¨ñ ¸ìáîãîð

Í.Óðòíàñàí
Ö.Ñàìäàí

7
UNESCO/Japan Funds-in-Trust for
Education for Sustainable Development

Óëààíáààòàð õîò
2009
¨ñ ¸ìáîãîð

Áîëîâñðóóëñàí: Í.Óðòíàñàí
Ö.Ñàìäàí

Õÿíàí òîõèîëäóóëñàí: Å.Áàò÷óëóóí

Ç.Òîãòîõìàà
Çóðàà÷: Ã.Àìàðñàíàà

Õýâëýëèéí ýõ: Ç.Ï¿ðýâñ¿ðýí

Àëáàí áóñ áîëîâñðîë, çàéíû ñóðãàëòûí ¿íäýñíèé òºâèéí

õýâëýõ ¿éëäâýðò õýâëýâ.

Õýâëýëèéí òåõíèê÷: Ç.Ï¿ðýâñ¿ðýí

Õýâëýã÷: Æ.ªëçèéñàéõàí


 ÀÃÓÓËÃÀ
ÎÐØÈË

Õ¯ÍÄËÝÕ ¨ÑÎÍ
Ìýíäëýõ ¸ñîí
Çî÷ëîõ ¸ñîí

Õ¯¯ÕÝÄÒÝÉ ÕÎËÁÎÎÒÎÉ ¨Ñ ÇÀÍØÈË, ÇÀÍ ¯ÉË
Õ¿¿õýä óãààõ çàí ¿éë
Õ¿¿õäýä òîãëîîì á¿ðä¿¿ëýõ çàí ¿éë
Õ¿¿õäýä íýð ºãºõ ¸ñîí
Õ¿¿õäèéí äààõü ñýâëýã ¿ðãýýõ ¸ñîí
Øèíý äýýë ºìñãºõ çàí ¿éë
Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ ¸ñ

ÌÀË ÀÆ ÀÕÓÉÒÀÉ ÕÎËÁÎÃÄÎÕ ÇÀÍ ¯ÉË
Óíàãà áàðèõ áà òàâèõ ¸ñîí
Õîíü õÿðãàõ çàí ¿éë
Íîîñ ñàâàõ çàí ¿éë
Ýñãèé õèéõ çàí ¿éë
Òºë àâàõóóëàõ ¸ñîí
Í¿¿äýëëýõ ¸ñîí
Ìàë õºíãºëºõ ¸ñîí

ÁÀßÐ ¨ÑËÎË
Íàéðûí äýã
Øèíý ãýðèéí íàéð õóðèìûí ¸ñîí

ÌÎÍÃÎË ÍÀÀÄÃÀÉ
Äýìáýýäýõ áà õóðóóäàæ íààäàõ ¸ñ

ÁÀÉÃÀË ÄÝËÕÈÉà ÕÀÉÐËÀÍ ÕÀÌÃÀÀËÀÕ ÁÎËÎÍ ÀÍ ÀÌÜÒÀÄÒÀÉ ÕÎËÁÎÎÒÎÉ ÇÀÍ ¯ÉË

Óóë îâîî òàõèõ ¸ñ
Àìüòäûã õ¿íäýòãýõ çàí ¿éë

ÌÎÍÃÎË×ÓÓÄÛÍ ÖÝÝÐËÝÆ ÈÐÑÝÍ ÇÀÍ ¯ÉË


 ÎÐØÈË
Äàÿàð÷ëàãäàæ áóé äýëõèéä ìîíãîë
óëàìæëàë, ñî¸ë, çàí çàíøëàà ìýäýæ, äýýäëýí
õ¿íäýòãýæ, äàãàí ìºðäºæ, ºâëºæ áàéõ íü áèäíèé
àðèóí ¿¿ðýã áîëîé. Ìîíãîë ¿íäýñòíèé ìîðèí
õóóð õºãæìèéí óëàìæëàëò óðëàãèéã 2003
îíä Ìîíãîë àðäûí óðòûí äóóã 2005 îíä õ¿í
òºðºëõòíèé àìàí áîëîí áèåò áóñ ñî¸ëûí ºâèéí
øèëäýã äýýæýýð ºðãºìæëºí òóíõàãëàñàí áèëýý.
Ýäãýýð ºâ íü äýëõèé äàõèíû ò¿ãýýìýë,
ãàéõìøèãò ¿íý öýíýòýé áºãººä ìîíãîë ¿íäýñòíýýñ
íèéò õ¿í òºðºëõòíèé ñî¸ëûí ºâ ñàíä îðóóëñàí
õóâü íýìýð õýìýýí ÞÍÅÑÊÎ èéíõ¿¿ ¿íýëñýí
õýðýã þì.
̺íõèéí çàí çàíøèë, ¸ñëîë ãýæ áàéäàãã¿é.
Öàãèéí àÿñ, íèéãìèéí õºãæëèéí øààðäëàãàä íèéöýí
ººð÷ëºãäºæ, óëàì á¿ð áîëîâñðîíãóé, áàÿëàã
àãóóëãàòàé, òàíèí ìýäýõ¿éí áîëîí õ¿ì¿¿æëèéí à÷
õîëáîãäîëòîé áîëæ áàéäàã.
Òèéì ë ó÷ðààñ óëàìæëàëò ¸ñ, çàí çàíøëûã
òóõàéí ¿åèéí íèéãìèéí õºãæèë äýâøèë, ýðýëò
øààðäëàãà, îð÷èí íºõöºëä òîõèðóóëàí ººð
ñîíèðõîëòîé àãóóëãà õýëáýðýýð áàÿæóóëàí àâ÷
ÿâàõ øààðäëàãàòàé áàéãàà þì.
Ýíýõ¿¿ íîìîíä ñî¸ëûí áèåò áóñ ºâ õýìýýí
íýðëýäýã òºðºë á¿ðèéí çàí ¿éë¿¿äèéí òàëààð òà
á¿õýíä òàíèëöóóëæ áàéíà.

Ñàéí ¿éëñ äýëãýðýõ áîëòóãàé


 Õ¯ÍÄËÝÕ ¨ÑÎÍ

Àõàà àëä õ¿íäýë

Ä¿¿ãýý äýëýì õ¿íäýë

Ìýíäëýõ ¸ñîí-ìýíä ìýäýõ íü ìºíõèéí ¸ñ

Óëàìæëàë ¸ñîîð íàñààð ä¿¿
õ¿í, ìºí ãàäíààñ èðæ áóé
çî÷èí ýõýëæ ìýíä ìýäýæ, àìðûã
àéëòãàäàã.

Ìîíãîë÷óóäûí ìýíäëýõ ¸ñ íü
áàéãàëü öàã óóð, óëèðëûí îíöëîã,
àæèë ¿éë, çàí çàíøèëä íèéöñýí
àãóóëãà, áàÿëàã õýëëýãòýé.

Öàã óëèðëûí áàéäàëä

òîõèðóóëàí:

ªíòºé ñàéõàí ºâºëæèæ áàéíà óó?

Òàâòàé ñàéõàí õàâàðæèæ áàéíà óó?
Ñàéõàí çóñàæ áàéíà óó?
Òàðãàí òàâòàé íàìàðæèæ áàéíà óó? ãýæ ìýíäýëäýã áîë

Õîíü ìàë õÿðãàæ áàéõ ¿åä:

Õàé÷ íü õóðö áîëîã!

Þì î¸æ áàéõ ¿åä:

¯éë á¿ò!

Áè÷èã íîìûí àæèë õèéæ áàéõ ¿åä:

Óõààí ÷èíü ñàðóóë

¯çýã ÷èíü õóðö áîëîã...


• Õàðèí åðººæ ìýíäýëñíèé õàðèóä “Åðººëººð áîëîã”, “Òýð åðººë áàò
îðøèã”, “Àì ºëçèéòýé áîëîã”, “Åðººë øèíãýã” ãýæ áýëýãøýýæ õàðèóëíà.

Çî÷ëîõ ¸ñîí
Ìîíãîë÷óóä çî÷ëîõ, çî÷ëóóëàõ ºâºðìºö óëàìæëàëòàé.

Çî÷èí õ¿í èðæ áóé àéëûíõàà ãàäàà (óÿàí äýýð) èðýýä “íîõîé õîðü” ãýæ (óã
àéë íîõîéòîé ÷ áàéñàí íîõîéã¿é ÷ áàéñàí) õýëýýä, ãýðýýñ õ¿í ãàð÷ èðòýë
ìîðèíîîñîî áóóëã¿é õ¿ëýýæ áàéäàã. Ýíý íü ãàäàà õ¿í èðñíèéã ìýäýãäýæ
áàéãàà, íºãºº òàëààñ ãýðò îðîõ çºâøººðºë àâ÷ áóé õýðýã àæýý.

Èðñýí õ¿í àéëä îðîõäîî

äýýë õóâöñàà ÿíçëàí, á¿ñýý
çàñ÷, õóòãàà áóóëãàí,
íóäàðãàà ýðã¿¿ëýí îðæ,
á¿õ õ¿ì¿¿ñòýé ìýíä
óñàà ìýäýëöýæ, õººðºã
ãààíñàà çºð¿¿ëýí
òàìõèëíà.

Öàãààí ñàð ãàðñààð

çîëãîîã¿é õ¿ì¿¿ñòýéãýý
çîëãîíî. Èíãýñíèé äàðàà
çî÷íûã øèíý öàé, òàâàãòàé èäýý, àéðàã àðõè, ìàõ ø¿¿ñýýð äàéëíà. Çî÷íûã
ìàõ ø¿¿ñýýð äàéëàõ íàðèéí äýã æàÿãòàé.

