàëàò ýìåñïè!
Àçûðêû òóðìóøòà àð êàíäàé ó÷óð êåçäåøåò, ìèñàëû, êýý
áèð àäàìäàð æåðäå æàòêàí íàíäû £éä£ àëûï êîþóäàí íà-
ìûñòàíûøàò. Áèð ñûíäûðûì íàíäû äà êîðîìæóãà ó÷óðàòïàé,
ta
àíû ûéûê æàíà óëóê äåï áèë¯¯á¯ç êåðåê. Ýìåñå, «íàí áîëñî,
ûð äà áîëîò» äåãåí êåïòè òåðå¦ ò¯ø¯í£ áèë¯¯á¯ç çàðûë.
Íàíäû ûñûðàïêîð÷óëóêêà ó÷óðàòûï æàòêàíäàð ìåíåí êå-
or
ëèøïåñ ò¯ðä£, à¿îñóç ê¯ð£ø æ¯ðã¯ç£ë¯, æàø äîñòîð!
22. Òåêñòòè îêóï, àëàð êàíäàé ñòèëäå áåðèëãåíèí àíûêòà-

ãûëà.
up
¤çáåêñòàíäà ñïîðò æàíà äåíå òàðáèÿãà æàêøû ê£¦¯ë áó-
ðóëàò. Ðåñïóáëèêàäà ñïîðò æàíà äåíå òàðáèÿ èíñòèòóòó, àòà-
éûí áàëäàð ñïîðò ìåêòåïòåðè, ñïîðò ìåêòåï èíòåðíàòòàðû
ed
áàð. Àëàðäà áàññåéíäåð ñïîðòòóê çàëäàð, àÿíòòàð, ñòàäèîíäîð

æàéãàøêàí.×åáåð ìàøûêòûðãû÷òàðäûí æåòåê÷èëèãè àñòûíäà
æå¦èë àòëåòèêà, îîð àòëåòèêà, òåííèñ, ôóòáîë, âîëåéáîë,
áàñêåòáîë, ñóóãà ñ¯ç¯¯, áîêñ, ê¯ð£ø, õîêêåé, êîíüêè òåá¯¯,
://
ëûæà òåá¯¯, ÷àíà òåá¯¯, âåëîñïîðò, àâòîìîáèëü æàðûøû, æ.á.

ñïîðòòóí ò¯ðë£ð¯ áîþí÷à ìàøûãóóëàð £òê£ð¯ë£ò.
Òóðìóøòà ÷û¦ äåí ñîîëóêòó òàëàï êûëóó÷ó êåñèïòåð ê£ï.
Äåíäåðè ñàê áîëãîíäî ãàíà, àäàìäàð êîñìîíàâò, ó÷êó÷, ñóó÷óë
tp
áîëî àëûøàò. °çã¯ëò¯êñ¯ç äåíå òàðáèÿëûê ê£í¯ã¯¯ë£ðä¯ æà-

ñàáàé, ñïîðò ìåíåí ìàøûêïàé, äåí ñîîëóêòó ÷û¦äîî ì¯ìê¯í
ýìåñ. Ñïîðò àäàìäûí êóëê-ì¯í£ç¯í£ ïàéäàëóó òààñèðèí òèé-
ht
ãèçåò.
Ä¯éí£ë¯ê ìåëäåøòåðãå êàòûøêàí èéãèëèêòåðè ìåíåí
ä¯éí£ã£ äà¦êû ÷ûãûï, ýëèáèçäè êóáàíòêàí ñïîðòñìåíäåð
áèçäèí óëóòòóê ñûéìûãûáûç.
19

UZEDU.ONLINE
Ò°Ø°ÍÄ°ÐÌ¤ Ì°×¤
10-§. ÎÁÎ×ÎËÎÍÃÎÍ Ò°Ø°ÍÄ°ÐÌ¤ Ì°×¤
Ñ¯éë£ìä¯í áàø æàíà àéêûíäîî÷ ì¯÷£ë£ð¯í£í êèéèí êå-

ëèï, àëàðäûí ìààíèñèí òàêòàï, òîëóêòàï òóðñà, îáî÷îëîí-
z
ãîí ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ äåï àòàëàò.
Ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ áèð æå áèð íå÷å ñ£çä£í ò¯ç¯ë¯ø¯
l.u
ì¯ìê¯í.
Ìèñàëû: 1. Áèç, æàøòàð, àòà-áàáàëàðûáûçäûí îñóÿòòà-
ðûí àòêàðóóãà àðàêåòòåíåáèç. 2. Áèç, ÷£ï ÷àïêû÷ ìàøèíà
àéäàãàí áàëäàð, Äàíèÿðäû îøîíäî áèðèí÷è æîëó ê£ðä¯ê. (×.À.)
ta
Áóë ñ¯éë£ìä£ðä£ æàøòàð, ÷£ï ÷àïêû÷ ìàøèíà àéäàãàí
áàëäàð äåãåí îáî÷îëîíãîí ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ë£ð áèç äå-
ãåí ýýíè æàíäàï êåëèï, àëàðäûí êèì ýêåíäèãèí òàêòàï,
or
àíûêòàï òóðàò. Ýý äà, àíûí ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ñ¯ äà àòîî÷
æ£íä£ì£ä£. ¤ç¯í£í ìóðäà êåëãåí ñ£ç ñ¯éë£ìä¯í êàéñû
ì¯÷£ñ¯ áîëñî, ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ äà îøîíäîé ìèëäåòòè
àòêàðàò.
up
Ìèñàëû: Áèçãå ìåëäåø¯¯ã£ êàòûøêàíäàðäûí, ñïîðò÷ó-
ëàðäûí øà¦äóó ¯íä£ð¯ óãóëóï òóðäó.
Ìûíäà ñïîðò÷óëàðäûí äåãåí ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ ìåë-
äåø¯¯ä£ êàòûøêàíäàðäûí äåãåí àíûêòîî÷òóí ìààíèñèíå
ed
òàêòûê êèðãèçèï òóðàò; àíûêòîî÷ äà, àíûí ò¯ø¯íä¯ðì£

ì¯÷£ñ¯ äà èëèê æ£íä£ì£ä£.
Áèçãå, îêóó÷óëàðãà, ñûéëûêòàð áåðèëäè. Áóë ñ¯éë£ìä£ã¯
îêóó÷óëàðãà äåãåí ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ áèçãå äåãåí òîëóê-
òîî÷òóí ìààíèñèí òàêòàï ò¯ø¯íä¯ð¯ï òóðàò. Ýê££ òå¦
://
áàðûø æ£íä£ì£ä£.
Áûøûêòîî÷òóí áàðäûê ò¯ðë£ð¯í¯í – îðóí, ìåçãèë, ñå-
áåï, ìàêñàò, ñûïàò, ñàí-£ë÷£ì áûøûêòîî÷òîðäóí – îáî-
tp
÷îëîíãîí ò¯ø¯íä¯ðì£ áûøûêòîî÷ó äà êåçäåøåò. Áèðîê

àíûí áàðäûê ò¯ðë£ð¯ òèëèáèçäå áèðäåé äàðàæàäà êîëäî-
íóëáàéò. Àíûí áàøêà ò¯ðë£ð¯í£ êàðàãàíäà, ìåçãèë æàíà
îðóí áûøûêòîî÷òóí îáî÷îëîíãîí ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ë£ð¯
ht
ê£á¯ð££ê êåçäåøåò.
Ìèñàëû: 1. Ýðòå æàçäà, àëà øàëáûðòòà, æûëà¦ àÿê
æ¯ð£ áåð¯¯÷¯. 2. Ò¯øê¯ òàìàê ìåçãèëè áîëãîíóí áèëãèçèï,
àëûñòàí, êûðìàí æàêòàí, êî¦ãóðîî êàãûëäû. (Ê.Á.)
20

UZEDU.ONLINE
23. Îêóãóëà. Ñ¯éë£ìä£ã¯ ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£í¯ òàïêûëà. Àë êàé-

ñû ñ£çä¯í ìààíèñèí òàêòàäû. Ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ì¯÷£ñ¯?
1. ßíâàðü àéû... Áèç Ñóõóìè øààðûíà êåëäèê. Ê¯í æûëóó.

Ïàé-ïàé, øààð ýìåñ áåêåí! Êûøû æîê áóë ýìíå äåãåí øààð?
Àçûðêû ê¯íä£ áèçäå, ¤çáåêñòàíäà, êàòóó êûø. À ìûíäà, Àá-
z
õàçèÿäà, êî¦óð ê¯ç.
Êàðûÿ áèçäè, ¤çáåêñòàíäàí áàðãàíäàðäû, êîíîê ¯é¯í£ àëûï
l.u
êèðäè4. °éä£ã¯ àäàìäàð æàáûëà òóðà êàëûøòû. Ê£ðñ£, àëàð
êîíîê ¯é¯íä£ îòóðãàíäàð, êàðûÿíûí íåáåðå-÷£á¯ð£ë£ð¯ ýêåí.
2. Àéòêàíûíäàé ýëå, Ä¯éø£í áèçäè àê äèëèíåí îêóòóï
æàòòû. Îøîíäî áèç ¯÷¯í, òîî êîéíóíäàãû êûðãûç áàëäàðû
ta
¯÷¯í, óêìóøòóóäàé æà¦û ä¯éí£ à÷ûëäû. Áèç îøîíäî ýëå
Îëóÿàòà, Òàøêåíò ñûÿêòóó ÷î¦ øààðëàð1 áàð ýêåíèí óêêàí-
áûç2. Òóðìóø î¦îëãîíäî, áèçäèí ìåêòåï ÷î¦ àê òàì áîëîðóíà
or
îøîíäî ýëå èøåíãåíáèç. Áèç, òîî áàëäàðû, ý÷ áèð ê¯ì£í
ñàíàáàé îêóï æàòòûê. (×.À.)
24. Ñ¯éë£ìä£ðä¯ áèðè-áèðèíå ñàëûøòûðãûëà. Ò¯ø¯íä¯ðì£
up
ì¯÷£ êàíäàé ìààíèäå êîëäîíóëàðûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
1. Óëóó àêûí Òîêòîãóë £ç £í£ð¯í øàêèðòòåðèíå, Êà-
ëûê ìåíåí Àëûêóëãà, ¯éð£ò¯¯í¯ ý÷ êà÷àí ê£¦¯ë¯í£í ÷û-
ãàðãàí ýìåñ. — Óëóó àêûí Òîêòîãóë £ç £í£ð¯í øàêèðòòåðè-
ed
íå ¯éð£ò¯¯í¯ ý÷ êà÷àí ê£¦¯ë¯í£í ÷ûãàðãàí ýìåñ. 2. Àêûí-

äûí êûðãûç ýëèíå àòàãû ÷ûêêàí î¦äîãîí îêóó÷óëàðû áàð.
3. Àëàð, øàêèðòòåðè, Òîêòîãóëäóí ê¯¯ë£ð¯í êûëäàòòûê ìåíåí
àòêàðûøàò. (Æ.Á.) 4. Àëûñòà æ¯ðã£í àòà¦ £ç¯í¯í ñàãûíû÷-
òóó ñàëàìûí æèáåðåò. — Àëûñòà, êàíäóó ìàéäàíäà, æ¯ðã£í
://
àòà¦ £ç¯í¯í ñàãûíû÷òóó ñàëàìûí æèáåðåò. 5. Áèç Áàòûøòà

àðñòàíäàð÷à àëûøûï æàòàáûç, — Áèç, êûðãûç æîîêåðëåðè,
Áàòûøòà àðñòàíäàð÷à àëûøûï æàòàáûç. (Ê.Á.)
tp
25. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯ç¯ï, ò¯ø¯íä¯ðì£

ì¯÷£ ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ì¯÷£ñ¯í¯í ìèëäåòèí àòêàðãàíûí àíûê-
òàãûëà.
ht
1. Àíäà ìåí, îí ò£ðòò£ã¯ æåòèì êûç, òóóãàíäàðûìäûí

êîëóíäà æ¯ðã£ì. (×.À.) 2. Àë êèøèíè áèç, êûðãûç áàëäàðû,
Êóçüìè÷ àòà äå÷¯á¯ç. (Ò.Ñ.) 3. Á¯á¯ñàéðà Áåéøåíàëèåâàíûí,
êûðãûç áàëåðèíàñûíûí, àòû ê£ï æåðãå áåëãèë¯¯. 4. Ýêè-¯÷
21

UZEDU.ONLINE
ê¯íä£ æàéëîîãî, Ñàðûáåëãå, áàðãàíû æàòàáûç. 5. Áèçãå, æàø-

òàðãà, áèëèìãå ýý áîëóó êåðåê. («ÊÁ»).
°ëã¯: Àíäà ìåí, îí ò£ðòò£ã¯ æåòèì êûç, òóóãàíäàðûì-
äûí êîëóíäà æ¯ðã£ì. — Ýìíå áîëãîì? — æ¯ðã£ì — áàÿíäîî÷;
êèì? — ìåí — ýý; êèì? — îí ò£ðò æàøòàãû æåòèì êûç — ýýíèí
z
ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ñ¯; êàéäà æ¯ðã£ì? — òóóãàíäàðûìäûí êîëóí-
äà — îðóí áûøûêòîî÷.
l.u
11-§. ÎÁÎ×ÎËÎÍÃÎÍ Ò°Ø°ÍÄ°ÐÌ¤ Ì°×¤Ë¤ÐÄ¤
ÊÎÞËÓÓ×Ó ÒÛÍÛØ ÁÅËÃÈËÅÐ
Îîçåêè ñ£çä£ îáî÷îëîíãîí ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ £çã£÷£
ta
èíòîíàöèÿ ìåíåí àéòûëàò: àíûí áàøòàëûøûíäà æàíà
àÿêòàëûøûíäà êûñêà òûíûì áîëîò äà, £ç¯ ê£ò£ð¯¦ê¯ ¯í
ìåíåí àéòûëàò. Æàçóóäà àëàð ýêè æàãûíàí òûíûø áåëãè-
ëåð ìåíåí àæûðàòûëûï æàçûëàò.
or
1. Îáî÷îëîíãîí ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ áèð ñ£çä£í æå ñ£ç
àéêàøûíàí áîëñî, ýêè æàãûíàí ¯ò¯ð ìåíåí àæûðàòûëàò.
up
Ìèñàëû: Ìåíè Òàøêåíòêå, ïåäàãîãèêàëûê óíèâåðñèòåò-
êå, æèáåðèøòè.
2. Îáî÷îëîíãîí ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£, æå àíûêòàëûï òóðãàí
ì¯÷£ áèð £¦÷£é ì¯÷£ë£ðä£í áîëñî, ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£í¯í
àëäûíà ñûçûê÷à, êèéèí ¯ò¯ð êîþëàò.
ed
Ìèñàëû: Àëàð – Àéûìêàí, Çåéíåï, Íóðã¯ëä£ð – êåòèï

æàòêàí áàëäàðäûí ýíåëåðè.
3. Îáî÷îëîíãîí ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî-
÷óí àíûêòàï òóðñà, ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ä£í ìóðäà ¯ò¯ð êî-
://
þëàò.
Ìèñàëû: Àëêûøòàðäûí áààðû áèçäå, ìóãàëèìäåðäå.
tp
26. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ò£ì£íê¯ ñ£çä£ðã£ æàíà ñ£ç àéêàøòàðûíà

ñ¯éë£ìä£ð ò¯çã¯ë£. Òûíûø áåëãèëåðèí òóóðà êîéãóëà.
¤çáåêñòàíäà, Ñûðäàðûÿíûí î¦ òàðàáûíäà, òàëûêïàãàí ýì-
ht
ãåê àçàìàòòàðûíà, áèçäèí ¯ëã¯ë¯¯ îêóó÷óëàðûáûç, áèçäèí ìå-

êåíäåøòåðèáèç, Ðåñïóáëèêàáûçäûí ðàéîíäîðóíäà.
27. Ê£÷¯ðã¯ë£. Òûíûø áåëãèëåðèí êîéãóëà. Àëàðäû êîþóíóí

æîëäîðóí, øàðòòàðûí àéòûï áåðãèëå.
22

UZEDU.ONLINE
1. Áèçäå ¤çáåêñòàíäûí ò¯øò¯ã¯íä£ ðåñïóáëèêàáûçäûí

ò¯íä¯ê ðàéîíäîðóíà êàðàãàíäà àáà ûðàéû áèð êûéëà æûëóó
êåëåò.
2. ×àðáà÷ûëàðäûí æàëïû ÷îãóëóøóíäà áèçãå ìàë÷ûëàð-
ãà òîþò äàÿðäîî áîþí÷à êîøóì÷à òàïøûðìàëàð áåðèëäè. 3.
z
Ê¯ç¯íä£ áîç êûðîî ìààëûíäà ê¯ë¯êò¯ áèð àç ê¯í¯ áîø êî¿
áåðèøòè. 4. Áóëàð – àçûðûí÷à ìåêòåï îêóó÷óëàðû áèçäèí êå-
l.u
ëå÷åãèáèç. 5. °é áîëñî àëûñ ðàéîíäî. 6. Áèçäèí ýëèáèçäèí
ìàéðàìû Íîîðóç ìàéðàìû £ò£ ê£¦¯ëä¯¯ £òò¯.
28. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£í¯ òààï, àíû ¯ò¯ð ìåíåí àæû-
ðàòêûëà. Àë ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ì¯÷£ñ¯í¯í ìèëäåòèí àòêàðäû?
ta
1. Ìåíèí2 òóðìóøóìäàãû óøóíäàé òà¦ êàëàðëûê ê¯íä¯
1962-æûëäûí 12-àïðåëèí ÷ûäàìñûçäûê ìåíåí ê¯òò¯ê. Áèç
êîñìîíàâòòàð òûí÷òûê ¯÷¯í êûçìàò êûëàáûç. («ÊÒ») 2. Áèç
or
àêûíäàð æûëäûç áîëñîê ê£êò£ã¯, àíäà Àëûêóë — æûëäûçäàð-
äûí ×îëïîíó. (Á.Ñ.) 3. Àíäà áèç áèð êóð £ñï¯ð¯ì áàëäàð
÷àðáàäà ñóó ñóãàðàáûç. ¤çã£÷£, ýãèí-æûéûí êåëãåíäå, àïòàñû
ìåíåí ¯é áåòèí ê£ðá£éá¯ç. (×.À.)
up
29. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà ìààíèñè æàãûíàí ûëàéûê êåë¯¯÷¯
ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£í¯ êîþï, ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Àëàðäû ñ¯éë£ì
ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäàãûëà. Ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ ñ¯éë£ìä¯í êàé-
ñû ì¯÷£ñ¯?
ed
Ñèëåð ..., áèç ..., òóóëóï-£ñê£í àéûëûìà ..., èíñòèòóòêà ...,

êå÷èíäå ..., ñèëåð ¯÷¯í ..., áèçãå ...
°ëã¯: Ñèëåð, òîãóçóí÷ó êëàññòûí îêóó÷óëàðû, ýë æ¯ã¯í
ê£ò£ðã£í óëàí, êûçäàðäàí áîëãóëà.
://
30. Ê£÷¯ðã¯ë£. Êàëòûðûëûï êåòêåí òûíûø áåëãèíè êîéãóëà.

Ýìíå ¯÷¯í êîþëãàíûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£. Àíäàí êèéèí ñ¯éë£ìã£
ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£: à) àéòûëûø ìàêñàòû áîþí÷à;
tp
á) ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à; â) ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à.

1. Áèç òîî áàëäàðû £ç¯á¯çä¯í Àòà Æóðòóáóçãà êûçìàò êû-
ëàáûç. Ñèëåðãå îêóóíóí àëäû¦êûëàðûíà ûðàêìàò àéòàáûç.
ht
3. Êûðìàíäûí áèð ÷åòèíäå £ç¯í¯í ê¯íä¯çã¯ îðäóíäà áèð

êîìáàéí òóðàò. («ÊÁ») 4. Àäàì áàëàñû £ç¯í£ êåðåêò¯¯ ýãèíäè
÷£ïò¯ æàøûë÷àëàðäû áàðûí æåðäåí àëàò. Îøîí ¯÷¯í æåðäè
èøòåò¯¯ ïàéäàëàíóó æàíà ñàêòàé áèë¯¯ êåðåê. («À») 5. Êàéãû
£ì¯ðä¯í óóñó. Ê¯ëê¯ £ì¯ðä¯í æàí àçûãû. (Ìàê.)
23

UZEDU.ONLINE
31. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£í¯ òààï êîéãóëà.

Ê£÷¯ð¯ï æàçûï ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäàãûëà. Ò¯ø¯íä¯ðì£
ì¯÷£ ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ì¯÷£ñ¯? Òûíûø áåëãèñè êàíäàé÷à
êîþëäó?
1. Áèç ... £ç ìåêòåáèáèçãå æàðäàì áåðäèê. 2. Ãàçäûí ý¦
z
ê£ï çàïàñû áèçäå ... . 3. Àíäà ñèëåð ... êåëå÷åê æ£í¯íä£ ê£ï
îéëîí÷óñó¦àð. 4. Áèç ... Àòà Ìåêåíäè êîðãîîãî àð äàéûì
l.u
äàÿðáûç. 5. Áèçäèí óëóó êåí÷èáèçäè ... ýòèÿò ñàêòàéëû.
Ñ°ÉË¤ÌÃ¤ Ì°×¤ ÁÎËÎ ÀËÁÀÃÀÍ Ñ¤ÇÄ¤Ð

Ñ¯éë£ìä£ ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯í¯í ìèëäåòèí àòêàðà àë-
ta
áàãàí æàíà àëàð ìåíåí áàéëàíûøòà áîëáîãîí ñ£ä£ðä¯í
áîëóøó äà ì¯ìê¯í. Ìûíäàé ñ£çä£ð ñ¯éë£ìä¯í æàëïû
ìààíèñèíå ãàíà òààíäûê áîëóï àéòûëàò.
or
Ìèñàëû: 1. Àêèÿ, ñèç êûðìàíãà áàø áîëó¦óç. (Ò.Ñ.)
Àêèÿ — êàðàòìà ñ£ç, Àêèÿíûí ê£¦¯ë¯í £ò¯í¯÷ê£ áóðóó
¯÷¯í êîëäîíóëäó. 2. Îøåíòèï, áèç ê£çä£ã£í ìàêñàòûáûçãà
æåòòèê. Îøåíòèï — êèðèíäè ñ£ç, îéäó æûéûíòûêòàäû. 3.
up
Áîòîì, ñèçãå ýìíå áîëäó, ýæåêå! (×.À.) Áîòîì — ñûðäûê
ñ£ç, è÷êè ñåçèìäè (òà¦ êàëóóíó, ÷î÷óï êåò¯¯í¯) áèëäèðäè.
Ìûíäàé ñ£çä£ðã£ ò£ì£íê¯ë£ð êèðåò: êàðàòìà ñ£ç, êè-
ðèíäè ñ£ç, ñûðäûê ñ£ç.
ed
12-§. ÊÀÐÀÒÌÀ Ñ¤Ç ÆÀÍÀ ÀÍÛÍ

ÒÛÍÛØ ÁÅËÃÈÑÈ
Êàðàòìà ñ£ç — áóë îéäóí êèìãå áàãûòòàëãàíûí àòàï

://
ê£ðñ£ò¯¯÷¯ ñ£ç. Àò àòîî÷ æ£íä£ì£ä£ã¯ çàò àòîî÷òîí æå

çàòòûê ìààíèäåãè ñ£çä£í áîëîò äà, áèð££ã£ êàéðûëóó èí-
òîíàöèÿñû ìåíåí àéòûëàò. Ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à áèð æå áèð
tp
íå÷å ñ£çä¯í òèçìåãèíåí æàñàëàò.

Ìèñàëû: 1. Äàíèÿð, ìûíà ìåí £ç¯ì êåëäèì. (×.À.) 2.
Æîëäîø ñåêðåòàðü áàëàì, áèçäèí ýìãåê — êóáàíû÷òûí
æàð÷ûñû. (Ò.Ñ.) Êàðàòìà ñ£çä£ð: Äàíèÿð — æ£í£ê£é ñ£ç;
ht
æîëäîø ñåêðåòàðü áàëàì — ñ£ç òèçìåãè.

Ê£ðê£ì ÷ûãàðìàëàðäà æàíñûç çàòòàðãà äà êàéðûëàáûç:
Óê, æåð æ¯ç¯, Òÿíü-Øàíäà êåíèì áàð. (Æ.Ò.) Êàðàòìà
ñ£ç — æåð æ¯ç¯.
24

UZEDU.ONLINE
Êàðàòìà ñ£ç ñ¯éë£ìä£ðä¯í àð êàéñû æåðèíäå êåëåò äà,

æàçóóäà ¯ò¯ð ìåíåí àæûðàòûëàò:
à) Ñ¯éë£ìä¯í áàøûíàäà êåëñå, ¯ò¯ð £ç¯í£í êèéèí êî-
þëàò: Áàëàì, ñåíèí êîëó¦äàí èø êåëåò. (Ò.Ñ.)
á) Ñ¯éë£ìä¯í îðòîñóíäà êåëñå, ¯ò¯ð àíûí ýêè æàãûíà
z
êîþëàò: Ã¯ëä£é áåð, ¤çáåêñòàíûì, ê¯í£ñò¯¯ òîîíóí áîî-
ðóíäà.
l.u
â) Ñ¯éë£ìä¯í àÿãûíäà êåëñå, ¯ò¯ð àíäàí ìóðäà êîþëàò:
Æåìèøè ê£ëä£é òîëêóãàí æåðèìäè ìàêòà, êîìóçóì. («ÊÒ»)
Êàðàòìà ñ£ç ñ¯éë£ìä¯í áàøûíäà êåëèï, ê¯÷ò¯¯ èíòî-
íàöèÿ ìåíåí àéòûëñà, àíäàí êèéèí èëåï áåëãèñè êîþëàò
äà, êèéèíêè ñ£ç áàø òàìãà ìåíåí áàøòàëûï æàçûëàò:
ta
Óëàíäàð æàíà êûçäàð! Áààðû¦àð òåðå¦ áèëèìãå ýý áîëãóëà!
32. Ñ¯éë£ì ýýñè êàðàòìà ñ£ç áîëãîíäîé êûëûï ñ¯éë£ìä£ðä¯
or
£çã£ðò¯ï æàçãûëà.Àíû êûðààòû ìåíåí òóóðà îêóãóëà.
¤çã£ðò¯ï ò¯çã£í ñ¯éë£ìä£ðä¯í àéòûëóó ìàêñàòûíà æàíà ýòèø-
òèê áàÿíäîî÷òîðäóí û¦ãàéëàðûí àéòûï áåðãèëå.
up
1. Òåìèðáåê æîëäîøòîðó ìåíåí Ñàìàðêàíä øààðûíà ýêñ-
êóðñèÿãà áàðäû. 2. Ñàìàðêàíääàãû Ðåãèñòàí àÿíòû àð äàéûì
ñàÿêàò÷ûëàð ìåíåí òîëî. 3. Ìåêòåïòèí êûðãûç òèëè æàíà
àäàáèÿòû èéðèìèíèí êåçåêòåãè ÷îãóëóøóí Øåêåí àãàé à÷òû.
4. Êîðîîäîí ÷ûêêàí ¯íä£í óëàì Àéøà ¯¦¯ë£ êàðàäû.
ed
5. Êàðà-Êîëäóí ê£ðê¯í à÷êàí áàéòåðåêòåð êàí÷à æûëäàí áåðè

£ì¯ð ñ¯ð¯ï êåëå æàòòû áîëäó ýêåí?
°ëã¯: 1. Òåìèðáåê æîëäîøòîðó ìåíåí Ñàìàðêàíä øààðûíà
ýêñêóðñèÿãà áàðäû. – Òåìèðáåê, æîëäîøòîðó¦ ìåíåí Ñàìàð-
://
êàíä øààðûíà ýêñêóðñèÿãà êåë. – Òåìèðáåê, æîëäîøòîðó¦

ìåíåí Ñàìàðêàíä øààðûíà ýêñêóðñèÿãà êåëåñè¦áè?
tp
33. Ò£ì£íê¯ ñ£çä£ðä¯ æàíà ñ£ç òèçìåêòåðèí êàòûøòûðûï, ñ¯é-

ë£ìä£ð ò¯çã¯ë£. Àëàð êàðàòìà ñ£çä¯ê ìèëäåòòè àòêàðãàíäàé
áîëñóí. Àëàðäû ñ¯éë£ìä¯í áàøòàëûøûíäà, îðòîñóíäà, àÿãûí-
äà æàéãàøòûðãûëà äà, êàéðûëóó, ÷àêûðóó èíòîíàöèÿñû ìåíåí
ht
îêóãóëà, ìààíèëåðèí áàéêàãûëà.

Àðäàêòóó àòà-ýíåëåð, êûìáàòòóó çàìàíäàøòàð, Àëòûíàé, ¯÷
êûëäóó £ð¯ê êîìóç, áåðåêåë¯¯ Àëà-Òîî, áàêûòûì, ñ¯é¯êò¯¯
ìóãàëèìèì.
25

UZEDU.ONLINE
34. Êàðàòìà ñ£çä¯ ê£ðñ£òê¯ë£. Îîçåêè êåïòå êàðàòìà ñ£çã£

êàíäàé èíòîíàöèÿ ì¯í£çä¯¯? Ñ¯éë£ìä£ã¯ îðäó êàíäàé? Æàçóóäà
¯ò¯ð áåëãèñè êàíäàé÷à êîþëàò?
Î-î, êóòìàíäóó òàëààì, ñåíèí àçûð äåì àëûï æàòêàí êåçè¦4.
Æàí-æàêàäàí êîìáàéíäàð äà ê£ð¯íá£éò. Ìàë äàãû òîîäîí
ò¯ø¯ï êåëå ýëåê. Ò£ð£ã£í àÿëäàé ê£ø¯ë¯ï æàòêàíû¦äàí,
z
Æåð ýíåì!4 Á¯ã¯í ìåíèí Ñóáàíêóëäó, Êàñûìäû, Ìàéñàëáåê-
òè, Æàéíàêòû, Àëèìàíäû ýñòåãåí ê¯í¯ì4. Êåçåãè êåëãåíäå
l.u
Æàíáîëîòêî ò¯ø¯íä¯ð¯ï àéòûï áåðåì. Ýñè áîëñî ò¯ø¯í£ð,
êå÷èðåð áèçäè, êàñèåòò¯¯ Æåð ýíå. (×.À.)
Àðäàêòóó àãà-èíèëåð, æàí êóðáóëàð,
ta
Æà¦û £ñê£í, æàéäàðû à÷ûê æàø ìóóíäàð!
Ñèçäåðãå àéòà òóðãàí ñ£ç¯ì — óøóë,
Àð äàéûì êèòåï ìåíåí äîñ áîëó¦àð. (À.Î.)
or
35. Èíòîíàöèÿíû òóóðà ñàêòàï, êîþëãàí òûíûø áåëãèëåðèíå
êàðàé ñ¯éë£ìä¯ ê£ðê£ì îêóãóëà. Êàðàòìà ñ£çä¯í èíòîíàöèÿñûí
£ç àðà ñàëûøòûðãûëà. Òûíûø áåëãèñè êàíäàé÷à êîþëàðûí
ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
up
1. Êàäûðëóó æîëäîøòîð, òàïøûðãàí êûçìàòû¦ûçäàðäû
àòêàðäûì4. (Ê.Æ.)
2. Æàø êóðáóëàð, æàøàðòêûëà £ì¯ðä¯. (Æ.Á.)
3. Áààòûð, ìåíè èðåòêå ÷ûêñûí äåãåí ýêåíñèç. (Ê.Á.)
4. Ñàäàãàñû, ñåí òààëàéëóó áàëàñû¦. (Æ.Ò.)
ed
36. Êàðàòìà ñ£ç êàòûøêàí ñ¯éë£ìä¯ òàïêûëà. Êàðàòìà ñ£çä¯

áèð íå÷å ñ£çä¯í òèçìåãè àðêûëóó áåðèï, ñ¯éë£ìä¯ ê£÷¯ðã¯ë£.
Ñ¯éë£ìã£ ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.
://
1. Ûçàêóë áàéêå, Àêòàí àòàìäû óáàðà êûëáàé ýëå êîþ¦óç.

(Ø.Á.) 2. Óëóó ûíòûìàê, ê¯÷ò¯¯ ýìãåê òààëàéäûí ýøèãèí êå-
íåíèðýýê à÷àò, áàëäàð. (Ò.Ñ.) 3. Áèç æàêøû çàìàíäà æà-
øàï æàòàáûç, æîëäîøòîð. 4. Æàðäàìû¦ûçãà ûðàêìàò, àêå.
tp
5. Æîëäîøòîð, áèð êåçäåðäå áèç «à» äåãåí òàìãàíû òààíûáà-

ãàí Ä¯éø£íä¯í ìåêòåáèíäå äà îêóäóê. 6. Ûðäàï æèáåð, Æà-
ìèéëà, êóëàê ñåíäå. (×.À.)
ht
°ëã¯: Óðìàòòóó Ûçàêóë áàéêå, Àêòàí àòàìäû óáàðà êûë-

áàé ýëå êîþ¦óç? Ýìíå êûëáàé ýëå êîþ¦óç? — óáàðà êûëáàé ýëå
êîþ¦óç — áàÿíäîî÷; ýý êàòûøêàí æîê; êèìäè? — Àêòàí àòàì-
äû — òîëóêòîî÷; óðìàòòóó Ûçàêóë áàéêå — êàðàòìà ñ£ç.
26

UZEDU.ONLINE
37. Ò£ì£íê¯ ñ£çä£ðä¯ êàðàòìà ñ£çä¯í ìààíèñèíäå êîëäîíóï, àð

áèðèíå áèðäåí óðààí æàíà ÷àêûðûê ò¯ð¯íä£ã¯ ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£.
Àëàðäà òûíûø áåëãèñè êàíäàé÷à êîþëäó? Êàðàòìà ñ£ç áèð
£¦÷£é ò¯ð¯íä£ êåëåáè? Ìèñàë êåëòèðãèëå.
Ñòóäåíòòåð æàíà îêóó÷óëàð, ýë àãàðòóó êûçìàòêåðëåðè, êóð-
z
áóëàð, ìåêåíäåøòåð, Ñàìàðêàíä, óðìàòòóó êëàññòàøòàð, ýíåêå.
38. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.
l.u
Àíäàí êèéèí ýý êàðàòìà ñ£çä¯í ìèëäåòèí àòêàðãàíäàé êû-
ëûï, ñ¯éë£ìä¯ êàéðàäàí î¦äîï ò¯çã¯ë£. Êàíäàé àéûðìà÷ûëûê-
òû áàéêàäû¦àð? Ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
1. Îêóó÷óëàð ìåêåí ¯÷¯í èøò££í¯ ¯éð£í¯ï æàòûøàò.
ta
2. Àéûìá¯á¯ ýíå áàëäàðãà îêóó êèòåïòåðèí àëûï êåëäè.
3. Êóðáóëàðû Ã¯ë¯ìàíûí áèéëåãåíèí ñàãûíûøòû. 4. Æàéëîî-
ãî áàðóó÷óëàð æûëóó êèéèìäåðèí äà àëûøòû.
°ëã¯: Îêóó÷óëàð ìåêåí ¯÷¯í èøò££í¯ ¯éð£í¯ï æàòû-
or
øàò. — Æàé ñ¯éë£ì: ýìíå áîëóï æàòûøàò? — ¯éð£í¯ï æàòû-
øàò — áàÿíäîî÷; êèìäåð? — îêóó÷óëàð — ýý; ýìíåíè ¯éð£í¯ï
æàòûøàò? — ìåêåí ¯÷¯í èøò££í¯. Î¦äîï ò¯ç£á¯ç: Îêóó÷óëàð!
up
Ìåêåí ¯÷¯í èøò££í¯ óíóòïàãûëà. — Æàé ñ¯éë£ì: îêóó÷ó-
ëàð — êàðàòìà ñ£ç, £ç¯í£í êèéèí èëåï áåëãèñè êîþëäó, ìûí-
äà ýý êàòûøêàí æîê.
39. Êàðàòìà ñ£çä¯ ñ¯éë£ìä¯í àð êàéñû æåðèíå êåëòèðèï îêóï,
ed
¯ò¯ðä¯í êàéñû îðóíãà êîþëàðûí áàéêàãûëà. Àë êàéñû ñ£ç

ò¯ðê¯ì¯í£í áîëäó?
1. Êûìáàòòóó óóëóáóç Æàïàð! Ñåí äàéûìà àëäûäà áîë.
Áàøêàëàðãà ¯ëã¯ ê£ðñ£ò. (Ê.Á.) 2. Áàëàì Íóðêàñûì, ÷î¦ ñàêàë
://
Ìåòðåé ýê££á¯çä¯í àéòà òóðãàí áèð îîç êåáèáèç áàð4. Áåðåãè

Òåíòåêêåðäè êîë áàø÷û ìèíñèí, áàëàì. Áóë ìåíèí àê íèå-
òèì, ÷ûí ñ£ç¯ì. 3. — Ýñè¦äåáè, Æåð ýíå, áàÿãû àéëóó ò¯í?
Áàëêèì, æàðàòûëûøòà ýêèí÷è àíäàé ò¯í áîëáîñ. — Ýñèìäå,
tp
Òîëãîíàé. Ñåí îøîíäî3 ìûíäàé äåãåíñè¦: «Æåð, æàí æàðàò-

êàí Æåð, áèç ñåíèí áàëäàðû¦áûç. Àê òèëåãèáèçãå æåòêèð-
ãèí». (×.À.)
ht
40. Êàðàòìà ñ£çä¯ ïàéäàëàíûï, êóðáóëàðû¦àðãà, òóóãàíäà-

ðû¦àðãà, òàåíå, òàÿòà¦àðãà, êàò æàçãûëà.
41. Èíòîíàöèÿíû òóóðà ñàêòàï, ê£ðê£ì îêóãóëà. Ñ¯éë£ìã£
êîþëãàí òûíûø áåëãèëåðè æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå.
27

UZEDU.ONLINE
1. Êûìáàòòóó îêóó÷óëàð! Ìåêòåïòèí àéëàíàñûí æàøûë-

äàíäûðóóãà àêòèâä¯¯ êàòûøêûëà! 2. Ñàëàìàòñû¦àðáû, àñûë
çàò òåðåêòåðèì! (×.À.) 3. Ê¯í äåãåíèáèç — ûïûñûê, æàëû¦äàï
ê¯é¯ï òóðãàí æûëäûç. Ê¯íä¯ àéëàíûï æ¯ðã£í ïëàíåòàëàð áó-
ëàð: Ìåðêóðèé, ×îëïîí, Þïèòåð, Ìàðñ, Ñàòóðí, Óðàí, Íåï-
z
òóí, Ïëóòîí æàíà áèç æàøàï òóðãàí Æåð. 4. Áèçãå, ìåêòåï
îêóó÷óëàðûíà, èëèì æàíà áèëèì êåðåê. («ÊÁ»)
l.u
42. Æàäûáàëãà ê£¦¯ë áóðãóëà. Êàðàòìà ñ£çä¯í ¯ò¯ð ìåíåí àæû-
ðàòûëàðûí ýñè¦åðãå ñàêòàãûëà. Àíûí àð áèð ó÷óðóíà ìèñàë
îéëîï òàïêûëà.
ta
1. Ê , [ ] 3. [, ]
2. Ê ! [ ] 4. [ ], !
— êàðàòìà ñ£ç.
or [ ] — ñ¯éë£ì.
43. «Àáèéèðè¦äè æàøû¦äàí ñàêòà» äåãåí òåìàäà îé æ¯ã¯ðò¯¯

up
ì¯í£ç¯íä£ã¯ ÷àêàí òåêñò æàçãûëà. Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯í ò¯ðë£ð¯í
êîëäîíãóëà.
13-§. ÊÈÐÈÍÄÈ Ñ¤Ç ÆÀÍÀ

ÀÍÛÍ ÒÛÍÛØ ÁÅËÃÈÑÈ
ed
Êèðèíäè ñ£ç — áóë àéòûëûï æàòêàí îéãî êàðàòà

ñ¯éë££÷¯í¯í àð êàíäàé ìàìèëåñèí áèëäèðãåí ñ£ç.
Ìèñàëû: 1. Àëáåòòå, ìåíèí áóë ýìãåãèì áèçäèí àéûë-
://
äûí áèðèí÷è ìóãàëèìè Ä¯éø£í àêñàêàëãà àðíàëàò. (×.À.)

Àëáåòòå — êèðèíäè ñ£ç; ñ¯éë££÷¯í¯í àéòûï æàòêàí îþí
ûðàñòàäû. 2. Ñèëåð, ì¯ìê¯í, ýðòå¦ æîëãî ÷ûãàñû¦àð. («À»)
tp
Ì¯ìê¯í — êèðèíäè ñ£ç; ñ¯éë££÷¯í¯í îéãî êàðàòà áîëãîí

áîæîìîëóí áèëäèðäè.
Ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à áèð æå áèð íå÷å ñ£çä¯í òèçìåãèíåí
áîëîò: Áàêòûãà æàðàøà, áèç óëóó àäàìäàðäàí ¯ëã¯ àëãàí-
ht
áûç. Áàêòûãà æàðàøà — êèðèíäè ñ£ç, áèð íå÷å ñ£çä¯í

òèçìåãè.
Êèðèíäè ñ£ç ñ¯éë£ìä¯í àð êàéñû æåðèíäå êåëåò äà,
æàçóóäà ¯ò¯ð ìåíåí àæûðàòûëàò:
28

UZEDU.ONLINE
à) Ñ¯éë£ìä¯í áàøûíäà êåëñå, ¯ò¯ð £ç¯í£í êèéèí êîþ-

ëàò: Ý¦ îáîëó, ñåí æàíàãû èøè¦äè àéò÷û? («ÊÒ»)
êîþëàò: Àäàì áàëàñûíà, ìåíèì÷å, òûí÷òûê êåðåê. («À»)
â) Ñ¯éë£ìä¯í àÿãûíäà êåëñå, ¯ò¯ð àíäàí ìóðäà êîþëàò:
z
Àäèñ ñèçäèí àéûëäàí áîëñî êåðåê, ñûÿãû. («ÊÁ»)
Ìàåêòåø¯¯ êåáèíäå êèðèíäè ñ£ç êåìòèê ñ¯éë£ìä¯í
l.u
ìààíèñèíäå êîëäîíóëóøó ì¯ìê¯í:
— Ñåí ìàãà òààðûíûï êàëäû¦áû, Ã¯ëàíäà?
— Àëáåòòå. (À.Ò.) Àëáåòòå äåãåí — êèðèíäè ñ£ç; êåì-
òèê ñ¯éë£ì.
ta
44. Îêóãóëà. Ñ¯éë£ìä£ðä¯ £ç àðà ñàëûøòûðûï, êèðèíäè ñ£çä¯
òàïêûëà. Àë êàíäàé ìààíèäå êîëäîíóëäó?
1. Áèç £ç¯á¯çä¯í èéãè- Àëáåòòå3, áèç £ç¯á¯çä¯í èé-
ëèêòåðèáèçãå èøåíåáèç.
2. Æàìèéëàíûí æ¯ð¯ø-
òóðóøóíäà êàéðàòòóóëóê ì¯-
or
ãèëèêòåðèáèçãå èøåíåáèç.
Æàìèéëàíûí æ¯ð¯ø-òóðó-
øóíäà, àéòîð3, êàéðàòòóó-
up
í£ç áàð. ëóê ì¯í£ç áàð.
3. Àéûë ÷àðáàíûí áàðäûê Áàêòûãà æàðàøà, àéûë ÷àð-
òàðìàãûí £í¯êò¯ð£ë¯4. áàíûí áàðäûê òàðìàãûí
£í¯êò¯ð£ë¯.
ed
4. Àë óÿëãàíûíàí êåëãåí Àë óÿëãàíûíàí êåëãåí æîê,

æîê. ìåíèí îþì÷à.
45. Îêóãóëà. Êèðèíäè ñ£çä¯¯ ñ¯éë£ìä¯ ê£ðñ£òê¯ë£. Àë àðêûëóó

ñ¯éë£ï æàòêàí àäàì îéãî êàðàòà £ç¯í¯í êàíäàé ìàìèëåñèí
://
áèëäèðäè? Òûíûø áåëãèñèíèí êîþëóøóí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.

1. Ûðàñ, Æàïàð àäåï ìàéäàíãà êåëãåíäå2 êîðêóï æ¯ðä¯.
Áèðîê áàðà-áàðà ê£í¯êò¯. Êèéèí÷åðýýê 3 êîðêóóäàí êàëäû,
tp
÷ûéðàëäû. (Ê.Á.) 2. Àë ê¯í¯, Îðîçìàò àéòêàíäàé, ÷à÷ûì-

äû òåçèðýýê øûïûðòûï àëäûì äà, êûðìàíãà áàðûï ò¯í£ä¯ì.
Ê£ðñ£, Äàíèÿð ò¯ïê¯ë¯ã¯ áèçäèí àéûëäàí ýêåí. Êèøèëåðäèí
ht
àéòûøûíà êàðàãàíäà, àíûí òàðòïàãàí àçàáû êàëáàïòûð. Ýì-

íåñè áîëñî äà, ýëäåð àíûí êàéòûï êåëãåíèí òóóðà òàáûøòû.
Àë òåç-òåç êûéìûëäàï, ÷àï÷à¦ èøò££÷¯ ýëå. Ì¯ìê¯í, òóðìóø
àíû òåç èøò££ã£ ¯éð£òò¯á¯? Áàëêèì, îøîíäîé áîëóø êåðåê.
(×.À.)
29

UZEDU.ONLINE
46. Êèðèíäè ñ£çä£ðä¯ ìààíèëåðè áîþí÷à òîïòîøòóðãóëà.

Êûðààòû ìåíåí òóóðà îêóãóëà.
Ìûíàêåé, ê£ïò£í áåðè çàðûãûï ê¯ò¯ï æàòêàí àäàìûáûç

äà êóáàíû÷òóó êàáàð ìåíåí æàäûðàï-æàéíàï êåëàòàò. (Ñ.Ì.)
2. Àëáåòòå, Êàìàëáåêòèí ìèíòèï êîæîþí÷à ñ¯éë£ø¯ Êàðà-
z
áåêêå æàêêàí æîê. (Ê.Æ.) 3. Áàëêèì, àë Àíàðõàí ýìåñ ÷û-
ãàð. (Ê.Æ.) 4.Àéòîð, àéûáûç î¦óíàí òóóäó áåéì áó æàçäà.
l.u
(Ñ.¤.) 5. Äåìåê, àíûí ûðëàðûíà îêóðìàíäûí îëóòòóó òàëàï
ìåíåí êàðîîãî àêûñû áàð.(«ÊÌ») 6. Áèçäèí àòà-æóðòêà íà-
çàðû¦ ò¯øê£í àäàì ê£ð¯í£ñ¯¦, áààìûìäà. (Ê.Æ.) 7. Ñ£çñ¯ç,
ê£ð£ðñ¯ç, ×î¦ êîé÷ó àêå. (Ê.Æ.)
ta
47. Îéäóí êèì òàðàáûíàí àéòûëãàíäûãûí áèëäèð¯¯, îéäó òàê-
òîî, æûéûíòûêòîî æàíà óãóó÷óíóí ê£¦¯ë¯í áóðóó ¯÷¯í êîë-
äîíóó÷ó êèðèíäè ñ£çä£ðä¯ êàòûøòûðûï ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£ æàíà
or
àëàðäûí ñ¯éë£ìä¯í æàëïû ìàçìóíóíà, æå ñ£çä£ðä¯í òîáóíà
òèåøåë¯¯ ýêåíäèãèí àéòûï áåðãèëå.
48. Ìààíèëåðèíå ûëàéûê êèðèíäè ñ£çä£ðä¯ êîøóï æàçãûëà
æàíà àëàðäûí îðäóí £çã£ðòê¯ë£. Êûðààòû ìåíåí îêóãóëà.
up
1. Áûéûëêû êå÷ ê¯çä£ ñóóê êàòóó áîëîò. 2. Èøòè áèëãè-
çèï àòêàðáàñàê áîëáîéò. 3. Ñåí áèçäèí òèëåãèáèçäè àòêàðóóãà
òèéèøñè¦. 4. Ýëè¦, Ìåêåíè¦ ñåíäåí ê£ï íåðñåíè ê¯ò£ò.
ed
°ëã¯: Áûéûëêû êå÷ ê¯çä£ ñóóê êàòóó áîëîò. – Áîëæîëó,

áûéûëêû êå÷ ê¯çä£ ñóóê êàòóó áîëîò.– Áûéûëêû êå÷ ê¯çä£,
áîëæîëó, ñóóê êàòóó áîëîò. – Áûéûëêû êå÷ ê¯çä£ ñóóê êàòóó
áîëîò, áîëæîëó.
://
49. È÷êè ñåçèìäè áèëäèð¯¯÷¯ êèðèíäè ñ£çä£ðä¯ êîøóï æàçãûëà

æàíà òóóðà îêóãóëà.
1. Áûéûë ÷àðáàáûç ýãèíäåí ìîë ò¯ø¯ì àëäû. 2. Àäàìäûí
tp
æàøîî æîëóíäà êûéûí÷ûëûêòàð áîëáîé êîéáîéò. 3. Êûø-

òûí êûð÷ûëäàãàí ÷èëäåñèíäå äà æûëêû êàéòàðäûì. Áèð ¯ç¯ì
íàíäû ñóðàï æåãåí ê¯íä£ð äà áîëäó.
ht
50. Ñóíóø êûëûíãàí ñ£çä£ðä¯ æàíà ñ£ç òèçìåêòåðèí êèðèí-

äè ñ£çä¯í ìààíèñèíäå êîëäîíóï, àð áèðèíå áèðäåí ñ¯éë£ì
ò¯çã¯ë£. Àíäà àéòûëûï æàòêàí îéãî êàðàòà £ç¯¦£ðä¯í êàíäàé
ìàìèëå¦åðäè áèëäèðäè¦åð?
30

UZEDU.ONLINE
Áàëêèì, ÷ûíûí àéòêàíäà, òèëåêêå êàðøû, ì¯ìê¯í, àãàé-

äûí àéòêàíûíà êàðàãàíäà, ûðàñ, ìåíèí îþì÷à, ýíåì àéòêàí-
äàé, îøåíòèï.
14-§. ÊÈÐÈÍÄÈ Ñ¤ÇÄ°Í ÌÀÀÍÈÑÈ
z
Êûðãûç òèëèíäå êèðèíäè ñ£ç
ò£ì£íê¯ä£é ìààíèäå êîëäîíóëàò:
l.u
Ìààíèñè Kèðèíäè ñ£ç Ìèñàëäàð
1. Áåêåìä££, ûðàñòîî, Àëáåòòå, àðèéíå, Ñûÿãû, àë ÷î¦ ìàé-
ta
áîæîìîëäîî, ê¯ì£íä¯¯- ÷ûíäûãûíäà, ñ£çñ¯ç, ðàìãà äàÿðäàíãàíäàé
ë¯ê æ.á. êàäèêñèç, êàíäàé áîëäó.
áîëáîñóí, áàëêèì,
ì¯ìê¯í, ñûÿãû, êàëû-
or
áû, áîëæîëó æ.á.
2. Àð êàíäàé ñåçèìäåð: Áàêòûãà êàðàé, òèëåê- Òèëåêêå êàðøû, áèç
ñ¯é¯í¯¯, êàïàëàíóó, êå êàðøû, áàêòûñûç- ýêñêóðñèÿãà ÷ûêïàé
ýëæèð££, æàêòûðáîî, äûêêà æàðàøà æ.á. êàëäûê.
up
ûðààçû áîëóó.
3. Îéäóí êèì òàðà- Ìåíèì÷å, ìåíèí Àãàéäûí àéòêàíûíà êà-
áûíàí àéòûëãàíäûãû, îþì÷à, àíûí àéòóóñóíà ðàãàíäà, á¯ã¯í êîíöåðò
êèìãå òèåøåë¯¯ ýêåí- êàðàãàíäà æ.á. áîëîò.
ed
äèãè.
4. Îéäóí èðåòè, ûðààò- Áèðèí÷èäåí, ýêèí÷è- Áèðèí÷èäåí, êûðãûç-
òóóëóãó. äåí, áèð æàêòàí, ý¦ äûí àéûëûíûí øàð-
îáîëó, àëäû ìåíåí òûí áèëáåéò. Ýêèí÷è-
æ.á. äåí, áèçãå èøåíáåéò.
://
5. Îéäó ÷å÷ìåë££, òàê- Ìûíäàé÷à àéòêàíäà, Áóë èø, áàøêà÷à àéò-

òîî, íàòûéæàëîî. äåìåê, ÷ûíäûãûíäà, êàíäà, æàøòàðäûí
îøåíòèï, êûñêàñûí êîëóíàí êåëåò.
tp
àéòêàíäà.
Àéòûëûï æàòêàí îéãî êàðàòà áîëãîí ìàìèëå êèðèíäè

ht
ñ¯éë£ì àðêûëóó äà áåðèëèøè ì¯ìê¯í.

Ñàëûøòûðãûëà: 1. Áîðîîí, ìåíèì÷å, æàêûíäà áàñûëàò.
Ìåíèì÷å — êèðèíäè ñ£ç. 2. Áîðîîí, ìåí èøåíåìèí, æàêûí-
äà áàñûëàò. Ìåí èøåíåìèí — êèðèíäè ñ¯éë£ì.
31

UZEDU.ONLINE
51. Ìààíèñè æàãûíàí ûëàéûê êåë¯¯÷¯ êèðèíäè ñ£çä¯ êîøóï

îêóãóëà. Àéòûëûï æàòêàí îéäóí êàíäàé êûðäààëû áèëäèðèëäè?
I. Îéäó áåêåìä££, ûðàñòîî

1. Êàíûøàé æûéíàëûøêà £ç óáàãûíäà êåëåò. 2. Æàéêû
êàíèêóëäó æàêøû £òê£ð£á¯ç. 3. Äåí ñîîëóêòó áåêåìä££1 ¯÷¯í
z
ñïîðò ìåíåí ìàøûãóó êåðåê. 4. Ýðòå¦ ê¯í á¯ã¯íê¯ä£í à÷ûê
áîëîò.
l.u
II. Îéäó áîëæîëäîî, ê¯ì£íä££
1. Áûéûë æàé àéû æààíäóó áîëîð. 2. Óíèâåðñèòåòêå áàðà
òóðãàí áîëäóì. 3. Ò¯øò¯êò£ àçûð3 äåëå ûñûê áîëóï òóðñà êå-
ta
ðåê. 4. Àéûëãà àðòèñòòåð êåëãåí îêøîéò.
III. Àð êàíäàé ñåçèìäè áèëäèð¯¯
or
1. Ê¯í à÷ûëûï êåòòè. 2. °÷¯í÷¯ æîëó ó÷óó ¯÷¯í êîñìî-
äðîìãî æ£í£ä¯ê. 3. Àéðûì îêóó÷óëàð æàêøû îêóï æàòûøàò4.
4. Æîëäîøòîðóìà2 êåçèãå àëáàé êàëäûì.
up
52. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñ£ç ò¯ðê¯ì¯ æàíà ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à
òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£. Ì¯ìê¯í, ÷àìàñû, îøåíòèï äåãåí ñ£çä£ðä¯í
áèðèí÷è ó÷óðäàãû ìààíèñèí æàíà ýêèí÷è ó÷óðäàãû ñèíòàêñèñ-
òèê êûçìàòûí àíûêòàãûëà. Ýìíåíè áàéêàäû¦àð?
ed
1. Ì¯ìê¯í, áèçäèí1 êîñìîíàâòòàð Àéãà äà ó÷óï áàðû-

øàò. — Áèçäèí êîñìîíàâòòàð Àéãà äà ó÷óï áàðûøû ì¯ìê¯í.
2. ×àìàñû, áóë àäàì áèçäèí àéûëäàí áîëñî êåðåê.
— Áóë èøòè £ç óáàãûíäà àòêàðóóãà àíûí, ÷àìàñû êåëáåé
://
êàëäû. 3. Îøåíòèï, Àëàáàø àéûëû ä¯ðê¯ð£ï £ñ¯¯ä£. — Èëèìà

ñåí æ£í¯íä£ îøåíòèï àéòêàí ýëå3.
tp
53. Àéòûëûï æàòêàí îéãî êàðàòà £ç ìàìèëå¦åðäè áèëäèð¯¯

¯÷¯í êèðèíäè ñ£çä¯ ïàéäàëàíûï, àíû ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà êîé-
ãóëà. Ê£÷¯ðã¯ë£ äà, òûíûø áåëãèëåðè æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå.
1. ...ê£ðê£ì àäàáèÿò àäàìäûí ì¯í£ç¯í òàðáèÿëàéò. Àë ÷î¦
ht
èøòåðäè æàñîîãî ¯éð£ò£ò ... 2. ... êàíòèï ñûéëàíãàíû¦äû àéò.

