mla watu (wa-)

kanuni (-)

makelele ya mizinga (.)

(.-.) manowari ndogo (-)

-takatifuza

(., .) mpiga mzinga (wa-)

hori (-;ma-), mtumbwi (mi-)

kikunjo (vi-), mshazari (-)

-binda

mkesha (mi-)

( ) -didimia katika lindi la sahau

ofisi (-)

-a kusababisha kansa, -a kuleta ugonjwa wa

donda ndugu

chensela (-; ma-)

gema (ma-), genge (ma-)

kaure (-)

tonesho (ma-)

-churura, -churuza, -churuzia, -donda, -nya,

-toja, -tona; ( ) -derereka; ( )
-dolola; ( ) -nyonyota;
(. )
-dondolesha matone; -chirizi

kahini (ma-), kasisi (ma-), padri (ma-)

chiririko (ma-), mtiririko (mi-)

kapilari (ma-)

bidhaa (-), mfuko (mi-), mtaji (mi-),

rasil[i]mali (-), fedha (-), utajiri (.);
, mtaji
wa biashara (mi-)

ubepari (.), ukapitalisti (.)

bepari (ma-; wa-), mkapitalisti (wa-)

- kibepari, -a kikapitalisti

kitegauchumi (vi-), uwekaji wa mtaji (.)

1) (, ) kapteni (ma-), nahodha

(ma-; -); basha (ma-; -)
2) () kapteni (ma-); -
kapteni meja (ma-)
3) (.) kapteni (ma-), nahodha (ma-; -)

-salimu, -salimu amri, -jitoa kwa masharti

tendo la kujitoa kwa masharti (ma-)

kiunda (vi-), mtego (mi-), tanzi (-; ma-)

tojo (ma-; -), tone (ma-);

mabonge damu (.);
nyonyota (-); fukuto (ma-),
mfukuto (mi-)

sufi mti (-), usufi (e.)

() boneti (-), kifuniko cha injini

(vi-)

koplo (ma-), ombasha (ma-)

hiari (-), kinyongo (.), upotovu (.), wehu

(.)

-chagua, -haha

utundu (.)

-badilifu, -bishi, -potovu;

mtundu (wa-); -potoka

mrao (mi-); - fataki

ya kuwasha (-); - fataki ya
kupasua kwa mshindo (-)

kabichi (-); kale (-);

kabichi vifundo (-);
kabichi nyekundu (-);
brokoli (-);
koliflari (-)

adhabu (-), laana (ma-), nakama (-), rada (-)

bunduki fupi (-)


upandaji (.), ukweaji (.)

-paraga, -sombera

mkate wa bofulo (mi-)

charo (vy-), kafila (-), mganda (mi-), msafara

(mi-), safari (-)

(.) meli kubwa yenye milingoti mitatu (-)

ngisi (-), kikotwe (vi-)

choro (ma-), chorochoro (ma-), mchorochoro

(mi-), kichoro (vi-), mchakuro (mi-),
mpapuro (mi-)

karameli (-), peremende (-; ma-)

kalamu risasi (-), penseli (-);

mkahale (mi-);
kalamu rangi (-), penseli rangi
(-)

kolekole (-)

karantini (-)

askari wa mauaji (-); kikosi

cha mauaji (vi-)

-patiliza, -adhibisha, -angamiza

gadi (-), gwar[i]de (-; ma-), kingojo (-), ngojo

(-), ungojezi (.), mlindo (mi-), mshindikizo
(mi-), zamu (-); gadi
heshima (-), gwaride l heshima (ma-);
-shika zamu

-ngoja, -shika zamu

1) (.) -a zamu, -a gadi;

ngojo (-);
korokoro (-), lindo (ma-)
2) () bawabu (ma-; -), mlalazamu
(wa-), mshika zamu (wa-), askari wa zamu (-)

(.) kaboni (-)

kabureta (-), kitengeneza uvuke (vi-)

kago (-)

1) () mhiliki (mi-);
matunguu (.)
2) () iliki (-)

1) () kadinali (ma-)
2) () pasha (-)

hasa, -a maana, zaidi

(.) upimaji wa mdundo wa moyo (.)

(.) elimu ya moyo (-)

chombo cha kuongeza nguvu za moyo (vy-)

( ) kwasa (-)

mapango meno (.)

-a [rangi ya] hanja, -a [rangi ya] hudhurungi

kartuni (-), mchoro wa kuchekesha (mi-),

nchakubanga (-), uigaji (.)

[mchoraji] mwiga[ji] (wa-)

kiunzi (vi-); (. .
) darumeti (-)

bete (ma-), kibete (vi-), chuchu (ma-),

kibirikizi (-), kidurango (vi-), kijimo (vi-),
kikwekwe (vi-), kisaka (vi-), kisheta (vi-),
mbilikimo (-; wa-), mtwa (wa-);
-kundaa

mfuko (mi-); mfuko wa

kubandika (mi-)

-a mfuko; saa mfuko (-);

mwizi wa mfuko[ni] (wezi);
shajara (-)

kifuko (vi-)

tamasha (-; ma-), kinyago (vi-), fensi (-)

fedhaluka (-)

tango (ma-), ukingo mbinuko wa paa (kingo)

karotini (-)

1) (.) ramani (-)

2) () mzungu (wa-), ganda (ma-),

karata (ma-), ng'anda (-);
abyadhi (-);
garas[h]a (ma-)
3) () kumbukumbu mgonjwa
(-)

-gogoteza maneno, -sema kichembe

mshabiki wa karata (wa-)

1) () picha (-), picha kuchora (-),

taswira (-)
2) () picha (-)
3) ( . ) onyesho (ma-)

picha (-)

mchoraji [wa] ramani (wa-), fundi mchundo

(ma-), mrasimu ramani (wa-)

mchundo (mi-)

-pandikiza, -rasimu ramani

uchoraji wa ramani (.);

mtupo ramani (mi-)

bango (ma-), kotoni (-), karatasi ngumu (-)

bamba (ma-; -), bango (ma-), katoni (-; ma-),

kibumba (vi-)

kiazi cha mviringo (vi-), kiazi kizungu (vi-),

kiazi Ulaya (vi-), mbatata (-; mi-), viazi vya
mviringo (.); makopa
(.); pai
viazinyama (-); batata
(-; ma-), kiazi (vi-); () halimtumwa (-)

kadi (-), tikiti (-);

kipande (vi-)

bembea (-), pembea (-)

(, ) machimbo
madini (.), mgodi wa changarawe (mi-),
shimo (ma-)

maendeleo [kazini] (.), upandishacheo

(.)

barakala (ma-), kitimbakwira (vi-)

mguso (mi-)

(.) mguso (mi-)

jawabu (-; ma-)

1) (, ) -gusa, -kunyua,
-papasa; -ambatisha;
-paruza
2) (, ) -gusa,
-husu, -husika, -juzu, -gusia;
minta[a]rafu, juu ya; -acha
kando, -weka kando

(.) kaswida (-)

helmeti (-), kofia chuma (-)

1) (.) . <<>>
2) (.) . <<>>

(, . .) kaunta (-);
benki akiba (-)

lalamiko (ma-), rufani (-)

kaseti (-)

keshia (ma-), mtunza fedha (wa-)

kinukauvundo (vi-);
mnukauvundo (mi-)

-a hesabu; daftari taslimu

(-); ( ) -a kuleta fedha nyingi

kayamba toazi (ma-; -)

rungu (ma-)

mafuta mbarika (.), mafuta mbono

(.)

hasa (-), mhasi (wa-);

maksai (-), mhasi (wa-)

uhasaji (.)

-hasi, -uauzazi; ,
mhasi (wa-)

sufuria (-; ma-), karai (ma-), kaango (ma-)

[]

mraa (mi-), koto (-)

kataboli (-)

mapinduzi (.), mageuzi makubwa (.)

njia za shimoni (.), vipito vya chini ya

ardhi (.)

kichapuo (vi-), kichocheo (vi-)

faharasa (-), katalogi (-), orodha (-; nyorodha)

-andika orodha, -tengeneza katalogi

manati (-), teo (ma-; -)

( ) mafua (.),
mkamba (-)

kingo [ya macho] (-)

[tukio la] ajali (-), baa (-; ma-), gharikisho

(m-), hasara (-), maafa (.), maangamizo
(.), shani (-)

-bingiria; -guruta;
-sukuma; -. -firigisa

1) ( ) -gaagaa
2) ( ..) -safiri, -panda; (
, , ) -telez[e]a

makataa, vikali

tuko (-), aina (-), namna (-); (.) isimu

(-)

mashua (-), meli ndogo (-);

manowari ibebayo topito (-)

katheta (-)

katekisimu (-)

-bimbirisha, -bingiria, -fingirisha;

-teleza

-bimbirika, -bingiria, -biringika, -fingirika,

-vingirika; (.
) -bingirika; -telea,
-telemua

kathodi (-)

(.) kiviringisho (vi-);

guruto (ma-);
mwao (mi-);
chao (-)

katoliki (ma-), mkatoliki (wa-), muumini wa

kanisa la kikatoliki (wa-)

- katoliki, - kikatoliki;
Kanisa la Kikatoliki (ma-);
padri (ma-)

kufanya kazi ya adhabu kifungoni, kifungo

(vi-)

kibiringo (vi-); (.) koili (-);

roda (-); koili
sumaku (-)

donge (ma-), kidonge (vi-)

kete (-), kaure (-); . <<>>

mpira (mi-), raba (-)

[mti wa] mpira (mi-);

mpyo (mi-), mtoria (mi-), mbungo (mi-),
mkilungwana (mi-), myombo kamba (mi-)

kafeteria (-), mkahawa (mi-), hoteli (ma-; -);

- mkahawa (mi-)

() bao (ma-), jukwaa la kutoa hotuba

(ma-), kizimba (vi-);
mimbari (-); kilili
(vi-)

mkahawa (mi-)

kaftani (-), kapa (-; ma-)

chuchio (ma-), mbembeo (mi-), mleo (mi-),

mtikiso (mi-), titio (ma-), wayowayo (-)

1) () -chuchia, -konya, -pepesua,

-sukasuka, -suza, -tetemesha, -tikisa,
-tingisha, -yumbisha
2) () -checheza, -ning'inia, -bimba,
-vinya, -chuchia mtoto
3) (); -rusha
maji juu; -piga bomba

-nemeka, -nepua, -ning'inia, -pembea, -pepa,

-pepesuka, -pwaya, -sesereka, -seseteka,
-sukasuka, -taradadi, -tetereka, -tika,
-tikisika, -tinga, -titia, -wayawaya, -yonga,
-yua, -yumba, -lewa, -hangaika;
mlejileji (wa-); chopi,
nyelenyele

bembea (-), kajo (-), kibembeo (vi-), pembea

(-)

bora, [-]laini

babu (-), gredi (-), namba (-; ma-), ubora

(.); kama

masuko (.), mleo (mi-), msukosuko (mi-),

tikisiko (ma-); mrama (mi-);
-gaagaa, -enda
mrama, -enda pepe, -yumba

() uji (nyuji), ugali (.), faluda (-),

farne (-), kihembe (.), matabwatabwa (.),
dona (ma-; -), bokoboko (ma-), dabwadabwa
(-), mashendea (.), ubwabwa (.), bada
(-), kizuu (vi-), kikaimati (vi-); fuka (-);
(
) matubwitubwi (.);
hasada (-)

kikohozi (vi-), kohozi (ma-), ukohozi (ma-);

-umwa [na] kikohozi

poroja (-; ma-); ,

, kastadi mchele (-);

makomba (.)

poroja, - bokoboko; -.
poroja (-; ma-)

-umwa [na] kikohozi, -kohoa

skafu (-), leso (-; ma-), kashida (-), msuani

(mi-)

chumba cha meli (vy-), kichumba (vi-),

kijichumba (vi-); kipenu (vi-)

-tubu; -tubia Mungu;

, mwungama (wa-)

roboduara (-)

mraba (mi-), miraba minne (mi-), dirisha

(ma-)

- mraba; maili a eneo (-);

mbano wa mraba (mi-);
mlinganyo piadufu
(mi-); meta mraba (-)

ufundi (.), ujuzi (.), umahiri (.)

bingwa; kazi
n ujuzi (-)

-aini

kwanta (-)

1) () kitaa (vi-), mtaa (mi-);

,
uswahilini;
- ,
Uarabuni
(.)
2) () robo (-)

(.) bendi ya wanamuziki wanne (-)

fleti (-)

mpangaji (wa-)

mpanga vyumba (wa-), mpangaji (wa-)

kodi nyumba (-)

(.) silika (-)

-jajua

shabu (-)

unyafuzi (.)

(.) -nyonge, -tepetevu, tepetepe

(.) bendi ya wanamuziki watano (-)

ankra (-), risiti (-), stakabadhi (-), tikiti (-),

wasili (.)

akidi (-), kiwango (vi-), koramu (-)

(.) kiwango (vi-), sehemu (-)

kababu (-)

mwerezi (mi-)

keki (-)

seli ya monaki (-), chumba cha mtawa (vy-)

(.) kambria (-)

mandar[i] (-)

kangarao (-)

Mkenya (wa-)

(.) ziara (-; ma-), kaburi la mtakatifu

(ma-)

kepi (-), kofia [yenye chepeo] (-; ma-)

-a udongo

keratini (-)

keratatisi (-)

kerosini (-), mafuta taa (.)

uzazi wa kupasuliwa (.)

achari rojo (-)

mtindi (mi-)

1) () mbibo (mi-), mkanju (mi-),

mkorosho (mi-)
2) () korosho (ma-);
dunge (ma-)

kibernetiki (-)

( ) kibla (-)

-inamisha kichwa

mtengo w shingo (mi-)

() -gea, -rusha, -tupa, -tupia, -bwata

1) () -shambulia
2) ( ) -tupiana

shonde (ma-)

() -inika chombo

kilowati (-)

kilosaiko (-)

kilo (-)

kilokalori (-)

kilometa (-)

kilosaiko (-)

cheleko (ma-), mastamu (-), mkuku (mi-);

kiti (vi-)

ubao wa miliki (mbao)

kumbu (-)

mstemu (mi-)

kimono (-), vazi la kijapan (ma-)

momenta (-), nishati mwendo (-)

( ) jambia (-)

sinema (-)

mashine ya sinema (-)

mcheza sinema (mi-)

singafuri (-), zingifuri (-)

ukumbi wa sinema (kumbi)

mchezaji mashuhuri wa sinema (wa-)

mtazamaji wa sinema (wa-), mtazamaji wa

filamu (wa-)

kamera (-)

picha [ya sinema] (-), filamu (-)

filamu kuchekesha (-)

filamu (-), mkanda wa filamu (mi-), ngamba

(-)


projekta (-)

mtengenezaji wa picha za sinema (wa-),

mratibu wa sinema (wa-)

studio ya sinema (-), kampuni ya kupiga

picha za sinema (-)

[jumba la] sinema (-)

filamu (-), picha (-)

duka (ma-), kijiduka (vi-), kizimba (vi-)

dundu (ma-), fungu (ma-), lundo (ma-),

mtumba (mi-), tumba (ma-;-), vunga (ma-)

chemko (-), mchemko (mi-), uchemko (.);

mbubujiko wa maisha (mi-)

-chemka, -pwaga, -tokota, -tutuma, -wia;

-chemka, -foka

moto, -amilifu; kazi

moto (-), pilikapilika (-)

boila (-; ma-), bwela (ma-)

-chemsha, -piga mteo, -pwaza, -tokosa;

-teleka

maji yanayochemka (.)

mchemsho (mi-), mteo (mi-), mtokoso (mi-)

kiteku (vi-), sururu (-)

tofali (ma-); matofali

kuchoma (.); -fyauta
matofali

-a matofali; uashi
(.; ma-)

kifuko cha tumbaku (vi-)

melimeli (-)

oksijeni (-)

1) (.) asidi (-);

asidi nikotini (-); asidi

haidrokloriki (-)
2) ( ) ugwadu (.), ukwaju
(kwaju)

-kafu, ngwadu, -enye siki, - siki;

uchachu (.), ukali (.), ukwaju
(kwaju), ugwadu (.)

1) () -chachuka
2) ( ) -chacha

gongo (ma-)

brashi (-), kishada (vi-), shada (-; ma-);

( ) kishungi
(vi-), shungi (-; ma-), mtoriri (mi-);
( bao) namu
(-)

1) ( ) brashi (-)
2) () kaanga (ma-), kichala (vi-), shada
(-; ma-), tawi (ma-), mshikano (mi-);
kibua (vi-); kikonyo
cha zabibu (vi-), kishada cha mzabibu (vi-)
3) () shungi
4) () kitengele (vi-), kiwiko cha mkono
(vi-)

nyangumi (-)

Mchina (wa-)

Uchina (.)

- kichina; Kichina (.);

Kichina (.)

jampa (ma-)

mwinda nyangumi (wa-)

-a kupiga nyangumi

-deka, -fahari, -piga fahari, -fedhulika,

-jigamba, -hanja, -jeta, -nyetea, -shaua,
-takabari, -tamba, -jivuna, -enda maarusi
(.)

fahari (-; ma-), ufahari (.), gharadhi (-),

majivuno (.), ghururu (-; ma-), kiburi (.)

() mjuvi (wa-);
-jitanibu

matumbo (.), utumbo (ma-);

jengelele (-), utumbo mdogo
(ma-), uchango (chango)

-a tumbo; riahi (-), ushuzi

(shuzi); mchango (mi-);
matumbo (.)

1) (.) utumbo (ma-);

mjiko (mi-), puru (-); utumbo
mpana (ma-); uchengelele
(chengelele; ma-), utumbo mwembamba
(ma-), uchango (chango); mbuti (-)
2) () kiriba (vi-)

kijiji (vi-), kiambo (vi-), kaya (-)

sehemu yenye vipande vya kupigwa na vidole

(-)

kibonyezo (vi-), kipande (vi-), kinundu (vi-)

dafina (-), hazina (-), kanzi (-)

makaburi (.), mava (.), maziara (.),

maziko (.)

mtago (mi-)

bohari (-; ma-), ghala (ma-; -), rahani (-),

uchala (.), utaa (taa; ma-)

rahani (-), uchaga (chaga), kikopesa (vi-)

boharia (ma-)

gunda (-; ma-), honi (-), kitutusho (vi-), paipu

(-)

akina (-), aila (-), ukoo (koo), jamaa (-), ali

(-), mbari (-)

-jiinika, -salimu, -inamia

kilango (vi-), kizibo (vi-), vali (-), vavu (-);

wari (-); kifuniko
cha mfuko (vi-);
kanzu lisani (-), mhalibori (mi-)

kilarineti (vi-)

1) ( ) darasa (-; ma-), hatua (-),

klasi (-), fomu (-), kidato (vi-)

2) ( ) darasa (-; ma-)
3) (, , ) gredi (-);
, . cheo (vy-), daraja
(-; ma-)
4) ( ) jinsi (-)
5) (.) ngeli (-);
klasi (-), jamii majina (-)
6) ( ) tabaka (-; ma-)

mfundishi wa asili (wa-)

ainisho (m-), uainisho (.), mpango (mi-)

uainishaji (.)

-aini, -panga babu, -changua, -panga; ,

mwainishi (wa-)

asilia; umakanika
asilia (.)

-a darasa; mwalimu
wa darasa (wa-; -)

utabaka (.)

- kitabaka; pambano la
kitabaka (ma-), mapigano kitabaka (.);
utabaka (.);
hamasa za kitabaka (.)

-gea, -laza, -lumbika, -omeka, -pachika, -tia,

-tungisha, -weka, -pakaza; -.
-ika; -tia
kinywani, -bwia, -bugia, -rai;
-chochomea
mafundani; -weka safu, -panga
safu; -changa;
-weka ndani; ( ,
. .) -bebesha;
-weka pesa benki;
-umua; ,
-tomea; -piga
fututa; -fudikiza;
-inika; ,
-fuamisha; -pachika
miguu, -tekanya miguu;
-elekanya, -limbika;
(
) -rukuu; ,
-ikiza; -changua;
-towea; -kuta
mayai, -taga mayai; ,

mtandika (wa-), mtia (wa-);

-tabiki

mdono (mi-)

1) () -dona, -donoa, -ng'otang'ota;

-kupia
2) ( ) -dona, -donoa

bughudha (-), chongelezo (ma-), izara (-),

kashfa (-), kisingizio (vi-), singizio
(ma-),kitimbo (vi-), msengenyo (mi-),
sengenyo (ma-), usengenyaji (.), mwao
(mi-), najisi (-), pekepeke (-), tara (-), teto
(ma-), tua (-), uchongezi (.), ukashifu (.)

-adhiri, -bughudhi, -chongea, -fitini, -kashifu,

-nong'ona, -ongopa, -sawidi, -sibabi,
-singizia, -teta

chakubimbi (vy-), duzi (ma-), kizushi (vi-),

mathulubu (-), mchonge[le]zi (wa-),
msingiziaji (wa-), mtanda miongo (mi-),
mwambaji (wa-), mzushi (wa-)

durufu (-), turubali (-; ma-)

-paka gundi

ambo (ma-), embwe (-), gundi (-; m-),

malhamu (-), mnato (mi-), ulimbo (.);
sherisi (-); ,
. katu (-);
, .
bedani (-)

mnato (mi-); -ganda,

-gandama, -namata, -nata

() -ti mabato; () -pisha;

-pakaa aibu

alama (-), baka (ma-); waa

(ma-); chapa (-)

fanguru (-)

-piga ribiti

karani (ma-), ofisa (ma-), mtumishi (wa-)

1) () mraba (mi-)
2) ( , ) tundu (ma-; -),

kirimba (vi-), kizimba (vi-)

3) (., .) kijumba (vi-), chembe
chembe, seli (-)

-furari

chembeuzi (-), mirabaraba (.), selulosi (-)

- madirisha

ng'anda (-), tonge la unga (ma-)

(, , ) mcheche (mi-),
kigando (vi-), gando (ma-), mgando (mi-)

papasi (-; ma-), kupe (-);

funduku (-)

mbarika (-), mbono mdogo (mi-)

kibano (vi-), kigando (vi-), koko (ma-), koleo

(-; ma-), pakari (-);
chamburo (-)

jibu (-), joshi (-)

kastoma (ma-), mnunuzi (wa-), mshitiri

(wa-), mteja (wa-), mwenye hesabu (wenye)

bomba [la kusafisha tumbo] (ma-)

akina (-)

hali hewa (-), tabia nchi (-)

-a hali hewa; ukanda

wa hali ya hewa (kanda)

1) (, ) kabari (-; ma-),

kichaka (vi-), makiri (-), mambo (-);
kishiku (vi-)
2) () upapi (papi), kijambia (vi-),
gaseti (-)

hospitali (-), kliniki (-), zahanati (-)

tofali (ma-)

kengee (-; ma-), mjumu (-; mi-);

bamba la upanga (ma-)

kikunazi (vi-), kinembe (vi-), kisimi (vi-)

ndumo (-)

jina l kupang[w]a (ma-), jina la kupachika

(ma-), lakabu (-)

kiloaka (-)

( , )
kerezo (-)

-inama, -inamia; (
) -inama; -sujudu

kunguni (-)

chale (ma-), mchekeshaji (wa-)

kipande (vi-); (, ) kishada

(vi-); upamba
(pamba)

1) ( ) klabu (-; vi-), nadi (-),

natiki (-); klabu usiku (-)
2) () chama (vy-), klabu (-; vi-);
klabu ya michezo (-)
3) (, ); biwi l moshi
(ma-)

kifundo (vi-);
hogo (ma-)

1) ( . .) -tim[u]ka
2) ( ) -foka

bonge (ma-), bumba (ma-), donge (ma-),

upeto (peto); kibumba cha uzi
(vi-)

kitalu (vi-), mpando (mi-), tuta (ma-)

chonge (-; ma-), pembe (-), upembe (pembe);

upamba (pamba; ma-)

mdomo (mi-)

mkongojo (mi-), bakora (-; ma-), fimbo

(-; ma-)

1) () bubujiko (ma-), chemchem[i] (-),

chimbuko (ma-), jicho l maji (macho)
2) ( ) kifunguo
(vi-), ufunguo (funguo), kifungulio (vi-);
kifunguo cha uwako (vi-);

10

kiboko cha
chupa (vi-), kifungua chupa (vi-)
3) (.) msingi (mi-)
4) (, ) ufunguo (funguo)
5) (.) swichi (-); kibano
(vi-), spana (-)

-a msingi, muhimu; suala

msumari (ma-), suala la masuala (ma-);
hatamu (-)

bebe (ma-), kombe la mkono (ma-), mfupa wa

bega (mi-), mtulinga (mi-)

mhifadhi wa funguo (wa-),

(.) chogoe (-), gongo (ma-), kigongo

(vi-), ndoaro (-);
kigoe (vi-)

tone (ma-), waa (ma-)

(.) -bembejea, -denda, -ombaomba,

-rondea (.)

kizibo cha kinywa (vi-)

-apisha, -hizi, -laani, -tukana, -duia

-la amini, -apa, -apa yamini, -la kiapo;

-apa rni; ,
mwapaji (wa-)

apizo (ma-), halafa (-), kasama (-), kiapo

(vi-), nadhiri (-), uapo (nyapo), yamini (-)

zuri (-)

uchongezi (.), chongelezo (ma-), pekepeke

(-), mbea (mi-)

duzi (ma-), msingiziaji (wa-)

kitabu (vi-), buku (-; ma-), chuo (vy-);

msahafu (mi-) (.);
daftari (-; ma-); dutu (ma-);
kitabu
cha msiba (vi-);
mjarabati (-);

kitabu cha wageni (vi-);
kitabu cha hesabu (vi-)

mchapa vitabu (wa-)


() kijitabu (vi-), kitabu cha
kuandik[i]a [habari za kila siku] (vi-)

chini

1) () kibonyezo (vi-), kitovu (vi-),

kitufe (vi-)
2) () kifungo cha kubana (vi-),
kishikizo (vi-)

fido (-), mchapo (mi-), mjeledi (mi-), kikoto

(vi-), kambaa (ma-)

ugandamano (.)

-a mseto, -a mwungano;
serikali mahuluti (-), serikali
mseto (-), serikali ya mwungano (-)

afikiano (ma-), mseto (mi-), mwungano (mi-)

kobati (-)

fira (-), swila (-), vuvi (-; ma-)

farasi jike (-)

(, . .) briji (-)

kwa hila, kijanja

-erevu, hadaa, hiana, - hila, -n hila,

-tatai; guberi (ma-),
habithi (ma-), mshabiki (wa-);
-erevuka, -fanya gube, -limuka

ghashi (-), ghi[li]ba (-), ghururi (-; ma-), gube

(ma-), hila (-), inda (-), kedi (-), kitimbi (vi-),
ubarabara (.), uhiana (.), ujanja (.),
ukakamavu (.), uzandiki (.), werevu (.)

-fua, -piga mfuo, -sana, -tambuza;

, ngozi ivute ili maji; ,
mfua (wa-); ,
msana majembe (wa-)

nemedi (-), tandiko (ma-), zulia (ma-);

( . .) gayagaya (ma-);
nemedi (-)

-potoa, -vungavunga; -potoa

maneno; -potoka

mfua (mi-), mfuo (mi-), ubini (.), ufuaji

(.), usani (.)

- kufulika; chuma mfuo

(vy-), chuma cha kufua (vy-)

() ufulikaji bamba (.)

safina (-); Safina ya Nuhu (-)

dila (-), kata (-; ma-), ukata (ma-), ndau (-),

ndoo (-), nzila (-), sila (-),upawa (pawa);

zila (-), upo (nyupo);
. . bambo (ma-);
ukasi (.);
(
) mkamashi (mi-)

-chechea, -dema, -guchia, -nengua

-korocha, -roromoa, -chokoa;

-chokoa meno, -totoa meno

( ) -parua

ikiwa, iwapo, maadam[u], madhali, pindi,

wakati; ? lini?, wakati gani?;
po pote; papo mara tu
-
zamani (-); - hapo kale

udole (ndole), ukucha (kucha)

mficho (mi-)

orodha ya sheria (-), kanuni ya sheria (-)

-
shaghala baghala, benibeni, hangahanga, hivi
tu, vivi hivi, hivyo hivyo tu, hobelahobela,
kiholela, kijuujuu, kivoloya, mbagombago,
mchafukoge, msobemsobe, mvange, ovyo,
kwa papara, paruparu, shelabela, zigizaga;
- -boronga, -hangahanga,
-kuruza, -pa[r]aza, -rasha, -vungavunga,
-vunganyiza; -
-gurugusha, -fuja kazi
-
jambo (mambo), kitu (vi-)

1) () gofi (-), juludi (-), kigozi (vi-),

ngara (-), ngozi (-); gofu l

11

mtu (ma-), mifupa na ngozi tupu;

vulio (ma-); ,
(. ) kororo
(ma-)
2) () kingo (vi-), ngozi (-);
kiwambo cha ngoma (vi-)

-a ngozi, -li-o-tengenezwa kwa

ngozi; ngara (-);
ngozi (-)

mlainisha ngozi (wa-)

ganda (ma-), kigozi (vi-), shushu (ma-)

-a ngozi, -na-o-husu ngozi ya kiumbe;

tokeo la hari (ma-), kinyweleo
(vi-), unyeleo (nyeleo);
mapunye (.), mbuba (-), mba (-)

ganda (ma-), kaka (ma-), tumba la tunda

(ma-), uganda (ma-), ukumvi (kumvi), upepe
(pepe; ma-); shushu (ma-)

(.) sanduku (ma-; -)

mbuzi (-); tohe (-);

akika (-); mbarika (-);

ngorombwe (-)

beberu (ma-), denge la mbuzi (ma-);

bene (-), bunga (-);
ndogoro (-), kuro (-)

Jadi (-), mbuzi (-); Tropiki

Kaprikoni (-)

kitoto cha mbuzi (vi-), ndama mbuzi (-),

ndenge (-)

() ngazi farasi (-)

nyama ya mbuzi (-)

hujuma (-), kaida (-), kedi (-), kisimbo (vi-),

vitimbo (.), tara (-), uchimvi (.), uchuro
(.)

() mkundaji (mi-)

fumatiti (-), gawa (-), mpasuasanda (wa-),

mraruasanda (wa-), mtiti (mi-), nyomvi (-),
pwaju (-), kirukanjia (vi-)

12

1) ( ) chepeo (-)
2) (.) aproni (-), ngao (-)

turufu (-)

kitanda (vi-)

beji (-), kishada cha kofia (vi-)

1) () mbembe (wa-), mrembo (wa-)

2) ( ) yoki (-)

-bembe

-londesha, -ringia

goya (- ;ma-), madaha (.), ubembelezi (.)

kifaduro (vi-)

kifukofuko (vi-), kimvugu (vi-)

kitamli (vi-), nazi (-);

bunde (-); ,

bupu l dafu (ma-), punje dafu
(ma-), dafu l kukomba (ma-), dafu la
kulamba (ma-);
koroma
(ma-); a
,
tonga l dafu (ma-); ,
mbata (-);
,
dafu
(ma-); (
- )
kitale (vi-), ukomba (.);
kidaka (vi-);
goka (ma-; -);
kiziwi (vi-);
,
nguta (-); maji
dafu (.)

malaya (-)

makaa zimwe (.)

1) ( ) skwashi (-)
2) () karamu vinywaji (-)

chuo (vy-), kikunazi (vi-), kipingo (vi-);

 -
mhoro (mi-);
chovyo (ma-);

kifuo (vi-)

flaski (-); balbu

(-)

soseji (-)

soksi ndefu (.)

(.) shimo (ma-), bopo (ma-)

-piga dunga, -piga mburuga, -fanya uchawi,

-anga

- kichawi; punju (-);

ushombwe (e.)

dua (-; ma-), dunga (-), kipapai (vi-), logo

(ma-), machezo (.), ndumba (-), sihiri (-),
tego (ma-), tendo (ma-), uchawi (.), uganga
(.), ulozi (.), uramali (.), urogi (.),
usahiri (.), usihiri (.), utende (.),
mburuga (-), hijabu (-), uanga (.)

chimvi (ma-), mchawi (wa-), mganga (wa-),

mlozi (wa-), mnumanuma (wa-), mwanga
(wa-)

1) () kigeugeu (vi-)
2) (, ) kitingisha (vi-),
mbembeo (mi-), mleo (mi-), mpandomshuko
(mi-), msepetuko (mi-), mtetemeko (mi-),
mtikiso (mi-), mtitigo(mi-), mtitio (mi-), titio
(ma-), myumboyumbo (mi-), wayowayo (-);
() mnyumbuko (mi-)
3) () mashaka (.), taradadi (-),
wasiwasi (; -), wayowayo (-), kinyongo
(.)

-konya, -pepesua, -tikisa, -tingisha, -titisha

1) ( ) -daghadagha, -engaenga,
-ganza, -kwaa, -rajua, -sita, -taradadi,
-tetereka, -wayawaya;
mfurukutwa (wa-), mlejileji (wa-)
2) (, ) -lega, -pepa,
-legalega, -ning'inia, -pembea, -pepesuka,
-sesereka, -sukasuka, -taradadi, -tetema, -yua,
-tetereka, -tikisika, -titia, -wayawaya, -yonga,
-yumba

karikopwa (-)

1) ( ) goti (ma-), ondo (ma-);

futi l mguu (ma-), pia
goti (-)
2) () mlango (mi-)
3) ( )
kipingili (vi-)
4) (.) kizingo (vi-)

( ) rakaa
(ma-)

krankshafti (-), fitokombo (-), ufito kombo
(fito)

gurudumu (ma-), mguu (mi-), wili (-; ma-);

gurudumu l historia (ma-);

giamatemo (-); duara
maji (-);
giahesi (-); giahesi (-)

maburuzo (.), mburuzo (mi-), mkokoto

(mi-)

() sokoto (ma-), msokoto wa

tumbo (mi-), tumbo (ma-); (
) -sokota, -keketa

hesabu (-; ma-), idadi (-), jumla (-), kadiri (-),

kiasi (vi-), kiwango (vi-), mwongo (mi-), tani
(-; ma-), ukubwa (.), wango (ma-);
momenta (-);

kikamilisho (vi-); ,

woya (ny-); akthari (-),
chungu (-; ma-), jingi (ma-), kitita (vi-),
baraka (-), bumba (ma-), chasi (vy-), hombo
(ma-), lufufu, mkumbo (mi-), namba (-; ma-),
pamba (-), tele (-), ujumla (.), umati (.),
uwingi (.), wingi (.), mzo (mi-), mkumbo
(mi-); kama njugu,
tobi, chekwachekwa, hombo, chapa, fori,
kamambe, chunguchungu, kichungu, kipuku,
kitita, mzomzo, tele, tumbi, vingi, belele;
kadiri []

makali (.); - mtu

pilipili (.)

13

kolajeni (-)

(.) uangamio (ma-)

mshirika (wa-), mwenzi (wenzi)

na wote pamoja, na watu wengi

majilis[i] (.;-), baraza (ma-)

chuo (vy-), koleji (-)

jamia (-), jamii (-), timu (-);

timu kazi (-)

pamoja, kwa ujima

- jamii, -a kijamii, - kimajumui, -

kishirika, - shirika, - ujima, -a wote;
cheche (-);
uongozi wa
pamoja (.)

komyuteta (-)

mkusanyaji (wa-), mwenye uchango (wenye)

ukusanyaji (.)

-kusanya

kusanyiko (ma-), makusanyo (.),

mkusanyiko (mi-)

magongano (.), mgongano (mi-)

kongamano (ma-; -)

-kubwa mno

bresi (-)

msokotano (mi-)

1) (, ) gogo (ma-), kisiki (vi-),

siki (ma-)
2) (.) jozi karata (-)

kisima (vi-)

gogo (ma-); (.)

kongwa (ma-);
ndakozi (ma-); gogoo (ma-; -),
mkatale (mi-), gandalo (ma-);

14

kiatu-chuma (vi-)

() yugwa (-)

kengele (-; ma-)

mnara [wa kengele] (mi-)

1) (. ) kengele (-; ma-),

kikengele (vi-); ,
kinda (ma-), njuga (-),
kifumanzi (vi-), manganja (-), mwangala
(mi-); kivumanzi
(vi-), mbugi (-)
2) (.) kayambanjuga (-)

istiimari (-), ukoloni (.);

ukoloni mkongwe (.)

- kikoloni, - kilowezi

mkoloni (wa-), mlowezi (wa-), guberi (ma-)

(.)

mkoloni (wa-), mlowezi (wa-)

- kilowezi

1) () koloni (-; ma-)

2) () shule maadilisho (-),
shule ya watoto wahalifu (-)

() safu (-; ma-); ,

mhimili wa usukani (mi-),
wenzo wa usukani (nyenzo);
kisima (vi-)

1) () boriti (ma-; -), nguzo (-)

2) () msafara (mi-);
msururu wa magari (mi-);
msururu wa majeshi (mi-);
sanjari

shuke (-; ma-); kibua (vi-);

kununu (ma-), ukumvi (kumvi)

dubwana (ma-), jitu (ma-);

jitu lenye miguu udongo
(ma-)

-kubwa sana, -kubwa ajabu

-piga, -bobota, -dodosa, -menya, -nasa,

-nyaka,-pura, -puta, -titiga, -twanga;

-pura;
-
-fusa; ,
-tabua;
-twanga magumi

(, . ) mnguri
(mi-)

1) () -atua, -changa, -tema;

-tema kuni;
-bandua
2) () -chocha, -choma, -toma;
-piga jambia; -.
(, , . .) uma
(nyuma)

mambo)

kidani (vi-); mkufu [wa]

utanda mmoja (mi-)

bastola (ma-; -)

1) () duru (-)
2) () kipete (vi-), pete (-);
kikuku (vi-);
manoleo (-);
,
. . ukoa (koa);
hazama (-), shemere (-);
kishaufu (vi-);
unane (.)

deraya (-), dirizi (-)

(.) -piga, -nasa

-a miiba, -enye miiba;

seng'enge (-)
1) (.) kifuniko (vi-)

2) ( ) kofia (-; ma-)

mbigili (-; mi-), mwiba (miiba, miba)

shamba la ujima (ma-), mashamba ya jamii

gari (ma-; -), kigari (vi-)
(.), shirika la walimaji (ma-)

bumba (ma-), donge (ma-), dongoa (ma-),

mkulima wa ujima (wa-), mjima wa
fumba (-), tufe (-; ma-);
mashamba (wa-), mwanachama wa shirika la gadi (-); dongo (ma-);
wakulima (w-)
donge (ma-); tufe

la theluji (ma-)
dhiaka (-), jumba la mishale (ma-), podo

(-; ma-), zaka (-), ziaka (-), pongono (-; ma-)

1) () amri (-; ma-)

2) (; ., .) kikosi (vi-), timu

susu (-; ma-), mlazi (mi-)
(-), brigedi (-); timu

mpira (-)
() tumbuizo (ma-), utumbuizi (.)

amiri (-; ma-), jemadari (ma-), kamanda

(.) katara (ma-)
(ma-), mkurugenzi (wa-), mkuu (wa-),

kapteni (ma-); brigadia

-tikisa
(-; ma-); nahodha

(ma-; -); basha (ma-; -)

-pepea, -taradadi, -tikisika, -yonga

-tumia, -pelekea
kigingi (vi-), kipingo (vi-), mambo (-);

misheni (-), safari ya kikazi (-), ujumbe (.)

makiri (-);

wakuu (.), usimamizi (.), uongozi (.)
chuo (vy-);

. kweleo
-ongoza, -endesha, -tawala, -amuru
(ma-);

msuraki (mi-);
komando (ma-)
-

uwambo (wambo; mawambo;

amiri (-; ma-), jemadari (ma-), kamanda

15

(ma-); mkuu wa
manowari (wa-)

bungu (-), mbu (-), usubi (subi)

mashine kuvunia (-);

mashine kupukuchulia mahindi
(-)

1) (.) mkuu wa batalioni (wa-)

2) (.) mkuu wa jamii ya mizinga (wa-)

shirika la viwanda [vikubwa] (ma-)

1) () changamano (ma-),
mchanganyo (mi-), mjumuiko (mi-)
2) ( ) shimizi (-)

bwelasuti (ma-; -), surupwenye (ma-)

-unga, -changamana

(.) mkuu wa divisheni (wa-), mkuu wa

tapo (wa-)

mwigizaji [wa kuchekesha] (wa-)

kinyago (vi-), komedi (-), mchezo wa

kuchekesha (mi-)

mwangalizi (wa-), mkuu (wa-);

mwangalizi [wa] dahalia (wa-);
mrakibu magereza (wa-)

nyota yenye mkia (-), nyotamkia (-; ma-)

mchekeshaji (wa-), kinyago (vi-)

kamishna (ma-), komeshena (-; ma-);

haikamishna (ma-; -)

dalali (ma-), mlanguzi (wa-)

-a bia, -a mrejaa;
biashara ya mrejaa (-);
bei ya mrejaa (-);
bia (-); duka l bia
(ma-); udalali (.)

1) () halmashauri (-), idara (-),

komisheni (-), tume (-);
kamati ya kutambua vitambulisho (-);
tume ya kudumu (-);

16

halamshauri ya
kusimamia mtihani (-)
2) (.) bia (-), mrejaa (-)

baraza (ma-;-), halmashauri (-), kamati (-);

kamati ya
utendaji (-);
kamati ya Mapinduzi (-);
Kamati Kuu (-)

-a kuchekesha; kinyago
(vi-), mchezo wa kuchekesha (mi-)

-vungavunga

elezo (ma-), maelezo [baada] habari (.),

kielelezo (vi-), sherehe (-), tafsiri (-; ma-),
uzindushi (.)

mchambuzi wa habari (wa-), mchunguzi

(wa-), mfafanuzi (wa-), mfumbua (wa-),
msemaji (wa-), msimulizi wa habari (wa-),
mtambuzi (wa-), mtangazaji (wa-), ripota
(ma-)

-fafanua, -sherehi, -tafsiri, -toa maelezo

mfanya biashara (wa-)

biashara (-)

- biashara, - kibiashara

-a watu wote, -a jamii

ukomunisti (.)

tabia ya maongezi (-), udamisi (.)

mawasiliano (.)

mkomunisti (wa-)

- kikomunisti;
nyendo za kikomunisti (.)

komyuteta (-), swichibodi (-)

taarifa (-)

chumba (vy-), kipaa (vi-);

pambajio (-)

-a chumbani;

sapatu (-)

almari (-)

bonge (ma-), donge (ma-), fumba (-), kidonge

(vi-), kitufe (vi-), ng'anda (-), tonge (ma-;-),
tufe (-; ma-), budaa (ma-), vumbo (ma-);
( ) tambuu
(-); (, ) matu
(.); (.
. .) -budaa;

utembe (.)

Visiwa vya Ngazija (.), Ungazija (.)

-gumu, imara; -tungama

1) (, ) jamaa (-),
majilis[i] (.;-), usheha (.), wenzi (.)
2) () kampuni (-; ma-), shirika (ma-),
ubia (.)

mbia (wa-), mshirika (wa-), mwenzi (wenzi),

mwubia (wa-)

dira (ma-; -), kompasi (-)

ajurali (-), fidia (-), jazua (-), kisasi (.),

malipisho (.), malipo (.), uradhi (.);

-fidia, -lipa; -lipa

(-fidia, -ziba) hasara

() mwelewa (wa-);
-tasawari

uhusiano (ma-), majukumu (.), madaraka

(.)

-do[n]doa

() muungano wa viwanda
vikubwa (mi-); jumla ya
masuala (-);
hisia za unyonge (.)

changanyiko (ma-), mchanganyiko (mi-),

jamii (-), seti (-)

sifa (-)

mtunzi wa muziki (wa-), mwanamuziki

mtunzi (w-); - mtungaji

nyimbo (wa-)

1) () utungo (tungo)
2) ( ) kivunge (vi-)

kiungo (vi-), elementi (-), kiambato (vi-),

memba (-; ma-)

panchi (-)

bepari msaliti (ma-), mchuruzi asimamaye

watu wa nje (wa-)

() fututa (-), gandamizo joto

(ma-); () gandamizo baridi (ma-)

mgandamizo (mi-)

kigandamizo (vi-), kishindikizo (vi-), pampu

upepo (-)

-haribu jina, -vunja sifa, -vunja heshima

suluhu (-), kuridhiana

kokotoaji (-), kompyuta (-)

chama cha vijana cha Komsomol (vy-)

mwanachama wa Komsomol (w-)

(.) wakuu (.)

anasa (-), fanaka (-), faraha (-), mteremo

(mi-), neema (-), raha (-), starehe (-)

kistarehe, raha mustarehe

- anasa, -n faraha, - kistarehe,

-neemevu, - raha nyingi, -enye raha nyingi,
-enye starehe nyingi

(., ) fungu (ma-), duru (-)

konveja (-)

() mkondo myuko (mi-)

myuko (mi-)

maagano (.), maafikiano (.)

karibio (ma-), kutanio (ma-)

17


1) (.) ubadilishaji wa masharti ya mkopo
(.)
2) (.) badilisho la viwanda vya kijeshi
kuwa viwanda vya kawaida (ma-)

bahasha (-; ma-), kipeto cha barua (vi-),

mfuko wa barua (mi-), uo (nyuo)

-na-o-badilika;
sarafu inayobadilika (-)

mlinzi (wa-), askari anayeandamana (-)

mshindikizo (mi-)

-sanjari

mshindikizo (mi-), walinzi (.), askari

wanaoandamana (.)

jansi (-), kifafa (vi-), kipindupindu (.),

pindupindu (-), makeke (.), mkiki (-; mi-),
mpapatiko (mi-), viharusi (.);
dege (-), vumatiti (-)

mchanganyiko (mi-)

1) ( ) bunge (ma-)
2) () mkutano mkuu (mi-)

mlingano (mi-)

kipoza (vi-), kikusanyio (vi-)

-kandamiza

mwokaji (wa-)

kinyunga (vi-), andazi (ma-); ()
kinyunga ujeya (vi-), kisheti (vi-), kibama
(vi-), kitobosha (vi-), tendeti (-), hando (ma-),
bumunda (-; ma-);
tamutamu (-), vitamutamu (.)

chombo cha kubadilisha hewa (vy-), mashine

kupooza hewa (-)

kondakta (ma-)

mfuga farasi (wa-)

ranchi ya kufuga farasi (-)

18

() mgongo wa nyumba (mi-)

1) (, ) aheri (-), hadi (-), hatima

(-), kasiri (-), maisha (.), maishilio (.),
mkomo (mi-), ukomo (.; komo)
2) (, ) kikomo (vi-),
mtindo (mi-), mwisho (mi-), tama (-), tamati
(-); ahadi (-);
siku ahera (-), siku ya kiyama (-);
baada baadaye, hatimaye,
mwisho
3) (, ) kilembwa (vi-),
ncha (-); ulimi wa
mlingoti (ndimi);
kombamoyo ( V)
pagwa (-);
( ,
) vikucha vya mkeka (.)
4) (.); , -
bosa (-); kajekaje
(-); ,
( ) kipunguo (vi-)

haikosi, hakika, naam, kwa yakini

- hatimaye, kataa, - mwisho;

jumla (-); kikomo (vi-);
kifik[i]o (vi-);
tama (-);
hatimaye

nyama ya farasi (-)

- pia; -chongoka

- mguso

usuria (.)

adui (-; ma-), hasimu (ma-; -), mkiritimba

(wa-), mshindani (wa-)

ghi[li]ba (-), mghalaba (mi-), mpambanisho

(mi-), shindano (ma-), upiganaji (e.),
ushindani (.)

-ghilibu, -hasimu, -hasimiana, -shindana

mkutano (mi-), mshindano (mi-), shindano

(ma-)

mpanda farasi (wa-)

askari wapanda farasi (.), kikosi cha

wapanda farasi (vi-)

mnyang'anyi wa farasi (wa-)

-kalafati

chembeu (-)

() mbangi (mi-)

-enye kupenda mambo ya kikale, -enye

kupinga mapya

kutaka mambo ya kikale, kutotaka mapya

mpinga mapya (wa-), apendaye mambo ya

kikale (wa-)

1) ( ) chuo cha kusoma

muziki (vy-)
2) ( ) nyumba ya kusikiliza
muziki (-)

- kikopo, -a mikebe;
maziwa kopo (.), maziwa ya
mkebe (.)

-hifadhi, -sindika, -weka koponi

chakula cha mkebeni (vy-)

baraza (ma-), mkutano (mi-); () mtaguso (mi-)

unyofu (.)

mwungamano (mi-), maungano (.)

-imarisha, -jumuisha

-jiunganisha

supuangavu (-)

(., .) shirika la benki (ma-), shirika

la viwanda (ma-), shirika la kampuni (ma-)

mafupisho (.), muhtasari (mi-)

-a kisiri

(., .) thamani thabiti (-), kisobadilika

(vi-)

-tangaza, -eleza, -sema

konstebo (-; ma-)

kikatiba

- kikatiba, -a sheria

1) () dutu (ma-), muundi (mi-)

2) ( ) katiba (-)

tengenezo (ma-), uundaji (.)

-sanifu, -tengeneza, -unda; ,

mkuza (wa-), msanifu (wa-),
mwundaji (wa-)

-a vitendo, -enye njia;

maneno yenye njia (.),
mashauri yenye njia (.);
-leta natija, -toa natija

mbuniaji (wa-), mrasimu (wa-), msanifu

(wa-), mtunga[ji] (wa-)

tengenezo (ma-)

balozi (ma-), konsela (ma-)

ukonseli (.)

mwelekezi (wa-), mtoa shauri (wa-)

- ushauri;
mashauriano (.)

uelekezi (.; ma-), ushauri (.)

-shauriana

1) () changamano (ma-),
mgusano (mi-)
2) () mfungamano (mi-)
3) (.) kishiko (vi-)

-wasiliana

sibiko (.)

kijaluba (vi-), konteina (ma-)

19

muktadha (mi-)

1) ( ) jopo (-), makada (.),

paneli (-)
2) (.) . <<>>

bara (ma-;-), kontinenti (-; -ma)

ofisi (-)

dawati (-; ma-), deski (ma-)

-
(.) admeli mdogo (ma-)

biashara a magendo (-), biashara ya mlango

wa nyuma (-), magendo (.), mpenyezo
(mi-)

mfanya biashara magendo (wa-), mpenyezi

(wa-)

- magendo

mkataba (mi-), afikiano (ma-), agano (ma-),

ahadi (-), hati a bei (-), kondrati (-)

hoja (-)

kinyume (.), mpambanisho (mi-),

uhitilafiano (.)

shambulio la kurudia (ma-)

kifidio (vi-)

shambulio la kurudia (ma-)

mdhibiti (wa-), mfunga hesabu (wa-),

mkaguzi (wa-), mnikulu (wa-)

-angalia, -cheki, -dhibiti, -kagua, -simamia,

-tazama

himaya (-), maangalizi (.), uangalizi (.),

udhibiti (.), ukaguzi (.), ulinzi (.),
usimamizi (.);
kudhibiti uzazi

() kunguru (-; ma-), modeli (-)

upelelezi wa kupinga ujasusi (.)

mpinga mapinduzi (wa-)

20

upingamapinduzi (.), upinzani wa

mapinduzi (.)

mzunguko (mi-); mstari

umbo (mi-)

(.) kijumba cha mbwa (vi-)

pia (-); figa (ma-)

utani (.), shirikisho la nchi huru (ma-),

muungano (mi-)

(.) mtangazaji (wa-)

mkutano mkuu (mi-)

nyang'amba (-), lawalawa (-), peremende

(-; ma-), tamutamu (-)

umbo (ma-)

- siri, -a faraghani; -dahili

kipaimara (.)

mnyimo (mi-);
tanji (-)

-nyima, -nyang'anya, -kwepua;

(
) -piga tanji

gombano (ma-), mabishano (.),

magongano (.), mgogoro (mi-), mzozo
(mi-), tangukano (ma-), teto (ma-), ugomvi
(.), makabiliano (.)

kitimbakwira (vi-)

makabiliano (.)

haya (-)

-babaisha, -rabishi

kusanyiko (ma-), mlundikano (mi-)

ukusanyaji (.)

-huluti, -kusanya

1) () -kusanyika

2) ( -.) -makinika, -fanyia rakadha

-a katimoja;
duara za katimoja (.)

dhana (-)

kampuni kubwa (-)

konsati (-), taarab[u] (-; ma-)

konsatina (-)

ruhusa (-), zabuni (-)

kambi la wafungwa (ma-)

sehemu ya mwisho (-), tamati (-)

(, ) -hitimu, -isha,
-kamilisha, -maliza; -.
-didimiza, -ondoa; -acha
kufanya;
-jifisha, -jiua; -kata
mrija; -enda sare, -toka
sare

-isha, -ishia, -koma, -tindika; ( ) -chwa

ncha (-), nibu (-)

ahadi (-), kifo (vi-), manuni (.), mauko

(.), mauti (.);
kifo cha fofofo (vi-)

hali (-)

(. .) farasi (-)

vyuma vya kutelezea [juu barafu] (.)

brandi (-)

saisi (ma-)

banda l farasi (ma-)

ujima (.), ushirika (.), chama cha

ushirika (vy-)

- kishirika; benki
ushirika (-); chama
cha ushirika (vy-)

bia (-), shirika (ma-), ujima (.)

ushirika (.)

-unganisha pamoja, -fanya shirika za ukulima

jira (ma-); majira (.); (.)

mahali pa kuishi; ,
majira Katishani
(.); miraba (.),
mistari ramani (.)

mhakiki (wa-), mratibu (wa-)

taratibu (-), ulinganishaji (.)

-linganisha, -ratibu;
-kutanisha bidii; ,
mhakiki (wa-)

sandarusi (-), zinduna (-); () msandarusi

(mi-); sandarusi (-)

( ) machakura (.)

-buruga, -chimba, -chokoa, -fukua, -lima,

-omoa; -tuta

-chakura, -chokoa, -pekechua, -pekua;

-tarakanya

mashimo (.)

kanzi (-), hazina (-)

gurudumu fuatisho (ma-)

karatasi kaboni (-), karatasi a kunakilisha

(-)

mwigo (mi-)

1) ( ) -eleleza,-fuatisha, -nakili
2) () -fuata, -oleza, -iga;
-iga kikasuku

-hodhi, -kusanya, -limbika, -lundika,

-tundiza; , mchumi (wa-)

() nakala (-), manukuu (.),

() kopi (-); (.
.) taswira (-); -fuatisha,
-fanya nakala, -nakili, -rasimu

21


() vunga la nywele (ma-); () fungu
(ma-)

moshi (mioshi), mwale (mi-), sizi (ma-)

-furukuta

mbata (-)

kibahaluli (vi-), kibatali (vi-)

-kausha kwa moshi, -babua;

-ng'onda

kifandugu (vi-), kitokono (vi-), tokoni

(-; ma-)

ukwato (kwato), kwato (ma-)

fumo (ma-), mkuki (mi-);

tora (ma-; -);
chovyo
(ma-); mrembe
(mi-); uparara (.);
sagai (-)

mfenesi wa kizungu (mi-)

(.) mtupa mkuki (wa-)

gaga (m-), ganda (ma-), gofi (-), uganda

(ma-), gome (ma-), chamba (vy-)

utoso wa merikebu (.), angamizo la meli

(ma-)

kuunda meli, uunzi wa meli (.), ujenzi wa

meli (.)

chombo (vy-), merikebu (-)

fufuwele (-), marijani (-), tumbawe (ma-);

, .
msio (mi-);
marijani fedhaluka (-);
kikonomtungidalia
(vi-); -
kikonomtungishanga (vi-)

-a marijani, -a tumbawe;
mjafari (mi-); useja wa
marijani (seja); tuta

22

tumbawe (ma-), tumbawe (ma-)

furkani (-), Korani (-), msahafu (mi-)

() kibarango (vi-)

() - kienyeji

1) () mzizi (mi-), shina (ma-);

kishiku cha jino (vi-); ,

fua (-)
2) (.) mzizi (mi-), shina (ma-)
3) (.) kipeuo (vi-);
kipeuo cha tatu (vi-)
4) () mzizi (mi-); mama
wa maovu (-), mzizi wa fitina (mi-)

() mbegu (-), shina (ma-), mzizi

(mi-)

kikapu (vi-), kishupi (vi-);

shogi (ma-);
tunga (-; ma-);
shupi
(ma-); () kilindo (-), bambo (ma-), tonga
(ma-), jamanda (-; ma-), jismi (ma-), dunga
(-), kachira (-), uteo (teo), lindo (ma-), jumu
(ma-), dohani (-), kiteo (vi-), kipakacha (vi-),
kitunga (vi-), kitalifa (vi-);
kikapu (vi-);
kapu la karatasi (ma-), kisusu cha
takataka (vi-)

1) () kotimiri (-), giligilani (-)

2) () mgiligilani (mi-)

msana (mi-), ukumbi (kumbi), upenu (penu),

ushoroba (e.), ususu (susu)

-laumu, -taya

panji (-)

1) () dalasini (-)
2) () mdalasini (mi-)

-a rangi ya fua, -enye rangi ya hanja

gaga (m-), kigaga (vi-),ganda (ma-), kikoko

(vi-), koko (ma-), ukumvi (kumvi), matandu
(.), makokoto
(.)

mlo (mi-); malisho

(.); dondoo (ma-)

tezi (ma-)

mchuma riziki (wa-), mkimu (wa-), mlishaji

(wa-), mchumaji riziki (wa-), mtafutaji
chakula (wa-)

mama mlezi (-), mlezi (wa-)

(. .) usukani (sukani)

-lisha, -nyonyesha, -pa chakula, -rai,

-taamisha, -vuvum[u]sha;
-amwisha, -nyonyesha;
( , ) -rai; ,
[] mlisha (wa-);
mama anyonyeshaye (-)

lishe (-), mlisho (mi-), ulishaji (.)

( ) kihero (vi-)

mshika shikio (wa-)

mzizi (mi-)

(.) koneti (-)

( ) -kukutaa;
-kakamavu

boksi (-), bweta (-; ma-), kasha (ma-), katoni

(-; ma-), kibati (vi-), kibumba (vi-),
kijisanduku (vi-), mkebe (mi-), sanduku
(ma-; -), tumba (ma-);
kipeto (vi-); debe (ma-; -),
mdumu (mi-); giaboksi (-)

bera (-), boksi (-); ganda

l kibiriti (ma-), kijisanduku cha kibiriti (vi-);
gamba l
kiberiti (ma-), galasha (ma-), kaka la kibiriti
(ma-)

bera (-), boksi (-);

, mfuraha (mi-),
jaluba (-; ma-), kijaluba (vi-);
ugoro tapa (ma-);
mkakasi
(mi-);
ufuraha (.)

ng'ombe jike (-); mbarika

(-); mbuguma (-);
ng'ombe tasa (-)

malkia (-)

- kifalme

miliki (-), ufalme (falme; ma-)

1) () maliki (-), mfalme (wa-)

2) (.) mzungu wa nne (wa-), basha
(ma-; -)
3) (.) shah (-)

maarasi (.; -), mzega (mi-);

mtange (mi-)

kirauni (vi-), taji (ma-; -), tiara (-)

-vika taji, -tawaza

gaga (m-), ganda (ma-), koko (ma-)

() -pitisha, -shinda;
-ongea

-bete, -fupi; muda mfupi

(mi-), muda mchache (mi-);
-fupika, -kundaa;
( ) -chupa

kifupi; basi

pamba (-)

jamaa (-), unganisho (ma-)

() firashi (-), kiunzi (vi-); . sanduku (ma-; -); ()

kisanduku cha saa (vi-)

usahihishaji (.)

-sahihisha

uadilifu (.), adabu (-)

-adilifu, -enye adabu

msahihishaji (wa-), mthibiti wa maandishi

(wa-)

23

ufungamano (.), uhusiano (ma-),

mwambisho (mi-)

mwandishi [wa] habari (wa-), mwandishi wa

gazeti (wa-), mchunguzi (wa-), mhariri (wa-),
msimulizi (wa-), mtabiri (wa-)

() habari (-); () barua (-),

uandikianaji (ma-)

mchezo wa fahali (mi-)

- kubabua

-honga

hongo (-; ma-), lukuma (-), rushwa (-),

ufisadi (.), upokeaji rushwa (.), upotovu
(.)

bodisi (-)

haramia wa baharini (ma-)

kibadili umbo (vi-)

maandamo (.), maandamano (.)

fyeko (ma-)

-fyeka

-gaagaa; -vinginya

kengewa (-); mwewe

(-; wewe)

kwa kutaka faida

uchoyo (.)

choyo (.), hiana (-), uroho (.), unyimivu

(.); -wa na choyo

chano (vy-);
fua (-; ma-)

firangi (-), surua (-), ukambi (.)

1) () mundu mkubwa (mi-);

upanga wa mauti (panga)
2) () kikoto (vi-), mkia wa nywele
(mi-), pote (ma-)
3) (.) domo (ma-)

24

hanamu, kifichoficho

- kipengele;
kifichoficho

kosekanti (-)

(.-.) kikatanyasi (vi-)

kosini (-)

1) () -fyeka, -kata; ( ) -fyeka

(.)
2) () -kengeza, -piga makengeza,
-tazama pogo

manukato (.), vifaa vya kujipodolea (.),

shembwere (ma-)

-a anga za juu; miale

ulimwengu (.)

uwanja wa kurusha merikebu za angani

(nyanja)

uanaanga (.)

mwanaanga (w-)

uanaanga (.)

msikwao (wa-)

anga (ma-; -), anga za juu (.)

utasi (.)

() mshirikina (wa-)

hanamu, kikombokombo, kombo, pogo,

upogo

kengeza (m-), mawenge (.), mapogo

macho (.), ubenuzi (.), uchongo (.),
upogo (pogo)

mtelemko wa mlima (mi-)

1) (, ) hanamu,
matemo, -a msego, mshazari, - mshazari;
mstari wa hanamu (mi-);
hanamu (-); upapi

mshazari (papi)
2) ( ) -kengeza;
kengeza (m-), mwenye makengeza [
macho] (wenye)

(. . ) hekalu la kikatoliki
(ma-; -), kanisa (ma-; -)

biwi l moto (ma-), moto (mioto)

mgangaji (wa-), mhazigi (wa-)

() koko (-; ma-), kokwa (-; ma-), kiini

(vi-), kongwa (-), tumba (-), kisa (vi-);
( ) kifupa (vi-)

gongo l kwapani (ma-), ukongojo (kongojo),

gwato (ma-; -)

mfupa (mi-), ufupa (fupa); bao

kete (-);
(. ) kifuu cha ngisi
(vi-); kibumbu (vi-);
bongo (ma-), uboho (mboho), uloto
(.); kongo (-);
goko (ma-), muundi (mi-);
mfupa wa kiuno (mi-)

suti (-), vao (ma-);

nguo za kubana (.)

(. ..) mstadi wa mavazi (wa-),

mstadi wa nguo (wa-)

kiunzi (vi-)

(, ) abyadhi (-)

kashida (-), leso (-; ma-)

fyeko (ma-)

( ) mwimo
(miimo)

paka dume (-); ,

paka shume (-), duzi (ma-)

kotanjiti (-)

hodhi (ma-; -), mkungu (mi-);

degi (ma-), marigedi (-);
stima (-)

() kibia (vi-), mdumu (mi-), sufuria

(-; ma-), tawa (-)

kipaka (vi-)

1) (, . .) -thaminika, -wa na
thamani
2)(.) -jiri katika soko,-tumiwa katika soko

(.) thamani (-), wakifu (-)

koteleti (-), tonge la nyama (ma-);

kipande [cha nyama] cha ubavu (vi-),
kata (-)

fuko (ma-), shimo (ma-)

fukuo (ma-), kiganga (vi-)

mkoba (mi-), shanta (-), chondo (vy-)

-o-, ( ) amba-;
? gani? -pi?; ? saa
ngapi?

nyumba ya shambani (-), nyumba ya nje ya

mji (-)

1) () kahawa (-; .);

buni (-); kahawa
inayoyeyuka kwenye maji [moto] (-);
- [rangi ya] kahawia;
hanja (-)
2) () mbuni (mi-), mkahawa (mi-);
3) () buni (-)

kafeni (-)

buli la kahawa (ma-), dele (-), dila

kahawa (ma-), mdela (mi-)

kinu cha kahawa (vi-)

() kimondo (vi-), kishati (vi-)

-gura, -hajiri, -hamahama, -tembea

bedui (ma-), mhamiaji (wa-), mhamishi

(wa-); maisha
kuhamahama (.)

mchocheaji wa moto (wa-), mkokeaji moto

(wa-), mtumishi moto (wa-)

25

bua (-), kichocheo (vi-)

guguta (-;ma-)

kibeti (vi-), kifuko (vi-), pochi (-; ma-),

kijipochi (vi-), mfuko (mi-)

nyau (-), paka (-); gwagu (-),

gala (-), nunda (-), paka wa mwitu (-);
kimburu (vi-); ()
ngwese (-)

jinamizi (ma-)

kufuru (-; ma-), ukufuru (.), ukafiri (.)

-kufuru

kizigeu (vi-), koefishenti (-), modulo (-);

kizigeu cha
mpanuko (vi-)

manyata (-)

fuu (-), kaa (-), mkaa (-; wa-), ngadu (-);

() kifukulile (vi-), kululu (ma-), kururu
(-), chago (-), chanjagaa (-), mwanamize
(wa-), dondo (ma-), kaa koko, mswele (mi-),
kisagaunga (vi-)

uchunguzi wa historia na mazingira [ya

eneo fulani] (.)

-a jimbo

() jiwe la msingi (ma-)

unyakuzi (.), unyang'anyi (.), upokaji

(.), upokonyaji (.), wizi (.)

1) () aria (-), mahali (.), kanda (-),

jimbo (ma-)
2) (, ) kando (-; ma-), mleoleo
(mi-), ombwe (-), pembezo (-; ma-), pindo
(ma-), terebesha (-), ukingo (kingo), usi
(nyusi); upindo (pindo);
ukingo wa njia (kingo), ukingo wa
barabara (kingo);
kipapatiko (vi-);
-chungulia kaburini

kafiri, kwa ukomo

1) ( ) -a pembeni, -a ukingoni;

26

(.) mlinzi wa
pembeni (wa-);
(.) mshambuliaji wa pembeni (wa-),
wingi (-); (.) raitiwingi (-); govi (ma-), mzunga
(mi-), ngovi (-), ushungi (shungi; ma-), zunga
(-; ma-)
2) ( ) sana, -a kupindukia;
tenge tahanani (-);
ulofa (.)

1) () mrizabu (mi-), bilula (-)

2) (.) bilula (-); bilula
kufungia (-); vali
(-)
3) () kambarau (-), krini (-),
winchi (-), slingi (-)

dafrao (-)

dereva wa slingi (ma-), dereva wa kreni (ma-)

-tona

[majani ya] kiwavi (vi-)

doa (ma-), kidoa (vi-), ibura (-),kiraka (vi-),

tone (ma-), waa (ma-), kibatobato (vi-),
kipaku (vi-); kirakaraka

- madoadoa, -n mdoadoa, - kibatobato,

[-] kipaku, - marakaraka

mlimbwende (wa-), mnyange (wa-), mtende

(mi-)

bibi wa mabibi (ma-), kimanzi (vi-), mrembo

(wa-), mtende (mi-)

kwa uzuri

baidhati, jamali, murua, -nyerezi, sheshe,

- sheshe, -zuri; kifua cha
ngao (vi-); mteteo (mi-);
uso wa nuru (nyuso);
sena (-);
jamali (-), mtende (mi-);
-nawiri; -remba

-piga kipia, -paka rangi, -tia rangi, -wandika,

-rasha; -tia wanja macho;
-tn hina, -paka hina, -tia
hina

rangi (-); kanta (-);

kipaji (vi-);
wanja (nyanja);
rangi ya kimanjano (-);
ungamo (.);
(
, . .) kipia (vi-);
rangi maji (-)

-iva, -meka, -piga wekundu

ngegu (-)

kwa ufasaha

() mnena (wa-), mlumbaji (wa-)

bayani (-), fasaha (-), ufasaha (.), maneno

matamu (.), unenaji (.), usemaji (.),
usemi (semi), uswahili (.)

1) ( ) wekundu (.)
2) ( ) marumvirumvi (.)

ahamaru, -ekundu; bitiruti

nyekundu (-); shaba nyekundu
(-), sifuri nyekundu (-); ngeu
(-);
tarbushi (-);
chembechembe nyekundu (-);
samesame (-), seleha (-);
wekundu (.); ,
hina (-); Uwanja
Mwekundu (nyanja);
Msalaba Mwekundu (mi-);
Chama cha Msalaba
Mwekundu (vy-); Bahari
Sham (-); mkangazi (mi-);
-iva

haiba (-), jaha (-), jamali (-), sheshe (-),

utamu (.), uzuri (.), urembo
(rembo; ma-)

kipusa (vi-), kisura (vi-)

uzuri (.), utamu (.)

-bojia, -chanyatia, -nyapa, -nyata, -nyemelea,

-nyendea, -tambaa, -jikunyata;
njongwanjongwa, nyatunyatu

kasoko (-), kireta (vi-); shimo

la volkeno (ma-)

-fupi; mafupisho (.);

mfupisho (mi-), ufupizo
(.; ma-), muhtasari (mi-);
-fupika

[kwa] kifupi, kwa ufupi, kwa machache, kwa

mkato

ufupi (.)

-a muda mfupi;
mvua mtawanyiko (-)

- muda mfupi

kifupi (vi-), ufupi (.), machache (.),

mkato (mi-), nyundo (-) (.)

(.) kigawanye (vi-), kigawo (vi-);

kigawo kidogo
cha shirika (vi-)

-fupi zaidi; njia y mkato

(-)

mbingiro (mi-), ufilisi (.)

kanji (-), nisha (-), uwanga (wanga), wanga

(-)

-tia uwanga; -tia wanga

nguo

uduvi (duvi); () ushimba (shimba)

1) () karadha (-), mali akiba (-), mkopo

(mi-), mtoe (mi-);
ovadrafti (-)
2) (, . ) dai (ma-);
dai n daiwa

-karidhi
( ) mangili (-)

dalali (ma-), mdai (wa-), mlipwaji (wa-),

-iba, -poka, -pokonya, -pora, -kwepua, -umua; mtoa (wa-), mwenye kuwia (wenye), mwia
-chopoa, -chomolea, -bebesha (.)
(wa-), mkopeshaji (wa-), chazo (-) (.)

27

uwezo wa kurudi karadha (.)

ibada (-)

manowari kuvinjari (-)

( ) uvinjari (.)

-vinjari

krimu (-)

mahali pa kuunguza maiti

Kremlin (-)

silika (-)

silikoni (-)

jinamizi (ma-), mbetuko (mi-), mwinamo

(mi-)

() halelenji (-), halilungi (-)

-kaza, -kita; -shindilia

boriti

1) ()- dhati, -gumu, hadidi, imara,

madhubuti, mathubuti, mithaki, -nene,
thabiti, tisti; usingizi mnono
(.); afya nzuri (-);
-tungama, -dinda, -imarika,
-kakamaa, -kakawana, -shupaa, -sulubika,
-thibiti, -zinda; -shupaza,
-thibitisha, -imarisha
2) () hadidi, nususi, shadidi;
babe (ma-);
-shupaza;
-tononoka; ( )
tipwa; -wa na
umbo kuza
3) ( ..) -kavu, -kali;
spiriti (-);
tumbaku msunguti (-);
chai kali (-), chai msunguti (-)

jadidi, kidinindi, kisaki, ng'ang'a, tisti;

mtu wa miraba
minne (wa-) (.)

gadi (ma-), mafungia (.), kishikizo (vi-),

mfungo (mi-); ngalawa
(coe ) guu

28

(ma-)

-shitadi, -zidi kupata nguvu

() mkulima mtumwa (wa-),

nokoa (ma-), mkulima mtwana (wa-)

1) (, ) boma (ma-), buruji

(-; ma-), gereza (ma-;-), husuni (-), ngome
(-), sera (-); chamba (vy-)
2) (, ) chuma (vy-),
imara (-), ugumu (.), uimara (.),
ushupavu (.); sulubu (-)

barubaru (-), beberu (ma-), mtambo wa mwili

(mi-)

kiti chen mikono (vi-), kochi (ma-);

kiti cha hinzirani (vi-);
- kiti cha pembea (vi-)
-
mbogamaji (-)

msalaba (mi-), mti wa kusulubia (mi-)

kiuno (vi-)

ubatizaji (.)

-bariki, -batiza

() baba wa ubatizo (-);

mama wa ubatizo (-)

darumeti (-)

mvugamkubwa (mi-)

mkulima (wa-), mshamba (wa-), mwanakijiji

(w-; wanavijiji), mtu wa shamba (wa-)

- kiukulima;
ushamba (.)

akina wakulima

ubatizo (.)

hanamu (-), kigosho (vi-), kikombo (vi-),

kombo (-; ma-), kota (ma-), koto (-),
mafyongo (.), mbagombago (-), mshazari
(-), mwinamo (mi-), tao (ma-), tenge (-),
ukombo (.), upogo (pogo)

(, ) -kunja; -vunja
pembe za midomo; -gangaiza

-potoka

mkunjaji uso (wa-)

hanamu, kikombokombo, kombo, mshazari,

pogo, upogo, upande

1) () benibeni, hanamu, -
kikombo, -a msego, mshazari, - mshazari,
-potovu, songosongo, tege;
mchirizo (mi-), mstari wa hanamu (mi-),
mstari upinde (mi-); chege
(ma-); matege (.);
-komboka, -potoka, -fanya tao, -piga
tao, -wa na tenge
2) (); kilema wa
jicho (vi-), mwenye chongo (wenye)

mrama (mi-)

() mwenye matege (wenye)

. <<>>, <<>>

kombo (-; ma-)

mgogoro (mi-), wasiwasi (; -)

gumio (ma-), kelele (-; ma-), keme (-), kibe

(-; vi-), ukelele (.; ma-), kwenzi (-), mguto
(mi-), mkemeo (mi-), mkuro (mi-), mlio
(mi-), kilio (vi-), mngurumo (mi-), nyange
(-), rabsha (-), siyahi (-),ukemi (.), yowe
(ma-), ukwenje (kwenje), ulizi (ma-), zumo
(-); yowe (ma-);
riboribo (-); unyange
(.); ,
zomeo (ma-); kifijo
(vi-), hekaheka (-); jogoo (ma-);
unyende (nyende);
kifijo (vi-), riboribo (-), hoihoi
(-), kigelegele (vi-),kayaya (-)

kriketi (-)

mlia (wa-), mlizi (wa-)

- uhalifu, -a jinai

msoto (mi-)

fuwele (-)

- kifuwele

kanuni (-), kigezo (vi-), mpambanuo (mi-)

mchambuzi (wa-), mhakiki (wa-), mnenea

(wa-); karii (-; ma-)

lawama (-; ma-), suto (ma-), tahakiki (-),

uchambuzi (.), uhakiki (e.), ukosoaji (.)
upimaji (.), ukosoanaji (.), kukosoana

muumbuaji (wa-)

-chambua, -checha, -hakiki, -kosoa, -laani,

-laumu, -shambulia, -suta, -toa makosa;
-toleana makosa

1) () - uchambuzi, - kusuta;
tahakiki (-), upimaji
(.); tahakiki (-)
2) () -a hatari;
wasiwasi (; -)

-angua kilio, -batuka, -gumia, -guta, -kafukia,

-piga kelele, -kema, -kokoneka, -lalaika,
-lalama, -lia, -nguruma, -piga siyahi, -piga
mayowe; -piga siyahi,
-zoma, -piga unyende;
-wika; - -kemea

() - lonyo

kigono (vi-), kilalo (vi-)

n damu, -n damu; ,
mauti ahamaru (-)

kitanda (vi-); () samadari (-), kitanda

cha mwakisu (vi-), mede (-), kilili (vi-), ulili
(ma-); kitanda cha vono
(vi-)

-a kuezeka; mwezeko
(mi-)

mwezekaji (wa-)

-a damu; mshipa [wa

damu] (mi-)

paa (-), utiko (ma-)

29

-a damu moja; soga (-);

watu wenye damu
moja (.);
arihami (-);
,
maharimu (.)

ukatili (e.)

katili; katili (ma-),

mkatili (wa-), nduli (-)

mzunguko [wa damu] (mi-)

chubuko (ma-), mchubuko (mi-), mavilio

damu (.), mchuno (mi-), mvilio (mi-), vilio
(ma-), walio (ma-; nyalio)

chinjo (ma-), umwagaji [wa] damu (.)

umiko (.)

( ) ndumiko (-)

kutoka damu;
kiseyeye (.); mjusi
(mi-), mnoga (mi-), kutokwa na muhina;
-toka damu

-awa damu, -nya damu, -toja;

( ) ngeu (-)

damu (-), ngeu (-); muhina (-),

mnoga (mi-); damu
inachururika; (

) mlaso (-); ,
damu imetungama

-a damu; msukumano wa
damu (mi-)

-fasili, -kata nguo, -kata kitambaa

(. .) kroketi (-)

mamba (-), ngwena (-)

kisungura (vi-), kwanga (-)

1) () baghairi, baki , ghairi ,

ila, isipokuwa, lakini, minghairi; []
kasoro, ila
2) () juu, zaidi ; fakefu,

30

licha ya, aidha, wa ama, fauka , halafu,

isitoshe, kisha, tena, isitoshe;
mbali na hayo

mleoleo (mi-), mwalamu (mi-), ombwe (-),

pembezo (-;ma-), pindo (ma-), terebesha (-),
ubigoubigo (mbigombigo), ukingo (kingo),
upindo (pindo); mtanda wa
kitambaa (mi-)

() kilele cha mti (vi-), kinyangalele cha

mti (vi-)

kalipa (-)

() kipila (vi-)

(.) egemeo (ma-), gwato (ma-; -), makwa

(.), mhimili (mi-), mwega (mi-), tegemeo
(ma-)

-tona

safari (-), mbio (-)

chemsha bongo (-), kifungo cha maneno (vi-)

[mnyama wa] fuko (ma-)

komanguku (-)

-anana, baridi, [-]laini, latifu, pole, rahimu,

raufu, -tulivu

tebwere, kwa uvumilivu, kikondoo (.)

baridi (-), latifu (.), upole (.), uvumilivu

(.), uzohali (.), wororo (.)

() kitoto kiduchu (vi-)

kombo (ma-), uchechefu (.)

katiti, -dogo sana

-bambatua, -chakacha, -fikicha, -finyafinya,

-nyambua, -tifua, -vungavunga;
-vuruga mkate;
-chachachika

-mumunyika, -nyambuka; ( ) -tifuka;

-tifutifu;
-fikichika


1) () kombo (ma-);
chembe mkate (-)
2) () kitoto kiduchu (vi-)

duara (-; ma-), duru (-), eneo (ma-), mduara

(mi-), mviringo (mi-), mzingo (mi-),
mzunguko (mi-), viringe (-);
cherehe (-; vy-; ma-);
mzingo wa
A[r]ktiki (mi-), duara ncha kaskazini
(-); mzingo wa
Anta[r]ktiki (mi-); kaumu
(-); mduara, mviringo;
kizunguko (vi-),
mzunguko (mi-), zunguko (ma-)

-a siku kutwa

- duara, duara, - gole, mduara, - kiviringo,

- mviringo; ( ) - kisonge;
mbano wa duara (mi-),
parandesi (-); duara, -
kiviringo; mjinga wahedi
(wa-), mpumbavu wa kupindukia (wa-);
meza duara (-);
zingo (ma-);
mbembeo (mi-); -viringika,
-viringana; -viringisha

msokotano (mi-), mzunguko (mi-)

akili (-), busara (-), ujuzi (.)

mzingo wa; (.) nyuma geuka!

mzunguko (mi-), saketi (-)

saketi (-)

-a kuzunguka dunia

gangiri (-); (
) motifu (-)

() mzungusho (mi-)

-duru, -zinga, -zingia, -zunguka

-lewalewa, -zinga; ( ) -sumba, -lewa,

-sua; vuru[vu]ru

magi (-), mdumu (mi-), mkebe (mi-)

( ) chama (vy-), kundi (ma-)

safari ya baharini (-)

1) () tako la farasi (ma-)

2) (.) ugonjwa wa koo na mapafu (ma-)

nafaka (-)

chenga (-), uchenga (.);

chengachenga (-)

chembe (-)

semolina (-)

(.) -a kaliba kubwa, -a kipenya kikubwa

-a mapeo makubwa, -kubwa

1) () -kuza, -nene; -.
bonge (ma-); mchanga
mnene (mi-); ,
mkuza (wa-);
ng'ombe (-); kipandikizi
cha mtu (vi-), njemba (-), mzungupule (wa-),
bonge l mtu (ma-), mbeja wa kano (wa-)
2) () mashuhuri, muhimu, -a uzito
mkubwa

1) () -babatua, -pakasa, -pinda,

-popotoa, -sokota, -songoa
2) () -gugurusha, -pekecha;
-pekecha baisikeli

1) () -jigeuza
2) () -zunguka

wima

( , ) -kali; ,
mharara (mi-); -wima

kikate cha kukaanga (vi-)

mharara (mi-), gema (ma-), genge (ma-)

mpekecho (mi-), mpoto (mi-), msokoto (mi-);

-. sokoto (ma-)

(.) huzuni (-), jitimai (-), sikitiko (ma-),

sononeko (ma-), ghamu (-)

ajali (-), anguko (ma-), gharika (-; ma-),

31

gharikisho (m-), hasara (-), maangamizo

(.), magangao (.), mbingiro (mi-),
mshuko (mi-)

-babatua

tunda bukini (ma-);

mchongoma (mi-)
-
chale (-)

-enye mbawa, -enye mabawa

1) () ubawa (mbawa), bawa

(ma-); , mbawa za
ndege (.)
2) () madigadi (-), bawa (ma-); (.)
bango (ma-)
3) (, ) wingi (-)

panya (-; ma-); kipanya

(vi-); buku
(m-); ndezi (-);
panya miski (-)

mtego wa panya (mi-)

(, ) -ezeka, -vimba;
(, ) -vimba

mwitiko (mi-), paa (-), utiko (ma-), banda

(ma-);
kichusi (vi-); sakafu
(-); paa la mgongo (ma-)

gubiko (ma-), kifuniko (vi-), mfuniko (mi-),

kibia (vi-), kiana (vi-), mkungu (mi-);
(, . .)
kawa (ma-)

bawaba (ma-; -), chango (vy-), kiopoo (vi-),

kulabu (-; ma-), ngoe (-);
kizingia (vi-); tumbuu
(-);
ugoe (ngoe)

mbishi (wa-)

kiopoo (vi-), kulabu (-; ma-), ngoe (-);

() kitundik[i]o (vi-); ()
kifungo (vi-), chango (vy-);
kingoe (-);
kocho
(-), koto (-); kioo (vi-),

32

ndoana (-), ndoana ya kuvulia (-);

(.) -la chambo

mtambao (mi-), msululu wa milimo (mi-)

-zoma, -kakam[u]ka

(. . ) padri (ma-), kahini

(ma-), kasisi (ma-)

( )
ukavumacho (.)

kseroks (-), mtambo wa kuchapa nakala (mi-)

aidha, pia
-
mtu e yote (wa-)
-
fulani, mtu (wa-), mwafulani (wa-),
mwajimbo (wa-), mwingine (wengine)

nani?

miraba sita (.), mchemrabasawa (mi-)

kikombe (vi-), kombe (-; ma-), mdumu (mi-),

magi (-)

mita ujazo (-)

gudulia (ma-; -), mkebe (mi-); () nzio

(-), kasiki (-; ma-), balasi (ma-; -), mtungi
(mi-), kuzi (-; ma-),mdumu (mi-);
rumbi (ma-)

kichwangomba (vi-)

-fingirika, -vingirika

wapi?; mote, ko kote kule, po

pote pale

-kokoneka, -kokoreka, -tetea, -tora

(.) mchawi (wa-), mlozi (wa-)

( ..) -a koto, kokakuu

mkoi (wa-)

mbini (wa-), mfua chuma (wa-), mhunzi

(wa-), msana chuma (wa-)


funutu (-), matumatu (.), panzi (-; ma-)
() nyoe (-), senene (-);
parare (-)

banda l mhunzi (ma-), kiwanda cha mhunzi

(vi-)

() bodi (ma-; -)

-kokoreka

kokorikoo (ma-)

abudu (-), mtoto wa bandia (wa-), doli (-),

mwanaabudu (w-), mwanasesere (w-)

() kiwavi (vi-)

1) () mhindi (mi-);
( ) matindi
(.)
2) () hindi (ma-);
bisi (-), mbisi (mi-); ugali
wa mahindi (.); unga wa
sembe (.)

dudumizi (m-), gude (-), golegole (ma-; -);

ukiki (-);
mchocheamvua (-);
tipitipi (-)

1) () bepari wa kijijini (ma-)

2) ( ) gumi
(ma-), ngumi (-; ma-), konde (ma-), konzi
(-; ma-), ndondi (-), ngoto (-),sumbwi (ma-);
mashindano ya ndondi
(.)
3) (.) kemu (-)

(.) mamwinyi wa kijijini (.)

(.) kemu (-)

kitumba (vi-)

() hamali (ma-), kuli (ma-)

sururu (-), msese (mi-);

kitwitwi (vi-)

mwandazi (wa-), mpishi (wa-)

-a upishi; [sanaa ]
upishi (.); mapishi
(.)

(.) mapazia (.)

1) () jebu l kuning'inia (ma-)

2) (.) kulomu (-)

sebule (-), ukumbi (kumbi)

gunia (ma-; -), fuko (ma-)

-a kipeo, -a kilele (.); , ,

kipeo (vi-),
kikomoupeo (vi-), mnara (mi-) (.)

ibada (-), maabudu (-; .)

haro (-), kaltiveta (-; ma-)

ukuzaji (ma-), uoteshaji (.)

1) ( )
taaluma (-), ustaarabu (.), utamaduni
(tamaduni)
2) (.-.) mmea (mi-), zao (ma-), kilimo (vi-);
kiliwa (vi-)

drili ya kuongeza nguvu za mwili (-)

kiungwana

uungwana (e.)

-a kitamaduni, - kiutamaduni, staarabu;

mirathi utamaduni
(.); mstaarabu (wa-);
-staarabika, -tamaduni

kikono (vi-), nunge (-); butu la

mkono (ma-), gutu l mkono (ma-), mkono
[m]gutu (mi-)

baba wa ubatizo (-)

mama wa ubatizo (-)

kipenzi (vi-)

maziwa ya farasi (.)

semsem (-); para (-;ma-)

33


suti ya hari (-)

-a kuogelea; hamamu
(-); suti hari (-)

mwogaji (wa-)

mwogo (mi-), uogeleaji (.)

-oga, -ogelea; -oga damu;

-gaagaa katika anasa;
, mwoshaji (wa-)

behewa (ma-; -), kichumba (vi-)

batizo (-)

bazazi (ma-; wa-), mfanya biashara (wa-),

tajiri (ma-; -)

ubeti (beti)

ununuzi (.); - uguzi (.)

kuba (ma-; -), zege (-)

- kikuba, - msonge

(.) kuponi (-)

hati a bei (-), mkataba wa mali (mi-)

hati ya fedha (-), noti (-; ma-), waraka wa

benki (nyaraka)

() ujogoo (.), jasara (-)

1) () tuta la kaburi (ma-)

2) () kilima (vi-), kiduta (vi-), mwinuko
(mi-)

uvutaji (.)

chetezo (vy-; -), ziga (ma-), kitezo (vi-)

mvuta[ji] (wa-); mvutaji

bangi (wa-)

-a kuku; utitiri (titiri);

kiwe (vi-), upofu kiza (.)

-vuta; -vuta bangi;

34

, -vuta kiko;
-vuta majani mabichi; -vuta
tumbako

-fuka

kuku (-); () kinyanyavu (vi-), kuku

kikwekwe (-), kuku wa kidimu (-); ,
- kiweto (vi-);
mangisi (-);
- tembe (-); -
koo la kuku (ma-), mtetea (mi-)

1) () manjano (-; .)
2) () hawaji (-)

() pua kuseteka (-)

kifyatulio (vi-), mtambo wa bunduki au

bastola (mi-)

mahali pa kupumzika

1) () msimamo (mi-), mwelekeo

(mi-), sera (-)
2) (.) majira (.)
3) () mtala[a] (mi-), hatua (-)
4) (); sarafu (-)
5) ( . - ) masomo, kozi (-; ma-),
darasa (-; ma-)

mwanakozi (w-)

herufi za italiki (.), italiki (-), mwandiko

wa michoro (mi-)

-pitana

malaya (-), mkahaba (wa-), mkware (wa-),

mtalaleshi (wa-)

gwanda (ma-), jaketi (-; ma-), kizibao cha

mikono (vi-), koti fupi (ma-);
dagla (-; ma-)

( ..) -a koto, kokakuu, -a

kipilipili

hekaya (-), mkasa (mi-)

hamali barua (ma-), katikiro (-; ma-),

mesenja (-; ma-), mpelekwa (wa-), mshenga
(wa-), tarishi (ma-)


nyama ya kuku (-)

kibanda cha kuku (vi-), nyumba kuku (-),

tundu (ma-; -)

-guguna, -ng'ata, -ng'wenya, -tafuna, -uma

-ng'ata, -tafuna

koko (ma-)

bonge (ma-), bumba (ma-), choto (ma-),

donge (ma-), kataa (-; ma-), kibendo (vi-),
kidiku (vi-), kinungu (vi-), lukuma (-), mego
(ma-), mmego (mi-), nusu (-), taba (-),
kipande (vi-), mpande (mi-), upande (pande),
mkate (mi-); kipandikizi
(vi-), pande (ma-);
nofu (-);
gingiri (ma-; -); fungu la nyama
(ma-); kinofu (vi-);
steki (-);

kiinamizi (vi-);
subana (-); (
) chinyango (-); uweleko
(ma-), nguo (-); 27
jora (-; ma-); ,
bindo (ma-);
(= 182 ,
) shuka (-; ma-); ,
- utaji (ma-);
taya (-);

doti (-);
,
barawaji (-);
(
) falka (-);
(
) kibwebwe (vi-);
,

mkaja (mi-);
kilemba (vi-);
kiraka (vi-);
kishuka (vi-); ,
-
mbeleko (-), beleko (ma-); ,
- mashambizo
(.); ,
mdongea (mi-); ,

mahazamu (-);
kanga (-), kaniki
(-);

kitenge (vi-); ,
- msutu (mi-);

sahari (-);
(
) ukaya (kaya);
kitango (vi-); chuma
(vy-);
mchi (mi-);
() ( ,
..) mkuruzo (mi-);
kumbwe (ma-);
( ) funda (ma-);
gubiti (-);
kopa (ma-); cheche (-; ma-), choto
(ma-), donge (ma-), kombo (ma-), tonge
(ma-), ubale (mbale);
kiganda (vi-); kipamba (vi-),
upamba (pamba);
kigomba (vi-); kinyama (vi-);
,
mshikaki (mi-); ,
kiganda (vi-);
, ( )
kitumbua (vi-); vipande vipande

kichaka (vi-); mgo

(mi-), mchongoma (mi-), mgogadima (mi-),
mbambangoma (mi-), mlimbolimbo (mi-),
msaro (mi-), mkwamba (mi-); ,
mkomwe
(mi-), msolo (mi-), mkwangwachare (mi-);
gugu (ma-)

mfanya kazi ya mkono (wa-)

(.) jela (-), gereza (ma-; -), husuni (-)

mpishi [mwanamke] (wa-), mwandaliaji

(wa-)

jiko (meko); ( ) figau (-)

[-]gutu

chungu (-; ma-), fungu (ma-), jalala (-), kifusi

(vi-), mkusanyiko (mi-), mkusanyo (mi-),
mlundikano (mi-), shumbi (-), gugu (ma-),
biwi (ma-); []
kifusi (vi-); jaa (-; ma-);

35

 kimba (vi-), jaa (-; ma-);

kimba (vi-); kichungu

bujebuje (ma-)

saisi (ma-)

kidokoo (vi-), tumba (ma-;-)

(, .) mkusanyiko wa risasi wakati wa

upigaji (mi-)

anjali (-), mshipi (mi-), shupatu (ma-),

ukumbuu (kumbuu)

chakula (vy-), dishi (-; ma-), mlo (mi-)

-la, -tafuna

kochi (ma-)

bizari (-)

korongo (ma-)

(. . ) padri (ma-), kahini

(ma-), kasisi (ma-)

( ) kuri (-)

mzingile (mi-); kwapa

za siasa (.)

fundi maabara (ma-)

jumba la kufanyia majaribio (ma-), laboratori

(-), lebu (-), maabara (-)

lava (-), zaha (-)

poromoko (ma-)

(.) bisho (ma-; -), mbisho (mi-)

-bisha

1) () duka (ma-), bohari (-; ma-)

2) () mdandamo (mi-)

mchu[r]uzi (wa-), mwuza duka (wa-)

36

mbei (mi-); mtondoo

(mi-)

mhina (mi-); hanuni (-)

ago (ma-), chengo (vy-), kambi (ma-; -),

mandar[i] (-); (
) dago (-; ma-)

wangwa (nyangwa)

1) (, ) raha (-), salama (-)

2) (, ) jinsi (-), namna (-)

buhuri (-), ubani (.);

uvumba (e.)

-patana, -tangamana, -chukuana;

-lingana kama sahani
na kawa (.); -chacha

(.) basi, naam, si neno, vizuri, vyema,

barabara

tipwa; -. fusuli (-)

ganja (ma-), kiganja (vi-), kitanga cha

mkono (vi-), kofi (ma-), konde (ma-);
fumbato (ma-);
fumba (ma-), ukufi (kufi)

(.) ngome (-)

hospitali kijeshi (-)

leiza (-), kizaanuru (vi-)

-a rangi samawati

samawati (-)

mdoea (wa-)

bweko (ma-), mbweko (mi-), gumio (ma-),

mgumio (mi-), mkemeo (mi-)

meli ya abiria (-)

rangi ya mng'ao (-), ng'arisho (ma-)

mtumishi (wa-), hadimu (ma-)

mchovyo (mi-)

mwamba uyogo (mi-)

-la kichanyango, -la uhondo

kichanyango (vi-), uhondo (e.; ma-)

-zuri, -tamu

machache (.)

() nyangusi (-)

() susi (-)

laktosi (-)

fanusi (-), taa (-; ma-), tochi (-);

kurunzi (-); ,
kandili (ma-), kibahaluli (vi-), kibatali
(vi-); karabai (ma-; -);
chimni (-);
ujari (ma-; njari);
stovu petroli (-); vali
(-)

taa (-; ma-), globu (-), balbu (-)

( - ) Amu (-)

kamba (-), mkamba (mi-)

mandhari (-; .), uso wa nchi (nyuso)

gorong'ondo (ma-; -), kono (ma-);

kombe (ma-); gubiti (ma-)

1) () kiatu cha gofi (vi-)

2) (.) anzali (-), mjinga (wa-),
mpumbavu (wa-), mshamba (wa-) (.)

duka (ma-), kibanda (vi-)

hori (-;ma-), sanduku (ma-; -)

mabembelezo (.), deko (ma-)

-bembeleza

mapendezi (.), upendezi (.)

tanzi (-; ma-)

kifutio (vi-), mfuto (mi-), mpira wa kufutia

(mi-), raba (-)

kikwapa (vi-), upapi (papi);

gaseti (-)

kijumbamshale (vi-), kinega (vi-), kizelele

(vi-), mbayuwayu (-), teleka (-);
kozi-mwamba (-);
membe (-)

(., ) -tililia, -tia viraka;

nguo viraka (-)

mpira wa kuponda (mi-)

- kilatini, - kirumi; hati

kirumi (-)

umwinyi (.)

brasi (-), shaba nyeupe (-), sifuri nyeupe (-)

deraya (-), dirizi (-)

Kilatini (.), Kirumi (.)

mwenye tunzo (wenye)

gurudumu l mzinga (ma-)

kijumba (vi-)

-bweka, -gumia, -kema, -kemea, -ng'aka

uhuni (.), unaa (.), uwongo (.)

-kidhibu, -laghai, -lebu, -lemba, -ongopa,

-ronga, -vunga

chakubimbi (vy-), lusu (-), mbembe (wa-),

mnena uwongo (wa-), mtambatamba (wa-),
mwongo (wa-), mzandiki (wa-)

jeki (-), kambarau (-), kishikizo (vi-),

manjanika (-), silingi (-), winchi (-)

simba (-); ( )
simba (-)

mwenye shoto (wenye)

- kushoto; mkono wa kuke

(mi-), mkono wa kushoto (mi-), shoto (ma-);

37

 kushoto (.), shoto (ma-),

shimali (-) (.); (.)
insaidi kushoto (-), insaidi wa
lefti (-)

-halalisha; -halalika

halali (-)

halali, - halali, rasmi, - sheria;

rasmi

1) () hadithi (-), hadithi kale (-),

kisa (vi-), ngano (-), simulizi (ma-;-)
2) ( ) kielelezo (vi-)

() -changanya madini;
aloi chuma cha u (-)

1) () bua, -epesi, hafifu;

riadha (-); pakacha
(ma-); porojo (-; ma-), soga
(ma-); upepo mpole (pepo),
upepezi (.), pepezi (-); -. kibua
(vi-)
2) () -epesi, rahisi, sahali;
mtu hariri (wa-);
-sahili

nyara, rahisi, chewale; -washikana

mwanariadha (w-)

-sadikifu, -aminifu, -tumainifu

-epesi, hafifu

() motokaa abiria (-), motokaa

(-), gari (ma-)

(.) buhumu (ma-), pafu (ma-), yavuyavu

(ma-)

-zembe;
mtangatanga (wa-), baradhuli (-; ma-);
-jitia (-jidai, -jifanya)
hamnazo

mghafala (mi-), upumbavu (.)

sahali (-),urahisi (.), upesi (.), wepesi

(.);
uchapasi (.)

38

barafu (-)

lawalawa (-), nyang'amba (-)

1) ( ) barafuto (-)
2) () bohari barafu (-)

-a barafu; enzi ya barafu

(-); kilele barafu (vi-)

meli ya kuvunja barafu (-)

kiti cha kulala (vi-)

-gunjama, -lala; -vama;

, ( )
-fuama; , -fuama,
-lala kifudifudi, -lala kitumbotumbo;
-lala chini; -lala
kingalingali, -lala kitanitani, -lala chali, -lala
tani; -lala
kimachomacho; y
-pagaza

(.) mpenda kukorota (wa-), mvivu (wa-),

goigoi (-; ma-), mparuzi (wa-)

kengee (-; ma-), ukengee (.), makali (.),

wembe (nyembe); bapa l kisu
(ma-), machinjioni (.)

-paraga, -panda; -jipalia

makaa (.)

-a Leba; chama cha

Leba (vy-)

chamba (vy-)

luteni (ma-; -); luteninusu

(-)

-a kutibu, -a dawa;
mti shamba (mi-);
dawa za miti-shamba (.);
kaumwa (-; ma-);
(
) dawa a fungo (-)

dawa (-; ma-), kiponya (vi-), maponyo (.),

tiba (-), topozi (ma-), maaguzi (.), mapoza
(.); dawa unga
(-); dawa vidonge

(-); dawa
sindano (-); ,
masakasaka (.);
dawa uzazi (-);
o dawa kichwa
(-); urukususu (.);
kibiriti
(vi-);
dawa kufumba tumbo (-); ,
ponya (-);

mhazigi (wa-), tabibu (ma-; -)

msamiati (mi-)

msamiati (mi-)

mdarisi (wa-), mhadhiri (wa-)

mhadhara (mi-), msomo (mi-), somo (ma-)

-engaenga; () -tumai sana, -wa na

tamaa

katani (-)

bwana shamba (ma-)

kitangabara (vi-)

kivivu, kizembe

goigoi, - kizembe, -legevu, tepetepe,

-tepetevu, -vivu, -zembe;
mkulivu (wa-), mvivu (wa-); mkunguni (wa-),
mtu baridi (wa-) (.);
mtegaji kazi (wa-); -wa na
kizembe, -tepeta, -zembea

ulenini (.)

-piga uvivu, -piga ubwete, -zigia

kizembe (vi-), ubwete (.), ulegevu (.),

ukunguni (.) (.)

1) ( ) riboni (-),
ukanda (kanda), ufite (fite), utepe (tepe; ma-);
riboni
taipureta (-);
( ,
) kigwe (vi-);
futikamba (-);
gundi karatasi (-)

2) (.) mkanda (mi-)

goigoi (-; ma-), jeta (-), mkulivu (wa-),

mparuzi (wa-), msiri (wa-), mtegaji kazi
(wa-), mtepetevu (wa-), mvivu (wa-)

chakula cha mchana (vy-)

ubozi (.), uvivu (.), uzembe (.)

chui (-)

petali (-), ubale wa ua (mbale);

ukuti (kuti)

() kijineno (vi-)

mkate (mi-), mkate wa mofa (mi-); ()

bajia (-), kileji (vi-), ajemi (-), upapasa (.),
kikaimati (vi-); peremende
(-; ma-)

-finyanga

finyango (ma-)

ukoma (.), barasi (-), jedhamu (-), matana

(.)

nunge (-), nyumba ya wakoma (-)

mchango (mi-)

msitu (mi-), mwitu (mi-; mitu), pori (ma-);

gongo l mwitu (ma-)

. <<>>

msago (mi-);
-sagana

mshipi (mi-)

msimamizi wa mwitu (wa-)

-a msituni; njia za msituni

(.)

elimumisitu (-)

mbao (.; -), mti (mi-)

upandaji [wa] miti (.)

39


-a kukata mbao; msumeno
wa kitanda (mi-)

kitalu cha miche miti (vi-), kitalu cha

kukuza miche (vi-)

upandaji [wa] miti (.)

mkata miti (wa-), mfyeka miti (wa-)

vumbi (ma-)

daraja (-; ma-), ngazi (-)

-bembelezi

kilemba (vi-), mabembelezo (.), masifu

(.), ubembelezi (.), urai (.)

-a [kuleta] kifo

urukaji (.)

-peperuka, -tatarika, -ruka;

-sinukia; chombo cha
kuruka (vy-)

-a wakati wa joto, -a kiangaza

-a hewani, -a eropleni, -a ndege;

uanahewa (.)

kiangazi (vi-), majira ya joto (.)

mwandishi wa hadithi (wa-)

tarehe (-), hadithi (-)

tarehe (-)

() changu (-), paragunda (-), changu

kawaa (-); chole (-)

(.) uvukisho (.)

mrukaji (wa-), mwanahewa (w-), mwendesha

[wa] ndege (wa-), piloti (ma-), rubani (ma-)

hospitali (-)

gango (ma-), maponyo (.), mauguzi (.),

tiba (-), utibabu (ma-);
uumikaji (.); ,

40

jabara (-), uhazigi (.)

-ganga, -gangua, -gunga, -tabibu, -tibu,

-uguza;
-hota; -ganga jino;
-agua; ,
-hota

(.) zimwi (ma-), pepo wa msituni (-; ma-)

elimu ya uwongo (-)

yamini uwongo (-)

ushahidi wa uongo (.)

fundisho la uwongo (ma-)

chakubimbi (vy-), kedhabu (ma-; -), kibirikizi

(vi-), laghai (ma-), mbembe (wa-), mnena
uwongo (wa-), mdhabidhabina (wa-), msema
uwongo (wa-), mwongo (wa-), pakacha (ma-),
zabizabina (ma-)

udanganyifu (.)

-batilifu, hadaa, -rongo;

mbatilifu (wa-), mdanganyifu (wa-), mpyoro
(wa-)

kama

marengu (.), mkunguzi (mi-); () chazi

(-), choki (-), mkilua (mi-), mkweme (mi-)

uhuria (.), ukarimu (.)

-fanya ukarimu, -legeza kamba (.)

ukarimu (.), ulegevu (.)

-karimu

ama, au

mkaragazo (mi-)

fungamano (ma-), ligi (-)

baba (-), gambera (-), kiongozi (vi-),

mtangulizi (wa-), rasi (-); kiranja (vi-),
shaha (ma-) (.)

-tangulia, -shika mahali pa kwanza, -wika

(.)

-lamba; , mlamba (wa-)

(.) mdoea (wa-) (.)

elimu watu wazima (-)

mfunga hesabu (wa-)

ondoleo (ma-), ufutaji (.), ukumbizi (.)

-didimiza, -fagia, -futa, -maliza, -ondosha,

-pangua, -pangusa;
-ng'oa mzizi wa fitina;
-futilia mbali

mvinyo (-; mi-)

chereko (.), shangilio (ma-), shangwe (-),

sherehe (-), ubashasha (.)

-changamka, -shangilia, -sherehekea, -tamba;

kwa shangwe

kisheta (vi-)

() yungi (ma-)

- urujuwani, zambarau;
uruju[w]ani (.)

kadiri (-), kiasi (vi-), kikomo (vi-), mwisho

(mi-)

-weka kikomo

1) () limau (ma-), ndimu (-), birimbi (-)

2) () mlimau (mi-), mdimu (mi-);
mpingi (mi-)

-a ndimu, -a limau;
asidi ya ndimu (-); utofio
(.); maji ndimu (.)

limfu (-)

-a limfu; giligili
limfu (-); mfumo
wa limfu (mi-)

mwanaisimu (w-), mwanalugha (w-),

mwanataaluma wa lugha (w-); ,

-. mwanasarufi (w-)

isimu (-), taaluma lugha (-);

isimu fafanuzi (-)

- kilugha

mstari (mi-), rula (-)

lenzi (-)

1) () kitengele (vi-), laini (-), mchoro

(mi-), mfuo (mi-), msafa (mi-), mstari (mi-);
( ) pengene (-);
(
kanzu) kiboko (vi-);
( kanzu)
jabali (ma-);
mzingo wa bahari (mi-)
2) (, ) mwelekeo (mi-);
sera (-)
3) (.) njia (-); njia
umeme (-), waya za umeme (.);
, waya (-; nyaya);
4) () safu (-; ma-); fungu
(ma-)

manowari nzito (-)

-a mistari; karatasi
mfuo (-), karatasi mistari (-)

linoliamu (-)

mauaji bila hukumu ya sheria (.)

-ua bila hukumu ya sheria

-chujuka, -nyonyoka, -zingia

() kisagamafuta (vi-)

-a kunata, -a kugandama;
-gandama, -namata, -nata

mnato (mi-)

bweha (-)

pandu (-)

1) () bamba (ma-; -), ubamba

41

(mbamba;ma-)
2) () janda (ma-), jani (ma-), kijani
(vi-);
(
) kanja (ma-);
chanda (ma-), chaparara (ma-);

kumba (ma-);
(.
) ukumbiri (.);
shubiri (-), mshubiri mani (mi-);
tambuu (-);
muwaa (mi-; miyaa; myaa), mnyaa
(mi-); kisamvu (.);
( )
kibahaluli (vi-); kuti (ma-);
,
mtolilio (mi-);
chakacha (-); muwaa
(. ) kupa (ma-);
( )
mnoga (mi-); (.
) mlombo (mi-); (.
) matembele (.);
masakasaka (.);
bangi (-);
sanamaki (-);
madakata (.);
( ) biri (-);
(. ) mayugwa (.)
3) () gombo (ma-), msahafu (mi-);
kipande cha karatasi (vi-), ukurasa
(kurasa);
karatasi kaboni (-);
kidadisi (vi-)

() -geuza kurasa

janda (ma-), majani (.);

mriba (mi-)

karatasi (-; ma-), notisi (-, ma-)

janda (ma-); karatasi (-; ma-);

kijigazeti (vi-)

mpukutuo (mi-)

kinandatawa (vi-)

litania (-)

mwandishi [wa] hadithi (wa-), mwanafasihi

(w-)

42

fasihi (-); fasihi

mndishi (-)

-a fasihi, -a maandishi;
tahakiki maandishi (-);
adabu lugha (-)

mwanafasihi (w-)

mtalaa wa fasihi (mi-)

mchapa ramani (wa-)

makupwa (.), pwaa (-)

lita (-)

ujazo (.)

-churuza, -mimina, -nyesha, -sua, -subu;

-toa machozi ya mamba;
( ) -gida

miminiko (ma-); uhunzi (e.)

-chirizizika, -churuzika, -jiri, -nya, -tiririka;

( , ) -tiririka

() bodisi (-)

kambarau (-), kiinuzi (vi-), lifti (-)

kanchiri (-), sidiria (-)

( ) -piga [ma]lapa

baridi (-), harara (-), homa (-), homa

papasi (-), mkunguru (mi-), homa malaria
(-); kidingapopo (vi-);
homa [] nyongo (-);
(
) ndigano (-);
yongo (-);
homa
vipindi (-), homa muda (-)

hima

jasara (-)

tishari (ma-; -)

1) () mchezaji (wa-), mwigizaji (wa-)

2) () mnafiki (wa-),
mdanganyifu (wa-)

(.) kigaga (vi-); ukoko

(ma-); manawa (-); (.)

malele (.);
shule ya sekondari (-)
bato (ma-), choa (vy-;-)

laghai (ma-), mnafiki (wa-), ndumakuwili (-), -nyang'anya, -nyima, -pokonya, -zamisha
mzandiki (wa-), zandiki (ma-);
(.); -nyang'anya
-zandiki
uraia; -pumbaza;

-la bikira, -bikiri, -vunja

unafiki (.), usongombwingo (.), uzandiki (-tomoa, -la, -toboa, -haribu) kizinda, -vunja
(.)
kitasa, -tomoa, -twaa bikira, -la embe

(.); -toleana;
-badili sura, -laghai, -tapa, -wa na ufifi,
-haribu, -katisha maisha, -ua;
-fanya unafiki, -zandiki
-pofua; -paua;

, -pujua;
-geugeu
-ponda, -vunja moyo;

-katisha tamaa;
leseni (-), ruhusa (-)
-kata urithi; -dhulumu;

-ondoa madaraka;
1) ( ) satua (-), uso (nyuso), wajihi -nyima haki;
(-); -kaa, -chukua; ,
-harimu;
-duduka upele;
-toa roho; -achisha
fudifudi, kifudifudi, kiusouso;
kazi, -likiza; ,
ana kwa ana, mkabala wa, soli, uso kwa uso;
-rusha akili, -mpoteza mtu akili, -zulisha
-elekeana, -kabiliana
akili; -tenga;
2) (.) nafsi (-)
-. -gunga;
3) () nafsi (-);
-. -kusuru;
mwanglikana (wa-); , -tepua; -kosesha usingizi;
(-.) (
-vunja heshima
) mtajaji (wa-); ,

-hasiri, -kosa, -ondokana, -poteza, -soza;
mtoaji (wa-); ,
-kosa raha;

-zirai; -meza
msafirishaji (wa-); ,
sauti; -poteza maisha, -kata

roho; -lewa;
mhenga (wa-); ,
-tabakwa, -soza
-. mhusika (wa-); kwa
fedha zote; -ghumia
satua yako

1) () mnyimo (mi-), utule (.);

bombwe (ma-), buu (ma-), funza (-; ma-),
mbaro (mi-);
kamangemoto (ma-), mdudu (wa-), jana
[] najisi (-)
(ma-), kiluwiluwi (vi-)
2) () madhila (.), mashaka (.),

shida (-), taabu (-), ukata (.)

binafsi, faragha, kibinafsi, kinagaubaga

-tovu, -kosefu; -.
binadamu (-), nafsi (-), shaksia (-)
-pungua, -haribikiwa;

, -tupika
- binafsi, [-] kibinafsi, -a mtu mwenyewe,

muhtasi; maisha faraghani

wahedu; mradi; mara
(.); katibu myeka
(ma-); jopo (-), makada (.),
paneli (-)
bapa l uso (ma-), kidundu cha uso (vi-),
kikomo cha uso (vi-), kipaji (vi-), kipanda cha

43

uso (vi-), paji l uso (ma-), panda la uso

(ma-), ukomo wa uso (.);
komo la uso (ma-), sumbwi (-)

pigapiga (-), watetezi (.), kikundi cha

ushawishi (vi-)

msambale (mi-)

msumeno wa kamba (mi-)

kibumbu (vi-), mbeleni

[]
() vuo (ma-)

msagaliwa (wa-) (.)

-baka, -bamba, -daka, -dara, -futia, -gwia,

-koroweza, -loa, -nasa, -pata, -vamia;
. . -tega;
-tanda; -vua samaki, -vua;
-rambaza; ,
msakaji (wa-); ,
[] ( )
mtanzi (wa-)

barakala (ma-), bunju (ma-; -), janja (ma-),

kitungule (vi-), mtegaji (wa-)

utegaji (.), ujanja (.)

1) () chapuchapu, -epesi, mahiri,

nususi
2) () -elekevu, hodari, -karamshi,
sanifu
3) () -janja, -tatai;
chenga (-); mjanja (wa-)

chapuchapu, kitematema, mchakamchaka,

hima

busara (-), mzungu (mi-), ubingwa (.),

uchapasi (.), udekuaji (.), uhodari (.),
umahiri (.), ushabaki (.), ustadi (stadi),
utundu (.), wepesi (.);
kiinimacho (vi-)

mnaso (mi-); uzushi wa lulu

(.)

jiriwa (-), kioteo (vi-), kiunda (vi-), mnaso

(mi-), mtego (mi-), tanzi (-; ma-), telezi (-),
tenga (ma-); wando
(nyando), tando (ma-), tumbi (-);

44

mtambo (mi-)

bazazi (ma-; wa-)

-bazizi

kipeozio (vi-), logi (-);

kipeozio kawaida (vi-)

mantiki (-)

- mantiki, halisi

tundu (ma-; -)

mashua (-), mbiji (-);

nchoro (-); mtepe (mi-);
ngalawa (-); mashua yenye tako bapa (-);
barangeni (-);
motaboti (-)

kalua (ma-)

fundo la mguu (ma-), kifundo cha mguu (vi-),

kiwiko cha mguu (vi-), nguyu (-)

utegaji (.)

-tega kazi, -chezesha kidole (.)

mtegaji kazi (wa-)

kibonde (vi-), genge (ma-), korongo (ma-),

mbuo (mi-), mvo (mi-)

1) () kitanda (vi-)
2) () mkondo (mi-)

-vama; -fuchama,
-jifudikiza juu kitanda;
-jiinika; -enda kitandani,
-lala

kijiko (vi-), spuni (-), ukombe (kombe);

mwiko (miiko, miko);

mkamashi (mi-);
(
) upawa (pawa)

uwongo (.)

- njozi, -a uwongo;

njozi uwongo (-); dhalala

(-); msaliti (wa-);
umbeya (.);
yamini uwongo (-); zuri
(-); -ongopa;
-kwaa

ghalati (-), ghururi (-; ma-), hadaa (-),

kimkumku (.), puya (-), uchuku (.),
udibaji (.), ulaghai (e.), ushaufu (.),
uwongo (.), uzandiki (.), uzushi (.)

( ) upongoo (pongoo);
mkirika (mi-);
tawi la mzabibu (ma-)

kauli (-), msemo (mi-), ndumo (-)

-a mahali tu, -a kule

rada (-)

kuondosha kazini

kichwa cha gari [la] moshi (vi-), gari [la]

moshi (ma-)

kunjo la nywele (ma-), sokoto la nywele

(ma-), ushungi (shungi; ma-); ,
shore (-; ma-)

1) (.) kisigino cha mkono (vi-), kisugodi

(vi-), kisukusuku (vi-), kivi (vi-), kiwiko (vi-)
2) ( = 45 c) dhiraa (-), mkono
(mi-)

() kiteku (vi-), msaha (mi-),

mshamo (mi-); mtaimbo (mi-)

() mstari upogo (mi-)

-babatua, -bomoa, -boshoa, -ekua, -haribu,

-mega, -pofua, -tekua, -vungavunga, -vunja,
-chengua; -vunjavunja;
-vunja mgongo;
-vunja mbavu; , muumbuaji
(wa-), mvunja (wa-)

-haribika, -kecheka, -vunda, -angamia;

-fikichika

duka la poni (ma-)

-tokomea, -jitoma, -tumbukia, -tindanga

bomoko (ma-), mbanjo (mi-), mbomoko

(mi-), mvunjo (mi-), uharibikaji (.),
utenguzi (.), vunjo (ma-)

ufyefye (.), ukechu (.), unane (.)

kang'ata (-), mavune (.)

mego (ma-); kipande cha

mkate (vi-)

cheche (-; ma-), tonge (ma-), ubale (mbale),

lukuma (-); , dila
(ma-); kopa (ma-)

bapa (ma-; -), bawa (ma-)

beleshi (-), jembe la Ulaya (ma-), jembe la

kizungu (ma-), koleo (-;ma-), mbamba (mi-),
mchemu (mi-), msaha (mi-), mshamo (mi-),
sepeto (-), shepe (ma-);

kigeuzio (vi-);
kipinduayai (vi-)

-babuka, -bubujika, -buyuka, -papatuka,

-tumbuka; ( . .) -fyuka; (
..) -nanuka

lodi (ma-;-), mwinyi (mamwinyi)

dondo (ma-), mng'ao (mi-)

kidemu (vi-), kiraka (vi-), kishuka (vi-),

kitambaa (vi-), kivulio (vi-), lapulapu (-), taba
(-)

-nyeka, -nyinyirika

chache (-)

(.) bildi (-), chubwi (-)

bahati nasibu (-), bima (-), korokoro (-)

chano (vy-), karai (ma-)

mwinikanguru (mi-), myungiyungi (mi-)

chano (vy-);
hori (-;ma-)

( ..) -timua

45


timutimu; timutimu
(ma-;-); -tim[u]ka

kamakama (ma-), kibapara (vi-), kitema (vi-),

raru (ma-), tambaa (ma-), vulio (ma-)

mwalimu (wa-; w-), rubani (ma-)

-a farasi; nguvu farasi (-)

farasi (-)

dondo

bonde (ma-), genge (ma-), koongo (ma-),

korongo (ma-), ufumbi (ma-; fumbi)

uhalisi (e.), uaminifu (.), kufuata sheria

halisi, -aminifu, halali, -a haki, -a kufuata

sheria

gome (ma-), kiyombo (vi-)

(.) gango (ma-), kitata (vi-)

nyika (-; ma-), shamba lenye majani asili

yaliwayo (ma-)

-tia bati, -lehemu, -rasisi

bopo (ma-), dimbwi (ma-), kidimbwi (vi-)

() mapepeta (.)

1) ( ) kitunguu (vi-);
- liki (.); - shaloti (-)
2) () upinde (pinde), uta (nyuta);
mata ( .)

-danganya, -fanya gube, -laghai, -fanya

kisungura (.)

kipunjo, kisungura (.)

busara (-), gube (ma-), werevu (.)

-erevu, -karamshi, -kavu;

mfichaji (wa-), mtundu (wa-), sungura (-)
(.); -erevuka, -limuka

1) () mbegu (-)

46

2) ( ) kitunguu (vi-)

kikapu (vi-), kilindo (-), jismi (ma-)

mwezi (mi-); mbalamwezi (-)

mwanga (wa-)

kishimo (vi-);
kidu (vi-)

-a mwezi; tumba la Mwezi

(ma-); mwezi umepatwa,
mwezi uliliwa na joka; mwezi
(mi-); mbalamwezi (-)

chombo cha kuchunguza uso wa mwezi (vy-)

lenzi (-)

1) ( , ) -toa ganda
2) (., ) -piga [kwa nguvu sana]

kungu (-), numba (-)

muale (mi-; nyali), mwonzi (mi-);

kianga (vi-); kijua (vi-),
mshale wa jua (mi-), kianga (vi-);
eksirei (-)

chenga (-), kijiti (vi-), uti (nyuti), ujiti (njiti)

(., .) mpiga upinde (wa-), mpiga

uta (wa-)

afadhali, ali, aula, bora, fori, heri, ikhiari;

fadhili

aali, ali ali, ash[i]rafu, aula, bora;

wateule (.); (
) nambawani (-) (.)

-chambua, -toa ganda, -menya, -banja,

-bangua

majiti kutelezea [juu theluji] (.)

gofi (-)

-nyonyoka, -fuchu[li]ka

kidazi (vi-), kipara (vi-), paa (-), upara (.)

mtoto wa simba (wa-)


-a simba; mlio wa simba (mi-)

simba jike (-)

baraka (-), marupurupu (.), nafuu (-)

nafuu

pande l barafu (ma-)

mbembe (wa-), msifu mno (wa-)

-bemba, -rai, -shaua, -sifu; -.

-mpiga (-mvika, -mvisha) mtu kilemba cha
ukoka; , msifu (wa-)

-na-o-jaa upendo

jamala (-), mapendezi (.), upendezi (.),

utamu (.), wema (.)

adibu; mjibu[ji] (wa-),

mridhia (wa-); -taibu,
-tajamali, -tafadhali

kipendwa (vi-), kipenzi (vi-), moyo (mioyo,

nyoyo), mpendelevu (wa-)

(.) mpendwa (wa-), kipendwa (vi-),

kipenzi (vi-)

1) (.) -azizi, habibu, halili;

muhibu (-); bui
(ma-), halili (-); -pendwa
2) (.) mahabubu (-), mpendwa (wa-),
mpenzi (wa-), muwadi (wa-), nyonda (-);
( ) muhibu (-)

(, -.) mpenda
(wa-), mpenzi (wa-), mshabiki (wa-);
mnywa (wa-);
mpenda muziki (wa-);
mzoefu wa kucheka (wa-);
[] mwendaji (wa-)

-hebu, -hibu, -penda, -tamani;

-salitika;
-salitika;
-ashiki; -chukia, -iza

hawara (-; ma-), mchuchu (wa-)

hawara (-; ma-), kimada (vi-), mwanamke wa

kinyumba (wanawake), mchuchu (wa-),

msichana (wa-)

ashiki (-), haba (-; m-), hawa (-), kipendo

(e.), pendo (ma-), upendo (.), mahaba
(.), mapenzi (.), matilaba (.), nyonda
(-), upendwa (.);
mapendano (.), upendano (.);
hawa moyo (-); -.
tasliti (-); uzalendo (.)

uchunguzi (chunguzi), udodosaji (.)

() mchokozi (wa-), mdadisi (wa-),

mtafiti (wa-);
-dadisika

- -ote; chini juu, kufa kupona,

kwa thamani yo yote ile; ,
kwa kila jiha;
wakati wo wote; kila
kipindi, kipindi chote; [alaa]
kulihali

-juvi; mdadisi (wa-),

mdukizi (wa-), mmbea (wa-), jasusi (ma-),
mbeya (wa-), mchokozi (wa-), mchunguzi
(wa-), mdaku (wa-), mjasusi (wa-), mpekuzi
(wa-), mtafiti (wa-);
-dadisika, -fatiisha, -labizi

ubembe (.), uchunguzi (chunguzi), udadisi

(.), udodosaji (.), ujasusi (.), utafiti
(.), udaha (.) (.)

-dadisi, -fatiisha, -jasisi, -pekua, -tafiti

akina (-), binadamu (-), watu (.)

mla watu (wa-)

hechi (-); (.) gamdra (ma-; -);

falka (-)

-a hali ya juu, -a kiwango cha juu, -bora, -a

anasa

() susu (-; ma-), mlazi (mi-)

-a kutoa nuru, -a kumeta, -a kuangaa

taa (-; ma-), thurea (-) (.)

-onevu

47


1) () dodoki (ma-)
2) () mdodoki (mi-)

(.) farangi (-), kaswende (-), pangusa (-),

sekeneko (-), tego (-)

teke (ma-)

-bata mguu, -piga mateke, -piga ukwato

chura (-; vy-)

kiga (vi-), kiweo (vi-), paja (ma-)

mlio (mi-), mrindimo (mi-);

mtetemeko wa meno (mi-)

mshazari (-)

kosa (ma-), ghalati (-), dosari (-)

kaburi kubwa (ma-)

majusi (ma-), mfumba[ji] (wa-), mganga

(wa-), mlozi (wa-)

duka (ma-), stoo (-); ,

duka msambazo (ma-)

masta (-)

barabara (-), njia kubwa (-)

- kichawi; zinguo
(ma-); maaguzi (.)

dunga (-), hijabu (-), machezo (.), sihiri

(-), uchawi (.), uganga (.), uramali (.),
usahiri (.), usihiri (.);
kipapai (vi-)

lava (-), magma (-)

-a magma; java l
magma (ma-)

diwani (ma-), meneja (ma-; -), tajiri (ma-; -)

48

magnetisi (-), sumaku (-), usumaku (.)

magineziamu (-);
chumvi haluli (-), haluli chumvi (-)

magnetisi (-), sumaku (-)

- sumaku; magnetisi (-);

uga wa sumaku (nyuga);
ukanda (kanda), kinasasauti
(vi-), utepe (tepe; ma-), mkanda wa kunasia
sauti (mi-), tepu (-)

chati sumaku (-)

tepurikoda (-)

Buki (-)

- Bukini

() siti (-; ma-), bibi (ma-; -)

mada (-)

-paka; -pasha;
( ) -pakaza

chorochoro (ma-), mchakuro (mi-)

tabia ya kuramisi maumivu (-)

dawa kutia (-), dawa ya kupaka (-), dawa

ya kusugua (-), dawa ya kubandika (-),
makuru (-), malhamu (-);
msio (mi-)

Mei (-)

fulana (-)

mayonesi (-)

meja (-; ma-)

( ) mbaruti (mi-)

makaroni (-), sawia (-), tambi (-)

-chovya

kielelezo (vi-), mfano (mi-)

makintoshi (-)

dalali (ma-)

() kalambezi (-);
fulusi (-), panji (-);
nguru (-)

ghaya

- kipeo

kiasi cha juu (vi-), kikomo cha juu (vi-), kima

cha juu (vi-), kipeo (vi-), kiwango cha juu
(vi-), upeo (peo)

karatasi kuukuu (-), makaratasi yaliyotumika

(.)

1) () upara (.), utosi (tosi)

2) () kinyangalele (vi-)

mbuki (wa-)

-dogo, ndururu, saghiri, kalili (.);

( )
kimama (vi-); (
) mor[i]ta (-);
katiti, kichele; -.
( ) kiduchu (vi-);

rasiberi (-)

haba, kidogo, tembe, haitoshi, vichache;

watu wachache; kidogo
kidogo, kidigi; fakefu, isitoshe,
sembuse, isitoshe; - kidogo
kidogo

tahafifu (-), udhaifu (.), udogo (.), uhaba

(.), uhafifu (e.)

si -a maana sana

-gumu kusadiki, -a shaka

upungufu wa ujuzi wa kusoma na kuandika

(.)

-si-o-weza kuhakikishwa

-a shaka, -si-o-thibitishwa

uchache wa moyo (.);

-angema

ukosefu wa mashamba (.)

-enye shamba dogo

-si-o-julikana vizuri

si -a maana sana, hafifu

-si-o-julikana sana; -.
nyangalika (ma-)

maskini, fukara

-si-o-chunguzwa vizuri, -si-o-julikana vizuri

upungufu wa damu (.)

-pungufu wa ustaarabu, -pungufu wa adabu

() mtoto mtukutu (wa-)

-si-o na nguvu nyingi, -si-o na tafu nyingi,

dhaifu; (.) -si-o na kani nyingi, -a kani
ndogo

( ) makazi mtawanyiko (.)

-si-o tajiri, -enye kipato cha chini

-si-o -a elimu kubwa, -si-o-elimika vizuri

-enye ujuzi mdogo, -enye uhaba wa uzoefu

-na-o-letea faida chache

-a kutofaa, -si-o -toshelezi

-si-o-pata maendeleo

-nyamavu, -tulivu, tutwe, -a kikavu (.)

ajuaye kidogo tu, asiyejua sana

kichopo (vi-), uhaba (.)

si -a maana sana, hafifu

fifi, -enye thamani ndogo

uchache (.)

49

-chache, kalili

-a faida ndogo, -a natija ndogo

asighari (.); udogo

(.); akali (-), uchechefu
(.), ukufi (kufi); kichopo (vi-);
kiasi cha chini (vi-);
kwa uchache, kadogo, katiti; .
<<>>

kibunju (vi-), kitoto (vi-); kijidudu (vi-),

kiluwiluwi (vi-) (.)

kijana (vi-), mtoto wa kiume (wa-), kivulana

(vi-), mtoto mwanamume (wa-), mtoto mume
(wa-); - (
) bichboi (ma-)

fundi rangi (ma-), mpaka rangi (wa-), mtia

rangi (wa-)

[homa a] malaria (-), homa ya mbu (-)

ufundi rangi (.)

nina (-), mama (-), . <<>>

(.) virago (.), makolokolo (.),

vikorokoro (.), chekechea (-) (.)

1) () mwembe (mi-)
2) () embe (ma-; -); () sindano (-),
viringe (-); embe dodo
(ma-); (
) kidaka (vi-)

cheche (-); () kanu (-), kimburu (vi-),

kalakonje (-; ma-); kala
(-; ma-); nguchiro (-)

1) () chenza (ma-), kangaja (ma-)

2) () mchenza (mi-), mkangaja (mi-)

dhamana (-), kiti (vi-), tikiti (-)

tume kukagua madaraka (-)

mandalina (-)

() hila (-), mzunguko (mi-)

(.) -fanya michezo ya vita; (.)

-fanya hila

50

(.) michezo kivita (.), kwata (-),

luteka (-), maneva (-; .)

uwanja wa kucheza (nyanja);

uzio wa mtoto (mzio, nyuzio)

kiwiliwili cha bandia (vi-), sanamu (-)

jinsi (-), mtindo (mi-), namna (-), staili (-),

tabia (-), tamrini (-), tanzu (ma-);
kivazi (vi-), mvao (mi-), vao
(ma-); mtungo (mi-),
mwandiko (mi-); lafudhi
(-), uneni (.); sira (-);
mwendo (mi-);
shono (ma-)

madaha (.), maringo (.), pozi (-)

enenzi (ma-), sira (-);

madahiro (.)

sijafu (-)

muhogo (mi-);
kivunde (vi-);
goba (-), makopa (.);

kichelema (vi-);
muhogo wa Bungala (mi-);
mchelema (mi-)

(, ) -athiri, -vuta,
-ongoza, -shawishi

-alika

manifesto (-)

gwar[i]de (-; ma-), mwandamano (mi-)

mahoka (.), shauku (-)

() semolina (-)

-beza, -toroka, -saza

manometa (-)

1) () guo (ma-), mgolole (mi-),

mfuria (-)
2) (.) manteli (-), tabaka ya karibu na

kitovu cha Ardhi (-)

koti la manyoya (ma-)

andishi (ma-), hati mkono (-)

-nyang'anya, -teka, -chinja

mirihi (.)

Machi (-)
hoka (ma-)

kalibu (-)
nyongea (-)

tumbili (-)
nyanga (ma-)

1) () machi (-);
-tabanga, -chorachora
msafara wa wapiganiaji amani (mi-)

2) (.) zumo (-), machi (-)

manganizi (-)

jemadari mkuu (ma-), marshali (ma-)

majarini (-)

-ambua n, -enda machi, -endesha machi

mangati (-)

mwendo (mi-), njia (-)

fuwa (-)

kifuniko cha uso (vi-), kinyago (vi-), piku

achari (-), marinadi (-)
(ma-)

mchoraji wa picha za bahari (wa-)

[tamasha la] kinyago (vi-), tafrija (-)

bandia (ma-; -), karagosi (ma-), kibaraka

-danganya macho, -nyerereza; (.) -ficha
(vi-), kikaragosi (vi-), mwanasesere (w-)

-jificha, -jigeuza, -sitiri

bandia, - kikaragosi;
akina vibaraka;
ficho (ma-), usitiri (.)
utawala wa vibaraka (tawala);
serikali bandia (-)
1) () bakuli la kuwekea siagi (ma-)

2) (.) chombo cha grisi (vy-), jagi la oili

1) ( ) marki (-)
(ma-)
2) () aina (-)

3) () stampu (-)
. <<>>

-tia alama;
mafuta (.), mori (-; mi-);
-nyosha kuo
mawese (.);

mafuta karafuu (.);

ibura (-), alama (-)
grisi (-), oili (-);

(. . ) halzeti (-), uto (.);

umaksi (.); - mafunzo
samli (-);
Marx na Lenin (.)
siagi (-); -a kisamli

mfuasi wa Marks (wa-)

kisukio (vi-), sukasuka (-)

jamchungu (-), jemu (-), mamaledi (-), mraba

-enye mafuta;
(mi-)
uto (.); -nang'anika

mnyang'anyi (wa-), mtekaji (wa-), mchinja

-a mafuta; rangi mafuta
(wa-)
(-)

51


1) ( , )
akthari (-), bumba (ma-), chasi (vy-), chungu
(-; ma-), chungu nzima, halaiki (-), jamii (-),
jingi (ma-), kaumu (-),laki (ma-; -), lufufu,
nyakanyaka (-), pamba (-), tani (-; ma-),
ujumla (.), umati (.), zahama (-),
msongano (mi-); kivumbi (vi-), lundo (ma-)
(.); halaiki watu (-),
nyakanyaka za watu (.); (.)
mwamba
uyogo (mi-); chunguchungu, kitita,
kichungu
2) ( ) masi (-)
3) ( ) mshikano (mi-), rubaa (-),
namba (-; ma-)
4) (.) tungamo (-)

mkando (mi-); -kanda

mkandaji (wa-), msingaji (wa-)

eneo (ma-); safu ya milima

(-); msitu (mi-), eneo la msitu
(ma-); mtaa (mi-)

mkando (mi-)

-chua, -kanda, -tofya, -tomasa

-a umati, -a watu wengi;

maandamano umati (.);
fulifuli, pukupuku

fundi (ma-), galacha (-), mfanya (wa-),

msanifu (wa-), mtenzi (wa-), bingwa (ma-),
farisi (-), fundisanifu (ma-), mahiri (-),
sogora (m-), stadi (ma-), waria (ma-);
fundistadi
(ma-); bingwa (ma-);
bingwa wa ngumi (ma-)

() karamala (-); ()
mwiko wa mwashi (mi-)

banda (ma-), cherehani (-), karakhana

(-; ma-), kiwanda (vi-);
. . gereji (ma-; -)

bingwa

maarifa (.), sanaa (-), ubingwa (.),

ufarisi (.), ufundi (.), uhodari (.), ujuzi

52

(.), umahiri (.), ustadi (stadi), uunzi

(.), uwaria (.), weledi (.); (. .
) usanifu (.);
usanii (.)

sulu (-); polishi sakafu

(-)

jalili, -heshimiwa

kikorogeo rangi (vi-), kisufugutu (vi-)

punyeto (ma-)

-jipura

kipimio (vi-), mapeo (.), skeli (-), uwingi

(.); kipimo cha ramani
(vi-); (.) kipimio
wiano (vi-)

(, ) godoro (ma-); ,

mchegamo (mi-)

mhisabati (wa-), mjuzi wa hesabu (wa-)

hisabati (-)

-a hesabu, -a mhisabati;
tebo hesabu (-)

1) (, ) data (-);
habari (-)
2) (, ,
) dutu (ma-), kifaa (vi-), wenzo
(nyenzo);
ezeko (ma-);
, kikamizo (vi-)
3) () kitambaa (vi-)

umaterialism (.), uyakinifu (.);

uyakinifu wa kisayansi (.)

- kiyakinifu

-a mali, -a kifedha;
hasara mali (-);
ugavi wa vifaa (.)

bara (ma-;-), kontinenti (-; -ma)

- kimama; nyonyo (-)

umama (.)