• Òàíàé íóòàãò èðñýí çî÷íîî õ¿íäýëäýã ÿìàð ¸ñ, çàí ¿éë áàéäàã âý?
______________________________________________________________
______________________________________________________________

• Ìàë ñààæ áàéõ ¿åä èðñýí õ¿í õýðõýí ìýíäýëäýã âý?

______________________________________________________________
______________________________________________________________

• Îäîîãèéí çàëóóñò ìàðòàãäàæ áóé ÿìàð çàí ¿éë, ¸ñ çàíøèë áàéíà âý?
Ýäãýýðèéã ºâë¿¿ëýí ¿ëäýýõèéí òóëä þó õèéõ íü ç¿éòýé ãýæ òà áîäîæ
áàéíà.
______________________________________________________________
______________________________________________________________


 Õ¯¯õäýä çîðèóëñàí çàí ¯é믯ä

Ìîíãîë÷óóäûí ãýð á¿ëä õ¿¿õäýä çîðèóëñàí ñîíèí ñàéõàí çàí ¿éë èõ

áàéäàã.

Õ¿¿õýä óãààõ çàí ¿éë
Õ¿¿õäèéí óãààõ ¸ñëîëûã òºðñíººñ õîéø ãîëäóó 6 þìóó 7 õîíîîä õèéäýã.
Õ¿¿õäèéí óãààëãàä “ÀÂÑÀÍ ÝÕ”-èéã õ¿íäýòãýí óðüæ, òýðõ¿¿ ¸ñëîëûí “ÕÀÌÃÈÉÍ
Õ¯ÍÄÝÒ ÇÎ×ÈÍ” õýìýýí ãýðèéí õîéìîðò çàëàí
ñóóëãàäàã àæýý. “ÀÂÑÀÍ ÝÕ” 3 á¿ñ á¿õèé ºëãèé
àâ÷èð÷ áýëýãëýýä õ¿¿õýä óãààõ çàí ¿éëèéã
óäèðäàí ã¿éöýòãýíý.

Õ¿¿õäèéã ýõëýýä äàâñòàé öàéãààð, äàðàà íü

öàéëëàãàíä çîðèóëæ ÷àíàñàí ìàõíû øºëººð
óãààæ, ºëãèéäíº. Äàâñòàé øºëºíä ¿ð áóäàà àðö
õèéæ óãààõ ¸ñ íèéòëýã þì. ªíºðæèí ¿ðæèõèéã
áýëýãøýýí èéíõ¿¿ ¿ð áóäàà øºëºíä íü õèéäýã
àæýý.

Ýíýõ¿¿ ¸ñëîëûí ¿åä áóñàä íàéðûí àäèë èäýý

áóäàà, öàãààëãà, çîîã
ø¿¿ñ, àéðàã àðõè
áýëòãýí çî÷èä ãèé÷äýý
äàéëäàã çàíøèëòàé.

Õ¿¿õäèéí òîãëîîì á¿ðä¿¿ëýõ çàí ¿éë

Õ¿¿õýä òºðìºãö óãààëãûí ¸ñ ¿éëäýõýýñ ºìíº
õ¿¿õäèéí òîãëîîìûã á¿ðä¿¿ëñýí áàéõ ¸ñòîé àæýý.
Ýíý íü ºëãèéòýé õ¿¿õýä õàðæ çóãààöàõàä òîõèðóóëàí
äýýðýýñ íü (óíèíààñ) ç¿¿æ óíæóóëñàí òîãëîîì þì.
Ýíý òîãëîîìîíä ýñãèéãýýð õàé÷èëñàí ¿íýãíèé ä¿ðñ,
áÿöõàí íóì ñóì, çîîñ, õîíõ îðñîí áàéíà. Àðäûí
äîìîã ¿ëãýðèéí ¸ñîîð õ¿¿õäèéí äýðãýä çààâàë
ýñãèéãýýð õàé÷èëñàí ¿íýãíèé ä¿ðñ áàéõ ¸ñòîé àæ.


Õ¿¿õäýä íýð ºãºõ ¸ñîí
Äóóäàõ íýðèéã ýöýã ýõ ºãíº
Äóóðñàõ íýðèéã ººðºº îëíî.

Õ¿¿õäèéí óãààëãà äóóññàíû äàðàà õ¿¿õäèéí ýöýã

þìóó àâñàí ýõ, ýñâýë óðèãäñàí ëàì, õàìãèéí
àõìàä íàñòàé õ¿íä “Õ¿¿ä íýð õàéðëàíà óó” õýìýýí
õàäàã áàðèí õ¿ñýõýä õ¿¿õäýä áýëýã äýìáýðýëòýé
íýð õàéðëàíà.

Ýñâýë ýöýã ýõ, ýìýý ºâººãèéí, óðüäààñ ñîíãîñîí

2-3 íýð áè÷ñýí öààñûã õóéëàí, íýð àëäàð íü
áóäàà øèã ºñºõèéã áýëãýäýí áóäààòàé âààðàíä
õèéæ øèãøèõýä õàìãèéí ò¿ð¿¿í èë ãàðñàí áè÷ñýí
íýðýýð íýðëýíý.

Èíãýõäýý ýöýã ýõèéí àëü íýã íü íýðèéã íü õºâã¿¿í áîë áàðóóí ÷èõýíä íü, îõèí
áîë ç¿¿í ÷èõýíä íü íýðèéã íü ãóðâàíòàà øèâíýñíèé äàðàà íèéòýä çàðëàíà.

Ýöýã ýõèéí íýðòýé èæèë, ýñâýë îðîëöóóëæ ºãºõèéã öýýðëýäýã àæýý. Æèøýý íü
Äàâààäîðæèéí Äàâààæàâ.

Õ¿¿õäèéí äààõ ñýâëýã ¿ðãýýõ ¸ñîí

Ýíý íü õ¿¿õäèéí îíãîí äààõü
¿ñèéã àíõ óäàà àâ÷ áóé ¸ñëîë
þì. Àðãà, áèëãèéí ¿¿äíýýñ
ýðýãòýé õ¿¿õäèéã 3 þìóó 5,
ýìýãòýé õ¿¿õäèéã 2 þìóó 4
íàñòàéä íü äààõèéã ¿ðãýýíý.
Õ¿¿õäèéí äààõü ¿ðãýýõ
¸ñëîëûã ò¿¿íèé æèë, ñóóäàëä
òîõèðñîí ñàéí ºäðèéã
ñîíãîí, àõ ä¿¿, õàìààòàí
ñàäàí, íàéç íºõ人 óðèí
çàëæ, áóñàä íàéðûí íýãýí
àäèë ìàõ ø¿¿ñ, èäýý öàãàà
áýëòãýí òýìäýãëýäýã.


Õ¿¿õäýä øèíý õóâöàñ ºìñãºí ãî¸æ, äààõèéã íü ¿ðãýýõýä áýëòãýíý.

Íàéðûí àõëàã÷ “Îäîî õ¿¿ãèéíõýý/îõèíûõîî äààõèéã ¿ðãýýå” ãýæ õýëýõýä

ºâºã ýöýã íü þìóó ýöýã íü ýñâýë òóõàéí ¸ñëîëä õ¿ðýëöýí èðñýí õàìãèéí
ºíäºð íàñòàé, õ¿¿õýäòýé èâýýë æèëòýé õ¿í õ¿¿õäèéí ¿ñýíä õóòãà, õàé÷ õ¿ðãýí
¸ñëîíî.

Äàðàà íü õàäàã ç¿¿ñýí õàé÷ààð òóã ¿ñ õÿðãàæ, õ¿¿õäýä àÿãàòàé ñ¿¿íýýñ

àìñóóëæ, ìàãíàéä íü ò¿ðõýýä áýëýã ºã÷ åðººëèéí ¿ã àéëäàíà. Õ¿¿õäèéã
çî÷äûí óðäóóð íàð çºâ òîéðóóëàí ÿâóóëàõàä òýä õýñýã ¿ñ õàé÷èëæ, ñýâèéã
õàäãàíä áîîæ:

Óðò íàñòàé óäààí æàðãàëòàé

Ààâäàà à÷òàé ýýæäýý òóñòàé
Òºð óëñäàà ç¿òãýëòýé
Ò¿ìýí îëíû ìàíëàé áîëæ ÿâààðàé.

õýìýýí åðººæ õóíäàí öàãààí õîíü õóðãà, óíàãà äààãà ãýõ÷èëýí õàëóóí
õîøóóò ìàëààñ ýõëýí õóâöàñ õóíàð, ìºí㺠òºãðºãººð ìÿëààíà.

Õ¿¿õäèéí ¿ñ äààõèéã àâñíû äàðàà çî÷äûã èäýý öàãàà, ìàõ ø¿¿ñýýð äàéëæ
íàéð ýõýëíý.

Øèíý äýýë ºìñãºõ çàí ¿éë

Ìîíãîë÷óóä õ¿¿õýääýý øèíý äýýë ºìñãºõ人 ÷ åðººëèéí ¿ã õýëäýã.

Óðò íàñòàé
Óäààí æàðãàëòàé

Óðä õîðìîéã íü óíàãà äààãà ãèøãýã

Õîéä õîðìîéã íü õîíü õóðãà ãèøãýã

Äîòîîä ýíãýð íü òîñ ººõ

Ãàäààä ýíãýð íü ãàäà𠺺õ áîëîã

Ýçýí íü ìºíõ
Ýä íü õýâðýã

Ýíý æèë äààëèìáà

Èðýõ æèë òîðãî ºìñººðºé


Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ ¸ñ
Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ íü ìîíãîë÷óóäûí íàíäèí ñàéõàí ¸ñ þì.