3. Ýðòå¦ ... áèçäèí àéûëäàøòàð ðàéîíãî áàðûøàò. Ìåí äà ...
àëàð ìåíåí êîøî æ£í£ø¯ì êåðåê, ñåáåáè áààðûáûç ... £çä¯ê
ê£ðê£ì ÷ûãàðìà÷ûëûêòûí êàðîîñóíà êàòûøàáûç. («ÀÒ»)
32

UZEDU.ONLINE
54. Îêóãóëà. Êèðèíäè ñ£ç îéäóí êàíäàé êûðäààëûí áèëäèðäè?

Àëàðäû ñ¯éë£ìä¯í àð êàéñû æåðèíå êåëòèðèï, êàéðàäàí îêó-
ãóëà. Òûíûø áåëãèëåðè êàíäàé÷à êîþëäó?
1. Áûéûë, ÷ûíûíäà, ýãèí òàëààñûíäà 2 æàêøû èøòåäèê.

2. Êàðûÿëàðäûí àéòêàíäàðûíà êàðàãàíäà, áèð êåçäå óøóë
z
æåðäå ÷ûòûðìàí £ñê£í æ¯ç¯ìä£ð áîëãîí ýêåí. 3. Ûðàñ, áóë
êåçäå óëóó «Ìàíàñ» ýïîñó ä¯éí£ã£ òààíûëà áàøòàäû. 4. Òè-
l.u
ëåê àéòêàíäàé, ó÷óðäóí êàíäàé £òê£í¯í äà áàéêàáàé êàëäûê.
5. ×ûíûí àéòêàíäà, àë óáàêòà áèçäèí àéûëäà æåòè æûëäûê
ìåêòåï ãàíà áàð ýëå. («ÊÒ»)
°ëã¯: Áûéûë, ÷ûíûíäà, ýãèí òàëààñûíäà æàêøû èøòå-
ta
äèê. — ×ûíûíäà, áûéûë ýãèí òàëààñûíäà æàêøû èøòå-
äèê. — Áûéûë ýãèí òàëààñûíäà æàêøû èøòåäèê, ÷ûíûíäà.
or
55. Ûðàñòîî, áîæîìîëäîî, íàòûéæàëîî, òàêòîî, ûðààòòóóëóê
ìààíèñèíäåãè êèðèíäè ñ£çä£ðä¯ êîëäîíóï, ñóðîîëîðãî æîîï
áåðãèëå. Æîîáó¦àðäû ê£÷¯ð¯ï æàçûï, êèðèíäè ñ£çä¯í òûíûø
áåëãèñèí êîéãóëà.
up
1. Á¯ã¯í3 òåëåâèçîðäîí ôóòáîë ê£ð£ñ¯¦á¯? 2. Ðàäèîäîí
áàëäàð ¯÷¯í áåð¯¯ë£ðä¯ óãàñû¦àðáû? 3. Êûðãûç ýë àêûíû
À. Òîêîìáàåâäèí «Òà¦ àëäûíäà» äåãåí ÷ûãàðìàñûí îêóäó¦áó?
ed
°ëã¯: Ñåí ×. Àéòìàòîâäóí «Áèðèí÷è ìóãàëèì» äåãåí ÷ûãàð-

ìàñûí îêóäó¦áó? — Àëáåòòå, îêóãàì. Êûÿçû, îêóï ÷ûêñàì êå-
ðåê. Êûñêàñûí àéòêàíäà, îêóï ÷ûêêàíìûí. Áèðèí÷èäåí, îêóï
÷ûêêàíìûí; ýêèí÷èäåí, àë áîþí÷à äèëáàÿí äà æàçãàì. æ.á.
://
15-§. ÑÛÐÄÛÊ Ñ¤Ç ÆÀÍÀ ÀÍÛÍ ÒÛÍÛØ

ÁÅËÃÈÑÈ
tp
Ñûðäûê ñ£ç àéòûëûï æàòêàí îéäîãó è÷êè ñåçèìäåðäè

(êóáàíóó, £ê¯í¯¯, êîðêóó, êóáàòòîî æ.á.) áèëäèðåò.
ht
Ìèñàëû: 1. ¤ì¯ð¯¦ óçóí áîëñóí, êàãûëàéûí! Ñûðäûê

ñ£ç — êàãûëàéûí — ûðààçû áîëóó ñåçèìè. 2. Ïàé-ïàé, ýì-
ãåê ñ¯éã£í êèøèëåð àëï ýêåí ãî (Ò.Ñ.) Ñûðäûê ñ£ç — ïàé-
ïàé — òà¦ êàëóó ñåçèìè.
3— Êûðãûç òèëè, 9-êë. 33

UZEDU.ONLINE
Ñûðäûê ñ£çä¯í ñ¯éë£ìä£ã¯ îðäó ýðêèí, òàêòàï àéò-

êàíäà, ñ¯éë£ìä¯í áàøûíäà, îðòîñóíäà æàíà àÿãûíäà êå-
ëåò. Îîçåêè êåïòå £çã£÷£ èíòîíàöèÿ ìåíåí á£ë¯í¯ï àé-
òûëûï, æàçóóäà ¯ò¯ð ìåíåí àæûðàòûëàò:
à) Ñ¯éë£ìä¯í áàøûíäà êåëñå, £ç¯í£í êèéèí ¯ò¯ð
z
êîþëàò: Áîòîì, àéûëäàí êà÷àí êåëäè¦? Ïàé-ïàé, ýë äà
æà¦û, æåð äà æà¦û! (Ò.Ñ.)
l.u
êîþëàò: Òàáèãàòòûí ê£ð¯í¯ø¯, áàõ, êàíäàé êîîç! (Í.Á.)
â) Ñ¯éë£ìä¯í àÿãûíäà êåëñå, £ç¯í£í ìóðäà ¯ò¯ð êîþ-
ëàò: Äàíèÿð óøóíäàé ýêåí äà, êàïûðàé1 (×.À.)
Ñûðäûê ñ£ç ñ¯éë£ìä¯í áàøûíäà êåëèï, ê¯÷ò¯¯ èíòî-
ta
íàöèÿ ìåíåí àéòûëñà, àíäàí êèéèí èëåï áåëãèñè êîþëàò
äà, êèéèíêè ñ¯éë£ì áàø òàìãà ìåíåí áàøòàëûï æàçûëàò:
Áàõ! Àëà-Òîîìäóí áóëàãû ìóçäàêñû¦ äà, òóíóêñó¦! (Ò.Ñ.)
or
Áàøêà ñ£çä£ðã£ êàðàãàíäà, ñûðäûê ñ£ç èíòîíàöèÿãà
£ò£ áàé, áèðîê àëàðäûí áàðäûãûí æàçóóäà òûíûø áåë-
ãèñè ìåíåí òîëóê ê£ðñ£ò¯¯ã£ ì¯ìê¯í ýìåñ.
up
56. Îêóãóëà. Ñûðäûê ñ£ç êàíäàé ñåçèìäè áèëäèðäè? Òûíûø
áåëãèñè ìåíåí êàíäàé÷à àæûðàòûëäû? Äàãû êàéñû ñ£çä£ð
ñ¯éë£ì ì¯÷£ñ¯í¯í ìèëäåòèí àòêàðà àëûøïàéò?
1. Àêìàí ìàøèíàíûí àðòûíàí áåê óí÷óêòó:
ed
— Îé, ñàÿêàò÷ûëàð1, êåëèï êàëäû¦àðáû?

Øàìáåò, ìàøèíàäàí ò¯ø¯ï, àéëàíàãà ê£ç æ¯ã¯ðòò¯:
— Áàõ! Àáà êàíäàé òàïòàçà 3. Áûéûë àð áèð ¯éä£ £÷ï£ñ
øàìäàð æàíàò.
://
Áîòîì, êåëèï êàëäûêïû! Áóë êàéñû æåð? — äåäè êàðû àÿë.

(Ò.Ñ.)
2. Æèáåê ê£éí£ê ñóëóó÷à êûç ýíòåëåéò,
tp
Æàìãûð êàíòñèí, æàáà êóþï ýðêåëåéò.

— Àé, áóëãàíäû-àé, áóçóëäó ê£éí£ã¯ì,
Æàçäûí æààíû æààáàé êîéñî ýìíå? — äåéò. (À.Î.)
ht
3. Ý-ý áîòîì, Æèéäåêàí! Áóë áàëà ýìíå áîëîò? — äåäè áèð

êåçäå àë.
— Àïýýé, êàòûã¯í, ìåí óíóòóï êàëãàí òóðáàéìûíáû.
— Æå¦åêå, á¯ã¯í÷£ ìåíè áàòûðãûëà.
— Ýìè êàíäàé êûëàì, êàï! (Ì.Ý.)
34

UZEDU.ONLINE
57. Ò£ì£íê¯ ñ£çä£ðä¯ ñûðäûê ñ£çä¯í ìààíèñèíäå êîëäîíóï, àð

áèðèíå áèðäåí ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Êàíäàé ñåçèìäåð áèëäèðèëäè?
Áàõ, ïàé-ïàé, êàïûðàé, àòòè¦ àé, àïèé áîòîì, îé êîêóé,

áàëè, êàï, à-à, áàðàêåëäå, î-î.
z
58. Îêóãóëà. Àé äåãåí ñûðäûê ñ£ç êàíäàé ñåçèìäåðäè áèëäèðäè?
Àíû êàíòèï àíûêòîîãî áîëîò? Ñ¯éë£ìä¯í òûíûø áåëãèëåðè
l.u
æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå.
1. Àé-àé, óøóíäàé äà èø êûëàñû¦àðáû? Ìåí ñèëåðäåí
ìûíäàí áàøêàíû ê¯òê£í ýëåì. (Í.Á.) 2. Àé, óøó ñåíèêè3
£ò¯ï êåòòè. 3. Àé-àé, íå äåãåí æèãèòòåð óøóë ñîíóí æå-
ta
ðèí êàéðûëûï ê£ð£ àëáàé êåòèøòè. (Ò.Ñ.) 4. Àé æîëäîø,
òîêòî! Êàéò àðòû¦à! — Æîîø íåìåíè óøèíòå áåðãåíè¦ êàí-
äàé, æå¦å? — äåï àéòñàì, Æàìèéëà: êîé÷ó óøóíó äåï êîëóí
or
øèëòåï ê¯ë÷¯. — Àé, ýìè êåòåò ãî áèð æàêêà, êàëáàéò àéûë-
äà! — äåï îéëîäóì ìåí. 5. Æàøòàð ãàíà ýìåñ, áóë òàìàøàãà
áèç äà àÿáàé êàíäûê. Îøîíäîãó àñìàíäûí ûðà¦û, àé! Îøîí-
äîãó ýëäèí ê¯ëê¯ñ¯, àé! (×.À.)
up
59. Êàëòûðûëûï êåòêåí òûíûø áåëãèíè êîéãóëà. °ò¯ð ýìíå
¯÷¯í êîþëäó? Ñ¯éë£ìä£ã¯ ñ£çä£ðã£ ñ£ç ò¯ðê¯ì¯ áîþí÷à òàëäîî
æ¯ðã¯çã¯ë£.
1. Ñàäàãàñû // Ñàëìîîðáåê áèçäè òîñóï ÷ûêêàí òóðà. Áåðè
ed
êåë // ñàäàãà. 2. Áàëè // Ñ£çä¯í àòàñûí àéòûï, Àêìàí êåëäè.

(Ò.Ñ.) 3. Ýë-æ¯ðò ¯÷¯í // ïàé-ïàé // áóë æàìàí áîëäó ãî. ¤ç¯
òèéèøêåí æîîíóí êàòûãûí áåðãèëå // æîëäîøòîð. (Í.Á.)
60. Æàäûáàëãà ê£¦¯ë áóðãóëà. Ñûðäûê ñ£çä£ òûíûø áåëãè-
://
ñè êàíäàé÷à êîþëàðûí ýñè¦åðäå ñàêòàãûëà. Àëàðäûí àð áèð

ê£ð¯í¯ø¯í£ áèðäåí ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£.
tp
1. C, [ ] 3. [ , C, ]
2. C ! [ ] 4. [ ], C !
C — ñûðäûê ñ£ç.
ht
[ ] — ñ¯éë£ì.
61. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà ñûðäûê ñ£çä¯ êîëäîíóï, £ç¯¦£ðä¯í

è÷êè ñåçèìè¦åðäè áèëäèðãèëå. Òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà. Ñûð-
äûê ñ£çä¯í ìààíèñèí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
35

UZEDU.ONLINE
1. Àëàáàøòàí êà÷àí êåëäè¦...? 2. Àêñààìàéäûí îøîíäîãó

ì¯í£ç¯ ... àëè äà ê£ç àëäûìäà òóðãàíûí êàðà÷û. 3. Æàêøû
áîëîò ... îøåíòèï èøòåéëèê. 4. ... èøòåñå¦åð, òèãèë Ñûäûê-
äàé èøòåãèëå! 5. ×ûí æ¯ð£êò£í ê¯ëã£í æàøòàðäûí äîáóøòà-
ðû ... 6. ... óøóë æåðäåãè êàðàãàòòûí êîþóëóãóí êàðà÷û!
z
62. Òóóëóï-£ñê£í àéûëû¦àðäûí êåðåìåò êîîçäóãóí áèëåñè¦åðáè?
Ýìåñå, àæàéûï àéëàíàãà ê£ç ÷àïòûðûï ê£ðã¯ë£÷¯. Êèíäèê
l.u
êàíû¦ òàìãàí æåðãå áîëãîí êóáàíû÷, ñ¯é¯¯, òà¦ êàëóó ñû-
ÿêòóó ñåçèìäåðè¦åðäè ñûðäûê ñ£ç àðêûëóó áèëäèðèï, ÷àêàí
òåêñò ò¯çã¯ë£.
Êàéòàëîî ¯÷¯í ñóðîîëîð:
ta
1. Ñ¯éë£ìä£ êàðàòìà ñ£ç êàíäàé ìààíèäå êîëäîíóëàò? Àë êàéñû ñ£ç
ò¯ðê¯ì¯í£í áîëîò?
2. Êèðèíäè ñ£ç àéòûëûï æàòêàí îéãî êàðàòà ñ¯éë££÷¯í¯í êàíäàé
ìàìèëåñèí áèëäèðåò? Ìèñàë êåëòèðãèëå.
or
3. Êàðàòìà æàíà êèðèíäè ñ£çä£ðä¯í òûíûø áåëãèñè æ£í¯íä£ àéòûï
áåðãèëå. Ìèñàë êåëòèðãèëå.
4. Ñûðäûê ñ£çä¯í ìààíèñè ýìíåäå?
5. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ñ¯í¯í ìèëäåòèí àòêàðà àëáàãàí ñ£çä£ðä¯í ñ¯éë£ìä£ã¯
up
îðäó êàíäàé áîëîò?
6. Áóë ñ£çä£ðä¯í èíòîíàöèÿëûê £çã£÷£ë¯ã¯ êàíäàé?
ÑÈÍÒÀÊÑÈÑÒÈÊ Ò°ÐÌ¤ÊÒ¤Ð
ed
Ñèíòàêñèñòèê ò¯ðì£êò£ð äåãåí – ýêè æå àíäàí àøûê

ñ£çä£ðä¯í ìààíèëèê æàíà ãðàììàòèêàëûê æàêòàí £ç àðà
àæûðàãûñ áîëóï áèð á¯ò¯íä¯êê£ áèðèêêåí òîáó. Òèë èëè-
ìèíäå ñ£çä£ðä¯í ìûíäàé àæûðàãûñ òîáó «ò¯ðì£êò£ð» äåï
äà àòàëàò.
://
Êåïòå ìûíäàé ò¯ðì£êò£ð, íåãèçèíåí, àòîî÷òóêòàð æàíà

÷àê÷ûëäàð àðêûëóó óþøóëàò.
Ìèñàëû: 1. Òèë àëáàñòû æóìøàãàí÷à, òûíà-òûíà £ç¯¦
tp
áàð. (Ìàê.)
2. Êàðà ñóóíó êàéíàòûï, êàéìàê àëãàí êèì áîëîò?
(Ò.Ìîë.)
ht
Ìûíäàé ò¯ðì£êò£ðä£ óþøòóðóó÷ó íåãèç êàòàðû, æîãî-

ðóäà ê£ðñ£ò¯ëã£íä£é, ýòèøòèí àòîî÷òóê (-óóãó, -ãàí, -àð,
-áàñ) æàíà ÷àê÷ûë (-ûï, -ãû÷à, -é) ôîðìàëàðû ýñåïòåëåò
äà, àëàð «àòîî÷òóê ò¯ðì£ê» æàíà «÷àê÷ûë ò¯ðì£ê» äåï
àòàëãàí ñèíòàêñèñòèê êàòåãîðèÿëûê ò¯ðë£ðã£ á£ë¯í£ò.
36

UZEDU.ONLINE
16-§. ÀÒÎÎ×ÒÓÊ Ò°ÐÌ¤ÊÒ°Í

ÑÈÍÒÀÊÑÈÑÒÈÊ ÊÛÇÌÀÒÛ
Àòîî÷òóê ì¯÷£ë£ð (-ãàí, -àð, -îî÷ó, -óóãó, -áàñ æ.á.)

ìåíåí àÿêòàãàí ñ£ç òèçìåêòåðè àòîî÷òóê ò¯ðì£ê áîëîò.
z
Ìèñàëû: Òàòòóó êûÿëãà àëäàíãàí Çàðûë êûçäàðäû
ê£çä£é áàñòû.
l.u
Àòîî÷òóê ò¯ðì£êò£ð íàãûç £ç ìààíèñèíäå òóðãàíäà,
ñûí àòîî÷òîð ñûÿêòóó äàéûìà çàòòûí £ò£ àð ò¯ðä¯¯ êûé-
ìûë-àðàêåòòèê áåëãèëåðè, êàñèåòòåðè áîþí÷à ì¯í£çä£ï,
ñûïàòòàï ê£ðñ£ò£ò.
ta
Ìèñàëû: 1. Óÿäà æàòêàí æóìóðòêà àñìàíäà ó÷êàí êóø
áîëîò. (Ìàê.)
2. Äàéûìà óøóë òîîëîðäó àðòìàêòàï ê£÷¯ï æ¯ð¯¯÷¯
or
òîîëóêòàð ìûíäàé êûéûí÷ûëûêòûí äàëàéûí ê£ðã£í. (Ñ.¤.)
Ìûíäà áåëãèëåíãåí àòîî÷òóê ò¯ðì£êò£ð £ç¯ë£ð¯í£í
êèéèíêè æóìóðòêà, òîîëóêòàð äåãåí çàò àòîî÷òîð ìåíåí
ûêòàøà áàéëàíûøûï, ñ¯éë£ìä£ àíûêòîî÷òóê ìèëäåò àò-
up
êàðûï òóðóøàò.
Äåìåê, àòîî÷òóêòàðäûí äà, àòîî÷òóê ò¯ðì£êò£ðä¯í äà
íàãûç £ç ìààíèñèíäå òóðãàíäà, ñèíòàêñèñòèê æàïàäàí-
æàëãûç àòêàðãàí êûçìàòû – àíûêòîî÷.
ed
Àòîî÷òóê ò¯ðì£êò£ðä¯í äà ñûí àòîî÷òîðäîé ýëå çàò-

òûê ìààíèãå £ò¯ï, çàò àòîî÷òîð ñûÿêòóó ñ£ç £çã£ðò¯¯÷¯
ì¯÷£ë£ð àðêûëóó £çã£ðã£íä£ çàò àòîî÷òîð ñûÿêòóó ýëå
ñ¯éë£ìä¯í áàðäûê ì¯÷£ñ¯í¯í ìèëäåòèí àòêàðàò.
://
1. Ñ¯éë£ìä¯í ýýñè àòîî÷òóê ò¯ðì£êò£ð àðêûëóó óþøó-

ëàò:
Ìèñàëû: 1. Àò àÿãàí æåð êàðàéò, êóø àÿãàí ê£ê êà-
ðàéò. 2. ¤ç¯í ñûéëàáàñ £çã£í¯ äà æàðûòïàéò.
tp
2. Àòîî÷òóê ò¯ðì£êò£ð ñ¯éë£ìä£ áàÿíäîî÷òóê ìèëäåò

àòêàðàò:
Ìèñàëû: 1. Óøóë òîéäóí ýýëåðè – òèãè êåëå æàòêàíäàð.
ht
3. Àíûêòîî÷òóê ìèëäåò àòêàðàò:

Ìèñàëû: 1. À÷óóñó êåëãåíäèí àëäûíàí ÷ûêïà. 2. Áó-
ëàðäû êàðàï òóðãàíäàðäûí á¯òê£í áîþ ä¯ðê¯ð£éò. (Ê. Áåê)
4. Òîëóêòîî÷òóê ìèëäåò àòêàðàò:
37

UZEDU.ONLINE
1. Ê£ç ê£ðá£ã£íä¯ êîë æàñàéò. 2. Îòóí àëáàãàíãà îò

æàêòûðáà.
Îøåíòèï, àòîî÷òóê ò¯ðì£êò£ðä¯í æîãîðêóäàé ñ¯éë£ì
ì¯÷£ë£ð¯í¯í ìèëäåòèí àòêàðûøû, íåãèçèíåí ñ¯éë£ìä£
£ç¯ë£ð¯í£í êèéèí êîëäîíóëãàí çàò àòîî÷ – àíûêòàëãû÷-
z
òàðäûí ò¯ø¯ð¯ë¯ï àéòûëûøû ìåíåí øàðòòàëàò. 3. Àòîî÷-
òóê ò¯ðì£êò£ðä¯í áûøûêòîî÷òóê ìèëäåò àòêàðûøû æîãîð-
l.u
êóäàí àéûðìàëàíûï, £ç¯ë£ð¯í¯í ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯
áîþí÷à äà, ìààíèñè áîþí÷à äà áàøêà÷à ì¯í£çä£ áîëîò.
Ìèñàëû: Àéûëäû ê£çä£é áåò àëãàíäà, àäûðäàãû áàÿãû
êîø òåðåêòåðäè êàðàéì. (×.À.)
ta
63. Îêóãóëà. Àòîî÷òóê ò¯ðì£êò£í áîëãîí àíûêòîî÷òó òàïêûëà.
Àíû àíûêòîî÷òóí áàøêà ò¯ð¯ ìåíåí ñàëûøòûðãûëà. Êàéñûíû-
ñûíäà çàòòûí áåëãèñè êåíåí-êåñèð ê£ðñ£ò¯ëä¯?
or
1. Ìåí àêíèåò êèøèìèí. — Ìåí êåì÷èëèêòè áåòêå àéòêàí
êèøèìèí. 2. Àçàìàò — æàêøû æèãèò. Êè÷èíåêåé Ýëã¯ë¯ àòàñû-
íûí æàíûíäà òóðàò. —¤ì¯ðã£ ñàðà¦ êàðàãàí Æàïàð ñòàíîêòóí
up
æàíûíäà òóðàò. 4. Æàìàí æîëäîø äîîãî àëäûðàò. — Ñàëòêà
ò¯ø¯íã£í Æå¦èøê¯ë ûð êåçåãèí áàøêàãà áåðäè.
64. Àòîî÷òóê ò¯ðì£ê êàòûøêàí ñ¯éë£ìä¯ òàïêûëà. Àíû ê£÷¯-
ð¯ï æàçãûëà äà, ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.
ed
Àòîî÷òóê ò¯ðì£ê ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ì¯÷£ñ¯ áîëäó? Êàíäàé

ñóðîîãî æîîï áåðäè æàíà êàéñû ñ£çä¯ àéêûíäàäû?
1. Óðêóÿ ê£ïò£í áåðè øààðäà òóðãàí àÿë ýëå. Àë êàëïòû
÷ûíäàé, ÷ûíäû æîêòîé êûëûï ñ¯éë£÷¯. Àë äåéñè¦áè? Óð-
://
êóÿ óøàêêà äà æàêûí àÿë áîë÷ó. Áèð££ä£í óêêàí2 ñ£çä¯ äà-

ðîî èëèï àë÷ó. (Ê.Á.) 2. Æîëîî÷óëàðäû òàøóó÷ó ìàøèíà ñààò
àëòûäà îðäóíàí êîçãîëäó. Ýë àðòû áîëóï ò¯øê£í àäàìäàð-
tp
ãà êûéûí áîëäó. — Àïàé, ìûíäàé êåëèï îòóðó¦óç÷ó, — äåäè

Àêèÿ. — Áàéáè÷å, êåëèíè¦èç, ê£ðñ£òê£í îðóíãà £ò¯¦¯ç? (Ò.Ñ.)
Òàëäûí ê£ë£ê£ñ¯í£ îòóðóï, êå÷êå ÷åéèí êàðàï îòóðäóì. Æîë
ht
÷à¦äàòêàí ìàøèíàëàð êûçûëäû êûðìàíãà òàøûï æàòûøòû.

Ê¯¯ã¯ì êèðåðäå êîìáàéí÷ûëàð êåëèøòè. Îòóðóï ÷àé è÷òèê.
Áèð ñûíäûðûì íàí àëûï òèøòåãåíèìäå, êîìáàéí÷ûíûí êàðà
ìàé êîëó æûòòàíãàí3 íàí îîçóìà òûãûëà ò¯øò¯. Îîáà, êåðî-
ñèí æûòòàíãàí íàí ýêåí. (×.À)
38

UZEDU.ONLINE
65. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ñ¯ æàíà ñ£ç ò¯ðê¯ì¯ áîþí÷à òàëäîî

æ¯ðã¯çã¯ë£. Àòîî÷òóê ò¯ðì£êò¯ òàïêûëà, àë ñ¯éë£ìä¯í êàéñû
ì¯÷£ñ¯ áîëäó? Àòîî÷òóêòàðäûí êàíäàé ìààíèäå êîëäîíóëàðûí
ýñè¦åðãå ò¯ø¯ðã¯ë£.
1. Òà¦ àçàíäàí àòêà ìèíãåí2 Øàìáåò æàéëîîãî ÷åéèí
áàðäû. 2. ¤ç¯í£í £ç¯ ýëå ýë ìåíåí êîøòîøóï æ¯ðã£í ×àðãûí
z
Êàìêàíûí ¯é¯í ê£çä£é êåëå æàòòû. (Ò.Ñ.) 3. Æàêøû ìåíåí3
æ¯ðã£í æàðûéò. Æàìàí ìåíåí æ¯ðã£í êàðûéò. 4. Ýæå êèéãåí-
l.u
äè3 ñè¦äè êèåò. Êûëû÷ûíàí êàí òàìãàíäû òèëèíåí áàë òàìãàí
æå¦èïòèð. (Ìàê.)
66. Ñ£ç òèçìåêòåðèí ïàéäàëàíûï, àð áèðèíå áèðäåí ñ¯éë£ì
ta
ò¯çã¯ë£. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯ç¯ï, àòîî÷òóê
ò¯ðì£ê æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå.
Ûñûê-Ê£ëã£ áàðóó÷ó2 êèøèëåð, Ñàãûíäûê æåòåêòåãåí òîï,
ñåí îêóãàí2 êèòåïòè, òûí÷û êåòêåí àäàì, ìåí îêóãàíäû, ýð
or
ñûéëàãàí, ñàáàòòóóëóãó æîãîðó àäàì, àñêåðãå áàðóó÷ó óóëóì.
67. Ýêèí÷è ïóíêòòà áåðèëãåí òåêñòòåãè ñ¯éë£ìä£ðä¯í £ç àðà
è÷êè ìààíèëèê áàéëàíûøóó æîëäîðóí àíûêòàï,àëàðäû ñõåìà
up
ò¯ð¯íä£ áåðãèëå. Àòîî÷òóê ò¯ðì£êò£ð ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ì¯÷£ñ¯
ìåíåí êàíäàé æîëäîð(áàøêàðóó, ûêòàøóó æ.á)àðêûëóó áàéëà-
íûøûï òóðãàíûí àíûêòàãûëà. Àòîî÷òóê ò¯ðì£êò£ð ñ¯éë£ìä£
ñèíòàêñèñòèê êàíäàé ìèëäåòòåðäè àòêàðûï òóðàò æàíà àëàð-
äûí íàãûç ñèíòàêñèñòèê ìèëäåòè êàéñû? Ñ¯éë£ìä¯í áàøêà
ed
ì¯÷£ë£ð¯í¯í ìèëäåòèí àòêàðãàíäà, àëàðãà êàíäàé øàðòòàð

òààñèð ýòåò? Ê£í¯ã¯¯ä£ã¯ ìèñàëäàðäûí íåãèçèíäå äàëèëäåãèëå.
1. Ààðû ã¯ë òàòêàíäû ñ¯é£ò, óóðó ò¯í êàòêàíäû ñ¯é£ò.

(Ìàêàë) 2. Òèð¯¯ æ¯ð¯ï, £ë£ò äåãåí – óøóë. (Ø.Ñ.) 3. Íààëû-
://
ãàíûì – àéòêàí ñ£ç¯í êàáûë àëáàãàíûì. 4. Áîðáîðäó ò¯ç£ðä£í

ìóðäà, àíûí èøè, àòêàðàð ìèëäåòè òàê àæûðàòûëãàí. («ÊÐ»)
5. Ìóñàïûð Òààáàëäûíûí ñûðûí áèëèøêåí ñî¦, ýêè êèøè
¯í æîê, ñ£ç æîê ìîñòîþøòó. 6. Æûãûëàðûìäû áèëãåíäå,
tp
àñòûìà ñàìàí ò£ø£á£éò áåëåì. (Ê.Áåê.) 7. Ñàðàéëàðäû êû-

äûðûï ê£ðã£íä£í êèéèí, Áàòûðáåêîâãî £ç êå¦åøèí àéòòû.
ht
68. Ñ¯éë£ìä£ã¯ àòîî÷òóê ò¯ðì£êò£ðä¯í êàíäàé ìàêñàòòàðäà

êîëäîíóëãàíûí àíûêòàãûëà. Àòîî÷òóêòàð ê£ðê£ì êàðàæàò êà-
òàðû êåïòèí êàéñû ò¯ð¯í£ ê£á¯ð££ê ì¯í£çä¯¯?
1. Æàéêàëãàí êàðà ñàêàë íóðäóó æ¯ç¯í£ êóï æàðàøêàí
îéëóó, àêûëäóó áîîðóêåð Íàéìàíáàé Êàíûìá¯á¯ ìåíåí àò
39

UZEDU.ONLINE
¯ñò¯í£í êîø àéòûøòû. 2. Êàíûìá¯á¯ £ç¯ £¦ä¯¯-ò¯ñò¯¯, áà-

æûðàéãàí êîéãóëò ê£çä£ð¯ òîêòîî, îéëóó, áèð àç êûëãûðà êà-
ðàéò. 3. Àë æàðêûëäàãàí æàéäàðû, øàéûð, êåïêåð, áîîðóêåð,
áàñêàí-òóðãàíû – ýëïåê, èéêåìä¯¯. (Ò.Ñ.) 4. Òîêîí êûðäà÷ ìó-
ðóí, ä£¦ êàáàê, ñàêàë-÷à÷û êóóäàé àãàðãàí, £òê¯ð ê£çä¯¯, ÷û-
z
êàíàêòàé êè÷èíå, ñàðû êèøè ýêåí. (À.Ò.) 5. °ðã¯ë£é¯í, êûð-
ãûçûìäûí àñûë æåðè! Àáàñû áèð áàøêà÷à òàçà, ñóóñó ì£ëò¯ð,
l.u
òóíóê. 6. Ìåëìèëäåãåí ê£ê àñìàíû, ÷èãèòòåï êîéãîí ïàõòà
ñûìàë òîî áàøòàðûíäà ò¯ðì£ê-ò¯ðì£ê ÷óáàëãàí àê áóëóòòàðû
£ç ¯é¯¦ä¯í ÷àìãàðàãûíäàé òààíûø, ê£çã£ æóãóìäóó. (Ò.Ñ.)
ta
17-§. ×ÀÊ×ÛË Ò°ÐÌ¤ÊÒ°Í ÑÈÍÒÀÊÑÈÑÒÈÊ
ÊÛÇÌÀÒÛ
×àê÷ûë ì¯÷£ë£ð (-ûï, -à, -ãàí÷à, -ãû÷à æ.á) ìåíåí
or
àÿêòàãàí ñ£ç òèçìåãè ÷àê÷ûë ò¯ðì£ê áîëîò. Ìûíäàé ñ£ç
òèçìåãè íåãèçãè êûéìûë-àðàêåòòèí ìààíèñèí òîëóêòàéò,
ñ¯éë£ìä£ áûøûêòîî÷òóê ìèëäåòòè àòêàðàò.
up
Ìèñàëû: Êûø ûøêûðàò, ¯éë£ðä¯ à÷ûï. (À.Î.) Êàíòèï ûø-
êûðàò? — ¯éë£ðä¯ à÷ûï — ÷àê÷ûë ò¯ðì£ê, áûøûêòîî÷. Ûøêû-
ðàò äåãåí íåãèçãè êûéìûë-àðàêåòòèí ìààíèñèí òîëóêòàäû.
×àê÷ûë ò¯ðì£êò£ ñ¯éë£ìä¯í íåãèçèí ò¯ç¯¯÷¯ ýý æàíà
áàÿíäîî÷ áîëáîéò. Àë èíòîíàöèÿëûê æàêòàí á£ë¯í¯ï àé-
ed
òûëûï, æàçóóäà ¯ò¯ð ìåíåí àæûðàòûëàò:

à) Ñ¯éë£ìä¯í áàøûíäà êåëñå, £ç¯í£í êèéèí ¯ò¯ð êîþ-
ëàò: ×î¦ àðàáàêå÷òåðäè òóóðàï, æàéáàðàêàò áàñòûì. (×.À.)
á) Ñ¯éë£ìä¯í îðòîñóíäà êåëñå, ¯ò¯ð àíûí ýêè æàãû-
://
íà êîþëàò. Ä¯éø£í, îðäóíàí ûðãûï òóðóï, òèçåëåï îòóðà

êàëäû. (×.À.)
â) Ñ¯éë£ìä¯í àÿãûíäà êåëñå, ¯ò¯ð £ç¯í£í ìóðäà êîþ-
tp
ëàò. Àêûí òà¦ àòêàí÷à óêòàãàí æîê, êóðáó-êóðäàøòàðû-

íûí àìàí÷ûëûãûí ñóðàï. (Æ.Á.)
Äåìåê, ìûíäàé àæûðàãûñ ñ£ç òèçìåêòåðèí óþøòóðóó-
ht
÷ó £ç£ê æå íåãèç êàòàðû ÷àê÷ûëäàð ýñåïòåëåò äà, îøîë

ñåáåïò¯¯ àëàð «÷àê÷ûë ò¯ðì£êò£ð» äåãåí òåðìèíäèê àòà-
ëóóãà ýý áîëîò.
Ñèíòàêñèñòèê æàêòàí ñ¯éë£ì òóòóìóíäà «÷àê÷ûë ò¯ð-
ì£ê» äåï àòàëãàí á¯ò¯íä£é ñ£ç òèçìåãè áèð ýëå ñóðîîãî
40

UZEDU.ONLINE
æîîï áåðèï, ñ¯éë£ìä¯í áèð ãàíà ì¯÷£ñ¯í¯í, áûøûêòîî÷-

òóí, ìèëäåòèí àòêàðàò. Îøåíòèï, ÷àê÷ûë ò¯ðì£êò£ðä¯í,
æîãîðóäà ê£ðñ£ò¯ëã£íä£é, ãðàììàòèêàëûê áåëãè-êàñèåòòå-
ðèíå êàðàòà àãà êûñêà÷à ìûíäàé àíûêòàìà áåð¯¯ã£ áîëîò:
×àê÷ûëäàð àðêûëóó óþøóëóï, áèð ýëå ñóðîîãî æîîï
z
áåðèï, ñ¯éë£ìä¯í áèð ãàíà ì¯÷£ñ¯í¯í ìèëäåòèí àòêàð-
ãàí £ç àðà ìààíèëèê æàíà ãðàììàòèêàëûê æàêòàí àæû-
l.u
ðàãûñ áèð á¯ò¯íä¯êò¯ ò¯çã£í ñ£çä£ðä¯í òèçìåãèí ÷àê÷ûë
ò¯ðì£êò£ð äåéáèç;
1) Ê£ï ñ¯éë£á£é, ÷å÷åí áîëáîéò, ê£ïò¯ ê£ðá£é, ê£ñ£ì
áîëáîéò. 2) Ìè¦ êèøèíèí àòûí áèëãåí÷å, áèð êèøèíèí
ta
ñûðûí áèë. (Ìàê.)
Ìèñàëäàãû ÷àê÷ûë ò¯ðì£êò£ðä¯ óþøòóðóó÷ó -é, -ãàí
-÷à, -à æàíà -ûï ôîðìàëàðûíäàãû ÷àê÷ûëäàð £ç¯ë£ð¯í£í
ìóðäà êîëäîíóëãàí àòîî÷ ñ£çä£ð ìåíåí ãðàììàòèêàëûê
or
àð êàíäàé ôîðìàëàðäà áàéëàíûøûï, ñèíòàêñèñòèê æàíà
ìààíèëèê æàêòàí àæûðàãûñ áèð á¯ò¯íä¯êò¯ ò¯ç¯ï òóðàò.
up
69. Îêóãóëà. Íåãèçãè êûéìûë-àðàêåòòè áèëäèðãåí áàÿíäîî÷-
òó òàïêûëà. Àíäàí êèéèí àíûí ìààíèñèí òîëóêòàãàí ÷àê÷ûë
ò¯ðì£êò¯ ê£ðñ£òê¯ë£. Àë ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ì¯÷£ñ¯ áîëäó? Êàéñû
ñ¯éë£ìä£ êûéìûë-àðàêåò ýëåñò¯¯ áàÿíäàëäû?
1. Àë ê£ï÷¯ë¯êò¯ êóáàí- — ×óêóãàíäàé ñ£ç òààï, àë
ed
äûðûï êîéäó. ê£ï÷¯ë¯êò¯ êóáàíäûðûï êîé-

äó.
2. Êûç-êåëèíäåð èøòåï — ×àð÷àãàíäû áèëáåé, îþí-
æàòûøàò. ê¯ëê¯ã£ áàòûï, êûç-êåëèíäåð
èøòåï æàòûøàò.
://
3. Ýäèñà îðäóíàí òóðà — Ýäèñà, ýêè æàêòû êà-

êàëäû. ðàï, àëàêàíûí øàê êîþï3, îð-
äóíàí òóðà êàëäû.
tp
4. Áàêòûáåê àòà-ýíåñèíèí — Áàêòûáåê àòà-ýíåñèíèí

àéòêàíäàðûíà ìàêóë áîëäó. àéòêàíäàðûíà ìàêóë áîëäó,
ê£çä£ð¯í êûáû¦äàòûï3.
ht
70. Ñ¯éë£ìä£í ÷àê÷ûë ò¯ðì£êò£ðä¯ òàïêûëà. Ñõåìàäàãû ãðàôà-

ëàðäû àíäàãû êîþëãàí òàëàïêà ûëàéûê òîëòóðãóëà.
1. Ê¯í¯-ò¯í¯ òàëûêïàé,
Äóøìàíäûí æîëóí ÷àëãûëà. («Êóðìàíáåê»)
41

UZEDU.ONLINE
2. Áèçäèí êûçûë êîðîç äà áîø êåëåáè, êîø êàíàòûí êàê-

êûëàé áåðèï, áåëèí êàéêàéòà, æåëêå æ¯í¯í ò¯êò¯éò£, îîçóí
÷î¦ à÷ûï, ê£ç¯í¯í àãûí ÷ûãàðà, êîøóë-òàøûë êûéêûðàò.
(Ò. Ê) 3. Àëòûíáåê òåðå¦ îéãî ÷£ì¯ë¯ï êåëå æàòûï, áåòìå-áåò
êåëãåí æîëäîøóí áàéêàáàé êàëäû. (Ê. Æ). 4. Áèð òóóãàíäàé
z
èéìåíèï, ìåíäåí òàðòèï àëãûëà. («Êóðìàíáåê»). 5. Êûðãûé-
äàé èëãèð áîëñóí äåï, êûëû÷ òàêòûì æàíû¦à. («Êóðìàíáåê»).
l.u
6. Àéûëãà êåòèï áàðà æàòûï, áèðèáèç äà îîç à÷ûï ñ¯éë£ã£í
æîêïóç. (×. À.). 7. Ìó¦äóó ê¯íä£ ê£ï æ¯ð¯ï, áóóðóë áîëóï
êàðûäûì. 8. Ý÷ äóøìàíãà êîð êûëáàé, ýëäè àñûðàï áàãàáûç.
(«Êóðìàíáåê»). 9. °é¯íä£ áåêåð æàòêàí÷à, ¯éð£íñ£¦, èëèì-
ta
êàò æàêøû. (Ò. Ìîë.)
×àê÷ûë Òèåøåë¯¯ áîëóï Áåðèë¯¯÷¯ Ñèíòàêñèñòèê
ò¯ðì£êò£ð àéòûëãàí êûé- ñóðîîëîð àòêàðãàí êûçìàò-
or
ìûë-àðàêåò òàðû
1. Ê¯í¯-ò¯í¯ ÷àëãûëà êàíäàé÷à? ñûïàò áûøûê-
òàëûêïàé òîî÷
up
71. Ê£÷¯ðã¯ë£. ×àê÷ûë ò¯ðì£êò¯ òààï, àíû ¯ò¯ð ìåíåí àæû-
ðàòêûëà. Àòàëãàí ò¯ðì£ê ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ì¯÷£ñ¯ ìåíåí áàé-
ëàíûøòû? Àíäàãû ¯ò¯ðä¯í êîþëóøóí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
1. Ê¯ð£ã¯í¯í ñàáûíà òàÿíûï2 ñààìàé ÷à÷ûí ñûëàï2 Çàðûë
áèð ñààìãà òîêòîï êàëäû. ×àðãûí øàøêàëàê áàøêà ñ£çã£ êåë-
ed
áåé æ£í£ï êåòòè. 2. Àêìàí êàðûëûêêà àøûêêàí êèøè ýìåñ.

Ñóó áàøêàðàò êîëóíàí êåòìåíèí ò¯ø¯ðá£é. (Ò.Ñ.) 3. Ûðûñ-
êûñûíà ìàñ áîëóï3 ì£ì£ë¯¯ æûãà÷òàð ¯ðã¯ë£ã£íä£é ñåçèëåò.
Áèð êåçäå Æàïàð ×¯ê£áàéãà êàðàäû. ×¯ê£áàé øàøûï äàðîî
://
îðäóíàí òóðà êàëäû. Ýêè æàãûí êàðàíûï 3 òàìàãûí êûðûï3

æûéíàëûøòû à÷òû. (Ê.Á.)
72. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñ¯éë£ìä£ðä¯ ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à ñàëûøòûðãûëà.
tp
Êàéñûíûñû æ£í£ê£é, êàéñûíûñû òàòààë ñ¯éë£ì? Ýìíå ¯÷¯í?

1. Àéäàëãàí à¦ûç êóðó êàëûï, ¯ð£í ñåáèëáåé, æ¯ð£ã¯ì
êàíñûðàï æàòòû. — Óøóíäàé îéëîðãî áåðèëèï, Ñóáàíêóëäó
ht
ýñòåäèì. 2. Ìåíè êó÷àêòàï, Àëèìàí áîþí òàøòàäû. — Ê£ç¯ì£

æàø òîëóï, ¯ð£íä¯ àëûï êåòêåí êà÷êûíäàðäû êàðãàäûì.
3. Àëèìàíäûí áàøûí òèçåìå êîþï, ìîéíóíàí êó÷àêòàï îòóð-
äóì. — Ñàíàà áàñûï, êåëèíèìäèí òàãäûðûí îéëîï êåòòèì. (×.À.)
42

UZEDU.ONLINE
73. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯ç¯ï, ÷àê÷ûë -ûï

ì¯÷£ñ¯ ìåíåí àÿêòàãàí ñ£çä¯í æàíà ñ£ç òèçìåãèíèí ãðàì-
ìàòèêàëûê áåëãèñèí àíûêòàãûëà; ÷àê÷ûëáû, ÷àê÷ûë ò¯ðì£êá¯,
òàòààë ñ¯éë£ìä¯í áèð á£ë¯ã¯á¯, òàòààë ýòèøòèí ò¯ã£é¯á¯? Áó-
ëàðäûí ñèíòàêñèñòèê êûçìàòû êàíäàé?
1. Æàìèëà Àòà Ìåêåíäèí æàðàòûëûøû æ£í¯íä£ àéòûï2
z
áåðäè. — Æàìèëà, áàøûí ò£ì£í ñàëûï2, óí÷óêïàñòàí æ¯ð¯ï
îòóðäó. — Æàïàðäûí ñ£ç¯í£ ê¯ë¯ìñ¯ð£ï2 æîîï áåðäè. — Æ¯ð£ã¯
l.u
óéãó-òóéãó áîëóï3, ò¯ïñ¯ç êûÿë Æàïàðäû êóð÷àï àëäû. (Ê.Á.)
2. ×àãûëãàí æàðêûëäàï3, æ¯ð£ê òèòèðåéò. — ×î¦ ê£çä£ð¯í
áàæûðàéòûï, ×àðãûí îòóðãàíäàðãà òà¦äàíà êàðàäû. — Àêèÿ
àéòêàíäàé, îøîë ýëå ê¯í¯ ê£ï÷¯ë¯ê ýëå ×àðãûíäû áàøêàð-
ta
ìàëûêêà øàéëàï2 êîþøòó (Ò.Ñ.)
74. ×àê÷ûë ò¯ðì£êò¯ ñ¯éë£ìä¯í áàøûíäà, îðòîñóíäà æàíà
àÿãûíäà êåëòèðèï, àð áèð ñ¯éë£ìä¯ êàéðàäàí îêóãóëà. °ò¯ð
áîþí÷à òàëäàãûëà.
or
áåëãèñèíèí êàíäàé÷à êîþëàðûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ñ¯
1. Äèíàðäû êàòóó-êàòóó êó÷àêòàï 2, Áóðìà ûéëàï æèáåðäè.

up
(Ò.Ñ.) 2. Êîëóí æààãûíà òàÿï1, Áåêòóðãàí ê£ç à÷ûï æóìãàí÷à
£éä£ áîëäó. (À.Ò.) 3. Æàïàð, áàøûí ê£ò£ð¯ï3, Àéøàíû òèêå
êàðàäû. (Ê.Á.)
75. ×àê÷ûë ò¯ðì£êò¯í ìààíèñèí àéòûï áåðãèëå. Àë ñ¯éë£ìä¯í
ed
êàéñû ì¯÷£ñ¯ áîëäó?

Êîëóí £éä£ ê£ò£ð¯ï, ìåíè ê£ð£ êîþï, òóóëóï-£ñê£í æåð-
äè ê£ð¯ï, êèòåáèí àëûï, áàëàíûí ¯í¯í óãóï, áèçäè òèêå
êàðàï, á£á£ã¯í ê£ê£ë£ò£ ê£ò£ð¯ï, ê£ç¯í óëàì-óëàì èðìåï,
://
êîëóí óøàëàï, àëàêàíûí ÷àïêûëàï.

ÁÊ 76. Òåêñòòèí ìàçìóíó ìåíåí òààíûøûï ÷ûêêûëà, àíäàãû
íåãèçãè îé êèì æ£í¯íä£ áîëóï æàòàò? Áóë òåêñòòèí êàéñû
tp
ò¯ð¯í£ òààíäûê.
ÁÀÉÛÐÊÛ ÊÀÐÃÛÇ ÐÓÕÓÍÓÍ ÒÓÓ ×ÎÊÓÑÓ

ht
...Áèðîê, êàíòñå äà êûðãûç ýëèíèí ìûíà îøîë áàéûðêû

àòà ìóðàñûíûí ý¦ òóó ÷îêóñó – óëóó «Ìàíàñ»ýïîñó. ×ûíûí-
äà äà «Ìàíàñ» ýïîñó £ç¯í¯í êàéòàëàíãûñ ê£ðê£ìä¯ê êóáàòû
áîþí÷à, íå÷åí êûëûìäàðäûí êàéãûëóó, îîð îêóÿëàðûí òóëêó
43

UZEDU.ONLINE
áîþíà ñè¦èðèï, ýëäèí òàðûõûí àð òàðàïòàí êå¦èðè æàíà

òîëóê êàìòûøû áîþí÷à ä¯éí£ä£ã¯ ý¦ ñåéðåê êåçäåøêåí
ä¯éí£ë¯ê ïîýòèêàëûê ýñòåëèêòåðèíèí ¯ëã¯ë£ð¯í£ æàòàò. Ýë-
äèí ê£ðê£ìä¯ê à¦-ñåçèìè àðêûëóó ìóóíäàí-ìóóíãà, óêóìäàí-
òóêóìãà £òê£í «Ìàíàñ» ýïîñó áûøûï-æåòèëèï, ê¯÷¯í£ òîëóï
z
òóðãàí êåçäå áèçãå, áèçäèí ê¯íã£ òóø êåëäè. Áóë àíûí çîð
òàðûõûé áåëãèñè.
l.u
Óëóó ýïîñ ýìè £ç¯í¯í ýêèí÷è £ì¯ð¯ – êèòåï £ì¯ð¯ ìåíåí
æàøîî äîîðóíà £òò¯. Îøåíòèï, áèð ìåçãèëäå îîçäîí-îîçãî
£ò¯ï, óðóóäàí óðóóãà ãàíà áåëãèë¯¯ áîëãîí çîð ýñòåòèêàëûê
îêóÿ £ç¯í¯í íàêòà ê£ðê£ìä¯ê íàðêûíà ýý áîëóï, ä¯éí£ë¯ê
ta
ìàäàíèÿòòûí àëòûí êàçûíàñûíà ò¯çä£í-ò¯ç êåëèï êîøóëäó.
«Ìàíàñ» ýïîñó áèéèê ãóìàíèçìãå ñóãàðûëãàí ýïîñ. Ýïîñòó
æàðàòêàí ýëäèí àêûëìàíäóóëóãó ê£ðê£ì ÷ûãàðìàíûí òðàãå-
äèÿëóó ôèíàëûíàí ýëå äààíà ñåçèëèï òóðàò. Ìûíäàé êàéòà-
or
ëàíãûñ ôèíàë óëóó ÷ûãàðìàãà ãàíà áåëãèë¯¯.
ÒÀÒÀÀË Ñ°ÉË¤Ì
up
18-§. ÒÀÒÀÀË Ñ°ÉË¤ÌÄ°Í Ò°Ç°Ë°Ø°
Ýêè æå àíäàí àøûê æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä£í ò¯ç¯ë¯ï,

áèðäèêò¯¯ òàòààë àíûí òóòóìóíäàãû ñ¯éë£ìä£ð ìààíèëèê
ed
æàêòàí äà, ãðàììàòèêàëûê æàêòàí äà £ç àðà áàéëàíûøòóó

áîëóøóï, áèðäèêò¯¯ òàòààë áèëäèðñå òàòààë ñ¯éë£ì äåï
àòàëàò.
Ìèñàëû: ò£ì£íê¯ ñ¯éë£ìä£ðã£ ê£¦¯ë áóðóï ê£ð£ë¯:
://
Æààí æààéò, ýãèí £ñ£ò, ýë ê¯í ê£ð£ò, ìåí äà àëàð ìåíåí

êîøî æàøàéì. (×.À.)
Áóë òàòààë ñ¯éë£ì ò£ðò æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£í ò¯ç¯ëä¯.
tp
Ìûíäàãû ñ¯éë£ìä£ð áèðè-áèðè ìåíåí ìåçãèëäèê ìàà-

íèñè áîþí÷à áàéëàíûøûï, áèðèíèí àðòûíàí ýêèí÷èñè
áîëãîí îêóÿ ê£ðñ£ò¯ëä¯.
Àë ýìè ìààíèëèê æàêòàí áèðè-áèðèíå æàêûí áîëáîãîí
ht
æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð òàòààë ñ¯éë£ìä¯ óþøòóðà àëûøïàéò.