(.) -tumia lugha chafu, -tusi, -pyora,

-tukana, -zoza

1) (., .; ) kitu (vi-), mata

(-)
2) () mfumo (mi-), mtambaa (mi-),
nguo (-); utambi
(tambi); mpira wa
makintoshi (mi-); birigiji (-)

(.) tukano (ma-), matapishi (.), tusi

(ma-), maneno ya kijeuri (.), fyoko (-), tayo
(ma-)

-a kupindukia, -zoevu, tambuzi;

mwizi wa kupindukia (wezi)

1) (.) mji (mi-), tumbo (ma-), fuko [l

uzazi] (ma-), kizazi (vi-), nafsi (-), uterasi
(.)
2) (-) koo (ma-)

godoro (ma-); godoro la

manyoya (ma-); shupatu
(ma-); godoro la springi
(ma-); mfarisha
(mi-)

utawala wa wanawake (tawala)

solo (-)

baharia (ma-), mwanabaharia (w-),

mwanamaji (w-), mwanapwa (w-)

mchezo (mi-), mchuano (mi-), mechi (-);

mpira (mi-);
mechi kuondoana (-)

mama (-), mvyele (wa-), nina (-); ,

mcheja (wa-), mkwe (wa-);
mama wa kambo (-);
mama mzazi (-); mama
anyonyeshaye (-)

genge la wahalifu (ma-)

-konya, -pepea, -punga, -tikisa

kaida (-), hila (-)

flaiwili (-), gurudumu tegemeo (ma-)

tumbako (-)

mama wa kambo (-), aki (-) ()

mlingoti (mi-), mti (mi-)

1) () choroko (-);
ndeme (-)
2) () mchoroko (mi-)

1) () cherehani (-), injini (-), mashine

(-), mtambo (mi-);
korona (ma-; -);
( ) furutile
(-);
mashine kupukuchulia
mahindi (-);
mashine kufumia isiyo na pia
(-); pca mashine
kukoboa na kupepeta mpunga (-);
kiosha vyombo (vi-);
gari la [kunyunyizia]
maji (ma-); mtambo wa
kuchimba makaa (mi-);
cherehani (-); -
kompyuta (-)
2) () gari (ma-; -);
kizimamoto (vi-),
( )
karandinga (ma-);
gari la wagonjwa (ma-)

kikasuku

dereva wa gari la moshi (ma-), mwendeshaji

[wa] gari (wa-), mwendesha [wa] gari la
moshi (wa-)

mhazili (wa-), mpiga taipu (wa-), mpiga

mashine (wa-)

() taipureta (-), mashine

kuandika (-);
taipureta ya umeme (-)
-
kituo cha mashini na trakta (vi-)

-a mashine

uandikaji wa habari kwa mashine (.)

utengenezaji w mashine (.)

53


kimulikio (vi-), mnara wa taa (mi-), mwenge
(mi-); ( ) boya (ma-; -)

akrabu saa (-), mizani (-), pinduli (-),

timazi (-)

utusitusi (.)

dakika (-), momenti (-);

kwa dakika moja, kufumba na kufumbua
macho, kwa kope la juu na chini

bila habari, punde si punde

fenicha (-), samani (-)

-pamba

megawati (-)

jijiji (ma-)

kipazasauti (vi-), bomba (ma-)

asali (-); (
) dohani (-); asali
nyuki (-), uki (.)

medali (-), nishani (-)

chenene (-), katidi (ma-), kululu (ma-)

dubu (-)

mwuguzi (wa-), tabibu (ma-; -), mganga

(wa-), daktari (ma-)

madawa tiba (.), mapoza (.)

tiba (-), udaktari (.), uganga (.), utibabu

(ma-)

- kidaktari, - kitabibu;
uganga (.);
. <<>>;
cheti cha hospitali (vy-);
maponyea (.);
mtihani wa afya (mi-);
dawa (-; ma-);
. <<>>;
(, . .) mualisaji (wa-),
mwuguzi (wa-);
uchunguzi wa madaktari (.);

54

huduma za afya (.)

aste, kwa henezi, kinyerenyere, nyuti, pole,

taratibu; -parua

upole (.)

-kokotevu, taratibu

ajizi (-), uajizi (.), mzingatio (mi-), taratibu

(-), utaratibu (taratibu; ma-), usiri (.),
utepetevu (.), uzohali (.)

ajizi, -kokotevu, taratibu, -vivu;

msiri (wa-);
-ajizi, -dororeka, -tayamamu

-ahiri, -chelewa, -dorora, -kawa, -kawiza,

-kawia, -limatia, -ngojeza, -sita, -taahari,
-tawilisha, -tayamamu, -tuili, -usiri,
-zohalika, -zigia; bila kuchelewa

- sifuri; shaba (-);

mrututu (-); shimo
la shaba (ma-)

chombo cha kutenganisha asali (vy-)

nyegere (-)

() kilongozi (vi-), mlembe (wa-)

kijihospitali (vi-), zahanati (-)

madrasa (.)

nesi (ma-;-), sista (ma-), mwuguzi (wa-)

yavuyavu (ma-)

nahasi (-), shaba (-), sifuri (-);

mrututu (-)

ndumakuwili (-)

boya (ma-; -)

-a kimataifa, -a kati ya mataifa

kiingizi (vi-)

kipingili (vi-);
tindi (ma-), pingili (-)


vita vya kindani (.)

-a kindanindani, -a ndugu kwa ndugu

baina , kati ya, pachipachi

-a baina ya miji, -a kufungamana miji

- kimataifa,
biashara a kimataifa (-), mauzaji
kimataifa (.);
jumuia kimataifa (-);
uhusiano wa kimataifa (ma-),
mahusiano baina a mataifa (.);
Mfuko wa
Fedha wa Mataifa (mi-), Shirika la Fedha
Duniani (ma-), Shirika la Fedha la
Kimataifa (ma-);
ujambazi wa kimataifa (.),
ugaidi wa kimataifa (.)

mahali kati ya mito miwili

-aua, -topoa

-a kufikia mabara mengine; kombora [la

kibalistiki] la masafa marefu (ma-)

-a baina ya mikoa, -a majimbo mengi

-a baina ya mabunge, -a mabaraza

-a kufikia sayari nyingine

-a baina ya serikali

mpakamezo (mi-), tabakamezo (-)

Maka (-)

chaki (-), gange (ma-), jasi (ma-)

mwenye kinyongo (wenye), mwenye ole

(wenye); -tandawaa

kinyongo (.), sawadi (-), soda (-), ukimwa

(.), usununu (.)

kutilia maji

1) (, ) dhaifu,
- kipuuzi, uchwara; kijoyo

(vi-); -. nyangalika (ma-)

2) () katiti, kichele, ndururu,
-tifutifu, ( ) -embamba;
ndururu (-), sarafu (-);
chichiri (-), chekechea (-);
biashara vitakataka (-);
chengachenga (-);
mchanga mwembamba (mi-), tifu
(-; ma-); bwanyenye
uchwara (ma-); nyotanyota
(-; ma-), nyunyu (ma-);
mbazazi (wa-), mchuuzi (wa-); -.
udohodoho (.)

- kibwanyenye

ndaraza (-)

() ukoo wa kibwanyenye uchwara (koo)

lahani (-), mahadhi (.), nagh[a]ma (-),

tumbuizo (ma-), tuni (-), utungo wa sauti
(tungo)

mpenda muziki (wa-)

() mwuza rejareja (wa-)

() ufinyu (.)

() kijoyojoyo (vi-), mpu[u]zi (wa-)

1) ( ) chekechea (-), chichiri (-),

takataka (-; ma-), udohodoho (.); bobwe (-)
2) ( ) fedha za kichele (.),
ndururu (-), sarafu (-)
3) (, ) kidude (vi-),
kitakataka (vi-)

chazachaza (-), chongo (-), fungu (ma-),

kipwa (vi-), ndaraza (-), ntimbi (-); (.)
-soza fedha zote, -wamba

msaga (wa-), mtwanzi (wa-)

kinu (vi-), mashine kusaga unga (-),

tingatinga (ma-; -); () kisusuli (vi-)

katiti; chembechembe
(-)

( ..) dagaa (-; ma-) (.); (

) bobwe (-)

55


kiwambo (vi-), utando (tando)

aridhilihali (-), kumbukumbu (-; ma-)

kumbusho (-), mahali pa ukumbusho

-a kumbukumbu; bao la
kutukuza na kukumbusha (ma-)

hati (-), habari za maisha zilizoandikwa na

mtu mwenyewe (.)

badili (-; ma-), badilishano (ma-)

[]
kasa, kasoro

meza birua (-)

bika (-)

() kamata (-)

hedhi (-), kibarua (vi-), mtakaso (mi-), mwezi

(mi-), siku za mwezi (.), weuo (.);
-hiri

-ingia damuni, -wa n hedhi, -ingia mwezini;

-vunja ungo
[]
kasa, kasoro; ( - .)
-pungua

uchache (.)

menyu (-), orodha vyakula (-)

mvunja fedha (wa-)

1) () -badili, -geua, -geuza, -zinga,

-pindua; -badili sura;
( )
-bisha; -hama;
-rajua; -geuza
njia; -ghairi, -rajua
2) () -badili, -hawili;
-badili nguo; -badili
zamu
3) ( ) -chenji, -sarifu,
-vunja

-badilika, -geua, -geuka, -pinduka, -sawijika,

-zinga

56

1) (, , ) cheo (vy-),
kadiri (-), kiasi (vi-), kiwango (vi-), tani
(-; ma-), mpambanuo (mi-)
2) (, ) hatua (-), mpango
(mi-); mbinu (-);
maandao (.);
hatua za kujihadhari (.);
adhabu (-); kikwazo
(vi-)
3) ( ) kipimo (vi-);
, kienezo (vi-), chenezo
(vy-); kipimo cha thamani
(vi-)
4) ( -., . )
kishinda (vi-); fumba
(ma-); (-
) mwengero (mi-)

pindo urembo (ma-)

meringe (-)

hanithi (ma-; -), jahili (-; ma-), kitwana (vi-),

maleuni (-), mlaanifu (wa-), mwanahizaya
(w-), sefule (-)

hanithi

-n baridi, -pata baridi, -tia baridi;

-gandamana

ubaya (ma-)

meridiani (-);
grinwichi (-)

- meridiani

kanuni (-), kipimo (vi-), mpambanuo (mi-)

farasi maksai (-)

( ) merino (-)

-pima, -ratili; -jaribu nguo;

-chuja;
-pima kwa hatua; pishi (ma-),
kibaba (vi-); -jipima nguvu

mpambanuo (mi-)

-a kutaka faida, -a kutafuta faida ya binafsi tu

Zebaki (.)

hatua (-); ,
(-.) kumbukumbu (-; ma-);
() mbinu (-)

mfu (wa-)

kifu (vi-)

-li-o-fa; maiti (-), mzoga (mi-);

-fa fofofo

kimulimuli (vi-), memetuko (-), mmetuko

(mi-), umulimuli (e.)

( ) -angaa;
kimulimuli (vi-)

mchanganyo (mi-)

-kanda, -songa; -finyanga,

-panda udongo; -songa unga,
-kanda unga

misa (-)

masihi (-), mesiya (-)

-fagia

kamati ya hapa (-)

kuzingatia maslahi ya kienyeji tu [bila ya

maslahi ya wote]

mahali (.), nchi (-), baadhi (.);

pulutu (ma-)

- kienyeji, - kizalendo, - mahali;

mshenzi (wa-), mwenyeji (w-)

1) (,
) janibu (-), mahali (.),
msimamo (mi-), nafasi (-), baadhi (.);
kitala (vi-);
chete (vy-;-); ,
, kitengo (vi-),
makutaniko (.); ,
maliwato (.), josho (ma-), kiosho
(vi-), chosho (vy-), pakuogea (.);
chanja (-), uchala
(.); macheleo (.);

machweo (.);
() tokeo (ma-);
( , ) kigono (vi-),
kilalo (vi-); josho
(ma-), kiosho (vi-), madobini (.), fuo
(ma-); (
) banduru (-);
( ) kizimba
(vi-); pakulia (.);
( ) kipambio (vi-);
josho la kuogeshea
ng'ombe (ma-);
ukumbizo (kumbizo);
jahabu (ma-); malazi
(.), pakulalia (.), ulalo (ma-), kilalio
(vi-); panga (-),
dhabihu (-), madhabahu (-); ,
tongo (-);
kilinge (vi-);
korokoro (-), mahabusi (-);
kitala (vi-);
mava (.), maziko (.),
kaburi (ma-); tag[i]o
(ma-), fuko (ma-); vuo
(ma-), mvuo (mi-);
ngojo (-); kifik[i]o (vi-);
chamchela (-), pepo
(-; ma-); diro (-);
uwanja (nyanja);
ngojo (-);
(. , ),
maabadi (-; .); kipumziko
(.), pumziko (-); kivuko
(vi-);
mzimu (mi-), panga (-);
-. , . ,
, ) kiweko (vi-);
( )
kibango (vi-); makao
(.); hashuo
(ma-); utembezi (.; ma-);
ubedui (.);
mahali ajali;
gango (ma-), muungo (mi-);
uzalio (.);
jamati (ma-);
,
kitara (vi-);
usheha (.);
maegesho (.);
paki motakaa (-);
kizimbwi (vi-);
depo (-); ,
ramsa (-); ,

57

 ondokeo (ma-);
mliko (mi-);
-fanyika, -tokana, -tokea, -tukia, -wa
2) () kiti (vi-), nafasi (-), cheo
(vy-); ,
nafasi (-); kiti (vi-)

kikao (vi-), makao (.), makani (.),

makazi (.; - ), ukaaji (.), ukao (ma-);
hamio (ma-)

dhamiri (-), kijina (vi-), kiwakilishi (vi-);

kiwakilishi
kiulizi (vi-);
kiwakilishi kimilikishi (vi-);
kiwakilishi kionyeshi (vi-)

kikao (vi-), mahali (.), ukao (ma-);

janibu (-)

mkao (mi-);
kuzimu (.)

machimbo (.); (, , )
mtapo (mi-);
chanzo cha gesi (vy-)

kisasi (.), majilipo (.), malipizi (.),

malipo (.), ulipizi (.)

1) () mwezi (mi-);
mwezi mchimbu (mi-);
mwezi kongo (mi-), mwezi mchanga
(mi-), mwezi mwandamo (mi-), mwezi
mdogo (mi-), mwezi mpya (mi-)
2) ( ) mwezi (mi-), shahari (-)
(.);
mfunguo (mi-); mwezi wa
mfungo (mi-), mwezi wa tumu (mi-)

mwezi (mi-);
mwezi wa nenda kwa usalama
(mi-)

siku za mwezi (.); . <<>>

metaboli (-)

hadidi (-), madini (-), metali (-); metali myeyuko (-)

- metali; (
) tovu (ma-);
ngwenje (-); sufuria

58

(-; ma-); (
) noleo (ma-);
nibu (-)

metaloidi (-)

vyuma vilivyochakaa (.)

() kiwanda cha kuyeyusha madini (vi-),

kiwanda cha kutengenezea madini (vi-)

() kiwanda cha kutengenezea mabamba

ya chuma (vi-)

myeyushi wa madini (wa-)

madini (-), uyeyushi wa madini (.)

ugeuzi (.), mageuko (.), badiliko (ma-)

mitheni (-)

mtupo (mi-); mchezo wa

kutupa visahani (mi-), kutupa sahani,
kurusha sahani; (.)
utupaji wa mkuki (.)

-ramia, -tupa, -tupia, -vurumisha;

-taga mayai; -piga
munda; -tupa kisahani;
-sunza teo, -sunza kombeo,
-vurumisha kombeo, -piga kombeo;
-tupa mkuki; ( )
-memeteka

-chacharika, -hanja, -kiakia, -papatika,

-payapaya, -taataa, -taharaki, -tapatapa,
-tukuta, -vanga, -yumba; ,
. . -gaagaa, -furukuta

metafizikia (-)

istiara (-), karina (-), mfano (mi-), sitiari (-)

1) () kipeo (vi-), fagio la kuzolea

(ma-); . <<>>
2) (.) shuke (-; ma-), shungi (-; ma-),
kibua (vi-)

( ) mchapo (mi-)

upepo wa theluji (pepo), dhoruba ya theluji (-)

mfagia mji (wa-), topas[i] (ma-;-)


kimondo cha nyota (vi-)

riahi (-)

kimondo (vi-)

mwenye elimu ya hali ya hewa (wenye)

2) () mfua (mi-), mfuo (mi-), mvuo

(mi-), mvukuto (mi-)

kuweka mashine mahali pa watu

wanapofanya kazi

1) () mashine (-), mtambo (mi-);

(. , ) duara (-; ma-)

2) () hila (-)
elimu hewa (-), mitorolojia (-)

makanika (ma-;-);
kituo cha kutabiri hali hewa (vi-)
fundi wa kutengeneza

mashine za kuleta hewa baridi (ma-)

methili (-)

1) (.) elimumitambo (-)

chotara (ma-;-), mahuluti (-), suriama (ma-),
2) (.) umakanika (.)
punguani (ma-) ()

1) -a kiufundi, -a umakanika;
1) ( ) -tia alama, -ti mabato,
momenta (-)
-weka alama
2) () -a kikasuku
2) () -ramia (.);

3) ( ) -twaa (-piga, -lenga) shabaha

-enye manyoya

alama (-), athari (-), baka (ma-), bato (ma-),

mfadhili wa wanasanaa (wa-), mhisani wa
doa (ma-), maksi (-), nyota (-; ma-); wanasanaa (wa-)
pisho (ma-)

jumu (ma-), mjumu (-; mi-), sefu (-), upanga

( , . .) (panga);
udekuaji (.); -wa
upanga wa feleji (panga);
na shabaha nzuri
sime (ma-); kitara (vi-)

-
fagio (ma-), ufagio (fagio; ma-), upeo (peo),
sulisuli (-), chuchunge (-), ndohola (-),
fagio la kuzolea (ma-), kalala (ma-)
nduara (-), sansuri (-)

jinsi (-), mbinu (-), mtindo (mi-), njia (-),

jamati (ma-), msikiti (mi-)
tariki (-); (.) mwongozo (mi-);

, ulezi (.)
ndoto (-), tamaa (-), tamanio (ma-;-), woto

(.)
jinsi (-), utaratibu (.)

woto (.)
-a utaratibu, -a hatua kwa hatua, madhubuti

mwotaji (wa-)
mita (-)

-a kusinzilia, -a kuota ndoto;

-a metriki; kipimo cha
macho kusinzilia (.)
metriki (vi-), mfumo wa metriki (mi-),

utaratibu wa meta (taratibu), vipimo vya jamii -ota [ndoto], -sinzia

ya meta (.)

kichanganya (vi-)
gari l chini ardhi (ma-), reli za chini

ardhi (.)
msongo (mi-)

1) () manyoya (.)
1) () -chelewesha, -dhiki,

59

-fingiza, -gwaza, -kataza, -kinga, -kingama,

-kinza, -kwamisha, -pinga, -tatiza, -tengua,
-viza, -virigiza, -vuruga, -wakifisha, -zuia,
-faiti; -jifunga; ,
mpingaji (wa-), pingamizi (-;ma-)
2) (, ) -chakura,
-changanya, -koroga, -saliti, -sokota, -tibua,
-vuruga, -shtua, -chochea;
-piga karata, -changanya karata
3) (, ) -ghasi, -omoa,
-taaradhi, -tafiri, -tafishi

-chelewa, -kawa, -kawia, -limatia, -taahari,

-tawilisha, -tayamamu, -tuili, -usiri, -vinjari,
-zigia, -zohalika, -ahiri;
-kokota kazi; bila kuchelewa

gunia (ma-; -)

bahasha (-; ma-), begi (ma-; -), fuko (ma-),

gunia (ma-; -), mkoba (mi-), pakacha (ma-);

kipeto (vi-);
kilindo (-);
kifumba (vi-), peto (ma-), kishupi
(vi-), mkeka wa fumba (mi-), kanda (ma-; -),
kiguni (vi-); ,
mkoba (mi-);
kitumba (vi-);
kibogoshi (vi-);
furungu l mtama (ma-);

(
) kikuba (vi-); shanta
(-); tandiko (ma-)

momenti (-), kipindi (vi-), dakika (-), nukta

(-; ma-)

-pepesa jicho, -kupa, -pepesa, -pesa

kwa dakika moja

hamio (ma-), uhamaji (.)

uyabisi wa kichwa (.)

-hama, -hamahama

mchukia wanadamu (wa-)

-dogo sana, duni

kidole cha mwisho (vi-)

60

maikolojia (-)

kidudu (vi-), kijasumu (vi-), kijimea (vi-),

king'onyo (vi-)

maikrobayolojia (-), elimu ya viumbe vidogo

(-)

kijisehemu (vi-), maikrometa (-)

kitaa (vi-), kijisehemu cha mji (vi-)

darubini [ vidudu] (-)

maikrofilamu (-)

chombo cha kupaaza sauti (vy-), kipazasauti

(vi-), maikrofoni (-), chombo cha kunasia
sauti (vy-)

madini (-)

kichanganya (vi-)

changanyiko (ma-), mchanganyiko wa dawa

(mi-)

kuzidisha matayarisho ya vita

ushenzi wa kivita (.)

mshenzi wa kivita (wa-)

askari wa polisi (-), askari wa militia (-)

polisi (-); mgambo (mi-)

bilioni (ma-; -), miliardi (-)

miligram[u] (-)

mililita (-)

milimita (-)

milioni (-; ma-)

milionea (ma-)

-ghofiri, -hurumia, -samehe; ( ) -afu

-zuri, -rembo;
mrembo (wa-)


() mheshimiwa (wa-)

huruma (-), mbawazi (-), rehema (ma-),

shufaka (-) (.)

-en huruma, -karimu, rahimu;

mterehemezi (wa-);
mwenye shufaka
(wenye), mwenye huruma (wenye);
-rehemu

-karimu, rahimu; (
) latifu; -jalia,
-rehemu

sadaka (-), zaka (-);

fitiri (-)

hisani (-), jaza (-; ma-), karama (-), neema

(-), rehema (ma-), tajamala (-);
-fadhilika

-azizi, -tamu, -zuri

(=1609 ) maili (-)

kifa-uongo (vi-)

-a kupita upesi sana; -ota

mbawa (.)

bomu la kutega (ma-), bomu la kuzika (ma-),

mtego (mi-)

mnara (mi-)

mimbari (-)

(.) tukwa (ma-)

1) () badamu (-), lozi (ma-)

2) () mlozi (mi-), mkungu (mi-)

mtega mabomu (wa-)

jiwe (mawe), madini (-)

elimu ya mawe (-)

-a madini; malighafi za
madini (.);
mbolea za madini (.);

soda (-)
-
kitema kifupi (vi-)

-a chini zaidi; bei rafi (-)

kianzio (vi-), kiasi (kikomo, kima, kiwango)

cha chini (vi-)

kuweka kwa mitego

-zika (-fukia, -tega, -weka) bomu, -tia mitego

wizara (-);
wizara mambo nchi za nje (-);
wizara
afya (-)

waziri (ma-);
waziri wa mambo ndani (ma-);
waziri asiye na wizara
maalum (ma-);
waziri wa mambo ya nchi za nje (ma-);
waziri wa elimu
(ma-); waziri wa
fedha (ma-); waziri wa
sheria (ma-)

-enye mitego, -a mitego

1) ( ) -pita
2) () -pita

(.) mtambo wa kutafuta mabomu ya

kutega (mi-)

mzinga wa mortar (mi-)

manowari inayochukua mitego ya baharini (-)

isipokuwa na, bila, pasipo

dakika (-)

-a dakika; rakaateni (ma-)

1) () amani (-), salama (-),

starehe (-), suluhu (-), utulivu (.),
tengemano (ma-), utengemano (.);
-tengemaa
2) () dunia (-), nchi (-), ulimwengu
(.)
3) ( ); ,
kuzimu (.), jongomeo

61

(-), ahera (-)

mangazimbwe (.), mazigazi (.), sarabi

(-), mangati (-)

elfu elfu, kikwi (vi-)

-patanisha, -suluhisha

1) ( ) -patana, -suluhu, -suluhika

2) ( -.) -vumilia

kitulivu, salama, kiamani

-a amani, -a raha, salama, -starehevu, -tulivu;

patanisho (ma-);
suluhu amani (-)

itikadi (-), mtazamo wa ulimwenguni (mi-)

-a dunia, -a ulimwengu, -a kimataifa;

uchumi wa ulimwengu
(.); rekodi dunia (-);
daraja kimataifa (-)

-na-o-penda amani, -starehevu, -patanifu, -a

kisalama; siasa
amani (-)

kupenda amani, upatanifu (.)

msuluhishi (wa-)

-a kawaida, -a dunia; pepo ya

leo (-), pepo ya dunia (-);
malimwengu (.)

() mpera wa kizungu (mi-), mdarabi

(mi-), mtofa[h]a (mi-);
mtomondo (mi-)

mlimwengu (wa-)

bakuli (-;ma-), beseni (ma-; -), bungo (-),

dishi (-; ma-), karai (ma-), kibia (vi-), kombe
(-; ma-), sahani (-), tasa (-);
mvure (mi-)

misionari (ma-), mmisionari (wa-)

-a misheni; skuli
misheni (-); stesheni

62

misheni (-)

1) (, )
misheni (-), uwakili (.), tume (-)
2) () tume (-), ujumbe (.),
upelekwa (.), utume (.)

ushirikina (.)

mfumba[ji] (wa-)

-fumba

mkutano wa hadhara (mi-), makusanyiko

(.)

-fanya mkutano

karikopwa (-)

hadithi (-); (.) uwongo (.)

maarifa ya hadithi (.)

(.) ofisa mteule (ma-)

lengo (ma-), shabaha (-)

kitoto (vi-), mtoto mchanga (wa-);

kitoto kiduchu (vi-)

uchanga (.), ubwabwa wa shingo (.)

(.)

-dogo; mama
mdogo (-);
(, ), bimbashi (ma-);
a mtu mdogo (wa-);
luteninusu (ma-;-);
kichinja mimba (vi-),
mkembe (wa-), mtinda (wa-);
mkufunzi (wa-);
mdogo (wa-), mnuna
(wa-)

(.) mnyama anyonyeshaye watoto wake

(wa-), mamalia (wa-; -)

akili (-), dhana (-), udhani (.),fikira (-),

hekima (-), hoja (-), kauli (-), maoni (.),
uoni (ma-), oni (ma-), ono (ma-), mtazamo
(mi-), nadhari (-), nadharia (-), rai (-), tafsiri
(-; ma-), ukadirifu (.), utazamaji (.);
-onelea; (

) kimawazo;
-vuvuwaa

1) () -a uwongo, -a njozi, -a
kidhanifu, ati
2) () -a kuwazika

-enye mashaka, -wivu

-ingi

belele, chakari, chapa, chekwachekwa, fori,

hombo, kamambe, kemkem[u], kochokocho,
mno, mzomzo, sufufu, tele, tepe, tobi, tumbi,
vingi; kama njugu, kama matope (.);
-piga domo;
siku ayami (.); pukupuku;
-wa fumbwe

-a karne nyingi, -a muda mrefu, -a kudumu

() mzazi (wa-; ma-), mwenye watoto

wengi (wenye)

ukewenza (.)

- rangirangi, -enye rangirangi

mara nyingi

-a miaka mingi

watu wengi (.), halaiki ya watu (-), unasi

(.) (.)

-na-o-pata mamilioni mengi

-a mataifa mengi

tandu (-)

-na-o-tarajiwa kuleta matunda mengi

mbalimbali, namna kwa namna, anuai

-enye vyama vingi, -enye mfumo wa vyama

vingi

-a mfululizo

-enye silabi nyingi

() mwenye ole (wenye)

-enye sehemu nyingi, -enye daraja nyingi

nukta katishi (.; -)

akrama; () mheshimiwa (wa-)

pembenyingi (-), poligoni (-)

adhimu, kabambe, tele, tepe;

-ingi

(.) polinomia (-)

- orofa nyingi

(.) umahiri (.), kuwepo kwa lugha

nyingi

-ingi; uwingi (.),

wingi (.)

1) ( ) akthari (-), bumba

(ma-), chungu (-; ma-), halaiki (-), hombo
(ma-), jingi (ma-), nyakanyaka (-), tani
(-; ma-), tele (-), umati (.), utitiri (titiri),
uwingi (.), wingi (.), zahama (-); pamba
(-) (), kivumbi (vi-) (.);
uchekechea (.);
, jamii (-);
kutano (ma-), umayamaya
(.), mlolongo (mi-); ,
laki (ma-; -), kikwi (vi-);
-shonana;
chunguchungu, kochokocho, pukupuku,
fulifuli, kemkem[u],
2) () tepe, lufufu, kama matope
(.)
3) (.) seti (-)

. <<>>

kichanganyiko (vi-), kizidisho (vi-),

chakuzidishwa (.)

ushirikishaji (.);
ushirikishaji [wa] umma (.)

-shirikisha

-epesi

kaburi (ma-), luhudi (-), tuta (ma-);

ziara (-; ma-);
luhudi (-)

63


mchimba kaburi (wa-), mzishi (wa-)

() mkota (mi-; wa-)

-enye nguvu

adhama (-), enzi (-), kudura (-), uwezo (.);

uweza (.)

1) () fesheni (-), mtindo (mi-), mvao

(mi-), tamrini (-), vao (ma-)
2) () mashono (.), mvao (mi-), vao
(ma-), tamrini (-)

() kawaida (-), kielelezo (vi-), kienzo

(vi-), kigezo (vi-), kilingo (vi-), kiolezo (vi-),
modeli (-), mtindo (mi-), muundo (mi-),
namna (-), ruwaza (-), sampuli (-); ()
mashono (.); -fuatisha

msanifu wa mitindo (wa-)

aina ya kisasa kabisa (-)

-geuza vipya, -rekebisha kuwa - kisasa

-geuza

kisasa, maridadi; -vaa nguo

mufti, -valia mufti

- kisasa, maridadi, mufti;

nguo za kifesheni (.), nguo za kimtindo
(.)

modulo (-)

(.) moduleta (-)

mbadiliko (mi-); madoido

(.), mabadiliko sauti (.); (.)
nagh[a]ma (-)

huenda, huwa, asa, labda

() mwangati (mi-)

mtomo (mi-), njumu (-)

- njumu; mjumu (-; mi-)

Msumbiji (.)

64

bongo (ma-), ubongo (mbongo);

bongo (ma-), uboho (mboho), uloto (.)

sagamba (-), sugu (-), suguru (-), tutuu

(ma-; -);
mando (-);
ngoko (-); -suguika

-angu; ( , ) nusu
haiba yangu (-)

1) () sinki (-)
2) () uogeshaji (.), usafishaji (.)

-ambika, -loweka

kimaji[maji]

() belghamu (-), gole (ma-), kohoo

(ma-), makoo (.), ukohozi (ma-), zafe (-)

-bichi, chepechepe, -lowefu, - maji, -

majimaji, - kimaji, -nyevu;
-lowama, -nyeka, -nyesa, -rishai, -rutubika

boma la mawe majini la kuzuia mawimbi

(ma-)

fununu (-), kivumi (vi-), uvumi (.), mvumo

(mi-), manong'onezo (.), mnong'ono (mi-),
msengenyo (mi-), nong'onong'o (ma-), tetesi
(ma-;-), upenyepenye (penyepenye), penyenye
(-), ufifi (.), umbeya (.)

kichembelele (vi-), molekiule (-)

dua (-; ma-), sala (-);

takibirati (-);
halbadiri (-); litania (-);
,
witiri (-);
tarawehe (-); ,
, ,
. . buruda (-);
uradi (nyuradi);
adaa (-); ,
( 6.30 8.30 )
isha (-);
istiskaa (-);
halili (-);
adhuhuri (-), dhuha (-);
akiki (-);
talakim (-)


kitabu cha sala (vi-), misale (-)

-a dua, -a kusali; hekalu

(ma-; -); mswala (mi-)

1) () -gong'otesha, -nuiza, -omba;

-omba rehema;
-ombea huruma
2) ( ) -hasa, -omba,
-tawasali, -kunutu, -omba dua, -lingana, -sali
dua

-abudu, -gong'otesha, -sali, -swali;

-. -ombea;
-tia ubani; -abudu picha;
-tabaruku; ,
mwabudu (wa-)

() kojojo (-), babaje (-);

kome (-; ma-)

kama umeme, -epesi sana, -a haraka sana

1) ( ) mmweko (mi-), radi

(-), umeme (.)
2) () bizimu (-), zipu (-)

-a vijana; umoja wa vijana

(.)

vijana (.)

ndama (-)

kivulana

maarusi (.)

-anana, -changa, -dogo, -janga, shababi;

(. . ) -kinda; - mgoli (wa-);
( ) pora (ma-);
ukembe (.);
danga l mwana (ma-), shababi (-);
udogo (.), ujana (.)

uchanga (.), udogo (.), ujana (.),

ukembe (.), uvulana (.);
katika hirimu

dang'a (-)

maziwa (.), mawele (.) ();

machunda (.);
maji dafu (.);
maziwa unga (.), maziwa ya poda (.)

nyundo (-)
-
mbingusi (-)

mashine ya kutwangia nafaka (-)

() -goboa, -twanga, -guruguza, -kafua,

-puta

nyundo (-); maleti (-);

virungu
vya marimba (.)

-guruguza, -saga, -tikita;

-bagawa, -t ngebe, -ogelea, -rereja, -uza
lugha ya Kimsumbiji (.);
unga wa buni (.)

upigaji mbegu (.)

() minyara (-), mzaanyuma (mi-),

mlangali (mi-), mtongotongo (mi-);
mbamba (mi-)

[duka la] deri (-), duka la kuuza maziwa

(ma-)

-a maziwa; asidi maziwa

(-); maziwa (.);
laktosi (-)

kimya, kindanindani, tutwe

tutwe, kimya, kindanindani

unyamavu (e.)

-nyamavu, -tulivu, tutwe;

mkimya (wa-), mnyamavu (wa-);
-tandawaa, -vuvuwaa,
-inama kama kondoo (.);
-duwaa

kimya (.), ukimya (.), unyamavu (e.)

-nyamaa, -wa tutwe, -kaa tutwe, -vuata ulimi,

-wa kama chaza wa pwani (.)

mkimya (wa-), mnyamavu (wa-), bubu

65

(ma-; -) (.)

nondo (-), dege (ma-)

dua (-; ma-), maombezi (.), ombi (ma-),

taradhio (ma-), ulalamishi (e.), uombaji
(.); zinguo
(ma-)

bao la mchoraji (ma-), kikalio cha kuweka

picha za kuchorwa (vi-)

dakika (-), kipindi (vi-), majira (.),

momenti (-), nukta (-; ma-), safari (-), wakaa
(nyakaa), wakati (nyakati);
() kitendakazi (vi-)

punde si punde

karela (-)

maliki (-), sultani (ma-), mfalme (wa-)

mtetezi wa ufalme (wa-), mwunga mkono wa

utawala wa kifalme (wa-)

-a mfalme, -a kifalme

ufalme (.)

monasteri (-), nyumba watawa (-)

bradha (ma-), monaki (ma-), mtawa (wa-)

mtawa (wa-), sista (ma-)

- kitawa

utawa (.)

sarafu (-), ndarama (-) (.);

peni (-; ma-), fedha za kichele (.);
1 5 gobore (ma-);
3 pesa (ma-; -);
kikumi (vi-);
roboo (-);
kitano (vi-); ,
- ,
17 . burubuku (-); nusushilingi (-), thumni (-);
(.) gome (ma-), ngwenje (-)

displei (-), kingio (-;ma-)

66

kuwa na mke mmoja tu (-)

rodi (-)

mango (-) (.)

mfungamano (mi-), ukamilifu (.)

maongezi ya mtu mmoja (.), tamko la mtu

mmoja (ma-)

-hodhi;
(-.) -kiritimba

uhodhi (e.)

mwenye kuhodhi [mali] (wenye), mhodhi

(wa-), mmiliki (wa-)

1) () kampuni la kuhodhi mali

(ma-), shirika la kuhodhi [mali] (ma-)
2) (, )
hodhi (-), uhodhi (e.)

-a peke yake, -a kampuni moja

monosakaraidi (-)

kumwamini Mungu mmoja tu

uchovu (.), utaratibu (taratibu; ma-)

nyangalika (ma-)

urekebisho (.)

mrekebisha (wa-)

1) ( ) mrekebisha (wa-), fundi

(ma-)
2) (.) fundi wa mambo ya elektrisiti (ma-)

-funga, -rekebisha, -unda, -unga

mnara wa ukumbusho (mi-), sanamu (-),

ukumbusho (ma-; kumbusho)

pikipiki (-)

adili (-; m-), utakatifu (.)

kiakili

1) () -a hali;
msaada wa hali n
mali (mi-)
2) () -adilifu

ucheleweshaji (.), uahirishaji (.)

nyumba [kuhifadhia] maiti (-)

-kefyakefya, -kopesa, -kupa, -pepesa, -pesa,

-piga ukope, -konya kwa macho;
-pesapesa

() mdomo (mi-), uso (nyuso)

kijuso (vi-)

bahari (-); bahari damu (-);

lindi la msiba (ma-)

uanapwa (.), ubaharia (.)

baharia (ma-)

uanapwa (.), ubaharia (.)

(.) alama za simu ya upepo (.)

1) () -ketisha n njaa
2) () -fisha

karoti (-)

aisikrimu (-), malai baridi (.)

baridi (-), baridi kali (-), baridi nyingi (-),

jalidi (-), sakitu (-);
kipandikizi cha baridi (vi-)

friza (-)

- baridi, -n baridi, baridi

-na-o-stahimili baridi

-nyonyota, -nyunya, -rasha;

rasharasha (-), mrasharasha wa mvua
(mi-), urasharasha (.), nyotanyota (-; ma-),
wasa la mvua (ma-)

() -vuruga akili, -haribu kichwa

-a bahari; kigagazi (vi-),

kichafuko cha roho (vi-), ulevi wa bahari

(.), ugonjwa wa bahari (ma-), kichefuchefu;
kiti cha pweza (vi-);
uanamaji (.), ubaharia (.);
mlango wa bahari
(mi-); uanamaji (.), uanapwa
(.), ubaharia (.)

(., .) mzinga wenye kasiba fupi (mi-)

kiungo (vi-), mofimu (-)

sarufi maumbo (-)

kikunjo (vi-), kunjo (ma-), mkunjano (mi-),

mkunjo (mi-), kunyanzi (ma-), upeto (peto);
mfin uso (.),
peto za uso (.);
kunyugu (ma-); -finyana

-finya, -kunja

-finya, -nyauka, -kunja uso

baharia (ma-), mwanabaharia (w-),

mwanamaji (w-), mwanapwa (w-)

mbu (-)

daraja (-; ma-), kantara (-), tingetinge (ma-;-)

mtatago (mi-);
tingetinge (ma-;-);
mtanato (mi-)

mtatago (mi-)

barabara (-; ma-), njia (-)

mbadhiri[fu] (wa-), mfujaji mali (wa-),

mkorofi (wa-), mponda mali (wa-), mponda
fedha (wa-), mpotevu (wa-), mtawanya (wa-)

() -zonga

hoteli (ma-; -), hosteli (-)

1) (, ) ajili (-), haja (-), hoja

(-), kisa (vi-), motisha (mi-), sababu (-),
sabiki (-), tungo (ma-; -)
2) () tuni (-)

-toa sababu

67


motaboti (-)

saa kufumulia uzi (-), shanuo (-; ma-)

-badhiri, -haribifu

unyaji (.)

-ambika, -bambika, -lowesha;

(.) -konga, -nyosha koo (.)

-baua, -kojoa, -mwaga mkojo, -tabawali

budhara (-), ubadhiri[fu] (.), ufujaji (.),

() ndewe (-)
uhonyoaji (.), upotevu (.)

-mudu, -weza, -fyokocha, -tasawari, -wahi,

mashindano ya motokaa (.)
-wa na shuo; , mweza (wa-);

, (-., -.)
bumba (ma-), bonge (ma-), kataa (-; ma-),
mng'ariza (wa-); -shindwa; ,
upeto (peto); makunjo
mtete (wa-);
mshipi (.); kibonge cha sufu -wahi, -pata ( ..)
(vi-)

ayari (-), bazazi (ma-; wa-), guberi (ma-),

injini (-), mota (-), mtambo (mi-)
haini (ma-; -), jambazi (ma-), janja (ma-),

janjuzi (ma-), kahini (ma-), kinyozi (vi-),

-a magari, -enye magari;
laghai (ma-), lusu (-), mjanja (wa-), mkopi
(.) vikosi vya askari wa magari
(wa-), mkwepuzi (wa-), mnyakuzi (wa-),
(.)
pwagu (ma-), twana (ma-)

kijigari (vi-), kitoroli (vi-), pikipiki (-), skuta

-danganya macho, -ghilibu, -ghoshi, -ghuri,
(-)
-ghusubu, -haini, -fanya hila, -laghai

kitututu (vi-), pikipiki (-), tukutuku (ma-)

kichinichini

mwendesha pikipiki (wa-)

-danganyifu

jembe (ma-), sururu (-);

danganyo (ma-), ghi[li]ba (-), hila (-),
ngwamba (-), shilanga (-);
mafamba (.), uayari (.), ubaramaki (.),
kisagalima (vi-), kiselema (vi-)
ubazazi (.), udanganyifu (.), ujanja (.),

ukopi (.), ukora (.), ulaghai (e.),

kipepeo (vi-), nondo (-), popo (-; ma-),
upatiara (.); ukupe
kisusulinzi (vi-)
(.)

manyoya mbuzi (.)

usubi (subi)

[ma]timutimu
mfuko (mi-)

choo kidogo (vy-), choo cha mbele (vy-),

korodani (-), pumbu (ma-);
kojozi (-), mkojo (mi-), unyesi (ma-)
kende (ma-);

dodoki (ma-), kioga (vi-)
kitoma (vi-)

yurea (-)
utendaji (.), nguvu (-)

-a mkojo; kibofu cha mkojo shadidi, thabiti

(vi-), bofu l mkojo (ma-)

enzi (-), kani (-), nguvu (-), satua (-), tafu (-),
() dawa kikojozi (-), dawa
uhodari (.), ( ) kudura (-)
kukojosha (-)

68

ditajenti (-), kiosho (vi-)

giza (-; ma-)

marumaru (-), ruhamu (-)

weusi (.)

-eusi; bweshu (ma-);

() -nuna, -runda,
-sononeka, -zimbaa;
kinyongo (.)

mlipizi kisasi (wa-)

-lipa (-lipiza, -toa, -toza, -) kisasi;

-jilipizia kisasi

mwenye hekima (wenye)

busara (-), hekima (-), werevu (.)

- busara, -n busara, -erevu;

mwerevu (wa-);
-erevuka, -wa n hekima, -janjaruka

() baali (-), bwana (ma-; -), mume

(waume); shemeji (-; ma-)

-jitia ushujaa

ubasha (.), ufiraji (.)

kishujaa, kiume

kiume (.), ndume (-), uanaume (.), utu

ume (.), uume (.), uvule (.)

hodari, - kishujaa, -shupavu, thabiti;

ndume (-), fahali
(-; ma-) (.);
-thibiti

kifua (vi-), kiume (.), moyo (mioyo, nyoyo),

ndume (-), uhodari (.), ujuba (.),
ukakamavu (.), ukavu wa macho (.),
ushujaa (.), ujasiri (.)

- kiume; , ,
uume (.), uanaume (.), utu ume
(.), uvule (.);
uume (.), sehemu za uzazi za kiume (.);
uume (.);
ngara (-);

mzuzu (mi-)

mtu mume (wa-), mtwana (wa-), ndume (-),

mwanamume (wanaume), rijali (ma-);
babe
(ma-); ( 30 50 )
kijana (vi-); ghulamu (-);
mvuli (wa-),
mvulana (wa-); ,
mgumba (wa-)

jumba la mkumbusho (ma-); jumba la makumbusho la usetiri

(ma-)

muziki (-; mi-), ngoma (-)

-a muziki; santuri
(-); ngoma (-);
utumbuizi
(.); ala
muziki (-), kinanda (vi-);
kinanda (vi-),
ugombo (.);
, mwanzi
(mi-);
udi (.); ,
, nai (-);
,
marimba (-);
panda (-; ma-); ngazi
noti (-)

mpiga muziki (wa-), mwanamuziki (w-);

,
mutribu (wa-); ,
kabili
(-)

mtaalamu wa kuchunguza muziki (wa-)

1) (, ) baa (-; ma-), janga (ma-),

sononeko (ma-), sumbuko (ma-), usumbufu
(.); mnyeo wa njaa (mi-)
2) () unga (.);
udaga (.);
unga wa chengachenga
(.); unga wa mahindi
(.); dona
(ma-; -); ,
unga wenye hamira (.);
unga wa sembe (.)

baghala (-), ngosi (-), nyumbu (-)

69


suriama (ma-)

kahini wa kiislamu (ma-)

sinema ya kartuni (-), picha za sinema za

uchoraji (.)

kiolezo (vi-), modeli (-)

mumiani (.; ma-)

maiti iliyopakwa mumiani ili isioze (-)

nguo rasmi (-)

(.) nari (-), kilimi (vi-), mtapa (mi-)

manispaa (-)

-a manispaa, -a mtaa

(): chaki (-); mchwa (-);

ngumbi (-),
kumbikumbi (-); gegenu
(ma-), koyokoyo (-), majimoto (-), samesame
(-), sangara (-); kwida
(-); siafu (-);
sisimizi (-); chungu
(-), sungusungu (-), nyenyere (-)

chuguu (-), kichuguu (vi-), kiota cha chungu

(vi-);
kisugu[l]u (vi-)

kiharara (vi-), loma (-);

mhanga (wa-)

kimbimbi (vi-)

kifuu (vi-)

[samaki ya] mkunga (mi-)

koromo (ma-), mkoromo (mi-)

1) () mkungumanga (mi-)
2) () kungu manga (ma-)

mshipa (mi-), msuli (mi-), tafu (-);

msuli mwingi (mi-)

misuli (.), tafu (.)

70

miski (-), zabadi (-)

melimeli (-); doria (-)

jaa (-; ma-), taka (-; ma-), tama (-);

, fusi (ma-),
mafusi (.), kifusi (vi-)

-tia uchafu

gari la kusombea takataka (ma-)

mfereji wa kupitishia takataka (mi-)

mkumbizi (wa-), mzoaji wa takataka (wa-),

topas[i] (ma-;-)

upepo wa monsuni (pepo); -

kusi (-)

islamu (ma-), msalimina (wa-), muumini wa

dini kiislamu (wa-), mwislamu (wa-);
mswalihina
(wa-); ,
kobe (ma-);
-silimu;
umati wa Muhammadi (.)

- kiislamu

-vuruga; -tibua, -tia vunju maji;

maji matibwitibwi (.);
-tibuka

-chujuka, -zingia, -vurugika

vunju (ma-)

(.) mfumbato (mi-), nati (-)

mufti (ma-)

inzi (-; ma-), nune (-); ()

kichwajanizi (vi-), kizaaparafujo (vi-),
kizaliatofaa (vi-); chafuo (-),
mbung'o (-), ndorobo (-); -
bungu (-)

(
) Muharamu (-)

adhabu (-), baa (-; ma-), janga (ma-), kite

(vi-), mwasho (mi-), nakama (-), sononeko

(ma-), sulubu (-), sumbuko (ma-), taabu (-),
teseko (ma-), teso (ma-), usumbufu (.)

mteswa bure (wa-), shahidi (ma-)

mtesi (wa-), mwadhibisha (wa-), mwudhi

(wa-)

- kuumiza mno, -zito, -a kuleta huzuni,

-gumu kuvumiliwa, -a hasira

uonevu (.)

-adhibu, -chambisha, -charura, -hasiri, -katili,

-kefyakefya, -onea, -onza, -saga, -saki,
-sulubu, -sulubisha, -sumbua, -tesa, -uma,
-vizia

-jidhiki, -jikondesha, -sumbuka, -tehemu,

-teseka, -umia, -sononeka, -la mbwende
(.)

1) () doa (ma-), kipaji (vi-)

2) (.) kitu cha mbele cha kulinganisha
bunduki (vi-), shabaha ya mbele ya bunduki
(-)

gobori (ma-), mtondoo (mi-), ngurumiza (-);

bunduki
mr (-)

ngurumiza (-)

taburu (-)

mnadi swala (wa-), muezzin (-), mwadhini

(wa-)

-enda arubii, -chupia;

-fukutua mbio

kisasi (.)

sisi; [] tu; sisi sote

sabuni (-)

chombo cha sabuni (vy-), kidishi cha sabuni

(vi-)

-a sabuni; povu la sabuni

(ma-); mharita (mi-),
mmwaka (mi-)

(.) kiomo cha nchi (vi-), rasi (-), domo

(ma-)

kimawazo, kwa mawazo

- kidhanifu

mwanafik[a]ra (w-), mwaza[ji] (wa-)

-fikiri

dhana (-), fikira (-), gezo (ma-), nia (-), ono

(ma-), wazo (ma-); dhamira
(-); akili (-); kimawazo

- kimawazo

-chambua, -osha; , ,
-nawa; , -sugua;
-oga; -takasa kwa
klorini; , mwoshaji (wa-)

kiosho (vi-), uogeshaji (.), uoshaji (.);

usafishaji (.);
usuguo (e.)

-oga, -jiosha; , mwoshaji (wa-)

vumi (ma-); mgumio (mi-)

-uga

kurumluzi (-)

uwazaji (ma-)

tafu (-)

kipanya (vi-), panya (-; ma-); kirukanjia (vi-);

puku (-); popo
(-; ma-), nundu (-)

aseniki (-), zarniki (-)

. <<>>

( ) tindi (ma-)

meya (ma-)

ofisi ya meya (-)

71


(.) tamthilia ya muziki (-), kiigizo cha
muziki (vi-); ( ) filamu ya muziki (-)

1) ( ) tebwere, -tefu, -teke, tabwatabwa

2) (, ) -anana, baridi,
latifu, -legevu, -nama, pole, rahimu, tebwere,
-tefu, -teke, tepetepe; mtu
baridi (wa-), mtu pole (wa-)
3) (, )[-]laini, mbuyembuye,
-ororo, raufu, rovyo, tebwere; ( )
-bichi; kitetefya (vi-);
-lainika, -nama, -ombojea, -soba,
-bopa, -tebwereka; -vurujua
4) ( ) -epesi

tebwere

-enye huruma, raufu, latifu

1) (, ) baridi (-),
latifu (.), tora (-), upole (.), uraufu (.),
utuvu (.), uzohali (.), wororo (.),
unyenyekevu (.)
2) (, ) ulaini (.),
uororo (.), utabwa (.),
3) () uteketeke (.)

(.) teke; mtu teke

(wa-), kifefe (vi-)

makapo (.), pumba (ma-), ukumvi (kumvi),

ushwa (.), wishwa (e.)

1) () mnofu (mi-), kinofu (vi-), nofu (-)

2) () nyama (-), boga (ma-);
ufu (.);
(
) joya (ma-);
uramberambe (.);
ubuyu
(.); ufu
(.)

-dodosa, -gandamiza (-ganza, -gogoteza)

maneno, -guruguza

1) ( ) bucha (ma-)
2) ( ) mchinjaji (wa-)

- nyama; bucha (ma-);

nyama (-);
nyama (-); nyama

72

makopo (-), nyama mikebe (-)

nofu (-), nyama (-);

akiki (-); fume (ma-);
msikita (mi-);
kima (.); msikita (mi-)

kiwanda cha kuchinja wanyama na kusindika

nyama (vi-)

1) (.) mtambo wa kusaga nyama na

kupata kima (mi-)
2) (.) uuaji (ma-), chinjo (ma-)

1) () nanaa (-)
2) () mnanaa (mi-)

fitina (-), ghasia (-), maasi (.), uasi (ma-)

asi (ma-), halifu (ma-), mpinduzi (wa-),

mwasi (wa-)

asi, -halifu

-meng'enya, -tomasa, -vungavunga;

-seta; -vuruga nguo;
kitambaa kisichoweza
kujikunja (vi-)

() -seteka; ( )
-jikunja

nyau (-)

nyau (-)

mpira (mi-), tufe (-; ma-);

gofu (-; ma-); gozi
(-; ma-), mkwaju (mi-);
-chomoa mkwaju

. <<>>

hadi, juu , kunako, kwa, kwenda, kwenye;

kishirika;
kingalingali;
kikweli; [] mbali;
kimbio; kwa bahati mbaya;
kwa bahati nzuri, kwa bahati
njema, kwa bahati; kibavu, mbavuni,
upande; kitumbotumbo;

chali, kichalichali, kingalingali, kitanitani,

kwa tani; kiwima;
chuchuli; juu mabega;
kivitendo; hadi, halisi, mambo
yalivyo, kweli, kwa kweli, waama;
( ) kimaandishi;
kivita; utamboni (.);
kipindi; maisha (.);
daima na milele, daima
dawamu; siku hizi, juzi hivi, [hivi]
karibuni, kitambo kidogo, kitambo kifupi;
kafiri; kindakindaki;
kwenye ngazi za juu;
kiserikali;
kitalifa; chini;
gharighari mauti;
ughaibuni; hadharani;
kitako; (
) mbele macho yetu;
pembezoni; -.
kwenye msingi; kwa
kutupia jicho; nusu njia;
kwa kufaidiana;
kimatendo, kivitendo;
kaskazini; asubuhi yake;
mwakani;
matanga kati; nyatunyatu;
kwa mtutu wa bunduki

-ongeza, -zidisha

kirungu (vi-), njumu (-)

hujuma (-)

bindo (ma-), mbwende (mi-), kitema (vi-),
winda (-), demu (ma-), upati (pati), kikoi [cha
jabiri] (vi-), seruni (-)

barabara ya pwani (-), barabara ya ukingoni

mwa mto (-)

1) () -shindilia, -tutia;
-shibisha tumbo;
-fn ganzi la meno, -tia ganzi l meno,
-gwaduka, -fanya ugege wa meno;
-chochomea mafundani;
-vongea; []
-jaza magunia
2) () -piga chapa

1) ( ) -zungusha, -kwaruza
nambari
2) (, ) -jaa;

( . ) -piga tama;
( )
-fundia; -pamba moto;
-pata nguvu;
-ji moyo, -piga moyo konde
3) () -kusanya;
-fanya (-changa, -kusanya) jeshi

mchunguzi (wa-), mpelelezi (wa-), msikilizaji

(wa-), mtazamaji (wa-), mtunduizi (wa-),
mwangalizi (wa-)

1) () -angalifu, makini, nabihi

2) ( ) -a kuangalia, -a
kutazama, -a kupeleleza

-angalia, -busuri, -dabiri, -peleleza,

-shuhudia, -simamia, -talii, -tazama,
-tazamia, -tunduia;
-chungulia; -tanabahi

kilindo (vi-), tazamo (ma-), tunzo (-; ma-),

uangaliaji (ma-), uangalizi (.), upelelezi
(.), usimamizi (.), utazamaji (.)

ibada (-)

() mcha Mungu (wa-), mtu wa ibada

(wa-), msali[k]hina (wa-), mtawa (wa-)

kibavu

1) () jamii (-), mchanganyiko (mi-),

changanyiko (ma-), seti (-);
samani (-)
2) () uajiri (.);
chango (-; ma-)

mpanga herufi [z chapa] (wa-)

( ) mtupio (mi-);
utupiaji wa
mtandio (.);
mdongea (mi-)

-akua, -hamia, -paramia, -vamia;

-.
-mrushia mtu makonde;
-. -ruka mtu

dokezo (ma-), insha (-), jaribio (ma-), kiolezo

(vi-), rafu (-), ramani (-), tarakibu (-);
-chora

73


utumbavu (.)

-ondokea, -um[u]ka

dungudungu (ma-)

( , . .) -zonga

kipuku

1) (, ) ng'arisho (ma-)
2) () dahili (ma-)
3) () utungaji wa shabaha (.),
ulinganishaji wa bunduki (.)

daima na milele

labda, amba, huenda, yamkini, asa

hakuna budi, hapana budi, haina budi,

haikosi, tabaan[i], yakini

-zungua

( ) -engaenga, -lengalenga

juu, kijuujuu

juu, kijuujuu, kindakindaki

banda (ma-), chandalua (-; vy-), jandaru (-),

kichusi (vi-), mndule (mi-), ubati (bati),
ukingo (kingo), upenu (penu); ,
coop
banda l starehe (ma-)

joshi; joshi (-)

mathulubu (-)

daima milele, daima dawamu, dum[u] daima,

kale n kale, daima na milele

-ajihi, -angalia -tembelea, -wajihi, -zuru,

-twesha; -tembeleana

chali, kichalichali, kitanitani, kwa tani

1) () uongozaji wa meli (.)

2) () safari ya baharini (-)

1) () -hatarisha
2) () -kabili

74

-leta, -sababisha; (, )
-pagaza, -leta neno;
-ponza

1) ( ..) -nurisha, -piga sulu, -piga

dondo, -ng'arisha, -wanishi, -tia nuru, -sugua;
-nadhifisha
2) ( ..) -leta, -sababisha;
-viza;
-cho[ke]sha; -tisha
3) () -hakiki, -hakikia, -bemba
4) () -linganisha, -elekeza, -lenga

() ulinganishaji wa bunduki (.),

utungaji wa shabaha (.)

gharika (-; ma-), gharikisho (m-), furiko

(ma-), mfuriko (mi-)

-furisha, -tapanyika;
-ghariki

() mpekuzi (wa-)

mchanougo (mi-), shonde (ma-); ,

samadi (-);
mbolea samadi (-)

() dundu (ma-), tuta (-)

foronya (-), mfuko wa mto (mi-), mto (mi-)

daima milele, daima dawamu, dum[u] daima,

kale n kale, daima na milele

tabia (-), ustadi (stadi), zoea (ma-), zoezi

(ma-)

kero (-; ma-), uchuro (.)

() mkero (wa-), mchokozi (wa-);

-nonga

-bandikisha, -pachikia, -pagaza, -lazimisha;

( ) -sapa

-dukiza

ujinamizi (.)

-betua, -inama, -inamisha, -inika, -nepesha

-inama, -nema, -wayawaya;

 -yonga; -bong'oa

tupu, uchi

kinga macho (-); ( ) kidoto

(vi-), vijamanda (.), vitunga vya ngamia
(.)

-pata ujuvi

fedhuli (ma-), mfidhuli (wa-), mjeuri (wa-),

mjuba (wa-), mjuvi (wa-), msafini (wa-),
msihaya (wa-)

kijuvi

fedhuli (ma-), kiburi (.), kijuvi (vi-), ufyosi

(.), ujuvi (.), ukaramshi (.), ukavu
(.), unyeti (.), upwamu (.), usafihi
(.), utadi (.)

fedhuli, - kijuvi, safihi;

mkavu wa macho (wa-);
-fedhulika, -mena

wazi

uwazi (.)

wazi; kielelezo (vi-),

kigezo (vi-)

-sengenya, -singizia

mbea (mi-), masingizio (.)

-tupu; -wa uchi

uwanda wa juu (nyanda)

uchi (.), utupu (.)

ange, tayari; -wahi

jaza (-; ma-), jazua (-), limbuko (ma-),

nishani (-), thawabu (-), tunu (-), tunzo
(-; ma-), uhondo (e.; ma-), zawadi (-; ma-);

utotole (.)

-tunukia, -tunza, -tuza; ,

- (-tunza, -tunukia) nishani;
mwenye tunzo

(wenye); -tuzwa

kanzo (ma-), upashaji moto (.);

kipasha moto (vi-)

-ti moto, -pasha moto, -pika, -tokosa

-chacha, -koa (-kolea, -pata, -shika) moto,

-wia

-elekanya, -limbika, -limbikiza, -omekeza,

-tutika;
-lundika

-kongomana, -lundikana

chungu (-; ma-), mpandano (mi-),

ukongomano (.)

() bibu (-)

-bandika, , -sheheneza, -rufai, -pakia -pakiza,

-pakilia; ( )
dobi; -sheheni

1) () pakio (ma-)
2) (, ) kazi (-), mzigo
(mi-)

juu

bopo (ma-)

-bonyesha, -bopa, -tiga, -tofya

alawensi (-), marupurupu (.);

(. )
kiinua mgongo (vi-);
posho usumbufu (-)

-a juu ya [usawa wa] maji

nusunusu

jiwe la kaburi (mawe)

mvao (mi-), uvao (.); kanga

mdongea (mi-)

-vaa; -vaa kofia;

-. -valisha, -vika;
-vaa pete; (
) -vaa cheche; ,
-valia; -funga pingu,

75

-tia pingu; -kalidi, -jivika;

-vaa nguo;
-ti gogo shingoni;
-valia miwani; -piga
kilemba, -vaa kilemba; -valika

rajua (-), tamaa (-), tamanio (ma-;-), tarajio

(ma-; -), tazamio (ma-), tegemeo (ma-),
tumaini (ma-), utumainivu (.);
-wa na rajua, -tumaini

amini (-), tegemeo (ma-), uaminifu (.),

uthabiti (.)

[-]amini, madhubuti, mithaki, -tegemevu,

thabiti, -tumainifu;
mtumainifu (wa-), msiri (wa-);
-tegemeka

kikataa (vi-), ngwe (-), kuo (ma-)

-husu, -pa, -patia; -posha;

-enzi

-ngoja, -rajua, -taraji, -tarajia, -tawakali,

-tegemea, -tumaini, -wa na (-shika, -weka
kwa) tamaa, -tazamia; -tumaini,
-tumainifu

-a juu ya [uso wa] ardhi

kadamu (ma-), mkaguaji (wa-), mkaguzi

(wa-), mlinda (wa-), mlinzi (wa-), mngoja
(wa-), mrakibu (wa-), msimamizi (wa-),
mtakadamu (wa-), mwangalizi (wa-)

kilindo (vi-), uangaliaji (ma-), uangalizi (.),

usimamizi (.)

-lazimu, -pasa, -wajibika

[-] kimaada, muhtasi, mwafaka; -.

laiki (-);
thamani mwafaka (-);
-faa, -stahili, -wajibu;
kimaada

shashimamishi

ghururi (-; ma-), kedi (-), kiburi (.), kimene

(.), majivuno (.), takua (-), tepo (-),
ubaramaki (.), ubora (.), udekaji (.),
ufidhuli (.), ujabali (.), ujeuri (.),
unyeti (.), upeketevu (.), usafihi (.),

76

ushaufu (.), usununu (.)

-enye majivuno, -enye kiburi, sodai;

mbezi (wa-), jabari (-),
mpeketevu (wa-), sodai (-);
-deka, -ghururika, -jeta, -jitanibu, -fanya
(-onyesha, -piga) kiburi, -nyeta, -peketeka,
-takabari, -tuna, -penda ubora

yapasa, lazima, hakuna budi, haina budi,

inabidi

haja (-), hoja (-), uhitaji (.);

-hitaji

(.) sefule (-), mchokozi (wa-)

uchokozi (.), kukefyakefya, kuudhi

-adhibu, -bemba, -chachafya, -chagiza,

-charura, -cho[ke]sha, -ghasi, -ging'iza,
-goga, -kaba, -kefyakefya, -kera, -nyonga,
-tafiri, -tusha, -udhi, -virigiza; -guguna,
-kinaisha, -nyonyosha (.);
-sumbuliana; o-.
-shikia chuni (.);
-taaradhi;
-sumbulia;
-sumbufu

ging'izo (-), gubu (-), kero (-; ma-), mwao

(mi-), uchuro (.), utiriri (.)

-choshi, -chovu, -tukutu, -sumbufu;

mchokozi (wa-),
mwenye gubu (wenye), mchoshi (wa-), mtiriri
(mi-), mkulivu (wa-), msumbufu (wa-);
-nonga, -nyeta, -tukuta

mfanya kazi nyumbani (wa-)

(.) -toa shauri, -pa nasaha, -toa rai,

-shauri, -toa wazo

-andikia

choro (ma-), herufi (-), maandiko (.),

mwandiko (mi-)

chanjo (ma-), gema (ma-), makwa (.),

mkato (mi-), tojo (ma-; -);
uchale (chale);
ugema (e.);
sare (-);

-chanja, -piga chanjo, -piga mtai, -umika;

(
) -chanjiana, -dumiliza

(wa-)

kubinya, kubonyeza;
(. , .

.) mneso (mi-)
-chanja, -piga chanjo, -toja; ,

msasa (mi-), tupa (-)
-toga

faida (-), pato (ma-)

jeuri (-), najisi (-), ukufuru (.)

-tononoka, -jifaidi, -jipatia faida

-piga chanjo, -toja

chambo (vy-), mlisho wa samaki (mi-),

mlinda (wa-), mlinzi (wa-), mnyapara (wa-),
mlisho wa mshipi (mi-), jambo (-)
msimamizi (wa-), mtakadamu (wa-);

mkadamu (wa-) kikazo (vi-), mashurutisho (.), msukumo

(mi-), shinikizo (ma-), ukalifu (.);

kikolombwezo (vi-)
-shadidi

uvivio (.), uvuvio (.)

-binya, -bonyesha, -bopa, -dudumikiza,

-kandamiza; -piga
ghashi (-), hadaa (-), udanganyifu (.)
stati, -ti stati

1) () -dudia, -furisha, -futua, -puliza,

kinyume
-tuna, -tunisha, -tutumua, -vimbisha, -vuvia,

-pulizia hewa ndani; -tuna

jina (ma-), isimu (-) ()
mashavu, -vimbisha vishavu; (.)

() -zimbaa
marudio (.), agizo (ma-), mawaidha (.),
2) () -kopa, -paka mafuta kwa
waadhi (nyaadhi)
mgongo wa chupa, -rubuni, -danganya

kwa unyambi
-kubaza, -tuna, -tutuma;

-tutuma, -jitutumua; ( ) 1) (, ) -panga;

-fanya koba
-zinza;

-piga miadi;
-si-o kweli, -li-o-buniwa
-barikia; -weka (-tia,

-fanya) bei, -thamini

-shiba; -jivimbisha
2) ( ) -simika, -teua;

-walia;
kwa faragha, faragha
-walia;

-wakilisha
mwanaresi (w-), mpanda [farasi] (wa-)

1) ( ) uteuzi (ma-);
( -. ) -kanyaga
kadimisho uteuzi (-)

2) () wajibu (-; .)
1) () lizi (-), mkodisho (mi-),
3) ();
ukodishaji (.)
uthamini (.)
2) ( ) uajiri (.)

gubu (-), kero (-; ma-), mwao (mi-), nongwa

askari wa kuajiriwa (-), askari wa kukodiwa
(-), uchuro (.), utashi (.; ma-)
(-), kibaraka (vi-), mamluki (-), mrugaruga

(wa-), rugaruga (ma-)

-sumbufu; mwenye

kero (wenye), mchokozi (wa-), mkulivu

-li-o-ajiriwa; mwajiriwa
(wa-), msumbufu (wa-);

77

-dukiza

( ) -iva

-dhukuru, -ita, - jina, -nena, -taja, -tamka,

-julisha; -jiita

(-.) -jiita, ( ) -itwa

unyofu (.), upumbavu (.), uzuzu (.),

weupe (.)

() mtu mpumbavu (wa-), bunga (-)

-a juu kabisa, -a kipeo, -a ncha

( ) -ongoza biti (.)

kwa moyo

-teule

hanamu, mshazari

kibaraka (vi-)

kumbukumbu (-; ma-), mgogoyo (mi-),

mgong'oto (mi-)

adhabu (-), ikabu (-), laana (ma-), marudio

(.), nakama (-), rada (-)

-ti (-, -patisha) adhabu, -adhibu, -patiliza,

-kong'ota, -rudi, -tia nukta (.);
-laanika, -adhibika;
-piga bati

1) ( ..) moto (mioto)

2) ( . .) hadhari (-), moto
(mioto)

-chachisha

-koa moto, -kolea moto, -chacha

mkesha

-limbika, -limbikiza, -tundiza, -tutika,

-chuma; ,
-hodhi, -kusanya mali;
-pata uzoefu

-dundulizana, -kongomana, -lundikana,

-tundama, -tungamana

78

( ) -dondolesha matone,
-churuzia

-jaza, -pig[i]a bomba; -jaza

mpira

gandi (-), guo (ma-), kipindo (vi-), kishamia

(vi-), leso (-; ma-), ramba (-);
mtandio (mi-);
( ) mgolole (mi-)

( , ..) -pachika, -jitupia

-shambulia, -paramia (.)

fuo (ma-), gaga (m-), gamba (m-), koya (-);

chunyu (.)

( ) Nakiri (-)

mbandiko (mi-)

ankra (-), bili (-), waraka (nyaraka)

bandiko (ma-), mbandiko (mi-), mwandiko

(mi-), upakaji (.);
mpako wa rangi (mi-)

-andika, -bandika, -omekeza, -paka, -pakaza,

-tabikisha;
-filisi;
, -pasha, -podoa, -jipura;
-tabiki;
-tega;
-tia rangi;
-ganga mguu

bandiko (ma-), mbandiko (mi-), ubandiko

(ma-)

-paka gundi; -bandika

stampu, -tia stampu;
-bandika tangazo

1) () mbandiko (mi-)
2) () mbandiko (mi-), chapa (-), alama
(-)

(, . .) -ita

betuo (ma-), mbetuko (mi-), jinamizi (ma-),

mtengo (mi-), mteremko (mi-), telemko
(ma-), mwinamo (mi-), uinam[i]o (.)


mbetuko (mi-), mtitio (mi-)

maelekeo (.), mwelekeo (mi-)

betuo, hanamu, matemo;

mstari wa hanamu (mi-);
betuo bapa (ma-)

-betua, -inama, -inamisha, -inika, -nepesha

-bong'oa, -inama, -nepa, -poromoka, -sujudu;

-tubwika;
-wamia

fuawe (-; ma-)

chandalua (-; vy-)

hatimaye, mwisho, baada baadaye

ncha (-), chembe (vy-); ,

kigumba (vi-), nyana (-);
tora (ma-; -)

limbikizo (ma-), ujazi (.), ulimbikizaji

(.); []
ulimbikizaji wa mali (.);
ulimbikizaji wa silaha (.)

-shibisha, -lisha, -pa chakula

dondo; nguo
dondo (-)

-kemea, -koleza maneno (.)

mfuniko (mi-)

-fuchama, -funika, -funikiza, -gubika, -kafini,

-tabiki; [] -andika meza,
-andaa meza; ,
mpanga vyombo (wa-)

-jifunika

-pasisha, -toza; -ti

(-, -patisha) adhabu, -adhibu;
-harimu, -tenga;
-. -piga mhuri; -zia;
-zinga;
-faini; -piga kura ya vito,
-tumia kura vito, -tia vito; (.)
-funga n kitata

. <<>>

tadbiri (-), tengenezo (ma-), rekebisho (ma-)

-fanyiza, -linganisha, -panga, -rekebisha,

-sabidi, -safisha, -tengeneza;
-tengenea

-tuama, -tengenea

kushoto

1) () hujuma (-), msako (mi-),

shambulio (ma-), zahama (-)
2) (); utando wa
ulimi (tando); chunyu (.);
-. gaga (m-)

1) () -shambulia
2) ( ) -ja u
3) () -jikwama, -gonga;
-panda mti, -gonga mti

jahili (-; ma-), mshambuliaji (wa-)

-mimina; -mimina;
a -churuza

1) () -jaa
2) () -vimba, -iva, -pevua

kuweko (.), upatikanaji (.);

-patikana, -tukia

-na-o-patikana; fedha
taslimu (-); fulusi (-) (.), nakidi (-)
(.); nakidi (-) (.);
taslimu

kodi (-), ushuru (.), hongo (-; ma-);

gubiko (ma-);
kodi urithi (-);
kodi mshahara (-), kodi ya mapato
(-), mbiru (-); kodi ya
kichwa (-); ulipizi (.);
a,
( )
mrabaha (mi-); ,
jizia
(-)

utozaji [wa] kodi (.)

79


mlipa kodi (wa-)

hawara (-; ma-), suria (-; ma-)

- sumaku

upakaji (.)

(epe, . .) mtatio (mi-)

-tatia, -zonga, -zongomeza;

-zingisha nyuzi, -zungua uzi; -.
makunjo (.)

dokezo (ma-), kidokezi (vi-), fumbo (ma-),

kielekezi (vi-), kionyo (vi-), onyo (ma-),
konyezo (ma-), ukonyezo (konyezo), ubashiri
(.; ma-)

-dokeza

-ania, -wa n azma, -azimu, -dhamiria, -hiari,

-hirimia, -kusudia, -nia, -nuia, -pania,
-tazamia, -tegemea, -ukilia, -zuumu, -taka,
-amidi (.)

azima (-; ma-), azimio (ma-), busara (-),

dhamira (-), ghaidhi (-), gharadhi (-), hiari
(-), jukumu (-; ma-), kusudi (ma-), kusudio
(-; ma-), lengo (ma-), maana (-), maarubu
(.), madhumuni (.), makusudi (.),
manuwio (.), matilaba (.), mawanio
(.), mradi (mi-), nia (-), nuio (-, ma-),
shabaha (-), shauri (ma-; -), tarajio (ma-; -),
tazamio (ma-), tegemeo (ma-);
-dhamiria, -zuumu

[kwa] makusudi, mradi

- dhati

gavana (ma-), halifa (ma-), liwali (ma-; -),

naibu (ma-;-)

mshono mshikilizo (mi-), punta (-), shikizo

(ma-), uzi wa kushikiza (nyuzi)

-azimu, -kusudia, -panga;

-weka kiwango; -tunga
shabaha; -auka

-tona, -tota

80

mtatio (mi-)

-jisugulia sabuni

-tunga; -tunga samaki

mpanga (wa-), mwajiri (wa-);

mzamishi (wa-)

1) () -ajiri, -kodi;
-nauli; , mkodi (wa-)
2) ( ) -ajiri, -tumikisha;
-paliliza;
-tuma; -chukuza,
-pagaza;
-zamisha;

-gemesha; ,
mwajiriwa (wa-)

-ajiria, -jiandikia

(, ) ukoko (ma-)

1) () -leta, -sababisha, -tia;

-bwaga zani, -zorotesha;
-rukudhu, -kutisha;
-dharau, -kebehi,
-rukudhu, -vunja uso, -fanya kashfa;
-tingisha;
-tia donda, -tia jeraha, -do[n]doa;
-chapua, -duta, -kandika,
-kumba; -piga
kipigo cha kumwua mtu;
-toa pigo kali;
-l mtu kivuli;
-piga ngumi, -iga
konzi, -gota konzi;
-bata mguu; (,
) -batabata; ,
-dhuru, -angamiza, -daathari, -haribu, -tia
(-leta, -sababisha) hasara, -hashiri, -hasiri,
-korofisha, -tapanya, -zorotesha, -fanya
uharibifu, -bananga; umizi
(ma-)
2) () -paka, -tia;
-nakshi, -jiremba;
-jipodoa; -tia rangi,
-paka rangi;
-piga zulu; , (
. .) mpakaji (wa-); -piga
mfuo, -andika mfuo, -weka mfuo;
( ) -paka vipaji;
-pandikiza;

-nakshi; -toja;
-pambia;
-kata hesi, -piga (-kata,
-chora, -tia) nakshi, -nakshi;
-andika picha, -nakshi;
-tona wanja;
-piga chanjo, -remba chale, -chora mwilini;
upakaji rangi (.)
3) () -ajihi, -tembelea, -zuru, -fanya
tembezi;
-pukusa

[kwa] kinyume chake, kinyume

msegemnege, ovyo, shelabela

katakata

-akua, -fusa, -gwafua, -hamia, -fanya hujuma,

-fumua hujuma, -hujumu, -shambulia, -vizia,
-ramuka, -vamia; ,
msengenya[ji] (wa-); ,
mshambuliaji (wa-)

(.) mshambuliaji (wa-), fowadi (ma-)

hujuma (-), shambulio (ma-), shambulizi

(ma-), uchokozi (.), ushambulizi (ma-),
utadi (.), uvamizi (.)

hujuma (-), kisingizio (vi-)

bomu la kuchoma moto (ma-)

msaidizi (wa-), rafiki (-);

taniboi (ma-)

hasara (-), balaa (-; ma-)

mahadhi (.), nagh[a]ma (-), tumbuizo

(ma-)

-liwaza, -tumbuiza

kinyume cha, kwa kushindana na, kwa

kupinga

kwa kukata njia

dopa (ma-), kastabini (-), simbo (-), subana

(-), tondoo (-), mtondoo (mi-)

1) ( ) -nywa
2) ( ) -kaba mvinyo, -jilevya;

-chapa maji (.)

tupa (-); tupa

msumeno (-)

-dupa, -sukuma

mwandiko (mi-), uandikaji (ma-), uandishi

(.); -. maandiko (.)

kinywaji (vi-), skwashi (-);

sharabu (-);
sharubeti (-);
kileo (vi-); ,
kiburudishaji (vi-);
tui
(-; ma-)

1) () -tema mate
2) ( ) -tojali, -puuza

mithili [], tamthili

kijazo (vi-), mjazo (mi-), ujazaji (.)

ujazi (.)

lembelembe, -nono, tele;

-jaa, -topea;
-shonana, -furika;
-duba, -jaa shinda

fila (-), kiambato (vi-), kiikizo (vi-), kijazo

(vi-)

-jaa, -jaza, -omeka, -tutia, -ziba;

-wapilia;
-jaza farafara, -jaa tele

-jaa; -jaa tele;

-rembera, -lengalenga

nusunusu

ukumbusho (ma-; kumbusho)

1) ( -.) -kumbusha, -tia sikioni,

-nabihisha
2) (-.) -shabihi, -mathilisha; -.
pua (-)

dharuba (-; ma-), mkumbo (mi-), msukumo

(mi-)

81

hatimaye, mwishoni

1) () akrabu (-), elekeo (ma-),

tazamio (ma-); umbele
(.); e buruji
(-); -elekea
2) (, , ) elekeo (ma-),
mwelekeo (mi-), uelekeo (.; ma-), janibu
(-), mchepuo (mi-), mkondo (mi-), mpande
(mi-), sera (-); ,
. . tanzu (ma-);
taarab[u] (-; ma-);
( )-fuata moyo
3) () upelekeaji (.),

tazamio (ma-), uvutiwaji (.), welekeo (.)

1) (, ) -elekeza,
-himiza, -lenga;
-. -elekezana
2) () -hekimiza;
-hidi
3) (, ) -peleka,
-tomeza, -tuma, -tumia;
-peleka ujumbe;

-peleka lalamiko;
-peleka waraka
4) () -simamia

-dema, -ongoza njia, -elekea

kulia, kuume

bilashi, bure, dhalala, goya, ovyo, zigizaga

batili, wahshi, -a bure, hafifu;

mjango (-), bure;
-kutofua dafu (.)

kama hivi, mathalan[i], methali , kwa

mfano

(.) mfululizo, mtawalia

1) () bali, [kwa] kinyume chake,

kinyume
2) ( -.) mkabala, mkabala wa;
-kabili

-kaza; -pindana, -kaza,

-hoka; -piga bongo

-jika, -kacha, -kakam[u]ka, -kakamaa,

82

-pindana, -pirikana, -susuwaa, -jitutumua;

(
-.) -jikakamua;
-. -kakamia;
-kakamavu

1) (, , )
bidii (-), dhiki (ma-), jitihada (-;ma-), juhudi
(-), kasi (-), mvutano (mi-);
mkakamao (mi-);
kite (vi-)
2) (.) mvut[i]o (mi-)
3) (.) volteji (-);
stimu kubwa (-)

kasi; -tia kasi; -piga kasi

hadhari (-), msuguano (mi-), ukalifu (.);

(.) hali wasiwasi (-)

() kabambe;
hali wasiwasi (-)

1) () -jaza, tia;
-fukiza moshi; -tia ukungu
2) ( ..) -jiweka kifua
mbele

- lonyo; ,
upwamu (.)

ghururi (-; ma-);

-ghururika, -twaza

-ongezeka, -zidi

puju (-)

(.) mfereji wa mwanzi (mi-), mfuo wa

mwanzi (mi-)

-changa; -tinya;
-chanyata,
-chachata

hesi (-), kituta (vi-); -kata

hesi

karipio (ma-), kemeo (ma-), lawama (-; ma-),

mapatilizo (.), upatilivu (.)

kielezi (vi-), kisifa (vi-)

ganzi (-; ma-), nusukaputi (-);

 -ganzisha;
dawa kufisha ganzi (-),
nusukaputi (-)

mnywa vidonge vya kulevya (wa-), mvutaji

bangi (wa-)

uvutaji bangi (.), ulevi wa vidonge vya

kulevya (.)

boza (-), dawa kulevya (-), kidonge cha

kulevya (vi-), kileo (vi-), mhadarati (mi-),
bangi (-); ,
.
majuni (.);

1) () kabila (ma-; -), taifa (ma-), kaumu

(-), watu (.)
2) (, ) watu (.),
umma (.)
-
-a kidemokrasi -a watu

1) () taifa (ma-)
2) ( ) uenyeji (.)

- kikabila, - kitaifa, - watu;

jeshi la wananchi (ma-), jeshi la
umma (ma-); vita vya
umma (.); utawala
wa kidemokrasi wa watu (tawala);
muziki ya kiasili (-), muziki ya
kienyeji (-); uchumi wa
[ki]taifa (.); uenyeji
(.)

demokrasi (-), utawala wa watu (tawala)

idadi watu (-0, populesheni (-)

choa (vy-;-), kifundo (vi-), kigwaru (vi-),

kinyakuzi (vi-), nundu (-), tumbo (ma-),
turuturu (-), tutuu (ma-; -)

mradi, kwa unyambi

tarishi (ma-)

dutu (ma-), mandhari (-; .), sura (-),

taswira (-), uso (nyuso), wajihi (-)

- nje; nje (-);

dawa kutia (-), dawa ya kupaka
(-), dawa ya kusugua (-), dawa ya kubandika

(-)

pingu (-; ma-)

-bomoa, -kiuka, -vunja, -vuruga;

-ua, -vunja nadhiri, -zuri;
-pambua; ,
-vunja ahadi, -vunja nadhiri;
-tadi, -vunja sheria; ,
. . -ghasi; ,
. . -asi, -vunja amri, -halifu amri;
-ruka (-vuka, -pita,
-kiuka) mpaka; -vunja
mwiko; -kiuka haki;
-vunja ngambi;
-haribu
mimba; ,
malaya (-); -halifu;
, asi

1) (, ) manza (-),
mvunjo (mi-), ukiukaji (.), ukorogefu (.),
uzorotaji (.); (.) kosa (ma-);
dhambi (-; ma-), uvunjaji
(.), jeuri (-), ujangili (.);
uharamu (.);
maasia (.);
uchafuzi (.), upotovu
(.); utovu wa
nidhamu (.); pinguo
(-; ma-); jeuri (-), ukiukaji
wa haki (.); utadi
(.); fii (-);

unajisi (.)
2) ( ) ila (-), dosari
(-); kilimi (vi-);
masito (-)

halifu (ma-), mhalifu (wa-), mharibifu (wa-),

mkiukaji (wa-), mvunjaji (wa-), mpinduzi
(wa-);
mwasherati (wa-); ,
sakubimbi (ma-; -)

nargisi (-)

jipu (ma-), mdudu (wa-), uvimbe (.)

-tunga usaha

1) () lebasi (.), mvao (mi-), pambo

(ma-), urembo (rembo; ma-), valio (ma-);
kiswa (vi-)

83

2) (.) zamu (-)

marini, -pambe; nyanja

(.); mbeja (wa-),
mpambe (wa-)

mkabala wa, pamoja na

-pamba, -fanya urembo, -piga urembo

-jikwatua, -jipamba, -jiremba, -valia

(.) pua (-)

-bandikisha

-weka; (, )
-banika, -bana;
-ambika

dudu (m-), mdudu (wa-), kinyama (vi-)

watu (.)

-kalia; -kaliwa

kidungu cha [kuingia] ndege (vi-), kiota (vi-)

hesi (-), kidato (vi-), tojo (ma-; -);

-tiringa, -toja

bavu (ma-), dhara (ma-), dhuluma (-; ma-),

fosi (-), jefule (-), jeuri (-), kahari (-), kibavu
(vi-), msusumo (mi-), utumiaji nguvu (.),
tadi (-), ujeuri (.), ujuba (.)

-najisi, -fisidi

mnajisi (wa-), mtumia nguvu (wa-)

mkukumkuku, msobemsobe, yosayosa,

bidhori

kibavu

dhalimu, - dhuluma, harabu, -jeuri, -onevu;

kitendo cha utumiaji
nguvu (vi-); utawala
wa bunduki (tawala)

kadiri -vyo
-pata ashiki, -furahi, -ramisi, -tononoka,
-tamwa, -la mbwende (.);

84

, . .
-tumbuika; ,
-burahi, -starehe, -andisi;
-furahifu

anasa (-), tafrija (-), ubashasha (.), uhondo

(e.; ma-); ,
. . utumbuizo (tumbuizo)

hiba (-), mirathi (.), pokeo (ma-), urithi

(.); kasumba (-)
(.)

asaba (-), kibwana (vi-), mrithi (wa-), warithi

(ma-), mwandamizi (wa-);
-rithisha

urithi (.)

-rithi

-a kurithiwa;
donda ndugu (ma-)

urithi (.)

hiba (-), mirathi (.), pokeo (ma-), urithi

(.)

-bisha, -cheka, -cheza, -fyoza, -kejeli, -sagua,

-sandika, -sengenya, -simanga, -stihizai,
-tania; -ng'ong'a

dhaka (-), dhihaka (-), kejeli (-), kinaya (-),

masihara (-), mubaha (-), mzaha (mi-),
saguo (ma-), shere (-), simango (ma-),
simbulio (ma-), stihizai (-), ubishi (.), utani
(.), utwezo (.)

-bishi, -kavu, -enye ubishi, - ubishi;

mzomeo (mi-);
mbezi (wa-), damisi
(ma-), mdhihaki (wa-), mtani (wa-)

damisi (ma-), mbishi (wa-), mdhihaki (wa-),

mfyosi (wa-), mtani (wa-)

bombo (-), kamasi (m-), mafua (.)

bomba (ma-), mashine kuvuta maji (-),

mashine ya kusukuma maji (-), neli (-),
pampu (-), pulizio (ma-)

ovyo, kwa hima, kwa haraka


ganda la barafu juu ya theluji (ma-)

( ) -fika, -wadia

agizo (ma-), fundisho (ma-), funzo (ma-),

jaza (-; ma-), kiongozi (vi-), marudio (.),
mawaidha (.), mgogoyo (mi-), mwongozo
(mi-), onyo (ma-), tengenezo (ma-), uelekezo
(.), usia (ma-), waadhi (nyaadhi), wasia
(.; ma-); nasaha (-)

-elekeza, -funda, -fundisha, -hekimiza,

-hubiri, -kunga, -lea; -.
-chunga;
-rekebisha, -ongoa, -ongoza; ,
(
) mtawafu (wa-)

gambera (-), mfundi (wa-), mfunzi (wa-),

mhidi (wa-), mkalimu (wa-), mkufunzi (wa-),
msomeshaji (wa-), mwalimu (wa-; w-);
( ) kungwi
(ma-)

(, ) -chagiza,
-gogoteza, -goma, -hitaji, -ng'ang'ania,
-nyenya, -shadidi, -shaurisha, -shikilia,
-shurutisha, -sisitiza, -tetea, -inamia, -taka,
-teta, -shika kani (.);
-kaza, -shupaa, -babaka, -shika;
, -kamia,
-chacharika

1) ( ..) -pata;
-patwa na balaa
2) () -wahi, -pata;
-la risasi

sakafu (-)

() -sakifu

() uwekaji wa sakafu (.)

( ..) -a kukwaruza, -a
kuparuza, -a kuchubua kidogo

kishujaa, kishupavu;
-sisitiza

() idili (-), ujitahidi (.), ukaidi

(.), ukatavu (.), ulabibu (.), ushupavu
(.), ustahimilivu (.); imara (-), kani (-)

(.); () ukaidi (.), ukatavu

(.)

imara, -kakamavu, - kishupavu, -shupavu,

-stahamilivu;
ukamio (.);
mtashi (wa-); -imarika,
-kakamaa, -kakawana, -kazana, -ng'ang'ania,
-shupaa; utashi
(.; ma-); mshupavu
(wa-), mstahamilivu (wa-), mwendelezi (wa-)

hivi; kadiri -vyo

-kurupuka, -tega sikio

kimachomacho

hadhari (-)

-angalifu, tayari, -a macho, -enye hadhari

1) ( ) mkuu wa monasteri (wa-)

2) ( ) padri mkuu (ma-), paroko
(-; ma-)

1) () asilia, barabara, - dhati,

halisi, hasa, - kikweli, [-] kimaada, murua,
safi, sahihi, -tupu;
mdume (mi-);
2) () -a leo, -a sasa;
leo (-); sasa

-linganisha, -rekebisha;
-pambanisha; -tengenea

sadiri (-); kinyongo (.);

-burudika,
-wa na moyo juu

hamasa (-)

-a ushambulizi; vita
vya ushambulizi (.);
hujuma (-)

1) () -fusa, -fanya hujuma, -fumua

hujuma, -hujumu
2) (; ) -timu, -fika,
-wadia; ( ) -jiri
3) () -liwata, -timba, -kanyaga, -vyoga

hujuma (-), shambulizi (ma-)

85

-a msingi, -a kuhitajika;
suala msumari (ma-) (.);
mahitaji msingi (.),
mahitaji ya kila siku (.)

-hesabika

-leta, -sababisha;
-adhibu, -angusha; -sihiri,
-tilia ndege mbaya;
-chira

-mimina; njia mgongo

(-)

boma (ma-), tuta (ma-);

( ) ufinga (finga);
-tuta

-kinaisha, -rutubisha, -taamisha, -shibisha

-kinai, -kuta, -shakiri, -sharabu, -shiba

shibe (.)

rutuba (-), ujalivu (.)

kabambe, -nene, -nono;

- kimaji

-anguka, -chegama, -kumbana, -soza, -kuta,

-jikuta;
-kumbana na upinzani

-nolea

suguo (ma-), usuguo (e.)

1) (, ) -chua, -pakaza,
-singa; -pua
2) () -kwatua, -sua, -sugua

dharuba (-; ma-), mkumbo (mi-)

kabla ya kula, kabla ya kustafutahi

mkorogo (mi-), mpekecho (mi-), uchochezi

(.)

-tomeza, -chochea

sodiamu (-); sodiamu

thayosalfeti (-); soda (-)

86

(.) bidii (-), juhudi (-), jitihada (-; ma-)

(, ) hulka (-),
silika (-), tabia (-)

halisi

- asili, - kiasili, halisi;

utembo halisi (tembo);
uchumi wa kujiruzukia (.);
mpango asilia (mi-);
kipimio halisi, kwa
ukubwa wa asili

-kumbana, -kwaa, -soza

picha ya kuonyesha vitu (-)

mpindano (mi-), mtando (mi-)

1) () -tanda, -wamba
2) () -kaza, -vuta,;
-pinda upinde, -kaza upinde;
-kaza neti, -tanda wavu;
-kaza

maburuzo (.), mvutano (mi-), uwambo

(wambo; mawambo; mambo), kiwambo (vi-)

msegemnege, ovyo, shaghalabaghala,

shelabela

() skweya (-)

shaghalabaghala

elimu (-), mtala[a] (mi-), sayansi (-), usayansi

(.), taaluma (-), utaalamu (.), kisomo
(vi-)

() uchochezi (.)

-tomeza

kitaalamu
-
- uchunguzi wa sayansi
-
- kisayansi na kiufundi

- kielimu, - kisayansi, - kitaalamu;

mtala[a] (mi-), tasnifu (-);
taaluma (-);
utaalamu (.);

usayansi (.);
mchunguzi (wa-), mwanachuoni
(w-; wanavyuoni; wanazuoni), mtaalamu wa
sayansi (wa-);
uyakinifu wa kisayansi (.);
kisayansi;
kitaalamu

kifaa cha kusikilizia (vi-), chombo cha

masikio (vy-)

fedhuli (ma-), mjeuri (wa-), mjuba (wa-),

mjuvi (wa-), msafini (wa-), msihaya (wa-)

kijuvi

fedhuli, -kavu, - kijuvi, safihi;

mfedhuli (wa-);
-fedhulika, -nyeta

fedhuli (ma-), kijuvi (vi-), ujuvi (.),

ukaramshi (.), ukavu (.), upwamu (.),
utadi (.)

mdusia (wa-), kupe (-) (.);

-dusa

-finya, -kunja

-kuta, -pata, -tafuta, -vumbua;

-okota; ,
-tegemea; -.
-dabiri; -enda;
-kutikana; ,
[] mwokosi (wa-);
ubukuzi (.);
-taataa

-hudhuria, -kaa, -tokana, -wa;

-ruzu;
-wiana;
-beba silaha;
,
-sitirika;
-titim[u]ka, -tim[u]ka;
-tega, -otea, -tunduia;
-tawa;
-tegemea; -wa
nusura kufa; -la
pensheni; -wa
chini uangaliaji;
-baidi; ,
mkinzani (wa-); ,
(, ..) mtumiaji

barabara (wa-);
nabihi

uokotaji (.), fadhili (-)

mahiri; -janjaruka,
-kalamka

-jikunyata

(.) kijuvi, kwa fedhuli

-lenga; -elekeza bunduki

unazi (.), utawala wa nazi (tawala)

-
nazi (ma-;-)

utaifishaji (.)

-taifisha

uanataifa (.), ukabila (.), utaifa [mbaya]

(.)
-
-a ukombozi [wa kitaifa]; mwendo wa
ukombozi wa kitaifa (mi-)

jinsia (-), kabila (ma-; -), taifa (ma-), utaifa

(.)

- kienyeji, - kikabila, - kitaifa, -

kizalendo; bunge
(ma-); utaifa
(.); timu Taifa
(-); masikilizano
ya taifa (.);
mwamko wa kizalendo (mi-);
Baraza l kitaifa (ma-), bunge
(ma-); sikukuu
taifa (-); zao la taifa
(ma-); baba wa taifa;
deni la taifa (ma-);
pato la taifa (ma-);
ngoma kienyeji (-);
kitaifa

nazi (ma-;-)

- kinazi

taifa (ma-)

87

1) (, ) asasi (-), asili (-),

chanzo (vy-), chimbuko (ma-), fasili (-), ufuo
(fuo); alfa n omega (.)
2) ( ) awali (-), bismillahi (-),
hatua kwanza (-), kianzio (vi-), mwanzo
(mi-), uanzishaji (.), ufunguzi (.);
mwezi mwandamo (mi-)

mkubwa (wa-), mkuu (wa-), afande (-;ma-),

akida (ma-), bosi (ma-), masta (-), meneja
(ma-; -), msimamizi (wa-), mudir[i]
(wamudiri), mwandamizi mkuu (wa-),
mwongozi (wa-), mwenye amri (wenye);
mkubwa wa gari (wa-);
steshenimasta (ma-);
a mudiri wa forodha
(wamudiri)

awali, - kwanza, - mwanzo, - kimsingi;

shule msingi (-), shule
mwanzo (-), shule praimari (-);
elimu msingi (-)

kianzio (vi-)

ukasuku (.)

bismillahi, limbuko (ma-), mlimbuko (mi-),

chanzo (vy-)

-anza, -fungua, -limbua, -omoa, -takadamu,

-amiri, -maliki, -ja juu, -charuka, -chaga,
-ab[u]tadi (.); -tundiza,
-dunduiza; -ingia dawani;
( ) -piga moto;
, (-)
mwanagenzi (w-)

-anza; ( ) -tokea; ( ) -ja

vita; ( , ..)
-uma mchanga (.)

kiikizo (vi-), kijazo (vi-)

(.) waziwazi, bila kuficha

arifu, -enye maarifa, taalamu

-sugua

-etu; saidana (-);

makwetu (.); zamani hizi
(.); muhula wetu huu (mi-),
zamani hizi (.); sasa, siku

88

hizi

shazasi (-)

-nong'ona, -nong'oneza

maingilio (.), shambulio (ma-)

-tomasa, -tutusa

si; [] si; acha mbali,

fakefu, kefa, sembuse, licha ya, sikuambii,
chembelecho;
kefa; la haula; ,
kufa na kupona; ,
haifai; siyo; sivyo

1) () ukorogefu (.)
2) () uvivu (.), uzohali (.)

() -vivu;
mkoo (wa-)

-a hatari, -a kuleta hatari

si bure, si ovyo

mbingu (-), samawati (-), ulimwengu (.),

uwingu (mbingu);
() badiri (-)

-baya; mabaya
(.)

utovu wa shukrani (.)

chuki (.)

si -aminifu

utule (.)

-baya, -si-o-tafadhalisha

1) anga (ma-; -), samawati (-), ulimwengu

(.), uwingu (mbingu);
mavunde (.); samawati (-)
2) (., ) paa (-), kaaka[a] (m-)

-dogo, haba; saghiri (.); ( )

tahafifu; kijisehemu (vi-),
choto (ma-); choto
(ma-), uchache (.), uhaba (.), ukufi
(kufi), shinda (-; ma-), mchoto (mi-);

 , shibiri
(-), kitambo (vi-); udogo
(.); kitambo (vi-);
haba;
kijitu (vi-), kisaka (vi-)

nyumba orofa nyingi (-)

hangahanga, kizembe, ovyo, paruparu;

-rasha, -hangahanga,
-kukusa, -kuruza

kizembe (vi-), mangumburi (.), mghafala

(mi-), purukushani (-), upurukushani (.),
sahau (-), ubahau (.), ulegevu (.), uvivu
(.), upuuzaji (.), uzembe (.), uzohali
(.), zohali (-)

- kizembe, ovyo, -tepetevu, -vivu, -zembe;

mghafala (wa-),
mzembe (wa-); -ghafilika,
-ghafilisha, -timba;
-zembea

hadithi tupu (-)

haidhuru, fauwa, hivi tu, vivi hivi, hivyo

hivyo tu, si neno, potelea mbali, si kitu

hafifu, si muhimu; -.
kifufumkunye (vi-)

-geni, -a kigeni, -zungu, -si-o-julikana

jahili (-; ma-), maamuma (-) (.)

kijinga, kipumbavu, kimashamba (.)

uanaharamu (.), uchepe (.)

-jinga, - kijinga, -pumbavu, -a kishamba

(.); anzali
(-), jahili (-; ma-)

giza la ujinga (ma-), ugoro (.), uhayawani

(.), ujahili (.), ujinga (.), upumbavu
(.), utobwe (.), ushamba (.) (.)

utovu wa adabu (.), uyabisi (.)

rafu; mpemba (wa-),

mtovu wa adabu (wa-)

bahati mbaya (-), kisirani (-; .), mkosi

(mi-), mumbi (-), nongo (-) (.)

ukafiri (.), ukufuru (.)

benibeni, si sawa

udanganyifu (.)

1) () batili, benibeni, ghashi, si

sawa
2) ( ) - kikafiri; (.)
kafiri (ma-); -kufuru
3) () -danganyifu;
mke mdanganyifu (wa-)

haineneki, haiyumkiniki

() kafiri (ma-)

() mkimwa (wa-)

() urahisi (.); (., .) hali ya

kutokuwa na uzito (-)

bua; -. kibua (vi-)

bibi arusi (ma-), mchumba (wa-), mwari

(wari)

hasara (-), balaa (-; ma-), maafa (.)

ghairi ; . << >>

(.) kwa ajali, kwa bahati, bila makusudi

() mtu kikwekwe (wa-)

maridhia, -kinaifu;
mwenye kinaa (wenye)

1) (., .) kitu kisichoonekana (vi-)

2) () kibanio cha nywele (vi-),
kipingo cha nywele (vi-), pini (-)

-si-o-oneka[na]; -ghibu

takato (ma-; -), uzinda (.), weupe (.)

maasumu; ngamba (-);

-takata

asiye n hatia;
ngamba (-)

89


chapwa, zaburi; -pooza

ukichaa (.)

usiingilie (.); ( )
kutoingiliana katika mambo ya ndani

. <<>>

hangahanga, kivoloya, kwa papara;

-purukusha sikio;
-pa[r]aza

basua (-), ghafula (-), mangumburi (.),

mghafala (mi-), sahau (-), ubahau (.),
uzohali (.), purukushani (-), upurukushani
(.), mazonge (.), ulegevu (.)

() msimacho (wa-), mwapuza (wa-);

-ghafilika, -sinzia,
-sambasamba, -taghafali, -tembea

-babaifu

jarife (ma-), kimia (vi-), shabaki (-), wavu

(nyavu)

kame

muhali (-), haiwezekani, haiyumkiniki

shoro; -. muhali (-)

utulivu (.)

razini, -tulivu

nokoa (ma-); mtwana

(wa-)

bidhori, bila [] kujijua

uja (.) (.), utumwa (.)

-si-o-dhanika, -si-o-fikirika, -si-o-bunika

-si-o na silaha

chepe, kimashamba, kishenzi

kijuvi (vi-), ushenzi (.), utovu wa adabu

(.)

90

- kishenzi; kijuvi
(vi-); chepe (-; ma-),
mpemba (wa-), msafini (wa-), mtovu wa
adabu (wa-)

-si-ojalizika

-si-o-fahamika, -si-o bayana, -si-o wazi;

-tatana

hijabu (-)

salama, -zima

fadhaa (-)

daktari wa magonjwa ya neva (ma-)

kwa hasara, kinyume cha faida

-si-o-vumilika, -si-o-chukulika, -si-o-himilika

() mkimwa (wa-), mtete (wa-)

-si-o-weza kutekelezwa, -si-o- tekelezeka,

shoro

haineneki

-fupi, si -refu; ( ) tahafifu

-si-o-hakikishwa

anasa (-), ubashasha (.), raha mustarehe (-)

() negativo (-), kopi (-)

-a siri, -a kifichoficho

() yosayosa

-kaidi, - kutopindika;
-pindana

mabaya (.), ubovu (.), udufu (.), uoza

(.); -kuukuu;
-. gwechu (-)

-bovu, mbi; mabaya (.);

-limki;
-tumburujika

chuki (.), uchungu (.; ma-), ufurufuru

(.), fundo (ma-) (.)

-n chuki, -chukia, -ingia kisirani

baradhuli (-;ma-), habithi (ma-), maleuni (-),

mnyakuzi (wa-), sefule (-)

mtu mweusi (wa-)

ujinga (.), kutojua kusoma wala kuandika

() asiyejua kusoma wala kuandika

Mwafronodi (wa-)

-changa, -dogo, -a karibuni

juzi hivi, [hivi] karibuni, kiasi, kitambo

kidogo, kitambo kifupi

1) () -a karibu, jirani;
siku za mbeleni (.), siku za
karibuni (.)
2) (); mtu
bunga (wa-), bakunja (-; ma-), mwenye fikira
fupi (wenye), goigoi (-; ma-), zuzu (ma-)

karibu; karibu n

-pungufu wa utambulizi, -si-o-tambulia

mbeleni

kipooza

() mali isiyoondoka (-), mali

isiyohamishika (-);
mali inayohamishika na
isiyohamishika (-)

batili, -batilifu;
-tangua, -batili, -batilisha

-batilifu; zaha
bwete (-)

-si-ogawika

juma (-; ma-), saba (-), wiki (-), fungate (ma-)

utovu wa nidhamu (.)

-halifu;
mtovu wa nidhamu (wa-)

kijicho (vi-), shonde (-), nongwa (-);

-nonga

. <<>>

dufu; -. dufu
(ma-)

-baya, si -ema; kinyongo

(.); (,
. .) afriti (-; ma-);
kijicho (vi-)

-bichi; ( ) -via

shaka (ma-; -)

-enye mashaka

kipunjo (vi-), punjo (ma-)

() mnunaji (wa-), mnung'unikaji

(wa-), mnywanywa (wa-), msununu (wa-),
mtaaradhi (wa-); -atibu,
-wa n chuki, -hasimu, -janga, -nonga, -nuna,
-udhika;
-jichukiza

bughudha (-), bugu (ma-), chuki (.),

ghamidha (-), ghasia (-), lalamiko (ma-),
lalamisho (ma-), mkereko (mi-), mnuno
(mi-), mnung'uniko (mi-), ununaji (.)

kutopatana

mlohasi (mi-), upungufumlo (.), utapiamlo

(.)

uharamu (.)

haramu, -li-o-pigwa marufuku, -si-o na haki

-changa, -bichi, -janga

maazimo (.), mabakio (.), deni (-)

kiasi

- kitambo

kipunjo (vi-), punjo (ma-)

uele (.; ma-), ukongo (.);

91

 mkunguru (mi-),
ukunguru (.)

nyewe (-)

( ) kabichi

-puuza

kukosa kufahamu maana, kutofahamu

ukubwa

kutoelewana, kutofahamiana

marufuku

, , ukulivu (.);
paramo la masingizi (ma-);
-parama, -taka,
-kosa

haba, haitoshi

uhaba (.)

adimu, -chache, dhaifu, duni, haba, nad[i]ra,

nakisi; hitilafu
(-); mlohasi (mi-),
upungufumlo (.), utapiamlo (.);
-tindika

ghaibu (-), nuksi (-)

kichipukizi (vi-); -. pooza

dhaifu, nakisi
(ma-); -dumaa, -kundaa,
-pooza
utovu wa hakika (.), uwongo (.),

ukinzani (.)
mkoroganyo (mi-), ukosefu wa ufahamikiano
(.)
-a uwongo

rahisi
ughaibu (.)

bahasa, rahisi
(.) mkosi (wa-)

gumbo (-), hasara mazao (-)

hatamu (-)

ghafula (-), purukushani (-), kosa (ma-)

-fanya (-patwa na, -shikwa na) tashwishi,

-pigwa na bumbuazi, -pandisha mabega [juu]

manyalia
(.)

( , oo) -changa, -bichi

bumbuazi (-; ma-), furufuru (-), mkanganyiko

(mi-), mzubao (mi-), tashwishi (-), shaka

(, ) -adimika,
(ma-; -)
-data, -kosa, -kosekana, -pungua; ,

(-.) mkosaji (wa-), mtovu

nakisi (-)
(wa-)

() tumbo la ardhi (ma-), mbuji (-)

1) (, ) aibu (-), athari (-), dosari
(-), guni (-), hitilafu (-), ila (-), kasoro (-),
mtesi (wa-), adui (ma-)
kombo (-; ma-), mushkili (mi-), taathira (-),

taksiri (-), tofauti (-), ufasiki (.), ukosefu

ufii (.), uhasama (.)
(ma-), waa (ma-), walakini (-);

kilema (vi-), lemaa (-);

ugonjwa (ma-), uele (.;ma-), ukongo (.)
-limki, -wa na tenge

2) (, ) gumbo (-),
ukataaji (.), kutopenda;
kipunguo (vi-), kosa (ma-), makosekano
ufukufuku (.)
(.), nakisi (-), ngambi (-), nuksi (-), shida

(-), tatizo (ma-), uchache (.), uchechefu

kachara
(.), uhaba (.), ukosefu (ma-), utovu (.),
upungufu (.), paramo (ma-);
(. .) uororo (.), wororo (.),

92

utabwa (.), ulaini (.), uteketeke (.)

1) ( ) [-]laini, mbuyembuye,
-ororo, tebwere, -tefu, teke, tabwatabwa;
-lainika
2) ( ) [-]laini, raufu, tebwere; (
) -bichi; sauti
nyembamba (-); -lainika

-si-o-weza kusahaulika

potelea mbali

uhuru (.), uungwana (e.);

ukinaifu (.)

1) () huru
2) ();
mweza mwenyewe (w-), mkinaifu
(wa-); (
) -jiweza

muda kidogo tu kabla

uanaharamu (.)

() mwana [wa] haramu (wana)

uharamu (.)

haramu; biashara a
magendo (-), biashara ya mlango wa nyuma
(-); uhalifu (ma-),
ujangili (.);
-pitia mlango wa nyuma

bila kuchelewa, upesi iwezekanavyo

() binti (ma-;-), bi (ma-), mhuni

(wa-), mseja (wa-)

- mfuto

wazi

safi; maisha yasiyo

na doa (.)

ugonjwa (ma-); -legea,

-ugua, ( .) -weza

mgeni (wa-), mja (wa-)

ugeni (e.)

-geni, - kigeni, -zungu; -.

kinyangalika (vi-)

ujinga (.), uzuzu (.);

( bao) utobwe (.)

1) () dagaa (-; ma-), duni (-),

udogodogo (.), uduni (.), ufinyu (.),
ukalili (.), unyonge (.)
2) () tahafifu (-), udhaifu
(.), udogo (.), uhaba (.), uhafifu (e.)

1) () -chache, -dogo, - kipuuzi, duni,

haba, mboga, - kadiri, -nyimivu, uchwara,
asighari (.); -.
nyangalika (ma-)
2) () -dhilifu, duni, fifi, hafifu, -
kipuuzi; -dunika;
-. kifufumkunye (vi-),
nyangalika (ma-)

1) () ubichi (.), ukembwa (.)

2) (, ) ubichi (.),
uchanga (.), ukembe (.)

-bichi, -changa, -janga; -via,

-pooza

madhubuti, thabiti

hakuna budi, hapana budi, haina budi

kutoepukika, faradhi (-)

- faradhi, -a lazima, -si-o-weza kuepukana

bila habari

-zungu, -si-o-julikana; -.
kidubwana (vi-); -.
zuko (ma-);
kindengereka (vi-);
askari asiyejulikana (-)

-si-o-tibika

- daima, thabiti

chapwa, dufu

( ) -batilifu;
mdanganyifu (wa-)

93


uwongo (.), uzandiki (.)

-si-o-badilika, -si-o-rekebishika

bwambwa (-), ubovu (.)

-bovu; -limki

umoto (.)

-fura

harabu

-si-o-pimika, -si-o-hesabika;
nguvu zisizopimika (.)

-si-o-hesabika, bila idadi

nailon[i] (-)

siasa ya kutopendelea po pote (-), siasa ya

baki (-)

(.; ) batili;
mtu baki (wa-), wasta (.)

chembebatili (-), nyutroni (-)

- nyutroni; bomu la
nyutroni (ma-)

ghafi, mui, teke;

bidhaa hafifu (-)

() kibarua asiye n ujuzi (vi-)

-mojawapo

1) (-) hapo kale, zamani (-)

2) ( ) -tokuwa na wakati

ujinga (.)

-ingine, fulani; baadhi

(-); kadha, kadha wa kadha

ubaya (ma-)

tanzia (-), tangazo la kifo (ma-)

kwa wakati usiofaa, si kwa wakati wake

94

() mnato (mi-)

() kisozi (vi-)

fulani, mmoja (wa-), mtu (wa-), mwafulani

(wa-), mwajimbo (wa-), mwingine (wengine),
mtu e yote (wa-)

kimashamba, kishenzi

-a kishamba, - kishenzi

kikambo

kisiri

haramu, - kisiri, - siri, marufuku

-gumu, si rahisi; kazi pevu (-)

vigumu, si rahisi; () adimu

mapiswa (.)

-zito, si nususi, si -epesi;

mkosi (wa-)

1) () shoto (.)
2) () si adabu

haifai, ni marufuku

akidi, si haba, -ingi

ajila, bila kuchelewa, chakachaka, dalihini,

filihali, halan[i], sasa hivi, kititi, mara, mara
hii, mara moja, kwa mkupuo mmoja, moja
kwa moja, papo kwa papo, sawia, upesi

bila ajizi, bila kuchelewa

simetali (-)

1) ( ) -pumbaa
2) ( , ) -fa ganzi, -fanya ganzi

Mdachi (wa-), Mjerumani (wa-)

- kidachi, - kijerumani;
Kidachi (.), Kijerumani (.)

hasara (-), kutopendwa

hakuna budi, hapana budi, haina budi


akali, haba, kiasi, kidogo, nusu kidogo, unde,
tembe, kwa uchache, vichache;
watu wachache (.);
bado kidogo

akali (-), uchechefu (.), uchache (.)

-chache

() bubu (ma-; -);

-wa kama chaza wa pwani (.)

ububu (.)

uajizi (.), ufyefye (.), uoza (.)

dhaifu, goigoi, -nyonge, tepetepe, -tepetevu;

mboga (-), anzali (-),
goigoi (-; ma-); -dhoofika,
-kongoka, -legea, -tepeta

nusura (-), udhaifu (.), unyonge (.)

-bughudhi, -chukia, -futa, -jefua, -kirihi,

-sinya, -zia; -uka

-a kuchukiza, -a kukirihi, -a kuchukia

bughudha (-), bugu (ma-), chuki (.), chukio

(ma-), futa (-), husuda (-), nakama (-),
uchukivu (.; ma-);
-wa n chuki, -n chuki, -husudu

1) () utelezi (.), udanganyifu

(.)
2) ( ) utovu wa
uthabiti (.), kukosekana kwa uimara

1) (, ) -badilifu;
-geuka, -teleza (.)
2) () si thabiti, si imara

kutoshambulia;
kutoshambuliana

-si-o na watu

hali ya hewa mbaya (-), wakati wa mvua

(nyakati)

uchoyo (.), pupa (-), tamaa (-), uroho (.),

ulaji (e.) (.);
(. .) -lafuka

kejekeje, -legevu

- kikuukuu; kindengereka
(vi-), kinyangalika (vi-), mahonyo (-);
-. (.
, ) kikuukuu (vi-)

ukiwa (.)

kame, -sipokaa watu, pasipo watu

bila udhuru

-si-o na haja, -si-o na msingi

ghafi

ukosefu wa elimu (.)

udhia (.), moto (mioto), ukali (.)

inabidi, hakuna budi, hapana budi, haina

budi, lazima, yapasa, kwa ulazima

lazima (-), ulazima (.), dharura (-), faradhi

(-), haja (-), hoja (-), mahitaji (.), sharti
(-; ma-), udhuru (.), uhaja (.), wajibu
(-; .), takalifu (-), neda (-) ();(.)
haja (-); hawaiji (-)

- faradhi, - lazima, -a sharti; -.

wajibu (-; .);
, manufaa (.), matumizi
(.), zana (-); -hitajika,
-lazimu, -pasa, -wajibu

upweke (.)

-nyamavu; mfichaji
(wa-)

-si-o-fafanulika, -si-o-elezeka

-geni, nad[i]ra; -. ajabu

(-; ma-), kinyangalika (vi-), muujiza (mi-),
nduni (-), tukizi (-)

ajabu

ajabu

kigeni

95

kiroja (vi-), uajabu (.), uzungu (.)

- kigeni, nad[i]ra, simo; -.

kiroja (vi-), simo (-)

bila mpaka, pasipo mpaka

- bila mpaka, -si-o na mipaka

mbali, tofauti

tofauti (-)

benibeni, tofauti

kikariri, mara nyingi

anuai, - kumbakumba

mapatilizo (.), kutokubali, upinzani (.)

() mafu (.)

fajaa, kwa ghafula, ghafula, bila habari, soli,

tahamaki; -gutua

ghafula (-), ghairi (-), kizushi (vi-)

- ghafula; dharura
(-); -. -ghairi

ukoloni mamboleo (.)

simo (-)

neoni (-)

- neoni

-si-o-lipika; deni
lisilolipika (ma-)

-si-o-tambuliwa

utata (.)

- mashaka;
msasanya usio dhahiri (mi-)

-si-o-kanika, -si-o-pingwa;
ukweli usiokanika (.);
habari zisizopingwa (.)

koga (ma-), uchafu (.), ukoo (koo),

96

ukorogefu (.), unyaa (.)

() mkoo (wa-), mtu mchafu (wa-)

-si-o-tangazwa, -si-o-chapwa

ubichi (.), usungo (.), utovu wa ujuzi

(.), uzuzu (.)

-zuzu; mgeni wa kazi

(wa-)

hobelahobela

upurukushani (.), uzembe (.), ukosefu wa

utaratibu (.)

-kosefu wa utaratibu, -si-o na utaratibu

ugeni (e.), ujinga (.)

() mtohara (wa-)

ubahaimu (.), upurukushani (.), ukosefu

wa makini (.)

kijuujuu

-si-o-wezekana kukanushwa, wazi kabisa

upurukushani (.), mghafala (mi-), mapuuza

(.); -ghafilika

() butu, [-]gutu, si kali

-si-o-fanyika, -si-o-wezekana, muhali

-si-o-zuilika

-si-ogawanyika, -si-o-wezekana kutengwa,

-si-o na tofauti

kimashamba (.), ushenzi (.)

- kishenzi, rafu, - kimashamba

dharura (-)

-si-o-subirika, -a dharura;
haja isiyosubirika (-)

-si-o-tenganika; sehemu
isiyotenganika (-); haki
isiyotenganika (-), haki wakfu (-)


-si-o rasmi

bidhori, kwa nguvu, bila nia

-si-o -a chama

tasa

kame, tasa, jangwa

- kuvuja

-si-o-weza kushindwa

halafa (-), maasi (.), uasi (ma-), ubishi

(.), uhalifu (ma-), ukaidi (.)

uasili (.)

. <<>>

usugu (e.)

tuli

uthabiti (.), utulivu (.)

-kavu, tuli, -tulivu;

-ng'ang'anaa;
-duwaa

holela

uzuzu (.)

-si-o-tayarishwa [vizuri], -si-o-andaliwa, -a

pupa, -a kiholela

halisi

asilia, barabara, halisi

() msali[k]hina (wa-)

tisti

imara (-), usimeme (.), ususuani (.),

uthabiti (.), chuma (vy-) (.)

imara, tisti;
mpindani[fu] (wa-);
msimamo usiotetereka (mi-);
-imarika, -thibiti, -zinda

-si-o-shindwa, -si-o-tiishwa

ukaidi (.), upinzani (.)

-halifu, -kaidi, -kinzani;

mwasi (wa-), kiloo (vi-)

wazi

1) (, ) bwambwa (-),
ubovu (.), kasoro (-), dosari (-), kombo
(-; ma-) (.)
2) (, ) chonza (-), fii (-), hitilafu
(-), mtafaruku (mi-), mvurugo (mi-)

hitilafu (-)

ovyo

-chache, dhaifu, -pungufu, shinda;

(29 ) mwezi mpungufu (mi-);
-jaa shinda

mkoroganyo (mi-), msengenyano (mi-),

kutofahamikiana, kutoelewana

kigeni

hafifu, - kigeni, - kikombo;

maneno fumbo (.), fumbo l
maneno (ma-); -. kidubwana
(vi-), kidude (vi-), kifufumkunye (vi-),
nyangalika (ma-); -tanza;
-tatanisha

-si-o-wapendeza watu

( ) Mungu mtakata (mi-);

batuli (-)

() habithi (ma-)

kirukanjia (vi-), msumbi (wa-), mtiriri (mi-),

mtokaji (wa-)

tukutiko (ma-), usumbi (.), utukutu (.)

-tukutu; mgaagaa
(wa-); -tukuta

( ) upayukaji (.)

halafa (-), maasi (.), uasi (ma-), ubishi

97

(.), uhalifu (ma-), ukaidi (.), utukutu

(.)

kigego

-halifu, -kaidi, -katavu;

kigego (vi-), kuduku (-);
mwasi (wa-);
-kaidi, -potoka

kwa bayana

kigeugeu

-badilifu, -geugeu, -geuzi, - kigeugeu;

kigeugeu (vi-),
kimbaumbau (vi-);
kinukamito (vi-) (.);
-badilika, -geuka

kigeugeu (vi-), ubadilifu (.)

tofauti (-)

tofauti

ubaradhuli (.), nyanyaso (-; ma-)

() mshaufu (wa-), mtovu wa heshima

(wa-); -nyeta, -nyetea

puya (-), uchuku (.), uwongo (.)

ukorofi (.), tofauti na ukweli (-)

benibeni, si sawa, na makosa

pogo (-; ma-), ukosaji (.)

benibeni, ghashi, si sawa;

lugha varange (-);
sehemu mchanganyiko (-)

batili, -batilifu

soli

-si-o-tambuliwa, -si-o-dhamiriwa,
-si-o-tazamiwa

kwa ajali, bila kukusudia, kwa nasibu

() mtu mwenye mtizamo sahihi (wa-)

98

kishupavu

ukakamavu (.), umwamba (.)

-gumu, thabiti, -shupavu, imara;

mpindani[fu] (wa-);
-shikilia uzi, -shupaa,
-chachamaa

-si-o-tanguka; kanuni
zisizotanguka (.)

haikosi, halahala, lazima

-si-o-pitikia, -si-oshindika;
tenge tahanani (-)

kila kukicha, daima, kila leo, kwa mfululizo,

msago, sago, laili wa nahari

mfululizo (mi-), msago (mi-), mwendelezo

(mi-)

- daima, - mfululizo;
mfululizo (mi-)

ubaya (ma-)

ugeni (e.)

-geni, -zungu

ubaya (ma-)

mabaya (.)

usalama (.)

tusi (ma-)

ubovu (.)

uadui (.), husuma (-)

( ) mazoea (.)

(.) kutofungamana na upande wo wote;

nchi
zisizofungamana na upande wo wote
[kisiasa] (.)

uchafu (.), tusi (ma-);

mnn machafu (.)


-chafu; tusi (ma-)

kinaa (-)

maridhia, -kinaifu

chukio (ma-), fakachi (-), husuda (-), karaha

(-), sabasi (-), shonde (-), uadui (.),
uhasama (.), futa (-);
-. fundo l moyo (ma-)
(.); -futa,
-husudu

adui (-; ma-), hasidi (ma-), hasimu (ma-; -)

- kiadui

chokochoko (-), kedi (-), mashaka (.),

nongwa (-), shabuka (-), sokomoko (ma-;-),
taabu (-), tata (ma-), tatizo (ma-), teseko
(ma-), thakili (-);
-jipalia makaa (.)

-chungu, -nyarafu, thakili, -tule;

kisirani (-; .);
gugumu (-);
zaburi;
bweshu (ma-);
-wa n inda, -nonga

(.) kihami cha umeme (vi-)

ufupi (.)

-si-o-fikiriwa, -pumbavu

-si-o-leta faida, -a bure, -a matokeo hafifu

bidhori, bila [] kujijua

-zito, -si-o-penyeza [kitu fulani], -si-o-weza

kuingiliwa na

pogo (-; ma-)

uchepe (.)

-si-o-pitika; msitu
isiyoingilika (mi-)

- kipengele; uchaguzi wa
unaibu (.)

() mzuhali (wa-)

ukosefu wa usawa (.), kutokuwa sawa;

(.) kikano cha usawa (vi-), msigano (mi-)

bila taratibu, si taratibu

ukosefu wa usawa wa haki (.), hali ya

kutokuwa sawa (-)

benibeni, si sawa

kizembe

kizembe (vi-), zohali (-)

- kizembe, -tepetevu;
mzembe (wa-); -wa na
kizembe

-tupu, -kavu

borongo (ma-), chafuko (ma-), mchafuko

(mi-), fujo (ma-), ghasia (-), makorowezo
(.), makunjubo (.), mavungu (.),
mavurugo (.), mvurugo (mi-), uvurugiko
(.), vurugu (-; ma-), mchanganyiko (mi-),
mtangauko (mi-), rabsha (-), rangaito (-), tata
(ma-), tenge (-; ma-), tibuko (ma-), vuguvugu
(ma-), vurumai (-; ma-), wasiwasi (; -),
mgaragazo (mi-);
mpandano wa mambo (mi-);
fujofujo (ma-), majojo (.)

() -a kichorochoro;
chorochoro (ma-);
buge

kichipukizi (vi-), uanaharamu (.)

-changa, -a nyuma, -kosefu -a maendeleo

ububu (.)

- kikavu; bubu
(ma-; -), mnyamavu (wa-)

-si-o-gawanyika

umoja (.)

sahali

99

-si-o-tanzulika;
tatizo lisilotanzulika (ma-);
tenge tahanani (-)

mwendelezo (mi-)

kijinga

- kijinga, [-]chege (.);

-zuzuwaa

ajizi (-), uajizi (.), usiri (.)

ajizi; -ajizi

mshipa wa fahamu (mi-), neva (-);

neva sikivu (-)

-tukutisha, -chokoza

-haha, -hangaika

() -babaifu, -tukutu;
mshipa wa fahamu (mi-);
mchelea (wa-);
-tukuta

tikisiko (ma-), wasiwasi (.)

kwa vipindi

tag[i]o (ma-)

-taga, -zaa

mzingatio (mi-), taradadi (-), uajizi (.),

ufyefye (.), wahaka (e.), wasiwasi (; -),
wayowayo (-);
-sita, -hangaika, -kutia na kutoa, -wayawaya,
-rajua

-babaifu, -kokotevu;
-tetereka, -ganza

-si-o-shika kutu

hanamu

kinundu (vi-), maparuzo (.);

virugu (.);
mabonde n miinuko (.)

() kinundunundu, () -a
msego; mstari wa hanamu

100

(mi-); papachi (-);

-goba, -kwaruza

- kikambo

jadidi

() kutovunjwa kwa mipaka

thabiti, imara, -si-o-haribika

mkoo (wa-), mvivu (wa-)

ukoo (koo), uvivu (.)

-vivu, -chafu

() kutosagwa chakula

() maamuma (-)

upayukaji (.)

umwamba (.)

- kutopindika; jabali
(ma-)

inda (-)

-gumu; mkaidi
(wa-)

shoto (.)

akali, kadha; siku chache

(.); watu wachache
(.); kwa maneno
mafupi

kijuvi

kijuvi (vi-), ujuvi (.), ubaka (mbaka),

udadisi (.), utafiti (.)

- kijuvi; ujuvi
(.), udukizo (.), umbeya (.);
mjasusi (wa-), mbeya
(wa-), mchunguzi (wa-)

sahali (-), urahisi (.), wepesi (.)

mboga, sahali; . <<>>

bila idadi; chungu nzima,

elfu elfu, gharika (-; ma-)

() -tupu, safi

-si-okunjamana

ijapo[kuwa], walau, acha mbali, ghairi ,
haidhuru, japo, licha ya, potelea mbali
walakini; juu hivyo,
ilhali, hata hivyo

-si-o-vumilika, -si-o-himilika

uzorotaji (.), uvunjaji (.)

upurukushani (.)

pingano (ma-)

-si-o-patana, -a kinyume;
-achana, -pingana na

chonza (-), upambano (.), kutokubaliana

-si-o-kubaliwa, -si-o-zungumziwa

-si-o-shindwa, -si-o-haribika, madhubuti

hakuna budi, hapana budi, haina budi, fika,

haikosi, hakika, kabisa, maalum[u], bila
shaka, kwa yakini, yakini; ,
imeyakini kwamba

ubainifu (.), udhahiri (.), udhahirifu

(.), hakika (-), yakini (-)

-bainifu; hakika (-)

msigano (mi-);

mkanganyiko kati mikataba mipya na
kizamani (mi-)

( . .) taflisi (-)

-bichi, -janga; -. pooza (ma-);

-via

uchochole (.), kutoweza

dhuluma (-; ma-), hiana (-), jeuri (-),

maonevu (.), maovu (.), mwafa (mi-),
tara (-), udhalimu (.; ma-)

batili, -batilifu, dhalimu, - dhuluma, hiana,

-jeuri;
dhalimu (ma-), mdhalimu (wa-);
-dhulumu

ugeugeu (e.), wasiwasi (.);

-yumbisha

-beba, -chukua, -himili, -pagaa, -pakata,

-somba, -tita;
-susuma; ,
, -toa porojo jingi, -bwabwaja,
-bwata [manen], -ongea kisegemnege,
-payuka, -rereja, -loloma, -uza lugha ya
Kimsumbiji (.); ,
, -eleka;
-chukua kindakindaki;
( ) -pokezana
mizigo, -chukuzana mizigo;
, -twika; ,
-shika zamu, -kaa (-keti, -linda)
kingojo, -linda ngojo;
-angata, -tungata, -yongoa, -chukua
kindakindaki; -beba silaha;
-rongaronga;
-chukua madaraka, -twaa
madaraka, -chukua jukumu, -beba mzigo,
-dhamini; -chukua
kwapani; , -pata hasara,
-l hasara, -patwa na (-kutwa na, -fikwa na)
ndege mbaya, -hasiri, -pata madhara, -pata
shoti, -dhurika; -shindwa;
-toa utumishi;
-beba bango; -leta
hatari, -sababisha hatari; -beba
tochi; -arda, -taga mayai; ,
, mshari (wa-); ,
-. mbeba (wa-)

1) ( ) -arda, -zaa, -ta, -taga

2) (); -fukutua
mbio

-si-okuwa na thamani

kuku wa mayai (-)

tofauti (-)

tofauti

dhalili, - dhiki, -n huzuni, -a huzuni,

-kiwa, - msiba, -enye msiba, -tule;

101

 shani (-), ajali (-),

eksidenti (-), msiba (mi-), tukio la ajali (ma-);

ajali [kuleta] kifo (-);
hohehahe (-), mahuzuni
(-), suta (-); -dhalilika

() mlemavu (wa-)

turuhani toa (-), uzito halisi (.)

bezo (ma-), dharau (-), ubaradhuli (.),

upeketevu (.), ukosefu wa heshima (.)

baa (-; ma-), bahati mbaya (-), dhii (-), dhiki

. <<>>
(ma-), dhila (-; ma-), harubu (-), huzuni (-),

kahati (-), kilio (vi-), kunusi (-), maafa (.),

shaka (ma-; -), utovu wa hakika (.),
mwafa (mi-), madhilifu (.), masa[h]ibu
wasiwasi (; -);
(.), mdhana (-), mkasa (mi-), msiba (mi-),
kutokuwa na uhakika juu maisha
mumbi (-),nuksi (-), ole (.), pigo (ma-; -),
baadaye
shari (-), ushari (.), teso (ma-), ukuba (.),
utule (.), zani (-), ndege mbaya (-) (.); () mlejileji (wa-), mwenye shaka
dhara (ma-); (wenye); -wayawaya
-ingiliwa na baa, -patwa na maafa

chachari (ma-), macheche (-; .),

hailigwa
mangumburi (.), usumbi (.), utukutu

(.)
1) () hakuna, hamna, hapana,

2) () la, sivyo, siyo, hata, hapana;

-tukutu; mtiriri (mi-);
haitasa, haitasi, bado
mtukutu (wa-)

inda (-)
bahati mbaya (-), janga (ma-), mdhana (-),

kisirani (-; .), mkosi (mi-), mnaso (mi-),

-enye inda
mumbi (-), nongo (-), nuksi (-), ukuba (.),

ndege mbaya (.)

netiboli (-)

mdubira (wa-)
mtamba wa ng'ombe (mi-)

adha (-), takalifu (-)

. <<>>

() mnung'unikaji (wa-)
-tukutu; mchache wa
subira (wa-), mkimwa (wa-);
- kutoridhika
-tukuta

() mlalavi (wa-), mbishi (wa-),

hamu (-), pupa (-), tutuo (ma-)
mnunaji (wa-)

-vivu, -tepetevu
bila kupotoka

kinaa (-)
-zito; mtu mzito (wa-);

-ganzaganza (.)
-kinaifu; -kinai

() utiriri (.) (.)

bikira, -zima

-baya, -a bila ya uhodari;

rahisi
makorowezo (.); mkosi

(wa-)
-epesi, mboga, rahisi

uchochole (.)
hali ya kutoweza kufanya kazi (-)

102

bila makusudi, pasi makusudi

-si-o-takikana, si -a makusudi, -si-o-kusudiwa

-badilifu

gumbo (-), ukosefu wa mavuno (.)

janga (ma-), mnaso (mi-)

bila ya kuchoka

faini [kwa kutotekeleza masharti] ya mkataba

(-; ma-)

taradadi (-), ugeugeu (e.)

-legevu, mlejileji, telezi, -geugeu, -a

kusitasita; -lega,
-tembea, -taradadi, -teleza, -tetereka, -tika

-kaidi, -pinzani

-a kuchimbua mafuta, -a kutoa mafuta

uchimbuaji wa mafuta (.)

usafishaji wa mafuta (.)

bomba l [kupitishia] mafuta (ma-), mfereji

wa mafuta (mi-)

utoaji wa mafuta (.)

mafuta (.)

mchimba mafuta (wa-)

ghaibu (-), kukosekana, makosekano (.),

ukosefu (ma-), ukosekanaji (.), kosa (ma-),
nakisi (-), ngambi (-), nuksi (-), pengo (ma-),
shida (-), tatizo (ma-), uchache (.), uhaba
(.), uchechefu (.), upungufu (.), utovu
(.); gumbo (-);
kuadimika kwa bidhaa
madukani

kwa kinyongo, kwa shingo upande (.)

-a matusi; tusi (ma-)

kishenzi

() mshenzi (wa-)

haba

bila makusudi, pasi makusudi

najisi (-)

(, ) kafiri (ma-)

-batilifu, dhaifu

1) () hafifu;
-hafifisha
2) (, ) -a
kizembe, -tepetevu

witiri; kitangulizi (vi-), tasa

(-), witiri (-)

uchafu (.), ukoo (koo), unajisi (.), unyaa

(.), koga (ma-)

1) (, .) mkoo (wa-), mtu mchafu

(wa-), mvivu (wa-); () mnajisi
(wa-)
2) (, ) -batilifu, -dhaifu,
-danganyifu

janaba (-), najisi (-), uchama (.)

king'onyo (vi-), maovyo (.), najisi (-),

taka (-; ma-),tope (ma-; -), unyaa (.), tama
(-) ()

-chafu

dude (ma-), ndude (-), jambo (mambo), kitu

(vi-)

ganzi (-; ma-), ufu (nyufu)

-si-o na tija, -si-o-leta natija

mushkili (mi-), utata (.)

1) () hafifu;
-hafifisha
2) () -si-o wazi, - kikombo
(.); -. kifufumkunye (vi-);
-tanza

wala; hata chembe;

, bilikuli, hata, kamwe;
, si dalili,

103

kamwe, hata tumba;

-tusha; o [] dufu;
[] kinyangalika
(vi-), dufu (ma-); bila
kuleta salam wala kalamu;
dhalala; faridi

1) (.) shamba la nafaka (ma-)

2) (.) fani ya kazi (-)

( .) mahali (.), ko kote, po pote

mkanusha kanuni zote (wa-), mwenye

mashaka (wenye)

asfali , chini

-fuata-o

( , ) - chini

- chini; upande wa
chini (pande); chini (-),
mvungu (mi-), uvungu (.), tako (ma-),
makalio (.); utanga
(tanga); shimizi (-)

asfali (-), chini (-), kitako (vi-), mvungu

(mi-), uvungu (.); chini kwa
chini

-pindua, -poromoa, -sinukisha, -tumbukiza

-poromoka, -tumbukia

mapinduzi (.), mapindukizo (.)

bonde (ma-);
bonde la mpunga (ma-)

1) () -bete, -fupi;
-fupika
2) () dhaifu, dhili, -dhilifu, -nyonge;
baradhuli (-; ma-), mpujufu
(wa-); () -dhilika;
3) ( ) rahisi
4) () -a chini; maji
mbande (.); kiwango cha
chini (vi-); borongo, gamti;
-dhilifu;

-dhilika
5) () sauti nene (-)

104

() bete (ma-), mtu kikwekwe (wa-),

mziavu (wa-), kikwekwe (vi-);
-fuwaa, -kundaa

ghafi

1) (, ) legelege (.)
2) (.) uwanda wa chini (nyanda)

dhaifu, -nyonge

jambo duni (mambo), legelege (.), udhaifu

(.), uovu (ma-), uduni (.), ufisadi (.),
ufasiki (.)