Õ¿¿õýäã¿é þìóó, öººí õ¿¿õýäòýé ãýð á¿ë ººð àéëààñ õ¿¿õýä ¿ð÷èëæ àâäàã
¸ñ áèé. Õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ, ¿ð÷ë¿¿ëýõ àéëóóä ÿìàð àéëä õ¿¿õäýý ¿ð÷ë¿¿ëýõ ãýæ
áàéãàà, ÿìàð àéëààñ õ¿¿õýä ¿ð÷ëýõ ãýæ áàéãààãàà ñàéòàð ñóäëàí ¿çíý.
Õýðýâ çºâøººðºëöâºë àâàõ ºãºõ ºä𺺠òîãòîîæ, ñ¿é áýëãýý áýëòãýí, èðæ
õîíîíî. Ìàðãààø ºã뺺 íü õîíèí öàãò õ¿¿õäýý àâ÷èðñàí ºëãèé人 ºëãèéäºí
àâ÷ ÿâäàã àæýý.

¯ð÷èëñýí õ¿¿õäèéã ãýðò îðóóëàõ ¸ñëîë

ªðãºæ àâñàí õ¿¿õäèéã ãýðò îðóóëàõ ºâºðìºö ñîíèí çàí ¿éë áèé.

Ýðýãòýé õ¿¿õäèéã ãàë ãîëîìòîî òîéðóóëæ, íîì ñóäàð, íîãò õàçààð óóðãà
áàðèóëäàã.

Ýðýãòýé ýìýãòýé õ¿¿õäèéã

àëèíûã ÷ ãýðèéí áóðõàí
ø¿òýýíä ìºðã¿¿ëæ “àäèñ
àâàõóóëíà.

Íàð çºâ íýã

òîéðóóëààä ãýðòýý
îðóóëíà.

Ýìýãòýé õ¿¿õäèéã
ãýðèéí ýçýãòýé áîëîõ
èðýýä¿éã íü áýëýãäýæ,
ãàë çóóõàà íàð çºâ
òîéðóóëæ, ãýðèéí
ç¿¿í óðä àâàà÷èæ,
ãàë òîãîîíû õýðýãñýë
áàðèóëíà.

10
 ìàë àæ àõóéòàé õîëáîãäîõ çàí ¯éë

Óíàãà áàðèõ áà òàâèõ ¸ñîí

Àäóó ìàë, óíàãà, äààãà íü áàð

øèã õ¿÷òýé, öîâîî ñýðãýëýí
áàéõûã áýëãýäýí, çóíû ýõýí
ñàðûí áàð ºäºð óíàãàà
áàðüäàã. Óíàãà áàðèõ ºäºð
þìóó, ýñõ¿ë àéðàã ýññýíèé
äàðàà “Ã¯¯ÍÈÉ ¯ÐÑ ÃÀÐÃÀÕ”
¸ñëîëûã òîãòñîí çàí ¿éëèéí
äàãóó õèéíý.

Óíàãà áàðèõäàà øèíý ãàçàð ãàäñàà øààæ, çýëýý òàòíà.

Óóðãàíûõàà ¿ç¿¿ðò õàäàã óÿæ, óóãàí óíàãàà óóðãàëæ áàðèíà.
Äàðàà íü áóñàä óíàãàíóóäàà áàðüæ óÿíà.
Ýõíèé ñààìíû àíõíû ã¿¿ã ýðýãòýé õ¿íýýð ñààëãàäàã íü
ýðòíýýñ óëàìæëàãäñàí çàíøèë þì.

ÿ¿íèé ¿ðñ ãàðãàõ ¸ñëîëûã õèéõäýý:

• Çýëíèé äýýä òàëä ýñãèé äýâñ÷, øèðýý çàñàí òàâàã òàðèà áýëòãýíý.
• Øèðýýíèé ºìíº õóâèíòàé ñààì õàäàã óÿñàí öàöëûí õàìò òàâèíà.
• Ãýðèéí ýçýí ìîðèíäîî ìîðäîæ, áóñàä õ¿ì¿¿ñèéí õàìò ãýðèéí ¿¿äýíä
î÷èæ, ãýðèéí ýçýãòýéí áàðüñàí ìºíãºí àÿãàòàé ñ¿¿íýýñ àìñàí, ãýðèéã íàð
çºâ òîéðîí, çýëýíäýýð î÷íî.
• Ãýðèéí ýçýí ìîðèíîîñîî áóóæ, õóâèíòàé ñààìûã óóðãàíäàà ºë㺺ä, õî¸ð
ìîðüòîíä äàìíóóëàí áàðèóëæ, çýëèéã ãóðàâ òîéðíî.
• Èíãýõäýý öàöëàà ºðãºí, “öýãýýíä öàä” õýìýýí áàéí áàéí õýëæ ÿâäàã.
• Öàöàë ºðãºõ ¸ñ ã¿éöýòãýñíèé äàðàà àçðàãàíûõàà äýëýíä õàäàã ñ¿ëæèæ,
óóãàí óíàãàíû òîëãîéä õàäàã ç¿¿í ìÿëààíà.
• Äàðàà íü ìîðüòíóóä ãýðèéí ¿¿äýíä èðæ áóóãààä, óóðãàà ãàçàð òàâèëã¿é,
ãýð ò¿ø¿¿ëýí îðõèæ, õóâèíòàé ñ¿¿ãýý ãýðò îðóóëàí, õîéìîðò øèðýýí äýýð
òàâèíà.
• ̺í çýëýí äýýð áýëäñýí òàâàã òàðèàãàà ãýðò îðóóëæ, ã¿¿íèé ¿ðñèéí
íàéðûã ýõëýíý.

11
¯ð òºë ñàéòàé õýìýýí áýëãýäýæ, íàìðûí íàëãàð íîõîé ºäºð óíàãàà òàìãàëààä
òàâüäàã óëàìæëàëòàé.

Ýíý íü óíàãà áèå áÿëäðûí

õóâüä ºñ÷ ÷èéðýãæèí äààãà
áîëæ, òóõàéí àéëûí ºì÷
áîëëîî ãýæ ¿çýæ, óíàãàíóóäàà
òîëãîé äàðààëàí òàìãàëààä
òàâüæ áóé õýðýã þì. ¯¿íèéã
ÒÀÌÃÀÍÛ ÁÀßÐ, çàðèì
ãàçàð “×ÀÃÒÍÛ ÁÀßД ÷ ãýæ
íýðëýäýã.

Óíàãà òàìãàëæ äóóñààä

äàëëàãûí õóâèíòàé àéðãàíä
òàìãàà ä¿ðæ ãýðòýý àâ÷èðíà. Äàðàà íü àéë õîòëîîðîî öóãëàð÷, óíàãà
òàìãàëñàí õ¿í þìóó ýñõ¿ë ãýðèéí ýçýí õàäàã áàðüæ åðººë õýëæ, õºõ òýíãýð,
ãàçàð óñàíäàà ñàöàë ºð㺺ä, àéðãàà ñºãíºí, èäýý áóäààãàà çýõýæ íàéðûí
äýã ¸ñíû äàãóó äóó õóóð ¿¿ñãýí íàéðëàíà. Ýíý ¿åýð òºâ õàëõóóäûí ò¿ãýýìýë
íààäãàé áîëîõ Äýìáýý, õóðóó ãàðãàí íààäàöãààíà.

Õîíü õÿðãàõ çàí ¿éë

Ýðò äýýð ¿åýñ ìîíãîë÷óóä òàâàí õîøóó ìàëûíõàà ¿ñ íîîñ, õººâºð, õÿëãàñûã
àâ÷ àìüäðàë àõóéí õýðýãöýýò ç¿éëýý õèéæ èðæýý. ¯¿íä:

Àäóó õººâºðëºõ, äýëëýõ

Òýìýý íîîñëîõ, çîãäîðëîõ
Õîíü õÿðãàõ
¯õýð õººâºðëºõ
ßìàà ñàìíàõ çýðýã îðíî.

Õîíü õÿðãàõ ºäðèéã òîâëîí àõ ä¿¿, íóòàã óñíûõàíäàà õýëýõýä, òýä õàé÷,
õºëèéí áîîëò çýðãèéã àâ÷èð÷ õîíü õÿðãàõàä òóñàëäàã.

Õýðýâ ñîíãîæ àâñàí ºäºð íü áîðîî õóð, ñàëõè øóóðãàòàé þìóó, ººð ÿìàð
íýã õîéøëóóëàõ øààðäëàãà ãàðâàë íýã õîíèíû íîîñîíä õàé÷ õ¿ðãýí, íîîñíîîñ
íü áàãà çýðýã àâ÷ ¸ñëîîä, äàðàà íü õýäèéä ÷ õÿðãàæ áîëíî.

Òóñëàõ õ¿ì¿¿ñ èðýõýýñ ºìíº ãýðèéí ýçýí õîíèî õÿðãààä ýõýë÷èõñýí áàéõ
¸ñòîé àæýý.

12
Õîíü õÿðãàæ áàéõ ¿åä èðñýí õ¿í “ÕÀÉ× ÕÓÐÖ ÁÎËÎÔ õýìýýí ¿éë á¿òýìæòýé
áàéõûã åðººí ìýíä÷èëæ, öàé óóãààä õîíü õÿðãàõàä òóñëàíà.

Íîîñ ñàâàõ çàí ¿éë
Íîîñ ñàâàõàä ¿éëääýã ñàéõàí
çàí ¿éë¿¿ä áèé. Óðòûí áîëîí
àõðûí íîîñûã ýñãèé õèéõèéí òóëä
çóí íàìàð ñàâæ çàäàëíà. Õóð
áîðîîã¿é, íàðòàé ¿éë á¿òýìæòýé
áàéõ ºäðèéã ñîíãîí àõ ä¿¿, íóòàã
óñíûõàíäàà õýë äóóëãàíà.

