-4 у ) V) ^ У) h ) h ) h ) h ) h ) y ) h ) h ) b )- Н |-

.irK4< f<4<4<4<4<4<4<-f<4<4<4<4<4<4<4<-f<4<4<-4<4^-i < «-{ <4<4<4< 4<4<4 ЎЗБЕКИ СТО Н РЕСПУБЛИКАСИ ФАНЛАР АКАДЕМИЯСИ
АЛИШ ЕР НАВОИЙ НОМИДАГИ ТИЛ ВА АДАБИЁТ
ИНСТИТУТИ

<А>

ААПОМИШ
/ I

Ўзбек халқ қаҳрамонлик достони

« Ш А Р К » Н А Ш Р И Ё Т -М А Т Б А А К О Н Ц Е Р Н И
БОШ ТАҲРИРИЯТИ Nf
Т О Ш К Е Н Т —1998
T >л
>z
i £
r ;
Y А й т у в ч и : Ф ОЗИ Л ЙЎЛДОШ ЎҒЛИ
Y Ё 3 и 6 о л у в ч и : МАҲМУД ЗАРИФ ОВ
Нашрга тайёрловчилар:
ХОДИ ЗА РИ Ф ва ТЎРА МИРЗАЕВ
Г ¥
Y
Но ши р л и к ва ма т б а а и шл а р и н и а ма л г а о ши р г а н л а р
Т
ИСЛОМ ШОҒУЛОМОВ (рақбар), ОДИЛ РАҲИМОВ,
БОБУР АЛИМОВ, ОТАБЕК ҒУЛОМОВ,
НАРИМОН САФАРОВ, ВАЛЕНТОНА ПЛОТНИКОВА,
МАНЗУРА АБДУҒАНИЕВА, БОРИС ЦОЙ,
Г ҒАИП ТУРДИЕВ, ВЛАДИМИР НИКИФОРОВ
> /" т"
Г Y
Г
V
г

т Т
Г г
> /■
Г
>z
"V Г
>л
Г
"V
Г
>л

Zr хV
i* г
«Алпомиш» достоин аждодларимиз ижодий
>л
дахосининг бебахо бадиий ёдгорлиги. У бугунга
куида ўэбек халкннннг миллий бирлнгн ва
маънаннй уйюннш, ўэ-ўзинн аиглашинниг рамзн-
га айланган достондир. Асарнннг тўла иашри 6и-
рннчн марта амалга ошнрнлмокда.

© « Ш ар к » н аш р н гт м атйаа к о н ц гр н н
Бош тахрмрижтя
Т о ш ке нт 1998
 -г>У>У>> >У>У >':>>>':>
>< x
4*
•

X
£
£
t
X
Г
X
X
Г
X
4*
X
r
X
X
■ Г
X

J l

АЛПОММШ
------------------------------

r
> /■

x
r

■ $ ■

‘h
x
r
Тл
 Г
■v ■v
_t *I _ Г
"X-#

Г г
х< х<
г г
X
ХА
ХА
г
ХА
г
ХА
$
Г
ХА

Ф .Г .
ХА
±
V Г
ХА
Г
ХА Г
ХА
Г
V Г
Ч* VA
Д О С Т О Н Л А Р ГУ Л ТО Ж И
г X
Халк достонлари қадимиятнинг буюк бир эхсони, ўэлари яратилган даврнинг ч
умумий дунёқараш и, айни пайтда ж онлн анъанавий ижод ва ижро шароитларида
халк рухининг объектив ҳолатини даврлараро ифодалаб, мазмун ва ш акл жиха-
Х ^ т и д а н гох кенгайиб, гох торайиб, аж додлардан авлодларга оғзаки равишда етиб *f*
келган адабий ёдгорликлар хисобланади. Зеро, улар халк миллий тарихининг NA
Х А аф сон ал ар қобиғига ўралган қахрамонлик вокеаларининг ўзига хос бадиий ифо-
V дасидир.
Ўзбек х ал к кахрамонлик достонлари хам асрлар давомида яратилди ва >.
, уларнинг энг яхш и намуналари халк санъаткорлари — бахш илар томонидан *j*
жонли эпик анъаналарда оғзаки равишда бизгача олиб келинди. Бундай достон-
ларнинг кадимий илдизлари саклар, массагетлар, суғдийлар, хоразмийларга,
, мансуб уруғ ва кабилаларнинг афсона ва ривоятларнга бориб такалса-да, улар- .
нинг к а т т а т н а кисми ўзбекларнинг ягона халк сифатида ш аклланиш ида асос ■
. . бўлган уруғ ва қабилаларда патриархал-уруғчилик муносабатларининг емирили- '
ши ва илк феодал тузумнинг юзага кела бошлаши даврларида яратилган. Чункн 1 '
"ХАуЛар халкимизнинг ўзлигини англашининг буюк обидалари, унинг ягона х а л к л
сифатида ш аклланиш ва бирлаш иш сари таш лаган улкан кадамининг ш еърият
^ сохасидаги тенгсиз намуналари сифатида юзага келди. Достоилар гултожи *Ал-щ^
помиш> халқимиз яратган ана шундай эпик ш еърият намуналаридан бири, балки
биринчисидир.
«Алпомиш» достони халкимиз орасида ж уда кенг таркалган ва асрлар даво-
мида бахш илар томонидан куйлаб келинган. Ш у билан бирга у туркий халклар-
нинг мущтарак достони хамдир. Унинг намуналари ўзбек, коракалпок, к о з о к л ^
олтой халклари эпик анъаналарида достон холида, татар, бош кирд халклари
орасида эса, эртак ва ривоятлар тарзида, яна аникроғи, оралиқ ш аклда сақланиб
қолган хамда бу халқларнинг тил хусусиятларига кўра «Алпомиш», «Алпамис»,

7
 ь >^>^>^> > > > > > > :» >
«Алпамис ботир», «Алнп-М анаш», «Алпамша», «Алпамшпа ва Варсин хилув»
"f* кабн номлар билан юрлтилади. Ш унннгдек. Ианжнкент агроф ларн, Кашкадар;
внлоятининг Варгонза, Ж ейнов киш локларидаи узбек достоичилнк анъаналарп
х / таъсмрида юзага келган хамда жиддии трангформацняга учраган тожнкча ва
- • арабча вармантларн хам ёзиб олинган. Ёзма манбалар оркалн бизгача етиб келган *t*
урта a rp уғуз зноен «Лада Кўркут кнто6и*нинг учпнчн буни (достони) «Б ам сп^^
'■ Ванрак» ўзпнннг сюжет вокеаларн жихатндан «Алпомпш»га анча я кин турадн.
Ьнр сюжетдагн бир достоннинг бир неча халкларда мавжудлнгн уларнинг мил
^ лип узига хослш пни ппкор зтманди. Чункн бу достонларнинг кадимий Tapiixnii- \ z
• - хаётпп асосларп бир булса-да, уларнинг хар бири кепннгп тараккпётнда ўзларн
x z мансуб халкнннг зпнк анъаналарп допраенда ривожланди, оғзакн ижод ва ижро *Т"
*f* шароитла])пда яшашда давом зтди ва ф акат кенингн даврлардагпна шундан _
*v' шаронтларда ф ольк.ю рш унослар томонидан ёзиб олнндн Ш унннг учуй хам y z
унинг версия ва вариантларига зга бўлган хар бир халкнннг узинннг миллий
зноен сифатида муносабатда булншп табннй бир холднр.
■у «Алпомиш» достоин миллий версия ва варнантларпнннг фанда анпклапшпп
ва ёзиб олннншн бир вактда, бир хил даврда рўй бергаи змас. М асалан, достон­
нинг козок ва коракалпок вариантларп утган аернннг охнрларп ва XX аернпнг
бош ларнда ёзиб олнпиб, пашр этила бошланган бўлса, узбек вариантларп анча
кеч, 20-йнлларнпнг бош ларида аниклаш ан. Олтой верснясн зса, иккн вариантда
1939 ва 1957 йнлларда ёзиб олинган. Ёкн тожнк верснясн 1956 1957 ни ттарда Т
турт вариантда ёзиб олнниб, 1959 йнлда нашр зтнлган бўлса, арабча зртакнн И.
Н. Винников Каш кадарё внтояти Ж ейнов киш лоғида 1938 йнлда ёзиб олган. Энг
* .куп ёзиб о.тинганн коракалпок ва узбек версняларнднр. К оракалпок верснясн
саккнз вариантда, узбек версияси зса, ўттнздан ортик халк достончнспдан т ў л а Х ^
холда, парча, баёнп тарзда уттнз беш марта ёзиб олинган. Бу хигоб достоннинг
Ўзбекистон Республпкаси Ф ан л ар академняси Алишер Навоин номидаги Тил ва
адабнёт ннстптутн ф ольклор архивида сакланаётган нусхаларнгагина тегишли-
дпр. Бундан таш карн достоннинг бошка ж амғармзларда (масалан, Санъатшунос-
лик инстнтутнда), шахеий архнв.тарда сакланаётган нотамом, парча ёкн баёниХ^"
г тарзндагн вариантларп хам мавжуд.
«Алпомиш» достоин ўзбек варианттарпнннг тўпланншн, нашр зти.тнши ва
урганнлишн тарихн ғоятда кнзикарлнднр. Бу узбек фольклорш уноелнгпнпнг фан
сифатида шаклланншп ва рнвожланиши билан бевоента боғлнкднр. 1922 йнлнпнг
^ ёзнда бирннчн ўзбек нрофессорн Ғози О.тнм Ю нусов Туркнстон М аорнф ком ис-Х ^’
- сариатн Д авлат илмий кенгашннинг Ўзбек бн.тнм хайъатн йўлланмаси билан
Сирдарё ва Самарканд вилоятларида илмий саф арда бўлдн. С аф ар давомида у
ўзбек шеваларн ва зтнографиясига онд матерналлар тўплаш билан бир каторда-
Ҳамрокул бахши ва Ф озил Йўлдош ўғлндан «Алпомиш» достонининг бир киемн-
ни ёзиб олдн. Унинг маълумотига Караганда, кўлёзма 50 саҳнф адан н б о р а т Ч ^
г бўлган. Ғозн Олим Ю нусов «Билим ўчоғи» ж урналининг 1923 йнл 2 —3-соннда
кичик бир сўз боши билан ўзи ёзиб олган нусхадан парча.тар эъ.тон килди.
Достоннинг бошланишидан Бойсарннннг Каш алга кўчншигача бўлган кием Ф о-
знл Йўлдош ўғлн айтган достондан («Билим ўчоғи» журна.ти, 39 44-бетлар),
Бойсарннннг Каш алга келганидан Алпомншнинг Барчнннн из.таб йўлга чнқиши
ва мозоротда тунашигача бўлган вокеалар Хам року л бахши куй.таган «Алпо-
мнш»дан (45 —59-бетлар) олинган. Ғози Олим ёзиб олган варнантнннг ко.тган
кисми маъ.тум эмас. У тўплаган бошка матерналлар каторн «Алпомиш» қўлёзма-
, си хам йўқолган. «Билим ўчоғи» ж урналнда зълон килинган парча достоннинг
биринчп оммавнй иашри хисобланади. 20-йнлларда «Алпомиш» достони хакида-
' )•> f - ) - f -ь)--ь)-

н
^ > y> y> h > b > b > h > ^ > b y y> yy y> h > h > i-yy > h > h > h ^
• V 'n i м улохазалар асосан Ғозн Олнм нашрн донраспда бўлдн. М асалан, профессор ^
*t* Ф нтратнпнг 1928 йнлда нашр этнлган «Ўзбек адабнёти намуналари» китобида
^ м а з к у р нашрдан фопдаланнлган. Унда Ф озил Л ўлдош ўғлндан ёзнб олинган ...
^ ^ .қ п с м канта нашр этнлган (33 —40-бетлар).
«Алпомпш» достонн 1926 пплдан бошлаб етакчп халк бахш пларпдан тўла *f*
равишда ёзнб олпна бошланди. Дастлаб шопр Абдулла Алавпп Тошкент вплоятн
Э валак кнш локлнк Бердп бахшндан достоннинг бир варпантпнп ёзиб олдн. Бу f
^ варпантдан бир парча Ф птратнпнг юкорпда тнлга олинган хрестоматпяснда ...
40 - 43-бетлар), у н и н г каттагнна кисми М пёнбузрук Солнхов томонидан 1935
Н- нилда «О ктябргача бўлган ўзбек оғзакн адабиётп (ф ол ькл ор)» тўплампда нашр
Л ^ э т п л д н (86 145-бетлар). Бу нусханп тў.та равишда ушбу сатрлар муаллнфн сўз *t"
боши билан нашрга тайёрладн ва у 1969 йнлда босплнб чпкдп. 1_926 нилда ^
^ маш хур ф ольклор тўпловчн М ухаммаднса Д)рназар ўғ.ти атоқлп халк шонрн
-г'г Пулкан варнантннн ёзиб олдн. Ходи Зариф нпиг маълумотига Караганда, бу
варнантнннг ёзиб олнннш ж араённга аток.тн халк шоирн Эргаш Ж уманбулбул V»
Л ^ ў ғ л и иштпрок зтган ва унинг анрим ўрпнлари унинг оғзпдан ёзнб олинган. Ш у *t*
*f* кун.тарда мазкур сатрлар муаллнфн фольклорш унос 3. Хусайнова билан хамкор-
11 ’ лпкда ушбу нусханн тўла равишда нашрга тайёрладн. Ш унннгдек, А. К. Боров-
^ .к о в 1928 йнлда Ўратепа тумани Кайнрма кпшлоғпда яшовчп Мав.тон Пнрмат
. .. ўғлндан достоннинг мазмунинп ёзнб олдн ва унн 1956 нилда «Ўзбекпстон Ф ан л ар ЧУ
■^■академняси ахборотлари»нинг 11-сонпда ўзбек ва рус тнлларида нашр зтди
(77 88-бетлар).
Достоннинг бадпнй ж пхатдан энг мукаммал варпантн Ф озил Йўлдош ўғ.ти- "
дан 1928 йнлда М ахмуд Зарпф ов томонидан ёзнб олинган нусхасп хисобланади.
Унинг биринчп кисми кпскартнрплган холда 1939 йнлда Ходи Зарпф нннг « Ўзбек у
х у ф о л ь к л о р и » хрестомагпяснда (80 128-бетлар) нашр этплдн. Худдн шу иайтдан
бошлаб Ф озил Йў.тдош ўғлн вариантидан парчалар мактаб хрестоматнялари, ^
ўкув қўлланмаларн, турлп тўпламларда мунтазам равишда нашр этнлпб к ел и н -.
мокда. Ш унннгдек, шу йнлп жндднй кпскартнрплган хо.тдагн Хамид Олимжон ■
нашрн хам юзага келди. Ш онр Хамнд Олимжон достоннп нашрга тайёрлаш да ■
унн карнйб ярмпга қнскартпрган. Аммо бу кпскартнрнш шу дараж ада билим ва ,
санъаткорлпк билан амалга ош ирнлганки, бу холат достоннинг яхлнтлипгга
Л ^ п у т у р етказмаган. Ш онр достон матннга бпрон-бнр сўз қўшмаган, достон тнлини ,
*1' тахрир килмаган, балки ундага мавж уд имконнятлардан мириш корлик билан
фойда.танган, яънп узундан-узок монолог ва дпа.тоглардан иборат шеърнп матн-
дагн баднпй занф мпсраларнп қнсқартпрнш билан достон сюжетп воқеаларинн i
тўла саклаган. Наш рга тайёрловчи олтн минг мнсрага якин матннп кискартпрган
бўлса-да, достоннн ўқнш давомида бу нарса деярли сезплмайди. Ш унннгдек,
шонр нашрга каттагнна сўз боши ёзиб, унинг ғоявнй-бадиий хусуспятларннн .
тахлп.т зтди. Достоннинг яратилганлигига 1000 йнл тўлганлнги хаки даш дастлаб-л ^ "
ки м улохазалар хам Ҳамнд О лнмжонга тегншлнднр. Ш унннг учун хам бу нашр
маданнятнмнз тарихида катта вокеа бўлдн ва халк достонларннн нашр этншдаги
нжобпй таж рнба сифатида ўз ахамнятннн хануз йўкотган эмас.
1957 — 1958 йнлларда мархум Хамнд Олимж он номидан достоннинг нккинчи
ва учннчн наш рлари чон этилди. Аммо бу наш рларда «асарнннг умумий сюжети
х х ва асоснй ғоявпй йўналншн билан органик боғ.тпк бўлмаган, эксплуататор синф
маф курасинннг таъспри остида бузилган ёкн сунъпй равишда киритилган баъзи *
сўзлар, нборалар, асарнннг халкчил.тик асосига знд бўлган айрпм тасодифий
• ходисалардан достоннн тозалаш» бахонасида Ҳамнд Олимж он эришган ютуклар-
га барҳам бернлдн, матнга токат кнлнб бўлмас дараж ада кўл урилди, достон тили

9
ч / ўринсиз равишда тахрир килиндн ва бу билан ғайриилмий йўл тутилди. Чунончп.