Ìèñàëû, Ñàáàê áàøòàëäû æàíà Ûñûê-Ê£ë òî¦áîéò äåãåí
æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä£í òàòààë ñ¯éë£ì ò¯ç¯ëá£éò, ñåáåáè
áóë ñ¯éë£ìä£ð ìààíèñè áîþí÷à £ç àðà áàéëàíûøòóó ýìåñ.
44

UZEDU.ONLINE
Æ£í£ê£é æàíà òààòàë ñ¯éë£ìä£ð áèðè-áèðèíåí ãðàì-

ìàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à àéûðìàëàíûøàò. Àòàï àéò-
êàíäà, æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ áèð ýëå ãðàììàòèêàëûê íåãèç
(áàø ì¯÷£ë£ð) áîëñî, àë ýìè òàòààë ñ¯éë£ìä£ ýêè æå
àíäàí ê£ï ãðàììàòèêàëûê íåãèç áîëîò.
z
Ñàëûøòûðãûëà:
1. Êî¦óð ñàëêûí ê¯ç 3. Æåð òîéãóçàò, îò ê¯éã¯ç£ò.
l.u
êåëäè.
(Ìàê.)
2. Àê êåìå êààëãûï ñ¯ç¯ï 4. Êààëãà øàðò à÷ûëäû äà,
áàðàòòû. Ûçàêóë ¯éã£ êèðèï êåëäè.
ta
Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í £ç¯í£ ì¯í£çä¯¯ ãðàììàòèêàëûê
ò¯ç¯ë¯ø¯ áàð. Àë ò£ì£íê¯ä£é æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä£í
or
ò¯ç¯ë£ò (êàøààíûí è÷èíäåãè 2 äåãåí ñàí — ýêè òóòóìäóó,
1 äåãåíè — áèð òóòóìäóó æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯ áèëäèð¯¯÷¯
øàðòòóó áåëãèëåð).
up
1. Àêûëû áàð áèëèìäè ñàìàéò, àêûëû æîê êèéèìäè
ñàìàéò. (Ìàê.) Ýêè òóòóìäóó æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð. (2 + 2)
Ýêè ñ¯éë£ìä£ òå¦ áàø ì¯÷£ë£ð êàòûøòû.
2. Êèòåïòè ñ¯éã¯ë£, àë ñèëåðäèí êåëå÷åê òóðìóøó¦àð
¯÷¯í êåðåê áîëîò. Áèðèí÷è á£ë¯ã¯ — áèð òóòóìäóó (ýý êà-
ed
òûøêàí æîê); ýêèí÷èñè — ýêè òóòóìäóó æ£í£ê£é ñ¯éë£ì

(1 + 2)
3. Êå¦åøìå áîëîò, îøîãî äåéðå óþøòóðóó èøòåðè¦äè
æîëãî êîé. Áèðèí÷è á£ë¯ã¯ — ýêè òóòóìäóó; ýêèí÷èñè — áèð
://
òóòóìäóó (ýý êàòûøêàí æîê) æ£í£ê£é ñ¯éë£ì. (2 + 1)

4. ¤ç¯¦ä¯ ýð îéëîñî¦, áàøêàíû øåð îéëî (Ìàê.) Áèð
òóòóìäóó æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯í îðòîñóíà ¯ò¯ð êîþëàò.
tp
77. Òåêñòòè îêóãóëà. Æ£í£ê£é æàíà òààòàë ñ¯éë£ìä£ðä¯ àòàãû-

ëà. Àéûðìà÷ûëûêòàðû ýìíåäå?
ht
ÀÒÀ ÆÓÐÒÒÓÍ ÁÈÐ ÓÓ× ÒÎÏÓÐÀÃÛ

Áèð óó÷ òîïóðàêòûí ýìíå äåãåí êàñèåòè áàð? ×àáàëåêåé
òàðóóäàé òîïóðàêòàí óÿ ñàëàò. Áàëàïàí ÷ûãàðûï, àëûñêà ó÷ó-
ðóï êåòåò. Êåëåðêè æûëû æûò ñè¦ãåí ýñêè óÿñûíà êàéðà êå-
45

UZEDU.ONLINE
ëåò. Îøåíòèï, áèð óó÷ òîïóðàêòàí êóøòàðäûí ìåêåíè ïàéäà

áîëîò ýêåí.
Ê£ë áèð òàì÷û ñóóäàí æûéûëàò, ê¯¯ áèð êàéðûêòàí ÷åð-
òèëåò, êûëûì áèð ê¯íä£í ò¯ç¯ë£ò. Äåìåê, ñàíæûðà÷ûëàðäûí
Àòà Æóðò áèð óó÷ òîïóðàêòàí êóðàëàò äåãåíäåðè ÷ûíäûê
z
ýêåí äà. Àòà Æóðòòóí áèð óó÷ òîïóðàãû – ûéûê, îøîíäóêòàí
ýë æàìàí ê£ðã£í àäàìûíà áèð óó÷ òîïóðàê ñàëáàé êî¿ò1. Áàà-
l.u
ðûáûç Àòà Ìåêåíäè ñ¯é£á¯ç, òóóëãàí æåðäèí òîïóðàãû — àë-
òûí. («ÊÁ»)
78. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñ¯éë£ìä¯í áàø ì¯÷£ë£ð¯í¯í àñòûí ñûçãûëà.
Òàòààë ñ¯éë£ìä£ êàí÷à ãðàììàòèêàëûê íåãèç áîëîò? Ãðàì-
ta
ìàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à ñ¯éë£ì êàí÷àãà á£ë¯í£ò? Òàòààë
ñ¯éë£ìä¯í æ£í£ê£éä£í àéûðìàñû ýìíåäå?
1. Íàí áåêåðèíåí óëóó äåï àòàëáàéò2. Êèìäå êèì íàíäûí
or
êàäûðûíà æåòñå, àë ýëäèí1 óðìàò-ñûéûíà ýý áîëîò. («ÊÁ»)
2. Ñ£ç¯ì á¯òò¯, æàñàäûì ã¯ëçàð æàéäû; æûïàð æûòû ààëàì-
ãà ÷à÷ñûí äåãè. Áèëèì àë, êèøè áîëãóí! (Æ.Á.) 3. Àëàð ê£ç
à÷ûï æóìãàí÷à3 àñìàí ìåëæèãåí áèð ¯éã£ êåëèï òîêòîøòó,
up
ìàøèíàäàí ò¯øò¯ê. Áààðûáûçäûí æ¯ç¯á¯ç æàðûê, êóáàíû÷-
òóóáóç. (Ê.Á.)
79. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯ òààï, àëàðäû ê£÷¯ðã¯ë£. Àíûí òóòóìóíäàãû
àð áèð ñ¯éë£ìä¯ £ç¯í÷£ àòàï, ¯ò¯ð ìåíåí àæûðàòêûëà. Òàòààë
ed
ñ¯éë£ì ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯í£í

ò¯ç¯ëã£í¯í øàðòòóó áåëãèëåð ìåíåí ê£ðñ£òê¯ë£.
1. Àñìàíäà àëàêàíäàé áóëóò æîê, £ë÷£ìñ¯ç àñìàí òûï-òûí÷
æàòêàí îêåàí ñûÿêòàíàò. Ã¯ëä£í ã¯ëã£ êîíóï, áàë òàðòêàí
://
ààðûëàð. Êûçûë àëà, ê£ê àëà ê£ï£ë£êò£ð... Áóë ê£ð¯í¯øò¯

ñ¯ð£òò£ø êûéûí, ý÷ íåðñå ìåíåí ñàëûøòûðóóãà áîëáîéò. Òà-
áèÿòòûí êîë òèéáåãåí áàéëûêòàðû íàðèñòå áîéäîí, áààðäûãû
tp
êåðåìåò. Æàïàéû æ¯ç¯ìä£ð æàøûë æàëáûðàêòûí àðàñûíàí

ê¯íä¯ øûêààëàøàò. (À.Ò.)
2. Àò òîéãîí æåðèíå êà÷àò, ýð æèãèò òóóëãàí æåðèíå øà-
ht
øàò. Äóøìàíãà æàíûíäû áåðñå¦ äà, ñûðû¦äû áåðáå. (Ìàê.)

3. Ê£ç¯ìä¯í æàøû ê£ë áîëóï, æàø áàëàäàé ûéëàäûì. (Ò.)
°ëã¯: Àò òîéãîí æåðèíå êà÷àò, ýð æèãèò òóóëãàí æåðèíå
øàøàò. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í áèðèí÷è á£ë¯ã¯ äà, ýêèí÷èñè äà — ýêè
òóòóìäóó æ£í£ê£é ñ¯éë£ì (2 + 2)
46

UZEDU.ONLINE
80. Ò£ì£íä£ òàòààë ñ¯éë£ìä¯í ò¯ç¯ë¯ø¯ øàðòòóó áåëãèëåð àðêû-

ëóó ê£ðñ£ò¯ëä¯. îøîë ñõåìàëàðãà êàðàòà òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£.
Ýêè æàíà áèð òóòóìäóó ñ¯éë£ìä£ð æ£í¯íä£ ýìíå áèëåñè¦åð?
1. Ýêè òóòóìäóó + ýêè òóòóìäóó = 2 + 2
2. Ýêè òóòóìäóó + áèð òóòóìäóó = 2 + 1
z
3. Áèð òóòóìäóó + ýêè òóòóìäóó = 1 + 2
4. Áèð òóòóìäóó + áèð òóòóìäóó = 1+ 1
l.u
81. Ìààíèñè æàãûíàí ûëàéûê êåë¯¯÷¯ ýêèí÷è ñ¯éë£ìä¯ îéëîï
òààï, ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà æàçãûëà äà, òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£.
Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà. Áàø ì¯÷£ë£ðä¯í
àñòûí ñûçãûëà.
ta
1. Àäàìäûí àêûñûí æåð êàéòàðàò ... 2. Áèç æîëãî ÷ûãà àë-
áàäûê ... 3. Ñàáàê á¯òê£íä£í êèéèí ... 4. Áààòûð êîë áàøòàéò...
5. Æàøûë î¦îò ... 6. Ýêè òîî ê£ð¯øï£éò ...
or
82. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯ ê£÷¯ð¯ï æàçãûëà. Àëàðãà ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯
áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯çã¯£. Òàòààë ñ¯éë£ì æ£í£ê£éä¯í êàéñû
ò¯ð¯í£í ò¯ç¯ëä¯? Áèð òóòóìäóó ñ¯éë£ìä¯í êàíäàé ò¯ðë£ð¯í
áèëåñè¦åð?
up
Æåð äå¦èçäèí æ¯ð¯ø¯í òîðîï ê£ø£ð£ò, äå¦èç áîëáîé
æåðäè îìóðóï ñ¯ðä¯ã£ò. Òà¦ àòàð ìààë òàÿï êåëäè. Äàãû áèð
ò¯í êàðûï, äàãû áèð ê¯í æàðàëûï êåëàòòû. Øîîëàëàíãàí àëà
ê¯¯ã¯ìä£ òàíîîñóíàí áóó áóðóëäàãàí áóãóíóí øàëïûê ýðäèíå
ed
îêøîï, ê£á¯ê á¯ðê¯ï, ê¯ðï¯ëä£ã£í æýýê ê£ð¯í£ áàøòàäû.

Äå¦èç ìåíåí æåð òèéèøêåí óçàê æýýê òóòàø îðãóøòàï êàé-
íàï, æåð ìåíåí äå¦èç òèéèøêåí óçàê æýýê ¯ñò¯íä£ ìóçäàãàí
áóó òóìàí áîëóï óþï, òóìàí àñòû ê¯ðê¯ð£ï-øàðêûðàï æàòòû.
://
Äå¦èç ê£ø£ðã£í¯í êîéáîé, òîëêóí àðòûíàí òîëêóí êóáàëàï,

òî¦ãîëîê êóìäóó æýýêòè æàáà áåðåò, êàðà ê¯ð£¦ áûëæûð
òàøòàðãà øàáûðàãàí ê£á¯ê æàáûøàò. Ò¯í òàðàï, òà¦ àãàð-
äû. Æàðûê øîîëà æàéûëûï, òåðåáåë àéêûíäàëà áåðäè. Æåð
tp
ñ¯ð£ò¯ òààíûëûï, äå¦èçäèí êûÿïàòû à÷ûëäû. (×.Àéòìàòîâ.)

ÁÊ 83. Îêóãóëà. Òåêñò ò¯ç¯¯ä£ ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯ êîëäî-
íóëäó? Àë ñ¯éë£ìä£ðä¯í îðòîñóíäà àéûðìà÷ûëûêòàð áàðáû?
ht
Ìûíäà àâòîðäóí àéòàéûí äåãåí íåãèçãè îþ ýìíåäå?

Áèð æàø æèãèò ñóðàï êàëäû: — Óðìàòòóó êàðûÿ, óëóóëóê
äåãåí êàíäàé áîëîò? — Áóë ñóðîîãî áàéûðêû áàáàëàðäàí êàë-
ãàí áèð óëàìûø êåï ìåíåí æîîï áåðåéèí.
47

UZEDU.ONLINE
Êàéñû áèð êûëûìäàðäûí áèðèíäå Àäàì àòà óëóóëóêòó òà-

áóó ¯÷¯í ê£ï æîë áàñàò, ä¯éí£í¯ ò¯ã£ë êûäûðàò, òàïïàéò.
Àêûðû ä¯éí£ä£ã¯ ý¦ ÷î¦ îêåàíäàí ñóðàéò, àë äà £ç¯ òàïïàé
æ¯ðã£í¯í àéòàò. Àíäàí ñî¦ Òèáåòòåãè ä¯éí£ áîþí÷à ý¦ áè-
éèê Ýâåðåñò òîîñóíàí ñóðàéò. Àë äà àð÷àëàðûí ò¯ò£ò¯ï, óëóó-
z
ëóêòóí êàéäà ýêåíèí òàïïàé æàòêàí áîëîò.
Àêûðûíäà óëóóëóêòó ñóðàï ààëàìãà êàéðûëàò. Àíäà àë
l.u
ìûíäàé äåãåí ýêåí: «Î-î, àäàì, ìóíó ìåí ñåíäåí ñóðàãàíû
áàðàòòûì ýëå, àíòêåíè óëóóëóê ñàãà áåðèëãåí».
Ê£ðä¯¦á¯, ê£ðñ£ óëóóëóê £ç¯á¯çä£ òóðà. Ýìè àíû áàðêòàï
áààëàé áèë¯¯á¯ç êåðåê. Àíòêåíè óëóóëóê — àäàì áàëàñûíûí
ta
ý¦ òàçà ìàäàíèÿòû, àêûë-ýñè, êóáàíû÷û, æàøîîñó... («ÊÒ»)
84. ¤ç¯¦£ð æ£í£ê£é æàíà òàòààë ñ¯éë£ìä£ðã£ (àð áèðèíå ¯÷ò£í
ìèñàë îéëîï æàçûï êåëãèëå. Àëàðãà ì¯í£çä¯¯ ãðàììàòèêàëûê
or
áåëãèëåð æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå: à) ñ¯éë£ìä¯í ãðàììàòèêà-
ëûê íåãèçè æ£í¯íä£; á) ò¯ç¯ë¯ø¯ æ£í¯íä£; â) òûíûø áåëãèñè
æ£í¯íä£.
up
85. Ñõåìàãà ê£¦¯ë áóðãóëà: àéòûëûø ìàêñàòû, ãðàììàòèêàëûê
ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à ñ¯éë£ìä¯í á£ë¯í¯ø¯í ýñè¦åðäå ñàêòàãûëà. Àð
áèðèíå ìèñàë êåëòèðãèëå.
àéòûëûø ìàêñàòû áîþí÷à:
æàé;
ed
Ñ¯éë£ì ñóðîîëóó;
èëåïò¯¯;
áóéðóê;
ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à:
://
æ£í£ê£é;
òàòààë.
tp
19-§. ÒÀÒÀÀË Ñ°ÉË¤ÌÄ°Í Ò°ÐË¤Ð°
Òàòààë ñ¯éë£ìä¯ ò¯çã£í æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð £ç àðà òå¦

óêóêòà, òå¦ ìààíèäå êîëäîíóëóøó ì¯ìê¯í.
ht
Ìèñàëû: Ê£ïê£í æèãèò ê£ï ñ¯éë£éò, ÷å÷åí æèãèò ýï

ñ¯éë£éò. (Ìàê.)
Ìûíäà ýêè ñ¯éë£ì áàð: 1. Ê£ïê£í æèãèò ê£ï ñ¯éë£éò.
2. ×å÷åí æèãèò ýï ñ¯éë£éò. Ýêè ñ¯éë£ìä¯í áèðè ýêèí-
48

UZEDU.ONLINE
÷èñèíå áàãûíãàí æîê, àð áèðèíèí áàÿíäîî÷ó òûÿíàêòóó

àéòûëäû.
Òóòóìóíäàãû æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð áèðè-áèðèíå áàãûíáàñ-
òàí òå¦ óêóêòà áàéëàíûøñà, òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë
ñ¯éë£ì äåï àòàëàò.
z
Êýýäå æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯í áèð££ îéäóí íàòûéæàñûí
áèëäèðåò äà, ýêèí÷èñè ìààíèñè áîþí÷à àãà áàãûíûï,
l.u
àíûí àð êàíäàé êûðäààëûí (îðóí, ìåçãèëèí, øàðòûí
æ.á.) áèëäèðåò.
Ìèñàëû: Êàñûì æ£í£ï êåòêåíäåí êèéèí, Ìàéñàëáåêòåí
êàò êåëäè (×.À.)
Íåãèçãè ñ¯éë£ì — Ìàéñàëáåêòåí êàò êåëäè. Êà÷àí? — Êà-
ta
ñûì æ£í£ï êåòêåíäåí êèéèí — íåãèçãè ñ¯éë£ìä£ã¯ îéäóí
ìåçãèëèí áèëäèðäè, àãà ìààíèñè áîþí÷à áàãûíäû.
Ýãåðäå óøóë ñ¯éë£ìä¯ £ç¯í÷£ àëûï êàðàñàê, òûÿíàêòóó
or
îéäó áèëäèðå àëáàéò, îøîí ¯÷¯í Ìàéñàëáåêòåí êàò êåëäè
äåãåí ñ¯éë£ì ìåíåí àæûðàãûñ áèðäèêòå êîëäîíóëàò.
Îøåíòèï, æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯í áèðè ýêèí÷èñèíå áà-
up
ãûíûï òóðñà, àë áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì
äåï àòàëàò. Äåìåê, òàòààë ñ¯éë£ìä¯ ò¯ç¯ï òóðãàí ñ¯éë£ìä£ð
£ç àðà òå¦ óêóêòà áîëóøàò, æå áîëáîñî áèðè ýêèí÷èñèíå
áàãûíàò. Óøóãà áàéëàíûøòóó òàòààë ñ¯éë£ìä¯í ýêè ò¯ð¯
áàð: 1) òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì; 2) áàãûíû¦êû
ed
áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì.
86. Òåêñòòè îêóãóëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯ àòàãûëà, àë êàí÷à

æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£í ò¯ç¯ëä¯? Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàéñûíûñûíäà
://
æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð £ç àðà òå¦ áàéëàíûøòû?

Êàéêîâóñ óóëóíà íàñààò êûëûï ìûíäàé äåéò: «Êàëêòûí
àëäûíäà ñ¯éë£é òóðãàí ñ£ç¯¦ ìûêòû áîëñóí, áóë ñ£çä¯ ýë
tp
êàáûë àëñûí». Êàëàéûê ñåíèí ñ£ç ìåíåí áèéèê äàðàæàãà

æåòèøêåíè¦äè áèëñèí, àíòêåíè êèøèíèí ìàðòàáàñûí ñ£ç
àðêûëóó áèëèøåò, ñ£çä¯í ìàðòàáàñûí êèøè àðêûëóó áèëáåéò.
ht
Àíòêåíè, àð áèð àäàìäûí àáàëû £ç ñ£ç¯í¯í àñòûíäà æàøû-

ðûíãàí áîëîò.
Áèð ñ£çä¯ áèð ñ£ç ìåíåí àéòñà áîëîò, óêêàí êèøèíèí
ê£¦¯ë¯ áóçóëàò, óøóë ñ£çä¯ áàøêà ñ£ç ìåíåí àéòñà óêêàí
êèøèíèí ê£¦¯ë¯ æûðãàéò.

UZEDU.ONLINE
Ýé ïåðçåíò, ñ£çä¯í àëäûí æàíà àðòûí áèëãèí æàíà àëàðãà

ê£¦¯ë áóðãóí, àð êàíäàé ñ£ç àéòñà¦, æ¯ç¯í£ àéòêûí. Ýãåð
ñ£çä¯ àéòûï, ýìíå ¯÷¯í àéòûëãàíûí áèëáåñå¦, òîòó êóøêà
îêøîï êàëàñû¦, àë äàéûì ñ¯éë£éò, áèðîê ñ£çä¯í ìààíèñèí
ò¯ø¯íá£éò.
z
Ñ£çä¯ àáäàí êàäûðëóó äåï áèëãèí, ñ£ç àñìàíäàí êåëáåéò
æàíà àë êîð áîë÷ó íåðñå ýìåñ. Êàéñûäûð áèð ñ£çä¯ áèëñå¦
l.u
îðäóíäà ñ¯éë£ã¯í, óáàêòû¦äû òåêêå êåòèðáå, áîëáîñî áèëèì-
ãå êûñûëãàíñûï êàëãàí áîëîñó¦.
Áèëáåãåí èëèìãå óáàêûò êåòèðáåãèí æàíà àíäàí íàí òàëàï
êûëáàãûí.
Äàéûì áèë¯¯í¯ òèëåãåí áîëñî¦, £í£ð æàíà áèëèìäåí êà÷ïà.
ta
«Êàáóñíààìà» êèòåáèíåí.
87. Àòà-ýíå¦åðäåí ñóðàï, ìàêàë æàíà ó÷êóë ñ£ç æàçûï êåëãè-
or
ëå. Ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à àëàð êàíäàé ñ¯éë£ìä£ð?
Ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
88. Îêóãóëà. Æûéûíòûêòóó îé áåðèëäèáè? Àíäà ýìåñå, ìààíè-
ñè áîþí÷à áàéëàíûøòóó áîëãîí ýêèí÷è ñ¯éë£ìä¯ îéëîï òààï,
up
ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà æàçûï, òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Òûíûø
áåëãèñèí êîéãóëà. Ìûíäàé ò¯ç¯ë¯øò£ã¯ òàòààë ñ¯éë£ì êàíäàé÷à
àòàëàò?
1. Æàêøûíûí £ç¯ £ëñ£ äà ... 2. Áèç àéûëäàí êåëãåí÷å ...
ed
3. Êûçäàð ¯éã£ êåëãåíäå ... 4. Ûçãààðäóó êûø êåëèï... 5. Ýðòå

àéäàëãàí ýãèíäåð ñå¦ñåëèï ... 6. Óñòà êàíäàé áîëñî ...
89. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà ýêèí÷è ñ¯éë£ìä¯ îéëîï òààï, òå¦
áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Ê£÷¯ð¯ï æàçãûëà äà, áàø
://
ì¯÷£ë£ðä¯í àñòûí ñûçãûëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä£ êàí÷à áàø ì¯÷£

áîëîò? Àë ýìè æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£÷¯?
1. Àëàðãà ñåí àëòûí áåðãåíè¦ æîê ... 2. Ê¯í ÷ûêòû ...
tp
3. °÷¯í÷¯ ê¯í¯ ê¯í à÷ûëäû, òóìàí òàðàäû ... 4. ... êûø

ò¯øò¯. 5. ... æàìàí ñ£ç áàø æàðàò.
90. Îêóãóëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯ òààï, àëàðäû áèðè-áèðèíå
ht
ñàëûøòûðãûëà. Êàíäàé £çã£÷£ë¯êò¯ áàéêàäû¦àð? Êàéñûíûñûí-

äà æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð òå¦ óêóêòà, êàéñûíûñûíäà áàãûíû¦êû
àáàëäà áàéëàíûøòû?
1. Ê¯í ûñûê áîëóï, àáà êóðãàãàíäà, áàêàíûí òåðèñèíäåãè
ñóóëàð £ò£ ûëäàìäûê ìåíåí áóóëàíûï êåòåò. 2. Áóë óáàêòà
50

UZEDU.ONLINE
áàêà ñóóäàí ÷ûêïàéò æàíà ê£ï óáàêûòòàð áîþ ñóó àëäûíäà

æàøàé áåðåò. 3. Àë ýìè àáà íûìäóó áîëãîíäî, àíûí òåðè-
ñèíäåãè ñóóëàð àç áóóëàíàò. 4. Àíäà àë ¯÷¯í ñóóäàí ÷ûãûï
æ¯ð¯¯ êîðêóíó÷ñóç æàíà óðóãóí äàðàêòûí áàøûíà ÷ûãûï ÷à÷à
áàøòàéò. Æààí ìààëû á¯òê£íã£ ÷åéèí, ê£í£ê áàøòàð ££ð÷¯ï
z
÷ûãóóãà ¯ëã¯ð¯ø£ò.
l.u
91. «Êåëå÷åê æàøòàðãà òààíäûê» äåãåí òåìàäà îé æ¯ã¯ðò¯¯ ì¯-
í£ç¯íä£ã¯ ÷àêàí òåêñò æàçãûëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯ êîëäîíãóëà.
92. Ñõåìàãà ê£¦¯ë áóðãóëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í ò¯ðë£ð¯í ýñè¦åðäå

ñàêòàãûëà, àëàðäûí àð áèðèíå ¯÷ò£í ìèñàë îéëîï æàçãûëà.
ta
Ñ¯éë£ìã£ ñèíòàñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.
òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì
Òàòààë ñ¯éë£ì
or
áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë
ñ¯éë£ì
up
ÒÅ¨ ÁÀÉËÀÍÛØÒÀÃÛ ÒÀÒÀÀË Ñ°ÉË¤Ì
Òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯í òóòóìóíäàãû

æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð £ç àðà ò£ì£íê¯ä£é ýêè æîë àðêûëóó
áàéëàíûøàò:
ed
1) Èíòîíàöèÿ àðêûëóó.
2) Áàéëàìòàëàð àðêûëóó.
Îøåíòèï, æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯í áàéëàíûøóó æîëäî-
ðóíà êàðàé áàéëàìòàñûç æàíà áàéëàìòàëóó òå¦ áàéëàíûø-
://
òàãû òàòààë ñ¯éë£ì áîëóï á£ë¯í£ò.
20-§. ÁÀÉËÀÌÒÀÑÛÇ ÒÅ¨ ÁÀÉËÀÍÛØÒÀÃÛ

tp
Òóòóìóíäàãû æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð áèðè-áèðè ìåíåí èí-

ht
òîíàöèÿ àðêûëóó áàéëàíûøñà áàéëàìòàñûç òå¦ áàéëàíûø-

òàãû òàòààë ñ¯éë£ì äåï àòàëàò. Èíòîíàöèÿ àðêûëóó áàé-
ëàíûøêàí ñ¯éë£ìä£ðä¯í îðòîñóíäà ò£ì£íê¯ä£é ìààíèëèê
êàòûøòàð áîëîò:
51

UZEDU.ONLINE
1. Ìåçãèëäåø. Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð áèð ìåçãèëäå æå àð

ìåçãèëäå, æå áèðèíèí àðòûíàí áèðè áîëãîí îêóÿíûí èðåòèí
áèëäèðåò: 1. Òà¦ àòòû, æåð áåòè êûéìûëãà êåëå áàøòàäû.
2. Áîðîîí-÷àïêûíäóó êûø äà áîëîò, æàç äà êåëåò. (×.À.)
2. Êàðøûëàø. Ñ¯éë£ìä£ð áèðè-áèðèíå êàðøû ìààíè-
z
äå àéòûëàò. Áåòåãå êåòåò, áåë êàëàò, áåêòåð êåòåò, ýë
êàëàò. (Ìàê.)
l.u
3. Ñàëûøòûðìà. Îêóÿëàð, êóáóëóøòàð £ç àðà ñàëûøòû-
ðûëûï, îêøîøòóðóëóï ê£ðñ£ò¯ë£ò: Àêûë Àéãà æåòêèðåò,
£í£ð ê£êê£ æåòêèðåò. (Ìàê.)
4. Ñåáåï-íàòûéæàëàø. Ñ¯éë£ìä£ð £ç àðà ñåáåï-íàòûé-
ta
æà; æå òåñêåðèñèí÷å, íàòûéæà-ñåáåï ìààíèñèíäå êîëäî-
íóëàò: Àò ì¯ä¯ð¯ë¯ï êåòòè, Àæàð ¯ñò¯í£í êóëàï ò¯øò¯.
5. ×å÷ìåë££ (ò¯ø¯íä¯ð¯¯). Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯í áèð££
æàëïû ìààíèäå àéòûëûï, ýêèí÷èñè àíû òîëóêòàéò æàíà
æåíåðèìèí.
or
÷å÷ìåëåéò: Ìåí Ñàáûð Êóáàòîâ ýìåñìèí, ìåí êóðóëóø èí-
93. Áàéëàìòàñûç òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯ ê£ðñ£òê¯ë£.

up
Ýìíå ¯÷¯í òå¦ áàéëàíûøòàãû äåï àòàëàò? Àíäàãû æ£í£ê£é
ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷òîðó êàíäàé ôîðìàäà àÿêòàéò?
1. Ê£êò£í æàëãûç æûëäûç ó÷òó, ¯íñ¯ç øóóëäàï ò¯ø¯ï,
êóéðóãó ¯ç¯ëä¯, £ç¯ £÷ò¯ (×.À.). 2. Ñûäûðûì æåë ñîêòó, øû-
ed
áàê áàøû òåðìåëäè. 3. Ä¯éí£í¯í øàìû – áèëèì, æàøîîíóí

øàìû – ýìãåê.
94. Ìààíèñè æàãûíàí æàêûí áîëãîí ñ¯éë£ìä¯ îéëîï òààï, ê£ï
÷åêèòòèí îðäóíà æàçãûëà. Òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà. Íàòûéæà-
://
äà, òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯ ò¯ç¯ëä¯? Àíûí ãðàììàòèêàëûê

ò¯ç¯ë¯ø¯ æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå.
1. Á¯ã¯í ê¯í ÷àéûòòàé à÷ûê... 2. Æàêøû òààï ñ¯éë£éò ...
3. ... áèð àçäàí êèéèí Àé ê£ò£ð¯ëä¯ ... 4. Òóðìóø £ç¯ ñîíóí
tp
òóðáàéáû 5. Áèëèìä¯¯í¯í ñ£ç¯ £òê¯ð ...

95. Áàéëàìòàñûç òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯ òàïêûëà.
ht
Àíû ê£÷¯ð¯ï æàçûï, ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯í¯í àñòûí ñûçãûëà. Àëàð

æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ðë£ð¯í£í ò¯ç¯ëã£íä¯ã¯í ñàí ìåíåí
ê£ðñ£òê¯ë£.
1. Ê¯í £òò¯, àé £òò¯, êûø ò¯øò¯. 2. ×îëïîí-Àòàãà êåëäèê.
Ìàøèíà òîêòîäó, ýë óðààëàï êûéêûðäû. Äåðåêòîð æûéíà-
52

UZEDU.ONLINE
ëûøòû à÷òû. Àêûðûíäà ñ£ç ìàãà áåðèëäè, ìåí îðäóìäàí òóð-

äóì. (Ê.Á.) 3. Àê ê¯ì¯øò£é êîëó áàð, àê êàéûíäàé áîþ áàð.
(Æ.Á.) 4. Ò¯í ñóóê, êûø ûøêûðàò, ¯éë£ðä¯ à÷ûï. Ûéëàòàò,
óðàò, îéíîéò, ûçà êûëàò, æûðãàëäóó æàçäû àëà êà÷ûï. (À.Î.)
°ëã¯: Ê¯í £òò¯, àé £òò¯, êûø ò¯øò¯. Áóë — òàòààë
z
ñ¯éë£ì. Ò¯ç¯ë¯ø¯: ýêè òóòóìäóó + ýêè òóòóìäóó + ýêè òóòóìäóó
ñ¯éë£ìä£ð. (2 + 2 + 2)
l.u
96. Òàòààë ñ¯éë£ì êàí÷à æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£í ò¯ç¯ëä¯? Àëàðäûí
îðòîñóíäàãû ìààíèëèê êàòûøòû àíûêòàãûëà. Òûíûø áåëãèñè-
íèí êîþëóøó æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå.
1. Ò£ðò ò¯ðä¯¯ êóëê-ì¯í£çä¯í àêûðû ò£ì£íê¯÷£ á¯ò£ò:
ta
£æ£ðë¯ê óÿòêà êàëòûðàò, æå¦èëäèê £ê¯í¯÷ê£ àëûï êåëåò,
çààð òèë £÷£øò¯êê£ æîë áåðåò, æàëêîîëóê áàñûðûíóóãà àëûï
êåëåò. 2. Ìåí ¯÷¯í àÿëçàòûíûí ýêè ò¯ð¯ ìààëûì: áèðèí÷è-
or
ñè áèçäè àçàïêà ñàëàò, ýêèí÷èñè áèçäèí àçàáûáûçäû òàð-
òàò. Áèçäèí àçàáûáûçäû òàðòêàíäàí ìåí áèð££í¯ ãàíà áèëåì,
àë — ìåíèí ýíåì! («ÇÎ»)
up
97. Ñ¯éë£ìä£ðä¯ îêóï, òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯í
òóòóìóíäàãû æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯í àðàëàðûíà êîþëãàí ¯ò¯ð,
ñûçûê÷àíûí êîþëóó ýðåæåëåðèí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
1. Æàêøû äèëè ìåíåí ñûéëàéò, æàìàí òèëè ìåíåí êûéíàéò.

ed
2. Æàç àéû êóðãàê÷ûë áîëäó, îøîíäóêòàí æåð êóðãàï êåòòè.

3. Ýìãåê÷èë êèøè – êàäûðëóó, ýìãåêñèç êèøè – æàáûðëóó.
4. Êèéèìäèí êàëû¦û-êèð ê£ò£ð¯ìä¯¯, àë ýìè æèãèòòèí
êàëû¦û – ñ£ç ê£ò£ð¯ìä¯¯. 5. Àòàìäàí êàò àëäûì, îøîë ñå-
://
áåïò¯¯ æîëãî ÷ûêòûì. 6. Êýýäå àñìàí àëà áóëóò áîëóï êåëåò

äà, àíàí øóìäóêòóó ÷àãûëãàíäàð ÷àðòûëäàéò. 7. Äóøìàíû¦äû
êå÷èðå áèë, áèðîê àíûí äóøìàí ýêåíèí ýñè¦äåí ÷ûãàðáà.
tp
98. Ìåçãèëäåø æàíà êàðàìà-êàðøû ìààíèäå áàéëàíûøêàí

ñ¯éë£ìä£ðä£í áàéëàìòàñûç òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì (àð
áèðèíå ¯÷ò£í) ò¯ç¯ï êåëãèëå. Òûíûø áåëãèñèí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
ht
Ýãåðäå æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯í îðòîñóíäà ìààíèëèê æàêòàí êà-

ðûì-êàòûø áîëáîñî, êàíäàé áîëîð ýëå?
99. Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð¯ êàíäàé ìààíèäå êîëäîíóëãàíûí

ê£ðñ£òê¯ë£. Àëàðäûí òûíûø áåëãèñè æ£í¯íä£ àéòûï áåð-
ãèëå.
53

UZEDU.ONLINE
1. Àð áèð ýë ðóõèé áàéëûêòàðäûí ý¦ êåðåêò¯¯ë£ð¯í óëàì

êèéèíêè ìóóíäàðãà æåòêèðèï òóðàò. Îøîíäîé áàéëûêòàðäûí
áèðè — ìàêàëäàð. Àäàòòà, ýë ìàêàëäàðäû æîãîðó áààëàøêàí,
àëàðäû ñ£çä¯í ã¯ë¯, ñ£çä¯í áåðìåòè äåï êîþøêàí. Áóë áîþí-
÷à ò£ì£íê¯ ìàêàëäàðäûí ìààíèñèíå ê£¦¯ë áóðãóëà. Æûëäûç-
z
äûí ê£á¯ — àñìàíäûí ê£ðê¯, áèëèìäèí ê£á¯ — àäàìäûí ê£ðê¯.
l.u
21-§. ÁÀÉËÀÌÒÀÑÛÇ ÒÅ¨ ÁÀÉËÀÍÛØÒÀÃÛ
ÒÀÒÀÀË Ñ°ÉË¤ÌÄ°Í ÒÛÍÛØ ÁÅËÃÈÑÈ
1. Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð £ç àðà ìåçãèëäåø, ñàëûøòûðìà,

êàðøûëàø æ.á. ìààíèäå êîëäîíóëñà, àðàëàðûíà ¯ò¯ð êîþ-
ta
ëàò. 1. Æààí ê¯÷£ä¯, ìåí ñàìàíãà ê£ì¯ë¯ï æàòà áåðäèì.
(×.À.) 2. Ïàõòà÷ûëàðäûí òîáó ò¯ç¯ëä¯, àíûí æåòåê÷èñè
Çàêèð àòà áîëäó.
or
2. Áèðèí÷è ñ¯éë£ìä£ íåãèçãè îé áåðèëèï, êàëãàíäà-
ðû àíû ÷å÷ìåëåï, ñàíîî èíòîíàöèÿñû ìåíåí àéòûëñà,
áèðèí÷èñèíåí êèéèí êîø ÷åêèò, êèéèíêèëåðèíèí àðà-
up
ëàðûíà ¯ò¯ð êîþëàò: 1. ×àêå, áàðäûãû £ç æàéûíäà: àéäîî
àÿíòû êå¦èïòèð, êîéëîðó¦à ò£ë êîøóëóïòóð. (Ò.Ñ.)
3. Ñ¯éë£ìä£ð êåñêèí ò¯ðä£ êàðàìà-êàðøû ìààíèäå
êîëäîíóëñà, àðàëàðûíà ñûçûê÷à êîþëàò:
1. Èøòåñå¦ — òèøòåéñè¦. (Ìàê.)
ed
Áóëàðäûí ñõåìàñû ò£ì£íê¯ä£é:

1. [ ], [ ]
2. [ ] : [ ], [ ]
://
3. [ ]—[ ]
100. Îêóãóëà. °ò¯ð, ñûçûê÷à æàíà êîø ÷åêèò áåëãèëåðèíèí

ýìíå ¯÷¯í êîþëãàíûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£. Òàòààë æàíà æ£í£ê£é
tp
ñ¯éë£ìä£ðä¯í êàíäàé ò¯ðë£ð¯ áàð?

1. Ò£ã¯ëä¯, áàëêûäû, íóð ìåìèðåäè,
Ã¯ëä£ðä£é ê¯ëì¯¦-ê¯ëì¯¦3 áåðäè áåëãè.
ht
Æûðãàë äà, êóáàíû÷ äà æàíà áàêûò

Êàïòàäû, êàðàãûëà áèçäèí æåðäè! (À.Î.)
2. Áààòûð àäàì — òèð¯¯ àäàì, êàéðàòòóó àäàì — ñîî àäàì.
(Ìàê.)
54

UZEDU.ONLINE
3. Áóðìà êàïàëàíãàí áîëóó êåðåê: óçóí êèðïèêòåðè ñóó-

ëàíûï òóðàò, £¦¯ £÷¯¦ê¯, êàáàãû á¯ðê££. (Ê.Á.) 4. Êàðû äà,
æàø äà — áààðû æå¦èøêå ÷ûãûøêàí. — Êàíûáåê ýìíå êû-
ëûï æàòàò? — Áèëáåéì. (Ê.Æ.)
5. Àäàìäàí àðòûê áèëãè÷ áîë, Ò£øò¯ê,
z
Êûðãûéäûí êûðààí èëãè÷ áîë, Ò£øò¯ê!
Ìåí áóãóäàé ìîþí áóðàéûí,
l.u
¤ã££ã£ æàêûí òóðàéûí, Ò£øò¯ê. (Ñ.Ê.)
101. Òàòààë ñ¯éë£ìã£ òèåøåë¯¯ òûíûø áåëãèëåðäè êîþï,
ê£÷¯ð¯ï æàçãûëà. Àëàðäûí ýìíå ¯÷¯í êîþëãàíûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯í îðòîñóíäà ìààíèëèê æàêòàí êàíäàé
ta
êàòûøòàð áàð?
1. Øàìáåò òåðåáåëãå ê£ç ÷àïòûðàò àëûñòà àñêàëàð êààë-
ãûéò àñòûíäà ê£ë ìåëòèðåéò áóëó¦äà ê¯ëê¯ æà¦ûðàò. 2. Æýýê
or
áàÿãûäàé æåð-ñóó áàÿãûäàé. (Ò.Ñ.) 3. Êàí÷à 3 óêòàãàíûìäû
áèëáåéì2 áèð óáàêòà áèð££ áàñûï êåëãåíäåé áîëäó. Ê£ç¯ìä¯
à÷ñàì Æàìèéëà ýêåí (×.À.) 4. Òàðáèÿ áåð¯¯ — óëóó èø, îøîë
àðêûëóó àäàìäûí êåëå÷åê òàãäûðû ÷å÷èëåò. («ÊÁ»)
up
102. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà ìààíèñè áîþí÷à ûëàéûê êåë¯¯÷¯
ýêèí÷è ñ¯éë£ìä¯ îéëîï òààï, òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì
ò¯çã¯ë£. Æ£í£ê£é æàíà òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í àéûðìàñûí
ed
1. Ñèëåð ìàãà êàðàáàé êåòå áåðãèëå... 2. Ìåíèí òàæðûé-

áàì æàêøû íàòûéæàëàðäû áåðäè.. 3 Àéûë è÷è êóäó áàÿãûäàé
... 4. ... àáà óêìóøòóóäàé òàïòàçà. 5. Óøóëàðäûí áàðäûãû
Ôåðãàíà £ð££í¯íä£ ÷î¦îþøêàí æ£í£ê£é êèøèëåð ýëå...
://
103. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñ¯éë£ìã£ ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£:

à) ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à êàíäàé ñ¯éë£ì ýêåíäèãèí àíûêòîî;
á) æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯; â) òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàé-
tp
ñû ò¯ð¯; ã) ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯í¯í àñòûí ñûçóó.

1. Óøóíäàé êîðêóíó÷òóó òàëààäà êèì3 æ¯ðñ¯í, áèðîê òóð-
ìóøòà ýìíåëåð áîëáîéò. 2. ×¯é òàëààñû ñàïñàðû àëòûíäàé.
3. Ñåíèí êûÿëû¦ àäàìäà æîê: êýýäå êèøèíè ìàãíèòòåé òàð-
ht
òàñû¦2, êýýäå æàêûíäàãàí æàíäû æàíû¦äàí ò¯ðò£ñ¯¦. 4. Áó-

êàðàãà êåëãåíèìå àëòû àé áîëäó. Ìåí ¯÷¯í àë àëòû æûëäàé
ñåçèëäè. (À.Ò.) 5. Êîëóì à÷ûê, áèð ÷ûíû óóäàí áèð ÷àêà áàë
á£ë£ àëàì. Ê£¦¯ë¯ì æàðûê, ìóçäà ê£êò£ï, £í£ àëàì. (À.Î.)
55

UZEDU.ONLINE
22-§. ÁÀÉËÀÌÒÀËÓÓ ÒÅ¨ ÁÀÉËÀÍÛØÒÀÃÛ ÒÀÒÀÀË

Ñ°ÉË¤Ì ÆÀÍÀ ÀÍÛÍ Ò°Ã¤ÉË¤Ð°Í°Í
ÌÀÀÍÈËÈÊ ÊÀÒÛØÒÀÐÛ
z
Òóòóìóíäàãû æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð £ç àðà áàéëàìòàëàð
àðêûëóó áàéëàíûøñà, áàéëàìòàëóó òå¦ áàéëàíûøòàãû òà-
l.u
òààë ñ¯éë£ì äåï àòàëàò: 1) Ýìíå ¯÷¯í Òîãîëîê Ìîëäî á¯ã¯í
êåëãåí æîê, æå Àéûë÷û àêåñè ýê££í¯í áàøêà îþ áàðáû?
(Ø.Á.) 2) Àçûï-àðûãàí êèøèäåé êåáåòåñè áàñìûðò, æ¯ç¯
ìó¦àéûì, áèðîê £ç¯ êàéðàòòóó àäàì. (Ò.Ñ.) 3) Ìåí ñàãà
ýìíå äåï æîîï áåðèøèìäè áèëáåéì, íåãå äåñå¦ áóë èøêå
ta
òîëóãó ìåíåí êàòûøà àëáàäûì. (Ê.Ê.)
Áóë òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯í òóòóìóíäàãû
æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð áèðè-áèðè ìåíåí æå, áèðîê, íåãå,
or
äåñå¦ áàéëàìòàëàðû àðêûëóó áàéëàíûøòû.
Êûðãûç òèëèíäå æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯ áèðè-áèðè ìå-
íåí òóòóìäàøòûðóó ¯÷¯í êîëäîíóëãàí áàéëàìòàëàð ìàà-
up
íèëåðèíå êàðàé áàéëàíûøòûðãû÷ (æàíà, æàíà äà, äà,
äàãû), êàðøûëàãû÷ (à, àë ýìè, áèðîê, àíòñå äà, îøîíäî
äà, àíòêåíè ìåíåí, îøîíäîé áîëñî äà, îøîíäîé áîëãîíó
ìåíåí), áîæîìîëäîãó÷ (æå, æå áîëáîñî, ì¯ìê¯í) æàíà ñå-
áåï áàéëàìòàëàð (àíòêåíè, ñåáåáè, àíäûêòàí, ýìíå ¯÷¯í
ed
äåñå¦, îøîíäóêòàí, îøîë ñåáåïò¯¯) áîëóï á£ë¯í£ò.

Áàéëàìòàëàðäûí ìûíäàé ìààíèëèê àð ò¯ðä¯¯ë¯ã¯í£
êàðàòà àëàð áàéëàíûøòûðãàí (òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë
ñ¯éë£ìä¯í òóòóìóíäàãû) æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯í £ç àðà
://
ìààíèëèê êàòûøòàðû äà ò¯ðä¯¯÷£ áîëîò.

1. Áàéëàíûøòûðãû÷ áàéëàìòàëàð £ç àðà ìåçãèëäåø ìàà-
íèäåãè æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯ áàéëàíûøòûðàò: 1) Ýøåëîí
tp
óëàìäàí-óëàì ûëäàìäàï, àíàí áàò ýëå êàðààíû ¯ç¯ëä¯ äà,

ê£ïê£ ÷åéèí òàê-òàê ýòèï òàðñûëäàãàíû óãóëóï òóðäó. (Ó.À.)
Ýñêåðò¯¯: Áàéëàíûøòûðãû÷ áàéëàìòàëàðäûí è÷èíåí äà
áàéëàìòàñû êýýäå êàðøûëàï, ñ¯éë£ìä£ðä¯ äà òóòóìäàø-
ht
òûðàò; Æåëå òàðòûï æåëïèíåò. Æàç áîëãîíäî êåëèøåò äà,

ê¯ç áîëãîíäî êåòèøåò. (Òàá.) — Êàðêûðà, òóðíà.
2. Ñåáåï áàéëàìòàëàð ñåáåï-íàòûéæàëàø ñ¯éë£ìä£ðä¯
áàéëàíûøòûðàò: 1) Àéûìáàëûê ò¯á£ë¯êò¯¯, îøîë ñåáåïò¯¯
56

UZEDU.ONLINE
àë ê£ðã£í ò¯øò£ð äà ò¯á£ë¯êò¯¯. (×.À.) Àæàð òóðìóø òóò-

êóíó, òóðìóø êóëó, àíòêåíè àíäà àòà äà, ýíå äà æîê. (Ê.Á.)
3. Êàðøûëàãû÷ áàéëàìòàëàð áèðè-áèðèíå êàðøû êåë-
ãåí æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯ áàéëàíûøòûðàò: 1) Êîë-áóòó
æîê, îøåíòñå äà òåðåçåãå ñàéìà ñàÿò. (Òàá.) — Àÿç.
z
2) Àë – àøûê÷à óí÷óêïàé òóðãàí íåìå, àíòêåíè ìåíåí æ¯ç¯
æûëóó, ê£ç¯ ìýýðèìä¯¯ êàðàéò. (×.À.) 3. Òàáûëäûíûí êîëó
l.u
èøòå, à ýêè ê£ç¯ ýøèêòå. (Ñ.¤.)
4. Áîæîìîëäîãó÷ áàéëàìòàëàð, íåãèçèíåí, áèðäåé òå¦
ìààíèäåãè ñ¯éë£ìä£ðä¯ áàéëàíûøòûðóóäà êîëäîíóëàò:
1) Áóëàðäûí áåø-àëòû òàíàïòàí æåðè áîëîò, æå áîëáîñî
ê£ï÷¯ë¯ã¯í¯í æåðè áèð òàíàïòàí äà àøïàéò. (Ì.À.) 2) Àê
ta
Áóãó äåãåíè¦èç êàíäàé: àíûí £¦¯ àêïû, æå àòû îøîíäîéáó?
(È.Ì.)
or
104. Áàéëàìòàëóó òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯ ê£ðñ£òê¯ë£.
Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯í îðòîñóíäàãû ìààíèëèê êàòûøòàðäû
àíûêòàãûëà.
1. Áàñà, áèçäèí æåðèáèç íà÷àð áåêåí, æå3 êèøèëåðèáèç
up
àëñûç áåëå? 2. Ñàáûð Îðóñáåêêå ê¯ë¯ìñ¯ð£ï êîéäó äà3, êåáèí
áàëäàðãà äà, ÷î¦äîðãî äà òààíäûê êûëûï óëàíòà áåðäè. (Ò.Ñ.)
3. Ñàòàð áàëàíûí ò¯ø¯íã£í¯í áèëå êîéäó. — Îêóéñó¦áó? Ñåí-
äåé áàëäàð áèçäå àáäàí ê£ï, àë ýìè ìåí îøîëîðäó îêó-
ed
òà òóðãàí êèøèìèí. Ñåíèí òîïó¦ àáäàí ýñêè òóðáàéáû, à

ìåí ñàãà æà¦û òîïó áåðåì. Êàðàíäàø, êèòåï — áààðûí áåðåì,
áàðàñû¦áû? Áàëà áèð äàëàéãà ÷åéèí óí÷óêêàí æîê, îøîíäîé
áîëñî äà Ñàòàðäûí àéòêàíûíà àÿáàé êûçûêòû. (À.Ò.)
://
105. Ñ¯éë£ìä£ðä¯ ê£÷¯ð¯ï æàçãûëà. Òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë

ñ¯éë£ìä£ð êàéñû áàéëàìòàëàð ìåíåí áàéëàíûøòû? Àëàðäûí
îðòîñóíäàãû ìààíèëèê êàòûøòû àíûêòàãûëà.
tp
1. Äàðîî òààï êåëãåíè æàêøû áîëóïòóð, æå áîëáîñî

æûëà¦à÷ êîçó à÷ûê êîðîîäî òî¦óï £ëì£ê. 2. Àéûë àðàñûíäà
ê¯íä£ã¯ä£é êûéìûë æîê, àð êèì £ç-£ç êîðîî æàéûíäà (Ò.Ñ.)
ht
3. Êýýäå àñìàí àëà áóëóò áîëóï êåëåò äà, àíàí øóìäóêòóó

÷àãûëãàíäàð ÷àðòûëäàéò. (Í.Á.) 4. Òîðãîé ûðäàï æàòòû,àë
ýìè àãà êîøóëóï Àäåìè ê££í¯ ñàéðàäû. ×ûì÷ûê ñûðòûíäà, à
Àäåìè è÷èíäå. (Í.Á) 5. Àêûë ê£ïê£ æåòêèðåò, áèëèì ê£êê£
æåòêèðåò. (Ìàê.) 6. Äóøìàíû¦äû êå÷èðå áèë, áèðîê àíûí
57

UZEDU.ONLINE
äóøìàí ýêåíèí ýñè¦äåí ÷ûãàðáà. (Ìàê) 7. Àëàð ê¯íä£ òà-

øûëãàí êûêòàðäû ê¯íä£ ÷åíåï òóðóøàò, îøîíäóêòàí òàëààãà
êàí÷à êûê ò£ã¯ëã£í¯ áèç ¯÷¯í áåëãèë¯¯. («ÊÏ»)
106. «¤çáåêñòàí – ê£ï óëóòòóó £ëê£» äåãåí òåìàäà îé æ¯ã¯ðò¯¯
ì¯í£ç¯íä£ã¯ ÷àêàí òåêñò æàçûï êåëãèëå. Ýëäåðäèí äîñòóãó-
z
íà, áîîðóêåðäèãèíå ê£¦¯ë áóðãóëà. Òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë
ñ¯éë£ìä¯ êîëäîíãóëà.
l.u
107. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£: à) àéòûëûø
ìàêñàòû áîþí÷à; á) ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à; â) c¯éë£ì
ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à.
1. Îîð áàðñêàíäàð ê¯ðñ¯ëä£ï, ÷óëó òåìèðëåðè æàëïàÿ
ta
ò¯ø£ò. 2. Çîð ê££ð¯ê òûíáàé ¯øê¯ð¯í£ò äà, ê£ê æàëûí
¯éë£éò. (Ò.Ñ.) 3. Æîë òàéãàê ýëå, îøîíäóêòàí Áåêòåìèð æàé
ãàíà áàñòûðûï êåëå æàòòû. 4. Óøóë æåðäå ý¦ êûçûê êàðìà-
or
øóó áàøòàëäû, ñåáåáè3 êàíàòòóó æûðòêû÷ êîë ñàëóóíó ê¯òê£í
ýìåñ.
23-§. ÁÀÉËÀÌÒÀËÓÓ ÒÅ¨ ÁÀÉËÀÍÛØÒÀÃÛ ÒÀÒÀÀË

up
Ñ°ÉË¤ÌÄ°Í ÒÛÍÛØ ÁÅËÃÈÑÈ
Áàéëàìòà àðêûëóó áàéëàíûøêàí òàòààë ñ¯éë£ìä£ ¯ò¯ð

áåëãèñè ò£ì£íê¯ä£é êîþëàò:
ed
1. Áàéëàìòà £ç¯í£í ìóðäàãû ñ¯éë£ìã£ òèåøåë¯¯ áîëñî,

¯ò¯ð áàéëàìòàäàí êèéèí êîþëàò (÷àð÷û êàøàà æ£í£ê£é
ñ¯éë£ìä¯ áèëäèðåò):
×î¦ò£ðä¯ áóëóò êàïòàäû äà, àáà ûðàéû áóçóëà áàøòà-
://
äû.
[ ] äà, [ ].
2. Áàéëàìòà £ç¯í£í êèéèíêè ñ¯éë£ìã£ òèåøåë¯¯ áîëñî,

tp
¯ò¯ð áàéëàìòàäàí ìóðäà êîþëàò:

Êå÷ýý Àäèñáåêòåí êàò êåëãåí, îøîë ñåáåïò¯¯ Áàòìà
ýíåäå òûí÷òûê æîê.
ht
[ ], îøîë ñåáåïò¯¯ [ ].
108. Îêóãóëà Áàéëàìòàëóó òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯

ê£ðñ£òê¯ë£. Òûíûø áåëãèñè êàíäàé÷à êîþëàðûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
Áàéëàìòàëàð æ£í¯íä£ ýìíå áèëåñè¦åð?
58

UZEDU.ONLINE
Êàáàãûíà êàðàãàíäà, àë êà÷àíäûð áèð êåçäå àòàêòóó áàà-

òûð êèøè áîëãîí ñûÿêòóó, áèðîê ê£ð¯í¯ø¯ àíûí êàðûëû-
ãûí äàëèëäåéò. Êàéäàí êåëå æàòêàíûìäû ñóðàï êîéäó äà3,
ìó¦äóó ê¯¯ñ¯í ÷åðòå áàøòàäû. Ìåíèí ñ£ç¯ìä¯ òû¦øàäûáû,
àíû êàðûÿäàí áàéêîîãî áîëáîéò, àíòêåíè àë áèð êàëûï-
òà æåðäè êàðàéò. Áàëàì, óçàê æîëäîí ÷ûêêàí ýêåíñè¦, íà-
z
ñûáàé òàðòàñû¦áû? Ìåí æàëòà¦äàï êàëäûì. Àáûøêà áàÿãû
ê¯¯ñ¯í äàãû ñûçäàòòû. Áóë ê¯¯í¯í ñûðû ýìíåäå áîëäó ýêåí?
l.u
Ì¯ìê¯í, ý÷åí æûëû óøèíòèï ÷åðòêåíäèð, áèðîê3 ý÷ êèì
áèëáåéò. (À.Ò.)
109. Ê£÷¯ðã¯ë£. Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð £ç àðà êàíäàé æîë ìåíåí
ta
áàéëàíûøòû? Òûíûø áåëãèëåðèí êîéãóëà.
1. Êàðà¦ãûëûê òàðàäû äà æåð áåòè æàðûê áîëäó. 2. Àñ-
ìàíäû áóëóò êàïòàäû àë ýìè òàðàí÷ûëàð àÿáàé ÷ûðûëäàøòû
or
äà £ç¯í¯í æàêûíäàðûí æàíûíà ÷àêûðûøòû. 3. Áàëûê÷ûëàð
àê ÷àðäàêòû æàêøû ê£ð¯ø£ò ñåáåáè àëàð ÷ûíûãû áàðîìåòð-
äèí ðîëóí àòêàðûøàò. 4. Êàðûøêûð êîçóíó ê£ðä¯ îøîíäóê-
òàí øûëòîî èçäåäè.
up
110. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà ìààíèñè æàãûíàí ûëàéûê êåë¯¯÷¯
áàéëàìòàíû êîþï, òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£.
Ê£÷¯ð¯ï æàçûï òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà. Ýìíå ¯÷¯í ¯ò¯ð êýýäå
áàéëàìòàäàí êèéèí, êýýäå àíäàí ìóðäà êîþëàò?
ed
1. Êûç êàéðà òèðèëèï àäàì áîëîò... ñåíèí çàìàíû¦ 2 óøóíó

ìåíåí á¯òò¯. (×.À.) 2. Àêìàí êûéëàãà ÷ûêêàí àäàì àéûëû àð
æûë ñàéûí ìîë ò¯ø¯ì àëàò. ñóóñó ìîë. 4. Ñûäûðûì æåë áèð
àç æîðòòó... øûáàê áàøû òåðìåëäè. (Ò.Ñ.)
://
111. ¤ç¯¦£ð ñåáåáè, îøîíäóêòàí, æå, æàíà, äà áàéëàìòàëàðû

àðêûëóó ýêè æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯ áàéëàíûøòûðûï, òàòààë ñ¯éë£ì
ò¯çã¯ë£. Ê£÷¯ð¯ï æàçûï, ñ¯éë£ìä£ðã£ ñ£ç ò¯ðê¯ì¯ æàíà ñ¯éë£ì
tp
ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.