Íîîñ ñàâàõûí ºìíº õºìºí äýýðýý

íîîñîî æèãä òàðààí áàéðëóóëæ,
ãýðèéí ýçýí þìóó àõìàä íàñòàé
õ¿í àÿãàòàé àéðàã, ñ¿¿ áàðèí:

Äýëõèé ÷èíýý äýâæýýãýý çàñ÷
Óóëûí ÷èíýý óíãàñàà îâîîëæ
Õóðãàíû íîîñ õóðóó çóçààí
Òºëºãíèé íîîñ òºº çóçààí
Õóðã¿é õóóðàé ñàëõèã¿é ñàéõàí ñàâààãààð ñàëáàð÷,
ñàéí ìóó íü ÿëãàð÷ ñàíààãààð íèéëæ áàéõûã åðººå!

õýìýýí àéëäàæ, äýëãýñýí íîîñîí äýýðýý àéðàã ñ¿¿ãýý öàöàæ, íîîñîî ñàâæ
ýõýëíý.

Àæëàà äóóññàíû äàðàà îðîëöñîí õ¿ì¿¿ñò áàÿðëàñàí òàëàðõñàíàà èëýðõèéëæ,

àéðàã àðõè, èäýý öàãàà, ìàõ ø¿¿ñýýð äàéëäàã ñàéõàí çàíøèëòàé.

Íîîñ ñàâæ áàéõàä èðñýí õ¿í:

Óíãàñ ÷èíü óóëûí ÷èíýý

Äýâæýý ÷èíü äýëõèéí ÷èíýý áîëîã.

ãýæ áýëãýäýí åðººæ íîîñ ñàâàõ àæèëä ãàð áèå îðîëöäîã.

13
Ýñãèé õèéõ çàí ¿éë
Ýñãèé òóóðãàòàí í¿¿äýë÷èí ìîíãîë÷óóä íîîñîî ñàâæ, ýñãèé õèéäýã íýí ýðòíèé
óëàìæëàë, ºâºðìºö çàí ¿éëòýé.

Ýñãèé õèéõèéí òóëä áóóðü

áóóäëàà ñýëãýí, òýãø
ñàéõàí ãàçàð áóóíà.
Ýñãèéã ãîë òºëºâ çóíû
ñ¿¿ë, íàìðûí ýõýí ñàðä
õèéõ áà ýñãèé õèéõ ºäðºº
òîâëîí îéð õàâèéí íóòàã
óñíûõàí, àõàí ä¿¿ñòýý õýë
äóóëãàíà.

Õ¿ì¿¿ñ ýñãèé òàòàõ

óíààòàéãàà, áàñ àéðàã öàãààí èäýýòýé èðäýã. Ýñãèé õèéõýä áýëòãýæ, èäýý
öàãàà, àéðàã àðõè áýëäýæ, ýñãèéí ø¿¿ñ ãýæ õîíü ãàðãàíà.

Ýñãèé õèéëöýõýýð èðñýí õ¿ì¿¿ñèéã èäýý áóäààãààð äàéëæ öàéëààä àæèëäàà

îðöãîîíî. Ýñãèé õèéæ áóé àéëûí ýõíýð þìóó, ýñâýë àõìàä íàñòàé ýìýãòýé
äýëãýñýí ýõ ýñãèéí äýýð àíõíû íîîñûã çóëæ ìºð ãàðãàíà.

Ýñãèé òàòàõûí ºìíº:

Òºðèéí ýä òºâ ñàéõàí

Òºðñºí áèåñ íü ìºíõ ñàéõàí
ßñíààñ õàòóó
Öàñíààñ öàãààí áîëòóãàé!- õýìýýí åðººæ øèðýëñýí ýñãèé äýýð
àéðàã þìóó ñ¿¿ äóñààäàã.

Ýñãèé õèéæ áàéõàä èðñýí õ¿í:

Öàãààí ýñãèé öàâã¿é

Öààø íààø ãàâã¿é
Öàñíààñ öàãààí
ßñíààñ õàòóó
̺ñíººñ ìºëãºð
̺íãºíººñ ¿íýòýé
Ýâäðýõã¿é ìºíõ
Ýëýãäýõã¿é áàò
Äóí øèã ºíãºòºé
Äóðäàí øèã àðòàé áîëòóãàé- ãýæ åðººíº.

14
Òºë àâàõóóëàõ ¸ñîí
Òàâàí õîøóó ìàëûí ààø àðàíøèí, øèíæ òºðõ, äóóãàðàõ îíöëîãèéã îí óäààí
æèëýýð àæèãëàí øèíæèæ, õîíü ÿìàà ìàéëàõûã äóóðàéëãàí Ò¯ØÃÝÐÝÕ, ÒÎÉÃËÎÕ,
ÇÓÓÇÓÓËÀÕ, õóðààõ, õîëáîõ ¿åä ï¯ÐÃÈÉËÝÕ, ÕÎÎËÁÎÉËÎÕ, òýìýý áóéëàõûã
äóóðèàëãàí ÕªªÑ˪Õ, ÒÎÎÐËÎÕ, àäóóã ÃÓÐÈÉËÀÕ, ¿õðèéã ªªÂ˪Õ, ñàðëàãèéã
ÕªªÐ˪Õ, ÑÓÃÀÉËÀÕ çýðýã õýëëýã àÿëãóóã áèé áîëãîæýý.

Òºëèéí ýõ ýíäýæ, òºë ºí÷ðºõ, ýõ íü òºëºº ãîëîõ ÿâäàë öººíã¿é òîõèîëääîã.

Ýíý ¿åä ìàë÷èí õ¿í òºëèéã ýõ ìàëä àâàõóóëàõ, ººð ýõýä äàñãàõ íàðèéí àðãà
õýðýãëýíý.

Òóñãàé çàí ¿éë ¿éëäýæ, àÿëãóóëàí ¿ã õýëäýã áàéíà.

Èíãýõäýý óíàãàíû ¿ñýíä õóæèð øîðâîã ò¿ðõýæ ýõýä íü äîëîîëãîõ, õóðãàíû

ñ¿¿ë õîíäëîéä íü ýõèéí ñ¿¿ã ò¿ðõýõ, ýõèéí ñ¿¿ëèéã íü ñºõºæ àð÷èõ çýðãýýð
ýõèéí ººðèéíõ íü ¿íýðèéã øèíãýýæ ¿íýðë¿¿ëýõ, ººðèéíõ íü òºë ìýòýýð
èòã¿¿ëýõ ãýæ ¿õñýí òºëèéíõ íü àðüñûã íºìð¿¿ëýõ çýðýã àðãûã õýðýãëýíý.

Õóíäàí öàãààí õîíü ìèíü

Õóðãàà þóíä ãîëîî âý?
Ñ¿¿íèé ÷èíü ¿íýð ñ¿¿ëýíä ÷èíü áàéíà ø¿¿ äýý
Õîñ, õîñ, õîñ
Óðèí öàã èðíý äýý
Óóëûí íîãîî óðãàíà äàà
Óóðàã ñ¿¿ ÷èíü ÷èíýíý äýý
Òîéã, òîéã, òîéã

Àíãèð øàð óóðãèéã ÷èíü

Àìòëàí øèìýõ ¿ð áîëñîí
Àëäðàé áÿöõàí áîòãîî þóíä
Àíäóó ñàíàí ãîëñîí þì áý?
ªã뺺 áîñîîä ºìºëçºí çîãñîíî
Õººñ, õººñ, õººñ
ªòãºí ñ¿¿ãýý øèì¿¿ëýý÷
Õººñ, õººñ, õººñ

15
Í¿¿äýëëýæ èðñýí óëàìæëàë áà ãàçàð ñîíãîõ ¸ñ
ªâºëä ºíòýé íóòàãò ºâºëæ
Õàâàðò òîâãîð ãàçðûã ò¿ø
Íàìàð òýãø áýë÷ýýðò íóòàãëà
Çóí ¿íäýñòýé ãàçðûã õàðãàëç

Ìîíãîëûí ìàë÷èä æèëèéí äºðâºí óëèðàëä íóòàã óñ áýë÷ýýðýý òîõèðóóëàí

ñýëãýí í¿¿äýëëýæ èðñýí óëàìæëàëòàé.

Óëèðàë öàã óóðûí îíöëîãèéã õàðãàëçàí ºâºë溺, õàâàðæààíû íóòãèéã

ñîíãîõäîî òàâàí òºðëèéí ìàëä
òîõèðóóëàí ÿìààíä ñàëõèíû
÷èãèéã, õîíèíä óóëûí ýíãýð
õÿð òîëãîéí ºâºð, ¿õýðò
õàíãàéä óñ ìîä ýëáýã íóòàã,
ãîâüä îéðìîã õóæèðòàé, äýðñ
øàðèëæ, öàõèëäàãòàé, òýìýýíä
纺ëºí õºðñòºé, áàðòàà
áàãàòàé õîîëîé õºíäèé íóòàã,
àäóóíä äýíæä¿¿, óñ õóæèðòàé
ãàçðûã ñîíãîäîã áàéíà.

Óñ òîãòîõ, öàñ õóíãàðëàõ çýðýã

ãàçðûí øèíæèéã îëîí æèëèéí
àæèãëàëòààñ øèíæèæ, ºâºë溺
õàâàðæààãàà áàðüäàã áàéíà.

Í¿¿õ ºäºð, áóóõ ãàçðûã õýðõýí ñîíãîõ âý?