< 4<4<-1 < : < : <Ч< << <<4<4<4<4<4< Ч<Ч< - < ^ < « < <4<4<4<4<4< <V<4<4<4<4
достонда «Кўзн куралайдай бўлиб» деган ж уда чиройлн мисра бор. Бу мисра
ўринсиз равишда «К уралай кўзн чўғдай бўлиб» тарзида «тахрир» килинган. Бу
билан достон тнлндагн табнийликка зарар етказилган, кофия тизимн бузнлган
(ойдай-тойдай-бойдай-куралайдай, аммо чўғдай эмас). Ёкн «Бир калманн ж орий
кайтар, Коражон» мисраси «Бир сўз айтиб кўнглнн кўтар, К ораж он» тарзида
• • бузиб берилган. Ўринсиз кискартириш лардан таш кари бундай ўзгартирнш ва
X / тахрнр ки.тиш ҳолларн уч юздан ошиб кетади. Ш у ракамнинг ўзиёк, достон
матнига қанчалик кўл урилганлипш и кўрсатиб турибди. Бу нарса ўз вақтида
илмий жамоатчилнкнинг жиддий эътирозларига сабаб бўлган эди. Ш унннг учун
^ ■ ҳ а м достоннинг энг мукаммал нусхаси бўлган Ф озил Йўлдош ўғли вариантини
«t- тўла равишда китобхонларга етказиш долзарб вазпф а бўлиб келмокда эди. Бу
1 ' ишга камина ўзбек ф олькл орш ун осли тн и н г асосчиси, атокли олим ва мураббий
I Ҳоди З ари ф (1 9 0 5 —1972) билан хамкор.тикда 1964 йилда киришган эди. Аммо
^ унинг биринчи кисмини тугаллаш билан иш тўхтаб қолди. Бунга 1968 йилдан
У « Б у л б у л тароналари» (Тошкент, 1971 — 1973) беш жилдлигини нашрга тайёрлаш-
■ ■ га кирншнш ва устознинг вафотн сабаб бўлдн. Кейинчалнк камина ншнн нихоя-
>Л"сига етказди ва у айрим қисқартиш лар билан 1979 йилда «Ўзбек халк ижоди»
'_кўп жилдлнгн силсиласида нашр этилди. 1985 йилда кайта босилиб чикди. 1987
У йнлда яна бироз кискартнрилган холда «М актаб кутубхонаси» сериясида чоп
-^^зти л ди . Унинг нисбатан тўла нашри 1992 — 1993 йнлларда икки ж илдда амалга
•I» оширнлдн.
'v r Хдмид Олимжон нашри асосида шонр Л. М. Пеньковский достоннн рус
*1* тил и га таржима килди. Бу таржима 1949 йнлда Тошкент ва М осквада М. Ш айх-
^ зо д а ва В.М . Ж нрм унскнйлар сўз бошиларн билан алохнда-алохнда китоблар
> ^-тарзнда босилиб чикди. Кейинчалнк Л. М. Пеньковский достон таржимасини
-. кайтадан кўрнб чнқиб, бироз тўлдирди. Бу таржима Тошкент (1958, 1974),
"^"М осква (1958), Ленинград (1982) ш ахарларнда кайта-кайта нашр этилди.
*t* Достон варнантларини ёзиб олиш иш тари 30 —40-йилларда хам давом этти-
" " рилди. Ж ум ладан, 1937 йилда Ю суф Султонов Кўконнинг Беш капа қишлоғида
^^яшовчн Бўрн бахшидан, 1938 йнлда Ш амсн М уродов Қнзилтепа тумани Кенагас
кнш лоғнда яшовчи Саидмурод П анох ўғлидан, 1944 йилда М ансур А фзалов
"^"Н урота туманннннг К ўтир қиш лоғида яшовчи Бекмурод Ж ўрабой ўғлидан дос-
тон варнантларини ёзнб олдилар. 1940 йнлда Муннсхон Тошпўлатова кизилтепа-
' ’ лик Саидмурод П анох ўғли вариантидан парчалар, 1945 йнлда Қосим Муҳамме-
. дов Ш еробод туманннннг Чнғатой киш тоғида яшовчи М ардонакул Авлиёкул
-I ўғли вариантининг нккинчи кисмини, Ходи З а р и ф шу варпантдан парчалар ёзиб
'олднлар. 1951 йнлда О хунж он Собиров атокли халк достончисн Ислом шонр
вариантининг мазмунини ёзиб олди. Бу ўринда шуни алохнда таъкидлаш керак-
д ки, кизилтепалнк Саидмурод Панох ўғли вариантини ёзиб олган Ш амси Муродов.
,ўша пайтда ўн уч ёшда бўлган ва олтинчн синф да ў киган. Буни ўзига хос жасорат
деб бахолаш мумкин. Афсуски, бу талантли йнгнтча Нккинчи ж ахон уруши
Х ^ж ангохларида м ардларча халок бўлди. Ш амсн М уродов қўлёзмасини ушбу сатр­
лар муаллнфн сўз боши билан нашрга тайёрладн ва у 1972 йилда «Одилхон»
китоби таркибида чоп этилда.
«Алпомиш» достони наф акат оғзаки равишда, балки Хамид Олимж он нашри
оркали хам халкимиз орасига кенг таркалган л и ш га, мактаблар ва олий ўқув
Х ^ю ртл ари ўкув дастурлари хамда дарсликларидан муносиб ўрин олганлнш га,
унинг мотивлари асосида драм алар ва театр спектаклларн яратилганлнш га кара-
май, А. Абдунабиев ва А. Степанов каби «танкидчилар» хам топилдики, улар

10
 r 1952 йилда «П равда Востока» газетаси ва «Звезда Востока» ж урналида зълон
4* килган маколаларида достоннн халкка карш и, реакцион ас ар сифатида бахоладн-
ч-л лар. Шу йилнинг март ойи охирнда Узбекистан Ф ан л ар академняси Тил ва .*
адабнёт инстнтути хамда Ёзувчилар уюшмасинннг биргаликда ўтказган кенгаши
I ’. хам достоннинг гоявий мазмунини бузиб, у ни «Конли уруш ларни кўкларга ■«*
кўтариб мақтовчи, хон ва бекларнинг талончилигн ва уларнинг камбағал халққа
» ўтказган зулмини дабдаба билан куйловчи, мнллатчиликнн тарғиб килувчи,
> / " халкка қарши асар», — деб баҳолади. Ш у тарика халкимизнинг бу севимли
*t* достони катли-ом қилинди, унн ўқиш, ўкитиш маън этилди. х /
Аммо софдил, хакнкий фольклорш унослар бундай ғайри илмий бахо билан х-'
келнша олмадилар. Ходи Зари ф , М ансур А ф заловлар 1954 йилдаёқ эпос масала- *f*
ларига бағишлаб М осквада ўтказилган кенгашда сўзлаган нуткларида «Алпо- v '
"N^ Miim» достони бадиий ю ксак халқчил асар эканлигани асослаб, уни ўрганиш учун
махсус илмий конференция ўтказиш зарурлигинн таъкидладилар. Ш ундай кон-
^ ф еренцня 1956 йилнинг сентябрнда Тошкентда ўтказилдн. Конференцияда ва х »
1959 йилда «Об эиосе «Алпамыш» номн билан эълон килинган унинг материалла-
■ • рида достонга нисбатан ҳақиқий илмий бахо берилди, уни ўрганиш ва нашр
> ^ э т и ш г а йўл очилди. Н атижада В. М. Ж ирмунскийнинг «Сказание об Алпомыше
* и богатырская сказка», ушбу сатрлар муаллифининг «Алпомиш» достонининг ...
' ўзбек вариантларп» монографиялари босилиб чикди, достон бўйича номзодлик ва х х
-^^докторл и к диссертациялари химоя кнлинди, янги варнантларини ёзиб олишга '
кириш илди. 1954 йилда Ф атхулла Абдуллаев Янгикўрғон тумани Ғовозон киш- V '
"Ч^лоғида яшовчи Хайдар Бойча ўғлндан, 1955 йилда Зубайда Хусайнова Китоб ^
] тумани Қайнарбулоқ қиш лоғида яшовчи Абдулла шоирдан, Зубайда Хусайнова .г .
билан М узайяна Алавня шу туманнинг Ш отири қиш лоғнда яшовчи Ҳамро Эргаш х х
-^ -ў ғл и д а н , М ансур Аф залов Ш аҳрисабзда турувчи Зохир Кўчкор ўғлидан, 1956
• •й и л д а О хунж он Собиров Деҳқонобод тумани Қораш нна киш лоғида т у р у в ч и '4 -'
"^ "У м и р ш оирдан, 1958 йилда А. М нрзаев Гу листан тумани Қўйботган қиш логада , *
турувчи М урод Отабой ўғлидан, М ансур А фзалов Ж арқўрғон тумани Ж алойир ^
~У киш лоғида яшовчи М амадрайим бахшндан, 1960 йилда М алик М уродов Ғижду-
>у .в о н тумани Захкаш киш лоғида яшовчи Амин М алик ўғлидан, 1962 йилда Тўра
• . М нрзаев М алик М уродов билан биргаликда Хатирчи тумани Ёнбош кишлоғида ^
"^■яш овчи Эгамберди О лломурод ўғлндан, шу йилн Тўра М нрзаев Тожикистоннинг
' " Данғара тумани Қ ўш кия киш лоғида яшовчи Аҳмаджон Соибназар ўғлидан, ...
М А фзалов Т. Ашуров билан биргаликда Ҳазорасп тумани К урра қишлоғида
, I яшовчи М атназар Ж аббор ўғлидан, 1963 йилда Тўра М нрзаев Тожикистоннинг 4 »
К олхозобод тумани П ахтаорол киш лоғида турувчи Бўрибой А хмедовдан, ■
>^■1964 йилда М алик М уродов Янгикўрғон тумани О раари к киш лоғида яшовчи
Раззок Қ озок ўғлидан достон варнантларини ёзиб олдилар. 1968 йилда атокли
ш оир-киссахон Рахматулла Ю суф ўғли ўз вариантини ёзиб топшнрди. Ш унинг- х х
^ дек, талантли достончн деҳконободлик Қодир Раҳимовдан ф ольклорш унослар
. Абдумўмнн К аххоров ва Абдуолим Эргашев достоннинг нккинчи кисмини « Б е в а ' -
■ъ^Барчнн» номи билан ёзиб олдилар. Тўра М ирзаев 1962 йилда Янгиер тумани ' ^
. ' Кўш канд киш локлик Исо Янгибой ўғлидан ва 1963 йилда Тожикистоннинг , .
* Д анғара тумани Ж орубкўл киш лоғида яшовчи Тўла Ҳайбат ўғлндан достоннинг> -
ч < мазмунини ёзиб олди. 1959 йилда Темур Очнлов Зомнн тумани Карапчн киш лок- 4*
лик Ё рлакаб Бекназар ўғлидан достоннинг бош кисмнни ёзнб олган эди. У ш б у '
Ч ' парчани мазкур сатрлар муаллнфн «Узбекистан овози» газетасининг 1995 йил 30 ^
*, * сентябрь сонида эълон килди. Ш у тарнка кейннги 75 йил давомида д о с т о н ...
' вариантларп мамлакатнмизнинг барча вилоятларн хамда ундан таш каридага’^ -

11
 ўзбеклар яшайдиган худудлардан ёзнб олинган. Б у варнантлар сюжет вокеаларн
ж ихатндан бир-бирига ўхш аса-да, уларнинг бадиий ифодаси турли-тумандир.
Ш унинг учун хам олимлар уларнинг хар бирини мустакил бадиий асар сифатида
ўрганиб келмокдалар. Ш у кунларда достоннн кейингн авлод бахш илари хам
куйлаб келмокдаларки, бу нарса унинг жонли оғзаки иж ро ш ароитларида изчил
яшаб келаётганлигидан дало лат беради.
Ушбу нашрга атокли халк шоири Ф озил Йўлдош ўғлидан ёзиб олинган
«Алпомиш» достони қўлёзмаси асос бўлди. Қўлёзма Узбекистан Республпкаси
Ф анлар академняси Алишер Навоий номидаги Тил ва адабнёт институтининг
ф ольклор архивида 18-инвентарь бирлипщ а сақланади. Қўлёзм а 946 саҳиф адан
иборат. Қоғоз бичими: 36X23. Достон шеърий кисмининг ўзи 13715 мисрани
таш кил зтади. Кўлёзманинг дастлабки сахиф асида 1927 йил 14 июнь санаси
кўрсатилган. Бош ка хеч қандай изох ёки кўшимча маълумотлар кайд этилмаган.
Достоннинг ёзиб олинишини таш кил этган Ходи Зарнф нинг барча асарларида
унииг қаламга олиниш санаси 1928 йил деб кўрсатилади. Тахминимизча, достон
қўлёзмасининг 16-сахифасигача бўлган қисми бизга номаълум бўлган ш ахе томо­
нидан 1927 йилнинг 14 июнида ёзиб олинган. Ш ундан кейин нима сабабдандир
уни ёзиб олиш и ши тўхтаб колган. 1928 йилда эса, достоннн ёзиб олиш иши
давом эттирилган. Ходи Зариф нинг оғзаки маълумотларига кўра, достонни унинг
рахбарлпгида М ахмуд Зариф ов 1928 йилнинг ёз ойларида икки ой давомида
. Ф озил ш оирнинг Булунғур тумани Д ойка киш лоғидаги уйида ёзиб олган.
Чу" Достонни нашрга тайёрлаш да кўлёзмадаги матн тўла равиш да сакланди.
< Ф акат фонетик ж ихатдангина (масалан, «Ж ўк» ўрнида «йўқ» тарзида) адабий
* тилга якинлаш тирилди Ш унда хам тасвир вазнятига алохида эътибор берилди ва
, асар бадиийлиш билан боғлик барча шева хусусиятлар сақлаб қолинди. М атнда- > i<
ги порнографик сўзлар ўрнига кўп нукта қўйилди.
М иллий ифтихоримиз бўлган «Алиомиш» достонининг тўла равиш да халқи-
X # мизга етказилиш и мзданий тараққиётимиздаги улкан воқеадир. И стиқлол ту-
файли юзага келган кўпдан-кўп имконнятлардан бирининг ф ольклорш уносликда
ўзига хос равишда воқе бўлишидир.
Г

Тўра М И Р ЗА Е В ,
ф илология ф анлари доктори, профессор.
'V"
Т
V'

г Г
Г
Г
X#
4е
V X*
Т
'V ' Т
х^
4* Г
х<
Г

Т4
4 : 0 О О О О О О О О V O O O O O ^ ^ Н -
'V Y
■з; I
г 4

T t

Г 5
X yj
Zr z
2. v
5 1
з;

ж х*
Г

JI Б М Р М Н Ч М M I C /M
X
*+-

S*
х

Z
т
X
х Г
х
Г
х

$ $
т
X
Т г
х
х
Г
х
*t* т
х
f
X
г
т
х
X
з;
х
Г
$
5
1*
X
*f
X
Г Г
X
т .
О О О ОООООООООООООООьЗ*
г
*+•
X
х
1*
-v
Y г
^ ^
г Г
> z
X
1*
Г х
-v Л_
г X
X
г Y
'V

г
N<
г
V'
X
X г
^т X
>z Г
V -
s* ^
Бурунги ўтган зам онда, ўн олти уруғ Қ ўнғи рот элид а Д обон- -j*
-|- бий деган ўтди. Д обонбийдан А лпинбиД деган ўғил ф а р за н д
V ' пайдо бўлди. А лпинбийдан тағи икки ўғил пайдо бўлди: каттако- ^
* ^.нининг отини Бойбўри қўйди, ки чкинасининг отини Б ойсари
s- қўйди. Бойбўри~билан Б ойсари — иккови катта б ў л д и . Бойсари ~
Ч ^ б о й эди, Бойбўри эса ш ой1 эди, бул иккови ҳам ф а р з а н д с и з ^
Y бўлди.
Ана энди ўн олти уруғ Қ ўнғи рот элида бир ч уф урон 2 тў й > Л
■ ^ б ў л д и . Х алойиқларни, эл ати ял арни тўйга хабар қи лди . Ш у т ў й п
*f* барча хал о й и қл ар йиғилди. Б и йлар ҳам тўйга к ел д и . Т ўйдаги .i.
^ катталар илгаригидай иззат қилиб, қадим гидай отини уш лам ади. х
,v -Б и йлар: «М азм уни бу одам лар бизнинг келганим издан бехабар."'
■ ‘ қолди», деб отини ўзи бойлаб м аъ рака-м айлисга келиб ўтира
* ^ б е р д и . Би йларнин г кўнглини хуш лам ади, отини уш лам ади, ости-ч^-
> га либос таш лам ади: ош тортди, сузган товоқни чошлам ади; о ш '
•f* тортганда, ош нинг кетини-кўтини тортди. Бу қилган хизматни
Х /-бийлар кўриб, илгари иззат кўри б ю рган одам лар бийлар-у^-
■^■айтди: Б и зл ар ўн олти уруғ Қ ўнғиротнинг бой и ҳам ш ойи *f*
■ > бўлсак, бизлар келсак, отим изни уш лар эд и н глар, кўнглим изни ^
X х у ш л а р эдинглар, остим изга либосни таш лар эд и н глар, 6у д а ф ъ а -^ -
’ биздан нима кўтоҳлик ўтди, бизни бундай беҳурм ат қи л ди н глар. * *
БуАсўзни эш итиб, Ўа одти-¥ОУЕ-КЎНғирот элид а пайга бе^дан^
•ЧКдурибУбнп чапанитоб бойбаччаси айтли: Э и Г Ъ ои б ўри б и л а н Ҳ
X ‘ ‘ ' 1 ^ t*
X
X 1 •1Чукбурон
ш°ҳ — хатна тўй.