- chini

( .) - -ote

nikeli (-)

-nepa, -nesa

bilikuli, kamwe, abadan[i], asilani

nikotini (-)

( .) mtu (wa-), ye yote

( .) mahali (.), ko kote, po pote

-si-o-faa kamwe;
zumbukuku (ma-)

ubatilifu (.), uzimbezimbe (.), uhafifu

(.)

ovyo, -tupu; -. bwerere (-);

mtu ovyo (wa-),
bahaimu (ma-), zumbukuku (ma-);
-tilifika

1) (.) buu (ma-)

2) (.) hurulaini (ma-)

ukwakwa (.)

vali (-)

bilikuli, hata chembe, hata, hata punje, hata

kidogo, kamwe, abadan[i], asilani

-ruzuku

. <<>>

mapinduzi (.), upinduzi (.)

mshipi (mi-), uzi (nyuzi); shada la

ushanga (ma-), timba (-);
(- )
utunda (tunda); mkuruzo (mi-);
( ) usumba
(sumba); . <<>>

kitembwe (vi-), teli (-), ufumwele (fumwele;

ma-), utembo mrefu (tembo), uzi (nyuzi);
, -
uombo (ombo);
,
dasi (-);
shimbiko (ma-);
unanasi (.);
unongo (.);
ununu
(.); (
) ukongonyanzi (.); ,
, matamvua (.);
filamenti (-)

1) ( ..) hata chembe, hata

punje, hata kidogo; ( .) kitu (vi-),
jambo (mambo); -la
mwande; -batilifu, fifi,
ovyo
2) () haidhuru, si kitu

fudifudi, kifudifudi

1) () mtu duni (wa-)

2) () udufu (.), uduni (.)

duni (-), uduni (.), udufu (.), udogodogo

(.), ukalili (.), unyonge (.), dagaa
(-; ma-)

dhaifu, duni, hakiri;

-dunika

bilikuli, hata chembe, si dalili, kamwe,

abadan[i], asilani

(.) suluhu (-), sare (-)

daka (ma-), kidaka (vi-), kataa chumba (-),

shubaka (ma-), bacha (ma-)

-dhalilika, -ruzu, -tabakwa

kinyonge, maskini, kifukara

- kifukara, maskini;
kinyonge (vi-)

ufukara (.), umaskini (.)

uombaji (.)

-omba, -taiti; bwambwa

kinyonge (vi-), mashaka (.), ufukara (.),

umas[i]kini (.), usikini (.), uhitaji (.),
utaiti (.)

1) (.) bwambwa, hohehahe, maskini,

-tule; -tabakwa
2) (.) fukara (-; ma-), hawinde (ma-),
jambazi (ma-), kapuku (ma-), kibapara (vi-),
lofa (ma-), maskini (-), mkiwa (wa-),
mwombaji (wa-), hohehahe (-), mtule (wa-)

ama, bali, ila, kutokana na, lakini, na, waila;

walakini

mzuzi (wa-), mvumbuzi (wa-)

hadithi [ chuku] (-)

-pya kabisa, -a aina ya kisasa kabisa

upya (.), nduni (-)

shani (-), upya (.), nduni (-)

mgeni (wa-)

kisasa

kurutu (ma-)

mwari (wari), bwana arusi (ma-);

maarusi (.);
bibi arusi (ma-)

uvumbuzi (.; ma-)

-pya, -changa

() mwongofu wa dini (wa-)

mtoto mchanga (wa-), kitoto kichanga (vi-)

105

() karamu ya kukalia nyumba mpya

(-), sherehe ya kupata makazi mapya (-)

habari (-), hubiri (ma-; -), mkasa (mi-), shani

(-), simulizi (ma-;-), taarifa (-), upya (.);
data (-), kizushi (vi-)

shani (-), uvumbuzi (.; ma-), zuko (ma-),

jambo jipya, upya (.)

-pya, -bichi, bikira, -changa, -dogo, - kisasa,

simo (); -. zuko (ma-);
mwaka mpya (mi-)

ardhi bikira (-)

mguu (mi-), ondo (ma-); ()

gorong'ondo (ma-; -); (
) kitende (ma-);
kongoro (ma-),
kanyagio (ma-); gobwe
(ma-)

nyaa (-), udole (ndole), ukucha (kucha);

kikucha (vi-)

[ugonjwa wa] kaka (-)

kisu (vi-); ( )
parange (ma-);
( ) panga (ma-);

ugemo (e.);
kikotama (vi-), upumba (pumba),
kotama (-), wengo (-); []
kijembe (vi-), kisu cha kukunja
(vi-); buchari (-), geli (-),
puchari (-); , -
mladi
(wa-);
kikwangulio (vi-); kifungua
makopo (vi-), kifunguo cha makopo (vi-),
ufunguo wa ko (funguo);
mundu (miundu), kikotama (vi-);
kisu kikali kuwili (vi-);
sime (ma-);
mtale (mi-);
upanga
(panga); ramba (-);
kikota (vi-);
upamba (pamba; ma-);
ukengee (.)

106

1) (. ) tendegu[u] (ma-), mguu

(mi-)
2) (.) konyo (ma-), shina (ma-)

makasi (.), mkasi (mi-);

mkasi wa nguo (mi-)

ala (ma-; nyala), uo (nyuo)

msumeno wa kukatia chuma (mi-)

- yavuyavu

mwanzi [wa pua] (mi-), tundu la pua (ma-)

1) (.) nunge (-), sifuri (-), ziro (-)

2) (.) bila, yai (ma-), nunge (-)

1) ( ..) orodha ya
majina (-), orodha ya istilahi (-)
2) () maofisa watendaji (.),
warasimu (.)

1) () namba (-; ma-)

2) (, ..) toleo (ma-),
nakala (-)

pango (-; ma-), shimo (ma-), tundu (ma-; -);

jumba la nyoka (ma-);
kipango cha panya (vi-)

1) (., .) kaskazi (-), hanali (-)

2) (., ) kaskazi (-), shimali (.)

1) () kanuni (-), kawaida (-), sheria

(-), sharti (-; ma-);
madahiliano (.); ufasaha wa
lugha (.)
2) (); kiposho (vi-)

msawazisho (mi-), tengemano (ma-),

tengeneo (ma-), usawazisho (.)

-sawazisha, -tengeneza, -tuliza

-tengenea, -tulia, -tulizana, -tengemaa

kisulubi (vi-)

bambam, sawasawa, barabara

- kawaida, - kikawaida

sanifu

(.) . <<>>

1) (.) pua (-); pua

upanga (-); pua yenye
mgongo (-); kipua; u
iliyopiga goti (-)
2) () kidamu (vi-), omo (ma-), gubeti
(-), njeli (-), uwadhjini (.), bulina (-)

puju (-)

kitanda (vi-), machela (-), tusi (-; ma-);

jeneza (-; ma-)

hamali (ma-), mchukuzi (wa-), mleta[ji]

(wa-), mpagazi (wa-), taniboi (ma-)

() muovu (wa-); () mzungumzaji

lugha (wa-), mzaliwa wa lugha (wa-);
() mwambukizaji (wa-)

1) . <<>>
2) (, ) -kalidi, -vaa;
( ) -pagaa;
-weka kivunga cha nywele;
-vaa nguo; ,
-jambika;
-vaa miwani; ,

-dengua; -vaa kofia;
-valiwa; , (,
..) mvaaji (wa-)

( ) -peperuka

soksi (-)

-a pua; kidamu (vi-),

kiomo cha chombo (vi-), joshi (-), njeli (-);

pia (-);
kasama (-); mnoga
(mi-), kutokwa na muhina;
ankachifu (-; ma-), leso ya mafua (-), leso ya
kamasi (-)

kifaru (vi-); - puju (-)

hamu ya kuona tena nchi ya kuzaliwa (-),

kuikosa nchi ya jadi

1) () waraka (nyaraka), taarifa (-),

notisi (-), noti (-; ma-);

lalamiko (ma-)
2) (.) noti (-, ma-)

kiangalizo (vi-)

ukabidhi (.)

mwandishi wa hati za sheria (wa-)

-a noti; ngazi noti (-)

( )
nauruzi (-)

-lala

kigono (vi-), kilalo (vi-), malazi (.), ulalo

(ma-)

[nyumba ya] kilalo cha watu maskini (vi-)

taa (-; ma-), fanusi (-)

-a usiku; shifti ya usiku (-)

usiku (.), lela (-) ();

kesha (-; ma-); usiku kwa
usiku; ,
ngono (-);
kisikusiku; elfu lela u
lela; usiku

dundu (ma-), himila (-), mtumba (mi-),

mzigo (mi-)

upagazi (.)

Novemba (-)

hulka (-), kitiba (vi-), moyo (mioyo, nyoyo),

roho (-), silika (-), siyara (-)

-agia, -penda, -pendeza, -taibu, -tamia

mawaidha (.)

adili (-; m-), itikeli (-), utakatifu (.), adabu

(-)

desturi (.), utaratibu wa maisha (taratibu),

mtindo wa maisha (mi-)

Mnubi (wa-)

107


- kinubi; Kinubi (.)

( ) njugu za mraba (.)

-chovu, -choshi, dufu

1) (, ) dharura
(-), lazima (-),ulazima (.), mahitaji (.),
uhaja (.), neda (-) (); matakwa
(.); -hitaji
2) (, )
dhiki (ma-), mashaka (.), mwambo (mi-),
shida (-), ufukara (.), uhitaji (.), ukata
(.), ulitima (.), urumo (.), utaiti (.),
utule (.); udhiki (.);

( -.)
-hitaji, -taka, -taradhia

1) () mhitaji (wa-)
2) () fukara (-; ma-), maskini (-),
mmeza ng'ongo (wa-) (.)

yapasa, lazima; -. wajibu (-; .)

-na-o-hitajika, -na-o-takikana, -a kufaa;

-faa, -hitajika, -nufaika

(.) batili; vekta kapa (-)

elimu ya sarafu na nishani (-)

balozi wa papa (ma-), mjumbe wa Baba

Mtakatifu wa Kanisa la Kikatoliki (wa-)

1) () dengu (-)
2) () mdengu (mi-)

batini (-), kiini (vi-), kokwa (-; ma-), ndani

(-)

asiria, -a sasa

siku hizi

mpiga mbizi (wa-), mwovodhaji (wa-),

mzamaji (wa-)

mbizi (-), mzamo (mi-), mzamio (mi-);

mzamisho (mi-)

-piga mbizi, -enda mbizi, -tumbukia, -vuya,

-zama; , ( -.) mzamia

108

(wa-)

mlizi (wa-)

1) () -nuna, -nung'unika
2) ( ) -lia

hitilafu ndogo (-), tofauti ndogo (-)

-a kunusa; tumbako
kunusa (-), ugoro (.)

-nusa

mlazi (wa-), yaya (ma-)

kuhusu, juu ya

kifungulima (vi-)

. <<>>

() wote wawili

-filisika; .
<<>>

upendelevu (.)

bomoko (ma-), mporomoko (mi-), msoto

(mi-), nangulu (-)

-poromoa

-bomoka, -poromoka

mteo (mi-); mtokoso

(mi-)

-piga mteo, -babua;

-furisha

upepezi (.)

kipunjo (vi-)

-a kikuukuu, fifi, -chakavu

-punja, -fanya ubazazi

-dadisa, -zonga; -ganda

( ) -chipuka

hatihati (-), laana (ma-), lalamiko (ma-),

lalamisho (ma-), ulalamishi (e.), lawama
(-; ma-), mapatilizo (.), mshtaka (mi-),
shtaka (ma-), ushtaki (.), shutuma (-; ma-),
tayo (ma-), uaili (.), tuhuma (-), utuhumu
(ma-);
usambiko (.); kisingizio
(vi-), singizio (ma-);
msutano (mi-)

mshtaki (wa-), msutaji (wa-), mwendesha

mashtaka (wa-)

1) (.) -laanifu
2) (.) mshtakiwa (wa-)

-shtaki, -shutumu, -aili, -chaji, -daha, -tia

hatiani, -janga, -kengemeka, -laani, -laumu,
-lalamika, -toa lawama, -nyambua, -pakilia,
-sema, -sibabi, -taya, -tuhumu;
, -singizia;
-suta

mlegeo (mi-)

1) (, . .) -fuatisha
2) () -zungusha, -fanya ua
3) () ;
-zingisha mtu; -tupa jicho

-a kutilia maji;
mfereji wa kutilia maji (mi-)

-tilia maji

-sapa, -ibia

-a kupendeza, -zuri

-zingirisha; -funga kwa

kamba

-ng'ong'ona, -ng'ota, -ng'wafua, -nonga,

-nyofoa

-jadiliana, -zungumzana; ( -.)

-shurutiana

-ungua

-bokoa, -ng'wafua

1) (, ) -fukiza
2) () -piga mteo

mpururo (mi-), mkunyuo (mi-);

ponuo (-)

() -ng'wafua, -tabua;
-koboa; -nyoa na wembe
mkavu (.)

-li-o-fikiriwa sana

fikira (-), mafikirio (.), taamuli (-)

-fikiri, -fikiria, -andisi, -tumia busara, -fan

busara, -dhani, -pima, -taamali, -tanabahi,
-waza, -piga bongo;
-tia moyo

chakula cha mchana (vy-), mlo wa mchana

(mi-), mlo mkuu (mi-)

-la chakula cha mchana

-a chakula [cha mchana];

menyu (-); ukumbi wa
maakuli (kumbi)

upotevu wa mali (.), usuta (.)

-shikwa na (-pigwa na, -patwa na) urumo,

-wa maskini

ganzi (-; ma-)

-fisha ganzi

mpweo (mi-), uyabisi (.)

-pweza, -yabisisha

-ondoa hatari; ( ..) -nasua, -tegua;

, -nasua bomu,
-tegua bomu, -fungua mtego; ,
() mteguaji
(wa-)

-dekua kichwa, -dengua kichwa, -tahiri rasi

(.)

109


() kilema (vi-); -duduka, -lemaa

-rembua, -umbua

-epusha na hatari, -ondosha kitisho

-ondolea silaha

-ingia kichaa

kima (-;ma-); () belewasi (-)

mnara (mi-), nguzo (-)

-chunga, -dhibiti, -fuga, -hadharisha, -kinga,

-linda, -saidia

gamba (m-), kigubiko (vi-), uo (nyuo)

-patiliza; -funika kitabu;

-vunga

1) () utoaji (.), riziki (-)

2) () jukumu (-; ma-), udhamini
(e.), hakikisho (ma-)

1) () -dhamini, -hakikisha,
-thibitisha ,
-starehesha
2) (, ) -hudumu,
-tosheleza; () -lisha;
-toshelezeka, -tosheka,
-zatitiwa;
-kimu

tukutiko (ma-);
-hamanika, -hangaika, -shughulika, -taabika,
-vanga

taabani; mtepetevu
(wa-); -tehemu

-chovu, -teketevu, tepetepe;

-nyongea, -nyonganyonga,
-tepeta, -choka tiki

-dhoofisha

-sengenya

chujuko (ma-)

110

-chujua, -fifiliza, -paua

-chujuka

mbwago wa bei (mi-)

-chakaa, -vunja thamani

-toa turuhani; -aibika,

-hizika

agano (ma-), kasama (-), nadhiri (-)

agano (ma-), ahadi (-), jukumu (-; ma-), kiaga

(vi-), miadi (-), neno (ma-), uahadi (.);
[] nadhiri (-)

-aga, -agia, -toa ahadi, - ahadi, -ahidi;

-agana, -peana miadi

() -kata rufani, -nung'unika uamuzi

uchomaji (.)

-babua; -choma mkate

-tulia, -zoelea mahali papya, -tengemaa

mkausho (mi-)

-choma, -kaanga moto, -unguza, -oka

-ungua

-kakata, -sakara

mbuge (-), mhonyoaji (wa-), mlafi (wa-),

mmeo (wa-), mpenda kula (wa-), mroho (wa-)

ubuge (.), ulafi (.), ulaji (e.), umero

(.)

mapitio (.), ukaguzi (.);

maelezo habari (.)

-pigilia; -wamba;
-anza kiguu [na njia] (.)

chukio (ma-), fedheha (-), kashfa (-),

kinyongo (.), tadi (-)

-chungu


-chafua m, -mtia mtu chuki, -chukiza,
-dharau, -husudu, -kashifu, -kirihi, -tadi,
-tunisha, -zisha

-onea uchungu, -tuna (.), -zilia ()

kitita (vi-), tele (-), uneemevu (.), anasa (-),

wingi (.)

maridhawa, tele; -zaa

sana; -sitawi

maridhawa, -neemevu, -nene, -nono, tele;

vuli mume (-)

-ibia, -randia (.), -nyoa na wembe

mkavu (.)

-na-o-kaliwa na watu;
-kalika

chengo (vy-), makazi (.; - )

mkaa (wa-), mkazi (wa-), mkaaji (wa-),

mlimwengu (wa-)

-kaa

( ) utaratibu wa
maisha (taratibu), kawaida (-), mtindo wa
maisha (mi-)

-ibia, -randia (.)

-nonga

msako (mi-), zahama (-);

-saka

-kirimu, -fadhili;
mfadhiliwa (wa-);
-neemeka

uenyemali (.), umilikaji (.)

mwenye (wenye), mwenyeji (w-);

jalali (-)

-hodhi, -miliki, -wa na;

-dhibiti; -wa n
fasaha;
-. -tasawari;
-sarifu; -enye

-bwekea

furufuru (-), ghubari (-; ma-), uwingu

(mbingu), wingu (ma-);
kivumbi cha moshi (vi-);
kivumbi (vi-), vumbi (ma-);
bujebuje (ma-)

1) () fani (-), kipengele (vi-), makazi

(.; - ), mandhari (-; .), medani (-),
sehemu (-), sekta (-), tawi (ma-), upande
(pande), uwanja (nyanja);
taaluma (-); mtala[a] (mi-);
makazi ya utambuzi (.);
kiitikadi;
kiutamaduni
2) (,
) jimbo (ma-), kanda (-), mahali
(.), mkoa (mi-), mpande (mi-), upande
(pande), uwanda (nyanda)

mavunde (.), ufurufuru (.), utusitusi

(.), uwingu (mbingu)

-rahisi, -sahili; -fariji;

-bwaga moyo, -bwaga roho

-nya, -enda haja

faraja (-), kiburudisho (vi-), kitulizo (vi-),

maburudiko (.), nafuu (-), tanafusi (-),
urahisishaji (.), utulizaji wa moyo (.),
shufaa (-);
ahueni (-); -koya

-ganda barafu

-nyonyoka

( . .) -bebesha;
, -walia, -kabidhi
madaraka; (-.)
-baathi

1) () -zunguka
2) ( ) -pukutika

-nyesha; -paka nongo,

-paka matope

() -jimwagia; -oga

111

damu; -pukutisha jasho;

-bubujika machozi

hati dhamana (-)

-lamba; , mlamba (wa-)

-lamba ulimi

sura (-), taswira (-), wajihi (-), jisimu (ma-)

(.)

kibandiko (vi-)

-toa makosa, -laani, -hukumia, -shtaki,

-laumu

mshtaki (wa-), mwenye kulaumu (wenye),

mlaanizi (wa-)

sura (-), uso (nyuso), dutu (ma-), taswira (-),

wajihi (-)

jalada (-; m-), gamba (m-), uo (nyuo),

tumba la kitabu (ma-), kigubiko (vi-)

-egama, -tegemea

[-]gutu

gutu (ma-), kato (ma-), kidiku (vi-),

kigereng'enza (vi-), mmego (mi-), taba (-)

-menya, -toa ganda

upaaji (.)

1) () lipu (-)
2) () upakaji (.);
( ) mtomeo
(mi-)

-kandika, -paka; ,
-paka udongo, -andika udongo,
-andika chokaa, -taliza

chovyo (ma-)

-chovya

bakunja (-; ma-), chenga (-), danganyo (ma-),

ghalati (-), ghashi (-), ghi[li]ba (-), ghururi
(-; ma-), hadaa (-), hila (-), kaida (-), kedi (-),
kengo (-), kimasomaso (.), kimkumku (.),

112

kitimbi (vi-), limuko (ma-), mafamba (.),

makri (-), mauzauza (.), punjo (ma-),
uayari (.), ubazazi (.), udanganyifu (.),
uhuni (.), ujanja (.), ukorofi (.),
ulaghai (e.), ulanguzi (.), unaa (.),
upotevu (.), ushaufu (.), usongombwingo
(.), uwongo (.), uzandiki (.); ukopi
(.), leba (-) ();
mangazimbwe (.), mazingaombwe (.)

- hila, -n hila; oe
chenga (-); kwa bakunja,
kwa ghiliba, kwa hila, kichinichini, kipunjo

-badilifu, -danganyifu, hadaa, - njozi, -tatai

ayari (-), haini (ma-; -), kahini (ma-), mjanja

(wa-), kedhabu (ma-; -), kibirikizi (vi-),
laghai (ma-), mlaghai (wa-), mbatilifu (wa-),
mdanganyi (wa-), mkopi (wa-),mnafiki (wa-),
mdhabidhabina (wa-), zabizabina (ma-),
mwongo (wa-), pakacha (ma-)

-bazizi, -chenga, -chua, -piga chuku,

-danganya, -fyoza, -geresha, -fanya ghalati,
-ghilibu, -ghoshi, -ghuri, -ghusubu, -hadaa,
-haini, -hanithi, -fanya hila, -hini, -kenga,
-kidhibu, -kopa, -laghai, -lebu, -lemba, -piga
mafamba, -nasa, -nyenga, -ongopa, -pemba,
-pembeja, -renga, -rubuni, -vunga, -zaini,
-zuga, -teka bakunja, -kalamkia, -mtia mtu
kiwi; -tega, -mchota akili (.); -nyoa
nywele kavu, -paka mafuta kwa mgongo wa
chupa (.); () -mcheza mtu
shere; ( , ,
..) -punja; (
..) -shaua, -randia;
-ghururika, -la chambo (.)

-danganyika, -kosa

-gubika, -patiliza, -zongomeza, -tatiza

badili (-; ma-), badiliko (ma-), badilishano

(ma-), upashanaji (.);
metaboli (-); sarafu (-);
mabadilishiano ya maoni (.);
mabadilishiano mabalozi
(.)

-badili, -badilisha, -hawili;

-badili fedha, -sarifu

-toleana, -badilishana, -peana;

 -tembeleana;
-badilishana mawazo, -peana
maoni;
-peana salamu, -pelekeana salamu;
-pashana
habari;
-nong'onezana;
-peana mikono

mpimo (mi-)

1) () -pima
2) () -fanya ubazazi

-goboa

ghumio (ma-), masua (-)

1) () mtatio (mi-)
2) ( ) patisi (-)
3) (.) pindi la uzi (ma-)

( ) -jichamba

nguo za kiaskari (.), vao (ma-), vazi (ma-),

nguo za kijeshi (.)

-osha; -osha maiti,

-sambiza; ,
mwoshaji (wa-), mwosha maiti (wa-)

kichelema (vi-), panza (-)

-tia (-simika, -kuza) moyo, -tumainisha

-onyesha, -vua; (.) -fumbua, -funua,

-omoa, -fichua; -vuta upanga,
-chomoa upanga; -ezua

-vua, -wa uchi, -jipujua (.)

(; .) mwamba nundu (mi-)

uchi (.), utupu (.)

kichele, -tupu; -wa uchi

mgambo (mi-), udhahiri (.)

-toa hadharani, -hadhiri, -tangaza kwa wote;

-tangaa

ufunuo (.), uvumbuzi (.; ma-);

-.
.. kashfa (-)

-dhihirisha, -fichua, -fumua, -fumbua, -funua,

-gubua, -gundua, -kashifu, -kuta, -lavya,
-pata, -tafuta, -tokeza, -vumbua, -zua;
-. -fuma
(.); -shindua
akili (.);
-kutikana

-fumbulika, -futuka, -jionyesha, -onekana,

-tokeza, -jitokeza, -dhulu, -fumbuka

(. ) zungusho (ma-)

umbatio (.)

-fuchama, -fumbata, -ganda, -kumbatia,

-pambaja, -piga pambaja

ufukara (.), umaskini (.)

-shikwa na (-pigwa na, -patwa na) urumo,

-wa maskini, -fukarika

rekebisho (ma-), ufufuko (.), badilisho

(ma-), geuzo (ma-)

-fanya u, -badilisha, -geuza

-zingia, -zungusha

demu (ma-), lapulapu (-), mavulia (.),

vulio (ma-)

-jumuisha, -kamilisha, -unganisha, -tia

pamoja

jumuisho (ma-)

-unganisha, -weka chini ya ulinzi wa watu

wote

-kwasi, -neemesha, -tajirisha, -rutubisha

(.); -tajirisha roho

-nona, -tajirika, -jitajirisha, -tononoka

kiletajoto (vi-), kipasha moto (vi-)

pete (-); rimu (-), chubu (ma-)

uchangamshaji (.)

113


-changamsha, -kalamsha, - (-tia, -simika,
-kuza) moyo, -shajiisha, -ondolea huzuni;
-. (. , )
burudisho (ma-)

upendwa (.)

-abudu

1) () -weka alama;
-zingia
2) () -maanisha, -onyesha

utazamaji (.)

mchunguzi (wa-), mtabiri (wa-), mtazamaji

(wa-)

-aua, -tazama, -tazamia

muhtasari (mi-), uchunguzi (.), uchambuzi

(.)

karatasi ukuta (-)

kishikizo cha risasi (vi-)

gamba (m-), mwako (mi-), tandabui (ma-; -),

utando (tando); ukumvi
(kumvi); upepe
(pepe; ma-); -.
ganda (ma-);
kumbi (ma-);
utando wa jicho (tando); (.)
zalio (ma-);
mboni (-); chamba
(vy-), konea (-), kioo cha macho (vi-);
utambi (.)

(.) mpumbavu (wa-), mpuuzi (wa-),

goigoi (-; ma-), mjinga (wa-); ()
mvivu (wa-)

mbembe (wa-), mtongozi (wa-)

-bembeleza, -nyenga, -shawishi, -tongoza,

-vuta

1) () ubembelezi (.), utongozi

(.)
2) () ubembe (.), shawishi (ma-),
hadaa (-)

114

pua (-)

-geuka, -geuka nyuma, -zungua, -rudisha uso

nyuma

kibapara (vi-)

ulinzi (.)

-a kulinda, -a kujilinda, -a kujikinga

hali ya kujihami (-), uwezo wa kujihami (.)

-linda, -hifadhi

-jihami, -jilinda

duru (-), kizunguko (vi-), mazingazinga

(.), mazunguko (.), mzunguko (mi-),
zunguko (ma-); msemo (mi-),
uneni (.); (.) mpinduko (mi-), zingo
(ma-); -duru

(.) mtu anayeweza kugeuka kuwa

mnyama (wa-)

(.) hodari katika kujinufaisha, -janja,

-tatai

1) () -a nyuma, -a kinyume;
kinyume (.)
2) () rasilmali inayozunguka (-)

kifaa (vi-), mitambo, zana (-)

-tia vifaa, -tengeneza, -zatiti

ustahili (.),sababu (-), msingi (mi-), haja (-)

uhalali (.)

sahihi, thabiti

-tuana, -tulizana, -sakini, -tamakani, -tulia;

-lowea

-dhihirisha, -thibitisha

-baidisha

ongezeko la ukali (ma-)

-chachisha; -tonesha;
-chachua

mahitilafiano; -chocha
mnn

-chacha

ukingo wa njia (kingo), ukingo wa barabara

(kingo)

-a -ao kwa -ao, -a -ote -wili

() -lima, () -sindika;

-kunga; -kereza;
, mfua (wa-)

() kilimo (vi-), mlimo (mi-), ulimaji

(.); () ufuaji (.)

-ingia furaha

1) (, ) shabihi (-), taswira (-)

2) (, , ) namna
(-), sura (-), mtindo (mi-);
mazoezo (.), mwendo (mi-), ufuasi (.);
mwenendo (mi-), sera (-),
kikao (vi-), maisha (.), makao (.),
makazi (.; - ), mtindo wa maisha (mi-),
ukaaji (.), ukazi (.);
unyama (e.);
uswahili (.);
maoni (.); maisha
kuhamahama (.);
hata, kamwe, la hasha, asilani

(, ) aina (-), bombwe (ma-),

kawaida (-), kielelezo (vi-), kienzo (vi-),
kigezo (vi-), kilingo (vi-), kiolezo (vi-),
mfano (mi-), modeli (-), mtindo (mi-),
muundo (mi-), namna (-), ruwaza (-); (.
. ) sampuli (-); () fomu
(-); -fuatisha, -oleza

umahiri (.)

1) () elimu (-), taaluma (-);

kisomo (vi-);
elimu watu
wazima (-)
2) (, , )
ubuniaji (.), uundaji (.);
kuota mawe;
mzao (mi-), upunga (punga)

1) ( ) arifu, taalamu;

aalimu (ma-),
mwalimu (wa-; w-), ustaadhi (-), msomi
(wa-), mtaalamu (wa-), mtamaduni (wa-),
mwelewa (wa-);
-elimika, -taalamu, -tabahani
2) ();
-tungika, -undwa

-tunga, -unda; (
) -tunga mimba;
-panga msafara;
-toa mapovu;
-fungamana

-chomoza; ( , )
-tunza

sanifu

bombwe (ma-), kiolezo (vi-), namna (-)

kinyume; solo kinyume

(-); uwiano
kinyume (.); kinyume
(.)

1) () -tia maanani, -angalia, -abiri,

-jali, -weka maanani, -weka nadhari, -toa
nadhari, -sikia, -tia machoni, -tia mkazo, -tia
moyo, -tanabahi, -valia njuga (.);
-elekeza uzito
maalum katika, -zingatia;
-achilia mbali, -puuza, -fifiliza
[maneno]
2) ( ) -bumburusha, -kimbiza
3) ( ); -silimisha;
-batiza, -bariki;
-hidi, -ongoza;
-ongofu;
-ongoka;
( .)
-tanasari

1) (, ) -rejea,
-zingamana, -taka;
-lingana;
-hasa; ,
-balighisha; ,
-enda sheriani;
-tafadhali;
-nong'oneza
2) (); -.
-kosa, -tenda, -fanyia mtu inda;
-sairi, -engaenga, -tunza; ,

115

 -heshimu;
-tania; ,
-safihi, -tadi, -korofisha;
- -tofautisha;
,
-nyanyasa, -geua, -peketekea mtu;
-mtendea mtu;
-kosa;
-sairi

1) () mkabala (mi-);
nyanyaso (-; ma-)
2) () mtangao (mi-),
mzunguko (mi-)
3) () mwito (mi-), ndumo (-);
msisitizo (mi-)
4) (, ) risala (-), taarifa (-)
5) (.) mwito (mi-)

1) () kingo za kitabu (.)

2) () bunduki fupi (-)

tohara (-), utahirishaji (.)

-chonga, -pogoa; -lenga;

-tindika

(. ) upogoaji (.)

kipande (vi-)

chongo (-;ma-), ukataji (.)

ukulivu (.), uzito (.), kero (-; ma-)

() -kalifu, -kefyakefya, -kera,

-kulia (.);
() -titika, () -topea
(.); -elemea
(.)

-pata; -dabiri;
-pata moyo;
-ona raha, -pata faraja, -n faraja;
-patikana n faraja

upapi wa (papi)

wasifu (.)

-chora, -sawiri, -wasifu, -dokeza

(. ) mchanjo (mi-),
ukataji (.)

116

-buabua, -gwenya; -pogoa

[-]gutu; ( )
-pogoka

butu (ma-), gutu (ma-), kato (ma-), kibubutu

(vi-); shiku (ma-)

pete (-); gango l pipa (ma-),

kipete (vi-)

-chumbia, -fanya uchumba, -funga uchumba

uchumba (.)

-poromoa

1) () -jiporomoa, -poromoka; (
) -shuka
2) () -vamia

1) () gema (ma-), mporomoko

(mi-); genge (ma-)
2) ( ..) mkato (mi-)

ukonyoaji (.), utaba (.)

1) () -kongonyoa, -tabua;
-pupua, -pura, -purura
2) () -fyoa

-tindika, -katika

kidiku (vi-), taba (-)

unyunyiziaji (.)

-nyunza, -rashia

desturi (-), mila (-), jadi (-);

ngoma dungumaro (-);
ubatizaji (.);
utahirishaji (.); usare
(.), uchale (chale); ,
unyago (e.)

nyumba ya kukagua nyota (-)

obsidia (-)

upekuzi (.), uchunguzi (.);

mchakuro (mi-);

 uchunguzi wa madaktari (.)

-enenza, -kagua, -onja, -pekesheni, -tafiti,

-tazama, -tazamia;
-pima hali mgonjwa, -tunduia mgonjwa

huduma (-), matumishi (.), utumaji (.)

-toa huduma, -hudumu, -tumikia; ,

mhudumiaji (wa-)

1) (, ) -wahi
2) () -pamba

1) () hali (-)
2) () pambo (ma-), upambo (.),
kipambo (vi-)

kinagaubaga, kwa kituo

hali (-), hali kunyambukia (-), jambo

(mambo), manzili (-; .), ukweli (.);
mazingira (.);
(,
) tokeo (ma-)

upigaji (.), utupaji wa risasi (.)

-tupia risasi, -shambulia;

-piga boma, -shambulia boma

mchongo (mi-)

-pingani

-zingira, -zunguka, -zungusha

-dahili, -jadili, -fanya jopo, -zingatia,

-zungumzia; -jadiliana

chilumbo (vi-), jadiliano (ma-), jopo (-),

mdahalo (mi-), mjadala (mi-), mshawara
(mi-), neno (ma-)

-chongoa;
-kereza, -gesa

-chonga, -seneza, -seza;

( ) -keua;
-chongoka

mchongo (mi-)

-pangusa

(. ) wambiso (.), mwambo

(mi-)

-tanda, -wamba

kiwambo (vi-)

viatu (.); (
) raba (-);
madaluga (.)

-kaanga moto

() -kwida

-fuga, -tia hatamu, -tia lijamu[ni]

( , ) -duru

- sharti

-sababisha

-elimisha, -endeleza, -funda, -fundisha,

-hitimisha, -latamia, -lea, -somesha;
(-.) (-.)
-chezesha; (.
, ) -kunga;
-imbisha;
-tia adabu;
-taalamu

-jifunza, -taali, -jizoeza, -soma;

- -kaa boda

fundisho (ma-), kisomo (vi-), masomo (.),

taaluma (-), tarijisi (-), tengenezo (ma-),
uanafunzi (.), uanagenzi (.), uelimishaji
(.), ufundishaji (.), ufunzi (.),
ujifunzaji (.), usomaji (.), utoaji elimu,
malezi (.);
mzungu (mi-)

-sakama, -shamiri, -sibu

-nyenga

kivimba (vi-), uvimbe (.);

mzunguko [wa] kifua (mi-)

-ambata, -fuchama, -fumbata, -kumbatia

117

( ) kizunguko (vi-), njia

mzunguko (-), mazingazinga (.), paguo (-),
mzungusho (mi-)

pole; maridhia (-),

mridhia (wa-)

-epa, -pagua, -zungua, -zunguka, -zungukia,

-launi (); -. -wahi;
(.) -faulu;
(.)
-piga chenga

1) (); ,
-sairi; -mtenda
mtu; -dhulumu;
-geua, -peketekea;
-mtendea mtu
2) () -mudu;
-jiweza
3) () -gharimu

-a kuzunguka; kizunguko
(vi-), njia mkingamo; .
<<>>

(, ) -sapa, -futa, -paria

-pekua, -fukua

(. , ) -kunga

1) (, ) kikunjo (vi-)
2) () kiunzi (vi-)

kabambe, kamili, -enye nafasi [nyingi],

-pana; -. bahari (-) (.)

-wasiliana

1) () bweni (m-), dakhalia (-),

hosteli (-), jumba l kulala (ma-)
2) ( ) madahiliano (.)

madahiliano (.), mawasiliano (.)

- desturi

umma (.)

- jamii, -a kijamii, - kimajumui, -

kishirika; mali
umma (-); maoni

118

wananchi (.), mtazamo wa jamii (mi-),

maoni umma (.);
daraja (-; ma-), hadhi a jamii (-);
jumuia ya
umma (-); maingiano
(.); mfumo wa
jamii (mi-);
nidhamu kijamii (-);
tabaka (-; ma-)

1) (, ) chama (vy-), jamaa

(-), jumuia (-), kampuni (-; ma-), shirika
(ma-), ubia (.), umoja (.), ushirika (.);
Chama
cha Hilali nyekundu (vy-)
2) (, ) hadhara (-), jamia
(-), jamii (-), ujamii (.), maingiano (.),
majilis[i] (.;-), umma (.)

-a wanadamu wote, -a dunia yote

- kimajumui, - pamoja, - shirika, -a wote;

-. ujumla (.);
-. shirika (ma-); (
) mesi (-); soko la
pamoja (ma-); chungu cha
ujima (vy-); alhasili, kwa ujumla;
, -wa na
shauri moja; -pakana

usharika (.), ushirika (.);

badala (-), baharani (-);
umajumui (.)

udamisi (.), tabia ya maongezi (-)

1) (, )
mshikamano (mi-);
ushirika (.)
2) (, ) ujamii
(.)

-sakara

1) () changamano (ma-), mjumuiko

(mi-), mkutanisho (mi-), muunganisho (mi-),
mwunganyo (mi-), uingiliano (.), uungaji
(.), uunganishaji (e.)
2) (, ) fungamano (ma-),
jumuia (-), kikoa (vi-), ligi (-), mseto (mi-),
muungano (mi-), shamla (-), shirika (ma-),
shirikisho (ma-), unganisho (ma-), ushirika
(.), ushirikisho (ma-), utani (.);

,
kampuni (-; ma-)

-jumlisha, -jumuisha, -kapa, -kutanisha,

-unga, -unganisha;
(. )
-kusuru; -kutanisha bidii;
-fungamana, -ungana,
-tangamana

-jumuika, -shiriki, -shirikiana, -tungamana,

-ungamana, -ungana

jandala (-), kombo (ma-), mabaki chakula

(.), machaza (.)

kizunguko (vi-), paguo (-)

-zunguka

1) () shabaha (-);
chukizo (ma-); maabudu
(-; .);
-vamiwa
2) (.) kikomo (vi-);
kitendewa (vi-)
3) () mradi (mi-);
, alamardhi
(-)

lenzi (-)

kihali halisi, bila upendeleo wo wote

-adilifu; haja
kimaumbile (-);
hali halisi (-);
mwangalizi asiyeingilia (wa-)

1) (, ) jumla (-), kiwango

(vi-), mweneo (mi-), mzagao (mi-), saizi (-),
uwingi (.); kipimo cha
pengene (vi-), upana wa pengene (.);
kipimo mzunguko kifua (vi-);
kipimo cha kiuno (vi-);
ukubwa wa maarifa (.)
2) () nafasi (-), ujazo (.), juzuu (-)

kabambe, -kamilifu

1) () kibirikizi (vi-), mtangazo

(mi-), tangazo (ma-);
tanzia (-);
zabuni (-)

2) () mtangazo (mi-), ubashiri

(.; ma-), utangazaji (.);
uharamia (.), uharimu (.);
taflisi (-);
mgambo (mi-), unadi (.)

-alika, -bashiri, -hadhiri, -hubiri, -piga

kibirikizi, -nena, -tangaza;
-filisi, -tia taflisi;
-harimu, -piga
(-alika, -tangaza) vita;
-tangaza hali kivita;
-ita mgomo;
-nadi;
-tajwa
kuwa ni mtu asiyetakikana nchini

aguo (ma-), aridhio (ma-), dhihirisho (ma-),

elezo (ma-), fafanuzi (ma-), ufafanuzi (.),
fasiri (-), ufasiri (.), kielelezo (vi-), kielezi
(vi-), matambuzi ( .), mwelezo (mi-),
sherehe (-), tafsiri (-; ma-), tanzuo (ma-),
uchambuzi (.), uelezaji (.), ufumbuzi
(.), utabiri (.), utambulisho (.),
utanzuaji (.);
utondoti (tondoti)

-a kueleza, -a kutoa sababu

-abiri, -agua, -aridhi, -chambua, -dhihirisha,

-eleza, -eleleza, -fafanua, -fahamisha, -fasiri,
-funua maneno, -jadiliana, -komanza,
-nabihisha, -pambazua, -sherehi, -tabiri,
-tafsiri, -tasua, -tatanua, -tongoa;
, . . -bashiri;
-eleza jahara;
-vangavanga;
-fumbulikan; , mwelezaji
(wa-)

-fumbulika; ( -. ) -jieleza

kikumbatio (vi-), umbatio (.), pambaja (-),

-fusa, -mfunga mtu;

-paria; -la; (.)
-bwaga (.)

-a [ki]kawaida

ada (-; ma-), desturi (-), kawaida (-), mazoea

(.), mila (-)

() aghalabu, huwa

119


- desturi, - kawaida, - kikawaida

pekesheni (-), sachi (-), speksheni (-), upekuzi

(.)

-pekua, -sachi, -fanya sachi, -piga sachi,

-speksheni

ada (-; ma-), desturi (-), jadi (-), kawaida (-),

mazoea (.), mila (-), pokeo (ma-), suna (-),
tabia (-)

aghalabu, huwa

- desturi, - kawaida, - kikawaida;

sheria za mila (.)

daraka (ma-), deni (-; ma-), faradhi (-),

jukumu (-; ma-), kazi (-), lazima (-),
mashurutisho (.), wadhifa (nyadhifa),
wajibu (-; .); tume (-);
ubunge
(.); uke (.);
-bidi, -faridhi, -lazimu, -wajibika,
-husu; -wajibika

lazima, kwa ulazima

faradhi (-), lazima (-), sharti (-; ma-)

- faradhi, - kanuni, -a lazima;

malipizi (.);
masomo lazima
(.); -hitajika, -pasa

ahadi (-), deni (-; ma-), jukumu (-; ma-),

lazima (-), mkataba (mi-), mshurutizo (mi-),
uahadi (.), kifungo (vi-) (.); (.)
dhima (-)

-bidi, -lazimisha, -shuruti;

-. -shurutiana;
-takalifu, -fanya takalifu, -chukua takalifu

hekaheka (-), hoihoi (-), shangilio (ma-),

shangwe (-)

( ) kondoo (-)

oti (-); boji (-)

-a kondoo; sufi kondoo (-)

120

-kolea, -mudu; ,
. . -tawala

nune (-)

bohari ya mboga (-; ma-), ghala la mboga

(ma-; -)

kimenya mboga (vi-)

mboga (-); kipooza

(.); pombo (-)

genge (ma-), kibonde (vi-), koongo (ma-),

korongo (ma-), mbuo (mi-), mvo (mi-), akiki
(-)

kondoo (-), ng'onzi (-)

manyoya kondoo (.)

() kope (-; ma-)

-pagua, -zungua, -zungukia;

(. ) -faulu

faharasa (-), yaliyomo

-tangaza

tangazo (ma-)

-tia uziwi

-teketezi

mtambo wa kuzimisha moto (mi-)

-si-o-teketezwa kwa moto

( )
mpekecho (mi-)

uneni (.), usengenyaji (.)

-lumba, -nena, -sema, -sengenya; -mkalia mtu

kitako, -bomu (.)

-kwaa ulimi

chongelezo (ma-), uchongezi (.), mwao

(mi-); ( ,

 ) ugingisi (.)

moto (mioto), nari (-) (.)

-gubika, -fanya ua, -zungusha;

ua (nyua), ugo (nyugo)

bustani mboga (-), konde (ma-), mnda

(mi-)

-chafua m, -charura, -tia ghamu,

-huzunisha, -tia nyongo, -tumbukia nyongo,
-sibu, -sikitisha, -sonoa, -sononesha,
-sumbua, -tesa, -tia kihoro, -tungua roho,
-udhi, -vunja

-ghumia, -hasika, -fanya (-n, -ingia, -wa

na, -ingiwa na, -patwa na, -shikwa na)
huzuni, -omboleza, -sonona, -sononeka,
-sumbuka, -teseka, -jutia, -onea uchungu,
-sikitikia

janga (ma-), kahari (-), nyongo (-), shabuka

(-), shake (ma-), sikitiko (ma-), sononeko
(ma-), sumbuko (ma-), taabu (-), teseko
(ma-), teso (ma-), usumbufu (.)

() mahuzuni (-);
-fanya (-ona, -ingiwa na, -wa na) majonzi,
-sikitika, -taabika, -udhika

- kusikitisha, thakili

unyang'anyi (.)

boma (ma-), kitalu (vi-), ua (nyua), ugo

(nyugo), ukingo (kingo);
kikuta (vi-); chamba (vy-)

(.) -zungusha na ua, -fanya ua, -fanya

boma; (.) -linda, -kinga;
-. -jizuia, -jikinga

boma (ma-), buruji (-;ma-), kikuta (vi-)

kizuio (vi-), ujizuiaji (.), zuio (ma-)

dufu (ma-), ufinyu (.), uzuzu (.)

-enye kikomo; ( ) duni, finyu;

mwenye fikira fupi
(wenye); -pakika;
kwa kiasi finyu

-bana, -piga mpaka, -weka mpaka, -weka

kikomo, -zingia;
-fupisha madaraka;
-fifiliza haki

(-.) -ishia

-kubwa mno

-gwafua, -ng'aka

kidiku (vi-)

1) (.) -na-o-husika na wote, -a jumla

2) () -a juu juu, ovyo, -a
shaka, -si-o-thibitishwa

1) () mtango (mi-)
2) () tango (-; ma-);
kitango nyoka (vi-)

uazimaji (.)

1) ( ) -azima, -karidhi
2) ( ) -azima, -karidhi,
-kopesha, -saidia

ubingwa (.), kipawa (vi-), kipaji (vi-)

-angavu, farisi; mwenye

vipawa vingi (wenye)

-kirimu, -tunukia, -tunza, -tuza, -honga,

-hongeza

mvao (mi-), uvao (.)

-valisha, -vika

-vaa, -jivika; -jipamba;

, -valia, -vaa
kiswa, -vaa nguo mufti, -valia mufti; ,
mvaaji (wa-); (
) -tanashati;
kiswa (vi-), mnyange (wa-),
maridadi (-), mfua uji (wa-) (.);
-vikwa

dresi (-), gauni (-; ma-), guo (ma-), nguo (-),

kisaa (vi-), kiswa (vi-), kivazi (vi-), lebasi
(.), mvao (mi-),vao (ma-), vazi (ma-);
kigauni (vi-);

kaftani (-);

121

 kumbwaya
(-); (
, ) kisutu
(vi-);
( ) hando (-);
kiyombo (vi-); , ,
, kibapara (vi-), kitema (vi-),
mavulia (.), vulio (ma-);
,
bush[u]ti (-; ma-);
ihramu (-);
nguo bitana (-);
(
kanzu, , ) hamdia
(-);
( ) kanzu (-);

lubega (-);
( ) taiti (-);
,
pagaro (-)

nukato (ma-)

1) () -nyosha nguo
2) () -rudi

(, ) -shinda, -tokomeza, -labua,

-nyakua ushindi, -vota, -kanyaga, -tia fora

majinuni; -pagawa
na (-ingiwa na, -shikwa na) pepo

blanketi (ma-; -); mfarisha

(mi-)

guo (ma-), kisaa (vi-), kiswa (vi-)

1) () moja (-; ma-); moja

kwa mia; [] mmoja (wa-);
mara moja (-)
2) () -moja, wahedi;
moja moja; mamoja
(.); mmoja (wa-), -mojawapo;
mkodi (wa-), mkodo (wa-);
peke yangu;
ng'ambo (-);
( ) mke
mwenza (wa-);
kipera (vi-); ,
-wa kundini; kwa sauti moja;
, punde si punde,
kwa dakika moja; ...
pengine... na pengine;

122

jumla jamala; kwa mkumbo

mmoja, kwa mkupuo mmoja;
alhasili, basi; kwa mpigo
[mmoja], kwa mkupuo mmoja
3) () -moja; ,
( -.) mkeketo (mi-)

sare, sawa, hakuna tofauti, thama ()

kumoja (.), sawa (-), ulinganifu (.)

lahiki, mamoja, -moja, sawa; -.

pacha (-; ma-);
usawa (.);
kifano (vi-); sawa na;
-linga, -linganyika, -wa
mamoja, -wa sare na;
sawa; -sawazisha

-a sehemu moja, -enye sehemu moja

kumi na moja, hedashara (.);

mlisho (mi-)

gumba, -kiwa, - pekee, pweke;

mtu gumba (wa-), hohehahe (-),
mkiwa (wa-), mpweke (wa-);
-kaa kitwea

kitwea (.), ufukufuku (.), ukiwa (.),

upweke (.), useja (.), utawa (.)

koko; mbwa koko (-)

mara moja, siku moja, safari moja, wakati

mmoja

ama, bali, hata hivyo, ilakini, lakini, walakini

upogo (pogo); -pogoka

china, kititi, pamoja, pukupuku, sambamba,

sawia, thama, kwa umoja, wakati mmoja,
sare

- wakati mmoja

() mwenye chongo (wenye), kilema

wa jicho (vi-); . <<>>

-enye maana moja tu

mwanafunzi mwenzi (w-)


reli njia moja (-)

-a mara moja tu

uchapwa (.), uchovu (.)

-a jinsimwe, -a jinsi moja

kumoja (.)

- namna moja

-a mdomo mmoja, -a kasiba moja;

bunduki mdomo
mmoja (-), bunduki ya mtutu mmoja (-),
bunduki a kasiba moja (-)

finyu, - upande mmoja

mwenye jina la ukoo sawasawa [na jina la

mtu mwengine] (wenye)

1) () idhini (-), kabuli (-), kibali

(vi-), ridhaa (-), ridhia (-), uidhinishaji (.),
ukubali (kubali; ma-)
2) () shangilio (ma-), sifa (-)

() -idhini, -toa idhini, -idhinisha,

-kubali, -ridhia, -pokea (.);
() -itikia; ()
-shangilia, -sifu;() -sahihisha;
-onya; radhi

ushanga (shanga; ma-); () useja (seja),

koja (ma-), koja la mbe (ma-), ukoja (ma-),
ushanga wa kuteremsha (shanga), koa (ma-)

-shupaza, -fanya madhubuti

ukali (.)

-kali; vita vikali (.)

vikali

-hui, -fufuka, -chanua (.)

1) () uchangamfu (.)
2) () ufufuo (.)

danadana, mchakamchaka, mkikimkiki

ukunjufu (.), uchangamfu (.)

-fufua, -huisha, -tia uhai, -baathi ()

1) () kingojo (-), ngojo (-), ungojezi

(.)
2) () tegemeo (ma-), tumaini (ma-),
matazamio (.), matarajio (.)

1) () -ngoja, -subiri, -tikiza, -kalia

2) () -rajua, -tegemea, -tazamia,
-tumaini, -taraji, -tarajia

kitumbo (vi-)

chomo (ma-), kichomo (vi-), unguzo (.)

1) () -ghilibu, -shinda, -tinga

2) () -shamiri, -shika;
kushugulika, mashaka (.), wasiwasi (.),
( ) -vumbikwa
hangaiko (ma-), ukungu (kungu) (.)

tajamala (-), ufadhili (.);

-shughulisha, -tinga;
-tafadhali, -tajamali
-hamanika, -hangaika, -shughulika, -taradadi

-fanya ghalati, -hanithi, -nasa, -nyenga,

-taja, -ita
-pumbaza, -zuga, -teka bakunja

babaiko (ma-), bumbuazi (-; ma-), ukungu

-lisha kasumba, -piga mwangele
(kungu) (.)

-li-o-tuna, -li-o-tutumka;
-babaifu; mzuzu (wa-);
uso uliotuna (nyuso), uso uliotutumka (nyuso) -babaika, -ingiwa na

(-shikwa na) bumbuazi, -hamanika, -tatana,

hai, -enye roho
-hangaika, -lingwa, -zuzuka, -tatarika

mtweto (mi-), pumu (-; ma-)

-babaisha, -bambanya, -bumbuaza, -fumba,

-kanganya, -kikisa, -koroweza, -pumbaza,

123

-shangaza, -tatanisha, -tatia, -tinga

-memeteka, -angaza, -mulika

-a kinyama

(.) -burudisha, -nufaisha

unafuu (.)

nyanza (-), ziwa (ma-);

kiganga cha chumvi (vi-)

-tazama huku na huko, -perepesa

hasira (-), ghadhabu (-)

-hasirisha, ghadhibisha, -tia ghadhabu

-jijulisha, -jionea kwa macho

ujulisho (.)

-tambulisha, -julisha

ukumbusho (ma-; kumbusho)

-ashiria

-ashiria, -maanisha, -onyesha

baridi (-), ugonjwa wa baridi, kipapa (vi-),

kitapo (.), mtapo (mi-), msisimko (mi-),
mtekenyo (mi-), mtingisho (mi-), unyenyefu
(.); -ingiwa na kitapo,
-shikwa na kitapo, -cheza

ozoni (-)

mtoto mtukutu (wa-)

utundu (.)

-ingiwa na baridi

utoaji (.);
utoaji huduma za afya (.);
utoaji huduma (.);
adhimisho (ma-)

-toa, -onyesha; ,
-fadhili, -neemesha, -rehemesha;
, mfadhiliwa
(wa-); -ambukiza;

124

, -kirimu;
, -binya,
-kalifisha, -shadidi, -kwida, -bana, -sukuma;
-unga mkono,
-egemeza, -fadhili, -tegemeza, -pa mkono;
, -auni,
-fadhili, -fariji, -pa msaada, -bai, -saidia,
-tetea, -tilia pondo, -nafisisha, -pa mkono;

-peleka ubani;
-tibu;
-t msaada wa hali
na mali; , ,
-tukuza, -fanya heshima, - hadhi,
-weka hadhi, -pa mtu mbeko, -pa heshima,
-stahi, -taadhimu, -kirimu;
-pendelea, -stahabu;
-kabili;
-ondoa mbeko, -vunja
mbeko; -toa huduma,
-hudumu, -tajamali, -tendea

(-.) -jikuta, -chomoka, -tokea, -tukia;

(-., -.) -ibuka kama, -ibuka kuwa;
,
-tofaa kitu; -bahashika,
-jifunga; (
-.) -chugachuga; ,
, -sadifu, -sihi;
-tia fora;
kumbe

-binda, -minika, -kunga

chomo (ma-), gaga (m-), gamba (m-), mavi

(.), sinda (-), tindikali (-)

kisukuku (vi-)

-goba, -timiza, -maliza, -komesha; (

) -hitimu;
-enda suluhu, -toka suluhu

-pita; -enda kapa

-jichimbia

() -suza, -nyesha

( ) maleuni (-)

bahari kuu (-)

elimubahari (-)


-a baharini

chasilihewa (.), oksidisho (.)

-jajua, -oksidisha

-jajua

oksaidi (-); kaboni

monoksaidi (-)

mvamizi (wa-)

uvamizi (.)

-kalia, -teka; -twaa mji

kipato (vi-)

-idhara, -sawidi

keme (-), kikorombwe (vi-), mlio (mi-), wito

(.)

-ita

dirisha (ma-)

(., .) jicho (macho), ozi (-)

(.); jicho kali
(macho)

gogoo (ma-; -), vifungo (.), mkatale (mi-),

mnyororo (mi-), pingu (-; ma-)

-loga, -puliza, -sihiri, -tenda, -viza, -zinga;

-chomekwa mzizi

-fa; kibudu (vi-),

kipindi (vi-), nyamafu (-)

babaiko (ma-), porojo (-; ma-)

kiunga cha kijiji (vi-), pembezo ya kijiji

(-; ma-)

1) () kadiri [], kama,

karibu, nusura, yapata, takriban, hukumu
(.)
2) () kando , karibu n, kwenye

() njia mzunguko (-), kipengele (vi-),

njia mkingamo (-);

kwa mlango wa nyuma (.)

ncha (-);
kipapatiko (vi-);
hanamu a chombo (-)

1) () hatima (-), mmalizio (mi-),

tama (-), uachishaji (.), utimilifu (.),
timizo (ma-)
2) () mwisho (mi-), hatima (-), tama (-),
tamati (-), kikomo (vi-), mtindo (mi-) ()
3) (.) mwishio (mi-)

fika, makataa, mkataa, mwisho, tama;

-kata shauri
mwisho

kataa, mkataa, tama;

fikira matokeo (-);
mahusuli (.), makataa (.),
mkataa (mi-; -)

chimbo (ma-; -), handaki (ma-), mtako (mi-)

hemu (-), kiga (vi-), paja (ma-)

( ) -kauka

( ) -kavu

kaunta (-), bacha (ma-), kidirisha (vi-)

1) () mbamia (mi-), mbinda (mi-)

2) () binda (ma-), bamia (ma-)

kiunga (vi-), mzingo (mi-), pembezo (-; ma-);

awali mji (-)

1) () mchovyo (mi-), mpako wa

rangi (mi-)
2) () rangi (-)

upakaji rangi (.)

-piga kipia, -tia rangi, -paka rangi;

-halibu

majirani (.)

keme (-)

n damu, -n damu

125

mrasharasha (mi-), unyunyiziaji (.)

-nyunza, -tawadhisha, -tona

mkoa (mi-), wilaya (-), tarafa (-);

jimbo l uchaguzi (ma-)

(.) majirani (.)

mbenuko (mi-), mbinu (-), uviringo (.)

duara, mduara

(.) -viringisha; (.) -kamilisha

( ) -viringika,
-viringana; () -um[u]ka

-shanda, -viringisha, -zinga, -zingia, -zingira,

-zonga, -zunguka, -zungua, -zungusha

() mazingira (.);
kitende (vi-), mastakimu (.),
mazingira (.), ulimwengu (.);
mzingio (mi-), mazingira
(.)

1) () akina (-)
2) () mazingira (.), mzingio (mi-),
mzingo (mi-), mzunguko (mi-), ulimwengu
(.)
3) (, ) mzingo (mi-), zingio
(ma-)

duara (-; ma-), mduara (mi-), kivimba (vi-),

uvimbe (.), mviringo (mi-), viringe (-),
mzingo (mi-), uzingo (.), mzunguko (mi-)

(.) oksaidi (-)

oktavo (-)

Oktoba (-)

-bambika, -chovya, -didimiza, -didimika,

-loweka, -tosa, -tumbukiza; ,
mchovya (wa-)

-vuya, -zama; , mchovya

(wa-)

() mbota (-)

-rudisha gharama, -rejesha fedha

126

buhuri (-), kifukiz[i]o (vi-), ufukizo (.),

utiaji buheri (.)

-tia buhuri, -fukiza; -.

-mfukizia mtu manukato

kibiri (vi-)

-gubika; -.
-funika gubigubi

andazi (ma-), kaimati (-)

1) () mhalizeti (mi-), mzaituni

(mi-); mpingi (mi-), mchekele
(mi-)
2) () zaituni (-), halizeti (-)

mtawala wa mabavu (wa-)

michezo ya Olimpiki (.)

-a [michezo ya] Olimpiki;

michezo ya Olimpiki (.)

tashihisi (-)

-wa alama ya, -wa mfano wa

bati (ma-; -), risasi nyeupe (-)

baradhuli (-;ma-), mzuzu (wa-)

omu (-)

kamba (-); kaji (ma-);

() kambakachi (-), kambamti
(-)

karaha (-), makuruhu (-), uchukio (ma-),

unyarafu (.);
-kirihi

ganzi (-; ma-)

upoozaji (.)

andazi l yai (ma-), kiwanda cha mayai (vi-),

yai la kukaanga (ma-), kimanda [cha mayai]
(vi-)

mweuo (mi-), mwogo (mi-), tohara (-),

utakaso (.);

udhu (.)

-huzunisha, -sikitisha

zunguzungu (-)

yeye

yeye

( ) -ganza, -fufumaa

-fufumavu; -ganza

1) ( ) ganzi
(-; ma-), kiyeye (vi-), ufu (nyufu), upoozaji
(.), kibibi (vi-)
2) () utepetevu (.), bumbuazi
(-; ma-)

wao

(.) elimu ya uvimbe (-)

(. ) mbanduko (mi-),
mapukutiko (.)

1) () -pukutika, -pururika; -.
kipukusa (vi-)
2) () -bwa, -pwa, -pojaa, -pwea

-chelewa, -china, -faitika, -kawia, -limatia,

-taahari, -tuili, -usiri;
msiri (wa-), mzuhali (wa-), mwenye
kuchelewa (wenye)

hasara (-), kutopendwa

-choma, -unguza

-cha, -hadhari, -hofu, -fanya (-n, -tiwa, -tia,

-patwa na, -shikwa na, -wa na, -ingiwa na)
hofu, -tahadhari

cheleo (ma-), hofu (-), kitisho (vi-), utisho

(.), kinyongo (.)

hatari (-), hawafu (-), hofu (-), mauja (.),

miuja (-), mwafa (mi-), maafa (.), ogofyo
(-; ma-), tish[i]o (ma-), tume (-), uhatarishaji
(.)

-a hatari; -wa n hatari

mgwisho (mi-), kipepeo (vi-), upepeo (pepeo);

usinga
(singa)

mpepeaji (wa-)

himaya (-), kabidhi (-), tegemeo (ma-), tunzo

(-; ma-), udhamini (e.)

-hami, -tunza

mdhamini (wa-), mkabidhi (wa-), mlezi

(wa-), mlinzi (wa-), mwangalizi wa mtoto
(wa-), mwangalizi fedha (wa-), wasii (ma-)

himaya (-)

1) () mchezo wa kuimba (mi-)

2) () jumba la michezo ya kuimba
(ma-)

1) ( ) -a operesheni,
-a mkakati
2) () -a haraka, -a dharura, -a hima
3) ( )
-tendaji, -a kutekeleza, -a vitendo

1) () opereta (-)
2) (.) kiagizo (vi-)

(.) chumba cha kupasulia (vy-), ukumbi

wa kupasulia (kumbi), wadi kupasulia (-)

1) () operesheni (-)
2) (.) operesheni (-), upasuaji (.);
operesheni dharura (-);
-pasua

-tangulia, -tendesa, -tia fora, -wahi

manyoya (.)

-pasua

-tia ghamu, -tia kihoro

-ingia huzuni, -pata kihoro;

-huzunika, -jiinika

kosa la kuchapa (ma-), mategu (.)

-funga

127


vibanzi vya msumeno (.), maramba (.),
unga wa msumeno (.), unga wa mbao (.);
tete (-)

-egemeza

-amidi, -egama, -inamia, -tegemea, -simama,

-gandama;
-jitegemea; , ( -.)
mwegama (mi-)

aridhio (ma-), elezo (ma-), kielelezo (vi-),

taswira (-), tawasifu (-), ufafanuzi (.),
wasifu (.)

-eleza, -sawiri, -wasifu, -tawasifu

orodha (-; nyorodha), rejista (-), takwimu (-)

afyuni (-), kasumba (-)

() malizano (.)

-hani, -huzunikia, -lilia, -omboleza;

-wa katika
maombolezo, -tia ubani (.)

hongo (-; ma-), malipo (.), mshahara

(mi-), ulifi (.), ulipaji (.);
marupurupu (.),
malipo ovataimu (.);
uwasilishaji (.);
upagazi (.)

-lipa, -lipia, -rudi, -gharimia;

-komboa;
(, . .) -nauli;
-lipika

mdukuo (mi-)

mzao (mi-), kutia mimba

-tia mimba, -tia mbegu, -zalisha

ngome (-), tegemeo (ma-)

ghafula (-), purukushani (-), kosa (ma-)

-nadi, -arifu, -julisha, -pasha habari;

-piga
mbiu; , ( -.)
kibirikizi (vi-)

128

ilani (-), taarifa (-);

mbiu (-)

kawio (ma-), taahira (-), uchelewaji (.),

ucheleweshaji (.), ukawiaji (.), usiri (.)

-tambua

-idhara, -ondoa mbeko, -vunja mbeko, -fanya

kashfa; -aibika, -hizika

-suza, -osha

mmomonyoko (mi-), nangulu (-), nguka (-);

msoto (mi-)

mrugaruga (wa-), rugaruga (ma-)

-tahamaki, -tanabahi

boriti (ma-; -), dandalo (-), egemeo (ma-),

gadi (ma-), gwato (ma-; -), kita (.), kiweko
(vi-), makwa (.), mchegamo (mi-), mhimili
(mi-), mwega (mi-), nanga (-), ngao (-),
ngome (-), nguzo (-), shikizo (ma-), tegemeo
(ma-); mtwana (mi-);
tuka (-)

-tegemezi; uwati (mbati)

-sengenya, -haribu jina

1) (, ) -dadisa, -kalidi,
-zingirisha
2) () -zunguka

-jifunga kiunoni

mpingaji (wa-), mpinzani (wa-)

-a upinzani

halafa (-), mjadala (mi-), ubishi (.),

ukinzani (.), upingaji (.), upinzani (e.),
wajadili (-); -teta, -pinga

hasimu (ma-; -), mkinzani (wa-), mnenea

(wa-), mpingani (wa-), mpinzani (wa-),
mtetaji (wa-)

ubahatishaji (.), ubarakala (.),

utimbakwiri (.)

barakala (ma-), kitimbakwira (vi-),

mbahatishaji (wa-)

-geugeu, - kigeugeu;
siasa ndumakuwili (-)

fremu (-)

mateteo (.), neno (ma-), udhuru (.)

() vocha (-)

-ondolea hatia, -udhuru

-lalama

() -nyosha nguo

-pongea;
-jirekebisha kiakili na kimwili

uhojaji (.)

-hoji, -uliza maswali; ,

mhojaji (wa-)

1) (, ) tuko (-),
ufafanuzi (.)
2) ( ) uteuzi (ma-)
3) (.) kivumishi (vi-)
4) (, . .) ukadirifu
(.), ukadiriaji (.);
mtafuto vigawo (mi-)

kwa bayana, bayana, halisi, jahara, uzuri,

kwa yakini

bayana (-), mkato (mi-), ufafanuzi (.),

uwazi (.)

bayana, - mguso, thabiti;

pangilio (ma-);
msasanya dhahiri
(mi-)

-aini, -hesabu, -kisi, -kadiri, -simamia;

-kadiria mahitaji;
-funga
mirathi; -pakanisha;
, -tathmini;

-onyesha; -weka (-amua,

-fafanua) lengo; -tegemezi;

thamani rejeo (-)

-tengenea, -tungamana

limbuko (ma-), onji (ma-)

-onja, -jaribu

-kana, -kanusha, -kidhibisha, -pinga, -ukiri,

-tengua, -dakuliza

kanusho (ma-), kinzano (ma-), teto (ma-)

mapinduzi (.), upinduzi (.)

-angusha, -inika, -pindua, -poromoa, -sinua,

-sinukisha;
-fudikiza sufuria;
-pinduka

-pinduka

ovyo

ubahaimu (.);
-ghafilika

hojaji (-), uhojaji (.), maulizo (.), usaili

(.); usaili
wa maoni ya umma (.), kura za maoni
(.)

-shambulia, -pinga; (.) -taka rufani,

-lalama, -taka hukumu

( ) bomba (ma-)

-puliza, -rashia

kinadhifu

nadhafa (-), takato (ma-; -), tasifida (-),

tohara (-), unadhifu (.), usafidi (.),
utanashati (.), maridadi (-)

nadhifu, safi, -tanashati;

mtohara (wa-); -jipapatua

mfanya miwani (wa-)

bora zaidi, -ema zaidi, -zuri zaidi

129

mtu damisi (wa-), mchangamfu (wa-)

-tumaini, -tumainifu

-a macho; mazigazi (.),

mazingaombwe (.), mangazimbwe (.)

-a jumla; biashara jumla

(-); mwuza jumla (wa-);
jumla

-hadhiri, -chapisha, -tolea;

-tangaa, -chapishwa,
-tolewa

mpungate (mi-)

mdidimio (mi-), mshuko (mi-), mshusho

(mi-), mtitio (mi-), telemko (ma-), uteremkaji
(.)

-inamisha, -shua, -shusha, -tua, -tungua,

-zamisha, -telea; -inika
kichwa;
-tumbukiza barua; -legeza
mkanda (.)

-angua, -bopa, -shuka, -telemua, -jitia,

-tilifika, -tota, -tua, -tuama, -tumbukia,
-pweteka; -dindia;
.. -jibweteka,
-jibwata; -tengemaa;
-teremka kwa
mwavuli, -shuka kwa mwavuli

-li-o-tupwa; hame
(ma-)

-haribu, -kumba, -teketeza, -tilifu

-tilifika

kumbo (-; ma-), mkumbo (mi-), magangao

(.), mtekete[z]o (mi-), mwayiro (mi-),
tawanyo (ma-), uharibifu (.), ganjo (ma-)
(.)

( ) ukiwa
(.)

-teketevu; -haribiwa,
-haribika, -haribikiwa, -nyonganyonga,
-teketea

130

mharibifu (wa-), mpotevu (wa-)

-zonga

kivimba (vi-), utumbavu (.);

koyo (-)

-tutuka, -umita, -vimba

kaga (-), kidonge (vi-), kifundo (vi-),

kinyakuzi (vi-), kivimba (vi-), nundu (-), tezi
(ma-), tumbo (ma-), turuturu (-), tutuu
(ma-; -), utumbavu (.), uvimbe (.);
halula (-);
kigwaru (vi-); choa
(vy-;-); vitio
(.); mtoki (mi-);
hijabu (-);
ugonjwa wa mshipa (ma-)

ukingo wa msitu (kingo)

mashukio (.)

uchavushaji (.);
uchavushaji mvuko (.), uchavushaji
mvusho (.)

-chavusha

1) (, ) hekima (-), maarifa

(.), ujuzi (.), mazoea (.), uzoefu (.),
2) () jaribio (ma-), mwonjo
(mi-)

ufarisi (.), ustadi (.), ubingwa (.)

1) () bingwa, - kubobea, farisi,

gwiji, - kistadi, stadi, taalamu, tambuzi,
-enye uzoefu, -zoevu;
mwenye hekima (wenye), gunge (ma-),
mweledi (weledi), stadi (ma-);
-wa n hekima, -taalamu
2) () -a majaribio;
shamba la majaribio (ma-)

kileo (vi-), kizunguzungu (vi-), leuleu (ma-),

maruirui (.), mleo (mi-), uleoleo (.),
ulevi (.), ulewalewa (.)

(.) -levya, -lewesha; -levi;

ulevi (.), kileo (vi-),
matindi (.), mtindi (mi-), ugimbi (.)

tena

mbashiri (wa-), nabii (ma-; -) (.)

-a rangi manjano mabivu

bustani ya mimea (-), banda la kuotesha maua

na mimea (ma-)

stola (-)

hatibu (ma-), mhutubu (wa-), mlumbaji (wa-),

mnena (wa-), msemaji (wa-), mzungumzaji
(wa-)

bayani (-), uambaji (.), usemaji (.)

-kema

mwendo (mi-), uzingo (.), falaki (-)

1) () bodi (ma-; -), mamlaka

(-; ma-), manzili (-; .), chombo (vy-),
taasisi (-); vyombo vya
habari (.)
2) ( ) kiungo (vi-), ogani (-),
sehemu (-);
uchi (.); vitoa
takamwili (.); viungo vya
sauti (.); milango
maarifa (.)
3) ( ) kiangi (vi-),
kinanda cha mifereji (vi-)

oganza (-)

mratibu (wa-), mtayarishaji (wa-), mtendaji

(wa-), mtengenezaji (wa-), mzindushi (wa-)

1) (, ) chama (vy-), jumuia

(-), shirika (ma-), umoja (.);
Shirika la Umoja wa Mataifa la Elimu,
Sayansi na Utamaduni (ma-); Umoja
wa Mataifa (.);
Umoja wa Nchi
Huru za Afrika (.);
Shirika la
Afya Ulimwenguni (ma-)
2) (, ) maanzilishi
(.), ubuniaji (.), ujenzi (e.), uumbaji
(.), utengenezaji (.)
3) ( ) ratibu (-),
nidhamu (-)
4) (, ) taratibu (-),

utaratibu (taratibu; ma-), tengenezo (ma-),

mpangilio (mi-), mtendo (mi-)

nidhamu (-)

1) (, ) -jenga
2) () -tengeneza;
-fan
chokochoko

-a asili; mbolea za
asili (.)

1) () jeshi (ma-)
2) () uwingi wa watu (.), halaiki ya
watu (-), ramramu (-)

kiapo (vi-)

nishani (-)

waranti (-); hati upekuzi

(-); dhamana (-);
dhamana ununuzi (-)

-a [ki]kawaida

jirawima (ma-)

1) () kapungu (-), nderi (-);

- kwazi (-);
furuko[m]be (-)
2) (
) ndege (-)

jozi (-); ( ) kokwa

(-; ma-); kola (-); mkingu (mi-);
() mnjugu (mi-), mnjugunyasa
(mi-), () njugu (-), karanga (-; ma-);
. <<>>

namna ya kwanza (-), kiolezo cha kwanza

(vi-)

pambanuo (ma-), uasili (.)

maelekezo (.)

alamardhi (-)

-elekeza, -himiza

pofu (-); -

131

choroa (-)

bendi (-)

mpiga bendi (wa-)

korho (-); koho (-)

oloni (-)

bombwe (ma-), darizi (-), kienzo (vi-),

kipambo (vi-), pambo (ma-), nakshi (-),
njumu (-),mrembo (mi-), rembo (ma-),
urembo (rembo; ma-);
kanzu
kipaji (vi-); ,
kanzu mrera (mi-);
( ,
) pote (ma-); ,
mjusi (mi-)

upambo (.)

-piga (-kata, -chora, -tia) nakshi

bombwe (ma-)

maarifa ya ndege (.)

-a kumwagilia maji;
taratibu umwagiliaji maji (-)

-tia maji, -tilia maji, -nyesha, -nyunza,

-nywesha

mnyunyo (mi-), mwago (mi-), umwagiliaji

(.)

mchoro sulubi (mi-)

kiganga (vi-)

1) () ala (-), chombo (vy-), zana

(-); ,
kivunjo (vi-); kiua (-);
kichinjo (vi-)
2) () mzinga (mi-)
3) () chombo (vy-), nguzo (-), silaha
(-)

mjumu (wa-)

() gambera (-)

132

silaha (-), zana za vita (.);

silaha kali (-), zana
za uangamizaji mkubwa (.);
bunduki (-; ma-)

hija (-), tahijia (-)

kizimamlio (vi-)

bungu (-), dondora (ma-), mboza (-), nyigu

(ma-; -), uvi (nyuvi; ma-)

mfungizo (mi-), zingio (ma-)

mvua (-)

chujo (-; ma-), kishinda (vi-), mashapo (.),

masimbi (.), sira (ma-), uvumbi (.),
vunju (ma-);
pombe tembo chicha
(-; ma-); , masira (-);
vumbi (ma-);
shimbi (-; ma-);
ushinda (.);
shata (ma-), kitata cha mafuta (vi-);
chunyu (.);
-duba

1) (, ) -husuru,
-zingira
2) ( . .) -kalifisha
3) (.) -shusha chini
4) (,
) -fyoa

(-. ) limbuko (ma-)

-mudu

mbea (wa-), mchonge[le]zi (wa-)

dahili (ma-), taarifa (-), habari (-)

arifu; mjuzi (wa-),

mtambuzi (wa-);
mhubiri (wa-);
-jua

-arifu, -julisha, -pasha habari

-hakikia, -tafiti

-burudisha, -rutubisha, -zizimisha


-burudika, -rutubika

baridi; -. burudisho (ma-);

(. ) togwa
(-; ma-)

baridi (-), burudisho (ma-), kiburudisho (vi-),

kipumziko (.)

-angaza, -memeteka, -mulika, -toa mwanga,

-ng'aa, -nurisha, -tia nuru;
- mwangaza

anga (ma-; -), mwangaza (mi-), nuru (-),

uwasho (.)

mkaguo (mi-), ushahidi (.)

-zomea

mkombozi (wa-), mwokozi (wa-)

-a ukombozi, -a kupata uhuru; vita vya ukombozi (.)

1) ( ) -acha nje, -achilia huru,

-feleti, -huria, -weka huru, -andikia huru,
-komboa, -kwamua; ( )
-pachua; ( ) -torosha;
-tanzua, -tegua,
-nasua; -. -fidia,
-fidi, -komboa;
-fungua; -mfunguza mtu, -toa (-fungua,
-ondoa) gerezani;
-toa kole
2) () -nusuru, -okoa, -ondoa,
-ondolea, -namua; ( ) -afu; ()
-sitisha; ( )
-samehe, -feleti, -burai;
-ondolea mashaka;
, . . -likiza;
-. -salimu ();
, -logoa,
-gangua, -zindua, -topoa mtu uganga;
-ondoa
madaraka;
-burai mahari

1) () -okoka, -ondokana,
-jipapatua, -jizongoa
2) () -toka, -toroka, -jipatia uhuru;
. . -teguka

1) () afua (-; ma-), mfunguo

(mi-), msamaha (mi-), uponyaji (.); (
..) buraa (-);
zinguo (ma-);
2) () maburudiko (.);
mchegeleko (mi-)
3) () maokozi (.), uokozi (.),
uponyaji (.),
4) () uhuru (.), ukombozi (.);

ufidiwa (.)

huru; (.)
-achiliwa kwa sababu
hakuna ushahidi wa kutosha

-tabaruku, -takatifuza, -bariki

mtakaso (mi-), utakaso (.)

takato (ma-; -)

-takatifu; mtakatifu
(wa-)

mlegeo (mi-); () mtitio (mi-), mdidimio

(mi-)

-nepa, -tengemaa, -titima, -tota, -tuama,

-tundama; -shuka

punda (-); () punda kihongwe (-), punda

maskati (-)

jiwe la kunolea (mawe)

utovishaji (.)

-tia mbegu

majira ya majani kupukutika (.), wakati wa

mpukutuo wa majani (nyakati)

-mudu, -tinga

-gwafua

najisi (-), ukufuru (.), unajisi (.)

( 40 )
kijusi (.)

mnajisi (wa-)

133


-najisi; -haribika

bombwe (ma-), kara (ma-), gae (ma-), kigae

(vi-), kigereng'enza (vi-)

ganzi (-; ma-), ugege (e.), ukatu (.),

ukakafu (.), ukakasi (.), ukamvu (.),
ukasasi (.)

uhasaji (.)

-hasi

( ) mnajisi (wa-)

-jeuri; tukano
(ma-); mwamali
(mi-); nobe (-)

bezo (ma-), chukio (ma-), dharau (-), fedheha

(-), fyoko (-), jeuri (-), kashfa (-), ukashifu
(.), kazoakazoa (-), kebehi (-), kufuru
(-; ma-), mwamali (mi-), najisi (-), shutuma
(-; ma-), tadi (-), tayo (ma-), tukano (ma-),
tusi (ma-), ufidhuli (.), ushutumivu (.);
tapishi (ma-), tombovu (-) (.); (.)

shambulio (ma-)

-aibisha, -beja, -beza, -bughudhi, -mtia mtu

chuki, -chukiza, -dharau, -fedhehi, -fusa kwa
maneno, -hizi, -kashifu, -kebehi, -kirihi,
-kufuru, -laumu, -lumba, -najisi, -nena,
-nyambua, -nyanyasa, -safihi, -shutumu,
-sibabi, -sibu, -stihizai, -tadi, -taya, -tengura,
-tukana, -tunisha, -tusi, -tuzua, -tweza, -vunja
uso, -zomea; -tema, -tapika, -tungua, -vuaza
(.); -zisha ();
-piga kijembe (.)

-onea uchungu, -zilia (), -tuna (.)

kuno (ma-)

-didima, -legea, -legalega, -nyong'onya,

-nyorora, -pukutika, -zorota; ( ) -punga

tepetepe; ( ) hoi

sabili (-), upunguzaji (.); (. )

kiburudisho (vi-);
unyegezi (.), kinyenyezi (.);
(. ,

134

) mchegeleko (mi-);
(. ) ulegeaji (.);

upunguzaji wa hali wasiwasi duniani (.);
mfyatuko (mi-),
mfyuko (mi-)

legeo (ma-)

-nyong'onyevu, -teketevu, tepetepe;

-tambalika

-banua, -dhoofisha, -fyua, -hafifisha, -legeza,

-mamanua, -pooza, -rahisi, -sabili, -tepua,
-tungua, -zorotesha, -puliza, -tia mchanga
(.); -fyatua;
-legeza kamba;
-legeza nadhari;
-legeza kamba, -legeza mkanda (.)

-fyuka

-toa turuhani, -idhara, -sawidi (.)

( ) kiwi (vi-), ukiwi (.)

-ti macho giza, -pofua

punda jike (-)

kayaya (-), tatizo (ma-)

-tata, -tatanisha

-chungua, -enenza, -kagua, -onja, -sachi,

-tafiti, -tazama;
-pima, -pima hali mgonjwa;
, -aua; ,
-. -zengea

-fyoza, -simanga, -dhihaki

-jipa moyo

-aminisha, -chasiri, -diriki, -jasiri, -jijusuru

mzaha (mi-), shere (-), usimanga (.)

maangalio (.), mkaguo (mi-), speksheni

(-), ukaguzi (.), utalii (.)

kwa hatua, taratibu

siasa (-), uangalifu (.), taratibu (-),

utaratibu (taratibu; ma-)

- busara, -n busara, taratibu;

mtu wa kiasi
(wa-); -busuri,
-tanabahi, -tanadhari

mwao (mi-), hali ya kufahamu jambo (-)

-tumia busara, -fan busara, -tanabahi

(.) tengenezo (ma-)

-a msingi, -a maana kubwa, -kuu

mtakadamu (wa-), mwingilizi (wa-)

-anzisha, -asisi, -chipusha, -unda;

-amiri mji

-tegemea, -wa kwenye msingi, -amidi (.)

shaksia (-)

hasa, muhimu

tabia (-), umaalumu (.);

-tengeneza; -weka
hulka (-); hasa
vifaa kwenye maabara

. <<>>
mitambo (.), tengenezo (ma-)

nyumba [kubwa] (-)

1) () asasi (-), asili (-), mzizi (mi-)

2) () besi (-), chanzo (vy-), msingi

hasa, maalum[u], mahususi, muhimu,
(mi-), tako (ma-), tegemeo (ma-), uti wa
muhtasi, - pekee, pweke, -teule
mgongo (nyuti); kimsingi

3) () nanga (-), nguzo (-),

-fahamu, -hisi, -nabihi, -ng'amua, -tafsiri,
4) (.) shina (ma-)
-tambua, -tanabahi
5) () mtanda wa nguo (mi-)

akili (-), fahamu (-)

1) (, ) besi (-), chanzo (vy-),

upande wa chini, kalio (ma-), kitako (vi-),

[ugonjwa wa] ndui (-); .
tako (ma-), kiweko (vi-), makalio (.),
<<>>
shikizo (ma-), tegemeo (ma-);

kitako cha pembetatu (vi-)

kanusho (ma-)
2) (, ) asili (-), haja (-), haki

(-), hoja (-), maarubu (.), sababu (-), sabiki -shambulia, -teta; ,
(-), ustahili (.), kisa (vi-), nguzo (-)
-ongozana, -chuana
(.)

3) (, , )
1) ( ) -baki, -salia, -saa
uanzishaji (.)
(); , -baki
4) (.) besi (-)
domo wazi, -baki mikono mitupu, -la

mwande (.); -baki

muumba (wa-), mwasisi (wa-), mwingilizi
nyuma, -wa nyuma ;
(wa-), mwanzilishi (mi-);
-bakia karatasi tupu, -wa karatasi tupu;
mkale (wa-)
2) ( -. .

.) -dumu, -kaa, -keti, -salia, -selea;

kinagaubaga
[] -kwama;

-tabiki;
uthabiti (.)
-rudia darasa;

-shindizika;
- kimsingi, - msingi, -kubwa, -kuu;
-kumbaa;
-. kichwa (vi-);
-simama; -jikalia;
vekta shina (-);
(
suala msumari (ma-), suala la
) -baki mdomo wazi;
masuala (ma-); asilani, kimsingi
-nusurika chupuchupu

135

uachishaji (.)

1) (, ) -acha, -fariki, -gea,

-ondoka, -toroka, -tupa; -.
-tu jongoo n mti wake (.);
-. -telekeza;
-. -. -shindisha;
, -acha
kando, -acha; -staafu,
-kung'atuka; -tokana;
-acha mke;
-tupa nyuma;
-tupwa; -liwa
bangu
2) (, ) -bakiza,
-saza; -.
-saza; o -cheleza;
(,
. .) -halifu;
-bonyesha; []
( -.) -bangaza;
-silia;
(, . .)
-alia; , -ota, -tia
alama; -weka akiba,
-fanya akiba, -lundika

1) () -akifisha, -wakifu,
-wakifisha, -komesha, -simamisha;
-tindika
2) () -bamba, -kwamisha, -tua,
-tuliza, -wakifu, -wakifisha, -zuia, -tia nanga
(.);
-tuliza macho; ,
-viza; -wakifu

1) (. ) -kaa, -kwama
2) ( ) -koma, -simama,
-tua, -wakifu, -jizuia;
-sita;
, -runda, -dumaa, -tuama,
-via; ( ) -vilia; (
) -fa; -.
-gusia

bakaa (-), baki (-; ma-), gofu (ma-), masao

(.), msazo (mi-)

1) ( , ) kikomo (vi-),
kituo (vi-), stendi (-), stesheni (-);
-tua
2) (, ) kituo (vi-), pingamizi
(-; ma-), uzuio (ma-), mkatizo (mi-)

136

bakaa (-), baki (-; ma-), ifu (-; maifu), kisaa

(vi-), kishinda (vi-), shinda (-; ma-), masao
(.), mashapo (.), msazo (mi-), salio
(ma-), sazo (ma-); () ziada (-);
ushinda (.);
kope (-; ma-);
gofu (ma-), uchechefu (.);
jandala (-), machaza (.), hailigwa (.),
kombo (ma-)

mshana (-)

-a ghadhabu, -kali mno, harabu

-hadhari, -jikaga, -jiponya, -tahadhari,

-tanabahi, -jizuia

bodi (ma-; -), kiunzi (vi-); boma

(ma-); uwambo
(wambo; mawambo; mambo)

kiwewe (vi-), pumbao (ma-)

ange, kwa henezi, kinyerenyere, nyuti, pole,

taratibu, kwa utaratibu

hadhari (-), henezi (-), uangalifu (.),

taratibu (-), utaratibu (taratibu; ma-);
-rongaronga

taratibu; msarifu (wa-),

mwangalifu (wa-); -abiri,
-angalia, -busuri, -hadhari, -tahadhari

kitisho (vi-)

kilembwa (vi-), makali (.), ncha (-), nibu

(-), toma (-) (.);
kileleta (vi-); kigumba (vi-);
mbinu kalamu (-)

-bisha, -fanya masihara

mchagouzi (mi-)

(, ) kikali, kichungu; ( )
kikali

kisiwa (vi-);
Ngazija (-); kiwa (vi-)

mkazi wa kisiwa (wa-), mwenyeji wa kisiwa

(w-)

(.) gereza (ma-;-), jela (-), husuni (-)

ukonzo (konzo);
munda (miunda)

-enye ncha kali

1) () masihara (-), ukavu (.)

2) ( ) ukali (.);
salata (-)
3) ( ..) chumvi
(.) (.)

makali (.), ucheshi (.), chumvi (.)

(.)

-bishi, -karamshi;
mkalamuzi (wa-);
-kalamka

1) ( ) -kali;
-. makali (.); -.
uma (nyuma); nibu (-);
pua iliyochongoka (-);
pembe kali (-); -chongoka,
-koa, -pata; -pisha
2) ( ) -kali, - kichungu, -chungu, -
kipilipili; ukali (.)
3) ( ) shadidi;
-nyotoa
4) (. ) -tambuzi, -epesi;
mkuki wa neno (mi-); suala
msumari (ma-); -saliti

(.) mkalamuzi (wa-), mfanya masihara

(wa-), mdhihaki (wa-)

-zimua; -pepelea chakula

-kunguwaa, -pepesuka, -sepetuka, -kwaa

upozo (.)

1) ( ) -burudika,
-poa, -tabaradi, -zizima, -doda
2) () -poa, -tabaradi, -zizima

( ) upupu (.)

-laanifu

1) () -tia hatiani, -hukumu,

2) () -jalidi, -laani, -onya, -sema,
-shutumu, -guna (.)

1) () hatia (-)
2) () laana (ma-), lawama (-; ma-),
mapatilizo (.), shutuma (-; ma-), ulaanifu
(.), ulalamishi (e.), mchomo (mi-)
(.)

-kausha; -gugumia

kukausha kwa mifereji, kuondoa maji

-na-o-wezekana kufanywa;
-wezeka

tafsiri (-; ma-), tama (-), tekelezo (ma-),

ukamilishaji (.), utekelezaji (.), utimilifu
(.)

-fikiliza, -kamilisha, -mudu, -tafsiri,

-tekeleza, -tenda, -timiza, -funga;
-tawala;
-timiza shabaha;
-faulisha, -jitendekeza;
-tekeleza, -fanyika; ,
mtekelezaji (wa-)

-fariji, -furahisha, -leta heri

() mpukutuo (mi-)

-pukutika, -pururika; ( . .)
-tifuka; -tapakaa

ekseli (-), kipengo (vi-), mhimili (mi-), ufito

(fito); () rumada (-);
egemeo (ma-);
majira nukta (.)

gegereka (ma-), pweza (-)

mguso (mi-)

katika, kutoka, kwa, tangu, toka; ,

kwa moyo wazi, kutoka
moyoni; , kwa niaba ya;
tarafu yangu; toka
awali hata aheri; ... kwa, toka... mpaka

-pasha moto

() mchikicho (mi-)

1) (, ) -epa, -tenga;
-tema mpira

137

2) (, ); -piga
mwendo

1) () -tapa
2) () -jitenga
3) () -wa nyuma ya

() kipande [cha nyama] cha ubavu

(vi-), kata (-)

1) () -bokora, -kwepua, -la, -likiza,

-nyakua, -nyang'anya, -nyima, -poka, -twaa,
-pokonya, -tenganisha, -vua (.);
-bekua, -lungula, -nyara,
-pora
2) () -chagua, -chuja, -fanidi,
-pembua, -teua; , mteuzi
(wa-), mwainishi (wa-)

-lipa fadhili

mmetuko (mi-), mwazo (mi-)

-nurisha, -ng'aa

chaguo (ma-), mchaguo (mi-), uchaguo (.),

uchaguzi (.), hitiari (-), kichujo (vi-), mteuo
(mi-), uteuzi (ma-), upambanuzi (.),
uchambuzi (.)

-teule, tolatola

mkupuo (mi-)

-bekua, -tupa, -tupilia mbali;

-jipujua;
-rudisha nyuma

jaa (-; ma-), kachara (-; ma-), kinyaa (vi-),

makapo (.), makorokoro (.), maovyo
(.), najisi (-), taka (-; ma-), tama (-),
ushinda (.)

() -ondoka;
-wa kifungoni

mauko (.), ondokeo (ma-)

jasara (-), kifua (vi-), kiume (.), moyo

(mioyo, nyoyo), ujahili (.), ujasiri (.),
ushakii (.), ushujaa (.), usogora (.),
ukavu wa macho (.) (.)

138

-aminisha, -chasiri, -diriki, -jasiri, -ji

moyo, -thubutu, -piga moyo konde (.)

jasiri, - kishujaa, -shupavu, thabiti, -kavu

(.); jasiri (ma-),
shujaa (ma-), fahali (-; ma-) (.) , ghazi
(-) (.); -jasiri, -jibari

-bokoka

mchemsho (mi-)

-furisha, -tokosa, -chemsha, -pika

-onja; -limbua

-bihi, -iza, -kana, -kanusha, -kataa,

-sebusebu, -teta, -zuia, -susa;
-kana shtaka, -kanusha shtaka;
-kataa katakata;
-kupuka; ,
mkana (wa-)

-kauka, -yabisika

1) (.) hasi, -kiwa;

-wa hasi, -pigwa zii
2) (.) mhuni (wa-)

chimbo (ma-; -), jicho (macho), mdomo

(mi-), mtai (mi-), pengo (ma-), shimo (ma-),
tobo (ma-), tokeo (ma-), tundu (ma-; -), ufa
(nyufa), uwazi (.);
kiva (vi-);
kitobwe (vi-);
ndonya (-);
nguzi (-);
pete (ma-), ndewe (-);
(
) ufuo (fuo);
, -
maanga (.; -);
mtwana (mi-);
kipenya (vi-); ,

mvugulio (mi-);
-omoa, -fanya tobo, -toboa, -fanya tundu

bisibisi (-)

1) () -fungua
2) (, ) -bandua, -banua

timazi (-), chubwi (-)


wima

-a wima; -wima

itikio (ma-), kiitik[i]o (vi-), mwitikio (mi-),

jawabu (-; ma-), jibio (ma-), jibu (ma-);
(.) jawabu (-; ma-)

panda (-; ma-), tamviri (-), tanzu (ma-), taga

(-; ma-)

-a kujibu; mchezo wa
marudiano (mi-)

daraka (ma-), dhamana (-), dhima (-),

jukumu (-; ma-), lazima (-), mzigo (mi-)
(.);
lawama (-; ma-);
-jiwekea
lawama, -jitia lawama

-a madaraka, - dhamana, -n dhamana;

mfawidhi (wa-);
kiongozi (vi-);
-. -husika,
-husu, -wa na mzigo

mdaiwa (wa-), mwajimbo (wa-)

1) (, ) -giniza,
-jibu, -leta jibu, -itikia, -rudi;
-itika; ,
-fyoa; -jibu
chokochoko; -jibu;
-lingana; ,
( ) mjibu[ji] (wa-);
2) () -wa sawa, -lingana;
, -tosheleza
mahitaji, -tosheleza haja;
-tekeleza masharti
3) ( ) -wa na
dhamana juu ya; ,
mwandazi (wa-)

-ghafilisha, -tafiri;
-ghafilisha nadhari

-a kuwazika tu

1) (, ) -chukua;
-kataa; -ondoa;
-bandua macho
2) ( ) -tenga

-jipatia [tena]

-chukua

1) () -deua, -pa kisogo

2) () -fungua

-deua, -pa kisogo

-shindua, -fungua

makuruhu, -nyarafu

-chukiza, -tenga

bughudha (-), chuki (.), chukio (ma-),

karaha (-), makuruhu (-), kichefuchefu (vi-),
kinyaa (vi-), unyaa (.), kinyezi (.),
uchukio (ma-), uchukivu (.; ma-), unyarafu
(.), unywanywa (.), unyanya (.);
-wa n chuki, -n
chuki, -chukia, -kinai, -[ji]ona kinyaa, -kirihi,
-wenga

1) () -acha uzoefu, -acha mazoea

2) () -sahau

mafungulia (.)

-fungua

-tasua; -fumbulikan

-pa shauri la kuto-, -ghairisha

dakizo (ma-), kisingizio (vi-), nahau (-),

singizio (ma-); kipengele
(vi-)

kivumi (vi-), mvumo (mi-)

-bekua, -shunga; -pepelea

mainzi

-valia [kitu] miwani (.)

1) () -gawia, -pa; -.
-kabidhi; -.
-tawakali;
(
) -pokezana mshahara;
, -salimu roho,
-kata kamba (.); -toa

139

roho, -poteza maisha kwa ajili ;

( ) -sunza;
-peleka hukumuni;
-shakiza, -toa amri; -tunuka;
-piga saluti, -toa saluti; ,
mtoa (wa-); saluti
(-)
2) () -rejesha;
-lipa deni, -maliza deni;
-rudi, -rudisha

ughaibu (.), umbali (.)

1) ( ) -ahirisha
2) () -tenga, -weka mbali

-farakana, -jitenga

() rejeo (ma-)

1) (, ) divisheni (-),
mamlaka (-; ma-), seksheni (-), idara (-)
2) ( ..) divisheni (-), faslu
(-), mkasama (mi-),

1) (, ) behewa (ma-; -); branchi

(ma-), divisheni (-), faraka (-), kikao (vi-),
mgawanyiko (mi-), seksheni (-), taga (-; ma-),
tawi (ma-); utanzu (tanzu; ma-), tanzu (ma-);
kando benki (-), tawi l
benki (ma-);
kani (-); ofisi posta
(-)
2) () chamkano (ma-), farakano
(ma-), mfarakano (mi-), mtengano (mi-),
mtengo (mi-), uambuaji (.), utengaji (.),
utengano (.), utenguzi (.)

kibandiko (vi-), upambaji (.), urembo

(rembo; ma-), mmalizio (mi-), valio (ma-);
jamdani (-)

() -fanya urembo, -piga urembo;

-kereza

mbali

mbali, mojamoja

1) (, ) -ambua,
-bandua, -banjua, -chana, -fumua, -gandua,
-kongoa, -pambanua, -papatua, -sokoa,
-sukua, -tanzua, -tenga, -tenganisha, -koboa;
, -pura,

140

-kokoa, -fikicha, -pukuchua;

-ponoa;
, o . .
-konyoa; -katika, -baguka
2) ( , )
-bagua, -baidisha, -gawa, -tenga; ,
mtenga (wa-)
3) () -chuja, -halisisha, -pembua,
-tofautisha, -tungua

1) (, ) -babuka,
-bokoka, -papatuka
2) () -jitenga

-bambatua, -banjua, -tabua

buraha (-), kiburudisho (vi-), maburudiko

(.), uburudisho (.), kipumziko (.),
pumzi (-), pumziko (-), likizo (-; ma-),
mustarehe (-), starehe (-), tafrija (-), usono
(.);
baridi (-); raha (-)

-andisi, -burahi, -hema, -jilaza, -jinyosha,

-pumzika, -jipumzisha, -sona, -starehe,
-tafaraji, -tanafusi, -tegemea, -tua, -tutuzika,
-koya, -kaa upeponi (.)

chovyo (ma-), kivimba (vi-), uvimbe (.)

-vimba; ( ) -umita;
( ) umito (.)

hosteli (-), hoteli (ma-; -)

baba (-), bwamkubwa (-), mvyele (wa-), abu

(-) (.); , mcheja (wa-),
mkwe (wa-); baba wa kambo
(-); baba mzazi (-)

watani (-), nchi ya kuzaliwa (-)

( ) -isha yake

vumi (ma-)

mwitikio (mi-)

-rudisha; -rudisha balozi

1) () -itika, -itikia, -jibu

2) (); ,
-amba, -jugumu;
-sifu


raufu; karimu (ma-)

kanio (ma-), kano (ma-), ukano (.), kanyo

(ma-), makatao (.), ukatavu (.), ukataaji
(.), mardudi (-), marufuku (.), ususaji
(.); kisebusebu (.);
urithi (.);
-. futa (-)

-gombeza, -iza, -kanusha, -kataa, -piga

marufuku, -toa marufuku, -nyima, -rufuku,
-wakifu, -zilia; -.
-gunga, -jihini;
-jinyima chakula

() -ghairi, -samehe, -susa,

-zia; (, )
-epu[li]ka, -kanya, -kataa, -bihi, -kana;
() -sebusebu, -wakifu (),
-piga mateke (.); ,
-. -gahamu, -goma, -kacha;
-jiuzulu;
-kataa katakata;
-komboa
dhamana; -zilia, -futuka;
-pingua; ,
mkataa (wa-); ,
( )
mkatavu (wa-)

-jimega, -piga pande, -jiweka mbali, -tenga

mbali, -jitenga

-fukua, -zua

-nenepesha; kinono
(vi-)

mtemo (mi-)

-jikohoza; , mtemi
(wa-)

() -jiegemeza;
-jiegemeza kwenye kiti

(. ) mweko (mi-);
mtago (mi-)

1) () -acha, -ahiri, -chelewesha,

-faiti, -kawiza, -ngojeza, -tawilisha, -tuiliza,
-weka; -ahirisha ziara;
-laza uporo;

-tuili
2) () -lundika, -saza, -weka;
-dundiza, -dodoa,
-limbika, -weka ghalani, -tumbukiza ghalani;
-weka akiba,
-fanya akiba
3) () -tungua;
-acha kando, -bagua, -weka kando;
-ta, -taga;
-weka ghalani, -tumbukiza
ghalani

mbanduko (mi-)

-ambua, -bandua, -gandua, -mamanua

-ambuka, -ganduka, -mamanuka

itikio (ma-), kiitik[i]o (vi-), mwitikio (mi-),

jibio (ma-)

-giniza, -itika, -jibu;

-itikia [wito]

1) () ila (-), dosari (-)

2) () mardudi (-), makatao (.)
3) () muachano (mi-);
mbetuko (mi-)

-iza, -kanusha, -kataa, -sebusebu, -susa, -teta,

-zuia; -gurusa, -piga
mateke (.)

-jikengeua, -potoka;
-

-kata, -tenganisha, -zimisha, -funga

ukataji (.)

-sokoa, -sukua

() unono (.)

mharara (mi-), telemko (ma-)

mfunguo (mi-), mbanduko (mi-)

-banua, -bandua

(.) ufunuo (.), wahyi (-), hadithi (-),

inkishafi (-)

hadhiri nadhiri, kinagaubaga, kwa unyofu,

141

wadhiha

ukweli (.), unyofu (.)

- dhati, kabili, -tupu, wazi

ufunguo (funguo);
ufunguo wa chupa (funguo)

mfunguo (mi-), ufumbuo (.), utanzuaji (.)

mvumbuzi (wa-)

1) (, ) -fumbua,
-fungua, -funua, -futua, -gubua, -mamanua,
-omoa, -shindua, -tanzua, -tasua, -tumbua;
-fungua;
-komoa; -
-nanua; ,
-fidua; -angaza
(-tanzua, -fumbua) macho, -zindua;
-fungua
ukurasa mpya; -pingua;
-fungua midomo, -amsha
midomo; -tanua
kinywa, -achama kinywa;
-fungua hesabu;
-pasua moyo (.)
2) (, )
-bukua, -fichua, -funua, -gubua, -gundua,
-kashifu, -omoa, -toboa, -vumbua, -pasua;
-dokeza;
-dakua, -dokeza, -toboa siri
3) () -fungua, -omoa, -zindua;
, -fungua
baraza

1) () -fumbuka, -jipujua,
-toboa (.)
2) () -fumbuka; (
..) -papatuka; ( ) -chamka;
, -nanuka

1) () gunduzi (ma-), ugunduzi

(.), ufunuo (.), vumbuo (ma-), uvumbuzi
(.; ma-); -buni, -vumbua,
-gundua
2) (. ) uzinduo (.), uzinduzi
(.), ufunguzi (.);
zinduo (ma-), mzinduko (mi-)

kadi (-), kisanamu (vi-);

kadi hongera (-), kadi ya
pongezi (-); kadi a posta

142

(-), postikadi (-)

hadharani, hadhiri nadhiri, kadamnasi,

kimachomacho, kinagaubaga, wadhiha, wazi,
dhahiri shahiri

- hadharani, - kimachomacho, -kunjufu,

wazi, kama joya; ( ) -eupe;
, nyeufu (-), nyika
(-; ma-), uwanda (nyanda), uga (nyuga),
uwazi (.); ( )
weu (nyeu); upigaji
kura w hadharani (.);
uziwa (.); -fumbuka;
( ) -kodoka

-fundua, -zibua

mkunyuo (mi-), mmego (mi-)

-mega kwa meno, -menya, -tafuna;

-bugia;
-. -dokoa, -kunyua

-nasa, -kamata; (
. .) -tega wanyama

ukonyoaji (.), utaba (.)

-dokoa, -menya, -momonyoa, -nyokoa, -tabua;

-. -mega;
-nyotoa

kuondoka kwa ndege

maji mafu (.), mbande (-), kupwa, maji

mapwa (.);
nkindiza (-)

-mimina; () -subu; ,
-chingirisha

miminiko (ma-); -umua

-fafanua, -pambanua, -pambazua, -tofautisha

-achana, -hitilafiana, -jipambanua, -siga,

-tofautika;
-tofautiana

-tangulifu, tofauti, hitilafu

hitilafu (-), pambanuo (ma-), tofauti (-),

upambanuzi (.); tofauti na,

kwa kutofautiana na

-a kutofautisha;
pambanuo (ma-); waa
(ma-); utambulisho
(.)

1) ( ) vinginevyo, tofauti
2) ( ) vizuri kabisa, safi

1) () bora
2) () tofauti

mnaso (mi-); ukamataji wa

wanyama (.)

telemko (ma-)

() kuota mawe

-a kukunja; sijafu
kukunja (-)

-harimu

-toroka; -pumbaa
kazi, -tega kazi

1) (. ) -kupua;
-bekua [ma]inzi
2) ( -.,
) -kukusa

chazachaza (-), kipwa (vi-), ntimbi (-)

kano (ma-), kitanguo (vi-), mtanguo (mi-),

tanguo (ma-), kivunjo (vi-), mbatilisho (mi-),
ubatilifu (.), ubatilishaji (ma-), ufutaji (.),
ukomesh[w]aji (.), utanguzi (.), utenguo
(.), uvunjaji (.); tanguo la
deni (ma-)

-batili, -daathari, -fusahi, -futa, -ghairi,

-harimu, -katiza, -maliza, -ondoa, -ondosha,
-tangua; -tangua sheria;
-batilisha hukumu;
-tangua amri;
, batili

-futika

-tupilia mbali

nyota (-; ma-), alama (-); ( )

baka (ma-)

() alama (-), maksi (-); ,

ngeu (-);
,
sijida (-); alama
mwinuko (-); -tia alama,
-weka alama

1) () -tia alama, -weka alama;

-. -teua;
-chora pembeni mwa daftari; ,
mtengwa (wa-)
2) () -tamka
3) (-. ) -adhimu, -sherehekea;
-adhimisha sikukuu

-fa, -dhoofika, -fifia

-osha, -chambua

ufunguo (funguo), chombo cha kufungua

(vy-)

uhoniaji (e.)

1) () -akua, -bokoa, -bokora, -poka,

-dhulumu, -likiza, -nyakua, -nyima, -sapa,
-tenga, -tenganisha;
-kupua; -achisha
mtoto; -bwakua, -ghusubu,
-nyang'anya, -pora; ,
mnyimi (wa-); -tenganika
2) (.) -toa
3) () -kata

kuhusu, minta[a]rafu, juu ya

mwiano (wa-)

- kadiri, - mwiano, rejeshi;

kiwakilishi rejeshi (vi-)

-chukua; -tupia

-husu; -fanya
hasama, -hasimu; ,
-bariki, -fadhili;
,
-engaenga, -tunza;
-wekeana heshima;
, -jali, -sharifu;
-tenda;

143

, -hafifisha;
, -purukusha,
-hangahanga; , -tofautisha;
-mwia kwa upole, -laki;
, -fyoza,
-fyonya, -beja, -bera, -tukanisha;
-tukanisha;
-hakiri

jawabu (-; ma-), mfuato (mi-), mkabala (mi-),

msimamo (mi-), uhusiano (ma-);
ubaguzi (.);
mkabala mwema (mi-);
( ) kwa kadiri
a, () minta[a]rafu;
-husu, -husika, -juzu, -taalaki

toka sasa, kuanzia sasa

si dalili, hata kidogo, la hasha

upokaji (.)

-onyesha, -chora, -eleza

taswira (-), uzushi (.)

-teule, tolatola;
-tenganika, -twaliwa

kutoka pande zote

-ondoa, -penua, -tenga, -weka mbali;

-komoa

utengo (.)

mfumo wa hita (mi-), mitambo ya upashaji

moto (.)

-binda

-pumbaa, -shikwa na bumbuazi;

mtapitapi (wa-)

-kaukiana, -konda

-shonoa

(.) taathira (-), dalili (-);

mkondo (mi-), wayo (nyayo);
alama za vidole (.); (.)

144

chapa (-), mhuri (mi-)

-konga, -meza kidogo

kanio (ma-), kano (ma-), ukano (.)

-fungua, -komoa, -shindua;

-pingua

kikoa (vi-), majilipo (.)

-rudi; -lipa fadhili

-ondoka

jibu kali (ma-), kikanyo (vi-), kanyo (ma-)

mtumaji (wa-); mleta[ji]

(wa-), mpelekaji (wa-), mwenye kupeleka
barua (wenye), mtuma barua (wa-)

utumaji (.), utume (.);

mpagaro (mi-)

1) () mauko (.), ondokeo (ma-),

utokaji (.)
2) () upelekaji (.), upelekeaji (.),
utume (.)
3) choo
(vy-); muamala (mi-)

-peleka, -tuma, -tumia, -wasilisha;

-posti; -.
-. -fikiliza;
-safirisha; , mtumaji (wa-)

-ondoka, -toka;
-enda njia marahaba;
( ) -hemera;
-. -sanzu[li]ka;
, ,
-safiri; -enda
kwa pikiniki

1) (, ) chipukizi (-; ma-), fasili

(-), mche (mi-)
2) () mtoto (wa-), mzao (wa-); mche
(mi-), chipukizi (-; ma-), fasili (-), mimba (-)
(.)

likizo (-; ma-), livu (-), ruhusa (-);

livu kujifungua (-);
[] likizo
afueni (-); likizo ya

ugonjwa (-)

1) () -acha nje, -feleti, -ruhusu;

, -achilia
(-weka, -andikia) huru;
-ghofiri, -ondoa dhambi, -bariki
2) (, ..)
-tasua, -puliza, -fyatua, -fyua;
-legeza kamba
3) () -fuga;
-fuga madevu

mwenye likizo (wenye), anayepumzika

() maondoleo dhambi (.), ghofira

dhambi (-), maghufira (.)

liga (-; ma-), sumu (-)

mlisha sumu (wa-)

sumu (-); sumu ya

chakula (-)

-liga, -sumu

-jisumu, -la sumu

maliwazo (.)

1) () -bekua, -epa, -kinga, -tenga,

-tengua
2) () -wakilisha
3) () -akisi, -mweka

( ) -duta

1) ( ) kiwakilisho (vi-)
2) () memetuko (-), mwazo (mi-);
(. ) taswira (-)

akisi; mrijonzi (mi-), mwali

akisi (mi-)

fani (-), ngazi (-), sekta (-), tawi (ma-);

taaluma (-)

-ota; ( . .) -fuga;
-ota kitambi

mkeketo (mi-), mtemo (mi-)

-butua, -chenga, -kata, -tahiri, -tema, -tinya;

, -dekua;

-katika, -tindika; ,
mtemi (wa-)

(.) -levusha

kataa (-; ma-), kato (ma-), kitengwa (vi-),

nusu (-); kipindi (vi-),
mwanya (mi-);
kipingili
(vi-); (,
. .) fungu la maneno
(ma-)

-bihi, -kana, -kanya, -kataa, -ukiri;

-jiuzulu

-fafanua, -sifu

kamakama (ma-), mararu (.), kibapara

(vi-), tambaa (ma-), vulio (ma-)

kanio (ma-), kano (ma-);

uzulu (ma-)

-harimu

kanio (ma-), kano (ma-), kikano (vi-), teto

(ma-), ukano (.), ukatavu (.); (.)
mkanyo (mi-)

1) (.) hasi; namba

hasi (-); chaji hasi (-)
2) () -baya;
munkari (-)

-kana, -kidhibisha, -teta, -ruka (.);

-kana makosa; ,
mkana (wa-)

kitwana (vi-)

chipukizi (-; ma-), kichipukizi (vi-), uchipuko

(ma-), fasili (-), kitagaa (vi-), mmea (mi-)

-buabua, -butua, -chenga, -dengua, -kata;

, -. -dekua

pumba (ma-), wishwa (e.)

mraruo (mi-), utaba (.)

1) () -ambua, -bandua, -banjua,

-chana, -gandua, -konyoa, -momonyoa,
-tabua, -tenganisha; ,

145

 . . -kwan[y]ua;
-ng'wenya; ,
-nyambua;
-nyonyotoa;
-bandua macho; , mrarua
(wa-)
2) (, .) -tenga
3) (, ) -zikua, -chimba,
-chimbua

-bokoka, -jitenga, -banduka

kato (ma-), kipande (vi-);

fungu l muziki (ma-)

-cheua, -tega, -teuka

cheu (-), kiungulia (vi-), mbweu (-), teushi

(-), tombovu (-); -fanya
kiungulia, -wa na kiungulia

genge (ma-), kikosi (vi-); (.) brigedi (-),

tapo (ma-) kikosi (vi-), afwaji (-) (.) ;
(.) kabila (ma-)

-kung'uta, -pukuta;
[] -jikung'uta mavumbi

-kukutika, -pukuta

-fyonza

-memeteka, -mweka

kichujo (vi-)

vumbi (ma-)

mchekecho (mi-), mkung'uto (mi-)

-chekecha, -chuja, -chunga

ukataji (.); ( ) fyeko (ma-)

-butua, -chenga, -dengua, -fyeka, -kata,

-pangua, -tema;
-fyeka; -tahiri rasi (.);
-rusha kichwa kwa
upanga; -katika

-duta; -kupua

-babuka

146

mbanduko (mi-)

-acha, -ahiri, -chelewesha, -kawiza, -ngojeza,

-tawilisha, -weka

cheleo (ma-), ucheleweshaji (.), taahira (-),

kukawilish[wa], uahirishaji (.)

hali ya kuwa nyuma (-)

1) ( ) -kawia, -limatia, -wa nyuma

; -zorota;
(. ) -dhoofika
2) (, ) -um[u]ka

utengo (.), kuuzulu, kuondoshwa,

kuachishwa

-weka mbali, -weka kando

ugombezi (.); ,
utetezi (ma-)

-ng'ang'ania, -tetea, -wana, -gombea,

-gombania

-tundama

giza la ujinga, legelege (.), unyonge (.)

duni; mwenye kuchelewa

(wenye), mshirikina (wa-)

chujo (-; ma-), masimbi (.), sira (ma-)

mtengo (mi-)

-achisha, -baidisha, -bandua, -tenga,

-tenganisha; -uzulu;
-. -piga kalamu (.);
-ondosha kazini,
-staafisha; , ( -.)
mtengwa (wa-); , mtenga
(wa-)

-epa, -gwaya, -legea, -rejea nyuma, -rudi

nyuma; ,
-. -pisha;
-. -ritadi; -.,
-. -shindwa

() -epu[li]ka, -susa

legeo (ma-); uchafuzi

(.); -. uzorotaji (.);

upayukaji
(.)

haini (ma-; -), mkiukaji (wa-)

ukengefu (.), utoro (.)

ghaibu (-), kipunguo (vi-), kukosekana,

makosekano (.), uchechefu (.),
ukosekanaji (.), utovu (.);
upindani (.);
kutofahamikiana;
(
) usungo (.);
uchongo (.);
utupu (.);
utovu wa hatia (.)

-data, -ghibu, -kosekana;

-kosa [kuhudhuria] mkutano

-ondosha, -tupia, -vurumisha; (. )

-peleka, -tuma; -usingizisha

(. ) -bekua

-fanya ukungu

kutoka huko, toka hapa

mkupuo (mi-)

-bekua, -sukuma, -sukumiza;

-. -zisha;
,
-bari;
-chukiza;
-tanua mashua

-nyarafu

-ondoa; -vuta mtu masikio

-noa, -tia tupa

launi (-), namna rangi (-), rangi (-)

-songa

-lengeta

chapa (-), dalili (-), taathira (-)

-tuna

hasi

kutoka pale, toka huko

() -ahirisha, -chelewesha

kuahirisha, kuchelewesha

uhayawani (.)

makoo (.), mtemo (mi-), ukohozi (ma-);

, mtema mate (wa-),
mtemi (wa-)

-tema

(, ; .) -jimegea, -tenga

-konga, -meza kidogo

mauko (.); (.) kurudi nyuma

-jikengeua; -enda
kuzimu kuzimu[ni], -tawafu;
-ghafilika; -jitenga
kando, -jitenga mbali; -rejea
nyuma

kachara (-; ma-), maovyo (.), najisi (-),

ushinda (.);
takamwili (-);
fusi (ma-)

choo (vy-), ukumbizo (kumbizo)

-tasua, -tatua

ubaba (.)

-angema, -fa (-vunja, -vunjika) moyo, -kata

tamaa, -ondoa tamaa, -tunguka;
-sirima;
mwendanguu (wa-) (.)

nusunusu

kufa moyo, ukosefu wa tumaini (.), kukata

tamaa

-a kutojali hatari, - kutapia roho (.)

kwa vipi?

147


jina la baba (ma-), jina la patronimiki (ma-)

rekodi (-), ripoti (-), taarifa (-); (.) hesabu

(-; ma-)

kwa fusuli, jahara, kiada, kichele, kwa uwazi

uwazi (.)

wazi, kichele (.)

nchi ya kizazi (-), watani (.)

baba wa kambo (-)

fedha zilizotengwa (.); ( ,

. .) mrabaha (mi-)

1) () -ondoa
2) () -toa, -lipa, -tenga

( ) -toa hesabu; () -eleza

sababu; () -piga ripoti

-paa, -kuna, -safisha

-farakana

(- ) uhasama (.)

mtawa (wa-), mweremita (wa-), sufii (-);

-tawa

usufii (e.), utawa (.)

-ambua

-nyokoa, -nyotoa;
-nyambua

ondokeo (ma-)

-ondoka

(.) -komboa

(.) -lipa (-toa, -) kisasi

uzuzi (e.), upekuzi (.)

-pekua, -zua

() -kalifu, -kefyakefya, -kulia

148

(.)

-ongeza ubaya

amiri (-; ma-), jemadari (ma-), ofisa (ma-)

-a maofisa; bwalo la
maofisa (ma-); ,
uofisa (.)

kibalozi, kiserikali, rasmi

- kibalozi, rasmi;
hukumu (-);
ilani (-); ofisa (ma-);
watu rasmi (.);
hukumu (-);
nguo rasmi (-);
ofisa (ma-),
balozi (ma-); ziara
rasmi (-); rejista (-);
lugha rasmi (-), lugha
taifa (-)

boi (ma-; -), mhudumiaji wageni hotelini

(wa-), mlisha (wa-), mpakuzi (wa-), weta
(ma-; -), mwandaliaji (wa-), mwandazi (wa-),
mwandikaji wa chakula (wa-), mwandikiaji
(wa-)

mbuniji (wa-)

kipambo (vi-); uasii

(.); nakshi
(-)

1) () -pamba, -fanya michoro, -tia

nakshi; ( ) -gilidi
2) ( ) -rajisi; ()
-agiza; -ajiri

chopa (ma-); tita (ma-)

-zoma

-kumba, -penya, -sakama, -shamiri, -shika,

-zingira, -zonga; (. ) -chukua;
-shikwa na
msisimko; ,
-shikwa na (-patwa na, -pandwa na,
-ingiwa na, -jiwa na) ghadhabu;
-shikwa na majuto,
-patwa na majuto;
-shikwa na kibuhuti, -patwa na

kibuhuti; -wa na
(-shikwa na, -ingiwa n, -n) hamu;
-shikwa na hofu,
-ingiwa na woga, -shikwa na woga

-tabaradi

kipoza (vi-)

-burudisha, -fanyia baridi, -poza, -rutubisha,

-zizimisha

-burudika, -poa, -rutubika, -tabaradi

(. ) upozo (.)

usasi (.), uwindaji (.), uwindo (.),

windo (ma-); ,
mnaso (mi-), msako (mi-)

-saka, -winda; , (,
. .) mwindwa (wa-)

mkaa (wa-), mrumba (wa-), msakaji

wanyama (wa-), msasi (wa-), mwinda[ji]
(wa-); -. mpenda (wa-)

-a kuwinda; uwindo (.);

mbwa wa kuwinda (-)

bila hiana, pasina hiana, kwa nia, kwa radhi;

-biabia

1) () gadi (-), kingojo (-), mlindo

(mi-), mshindikizo (mi-), ungojezi (.)
2) () hifadhi (-), uhifadhi (.),
kilindo (vi-), lindo (ma-), kinga (-), uangaliaji
(ma-), ulinzi (.), utunzaji (.);
uhifadhi wa mazingira
(.); ( . .) uamiaji
(.)

hifadhi (-), kingojo (-), lindo (ma-)

bawabu (ma-; -), . <<>>

-dhibiti, -difai, -hami, -hifadhi, -kaga, -kaa

(-keti, -linda) kingojo, -linda, -nusuru, -tunza,
-vua, -shunga ();
-zindika; ,
.. -amia;
, -kaga; ,
mhifadhi (wa-)

-chunua, -kunyua, -pujua

-jipujua

tathmini (-)

-kadiri, -pima, -rasimu, -tathmini, -thamini,

-wakifia; -kisi;
, mthamini (wa-)

1) () alama (-), maksi (-)

2) (, ) kisi (ma-),
makadirio (.), tathmini (-), thamani (-),
uhakiki (e.), ukadiriaji (.), ukadirifu (.),
uthamini (.);
utambulizi (.);
kutokana n wataalam walivyokadiria

mthamini (wa-)

kiwewe (vi-), mshangao (mi-), ugoigoi (.),

utepetevu (.)

-zingia, -zingira, -zonga

-tia bati; bati (ma-; -)

1) jiko (meko); kwao (ma-)

2) () kiini (vi-);
kiini cha hatari (vi-)

upendelevu (.)

upendezi (.)

- kupendeza

-loga, -puliza, -tamanisha, -tega, -tongoza

mshahidi (wa-); -shuhudia

[kwa] bayana, dhahiri, wadhiha;

, inaeleweka wazi kuwa

bayana (-), ubainifu (.), udhahiri (.),

udhahirifu (.)

-bainifu, bayana, dhahiri, - kimachomacho,

wazi; jambo waziwazi
(mambo), ukweli wazi (.);
-bainika, -bainikana, -dhihiri,
-dhihirika, -elea, -eleweka, -kini, -onekana,
-tazamika; -dhihirisha;
-bainika, -dhihirika

149


chakari, hasa, kabambe, kabisa, kafiri, mno,
kamani, kayaya, sana mno, mno ajabu, sana,
hadi (), top (.)

ufuatano (.), zamu (-)

1) () duru (-), mlimbiko (mi-), zamu (-)

2) () awamu (-), mkupuo (mi-)
3) () foleni (-), mkururo (mi-), mlolongo
(mi-), moza (-), msururu (mi-); (
) mstari (mi-)

insha (-), mtungo wa habari (mi-)

muumbuaji (wa-)

-idhara, -sawidi

dutu (ma-), mzunguko (mi-), wajihi (-);

dalili jumba (-)

() mchongo wa kalamu (mi-)

takaso (ma-)

uchambuzi (.), ukumbizi (.), usafishaji

(.), utakaso (.)

kapi (ma-)

-chuja, -konyoa, -kwatua, -safi, -safisha,

-safidi, -takasa, -fagia;
-takasa moyo, -takasa roho;
-fua; -pwaya,
-twanga, -guruguza; -fyeka;
-fyeka (-vunja, -ng'oa)
magugu; -halisisha;
-ponoa;
, -toharisha;
-bujua;
-eua; -kwatua
shamba;
( ) -sungua;
-fagilia mbali; ,
mkunaji (wa-)

-jipapatua, -papatuka;
, -toharika, -takata

1) () mtakaso (mi-), takaso (ma-),

utakaso (.), utohara (.)
2) () takaso (ma-), usafishaji (.),
utakaso (.), weuo (.), mweuo (mi-)

150

takato (ma-; -)

1) () -takatifu, tohara;
-takata
2) () -safi; -takata,
-kwatuka, -papatuka, ()
-nyambuka

miwani (.); miwani myeusi

(.)

bao (ma-), pointi (-)

(.) ushaufu (.), hadaa (-), udanganyifu

(.)

-tahamaki, -tengenea, -zinduka;

-ondoka usingizini

-jikuta

() bozi (ma-), mzuzu (wa-);

-ingiwa na (-shikwa na,
-pigwa na) bumbuazi, -duwaa, -ghumia,
-shangaa

-shangaza, -bwaga (.)

-danganyika, -kosa, -kwaa, -potea

aili (-), dosari (-), ghalati (-), hatia (-), kosa

(ma-), ukosefu (ma-), ukosa (.), ufinyu
(.), upotevu (.), utelezi (ma-) (.);
() lawama (-; ma-),
kasama (-); -kosa

ukosaji (.), uwongo (.)

-kosefu

(-., .) -randaranda, -jisaga (.)

() mtokoso (mi-)

-babua, -tokosa

-fuchua; -futua kuku;

-nyonyoa;
-nyonyoka

-bopa, -dara, -gusa, -papasa, -tofya, -tomasa,

-tutusa; ,

 -sunza

-hisi, -ona, -pata, -sikia;

-tonoka; -katakata,
-kakata; -tindika;
, -pata homa;
-oneka

hisia (-), kijelezi (vi-), ono (ma-), sikio (ma-);

mzizimao (mi-)

( ) -nyonyotoka;
-teremka mbinguni;
-jiporomoa; -angua kicheko;
,
-fafaruka; -. kipukusa (vi-);
-pweteka;
-anguka kiusouso

anguko (ma-), mwanguko (mi-), uangukaji

(.), mwangusho (mi-), mshuko (mi-), mtuo
(mi-), tanguo (ma-), upungufu (.), mnaso
(mi-), uteremkaji (.), mbwago (mi-);

mbwago wa bei (mi-);

poromoko (ma-)

nyani (-; ma-)

binti wa kikambo (ma-), msichana

aliyeasiliwa (wa-)
kibanda (vi-);

kibanda cha maonyesho (vi-)

kiposho (vi-), posho (-), resheni (-);
chakula cha kufungasha (vy-)

tausi (-)
kitundu (vi-), mfereji (mi-), mfuo (mi-)

furiko (ma-), gharika (-; ma-), gharikisho

chango (-; ma-), mchango (mi-)
(m-)

( ) aliyeuawa mapiganoni; mshiriki (wa-); -shiriki

nyamafu (-), jifu (-), kibudu (vi-), kifu (vi-),

ghala (ma-; -)
mzoga (mi-), zoga (ma-)

bahasha (-; ma-), bumba (ma-), bunda (ma-),

hekalu (-)
furushi (ma-), kitumba (vi-), pakiti (-), robota

(ma-), shada (-; ma-), upeto (peto);

harabu, -haribifu, -korofi
kibumba (vi-); ,

( halua)
jifu (-), kibudu (vi-), kifu (vi-), mzoga (mi-),
kitopa (vi-)
zoga (ma-), nyamafu (-)

mwanguko (mi-); utiriri (.) kalafati (-)

-funga, -funganya
-angua, -anguka, -bwa, -futa, -gwa,

-poromoka, -pukutika, -punguka, -pungua,

1) () kitendo cha uchafu (vi-), tope
-tilifika, -titia, -tumbukia;
(ma-; -) (.)
-tubwika; -bwatika;
, -anguka kimba 2) () mabaya (.), kinyangalika (vi-),
makorokoro (.), mahonyo (-)
kimba, -ghumia, -zimia roho, -zirai;

-anguka kimba kimba;

agano (ma-), muahada (mi-)
-angukia [miguu];

-tenguka; -chakaa;
tusi (-; ma-), machela (-), kitanda (vi-)
-fa (-vunja, -vunjika, -nyong'onya)

moyo, -kata (-ondoa) tamaa; -tunguka,

baraza (ma-;-), halmashauri (-);
-angamia (.); -donda,
() wadi (-);
-tona; -angua;
Baraza la Malodi (ma-), bunge la mamwinyi
-anguka kingalingali;
(ma-); baraza la
-piga magoti, -sujudu;
wawakilishi (ma-)
( , ) -moma;

151


1) () duka (ma-)
2) () hema (ma-; -), mndule (mi-)

mfisha (wa-), mnyongaji (wa-);

chakari (ma-)

elimu ya wanyama na mimea ya kale (-)

Mpalestina (wa-)

1) (.) chanda (vy-), kidole (vi-), udole

(ndole), wanda (nyanda) (.);
kidole cha pete (vi-), kidole cha
kati ya kando (vi-); kidole
gumba (vi-); kidole cha kati
(vi-); kidole cha
shahada (vi-)
2) (.) kemu (-), pini (-)

kitalu (vi-)

-choma

kimangare (vi-), mhambarashi (mi-), mpweke

(mi-)

bakora (-; ma-), fimbo (-; ma-), fito (ma-),

hinzirani (-), kijiti (vi-), komango (-; ma-),
mbano (mi-), mkongojo (mi-), ukongojo
(kongojo), mkwaju (mi-), munda (miunda),
tobwe (ma-; -);
kingoe (-), hangwe (-), ndoaro (-), kipigi
(vi-), pigi (-; ma-); fimbo
kujikongojea (-); , -
mtenga (mi-), maarasi (.; -); ,
mzega
(mi-), mpiko (mi-); ,
mbuda (-); mpiko
(mi-); ufito (fito);
mchokoo (mi-), mkonjo
(mi-), mshamo (mi-);
(
) muo (miuo);
( )
mkonzo (mi-);
kikunazi (vi-);
mkunguni (mi-);
kigongo (vi-), gongo (ma-); ,
parago (ma-);
(
) mbano (mi-)

haji (ma-), mhamishi (wa-), hajaji (ma-)

152

-hiji

ziara (-; ma-), haji (-), hija (-), uhaji (.)

kijiti (vi-), kirungu (vi-), ngoe (-), njiti (-);

, - . wano
(ma-); mkwiro (mi-);
(
) hoki (-);
ulindi (ma-);

wimbombo (-; .);
pagaro (-);
,
mlio (mi-);
mkahale (mi-); (
) difu (-); ubati (bati);
ujiti (njiti);
,
kilete
(vi-); , -
( ) walio (nyalio)

dari (-; ma-), sitaha (-)

taashira (-), kupiga risasi, mshindo (mi-)

(); mpopoo (mi-);

mpopoo (mi-); "",
mkoma (mi-);
mvumo (mi-); vumo
(ma-); mkindu
(mi-); mtende (mi-);
mkitamli (mi-), mnazi
(mi-), mdafu (mi-), mnazi wa kitamli (mi-);
mchikichi (mi-), mgazi
(mi-); mkoche (mi-),
mnyaa (mi-), mlala (mi-), muwaa
(mi-; miyaa; myaa)

(, ) asali
tembo (-); shizi (-), kosha
(-), ulanzi (.), tembo (-), mwengero (mi-)

-dara; -minyaminya
tumbo

kabuti (ma-), koti (ma-);

(
) dagla (-; ma-);
mpira wa makintoshi (mi-)

kijitabu (vi-)


kumbusho (-), ukumbusho (ma-; kumbusho)

- kumbukumbu

1) ( ) fahamu (-),
kumbuko (ma-; -)
2) () kumbuko (ma-;-),
kumbukumbu (-; ma-), ufahamu (.)
3) () kumbusho (-)

[ugonjwa wa] kaka (-)

dawa (-; ma-) (.)

mkadi (mi-), msanaka (mi-)

sifa (-), masifu (.), kilemba (vi-) (.)

hofu ghafula (-), msisimko (mi-), utisho

(.), woga mkuu (.), woga mkubwa (.)

ibada mazishi (-)

taswira (-)

namiri (-)

( ) gome (ma-),
ungo (nyungo), galili (-; m-), gamba (m-);
bamba la ng'amba (ma-),
ganda (ma-), chuma cha ngamba (vy-)

1) () baba (-)
2) ( ) papa
(-; ma-), Baba Mtakatifu [wa Kanisa la
Kikatoliki]

1) () mpapai (mi-)
2) () papai (ma-); () bokwa (ma-)

sigara (-), sigareti (-)

-a sigareti; bushashi (-),

waraka (nyaraka), [karatasi ya] shashi (-)

mafunjo (.), ndago mwitu (-), njaanjaa (-)

faili (ma-; -), jalada (-; m-)

madolematano (.), uchani (.); () dege

l watoto (ma-); - jimbi
(ma-)

1) mfukuto (mi-), ufukuto (.), moshi

(mioshi), muye (-), stimu (-), mvuke (mi-),
vuke (ma-); [] vepa (-), fukizo (ma-)
2) (.-.) kilala (vi-)

jozi (-; ma-), pea (ma-), shufwa (-), cheuzi (-)

aya (-), fasili (-), ibara (-), juzuu (-), kifungu

(vi-), kipengele (vi-), kituo (vi-), paragrafu
(-), sehemu (-), ubeti (beti), somo (ma-)

gwar[i]de (-; ma-), paredi (-), kwata (-);

michezo halaiki (.)

1) ( ) rasmi; vazi
rasmi (ma-)
2) () -kuu
3) () -a lonyo

kitendawili (vi-)

kimenomeno (vi-)

1) (., ) bwanyenye (m-; wa-),

kimelea (vi-), mnyonyaji (wa-), kupe (-)
(.)
2) (., ) dudu (m-); mmelea (mi-), kimelea (vi-)

ukupe (.), ulofa (.), unyonyaji (.)

-rondea, -nyonya damu (.)

- kimelea, - kirukia

kisheta; -fa ganzi,

-lemaa, -pooza; (
) -fa mbende

-fisha ganzi, -pooza

faliji (-), ugonjwa wa ganzi (ma-), kiharusi

(vi-), upooza (.), upoozaji (.)

mche msambamba (mi-)

msambamba (-; mi-), msambasawa (mi-)

1) (.) latitudo (-)

2) (.) mstari sambamba (mi-)
3) () tamthili (-), ufananaji (.)

sambamba

153

sambamba; mstari
sambamba (mi-);
nguzo sambamba (-)

(.) kinyonga (vi-)

buibui (ma-), ukaya (kaya), hijabu (-) (.)

wazimu (.), wehu (.), kichaa (vi-)

kikuta (vi-), ukingo (kingo)

-tia saini mkataba wa awali

kiangushio (vi-), mwavuli wa kushukia (mi-)

askari wa mwavuli (-)

(, .) bwiko (ma-)

jamaa (-), kijana (vi-)

dau (-; ma-), sharti (-; ma-)

nywele bandia (.)

kinyozi (vi-), msusi wa nywele (wa-);

msongi wa nywele
(wa-), msonzi (wa-);
mnyozi (wa-)

chumba cha kinyozi (vy-), duka la kinyozi

(ma-)

() -epa, -kinga; () -daka maneno

(.)

usawa (.)

1) ( ) -paa, -umbia
2) ( ) -pika kwa mvuke

bedui (ma-), mhuni (wa-)

bustani (-; ma-); o bustani

mapumziko (-)

() -egesha motakaa, -paki

baraza l kitaifa (ma-), bunge (ma-),

parliamenti (-) ()

mjumbe wa amani (wa-)

154

-a bunge[ni]; tume
bunge[ni] (-)

bustani mimea (-), bustani ya vioo (-)

- shufwa

gari [l] moshi (ma-)

utokezi wa magari ya moshi (.),

utengenezaji wa magari ya moshi (.)

-a mvuke; , injini
mvuke (-); boila (-;ma-),
bwela (ma-)

-iga

dhihaka (-), mwigizo dhihaka (mi-)

neno la kifumbo (ma-)

feri (-), kivuko (vi-), shapa (ma-), tingatinga

(ma-; -)

mvushaji (wa-)

mvukizo (mi-), ugeukaji mvuke (.)

machapwi (.), matubwitubwi (.), perema

(-)

meli (-), merikebu (-), merikebu moshi (-),

stima (-)

wakala w meli (.)

dawati (-; ma-), deski (ma-), jarari (-)

kadi ya chama (-)

kamati ya chama (-)

sehemu ya chini ya ukumbi wa masirahi (-)

gaidi (ma-), askari wa msituni (-)

-a [askari wa] msituni;

vita vya mwituni (.), vita vya msituni
(.); kikosi cha askari
wa msituni (vi-)

hali ya kuwa mwanachama (-)


- kichama; ofisa wa
chama (ma-)

1) () chama (vy-);

Chama cha kikomunisti cha Urusi
(vy-);
Chama cha apinduzi (vy-)
2) (; , ..) genge
(ma-), mkupuo (mi-)

mkutano mkuu wa chama (mi-)

mbia (wa-), mshirika (wa-), mpatna (wa-)

upatna (.), ushirika (.), ubia (.)

mwongozi wa kundi la wanachama (wa-)

shiraa (-), tanga (ma-; -), uberu (mberu),

ushumbi (.); - tanga la
galme (ma-); o fiteni (-)

kitali (vi-), taya (-), turubali (-; ma-);

, -
bahareni (-)

mashua yenye matanga (-)

uzuri (.), uturi (.)

brokedi (-), kasabu (-)

pasi (-)

mahali pa kufuga nyuki

mfuga nyuki (wa-), mrina asali (wa-), mrina

nyuki (wa-)

maandishi ya kashfa (.), maandishi ya

sengenyo (.), makala ya masingizio (.;-)

mnavu (mi-), mtonga (mi-)

mazimbwezimbwe (.), vunde (ma-)

-pasi

pasi (-), pasipoti (-)

abiria (ma-; -), mpita[ji] (wa-), msafiri (wa-)

-a abiria; behewa l
abiria (ma-); meli ya
abiria (-); gari l abiria
(ma-); ndege
kubeba abiria (-)

upepo wa msimu (pepo)

-tepetevu, -vivu, tepetepe, -zembe;

mtazamaji tu (wa-)

lahamu (-); dawa [kusugua]

meno (-)

machungani, malishoni (.)

uuajivijidudu (.)