Í¿¿õ ºäðèéã ºäºð ãàðèãèéí

òààðàìæ, öàã àãààðûí áàéäàëä
òîõèðóóëàí ñîíãîíî. ¯¿íä: Ñàð
øèíèéí 5,14,23-ûã “ñàðûí ãóðâàí
õîðèî,” 3,13,23-ûã “ñàðûí ãóðâàí
ãóðàâò” õýìýýí í¿¿äýë õèéäýãã¿é.

Áÿìáà, Ìÿãìàð ãàðèã, ìîãîé,

ãàõàé ºäºð áîëîí ãýðèéí ýçíèé
æàñ ºäºð í¿¿äýãã¿é. Çàéëøã¿é
í¿¿õ áîë óðä ºäºð íü ºðõºº
àâàõ, òóëãàà õºäºëãºõ,öàéíû

16
øààðûã í¿¿õ ç¿ãð¿¿ãýý öàöàõ çýðãýýð öýýðèéã ãàðãàíà. Áóóõ ãàçðàà íóòàã
óñíû õºãø÷¿¿ä, îéð õàâèéí ýð÷¿¿äòýé çºâëºëäºí áàéæ, ÿâæ ¿çýæ ñîíãîíî.
¯¿íèéã “Íóòàã ¿çýõ” ãýíý.

Í¿¿õýä õýðõýí áýëòãýõ âý?

Í¿¿õèéí óðä ºäºð ãýðèéí ýçýí à÷èõ, óíàõ, ìàë òóóõ óíàà õºñºã, òîíîã
õýðýãñëýý áýëòãýæ, ãýðèéí ýçýãòýé ãýðèéí äîòîðõ ýä õîãøëûã ýìõë¿¿ëýí, èäýý
öàãààãàà ÿíçàëíà.

Ìàë ñ¿ðãýý á¿ðñãýæ ãýðèéí îéðîëöîî áàéëãàíà. Áóéðàí äýý𠺺ð àéë ¿ëäýæ
áàéãàà áîëîí ººð òèéøýý í¿¿õ ãýæ áàéãàà áîë õîòîîðîî öàé óóëãàöãààíà.
Í¿¿õ ºã뺺 ãýðèéí ýçýãòýé ýðòëýí áîñ÷ öàéãàà ÷àíàæ, ¿íýý ìàëàà ñààãààä
“ºëçèéãýý ºãñºí íóòàã” õýìýýí õàíãàé äýëõèéäýý ñ¿¿ öàéíûõàà äýýæèéã ºðãºí
öàéëöãààæ, ãýðýý áóóëãàí à÷ààëíà.

Ãýð áóóëãàõ áà à÷ààëàõ ¿åä

Ãýð áóóëãàõ áà
áàðèõ ¿åä íàð çºâ
ç¿ãèéã ýðõýìëýí
ãýðèéíõýý áàðóóí óðä
òàëààñ ýõëýí îîñîð
õîøëîíãîî òàéëæ,
ºðõºº àâ÷ òóóðãà
äýýâýð, óíü, õàíàà
áóóëãàíà. Òîîíûã í¿¿õ
ç¿ãð¿¿ àâ÷ òàâèàä,
à÷ààëæ äóóñòàë ãýðèéí
áóóðèíààñ ãàäàãø
ãàðãàëã¿é õàìãèéí
ñ¿¿ëä à÷èíà.

“À÷àà õàçàéíà” õýìýýí ¿çýæ, à÷ààëæ áàéõ ¿åä ãýðèéí áóóðèí äýýã¿¿ð
à÷ààòàé à÷ààã¿é òýìýý (¿õýð, àäóó) ãàðãàäàãã¿é. Òóëãàíû óðä òîòãîíû ÷óëóóã
áóñàä ÷óëóóíààñ çàéëóóëàí õºäºëãºæ í¿¿äëèéí çàì ÷èãëýëèéã çàñíà.

À÷ààëæ äóóññàíû äàðàà áóóðèí äýýðõ ¿íñ õîãîî ñàéòàð öýâýðëýíý. Í¿¿äýëëýæ
ÿâàõäàà òýð àéëûí õ¿ì¿¿ñ á¿ãä ãî¸ëûí äýýë õóâöñàà ºìñºíº. À÷ààã ãýðèéí
ýçýãòýé õºòëºõ áà áóóðèéí ç¿¿í òàëààð íàð çºâ ÿâãàí òîéð÷, ìîðèíäîî
ìîðäîíî. Àäóóã í¿¿äëèéí ò¿ð¿¿íä, áîã ìàëûã ºíäºð íàñòàí, õ¿¿õä¿¿ä à÷ààíû
ñ¿¿ëä òóóíà. Áóóõ ãàçàð îéðòîõîä ºðõèéí òýðã¿¿ëýã÷ ò¿ð¿¿ëýí î÷èæ, ãýð
áàðèõ ãàçðàà øàâ òàâèíà.

17
 Áàðàà íü õàðàãäàõ í¿¿äëèéí ºìíººñ
Áàðèàä óãòäàã ýýæèéí ìèíü ÷àíàñàí öàé

Í¿¿äëèéí çàì äàãóóõ àéëóóä í¿¿äýë òîñîí öàé èäýý ºãäºã çàíøèëòàé.

Èíãýõäýý çààâàë øèíýýð öàé ÷àíàæ, òàâàãòàé èäýýòýé óãòàíà. Õýðýâ õóó÷èí
öàé õàëààæ ºãâºë í¿¿æ ÿâñàí àéë øèíý íóòàãò óäàõã¿éí ¸ð ãýæ ¿çäýã àæýý.
Öàéëæ äóóññàíû äàðàà øèíý íóòàãòàà ñàéí í¿¿æ áóóõûã åðººí, à÷àà õºäëºõ
¿åä ¿ëäñýí öàé èäýýã í¿¿äëèéí çàì ìÿëààæ õîéíîîñ íü ºðãºäºã.

Ìàë õºíãºëºõ ¸ñîí

Çóíû ýõýí ñàðä ñîíäãîé òîîòîé ºäðèéã ñîíãîí ìàë õºíãºëíº.

Áîä, áîã ìàëûí îíöëîãîîñ

øàëòãààëàí õºíãºëºõ
¿éë àæèëëàãàà íü ººð
áîëîâ÷ ã¿éöýòãýõ çàí
¿éë íü åðºíõèé人 èæèë
þì. Õóðãà èøèã çàñàõ
¿åä çàñàà õèéõ ñàâ
ñóóëãà áýëòãýõ, ¸ñëîë
õ¿íäýòãýëèéí ãàë áîëîõ
“õèíø¿¿” ãàðãàõ, õ¿éñ
ñîíãîõ, çàñàà ÷àíàõ, èäýõ
áîëîí ìàë õºíãºëñíèé
äàðààõ õîðèî öýýðòýé
õîëáîîòîé çàí ¿éëèéã õèéíý.

Áýëòãýõ ç¿éë:

• Ãýðèéí áàðóóí òàëä ýñãèé/áàìáàé äýâñýíý.

• Õóðãà èøèãíèé çàñàà õèéõ ñàâ. ¯¿íèéã áýëòãýõäýý ìàëûí ñ¿¿ øèì õàäãàëæ
áàéäàã õýìýýí, õàìãèéí ýðõýì íàíäèí ñààëèéí õóâèíä ñ¿¿ þìóó öèéäýì,
òàðèà áóäààòàé õèéæ àìñàðò íü ºðºì òàðàã ò¿ðõýíý.
• Äýýã¿¿ð íü õàðàéëãàõ áàãàíà, äàëëàãûí ñóì
• Óòëàãûí ñàí
• Àíõíû õóðãàíû çàñààíû õàâèàñ áÿöõàí íîîñ àâ÷ ºðºì áÿñëàã, òàðèà
áóäàà îðîëöóóëàí õèíø¿¿ ¿¿ñãýíý.

18
ÿéöýòãýõ çàí ¿éë:

Õóö òàâèõ õóðãûã áàðüæ ìàãíàéä íü ñ¿¿, òàðàãíû äýýæýýð ìÿëààæ, ýð¿¿í
äîîð íü òàâàãòàé öàãààí èäýý õ¿ðãýýä óòëàãà àðöààð ãóðâàíòàà òîéðóóëàí
àðèóòãàæ:

¯ð òºë îëîíòîé ¿ðæèë øèì ñàéòàé õóö áîëîîðîé

Ò¿ìýí õîíèíû ò¿ð¿¿, ò¿íòãýð óëààí õóö áîë,
Ìÿíãàí õîíèíû ò¿ð¿¿ ìàíòãàð óëààí õóö áîë õýìýýí
åðººãººä òàâüäàã.

Áóñàä õóðãàíóóäûã õºíãºëºõ人, çàñàà õàâèàñ íü áÿöõàí ¿ñ àâ÷ õèíø¿¿ õèéæ

äýýæèëíý. Çàññàíû äàðàà áàãàíàí äýýã¿¿ð õàðàéëãàæ õîéíîîñ íü ñóìààð
äîõèæ, áóäàà öàöàí:

ªäíººñ õºíãºí
Ñóìíààñ õóðäàí
Öóñ íü öàãòàà õàòàæ
ªâ÷èí íü ºäºðòºº ýäãýð
Õóðàé õóðàé õóðàé
Ä¿ð ä¿ð ñóóõàà õýìýýí åðººãººä
òàâüäàã áàéíà.