14
>K Б ойсари! Б у л т у й у р и л . ш ш ш г ў р л и л а н к а и т я д и . ки зл и н . Hi қ и д и
дан кайтади . с с ч и и ц ш м а р г д а н қай тад и ?! Ў зинг ўлсанг, мблинг-
га ҳЗр jn e p e e x v p " тақади , оғзига одам кириб кетади. Сенинг
• V б ун дан ^б у ёкдаги ейдиганинг ош нинг кети-кўти бўлади. Б и з
*t* сенинг д авлатин гдан бўлиб олам изм и?!
Б и й л ар булардан бу гапни эш итиб, х а ф а бўлди. Х аф а бўлиб,
саксон ти л л а ч у ф урон га таш лаб, туриб кетди. Б ориб чечиб м и н -Х ^
Т ди бедов отди, иккови уйига етди. И ккови қилди м аслаҳатди, бу
сўз бу икковига ж уд а ботиб кетди. Бойбўри туриб айтди:
Б ойсари у ка, кари ганда бизнинг м олим из бесоҳибга чиқди, энди
^ б излар бир ф а р за н д тарадди қи лм айм изм и? Б ойсари туриб айт-
"V ди: Тортиб олиб бўлм аса, ў ғирлаб олиб бўлм аса, сотиб олиб
бўлм аса, худо бизга берм аса, қаёкдан қи лам и з тарадди?! Бойбў- «j*
ри айтди: Ш у ердан Ш оҳим ардон пирнинг равзаси уч кунчи- М -
"V- л и к йўл келар экан, ҳар ким бориб тунар экан: д авл ат талаб
д авл ат ти лар экан, ф а р за н д талаб ф ар за н д тилар экан, охират
талаб имон тилар экан, қи р қ кун тунаган киш и муродига е т и б х /-
Х ^ қ а й т а р экан. Б и з ҳам борсак, нарзи-ниёзим изни берсак, Ш оҳи-
"^.м ардон пирнинг равзасини тунаб, биз хам бир ф ар зан д тилаб
кўрсак.
-ф - Ш унда бу ra n б ийларни нг икковига ҳам м аъқул туш иб, бир-
■ бирига: « Рост айтасан», деб нарзи-ниёзини олиб, бийлар
иккови Ш оҳим ардоп пирнинг р авзаси га қар аб ж ўнамоқчи бўлиб, -»J
'Минди бедов отди, нарзи-ниёзини олиб, уч кун тинмай йўл торт- *f*
ди. Уч кун йўл ю риб, Ш оҳим ардон пирнинг р авзаси га етди, олиб
борган нарзи-ниёзини ш ай хларга бериб, бийлар равзани тунаб
г /Гётди. О р адан бир кам қи р қ кун ўтди, бир кам к и р к кун деган да,
равзадан овоз келди: «Э й, Бойбўрим ан Бой сари , сен бир камХ^"
Х ^ қ и р қ кундан бери тунаб ётибсан. Х удонинг яратган ш ери мен
бўлсам , бир кам қ и р қ кундан бери бир оёғим билан туриб, сизлар
учун о р ага туш иб, яратган худолари нгдан ф ар зан д ти л ай м ан ," V
яратган худ о лар и н г ф ар за н д берм айм ан, деди». Б и йлар бу овоз-
ни эш итиб: « Б и зл а р бир кам қ и р қ кундан бери келиб, сизни
тунаб ётсак, худонинг яратган ш ери сиз б ўлсангиз, бизлар учун
>/■ орага туш иб, бирор ф ар за н д тилаб олиб берм асангиз, бизга
п и рли гингиз ёлғон, худога ш ерлигингиз ёлғон. Б ор, ундай бўлса,
биз ҳам дунёнинг баҳри дан ўтди к», деб таппа туш иб, равзадах/-
турбатнинг остида ётди. К и р к кун ўртадан ани қ ўтди, боз равза- ф
дан овоз келди: «Б ой бўри , сенга худойим бир ўғил, бир қиз
берди, ёлғиз эмас, эгиз берди; Бой сари , сенга худойим бир қиз>.,•
берди, эгиз эмас, ёлғиз берди. Б ундан борсанг, ф ар зан д л ар н и
кўрсан г, х ал о й и қ л ар н и йиғсанг, тўй-том ош алар берсанг, тўйда
қал ан д ар бўлиб бориб, б олаларин гнинг отини ўзим қўйиб кела-
ман».
Б у сўзни эш итиб, б ийларни нг ж у д а вақти хуш бўлиб, «тила-
ганим из қабул бў лд и » , — деб кўнгли тўлиб, минди бедов отди,

15
■ ^ -қистаб м азгилига қараб йўл тортди. Вақти хуш лиги билан уч "N^
■ кеча-кундуз йўл юриб, Б ой син-Қ ўн ғи рот элатига етди. Вақти
v хуш лигига халойикни. злни йиғиб,
халойиқни, элни йиғиб. қк и ор кқ кечаю қк и ор кқ кундуз тўй--
кунлуз туй
v томоша бериб ётди. Ана ш унда орадан қ и р қ кечаю кундуз ўгди.
тўй тарқаб, ҳар ким ўз м азгилига қараб кетди, қо.тган м е ҳ м о н л а р .
ётди. М еҳм онларни ётқизиб, бийлар уйига қараб қайтди. У йл а ­
рига етса, бойбичалар тўш акни соп қўйибди. Б и йлар чечиниб, • •
д и рдай -қирдай бўп, кўрн ага кириб кетди; бойбичалар уни-буни '
эласлаб, иш қилиб, ўчоқнинг м ўрисида айналиб турибди. Б и йлар
ҳар қай силари ўз тўш агида, ўз уйл ар и д а хотинларига қараб:
Кел-чи, — деяпти, бойбичалари: - Кун совуқ, қўй-чи, деяп-
■ ^ т и ... Ш унда бийлар қўлини узатди, бойбичаларнинг қўлидан
*t* уш лаб, ш ундай бағрига тортди, булар ҳам чечиниб кўрп ага ки- .
’ , риб кетди. К ўринг дарвеш ди, ёйди қулочди, бийлар билан бойби- nz -
-чалар топиш ди...
Ш уйтиб булар ҳам ҳом иладор бўлиб қолди. О йдан ой, к у н ­
дан кун ўтиб, т ў қ қ и з ой, тў ққ и з кун, тў ққ и з соат орадан ўтиб
қолди. Б ой би чаларнин г ойи-куни яқи н етди, бийлар иккови айт-
♦j* ди: « Б и зл ар ҳам бир ш оҳли к ш авкатини қи л сак, овга чиқиб
к етсак, ф ар зан д л ар ер юзига туш са, сую нчи, деб бир нечалар
олдим изга йўлга чиқиб, бизлардан тилла-танга инъом олса», -
деб ў йларни ўйлаб, бийлар овга ж ўн аб кетди.
Б ой би чаларга ш унда тў лғо қ вақти яқин етди; не кам п ирлар
келиб, бойбичани айланиб, тулкини инлатган тозидай бўлиб,
бойбичаларни ангниб, ўртага олиб турибди. Б и й л ар ш ул вақтда
"Ч^овдан қайтди; бу ёкдан ш ул вақтда ф ар за н д л а р ер ю зига туш ди.
Бир нечалар б ийларнинг олдига чиқиб, суюнчи олди. Б и йлар
зиёда вақти хуш бўлиб, м азгилига келиб ж ой олиб, вақти х у ш л и -> ^
■ч^тидан ҳар тар аф га х абар ю бориб, х ал о й и қ л арн и чақири б, тўй-
томош а қилм оқчи бўлиб, чоғланиб, созланиб, ўн олти уруғ К ўн-
ғирот элининг катта-кичик б ийларин и, оқсоқол, арбобларини ^
йиғдириб, тўй қи лам и з, деб м аслаҳат қилди. Ҳ ам ма м ам лакатга
овоза бўлиб, элининг, ю ртининг катта-кичиклари қ у л л у қ бўлсин-
га келиб, дўстлар ш одмон бўлиб, душ м анлар ғамгин бўлиб,
ғамгин бўлса ҳам , илож ини тополм ай, ҳеч кимга (ю р аги н и )
Y ёролм ай, булар ҳам қ у л л у қ бўлсинга кел а берди. Ўн олти уруғ
Қ ўнғи рот уруғининг одам лари, эш итган х ал о й и қ л ар гурос-гурос
бўлиб кела берди. Ш унда катта-кичиклар келиб, бийларни нг ф
оғзидан тўй қи лам и з, деганини эш итиб, тўйнинг асбобларини
тузатиб, қан ча сўқим м оллар сўйиб, ош -паловларн и дам лаб, ф у-
қаро, бева-бечоралар тўйиб, ш у аж н осда ўн олти уруғ Қ ўнғирот-
нинг одам бори тўйни қилиб, ҳам м алари ж ам бўлиб, қ и р қ кечаю
> л к у н д у з тўй бериб ётди.
Қ и р қ кечаю қи р қ кундуз бўлгандан кай ' тўй тарқайдиган
X _______________ N '
т ----------------------------
1 Кейин.

16
 купи б ў л д и . Бир вақт ш унда бийлар қараса, узокдан бир қалан-
4* д ар кўриниб кела берди. Б и йларнин г эсига (туш д и ): Равзада
X « Қ ал ан д ар бўлиб бориб, ўзим отини қўйиб келам ан», деган s -
х ^-овозн и эш итган эди. Ш ундай қараса, яхш и нурли бир қаландар
Y мает бўлиб, қалан д ардай бўлиб, шул м аж лисга қараб кела берди.
Х ^ Х а л о й и қ л а р ҳам кўрди: тарзи гул ю зли, ширин сўзли, бир
^ .сиёсатли киши қалан д ар бўлиб келаётир, ўзга киш иларга бу х / -
қал ан д ар н и н г ҳ оли -аҳволи м аълум эмас. Равзадаги сўзлаган *t*
Х < овозни эш итган сабабли Ш оҳим ардон пирим шул киши бўлма- ^
.с а , деб бийлар ўрнидан туриб, олдига пеш воз чиқиб, салом
бсриб, зиёрат қилиб, м аж лисхонага бош лаб олиб келди. Ш унда V1'
Х ф а р з а н д л а р н и н г учовини ҳам олиб келиб, Ш оҳим ардон пирнинг ^ *
*1*этагига солди. Ш оҳим ардон пири Бойбўрининг ўғлининг отини .
ГҲ аким бек қўйди, ўнг ки ф ти га беш қўлини урди. Беш қўлининг М"
^ г ў р н и доғ бўлиб, беш панж анинг ўрни билиниб қолди. Қ изининг
^ огини Қ алдирғочойим қўйди. Бойсаринииг қизининг отини ой М
* Барчин қўйди. Ана ш унда Ш оҳим ардон пири Ҳ аким бекка ой
- гБарчинн и аташ тириб, беш кирти қилиб: «Бу иккови эр-хотин
Y бўлсин, Х аким бек билан ҳеч бир киш и баробар бўлолм асин,
' омин о ллоҳу акб ар » , деб ф отиҳани бетига тортди. Ш оҳимар- ...
-дон пири туриб ж ўнаб кетди, одам ларнинг кўзидан ғойиб бўлиб -
- t- кетди. Ш у ерда ўтирган х алойиқлар: « Б и й л арга худо берган
Х ^эк ан , пирнинг дуосин олган э к а н » ,— деб гаплаш иб қолди. Балки
шу ерда утирган катта-кичикларн инг ҳам меҳри қадимгидан
>Z"
. зиёда бўлди. Ана ш уйтиб, б ийларнинг тўйлари ҳам тарқаб кетди.
>#"Ҳамма ю ртдан, элдан келган одам лар ҳам кетди, ўз м азгилига
*t* етди. Б и йларнин г ў з-ў зл ар и , ўзига қараганлари қолди.
Ш унда болалар кундан-кун ўтиб, ойдан-ой ўтиб, бирдан hk- ' V
>>-кига кириб, иккидан учга кириб, буларн инг тили чиқиб, эл га.
*f* эниб, тили чиққандан кай, элга энгандан кай, тутиб учовини ҳам .
мактабга қўйди. Б у л ар м актабда ўқиб юриб етти ёш га к и р д и .- v
Б у р р о 1 саводи чиқиб, хат ўқиб-ёзадиган м улла бўлди. Ш унда
Бойбўрибий: «Э нди ўғлим саводи чиқиб, м улла бўлди, ўғлим га
энди ш оҳли к, сип оҳилик илмини ўргатай ин», — деб м улладан
чиқариб олди. Б ойсари ҳам Б ойбўрига таассуб (қ и л д и )2. Б ул ҳам *f*
ой Б арчин қизини мактабдан чиқари б олди. Ч и қари б олиб, «Қи-
Х ^ зи м га К ўкқам иш кўли да қўй соғдириб, ч орвадорлик илмини
ўргатайин, қўй соғм оққа уста б ўлсин», — деди.
Ш унда Х аким бек етти ёш ига кирган. А лпинбий бобосидан
қолган ўн тўрт ботмон биричдан бўлган парли ёйи бор эди. Ана
ш унда Х аким бек шул ўн тўрт ботмон ёйни қўлига уш лаб, етти
яш ар бола кўтариб тортди, тортиб қўйиб ю борди. Ёйнинг ўқи
яш индай бўлиб кетди. А сқар тоғининг катта чўққиларини юлиб
V»------------------------
1 Хош ияда бурро сўзидан кейин саводхон сўзн кўшиб қўйилган.
2 К ўлёзм ада солди.
 ь > ь ^ .
'V ' ўтди, овозаси олам га кетди. Буни эш итган душ м анлар: «Б у бола
зўр бўпти, назар топибди, буларга ҳеч ким баробар бўлолм айди,
етти яш ар бола ш ундай иш ни қи лам и ?» — деб х аф а бўлиб ётди.
Д ўстларнинг вақти хуш бўлиб ю рди. Ш унда барча хал ойиқлар