() -uavijimaziwa

pasinipu (-)

() -chunga, -lisha

-la

kasisi (ma-), mchungaji (wa-) (.) ;

-. -chunga (.)

mlisha (wa-), mchungaji (wa-)

. <<>>

1) () kinywa (vi-)
2) . <<>>

uchunga (.), machunga (.)

Pasaka (-)

mtoto wa kikambo (wa-), mwana aliyeasiliwa

(wana)

hataza (-), leseni (-)

gram[a]foni (-), kinanda (vi-), santuri (-)

kutu shaba (-)

asali miwa (-), asalimiwa (-), chujo

asali (-); asali (-)

1) () baba (-)

155

2) (.) patriarki (ma-)

mwananchi halisi (w-), mpenda taifa (wa-),

mzalendo (wa-)

ari nchi (-), mwamko wa kizalendo (mi-),

uananchi (.), uzalendo (.), moyo wa
kupenda watani (mioyo)

- kizalendo, - uzalendo;
umoja wa wazalendo (.)

1) (.) katriji (-), kuti (-), risasi (-), chiazi

(-), kiasi (vi-)
2) (, ) kielelezo (vi-), kielezi
(vi-), kigezo (vi-), mtindo (mi-)
3) () mfadhili (wa-), mkuzaji
(wa-),
4) (.) jiriwa (-), soketi (-)
5) (.) kishika taa (vi-)

() himaya (-), ufadhili

(.), tegemeo (ma-) (.)

hazina bunduki (-), mvungu wa kutia risasi

(mi-)

beti (-; ma-), mfuko wa risasi (mi-), tambavu

(ma-; -)

-linda doria; -randa

kwenye barabara

askari doria (.), doria (-), ngojo (-)

-a doria; mashua
doria (-), meli ndogo ya doria (-)

breki (-), kitulio (vi-), mkatizo (mi-),

pumziko (-); ngoma
kukaanga (-) (.)

buibui (-); bui (-); ()

chururu (-)

utando wa buibui (tando), tandabui (ma-; -)

ari (-), hamasa (-), vuguvugu (ma-) (.)

kinena (vi-), manena (-; .), nena (ma-);

mbeleni

mlimaji (wa-), mkulima (wa-)

156

-piga jembe, -lima, -chora mfuo shambani

-nuka, -wapilia; ,
-vunda; -nuka;
-firidi, -nukia

ulimaji (.)

-na-o-limika; ardhi
inayolimika (-)

mtindi (mi-)

-a kutoa harufu kali

kitendewa (vi-)

mgonjwa (wa-), mteja (wa-), mwajimbo (wa-)

upatanishi (.), usuluhishi (.)

mpinga vita (wa-), msuluhishi (wa-)

bumba (ma-), bunda (ma-), lundo (ma-),

mtumba (mi-), pakiti (-), vunga (ma-);
shada la karatasi (ma-);
jino zima la tumbako
(meno)

-chafua, -najisi, -tabanga, -topeza, -tia

uchafu; (.) -chorachora

-siga, -chafuka

pachori (-)

nchi inayolimika (-), ploti (-), utifu (.)

stovu petroli (-)

uchale (.)

-lehemu, -tia lehemu, -tia risasi

mchekeshaji (wa-), mcheshi (wa-)

mwimbaji (wa-), mghani (wa-);

taarab
mutribu (wa-); malenga
(-; wamalenga); -
( ) manju
(-), malenga (-; wamalenga)

mwalimu (wa-), mfunzi (wa-)


-a ualimu; taasisi
ya ualimu (-), chuo kikuu cha ualimu (vy-)

kikanyagio (vi-), kanyagio (ma-), pedali (-),

mdoshi (mi-)

() msarifu (wa-)

mula (-), rambuza (ma-), afande (-; ma-),

basha (ma-;-), hanithi (ma-;-), kanda (ma-),
shoga (ma-) (.);
firari (-); mfiraji (wa-)

daktari wa watoto (ma-)

mandhari (-; .)

mwoka mikate (wa-), mwokaji (wa-)

1) ( ) joto (ma-), moto mkali

(mioto)
2) () mahali pa joto, jahanamu
(-) (.)

pektini (-)

-gubika, -funga kiwinda

mwelekeo (mi-), uelekeo (.; ma-)

kiwinda (vi-), nepi (-), ubeleko (mbeleko),

ubinda (mbinda), uweleko (ma-), winda (-)

mwari (wa-), mwendambize (wa-)

pelagra (-)

fuo (ma-), koya (-), povu (ma-), ukatu (.),

ukoga wa maji (.)

dawati (-; ma-)

mpira wa adhabu (mi-), penalti (-)

nagh[a]ma (-), uimbaji (.);

utumbuizi (.);
wiko (ma-); kilio (vi-)

-chacha, -chachuka, -chemka, -toa mapovu,

-tibuka, -tutumka; ( ) -um[u]ka;
, -foka

penisilini (-; ma-)

utando (tando); tando la

maziwa (ma-), utando wa maziwa (tando)

( ) peni (-; ma-)

mwenye pensheni (wenye)

-a pensheni; umri wa
kustaafu (.)

pensheni (-); malipo

uzeeni (.);
malipo vilema (.)

miwani (.)

1) gogo (ma-), gutu l mti (ma-), kibubutu

(vi-), kisiki (vi-), shiku (ma-)
2) (.) mpumbavu (wa-); kisiki (vi-),
gogo (ma-) (.)

faini (-; ma-), fidia [ya kuvunja mkataba] (-)

ifu (-; maifu), jivu (ma-)

kisahani cha kizimia sigara (vi-)

-jivujivu

peptoni (-)

kifungua mimba (vi-), mwanambee (w-),

mzaliwa mbele (wa-)

(.) ubingwa (.)

-ongoza, -tangulia, -wa mbele

- mwanzo; matokeo
mwanzo (.)

() umajumui mchanga (.)

-a kiasili; uzuri wa
kiasili (.)

asili (-), chanzo (vy-)

bingwa, kabambe;
silaha timamu (-)

157

asili

- asili, asilia;
-tangulia

chando (-), kiranja (vi-)

msingi (mi-), asili (-), chanzo (vy-)

mgunduzi (wa-), mvumbuzi (wa-)

mwanzo (mi-), shina (ma-)

mtangulizi (wa-), gambera (-), mwasisi (wa-)

aali; nambawani (-)

(.)

awali, - kwanza, mosi;

mwezi nje (mi-);
huduma kwanza (-); hatua
kwanza mlo (-); nafsi
kwanza (-);
mlimbuko (mi-), limbuko (ma-);
, jiwe
la msingi (mawe); kifungua
kinywa (vi-); mstari wa mbele
(mi-); awali, mara ya kwanza;
-enda tete, -enda tata

-badilisha kitegemeo, -hamisha kitegemeo

-vuka (-kiuka, -pindukia) mpaka (.),

-pita kiasi

() -kata njia, (-. .) -chomea

mtu nguru (.)

mgeuzi (wa-), mkufuri (wa-), mkimbizi (wa-)

katizo (ma-)

-katiza, -zuma, -chachawiza, -katiliza mtu

. <<>>

1) () -chagua
2) () -vuta tasbihi, -vuta uradi [kwa
tasbihi]

() kituo (vi-); () katizo

(ma-)

(.) ukano (kano)

158

figu (-), magombezo (.), nazaa (-), tukano

(ma-)

( ) -safirisha, -pelekea

-tupiana

pitio (ma-)

() kituo cha kupakua na kupakia (vi-)

() usagaji wa chakula tumboni (.)

() -saga, -lainisha chakula;

() -ombojea

upinduzi (.)

() -bedua, -petua, -fudikiza,

-pindua, -pitua, -zungua, -zungusha; (.
) -shtua;
-inika, -bumburusha;
-zingisha kiti;
-pinduka

nguvu zaidi (-), wingi zaidi (.), witiri (-)

1) () uhamisho (.), hawilisho

(ma-); barua fedha (-),
hundi (-)
2) ( ) nakala (-),
tafsiri (-; ma-), tarjumi (-), ukalimani (.),
manukuu (.), fasiri (-), ufasiri (.);
jalaleni (-)

1) () -hamisha;
, -. -hawili hawala;
-hawili
deni; , -shusha
pumzi, -bweta, -hema, -tanafusi, -tutuzika,
-tweta;
-tuliza
2) ( ) -hamisha
3) ( ) -tafsiri,
-tarjumi, -fasiri;
-nakili

1) (-.) -hamia
2) ( ..) -tafsirika

mfasiri (wa-), mtafsiri (wa-), mfumbua (wa-),

mkalimani (wa-), mtapta (wa-)

feri (-), mavusho (.)

-beba, -chukua, -hamisha, -hawili, -peleka,

-safirisha, -somba, -tuta

mpagaro (mi-), ubebaji (.), uchukuzi (.),

usafirishaji (.), usombaji (.)

() mvushaji (wa-)

-ingiza silaha za aina mpya, -pasha silaha za

aina mpya

uingizaji wa silaha za aina mpya (.)

-gaga, -pinduka, -pindukia;

-furukuta

mapinduzi (.), upinduzi (.);

mapinduzi (.), mageuzo
kiserikali (.), thaura (-)

maadilisho (.)

-ongoa, -rejesha, -rekebisha, -rudi, -sahihisha

-chagua tena, -chagua [wajumbe] -pya

uchaguzi wa kuchagua [wajumbe] -pya

-pitia mpango, -shinda mpango

() kufunga bendeji, kutia ukumbuu

-funga; -ganga jeraha,

-ganga kidonda, -tia bendeji

mbelekomkono (-), stola (-), ukumbuu

(kumbuu)

ukunjo (.)

-kunja

mboji (-)

-ambizana, -zungumzana

neno (ma-), zungumzo (ma-)

1) () utoneshaji (.), mkeneko

(mi-)
2) () usafirishaji (.)

1) () -shinda, -pitia
2) () -tonesha

-weka vizuizi, -weka vikwazo, -zuia njia,

-funga barabara

kiambaza (vi-), kisetiri (vi-)

1) ( ) -pakia, -hawili
2) ( , ) -pakia;
-shughulisha

1) () kabla , mbele , hadhara ;

usoni , kadamnasi
2) ( ) mbele (-);
kanzu kimo (vi-), badani (-)

-pasha, -safirisha; () -kabidhi,

-salimu; -. -piliza;
, -pasha
habari; -pasi, -toa pasi, -p
pasi; , -peleka
salamu, -salimu;
-sihia mali; ,
mweneza (wa-)

chombo cha redio cha kutangazia (vy-)

1) () kabidhi (-), makabidhiano

(.), kiwasilisho (vi-), upashaji (.),
upelekeaji (.), upokelezaji (.), utoaji (.),
uhamisho (.);
urudishianaji (.);
ubalighishaji (.);
mawasiliano habari (.)
2) (- ) utangazaji [wa kipindi
cha TV au redio] (.), idhaa (-)

-ondoa, -hamisha

-enda;
-sota

harakati (-), msogeo (mi-), usogezaji (.),

ondoleo (ma-), uhamishaji (.)

-a kuhamahama, sabili ();

kituo (vi-)

1) () mardudi (-), kufanya upya

2) () pata shika (-)

-badilisha, -pindua, -rekebisha, -sahihisha

159


- mbele; mbele (-)

aproni (-), kimori (vi-);

shegele (-);
( ) mbwende (mi-)

(, ) teka (-)

gambera (-), mchapa kazi (wa-), mtoka jasho

(wa-), mtangulizi (wa-)

makala ya mhariri (-)

-a mbele, -na-o-tangulia

-tuama, -via;
-zorota

baki (-; ma-), masao (.), kasumba (-)

(.)

lembelembe; -ombojea

. <<>>

-toa mara tena

chapa tn (-)

-pa jina jipya, -badilisha jina

-potoa; -zingisha
-shusha pumzi, -pumzika
maneno, -potoa maneno;

-potoka
mwigizo (mi-)

-babia
-ghairi, -rajua

-bingiria
kiburudisho (vi-), uburudisho (.), pumzi (-),
kipumziko (.), pumziko (-), kitulio (vi-),
( ) -bingirika; (
kituo (vi-), likizo (-; ma-); ) -gaga
-pumzika, -pumua, -sona, -tua, -tutuzika

boriti (ma-; -), mlazo (mi-), mwamba (mi-),

sakara (-), ubuge (.), vimbizi (ma-)
taruma (ma-);

kibango (vi-);
-sakara
kizumba (vi-);

majili (-);
1) () kivuko (vi-), mpito (mi-)
(
2) () ondoleo (ma-), uhamisho
) kitakizo (vi-);
(.);
bao la jingi (ma-); ,
uhamiaji (.)
mhashiri

(mi-)
1) () -abiri, -vuka

2) ( ) -gura, -hama, -jitanibu,

() uwekaji upya (.); (,
-hajiri, -tama (.) ; -.
) machakura (.)
-hamia;

-hamahama
-weka mahali pengine, -weka upya;
3) ( -.) -kanyaga, -ponda
(; . ..)
(.)
-sukuma (.);

-pakua
-tafuna; ( )

-cheua
-itana; ( ) -wikiana

kikuli (vi-)
uitaji wa majina (.)

1) () -udhika, -hasika, -ona

mtambo wa stimu (mi-), swichi (-)
huzuni

2) () -vumilia, -nusurika
-nepa
3) () -wa katika hali ya;

160

njia mkingamo (-), njia panda (-), taga

(-; ma-)

1) () -tendesa
2) ( )
-pandana
3) (. ) -weka kizuizi

bazazi (ma-; wa-)

-pindukia, -sombera

msitu mdogo (mi-)

mruko (mi-), ruko (ma-)

( ) -rukaruka, -dakia

-mimina; (
, )
-umua tembo

( ) -foka, -fufurika, -furika

() madoido (.)

( ) fasili (-);
fasili za sisisi (.);
fasili sabilia (-)

kivunjo (vi-), mvunjiko (mi-), mvunjo (mi-),

uvunjaji (.)

usagaji (.)

-saga, -tikita, -guruguza

1) () badili (-; ma-), badiliko (ma-),

badilisho (ma-), mbadiliko (mi-), ubadilifu
(.), geuko (ma-), geuzi (ma-), geuzo (ma-),
ghairi (-), muachano (mi-);
hatua za mlo (.)
2) ( ) breki (-), kipindi cha kupumzika
(vi-), kitulio (vi-), hafutaimu (-)

(, .) hoja (-)

ugeugeu (e.)

-badilifu, -geugeu, -geuzi, - mageuko, pindu;

mgeufu (wa-);
-geuka

-badilisha, badili; -ongoka

mshipi (mi-)

- kumbakumba, teke;
tilatila;
-changamana, -vurugika

mchanganyo (mi-), mkorogo (mi-),

uchanganyi (.), uvurugiko (.)

-chakura, -changanyisha, -paraganya, -saliti,

-sokota, -vuruga;
. -timbua

() -vurugika, -changanyika;
() -chafuka

-hamisha, -ondoa, -sanzua, -tengua;

-.
-hawili;
-jitanibu;
watu waliohamishwa ng'ambo (.)

hawilisho (ma-), mhamisho (mi-), uhamaji

(.), uhamishaji (.), mjongeo (mi-),
msogeo (mi-), msogezo (mi-), usogezaji (.)

suluhu (-), tengemano (ma-), utengemano

(.), upatanifu (.)

kizumba (vi-), ukano (kano);

linta (-)

furiko l watu (ma-), ujalivu wa wakaaji (.)

() uahirishaji (.), ucheleweshaji (.)

-nakili, -iga, -iga kikasuku, -fuata;

, -tabii

() uhamishaji (.);
myuko (mi-);
kistariungio (vi-), kistari kifupi
(vi-)

1) () -beba, -hamisha,
-hawili, -peleka, -somba, -tuta;
, -pagaa;
-tutika manyasi
2) (, ) -stahamili, -weza;
, -fa kingoto
(.); -chukulika
3) ( ) -ahirisha, -pindukia

161


uchukuzi (.), upagazi (.)

-si-o -a neno kwa neno;

karina (-)

-badili nguo

kutathmini upya

1) () gombano (ma-), mabishano (.),

uteto (.)
2) () mapigano ya kutupiana
risasi (.)

1) ( ) uandikianaji (ma-)
2) () kuandika upya;
mwandiko wa mwisho (mi-)

katibu (ma-; -), mwandikaji (wa-)

mwandiko (mi-)

-nakili; -andika upya

( ) -katibiana, -andikiana barua

sensa (-), hesabu ya watu (-)

() -sakara, -lewa

1) () turusi (-)
2) () jalada (-; m-)

-sokota; -jalidi, -gilidi,

-funga kitabu

-fungamana, -ingiana

( , . .)
mshindio (mi-), utatizo (.);
mshikamano wa matawi (mi-)

ufundi wa chapa (.)

mtia jalada (wa-)

-kata, -vuka; -vuka

feri

ufundishaji tena (.)

sakara (-)

162

ujalivu (.)

lembelembe, - kusongana;
-tota; -shiba, -topea
(.);
-jazibika

-furisha, -jaa tele, -jaza;

-tia maji maziwani (.)

-furika, -jaa tele

fujo (ma-), msisimko (mi-)

kiwambo (vi-), utando (tando);

kiwambo cha sikio (vi-)

kivuko (vi-), mavusho (.), mvuko (mi-),

uvushi (.)

-chukua, -safirisha, -wasilisha

-vuka, -abiri;
-kata maji; -pita
mtoni

-langua

ulanguzi (.)

kutokeza bidhaa zaidi kuliko inavyohitajiwa

ukiukaji (.)

-chupa, -dakia, -tagaa, -tambuka

changanyo (ma-), mchanganyo (mi-)

1) () -tatanisha;
-peketeka
2) () -changanya

1) ( ) -chafuka
2) () -changanyika;
mchanganyo (mi-)

taga (-; ma-)

1) ( ) -sindika
2) () -sahihisha

(-.) -mpita mtu kimo

-kata, -chinja; -kata njia,

-weka kizuizi barabarani

-gomba, -tukana, -tupiana maneno, -tupiana

matusi

breki (-), kitulio (vi-), kituo (vi-), mkatizo

(mi-), nafasi (-), pumzi (-), pumziko (-),
chenji (-);
hafutaimu (-);
hafutaimu (-); -tua

-fukua

() kipandikizo (vi-);
(.) -pandikiza, (
) -badilisha, -badili

1) ( ) -hawili
2) () -kitia

( ) -hawili

(. .) -tia chumvi [nyingi]

-vuka; () -kingama;
-pandana; -vunja
konde; -kata maji;
-kata barabara

mhajiri (wa-), mhamaji (wa-), mhamiaji

(wa-), mlowezi (wa-); (.)
mhajirina (wa-)

guro (-), hajiri (-), hamio (ma-), uhajiri (.),

uhamaji (.), uhamiaji (.), uhamisho (.)

-hamisha

-hajiri, -hama, -jitanibu, -tama ();

-. -hamia;
-gura

mpandano (mi-);
mtambuko (mi-)

-fyokocha

fasili (-)

-kiuka, -tagaa, -tambuka

-badilisha, -ghairi, -batilisha, -angalia upya,

-tikisa (.)

ghairi (-), badilisho (ma-);

mkataa

-anu[li]ka, -koma; ( ) -kesa, -pusa;

-kata maneno;
-. -acha;
-runda

-ondoa, -hamisha

ondoleo (ma-), ubadilifu (.), msogezo (mi-)

-ongoza, -rekebisha, -jenga upya

-tupiana risasi

pigano (ma-), mapigano ya kutupiana risasi

(.)

rekebisho (ma-), utengenezaji upya (.);

() badiliko (ma-);
upangaji upya
wa vyombo vya uchumi (.)

-danda, -kia, -kiuka, -ruka, -tagaa

fununu (-), msengenyo (mi-); nong'onong'o

(ma-), upenyepenye (penyepenye) (.)

mardudi (-)

-kambuka, -kauka

-tifua

mvutano (mi-);
mchezo wa kuvutana kamba (mi-), mvutano
wa kamba (mi-), jugwe (-)

() -vuta jugwe, -vuta kamba

barabara ndogo (-), kichochoro (vi-), usita

(.)

-kamata; -zuia
pumzi

-teka bakunja, -kalamkia, -pemba, -pembeja

kivuko (vi-), mpito (mi-), mtatago (mi-),

kivukio [kwa watembeaji wa miguu] (vi-)

-kia, -vuka, -tataga;

163

 -kufuru;
-ruka, -ruka (-vuka, -pita,
-kiuka, -pindukia, -enda ng'ambo ya) mipaka;
-tulia;
-. -hamia;
-katisha barabara, -kata barabara

-a mpito; kipindi cha

kukiukia (vi-), kipindi cha mpito (vi-), kipito
(vi-)

1) (, ) basbasi (-), pilipili (-);

pilipili mtama (-); ()
pilipili mwachaka (-), udaha (.);
filifili (-); pilipili
hoho (-); pilipili mboga
(-); pilipili manga (-)
2) () mpilipili (mi-); -
mtambuu (mi-); []
mpilipili hoho (mi-);
mpilipili manga (mi-)

mtungamano (mi-), orodha (-; nyorodha)

-piga mchoro

1) ( ) kuorodhesha
2) () hesabu (-; ma-);
uhamishaji wa raslimali (.)

1) ( ) -orodhesha
2) () -hamisha rasilmali

mtatago (mi-), ukiukaji (.)

-danda, -dupa, -kia, -kiuka, -tagaa, -tambuka,

-tataga, -dakia

kivuko kikavu (vi-), shingo ya nchi (-)

kikuta (vi-), mkinga (mi-)

mzingo (mi-)

godoro (ma-)

awamu (-), enzi (-), kipindi (vi-), majira

(.), msimu (mi-), muhula (-; mi-), mwia
(nyia), siku (-), zamani (-); (.) taimu
(-); saa (-; ma-), wakati
(nyakati), muda (mi-), pindi (-; ma-);

( 4 ) janguo (ma-);
masika (-);

164

12 14
adhuhuri (-); kipindi
cha afueni (vi-); maisha (.);
.-.
.-. maleleji (.),
tangambili (-);
.-.
mchoo (.); msimu wa
kuzaliana samaki (-); tanga
(ma-);
arbaini maiti (-); , -

eda (-); 40 ( )
fungu (ma-);
siku za kondoni (.);
(
) arbaini (-);
( ) ujusi
(.)

kwa kipindi, kwa vipindi, mara kwa mara

-a mara kwa mara;

gazeti (ma-), tarija (-) ()

darubini (-)

mzingo (mi-)

lulumizi (-), ubamba wa lulu (mbamba; ma-)

amari (-)

-fungua na -pekua barua kisiri

-a daima, -a kudumu

1) () kalamu (-), ncha kalamu (-);

kalamu (-), kalamu
mwanzi (-)
2)() nyoya (ma-; -), ubele (ma-), ugoya
(ngoya), unyoya (nyoya; ma-); (

) kishungi (vi-); ,

mbega (-)
3) () bapa (ma-; -)

kisulubi (vi-), sulubi (-)

kititi, kiwima, kwa wima, wima

uwima (.)

- wima; mstari
sulubi (mi-);
-wima

jukwaa (ma-)

Mwajemi (wa-), parisi (ma-)

- kiajemi; Kiajemi (.);

Ghuba Uajemi (-)

fyulisi (ma-)

Uajemi (.)

shaksia (-); mtu

asiyetakikana nchini (wa-)

mhusika (wa-)

jopo (-), watumishi (.), paneli (-)

-a mtu mwenyewe

tashihisi (-)

mwelekeo (mi-), tazamio (ma-), umbele (.);

matumainio (.), matumaini
(.)

- matumainio, -tumainifu;
mpango wa siku zijazo (mi-)

pete yenye jiwe la thamani (-)

mapinduzi (.)

mba (-), unga wa nywele (.), uyabisi (.)

glavu (-)

- kipilipili

-tia pilipili

mbwa (-); mbwa koko (-)

mtungaji nyimbo (wa-)

ghani (-; ma-), ngoma (-), tumbuizo (ma-)

ghani (-; ma-), mwimbo (mi-), wimbo

(nyimbo), ngoma (-), shairi (ma-), tumbuizo
(ma-), wia (nyia);

hangamaji (-);
kinyago (vi-);
(
) hodiya (-);
kisarambe (vi-); ,

wawe (.; -)

mchanga (mi-); (
) ufukwe (.);
kizingo (vi-)

( ) kidau cha mchanga (vi-)

kinyongo (.), uzito (.), jitimai (-)

mtwango (mi-)

mchi (mi-)

kirakaraka

mawaa (.)

- madoadoa, -n mdoadoa, - kibatobato,

[-] kipaku, - marakaraka; -.
kirakaraka (vi-)

() ngunja (-)

-a mchanga; (
) ufuko
(fuko); mchanga (mi-),
udongo kichanga (dongo)

chembe mchanga (-), uchanga (ma-)

taipu finyu (-)

aridhilihali (-), ujumbe (.), ombi (ma-),

lalamiko (ma-)

utepe wa kola (tepe; ma-)

kitanzi (vi-), tanzi (-; ma-), wavu (nyavu);

() kiua (-); kipingwa
(vi-); kipenya cha
kifungo (vi-), tundu la kifungo (ma-);
bawaba (ma-; -), pata (-);
utanzi (tanzi)

pasile (-)

165

jimbi (ma-), jogoo (ma-), kikwara (vi-);

bunju (ma-; -);
kuchi (ma-; -)

-a jogoo; mpiganisho wa
majogoo (mi-)

-onyesha ujogoo

-ghani, -imba, -liwaza, -tumbuiza; ( )

-wika; -imba nyimbo;
, , -imbiana;
( ,
) -charaza;
-tetea (.)

majeshi ya ardhini (.), askari wa miguu

(.)

askari wa miguu (-)

-a kiinfentri

-charura, -sibu, -sikitisha, -sonoa,

-sononesha, -sumbua

-dhii, -ghumia, -huzunia, -juta, -shikwa na

msiba, -patwa na msiba, -omboleza, -pata
majonzi, -sikitika, -sonona, -sononeka,
-sumbuka, -tia huzuni, -tia uchungu,
-sikitikia

buka (-), ghamu (-), hamu (-), huzuni (-),

jakamoyo (-), jitimai (-), kihoro (vi-), kimoyo
(vi-), kololo (-), majonzi (.), majuto (.),
maudhiko (.), msiba (mi-),ramu (-), shake
(ma-), sikitiko (ma-), simanzi (-), sononeko
(ma-), sumbuko (ma-), teseko (ma-), teso
(ma-), wadiha (-), mzigo (mi-) (.);
( ) kivumvu (.),
kibuhuti (vi-)

-fufumavu, -n huzuni, -a huzuni, pole,

-zito; mahuzuni (-);
-wa n jitimai, -sikitika,
-sononeka

upigaji chapa (.), uchapaji (.)

-chapa, -chapisha, -piga chapa;

-piga taipureta, -piga taipu;
-piga mwendo; ,
mchapa (wa-), mchapaji (wa-); ,

166

mhazili
(wa-)

mpiga cha (wa-)

-a kupiga chapa; matbaa

(-); mtambo wa kupiga
chapa (mi-); ufundi wa chapa
(.); mwandiko chapa
(mi-)

1) () alama (-), mhuri (mi-)

2) () magazeti (.)

mwoko (mi-)

ini (-; ma-)

keki (-), ladu (-);

kaki (-); biskiti (-)

stovu (-); (. . , )
tanuu (-; ma-); . <<>>

1) () stovu (-), tanuu (-; ma-); (

) joko (ma-);
kalibu (-);
( )
mofa (-); meko
kuyeyusha shaba (.);
kalibu (-); tanuu la
kuyeyusha chuma (ma-)
2) () -choma, -oka; ,
mwokaji (wa-)

mpitaji njia (wa-), mwenda miguu (wa-)

- kikwata, -a [kwenda] miguu

(.) kitunda (vi-)

kikwata, kwa miguu

genge (ma-), pango (-; ma-), tundu (ma-; -)

[kinanda cha] piano (-)

mpiga kinanda (wa-), mpiga piano (wa-)

kantini (-)

bia (-), matindi (.), ugimbi (.); ()

boji (-), kangara (-);
dengelua (-);

 pombe ulezi (-)

chuchu (ma-), mbilikimo (-; wa-), mtwa (wa-)

pigimenti (-; ma-)

koti [fupi] (ma-)

pajama (-)

maridadi (-), rodi (-) (.)

(. .) kilele (vi-); nguu

(-), kileleta (vi-), ncha (-);
mutia (mi-)

mkuki (mi-), tora (ma-; -)

chumvi (.) (.)

(.) -kali; (.) - kipilipili;

(. .) -kolea

doria (-), wagomaji walinzi (.)

mgomaji mlinzi (wa-)

(.) shupaza (-), pau (ma-)

-piga mbizi, -chupa

mandar[i] (-), pikiniki (-)

( ) chatine (-)

msumeno (mi-); jambeni

(-; ma-); msumeno wa utepe
(mi-)
-
papa upanga (-)

-chonga, -kereza, -kata kwa msumeno, -piga

msumeno, -kata kichikichi, -pasua;
-sua mbao

dereva wa ndege (ma-), mrukaji (wa-),

mwanahewa (w-), piloti (ma-), rubani (ma-)

urubani (.)

kofia [rasmi ya kijeshi] (-)

mkereza (wa-), mpasua mbao (wa-)

bonge (ma-), kidonge (vi-), tembe (ma-)

-buburusha, -gwata, -piga mateke

-
mpira wa meza (mi-)

mchocheo (mi-), mpigo (mi-), teke (ma-)

(= 0.56 ) painti (-)

bano (ma-), mbano (mi-), kibanio (vi-), koleo

(-; ma-), kigando (vi-), mentari (-)

1) ( ) mtoto
chipukizi (wa-), kijana chipukizi (vi-)
2) () mwasisi (wa-), gambera (-),
mwanzilishi (mi-), mtangulizi (wa-)

kidodezi (vi-), kibomba cha kuangushia

matone (vi-)

karamu (-), mlo (mi-); hafla

harusi (-)

haram (ma-), piramidi (-; ma-);

haram (ma-)

haramia wa baharini (ma-)

uharamia (.)

pareto (-)

mkate (mi-), pai (-);

( . .) flani
(-); andazi jamu (ma-);
kibibi (vi-);
, ,
sambusa (-);

manda (-)

hori (-;ma-); mtumbwi

(mi-); mjoo (mi-), kiperea
(vi-)

keki (-)

askari wa ubomozi (-)

gati (-; ma-)

mandar[i] (-), karamu (-)

167

karamu (-), mlo (mi-), uhondo (e.; ma-)

uandikaji (ma-), uandishi (.)

katibu (ma-; -)

mwandishi [wa hadithi] (wa-), msanifu (wa-),

msanii (wa-), mwandikaji (wa-)

uandishi (.)

-andika, -katibu, -rasimu; (

) -anwani;
-andika kombe; ,
-chorachora;
-chora kwa rangi mafuta;
-nadhimu; -sarifu;
-tunga mashairi; ,
() mchorachora (wa-)

katibu (ma-; -), mwandikaji (wa-), mwandishi

(wa-)

bastola (ma-; -)

fataki (-)

maandiko (.)

kwa maandishi, kimaandishi, kwa maandiko

andishi (ma-), herufi (-), lugha kuandika

(-), uandikaji (ma-)

-a kuandika; lugha
kuandika (-);
shahada (-)

1) (, ) andishi (ma-),
hati (-)
2) () barua (-), risala (-), waraka
(nyaraka); barua
kungojea (-); barua ya
rejista (-)

kilaji (vi-), lishe (-), ulaji (e.), ulishaji (.);

chakula cha mshindio
(vy-)

1) () -lisha, -pa chakula

2) () ;
- -jibandika (.);
-wa n imani n mtu;

168

-tunuka; -taraji,
-tumaini; -beua, -iza,
-zia, -bughudhi;
-chunuka, -fadhili

-la; -honyoa;
-l hewa;
-la kikoa;
-homoa; buge

nasari (-)

chatu (-)

1) ( ) -lewa, -kaba
mvinyo, -buza; -piga mma, -kanyaga mma,
-gida, -piga maji (.);
-piga tarumbeta (.);
-chocha
2) () -nywa, -sharabu;
-chubuwa;
-kulula;
-dudumia; -umika; ,
( ) mnywa (wa-)

kinywaji (vi-), unywaji (.), sharabu (-)

-a kunywa; maji kunywa

(.)

-buburusha, -chochea, -piga kikumbo,

-dukua; -segua, -seta (.)

taipureta (-), mashine kuandika (-);
taipureta
ya umeme (-)

chakula (vy-), kilaji (vi-), kiliwa (vi-), mlo

(mi-), vitafunio (.), maakuli (.), malaji
(.), malisho (.), kuti (-) (.);
chakula cha kufungasha (vy-);
mapochopocho
(.);
matabwatabwa ( .), mbwende (-);
maponea (.);
uporo (.); ,
mwiku (miiku); ,
kiporo cha mchana
(vi-); , kiporo cha
jana (vi-), uporo (.); ,
bariyo (-);
(
) futari (-); ,

malimati (.); ,
kiporo (vi-)

-lia kwa sauti nyembamba, -hanikiza

mmeng'enyo wa chakula (mi-), msago wa

chakula (mi-)

-a kusaga chakula;
mfumo wa mmeng'enyo (mi-),
mfumo wa msago (mi-);
njia chakula (-)

kimio (vi-), koromeo (ma-; -), umio (mio)

-a chakula; sumu ya
chakula (-)

kaka (-), mamba (-), mruba (mi-; -), ruba

(ma-)

uogeleaji (.)

1) ( ) -elea, -ogelea; (.) -tambaa;

-sairi;
-rambaza;
-fuata maji yaendako, -fuata mto;
-kata maji,
-kata mto; -abiri
chombo; -piga bisho;
-pita mtoni; ,
-piga ubao
2) ( ) -ogelea, -noa
(.)

-kalibu, -yeyusha; -pika

vyuma mpaka vimegeuka kuwa maji maji

-yeyuka

myeyuko (mi-), uyeyushi (.)

chupi kuogelea (-)

uowevu (.)

bwawa la mafunjo (ma-)

kipapatiko (vi-), pezi (ma-);

mwiba wa samaki (mi-)

() upole (.)

pole; tiririko (ma-)

ueleaji (.)

mfuato (mi-), mwigizo (mi-)

( ) mwombolezi (wa-)

bango (ma-), ilani (-), karatasi (-; ma-),

maandiko (.)

-toa (-toka, -li) machozi, -lia, -mamia,

-twina; -kokoneka;
-li kwa siahi;
( ) -ingiwa na
shake la kulia

mlizi (wa-)

vimoto

-enye moto; (.) -enye mori, -aminifu;

mkayakaya (mi-),
msonobari wa kihindi (mi-), msonobari maua
(mi-)

moto (mioto), muale (mi-; nyali), nari (-)

(.)

mpango (mi-), mradi (mi-), jedwali (-; ma-),

kiolezo (vi-), kusudi (ma-), plani (-), orodha
(-; nyorodha), ramani (-), rasimu (-), ratiba
(-), shauri (ma-; -), tarakibu (-), taratibu (-),
utungo (tungo), azimio (ma-), mbinu (-);
mpango wa
kazi za iktisadi na biashara (mi-)

sayari (-); (, ) nchi (-)

jumba la kuangalia nyota (ma-)

mipango (.), upangaji (.);

kupanga uzazi

1) ( ) -panga;
uzazi wa majira
(.)
2) ( ) -umbia

bao (ma-), ubao (mbao), ufito (fito), upapi

(papi), wasa (-); mpasuo (mi-);
munda (miunda);
cya hasho (ma-);
mfaa (mi-);

169

kitanda marufaa (-)

mpanga (wa-)

ufuatano na mpango (.)

- mpango, -enye mpango;

uchumi uliopangwa (.)

kwa kufuata mpango, taratibu

bwana shamba (ma-), mwenye mashamba

(wenye)

shamba (ma-; -), kikore (vi-), mgunda (mi-),

kore (-) (.)

beti (-; ma-)

talibisi (-)

tabaka (-; ma-), ukanda (kanda);

kiganga (vi-);
pangilio (ma-)

plastiki (-); fomeka (-)

- plastiki

plastilini (-)

kipande (vi-), bamba (ma-)

ubale (mbale);
sahani gramafoni (-), kisahani cha santuri
(-); (
) manoleo (-);
kibamba (vi-), kibati (vi-);
kikwaruzo (vi-);
ubamba (mbamba;ma-),
bamba (ma-; -)

kinamo (.)

- kinamo, kinamo, -nama;

-nama, -nema, -nemeka

plastiki (-)

- plastiki

bendeji plasta (-), kibandiko (vi-),

ubandiko (ma-), mbandiko (mi-), makuru (-),
malhamu (-), mpakato (mi-), plasta (-)

170

malipo (.), ada (-; ma-), mshahara (mi-),

fii (-), gharama (-), hongo (-; ma-), ijara (-),
ulifi (.), ulipaji (.);
halasa (-);
tapisho (ma-);
ushoni (.); ,
zingizi (-);
fungule (.); ,
ijara (-); ugemi (e.);
kiingilio (vi-);
ndundu[ndu] (-);
dia (-); karo (-);

dia (-); kivuko
(vi-), uvushi (.);
utumi (.);
- ardhia
(-); nauli (-);
ujira (.); ,
, . . uhunzi (e.);
jamvi
(ma-);
kotokoto (-);
mvugulio (mi-); uashi
(.; ma-); ,
kifungua mkoba (vi-);
uchukuzi (.);
kivutio (vi-)

ulipizi (.), malipo (.)

mlipaji (wa-)

-lipa, -hongea, -honga;

-tanguliza fedha; -lipa
haraja; -lipa juu msumari
(.); -fidi, -komboa;
-toa ujira; (
) -koleza;
-halisi; -. -gharimia;
-nauli, -lipa nauli;
-lipa taslimu, -lipa kwa
kitita, -lipa kwa fedha taslimu;
, -toa (-lipa) ushuru; ,
mlipwaji (wa-)

-a kulipa fedha

uwanda wa juu (nyanda)

barasati (-), taulo (-; ma-);

leso (-; ma-), msuani (mi-), ushungi (shungi;
ma-); ankachifu (-; ma-),

leso ya kamasi (-), leso ya mafua (-);

dusumali (-);
kashida (-), msuani (mi-);
shali (-)

1) () bogi (ma-), lori (ma-; -)

2) () jukwaa (ma-)
3) () ulingo (lingo; ma-)

dresi (-), kigauni (vi-), kivazi (vi-), lebasi

(.), vao (ma-), vazi (ma-);
gauni (-; ma-);
mbarawaji (-);
kibiritingoma (vi-);
leso (-; ma-);

( ) joho (-; ma-)

kifuniko cha taa (vi-), shungi la taa (ma-),

kingio ya taa (-)

jukwaa (ma-)

uwanja wa kufanyia gwaride (nyanja)

kiwanja (vi-)

kondo la nyuma (ma-), kunga uzazi (-),

mji (mi-), tandabui (ma-; -), zingizi (-)

kelele z kulia (.), kilio (vi-), kwikwi

kilio (-), malizano (.), mngurumo (mi-),
mlio (mi-), ombolezo (ma-), ulalamishi (e.)

dhalili, duni

kabuti (ma-), koti (ma-), koti la mvua (ma-);

- mfuria (-);
(
) ramba (-)

kuuliza wenyeji wote, kura ya maoni (-)

utando (tando); . <<>>

-tema [mate, ute], -tapisha;

-tema mate usoni; -. (.)
-tema mate (.)

-tema [ute, mate]

makoo (.), mtemo (mi-), ukohozi (ma-)

blanketi (ma-;-), gandi (-), farisha (-; ma-)

- kikabila;
jinsia (-); mpororo (mi-),
nembo (-); mifugo nasaba
safi (.)

kabila (ma-; -), kaumu (-), mbari (-), taifa

(ma-)

binamu (-), mpwa (wa-); []

(. . )
mjukuu (wa-)

-a wajumbe wote, -a washiriki wote

1) () tandabui (ma-; -), utando

(tando)
2) ( ) ukanda (kanda)

asira (-), mateka (-), mfungwa (wa-)

. <<>>

mkutano (mi-)

-tamanisha, -teka, -tekeza;

-teka moyo

kawa (-), koga (ma-), ukoga (.), kuvu

(-; ma-), uge (e.), ukungu (kungu)

mpasuko (mi-); , gombea

(ma-)

( ..) -alika

-fanya (-ingia) kawa, -fanya (-ota) koga, -wa

na ukoga, -ti ukungu

-fuma, -pakasa, -sokota, -suka, -tanda;

( ; )
-tonea; -suka;
-darizi; -dirabu;
, -tarizi; -hujumu,
-tega, -tiriri; , msuka (w-)

-chechea, -jikokota, -jikongoja;

-fuata nyuma, -fuata mkiani (.)

(, , . .) msukaji
(w-)

171

sokoto (ma-), usukaji (.), ususi (.), mpoto

(mi-),msuko (mi-), wambiso (.) ();
maradufu (.)

- kimia; kimia (vi-);

,
chanja (-);
( )
kitengele (vi-); tenga
(ma-), tundu (ma-; -);
sapatu (-; ma-)

kitalu (vi-), ugo (nyugo), ua (nyua), ukigo

(kigo)

kambaa (ma-), mchapo (mi-), mjeledi (mi-),

ukanda wa kupigia (kanda), upote (pote),
kiboko (vi-)

bega (ma-), fuzi (ma-);

sambamba, bega kwa bega

kidazi (vi-), upaaji (.)

kidazi (vi-), kipara (vi-), upara (.)

Thurea (-), kilimia (.)

() furungu (-)

rinda (ma-)

1) () bamba (ma-; -)
2) ( ) jiko (meko)

pilau (-), biriani (-), birinzi (-)

mwogelea[ji] (wa-)

1) (, ) bidhaa (-), zao

(ma-), tunda (ma-)
2) () mimba (-)
3) () tunda (ma-), zao (ma-);
danga (-; ma-), kidanga (vi-);
ikungu (m-)

-zaana

chereko (.)

(, ) mzazi (wa-; ma-)

ukuzaji wa miti ya matunda (.)

172

kikonyo (vi-), konyo (ma-)

-wa na uzazi, -zaa; -parama

mzao (mi-), uzazi (.)

rutuba (-)

mboji (-); -rutubika

rutuba (-), mboji (-)

-a kuleta matunda mengi;

ujuzi uliojaa rutuba (.)

1) () mhuri wa kudhibiti (mi-)

2) () kizibo cha jino (vi-)

-funga; -ziba tundu la

jino, -ganga jino

bapa, -batabata, -pana, sawa; ( ,

) tambarare; ( ..)
bapa; bapa
(ma-; -);
ukengee (.);
-wa n bapa; -batana

nchi inayoinuka sawa (-)

pakari (-)

mashua yenye tako [bapa] (-)

bapa (ma-; -), ubapa (bapa), ubawa (mbawa);

(.) mbawa za ndege
(.)

shapa (ma-), chelezo (vy-)

boma l [kuzuilia] maji (ma-), bwawa (ma-),

lambo (ma-), mkinga wa maji (mi-)

seremala (ma-)

ufundi seremala (.), useremala (.)

kisaki

imara (-), maki (-; .), msongamano (mi-),

tumbavu (-), ugumu (.), ushupavu (.),
uzito (.);
-songamana

-gumu, imara, -nene, thabiti, -zito;

nguo a maki (-);
-dinda

(.) -na-o-la nyama, mbuaji (.)

-kware

mwili (miili), nyama (-);

nyama n damu

benibeni, vibaya; ( )
taabani; -onea

-baya, borongo, -bovu, dhalili, -eusi, gamti, -

kiovu, mui, -nyonge, -ovu, shari, -teke, -tule,
mbi (.), -wi (.);
mparuzo (mi-); mabaya (.),
uvundo (.), mawi (.) (.);
matindija (.), unyenyezi (.);
msimbo (mi-);
, , matindija
(.); tahafifu (-), udufu
(.), uhafifu (e.);
ukimwa (.); uonevu
(.); mdhana (-),
mkosi (mi-), nuksi (-), uchimvi (.), ukorofi
(.); mparuzi (wa-);
udufu (.);
mnuko (mi-), mzingo (mi-), ujaka (.),
ukuba (.), uvundo (.);
mabaya (.); tabia mbovu
(-); mtu mbaya (wa-), mshari
(wa-), msimbo (wa-), munkari (-);
lugha varange (-);
( ) -kubuhu;
hafifu; -via;
-n chuki

uwanja (nyanja), kiwanja (vi-), mtaro (mi-),

uchanjaa (.);
uga (nyuga);
utaa (taa; ma-);
uga wa ngoma
(nyuga); (
, ) batobato (ma-);
(.) mashukio (.)

1) () cheneo (vy-), eneo (ma-)

2) () uchanjaa (.), uwanja
(nyanja)

jembe l plau (ma-), plau (-; ma-);

jembe la kukokotwa n farasi (ma-)

afriti (-; ma-), ayari (-), guberi (ma-), janja

(ma-), mjanja (wa-), kahini (ma-), laghai
(ma-), mdanganyi (wa-), pwagu (ma-), twana
(ma-), baramaki (ma-) (.)

-tanga

-hanithi, -laghai, -lemba, -danganya

danganyo (ma-), hadaa (-), mazingaombwe

(.), punjo (ma-), udanganyifu (.), uhuni
(.), ukora (.), upatiara (.), leba (-)
()

shada (-; ma-)

(.) uhuru wa maoni (.)

1) (.) alama ya kujumlisha (-)

2) (.) nafuu (-), natija (-), ubora (.)
3) () na

pwaji (-), ufuko (fuko)

-cheza dansi, -cheza ngoma;

-menyeka rumba, -sokota rumba

kichomi [cha mapafu] (vi-)

chini , kwa, kutokana na; []

, kiasili;
kwa upendeleo; kwa
radhi Mungu; kwa njia
anga; inaelekea kuwa;
mshazari (-);
ghali; kinjorinjori;
kwa radhi;
kibalozi; kutokana na
usemi wake; kwa haki, kwa mujibu
wa sheria; , alakati;
noba; walau;
nyiminyimi; mviringo,
mzingo wa; vipande vipande;
kwa akali, walau;
, kadiri -vyo-;
kwa nadhari yangu, kwa rai yangu;
kwa kufuata muundo; ,
, kama desturi,
kiada;
kikabila; kipokee, kwa zamu;
kihali; kwa niaba
ya; kikweli, kweli, kwa kweli;
yosayosa; kwa

173

ajili , kwa maana , kwa sababu ,

thama, shauri ; kikazi;
kwa kibali; ,
kikazi;
kwa dhati; jirani;
kwa kulinganisha na; ,
kwa dhati, kwa undani;
kwa hakika, kimsingi;
kwa nafsi; kwa
bahati nzuri, kwa bahati njema, kwa bahati;
kwa simu; kwa kufuata
muundo; matanga kati;
kwa madai;
vipembeni; noba;
kisaa; kwa sehemu;
rubaa; - kiaskari, kijeshi,
kivita; - kijivi; -
kimatendo; - vingine, vinginevyo;
- kisasa; - mbali, tofauti

ngano (-)

1) () chipukizi (-; ma-), kichipukizi

(vi-), chipuko (ma-), uchipuko (ma-), fasili
(-), kikome (vi-), kitagaa (vi-), kokochi
(-; ma-), mche (mi-), mmea (mi-), mtembo
(mi-), tawi changa (ma-);
thamra (-)
2) () utoro (.)

fora (-), ushinde (.), ushindi (.)

mshinda[ji] (wa-), mshindi (wa-), nambawani

(-) (.); (.) bingwa (ma-);
-fora, -shinda

-a kushinda, -enye ushindi

-angamiza, -fora, -ghilibu, -shinda, -tinga,

-tingisha, -tokomeza, -weza; -nyuka, -vuka
(.); , . .
-funga, -fuzu; . -.
-bwaga (.); ,
mshindwa (wa-); ,
mshinda[ji] (wa-);
mpigwa (wa-), mshinde (wa-), mshindwa
(wa-); -angamia,
-shindwa, -shindika, -wezekana

mpoa wa bahari (mi-), mwambao (mi-),

ng'ambo (-), ombwe (-), pwani (-), pwaa (-),
sahili (-) ();
20 mrima (mi-);
mrima (mi-);

174

kapa (-)

(, ..) -vunja, -shinda,

-nyuka (.); -rujumu;
-piku;
-vunja rekodi

-omba [sadaka], -stajiri, -pandia

uvunjaji (.); uvunjaji wa

rekodi (.)

karibu []

mvurugano (mi-)

mapigano (.), mapambano (.), mawanyo

(.)

mtetezi (wa-), mpiganiaji (wa-), mfuasi (wa-)

- kipengele; kando
(-; ma-)

kaka wa amini (-), ndugu wa uchale (-)

-a kuhimiza, -a kumotisha;
changamoto (-), kivutio (vi-),
motisha (mi-)

-chechemua, -chochea, -chocheleza, -himiza,

-motisha, -songa roho, -sukuma, -sukumiza,
-taka; ()
-asisha

kichocheo (vi-), kichochezi (vi-), mchocheo

(mi-), kivutio (vi-), mpwito (mi-), shawishi
(ma-)

tabia (-)

mpikaji (wa-), mpishi (wa-), mwandaliaji

(wa-), mwandazi (wa-);
mapishi (.), upishi (.)

mwenendo (mi-), amali (-), enenzi (ma-),

kitiba (vi-), mwendo (mi-), wendo (nyendo),
nidhamu (-), sera (-), silika (-), sira (-), siyara
(-), ufuasi (.)

-amuru, -tawalia; ,
mwamrishaji (wa-)

maliki (-), maulana (-), maulaya (-), mauli

(-), sayidi (-; ma-)

( -. );
-tia bumbuazi, -pagaza (.);
-poteza maisha
(.); -tia chonza;
-sisim[u]sha, -tisha;
-sikitisha

kaimu (ma-), msimamizi (wa-), wakili (ma-),

msiri (wa-), mkabidhiwa (wa-)

uitaji wa majina (.)

hangahanga, hobelahobela, kijuujuu,

yosayosa

- juu juu, ovyo

cheneo (vy-), eneo (ma-), sura (-), uso

(nyuso); uso wa mwezi
(nyuso);
ubapa (bapa); (.)
kiambaza (vi-)

mapokeo ya ushirikina (.)

simulizi (ma-;-), usimuliaji (.);

hadithi iliyoandikwa
kishairi (-); kale (-)

-hadithia, -simulia, -tamba

( ..) mwito (mi-), mwaliko (wali),

notisi (-); agenda (-)

hekaya (-), riwaya (-)

mkunga (wa-), mzalisha (wa-)

deni (ma-); utumikaji

majeshini (.)

-shika amri, -fuata amri, -inama, -tii;

-asi, -fanya ukaidi

usikivu (.), utii (.), taa (-) ()

-letea, -sababisha

1) () ajili (-), kisa (vi-), kisababu (vi-),

motisha (mi-), sababu (-), tungo (ma-; -),
mwanya (mi-) (.);
magombezi (.), upambano (.)

2) () hatamu (-), zimamu (-)

hatamu (-), mkanda (mi-)

mwongozi (wa-), mwonyesha[ji] njia (wa-)

akania (-), fio (-), hatamu (-)

gari (ma-; -), rukwama (-);

kweche (-)

1) () -zinga, -zungusha, -zungua,

-zonga; ( ) -fudikiza;
-deua;
-fudikiza karata;
()
-fuamisha;
2) (, ) -geuza
njia, -kengeua, -pinda;
-pena;
-geuka nyuma

-geuka, -jigeuza, -zinga, -zingamana,

-zungua, -zunguka;
-pa kisogo;
-elekea; -rudisha uso
nyuma, -geuka nyuma, -zunguka nyuma;
o -dabiri, -pa kisogo,
- kigongo, -zunguka nyuma, -geuka (-,
-elekeza) mgongo

1) () duru (-), kizunguko (vi-),

zunguko (ma-), mzunguko (mi-); (.)
mpinduko (mi-); (,
) udekuaji (.)
2) () geuko (ma-), geuzi (ma-), jinamizi
(ma-), kipengele (vi-), mshazari (-), pindi
(-; ma-), mwinamo (mi-), ukombo (.),
zingo (ma-); upinde wa njia
(pinde), gurufa (-), kizingo (vi-), kuruba (-),
kona (-); rejeo (ma-);
vizingo-zingo (.)

() mgeuko (mi-);
njia panda (-)

-athiri, -bananga, -chafua, -gangua, -haribu,

-hasiri, -hujumu, -tabanga, -vunja, -wanga

hasara (-), maafa (.), ubovu (.)

-n dosari; -. bwambwa
(-); -chafuka, -haribika,
-hasirika

175


-a kawaida, -a kila siku;
vazi la kawaida (ma-)

pahali po pote

halifu (ma-), mwasi (wa-)

kote, kila mahali, mote, pahali po pote, po

pote

kikariri (vi-), marudiano (.), marudio

(.), ukariri (.)

kikariri (vi-), marudiano (.), marudio

(.), ukariri (.), utondoti (tondoti);
vikariri (.)

kikariri

-a marudio; mchezo wa
marudiano (mi-); ,
uchaguzi wa marudio (.)

marudio (.), mwandamano (mi-)

-kariri, -rudia; -dahua;

-shehedusha; ,
-ombolekeza

-rudi; ( ) -charuka

-inua, -ongeza, -paza, -zidisha;

-panda cheo;
-nguruma, -paza sauti, -pambanya, -nyanyua
sauti; -inua ubora;
-zidisha tija
ya kazi, -ongeza tija kazi;
-kuza mwamko;
-neemesha;
-kweza bei

-wa nafuu, -ongezeka, -panda; (

) -nafisika

ongezo (ma-), uongezekaji (.), upandaji

(.), upandishaji (.), uzidishaji (.);
furiko (ma-);
ukuzaji cheo (.);
uanagenzi (.)

bendeji (-), kibandiko (vi-), kitambaa (vi-),

mkumbuu (mi-), ukumbuu (kumbuu);

176

utepe wa mkono (tepe);

,
buye (-); kizuizui
(vi-); kata
(-; ma-), kizingatine (vi-), alfafa (-);
( ) hagali (-);
bwende
(ma-); ,
(-
) mkowa (mi-);
bindo (ma-), mbwende (mi-), kitema
(vi-), winda (-), demu (ma-), upati (pati),
kikoi [cha jabiri] (vi-), seruni (-)

() -lipa; ( ) -batilisha

-fa, -fariki, -poteza maisha, -tilifika, -patwa

na (-kutwa na, -patikana na, -fikwa na,
-kutana na) mauti, -fa kibudu, -hiliki,
-ghariki (.)

(.) aliyekufa; () -potevu;

-hiliki

unyevu (.)

-akia, -bugiabugia, -bwakia, -fyonza,

-gagamia, -kolea, -la, -jilia, -lambitia, -meza,
-nywa, -nywea, -sharabu;
-lapa, -lafua; -.
-kausha; -nywa;
-vongea;
-mezwa, -topea

ufyonzaji (.);
unywaji (.); (.) usharabu (.)

-semasema

methali (-), msemo (mi-), nyiso (-)

hali hewa (-);

kumetakata;
kipupwe (.)

wingi wa mifugo (.)

utepe wa begani (tepe)

anayechocha mifugo, mfugaji (wa-),

mchungaji (wa-)

windo (ma-), msako (mi-), mfuaso (mi-)

-chocha

makaburi (.), maziko (.), mava (.)

mlinzi wa mipakani (wa-)

- jirani, -a mipaka[ni];
nguzo mipaka (-)

ghala chini nyumba (-)

-a kuzika

-fukia, -zika; , mzishi (wa-)

maziko (.), mazishi (.), mziko (mi-)

; tayari;
kudhaminiwa, chini ulinzi;
OO chini Umoja wa Mataifa;
chini ya himaya

mpakuzi (wa-)

-pa, -toa, -peleka; -kata

rufani; -nywesha;
-rusha maji juu;
-toa sauti; -fanya mashtaka,
-shtaki, -lalamika; -shtaki,
-fungua madai mahakamani; ,
mtaliki (wa-); -.
( )
-simbulia; -t wazo;
-andalia meza, -andikia

meza, -andika chakula, -pakua; ,

1) (.) kabaka (-), nyanga (ma-), kayamba
mlisha (wa-);
(ma-;-), kayambarungu (-)
-ashiria; ( ) razaki
2) () chelewa (-), msewe (mi-),
manganja (-)
() oneo (ma-), upondaji (.)
3) () manganja (-)

() mlegevu (wa-);
dosari (-), kosa (ma-)
-shuka moyo, -legea moyo, -nyonganyonga,

-nyongea;
-bandika, -chovya, -didimiza, -didimika,
-jikunyata
-tosa, -tumbukiza, -zamisha;

-bambika; ( , -nyonga, -nyonya, -onea; -elemea, -ponda,

..) -topea (.); ,
-kandamiza, -kanyaga (.); (.
mchovya (wa-)
) -zima;

-fifisha fikra
-bobea, -didima, -dindia, -jitoma, -tota,

-vama, -vuya;
ugonjwa wa jongo (ma-)
-tumbukia, -zama; .

-titia; -shika
zawadi (-; ma-), adia (-), atia (-), bakshishi
tama (.); (-), gawi (ma-), hiba (-), mboni (-), paji
-nyerereka; -jiinamia,
(ma-), pukusa (-), thawabu (-), tunu (-), tunzo
-sinzia; -tungua usingizi;
(-; ma-), uapo (.); ,
, mchovya (wa-)
upatu (patu); ,

mchovyo (mi-), mshuko (mi-), mzamio (mi-);
pakanya (ma-); (
, mdidimio (mi-);
) fichuo (ma-);
chovyo (ma-);
,
mzamo (mi-);
kishika kalamu (vi-), karo (-), ufito (fito),

koto (-);
bandiko (ma-), upakio (.), upakizi (.)
mbuta (-); ( ,

-topea, -zama (.)
) kipamkono (vi-);

,
asfali , chini ; chini
kipamkono kipakasa (.);
ulinzi; chini kwapa;
-
nyuma pazia;
jazua (-), ukondavi (.); ,
(, ) chini
zingizi (-), jingizi

177

(-);
tapisho (ma-);
kilemba (vi-);
fola (-);
,
hedaya (-); ,
) bandari
(-; ma-); ,

,
mkalio (mi-); magubiko
(.);
uchumba (.);
kilemba
(vi-); ,
kifungua
mlango (vi-);
bakora (-; ma-);
(
)
mwago (mi-); (. .
. ) mbanjo (-);
dafina (-), hazina (-);
kikumbuko (vi-), kumbusho (-);
hongera (-);

mshamara (mi-);
(
) mkaja (mi-);
-tunukia, -tunza, -tuza, -zawadia

utii (.)

[-]laini, tebwere, -teke, tepetepe; -nama, -tefu

(.); -lainika;
-tebwereka, -nama (.)

kodi (-), ushuru (.)

utiliaji (.)

bakshishi (-), zaka (-)

sadaka (-)

utiaji [wa] moyo (.)

-ja mbio

( -.) -bilisi, -shawishi

uzoaji (.)

1) () -chagua;

178

(. ) -sahifu;
-lingana
2) () -do[n]doa, -okota, -zoa; ,
-. mwokosi (wa-)
3) (); ..
-benjua; -sega;
-bania nguo

-changamsha, -inua, -ti shime

( , ) dondoo
(ma-; -)

kidevu (vi-), taya (ma-);

, kidevu cha mfuto
(vi-); mwanya wa
kidevu (mi-)

mrusho (mi-)

1) () -vinya, -vurumisha, -rusha

2) ( ) -pa mteremko, -piga lifti

mlezi (mi-)

bohari ya chini ya nyumba (-)

-a chini ya uongozi

() -onea, -tesa;
-suta;
-jaribu, -fanya mtihani;
-kosoa, -shambulia;
-piga msasa
(.);
-hakiki; , (-.,
. , ) mchanganuzi
(wa-); -adhibu,
-pumua; -angamiza,
-daathari, -tia hatarini, -hatarisha, -hizi,
-ponza; -bahatisha,
-hatarisha; -tilia
mashaka, -tuhumu;
-chekecha (.);
-gutusha

-la; ,
, -teseka;
-enda unyagoni;
-vamiwa;
-fuawa;
-ponzeka, -kabiliwa n hatari

() kishaufu (vi-); ( , )
kiango (vi-)

-aliki, -angika, -ning'iniza, -shaliki, -tundika;

-ning'inia, -tungika

[kitendo cha] ushujaa (.)

-sota, -sogea

-a kuhamahama, sabili ()

-epesi

utegemezi (.)

-na-o-tawaliwa na, chini ya

gari la farasi (ma-)

1) () -gotoa, -hesabu, -jumlisha matokeo;

-katiana;
-fanya urari
2) (-.) -angusha matata, -kutisha, -letea
mushkili

-a chini ya maji; nyambizi

(-), sabmarini (-)

() -fikisha; (-. )
- mteremko, -piga lifti

-kunja; -benjua,
-bania nguo

(.) hila (-), kitimbi (vi-), ujanja (.)

uchunguzi (chunguzi), udukuzi (.)

-chungulia, -dadisi, -fatiisha, -tafiti;

-tunduizi

1) () -endekeza, -gofyagofya,
-songa, -sukuma
2) () -lengeta;
kigezanguo (vi-)

-ungua

-andaa, -weka (-fanya) tayari, -tayarisha,

-adidi, -ratibu, -zatiti, -pika (.);

-cheneta;
-andaa muhtasari wa kitabu; -

-fanya ujanja; -zatitiwa, -iva (.)

- kutayarisha

maandalizi (.), maandao (.), mwandao

(mi-), tayarisho (ma-), tengenezo (ma-),
uandaaji (.), utayarishaji (.), utengenezaji
(.);
ubukuzi (.)

divisheni (-)

nepi (-)

-bopa, -nema; -fadhaika;

-kikisa; -.
kidude (vi-);
- kufulika;
-kadirifu

(.) -kubaliana na, -unga mkono

raia (-)

uraia (.)

1) () bandia (ma-; -), hadaa (-)

2) () mchanganyo (mi-),
mwigo (mi-), ubini (.), ughushi (.)

mghoshi (wa-)

-ghoshi, -bini

bandia, - bandia, ghashi

1) ( ) -bai, -chukua,
-egemeza, -gadimu, -hurumia, -unga mkono,
-ng'ang'ania, -saidia, -tegemeza, -tetea, -tia
nguvu; -zuia, -wa nyuma (.);
-chukuana;
(,
) mwafiki (wa-)
2) () -egemeza, -gadimu, -himili,
-kongoja, -shikilia, -simika, -tegemeza, -zuia;
-simuliana, -shika
mazungumzo;
-fuata (-shika, -shikilia, -endesha) nidhamu;
,
-suhubiana, -ambarara;
-huisha

179

auni (-), egemeo (ma-), kita (.), msaada

(mi-), tegemeo (ma-), utiaji [wa] moyo (.),
uungaji mkono (.);
shime (-)

(.) treya (-); karai

(ma-); kidau (vi-)

ging'izo (-), uchokozi (.)

-nyonyosha, -tania

kwa kutwa

-a [kila] siku; kazi

kibarua (-)

kibarua (vi-)

kifinyo (vi-);
baa (ma-)

fifi, kachara, -kuukuu;

motokaa iliyotumika (-);
-kongoka (.)

- kukaang[w]a;
tosi (-)

kukaanga;
kanzo (ma-)

-kaanga, -oka

mtiaji moto (wa-);

mchochezi wa vita (wa-)

-choma (-piga, -tia) moto, -teketeza, -washa,

-unguza; -washa utambi

-ngoja

-kunja, -fyata; -bana

midomo, -jiumauma midomo;
-kunja mkia, -fyata mkia

uchomaji wa moto (.)

(-.) -fyotoa, -himiza

sehemu ya chini ya ardhi (-); ()

gereza la chini ya ardhi (ma-)

180

-a chini ya ardhi; njia

shimo (-)

darubini (-)

makurubundi (.)

-tekua

-otea, -vizia

-vinya, -rusha

bitana (-);
kanzu kaba (-);
kahafi (ma-)

1) () -tia;
-piga ufyambo
2) () -ongeza

1) ( ) -shirikisha
2) () -unganisha;
-unganisha mtambo wa simu;
-unga umeme

chuma cha ukwato wa farasi (vy-)

-a chini ya ulinzi, -na-o-lindwa

-bojia, -chanyatia, -gundulia, -nyapa, -nyata,

-nyemelea, -nyendea, -tambalia

1) ( ..) kiburudisho (vi-), kipumziko

(.)
2) () uthibitishaji (.)
3) (.) ongezeko (ma-)

-egemeza, -himili, -tilia nguvu, -tia nguvu

() -jiimarisha

chauchau (-), chichiri (-), hongo (-; ma-),

kiinikizo (vi-), kijiri (vi-), mpenyezo (mi-),
mrungura (mi-), mvugulio (mi-), rushwa (-)

-honga, -toa hongo, -piga konde la nyuma

(.); -lisha, -nunua (.)

-ti kiraka

kiima (vi-), kitenda (vi-)

msitu chipukizi (mi-)


baradhuli (-; ma-), mwanahizaya (w-)

-ongeza; -mwaga
petroli kwenye moto, -chochea moto, -ongeza
mafuta kwenye moto

mchuzirojo (mi-), surwa (-)

-bembejea, -deka

kenyekenye

1) (, ) hakika
(-), usabihi (.), uyakini (.)
2) () uthabiti (.)

1) () asilia, halisi, - dhati, [-]

kimaada
2) () hasa, [-] kimaada, murua, -
kiyakinifu, safi, sahihi, -tupu, - dhati

ubini (.)

chembe cha moyo (-)

mfumbati (mi-); mkono

wa kiti (mi-)

jambo duni (mambo), matule (.), udhaifu

(.), uduni (.), uovu (ma-)

dhaifu, dhili, duni; anzali

(-), mpujufu (wa-), nyoka (-) (.)

tarajali (ma-), mkurufunzi (wa-)

geuko (ma-), badala (-)

-badili; ( ) -likiza

ufagizi (.), uzoaji (.)

-fagia, -kulula, -pea; ,

mfagia (wa-), mzoaji (wa-)

kitanga cha kiatu (vi-), soli (-)

ughushi (.)

ukonyezo (konyezo)

-pepesa jicho, -kupia, -konya kwa macho

( -., .) -tiisha, -zuga,

-kunja (.)

msaada (mi-), nusura (-)

jukwaa (ma-)

1) () -chambiza, -tawadha
2) ( ; . ) -ekua

-chamba, -tawadha

kwapa (-; ma-)

1) () -na-o-tawaliwa, -a kitumwa
2) () -a kushurutisha;
kazi ya kufanyishwa
(-), shokoa (-), koto (-; ma-)

mwinuko (mi-)

1) () -ambua, -amsha, -ibua, -inua,

-nyanyua, -pandisha, -zoa;
-tweka uberu, -tweka tanga;
-fanya tifu, -tifua, -mwaga kivumbi, -timua,
-vuruga vumbi; -tanzua
pazia; -kweza;
[] -tia jeki;
-nyanyua macho; (
) -twika; -tweka
bendera; -topoa;
-piga ukelele;
-asi; a -mfanyia
mtu dhihaka;
-nyanyua mkono wa simu;
-nyanyua vyuma, -nyanyua vizito;
(
) -lengeta; -lima
ardhi bikira; -ng'oa nanga,
-ondosha nanga;
-peperuka; , mnyanyua
(wa-)
2) () -inua, -nyanyua, -pandisha,
-rufai; -kalamsha;
-ghalisha, -pandisha
(-ongeza, -zidisha) bei;
-burudisha
3) () -do[n]doa, -okota, -zoa

1) () -amka, -inuka, -ondoka, -ja

juu, -ondokea, -simama, -simika;
(. ) -ja juu,
-nyanyuka; -jizoazoa;
, .

181

 -jizoa;
-lembea, -chuchumia
2) () -nyanuka, -rufai; (
) -inuka; ( )
-tutumka; ( ) -tim[u]ka;
-ruka; -puruka,
-paa, ( ) -furika
3) () -inuka, -panda;
-ghalika;
4) () -kwea, -panda;
-panda kwa lifti;
-panda ngazi

goe (-), ugoe (ngoe), gwato (ma-; -), mwereka

(mi-)

() chini (-)

sinia (-; ma-), treya (-);

( ) chano (vy-);

kiteo (vi-);
uteo (teo)

hiba (-), paji (ma-);

fitiri (-)

inuko (ma-), mwinuko (mi-), mnyanyuo

(mi-), upandaji (.); ,
uchangamshaji (.), burudisho (ma-);
, mtweko (mi-)

() -wajibika, -lazimika

kifani (vi-), methali (-), mfanano (mi-),

mfano (mi-), mithili (-), mlandano (mi-),
mlingano (mi-), mshabaha (mi-), sawa (-),
shabihi (-), tamthili (-), tashibihi (-), taswira
(-), ufananaji (.), ufananisho (.), ulingano
(.)

ja, kama, kama mfano, pachapacha, tamthili

; [] methali ;
kikasuku; kama hivi

sawa, shabaha; kifano (vi-);

sawa na;
hali kadhalika, kadhalika;
-fanana, -shabihi, -tabiki;
-twaana; -oleza

unyenyekevu (.)

-nyenyekevu

182

kanzo (ma-)

-kaanza, -pasha moto, -zizimua;

( )
-kaanga ngoma

mtuhumiwa (wa-)

-dhani, -shuku, -tia tuhuma, -onea shaka,

-tuhumu

dhana (-), fununu (-), hatihati (-), shuku

(ma-), tuhuma (-), utuhumu (ma-)

shaka (ma-; -), utuhumu (ma-), wivu (.)

-wivu

kizingiti [cha dirisha] (vi-)

-bemba

hanithi (ma-; -), mwana [wa] haramu (wana),

mwana harashi (wana), jahili (-; ma-)

-a chini ya udhamini, -a chini ya himaya;

nchi
udhamini chini Umoja wa Mataifa (-)

asili (-), ukweli (.)

-a kufanyiwa majaribio

-a mapato; kodi
mshahara (-), kodi ya mapato (-), mbiru (-)

kitanga cha kiatu (vi-), soli (-);

wayo (nyayo), kitanga cha mguu (vi-)

-tekua; ,
-panya

-egemeza, -ti magadi, -gadimu, -himili,

-shikilia, -tegemeza, -zuia, -imarisha

sahihisho (ma-), utiaji saini (.)

( ) chango (ma-), uagizaji (.)

mwagizaji wa gazeti (wa-)

-tia mkono, -tia sahihi, -sahihisha, -saini, -tia

saini


( ) -tia mkono, -tia saini,
-tia sahihi

mkono (mi-), sahihi (-), saini (-)

-tambalia

luteni kanali (ma-; -)

kichinichini

haramu, - kichinichini, - kisiri

egemeo (ma-), farasi (-), gadi (ma-), gwato

(ma-; -), makwa (.), mhimili (mi-),
mwao (mi-), mwega (mi-), shikizo (ma-),
taruma (ma-), tegemeo (ma-), zio (ma-);
mtindikani (mi-);
chanja
(-); munda (miunda);
mwimo (miimo)

mlezi (mi-)

-ruka, -rukaruka, -tamba, -tapa, -jitapa; (

) -duta

kiibara (vi-)

upapi (papi)

-polea

-lengeta

igizo (ma-), kiigizo (vi-), mwigizo (mi-),

mwigo (mi-), uigaji (.), manukuu (.),
tanakali (-); -.
matendo a maigizo (.)

mwendelezi (wa-), mwiga[ji] (wa-)

-fuata, -geza, -iga, -oleza, -tabii;

(
) -fyonya

kisehemu (vi-)

(.) fungu (ma-), kikosi (vi-), sehemu (-)

-fikiria, -maanisha

( ) mchanjo (mi-)

-lenga, -pogoa;
( ) -pogoka

kwa fusuli, hadhiri nadhiri, kinagaubaga,

kirefu, kwa tafsili, kwa ukamilifu, kwa kituo

kipengele (vi-), usahihi (.)

kamili; tafsili (-)

kijana (vi-), mkembe (wa-), tineja (-; ma-),

chipukizi (-; ma-) (.)

() -kunga, -minika, -pinda

mwenzi (wenzi), bui (ma-), mbuya (-; wa-),

shoga (ma-)

-fanya urafiki, -fanya udugu

() mpambe (wa-)

1) (.) msaidizi (wa-), msaajaji (wa-)

2) (.) -a kupatikana

uharibifu (.), kudhoofisha

1) () -dhoofisha, -zorotesha,
-haribu; -ti ukungu, -tingisha, -yumbisha,
-ozesha (.);
-hujumu uchumi;
-vunja hadhi, -shusha hadhi, -vunja heshima;
-chafua amani
2) () -tekua
3) () -lipua

mlipuaji wa baruti (wa-)

-haribifu; njama (-)

1) ( ) mfululizo, mtawalia
2) () kondrati (-);
mkataba wa ujenzi (mi-);
mzabuni (wa-)

akidu (ma-), kontrakta (ma-), mzabuni (wa-)

kinara (vi-), marufaa (-), tawafa (-)

goe (-), gwato (ma-; -), mwereka (mi-);

-gwata, -piga goe

183


(.) -tengua mtu (.)

mnong'ono (mi-)

-tapa, -jitapa, -gutuka

mhojiwa (wa-), mshtakiwa (wa-)

dukizi (ma-), udukizo (.), udukuzi (.),

ubembe (.), upekepeke (.), upelelezi (.)

-dukiza; , dukizi (ma-),

duzi (ma-), mdukizi (wa-), mchunguzi (wa-)

ubembe (.), uchunguzi (chunguzi), ujasusi

(.), upekuzi (.), upelelezi (.)

-dadisi, -fatiisha, -kashifia;

-tunduizi

-a kusaidia

-unganisha

ung'amu (.)

kifuatajua (vi-)

bao (ma-), chanja (-), farasi (-), mwao (mi-),

tegemeo (ma-), kikalio (vi-);
mwango (mi-), marufaa (-);
marufaa (-);
(
) msamilo (mi-)

(-.) -kinga; -kinga

mkono; -kinga ndoo;
-.
-kinga maji ya mvua

bandia, - uhange;
mhubiri wa bandia (wa-)

(.) mbadala (mi-)

-otea, -vizia, -ngojea;

(-.) (
) -doea;
-doea makombo

shuka (ma-);
upindo (pindo)

184

mchochezi (wa-), mfitini (wa-), mkoroga

(wa-), msaliti (wa-), mshawishi (wa-),
msukumizi (wa-), mvuruga[ji] (wa-);
kitatange (vi-), lipyoto (-; ma-) (.)

chokochoko (-), chonjo (.), kichocheo (vi-),

makurubundi (.), mchocheo (mi-), shonga
(-), uchochezi (.), uchokozi (.), uchuro
(.), uchonganishi (.), usukumizi (.);
mkorogo (mi-), mpekecho (mi-) (.);
ufukufuku (.),
shari (-)

-asisha, -bilisi, -chochea, -chocheleza, -tia

chonjo, -chonjomoa, -kasirisha, -ringia, -tia
shonga, -sukumiza, -tomeza, -vuruga; -fyua,
-koroga, -noa, -pekecha (.);
-fitini;
-bimbiriza, -fitini;
-saliti

-nyoa; ,
-kata kinjorinjori;
-nyoa ndevu;
-dira

jio (ma-), mjio (mi-)

-jia, -karibia, -kabili; ( ) -engaenga

( -., .) -kabili (.)

mahabusi (-), mshtakiwa (wa-)

mfuko wa risasi (mi-)

hesabu (-; ma-), makadirio (.), mkokotoo

(mi-), ukadiri (.), wango (ma-), makisio
(.); kisi (ma-)

-adidi, -hesabu, -fanya hesabu, -piga hesabu,

-kadiri, -kokotoa

-sukuma, -sogeza

() -potoa

-tekua; ( ) -bungua

-dhihirisha, -egemeza, -hakikisha, -tilia

nguvu, -sahihisha, -shuhudia, -sudukia,
-thibitisha, -yakinisha; ,
msahihishaji (wa-); ,
-. mthibiti

(wa-)

-hakikisha, -sadifu, -sihi, -stakimu

dhamana (-), dhihirisho (ma-), hakikisho

(ma-), uhakikisho (e.), ithibati (-), ridhaa
(-), kithibitisho (vi-), thibitisho (ma-; -),
uthibitishaji (.), mathubuti (-), sahihi (-),
sahihisho (ma-), ukiri (.), yakini (-);
, ridhaa ya
hawala (-)

kinyume (.), maana isiyo wazi (-), kidokezi

(vi-)

-chambiza, -kokonesha

-sosona, -sogona;
-kokona

-cheka, -chokoza; -.
-chezea

( ..) -pania

() -kweza suruali

mshipi (mi-)

-kakamavu

kimto (vi-); kimto

cha pini (vi-);
kata (-; ma-), twisho (ma-; -);
(. . )
fumba (-)

mto (mi-); kimto (vi-);

( ) takia (ma-)

-a kichwa; kodi ya kichwa

(-)

sakubimbi (ma-; -)

. <<>>

urai (.), deko (ma-)

-daka; -dakwa n
ugonjwa; -nyaka;
-itikia

( ) mtafara (mi-)

1) () jio (ma-), mjio (mi-)

2) () mfuato (mi-), mkabala (mi-),
msimamo (mi-); ubaguzi
(.)
3) () msogeleo (mi-);
karibiano (-; ma-)

1) (, ) -agia,
-chukua, -enzana, -halisi, -laiki, -linga,
-shimiri, -tabiki, -tamia, -timirya, -tosheleza,
-juzu, -kinaisha, -faa;
-lingana, -chukuana, -fanana, -tabikiana,
-lingana kama sahani na kawa (.)
2) () -ja, -jongea, -kabili,
-sogea; -hitimu, -chwa;
[] -karibia;
-sogelea karibu;
-karibiana
3) ( ) -um[u]ka

-linganifu, mwafaka, -sadifu, -a kufaa; -.

laiki (-); -faa,
-laiki, -lingana, -onekana kama, -sihi

1) (, ) -koeka
2) (.) -pata; -patwa
na ugonjwa

pengine, mara kwa mara, wakati mwingine

msisitizo (mi-)

1) ( ) -piga mstari, -tia

mstari
2) ( ) -himiza, -sisitiza,
-taja, -tia mkazo, -tia nguvu

utii (.)

- chini;
mategemezi (.), utumwa (.);
mtawaliwa (wa-),
mtegemea (wa-), mtu mdogo (wa-);
-inama, -shika
miguu (.)

-dhalilisha, -nyenyekesha, -shinda, -tawala,

-tiisha; -kunja, -ti mtu shemere (.);
-zuga

-inama, -nyenyeka, -nyenyekea, -sikia, -tii;

-salimu amri

185


() -kunga

1) upapi (papi); sijafu (-)

2) ( ..) faili (ma-; -)

beringi (-), gurudumu lenye magololi (ma-)

-dhihaki, -nyera, -tania;

-bishana

-ja, -fika; () -karibia, -jia;

-. -pata
mteremko

1) () inuko (ma-), mwinuko (mi-),

mwinuo (mi-); (.)
mwinuo wa ulimi (mi-); -.
mnyanyuo (mi-)
2) () kipao (vi-), mkweo (mi-),
mpando (mi-)
3) () mwamko (mi-)
4) () ngazi (-), mwinuko (mi-)
5) () ustawi (.), nafuu (-)

lifti (-)

-a kuinua; silingi (-), krini

(-), winchi (-), kambarau (-);
kiinuzi (vi-)

-tafutia

-hesabu, -gotoa, -jumlisha

shemasi mdogo (-; ma-)

mliko (mi-)

-la

mawanyo (.), mpiganisho (mi-)

gari [l] moshi (ma-), garimoshi (ma-), treni

(-)

safari (-), tembezi (ma-)

huenda

tafadhali

moto (mioto); mtekete[z]o

(mi-)

186

1) (.) mzima moto (wa-)

2) (.) -a kuzima moto;
kikosi cha wazima moto (vi-);
gari la zima moto (ma-);
idara zima moto (-)

neno (ma-), pendekezo (ma-), rai (-), takio

(ma-), takwa (ma-);
() tahiyatu (-)

wakfu (-), toleo (ma-), sadaka (-), kichango

(vi-)

- maisha; rais wa
maisha (ma-)

-zee; bikizee (ma-);

bwamkubwa (-), babu
(-; ma-), ngumbaru (-)

() ukonyezo (konyezo); () kushika

mikono

() -shika[na] mikono;
-pandisha mabega [juu], -kunja
mabega;
-kataa kwa [kutikisa] mabega

() -vuna mazao

(.) -akia, -bwakia, -tikita; ( )

-teketeza

chekechea (-), virago (.)

uwatu (.)

mkao (mi-), pozi (-);

tahiyatu (-)

juzi (ma-)

baada , huko nyuma, kinyume, kwa nyuma,

nyuma ; -wa nyuma

ijaza (-), ruhusa (-), sabili (-)

sabili, halali; -juzu

-acha, -amuru, -halalisha, -idhini, -ruhusu,

-sabili, -ungama;
-pumzisha; -ruhusu;

 ( ) -mudu;
-asa, -haza, -kanya, -kataza

uti wa mgongo (nyuti)

baadaye

tuili; usiku sana (.);

usiku mwingi (.)

-a pongezi;
simu pongezi (-)

hongera (-), masifu (.), pongezi (-),

rambirambi (-), tahania (-)

-hongeza, -toa (-pa) hongera, -pa mkono, -

(-toa) tahania, -pongeza, -toa (-) pongezi,
-salimu; -pongeza
kwa dhati;
- mkono wa idi

-a mashamba

baadaye, tena

-ema, -zuri, -na-o-faa

1) () msimamo (mi-)
2) (, ) msimamo (mi-), mwelekeo
(mi-)

-baini, -fafanua, -jua

utafiti (.)

dhahabu mchovyo (-)

-enye dhahabu ya mchovyo;

mchovyo (mi-)

aibu (-), doa (ma-), dosari (-), fedheha (-),

haya (-), hizaya (-), izara (-), janaa (-), junaa
(-), matule (.), maumbufu (.), mnazaa
(mi-), nazaa (-), tahayuri (-), tua (-)

-adhiri, -aibisha, -ti aibu, - aibu, -beja,

-beza, -fedhehi, -hizi, -kashifu, -komoa,
-najisi, -nazaa, -sengenya, -stihizai, -tehemu,
-tengura, -tusha, -tuzua, -tweza;
-jichukiza, -jitusha

hanithi; dosari (-), waa

(ma-); nazaa (-)

utepe (tepe; ma-)

mnaso (mi-), usakaji (.), mkamato (mi-)

msako (mi-), mtafuto (mi-), pekesheni (-),

upekuzi (.), utafiti (.); utafutaji
(.), uzuzi (e.)

-a kutafuta; kikundi cha

watafutaji (vi-)

kwa hakika [hasa], kweli

-nywesha

-feli, -kamata; -nasa katika

mtego; . <<>>

hadi, kabla; isipokuwa, hata, laula

lonyo (-; ma-), mkogo (mi-), onyesho (ma-),

udhahirifu (.)

( ) shahada (-), elezo (ma-);

ushahidi (.)

dalili (-), kionyo (vi-), kipeo (vi-), kiwakilisho

(vi-), maksi (-), onyesho (ma-)

-a maonyesho;
michezo maonyesho (.), michezo
halaiki (.)

- lonyo, -shaufu; ria (-)

-aridhi, -bainisha, -elekeza, -koga, -onyesha,

-pambanisha; -gwafua,
-toa meno, -kenua meno;
-toa ngumi; -ashiria
(-pelekeza, -soza) kidole;
- kigongo, -pa kisogo, -pa mgongo;
-jikaza kisabuni (.);
, -onyesha cha
mtema kuni, -onyesha kilichomtoa kanga
manyoya;
-onyesha mfano mwema; ,
(-.) mwonyeshaji (wa-)

-awa, -chomoza, -jionyesha, -oneka,

-onekana, -tokeza, -jitokeza, -wajihi, -zuka;
-jifaragua,
-jitendekeza

187


telemko (ma-)

-nemeka, -yumbayumba;
, -yongoa;
nyelenyele

-jikohoza

kitubio (vi-), ndongoleo (-), toba (-)

-fariki, -gea, -huni, -ondoka, -sanzu[li]ka,

-toroka, -tupa, -pa kisogo (.);
-tokana;
-hama; -tupa
mtoto; -fariki dunia,
-ondoka katika ulimwengu;
-rufai; ,
mfariki (wa-)

-kiwa; mahame (.);

ganjo (ma-), hame (ma-),
hamio (ma-), kihame (vi-);
-tupika, -tupwa;
( ) hamwa

tora (-), upole (.)

hamali (ma-), tweka (-), twika (-)

chongelezo (ma-)

1) () inamo (ma-), jinamizi (ma-),

uinam[i]o (.), ujinamizi (.);
sijida (-), rakaa (ma-)
2) () maamkiano (.), salamu
(-), utweshi (.)

ibada (-), maabudu (-; .), uabudu (.)

mvulana (wa-), mshabiki (wa-), mpenda

(wa-)

-abudu; -abudu
sanamu; , maabudu
(-; .); , (-.,
-.) mwabudu (wa-)

-jilaza

amani (-), buraha (-), faraja (-), mtuamo

(mi-), mustarehe (-), raha (-), salama (-),
starehe (-), tafrija (-), tengeneo (ma-),
unyamavu (e.), upole (.), ureda (.),

188

usono (.); -starehe,

-tengemaa; -kiakia, -piapia

marehemu (-), mfu (wa-), hayati (-)

salama

hayati (-), marehemu (-), mhurumiwa (wa-)

-yumbisha, -tingisha (.)

kizazi (vi-), uzao (.)

kukamata, kutiisha

haya (-), mnyenyekeo (mi-), saburi (-), taa (-),

unyenyekevu (.), utii (.);
ushukuru (.)

dhalili, dhili, hakiri, -nyenyekevu, -telekevu,

-tii; - kitumwa;
mnyenyekevu (wa-), mtiifu (mi-);
-nyenyekea, -tii

-kakamavu

-angamiza, -fuga, -shinda, -tiisha;

-shindika;
mshinde (wa-), mshindwa (wa-)

-nyenyeka, -nyenyekea, -tii

-nepa

() mpako wa rangi (.);

msirimbo (mi-)

kupiga wekundu;
mchokocho (mi-)

gubiko (ma-); deuli (-)

mfadhili (wa-), mhisani (wa-), mkuzaji (wa-),

mlinzi (wa-), mtendea mema (wa-)

himaya (-), mahmia (-), tegemeo (ma-),

ufadhili (.), ulinzi (.), utunzaji (.)

-bariki, -fadhili, -hami, -tegemeza; ( )

-ongeza

mshono (mi-), shono (ma-)

barakoa (-), gandi (-), gubiko (ma-), guo

(ma-), kipindo (vi-), tandiko (ma-), farisha

(-; ma-);
deuli (-), subaya (-); (
) kishamia (vi-); ,

shiraa (-), buibui (ma-);
(
) kisarawanda (vi-)

1) () -funika, -funika gubigubi,

-gubika, -ikiza, -kafini, -sitiri, -tabiki, -tanda;
-pamba;
-paka utokazi;
-tia bati, -rasisi;
-lipa hasara, -fidia
hasara, -ziba hasara;
-ghariki;
( ) -oama;
-hizika
2) () -panda
3) () -sitiri;
-sitirika

-jifunika; -fanya
ukungu, -fanya (-ota) koga;
-fanya (-toka, -tokwa na)
malengelenge;
-sisim[u]ka; -toka
hari; -fanya
kimbimbi; -ota
(-ingia) kutu; -fanya
(-toka, -tokwa n) jasho

1) () mchovyo (mi-);
uvimbizi (.), kuezeka
2) (. ) tandiko (ma-);
kifunika sakafu (vi-);
sakafu mfuto (-)

1) () gubiko (ma-), kifuniko (vi-);

uberu (mberu)
2) ( ) mpira wa nje
(mi-), mwako wa nje (mi-), tairi (-; ma-)

kastoma (ma-), mnunuzi (wa-), mshitiri

(wa-), mwenye hesabu (wenye); ,

mnunuaji (wa-); ,
mzabuni (wa-)

-langua, -nunua; , -kata

tikiti, -nunua tikiti;
-tunuka;
-nunua taslimu;

-nunu bia

ununuzi (.); ununuzi

kwa mkopo (.); ,
ukataji (.)

-jaribu [kufanya];
-jaribu kunyan'ganya mali

jaribio (ma-); jaribio la

kuua (ma-)

1) () sakafu (-)
2) (.) jinsia (-), uke (.), uume (.)
[]nusu ya

-amini, -dhani, -dhukuru, -fikiri, -hesabu,

-hisi, -kisi, -nuia, -ona, -onelea, -tegemea,
-tumaini, -waza

-amini, -elemea, -jeta, -tegemea, -tumaini,

-amania, -egama, -tarajia, -tawakali

nusu mwaka (-)

adhuhuri (-), jua kichwani (ma-), jua utosini

(ma-), mchana mdogo (mi-)

1) ( ) shamba (ma-; -), kikore

(vi-), kore (-), konde (ma-), mgunda (mi-),
mnda (mi-), nyika (-; ma-), tingatinga
(ma-; -), sesa (-); kitali cha vita
(vi-); ( 50 )
gunda (-); ,
ng'ungwe (-); uwanja wa
mpira (nyanja); chepeo (-)
2) (., ) medani (-), jukwaa (ma-)
2) () mji (mi-), mwili (miili)
3) (.) uga (nyuga);
kiwanja cha sumaku (vi-);
uga wa umeme (nyuga)

ukulima (.), ukuzaji (.)

-a mashambani; makulima
(.), malimo (.), ukulima (.)

(, ) mfyeko (mi-)

nafuu (-), utoshelevu (.), faida (-)

-n faida, - kuleta faida, mwafaka, salihi;

fikra mwafaka (-);

189

 madini (-);
mafaa (.), manufaa (.), matumizi (.);
-faa, -fidi, -nufaika, -shimiri

-bishana kwa maneno

mabishano (.), madahala (.)

mbishanaji (wa-)

ukuni (kuni); kinga (vi-)

mruko (mi-), ruko (ma-); urukaji

wa ndege (.)

utambazi (tambazi), mtambao (mi-);

() mnyiririko (mi-)

-nyinyirika, -tambaa, -sota, -tiririka;

-gorong'ondwa; ,
mtambaa (wa-); tambazi;
mtambaazi (wa-)

() msoto (mi-)

( ) -kwezi;
mimea inayotambaa (.)

. <<>>

-a [kunyunyizia] maji;
gari la [kunyunyizia] maji (ma-);
bomba (ma-)

miminiko (ma-), mnyunyizo (mi-)

-nywesha, -rashia maji;

-mwagia maji maua

mnyunyo (mi-), mwago (mi-), umwagiliaji

(.)

kilimo cha umwagiliaji [maji] (vi-)

hali ya kuwa na wake wengi (-)

mwenye kujua lugha nyingi za kigeni (wenye)

kiwanja cha kujaribia silaha (vi-)

uchapaji (.)

kliniki (-), zahanati (-)

190

[ugonjwa wa] polio (-), ugonjwa wa kupooza

(ma-)

() kichaza (vi-)

-kwatua, -ng'arisha, -sugua, -piga sulu,

-wanishi

ng'arisho (ma-)

() hati bima (-)

polisakaraidi (-)

idara ya siasa (-), kamati ya siasa (-)

kuwaamini Miungu kadhaa

mfungwa wa [ki]siasa (wa-)

mwanasiasa (w-)

msimamo (mi-), sera (-), siasa (-);

siasa kuhilikisha watu (-);
siasa mwenye
nguvu (-)

mpayukaji (wa-)

kisiasa

- kisiasa, - siasa;
mfumo wa siasa (mi-);
uwanja wa siasa (nyanja);
uhuru wa kisiasa (.);
madaraka siasa
(.); siasa (-);
uthabiti wa
siasa (.); muktadha
kisiasa (mi-);
utawala (tawala);
mwanasiasa (w-)

polishi (-)

uchumi wa kisiasa (.)

mwanasiasa mhamaji (w-)

1) (.) askari polisi (-; ma-), msongora

(wa-) (.)
2) (.) -a polisi;
kachero (ma-); kituo
cha polisi (vi-)


polisi (-)

-a plastiki

tapo (ma-)

rafu (-); daka (ma-);

tabaka za kabati (.);
shubaka (ma-)

kanali (-)

jenerali (ma-), mkuu wa majeshi (wa-),

jemadari mkuu (ma-)

janaba (-)

-jaa, -nawiri, -um[u]ka, -wanda

foko, kwa fusuli, pomoni;

farafara, nomi

timamu, kabambe

mwezi mwangavu (mi-), badiri (-)

hukumu (-), uwakili (.), uwezo (.),

wakala (-; .), amri (-; ma-), daraka (ma-),
idhini (-)

-enye nguvu zote

haki zote (.)

-enye haki zote

kabisa, kafiri, katakata, kenyekenye,

kikamilifu, kititi, mbali, nyakanyaka, pia,
kwa tafsili, kwa ukamilifu

1) () maki (-; .), unene (.),

unono (.)
2) () mapana (.), muumko (mi-)
3) () uzima (.), ukamilifu
(.), timamu (-) ()
4) (, ) ujalivu
(.), ujazi (.)

kikamilifu

-kamilifu

usiku wa manane (.)

1)(, ) hasa, - kikamilifu,

kamili, -kamilifu, taslimu, timamu, -timilifu,
-zima; mwezi mkuu (mi-),
mwezi mkubwa (mi-), mwezi mwangavu
(mi-), mwezi mpevu (mi-), mwezi kamili
(mi-), mwezi duara (mi-); (
) mjazo (mi-);
tenge tahanani (-);
giza pevu (-);
kupunguzwa kwa ukamilifu kwa zana za
kivita; ukamilishaji
(.); (31 ) mwezi
mkubwa (mi-), mwezi kamili (mi-);
-kamili, -kamilika;
kikamilifu; kwa raha
mustarehe
2) () lembelembe, tele;
fara, furi; -jaa;
-pania;
( ) -rembera; -
nomi
3) (, ) -nene, -nono;
tipwa (ma-);
-wa na mwili

mapepeta (.)

hafu (-), nusu (-), shinda kamili (-);

, . . kizio (vi-);
nusu njia (-)

ubao wa sakafu (mbao)

mwiko (miiko, miko)

gharika (-; ma-), gharikisho (m-), mafuriko

ya maji (.)

-li-o-bale[g]he, -li-o-pevuka;
dachia (-; ma-)

-a kuhusu uume (uke);

unyumba (.); ubalehe
(.); gameti (-);
mkuwadi (-), uhanithi (.);
ngono (-), ugono (ngono);
-tomba, -chuna
ngozi (.); silika
ugono (-) sehemu za uzazi
(.), ogani za uzazi (.), viungo vya uzazi
(.), tupu (-), utupu (.), uchi (.);
,

191

barubaru (-)

() msutu (mi-);
( ) chandalua (-; vy-)

1) () hadhi (-; m-), heshima

(-), cheo (vy-), kiwango (vi-);
uwalii (.);
ugombeaji (.); kimo
(vi-);
uhadimu (.);
ubwana (.)
2) (, ) hali (-), makazi
(.; - ), mkao (mi-), usimamiaji (.)
3) (, ) mafikirio (.),
sharti (-; ma-), tasnifu (-)
4) () msimamo (mi-), ukao (ma-),
ukazi (.)

1) (., ) chanya;
anoda (-)
2) () -ema, -zuri;
sifa (-)

-weka, -tia, -laza;

-chipusha, -maliki, -anzisha;
-weka kwapani;
-pata babu (.); -.
-laza uvunguni; . <<>>

mpalizi (wa-)

kivunjo (vi-), uvunjaji (.), mbanjo (mi-)

1) () kitengele (vi-), mfuo (mi-), mstari

(mi-); () buruzo (ma-);
mlia (mi-); (
) batobato (ma-);
( , . .)
mwalamu (mi-);
marakaraka (.)
2) (, ) ukanda (kanda), eneo
(ma-); mraba (mi-);
upwa (pwa[a]);
bendi (-); barabara
kurukia ndege (-)
3) ( ) kipande (vi-);
(
) kanchiri (-);
utepe (tepe; ma-);
( , )
kitambi (vi-); (
; 3 ) kitambi
debwani (vi-); (

192

) fatika (-); (
) sekini (-);
(, .
. , ) upapi (papi);
(
) utangule (tangule);
( ,
. .) bambo (ma-);
(
, . .) usitu (situ)
4) ( ) kipindi (vi-);
gharika l misiba (ma-)

milia; nguo mifuo (-);

mlia (mi-)

(, ) ubale (mbale);
kipande cha ardhi (vi-),
kishoroba (vi-);
ukindu (kindu);
( ) chane (-);
( ) mnyaa
(mi-), muwaa (mi-; miyaa; myaa);

( ) ukili (kili);
( )
taba (-); , . . ukanda
(kanda); (
) mkunzo (mi-);
ufite (fite);

bura[a] (-)

msuuzo (mi-)

-suza; -sukutua

( ) -peperuka

( ) ombwe (-)

taulo (-; ma-)

katani (-);
tarabizuna (-)

-kwatua shamba, -palilia, -palia

nusu ya mwaka (-)

hafubeki (ma-; -)

mahuluti (-), suriama (ma-), chotara (ma-),

shombe (ma-) (.)


hilali (-), nusu duara (-), zio (ma-)

() mnyamata (mi-), mlasa (mi-)

hilali (-)

mkono wa nchi (mi-), peninsula (-; ma-)

nusu jangwa (-)

chuchunge (-)

uleoleo (.)

(.) insaidi (-), sentahafu (-)

kituo (vi-)

(.) semitoni (-)

bidhaa ghafi (-), bidhaa hafifu (-), bidhaa

isiyotengenezwa (-)

nusu fainali (-)

mpokea[ji] (wa-)

-okota, -pata, -pokea, -stakabadhi, -takabadhi,

-twaa, -jimegea, -koa (.);
-baathi; -.
, . . -limbua;
, -tikita, -pata
ghanima, -vuna, -nufaika, -kolwa;
-ghilibu, -tia fora;
-pata shufaa, -pewa shufaa, -pata
kombo; -ramisi,
-furahi, -starehe, -chapukia, -tikita;
-. -l nyara;
-kumbatia;
-tawala;
-nyanyia; ,
-pata ruzuku; ,
-faidi, -tunda, -chuma, -kolwa, -nufaika;
,
-halisi; ( ) -gema asali;
-ingia
mafa; -elimishwa,
-soma, -taali; -tangaa;
-tuzwa;
-pata kivutio;
, -pata riziki;
-pata jeraha;
-kashabi;

-pata nguvu; -shtua;

-atilika;
-onelea;
-pata uhuru;
-pata fursa;
-ingia walakini; -la kibao
cha shavu; -patwa na
lake; (, ,
. .) -pata cheo; -pata
panchari;
-umia kazini;
-pata mhuri, -pata kibali;
-pata moyo; -pata funzo; . pokeo (ma-);
-patikana, -twaliwa;
-data;
-furahifu

pokeo (ma-), upokeaji (.), upataji (.),

upatikanaji (.), wasili (.);
ujulisho (.);
-. ,
. . limbuko (ma-);
( ) ponuo (-);
mwazimo (mi-)

(.) kizio (vi-)

(.) shetri (-)

nusu saa

jeshi (ma-), uwingi wa watu (.)

nusushilingi (-), thumni (-)

-vungu, -zimwe; ( ) pofu

() pakanga (-)

-waka, -ng'aa

faida (-), ghanima (-), mafaa (.), manufaa

(.), masilahi (.; -), matilaba (.), nafuu
(-), uchumo (.)

utumiaji (.)

-la, -tumia, -jifaidi;

-pura; ,
-tumia nguvu;
-tumia bahati;
-jishikiza;
-chukua nafasi, -tumia nafasi;

193

 -toa kisingizio;
-fadhilika;
(
-.) -nyanyia; , (.) mtumizi (wa-)

ncha (-); jahi (-), Ncha

Kaskazini (-)

weu (nyeu)

mgunduzi wa maeneo ya kaskazini (wa-)

() rangi ya mdomo (-)

(., ) -tawadhisha

mdanzi (mi-)

kiunga (vi-)

mavi (.), mzao (wa-), shonde (ma-);

vinyesi vya kuku (.)

chelezo (ma-), dokezi (ma-), katizo (ma-),

kikwazo (vi-), kinga (-), kinzano (ma-), kisiki
(vi-), kitata (vi-), kwao (ma-), mkingamo
(mi-), pingamizi (-;ma-), sumbuko (ma-),
kizuio (vi-), uzuiaji (.), uzuio (ma-), zuio
(ma-)

() chakaramu (-), majinuni (-),

mbulukwa (wa-)

kichaa (vi-), mbasua (-), shonga (-), wazimu

(.), wehu (.);
mahoka (.)

-enda wazimu, -rukwa na akili, -ingia kichaa

() -koroga; (, ) -chochea

-gea, -omeka, -pachika, -sambaza, -tia,

-tumbukiza, -weka;
-tungisha, -tunga, -dariji; -.
, -alika;
() -chukua
hospitali, -peleka hospitali, -laza hospitali;
-laza hospitali; ,
(-. -.) mtia (wa-)

-ingia

194

1) chumba (vy-); jumba

(ma-); darasa
(-; ma-);
(, . .) baraza
(ma-;-); ,
kumbi (ma-)
2) () kiweko (vi-), utiaji (.),
uwekaji (.); uwekaji
wa mtaji; -.
ugandamizaji (.)

bwana shamba, mwenye mashamba

makubwa, mwinyi (mamwinyi)

1) () mnyanya (mi-)
2) () nyanya (-; ma-)

ghofira (-; m-), kombo (-; ma-), msamaha

(mi-), nasaha (-)

- msamaha, -samehe

ghairi ; licha ya

() -mfanyia mtu taabini

hitima (-), hauli (-), taabini (-)

(.) -fa; -fa kucheka

-weka akilini, -dhukuru, -kumbuka, -nabihi,

-tambua; -kumbuka maisha;
-. -zingatia;
-sahau

-saidia, -auni, -aviza, -hami, -hudumu,

-hurumia, -jalia, -nusuru, -tajamali, -tetea;
-tia nguvu, -vua (.); -.
() -tilia mtu kiraka, -mpiga mtu
jeki (.); ,
mzishi (wa-)

jaa (-; ma-), mahali pa kutupia takataka,

jalala (-)

usagishaji (.), msago (mi-), mpaazo (mi-)

uchumba (.)

jukwaa (ma-), kidungu (vi-);

ulili (ma-);
( )
dungu (ma-), kilingo (vi-), ulingo (lingo;

ma-); baraza (ma-;-)

msaidizi (wa-), ansari (-; ma-), mjima (wa-),

msaajaji (wa-); ,
. . taniboi (ma-), utingo
(-;ma-); serahangi (-);
mganga mteja (wa-);

msaidizi mahsusi (wa-)

msaada (mi-), amara (-), auni (-),muawana

(-; mi-),nusura (-), tegemeo (ma-), nguzo (-)
(.);
ubani (bani)

bomba (ma-), mashine kuvuta maji (-),

mashine ya kusukuma maji (-), pampu (-)

1) () balungi (ma-)
2) () mbalungi (mi-)

kishada (vi-), mtoriri (mi-)

() . <<>>

kutibuka, kuchujuka;
kivinyovinyo (vi-), machug[w]achug[w]a
(.), daghadagha (-)

dhamira (-)

(.) kwa mzaha, kimasomaso, si kikweli

Jumatatu (-)

nyuti, nyiminyimi, kidogo kidogo

-nakisi, -shusha, -tungua;

-angusha (-punguza, -tuliza) sauti;
-tangua

-anguka, -shuka; ( ) -pungua

mashukio (.), tanguo (ma-)

-nepa

fahamu (-), kieleo (vi-), mwao (mi-), tafsiri

(-; ma-), ufahamikaji (.), ufahamu (.),
ujuaji (.), unamuzi (.), uonaji (.),
utambulizi (.);
masikilizano (.); akili
timamu (-), fahamu timamu (-)

-atikali, -baini, -elewa, -fafanua, -fahamu,

-hisi, -jua, -komanya, -nabihi, -ng'amua,
-ona, -sikia, -tafsiri, -tambua, -tanabahi,
-fumbua macho (.);
-sikilizana, -elewana;
-shika; , -.
-busuri, -fahamu kwa dhati;
-. -kosea maana

mapigano ya kutumia visu (.)

harisho (-; ma-), tumbo la kuhara (ma-),

tumbo la kuendesha (ma-), uharo (.);
-hara; -hara
damu

-fusa kwa maneno, -hakirisha, -kebehi,

-kufuru, -lumba, -sengenya, -shambulia,
-shutumu, -sibabi, -sibu, -tengura, -tukana,
-tusi, -cheua (); -tapika, -umbua
(.); -semana

shambulio (ma-), uneni (.), ushutumivu

(.), tapishi (ma-) (.)

-zee, -kuukuu; vazi la

mtupio (ma-); -valiwa

bunta (ma-; -), kivuko (vi-), pantoni (-)

-lazimisha, -shurutisha, -fanyiza

usambiko (.)

kaimati (-), tai (-; ma-)

dhana (-), fikira (-), tuko (-), maono (.);

(.) dhana (-)

kieleo (vi-), mng'ao (mi-), uelekevu (.),

ufahamu (.), unamuzi (.), utambulizi
(.), uwekevu (.), weledi (.)

-elekevu, -fahamivu;
mwelekevu (wa-)

kwa ufasaha, wazi

-bainifu, wazi; -dhihiri,

-dhihirika, -elea, -eleweka, -fahamika,
-julikana, -tambulika, -tambulikana,
-tasawari, -kolea (.);
-tambulisha, -tanzua, -tasua

195

moja moja

kipokee, kwa zamu, -moja kwa -moja

motisha (mi-), shawishi (ma-), utiaji [wa]

moyo (.);
kivutio (vi-);
kisutuo
(vi-)

-chonjomoa, -toa motisha, -motisha, -tia

moyo, -shajiisha, -endeleza -choma (.)

kahini (ma-), kasisi (ma-)

1) (-., -.) -ingia, -patwa na;

-patwa na ajali;
-ingiliwa na baa, -fikwa na masahibu;
-kutana na
mtihani, -hoka, -jitia katika mambo makuu,
-jipalilia mkaa, -jitia matatani, -ingia
matatani, -jipalia makaa;
-ingia katika jiriwa;
, -korofika,
-topea (.); -ingia
mkondoni; -kumbana na
dhoruba; -lingwa, -ona
neno; -ingia chini
amri
2) ( ) -piga ndipo, -pata shabaha,
-fuma (.); -,
-yua, -fumua; mafyongo
(.)

pachapacha

kingamo (vi-)

kabidhi (-), maangalizi (.), uangalizi (.),

tunzo (-; ma-), utunzaji (.)

mdhamini (wa-), mkabidhi (wa-), mlezi

(wa-), mlinzi (wa-), muamana (wa-),
mwangalizi (wa-)

-a wadhamini;
baraza la wadhamini (ma-)

uamana (.)

ukiukaji (.)

-kanyaga; -adhiri

196

chelezo (vy-), kibunzi (.), mpato (mi-),

pungu (ma-)

paplini (-)

(.) karamu ya kujilevya (-)

nusunusu

mtimizo (mi-), ongezeko (ma-), zidisho (ma-)

-jaliza, -kamilisha, -ongeza, -zidisha

jalali (-), tandiko la farasi (ma-); ,

horji (-)

1) () rekebisho (ma-), sahihisho

(ma-), nyongeza (-)
2) () ujambo (.)

-ganga, -nyosha, -ongoza, -safisha, -tadhibiri,

-ti kiraka (.)

1) () -tia damu, -tia mwili

2) () -poa, -pona

simango (ma-), simbulio (ma-)

-simanga, -sumbulia;
( )
-simbulia

kiwanja (vi-); maisha

(.)

omba (ma-); -dusa

. <<>>

-buga, -doea, -omba, -pandia, -rombeza

omba (ma-), uombaji (.), ufukara (.)

dura (-), kasuku (-), kwao (-)

-iga kikasuku

-eneza habari, -fafanulia

umaarufu (.), umashuhuri (e.)

-na-o-julikana sana, -enye sifa, mashuhuri,

maarufu; -pendwa,
-tambulika, -tambulikana, -tazamika;

 -vumika

tendo la kuachilia (ma-), kuachiliwa, ushirika

katika kosa (.), usiingilie (.)

() za omo (.), upepo w yahom

(pepo), upepo wa firikei (pepo)

mwandani (wa-)

jaribu (ma-), jitihada (-; ma-);

-fanya jaribio, -jitahidi

1) () kinyweleo (vi-), unyeleo (nyeleo),

tokeo la hari (ma-)
2) () wakati (nyakati), majira (.),
msimu (mi-)

mnyimi uhuru (wa-)

-tia utumwani

utumwa (.)

1) () -bumbuaza, -goga, -gutusha,

-komanza, -shtua, -staajabisha, -tekeza,
-tikisa, -kutusha; -bwaga, -ti macho giza
(.); -zisha;
-ghumia, -staajabu, -toshea;
- kustaajabisha
2) () -laza chini, -shinda, -tinga,
-weza
3) (., ..) -piga;
-pigwa na radi

-duwaa, -shtuka, -staajabu, -tahamaki

1) () ushinde (.)
2) (.) ugonjwa (ma-);
ugonjwa wa boho (ma-)
3) (., ) mnyimo wa haki (mi-)

(.) -a kutaka kushindwa

ajabu, kwa mikogo

ajabu; -. shani (-)

chanjo (ma-), gema (ma-), kato (ma-), mkato

(mi-), kidonda (vi-),mtai (mi-), tojo (ma-; -)

kama joya, - yavuyavu, -a vinyweleo;

jiwe la uvurungu (mawe);
( ) -papa ()

karipio (ma-), kemeo (ma-), lawama (-; ma-),

mapatilizo (.), shutuma (-; ma-), suto
(ma-), tayo (ma-), tofauti (-), uaili (.),
uonezi (.), upatilivu (.), mchomo (mi-)
(.)

-adhiri, -aili, -gombeza, -jalidi, -janga,

-laumu, -onya, -patiliza, -shutumu, -sibabi,
-taya, -toa mchomo (.);
-tia kosani; -. -kemea

sawa

kizingiti (vi-), kingo (-), kipago (vi-); (

) kizingiti (vi-);
maporomoko mto (.)

gredi (-), mbegu (-), namna (-); () aina

(-); (.) jiwe (mawe), mwamba (mi-);

-oa, -suhubiana, -wa ndugu, -fanya urafiki

-jenga, -sababisha, -zua, -zusha, -zumbua,

-kutisha, -zaa, -letea

zao (ma-), tokeo (ma-), tunda (ma-)

-tupu

baadhi nyakati (-), pengine, huwa, wakati

mwingine

aibu (-), dosari (-), hitilafu (-), taksiri (-),

ufasiki (.), ufisadi (.), uovu (ma-), uwi
(.) (.)

mtoto wa nguruwe (wa-)

kichaka (vi-)

() -piga mjeledi, -piga mchapo

baruti (-)

-a baruti; pipa l baruti

(ma-); talakeki (-)

-tia alama mbaya, -fitini, -sema, -sibabi,

-sibu, -bomu (.)

kifisadi

fuska (-), taksiri (-), ufisadi (.)

197


- kiovu, -ovu;
utongozi (.); mfisadi
(wa-), fisadi (ma-)

funde (ma-), unga (.);

sio (-);
,
mkomo (mi-);
(
) dasili (-);
( , . .)
masala (-); maziwa
unga (.), maziwa ya poda (.)

bandari (-;ma-)

mlango mkubwa (mi-)

-dogo, rahisi kwa kubeba

ukumbi (kumbi)

1) () -athiri, -avya, -bananga,

-boronga, -chengua, -haribu, -hasiri, -la,
-hujumu, -kongoa, -tia mchanga, -potoa,
-poteza, -tapanya, -pofua, -vunja, -ua, -viza;
-ponda, -fisidi (.);
-rembua
2) () -bobotoa, -fisidi, -kengeua,
-komaza, -potoa, -sawawa, -pevua (),
-bananga (.);
-endekeza, -tundua
3) (, ) -gangua,
-hafifisha, -haribu, -hashiri, -hasiri, -korofi,
-potoa, -tabanga, -tapanya, -vundikisha,
-vunja; , -gurugusha,
-haribu (-rabishi, -fuja) kazi;
-vunja heshima, -la ngano
(.); a -haribu mo

1) ( ) -chacha, -oza, -pooza, -vunda,

-doda
2) ( ) -dhii, -fa, -fukaa, -haribika,
-pooza, -taghayari, -kwajuka; -oza, -kongoka
(.)
3) ( ) -jipotoa, -kubuhu
4) () -potoka, -tetereka

kifuko (vi-), kibeti (vi-), pochi (-; ma-)

mshona nguo, mshonaji (wa-)

-a bandarini; bandari

198

(-;ma-); mfanyakazi wa
bandarini (wa-), mbandarini (wa-)

taswira (-), picha ya mtu (-)

mchoraji wa picha za mtu (wa-)

jaluba (-; ma-), mkebe wa sigara (mi-)

Mportugesi (wa-), Mreno (wa-)

Ureno (.)

- kireno; Kireno (.)

kitambi cha maskini (vi-), mboga ya pwani

(-)

mkanda wa kubeba silaha (wa-)

mfuko (mi-), mkoba (mi-)

tusi (-; ma-)

mngoja mlango (wa-)

pazia (ma-; -)

patisi (-; ma-)

kafala (-), udhamana (.)

-akifia, -aminisha, -itisha;

-walia; -. -wekea amana

-dhamini

jukumu (-; ma-), oda (-), tume (-), uagizaji

(.), ujumbe (.), upelekwa (.), utume
(.), utumishi (.)

mkinga (mi-)

(.) luteni (ma-; -)

mwenye dhamana (wenye), mdhamini (wa-),

mwenye kudhamini (wenye)

amana (-), dhamana (-), udhamini (e.),

sahihi (-)

-rukaruka

alakati

fungu (ma-), gawo (ma-), kasama (-),

mkasama (mi-), mego (ma-), mkupuo (mi-),
posho (-), resheni (-), sehemu (-), kishinda
(vi-); , pegi (-)

kioza (.), uozo (.), wozo (.), mvunjo

(mi-), uharibifu (.);
kisukumizi (vi-)

mchi (mi-), pistoni (-)

jazba (-), moyo (mioyo, nyoyo), mpwito (mi-);

kwa moyo wote

-haribu, -vunja; -tangua

urafiki

nguvu (-)

mfumo (mi-), mpangilio (mi-), mpango (mi-),

nadhafa (-), nidhamu (-), siasa (-), taratibu
(-), tengenezo (ma-), tungizi (ma-), utaratibu
(taratibu; ma-), utawala (tawala);

zabuni (-);
mpangilio wa maneno
katika sentensi (mi-);
-tengenea

adili (-; m-), uadilifu (.)

adili, -adilifu, kabili, -nyofu, salihi, nakawa;

mwana wa watu
(wana), mstahiki (wa-);
-adili, -suluhia

1) () kipandikizo (vi-), mpando

(mi-), upandaji (.);
kiunga (vi-)
2) () upakio (.)
3) () telemko (ma-)

(.) mashukio (.)

zomeo (ma-)

( -.) -jifunga, -tawakali, -jitia, -tii

( ) uhenga (.)

mpando (mi-), mtawanyo (mi-)

msimu wa kupanda (mi-), upanzi (.)

mlowezi (wa-), setla (ma-)

makazi (.; - )

-a kisetla

kitongoji (vi-), mji (mi-), kijiji (vi-)

-kalia

-kaa, -sakini, -tamakani, -tulizana;

-lowea;
-kaliana

mgeni (wa-), mlaji (wa-), mhudhuriaji (wa-),

mweni (weni) (.)

hudhurio (ma-), mahudhurio (.)

-ajihi, -hudhuria, -tembelea, -twesha, -wajihi,

-zuru; -n[n n] daktari;
40
-vunja fungu;
-zuru nchi
kiserikali; -durusi;
( )
-twesha; -tufu;
, ()
( ) mshiriki (wa-)

hudhurio (ma-), mahudhurio (.), mjo

(mi-), tembezi (ma-), ugeni (e.), wajihi (-),
ziara (-; ma-)

utelezi (ma-)

-serereka, -teleza

kama, maadam[u]

fadhili (-)

mjumbe (wa-), mtume (wa-), mtumwaji

(wa-); kichimbakazi
(vi-)

barua (-), risala (-), tangazo (ma-), ujumbe

(.), waraka (nyaraka)

balozi (ma-), mpelekwa (wa-)

199

baada, baada , halafu, hata, hatimaye,

maadamu , nyuma, tena;
baada , maadamu

-a baada ya mwisho wa vita

chango la uzazi (ma-), kondo la nyuma (ma-),

mji (mi-), tandabui (ma-; -), zingizi (-)

- mwisho, tama; neno la

tama (ma-);
mtinda (wa-), kitinda mimba (vi-), kichinja
mimba (vi-), mziwanda (wa-);
toleo jipya (ma-);
() kibunzi (.);
(.) ulitima (.);
kusi dhamani (-); usia
(ma-), wasia (.; ma-)

mfuasi (wa-), mfuataji (wa-);

mafuatano (.), umati (.);
umati wa Muhammadi (.);

mjamaa wa njozi (wa-)

hatua kwa hatua, moja moja, msago,

mtawalia

mfuatano (mi-), mfululizo (mi-), mkururo

(mi-), mpangilio (mi-), msago (mi-),
mtiririko (mi-), uandamizi (ma-), ufuatano
(.), ufululizo (.), utungo (tungo), tungizi
(ma-);
makosi (.)

madhubuti

kinyume (.), tokeo (ma-), zao (ma-);

mashumshumu (.)

- baadaye

kesho kutwa (-)

kushinda kesho kutwa, mtondo (mi-)

maneno ya mwisho wa kitabu (.), tamati

(-)

methali (-), mfano wa maneno (mi-), nyiso

(-), msemo (mi-)

taa (-), takua (-), usikivu (.), utii (.)

200

mnovisi (wa-), postulanti (ma-)

kwa utiifu, kama mtoto wa kondoo (.)

-nyenyekevu, -sikivu, -telekevu, -tii, -tulivu;

msikivu (wa-), mtiifu
(mi-); -nyenyekea, -tii

-toa tabasamu, -cheka

-a baada ya kufa

kichekesho (vi-)

1) () alawensi (-), kiinua mgongo

(vi-), masilahi (.; -), marupurupu (.),
posho (-)
2) () kielelezo (vi-)

karagosi (ma-), kikaragosi (vi-), kidalali (vi-),

msaidizi (wa-)

ukibaraka (.)

balozi (ma-), mjumbe (wa-)

( ) ubalozi (.)

bakora (-; ma-), bambo (-), fimbo (-; ma-),

fimbo kujikongojea (-), gongo (ma-), fimbo
kutembelea (-), mkongojo (mi-), simbo
(-), ufito wa kutembelea (fito), ukongojo
(kongojo), asa (-) (.)

1) () -tochelewa
2) () -pevuka, -iva
3) ( ) -iva; -sonona

chakachaka, firari, fuli, halan[i], haraka,

hima, kwa kasi, kasi, kikakakaka, marshi,
kwa pupa, vimoto, wanguwangu, yosayosa

ajila (-), haraka (-), hima (-), kikaka (vi-),

papio (-), pupa (-), taharuki (-), tutuo (ma-);
-ghafilika

-a haraka

aibu (-), fedheha (-)

-aibisha; -nyara

kati ya

kati ya, kati kati

dalali (ma-), kijumbe (vi-), mlanguzi (wa-),

mpatanishi (wa-), mshenga (wa-), msuluhishi
(wa-), mwamuzi (wa-), wakili (ma-), wasta
(.), gambera (-);
-langua

-suluhisha, -patanisha, -amua

maamuzi (.), upatanisho (.), usimamizi

(.), usuluhi[fu] (.), usuluhishi (.)

() umas[i]kini (.)

-nyonge

bi, kwa, kwa njia ya

1) () cheo (vy-), manzili (-; .),

nafasi (-), wadhifa (nyadhifa);
- ukaimu (.);
kimo (vi-);
ukatibu mkuu (.);
ugavana (.);
( )
ukurugenzi (e.);
ushemasi (e.);
uenyekiti (.);
urais (.); uwaziri mkuu (.)
2) (.) funga (-), saumu (-), tumu (-), adaa
(-), fungo (ma-), kifungo (vi-), mfungo (mi-);
kwaresima (.)
3) () kingojo (-), korokoro (-)

ugavi (.), uletaji (.), upelekaji (.);

uandazi (.)

-leta, -sambaza, -patia

akidu (ma-); mwandazi

(wa-)

kiweko (vi-), msingi (mi-)

1) () kiweko (vi-)
2) () onyesho (ma-)

amri (-; ma-), katiba (-), maamuzi (.),

uamuzi (.)

-t amri, -azimu

kilalio (vi-), kitanda (vi-), malazi (.)

-a kitanda;
kilalio (vi-), matandiko kitanda (.),
vitandikio (.); nguo za
kitanda (.)

- pole pole, taratibu

aste, kwa hatua, kwa henezi, kidogo kidogo,

kwa polepole, taratibu;
-dariji

1) ( , ) -pata
2) () -fahamu

ufahamikaji (.)

-tanda

-funga, -nyima chakula, -funga saumu; ,

mfunga (wa-)

mshika zamu (wa-)

kadiri -vyo
-jitenga

-a kigeni, -si-o-husika na, ajinabia;

( , ..)
kitakataka (vi-); (
) ajinabi (-)

abadi, kila kukicha, dahari, daima, dawamu,

huwa, kote, kila leo, pitepite, siku zote,
taratibu, laili wa nahari (.)

- daima, - kudumu, - milele, thabiti;

homu (-);
mkondo mfululizo (mi-)

mlalamikaji (wa-), mnyonge (wa-);

waliopatwa na maafa

-dhurika, -patwa na maafa, -pata hasara

ujenzi (.), upangaji (.)

jengo (ma-), maunzi (.);

kibanda (vi-)

201

tanbihi (-)

-babata, -kong'ota, -ng'ota

kanuni iliyokubalika (-), hakika (-), ukubalifu

(.)

-a kuendelea, taratibu

1) () -amili, -tenda;
-hini;
-tumia busara, -fan busara;
-fanya hiana; ,
-tadi; ,
-fanya jeuri, -toa jeuri;
-kosa;
-. -fanyia mtu
inda; , ,
-fanya insafu, -nyosha (.);
-.
-mfanzia mtu
2) () -jiunga

uingizaji (e.)

amali (-), feli (-), fiili (-), kitendo (vi-),

mtendo (mi-), neno (ma-), tendo (ma-);
enenzi (ma-), ufuasi (.);
kitendo cha ushujaa
(vi-)

enenzi (ma-)

hanithi

vyombo [vya kulia] (.), makolokolo (.)

kiosha vyombo (vi-)

-fanikiwa

-fikiliza, -peleka, -tomeza, -tuma, -tumia,

-tupia, -wasilisha; a
-kadimisha; (-.)
-itisha; -somesha;

-peleka myomboni;
-posti;
-zuruza; , mtumaji (wa-)

1) () kifurushi cha posta (vi-),

kipeto (vi-)
2) () upelekaji (.), utumaji (.)

202

boi (ma-; -), mesenja (-; ma-), mpelekwa

(wa-), mshenga (wa-), mtumwaji (wa-),
tarishi (ma-)

(. ) mnyunyizo (mi-)

-nyunza; -ikiza sukari

kujiingiliza

-jiingiliza, -iba, -shambulia

figuto (ma-), fukuto (ma-), mfukuto (mi-),

hari (-), jasho (-; ma-), jekejeke (-), nongo
(-), vuke (ma-); kikwapa
(vi-); jasho jembamba (-); ,
(
) mtoka jasho (wa-)

-a siri; gubiko (ma-), kificho

(vi-), kifuniko (vi-), pembe za chaki (.)
(.); shubaka (ma-);
mshono mficho (mi-)

buburushano (ma-), kindumbwendumbwe

(vi-), mpapurano (mi-), mvurugano (mi-),
pata shika (-)

magadi (.), patasi (-)

tendo la kuachilia (ma-), kuachiliwa, ufadhili

(.); ( ) deko (ma-)

-pendelea, -onyesha huruma, -fadhili;

-shupaza

ufurufuru (.), kuingia giza

hari (-), ufukuto (.)

uwezo (.)

mweza;
mnunuzi mweza (wa-)

mkoswa (wa-)

nyungunyungu (-), ukuukuu (.)

(, ) hasara (-), maangamizo

(.), uangamizaji (.), uharibifu (.),
maafa (.); () upotevu (.), maafa
(.), pengo (ma-) (.)
chongo (.);

mpweo (mi-); (.
) kupofuka, kiwi (vi-);
chujuko (ma-); ghumio
(ma-); (,
) kiyeye (vi-)

-awa jasho, -toka hari

changamko (ma-)

-suguasugua; -suguasugua
viganja

kutokwa jasho

harara (-), upele wa jasho (pele)

chiririko (ma-), furiko (ma-), mfuriko (mi-),

mchirizi (mi-), mfumbi (mi-),mkondo (mi-),
mlizamu (mi-), mto (mi-), poromoko (ma-),
tiririko (ma-), wadi (-) ();
miminiko (ma-), foleni watu (-);
, . . bubujiko (ma-);
machozi machirizi (.); gharika
la maneno (ma-), upepo wa maneno (pepo);
mtiririko wa elektroni
(mi-)

dari (-; ma-)

1) ( ) aidha, alhasili, waama

2) () baada, hata, waama, maadamu ,
palepale, halafu; () baadaye, kisha,
kwisha, tena

kizazi (vi-), mtoto (wa-), mzao (wa-); mche

(mi-), mimba (-) (.); dhuria
(-), uzao (.);
usharifu (.);
mjoli (wa-)

wazao (.), uzao (.), uladi (-) (.);

ujoli (.)

kwa ajili , kwa kuwa, kwani, maadam[u],
maana, madhali, mathali, mradi, kwa sababu,
kwa vile

utokaji wa jasho (.)

furiko (ma-), mfuriko (mi-), gharika (-; ma-),

gharikisho (m-)

utoso (.)

-zamisha

-himiza

mla (wa-), mlaji (wa-), mteja (wa-), mtumiaji

(wa-)

matumizi (.), utumizi (.), ulaji (e.)

-la, -tumia

haja (-), uhaja (.), hoja (-), lazima (-),

mahitaji (.), uhitaji (.), mradi (mi-),
takwa (ma-), udhuru (.), utamani[fu] (.),
utashi (.; ma-), neda (-) ();
hawaiji (-) (.)

() ukuukuu (.)

mtatariko (mi-), tatariko (ma-)

( , . ) -tatarika

matumbotumbo (.)

-tumbua, -pasua

-goga, -gutusha, -shangaza, -shtua, -sisimua,

-tikisa; -. shani (-);
bozi (ma-);
-kutuka, -shangaa, -toshea

kishindo (vi-), kituko (vi-), masuko (.),

mgutusho (mi-), mkurupusho (mi-), mshtuko
(mi-), tikisiko (ma-)

(, ) -inamisha macho

(, ) ufifilizi (.)

() ahera (-), kuzimu (.)

-zimwe; zaha zimwe (-)

(.) -kirimu

() -chubuwa; () -vuta

-jibenua, -hekemua, -jimudu, -nengua,

-jinyosha mwili

asubuhi (-)

203

-fundisha, -hekimiza, -onya

marudio (.)

-a kufundisha, -a kutoa mafundisho

(.) -chafu, -tovu -a haya, -a matusi

sifa (-)

hanjamu (ma-;-), ndaro (-)

-a kusifiwa

-jifaragua, -randa, -jituna

mnyang'anyi (wa-), mporaji (wa-), mteka[ji]

(wa-), mwibaji (wa-), mwizi (wezi)

-iba, -nyang'anya, -nyara, -poka, -pokonya,

-sapa, -teka, -bebesha (.);
-. -umua mtu mkewe

unyang'anyi (.), upokonyaji (.), utekaji

(.)

mchuzi (mi-); puchupuchu

(-)

-batabata

chelewa (-), kasumba (-)

safari (-), mwendo (mi-)

-fanana, -mathilisha, -mithilika, -shabihi,

-landa; -shabihiana,
-twaana

enenzi (ma-), mwendo (mi-);

mchachatochachato
(mi-); batobato
(.)

mfanano (mi-)

-linganifu, sawa; -. pacha

(-; ma-); mfani
(wa-); -fanana, -landa,
-mathilisha, -mithilika, -shabihi, -shabihiana
na; -shabihisha

tanguo la joto (ma-)

204

-a kuzisha;
mazishi (.)

maziko (.), mazishi (.), mziko (mi-),

uzishi (.)

ukware (.), nyege (-); ( )

utaleleshi (.)

-kware

hawa (-), nyege (-), tamaa (-), tamanio

(ma-;-), utamani[fu] (.);
ukware (.)

. <<>>

busu (ma-), ubusu (mbusu), kisi (-)

-a saa

ardhi (-), dongo (ma-), udongo (dongo)

uchunguzi wa ardhi (.), elimu ya udongo

(-)

kwa sababu gani, kwaje, kwani, mbona, kwa

nini, kwa vipi

mwandiko (mi-);
kichoro (vi-); mchorochoro
(mi-), msirimbo (mi-);
mkono wa mlazo (mi-)

-piga weusi

jaha (-), jalali (-), heshima (-)

hadhi (-; m-), heshima (-), jaha (-), jalali (-),

karama (-), mbeko (-),staha (-), taadhima (-),
uluwa (.), ustahiki (.), nemsi (-) (.)

bismillahi, hatua kwanza (-), limbuko

(ma-), mlimbuko (mi-);
-limbua, -takadamu

gango (ma-), mgango (mi-), rekebisho (ma-),

ripea (-), tengenezo (ma-), ubambanyaji (.),
ukarabati (.), utibabu (ma-)

-kuu, -stahifu;
mhashamu (wa-), msharafu (wa-), mstahifu
(wa-); -taadhimika


haya (-), ibada (-), maabudu (-; .),
taadhima (-), uabudu (.)

-abudu, -adhimu, -cha, -heshimu, -sharifu,

-stahi, -taadhimu

1) (.) buki (-), figo (ma-), nso (-)

2) (.) chipuko (ma-), mtembo (mi-), jicho
(macho)

posta (-)

mpelekaji barua (wa-), tarishi (ma-), hamali

barua (ma-) (.)

itibari (-), karama (-), maizi (-), mbeko (-),

murua (-), staha (-), taadhima (-)

usharifu (.)

-azizi, jalili, salihi;

bikizee (ma-);
ngumbaru (-); mzee
(wa-), mheshimiwa (wa-), mwadhamu (wa-)

awali, kama, karibu n, kosakosa, nusura,

takriban, yapata

haya (-), mnyenyekeo (mi-), murua (-), staha

(-), unyenyekevu (.)

-nyenyekevu;
mnyenyekevu (wa-), mstahifu (wa-);
-nyenyekea

-ning'inia, -seseteka, -wayawaya, -lewalewa

mshono (mi-), shono (ma-), ushono (.)

ushuru (.), kodi (-), hongo (-; ma-) (.)

kombo (-; ma-), msamaha (mi-)

kibao (vi-), kofi la mashavuni (ma-), mdukuo

(mi-)

mashairi (.), ushairi (.), natma (-),

nudhumu (.) ()

shairi (ma-), utenzi (tenzi)

msanii (wa-), mshairi (wa-), mtenzi (wa-),

mtungaji mashairi (wa-); -

shaha (ma-)

basi, kwa hivi, kwa hivyo, kwa hiyo, kwa

sababu hiyo

tokeo (ma-), uchomozaji (.), wasili (.),

zuko (ma-); (, -
..) uchomozi (.);
( ) uzushi (.);
kianga (vi-)

-amka, -changamka, -chimbuka, -chipua,

-chomoza, -ibuka, -oneka, -onekana, -tokeza,
-jitokeza, -tokea, -tukia, -wasili, -fumbuka; (
) -suguika;
-dukiza;
-rejea; -zuka, -goga;
kizushi
(vi-); -. -chomoka; (
..) -panda; -
( , ) -chimbuza;
-wajihi

anjali (-), kanda (-), ukanda (kanda), mkanda

(mi-), kumbuu (-), ukumbuu (kumbuu),
mkumbuu (mi-), mahazamu (-);
malindi (.),
kondavi (-; ma-); mshipi
(mi-);
sombo (ma-);
deuli (-);
( ) tunda (ma-);
zinara (-; ma-);
( )
kibindo (vi-);
( ) mkwiji (mi-), mkowa (mi-);
kanda za majira (.)

elezo (ma-), kielezi (vi-), matambuzi ( .),

fafanuzi (ma-)

-a kueleza, -a kufafanua

kiuno (vi-)

-dhihirisha, -zindua;
-fafanisha

mzaa bibi (wa-)

kweli (-), ukweli (.), tama (-), uhakika

(.); lila na fila

205

haki (-), uaminifu (.), ukweli (.), usadiki

(.), usahihi (.)

- kikweli, - kweli, -nyofu;

neno la tama (ma-); mtu
wa haki (wa-), mkweli (wa-), mnena kweli
(wa-); -nyoka (.)

-a kama kweli

hedaya (-), uwalii (.), wongofu (e.)