112. Áàéëàìòàëàð àðêûëóó æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯ áàéëàíûøòû-
ðûï, òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Ñ¯éë£ìä£ðä¯í
îðòîñóíäà ìààíèëèê êàíäàé êàðûì-êàòûøòàð áàð? Òûíûø áåë-
ht
ãèñèí êîéãóëà. Ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£. Ñõåìàñûí ÷èéãèëå.

1. Êû÷àí êûÿëäàíàò. Ê£¦¯ë¯ àëûï ó÷àò. 2. Ñèëåð àáà
ìåíåí äåì àëà òóðãàíû¦àðäû æàêøû áèëåñè¦åð. Àáà æåð-
äèí àéëàíàñûíäà ãàíà áàð. 3. Àéòèêå ò¯ø ê£ðã£íä£é áîëäó.
59

UZEDU.ONLINE
¤ç¯í£ èøåíáåäè. 4. Áàëà áèð äàëàéãà ÷åéèí óí÷óêêàí æîê.

Ñàòàðäûí àéòêàíûíà àÿáàé èøåíäè. 5. Áèç ýìè ¯÷££á¯ç. Ñåí
êûðãûçäàí ÷ûêêàí òó¦ãó÷ ñ¯ð£ò÷¯ñ¯¦.
°ëã¯: Êû÷àí êûÿëäàíàò äà, ê£¦¯ë¯ àëûï ó÷àò.
[ ] äà, [ ].
z
113. Áèðîê, îøåíòñå äà, àíòêåíè ìåíåí, æå áîëáîñî äåãåí áàé-
l.u
ëàìòàëàðäû êàòûøòûðûï, àð áèðèíå áèðäåí òå¦ áàéëàíûøòàãû
òàòààë ñ¯éë£ìä¯ ò¯çã¯ë£. Òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà, àíûí êîþ-
ëóøóí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
114. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯ òààï, àíûí á£ë¯êò£ð¯í ¯ò¯ð ìåíåí àæû-
ta
ðàòêûëà. Ýìíå ¯÷¯í ¯ò¯ð êýýäå áàéëàìòàäàí ìóðäà, êýýäå àíäàí
êèéèí êîþëäó? °ò¯ð áåëãèñè äàãû êàéñû ó÷óðëàðäà êîëäîíóëàò?
Ìèñàë êåëòèðãèëå.
or
1. Ûðäûí ìàçìóíó øàõò¿ð Ìóñàáåêòèí æ¯ð£ã¯í ñûçäàò-
òû àíòêåíè àíûí £òê£íä£ã¯ òóðìóøó òàïòàêûð áàøêà÷à ýëå.
(Ñ.Ñ.) 2. Àíû ¤ì¯ðáåê àòàéûí êàëòûðäûáû æå Ã¯ëàíäà áèë-
äèðáåé àëûï êàëäûáû? Àíûñû áèçãå áåëãèñèç. 3. Ûñìàí
up
á£á£ã¯ æ£í¯íä£ã¯ êàáàðäû àòàñûíà æàçäû äà ¤ì¯ðáåê ìå-
íåí Æàëàëàáàòêà êàéòòû. (À.Ò.) 4. ×àêå¦ ûðûñ òîëãîí ¯éä¯í
ýýñè îøîíäîé ýëå ûðûñêà øåðèê óóëäóí àòàñû. 5. Æèãèò òåê
òóðìóøêà ûðààçû æàíà ¯é-á¯ë£ñ¯í£ ûðààçû. Áàðäûãû ¯éä£í
ed
÷ûãûøòû äà ×àðãûí òàðòàÿ áàñòû. (Ò.Ñ.)

115. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà ýêèí÷è ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Ê£÷¯ð¯ï æà-
çûï òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà. Àíûí êîþëóøóí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
1. Àéãåðèìäèí à÷óóñó êåëäè áèðîê ... 2. Àéûë àðàñûíäà

://
ê¯íä£ã¯ä£é êûéìûë æîê àíòêåíè ìåíåí ... 3. Ýë êàðûáàéò

îøîíäóêòàí ... 4. °éä£ îòóðãàí Áåðìåò êàòóó-êàòóó ñ¯éë£ä¯
äà ... 5. Ýðòåñè äà êîçó êàéòàðóóãà ÷ûêòûê...
tp
116. Òå¦ áéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìã£ ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàë-

äîî æ¯ðã¯çã¯ë£. Òàòààë ñ¯éë£ì æ£í£ê£éä¯í êàéñû ò¯ð¯í£í
ò¯ç¯ëä¯? Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í ò¯ç¯ë¯ø¯í øàðòòóó ñàí áåëãèñè ìå-
ht
íåí ê£ðñ£òê¯ë£.
1. Äîñó ê£ïò¯ æîî àëáàéò, àêûëû ê£ïò¯ äîî àëáàéò. (Ìàê.)

2. Àêå, êîéëîð £ç¯ ¯ðêò¯á¯, æå êàðûøêûð òèéäèáè. (Ò.Ñ.)
3. Àë áèçãå êîë áóëãàëàäû, áèðîê ñóóíóí øàðûíàí ý÷ íåðñå
60

UZEDU.ONLINE
óãóëãàí æîê. 4. Àëèìàí îðäóíàí2 êàéðà ûðãûï òóðäó äà, ÷î¦

æîëäó ê£çä£é àòûðûëûï æ£í£ä¯. (×.À.)
°ëã¯: Äîñó ê£ïò¯ æîî àëáàéò, àêûëû ê£ïò¯ äîî àëáàéò.
1) äîñó ê£ïò¯ æîî àëáàéò — ýêè òóòóìäóó ñ¯éë£ì, æàéûëìà;
Ýìíå áîëáîéò? —àëáàéò — áàÿíäîî÷; êèì? — æîî — ýý; êèìäè
z
àëáàéò? — äîñó ê£ïò¯ — òîëóêòîî÷; 2) àêûëû ê£ïò¯ äîî àë-
áàéò— ýêè òóòóìäóó, æàéûëìà; àëáàéò — áàÿíäîî÷, äîî — ýý;
l.u
àêûëû ê£ïò¯ — òîëóêòîî÷; 2 + 2.
24-§. ÒÅ¨ ÁÀÉËÀÍÛØÒÀÃÛ ÒÀÒÀÀË Ñ°ÉË¤Ì

ÁÎÞÍ×À ÑÈÍÒÀÊÑÈÑÒÈÊ ÒÀËÄÎÎ
ta
Òàëäîîíóí òàðòèáè;
1. Àéòûëûø ìàêñàòû áîþí÷à êàíäàé ñ¯éë£ì ýêåíäèãèí
or
àíûêòîî.
2. Êàí÷à æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£í ò¯ç¯ëã£í¯í àòàï ê£ðñ£ò¯¯,
àëàðäûí àð áèðèíèí áàø ì¯÷£ë£ð¯í òàáóó.
3. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯ ýêåíäèãèí àíûêòîî;
up
æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯í áàéëàíûøóó æîëäîðóí (èíòîíà-
öèÿ æå áàéëàìòà) áåëãèë££.
4. Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯í îðòîñóíäàãû ìààíèëèê áàé-
ëàíûøòû àíûêòîî.
ed
5. Òûíûø áåëãèñèíèí êîþëóøóí ò¯ø¯íä¯ð¯¯.

6. Ìûíäàí êèéèí òàòààë ñ¯éë£ìä¯í àð áèð á£ë¯ã¯
æ£í£ê£é ñ¯éë£ì ñûÿêòóó ýëå òàëäàëàò.
°ëã¯: Àð èøòèí óñòàñû áàð, àð óñòàíûí óñòàòû
áàð. (Ìàê) — Àéòûëûø ìàêñàòû áîþí÷à æàé ñ¯éë£ìä£í
://
ò¯ç¯ëä¯: 1) àð èøòèí óñòàñû áàð (ýýñè — óñòàñû, áàÿí-

äîî÷ó — áàð); 2) àð óñòàíûí óñòàòû áàð (ýýñè — óñòàòû,
áàÿíäîî÷ó — áàð). Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð £ç àðà èíòîíàöèÿ
tp
àðêûëóó áéëàíûøòû; àëàðäûí îðòîñóíäà òå¦ ìààíèëåø

êàòûø áàð; æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðä¯í îðòîñóíà ¯ò¯ð êîþëàò.
117. Òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìã£ ñèíòàêñèñòèê òàëäîî
ht
æ¯ðã¯çã¯ë£.
1. Ìåí àãà êàðøûëûê àéòóóãà äààé àëáàéì, àíòêåíè 3

àë — ìåíäåí óëóó àäàì. 2. Äûéêàí ÷àðáàñûíûí áàðäûê òàð-
ìàãû £ñ¯ï-£í¯êò¯: ò£ëã£ ò£ë êîøóëäó, àéäîî àÿíòû ê£á£éä¯,
61

UZEDU.ONLINE
ýëäèí òóðìóøó î¦îëäó. Êàëï àéòûï ïàéäà òàïñà¦, àêûðûíäà

êàëàðñû¦ óÿòêà. 4. Àñìàí à÷ûê, Àéäàðê£ë ìåëòèðåï òóðàò.
Ìåí àç ãàíà æàøàäûì, áèðîê 3 ÷åêñèç óçàê æîë æ¯ðä¯ì.
ÁÊ 118. Òåêñòòèí ìàçìóíó ìåíåí òààíûøêûëà, àíäàãû íåãèç-
ãè îé ýìíå æ£í¯íä£? Ìàçìóíó òåìàñûíà æîîï áåðåáè? Àíûí
z
ìàçìóíóí £ç ñ£ç¯¦£ð ìåíåí êàéðà àéòûï áåðãèëå. Ò¯ç¯ë¯ø¯
áîþí÷à ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ðë£ð¯ êîëäîíóëäó?
l.u
Áààòûð óóë æàíà Ýíå ñ¯ò¯
Áóë à¦ûç êåïòèí îêóÿñû èëãåðè-èëãåðè êûðãûçäàð æóí-
ãàðëàð ìåíåí êûð÷ûëäàøà ñîãóøóï æ¯ðã£í êåçäå áîëóïòóð
äåøåò. Ìûíà îøîë ñîãóøòàðäûí áèðèíäå æóíãàðëàð ê£ïò¯ê
ta
êûëûï, æåðèí áàñûï êèðèøåò. Êûð÷ûëäàãàí êàòóó ñîãóø
áîëóï, êûðãûçäàð æå¦èëå áàøòàéò. Îøîíäî áèð áààòûðû
äóøìàíäàðäûí êóð÷îîñóíäà êàëûï, æàëãûç £ç¯ äóøìàíäûí
ò¯ø¯ï êàëàò.
or
æ¯ç áààòûðûí £ëò¯ð¯ï, àêûðû ÷àð÷àï, àëäàí òàéãàíäà, êîëãî
Äóøìàíäûí àñêåðëåðè àíû õàíûíà àëûï áàðûøàò.Õàí

up
êûðãûç áààòûðûí ê£ð¯ï, àíûí ýðäèãèí óãóï, «ìåíèí äà êîð-
êîê æ¯ç áààòûðûìäàí ê£ð£ óøóíäàé áèð ýëå áààòûðûì áîë-
ñî÷ó», – äåï îéëîéò.
– Ìåí ñåíèí æàíû¦à àçàòòûê áåðåì, áèðîê àçûðûí÷à
ed
áåðå àëáàéì. Àíòêåíè áèç äóøìàíáûç. Ìåí ñàãà ìûíäàé

øàðò êî¿ì: ìåíèí ýëèìäåí æ¯ç áàëà òàíäàï àëûï,£ç¯¦ä¯í
á¯ã¯íê¯ä£é £í£ð¯¦ä¯ ¯éð£òñ£¦, áàøû¦à àçàòòûê áåðåì. Áîë-
áîñî, ñåíäåé áààòûð êóðó áåêåð £ë¯ìã£ áàø èéãåíè áîëáîéò,
– äåéò äóøìàíäûí õàíû.
://
Îøîíäî êûðãûç áààòûðû àíûí øàðòûíà ìàêóë áîëáîïòóð.

– Äóøìàíûìà ñîãóø £í£ð¯í ¯éð£ò¯ï, ñûðûìäû òàðòòûð-
ãàí÷à, £ë¯ìã£ áåòìå-áåò áàðãàíûì àðòûê. Äóøìàíûìà êîëòóê
tp
à÷êàíûìäû ýíåìäèí àê ýì÷åãèíåí ýìãåí ñ¯ò¯ì êå÷èðáåéò, –

äåïòèð êûðãûç áààòûðû äóøìàíûí òèêå êàðàï. (Ñ.Ð.)
ht

1. Òàòààë ñ¯éë£ì æ£í£ê£éä£í êàíäàé÷à àéûðìàëàíàò?
2. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàíäàé ò¯ðë£ð¯ áàð? Ìèñàë êåëòèðãèëå.
3. Òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì äåãåí ýìíå? Ìèñàë êåëòèðãèëå.
4. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í òûíûø áåëãèñè æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå.
62

UZEDU.ONLINE
ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ ÁÀÉËÀÍÛØÒÀÃÛ
25-§. ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ ÁÀÉËÀÍÛØÒÀÃÛ ÒÀÒÀÀË

Ñ°ÉË¤ÌÄ°Í Ò°Ç°Ë°Ø°
z
Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì áàø æàíà
l.u
áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä£í ò¯ç¯ë£ò.
Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯ áàø èéäèðòèï, îéäóí íàòûéæà-
ñûí íåãèçè ìààíèñèí áèëäèðñå, áàø ñ¯éë£ì äåï àòàëàò.
Áàø ñ¯éë£ìä¯í àð êàíäàé êûðäààëûí (ìåçãèëèí, ñûïà-
òûí, ñåáåáèí, îðäóí æ.á.) áèëäèðñå, áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì
ta
äåï àòàëàò.
Ìèñàëû: Àòàì óñòàêàíàäàí êàéòêàí÷à, Ñàäûê áàéêåì-
äèí êàòûíà æîîï æàçäûì. (×.À.) 1) Ñàäûê áàéêåìäèí êà-
or
òûíà æîîï æàçäûì — áàø ñ¯éë£ì. Êà÷àí? — 2) àòàì óñòà-
êàíàäàí êàéòêàí÷à — áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì; áàø ñ¯éë£ìä£ã¯
îéäóí ìåçãèëèí áèëäèðäè.
up
Ýãåðäå àòàì óñòàêàíàäàí êàéòêàí÷à äåãåí áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ìä¯ £ç¯í÷£ àëûï êàðàñàê, àë æûéûíòûêòóó îéäó
áèëäèðå àëáàéò, Îøîí ¯÷¯í àë áàø ñ¯éë£ì ìåíåí àæû-
ðàãûñ áèðäèêòå êîëäîíóëàò.
Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ð ¯ò¯ð ìåíåí àæûðà-
ed
òûëàò.
119. Îêóãóëà. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯
òààï, àëàðäû áàø æàíà áàãûíû¦êû á£ë¯êò£ðã£ àæûðàòêûëà.
Áàãûíû¦êûñû áàø ñ¯éë£ìä¯í êàíäàé êûðäààëûí áèëäèðäè?
://
1. Áàëäàð ìåíè ¯éã£ æåòêèðèøèï êîéãîíäîí êèéèí, ¯÷-

ò£ðò ê¯í ò£ø£êò£ æàòòûì4. Àéûëäàãûëàð, ê£¦¯ë ñóðàï, êå-
ëèï-êåòèï òóðóøòó. Ýëãå ûðààçûìûí2. Îøîíäî ý÷ êèì ý÷òåêå
tp
êåêåòêåí æîê, îøåíòñå äà ê£çä£ã£í èøèì îðäóíàí ÷ûêïàé,

êàòóó êåéèäèì. (×.À.) 2. Æèãèò àéûëãà êåëñå, àéûë ä¯ðá£ï
æàòêàí ýêåí. (Æ.Á.) 3. Ìýýíåòè¦ êàòóó áîëñî, òàòêàíû¦ òàò-
ht
òóó áîëîð4. (Ìàê.) 4. Îøîë ê¯í¯ Áåêòóðãàí àëàðäû ê£ð¯ï

êåò¯¯ ¯÷¯í êåëãåí. 5. Àðàáà àëà ñàëûï êåòïåñèí ¯÷¯í, àíûí
ä£¦ã£ë£ã¯í£ ÷ûíæûð áàéëàäûê. (À.Ò.)
63

UZEDU.ONLINE
120. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í ãðàììàòèêàëûê íåãèçèí

(áàø ì¯÷£ë£ð¯í) àòàãûëà. Àëàðäûí áàÿíäîî÷òîðóíà ìîðôîëîãèÿ-
ëûê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£ æàíà £ç àðà ñàëûøòûðóó àðêûëóó ãðàì-
ìàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯íä£ã¯ (áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í
áàÿíäîî÷òîðó áîþí÷à) àéûðìà÷ûëûêòàðäû àéòûï áåðãèëå.
1. Ìèíãåíè¦ æàêøû àò áîëñî, àëûñòû æàêûíäàé ê£ð. (Ìàê.)
z
2. Àë çàìàí áàøêà áîëñî äà, Àòàé Ýøìàìáåòòèí èçèíå
ò¯øò¯. (Ê.Ê.) 3. Òàé àòêà ÷ûêêàí÷à,àò àçàòêà ÷ûãàò. (Ìàê.)
l.u
4. Æå¦èæîê àéòêàíäàé, Òàëàñòàí êà÷ûï, ýë àðàëàãàíû¦ æàê-
øû áîëóïòóð. (Ê.Ê.) 5. Àëàð óçàï êåòêåíäåí êèéèí, êîìóç÷ó
æîëäîøóíàí ñóðàäû. 6. Æûëäà æàç êåëãåí ñàéûí, àéûëäûí
êûæû-êóæóñó êàéðà áàøòàë÷ó áîëäó. (Ê.Ê.) 7. Îðóñ òèëèí
ta
æàêøû áèëñåì, ñîíóí-ñîíóí êèòåïòåðäè îêóé àëàò ýëåì.
(Ò.Ñ.) 8. Áèð ê¯í¯ Æîëàìàí ýê££á¯ç ñ¯éë£ø¯ï æàòñàê, êîé-
ëîðóáóç êîøóëãàíû êàëûïòûð. (Ì.Ý.) 9. Àëàð ¯íñ¯ç êåëàòêàí
or
ñî¦, áàøêàëàðû àíäàí áåòåð ¯í-ñ£çñ¯ç (Ò.Ñ.) 10. Ýðààëû-
ëàð êåëãåíäå, Êà÷ûêåíèí àéëûíäàãû æèãèòòåð îí-îí áåøòåí
òîïòîëóï êàëãàí. (Ê.Î.) 11. Àíûí ûø àðàëàøêàí æûòû à÷óó
up
æàíà ÷îî÷óí áîëãîíäóêòàí, àäàãåíäå áóãó, ìàðàëäàð àíäàí
îê÷óí àðàêåò êûëûøòû. (È.Ì.)
121. Ê£÷¯ð¯ï æàçãûëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í á£ë¯êò£ð¯í ¯ò¯ð ìå-
íåí àæûðàòêûëà. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯ àòàãûëà.
ed
Êàéñûíûñûíäà àéòûëûï æàòêàí îé æûéûíòûêòóó áåðèëåò?
1. Áàòèéíà ¯éä£í ÷ûêñà ìàìûäà ýêè æûëêû áàéëàíûï òó-

ðóïòóð. (Ò.Ñ.) 2. Æàéûò îò áîëãîíäóêòàí Îðòîñàé àéûëûíûí
ìàëû æàêøû ýòòåíäè. 3. Áèç Øóìêàðóÿãà áóðóëà áåðãåíèáèçäå
://
Óëàðàøóóíóí áåëèíåí ò£ðò êèøè ÷ûêòû. (À.Ò.) 4. Ûíòûìàê áàð

æåðäå ûðûñ äà áàð. 5. Øàãûëû áîëáîé çîî áîëáîéò, øàéûðû1
áîëáîé ýë áîëáîéò. 6. Èøè¦ êàëãàí÷à àøû¦ êàëñûí. (Ìàê.)
tp
122. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà ýêèí÷è ñ¯éë£ìä¯ îéëîï òààï,

áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£, òûíûø áåë-
ãèñèí êîéãóëà. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯ àíûêòàãûëà.
Àëàð æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå.
ht
1. ... Çàðûë àïà æàëãûçäûê òàðòêàí æîê. 2. ... àë îðäó-

íàí îáäóëóï òóðà êàëäû. 3. ... àéûëäà êàëäûì. 4. Æûëäàð
£òñ£ ... 5. Êûøûíäà êàð êàëû¦ æààï ... 6. Ê¯í àðêàí áîþ
ê£ò£ð¯ëã£íä£ ...
64

UZEDU.ONLINE
123. «Ìàíàñ» ýïîñóíàí òå¦ æàíà áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû

òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í àð áèðèíå ò£ðòò£í ìèñàë æàçûï êåëãèëå.
Àëàðäûí ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯, £ç àðà áàéëàíûøóó æîëäîðó
124. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯ àíûêòàãûëà. Àëàðäûí
z
ñ¯éë£ìä£ã¯ îðóí òàðòèáèíå ê£¦¯ë áóðãóëà. Òûíûø áåëãèëåðè-
íèí êîþëóøóí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
l.u
1. Áèðèíäåï áóëóò á£ë¯íñ£2, ê¯íä¯í ê£ç¯ à÷ûëàò. (Ò.)
2. Æàíûíäà äîñó¦ áîëáîñî, áóë ä¯éí£í¯í ê£ðê¯ æîê. (Ìàê.)
3. Á£ëì£í¯í è÷è, Æóòàáàé Íóðáàéãà ñ£ç áåðãåíäå, æûì-
æûðò áîëî ò¯øò¯. (Ê.Á.) 4. Àé áàòóóãà æàêûíäàãàíäà, ìåí
ta
ò££í¯ àëûï, êîêòóãà æ£í£ä¯ì. 5. Æîê æåðäåí øàìàë æà-
ðàëûï ê£ç¯ìä£í æàø êóþëà áàøòàäû. 6. Êàðûÿ à¦ãåìåñèí
á¯òê£í÷£, äîáóë òîêòîï,òà¦ àòòû. (À.Ò.)
or
125. C¯éë£ìä£ðä¯ áåðèëãåí ò¯ð¯íä£ îêóãóëà. Àéòûëûï æàòêàí
îé êàíäàé àáàëäà áîëäó? Îé-ïèêèð æûéûíòûêòóó áîëñóí ¯÷¯í
ýêèí÷è ñ¯éë£ìä¯ îéëîï òààï, ÷åêèòòèí îðäóíà æàçãûëà. Òûíûø
up
áåëãèñèí êîéãóëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯ ò¯ç¯ëä¯?
1. Óñòà êàíäàé áîëñî ... 2. Æîìîêòî àéòûëãàí áàøòûê

êàíäàé áîëñî ... 3. Æààí áàñûëãàí ñî¦ ... 4. Áàëäàðäûí
æ¯çä£ð¯í£í íóð ò£ã¯ë£ò ... 5. Ýíåì æóìóøòàí êåëãåíäå ...
ed
126. Ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.: à) ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à êàí-

äàé ñ¯éë£ì? á) æ£í£ê£é æàíà òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í ò¯ðë£ð¯í
àíûêòîî; â) ñ¯éë£ìä¯ ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯í£ àæûðàòóó.
://
1. Æàìàíäûêòû ê£ðá£ã£í æàêøûëûêòûí êàäûðûí áèëáåñ.

2. Ä¯éí£ä£ ìàéäà ýë æîê, ýëäèí óëóóëóãó àíûí ê£ïò¯ã¯í£
êàðàáàéò. (Ìàê.) 3. Ûíòûìàãû¦ áîëáîñî, æå¦å àëáàéò æîîíó
tp
áèð àäàì. (Ò.) 4. Ê¯í æààï òóðãàí ñåáåïò¯¯, áèç æîëãî ÷ûãà
àëáàé êàëäûê. («ÀÒ»)
°ëã¯: Æàìàíäûêòû ê£ðá£ã£í æàêøûëûêòûí êàäûðûí áèë-

ht
áåñ. — Æ£í£ê£é ñ¯éë£ì — ýêè òóòóìäóó, æàéûëìà; êèì? — æà-

ìàíäûêòû ê£ðá£ã£í — ýý; ýìíå áîëáîñ? — áèëáåñ — áàÿí-
äîî÷; ýìíåñèí áèëáåñ? — êàäûðûí òîëóêòîî÷; ýìíåíèí êàäû-
ðûí? — æàêøûëûêòûí — àíûêòîî÷.

UZEDU.ONLINE
26-§. ÁÀØ ÆÀÍÀ ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ Ñ°ÉË¤ÌÄ¤ÐÄ°Í

ÁÀÉËÀÍÛØÓÓ ÆÎËÄÎÐÓ
Ñ¯éë£ìä£ðä¯í áàéëàíûøóó æîëäîðó áàãûíû¦êû ñ¯é-

ë£ìä¯í ýòèøòèê áàÿíäîî÷óíà óëàíãàí ì¯÷£ë£ð àðêûëóó
z
àíûêòàëàò. Áàÿíäîî÷ ò£ì£íê¯ä£é ôîðìàäà êåëèï, áàø
ñ¯éë£ì ìåíåí áàéëàíûøàò:
l.u
1. Àòîî÷òóêòóí -ãàí ì¯÷£ñ¯í£ æ£íä£ì£ ì¯÷£ë£ð óëàíàò,
æå æàíäîî÷òîð êîøóëóï àéòûëàò: 1. Æîîêåðëåð æàêûíäàï
êåë +ãåí +äå, àëàðäû äóøìàíäàð ê£ð¯ï êàëûøòû. (Ê.Æ.)
Êà÷àí? — æîîêåðëåð æàêûíäàï êåëãåíäå — áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ì; -ãåí — àòîî÷òóê ì¯÷£, -äå — áàðûø æ£íä£ì£í¯í
ta
ì¯÷£ñ¯. 2. Àáà ñàëêûíäà+ãàí êåçäå, Æàïàð ìåíåí Æàìèëà
æîëãî ÷ûãûøòû. (Ê.Á.) Êà÷àí? — àáà ñàëêûíäàãàí êåçäå;
-ãàí — àòîî÷òóê ì¯÷£, êåçäå — æàíäîî÷.
or
2. ×àê÷ûë ì¯÷£ë£ð: ûï, -à(-é), -ãàí÷à, -ãàíû, -ãû÷à
æ.á. Æ¯ð£ã¯ì ýëæèð+åï, Àëèìàíäûí ñ¯éê¯ìä¯¯ë¯ã¯í£ òîé-
áîäóì. (×.À.) Êàíòèï? — æ¯ð£ã¯ì ýëæèðåï; áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ì; -ûï — ÷àê÷ûë ì¯÷£.
up
3. Øàðòòóó û¦ãàéäûí -ñà ì¯÷£ñ¯: Ã¯ë áîëáî+ñî, òà-
ëààíûí ê£ðê¯ êàéäà? Ã¯ë áîëáîñî — áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì;
-ñà — øàðòòóó û¦ãàéäûí ì¯÷£ñ¯.
Êýýäå -ñà ì¯÷£ñ¯í£í êèéèí äà (äàãû) áàéëàìòàñû êî-
ed
øóëóï àéòûëà áåðåò: Çàðûë æóìóøòàðûì áîëñî äà, ìåí

óøóë êàòòû æàçóóíó òóóðà òàïòûì. (×.À.) Çàðûë æóìóø-
òàðûì áîëñî äà — áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì.
127. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êóðàìûí-
://
äàãû áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯ £ç¯í÷£ àæûðàòêûëà.

Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷ó êàíäàé ôîðìàäà àÿêòàäû?
Àòîî÷òóêòàð, ÷àê÷ûëäàð æ£í¯íä£ ýìíå áèëåñè¦åð?
tp
Áàéáè÷å, ñîë êîëóí ñóíóï, ìàãà áèðäåìå áåðäè. Æîëäî

áàðà æàòêàíäà áèð££ ìåíè êåìñèíòêåíäåé áîëóï, ê£¦¯ë¯ì
èðåíæèäè.
Ìåí Êûçûëêûÿãà áàðãàíäà2, àòàì ò£ø£êò£ æàòêàí ýêåí.
ht
Ýøáàé, ê£ç æàøûí ê£ëä£ò¯ï, òàìàê ñóðàï îòóðàò. Áèç àòòà-

íàëû äåï æàòêàíäà, Áóðìàêå áàéáè÷å êåëäè. Áèç àòòàíãàíäà 2,
àñìàí á¯ðê£ë¯ï, áèð êàðà áóëóò àðû-áåðè óþëãóï, æåë ñîãóï,
ê¯í ñàëêûíäàï òóðãàí (Ì.Ý.)
66

UZEDU.ONLINE
128. Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷óí àð êàíäàé ò¯ðã£ êåë-

òèðèï, ñ¯éë£ìä¯ êàéðà ò¯çã¯ë£. Àëàðäû áèðè-áèðèíå ñàëûø-
òûðãûëà. Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í ìààíèñè £çã£ðä¯á¯?
1. Êîñìîñòó £çä£øò¯ð¯¯ æ£í¯íä£ áåð¯¯ë£ð áàøòàëãàíäà,
ìåí ¯éã£ øàøòûì. 2. Ê¯í óÿñûíà êèðãåíäå, êå÷êè ñûäûðûì
z
£ç êåçåãèí àëäû. 3. Àáà ûðàéû áèð êàëûïòà òóðáàé, ñóóê
ê¯÷£é áåðäè.
l.u
°ëã¯: à) êîñìîñòó £çä£øò¯ð¯¯ æ£í¯íä£ áåð¯¯ë£ð áàøòàë-
ãàíäûêòàí, ìåí ¯éã£ øàøòûì (áàø ñ¯éë£ìä£ã¯ îéäóí ñå-
áåáè ê£ðñ£ò¯ëä¯); á) êîñìîñòó £çä£øò¯ð¯¯ æ£í¯íä£ áåð¯¯ë£ð
áàøòàëñà, ìåí ¯éã£ øàøàì (áàø ñ¯éë£ìä£ã¯ îéäóí øàðòû
ta
ê£ðñ£ò¯ëä¯) æ.á.
ÁÊ 129. Áóë òåêñò êåïòèí êàéñû ò¯ð¯í£ òààíäûê? Áàÿíäîî÷,
or
ñ¯ð£òò££, îé æ¯ã¯ðò¯¯ êåáè æ£í¯íä£ ýìíå áèëåñè¦åð? Àëàðäûí
àéûðìà÷ûëûãû êàíäàé?
Êûìûçäû ñóóñàãàíãà áåð

up
Êûìûç – ýëèáèçäèí óëóòòóê ñóóñóíäóêòàðûíûí áèðè.
Àíû ñàáàãà, àð÷à ÷åëåêêå à÷ûòûøàò. Êûìûçäà î¦îé ñè¦¯¯÷¯
áåëîêòîð, ìàéëàð, óãëåâîääîð, ñ¯ò êèñëîòàñû, ìèíåðàëäûê
òóçäàð, âèòàìèíäåð, ôåðìåíòòåð æàíà àíòèáèîòèê çàòòàð áàð.
ed
Àë òàìàê ñè¦èð¯¯í¯ æàêøûðòûï, êàíäûí ê£á£é¯ø¯í£ æàð-

äàì áåðåò. Îðãàíèçìäåãè çàò àëìàøóó ïðîöåññèí æàêøûðòàò.
Êûðãûçäàð áàéûðêû çàìàíäàðäà ýëå êûìûçäû ñóóñóíäóê êà-
òàðû ïàéäàëàíóó ìåíåí áèðãå, àíûí äàðûëûê êàñèåòèí áè-
ëèï, êûìûçäûí áèð íå÷å ò¯ð¯í æàñàøêàí.
://
130. Òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯í áèðèí÷è á£ë¯ã¯í¯í

áàÿíäîî÷óíà -ûï, -ñà, -ãàíäàí êèéèí, -ãàí, -ãàí óáàêòà äåãåí
ôîðìàëàðäû óëàï, ñ¯éë£ìä¯ êàéðà ò¯çã¯ë£. Ìóðóíêó ñ¯éë£ì
tp
ìåíåí ñàëûøòûðãûëà. Àëàðäûí àéûðìà÷ûëûãûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.

1. Æèãèò £ç¯ äà èøòåéò, ýëãå äåìèëãå áåðåò. 2. Øàìáåòòèí
äåìèëãåñè èøòè êûçûòàò, àëàð ýãèí òàëààñûíàí ìîë ò¯ø¯ì
ht
àëñàê äåøåò. (Ò.Ñ.) 3. Àáà áàðãàí ñàéûí ñàëêûí òàðòòû, ê¯í

êûñêàðäû. 4. ×£ïò£ð êóáàðäû, òàë-òåðåêòåð æàëáûðàêòàðûí
ò¯ø¯ðä¯. (Ê.Á.) 5. Ê¯íä¯í íóðó æåð áåòèíå òåãèç ÷à÷ûðàäû,
áèç æàéëîîãî æ£í£ä¯ê. (Ê. Æ.)
67

UZEDU.ONLINE
°ëã¯: Æèãèò £ç¯ äà èøòåéò, ýëãå äåìèëãå áåðåò. — Æèãèò

£ç¯ äà èøòåï, ýëãå äåìèëãå áåðåò. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû
òàòààë ñ¯éë£ì. Ìûíäà áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì áàð. Àë
ýìè ìóðäàãûñû òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì áîë÷ó, àíäà
áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì äåãåíäåð áîëáîéò.
z
131. Áèðèí÷è ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷óí àð êàíäàé ôîðìàãà êåëòè-
ðèï, ñ¯éë£ìä¯ êàéðà ò¯çã¯ë£. Òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í îðòîñóíäàãû
l.u
àéûðìà÷ûëûêòû àíûêòàãûëà.
à) Êûø ò¯øò¯, êàð æààäû. á) Êûø êåòòè, æàç êåëäè.
â) Æîãîðòîí ñîêêîí ñûäûðûì æåë áàñûëäû, êûðìàí òûí÷û-
äû. ã) Ê¯í áàòòû, æûëäûçäàð ê£ð¯íä¯.
ta
°ëã¯: 1. Ê¯í áàòòû, Àé ÷ûêòû. — Ê¯í áàòêàí ñî¦, Àé ÷ûê-
òû. — Ê¯í áàòòû, áèðîê Àé ÷ûêêàí æîê. — Ê¯í áàòêàíäàí
êèéèí, Àé ÷ûêòû. — Ê¯í áàòñà, Àé ÷ûãàò.
or
132. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£: à) ãðàì-
ìàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø áîþí÷à; á) ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à;
â) áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í áàéëàíûøóó æîëäîðó
up
áîþí÷à.
Òîî-òîêîéãî êî¦óð ê¯ç êåëãåíäå, ìåí áèðèí÷è æîëó ìåê-
òåïêå áàðäûì. Óøóíäàí òàðòûï Ä¯éø£í, àéûëäû ¯éì£-¯é
êûäûðûï, áèçäè ìåêòåïêå àëûï áàðûï æ¯ðä¯. Ìåí ñèëåðãå,
ed
áàëäàð, àðèï æàçóóíó, ñàí æàçóóíó ¯éð£ò£ì. ¤ç¯ì ýìíåíè

áèëñåì, îøîíó îêóòàì. Àíûí àê ïåéèëèíåí êûëãàí àðàêåòè,
ìåíèì÷å, òàëààãà êåòêåí æîê. (×.À.)
133. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà ýêèí÷è ñ¯éë£ìä¯ îéëîï òààï,
ê£÷¯ðã¯ë£. Òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà, Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàéñû
://
ò¯ð¯ ò¯ç¯ëä¯? Àíûí á£ë¯êò£ð¯ £ç àðà êàíäàé÷à áàéëàíûøòû?

1. ×î¦ ýíåíèí æ¯ð£ã¯ ýëæèðåï... 2. ... áàëäàð îðóíäàðûíàí
òóðà êàëûøòû. 3. Æåð áàé áîëñî... 4. Êåê÷èë áîëáî.... 5 ...
tp
òîîãî áàðàòàáûç.
134. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯í¯í àñòûí ñûçãûëà. Àòîî÷òóê,
÷àê÷ûë ò¯ðì£êò£ð ìåíåí îêøîøòóãó áàðáû? Àéûðìàñû êàíäàé?
ht
1. Àíòèï-ìèíòèï àðàáàíû êàéûðãàí÷à, Æàìèéëà íàðû æàê-

òà èøòåï æàòêàí àÿëäàðãà ÷óðêàï êåòèïòèð. — Áèçäèí áààòûð-
ëàð êûøòàêòàí êåçäåøêåí÷å, àðàäàí ê£ï ìåçãèë £òò¯. 2. Òîê-
òîãóëäóí ¯í¯í óãóï, ýë ÷îãóëà êàëûøòû. — Ì£ì£ë£ð ã¯ëä£ï,
68

UZEDU.ONLINE
àéëàíà êóëïóðà áàøòàäû. 3. Ñàïàð÷ûëàð æîëãî ÷ûêêàíäà,

ìàéäàëàï êàð æààé áàøòàäû. — Àéûëãà æàêûíäàãàíäà Çàðûë
ìàøèíàäàí ò¯ø¯ï êàëäû. (Ò.Ñ.)
27-§. ÁÀØ ÆÀÍÀ ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ Ñ°ÉË¤ÌÄ¤ÐÄ°Í

ÎÐÄÓ ÆÀÍÀ ÒÛÍÛØ ÁÅËÃÈÑÈ
z
l.u
1. Ê£ï÷¯ë¯ê ó÷óðäà áàãûíû¦êû áàø ñ¯éë£ìä¯í ìóðäà
êåëåò. Ñîíî ñóóäàí ê£ò£ð¯ë¯ï ó÷êàí÷à, àê øóìêàð øûïûëäàï
æåòèï êåëäè. Ñîíî ñóóäàí ê£ò£ð¯ë¯ï ó÷êàí÷à — áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ì.
2. Êýýäå áàø ñ¯éë£ìä¯í îðòîñóíäà êûñòûðûëûï êå-
ta
ëåò: Íóðëàíáåê, ìåí áàðãàíäà, êóáàíûï êåò÷¯. Ìåí áàðãàí-
äà — áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì.
3. Áàø ñ¯éë£ìä£í êèéèí êåëãåí ó÷óðëàðäà äà áîëîò:
or
Áàëà êóáàíûï æàòòû, äóøìàíäàð æàëï-æàëï ýòèï òîãî-
ëîíãîíäî. (×.À.) Äóøìàíäàð æàëï-æàëï ýòèï òîãîëîíãîí-
äî — áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì.
up
Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì àð äàéûì ¯ò¯ð ìåíåí àæûðàòû-
ëàò. Ýãåðäå àë áàø ñ¯éë£ìä¯í îðòîñóíäà êåëñå, ¯ò¯ð
áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í ýêè æàãûíà êîþëàò: Êåëèí-êûçäàð.
Áóðóë÷à ýøèêòåí êåëãåíäå, îðóíäàðûíàí òóðà êàëûøòû.
(Ê.Á.)
ed
Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðã£ êîþëóó÷ó òûíûø

áåëãèëåðäèí ñõåìàñûíà ê£¦¯ë áóðãóëà (÷àð÷û êàøàà —
áàø ñ¯éë£ìä¯, êàøàà — áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯ áèëäèðåò):
://
1. Ýíå òèëè áîëáîé, ýë áîëáîéò. (Ìàê.)

( ), [ ].
tp
2. Òàÿòàì ¯éã£, ìåí æàòêàíäàí êèéèí, êåëäè.

ht
[ , ( ), ].
3. Àëà-Òîî ê£ðêê£ êåëáåéò, ýë áîëáîñî. (Á.À.)
[ ], ( ).
69

UZEDU.ONLINE
135. Îêóãóëà. Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í îðäóí àíûêòàãûëà. Òûíûø

áåëãèñèíèí êàíäàé÷à êîþëàðûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£. Àëàðäûí ñõåìà-
ñûí ÷èéãèëå (áèðèí÷è, ò£ðò¯í÷¯ æàíà àëòûí÷û ñ¯éë£ìä¯í).
1. «Àê çûéíàò» ÷åðòèëèï2, Ñóëòàíàëû óóëóíóí êåëå÷åãèí
îéëîäó. 2. Àëàð àéê£ë Ìàíàñòûí ê¯ìá£ç¯í¯í òóøóíà êåëãåí
z
óáàêòà, æààí ê¯÷£é áàøòàäû4. (Ê.Ê.) 3. Áåòèíåí íóðó ÷à-
÷ûðàï3, òîëêóíäàï Ñûðãà êóáàíäû. 4. Êàðà áîðîîí ñîãóï
l.u
òóðäó, êàðûøêûð êàï÷ûãàéäàí óëóãàíäàé. (Æ.Á). 5. Æàìãûð
ê¯÷£ã£íä£í ê¯÷£ï, ÷àãûëãàí ÷àðòûëäàï, êîéëîð äûð áåðèï
¯ðê¯ï æàòòû. (À.Ò.) 6. Ê¯í, àë Òààáàëäûíû ýýð÷èòèï ÷ûê-
êàíäà, æà¦ûäàí êûëêûëäàï áàòûï áàðàòêàí ýëå. (Ê. Áåê.) 8.
Óóëæàí, Æàìèëà êåëãåí÷å, ¯é è÷èí òàðòèïêå êåëòèðäè. (Ê.Á.)
ta
136. Îêóãóëà. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯ àíûêòàãûëà.
Àëàðäûí ñ¯éë£ìä£ã¯ îðäó êàíäàé? Òûíûø áåëãèñè êàíäàé÷à
êîþëäó?
or
1. Àë, ê¯ð££ñ¯ êûçàðãàí÷à, ñ¯éë£ä¯. 2. Ýêè æèãèò, ûð÷û-
ëàð æàêûíäàãàíäà, óòóðëàé áàñòûðûøòû. (Ê.Ê.) 3. Îòóíäàðû
ê¯é¯ï á¯òê£íä£í êèéèí, ðàêåòàíûí áàñêû÷òàðû ûðãûï ò¯ø£
up
áàøòàäû. («ÊÒ») 4. Ê¯í íóðó £ð££íä¯ òåãèç áàñêàíäà, áèç
øààðäà áîëäóê. 5. Ñåíèí èøè¦ îðóíäàëàò, Çàðûë òîîäîí êåë-
ñå. («ÊÁ»)
137. Ê£÷¯ðã¯ë£. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯ òàïêû-
ed
ëà. Òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà. Ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£. Áàãûíû¦êû

ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷óíà ñ£çä¯í êóðàìû (ó¦ãó, ì¯÷£) áîþí÷à
1. Áèð àçäàí êèéèí Àé ê£ò£ð¯ë¯ï àíûí øîîëàñû ¯éä¯í
://
è÷èí æàðêûðàòûï æèáåðäè. (Ì.Ý.) 2. Ñàëìàêñûçäûê àáàë

ïàéäà áîëãîí ó÷óðäà ìåí îðäóìäàí êàìãàêòàé æîãîðó
ê£ò£ð¯ëä¯ì4. («ÊÒ»). 3. Àáûøêà áèç áîç ¯éã£ êèðãåí÷å æàëãûç
ê¯¯ñ¯í îí ÷àêòû êàéòàëàï ÷åðòòè. (À.Ò.) 4. Àëàð ýë áèð óêòà-
tp
ãàí÷à ñ¯éë£ø¯ï îòóðóøòó. 5. Àëûì Êàíûáåêòèí êàáàðûí óê-

êàíäà æ¯ð£ã¯í¯í áàøûíà òèêåíåê êàäàëãàíäàé áîëäó. (Ê.Æ.)
ht
138. Êàëòûðûëûï êåòêåí òûíûø áåëãèëåðäè êîþï, ê£÷¯ðã¯ë£.

Ýìíå ¯÷¯í êîþëäó? Ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£. Áàø æàíà áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ìä£ð áèðè-áèðè ìåíåí êàíäàé÷à áàéëàíûøòû?
1. Áààòûðû1 æîîáóí áåðãåí÷å ýð Àëìàìáåò êåï àéòàò. («Ìà-
íàñ»). 2. Òîêòîãóë êåçåêòè øàêèðòèíå áåðãåíäå Àòàé àíûí
70

UZEDU.ONLINE
áèð êàòàð ê¯¯ë£ð¯í àòêàðäû. 3. Àòàé áóãà ÷åéèí Òîêòîãóëäóí

÷î¦ àêûíäûãûí, êîìóç÷óëóãóí ãàíà áèëñå, àíûí äààíûøìàí
êèøè ýêåíäèãèí àçûð3 ò¯ø¯íä¯. (Ê.Ê.) 4. Ìåí ýãåðäå àòà-ýíåì
æàìàí ê£ðá£ñ£ ìóãàëèì áîëãóì êåëåò. (Í.Á.) 5. Òîêòîãóëäóí
£í£ð¯ êîìóç êîëóíà òèéãåíäå ò£ã¯ëä¯. (Æ.Á.)
z
139. Ê£ðê£ì îêóãóëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯ òààï, àíûí ò¯ðë£ð¯í
(òå¦ áàéëàíûøòàãû æå áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû) àíûêòàãû-
l.u
ëà. Àëàðäûí òóòóìóíäàãû æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð êàíäàé÷à áàé-
ëàíûøàò?
1. Àðãûìàêòûí áàëàñû Êûçûë3 î¦áîñ áîëñî÷ó,

Áóóäàí áîëîò òóðáàéáû4. Êûç áóðóëáàñ áîëñî÷ó!
ta
Áààòûð æèãèò ýë ¯÷¯í Æèáåê î¦áîñ áîëñî÷ó,
Êóðìàí áîëîò òóðáàéáû. (Á.À.) Æèãèò £ëá£ñ áîëñî÷ó. (Ò.)
2. Ìóãàëèì áàëà ïîåçääåí ò¯øê£íä£ ñåí óí÷óêïàé òóð,
or
ýíå. Ìåíè òààíûð áåêåí? (×.À.) 3. Áàëàì, øàðòû¦ êåëñå,
Êåòìåí-ò£á£ã£ £ç¯¦ êàòòàï òóð. Àòàé æàíûíà êåëãåíäå, Òîê-
òîãóë àíû ìåíåí êîøòîøòó. (Ê.Ê.)
up
140. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà ñ¯éë£ì îéëîï òààï, áàãûíû¦êû áàé-
ëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í óøóë ò¯ð¯
æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå. Òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä£í
àéûðìàñû ýìíåäå?
ed
1. Òèëåê Òóóðàñóóäàí êåëãåí÷å ... 2. Îêóó÷óëàð ýñ àëóóãà

òàðàãàí êåçäå ... 3. Æàç ýðòå êåëñå ... 4. ... áèç æîëãî ÷ûãà
àëáàé êàëäûê. 5. ... ìàë êîðîîäîí ÷ûêêàí æîê. 6. ... áóëáóë-
äàð ñàéðàï òóðãàí óáàê. 7. ... æààí æààï æàòûïòûð.
://
141. Îêóãóëà. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯ òààï

ê£÷¯ðã¯ë£, êàëòûðûëûï êåòêåí òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà, àíûí
tp
ñõåìàñûí ÷èéãèëå. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í óøóë ò¯ð¯ æ£í¯íä£ àéòûï

áåðãèëå.
1. Òàëàà äà, êó÷àãûí æàéûï, Àæàðãà æîë áåðäè. Àæàð áèð
àç æîë æ¯ðã£íä£í êèéèí àðò æàãûíàí ê£ï íåðñåíèí ¯ðã£í¯
ht
óãóëäó. Àæàð êîðêòó, ûéëàï æèáåðäè. Áèðîê èëåøêåí æîî

êàë÷óáó? Àæàð êàðûøêûðëàð æàêûíäàï êèðèï êåëãåí ñàéûí
øèðå¦êå òàðòûï æàòòû. (Ê.Á.) 2. Ñóëóóíóí ê£ðê¯ áîëáîéò êàë
áîëáîñî. ¤ðä£ê, êàç êàéäà êîíîò ê£ë áîëáîñî? (Á.À.)
71

UZEDU.ONLINE
28-§. ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ ÁÀÉËÀÍÛØÒÀÃÛ ÒÀÒÀÀË

Ñ°ÉË¤Ì ÁÎÞÍ×À ÑÈÍÒÀÊÑÈÑÒÈÊ ÒÀËÄÎÎ
Òàëäîîíóí òàðòèáè:
1. Êàí÷à æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£í ò¯ç¯ëã£í¯í àòàï ê£ðñ£ò¯¯,
z
àëàðäûí àð áèðèíèí áàø ì¯÷£ë£ð¯í òàáóó.
2. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯ àòîî.
l.u
3. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í áàéëàíûøóó æî-
ëóí, áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯ ýêåíèí àíûêòîî.
4. Òûíûø áåëãèñèíèí êîþëóøóí ò¯ø¯íä¯ð¯¯.
°ëã¯: Áèç áåëãå ÷ûãà áåðãåíäå, ÷ûíûäàé àïïàê ¯éë£ð
ê£ð¯íä¯. (Í.Á.)— Àéòûëûø ìàêñàòû áîþí÷à æàé ñ¯éë£ì,
ta
ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì;
ýêè æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£í ò¯ç¯ëä¯: à) áèç áåëãå ÷ûãà áåðãåí-
äå (áèç — ýý, ÷ûãà áåðãåíäå — áàÿíäîî÷); á) ÷ûíûäàé àïïàê
or
¯éë£ð ê£ð¯íä¯ (¯éë£ð — ýý, ê£ð¯íä¯ — áàÿíäîî÷). Æ£í£ê£é
ñ¯éë£ìä¯í àð áèðèíèí áàø ì¯÷£ë£ð¯í¯í àñòû ñûçûëàò;
ýêèí÷èñè — áàø ñ¯éë£ì. Áèðèí÷èñè — áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì.
up
Áàø ñ¯éë£ìä£í ìóðäà êåëèï, àíû ìåíåí -ãàí +äà ôîðìà-
ñûíäà áàéëàíûøòû. Êà÷àí ÷ûíûäàé àïïàê ¯éë£ð ê£ð¯íä¯?
— áèç áåëãå ÷ûãà áåðãåíäå — ìåçãèë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì.
Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í îðòîñóíà ¯ò¯ð êîþëàò.
ed
142. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìã£ ñèíòàêñèñòèê

1. Æàç àÿêòàãàíäà, òîî òàÿíûï, ìàë÷ûëàð ê£÷¯ï êåëèøåò.
2. Òîêîéäóí áèð áóòàãû ñûíáàñûí äåï, áèç àòàéû êîðóï
://
îòóðáàéáûçáû. (×.À.)
3. Æàìàíãà ä££ë£ò êåëãåíäå,
Ê£ò£ð£ àëáàé ìàñ áîëîò,
tp
Ïàéäàëóó èøè àç áîëîò? (Æ.)

4. Ûëàé ñóó áàðà-áàðà òàçàëàíàð, êàðàí ò¯í, ê¯í ÷ûêêàíäà,
ht
êàéðà æàíàð. («ÇÎ») 5. Æèãèòòèí íààìû ÷ûêïàéò, ìàðò áîë-

áîñî. Àê áåòòå êûçûë áîëáîéò, íóð áîëáîñî. (Á.À.)
143. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯ òààï, àãà ñèí-

òàêñèñòèê òàëäîî (îîçåêè) æ¯ðã¯çã¯ë£.
72

UZEDU.ONLINE
Äóøìàí æå¦èëèï, ñîãóø àÿêòàãàíäà, àëäàñòàãàí ä¯éí£

òûìòûðñ áîëî ò¯øò¯. Àëèìàí ýê££á¯ç áàøòàãûäàé ýëå òà-
ëààäà èøòåï æ¯ðä¯ê. Áðèãàäèðäèêòè ìåí, áàëäàð ôðîíòòîí
êàéòûï êåëåð çàìàò, £òê£ð¯ï áåðãåì. Çàìàí òûí÷ûãàíû ìå-
íåí, Àëèìàí ýê££á¯çä¯í ñàíààáûç òûíãàí æîê. Ñûðòûáûçäàí
z
æàøûðûï, ñûð áèëäèðáåãåí áîëîáóç. Àë ýìè Àëèìàí áîëñî,
ìåíè àÿï, êûÿëáàé æ¯ðä¯ îêøîéò. È÷èìäåí àÿáàé ûðààçû áîë-
l.u
äóì. Óøèíòèï, áèð-áèðèáèçäè êûÿëáàé æ¯ðä¯ê. Áèëåñè¦ ãî,
Æåð ýíåì, îøîë æûëû ìåí ¯÷¯í êàíäàé îîð æûë áîëäó... (×.À.)
144. «¤çáåêñòàíäûí £í¯êê£í £ëê£ áîëóï òààíûëûøû» äåãåí
òåìàäà îé æ¯ã¯ðò¯¯ ì¯í£ç¯íä£ ÷àêàí òåêñò æàçûï êåëãèëå. Òà-
ta
òààë ñ¯éë£ìä¯í ò¯ðë£ð¯í êîëäîíãóëà.
145. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.
or
ÝË ÊÀÇÛÍÀÑÛÍÀÍ
1. Æ£í£ê£éë¯êò¯í ýêè ò¯ð¯ áàð: òàáèãûé ò¯ð¯ æàíà
¯éð£íã£í ò¯ð¯. 2. Æ¯ð¯ø-òóðóø àäàìäûí êèì ýêåíäèãèí áèë-
up
äèðå òóðãàí ê¯çã¯ áîëîò. 3. Àäàì ýêè æàøàáàéò, áèðîê àäàì
áîëóï áèð æîëó äà æàøàé àëáàãàíäàð áàð. 4. Æàìàíãà áàø÷û
áîëãó÷à, æàêøûãà êîø÷ó áîë. 5. Æàçóó÷óíóí áèð ãàíà ìóãà-
ëèìè áîëîò, àë — àíûí îêóó÷óñó 6. Æàêøû àäàì ñ£ç¯í áèð
ed
àéòàð, æàìàí àäàì ìè¦ àéòàð.
ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ Ñ°ÉË¤ÌÄ°Í Ò°ÐË¤Ð°

Ìààíèñè æàíà ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à áàãûíû¦-
://
êû ñ¯éë£ìä¯í ò£ì£íê¯ä£é ò¯ðë£ð¯ áàð. Æàäûáàëãà ê£¦¯ë

áóðãóëà.
Áàãûíû¦êû
tp
¹ ñ¯éë£ìä¯í Ìèñàëäàð
ò¯ðë£ð¯
1. Ìåçãèë Ñàïàð÷ûëàð ìåéêèíãå ÷ûêêàíäà, ìàéäàëàï êàð æààäû
ht
2. Îðóí Áèëèì êàéäà áîëñ£, £í£ð äà îøîë æåðäå áîëîò

Øàðòòóó Àñìàíäàí æàìãûð ò£ã¯ëñ£, ÷£ïò¯í ã¯ë¯ à÷ûëàò
4. Êàðàìà- Àë êàí÷àëûê àðàêåò êûëñà äà, ìèíãåí àòû áàñïàé êîéäó
êàðøû
73

UZEDU.ONLINE
5. Ñûïàò Êîø êóáàíû÷ æ¯ð£ã¯í òîëêóòóï, Êåðèì ò¯íä¯í äà-

ëàéûíà ÷åéèí óêòàáàäû
6. Ñàëûø- Òîîãî ÷ûêêàí àäàì àëûñòû ê£ðã£íä£é, îêóãàí àäàì
òûðìà ä¯éí£í¯ êå¦ òààíûéò
7. Ñåáåï Æîë òàéãàê áîëãîíäóêòàí, Áåêòåìèð æàé ãàíà áàñ-
z
òûðûï êåëå æàòòû
8. Ìàêñàò Íóðñàí òîîãî áàðûï êåëñèí ¯÷¯í, ýíåñè êàì ê£ð£
l.u
áàøòàäû
9. Ñàí-£ë÷£ì Àäàì êàí÷àëûê ê£ï îêóñà, àë îøîí÷îëóê ê£ïò¯ áèëåò
29-§. ÌÅÇÃÈË ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ Ñ°ÉË¤Ì
ta
Ìåçãèë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì áàø ñ¯éë£ìä£ã¯ îéäóí ìåç-
ãèëèí áèëäèðåò. Êà÷àí? Êà÷àíãà ÷åéèí? Êà÷àíòàí áåðè?
or
Êà÷àíãà äåéðå? Êàéñû ó÷óðäà? Êàéñû óáàêòà? äåãåí ñó-
ðîîëîðãî æîîï áåðåò.
Ìèñàëû: 1. Òóðñóí ýøèêêå ÷ûêêàíäà, ê¯í áàòûï êåòêåí
up
áîë÷ó. (Ê.Á.) — Ê à÷àí ê¯í áàòûï êåòêåí áîë÷ó? — Òóðñóí
ýøèêêå ÷ûêêàíäà — ìåçãèë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì.
Áàø ñ¯éë£ì ìåíåí áàéëàíûøóóäà ìåçãèë áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷óíà ò£ì£íê¯ä£é ì¯÷£ë£ð óëàíàò:
1. ×àê÷ûë ì¯÷£ë£ð -à (-é), -ãàí÷à, -ãàíû, -ãû÷à, -ìàé-
ed
ûí÷à, -ìàéûí: Æîëäîøòîðóáóç êåë+ìåéèí÷å, áèç ìåëäåøêå

áàðáàéáûç.
2. Àòîî÷òóêòóí -ãàí ì¯÷£ñ¯í£ æ£íä£ì£ ì¯÷£ë£ð (áà-
ðûø, æàòûø, ÷ûãûø) óëàíàò æå æàíäîî÷ (êèéèí, ñî¦,
://
÷åéèí, êåçäå, áåðè æ.á.) àéêàøûï êåëåò:

1. Áèç ýýð÷èøèï êåëå æàò+êàí+äà, ä¯éí£ áàøêà÷à ñå-
çèëå òóðãàí. (×.À.) 2. Ìåéìàíäàð îòóð+ãàí óáàêòà, Òîê-
tp
òîãóë êîìóçóí êîëóíà àëäû. (Ê.Ê.)