ч<4<4<4<4<4<•:<ч<л<ч<ч<л<ч< л<ч<ч<ч<д <ч< л<4<44-?<-:<<^<>t<<

*f* йиғилиб келиб айтди: «Д унёдан бир кам тўқсон алп ўтди, алп
ларнинг бош лиғи Рустами Д остон эди, охири бу А лпомиш алп
^ бўлсин. Тўқсон алпнинг бири бўлиб санага ўтди », — деди.
*|* О хи р и А лпомиш бек алп бўлиб, тўқсон алпнинг бири бўлиб сана-
^ га ўтиб, алп ли к отини кўтариб, етти ёш ида А лпомиш от қўйилди.
Ана ш ундан етти ёш ида ёйни кўтариб отгани учун А лпомиш алп
атанди. Ана ш ундай бўлиб, бу ердаги одам лар ҳам гарқаб кетди,
V ҳар ким ўз м азгилига етди.
К унлардан бир кун Х аким бек китоб ўқиб ўтириб, бахи лдан,
сахийдан ran чиқиб қолди. Бойбўриби!! ш унда ўғли Алпомиш-
л ^ д а н : — Киш и нимадан бахил бўлади, нимадан сахий бўлади?
*t* деб сўради. Унда. уғли туриб а й т д14: \В акти-бевақт биповникига
меҳмон келса, отини уш лаб, жойи бор булса, к ^н гл ини хущ лаб
л ^ ж ў н а т с а , бул ҳам сахий; агар ж оии бор туриб, ж ои иўк, деб
*f* қўндйрм ай Ж ўнатса, бул одам б а х й л . ' Вақг-бевақч кйш и "бир
м озбротнинг қабатидан утса, чап оёғини узангидан чиқариб, мо-
•зордаги одам ларнинг ҳақи га дуо қилиб ўтса, бул ҳам сахий, агар
ҳар ким м озордан ўтганда, чап оёғини узангидан чиқарм ай,
м озоротнинг ҳ аки га дуо қилм ай ўтса, бул ҳам бахил. Киш ининг
моли закотга етса, закот берса, бул ҳам сахий экан. Агар закот
берм аса, бул ҳам бахил экан. Бу сўзни Бойбўрибий Ҳ акимбскдан
" V эш итиб, ф и кр қилиб: «М ен ўн олти уруғ Қ ўнғи рот элининг ҳам
бой и бўлсам , ҳам шойи бўлсам , мен ким га закот берам ан. Ме-
нинг д авлатим да ёлғиз иним Бойсари б ах и л л и кк а чиқиб кетма-
" V син», деб, ўз кўнглида: «Бойсарибий укам менга закот берса
*f* керак экан», — деб ўйлади. Ў йлаб: — Б ой сари га боринглар,
Бойсари ўзи розичилиги билан бир чичқоқ улоқни закот деб
менга берсин, закот ўрнига ўтар-да, Б ойсари бахил бўлиб, б ах и л ­
л и кка чиқиб кетмасин, дебК^н турт м аҳрам ни буюпди>
Бой сарибий ўн минг уйли Тҳўнғирот эли билан кўчиб бориб,
К ўккам иш 'к ў л и д а элибойлик қилиЬ, м оллари ни семиртириб,
яШгбвда яйлаб ётиб_эди. Ўн НИЯГ уйлй К ўнғироТ элин инг сон -
деган бойбаччалари билан йиғилиб, б й р"ерга ж ам ъ бўлиб, бир
бахм ал ўтовни тикиб, ш ул ўтовнинг ичида ҳам м а бойбаччалар
билан қим из ичиб, ш ағал маст бўлиб, ўз кай ф у саф оси билан
ўтириб эди. Ана ш унда (отининг бўйни га) ти лла қутос тақилган
ўн тўрт маҳрам Б ойбўридан Бойсарини сўраб бориб қолди. Ш ун-
даги бойбаччалар буларнинг келганини кўриб-билиб, эш икка
V чиқиб, м аҳрам ларн инг отини уш лаб қолди. М аҳрам л арн и ичка-
рига олиб кирди. Бойсарибий б у ларга ж ой кўрсатди. М аҳрам лар
келиб ж авоб-савол қилиб ўтирди. Бойсарибий булардан йўл бўл-
син қилиб, савол сўради. М аҳрам лар саволга ж авоб бериб айтди:

18
 Б и з акангдан келган закотчи бўлам из, бугун бизлар сенинг '
молингни закот қилам из. « З ак о т қи л и н гл ар, берса, закотини
' олиб к ел и н глар » , деб ю борган», — деди. Бу сўзни м аҳрам лардан
X Б ойсари эш итиб, кўн гли га оғир олиб айтди: — Эй, бизнинг
*t* м олим из шу вактгача закот бўлм аган, энди акам из ўғилли киш и ч ,
";v бўлиб, д ар р о в бизнинг м олим изни закот қиладиган бўлибди-да!
. З ак о т деган гапни эш итиб, бу ra n ботиб кетиб, олдидаги ўзинингХ*"
♦f* одам ларига бую рди: - У ш ла, баччағарларни , — деди. Бойбач-
^ чалар м аҳрам ларн и битга-битта уш лаб қолди. Еттовининг корни-
.. га қо зи қ қоқиб ў лди рди . У еттовининг қулоқ, бурнини кесиб,
■4* ў зл ар и га егизиб, отига чаппа м ингизиб, отнинг устига тортиб V -
Х бойлаб: «М ана буни закот деб айтади », — деб Қ ўнғирот тараф и-
га қар аб ҳайдаб ю борди.
Ш унчалик иш ни қи лса ҳам Бойсарибийга закот деган ran V
V ниҳоятда ўтиб кетган экан: — Э нди бизнинг ўз элим изда сиғинди
бўлиб, ўз акам изга ўзим из закот бериб (ю радиган б ў л са к ), бул
эл д а бизнинг турғи лигим из қолм ади, — деб ўн минг уйли Қ ў н ғ и -л ^
> ^-р о т элига қараб: — Э ндиги м аслаҳат нима бўлди? — деб сўраб, *
*t* бир сўз деб турган ери экан. Б ойсари сўзи:

О ҳ урганда кўздан оқар селоб ёш,

М аслаҳат бер, ўн минг уйли қариндош ,
Барчинойим бўй етгандир қалам қош , ^
Золим билан ҳар ги з б ўлм англар йўлдош ,
Қ ўнғи рот элдан молга закот келибди,
М аслаҳат бер, ўн минг уйли қариндош!
^ Қ урсин Х акимбеги м улла бўлибди,
Б езакот м олларни ҳаром билибди,
Қ ўнғирот элдан м олга закот келибди,
М аслаҳат бер, ўн минг уйли қариндош .
Д ар д л и қул дардим ни ким га ёраман,
А йролиқ ўтига бағри порам ан,
М уна элда сиғинди бўп тураман,
Z}T Ў з акам га қандай закот бераман?!
М асл аҳ ат бер, ўн минг уйли қ ар и н д о ш !_
Х азон бўлиб боғда гуллар сўлибди,
Ш ум ф а л а к бош има савдо солибди,
Бойбўридан м олга закот келибди,
М асл аҳ ат бер, ўн минг уйли қариндош !
Х удо дейин, яратганга ж и лай ин, v
Ўз акам а қандай закот берайин,
Ўз акам а ўзим закот бергунча,
Б ош қа ю ртда ж у зъ я бериб ю райин,
М аслаҳат бер, ўн минг уйли қариндош !
Бойбўридан бизга м ахрам келибди,
З ак о т дебди, бир бидаҳат қилибди. X

19
 r - b > f > f > * ; } > • > > : > > >: >: > > > > > : > > > > > > > > > H
Муна элда мен ҳам бекман, тўраман,
Хар на қисмат ёзилгандан биламан,
Азалнй- такдирға нима-иш- қиламан,
Ўз акама қандай закот бераман?!
Ўз акама ўзим закот бергунча,
Калмоқ бориб жузъя бериб юраман.
Маслаҳат бер, ўн минг уйли кариндош!
Худой дейик, яратганга жилайик,
Яратган раҳмондан мақсад тилайик,
Омин деса фариштаю малойик,
Катта-кичик, турган энди халойиқ,
Ўз акама қандай закот берайик.
Сен эшитган Бойсарннннг тнлини,
Акам бизга миннат қилди улини1,
Сабил қилиб кетай Бойсин элини,
Маслаҳат бер, ўн минг уйли қариндош!
Ж афо т и р и б у г у н жондан ўтади,
Бойбўрининг сўзи бизни ўртади,
Закотчилар жабр кўриб кетади,
Маслаҳат бер, ўн минг уйли кариндош!
Закот деган бир шумликни килибди,
Бойбўридан ўн тўрт маҳрам келибди,
Закот деган гапни маълум килибди.
Устима кийганим яшил-кўк эди,
Бундай сўзлар илгарида йўқ эди,
Бойбўридан бундай сўзлар кеп эди,
Маслахат бер, ўн минг уйли кариндош!
Закот деган бул элларда йўқ эди.
Z £
Ана шунда Бойсарибий бу сўзларни айтди. Шу турган xa--j»
лойиқлардан ҳеч бир сазо чиқмади. Шу мажлисда бир Яртибой
"V оқсоқол дегани бор эди. Мажлисли кун бўлса, тўрдан жой тег-
май, пиёладан чой тегмай, бўсағанинг олдида ковушга жой бер-
май, ковуш билан аралашиб, ит йикилиш бўлиб, пойга бетда ётар
'эди . Тўрда ўтирган каттаман деб юрганларнинг ҳеч бир кайсиси-
* дан ran, сазо чиқмагандан кай, пойга бетдан Яртибой ўрнидан
туриб, маслахат шул-да, — деб Бойсарининг сўзига жавоб бериб, v
Бойсарига караб, бир сўз деб турибди. Яртибой сўзи:

£ Маслахат бермаймиз Бойсарибойга,

Осилмаймиз Бойбўрининг дорига,
Биринг ака, бнринг ука, Бойсари,
Маслахатни, шоҳим, ўзинг биласан.
Zr г
5 ------------------------
1 Ўғлннн.
г
 ^
Х удо дейик, яр атган га ж и лай ик,

< 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 <4 < 4 < < 4 < 4 < 4 < 4 <-f<
Н ор кесар олм осни белга чолай ик,
Ш оҳим , сизга не м аслахат берайик?!
Л одон кўнглинг ҳар хаёлга бул асан,
М уна эл д а ўзинг улуғ, тўрасан,
Ҳ ар на қи лсан г, ш оҳим, ўзинг биласан.
М асл аҳ ат деб ўзинг х а ф а бўласан,
Ҳ ар на гапни, ш оҳим , ўзинг биласан.
Б ой сари дан эл га закот келибди,
> /- Бу ran сенга қаттиқ савдо бўлибди,
Я ртибой дер ш ундай ж авоб берибди,
О д ам л ар кўн гли га оғир олибди,
З а к о т деган гапи ўсал бўлибди.
М аслахатни , ш оҳим , ўзинг биласан,
Б у тургандан сўраб нима қи ласан,
Б и р и н г ака, биринг ука. Бойсари,
Н им а б ўлса биздан яхш и биласан.
Сен эш итгин Я ртибой нолиш ини,
К ўздан тўкм а бунда селоб ёшини,
Й иғибсан олдингга қан ча киш ини,
Б и л о лм ад и к Бойбўрининг иш ини.
М аслахатни , ш оҳим , ўзинг биласан.
Б и з ҳам бу гапларни оғир олам из,
О ғир олган билан нима қилам из,
Ш оҳим , сизга не м аслаҳат берам из?!
Ғам билан сарғайиб гулдайин дийдор,
"V Б и р нечалар ўз ҳолидан бехабар,
Ж ав о б беролм айин катта-кичиклар,
С ўз айтиб турганни Я ртибой д ерлар,
А ввал биздан сўз сўрам оқ не д аркор?!
Ж ав о б беролм айди турган одам лар,
Н им а десанг, ўзин гдадир ихтиёр,
М аслахатни , ш оҳим , ўзинг биласан.
Б и з билм айм из Бойбўрининг иш ини,
М аслаҳатга йиғиб ш унча киш ини,
Ким м аслахат берса кесар бош ини,
М асл ах ат берм айм из Бойсарибойга,
О силм айм из Бойбўрининг дорига.
Қ асд айл аса билм аганни билди рар,
Д ўст йиғлатиб, душ м анини ку л д и рар,
Ким м аслахат берса тайин ў л ди р ар,
Қ и зи л гулин хазон қи либ сўлди рар,
Х анж ар чекиб қора бағрин тилди рар,
А ж ал етса паймонасин тўлдирар,
М аслахатни билса тайин ў лди рар,
Хар на десанг, ўзин гдадир ихтиёр.
, > > ғ > > > > > Г > > > : - > ь > ь > 0 : - >: > > > > > ғ > ь > ^ > > > ^

21
 г + > )-> Ь > > -> Ь > Ь > )-> г > > > !-> !-> > > О
Бойсарибий Я ртибойдан бу сўзни эш итиб, тағин ўзи бу тур " V
ган одам ларга қараб, бир сўз деди. Б ой сари нин г иккинчи сўзи:
х Г
т
'V Қ улоқ солинг Б ой сари нин г тилига,
Кўчиб кетай мен хам К аш ал элига.
Д авлат қўнса бир чибиннинг бош ига,
^ С^мурғ қуш лар салом берар қош ига,
Банда кўнар тангри қилган иш ига,
К улоқ солинг Бойсари нолиш ига, , ^
Қ алм оқ бориб, қўнсам Ч илбир даш ига.
К алма ш аҳодат м усурм оннинг тилига,
Азамат бош берар диннинг йўлига,
Т урарим й ўқ Б о й сун-Қ ўнғирот элига.
Ўз элим деб яна бунда турганча,
Ўз акам а ўзим закот берганча,
Ўз акам дан бундоқ х ў р л и к кўрганча,
Қ алм оқ бориб ж у зъ я берсам бўлм айми?
Ғ ариб бўлиб кўздан ёшим тизилди,
Д ийда гирён бўлиб бағрим эзи лди,
Ичим куйиб, ю рак-бағрим эзи лди,
xj/- З ак о т дейди, менинг кўнглим бузилди.
Бойсари дер билм аганим б илдирди,
Д ўст йиғлатиб, душ м анини кулдирди,
З ак о т деган гапни акам чиқариб,
М енинг тоза улсизлигим билдирди.
Ў з акам а қандай закот берайин, ^
Ў з акам а ўзим зако т берганча,
Б ош қа ю ртда сиғинди бўп ю райин,
Қ алм оқ борсам , ж у зъ я бериб кўрайин.
З ак о т деса мен ёнам ан, ўчаман,
Закотни берм айм ан, К аш ал кўчаман.
Аввал олло, дуюм наби бўлса ёр,
Қ арин дош лар, менда бўлса ихтиёр,
Қ алм оқ элга кўчиб кетмагим даркор.
Б илдингларм и менинг қаттиқ кунимни,
Бий оғамдан кўрдим қаттиқ зулм ни,
Сабил Г\У1.1
қилиб
HU кетай Бойсин Jэлим
IXV1Cltl UUHVnn v in Шни.
П.
V К ўплик қи лса бунда!# турм ай кетайин, ^2
М усоф ирлик ю ртда X' Хонлар ю тайин,

I Ўз акам а мен сиғинди 1И бўлганча,

Бу ўлкадан бош имйи^олиб кетайин.
Т анҳо ёйлаб қо л с ин_Қўй^и р от элига,
S#-
Мен борайин қал м о қлар н и н г қўлига.
Бу оҳимни бир оллога еткариб,
М усоф ирлик ю ртда умрим ўткариб,
Акам қўйди менга зулм ўткариб, "V

22
r М ен кетайин бундан бошимни олиб, ><
Ў ртанган ў тлар га жонимни солиб, I><
У лсизм ан-да, кетай Қ ал м о қ -ю рти н ахтариб,
М у со ф и р л и к ю ртда куним ўткариб,
М ен кетайин уз бош имни қутқариб. Zr
Т анҳо д аврон суриб Бойсин элига,
sf М ени солди айролиқнин г ҳилига,
Кун кўрарм ан бориб қал м о қ қўлига. ^
Х азон бўлса боғда гул лар сўлм айм и, "v
"V - Ўз элим да сиғинди бўп ю ргунча,
Б ў л ак ю ртда кун ўтказиб бўлмайми?!
Ж аҳ о н н и сай и л 1 этсам, юриб кўрарм ан,
Ў з акам а ўзим закот берганча,
Қ ал м о қ бориб ж у зъ я бериб ю рарман. 4»
А сқар тоғнинг бошин ч алгандир туман,
-«у Энди менинг бунда турмоғим гумон,
Қ ал м о қ элга мен кетарм ан бул замон.
Қ ари н до ш л ар , эш ит айтган сўзимни,
Ёш тўлдириб бунда икки кўзим ни,
У лсизлигим акам бунда билдириб,
Акам таъ на қилди менинг қизим ни.
Z Б ой сари дан бу сўзни Я ртибой эш итиб, Я ртибой ҳам Бойсари-
_т„
> ^ б и й г а қараб, бир сўз деди. Я ртибой оқсоқолнинг иккинчи сўзи:
> Т
Уш бу дам нинг дам ларин и дам дема,
Бош инг эсон, давлатингни кам дема,
Сен кетар бўлсанг Қ ал м о қ ю ртига,
Б у л элатни қо л ар деб ҳам ғам ема,
К ай д а кўчсанг, бизлар бирга борамиз,
Қ айда борсанг, сенинг билан бўлам из,
Қ айси эл га борсанг, бирга ю рам из,
Ж аҳ о н н и сайл этиб ўйнаб-кулам из,
Б о л ал ар н и ж аҳон гаш та қилам из,
>Л
Қ айда борсанг, бирга-бирга борам из,
Г
'V r То ў л ганча сизинг билан бўлам из,
Бойбўрини бизлар ним а қилам из.
Ҳ амма ҳам сендайин кўзини ёш лаб,
З а к о т деб чикарди бир иш ни бош лаб,
Қ айси эл га борсанг, юргин сен бош лаб,
К етарм из Бойсинни б у ларга таш лаб,
Бойбўрибий қолсин кўнглини хуш лаб.
А йролиқ ўтига бағри порам из,
1
Т
' Сайр.
5 - » » > Ғ > Ғ » -> Ь > Н Ғ > Ғ > н З "