Ýðõýìëýõ ç¿éë:

• Ìàëûí äîîð äýâññýí ýñãèé, áîä ìàë çàñàõ ¿åä õýðýãëýñýí

õ¿ëýã ÷ºäºð çýðãèéã ãýð äýýã¿¿ð ñóíãàí õàÿíà.
• Ìàë çàññàí õóòãà, òýð÷ëýí, çàññàí õ¿í ãàðàà óãààõûã
èõýâ÷ëýí öýýðëýíý.
• Óãààõààð áîë ãàëûí çàõ ðóó óãààæ, ãàðàà äîòîîä õîðìîéíäîî
àð÷èíà.
• Çàñààã ñ¿¿ ýñâýë öèéäýì, òàðèàòàé õàìò ÷àíàæ, ýõýëæ ãàëäàà
ºð㺺ä õóâààæ èäýöãýýíý.
• Àéë õºðøèä ÷àíàñàí çàñàà ºãäºãã¿é.
• ×àíàñàí øºë, óãààäñûã ãýðýýñ ãàäàãø àñãàõã¿é, ãàëûí çàõ
ðóó àñãàíà.
• Ìàë çàññàíû äàðàà 3-7 õîíîãò ñ¿¿ öàãààí èäýýíèé ç¿éë ãàäàãø
ãàðãàõã¿é, ãàçàð óõàõ, í¿¿õ, ìàë ãàðãàõûã öýýðëýíý.
• Çàñààã íîõîé øóâóó èäýõýýñ áîëãîîìæèëíî.

19
 ÁÀßÐ ¨ÑËÎË

Äóó õóóðã¿é áîë íàéð áèø

Äóãàðàà ñºíã¿é áîë
íàðãèàí áèø

Øèíý ãýð áàðèõ, øèíý îðîí ñóóöàíä îðîõ, ãýð á¿ë áîëæ õóðèìëàõ, íàñíû îé
òýìäýãëýõ çýðýã ¸ñëîëóóäûã ¿éëäýõ íàéð íààäìûã õàðüöàíãóé ºðãºí õýìæýýíä,
¸ñëîë òºãºëäºð òýìäýãëýäýã óëàìæëàëòàé. Èéì íàéð íààäàì íü íàðèéí ÷àíä
äýã ãîðèì, ýíý ¿åýð ã¿éöýòãýäýã çàí ¿éë¿¿äòýé.

Íàéðûí äýã

Õóðèì íàéð õèéõ ºäðèéã äàøíÿì, áàëæèííÿìòàé, ºëçèé õóòàã á¿ðäñýí ºäðèéã
ñîíãîí òîâëîæ, íàéðàíä õîë îéðûí àõ ä¿¿, òºðºë òºðºãñºä, íóòàã óñíû õ¿ì¿¿ñ
õ¿ðýëöýí èðíý. Õýðýâ øèíý ãýð á¿ë áîëæ, áýðýý øèíýýð îðóóëæ áàéãàà áîë
áýð õ¿ëýýí àâàõ ¸ñëîë çàí ¿éëýý ã¿éöýòãýíý. Èíãýñíèé äàðàà èðñýí çî÷äûã
öàé õîîë èäýý áóäààãààð äàéëæ, ãýðèéí ýçýí íàéðûí çîîãèéí òýðã¿¿í èäýý
áîëîõ óóöàà õºíäºæ, á¿õ õ¿íä õóâü õ¿ðòýýí, íàéð ýõëýõ áîëñíûã ìýäýãäýíý.

Íóòàã óñàíäàà íýð

õ¿íäòýé, àõìàä õ¿íèéã
íàéðûí àõëàã÷ààð
ñîíãîíî. Íàéðûí àõëàã÷
õîéìîðò ñóóäëàà ýçëýí,
íàéðûí ¿ðãýëæëýõ
õóãàöàà, äîòîîä äýã
ãîðèìûã òàíèëöóóëæ,
íýã ñºí÷ õî¸ð àÿãà÷èéã
òîìèëíî.

Íàéðûí äýã ¸ñíû äàãóó

õ¿ì¿¿ñ ãýðèéí áàðóóí,
ç¿¿í õýñýãò õóâààãäàí
ñóóíà. ªíäºð íàñòíóóä,
äóó÷èä õºãæèì÷èä ãýðèéí
ç¿¿í õîéìîðò, ëàì íàð
áîëîí ýð÷¿¿ä áàðóóí

20
õîéìîðò íàñíû ýðýìáýýð ñóóíà. Ñóóõäàà ìîíãîë ãýðò ñóóõ ñóóäëûí ¸ñ
ãîðèìûí äàãóó ñóóñàí áàéíà.

̺í äýýëèéíõýý òîâ÷èéã á¿ðýí òîâ÷èëæ, ìàëãàéãàà òýãø òàâèõ çýðãýýð

äýýë õóâöñàà ÿíçëàí ºìññºí áàéíà. Íàéðûí ¿åä ñóóãàà õºëºº áîëîí ñóóäëàà
ñîëèõ, òàìõè òàòàõ, çîõèñã¿é ¿ã õýëëýã õýëýõ, ¿éìýýí øóóãèàí ãàðãàõ, àÿíû
äóãàðààíààñ òàòãàëçàõ çýðãýýð íàéðûí äýã ¸ñûã çºð÷ñºí òîõèîëäîëä àéðãààð
òîðãîí øèéòãýíý.

Íàéð ýõëýõýä íàéðûí àõëàã÷èéí çºâøººð뺺ð õ¿í á¿ðò ãóðâàí äóãàðàà

áàðèíà. ¯¿íèé äàðàà íàéðûí àõëàã÷ þìóó åðººë÷ õ¿í õàäàãòàé àéðàã áàðüæ
åðººë àéëòãàíà. Äàðàà íü øèíý ãýðèéã ìÿëààíà. Èíãýñíèé äàðàà íàéðûí
àõëàã÷èéí çºâøººð뺺ð òîäîðõîé õóãàöààíä ãàäààëöãààæ, îðæ èðýýä áàãà
ãóðâàí äóãàðàà áàðüæ, õ¿ì¿¿ñ àÿ äóóãàà ºðãºö㺺íº. Ýíý ÿâöàä õ¿ì¿¿ñ
àéðàã, àðõèà òààâààðàà óóöãààæ, ºäºðòºº áàãòàí, ãýðèéí åðººë÷ººð ñºí㺺
åðººë㺺ä íàéð õóðèìûã ºíäºðëºíº.

Ìîíãîë÷óóäûí íàéð õóðèìûã ìîðèí õóóð õºãæèì, ìîíãîë àðäûí óðòûí

äóóã¿éãýýð òºñººëºõ àðãàã¿é.

Ãýõäýý ÿìàð äóóãààð íàéð

ýõýëæ, ÿìàð äóóãààð ºíäºðëºõ,
ÿìàð äóóã äóóëàõ, äóóëàõã¿é
âý ãýäýã íü õ¿ðòýë ó÷èðòàé.
Òºâ õàëõàä “Ò¿ìýí ýõ”-ýýð”
íàéðûã ýõýëæ “¯ëýìæèéí
÷àíàð” çýðýã äóóãààð
ºíäºðëºäºã áîë áîðæèãîí
õàëõàä “Àâðàë äýýä”-ýýð
ýõýëäýã áàéíà. Õàðèí íèéòèéí
íàéð õóðèìàí äýýð “Øàëçàò
áààõàí øàðãà” ”Õóëñàí
òàøóóð” ”ªí÷èí öàãààí
áîòãî” çýðýã äóóã ãàøóóäëûí
äóó õýìýýí ¿çýæ äóóëàõûã
öýýðëýäýã àæýý.

21
Øèíý ãýðèéí íàéð õóðèìûí ¸ñîí
Óòàà òàâüæ ãîëîìò áîëäîã
Óðö áàðüæ àéë áîëäîã

Ìîíãîë÷óóä õ¿¿ãýý ýðèéí öýýíä õ¿ðýõýä íü ºðõ òóñãààðëàí øèíý ãýð áàðüæ
ºì÷ õºðºíãèéã íü òàñëàí ºã÷ õóðèì íàéð õèéäýã ýðòíèé óëàìæëàëòàé.

Õ¿¿ãèéí òàë ãýðèéí ìîä, á¿ðýýñ

áîëîí çàðèì äîòîð òàâèëãûã
áýëòãýí, ºäðèéí ñàéíûã ñîíãîí
ãýðýý áàðüæ, øèíý ãýðèéí
íàéðàà õèéäýã.

Õ¿¿ íü ýíý ¿åýð ãýðëýæ

áàéãàà áîë õ¿¿ãèéí òàëûíõàí
íàéð õèéõ ºäºð òîâëîñîí
öàãò áýð áóóëãàíà. Áýð ãàë
ãîëîìòîíäîî ìºðãºæ, ãàëàà
àñààãààä, öàéãàà ÷àíàæ,
èðñýí çî÷äûã äàéëàí, ñóóäëàà
ýçýëñíýýð íàéð õóðèì ýõýëíý.Áàñ øèíý ãýð áàðüæ, íàéð õèéõ ÿâäàë ÷
ò¿ãýýìýë áàéäàã.

Øèíý ãýðèéí íàéðûã èäýý áóäàà, àéðàã àðõè, ìàõ ø¿¿ñ áýëòãýõ, èðñýí çî÷èä
åðººë õýëæ, øèíý ãýðèéã ìÿëààõ, àÿ äóó ºðãºæ, äóãàðàà ã¿éöýýõ çýðãýýð
òîãòñîí äýã æàÿãèéí äàãóó íàéðëàíà.

Ãýð ìÿëààëãûí åðººë õýëýõ ¿åä òîîíî, óíü, õàíà ººä ñ¿¿í öàöàë ºðãºõ þìóó
ýñâýë õîíèíû òîëãîé, äàë äºðâºí ºíäºð, øààíò ÷ºìºã, ñ¿¿ë çýðãèéã ìîäíû
¿ç¿¿ðò õàòãàí öàãààí èäýýãýýð ÷èìæ òîîíî, óíü, õàíà, õààëãà ººä äîõèí
¸ñëîë ¿éëääýã.