3. Øàðòòóó û¦ãàéäûí -cà ì¯÷£ñ¯: Áàëäàð òîêîéäîí
÷ûãûø+ñà, àéëàíàíû òóìàí êàïòàï êàëûïòûð.
ht
146. Ñîë æàê êàòàðäàí ìåçãèë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯ òàïêûëà.

Àíû îí æàêòàãû ñ¯éë£ì ìåíåí ñàëûøòûðãûëà. Òóòóìäàø ìåç-
ãèë áûøûêòîî÷òóí æàíà àíûêòîî÷òóí ìèëäåòèí àòêàðãàí ñ£ç
òèçìåãè ýìíå ¯÷¯í £ç¯í÷£ ñ¯éë£ì áîëî àëáàéò? Ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
74

UZEDU.ONLINE
1. Ñàïàð÷ûëàð òàìàêòàí- Òàìàêòàíãàíäàí êèéèí

ãàíäàí êèéèí, êîìàíäà ñòàí- êîìàíäà ñòàíöèÿíûí áàø-
öèÿíûí áàø÷ûñûíà æîëóãóø- ÷ûñûíà æîëóãóøòó.
òó. (Ò.Ñ.)
2. Ìàìáåòîâ æåòåê÷èëèê Ìàìáåòîâ æåòåê÷èëèê
z
êûëãàí óáàêòà3, êîæîëóê ýãèí- êûëãàí êîæîëóê ýãèíäåí
äåí ìîë ò¯ø¯ì àëäû. («ÊÁ») ìîë ò¯ø¯ì àëäû.
l.u
3. Òîêòîãóë òèãèëãåí ¯é- Àéûëäàí ÷ûêêàíäà3 Áåê-
ë£ðã£ æ£í£ã£íä£, ýë êàøàòòû òàø àðàáàíû æàéûðààê àé-
ê£çä£é áåò àëäû. (Ê.Ê.) äàäû. (×.À.)
147. Àäåãåíäå áàø ñ¯éë£ìä¯, àíäàí êèéèí àë àðêûëóó ñóðîî áå-
ta
ðèï, ìåçãèë áàãûíû¦êûíû àíûêòàãûëà. Áàø æàíà áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ìä£ð £ç àðà êàíäàé÷à áàéëàíûøòû?
Ñ. Øàðèïîâ ààëàìäà ó÷óï æ¯ðã£íä£, àë æ£í¯íä£ã¯ àòàê-
or
äà¦ê á¯òê¯ë ä¯éí£ã£ òàðàãàí. — Ñ. Øàðèïîâ ààëàìäà ó÷óï
æ¯ðã£í ìåçãèëäå, àë æ£í¯íä£ã¯ àòàê-äà¦ê á¯òê¯ë ä¯éí£ã£
òàðàãàí. — Ñ. Øàðèïîâ ààëàìäà ó÷óï æ¯ðñ£, àë æ£í¯íä£ã¯
àòàê-äà¦ê á¯òê¯ë ä¯éí£ã£ òàðàãàí. —Ñ. Øàðèïîâ ààëàìäà ó÷óï
up
æ¯ðã£í óáàêòà, àë æ£í¯íä£ã¯ àòàê-äà¦ê á¯òê¯ë ä¯éí£ã£ òàðà-
ãàí.
148. Êàëòûðûëûï êåòêåí òûíûø áåëãèíè £ç îðäóíà êîþï,
ìåçãèë áàãûíû¦êû êàòûøêàí òàòààë ñ¯éë£ìä¯ ê£÷¯ð¯ï æàçãûëà.
ed
Áàø ì¯÷£ë£ðä¯í àñòûí ñûçãûëà. Áàãûíû¦êû áàø ñ¯éë£ì ìåíåí

êàíäàé÷à áàéëàíûøòû?
1. Ìåí êèéèíèï æàòêàíäà êûçäûí ýíåñè ñ£ç ñ¯éë£ä¯.
Êûçûì, æàëãûç æàíû¦ áàð, áóë áàëàíû êîð êûëáàé æóìøà.
://
Ýíå ñ¯ò¯ îîçóíàí êåòå ýëåê áèð££í¯í æàëãûçû ýêåí. (À.Ò.)

2. Áèëèìãå ê£¦¯ë¯¦ä¯ áàéëàáà, £ì¯ð¯¦ä¯ áàéëà. (Ìàê.)
3. Æàç æàêûíäàãàí ñî¦ áóë æåðäå äà ê¯íä¯í êûÿëû £çã£ð¯ë¯ï
òóðäó. Êàíûáåê íàíäû àëà êîéãó÷à ýøèêòåí êèøèëåð êèðèï
tp
êåëèøòè. (Ê.Æ.) 4. Ñàìòûð ñ¯éë£ã£íä£í êèéèí áèð ñààìãà

æóðò æûìæûðò îòóðóøòó. (Ò.Ñ.) 5. Êàáàð êåëãåíèíå ñ¯é¯íá£é,
êàéðà øûëêûÿ êàëàò ýêåíñè¦ äà áàëàì. Óøèíòèï, Òîëãîíàé
ht
Àëèìàíäû æåìåëåéò. (×.À.)

149. Ìåçãèë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷óí àð ò¯ðä¯¯ ôîð-
ìàãà êåëòèðèï, êàéðà ò¯çã¯ë£, àíûí áàÿíäîî÷ó ñèíîíèìä¯¯
áîëîðóí ýñè¦åðäå ñàêòàãûëà.
75

UZEDU.ONLINE
1. ×àðáàíûí æóìóøó áèð àç ñýýëäåé ò¯ø£ð çàìàò, ýë

Øàìáåòòèêèíå ÷îãóëäó. (Ò.C.) 2. Áèç àÿíòòàí £ò¯ï áàðàòêàí
ìåçãèëäå æàðêûðàï ê¯í à÷ûëäû. (À.Ò.) 3. Æûéíàëûø á¯ò£ð¯
ìåíåí, ñòóäåíòòåð øàòûðàòà êîë ÷àáûøòû. 4. Òàëàï øààðäàí
êåëìåéèí÷å, áèç òîîãî áàðáàéáûç. («ÀÒ»)
z
150. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà áàø ñ¯éë£ìä¯, òåñêåðèñèí÷å,
áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯ îéëîï òààï æàçãûëà. Òûíûø áåëãè-
l.u
ñèí êîéãóëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯ ò¯ç¯ëä¯? Ìåçãèë
áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì äåãåí ýìíå? Àë áàø ñ¯éë£ì ìåíåí êàíäàé÷à
áàéëàíûøàò?
1. Êûçìàò àÿêòàãàí ñî¦... 2. Ñåí áàê-äàðàêòû ñóãàðûï
ta
á¯òê£í÷£... 3. ... áàëäàð æàïûðò ã¯ë òåð¯¯ã£ ÷ûãûøòû. 4. ...
àë îðäóíàí îáäóëóï òóðà êàëäû. 5. Çûéíàò ¯éä£í ÷ûãàð çàìàò
... 6. ... ãèäðîòåõíèê Áåêòåìèð àòêà ìèíäè.
or
151. Ìåçãèë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷óí ò£ì£íê¯ä£é
ôîðìàëàðãà êåëòèðèï, áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì
ò¯çã¯ë£.
1) -ãàí óáàêòà 2) -ãàí ñàéûí 3) -cà

up
4) -ãàí +äà 5) ãàí+ãà ÷åéèí 6) -ìàéûí÷à
152. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà ìåçãèë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯
óþøòóðóó÷ó æàíà àíû áàø ñ¯éë£ì ìåíåí áàéëàíûøòûðóó÷ó
êàðàæàòòàðäû êîéãóëà.
ed
1. Æàøòàð ñîãóøêà êåòêåíäåí ... áóë æà¦û ê£÷£ îøîë

áîéäîí ýýí êàëãàí. (×.À.) 2. Æàç êåëåðè ... êîé òóóòó áàø-
òàëàò. (Ê.Á.) 3. Áèç àéûëäàí óçàï êåòêåíãå ... ìåí £ç êàëû-
áûìà òîëóê êåëå àëáàé æàòòûì. (×.À.) Ýë æàòàðäà Àëûìäàð
://
àéûëãà áàðûø... Àíàðõàí êîðîîãî êèðèï áàðà æàòêàí ýêåí.

(Ê.Æ.) Àÿëûíûí äàáûøû ÷ûê... Àòàé áýýñèí òåìèíèï æîëãî
ò¯øò¯. (Ê.Ê.)
tp
153. Ìåçãèë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯ ïàéäàëàíûï, ÷àêàí à¦ãåìå æà-

çûï êåëãèëå. À¦ãåìå ò¯ç¯¯ä£ êåïòèí êàéñû ò¯ð¯í êîëäîíäó¦àð?
154. Áàø æàíà ìåçãèë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í îðäóí àíûê-
ht
òàãûëà. Òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà, ¯ò¯ð êàéñû æåðãå êîþëäó?

1. Ìåí ÷î¦ ýíåì ¯éã£ êåëãåíäå êóáàíûï êåòòèì. 2. ×îãóë-
ãàí ýë Ñàáûðëàð êåëãåíäåí êèéèí æåìèø ¯ç¯¯í¯ áàøòàøòû.
3. Ê¯ðê¯ð£ï ìîòîð àéëàíäû òåòèãèí Ñûðãà áàñêàíäà. (Æ.Á.)
76

UZEDU.ONLINE
155. Ñóðîîëîðãî æîîï áåðãèëå: à) ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯

áîþí÷à ñ¯éë£ì êàí÷àãà á£ë¯í£ò? á) òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàí-
äàé ò¯ðë£ð¯ áàð? â) ìåçãèë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì äåãåí ýìíå?
Æîîáó¦àðäû ìèñàëäàð ìåíåí áåêåìäåãèëå.
30-§. ÎÐÓÍ ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ Ñ°ÉË¤Ì
z
Îðóí áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì áàø ñ¯éë£ìä£ã¯ îéäóí îðäóí
l.u
áèëäèðåò. Êàéäà? Êàåðäå? Êàéäàí? Êàéñû æàêòà? äåãåí
ñóðîîëîðãî æîîï áåðåò.
Ìèñàëû: Òîêòîãóë ûð÷û êàéñû æåðäå áîëñî, ûð ìå-
íåí ê¯ëê¯ îøîë æåðäå áîëîò. (Ê.Ê.) Êàåðäå ûð ìåíåí
ta
ê¯ëê¯ áîëîò? Òîêòîãóë ûð÷û êàéñû æåðäå áîëñî — îðóí
áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì.
Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷ó øàðòòóó û¦ãàéäûí
or
-ñà ì¯÷£ñ¯ ìåíåí àÿêòàï, àãà êàéäà , êàåðäå, êàéäàí, êàé-
ñû æåðäå; áàø ñ¯éë£ìã£ îøîë æåðäå, îøåðäå, îøîë æåð-
äåí äåãåí ñ£çä£ð êîøóëóï àéòûëàò: Òàðòèï êàéäà áîëñî,
æå¦èø îøîë æåðäå áîëîò. (Ìàê.)
up
156. Îðóí áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í êàíäàé êàðàæàòòàð àðêû-
ëóó óþøóëãàíûí áàéêàãûëà.
Æåð áîëãîí æåðäå, £ì¯ð áàð;ñóó áîëãîí æåðäå, áàéëûê áàð.
ed
(Ìàê.) 2. Êàéäà êûéìûëäàãàí êàðààí ê£ð¯íñ£, àëàð òàê îøîë

æåðãå îêòó æààäûðûï êàëûøàò. (À.Ôóð.) 3. Ýêè òàø áåòòåøêåí
æåðäå, ê¯ê¯ì áîëîò; ýêè àäàì áåòòåøêåí æåðäå, á¯ò¯ì áîëîò.
4. Ìåí êàéñû æåðäå áîëñîì, îøîë æåðäå ìåí òóóðàëóó ýñêåðò-
://
êè÷ êàëàò. (Ì.Ã.)

157. Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯í áèðèí÷èñèíå êàéäà? êàåðäå? êàéäàí?
ýêèí÷èñèíå îøîë æåðäå, îøåðäå, îøîë æåðãå, îøîë æåðäåí äå-
ãåí ñ£çä£ðä¯ êîøóï æàçûï, îðóí áàãûíû¦êûëóó òàòààë ñ¯éë£ì
tp
ò¯çã¯ë£. Ñ¯éë£ìä¯í ò¯ç¯ë¯ø¯íä£ êàíäàé £çã£ð¯¯ë£ð áîëäó?

1. Íóðëàíáåê èøòåï æàòàò. Òààëàéáåê äà âðà÷ áîëóï èø-
òåéò. 2. Ìåí àéûëäàí êåëäèì. Ñåí äà àéûëãà áàðàñû¦. 3. Áó-
ht
ëóò æûëäû. Ê£ë£ê£ äà æûëäû. 4. Ìåðãåí÷èëåð áàðàò. Òèëåê

ýê££á¯ç äà áàðàáûç.
°ëã¯: Íóðëàíáåê êàéäà èøòåñå, Òààëàéáåê äà îøîë æåðäå
âðà÷ áîëóï èøòåéò.
77

UZEDU.ONLINE
158. Îðóí áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìã£ êàðàòà áàø ñ¯éë£ìä¯ îé-

ëîï òààï, òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà.
Áàãûíû¦êû áàø ñ¯éë£ì ìåíåí êàíäàé÷à áàéëàíûøòû?
1. Áèëèì êàéäà áîëñî ... 2. Êàéñû æåðäå êûéûí èø áîë-
ñî ... 3. Áèç êàÿêêà áàðñàê ... 4. Àäèñòåð êàéäàí êåëèøñå ...
z
5. Ìåí êàéäà áîëñîì ... 6. Ìåíèí áàëäàðûì êàéñû æåðäå
èøòåøñå ...
l.u
159. Ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£: à) ãðàììàòèêàëûê
ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à; á) æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯í ò¯ð¯ áîþí÷à; â) òà-
òààë ñ¯éë£ìä¯í ò¯ð¯ áîþí÷à.
1. Áàéûðêû êûðãûç òèëèíäå «Ìàíàñ» ñ¯éë£ã£í. Ñåìåòåé
ta
ìåíåí Àé÷¯ð£ê ñûð ÷å÷èøêåí. Áóë òèëäå êûðãûçäàðäûí æî-
ìîêòîðó, ýïîñòîðó æàðàëãàí. Òîêòîãóë ìåíåí Òîãîëîê Ìîë-
äîíóí íàñûÿò ûðëàðû ûðäàëãàí. («ÊÒ») 2. Ýë êàéäà áîëñî,
áèç äà îøîë æàêòà áîëîáóç. Ìåí ê¯¯ä£í-ê¯÷ò£í òàéãàí êåçäå,
or
àë ìåíèí æàêøûëûãûìäû óíóòïàñ. (Ê.Á.) 3. Òîêòîãóë êåçåêòè
øàêèðòèíå áåðãåíäå, Àòàé àíûí áèð êàòàð ê¯¯ë£ð¯í àòêàðäû.
(Ê.Ê.)
up
160. Ê£ðñ£ò¯ëã£í òàðòèï áîþí÷à îðóí áàãûíû¦êû òàòààë ñ¯éë£ì
ò¯çã¯ë£, àíûí ò¯ç¯ë¯ø¯ æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå. Áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ìä¯í äàãû êàíäàé ò¯ðë£ð¯ áàð?
1) ... êàéäà ... ñà+ ... îøîë æåðäå ...
ed
2) ... êàéäàí ... ñà+.... îøîë æåðäå ...

3) ... êàéñû æàêòà ... ñà+... îøîë æàêòà ...
4) ... êàÿêòà ... ñà+... îøîë æåðäå ...
°ëã¯: Òàðòèï êàéäà áîëñî, îøîë æåðäå èéãèëèê áîëîò.
://

Îðóí áûøûêòîî÷ ìåíåí îðóí áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í àéûðìàñû
ýìíåäå?
tp
1. Ýìãåê áàð æåðäå æûëûø áàð. Æûëûø áàð æåðäå ûðûñ

áàð. («ÇÎ») 2. Êûç ìåíèí êàëïûìà ò¯ø¯íä¯ îêøîéò, ¯í¯í
÷ûãàðûï, ê¯ë¯ï æèáåðäè:
ht
— Ìåí ñåíè ìåíåí êà÷êûì êåëåò. Êàéñû æàêòàí êåëãåíè¦äè

áèëåñè¦áè? Ñåí êàéäàí êåëñå¦, ýê££á¯ç îøîë æàêêà áàðàáûç.
Êóòêàðûï êåòå àëàñû¦áû? (À.Ò.)
162. -ñà ì¯÷£ñ¯ ìåíåí àÿêòàãàí ñ¯éë£ìä£ð ìààíèñè áîþí÷à
áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯?
78

UZEDU.ONLINE
1. Ê£ã¯÷ê£í ó÷àð, æåì ÷ûêñà. Ê£ê òóëïàð ÷óðêàð, òåð

÷ûêñà. (Êàëûãóë.) 2. Àðûêòûí ê£ðê¯ áîëáîéò, òàë áîëáîñî.
×àðáàíûí ê£ðê¯ áîëáîéò, ìàë áîëáîñî (Á.À.) 3. Áàêêàí ýýñè
æàðàøñà, ê¯éï¯ë ê¯÷¯ê ñàê áîëîò. Áàëà¦ ïàéäàëóó áîëñî, àø-
òûãû¦ àéäàëóó. 4. Êàéñû æåðäå îêóó áîëñî, ñåíè îøîë æåðãå
z
æèáåðåì. («ÊÁ»)
163. -ñà ì¯÷£ñ¯í ïàéäàëàíûï, áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë
l.u
ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Áàãûíû¦êû áàø ñ¯éë£ìä¯í êàíäàé êûðäààëûí
áèëäèðãåíäèãèí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
31-§. ØÀÐÒÒÓÓ ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ Ñ°ÉË¤Ì
ta
Øàðòòóó áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì áàø ñ¯éë£ìä£ã¯ îéäóí
øàðòûí áèëäèðåò. Ýìíå áîëîò? Êàíäàé áîëãîíäî? Ýìíå
áîëáîé? äåãåí ñóðîîëîðãî æîîï áåðåò.
or
Ìèñàëû: Ñ¯ð£ò ýëãå æàêñà, ìåí £ç¯ìä¯ áàêòûëóó äåï
ýñåïòåéìèí? (À.Ò.) Ýìíå áîëñî ìåí £ç¯ìä¯ áàêòûëóó äåï
ýñåïòåéìèí? — Ñ¯ð£ò ýëãå æàêñà — øàðòòóó áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ì.
up
Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷ó ýòèøòèí ò£ì£íê¯ä£é
ì¯÷£ë£ð¯ àðêûëóó ò¯ç¯ë£ò:
1. Øàðòòóó û¦ãàéäûí -cà ì¯÷£ñ¯: Äûéêàí÷ûëûê ê£ï
áîëñî, æåðäèí ã¯ë¯ à÷ûëàò. (Ò.)
ed
2. -áàé (-áà+é) ì¯÷£ñ¯: Ûíòûìàê áîëáîé, èø î¦îëáîéò.

(Ìàê.)
164. Îêóãóëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í òóòóìóíäàãû îéäóí íàòûéæàñûí
æàíà íàòûéæàíûí áîëóøó ¯÷¯í øàðòòû áèëäèðãåí ñ¯éë£ìä¯
://
ê£ðñ£òê¯ë£. Àëàð £ç àðà êàíäàé÷à áàéëàíûøòû?

1. Àêêàí ñóó1 ò¯ç êåòå àëáàéò, ñàé áîëáîñî2.
Êàðà¦ãû æàðûê áîëáîéò, Àé áîëáîñî. (Á.À.)
tp
* * *
2
2. Êàïñàëà¦ áîëáîé , æóò áîëáîéò,
ht
Êàðà £çã£é áîëáîé, äîî áîëáîéò. (Êàëûãóë.)

* * *
3. Òàáèÿò ìàãà òèë àëñà,
Æàéêû òà¦ áîëóï ñ£ã¯ëñ£ì.
79

UZEDU.ONLINE
Æåð-ñóóíó íóðãà á£ë£íò¯ï,

Ê¯í áîëóï, æåðãå ò£ã¯ëñ£ì. (À.Ò.)
* * *
4. Øàãûëû áîëáîé, çîî áîëáîéò,
Øàéûðû áîëáîé, ýë áîëáîéò. (Êàëûãóë.)
z
165. Îêóãóëà. Áàÿíäîî÷òîðó -ñà, -áàé ì¯÷£ë£ð¯ ìåíåí àÿêòà-
ñà, àë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯ áîëîò? Àëàðäû òóóðà
l.u
àíûêòîîäî ýìíåãå ê£¦¯ë áóðóó êåðåê: ñ¯éë£ìä¯í ìààíèñèíåáè,
æå áàÿíäîî÷òóí ôîðìàñûíàáû, æå êàíäàé ñóðîîãî æîîï áåð-
ãåíèíåáè?
1. Àøóó òåç à÷ûëñà, áèð æóìàäàí êå÷èêïåé, äûéêàíäàð
ta
êîø ÷ûãàðûøàò. — Ìýýíåòè¦ êàòóó áîëñî1, òàïêàíû¦ òàò-
òóó áîëîò. 2. Áàëà æàêøû áîëñî, àë — ýëäèí áàëàñû. — Áèëèì
àëñà¦, óðìàò-ñûé àëûï êåëåò. 3. Ìàë÷ûëàð òîîäîí êåëå æà-
or
òûøñà, àëäûëàðûíàí æàðàëóó êèéèê êåçèãåò. — Ñåí áèëèìäè
êàéäàí àëñà¦, ìåí äà3 îøîë æàêòàí àëàìûí. 4. Òîñêîîëäóêòàð
áîëáîé, óëóó èøòåð æàðàëáàéò. — Ê¯í à÷ûëáàé, êàð êåòïåéò.
up
166. -ñà, -áàé ì¯÷£ë£ð¯í ýòèøòèê áàÿíäîî÷êî óëàï, ìåçãèë
æàíà øàðòòóó áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì (àð áèðèíå ýêèäåí) ò¯çã¯ë£.
Àëàðäûí ìààíèñèí áèðè-áèðèíå ñàëûøòûðãûëà. Àéûðìà÷ûëû-
ãûí àíûêòàãûëà.
167. Ñ¯éë£ìä¯í ò¯ç¯ë¯ø¯í£ ê£¦¯ë áóðãóëà. Ê£ï÷¯ë¯ê ó÷óð-
ed
äà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì áàø ñ¯éë£ìä¯í êàéñû æåðèíäå êåëåò?

Ñ¯éë£ìä¯í ìààíèñèí òóóðà àíûêòîîäî ýìíåãå ê£¦¯ë áóðóó êå-
ðåê? Ò£ì£íê¯ë£ð áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯?
1. Àñìàíäàí áàëêûï ê¯í òèéñå, (-ñå)
://
øîîëàñû æåðãå ò£ã¯ë£ò. (Ò.)

2. Òàëàíò ¯éã£ êåëñå, á£ëì£í¯í (-ñå)
è÷è êàïêàðà¦ãû.
tp
3. Ê£çä£ã£í èøèì îðäóíàí (-ïà+é)

÷ûêïàé, êàòóó êåéèäèì.
4. Íóðáàé êàðûÿ êåëáåé, áèç (-áå+é)
áóë ìàñåëåíè ÷å÷å àëáàéáûç3. (Ê.Á.)
ht
168. Êåëå÷åêòåí ê¯òê£í àð êàíäàé îé-òèëåãè¦åð, ¯ì¯ò¯¦£ð áàð.

Àëàðäû æ¯ç£ã£ àøûðûø ¯÷¯í êàíäàéäûð áèð øàðò áîëóø êå-
ðåê. Îøîë êûðäààëäû øàðòòóó áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì àðêûëóó
áèëäèðèï, ÷àêàí à¦ãåìå æàçûï êåëãèëå.
80

UZEDU.ONLINE
169. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à êàíäàé ñ¯éë£ìä£ð áàð ýêåí-

äèãèí àíûêòàãûëà. Àíäàí êèéèí ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯í¯í àñòûí
ñûçãûëà.
1. Àéëàíà ê£çã£ ñàéñà ê£ð¯íã¯ñ 3. 2. Äàãû ýøèê à÷ûëäû,
÷î¦ ñàêàë Àêìàò ¯é-á¯ë£ñ¯ ìåíåí êåëäè. 3. Êûéêûðãàí Êûð-
z
ãûë êàðû áàð, êûðààíû Áàêàé êàðû áàð. («Ìàíàñ».) 4. Ýãåðäå
áàñìà÷ûíûí øåãè áèëèíñå2, îê ÷ûãàðãûëà. (À.Ò.) 5. Ýãèí £ç
l.u
óáàãûíäà àéäàëñà, àáà ûðàéû ò¯ç¯ê áîëñî, ò¯ø¯ì ìîë áîëîò.
170. Ò£ì£íê¯ ì¯÷£ë£ðä¯ áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷óíà
óëàï, áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£.
Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì áàø ñ¯éë£ìä£ã¯ îéäóí êàíäàé êûðäààëûí
ta
áèëäèðäè?
1) -ñà 2) -ãàí+äà 3) -áà +é 4) -ñà äåï
°ëã¯: Æåð áàé áîë+ñî, ýë äà áàé áîëîò. Øàðòòóó áàãûíû¦êû
or
ñ¯éë£ì. — Ê¯í ÷ûê+ñà, æåð áåòè êûéìûëãà êåëåò. Ìåçãèë
ÁÊ 171. Ê£ðê£ì îêóãóëà. Àëàðäà íåãèçãè îé ýìíå æ£í¯íä£ áîë-

up
äó? Òàðáèÿëûê ìààíèñè êàíäàé? Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í êàéñû
ò¯ð¯ êîëäîíóëäó?
1. Àðû æîê — ê¯ëê¯÷¯, 3. Ûíòûìàê áîëñî êàëêû¦äà,
Ñàíààñû æîê — óéêó÷ó. Äóøìàíû¦äàí òàðòûíáà.
ed
Àþó àìàíûí òèëåéò, Àéáàòû áàð æèãèòòèí,

Àêìàê æàìàíûí òèëåéò. Àòàãû êàëàò àðòûíäà. (Ò.)
2. Øàòûðàòûï ê¯í æààñà, 4. Àê ìýýíåòòèí ïàéäàñû
Æåðãå æàãàò äå÷¯ ýëå. Àêûðû áàðûï èðäåíåò.
://
Æàêøû ÷ûêêàí àçàìàò. Ýðòå òóðóï èø êûëñà¦,

Ýëèí áàãàò äå÷¯ ýëå. Ýëäåí èøè¦ áàò á¯ò£ò.
(Êàëûãóë) (Æ.)
tp
32-§. ÊÀÐÀÌÀ-ÊÀÐØÛ ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ Ñ°ÉË¤Ì

ht
Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áóë ò¯ð¯íä£ áàø æàíà áàãûíû¦êû

ñ¯éë£ìä£ð áèðè-áèðèíå êàðøû ìààíèäå êîëäîíóëàò. Ýìíå
áîëñî äà? Ýìíå áîëãîíó ìåíåí? Ýìíå áîëãîíó áîëáîñî?
Êàíòñå äà? äåãåí ñóðîîëîðãî æîîï áåðåò.

UZEDU.ONLINE
Ìèñàëû: Ýë óéêóãà êèðñå äà, ýëåêòð øàìû æàðêû-

ðàï ê¯é¯ï òóðàò. — Ýìíå áîëñî äà, ýëåêòð øàìû æàð-
êûðàï ê¯é¯ï òóðàò — Ýë óéêóãà êèðñå äà — êàðàìà-êàðøû
Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷ó ò£ì£íê¯ä£é ì¯÷£ë£ð
z
ìåíåí àÿêòàéò:
1. Øàðòòóó û¦ãàéäûí -ñà ì¯÷£ñ¯, êýýäå àãà äà, äàãû,
l.u
äåëå áàéëàìòàëàðû êîøóëóï àéòûëàò: Ê¯í ò£á£ä£í ý÷àê
îîñî äà, àíûí ûñûãû àëè êàéòà ýëåê. (Ê.Á.)
2. -ãàí ò¯ð¯íä£ã¯ àòîî÷òóê ì¯÷£ã£ ìåíåí äåãåí æàí-
äîî÷ êîøóëóï àéòûëàò: Ìåí ê£ç¯ìä¯ æóìãàí ìåíåí, £òê£í
ê¯íä£ð ê£ç àëäûìäà òàðòûëûï òóðäó. (Ê.Æ.)
ta
3. -áà +ñûí ì¯÷£ñ¯: Êàíäàé êûéûí÷ûëûê àëäûãà êåë-
áåñèí, áèç àíû æå¦èï ÷ûãàáûç. (Ò.Ñ.)
or
172. Îêóãóëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàíäàé ò¯ðë£ð¯ áàð? Áàãûíû¦êû
áàø ñ¯éë£ìä¯í êàíäàé êûðäààëûí áèëäèðäè? Ñ¯éë£ìä¯í ãðàì-
ìàòèêàëûê íåãèçèí ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ì¯÷£ë£ð¯ ò¯ç£ò?
1. Æàøû¦ûç æàø ê£ð¯íñ£ äà3, ñ£ç¯¦¯ç ê£ïò¯ ê£ðã£í êèøè-
up
íèêèäåé. Áèç èëãåðêè êèøèëåðäåí áîëáîñîê äà, ê¯í ñàíàï
£ñ¯ï áàðà æàòêàí æàøòàðäàíáûç. Äåìåê, ñèç ìåíåí ïèêèð
àëûøûï, òàæðûéáàíû òàëêóóëàøûï, áàøòàí £òê£í êûéûí-
÷ûëûêòàðäû àéòûøñàê.
ed
Àëáåòòå3, ìåí £ç¯ìä¯í áàøûìàí £òê£ðã£í êûéûí÷û-

ëûêòàðäû àéòàéûí. Àëàð àéòóóãà æå¦èë, óãóóãà îîð. Ìåíèí
æàøûì óøóë æûëäûí ê¯ç¯íä£ æûéûðìà áèðãå òîëîò. Æà-
øûì æàø áîëñî äà, £ç áàøûìäàí äàëàé êûéûí÷ûëûêòàðäû
£òê£ðä¯ì. Ìåíèí2 àòà-ýíåìäèí îîêàòû æàðìà÷ áîëãîíäóêòàí,
://
æàéëîîãî ÷ûãóóíó àëàð áèëèøêåí ýìåñ ýêåí.

Ìåí áîé òàðòûï êàëãàí êåçäå, àòàìäûí ìàëû æîê áîëñî
äà, êàäûðëàï ñàëàì àéòóó÷óëàð ê£á£é£ áàøòàäû. Îøåíòèï,
tp
æóó÷óëàð îéäîí äà êåëåò, êûðäàí äà êåëåò. (Ê.Æ.)

173. Îêóãóëà, -ñà ì¯÷£ñ¯ àðêûëóó áàéëàíûøêàí áàãûíû¦êû
áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯ òàïêûëà. Áàãûíû¦êû áàø
ht
ñ¯éë£ìä¯í êàíäàé êûðäààëûí áèëäèðäè? Òå¦ æàíà áàãûíû¦êû

áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í àéûðìàñûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
1. Àòàäàí æàêøû òóóëñà, ýëèíèí êàìûí ê£ð£ð. Àòàäàí
æàìàí òóóëñà, ýëèíèí ìàëûí æýýð. (Ìàê.) 2. Àí÷à ìûí-
82

UZEDU.ONLINE
÷àñû îîçäîí-îîçãî £òê£í ýëäèê æîìîê áîëñî äà, áèç ¯÷¯í

àíûí áààðû — ñ¯òò£í àê ÷ûíäûê. (×.À.) 3. Ïàõòàíû æàêøû
áàêñà¦ûç, àë ñèçäèí àêû¦ûçäû æåáåéò. (Ò.°.) 4. Ìåí ûðàà-
çûìûí, ýãåð ìóíó¦ ÷ûí áîëñî. (Í.Á.) 5. Ì¯í¯øê£ð ìûêòû
òàïòàñà, á¯ðê¯òò¯í ê£ðê¯ àëãàíäà. (Ìàê.)
z
174. Ñõåìà áîþí÷à êàðàìà-êàðøû áàãûíû¦êûëóó òàòààë ñ¯éë£ì
ò¯çã¯ë£. Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯í îðòîñóíäàãû ìààíèëèê êàòûøòû
l.u
ñî äà
ñî äàãû
Áîë ñî äåëå
ta
ãîí ìåíåí
ãîíó ìåíåí
175. Êàðàìà-êàðøû áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷òîðó
or
êàíäàé ôîðìàäà ò¯ç¯ëã£í¯í æàçûï ê£ðñ£òê¯ë£. Áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ìä£ðä¯í àéûðìà÷ûëûãû ýìíåäå: ò¯ç¯ë¯ø¯íä£á¯ æå ìàà-
íèñèíäåáè?
1. Ì¯í£ç¯ êàòóó áîëñî äà, àë àäèëåòò¯¯ àäàì ýëå.
up
2. Ì¯í£ç¯ êàòóó áîëñî äàãû, àë àäèëåòò¯¯ àäàì ýëå.
3. Ì¯í£çä¯ êàòóó áîëñî äåëå, àë àäèëåòò¯¯ àäàì ýëå.
4. Ì¯í£ç¯ êàòóó áîëãîí ìåíåí, àë àäèëåòò¯¯ àäàì ýëå.
5. Ì¯í£ç¯ êàòóó áîëãîíó ìåíåí, àë àäèëåòò¯¯ àäàì ýëå.
ed
176. Ê£÷¯ðã¯ë£. Êàëòûðûëûï êåòêåí òûíûø áåëãèíè £ç îðäó-

íà êîþï, àíûí ýìíå ¯÷¯í êîþëãàíûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£. Ñ¯éë£ìã£
ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ æàíà ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî
æ¯ðã¯çã¯ë£. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ êàéñû ñ£ç ò¯ðê¯ì¯í£í áîëäó?
://
1. Êàí÷à æàíûì êûéíàëñà êàðäûãûï êàëáàéò äîáóøóì.

(Ò.) 2. Àòîì ìåíåí êîñìîñòóí äîîðó áîëñî äà Ä¯éø£í ñûÿêòóó
áèðèí÷è ìóãàëèìäåð äàëå áèçäèí êàòàðûáûçäà. 3. Ìåí £ç¯ì
æ¯ê òàøóó÷ó áîëãîíóì ìåíåí àòêàðà òóðãàí ìèëäåòèì áàøêà-
tp
÷à. 4. ×î¦ò£ðä¯ áóëóò êàïòàï òóðãàíû áîëáîñî àáà ûðàéûíäà

£çã£ð¯¯ æîê. 5. Áåêåíäèí ñ£ç¯ êàòóó òèéñå äà Ñàäûð óí÷óê-
ïàé òóðà áåðäè. (Ø.Á.)
ht
177. Ñ¯éë£ìä¯í ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯í áèðè-áèðèíå ñà-

ëûøòûðãûëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í ò¯ðë£ð¯í àíûêòàãûëà. Àëàðäûí
îðòîñóíäà êàíäàé îêøîøòóêòàð áàð? Àéûðìà÷ûëûãû ýìíåäå?
83

UZEDU.ONLINE
1. Ìûíà ýìè ìåí áèð Ìûíà ýìè ìåí áèð òîï

òîï òàæðûéáàëóó áîëäóì, òàæðûéáàëóó áîëñîì äàãû,
îøîíäî äà êýýäå òàðòêàí- êýýäå òàðòêàíäàðûì îéäî-
äàðûì îéäîãóäàé áîëáîé ãóäàé áîëáîé êàëàò.
êàëàò.
z
2. Áóë — àäàìäûí à÷óó- Áóë àäàìäûí à÷óóñó êåëå
ñó êåëå òóðãàí æîðóê, áè- òóðãàí æîðóê áîëãîíó ìåíåí,
l.u
ðîê Äàíèÿð òààðûí÷ó ýìåñ. Äàíèÿð òààðûí÷ó ýìåñ.
(×.À.)
3. Ýãåðäå êèì ýìãåêòåí Ýìãåêòåí ê£ð¯íã¯ì êåëåò,
ê£ð¯íã¯ñ¯ êåëñå, àë êûéûí- îøîíäóêòàí êûéûí÷ûëûêòàí
÷ûëûêòàí êîðêïîîãî òè- êîðêïîéìóí.
ta
éèø. («ÊÒ»)
178. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯ ê£ðñ£òê¯ë£. Áàãûíû¦êû
or
ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯ áàð? Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë
ñ¯éë£ìä¯ òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯í ìààíèñèíäå êîë-
äîíóóãà áîëîáó? Ýãåðäå áîëñî, ñ¯éë£ìä¯ î¦äîï ò¯çã¯ë£, àëàð-
äûí îðòîñóíäà àéûðìà÷ûëûêòû äàëèëäåãèëå.
up
1. Êóìóðñêàíûí £ç¯ êè÷èíå áîëñî äà, êàéðàòû òîî à¦òàðàò.
(Ìàê.) 2. Àë óêòàáàñà, ýíå äà óêòàáàéò. 3. Êû÷àíäûí æ¯ð£ã¯í
ò¯ï£é¯ë áàñêàíû áîëáîñî, ê£¦¯ë¯ ñåðãåê. (Ø.Á.) 4. Æåìèø
á£ò£í÷£ ñîíóí ÷ûêêàíû ìåíåí, Àøûìàêóíäóí òèëåãè îðäó-
ed
íàí ÷ûêêàí æîê. (À.Ò.)

179. Îðóí, øàðòòóó æàíà êàðàìà-êàðøû áàãûíû¦êû ñ¯é-
ë£ìä£ðä¯í àð áèðèíå ýêèäåí ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Àëàðäûí ãðàì-
ìàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯í æàíà àéûðìà÷ûëûêòàðûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ä£.
://
ÁÊ 180. Òåêñòòèí ìàçìóíó ìåíåí òààíûøêûëà. Àíäàãû íå-

ãèçãè îé ýìíå æ£í¯íä£ áîëäó? Íåãèçãè îéäó äàëèëä££ ¯÷¯í
êàíäàé ìèñàëäàð êîëäîíóëäó? Ìûíäà æ£í£ê£é æàíà òàòààë
ñ¯éë£ìä£ðä¯í êàéñû ò¯ðë£ð¯ áàð? «Àêûëäóóëóê» äåãåíäè ñèëåð
tp
êàíäàé ò¯ø¯í£ñ¯¦£ð?
ÀÊÛË ÊÀÐÀ×À×
ht
¤òê£í çàìàíäà £ç¯ ÷å÷åí, ñ£ç¯ áåêåì Æýýðåí÷å ×å÷åí äå-

ãåí êèøè áîëãîí ýêåí. Áèð ê¯í¯ êåëå æàòûï, áèð òîï êåëèí-
êûçäàðäûí îòóí ê£ò£ð¯ï êåëå æàòêàíûí ê£ð£ò. Àë à¦ãû÷à
æàìãûð æààéò. Îøåíòèï, êåëèí-êûçäàðäûí áààðû ìóçîîñóí
ýìèçèï, îòóíóí òàøòàï, ¯é¯í ê£çä£é ÷óðêàï êåòèøòè.
84

UZEDU.ONLINE
Áèð êûç ìóçîîñóí ýìèçáåé êàðìàï, îòóíóí ÷àïàíû ìåíåí

æààï, £ç¯ îòóíäóí äàëäàñûíà îòóðóï êàëäû. Æýýðåí÷å ×å÷åí
êûçäûí æàíûíà êåëèï:
— Ýý, áàëàì, òèãè êûçäàð æ¯ã¯ðã£í áîéäîí ¯éë£ð¯í£ êåò-
òè, ñåí ýìíå ¯÷¯í îòóðóï êàëäû¦? — äåäè.
z
Êûç: — Ýý àòà, àë êûçäàðäûí ò£ðò çûÿíû áàð. Ìåíèí áèð
çûÿíûì, ¯÷ ïàéäàì áàð, — äåäè.
l.u
Æýýðåí÷å ×å÷åí êûçäûí ïàéäàñûí ñóðàï êàëäû:
Êûç: — Ìóçîîì ýìãåí æîê, îòóíóì êóðãàê êàëäû, £ç¯ì ñóó
áîëãîí æîêìóí. Áóë ¯÷ ïàéäàì. ×àïàíûì ñóó áîëäó, áèð
çûÿíûì — óøóë. Êûçäàðäûí ìóçîîñó ýìäè, îòóíó ñóó áîëäó,
êèéèìè äà ñóó áîëäó. Ìóçîîíó ýìèçäè¦ äåï, êûçäàðûí ýíåñè
ta
óðàò. Îøåíòèï, êà÷ûï êåòêåí êûçäàðäûí ò£ðò çûÿíû áàð.
Áóë êûçäûí àéòêàí ñ£ç¯í£ Æýýðåí÷å ×å÷åí ûðààçû áîëäó.
Îøîë óáàêòàí óøóë ê¯íã£ ÷åéèí Àêûë Êàðà÷à÷ äåãåí àò ýë
îîçóíäà ñàêòàëûï êàëãàí ýêåí. («Æîì.»)
33-§. ÑÛÏÀÒ ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ Ñ°ÉË¤Ì

or
up
Ñûïàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì áàø ñ¯éë£ìä£ã¯ îéäóí àð
êàíäàé ñûïàòûí áèëäèðåò. Êàíòèï? Êàíäàé÷à? äåãåí ñó-
ðîîëîðãî æîîï áåðåò.
ed
Ìèñàëû: Êóëæàäàé ê£ç¯ êûçàðûï, áîëæîîñóç ê¯ë¯ê Òàé-

òîðó áîëáîé ÷óðêàï àëûïòûð. («Ñåìåòåé».) — Êàíòèï? —
Êóëæàäàé ê£ç¯ êûçàðûï — ñûïàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì.
Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷ó ò£ì£íê¯ä£é ì¯÷£ë£ð
ìåíåí àÿêòàéò:
://
1. -ûï, -áàé: Íóðìàòòûí êàðà ÷ààð £¦¯ ñóðäàíûï,

çààðäóó ñ£çä£ð¯ ÷ûãà áàøòàäû. Ê.Æ.) Êàíòèï? — Íóðìàò-
òûí êàðà ÷ààð £¦¯ ñóðäàíûï — ñûïàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì.
tp
2. -ãàíñûï (ãàí + ñû-ûï): Îðòîáóçäà ý÷ íåðñå áîë-

áîãîíñóï, Äàíèÿð ìóðäàãûäàé ýëå áèð ñûðäóó, òîêòîî,
(×.À.) — Êàíòèï? — Îðòîáóçäà ý÷ íåðñå áîëáîãîíñóï — ñûïàò
ht
181. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñûïàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯ òààï, àãà ñ¯éë£ì

ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£. Àë áàø ñ¯éë£ì ìåíåí
êàíäàé÷à áàéëàíûøòû?
85

UZEDU.ONLINE
1. Çîîëîðó ê¯ì¯ø êûìêàï æàìûíãàíñûï, Àëàé òîîëîðó

àñìàí òèðåéò. (Ê.Æ.) 2. ¤ç ò£ø¯í £ç¯ æàðà ìóøòàï, ýð áîë-
áîéò. 3. Êóáàíû÷û êîéíóíà áàòïàé, Çàðûë ñûéìûêòàíûï
êåëå æàòûïòûð. (Ò.Ñ.) Ýðòå àéäàëãàí ýãèíäåð ñå¦ñåëèï, êå÷
àéäàëãàí àéäîîëîð ê£ê ìàéñàäàí ê£éí£ê êèéãåíñèï, àéäîî
z
àÿíòû ê£çã£ æàêøû ê£ð¯í£ò. (Ê.Æ.)
°ëã¯: Êàíòèï Àëàé òîîëîðó àñìàí òèðåéò?— çîîëîðó ê¯ì¯ø
l.u
êûìêàï æàìûíãàíñûï— ñûïàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì; ýìíå áîë-
ãîíñóï? — æàìûíãàíñûï — áàÿíäîî÷; ýìíåëåðè? — Àëàé òîî-
ëîðó — ýý; ýìíå æàìûíãàíñûï? — êûìêàï — òîëóêòîî÷; êàí-
äàé êûìêàï? — ê¯ì¯ø — àíûêòîî÷; áàø ñ¯éë£ì ìåíåí -ãàíñûï
ta
ì¯÷£ñ¯ àðêûëóó áàéëàíûøòû.
182. ×àê÷ûë ò¯ðì£ê êàòûøêàí æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯ æàíà ñûïàò
áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯ £ç¯í÷£-£ç¯í÷£ àæûðàòêûëà. Ñàëûøòûð-
or
ãûëà. Àëàðäûí îðòîñóíäà êàíäàé àéûðìà÷ûëûê áàð?
1. Àãàñûí ê£ð¯ï2, èíè £ñ£ò. Ýæåñèí ê£ð¯ï, ñè¦äè £ñ£ò.
(Ìàê.) 2. Êîø êóáàíû÷ æ¯ð£ã¯í òóéëàòûï2, Êû÷àí äàëàéãà ÷å-
up
éèí óêòàãàí æîê. (Ø.Á.) 3. Æàïàð, áàøûí ê£ò£ð¯ï2, áàëäàðäû
êàðàäû. — Ê£ë òûí÷ûéò, òîëêóíäàðû òàðàï-òàðàï. (À.Î.) 4. ¤ç
àðà ñ¯éë£øï£é, êûç-êåëèíäåð êûçóó èøòåï æàòûøòû. — Àð
êèìèñè £ç àðà ñ¯éë£øï£é2, êûç-êåëèíäåð êûçóó èøòåï æà-
ed
òûøòû. 5. Àëäà êàíäàé áèð óêìóø áîëóï æàòêàíäàé, àéûë

è÷è ûçû-÷óó. (Ê.Æ.) — Æàìãûð áîëáîé, äàí áîëáîéò. («ÊÁ»)
Àë ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯? -ûï ì¯÷£ñ¯ ìåíåí
àÿêòàãàí ñ£ç òèçìåãèíèí ñèíòàêñèñòèê êûçìàòûí àíûêòàãûëà.
://
1. Áåêòóðãàí, áàëàíû £ç¯í£ òàðòûï, ýêè áåòèíåí ýêè £ïò¯.