23
 b>h>h>h>^>^>h>h>h>hyy>h>h>h>h>h>h>
£•*<+< +<•*< *<<<4 < 4< 4< ^ff< 4< 4< 4< 4< 4 <4<4<-H -f< i <4 <4<4<4<4<4<4 <4<4<-4i К айда кўчсанг, бирга-бирга борам из,
=Ее*йу;андай бўлсанг, биз ҳам ш ундай бўламиз,
К алм оқ борсанг, ю ра бергин, борамиз.
Х азон бўлиб боғда гул лар сўлади,
Бунда колган одам тайин ўлади,
Ф еъ л и кстиб закот деб ҳам турибдн,
Қ олганни нг молини тортиб оладн,
Б ул Бойбўри аж аб ишни қ и л ад н ,
Бул элат сенинг билан бўлади,
К айда борсанг, бирга-бирга боради.
Қ айда борсанг, бирга кўчиб борам из,
Х ар на қисм аг ёзилганин кўрам из,
Қ алм окинг ю ртида бирга ю рамиз,
Ғам емагин бирга-бирга борамиз.
Бойбўрининг бунда кўнглини хуш лаб,
Қ ўнғирот юртини ўзига таш лаб,
Кетар бўлсанг, ю ра бергин йўл бош лаб,
К ўчар бўлсанг, кўча бер * ^г^и н |Ц + + /хуш л аб.
Ўн минг уйли элат бирга борам из,
Сен н н й ь б ў л с а н г, биз ҳам ш ундай бўламиз.
Я ратған раҳм ондан м ақсад тилайик,
О м ин деса ф ариш таю м алойик,
Қ айда кўчсанг, биз ҳам бирга борайик,
Э лдан элни хўб бир ю риб кўрай ик,
Бундан туриб энди бирга ж ўнайик,
К ўнғи рот элни Б ойбўрига берайик,
Э лдан элни бизлар кезиб кўрайик,
Хар ю ртларда м усоф ир бўп ю райик,
Б и зл ар сенга хизм аткор бўп турайик,
Қ айда борсанг, бирга-бирга борайик,
Ўн минг уйли элат бирга ж ўнайик,
Қ ўнғиротни биз бўш атиб берайик.
О ҳ тортиб, инграниб Б ойсари ш унқор,
Бойбўридан кўнгли оғриб одам лар,
Ўн минг уйли элат сенга хизм аткор,
Қ ал м о қ кетсанг, бирга борар бул эллар.
Бундан барча б излар бирга борам из,
Қ алм оқни нг давр и да д аврон сурам из,
Қ ал м о қ элда ж ай ло в олиб ю рамиз,
Қ урсин Бойбўрини нима қи лам и з?
Сен эш итгин Я ртибой нолиш ини,
Ё лбориб худога солди иш ини,
Э ргаш тиргин бундан қан ча киш ини,
Ёмон билдик Бойбўрининг иш ини.
Б и р га кўчсак, бирга-бирга борам из,
Сен каерда бўлсанг, шунда бўламиз.
r > > > > >У>г > > > :• > : > : > Ғ > > > > > ;

25
ғ + » -> ^ > Ь > Ь > Ь » -> Ь > Ь > 1 -> Ь > > > Ь > Ь > ^ > 1 -> Ь » > Ь г
лр- Яртибой оқсоқол бу сўзни айтди. Я ртибой оқсоқолнинг айт-
1 ' ган сўзи ўн минг уйли Қ ўнғи рот элининг катта-кичигининг барн
га м аъқул туш ди. Ҳ аммаси: — Я ртибой оқсоқол рост айтади,

:< :<<{<<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч« :<«+Н

деди, Бойбўрининг ф еъ л и кетди, ўн инисини билм ади, Бойса-
*j* рига закот солди, бу ўз инисидан закот олса, бизлардан тортиб
олса ҳам олади, бунинг ф еъ ли қайтгани м аълум бўлди. Бойсари
х^,кўчи б кетса, б изларни си ра қўйм айди, тортиб олса ҳам закотни
олади; энди Бойсари кўчса, бизлар ҳам кўчиб кетайик, Бойсари
ўлик ерда ўлик, тирик б ўлса — тирик; энди Бойсин-К ўн ғи рот
юртини Бойбўрига бўш атиб берайик, Б ой син-Қ ўн ғи рот юртини
бир ўзи ёйлаб олеин, деди.
X Ун олти уруғ Қ ўнғи рот элидан ўн минг уйли экин экмоқни
билм айдиган элибойлар айрилиб, Бой сари га қўш илди. Б улар
. ҳамм аси бой, қўйли, туяли , м о л и н гн г сони й ўқ эди; буларнинг
"ч^ичидан моли й ў қ деган кам бағалининг қ и р қ минг туяси бор,
*♦*қўйининг сони ададсиз, ўзл ар и ҳам билмас эди. Ў ра-ўра, бир
^қўра, икки қўра, ўн қ ў р а қўй, деб санагани ш ул эди. Й илқи,
-\<м олларин и бир уюр ф ало н тўқайда ю рибди, икки ую р ф алон
1 тўқай ерда ю рибди, дер эди. Сонини санам оқни ҳеч қайсиси
^ б и л м а с эди. Б у л ар қиш дан ёзга экин экм ай, мол бойлик қи лар
эди. Ш унинг билан о вқатларини ўтказар эди. Бойсарибойнинг
•■'йилқисининг сони ш ул эди: тўқсон тўқай йилқиси бор эди.
'Т ўқсон тўқай дегани йилқиси ҳ ар ер л ар да, тўқай л ард а, тоғлар-
^ и н г дараси да, тўқайли ер л ар д а ёйлаб ю рар эди. Т ўқай лард а
• 'й и л қ и си ёйилиб ю ргани учун Бойсарибойнинг тўқсон тўқай йил-
Х қ и с и бор, дер эди. Л еки н йилқисининг, м олининг сонини ҳеч
^ ^ б и л м ас эди. Ш ул ўн минг уйли Б ой син-Қ ўн ғи рот элининг ҳамма-
у с и ҳам бой эди. М оли кўп эди.
X Б уларни нг ҳаммаси Бойбўрининг Б ой сари га закот бер дега-
^ н и н и эш итиб, бу бойларга бу иш ж уд а оғир келди. «Э нди Б ой са­
ри кўчса, биз ҳам кўчам из», — деб ҳам м аси чўпонларига, йилқи-
> гчиларига, туячиларига, ҳам м а д аҳ м ар д ал ар и га кўчам из, деб одам
*1*бую рди. «Б у ер дан , бу Бойсин яй ловид ан, бу тўқай лард ан , бу
2!.яйл овл ар дан қўйлари нгни , туялари нгни, йи лқиларин гн и ҳам-
> гмасини ҳ айданглар. Қ ал м о қ ю ртига, К аш ал эл и га қараб йўл
*t*бош лаб ю ра берсин», — деб хабар ю борди. Ҳ аммаси Бойсун-
Қ ўнғирот элини таш лаб, ў зл ар и Б ойбўрига бериб кетмоқчи 6ў-
Х #либ, ҳам м алари м аслаҳат қилиб, К аш ал элига қараб, Қ алм оқ
ю ртига ж ўнаб кетмоқчи бўлиб, добирлаш иб, кўчиб кетмоқчи
; бўлиб, ҳаммаси бирдан — катта-кичик, ёш -қари — бари бир-
ч /б и ри га хабар қилиб, кўча бер, деб вағир-ш ағир қилиб, уйларни
Ц<ч<ч<ч<

*|*бузиб, ту ял ар га ортиб, аёл лар и ҳам ўз юки-ёбини бўғиб, бўғча-

бўйларини чоғлаб, ту ял ар га ортиб, тўполон бўлиб, ш овқин-ғала-
1 /ғул бўлиб қолди. Ўн минг уйли Қ ўнғирот талотўп бўлиб, ҳамма
К аш ал элига, Қ ал м о қ ю ртига қараб, ҳа, деб кўча берди М оллар-
ни, қўй ларн и, й и лқиларни , туяларн и — ҳам м асини ўз одам лари-

26
4гЬ > f b f
• га ҳайдаттириб, ж ўнатиб ю бора берди. Ана ш унда ўн минг уйли
К ўнғирот эли Бойсарибий б ош лиқ — қам м аси ю ки-ёбини, танга- -Г£.
^ ти л л алар и н и , х ази н а-д аф и н ал ар и н и ҳам ту ял ар га ю клаб, ортиб ,
V, ж ўнай берди. Ҳ аммаси бирдан кўчиб, қаққайи б, ўн минг уйли эл '•
Бойбўридан ар аз уриб, Қ ал м о қ ю ртига, К аш ал элига қараб,
Бой син-Қ ўн ғи рот элини таш лаб, Б ойсари билан бирга кўчиб
- х ж ўн ай берди. А ёлларига ҳам яхш и отларни олиб келиб тортди. >Л
•f* Бу аёл лар — хотинлар хам отларни миниб, чоғланиб, булар хам
х»г"ж - ўнам оқчи бўлиб, Б арчинойга, энасига қараб турди.
Ана ш унда Барчинойнинг энаси Б арчинойни ҳам ж ўнатм оқчи
v бўлиб, Барчиной учун бир тў р у қ йўрға отни табладан олиб •
келиб, у зангилари тилладан, айи ллари ҳам тилладан, ҳам м а %*
* ' асбобларини яхш и созлаб, эгарлаб, устига тилла ж аб дуқлардан ■
солиб, айи л-пуш танларини тортиб, устига майин, тоза, мулойим М
■ -r бахм ал пар қу влар д ан солиб, ти лла ю ганларни бош ига солиб,
'Г^ж уда отни чоқлаб, отнинг ж и ловидан энаси уш лаб, олиб келди. ...
"5Г Ана ш унда Барчиной энасининг бул отни етаклаб олиб келганини х#-
> /-к ў р и б , Б арчиной ш ундай қараса, ўн минг уйли қўнғирот элининг *f
•f* ҳам м аси кўчиб, талотўп бўлиб, ш овқин қилиб, ж ўнаб к е т и б xz
f бораётибди. — Бу нима ra n , нима учун кўчиб бораётибди, менга
v - нимага бу отни олиб келдинги з? — деб энасига қараб, Б арчиной
4* бир сўз деб турибди:
>Z
А бзаллаб келтирдинг ҳайвон тўрингди,
Б ул кўчиш инг, эна, менинг ш ў р и м д и (р ),
Бой отамман бий бобома не бўлди?
Ў йилм ай куйм асин кулбаи хонам ,
N r
О ҳ уриб йиғлайди мендайин санам,
Г
Қ алм окд а қолар-д а гулдайин танам.
Х ўж а келса чиқар м урид назири,
Хотин бўлм асм икан эрнинг вазири?!
Э р деганнинг ақлин олмас бўлурм и,
А лдаб-сулдаб йўлга солм ас бўлурм и,
Бой отамман бий бобома не бўлди?
"V" Э на, эш ит, менинг айтган сўзим ни,
З аъ ф ар о н д ай сўлдирм агин юзимни,
Қ ал м о қ бориб қўлдан берм а қизингни,
"V" Бой отамман бий бобома не бўлди?
Х удойим сақлагай бандани омон,
ч* Туш иб бош имизга қайғули туман,
О т абзал л аб олиб келдинг, энаж он,
Я на қайтиб элни кўрм агим гумон. Ф
Й иғлатдинг, энаж он, мендай санамни, Г
хл К елиб кўролм айм ан м актаб ж ўрам ни.
Б ун да турм ай, Қ ал м о қ элга борарсан,
К ал м о қл ар дан кўп зулм ни кўрарсан, sf

27
 l < I <-K -K ! < 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< -K ^ < 4< <4<4 <4 < 4 < 4 <H
Б ориб сўнгра кўп пуш аймон қи ларсан .
Я на баҳор бўлса очилар гу л лар ,
Гулни кўрса, маст бўп сайрар булб ул л ар,
М унгғайиб йиғлайди мендай гаж акд ор,
К ўп ж аф он и солар бизга қал м о қлар.
Бой отамман бий бобома не бўлди,
V Н асиҳат қилм абсан, эна, муш типар.

Ана энди Барчинойнинг энаси Б арчинойдан бу сўзни эш итиб,

Барчиной га тасалли бериб, Барчиной га қараб , н асиҳат бериб,
бир сўз деди:
-V
ч*
Н а сабабдан, болам , кўнглинг бўласан,
V Ж аҳ о н н и сайл этиб ўйнаб-куласан,
Я хш и, ёмон элни юриб кўрасан,
Ахир бир кун Бойсин эл га келасан,
М актаб ж ўран г билан ўйнаб-куласан.
Кўп яш агин, кўп йилгача ўлм агин,
Л одон кўнглинг ҳ ар хаёлга бўлм агин,
М унгғайиб энангни х аф а қилм агин.
А ввало олло, дуюм наби бўлса ёр,
К ўнглингни бўлм агин, болам , м уш типар,
>#• Ҳ адди борми зулм қи либ қ ал м о қ лар,
Г М унгғайиб йиғлам а, болам , гаж акд ор.
>z
Ж он им болам , эш ит айтган дотимди,
Сен келиб кў рарсан ўсган ю ртингди.
Э лат билан бирга-бирга борасан,
Н еча вақтлар қал м о қ элда ю расан,
А хир бир кун я н а қайтиб келасан,
Х аф а бўлиб, болам , кўнглинг бўласан.
Болам , эш ит менинг айтган сўзим ди,
Х аф а қилдим , болам , сендай қизим ди,
О тлан ти рай сендай сарвинозим ди,
Э лат билан бирга ю рм оқ л о зи м д и (р ).
М унгғайиб йиғлайди сендай зу л ф ак д о р ,
Бир нечалар ўз ҳолидан бехабар,
Ў йнатиб мингсанг-чи, бундайин тулпор,
С енга ҳам р о ҳ ўн минг уйли элат бор.
Б у элатда бордир қан ча санам лар,
С енга ҳам роҳ бўлиб кетар кўп қи зл ар,
К ўнглингни бўлм агин, гул ю зли д и л бар,
О тлангин сен, ж оним болам , гаж акд ор.
X#-
Кўп х а ф а қилдим сендай болам ни,
i*
О бод қилиб юргин кулбахонам ни,
Д и ққат қи лм а, болам , мендай энангни.
Болам , сенинг билм аганинг б илдирай,
1т >>>:> г > : > : > : > л> ь> :>:-> :> :> > > > > ь» > : > : -i"

28
 Хол бўлсин деб оқ юзингни тилдирай,
Ҳар на десам, айтганима кўндирай,
Келгин, болам, бул йўрғага миндирай,
Болам, сени шоду хуррам кулдирай.
Кокилларинг эшилгандир тол-тол,
Ҳар толига берса етмас дунё мол,
Магар душман келса бўлғай-да поймол,
Бу сўзларга, жоним болам, қулоқ сол.
Сенинг кўнглингдагин отанг билмади,
Кўп гапирдим отанг қабул қилмади,
Жоним болам, отланмасанг бўлмади,
Ўн минг уйли элат кўчиб боради,
Ўн минг уйдан ҳеч қайсиси қолмади.
Элат билан болам, бирга борасан,
Тақдирингда нима борин кўрасан,
Ўлмасанг, бир куни қайтиб келасан,
Қўнғирот элда ўйнаб даврон сурасан.
О ҳ уриб тўкарсан кўздан ёшингни,
Келиб кўрарсан-да деиги-душингни,
Қўнғирот элда қолган қариндошингни,
Бир кун келиб қиларсан ўтиришингни.
Учқур каби қанотингдан қайрилиб,
Югрук эдинг, туёғингдан тайрилиб,
Ўн олти уруғ Қўнғирот элдан айрилиб,
Сен борарсан Қалмоқ элга йўл юриб,
Неча кун туз насиб калмокда кўриб,
Ахир бир кун яна Бойсинга келиб,
Ўз элингда чалқиб давронни суриб.
X
х
Бу сўзни айтиб, айтганига кўндириб, алдаб-сулдаб Барчи-
нойни бул йўрғага миндириб, ана шунда Барчиной энасидан б у r r
сўзни эшитиб, иложини тополмай, ноилож, ночор бўлиб, элнинг
кўчиб бораётганини кўриб, неча каниз-қизларни ўзига ҳамроҳ
қилиб, қирқин канизлари билан ҳар қайсилари ўзларига яраша
X отларига минди. Барчинойим тўриқ тулпор бедов отига минди,
ўн минг уйли элат кўчиб жўнай берди. Ана буларнинг — ўн минг
уйли Бойсин-Кўнғирот элининг жўнашини Фозил шоир Йўлдош
ўғли шундай жўнатади. Бойсин-Кўнғирот элининг жўнаши шул:

r Чечанлар эплайди гапнинг эпини,

Шул замонда олтмиш норни чўгариб,
Орта берди Барчин сулув сепини.
Қўнғирот элнинг шундайғача кўпи бор,
Бойсарининг икки жилдав тўпи бор,
Хар кўчганда тўп бўшатиб жўнади,
Каторга тнркалган лўк билан норча,
1 :-> : ■ > : ■ > : • > > > : > > > : - ) :■> : • > > > ; > : ■ > > > :■ -