Åðººë õýëæ äóóñàõàä äýýðõ ç¿éëñýýñ äýýæëýí ãàëäàà ºðãºíº.

Ãýðèéí åðººë

Ò¿ìýí ºëçèé á¿ðäñýí

Òºð óëñûã áàòàòãàñàí
Ò¿âøèí ñàéí ºäºð ãýæ
Ñàðûí ñàéíûã ñààòàí õ¿ëýýæ
ªäðèéí ñàéíûã ºíæèí õ¿ëýýæ
ªíººäðèéí ýíý ºäðèéã
¯¿ðäèéí èõ ñàéí ºäºð ãýæ
22
ªâñ íîãîî õàëèóðñàí
ªíäºð ñàéõàí äýíæ äýýð
ªð㺺 öàãààí ãýðýý áàðüæ
áàéãàà þì áàéíà.
Áàðüñàí ãàçðûã íü øèíæèëæ
Áàðóóí ç¿¿í òàëààñ íü õàðâàë
Áàðñ àðñëàíãèéí øèíæòýé
Áàéð áàéäëûã íü àæèãëàâààñ
Áàäàìëÿíõóà öýöýã øèã
Áàäàð÷ äýëãýðìýýð ãàçàðò
Áàðüñàí þì áàéíà.
Íàéìàí òàë ðóó íü óÿñàí
Íàÿí õî¸ð îîñîðòîé
Òàøóó çºð¿¿ëýã á¿ðèéã äàðæ óÿñàí
Äàëàí õî¸ð îîñîðòîé
Äàëàé öàãààí ºð㺺 áàéíà….
ãýõ çýðãýýð õàíà, õààëãà, òîîíî,
óíü, äýýâýð, òóóðãà, ºðõ, îîñîð, á¿÷,
ìºí ò¿¿í÷ëýí ãýðèéí äîòîðõ òàâèëãà,
àâäàð ñàâàí äàõü ýä õîãøëèéã íü
õ¿ðòýë åðººí ìÿëààíà.

Àìàí áà áèåò áóñ ºâ

Ìàíàé óëàìæëàëò óðëàã áîëñîí Ìîíãîë àðäûí óðòûí äóó, Ìîíãîë ¿íäýñíèé
ìîðèí õóóð õºãæìèéã “Õ¿í òºðºëõòíèé àìàí áà áèåò áóñ ºâèéí øèëäýã äýýæ”
õýìýýí ºðãºìæèëæýý.

Óíàãà áàðèõ, àäóó òàìãàëàõ, õóðäàí ìîðü

óðàëäàõ, ã¿¿ òàâèõ çýðýã àäóó ìîðüòîé
õîëáîîòîé á¿õèé ë çàí ¿éëèéã ìîíãîë÷óóä
ìîðèí õóóðòàéãàà, óðòûí äóóòàéãàà õàìò
òýìäýãëýäýã áèëýý. Ìîíãîë÷óóäûí ãýðèéí
íàéð õóðèìààñ ýõëýýä òºðèéí ¸ñëîëûí àðãà
õýìæýýã ìîðèí õóóð, ìîíãîë àðäûí óðòûí
äóóã¿éãýýð òºñººëºõ àðãàã¿é þì. Ìîðèí
õóóðûã ìîíãîë÷óóä, ÿëàíãóÿà, ìàíàé ãîâü÷óóä
ãýðèéí æàâàð ¿ðãýýæ, àéë ãýðò õàëóóí
äóëààí óóð àìüñãàë áèé áîëãîí, ñýòãýëèéí
öýíãýë ýäë¿¿ëäýã ãýæ áýëýãøýýí, òàõèí
äýýäýëæ, õîéìðîî çàëäàã. Àéëä èðñýí õýí
áîëîâ÷ òîãëîæ ÷àääàãã¿é ÷ õóóðûã íü àâ÷
õóóðäàæ, äóóãàðãàäàã çàíøèëòàé. Òýãýæ õóóð
äóóãàðãààã¿é õ¿íèéã ¸ñ ìýäýõã¿é õýìýýí
çýìëýíã¿é õàíääàã ÷ òàë áèé

23
 ìîíãîë íààäãàé

Äýìáýýäýõ áà õóðóóäàæ íààäàõ ¸ñ

Õóðóó ãàðãàí òàëöàí íààäàõ íü Ìîíãîë÷óóäûí äóíä, ÿëàíãóÿà, òºâ õàëõóóäûí
äóíä ºðãºí äýëãýðñýí óëàìæëàëò òîãëîîì íààäãàéí íýã õýëáýð þì. Ýíý
òîãëîîìûã äîòîð íü äýìáýýäýõ, õóðóóäàõ ãýæ õî¸ð àíãèëäàã. Õóðóó äýìáýý
íü òºäèéëºí ¸ñëîëûí ÷àíàðòàé áèø çóí, íàìàð àéðàã öàãààíû ¿åä çóãààöàí
íààäàõ òîãëîîìûí øèíæòýé.

Äýìáýýäýõýä òîãëîã÷ õî¸ð òàëûí ãàðãàñàí õóðóóíû íèéëáýðèéã òààæ,

àÿëãóóëàí ø¿ëýãëýæ õýëíý. Õóðóóäàõàä òîãëîã÷ õî¸ð òàë íýã, íýã õóðóó
ãàðãàí õîæèëöîíî.

Òîãëîîìûí äýã

Òîãëîí íààäàã÷èä ãýðèéí áàðóóí, ç¿¿í òàëààð òýíö¿¿ òîîãîîð õóâààãäàí

ñóóæ,òàë òóñ á¿ðèéí ëîâîí (àõëàã÷)-ã ÿðèëöàæ àõìàä íàñòàé õ¿íýýð ñîíãîíî.
Ëîâîíãóóä ººð ººðèéí òàëûí ñºí÷, àÿãà÷èéã òîìèëíî.

¯¿íèé äàðàà ëîâîíãóóä

ÿðèëöàí õýäýí øîâõ
òîãëîõ, õîæèãäñîí òàë
õè÷íýýí àÿãà àéðàã óóõ,
øîâõîí äýýð õîæèãäîõ
þì óó ä¿ìáýýí äýýð
õýäýí àÿãà àéðàã
óóõàà òîõèðîëöîæ,
áóëõàéöàõ, öýýðòýé ¿ã
õýëëýã, õàðààë õýëýõ,
çºâøººðºëã¿é áàéð
ñóóäëàà ººð÷ëºõ,
áîñîõ, õýâòýõ, ãàðàõ
çýðýã çîõèñã¿é ¿éëäë¿¿äèéã òýâ÷èõ, çºð÷èë ãàðãàâàë ÿìàð õýìæýýíèé òîðãóóëü
íîîãäóóëàõ çýðãèéã àíõààðóóëíà. Ò¿ð¿¿ëæ á¿õ õ¿ì¿¿ñ íü õîæèãäñîí òàë
õîæèãäîæ, òîðãóóëèéíõàà àéðãèéã óóíà.

Ä¿ìáýý ãýäýã íü íýã õ¿í ýñðýã òàëûí á¿õ õ¿íèéã çàâñàðã¿é õîæèõûã õýëíý.

Ñàëõèäàõ ãýæ áàñ áàéäàã. Ýíý íü õî¸ð òàë áîëîí õóâààãäàõã¿é, îðîëöîã÷
á¿õ õ¿íòýé íýã õ¿í ãàíöààðàà òîãëîõûã õýëíý.

24
 áàéãàëü äýëõèéã õàéðëàí õàìãààëàõ áîëîí àí àìüòàäòàé
õîëáîîòîé çàí ¯éë

Óóë îâîî òàõèõ ¸ñ

Ãàçàð äýëõèé, òýíãýð ëóñ àí àìüòàí, óóë óñàà ø¿òýí äýýäýëñýí Ìîíãîë÷óóäûí
çàí ¿éë ºâºðìºö ñîíèí áèëýý. Ìîíãîë íóòàã äàÿàð ºðãºí ò¿ãñýí, íèéòëýã íýã
çàí ¿éë áîë óóë îâîî òàõèõ ¸ñ þì.

Îâîîã þóíû ó÷èð, õýðõýí áîñãîäîã âý?

Ìîíãîë÷óóä óóë òîëãîä,

äàâàà ã¿âýýíèé îðîé, ðàøààí
áóëãèéí ýõ, ãîë íóóðûí ýðýã
îð÷èìä ÷óëóó ìîä öîãöëóóëæ
ÎÂÎÎ áîñãîí øàøíû íîì
óíøëàãà õèéæ, àðàâíàéëàí
áýëýã äýìáýðýëòýé íýð ºãäºã
ó÷èðòàé. Óóë îâîîã òàõèõ íü
ãàí çóä áîëîõ ¿åä òóõàéí
ãàçàð óñíû ýçýí-ëóñ ñàâäãèéã
àðãàäàí áàÿñãàæ èâýýëä
íü áàãòàí, áóÿí õèøãèéã íü
õ¿ðòýõèéã ãîðèëñîí çàí ¿éë
þì.

Îâîîíä äàéðàí ºíãºð÷ ÿâàà õýí áîëîâ÷ çààâàë õ¿íäýòãýë ¿ç¿¿ëäýã ¸ñòîé.
Èíãýõäýý ººðèéí çîðüñîí õýðýã, àæèë ¿éëñèéã á¿òýìæòýé áàéëãàõ, àÿíûõ íü
àëòàí øàð çàì ºëçèéòýé áîëîõûã õ¿ñ÷ çàëáèðàí, èäýý áóäààíûõàà äýýæèéã
ºðãºí” ÎÂÎÎÍÛ ÈÕ ÒÀÍÄ, ÎËÇÍÛ ÈÕ ÌÀÍÜÄ” õýìýýí åðººæ, ìîä ÷óëóóãààð
ñýëáýí ãóðâàíòàà òîéðîí ÿâäàã ó÷èðòàé.