-eupe, salihi, -adilifu, -ongofu;

adili (-; m-)

kanuni (-), kawaida (-), sheria (-), taratibu (-),

ufasaha (.), sharti (-; ma-);
jumuisho (ma-);
nidhamu (-);
sheria za trafiki (.), sheria za barabarani
(.); heshima (-);
adabu (-)

1) (.) barabara, kwa haki, ina, kiada,

sahihi, sawa, taratibu, kwa ufasaha, vizuri,
vyema
2) () naam, ndiyo, barabara,
sawa, tike, uzuri, vizuri, vyema

adabu (-), haki (-), kweli (-), sawa (-),

ubarabara (.), ufasaha (.), usadifu (.),
usafi (.), wongofu (e.); (, )
fasaha (-)

() barabara, -ongofu, -sadifu, sahihi,

safi, sawa, salihi, taratibu, thabiti, yakini;
(, ) [-] kimaada; (
) [-] fasaha; -. laiki
(-); ( ) miundi
kunyoka (.);
-elekea (.); -sadifu,
-thibiti, -thubutu

gavana (ma-), hakimu (ma-; -), mwenye

hukumu (wenye), maliki (-), mfalme (wa-),
mkubwa (wa-), mtawala (wa-), liwali
(ma-; -) (.) ; mweza
nchi (wa-); -tawala

malkia (-); . <<>>

- serikali;
usemi wa serikali (semi), taarifa ya serikali
(-); ofisa wa

206

serikali (ma-); liwali (ma-; -) (.)

dola (-; ma-), serikali (-), tawala (-);

serikali ya muda
(-); serikali
mahuluti (-), serikali ya muungano (-),
serikali ya mseto (-)

1) () -amili, -hukumu, -miliki,

-taraba, -tawala
2) ( ..) -hariri, -sahihisha

sahihisho (ma-), rudisho la kosa (ma-)

bodi (ma-; -), hukumu (-), mamlaka (-; ma-),

matamalaki ( .), taratibu (-), tawala (-),
utawala (tawala), ufalme (falme; ma-),
halmashauri (-), kurugenzi (-)

kijukuu (vi-), mjukuu (wa-), kitukuu (vi-),

mtukuu (wa-)

1) ( -.) haki (-), halali (-), mamlaka

(-; ma-); kura kinga (-), kura
veto (-), kura ya turufu (-), haki vito (-);
(
) kudu (-);
hiari (-);
uananchi (.); , lizi
(-); kiingilio (vi-);
, kudu (-);
haki za binadamu (.);
, uanahalali
(.); -wa n haki;
-wa n hiari; -.
-stahiki; , ( -.)
mstahiki (wa-)
2) () masala (-), sheria (-);
3) (., .) leseni [ya udereva] (-);
-wa na mamlaka ya kuendesha gari

sheria (-), uhakimu (.)

muminina (wa-)

-a sheria; shaksia (-)

-a haki, halali

mvunjo wa sheria (mi-), uhalifu (ma-),

ujangili (.)

mkosaji (wa-), mvunja sheria (wa-)

hija (-), tahijia (-)

haki na utaratibu

[kanisa la] ortodoksi (-)

uamuzi wa haki (.)

unyofu (.), usahihi (.)

1) (, ) barabara, -
haki; -sema haki
2) ( ) - kulia, - kuume;
mkono wa kuume (mi-), yamini (-);
kuume (.), yamini (-);
(.) insaidi
kuume (-), insaidi wa raiti (-), raiti-hafu (-);
(.) wingiraiti (-)

tawala

mzaa babu (wa-)

adhimisho (ma-), uadhimishaji (.), hafla

(-), ngoma (-), shamrashamra (-), tamasha
(-; ma-)

ngoma (-), sherehe (-), sikukuu (-), taarab[u]

(-; ma-), tafrija (-), tamasha (-;ma-), mguu
juu (mi-) (.);
mwaka (mi-)

jubuni, -a kisherehe;
shamra za sikukuu (.);
sagai
(-); shangwe (-);
sherehe (-)

adhimisho (ma-), shamrashamra (-), shangwe

(-), sherehe (-), uadhimishaji (.)

-adhimu, -adhimisha, -sherehekea

ubozi (.), ubwete (.), ugoigoi (.),

uvivu (.), ukunguni (.) (.)

goigoi, -legevu, tepetepe, -tepetevu, -vivu;

-tepeta

mstadi (wa-)

vitendo (.), ujuzi (.), utaratibu wa

mazoea (taratibu), uzoefu (.), zoezi (ma-)

mazoea (.); (.) suna (-)

mkufunzi (wa-)

-tenda

-zoea, -wa na mazoezi

kimatendo, kivitendo;
-. -jizoeza kimatendo

-a vitendo;
ufundishaji kwa vitendo (.)

busara (-), werevu (.)

-erevu, -enye busara

ofisa mteule (ma-)

kilembwe (vi-)

kilembwekeza (vi-), kining'ina (vi-)

baba (-), babu (-; ma-), jadi (-), mkale (wa-),

mzee (wa-)

Hawa

mchanga wa maiti (mi-), uvumbi (.)

nyumba dobi (-),madobini (.), josho

(ma-)

mfua nguo (wa-), dobi (ma-)

kombeo (ma-), kubwebwe (ma-), teo (ma-; -)

dibaji (-), yaliyotangulia

kikao (vi-), ukaaji (.);

-. usimamiaji (.);

wima (.);
uabiria (.)

-kaa, -keti; ,
-pumbaa, -tapatapa, -zubaa;
-. -dumu;
-. -selea;
-kiakia;
-wa
katika luja; ,

207

 -staajabika;
-nyamaza kimya;
, -babaika,
-fadhaika, -wa katika mashaka;
-wa na ramu moyoni;
-ona raha, -kaa tuli, -wa tuli, -stakiri,
-starehe; ,
-tawasufi; -suluhika;
-alika, -kaa eda, -wa
n eda

-tamalaki, -tawala

-a kukinga, -a kutahadhari, -a kuzuia

-fyokocha; -shinda

-adhimu, -faharisha, -heshimu, -husudu,

-kuza, -nadi, -paza, -shaua, -tukuza, -himidi;
-shaua, -jigamba,
-jikweza; -tukuza
hadi mbinguni, -paza mbinguni

() mwadhamu (wa-)

-fyokocha, -ghilibu, -kulula, -lema, -piku,

-pindukia, -pita, -shinda, -tamalaki, -tendesa,
-zidi; -weza;
-vuka kiwango;
-wezekana

vizuri sana

aali, ash[i]rafu, bora, bulibuli, faridi, -zuri;

-. lulu (-) (.);
(. . ) -noga

ubabe (.), ubora (.), ukubwa (.), ukuu

(.)

- kupindukia; -.
, kishinda (vi-)

si sawa, kinyume;
-kosa kufahamu vema

si halisi, si sawa

-badilisha, -geuza, -pindua;

-seta; ,
-tifua; -ponda

-geuka, -ongoka, -wa;

-teketea; -bomoka;

208

-gofua;
-bunguka

badiliko (ma-), mageuko (.), ugeuzi (e.)

-lema, -pita, -shinda, -tendesa, -zidi

katizo (ma-), kikwamizo (vi-), kinga (-),

kipingamizi (vi-), pingamizi (-;ma-), kipingo
(vi-), upingaji (.), kizuio (vi-), uzuiaji (.),
kizuizi (vi-), mfungizo (mi-), mzibo (mi-)

-kingama, -zuia; -pinga;

-kata mrija

maasia (.), munkari (-), dhambi (-)

() -haini, -hini, -huni, -salimisha

kwa hila, -saliti, -fanya uhaini;
-hizi; -toa
hadharani, -tangaza; -zika

-shiriki; -gaagaa
katika anasa;
-wa katika mawazo, -kaa katika mawazo;
-jizinisha

habari (-), pokeo (ma-), simulizi (ma-;-),

hadithi (-), tarehe (-);
mgambo (mi-);
mapokeo kale (.)

amini (-), imani (-), mnyenyekeo (mi-),

uaminifu (.), utii (.)

amini, dhalili, -telekevu, -tii; (

) hakiri;
mnyenyekevu (wa-),
muumini (wa-); (-.)
-gandamia, -tii, (-.) -selea, -tii;
-tii wajibu; ,
(, ) mtengwa (wa-)

haini (ma-; -), mhaini (wa-), hiana (ma-),

kaini (-), mhuni (wa-), msaliti (wa-), salata
(-; ma-)

hadaa, hiana

hiana (-), uhaini (.), uhiana (.),

upekepeke (.), usaliti (.), utimbakwiri
(.)

- kwanza;
() rumande (-);
uchunguzi wa awali (.)

-takadamu, -tangulia

utangulizi (tangulizi; ma-)

mtangulizi (wa-)

ukawafi (.)

-bashiri, -tabiri;
-korofi

-na-o-tegemea maoni ya mbele;

maoni mbele (.)

utambuzi (.), kuona mbele, busara (-)

-na (-jua, -tambua) mbele, -bashiri

jemadari (ma-), mkubwa (wa-), kiongozi (vi-)

uongozi (.)

-ongoza

-a kabla ya vita

-tazamia

-a kabla ya uchaguzi, -a kugombea uchaguzi

mkesha (mi-)

aheri (-), hadi (-), hatima (-), maishilio (.),

hududi (-), kikomo (vi-), mkomo (mi-),
ukomo (.; komo), kilele (vi-), kipeo (vi-),
kitembo (vi-), maisha (.), mfiko (mi-),
mpaka (mi-), mwisho (mi-), upeo (peo), dali
(-) (.);
uwezo wa mvutiko (.);
ukomo wa unyumbufu (komo);
ndani

-a juu kabisa; mwendo

wa juu kabisa (mi-), spidi juu kabisa (-)

ghaya, kabisa

alama (-), badiri (-), dalili (-), fali (-), ishara

(-), onyo (ma-), ndege (-) (.)

dibaji (-), utangulizi (tangulizi; ma-);

tahariri (-)

-pendekeza, -rai;
-zabuni;
( ) -filisi;
-rasimu;
-bisha;
-jiteua

1) () kisababu (vi-), kisingizio (vi-),

singizio (ma-), udhuru (.); mwanya (mi-),
kipengele (vi-) (.)
2) (.) kiunganishi (vi-)

1) (, ) hoja (-), kauli (-),

kidokezi (vi-), mshawara (mi-), pendekezo
(ma-), rai (-)
2) () uposaji (.), mposo (mi-),
posa (-); -chumbia, -leta
posa
3) (.) msemo (mi-), sentensi (-)

kitongoji (vi-), kiunga (vi-)

1) () jambo (mambo), suala (ma-), mada

(-); msomo (mi-);
, ushindi (.);
-vuma
2) () kitu (vi-);
( ) dude (ma-),
kidude (vi-), nyangalika (ma-);
,

kisusuli (vi-); , ,
raghaba (-), tamanio (ma-;-), kipendo
(vi-), kipendwa (vi-);
kimako (.); ,
chomeo (ma-); ,
kifaa (vi-); nguo
(-); ( , .
.) kidude (vi-); ,
kifaa (vi-);
(. , , , ) uraibu
(.); bidhaa (-);
mwanzi (mi-);
, kiselema
(vi-); ,
mbwedu (mi-); ,
(
-., -.) kikumbuko (vi-); ,
(.
, ) futuza (ma-); ,
mselego (mi-);

209

 haja za
lazima (.); ,
(
) mtungo (mi-);
samani (-)
3) ( ) mchepuo (mi-),
somo (ma-)

utume (.)

kwa dhati, [kwa] makusudi

-a makusudi;
uuaji [k]wa makusudi (ma-)

() makadara (.);
-andika

baba (-), babu (-; ma-), jadi (-), mzee (wa-)

utoaji (.); ,
sabili (-)

-pa, -patia;
-nafisisha, -tikiza, -toa fursa;
,
-fawidhi;
, ,
-posha; -toa
nafasi, - nafasi; ,
-toa ruzuku; . () -husia;
-hiarisha;
-ruhusu; -toa
msaada; -toa kazi;
-ajirisha;
-achilia (-weka,
-andikia) huru

-onya, -pa onyo, -asa, -gunga, -hadharisha,

-tia (-fanya) hadhari, -nabihisha, -taradhia;
, mwonyaji (wa-)

ibura (-), kionyo (vi-), mwonyo (mi-), onyo

(ma-), uonyo (.), konyezo (ma-), mzomeo
(mi-), tahadhari (-), taradhio (ma-)

hadhari (-)

-sukumiza, -zuia; () -kinga;

-epa

uzuiaji (.)

210

afua (-; ma-), hifadhi (-), uponyaji (.), zuio

(ma-); ( ) ukago
(.)

(.) fataki (-), kifunga cha umeme (vi-),

katauti (-); fyuzi
(-); kilinda
elementi (vi-)

-a kinga;
kilinda (vi-), kingio
(-; ma-), kinga (-), kikinga hatari (vi-)

-hifadhi, -kinga, -nusuru

-hadhari, -jikaga, -tahadhari;

-jifunga

faradhi (-), kanuni (-), kauli (-), mwamrisho

(mi-), waranti (-); amri
daktari (-), mwiko wa mganga (mi-)

- kanuni

-amuru, -lazimisha, -pasisha

kigasha (vi-), kiko (vi-), kipingili cha mkono

(vi-)

-agua, -ania, -azimu, -bahatisha, -buni,

-dhani, -hirimia, -hisi, -kadiri, -kisi, -taraji,
-tarajia, -tazamia, -tegemea, -tuhumu,
-tumaini, -waza, -wazia

azimio (ma-), bahatisho (ma-), dhana (-),

udhani (.), dhanio (ma-), faradhi (-), kisi
(ma-), kisio (ma-), matazamio (.), wazo
(ma-), nadharia (-), tarajio (ma-; -), tegemeo
(ma-), tumaini (ma-), yamkini (-)

kitangulizi (vi-)

-ainisha, -hiari, -hitari, -penda, -pendelea,

-stahabu

hitiari (-), kipendelea (.), pendeleo (ma-),

upendeleo (.)

afadhali, aula, bora, heri

aula, bora

() mtendaji (wa-)


akidu (ma-), mfanya biashara (wa-), bosi
(ma-), mmiliki biashara (wa-), mtajiri (wa-),
tajiri (ma-; -), mwajiri (wa-)

-funga; , -chukua
hatua; -. -saza;

-tia (-fanya) hadhari, -jitahadharisha

1) (, ..) karakhana
(-; ma-), kinu (vi-), kiwanda (vi-)
2) (, ) kitendo (vi-),

ushirikina (.)

-bashiri

mwenyekiti (wenyekiti; wenyeviti), kinara

(vi-), mkinara (wa-), rais[i] (-), cheameni
(ma-); balozi
(ma-)

uenyekiti (.)

aguzi (ma-), uaguzi (.), dalili (-), fali (-),

matazamio ( .), ramli (-), ukawafi (.),
unabii (.), ubashiri (.; ma-), utabiri (.)

kahini (ma-), mbashiri (wa-), mtabiri (wa-),

mwaguzi (wa-), nabii (ma-; -), mpiga ramli
(wa-)

-abiri, -agua, -angalilia, -bashiri, -kahini,

-sibu, -tabiri, -tuhumu;
-piga bao (.)

-a kabla ya kifo

( ) -fika mbele , -chomoza

ajenti (ma-), jumbe (m-), mjumbe (wa-),

kaimu (ma-), msemaji (wa-), mshenga (wa-),
mwakilishaji (wa-), naibu (ma-;-), wakili
(ma-); -wakilisha,
-wakili

mwakilisho (mi-), uwakili (.), wakala

(-; .)

1) () dhana (-), fikira (-), itikadi (-),

maono (.), tafsiri (-; ma-), uwazo (.);
kimawazo
2) (.) onyesho (ma-), tamasha (-;ma-),

tashihisi (-), cherewa (-), natiki (-)

3) () utambulisho (.)
4) (- -.) ujulishaji (.)

1) () -buni, -fikiri;
[] -dhani, -tanabahi, -tafsiri;
-fafanua
2) () -tambulisha, -julisha,
-kabilisha mtu; . ,
-wasilisha;
-danganya macho;
-toa hoja;
-. -. -weka mbele
mtu; -toa hesabu
3) ( ) -simama katika
uwakili, -wakilisha, -wakili;
-mithilisha
4) ( ) -iga, -sawiri

1) () -elekea
2) ( ) -jijulisha,
-jitambulisha

-ja-o

kitangulizi (vi-)

-agua, -bashiri, -sibu, -tabiri, -tazamia

-a kusudi, makusudi

huruma (-);
-tajamali

-onya, -asa, -gunga, -hadharisha, -haza,

-nabihisha, -toa onyo, -zuia; (.) -kinga;
-. -sukumiza;

-piga mbiu;
-ashiria; ,
mwonywaji (wa-); ,
mwonyaji (wa-)

kionyo (vi-), onyo (ma-), mwonyo (mi-),

uonyo (.), mwogofyo (mi-), mzomeo (mi-),
tahadhari (-), uonezi (.)

-wazia, -zingatia

busara (-)

- busara, -n busara;
-tanadhari

211

fununu (-), kibuhuti (vi-)

kitangulizi (vi-), mtangulizi (wa-),

mtakadamu (wa-)

utangulizi (tangulizi; ma-)

-sabiki, -takadamu, -tangulia

-tangulifu; -. -.
kitangulizi (vi-);
mkesha (mi-)

utambulisho (.)

-pambanisha; -dai, -fanya

mashtaka, -fungua madai mahakamani;

-tembeza bikira;
-chaji, -shtaki;
-dai, -wa na makuu;
-leta madai; ,
mwajimbo (wa-), mdaiwa
(wa-)

halifa (ma-), mrithi (wa-), mwandamizi

(wa-), sabaha (-)

usabaha (.)

mwandamo (mi-), usabaha (.)

awali, huko nyuma, kabla, kabla , mapema,

nyuma, zamani; hasa, kwanza,
kabla lo lote

- mapema mno, -tangulifu

- kikale, - kizamani, - zamani

uzinduzi (.)

kondom (-), mpira wa kuzuia mimba (mi-)

rais[i] (-)

urais (.)

halmashauri kuu (-), kamati kuu (-), kamati

ya uongozi (-)

-beja, -bera, -beza, -chukia, -dharau, -dhili,

-hakiri, -hini, -kefyakefya, -mena, -nyanyasa,
-sinya, -tengura, -turufu, -tusha, -tweza, -uka,

212

-fyoza; -beua, -tema (.);

-aibika

bezo (ma-), chuki (.), chukio (ma-), dhalala

(-), dhara (ma-), dharau (-), idhilali (-),
karaha (-), kimene (.), unyanya (.),
unyarafu (.), upeketevu (.), usoda[w]i
(.)

dhalili, -dhilifu, duni, hakiri, uchwara;

kijitu kiovu (vi-), anzali
(-), kibweshu[na] (vi-), mwanahizaya (w-),
mbabe (wa-); -dhilika

-a chuki, -a kudharau;
-. dhila (-; ma-)

atia (-), baraka (-), fadhili (-), mafaa (.),

manufaa (.), nafuu (-), pendeleo (ma-),
ubora (.)

jahanamu (-), jahim[u] (-)

orodha (-; nyorodha)

() umri tawili (.), uzee (.)

-abudu; -sujudia;
-. -mvulia mtu
kofia

vizuri

ash[i]rafu, bora, murua, - kupendeza, -zuri;

( ) baidhati

-akifisha, -wakifu, -wakifisha, -goba, -katiza,

-komesha, -simamisha, -sitisha, -vunja,
-chicha, -hulu, -huni, -koma, -kata mguu
(.);
-epukana;
-simamisha mapigano;
-komesha vita; -acha;
(.) -fungua;
-sitisha kazi; -via;
-amua, -zima ugomvi;
-toweka;
-vunja tanga, -ondoa
tanga; () -sita

-koma, -shindikana, -simama, -wakifu; (

) -kesa, -anu[li]ka, -pusa

kivunjo (vi-), ukataji (.), ukomesh[w]aji

(.); uamuaji (.);

-rekebisha
(-)
mwachio (mi-); mfunguo
(mi-)
badiliko (ma-), badilisho (ma-), geuzi (ma-),
geuzo (ma-), mageuko (.), mgeuko (mi-),

mgeuzo (mi-), ugeuzi (e.)

matuko (.), madaha (.), maringo (.)

(.) kigeuzo (vi-)

-raghibu, -ringia, -shawishi, -tekeza (.)

-badilisha, -geuza, -ongoza; ,

mzinifu (wa-)
(-.) mgeuzi (wa-)

-ibana, -zini, -lala, -lalana; -kaanga vitunguu,

-geuka
-la raha (.)

-mudu, -vuka; (. ) -shinda;

asherati (-), ufasiki (.), ugoni (.), uzini
, -gunga
(.), zani (-), zinaa (-)

dawa (-; ma-);

-a bonasi, -a matunzo;
kiuavijidudu (vi-);
akiba ahsante (-)

dawa kusafisha sufuria (-)

-pa zawadi, -pa upaji, -pa bakshishi;

mwenye tunzo
hasama (-), mkemeo (mi-), mzozo (mi-), uteto
(wenye)
(.)

tunzo (-; ma-), zawadi (-; ma-), bakshishi (-),

-babaka, -gomba, -bishana, -semezana
bonas[i] (-), kifuta jasho (vi-), kifuta vumbi

(vi-), kiinua mgongo (vi-), marupurupu (.), fundisho (ma-), ufundishaji (.), ufunzi
mukafaa (mi-),uhondo (e.; ma-)
(.), msomo (mi-), ualimu (.)
-

waziri mkuu (ma-)

mhadhiri (wa-), mkalimu (wa-), mwalimu

(wa-; w-); mkufunzi

toleo la kwanza la mchezo (ma-)
(wa-)

-bekua, -bera, -beua, -beza, -chukia, -dhuru,

-fundisha, -somesha;
-hini, -tojali, -mena, -nyanyasa, -purukusha,
-fundisha somo zuri
-puuza, -tengura, -turufu, -tusha, -tweza,

-dharau, -beja, -saza;

-zawadia; (,
-thubutu
, ,

) -fichua;
1) () bezo (ma-), chuki (.), dhara -kabidhi zawadi;
(ma-), dhalala (-), dharau (-), karaha (-),
-pukusa
kimene (.), unyanya (.), unyarafu (.)

2) () ukiukaji (.), mwayiro

(.) -funga;
(mi-), upurukushani (.), purukushani (-),
-funga kibwebwe
upuuzaji (.)

-fuatisha, -pelekea
usodawi (.), udharaulifu (.)

chelezo (ma-), dokezi (ma-), kidaraja (vi-),

jadiliano (ma-), madahala (.), mdahalo
kikwamizo (vi-), kikwamo (vi-), kikwazo
(mi-), majibizano (.)
(vi-), kinga (-), kinzano (ma-), kipingamizi

(vi-), pingamizi (-; ma-), kipingo (vi-), kisiki

-tamalaki, -tawala
(vi-), kitata (vi-), kizuio (vi-), kizuizi (vi-),

mfungizo (mi-), mkingamo (mi-), mzibo

213

(mi-), tatizo (ma-), sumbuko (ma-), tataniko

(ma-),upinzani (e.), uzuiaji (.), uzuio
(ma-), zuio (ma-); kwao (ma-), kizingiti (vi-),
mbigili (-; mi-) (.)

-bamba, -bisha, -chelewesha, -dinda, -faiti,

-fingiza, -gwaza, -kataza, -kinga, -kingama,
-kinza, -pinga, -tatiza, -viza, -virigiza, -zuia,
-wakifisha, -weka zuio;
(
) -kiritimba;
-pingani, -kinzani

hasama (-), mnazaa (mi-), mzozo (mi-);

ugomvi (.), vita (.; -)

-gomba, -semezana, -babaka, -bishana

haki (-), mamlaka (-)

katizo (ma-), kivunjo (vi-), ukataji (.);

kidakizo (vi-), dakizo
(ma-)

-chachawiza, -katiza, -simamisha, -vunja,

-zuma; a , ,
-dakiza, -varanga, -kata maneno, -paramia;
-paza pumzi;
( ) -hasimu;
( )
-fungua saumu; -tindika,
-katika, -vunjika

-tindika, -tua

-komesha, -maliza

1) () adhabu (-), fukuzano (ma-),

oneo (ma-), sumbulio (ma-), teso (ma-)
2) () masumbulizi (.), oneo
(ma-)
3) () windo (ma-), msako (mi-)

1) () mfuasi (wa-), mfukuzi (wa-),

mtesa[ji] (wa-)
2) ( ) mfuasi (wa-), msakaji
(wa-)

1) () -andama, -bimbirisha, -fuata,

-saka, -vizia, -winda, -fukuza;
-zungushana; ,
msakaji (wa-); ,
-lengea, -pigania, -ania
2) () -kalifisha, -tesa

214

3) ( ) -onea, -angasa,
-tesa; mteswa (wa-);
-dai

utambazi (tambazi)

-jidhili, -tambaa

mnyama mtambaazi (wa-), mtambaa chini

(wa-), mdudu mtambaaye (wa-)

uchapwa (.)

() chapwa, dufu, zaburi, -

chukuchuku; maji baridi (.)

bano (ma-), kikamulio (vi-), kinu (vi-),

kipondeo (vi-), nyundo (-), shindikizo (ma-),
shinikizo (ma-), guruto (ma-)
-
majibizano (.), mkutano wa waandishi
[wa magazeti, wa habari] (mi-)
-
kituo cha [mikutano ya waandishi wa] habari
(vi-)

magazeti (.)

mguruto (mi-)

-gandamiza, -songa, -shinikiza;

-bwika, -shindamana

( ) mhurumiwa (wa-), hayati (-),

marehemu (-)

hadhi (-; m-), karama (-), mbwembwe (-),

heshima (-), sifa (-)

kiti cha enzi (vi-), arshi (-) (.)

-kiuka; -halifu sheria;

, ,
-halifu

uhalifu (ma-), halafa (-), jinai (-), kosa (ma-),

dhambi (-; ma-), hatia (-), junaa (-), manza
(-), maonevu (.), taksiri (-)

fisadi (ma-), mfisadi (wa-), halifu (ma-), jizi

(ma-), mhalifu (wa-), mkosaji (wa-), mshenzi
(wa-), mtenda mbaya (wa-), mtenda dhambi
(wa-), mwenye hatia (wenye)

kifisadi, kihalifu

- jinai, - kifisadi, - kihalifu, - uhalifu,

-eusi (.)

-kimwa, -kinai, -tamauka;

-kimwa, -kinai, -kolwa,
-shiba

shibe (.)

utimilifu (.), tekelezo (ma-)

( ) -kamilisha, -weka vitendoni, -tia

vitendoni, -tafsiri, -fikiliza, -tia uhai, -timiza,
-tekeleza

mgombea (wa-), mtaka (wa-), mshindani

(wa-); -gombea

-daha, -dai, -jidai, -toa haja kwa, -taka haja

kwa, -wa na makuu, -gombea, -gombania,
-jitenda

daawa (-; ma-), dai (ma-), haja (-), makuu

(.), mawaidha (.)

madahiro (.)

-vumilia; -weza
taabu

-sonona

mapyoro (.)

jadi

-piga chuku, -pyora, -zidisha mno; -tia

chumvi, -tunisha mashavu (.)

-hesabu kuwa kidogo kuliko kilivyo

baraka (-), saada (-), uendeshaji (.), ufanifu

(.), ufanisi (.), uongoaji (.), ua (ma-)
(.)

-bahatika, -bariki, -faidi, -fana, -fanikia,

-faulu, -idilika, -kolwa, -neemeka, -nufaika,
-sitawi, -stakimu, -tamwa, -la mbwende
(.),-ondokea (.);
fani; mpasi (wa-)

kiambishi awali (vi-), kiambishi cha mbele

(vi-), kiambishi cha mwanzoni (vi-),

kishikizo (vi-)

- kupita, -a muda

tukio (ma-), mfano (mi-)

na, kwa; faraghani;

kulihali,
ima fa ima; bi, kwa;
mwangani;
kwa masharti yafuatayo;
hali; , mradi

alawensi (-), marupurupu (.), nyongeza (-),

ongezeko (ma-), ziada (-)

jazo (-; ma-), kivo (vi-), mazidadi (.),

nyongeza (-), zaidi (-), ziada (-)

() -ama; ()
-ongeza, -zidisha; -panua
miguu, -tanua miguu

-ongezeka, -zidi

-a ziada; thamani
ziada (-)

-ja mbio; () -tumia, -chukua;

-. -kimbilia;
-fanya hila

-jirahisi

kimbilio (ma-), utengo (.), stara (-)

() -kongeza

1) () -chambua
2) (); -tenga, -weka
kwapani (.); [ ]
-mkumba mali zake zote

-egesha, -karibisha, -sogeza

-egema, -ja, -jongea, -kabili, -karibia, -sogea,

-songelea karibu, -chegama, -tetereka

karibiano (-; ma-), karibio (ma-), ukaribio

(.), msogeleo (mi-)

hukumu , kadiri [], kama, karibu n, kwa

kukisia, nusura, yapata, takriban

215


si barabara, -a karibu;
-tetereka

mfua wa mawimbi (mi-)

chombo (vy-), kifaa (vi-), kipande (vi-),

mtambo (mi-), seti (-), zana (-);
ukamio (.);
kipimo (vi-);
sonometa (-);
kipasha moto (vi-)

utengenezaji wa vyombo (.)

-a pwani; safari
mwambao (-); ukanda
wa pwani (kanda)

-fika, -ja, -tekelea, -wasili;

-fikia; ,
-wahi

chumo (ma-), dahili (ma-), faida (-), halasa

(-), kivuno (vi-), masilahi (.; -), mavuno
(.), nafuu (-), nyongeza (-), pato (ma-),
tija (-), uchumi (.), ziada (-), ritani (-)
(); mrabaha
(mi-)

-n faida, - kuleta faida;

-lipizika

jio (ma-), ujio (ma-), mjio (mi-), ujaji (.),

jilio (ma-), mfiko (mi-), wasili (.);
utiriri (.)

chengo (vy-)

-tambuza

ubinafsishaji (.)

-binafsisha

( ) ratibu (-), tengenezo (ma-),

tengeneo (ma-), utunzaji (.), maandiko
(.), maongozi (.), mpango (mi-),
rekebisho (ma-), urekebishaji (.), utungaji
(.), uchambuzi (.);
utayarishaji (.)

mteuzi (wa-)

216

makuu (.);
machagu (-; .)

-teuzi; mbeuzi
(wa-), mnywanywa (wa-);
machagu (-; .);
-chagua, -teua (.)

-chagua, -teua (.)

jasusi (ma-), mfuasi (wa-), mkereketwa (wa-),

mpenzi (wa-), mshikaye (wa-);
-shabiki

kufuata, tasliti (-)

amkio (ma-), salamu (-)

bashasha (-), mapendezi (.), upendezi

(.), upole (.), utamu (.), wema (.)

jamali, -kunjufu, -zuri;

uso wa kutulia (nyuso);
mterehemeshi (wa-);
-tia bashasha, -wa n
bashasha, -jikunjua, -taibu

amkio (ma-), maamkiano (.), chewa (-),

karibisho (ma-), mbukwa (-), mlahaka (mi-),
pongezi (-), salamu (-), saluti (-), shangilio
(ma-), tahania (-), utweshi (.)

1) (-., -.) -hongeza, -toa (-pa)

hongera, -laki, -piga mbukwa, -ng'ara, -pa
salamu, -sabahi, -toa salamu, -salimu, -piga
(-toa) saluti, - (-toa) tahania, -wajihi,
-shika miguu (.);
(-.) -amza;
-twesha; -.
-amkia;
-kongowea, -shika miguu;
-shangilia; ,
mshangiliaji (wa-)
2) () -ng'ang'ania, -pongeza

(, ..) -jenga; ()
-chanja

mchanjo (mi-), chanjo (ma-), upigaji sindano

(.); -chanja, -piga
sindano

kivuli (vi-), kizuka (vi-), mzuka (wa-; mi-),

zuka (ma-), njozi (-)


fadhili (-), nafuu (-), natija (-)

-piga skurubu

-tia chumvi (.)

haiba (-), jamali (-), upendelevu (.), matuko

(.); ulimbo (.), nuru (-) (.)

jamali, -nyerezi, - kupendeza, taanusi, -

kuvutia; msichana
mwenye ulimbo (wa-);
jamali (-);
-nawiri, -pendeka, -taadhimika, -tamanisha,
-tazamika, -ng'aa (.)

-tamanisha, -tamia, -tekeza, -vuta;

-vuta macho;
-vuta (-chukua, -tega) nadhari,
-pendekeza, -tazamisha, -vuta usikizi, -vuta
uangalifu;
-tia hatiani;
-shirikisha;
-teka, -vuta;
-fikishwa
mahakamani

( ) ushirikishaji (.);
( -.
) shokoa (-);
kiangalizo (vi-)

() gia (-)

-fikisha, -leta, -soza;

-sulubisha; ,
-do[n]doa; -. -zua;
-bambanya;
-bomoa, -chafua,
-fuja, -pangua, -paraganya, -pekecha, -timua,
-rabishi, -tengua, -vungavunga, -vunganyiza,
-vuruga; -endesha,
-sukuma; -kasirisha;
-anzisha, -endesha;

-figuta; -tia
bumbuazi, -vuruga, -chafua mtu mawazo,
-bumbuaza, -babaisha, -heleleza, -kanganya,
-changanyisha, -koroweza, -pumbaza, -tatiza,
-rabishi, -zubaisha, -zuzua;
-chukiza;
-timiza hukumu;
-haribu, -viza;

-katisha tamaa;
-chachia;
, -andaa,
-andika, -sabidi, -sarifu, -chambua, -fanyiza,
-nadhifisha, -ongoza, -panga, -ratibu, -tuliza,
-safisha, -safidi, -tengeneza, -weka utaratibu,
-zatiti; -shtua,
-zuzua; -weka
kwenye mstari wa, -endekeza, -linganisha,
-weka ulinganisho, -wianisha;
-chukua;
-tega;
-tetemesha, -tukutisha;
-teketeza; -ghadhibisha,
-hamakisha, -kasirisha, -tunisha;
-toa kisingizio;
-dudumikana;
-tawaza;
-leta vita;
-komesha;
-badili;
-toa fahamu;
-apisha, -lisha kiapo, -lisha yamini;
,
-kubalisha, -patanisha;
-tesanya;
-angamiza; -rejesha;
-jikwatua;
-nyewa;
-tengenea;
, (-.)
mpanga (wa-); ,
mwandaliaji (wa-); ,
mwapizi (wa-)

() mjarari (mi-), mkanda (mi-),

ukanda wa kuendesha mashine (kanda);
ujari
(ma-; njari)

uletaji (.), uwasilishaji (.)

-fikisha, -leta, -peleka, -soza, -wasilisha

bawabu (ma-; -), kipa (-), mngoja mlango

(wa-)

uzoefu (.)

-zoea, -ganda (.), -pema ();

-tengemaa; -zoevu

uzoefu (.), zoea (ma-), zoezi (ma-), mila

217

(-), ada (-; ma-), desturi (-), ibada (-), tabia (-)

- uzoefu, -zoevu;
-sulubika

mahaba (.), haba (-; m-), ashiki (-), kite

(.), kipendo (e.), matilaba (.), nyonda
(-), upendaji (.), upendo (.);
mapendano (.), upendano
(.)

ufungaji (.), kukaza;

simbiko (-; ma-), shimbiko
(ma-)

-boba, -kaza, -shaliki;

-shimbika, -simbika;
-firari;; -funga
kamba;
( ) -umika

() -tabiki, -jibandika, -ganda

(.); () -bandika

gaga (m-), ukoko (ma-)

-inamisha, -inika, -betua, -nepesha

-bong'oa, -nepa, -inama;

-sujudu, -datama

( ..) -puna

-alika, -karibisha;
-karibisha chakula, -kirimu;
-walia; -karibisha
chai; , mwita[ji] (wa-),
mwalishi (wa-)

jaliko (ma-), karibisho (ma-), mwaliko (wali),

mwito (mi-), ualikaji (.); a
ukaribishaji (.)

(.) -hukumia;
-hukumiwa
kifungo cha maisha;
-hukumiwa kula kitanzi,
-hukumiwa kifo

hukumu (-)

laiki (-), ufanifu (.)

218

salihi, -toshelezi; -. laiki (-);

-faa, -fidi, -shimiri, -tosha,
-tosheleza;
-kalikana; -vika;
-koleza

() -geza, -lengeta, -linga

-ungua; ukoko (ma-)

hara (-), kitongoji (vi-), kiunga (vi-), pembezo

(-; ma-), nje ya mji

chuguu (-), dutu (ma-), kiduta (vi-), kilima

(vi-), mwinuko (mi-)

chopa (ma-), gao (ma-), kofi (ma-), konzi

(-; ma-), mchoto (mi-), ng'anda (-), ngoto (-),
oya (ma-), woya (ny-)

-andaa, -ratibu, -tengeneza, -weka (-fanya)

tayari, -tayarisha, -zatiti; ( ) -pika;
tayari;
vunana (-);
-. -tengenea

-jiweka tayari;
-tega masikio

-a kutayarisha

maandalizi (.), mwandao (mi-), uandaaji

(.), maandiko (.), mwandiko (mi-),
tayarisho (ma-); (
) ugemi (e.), ulanzi (.);
mpiko (mi-), upikaji
(e.), mapishi (.), upishi (.);
-andaa

-pa, -ongeza, -zidisha;

-towea; -tilia
nguvu; (-.) -jipa;
-koleza, -unga;
-toa umuhimu kwa, -maanisha,
-thamini, - umuhimu kwa, -weka maanani;
- uzito;
, -mpa
mtu kichwa, -ti shime, -piga moyo konde
(.); (.
.) -koleza;
-yakinisha; , -sawiri,
-umba, -chongoa;
-viringa

-banza, -elemea, -finya, -gandamiza, -tomasa,

-titia

mali ya bibi arusi (-)

-egesha, -sogeza

-nata, -ng'ang'ania, -shika, -simama,

-gandama, -shikilia, -tabiki;
-kaza kamba ilil (.);
-.
-jishikiza; ,
-gunga; -shika
nadhari;
-gandama; ,
-fuata desturi;
-kalidi; , ,
-. -fuata,
-ambata, -chachamaa

. <<>>

-checha, -piga hanjamu, -tia hanjamu,

-nyonyosha, -zoza, -guna, -zimbaa

nyanyaso (-; ma-), ununaji (.), ging'izo (-),

magombezo (.), masumbulizi (.),
uchokozi (.)

-bishi, -a kukemea;
mteuzi (wa-), mpuuzi (wa-)

-bimba, -tunga, -zua

mpumuo (mi-)

-kinaisha

jio (ma-), mjio (mi-), ujaji (.), ujio (ma-)

-fika, -ja, -wasili

1) () baraza (ma-;-), majilis[i]

(.;-); hadhara (-)
2) () karamu (-); "
" bufe (-); pati (-);
hafla rasmi (-);
dhifa taifa (-)
3) () makaribisho (.), mapokezi
(.), pokeo (ma-), wajihi (-);
karibisho (ma-), mlahaka (mi-)
4) () upokeaji (.), wasili (.);
mapokezi (.);

uajiri (.);
ulaji (.);
mshindio (mi-);
kifungua kinywa (vi-);

daku (-)
5) (, ) hila (-), mbinu (-), ufundi
(.);
ufundi katika riwaya (.)

mwafaka (mi-)

mwafaka, -a kufaka, -na-o-kubalika;

-onekana kama, -sihi,
-kubalika; -koleza;
-pigwa zii

majilis[i] (.;-), sebule (-), ukumbi (kumbi)

( ) kingio ya maji (-);

() [chombo cha] redio (-), msikilizaji
(mi-)

1) () - kikambo;
mama mlezi (-); ,
ndugu wa kupanga (-);
watoto walioasiliwa (.);
wazazi wa kupanga (.);
baba wa kupanga (-)
2) (, ..) -a mapokezi

mpokea[ji] (wa-); mfanidi

ngozi (wa-)

pisho (ma-), unguzo (.)

-choma, -pisha

-dudumikiza, -finya, -gandamiza, -minya,

-tomasa, -banza;
-kumbatia kifuani, -pambaja;
-bandamana

-bandama

ukiritimba (.)

zawadi (-; ma-), tuzo (ma-)

mwito (mi-), kipawa (vi-), majaliwa (.)

() kibarango (vi-)

219

mtuo (mi-)

( ) -shuka, -tua

mwenye zawadi (wenye), mwenye tunzo

(wenye)

mche (mi-)

-jua, -kubali, -sudukia, -tambua, -ungama,

-giniza, -tii; -ungama (-kiri,
-tambua, -kubali) lawama, -kiri makosa;
-tambua utawala;
-batili;
-ridhika,
-ridhia; -kai;
-shindwa;
-tia hatiani;
-tambua nchi;
-bainikana, -tambulika,
-tambulikana;
-patikana n hatia; -kanya,
-kana, -kidhibisha, -bihi;
-kana shtaka, -kanusha
shtaka

-kiri, -ungama; ,
mwungama (wa-)

alama (-), dalili (-), ishara (-), kionyo (vi-),

onyesho (ma-), waa (ma-);
ibura (-);
uume (.)

ukiri (.), utambulizi (.), uungamaji (.);

ukiri wa makosa (.),
mwungamo (mi-), ungamo (ma-);
kitanguo (vi-), mbatilisho
(mi-); hatia (-)

() maalum[u], mahususi

jazua (-), shukrani (-);

-shukuru

kivuli (vi-), kizuka (vi-), mzuka (wa-; mi-),

zuka (ma-), maluilui (.), njozi (-)

kipepo

kauli (-), kilio (vi-), mwito (mi-), wito (.),

uitaji (e.), ndumo (-);
ikama (-), adhana (-);
uandikishaji wa

220

askari (.)

-alika, -ita, -shawishi, -taka, -toa wito;

-himiza;
-tabaruku;
-ita mgomo;
( ) -piga
adhana, -toa adhana, -adhini;
-. -gutia;
-andikisha jeshini

mgodi (mi-)

amri (-; ma-), mwamrisho (mi-), dikrii (-),

hukumu (-), neno la nguvu (ma-)

agizo (ma-), amri (-; ma-), maandao (.),

neno la nguvu (ma-)

-agiza, -amuru, -hukumu; ,

mwamrishaji (wa-)

() -pua, -maliza; (-.) -piga

kipigo cha kumwua mtu

-dara, -gusa, -papasa;

danadana

() -geza, -jaribu nguo, -linga;

() -kisia

-jidai, -jisingizia, -jitendekeza;

-jipa ujinga;
-shindika;
-jitendekeza
ushamba

kitako cha bunduki (vi-), tako la bunduki

(ma-), liwato (ma-; -)

bandiko (ma-), mbandiko (mi-), mwandiko

(mi-)

1) ( ) -fungamanisha
2) () -ongeza, -tia mwishoni

bandiko (ma-), mbandiko (mi-), mng'ang'anio

(mi-), uambatisho (.)

-ama, -bandika, -tabikisha

-ambata, -data, -ganda, -gandama, -limatia,

-namatia, -nata, -ng'ang'ania, -shikamana


hekaya (-), shani (-)

-funga kw vifungo;
-kaza macho, -riaria

mguso (mi-)

-angalifu; -biabia

( ) -jibweteka

furiko (ma-), maji [ya] kujaa (.), maji

makuu (.), mweuo (mi-);
maji [] maundifu (.), bamvua (-);
bamvua kubwa (-);

bamvua dago (-)

bandiko (ma-), kiambatisho (vi-), kifungo

(vi-), mkazo (mi-), wambiso (.) ();

() chazo (-)
simbiko

(-; ma-), shimbiko (ma-)

mng'ang'anio (mi-), uambatisho (.)

-aliki, -ambatisha, -angika, -bandika,

-ambata, -data, -ganda, -gandama, -limatia,
-pachika, -shamiri, -shikilia, -tabikisha,
-namatia, -nata, -shikamana
-wamba; -.

-tundika;
jamala (-), adabu (-)
-cheza; -legea

kiada
( -.) -kazana n

chaagizo (vy-), kijalizo (vi-), kiongezo (vi-),

-gubika, -sitiri, -tanda, -vumbika, -ziba;
nyongeza (-), kiambatanisho (vi-)
,

-fuchama; ,
chambo (vy-), jambo (-), kishawishi (vi-),
-shindika, -vugaza, -sindika
mlisho wa samaki (mi-), mlisho wa mshipi

(mi-)
sitara (-)

() ukuu (.), utawala (tawala)

-ng'wenya; (.) -fyata
ulimi
matumizi (.), mtumo (mi-), utiaji (.),

utumi (.), utumiaji (.)

kaunta (-), rafu (-)

-tumia, -tumilia; -weka

kivumishi (vi-), sifa (-)
vikwazo; -tumia nguvu;

-para;
-andika, -bandika, -tabikisha, -wamba;
, -tumia mabavu, -ghusubu,
( . .) -ambatisha,
-fanya (-tumia, -tia) nguvu, -pirikana;
-ambatanisha; [] -fanya -tumika; ,
juu chini, -kakamua, -kakam[u]ka, -kakamia, mtumia nguvu (wa-)
-kusuru, -kazania kufanya lo lote, -kazana,

-fanya bidii, -toa bidii, -jibidisha, -chagaa,

kilingo (vi-), mfano (mi-), ruwaza (-);
-idilika, -pirikana, -wa mbioni
mfano wa kuigia

(mi-); -. -wa
mkazo (mi-), kiambatisho (vi-), wambiso
mfano bora kwa
(.) ()

() kigezanguo (vi-)
-endekeza, -geza, -linga, -unga, -wamba

karibu n, takriban
() -pakana na, -changamana na

( ) - kupigiwa
juhudi (-), ujitahidi (.), bidii (-), utendaji
mfano
(.)

-geza, -jaribu nguo, -linga

221


majuzo (.), uchanganyi (.)

alama (-), dalili (-), ibura (-), ishara (-),

utambulisho (.), waa (ma-), wasifu (.)

punta (-)

-shikiza, -shikiliza

kiangalizo (vi-), kidokezi (vi-), kielelezo

(vi-), sherehe (-), tanbihi (-)

- kuvutia

-changanya, -ghoshi

changanyo (ma-)

msuluhi (wa-)

mapatanisho (.), msuluhisho (mi-),

patanisho (ma-), suluhu (-), upatanifu (.),
upatanisho (.)

-patanifu

-a kupatanisha, -a kusuluhisha

-afikianisha, -aganisha, -egesha, -patanisha,

-pendanisha, -suluhisha

() -patana; ( -.) -kubaliana,

-zungukia (.)

1) () rahisi sana, sahali

2) () -a kijinga, -si-o-elimika vizuri

-a pwani, -a karibu na bahari

-changamana, -shiriki, -ungana;

-pakana;
-saki

-husu, -wa mali ya

1) (, ) kifuasi (vi-);
vikorokoro (.) tunzo
(-; ma-)
2) ( -.) kuhusika na;
ukabaila (.);
uume
(.);
unyama (e.)

222

-dhalilisha, -dunisha, -hafifisha, -hakiri;

-shusha hadhi

udhalifu (.), udhalilifu (.)

-tule

( -., -.) -bandama

-pokea, -ridhia, -takabadhi, -tambua, -twaa;

-pokea, -laki;
. -kubali;
, -oga, -chukua bafu;
-kagua gwaride;
-tadaraki;
-kubali posa;
-hirimia, -kata shauri, -nuiza,
-yakinia, -funga shauri; -.
-pitisha;
-amua sungura (.);
-pitisha rezolusheni;
-jifunga;
-kubali rufani;
, -hesabu, -tia hesabuni,
-endekeza, -itabiri, -ti[li]a maanani, -shika
maneno, -zingatia; , ,
-chukua sura; -shika
amana; -chukua
uraia; -badili zamu;
-., -. -ona kama;
-silimu, -ingia islamu,
-ingia uhaji; -chukua hatua,
-tadhibiri; -sadiki;
-pitisha kumbukumbu;
-ahidi;
-tia kazini;
-stakabadhi;
(
-.) -jikunyatia uso;
-zalisha;

-sebeha;
-futuru;
-pokea saluti;
-pokea komunio;
-kinga;
-karibisha, -kongowea, -kirimu;

-pokea kwa kichwa na miguu;
-pokea saluti;
-pokea tanzia;
-la muku;
-shiriki, -ingia;

 -zika;
,
.. -hudhuria; -. pokeo
(ma-); -twaliwa; ,
mkaribishaji (wa-),
mpokezi (wa-); ,
mwungamishi (wa-);
, -puuza,
-fifilisha; bila []
kujali, kwa kutojali;
mwenyeji (w-)

( -.) -amiri, -anza;

-charuka, -chaga, -chacha

-leta, -peleka; -toa kafara,

-chura, -korofisha, -dhahi, -dhabihu;
, , -faidia;
-neemesha;
-leta matata;
-sibu, -tia ukuba, -chimba (.);
-starehesha;
-zaa matunda;
-toa pongezi, - pongezi;
-halifu, -la kiapo;
-jitolea sabili,
-jitoa mhanga, -jitolea mhanga;
-faulisha; , mleta[ji]
(wa-); -churo

pukusa (-), sadaka (-);

-adua

- kushurutisha; kazi
kufanyishwa (-), koto (-; ma-), shokoa (-)

-lazimisha, -ghusubu, -bidi, -gagamiza,

-himiza, -juburu, -kaba, -kahiri, -pasisha;
-kakamiza;
-shika shokoa, -sulubu;
( ,
) -kaimia, -jikokota

bavu (ma-), dhara (ma-), kahari (-),

mashurutisho (.), mshurutisho (mi-),
msusumo (mi-), ukalifu (.), usambiko (.),
utakalifu (.); ulipizi
(.)

mtoto wa mfalme (wa-)

kanuni (-), kawaida (-), msingi (mi-);

mirathi (.);

asilani, kimsingi

kimsingi, asilani

- kimsingi

upokeaji (.);
uzingatiaji (.); ulishaji
viapo (.); uyakinishaji
(.); upatilivu (.)

-hodhi, -pata; ,
-kubuhu; -twaliwa

mpato (mi-), upatikanaji (.);

uanagenzi (.)

kuwa kabla, utangulizi (.), kipaumbele (vi-)

-chelewesha, -simamisha, -sitisha

-shindikana

ujizuiaji (.)

-shindua

-omoa, -shindua

( ) -shika miguu

kipindi (vi-), kupatwa na;

mpalio (mi-); kifafa
(vi-)

-tia lehemu

akiba (-), mbeko (-), stoo (-)

itikio (ma-), kiitik[i]o (vi-), kipokeo (vi-),

mkarara (mi-), tumbuizo (ma-)

(. ) -choma

-bandika; -mtia
mtu ila;
-andikisha meli; -jipa;
-. -tupia

mzao (wa-), ndama (-)

-ambua; -zoa;
-pania

223


mpanda (mi-)

1) () -a kuambuka;
ubigoubigo (mbigombigo)
2) ( ) -a kuchangamka

tindikali (-), lehemu (-)

-fahamu, -kumbuka, -tambua, -tanabahi

surwa (-), viungo (.); bizari (-); ()

kitoweo (vi-), mchikicho (mi-), pombo (-),
chatne (-), umanga (.), achari (-), andazi
(ma-)

( ) -chapukia, -koleza, -unga,

-towea

ufichaji (.)

-banza, -ficha

mwanya (mi-)

kivimba (vi-), muumko (mi-)

kotokoto (-)

-geza, -sawazisha, -linganisha, -fananisha

ongezo (ma-)

1) () asili (-), tabia (-), umbile (ma-);

tabia nchi (-)
2) () kiumbo (.), tabia (-), umbile
(ma-), silika (-), hulka (-)

- kiasili, - kimaumbile;
, tabia (-), umbile (ma-);
shamba lenye majani
asili yaliwayo (ma-); ,
mali za asili (.), maliasili (-),
wenzo (nyenzo); tabia
nchi (-), tabia za kimaumbile (-);
gesi a asili (-), gesi kiasili (-)

elimu ya maumbile na mazingira (-)

nafuu (-), nyongeza (-), ongezeko (ma-), zidi

(ma-); uongezekaji wa
watoto (.)

-fuga

224

fugo (ma-), ufugaji (.), mfugo (mi-)

-jilisi, -kaa

-nyonya, -fyonza;
-ganda kama mruba

1) ( ) -hodhi, -la, -poka,

-jichukulia;
-lemba
2) ( ..) -tuza;
-tunukia (-tunza) hadhi ya
heshima

1) () upokaji (.), uporaji (.);

nyarubanja
(-)
2) () kutunukia, kupa

sikitiko (ma-)

-a kusikitisha sana

-egemeza

-egama, -inamia, -tegemea

mtumishi (wa-)

-hudumu; ,
mwandikaji wa chakula (wa-)

kitumishi (vi-), kibaraka (vi-), kijibwa

kitumishi (.)

-busuri, -enga, -tazama

-angalia, -piga darubini (.)

kilindo (vi-), maangalizi (.), uangaliaji

(ma-), uangalizi (.); ( )
mauguzi (.)

uambatisho (.), uingizaji (e.),

uunganishaji (e.)

-ama, -unga, -unganisha

-jumuika, -shiriki, -shirikiana, -ungana,

-jiunga, -selea

mrija (mi-)


karagosi (ma-), kikaragosi (vi-), kibaraka
(vi-), kidalali (vi-), tarishi (ma-); mdoea (wa-)
kijibwa kitumishi (vi-) (.)

ukibaraka (.)

-linga, -tengeneza;
-. -tengenea

kitimbakwira (vi-)

1) () kifaa (vi-), kipande (vi-),

zana (-);
utepo (tepo; ma-);
susu (-; ma-);
,
king'oleo (vi-);
(,
, . .) chomeo (ma-);
muradi
(mi-);
(-.) (-.) kipingo
(vi-); ,
kiwambo (vi-);

mapakio (.);
pandio (-; ma-);
king'arishio (vi-);

kisongo (vi-);

kipalio (vi-);

dopa (ma-)
2) () tengenezo (ma-)

sefule (-) (.)

ging'izo (-), uchokozi (.)

1) () -ganda, -gandama,
-limatia, -namatia, -nata
2) ( -.) -bandika, -ganda, -kaba,
-kefyakefya, -nyanyasa, -nyonyosha, -sunza,
-kera; -namatia, -kwaa, -nata (.);
-msakama mtu
kama kibanzi cha ukuni
3) ( ) -soza

-weka kwenye; (.)

-funga mguu;
-pitisha kisu kooni

hashuo (ma-), kilalo (vi-), kimbilio (ma-),

utengo (.)

bandari (-;ma-), bunta (ma-; -), diko (ma-),

forodha (-), gati (-; ma-), guda (ma-), flotile
(-)

-[ji]funga

shauku (-), tasliti (-), ukali (.), upendeleo

(.); ( ) uchu (.)

-shiriki; -. -
kubobea (.)

ubati (bati), tembe (-), kikopesa (vi-), upenu

(penu)

1) () kipindi (vi-), kipindupindu (.);

kikohozi (vi-);
kipindi cha homa (vi-);
-patwa na kifafa, -shikwa
na kifafa, -kamatwa na kifafa;
afkani (-)
2) () shambulio la ghafla (ma-),
hujuma (-); -shambulia

-anza, -kabili, -ab[u]tadi (.)

(, . .) -tuza, -tunukia,
-tunza

hudhurio (ma-), kuweko (.);

usoni , hadhara , kadamnasi

-hudhuria; ,
, -barizi

1) () hadhiri
2) () mhudhuriaji (wa-); wanaohudhuria, hadhirina (-)

maalum[u]

-leta; , mleta[ji] (wa-)

-gandama

kiapo (vi-), uapo (nyapo), yamini (-), halafa

(-) (); kiapo cha
uaminifu (vi-)

-apa, -l (-fanya) kiapo, -apa (-twaa, -t)

225

yamini; , mwapaji (wa-)

() hakimu mkazi (-), mwamuzi

(wa-)

-jitapa

-a kusingizia, -a uwongo

danganyo (ma-), kimasomaso (.), singizio

(ma-), ubaramaki (.), ufifi (.), unafiki
(.), usongombwingo (.), uwongo (.)

mnafiki (wa-)

-jidai, -jifanya, -jisemea, -jisingizia, -jitia,

-jitendekeza, -wa na ufifi, -zandiki, -aka
(.); -fanya
kitawa (.); ,
-jitia (-jidai,
-jifanya) hamnazo, -purukusha, -pambaniza;
-jimamasa,
-purukusha;
-shindika, -jigonjweza;
, -jipumbaza, -jipuuza;
-jiketua;
-aka kimya;
-vaa miwani (.)

-gusa

upunguzaji [wa uwezo] (.);

kinyenyezi (.), kiwi (vi-)

-butua, -seneza

-senea

mfano wa maneno (mi-)

haiba (-), jamali (-), ulimbo (.) (.)

. <<>>

-vuta

mvut[i]o (mi-), uvutano (.), uvuto (.);

(.) mshikamano (mi-), mvutano (mi-);
kani uvutano (-);
-vutwa na uvutano

makuu (.), dai (-)

-dai

madoido (.), urembeshaji (.)

-pamba kwa marembo kupendeza, -remba

dhuluma (-; ma-), udhalimu (.; ma-), jeuri
kwa rangi za kupendeza
(-), maonezi (.), oneo (ma-), masumbulizi

(.), ujeuri (.), ujuba (.), ukandamizaji

-ongeza, -zidisha
(.), ulemezi (.), unyanyasaji (.), uoneaji
(.), utaabishaji (.), utesaji (.)
mzidisho (mi-)

kabaila (ma-), mdhalimu (wa-)

( ) -unganisha tarehe

-nyonge; mnyonge
-tabii, -zoeza, -tendekeza;
(wa-)
-jizoeza

-dhalilisha, -dhiki, -dhulumu, -gandamiza,

-zoea, -jizoeza
-husuru, -kandamiza, -lemeza, -nyonga,

-nyonya, -onea, -kanyaga (.)

tarishi (ma-), kibaraka (vi-), mdoea (wa-)

-a kidhalimu
mdoea (wa-), mdoya (wa-)

mkono wa mto (mi-), mtoto wa mto (wa-),

ulofa (.)
kipera (vi-)

1) (, ) jilio (ma-), jio (ma-),

kizingiti (vi-)
mfiko (mi-), mjio (mi-), mjo (mi-), ujaji (.),

ujio (ma-), wasili (.)

shambiro (-)
2) (, ) chumo (ma-)

3) (.) usharika (.), parishi (-), parokia

226

(-)

-fika, -ja, -tekelea; -.

-ingia; ( ) -wadia, -auka,
-timu; -idhika;

-taharaki; -chafuka,
-vurugika; -n ajabu;
-twanga akili;
-jiendesha;
-chukia;
-babaika,
-ingiwa na bumbuazi, -shikwa na bumbuazi,
-fadhaika, -idhika, -ingiwa na kiwewe,
-vurugika, -taharaki, -shikwa na (-chukuliwa
na, -patwa na, -ingiwa n) fadhaa;
-roja;
-atilika, -chakaa, -oza, -haribika;
-tulia, -tuama, -tundama, -tulizana,
-tungamana; -tanzuka,
-pongea, -tanabahi, -tengenea, -zinduka,
-amka; -pata fahamu,
-rudiwa n fahamu, -pata atikali;
-tengemaa;
-paruza;
-angamia, -fa, -fifia, -haribika,
-hasirika, -via, -zorota, -dhii, -pooza,
-teketea, -vilia, -didima;
o -changamka;
-hamaki, -kasirika, -wa
na (-ingiwa na, -pandwa na) hamaki, -tuna;
,
-hitimisha; ,
, -sikilizana, -tuana,
-kongamana, -patana, -tuliliana, -agana,
-elewana, -elekezana, -suluhika, -tungamana,
-afik[i]ana; -. (
) -rombeza;
-isha, -koma, -tama;
-fikia uamuzi,
-kubaliana; -nafidhi;
-twaa mahali;
, -rejea;
-ja na vita;
-weka boya

1) () -wahi
2) () -sadifu, -wa sawa
3) () -lazimu, hakuna
budi, -bidi, yapasa

teka (-), ukumbi (kumbi)

mradi (mi-), upotovu (.)

-chechea, -chopea

lengo (ma-), zana ya ulinganishaji wa silaha

(-)

lengo (ma-), ulinganishaji wa bunduki (.),

utungaji wa shabaha (.)

-elekeza bunduki, -lenga, -piga shabaha,

-tunga shabaha;
-peremba

trela (ma-; -)

-aliki, -angika

-ng'ang'ania

bandari (-;ma-), bunta (ma-; -), diko (ma-),

forodha (-), gati (-; ma-), guda (ma-);
-funga gati, -soza

-funga gati, -soza;

-ambisha mashua;
( )
-soza

komunio (-), sakramenti (-)

uhusiano (ma-); -.
-husika, -jihusisha na

-toa misa

msuku wa nywele (mi-);

-fuma nywele, -tonea (.)

utoneo (.)

-chana

sababu (-), ajili (-), asili (-), chanzo (vy-),

haja (-), kisa (vi-), maana (-), maarubu (.),
sabiki (-), tungo (ma-; -), udhuru (.), mzizi
(mi-) (.); pinduli
(-); mshtuo (mi-);
kichochezi (vi-);
mshtuo (mi-);
maulisho (.); -sababisha,
-zumbua

kusababisha; ,
, sumbuo (ma-);

227

 umizi (ma-), tonesho (ma-)

-leta, -sababisha;
-angusha matata, -tia chonza, -gingisa,
-kalifu, -tafishi;
-tukuta;
-sumbufu, -tukutu; ,
mtesi (wa-);
-choma, -chonyota, -sibu,
-sonoa, -sonona, -sononesha, -tesa, -tonesha,
-tonosha, -uma, -vuaza, -wanga, -fyanda,
-onza, -umia; ,
mwumizi (wa-); -dhuru,
-hasiri, -ponza, -feli; -feli, -tia
tone, -bwaga zani, -l mtu kivuli;
-vunja mtoto;
, -adhibu, -sibu, -dhiki,
-hasiri, -tesa, -uguza; ,
msibu (wa-);
-adhibu, -gingisa, -taabisha, -thakilisha,
-sukasuka; -dhuru, -tia
(-sababisha, -leta) hasara, -hasiri; ,
mzoroteshaji (wa-);
-taabisha

malizano (.)

-lalaika, -lalama, -ugua

kinyongo (.), upotovu (.), wehu (.)

-egesha, -ambisha, -funga gati

kizushi (vi-)

() majilio (.), siku kiyama (-),

siku ya kubaathiwa (-)

-shona;
-shikiliza

() -ingiza farasi

-bana, -jibana

pini (-); kishikio cha

nguo (vi-), kibanio cha nguo (vi-)

() -finya jicho, -kunja jicho

-kunja macho, -finya macho

() kimbilio (ma-), utengo (.);

nyumba ya mayatima (-),

228

makazi watoto yatima (.)

ashabu (-), jamaa (-), msena (wa-), rafiki

(-; ma-), sahibu (-; ma-); bradha (ma-)
(.); () ndugu (-), kaka (-),
somo (-), yahe (-)

shoga (ma-), rafiki (-; ma-)

- kishoga, -a kirafiki, -a kidugu

tamu, vizuri

upendezi (.)

anisi, -nyerezi, - kupendeza, taanusi, taibu,

-tamu, -zuri, baridi (.); ( )
marini; nuru (-); -.
kinyemi (.), nyemi (-);
maongezi (.),
pumbao (ma-), changamko (ma-);
ladha (.);
maneno matamu (.);
utamu (.); mnukio (mi-);
mtu wa haiba (wa-),
mpendevu (wa-);
jamali (-), mnyange (wa-),
mlimbwende (wa-); -taibu,
-pendeza; -chapukia,
-kolea, -koa, -noga;
-tafadhali; -nukia

( -., -.) juu ya, kuhusu;

() kimoyomoyo, kindanindani, kimya,
kiroho

jaribio (ma-), jaribu (ma-), kionjo (vi-),

mwonjo (mi-), onji (ma-);
kionjo (vi-), upimaji (.), uonjaji (.), onji
(ma-)

pengo (ma-), uwazi (.)

-bomoa, -tekua, -toboa, -toma, -tumbua,

-ekua; -kata mtai, -fanya
mtomo, -omoa;
-piga kona

-tindanga, -jitoma

-jipenyeza, -tindanga, -pasua weu (.)

testityubu (-)

1) (.) fyuzi (-), plagi (-)

2) () gango (ma-), hasho (ma-), zibo
(ma-), kizibo (vi-), mzibo (mi-), nguzi (-)
3) ( ) msakamo
(mi-), msongamano wa magari (mi-), kizibo
(vi-)

balaa (-; ma-), fumbo (ma-), kayaya (-),

mgogoro (mi-), msaala (-; mi-), mtatizo
(mi-), tatizo (ma-), mushkili (mi-), mvutano
(mi-), neno (ma-), pingamizi (-; ma-), shaka
(ma-; -), suala (ma-), utata (.), kombo
(-; ma-) (); mambo (.),
kondo (-); majojo
(.)

kimulimuli (vi-)

-a kujaribia

1) () -jaribu, -onja, -dara

(.); , mjaribu (wa-)
2) () -onja;
-dhuku, -onja ladha;
-limbua; -pemba; ,
mwonja[ji] (wa-)
3) () -jaribu, -jitahidi

mtomo (mi-), tundu (ma-; -) tobo (ma-);

-vuja

panchi (-)

( ) mpande (mi-)

kizibuo (vi-)

-zindua, -kalamsha;
-ingiza moyo mpya

-amka, -chanua, -zinduka

mwamko (mi-), zinduko (ma-);

uzinduo (.);
mzinduko (mi-)

-pukusa, -fanya tundu

1) () bahati mbaya (-), janga (ma-),

mnaso (mi-) (.)
2) () tobo (ma-)

(.) -angusha, -felisha

1) ( ) -tindika, -enda kapa;

-anguka katika
mtihani, -feli [katika] mtihani, -shindwa
katika mtihani
2) ( ) -titia, -titima
3) () -tumbukia, -dindia;
4) (, ) -bopa

(-. ) utendaji (.);

uendeshaji wa uchaguzi
(.)

-angalia

-pembua, -pepeta, -pepua, -peta, -twanga

mjarabati

1) () uangalizi (.), udhibiti (.),

ukaguzi (.), utalii (.);
ukaguzi wa mahesabu
fedha (.)
2) () kionjo (vi-), mtihani (mi-),
onji (ma-), upimaji (.), utahini (.)

1) () -dhibiti, -chungua,
-cheki, -kagua, -hakikisha, -aua, -sahihisha,
-tazama, -tazamia; -tahini;
, mhakiki (wa-); ,
mfanidi ngozi
(wa-)
2) () -onja

(.) legeo (ma-)

-badili hewa, -pitisha hewa safi;

-anika nguo

() -punga upepo

kande (-), vyakula (.), maakuli (.)

Mungu (Miungu)

chakula (vy-)

mchanganya [wa] dawa (wa-), mtoa dawa

(wa-)

-fanya kosa

kosa (ma-)

229

ushamba (.)

jimbo (ma-), mkoa (mi-), nchi (-), wilaya (-)

-nepa

utambi (tambi), waya (-; nyaya), kipitisho

(vi-)

pitishio (ma-), upitishaji (.)

1) () -teka bakunja, -pemba,

-pembeja, -kalamkia
2) () -pitisha, -shinda;
-lala; -zungumza
3) () -weka, -fanya;
-laza; -chora, -piga
mstari; ( ,
) -nasibisha
4) () -endesha; (.)
-piga makombora;
-takasa kwa klorini;
-fanya ugomaji;
-barizi;
-fanya jaribio;
-piga kampeni, -fanya kampeni;
, -endesha sera;
-cheza bima; (.)
a -jamiisha;
-
-endesha utafiti;
-fanya upekuzi; -tia mbegu;
-binafsisha;
(.) -aua askari;
-fanya gwaride,
-endesha gwaride; , (-.)
mwendeshaji (wa-); ,
mwendeshaji uchunguzi (wa-)
5) ( -.) -pitisha;
-penyeza;
-pisha tohara; ,
mpenyezi (wa-)

1) () gaidi (ma-), kiongozi (vi-), mnyapara

(wa-), mwongozi (wa-);
kiongozi (vi-)
2) ( ) kondakta (ma-); (.-.)
mfagiaji (wa-), mwafagiaji (wa-)
3) (., .) kipitishio (vi-), kipitisho (vi-);
kipasha moto (vi-)

msindikizo (mi-), shindikizo (ma-), sindikizo

(ma-)

230

()-sindikiza; ()
-adi, -sanjari, -tembeza

nabii (ma-; -)

-piga kibirikizi, -nadi, -tangaza;

-zindua;
-tangaza nchi
iwe jamhuri; -tangaza
tosti

mtangazo (mi-), ubashiri (.; ma-), unadi

(.)

-ingiza, -safirisha

mchochezi (wa-), lipyoto (-; ma-) (.)

-a kuchochea, -a kuchokoza;
-pambanisha
maneno

chokochoko (-), kichocheo (vi-), tashtiti (-),

uchochezi (.), uchokozi (.), uchonganishi
(.)

uzi (nyuzi), waya (-; nyaya);

seng'enge (-);
usoka (soka; ma-);
( )
masango (.); dodi
(ma-), udodi (ma-);
(
) mkunzo (mi-);
wavu wa chuma (nyavu)

() uahirishaji (.), zohali (-)

chapuchapu, kwa hima, hima, kitematema,

kwa nishati, tasihili;
-sakata

chapuchapu, -epesi, mahiri, nususi;

mwenye pupa (wenye)

haraka (-), pupa (-), uchapasi (.), wepesi

(.)

chonjo (.)

-chachisha, -chochea, -chokoza, -tia chonjo,

-chonjomoa, -fyua, -kasirisha, -koroga, -noa,
-nyanyasa, -pekecha, -ringia, -saliti, -tashtiti,
-tibua, -vumbilia, -vuruga, -sai;

 -zua vita

legeo (ma-)

mlegeo (mi-)

-nepa

( ) uakiaji (.)

-akia, -meza; -gugumiza

maneno (.)

1) () -oneka, -jionyesha,
-jitokeza; (
) -chimbuza
2) () -tazama, -kagua, -pitia

-oza

alama (-), bahatisho (ma-), dalili (-), ramli

(-), tegemeo (ma-); utabiri
wa hali hewa (.)

utabiri (.)

-tabiri, -bashiri

mtabiri (wa-), mbashiri (wa-)

-payapaya

-fukuza, -angasa, -bekua, -bumburusha,

-epua, -furusha, -gurisha, -kung'atulia,
-ondoa, -ondolea, -ondosha, -shaka, -shunga,
-sumsa, -timua, -tokomeza, -winga, -piga
mateke (.); -fukuzia
mbali

-a kuvunda; vunde (ma-)

mpango (mi-), muhtasari (mi-), mwelezo

(mi-), mwongozo (mi-), orodha (-; nyorodha),
ratiba (-); mtala[a]
(mi-), mpango wa masomo (mi-), mpango wa
mafunzo (mi-); idhaa (-)

mpanga utaratibu (wa-)

-a mwongozo; hati
ya mwongozo (-)

maendeleo (.), kiendeleo (vi-), mwendeleo

(mi-), hatua (-), jongeo (ma-), mkunjuo (mi-),

mpoko (mi-), njia (-), sogeo (ma-), ukuaji

(.), uendelezaji (.), ustawishaji (.)

- kimaendeleo; nguvu
za kimaendeleo (.);
mageuko kimaendeleo (.);
mtu wa mbele (wa-),
mwendelezi (wa-)

-endelea, -jongea, -songa mbele, -zidi

(.) endelezi (ma-);

jometri endelezi (-);
hesabu endelezi (-)

-teketa

utoro (.)

1) () -toroka, -kosa;
-toroka shuleni, -toroka masomoni
2) ( ) -tembeza

-barizi, -punga hewa, -punga upepo, -randa,

-rauni, -sona, -tembea, -jitembelea, -zinga

mandar[i] (-), tembezi (ma-), utembezi

(.; ma-); pitapita (-)

mlalaji (wa-)

-uza; (-., .
) -uza mdomo kwa;
-uza roho, -teza roho;
-sumba;
-barikia;
-punja;
-nadi katika lilamu, -tia (-piga,
-uza kwa) mnada

( ) -uzanya; ( ) -jiuza

bazazi (ma-; wa-), mwuza (wa-)

(. ) -tekua

-bonyea, -titia, -titima

msichana mwuzaji (wa-)

mauzo (.), uuzaji (ma-), ukataji (.);

muflisi (-)

uhange (.), upenyaji (.)

231


-sogeza; -sukuma mbele,
-peleka mbele, -tanguliza

-sogea, -songa mbele, -elemea;

-chupia

msambazo (mi-), mwendo (mi-);

sogeo (ma-), kiendeleo
(vi-); ( )
karibiano (-; ma-)

-tunga, -ingiza ndani ya tundu;

-tunga sindano, -tunga uzi [katika
sindano]

1) () ubishi (.)
2) () hila (-);
mauzauza (.)

() -fanya, -tekeleza;
-toga mapete

-dumu

-refusha, -dumisha;
-jadidi

-zidi kupata urefu

mada (-), dumisho (ma-), udumishaji (.);

ujadidishaji (.)

tuili; -tuili

-a vyakula

maakuli (.), chakula (vy-)

() mstatili (mi-)

-endelea; ()
-shikilia; ,
-dumu; -zidi kutafuta;
, -salia,
-keti; -.
-fu[l]uliza

-dumu, -endelea, -fu[l]uliza, -ishi, -shitadi,

-shika uzi (.);
-chaga

mwendelezo (mi-), ufululizo (.);

itaendelea;

232

majira

tuili; -tuili

msago, kwa muda mrefu

aushi (-), msago (mi-), udumifu (.);

umri (.);
kikao (vi-)

-a muda mrefu;
nyondenyonde (-);
( ) -sedeka

mali (-), uzao (.), zao (ma-); (.) tunda

(ma-), zao (ma-); (.-.) zao (ma-), kilimo
(vi-); chomo (ma-);
chakula (vy-), maakuli
(.)

ufanisi (.)

-a mazao, -a kuleta faida

bidhaa (-), uzao (.), vifundiro (.)

-fukiza

-dopoa, -dudumia, -teketa, -fanya tobo,

-toboa, -fanya tundu, -zua;
-dopoka, -pekecheka

-la; (. , ) -pukusa

1) () kipito (vi-)
2) () safari (-), usafiri (.)

() barua safari (-), tikiti usafiri (-)

-pitia; -pita

mpita[ji] (wa-), msafiri (wa-)

azimio (ma-), kiolezo (vi-), mradi (mi-),

muhtasari mufidi (mi-), muswada (mi-),
tarakibu (-), utungo (tungo)

urasimu (.)

1) () -kusudia
2) () -rasimu

mhandisi (wa-), mrasimu (wa-)


() mashine kuonyesha filamu (-)

mchomozo (mi-), mtupo (mi-); mtupo ramani (mi-);

mtupo sulubi (mi-)

tobo (ma-)

-mumunya, -tikita

kurunzi (-)

ukaaji (.), ukazi (.)

-kaa; -l chumvi
nyingi (.)

-choma moto; -ponda

maisha (.)

ujiti (njiti);
ubabu (mbabu), ujiti wa ukuti wa mnazi
(njiti)

kipupa (.)

lahisi; mroho (wa-);

-bokoka, -lafua

hadithi (-), karaa (-), nathari (-), natra (-)

mwandishi [wa] hadithi (wa-)

jina l kupang[w]a (ma-), jina la kupachika

(ma-), lakabu (-), jina la mzaha (ma-), jina la
sare (ma-), jina la utani (ma-)

nadhari (-), uangavu (.), werevu (.)

- busara, -n busara, -erevu;

-erevuka, -tabasuri

uangavu (.)

maanga, -eupe, safi; maji

maangavu (.), mawewa (.);
-dhihiri

-fungua macho

-via (.)

mshindwa (wa-)

chombo cha kuchezea santuri (vy-), kinanda

cha rekodi (vi-), rekodiplea (ma-)

-shindwa, -feli; -vuma,

-tiwa fola, -enda kapa;
mvumo (mi-);
-poteza kesi; -fa
kiume

( ) mfuto (mi-)

1) () andishi (ma-), kazi (-), taarifa

(-), utungo (tungo), insha (-)
2) () mtoto (wa-), uzao (.);
sanaa (-)
3) (.) kichanganyiko (vi-), zao (ma-)

mfanyizaji (wa-), mtendaji (wa-), mtenzi

(wa-), mtengenezaji (wa-),muundaji (wa-),
mzalishaji (wa-); ( ) tovi
(-)

tija (-), ufanisi (.), utendaji (.), natija (-);

ufanisi wa kazi
(.)

-a kuzalisha; nguvu
za uzalishaji [mali] (.)

() -fanyiza, -sanii, -tengeneza,

-zaa, -zalisha, -zua;
-pima maiti;
-pima; -pakaza mafuta,
-pakaza grisi;
-zikua; -boronga,
-ghasi, -titima, -virigiza; (.)
-gawanya; ,
-fanya speksheni, -pekesheni;
-badilisha;
-pekuapekua;
-zalisha, -kopoa;
-pekua, -fanya sachi,
-piga sachi, -fanya speksheni;
-kata vito;
-pakia;
-songa roho;
-weka historia; ,
mzazi (wa-; ma-)

(.) kitenguo (vi-)

() kitenguo (vi-)

233


-a viwanda, -a kuhusu utengenezaji

tengenezo (ma-), utengenezaji (.), utoaji

(.), uvyauso (.), uzalishaji (.), uzao
(.); ujume (.);
kizazi (vi-);
utoaji [wa] nishati
(.), utengenezaji wa nishati (.)

hatinafsi (-)

holela

- holela

-dhukuru, -nena, -soma, -tamka;

-soma azima,
-tabana; -fanya hotuba,
-lumba; " "
-takbira; "
" ( )
-soma tahlili;
-kikisa maneno; -tongoa;
-. usemi (semi);
-wa tutwe, -kaa tutwe,
-wa kama chaza wa pwani (.)

lafudhi (-), matamshi ( .), tamko (ma-),

usemaji (.)

oteo (ma-), uotaji (.)

-kua, -ota; -sitawi

fitina (-), fukufuku (-), hila (-), vitimbo (.),

mbinu (-), njama (-), tara (-), uchimvi (.);
vitimbi vya
wakoloni (.)

1) () -anguka, -futu, -jiri, -sibu,

-tendeka, -tokea, -tuka, -tukia, -wa, -ja;
( -.
) -sadifu
2) ( ) -toka, -tokana; ( ,
. .) -nasibu

asili (-), jadi (-), kizazi (vi-), nasaba (-), shina

(ma-), uasili (.), ukoo (koo), chimbuko
(ma-)

ajali (-), jambo (mambo), kadhia (-), kituko

(vi-), mkasa (mi-), tokeo (ma-), tukio (ma-)

234

(.) kitungule (vi-), mtegaji (wa-), sungura

(-) (.)

kikwapa (vi-), tundu l mkono (ma-)

mkoma (wa-), mgonjwa wa ukoma (wa-)

1) (.) barasi (-),mbalanga (-), [ugonjwa

wa] ukoma (.), jedhamu (-), matana ( .),
chethamu (.); mbalanga
nyeupe (mi-); mbalanga
nyeusi (-)
2) () kitimbi (vi-), utundu (.)

mtu mtukutu (wa-), chale (ma-), mtani (wa-)

mkausho (mi-)

kichomo (vi-), udungaji (.)

-choma, -dudumia, -dunga, -fuma, -kita,

-toma, -vuaza; , ..
-toga;
-toga ndonya;
-toga mapete;
-pasua mpira;
-toboa jipu

1) () mpango (mi-), upangaji (.)

2) (.) mabamba ya chuma (.)

(.) -biringa

-chacha; -. vunde (ma-);

-vunda

utandikaji (.);
kanzu kaba (-);
twisho (ma-; -);
(.) wosha (-)

(. ) -laza, -toboa;
(.) -sakifu, -pasua weu (.);
-piga
miraha katika shamba;
-piga (-fanya, -shona) mabandi

ilani (-), kibirikizi (vi-), notisi (-, ma-)

-apisha, -duia, -harimu, -hizi, -laani, -tia

laana, -tukana; ( ) -viza;
-. -laani mtu kwa madua mabaya; ,
mlaanizi (wa-), mwapizi
(wa-); -laanifu


apizo (ma-), duizo (ma-), hizaya (-), laana
(ma-), shonga (-), ulaanifu (.)

-laanifu, maleuni, rajimi;

maleuni (-), mlaanifu (wa-);
-laanika

kichomo (vi-); (, ) pancha[ri] (-)

-lisha, -shibisha

-nyenyeleza

idara ya mkuu wa sheria (-), ofisi ya mkuu wa

sheria (-)

mshtaki wa serikali (wa-), mudiri wa sheria

(wamudiri), mwongozi wa mashtaka (wa-),
mwendesha mashitaka (wa-)

-tekua, -bomoa

-jibana, -nyinyirika

baba kabwela (-), tabaka la wafanya kazi

(ma-), wafanyao kazi

mfanyakazi (wa-)

babu (-), mlango bahari (mi-), hori (-), lindi

(ma-), kilango cha bahari (vi-), mkanda (mi-)

umwagaji (.)

-mwaga, -kupua, -mimina, -nyesha;

-mwaga (-toa, -fyonza)
damu; -angaza, -gubua,
-omoa, -toa mwanga; -toka
(-li) machozi; , mvuja
jasho (wa-), mtoka jasho (wa-)

-agaa, -mwagika, -nya

dibaji (-)

mwanya (mi-), pengo (ma-)

ujadidishaji (.)

-jadidi, -tuiliza;
-tuili

(, . .) -haribu,

-kupua, -badhiri;
-timba (-bwata, -tapanya, -fuja, -fumua) mali

dosari (-), ghalati (-), hatia (-), kosa (ma-),

ukosa (.), ukosefu (ma-), utelezi (ma-)
(.)

-fumua, -kosa shabaha, -yua

cheleo (ma-), uchelewaji (.), ukawiaji (.),

usiri (.), zohali (-)

-chelewesha, -kawia

(.) msamba (mi-), tupu (-), kitako (vi-),

uwinda (.)

1) () muda (mi-), majira (.), nafasi

(-), kipindi (vi-), pindi (-; ma-);
tambo (-; ma-); kitambo (vi-)
2) () pachipachi (-), upenyu
(penyu)

-a muda; vekta
uwazi (-)

() ubambikaji (.)

-lowa, -tota; -ambika,

-loweka

rishafu (-), kikaushio (vi-), karatasi ya

kukaushia wino (-)

-lowefu; -lowama

uwaria (.)

mwenye kiwanda (wenye)

viwanda (.), shughuli (-; ma-), tasinia (-),

uchumi (.)

-a viwanda; bidhaa
za viwanda (.);
rasilmali viwanda (-);
muungano wa viwanda vikubwa
(mi-)

-didimika, -dunga, -fuma, -kita, -toma,

-vuaza

-gagamiza, -tumbuza

235


( ) -embamba; ( ) -kali

-didima, -dindia, -gagamiza, -ingia,

-jipenyeza, -jitoma, -tomoa, -tumbuza; (
) -chomoza; -.
-vugua; -penya;
( -.) -kolea

-tiwa na, -patwa na, -ingiwa na;

, -ingiwa n imani

mpenyezo (mi-), mpenyo (mi-);

upenyo (penyo)

busara (-), nadhari (-), uangavu (.),

ufahamivu (.), werevu (.)

-erevu, -fahamivu, -karamshi, -tambuzi;

-erevuka, -tabasuri,
-tanadhari

(. ) -tembeza; .
<<>>

(.) mtegaji (wa-), sungura (-) (.)

-potevu; (.)
mghibu (wa-)

porojo (-; ma-), propaganda (-), uenezaji wa

habari (.), uenezi wa habari (.);
ubashiri (.; ma-)

-eneza habari, -tangaza

mweneza (wa-)

-adimika, -potea, -tilifika, -toka, -tokomea,

-toroka, -toweka;
-vogomea; -kung'atuka,
-yoyoma

mboni (-), kupotea, upoteaji (.)

-palilia

(, ) gema (ma-), genge (ma-),

uketo (.); (.) maangamizi (.; -)
(.)

propela (-), panka (ma-), rafardha (-)

-piga msasa (.)

236

() -andika mtu apate dawa

posho (-), riziki (-), kitumbua (vi-) (.)

-kolea

-sharabu

hatibu (ma-), mhubiri msikitini (wa-),

mwungama (wa-)

ukuhani (e.)

-toa hotuba, -hubiri, -hutubu, -lingana;

-jigamba kitaifa

hotuba (-), hubiri (ma-; -), ibada injili (-),

jaza (-; ma-), mhadhara (mi-), neno (ma-),
waadhi (nyaadhi)

-suza

mapali[li]o (.), mpalilio (mi-), mpalio

(mi-), upaliliaji (.)

-linganifu, -enye urari; -wiana

mizani (-), mwiano (wa-), uwiano (.), urari

(.)

1) () pasi (-)
2) () pengo (ma-)
3) () kupitisha;
utoro (.)

-pitisha, -pisha; -vuja;

-papa;
-kosa [kuhudhuria] mkutano;
maanga

mchipuo (mi-)

-chipua, -mea, -ota, -fumua; ( )

-chipua mbegu

-tumbuka, -nunuza

mpasuko (mi-)

kitundu (vi-), mpasuko (mi-)

mbashiri (wa-), nabii (ma-; -)

kahini (ma-), mtabiri (wa-), mtume (mi-),

nabii (ma-; -), rasuli (-), mwungama (wa-);
, -
muhudi (-)

- nabii

aguzi (ma-), uaguzi (.), ubashiri (.; ma-),

ukawafi (.), unabii (.), utabiri (.)

-agua, -tabiri, -bashiri

-angavu, - kiutamaduni;
mwangavu (wa-)

misa (-)

[muale wa] mvi (-; mi-)

mchekecho (mi-), mkung'uto (mi-)

-chekecha, -chunga, -kung'uta, -pembua,

-pepeta, -peta, -twanga; ,
mpembuzi (wa-)

mhitaji (wa-), mwombaji (wa-)

() pengo (ma-); (.) upenyo wa

-bembejea, -nasihi, -omba, -taka;
kivita
-taradhia;

-omba samahani;
-teketa, -toma, -tomoa, -tumbua, -vunja,
-omba; -. -tafadhali;
-toboa
-rehemu (ma-);

-nasihi;
1) () -buyuka, -tumbuka
(, . .) -stajiri;
2) () -jitoma, -tumbuza;
-omba kombo, -lalama;
-buguika; -angukia [miguu], -nasihi, -omba
-bubujika
msamaha, -taka msamaha, -omba radhi, -taka

radhi, -taka shufaa, -toa udhuru;

chururu (-), mpenyo wa maji (mi-), mtiririko
-taka idhini, -omba ruhusa;
(mi-); ufujaji (.);
-piga hodi;
mbwabwajo (-)
-uliza shauri, -taka shauri;

-posa;
-toja, -vuja
, mtaka (wa-); ,

mwombaji (wa-);
-dudumia, -dunga, -teketa, -zua;
-omboleza
-toboa kwa kekee;
-dopoka, -pekecheka
() upenyo (penyo)

() ufa (nyufa), upenyu (penyu); (. -nyinyirika, -jipenyeza;

) mwangaza (mi-)
-nyenyeleza

mwangavu (wa-), mwenye kutapakaza elimu

ajwadi, - fahari, -tukufu;
(wenye), mwalimu (wa-; w-)
-vuma

mtanzuko (mi-)
-adhimu, -enzi, -himidi, -sifu, -taadhimu,

-tukuza, -vumisha;
( ) -chomoza
( ) tahlili (-)

-tapakaza (elimu, utamaduni, maarifa),

-tukuka, -vumika
-elimisha

-peleleza;
elimu (-), mwangaza (mi-), taaluma (-)
-nasibisha

maarifa (.), elimu (-), mwangaza (mi-)

() futa (-)
(.)

() -sikiliza

237


-pitia, -tazama, -kagua

ukaguzi (.), uchunguzi (.)

1) () mtama (mi-); () dohani

(-), serena (-), ukura (.);
muwele (miwele)
2) () ulezi (ma-); () lulu (-),
felefele (-); bisi (-);
mawele (.)

-kokomea, -penyeza, -tanguliza;

-pitisha mkono

prozodi (-)

1) () barabara kuu (-), njia kuu (-)

2) () kijitabu (vi-), muhtasari
[mufidi] (mi-)

tuili

-tuiliza

baghami (-), bahaluli (ma-), bahau[u] (ma-),

baradhuli (-;ma-), daba (ma-), dubu (-), juha
(ma-), goigoi (-; ma-), jura (ma-), kimondo
(vi-), mjinga (wa-), zuge (-; ma-), dobi wa
punda (ma-) (.); gulagula (ma-), mzuzu
(wa-), maamuma (-), mshamba (wa-), tobwe
(ma-; -) (.)

sahali; umbo sahali (ma-)

-mudu

-enea, -karibia, -lala, -sambaa, -tambaa,

-tanda, -tandaa; ( ) -tandawaa;
-anguka miguu

chancha (ma-), guberi (ma-), hawara (-; ma-),

kahaba (ma-), kiberenge (vi-), kibiritingoma
(vi-), kirukanjia (vi-), malaya (-), mkahaba
(wa-), mkware (wa-), mtalaleshi (wa-),
talaleshi (ma-); barabara (-;ma-), bibi (ma-;-),
kisiki (vi-) (.)

ukahaba (.), umalaya (.), utembezi

(.; ma-)

nyara, tupu; vivi hivi

unyofu (.)

238

mboga, - mfuto, sahali, rahisi;

dutu sahali (ma-);
namba tasa (-);
sentensi sahali (-); akina yahe
(.); kabwela (ma-)

maziwa kuganda (.), gururu (-),

mgandisho wa maziwa (mi-)

mtu wa chini (wa-), kabwela (ma-), mtu ovyo

(wa-)

akina yahe (.)

uwanja (nyanja), uwazi (.), nafasi (-)

lugha mitaani (-), porojo za akina yahe

(.)

-enye nafasi [nyingi];

(. ) -nafisika

1) () sahali (-), wepesi (.)

2) (, ) ubaradhuli (.),
uzuzu (.), weupe (.)

banyani (ma-), bunga (-), bwege (ma-),

kibahaluli (vi-), zuge (-; ma-), zumbukuku
(ma-); hambe (ma-), mshamba (wa-) (.)

kirefu, kinagaubaga

cheneo (vy-), eneo (ma-), mahali (.), nafasi

(-), pachipachi (-), tambo (-;ma-), uwazi
(.);
( ) ngama (-);
,
() weu (nyeu)

baridi (-), ugonjwa wa baridi (ma-), bombo

(-), mafua (.), kumbazi (-)

-pata baridi, -patwa na baridi

( )
mtitio (mi-)

-jionyesha; ( ) -rishai

aili (-), dhambi (-; ma-), halafa (-), hatia (-),

junaa (-), kosa (ma-), lawama (-; ma-),
manza (-), munkari (-), ukorogefu (.), utadi
(.)


shiti (ma-), shuka (-;ma-)

-anika, -kausha

-hesabu

-kosea

-amka, -amkia, -jihimu, -lauka, -ondoka

usingizini, -zinduka; (
; . . ) -vumburuka;
-damka, -jihimu

dua (-; ma-), haja (-), maombezi (.),

matilaba (.), nasaha (-), omba (ma-), ombi
(ma-), takio (ma-), taradhio (ma-), uombaji
(.), uombezi (.), utumishi (.);
(, )
lalamiko (ma-);
ombolezo (ma-)

() upenyezaji (.)

-tumbukiza

() upenyezaji (.)

-chomelea, -vuta

-fadhili

kiungo cha kubandika (vi-)

protini (-)

udererezi (.), ufujaji (.)

-vuja

himaya (-), mahamia (-)

(.) sera ya kutetea wafanyabiashara wa

ndani (-)

himaya (-), tegemeo (ma-), utetezi (.)

dakizo (ma-), kidakizo (vi-), halafa (-), katazo

(ma-), kinzano (ma-), lalamiko (ma-), teto
(ma-), lalamisho (ma-), makindano (.),
udaku (.), upinzani (e.)

mprotestanti (wa-), Protestanti (-)

-a kiprotestanti

-dakuliza, -kindana, -kinza, -lalamika, -t

lalamiko, -teta, -gahamu, -ruka (.);
-kinzani

chururu (-), mvujo (mi-)

dhidi , kinyume cha; () mkabala,

mkabala wa; mkukumkuku, kwa
nguvu; kinyume
saa; -pingamana, -pinga

rafu joko (-); bati

l kuokea (ma-); bati
la kuchomea (ma-)

-aridhi, -bamba, -bisha, -dinda, -gomba,

-kaidi, -halifu, -kanusha, -pinga, -pingamana,
-gahamu

adui (-; ma-), hasimu (ma-; -), mdaawa (wa-),

mgomvi (wa-), mkinzani (wa-), mnenea
(wa-), mpasi (wa-), mpingaji (wa-), mpingani
(wa-), mpinzani (wa-), mshindani (wa-),
mshinde (wa-), mshonde (wa-), mteteaji
(wa-), mtetezi (wa-);
mpinga vita (wa-)

makuruhu; -wa n inda

(.) chombo cha kujikinga na hewa sumu

(vy-)

chachari (ma-), kinzano (ma-), ukinzani

(.), mkingamo (mi-), upinzani (e.),
upingaji (.)

-aridhi, -bisha, -dinda, -halifu, -kinga, -kinza,

-pinga

kinyume cha sheria

-a kuzuia mimba

[-a] kinga moto;

mmalizio kinga moto (mi-)

kinyume (.), mpambanisho (mi-),

uhitilafiano (.);
mkabala wa, kinyume cha

mbali; ukinzani
(.);

239

-kwaruzana;
kinyume

-fafanisha, -pambanisha

-a kunasua makombora

-kinzani

-badilifu, -katavu, - mabishano, tofauti

gombano (ma-), hitilafu (-), mfarakano (mi-),

mgogoro (mi-), mgongano (mi-), mvutano
(mi-), pingano (ma-), tangukano (ma-),
tofauti (-), ubishi (.), uhasama (.),
upambano (.), utetezi (ma-);
mabishano (.), uhitilafiano (.);
kuhasimiana
kimataifa

-aridhi, -checha, -dakiza, -dinda, -gomba,

-halifu, -hasimiana, -kindana, -kinga, -kinza,
-pambanisha, -teta, -zuma;
-tofautiana;
-pingana na; ,
mdakulizi (wa-), mteta[ji] (wa-)

-dinda, -kabili; (
, . .) -bariziana

-a kupinga vifaru, -a kupigia vifaru

dawa kutopoa (-), topozi (ma-)

1) () -pangusa; -piga msasa

2) () -fanya tundu, -paruza

() -penyeza

-jipenyeza

shemasi mkubwa (-; ma-)

kijito (vi-), tundu (ma-; -)

1) () dokezo (ma-), kumbukumbu

(-; ma-), muhtasari (mi-), miniti (-), itifaki (-)
2) () protokali (-), itifaki
(-), ratiba (-)

msajili (wa-)

chembechanya (-), protoni (-)

240

( ) viza; -. vunde (ma-);

viza la yai (ma-)

kichomo (vi-), udungaji (.), utoboaji (.)

-choma, -dopoa, -dunga, -fuma, -kita, -toboa,

-toma, -tumbua, -vuaza

-mudu, -nyanya, -nyosha, -vuta;

-pitisha mkono;
-nyo[o]sha mkono wa urafiki

1) () -tanda
2) () -nyoka

cheneo (vy-), eneo (ma-), tambo (-; ma-),

ukakaya (.)

mchochoro (mi-), uchochoro (chochoro; ma-),

ujapojapo (japojapo)

-tia adabu, -pa mafundisho

kitanzi (vi-), ndoana (-)

-a kikazi;
chuo cha kazi (vy-);
rejista (-);
mchezaji kikazi (wa-), mchezaji wa kulipwa
(wa-), mchezaji wa kuajiriwa (wa-)

amali (-), kazi (-), taaluma (-), ufundi (.);

udaktari (.);
unyozi (.)

mufti (ma-), profesa (ma-)

ukingaji (.), uzuiaji wa magonjwa (.),

zuio (ma-), kinga (-)

1) (.) mkato (mi-), umbopande (ma-),

upande (pande)
2) (. ..) mwinuko (mi-)

chama cha wafanya kazi (vy-)

-randa, -tembea

(.) mnyakuzi (wa-)

(.) mwerevu (wa-); kitungule (vi-),

mtegaji (wa-), sungura (-) (., .)

baridi (-), ubaridi (.), mzizimao (mi-),

baridi, uvuguvugu; mrao

(mi-); -burudi

kipito (vi-), pitio (ma-), pito (ma-), msana

(mi-), penyenye (-),tundu (ma-; -);
ususu (susu); (. .
) chochoro (ma-),
kichochoro (vi-); kipenya (vi-)

barakala (ma-), mpita njia (wa-) (.)

uwezo wa kupitika (.), nafasi ya kupitika (-)

-a kupitika, -o-pitika;
-endeka, -ingilika, -pitika

-ingia, -jongea, -penya, -pita, -vugua; (

) -pata;
-ingia uhaji;
-tumika; -acha, -pita,
-pagua, -ambaa;
-tumbuza, -gagamiza;
-toharika;
-pishana; ,
-enda sambamba;
, -pitia, -vuya;
-enda pewa;
-pitia mlango wa nyuma; ,
mwajimbo (wa-)

pito (ma-)

mpita[ji] (wa-), mwenda (wa-), mwenenzi

(wa-), mpita njia (wa-)

baraka (-), fanaka (-), fanikio (ma-), ghanima

(-), neema (-), taufiki (-), tengemano (ma-),
uendeshaji (.), ufanifu (.), ufanikivu
(.), ufanisi (.), uneemevu (.), uongoaji
(.), ustawi (.), ua (ma-) (.)

-bariki, -endelea, -faidi, -fanikia, -inukia,

-neemeka, -ongoka, -sitawi, -fana, -stakimu,
-tononoka

fani, -neemevu

nidhamu (-), taratibu (-), tengenezo (ma-);

nidhamu kupiga
kura (-)

uchuja (.)

-chuja, -gida

asilimia (-), pasenti (-);

riba (-)

harakati (-), maendeleo (.), mfuatano

(mi-), mwenendo (mi-), taratibu (-),
tengenezo (ma-); jando
(ma-); uelimishaji (.);
mfumo (mi-), msuko
(mi-); ulaji (e.);
manza (-);
mfumo (mi-)

mwandamano (mi-), maandamano (.),

maandamo (.), uandamano (ma-), fuatano
(ma-); gwar[i]de
(-; ma-)

(.) -safisha kutokana na

-ingine

-safisha, -takasa; -chokoa

kik

ange, jadidi, kidinindi

1) (, ) imara (-),
uimara (.), udumishaji (.), umadhubuti
(.), uhodari (.), ushupavu (.); chuma
(vy-) (.); sulubu
(-)
2) () uvunzovunzo (.), aushi
(-), uthabiti (.), tegemeo (ma-) (.)
3) (, ) mkazo
(mi-), uhodari (.), uimara (.), uimarisho
(.), umadhubuti (.)

1) () aushi, - kudumu;
-dumu, ( )
-kolea
2) () - dhati, -gumu, imara, mithaki,
madhubuti, mathubuti, thabiti, hadidi
(.); -imarika, -kazana,
-kita, -shupaa, -sulubika, -thibiti, -tungama,
-zinda; ()
-tembea, -titia

aridhilihali (-), maombezi (.), ombi (ma-),

takio (ma-), ujumbe (.), uombaji (.),
uombezi (.);
nasaha (-)

241


kisogoni, mapito (.), zamani (-);
kisogoni, kizamani, nyuma, siku
zile

- kale, - kizamani, - zamani;

mwaka [wa] jana (mi-), mwaka uliopita
(mi-)

-a kuaga

agano (ma-), kiago (vi-), mwagano (mi-);

, . .
buriani (-);
. . tasihili (-);
, buriani ya milele (-)

-afu, -hurumia, -samehe;

-feleti, -bihi, -burai, -samehe;
msameha (wa-)

-aga, - buriani, -toa buriani, -agia;

-agana, -n
(-agana, -takan, -ambiana) buriani

afu (-; ma-), buriani (-), ghofira (-; m-),

kombo (-; ma-), masamaha (.), msamaha
(mi-),mbukwa (-), nasaha (-), radhi (-),
shufaa (-); utakaso (.);
buraa (-)

-dara

tokeo (ma-), udhahirifu (.);

onyesho la busara (ma-)

-dhihirisha, -onyesha;
-kiakia, -hangaika;
-cheza kamari; -safisha
filamu; -onyesha ujogoo;
-daghadagha;
,
-fanya (-onyesha, -piga) kiburi;
-tuna; ,
-rehemesha, -rehemu;
-jitolea, -jitokeza;
-dodosa;
-dadisi; ,
-deka; ,
-jipiga moyo konde

-fumbulika, -jionyesha, -dhulu; (. .

, ) -pasha;
-jifaragua

242

( ) kianga (vi-), mtanzuko (mi-),

uchechea (.), kichea (.), kweu (.),
mkesha (mi-), kuanu[li]ka

dimbwi (ma-), kidimbwi (vi-), nyanza (-),

ziwa (ma-); kama matope

mtambo (mi-), springi (-), zongomo (ma-);

kamani (-)

kikoto (vi-), ubati (bati), ung'ongo (ng'ongo);

upongoo (pongoo);
( . .) bugu
(ma-); ( -
, . .) banzi (ma-);
(. ) ufito
(fito); (. , . .)
cherewa (-)

mruko (mi-), ruko (ma-), urukaji (.)

-chachawa, -chupa, -dakia, -ruka;

-jitupa kwa mwavuli, -chupa
kwa mwavuli

mrukaji (wa-); mzamaji (wa-);

mruka juu (wa-);
mruka mbali (wa-)

(-) koni (-)

mchupo (mi-), mruko (mi-), ruko (ma-);

mbizi (-); (.)
urukaji (.); mchezo wa
kuruka juu (mi-); kuruka
kwa upondo

dutu (ma-), kiwe (vi-), utumbavu (.);

ukurutu (e.); upele
(pele), marugurugu (.), marumvirumvi
(.)

-enye viwe usoni, -enye pele;

-wa na viwe usoni

chunusi (-), kibuja (vi-), kidudusi (vi-), kijiwe

(vi-), kipele (vi-), kirasa (vi-)

usokotaji (.)

shada (-; ma-), shungi (-; ma-);

sliva (-); shungi la
nywele (ma-); (
) panja
(ma-); kinjori[n]jori
(vi-); , shore
(-; ma-)

mkuruzo (mi-), uzi wa kufumia nguo (nyuzi)

bizimu (-), kifungo (vi-), kitasa (vi-)

dulabu (-)

(.) ukingo mnyofu (kingo), mstari

mnyofu (mi-)

unyofu (.)

1) () kwa bayana
2) () kititi, kiwima, wima, moja kwa
moja; kiomo, yahom
3) () moja kwa moja

haki (-), wongofu (.)

1) () kabili, -nyofu
2) () -nyofu, - wima;
ukingo mnyofu (kingo);
usimamo (.);
pembemraba (-); -nyoka,
-ongoka, -simama;
-bandamana

moja kwa moja

(. .) -nyofu;
mhamisho (mi-)

1) (.) unyofu (.), uwima (.);

2) (.) unyofu (.), haki (-)

1) () haki (-), hedaya (-),

ikhlasi (-), unyofu (.), wongofu (e.)
2) (. ..) uwima (.), unyofu (.)

mraba (mi-), mstatili (mi-)

-a pembemraba;
mtupo sulubi (mi-);
pembetatu mraba (-)

mwendo wa kunyoka wima (mi-)

bizari (-), viungo (.)

- kipilipili

-sokota uzi

uficho (ma-)

-ficha, -fukia, -funika, -futika, -nyerereza,

-sitiri, -vumbika, -siri (), -banza
(.); ( ,
, . .) -futika;
-fudikiza; ,
mfichaji (wa-)

-jificha, -jifumba, -jisiri, -sitiri, -sitirika,

-jivumbika, -jibanza (.)

mchezo wa kufichanafichana (mi-), kibemasa

(-; vi-), kibe (-; vi-)

zaburi (-)

zaburi (-)

jina l bandia (ma-), jina la kuigiza (ma-),

jina la fumbo (ma-), jina la kambo (ma-),
msimbo (mi-), jina la kupanga (ma-)

roho (-), ufahamu (.)

- roho; wehu (.)

udodosinafsi (.)

isimu nafsia (-)

msaikolojia (wa-), mtaalamnafsi (wa-)

- kisaikolojia

elimunafsi (-), saikolojia (-)

faranga (ma-), kinda (ma-)

ndege (-), nyuni (-); ,

kipasuasanda (vi-), mwanguo
(wa-), ndege korofi (-), mumbi (-);
mnana (-; mi-);
kipungu (vi-); - barabara (-),
hondo (-), kwembe (-; ma-); -
kitaroharo (vi-); (.) chekechea
(-)

243

mfuga ndege (wa-)

ufugajindege (.)

mtega ndege (wa-)

banda l kuku (ma-), shamba la kufugia kuku

(ma-)

-a ndege; ua wa kuku (nyua);

ubele (ma-)

() umri wa kubalehe (.)

hadhara (-), hadhira (-)

mtoleo (mi-), uchapaji (.), uchapishaji

(.), utoaji (.)

-toa hadharani, -tangaza

uandishi wa magazeti (.), uandishi wa

habari (.)

hadharani, kadamnasi

- hadharani; suto
(ma-); mnada wa hadhara
(mi-); danguro (ma-)

-tisha, -bumburusha, -ghasi, -hofisha, -tia

hofu, -kurupua, -kurupusha, -kutusha, -shtua,
-ogofya; -tikisa, -ponda (.)

-fadhaika, -nyongea, -fanya (-n, -tiwa, -wa

na, -patwa na, -shikwa na, -ingiwa na) hofu,
-jituka, -kokoneka, -kutuka, -gutuka, -ogopa,
-shtuka, -sisim[u]ka, -tikisika (.);
-n hofu

() mchelea (wa-), mwenye hofu (wa-)

kifungo (vi-), kishikizo (vi-)

podini (-)

funde (ma-), poda[ri] (-), vumbi (ma-);

dalia (-)

kibati cha podari (vi-)

-podoa

-jipodoa, -jipura, -paka podari

244

1) () chupa (-; ma-), kichupa (vi-)

2) () kilenge-lenge (vi-)
3) ( ) kipovu (vi-)

-chemka, -tutuma

bofu (ma-), kibofu (vi-); povu (ma-);

() lengelenge (ma-);
kibofu cha mkojo (vi-), bofu
l mkojo (ma-); bofu l
nyongo (ma-); chupa
uzazi (-)

fungu (ma-), mkole (mi-), shada (-; ma-),

mfundo (mi-); mganda (mi-)

mzinga wa bombom (mi-), bunduki

mtambo (-), mashingan[i] (-)

mpiga bombom (wa-)

-si-o-penyeka kwa risasi, -enye deraya

sweta (-)

kinyunyizio (vi-)

(.) dau (-; ma-)

mdundo wa damu (mi-), mpigo wa damu

(mi-)

mpapatiko (mi-), papo (ma-)

kiherehere (vi-)

-puma, -pwita, -tuta, -tutusa; ( )

-papa

risasi (-)

1) (, ) dondoo (ma-; -), kifungu

(vi-), kipengele (vi-)
2) () kituo (vi-)

mstari mficho (mi-)

usabihi (.)

() mtu wa taratibu (wa-)

[taratibu ya] alama za uandishi (.)


kitovu (vi-)

chango la uzazi (ma-), kitovu (vi-),

kiungamwana (vi-)

kitovu (vi-)

dhoruba ya theluji (-), kimbunga cha theluji

(vi-)

zambarau

1) () -acha [huru], -ruhusu;

-acha mambo
ndelee kiholela; -zamisha;
-tengua gari
2) () -anzisha; ( ) -washa;
-tekeleza
mkupuo wa pili wa karakana;
-toa shoti
3) () -karibisha ndani
4) () -tupa;
-tupa mafunda moshi;
-ota mzizi; -shika
mizizi mirefu; -toja mshipa,
-toja, -piga chuku, -umika; ,
muumikaji (wa-);
- hewa, -jitendekeza, -jifaragua,
-fanya (-onyesha, -piga) kiburi, -twaza, -piga
[ma]lapa; -mea, -ota;
-tona mate, -dolola;
tonesho (ma-)

-anza; -toroka;
-timbwirika

(.) mkia wa mbuzi (mi-) (.), ngebe

(-) (.)

(.) . <<>>

1) () kame, wazi
2) (, ) -tupu, wazi;
() abyadhi, -eupe;
bupu (ma-); pengo (ma-), uwazi
(.); seti tupu (-);
utupu (.), mvungu (mi-)
3) () -vungu, -zimwe; ( ) pofu;
utupu (.), mvungu
(mi-)
4) () ovyo, bure;
pwaji (-); kichwa bupu (vi-);
mann bure (.), neno tupu

(ma-); bahaimu (ma-)

(.) mwenye harija mno (wenye), ngebe (-)

harija (-), kilimiladha (vi-), mapayuko (.),

mbwato (mi-), ndarire (-), ngebe (-)

-leleja, -toa ngebe (.)

ubatilifu (.), utupu (.), uvungu (.),

uvurungu (.), uwazi (.)

-vungu

utasa (.)

( ) udui (ndui)

-tupu

-tupu; nchi kame (-);

wangwa (nyangwa),
hame (ma-)

sufii (-)

jangwa (ma-), mkuranga (mi-);

jangwa mchanga (ma-)

-laiti, -acha + ;
acha aende

kidude (vi-), kitakataka (vi-), mswaki (mi-)

(.); ! haidhuru, upuuzi (.)

fifi, hafifu

chachawi (-)

mchafuzi (wa-), mfujaji (wa-), mavungu

(.) (.)

borongo (ma-), chachawizo (ma-), chafuko

(ma-), fadhaa (-), fujo (ma-), furufuru (-),
hekaheka (-), kititimo (vi-), kivurugo (vi-),
mavurugo (.), vurugu (-; ma-), mburugo
(mi-), makorowezo (.), mavungu (.),
mchanganyiko (mi-), uchanganyi (.),
mtatio (mi-), mgaragazo (mi-), mkanganyiko
(mi-), msongo (mi-), mtangauko (mi-), tata
(ma-), utata (.), mzingile (mi-), rangaito
(-), tawanyiko (ma-), tibuko (ma-), uchafuko
(.; ma-), vurumai (-; ma-);

245

 mang'amung'amu (-);
basua (-), mchanganyiko wa mawazo
(mi-)

kipepo, kisegemnege

-gaja, -paraganya, -rabishi, -tarakanya, -tata,

-tatanisha, -tatia, -vuruga, -saliti (.)

-tata

() hati utalii (-)

kitabu cha mwongozo wa safarini (vi-)

-a kuonyesha njia

bi, kwa njia ya

mpita[ji] (wa-), msafiri (wa-), mwenenzi

(wa-)

msafara (mi-), safari (-), tembezi (ma-),

usafiri (.); kirago
(vi-)

-enda matembezi, -safiri, -talii, -tembea,

-abiri

majira ya kuvua samaki (.), msimu wa

uvuvi (mi-)

mpita[ji] (wa-), mwanagenzi (w-), msafiri

(wa-)

maasi (.), uasi (ma-)

mkatale (mi-), pingu (-; ma-)

1) () njia (-); sabili (-), tariki (-)

(.); , sirati (-)
2) () jiha (-), mbinu (-), mlango (mi-),
njia (-), ufunguo (funguo) (.);
tendwa (-)
3) (.) njia (-); njia za
pumzi (.)

ugoya (ngoya), unyoya (nyoya; ma-), laika

(ma-)

-fura, -tuna, -tutuka, -tutuma, -vimba

-enye manyoya

246

luja (-), ombe (-); kina cha

bahari (vi-)

julfa (-), kishada (vi-), shada (-; ma-), mkole

(mi-), kivunga (vi-), mfundo (mi-), shazi
(-; ma-), vunga (ma-), kichopa (vi-);
sokoto la nywele (ma-), ushungi
(shungi; ma-), shungi (-; ma-), junju (-),
bwenzi (-), sunzu (-), denge (-), msonge wa
nywele (mi-); ,
, ( )
mwengo (mi-); (
, , . .) mgwisho
(mi-); , . . kicha
(vi-);
(. ) kienge (vi-);
kipamba (vi-);
,
vitango (.)

-enye manyoya, timutimu

mzinga (mi-)

manyoya (.)

-a manyoya; mnyama mwenye

manyoya (wa-)

laika (ma-);
(. )
ugundi (.); kinywa
mchuzi (vi-), kiramba mchuzi (vi-);
kionjamchuzi (vi-)

msitu mnene (mi-), gongo la mwitu (ma-),

chaka (ma-)

nyuki (-); wembembe (-)

mfuga nyuki (wa-), mrina asali (wa-), mrina

nyuki (wa-)

ufugaji wa nyuki (.)

ngano (-)

ulezi (ma-), uwele (mawele; nyele), mtama

(mi-)

busha (-; ma-), fusha (-; ma-), kizibo (vi-),

zibo (ma-)

ghera (-), hamasa (-), hamu (-), harara (-),

hari (-), kipupa (.), mori (-), moto (mioto),
mwako (mi-), shauku (-), uharara (.), ukali
(.), vuguvugu (ma-)

mangwaji (.)
2) () -epesi

kiweko (vi-)

mchezo wa kuigiza (mi-), kiigizo (vi-),

-meka, -ungua
mchezo wa tamasha (mi-), tamthilia (-)

-tifutifu
-lewa, -sakara; -vaa miwani, -[ji]piga mtindi

(.)
kifyonza vumbi (vi-), mfyonza vumbi (mi-),

kivuta vumbi (vi-)

mlevi (wa-), mtahamari (wa-) ();

kichozi (vi-), komba (-), mchapa maji (wa-),

kitakataka (vi-), uvumbi (.)
mkomba (wa-) (.);

-chocha, -lewa; mlevi wa

-fanya tifu, -tifua, -tim[u]ka
kubobea (wa-), mlevi [wa] kupindukia (wa-)

kwa hamasa, kwa nguvu

ulevi (.)

harara (-), hari (-), nguvu (-), umoto (.)

-shiriki ulevi, -piga mma (.)

kauta (-), kivumbi (vi-), uvumbi (.), vumbi

1) () mlevi (wa-), chopi (-) (.)
(ma-), tifu (-; ma-); wage 2) (.) - kilevi, -levi;
(.); kauta (-)
-lewa; -wa chicha

(.) chavulio (vy-)

lodi (ma-;-), mwinyi (mamwinyi)

-tifutifu
bokoboko (ma-), viazi vya kupondwa (.),

rojo (-); kisombo

(.) mbelewele (-), chavuo (-), unga (.)
(vi-), msombo (mi-)

-hoji, -tesa; -bahatisha,

(=22,5 ) shibiri (-), futuri (-)
-jaribu bahati, -taamamu

() -kaza macho, -tumbulia (.)

-jaribu, -jitahidi;

-furukuta; 1) (, .) kiuno (vi-)

-zungushana
2) () kisigino cha mguu (vi-)

adhabu (-), teso (ma-), utendaji wa mateso

(.) penteko[s]te (-)
(.)

(.) Torati (-)

udadisi (.)

mpango [wa maendeleo] wa miaka mitano
mdadisi (wa-); -dadisika,
(mi-)
-labizi

-a mia tano
koromo (ma-), mtweto (mi-)

() -enda kisengesenge
-koroma, -penga, -tweta

pembetano (-)
() adhama (-), fahari (-; ma-),

ufahari (.), heshima (-), uzuri (.)

kisigino cha mguu (vi-)

1) () -adhimu, -zuri;

247

kumi na tano, hamstashara (.)

-paka, -sawidi, -tia madoa

mawaa (.), marakaraka (.)

- madoadoa, -n mdoadoa, - marakaraka

Ijumaa (-); (.) Ijumaa

Kuu (-)

bato (ma-), doa (ma-), ibura (-), kiraka (vi-),

kidudusi (vi-), kipaji (vi-), kipaku (vi-), waa
(ma-), kiwaa (vi-), tone (ma-);
baka (ma-); punye (ma-);
kipaku (vi-), punje (-), baka
(ma-), ndugu (-); (
)
kipwepwe (-); kimanda
(vi-); kibatobato
(vi-); . tone (ma-);
batobato (ma-);
marakaraka (.)

kiondoa madoa (vi-), kitoa madoa (vi-)

ibura (-), kibatobato (vi-), kidoa (vi-), waa

(ma-), kidudusi (vi-), kipaji (vi-), kiraka (vi-);
punje (-), kiwaa (vi-),
punye (ma-), bato (ma-);
kitakataka (vi-)

- tano; -. hamusi (-)

-tano, hamsa (-) (.); (.)

sala za faradhi (.)

hamsini; thumni (-),

nusushilingi (-)

mia tano, hamsa mia (.)

mja (wa-), mtumwa (wa-), nokoa (ma-),

punda wa dobi (-) (.); ,
, kizalia (vi-); ,
-
kadamu (ma-); abdi
(-); kisungura (vi-); ,

mkimbizi (wa-)

248

mwenye watumwa (wenye)

unyenyekevu (.)

kitumwa

-nyenyekevu

kazi (-), amali (-), leba (-), maishilio (.),

tendo (ma-), utendaji (.), gange (-) (),
jasho (-; ma-) (.);
kandarasi (-); mzamisho
(mi-); shughuli
(-; ma-);
msaragambo (mi-); udaktari
(.); utingo (-;ma-);
mtomo (mi-), uashi
(.; ma-); uvukuto (.);
upagazi (.);
usonara (.);
ubini (.), uhunzi (e.);
ufanyianaji wa kazi (.), kazi kiwili (-);
, kazi
sulubu (-);
ufundi bomba (.); kazi
mikono (-)

-fanya kazi, -tenda kazi, -tumika; (

) -enda, -cheza; ,
-chapa kazi; -.
-tumikia; ,
-funga kibwebwe;
-kokota kazi;
-jitumikia; -jielimisha;
-fua;
, - -fanya kazi ovyo, -boronga
kazi, -ghafilisha kazi, -zembea;
-piga mashine;
-menyeka; ,
mwajiriwa (wa-); (
) -enye kazi, -li-o-ajiriwa;
() -tendaji

mfanya (wa-);
mpanga (wa-);
mwanamaarifa (w-);
() mpiga cha (wa-);
ofisa elimu (ma-)

mwajiri (wa-)

biashara ya watumwa (-)

utendaji (.), uwezo wa kufanya kazi (.)


1) (.) - kifanyakazi, - kikazi;
paneli (-); kibarua
(vi-); nguvu [ki]kazi (-),
utumishi (.); mahali
kufanya kazi; tabaka la
wafanya kazi (ma-); ovaroli
(ma-); kibaruasiafu (vi-);
wanyama wa kulimia (.),
ng'ombe wa kulimia (-);
kikazi
2) (.) mfanya (wa-), mfanya kazi (wa-),
mfanyizaji (wa-), mtu wa kazi (wa-);
msanifu (wa-);
-
manamba (.); c boharia
(ma-); kibarua (vi-);
- mfanyakazi stadi (wa-);
mwajiriwa (wa-)

kitumwa

- kitumwa

uja (.), utumwa (.), utwana (.)

mtumwa mwanamke (wa-), kijakazi (vi-),

mjakazi (wa-); ,
suria (-; ma-)

kahini wa Kiyahudi (ma-), rabbi (-)

sawa (-), usawa (.), kufu (-), urari (.);

hirimu (-)

(.) mpango wa mstari (mi-)

nchi pana pana (-), nchi sawa (-), tambarare

(-), uwanda wa chini (nyanda);
kiwara (vi-)

tambarare; nchi
tambarare (-)

sawa, vilevile; thama

() pembetatu pacha (-)

msawazo (mi-), ulinganifu (.), utengemano

(.)

utulivu wa moyo (.), ubaridi (.) (.)

sawa, kwa moyo baridi (.)

tepetepe, -tepetevu, -vivu, - ubaridi (.);

-tepeta, -kaa (-wa) tuli

barabara, taratibu

upole (.), utaratibu (.)

sawasawa, taratibu

haki sawa (.), usawa (.)

-enye haki sawa

-enye nguvu sawa, -enye maana sawa

() pembetatu sawa (-)

usawa (.)

-enye thamani sawa, -enye maana sawa

kufu, lahiki, sawa; seti

sawa (-); haki sawa (.);
sawa;
-linganyika; sawa, vilevile;
-sawazisha, -tandisha
sawasawa

() -kabili, -lingana;
shughulika!

rada (-)

raja (-)

(
) Rajab[u] (-)

kwa ajili , makusudi; lilahi;

? kwa vipi?

rediani (ma-)

rejeta (-), kipoza injini (vi-)

mnururisho (mi-), rediesheni (ma-)

madini ya radium (.)

radikali (-)

sana, kabisa

249


redio (-)

-a rediesheni; dhariri
(-); utoaji wa
rediesheni (.)

idhaa [] redio (-), utangazaji katika redio

(.), utangazaji redioni (.), matangazo
redio (.)

bendi (-)

mtangazaji (wa-), msomaji (wa-), mchunguzi

(wa-)

vavu (-)

rada (-)

mtambo wa kurushia maneno (mi-), mtambo

wa kutangazia habari (mi-)

idhaa [] redio, kipindi (vi-);

matangazo redio (.)

msikilizaji (mi-), [chombo cha] redio (-);

redio ya
tranzista (-)

idhaa [] redio (-), kipindi (vi-)

ufungamano kwa redio (.), mawasiliano ya

redio (.)

msikilizaji wa redio (wa-)

idhaa (-), kituo cha redio (vi-), stesheni

redio (-), stesheni ya utangazaji (-)

studio utangazaji (-)

darubini [] redio (-)

fundi wa redio (ma-)

kikuza sauti (vi-)

ofisi ya redio (-)

mpokea simu (wa-)

nusuduara (-), nusu kipenyo [duara] (-);

mfiko (mi-)

250

-burudisha, -changamsha, -tamia, -teremesha,

-tia furaha; -tia nuru macho;
chale, taanusi

-andisi, -chachawa, -changamka, -furahi,

-furuka, -ng'ara, -ona furaha, -terema, -toa
ufurahi, -chapukia, -chata

danadana, kwa furaha

-changamfu, -furahifu, furufu, jubuni,

-kunjufu, -enye moyo mweupe;
shangilio (ma-);
-n (-fanya, -patwa n) furaha, -terema,
-koya; -changamka

furaha (-), ufurahi (.), anasa (-), bashasha

(-), ubashasha (.), buraha (-), chereko (.),
kikora (vi-), kinyemi (.), nyemi (-), ramsa
(-), mteremo (mi-), nderemo (-), shangwe (-),
sherehe (-), sururi (-);
mpwitompwito (mi-)

mkole wa mvua (mi-), upinde wa mvua

(pinde)

takirima (-), ukaramshi (.), ukarimu (.),

upaji (.)

kwa moyo mkunjufu

-kunjufu; mkaribishaji
(wa-); -jikunjua, -teremesha

defa (-), mara (-), safari (-), wakaa (nyakaa);

tama (-)

ughushi (.)

chapwa, - dabwadabwa, -embamba

-chujua, -tohoa

(.) -badhiri, -kupua, -fuja [mali]

-tawanyika;
-tapanyikana

mmego (mi-)

1) (, ) -banja, -ekua,
-bomu, -boronga, -haribu, -kakatua, -mega,

-tatua, -vungavunga, -tekua, -titiga, -vunja,

-tokomeza; , mvunja (wa-),
mponda (wa-);
-vunjavunja
2) ( ..) -piga;
-piga matuta; -piga kambi,
-panga kambi, -piga hema;
-piga (-kita, -panga, -simikisha)
hema, -piga kambi;
-pnd bustani; -piga tuta
3) ( ) -shinda, -tingisha

-jigonga, -kecheka, -vunjikilia;

-vunjikilia mbali, -pasuka
vipandevipande;
-gongana

uchunguzi (.), upelelezi (.);

kesi (-)

1) (, ) -zingatia, -zungumzia,
-chambua
2) () -goboa;
-tengua, -babatua, -kongoa;
-tatuka

1) ( ) -kongoka;
-kongoleka
2) ( -.) -elewa, -fahamu, -jua

umito (.)

() borongo;
() -nyongea, ()
-tatuka, -tokomea, () -titika;
-tehemu;
-nyong'onya;
-nyong'onyevu;
- madirisha

maghusubu (.), uharamia (.),

unyang'anyi (.)

gaidi (ma-), harabu (-; ma-), haramia (ma-),

jambazi (ma-); (
kozi) mwenye mandanda (wenye)

- kinyang'anyi

uchanganuo (.), uhakiki (e.)

makuu (.), uchaguo (.), uteuzi (ma-);

machagu (-; .)

-enye makuu, -teuzi;

machagu (-; .);
mbeuzi (wa-), mchaguzi (wa-),
mnywanywa (wa-), mteuzi (wa-);
-chagua, -teua

chamko (-), mtawanyo (mi-), mwago (mi-),

tawanyo (ma-), utawanyaji (.)

-mwaga, -pangua, -sara, -tapakaza, -tawanya,

-titimua;
-tapanya; -mwagika,
-sambaa, -tapakaa, -tapanyika, -titim[u]ka;
, mtawanya (wa-)

-tawanyika

mchafuko (mi-), ghasia (-)

msambazo (mi-), mtawanyiko (mi-),

tawanyiko (ma-)

mnyunyizo (mi-), mnyunyo (mi-), tonesho

(ma-)

-tapanya, -puliza;
-tapakaa

-fura, -tuna, -tutuma, -vimba

. <<>>

kusambaratika

1) () -gofua, -nyambuka,
-sambaratika; -gofu
2) ();
-gaagaa; -jibwata
kitini

1) ( ) gofu l mtu (ma-)

2) ( . .) anguko (ma-), magangao
(.), bomoko (ma-), gofu (ma-);
-
aathari (-)

-nyonyotoka; -ombojea

kwani

-pepea, -peperusha

251

-pepea, -peperuka

ukuzaji (ma-), mfugo (mi-), ufugaji (.),

fugo (ma-); ufugaji wa
samaki (.)

1) () chapwa
2) () mfaruku (wa-), mtalaka (wa-)

ujasusi (.), ukaguzi (.), upelelezi (.);

ujulishaji (.), uchimbuzi wa
ardhi (.);
utafutaji wa mafuta nchini (.)

jasusi (ma-), mjasusi (wa-), mchunguzi (wa-),

mpelelezi (wa-), mtunduizi (wa-), tunduizi
(ma-), skauti (ma-)

ukaguzi (.), upelelezi (.), uchunguzi (.)

-peleleza

-mwaga, -tokomeza, -towesha

-teketea, -tokomea, -toweka

-na-o-endelea; nchi
inayoendelea (-)

kitagaa (vi-), taga (-; ma-), panda (-; ma-);

njia pacha (-), njia panda
(-)

ufanisi (.), ukuaji (.), ukuzaji (ma-), oteo

(ma-), maendeleo (.), mwendeleo (mi-),
uendelezaji (.), mkunjuo (mi-),ustawi (.),
ustawishaji (.); woto
(.); mtiririko wa
biashara (mi-)

-pevu, -li-o-endelea;
nchi iliyoendelea (-);
usoshalisti ulioendelea (.), usoshalisti
uliopevuka (.), usoshalisti mpevu (.);
tambo (ma-), mtambo
(mi-); mkuza
(wa-);
-kakawana; -komaa, -pea

-cheshi;
sherehe (-)

tandaa; -nyambuka,
-burudisha, -changamsha, -chekesha,
-tandaa
-chezesha, -liwaza, -pumbaza, -starehesha,

-tumbuiza, -tuza; ,
1) ( ..) ukunguaji (.)
-semeza
2) () maendeleo (.)

-burudika, -cheza, -laabu, -ramisi, -starehe,

1) () -tandaza, -tandisha, -kunjua;
-taanasa, -tafaraji, -jishughulisha (.)
, mtanda (wa-)

2) ( ..) -panua, -endeleza

burudani (-), burudisho (ma-), kiburudisho
3) () -geuza nyuma
(vi-), maburudiko (.), changamko (ma-),

kichangamko (vi-), chezo (ma-), mchezo

1) ( ) -tandaa, -kunjuka
(mi-), uchezaji (.), kichekesha (vi-), sururi
2) () -zunguka nyuma, -geuka (-), maongezi (.), pumbao (ma-), starehe
nyuma
(-), tafrija (-), vitumbuizo (.)

kitagaa (vi-), taga (-; ma-), mpanda (mi-),

talaka (-), tanguo la ndoa (ma-)
panda (-; ma-), uwinda (.);

njia pacha (-), njia panda (-)

1) () -chujua, -tohoa

2) ( ..) -panda, -sambaza,

-auka, -endesha mbele, -endeleza, -kuza,
-fuga; -fuga ng'ombe, -tunza
-s[i]tawisha, -tanua, -leta ufanisi, -vuvumua,
ng'ombe; , mkuzaji (wa-);
-zongoa; co -endeleza;
,
-jishughulisha
mfuga (wa-)

3) (.); -koka moto;

-endelea, -kua, -endelea mbele; (
-noa msumeno; ,
) -wanda;
mwasha moto (wa-)
-vuvum[u]ka

252

-achana, -fanya talaka, -chukua talaka, -taliki

() mkubwa wa walinzi (wa-)

-tembeza

1) () -futua, -kunjua, -tandaza,

-tandisha
2) () -zingua
3) () -bumburusha, -vunja

-zingua

asherati (-), ufisadi (.), zinaa (-)

asherati (-), fisadi (ma-), guberi (ma-),

kahaba (ma-), kanda (ma-), kiberenge (vi-),
mfisadi (wa-), mgoni (wa-), mkware (wa-),
mpevushi (wa-), mpotevu (wa-), mpotovu
(wa-), mtalaleshi (wa-), talaleshi (ma-),
mtembezi (wa-), mzinifu (wa-)

kahaba (ma-); . <<>>

-tembea, -zini

hanithi, -zinifu

-fisidi, -haribu, -kengeua, -komaza, -potoa,

-sawawa, -pevua (), -bananga (.);
-haribifu

-jipotoa, -potoka

mawi (.), ubaya (ma-), utaleleshi (.),

ufisadi (.), kioza (.) (.)

- asherati, - kiovu, -ovu, -potovu, shakii;

guberi (ma-)

mwisho (mi-), mfumbuo wa fumbo (mi-)

mfunguo (mi-)

-fungua, -futua, -zingua;

-fundua; -fumua vita,
-omoa vita; -gangua;
-tatua ulimi;
-tatuka

ufumbuzi (.), maelezo (.), ukweli (.)

mtambuzi (wa-)

utambulizi (.)

-fahamu, -ng'amua, -tambua, -tambulisha,

-tasua; -fumbua;
-tambulika

kipeo (vi-); -wa motomoto

-kunjua, -nyumbua;
-sombogoa

mfujaji (wa-), mzembe (wa-)

uzembe (.)

upayukaji (.)

-ongea;
mzungushi maneno (wa-)

mkunjuo (mi-)

-kunjua, -lainisha; ,
-tribu

( ) -kunjua uso

-fichua; -omoa maneno,

-fichua mirimo; ,
muumbuaji (wa-)

( , ) udakuzi (.),
udaku (.), utaleleshi (.)

mtazamo (mi-)

-angalia

-longa, -nena, -ongea, -sema, -semezana,

-zungumza; -jisa,
-weweseka; -.,
-jisa;
-sema kibubu;
,
-purukusha maneno; ,
msema (wa-)

-fungua [kinywa]

gumzo (ma-), kizungumzo (vi-), zungumzo

(ma-), maongezi (.), msemo (mi-), neno
(ma-), semezano (ma-); ,
mtatariko (mi-);

253

 , mzengwe (mi-)

kitabu cha mazungumzo (vi-)

kwa mazungumzo [tu], -a usemi [tu];

lugha mitaani (-)

() mlumbi (wa-), mwongezi (wa-)

() mwago (mi-), tawanyo (ma-),

fumukano (ma-)

1) () -bumburusha, -tapanya,
-tawanya; (, ) -anua;
-tawanya maandamano
2) ( ) -ongeza kasi

-shika kasi

-pamba moto, -ng'aa

ubinafsishaji (.)

usawanisho (.), utofautishaji (.)

-pakanisha

-chakura, -fukua;
-paa moto

kumbo (-; ma-), mkumbo (mi-), mtekete[z]o

(mi-)

-pakua, -tua, -shusha;

-chelezea

upakuzi (.)

-chakacha menoni, -kakatua

-randaranda, -tembea

-gawa, -sambaza; -gawa

karata; -sadaki; ,
mgawaji (wa-), mtawanya (wa-),
mweneza (wa-)

( ) -vuma

-ponda, -seta, -tiga;

-kanyaga; -seteka

mgawanya[ji] (wa-)

254

kigawanyo (vi-), mgawanyo (mi-), mgawo

(mi-), ugawaji (.), mtawanyo (mi-)

-pekenyua, -penua, -tanua

-jitanua

mpanda (mi-), panda (-; ma-)

chumba cha kuvua na kubadili nguo (vy-)

mvuo (mi-)

-vulisha

-vua

1) (, ) aya (-), divisheni (-), faslu

(-), fungu (ma-), kifungu (vi-), ibara (-), juzuu
(-), kipengele (vi-), kisehemu (vi-), sehemu
(-), kituo (vi-), mkato (mi-), mkasama (mi-),
mlango (mi-), somo (ma-), babu (-);
kara (ma-), kijuzuu (vi-);
kataa ya kitabu (-)
2) () chamkano (ma-), gawanyo
(ma-), kigawanyo (vi-), mgawanyo (mi-),
mgawo (mi-), ugawanyaji (.)

chamkano (ma-), fumukano (ma-), gawanyo

(ma-), gawi (ma-), gawo (ma-), kitagaa (vi-),
mtengano (mi-), mtengo (mi-),tengano (ma-),
utengano (.), tangukano (ma-), ugawanyaji
(.), upambanuzi (.);
uainishaji (.);
utaratibu wa kugawanya kazi (taratibu),
mgawanyo wa kazi (mi-), ugawanyaji wa kazi
(.)

mbali, -moja kwa -moja

mbali

-babatua, -bagua, -boshoa, -chana, -kasimu,

-changanua, -changua, -gawa, -kata, -lenga,
-pambanua, -tanzua, -tenganisha, -tengua,
-ungua; -bambatua,
-fumua, -nyanyua, -tenga, -piga mafungu;
-vurujua;
gawa utawale;
-tenganika, -tindikana

-fum[u]ka, -tengana;
-jigawa


raruo (ma-)

-rarua, -tatua; ,
-kwakura, -papura

chokochoko (-), chonza (-), fakachi (-), fisadi

(ma-), fitina (-), halafa (-), kimondo (vi-),
msenganyo (mi-), mvurugo (mi-), nazaa (-),
nuksi (-), pekepeke (-), raruo (ma-), tofauti
(-), tandabelua (-), tangukano (ma-)

-chungu;
msumbufu (wa-)

-chafua, -chocha, -chocheleza, -chonjomoa,

-chokoza, -chusha, -mtia mtu chuki, -chukiza,
-ghadhibisha, -ging'iza, -goga, -gugunua,
-ifya, -kasiri, -kasirisha, -kereketa, -nyonga,
-onza, -sonoa, -sononesha, -sumbua, -tashtiti,
-tonesha, -tusha, -vumbilia, -vuruga, -zoza,
-hatiki (); -chachisha, -lipua, -washa,
-choma, -chua (.);
-chachiana; -tonesha,
-tonosha;
-sakama

-ghadhibika, -hamaki, -wa na (-ingiwa na,

-pandwa na) hamaki, -pata (-piga, -n, -wa
na, -pandwa na, -ingiwa na, -shikwa na,
-patwa na) hasira, -karipia, -kasirika, -nuna,
-patilia hasara, -nung'unika, -sonona,
-sumbuka, -taharaki; -chacha, -fura, -tuna
mashavu, -futuka (.)

-sumbufu;
msisimuo (mi-);
mpeketevu (wa-), mtiriri (mi-)

1) (, ) chokochoko (-), ghadhabu

(-), ghamidha (-), ging'izo (-), gubu (-), hasira
(-), janga (ma-) kisirani (-; .), mchokocho
(mi-), mkereko (mi-), mnung'uniko (mi-),
nyege (-), sumbuo (ma-), tashtiti (-), udhia
(.), usumbufu (.), utesaji (.); upekecho
(.), jekejeke (-), kichocheo (vi-) (.)
2) () mchokocho (mi-), kichomi
(vi-), mchomo (mi-), uwasho (.); (
) nyungunyungu (-)

-chungu;
mchochota (mi-);
-chomeka, -n jekejeke

changamoto (-), kichocheo (vi-), msisimuo

(mi-)

bugu (ma-), hamaki (-), mwako (mi-), harara

(-) (.)