29
 Устига ю клаган қирм изи парча,
К ам ликни кўрм аган сатта бойбачча, ^
Й ўл-йўлакай у л о қ чопиб боради.
О ш иқнинг ф аҳ м и ди р қоронғи кеча,
Й иғласам , ҳолим а йиғлар бир неча,
Х аф а бўлиб борар Барчин ойимча,
Ж а ф о тортиб бораётир бир неча.
Б ойлигидан бедов отни бойлаган,
Т ангқа юриб К ўкқам иш ни ёйлаган,
Ч ўпонлар қур ҳайтлаб қўйни ҳайдаган,
Бойсиндан К аш алга қар аб ж ўнаган.
К алм а ш аҳодат м усурм оннинг тилига,
А замат бош берар диннинг йўлига,
Етсак деб боради Қ ал м о қ элига.
Ғам билан сарғайиб гулдайин дийдор,
К ўргани йўқ қандай элдир қал м оқ лар,
О раси д а тўқсон довон тоғи бор, "V
■V" Б еллардан ош ади ул зам он бойлар,
Қ ал м о қ ю ртга етсак дея ўй ў йлар,
С абил бўлиб қолди бу ўсган ж о й л ар. V
>> Қ аба ф а л а к бош га солди зулм , деб,
Э либойлар бундан кўчиб боради,
Қ олди энди ўйнаб ўсган элим , деб. ху-
А йролиқ ўтига бағрини доғлаб,
Бораётир Қ ал м о қ элни сўроқлаб,
Э либойлар бундан турм ай ж ўн ади, ^
Н еча адир, белдан ош иб боради,
К уни билан ю рса, оқш ом қўнади,
Ҳ ар куни бир тоғдан ўтиб боради.
Т айрилм ай бош идан тож и-давлати,
Б ой лар излагани Қ алм оқни нг юрти,
У зо қ ерда қолди ўсган элати.
Я на баҳор бўлса очилар гу л лар ,
Қ авати га ҳам р о ҳ бўлган қи р қи н л ар,
Э лат билан бирга Барчин зу л ф ак д о р ,
Х аф а бўлиб борар гул юзли д илбар,
Ҳ ар замон сўз айтиб неча кан и злар,
С уқсур каниз бирга бўлиб м уқаррар,
К еча-кундуз йўл олгандир бу бойлар,
Бораётган ҳар қайсиси т ў р а д и (р ),
К ўкқам иш кўлидан чиқиб боради.
Қ ал м о қ юртин излаб булар боради,
Ҳ ар на қисмат, ёзилганин кўради,
Ҳ ориган й ў л л ар д а булар қўнади,
К ўкқам иш дан кети узилм ай боради.
Ў тар дунё ўтарини ўйлади,

30
 > >> >} > >>)->> > f ^
Т ангқа тайлаб О латовни ёйлади,
Қ алм оқни нг ю ртига талаб айлади,
Ю рсак етарм из, деб бойлар ўйлади,
К ўкқам иш дан бойлар чиқиб ж ўнади,
Ҳ ар на қисм ат, ёзилганин кўради.
Қ ал м о қ ю ртга борсак дейш иб боради,
Б ой баччалар бедов отни минади.
О т чопиб бойлар чўлни кўради,
М оли-давлатини йўлга солади,
Й ўл тортиб, ш у замон чиқиб ж ў н а д и ,
Бедов минган от-абзалин ш айлади,
Ч ўпонлар қур ҳайтлаб қўйни ҳайдади.
Б аҳ о р д а очилар тоғнинг лоласи ,
Бой сари ди р бу элатнинг тўраси,
У зо қ ердир бу Қ алм оқнинг ораси,
Қ ал м о қ ю ртга талаб қилиб ж ўнади.
Бир нечалар кўриб ақили ш ош иб, -v -
Бир нечалар юрур йўлдан адаш иб,
Бойбўрим ан бул Бойсари ўрлаш иб,
А дадсиз молини ҳайдаб боради,
$ Ф у қ ар о н и н г экинини талаш иб.
Ғам билан сарғайди гулдайин дийдор,
К ўч билан биргадир бул замон бойлар,
М ам лакатни босиб ададсиз қўйлар
Етган ж ой га бул аж аб талон ту ш д и ,
Б у бойлар денгу-душ дан адаш ди,
Қ алм оқни нг ю ртини булар излаш ди,
Н еча довон, балан д тоғлардан ошди.
Ж а ф о тортиб бораётир бир неча,
Қ алм оқни билм айди, ти л л ар и гачча,
Х аф а бўлиб борар Барчин ойимча.
Б о й су н-Қ ўн ғи рот элдан мен ҳам кетдим, деб,
Қ ал м о қл ар дан балки ж аф о тортдим , деб.
Б арчинн инг ўйини билм айди бойлар,
У зо к ер да қолди бу м азгил-ж ой лар,
М усоф ир бўлдик деб неча ўй ўйлар,
Д аҳ м ар д а, сар д о р л ар молини ҳайдар.
О т чопса гум бурлар тоғнинг дараси ,
Ботирни ингратар найза яр аси ,
О лтой чи ли к йўлдир Қ ал м о қ ораси,
Бораётган Б о й сун-Қ ўнғирот тўраси.
Бош ида бор эди зардан ж иғаси,
Ёз бўлса яйлови Аму ёқаси,
М усоф ир бўп Қ ал м о к кетиб боради,
Ўн минг уйли Бой сун-Қ ўнғирот тўраси.
Ёмон билиб Б о й бури ш ш г сўзини,

;и
 Х у ) ^ г > у > у > у > :• > y > y ^ у Х ь ^ у > y > y ^ у ^
Бермас бўлиб бунда Барчин қизини, >Z"
Ч ў л л ар да сарғайтиб гулдай юзини,
X' Ёш тўлдириб бийлар ж оду кўзини.
>z А йролиқ ўтига бағрини доғлаб,
О лтойчилик йўлга кетди бу бойлар,
М усоф ир бўп, Қ ал м о қ юртин сўроқлаб.
Б у л ар ҳам бир ўз ю ртига тўради (р ) ,
Б ойсарининг икки ж и лдав тўпи бор,
Н ам ойиш га тўп бўш атиб б о р ад и . X#-
X
Неча бир ж ой ларга тало н л ар ту ш д и ,
М олиииг олди Қ ал м о қ ю ртга стиш ди,
Тўқсон тоғдан кети узилм ай мол ош ди,
М олнинг олди Ч илбир чўлга етишди.
М ол бош қариб бойлар кетиб боради,
"V Кўз юбортиб ҳар тар аф га қаради,
Ададини киш и билм ас бу м олнинг,
К ўкқам иш дан кети узилм ай боради.
Ж а ф о тиғи бугун ж онидан ўтиб,
Ўн минг уйли элат борар йўл тортиб,
М ам лакатни бир ғовур-тўзон тутиб,
Бораётир у зо қ йўлни чангитиб.
Н ечовлар буларни кўриб ҳовлиқиб,
Б ир нечалар элдан чиқиб довриқиб:
ху «Б и знин г элга қандай одам келди, деб,
Б ул ўл кага беж ой талон солди », деб.
Бораётган ш ундайин бойлар эди,
Қ ал м о қ юрти бундан бехабар эди,
Ўн беш кун лик йўлда м айса бор эди,
Э кинни сира кўрм аган бойлар эди.
v
Ана ш унда бойлар кўчиб ж ўн ади, м оллари К ўкқам иш к ў л и д а н '* /'
чиқиб бориб, тўқсон тоғдан ўтиб, ю рту ж аҳон ни тўзон, чанг
қилиб, молнинг олди неча кун йўл ю риб, бул орадан олти ой ўтиб,
олти ой деганда, бойлар тўқсон тоғдан м оллари ни ўтказиб, қалм оқ
X#-ю ртига етказиб, ўзлари н и н г бир хил б ойлари ш ул м олларнинг
олдини олиб, йўл бош қариб келаётган эди, бир вақтида бойлар
қалм оқ ю ртига неча д о вонлардан ош иб етиб келди, қал м оқ ю рти-х^-
га, Ч илбир чўлига етиш ди. Ш у чўлда, Тойчихон м ам лакати да, ‘f*
қал м о қ юрти да, Тойчи вилоятида, Ч илбир чўлида, ўн беш кун ли к
йўлида экиннинг м айсаси бор эди. Б у л бойлар ётган элибой, ■
экинни билм айди. Бу бойлар бу экинни кўриб: * Қ алм оқл арн и н г
ерлари қўнғурсалқин бўлар экан», — деб шу м айсаларга, эк и н ­
нинг устига Т уркистондан ош ган м олларн и рўп ара ёғдириб, бош->^.
■қариб, эк инларни едириб ю бора берди. Ш ул вақтда м оллар билан ф
♦f* бирга келаётган қора уйл ар Ч илбир чўлини, О йн а кўлини ёқалаб
қўна берди. Б ул бойларнинг келиш идан қал м о қ ш оҳи бехабар эди.

32
 Ю > >>>>>>
О қсоқол, арбоблари ҳам бехабар эди. Л енин Ч илбир чўлига
б ойларнинг моли келаётир, м айсаларни оёқ ости қилиб, чигиртка-
дай босиб, қоп қора бўлиб, еб кетиб бораётир. М айсаларнинг
" V чангини чиқари б, тупроғини осмонга совуриб бораётир. Ш унда ^
* f ҳам бу Бойсин элин инг б ойларининг мол, қўй лари ҳали ҳам
К ўкқам иш дан чиқиб келаётир. Б и р ёғи Қ ал м о ққ а етди, кети ҳали
>/■ ҳам К ўкқам иш кўлидан чиқиб, ода бўлган эмас. М оллари ш ундай " V
•f* чиқиб, кўчлари ҳам м оллари га аралаш иб, Қ ал м оққ а қараб ж ўнаб,
неча тоғлардан, неча қи р л ар д ан , неча бир довонлардан ошиб
кетиб бораётир. Ана ш унда олдидаги бойлар Қ ал м о қ м ам лакатига, ♦f*
Ч* Ч илбир чўлига, О йн а кў л и га етиб, кўлни ёқалаб қўниб ётир, ^
V м оллари ни м айсаларга, эки н л ар га қўйиб, экин-м айсаларни еги- ^
^ зиб, қўниб ётаётир. Б у л ар ш у Ч илбир чўлида, О йна кўли да қўниб,
Y сувлаб, м оллари ўтлаб қўниб ёта берсин, сариш таларини ола V
■V берсин, эндиги сўзни Қ ал м о қ ю ртидан эш итинг.
*f* Ана ш унда Қ ал м о қ ю ртларининг оқсоқол, арбобларидан беш -i-
юз оқсоқол, арбоблари « Б у йилги экинларни нг ниҳоли яхш и
> /"эм и ш » , — деб экинларин и кўрм оқчи бўлиб, Қ алм окдан чиқиб
эди. Ш ундай қар аса, Т уркистон эли тар аф и д ан кўп мол ошиб
кел аёти б ди , осмоннинг қ о р а булутидай босиб келаётибди. Ўн
беш кун ли к йўлдаги м айсани обдол талагандай, илон ялаган дай
қилиб, чангини чиқариб, олди ернинг ўтини еб келаяпти. О қсо-
^ қол, арбоблар айтди: « Б у м олнинг адади йўқ, беадад кўп мол
гэкан. Бун инг олдига р ў п ар а бўлсак, равочдай қип бизни ҳам *f*
*f* кем ириб еб кетса ҳам аж аб эмас. Ш унча мол, ш унча эл бизнинг
эл га келибди. О йн а кўлн и ёқалаб, кўп эл қўнибди. Қ а л м о қ ^ .
подш оси бехабар қолибди. К еле, Қ алм оқш оҳга борайик, бекорга «f*
бу ерда аҳ м о қ бўлиб тўпланиб турм айик, ўзим изни гаранг қи л - N ''
■у м айик, бориб Қ алм оқш оҳга б илди райик». Б у сўзни ўйлаб, оқсо-
қол, арбоблар қайтиб кетди, Қ алм оқш оҳнинг давлатхонасига
f етди. Б у л экинни егизиб қўйган бойларнинг устидан дотқа бўлиб,>К"
қи лган тирикчилиги — экиш идан айрилиб, Қ алм оқш оҳга қараб,
бир сўз деб турган экан:
r Аё ш оҳим , сизга айтар арзим бор,
О лм адайи н сўлган гулдай тарзим бор,
Т уркистондан бир бой кўчиб келибди, >*■
Б у б ойлардан, ш оҳим, бўлдинг бехабар.
О б ло менинг ақли-ҳуш им олибди,
Ш ум ф а л а к бош има савдо солибди,
Б и зи н г элга қаттиқ талон қилибди,
Д авлатин и кўрдим ж уд а ғо л и б д и (р ),
Аслин билсанг, Т уркистондан келибди,
Э киннинг барини нобуд қилибди.
У чқур эдинг, қанотингдан қайрилдинг,
Ю грук бўлсанг, туёғингдан тайрилдинг,
 Би з овқатдан, сен сурсатдан айрилдинг.
Х азон б ўлса боғда гу л лар сўлади,
Бола-чақа тайин очдан ўлади,
\r Э лим изни қим м атчилик олади,
С ендай ш оҳим бул бехабар қолад и, ^
С урсатингни қайдан топиб беради?!
-^ r Ч о й р ак о р лар чиқм оқчин бўп туради.
Ш ундай номдор бойлар элга келибди,
О йна кўлни ёқалаб эл қўнибди,
Ч илбир чўлни моли босиб қолибди,
Б изинг эл л ар бунда абгор бўлибди,
Э киндан айри ли б деҳқон қолади, ^
^ О қсо қ о л лар билиб хабар беради,
Ф уқарон гн и н г бари очдан ўлади,
Д еҳқонларн инг ҳоли танг бўп қолад и, ^
Ф у қ ар о л ар нима илож қилади,
Э лат чувлаб экинини кўради,
Еб қўйган сўнг нима илож қи лади?! Y
Арз айтгани ҳам м а сенга келади,
Чиқим ингни қайдан топиб б ер ад и ,
^ Б ой ларн инг ҳисоби қан дай бўлади?!
С ендай ш оҳим бул бехабар қолади,
Т уриб ўйла, ю ртинг хароб бўлади,
О қсо қ о л лар ш ундай хабар беради,
Ч уву л л аб ф у қар о , х алқи келади,
П одш оликка одам тўлиб қолади,
М еҳнаткаш д еҳқонн инг бари келади,
Бойларн инг устидан ар з қип туради.
Ф у қар о си ж уд а абгор бўлибди,
Бир нечаси у зо к йўлдан келибди,
Б ой ларн инг зарбидан дод деб турибди,
Э киндан айри ли б бунда келибди, -ф-
Бу б ойлардан ош а ж абр кўрибди,
Ч увуллаш иб ҳам м а а р з қип турибди:
« Ж у д а б излар бунда абгор бўлдик, деб,
Э киш дан айрилиб, сизга келдик, деб,
Б ола-чақа йиғлаб қолди, ўлди к, деб,
Ҳ амма д еҳқон сизга арзни қи л ди к», — деб.
X т
Б у сўзни эш итиб, Қ алм оқш оҳ оқсоқол, арбоб лари га к а р а б .'К
w муртини бураб: — К ўрдингларм и, қаёкдан келибди? — дебў
сўраб, бир сўз деб турган экан:

■V Д авлатим нан ш оли-ш олдам ўрайм ан,

С иёсат қип ар боб ларга қарайм ан,
У бойларни мен ҳам сендан сўрайм ан.