(À.Ò.) —Ê£¦¯ë¯ì àéäàé à÷ûëûï, æ¯ð£ã¯ì òîëêóï êóáàíàò.
tp
(Ð.Ø.) 2. Êàòóó êûéêûðûêòû óãóï, Áåêòóðãàí òîêòîé êàë-

äû. (À.Ò.) — Á¯òê¯ë ààëàì êûçàðà ò¯ø¯ï, ý¦ ýëå çîð êî÷êóë
æàëûí àñìàíäû ê£çä£é ê£ò£ð¯ëä¯. («ÊÒ») 3. Áóë ê¯¯, äåëåáå
êîçãîï, êàéðàò áåð¯¯ä£. — Àëûñòàí çîî æà¦ûðûï, óêìóøòóó
ht
äîáóø óãóëàò. («ÊÁ»)

184. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯í àñòûí ñûçûï, -ûï ì¯÷£ñ¯
ìåíåí êåëãåí ñ£ç òèçìåãèíèí ñèíòàêñèñòèê êûçìàòûí àíûê-
òàãûëà: £ç¯í÷£ ñ¯éë£ìá¯ æå ñ¯éë£ì ì¯÷£ñ¯á¯? Ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
86

UZEDU.ONLINE
1. Ê£çä£ð¯ ÷ûðàêòàé æàéíàï, æ¯ç¯í£í íóð ò£ã¯ë£ò. — Ê¯í,

£ðòò£íã£í íåìåäåé êûïêûçûë áîëóï, áàòóóãà æàêûíäàäû.
2. Óëóó êóáàíû÷û æ¯ð£ã¯í òîëêóòóï, Êûìêàï êàðû êî-
ëóí ì£ì£ã£ êàðàé ñîçäó. (Ò.Ñ.) — Ûñìàí, á£á£ã¯í ê£ê£ë£ò£
ê£ò£ð¯ï, £ïê¯ë£ï æèáåðäè. 3. Êûø àéû êåëèï, á¯òê¯ë æåð
z
æ¯ç¯ àïïàê. — Àë, àðàáàäàí ûðãûï ò¯ø¯ï, Áåêòóðãàíãà êàðàé
÷óðêàäû. (À.Ò.)
l.u
°ëã¯: Ê£çä£ð¯ ÷ûðàêòàé æàéíàï, æ¯ç¯í£í íóð ò£ã¯ë£ò.
Êàíòèï? — ê£çä£ð¯ ÷ûðàêòàé æàéíàï, — ñûïàò áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ì; -ûï ì¯÷£ñ¯ ìåíåí àÿêòàäû, £ç¯í£ òèåøåë¯¯ ê£çä£ð¯
äåãåí ýýñè áàð.
ta
185. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£,
-ûï ì¯÷£ñ¯ óëàíãàí ñ£ç æå ñ£ç òèçìåãè ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ì¯÷£ñ¯
áîëäó æå £ç¯í÷£ ñ¯éë£ìá¯?
or
1. — Áàëàì, áàëäàð êàéäà ÷ûãûï êåòèøòè? 2. Àëà÷ûêòûí
àðû æàãûíäà òóíóê ñóó øûëäûðàï àãûï æàòàò. 3. Ìåòðåéäèí
óóëóí ê£ð¯ï, Áåêòóðãàí ÷î÷óï êåòòè. (À.Ò.) 4. Êàéû¦ ûéëàï,
òàë ûéëàï, êàëû¦ æóðòòóí áààðû ûéëàï. («Ìàíàñ»)
up
186. Ê£÷¯ð¯ï æàçãûëà. Áàø ñ¯éë£ì ìåíåí êàíäàé êàðàæàòòàð
àðêûëóó áàéëàíûøêàíûí àéòûï áåðãèëå. Ñûïàò áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ìä£ðä¯í áàÿíäîî÷òîðóíà ìîðôîëîãèÿëûê òàëäîî æ¯ð-
ã¯çã¯ë£.
ed
1. Áåò ìàíäàé æàãûíäà Àáäûðàêìàí èø æàêøû áîëäó

äåãåíñèï, ìà¦äàéû æàðêûëäàï òóðãàí ýêåí. (Ê.Ê.) 2. Áóë êèì
ìåíåí áàêûëäàøûï æàòàò äåãåíäåé, Àäåìè êóëàê ò¯ðä¯. (Í.Á.)
3. Êåðèìáåê àíûí îþí ñåçå êîéãîíñóï, àë êóð÷ ê£çä£ð¯í
://
ßðîâîéäóí îé÷óë êàðåêòåðèíå êàäàäû. (Í.Á.) 4.Êóøòàé ó÷óï

êåëàòàì,ìàãà êàíàò á¯òê£íä£é. (×.À) 5. Àéçàäà îþí æûéûí-
òûêòàé àëáàé, £ç¯í£-£ç¯ òà¦ áîëóï îëòóðäó. (Ò.Ê.) 6. À¦ãû÷à
tp
îøîë áàðàêòàï êàéíàãàí ÷î¦ êàçàíäûí îòó òàðòûëãàíäàé,

ñààë òûìûé ò¯øò¯ áàçàð. (Ñ.À.)
187. Ê£÷¯ð¯ï æàçûï, òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà. Ýìíå ¯÷¯í êî-
þëãàíûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£? Àíäàí êèéèí áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯
ht
òàïêûëà, àëàð áàø ñ¯éë£ìä£ã¯ îéäóí êàíäàé êûðäààëûí áèë-

äèðäè?
1. Îøåíòèï // êàð êàëû¦ ò¯øñ£ // êû÷ûðàãàí àÿçäàð áîëîò.
2. Àðäàêòóó áàëäàð // ñàáàêòàðäû æàêøû £çä£øò¯ð¯¯ã£ àðà-
87

UZEDU.ONLINE
êåòòåíãèëå. («ÊÁ») 3. Àëèìàí ñ¯éë£ï á¯òê£íä£ // áèç ê£ïê£

óí÷óêïàé îòóðäóê. (×.À.) 4. Êààëãà øàðò à÷ûëûï // Ñàòàð
êèðèï êåëäè. 5. Òóóãàí ê¯éä¯ð¯ï àéòàò// äóøìàí ñ¯éä¯ð¯ï
àéòàò. (Ìàê.) 6. Êàìêà êàðû // ýêè êîëóí àðòûíà àëûï //
êîçãîëáîé îòóðà áåðäè. (Ò.Ñ.)
z
188. Êàéñû ñ¯éë£ìä£ -ûï ôîðìàñûíäàãû ñ£ç òèçìåãèí, íåãèçãè
êûéìûë-àðàêåòòè àéêûíäàï, áûøûêòîî÷; êàéñûíûñûíäà áàø
l.u
ñ¯éë£ìä¯ àéêûíäàï, ñûïàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì áîëäó?
1. Êîéíóí à÷ûï êó÷àãûí æàéûï, Áîîì êàï÷ûãàéû
ê£ð¯íä¯. — Æàïàð ìåíåí Æàìèéëà êåëèï, Óóëæàíäûí ñàíà-
àñû òûíäû. (Ê.Á.) 2. Àëèìàíäûí ìàìèëåñèíå ûðààçû áîëóï,
ta
è÷èì æûëûäû. — Êàñûìäûí êîìáàéíû ýãèí ÷ààï, òàëàà äàí
æûòòàíûï æàòòû. (×.À.) 3. Êîëóí £éä£ ê£ò£ð¯ï, Ìàíàï îð-
äóíàí òóðäó. — Ã¯ëä£ð æàéíàï, áóëáóë ñàéðàï òóðãàí óáàê.
or
(«ÊÌ»)
189. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£. Ò¯ç¯ë¯ø¯
áîþí÷à áóëàð êàíäàé ñ¯éë£ìä£ð?
up
1. Äóó æàðûëãàí ê¯ëê¯ã£ ñóó äà äóó æàðûëûï, ê¯ì¯øò£é
÷à÷ûðàíäûëàð á¯ðê¯ëä¯. Óÿëãàíûíà ÷ûäàáàé, áàëäàð êûï-
êûçûë áîëóï êåòèøòè. («ÊÁ») 2. Áåêòóðãàí ñóóäàí £ò¯¯ã£
äàÿðäàíûï, ýòåãèí áåëèíå êûñòàðûï, òàÿãûí àëûï, êå÷¯¯í¯í
ìà¦äàéûíà áàðäû. (À.Ò.) 3. Áàëàíû êîëóíà àëûï, Àéûìá¯á¯
ed
ýíå îòóðà êàëäû. («À»)
34-§. ÑÀËÛØÒÛÐÌÀ ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ Ñ°ÉË¤Ì

://
Ñàëûøòûðìà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ áàø ñ¯éë£ìä£ã¯ îé

ñàëûøòûðóó ìààíèñèíäå êîëäîíóëàò. Êàíäàé? Ýìíå áîë-
ãîí ñûÿêòóó? Ýìíå áîëãîíäîí áåòåð? äåãåí ñóðîîëîðãî
tp
æîîï áåðåò.
Ìèñàëû: Êèëåì ò£ø£ï êîéãîíäîé, æåð áåòè ò¯ðê¯í
ã¯ëä£ð ìåíåí êîîçäîëãîí. — Êàíäàé? — Êèëåì ò£ø£ï êîé-
ãîíäîé — ñàëûøòûðìà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì.
ht
Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷ó ò£ì£íê¯ä£é ì¯÷£-

ë£ðä£í ò¯ç¯ë£ò:
1. Àòîî÷òóêòóí -ãàí ôîðìàñûíà -äàé ì¯÷£ñ¯ óëàíàò
æå æàíäîî÷òîð (ñû¦àðû, ñûÿêòóó, áåòåð, øåêèëä¯¯ æ.á.)
88

UZEDU.ONLINE
êîøóëóï àéòûëàò: Ìàéðàì áîëóï æàòêàí ñûÿêòóó ò¯ø-

òóøòàí ìóçûêà æà¦ûðàò.
2. Øàðòòóó û¦ãàéäûí -ñà ì¯÷£ñ¯ æàíà êàíäàé äåãåí ñ£ç,
àë ýìè áàø ñ¯éë£ìã£ îøîíäîé äåãåí ñ£ç êîøóëóï àéòûëàò:
Óñòà êàíäàé áîëñî, óñòàòòûê îøîíäîé áîëîò. (Ìàê.)
z
190. Îêóãóëà. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯ ê£ð-
ñ£òê¯ë£. Àíûí òóòóìóíäà ñàëûøòûðìà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì áàð-
l.u
áû? Àë áàø ñ¯éë£ìä¯í êàíäàé êûðäààëûí áèëäèðäè.
1. Èéèëèï òóðãàí ðîçàíûí ã¯ë¯ êàíäàé áîëñî, áóë êåëèí
äà îøîíäîé. À÷ûê-àéðûìäûãû ò¯øò¯êò¯í àÿëäàðûíà îêøîáî-
ñî äà, êûéûëãàí ýêè êàøòûí îðòîñóíäàãû áèëèíåð-áèëèíáåñ
ta
áîëóï ñàëûíãàí êàë áóë êåëèíäèí ò¯øò¯ê àÿëäàðûíàí ýêåí-
äèãèíå ê¯á£ áîëóï òóðàò. (Ê.Æ.)
2. Æàø æàðûí áîçîé òîñêîíäîé,
or
Æàäûðàï àïïàê òà¦ àòòû. (Æ.Á.)
3. Óëóóëàðäû êàíäàé ñûéëàñà¦, êè÷¯¯ë£ðä£í îøîíäîé ñûé
ê£ð£ñ¯¦. 4. Àòà-ýíå¦å êàíäàé ìàìèëå æàñàñà¦, áàëäàðû¦äàí
up
îøîíäîé ìàìèëåíè ê¯ò£ áåð. 5. Ýíåäåí ñ¯ò è÷, àêûëìàíäàí
àêûë è÷. (Ìàê.)
191. Áàÿíäîî÷ó -ñà ì¯÷£ñ¯ ìåíåí àÿêòàãàíäàð áàãûíû¦êû ñ¯é-
ë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯? Ìààíèñè æàíà ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯
ed
áîþí÷à àëàðäû áèðè-áèðèíå ñàëûøòûðãûëà. Êàíäàé àéûðìà-

÷ûëûê áàð?
1. Òàáèãàò, òàãäûð òèë àëñà, ì£ë áóëàê áîëóï îéíîñîì.
(À.Ò.) 2. Àäàì êàí÷àëûê àêûëäóó áîëñî, áàøêàëàðäûí æàêøû
://
æàãûí îøîí÷îëóê òåç ê£ð¯¯ã£ òèéèø. 3. Æîëäîøó¦ æàìàí

áîëñî, àëûñ æîëãî ò¯í êàòïà. (Ìàê.) 4. Áèç äàãû, ýãèí ñýýï,
êûðìàí áàñòûðñàê, áàê-òààëàé äåãåí — îøîë. (×.À.)
tp
5. Ê¯í áîëáîñî2, Æåð äà áîëáîñ, Àé áîëáîñ.

Àé áîëáîñî2, òóðìóø ê£ðê¯ øàé áîëáîñ. (À.Î.)
6. Áèç øààðãà êåëñåê, øààðäûí è÷è ìàéðàìäàãûäàé êîîç-
äîëãîí. 7. Æàìàí æîëäîøòóí òààñèðè êàíäàé áîëñî, æàìàí
ht
êèòåïòèí òààñèðè îøîíäîé. («À»)

192. Îêóãóëà. Ñàëûøòûðìà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷ó
êàíäàé ôîðìàäà ò¯ç¯ëã£í¯í ýñè¦åðäå ñàêòàãûëà, àëàðäûí ìàà-
íèñè £çã£ðä¯á¯? Ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.
89

UZEDU.ONLINE
Ê¯í æûëóóëóãóí ÷à÷êàíäàé, æåð áåòè ê£ø¯ë£ò.

Ê¯í æûëóóëóãóí ÷à÷êàíäàí áåòåð, æåð áåòè ê£ø¯ë£ò.
Ê¯í æûëóóëóãóí ÷à÷êàí øåêèëä¯¯, æåð áåòè ê£ø¯ë£ò.
Ê¯í æûëóóëóãóí ÷à÷êàí ñûÿêòóó, æåð áåòè ê£ø¯ë£ò.
Ê¯í æûëóóëóãóí ÷à÷êàí ñû¦àðû, æåð áåòè ê£ø¯ë£ò.
z
193. ¤ç¯¦£ð æàøàãàí àéûëäûí ê£ð¯í¯ø¯í¯í áèð ó÷óðóí
ñ¯ð£òò£ï æàçûï êåëãèëå. Ñ¯ð£òò££ä£ ñàëûøòûðìà áàãûíû¦êû
l.u
ñ¯éë£ìä¯ êîëäîíóóãà àðàêåòòåíãèëå.
194. Ìèñàëäàðãà àíûí ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ (æ£í£ê£é

ñ¯éë£ì æàíà àíûí ò¯ðë£ð¯; òàòààë ñ¯éë£ì æàíà àíûí ò¯ðë£ð¯)
áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£. Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í ìààíèñèí
ta
àíûêòàãûëà.
1. Êèìäå-êèì çûìûðûê êóøòó òàïñà, ìåí àãà áàéëûãûì-

äûí æàðûìûí áåðåìèí. 2. Àê ïåéèëä¯¯ àçàìàò àäàìãà êûëáàéò
or
êûÿíàò. (Ò.) 3. Ê¯í æààï òóðãàíäàé, îòòóí ó÷êóíó æåðãå æàë-
áûðòòàï ò¯ø¯ï òóðäó. 4. Æîëäîøó øàéûð áîëñî, æîëîî÷óíóí
êóìàðû êàíàò. (Ê.Á.) 5. Ñóóíóí ¯ñò¯í£ æààãàí ì£íä¯ð êàíäàé
up
áîëñî, ×îëïîíáàéëàðãà êàðøû àòûëãàí îêòîð òàê îøîíäîé
ýëå. (Ê.Æ.) 6. Êûø ... Ñóóê êàòóó. Àê êàð... ê£ê ìóç. Æîë
æ¯ð¯ï áàðàòàáûç («À»)
195. Ìààíèñè æàãûíàí ûëàéûê êåë¯¯÷¯ ñ¯éë£ìä¯ îéëîï òàïêû-
ed
ëà äà, ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà êîþï, áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû

òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Îéëîï òàïêàí ñ¯éë£ì¯¦£ð áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯ áîëäó?
1. ... Ñîêå àáûøêà òóòàëàíà ò¯øò¯. 2. ... Áåêòóðãàí ñ¯é¯í¯ï

://
êåòòè. 3. ... äóøìàíãà ìîþí ñóíà àëáàéì. 4. ... æàíûíäà Áóãó

ýíå òóðàò. 5. ... Êàíûáåê èçäåï êåòêåí Ñàìñàõóí äà êåëäè.
196. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯ç¯ï, òàòààë ñ¯éë£ìä¯í

tp
êàéñû ò¯ð¯ áàð ýêåíèí æàíà àíûí á£ë¯êò£ð¯ æ£í£ê£éä¯í êàéñû

ò¯ð¯í£í (ýêè òóòóìäóó, áèð òóòóìäóó) ò¯ç¯ëã£í¯í ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
1. Æîëîé Êàíûáåêêå àêûë àéòòû:

ht
— Êàíûáåê áàëàì, æàø ýêåíñè¦, àéòêàí ñ£ç¯¦ä¯í ê£á¯

îëóòòóó. Ìåí ñûÿêòóó £ç áàøû¦äûí êàìûí îéëîáî, ýëäèí
òàãäûðûí îéëî. Êèøèíè êàíäàé ñûéëàñà¦, àëàðäàí îøîíäîé
ñûé ê£ð£ñ¯¦. (Ê.Æ.)
90

UZEDU.ONLINE
2. Òîîãî ÷ûêêàí àäàì àëûñòû ê£ðã£íä£é, îêóãàí àäàì

ä¯éí£í¯ êå¦ òààíûéò. (Ò.Ñ.) 3. Æàø æàðûí áîçîé òîñêîíäîé,
æàäûðàï àïïàê òà¦ àòòû. (Æ.Á.)
°ëã¯: Êàíûáåê áàëàì, æàø ýêåíñè¦, àéòêàí ñ£ç¯¦ä¯í ê£á¯
îëóòòóó. — Òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì; 1) æàø ýêåí-
z
ñè¦ (êàíäàé ýêåíñè¦?) — áàÿíäîî÷; Êàíûáåê áàëàì — êàðàòìà
ñ£ç, ñ¯éë£ì ì¯÷£ñ¯í¯í ìèëäåòèí àòêàðà àëáàéò; áèð òóòóì-
l.u
äóó ñ¯éë£ì; 2) àéòêàí ñ£ç¯¦ä¯í ê£á¯ (êàí÷àñû?) — ýý àéòêàí
ñ£ç¯¦ä¯í (ýìíå¦äèí?) — àíûêòîî÷; ýêè òóòóìäóó.
197. Îêóãóëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í ò¯ðë£ð¯í àíûêòàãûëà, àëàðãà
ta
êîþëãàí òûíûø áåëãèëåðäè ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
1. Æà¦ûëáàãàí àäàì áîëáîéò, áèðîê3 àêìàê àäàì ãàíà
æà¦ûëûøûí ìîéíóíà àëáàéò. 2. Áàëà¦äû æàëêîîëóêêà ¯é-
or
ð£òï£ã¯í, æàøîîäî áåëåí îîêàò òàáûëáàñòûð. («ÇÎ») 3. Áåê-
òóðãàí á¯ã¯í áàêòûëóó: ýêè óóëó áàëà-áàêûðàñû ìåíåí êà-
øûíäà, àëàð îéíîï-ê¯ë¯ï îòóðóøàò. (À.Ò.) 4. Äèíàð êîëóí-
äàãû êèòåáèí æîëäîøòîðóíà áåðäè äà, £ç¯ êîéëîðäó òîñóóãà
up
÷óðêàäû. (Ò.Ñ.) Òîêòîãóë, ê¯í àéûëãà íóðóí ò£êê£íä£, æ£í£ï
êåòòè. (Æ.Á.)
198. Îêóãóëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯ áàð? Ò¯ç¯ë¯ø¯ áî-

ed
þí÷à àëàðäûí àéûðìàñû ýìíåäå? Ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.

1. Àê íèåò àäàìãà àñûëãàíäàð ê£ï áîëîò, áèðîê àáèéèðèí
ý÷ êèì ÷à÷à àëáàéò. 2. Ê¯í àñìàíäûí ê£ðê¯ áîëñî, àáè-
éèð — àäàìäûí ê£ðê¯. (Ìàê.) 3. Àäàì áàëàñû æàêøû íåðñåíè
://
æàðàòêàíû ¯÷¯í êàíäàé êóáàíñà, àë æàêøû íåðñåíè ê£ð¯ø

¯÷¯í äà îøîíäîé êóáàíàò. («ÊÒ») 4. Àëûñòàãû Òå¦èðòîî êàí-
äàé ìåìèðåñå, àíäàí áåðêè Ûñûê-Ê£ë äà îøîíäîé ìåìèðåéò.
tp
5. Àéûë £çã£ðã£í: æà¦û ìåêòåï ñàëûíãàí, àéäîî àÿíòòàðû

ê£á£é¯ïò¯ð, ò£ëã£ ò£ë êîøóëóïòóð. 6. Áèçäèí êëàññòàøòàð,
ýêçàìåí á¯òê£í÷£, êóðáóëàðûí ê¯ò¯ï òóðóøòó. («ÊÁ»)
ht
199. Ò£ì£íä£ áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ð áåðèëäè. Àëàðäû óøóë

ò¯ð¯íä£ îêóãàíäà îé æûéûíòûêòóó áîëäóáó? Àíäà ýìåñå, îé
ò¯ø¯í¯êò¯¯ áîëñóí ¯÷¯í áàø ñ¯éë£ìä£ðä¯ îéëîï òààï, ê£ï
÷åêèòòèí îðäóíà æàçãûëà. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ð
91

UZEDU.ONLINE
1. Ýãåðäå êîìóç÷ó áîëãóäàé øûãû¦ áîëñî ... 2. Æàç àéû

êåëãåíäå ... 3. Êûø êàí÷àëûê êàòóó áîëñî äà ... 4. Êèëåì
ò£ø£ï êîéãîíäîé ... 5. Æàìãûð ê¯÷£ã£íä£í ê¯÷£ï ... 6. Íîî-
ðóç ìàéðàìû êåëãåí÷å ...
35-§. ÑÅÁÅÏ ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ Ñ°ÉË¤Ì
z
Ñåáåï áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì áàø ñ¯éë£ìä£ã¯ îéäóí ñåáå-
l.u
áèí áèëäèðåò. Ýìíå ¯÷¯í? Ýìíå ñåáåïòåí? Ýìíåëèêòåí?
äåãåí ñóðîîëîðãî æîîï áåðåò.
Ìèñàëû: Àøóó áåê áîëãîíäóêòàí, Æîëîé Êàøêàðäû
ê£çä£é áåò àëäû — àøóó áåê áîëãîíäóêòàí — ñåáåï áàãûíû¦êû
ta
ñ¯éë£ì.
Ñåáåï áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷ó ò£ì£íê¯ä£é
ì¯÷£ë£ð ìåíåí àÿêòàéò:
or
1. Àòîî÷òóêòóí -ãàí ì¯÷£ñ¯í£ -äûêòàí ì¯÷£ñ¯ óëàíàò:
Êàð æààï òóðãàíäûêòàí, ìàë êîðîîäîí ÷ûêêàí æîê.
2. -ãàí, ãàíû ò¯ð¯íä£ àòîî÷òóêòàðãà ñåáåïò¯¯, ¯÷¯í æ.á.
æàíäîî÷òîð êîøóëóï àéòûëàò: Ê¯í æûëûãàí ñåáåïò¯¯,
up
æàç ýðòå êåëäè.
3. Ýòèøòèí òåðñ ò¯ð¯ æàíà ÷àê÷ûë ì¯÷£: -áà+é, -ûï:
Àáà ûðàéû áèð êàëûïòà òóðáàé, ñóóê ê¯÷£é áåðäè.
ed
200. Ê£÷¯ð¯ï æàçãûëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í òóòóìóíäàãû ñåáåï

áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯ òààï, ¯ò¯ð ìåíåí àæûðàòêûëà. Àë áàø
ñ¯éë£ì ìåíåí êàíäàé÷à áàéëàíûøòû? Ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
1. Àé æàðûê òèéãåíäèêòåí àéëàíà äàïäààíà ê£ð¯í£ò 4. (Ê.Á.)
2. Àðçûìàò áàé-ìàíàïòàðäû ìàêòàï ûðäàãàí ¯÷¯í Òîêòîãóë
://
àíû æàêøû ê£ðã£í ýìåñ. (Æ.Á.) 3. Ìàòàé îðäóíàí òóðáàé

êîéãîí ñåáåïò¯¯ Àéäàð ýøèêêå ÷ûãûï êåòòè. (Ñ.Ñ.) 4. Ê£ë
áåòè ìåëòèðåï æàòêàí ¯÷¯í3 øûðï ýòêåí áàëûêòûí äàáûøû
tp
àëäà êàéäàí óãóëóï òóðäó. 5. Àéäàëãàí à¦ûç êóðó êàëûï ¯ð£í

ñåáèëáåé æ¯ð£ã¯ì êàíñûðàï æàòòû. (×.À.)
201. Îêóãóëà. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í ñ¯éë£ìä£ã¯
ht
îðóí òàðòèáèíå ê£¦¯ë áóðãóëà. Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í áà-

ÿíäîî÷óíóí ò¯ç¯ë¯ø¯íä£ êàíäàé æàëïûëûê áàð?
1. Ñàÿêàò1 àÿêòàãàíäûêòàí, áèç -ãàí + äûêàí
£ç¯á¯çä¯í àéûëûáûçãà êàéòòûê.
92

UZEDU.ONLINE
2. Ñàÿêàò àÿêòàãàí ¯÷¯í, áèç -ãàí ¯÷¯í

£ç¯á¯çä¯í àéûëûáûçãà êàéòòûê.
3. Ñàÿêàò àÿêòàãàí ñåáåïò¯¯, -ãàí ñåáåïò¯¯
áèç £ç¯á¯çä¯í àéûëûáûçãà êàéòòûê.
z
202. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà òèåøåë¯¯ ì¯÷£ë£ðä¯ (äûêòàí, -ûï,
-áàé) êîþï, æå æàíäîî÷òîðäó (¯÷¯í, ñåáåïò¯¯) êîøóï æàçûï,
áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Àë áàø
l.u
ñ¯éë£ìä¯í êàíäàé êûðäààëûí áèëäèðäè?
1. Æààí áàñûë ..., áèç æîëãî ÷ûêïàé êàëäûê. 2. Êûøûíäà
êàð êàëû¦ áîëãîí ..., áûéûë ýãèí ìîë áîëäó. 3. Áåø òîãîë
£ò ... æàé áîëáîéò. (Êàëûãóë.) 4. Àéæàí îêóóãà êåëáåé êàë...,
ta
ìåí àíûí ¯é¯í£ áàðäûì.
203. Îêóãóëà. Ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à êàíäàé ñ¯éë£ìä£ð
or
áàð? Àíûêòàãûëà. Ñ¯éë£ìä£ðä¯í àéûðìàñûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
1. ×ûíûí àéòûø êåðåê, êåëèíèì æàìàí ÷ûêêàí æîê.
Îøîíóí £ç¯ äà ¯é-á¯ë£ä£ ÷î¦ ûðûñêû ýìåñïè. 2. Êàñûì ìå-
up
íåí Àëèìàí ÷î¦ æîëãî æåòêåíãå ÷åéèí êàðàï òóðäóì. (×.À.)
3. Ýðòåñè Ñóëòàíàëû áàëàñûí îêóòóó ¯÷¯í Òàëàñêà æ£í£ä¯.
(Ê.Ê.) 4. Òå¦÷èëèê äîîð ÷ûêêàíäà, òåðèìå áàòïàé ñåìèðäèì.
(Ò.) 5. Êàçàíáàê £ò£ ñàðà¦ áàé áîëãîíäóêòàí, Ñàòûëãàí ìå-
íåí Áóðìàíûí òóðìóøó îîðäîé áàøòàäû. (Æ.Á.) 6. Áèëåñè¦áè,
ed
àëàðäûí è÷èíäå áèð æèãèò áàð ýêåí. Àë ìåíèí îðäóìà áàø-

êàðìà áîëóïòóð, èøòåðè êàíäàé? (Ò.Ñ.)
204. Ê£÷¯ðã¯ë£. Êàëòûðûëûï êåòêåí òûíûø áåëãèëåðäè êîé-

://
ãóëà. Ýìíå ¯÷¯í êîþëäó? Ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.

Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàíäàé ò¯ðë£ð¯í (ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯
áîþí÷à) áèëåñè¦åð?
tp
1. Àë æåðäåí Ê¯ðï¯ëä£ê àéûëûíûí àéìàãû äàïäààíà

ê£ð¯í¯ï òóðãàí ñåáåïò¯¯ // îêóó÷óëàð Îðòîêûðãà ÷åéèí áà-
ðûøòû. (Ò.Ñ.) 2. Îøîë æûëäà ê¯ç ê£ïê£ ñîçóëãàíäûêòàí //
ht
ê¯í æààí÷ûë áîëáîäóáó. (×.À.) 3. Ìóãàëèì ýðòå¦êè çàìàí-

äûí êèøèëåðèí äàÿðäàãàí ¯÷¯í // àíûí èøè àðäàêòóó æàíà
æîîïòóó. 4. Àë áèçäåí óëóó àäàì ýëå // îøîíäóêòàí áààðûáûç
àë êèøèíè ñûéëà÷óáóç. 5. Ê¯í êûëêûëäàï, áàòûï áàðà æàò-
êàíäà // áèç àéûëäû ê£çä£é æ£í£ä¯ê. («ÊÒ»)
93

UZEDU.ONLINE
205. ¤ç¯¦£ð îêóãàí àäàáèé êèòåïòåðäåí ìåçãèë æàíà ñåáåï

áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í àð áèðèíå ýêèäåí ñ¯éë£ì æàçûï
êåëãèëå. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í áàéëàíûøóó æîë-
äîðóí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
206. Ò£ì£íä£ áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ð áåðèëäè. Îêóãóëà. Àéòû-

ëóó÷ó îé ò¯ø¯í¯êò¯¯á¯? Ò¯ø¯í¯êò¯¯ áîëñóí ¯÷¯í áàø ñ¯éë£ìä¯
z
îéëîï òààï, ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà æàçãûëà. Áàãûíû¦êû æàíà
áàø ñ¯éë£ìãà ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.
l.u
1. Áûéûë êûø êàòóó áîëãîíäóêòàí ... 2. Àáà ûðàéû áèð
êàëûïòà òóðáàé ... 3. Ê¯í æûëûãàí ñåáåïò¯¯ ... 4. Æîë òàéãàê
áîëãîí ¯÷¯í ...
ta
207. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯ àíûêòàãûëà. Àëàð £ç
àðà êàéñû ì¯÷£ë£ð ìåíåí áàéëàíûøêàíäûãûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯ êîëäîíóëäó?
or
1. Æîëäîøòîðóáóç £ç óáàãûíäà êåëáåãåí ¯÷¯í, áèç æîëãî
÷ûãà àëáàé æàòàáûç. 2. Àäàìãà òèðè÷èëèê êàí÷àëûê êåðåê
áîëñî, æàøîî äà îøîí÷îëóê êûçûê ãî. (Ò.Ñ.) 3. Ê¯ç óçàê
áîëãîíäóêòàí, æàç àéû êå÷èãèï êåëäè. Êåðåç ñàáàêêà áèð
up
æóìà êåëáåé êàëãàí ñî¦, Òåíòè àãàé àíûí ¯é¯í£ áàðäû.
(Ø.Á.) 4. Ûíòûìàê áîëáîé, èø î¦îëáîéò. Ê£ï àêûëìàí ÷î-
ãóëñà, êûéûí èøòè á¯ò¯ð£ð. (Ìàê.)
208. Îêóãóëà. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯
ed
ê£ðñ£òê¯ë£. Àë êàíäàé ñ¯éë£ìä£ðä£í ò¯ç¯ë£ò? Áàãûíû¦êû

ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯ êàòûøòû? Àë æ£í¯íä£ ýìíå áèëåñè¦åð?
Æààí áàñûëãàí ¯÷¯í, ãèäðîòåõíèê Áåêòåìèð àòêà ìèíäè.
Àë ò¯íä¯ê òàðàïòàãû àñêàëóó êàï÷ûãàéäû ê£çä£é áåò àëäû.
://
Áèð óáàêòà àòû êîøêóðóï, îðäóíàí æûëáàé êîéäó. Àñêà òàø-

òàðäûí àðàñûí êàðàñà, áàøû ê£ç¯ êàíæàëàï, ¯ñò£ì£í¯í£í
ò¯øê£í áèð££ æàòòû. Àë ò¯í¯ ìåíåí æààíäà êàëãàí ñûÿê-
tp
òóó. Æààí òûíáàé æààé áåðãåíäèêòåí, àíû òîïóðàê ÷àëà-áó-

ëà ê££ìï êàëûïòûð. À¦ãû÷à æàòêàí êèøè êû¦ûëäàï, áîëîð
áîëáîñ äàáûø ÷ûãàðäû ýëå, Áåêòåìèð, àíûí òèð¯¯ ýêåíèíå
ht
èøåíèï, êóáàíà ò¯øò¯. (×.À.)

209. Ò£ì£íä£ áàÿíäîî÷òîðó îêøîø ì¯÷£ë£ð ìåíåí àÿêòàãàí
áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ð áåðèëäè. Ñèëåð, àëàðäû £ç àðà ñàëûø-
òûðûï, àð áèðè êàíäàé ìààíèäå êîëäîíóëãàíûí àíûêòàãûëà.
Àéûðìàñû ýìíåäå?
94

UZEDU.ONLINE
1. Áóðóë÷à ýøèêòåí êèðèï êåëãåí ñî¦, êûç-êåëèíäåð

îðóíäàðûíàí òóðà êàëûøòû. (Ê.Á.) — ¤ç êóëàãû óêïàãàí ñî¦,
Áàòûø àëäûðòàäàí òûìïûéãàí áîëîò. (Ò.Ñ.) 2. Àëäàðê£ñ£
êåëèï êàðàñà, ÷ûêòàòûðáàñ ×ûíàðáàé êîéäóí áàøûí êóéêà-
ëàï æàòûïòûð. («Æîì».) — Óøóë áîéäîí ê¯í à÷ûê òóðñà, æåð
z
áåòè áàò ýëå êóëïóðóï êåòåò. («ÊÒ») 3. Êàïñàëà¦ áîëáîé,
æóò áîëáîéò. (Êàëûãóë) — Ê¯í áàñûëáàé, îðóó-æûþó èøòåðè
l.u
áàøòàëáàéò. («ÁÊ»)
210. Ìààíèñè æàãûíàí áèðè-áèðèíå áàéëàíûøòóó æ£í£ê£é

ñ¯éë£ìä£ð áåðèëäè. Àëàðäàí áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë
ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Æ£í£ê£é æàíà òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í ò¯ç¯ë¯ø¯
ta
1. Ê¯í íóðó £ð££íä¯ òåãèç áàñòû. Áèç æàéëîîãî æ£í£ä¯ê.
2. Áèç êîñìîäðîìãî êåëäèê. Àë æåðäåãè ê£ðã£íä£ð¯á¯ç áàà-
or
ðûáûçäû êóáàíû÷êà á£ë£ä¯. 3. Ìåí îéãîíäóì. Ýëäèí áààðû
óéêóíóí òûí÷òûê êó÷àãûíäà ýëå. 4. Àáà ûðàéû áóçóëäó. Áóð-
ãàíàêòàï êàð æààé áàøòàäû.
up
°ëã¯: Ê¯í íóðó £ð££íä¯ òåãèç áàñêàíäàí êèéèí, áèç æàéëîî-
ãî æ£í£ä¯ê. — Áóë — áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì;
ýêè ñ¯éë£ìä£í (áàø æàíà áàãûíû¦êû) ò¯ç¯ëä¯; ìûíäàé
£çã£÷£ë¯ê æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ áîëáîéò; ýêèí÷èäåí, æ£í£ê£é
ed
ñ¯éë£ìä£ áèð ýëå ãðàììàòèêàëûê íåãèç (áèð áàø ì¯÷£) áî-

ëîò; àë ýìè òàòààë ýêè ñ¯éë£ìä£í ò¯ç¯ëã£íä¯êò£í, àíäà ýêè
ãðàììàòèêàëûê íåãèç (ýêè áàø ì¯÷£) áàð.
36-§. ÌÀÊÑÀÒ ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ Ñ°ÉË¤Ì

://
Ìàêñàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì áàø ñ¯éë£ìä£ã¯ îéäóí ìàê-

tp
ñàòûí áèëäèðåò. Ýìíå ìàêñàò ìåíåí? Ýìíå ¯÷¯í? Ýìíåãå?

äåãåí ñóðîîëîðãî æîîï áåðåò.
Ìèñàëû: 1. Æàø êóëóíäàðãà æåë òèéáåñèí äåï, Êóëáîë-
ht
äó êàðûÿ áýýëåðäè êîðîîãî àéäàï êåëäè. (Ê.Á.)

Ýìíå ¯÷¯í Êóëáîëäó êàðûÿ áýýëåðäè êîðîîãî àéäàï
êåëäè? — æàø êóëóíäàðãà æåë òèéáåñèí äåï — ìàêñàò
95

UZEDU.ONLINE
Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷ó êåëåð ÷àêòà áîëóï,

àãà -áàñ, -ñûí, (-ñûí äåï, -ñà äåï, -ñûí ¯÷¯í) -óó, -ûø
ì¯÷£ë£ð¯ óëàíàò æàíà ¯÷¯í äåãåí æàíäîî÷ êîøóëóï àéòû-
ëàò: Ýãèíäåí ìîë ò¯ø¯ì àëóó ¯÷¯í, îêóó÷óëàð èøåìáèëèêêå
÷ûãûøòû.
z
211. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä£í áàø ñ¯éë£ìä¯
òàïêûëà. Àë àðêûëóó ñóðîî áåðèï, áàãûíû¦êûíûí êàéñû ò¯ð¯
l.u
ýêåíèí àíûêòàãûëà.
1. Îøîë ò¯í¯1 àñìàíäû êàðàï æàòñàì, ñàìàí÷ûíûí æîëó
æûëò-æûëò2 ýòèï êîïøîëóï æàòòû. Á¯ã¯í ò¯í¯ ä¯éí£ã£ äàãû
ta
áèð æà¦û äûéêàí êåëäè, £ì¯ðë¯¯ áîëñóí. Ñåïêåí àøòûãû
æûëäûçäàé ò¯ã£íã¯ñ áîëñóí äåï, ñàìàí÷ûíûí æîëóí òèê-
òåï æàòûï óêòàï êåòòèì. (×.À.) 2. Ìàë êûøòàí ñåìèç ÷ûê-
ñûí ¯÷¯í, òîþòêîð æåòèøò¯¯ êàìäàëäû. 3. Áàðäûê æåðäå òå¦
or
óêóêòóóëóê áîëñóí2 ¯÷¯í3, áèçäèí ìàìëåêåòèáèç çîð èøòåðäè
æ¯ðã¯ç¯¯ä£4. 2. Æààíäûí ñóóñó êèðèï êåëáåñ ¯÷¯í, áîç ¯éä¯
àéëàíòà àðûê êàçäûê. («ÊÒ») 3. Áèçäèí ñàÿêàòòàí ýñòåëèê
up
áîëñóí äåï, óøóë òàøòûí áåòèíå ñ£ç æàçàëû. (Ò.Ñ.)
212. Ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà áàø ñ¯éë£ìä¯ îéëîï òààï æàçãûëà.
Òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà. Ìàêñàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì æ£í¯íä£
àéòûï áåðãèëå.
ed
1. Òàêøàëãàí ìûêòû ïåäàãîã áîëóø ¯÷¯í ... 2. Àðàáà àëà

ñàëûï êåòïåñèí äåï ... 3. Àðñòàíáåê îêóóäàí á¯ã¯í êåëåð äåï
... 4. Èø æåìèøò¯¯ áîëñóí ¯÷¯í ...
213. Ò£ì£íä£ òàòààë ñ¯éë£ìä£ã¯ îéäóí æûéûíòûãû áåðèëäè.
://
Ñèëåð äàãû áèð ñ¯éë£ì îéëîï òààï, óøóë îéäóí ìàêñàòûí

áèëäèðãèëå. Àë ñ¯éë£ìä¯ ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà æàçãûëà, òûíûø
áåëãèñèí êîéãóëà.
tp
1. ... àòàñû äàÿðäûê ê£ð£ áàøòàäû. 2. ... ìåêòåïòèí àéëà-

íàñûíà áàê îòóðãóçäóê. 3. ... àòà-ýíåëåðèì æàéëîîãî ê£÷¯ï
êåòèøòè. 4. ... áààðûáûç æàêøû îêóóãà òèéèøïèç.
ht
214. Ê£÷¯ð¯ï æàçãûëà. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯í¯í àñòûí ñûçãûëà.

Ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à êàíäàé ñ¯éë£ìä£ð áàð?
1. Ñàáàòñûçäûãûìäû æî¿ì äåï, Ñóáàíêóë æóìóøòàí áî-
øîíóï àëãàí. 2. Ýðòå¦-á¯ðñ¯ã¯í¯ ÷àáûêêà ÷ûãàáûç äåï, àë
96

UZEDU.ONLINE
êîìáàéíûí äàÿðäàï êîéãîí ýëå. (×.À.) 3. Îøîë ê¯í¯ Áåêòóð-

ãàí áàëäàðäû ê£ð¯ï êåò¯¯ ìàêñàòû ìåíåí êåëãåí ýëå. (À.Ò.)
4. Æåòèìäåðãå ê£ç ñàëóóãà Áóðìàêå áàéáè÷å êåëäè. (Ì.Ý.)
5. Ý÷êèëåð áàêòàðäû ààð÷ûï êîéáîñóí äåï, áèç ìåêòåïòèí
àéëàíàñûí êóð÷àï êîéäóê. (Ì.Æ.)
z
215. C¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯ç¯ï, ìàêñàò áûøûê-
òîî÷òó æàíà ìàêñàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯ àíûêòàãûëà. Àëàðäûí
l.u
àéûðìà÷ûëûãû ýìíåäå?
1. Ýëãå äàãû ñ¯éã¯í÷¯ë¯êò¯¯1 áîëóø ¯÷¯í, ìåí £ç¯ìä¯í
ûðûìäû îãî áåòåð ñ¯é£ì¯í. (À.Ò.) 2. Òàêøàëãàí ìûêòû ãåî-
ëîã áîëóó ¯÷¯í, Êåðèìáåê æåðäèí ãåîëîãèÿëûê ñûðûí æàêøû
ta
£çä£øò¯ðã£í. 3. Ê£÷£òò£ð òåç ê¯÷ àëñûí ¯÷¯í3, ¯çá£é ñóãàðûï
òóðàáûç. 4. Íåãèçãè ìàñåëå òóóðà ÷å÷èëñèí ¯÷¯í, ñòóäåíòòåð
øàéëîîãî £ç óáàãûíäà áàðûøòû. («ÊÒ»)
or
216. Îêóãóëà. Ñ¯éë£ìä£ðä¯ £ç àðà ñàëûøòûðûï, áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ìä¯í ò¯ðë£ð¯í àíûêòàãûëà. Àéûðìà÷ûëûãû ýìíåäå?
Ìàêñàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷ó êåëåð ÷àêòà áîëîðóí
ýñè¦åðãå ñàêòàãûëà.
up
1. Ìèëäåòòåíìå £ç óáàãûí- Ìèëäåòòåíìå £ç óáàãûí-
äà àòêàðûëñûí ¯÷¯í, áèçäèí äà àòêàðûëãàí3 ¯÷¯í, áèçäèí
òîïêî àéûëäàøòàð æàðäàì òîïêî ñûéëûêòàð áåðèëäè.
áåðèøòè.
ed
217. Ìàêñàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷óí ò£ì£íê¯ä£é

ôîðìàëàðãà êåëòèðèï, àð áèðèíå áèðäåí òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£.
Àëàðãà ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£. Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í
áàÿíäîî÷ó ýòèøòèí êàéñû ÷àãûíäà êåëäè?
://
1. -ñûí ¯÷¯í 3. -óó ¯÷¯í

2. -ûø ¯÷¯í 4. -ñà äåï
tp
218. Cèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£: à) æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯í

ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à; á) òàòààë ñ¯éë£ìä¯í ò¯ç¯ë¯ø¯
áîþí÷à; â) ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à.
1. Ê¯ç1. Àòàêàíäûí àéûëû á¯ã¯í3 æàíäóó. (Æ.Á.) 2. Ìåê-
ht
òåïêå êèðèï êåëãåíäåí êèéèí Ä¯éø£í ê¯íä£ã¯ñ¯íä£é îò

æàêêàí æîê. (×.À.) 3. Êûðê áààòûðäûí áààðû áàð, Êûðãûë
÷àë ìåíåí Áàêàé êàðû áàð. («Ìàíàñ».) 4. Ä¯éí£í¯í ýìãåê÷èë
àäàìäàðû áåêåì äîñòóêòà òóðãàíäà, àäàì èçèí ý÷ êèì3 áàñà

UZEDU.ONLINE
àëáàéò. 5. Ê¯ëê¯ òûï áàñûëãàí ¯÷¯í, ¯é è÷è æûìæûðò áîëî

ò¯øò¯. (Ò.Ñ.)
219. «¤ç êåñèáèíèí ýýñè» äåãåí òåìàäà îé æ¯ã¯ðò¯¯ ì¯í£ç¯íä£
äèëáàÿí æàçûï êåëãèëå. Îé-ïèêèðè¦åðäè êåíåí-êåñèð æàíà
à÷ûê-òàê áàÿíäîîäî áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í àð êûë ò¯ðë£ð¯í
z
êîëäîíóóãà àðàêåò êûëãûëà.
220. Ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£: à) æ£í£ê£é æàíà òà-
l.u
òààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à; á) ñ¯éë£ì
ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à; â) òûíûø áåëãèñè áîþí÷à.
1. Ò¯í. Àé æàðûê. Áàê æàêòàí ìóçûêàíûí ¯í¯ óãóëàò.
Ìàøèíà ê¯í áàòà, Àíäèæàí øààðûíà êåëäè. 2. ×àðãûí, êî-
ta
ëóíà êåñåíè àëûï, ê¯ë¯ï êîéäó. (Ò.Ñ.) 3. Àëäåéëåï, áàêêàí
æóðò ¯÷¯í àðíàäûì êûð÷ûí £ì¯ðä¯! (Æ.Á.) 4. Áààðûíàí íà-
ìûñ êûìáàò òóðàðûí, áàëäàð, óíóòïàãûëà. 5. Òàëààãà ã¯ë êàí-
äàé ê£ðê áåðñå, àêûëäóóëóê äà àäàìãà îøîíäîé ê£ðê áåðåò.
or
6. Ê¯ðä££ëä¯¯ ýë — àëòûí òåðåê, êîë ñóíãàí àäàì æåòå àëáàñ.
Ýë äåãåí — àñêàëóó çîî, ý÷ äóøìàí áóçóï £ò£ àëáàñ. («ÇÎ»)
7. Ê£ã£ðã£í¯ ÷ûí áîëñî, ã¯ëä£ð ñîîëáîñ áîëñî÷ó. (Ò.)
up
221. Ìåçãèë, ñûïàò, ñàëûøòûðìà áàãûíû¦êûëóó òàòààë ñ¯éë£ì
(àð áèðèíå ýêèäåí) ò¯ç¯ï êåëãèëå. Àëàð æ£í¯íä£ àéòûï áåð-
ãèëå.
222. Òåêñòòè ê£ðê£ì îêóãóëà, ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à òàëäàï, æ£í£ê£é
ed
æàíà òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯ òàïêûëà. Ñ¯éë£ìä£ã¯ ñ£çä£ðä¯í îðóí

òàðòèáè êàíäàé áîëäó? Àëàðäûí ò¯ç îðóí òàðòèáèí ýñè¦åðãå
ò¯ø¯ðã¯ë£.
ÀßËÃÀ
://
Æàð ñàëûï, ñ¯é£ì¯í äåï àéòêàíäàðäûí,

Æ¯ð£ã¯ òàø áîëáîñóí, àáàéëàãûí.
Êàñèåò, íàðê-íàñèëè¦ áóçóëáàñûí,
Áàêòû¦äû áàøêà êåëãåí ó÷óðáàãûí.
tp
Ñàãûíòûï ñàíàà êûëñûí êàñèåòè¦,

Ñ¯é¯øñ¯í æîãîòóï àêûë-ýñèí.
Áàø èéñå¦, áèð ñ¯é¯¯ã£ áàø èåðñè¦,
ht
Àë ñåíèí àéê£ë òåðå¦ êàñèåòè¦.

Æàøîîäî æàøûë æàðûê ýêåíè¦äè,
Äàëèëäåï òóðñóí äàéûì àêûë-ýñè¦.
Ì. Òîêòîðîâ
98

UZEDU.ONLINE
37-§. ÑÀÍ-¤Ë×¤Ì ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ Ñ°ÉË¤Ì
Ñàí-£ë÷£ì áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì áàø ñ¯éë£ìä£ã¯ îéäóí

ê£ë£ì, ñàí äàðàæà, £ë÷£ìä£ð¯í áèëäèðåò. Êàí÷à? Êàí÷à-
ëûê? Ýìíå áîëñî? æ.á. ñóðîîëîðãî æîîï áåðåò.
z
Ìèñàëû: Àäàì êàí÷àëûê ê£ï îêóñà, àë îøîí÷îëóê ê£ïò¯
áèëåò. — Ýìíå áîëñî àë îøîí÷îëóê ê£ïò¯ áèëåò? — Àäàì
l.u
êàí÷àëûê ê£ï îêóñà — ñàí-£ë÷£ì áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì.
Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷ó -ñà ì¯÷£ñ¯ ìåíåí àÿê-
òàï, áàø ñ¯éë£ìã£ êàí÷à, êàí÷àëûê, áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìã£
îøîí÷î, îøîí÷îëóê äåãåí ñ£çä£ð êîøóëóï àéòûëàò: Ê¯÷¯ì
ta
êàí÷à æåòñå, îøîí÷î îêóòàì. (×.À.)
223. Îêóãóëà. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàû òàòààë ñ¯éë£ìä¯ àæû-
ðàòûï, àíäàãû ñàí-£ë÷£ì áàãàíû¦êû ñ¯éë£ì æ£í¯íä£ àéòûï
or
áåðãèëå. Òûíûø áåëãèëåðèíèí êîþëóøóí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
Îîáà, Æåð ýíåì, ûìàíäàé ñûðûìäû àéòûï æàòàì, £ç¯¦
áèëåñè¦ ãî. Àëèìàíãà ý÷ íåðñå àéòà àëáàäûì. Ýãåðäå àéòñàì,
àäàìçàòûíûí êàíäàéäûð áèð àñûë ä¯éí£ñ¯í á¯ëä¯ð¯ï, êàí-
up
äàéäûð áèð àê íåðñåíè áóëãàï êî¿ òóðãàíñûï, áàòûíà àëáàé
æ¯ðä¯ì. Àíäàí áåðè êàí÷à æûëäàð £òñ£ äà, ýë îøîí÷îëóê
ñûéëàøûï êåëå æàòûøàò. Ûðàêìàò, ê£ç¯ì æóìóëãàí÷à ûðàà-
çûìûí.
ed
Æûëäàð £ò£ áåðäè. Ñ¯é¯íã£í¯ì êàí÷àëûê ê£ï áîëñî,

£ê¯í¯ï-£êñ£ã£í¯ì àíäàí äà ê£ï áîëäó. (×.À.)
224. Ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£: à) ãðàììàòèêàëûê
ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à; á) áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í ò¯ðë£ð¯ áîþí÷à;
://
â) ñ¯éë£ìä¯í áàø ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à.

1. Ò££ êàí÷à áîëñî, æ¯ê îøîí÷î áîëîò. (Ìàê.) 2. ¤ì¯ð-
áåêòèí ê£¦¯ë¯ êàí÷àëûê æóìøàê áîëñî, àë îøîí÷îëóê ê£ê
tp
ýëå. 3. Ìåí á¯ã¯í àãàéûì ìåíåí ñ¯éë£øò¯ì. 4. Ìåíèí áèðèí-

÷è ûðëàð æûéíàãûì áàñûëûï æàòûïòûð. 5. Ìåíèí ûðûìäû
ýë êàí÷àëûê ñ¯éñ£, ìåí àëàðãà îøîí÷îëóê êûçìàò êûëàì
(À.Ò.)
ht
225. Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ êàí÷à, êàí÷àëûê, àë ýìè áàø ñ¯é-

ë£ìä£ îøîí÷î, îøîí÷îëóê äåãåí ñ£çä£ðä¯ êàòûøòûðûï, ñàí-
£ë÷£ì áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì (àð áèðèíå ýêèäåí) ò¯çã¯ë£. Áàø æàíà
áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàéëàíûøóó æîëäîðóí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
99

UZEDU.ONLINE
226. Òåêñòòè îêóãóëà. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë

ñ¯éë£ìä¯ àæûðàòêûëà. Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ðë£ð¯
áàð? Àëàð æ£í¯íä£ ýìíå áèëåñè¦åð? Òûíûø áåëãèëåðèíèí
êîþëóøóí àéòûï áåðãèëå.
Êûìáàòòóó èíèì! Êàí÷àëûê çàðûë æóìóøòàðûì áîëñî äà,
z
áàðäûãûí æûéûøòûðûï òàøòàï, ìåí óøóë êàòòû æàçóóíó
òóóðà òàïòûì... Ýãåðäå óøóíäà àéòûëãàíäàð ñèçäè êûçûêòûð-
l.u
ñà, àíäà £ç ÷ûãàðìà¦ûçãà ïàéäàëàíóóíó ñóðàíàì. Áóë æàøòàð
¯÷¯í êåðåê ãî äåï ýñåïòåéìèí.
Ìóíó êàí÷àëûê ê£ï àäàì áèëñå, ìåí îøîí÷îëóê áàêòû-
ëóó áîëîì. Îøîí÷îëóê ýë àëäûíäà ûéûê ïàðçûìäû àòêàðûï,
îøîí÷îëóê ìåíèí äà êåòèðãåí ê¯í££ì êåìèéò. Ýãåð æàçà
ta
òóðãàí áîëñî¦óç, ìåíè óÿëàò äåï òàðòûíáà¦ûç. Ý÷ íåðñåñèí
æàøûðáàé, à÷ûêòàí-à÷ûê æàçû¦ûç. (×.À.)
or
227. Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷óí ò£ì£íê¯ä£é ôîðìàëàð-
ãà êåëòèðèï, òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Àëàð áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í
êàéñû ò¯ð¯ áîëäó? Ê£÷¯ð¯ï æàçûï, òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà.
Áàø ì¯÷£ë£ðä¯í àñòûí ñûçãûëà.
up
ñà äåï
Îêó ñà äà
ãàíû áîëáîñî
ãàíñûï
ed
228. Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£í àäåãåíäå òå¦ áàéëàíûøòàãû, àí-

äàí êèéèí áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£.
Ê£÷¯ð¯ï æàçûï, òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í
ò¯ðë£ð¯í¯í àéûðìà÷ûëûãû ýìíåäå?
1. Ê¯í íóðó æåð áåòèí òåãèç êàïòàäû. Áèç àéûëäàí ÷ûê-
://
òûê. 2. Ìóçåéãå áàðãûáûç êåëäè. Óáàêûò áîëáîé êàëäû.

3. °÷¯í÷¯ ê¯í¯ øàìàë áàñûëäû. Ê¯í à÷ûëäû.
tp
°ëã¯: Ê¯í íóðó æåð áåòèí êàïòàäû, áèç àéûëäàí ÷ûê-

òûê. — Ê¯í íóðó æåð áåòèí òåãèç êàïòàãàíäà, áèç àéûëäàí
÷ûêòûê. — Ê¯í íóðó æåð áåòèí êàïòàñà, áèç àéûëäàí ÷ûãà-
áûç. — Ê¯í íóðó æåð áåòèí êàïòàãàí ¯÷¯í, áèç àéûëäàí ÷ûê-
ht
òûê. Ê¯í íóðó æåð áåòèí êàïòàï, áèç àéûëäàí ÷ûêòûê æ.á.
229. Òàòààë ñ¯éë£ìä£ðã£ îîçåêè òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£. Áàãûíû¦êû
ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ðë£ð¯ áàð? Àëàðäûí êàíäàé ìààíèäå êîë-
äîíóëãàíûí òóóðà àíûêòîîäî ýìíåãå ê£¦¯ë áóðóó êåðåê?
100

UZEDU.ONLINE
1. Ñóóíó ê£ï êå÷ñå, ÷àë÷ûê áîëîò. Ñ£çä¯ ê£ï ñ¯éë£ñ£,

òàíòûê áîëîò. (Ìàê.) 2. Ê¯í êûëêûëäàï áàòûï áàðà æàòêàí-
äà, ×îðî æ£í£ï êàëäû. (Ê.Æ.) 3. Ýð æèãèò àêûëäóó áîëñî,
àê øóìêàðäàé àéëàíàò. 4. Òààíûñà¦, êûðãûç — êóòìàí ýë, òàð-
òûøòàí ì£ð£é óòêàí ýë. (Æ.Á.) 5. Áàêòûáûç áîëñî, äóøìàíäû
z
æå¦åëè. («Êóðìàíáåê»). Äóëäóéãàí Àòàé, àïàñûíà êîøóëóï,
ê£ç æàøûí øûïûðäû. (Ø.Á.) 7. Áàëàíû êàðàï, Àéòèêå îòó-
l.u
ðà êàëäû. (À.Ò.) 8. Àäûðëàðäû àðàëàï, øûëäûðàï àêêàí ñóóãà
æåòêåíèáèçäå, Ä¯éø£í ìåíèí ê£ç¯ì£ ýðêåëåé êàðàäû. (×.À.)
230. «Òîîëîð óëóóëóêòóí ñèìâîëó» äåãåí òåìàäà ÷àêàí òåêñò

ò¯ç¯ï êåëãèëå. Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í ò¯ðë£ð¯í êîëäîíóóãà àðà-
ta
êåòòåíãèëå.
231. Æàäûáàëãà ê£¦¯ë áóðãóëà. Øàðòòóó û¦ãàéäûí -ñà ì¯÷£ñ¯
or
áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ðë£ð¯íä£ êîëäîíóëàðûí ýñè-
¦åðäå ñàêòàãûëà.
Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£í
ê/í Ìèñàëäàð
up
êàéñû ò¯ð¯
1. Áàëäàð ìåêòåïòåí ÷ûãûøñà, êàð

Ìåçãèë áàãûíû¦êû
æààï æàòêàí ýêåí
ed
2. Ûíòûìàãû¦ áîëáîñî, æå¦å àëáàéò Øàðòòóó áàãûíû¦êû

æîîíó áèð àäàì ñ¯éë£ì
Áèëèì êàéäà áîëñî, £í£ð îøîë

3. Îðóí áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì
://
æåðäå áîëîò
×î¦ò£ðä¯ áóëóò êàïòàï òóðãàíû Kàðàìà-êàðøû áàãûíû¦êû

4.
áîëáîñî, àáà ûðàéû áèð êàëûïòà ñ¯éë£ì
tp
232. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£: à) áàãûíû¦êû

ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ðë£ð¯ áàð? á) ÷àê÷ûë -ûï ì¯÷£ñ¯ êàíäàé
ñ¯éë£ìä£ðä£ êîëäîíóëäó; â) àë óëàíûï òóðãàí ñ£ç ñ¯éë£ìä¯í
ht
êàéñû ì¯÷£ñ¯?
1. Êîëóí æààãûíà òàÿï, îòòó êàðàï îòóðãàí Áåêòóðãàí ê£ç
à÷ûï æóìãàí÷à îðäóíàí òóðäó4. (À.Ò.) 2. Êàéñû áèð££ë£ð
îðî¦äîñî, áèç ñûëûê ìàìèëå ìåíåí £ç¯í óÿëòóóáóç êåðåê.
101

UZEDU.ONLINE
(«À») 3. Á¯òê£í áîþì ûìûð-÷ûìûð áîëóï, àòòàí ò¯øò¯ì.

Íàðû æàêòàí Àëèìàíäû ýýð÷èòèï, ò£ðò àÿë êåëå æàòêàí
ýêåí. 5. À¦ãû÷à áîëáîé Àéøà êîøóíàìäûí êîðîîñóíàí àÿë-
äàð ÷ûãà êàëûï, ìåíè êîëäîí áåêåì êàðìàøòû. (×.À.)
233. Æàäûáàëãà ê£¦¯ë áóðãóëà. ×àê÷ûë -ûï ì¯÷£ñ¯í¯í êîëäî-
z
íóëóøóíà ê£¦¯ë áóðãóëà. Ýñè¦åðäå ñàêòàãûëà.
l.u
ê/í Ìèñàëäàð Áàãûíû¦êû Ñ¯éë£ìä¯í êàéñû
ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯
ò¯ð¯
1. Áåòèíåí íóðó ÷à÷ûðàï, Áåòèíåí íóðó ÷à÷û- Ñûïàò áàãûíû¦êû
òîëêóíäàï Ñûðãà êó- ðàï (êàíòèï?) ñ¯éë£ì
ta
áàíäû
2. Íóðëàí æóìóøêà êåë- Íóðëàí æóìóøêà Ñåáåï áàãûíû¦êû
áåé êàëûï, ìåí àíûí êåëáåé êàëûï ñ¯éë£ì
or
¯é¯í£ áàðäûì (ýìíå ¯÷¯í?)
3. Ã¯ëä¯¯ æîîëóãóí ñàëû- Ã¯ëä¯¯ æîîëóãóí ×àê÷ûë ò¯ðì£ê
íûï, Àëèìàí æàñàíûï ñàëûíûï (êàíòèï?) (æ£í£ê£é ñ¯éë£ì)
àëãàí
up
234. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í îðäóí àíûêòàãûëà.
Ê£÷¯ðã¯ë£. Êàëòûðûëûï êåòêåí òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà æàíà
àëàðäûí êîþëóøóí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
ed
1. Àäåãåíäå áèç êàíòåð ýêåí äåï ñûð àëäûðãàí æîêïóç.