-kali, -tukutu, -enye udhia, habali ();

-tukuta

mfumukano (mi-), uvunjifu (.)

1) () -pasua, -changa
2) () -haribu, -vunja

uvuvio (.); mchocheo

(mi-)

-futua, -tuna, -tutumua, -vuvia; -tunisha,

-furisha (.); () -vumbilia, -chocha
(.); -fukuta;
-bimbiriza, -chochea (-pepea, -puliza,
-vuvia) moto; -tunisha
mashavu

-kubaza, -tuna, -tutuma; ( ) -peperuka

-fanya akili, -kumbuka, -taamali, -wazua

gezo (ma-), taamuli (-);

tafakuri (-), luja (-) (.)

(, ) -baki domo
wazi

-punguza cheo, -tungua cheo

-gwaraza, -mumunya, -keketa;

-mumunyika

(.) mchocheo (mi-); (.) mchocheo

(mi-), mpekecho (mi-) (.)

1) () -koleza, -koka, -koka moto,

-washa; -koka moto,
-bimbiriza; -koka moto, -tia
moto; -koleza
moto, -koza moto; , ,
-koka jiko
2) ( ..) -vuvia; -chocha, -vumbua
(.); -chachamua,
-koroga (.); -washa;
-pepelea chuki

-chujua, -tohoa

255


uowevu (.), uyeyushi (.)

-banua, -mamanua, -tegua;

-ng'atua; -fungua mkono

-li-o-nona; kinono
(vi-)

1) -piga; -toa mchomo;

mkuki wa neno (mi-)
2) ( ) -toa harufu [mbaya], -nuka

-komaza; . <<>>

() -nyekenya, -oza, -vunda, -vurugika;

-tumburujika;
zoga (ma-)

chokochoko (-), chonza (-), fii (-), hitilafu (-),

msengenyano (mi-), mtafaruku (mi-), sabasi
(-), mvurugo (mi-), tofauti (-), raruo (ma-)
(.); -kosana

-tetereka

kivunjo (vi-);
mmego (mi-)

-babatua, -boshoa, -kakatua

-babatuka, -kakatuka, -boshoka

( , . .) -ota mbawa
(.)

gharika (-; ma-), gharikisho (m-), mjuto

(mi-)

mwago (mi-), umwagaji (.)

-mwaga, -sua, -tapanya;

-mwagika

1) () -tapanyika, -mwagika
2) ( ) -furika, -gharika

-aini, -baini, -fafanua, -maizi, -pambanua,

-pambaua, -pambazua, -tambua, -tengua,
-tofautisha; -tambulikana

-achana, -hitilafiana, -siga, -tofautiana,

-tofautika

256

mpembuo (mi-), tenguo (ma-), upambanuzi

(.)

hitilafu (-), mgawanyiko (mi-), mpembuo

(mi-), pambanuo (ma-), upambanuzi (.),
tofauti (-); -tofautisha

mbali, vingine

1) () hitilafu, tofauti, -
mbali[mbali]
2) () -ingine, mbali, tofauti,
-hitilafu, -badilifu

() ubovu (.), uvurugiko (.), uozo

(.), wozo (.); (.) kiunguzo (vi-);
(.) wozo (.) (.)

(.) mwatuko (mi-), ufa (nyufa)

matengano (.), tengano (ma-), utengo (.)

-tenga

-farakana, -ondokana, -tengana

-vunja mapenzi

(.) jike (ma-)

-siriba; -firigisa

uvunjifu (.)

-funda, -pa[r]aza, -saga, -tikita;

-chachachika;
-teke

-nyambua, -nyongoa, -tasua, -zingua,

-zongoa, -tatanua, -fumua;
-vunja kilemba

upana (.); ukubwa

wa ujenzi (.)

-konya, -pepea, -punga, -tikisa;

, -tia tahabibu;
-piga mabawa

utofautishaji (.)

() -aua shamba; (.) -tofautisha

-chakacha, -funda, -ponda, -tifua, -vinya;

, mponda (wa-)

mmeng'enyo (mi-), utwangaji (.)

-teke, -tifutifu

() chenji (-)

() -chenji, -vunja fedha, -badili fedha;

, mvunja fedha
(wa-)

1) () cheo (vy-), kadiri (-), kigezo

(vi-), kima (vi-), kimo (vi-), kiwango (vi-),
mweneo (mi-), saizi (-), ukubwa (.), uwingi
(.); kivimba (vi-);
uzani (.); kadiri
2) () kilingo (vi-), kipimo (vi-), saizi
(-), kiwiliwili (vi-)

njongwanjongwa

taratibu (-), utaratibu (taratibu; ma-)

mkorogo (mi-)

-koroga, -songa, -tibua, -timbua;

(
) -songa unga;
-vuruga sukari; tikitiki

-andika, -omeka, -panga, -tenga, -weka;

,
- -alia;
-dariji

-nega, -jitia

enezi (ma-), mlazo (mi-), mpango (mi-),

upangaji (.), uwekaji (.)

-meng'enya, -ponda, -seta, -setaseta;

-finyafinya;
tikitiki

( ) -nengua

-nasua (-tegua) bomu

mchakamchaka (-), mnenguo (mi-)

-pitana [na]

-zaana, -zaliana

mnazaa (mi-), ugomvi (.)

-mega, -ekua; -momonyoa

fikira (-), gezo (ma-), kumbuko (ma-; -), wazo

(ma-), taamuli (-), tafakuri (-)

-fanya akili, -dhamiria, -fikiri, -kumbuka,

-taamali, -waza, -wazua;
mwaza[ji] (wa-)

uowevu (.)

() -amua

hitilafu (-), tofauti (-)

aina (-), namna (-)

chokochoko (-), farakano (ma-), fii (-), sabasi

(-), gombano (ma-), halafa (-), hitilafu (-),
uhitilafiano (.), mapatilizano (.), tofauti
(-), mkwaruzano (mi-), msenganyo (mi-),
msengenyano (mi-), mvurugano (mi-), utesaji
(.), mavurugano (.), ufatani (ma-),
kimondo (vi-), mabishano (.), msuguano
(mi-), mvutano (mi-);
-farakana

anuai, namna kwa namna, tilatila;

-hitilafu

kibarua (vi-), mfanyakazi asiye na taaluma

(wa-)

- kila namna

-sambaza, -tembeza

-sambaa; ( , ) -vuma

() pembetatu mshatu (-)

() volteji (-)

delali (ma-), mchuruzi msafiri (wa-),

mleta[ji] (wa-); mtembezi
(wa-)

- madoadoa, -n mdoadoa, - rangirangi,

-enye rangirangi; -.
kirakaraka (vi-)

257


1) () -badilifu, hitilafu, mbali,
tofauti
2) () - mbali[mbali], tofauti;
- kila namna

-nukiliza

-bukua, -fichua, -fumbua, -funua, -futua,

-gubua, -gundua, -toa hadharani, -kashifu,
-tokeza; -chimba, -ondoa kifuniko cha uso
(.)

-fumbulika

fichuo (ma-), kashfa (-)

-tenganisha, -tofautisha, -tungua;

-tenganika

-fumukana, -tengana

farakano (ma-), fumukano (ma-), mfumukano

(mi-), mtafaruku (mi-), mtengano (mi-),
tangukano (ma-), tengano (ma-), utengaji
(.), utenguzi (.)

tangukano (ma-), tawanyiko (ma-), tengano

(ma-), utengano (.)

( .) -kaanza, -pasha moto

kwa umoja

-acha kupendeza, -topendeza

kumbo (-; ma-), magangao (.), taflisi (-),

mtekete[z]o (mi-), ubanangaji (.), ufilisi
(.), uharibifu (.), upotevu wa mali (.),
usuta (.), ganjo (ma-) (.)

harabu (-; ma-), mpotevu (wa-), mwangamizi

(wa-)

-haribifu

-nyakua silaha, -ondolea silaha

-punguza silaha, -punguza zana za kivita

upunguzaji wa silaha [za kivita] (.)

-angamiza, -filisi, -haribu, -hilikisha, -komba,

258

-korofisha, -tilifu, -fukarisha; -gharikisha,

-kausha (.);
-angua ndege; -haribika,
-haribikiwa, -teketea, -haribiwa

-filisika, -fukarika, -korofika, -tilifika, -luzu

(.); mfilisika
(wa-), suta (-)

ghairi (-)

-logoa, -katisha tamaa;

-meza fundo kubwa la mate
machungu (.);
-tamauka, -la mwande (.)

-kata tamaa, -ondoa tamaa

-tengeneza; , mkuza
(wa-)

1) (, ) tengenezo (ma-),
uendelezwaji (.);
ubuniaji wa miradi (.); utayarishaji [wa] sheria (.);
2) () uchimbaji (.)

-sawazisha; boya (ma-; -)

-bwaga, -angua; -bwaga

matukano; -panda mori;
-angua machozi;
-bubujika
manen, -boboka, -sema kwa kufoka;
-angua cheko

chanjo (ma-), gema (ma-), kato (ma-), mkato

(mi-), mpasuo (mi-), tojo (ma-; -);
-vuaza; ( )
-chanua

mpasuo (mi-), upasuaji (.), mtemo (mi-),

ukataji (.); -.
mkeketo (mi-)

-chenga, -chinyanga, -kata, -keketa, -lenga,

-pasua, -senga, -vuaza;
-changa, -pingua;
-chanja; (.
) -kata utepe;
-katakata;
-katika; ,
mkata (wa-), mkataji (wa-), mpasua (wa-)


1) () -acha, -amuru, -halalisha, -toa
idhini, -idhini, -idhinisha, -kubali, -sabili,
-ruhusu
2) (, ) -suluhisha,
-amua; -amua ugomvi;
( ) -suluhika
3) (, . .) -tanzua, -futu,
-dadavua, -tatanua;
-tanzua tatizo, -tatua tatizo, -fundua, -fua
dafu (.)

-tatuka, -suluhiwa; ( ) -hongea,

-jifungua

1) () idhini (-), uidhinishaji (.),

ijaza (-), kibali (vi-), ruhusa (-), sabili (-),
uradhi (.), waranti (-);
idhini (-); -.
halali (-)
2) () suluhu (-), usuluhishi
(.), suluhisho (ma-), tengeneo (ma-),
afikiano (ma-), ufumbuzi (.), uamuzi (.);
uvyazi (.)
3) (, ) utatuzi (.), tanzuo
(ma-), ufumbuzi (.)

halali, halisi; -halalika

tawanyiko (ma-)

mojamoja

-fitini, -tenga mbali

-kuza

mpasuo (mi-)

-changa, -chinyanga

vurugu (-; ma-)

-angamiza, -athiri, -avya, -bananga, -bomu,

-boronga, -chengua, -daathari, -ekua, -fisidi,
-haribu, -hasiri, -hilikisha, -hujumu, -jengua,
-kumba, -momonyoa, -ozesha, -pofua, -potoa,
-teketeza, -tekua, -tilifu, -tingisha, -titiga,
-tokomeza, -towesha, -viza, -vunja, -bomoa,
-tia mchanga (.);
-pofua; -tegua; ,
mvunja (wa-)

-dhii, -gofua, -oza, -tilifika, -vunda

bomoko (ma-), mbomoko (mi-), dhii (-),

kiunguzo (vi-), mkumbo (mi-), mtekete[z]o
(mi-), mvunjo (mi-), nakama (-), uangamizaji
(.), ubanangaji (.), uborongaji (.),
uharibifu (.), uharibikaji (.), utenguzi
(.), uvunjaji (.), vunjo (ma-); (. .
) uteketezaji (.)

borongo, -gofu, -teketevu;

gofu l nyumba (ma-); -.
borongo (ma-); -hiliki,
-angamia, -damirika, -haribiwa, -haribika,
-haribikiwa, -hasirika, -teketea, -tokomea,
-liwa na mwezi (.)

harabu (-; ma-), mbomoshi (wa-), mharibifu

(wa-), mpotevu (wa-), muumbuaji (wa-),
mwangamizi (wa-)

harabu, -haribifu, -potevu, -teketezi, -vunjifu

1) () pengo (ma-)
2) () raruo (ma-)
3) () mpasuko (mi-)

mpasuo (mi-), mraruo (mi-), raruo (ma-),

mtatuo (mi-), utatuzi (.)

-boshoa, -chana, -kwakura, -nyanyua, -pasua,

-rarua, -tatua, -vunja;
-chana vipande vipande, -nyambua;
() -guguna;
-atua moyo, -vimbisha
moyo (.); -nyanyua,
-tatuka, -liwa na mwezi (.); ,
mrarua (wa-)

1) () -tumbuka
2) () -pasuka
3) ( ..) -raruka

-buruga, -vuruga

gredi (-), hatua (-), kidato (vi-), ngazi (-)

(.) utulivu (.); upunguz[w]aji wa hali

wasiwasi duniani (.)

1) () -sabili
2) ( ..) -tegua

259

-vua viatu

utunduizi (.)

-bemba, -dadisi, -doea, -hakiki, -ng'amua,

-tunduia, -kung'uta (.)

painti, -rembo

-rembaremba

akili (-), atikali (-), busara (-), maana (-)

urazini (.), utu uzima (.), busara (-)

-elekevu, razini, -a busara; bei

sawa (-); -tabasuri

(. ) -momonyoa;
- kubabua

mfarakano (mi-), mtafaruku (mi-), uambuaji

(.), tengano (ma-), utengaji (.), utengano
(.), utenguzi (.)

-ambua, -bagua, -chana, -changanua,

-changua, -fumua, -gawa, -kata, -koboa,
-kongoa, -pambanua, -pekenyua, -penua,
-tenga, -tenganisha, -tungua, -ungua,
-fumbua; -papatua;
-baguka

-bagukana, -chanua, -fumukana, -tengana

-tembea

-tia hasira; -ja mbogo

dhihirisho (ma-), fafanuzi (ma-), ufafanuzi

(.), tanzuo (ma-), utanzuaji (.), ufasiri
(.), uchambuzi (.), uelewano (.),
uelezaji (.), ufumbuzi (.), uzindushi (.)

-abiri, -bainisha, -chambua, -elewesha, -eleza,

-eleleza, -fafanua, -fahamisha, -fasili, -hubiri,
-komanza, -pambazua, -tambulisha, -tatanua,
-zindua, -tongoa, -angaza (.); ,
mwelezaji (wa-);
-fafanisha

1) (-.) -mcheza mtu shere

2) ( . .) -chezesha
3) ( ) -jidai;
-jipa mali

260

-chakura, -chungua, -lapa, -pekua, -saka,

-tafuta, -tarakanya, -zengea;
-. -danga

barazulu (-), edeni (-), ferdausi (-), paradiso

(-), pepo (-; ma-), janna (-) (.);
peponi

kamati ya mtaa (-)

aria (-), jimbo (ma-), mpande (mi-), upande

(pande), nchi (-), sehemu (-), tarafa (-),
ukanda (kanda), wilaya (-); (- ) kata (-), wilaya (-); (,
),
kitivo (vi-); ,

mudiria (-);
mtaa (mi-); ,
ujombani

-a mtaani, -a wilaya;
( ) mkungu (wa-)

1) (.) kaa (-)

2) (.) [ugonjwa wa] donda ndugu (ma-),
kansa (-)
3) ( ) kaa (-);
saratani (-);
Tropiki Kansa (-)

(.) tabenakulo (-)

kombora (ma-), roketi (-; ma-);

,
kombora la masafa marefu (ma-);
,
kombora la masafa mafupi (ma-);
,
kombora la masafa kati (ma-)

raketi (-)

ndege ya kubebea maroketi (-), manowari ya

kubebea makombora (-)

(.) mpiga makombora (wa-), askari fundi

wa kupiga makombora (-)

1) () kome (-; ma-), komwe (-; ma-);

koa (-; ma-);

 ( )
kululu (ma-);
(.
) dondo (ma-);
kombe (-; ma-);
ukomwe (komwe); , .
chumwi (-);
simbi (-);
(. )
kiwangwa (vi-); (.
) duvi (ma-);

(, ,
) kijino (vi-);
(.
) kuungo (-);
chondo (-),
kidondo (vi-), tondo (-);
( ) kombe za pwani (.);
2) () orikali (-)
3) () sinki (-)

magegereka (.)

resi (-), mbio za motokaa (.)

chanja (-), fremu (-), kiunzi (vi-); (

ukili) cheo (vy-); (.)
kishikizo herufi (vi-);
farasi baisikeli (-);
(
) besera (-); turusi (-)

mwezi wa mfungo (mi-), mwezi wa tumu

(mi-), Ramadhani (-)

mgulabi (mi-), mrashi (mi-), mshokishoki

(mi-)

fremu (-), kiunzi (vi-);

mzinga wa ngoma (mi-)

donda (ma-), jeraha (ma-); ,

banguzi (ma-)

cheo (vy-), daraja (-; ma-), gredi (-), hadhi

(-; m-), heshima (-), kiwango (vi-), makamu
(-), manzili (-; .), ngazi (-), ranki (-)

randa (-)

huko nyuma, hapo kabla

jeraha (ma-)

() jeruhi (ma-), majeruhi (-);

-umwa, -jeruhiwa, -la risasi

reneti (-)

mkoba (mi-), shanta (-)

-choma, -do[n]doa, -tia jeraha, -jeruhi, -onza,

-uma, -umia, -wanga;
-raruana, -umana; ,
-jeruhi moyo, -vuaza (.)

kidonda (vi-); ,
chomeo (ma-);
mbuba (-)

-tangulifu, -bichi (.);

sabaha (-), uchao (.), mapema (.);


ubwanyenye (.);
udogodogo (.);
uchanga (.)

mapema; asubuhi n mapema

ranchi (-)

awali, kabla, kabla , kimbele, mapema,

mbele, zamani; kabla ya
wakati uliopangwa

majichumvi (.)

upanga (panga)

ripoti (-), taarifa (-); (.) timamu (-)

-ripoti, -pigia timamu

utunu (.)

taifa (ma-)

ubaguzi (.), ugozi (.)

kaburu (ma-), mgozi (wa-)

- kibaguzi; utawala wa
kibaguzi (tawala)

-juta, -fanya majuto, -ona majuto, -tubu;

-tubia kosa

261


mpasuo (mi-)

-atua, -babatua, -banja, -changa, -lenga,

-pasua, -tatua, -tema;
-fua nazi, -fua dafu;
-tatuka

-nanuka, -fanya ufa, -tia ufa;

. -bagukana

-wia; -waka;
-meka

fukuo (ma-)

-chimbua, -omoa

vumi (ma-); mtutumo wa

ngurumo (mi-), mshindo wa ngurumo (mi-)

-sukuma

chuchio (ma-), msepetuko (mi-)

-punga, -sukasuka, -suza, -tikisa, -yumbisha;

-chuchia; ( ) -tetemesha

-nepua, -ning'inia, -pembea, -sukasuka,

-tikisika, -yonga; ( ) -dapia;
nyelenyele

kitubio (vi-), majuto (.), toba (-), nadama

(-) (.)

-pangisha nyumba[ni]

-tawanya

-tawanyika

upakuzi (.), ugawaji (.), ugawanyaji (.)

mgawanya[ji] (wa-)

-anjaza, -tandaza, -tandisha;

-changanua;
-pakua

-roromoa

farakano (ma-), mfarakano (mi-), halafa (-),

mtengano (mi-)

262

-gangua, -zindua, -zingua

-paka rangi, -tia rangi

ukombozi (.)

() kufasili

-sokotoa, -zingua, -zongoa

-zingua

ufumbuo (.), utanzuaji (.)

1) () -fichua, -fumua, -gubua,

-fumbua, -gundua, -tanzua, -tasua, -tokeza,
-toboa, -vumbua, -funua;
-gundua njama, -fichua njama;
-totoa, -bukua, -futua, -omoa maneno,
-mpa mtu kunga;
-funua jinai
2) () -fumbua, -fungua, -funua,
-gubua, -shindua, -tumbua, -zibua;
, ( )
-funduza; -. . -logoa (.); -fumbua
macho; -kinga bindo;
-fungua dawati za mo

-fumbulika, -fumbuka, -futuka, -papatuka,

-tumbuka; ( , ) -chanua

1) (, ) fichuo
(ma-), kashfa (-), udaku (.)
2) () mfunguo (mi-)

-koleza

-kakatua

-a taifa, -a rangi;
ubaguzi wa rangi (.)

1) (.) kiunguzo (vi-)

2) () kusambaratika, mbingiro
(mi-), wozo (.) (.)

-nyambuka, -sambaratika;
-fum[u]ka, -kongoka;
-nyonyotoka

-fungua, -pakua

-fumua, -shonoa

-fum[u]ka

() -amiri shamba

-kereza, -kata kichikichi, -lenga, -pasua;

-keketa

-sulubu; -sulubika

-pangilia, -safu;
-unganisha; -kabili,
-lala
2) () -wa na, -miliki

-nega, -jipanga, -tengenea, -jitia, -wamia

1) (. ) -pwapwatika
(. )
pwetepwete
2) ( ) -tambaa

jedwali (-; ma-), mpango (mi-), ratiba (-),

1) () ashiki (-), fadhili (-),
utaratibu (taratibu; ma-);
ufadhili (.), hawa (-), hisani (-), maelekeo
rota (-)
(.), moyo (mioyo, nyoyo), tajamala (-),

pendeleo (ma-), upendeleo (.), upendo

cheti (vy-;-), vocha (-);
(.); -pendelea
risiti (-), stakabadhi (-), wasili
2) () taratibu (-), upangaji (.),
(.)
usawanisho (.);

mtungo (mi-)
-tia sahihi, -sahihisha, -tia saini, -sainisha

gwato (ma-; -), kichaka (vi-), mlazo (mi-),

-panga, -weka utaratibu
taruma (ma-);

uwasa (wasa); ,
-tandama, -jibwagaza, -jibwata, -gunjama,

-tandawaa
kibango (vi-)

hesabu (-; ma-), malipo (.)

mtengenezaji (wa-), mwandaliaji (wa-),

mwandalizi (wa-), mwendeshaji (wa-),

-maliza deni; ( ) -lipa hesabu
meneja (ma-; -), mwongozaji (wa-);

msimamizi (wa-)
-sua

nidhamu (-), taratibu (-), utaratibu (taratibu)

-fumua, -sokotoa, -sukua

-amuru
-fum[u]ka

agizo (ma-), amri (-; ma-), dikrii (-),

tikitiki; pua kuseteka maandao (.)
(-)

adhabu (-), rada (-), ukatili wa kuua (.),

-seta; -setaseta
mchinjo (mi-)

-seteka
mkunjuo (mi-)

utambulizi (.)
-kunjua; -funua

mabawa, -funua mbawa;

-fafanua, -maizi, -pambanua, -tambua;
-nyosha mgongo
-. -pambaua;
-tambulikana
-komesha, -katili, -ua, -chinja

1) () -andika, -omeka, -panga,

enezi (ma-), gawanyo (ma-), gawo (ma-),
-sambaza, -zatiti;
kigawanyo (vi-), mgawanyo (mi-), mgawo
-ratibu, -tenga;
(mi-), ugavi (.), ugawaji (.), usambazaji
-pambanisha;
(.);

263

utawanyaji wa mali (.); (.) mgawanyo

(mi-); ugawaji
kufuatana na kazi (.)

1) () mgawanya[ji] (wa-)
2) () kitengo (vi-);
distributa (-)

-gawa, -sambaza, -tandisha sawasawa; -gawana; -rithisha; , mgawaji (wa-), mweneza (wa-)

mnada (mi-), uuzaji (ma-);

seli (-)

chamko (-), cheneo (vy-), uenezaji (.), enezi

(ma-), msambazo (mi-), usambazaji (.),
mtawanyo (mi-), utawanyaji (.), ongezeko
(ma-), ukuzaji (ma-); (, )
mtutumko (mi-); () udakuzi (.),
vumisho (ma-), utaleleshi (.)

-eneza, -sambaza, -tapakaza;

-sara; ,
-eneza habari;
-eneza vibirikizi; ,
mweneza
(wa-); -eneza
kashfa; -safirisha
mawazo; -toa uvumi,
-vumisha, -pika majungu (.);
-enea, -zagaa; ,
mtanda miongo (wa-);
, mvumishaji
(wa-)

-enea, -ongezeka, -sambaa, -shamiri,

-tambaa, -tangaa, -tapakaa, -zagaa, -chamka,
-vavagaa;
( )
-moma, -chaga,
-wamba; -ota
mbawa (.)

hitilafu (-), mtafaruku (mi-), mzozo (mi-),

uneni (.), zogo (ma-; -), utesaji (.), fitina
(-), fisadi (ma-), kigambo (vi-)

-anjaza, -nyanya, -nyongoa, -nyumbua,

-kongozoka; -nyosha
miguu; -nyoka

-jibenua, -inuka, -nyongoa, -teguka

264

1) () myeyusho (mi-)
2) () mchipuo (mi-);
ufumbuo wa ua (.)
3) () uenezaji (.);
, kilimilimi
(vi-), usalata (.)

1) () -legeza, -tegua
2) (, ) -sukua, -fumua
3) () -tungua, -vunja;
-likiza
4) () -eneza;
-nong'ona

( ) -chanua, -chipua, -chipuka,

-fumbuka, -ota, -fumua, -fundua; (
. .) -teguka; (
) -fumbuka, -fum[u]ka

fasiki (ma-; -), kahaba (ma-), kanda (ma-),

mkware (wa-), mpotevu (wa-), mpotovu
(wa-), mtalaleshi (wa-), mtembezi (wa-),
mzinifu (wa-)

-tembea, -zini

hanithi, -zinifu; kimada

(vi-), mtalaleshi (wa-);
uasherati (.)

tembezi (ma-), uasherati (.), ubembe (.),

ufasiki (.), ufisadi (.), upotovu (.), zani
(-), ushaufu (.), uzingaji (.), zinaa (-)

-nyambua, -nyongoa, -sokotoa, -tatanua,

-tasua, -zingua; (. )
-tatanua; -fundua;
-tatuka

njia panda (-), njia pacha (-)

kivimba (vi-), uvimbe (.), mtutumko (mi-);

zongo (ma-)

-tuna, -vimba

aibu (-), dondoo (ma-), ubembe (.), uzinifu

(.)

(.) - asherati, hanithi, -zinifu;

-aibika

mnyunyo (mi-), unyunyiziaji (.)

kipandikizo (vi-), pandikizo (ma-), mtembo

(mi-), mche (mi-), tuka (-)

() nasari (-)

alfajiri (-),che (-), kichea (.), uchao (.),

kucha, macheo (.), makungu (.), ukungu
wa alfajiri (kungu), mtanzuko (mi-), sabaha
(-), uchechea (.), bukurata (-) (.)

-amkia, -cha, -pambauka, -pambazuka

-tandua

mtawanyiko (mi-), mtawanyo (mi-), tawanyo

(ma-), mwago (mi-), chamko (-), chamkano
(ma-), fumukano (ma-), mfumukano (mi-);
(.) mweneo (mi-)

-anua, -eneza, -fifiliza, -mwaga, -tapakaza,

-tapanya, -tawanya, -tokomeza, -towesha;
.. -ghafilisha;
-sara; ,
mtawanya (wa-)

-fifia, -moma, -sambaa, -tawanyika, -tapakaa,

-tapanyikana, -tokomea, -toweka; ( )
-mwagika

upasuaji (.)

-chenga, -pasua;
-dengua; -tindikana

1) () tawanyo (ma-)
2) ( ) kustakimu

ufa (nyufa)

1) () -tawanya
2) ( ) -pa mastakimu, -pa
maskani

1) () -tawanyika
2) () -tulizana, -kaa, -tamakani,
-sakini

chechele (-), danadana (-), ghafula (-), sahau

(-), macheche (-; .), mangumburi (.),
zezeta (ma-)

(.) zezeta;

mwapuza (wa-); -tembea,

-ghafilika, -chukuliwa n chechele,
-taghafali; (.)
-zagaa

hadithi (-), hekaya (-), kaifa (-), kisa (vi-),

ngano (-), simulizi (ma-;-);
kigano (vi-);
kale (-)

msimulizi (wa-), mtambaji (wa-);

mlimi (wa-)

usimuliaji (.)

-ambia, -eleza, -arifu, -hadithia, -hubiri,

-simulia, -tamba, -zungumza;
, -toa hadithi;
-piga chuku; ,
msimulizi (wa-)

raha (-), sabili (-), ulegeaji (.)

kivivu

legeo (ma-), ulegevu (.)

tepetepe, -tepetevu;
-tepeta

() -banua, -legeza, -sabili, -tungua

-jinyosha, -jipumzisha

mchakuro (mi-), uchunguzi (chunguzi),

ugunduzi (.), upelelezi (.)

-kung'uta, -tafuta, -tazama, -peleleza;

-duhus[h]i

maangalio (.), mtazamo (mi-), utazamaji

(.), taamuli (-)

1) () -angalia, -enenza, -ola,

-talii, -tazama; ,
-angaanga;
, -piga darubini;
-aua n
2) () -tazamia, -zungumzia,
-jali, -zingatia, -tikisa (.);
-andisi;
-weka kando
3) () -hesabu, -chukulia;
-ona kama

265


mafikirio (.), uhakiki (e.), uzingatiaji
(.)

achari (-)

usaili (.)

-dadisi, -hoji, -uliza, -labizi, -saili, -semeza,

-tunduia;
-jasisi; -. -mtupia mtu
maswali

dahili (ma-), maswali (.), mahojiano (.)

mtawanyiko (mi-), tawanyo (ma-)

tawanyiko (ma-)

-gawa, -tawanya

-jigawa, -tawanyika

mpango wa kununua kwa kulipa kidogo

kidogo (mi-)

agano (ma-), mwagano (mi-), tengano (ma-),

utengo (.)

( -.) -acha mkono, -aga, -fariki; (

) -farakana, -kosana, -pishana,-tokana,
-ondokana, -tengana;
-agana buriani

uwekaji (.); () utegaji (.)

-andika, -omeka, -sambaza, -tenga, -tega;

-panga; ,
() mtegaji
(wa-)

usawanisho (.)

mafungulia (.)

-anjaza, -tandaza, -tandisha;

, -tandika majamvi; ,
mtanda (wa-)

-tambaa, -tanda, -tandaa, -tandawaa; (

) -wamba

kitalifa (.), mahali (.), masafa (.),

urefu (.), umbali (.);

266

mtupo (mi-); kipande

(vi-)

1) () -chafua, -huzunisha; -tia

nyongo, -tumbukia nyongo, -tungua roho,
-vunja (.); -nuna,
-huzunika
2) () -vunja, -zuia, -haribu, -chafua;
-pangua;
-bomoa mipango, -potoa
mipango; -vunja
uchumba

1) () -chukia, -hasika, -fanya

(-n, -ingia, -ingiwa na, -wa na, -patwa na,
-shikwa na) huzuni
2) ( ) -chafuka
3) ( ) -chafuka, -haribika

kupiga risasi, uuaji (ma-)

-nyonga kwa risasi, -piga risasi

1) () kiungulia (vi-)
2) () kuchafuka, vurugu (-; ma-)
3) () sikitiko (ma-), usumbufu (.)

( ) -achana

akili (-), hekima (-), nadhari (-)

- busara, -n busara, -enye mashauri

mengi, - mashauri mengi

akili (-) [timamu] (-), bongo (ma-), fahamu

[timamu] (-)

1) () -hukumia, -amua
2) () -fikiria, -dhani
3) () -ongea, -zungumza

() -a makusudi, -li-o-tazamiwa,
-li-o-dhamiriwa

1) ( -.) -tarajia, -tegemea, -tumaini,

-jeta, -ngoja, -tazamia;
-jitegemea
2) () -hesabia

-lipa hesabu;
-katiana

-tuma, -pelekea, -eneza


boi (ma-; -), katikiro (-; ma-), tarishi (ma-)

mnyunyizo (mi-), mtawanyiko (mi-), mwago

(mi-)

-mimina, -mwaga, -nyunza, -tapakaza,

-tapanya, -tawanya, -tandaza, -tandisha;
-firigisa;
-mwagika, -tapakaa,
-tapanyika

1) () -agaa, -tawanyika,
-mumunyika
2) () -tawanyika
3) () -sambaratika, -haribika;
-moma

-tifutifu; wali [wa] pukute

(nyali); ( )
-pukutika

-sukumiza

1) (, , ) -koka jiko, -chochea

stovu
2) () -yeyusha

-kanyaga

-teka

kiowevu (vi-), myeyuko (mi-);

poroja la chokaa (ma-);
kirutubisho cha
mimea (vi-);
mrututu (-); makokoto
kutomelea (.)

myeyuko (mi-), myeyusho (mi-)

kiyeyusho (vi-)

-kolea, -mamanua, -shindua;

. -loweka

-kolea; ( ) -mezwa

mmea (mi-), shina (ma-);

(.) mtupa (mi-), kibaazi (vi-), kombe
(-), kome (-);
mnyara (mi-);
- kimelea (vi-), mmelea
(mi-), kirukia (vi-); -

mkunyati (mi-);
kimelea (vi-), maotea (.);
kipando (vi-);
mzaliwa (mi-); kinda
(ma-), mche (mi-)

() ukuzaji wa mboga na matunda

(.)

babaiko (ma-), bumbuazi (-; ma-), butaa (-),

dhaa (-), dukuduku (-; ma-), fadhaa (-),
furufuru (-), kiwewe (vi-), mpumbao (mi-),
mshangao (mi-), mzubao (mi-), shaka
(ma-; -), uvuguvugu (e.), wahaka (e.);

uzuzu (.);
kwa mashaka; -taataa,
-tatarika

-babaifu; mtapitapi
(wa-)

-pigwa n butaa, -chugachuga, -shikwa na

(-chukuliwa na, -patwa na, -ingiwa n)
fadhaa, -pigwa na mshangao; -potea, -potea
akili (.)

1) (, )
-kua, -chuchuka, -vuvum[u]ka, -furuka,
-inukia
2) () -kithiri, -kua; -endelea,
-kulia, -vuvum[u]ka (.)
3) ( ) -vuta vimo,
-kua, -kulia, -vuvum[u]ka; ( ,
, ) -mea; -kumbaa
4) ( ) -ota, -kua;
-wanda, -sitawi

mpondo (mi-), mpururo (mi-), mtwango

(mi-), mchikicho (mi-);
msago (mi-), mmeng'enyo (mi-)

1) () -chua, -sugua; .
. -singa
2) () -saga;
.. -pa[r]aza; -fikicha,
-funda; , (. )
mtwanzi (wa-)

mimea (.)

-a mimea; protini
mimea (-); utomvu (.)

267

1) (-.) -fuga, -kuza, -vuvumua;

.-. -lima; -fuga
ndevu; -limbika nywele
2) () -latamia, -pevusha, -lea;
-lea watumishi

-fisidi, -haribu, -kengeua, -sawawa

-fahamisha

1) () kidondo (vi-), kibanzi (vi-)

2) () kukokea moto

. <<>>

-vunja, -batilisha; -achana,

-fusahi (-vunja, -tangua) ndoa, -fanya talaka,
-chukua talaka, -taliki

uvunjaji (.); talaka (-)

pupa (-), uhodari (.)

() mwenye pupa (wenye), hodari

(ma-)

-badhiri, -fuja, -poteza, -fuya, -haribu;

, -avya mali,
-ponda mali

(, . .) tawanyo (ma-),
ufujaji (.) (.)

mbadhiri[fu] (wa-), mfujaji mali (wa-),

mkorofi (wa-), mponda mali (wa-), mponda
fedha (wa-), mpotevu (wa-), mtawanya (wa-)

budhara (-), upotevu (.), ufujaji (.)

(.)

-badhiri, -haribifu, -potevu

ubadhiri[fu] (.), uhonyoaji (.), upotevu

(.), ufujaji (.) (.)

-tonosha, -tonesha

ubadhiri[fu] (.)

mnyang'anyi (wa-), mbadhiri[fu] (wa-),

mfujaji mali (wa-)

-badhiri, -kupua;
-tapanya fedha, -wamba, -fifiliza fedha;

268

-fumua mali

matimutimu;
matimutimu nywele (.)

-sisimsha, -gusa mshipa (.)

kijazio (vi-), mpare (mi-)

mpururo (mi-), mtando (mi-), mtanuko (mi-),

mvut[i]o (mi-), uwambo (wambo; mawambo;
mambo)

-nyambua, -nyosha, -nyumbua, -refusha,

-tanua, -vuta; ( ..) -tegua;
-shtua, -tetereka;
-nanua;
-dodosa, -tambaza maneno

-fyuka, -nanuka, -tandama; ( ,

) -shtuka, -teuka

mtanuko (mi-), utanuzi (tanuzi), mvutiko

(mi-), unyofu (.), uvimbe (.);
kuchanika misuli;
uteterekaji (.);
-tetereka

-nyofu, -enye kuvutika;

-nyambuka, -tandama, -tandamana, -vutika,
-tandawaa; ( ..)
-fusika

(.) mghafala (wa-)

-tungua, -vunja

-susurika, -tembea;
-ringa

-faharisha, -sifu sana

( ..) kinyang'anyiro (vi-)

-nyakua, -bwakua, -shika

mnyang'anyi (wa-), mwizi (wezi)

-teka, -iba

wizi (.), unyakuzi (.)

haraja (-), matumizi (.), ulaji (e.), chaji

(-), alawensi (-),gharama (-), malipo (.),

ujira (.); masurufu

(.; -)

1) () -kosana, -achana
2) ( , ) -mwagika, -tapanyikana,
-tawanyika;
-fumukana
3) ( ) -pishana, -pitana
4) ( ) -chamka, -farakana, -baguka,
-gawanyika kimawazo juu suala lo lote,
-tofautika, -hitilafiana, -pitana (.);
( )
-tofautiana
5) ( , ) -achana, -chamka;
-fum[u]ka
6) () -ja juu

utumizi (.)

-gharimia, -tumia, -la;

-sarifu;
-dumia;
-hariji

mgawanyiko (mi-), mgogoro (mi-), tofauti

(-), mtawanyiko (mi-), mvurugano (mi-),
ufatani (ma-), chamko (-);
halafa (-)

-papura

(.) usitawi (.), kipeo (vi-);

-tononoka (.)

ufumbuo wa ua (.)

1) (.) -toa maua, -chanua,

2) (.) -inukia, -sitawi; -tononoka,
-chanua (.)

-chukulia, -kadiri, -thamini

ushuru (.)

-tasua, -tatua, -tungua

kitana (vi-)

(. ) marugurugu
(.)

1) () -chana, -puna, -tribu

2) () -kuna, -kwaruza

1) () hesabu (-; ma-)

2) () tazamio (ma-), tegemeo
(ma-), tumaini (ma-), tarajio (ma-; -)

-a hesabu; uzani wa
hesabu (.)

( . .) fyeko (ma-),
mfyeko (mi-), ufyekaji (.)

-fagia; . , -fyeka;
, -fagia njia, -pingua;
-fyeka (-vunja, -ng'oa)
magugu; fyeko (ma-);
,
mfyeka (wa-)

mfuto (mi-)

-chinyanga

-chanua

-tetemesha, -yumbisha

-titimua

(.) -hamasisha, -sukasuka (.)

. <<>>

enezi (ma-), uenezaji (.), mtanuko (mi-),

mvutiko (mi-), ongezeko (ma-), uongezaji
(.), utanuzi (tanuzi), upanu[k]aji (.),
upanuzi (.), ukuzaji (ma-); (.) ukuzaji
(ma-)

-eneza, -papua, -kuza, -nanua, -tanua,

-ongeza upana, -panua, -refusha, -roromoa,
-zidisha; , -omoa

-enea, -kubaza, -nanuka, -ongezeka, -panuka,

-jitanua, -tuna

-fumbua [maandiko ya kisiri]

pengo (ma-); ( ) mwatuko (mi-)

kitagaa (vi-), upasuaji (.)

-atua, -bambatua, -chana, -chanja, -chenga,

-pasua, -tatua; -boshoa;
-tatuka

269


-nanuka

ukubali (kubali; ma-), thibitisho (ma-; -)

-sahihisha;
-thibitisha mkataba

(= 453,6 ) ratili (-)

-ng'ang'ania, -pigania

1) () jumba la manispaa (ma-)

2) () manispaa (-)

jeshi (ma-), afwaji (-) (.)

mwango (mi-)

raundi (-), hatua (-), awamu (-)

-halisisha

mwale (mi-)

[maradhi] nyogea (-), matege (.)

kiposho (vi-), posho (-), resheni (-)

mtundu (wa-), mvumbuzi (wa-)

utundu (.), uvumbuzi (.)

bora; mbegu bora (-)

chombo cha redio (vy-)

uwekevu (.)

() mwelekevu (wa-)

mbano (mi-), uma wa kuokea (nyuma)

tupa tunga (-)

1) (, ) -boshoa,
-kwan[y]ua, -nyanyua, -pasua, -rarua, -tatua,
-vunja; -tafuna meno;
-nyanyua, -tatuka;
-nyanyua; , mrarua (wa-)
2) (, ) -chuma
3) () -vunja
4) () -mwita goa, -jigoa, -kokomoa,
-tapika

270

1) () -fum[u]ka, -raruka
2) (-.) -jitoma

(.) mchopozi (wa-)

ari (-), bidii (-), ghera (-), hamasa (-), hima

(-), idili (-), juhudi (-), kipupa (.), maya
(.), moto (mioto), shauku (-); harara (-),
uharara (.), hari (-), vuguvugu (ma-)
(.); , mchapa
(wa-)

kichefuchefu (vi-), kigagazi (vi-), tapishi

(ma-), utapishi (.), matapishi ( .)

-a kutapika; dawa
kutapisha (-), mtapisha (mi-), tapisho (ma-);
utapishi (.);
(. )
mzikoziko (mi-)

-a rufani;
hospitali ya rufani (-)

-rudisha heshima

-itikia; -ruka (.)

-a jeti; ndege ya jeti (-)

() mashine kutoa nguvu

kiatomiki (-), riekta (-)

mpinga maendeleo (wa-)

-si-o-pendelea maendeleo, -a kupinga

maendeleo

1) () upinzani (e.)
2) (.) badiliko (ma-)

() reale [mzinga] (ma-)

utekelezaji (.), mtendo (mi-), tengenezo

(ma-), tafsiri (-; ma-)

uyakinifu (.)

timamu

-tekeleza, -kamilisha, -tafsiri, -tengeneza,

-timiza; -weka
vitendoni, -tia vitendoni


- busara, -n busara, - kiyakinifu, halisi

busara (-), uhalisi (e.)

uhalisi (e.)

dhahiri, halisi; thamani

halisi (-); -tendeka

mtoto (wa-), mzao (wa-), mwana (wana,

waana), malaika (-) (.);
9 2 mdema
(wa-); 7 12 kijulanga (vi-);
mtoto wa watu
(wa-), mwana wa watu (wana);
jana (ma-); ,
kikojozi (vi-);
, kigego
(vi-); ,
chimvi (ma-); -
mtoto mtukutu (wa-);
dume (ma-)

1) (.) bebe (ma-), ubavu (mbavu)

2) () ombwe (-); kisusi
(vi-)

fumbo la mchoro (ma-)

kilio (vi-), mngurumo (mi-), ngurumo (-)

kikoa (vi-), majilipo (.), malipo (.)

mtaka majilipo (wa-), mtaka kulipiza (wa-)

-kema, -kemea, -nguruma, -uga, -vuma

ubadilishaji (.)

mbadilishaji (wa-)

1) () badilisho (ma-)
2) () mkaguo wa hesabu (mi-),
ukaguzi (.)

1) () -kagua
2) ( , )
-badilisha

mdhibiti (wa-), mhakiki (wa-), mkaguzi

(wa-), mnikulu (wa-)

ugonjwa wa jongo (ma-), ugonjwa wa baridi

yabisi (ma-), uyabisi (.)

mwivu (wa-), hasidi (ma-)

maya (.), wivu (.)

-wivu; hasidi (ma-), mlia

wivu (wa-), mwivu (wa-)

mtetezi (wa-), mpiganiaji (wa-), mshabiki

(wa-)

-ona wivu, -husudu, -lia ngoa, -ona maya;

-. -mwonea mtu kijicho

kwa maya

ghera (-), husuda (-), kecha (-), kijicho (vi-),

maya (.), ngoa (-), wivu (.)

bastola (ma-; -)

mpinduzi (wa-), mwanamapinduzi (w-),

mwanathaura (w-)

kimapinduzi

uanamapinduzi (.)

- kimapinduzi, - kithaura;
uanamapinduzi (.);
, kimapinduzi

mapinduzi (.), upinduzi (.), thaura (-)

mapitio (.)

mashindano ya mashua zenye matanga (.)

mpira wa rugby (mi-)

kaimu (ma-)

ukaimu (.)

kanda (-), mkoa (mi-)

mrajisi (wa-), msajili (wa-)

masijala (-)

uandikishaji (.), uorodheshaji (.), usajili

(.), urajisi (.)

271

-andikisha, -orodhesha, -rajisi, -rejista, -sajili,

-rekodi; -rajisi ndoa

-jiandikisha

1) ( ) ratiba (-)
2) ( ) sheria (-), kanuni (-)

mkono shingo (mi-)

kusogea nyuma, kurudi

() patanisho (ma-), suluhisho

(ma-)

-rekebisha, -sawazisha, -suluhisha;

-tengenea

-tengemaa

huwa, kwa kipindi, mara kwa mara, taratibu

- kawaida, - kikawaida;
jeshi la (kawaida, kudumu, kanuni, nidhamu)
(ma-)

kirekebisho (vi-);
kirekebisha kwasa (vi-); (
) kipima mshono (vi-)

tahariri (-), tengenezo (ma-), uhariri (.)

-hariri, -tengeneza

edita (ma-), mhakiki (wa-), mhariri (wa-),

mtengenezaji (wa-)

-a uhariri; (
) tahariri (-)

1) (, ..) tahariri
(-)
2) ( ..) tengenezo (ma-)

1) () figili (ma-; -)
2) () mfigili (mi-)

1) () -azizi, -chache, ghali, haba,

nad[i]ra, tunu; -. tukizi (-);
, ibura (-);
-ghalika, -ghibu;
-potea
2) ( ) -chache, haba, nad[i]ra, -

272

kuvuja; vuli mke (-; ma-);

-potea

adimu, haba, kwa nadra, kwa utunu;

adimu, -chache, haba;
-ghalika

adimu, ghali, nad[i]ra, tunu;

tamasha (-; ma-), tunu (-); -.
tukizi (-);
-ghalika, -ghamma, -ghibu

1) ( ) azizi (-), mpembuo (mi-),

tunu (-), utunu (.), tukizi (-)
2) () uhaba (.)

daftari (-; ma-), koli (-), listi (-), orodha

(-; nyorodha), rejista (-), takwimu (-)

1) () nidhamu (-), utaratibu

(taratibu; ma-)
2) () taratibu (-), tawala (-),
utawala (tawala)

mtungaji mchezo [wa kuigiza] (wa-), mratibu

(wa-)

chongo (-; ma-)

1) ( ) -kata, -keketa, -lenga, -pingua,

-senga, -tema, -vuaza, -wanga;
-kata kichikichi; -.
-chikicha; -checha, -kata
vipande, -kakata;
(, ) -enga; ,
mkata[ji] (wa-), mtemi (wa-);
mchanjo (mi-)
2) () -chinja
3) () -chora, -nakshi, -chonga, -kata
nakshi

utukutu (.)

-purupuru

1) () akiba (-), mlimbiko (mi-)

2) (., .) akiba (-), rizavu (-)

rizavu (ma-)

askari wa nyuma (-)

-a akiba; benki akiba (-);

mlimbiko (mi-)


hodhi (ma-; -), java (ma-), tangi (ma-; -);
( )
banduru (-)

1) () balari (-), churusi (vy-),

kiteku (vi-), tindo (-)
2) () jino la mbele (meno), kato (ma-)

() balozi (ma-)

makani (.), makao (.), mkao (mi-),

makazi (.; - ), mastakimu (.);
,
ikulu (-)

(.) raba (-); (. ) mpira (mi-),

tairi (-; ma-)

1) () mpira wa kufutia (mi-), mfuto

(mi-), kifutio (vi-), raba (-)
2)() elastiki (-),kangiri (-),mpira (mi-)

- mpira; , zulia
la mpira (ma-)

() matemo (.), mkato (mi-), ukataji

(.)

1) () -embamba, -kali
2) () -embamba, -kali
3) ( ) shadidi, -kali
4) () msukumizi (wa-);
-saliti

() salata (-), usukumizi (.), virugu

(.) (.)

-enye nakshi, -li-o-chongwa;

bombwe (ma-); vinyago
(.)

chinjo (ma-), uchinjaji (.), uuaji (ma-)

rezolusheni (-), uamuzi (.), azimio (ma-)

kiitik[i]o (vi-), vumi (ma-)

kifuatizo (vi-), kinyume (.), natija (-), tokeo

(ma-), tunda (ma-), zao (ma-); bidhaa (-),
ncha (-) (.); kwa sababu

natija (-), tija (-)

mujarabu; -leta natija,

-toa natija

mjume (wa-), mtemi wa nakshi (wa-);

mchongaji (wa-);
mhunzi wa mawe (wa-)

uumaji (.); mkeketo (mi-)

() hesi (-), kituta (vi-), temsi (-);

, , . .
nakshi (-);
materesi (.)
2) (); , ..
uchongaji (.), mtemo (mi-);
bombwe (ma-), mchoro (mi-)

jumlisho (ma-), mafupisho (.), mfupisho

(mi-), ufupizo (.; ma-), mbiringo (mi-),
muhtasari (mi-)

-fupisha, -gotoa

(.) bandari (-;ma-), maelezi (.), maezi

(.), melezi (-; .), mwiza (mi-)

ufito (fito), ukombati (kombati), upapi (papi),

wasa (-); fimbo
kupimia (-)

safari (-), mwendo (mi-)

mahati (-)

guni (-; ma-)

mto (mi-); nahari (-)

(.), mjuto (mi-) (.)

-tia shokoa

tangazo (ma-), unadi (.), tembezi (ma-)

utembezi (.; ma-)

-nadi, -tangaza, -tembeza

1) () pendekezo (ma-), shauri

(ma-; -)
2) (-.) sifa (-)

() -nasihi, -nena, -shauri;

-sisitiza

273

( ) -jijulisha

-a kushauriwa

-jenga tena, -geuza

ukarabati (.)

rekodi (-)

(.) bingwa (ma-)

kurutu (ma-)

mkuu wa chuo kikuu (wa-)

- dini, - kidini;
tarika (-);
muumini (wa-), mwaminifu (wa-)

dini (-)

masao (.)

baki (-; ma-), sazo (ma-)

sura nchi (-), uso wa nchi (nyuso)

chuma cha reli (vy-), reli (ma-)

mtandika reli (wa-)

rejeshi

kanda (-),mkanda (mi-), ukanda (kanda),

mjeledi (mi-), shupatu (ma-), upote (pote),
utari (tari); () tambavu (ma-; -),
mweleko (mi-);
mkanda wa usalama (mi-);
kitanda mtanda wa
kitanda (mi-); (
) mtafara (mi-);
mjarari (mi-), mkanda (mi-), ukanda wa
kuendesha mashine (kanda);
ujari (ma-; njari);
kanda (-); koa
(ma-), udodi (ma-);
( )
gidamu (-);
( ) kadamu (-);
mkanda wa saa (mi-)

fundistadi (ma-), makanika (ma-;-), mtenzi

(wa-)

274

uwaria (.)

sanaa (-), ufundi (.);

uganga (.); uashi
(.; ma-); ubini (.), usani
(.); ujume (.)

kurudisha nguvu ya kivita

gango (ma-), mgango (mi-), rekebisho (ma-),

ripea (-), tengenezo (ma-), ubambanyaji (.),
ukarabati (.), utengenezaji [upya] (.),
utibabu (ma-); -karabati

-bambanya, -chomelea, -ganga, -karabati,

-rekebisha, -tengeneza, -ripea, -endesha
ripea; () -ti hasho; -tengenea

haini (ma-; -), hiana (ma-);

-huni

upangaji (.), kodi (-), ushuru (.)

-n faida, - kuleta faida;

-toa faida

-a kupiga eksirei;
mtambo wa kumulikia (mi-), mtambo wa
kupiga eksirei (mi-); eksirei
(-)

mbadilishaji (wa-)

rekebisho (ma-)

-rekebisha, -tengeneza upya, -geuza utaratibu

malipo [ya kulipia gharama za kivita] (.)

kurudisha kwake (kwao), kupeleka kwake

(kwao)

-rudisha kwake (kwao)

jumla ya michezo (-)

-kariri, -fanya mazoezi ya maonyesho

mazoezi maonyesho (.);

,
maneva (-; .)


jibu (ma-)

habari (-)

mwandishi [wa] habari (wa-), msimulizi

(wa-), ripota (ma-)

-tesa

teso (ma-), kinyongo (vi-), ukatili (.)

kikuza sauti (vi-)

[mnyama] mtambaazi (wa-), mtambaa chini

(wa-)

turuhani (-), sifa njema (-), heshima (-);

, sifa (-),
heshima (-)

ukope (kope)

kikope (vi-)

kifua (vi-)

jamhuri (-)

springi gari (-)

1) () -rejesha utawala
2) -fanya upya; () -jenga upya,
-karabati

hoteli (ma-; -)

limbikizo (ma-); vifaa

vya kimaumbile (.), mali ya kimaumbile
(-); utumishi (.), watu
(.); malihai (-);
malighafi (-);
nguvu [ki]kazi (-)

mshirikina (wa-)

( ) muhtasari (mi-),
mapitio (.)

kura (za) maoni (-)

katibu myeka (ma-), katibu shakhsiya (ma-),

mpiga ripoti (wa-), mtoa hotuba (wa-)

mwamuzi (wa-), referii (ma-)

badilisho (ma-), geuzi (ma-), geuzo (ma-),

mapinduzi (.)

mgeuzi (wa-), mhidi (wa-)

-geuzi

(.) siasa ya mabadiliko madogo tu (-)

-geuza

itikio (ma-), kiitik[i]o (vi-), kipokeo (vi-),

mkarara (mi-), tumbuizo (ma-)

friji (-; ma-)

mhakiki (wa-), mkaguzi (wa-), mpitiaji (wa-)

-pitia, -hakiki

mapitio (.), tahakiki (-)

() cheti cha hospitali (vy-), cheti

cha kupokea dawa (vy-), risipi (-)

() chamko (-)

mhalifu wa kupindukia (wa-)

() kara (ma-)

1) () hotuba (-), tamko (ma-),

tangazo (ma-)
2) (, ) lafudhi (-), lugha (-),
msemo (mi-), maneno (.), lesani (-)
(.); Kingozi
(.); chachawi (-)
3) (.) usemi (semi)

1) ( , )
-amua, -azimu, -hirimia, -yakinia -kata
shauri, -nuiza, -amidi (.); -.
-amua, -nia; -mu
bahati;
2) () -tanzua, -tatanua, -kata maneno,
-futu; (.) -fumbua;
-timiza shabaha;
-fumbulikan

-hirimia, -jasiri, -jijusuru, -diriki, -kata shauri

mwisho, -ji moyo, -piga moyo konde;
-kwaa, -sita, -tetereka

275


- msingi, tama, -tegemezi;
neno la tama (ma-); sauti
ya uamuzi (-)

1) () azima (-; ma-), azimio (ma-),

maamuzi (.), mradi (mi-), rezolusheni (-),
shauri (ma-; -), tanzuo (ma-), amri (-; ma-);
, voti (-);
amri (-; ma-); hukumu (-)
2) (, ) uamuzi
(.), ufumbuzi (.), usuluhishi (.),
utanzuaji (.), utatuzi (.);
utoshelezi (.), jawabu (-; ma-)

() makataa (.)

chanja (-); wavu wa

mbano (nyavu), rafu joko (-);
chuma cha kimia (vy-)

chekecheke (-; ma-), chungio (ma-), kung'uto

(ma-), uko (nyuko), ungo (nyungo);
kiteo (vi-);
peku (ma-)

tundutundu

ghaidhi (-), mkato (mi-), uthabiti (.)

kishupavu, makataa, kwa uthabiti, vikali

ghaidhi (-), moyo (mioyo, nyoyo), ufafanuzi

(.), ukali (.), ushupavu (.), uthabiti
(.)

-kali, - kishupavu, mathubuti, -shupavu,

thabiti, -gumu;
mshupavu (wa-); -thibiti;
-ganda (.)

ukuru (e.)

foromali (-)

-ota kutu, -ingia kutu

kutu (-)

() chekehukwa (-);
ndoero (-)

riboflavi (-)

276

() pluviale (-)

-duta

riksho (ma-)

Rum

Mrumi (wa-)

- kirumi; tarakimu za
kirumi (.)

kitali cha masumbwi (vi-), ulingo wa

masumbwi (lingo; ma-)

mchele (mi-); machaza (.);

pis[h]ori (-);
wali (nyali);
, mpunga (mi-);
() mpunga wa chenza (mi-), korowai
(-), melikora (-), mwanga (mi-), sabatele (-),
sindano (-), uchuki (.), mchele gamti (mi-)

hatari (-), ujasiri (.)

hatari (-), ujasiri (.)

- hatari, -a kubahatisha;
, bahatisho (ma-);
ubichi (.)
(.)

1) ( ) -bahatisha, -taamamu
2) () -chasiri, -jitia hatarini,
-hatarisha, -jihatarisha, -jasiri, -thubutu

mkakato (mi-), uchoraji (.), usawirisho

(.); uchoraji wa picha
(.)

-andika, -chora, -rasimu, -sawiri;

-chora nchakubanga;
-andika picha;
-chora kwa brashi; -piga
mlia; , mchoraji (wa-)

-piga fahari

1) () pozi (-)
2) () zawaridi (-)

-a mpunga, -a mchele; maji

mchele (.); bonde la

mpunga (ma-); mambeta

(.; -); wali (nyali)

choro (ma-), kichoro (vi-), mchoro (mi-),

picha kuchora (-), kielezi (vi-), mkakato
(mi-), nakshi (-), rasimu (-), tarakibu (-),
taswira (-)

harakati (-), mdundo (mi-), uzani (.); (.)

biti (-), mwendo wa pigo (mi-)

-a mdundo

balagha (-), usemaji (.)

-a usemi; mfano wa
usemi (mi-)

ngoma (-), desturi (-), ada (-; ma-)

-a jadi, -a desturi, -a kienyeji;

() vura (-), ngoma kupunga
[] (-), punda (-), kaputa (-), kisokoto
(.), ngoma koikoi (-), tokomire (-),
mahepe (; - ), kishina (vi-), ngoma
kitanga (-), gombo (ma-), ng'ombe (-)

chamba (vy-), mwamba (mi-);

bawe (ma-);
kiamba (vi-)

kina (vi-), ujembe (.);

(
) kibwagizo (vi-)

-tia vina, -ongolea

-mwonea mtu soni, -babaika, -ogopa, -cha

-babaifu, -kokotevu; mwoga

(wa-); -angema, -tahayari,
-inama kama kondoo (.)

kwa unyonge

haya (-), tahayuri (-), ucha (.), woga (.),

soni (-)

robot (-), mashine ya kujiendesha yenyewe (-)

chimbo (ma-; -), fuko (ma-), fukuo (ma-),

handaki (ma-), kuo (ma-), mfereji (mi-), mfuo
(mi-), msingi (mi-), mtaro (mi-)

hirimu (-), rika (ma-)

barabara, sawa

1) () batabata, tambarare, -pana,

sawa; tambarare (-);
-nyoka, -simama;
-tandaa;
-siriba
2) () [-]laini, sawa;
usawa (.);
-lainika, -simama, -soba;
-sawazisha, -siriba
3) ( ) ghoshi

kufu (-)

-sawazisha

1) pembe (-), upembe (pembe); (

) siwa (ma-);
dudumi (m-);
chuku (-); kipusa (vi-)
2) (.) parapanda (-), gunda (-; ma-),
pembe (-), vugo (ma-), panda (-; ma-),
baragumu (-;ma-); mbiu (-)

mbano (mi-), mkonjo (mi-), ukonzo (konzo)

( ) fyata (-), manati (-), teo

(ma-; -); (.) mbigili (-; mi-)

chamba (vy-), konea (-), kioo cha macho (vi-)

1) () aila (-), akina (-), ali (-), jamaa

(-), mbari (-), nasaba (-), taifa (ma-), ukoo
(koo)
2) (, ) aina (-), babu (-), gredi (-),
jamii (-), jinsi (-), mbegu (-), namna (-),
kabila (ma-; -) (.); amali
(-), kazi (-)
3) (.) jinsi (-); kiume (.)

-a uzazi; leba (-);

leba (-), hospitali kuzalia
(-), hospitali ya uzazi (-), hospitali uzalishi
(-)

nchi ( kizazi, uzalendo, jadi,

kwetu, kuzaliwa, asili) (-), watani (.)

ndugu (-), baka (ma-)

baba (-), mvyele (wa-), mzaa (wa-), mzazi

277

(wa-; ma-)

mama (-), mvyele (wa-), mzazi (wa-; ma-)

bubujiko (ma-), chemchem[i] (-), chimbuko

(ma-), mbwoji (mi-)

( ) -a damu moja; ( , )
-a kuzaliwa; lugha uzawa (-)

ahali (-), akina (-), ndugu (-), jamaa (-)

-a kikabila, -a kitaifa, -a ukoo;

jinsia (-)

baba (-), babu (-; ma-), mwanzilishi (wa-)

jadi (-), nasaba (-), ukoo (koo)

-a jadi, -a nasaba; shajara

(-)

jamaa (-), ufungu (fungu);

,
kungwi (ma-); muamu
(wa-); ndugu
(-); mfiwa (wa-);
ahali (-), ali (-), ayali (-), fuko
(ma-), jamaa (-), karibu (-), watu wa
kinyumba (.);
akraba (-)

uhutina (-), jamaa (-), ndugu (-)

utani (.), udugu (.)

- kijamaa; mnasaba
(mi-), uana (.), ufungu (fungu);
udugu (.);
nasaba (-)

mnasaba (mi-), nasaba (-), uana (.), udugu

(.), ufungu (fungu), ukaribu (.), ukoo
(koo), ukuruba (e.), utani (.), uzawa
(zawa);
( ) upwa
(.); akraba (-);

ushemeji
(e.);
( ) ujomba
(.);
ushangazi (.);
ukwe (.);

278

kuke (.);
kuume (.), ubini (bini), uumeni;
-husu

mzao (mi-), uvyazi (.), uzalishaji (.),

uzalishi (.), uzazi (.)

-jifungua, -kopoa, -zaa; ,

mzazi (wa-; ma-); , (.
) kizao (vi-); ,
mzaliwa (wa-);
suriama (ma-);
kabaila (ma-)

uzazi (.); uzazi

wa majira (.)

kizazi (vi-), uzalishaji (.), uzawa (zawa),

uzazi (.), mzao (mi-), maulidi (-), uvyazi
(.); uharamu (.)

krismasi (-), noeli (-)

mke ajifunguaye (wa-), mzaa (wa-)

paipu (-)

ngano (-), rai (-)

() waridi (ma-);
mwaridi (mi-)

ubati (bati), mjeledi (wa-)

ufuta (.)

1) () kiua (-)
2) () kishada (vi-)
3) () kisahani (vi-)
4) (.) soketi (-)

. <<>>

-a rejareja; biashara
rejareja (-); rejareja

mahasiano (.), ufii (.), ukewenza (.)

1) ( ) -a waridi; maji ya
waridi (.); uturi (.),
mafuta ya waridi (.)
2) () pinki

mtafuto (mi-), ugunduzi (.), upekuzi (.),

upelelezi (.), msako (mi-), utafutaji (.),

uzuzi (e.)

tando (ma-); bumba l nyuki

(ma-), kundi la nyuki (ma-), utando wa nyuki
(tando)

ajali (-), limeandikwa, bahati (-), fali (-), ole

(.), majaliwa (.), makadara (.), tua (-)

kivumi (vi-), ngurumo (-), uvumi (.),

uvumo (.), varanga (-);
mtutumo wa bahari (mi-)

kiviringisho (vi-), wenzo (nyenzo), gabi (-)

hadhi (-; m-), jukumu (-; ma-)

ramu (-)

hadithi (-), riwaya (-)

mwandishi [wa] hadithi (wa-)

mraba (mi-), msambamba sawa (mi-),

msambasawa (mi-)

-angusha, -do[n]doa

bughudha (-), mguno (mi-), nung'uniko (ma-)

bughudha (-)

-bughudhi, -guna, -nung'unika

umande (.)

kistarehe

anisi, - kistarehe, - thamani, -zuri;

maisha nono (.)

anasa (-), mashobo (-), ukwasi (.), unono

(.), uzuri (.)

mtawanyo (mi-)

Urusi (.), Russia (.)

1) () kimo (vi-), urefu (.);

jumbo (m-), mtambo (mi-)
2) () mkuzo (mi-), mzidisho (mi-),
ongezeko (ma-), ukuaji (.), ustawi (.),
woto (.); uchumi (.);

mchupo (mi-)
3) () oteo (ma-), ukuzaji (ma-),
uotaji (.), woto (.)

mkopeshaji (wa-), mla riba (wa-), ruba (ma-)

mkopo (mi-), riba (-)

chipukizi (-; ma-), chipuko (ma-), kichipukizi

(vi-), uchipuko (ma-), fasili (-), kikome (vi-),
kokochi (-; ma-), mche (mi-), mmea (mi-),
mtembo (mi-); kimea (vi-);
mtoto wa mgomba (mi-)

kinywa (vi-), mdomo (mi-);

mdomo kama kasiba (mi-);
kinywa kama chewa (vi-)

kombania (-)

mtambo wa kupiga chapa (mi-)

mizungusho (.), mzungusho (mi-)

danadana (-)

kituka (vi-)

kinanda cha piano (vi-), piano (-)

zaibaki (-); makamio (.)

guni (-; ma-), randa (-), ubapa (bapa);

kipira (vi-)

shati (ma-); kanzu

mrela (mi-); kanzu
kanzu darizi (-);
( )
bushati (-; ma-)

shati (ma-); (
, :
) shangama (-);
fulana (-); shati
lenye miraba myeusi (ma-);
( ,
) kimondo (vi-);
hangungu (ma-), kanzu
(-);
gwanda (ma-);
shati la mikono mirefu (ma-);

279


( ) kimau (vi-)

hadi (-), mpaka (mi-); ngao

(-)

1) () athari (-), baka (ma-), jeraha

(ma-), kovu (ma-; -), mtai (mi-), mtembo
(mi-)
2) (, ) kikunjo (vi-), mwalamu
(mi-)
3) (.) kisafu (vi-), kilihafu (vi-)

yakuti (-; ma-)

-buabua, -fyeka, -gwenya, -kata, -tema,

-pangua (); -chanja kuni,
-pasua kuni

matemo (.), mchanjo (mi-), mkato (mi-),

ukataji (.);
mchengo (mi-)

rubuli (-)

kichwa cha maneno (vi-)

( ..) mgango (mi-)

mkata[ji] (wa-)

apizo (ma-), fyoko (-), maneno kijeuri

(.), mkemeo (mi-), nazaa (-), shambulio
(ma-), tayo (ma-), tusi (ma-), ukemi (.),
ukwenje (kwenje)

apizo (ma-), duizo (ma-), kazoakazoa (-),

laana (ma-), nobe (-), tayo (ma-), tukano
(ma-), tombovu (-) (.)

-bughudhi, -chamba, -fn fyoko, -gombeza,

-hizi, -karipia, -kemea, -laani, -nyambua,
-patiliza, -safihi, -shambulia, -sibu, -taya,
-tukana, -tusi, -tweza, -zomea; ,
mlaanizi (wa-)

1) () -apisha, -tumia lugha

chafu, -guna, -laani, -pyora, -tusi, -zoza;
, mkaripiaji (wa-);
-laanifu
2) ( ) -chamba, -fyoana, -gomba,
-guna, -tukana, -tupiana maneno, -tusi

madini (-), mtapo (mi-), timbe (-);

280

bati (ma-; -)

baki (-; ma-), salio (ma-), masao (.)

chimbo (ma-; -), mgodi (mi-), shimo (ma-)

-a madini; pangilio (ma-)

mchimbaji wa madini (wa-)

-enye madini [ndani yake]

bunduki (-; ma-);

bunduki midomo miwili (-); ,
bunduki
fataki (-), bunduki a kushindiliwa (-), gobori
(ma-); ,
bunduki a viasi (-), bunduki y
korofindo (-); bunduki
gumegume (-), bunduki ya jiwe (-), bunduki
ya gobori (-), bunduki ya koroboi (-);
koa la bunduki (ma-), kikoa
cha bunduki (vi-);
bunduki mdomo mmoja (-), bunduki ya
mtutu mmoja (-), bunduki a kasiba moja (-)

anguko (ma-), bomoko (ma-), gofu (ma-),

magangao (.); aathari (-)

mkono (mi-); mkono wa kike

(mi-); mkono wa kulia (mi-);
fumba (ma-);
kitende (ma-)

mkono (mi-); (.) kiriba (vi-);

mkono wa mto (mi-), panda ya mto (-);
- mkono kimono (mi-)

mkuu (wa-), kiongozi (vi-), baba (-), babu

(-; ma-), bosi (ma-), bwana mkubwa (ma-),
gaidi (ma-), jumbe (m-), mkufunzi (wa-),
msimamizi (wa-), mtangulizi (wa-), mwasisi
(wa-), mwongozaji (wa-), mwongozi (wa-),
nahodha (ma-; -), rubani (ma-), akida (ma-)
(.); kichwa (vi-), shaha (ma-) (.);
ngoma
sheherasi (ma-); (.)
(
) mnangwa (wa-);
halifa
(ma-);
nyakanga (ma-);

 mwimbishi (wa-)

-ongoza, -amili, -chunga, -elekeza, -miliki,

-simamia, -tawala, -ti mtu shemere (.);
, mwongozi (wa-), mmiliki
(wa-)

1) () kiongozi (vi-), maongozi

(.), mwongozo (mi-);
muhtasari (mi-)
2) () mwongozo (mi-), tengenezo
(ma-), uendeshaji (.), usimamizi (.),
uongozi (.), uchunga (.) (.)
3) () ubabe (.), uchifu (.)
4) ( ) uongozi (.)

mapigano wa ana kwa ana (.), mapigano

bila ya kutumia silaha (.)

() mwandiko wa michoro (mi-)

andishi (ma-), maandiko (.), mwandiko

(mi-), hati mkono (-), herufi (-), muswada
(mi-)

kupiga makofi, makofi (.)

-piga makofi

salamu ya mkono (-)

kipini (vi-), mpini (mi-), kono (ma-);

msukwano (mi-);
kijivu (vi-);
msuuzo (mi-);
bao l usukani (ma-)

. <<>>

1) (.) mshika usukani (wa-), msukani

(w-)
2) (.) -a usukani;
usukani (sukani); ujari
(ma-; njari), mli (mi-)

(.) mwiringo (mi-); joya

mviringo (ma-)

(.) utepe wa kupimia (tepe; ma-)

() kikuto (vi-); () taka (-; ma-),

jora (-; ma-); tai (-; ma-)

shikio (ma-), usukani (sukani)

uelekeo (.; ma-)

rumba (-)

bao l usukani (ma-), kana (-; ma-)

rangi ya mashavu (-)

wekundu wa mashavu (.)

-ekundu

manyoya kondoo (.)

gome (ma-), rupia (-)

bomba (ma-), kipaaza sauti (vi-)

mchirizi (mi-), mkondo (mi-), wadi (-)

(); mvo (mi-)

- kirusi, Mrusi (wa-); Kirusi

(.)

-na-o-tumia [lugha ya] Kirusi

hakikisho (ma-), kafala (-), udhamini (e.),

uhakikisho (e.), vocha (-)

-weka dhamana, -dhamini, -hakikisha

kijito (vi-), mto (mi-), wadi (-) ()

1) ( ) kalamu (-);
bolpeni (-), kalamu tufe (-)
2) (, ) kishikilizo (vi-),
kono (ma-), mkono (mi-), kipete (vi-),
mshikio (mi-), shikio (ma-), kipini (vi-);

kirungu (vi-); mpini (mi-);
(, . .) kitovu
(vi-); (,
. .) utambo (tambo); mkombo
(mi-)

( ) -a mkono;
saa mkono (-), saa zinazovaliwa mkononi
(-)

-tilifu, -tingisha, -towesha; () -koboa

-bomoka, -ghariki, -tilifika, -futa

281

samaki (-), isi (-), somba (-), dagaa (-; ma-)

(.), nswi (-) (.); ,

ng'onda (-);
panzi (-; ma-), mkizi (wa-);
samaki mkavu (-); -x
kangaja (-), soya (-); - puju (-);
- chazo (-); -
kitatange (vi-), kifuu (vi-); (
) batinilhuti (-), samaki (-)

mvuvi (wa-), kalua (ma-), mvua samaki

(wa-), mwanapwa (w-)

mvuo (mi-)

-vua samaki

-a samaki; sifa (-)

-a samaki; mvuo (mi-), uvuvi

(.)

ufugaji wa samaki (.)

mvuvi (wa-), mvua samaki (wa-), mwanapwa

(w-)

uvuvi (.)

-goka, -fanya kiungulia, -wa na kiungulia,

-piga mbweu, -enda mbweu, -tega, -teuka,
-beua

ombolezo (ma-), malizano (.), kwikwi

kilio (-)

-bubujika machozi, -mamia;

-lia ngoa; -li
kwa kwikwi

-ekundu, [-a rangi ya] maji kunde

mkemeo (mi-), ngurumo (-), mlio (mi-)

kengele ya meli (-)

marikiti (-), soko (-; ma-);

genge (ma-); Jumuia
Biashara Ulaya (-);
biashara magendo (-)

-a sokoni; thamani
mwafaka (-)

282

-wayawaya, -vinjari, -zunguka

() telki (-)

bopo (ma-); mashimoshimo (.)

-chimba, -chokoa, -fukua, -lima;

-jichimbia; -mchimbia
mtu kaburi; , mchimba (wa-)

-chakura, -chokoa, -fatiisha, -pekechua,

-pekua, -tarakanya, -tifua, -gugurusha,
-furukuta

mapali[li]o (.), mpalilio (mi-)

-tifutifu

1) () askari mpanda farasi mwenye

deraya (-)
2) () askari kabaila (ma-), mwinyi
mwanajeshi (mamwinyi)

mpiko (mi-), mtaimbo (mi-), shikizo (ma-),

wenzo (nyenzo);
wishwa (e.); (
) kashabu (-);
kirudisha kwasa (vi-);
( )
kirekebisha kwasa (vi-);
kilegeza kwasa (vi-)

gumio (ma-), mvumo (mi-), vumi (ma-),

ngurumo (-)

-gwafua, -ng'aka, -nguruma, -vuma, -gumia

maghusubu (.), unyang'anyi (.)

mfuko wa kubeba mgongoni (mi-), shanta (-)

bilauri (-), glasi (-)

viwimbi

safu (-; ma-), katena (-), kifuasi (vi-), msafa

(mi-), mfululizo (mi-), mkumbo (mi-),
mkururo (mi-), mpororo (mi-), mraba (mi-),
msafara (mi-), mstari (mi-), msururu (mi-),
ujeya (.), utanda (tanda), utungo (tungo);
-. foleni (-);
kuo (ma-); ..
fuatano (ma-); sufufu (-);

 kifuasi (vi-); sufufu;

-pasua njia; tabaka kwa
tabaka

-a kawaida; kabwela (ma-)

( ) faraka
(-)

kando , karibu , karibu n, sambamba,

ubavu kwa ubavu, ubavuni [mwa], upande

nguo ya kahini (-), nguo ya padri (-)

maadam[u], madhali, tangu;

hapo; kucha
hata kuchwa
4) (, ) kutoka; kando
, kando, kitongotongo, mbavuni;
kuumeni;
kuwili; kumoja, kwa
upande mmoja; kwa
upande mwingine; tarafu
yangu; kumoja;
kutoka kwenye jukwaa; mbavuni
mwa
5) (.) ki-;
kiitikadi; kitabibu; kijeshi;

kitaalamu; kisiasa;

kibavu, kwa nguvu;

1) () dhidi
mbiombio
2) ( -.) kwa, na;

kwa msaada wa Mungu;

kitara (vi-), upanga (panga);
wanguwangu;
hanjari (-)
kwa matao; kimoyomoyo;
kwa masikitiko; ,
mtarawanda (mi-)
vuru[vu]ru, kwa kishindo;

kiungwana, kwa makini;

, kwa hamasa, kwa nia, kwa hujuma (-), mchafuji (mi-), mgomo (mi-),
ufisadi (.), ususaji (.)
hamu [kubwa]; ,

kivinyovinyo; ,
lipyoto (-; ma-), mchafuji (wa-)
kwa kinyongo; kwa

masilahi yake binafsi; n damu,

-fisidi, -haribu kazi, -hujumu, -susia, -tia
-n damu; kwa
munda (.)
nunge; kutoka maziwa

mama; kwa kibali;

kafani (-), mashambizo (.), sanda (-)
kwa moyo mkunjufu;

kimachomacho; ,
kiwara (vi-), mbuga (-), nyika (-; ma-),
kwa unyenyekevu;
savana (-), uwanda (nyanda);
mikono mitupu; kwa
pori (ma-)
shangwe; kihamaki;
danadana, kwa
simulizi (ma-;-)
mikono miwili; kipupa;
kwa shida, chupuchupu; kwa

radhi ; hata, mradi, hadi;

sago (-)
kwa uhakika, yakini;

kwa radhi, kwa furaha;

mkarabaka (mi-), mpapindi (mi-), mtapo
kwa azma , kwa dhati, kwa
(mi-); tapo (ma-)
gharadhi , kwa madhumuni, [kwa]

makusudi; kinadhari,
bustani (-; ma-), kitalu (vi-), kikore (vi-);
kistadi; kwa hofu
kaya watoto (-), kituo cha utunzaji
3) ( ) tangu, toka; tangu
wa watoto (vi-), kituo cha [kulea] watoto
mwanzo; tangu kale, tangu
(vi-), shule viluwiluwi (vi-) (.);
zamani; kila uchao;
kiunga (vi-)
? tangu lini?;

tangu zama za utangu, toka zamani [sana];

1) ( ) -chwa, -tua
kutoka mbelekoni;

283

2) () -jilisi, -kaa kitako,

-keti, -ota, -tamakani; -.
-panda kichwani, -mkalia mtu juu ya
kichwa chake; -pwelea,
-kwama; -panda juu
mgongo, -panda mabegani;
-pweteka; kiwima
3) () -tua, -tenga
4) ( ) -pakiana,
-jipakia, -rakibu, -panda;
-rakibu; -panda
baisikeli; -panda farasi
5) ( ) -ruka, -rudi
6) ( ) -pwelea

mtunza bustani (wa-)

mlimaji wa bustani (wa-)

kilimo cha bustani (vi-), ulimaji wa bustani

(.)

makaa [] moshi (.), moshi (mioshi),

mwale (mi-), sizi (ma-)

planta (-)

1) () -ketisha, -weka kitako;

-sia; -tia
ndani, -tia mbaroni;
-nyesha; ( )
-otamisha kuku; -ti
bitana
2) () -panda; ,
mpanda (wa-)
3) () -shusha

pandikizo (ma-); ,
tindi (ma-)

Msakalawa (wa-)

saksafoni (-)

1) () saladi (-), mchanyato (mi-);

kachumbari (-)
2) (); bumbi (-);
- saladi (-)

sahani ya kuwekea saladi (-), bakuli ya

kuwekea saladi (-)

mori (-; mi-), uto (.); grisi

(-)

284

1) (, .-.) behewa (ma-);

behewa l abiria (ma-); - behewa
l daraja kwanza (ma-)
2) () ukumbizo (kumbizo), sebule
(-)

kipangusia mdomo (vi-), kitambaa cha

mkono (vi-); sodo
(-; ma-), mrembe (mi-), ufyambo (fyambo),
upati (pati); karatasi
shashi (-)

bakaa (-), baki (-; ma-), urari wa hesabu (.)

kifuta (vi-), kitambi (vi-)

kichwangomba (vi-), kipinduka (vi-); kichwangomba (vi-)

fataki (-), mizinga salamu (.), saluti (-)

-piga saluti, -toa saluti

-enyewe

msamaria (wa-)

samba (-)

mwereka (mi-), mbinu za kujilinda bila ya

silaha (.)

dume (ma-), mdume (mi-), ndume (-);

(. , )
fahali (-; ma-);
beberu (ma-);
ayale (-); ,
gendaeka (ma-)

jike (ma-); - mbala (-);

, -
mtamba (mi-); -
koo (ma-)

samawari (-)

utawala wa pekee (tawala)

-na-o-jipenda nafsi yake, -na-o-penda

majisifu

-a bila ya kupata ruhusa

majisifu (.), ulodi (.)

[aina ya] pombe ya kirusi (-)

utawala wa pekee (tawala)

jabari (-), mtawala wa pekee (wa-)

usikivu (.)

-enye deko, -enye ghururi

1) () deko (ma-), ghururi

(-; ma-), kinaya (-), madaha (.);
-ghururika, -twaza
2) () ukinaifu (.)

kujilinda nafsi, kujipigania

mtu anayejiita kuwa (kama) (wa-)

ujikosoaji (.)

-a kujitafutia makosa, -a kujikosoa

eropleni (-), ndege (-)

kujipenda nafsi, choyo (-)

ghururi (-; ma-), mkogo (mi-), makogo (.),

mashobo (-), unyeti (.)

() kipande (vi-), kibumba cha dhahabu

(vi-)

mwamko (mi-)

binafsi, kwa kujitegemea

uhuru (.), kujitegemea

-enye kujitegemea; mkinaifu (wa-)

kuua bila hukumu ya sheria

hali ya kuendelea bila ya kuangaliwa (-)

kujiua

mtu aliyejiua (wa-)

kinaya (-), uthubutifu (.); -jijetea

kujifisha, kujiangamiza

mamlaka kujitawala (-), kujitawala

-a kujitawala, -enye kujitawala

udhalimu (.), ujeuri (.)

-jiuzulu
hatinafsi

kitabu cha kujisomea mwenyewe (vi-)

kiburi (.)

mdumizi (wa-), mtambaji (wa-)

() hatinafsi (-);
-jijetea, -twaza
magigimo (.)

kujihami, kujilinda
ashekali (-), hali (-)

kujihudumia
kivumbi (vi-), dhoruba ya jangwani (-)

kujitawala
samurai (-), mwinyi wa kijapani (mamwinyi)

kishujaa
cheo kikubwa (vy-), jaha (-);

uchifu (.); upadiri (.),

ujasiri (.), tabia ya kujitolea (-)
ukasisi (.), ukuhani (e.)

-jasiri, -a kishujaa, -a kujitolea

kituo cha urejezo wa afya (vi-), nyumba ya

mapumziko (-)
tendo la kujitolea (ma-)

1) ( ) sandali (-)

285

2) () msandali (mi-)

kiatu (vi-), staka (-); ,

lapa (ma-);
kubazi (ma-);
mtarawanda (mi-);
( )
ndara (-)

sandiwichi (-)

gari la kutelezea juu ya theluji (ma-)

dresa (-; ma-), msafishaji (wa-)

usafi (.), udresa (.)

-a utibabu, -a siha;
mkaguzi wa siha (wa-)

uidhinishaji (.)

-toa idhini, -idhinisha

1) () idhini (-), kibali (vi-)

2) () kikwazo (vi-)

diwani (ma-), mwenye cheo (wenye)

-tukufu

sentigramu (-)

1) ( ) sentimeta (-)
2) ( ) kigezo (vi-), utepe wa
kupimia (tepe; ma-)

mteguaji wa mabomu (wa-)

buti (ma-), kiatu (vi-), njuti (-)

mshona viatu (wa-), mshoni wa viatu (wa-)

-a [kushona] viatu; ufundi

viatu (.); maharazi (-)

saphire (-), yakuti samawi (-)

kibanda (vi-), kikopesa (vi-);

banda (ma-), behewa (ma-; -);
kiwanda (vi-)

nyowe (-), nzige (-), panzi (ma-); () ngeda

(-); funutu (-), kimatu

286

(vi-), maige (.), matumatu (.)

mchumbururu (mi-)

soseji (-)

( ) sari (-)

kejeli (-), salata (-), dhihaka (-);

-saliti, -kejeli

-kavu, -a kukejeli, -a kudhihaki

uvimbe (.), kaga (-)

adui mbaya (ma-), ib[i]lisi (-; ma-), maleuni

(-)

kimwezi (vi-), satalaiti (-)

satini (-)

Zahali (.)

sukari (-); (
)
karameli (-); -
sukari guru (-); sukari mawe
(-); laktosi (-);
maltosi (-)

bakuli la sukari (ma-)

- kisukari; sukari unga (-);

mchanga sukari (mi-),
sukari mchanga (-);
sukari laini (-);
sukari guru (-);
muwa (miwa); () genderi
(ma-), nyeusi (-), bokoboko (ma-)

invatesi (-)

-punguza

uwiano mzuri (.), uwiano sawa (.)

- kuwiana

() -poromoka

-a akiba; benki
akiba (-)

-tunza; , -hazini

1) () kingojo (-), uwekaji (.)

2) () mlimbiko (mi-), ulimbikizaji
(.); akiba (-), mbeko (-);
-dundiza, -weka akiba

uangushaji (.)

1) ( ) -angusha, -chucha,
-pemba, -tungua, -dekua;
-bwaga nazi; -ngoeka,
-pura, -chochea, -popoa; -keta;
() -zaini, -kengeua;
-. (
) -pamia; -tatiza,
-fuja, -babaisha, -chokoza, -jimamasa, -tatia,
-rabishi, -tatanisha, -vungavunga;
-twanga bei; -piga
ndege; -anguka, -tunguka; ,
mtatizi (wa-);
mzuzu (wa-);
-koswa, -lingwa, -tekwa
2) () -unda, -vyoga;
-pigwa dafrao
3) ( ..) -sukasuka

( , ) -aga, -jikengeua, -potea,

-kosa njia, -totoma

kipepo, kisegemnege

-a kubabaika; babaiko
(ma-); -tatana

-egemesha, -egesha, -karibisha;

. , -fikiliana,
-kutanisha

1) () -egema, -karibiana;
-chobea
2) ( -.) -tabiki

karibiano (-; ma-), maegesho (.)

bavuni, mbavuni, kibavu, ubavuni [mwa, pa],

kando [], kitongotongo, upande

(-. ) -kunguwaa ulimi

1) () chango (-; ma-), mchango

(mi-);
( ) kikoa (vi-)
2) () kodi (-), ushuru (.), hongo

(-; ma-); ada posta (-)

3) () upokeaji (.);
4) () chumo (ma-);
5) () uchumaji (.), chumo (ma-);
janguo
(ma-); uvunaji (.), vuno
(ma-)
6) () mkutano (mi-), baraza (ma-)

akthari (-), jumuiko (ma-), kusanyiko la watu

(ma-), mkusanyiko (mi-), kigwena (vi-)

1) ( ) kunjo (ma-), upeto (peto)

2) (. ) rekebisho (ma-)

() kombaini (-; ma-), timu (-)

mkusanyo (mi-); (. . ) diwani

(ma-)

mchuma (wa-), mkusanya (wa-), mwokotaji

(wa-); mkweaji
(wa-), mwanguzi wa nazi (wa-);
mwanguzi wa karafuu (wa-);
mpokeaji kodi (wa-),
mtoza kodi (wa-)

mtupio (mi-), rusho (ma-)

1) () -angua, -angusha, -bwaga,

-kupua, -rusha, -tungua, -biringa;
-poromosha mabomu, -tupa mabomu;
-sinukisha, -tumbukiza;
-bwaga nazi;
-tupa chini;
-vua;
-kupuka, -tunguka; ,
mwanguzi (wa-)
2) () -angusha, -ng'oa utawala
3) ( ..) -kupua, -pukutisha;
-pukutisha majani

watu wa ovyo (.), watu wanyonge (.)

(.) mwatuko (mi-)

tandiko la farasi (ma-)

-uza, -sumba

-dhihirika, -sibu

uuzaji (ma-)

287


-a nikaha; uozi (.);
nikaha (-);
arusi (-), lima (-)

arusi (-), lima (-), ndoa (-), nikaha (-), uozi

(.)

1) () kuangushwa, rusho (ma-)

2) (.) kuyumbayumba kwa silaha

-bwaga, -poromoa, -angusha; ( -.) -sukuma (.);

-bubuta;
-lemeza, -andikisha, -tuta

-shuka, -anguka

1) () buburushano (ma-), ghubari

(-; ma-), kindumbwendumbwe (vi-),
mgaragazo (mi-), kukuru (-)
2) () jaa (-; ma-), jalala (-)

-tambuza, -lehemu, -tia lehemu;

-tia weko

gubu (-), ushabaki (.)

() mwenye gubu (wenye), mpasi

(wa-), mpingani (wa-), sabasi (ma-), hasimu
(ma-; -), mgigisi (wa-), mgobo (wa-), mgomvi
(wa-), mpyoro (wa-), mshari (wa-), mshonde
(wa-), mtesi (wa-) kichocheo (vi-) (.)

-a kulehemu; aki (-);

weko (ma-);
chuma mfuo (vy-)

mlehemu (wa-), mtambuzaji (wa-), mwunga

vyuma (wa-)

kijumbe (vi-), mposa (wa-), mshenga (wa-)

-leta posa

-chumbia, -posa, -peleka uchumba

maposo (.), mposo (mi-), uposaji (.),

posa (-), nikaha (-), uchumba (.)

. <<>>

nguzo (-)

288

1) () hubiri (ma-; -);

data (-), habari (-), maarifa (.), mshindo
(mi-), ripoti (-)
2) () kutanio (ma-)

arifu, farisi, mahiri, taalamu, -zoevu;

-limuka, -taalamu

chuno (ma-)

1) () baridi (-), ubaridi (.)

2) () ubichi (.), utanashati (.)
3) () ubichi (.)

1) () - baridi, -n baridi,
baridi; upepo (pepo);
-kaa upeponi
2) ( ) -bichi; ( ) safi; (
, ) -pya; yai
bichi (ma-); samaki mbichi (-);
3) () -pya; toleo
jipya (ma-)

bitiruti (-); bitiruti nu

(-)

mcheja (wa-), mkwe (wa-)

-fukuza, -pindua, -uzulu;

-angusha serikali;
-pinduka

upinduzi (.), uzulu (ma-)

kianga (vi-), kimeto (vi-), memetuko (-),

mmeto (mi-), ng'aa (-), nuru (-), umulimuli
(e.)

-toa vimeto, -fanya vimeto, -memeteka, -waa,

-meremeta, -meta, -nyinyirika, -nawiri,
-ng'aa, -zagaa; ( ) -piga umeme;
-nang'anika

-angavu

pekecho (ma-), upekecho (.), utoboaji (.)

-a kekee; mashine
kekee (-)

-didimika, -pekecha, -toboa kwa kekee

biti (-), kekee (-), mfuo (mi-), pekecho (ma-)

hirimu (-), rika (ma-)

bahasha (-; ma-), bumba (ma-), bunda (ma-),

furushi (ma-), kikuto (vi-), kitumba (vi-),
robota (ma-), tita (ma-), upeto (peto)

1) (- , )
mtanduo (mi-), sokoto (ma-)
2) () vilio (ma-); (, )
mgandisho (mi-)

-sokota, -viringa, -zungua;

-vunja kosi; -. makunjo (.),
songo (ma-); -biringika,
-songamana, () -tenguka

-kunjana; ( ) -vilia;
(. ) -tatia; (
. .) -gandamana, -ganda; -songamana

fadhili, fori, kupindukia, zaidi , kwa ziada;

kayaya; bila
kiasi, kupita kiasi, kupita cheo, pukupuku;
aidha, fauka , juu, waama

-enye nguvu kupindukia;

silaha kali kupindukia (-)

juu

ovataimu

-a ovataimu; , ajari
(-), ovataimu (-), masaa ziada (.);
[] malipo ajari (.)

nyenje (-)

tendo (ma-)

-linganisha, -pambanisha

1) () dunia (-), ulimwengu (.)

2) () kianga (vi-), mwanga (mi-), nuru
(-), kitanga (vi-),mng'ao (mi-), kweupe (.),
weupe (.); mwangaza
(mi-); badiri (-); jua (ma-), kijua (vi-), nuru jua (-)

-cha, -pambauka, -pambazuka;

kunakucha

fanusi (-), siraji (-), taa (-; ma-), tochi (-)

-angaa, -mulika, -ng'aa, -nurisha, -toa nuru,

-waa

-angaa, -meta, -nawiri, -toa nuru

-epesi; - birigiji (-);
- - hudhurungi; hudhurungi (-), rangi
maji kunde (-); - buluu
nyepesi (-)

() mstahiwa (wa-)

-angavu, -enye nuru, -eupe, safi, baidhati

(.); bukurata
(-); mustakabali mwema
(mi-); , rangi nyepesi
(.); -angaza, -papatuka

karabai (ma-; -), kimetameta (vi-),

kimulimuli (vi-)

mwisho wa dunia (mi-)

taa ya rangi ya barabara (-)

1) mshumaa (mi-), tawafa (-)

2) (.) plagi (-)

kimulimuli (vi-), uwasho (.)

-ning'iniza

-ning'inia

-kalidi

miadi (-)

shahidi (ma-); -shuhudia

1) () barua (-), cheti (vy-;-),

diploma (-), hati (-), kitambulisho (vi-),
kithibitisho (vi-), shahada (-), stashahada (-),
waraka (nyaraka);
hati kifo (-);
shahada kutoka chuoni (-)
2) (, ) bayana
(-), dalili (-), dhihirisho (ma-), hakikisho
(ma-), uhakikisho (e.), hoja (-), shahada (-),
shuhuda (ma-), ushahidi (.), udhahirifu
(.)

289

-hakiki, -shuhudia;
-. -amkia

risasi (-)

nyama nguruwe (-)

machapwi (.), matubwitubwi (.), perema

(-)

koo la nguruwe (ma-)

mfuga nguruwe (wa-), mlisha nguruwe (wa-)

() ukokwa (.)

() mwambula (mi-)

hanziri (-), nguruwe (-);

mbango (-), ngiri (-), nguruwe [wa] mwitu (-)

mrija (mi-), zomari (-)

-patwa na hasira, -ingiwa na hamasa, -fanya

ukatili, -fura (.)

buka, -kali, katili, -korofi; mnunda (mi-), nunda (-);

nunda (-), simba (-) (.)

-nepa, -ning'inia

kikorombwe (vi-), mbinja (-), mruzi (mi-),

msonyo (mi-), mwunzi (mi-), ubinja (mbinja),
uluzi (.); ,
ufyosi (.), mfyonyo (mi-), mnyuso (mi-)

1) ( ) -piga (mbinja,
mruzi, mwunzi, uluzi, kikorombwe), -vuma;
( ) -piga (filimbi,
kibinja, kipenga)
2) (, ) -iba, -nyonyora
(.)

filimbi (ma-; -), kibinja (vi-), kipenga (vi-),

mbinja (-), perembe (-)

kibinja (vi-)

(, ) msonyo
(mi-); msono (mi-)

akina (-), mafuatano (.), mfuatano (mi-),

maandamo (.), mwandamano (mi-),

290

wafuasi (.), mshindikizo (mi-)

fulana (-), jazi (-), sweta (-)

nasuri (-); mtembo

(mi-)

uhuru (.), uhadimu (.);

uhuru wa magazeti (.);
-wa na ruhusa zote

1) () huru; -tupu;
adinasi (ma-), huri
(-; ma-), muungwana (wa-)
2) () sabili ();
friwili (-);
( ) -pwaya;
() -legea
3) (, ) wazi;
faragha (-)

-a kupenda uhuru, -a kutaka uhuru

-enye maoni huru

kivimba (vi-), kuba (ma-; -), mbonyeo (mi-),

tao (ma-), zege (-)

1) ( ) -pinda;
-fn (-tia) ganzi l meno;
-pindamana
2) () -fikisha;
-unganisha, -jumlisha;
-tilifu; -jumuisha;
-tangua; -pisa,
-mpoteza mtu akili, -rusha akili, -tia wazimu,
-wehua; -piswa
3) () -ondo[sh]a;
-kwatua

jumla (-), mfupisho (mi-), kusanyiko (ma-)

kawadi (ma-), mkuwadi (wa-), kibirikizi (vi-),

mtalaleshi (wa-), talaleshi (ma-), gambera (-)
(.)

-kawadia

-a kambo; , mtoto wa
kambo

. <<>>

hatinafsi (-)


hatinafsi

-halifu; hatinafsi (-),

mtundu (wa-); -dinda,
-kaidi

kwa wakati wake

-a wakati unaofaa

- kufikiria binafsi;
-tapia matumbo (.)

inda (-), upotovu (.)

-potovu, -kaidi; mkaidi

(wa-), mpotoe (wa-);
-kaidi

uasili (.), hitilafu (-), tofauti (-), upya (.)

( )
muamu (wa-)

maalum[u]

1) ( ) hulka (-), kiumbo (.),

tabia (-)
2) ( ) ukwe
(.)

shetani (ma-)

genge (ma-)

-gagamiza, -kunja, -peta;

, -chepuka, -pinda, -kengeua,
-jikengeua, -geuza njia;
-tengua;
-kunja jamvi;
-songoa kuku; . <<>>

-kunjamana; . <<>>

-zoea

ushei, zaidi

ufungamano (.)

mfanyakazi wa mawasiliano (wa-),

mpokeasimu (wa-)

1) () bumba (ma-), chopa (ma-), kichopa

(vi-), fundo (ma-), kifundo (vi-), mfundo
(mi-), lundo (ma-), fungo (ma-), kibumba
(vi-), kicha (vi-), kivunga (vi-), kivunge (vi-),
mkole (mi-), mzigo (mi-), robota (ma-), shada
(-; ma-), kishada (vi-), shazi (-; ma-), vunga
(ma-), ukoja (ma-) (.);
kishazi cha samaki (vi-);
shada la funguo (ma-)
2) (.) kano (ma-);
nyuzi za sauti (.)

(.) tarishi (ma-), mesenja (-; ma-),

mpelekwa (wa-)

kifungo (vi-), mfungo (mi-), kongomeo (ma-),

mkutanisho (mi-), msongo (mi-), ufungaji
(.)

-boba, -funga, -gaja, -kongomea, -songa,

-songomeza, -unga, -unga pamoja, -oanisha
(.); -funga mizigo;
-tita;
-funganya; -funga
virago; , ,
-baba, -popa, -funga kisaki;
-funga mikono; -.,
-. -jifunga;
-funga pingu za maisha;
-funga ahadi;
-funga minyororo;
-funga minyororo (.);
( ) -husu,
-ambatana, -taalaki, ()
-fungamana, -ungamana;
() -tungika;
( )
-bandamana, -oana (.); ,
msonga (wa-)

1) (, ) katena (-),
mapatanisho (.), mfungamano (mi-),
muambatano (mi-), mwambisho (mi-),
ufungamano (.), uhusiano (ma-), mwamali
(mi-), muoano (mi-) (.);
mafungamano (.), maingiliano (.);
kwa kuungana na, kwa ajili ,
kutokana na
2) (.) mshikamano (mi-);(.) kiungo (vi-)
3) ( ) mawasiliano
(.)

1) (.) - kubarikiwa, -takatifu, -tukufu;

291

 utatu mtakatifu (.)

2) (.) mtakatifu (wa-), sufii (-), walii
(ma-)

takato (ma-; -), utakatifu (.), uwalii (.)

kufuru (-; ma-), ukafiri (.), ukufuru (.)

-kufuru

kitu kitakatifu (vi-), mahali patukufu

kahini (ma-), kasisi (ma-);

padri (ma-); paroko
(-; ma-)

kahini (ma-); -kahini

- kubarikiwa, -takatifu, -tukufu;

furkani (-);
daraka wakfu (ma-);
( ) haram (-); -. uharamu (.);
maandiko matakatifu (.); haki wakfu (-); -tukuka

finyo (ma-), kunjo (ma-), mkunjo (mi-),

mkuto (mi-), pindi (-; ma-), upeto (peto),
zonge (ma-)

mkunjo (mi-), ukunjo (.), mkuto (mi-),

mnepo (mi-), uinam[i]o (.), ujinamizi (.)

-beta, -bobotoa, -inama, -inika, -kunja,

-nepesha, -nyumbua, -peta, -pinda;
-sombogoa; ,
mkunjaji (wa-); - kupindika

-fufumaa, -inama, -nema, -nepa, -jipeta,

-pindana, -poromoka; (
) -fuama, -dindia, -titia, -lemewa na
uzito wa

ulainishaji (.)

-kuruta, -lainisha, -sawazisha, -siriba

-tambaa, -sawazika

kisirani (-; .)

-tia dege

292

-patana, -kubaliana

njama (-)

-suluhifu; -nyenyeka

-ungua moto, -ungua, -fa kwa moto;

-teketevu

() mwenye kibiongo (wenye),

mpindani[fu] (wa-)

-zoa; -kokoa;
, .. -palia

-unganisha pamoja, -jumlisha

-ungana pamoja, -jumuika; (.)

-jikunyata

donge (ma-); donge la damu

(ma-), bonge l damu (ma-)

-kandamiza

-ganda, -tundama

1) ( ) -ajirisha, -kodisha, -pangisha;

, mpangishaji (wa-)
2) () -toa, -pa; (
) -toa damu
3) () -fanya (-chukua, -pita, -hitimu)
mtihani, -pasi; -feli katika
mtihani, -shindwa katika mtihani

1) () -gwaya, -kai, -legea, -shindwa

2) ( ) -jisalimisha, -jitolea, -shindwa
3) ( ) -pangika, -kodika

-batabata; -shindamana,
-batana

bano (ma-),mbano (mi-), kazo (ma-), mkazo

(mi-), mgandamizo (mi-), shindikizo (ma-),
shinikizo (ma-);
finyo (ma-)

-bana, -bigija, -binya, -gwama, -kaba,

-kunyata, -ming'inya, -minya, -uma;
-fyanda;
-umana

-shindamana


1) (. , )
makabidhiano (.)
2) ( ) bakaa (-)
3) ( ) mpango (mi-), ukodishaji (.)

-rudufu

badiliko (ma-); mwatuko (mi-)

-sukuma, -bari

afikiano (ma-), muamala (mi-), mwagano

(mi-)

( ) -a kupata fedha kwa kadiri ya

kazi yenyewe

kiada, kwa uvumilivu

kiasi (vi-), kizuilio (vi-), taratibu (-), tawasufi

(-), ukadirifu (.), uvumilivu (.); baridi (-),
ubaridi (.), mtanduo (mi-), uyabisi (.),
sitara (-) (.) ;
kuzuiliana

- kadiri, - kiada, makini, -nyamavu, pole,

taratibu, -tulivu; baridi, - kikavu (.);
mtu wa kiasi (wa-);
-makinika, -tawasufi,
-jiweza, -vuvuwaa, -burudi (.)

ujizuiaji (.);
kuzuiliana

-zuia, -kawiza, -tia hatamu (.);

, -tawala hasira,
-zuia hasira; -kinga
[ma]chozi; ()
-jikaza kisabuni;
-timiza ahadi

-shika akili, -jizuia

mkunyuo (mi-), mpururo (mi-), chuno (ma-);

ponuo (-)

-bambua, -gandua, -ng'wafua, -nyambua,

-purura, -pujua, -chuna, -chubua, -babua,
-gua; -ponoa, -goboa, -papatua;
-nyofoa;
-ambua ngozi;
-kunyua; -jipujua

gharama msingi (-);

gharama z uzalishaji bidhaa
(.)

mpando (mi-), upandaji (.), upanzi (.),

mtawanyo (mi-)

kaskazi (-), hanali (-), Manga (-) (),

shimali (-) (.); (
) kibla (-)

- kaskazini; kaskazi
(-); nuru ya Kaskazini (-);
shimali (-) (.);
Bahari
Barafu Kaskazini (-);
kaskazini
-
-a kaskazini mashariki; -
msimu (mi-)
-
-a kaskazini magharibi

mapangilio mapando (.)

kitao (vi-), kitengwa (vi-)

leo, hivi leo, leo hivi

- leo; leo (-)

farakano (ma-), ubaguzi (.)

-bagua

tako (ma-)

mvi (-; mi-)

-tandika

saruji (-), tandiko la farasi (ma-);

kitako cha baisikeli (vi-)

mvi; muale wa mvi (mi-);

mwenye mvi (wenye), shaibu
(-; ma-); mvi (-; mi-)

- saba

semsem (-), ufuta (.)

293

majira (.), msimu (mi-), wakati (nyakati);

msimu
(mi-); -
matlai (-), kaskazi (-); majira
mvua (.); kiangazi
(vi-); (
) vuli (-; ma-);
, -
kipupwe (.); .-. ,

kusi (-); , -
.-. demani (-)

-a msimu; mahitaji
msimu (.)

kipimatetemeko (vi-)

upimaji tetemeko (.)

kasha la fedha (ma-), sefu (-; ma-), tajuri

(ma-); kibweta (vi-)

1) () sasa hivi, hivi sasa, sasa; (

) siku hizi; filihali, halan[i],
sasa hivi
2) () kitambo kidogo, kitambo kifupi,
punde hivi

Shelisheli (-)

-tenga, -shika rehani, -tengea

kutwaa mali, kutenga mali

1) () faragha (-), fumbo (ma-), gubiko

(ma-), hombo (-), kilinge (vi-), kunga
(-; ma-), siri (-), undani (.);
, . . mirimo (. )
2) () maji (.);
maji kongosho (.)

sekretarieti (-)

karani (ma-), katibu (ma-; -), mwandikaji

(wa-), mwandishi (wa-), sekretari (ma-);
(. )
mkaribishaji (wa-);
Katibu Mkuu (ma-);
katibu myeka (ma-), katibu shakhsiya (ma-),
mhazili (wa-);
katibu mwenezi (ma-);
- katibu mwandalizi

294

(ma-)

chini kwa chini, [kwa] faragha, kisiri, kwa

siri, kindanindani, kwa ndani, mang'ungumu

faragha (-)

- [ki]siri, -penyezevu;
njama (-); msiri (wa-)

kinyaa (vi-), maji (.)

seksitanti (-)

dhehebu (ma-), faraka (-), farakano (ma-);

kundi la kidini (ma-)

muridi (-)

sekta (-), ukanda (kanda); (.)

sehemuduara (-)

nukta (-; ma-), sekundi (-)

kikao (vi-), seksheni (-), taga (-; ma-), tawi

(ma-)

bandama (-), wengu (ma-)

bata dume (ma-)

mkuzaji (wa-)

uchambuzi (.), uteuzi (ma-)

kiambo (vi-), mji (mi-), kijiji (vi-)

shura (-)

-kaa, -sakini, -stakimu; ,

-lowea;
-kaliana

kijiji (vi-), kaya (-)

nguka (-)

figili (ma-; -)

- kimashamba; hara (-),

shamba (ma-; -); mtu wa
shamba (wa-); kilimo
(vi-), makulima (.), malimo (.), ukulima
(.), zaraa (-) ()


- kiukulima;
malimo (.);
pembejeo (-)

elimaana (-), semantiki (-)

- kijamaa; unyumba (.);

tafrija ifanyikayo
kifamilia (-)

jamii (-); jamiikunde (-)

-nyatua

() mpando (mi-)

ukuzaji wa mbegu (.)

(.) seti (-), jike (ma-), ng'anda saba

(-)

kipindi cha masomo (vi-), msimu (mi-),

muhula (-; mi-), temu (-);
muda wa shule (mi-)

- sabini

semina (-), warsha (-)

chuo cha kidini (vy-)

- semitiki; lugha za
semitiki (.)

pembesaba (-)

-a kumi na saba, - sabatashara ()

kumi na saba, sabatashara ()

semolina (-)

saba, fungate (-) (.); fungate

(ma-), wiki (-), juma (ma-)

sabini

mia saba

aila (-), akina (-), ali (-), familia (-), fuko

(ma-), jamaa (-), mbari (-), nasaba (-),
nyumba (-), ukoo (koo); kikoa
(vi-)

1) mbegu (-); mbegu za

kutoaminiana (.); baruti
ugomvi (-);
mbegu bora (.); tumba (-)
2) (.) shahawa (-), madhii (-),manii (-)

ghalambegu (-)

bunge (ma-), seneti (-)

mwanachama wa bunge (w-), seneta (-; ma-)

majani makavu (.), ukoka mkavu (.)

kufyeka majani

kizushi (vi-), mshangao (mi-)

Septemba (-)

mtengano (mi-), farakano (ma-),mgawo (mi-)

mtenga (wa-)

-a peke yao, -a kutenga mbali

kiteuzi (vi-)

utengo (.), farakano (ma-)

1) () wino wa ngisi (.), kiwi (-)

2) () ngisi (-)

kibiriti (vi-), salfa (-)

chui marara (-), kizongo (vi-), mondo (-),

simba marara (-), suzi (-), chakapu (-)

seti ya vyombo vya kulia (-)

maandiko (.), mwandiko (mi-), upakuzi

(.)

latifu (.), ukunjufu (.), usafi (.)

latifu, - moyo;
ugonjwa wa moyo (ma-);
afkani (-)

kihamaki, kwa ukali

-enye hasira, -enye hamaki, -chungu (.),

-wi (.); macho kali

295

(.); msununu (wa-);

-hasimu, -kasirika, -udhika;
-fyeruka, -kasirika

-chafua, -chocheleza, -chusha, -chukiza, -ifya,

-ghadhibisha, -hamakisha, -kasiri, -kasirisha,
-kereketa, -nonga, -nyonga, -onza, -tusha,
-chachisha (.)

-chukia, -futuka, -ghadhibika, -hamaki,

-nuna, -hasika, -pata (-piga, -n, -wa na,
-pandwa na, -ingiwa na, -shikwa na, -patwa
na) hasira, -kasirika, -la mori, -nung'unika,
-tia hasira, -zaika, -avya muye (.);
-vimba, -tunisha mashavu, -chacha, -chemka
(.); -ziana;
- -patilia hasara

akiki (-), fedhaluka (-)

fuadi (-), moyo (mioyo, nyoyo), sadiri (-),

mtima (mi-) ();
roho ilimpasuka;
kimoyomoyo; kimoyomoyo;
m baridi (mioyo)

kiherehere cha moyo (vi-), tukutiko la moyo

(ma-)

joyo (-), kisa (vi-), kitovu (vi-), kokwa

(-; ma-), uto (.), kiini (vi-);
kunge (-), mtembo (mi-), moyo wa
mti (mioyo), ng'arange (-), ugale (gale);
shaha
mnazi (-); mse
(mi-)

fedha (-)

- fedha; medali a bati

(-), medali fedha (-);
mfua fedha (wa-)

kati (-), moyo (mioyo, nyoyo);

mchana (.); kati ya, pachipachi

sajini (-; ma-), bishaushi (-) (.)

kifuasi (vi-), mfuatano (mi-), mfululizo (mi-),

mstari (mi-), msururu (mi-), mtiririko (mi-),
utungo (tungo); msururu
wa njama (mi-)

296

() uanaharamu (.)

mundu (miundu), upamba (pamba; ma-);

mundu na nyundo

shahada (-)

-jivujivu, - kijivu, mvi

bali (-), herini (-), jasi (ma-), kidividivi (vi-),

kipete cha sikio (vi-), kipuli (vi-)

(. ) mahututi

razini; ( , ..) -baya,

mahututi; makubwa (.),
neno (ma-)

kikao (vi-)

dada (-; ma-), ndugu mke (-), uhutina (-);

( ) umbu
(ma-); , shemeji (-; ma-);
wifi (ma-);
ndugu wa kunyonya (-); shangazi
(-)

taimu (-)

1) () tapo (ma-), wavu (nyavu);

kitanda ( )
chagi (-); kiwambo
cha kitanda (vi-); miraba
(.), mistari ramani (.);
wavu wa chuma (nyavu)
2) (.) wavu (nyavu), neti (-);
kimia (vi-)

kilio (vi-), ulalamishi (e.)

-hani, -omboleza

() retina (-)

- kimia, tundutundu

kimia (vi-), mtando (mi-), tando (ma-), tapo

(ma-), shabaki (-);
ugavu (ngavu);
juya (ma-), uwalio (nyalio), lema (-),
wavu (nyavu), uzio (mzio; nyuzio);
jarife (ma-);
chavu (vy-; -);


ndugubizari (-); numbi
(-)

1) () mkato (mi-);
uzazi wa kupasuliwa (.)
2) (.) mkato (mi-), umbopande (ma-),
upande (pande)
3) (. ..) mwinuko (mi-)

ushwa (.)

() -jalidi, -menya

planta (-)

mpanda mbegu (wa-), mpanzi (wa-)

-panda mbegu, -panda, -tia mbegu;

-paliliza ugomvi, -fanya (-tia, -leta)
fitina, -fitini; , -fitini,
-leta fujo; -zua shaka;
-fisidi, -fitini, -kaanga bisi (.);
, , ,
kibilifitina (vi-), kibirikizi (vi-), mvuruga[ji]
(wa-)

bano (ma-), mbano (mi-), finyo (ma-), kazo

(ma-), mkazo (mi-), kisongo (vi-), msongo
(mi-), usongaji (.), mgandamizo (mi-),
mguruto (mi-), mkamo (mi-), mshindilio
(mi-), shindikizo (ma-), ufupizo (.; ma-)

kwa ufupi

ufupi (.)

-fupi; -bwika, -sakama,

-shindamana; ()
-fupika

-choma moto, -teketeza, -unguza, -washa

(.) mkazo wa ushindilikaji (mi-)

kisongo (vi-), msongo (mi-), usongaji (.),

mkamo (mi-), mkazo (mi-), mpindano (mi-),
shinikizo (ma-)

-babatua, -bana, -bigija, -bonyesha,

-dudumikiza, -fumbata, -fyanda, -fyata,
-gwama, -kaba, -kandamiza, -kunyata,
-ming'inya, -minya, -songa, -tofya, -tomasa,
-uma; -binya, -finya;

-kumbatia;
-jiumauma midomo;
-kaza ngumi, -viringa, -funga mkono, -kunja
ngumi

-bonyea, -finyana, -kakamaa, -kundaa, -nyaa,

-jikunyata, -nyorora, -nywea, -shindamana;
-babatana;
-pindamana

huko nyuma, kinyume, kwa nyuma

( ) siali (-)

chekehukwa (-)

tasi (-)

sigara (-); makadara

(.)

sigara (-), sigareti (-);

sigara yenye vichujo (-);
makadara (.)

dalili (-), ishara (-), signali (-);

king'ora (vi-);
selo (-);
mrungura (-; mi-);

mganda (mi-); ,
kamsa (-)

mtambo wa kupiga kamsa (mi-)

-onyesha, -ashiria, -toa ishara

-toa ishara [ya kuonya]

-a kutoa ishara; rewa

(-), chondo (-); alamu (-)

mwonyeshaji kibendera (wa-)

nesi (ma-;-), yaya (ma-)

kitako (vi-), kikalio (vi-), kibaraza (vi-), kiti

(vi-)

1) ( ) -kaa, -kaa
kitako; -kaa tahiyatu;
-keti upogo;
-kaa mafichoni, -nyapa;
-tia tumbo moto; -jivumbika

297

nyumbani;
-jibwata;
-chutama, -datama, -otama,
-totama, -chuchumaa;
(
) -barizi;
-kokonyaa; -kaa vivi
hivi, -kaa bure, -kaa kivivu;
-kaa tuli, -wa tuli;
-datama; o -kaa kimya;
(. )
-tagaa; , -shika
tama
2) (o ) -kaa, -enea
3) ( ) -atamia (-otamia) [mayayi]

sida (-)

1) () mkonge (mi-); ()
kangungu (-)
2) () katani (-)

1) () bavu (ma-), kibavu (vi-), fosi (-),

nguvu (-)
2) () damu (-), nguvu (-), rai (-), siha
(-), sulubu (-), zihi (-)
3) () nguvu (-), imara (-), kani (-), kasi
(-), nishati (-), satua (-), sulubu (-), usulubu
(.), tafu (-), tani (-; ma-), uhodari (.),
ushupavu (.), uwezo (.);
makini (-); -.
-himili; -onja nguvu, -pima
nguvu
4) () kudura (-), makadara (.)
5) (.) kani (-), nguvu (-);
muambatano (mi-);
kani sumaku (-); stimu (-);
kiendelezo (vi-);
msuguano (mi-); nguvu
uvutano (-); kani uvutano
(-), mvutano (mi-), uvutano (.);
kani msawazo (-);
kani kitovu (-);
kani mwendo-umeme (-);
nguvu farasi (-);
nguvu pewa (-);
nguvu kitovu (-)

mnguvu (wa-), jitu (ma-), chakari (ma-)

()

silikoni (-)

-hakahaka, -jikaza

298

msobemsobe, yosayosa, kwa nguvu

mtego (mi-), tanzi (-; ma-)

1) () sana, hadi, kamambe, top (.);

-sisimua, -sisim[u]sha
2) (, ) ng'ang'a, kwa nguvu,
yosayosa, kwa nishati; -puma
3) (, ) vibaya, vikali

fahali, hodari, imara, kabambe, -kali, -kubwa,

- nguvu, -enye nguvu, - nishati, nususi,
shadidi, -shupavu, thabiti, hadidi (.);
utawala wa nguvu (tawala);
nia thabiti (-);
ngoa (-); roho (-);
mvua nyingi (-);
mwenye ari (wenye);
( ) mdundo (mi-);
babe (ma-), kakawana (ma-), mkota
(mi-; wa-), kamambe (-), mshupavu (wa-),
mnguvu (wa-); ngurumo (-);
-kakamaa, -kakawana, -wa na
nguvu, -jaa nguvu, -pirikana, -shupaa

alama (-), beramu (-), ishara (-), ukumbusho

(ma-; kumbusho)

-linganifu

mlingano (mi-), ulinganifu (.), pacha

(-; ma-)

-wa na (-n, -onea) huruma, -pendelea

() mpendevu (wa-)

haba (-; m-), mahaba (.), huruma (-),

maelekeo (.), upendeleo (.);
upendano (.);
-tamani, -pendelea

kongamano (ma-; -), warsha (-)

alama (-), dalili (-), ishara (-)

singizio (ma-)

( . .) -jitia, -jisingizia;
-jigonjweza

mzandiki (wa-)

sinagogi (-)

kampuni (-; ma-); shirika (-)

buluu (-)

[-] buluu

kunjo bonde (ma-)

mtaalamu wa mambo ya kichina (wa-),

mchunguzi wa Uchina (wa-)

neno lenye maana sawasawa (ma-)

mtabiri wa hali ya hewa (wa-), mbashiri wa

hali ya hewa (wa-)

muundo wa lugha (mi-), nahau (-)

kusanisi (-), uchangamano (.),

uchanganyaji (.); (.) usanisi (.)

ughushi (.)

-a kuigiza, -si-o -a asili;

nyuzi za kubimbwa (.);
sandarusi isiyo asili (-);
mirabaraba (.),
nyuzi za ughushi (.), utembo [wa] madawa
(tembo); kitambaa
kisicho cha asili (vi-)

sambamba, kwa umoja, pamoja, kwa wakati

mmoja

( ) buluu (-)

chubuko (ma-), mchubuko (mi-), mchuno

(mi-), mvilio (mi-), vilio (ma-)

uzeyuni (.), uzionisti (.)

mzeyuni (wa-)

- kizionisti, -a kizeyuni

madende (.)

( ) -zito, -a madende

1) () gunda (-; ma-), honi (-), king'ora

(vi-)
2) (.) hurulaini (ma-)

Syria (-), Sham (.) (.)

asali (-), shira (-);

asali miwa (-)

yatima (-; ma-), kiokote (vi-), mfiwa na

wazazi (wa-), mkiwa (wa-), mwanamkiwa
(wanawakiwa)

ukiwa (.), uyatima (.)

mfumo (mi-), mpango (mi-), mtando (mi-),

mtindo (mi-), muundo (mi-), tengenezo
(ma-), taratibu (-), utaratibu (taratibu; ma-);
(.) mwongozo (mi-);
mpango wa maji (mi-);
mfumo wa
mzunguko wa damu (mi-);
umwinyi (e.);
[] utaratibu wa ujira
(taratibu)

-panga, -weka utaratibu

taratibu, kwa utaratibu

chekecheke (-; ma-), kamo (-), uko (nyuko);

kung'uto (ma-);

mkulo (mi-)

hali (-)

farangi (-), kaswende (-), pangusa (-),

sekeneko (-), tego (-)

mgonjwa wa farangi (wa-), mgonjwa wa

kaswende (wa-), mwenye ugonjwa wa
sekeneko (wenye)

sondo (-)

kianga (vi-), mwanga (mi-), kimeto (vi-),

mmeto (mi-), kitanga (vi-), mng'ao (mi-),
ng'aa (-), mng'arizo (mi-), mnurisho (mi-),
nuru (-)

() mstahiwa (wa-)

-angaa, -memeteka, -meremeta, -meta,

-nawiri, -papatuka, -waa, -zagaa

-angavu

299


hadithi (-); utenzi (tenzi)

shaha (ma-), msimulizi (wa-)

hadithi (-), kisa (vi-), ngano (-)

msimulizi wa visa (wa-), mtambaji hadithi

(wa-)

kitendo (vi-)

mruko (mi-), ruko (ma-)

1) () -ruka,
-chachawa
2) ( ) -timua;
-tim[u]ka; -chupia, -piga
shoti, -enda shoti

jabali (ma-); mwamba

(mi-); chonge (-; ma-);
genge (ma-)

-enye miamba, -enye magenge;

mwamba lalio (mi-)

() -gwafua, -kenua mdomo, -ng'aka

( ) kifimbo [cha
kusukumia unga] (vi-)

mpanda milima (wa-)

(.) kisu [cha kidaktari] (vi-)

benchi (ma-; -), kibago (vi-), stuli (-);

kibaraza
(vi-); kibao (vi-);
jano (-)

bao (ma-), ubao (mbao), benchi (ma-; -),

fomu (-), mdandamo (mi-);
(
) baraza (ma-;-);
kizimba (vi-)

1) ( ) kelele (-; ma-), uteto (.)

2) ( ..) ubukuzi (.),
kashfa (-)

mwenye kelele nyingi (wenye), mchimvi

(wa-), mgigisi (wa-), mgobo (wa-), mgomvi
(wa-)

300

-piga kelele, -teta;

,
-gingisa

-kusanya, -tutika

-dundulizana, -tungamana; ( ,
) -tunga, -tunza

pono (-)

hiana (-), mnyimo (mi-), uchoyo (.)

bahili, -choyo

homa nyekundu (-)

1) () mteremko (mi-), telemko (ma-),

mwanguko (mi-); kipaa (vi-),
upaa (), paa (-), mwanguko wa paa (mi-);
[] kisusi
(vi-)
2) (.) nyenga (-), taa (-);
tenga (ma-); () taa uzio (-),
taa ungo (-)

kitambaa cha meza (vi-), nguo meza (-)

1) () -poromoa
2) () -kunja; ( , )
-viringa, -viringisha;
() -burunga;
-biringika

( ) -bingirika, -biringika,
-jiporomoa, -poromoka;
-bimbirika

skauti (ma-)

msabaka (mi-), resi (-)

mchupo (mi-), mruko (mi-), ruko (ma-)

ukataji (.), ufyekaji (.); (

) mchengo (mi-)

kisima (vi-), tokeo (ma-), tundu (ma-; -);

chimbo l mafuta (ma-)

mpujufu (wa-), mpyoro (wa-)

-apisha, -sema matusi

- kiovu, -ovu, mui, shari, mbi (.);

mabaya (.);
mtu mbaya (wa-), firauni (-)

-a kuingia upande mmoja na kutokea upande

mwingine; mpepea (mi-)

baridi (-), mpepea (mi-), upepo (pepo)

[kwa] kupitia, [kwa] kupenya

tundu (ma-; -), nyumba ya ndege (-)

kiunzi cha mifupa (vi-), mifupa (.); (

) fremu (-), gofu l mtu
(ma-); ubambo (ma-)

-enye mashaka

fadhili (-), kipunguzi (vi-), kipunguzo (vi-),

marupurupu (.), turuhani (-), kizuilio (vi-),
diskaunti (-)

( ) -poromoa, -kupua; (
) -punguza bei; -kupuka

tabenakulo (-)

terafini (-)

-chacha

sharidi (-; ma-)

tango (ma-), uzururaji (.)

-zurura, -hamahama

1) () bohari (-; ma-), depo (-),

ghala (ma-; -), stoo (-), utaa (taa; ma-),
behewa (ma-; -)
2) () tabia (-)
3) () kusanyiko (ma-), stoo (-)

-lundika, -kusanya, -limbikiza

finyo (ma-), kikunjo (vi-), kunjo (ma-),

mkunjo (mi-), kunyanzi (ma-),mkuto (mi-),
pindo (ma-), upeto (peto);
kipindo (vi-); tabaka
nguo (-); - (

) bindo (ma-);
mkunjo (mi-);
kunyugu (ma-), kigozi (vi-);
peto za uso (.)

chungu cha ujima (vy-), ubia (.)

1) () mkunjo (mi-), ukunjo (.),

mkuto (mi-)
2) ( ) mtungo (mi-)

1) () -beta, -kunja, -peta;

-kunja nguo mkuto;
-kunja mabawa;
-kunja ngumi; -.
makunjo (.); , (-.)
mkunjaji (wa-)
2) ( ) -elekanya, -huluti,
-omekeza, -weka; -tuta;
-weka silaha chini,
-bwaga silaha;
-andikisha;
-konga
3) (.) -jumlisha

1) () -jumlika
2) () -kunjana, -jipeta

ubandiko (ma-)

-ambatanisha, -tabikisha

-ungamana

kaburi (ma-)

mlepo wa akili (mi-), uzulufu (.)

mabishano (.), fakachi (-), figu (-), ugomvi

(.), magombezo (.)

mshuko (mi-), mteremko (mi-), telemko

(ma-), mwanguko (mi-), jaa
(-; ma-), ubavu wa mlima (mbavu);
gema (ma-), genge (ma-);
gengetao (ma-)

() mtengo (mi-)

1) () ashiki (-), hawa (-), huruma

(-), kite (.), maelekeo (.), upendaji (.);
mapenzi (.)
2) () mwelekeo (mi-), ustadi
(stadi), mwito (mi-) (.);

301

 hulka (-);
payo (-; ma-);
-elekea (.)

1) () -betua, -inama, -inamisha,

-inika; (
) -goteza kichwa
2) () -himiza, -bembeleza, -hidi,
-shawishi, -vuta; -torosha;
-laza;
-kubalisha

1) () -bong'oa, -dindia, -fuama,

-inama, -nema, -nepa, -titia, -yonga;
-fufumaa
2) ( , ) -elekea,
-taka; -. -kabili

(.) kichupa (vi-)

kikaza (vi-), kitanzi (vi-), klempu (-), kulabu

(-; ma-); gango (ma-);
bano (ma-)

senezo (ma-), tezo (ma-), randa kuviringa

(-)

braketi (-), kifungu (vi-), mbano (mi-);

kifungo (vi-), parandesi
(ma-), mbano wa duara (mi-);
mbano wa mraba (mi-)

mkuno (mi-), mparuzo (mi-)

-kuna, -paa; -. kuno (ma-)

baridi (-), uyabisi (.), kulabu (-; ma-)

(.)

kaango (ma-), kikaango (vi-), ukaango

(kaango), legeni (-);
ubia (mbia);
tawa (-)

(. .) -fisha ganzi, -zuia;

-ganza (.)

() -unda, -buni, -anzisha

tiririko (ma-), utelezi (ma-)

-serereka, -telea, -teleza, -tiririka;

-nyinyirika

302

-telezi; tambazi (ma-);

-. , utelezi
(ma-); -teleza

1) ( ) kem[kem]
2) (?) bei gani?;
3) ( ) kadiri gani?, ngapi?;
? muda gani?, saa ngapi?

-pweta, -ona haya;

-tahayari

-fa, -patwa (-kutwa na, -patikana na, -fikwa

na, -kutana na) mauti, -tawafu, -fariki dunia

towashi (ma-)

ubuku (.), uchoyo (.)

() ramramu (-), umati (.), halaiki (-)

jumuiko (ma-), kaumu (-), kusanyiko (ma-),

mkusanyiko (mi-), mkusanyo (mi-),
mlundikano (mi-), mshikano (mi-),
msongamano (mi-), ukongomano (.), utiriri
(.); rubaa (-), halaiki
watu (-)

-kongomana, -kusanyika, -shonana, -tundama

jumla jamala

-omboleza, -dhii, -huzunikia, -lilia, -shikwa

na msiba, -patwa na msiba, -wa katika
maombolezo

-n huzuni, -a huzuni

ghamu (-), huzuni (-), jitimai (-), kibuhuti

(vi-), majonzi (.), msiba (mi-), ombolezo
(ma-), ramu (-), shake (ma-), simanzi (-)

fuu (ma-), ganda (ma-), kaka (ma-);

bufuu (ma-), kivo (vi-);
ganda la yai (ma-)

mshoni wa nguo ya manyoya (wa-)

1) () arubii, chapuchapu, [kwa] hima,

kasi, kimbio, kitematema, tasihili, upesi
2) ( ) [hivi] karibuni, punde
hivi; kitambo kidogo, kitambo kifupi,

mapema; hivi punde, hivi

karibuni

sufuria mvuke (-)

(.) spidi ya kupaa (-), haraka ya kupanda

juu (-)

ghafula

-a ghafula; kifo cha

ghafula (vi-)

-epesi, -a kwenda upesi

haraka ya upigaji (-), haraka ya kupiga risasi

(-), upigaji wa kivita (.)

ajila (-), enenzi (ma-), haraka (-), hatua (-),

mbio (-),mwendo (mi-), mwendokasi (mi-),
spidi (-), ukasi (.), upesi (.), wepesi (.),
mchomo (mi-) (.);
kasi (-); mwendo [wa kasi]
wa upepo (mi-), upepo (pepo)

faili (ma-; -)

kisusuli (vi-), nge (-);

kisuse (vi-); akrabu
(-); ( ) nge (-)

-epesi; treni npesi (-);

() ambulensi (-);
() huduma ya kwanza (-)

hanamu (-), matemo (.)

mifugo (.); ng'ombe wa

maziwa (.), mifugo maziwa (.);
mifugo nyama (.); ng'ombe wa nyama na
maziwa (.)

1) () hayawani (-; ma-), hoka

(ma-)
2) () hayawani (-; ma-), mnyama
(wa-), ng'ombe (-); (.) mifugo (.)

bucha (ma-), [ma]chinjoni

mfuga [wanyama] (wa-)

mwuza ng'ombe (wa-), mfuga ng'ombe (wa-)

unyama (e.)

( ) gundi karatasi (-)

kipalio (vi-)

buburu (-), maparuzo (.), mparuzo (mi-),

mkwaruzo (mi-)

-kwaruza, -saga;
-gwaraza (-keketa, -kereza, -kwaruza) meno

() gango (ma-)

kibanio cha karatasi (vi-)

kikazo (vi-), kongomeo (ma-), mfungo (mi-),

mshikilizo (mi-), wambiso (.) ()

-boba, -kongomea, -pashia, -shamiri;

-piga skurubu

-shikamana

-buburusha, -dodosa, -gwaza, -kuna,

-kwakura, -paa, -pa[r]aza, -paruza, -puna,
-kwaruza, -chokoa; -piga
ukucha

-gugurusha

1) ( -) -tekanya
2) (.) -changanya

mchakacho (mi-), mkwaruzo (mi-), mparuzo

(mi-); ukakasi (.)

mpiga fidla (wa-)

-kwaruza; -teketa; (.
) -chacharika, -chakacha

fidla (-)

1) () haya (-), utuvu (.), soni

(-)
2) ( ) kizuilio (vi-),
sitara (-) (.)

-tulivu, -enye haya, -pole;

-kinaifu; mtu
mwanana (wa-)

mlezi (-)

303


songosongo; -. sokoto (ma-),
songo (ma-); puya
(-); -potoka, -songamana

kisongo (vi-), sokoto (ma-)

-babatua, -bobotoa, -gagamiza, -nyonga,

-pinda, -popotoa, -potoa, -sokota, -songoa,
-songomeza; -kalidi, -pota;
-rudufu nyuzi

-potoka

usitirifu (.), kuficha

1) () -danganya macho, -ficha,

-sitiri, -futika, -nyerereza, -siri ();
-fukia, -funika, -vumbika, -funikiza (.);
, -. mfichaji (wa-)
2) () -ficha, -hazahaza; -siri,
-vumbika, -funika (.);
-sitirika

-jificha, -fichamana, -wa mafichoni, -ghibu,

-jisiri, -sitirika, -toweka, -jivumbika; -zama,
-fyuka (.);
-vogomea, -didima

upenyaji (.)

kifichoficho, kwa ndani

ufifi (.), usitirifu (.)

- kifichoficho, -nyamavu;
mfichifichi (wa-), mfichaji (wa-);
-. kwapa (-; ma-) (.);
kinyume (.);
-jifunika

( ) -fufumaa

bahili (-; ma-), mbahili (wa-), mwenye choyo

(wenye), mkabidhi (wa-), mnyimi (wa-),
msira (wa-)

adimu, -chache, haba, nad[i]ra, -nyimivu

uhaba (.)

uchapwa (.)

kitefute (vi-), kituguta (vi-), kituku (vi-)

304

-twina

mchongaji (wa-)

mchoro (mi-), sanamu (-), uchongaji (.),

kinyago (vi-)

-nunua; ( ) -langua

hiana (ma-), kisangati (vi-), mkiritimba

(wa-), mnyimi (wa-), msira (wa-), mwenye
choyo (wenye)

ununuzi (.); (

) ulanguzi (.)

bahili, -enye choyo, -gumu, hiana, kabidhi,

-nyimivu; mbahili (wa-),
mbuku (wa-), mchoyo (wa-), mroho (wa-);
-wa n choyo, -hini, -husudu

bahili (-; ma-), ubahili (.), choyo (.),

uchoyo (.), hiana (-), inda (-), mnyimo
(mi-), unyimivu (.), ubuku (.), ugumu
(.), ukabidhi (.), ukiritimba (.), uroho
(.)

1) ( -.) -juta, -choshwa na, -choka na

2) ( -.) -kosa mtu au kitu fulani

msongamano (mi-)

-kongomana

uchovu (.)

-chovu, dufu, chapwa (.);

mchoshi (wa-), mkimwa (wa-)

kifefe (vi-)

1) (, ) -choka, -dhii,
-dho[o]fu, -dhoofika, -fa, -fifia, -ghumia,
-konda, -nyorora, -pepea, -pooza, -sinyaa,
-sononeka, -via; () -legea,
-legalega, -nyong'onya; ( )
-zirai; -fufumavu
2) ( ) -n giza, -ingia giza

dawa a kuhara (-), dawa kuendesha (-),

msahala (mi-), haluli (-), harisho (-; ma-);
sanamaki (-)


() -harisha, -endesha

kifefe, kinyonge

() kifefe (vi-)

duni, hafifu, dhaifu;

uchumi hohehahe (.)

ajizi (-), uajizi (.), dhii (-), dho[o]fu (-),

kinyong'onyo (.), legelege (.), nusura (-),
tahafifu (-), uhafifu (e.), ubovu (.), ufyefye
(.), umito (.), unyogovu (.), unyonge
(.); (, ) basua (-); (
) udhaifu (.);
uchache wa moyo (.)

mahoka (.), piswa (ma-), uchache wa akili

(.), udhalifu (.)

() akili afkani (-), mpungufu wa akili

(wa-), mtu mpumbavu (wa-), mbulu (wa-),
manjunju (-), punguani (ma-);
-pumbaa, -zulu

teke, -legevu (.)