34
r ivanvi'i
Қ айси <7Ji/4,an
элд ан ivvjimu
келиб талон iajiwn солибди,,
X
М енинг м ам лакатим абгор қилибди,
М ендан беихтиёр бунда ю рибди,
Б и лди н гларм и қайси элдан келибди?
Э лни абгор қипти, зулм қилайин,
Қ айси ю ртдан келганини билайин,
У луғ, катта-кичи, сендан сўрайин,
Қ айси ю ртдан бунда кепти, билайин,
У л бойларга қаттиқ азоб қилайин,
М олини си зл ар га олиб берайин,
Гуноҳкор қип мен зиндонга солайин.
X Х ар на деб сў й л асам , ани қи линглар,
Г М ирғазаб, ж а л л о д л ар бунда келин глар,
х
Бун дан турм ай, Ч илбир чўлга боринглар,
У л бойларни хўб оралаб кўри нглар,
С ўраб каттасини ан и қ билинглар,
С ўнгра тортиб уни бойлаб олинглар,
X Д авлатим га уриб, ҳайдаб келин глар.
Д одлаганм ан эш итм англар сўзини,
Би л и б бойланг каттасининг ўзини, X
М ен ўяйин у бойларнинг кўзини. X
Г Ул бойларга қаттиқ азоб берарм ан,
1 * Бош ин кесиб мен ҳам д о р га иларм ан, г
У ндайин киш ига азоб берарм ан,
Ф у қ ар о н и н г вақтин хуш лаб турарм ан,
М оли-давлатини олиб берарм ан.
Х аял лам ай , ж ал л о д , энди боринглар,
Т ақал қилм ай тезр о қ бориб келинглар!
X О бло унинг ақли-ҳуш ин олибди,
Ҳеч ким дан сўрам ай эл га келибди,
х
$ М еҳнаткаш га ж уд а азоб берибди,
гД авлатига
СХD J I d 1 И 1 d бойлар
яЛ J I СЛy j м
V ' ағрур
l O . r У [ S бўлибди,
У t г
Э киш дан айри ли б ҳам м а қолибди,
Э ш итам ан ю ртга моли тўлибди,
X Г
М ендан б еиж озат бунда келибди.
Г Б еи ж озат кепти, бўлди гуноҳкор,
X
М еҳнаткаш деҳ қо н л ар — бари даъ вогар,
Ҳ аяллам ай бориб келгин, ж ал л о д л ар . ^
^ О тга солди арп а билан ийирди,
Қ ор ёққанда карвон солар чийирди,
Ж а л л о д л а р н и ул б ойларга бую рди,
Ср Қ илган иши д еҳ қ о н л ар га қ и й и н д и (р ),
•f* Ҳ айдаб келгин , мен солайин ўйинди. X
О бод қи либ ту рай бунда элингни, г
х#-
■ГР Г уноқкорга солм оқ д ар к о р зулм ни.

35
 Б у сўзни Қ алм оқш охдан эш итиб, беш юз м ирғазаб, ж ал л од x^
отланиб, чоғланиб, Ч илбир чўлига, О йн а кўли га қараб кела г
берди. Ўн минг уйли эл оз бўлам и, О йн а кўлни ёқалаб ўтирган,
ҳаммаси бир-бирига ўхш айди. Ў збак х ал қ, ҳеч белгиси йўқ, 'V
•1 қайсиси катта эканини билм ади. К аттаси ш ул-да, деб қари я-
чолларини ҳайдаб кета берайин деса, унинг ҳам ҳисобини топма-
ди, ш унча элд а ним катта эканини билм ади. Н огоҳон ж а л л о д л ар "V 1
каради, бир ерда бахм ал уй тики лаяп ти . К ўрди: кигизларини
>z
бахм алдан ёптирган, бўсаға, ён ёғочларини кум уш -олтиндан чоп- "V
тирган. Бу уй Б ойсарининг уйи эди. Беадад бойлиги ош иб кетган «j»
эди, кигизнинг ўрнига уйига бахм ал ёпган эди. О р ал аб юриб,
> ж ал л о д л ар бул уйни кўриб: «А лбатта бу элнинг каттаси ш ул-да,
ўзбакларнин г каттасининг белгиси ш ундай бўлади экан, ҳеч ким-
нинг уйи бунга тўғри келм айди, балки п о дш оли кларда ҳам бун- \<
> 'дай салтанат қилм айди, ш ул уйга борайик, ш ул уйнинг эгасини
*i топиб олайик, Қ алм оқш оҳнин г ёнига ҳайдаб борай ик, каттаси
ш ул экан, деб тур ай и к» , деб Б о й сари никига қараб ю рди. >У
х г Б о й с а р и уйининг олдига борди. К елган бой! деб ж ал л о д л ар
* довуш қилди. Бойсари уйнинг тўрида эди. Л аббай, деб
ж ал л о дл ар н и н г олдига туриб кел а берди. Ж а л л о д л ар Бойсарини
> ж ўриб, отдан туш иб, сийнасини доғлаб, икки кўлини орқаси га
боғлаб, бош ига қор-ём ғирдай камчи таш лаб: — Ю р буёққа,
^ деб туртиб ҳайдай берди. Б ул эл га янги келган, ҳеч кимдан
, ш аш ти қайтмай юрган одам - Б ойсари бу зулм ни кўриб, кўнгли
бузилиб, ж ал л о д л ар га қараб, бир сўз айтиб турган экан: X
X т
X
Ў з элим да ш оҳнинг ғамин еб эдим,
Мен ҳам Қ ал м о қ элга борсам деб эдим,
К уш питага сиғингандай бўп эдим,
К очган қуш м ан, паноҳ берар деб эдим,
Қ ал м о қ ш оҳни ҳим оятим деб эдим,
О р қ а тутиб бу ю ртларга кеп эдим.
Ў з ж оним га ўзим қилдим зулм ди,
Б ун да келиб мен бойлатдим қўлим ди,
К имга айтай энди ў лар ҳолим ди,
Эй ж ал л о д л ар , м еҳрибонлик қил эмди.
Ҳ имоят деб келдим , бўлдим гуноҳкор,
Бундай менга азоб берма, ж ал л о д л ар ,
К амчи уриб, зулм қи лм а, х у н х о р л ар,
Н е сабабдан мен бўлибм ан гуноҳкор?!
Р аҳм инг келм ай кўздан оққан ёшима,
А ччиқ қамчи урм а ази з бош има.
Д аврон суриб юрдим Бойсин элим а,
Х озир келиб банди бўлдим қўли нга,
Қ ар аб раҳм инг келсин менинг ҳолима.
Э л ичинда қўлим бойлаб ҳайдам а,

36
 <4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<<4<4<4< 4<4<ла
Қ ари ган д а қилм а мени ш арм анда.
М ендайм и ночорга азоб берасан,
З у л м қи либ мени ҳайдаб борасан.
Ғ ариб ликд а менинг кўнглим бўлмагин,
М усоф ирм ан, менга зулм қилм агин,
x< Б и р ra n билан келдим Қ ал м о қ элинга,
Г Ҳ озир банди бўлиб туш дим қўлинга.
К алим айи -ш аҳодат келар тилим дан,
М усоф ирм ан, не иш келсин қўлим дан,
К елиб ф о й д а қилм адим -ку элимдан.
Н е сабабдан бундай иш ни қи ласан,
Ў зим турсам мени бойлаб урасан,
Б екорига менга азоб берасан,
Н им а гуноҳ қилганим ни биласан?
М унча ҳам сиёсат қи лм а, ж ал л о д л ар ,
М усоф ир бой нега бўлди гуноҳкор?
Бу сў зл ар н и айтган Б ойсари номдор,
Гуноҳимни м аълум қи лги н, ж аллодлар!
Э лингнинг расим и ш ундай бўлам а,
М усоф ирни кўрса бойлаб урам а?!

Ш ундай Б ой сари га қараб , гуноҳкор бўлганини билдириб

ж ж а л л о д л ар ҳам бир сўз айтиб турган экан:
V ’
Б и зл а р билди к ўз элингдан келибсан,
Ҳеч ким дан сўрам ай бунда қўнибсан,
г Б у элатга ж у д а азоб қилибсан,
X»
Э лнинг экинини егизиб қўйибсан,
Д еҳ қо н л ар н и сен яланғоч қилибсан,
,чУ Қ и лган иш инг ўзинг билмай юрибсан.
М еҳнаткаш лар ш оҳ қош ига боргандир,
У стингдан чувуллаб ар з кип ю ргандир,
Ф у қ а р о арзини тинглаб билгандир,
Тойчи ш оҳим кўп сиёсат қи лган ди р,
Тойчихон ам рим ан ж ал л о д келгандир,
К атта билиб сени бойлаб олгандир,
Б и зл а р ж ал л о д , хоннинг ам рин тутамиз,
Амр этм аса сени бойлаб нетамиз?!
Тойчихон қош ига ҳайдаб кетам из.
Б ойлаган га бойлар х а ф а бўлибди,
Б ундан катта сенга азоб турибди,
Кўп деҳ қо н л ар бул даъ вогар бўлибди,
Э киш идан ҳам м а айри ли б қолибди.
>Z Қ илган иш инг ўзинг билмай юрасан,
Д еҳ қо н л ар га нима ж авоб берасан,
Т уриб ўйла армон билан ўласан,

37
 Ў зинг билм ай хўп иш ларни қи ласан ,
К ўпнинг ўртаси га туш иб қоласан,
М еҳнаткаш га бир кўп кар и бўласан,
М олингдан айри ли б ўзинг ўласан,
Б ул иш инга ш ундай ж авоб кўрасан,
Б о ла-чақанг кўрм ай ғариб қоласан,
Ҳ айдаб борсак, икки бош дан ўласан.
Қ алм оқ ш оҳим сенга зулм этади,
Бош инг кесиб сени до р га тортади,
М олу д авлатингни талон этади.
г Бу сўзни ж ал л о дл ар д ан эш итиб, Б ой сари ҳам ж ал л о д л ар га
У
қараб, бир сўз айтиб турган экан:

М ен берайин қатор-қатор норим ни,

Н ор устига ю клаб берай зарим ни,
М ен берайин м англайим да боримни.
Ж а л л о д л а р , эш итгин айтган сўзим ди,
К ўлим чечиб озод қилгин ўзим ди,
М ундай кун да менга ўлим л о зи м д и (р ),
М ол етмас а берай Б арчин қизим ди,
Х ал и ҳам бир озод қилгин ўзим ди.
Ж ал л о д л а р , қу л о қ сол бу нолиш им а,
К аба ф а л а к оғу қўш ди ош има,
Ҳ айдаб бориб етма менинг бош има,
Н им а деб сўзласан г, мен ҳам қи лай ин,
Тўқсон қўра қўйим б ордир, берайин.
Т ўқайдан йи лқи л ар барини олсин,
Э киш ига молим ҳисоблаб кўрсин,
К ам лик қип етмаса, қизим ни олсин,
У л деҳ қо н л ар ё даъ во гар бўлм асин.
Л одон кўнглим ҳар хаёл га бўлибм ан,
Гуноҳкор бўлганим энди билибман,
Э либойм ан, мен ҳам аҳ м о қ бўлибман,
И л гар и да мен экиш ни кўрм асам , -Л,
Д еҳ қо н л ар экиш ин ўт деб ю рибман,
Б и лм асликдан гуноҳкор бўп қолибм ан,
Ж а л л о д , сенга м ин натдорлик қилибман.
Х аёлингга б ад ф еъ л л и к келм асин,
Армон билан бир м усоф ир ўлм асин,
Ҳ айдаб борма, ш оҳинг мени кўрм асин,
С иёсат қип қаттиқ азоб қилм асин.
Т ерм илтм агин, ж ал л о д , менинг кўзим ди,
А рза билан ш оҳга билдир сўзим ди,
К андай б ўлса ҳайдаб борм а ўзим ди,
Гуноҳкор бўлибм ан, ўлм ак л о зи м д и (р ).
1 f >>>r > > >

38
 Бу сўзни Бой сари дан эш итиб, ж ал л о дл ар : «Рост айтади шул ^
-Х -бечора, экинни ўт, деб билм ай егизиб қўйибди, қанча ф у қ ар о ф -
• f устидан ар з қип турибди, ҳайдаб борсак, агар Қ алм оқш оҳга ~'г_
х л тў ғр и қи лсак, Қ ал м о қш о ҳ гапига қу л о қ солм ай, бунинг бош ини ^
кесиб, до р га тортади; буни ҳайдаб бормай, ш унинг сўзини бир
ар за кип тутайик, агар кабул тутса, ҳайдаб бормай, шу ердаёқ f-
■ ^ қ ў й и б кетайи к», — деди.
*t* Ж а л л о д л а р Б ой сари нин г ҳалиги сўзини а р за қип, икки мир- ^
У ғазабдан ж ўнатди. М и рғазаб лар арзани on кеп, К алм оқш оҳга
•^■тутди. Қ ал м о қш о ҳ 6 у ар зан и ўқиб кўриб айтди, ж уда димоғи *t*
ҳам чоғ бўлиб кетди: — М ени ҳим оят тутиб келган одам бўлса,
^ қ а т о р д а нори ҳам ўзин ики, нор устида зар и ҳам ўзиники, барча ^
^ г д а в л а т — моли ҳам ў зин ики, бизга дар ко р эмас, Барчин қизи
4* ҳам ўзин ики. Я йлови га Ч и лбирни нг чўлини бердим, сувловига V
^ О й н а л и н и н г кўлини бердим. Етти йилгача моли безакот, бетер-
ху г о в ю ра берсин. Ҳ ар ким м усоф ир б ойларга таадди қи лса, бо- «f
t* ши — ўлим да, моли — таловда, ўз ихтиёрида юра берсин, — "V"
Х леди. £
Б у сўзни эш итиб, оқсоқол, арбоблар: — Сен бундай беклик
v қилдинг, ул бева-бечораларнинг экинини егизиб қўйган, беш кун, ' v
>Кўн кундан кейин солиқ, сурсат деб (сў р ай сан ). Ҳеч нима бўлма-
'Г -са, одам ларни нг кўрпасини сотдириб оласанм и? — деди. Ш унда
^ Г Қ ал м о к ш о ҳ туриб айтди: — Ҳ али йил эрта, тари-тарм оқ эксанг
■ ^ ҳ а м овқатлигингни олиб қоласан; бу йилги берадиган ҳар нима *t"
"t* подш олик чиқим дан ҳам ўтдим, — деди. Ш унда ф у қ а р о деҳқон-
^ л а р ҳам димоғи чоғ бўлиб, тари-тарм оқ эккани қўш чиқариб
■^■кетди. «Ҳ ар нима олганим из ўзим и зга бечиқим тегадиган бўл- *f*
*f* д и », — деб ю рибди. Б о й л ар н и н г ҳам димоғи чоғ бўлиб: «Хўп ери ^
^ қ ў н ғ и р с а л қ и н , ўтлоқ келади экан, молни икки семиртиб сотамиз
^ у э к а н » , — деб б уларн инг ҳам димоғи чоғ бўлиб, ҳам маси ҳам
ж ой лаш иб қолди. Н им а бўлса, Қ алм оқш оҳдан вақти хуш бўлиб, "V"
Y 'a n a энди булар бунда ж ойлаш иб турсин, ҳ ар қайсиси ҳам ў з ^ .
^ .к у н и н и ў тказм ақ билан турсин.
Тойчи вилоятинда, Қ ал м о қ м узоф оти нда бир С урхайи л деган W
Ч ^ к а м п и р бор эди. Ж у д а ҳаддили зўр кам пир эди, 6 у кам пирнинг^Г.
етти ўғли бор эди, еттови ҳам номдор алп эди. Каттасини К ўкал- -f-
дош дер эди, ундан кичкинасини К ўкам ан дер эди, К ўкқаш қа д е р > л
■ ^ э д и , Б о й қаш қа дер эди, Т ойқаш қа дер эди, Қ ўш қул оқ (д ер эд и ), *t*
‘ ' кенж атойини Қ ораж он дер эди. Ш у еттовига тир килгани Қал-У^Г
м оқш оҳ ҳ ар м ам лакатлардан ал п л ар н и олиб келиб, тўқсон а л п ^
х ^ қ и л и б , К аш ал ғоридан ж ой бериб, б уларни тўқайистонда боки 6 т'
ётар эди. У л ал п л ар кандай алп: ёйандоз, мерган алп, ҳар Y
' қайсиси тўқсон ботмон тем ирдан совут кийган, ҳар кунига т ў қ с о н ^
-^•ш и р б о зн и н г этини таътил қи лган , бош -бош ига ҳар қайсиси п о д - '
*t* ш оҳли кдан ҳ ар ойда беш юз сўм м ояна олган хўб бирланчи з ў р !
д ^ п о л в о н д и р . Б у л ал п л ар н и н г ҳ ар кай сисини нг подш оҳликданх^-