2. Æàìèéëà Äàíèÿð òàðàïêà æàêûíäàé êåëãåíäå àðòûíàí
æåòòè. 3. Äàíèÿð àêñàé áàøòàãàíäà áèç àíû êàíäàé àçàïêà
ñàëãàíûáûçäû îøîíäî ò¯ø¯íä¯ê. 4. Àë Æàìèéëàíûí ¯í¯í
óêêàíäà êàéðà ÷ûìûðêàíûï èëãåðè óìòóëäó. (×.À.)
://
235. Áàãûíû¦êûãà êàðàòà áàø ñ¯éë£ìä¯ îéëîï òààï, ê£ï ÷å-

êèòòèí îðäóíà æàçãûëà, òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà. Áàãûíû¦-
êû ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯ ýêåíäèãèí àíûêòàãûëà. Æ£í£ê£é
tp
ñ¯éë£ìä£ðä¯í áàø ì¯÷£ë£ð¯í¯í àñòûí ñûçãûëà.

1. Æàêøûíûí £ç¯ £ëñ£ äà ... 2. Îêóó÷óëàð øààðäàí êå-
ëàòñà ... 3. Ýãåð æààí áàñûëñà ... 4. Êàéñû æåðäå êûéûí èø
ht
áîëñî ...
236. Ò£ì£íä£ áàø ñ¯éë£ìä£ð áåðèëäè. Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯
îéëîï òààï, ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà æàçãûëà, òûíûø áåëãèñèí
êîéãóëà. Òàïêàí ñ¯éë£ì¯¦£ð áàãûíû¦êûíûí êàéñû ò¯ð¯?
102

UZEDU.ONLINE
1. ... Êàíûø àïà æàëãûçäûê òàðòêàí æîê. 2. ... ìåí äà

îøîë îêóóãà áàðàìûí. 3. ... àáà ûðàéûíäà £çã£ð¯¯ áîëãîí
æîê. 4. ... áèç æàêøû îêóóãà àðàêåòòåíèøèáèç êåðåê.
237. Ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à êàíäàé ñ¯éë£ìä£ð áàð? Àëàðäûí àéûð-
ìà÷ûëûãûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
z
1. Ê£ï áèðèêñå, ê£ë áîëîò, ê£ë êàïòàñà, ñåë áîëîò. (Ìàê.)
4. Êàðà¦ãû ò¯í. Àëäà êàíäàé áèð íåðñåãå ò¯ø¯í£ àëáàé æàò-
l.u
êàíäàé, òàáèãàòòûí ê£ð¯í¯ø¯ òûïòûí÷. 5. Òàáèãàòòûí óøóí-
äàé êóáóëóøòàðûí áàéêàï æàòûï, ìåí ê£ïê£ ÷åéèí óêòàé
àëáàäûì. (Ì.Ý.)
238. Êàëòûðûëûï êåòêåí òûíûø áåëãèëåðäè £ç îðäóíà êîéãóëà.
ta
Àëàð ýìíå ¯÷¯í êîþëäó?
Ê¯í áàëáûëäàï óÿñûíàí ÷ûãûï êåëå æàòêàí êåçäå// ¤ì¯ðáåê
áàëäàðûí ñàìîë¿òêî îòóðãóçäó. Îøåíòèï, áåø ê¯íä£í êèéèí
ìåíåí æ£í£ä¯.
or
òàê îí ñåãèçèí÷è àâãóñò ê¯í¯ øóìêàð áàëàñû áóëóòòóí ¯ñò¯
Êîíîêòîð Áåêòóðãàí êàðûÿíûí £ì¯ð¯íä£ã¯ êûçûê îêóÿ-

up
ëàðûí òû¦øàøûï // êýýäå ê¯ë¯ø¯ï // êýýäå êåéèøèï îò-
óðóøòó. Êàðûÿ // êóáàíû÷êà áàëêûï // ìóóíäàðû áîøîï //
æûðãàëãà ê£¦¯ë¯ æèáèï îòóðäó.
Êàðûÿ ê£ï æàøàïñûç // Ñèçäå äà àðìàí áîëîò áåêåí? //
Êàðûÿíûí ñ£ç¯í óãàëûê, ÷ûíûí àéòû¦ûç //
ed
Ýý áàëàì // Ñóðîî¦ ý¦ ýëå ñîíóí // äåäè Áåêòóðãàí //

ñàêàëûí ñûëàï. (À.Ò.)
://
1. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì êàíäàé á£ë¯êò£ðä£í

òóðàò?
2. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì äåãåí ýìíå? Ìèñàë êåëòèðãèëå.
3. Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í êàíäàé ò¯ðë£ð¯ áàð?
tp
4. Øàðòòóó áàãûíû¦êû áàø ñ¯éë£ì ìåíåí êàéñû ì¯÷£ë£ð àðêûëóó

áàéëàíûøàò? Ìèñàë êåëòèðãèëå.
5. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í îðäó êàíäàé?
6. Ìåçãèë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì ìåíåí òóòóìäàø ìåçãèë áàøûêòîî÷òóí
ht
àéûðìàñûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
7. ×àê÷ûë ò¯ðì£ê ìåíåí ñûïàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í àéûðìàñû
êàíäàé?
8. -ñà, -ûï ì¯÷£ë£ð¯ áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ðë£ð¯íä£ êîë-
äîíóëàò? Ìèñàë êåëòèðãèëå.
103

UZEDU.ONLINE
9. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í òûíûø áåëãèñè æ£í¯íä£

10. Ñåáåï æàíà ìàêñàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷òîðó ýòèøòèí
êàéñû ÷àãûíäà êåëåò? Ìèñàë êåëòèðãèëå.
11. Òå¦ æàíà áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í àéûð-
ìàñû ýìíåäå?
z
38-§. Ê¤Ï ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛËÓÓ ÒÀÒÀÀË Ñ°ÉË¤Ì
l.u
Áàø ñ¯éë£ìã£ ýêè æå àíäàí ê£ï áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì áàé-
ëàíûøûï êåëñå, áóë ê£ï áàãûíû¦êûëóó òàòààë ñ¯éë£ì áîëîò.
Ìèñàëû: 1. Ê¯ç êåëãåíäå, ýãèí áûøêàíäà, àë áèçäèí àéûë-
ta
ãà êûçìàòêà êåëãåí. (Í.Á.) 2. Àëûì Êàíûáåêòèí òàðûõûí
óêêàíäà, è÷è òóç êóéãàíäàé à÷ûøûï, æ¯ð£ã¯í¯í áàøûíà
òèêåíåê êàäàëãàíäàé áîëäó. (Ê.Æ.)
Áèðèí÷è ìèñàëäàãû áàø ñ¯éë£ì — àë áèçäèí àéûëãà êûç-
or
ìàòêà êåëãåí. Êà÷àí? — 1) ê¯ç êåëãåíäå; 2) ýãèí áûøêàíäà.
Ýê££ òå¦ áèðäåé ñóðîîãî (êà÷àí?) æîîï áåðäè, ìåçãèë
áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì. Áàÿíäîî÷òîðó äà áèðäåé ôîðìàäà (-ãàí
up
+äà) ò¯ç¯ëä¯. Äåìåê, áóëàð áèð £¦÷£é ò¯ð¯íä£ êåçèêòè.
Ýêèí÷è ìèñàëäàãû áàø ñ¯éë£ì — æ¯ð£ã¯í¯í áàøûíà
òèêåíåê êàäàëãàíäàé áîëäó. Êà÷àí?—1) Àëûì Êàíûáåê-
òèí òàðûõûí óêêàíäà — ìåçãèë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì. Êàí-
ed
òèï? —2) è÷è òóç êóéãàíäàé à÷ûøûï — ñûïàò áàãûíû¦êû

ñ¯éë£ì. Áóëàð áèð £¦÷£é ýìåñ.
Äåìåê, áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ð £ç¯ë£ð¯í¯í ò¯ç¯ë¯ø¯ áî-
þí÷à áèð £¦÷£é æå áèð £¦÷£é ýìåñ ò¯ð¯íä£ áîëóøó ì¯ìê¯í.
://
239. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ê£ï áàãûíû¦êûëóó òàòààë ñ¯éë£ìä¯í á£ë¯êò£ð¯

áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯í£í ò¯ç¯ëã£í¯í àíûêòàãûëà.
Àëàðäûí àð áèðè áàø ñ¯éë£ì ìåíåí êàíäàé÷à áàéëàíûøòû?
tp
1. Êû÷àí1 æàêûíäàï áàðãàíäà1, £ðò ÷åò æàãûíàí òóòà-

íûï, êóóðàãàí áåäåëåð ÷àòûðàï2, êûïêûçûë æàëûí àñìàíãà
ê£ò£ð¯ë¯ï æàòêàí ýêåí. (Ø.Á.)
2. Æàìèëà îêóóãà êèðìåéèí÷å, £ç¯ áèð êûçìàòêà òóð-
ht
ìàéûí÷à, ×î¦ìóðóí äà Æàìèëàãà îîç à÷ïàñ áîëäó. (Ê.Á.)

3. Ê¯ðê¯ð£ã£í ê¯ç àéëàðû êåëèï, êîîí-äàðáûç ýãèëèï, àê àë-
òûí áóëàéûï, ìýýíåòêå÷ àäàìäàð áåðåêåãå áåë÷åñèíåí áàòûï,
ò¯øò¯êò£ àê ò££í¯í êàðäû æàðûëûï òóðãàí êåç ýëå. (Ê.Áåêò.)
104

UZEDU.ONLINE
240. Áåðèëãåí ìèñàëäû áàø ñ¯éë£ìä¯í ìààíèñèíäå êîëäîíóï,

àãà êàðàòà áèð íå÷å áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯ îéëîï òààï, ê£ï
÷åêèòòèí îðäóíà æàçãûëà. Àëàð áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä¯í êàéñû
ò¯ðë£ð¯?
1. ... áèç æîëãî1 ÷ûêòûê. 2. ... êûøêû òàëàà æóìóøòàðû
z
áàøòàëäû. 3. ... æààí áàñûëäû. 4. ... æåð áåòè ã¯ëã£ îðîíäó.
5. ... ýë æûìæûðò îòóðóøòó.
l.u
241. Áàãûíû¦êûëàðãà êàðàòà áàø ñ¯éë£ìä¯ îéëîï òàïêûëà.
Àíû ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà êîþï, ê£÷¯ðã¯ë£. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í
ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå. Ñ¯éë£ìä¯í
àð áèðèíèí áàø ì¯÷£ë£ð¯í¯í àñòûí ñûçãûëà.
ta
1. Áóëóòòàð óéãó-òóéãó áîëóï, ê¯í ê¯ðê¯ð£ï, ÷àãûëãàí ÷àð-
òûëäàï, ... 2. Êàðà æåð ê£ê òóêàáàäàé êóëïóíãàíäà, êåëãèí
êóøòàð êåëå áàøòàãàíäà, ... 3. Óëóó æàãûëãàí îò áàëáûëäàï,
æàøòàð áèéëåï á¯òê£í êåçäå, ... 4. Ýë-æóðò æàç ýìãåãèíå æà-
or
ðûøà êèðãåíäèêòåí, òàëààäà ò¯ðê¯í ¯íä£ð £ç àðà àéêàøûï, ...
242. Êàëòûðûëûï êåòêåí òûíûø áåëãèëåðèí êîþï, ê£ï áàãû-

up
íû¦êûëóó òàòààë ñ¯éë£ìä¯ ê£÷¯ðã¯ë£. Òûíûø áåëãèñè ýìíå ¯÷¯í
êîþëäó? Óøóë ñ¯éë£ìä£ðã£ ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£:
à) òàòààë ñ¯éë£ìä£ êàí÷à áàø ì¯÷£ áàð? á) òàòààë ñ¯éë£ìä¯í
áàøêà ò¯ðë£ð¯í£í àéûðìàñû ýìíåäå?
1. Æàç. ×£ï òóøàðãà ÷ûêêàí êåç... Êîé êîðîîäîí óçàï
ed
êåòòè. Ê¯í ûñûé áåðãåí êåçäå êîçóëàð1 áàäàëãà êèðèï êåò-

êåí óáàêòà áèç ê£í£÷£ã¯á¯çä£í àéðàí è÷¯¯ã£ îòóðäóê. (Ì.Ý.)
2. Ñûðòòàí äàáûø óãóëàð çàìàò ýøèê øàðò à÷ûëûï øàøêà-
ëàêòàãàí3 Ê£ê£ èðåãåãå òóðà êàëäû. (Ê.Æ.) 3. Àâãóñò àéû îð-
://
òîëîï2 êàëãàí óáàêòà ÷£ï ÷àáûëûï æàòêàíäà Ñàáûð áàøòàãàí

¯÷ áàëà îêóóãà êåëäè. (Ò.Ñ.)
243. Ê£ðê£ì àäàáèé êèòåïòåðäåí æå £ç¯¦£ð÷£ îéëîï òààï, ê£ï
tp
áàãûíû¦êûëóó òàòààë ñ¯éë£ìã£ ò£ðò ìèñàë æàçûï êåëãèëå.

Ýê££íä£ áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ð áèð £¦÷£é, êàëãàíäàðû áèð
£¦÷£é ýìåñ ò¯ð¯íä£ áîëñóí. Ñ¯éë£ìä£ðä¯í áàø ì¯÷£ë£ð¯í¯í
àñòûí ñûçãûëà.
ht
244. Îêóãóëà. Ñ¯éë£ìä¯í ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯í £ç àðà ñà-

ëûøòûðãûëà. ×àê÷ûë ò¯ðì£êò£í áîëãîí áèð £¦÷£é áûøûêòîî÷
ìåíåí áèð íå÷å áàãûíû¦êûëóó òàòààë ñ¯éë£ìä¯í £çã£÷£ë¯ã¯í
105

UZEDU.ONLINE
1. Ìîìóí ÷àë, îîð äåì àëûï, êîëóí ê£ò£ð£ àëáàé, ê£ç¯í

àðà¦ à÷ûï, áàëàíû áèð êàðàäû. 2. Àéäàëãàí à¦ûç êóðó êàëûï,
¯ð£í ñåáèëáåé, æ¯ð£ã¯ì êà¦ñûðàï æàòòû. (×.À.) 3. Áàøûìäàí
ñûëàï, ìà¦äàéûìäàí ££ï, òèçåñè îîçóíà òèéãåí êàðà êåìïèð
áèð äàëàéãà ìåíè êàðàï îòóðäó. 4. Ìåíèí êóáàíû÷ûì êîéíóìà
z
áàòïàé, æ¯ð£ã¯ì ñ¯é¯íã£íä£í ýýëèãèï, òîëêóíäàíûï òóðäóì.
5. Êûç ìåíèí êàëï àéêàíûìà ò¯ø¯í¯ï, ¯í¯í ÷ûãàðûï, ê¯ë¯ï
l.u
æèáåðäè. (À.Ò.)
Ñ¯éë£ìä£ðä¯í ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯í àíûêòàãûëà.
1. Êûç, êîëóí ñóíóï, ýðêåëåòêåíäåé áîëäó. 2. — Ýðòå¦
ta
ìåíåí ýðòå òóðóï, ìàëãà áàðûï, êåëãåí æîëó¦äó áàéêà.
Ò££ë£ðä¯í è÷èíäå æåç áóéëàëóó áîç èíãåí áàð, îøîíó ñóóò-
êóí. Êûçäûí àéòêàíûíäàé, èøòåé áàøòàäûì. Àé áàòóóãà æà-
or
êûíäàï, êîíîêòîð, óêòàãàíäà, áèç æîëãî ÷ûêòûê. (À.Ò.)
°ëã¯: Êûç, êîëóí ñóíóï, ýðêåëåòêåíäåé áîëäó. — Êàíòêåíäåé
áîëäó? — ýðêåëåòêåíäåé áîëäó — áàÿíäîî÷; êèì? — êûç — ýý; êàí-
òèï ýðêåëåòêåíäåé áîëäó? — êîëóí ñóíóï — ÷àê÷ûë ò¯ðì£êò£í
up
áîëãîí ñûïàò áûøûêòîî÷. Ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à ýêè òóòóìäóó
æ£í£ê£é ñ¯éë£ì, æàéûëìà.
246. Áèð íå÷å áàãûíû¦êûëóó òàòààë ñ¯éë£ì (¯÷ ñ¯éë£ì) ò¯ç¯ï
êåëãèëå. Àð áèð ñ¯éë£ìä¯í áàø ì¯÷£ë£ð¯í¯í àñòûí ñûçãûëà.
ed
247. Îêóãóëà. Ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ðë£ð¯

áàð. Àëàðäûí àð áèðèíå ì¯í£çä¯¯ £çã£÷£ë¯ã¯ êàíäàé?
1. Æ¯ð£êò¯ æ¯ð£ê ñàãûíñà, æîëáîðñ äà áîëñî àðûòàò.
Æàíûíà êûëû÷ òèéãåíäåé, æàðàëàï äåíäè òàðòûëòàò. (À.Ò.)
://
2. Æàç — æàðûø, ê¯ç —ê¯ð£ø. 3. Áóþìäóí êèðèí ñàìûí

æóóéò, ê£¦¯ëä¯í êèðèí àêûë æóóéò. 4. Àòà óóëó àéòêàíûíàí
êàéòïàéò, æîîìàðò áåðãåíèí àéòïàéò. (Ìàê.) 5. Ýë ÷îãóëóï,
tp
ê£ï÷¯ë¯ê áàòïàé òóðãàí ñî¦, ÷îãóëóø ñûðòòà £òò¯. («ÊÒ»)

39-§. ÀÐÀËÀØ ÒÀÒÀÀË Ñ°ÉË¤Ì
ht
Ñ¯éë£ìä¯í áóë ò¯ð¯ òå¦ áàéëàíûøòàãû æàíà áàãûíû¦êû

áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä£í ò¯ç¯ë£ò.
Ìèñàëû: Êàëê ê£á£éã£íä£í êèéèí, êûøòàê ïàéäà áî-
ëîò, àë øààðãà àéëàíàò. Ìûíäà ¯÷ æ£í£ê£é ñ¯éë£ì áàð:
106

UZEDU.ONLINE
1) êàëê ê£á£éã£íä£í êèéèí; 2) êûøòàê ïàéäà áîëîò; 3) àë

øààðãà àéëàíàò.
Áóëàðäûí è÷èíåí ýêèí÷è æàíà ¯÷¯í÷¯ ñ¯éë£ì áè-
ðè-áèðè ìåíåí òå¦ áàéëàíûøòû, òàêòàï àéòêàíäà, áèðè
ýêèí÷èñèíå ìààíèñè áîþí÷à áàãûíáàéò.
z
Àë ýìè áèðèí÷è ìåíåí ¯÷¯í÷¯ ñ¯éë£ì £ç àðà áàãûíû¦êû
àáàëäà áàéëàíûøòû, òàêòàï àéòêàíäà, áèðèí÷èñè ¯÷¯í÷¯
l.u
ñ¯éë£ìã£ áàãûíûï òóðàò, ñåáåáè àë £ç¯í÷£ òóðãàíäà æûéûí-
òûêòóó îéäó áèëäèðå àëáàéò.
248. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯ òààï, àë êàí÷à á£ë¯êò£í ò¯ç¯ëã£íä¯ã¯í,

æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ð £ç àðà êàíäàé÷à áàéëàíûøêàíûí àéòûï
ta
áåðãèëå. Àëàð òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ð¯?
1. Óñòàêàíàíûí è÷è êåðåìåòò¯¯, ñåáåáè1 òóø-òóøêà øè-
ðåíäè á¯ðê¯ë£ò, îîð áàðñêàíäàð ê¯ðñ¯ëä£ï, ÷óëó òåìèð æàë-
or
ïàÿ ò¯ø£ò. Çîð ê££ð¯êò£ð òûíáàé ¯øê¯ð¯í£ò, ê£ê æàëûí
¯éë£éò, áèðîê3 óñòà ý÷ áèð ÷ààëûêïàãàíñûéò. (Ò.Ñ.) 2. Àëûì
ýøèêòåí êèðãåíäå, ¯é è÷è æûìæûðò áîëî ò¯øò¯ äà, ò£ðä£ã¯
up
áèð££ ÷î÷óãàíäàé îðäóíàí òóðà êàëäû. (Ê.Æ.) 3. Ïîåçä £ò¯ï
êåòêåíäåí êèéèí, áèð òîïêî ÷åéèí ñòàíöèÿäà ý÷ æàí æîêòîé
áàéêàëäû, òûí÷òûê £ê¯ì ñ¯ðä¯. (×.À.)
249. Àðàëàø òàòààë ñ¯éë£ìã£ ¯÷ ìèñàë æàçûï êåëãèëå. Àíûí

ed
òóòóìóíäà òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ðë£ð¯ áîëîò? Òàòààë

ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ðë£ð¯í áèëåñè¦åð?
250. Ê£ï áàãûíû¦êûëóó ìåíåí àðàëàø òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í

àéûðìà÷ûëûãûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
://
251. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êóðàìûíäà êàí÷à ñ¯éë£ì áàð? Àëàðäûí

ò¯ç¯ë¯ø¯í æàíà £ç àðà áàéëàíûøóó æîëäîðóí àíûêòàãûëà. Òå¦
tp
áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìã£ ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.

Òèë, àëáåòòå, £çã£ð£ò, ìåí ìóíó òàëàøïàéì. Àë ýìåñ, äà-
ðàêòûí æàëáûðàêòàðû æûë ñàéûí àëìàøàò, áèðè êóóðàéò,
ht
àíûí îðäóíà æà¦ûñû £ñ£ò. Äàðàê æûë £òê£í ñàéûí êîþó äà,
áóòàêòóó äà, áåêåì äà áîëî áåðåò. Îøîë ñûÿêòóó ýëå òèë äà
£ñ¯ï-£í¯ã£ò, æà¦û ñ£çä£ð ïàéäà áîëîò, àéðûìäàðû êîëäîíóó-
äàí ÷ûãûï êàëàò. (Ð. Ãàìçàòîâ.)
107

UZEDU.ONLINE
252. ¤ç¯¦£ð àðàëàø òàòààë ñ¯éë£ìã£ ¯÷ ìèñàë ò¯ç¯ï êåëãèëå.

Àíûí òóòóìóíäàãû ñ¯éë£ìã£ ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à
ì¯í£çä£ì£ áåðãèëå. Àðàëàø òàòààë ñ¯éë£ì ê£ï áàãûíû¦êûëóóäàí
êàíäàé÷à àéûðìàëàíàò?
253. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£: à) ñ¯éë£ìä¯í
z
ò¯ç¯ë¯ø¯í àíûêòàãûëà: æ£í£ê£éá¯ æå òàòààëáû? á) ñ¯éë£ì
ì¯÷£ë£ð¯í¯í àñòûí ñûçãûëà; â) òûíûø áåëãèñèíèí êîþëóøóí
l.u
Ïàéäàëóó äîñòîí ¯÷££, çûÿíäóó äîñòîí ¯÷££ áîëîò. Ïàéäà-
ëóó äîñòîðãî áóëàð êèðåò: ÷ûíäûêòû áåòêå àéòêàí, ñ£çä¯ ò¯ç
ñ¯éë£ã£í, ê£ï áèëãåí àäàìäàð. Ýêè æ¯çä¯¯, êàëï àéòêàí,
ta
ìà¦ûçäàð — áóëàð çûÿíäóó àäàìäàð. («ÇÎ»)
254. Ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à æ£í£ê£é, òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í êàí-
or
äàé ò¯ðë£ð¯í áèëåñè¦åð? Àëàðäûí àð áèðèíå ì¯í£çä¯¯ êàíäàé
£çã£÷£ë¯êò£ð áàð? Ò£ì£íê¯ ñ¯éë£ìä£ðä£í ìèñàë êåëòèðãèëå.
1. Ê¯í äàéûì ýëå ê¯ëê¯ ìåíåí ÷ûãûï, êóáàíû÷ ìåíåí
áàòïàéò. Àíûí ê£ç¯í æ££ òóìàí, êàðà áóëóò êàëêàëàï êàë-
up
ãàí ó÷óðëàð äà áîëîò. Îøîíäîé ýëå àäàì áàëàñû äà êóáà-
íû÷ ìåíåí £ê¯í¯÷ê£ äóóøàð áîëîò. (Ø.Á.) 2. Æàëêîî ê¯í
áàòêàíãà ñ¯é¯í£ò, ýïêèíä¯¯ ê¯í áàòêàíãà ê¯é¯í£ò, àíòêåíè
æàëêîî ýðòåðýýê æàòûï óêòàãàíäû êààëàñà, ýïêèíä¯¯ æóìó-
ed
øóíóí ê£á¯ð££ê á¯ò¯ø¯í êààëàéò. (Í.Á.) 3. Æîêòó æîê èçäå-

ãåí òàáàò, æîëäîøó øàéûð áîëñî, æîëîî÷óíóí êóìàðû êàíàò.
(Ê.Æ.)
://
255. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í êàíäàé ò¯ðë£ð¯í áèëåñè¦åð? Áóë áîþí÷à

ñõåìàãà ê£¦¯ë áóðóï, àëàðäûí àð áèðèíå ýêèäåí ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£
æàíà àëàðäûí ò¯ç¯ë¯ø £çã£÷£ë¯ã¯í ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
tp
òå¦ áàéëàíûøòàãû
Òàòààë ñ¯éë£ì áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû
àðàëàø
ht
ÁÊ 256. Òåêñòòèí ò¯ç¯ë¯ø¯ êåïòèí êàéñû ò¯ð¯í£ òààíäûê?

Òåêñòòå ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ò¯ðë£ð¯ êîëäîíóëäó? Àëàðäûí áàé-
ëàíûøóó æîëäîðóí áåëãèëåãèëå.
108

UZEDU.ONLINE
ÁÀËÅÒ ÀÑÌÀÍÛÍÄÀÃÛ ÀÊ ÊÓÓ
Èñêóññòâîíóí äàãû áèð óëóó ñûðû, è÷êè êàñèåòè áàëåò

£í£ð¯ àðêûëóó à÷ûëàò. Áàëåòòèí àðòûê÷ûëûãû ìûíà ìûíäà:
îêóÿëàð, êóáóëóøòàð ñ£ç ìåíåí ýìåñ, áèé æàíà ¯íñ¯ç èøàðàò
z
àðêûëóó ò¯ø¯íä¯ð¯ë£ò.
Ýãåðäå áèç òóðìóøòó áèé àðêûëóó ò¯ø¯íã¯á¯ç êåëñå, àíäà
l.u
áàëåò £í£ð¯í¯í ÷åáåðè Á. Áåéøåíàëèåâà ê£ç àëäûáûçãà êå-
ëåò. Àë £ç £í£ð¯í¯í òóó ÷îêóñóíà æåòèï, êûðãûç áàëåòèí ê£ï
£ëê£ë£ðã£ òààíûòêàí. Àíû êûðãûç õîðåîãðàôèÿñûíûí óñòàòû
äåñåê äà áîëîò.
ta
Á. Áåéøåíàëèåâàíûí òàòûíàêàé òàëàíòûíà ê£ïò£ã£í £ëê£-
ë£ðä¯í áàëåò ñ¯é¯¯÷¯ë£ð¯ òààçèì êûëûøêàí. Êûñêàñû, àíûí
àê êóóäàé ó÷êàí ýëåñè àð äàéûì ýëäèí ýñèíäå. («ÊÒ»)
or
257. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£, àëàðäûí àð
áèðè êàéñû ñ£ç ò¯ðê¯ì¯í£í áîëäó? Ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à êàíäàé
ñ¯éë£ìä£ð áàð, àëàð æ£í¯íä£ ýìíå áèëåñè¦åð?
up
Áèð ñ£ç ¯÷¯í äàëàé óëóó æîðòóóëäàð áîëãîí, êèëåéãåí
øààðëàð òóðãóçóëãàí. Áèð ñ£ç ¯÷¯í íå÷åí àäàìäûí £ì¯ð¯
êûéûëãàí ó÷óðëàð äà áàð. Áèð ýëå êûðãûç äåãåí ñ£ç áèð çîð
ìàìëåêåòòè òóþíäóðàò.
Áèð ýëå òèë êàí÷à ñàí êèøèëåðäèí áàøûí áèðèêòèðèï
ed
òóðàò, òèëè áîëáîãîí ýë ÷à÷ûëûï êåòåò, îøîí ¯÷¯í àð áèð

ýëäèí Àòà Ìåêåíè, ýíå òèëè áàð. Îøåíòèï, àäàìäû áèð ýëå
ñ£çä£í áèëñå áîëîò. Áèð ýëå ñ£çä£ íå äåãåí òàðûõ, íå äåãåí
êåðåìåò ê¯÷ áàð! («ÊÒ»)
://
258. Àðàëàø òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í òóòóìóíäàãû æ£í£ê£é ñ¯é-

ë£ìä£ðä¯í ÷åãèí àæûðàòûï, àðàëàðûíà ¯ò¯ð êîéãóëà. Àëàð-
äûí àð áèðèí ýðêèí ò¯ðä£ æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä£ðã£ ûëàéûêòàï
tp
ò¯çã¯ë£. °÷££í£ ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.

1. Ã¯ëñàðûíûí ê£¦¯ë¯ êàðà¦ãûëàï áàøû àéëàíûï æåð ÷àé-
ïàëûï àíûí áèð ÷åòè óëàì àñìàíãà òèéèï æàòòû áåò àëäûíäà
ht
æîë ò¯ã£í¯ï ò¯á¯ æîê êàðà¦ãû òóíãóþê òîî ê£ð¯íá£é ó÷êóí

ó÷àò òóìàíáû, ò¯ò¯íá¯ ä¯éí£ êûçûë ê£ð¯í£ò. 2. Àë àéäîî
ìàëòàï áàðàòêàíñûï áóòòàðû îîð òàðòàò òóÿêòàðûíà áèð££
êîðãîøóí óþòóï êîéãîíñóéò. (×.À.) 3. Óçàê ìåçãèë £òò¯. Áå-
109

UZEDU.ONLINE
êåí êàðûÿ á¯ã¯í àë ê¯í¯í ìóêàìäóó, ìó¦äóó ýêåíèí ýñòåï

êàëûïòûð êàðûëûê áèéëèê êûëñà äà. (Ê.Ê.)
259. Òåêñòòåðäè ê£ðê£ì îêóãóëà. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯ ê£ðñ£òê¯ë£,
àíûí êàíäàé ò¯ðë£ð¯ áàð?
ÒÅÐÌÅ
z
Êûç êûÿëäóó êûëòû¦äàï, Ê£ò£ð¯ë¯ï ê£ï ñ¯éë£ï,
l.u
Æàêøû àò êàì÷û ñàëäûðáàéò. Áîëáîñ èøêå ê¯ëá£ã¯í.
Æàêøû àäàìäûí áåëãèñè, Àêûëû¦ æåòñå àð èøêå,
Ê£¦¯ë¯¦ä¯ êàëòûðáàéò. Áèëèï òóðóï ñ¯éë£ã¯í. (Ò.)
ta
Æàøûëäàíãàí ê£ê øèáåð, Æàìàíäûê áàøêà ò¯øê£íä£,
Æàéäûí ê£ðê¯ òóðáàéáû. Æàêûí êàíäàé, æàò êàíäàé?
Æàáûðàãàí ê£ï æûëäûç, Òóðïàòûíà êàðàñàê,
Àéäûí ê£ðê¯ òóðáàéáû. Òóéãóí êàíäàé, êàç êàíäàé?
or (Î.Á.)
260. -ñà, -ûï ì¯÷£ë£ð¯í ñ¯éë£ìä¯í áàÿíäîî÷óíà óëàï æàçûï,
áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£ (àð áèðèíå
up
ýêèäåí ìèñàë). Àëàðäûí òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä£í
àéûðìàñû êàíäàé?
261. Ò£ì£íä£ áàø ñ¯éë£ìä£ð áåðèëäè. Ìààíèñè áîþí÷à ûëà-
éûê êåë¯¯÷¯ áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯ îéëîï òààï, òàòààë ñ¯éë£ì
ed
ò¯çã¯ë£. Áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ð êàíäàé ìààíèäå êîëäîíóëäó?

1. ... áèçäèí àéûëäàøòàð æîãîðêó îêóó æàéëàðûíà îêóóãà
£ò¯¯ ¯÷¯í êåòèøòè. 2. ... áèç òîîãî ýñ àëóóãà áàðàáûç. 3. ...
ìèíãåí àòû áàñïàé êîéäó. 4. ... êëàññòàøòàð ôóòáîë îéíîï
://
æàòûøûïòûð.
262. Àðàëàø òàòààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í àð áèðè êàí÷à ñèíòàêñèñòèê
ò¯ã£éä£í òóðãàíûí àíûêòàï, àðàëàðûíà ¯ò¯ð êîéãóëà. Ãðàììà-
tp
òèêàëûê è÷êè ò¯ç¯ë¯ø¯ áîþí÷à £ç àðà êàíäàé÷à áàéëàíûøêà-

íûí (òå¦ æàíà áàãûíû¦êû) àéòûï áåðãèëå.
1. Ê£ï êå÷èêïåé êàðà æåë æ¯ðä¯ àñìàíäûí èðå¦è áóçóëóï,
êàð àðàëàø æààí áàøòàëäû. (×.À.) 2. Ýê££ àçûðààê òàðòûøà
ht
êàëãàí ñî¦ áàëà êàéòà òåç ýëå óíóòàò. Îøåíòèï òààðûíû÷û

æàçûëãàí ñî¦ àë êàéòà ýëå îéíîãóñó êåëåò. (Í.Á.) 3. Àòòûí
ýñêèëèãè æåòêåí æ¯ð£ã¯ ìûê÷ûëà £é¯ï êåëåò ìîþí÷àê êû-
ñûï äåì àëûøû êûéûíäàï êåëåò. (×.À.) 4. À÷óóíà ÷ûäàáàé
110

UZEDU.ONLINE
æàíû ÷ûãûï áàðàòñà äà æàêøûëûê êûëãàí àäàìãà òèëè¦äè

òèéãèçáå – á££ä£ ñóóñóíóí êàíäûðûï àëûï, ñóóíó áóëãàï
êåòêåí àéáàíäàé áîëóï êàëàñû¦. (Ìóð.) 5. Æîêòó èçäåãåí òà-
áàò æîëäîøó øàéûð áîëñî æîëîî÷óíóí êóìàðû êàíàò. (Ìàê.)
6. Àÿëû áåçèëäåé áåðñå Èñàáåêîâ àíû óðãàà÷ûíûí êóðó íà-
z
ìûñû äåï êîé÷ó îøîíóñó àçûð ýñèíå ò¯øò¯. (×.À.) 7. ×àìà-
ñû êàí÷à æåòñå îøîí÷î ÷îãóëòñóí àéòûï áàðãûëà áîëóøêà.
l.u
(Ø.Á.)
263. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯ £ç-£ç¯í÷£ àæûðàòêûëà.
Àëàð áèðè-áèðè ìåíåí êàíäàé ì¯÷£ë£ð àðêûëóó áàéëàíûøàò?
1. Êàëûñòûãû¦ áîëáîñî, àêèìäèãè¦ íå ïàéäà. Êàéðûìäóó
ta
æîîìàðò áîëáîñî, êàëû¦ ìàëû¦ íå ïàéäà. 2. Ýðãå í££ì£ò1
êåëãåíäå, ýëèðòèï ê¯ë¯ê àò áàéëàéò. Æåðãå í££ì£ò êåëãåíäå,
ê£ê ÷ûìûðàï, ã¯ë æàéíàéò. («ÇÎ») 3. Àëèìàí óãóï êîéáî-
or
ñî ýêåí äåï, îîçóìäó áàñûï, ÷¯ìê£í£ áåðäèì. 4. Ñ¯éë££ã£
äàðìàíûì êåëáåé, ìåí ûéëàï ýëå òóðà áåðäèì. Ûéëàáà, Àë-
òûíàé. Óëàì ê¯÷ àëûï ûëäàìäàãàí ïîåçä ê¯ï¯ëä£ï ìåí êà-
çàêòûí äàðêàí òàëààñû ìåíåí æà¦û òóðìóøêà áàðà æàòòûì.
up
(×.À.)
ÁÊ 264. Òåêñòòèí ìàçìóíó ìåíåí òààíûøêûëà, àíäàãû íåãèçãè
îé ýìíå æ£í¯íä£ àéòûëäû. Òèëäèê êàíäàé êàðàæàòòàð êîëäî-
íóëäó? Áóë òåêñò êåïòèí êàéñû ò¯ð¯í£ êèðåò? Êåï æ£í¯íä£
ed
ÊÎÆÎÆÀØ ÌÅÐÃÅÍ ÁÀßÍÛ

Èëãåðè-èëãåðè, áàéûðêû çàìàíäà êûðãûçäàð òîî-òîîäî
://
ê£÷¯ï-êîíóï æàøàãàí êåçäå Êîæîæàø äåãåí ê£çã£ àòàð ìåð-

ãåí ÷ûãûïòûð. Àë àòêàí æààíûí æåáåñè ýçåëè ñàÿ êåòïåé,
ò¯ç ýëå ìýýëåãåí æåðèíå êàäàë÷ó ýêåí. Êîæîæàø ìåðãåí ê¯í
ñàéûí à¦ óóëàï, òîîäîí æàíûáàðëàðäû àòûï êåëèï, áèð àéûë
tp
ýëäè áàãûï æ¯ð¯ïò¯ð. Áàðà-áàðà ìåðãåí÷èëèãèí óëàíòûï, òîî

ý÷êèëåðäèí ê£á¯í êûðûï æîãîòîò.
«Áàëàì, êàéáåðåíäèí òóêóìóí ê£ï êûðáàñà¦÷û?! Áèçäè
ht
êàðãàï êîéáîñóí», – äåï àêûëìàí êàðûÿëàð àãà íàñààò àéòû-

øàò. Êûðãûçäàð æàïàéû êîé-ý÷êèëåðäèí ò¯ïê¯ àòàñûí êàé-
áåðåí äåï àòàø÷ó. Êàéáåðåí áèðäå àäàìãà àéëàíûï, áèðäå
êîé-ý÷êè ò¯ñï£ë¯í£ êåëèï êóáóëóï òóðàò äåï ýëåñòåòèø÷¯.
111

UZEDU.ONLINE
Êàéáåðåí ê£çã£ ê£ð¯íá£é æàïàéû êîé-ý÷êèëåðäè êîðãîï

æ¯ð£ò äåï îéëîø÷ó.
Ìåðãåí÷èëåð 999 æàíûáàð àòêàíäàí êèéèí êóðàë-æàðàãûí
òàøòàãàí. Ìè¦èí÷è îêòó àòêàí ýìåñ. Ìè¦èí÷è æàíûáàð-
äû àòñà, àë £ë£ðä£ áàøû ìåíåí æåðãå òèêåñèíåí ñàéûëûï
z
î¦êî òóðàò. Äåìåê, ýìè àòêàíäû òîêòîò äåãåí áåëãè áåðãåíè.
À¦÷ûëûêòû äàãû óëàíòñà, àíäà àíûí ¯é¯í£í êûðñûê êåò-
l.u
ïåéò, îîðó-ñûðêîî ê£á£é£ò. Îøîíäóêòàí ýëäåð à÷êàäàí £ëá£ñ
¯÷¯í ãàíà, àéëà æîê à¦÷ûëûêêà ÷ûãûø÷ó.
Á¤Ò¤Í Ñ¤ÇÄ° ÊÎËÄÎÍÓÓÍÓÍ ÆÎËÄÎÐÓ
ta
40-§. ÒÈÊÅ ÆÀÍÀ ÊÛÉÛÐ Ñ¤Ç
Á£ò£í ñ£ç àð êàíäàé æîëäîð ìåíåí êîëäîíóëàò: 1) òèêå
or
ñ£ç ò¯ð¯íä£; 2) êûéûð ñ£ç ò¯ð¯íä£. Ñàëûøòûðãûëà:
1. Ýëäå ìûíäàé äåãåí ìàêàë áàð: «Áèëèì — ò¯ã£íá£ñ
áàéëûê».
up
2. Ýë áèëèì ò¯á£ë¯ê áàéëûê áîëîðóí àéòûøêàí.
Áèðèí÷è ìèñàëäà «Áèëèì — ò¯ã£íá£ñ áàéëûê» — á£ò£í
ñ£ç, ý÷ £çã£ð¯¯ñ¯ç êîëäîíóëäó. Ýêèí÷è ìèñàëäà á£ò£í
ñ£çä¯í ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ £çã£ðò¯ë¯ï, àíûí æàëïû
ed
ìàçìóíó ãàíà áåðèëäè.

Óøóíäàé ýëå, á£ò£í ñ£çä¯ êûéûð ñ£ç ò¯ð¯íä£ áåð¯¯ä£
êèðèíäè ñ£çä¯í êîëäîíóëóøó ì¯ìê¯í. Ìèñàëû: Ýëäèí
àéòêàíûíà êàðàãàíäà, áèëèì ò¯ã£íá£ñ áàéëûê áîëîò. Ìûí-
äà ýëäèí àéòêàíûíà êàðàãàíäà — êèðèíäè ñ£ç.
://
Îøåíòèï, á£ò£í ñ£ç ý÷ êàíäàé £çã£ð¯¯ñ¯ç áåðèëñå, áóë

òèêå ñ£ç äåï àòàëàò. Òèêå ñ£ç òûðìàê÷àãà àëûíûï æàçûëàò.
Á£ò£í ñ£ç £çã£ðò¯ë¯ï êîëäîíóëñà, àë êûéûð ñ£ç áîëîò.
tp
Òûðìàê÷àãà àëûíáàéò.
265. Îêóãóëà. Êàéñû ñ¯éë£ìä£ á£ò£í ñ£ç £çã£ð¯¯ñ¯ç êîëäîíóë-
äó, êàéñûíûñûíäà àíûí ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ £çã£ð¯ëä¯?
ht
Ò¯ç¯ë¯ø¯í £ç àðà ñàëûøòûðãûëà.

1. Ýëäå ìûíäàé ñ£ç áàð: Ýëäèí àéòêàíûíà êàðà-
«Æèãèòêå æåòèìèø ò¯ðä¯¯ ãàíäà, æèãèòêå æåòèìèø
£í£ð àç». ò¯ðä¯¯ £í£ð àçäûê êûëàò.
112

UZEDU.ONLINE
2. Íóðëàí ìûíäàé äåäè: Íóðëàí êå¦åø¯¯ àêûëäàð-

«Êå¦åø¯¯ — àêûëäàðäûí äûí êîøóëóóñó áîëî òóðãàí-
êîøóëóóñó». äûãû æ£í¯íä£ àéòòû.
3. «Æûëêû÷ûëàð æàé- Æûëêû÷ûëàðäûí æàé-
ëîîäîí êåëèøòè», — äåï ëîîäîí êåëãåíäèãèí Æóìà-
z
Æóìàêàäûð àéòûï êåëäè. êàäûð àéòûï êåëäè.
4. Îìîð êàðûÿ ìûíäàé Îìîð êàðûÿ áóë æûëû äà
l.u
äåäè: «Áóë æûëû äà ýãèí- ýãèíäåí ìîë ò¯ø¯ì àëãàí-
äåí ìîë ò¯ø¯ì àëäûì». äûãûí áèëäèðäè.
266. Ò£ë æàíà á£ò£í ñ£çä£ðä¯ àæûðàòêûëà.Òûíûø áåëãèëåðè-
íèí êàíäàé÷à êîþëãàíûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
ta
ÒÎËÓÁÀÉ ÑÛÍ×Û
Õàíäûí æèãèòòåðè òàëààäà æàëãûç îòóðãàí êèøèíè ê£ð¯ø£ò.
Àë £ëã£í àòòûí êóó áàøûí êàðìàï: «Ñåíèí ÷åíåìñèç ê¯ë¯ê
or
ýêåíäèãè¦äè êèì áèëäè», – äåï êàéãûðûï îòóðóïòóð. Àë Òî-
ëóáàé ñûí÷û ýêåí. Æèãèòòåð àíû äàðîî õàíãà àëûï æ£í£ø£ò.
Õàí Òîëóáàéãà: «Ìàãà òóëïàð òàíäàï áåðãèí!» – äåéò. Àéûëäà-
up
ãû àòòûí áààðûí àëûï êåëèøåò. Ñûí÷ûãà ý÷ áèðè æàêïàéò.
Àêûðûíäà áèð êåäåéäèí æ¯ä£ã£í ÷ààð àòûí àëûï êåëèøåò.Òî-
ëóáàé àíû ê£ð¯ï: «Õàíûì, ÷ûíûãû òóëïàð óøó!» – äåéò. Õàí
æèíè êåëèï, Òîëóáàéäûí ýêè ê£ç¯í îéäóðóï òàøòàéò.
ed
Òîëóáàé ÷ààð àòòû ñóðàï àëûï, æàêøûëàï áàãàò. Êûðê

ê¯íä£í êèéèí ÷ààð àò î¦îëóï, ñîíóí òóëïàð áîëóï ÷ûãà êå-
ëåò. Ñûí÷û ê¯ë¯êê£ êåìïèðèí ìèíãèçèï, £ç¯ ó÷êàøûï õàíãà
áàðàò.
://
– Ýé, ê££ä£í õàíûì, ìûíà áàÿãû ñåí ÷àíãàí ÷ààð òóëïàð.

Êûéûí áîëñî¦ æåòèï àë! – äåï ÷ààï æ£í£éò.
«Êûðãûç ýë æîìîêòîðó»
tp
267. Îêóãóëà. Òèêå ñ£çä¯ ê£ðñ£òê¯ë£. Àíû êûéûð ñ£çã£ àéëàí-

äûðûï, êàéðà îêóãóëà. Êàíäàé £çã£ð¯¯ë£ð áîëäó? Ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
Êûéûð ñ£ç äåãåí ýìíå?
ht
1. Îé÷óë1 àêûí Êàëûãóë Áàé óóëó £ç ó÷óðóíäà ìûíäàé äå-

ãåí ýêåí: «Ûñûê-Ê£ë — áåéèøòèí ýøèãè. Ûñûê-Ê£ëä£í ÷ûê-
ïàãûëà, áàëäàð». («Ìóðàñ») 2. «Áàøêà òèëäè êàíäàé æàêøû
ê£ðñ£ì äà, ýíå òèëèí2 ñ¯éã£í¯ìä£í æà¦ûëáàéì»,— äåï àéòêàí
òàëàíòòóó àêûí À. Îñìîíîâ. 3. Ýëäå ìûíäàé äåãåí ìàêàë áàð:

UZEDU.ONLINE
«Æàøòûê áàð æåðäå æàëûí áàð. Æàø óëóê ýìåñ, àêûë óëóê.
Êûðñûê áîëñî, êûëàìûêòàí áóò ñûíàò». («ÇÎ») 4. Îøîíäî
Òîëãîíàé ìûíäàé äåäè: «Î-î, æàí æàðàòêàí Æåð! Áèç ñåíèí
áàëäàðû¦áûç, àê òèëåãèáèçãå æåòêèðãèí!» (×.À.)
268. Ýë è÷èíäå àéòûëûï æ¯ðã£í ìàêàë, ó÷êóë ñ£çä£ðä¯ æàçûï
z
êåëãèëå. Àëàðäûí àéðûìäàðûí òèêå ñ£ç ò¯ð¯íä£ êîëäîíóï,
ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Ýìíå ¯÷¯í òèêå ñ£ç êîëäîíóëàò?
l.u
269. Îêóãóëà. Òèêå ñ£çä¯ òàïêûëà, àãà êîþëãàí òûíûø áåëãè-
ëåðè æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå. Àíäàí êèéèí ê£÷¯ð¯ï æàçãûëà
äà, ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.
ta
1. Ýëäå ìûíäàé ìàêàë áàð: «Ýíå òèëèì2 — ýíå ñ¯ò¯ì».
2. «Àëäàãû êîëóíäàãû ýìíå?» — äåï Æàìèéëà ñ¯ð£òò¯ ìåíäåí
òàðòûï àëäû. 3. Æàìèéëà Äàíèÿðãà øûáûðàï3 æàòòû: «Êàí-
òèï ýëå ñåíè áèð££ã£ àëìàøòûðàéûí ...» 4. «Êàäûðëàé áèë-
Ûñìàéûë Áîðîí÷èåâ ûðäàãàí.

or
ñå¦ êàðûíû, êàñèåò äåéáèç àíû¦û», — äåï ê£ð¯í¯êò¯¯ àêûí
270. Òèêå ñ£çä¯ òàïêûëà, êàëòûðûëûï êåòêåí òûíûø áåëãèñèí

up
êîþï, ê£÷¯ðã¯ë£. Àëàðäûí ýìíå ¯÷¯í êîþëãàíäûãû æ£í¯íä£
1. Ýìãåê êûëãûëà, æîëäîøòîð // Ýìãåê1 êûëñà¦àð,
áààðû¦àð áèç ñûÿêòóó ñûéëàíàñû¦àð // äåï Êóëáîëäó êà-
ed
ðûÿ ñ£ç¯í á¯ò¯ðä¯. (Ê.Á.) 2. Ñåí Òîêòîãóë áîëóï æ¯ðá£ã¯í //

äåï Íûÿçàëû ñ¯é¯í¯ï êåòòè. (Æ.Á.) 3. Àòàì çàìàíäà êûðãûç
æóðòó Ýíåñàéäû æàéëàï òóðãàí ýêåí. Ýíåñàé ñåíäåí æàð-
êûí ìåêåí áàðáû2 // äåãåí ûð îøîíäîí êàëûïòûð // (×.À.).
://
4. Î-î, ñàÿêàò÷ûëàð // êåëèï êàëäû¦àðáû // äåï ñóðàï êàëäû

Àêìàí êàðûÿ. (Ò.Ñ.)
271. Òèêå ñ£çä¯ êûéûð ñ£çã£ àéëàíäûðûï, ñ¯éë£ìä¯ êàéðà
tp
ò¯çã¯ë£. Ñ¯éë£ìä£ðä¯í ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯íä£ æàíà òû-

íûø áåëãèëåðäèí êîþëóøóíäà £çã£ð¯¯ áîëäóáó? Ñàëûøòûðãûëà.
Êàíäàé £çã£ð¯¯ë£ðä¯ áàéêàäû¦àð?
ht
1. Ìûíäàé äåãåí íàêûë ñ£ç áàð: «Êàðûíûí êåáèí êàïêà

ñàë». 2. «Îîáà, àïàñûíà îêøîø ýêåíè ÷ûí!» — äåäè Òîëãîíàé.
3. «Àãàéûíäû æàìàí äåï, òóóãàíäû êàéäàí òàáàñû¦?» — äåï
óëóó àêûí Òîêòîãóë àéòêàí ýëå. 4. Ìóãàëèì ìèíòèï àéòòû:
«Àäåï ìåíåí íóñêàíû áèëå æ¯ð, áàëàì».
114

UZEDU.ONLINE
272. Áåðèëãåí ñ¯éë£ìä£ðä¯ òèêå ñ£ç êàòûøêàí ñ¯éë£ìã£ àé-

ëàíäûðûï æàçãûëà. Òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà æàíà àíû ò¯ø¯í-
ä¯ðã¯ë£.
1. Äàðûãåðäèí àéòêàíûíà êàðàãàíäà, òàìåêè òàðòóó äåí
ñîîëóêêà £ò£ çûÿíäóó. 2. Êàðûÿëàðäûí àéòêàíäàðû áîþí÷à,
z
àáèéèðäè æàø êåçäåí ñàêòîî êåðåê. 3. Áàêûòòûí îêóóäàí
êåëãåíäèãè æ£í¯íä£ òàÿíåì àéòûï êåëäè. 4. Àð êà÷àí àð áèð
l.u
èøòå ñàáûðäóó áîëóó æ£í¯íä£ àéòûëãàí ñ£ç áàð.
273. Ò£ì£íê¯ ñõåìà áîþí÷à òèêå ñ£ç êàòûøêàí ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£.
Òèêå æàíà êûéûð ñ£ç æ£í¯íä£ ýìíå áèëåñè¦åð? Òèêå ñ£çä£
òûíûø áåëãèñè êàíäàé÷à êîþëàò?
ta
Øàðòòóó áåëãèëåð: — ò£ë ñ£ç. — òèêå ñ£ç.
1. : « !» 3. : « ».
or
2. : « ?»
274. Òèêå ñ£çä¯í îðäóí àëìàøòûðûï ò¯ç¯ï, ñ¯éë£ìä¯ êàéðà

ê£÷¯ðã¯ë£. Òûíûø áåëãèñèíèí êîþëóøóí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
up
1. Ìûíäàé äåãåí ìàêàë áàð: «Æåð áàé áîëñî, ýë äà áàé áî-
ëîò». 2. Øàìáåò òèãèë êûçãà ò¯ø¯íä¯ðä¯: «Àêìàí äåãåí — óøóë,
ñîíóí êèøè!» (Ò.Ñ.) 3. Áàëàíûí îþ ÷àòàøàò: «Ýìíå ¯÷¯í
àäàìäàð òûí÷ æàøàé àëûøïàéò? Ýìíå ¯÷¯í áèð££ æàìàí,
ed
áèð££ æàêøû?» (×.À.) 4. Ê. Øîïîêîâà ìûíäàé äåäè: «Ìåí £ç

àíòûìäû æåìèøò¯¯ ýìãåãèì ìåíåí àêòàäûì». (Æ.Á.)
°ëã¯: Ìûíäàé äåãåí ìàêàë áàð: «Æåð áàé áîëñî, ýë äà áàé
áîëîò». — «Æåð áàé áîëñî, ýë äà áàé áîëîò», — äåãåí ìàêàë áàð.
://
Áèðèí÷èñèíäå, òèêå ñ£ç ò£ë ñ£çä£í êèéèí êåëäè äà, £ç¯í£í

ìóðäà êîø ÷åêèò êîþëäó; ýêèí÷èñèíäå ò£ë ñ£çä£í ìóðäà
êåëèï, £ç¯í£í êèéèí ¯ò¯ð (æàé ñ¯éë£ì áîëãîí ¯÷¯í) æàíà
tp
ñûçûê÷à (, — ) êîþëäó.
275. Äèàëîã ò¯ð¯íä£ã¯ òåêñòòè îêóãóëà. Àíäà ò£ë æàíà á£ò£í
ñ£ç áàðáû? Àëàðäûí àð áèðèí £ç¯í÷£ àæûðàòêûëà Òûíûø
ht
áåëãèñè êàíäàé÷à êîþëäó?

Áèð êèøè ê£ï æàøàãàí êàðûÿãà êàéðûëàò:
— Àéòû¦ûç÷û, êàðûÿ, êàíäàé àäàì àêûëäóó?
Êàðûÿ ìûíäàé æîîï áåðãåí ýêåí:
115

UZEDU.ONLINE
— Êîëäîí êåëãåí èøêå óìòóëãàí àäàì àêûëäóó.