Àí àìüòäûã õ¿íäýòãýõ çàí

“Ýõ áîëñîí 6 ç¿éë, õàìàã àìüòíû òóñûí òóëä” õýìýýí Ìîíãîë÷óóä àëèâàà
àìüòíûã ýíýð÷ õàéðëàõ, õàìãààëàõ ¿çëèéã õ¿¿õäýä áàãà áàë÷ðààñ íü ýõëýí
íîìëîí ñóðãàæ, îé òîéíä íü øèíãýýäýã þì. ¯¿íòýé õîëáîîòîé çàí ¿éë àðâèí
þì. ¯¿íä:

25
 Ìîíãîë÷óóäûí ýðòíèé ø¿òëýã, áèøðýëèéí
çàí ¿éëä áóãà, ÷îíûã èõýä õ¿íäýòãýí ¿çäýã
áàéñíûã áóãàí õºøºº, ÷îíûí ä¿ðñ áýëãýäýë,
ò¿¿õ äîìãóóäààñ õàðæ áîëíî.

×îíûã íýðëýõýýñ öýýðëýí “áîîõîé”,

“õýýðèéí íîõîé”, “õýýðèéí àìüòàí”,
ìîãîéã “óðò õîðõîé”, “õàéðõàí”, “ëóñûí
àìüòàí” ãýæ öýýðëýí ãýðò îðæ èðâýë
àéëãàõ õîðîîõûã öýýðëýí òîëãîé äýýð íü
ñ¿¿ äóñààí õ¿íäýòãýæ ãýðýýñ õîëäóóëäàã
áàéíà.

• Áóãûí äóóíààð á¿ñòýé õ¿¿õäèéí ¿ñèéã,

õºõººí äóóíààð îõèíû ¿ñèéã àâäàã.
• Ìîãîé çàìä òààðàëäâàë òîëãîéí òàëààð
íü ãàðäàãã¿é, ñ¿¿ë òàëààð íü òîéð÷
ãàðíà.
• Ìîãîé è÷èæ áàéõ ¿åä äóóãàð÷ áîëäîãã¿é,
äóóãàðâàë õàâàð ÷óóëàõûã õ¿ðòýë õýëã¿é
áîëäîã.
• Ìîãîé óðò íàñòàé ó÷èð ò¿¿íèéã àëñàí
õ¿íèé íàñ áîãèíîñîí öºâòºíº.
• ªëãèéòºé õ¿¿õäèéí äýýð ¿íýã õàé÷èëæ
ç¿¿äýã. Ãàõàéí ñî¸îã õ¿¿õäèéí òîãëîîìîíä
ç¿¿äýã.
• Òóóëàéí ìàõûã æèðýìñýí õ¿í èääýãã¿é, ñýòýðõèé óðóóëòàé õ¿¿õýä ãàðíà
ãýæ ñ¿ñýãëýíý.
• Õºë õ¿íä ýìýãòýéä áààâãàéí àðüñ ç¿¿äýã, àìàðõàí òºðíº ãýñýí äîìòîé.
• Òºðºëò õ¿íäýðâýë áààâãàéí ñàðâóóãààð äîìíîíî.
• Õ¿¿õýä òîãòäîãã¿é àéëä õ¿¿õäèéí õ¿éã ÷îíûí øºðìºñººð áîîæ òàâèíà.
• Ýð õ¿í á¿ñýý øºíº òàéëààä ñàðàí äýýðõ òóóëàéí ÷èõèéã äóóðàéëãàí
çàíãèäàæ óíòäàã.
Àí÷äûí öýýðëýâýë çîõèõ ç¿éë áà ã¿éöýòãýõ çàí ¿éë¿¿ä.

• Íýí õîâîðäñîí àìüòàä, íóòàã áýë÷ýýð õººí èðñýí çýýð ãºðººñ, àðãàëü ÿíãèð
çýðýã àìüòàä, í¿¿äëèéí øóâóóäûã àéëãàæ ¿ðãýýõ, àãíàõûã í¿ãýë õèëýíöòýé ¿éë ãýæ
¿çíý. Áóãûã àãíàõäàà áóãàíäàà ýõëýýä ãóðâàíòàà ìºðãºäºã.
• Áààâãàéã àãíàõ íü õ¿í àãíàõòàé ä¿éõ í¿ãýë ó÷èð “àëúÿ ãýæ àëñàíã¿é, òýíýñýí
ñóì îíî÷èõëîî” ãýõ çýðýã çàí ¿éëèéã ã¿éöýòãýíý.
• Õ¿íèé òàâüñàí õàâõàíä îðñîí àíã àâäàãã¿é.
• Ãàíçàãàíààñàà õýòýðñýí àí àãíàäàãã¿é.
• ¯õñýí ¿íýã òààðâàë øóóä àâäàãã¿é, ýðãýí òîéðîí çóðæ ä¿ðñ ¿ëäýýæ áàéæ
àâäàã.

26
 ìîíãîë×óóäûí öýýðëýæ èðñýí çàí ¯éë

• Ýð õ¿í ýìýãòýé õ¿íèé äýðãýä áýëýãã¿é ¿ã õàðààë õýëäýãã¿é.

• Ýð íºõºð íü áàéõã¿é ¿åä àéëä èðñýí õ¿í ãýðèéí ýçýãòýéí

çºâøººðºëã¿éãýýð ìàëãàéãàà àâ÷ òàâèõ, á¿ñýý òàéëäàãã¿é.

• Ýì õ¿í ýð õ¿íä áàðäàìíàõ, ýð õ¿í ýì õ¿íä áÿðàëõàõûã öýýðëýíý.

• Äýýøýý õàðæ òîëãîéãîî òýâýð÷, ãàðàà ñàëààâ÷ëàí õýâòýõèéã “ºð àëäñàí

õ¿í øèã õýìýýí ¿çýæ” öýýðëýíý.

• Óðóóãàà õàðæ ñóíàæ õýâòýõèéã ”õàãàöàë ¿çñýí õ¿í øèã” ãýæ ¿çýæ
öýýðëýäýã.

• Øàíààãàà òóëæ ñóóõûã øàíàëñàí, ºâäñºí õ¿íèé øèíæ õýìýýí

öýýðëýäýã.

• ¯¿ä àëäëàõ, áîñãîí äýýð ãèøãýõ, ñóóõûã ”àéëûí îëç õààíà” ãýæ
¿çäýã.

• Æèðýìñýí õ¿í õóòãà, õàé÷, ñ¿õ çýðýã èðòýé ìýñèéí ç¿éë äýýã¿¿ð
àëõäàãã¿é.

• Ãýðèéí ºðõèéã íýýëòòýé õîíîõûã öýýðëýæ, òàòàæ õîøóóëäàí, îîñðûã íü

óðä ãàðãàäàã ó÷èðòàé.

• Òàìãààð ãàçàð òàìãàëàõûã “ìàë áàðàãäàíà” õýìýýí ¿çýæ öýýðëýíý.

• Õàäãèéã ýäèéí äýýä ãýæ ¿çýæ óãààæ, òàéð÷, ãèøãýäýãã¿é

• Õàðü ãàðèãèéíõàí õàðíà õýìýýí õ¿¿õäèéã ñàðíû ãýðýë òóñàõ ãàçàð

óíòóóëàõûã öýýðëýíý.

• Ä¿¿ õ¿í àõìàä õ¿íèé óðäóóð ãàðàõûã, ýìýãòýé õ¿í ýðýãòýé õ¿íèé
óðäóóð ãàðàõûã öýýðëýäýã.

• Íîì áè÷ãèéí õýðýãñýë äýýã¿¿ð àëõäàãã¿é.

27
• Õóòãà áýëãýíä ºãºõèéã, õóòãàíû ¿ç¿¿ð õ¿í ð¿¿ ÷èãë¿¿ëýõèéã
öýýðëýíý.

• Òàâàí õîøóó ìàëàà áýëýãäýí øàãàéã õîã ðóó õàÿõûã öýýðëýäýã.

• Ãàë ãîëîìò ðóóãàà õóòãààð ÷è÷èõ, òîãîîíä õóòãà ä¿ðýõ öýýðòýé.

• Ãýðò èñãýðýõ öýýðòýé.

• Õýäèé æàðãàëòàé ÷ îðîíäîî áèòãèé äóóë, õýäèé çîâëîíòîé ÷ îðîíäîî

áèòãèé óéë õýìýýí îðîíäîî äóóëàõ, óéëàõûã öýýðëýíý.

• À÷àà õýëòèéíý õýìýýí ¿çýæ, í¿¿æ áàéõàä áîñîîãîîð öàé óóäàãã¿é.

• ªñòºí áîëíî ãýæ ¿çýæ, õ¿íèé ºëìèé äýýð ãèøãýõèéã öýýðëýíý.

• Õ¿¿õýä ñîëèãäîíî õýìýýí ¿çýæ õî¸ð æèðýìñýí õ¿í çîëãîäîãã¿é.

• Õ¿¿õýä (ìàë)-èéí í¿ä ºâäºíº õýìýýí ñîíãèíî ãàëä õèéõèéã öýýðëýíý.

• Ãàäàà èðæ áóé õ¿íèé ººäººñ øàãàéäàãã¿é.

• Àéëä îðîíãóóò çàâèëàí ñóóõûã öýýðëýäýã.

28
29