1) (, ) ajizi, -bovu, duni,

tepetepe, -nyong'onyevu, -tepetevu;
mlegevu (wa-), mnyonge (wa-),
mtepetevu (wa-); -ajazi, -ajizi,
-nyong'onya, -sononeka
2) (, ) dhaifu, duni, goigoi,
hafifu, -nyonge, -tepetevu, tule;
anzali (-), goigoi (-; ma-), kifefe
(vi-), mlegevu (wa-), mnyonge (wa-), mteke
(wa-), mtepetevu (wa-); -legea,
-dhoofika, -nyongea, -tambalika, -tepeta;
-fifiliza, -pooza
3) () dhalili, duni;
afya hafifu (-); -ona
kwa unyenyezi
4) () kejekeje, -legevu
5) () mboga, duni;
u mwanana (pepo), upepo
mpole (pepo)
6) () mbuyembuye, teke;
tumbako baridi (-)
7) ( ) -ororo

adhama (-), hamdu (-), sifa (-), taadhima (-),

turuhani (-), ufahari (.), umashuhuri (e.),
utukufu (.), nemsi (-) (.);

! Alhamdulillahi; Mungu
bariki; kisimbo (vi-); !
shangwe!

-tukuza, -heshimu; -sabihi

-julikana kwa, -tukuka, -sifiwa kwa

akrama, -azizi, -tukufu

kiungo (vi-)

1) () -tunga; -diriji
mnn, -nadhimu, -tunga nudhumu
2) (.) -jumlisha
3) ( ..) -jivulia, -acha

-jumlika

- kisukari, -tamu; utamu (.);

ngizi (-);
nyang'amba (-);
tamutamu; -noga

kisukari

() mbembe (wa-)

1) ( ) tamu (-), utamu (.)

2) () bembe (ma-), lawalawa (-),
mraba (mi-), tamutamu (-), vitamu (.),
wanga (-), kashata (-)

mafuta (.) (.)

kushoto; kutoka kushoto

kwenda kuume

kidogo, si sana

1) () alama (-), athari (-), dalili (-),

taathira (-); chapa (-), walio
(ma-; nyalio); choro (ma-);
, . . mwalamu
(mi-); ,
mparuzo (mi-)
2) () mburuzo (mi-), mkokoto (mi-);
, tiririko
(ma-); -. ubururo
(ma-), buruzo (ma-), maburuzo (.),
utambazi (tambazi)
3) () mkondo (mi-), wayo (nyayo),
unyayo (nyayo); liwato

305

(ma-; -); , mkumbi (mi-)

1) () -angazaangaza, -angalia,
-peleleza, -tanabahi, -tunduia
2) () -doea, -doya, -jasisi, -kashifia,
-peleleza, -tafiti
3) () -gundulia, -winda;
-. -pekulia mtu
4) () -fuga, -tunza;
. . -tuza;
-jikwatua, -jipapatua;
-simamilika; ,
mtunza (wa-); , ( ,
. .) mwangalizi
(wa-)

mkururo (mi-), mwandamo (mi-);

uandamano (ma-),
maandamano (.); ufuasi
(.), ufuataji (.);
( ..) usanifu (.)

mhojaji (wa-), mpelelezi (wa-)

basi

1) ( ) -andama, -fuata, -kurura,

-inza, -fu[l]uliza;
-fuatana, -andamana, -ongozana, -sanjari,
-tungamana; -fuata njia,
-shika njia; -fuata nyuma;
, mwandamizi (wa-), mfuataji
(wa-); ,
mwongofu (wa-)
2) (, ) -geza,
-fuata, -shika; -shika
sheria; -. -kaza
kamba ilil;
( ) -kalidi;
-sikia mshawara;
-eleleza, -oleza;
-fuata kanuni;

-taadabu, -fanya adabu, -shika adabu;
-fuata desturi;
-fanya adabu, -shika
adabu; -igiza mfano,
-fuata ruwaza mtu;
-fuata kwa dhati, -ng'ang'ania; ,
mfuataji (wa-), mfuasi (wa-)
3) (-. -. ) -lazimu, -pasa,
-wajibika; inabidi, lazima, yapasa

baada , kufuatia

306

1) (, ) bidhaa (-),
kifuatizo (vi-), tokeo (ma-)
2) () uchunguzi (chunguzi),
upekuzi (.), upelelezi (.)

-andamizi, - baadaye, - pili

udaku (.), udukuzi (.), ukachero (.),

upelelezi (.), utunduizi (.), udaha (.)
(.)

chozi (ma-)

1) () -shuka;
-shuka juu farasi
2) ( ) -babuka, -babaka

() gesi kutoa machozi (-)

kipanga (vi-), nune (-), pange (-)

-bokoka, -fa macho, -wa na kiwi cha macho,

-tota macho, -pofuka

kibubusa, kipofu

1) pofu; ukasuku (.)

2) () kipofu (vi-), mpofu (wa-)

upofu (.); uchongo

(.); kiwe (vi-), upofu kiza
(.)

fundi chuma (ma-), mfua kufuli (wa-);

- ufundi
mitambo (.)

mdhahara (mi-)

plamu (-); mzambarau (mi-)

-chingirisha

-changamana; -jiingiza
katikati umma

krimu (-), malai (.), maziwa mtindi

(.), mtindi (mi-), utando wa maziwa
(tando); wateule (.)

- kinamasi; boho (-),

utando telezi (tando), ute (nyute; mate);
kinamasi (vi-);

 marendarenda (.);
kamasi (m-)

konokono (-;ma-)

-lamba

belghamu (-), gole (ma-), kamasi (m-),

kinamasi (vi-), kohoo (ma-), marendarenda
(.), utelezi (ma-), zafe (-);
ute wa koa (nyute; mate)

umoja (.)

kinoo (vi-), mkuo (mi-); ,

mkando (mi-); , mkuo (mi-)

-geza, -linganisha, -mithili, -oleza,

-sawazisha, -shabihisha

mno; jadi, sana mno, mno

ajabu

kutanio (ma-); mkutano wa mito

(mi-)

-a kamusi; msamiati (mi-);

neno (ma-)

kamusi (-), msamiati (mi-), neno (ma-);

jalaleni
(-)

msamiati (mi-)

kama, mithili [ya], kana kwamba

neno (ma-), kalima (-) (.);

neno la tama (ma-); neno l
Mungu (ma-); - simo (-);
, mann bure
(.); (.)
shahada (-); mkuki wa neno
(mi-)

mnyumabulisho wa maneno (mi-)

kwa kifupi; kwa neno na

kwa kitendo

() mnyambuliko (mi-)

kishazi (vi-);
kishazi huru (vi-);
kifungu cha maneno (vi-),
kishazi tegemezi (vi-)

uundaji [wa maneno] (.)

utumiaji wa maneno (.)

1) (.) silabi (-)

2) () andishi (ma-)

ujeya; kinyunga ujeya (vi-)

1) () dutu (ma-), umbo (ma-);

-kuza, tipwa;
kakawana
(ma-); -shupaa,
-viringana, -kakawana
2) (.) jumlisho (ma-);
kivunge (vi-);
kivunge cha kani (vi-)

vigumu

machachari (.), koto (-), mazonge (.),

mtataniko (mi-), mtatizo (mi-), mtato (mi-),
tata (ma-), tataniko (ma-), tatizo (ma-), utata
(.), utatanishi (ma-), utatizo (.), mambo
(.), mushkili (mi-), mvutano (mi-), ugumu
(.), usogora (.) (.)

- mtataniko, - matata, -enye matata, tata;

( ) - mazonge;
suala la tataniko sana (ma-); -.
kishinda (vi-); (.)
neno mchangamano (ma-);
riba mchanganyiko (-);
mashine tata (-);
mvunjiko tata (mi-);
mgogoro (mi-), mtatizo (mi-), tata la
maneno (ma-); -tanza,
-tatanika

tabaka (-; ma-), ujeya (.), ukanda (kanda);

panza (-);
matandu ( .);
tabaka kwa tabaka

kinyunga fura (vi-)

borongo; -. borongo (ma-)

307


ndovu (-), tembo (-)

mtoto wa tembo (wa-); ,

buda (-)

-a tembo, -a ndovu;
mgonzo (-), tende (ma-);
bori (ma-; -), pembe (-), kalasha (-)

-randaranda, -taradadi, -vinjari, -zurura;

-hanja, -susurika, -tanga,
-zururazurura bila kazi;
-zinga

boi (ma-; -), chokora (ma-), hadimu (ma-),

mtumishi (wa-), punda wa dobi (-) (.);
,
kadamu (ma-) (.)

kijakazi (vi-), mtumishi (wa-)

karani (ma-), mtumishi (wa-), ofisa (ma-);

karani wa
serikali (ma-); karani
(ma-); mposta (wa-)

1) () huduma (-), utumishi (.);

ubaharia (.);
-hudumu, -tumikia
2) () ibada (-);
(
) tarawehe (-);
akiki (-)

- utumishi

huduma (-)

hadimu (ma-); ,
. . mtunzaji wa wanyama
(wa-); kahini (ma-)

1) ( ) -hudumu, -toa
utumishi, -tumikia
2) () -tumika;
-sababisha;
-himili, -tegemeza, -zuia, -tegemeza;
-tazamika, -piga mfano;
-faidia;
-wa fundisho

1) (, ) fununu (-), kivumi (vi-),

manong'onezo (.), mnong'ono (mi-),

308

nong'onong'o (ma-), penyenye (-), tetesi

(ma-;-), uvumi (.), mvumo (mi-), ufifi (.);
msengenyo (mi-); upenyepenye (penyepenye),
majungu (.) (.)
2) ( ) msikio (mi-)

1) () ajali (-), bahati (-), nasibu

(-), sadfa (-)
2) () ajali (-), defa (-), jambo
(mambo), kadhia (-), kisa (vi-), mkasa (mi-),
tokeo (ma-), tukio (ma-);
hekaya (-)
3) (, ) hali (-),
manzili (-; .), mara (-); endapo,
hali, taraa, ikiwa, iwapo; kwa
manzili haya, hapo; walau,
kwa vyo vyote vile, kulihali;
waima, ila
4) (, ) wakaa (nyakaa), nafasi
(-); kikuti (vi-) (.);
hatua (-)

kwa ajali, kwa bahati, holela, kwa nasibu,

shelabela

ajali (-), bahati (-), nasibu (-), sadfa (-), tukio

(ma-)

- nasibu, -a bahati

() -panda

1) () -anguka, -futu, -ja, -jiri,

-sibu, -tendeka, -tokea, -tukia, -wa, -wahi;
-tuka
2) ( ) -tomba

msikilizaji (wa-), msikizi (wa-);

mwanakisomo (w-), mwanakozi (w-)

-sikiliza, -itikia, -pulika, -pulikiza;

-sikiliza kesi, -sikiliza shauri;
-sikia mshawara

-itikia, -sikia, -tii;

semaa wa taa

-hesabika kuwa

-pulika, -sikia; , duko

(ma-)

msikilizano (mi-), usikizaji (.)


ulanga (.)

gole (ma-), mate (.), uderere (.), ute

(nyute; mate); ,
madenda (.); ,

, dovuo
(-; ma-); ,
udenda (.)

1) () grisi (-), mafuta (.)

2) () mpako (mi-), ulainishaji (.)

(.) ulainishaji (.), mpako (mi-)

1) () -tia (-paka) mafuta, -siriba

2) ( ) -futa

-noa, -shawishi

-kunja, -sokota, -tatia;

-viringa; -kata kamba,
-funga virago (.)

-pangusa

mrasharasha (mi-)

-rutubisha, -lowesha

chicha (-; ma-)

jirani (-; ma-)

- jirani, -enye mpaka mmoja

utundu (.), werevu (.)

kishupavu

ujasiri (.), kifua (vi-), kiume (.), ujabali

(.)

gwiji, jasiri, juba, - kishupavu, shakii;

mjasiri (wa-), asadi (-)
(.); -jasiri, -jibari, -shajii,
-thibiti

jasiri (ma-), gwiji (-), jabari (-), jagina (ma-),

ab[u]tali (-; m-) (.); jogoo (ma-),
mdume (mi-), dume (ma-) (.)

1) () geuzo (ma-), ubadilishaji (.);

ubadilikaji (.), geuzi
(ma-); hamio (ma-)
2) ( ) shifti (-), zamu (-); (
) mkondo (mi-)

1) () -pangilia,
2) ( ) -andama
3) () -badili

-fanya (-ti, -ingia) giza

-a kifo; hatari kifo (-);

njaa kifo (-);
ngeya (-)

kifo (vi-), ufu (nyufu)

-a kifo; adhabu kuu (-),

adhabu kifo (-), adhabu kufa (-), hati
kifo (-), hukumu a kifo (-)

-a kuhiliki

kifo (vi-), hilaki (-), kifa (vi-), mafu (.), ufu

(nyufu), ufaji (.), manaya (.), manuni
(.), mauko (.), mauti (.), mwisho
(mi-), ukomo (.; komo);
fajaa (-)

chamchela (-), kimbunga (vi-), upepo wa

kisulisuli (pepo), titio (ma-)

kichanganya (vi-)

changamano (ma-), mchangamano (mi-),

changanyiko (ma-), mchanganyiko (mi-),
mchanganyo (mi-), uchanganyi (.),
kampaundi (-), mahuluti (-), mkorogano
(mi-), ukorogefu (.), mseto (mi-),
vitakataka (.);
pakanga (-); ,
-. (
) kastadi (-);

bereu (-);
(
) kirusu (-)

makadirio (.); makadirio

matumizi (.);
kisio (ma-)

maziwa mtindi (.), mtindi (mi-)

309


-zoa, -fagia, -pangusa

( ) shikizo (ma-), mshikilizo (mi-)

uelekevu (.), uwekevu (.), weledi (.)

-piga (-fanya, -shona) mabandi, -shikiliza

-thubutu

cheko (-; ma-), kicheko (vi-), mcheko (mi-),

uchekaji (.), ucheko (.), ucheshi (.);
kikwakwa (vi-)

- kumbakumba, mahuluti, -teke;

uchumi mchanganyiko (.);
tilatila;
-changamana, -vurugika

changamano (ma-), mchangamano (mi-),

uchangamano (.), changanyiko (ma-),
mchanganyiko (mi-), uchanganyi (.),
mahuluti (-), mburugo (mi-), mkorogano
(mi-), mseto (mi-), mvurugo (mi-), uvurugiko
(.)

changanyo (ma-), mchanganyo (mi-),

mvurugo (mi-), kumbakumba (-), ukorogefu
(.)

1) () -changanyisha, -changanya,
-ghoshi, -saliti, -sokota, -tata, -tibua, -unga,
-vuruga; (
) -seta
2) ( ) -saliti, -tata,
-vuruga

1) () -pigwa n butaa, -ona soni

2) () -changanyika

-chekesha, -vunja mbavu (.)

uchekaji (.)

-bishi; mchekeshaji
(wa-)

-cheshi, - dhihaka;
kinyago (vi-)

-tengua; -uzulu,
-ondoa

310

kitanguo (vi-), mhamisho (mi-), uzulu (ma-)

-cheka, -dhihaki, -tabasamu, -toa tabasamu,

-tania; ,
-tikinyika; -vunjika mbavu
(.); -kauka kwa
vicheko (.);
-bishana; -cheka
kitumbotumbo (.)

-bonyesha, -tomasa

-bonyea, -jipeta

haya (-), mbiginyo (-), mnyenyekeo (mi-),

unyenyekevu (.), saburi (-), taa (-),
upatanisho (.), ushukuru (.), uvumilivu
(.); ( ) takua (-)

kwa unyenyekevu, kwa unyonge

udhalilifu (.), utiifu (.), unyenyekevu

(.), haya (-)

dhalili, -nyenyekevu;
mnyenyekevu (wa-)

() simama wima!

pole, -kimya, -tulivu

-tulia

tini (-), kuyu (-), ng'ongo (-)

mkuyu (mi-);
mlandawa (mi-)

bereu (-), embwe (-), lami (-), rajin (-),

ulimbo (.); msandarusi
sandarusi miti (-); machozi
mti (.); uvumba (e.)

-nyamaza

-futa (-penga, -t) makamasi, -hekemua;

-penga

-nyaufu; -finyana,
-goba, -kunyaa

-kakamaa, -kundaa, -kunjamana, -kunjana,

-kwajuka, -ngwea, -nyauka, -nyorora, -nywea;
( ) -finyaa


onyesho (ma-), ukaguzi (.)

1) () -chungulia, -tazama;
-tazama kitongo
2) () -chungua, -talii,
-tazama, -zengea;
-angaza, -tazama kwa kituo, -angalia sana,
-tunduia
3) () -enga, -angalia, -tunza
4) () -tazama, -tia machoni, -ola,
-shufu (.);
-tazamana; -tazama kwa
jicho baya; -piga
darubini; -kaza macho,
-kodoa; -tazama mbele;
-piga upembe, -angalia
kombo; (.) -tazama
kitongo; ,
-perepesa; -angalia
huku n huko, -perepesa;
-angaza, -angaza jicho, -kaza
macho, -kodoa, -angalia sana, -tumbuza,
-kazia macho; -tazama
shashimamishi;
-angaza macho,
-kodosha

1) ( ) -jitazama
2) ( ) -onekana

kadamu (ma-), mtakadamu (wa-), kipa (-),

mlinda (wa-), mlinzi (wa-), mngoja (wa-),
mwangalizi (wa-);
mhudumiaji wa banda (wa-)

mnuko (mi-), mzingo (mi-), ushuzi (shuzi)

ghasia (-), mzozo (mi-)

mfitini (wa-), mkoroga (wa-), sakubimbi

(ma-; -), mpika [ma]jungu (.),
kitatange (vi-) (.)

-babaisha, -bambanya, -chachia, -chafua mtu

mawazo, -kanganya, -kikisa, -rabishi;
-vungavunga, -zonga (.)

-babaika, -fadhaika, -ona (-patwa na) soni,

-tahayari, -fanya (-patwa na, -shikwa na)
tashwishi, -zubaa, -meka (.);
-hamanika, -hangaika, -n
haya, -wa n haya

babaiko (ma-), daghadagha (-), dukuduku

(-; ma-), fadhaa (-), furufuru (-), mauzauza
(.), mzumbao (mi-), tahayuri (-), tashwishi
(-), tenge (-; ma-), uzuzu (.), wasiwasi
(; -), zulizuli (-); uvuguvugu (e.), vurugu
(-; ma-) (.); -pigwa
na mzumbao, -shikwa na mzumbao, -zulu,
-zuzuka

kwa mashaka, kwa haya

haya (-)

-osha , -safisha; ( ) -chujua

1) (., ) -fyuka, -parakachua,

-pekua
2) ( ) -chujuka

-funga, -unganisha; -pata lepe

la usingizi

maana (-), muktadha (mi-), tafsiri (-; ma-),

tungo (ma-; -), uzito (.), nahau (-);
-kolea, -maanisha;
wahshi

(.) mwungano (mi-), ufungamano (.),

umoja (.)

() king'weng'we (vi-)

busara (-), werevu (.)

- busara, -n busara, -fahamivu, mahiri;

-kalamka

-lainisha, -tuliza, -zimua

ulainishaji (.)

chonza (-), fujo (ma-), ghasia (-), kikuli (vi-),

kitisho (vi-), kituko (vi-), mangungumbaro
(.), mashamshamu (.), mawenge (.),
msisimko (mi-),mwako (mi-), rangaito (-),
mtibuko (mi-) (.);
dhaa (-), dukuduku (-; ma-), dungudungu
(ma-), mchanganyiko wa mawazo (mi-),
kivinyovinyo (vi-) (.);
-chugachuga, -vanga;
-taharaki

1) () tikitiki
2) ( ) -li-o-kunjika

311


-leta, -sambaza, -tosheleza;
-gadimu;
-nafisisha, -kimu

ugavi (.), uletaji (.), utoaji (.);

ugavi wa
chakula (.)

bugi (-), maponyo (.), topozi (ma-);

(,
) nzaiko (-);
( , -
) kombe (-); ,
mori (-)

mpigaji wa kutunga shabaha (wa-)

nje, kwa nje, nje

bombom (-; ma-), bomu (m-), kombora

(ma-)

-tengeneza, -fanya tayari, -andaa, -zatiti

zana (-), vifaa (.), vyombo (.)

taliki (-); ndoana (-)

asili, awali, kwanza, mwanzo, mwanzoni

barafu (-), theluji (-); (

) theluji zisizoyeyuka (.)

kuanguka kwa theluji

-a kuondosha theluji, -a kuzoa theluji

kitufe cha theluji (vi-), tufe la theluji (ma-)

-punguza, -shusha, -dunisha, -tua;

-hafifisha; (.
) -legeza kamba (.);
-punguza bei, -shusha bei, -rahisi;
rafi

-punguka, -pungua, -shuka

1) () mshuko (mi-), mtapaso (mi-),

mteremko (mi-), telemko (ma-), uteremkaji
(.), uangukaji (.)
2) () mshusho (mi-), uteremkaji
(.), mwanguko (mi-), uangukaji (.),

312

nakisi (-), upungufu (.), upunguzaji (.)

-tendea wema, -pendelea

chini

1) ( ) -ajiri, -panga, -kodi

2) () -anua, -babua, -goboa, -gua,
-nyambua, -pachua, -tandua, -tegua, -tungua,
-puna, -pujua, -ponoa, -fidua, -funua, -engua,
-tundua; -vua nguo;
-vua madaraka,
-ng'atua; -deua, -epua, -okoa,
-telekua; , -angua;
( ) -chuna;
-zingua, -tegua;
-gangua; ,
. . -tua, -bwaga mzigo; ,
-kemba, -konyoa, -papatua, -menya,
-ambua; -samehe;
-kata karata; -rasimu;

-umua;
-vimbua, -ezua; -enenza,
-chukua kipimo, -pima; ,
-pambua;
-ng'oa hema, -ondoa hema;
-chochea; -gubua;
-dhuku; -jitoa lawamani, -jitoa katika lawama;
-engua mtindi;
-inua chombo cha simu,
-nyanyua kisikilizaji; -vunja
kilemba; -vuna;
-logoa; -ondolea hatia;
-chomoa gurudumu
toka kwenye ekseli;
-ondosha kwenye reli;
-kongoa shoka; ,
mfua nazi (wa-)

( ) -vunja kambi, -ng'oa hema; (

) -ng'oa nanga

picha (-)

-pata, -jipatia; ,
-pendeza;
-pendeleza, -pendekeza

huruma (-), unyenyekevu (.), uraufu (.);

uvumiliano
(.)

rahimu; msameha
(wa-); -sabili

huruma (-), upendeleo (.)

-ota

tena; -rejea, -rudia

ndoto (-), woto (.), ruia (-), naumi (-)

(.); -ota ndoto

(.) ajabu, -a kustaajabisha; -

shani (-)

mganda (mi-), tita (ma-); 60

kosa (-)

ubingwa (.), uchapasi (.), uhodari (.),

umahiri (.), weledi (.)

() bomoko (ma-), mbomoko (mi-)

1) (, ) -bomoa, -chengua,
-tungua, -jengua; -vunja nyumba
2) (, ) -himili, -stahamili,
-vumilia, -chukua, -inama (.)

tanbihi (-)

hivyo hivyo tu

-a kustahimilika, -a kufaa, -a kutosha

dawa ya usingizi (-)

ujamaa (.), uhusiano (ma-), ushirikiano

(.)

mbanduko (mi-), tunduo (ma-), uambuaji

(.); upangaji (.); (.)
usomaji (.);
usomaji wa mita (.);
mavuno (.), uvunaji (.)

mbwa (-); chiboa (-);

kijibwa (vi-);
mbwiji (-)

mfuga mbwa (wa-)

mwongezi (wa-);
mbaraza (wa-)

( ) usaili (.)

1) () mkusanyo (mi-), ukusanyaji

(.); uzoaji (.);
, chumo (ma-)
2) () utozaji (.)

mkusanya (wa-), mwokosi (wa-), mwokotaji

(wa-); mkumbizi (wa-)

1) (, ) -biganya,
-rekebisha, -tunga; (.) -funga;
-changanyisha, -changanya,
-konganya
2) () -chuma; ,
. . -tunda;
-bokoa; -vuna;
-goboa; ,
mchumi (wa-),,
mvunaji (wa-)
3) () -hudhurisha, -huduru,
-kusanya; ,
-kutanisha; -hashiri
4) (, ) -huluti,
-kusanya, -lundika; ,
. . -do[n]doa; -.
o -changa;
[] -jumlisha, -konga;
, -vunga; -enga
chumvi; , mkusanyaji (wa-)
5) () -okota; ,
. . -zoa;
-kokoa; -sungua;
( ) -buga;
( ) -umua nyuki;
-chukua unga; , ( )
mzoaji (wa-)

1) () -jamii, -runga;
-jikusanya, -piga moyo konde;
-jikaza, -pata nguvu,
-funga kibwebwe (.)
2) (, ) -jumuika,
-kongomana, -kutana;
-jikusanya, -lahiki;
-tabaruku
3) () -kusanyika, -tundama; (
) -tunga; ,
-kunjana
4) () -kusudia, -wa n azma,
-taka, -toka

bilisi (-), kishawishi (vi-), mshawasha (mi-),

mshawishi (mi-), shawishi (ma-), ushawishi

313

(.), ubembe (.), chambo (vy-) (.)

utongozi (.)

fisadi (ma-), mfisadi (wa-), ib[i]lisi (-; ma-),

kiberenge (vi-), mpevushi (wa-), mshawishi
(wa-), mtongozi (wa-)

-bembe, - kushawishi

-bemba, -fisidi, -haribu, -noa, -ringia, -vuta,

-shawishi, -tongoza, -zaini

-shika; -funga;
-alika;
-gunga; -shika mwiko;
-kaa msiba; ,
mgunga (wa-);
-kiuka, -tadi, -vunja

ufuataji (.);
uungwana (e.); ufungaji
(.)

mbirambi (-), msiba (mi-), ombolezo (ma-),

rambirambi (-), tanzia (-), uraufu (.);
salamu za rambirambi (.)

-hurumia, -huzunikia, - mkono wa msiba,

-pa pole, -peleka rambirambi, -pa mbirambi,
-hani, -pa mkono wa tanzia

kanisa kuu (ma-)

1) (, ) makusanyo (.),
akthari (-), kusanyiko (ma-); () shamla
(-); (, . .) dondoo
(ma-; -); , jumuiko
(ma-); hadhara (-)
2) (, ) mkutano (mi-),
baraza (ma-;-), halmashauri (-), kutano (ma-),
makusanyiko (.), mkungano (mi-),
mkusanyiko (mi-), majilis[i] (.;-) ();
mgambo (mi-)
3) () baraza (ma-; -), jamhuri (-),
halmashauri (-), kigwena (vi-);
jamhuri watu (-)

kaka (-), ndugu (-)

mwenye (wenye), mwenyeji (w-), mwenyewe

(wenyewe)

asilani

314

1) () bidhaa (-), mali (-), miliki

(-), utajiri (.)
2) () mamlaka (-; ma-), uenyemali
(.), umilikaji (.),
hodhi (-);
-wa mali ya

- binafsi, [-] kibinafsi, muhtasi;

kwa masilahi yake
binafsi; binafsi,
kinagaubaga

tukio (ma-), habari (-), kadhia (-), manzili

(-; .), tokeo (ma-);
kituko (vi-), mkasa (mi-)

babewana (-; ma-), babewatoto (-; ma-),

vumatiti (-); bundi (-; ma-)

-tia, -ingiza;
-dodosa, -jiingiza katika mambo ya mtu,
-pekua; -dokoa;
-ingiza mkono
mfukoni

-amili, -tenda; ,
-zini, -zinga;
-kosa; -vinjari,
-rambaza; , ,
-tenda kitendo; -fanya kafara;
-vamia;
-timiza rakaa, -enda
rakaa; ( ) -kimu;
-telemka kwa
usalama; -najisi;
-fanya mashambulizi,
-shambulia;
-batiza; -pasha
tohara, -tahiri, -toharisha;
-takasa;
-la sare;
-fanya unyang'anyi;
-eua, -nawa, -aua, -jitia udhu, -wa
na udhu, -tawadha;
-oga; ,
-hiji, -tufu, -enda haji;
-talii;
( ) -sujudu;
-kosa, -tenda kosa;
-ruka chomo;
-swali;

 -fanya mapinduzi;
-fira, -lawiti; ,
mtambikaji
(wa-); ,
mbatizaji (wa-); ,
( -. ) muuaji wa siri
(wa-); ngariba
(-; ma-)

-sibu, -tekelea

kabisa, katakata, kenyekenye, kikamilifu,

mbali; kafiri, nyakanyaka (.);
dhahiri shahiri

ubalehe (.), ubarubaru (.), utu uzima

(.)

-zima; barubaru
(-), mbalehe (-), mpevu (wa-)

bora, -kamilifu, - kikamilifu, -pya, timamu,

-timilifu; lugha teule (-);
-kamilika

timamu (-), ukamilifu (.)

uafadhali (.), kuendelezwa

-auka, -endeleza, -sitawisha

moyo (mioyo, nyoyo); () imani (-)

1) () baraza (ma-;-), bodi (ma-; -),

bunge (ma-), diwani (ma-), halmashauri (-);
bodi wakurugenzi (-);
Baraza l Mawaziri (ma-);
Baraza la kutunga
sheria (ma-), Lejiko[o] (-); [] Baraza l Usalama (ma-);

Baraza l Kusaidiana Kiuchumi bain
Nchi za Kisoshalisti (ma-);
Baraza la wajumbe wa wananchi
(ma-); Baraza la Udhamini
(ma-)
2) () baraza (ma-; -), kigwena
(vi-), mkutano (mi-); ,
bamba (.) (.);
bunge l wazee (ma-),
halmashauri ya wazee (-)
3) () kauli (-), kidokezi (vi-),
mawaidha (.), mgogoyo (mi-), mshawara
(mi-), neno (ma-), onyo (ma-), rai (-), shauri

(ma-; -), ushauri (.);

nasaha (-)

bwana shauri (ma-), mshauri (wa-);

(
) katikiro (-; ma-);
mshauri mambo
sheria (wa-); - balozi
(ma-), mshauri balozi (wa-)

-nasihi, -nena, -rai, -shauri, -toa shauri, -

ushauri

-shauriana; -ona
daktari

- kisoviet; Umoja wa
Kisoviet (.), Urusi (.), Umoja wa Jamhuri
za Kisoviet za Kisoshalisti (.)

mshauri (wa-), gaidi (ma-), mpendekezaji

(wa-), gambera (-); nasiha
(-)

mashauriano (.), mkutano (mi-), mtaguso

(mi-), shauri (ma-; -), uelekezi (.; ma-),
bamba (.) (.)

- ushauri

-shauriana

kishirika, rubaa, pamoja

- pamoja, - shirika;
ushirika (.);
taarifa pamoja (-)

bambo (ma-), mbamba (mi-)

-jamii, -undama, -ingiliana, -pakua (.)

jumla (-), mtiririko (mi-);

kwa jumla

-a jumla; utashi wa jumla

(.; ma-)

1) () -afiki, -elekeana,
-lingana;
-elekezana;
-lingamana;
-pitana; -linganifu
2) ( ) -sadifu

315


1) () tamthili (-), usawa (.),
ulinganifu (.), upatanifu (.)
2) () sadfa (-)

kiberenge (vi-), mtongozi (wa-)

-bemba, -fisidi, -haribu, -kengeua, -laza, -noa,

-shawishi, -tongoza, -zaini, -pevua ()

shawishi (ma-), ubembelezi (.);

utongozi (.)

asiria (-), hirimu (-)

kileo, kisasa

mambo leo (.), muhula wetu huu (mi-),

usasa (.)

asiria, - [ki]leo, - kisasa, mamboleo, -

siku hizi; ( ) mufti

kabisa, mbali; hivi punde,

hivi karibuni; katiti;
hata kidogo

ujima wa kiserikali wa mashamba (.)

-fufumavu

1) (, ) agano
(ma-), itifaki (-), mkubaliano (mi-),
makubaliano (.), mkabala (mi-), moyo
mmoja (mioyo), mwafaka (mi-), patanisho
(ma-), patano (ma-), tangamano (ma-),
changamano (ma-), masikilizano (.);
-kubaliana
2) (, ) kabuli (-), kibali
(vi-), ukubali (kubali; ma-), ridhaa (-), ridhia
(-), uradhi (.), idhini (-), kiva (.) ()

kwa, kwa mujibu wa;

kiislamu; (,
. .) kiada

1) () radhi
2) () konsonanti (-);
kizuio (vi-);
kipasuo ndani (vi-)

1) () taratibu (-), ulinganishaji

(.), uratibu (.)
2) (.) mkubaliano (mi-), uambatisho

316

(.), upatanisho (.)

taratibu

mkubaliano (mi-)

taratibu; -afik[i]ana

-ratibu, -endekeza, -patanisha, -kutanisha;

-shauriana;
, mhakiki (wa-)

-elekeana

kitimbakwira (vi-), mwelekevu (wa-),

msuluhivu (wa-)

-suluhifu, -a kupatanisha

-afiki, -aga, -jibu, -kiri, -kubali, -ridhia, -tii,

-sudukia, -tambua,-tungamana, -tulia, -tuana,
-idhini, -itikia, -giniza, -pokea (.);
-sema kwa
sauti moja, -lingana, -elekeana, -kubaliana,
-sikilizana;
-kubali rufani;
-shangilia; -rudi neno, -ukiri,
-wakifu

1) () afikiano (ma-), agano (ma-),

ahadi (-), kondrati (-), mkataba (mi-), ngambi
(-), mwafaka (mi-), patano (ma-), kiagano
(.) ();
makataa (.)
2) () kibali (vi-), mwafaka
(mi-), makubaliano (.), mapatanisho (.),
patano (ma-), upatanisho (.),upatano (ma-),
mwagano (mi-), usuluhi[fu] (.)

duzi (ma-)

- kizingo; -nemeka,
-pindana

kanzo (ma-), upashaji moto (.)

-ti moto, -pasha moto, -zimua

magadi (.), soda (-);

hamira unga (-); magadi
soda (.)

msaada (mi-), amara (-), auni (-),muawana

(-; mi-), nusura (-), nguzo (-) (.);


ujima (.)

-saidia, -aviza, -hudumu, -jalia, -tajamali,

-toa mchango, -vua, -wezesha; -s[i]tawisha;
-nusuru

1) () alawensi (-), mshahara (mi-),

riziki (-)
2) (, ) maana (-), maudhui (.),
yaliyomo; ujazo (.), uzito (.) (.)
, kisa (vi-)
3) () muundo (mi-);
(. ) chunyu (.)

tajiri (.)

1) (, ..) -chukua,
-lisha, -kimu, -pa riziki, -ruzuku, -tegemeza;
-jiweza
2) () -chukua;
-chukua (.);
shatashata
3) () -weka, -tunza;
-nadhifu

kiini (vi-), yaliyomo (.)

meneja mwenza (ma-)

() soda (-)

shoga (-)

kitetemko (vi-), kituko (vi-), mtanabahisho

(mi-), mtikisiko (mi-), mtingisho (mi-),
shtuko (ma-);
unyenyezi (.)

-seseteka, -shtuka, -sisim[u]ka, -tapa

1) () jumuia (-), ujamii (.);

() Jumuia
Madola (-);
Jumuia ya Madola Huru (-)
2) () udugu (.), ujamaa (.)

-a soya; maharagwe soya

(.)

1) () gango (ma-), mfumbato (mi-),

muungo (mi-)
2) (, ) kampaundi (-),

mjumuiko (mi-), mkorogano (mi-),

uchanganyi (.), changamano (ma-);(.)
machangamano (.), mchanganyo (mi-),
magazo (.)
3) () kifungo (vi-), kiunganisho
(vi-), mfungo (mi-), mkutanisho (mi-),
mshikamano (mi-), muunganisho (mi-),
uchangamano (.), uchanganyaji (.),
uungaji (.); ()
liwato (ma-; -)
4) () mapatanisho (.), muambatano
(mi-), mwambisho (mi-)

-a -ote pamoja; -tungika,

-kongomana, -tangamana, -ungana;
-tungama

-a kuunganisha; ,
kiungo (vi-);
adapta (-)

-ambatanisha, -biganya, -changa, -gaja,

-kapa, -changanyisha, -changanya, -pashia,
-konganya, -kutanisha, -shamiri, -unga,
-unganisha, -egesha ();
-tunga; (-
-.) -fumba; -fumba
mikono; ( )
-paua; -funga mabomba

-changamana, -ingiana, -jamii, -kongomana,

-shirikiana, -tungamana;
-ungamana

huruma (-), majuto (.), sikitiko (ma-), toba

(-); nadama (-), shufaka (-) (.);
-n huruma,
-hurumia, -sikitika

-hurumia, -juta, -sikitika

uteketezo (.)

-teketevu; -ungulika

hawara (-; ma-), mwanamume (wanaume)

hawara (-; ma-), kimada (vi-), mwanamke

[wa kinyumba] (wanawake)

magendo (.), uandani (.), uhawara (.)

-chukuana, -kaa kinyumba, -ishi kinyumba,

317

-lala, -lalana, -panga

mkusanyo wa nyota (mi-)

mlingano (mi-)

-anzisha, -asisi, -buni, -fanyiza, -ibua,

-pevusha, -sanidi, -sanifu, -sanii, -tengeneza,
-tunga, -umba, -unda, -zaa, -zalisha;
-angusha matata,
-kutisha, -letea mushkili; (. . )
-huluku; -alifu;
-fanyiza msingi wa;
-wezesha;
-fanya ria;
-ghalisha;
-limbikiza;
() -bimba; -.
-, -. -fanyizia;
-jenga lugha; -umbika; ,
mtatizi (wa-)

-fanyika, -tokana, -undwa, -tokea

1) () huluki (-; ma-), kiumbe (vi-)

2) () uendelezwaji (.), uumbaji
(.), uundaji (.), uvyauso (.), uzao (.),
muundo (mi-); ..
utengenezaji (.); ,
utaabishaji (.)

mtunga[ji] (wa-), muumba (wa-), muundaji

(wa-), mzalishaji (wa-); ( ) mkawini (-)

taamuli (-)

mtazamaji (wa-), mwaza[ji] (wa-)

tawasufi (-)

tengenezo (ma-)

-umba, -unda, -buni

-sikia, -ungama, -tambua

-kiri, -ungama;
-ungama u; ,
-. mwungama (wa-)

atikali (-), fahamu (-), ufahamu (.), fikira

(-), moyo (mioyo, nyoyo), roho (-), mwamko
(mi-); -fahamu

318

kwa urazini, kwa kufahamu, makusudi

mwamko (mi-), urazini (.), ufahamivu

(.), akili (-)

- dhati, razini, -a makusudi, -enye

kufahamu; dhati
(-); maizi (-)

mpevuko (mi-)

-auka, -iva, -pevua, -vuvum[u]ka; ( )

-chavua; ( )
-tosa

lembelembe, -pevu;
-pevuka

uitaji (.), mwito (mi-)

-alika, -hudhurisha, -huduru, -itisha

( ) -kutana

-linga

ushindani (.)

ugono (ngono), uzini (.)

(-. ) maji matamu (.);

machozi mti (.), utomvu (.);
merikebu
moshi (-);
tui la kasimile (ma-);
maji tunda (.);
maji [] kongosho
(.); majitumbo (.)

kikamulio (vi-), kipondeo (vi-)

kipanga (vi-); () kitema (vi-)

-chekecha, -finyiliza, -fupisha, -kasiri, -kata,

-kusuru, -punguza;
-kusuru; -kata;
. -pogoa

-ngwea, -pogoka, -punguka, -pungua

fupisho (ma-), kifupisho (vi-), mfupisho

(mi-), ufupizo (.; ma-), kipunguo (vi-),
upungufu (.), upunguzaji (.), mpunguo

(mi-), mchekecho (mi-), mkato (mi-),

upogoaji (.) (.);
upunguzaji wa silaha [za kivita]
(.)

-fupi, -pungufu; mkato

(mi-); -fupika, -pogoka

(, ..) batini (-)

azizi (-), hazina (-), johari (-; ma-);

dafina (-), kanzi (-);
mali (-)

hazina (-); (.) kisima (vi-) (.)

-laza chini, -ponda, -bomoa;

-titika

-lalama

mbomoshi (wa-), mpondaji (wa-)

-a kuvunjavunja, -a kuharibu, -a kuangamiza

ficho (ma-), mficho (mi-), ufichaji (.),

masturi (.)

askari (-; ma-), mwanajeshi (w-);

rugaruga (ma-),
mrugaruga (wa-); - kitatange
(vi-), kifuu (vi-)

- kiaskari

-a chumvi, -enye chumvi;

nyongo (-)

mshikamano (mi-), ushikamano (.; ma-),

muungano (mi-), utangamano (.), uungaji
mkono (.); -jumuika,
-shikamana

ghani (-; ma-)

-ghani, -toa kongwe

kongwe (-; ma-), mtumbuizi (wa-)

chango la tumbo (ma-), nyoka (-), tegu

(ma-; -)

-tia chumvi, -unga

-a jua; jua (ma-);

mfumo wa jua (mi-)

jua (ma-), shams[h]i (-) (.);

jua liko sabahani

solistasi (-)

(.) mcharazo (mi-)

() timba (-); susi

(-); maltosi (-)

bua (m-), ubua (ma-; mbua);

kibahaluli (vi-)

bua (m-)

( ) mrija (mi-), neli (-)

kibakuli cha chumvi (vi-)

udongo wenye chumvi (dongo)

1) () chumvi (.), munyu (-)

(); (.) jiwe (mawe);
chumvi mawe (-);
chumvi laini (-)
2) () chumvi (.) (.)

solfatara (-)

-a chumvi, -enye chumvi;

asidi haidrokloriki (-);
majichumvi (.)

mahali pa kuota jua

Msomali (wa-)

shumburere (-; ma-)

-dhani, -engaenga, -ona (-tia, -wa na) shaka,

-wa na mashaka, -shuku, -fanya (-patwa na,
-shikwa na) tashwishi, -tuhumu, -tia
wasiwasi, -ganza (.);
-. -patilia shaka lo lote

babaiko (ma-), machug[w]achug[w]a (.),

shaka (ma-; -), shuku (ma-), taradadi (-),
tashwishi (-), tuhuma (-), wasiwasi (; -),
kinyongo (.); -ona
shaka, -wa na shaka

319

haiyumkiniki

- mashaka

1) () gonezi (-), ndezi (-), usingizi

(.), usono (.); lepe la
usingizi (ma-); usingizi pono
(mzito, mnono) (.)
2) () ndoto (-), woto (.), ruia (-),
naumi (-) (.); jinamizi
(ma-)

lepe (ma-), ndezi (-), kusinzia

() gonezi (ma-), lepe (ma-)

kitabu cha uaguzi (vi-), kitabu cha ugonezi

(vi-)

-enye lepe; [ugonjwa wa]

malale (.); kungu la
usingizi (ma-); -gotea, -wa na
ndezi; -ota

lepe (ma-), mlalaji (wa-), mlalavi (wa-),

msinziaji (wa-)

-waza, -fahamu, -pata kufahamu

dhana (-), fikira (-), kauli (-), mafikirio (.),

oni (ma-), wazo (ma-)

busara (-)

- busara, -n busara, -fahamivu,

-karamshi;
mkalamuzi (wa-);
-janjaruka, -kalamka

kutokana na, kwa kufuata

mujibu (mi-)

kishirika, pamoja, rubaa, kwa kushirikiana;

-lima ujima

-ambia, -aridhi, -arifu, -bashiri, -eleza,

-fahamisha, -gotoa, -hubiri, -julisha, -ripoti,
-tangaza; ,
-dokeza; ,
-toa (-pasha, -arifu, -peleka) habari;
-arifu kwa simu;
, msimulizi (wa-)

320

1) () aridhilihali (-), hubiri (ma-; -),

kaifa (-), kiwasilisho (vi-), makala (.; -),
mbiu (-), mtangazo (mi-), neno (ma-), notisi
(-, ma-), ripoti (-), simulizi (ma-;-), taarifa
(-), tamko (ma-), ujumbe (.);
tangazo (ma-);
mada (-);
-toa taarifa
2) () usafiri (.)
3) () mawasiliano (.)

jumuia (-), kikoa (vi-);

uhusiano wa mimea (ma-);

Jumuia Biashara Ulaya (-), Jumuia
Uchumi wa Ulaya (-)

msaidizi (wa-), mshirika (wa-); (

) mwamali (wa-)

mshirikio (mi-)

-buni, -jenga, -tengeneza, -unda, -aka

1) () banda (ma-), buniani (-), jengo

(ma-), mjengo (mi-), maunzi (.)
2) () jenzi (ma-), muundo (mi-),
tengenezo (ma-), ujengaji (.), uunzi (.)

- kadiri, kufu

kufu (-), laiki (-), makubaliano (.),

mlingano (mi-), ulinganifu (.), ulinganisho
(.), mujibu (mi-), mwafaka (mi-), uwiano
(.); nususi (-);
chini , kwa, kwa mujibu wa,
kwa ulinganifu wa, kwa kufuatan n,
kutokana na, kwa kulingana na, kwa
makubaliano ya, minta[a]rafu;

kihali halisi;
kikatiba

-afiki, -chukua, -elekeana, -enzana, -itikia,

-kabili, -laiki, -linga, -lingana, -patana,
-shabihiana, -tabiki, -wa sawa, -wiana,
-sadifu;
-chukuana, -korana, -tabikiana;
-halisi;
-epukana

-linganifu, muhtasi;
sanifu;
, -

kanuni; ()
-sihi

jamaa (-), mtani (wa-);

mkwao (wa-)

-wiana;
-chukuana

mizani (-), mwiano (wa-), uwiano (.);

kwa kadiri a

mkoromo (mi-)

adui (-; ma-), hasimu (ma-; -), mkinzani

(wa-), mshindani (wa-), mshinde (wa-),
mkiritimba (wa-)

-bagukana, -ghilibu, -hasimu, -hasimiana,

-ongozana, -shindana, -teta

ghi[li]ba (-), mghalaba (mi-), mvutano (mi-),

shindano (ma-), ushindani (.), teto (ma-),
upiganaji (e.), ukewenza (.) (.)

kilima (vi-), mlima (mi-)

mtani (wa-)

pua (-)

kamasi (m-)

mlinganisho (mi-), mlingano (mi-),

ulinganishaji (.), ulinganisho (.)

-enenza, -fafanisha, -fananisha, -linganisha,

-mithili, -pambanisha;
-linganika

-a kupakana

mmoja wa wenyekiti (wa-)

-egesha

changamano (ma-), maegesho (.),

mgusano (mi-), mpambanisho (mi-),
mpambano (mi-);
() -ambata

-adi, -andamana, -andama, -fikisha, -fuatana,

-sanjari, -tembeza;
-chukuzana, -pelekana; ,

mwandamizi (wa-)

-ambatana

-andamizi;
walioandamana n;
() mwonyeshaji wa
mambo kale (wa-)

fuatano (ma-), mfuatano (mi-), msuluhu

(mi-), mwandamo (mi-), ufuasi (.), vishuo
(.), mshindikizo (mi-), msindikizo (mi-),
shindikizo (ma-); sanjari

1) () chachari (ma-),
magombezi (.), ukinzani (.), upinzani
(e.)
2) (.) ukinzani (.)

-bamba, -dinda, -halifu, -kabili, -kaidi,

-pinga, -teta

-enda na, -fuatana na, -fuata, -andamana

fuatifu; kando
(-; ma-); kishiriki
(vi-), kifuasi (vi-)

() mkoromaji (wa-)

jaa (-; ma-), taka (-; ma-), tama (-)

ulinganisho (.), urari (.)

ansari (-; ma-), mwandani (wa-), mwenzi

(wenzi), mwandamizi (wa-)

mtama (mi-); mchaichai

(mi-), mzumai (mi-); mkota
(mi-)

shindano (ma-), ushindani (.), chezo (ma-),

mchuano (mi-), mghalaba (mi-), mkutano
(mi-), mpambanisho (mi-), mshindano (mi-),
upiganaji (e.);
mchuano (mi-);
mashindano ya ndondi (.)

-chuana, -shindana;
-gombea ubingwa

kitakataka (vi-)

-leta uchafu; -toboka

321

mfuko, -tapanya fedha, -tawanya pesa

gugu (ma-), kwekwe (-; ma-), kitawi (vi-),

mbulia (mi-), mchokore dume (mi-), palizi
(ma-), tarare (-)

ar[o]baini

- ar[o]baini

() tiva (-);
kipwe (-)

nguo (-); kigauni

cha usiku (vi-); fulana (-)

aina (-), babu (-), gredi (-), jinsi (-), kabila

(ma-; -), mtindo (mi-), namba (-; ma-),
namna (-)

-panga babu, -panga, -tengua;

-teuzi

mfyonza (mi-), unyonyaji (.)

-fyonza, -mumucha, -mumunya, -nyonya;

-amwa, -nyonyesha ziwa

jirani (-; ma-)

- jirani, jirani, -enye mpaka mmoja

- jirani

jirani (-; ma-), majirani (.), ujirani (.),

mzingo (mi-) (.)

soseji (-)

kinyonyo (vi-)

-bambua, -kokonoa, -kwangua;

, . .
-paruza

-poromoka, -serereka, -telea

-kwangua, -zoa

manzili (-; .), cheo (vy-), hali (-)

mfanya kazi mwenzi (wa-), rafiki ya kazi (-)

msonobari (mi-)

322

() chuchu (-; ma-), bubu (ma-), kititi

(vi-), titi (ma-), tombo (ma-), kilembwa cha
titi (vi-)

1) ( -.) rakadha (ma-)

2) (-.) mkusanyo (mi-), ukusanyaji (.)

kwa makini

-kusanya, -leta pamoja, -unganisha;

-hashiri; -fanyia rakadha;
(-.) -weka
juhudi katika

1) ( -.) -makinika
2) ( -., -.) -kusanyika

1) () kampaundi (-), mchanganyo (mi-);

, -
uge (e.); (.) kivunge (vi-)
2) () mtungamano (mi-),
mtungiko (mi-); uundaji
(.); ndani

mtunga[ji] (wa-);
mkusanyaji (wa-);
mtengeneza katalogi (wa-);
, msawidi
(wa-); mtendaji wa
kamusi (wa-);
mkuza muhtasari (wa-)

mtungo (mi-), utungaji (.), tengenezo

(ma-), ubuniaji (.); ,
uorodheshaji (.);
kumbakumba (-)

-fanyiza, -tunga, -unga; ,

-tengeneza, -fanya shauri;
-piga falaki;
-tengeneza katalogi;
-kadiri; ,
-orodhesha; -panga
ajenda; -sawidi;
-kadiria
matumizi; -tungika

mahuluti; kiungo (vi-),

elementi (-), kiambato (vi-), memba (-; ma-)

1) () hali (-), makazi (.; - )

(.); ,

uheri (.); sadiri (-);

hali (-);
hali ukichaa (-);
(
) ubichi (.) ;
uzima (.);
-. -weza, -mudu;
-nena;

( , . .)
-zumbua;
-fumbama; (
) -disa;
-tehemu, -shindwa;
co -chachamaa
2) (, ) mbango (-), tija (-),
rasil[i]mali (-),uenyemali (.)

1) () hakika (-), ukweli (.)

2) () ukwasi (.), kujiweza, utajiri
(.)

-kwasi, tajiri; lodi

(ma-;-), mkwasi (wa-), mwenye kujiweza
(wenye);
-tajirika

1) () -wa
2) ( ) -jumlisha;
pea (ma-)

-fanyika

huruma (-), kite (.), mbawazi (-), mbirambi

(-), rehema (ma-), upole (.), uraufu (.),
shufaka (-) (.);
-hurumia; ,
mhurumiwa (wa-)

() mzishi (wa-);
-wa na shufaka

-hurumia, -fanya (-n, -ingia, -wa na,

-ingiwa n) huruma

-unganisha, -kutanisha

chezo (ma-), mchuano (mi-), mkutano (mi-),

mpambanisho (mi-), mpiganisho (mi-),
mshindano (mi-), shindano (ma-), ushindani
(.); msabaka (mi-), resi
(-); ngumi (-; ma-)

-chuana, -shindana, -votana

jagi (ma-), kiwekea (vi-), chombo (vy-);

() kibuyu (vi-), birika (ma-;-);
mshipa [wa damu] (mi-)

kipande cha barafu (vi-)

kukaa pamoja

-ishi nyumba moja, -ishi pamoja katika

usalama, -kaa pamoja kwa amani

uumbaji (.)

gana (ma-), mia (-; ma-); mamia (.);

kwa mamia

ofisa (ma-), mshiriki (wa-), mfanyakazi

(wa-); ,
ofisa maslahi (ma-)

-shirikiana, -tangamana, -shughulika pamoja,

-saidiana

bia (-), msaragambo (mi-), tangamano (ma-),

ushirika (.), ushirikiano (ma-)

-duguda, -tingisha, -tetemesha, -shtusha

-tibwirika, -tinga

kishindo (vi-), kitingisha (vi-), mkutuo (mi-),

mleo (mi-), mtanabahisho (mi-), mtikisiko
(mi-), mtitigo (mi-); kipigo
cha kichwa (vi-), mtikisiko wa ubongo (mi-)

kamba (ma-), kalala (ma-), kitata cha asali

(vi-), mayungiyungi (.), mkate wa nyuki
(mi-), sega (ma-), shapa la nyuki (ma-), zana
(ma-)

-a mia

mchuzirojo (mi-), sosi (-), surwa (-); ()

mchikicho (mi-), borohoa (-)

-shirikiana

mshirikio (mi-), mwamali (mi-)

mshirika (wa-), mwenzi (wenzi), msaidizi

(wa-); ( ) mwamali (wa-)

323

mwanafunzi mwenzi (w-)

sofa (-)

plau (-), jembe (ma-)

-gungumka, -kambuka, -kauka, -kukutaa,

-kutaa, -nyaa, -pwa, -sinyaa, -yabisika

afua (-; ma-), hifadhi (-), kingojo (-), uhifadhi

(.), uwekaji (.); (., .)
hifadhi momenta (-);
hifadhi a nishati (-)

salama (-); -vuka;

salama

1) () -dodoa, -hifadhi, -limbika, -linda,

-nafidhi, -nusuru, -tunza, -vua;
-weka kizinda;
-linda amani, -hifadhi amani
2) () -dumisha, -ketisha;
-shika akili;
-huisha

-dumu

ujamaa (.), usoshalist[i] (.)

mjamaa (wa-), msoshalist[i] (wa-)

- kisoshalisti, - kiujamaa, - ujamaa;

ushirika wa
kisoshalisti (.), jumuia [nchi z]
kisoshalisti (-)

- jamii, -a kijamii;
tabaka (-; ma-);
daraja (-; ma-);
bima kijamii (-);
hadhi jamii (-)

isimu jamii (-)

elimu ya maisha ya watu jamii (-)

changamano (ma-), uchangamano (.),

kiunganisho (vi-), mchanganyo (mi-),
uchanganyaji (.), mjumuiko (mi-);
mpangilio wa rangi (mi-)

-endekeza, -oanisha (.)

324

-tangamana, -oana (.)

andishi (ma-), kazi (-), taarifa (-), tunguzi

(ma-), utungo (tungo), mtungo wa habari
(mi-); natra (-);
uandishi wa muziki
(.); insha (-)

mtunzi (wa-)

uandishi (.), uzushi (.), usanifu (.)

-buni, -sanidi, -sanifu, -tunga, -zua, -alifu

(.); -ibua mashairi, -tia
vina, -tunga mashairi;
-zua hadithi za uwongo;
-tunga hadithi; -buni ngano;
, mtungaji nyimbo
(wa-)

-chirizizika, -ninya, -rishai, -toja, -vuja

kiungo (vi-), ungo (ma-)

tabwatabwa, -teke, tebwere;

( ) -tebwereka

huruma (-), kite (.), mbirambi (-), msiba

(mi-), shufaka (-) (.);
-shafiki, -onea huruma

-fanya (-n, -ingia, -wa na, -ingiwa n,

-onea) huruma, -hurumia, -mwonea mtu
uchungu, -sikitikia, -shafiki;
anayependelea

(.) mguu (mi-)

1) () afikiano (ma-), muungano

(mi-), mwingamano (mi-), shamla (-),
shirikisho (ma-), ushirikisho (ma-),
unganisho (ma-), utani (.)
2) () chama (vy-), fungamano
(ma-), ligi (-), ujima (.), umoja (.),
ushirika (.)
3) (.) kiunganishi (vi-)

ansari (-; ma-), itifaki (-), mwitifaki (wa-),

mtani (wa-), mwandani (wa-), rafiki (-; ma-)

-li-o-unganishwa kwa mapatano

kiunganishi (vi-)


soya (-)

spageti (-)

mshuko (mi-)

-anguka, -poromoka, -pukutika; (.

) -bwa, -pwea; (
) -pwa, -bwa, -fuma; ( ) -punga

kifinyo (vi-), kipindupindu (.), mkiki

(-; mi-), mpindano (mi-), mkakamao (mi-)

lehemu (-); (.) mshikamano (mi-)

-a kulalia; pakulalia (.);

ulalo (ma-);
tandiko (ma-)

chumba cha kulala (vy-), pakulalia (.)

-jamii, -tomba

mashindano (.), michezo (.)

mwokoaji (wa-); ( ) mwogeleaji wa

kuokoa watu (wa-)

-a uokoaji; kikundi cha

waokoaji (vi-), waokozi (.);
kazi za uokoaji (.);
mkanda wa kujiokolea (mi-);
chelezo (vy-)

-gangua, -hifadhi, -kimbiza, -kimbiliza,

-nafidhi, -nusuru, -okoa, -opoa, -ponya,
-salimu, -topoa, -torosha, -vua, -gandua,
-kifia; -okoa heshima;
-vuka, -okoka, -nusurika

-churupuka, -futahi, -nusurika, -okoka, -pona,

-toroka; -kimbia,
-parakasa, -mwaga kivumbi (.);
-ponea chupuchupu, -toka
tundu sindano

kimbilio (ma-), maokozi (.), uokoaji (.),

uokozi (.), ukombozi (.), unamuzi (.),
uponyaji (.)

asante

mkombozi (wa-), mwokoaji (wa-), mwokozi

(wa-); (
) mesiya (-)

-gona, -lala, -lala usingizi; ,

-korota; ,
-lala unono, -lala twaa; -parama
usingizi; -lala kifu,
-lala kigogo, -lala kama gogo, -lala fofofo,
-lala kama pono;
( ) -lala kisungura;
-tikita usingizi; -kesha, -lala
kimachomacho;
-cheleza

mfungamano (mi-)

-enye umoja, imara

mchezo wa kuigiza (mi-), ngoma (-), mchezo

wa tamasha (mi-)

spektra (-); upinde wa jua

(pinde)

kipima nuru spektra (vi-)

-langua, -fanya ubazazi

bazazi (ma-; wa-), mbazazi (wa-), mlanguzi

(wa-), mwiziaji faidia (wa-)

ubazazi (.), ulanguzi (.)

uchunguzi wa mapango (.)

ubivu (.), upevu (.)

-bivu, -pevu, tete; tunda bivu

(ma-); -pea, -pevuka

mbele

madhii (-), manii (-), shahawa (-)

() msongano wa hewa (mi-)

mjivuni (wa-), mwenye kitambi (wenye);

-ja kwa meno juu, -penda
ubora, -takabari

gharadhi (-), gogi (-), goto (-), takua (-),

taraghani (-), usafihi (.), ushaufu (.),
usoda[w]i (.)

325


umaalum (.)

-chagua aina ya kazi, -pambanua aina ya kazi

bingwa (ma-), fundi (ma-), fundisanifu

(ma-), mjuzi (wa-), mkurugenzi (wa-),
mnumanuma (wa-), msani (wa-), mstadi
(wa-), msuluhivu (wa-), mtaalamu (wa-),
mtundu (wa-), mweledi (weledi), mwongofu
wa kazi (wa-), ulama (ma-), ustaadhi (-),
galacha (-), sogora (m-) (.);
mhandisi
(wa-); mufti
(ma-); . .
gwiji (-);
mwanataaluma (w-)

amali (-), kazi (-), taaluma (-)

- kitaalamu, maalum[u], mahususi, muhimu,

muhtasi;
komeshena (-; ma-)

viungo (.)

tabia (-)

- aina pekee, -teule

bwelasuti (ma-; -), ovaroli (ma-)

-shuka juu farasi

-ajili, -angusa, -chapuka, -dakia, -haha,

-fanya haraka, -fn hima, -piga mbio, -enda
mbio, -wa mbioni, -paparika, -taharaki,
-fanya tasihili; -elekezwa
mwiko

haraka (-), hima (-), pupa (-), kipupa (.),

papara (-), taharuki (-), tutuo (ma-);
kifulifuli, kipupa, kwa papara

filihali, kimagamaga, tasihili, haraka haraka,

kwa hima

dharura (-), hima (-)

- hima, -a dharura

ukimwi (.)

spidometa (-)

326

mubalighi (wa-), mutakalamu (wa-), spika

(ma-), hatibu (ma-)

kigongo (vi-), mgongo (mi-); (

. .) gongo (ma-);
kisengesenge

gongo (ma-); egemeo (ma-)

-a mgongo; mgongo (mi-),

uti wa mgongo (nyuti)

() chale (-)

(.) hesi (-)

alkoholi (-), spiriti (-);

zarambo (-); . <<>>;
methili alkoholi (-)

() mvinyo (-; mi-);

ulevi (.), tembo (-); .
<<>>

faharasa (-), listi (-), manukuu (.), orodha

(-; nyorodha), takwimu (-);
orodha shari (-); (
) tikiti (-); msamiati
(mi-); koli (-);
-orodheka

-nakili

() njukuti (-), spoki (-), taruma (ma-),

tindi (ma-); njiti (-),
ujukuti (njukuti)

kijiti cha kibiriti (vi-), ujiti wa kibiriti (njiti),

kibiriti (vi-), mechi (-)

mchanganyiko (mi-), aloi (-);

pyuta (-)

1) ( ) -changanya
2) ( ) -safirisha magogo kwa njia ya
maji

-jumuisha, -unganisha;
-unganisha jamii

-jiunganisha, -fanya umoja

-sua, -tema mate;

-jisua; ,
mtema mate (wa-)

-kapa, -tanda, -sokota; ,

msonga (wa-)

-fungamana

kisongo (vi-), msongo (mi-), mshikamano

(mi-)

chakubimbi (vy-), domo kaya, duzi (ma-),

habari kauzwa (-), kilimilimi (vi-), mlimi
(wa-), kizushi (vi-), mzushi (wa-), mbeya
(wa-), mbukuzi (wa-), mchonge[le]zi (wa-),
mchunguzi (wa-), mdaku (wa-), mfumua
(wa-), mdhabidhabina (wa-), mmbea (wa-),
mnena watu (wa-), mnenaji (wa-), mpayukaji
(wa-), mpika [ma]jungu (wa-), mpu[u]zi
(wa-), msengenya[ji] (wa-), mtalaleshi (wa-),
mtanda miongo (wa-), mtapitapi (wa-),
mvumishaji (wa-), mwambaji (wa-),
sakubimbi (ma-; -)

-dakua, -ngorangora, -nyenga

mapayuko (.), msengenyo (mi-), ubukuzi

(.), umbeya (.), uvumi (.), fukufuku (-),
tara (-), uzushi (.)

mfungamano (mi-), mshikamano (mi-),

utangamano (.)

bapa, -batabata; -wa n

bapa; -batana

( ) -bonyea, -batana

mfuasi (wa-), mshabiki (wa-);

masahaba (.)

kwa henezi, kiada, kwa kiasi, kimya, twaa,

tuli, kinyerenyere, kitulivu, kwa makini,
sawa, taratibu, [kwa] upole

kete, - kiada, [-] kimya, makini, -nyamavu,

pole, -a raha, razini, salama, shwari, taratibu,
-starehevu, tuli, -tulivu; maji
maanana (.);
shwari (-); ! lala unono!;
mtu hariri (wa-),
mkimya (wa-), mtulivu (wa-);
-makinika, -stakiri, -sukutu,

-tulia; -stakiri,
-zizima

amani (-), henezi (-), kimya (.), makini (-),

mustarehe (-), starehe (-), raha (-), shwari (-),
taratibu (-), ukimya (.), unyamavu (e.),
upole (.), utaratibu (taratibu; ma-), utulivu
(.), mtanzuko (mi-) (.);
, utengemano
(.)

chilumbo (vi-), figu (-), fii (-), gombano

(ma-), hasama (-), hitilafu (-), kigambo (vi-),
mabishano (.), majibishano (.), ubishi
(.), mbisho (mi-), madahala (.), manza
(-), mapatilizano (.), mjadala (mi-), nazaa
(-), mnazaa (mi-), teto (ma-), ufatani (ma-),
ugomvi (.), uneni (.), ushindani (.),
uteto (.), vita (.; -)

spora (-)

-babaka, -bagukana, -bisha, -bishana, -dahili,

-gomba, -gongana, -hasimu, -jadili, -nazaa,
-shindana, -teta, -zoza;
-chuana; - -gombea;
-. -kinzana na mtu;
-bishi;
kichocheo (vi-), mbishi (wa-)

ukinzani (.), mashaka (.)

-katavu, -a kushindaniwa, -enye shaka, -a

kutia shaka, -a kubishaniwa

hima, tasihili

chezo (ma-), mchezo (mi-);

michezo halaiki (.)

kispoti

-a kimichezo, - kispoti;
mchezo (mi-);
kimchezo

mchezaji (wa-), mwanamichezo (w-), mtu wa

spoti (wa-), mwatleti (wa-);
mpiga mbizi (wa-)

damisi (ma-), hasimu (ma-; -), mbishanaji

(wa-), mbishi (wa-), mgigisi (wa-), mkakavu
(wa-), mkatavu (wa-), mlalamishi (wa-),

327

mpasi (wa-), mpingani (wa-), mshari (wa-),

mshonde (wa-), mtesi (wa-), mteta[ji] (wa-),
sabasi (ma-), shabaki (-)

njia (-), mbinu (-), dawa (-; ma-), hila (-), jiha
(-), jinsi (-), mlango (mi-), mtindo (mi-), sura
(-), namna (-), tariki (-), ufunguo (funguo)
(.);
mzungu (mi-);
tendwa (-);
mkweo (mi-);
usemi (semi); () tokeo
(ma-); unenaji (.),
uambaji (.), usemaji (.);
mkakati (mi-);
usafiri (.);
mfumo wa uzalishaji mali
(mi-); tamko (ma-);
mapali[li]o (.);
mwendo (mi-)

fani (-), mahiri (-), ubingwa (.), ujuzi (.),

ustadi (stadi), uwezo (.), kipaji (vi-),
kipawa (vi-); mzungu (mi-);
uonaji (.); uneni
(.); uwazaji (ma-);
utungaji (.);
-wa na kipaji, -chagaa;
-vutika

-elekevu, -erevu, fahali, farisi, kabili,

mahiri, -kocho ();
kabili (-), mbuji (wa-);
-erevuka, -tasawari, -weza

-jalia, -sababisha, -wezesha, -saidia;

,
, -s[i]tawisha,
-auka, -ongoza, -simika, -s[i]tawisha, -leta
ufanisi; ,
-kwasi;
-chipusha;

-pepea; ,
-starehesha;
-komaza;
(-., -.) -.
-fikiliza;
-bidi[i]sha;
-peleka mbele;
-endeleza, -kuza,
-s[i]tawisha;
-vuvum[u]sha;

328

-pevusha; -fanikisha,
-faulisha; , ,
mstawishaji (wa-), mkuzaji
(wa-)

1) () -kunguwaa, -kwaa,
-pepesuka, -sepetuka
2) () -kwaa, -jikwaa guu (.)

kulia, kuume

sawa

adili (-; m-), maadilisho (.), uadilifu

(.), haki (-), hedaya (-), uhakika (.),
ikhlasi (-), insafu (-), wongofu (e.)

adili, -adilifu, - haki, halali, -nyofu, -ongofu,

sawa; vita [v]ya haki
(-); mpenda haki
(wa-), mkweli (wa-);
-adili, -shika (-shikilia, -fanya) haki, -wa n
insafu

cheti (vy-;-), vocha (-);

cheti cha mganga (vy-)

1) ( -.) -himili, -mudu, -diriki;

-fuzu
masomo
2) ( -.) -uliza, -tafiti;
-twesha

idara maulizo (-), maulizio (.), ofisi ya

maulizo (-)

mwongozo (mi-);
mjarabati (-)

-uliza, -hakikia, -hoji, -lumba, -saili;

-piga hodi,
-bisha mlango, -bisha hodi;
-uliza shauri, -taka shauri;
-. -jiuliza
fuadini; , mhojaji (wa-),
mwulizaji wa swali (wa-)

dondoro (-)

-piga bomba

bomba (ma-)

dai (ma-), mahitaji (.), utashi (.; ma-)


gegereka (ma-), pweza (-)

-rashia

-ogofya, -hofisha; (, )
-furusha

1) () mashukio (.), mshuko (mi-),

mteremko (mi-), telemko (ma-), tunduo
(ma-); uzinduzi wa
meli (.)
2) () mteremko (mi-), telemko (ma-);
3) () kifyatulio (vi-); kibonyezo cha kamera (vi-)

mshusho (mi-); mfyatuko

(mi-)

-shusha, -telea, -teleza, -tua, -tungua;

-fyatua bunduki;
-bari, -shua, -pwezua;
-tua tanga, -heria tanga;
-shusha bendera, -tua bendera

-shuka, -telemua, -tenga, -jitia;

-telemka kwa mwavuli;
-teremka mbinguni

(- ) baada ;
hobelahobela

-teke; -tatana, -tibuka

1) () mwandani (wa-)
2) () satalaiti (-);
kimwezi (vi-);
mwezi (mi-)

changanyo (ma-)

1) ( ..) -chakura, -fuja, -saliti,

-tibua (.)
2) (. ) -gaja, -ghoshi, -nyonga,
-tata, -tatia

(.) -tata

( ) ubwete (.)

-enye lepe

mfano (mi-), mlinganisho (mi-), mlingano

(mi-), ulinganishaji (.), ulinganisho (.),

tashibihi (-), ufananishi (.);

-tokuwa kifani cha mtu

1) () -fafanisha, -fananisha, -geza,

-linganisha, -mithili, -oleza, -pambanisha,
-sawazisha, -shabihisha;
-enenza;
-ghamma; -linganika
2) ( ) -sawazisha;
-. -kuruta

-bwaga kimba; -fyeka

(.)

-kukurika, -pambana, -pigana, -shindana;

-pigania;
-pigana dafrao; -pambana
na; mpiganaji (wa-)

pigano (ma-), upiganaji (e.), mpigano (mi-),

harubu (-), mawanyo (.), mpambano (mi-),
pambano (ma-), ngondo (-), ushindani (.);
ghazi (-), kondo (-) (.)

ajila, kwa dakika moja, kititi, mara hii, mara

moja, moja kwa moja, kwa mpigo [mmoja],
papo hapo, sawia, vuu; [] mara,
mujarabu, chakachaka

matule (.)

-aibisha, -komoa, -tuzua, -tweza

1) ( ) Jumatano (-)
2) ( ) mazingira
(.), kitende (vi-), mastakimu (.), mzingo
(mi-), mzingio (mi-), ulimwengu (.),
mzunguko (mi-); mbolea
(-)

baina , kati ya, miongoni mwa;

mchana kweupe

Bahari Mediteraniani (-), Bahari Rum
(-)

- kadiri, - kati, - sekondari, - wastani;

wastani wa
kihesabu (.); elimu
ya sekondari (-); shule
sekondari (-); , ,
wastani (.); (
35 50 ) makamo (.);
mbio wastani (-);

329

kadiri [], kwa wastani

moyo (mioyo; nyoyo); kitovu (vi-), kiini (vi-)

(.)

1) () nguzo (-), chombo (vy-) (.);

kifaa (vi-);
,
kibadilishio (vi-); ,
mawasiliano (.);
usafiri (.); njia za
uzalishaji [mali] (-), nyenzo za kuzalishia
mali (.); huduma
(-); maokozi (.);
vyombo vya
habari (.)
2) (, ) dawa (-; ma-);
,
bugi (-); vue
(-; ma-), zindiko (ma-);
kihoda (vi-); ,
dawa kujisugua (-);
dawa hoto (-);

hoza (-);
king'arishio (vi-), sulu (-);
usira (.);
dawa homa (-);
,
pufya (-); dawa
tumbo (-), koto (-);
( ) mkuyati (-; mi-)
3) () hila (-), mzungu (mi-), njia (-),
dawa (-; ma-) (.)
4) (.; ) fedha (-);
riziki (-), maishilio (.),
posho (-), ruzuku (-), haja (-), maponea (.)

() ukingo wa mwanzi (kingo)

mchengo (mi-); mchengo

(mi-); ( )
ugema (e.)

( , ) -chonga;
( ) -chega, -fyoa;
-chongoa; ,
-konyoa; pogoo
(-; ma-); kingo kingama (-)

(.) mweuo (mi-)

1) () awamu (-),muda (mi-), muhula

(-; mi-), mwia (nyia), wakaa (nyakaa), wakati

330

(nyakati); maisha (.);

kipindi cha uthabiti (vi-)
2) (, ) mpaka (mi-), wakaa
(nyakaa), wakati (nyakati);
katika muda uliopangwa

dharura (-)

- dharura, - hima; amara (-)

() ubigoubigo wa kisima
(mbigombigo)

(. ) ukonyoaji (.)

1) () -bandua, -kongonyoa, -tunda,

-konyoa, -kwan[y]ua; -pura;
-purura;
(.) -kashifu, -ondoa kifuniko cha uso;
-vulisha, -chana nguo;
-ngoeka;
-chuma maua
2) () -chafua, -zuia, -vuruga,
-haribu, -tia munda (.);
-chafua mazungumzo

1) ( ) -vundumka
2) ( ..) -vurugika, -haribika
3) () -poromoka;
sauti madende (-)

chubuko (ma-)

1) () -shusha
2) () -chunua

fakachi (-), figu (-), fii (-), fisadi (ma-), fitina

(-), gombano (ma-), hasama (-), kimondo
(vi-), mabishano (.), magombezo (.),
mbisho (mi-), mnazaa (mi-), nazaa (-),
msenganyo (mi-), mtafaruku (mi-), mvurugo
(mi-), mzozo (mi-), nuksi (-), pekepeke (-),
shabuka (-), shari (-), teto (ma-), uteto (.),
tandabelua (-), tukano (ma-), ugomvi (.),
utesaji (.), zogo (ma-; -), raruo (ma-)
(.); -baguka, -bishana,
-nazaa

-gombanisha, -gombeza, -saliti, -tesanya

-bagukana, -bimbirizana, -bishana, -gomba,

-gombea, -hasimu, -hasimiana, -nazaa, -teta,
-pambana, -shindana, -sumbuliana, -zoza,
-chuana, -kosana, -papura (.);

 -. -checha n mtu

advansi (-), karadha (-), mkopo (mi-), ukopaji

(.)

-karidhi, -kopesha

-gurisha, -hamisha

-taja, -dokeza; , kwa madai

-kadimisha;
-pambanisha; -ti
kiraka; -piga bomba;
-egesha meli;
-umika;
-fyus[h]a, -tega;
-fichia mtego;
-pigisha magoti; (
) -teleka;
-fanya jaribio; -piga (-kita,
-panga, -simikisha) hema;

-tengua mtu, -tia munda (.);

1) (, ) dokezo (ma-),
-bisha tanga;
mtajo (mi-), teto (ma-)
-piga mhuri, -tia mhuri;
2) () uhamisho (.)
-piga goe, -gwata, -piga ngwara,

-mpiga mtu mwereka, -angusha mwereka;

-finyaa, -kukutaa
-ti bitana;

-tia sahihi, -saini, -tia saini;

kirekebisho (vi-)
-kinga;

-jifunga, -jipalia makaa (.);

tengemano (ma-), tengeneo (ma-),
-tega wavu;
usawazisho (.)
-fyus[h]a; -chubua, -vilia;

-paua;
-imarisha, -tengeneza, -thibitisha, -kaza
-jahabu; -weka

kituo; -weka shada

-tengenea, -tungamana
katika neno; -piga stampu,

-tia stampu;
imara (-), uimara (.), umadhubuti (.),
-wa hasi; , muumikaji
uthabiti (.)
(wa-)

2) ( ) -igiza
imara, thabiti; sarafu
3) () -toa;
imara (-); -imarika,
-karipia; -agua ugonjwa,
-kazana
-yakinisha ugonjwa; ,

-weka (-amua, -fafanua) lengo, -funga nia,

1) (, ) -simamisha, -weka madhumuni, -tunga shabaha;
-simika, -pachika, -tia, -tunga, -weka;
-nia, -jiwekea shabaha
-unganisha;
4) ( ) -enda mrisi
-. -weka mahali

anapostahili; 1) () ushuru (.)

-egesha motakaa, -paki; 2) (.) hedikwota (-)
-weka sambamba na, -weka kwenye mstari
3) (.); onano (ma-)
wa; -zuzua,

-teka bakunja;
kibaraka (vi-), kikaragosi (vi-)
-topeza (.);

-safu; -korofi, kingio ya dirisha (-)

-ponza, -tatana, -heza, -kutisha, -chachia,

-dhiki, -topeza, -bana, -bumbuaza, -ti

-tuama
matatani, -kwamisha;

-sakama;
kiwanja cha michezo (vi-), uwanja wa
-bumbuaza, -shinda, -tia bumbuazi, -chachia,
michezo (nyanja)
-changanyisha, -heleleza, -kanganya,

-koroweza, -rabishi, -tatiza, -tinga, -zonga,

hatua (-), hali (-), daraja (-; ma-)
-zubaisha;

-lingwa, -koswa, -tatana, -tekwa;

mifugo (.), mlolongo (mi-), tapo (ma-);

331

 kundi la wanyama (ma-)

muda wa utumishi (mi-);

uanachama (.);
kipindi cha ugombeaji
uanachama (vi-); uzoefu wa
kazi (.), uzoefu kazini (.)

mkufunzi (wa-)

mazoezi ya kazi (.)

bilauri (-), glasi (-), kikombe (vi-), mdumu

(mi-); bika (-)

myeyushaji wa chuma (ma-)

-a kuyeyusha chuma

1) () -sukuma, -sukumiza
2) ( ) -pambanisha, -bamiza,
-gombanisha, -gonganisha;
-gonganisha vichwa

-anguka, -gonga, -ingiana, -kumbana, -jikuta,

-pambana, -chegama; ( ) -songana;
-gongana;
-gongana dafrao;
-hoka; -ona
neno, -topea (.)

chuma cha u (vy-), pua (-); suezi (-), feleji (-); aloi chuma cha u (-)

balari (-), bobari (-), chembeu (-), churusi

(vy-), ngabu (-), patasi (-), tindo (-), turusi (-)

1) () ago (ma-), kambi (ma-; -)

2) () ngazi noti (-)
3) () umbo (ma-), sura (-)

daraja (-; ma-), kiwango (vi-), kawaida (-),

kanuni (-)

msawazisho (mi-), usanifishaji (.)

-sanifisha

sanifu

utengenezaji wa mashine (.)

1) (, ) -wa;

332

-zidi; (
, . .) -tangaa; -tungama;
-pumbaa;
-susuwaa; -via
2) (); -piga
magoti; -kingama;
-endea upande wa;
-lembea;
-tia (-puliza, -tosa,
-funga) nanga

(, .) uti wa mgongo (nyuti)

mtambo (mi-); mashine

kekee (-); mashine ya
ufumaji (-), kitanda cha mfumi (vi-);
mashine ya kerezo (-),
kerezo (-; ma-), geso (-)

kituo (vi-), stesheni (-), ngojo (-),

ari (-), bidii (-), idili (-), jitihada (-; ma-),

juhudi (-), ujitahidi (.)

kwa bidii; -biabia

bidii (-), uangalifu (.)

-angalifu, -enye juhudi, nususi

-jibidisha, -chagaa, -idilika, -jitahidi, -fanya

juhudi, -jitendekeza, -kusuru;
, -randia

diwani (ma-), mhenga (wa-), mkale (wa-),

mndewa (wa-), shaha (ma-);
( ) pazi (ma-; -)

uchakavu (.), kuzeeka

-chakaa, -fukaa, -komaa, -konga, -zeeka

bwamkubwa (-), shaibu (-; ma-)

babu (-; ma-), bwamkubwa (-), mzee wa

kiume (wa-); kizee (vi-),
kikongwe (vi-), mkongwe (wa-); ,
wasiojiweza

- kizee

kale (-), ukale (.), uhenga (.), zamani (-);

siku za kale


- kale, - kikale, -kongwe

-zeesha

-zeeka

-a kale, -kuukuu, -a mtindo wa kizamani

1) () kiranja (vi-), mwangalizi wa

wenzao (wa-)
2) () mndewa (wa-)

ushaibu (.), uzee (.);

uajuza (.)

stati (-); (.) mwanzo (mi-), chanzo (vy-)

1) () stati (-), swichi (-)

2) (.) mwanzishaji (mi-)

ajuza (-), bikizee (ma-), mzee wa kike (wa-);

kizee (vi-), mkongwe (wa-),
kikongwe (vi-)

- kikongwe, - kizee;
mlepo wa akili (mi-);
uzulufu (.)

-kubwa, -kuu; mwuguzi

mkuu (wa-); dada (-; ma-);
mama mkubwa (-);
kaka (-);
mkubwa (wa-); ,
mwandamizi (wa-), mkuu (wa-);
mhadhiri mwandamizi
(wa-); mkutubi
mwandamizi (wa-); akida
(ma-), jemadari (ma-);
mrakibu wa polisi (wa-);
hedimasta (ma-; -);
soli (-); ,
fumbi
(ma-); kiranja (vi-)

1) () sajinimeja (-; ma-)

2) () sajinitaji (-; ma-)

ukuu (.), makubwa (.)

1) (, ) -chakavu, - kizee,
-zee, - kikongwe, -kongwe;
gofu l mnyama (ma-); mjane

(wa-); ajuza (-);

( ) buda (-);
mzee (wa-), shaibu (-; ma-), buda (-)
(.); kikongwe
(vi-); -tambarajika;
-kongoka, -zeeka
2) () kachara, - kale, -kongwe, -
kikuukuu, -kuukuu, - zamani, -zee;
kachara (-; ma-); demu
(ma-); -. kikuukuu (vi-);
siku za kale;
-kongoka

1) () -vua, -kupua
2) (., ) -nyonyora, -chopoa
(.)

(.) mituamo (.)

mtakwimu (wa-), mtarakimu (wa-)

takwimu (-), tarakimu (-; ma-)

kitakwimu

- kitakwimu, - takwimu;
takwimu (-)

tuli; umeme tuli

(.)

hadhi (-; m-), kiwango (vi-);

hadhi mji huru (-);
- hali iliyopo (-)

kanuni (-), utaratibu (taratibu; ma-), sheria (-)

kisanamu (vi-)

sanamu (-)

1) () habari (-), makala (.; -),

tangazo (ma-), nakala (-);
kitomeo (vi-)
2) ( ) kifungu (vi-), fungu
(ma-), ibara (-), aya (ma-)

kaure jicho (-)

mgomaji (wa-)

mgomo (mi-)

333

mlolongo (mi-), tando (ma-); kundi

la ndege (ma-)

1) () kasiba (-), mtutu (mi-), mwanzi

wa bunduki (mi-), tundu la bunduki (ma-)
2) () mwale (mi-), shina (ma-), uti
(nyuti); mwaa kikora (vi-);
ukombati
(kombati);
gogo (ma-)
3) () tundu (ma-; -)

-gandamana

shuri (ma-)

bua (m-), konyo (ma-), shina (ma-), kikono

(vi-), kijiti (vi-); kikota (vi-),
mkota (mi-), kota (ma-); ubua
(ma-; mbua); kibunzi (.);
liwa (-);
mpaje (mi-);
(, . .)
ugwe (n[yu]gwe); tete
(ma-; -), utete (tete; ma-), hinzirani (-);
peta (-);

(. ) ubugu (mbugu)

-fyatiza, -piga; -fyatiza mtu

kwa ufito; -lambisha vibao
(.)

bandi (ma-)

bandi (ma-), mshono (mi-), punta (-),

kishikizo (vi-);
mshono kigoda (mi-)

utiriri (.)

-churura, -chururika, -churuzika, -donda,

-fingiria

-miminika; ( ) -jujumka

bilauri (-), glasi (-), kioo (vi-); ,

kioo cheupe (vi-); ()
kikingo (vi-)

mshipi wa kioo (mi-)

waipa (-)

334

- kigae, - kioo

mnara (mi-)

-tanda;
-farishi (.); -tandika
kitanda; , mtandika (wa-)

-tanda

rafu (-)

ukuta (kuta), boma (ma-), kiambaza (vi-),

kirugu (vi-), kitalu (vi-);
(, ) kiburuji (vi-)

kilio (vi-), ulalamishi (e.);

malizano (.), ombolezo (ma-)

-lalaika, -lalama, -ugua

rafu (-), ubao (mbao)

ukuta (kuta); ukura (kura)

-a ukutani; saa ukutani (-)

-a kubomolea; mtambo
wa kubomolea (mi-)

hatimkato (-), kumbukumbu (-; ma-)

-andika hatimkato

stenografa (ma-)

stenografa (ma-)

hatimkato (-), mwandiko wa kifupi (mi-)

razini

daraja (-; ma-), digrii (-; ma-), gredi (-), hatua

(-), kadiri (-), kiasi (vi-), kidato (vi-), ngazi
(-), kitembo (vi-), kiwango (vi-); (.) kipeo
(vi-); kipeo witiri (vi-);
kipeo shufwa (vi-);
kiasi cha chini (vi-);
kwa kadiri tu;
kadiri -vyo
kiwara (vi-), mbuga (-), nyika (-; ma-)


mbesi (-)

-chunga, -linda

1) () kiini (vi-)
2) (.) fito (ma-);
( ,
)
bambo (-); moyo wa
jipu (mioyo); ,
(
) kishika uzi (vi-)
3) ( ) guguta (-; ma-),
kiguguta (vi-), gunzi (ma-), bunzi (ma-),
kibunzi (.)

1) () uuajivijidudu (.)
2) () uhasaji (.), uuajiuzazi (.)

1) () -uauzazi, -hasi
2) ( ) -ua vijidudu

1) () haya (-)
2) () zahama (-);
kisongo cha moyo (vi-)

udhiki (.)

-embamba; hali
nyembamba (-), udhiki (.), ulitima (.),
urumo (.), mwambo (mi-) (.);
-dhikika

haya (-)

-bana, -dhiki, -songa

-fadhaika, -n haya, -wa n haya, -mwonea

mtu soni, -jivunga

() muunganisho wa mambo
(mi-), ufuatano wa matokeo (.)

stileto (-)

1) (.) andishi (ma-), uandishi (.), usemi

(semi), mtungo (mi-), nahau (-), uneni (.)
2) () fesheni (-), mtindo (mi-), tamrini
(-), kivazi (vi-), mshono (mi-), mvao (mi-),
vao (ma-)
3) () mtindo (mi-), staili (-), tabia (-),
tamrini (-), tanzu (ma-); kikao

(vi-); mwandiko (mi-);

dibaji (-)

changamoto (-), kichangamshi (vi-), kiamshi

(vi-), kichocheo (vi-), shawishi (ma-),
kishawishi (vi-), kivutio (vi-), motisha (mi-),
moyo (mioyo, nyoyo);
kivutio (vi-); -tia moyo

kichocheo (vi-)

-chechemua, -chochea, -himiza, -toa motisha,

-motisha, -shajiisha, -sukuma (.);
o
-chochea bidii;
changamoto (-)

malipo wanafunzi (.), msaada wa

masomo (mi-), skalashipu (-), mtaji wa fedha
wa kiuanafunzi (mi-),

-a kufulia nguo;
mashine ya kufulia nguo (-);
unga wa sabuni (.), sabuni
unga (-)

mpururo (mi-), ufutaji (.)

1) () -futa, -pangusa, -ponoa,

-chua; -piga mstari;
-futa, -pangusa katika
uso wa ardhi, -futilia mbali;
-futika
2) ( ) -chubua
3) () -fua; ,
-chapa;
,
-chachaga; -chanyata,
-chachata; , mfua nguo (wa-)

() -futika

fuo (ma-), ufuaji (.), uoshaji (.), kiosho

(vi-), udobi (.); (
, ) mchachaga (mi-)

-kaba; -bana mno, -funga

meno; -bwika

1) () mfuradi (mi-);
nudhumu (.)
2) () ubeti (beti), kipande (vi-);
aya (-)
3) ( );

335

guni (-), karaa (-); () utumbuizo

(tumbuizo), msisitizo (mi-); ,
mamba (-)

( ) -pungua; ( ) -didimia
(.)

holela, kiholela, bila [ya] mpango, shelabela

mashairi (.), ushairi (.)

mfuradi (mi-), shairi (ma-);

maulidi (-)

mshairi (wa-), mtenzi (wa-), mtungaji

mashairi (wa-)

-a mashairi; mizani (-)

-tambaa

mia (-; ma-), gana (ma-); laki

(ma-; -)

bei (-), gharama (-), kima (vi-), thamani (-),

ununuzi (.), upataji (.), wakifu (-), saari
(-) (); gharama
maisha (-); uchukuzi
(.);
mapakio (.); thamani
kubadilishana (-);
thamani ziada (-)

1) ( ) -gharimu, -halisi, -wakifu

2) () -stahili, -stahiki

1) () gadi (ma-), mwao (mi-),

shikizo (ma-), tegemeo (ma-); ,

jingi (ma-)
2) () kaunta (-)

imara, -kakamavu, madhubuti, thabiti, tisti,

-vumilivu; jabali (ma-),
mkakamavu (wa-), sui (-), mwamba (mi-)
(.); -imarika, -thibiti,
-zinda

jadidi, tisti

imara (-), ukakamavu (.), ususuani (.),

uthabiti (.); chuma (vy-), kifua (vi-), kita
(.), umwamba (.) (.)

336

( ) mfumbi (mi-), ufumbi

(ma-; fumbi)

meza (-); bao (ma-);

ngurunga (-); ofisi
vitu vilivyopotea (-);
deski (ma-)

boriti (ma-; -), dandalo (-), mti (mi-), mwimo

(miimo), nguzo (-), tuka (-), zio (ma-);
,
kipia (vi-);
kikuta cha masafa (vi-);
uti (nyuti); kungungu la moshi
hewani (ma-); dandalo
simu (-), nguzo simu (-);
mede (-)

safu (-; ma-)

kigingi (vi-)

punda (-), tetanosi (-)

karne (-)

mshubiri (mi-), udi (.)

(. ) kijimeza (vi-);
stuli (-)

jiji (ma-), mji mkuu (mi-)

bangu (-), gongano (ma-), mgongano (mi-),

dafrao (-), kikumbo (vi-), kumbano (ma-),
kumbo (-; ma-), mgogoro (mi-), pambano
(ma-), mpambanisho (mi-), mpambano (mi-),
upambano (.), mpiganisho (mi-), ukumbaji
(.), mpandano (mi-);
mkutuo (mi-), ugongaji wa magari (.)

1) () bwalo la chakula (ma-), diro

(-), jumba la maakuli (ma-), kafeteria (-),
mesi (-), kantini (-)
2) () chumba cha kulia (vy-),
chumba cha mezani (vy-), pakulia (.)

-a mezani; mwiko wa kulia

(mi-); chumvi mezani (-)

msukumano (mi-)

kiasi, wingi; - kadha, kiasi fulani


seremala (ma-)

ufundi seremala (.)

mabakabaka meupe juu ulimi (.)

daktari wa meno (ma-)

kilio (vi-), kite (vi-), mgumio (mi-), gumio

(ma-), zomeo (ma-);
malizano (.)

-piga kite, -lalaika, -vuma, -zoma, -gumia

wayo (nyayo)

() mtumba (mi-), lundo (ma-)

kizibo (vi-)

bawabu (ma-; -), kipa (-), mchungaji (wa-),

mlalazamu (wa-), mlinda (wa-), mlinzi (wa-),
mngoja (wa-), mngojezi (wa-);( )
kilinda (vi-); ,
mlinda ndege (wa-), mwamizi (wa-)

-a ulinzi; manowari
kuvinjari (-); lindo (ma-)

-kaa (-keti, -linda) kingojo, -linda, -ngoja

1) () akrabu (-), mpande (mi-),

upande (pande), janibu (-)
2) () fani (-), kipengele (vi-), upande
(pande), sura (-), kando (-; ma-) (.)
3) (, , ) kando (-; ma-), upande
(pande),ubavu (mbavu), tarafu (-) ();
kupa (ma-);

kuru (-);
-piga pande; . -unga mkono upande wa;
bavuni, kando, kibavu, mbali, upande, baidi;
hanamu, kibavu;
demani (-); hanamu
4) ( ..) upande (pande);
mfanya mkataba (wa-),
upande wa mkataba (pande);
mwenyeji (w-)

1) ( ) -chapuka, -sabili
2) () -nyanyapaa, -nyarafu, -baidisha

() mtazamaji asiyehusika (wa-)

mfuasi (wa-), mtetezi (wa-), mwunga mkono

(wa-), jasusi (ma-), mkereketwa (wa-),
mpenzi (wa-), mteteaji (wa-);
-. muridi (-);
kaburu (ma-);
pinduani (-);
mpiganiaji wa amani (wa-);
"" mjamaa
(wa-);
msoshalist[i] (wa-);
-shabiki, -unga mkono

-a kuchururika; mchiririko
(mi-); maji machafu (.);
mchirizi (mi-);
lindi la choo (ma-)

kiwima, wima

kituo (vi-), stendi (-);

mahali kuegesha magari, uwanja wa
kuegesha magari (nyanja), maegesho (.);
! usisimamishe gari
hapa!; kigono (vi-)

-simama;
-simama unyo; -kita;
[] -inukia; ,
-shika zamu, -shika gadi;
-jitenga kando, -jitenga mbali, -jibari;
-kazana, -shikamana;
-simamia; -elekea;
-anga; -shikilia
misimamo; , -kabili;
-karibia kaburi,
-chungulia kuzimu;
-simama tisti; -simamia;
, -nyoka, -simama wima;
-shika madaraka;
-simama wima

ubenuzi (.), uchongo (.)

dhiki (ma-), ghamu (-), janga (ma-), ole (.),

kite (vi-),sononeko (ma-), usononi (.),
taabu (-), teseko (ma-), teso (ma-), usumbufu
(.), senene (-), maumivu (.);
-uma

-jidhiki, -sononeka, -sumbuka, -teseka, -umia,

-la mbwende (.);
-funga choo; -ugua;

337

 -wa na pumu;
-parama usingizi;
-lewa;
-wa na pumu; -ugua
kifafa;
-sekeneka;
-bwabwaja; ,
-tehemu;
-chukuliwa n chechele;
-sumbuliwa na kiu;
-ghururika

mlinzi (wa-); ( ) kilinda (vi-)

gadi (-), ngojo (-), rumande (-), walinzi (.)

nchi (-), taifa (ma-)

ukurasa (kurasa), gombo (ma-), sahifa (-),

laha (-) ()

bedui (ma-), mhamiaji (wa-), msikwao (wa-),

mtangatanga (wa-)

kigeni

kiroja (vi-), uajabu (.), uzungu (.)

-geni, - kigeni, simo, -zungu; -.

nyangalika (ma-), kiroja (vi-);
hisia ngeni (-)

uchunguzi wa nchi (.)

mtango (mi-), tembezi (ma-)

-tembea, -zurura, -randaranda, -safiri

kwa hamu [kubwa], kwa nguvu, vimoto

nguvu (-), ukali (.)

-enye uchu, -enye hamu;

mshongo (wa-)

ghaidhi (-), hamu (-), hawa (-), kite (.),

madadi (-), ngoa (-), shauku (-), tamaa (-),
tamanio (ma-;-), tasliti (-), tutuo (ma-), uchu
(.), ukali (.); hawa
moyo (-); -tamani

(.) mwenye akili katika mambo ya vita

(wenye)

338

hila (-), maarifa (.), sera (-)

tabakastrato (-)

buni (-), mbuni (wa-)

hofu (-), woga (.), cheleo (ma-), fadhaa (-),

hatihati (-), hawafu (-), kicho (vi-), kikuli
(vi-), kitete (vi-), kitisho (vi-), utisho (.),
maafa (.), ogofyo (-; ma-), tume (-), ucha
(.), uchaji (.), uogopaji (.);
mang'amung'amu (-);
uchaji (.);
-ogopa, -tikisika;
-chelea sheria

bima (-), insurensi (-);

bima gari (-);
bima maisha (-);
bima ajali (-)

mweka bima (wa-)

-fanya bima, -piga bima

-fanya bima

hati bima (-)

-a bima; shirika l bima

(ma-); mwenye kupiga bima
(wenye), mwakilishaji wa bima (wa-),
mwanabima (w-)

mweka bima (wa-)

dungudungu (ma-)

-ogofya, -tisha

-hofu, -fanya (-n -tiwa, -patwa na, -shikwa

na, -wa na, -ingiwa na) hofu, -ogopa

- kutisha

-tisha

kereng'ende (-)

mshale (mi-), mvi (mi-), honza (-);

mshale wa
manzao (mi-)

Bilda (-), mshale (mi-)

1) (, ..) mshale (mi-),

akrabu (-); akrabu saa (-)
2) (. ) kishale (vi-)
3) (.-.) mtambo wa reli (mi-)

() silaha za jeshi (.)

mpigaji (wa-)

kupiga (risasi, mishale)

1) () kunyoa nywele
2) () msuku wa nywele (mi-); ()
sikini (ma-)

mchezo wa mvuo (mi-)

-chega, -nyoa, -nyoa nywele;

-angua kucha; -nyonyoa, -kata
manyoya

-nyoa nywele

chongo (-;ma-)
mahali pa kujifunza kupiga risasi

-bandua, -chonga, -piga randa, -randa,

-angusha (-fyatua, -piga) risasi, -ramia, -piga
-seneza, -seza
bunduki, -liza bunduki;

-piga marisau; -piga

-kali
bastola; -piga mzinga

kwa ukali, vikali

joshi, kwa kasi, kasi, kikakakaka, mbiombio,
motomoto
makali (.), ukali (.)

kasi (-), kikaka (vi-)

-a kwata; kwata (-),

taburu (-); gwar[i]de

-jitahidi, -tamani, -zuumu, -wa na moyo,
(-; ma-), taburu (-); ( ) mbao (.; -)
-ania, -kabilisha moyo, -kakamia, -wa

mbioni, -ramia (.);

1) () banda (ma-), buniani (-),
-jiona goya; -tafuta,
jengo (ma-), maunzi (.), mjengo (mi-);
-jiuma kidole juu (.);
ubati (bati)
-jielimisha;
2) () mwambiko (mi-), mwundiko
mtamani[fu] (wa-)
(mi-), umbile (ma-), utungo (tungo), uundaji

(.); gimba (ma-; -), umbile

ari (-), dhamira (-), ghaidhi (-), gharadhi (-),
(ma-)
hawa (-), jazba (-), jitihada (-; ma-), lengo

(ma-), kichochezi (vi-), madhumuni (.),

mjengaji (wa-), mjenzi (wa-)
maelekeo (.), moyo (mioyo, nyoyo), nia (-),
nuio (-, ma-), shauku (-), matakwa (.),
-a ujenzi; mahali
tamaa (-), tamanio (ma-;-), tumaini (ma-),
ujenzi; ujenzi (e.);
utashi (.; ma-), vuguvugu (ma-);
mjengaji (wa-),
kimbelembele
mwashi (wa-);
(vi-); goya
( ) mjengo (mi-);
(-; ma-)
majengeo (.), zana za ujenzi

(.)
kikuku cha kupandia farasi (vi-)

1) () jengo (ma-), mjengo (mi-), jenzi

ngazi [n kibao] (-)
(ma-), ujengaji (.), ujenzi (e.), uunzi (.),

tengenezo (ma-)
tango (ma-)
2) () mjengo (mi-), ujenzi (.)

3) (, ) ujenzi (e.)
() bato (ma-), choa (vy-;-)

-aka, -buni, -jenga, -tengeneza, -unda;

mbayuwayu (-)
-bembeleza macho;

339

 -fanya mafinyo;
-kadiri, -kisi; -jenga upya;

-jipevua; -hujumu, -weka
vitimbi, -t tara, -tatiza, -tega, -tiriri, -pika
majungu (.)

1) ( ) -jipanga mstari, -jipanga;

-panga msafara
2) ( ) -jijengea nyumba

1) (, ) mfumo (mi-),
taratibu (-), utaratibu (taratibu; ma-);
utawala wa kimwinyi (tawala);
umajumui (.);
mwenendo wa lugha (mi-)
2) () msafa (mi-), safu (-; ma-)

jenzi (ma-), mjengo (mi-), ujenzi (e.)

. <<>>

udole (ndole), wembamba (.)

-embamba; miundi
kunyoka (.)

mstari (mi-); beti

(-; ma-), kawafi (-), ukufu wa maneno
shairi (.)

mshipi wa mwavuli (mi-)

boriti (ma-; -), kombamoyo (ma-), mkamata

paa (mi-), ndakaka (-), nguzo [ma]p (-),
pao (ma-), taruma (ma-), uati (mbati), upau
(pau); mtambaapanya (mi-)

chachari (ma-)

-kaidi; -jipa kichwa, -pata

kichwa

beti (-; ma-), ubeti (beti);

() takhmis (-)

1) () msungululu (mi-), choki (-)

2) () choki (-)

() jongonene (-), mjazo (mi-), punta (-),

darizi (-)

randa (-), senezo (ma-), shoka la bapa (ma-),

340

ubapa (bapa), tezo (ma-)

bandu (ma-), banzi (ma-), kibanzi (vi-),

kigereng'enza (vi-), uti (nyuti);
tete (-);
chengachenga (.), maramba (.)

-chirizizika, -churura, -chururika, -churuzika,

-nyinyirika, -rishai, -tiririka;
-chirizi

1) mfumo (mi-), mpangilio (mi-), mtungiko

(mi-), muumbo (mi-), muundo (mi-), taratibu
(-), utaratibu (taratibu; ma-),mwambiko (mi-),
mwundiko (mi-), tengenezo (ma-), umbile
(ma-), uundaji (.)
2) (.) umbo (ma-);
muundo wa neno (mi-);
utaratibu (taratibu; ma-)

utari (tari), uzi wa kinanda (nyuzi)

-enye nyuzi; chombo

cha kugusa nyuzi (vy-), adana (-), ipango (-),
ndono (-), nanga (-); ,
zeze (-; ma-);
,
litungu (-); ,
tashkota (-)

gaga (m-), kigaga (vi-);

kikoko cha kidonda (vi-)

() ukunde (kunde);
pilipili mboga (-)

() bubujiko (ma-), chiririko (ma-),

mchirizi (mi-), mkondo (mi-), tiririko (ma-),
mtiririko (mi-), mlizamu (mi-);
mpepea (mi-); ,
mchiririko (mi-);
mlale (mi-)

mpikaji (wa-), mpishi (wa-)

-kung'uta, -kupua, -pukucha, -pukuta;

-kukuta;
-jikung'uta mavumbi;
-pangusa theluji

- rojorojo, rojo, tepetepe;

rojo (-)

msomi (wa-), mwanachuo (w-), mwanafunzi

(w-); -taali

rojo (-)

-poza, -zizimisha

studio (-); chumba cha

kurekodia (vy-); chumba
cha mchoraji (vy-)

baridi kali (-), baridi nyingi (-), kipandikizi

cha baridi (vi-)

bisho (ma-; -), mbisho (mi-), kishindo (vi-),

mgong'oto (mi-), mgoto (mi-), vumi (ma-);
,
ndundu[ndu] (-);
bisho (ma-; -)

(.) duzi (ma-), haini (ma-; -), shushushu

(ma-)

1) () kibago (vi-), kiti (vi-);

ngurunga (-)
2) (); kinyesi cha
majimaji (vi-), marendarenda (.), uharo
(.); -pata choo

-kanyaga, -weka mguu;

-sunza; -enda kishindo

1) () daraja (-; ma-), hatua (-),

kidato (vi-), ngazi (-); daraja
l roketi (ma-)
2) (, ) daraja (-; ma-), digrii
(-; ma-), hatua (-), kidato (vi-), kiwango (vi-),
ngazi (-)

ngazi (-), kidato (vi-), daraja (-; ma-), kianio

(vi-), kipago (vi-), kipandio (vi-);
spoki (-)

kikombe (vi-), kinu (vi-), kitovu (vi-)

kinu (vi-)

kiganja cha mguu (vi-), mguu (mi-)

-babata, -banja, -bisha, -dika, -dunda,

-dundadunda, -finyanga, -gonga, -gota,
-ng'ota, -enda shindo, -tutusa;
-kanyagakanyaga; ( . ,
) -guda;

-kongota;
,
-. -kong'ota; -piga
hodi, -dodosa, -gota mlango, -bisha mlango,
-bisha hodi; -ng'ota

-piga hodi, -bisha hodi, -dodosa, -gota

mlango, -bisha mlango

aibu (-), fedheha (-), haya (-), janaa (-), junaa

(-), matule (.), soni (-), tahayuri (-);
-tahayari, -tehemu, -ona
haya, -ona aibu

-fedhehi, -tia haya, -susuika, -tehemu, -tuzua,

-tweza;-ondoa mbeko, -vunja mbeko (.);
-nyara, -tahayari

-n aibu, -n (-wa na, -shikwa n) haya,

-nyara, -ona (-patwa na) soni, -tahayari, -tubu

haya (-), soni (-), tahayuri (-);

-tahayari

gango (ma-), kiungo (vi-), muungo (mi-);

hanamu (-)

gongano (ma-), mnazaa (mi-), mpiganisho

(mi-), pigano (ma-), shabuka (-); (.)
mpambano (mi-)

mhudumiaji wa ndege (wa-), mtumishi wa

eropleni (wa-)

alamu (-), bendera (ma-; -), beramu (-)

1) () -finyiliza
2) () -songa, -songomeza
3) ( ) -ongolea, -pelekea, -kusanya

() -finyana

() Kiswahili (.)

mswahili (wa-)

- kiswahili

Jumamosi (-); (.) Sabato (-)

maulabageu (-), utoneshaji (.)

341

ngazi za madaraka (.)

-toa msaada wa fedha

marupurupu (.), msaada wa fedha (mi-),

ruzuku (-);
kiinua mgongo
(vi-)

kitu (vi-)

mbadala (mi-)

1) () nafsi (-)
2) (.) kiima (vi-);
kitenda (vi-)

mawazo ya ubinafsi (.)

- moyoni tu, - roho

hiba (-), ukumbusho (ma-; kumbusho),

kikumbuko (vi-), tunu (-)

utawala (tawala), kujitawala;

heshima nchi (-)

kinamo mchanga (.)

kilima cha theluji (vi-)

mahakama (.; - ), korti (-; ma-), baraza

(ma-;-), hukumu (-);
korti rufaa (-), mahakama rufani (-);
korti kuu (-);
kigaro (vi-)

() siti (-; ma-), bibi (ma-)

-ambizana

-a mahakamani; baraza
(ma-;-); mahakama
(.; - ); notisi (-, ma-);
ushtaki (.);
, hukumu
(-), malau (-); mshauri
wa mahakama (wa-)

(.) uamuzi (.)

kuhukumiwa

1) ( ) -hukumu; (,

342

) -chezesha
2) ( ) -toa maoni, -toa
rai

-teta, -gombana

chombo (vy-), meli (-), merikebu (-);

bangaya (-);
mbiji (-);
bagala (-), bedeni (ma-);
batela (ma-, -), jahazi (-; ma-)

kiwanda cha ujenzi wa meli (vi-)

mwenye chombo (wenye)

uongozaji wa meli (.)

-a meli; batli (-)

mwendo wa hukumu (mi-)

dege (-), jansi (-), kifafa (vi-), kipindupindu

(.), makeke (.), mkakamao (mi-),
mkiki (-; mi-), mpapatiko (mi-), mpindano
(mi-); chunusi (ma-);
viharusi (.), pindupindu (-)

ujenzi wa meli (.)

muundaji wa chombo (wa-)

-a kujenga meli;
flotile (-)

hukumu (-)

-a kupitika na meli

ajali (-), limeandikwa, bahati (-), fali (-),

majaliwa (.), makadara (.), Mungu
(Miungu), nasibu (-), ole (.), sudi (-),
tua (-); -bahatisha

hakimu (ma-; -), jaji (ma-), kadhi (ma-),

mwamuzi (wa-); (.) referii (ma-),
mpiga filimbi (wa-), mshika filimbi (wa-);
hakimu wa jeshi (ma-);
hakimu wa kienyeji (ma-);
(.) lainzimani (-),
mshika kibendera (wa-);
mwamuzi wa katikati (wa-)

bidaa (-), ushirikina (.)


() mdubiri (wa-), mshirikina (wa-)

harija (-)

ghasia (-), hangaiko (ma-), haraka (-),

hekaheka (-), kakara (-), kikaka (vi-), kikiri
(-), pilikapilika (-), rangaito (-), ubatilifu
(.), shamrashamra (-)

-chacharika, -ghasi, -hangaika, -piapia,

-riaria, -sambasamba, -tukuta, -yumba

haraka

kakara (-), pilikapilika (-), tukutiko (ma-),

utukutu (.), usumbi (.)

() mtu papara (wa-)

akili (-), hekima (-), hoja (-), oni (ma-), rai

(-), tafsiri (-; ma-), ukadirifu (.)

-finyiliza

1) () fundo la mti (ma-)

2) () utagaa (tagaa), tawi (ma-);
kitagaa (vi-)

kitambaa cha sufi (vi-); joho

(-; ma-)

(.) -ahidi, -toa ahadi, -pa ahadi

1) () kishada (vi-), shada (-; ma-),

kishungi (vi-)
2) () sultani (ma-)

ufalme (falme; ma-), usultani (.)

- kisultani

1) (.) chakaramu
2) (.) hoka (ma-), majinuni (-), mbulukwa
(wa-), mkichaa (wa-), kichaa (vi-), mwehu
(wehu), mwenda wazimu (wa-), mwenye
wazimu (wenye), chakaramu (-);
-wa n kichaa

mahoka (.), kichaa (vi-), kimkumku (.),

mafuu (.), mbasua (-), mwelu (.), piswa
(ma-), uwenda[wa]zimu (.), wazimu (.),
wehu (.)

chachawizo (ma-), dharura (-), fadhaa (-),

fujo (ma-), ghasia (-), haraka (-), hekaheka
(-), hoihoi (-), kikaka (vi-), kishindo (vi-),
kindumbwendumbwe (vi-), kivurugo (vi-),
mangungumbaro (.), mkikimkiki (mi-),
rabsha (-), rangaito (-), taharuki (-), titimo
(ma-), tandabelua (-), vuguvugu (ma-),
zahama (-), kivumbi (vi-) (.)

haraka, mkikimkiki

ghasia (-)

kipepo, mkikimkiki

-a ghasia, -a fujo; chachawi

(-)

giza (-; ma-), ukungu wa jioni (kungu);

kisikusiku

-mudu, -pata ( ..); o-

-fyokocha, -diriki

bahasha (-; ma-), begi (ma-; -), kibogoshi

(vi-), mfuko (mi-), mkoba (mi-), shanta (-);
msukwano (mi-);
fuko (ma-);
chondo (vy-); ,
beti (-; ma-); shogi
(ma-)

hesabu (-; ma-), jumla (-), kadiri (-), kiasi

(vi-); masurufu (.; -)

-hesabu, -jumlisha, -unga hesabu

kifuko (vi-); kibogoshi (vi-)

giza (-; ma-)

borongo (ma-), chafuko (ma-), kivangaito

(vi-), kivurugo (vi-), uvurugiko (.), tafrani
(-), kizaazaa (vi-),taharuki (-), tenge (-; ma-)

kasha (ma-), mandusi (-), sanduku (ma-; -);

, . . ndusi
(-; ma-)

suni (-)

supu (-), uji (nyuji); mchuzi (mi-);

mashendea (.);

343

 paya (-)

mbabe (wa-)

uo (nyuo)

baali (-), mume (waume)

bibi (ma-;-), nusu haiba (-), harimu (ma-),

nyumba (-) (.)

sura (-); fatiha (-)

lakiri (-)

kikambo, vikali

makali (.), ukali (.), uzito (.), virugu

(.) (.)

-gumu, -kali

1) (.) antimoni (-)

2) ( ) kohl[i] (-),
wanja (nyanja)

kifundo (vi-), kiungo (vi-), ungo (ma-), kia

(vi-); kifundo cha
mguu (vi-); kifundo cha
mkono (vi-), kiwiko cha mkono (vi-)

siku (-)

msongamano (mi-), kivumbi (vi-) (.)

posho za safari (.)

() mwenye kibiongo (wenye)

maana (-), dhati (-), isimu (-), kiichi (vi-),

kiini (vi-), kitovu (vi-),maudhui (.), msingi
(mi-), nafsi (-), udhati (.), undani (.);
-chimba (.)

mchonge[le]zi (wa-), mteta[ji] (wa-)

tasaufi (-)

msufule (mi-)

mnong'onezi (wa-)

kiambishi tamati (vi-), kiambishi cha nyuma

(vi-)

344

mkate mkavu (mi-); ogratini

kikaufu (.)

kano (ma-), mkano (mi-), ukano (kano), tafu

(-), mshipa (mi-), ugwe (n[yu]gwe), ujukuti
(njukuti)

kame, -kavu, - kikavu, yabis[i]; (.)

baridi (.); pamba (-);
uyabisi (.); mchanga
mtifu (mi-); -kauka, -kukutaa,
-yabisika; -kauka
kukutu; -kauka, -kukutaa,
-kukutika, -ng'ang'anaa, -nywea, -susuwaa,
-yabisika, ( ) -amaa

-a nchi kavu; jeshi la

nchi kavu (ma-)

kikaufu (.), kikavu (vi-), ukavu (.),

uyabisi (.)

() msokoto (mi-)

-kalidi, -nyonga, -pota, -sokota;

-dirabu; -futafuta

ardhi (-), bara (ma-;-), nchi kavu (-)

[mashine ya] kaushio (-; ma-)

-anika, -kausha, -pweza; -alia,

-ng'onda; -oka;
-anika nguo

ukaushaji (e.);
mkukuto (mi-)

uyabisi (.)

-a maana, -enye maana

jina (ma-)

1) () dhati (-), undani (.), kiichi (vi-)

2) (, ) huluki (-; ma-), kiumbe
(vi-), mja (wa-); ,
kifa (vi-)

dunia (-), hayati (-), kuweko (.), uhai (.),

ulimwengu (.);

chungu meko (vy-) (.);

ukabaila (.)

-ishi, -wa

hai

halisi, -a kweli; kweli tupu (-)

dhati (-), hakika (-), kiini (vi-), maudhui

(.), nafsi (-), udhati (.), undani (.),
isimu (-), kiichi (vi-); kwa nafsi

() eneo (ma-), fani (-), kipengele

(vi-), makazi (.; - ), mandhari (-; .),
medani (-), ngazi (-), sehemu (-), sekta (-),
tabaka (-; ma-), uwanja (nyanja)

- msonge, -a duara, -kama duara

uviringo (.)

() pambano (ma-)

udakaji (.)

-shika, -kamata, -bwia, -guya, -kabidhi,

-nasa, -ng'ang'ama, -pata;
.. -siliki;
-twaliwa, -vamiwa

1) () azimio (ma-), tengenezo (ma-)

2) () chati (-), choro (ma-), kichoro
(vi-), kiolezo (vi-), plani (-), ramani (-),
rasimu (-), tarakibu (-)

(.) kutanio (ma-); (.)

karibio (ma-)

1) () -shuka, -telea, -telemua

2) ( ) -babuka
3) ( ) -acha njia;
-acha njia, -tenguka
4) ( ) -enda wazimu, -ingiliwa na
wazimu, -rukwa na akili, -ingia kichaa

1) () -fikiliana, -jumuika,
-kutana, -kongomana, -tungamana
2) ( ) -chukuana, -afiki, -fikiliana
(.)

mdhahara (mi-), mkutano (mi-)

ngazi (-)

1) () [-]linganifu, -a kulinganika, -a
mfano, -a namna ile ile; kifano
(vi-); -lingana, -tabiki, -twaana
2) ( ) nafuu

kifani (vi-), methali (-), tamthili (-), mfano

(mi-), sawa (-), mfanano (mi-), ufananaji
(.), ufananisho (.), mithili (-), mlandano
(mi-), mlingano (mi-), ulinganifu (.),
ulinganisho (.), ulingano (.), mshabaha
(mi-), shabihi (-), tashibihi (-);
taswira (-)

kutanio (ma-), mwendo wa kukaribiana (mi-)

1) () jukwaa (ma-)
2) () mandhari (-; .)
3) ( . ) onyesho
(ma-), mandhari (-; .)

hadithi (-)

mfumbato (mi-)

1) () muambatano (mi-); (.)

kiungo (vi-), mng'ang'anio (mi-),
mshikamano (mi-)
2) () gia (-), kishikilio (vi-), klachi (-)

-gaja, -fumba; -fumba

mikono, -pachika vidole

-ingiana, -kongomana, -shikamana,

-ungamana

1) ( ) kwa heri [ kuonana]

2) () heri, kwa furaha

-furahifu, - heri; nyota

jaha (-);
mgongano wa bahati (mi-);
buheri (-); -n
(-fanya, -patwa n) furaha, -furahi, -jaliwa
heri, -taibika, -terema;
-fariji, -furahisha

1) () bahati (-), chumu (-), futahi (.),

heri (-), jaha (-), jumu (-), nasibu (-), sudi
(-), kikuti (vi-) (.)
2) (, ) baraka (-),
furaha (-), heri (-),mteremo (mi-), nderemo
(-), neema (-), saada (-)

345


1) ( ) akaunti (-), bili (-)
2) () ankra (-), waraka (nyaraka), hawala
(-); risiti (-)
3) (, ) idadi (-), wango
(ma-), hesabu (-); jozi
(-; ma-); hesabu za miongo
(.)
4) (.) hesabu (-; ma-)

-a kuhesabia

mhasibu (wa-)

uhasibu (.), uwekaji hesabu (.)

1) () kihesabio (vi-), mita (-), dira

(ma-; -); kihesabio cha
Geiga (vi-)
2) ( )
mhesabu watu (wa-)

-nyorora, -jikunyata;
-nywea (.);
-kunyaa

mkutano mkuu (mi-)

1) () -telemka, -shuka
2) ( ) -hama

() -fikiliana, -kusanyika

(.) pandikizo (ma-)

() mpangaji (wa-)

chakula (vy-), malaji (.), kuti (-) (.)

gururu (-), machunda (.), mtindi (mi-)

1) . <<>>
2) -mcheza mtu shere;

-korofisha
1) () -adidi, -hesabu, -fanya

(-piga) hesabu, -kadiri, -wanga; ,

mwana (wana, waana), bin (-), mtoto mume
mhesabu (wa-); bila
(wa-), mtoto mwanamume (wa-), mtoto wa
kuhesabu, licha ya
kiume (wa-), wadi (-) (.), waladi (-)
2) () -amini, -dhani, -dhukuru,
(.); wadinasi
-fikiri, -hesabu, -kisi, -nuia, -ona, -ona kama,
(-); kibwana (vi-);
-onelea, -waza, -chukulia, -kadiri;
mwana mpotevu (wana);
-jiona, -jiita;
mbwa koko (-)
-jipevua;
( ) -jitia
-mimina
ushaibu;

-jinaki
-mumunyika, -tifuka

1) ( -, -.) -jali
vidudusi (.), vipele (.), upele (pele),
2) () -hesabika kuwa; ,
vipwepwe (.), viwe (.), marugurugu
inasemekana kuwa
(.), marumvirumvi (.), tutuu (ma-; -),

ukurutu (e.), ukwasu (.), uwati (mbati);

-babua, -gua, -kokonoa, -kwangua, -nyambua, , harara (-)
-paruza, -puna, -purura, -zoa, -bambua,

-gandua
chizi (-), jibini (-)

stepla (-)
kimaji[maji]

-fuma; -piga
1) () -bichi, ghafi;
(-fanya, -shona) mabandi
mafuta yasiyosindikwa (.);

yai bichi (ma-); mali

mliko (mi-)
asilia (-); ( ) -via

2) () -bichi, [-]chege, chepechepe,

-a kulika; -lika
-lowefu, -enye maji, - kimaji, - maji, -

majimaji, -nyevu, warishai;

-finyaa, -kundaa, -kunjana, -kwajuka,
-lowa, -nyeka, -nyesa, -rishai, -rutubika

346


kinyevu (.), mnyevu (mi-), unyefunyefu
(.), unyevu (.), maji (.), umajimaji
(.), nyunyu (ma-), rutuba (-), thari (-),
ubichi (.), uchepechepe (.), ukungu
(kungu)

bidhaa ghafi (-), mali ghafi (-), kimbati[r]o

(vi-), mali asilia (-), wenzo (nyenzo);
utembo mfupi
(tembo); ,
tanu (-)

-a malighafi; malighafi
(-)

ukachero (.)

-a kushiba, -a kushibisha

shibe (.)

-a kushibika, -li-o-shiba; -kinai,

-shiba

kangaja (-; ma-), mziwaziwa (mi-);

ndago (-), udago (ndago)

kisafu (vi-)

askari kanzu (-), askari kanga (-), dunzi (-),

mdunzi (wa-), jasusi (ma-), kachero (ma-),
mpelelezi (wa-)

hapa, huku

() mtiririko wa hadithi (mi-)

mwenye hukumu (wenye)

ghairi (-), hazina (-), muujiza (mi-)

() tiabu (-)

1) () mtumbaku (mi-)
2) () tumbako (-);
gozo (-); mshuku (mi-),
tumbako kutafuna (-); () mkaragazo
(mi-), hamumi (-), gana (ma-);
tumbako kunusa (-), ugoro

(.); mkate wa
tumbako (mi-)

jaluba (-; ma-), kijaluba (vi-), mfuraha (mi-),

tabakero (-), mtaba (mi-)

jedwali (-; ma-); ripoti

muhula (-)

bonge (ma-), kidonge (vi-), tembe (ma-)

chati (-), jedwali (-; ma-), tebo (-);

jedwali (-; ma-)

kibao (vi-)

kata (-), mwiko (miiko), mzio (mi-)

kundi la farasi (ma-), mifugo ya farasi (.)

stuli (-), kiti (vi-); (

) kigoda (vi-)

hoteli (ma-;-), baa (ma-;-)

-pisha

pisho (ma-)

takariri (-)

(;
) figa (ma-)

1) () bakuli (-;ma-), beseni (ma-; -),

tasa (-); karai (ma-);
birika la kukogea (ma-);
tasa (-)
2) (.) nyonga (-); nyonga
(-)

kipepo

kilinge (vi-)

- kifumbo

kilinge (vi-), sakramenti (-)

kifichoficho; kinagaubaga, wazi

kipindi (vi-), taimu (-); - mwisho wa

mchezo (mi-)

347

faragha (-), fumbo (ma-), gubiko (ma-),

hombo (-), kilinge (vi-), kunga (-; ma-),
mirimo (.), siri (-), undani (.)

kificho (vi-), chumba cha uficho (vy-), pembe

za chaki (.) (.)

chini kwa chini, kisiri, kwa siri, kwa faragha,

faragha, kichinichini, kifichoficho,kwa ndani,
kindanindani, mang'ungumu, nyatunyatu;
nyuma pazia, kifisi-fisi (.)

maandishi ya fumbo (.)

- kichinichini, - kifichoficho, - kindani, -

kisiri, - siri, -penyezevu;
njama (-); -. (, )
batini (-); mafamba (.),
penyenye (-); pande za chaki
(.), dambwa (ma-);
, kilinge (vi-);
jasusi (ma-), mtunduizi (wa-), mpenyezi
(wa-), mpelelezi wa siri (wa-);
ficho (ma-), kifuniko (vi-);
shushushu (ma-), askari
kanzu (-), askari kanga (-)

halibari (-), kimbunga (vi-), tufani (-)

1) ( ) hivi, hivyo, kwa jiha hii,

vile; vivyo hivyo, halikadhalika,
kama, vile, vilevile, vivi hivi, vivyo hivyo;
si neno; ima fa
ima; yaani; , namna -vyo2) () basi, naam; kwa kuwa,
kwani, maadam[u], madhali, mathali,
minajili, mradi, kwa sababu; hivi
tu, vivi hivi, hivyo hivyo tu; basi,
hata

halikadhalika, kadhalika, pia, sawa, tena,

vilevile

() lahiki, shabaha; , sawa na;

, -wa sare na;
basi, hivi, hivyo, kama hivi, naam,
vile; vivyo hivyo, vilevile,
vivi hivi, vivyo hivyo; kwa jiha
hii; - fulani, mwafulani (wa-),
mwajimbo (wa-), yahe (-)

() ushuru (.), bei (-), gharama (-)

motokaa abiria (-), gari la kukodi (ma-),

348

teksi (-)

mwendesha teksi (wa-), dereva wa gari la

kukodi (ma-)

1) () siasa (-), uadilifu (.)

2) (.) kifungu (vi-), fungu l muziki (ma-),
uzani (.)

(.) mjuzi wa maarifa ya vita (wa-)

hila (-), mbinu (-), mkakati (mi-), maarifa

(.)

-enye mbinu; hila (-)

kisiasa, kiadabu

busara (-), uadilifu (.), adabu (-)

- busara, -n busara, -a akili, -adilifu

kipaji (vi-), kipawa (vi-), karama (-),mzungu

(mi-); -wa na kipaji

-enye kipaji, -enye kipawa, -kocho ()

azima (-), fingo (ma-), hirizi (-), kago (ma-),

talasimu (ma-), tambavu (ma-; -)

[mstari] kiuno (vi-); kiuno cha

nyigu (vi-)

tikiti (-)

podari laini sana (-)

hapo, huko, humo, kule, pale; []

mle; , panapo; huko
huko

mshika duru (wa-)

1) () kwaju (-), ukwaju (kwaju)

2) () mkwaju (mi-)
-
dram[u]meja (ma-)

dafi (-)

ofisa wa forodha (ma-), askari wa forodha (-)

-a forodha; ushuru wa
forodha (.);

ukaguzi wa forodha (.)

forodha (-)

kipamba (vi-), utambi (tambi)

ngoma (-), chondo (-)

tanjiti (-), upata (pata; ma-)

dansi (-; ma-), mchezo (mi-), ngoma (-);

ulele-ngoma (.); ,
unyago (e.);
tambi (-)

Mtanzania (wa-)

( ) tanzaniti (-)

kifaru (vi-)

meli ya [kubeba] mafuta (-)

mwanakifaru (w-)

-a vifaru; jeshi la vifaru

(ma-)

bonas[i] (-)

-a dansi; holi l dansi

(ma-)

-charaza, -cheza dansi, -cheza ngoma, -ingia

ngoma, -timbwirika; ,
-sowera; a
-dengua

mcheza ngoma (wa-)

viatu vya nyumbani (.), sapatu (-), koshi

(-; ma-)

turuhani (-), mkebe (mi-), hasha (-), kifuniko

(vi-)

mende (-); kombamwiko

(ma-)

1) (.) mdomo [wa manowari] (mi-)

2) ( ) mtambo wa
kubomolea (mi-)

bui (-)

-kimbiliza maneno

() -kodosha, -payushapayusha macho,

-tumbuza, -tumbulia

1) () dishi (-; ma-), sahani (-);

mfure (mi-), mvure (mi-);
kisahani (vi-);
kidoto (vi-)
2) (.) upatu (patu); kengelehindi
(-; ma-), toazi (ma-)

hesabu (-; ma-), kiwango (vi-), ushuru (.)

jimbi (ma-), myugwa (mi-), yugwa (-)

1) () -chukua, -burura
2) (. ) -nyakua

(.) -changa

mchanjo (mi-)

gema (ma-), nembo (-), tojo (ma-; -), uchale

(chale); (
) taruma
(ma-); mpororo (mi-);
-toja, -piga uchale,
-chanja uchale

tafeta (-)

(.) takiometa (-)

gari (ma-; -), mkokoteni (mi-), toroli (-; ma-)

1) () -kokota, -buburusha, -burura,

-gugurusha, -kuruza, -tambaza, -tuta, -vuta;
-tungisha;
-kutua; (-., -.)
-fungasha
2) () -chomolea, -nyonyora, -chopoa
(.)

-kokota, -jikokota

myeyuko (mi-), uyeyushi (.)

1) (.) -yeyuka
2) (.) -yeyuka, -pukutika (.)

mja (wa-), kiumbe (vi-)

349


-ganda, -gandamana, -jamidi, -susuwaa,
-yabisika

-kariri, -rudia, -dahua

kwa uthabiti

ushupavu (.)

1) (, ) imara (-),
udumishaji (.), ugumu (.), uhodari (.),
umadhubuti (.), uyabisi (.), chuma (vy-)
(.)
2) () imara (-), moyo (mioyo,
nyoyo), ukali (.), ushupavu (.), usimeme
(.), uthabiti (.), sulubu (-), sugu (-)
(.)

1) () -gumu, imara, madhubuti,

mathubuti, thabiti;
nidhamu thabiti (-); -dinda,
-imarika, -sulubika, -thibiti
-thibitisha
2) () -gumu, thabiti;
-shupaa, -imarika;
-shupaza; -ganda
(.)
3) () jamidi; -gandama;
-ng'ang'anaa, -ganda
4) () -gumu, yabis[i];
bei imara (-); -kacha,
-yabisika; -susuwaa
5) (.) mango; gimba thabiti
(ma-), gimba imara (ma-), mango (-);
fueli mango (-)

ngome (-)

-ako; shauri lake

1) () kiumbe (vi-);
ungu (nyungu)
2) () uumbaji (.)
3) () [kitu cha] sanaa (-)

mbuni (wa-); ( ) muumba yote (wa-),

mkawini (-)

-buni, -huluku, -ibua, -sanidi, -sanifu, -sanii;

( ) -umba; -fanya
kiroja, -onyesha (-tenda) miujiza

350

maziwa kuganda (.), maziwa robu

(-), gururu (-), magandi (.)

-a sanaa; mwanasanaa
(w-); kazi kuhuluku (-)

kazi (-), kazi za akili (.), shughuli (-)

-le; hapo

1) ( ) masirahi (.)
2) () natiki (-), jumba la tamasha (ma-)

mpenda masirahi (wa-)

() ulodi (.), udibaji

(.)

nadharia (-), tasnifu (-); muhtasari

(mi-)

mtu wa jina moja na mwingine (wa-), somo

(-; ma-)

msaji (mi-)

maandiko (.), matini (-)

utambaa (tambaa), vitambaa (.)

-a kuhusu vitambaa

unamu (.); undani wa

udongo (.)

-a kunyumbuka;
bonde l ufa (ma-);
mnyanyumbuko (mi-), mnyumbuko (mi-)

[-] kimiminiko

-a sasa

mnara wa televisheni (mi-)

kionambali (vi-), televisheni (-);

televisheni rangi (-)

kionambali (vi-), seti televisheni (-),

televisheni (-);
kionambali cha rangi (vi-);
- kionambali kinachoonyesha
picha nyeusi na nyeupe (vi-)

gari (ma-; -), lori (ma-; -)

kebo (-), simu (-), simu maandishi (-),

simu kuandikia (-)

simu (-)

-arifu kwa simu, -peleka simu

mpokeaji simu (wa-), mpokeasimu (wa-),

opereta (-)

-a simu; njia simu (-);

shirika la habari
(ma-); dandalo simu
(-), nguzo simu (-)

gari (ma-; -), kigari (vi-), lori (ma-; -),

mkokoteni (mi-), rukwama (-), toroli
(-; ma-);
gari l hamali (ma-);
kweche (-)

mtazamaji wa televisheni (wa-)

mashine simu za maandishi (-)

mtoto wa ng'ombe (wa-), ndama ng'ombe

(-)

(.) mwili (miili)

darubini (-), hadubini (-);

erieli kuchomoa (-)

kimwili

-a kimwili

idara a televisheni (-)

seti televisheni (-)

(vy-); mlio wa simu

(mi-)

( ) ng'ombe (-)

( ) -zaa

mori ng'ombe (-), mtamba wa ng'ombe

(wa-), ndama ya ng'ombe (-)

1) (.) mwili (miili), kiwiliwili (vi-), bodi

(ma-; -); badani (-), jasadi (-) (.); ()
msazo (mi-), maiti (-)
2) (.) kitu (vi-), mango (-);
mzinga (mi-)
3) (.) gimba (ma-; -)

jazi (-), jaketi yenye uvuguvugu (-)

. <<>>

umbo (ma-), gimba (ma-; -), jengo (ma-),

jirim (-), umbile (ma-); badani (-), jasadi (-)
(.); jumbo (m-)

mlinzi [wa mtu] (wa-)

shati la rangi ya pundamilia (ma-)

nyama ya ndama ya ng'ombe (-)

() chembelecho, sikuambii;
huko nyuma, huku nyuma;
ama, hata hivyo, lakini, walakini,
mamoja yote

1) ( ) jambo (mambo),
mada (-); ,
muktadha (mi-)
2) (.) muwala (mi-), dhamira (-)

dagaa (-; ma-)

-fanya (-ti, -ingia) giza

simu (-); - simu ya kibandani
(-)
( , .) -funika maneno

(.)
mpiga simu (wa-), mpokeaji simu (wa-),
mpokeasimu (wa-), opereta (-)
-zito; - - [rangi ya]

kahawia; - zambarau; -a simu; kitabu cha orodha fua (-), zambarau (-); ya simu (vi-); njia simu zambarau mbivu; -
(-); chombo cha simu
buluu nzito (-)
(vy-); chombo cha simu

351

1) () giza (-; ma-), mazimbwezimbwe

(.), utusitusi (.), weusi (.);
giza kikomo (-), giza tonono (-);
kisikusiku
2) (, .) ushamba (.), giza
la ujinga (ma-) (.)

-eusi, - giza, -n giza; usiku

mangazimbwe (.); ,
rangi nzito (.)

enenzi (ma-), harakati (-), hatua (-), kima

(vi-); [] kima cha
mchapuko (vi-)

rangi maji (-)

ukali (.); moto (mioto), mwako (mi-)

(.)

1) (., .) halijoto (-), joto (ma-), jasho

(-; ma-); hari (-)
2) ( ) moto (mioto), mfukuto
(mi-), fukuto (ma-), jekejeke (-), harara (-)

upara (.), utosi (tosi)

elekeo (ma-), mwelekeo (mi-), uelekeo

(.; ma-), uvutiwaji (.);
-taka, -elekea

uvule (.)

-a kivulini; kivuli (vi-), kitua

(.)

tenesi (-); mpira wa

meza (mi-)

chandalua (-; vy-), hema (ma-; -), mndule

(mi-), ukingo (kingo);
jandaru (-)

kivuli (vi-), mvuli (-; mi-), uvule (.), dhili

(-), kitua (.)

tiodolaiti (-)

utawala wa makahini (tawala), serikali ya

viongozi wa dini (-)

teolojia (-)

uhakiki (e.); uhakiki wa

352

Paithagorasi (.)

kimawazo, kinadharia, kwa nadharia

- kimawazo, - kinadharia

fundisho (ma-), msomo (mi-), nadharia (-);

kinadharia

asiria, -a sasa, -a siku hizi

siku hizi, sasa

-wia, -zizimua

banda la vioo la kuotesha maua na mimea

(ma-)

harara (-), moto (mioto), umoto (.);

kijua (vi-)

fufutende, uvuguvugu, vuguvugu;

( ) -vuvuwaa

-a joto; nguvu za joto

(.), nishati joto (-)

upitishaji joto (.)

joto (ma-), ujoto (.), umoto (.), uharara

(.), harara (-), hari (-), mvuke (mi-),
uvuguvugu (e.), vuguvugu (ma-)

meli (-)

- moto, -enye moto, uvuguvugu, -enye

uvuguvugu, vuguvugu;
fufutende, rangi kali (.);
() ukingo joto (kingo);
-chacha, -wia, -zizimua

daktari wa magonjwa ya jumla (ma-)

-
ngagu (-)

-fikicha, -kuna, -paruza, -singa, -sua, -sugua;

-pura;
, . . -chua;
-piga msasa;
, -saga; -.
kuno (ma-)

-sumbua, -tesa; -sulubu, -sulubisha (.)