— Àäàì áàëàñû áààðäûãûí áèëåò äåï îéëîéñóçáó?
— Æîê, ä¯éí£ä£ã¯ íåðñåëåðäè òîëóê áèëèï ÷ûãóóãà êóäó-
ðåòè æåòïåéò.
— Äåìåê, àäàì áààðäûãûí áèëèï ÷ûãà àëáàéò äå÷è.
z
— Àëáåòòå.
— Àäàìäûí àêûëäóó áîëóøóíà ýìíå ñåáåïêåð?
l.u
— Áèëèì. Àë — ê£ð¯íá£ã£í íåðñåíè ê£ðñ£ò¯¯÷¯ ê£ç. («ÇÎ»)
41-§. ÒÈÊÅ Ñ¤ÇÄ°Í ÒÛÍÛØ ÁÅËÃÈÑÈ
Òèêå ñ£ç ò£ë ñ£çä£í ìóðäà æå àíäàí êèéèí, æå àíûí
ta
îðòîñóíäà êåëå áåðåò. Îøåíòèï, òèêå ñ£çä£ òûíûø áåëãè-
ëåðäèí êîëäîíóëóøó àëàðäûí ñ¯éë£ìä£ã¯ îðóí òàðòèáèíå
íåãèçäåëãåí:
or
1. Òèêå ñ£ç (àâòîðäóí ñ£ç¯) ò£ë ñ£çä£í êèéèí êåëñå,
£ç¯í£í ìóðäà êîø ÷åêèò êîþëàò äà, áàø òàìãà ìåíåí
áàøòàëûï æàçûëàò: Æàíáîëîò ñ¯é¯í¯ï êåòòè: «Ýíå, àëìà
àëûï êåëäè¦áè?» (×.À.)
up
2. Òèêå ñ£ç ò£ë ñ£çä£í ìóðäà êåëñå, (æàé ñ¯éë£ì áîë-
ñî, ÷åêèòòèí îðäóíà ¯ò¯ð êîþëàò), £ç¯í£í êèéèí ¯ò¯ð
æàíà ñûçûê÷à êîþëàò: «Óÿò £ë¯ìä£í êàòóó», — äåãåí ìà-
êàë áàð.
ed
Ýãåðäå òèêå ñ£ç ñóðîîëóó æå èëåïò¯¯ ñ¯éë£ì áîëñî,

ñóðîî æàíà èëåï áåëãèñè (?— æàíà ! — ) ñàêòàëàò: 1. «Àë-
òûíàé, æàøû¦ êàí÷àäà?» — äåï Ä¯éø£í ê¯ë¯ï êîéäó. 2.
«Ýìãåê £ëá£éò ýêåí ãî, íàí £ëá£éò ýêåí ãî!» — äåäè Òîë-
ãîíàé. (×.À.)
://
3. Òèêå ñ£ç ò£ë ñ£çä¯í îðòîñóíäà êåëñå, òèêå ñ£çä£í

ìóðäà êîø ÷åêèò, êèéèí ¯ò¯ð æàíà ñûçûê÷à êîþëàò: Ýëäå:
«Ýð ýìãåãèí æåð æåáåéò», — äåãåí ñ£ç áàð.
tp
4. Òåñêåðèñèí÷å, òèêå ñ£çä¯í îðòîñóíäà ò£ë ñ£ç êåë-

ñå, ò£ë ñ£çä¯í ýêè æàãûíàí ¯ò¯ð æàíà ñûçûê÷à êîþëàò:
«Ìåí, — äåäè Áóãó ýíå, — ñèëåðãå Óìàé ýíå áîëîì».
ht
Òèêå ñ£ç ìåíåí ò£ë ñ£çä¯ £ç àðà áàéëàíûøòûðóóäà

äåï, äåãåí, äåäè æ.á. ñ£çä£ð êîëäîíóëàò.
5. Äèàëîãäîðäî òèêå ñ£ç òûðìàê÷àãà àëûíáàéò, àð áèð
êèøèíèí ñ£ç¯ æà¦û æîëäîí áàøòàëûï, àëäûíà ñûçûê÷à
êîþëàò:
116

UZEDU.ONLINE
— Àêñàêàë, áàøòà ýìíå áîëóï èøò££÷¯ ýëå¦èç?

— °ê£ì, áàøòà ìåí óñòà ýëåì, — äåï ×ûíûáàé ñ£çã£
êèðèøòè. (Í.Á.)
276. Îêóãóëà. Òèêå ñ£çä¯í ñ¯éë£ìä£ã¯ îðäóíà ê£¦¯ë áóðãóëà.

Óøóãà áàéëàíûøòóó àãà òûíûø áåëãèñèíèí êàíäàé÷à êîþëà-
z
ðûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
l.u
1. «Áóë ñàáàêòà ìåí ñèëåðãå1 £ç¯á¯çä¯í Àòà Ìåêåíè-
áèç æ£í¯íä£ àéòûï áåðåì», — äåï Æàìèéëà øàøïàé ñàáà-
ãûí áàøòàäû. (Ê.Á.) «Êàðà÷û, ýíå — äåäè àë øîëîêòîï, — ê¯í
ìèíòèï æàðêûðàï òóðñà, Êàñûì êåëáåéò ýý?» (×.À.) 3. Áåê-
ta
òóðãàí áàëàíûí2 ìîéíóíàí êó÷àêòàäû: «Ýìè ìåíèí æàðà-
ëàíãàí æ¯ð£ã¯ì àéûêòû! Ñèëåð áàêòûëóó áîëãóëà!» (À.Ò.) 4.
Äîêëàä÷û ñ£ç¯í¯í àÿãûíäà: «Æàøàñûí ýðêèíäèê, óðà!» — äåï
êûéêûðûï æèáåðäè. (Í.Á.) 5. «Êàäûðëóó àãà-èíèëåð, — äåäè
or
Øàìáåò, ê£ï÷¯ë¯êò¯í íàçàðûí £ç¯í£ áóðóï, — áèç ñèëåðäè
ýìãåêêå ÷àêûðàáûç». (Ò.Ñ.)
up
277. Îêóãóëà. Ò£ë æàíà òèêå ñ£çä£ðä¯ ê£ðñ£òê¯ë£. Ê£÷¯ð¯ï
æàçûï òûíûø áåëãèñèí êîéãóëà. Àëàðäûí ýìíå ¯÷¯í êîþëãàí-
äûãûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
1. Áààðûíàí íàìûñ êûìáàò1 òóðàðûí óíóòïà // äåï àêûë-

ed
ìàíäàð àéòûøêàí. 2. Êóçüìè÷ àòà ìûíäàé äåäè // Ñèëåðäè

áèëèì ê¯ò¯ï òóðàò. (Ò.Ñ.) 3. Ìóíó êèì3 òàðòêàí // äåï àë ÷î¦
áàðàê êàãàçäû ñóíäó. 4. Ä¯éø£í òîëêóíäàï ñ¯éë£ä¯ ¤êì£ò
áèçäè áèëèìãå æåòèëñèí äåï æàòàò, îøîíäóêòàí3 áàëäàðäû
îêóòóóáóç êåðåê (×.À.) 5. Ñèç òàêûð áàéêàáàãàíñûç // äåäè
://
Ñàòàð // áóë áàëàäà òàëàíò áàð. (À.Ò.)

278. Òèêå ñ£çä¯ êûéûð ñ£ç ìåíåí àëìàøòûðûï, ñ¯éë£ìä¯
êàéðà ò¯çã¯ë£. Ê£÷¯ð¯ï æàçûï ñ¯éë£ìä¯í ãðàììàòèêàëûê
tp
ò¯ç¯ë¯ø¯íä£ã¯ £çã£ð¯¯ë£ðä¯ àíûêòàãûëà. Òûíûø áåëãèëåðäèí

êîþëóøóíäà êàíäàé £çã£ð¯¯ë£ð áîëäó?
1. Øàìáåòòèí ¯í¯ çà¦ê1 ýòèï áèéèê ÷ûêòû: «Áèçäèí èøè-

ht
áèç àäèë, æå¦èø áèçäèêè áîëîò!» 2. Ñ£çä¯ Ñóëòàíàëû áàø-

òàäû: «Ñåí Êåòìåíò£á£ä£í áàøêà æàêòû àðàëàäû¦áû?» (Ê.Ê)
3. Ýëäå: «×ûíûãû êàéðàò ýð æèãèòêå ó÷óóãà3 êàíàò, êîíóóãà3
êóéðóê áåðåò», — äåãåí ñ£ç áàð.
117

UZEDU.ONLINE
279. Êàøààíûí è÷èíäåãè ñ¯éë£ìä¯ ò£ë ñ£çä¯í ìààíèñèíäå

êîëäîíóï, ê£ï ÷åêèòòèí îðäóíà æàçãûëà äà, òèêå ñ£ç êàòûøêàí
ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Ê£÷¯ð¯ï æàçûï òûíûø áåëãèëåðèí êîéãóëà.
Àëàð ýìíåãå íåãèçäåëèï êîþëäó?
1. Ê£ð£-ê£ð£ ê£ñ£ì áîëîò ... (äåï ×àðãûí àëäûðòàí îé-
z
ëîíîò). 2. ... Ýë è÷è — £í£ð êåí÷è (ýëäå ìûíäàé äåãåí ìàêàë
áàð). 3. Áèç ... ýë àëäûíäà áåðãåí óáàäàáûçäû àòêàðàáûç
l.u
(äåäè Àêèÿ êåòèðåêåé). 4. Êîðêîê äîñ ... äóøìàíäàí æàìàí
(äåï àéòêàí óëóó àäàìäàð). 5. Ûðûñ àëäû — ûíòûìàê (ýëäå
ìûíäàé äåãåí ìàêàë áàð).
280. Òèêå ñ£çä¯í ñ¯éë£ìä£ã¯ îðäóí àëìàøòûðûï, ñ¯éë£ìä¯ êàé-
ta
ðàäàí ê£÷¯ð¯ï æàçãûëà. Òûíûø áåëãèëåðäèí êîþëóøó æ£í¯íä£
1. «Àäåáè æàìàí ýëäè áóëãàéò», — äåãåí ìàêàë áàð. 2. Óëóó
or
àäàìäàð ìèíòèï àéòûøêàí ýêåí: «Ûð äåãåí — òîîäîí àêêàí
òóíóê áóëàê». 3. ×ûãûø ýëäåðèíäå ìûíäàé äåãåí ñ£ç áàð:
«Ñ£çä¯í ìûêòûñû æ£í£ê£é, ò¯ø¯í¯êò¯¯ æàíà òåðå¦ ìàçìóí-
äóó êåëåò». («ÇÎ»)
up
°ëã¯: Ìûíäàé äåãåí ìàêàë áàð: «Àäåáè æàìàí ýëäè áóëãàéò».
«Àäåáè æàìàí, — äåãåí ìàêàë áàð, — ýëäè áóëãàéò». Ýëäå: «Àäå-
áè æàìàí ýëäè áóëãàéò», — äåãåí ìàêàë áàð.
ed
281. Ñõåìàãà ê£¦¯ë áóðãóëà. Àë áîþí÷à òèêå ñ£ç êàòûøêàí

ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Òèêå ñ£ç äåãåí ýìíå?
1. « », — . 3. « ,— , — ?»
://
2. : « ». 4. : « », — .
282. Ò£ë ñ£ç ìåíåí òèêå ñ£çä¯í îðòîñóíäàãû èíòîíàöèÿíû

tp
òóóðà ñàêòàï, ñ¯éë£ìä¯ ê£ðê£ì îêóãóëà. Òèêå ñ£çä£í êèéèí

êîþëãàí ¯ò¯ð æàíà ñûçûê÷à (, —), ñóðîî æàíà ñûçûê÷à (? — ),
èëåï æàíà ñûçûê÷à (! — ) áåëãèëåðè áèð ýëå òûíûø áåëãèñèáè
æå ýê££ ýêè áàøêàáû? Áóëàðäûí êîëäîíóëóøó ýìíåãå íåãèç-
ht
äåëãåí?
1. «Àìàí áîëãóëà, ýë-æóðò! Áèç êåòòèê!»1 — äåï ×àðãûí àðà-
áàíûí ¯ñò¯í£2 òàðòàéûï òóðà êàëäû. 2. Ýëäå: «Êàðûñû áàð
ýëäèí ûðûñû áàð» — äåãåí íàêûë êåï áàð. 3. «Æ¯ð£ã¯ì àëûï
118

UZEDU.ONLINE
ó÷àò, êàíäàé îêóÿ áîëîðóí áèëáåéì, êîðêîì!» — äåï Ëàéëû-

êàí ÷î÷óï êåòòè. 4. «Ëàéëûêàí! Ñåí áàëà áîëóï òóðàñû¦áû?
Àðçûìàò àìàí áåêåí?» —äåï æå¦åì ñóðàï êàëäû. 5. «Êàäûð-
ëóó æîëäîøòîð! Ìåí, Êàíàáàòêà áàðûï, òàïøûðãàí êûçìà-
òû¦àðäû îðóíäàòûï êåëäèì», — äåï Àéíàã¯ë ñ£ç¯í á¯ò¯ðä¯.
z
(Ê.Æ.)
l.u
283. Ê£÷¯ðã¯ë£. Òèêå ñ£ç êàòûøêàí ñ¯éë£ìä¯í ñõåìàñûí ÷èé-
ãèëå. Àíûí ñ¯éë£ìä£ã¯ îðóí òàðòèáè êàíäàé? Òûíûø áåëãèñè
êàíäàé÷à êîþëäó?
1. Àëûìêàí áàéáè÷å Òîêòîãóëãà ñ¯ë££ñ¯í á£ðê êèéãèç-
äè äà, ìûíäàé äåäè4: «Òîêî, òàãäûð êîøïîäó, ìåíè ýñòåï
ta
æ¯ð¯¦¯ç!» «Êóðãóðóì àé3, äàãû ýëå3 ñàðñàíàà êûëàð æîðó-
ãó¦», — äåï Òîêòîãóë ìó¦êàíà ê¯¦ã¯ð£í¯ï æèáåðäè. (Ê.) 2.
«Êóòòóêòàéìûí! Øàêå¦ àìàí òóðà!» — äåï Áàòèø ê¯é££ñ¯í êà-
or
ðàäû. 3. «¤÷ï£ñ øàì æåòïåéò?» — äåäè áàê-áàê ýòèï ×àðãûí.
(Ò.Ñ.) 4. «Êåí àñûëû æåðäå, ñ£ç àñûëû ýëäå», — äåãåí ìàêàë
áàð. 5. Ýë: «Áàéëûêòûí àòàñû — ýìãåê, ýíåñè — æåð»4, — äåï
up
àéòûøêàí.
284. Îêóãóëà. Äèàëîããî êèìäåð êàòûøêàíûí àíûêòàãûëà. Òû-

íûø áåëãèëåðèíèí êîþëóøóí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£. Äèàëîã êàíäàé
êûðäààëäà êîëäîíóëàò?
ed
— Àòà, ýìíå ¯÷¯í ñåí ê£ïò¯ áèëåñè¦?4 — äåï ñóðàäû áàëàñû

àòàñûíàí2.
— Ìåíèí ý¦ æàêøû äîñóì æàíà îêóòóó÷óì áàð. Àë áàðäû-
ãûí ¯éð£ò£ò, — äåäè àòàñû.
://
— Àë îêóòóó÷ó¦ êàéäà? Ýìíå ¯÷¯í ìåí àíû ê£ðã£í æîê-

ìóí? — äåäè áàëàñû.
— Àë ìûíà, — äåï àòàñû êèòåïòåðèí ê£ðñ£òò¯.
tp
— Êèòåïòåð ìàãà2 áàðäûãûí ¯éð£ò£ò. Ìûíà áóë êèòåï

àäàìäàðäûí áààòûðäûãû, àòà-áàáàëàðûáûçäûí áàéûðêû òóð-
ìóøó æ£í¯íä£ àéòûï áåðåò. («À»)
ht
285. ¤ç¯¦£ð êûñêà÷à äèàëîã ò¯çã¯ë£. Ìûíäà áèð££ã£ ñóðîî ìå-

íåí êàéðûëóóäà êàðàòìà ñ£çä¯ êîëäîíãóëà. Òûíûø áåëãèëåðäè
êîþï, àëàðäûí ýìíå ¯÷¯í êîþëãàíûí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
119

UZEDU.ONLINE
42-§. ÖÈÒÀÒÀ ÆÀÍÀ ÀÍÛÍ ÒÛÍÛØ ÁÅËÃÈÑÈ
Öèòàòà — áóë áàøêà áèð££í¯í ñ£ç¯í ý÷ £çã£ðòï£é ñ£çì£-

ñ£ç êîëäîíóó. Áàøêà÷à àéòêàíäà, òèêå ñ£çä¯ êîëäîíóóíóí
áèð ò¯ð¯.
z
Öèòàòà áàÿíäàëûï æàòêàí îé-ïèêèðäè ûðàñòîî, áåêåì-
ä££ ìàêñàòûíäà êîëäîíóëàò. Àíûí òûíûø áåëãèñè òèêå
l.u
ñ£çä¯ê¯íä£é ýëå, áèðîê êýý áèð àéûðìà÷ûëûêòàð áàð.
Ìèñàëû: öèòàòà ò¯ç¯ë¯ø¯ æàãûíàí ò£ë ñ£ç ìåíåí
áàéëàíûøûï, àíûí áèð á£ë¯ã¯ êàòàðûíäà êîëäîíóëóøó
ì¯ìê¯í. Ìûíäàé ó÷óðäà öèòàòà òûðìàê÷àãà àëûíûï, êè-
÷èíå òàìãà ìåíåí æàçûëàò (áàøêà áåëãèëåð êîþëáàéò).
ta
Ìèñàëû: Ýíå òèëñèç óëóòòóí áîëóøó ì¯ìê¯í ýìåñ,
îøîíäóêòàí «ýëäè ò¯á£ë¯ê ýë êûëûï òóðãàí — àíûí òèëè»
áîëî òóðãàíäûãûí ×. Àéòìàòîâ òààñûí ê£ðñ£òê£í.
or
Ýãåðäå öèòàòà òîëóê êîëäîíóëáàñà, àíäà êàëòûðû-
ëûï êåòêåí ñ£çä¯í æå ñ¯éë£ìä¯í îðäó ê£ï ÷åêèò ìåíåí
ê£ðñ£ò¯ë£ò: «... Òèë ìåíåí ýìãåê ýìíåíè ãàíà æàðàòïàéò.
up
Åãèïåòòèê óëóó ïèðàìèäàëàðäàí òàðòûï ÕÕ êûëûìäûí òà¦
êàëàðäûê æåòèøêåíäèêòåðè — òèë ìåíåí ýìãåêòèí íàòûé-
æàñû», — äåï æàçàò óëóó àêûíûáûç À. Òîêîìáàåâ.
286. «Ìåí êàéñû êåñèïòè æàêøû ê£ð£ì» äåãåí òåìàäà ÷àêàí
ed
òåêñò æàçãûëà. ¤ç¯¦£ðä¯í îé-ïèêèðè¦åðäè æàíà êààëîî¦îðäó

à÷ûê-òàê, èøåíèìä¯¯ êûëûï áàÿíäîîäî ê£ð¯í¯êò¯¯ àäàìäàðäûí
àéòêàíäàðûí öèòàòà ò¯ð¯íä£ êîëäîíãóëà.
287. Òèêå ñ£ç êàòûøêàí ñ¯éë£ìã£ ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ð-
ã¯çã¯ë£.
://
1. Ýëäå ìûíäàé äåãåí íàêûë ñ£ç áàð: «Àêûë ñóðàñà¦ Càðò

àêåãå, ñ£ç ñóðàñà¦ Òèëåêìàò àêåãå áàð». («ÊÒ») 2. Óëóó îé÷óë
Æ. Áàëàñàãûí: «Áèëèì — £í£ð, £ì¯ðã£ ñóóäàé êåðåê», — äåãåí
tp
îñóÿò êàëòûðãàí. 3. «Äàðàê áèð æåðäå ê£ã£ð£ð», — äåï àéòêàí

ýêåí íóñêîî÷ó àêûí Êàëûãóë. («Ìóðàñ») 4. «Ýðäè êàáàãûíàí
ñûíà» äåãåíäåé, ñåí £ç¯¦ êèì áîëîñó¦, ìûðçàì?» — äåäè Áåê-
ht
òóðãàí. (À.Ò.)
288. Ýë è÷èíäå êîëäîíóëãàí ìàêàëäàðäû ïàéäàëàíûï, ò£ðò
ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Ýêè ñ¯éë£ìä£ òèêå ñ£ç ò£ë ñ£çä£í ìóðäà,
ýê££íä£ àíäàí êèéèí êåëñèí. Òûíûø áåëãèëåðèíèí êîþ ëóøóí
120

UZEDU.ONLINE
289. Êàëòûðûëûï êåòêåí òûíûø áåëãèëåðäè £ç îðäóíà êîþï,

ê£÷¯ðã¯ë£. Àëàðäûí êîþëóøó êàéñû ýðåæåëåðãå íåãèçäåëäè?
1. Àêñàêàë æ£í£á£éë¯á¯ // äåäè Êåðèìáåê. 2. Àáäàí æàê-
øû áîëîò, ìåí ñèçäè ýëå ê¯ò¯ï òóðàì // äåäè ×ûíûáàé
(Í.Á.) 3. Æàïàð, áàëàíû áîîðóíà êûñûï, £ïê¯ë£ï æèáåðäè
z
// áóë — ìåíèí äîñóìäóí áàëàñû. 4. Ñèçãå êûÿíàò áîëáîñî,
ê¯¯í¯í ñûðûí ÷å÷èï áåðñå¦èç // äåäèì. Îëäà áàëàì àé //
l.u
äåäè êàðûÿ // ýìè áîëáîñòóð. (À.Ò.)
290. Ò£ì£íä£ ýëäèê ìàêàëäàð áåðèëäè. Àëàðäûí àð áèðèí

òèêå ñ£çä¯í ìààíèñèíäå êîëäîíóï, ñ¯éë£ì ò¯çã¯ë£. Ìàêàëäûí
ìààíèñè æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå.
ta
1. Òóóëãàí æåðäèí òîïóðàãû — àëòûí. 2. ¤ê¯ì áîëìîê
£ç¯¦ä£í, ñûëûê áîëìîê ñ£ç¯¦ä£í. 3. Æàìàí ñ£ç æ¯ð£êê£ áà-
ðûï òàø áîëîò. 4. Òóóðà áèéäå òóóãàí æîê, òóóãàíäóó áèéäå
or
ûéìàí æîê. 5. Êàðàãàé áîëáîé, ÷åð áîëáîéò, êàéðàòñûç àäàì
ýð áîëáîéò.
up
43-§. ÒÈÊÅ Ñ¤Ç ÊÀÒÛØÊÀÍ Ñ°ÉË¤Ì ÁÎÞÍ×À
ÑÈÍÒÀÊÑÈÑÒÈÊ ÒÀËÄÎÎ
Òàëäîîíóí òàðòèáè:
ed
1. Òèêå ñ£ç êàòûøêàí ñ¯éë£ì ýêåíäèãèí ê£ðñ£ò¯¯.

2. Òèêå æàíà ò£ë ñ£çä¯ (àâòîðäóí ñ£ç¯í) àæûðàòóó.
3. Ò£ë ñ£çã£ êàðàòà òèêå ñ£çä¯í îðäóí àíûêòîî.
4. Òûíûø áåëãèëåðäèí êîþëóøóí ò¯ø¯íä¯ð¯¯.
://
5. Òèêå æàíà ò£ë ñ£çä£ðä¯í àð áèðè æ£í£ê£é æå òà-

òààë ñ¯éë£ìä£ðä¯í òàðòèáèíäå òàëäàëàò.
Òàëäîîíóí ¯ëã¯ñ¯:
tp
1. ¤ì¯ðáåê ó÷êó÷ æèãèòòåí ñóðàï êàëäû: «Ñèç Áåêòóð-

ãàíîâ äåãåíäè áèëåñèçáè?» (À.Ò.) — Áóë — òèêå ñ£ç êàòûøêàí
ñ¯éë£ì; ¤ì¯ðáåê ó÷êó÷ æèãèòòåí ñóðàï êàëäû — ò£ë ñ£ç;
ht
«Ñèç Áåêòóðãàíîâ äåãåíäè áèëåñèçáè?» — òèêå ñ£ç. Òèêå ñ£ç

ò£ë ñ£çä£í êèéèí êåëäè, àë òûðìàê÷àãà àëûíûï, £ç¯í£í
ìóðäà êîø ÷åêèò êîþëàò; ñóðîîëóó ñ¯éë£ì áîëãîíäóêòàí,
àÿãûíà ñóðîî áåëãèñè êîþëäó.
121

UZEDU.ONLINE
Àíäàí àðû ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à òàëäîî çàðûë áîë-

ñî, àíäà ò£ë æàíà òèêå ñ£çä¯í àð áèðè æ£í£ê£é ñ¯éë£ì
êàòàðûíäà òàëäàëàò.
2. «Ýíå, ñåíè òàøòàï äåëå êåòå àëáàéò ýêåíìèí», — äåï
¯øê¯ðä¯ Æàìèéëà. (×.À.) — Áóë òèêå ñ£ç êàòûøêàí ñ¯éë£ì;
z
«Ýíå, ñåíè òàøòàï äåëå êåòå àëáàéò ýêåíìèí» — òèêå ñ£ç;
äåï ¯øê¯ðä¯ Æàìèéëà — ò£ë ñ£ç. Òèêå ñ£ç ò£ë ñ£çä£í ìóð-
l.u
äà êåëäè, àë òûðìàê÷àãà àëûíûï, £ç¯í£í êèéèí ¯ò¯ð (æàé
ñ¯éë£ì áîëãîí ¯÷¯í) æàíà ñûçûê÷à êîþëäó.
291. Ê£÷¯ðã¯ë£. Òèêå ñ£ç êàòûøêàí ñ¯éë£ìä¯ ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯

áîþí÷à òàëäàãûëà. Òèêå ñ£çä¯í òûíûø áåëãèñèí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
ta
1. «Îêóó — áèëèì àçûãû, áèëèì — ûðûñ êàçûãû», — äåãåí
ìàêàë áàð. 2. «Àáèéèðä¯¯ æèãèòêå àæàëäóó êèéèê æîëó-
ãàò» — äåãåí óøóë, áàëàì. 3. «Èé-èé, óøóë ÷î¦ ýíåì êûçûê
or
êèøè äåãè», — äåäè Äèíàð êåéèï. 4. «Îîáà, äåäè Äèíàð, — ìåí
÷î¦îéãîíäî èíæåíåð áîëîì». (Ò.Ñ.)
up
292. ¤ç¯¦£ð òèêå ñ£ç êàòûøêàí áåø ñ¯éë£ì ò¯ç¯ï êåëãèëå, àíäà
òèêå ñ£ç ñ¯éë£ìä¯í àð êàéñû æåðèíåí îðóí àëñûí. Òûíûø
áåëãèñèíèí êîþëóøóí ò¯ø¯íä¯ðã¯ë£.
ÏÓÍÊÒÓÀÖÈß
ed
44-§. ÒÛÍÛØ ÁÅËÃÈËÅÐÄÈÍ ÌÀÀÍÈÑÈ

ÆÀÍÀ ÊÛÇÌÀÒÛ
://
Îéäó æàíà è÷êè ñåçèìäåðäè æàçóó ò¯ð¯íä£ à÷ûê-àé-

êûí áèëäèð¯¯ä£ òûíûø áåëãèëåðäèí ìààíèñè çîð, îøîí-
äóêòàí àë ïèêèð àëûøóóíóí êîøóì÷à êàðàæàòû áîëóï
tp
ýñåïòåëåò. Æàçóóäà òûíûø áåëãèñè êîëäîíóëáàñà, àíäà

àéòûëûï æàòêàí îé ÷àòàøûï, áàø àëàìàíäûê áîëîð ýëå.
Óøóíäàé ýëå ñ¯éë£ìä¯í òóòóìóíäàãû ñèíòàêñèñòèê êàòå-
ãîðèÿëàðäû: áèð £¦÷£é ì¯÷£ë£ðä¯, ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£í¯,
ht
êèðèíäè ñ£çä¯, òèêå ñ£çä¯ æ.á. £ç¯í÷£ á£ë¯ï ê£ðñ£ò£ò.

Îøåíòèï, òûíûø áåëãèëåðè àéòûëûï æàòêàí îéãî êîøóì-
÷à ìààíè, êîøóì÷à ò¯ñ áåðåò. Ìèñàëû, ñ¯éë£ìä¯í àÿãûíà
êîþëãàí ñóðîî, èëåï áåëãèëåðè, áèðèí÷èäåí, ñ¯éë£ìä¯í
122

UZEDU.ONLINE
àÿêòàëûï á¯òê£íä¯ã¯í áèëäèðñå, ýêèí÷èäåí, àíûí êàíäàé

ìàêñàòòà êîëäîíóëóï æàòêàíäûãûí ê£ðñ£ò£ò.
Æàçóóäà òûíûø áåëãèëåðèí òóóðà êîëäîíóóäà ò£ì£íê¯
æîáîëîð ýñêå àëûíóóãà òèéèø: à) ñ¯éë£ìä¯í êàíäàé ìàà-
íèäå àéòûëûï æàòêàíäûãû; á) ñ¯éë£ìä¯í ãðàììàòèêàëûê
z
ò¯ç¯ë¯ø¯; â) èíòîíàöèÿ. Áóë æîáîëîð áèðè-áèðè ìåíåí
áàéëàíûøòóó, £ç àðà øàðòòàøêàí ì¯í£çä£ êàðàëàò.
l.u
Àçûðêû êûðãûç òèëèíäå êîëäîíóëóï æ¯ðã£í òûíûø
áåëãèëåðãå ò£ì£íê¯ë£ð êèðåò: ÷åêèò, ê£ï ÷åêèò, ñóðîî
æàíà èëåï áåëãèñè, ¯ò¯ð, ¯ò¯ðë¯¯ ÷åêèò, ñûçûê÷à, òûð-
ìàê÷à, êàøàà.
ta
293. Ê£÷¯ð¯ï æàçãûëà äà, òèåøåë¯¯ æåðëåðãå òûíûø áåë-
ãèëåðäè êîéãóëà. Àëàð ýìíå ¯÷¯í êîþëäó? Êûçìàòû ýìíå?
or
1. //Ìàíçóðà Õàëìàòîâà//ôèëîñîôèÿ èëèìäåðèíèí äîê-
òîðó//ïðîôåññîð// – äåäè àë.
2. //Êàðãà êàðãàíûí ê£ç¯í ÷îêóáàéò//äåãåí ûðàñ òóðà.
3. //Àòàíûí óóëó áîëóø//óðìàò//ýëäèí óóëó áîëóø êûì-
up
áàò//(Ìàêàë)
4. Áèðèí÷è òàáûøìàãû://À÷óóíóí ý¦ à÷óóñó ýìíå?//À÷óó-
íóí ý¦ à÷óóñó ýêè êèøè óðóøñà æå ÷àòàê ê£ï ÷ûêñà îøîë
áîëîò//(«Áàëäàð ôîëüêëîðóíàí»)
ed
294. Ñ¯éë£ìä¯í àÿãûíäà òûíûø áåëãèëåð ýìíåãå íåãèçäåëèï

êîþëäó? Êàðàòìà ñ£ç ìåíåí ñûðäûê ñ£çä£ðä£í êèéèí èëåï
áåëãèñèí êîþóäà ýìíåíè ýñêå àëäûê? Æàëïû ýëå òûíûø áåë-
ãèëåðè êàíäàé êûçìàòòû àòêàðûøòû?
://
1. Àëèìàíäûí òàãäûðûí2 ýñòåãåíäå è÷èì ê¯é¯ï ÷îê áî-

ëîò... Àíûí2 óáàë-ñîîáó êèìäå? Àíûí äàðòûí êèìãå3 àéòàì?
Êàéðàí3 êåëèíèì! Ã¯ë ñ¯éã£í êåëèíèì! (×.À.) 2. Áàòìàíûí
tp
îîðóñó ê¯÷£ä¯. Ýêè ñ£ç¯í¯í áèðèíäå àéòêàíû — Àæàð.

— Æàëãûçûì... Ñåí êàíòåñè¦?... Êåë÷è ìàãà! ... Àéòêó-
ëó àé!... Àæàðäû àë÷û... Àë÷û! °ø¯ä¯¦á¯?.. (Ê.Á.) 3. Òóðñóí
ht
ýæå ýìãåãèíå òà¦äàíàò: «Ïàé-ïàé! Ê£ç òèéáåñèí... Áûëòûð

ýìíå ¯÷¯í óøóíäàé èøòåáåäèì ýêåí?» Ýñåíãåëäèãå óóëóíàí
êàò êåëäè: «Àðäàêòóó àòà, ýíå! Ìåí æà¦û òàðáèÿãà £òê£íä£í
áåðè £ç¯ìä¯í ýð æåòèï êàëãàíûìäû áèëå áàøòàäûì...» Ýíå-
ñè! Óóëó¦äàí êàò àëäûì. Êàíà, áóãà ýìíå äåéñè¦. (Ò.Ñ.)
123

UZEDU.ONLINE
IX ÊËÀÑÑÒÀ ¤ÇÄ¤ØÒ°Ð°ËÃ¤ÍÄ¤ÐÄ°
ÊÀÉÒÀËÎÎ
295. Îêóãóëà. Ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ êàòûøêàí ñ¯éë£ìä¯ òàïêû-

ëà, àë æ£í¯íä£ àéòûï áåðãèëå, àíäà òûíûø áåëãèñè êàíäàé-
÷à êîþëäó? Îøîë ñ¯éë£ìã£ ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯çã¯ë£.
z
Ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ ñ¯éë£ìä¯í êàéñû ì¯÷£ñ¯ áîëäó?
l.u
Áèçäèí àéûë Àêæàð òîî ýòåãèíäå îðíîøêîí. Àéûëäûí
¯ñò¯íä£ã¯ àäûðäà ýêè çîð òåðåê áîëîð ýëå. Êèéèí, ýñ òàðòûï
÷î¦îéãîíäî, ìåí áóë òåðåêòåðäèí ñûðûí ò¯ø¯íä¯ì. Îêóóäàí
òàðàãàí æàéêû ìààëäà áèç, áèð òîï áàëäàð, áàëàïàí àëàáûç
äåï, óøóë æåðãå êåë÷¯á¯ç. Îøîíäî áèç, ÷îð òàìàí òåíòåêòåð,
ta
òåðåêòåðãå ìûøûê÷à àñûëûï ÷ûê÷óáóç.
Ìûíà óøóë òåðåêòåð òóðãàí æåðäè àéûëäàãûëàð «Ä¯éø£íä¯í
ìåêòåáè» äåï êîé÷ó. Áèð êåçäåðäå îøîë ä£á£í¯í ¯ñò¯íä£,
or
ýêè çîð òåðåê òóðãàí æåðäå, ìåêòåï áîëãîí èìèø. (×.À.)
296. Êàðàòìà ñ£ç êàòûøêàí ñ¯éë£ìä¯ ê£ðñ£òê¯ë£. Áóë ñ£ç ýìíå
¯÷¯í êîëäîíóëàò? Àãà òûíûø áåëãèñè êàíäàé÷à êîþëàò? Áè-
up
ð££ë£ðã£ êàéðûëãàíäà æå àëàð ìåíåí à¦ãåìåëåøêåíäå êàðàòìà
ñ£çä¯ êîëäîíóóãà àðàêåòòåíãèëå.
1. Ñóéêàéãàí ñóëóó ñåíèêè, ò£ð£ì!
Ñûìáàòòóó ê¯ë¯ê ìåíèêè, ò£ð£ì!
ed
Àéòûëóó ñóëóó ñåíèêè, ò£ð£ì,

Àøêåðå ê¯ë¯ê ìåíèêè, ò£ð£ì! (Æ.Ò.)
2. — Áàøû¦äû £éä£ ê£ò£ð, Òîëãîíàé, êàéðàò êûë.
— Æàðàéò. Àíäàí áàøêà ÷àðàì áàðáû. Ýñè¦äåáè, àéëàíàé-
://
ûí òóóãàí æåð, îøîë ê¯íê¯?

— Ìåí ý÷òåêåíè óíóòïàéì, Òîëãîíàé. Ñ¯éë£é áåð, ñ¯éë£,
Òîëãîíàé, ñ¯éë£, ïåíäåì. Á¯ã¯í êóëàê ñåíäå.
—Îõ, ýìíåíè àéòàéûí, Æåð ýíåì! Îøîíóí ýðòåñèíäå, ê¯í
tp
÷ûãà ýëåêòå, îðîê îðóï, æóìóøêà êèðèøòèê. (×.À.)

316. Ê£÷¯ðã¯ë£. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à ñèíòàêñèñòèê òàëäîî
æ¯ðã¯çã¯ë£. Ìûíäà ñ¯éë£ì ì¯÷£ñ¯í¯í ìèëäåòèí àòêàðà àëáàãàí
ht
ñ£ç áàðáû? Àë æ£í¯íä£ ýìíå áèëåñè¦åð?

1. Àêèÿ àéòêàíäàé, îøîë ýëå ê¯í¯ ê£ï÷¯ë¯ê ×àðãûíäû
áàøêàðìàëûêêà øàéëàï êîþøòó. 2. ×ûíûíäà ýëå, ×àðãûí
ìàéäàíãà êåòêåí æîëäîøòîðóíóí îðäóí áàñûøû êåðåê ýëå.
124

UZEDU.ONLINE
ÌÀÇÌÓÍÓ
VIII ÊËÀÑÑÒÀ ¤ÇÄ¤ØÒ°Ð°ËÃ¤ÍÄ¤ÐÄ° ÊÀÉÒÀËÎÎ
z
1-§. Ñ£ç àéêàøû .................................................................................................. 4
2-§. Ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ .......................................................................................... 6
3-§. Æ£í£ê£é ñ¯éë£ìä¯í ò¯ðë£ð¯ ....................................................................... 7
l.u
ÁÀÉËÀÍÛØÒÓÓ ÊÅÏ
4-§. Òåêñò æàíà êåï æ£í¯íä£ã¯ ìààëûìàòòàðäû æàëïûëîî ............................. 8
5-§. Êåïòèí ò¯ðë£ð¯ ............................................................................................10
6-§. Ê£ðê£ì ñòèëü, àãà ì¯í£çäð¯¯ òèë êàðàæàòòàðû .......................................12
ta
7-§. Èëèìèé ñòèëü, àíûí ì¯í£çä¯¯ áåëãèëåðè ................................................14
8-§. Èëèìèé ñòèëãå ì¯í£çä¯¯ òèëäèê êàðàæàòòàð ............................................15
9-§. Ïóáëèöèñòèêàëûê ñòèëü ..............................................................................18
or
Ò°Ø°ÍÄ°ÐÌ¤ Ì°×¤
10-§. Îáî÷îëîíãîí ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ ................................................................20

11-§. Îáî÷îëîíãîí ò¯ø¯íä¯ðì£ ì¯÷£ë£ðä£ êîþëóó÷ó òûíûø áåëãèëåð .........22
up
Ñ°ÉË¤ÌÃ¤ Ì°×¤ ÁÎËÎ ÀËÁÀÃÀÍ Ñ¤ÇÄ¤Ð
12-§. Êàðàòìà ñ£ç æàíà àíûí òûíûø áåëãèñè ................................................24

13-§. Êèðèíäè ñ£ç æàíà àíûí òûíûø áåëãèñè ...............................................28
14-§. Êèðèíäè ñ£çä¯í ìààíèñè ..........................................................................31
ed
15-§. Ñûðäûê ñ£ç æàíà àíûí òûíûø áåëãèñè .................................................33
ÑÈÍÒÀÊÑÈÑÒÈÊ Ò°ÐÌ¤ÊÒ¤Ð
16-§. Àòîî÷òóê ò¯ðì£ê æàíà àíûí ñèíòàêñèñòèê êûçìàòû .............................37
17-§. ×àê÷ûë ò¯ðì£êò¯í ñèíòàêñèñòèê êûçìàòû ..............................................40
://
18-§. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í ò¯ç¯ë¯ø¯ .......................................................................44
tp
19-§. Òàòààë ñ¯éë£ìä¯í ò¯ðë£ð¯ .........................................................................48
ÒÅ¨ ÁÀÉËÀÍÛØÒÀÃÛ ÒÀÒÀÀË Ñ°ÉË¤Ì
20-§. Áàéëàìòàñûç òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì ......................................51

ht
21-§. Áàéëàìòàñûç òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯í òûíûø áåëãèñè .....54

22-§. Áàéëàìòàëóó òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì æàíà àíûí
ò¯ã£éë£ð¯í¯í ìààíèëèê êàòûøòàðû ............................................................56
23-§. Áàéëàìòàëóó òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯í òûíûø áåëãèñè .....58
24-§. Òå¦ áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì áîþí÷à ñèíòàêñèñòèê òàëäîî ..........61
125

UZEDU.ONLINE
ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ ÁÀÉËÀÍÛØÒÀÃÛ ÒÀÒÀÀË Ñ°ÉË¤Ì

25-§. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ìä¯í ò¯ç¯ë¯ø¯ .........................63
26-§. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í áàéëàíûøóó æîëäîðó ..................66
27-§. Áàø æàíà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ìä£ðä¯í îðäó æàíà òûíûø áåëãèñè .........69
28-§. Áàãûíû¦êû áàéëàíûøòàãû òàòààë ñ¯éë£ì áîþí÷à ñèíòàêñèñòèê
òàëäîî ............................................................................................................72
z
ÁÀÃÛÍÛ¨ÊÛ Ñ°ÉË¤ÌÄ°Í Ò°ÐË¤Ð°
l.u
29-§. Ìåçãèë áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì .......................................................................74
30-§. Îðóí áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì ..........................................................................77
31-§. Øàðòòóó áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì.....................................................................79
32-§. Êàðàìà-êàðøû áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì ..........................................................81
33-§. Ñûïàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì ........................................................................85
ta
34-§. Ñàëûøòûðìà áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì .............................................................88
35-§. Ñåáåï áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì .........................................................................92
36-§. Ìàêñàò áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì .......................................................................95
37-§. Ñàí-£ë÷£ì áàãûíû¦êû ñ¯éë£ì .................................................................99
38-§. Ê£ï áàãûíû¦êûëóó òàòààë ñ¯éë£ì ......................................................... 104
or
39-§. Àðàëàø òàòààë ñ¯éë£ì ............................................................................. 106
Á¤Ò¤Í Ñ¤ÇÄ° ÊÎËÄÎÍÓÓÍÓÍ ÆÎËÄÎÐÓ

40-§. Òèêå æàíà êûéûð ñ£ç ............................................................................. 112
up
41-§. Òèêå ñ£çä¯í òûíûø áåëãèñè .................................................................. 116
42-§. Öèòàòà æàíà àíûí òûíûø áåëãèñè ....................................................... 120
43-§. Òèêå ñ£ç êàòûøêàí ñ¯éë£ì áîþí÷à ñèíòàêñèñòèê òàëäîî .................. 121
ÏÓÍÊÒÓÀÖÈß
ed
44-§. Òûíûø áåëãèëåðäèí ìààíèñè æàíà êûçìàòû ....................................... 122

IX êëàññòà £çä£øò¯ð¯ëã£íä£ðä¯ êàéòàëîî ....................................................... 124
://
tp
ht
126

UZEDU.ONLINE
Á. ¤ì¯ðàëèåâ, À. Þíóñàëèåâà
¤-42 Êûðãûç òèëè: 9-êëàññ ¯÷¯í îêóó êèòåáè. Á. ¤ì¯ðàëèåâ, À. Þíóñàëèåâà.
/4-áàñûëûøû.— Ò. : «O‘zbekiston», 2019. – 128-á.
1. Àâòîðëîð
ISBN 978-9943-01-517-3
ÓŒÊ 811.512.154(075)
z
ÊÁÊ 81.2(Êèð)
l.u
ta
O‘quv nashri
or
Boogachi Omuraliyev, Abiba Yunusaliyeva
QIRG‘IZ TILI
9-sinf uchun darslik
up
To‘rtinchi nashri
Ðåäàêòîðó Ð. Æóìàíàçàðîâà
Ê£ðê£ì ðåäàêòîðó Õ. Êóòëóêîâ
Òåõí. ðåäàêòîðó Ë. Õèæîâà
ed
Êîìïüþòåðäå äàÿðäàãàí Í. Àõìåäîâà
Áàñìà ëèöåíçèÿñû AI ¹ 158.14.08.2009.

2019-æûëû 20-ôåâðàëäà áàñóóãà óðóêñàò ýòèëäè.
Ôîðìàòû 70õ901/16. Îôñåòòèê êàãàç. Àðèï ò¯ð¯ «Òàéìñ».
://
Îôñåòòèê áàñìà ûêìàñûíäà áàñûëäû.

Øàðòòóó áàñìà òàáàãû 9,36. Ó÷¿òòóê áàñìà òàáàãû 8,17.
Íóñêàñû 817. Êåëèøèì ¹ 19-162.
tp
¤çáåêñòàí Ðåñïóáëèêàñû Ïðåçèäåíòè Àäìèíèñòðàöèÿñûíûí

àëäûíäàãû Ìààëûìàò æàíà ìàññàëûê êîììóíèêàöèÿëàð
àãåíòòèãèíèí «O‘zbekiston» áàñìà-ïîëèãðàôèÿëûê
÷ûãàðìà÷ûëûê ¯é¯íä£ áàñûëäû.
ht
100011. Òàøêåíò. Íàâàèé ê£÷£ñ¯, 30.
Òåëåôîí: (371) 244-87-55, 244-87-20

Ôàêñ: (371) 244-37-81, 244-38-10.
e-mail: uzbekistan@iptd-uzbekistan.uz
www.iptd-uzbekistan.uz

UZEDU.ONLINE
Èæàðàãà áåðèëãåí îêóó êèòåáèíèí àáàëûí

ê£ðñ£ò¯¯÷¯ æàäûáàë
Îêóó
Îêóó
Îêóó÷óíóí êèòåáè-
êèòåáèíèí ÊKëàññ Këàññ
àòû, Îêóó íèí
z
¹ àëûíãàí- æåòåê÷è- æåòåê÷è-
ôàìè- æûëû ïøûðûë-
äàãû ñèíèí êîëó ñèíèí êîëó
ëèÿñû ãàíäàãû
àáàëû
l.u
àáàëû
1
ta
3
6
or
up
Îêóó êèòåáè èæàðàãà áåðèëèï, îêóó æûëûíûí àÿãûíäà
êàéòàðûï àëûíãàíäà æîãîðóäàãû æàäûáàë êëàññ æåòåê÷èñè
òàðàáûíàí ò£ì£íê¯ áààëîî êðèòåðèéëåðèíèí íåãèçèíäå òîë-
ed
òóðóëàò.
Æà¦û Îêóó êèòåáèíèí áèðèí÷è æîëó ïàéäàëàíóóãà áåðèëãåíäåãè àáàëû

://
Ìóêàáàñû á¯ò¯í, îêóó êèòåáè íåãèçãè á£ë¯ã¯í£í àæûðàáàãàí. Áàðäûê

Æàêøû
áàðàêòàðû áàð, æûðòûëáàãàí, áåòòåðèíäå æàçóó æàíà ñûçûêòàð æîê.
tp
Kàíààò- Ìóêàáàñû ýçèëãåí ÷åòòåðè æûðòûëãàí, îêóó êèòåáèíèí íåãèçãè

òàí- á£ë¯êò£í àæûðàëóó àáàëû áàð, ïàéäàëàíóó÷ó òàðàáûíàí
äûðàð- êàíààòòàíäûðàðëûê äàðàæàäà êàëûáûíà êåëòèðèëãåí. Kýý áèð
ëûê áåòòåðèíå ñûçûëãàí.
ht
Ìóêàáàãà ÷èéèëãåí, æûðòûëãàí, íåãèçãè á£ë¯ã¯í£í àæûðàëãàí æå

Kàíààò-
á¯ò¯íä£é æîê, êàíààòòàíäûðàðëûêñûç äàðàæàäà êàëûáûíà êåëòèðèëãåí.
òàíäûðàðëûê
Áåòòåðè æûðòûëãàí, áàðàêòàðû æåòèøñèç, ÷èéèï-áî¿ï òàøòàëãàí. Îêóó
ýìåñ
êèòåáèí êàëûáûíà êåëòèð¯¯ã£ áîëáîéò.

UZEDU.ONLINE

Æàëïû Îðòî Áèëèì Áåðyy×Y Ìåêòåïòåðäèí Ix Êëàññû Y×Yí Îêóó Êèòåáè

Загружено:

Сведения о документе

Оригинальное название

Авторское право

Доступные форматы

Поделиться этим документом

Поделиться или встроить документ

Параметры публикации

Этот документ был вам полезен?

Это неприемлемый материал?

Авторское право:

Доступные форматы

Æàëïû Îðòî Áèëèì Áåðyy×Y Ìåêòåïòåðäèí Ix Êëàññû Y×Yí Îêóó Êèòåáè

Загружено:

Авторское право:

Доступные форматы

Все учебники Узбекистана на сайте UZEDU.

ÒÀØÊÅÍÒ — «O‘ZBEKISTON» — 2019

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях

— òåîðèÿëûê ìààëûìàòòàð âåðòèêàëü ñûçûãû ìåíåí

áàðàòàìûí4 — ñ¯éë£ìã£ ñèíòàêñèñòèê òàëäîî æ¯ðã¯ç¯¯.

Ðåñïóáëèêàëûê ìàêñàòòóó êèòåï ôîíäóíóí êàðàæàòòàðû

© «O‘ZBEKISTON» ÁÏ×°, 2006, 2010, 2014, 2019

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях

ê¯çã¯ñ¯. 6. Òèë – àêûëäûí æàð÷ûñû. 7. Òàê ñ£çä¯í òààñèðè

13. Òèëäå áóò æîê, áèðîê àëûñêà æåòåò.

2. Òåêñòòè ê£ðê£ì îêóãóëà. Àíäàãû íåãèçãè îé ýìíå æ£í¯íä£?

Òåêñòòå ñ£çä¯í êåðåìåòò¯¯ êàñèåòè æ£í¯íä£ ýìíåëåð àéòûëäû?

Ñ¤Ç Æ¤Í°ÍÄ¤ ÄÀÑÒÀÍ

Ñ£ç — àäàìäûí ìàäàíèÿòû. Àäàìäû àäàì ìåíåí áàéëàíûø-

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях

ëóó ñ£çã£ æûëàí èéíèíåí ÷ûãàò», — äåï àéòûøêàí. Äåìåê,

1-§. Ñ¤Ç ÀÉÊÀØÛ

4. Àòîî÷òóê æàíà ýòèøòèê ñ£ç àéêàøòàðûí òàïêûëà. Áàãûíäû-

ñûíäûðóó, äà¦êû òàø æàðóó, êàðà ÷ûéûð÷ûêêà óÿ ñàëóó, êàðà

ñóóäàí êóðãàê ÷ûãóó, ýò ìåíåí ÷åëäèí îðòîñóíäà, ûðäàãàí-

5. Áàãûíäûðóó÷ó æàíà áàãûíû¦êû ò¯ã£éë£ðä¯ àæûðàòûï àéòûï

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях

÷ûãûï, áóëó¦-áóð÷óí êàðàäû. Êóø êàðìàëãàí, ëàêûéòà òîé-

Àê áàòà àëóó, àêàêòàé òàçà òèëåê, äå¦èçäåé òîëêóó, æî-

èëèìèé äàðàæà, òîîíóí ñóóñó.

ðóó÷ó æàíà áàãûíû¦êû ñ£çä¯ ê£ðñ£ò¯¯; á) ñ£ç àéêàøûíûí

Æîãîðêó áèëèì2, êóðáóëàðûìäàí ¯÷££, àíàðäàé êûïêûçûë,

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях

2-§. Ñ°ÉË¤Ì Ì°×¤Ë¤Ð°

9. Îêóï, ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯í£ îîçåêè àæûðàòêûëà. Ñ¯éë£ì

1. Ò¯ç ñ¯éë£ï, ÷ûí÷ûë áîëãóí. (Æ. Áàëàñàãûí.) 2. Àéê£ë

øû ê£ð£á¯ç, ì¯é¯çä¯¯ Áóãó ýíå. Áèëåì. (×.À.)

1. _________ _ ._._._._ ________

4. _________, ______ _ _ _ _ _ ________

12. Ñ¯éë£ìä£ðä¯ ê£÷¯ð¯ï æàçûï, ñ¯éë£ì ì¯÷£ë£ð¯ áîþí÷à

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях

1. Ìåíèí ñàÿêàòûì òîî àðàñûíàí áàøòàëäû. (Ê.Æ.)

1. Êå¦åøìåäå êûøêû ñåññèÿíûí æ¯ð¯ø¯ æ£í¯íä£ ìàñå-

3-§. Æ¤Í¤Ê¤É Ñ°ÉË¤ÌÄ°Í Ò°ÐË¤Ð°

14. Ò£ì£íê¯ ñ¯éë£ìä£ðä¯ ò¯ð¯ áîþí÷à òàëäàãûëà.

ðàêòàð øóóëäàäû. Àíàí äàðîî ê¯í á¯ðê£ëä¯. Ê¯í ê¯ðê¯ð£ä¯

¤òì£ êàòàð ñóó áîëîò. Áèðîê áèð òàéãà ó÷êàøà ìèíèøêåí

– Ñàëàìàòñûçáû! – äåäè ýê££ æàðûøà.

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях

°ëã¯: Ìåí àëàðãà æåòå áåðäèì.

Òåêñò — áóë ìààíèñè æàíà ãðàììàòèêàëûê ò¯ç¯ë¯ø¯ áî-

òåêñòòèí ìàçìóíó, òåìàñû, íåãèçãè îþ (èäåÿñû) áîëîò.

êàíäà, òåêñòòèí ìààíèëèê á¯ò¯íä¯ã¯.

æàíà òîëóêòàéò. Óøóãà áàéëàíûøòóó òåêñòòèí ìàçìóíó, àí-

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях

ñ£çä£ð, æå ñèíîíèìäåð ïàéäàëàíûëàò. Óøóíäàé ýëå áàéëàì-

ÁÊ 16. Òåêñò äåãåí ýìíå? Àãà ì¯í£çä¯¯ áåëãèëåð êàéñû? Òåêñò-

òàáóó ìåíåí òóðìóø ê£éã£éë£ð¯í£ øåðèêòåø áîëóï, £ç óáàãûíäà

ÁÊ 17. Òåêñòòè òàëäàãûëà: à) àíûí ìàçìóíó òåìàñûíà øàéêåø

êåëåáè? á) àíäàãû íåãèçãè îé ýìíå æ£í¯íä£ áîëäó? â) òåêñòòå

Àð áèð ýëäèí óëóòòóê ñûéìûãû áîëãîí èëèìïîçäîðó, çàë-

*Книга предоставлена исключительно в образовательных целях

Àë Óôàäàãû «Ìåäðåñå Ààëè» àòòóó æîãîðêó äèí ìåêòå-

Ó÷ó-êûéðûíà ê£ç æåòïåãåí àæàéûï ä¯éí£ áèçäè êóð÷àï

ÁÊ 18. Òåêñòòè ê£ðê£ì îêóãóëà. Àíäà áàÿíäàëãàí îêóÿíû èðåòè

104 ÆÀØÒÀÃÛ ÌÀÒÀÇÈÌ ÓÓËÓ ÎÌÀÐÁÅÊ

áîþ óçóí, àëèáåòò¯¯, æ¯ð¯ø-òóðóøó äà ýðêåê÷å, àêûëäóó, ìýý-

àÿë ýëå. Ñ¯éë£ï æàòêàíäà øàøïàé ¯í¯í ê£ò£ðá£é ñ¯éë££÷¯.

4. ___, _ _ _ _ _ ________