-sumbuka, -jikondesha (.)

terilini (-)

bati l kukunia (ma-), kikunio (vi-);

kibao (vi-), mbuzi (-)

istilahi (-), mtajo (mi-), neno (ma-);

istilahi butu (-);
istilahi kali (-)

istilahi (-)

chuguu (-), kichuguu (vi-), kidurusi (vi-),

kingulima (vi-), kisugu[l]u (vi-)

kipima joto (vi-), kipimahalijoto (vi-),

themometa (-)

chupa chai (-), themosi (-)

kisawazisha joto (vi-)

- nuklia; bomu la
kitamaradi (ma-);
nguvu za kitamaradi (.)

kwa saburi

saburi (-), utulivu (.), uvumilivu (.),

subira (-)

imara, - saburi, -enye saburi, -stahamilivu,

-vumilivu; sugu;
mhimili (wa-),
mstahamilivu (wa-), mvumilivu (wa-), sui (-);
-jimudu, -limbika, -ngoja,
-subiri

saburi (-), stahamala (-), ustahimilivu (.),

usulubu (.), uvumilivu (.);
stahamala zimekwisha;
( ) -sirima

1) () -himili, -jimudu, -kaza roho,

-stahamili, -tikiza, -vumilia, -weza; -beba,
-chukua (.);
-angamia, -vunda;
-korofika; , ,
-shindwa, -angamia, -feli, -patwa n
janga, -china, -ghariki, -nuksika, -tindika,
-doda, -dolola; -patwa na (-kutwa na, -fikwa
na) ndege mbaya, -noa (.);
-chukuliana;

, -pata (-l) hasara,

-korofika, -pata madhara, -ingia shoti
2) () -ngoja, -subiri, -tikiza

ustahimilivu (.);
uvumiliano (.)

-a kustahimilika

-chungu, kakasi, -kali; -wa

na ukakafu

1) ( ) daraja (-; ma-)

2) (.) matungazi (.), mtaro (mi-)

-a nchi fulani, -a eneo fulani

bara (ma-;-), eneo (ma-), kanda (-), nchi (-),

uwanda (nyanda);
nchi sawa (-); ,

jimbo (ma-);
himaya (-)

ukatili (e.), ugaidi (.)

-katili, -tisha

ugaidi (.)

gaidi (ma-), haramia (ma-), jambazi (ma-),

katili (ma-)

-gea, -kosa, -poteza, -tilifu; ,

-soza;
-fumbama; -fa moyo;
-doda; -kawia;
( ) -kacha;
-rukwa na akili, -potea akili; -fa
sauti; -pumbaa, -totova,
-meza sauti; -bokoka, -tota
macho; -wa na kiwi
cha macho; -tupa;
, -kwajuka, -siga, -zingia;
, -kwajuka,
-pooza; -angema, -fa moyo,
-ruzu, -kata tamaa, -ondoa tamaa, -tamauka;
-chachamua, -kosa raha;
-chujuka, -zingia;
-tika; -rukwa na
akili; -totova;
-pooza, -sinzia, -choka, -dhoofika, -fa,
-kambuka, -komaa, -konda, -konga, -pepea,

353

-sononeka; -potea fahamu,

-ghumia, -potea ufahamu, -anguka kimba
kimba, -tewa na ufahamu, -lewa, -zimia
roho, -zirai; -choka;
-ota kutu, -ingia kutu;
-parara;
mboni (-); ,
-twaliwa, -hasirika, -hiliki

1) () -babaika, -fadhaika, -idhika,

-zubaa, -potea (.)
2) () -gea, -ghibu, -potea, -tilifika,
-tokomea, -tota; -vogomea

( ) sansuri (-)

-gwenya

senezo (ma-), shoka la bapa (ma-), tezo (ma-)

kilango cha mlima (vi-), mlango (mi-)

-sakama, -songa;
-songana; , msonga (wa-)

-bandamana, -shonana, -songana,

-songamana, -umana; ,
msonga (wa-)

kwa kusukumana

finyo (ma-), msongano (mi-), msonge (mi-),

msongo (mi-), msukumano (mi-), udhiki
(.), kusukumana, kwa
kusukumana

1) ( ) -enye nafasi kidogo;

-finya, -songa, -songamana
2) ( , ) -a kubana;
nguo za kubana (.);
-finya, -songa, -kaba, -bana
3) ( ) - karibu

-tahini

bumbwi (-; ma-); a

kinyunya (vi-);
rojo ngano (-)

mkwe (wa-), mcheja (wa-)

jamdani (-), mshazari (-), mshipi (mi-), teli

(-), utepe (tepe; ma-)

354

ngole (-), upote (pote)

( ) mbiomba (-); (
) shangazi (-)

buku (-; ma-), daftari (-; ma-)

tetrakloraidi (-);
kaboni tetrakloraidi (-)

tonge la nyama (ma-)

mfundi wa mashine (wa-), makanika (ma-; -)

1) () ufundi (.);
ufundi wa mashairi (.)
2) ( )
uhandisi (.), uinjinia (.)
3) () ufundi (.)

chuo cha kiufundi (vy-)

kifundi

- kifundi, - ufundi;
kifundi;
mahitaji ufundi (.);

utunzaji wa gari (.)

mbinu za ufundi (.), ufundi (.),

tek[i]nolojia (-)

1) (, , ) elekeo (ma-),
mwelekeo (mi-), mtiririko (mi-), maendeleo
(.), mkondo (mi-), mwendo (mi-);
majira , muda wa, kwa muda [wa],
kwa
2) ( ) jimbu (ma-), mkondo
(mi-), tiririko (ma-), mbwabwajo (-), mfumbi
(mi-), mwendo (mi-);
mkondo (mi-);
mchiririko (mi-);
mwendo wa mto (mi-)

nyege (-)

1) () -chirizizika, -churura,
-chururika, -churuzika, -fingiria, -nyinyirika,
-tiririka; ( ) -derereka; ( )
-dolola, -dorora
2) ( ) -vuja
3) ( ) -pita, -jiri (.)

4) (.) chururu (-), mvujo (mi-), udererezi

(.), ufujaji (.)

. <<>>

tiara (-)

kikalibu (vi-)

namiri (-)

1) (.) kifinyo (vi-)

2) () dereli (-)
-
tik

() tik ya saa (-)

( ) -dundadunda

alama wimbi (-)

satari (-), zaatari (-)

( ) ukoga wa maji (.)

thayosalfeti (-); sodiamu

thayosalfeti (-)

aina (-), mtindo (mi-), namna (-)

1) () - mfano hasa
2) () halisi

sanifu

kiwanda cha uchapishaji (vi-), kiwanda cha

uchapaji (vi-)

-a uchapaji;
mchapaji (wa-)

() saizi spea (-)

toleo kamili la gazeti (ma-)

dhalimu (ma-), mdhalimu (wa-), mwenye

jeuri (wenye), mtu mjeuri (wa-)

-jeuri, -korofi, -katili, -dhulumia

dhalimu, - dhuluma, -jeuri

utawala wa mabavu (tawala), dhuluma

(-; ma-), jefule (-), udhalimu (.; ma-), ujeuri

(.), ujuba (.)

kistari kirefu (vi-), deshi (-)

fanguru (-), jiriwa (-), kikaza (vi-), bano

(ma-); mbano (mi-);
-sakama

hadhi (-; m-), hadhi heshima (-),

heshima (-), uluwa (.);
somo (-; ma-);
fumo (ma-), mfumo (wa-), mtemi
(wa-); mangi
(-; ma-); -
mkama (wa-)

() homa matumbo (-), taifodi (-);

homa a chawa (-)

shushushu (ma-)

kete, [-] kimya, -nyamavu, pole, -a raha,

shwari, -starehevu, taratibu, tuli, -tulivu; (
) -ororo; sauti chini (-);
mtulivu (wa-), mtu hariri
(wa-) (.); panyamavu;
-tulia, -sukutu (.);
Bahari ya Pasifiki (-)

1) () kwa henezi, nyuti, pole,

taratibu
2) () tuli, tutwe, kimya; ()
njongwanjongwa nyatunyatu, !
nyamaza!, uss!
3) () kinyerenyere, kitulivu, pole,
tuli, twaa

() uzohali (.)

kimya (.), ukimya (.), raha (-), starehe

(-), unyamavu (e.), ureda (.)

1) () kitambaa (vi-), mtambaa (mi-),

utambaa (tambaa), jarife (ma-), mfumo (mi-),
nguo (-); atlasi (-);
- nguo manibari (-);
, kichepe cha
kitambaa (vi-), utambaa (tambaa);
barawaji (-);
babu pana (-);

rayoni asteti (-);
kiyombo (vi-); katani (-);

355

 chagemati
(-); ,
sheshi (-), bushashi
(-), shashi (-);
melimeli (-), neso (-);
bafta (-);
(
) shiti (ma-);
ulaiti (.),
satini (-);
marekani (-);
( - )
kunguru (ma-);
( , . .) denimu
(-); kanzu
hudhurungi (-);
() marekani gamti (-), thamanini (-);
(
msufi) sufi mti (-);
amdelahane (-), mderahani (mi-;-),
sundusi (-); lasi
(-); hariri (-);
dibaji (-);

rehani (ma-); jarife
l nailon (ma-);
turubali (-; ma-), durufu (-);
(, , . .) nguo
kimia (-); (
) mardufu (-);
kitambaa cha jazi (vi-);
kitambaa cha sufi (vi-);
dibaji (-);
kitambaa kisichoweza kujikunja (vi-)
2) (.) tishu (-), unamu (.);
tishu mfupa (-);
tishu laini (-)

-fuma

-a ufumaji; mashine
ufumaji (-), kitanda cha mfumi (vi-)

mfumaji (wa-)

ufumaji (.)

nguo (-), tongo (-);

katadole (-), yombiyombi (-);
tunguridi (-); tongo
pofu (-); tongo kanga
(-)

356

-haribifu, -bovu, -a kukomaza

-fukuta

1) () jira (-), kisibiti (.)

2) () mboga za kisibiti (.), jamda
(-), jira (-)

-le; yaani; vivyo hivyo;

hapo; il halani,
hali, il hali, hali ambapo, maadam[u],
madhali; huku nyuma,
sawia, wakati ule ule, china, kititi, huko
nyuma; kuko huko;
kule, pale;
alaa kulihali, chini juu, kufa na kupona, ima
fa ima, kwa thamani yo yote ile, kwa vyo
vyote vile

bidhaa (-), tijara (-), zao la biashara (ma-);

bidhaa
kudumu (-); bidhaa
hafifu (-); ( )
mapakio (.); []
vifundiro (.); ,
bidhaa zinazoaniwa (.);
bidhaa za mahitaji
muhimu (.);
bidhaa za matumizi (.)

mwenzi (wenzi), ndugu (-), rafiki (-; ma-),

ashabu (-), jamaa (-), komredi (ma-), mbasi
(-), sahibu (-; ma-), somo (-; ma-) (.);
rika (ma-);
rafiki wa kalamu (-);
mjoli (wa-)

-a kirafiki, - kikomredi, -enye uenzi; (

) - kijoli;
uenzi (.), wenzi
(.), urafiki (.)

1) (, ) bia (-), ubia (.), ujima

(.), shirika (ma-), ushirika (.)
2) (, ) undugu (.), urafiki
(.), usahibu (.), usena (.), utani (.)

-a bidhaa; bidhaa za
kuuzwa (.);
uzalishaji bidhaa (.);
nembo bidhaa (-); bogi la
bidhaa (ma-); (.-.) gari l
shehena (ma-), gari la mizigo (ma-);
ngongongo (-)


mabadilishano ya bidhaa (.)

kadiri ya bidhaa zinazouzwa (-)

mzalishaji mali (wa-);

kibwanyenye (vi-)

1) () aidha
2) ( ) hapo, siku zile; []
papa hapa; il hali, hali ambapo;
, panapo

-moja

usawa (.), ulinganifu (.)

kadhalika, pia, tena, thama, vilevile

1) () stimu (-), mkondo wa

umeme (mi-), spaki (-);
mkondo mgeu (mi-);
mkondo mfululizo (mi-)
2) () uwanja wa kutwangia nafaka
(nyanja)

-a kukereza; mashine
kerezo, kerezo (-; ma-), geso (-)

mkereza (wa-)

-a sumu, -enye sumu

1) (.) dhehebu (ma-)

2) () faida (-)

ukumbaji (.), usukumizi (.)

1) ( ) -kutua, -sukuma,
-bari (.); () -tumbukiza;
-fingirisha;
-kukusa; -topeza;
-bimbirisha
2) () -buburusha, -dukua, -gwata,
-piga kikumbo, -kumba, -segua, -seta, -tosa;
-kukusa;
-subukua;
-topeza; -sukumiza; ,
mkupuzi (wa-), msonga (wa-)
3) ( -.) -sukuma (.);
-topeza (.)

-buburushana, -kikirika, -sukumana vikumbo,

-kumbana; , msonga (wa-)

fununu (-), msengenyo (mi-), nong'onong'o

(ma-), upenyepenye (penyepenye), ubukuzi
(.)

aguo (ma-), fafanuzi (ma-), ufafanuzi (.),

fasiri (-), tafsiri (-; ma-), ufasiri (.), utabiri
(.), utambulisho (.); ,
, aguzi (ma-), uaguzi (.),
ugonezi (.); jalaleni
(-); , sherehe (-);

mfasiri (wa-), mfumbua (wa-), mtambuzi

(wa-); mtabiri (wa-),
mwaguzi (wa-)

-abiri, -bashiri, -fafanua, -fasili, -fasiri,

-tafsiri, -eleleza; ,
-agua, -tabiri, -tazamia

kwa ufasaha

busara (-)

- busara, -n busara, -elekevu

kakara (-), kikiri (-), kukuru (-), zahama (-),

mbumburuzano (mi-), kusukumana

msongamano (mi-), sakata (-), kivumbi (vi-)

(.)

kipondeo (vi-)

unga wa oti (.)

-chakacha, -dunda, -funda, -guruguza,

-ponda, -saga, -timba, -vinya;
-pwaya, -twanga; -sairi;
(. . ) -pwaga;
-cheza ngoma goya
(.); -tikita; ,
mponda (wa-), mtwanzi (wa-);
tikitiki;
-chachachika

hadhara (-), halaiki watu (-), kaumu (-),

kusanyiko la watu (ma-), kutano (ma-),
miminiko (ma-), msoa (mi-), msongano
(mi-), namba (-; ma-), nyakanyaka za watu
(.), pote (ma-), ramramu (-), rubaa (-),
tapo (ma-), ukongomano wa watu (.),
umayamaya (.), uwingi wa watu (.),
shamla (-), genge l watu (ma-), mkusanyo

357

wa watu (mi-), umati wa watu (.), akthari

watu (-); afwaji (-), unasi (.) (.);
jeshi (ma-) (.)

-bandamana, -jazana, -kongomana, -songana,

-songamana

kikundi, makundi makundi

-nenepa, -nona, -jaa, -tia mwili, -nawiri,

-wanda, -tia damu (.)

( ) -nene; ( ) -nono;
midomo yenye maki (.);
bwanyenye (m-; wa-)
(.); -ning'anika, -vimba;
-nenepa

kitumbo (vi-); kiboko (vi-), kipande cha mtu

(vi-) (.)

mchakacho (mi-), mpondo (mi-), mtwango

(mi-), utwangaji (.)

msongamano (mi-), sakata (-), vuguvugu la

watu (ma-)

1) () mpwito (mi-), msukumo

(mi-), chapuo (-) (.)
2) () kikiri (-), kikumbo (vi-), kipigo
(vi-), kishindo (vi-), kisikusiku (vi-), kumbo
(-; ma-), mchocheo (mi-), mdukuo (mi-),
mkupuo (mi-), mkutuo (mi-), mpigo (mi-),
mrusho (mi-), mshindo (mi-), msukumo
(mi-), shindo (ma-), kusukuma, usukumizi
(.); msukuo (mi-);
msubukuo
(mi-)

1) () maki (-; .), muumko

(mi-), tumbavu (-)
2) ( ) unene (.)

1) () ila, tu, tupu, wahedu;

peke yangu; , si
kama...tu...bali pia, sembuse, fakefu, licha ya;
- jina tu; sasa
hivi, hivi sasa, hivi punde, hivi karibuni
2) () bali, lakini

juzuu (-), kitabu (vi-)

shoka (ma-)

358

1) () mnyanya (mi-), mtungule

(mi-);
mnyanya mshumaa (mi-)
2) () nyanya (-; ma-); () ngogwe (-)

-a nyanya; mlakwati (mi-);

maji nyanya (.)

-dhii, -sononeka

nyonda (-)

1) () tuni (-)
2) (.) lahani (-), toni (-)
3) (.) toni (-)
4) () rangi (-)

kidato (vi-)

mafindofindo (.), matubwitubwi (.)

kipara (vi-)

() muku (-)

1) () -embamba, finyu, tarakiki; (

) kabibu
2) () -embamba;
-nyorora, -konda
3) ( ) -embamba;
sauti nyembamba (-)
4) () -erevu
5) () [-]laini

wembamba (.)

tani (-; ma-)

nafasi katika tani (-)

tundu (ma-; -)

-didima, -f maji, -liwa n chunusi, -potea

ziwani, -tota, -zama, -titia;
-topea, -didima

() mzama (wa-)

yakuti kimanjano (-)

-kanyagakanyaga, -enda kwa shindo;

-chapa miguu


kambarau (-)

nyamera (-), topi (-)

1) ( ) -didimiza, -tosa, -tumbukiza,

-zamisha
2) () -koka jiko

1) () -yeyuka
2) ( ) -kokeka jiko

1) () joko (ma-)
2) () kukoka jiko

fueli (-), mafuta (.); fueli

mango (-)

topografia (-), umbo la juu (ma-)

topolojia (-)

shoka (ma-)

mshindo wa miguu (mi-)

-kanyaga, -liwata, -seta, -vyoga;

-kanyagakanyaga, -timba;
, ( ) -vundarega;
liwato (ma-; -)

bwawa (ma-), chopea (-), kinamasi (vi-)

mkoba (mi-), fuko (ma-), gunia (ma-)

() lilamu (-), mnada (mi-)

-fanya biashara, -endesha biashara, -amili,

-tajiri (); o -chuuza;
-tembeza

-piga bei, -patana bei

bepari (ma-; wa-), mfanya biashara (wa-),

mwuza (wa-), tajiri (ma-; -);
delali (ma-);
bazazi (ma-; wa-), mchu[r]uzi (wa-);
mwuza madawa ya
kulevya (wa-); mchuruzi
msafiri (wa-), delali (ma-);
-chuuza

biashara (-), tijara (-);

tembezi (ma-), utembezi (.; ma-), uchuuzi

(.);
uchuuzi (.)

- biashara, - kibiashara;
chapa (-), rajamu (-);
jumuia biashara (-);
sera biashara (-); urari
wa biashara (.), uwiano wa biashara (.);
benki biashara (-);
orodha biashara (-);
mwanguko wa biashara
(mi-); mshirika biashara
(wa-); -langua

sherehe (-)

rasmi, -a kisherehe;
mkogo (mi-), hafla (-);
mahafali (.; - );
shangilio (ma-)

1) () hafla (-), karamu (-),

sherehe (-), tafrija (-), mkogo (mi-)
2) () shangwe (-)
3) () ushindi (.)

1) () -furahi; ()
-simanga
2) () -shinda

1) ( ) mbururo (mi-)
2) () kupiga breki

1) () breki (-); breki

mkono (-)
2) () kizuio (vi-)

1) ( ) -piga (-funga, -shika) breki

2) () -kwamisha, -zuia;
-dumaza, -simamisha
maendeleo

chamchela (-)

-harakisha, -himiza, -angusa, -chapuza,

-fu[l]uliza, -gofyagofya

-fanya haraka, -fn hima, -ajili, -angusa,

-chapuka, -dakia, -ghasi, -haha, -kimbiliza,
-wa mbioni, -paparika, -taharaki, -fanya
tasihili

haraka, kwa hima, hima, kikakakaka, kwa

pupa, kimagamaga, kipupa, marshi, kwa

359

papara, vimoto, yosayosa

haraka (-), hima (-), kikaka (vi-), kipupa

(.), papara (-), papio (-), pupa (-), taharuki
(-)

() mtu papara (wa-)

topito (ma-)

-piga topito

-beba-o topito; manowari

ibebayo topito (-)

manowari ibebayo topito (-)

kiwiliwili (vi-), mwili (miili)

keki (-)

majani kuokea moto (.), mlulu (mi-)

1) () -bokoa, -chomoza, -futuka,

-nyanuka, -tokeza, -jitokeza
2) () -tuna, -tim[u]ka

taa wima (-)

ghamu (-), hamu (-), jakamoyo (-), kimoyo

(vi-), kinyongo (.), kololo (-), sononeko
(ma-), sumbuko (ma-), wadiha (-); donge l
uchungu (ma-), gogoo (ma-; -) (.);
kivumvu
(.)

-shikwa n gogoo, -sononeka

1) ( ) tosi (-)
2) () tosti (-)

debe l kuokea mkate (ma-), kibaniko (vi-),

ubano (mbano)

-le; ( , ) yule;
mamoja (.); hivyo;
, iwapo, endapo;
filihali, palepale; ,
mwungama (wa-); ,
mkunjaji uso (wa-); ,
mpambaji (wa-); ,
mngurumizi (wa-);
kadiri -vyo

360

utawala wa udikteta (tawala)

tambiko (ma-)

kwa dakika moja, halan[i], mara hii, papo

hapo, papo kwa papo; dalihini,
kufumba na kufumbua macho

( ) kichongeo (vi-)

noleo (ma-)

1) ( ) -chonga, -noa, -pisha,

-tia tupa, -sugua; -sukua kisu;
-noa msumeno;
-chonga kalamu;
(.) -tatarika
2) () -bungua; . .
( ) -bokoa
3) ( );
-gesa

1) ( ) kituo (vi-), nukta

(-; ma-), pointi (-); nukta na
mkato
2) (, . .) sehemu (-);
, ,
egemeo (ma-); kiwango
cha kuganda (vi-); kiwango
cha kuchemka (vi-); kizio cha
kuhesabia (vi-);
sehemu za kuleta pamoja katika
siasa (.); dhana (-), maoni
(.), oni (ma-), uoni (ma-), mtazamo (mi-),
tazamo (ma-), utazamaji (.), nadhari (-),
nadharia (-), rai (-), tafsiri (-; ma-)
3) () tone (ma-)

1) (, ) barabara, dhahiri,
hakika, halisi, hasa, ina, maalum[u], sahihi,
sawa, tabaan[i], tike, tu, kwa ufasaha, uzuri;
() naam, ()
vile, vivyo hivyo; hali
kadhalika, vilevile, vivi hivi
2) () barabara; ( ) juu ya
alama

1) () mkato (mi-),
2) () ubarabara (.), uhalisi
(e.), yakini (-), usahihi (.)
3) () usabihi (.), usadifu
(.), usafi (.), usahihi (.)

1) (, ) barabara, dhahiri,

halisi, hasa, sadifu, safi, sahihi, tama, thabiti;

( ) ghoshi; -sadifu,
-yakini, -thibiti
2) () madhubuti, mahususi

-mwita goa, -jigoa, -tapika

jelezi (-), kichafuko cha roho (vi-), uchafuko

wa moyo (.), kichefuchefu (vi-), kigagazi
(vi-); -elea, -ona
kichefuchefu

-gofua, -puuka, -konda

1) () -embamba;
kimbaumbau (vi-)
2) () hafifu

majani (.), nyasi (ma-; -);

inde (-); ukokwa
(.); mabingobingo (.)

kingamo (vi-)

jani (ma-)

jeraha (ma-)

mpango wa kubadilishiana kila mwaka

mimea na majani shambani (mi-)

-a kulisha majani;
mlisha majani (wa-)

ukabila (.)

njia (-); (.) njia

ya chakula (-)

makala (.; -)

hoteli (ma-; -), baa (ma-; -)

-fasiri

tingatinga (ma-; -), trekta (ma-; -);

katapila (-; ma-)

dereva wa trekta (ma-), mwendesha [wa]

trekta (wa-)

-a matrekta; kiwanda cha

matrekta (vi-)

-ponda, -sakifu, -shinikiza

1) () kipande [cha kupigilia sakafu]

(vi-)
2) () upondaji (.), kusakifu

basi la umeme (ma-), gari l umeme (ma-)

(.) mbadhiri[fu], mfujaji mali (wa-),

mtawanya (wa-), mkorofi (wa-); mponda mali
(wa-) (.)

tranzista (-)

-a tranzista;
kama nyasi; umboyaya redio ya tranzista (-)
(.); () usi (nyusi), sasa (-), sasamlanda
(-)
ruzuna (-), tulizo (ma-)

1) (.) mchezo wa kutisha (mi-)

-nakili
2) () msiba (mi-), tanzia (-)

3) (.) tragedi (-)

unukuzi (.)

-a kuhuzunisha, -baya sana, -a kuleta msiba

-tangaza

- desturi, - jadi, - kawaida, -kongwe, -a

manukuu (.)
mapokeo;

uhusiano wa kijadi (ma-)

idhaa (-), tangazo (ma-)

desturi (-), jadi (-), kawaida (-), pokeo (ma-),

bango (ma-), kitambaa chenye maandiko
suna (-) (.)
(vi-), bendera yenye maandiko (-)

mwendo (mi-)
magari (.); uchukuzi

(.); usafiri (.)

361


konveja (-)

uchukuzi (.)

-chukua, -hawili, -peleka, -safirisha, -somba

hawilisho (ma-), ubebaji (.), usafirishaji

(.), usombaji (.)

mfanyakazi wa mawasiliano (wa-)

-a kusafirisha, -a uchukuzi;
chombo cha usafiri (vy-); uchukuzi (.), ujira wa
usafirishaji (.);
ndege uchukuzi (-)

(.) transfoma (-), kibadilisho (vi-), badilisho

(ma-)

-badilisha

mashine ya kuchimbia mahandaki (-)

handaki (ma-), mfereji (mi-), msingi (mi-),

mtako (mi-), mtaro (mi-)

ngazi (-)

trapeza (-)

gurufu (-)

gharama (-), haraja (-); matumizi (.)

-gharimia, -la raha, -tumia;

-sarifu;
-ongea (.); -hariji,
-harijia; , -fuja,
-fuya, -poteza

hawala (-)

chombo cha kuvulia samaki (vy-)

majonzi (.), msiba (mi-), ombolezo (ma-);

-mkalia mume eda;
-weka (-kaa, -andika) tanga

-a kuomboleza, -a matanga;
tanga (ma-)

362

kielezi (vi-)

koo (ma-)

1) (, ) daawa (-; ma-), haki (-),

dai (ma-)
2) () dai (ma-), haja (-), maombezi
(.), ombi (ma-), takio (ma-);
malipizi (.)
3) () faradhi (-)
4) () sharti (-; ma-)
5) () takwa (ma-), haja (-)

uyakini (.)

-enye makuu

1) () -daha, -dai, -gogoteza, -toa

haja kwa, -taka haja kwa, -goma, -hitaji,
-kamia, -ng'ang'ania, -omba, -omboleza,
-taka, -shurutisha, -sisitiza, tetea;
-hongeza, -dai hongo;
-lipiza kisasi, -toza kisasi;
-chagiza, -jadi,
-chadi; ( -.) -wia;
-jidai; -taka
hesabu; , mtaka (wa-)
2) () -hitaji, -taka

1) ( ) -lazimu
2) ( ) -takikana

1) () adha (-), chonza (-), dukuduku

(-; ma-), fadhaa (-), gubu (-), hamu (-),
kiwewe (vi-), kololo (-), hangaiko (ma-),
machug[w]achug[w]a (.), mauja (.),
mpapatiko (mi-), muuya (mi-), mwuja (mi-),
ramu (-), sokomoko (ma-;-), sononeko (ma-),
sumbuko (ma-), usumbufu (.), wahaka
(e.), wasiwasi (; -); kiherehere (vi-),
mapepe (.) (.); -papa
(.); -wa na ramu
moyoni
2) () kamsa (-)

1) () -babaisha, -udhi, -sumbua,

-virigiza, -hatiki ()
2) () -sonoa, -sononesha, -sumbua

-wa n adha, -fadhaika, -idhika, -jitia

kiwewe, -sonona, -sononeka, -sumbuka,
-fanya wasiwasi

-a hatari, -a kuleta mashaka, -a kuhangaisha

-
chama cha wafanyakazi (vy-)

-levuka, -tokwa na maruirui

kinadhari

() busara (-), akili (-)

1) () - busara, -n busara,
-erevu; kichwa baridi (vi-);
2) () -si-o-lewa;
-levuka

trela (ma-; -)

treki (-)

madende (.), madoido (.)

chombo cha mazoezi ya kiwiliwili (vy-)

kocha (ma-; -), meneja (ma-; -), mfundishaji

(wa-), mkufunzi (wa-), mwalimu (wa-; w-)

ukocha (.)

1) () mkwaruzano (mi-),
mkwaruzo (mi-), suguo (ma-), msuguano
(mi-), usuguo (e.), (.) mng'ang'anio
(mi-); (.) msuguo (mi-), usuguano (e.)
2) (.., ) msuguano (mi-),
mkwaruzano (mi-) (.);
-kwaruzana (.)

-fu[l]uliza, -tabii, -fundisha

-chaga, -fanya mazoezi

drili (-), tarijisi (-), zoezi (ma-)

() -tikisa; ( ) -peperusha;
(.) -piga gumzo

cheleo (ma-), kipapa (vi-), kitetemko (vi-),

kivinyovinyo (vi-), makeke (.), msisimko
(mi-), muhu (-), tukutiko (ma-), ubabaifu
(.), uchaji (.);
-sisim[u]ka

kiherehere (vi-), kivinyovinyo (vi-), utukutu

(.)

-seseteka, -tapa, -tetema;

-peperuka

kishindo (vi-), mshindo (mi-), mchakacho

(mi-), mdato (mi-), mgoto (mi-), mngurumo
(mi-), mpasuko (mi-), mtatariko (mi-),
tatariko (ma-), mwaliko (wali), ualikaji (.),
vumi (ma-)

-alika, -atu[li]ka, -bubujika, -papatuka, -fanya

ufa, -tia ufa

kampuni (-; ma-), chama (vy-)

() mwamuzi (wa-);
-amua

- tatu; theluthi (-), utatu (.)

-dhuru, -onea, -geua (.)

theluthi (-)

pembetatu (-);
pembetatu mraba (-);
pembetatu pacha (-); pembetatu sawa (-);
pembetatu
mshatu (-)

(.) -a pao; pao (ma-)

tombo (-)

1) ( ) -data, -hanikiza, -tatarika;

-alika
2) (., ) -ongea, -tatarika (.)
3) . <<>>

kipengo (vi-), mpasuko (mi-), mwanya (mi-),

mwatuko (mi-), ufa (nyufa);
futuru (-)

-tatu, thelatha ()

. <<>>

bao (ma-), jukwaa (ma-)

mahakama kijeshi (.), korti kijeshi

(-), maktabu (-)

ebatu (-), trigonomia (-)

363


- thelathini

thelathini

mashine kukoboa na kupepeta mpunga (-)

( )
rayoni asteti (-)

kumi na tatu, thelathashara ()

utatu (.)

(.) kisalisali (.), kisonosono (.), tego

(-)

mia tatu

1) () shangilio (ma-)
2) () sherehe (-)
3) () ushindi (.)

1) () -a sherehe
2) () -a kushinda
3) () -a furaha

1) () -dara, -gusa, -papasa, -kunyua;

-sunza
2) () -sisimua;
-penya (.)

utatu (.)

utatu (.)

1) () tatu
2) () gari lenye kubururwa na farasi
watatu (ma-)

watoto watatu kutokana na mimba mmoja

(.)

basi la umeme (ma-), gari l umeme (ma-)

kiti cha enzi (vi-), kiti cha kifalme (vi-), arshi

(-) (.); uwalio (nyalio)

baraste (-), kichochoro (vi-), njia (-)

tropiki (- ; ma-); tropiki (- ; ma-)

kajia (-), kijia (vi-), njia (-), ujia (ma-);

kishoroba (vi-)

364

- kitropiki, - tropiki;
msitu wa hari (mi-)

tabakatropo (-)

amari (-), kamba ya waya (-), usa (-), utari

(tari);
matilo (-)

mafunjo (.), mbayaya (mi-), mtete (mi-),

mwanzi (mi-), nyasi (ma-; -), umboyaya (.);
() tete (ma-; -), ubango (.), mhinzirani
(mi-); muwa Bungala
(mi-); muwa (miwa);
() genderi (ma-), nyeusi (-), bokoboko
(ma-); masinde
(.), gugumua (-);
unyasi (nyasi; ma-), utiko (ma-);
mkalamu (mi-); (.
) mrija (mi-)

bambo (-), fimbo (-; ma-), hinzirani (-), fimbo

kujikongojea (-), mkwaju (mi-), fimbo
kutembelea (-), ufito wa kutembelea (fito);
bakora (-; ma-);
rungu
(ma-); fimbo mtobwe (-)

kijia cha wenda miguu (vi-)

ghanima (-), ngawira (-), nyara (-);

teka (ma-)

1) (, ) bomba (ma-), neli

(-), paipu (-), tubu (-);
mirija falopio (.);
kopo (ma-); chimni (-);
dohani (-);
darubini (-);
ekizosi (-)
2) (.) koneti (-), panda (-; ma-), parapanda
(-), tarumbeta (ma-; -)

mazeka (ma-), mpiga tarumbeta (wa-)

( ) -piga baragumu, -piga duvi, -piga

panda; ( ) -piga tarumbeta

bomba (ma-), neli (-), tubu (-);

digali (-); kiko
(vi-), mtemba (mi-), bori (-; ma-), neli (-);
,

 mdakale (mi-);
kisikilizaji (vi-), mkono wa simu
(mi-)

bomba (ma-), paipu (-)

mrija (mi-)

jasho (-; ma-), kazi (-), leba (-), utendaji (.);

kazi gunda (-)

-fanya kazi; -toa

jasho; ,
mchapa kazi (wa-), mtoka jasho (wa-);
, -vuma;
-idilika, -chapa kazi

adimu, muhali, vigumu; -.

, muhali (-); -.
kishinda (vi-)

() kigego (vi-)

1) ( ) adimu, nad[i]ra
2) () -si-o-pitika, -si-o-fikika

- matata, -enye matata, tata

shida (-), taabu (-), adha (-), balaa (-; ma-),

chachari (ma-), chokochoko (-), harubu (-),
kayaya (-), kipingamizi (vi-), kombo (-; ma-),
maudhi (.), mazonge (.), mfundo (mi-),
mpweke (mi-), mtataniko (mi-), mtato (mi-),
tata (ma-), tataniko (ma-), utatanishi (ma-),
utata (.), neno (ma-), pingamizi (-;ma-),
shaka (ma-; -), shakawa (-), takalifu (-),
thakili (-), ugumu (.), uzito (.);
madhila (.), mambo (.),
mashaka (.), udhia (.);
majojo (.);
-kwama, -la mwasisi, -patwa
na shida, -patwa na taabu, -sakama, -wa
na shida;
-ta (-kutana na) mashaka mengi

-gumu, - mazonge, - mtataniko, - matata,

-enye matata, tata, thakili, -enye usulubu,
-zito; suala sugu (ma-);
-. muhali (-);
neno (ma-); hali
nyembamba (-); njia ngumu
(-); mwaka ahasi (mi-);
-tanza

-a [ki]kazi; timu kazi

(-); nguvu [ki]kazi (-)

siku ya kufanya kazi (-)

-a kudai kazi nyingi, -a kazi ya jasho

-tendaji, -enye bidii

mori (-), bidii ya kazi (-)

utendaji (.), uwezo wa kufanya kazi (.)

mtenda kazi (wa-), mvuja jasho (wa-);

watu watumiao jasho lao
wenyewe (.)

mtenda kazi (wa-)

maiti (-), jifu (-), kaputi (-), kimba (vi-),

msazo (mi-), mzoga (mi-);
zoga (ma-)

kikundi (vi-)

mwoga (wa-), hawafu (-), mcha (wa-),

mchelea (wa-), mteke (wa-); chuchu (ma-),
jike (ma-), mkia wa mbuzi (mi-), moyo
mchache (mioyo) (.)

1) () -patwa na hofu, -ona hofa,

-ogopa, -piga hofu
2) () -nyatua

. <<>>

oga, -enye hofu, -nyonge

woga (.); ufyefye (.), moyo wa bua

(mioyo) (.)

chupi (-), kocho (-);

kaputula (-)

nyukidume (-)

vibanda vya kifukara (.)

kiinimacho (vi-), machezo (.); (.)

hila (-)

dambra (ma-), falka (-), feuli (-), tumbo l

meli (ma-)

365


kidemu (vi-), kitambaa (vi-), tambaa (ma-),
kivulio (vi-), lapulapu (-);
dasta (-)

demu (ma-), tambaa (ma-)

bwawa (ma-), kinamasi (vi-), tope (ma-; -)

msukosuko (mi-), tikisiko (ma-), titio (ma-);

mtitigo
(mi-)

-chekecha, -duguda, -gurugusha, -kukuta,

-kung'uta, -pukucha, -pukuta, -sukasuka,
-suka, -tetemesha, -tifua, -tikisa, -tingisha,
-titisha

-kukutika, -papa, -tapa, -tetema, -tibwirika,

-tifuka, -tika, -tikisika, -tinga, -gwaya

1) () choo (vy-), kisetiri (vi-),

maliwato (.)
2) () mavazi (.)

1) -a choo, -a maliwato;
msala (mi-)
2) ( );
mmikio (mi-); sabuni
kuogea (-); meza
kuvalia (-)

kifua kikuu (vi-)

() mlanga (mi-)

() tubu (-)

kisaki

renge (ma-)

-a kukaza

hapo, huko; huko n huko

1) (. ) -jika
2) ( ) -goka, -jisua

(.) ree (ma-), dume (ma-), jali (ma-)

mwenyeji (w-), mkaaji (wa-), mwananchi

(wa-), mzalendo (wa-)

366

-a kienyeji

kiwiliwili (vi-), mwili (miili)

kahafi kofia (-)

(.) mtitigo (mi-), pigo (ma-), teke (ma-)

ghazi (-), kungungu (.), mavunde (.),

vunde (ma-), muye (-), mvuke (mi-), ukungu
(kungu), unyenyezi (.), utusitusi (.),
kungu (ma-), kungugu jingi
(.), umande (.)

unyenyezi (.)

1) () si dhahiri, si wazi
2) () -a unyenyezi

kipini (vi-), kibonyezo (vi-), kinundu (vi-)

almari (-)

kaga (-)

mkaa (mi-)

tandra (-)

bwanyenye (m-; wa-), mdusia (wa-); kimelea

(vi-), kupe (-) (.)

ukupe (.)

shimo (ma-), tobo (ma-)

kichorochoro kisicho na mahali pa kutoka

(vi-); -shikwa na ulitima

-senea, -dugika

chizi (ma-), hayawani (-; ma-), hoka (ma-),

mpumbavu (wa-), mpungufu wa uwezo wa
mawazo (wa-), mpu[u]zi (wa-)

1) () dufu, -pumbavu, -zuzu; bapa,

butu (.); mpungufu wa
uwezo wa mawazo (wa-), bozi (ma-);
-pumbaa
2) () butu, [-]gutu, -dugi, -vivu;
mabutu
(.), mafutu (.); kisu gamti
(vi-); pembe butu (-);
-senea, -dugika


1) () mafuu (.), ubozi (.),
ubwege (.), upumbavu (.), uzito (.)
2) (, ) ubutu (.)

ubahaluli (.), ukosefu wa akili (.)

duru (-), fungu (ma-), raundi (-)

kwale (-; ma-); kereng'ende (-)

mashine ya kutengeneza elektrisiti

inayozungushwa na maji (gesi) (-)

- kituruki; kofia a
kindoro (-); Kitur[u]ki (.)

usafiri wa kutalii (.), utalii (.)

msafiri wa kutalii (wa-), mtalii (wa-),

mtembezi (wa-)

- kitalii; safari
kutalii nchi (-)

- kitalii

tembezi (ma-), ziara (-)

mashindano (.), mchuano (mi-)

Mtur[u]ki (wa-)

Uturuki (.), Bara Rum (-) (.)

hafifu; ( ) - kijivu;
-fifiliza, -hafifisha

( ) -fifia

hapa; papo kwa papo

1) () forsadi (-)
2) () mforsadi (mi-)

kiatu (vi-), njuti (-);

koshi (-; ma-);
sapatu (-)

-bovu; -. vunde (ma-);

yai bovu (ma-), yai viza (ma-);
-via

mzoga (mi-)

1) () -vunda, -via
2) () -zimika

1) () furufuru (-), ghubari (-; ma-),

wingu (ma-); kiwingu cha
mvua (vi-)
2) () chungu (-; ma-), wingi
(.), kivumbi (vi-) (.)

kitumbo (vi-), maki (-; .), unene (.),

unono (.)

-nene; mwenye kitambi

(wenye), bwanyenye (m-; wa-) (.);
-wa na kitumbo, -wa na mwili;
-nenepa

msazo (mi-), mzoga (mi-)

() zimamoto (-)

1) () -kaanga
2) () -zima; -zima taa;
, -zima moto;
-zima ugomvi; , mzima
(wa-)

halahala, kwa makini, kwa uangalifu, kwa

utuvu

makini (-), uangalifu (.), utulivu (.),

utuvu (.)

barabara, -a bidii

legelege (.)

-nyonge; mtu kikwekwe

(wa-)

kiburi (.), makuu (.), unyeti (.), uvuvio

(.)

() mshaufu (wa-), mwenye kiburi

(wenye), mpenda makuu (wa-)

mahonyo, kwa mahonyo, ovyo

batili, -legevu, - mahonyo, ovyo

wewe; - , - nipe - nikupe

367

( .) mchokocho (mi-)

-korocha, -tosa; -.
-piga mtu msubukuo; -. -chochea

() tango mung'unye (-; ma-), mung'unye

(ma-), kitoma (vi-), boga (ma-), bodwe (ma-);
() mboga (mi-)

kambi (ma-; -), sehemu ya ndani (-);

nyuma mpakani

-a kinyume;
kingaja (vi-)

elfu (-; ma-), kikwi (vi-) (.)

jongoo (ma-)

- elfu

stameni (-)

mchocheo (mi-)

mazimbwezimbwe (.), weusi (.);

giza totoro (-);
kiza chenye maki (vi-)

kibomba (vi-), tubu (-)

bumba (ma-), bunda (ma-), dundu (ma-),

fungo (ma-), furushi (ma-), kivunge (vi-),
mtumba (mi-), tumba (ma-;-), robota (ma-),
vunga (ma-); fundo l nguo (ma-);
bandia (ma-; -)

kilemba (vi-); ,
halfiya (-);
-piga kilemba

-a gereza; mnyororo
(mi-), rumande (-), kifungo (vi-);
, askari jela (-), bawabu
wa gereza (ma-), mngojezi wa gereza (wa-)

bawabu wa gereza (ma-), mngojezi wa

gereza (wa-)

gereza (ma-;-), husuni (-), jela (-), korokoro

(-), mahabusi (-); gereza la
mataifa (ma-);
gereza la mateso (ma-)

368

godoro (ma-)

mbweko (mi-), mgumio (mi-)

1) () maburuzo (.)
2) () pendeleo (ma-)
3) () utambazi (tambazi)

lori la kukokota (ma-)

-zito; -elemea

uvuto (.); uvutano

(.)

taabu (-), matatizo (.), shida (-)

mnato (mi-), ufulikaji waya (.)

( ) - kufulika

daawa (-; ma-), hasama (-), manza (-), teto

(ma-)

1) ( , ..) mahututi, vibaya,

taabani; -vuta makororo,
-puliza pumzi, -pwita
2) () vigumu;
-puliza pumzi; -enda kwa
shindo; -l ngwamba

askari aliyejeruhiwa vibaya (-)

1) () -gumu, thakili, -zito;

kazi jasho (-), kazi sulubu (-);
dhiki (ma-);
mwaka ahasi (mi-);
ngwamba (-)
2) ( ) taabani, -zito, mahututi, -baya
3) ( ) -zito; zigo (ma-);
dungumaro (-), nunda (-)
4) ( ) yabis[i] (.)

1) () himila (-), mzigo (mi-)

2) ( ) uvutano (.)
3) () uzani (.), uzito (.)
4) () zigo (ma-), uzito (.) (.)

-a baya; kesi ya jinai

(-)

1) () -burura, -kokota, -vuta;

-gugurusha; -vuta

kamba; -vuta dakawa

2) () -nyambua;
-vuta kamba; -gandamiza
maneno; -chelewesha, -kawiza
3) () -opoa; (-.
-.) -kamua (.); ,
-kamua jasho n damu (.)

1) () -nyambuka
2) (, ) -pita, -dororeka,
-shika uzi
3) () -enea, -nyoka
4) ( ) -vuta vimo
5) () -jikokota
6) . <<>>

-taradhia, -vuta

-baini, -hakiki, -jihakikishia, -hakikisha,

-yakinia, -jionea; -jionea
kwa macho

1) (, ) ibada (-), imani

(-); maoni (.), shawishi (ma-)
2) () mvut[i]o (mi-), taradhio
(ma-), ushawishi (.)

imani (-), moyo (mioyo, nyoyo), ushupavu

(.), uthubutifu (.), uyakini (.), yakini
(-)

muwala, - moyo wa uyakini, -enye moyo wa

uyakini, yakini; -amini,

-yakini

gubiko (ma-), kilalo (vi-), kimbilio (ma-),

1) (, ) kando , karibu na
2) () kwa; kwenu, makwenu (.); utengo (.), daka (ma-) (.);
kwangu; kwetu, makwetu (.); hifadhi kisiasa (-)

kwake; kwao, makwao (.);

-ua, -katili, -laza chini, -maliza, -nyonga,
kwako
-teketeza,
-toa roho, -tokomeza, -bwaga
3) () -wa na;
moyo umening'oka; kimba; , -kutuli,
-chinja; -piga jambia;
sauti imenipaa, sauti imenikauka
-uawa, -la risasi

kipunguo (vi-), upungufu (.)

-fanya (-ingia, -ona, -pata) msiba

-punguza, -sakiti, -tungua;

-teketezi
-pungufu

uuaji (ma-), mchinjo (mi-);

-sinzisha, -usingizisha, -checheza, -tumbuiza,
uuano (ma-)
-bembeleza, -chuchia mtoto, -ongoa;

(, . .)
katili (ma-), mfisha (wa-), muuaji (wa-),
-tumbuika
nduli (-), mchinja (wa-)

-kimbia, -chepuka, -toroka, -churupuka,

1) (, ) -epua, -ng'oa,
-dabiri, -feleti, -tim[u]ka; -changanya miguu,
-ondosha, -sabili, -sanzua, -shtua, -tegua,
-kata kamba, -mwaga kivumbi, -ponyoka
-tenga, -tokomeza, -tungua, -tupilia mbali;
(.); ,
.. -anua;
-parakachua
-deua; - ,

, -tandua;
bayana
-pambua;

-ng'oa makucha; -ng'oa

bayana (-)
hema, -ondoa hema; -ng'oa

tanga, -kunja tanga;

bayana, - kusadikisha;
-tanzua; -kumba, -sekua;
mfano wa kuridhisha (mi-)
, mwondoa (wa-)

2)
() -futa, -kulula, -safidi;
1) () -babaka, -hakikisha
2) () -shawishi, -babaka, -koleza, yp -fagia; -tandua
kitanda
-kubalisha, -pembeja, -sadikisha, -shaurisha,

369

3) () -vuna, -chuma;
-ng'oa mpunga

1) () -ondoka
2) () -safisha, -fagia

-tuza

mwana [wa] haramu (wana), mwana harashi

(wana)

bwambwa, maskini

kinyonge

kinyonge (vi-), ufukara (.), umas[i]kini

(.)

() chinjo (ma-), uchinjaji (.), mchinjo

(mi-)

() uwezo wa kuua ya risasi (.)

(, ) urembo (rembo; ma-),

valio (ma-); kofia (-; ma-),
topi (-)

1) ( ) ufagizi (.),
ukumbizi (.), usafishaji (.)
2) () mavuno (.)

choo (vy-), kisetiri (vi-), maliwato (.),

msala (mi-)

mfagiaji (wa-), mfagizi (wa-), mwafagiaji

(wa-), msafishaji (wa-); ,
topas[i] (ma-;-)

pambo (ma-), upambo (.)

-bwa, -pungua, -pwa, -tilifika, -yeyuka; (

) -vunda

uharakishaji (.), uhimiz[w]aji (.)

-fn hima, -himiza, -tia haraka

-fn hima

dhara (ma-), hasara (-), shoti (-), uangamizaji

(.)

kwa hasara

370

-n hasara, - hasara

-azizi, halili, jalili, -kuu, -stahifu;

bikizee (ma-), mzee (wa-);
usheha
(.); -taadhimika;
halili (-), mahashumu
(-), mhashamu (wa-), mheshimiwa (wa-),
msharafu (wa-), mstahifu (wa-), muadhamu
(-; wa-), mwadhamu (wa-), muhtaramu (-),
sharifu (ma-)

-cha, -heshimu, -jali, -stahi;

-fanya adabu, -shika adabu;
-heshimu utawala, -heshimu
hadhi nchi; -dharau

hadhi (-; m-), haya (-), heshima (-), itibari

(-), karama (-), murua (-), staha (-), taadhima
(-), uluwa (.), ustahiki (.), ustahivu (.),
mbeko (-) (.)

() mstahifu (wa-);
udhuru mwema (.)

ilani (-), notisi (-)

-arifu, -ripoti, -pasha habari, -fahamisha,

-julisha

-dumisha

1) () jazo (-; ma-), mazidadi

(.), mwongezo (mi-), nyongeza (-),
ongezeko (ma-), ongezo (ma-), uongezaji
(.), uzidishaji (.)
2) () mchapuko (mi-), mpoko
(mi-)
3) (, ) mkuzo (mi-),
mzidisho (mi-), nafuu (-), nyongeza (-),
ongezeko (ma-), ongezo (ma-), uendeshaji
(.), ukuaji (.), ukuzaji (ma-), uongezekaji
(.), upandaji (.), ustawi (.), uzidishaji
(.), woto (.) (.); zaidi (-), zidi (ma-)
(); makororo (.);
(
) halula (-)
4) () uenezaji (.), ukuzaji
(ma-), uongezaji (.), upanu[k]aji (.),
upanuzi (.), utanuzi (tanuzi);
mtanuko wa urefu (mi-);
mtanuko wa ujazo (mi-)


1) ( ) -futua, -kuza, -furisha
2) () -ongeza, -zidisha, -inua
(.);
-rutubisha
3) () -kithiri, -kuza, -ongeza,
-zidisha; -kaza
mwendo
4) () -papua, -tanua, -zidisha

1) (, ) -inuka, -kua,
-kithiri, -ondokea, -ongea, -ongezeka; -zidi,
-endelea, -vuvum[u]ka (.); (. .
) -panda; -rudufika
2) () -kithiri, -ongezeka
3) ( ) -nyanuka, -kua, -tuna, -zidi,
-zidi kupata ukubwa, -tungama; -vimba;
-kulia;
-furutu; -rudufika

-a kukuza; lenzi (-)

dhamana (-)

-bobotoa, -lemaza

kilema (vi-), kiwete (vi-), ulemavu (.)

mabembelezo (.), rai (-), taradhio (ma-),

uonyo (.)

-rai, -sairi, -shawishi;

-taradhia;
-shika sikio (.)

kupiga chenga;
utegaji (.)

-beregeza, -epa, -pambanya;

-pambaniza, -gangaiza;
-tega kazi; -.
-piga chenga

-lowesha, -rutubisha

-lowa, -loweka, -tona

- kusisimua, - kuvutia
taratibu, kwa uhakika, yakini

(, )
moyo (mioyo, nyoyo), tegemeo (ma-),
-chukua, -tongoza, -sisim[u]sha
ubainifu (.), uhakika (.), ushupavu (.),
uthubutifu (.), yakini (-);
1) () -ashiki, -tunuka;
ukinaifu (.);
-hibu
hakika hasa (-)
2) () -hebu, -vutiwa

-tumaini, -tumainifu, -enye hakika, yakini;

1) (, ) hawa (-), tamaa (-), hamu
-amini, -kini, -yakini, -wa
(-), ushabiki (.);
na uhakika
hawa (-)

2) () halili (-), mpenzi (wa-)

chenga (-), kipengele (vi-), kisingizio (vi-),

nahau (-), ngonjera (-), ubishi (.),

hawa (-), moyo (mioyo, nyoyo), tasliti (-),
mzunguko (mi-) (.)
ushabiki (.)

-hakikisha, -sadikisha, -sahihisha, -singizia;

-chukua; -kimbiza;
-. -yakinisha
-kengeua; -.

-hala
burudani (-), kichekesha (vi-), tafrija (-)

-chukua, -kimbiza, -ondoa, -somba

-a kistarehe; kituo
cha kistarehe (vi-);
kitanguo (vi-), uzulu (ma-);
burudani (-)
mtengo katika kazi (mi-)

-liwaza, -starehesha
(.) ruhusa ya likizo (-)

-enye uzito mkubwa, -zito

-achisha kazi, -fukuza, -kung'atulia, -likiza,

371

-ondoa, -ondosha kazini, -sitisha, -staafisha,

-uzulu, -ng'atua (.);
-achishwa kazi, -pewa notisi

-kung'atuka, -staafu, -jiuzulu, -ng'atuka

(.)

-fifia, -nyaa, -sinyaa; -nyaufu

1) () -topea, -bobea;
-chopea
2) (); -funga mizigo;
-baba

-fahamu, -tabiri, -tambua

- kiganda

() kizunguzungu (vi-) (.)

ufifilizi (.)

kabohaidreti (-)

() kaboni dayoksaidi (-);

soda (-)

mfukuaji (wa-), mchimbuaji wa makaa (wa-)

kaboni (-); kaboni

tetrakloraidi (-)

kipembe

[-] kipembe, - pembe, -enye pembe

[-] kipembe; (
. .) lainzimani (-); kiki
kona (-), mkiki wa kona (mi-), shuti ya kona
(-)

bacha (ma-), bopo (ma-), daka (ma-), kidaka

(vi-), kibwiko (vi-), lindi (ma-), mvungu
(mi-), uvungu (.), mwina (mi-), pango
(-; ma-), sahani (-), shimo (ma-), tenguko
(ma-), tundu (ma-; -);
ngama (-); kiganga (vi-);
koongo (ma-)

-vungu

(.) -panua, -zitowisha (.)

-chimba, -didima, -dindia, -zama

372

() mnyonywaji (wa-)

beberu (ma-), bepari (ma-; wa-), dhalimu

(ma-), mdhalimu (wa-), mwenye jeuri
(wenye), kabaila (ma-), mgandamizaji (wa-),
mnyonyaji (wa-), mwinamishi (wa-), guberi
(ma-) (.)

-dhiki, -dhulumu, -gandamiza, -kandamiza,

-husuru, -lemeza, -onea, -saga, -taabisha,
-nyonya damu (.); -a
kidhalimu, - kinyonyaji, -onevu

dhuluma (-; ma-), udhalimu (.; ma-), jeuri

(-), ujeuri (.), ujuba (.), makandamizo
(.), ukandamizaji (.), maonezi (.),
mgandamizo (mi-), ukabaila (.), ulemezi
(.), unyanyasaji (.), unyonyaji (.),
uoneaji (.), utaabishaji (.), utesaji (.),
utumwa (.)

uduni (.), udhalifu (.), legelege (.)

dhaifu, - kinyonge, -nyonge;

mgandamizwaji (wa-), kabwela
(ma-), mtawaliwa (wa-);
( ) -shuka moyo, -legea moyo,
-shuka; uzito (.);
soda (-)

-babaka, -bembeleza, -koleza, -nyenya, -rai,

-pembeja, -sairi, -shaurisha, -shawishi, -tuza;
-.,
-kubalisha;
-shika sikio (.)

-ahidiana

1) () kiaga (vi-), mwafaka (mi-)

2) () mabembelezo (.), rai
(-), shawishi (ma-)

urai (.)

-jidhili

-na-o-takikana, -na-o-faa

-anisi, -ridhisha, -tafadhali

kipembe (vi-), pembe (-); (.)

kona (-);
upembe (pembe); ngoshi (-);

 dama (-);
vikamilisho pembemraba
(.); pembeni

mhalifu (wa-), mtenda jinai (wa-)

- jinai; upelelezi wa
makosa jinai (.);
kanuni adhabu (-)

kipembe (vi-), pembe (-)

kaa (ma-); mkaa (mi-);

kauta (-); makaa
machanga (.); makaa
[] [ma]zimwi (.); ,
sinda (-)

kiguni (vi-); guni

(-; ma-), filifili (-);
ua (nyua)

-a makaa; shimo la
kuchimbua makaa (ma-)

utekaji nyara (.); utekaji

ndege nyara (.), utekaji nyara [w] ndege
(.); unyang'anyi wa mifugo (.)

-teka; -teka ndege

1) () chunusi (-), dutu (ma-), kibuja

(vi-), kijiwe (vi-), kipele (vi-)
2) () mkunga (mi-)

-kirimu; -karibisha chai

dhifa (-), karamu (-); ,

kanzi
(-)

() ngogo (-)

-hatarisha, -tisha, -fanya kitisho, -ti hofu,

-dabu, -kamia, -lungula, -fanya ndaro,
-ogofya, -ponza; ( , ..) -nuksika;
(,
; ) -fulia

-a hatari, - kutisha

hatari (-), uhatarishaji (.), kitisho (vi-),

utisho (.), tish[i]o (ma-), hawafu (-), hofu
(-), mwogofyo (mi-), ogofyo (-; ma-), wogofyo

(.; nyogofyo), ndaro (-), tume (-), ukamio

(.); , mwafa (mi-),
maafa (.)

() kinyongo (.), toba (-), juto (ma-);

-tubu

() bweshu (ma-);
-jiinamia, -nuna, -runda, -sononeka, -zimbaa

chatu (-)

-fana, -fanikia, -fanikiwa, -jaliwa, -ongoka,

-tasawari, -wahi, -bahatiwa;
-ongoka; -shindwa

1) () ghaibu (-), umbali (.)

2) () ondoleo (ma-), uondoaji
(.), uondoshaji (.), uziduzi (.);
upogoaji (.);
sabili (-)

ghaibu (-), umbali (.)

-a jasara, -jasiri, -shupavu

jasara (-), ushupavu (.), ujogoo (.)

(.)

. <<>>

1) () -epua, -ondoa, -ondosha,

-sekua, -shtua, -tekua, -tenga, -toa nje,
-towesha, -tupilia mbali, -zibua, -zidua;
-pogoa; .
-engua; ..
-sabili; -ng'oa jino;
-nyonyoa;
( ) -chinja;
-fuma jicho;
-opoa sumu; -tolewa
2) () -weka mbali;
-baidi

-uka, -ondoka

1) (, ) bisho (ma-; -), chapa (-),

chapuo (-), uchapaji (.), chomo (ma-),
dharuba (-; ma-), gumi (ma-), kibao (vi-),
kikiri (-), kikumbo (vi-), kumbo (-; ma-),
kipigo (vi-), mpigo (mi-), pigo (ma-; -),
kishindo (vi-), mshindo (mi-), kisikusiku
(vi-), mdukuo (mi-), mkupuo (mi-), mkutuo

373

(mi-), mtitigo (mi-), shindo (ma-), upigaji

(.), mgong'oto (mi-);
dafrao (-), ugongaji (.);
, , , . .
mchapo (mi-); bakora (-; ma-),
kigongo (vi-); ()
kiboko (vi-); komango
(-; ma-); konde (ma-), konzi
(-; ma-), panchi (-), sumbwi (ma-);
teke (ma-); (
) mkambi (mi-);
kipigo cha kichwa (vi-); (
) kibao (vi-), mkiki (-; mi-), mkwaju
(mi-), kiki (-), shuti (-; ma-);
shtuko (ma-); (
) keu (-; ma-)
2) ( ) mshindo (mi-), kishindo (vi-);
,
ndundu[ndu] (-);
mbisho (mi-); , ,
. mdundo (mi-)
3) () mgutusho (mi-), mshtuko
(mi-), pigo (ma-;-)

mkazo (mi-), shada (-; ma-);

-kaza

1) (.) mpiga ngoma (wa-)

2) () mchapa kazi (wa-)

1) () -a kujikaza;
uchapaji kazi (.)
2) (. ., .) ngoma (-)
3) (.) -enye mkazo
4) (.) -a kushambulia kwa ghaf[u]la

-piga, -bakua, -bata, -bisha, -bobota, -bubuta,

-chapa, -dhurubu, -dika, -duta, -finyanga,
-fua, -fusa, -gonga, -gonganisha, -gota, -puta,
-titiga, -kong'ota, -kongota, -kumba, -nyuka,
-kunguwaa, -kupua, -limba, -nesa, -ng'ota,
-papata, -tonosha, -twanga; -ezeka, -tandika
(.); -panda kichwani;
-piga ngumi, -piga konde;
-zaba;
-piga kwa bapa la upanga;
-piga mateke;
-piga fimbo; ,
-fyata; -piga kiki, -piga
mkwaju; -fyatua
mkiki, -fyatua shuti, -chomoa mkwaju;
-popota, -dunda;
-gutusha; -kokomea;
, mkupuzi (wa-), mpiga (wa-)

374

-chubua, -gonga, -gonganisha, -jigonga,

-kwaa, -jipiga; -tia mafuta
(.)

bahati (-), chumu (-), fani (-), faulu (-; ma-),

futahi (.), ghanima (-), heri (-), jaha (-),
jumu (-), nasibu (-), sudi (-), kikuti (vi-)
(.)

- heri, -enye bahati nzuri;

-bahatika, -jaliwa heri

heri, kwa bahati, kwa kufaulu

mabruki, -a kufaulu

-rudufu, -zidisha maradufu;

maradufu

-rudufika

tashdidi (-), uwili (.)

() ajali (-), nafsi (-), sudi (-)

() uzito (.), msongamano (mi-);

msongamano wa
masi (mi-)

-tenga; -himiza, -weka

maanani; -tilia
nguvu

1) () -shika, -ganda, -guya, -nasa,

-ng'ang'ama; -nyima,
-hini; -. -angasa;
-shikilia
2) () -kolea, -zuia, -tua

1) () -shikilia
2) () -jizuia

urahisishaji (.)

-rahisisha

ujamaa (.); "" kiujamaa

ajabu, kamani

uajabu (.), uzungu (.)

1) () ajabu, -geni, - mshangao, -

kustaajabisha, -zungu, simo (); -.

nduni (-), simo (-);
-. -ghairi;
hisia ngeni (-)
2) () ajibu, murua

ajabu (-; ma-), bumbuazi (-; ma-), butaa (-),

ghumio (ma-), kimako (.), mmako (mi-),
kituko (vi-), mashangao (.), mshangao
(mi-), ushangao (.), mastaajabu (.),
mgutusho (mi-), mkurupusho (mi-),
mzumbao (mi-), shtuko (ma-)

-shangaza, -staajabisha,-bumbuaza, -goga,

-gutua, -komanza, -kutusha, -tekeza, -pagaza
(.); - kustaajabisha

-shangaa, -staajabu, -staajabika, -ajabia,

-pigwa na butaa, -kutuka, -maka, -pigwa na
mshangao, -ona ajabu, -shtuka, -tahamaki,
-roja

akania (-), lijamu (-)

(.) -kupua mbio, -kupuka mbio; -nunua

pujo, -nunua ford (.)

() -vua

mada (-), mnyosho (mi-), mwongezo wa urefu

(mi-)

-ongeza urefu, -refusha, -tanua, -tawilisha;

-refusha, -endeleza;
-bohadi

-nyorora, -refuka, -zidi kupata urefu

1) () -a kufaa; ,
fursa (-), wasaa (.);
-juzu, -timirya ()
2) () -a raha

tamfu

1) () chumvi (.), mbolea (-),

mchanougo (mi-);
mbolea samadi (-);
mbolea za asili (.)
2) () rutubisho (-; ma-)

-tia mbolea, -simadi

neema (-), starehe (-); fanaka (-),

faraha (-), huduma (-), matumizi (.)

mtoshelezeko (mi-), utoshelezo (.), radhi

(-), uradhi (.), ridhaa (-), ridhia (-), shibe
(.), ubashasha (.);
utekelezaji wa mahitaji (.);
-koya

raha (-), ukinaifu (.), utoshelevu (.),

utoshelezo (.);
kinaa (-)

-furahifu, -kinaifu, radhi;

mkinaifu (wa-); -ridhika, -tosheka, -kolwa, -shakiri,
-shukuru, -tamauka, -toshelezeka

- kuridhisha, -toshelezi; -faa, -tosha

1) () -ghoshi, -kora; -toshelezi

2) () -kidhi, -kifia, -kinaisha, -pa
radhi, -ridhi, -tosheleza, -wakifu, -shibisha
(.); ( )
-jibu; -tengeneza;
(. ) -taamisha;
-. -tulia;
-ridhisha (-tosheleza, -kidhi)
haja, -hudumu, -tosheleza mahitaji, -maliza
mahitaji
3) () -pendeza, -ridhisha;
, -anisi,
-timiza ngoa, -tamauka

-ridhika, -toshelezeka;
-kinai

anasa (-), mteremo (mi-), radhi (-), tafrija (-),

ubashasha (.), utumbuizo (tumbuizo),
uhondo (e.; ma-);
-tamwa

hudhud (-)

kiasi cha maziwa yaliyokamuliwa (vi-)

-pa hadhi, -tunza

-stahili

() barua (-), cheti (vy-;-), hati (-),

ithibati (-), kipande (vi-), kitambulisho (vi-),

375

kithibitisho (vi-), leseni (-), stashahada (-),

tikiti (-), waraka (nyaraka)

-hakikisha, -sahihisha, -shuhudia, -sudukia,

-thibitisha; , (-.)
msahihishaji (wa-);
mjarabati

-hakiki, -hakikisha;
-. -yakinia

-panga utoto, -panga mtoto

mshipi (mi-)

-taabisha, -tesa, -sikitisha, -huzunisha

-huzunika, -sikitika

-a kusikitisha, -a kuhuzunisha

() mlegevu (wa-);
-sononeka, -ghumia;
-jikunyata;
-jiinamia

faragha (-), kitwea (.), ukiwa (.), upweke

(.), utawa (.); faraghani,
sitara

kitawa

mtengo (mi-), utawa (.)

-kiwa

-jifumba, -tawa

-enda, -hama, -ondoka, -toka

hofu (-), kicho (vi-), kitisho (vi-), kituko (vi-),

maafa (.), ogofyo (-; ma-), tume (-), woga
(.)

-gutusha, -hofisha, -ogofya, -shangaza,

-sisimua

-sisim[u]ka, -gutuka, -ingiwa na hofu

-n hofu

tayari; -isha ( . .)

-zidisha ukali

376

-chukuana, -ishi nyumba moja, -patana

chajio (vy-), chakula cha jioni (vy-), kijio

(vi-), kilalio (vi-), mlo wa usiku (mi-)

-la chajio, -la chakula cha jioni

halali, halisi; -halalika

-halalisha

akania (-), fio (-), hatamu (-), zimamu (-)

1) ( ) hatamu (-);
lijamu (-)
2) () utasi (.)

1) (, ) bahasha (-; ma-), bunda

(ma-), fundo (ma-), furushi (ma-), julfa (-),
kivunge (vi-), shada (-; ma-), tita (ma-),
vunga (ma-); fungo (ma-);
sokoto la nywele (ma-), songo la
nywele (ma-); -fundika
2) (, ) fundo (ma-), kifundo
(vi-), kisigino (vi-), mfundo (mi-), tanzi
(-; ma-), upeto (peto), utanzi (tanzi);
unane (.);
, . . fundo
la mti (ma-); makoroa
(.), mangrini (-); , -
shalaka (-);
(
, ) kipindo (vi-)
3) () gango (ma-)
4) (, ) kiini (vi-)

1) () -embamba, finyu, kabibu,

tarakiki; njia mafinyo (-);
shoroba (ma-);

ung'ongo (ng'ongo); ,
shupatu
(ma-); patashika (-) (.);
, shoroba (ma-), ushoroba
(e.), ujapojapo (japojapo), ushoroba (e.),
upenyepenye (penyepenye);
uchochoro (chochoro; ma-);
mchochoro (mi-);
upenyepenye (penyepenye);
-finya, -songa, -songamana
2) (, ) finyu;
o mtizamo finyu (mi-)

1) () -fafanua, -ng'amua, -hisi,

-tambua; -komanya, -maizi ();
-tambulika, -tambulikana;
-geuka
2) () -gundua, -pata habari;
-hakiki;
-nyenyelea; ,
, -ona cha mtema kuni,
-ona kilichomtoa kanga manyoya, -ona
kilichomfanya mbwa kutopata pembe, -ona
kile kilichomfanya popo asitupe macho
angani

mfungwa (wa-), habusi (ma-)

bombwe (ma-), darizi (-), mrembo (mi-),

rembo (ma-), nakshi (-), tarakibu (-);
kiua (-); .
viua
(.); (. )
-churuzia

-enye nakshi, -enye rembo

1) () ukakaya (.), wembamba

(.)
2) ( ..) ufinyu (.)

-hodhi

vifungo (.), mnyororo (mi-), pingu

(-; ma-), uhusiano (ma-), ufungamano (.),
gogoo (ma-; -) (.); ukoo
(koo)

wikiendi (-)

(.) -ingi, tele, mno, belele, kemkem[u]

amri (-; ma-), dikrii (-), katiba (-), sheria (-),

uamuzi (.)

1) () dokezo (ma-), kielekezi (vi-),

kionyo (vi-), onyo (ma-), ubashiri (.; ma-),
2) (, ) hukumu (-),
maelekezo (.), uelekezo (.), mwelezo
(mi-), mwongozo (mi-), shauri (ma-; -), usia
(ma-); maongozi (.)

faharasa (-), kiashirio (vi-), mwelezo (mi-);

alama trafiki (-);
onyo
(ma-); saiti (-)

() . <<>>

-dokeza, -elekeza, -onya, -onyesha, -ashiria;

, -ongoza njia,
-tembeza; -asili;
-soza kidole

-uma, -choma, -onza

( ) ugonjwa wa angani (ma-);

( ) kulewa

-pembeza

utaratibu (taratibu)

1) () utandikaji (.);
ufusio (.)
2) () upakizi (.), uwekaji
(.)
3) () ususi (.)

mlazo (mi-), uwekaji (.)

1) () -laza; (
..) -fyeka (.); ,
mlazi (wa-)
2) () -funganya, -pakia
3) () -tandika
4) () -susa nywele

-lala

1)() mchepuo (mi-)

2) () mtelemko (mi-)

(. ) utegaji (.)

utiriri (.) (.)

-a kutosema kusudi lake, -a kuepukana, -a

kuambaa

-ambaa, -bekua, -beza, -piga chenga,

-chepuka, -epa, -epu[li]ka, -jikengeua,
-pambanya; -beregeza,
-pambaniza; ..
-ghafilika; -, -epukana

kileti (vi-), mtendikani (mi-);

kishwara (vi-), shalaka (-);
ndubi (-)

1) () chomo (ma-), mchomo

377

(mi-), umo (ma-)

2) () sindano (-); -piga
sindano, -choma sindano

kanyo (ma-), lawama (-; ma-), mapatilizo

(.), upatilivu (.), shtaka (ma-), simango
(ma-), taradhio (ma-), tayo (ma-), tofauti (-),
ukamio (.)

-fupisha; ( ) -kusuru

-enye mizizi

-pandikiza

-limba, -ota mizizi

-atibu, -kengemeka, -laumu, -simanga,

-taradhia, -taya

kwa faragha, kichinichini, mang'ungumu,

nyatunyatu, kifisi-fisi (.)

mpambaji (wa-)

upambaji (.)

-kwatua, -pamba, -weka mapambo, -remba,

-rembesha, -fanya urembo, -piga urembo, -tia
uzuri, -fanya uzuri, -zaini;
-kata mabombwe;
, , . .
-nakshi, -darizi;
( ) -ti mabato;
-piga (-kata, -chora, -tia)
nakshi

-jipamba, -jirembesha

1) () almaria (-), kienzo (vi-),

kipambo (vi-), kirembo (vi-), mrembo (mi-),
pambo (ma-), rembo (ma-), sera (-) ();
kazi
(-); kishada
(vi-);
tarizo (-);
uchikichi (.), jicho (macho);
( )
korosho (ma-); ,
jasi (ma-);
( )
pete (ma-); shamili la pua
(ma-), hazama (-);
kishaufu (vi-), kipini (vi-);

378

kikero (vi-);
(
, ) pelele
(-); (
) kingaja (vi-);
,
kinagiri (vi-);

( ) jebu (ma-);
ukoa
(koa);
utondoti (tondoti);
kidividivi (vi-), kipuli (vi-), nti (-),
shamili (ma-); mangwaji (.);

shembwere (ma-)
2) () urembeshaji (.), urembo
(rembo; ma-), madoido (.), upambo (.),
valio (ma-); bombwe
(ma-)

darizi, -pambe, -rembo

1) () boma (ma-), buruji (-; ma-),

ngome (-), sera (-);
chamba (vy-)
2) () mkazo (mi-), kazo (ma-),
udumishaji (.), uimarishaji (.),
uthibitishaji (.)

1) () -dumisha, -imarisha, -jenga,

-kuza, -tia (-, -zidisha, -ongeza, -imarisha)
nguvu, -shadidi, -thibitisha, -kaza (.);
-jiimarisha
2) () -kaza, -kokomea, -pachika,
-sakamisha, -shadidi, -thibitisha;
-.,
-kita

-a siri; kisetiri (vi-),

panyamavu, mahali sitara, mede (-)

bisari (-)

mfuga (wa-)

1) () -dhalilisha; -wezekana
2) () -fuga

fugo (ma-)

-ongeza ukubwa, -zidisha

ficho (ma-), gubiko (ma-)

ficho (ma-), gubiko (ma-)

-ficha; -sitirika

1) () -jificha
2) () -jifunika

ficho (ma-), kimbilio (ma-), ufichaji (.),

sitara (-), usetiri (.); ,
shogi
(ma-); .. kilindo (vi-);
sitara

siki (-)

umo (ma-)

gubiko (ma-)

-zongomeza, -gubika, -funika

-nasa

msuluhisho (mi-)

-afikianisha, -rekebisha, -sawazisha;

makataa (.);
, .. -suluhisha;
-afik[i]ana; ,
kijumbe (vi-), mshenga
(wa-); ,
msuluhishi (wa-)

-tundama

() mzinga wa nyuki (mi-)

(.) -kimbia, -toroka; -nunua pujo, -nunua

ford (.)

-ondoka, -puruka

1) (, ) -fifia, -teketea,
-toweka
2) (.) -angamia, -potea

ushahidi (.), bayana (-), kidokezi (vi-)

koa (-; ma-), konokono (-;ma-); ()

hombwe (-), jeta (-), kayakaya (-), kobwe
(ma-; -)

barabara (-;ma-), mtaa (mi-), njia (-), usita

(.)

( ) -kidhibisha; (
) -fumania; , . [] msudukishi (wa-),
msutaji (wa-);
-shikwa ugoni

mnaso (mi-); tanzi la samaki

(ma-)

bakunja (-; ma-), hila (-), kengo (-), kipengele

(vi-), kitimbi (vi-), limuko (ma-), makri (-),
mbinu (-), mzungu (mi-), nahau (-), ngonjera
(-), telezi (-), ubarabara (.), ubishi (.),
zonge (ma-) (.)

barabara ndogo (-), mchochoro (mi-),

uchochoro (chochoro; ma-)

-boresha, -endeleza, -s[i]tawisha, -tuliza,

-zaini; -nafisisha;
-neemesha

-wa nafuu, -tengenea, -tulia; (

) -nafisika

nafuu (-), tengeneo (ma-), uafadhali (.),

maendeleo (.), uendelezaji (.);
() ujambo (.), ahueni (-), nafuu (-),
unafuu (.)

-cheka, -tabasamu, -toa tabasamu, -kunjua

uso; mwenye
tabasamu (wenye)

kicheko (vi-), ucheko (.), tabasamu (-;ma-),

bashasha (-)

() mwenye tabasamu (wenye)

[onyo la] mkataa (mi-), neno la mwisho

(ma-)

akili (-), bongo (ma-), ubongo (mbongo),

ufahamivu (.), fahamu (-), kichwa (vi-),
maana (-), nadhari (-), werevu (.);
katika akili, kichwani

(, -.) hafifisho (-)

() mpungufu wa akili (wa-), mwenda

379

wazimu (wa-)

-ficha, -nyamazisha, -pita kimya

-hakiri, -hafifisha;
-dhili; , -dhalilisha,
-dunisha, -puuza

fundi (ma-), mahiri (-), mweledi (weledi)

hodari, kinadhari, kistadi;

-charaza

-elekevu, -erevu, fahali, farisi, hodari, kabili,

-karamshi, - kistadi, mahiri, sanifu, stadi,
-weledi; tadbiri (-);
msani (wa-);
farisi (-), kabili (-), stadi (ma-),
hodari (ma-); -chagaa,
-erevuka

maarifa (.), ujuzi (.), hila (-),mahiri (-),

ubingwa (.), ufundi (.), uhodari (.),
ujuaji (.), ustadi (stadi), utaalamu (.),
uunzi (.), zoea (ma-);
madaha (.); (,
) utungaji (.);
umbuji (.)

-chekecha, -dunisha, -fupisha, -hafifisha,

-kasiri, -kata, -nakisi, -punguza, -sakiti,
-tungua; , . .
-kusuru; (,
-. -zimua;
-pumzisha;
-piga dim;
-rahisi;
( -.) -dunisha
uwezekano; rafi

( ) -nyaa, -pogoka; ()
-punguka, -pungua; () -tilifika,
-tindika, -yeyuka (.)

kipunguo (vi-), kipunguzi (vi-), mpunguo

(mi-), upungufu (.), upunguzaji (.),
mchekecho (mi-), mkato (mi-), mtapaso
(mi-), nakisi (-), ufupizo (.; ma-)

nakisi, -pungufu;
-pogoka

[kwa] kiasi, taratibu

380

kiasi (vi-), taratibu (-), tawasufi (-), ukadirifu

(.); ukinaifu (.)

- kadiri, -kadirifu, -kinaifu, taratibu;

-tawasufi

() hayati (-), maiti (-), marehemu (-)

-fisha, -ua

-tuliza, -punguza, -fanya -we -a kadiri

mwafaka (mi-)

aula; -laiki

-jua, -tasawari; -fyokocha

-pendeza

kifa (vi-), ufaji (.)

-aga dunia, -enda ahera[ni], -fariki dunia, -fa,

-enda jongomeo, -kata pumzi, -kata roho, -toa
roho, -patwa na (-kutwa na, -patikana na,
-fikwa na, -kutana na) mauti, -ondoka katika
ulimwengu, -salimu roho, -f ujusi (.);
-tupa mkono, -patikana n faraja, -kata
kamba (.); -fa
kibudu; (
, .
.) -fa fofofo; ,
-fa kiume;
-fa (kibudu, kipindi,
ujusi, upinda); -fia nchi;
-fa njaa;
(. )
-pukutika (.); -fa
uzazi; -fa kama
mbwa; -. -fa;
-kauka kwa vicheko
(.); , -. mfiwa (wa-)

msuluhisho (mi-), tengemano (ma-), tengeneo

(ma-), upatanisho (.)

tengeneo (ma-)

mhurumiwa (wa-);
-lainika, -terema

mpatanishi (wa-)

-lainisha, -fanya amani, -tuliza, -patanisha;

 -gona koma

-tengemaa, -tengenea, -tulia

(.) -zidisha; (.) fi

-ongea, -ongezeka

1) () mzidisho (mi-), ongezo (ma-)

2) (.) dharuba (-; ma-)

- busara, -n busara, -erevu, -fahamivu,

-kocho (); mwenye
busara (wenye), mwerevu (wa-);
-erevuka, -wa n hekima, -janjaruka,
-tanadhari

uamuzi (.)

kimawazo

() -tulia; () -nyamaza

-gong'otesha, -nasihi, -ng'ang'ania, -omba,

-rongaronga, -sihi, -taradhia;
-. -tawasali; (-. -.)
-denda; -nuiza

mang'amung'amu (-), ukichaa (.),

uwenda[wa]zimu (.)

kiakili; akili afkani

-a kiakili; bongo
(ma-), maana (-)

beseni ya kujinawa (-)

kiosho (vi-)

-nawa

(.) wizi (.); ndoa

kuibia (-)

(.) -iba, -torosha; -hala

hekima (-), jukumu (-; ma-), maarubu (.),

mradi (mi-), nia (-), kusudi (ma-)

[kwa] makusudi

-a kusudi, makusudi

-simadi

stoo (-), duka kubwa (ma-)

1) (.) [-a] kienezi

2) () -a ote, -a kawaida

chuo kikuu (vy-), yunivasiti (-)

-adhiri, -aibisha, -beja, -beza, -dhalilisha,

-dhili, -dunisha, -fedhehi, -hafifisha, -tusha,
-nyanyasa, -nyenyekesha, -tweza; -tungua,
-inika,-tema mate usoni (.);
-umbua (.)

-jidhili; -jipunguza, -jiumbua (.)

dhila (-; ma-), fedheha (-), idhilali (-),

madhila (.), mbiginyo (-), ukashifu (.)

kinyonge

legelege (.), udhalifu (.), unyonge (.)

dhalili, dhili, -dhilifu, duni, - kinyonge,

-tule; ,
udhalili (.), dhila (-; ma-);
mnyonge (wa-);
-dhalilika, -dhilika, -dunika

-a kudunisha, -a kudhilisha, -a kufedhehesha

-si-o n kifani, -a aina ya kipekee

() -tuliza; -zima, -zizimisha

(.)

-sawazisha

guo (ma-), nguo rasmi (-), gwanda (ma-),

yunifomu (-)

. <<>>

nyanyaso (-; ma-)

1) (, ) -angamiza, -la,
-haribu, -daathari, -kumba, -hilikisha, -hasiri,
-maliza, -teketeza, -tekua, -nyonga, -tilifu,
-tokomeza, -tosa, -towesha, -ua, -damiri
(); -ponda, -futa (.);
-angamia, -damirika, -hiliki,
-teketea, -tokomea;
-twanga adui

381

2) (, ) -didimiza,
-maliza, -ondosha; -fyeka, -pangusa, -futa
(.)

-tilifika, -angamia, -teketea

1) (, ) gharikisho (m-),
hilaki (-), kumbo (-; ma-), uharibifu (.),
nakama (-), uangamizaji (.), uborongaji
(.), uteketezaji (.)
2) () mfuto (mi-), ufutaji (.),
kivunjo (vi-) (.)

-chukua, -kumba, -ondoa, -sanzua, -somba;

() -bebesha (.);
-kokoa; -changanya miguu;
-peperuka; ,
mtwaa[ji] (wa-)
-
shaushi (ma-)

(=28.3 ) aunsi (-); (=28.08 ) wakia (-)

-shikwa na kinyongo, -ingiwa na ghamu, -wa

na jitimai, -ona sikitiko

-zito, -a kusikitisha, -a kuhuzunisha;

-wa n jitimai

buka (-), ghamu (-), hamu (-), jitimai (-),

kinyongo (.), sikitiko (ma-), uzito (.)
-
ofisa mteule (ma-)

anguko (ma-), mwangusho (mi-), dhii (-),

wozo (.) (.); ufifilizi (.),
tahafifu (-); -teketevu

1) () mkebe (mi-), kasha (ma-)

2) () upakizi (.)

-funganya, -pakia, -sindika;

, -funga mizigo

( ) -nono; ( ) tipwa,
-nene; -tononoka

ijara (-), malipo (.);

karisaji (-); (.)
( ) zaka (-)

-hongea, -lipa; -lipa deni;

deni fisa (ma-)

382

-gandamiza

-tawakali, -tegemea; -shika

tamaa, -weka kwa tamaa

tashibihi (-), ufananishi (.)

-fafanisha, -fananisha, -oleza, -sawazisha,

-shabihisha

-jifananisha na

kamishna (ma-), mjumbe (wa-), wakili (ma-),

mtwale (wa-)

-idhinisha, -wakilisha, -wezesha

mtajo (mi-), kumbukumbu (-; ma-);

dhikiri (-)

-dhukuru, -dokeza, -gusia, -nena, -taja,

-tamka; -dhikiri

-neneka, -tajika

1) () kishujaa
2) () ng'ang'a

1) () -kakamavu, - kishupavu,
-shupavu, -stahamilivu, imara (.);
mshupavu (wa-),
mwendelezi (wa-), mvumilivu (wa-),
mkakamavu (wa-), mstahamilivu (wa-);
-imarika, -ng'ang'ania; -kakamaa,
-kakawana, -kazana (.)
2) (; ) mshindani (wa-),
mkaidi (wa-), mwenye shingo ngumu (wenye)
(.)

1) () ghera (-), idili (-),

ujitahidi (.), ukatavu (.), ulabibu (.);
imara (-), kani (-) (.)
2) () ukaidi (.), ukatavu (.);
upindani (.) kani (-) (.)

1) ( ) -babaka, -shika
kani, -kaza, -shadidi, -shika, -shikilia
2) (, ) -fanya
ukaidi, -kaidi, -dinda, -shupaa (.)

rekebisho (ma-), tengeneo (ma-), tengenezo

(ma-), utatuaji (.)

taratibu

taratibu (-)

(.), ubatilishaji (ma-), uondoshaji (.),

uvunjaji (.), utenguo (.)

-batili, -daathari, -maliza, -ondosha, -tangua;

-tanguka;
taratibu
batili

-rekebisha, -tengeneza
-bembeleza, -denda, -nasihi, -ng'ang'ania,

-rai, -rongaronga, -sihi, -taka, -tuza

-tungamana, -tengenea

kanyo (ma-), mkanyo (mi-), karipio (ma-),

matumizi (.), mtumo (mi-), utumaji (.),
kemeo (ma-), lalamiko (ma-), lalamisho
utumi (.);
(ma-), lawama (-; ma-), mapatilizo (.),
uvutaji bangi (.)
upatilivu (.), shtaka (ma-), shutuma

(-; ma-), simango (ma-), suto (ma-), taradhio

-amili, -tumia; ( ..) -la;
(ma-), tayo (ma-), tofauti (-), tuhuma (-),

ukamio (.); (
(. ) -dokeza;
) simbulio (ma-)
-vuta bangi;

-tumi[li]ka
-atibu, -karipia, -kengemeka, -lalamika,

-laumu, -shutumu, -simanga, -susuika,

-tumi[li]ka
-taradhia, -taya, -tuhumu, -nyambua (.);

, mkanya (wa-)
mkabidhi (wa-), mwamrishaji (wa-), meneja

(ma-)
mkazo (mi-), udumishaji (.), uimarishaji

(.), uthibitishaji (.)

1) () halmashauri (-), hedikwota

(-), idara (-), kurugenzi (-), makao makuu

-imarisha, -jenga, -kaza, -tia (-, -zidisha,
(.), mamlaka (-; ma-), wasimamizi (.),
-ongeza, -imarisha) nguvu
tengenezo (ma-), utawala (tawala)

2) () uongozaji (.), uongozi

-rahisi, -sahili; -pogoa
(.), mwongozo (mi-), uendeshaji (.),

mamlaka (-; ma-), himaya (-), menejimenti

upogoaji (.), urahisishaji (.)
(-), tengenezo (ma-), uchunga (.),

usimamizi (.), tadbiri (-)

-li-o-rahisishwa

-ongoza, -tawala, -endesha, -amili, -amuru,

(.) mnyumbuko (mi-), unyumbufu (.),
-dabu, -hukumu, -miliki, -ti mtu shemere,
mvut[i]o (mi-)
-simamia; -taraba;

-jiongoza; ,
mkaidi (wa-), kiloo (vi-), mgigisi (wa-),
mmiliki (wa-), mwendesha (wa-);
mkakavu (wa-), mpindani[fu] (wa-)
himaya (-)

-kaidi, -gomba, -kacha; -shika kani, -shupaa

meneja (ma-; -), msimamizi (wa-), gavana
(.)
(ma-), kaimu (ma-), mnyapara (wa-), mrakibu
(wa-), mudir[i] (wamudiri)
kigego, ng'ang'a

jaribu (ma-), zoezi (ma-);

ukaidi (.), machachari (.), inda (-),
tamrini (-)
ukatavu (.), upindani (.), upotovu (.),

ushupavu (.), usugu (e.), kani (-) (.)

-fanya mazoezi, -chaga

-bishi, -gumu, -halifu, -kaidi, -katavu,

kitanguo (vi-), mtanguo (mi-), tanguo (ma-),
-shupavu (.); kama
utanguzi (.), mbatilisho (mi-), ubatilifu
ng'ombe;

383

mbishi (wa-); kigego (vi-);

kihongwe (vi-), mkaidi
(wa-), mkakavu (wa-), mkatavu (wa-),
mpinzani (wa-), mpotoe (wa-), mshindani
(wa-), mwenye shingo ngumu (wenye)
(.); -dinda, -kaidi, -jipa
kichwa, -pata kichwa, -fanya upindani, -fanya
ukaidi, -shupaa (.)

-ficha; (.)
-msahau mtu gerezani

( ) usahaulizi (.)

1) () -kosa, -poteza
2) () -saza, -puuza;
-toa maanani, -sambasamba

sahau (-); -sahau

hario!, shangwe!

(.) mlinganyo (mi-), uhusiano (ma-);

mlinganyo
tenguo (mi-);
mlinganyo mstari (mi-)

usawanisho (.), usawazisho (.),

utengemano (.)

-linganisha, -sawazisha

taratibu, -tulivu

-linganisha; -rausi

-wa sawasawa

dhoruba (-), kimbunga (vi-), tufani (-), zubaa

(-)

uranium (.), yureniam (-)

-a uranium; yureniam (-),

madini ya uranium (.)

ukuzaji miji (.)

afikiano (ma-), rekebisho (ma-), suluhisho

(ma-), suluhu (-), usuluhishi (.), tengemano
(ma-), tengeneo (ma-), utatuaji (.),
ufumbuzi (.)

-toa usuluhishi;

384

-suluhisha mgogoro

-tengemaa

-kata, -nakisi;
-tindikia chakula; -punguza
mshahara; nakisi

kipunguzi (vi-)

1) (., ) kasiki (-; ma-)

2) ( ) debe (ma-; -), pipa la
takataka (ma-)
3) ( ) kijisanduku cha kulilia
karatasi za kura (vi-), sanduku la uchaguzi
(ma-), kisanduku cha kura (vi-), kivoteo (vi-)

1) () daraja (-; ma-), hadhi (-; m-),

hatua (-), kiasi (vi-), kima (vi-), kitembo (vi-),
kiwango (vi-), ngazi (-), kidato (vi-) (.);
hali maisha (-), kiwango
cha maisha (vi-);
hadhi maisha (-);
kima cha uzazi (vi-); kima cha
bei (vi-)
2) ( ) upanapana
(.); tungizi
(ma-); usawa wa bahari (.);
pimamaji (-), ujuu wa maji
(.)
3) (., ) pimamaji (-)

1) () dungudungu (ma-), jinamizi

(ma-)
2) () mwenye sura ya kuchukiza
(wenye)

1) () -potovu (.);
2) ( ) -enye dosari;
kilema (vi-)
3) () -enye sura ya kuchukiza

1) () -lemaza
2) ( ) -rembua, -umbua

1) ( ) lemaa (-),
uatilifu (.)
2) () ubaya [wa sura] (ma-)

kivuno (vi-), mavuno (.), uvuno (., ma-),

vuno (ma-), zao (ma-)

uvuno (., ma-)

mzalia (wa-); -.
kizalia (vi-);
mzaliwa huko (wa-)

1) () darasa (-; ma-), kipindi (vi-),

msomo (mi-), somo (ma-)
2) () fundisho (ma-), funzo
(ma-), ibura (-); somo (ma-), kisomo (vi-)
(.); -fundisha somo
zuri

hasara (-), gharama (-)

kwa vipindi

shamba (ma-)

-ketisha

-tamakani

-enye masharubu

1) () -siliki, -elewa
2) ( . .) -tumia

() mlishizo (mi-)

-tona, -tawanya; -tapakaa

bidii (-), ghera (-), hima (-), idili (-), juhudi

(-), maya (.), moto (mioto); uharara (.)
harara (-), hari (-) (.)

kwa bidii

-enye juhudi; -biabia,

-kazana

1) () udevu (ndevu)
2) (.) ukono (kono)
3) () kikono (vi-), papasi (-; ma-)

mkazo (mi-), mkuzo (mi-), thibitisho (ma-; -),

ukuaji (.)

-kaza, -kithiri, -koza, -kuza, -ongeza nguvu,

-tia nguvu, -zidisha, -zitowisha, -chachisha
(.); -koza (-koleza,
-chochea) moto;
-nunuza

-kithiri, -pata nguvu, -shamiri, -shitadi,

-chacha (.)

ari (-), bidii (-), idili (-), jitihada (-; ma-),

juhudi (-), usulubu (.);
( -.) kijasho kipevu
(vi-); -pindana, -fanya juhudi;
-jitutumua;
-kaza

kikuza [nguvu] (vi-); (.) kikuza sauti (vi-)

-piga chenga, -churupuka, -kimbia, -sitirika,

-teleza, -okoka, -ponyoka

mchapuko (mi-),uchapuzi (.), mpoko (mi-),

uharakishaji (.), uhimiz[w]aji (.);
mchapuko
kitovu (mi-)

kichapuo (vi-)

-angusa, -chapuza, -fu[l]uliza, -harakisha,

-fn hima, -himiza, -peleka mbele, -tia
haraka, -sukuma, -kimbiliza;
, -sukuma maendeleo;
-fululiza (-panua, -tanua)
miguu

-chapuka, -fn hima

-agana, -ahidiana, -patana, -kubaliana

-pendeza, -tumbuiza

1) () hali (-);
mazingira (.); mastakimu
(.), hali maisha (-); hali
za utendaji kazi (.)
2) () sharti (-; ma-)

kwa masharti

1) () - sharti
2) () -a kuwazika

-gaja, -ongeza taabu, -tata, -tatanisha;

-tatanika

1) () huduma (-), jamala (-),

mema (.), tajamala (-), hisani (-)
2) () huduma (-), utumishi
(.)

385

-enye hisani, -pole

-cheka, -dhihaki

kicheko (vi-), tabasamu (-; ma-)

utulizaji (.)

-dhalilisha, -zizimisha, -tuliza;

, -tuliza ghasia;
-pumbaza hasira

-pata usingizi, -shikwa na usingizi

tengeneo (ma-), uendelezaji (.)

-fanya bora, -boresha, -sitawisha, -endeleza

-jiendeleza

-tia shaka, -onea shaka

mfu (wa-), marehemu (-), hayati (-)

-nyaufu

-wahi; ( .) -chelewa; ( ..)

-pata; - -diriki;
(-. ) -limatia

fanaka (-), fani (-), fanikio (ma-), faulu

(-; ma-), fora (-), ghanima (-), hatua (-), heri
(-), jaha (-), jongeo (ma-), kiendeleo (vi-),
maendeleo (.), mwendeleo (mi-), mpoko
(mi-), njia (-), saada (-), sogeo (ma-), sudi (-),
tasawari (-), taufiki (-), ushindi (.), ustawi
(.); -endelea;
-fana, ( ) -meta (.);
-tetereka

kwa mafanikio

fani, - mafanikio, mabruki, -ongofu;

-fanikia, -ongoka, -sitawi,
-tasawari; -fanikisha,
-ongoza

-bembeleza, -burudisha, -fariji, -lainisha, -pa

maneno mema, -poza, -liwaza, -pomoa, -tuza,
-tuliza, -pumzisha, -sakiti, -starehesha,
-tumbuiza; -zima, -zizimisha (.);
-gona koma;
-tuliza moyo;
-ongoa; -.

386

liwazo (ma-)

-andisi, -burudika, -nyamaa, -poa, -shukuru,

-stakiri, -tabaradi, -tengemaa, -tengenea,
-tulia, -tuana, -tulizana, -oya (.), -zizima
(.); -lainika,
-tumbuika

burudisho (ma-), faraja (-), kitulizo (vi-),

utulizaji (.), liwazo (ma-), uliwazo (.),
mtanzuko (mi-), tengemano (ma-), tengeneo
(ma-), upatanisho (.);
kitulio cha moyo (vi-)

dawa kutuliza (-), tulizo (ma-), ruzuna (-)

katiba (-); (.) mkataba (mi-)

-choka, -kimwa, -nyong'onya;

-. -choka n mtu

-chovu, -nyong'onyevu;
-tibwirika

kinyong'onyo

kinyong'onyo (.), unyogovu (.), mavunde

(.), mavune (.), uchokezi (.), uchovu
(.), ukombo (.), ukulivu (.), utakalifu
(.), utepetevu (.);
ukimwa (.)

-chovu, hoi, taabani, -tepetevu;

-choka, -kimwa,-nyong'onya,
-taabika

1) () -anzisha, -simamisha, -simika;

-simamisha utawala,
-tawaza; -paka,
-piga mpaka, -weka mpaka, -pakanisha;
, .. -panga;
-wakifu;
-weka (-tia, -simamisha,
-fanya) bei, -piga kima, -rasimu; , .. -weka;
-leta amani, -fanya
amani; -weka
uhusiano, -anzisha uhusiano;
-panga; -suluhu;

-anzisha uhusiano w kibalozi; , -tuliza;
-weka kiwango;

 -weka rekodi
-andaa, -panga, -ratibu, -sabidi, -tengeneza;
2) (, ) -kwesha,
-fanya karamu, -andaa
-simika, -tweka; -tweka karamu; , -barizi,
tanga; -kokomea;
-laki; , -ghasi,
3) (, ) -simamia,
-huni; -gingisa;
-tambua;
-l njama, -fanya njama;
-sahihisha;
-pokea kwa hoihoi,
-asili
-ng'ara, -mshangilia mtu sana;

(
-tengenea, -tundama, -tungamana
) -piga nyungu, -fukiza nyungu;

-fanya hitima;
1) () kiweko (vi-), usimikaji
-buburushana;
(.)
-fanya arusi;
2) (, ) mwongozo (mi-),
-la bia;
tasnifu (-)
-tahini, -mfanyisha mtu mtihani, -tia mtu
3) (, ) seti (-);
katika mtihani;
mashine barafu (-), chombo cha () -tengenea; ,
barafu (vy-), jirafu (ma-), mtambo wa barafu
mwandaliaji (wa-); ,
(mi-)
, mchafuzi

(wa-)
1) () maanzilishi (.), uwekaji
2) (, ) -kinaisha,
(.), uimarisho (.); -kora, -faa, -tosheleza
usanifishaji (.)

2) () ufumbuzi (.),
1) () -tengemaa, -tengenea,
utambuzi (.)
-tulia, -tuana, -tulizana;
3) () usimikaji (.), uwekaji (.)
-stakimu;

, . . -wamia
-konga, -zeeka, -ota (-ingia) kutu (.)
2) () -tengenea, -tulia,

-tuana, -tulizana
. <<>>
3) ( ) -pata ajira, -pata kazi

mfuto (mi-), mtengo (mi-), ondoleo (ma-),

- kikale, -si-o-tumika siku hizi, -kongwe
uondoaji (.), uondoshaji (.), sabili (-),

ukumbizi (.);
kwa mdomo
uondoaji wa makosa (.);

uamuaji (.)
-a mdomo; fasihi simulizi
(-); lugha kusema (-);
-fyeka, -tenga kando, -katiza, -ng'oa, -ondoa,
mapokeo simulizi (.);
-ondosha, -pangua, -sabili, -sanzua, -sekua,
hesabu za kichwani (.)
-tegua, -tekua, -tengua, -tokomeza, -tupilia

mbali, -zamisha, -zibua;

jadi (-), msingi (mi-), tegemeo (ma-)
-toa makosa; -kwamua;

-ondoa
ange, imara
mashaka mwisho;

-kwamua; -amua;
imara (-), mkazo (mi-), uhodari (.),
-vua madaraka;
uimarisho (.), usimeme (.), uthabiti (.)
-fundua, -hozahoza;

-hozahoza;
imara, madhubuti, -tegemevu, thabiti;
-tolewa; , mwondoa (wa-)
sarafu imara (-);

-imarika, -simama, -tegemeka;

-jibari, -jitanibu, -jitenga
-imarisha

-tisha, -zizimua
1) (, )

387

-a kutisha, -a kuogofya

kitisho (vi-), tish[i]o (ma-), utisho (.),

wogofyo (.; nyogofyo)

mtishaji (wa-)

gharadhi (-), takwa (ma-), tamanio (ma-;-),

tazamio (ma-), tegemeo (ma-)

-elekeza

-elemea; ( ,
..) -nyoka juu; -tamani

chaza (-; ma-), nyamata (-); ()

mbalamwezi (-)

mfanya (wa-), mtayarishaji (wa-),

mtengenezaji (wa-), mtunga[ji] (wa-),
mzindushi (wa-);
mfanya fujo (wa-)

1) ( ) maongozi (.),
mwandao (mi-), mwandiko (mi-), utungaji
(.)
2) () mfumo (mi-), mtendo (mi-),
taratibu (-), utaratibu (taratibu; ma-),
tengenezo (ma-); ,
hila (-)
3) () mtambo (mi-)

1) () -gwaya, -legea, -nema,

-nyenyeka, -nyenyekea
2) (-. -.) -pa, -rehemesha;
(, ) -nega;
-pisha njia, -ondokea, -sabili, -jitenga kando,
-jitenga mbali; -sabili;
-punguza bei

fadhili (-), legeo (ma-), turuhani (-), ungamo

(ma-), mwungamo (mi-);
deko (ma-)

[-]laini, -legevu;
-nyenyeka, -tebwereka

mdomo (mi-); mlango wa mto

(mi-), tundu la mto (ma-)

-ongeza ubaya

masharubu (.)

388

baba wa kupanga (-)

-asili, -panga utoto, -panga mtoto;

-ingia
mafa

kaburi (ma-)

-tawanya

-bembeleza, -chukua katika usingizi,

-sinzisha; -gonya

unyaufu (.)

-ngwea, -kauka

ficho (ma-), mficho (mi-), uficho (ma-),

masturi (.), usitirifu (.)

-ficha, -funika, -futika, -sitiri, -siri ();

-vumbika, -vika mtu vitanga vya macho
(.)

masturi (.)

vyombo (.), kifaa (vi-), makolokolo (.),

zana (-)

1) () -dai, -jidai, -teta;

-singizia
2) (, ) -toa idhini,
-idhinisha, -thibitisha;
-thibitisha sheria

1) (, ) dai (ma-), neno (ma-),

tamko (ma-), teto (ma-);
singizio (ma-)
2) () idhini (-), ukubali
(kubali; ma-)

bata mchanga (ma-)

-tia uvuguvugu, -tia ujoto

genge (ma-), jabali (ma-)

kitu cha kuleta faraja (vi-), kitulizo cha moyo

(vi-)

chururu (-), mvujo (mi-)

-fariji, -liwaza, -poza, -pomoa, -tuliza, -tuza,

-futa machozi, -ondolea huzuni; -.

 liwazo (ma-)

-shukuru, -tulizana

faraja (-), kitulio cha moyo (vi-), liwazo

(ma-), uliwazo (.)

mfariji (wa-)

kachara (-; ma-), ushinda wa kusindika (.)

-futa; -futa machozi

1) () -nyamaa, -tulizana,
-tulia
2) () -nymaa
3) () -dhoofika, -fifia

-tuliza

bata (ma-; -), kotwe (-); bata

kanari (ma-); bata mavi
(ma-); salili (-);
bata ziwa (ma-)

mrengo (mi-), ndubi (-), tengo (ma-), parapi

(-)

- kuvuja

mshindio (mi-)

(, ) shibe (.)

-tundama, -tungama;
tako (ma-)

fundo (ma-), mfundo (mi-), kisigino (vi-)

() -kuta, -shiba, -zima njaa; ()

-kata (-maliza, -tuliza, -poza, -zima) kiu

uchovu (.)

-choshi, -chovu, -zito;

-nyeta

kinyong'onyo (.), mavune (.), uchokezi

(.), uchovu (.)

kinyong'onyo

mavunde (.), unyogovu (.), utakalifu

(.); . <<>>

-chovu, -nyong'onyevu, taabani;

-kolwa, -nyong'onya, -taabika

-cho[ke]sha

-choka, -kimwa

utamaduni (tamaduni), utanashati (.)

() mtamaduni (wa-), mtanashati (wa-)

1) . <<>>; ,
-topea, -didima
2) ( ) -gaagaa katika anasa

mzama (wa-)

mjamaa wa njozi (wa-)

- ndotoni, - njozi;
ujamaa wa njozi (.);
njozi uongo (-)

ndoto (-), njozi (-), hapanapahali (-)

mfu maji (wa-)

kusahihisha, sahihisho (ma-)

-safi, -safisha, -thibitisha

-sakifu;
-fusia;
-siriba, -pigilia sakafu

upoteaji (.), upotevu (.);

mzigo (mi-) (.);
mwanguko wa hadhi (mi-)

-kosa, -poteza, -tilifu; ,

-susuwaa, -kakamaa;
, -kakamavu;
( ) -wa tutwe, -kaa
tutwe; -chachamua;
-hasirika, -hiliki, -twaliwa

-tilifika, -tindika, -tokomea, -tota, -toweka

-a asubuhi; ukungu wa
alfajiri (kungu); alfajiri (-);
asubuhi (-)

389

-pyora; -piga chuku, -tia chumvi (.)

asubuhi (-), che (-), alfajiri (-);

asubuhi; asubuhi
yake

tumbo (ma-)

utatu (.)

-taabisha, -kalifu; -jikalifu

-kumbana; -fudikiza uso

pasi (-); ( )
dondoo (-; ma)

upigaji pasi (.)

shimo (ma-), bopo (ma-)

-a kukwaruza, -enye shimo;

njia kukwaruza (-)

1) () -tazama, -tunza;
-alisha, -ganga, -tibu,
-uguza, -tabibu;
-lisha; -lea;
-engaenga; ,
(. ,
) mchungaji (wa-)
2) ( ) -chumbia

hila (-), kitimbi (vi-), mbinu (-), limuko

(ma-), kengo (-)

-cheka, -tikinyika

sikio (ma-)

1) () mauko (.);
kustaafu
2) () huduma (-), mauguzi (.),
tunzo (-; ma-), utunzaji (.), uangaliaji
(ma-), utunduizi (.);
gango (ma-), ualisaji (.), uaguzi (.),
uuguzi (.); utunzaji wa
gari (.)

1) () -ondoka, -enda, -kimbia,

-kung'atuka, -sanzu[li]ka, -tengua, -toka,
-tokomea, -uka; -rufai;
-enda ahera[ni], -enda
huko watu wasikorudi;

390

-tawa; -enda likizoni, -enda

livu; -jifumba;
-piga pande, -tenguka;
-toana; -vogomea;
-teleza;
-huni; -ogelea;
-kwepa jukumu;
-toka machoni;
( -. ) -bobea
2) ( ) -acha, -kung'atuka;
-jiuzulu, -ng'atuka;
-staafu;
-jiuzulu urais
3) ( ) -pita

-tanashati

-hafifisha, -zorotesha, -ongeza ubaya;

(,
) -tabanga

-potoka, -zorota

-salimika, -nusurika; -ponea

tundu sindano (.)

-shiriki;
-hani; (
. .) -changa bia

mshirikio (mi-), ushirikianaji (.)

inspekta wa polisi (-), askari polisi wa mtaa

(-)

mhudhuriaji (wa-), mshirika (wa-), mshiriki

(wa-); msikizi (wa-);
,
mshindani (wa-); ,
mwanaresi (w-);
mwandamanaji (wa-);
mwanasemina (w-);
mwanga (wa-);
mzabuni (wa-); mwanakwaya
(w-); -shiriki

1) () kiwanja (vi-), sehemu (-);

gunda (-), kiunga (vi-), kuo
(ma-), shamba (ma-; -), tingatinga (ma-; -);
,
chenge
(ma-); ,
ucheu (.);
(

) dimba (ma-);
kikataa (vi-), kishoroba (vi-),
ngwe (-); pori
(ma-); konde
(ma-); (
) tange (-);
kitalu (vi-);
jaluba (-; ma-); ,
kitalu cha miche
miti (vi-)
2) () sehemu (-);
paa (-)
3) () kituo (vi-)

bahati (-), nasibu (-), ole (.)

mwanachuo (w-), mwanafunzi (w-),

mwanakisomo (w-); boda (-)

masomo (.), kujifunza

buku (-; ma-), kitabu [cha] kiada (vi-), kitabu

cha masomo (vi-);
kitabu cha hesabu (vi-)

-a masomo, -a mafunzo, -a elimu;

muhtasari wa mafundisho (mi-),
utaratibu wa mafunzo (taratibu);
chuo (vy-), taaluma (-), taasisi (-)

1) () dhehebu (ma-), fundisho

(ma-), mafunzo (.), msomo (mi-), nadharia
(-), elimu (-)
2) () mtala[a] (mi-), taaluma (-),
uanafunzi (.), uanagenzi (.)
3) (. ., .) . <<>>

1) () mwanafunzi (w-), mtoto wa

shule (wa-)
2) () mwanagenzi (w-), tarajali
(ma-); utingo (-;ma-)
3) () mfuasi (wa-)

uanafunzi (.)

elimu (-), maarifa (.), taaluma (-),

uanachuoni (.)

1) (.) mchunguzi (wa-), msomi (wa-),

mwanataaluma (w-), mtaalamu (wa-),
mtalamia (wa-), mwalimu (wa-; w-),
mwanachuoni (w-; wanavyuoni; wanazuoni),
mwanasayansi (w-), ulama (ma-), ustaadhi (-)

2) (.) taalamu; ,
digrii (-; ma-); aalimu
(ma-); -taalamu

1) () hesabu (-)
2) () usajili (.)
3) ( ) kutiwa maanani;
upatilivu (.)

msajili (wa-)

chuo (vy-), koleji (-)

mwalimu (wa-; w-), mfundi (wa-), mfunzi

(wa-), mkalimu (wa-) (); ,
mhidi (wa-);
mwimbishi (wa-)

-hesabu, -tia hesabuni, -weka maanani,

-zingatia; bila kuhesabu

1) () -elimisha, -funza, -fundisha,

-hitimisha, -latamia, -somesha;
-tia adabu, -taadibisha;
2) () -funza, -fundisha, -hubiri,
-hekimiza; ,
-nyenyekesha; -adili
3) () -jifunza, -soma

-jifunza, -soma; -taali -durusi ();

-soma kwa njia posta;
-. -abiri;
-enda tata, -enda tete (.);
-fuzu masomo

mwasisi (wa-), mwanzilishi (wa-)

-enye nguvu ya kuanzisha

-simika, -anzisha

1) () bodi (ma-; -), idara (-), kituo (vi-),

manzili (-; .), nyumba (-), ofisi (-), shirika
(ma-), taasisi (-); kituo
cha utunzaji wa watoto (vi-), kituo cha
[kulea] watoto (vi-)
2) (, ) maanzilishi
(.), uanzishaji (.), uimarisho (.)

adabu (-), jamala (-), murua (-), ustahivu (.)

-nyenyekevu, pole; maneno

maridhia (.); mnyonge

391

(wa-); -nyenyekea

kofia ya manyoya (-)

mchubuko (mi-), tonesho (ma-)

-fyanda, -kunguwaa, -onza, -jipiga, -tonosha

-chubua, -jipiga, -tonoka, -tindia

() -punguza mapana

kishikilizo (vi-), kitanzi (vi-);

tundu l sindano (ma-)

-a masikio; orikali (-)

gema (ma-), genge (ma-), kilango cha mlima

(vi-), mlango (mi-), mbuo (mi-), pengo (ma-)

1) () mbano (mi-)
2) () upondaji (.)

1) () -bana
2) () -bana, -ponda;
-ponda haki;
-pungukiwa

dhara (ma-), hasara (-), maafa (.), mwafa

(mi-), shoti (-), tone (ma-), ubanangaji (.),
uharibifu (.), upeketevu (.);
hasara isiyofidika (-)

mteremo (mi-), raha (-)

raha mustarehe

- raha nyingi, -enye raha nyingi

rahisi kuumizwa, -epesi kuumizwa

ufahamikaji (.)

-baini, -elewa

karakhana (-; ma-), kinu (vi-), kiwanda (vi-);

kiwanda cha kufuma nguo
(vi-), kiwanda cha kushona nguo (vi-)

mwenye kiwanda (wenye)

392

-buni

kipenzi (vi-), moyo (mioyo, nyoyo),

mpendelevu (wa-)

hatua (-); (.) fezi (-); kuandama

kwa mwezi

mwenge (mi-), mtata (mi-), tochi (-)

mtiaji moto (wa-)

mfumba[ji] (wa-), mfanya mazingaombwe

(wa-)

habari (-), hoja (-), jambo (mambo), kweli (-),

ukweli (.), mtokezo (mi-);
yakini (-); data (-)

kweli, hakika

-a kweli, -a hakika

kitendo (vi-), sababu (-);

kitendakazi (vi-)

zao mtiririko (ma-)

(.) ankra (-), bili (-), waraka (nyaraka)

-a kuchagulia;
masomo kuchagulia (.)

idara kuu (-), kitivo (vi-);

a kitivo cha fani (vi-)

bara[j]i (-), hamrawi (-), henza (-), jarari (-)

() pingili [ya vidole] (-)

() mirija falopio (.)

mghoshi (wa-)

mchanganyo (mi-), ughushi (.), upotovu

(.)

-buni, -ghoshi, -potosha

kunjo (ma-)

mkunjo (mi-)

mkungaji (wa-)

uvati (.)

bandia (ma-; -), hadaa (-)

mghoshi fedha (wa-)

bandia, - bandia, batili, ghashi;

fedha za bandia (.);
uzushi (.);
pasipoti bandia (-)

uwongo (.), udanganyifu (.), uhaini (.)

jina la ukoo (ma-)

-a ukoo, -a jamaa; (.
. ) ubini (bini)

mazoea (.), saguo (ma-)

() mtani (wa-);
-tania

ushupavu (.)

mkereketwa (wa-), mshupavu (wa-),

mwungamaji (wa-), shabiki (ma-)

mzushi (wa-)

uzushi (.)

-ota

ndoto (-), njozi (-), utungo (tungo), uwazo

(.), wehu (.)

fasihi ya uzushi (-)

mjigamba (wa-), mjisifu (wa-), chepe (ma-)

ghururi (-; ma-), ujisifu (.), uchepe (.)

taa motakaa (-)

firauni (-)

jimbu (ma-), kilango cha bahari (vi-), kilindi

(vi-), mchirizi (mi-)

farisayo (ma-)

mchanganya [wa] dawa (wa-), mgaw[i]aji

dawa (wa-), mtoa dawa (wa-)

-a kuchanganya dawa;
mjarabati (-)

1) () aproni (-), kimori (vi-)

2) (.) aproni (-)

1) () kaure (-); () sini (-)

2) () vyombo vya kaure (.)

- kigae, -a kaure;
kikombe cha sini (vi-), kikombe cha kaure
(vi-)

() kiikizo (vi-); () kima (.),

nyama ya kusagwa (-)

ngao (-), uso (nyuso)

matemo (.)

1) () mharag[w]e (mi-), mkunde

(mi-), mfiwi (mi-)
2) () mandondo (.), harag[w]e (ma-),
fiwi (ma-); ukunde (kunde)

kienzo (vi-), mashono (.), ushono (.),

muundo (mi-), utungo (tungo)

baradhuli (-; ma-), mshaufu (wa-), mtu spoti

(wa-) (.)

veli (ma-)

-a ajali, -a amri ya Mungu

ulimbwende (.)

fauna (-), jamii ya wanyama wa namna zote

(-)

ufashisti (.)

fashisti (ma-)

- fashisti, - kifashisti;
akina mafashisti

Februari (-)

upendeleo wa shirikisho (.)

393


-a shirikisho, -kuu;
serikali ya shirikisho (-)

shirikisho (ma-), ushirikisho (ma-),

unganisho (ma-);
shirikisho la kandanda (ma-)

fataki (-), moto wa kizungu (mi-)

ngama (-), choo (vy-)

mganga (wa-), deresa (ma-)

kisa cha kuchekesha (vi-)

mtunga kisa cha kuchekesha (wa-)

harakati za kupigania haki za wanawake

(.)

chombo cha kukausha nywele (vy-)

tukio (ma-), shani (-), kioja (vi-), ajabu

(-; ma-), kizushi (vi-)

-a ajabu, -a shani, - kukata shoka (.)

shamari (-)

bwanyenye (m-; wa-), kabaila (ma-), mwinyi

(mamwinyi)

ukabaila (.), umwinyi (e.)

- kibwanyenye, - kimwinyi

firizi (-)

1) (.-.) shamba (ma-; -), konde (ma-),

mgunda (mi-);
ranchi (-)
2) (.) jiguzo (-)

kimeng'enya (vi-)

mfuga (wa-), mkulima (wa-)

kofia a kindoro (-), kofia kitunga (-),

takshi (-), tarbushi (-), tunga (-; ma-)

tamasha (-; ma-);

tamasha vijana (-)

394

hirizi (-), tambiko (ma-), kago (ma-)

kirumbizi (vi-), mchezo wa kupigana panga

(mi-)

maridadi, -a [mtindo wa] kisasa

malaika (-), mlozi (wa-), mchawi (wa-)

janga (ma-), bahati mbaya (-), mnaso (mi-)

(.)

1) () mkuyu (mi-), mtini (mi-)

2) () tini (-), kuyu (-)

() jasadi (-), jirim (-), sine

(-), umbile (ma-), umbo (ma-), jengo (ma-);
-umbika

-enye mfano [wa maneno], -a methali

mwanamichezo wa kutelezea juu ya barafu

(w-)

mazoezi viungo [vya mwili] (.)

mfizikia (wa-), mtaalamu wa fizikia (wa-)

fizikia (-)

- fiziologia, -a kimwili

fiziologia (-)

kimwili;
-pirikana

- fizikia; uatilifu
(.); drili (-)

michezo (.), mazoezi ya maungo (.)

mwanariadha (w-)

kazo (ma-), kikazo (vi-)

-kaza, -kwesha;
-angaza; -kazana

bandia, - uwongo, -a uhange;

uchaguzi wa bandia (.)

mlalangwa (mi-), msasa (mi-); -

mlandege (mi-)

bandia (ma-; -), uwongo (.)

mpenda watu wote (wa-), mfadhili (wa-)

muawana (-;mi-), upendano (.), kupendana

na watu wote, ufadhili (.)

mkusanyaji wa stempu (wa-), mwenye

maarifa stempu (wenye)

ukusanyaji wa stempu (.)

1) ( ) kinofu (vi-), mnofu

(mi-)
2) ( ) sarara (-)

sarara (-)

branchi (ma-), tawi (ma-), mgawanyiko (mi-),

taga (-; ma-), tanzu (ma-), utanzu (tanzu;ma-)

( , . .) temsi (-)

bundi (-; ma-); babewana (ma-), babewatoto

(ma-) (.)

elimu ya lugha (-), asili na maendeleo yake

(-)

mwenye hekima (wenye), mtaalamu wa

filosofia (wa-), mwanafalsafa (w-),
mwanafik[a]ra (w-)

falsafa (-), filosofia (-);

falsafa ya udhanifu (-)

- kifalsafa

filamu (-), picha (-); picha z

rangi (.)

chujio (ma-), kichujio (vi-), takaso (ma-);

. .
kung'uto (ma-);
,
. . kifumbu (vi-);
kuju (ma-);
kichujio cha mafuta (vi-)

kichujo (vi-), uchuja (.)

. <<>>

-chuja

(.) fainali (-); (.) mwisho (mi-)

-a mwisho, -a fainali

-weka (tenga, -toa) fedha, -gharimia, -lipa

gharama

mstadi katika mambo ya fedha na mali (wa-)

- kifedha; msimamo
wa hazina (mi-); mwaka wa
fedha (mi-);
kifedha

fedha (-)

tende (-); kindu (ma-)

Mfoeniki (wa-)

mkaguzi wa hazina (wa-), inspekta wa hazina

(-)

mede (-), mwisho (mi-)

-isha, -maliza

-a mwisho; mede (-)

(.) chenga (-)

- urujuwani, zambarau (-);

uruju[w]ani (.)

ghuba (-; ma-)

kampuni (-; ma-)

-na-o-husu kampuni;
rajamu (-), chapa (-)

mtembo (mi-), nasuri (-)

mrao (mi-), utambi (tambi);

kifa (vi-); mjali (mi-)

uhusiano wa mimea (ma-)

bendera (ma-; -), alamu (-), beramu (-)

395


1) () manowari inayotweka bendera
ya admirali (-)
2) () mtangulizi (wa-)

mlingoti wa bendera (mi-)

chupa (-; ma-), kichupa (vi-);

mrashi (mi-)

heroe (-)

ubavu (mbavu), wingi (-), upande (pande),

janibu (-)

-a ubavuni; mwendo
wa kupita upande (mi-), mzunguko (mi-)

flaneli (-)

-tepetevu, tepetepe, -vivu, baridi (.)

(; .) tambazi (ma-)

zomari (-); () filimbi (ma-; -)

mwishio (mi-)

haramia wa baharini (ma-)

ubati (bati), kibanda (vi-)

-bembeleza macho

flora (-), jamii ya mimea ya namna zote (-)

jamii ya meli (-); - jeshi

la wanamaji (ma-)

kundi la manowari (ma-)

mkuu wa kikosi cha manowari (wa-)

mpandomshuko (mi-)

kititia (vi-), pepeo (ma-)

sebule (-)
-
mlingoti wa mbele (mi-)

1) ( ) kiinimacho (vi-), machezo

(.), mauzauza (.), mazingaombwe (.)

396

2) (.) fokasi (-)

mfanya mazingaombwe (wa-), mfumba[ji]

(wa-)

juzuu (-)

kihodhi (vi-)

( ) jaribosi (ma-);
sineri (-);
jaribosi l bati (ma-)

fasihi simulizi (-)

mandhari ya nyuma (-); mji (mi-),

mwili (miili)

kurunzi (-), tochi (-)

mtiaji moto (wa-), mwasha taa (wa-)

fanusi (-), kandili (ma-), siraji (-), taa

mkono (-), tochi (-);
kurunzi (-); karabai
(ma-; -)

akiba (-), kanzi (-), limbikizo (ma-), mfuko

(mi-), ujazi (.); mfuko
wa matumizi (mi-); akiba
mapato (-), mfuko wa limbikizo (mi-);
mfuko wa
bima kijamii (mi-)

fonimu (-); fonimu irabu (-);

fonimu konsonanti (-)

fonetiki (-), matamshi (.);

sauti za lugha (.)

- sauti

chemchem[i] (-)

-buguika

fowadi (ma-)

1) () aina (-), fani (-), mbinu (-);

kiwakilisho (vi-);
katika sura
2) () dutu (ma-), sura (-), umbile
(ma-), umbo (ma-), muumbo (mi-), utungo
(tungo), wajihi (-); muundi

(mi-); -umbika
3) () mtindo (mi-), muundo (mi-);
flani (-);
kiokea
keki (vi-); subu (-);
kibao
(vi-); kalibu (-), wito (.)
4) ( ) yunifomu (-), nguo
rasmi (-)
5) (.) umbo (ma-);
umbo la umoja (ma-)

uzindaki (.), urasimu (.)

mrasimu (wa-)

kinadharia

kawaida (-)

-a kawaida, -a taratibu, -a unafiki

kigezo (vi-), saizi (-); ukubwa

wa kitabu (.)

rasmi; nguo rasmi (-),

yunifomu (-); (.) -tupu;
mpumbavu mtupu (wa-)

tengenezo (ma-), ujenzi (e.), uundaji (.);

ujenzi wa taifa (.)

-jenga, -tunga, -umba;

-kusanya jeshi;
-unda serikali; -jenga
fikira; , -ibua
fikra; -tungika

-umbika; ( , ) -siliki

-umba

fomyula (-), kanuni (-)

tengenezo (ma-)

-eleza kwa utaratibu

fomu (-), karatasi (-;ma-)

askari wa doria (.)

1) (.) uvushi (.)

2) () harakisho (ma-)

1) (.) -vuka
2) () -harakisha, -hamasisha,
-himiza

kinyunyizio (vi-), pua (-)

boma (ma-), buruji (-;ma-), husuni (-), ngome

(-), sera (-)

[kinanda cha] piano (-)

kidirisha (vi-)

bahati (-), jaha (-), nasibu (-), ajali (-)

mkutano (mi-)

fashini mbele (-)

fosfati (-)

fosforasi (-)

-meta

chombo cha kupigia picha (vy-), kamera (-)

duka la mpiga picha (ma-)

mpima picha (wa-)

mpiga picha (wa-)

-piga picha, -sawiri

picha (-)

nakala ya picha (-), fotokopi (-)

mpiga picha [kwa magazeti] (wa-)

kipima nuru (vi-)

picha pangilio (-)

filamu (-), ngamba (-)

usanisinuru (.)

picha pangilio (-)

397

simu ya picha (-)

kato (ma-), kipande (vi-);

fungu la maandishi (ma-)

msemo (mi-)

nahau (-), msemo (mi-)

mtenga mbali (wa-)

utengano (.)

-a farakano, -a kutia fitina, -a kujitenga mbali

chamkano (ma-), jamii (-), farakano (ma-)

buba (.), firanji (-)

( ) faranga (-)
-
huhaba (-), huhaga (-)
-
huhare (-)

kwale (-; ma-)

mangwaji (.), umaridadi (.)

Ufaransa (.)

Mfaransa (wa-)

- kifaransa; Kifaransa
(.)

1) () hamali (ma-), pakio (ma-), rufaa (-),

shehena (-)
2) () nauli (-)

-kodi; -nauli

nauli (-), upakio (.)

jampa (ma-)

tonge la nyama (ma-)

1) (.) kanda vita (-), mstari wa mbele

(mi-), uwanja wa vita (nyanja)
2) (.) ukingo (kingo)

-a mbele

398

tunda (ma-), zao (ma-);

kipooza (.); mraba
wa matunda (mi-)

fraktosi (-)

glasi (-), bilauri (-)

fumaroli (-)

jiwe la msingi (mawe), msingi (mi-), ufusio

(.), kianzisho (vi-), tegemeo (ma-)

ugumu (.), uzito (.), umadhubuti (.)

- msingi, imara, thabiti, madhubuti

() mtendaji wa chama (wa-)

-fanya kazi, -faa

() kazi (-), wajibu (-; .),

madaraka (.)

1) (= 453,6 ) paun[d]i (ma-)

2) () paun[d]i (ma-)

malisho (.), mlo (mi-)

kofia rasmi ya kijeshi (-)

rukwama (-)

ukelele wa kushangilia (.; ma-), vifijo (.)

jipu (ma-)

bufe (-)

(= 30,5 ) futi (-)

futibola (-), kandanda (-), mchezo wa mpira

[wa miguu] (mi-), mpira (mi-), soka (-)

mwana gozi (wana), mcheza mpira (wa-),

mwanasoka (w-)

jazi a mwanasoka (-)

mfuniko (mi-), tumba (ma-), uo (nyuo);

kijaluba
cha miwani (vi-)

jazi (-); fulana (-)

koromo (ma-)

-fyonya, -koroma, -penga, -shamua

kiunzi (vi-), behewa la ndege (ma-)

haji (-), hija (-)

() haji (ma-); () hajaji

(ma-)

( ) kaki (-)

gwanda (ma-); kapa

(-; ma-); koti la nyumbani
(ma-)

kizembe

uzembe (.), upurukushani (.)

- kizembe;
upuuzaji kazi (.)

halifa (ma-), kalifa (ma-)

( , .) mparuzo (mi-)

( , .) -gurugusha

ovyo

(.) mparuzi (wa-)

twana (ma-)

1) () kigeugeu (vi-), kinyonga

(vi-), lumbwi (-)
2) ( ) kimbaumbau (vi-), kauleni
(-; ma-), ndumakuwili (-)

unyonge (.), ukosefu wa adabu (.)

(.) khan (-)

Kanani (.)

mnafiki (wa-), mzandiki (wa-)

unafiki (.), uzandiki (.)

kivangaito (vi-), kizaazaa (vi-), makorowezo

(.), makunjubo (.), mchafuko (mi-),
uchafuko (.; ma-), mparaganyo (mi-),
mtangauko (mi-), tawanyiko (ma-), vurumai
(-; ma-)

tabia (-), hulka (-), kitiba (vi-), kiumbo (.),

moyo (mioyo, nyoyo), roho (-), silika (-),
siyara (-)

-eleza, -fafanua, -hesabu, -onyesha, -tawasifu

-dhihirika

1) () aridhio (ma-), data (-),

tawasifu (-), tuko (-)
2) () sifa (-)

tabia (-)

maalum[u], hasa, -a kupambanua, -a peke

yake, -a mtindo; alama (-)

-tema [mate], -tapisha

hati (-), mkataba (mi-)

[]
(.) kisutuo (vi-), chakula (vy-)

koto (-), mraa (mi-)

hamdu (-), masifu (.), sifa (-), usifu (.),

kilemba (vi-) (.); tasbihi
(-)

-sifu, -tukuza, -husudu; ( , )

-himidi; ( ) -nadi;
-shaua; -zuzua; ,
msifu (wa-)

-jibodoa, -jisifu, -jitapa, -jivuna

-jibodoa, -jideka, -pig domo, -fahari, -fanya

fahari, -fedhulika, -jigamba, -fanya (-onyesha,
-piga) kiburi, -jikinai, -koga, -jikweza, -fanya
madaha, -iga madaha, -sema maneno
ndaro, -nyetea, -jiona, -ringa, -jisifu, -jitapa,
-jituna, -jitutumua, -twaza, -jivuna, -zuzuka,
-randa (.)

399

-jibodoa, -jideka, -fahari, -fanya fahari,

-fedhulika, -jigamba, -fanya (-onyesha, -piga)
kiburi, -koga, -jikweza, -fanya madaha, -iga
madaha, -sema maneno ndaro, -nyetea,
-jiona, -ringa, -jisifu, -jitapa, -jituna, -twaza,
-jitutumua, -jivuna, -zuzuka; -tanua kifua,
-randa (.);
-jikinai

fedhuli, - lonyo, -enye majivuno, -shaufu

domo (ma-), fahari (-; ma-), ufahari (.),

kishaufu (vi-), lonyo (-; ma-), madaha (.),
magigimo (.), majisifu (.), majivuno
(.), mapyoro (.), ndaro (-), tutuo (ma-),
udibaji (.), ujuvi (.), ulodi (.), uvuvio
(.) (.)

fedhuli (ma-), mdumizi (wa-), mgambaji

(wa-), mjisifu (wa-), mlimi (wa-), mpyoro
(wa-), msuluhivu (wa-), mtambaji (wa-),
mtambatamba (wa-), domo kaya (ma-)
(.)

udakaji (.), ukamataji (.)

1) ( ) -akidi, -bariki,
-ghoshi, -kifu, -tosha; inatosha;
-adimika, -kosa, -pungua, -kosekana;
, mtovu (wa-), mkosaji
(wa-)
2) (, ) -baka, -bamba,
-bokora, -bwakua, -bwia, -chopoa, -dara,
-fumbata, -goya, -guya, -gwia, -kamata,
-koroweza, -kota, -nasa, -ng'ang'ama, -nyaka,
-nyakua, -nyukua, -pata, -shika, -teka;
-daka;
-kwepua; ,
-futia; -piga
mafunda; -akua; ,
mkamata (wa-);
-fikwa na masahibu

-shika; -jishika kichwani

kushika, kukamatwa sana

-a konifera; konifera (-);

msitu wa konifera (mi-)

kuni (.)

ukuni (kuni), ubati (bati)

400

1) ( ) mkia (mi-);
mkusi (mi-);
( ) usinga
(singa)
2) () mlolongo (mi-), msururu (mi-)

1) -a mkia; mkusi (mi-);

mlele (mi-),
msusu (mi-); ( ) tunga
(-; ma-)
2) () -a nyuma

() pono mnera (-)

mhina (mi-); hanuni (-)

hijira (-)

kibanda (vi-), kijumba (vi-); ,

gane
(-); ,
bweni (m-);
,
kumbi (ma-);
tembe (-);
nyumba y kisonge
(-), nyumba msonge (-)

dho[o]fu (-), udhaifu (.), unyonge (.),

uzimbezimbe (.)

dhaifu, hafifu, -nyonge, -teke, tepetepe,

-tepetevu, -tule; kifefe (vi-),
kiwele (vi-), mlegevu (wa-), mnyonge (wa-);
-nyongea;
-konda

utumiaji wa kemia (.)

mkemia (wa-)

kemikali (-)

- kikemia; mbolea
za chumvi[chumvi] (.), mbolea za madawa
(.); e elementi
kemikali (-)

kemia (-), kimia (-)

kufua kwa kemikali

Kihindi (e.)


kwinini (-)

-pooza, -runda, -sinyaa, -via, -zorota

daktari wa kupasua (ma-), mpasuliaji (wa-),

mkataji (wa-); -x kangaja (-), soya
(-)

utabibu wa kupasuliwa (.)

afriti (-; ma-), guberi (ma-), janja (ma-),

laghai (ma-), mswahili (wa-), mwerevu (wa-);
kitungule (vi-), bunju (ma-; -), abunuwasi
(-), baramaki (ma-) (.)

-danganya, -ghuri, -fanya gube, -tumia

hekima, -fanya kisungura, -laghai, -sokota
(.)

kwa hila, kijanja, kipunjo, kisungura

telezi (-)

1) () bakunja (-; ma-), hadaa (-), hila

(-), hekima (-), kengo (-), kitimbi (vi-), mbinu
(-), limuko (ma-), makri (-), ubarabara (.),
ukorofi (.), zonge (ma-) (.), leba (-)
()
2) () busara (-), danganyo (ma-),
ghashi (-), ghi[li]ba (-), ghururi (-; ma-),
gube (ma-), ubarabara (.), ubaramaki (.),
ujanja (.), ukakamavu (.), ushabaki (.),
utundu (.), werevu (.); kwa
bakunja

ustadi (.), ujanja (.), werevu (.)

-erevu, - hila, -n hila, -janja, -karamshi,

-tatai; janjuzi (ma-);
habithi (ma-), mfichaji (wa-),
mjanja (wa-), mshabiki (wa-), mtundu (wa-);
nyoka (-), sungura (-), fisi (-) (.);
-erevuka, -limuka

-tabasamu, -tikinyika

wizi (.), kuteka, uporaji (.)

mwenye mandanda (wenye), mgwizi (wa-),

mnyama mbuaji (.); (.) bundi
(ma-)

kwa njia kinyang'anyi

- kinyang&