39
Ц. 0 > ^
қи р қ қиз х изм аткори бор, бу ёқдан, у ёқдан, овдан келса, жойи-
ни солиб, хизм атини қилиб турадиган қи зл ар . Бой сари нин г қизи
Барчинни булар кўрган и йўқ. Ш ул в ақтл ар д а Б арчин ҳам барка-
мол, бўйи етган, ҳ ар яғрини ўн беш қарич келади. П ирнинг
*** назари билан пай до бўлган, бу ҳам алп. О р қавар о н эш итиб, шу
м усоф ир б о йларда бир қиз бор эмиш , деб булар ҳам ўзавонда
, м аслаҳат қилади: гоҳ бири олм оқчи бўлади, гоҳ бари олм оқчи > Z
«I* бўлади, гоҳ ҳам м аси ўртага олиб хотинли бўп қолм оқчи бўлади.
■*< Н еча вақтлар кўрм аси шу м аслаҳатни қилиб ю ради.
К унлардан бир кун ал п ларнин г энаси С у рхай и л мастон Қ ал-
м оқш оҳнинг д ав л атх о н аси га бориб, ў ғи л л ар и н и н г орқаси дан
" V К алм оқш оҳга ҳурм ати кўп, Қ алм оқш оҳ гапини қайтаролм айди,
. алп ларн и н г энаси С у рхайи л мастон Қ алм оқш оҳга қараб, бир сўз
айтиб турган экан:

Ш оҳим сенга арзим баён қилайин,

К аттам сан-да, бир ra n келди, сўрайин,
Ч илбир чўлни томош а қип келайин.
Ў збакл ар м азгили қандай, кўрай ин,
Y
Я хш и-ём онини онгниб билайин,
Р у хсат берсанг, мен ҳам турм ай борайин,
Ул бойларнинг молин бож қип олайин,
Ш у сўзни , султоним , сендан сўрайин,
Ж ав о б бергин ў зб акл ар га борайин,
'V
К андай экан бир ҳангам а қи лай ин,
Ҳеч зулм қилм айм ан, бориб келайин. Y
VX-
Ж ав о б берсанг, бундан турм ай борам ан,
С айил этиб, эл л ар н и кўриб келам ан,
К ўрганим ни сизга ж
rC v n rO IJ L lV tllL t n m r Q
авоб берам
M Z Q D n^ '1
ан.
') 1 1

Бунда сарғайм асин гулдайин дийдор,

X
Ж у д а номдор эмиш ул келган бойлар,
Г
Д онгдорларн и к ў р м о қ л и кк а ҳаққим бор,
Ф ар зан д л ар и м м уна элда зўрабор,
Ш оҳим дедим, ҳурм ат қилдим м уқаррар.
Д ар д л и қул дардим ни ким га ёрайин, x^
Ҳ асратим дан элдан эл ахтарай ин,
Бебош бўп кетмасин, бойни кўрай ин, >z
Бир о зи р о қ чиқим солиб олайин,
Ёмонини бориб тергаб кўрайин,
Биров эмас, уч-тўртта бўп борайин,
Б ориб каттасига меҳмон бўлайин,
К ўрганим ни келиб хабар берайин,
Ж ав о б беринг, энди мен ҳам борайин.
х Y
[Қ ал м о қш о ҳ ] ул бойларнинг ихтиёрини ў зига берган эди. Бу
сўзларни С у р х ай и л м астондан эш итиб, борм а деб бу к а м п и р г а х

40
. р )-f-)-> ^ 3--Ц-
айтолм ай, ночор ж авоб берди. Ў ғи лларин инг зўрлигидан Қ ал-
м оқш оҳ ҳам ҳ азар қи л ар эди. «Э нди ихтиёрим ўзим да бўлди»,
— деб кам пир қайтиб, м азгилига келиб, ў зига тобе қариндош
" V тўққ и з кам пирни бирга олиб, ўзи билан ўнта бўлиб, йўлга чи-
*f* қиб, йўл ю риб, бел и букрайиб, қулоғи тикрайиб бораётиб эди.
_ К енж атой ўғли Қ о р аж о н ўн уч м аҳрам и билан йўлда от ўтлатиб
-^ •ё т и б эди. Қ ораж он қ ар ад и , тўққиз кам пирни эргаш тириб, энаси > z
•f* Ч илбир чўли га қараб бораётир. Қ ораж он кўриб: «Б у энаси қур-
ғур ним ага бораётир экан. Бу Ч илбир чўлига борар, б изларни
о р қ а қи либ баланд-паст гапирар, кўп одам ларни ҳам х а ф а қи-
■ч- л а р , нима бўлса м усоф ир-да, бойларнинг кўнглини озор қилар.
"М" Буни қай тари б ю борайин. Б ул им он си зларга бойларнинг мазги-
„ли д а нима бор, булардан яхш и ra n чиқам и, бир кўнгли қорал и к
ортти рар; ў ғи лларид ан ran қочган-да, деб Қ алм оқш оҳ ўпкалаб
ю рар, бу б аччағарлар зў р л и ги га инониб, менинг ҳукм им ни ҳам
*t* бузди , деб ю рар, ним а б ўлса қ ай тар и б ю борайи н», деб
^ Г ў й л а б , энасининг олдига чиқиб, йўл бўлсин қилиб, эн ас и д а н " v
■ 'с а в о л сўраб турган экан:
± х
То ўлганча сўйлаб қолган тил бўлсин,
У зунли-қи сқали тўнинг мўл бўлсин,
Ҳар ким сага ф а р за н д берса, ул бўлсин,
Қ аватингда тўққи з кам пир энаж он,
Ў нта бўлиб, эна, сенга йўл бўлсин?
Н е сабабдан м еҳнат тортиб келасан,
М еҳнат тортиб, эна, қайда борасан?
Қ у л о қ солгин Қ ораж он нин г тилига,
Э на, қайтгин, борм а Ч илбир чўлига,
О р ал ам а ўзб акл ар н и н г элига,
Э на, сен ҳам қайтгин келган йўлинга.
С ўз айтарм ан, эна, сенга бир ал вон,
Я х ш и л и к сўз айтиб турур Қ ораж он ,
Э на, қайтгин, борм а Ч илбир чўлидан.
М енинг сўзим , эна, оғир олм агин,
Б у гапларни, эна, ҳ ази л билмагин,
Х аёлингни ҳ ар тар аф га бўлм агин,
Қ айтгин, эна, ул бойларга бормагин.
Ғам билан сарғайди гулдайин дийдор,
Қ ораж он нин г айтган сўзи шу бўлар,
Бир нечалар аҳволидан бехабар,
Қ ўй-чи, эна, ҳ а л а к бўлиб ним а бор?!
К ам пи рларн и, эна, ҳам р о ҳ қилибсан,
Б и р ш ум ликни, эна, ўйлаб юрибсан,
К ўнгилингга ул ш ум ликни олм агин,
Б ориб шу бойларни ҳ ал ак қилм агин,
Қ айтгин, эна, келган йўлдан қолмагин.
Г ,
т> т> ғ> ; > ғ> ғ> ғ> ғ> ғ» -> ь » Л -

41
 Ҳ ориб-чарчаб, эна, ҳ ал ак бўласан,
Б орган ерни бесарам ж он қи ласан,
Ёмон бўлсанг, сен им онсиз ўласан,
Қ айтгин, эна, бориб нима қи ласан.
X $
Б у сўзни эш итиб, Қ ораж он нин г аччиғи келганини билиб,
^ Қ ораж оннинг ақлини олиб, кўнглидаги гапини билиб, бир сўз ^
^ а й т и б турган экан: X
Г X
Х удой им сақлагай бандани омон,
Т уриб ўйла яхш и йўлга борам ан,
Ў збакл ар га сени куёв қи лам ан , ^
Zr Ў збакларн инг яхш и қизи бор бўлса,
А таш тириб рўм ол бериб келам ан.
Й ўлдан урм а, Ч илбир чўлга борайин,
r Н азар солиб ўзб акларн и кўрай ин,
Ў збакларн инг яхш и қизи бор бўлса,
Бош и бўшми дейин, аввал сўрайин. ^
х Я хш и қи зл ар агар боши бўш бўлса,
Келин қилиб, бирор рўм ол ўрайин.
У йлантирсам , сенга хабар берайин,
Б ори ш ли-келиш ли бўлиб ю райин,
Б олал ар н и тоға-ж иян қилайин.
Ўн уч м аҳрам ингм ан йўлда турибсан,
Т енгинг йўқ, ж он болам , бўйдоқ юрибсан,
Э нангнинг хаёлин ёмон билибсан,
"V" К ўнгилингга неча сўзни олибсан,
М ени қайтарсам , деб хаёл қилибсан.
М ени билсанг, сенинг учун бораман,
Э лнинг бош дан-оёғини кўрам ан,
С енга лозим бир қи з топиб олам ан,
Кенж атой им, сени яхш и кўрам ан, -ф ;
М ен бировга сени куёв қилам ан,
К ўнгилим да борин айтиб берам ан,
Э нанг мен-да, яхш и ликн и кўрам ан,
С енинг учун кўп х изм атлар қилам ан.
Бад олм а энангнинг айтган сўзидан,
О бберай ўзбакни нг сулув қизидан,
Куёв бўп сузилиб турсан г, Қ ораж он ,
Болам , томир бўлсак ў збак элидан.
’Х
ч„ Бу сўзни эш итиб, К ораж он нин г димоғи чоғ бўп, энасининг
. ю риш идан кўнгли тўлиб: — Э на, шу ra n кўн гли нгда бўлса, сен ''
Х к е л г а н ч а мен ш у е р д а ту р ам ан , б и тган -би тм аган х а б а р и н и -^ -
^ .қ а й т а р д а менга билдириб ўтасан, — деб К ораж он дан ж авоб *t*
тегиб. кам пир хам йўдга кирди. Б ул бораётгандаги сўзи:
' K j v V >> > к у ь > W f > >> ^> ь

42
 Ж ў р а л а р и н бирга олиб,
Т ў ққ и з кам пир ҳам роҳ бўлиб,
Ю рм оққа баридан ғолиб,
Ш ул зам онда йўлга кириб,
Ч илбир чўли га йўл юриб,
Ж ў р а л а р и кейин қолди,
С у рхайи л мастон йўл олди. N*-
У л бойларга борсак, дейди,
К андай экан б илсак, дейди,
Б ориб меҳмон бўлсак, дейди,
Б екнин г қизин эш итгандир,
С улувлигин кў р сак , дейди. v
Т ў ққ и з кам пир кейин копти,
Ҳ аллослаб йўл тортди.
Н е ran келади ўйига,
Қ и р қ қари бўз кў й л ак бўлмас
Қ у р гу р айёрнинг бўйига.
Бораётир ш ундай қараб,
Б ойсарининг уйин сўраб,
х,с, 1 ким
vҲеч ixм i i бўлм ас’ KJjnicx
JiviciV 1 аф ..
бунга тар "V
Б и р неча билм ас тилини,
У йлантирм оқчин улини,
К ўрсам дейди, йўл тортади,
М усоф ир бой м азгилини.
Қ ичаб ю рар қолган кам пир,
Н еча иш дан бўлиб ғоф и л. ^
У зоқдир сойлар дараси ,
К ўринм ас кам пир қораси,
Ж у д а ҳам бир қичаб кетди
Алп Қ ораж он нин г энаси,
У йлам акчун К ораж он дай боласин.
«К ўнги лда борини мен хам билай, деб,
Ў збакл ар н и н г ҳам м асини кўрай , деб,
Агар сулув, яхш и қизи бор бўлса,
К ораж он улим га олиб берай », деб. ^
Бу гапларни ўйлаб энди ўйига,
Я қ инлади Б ойсарининг уйига.
Бораётган ш ундайин айёр эди,
Б ой сари да тў кқ қи з кўп пак бор эди,
К ў пп аклари бул айёрни кўради,
Ч опиб келиб бул ўртага олади.
Х ар қайси ҳ ар ёқдан тортиб боради,
А йиқдай чинқириб кам пир қулади,
Б ойқадам и эм чагидан олади,
И зиқути қу ву қ қа чанг солади,
А йиқдай чинқириб кам пир қулади,
'} >> > )-> > > > >> > }J-

43
.--)->>>>>> > > > > > > > ь > ь > г >>>: > > > ь > > > > > ь > г > ь . .
Т ў ққи з кўп пак ў ртага оп талади.
Ж у д а ҳам кам пирнинг ақи ли ш ош ди,
Д ирдай бўлиб иш тон-кўйлакдан туш ди,
Ҳ ар тар аф га кучук тортиб талаш ди,
К учуклар олдинда ўртага туш ди.
Б у кам пирни ҳеч бир одам билм ади,
Ҳеч ким келиб бундан х абар олм ади,
Б ул аҳво л да бўлганини билм ади,
У стидаги кийим идан қолм ади.
К ам пир қулаб бунда сулаб ётади,
К ийим ининг барин йиртиб отади,
Б ал к и кам пир яр адо р бўп ётади.
З ў р итлар олдинда бул кам пир ночор,
К атта куч у кл ар га бўлди ги риф тор,
Хеч ким бўлм ади-ку бундан хабардор,
Кўп талаб кучуклар қилди яр ад о р ,
Ч ин қири б бул кам пир довш ин чиқарар:
— Х азон бўлиб боғда гул лар сўлдим и,
А жал етиб паймонаси тўлдим и,
К учуклари ўртага олиб талади,
чу Б ойсарининг бойбичаси ўлдим и?
М еҳмон келди, ҳеч бир одам билм ади,
И т талади, уй эгаси кўрм ади.
Ж а ф о тиғи бул кун ж ондин ўтдими,
А йролиқ х ан ж ар и бағрин йиртдими,
Ҳеч довуш ни эш итм айди халойиқ,
Бу ёқнинг одами бир ёқ кетдим и?
М ендайин ночорнинг кўнглин бўлади,
Б ул иш идан бойлар зар ар қи лади, ^
К учуклар дан кўп ал ан гл аб қолади,
Б ойларн инг кучуги ж абр қилади.
Тур! — деган довуш ни энди эш итиб,
У йдан туриб бул бойбича қаради.
К андай одам ? — дейди, энди келади,
К ам пирнинг ҳолидан х абар олади,
Ш ул замон бойбича етиб келади,
Б ул кам пирга м еҳрибонлик қи лади,
К ам пирнинг ҳолини келиб кўради,
Абгор қилиб кўп ку ч у кл ар талади,
И тидан айириб энди олади,
К ам пирнинг кўнглини энди сўради,
К ам пир ж уд а дирдай бўлиб қолади.

К ам пирнинг яланғоч бўп қолганини кўриб, бойбича уйига

бориб, янги кийим лар олиб келиб, кам пирнинг устидаги кучук
йиртган кийим ларини чечиб олиб, янги кийим ки йдириб, б о й б и -х ^

44
■V-ча кучукларин и уриб, кам пирнинг дим оғини чоғ қи либ, уйига
эргаш тириб борди. Барчин қирқин к ан и закл ари билан ўтириб
эди, бу кам пирни кўриб, кандай б ўлса м усоф и рчи лн к ю рт да,
• ^ к а м п и р н и иззат қи либ, ўрнидан туриб, таъзим қилиб ўтирди.
* f Б ар ч и н н и к ам п и р кў р и б : « Б и зн и н г Қ о р а ж о н га лози м ки з
>#•
эк ан » , — деб ўтирди.
Н е п ал л ада боғонағи тў ққ и з кам пир ж ўраси етиш ди, б у л ар ­
нинг олдига одам чиқиб, итга талатм ай олиб борди. М еҳм онлар Т
">/■ кўриш иб, ўтирди. Бойбича м еҳм онларга ош тараддуд қилди,
зи ёф атга палов пиш ириб, паловни дам лаб: «Э нди м еҳм онлар ■
билан гаплаш иб ў тирайи н», деб бойбича ҳам кеп ўтирди. У "V
> К ёк д ан , бу ёкдан ra n таш лаш иб, беш -тўрт оғиз ran бош лаш иб,
' ш унда кам пир бойбичага қараб, шу қизингнинг боши бўш ми, — . .
j T деб сўраб турган ери: V'
у X
Қ озонда қайнаган ш ирбоз гўш миди,
Ш ул қизингнинг агар боши бўш м иди?
Бош и бўшми дейин, сендан сўрайин,
К елин қилиб бирор рўм ол ўрайин,
Қ о р аж о н га аташ тириб борайин.
М еҳмон бўлиб бирор гузарим туш ди,
И тинг кўп талади, кўп наш ам учди,
Ш ул кизингни кўриб кўнглим х у ш д и (р ),
А лбатта қизингнинг бул боши б ў ш д и (р ).
Бойбича, эш итгин айтган сўзим ди,
К ўнглинг бўлиб х а ф а қилм а ўзингди,
К елин қи либ кетай сенинг қизингди,
С енинг қизинг Қ о р аж о н га л о зи м д и (р ).
Қ изингнинг бош ида таралган чочи,
Қ ораж он ҳам йигитларнинг м еърож и,
М енинг айтган гапим бунда билсанг-чи,
Қ ораж он ни куёв қилиб олсанг-чи,
Расм и-қаъданг менга м аълум қилсанг-чи.
Н им а деб амр этсанг ани берайин,
Ў збак бойлар расим ингни сўрайин,
Қ ораж он нин г вақтин хуш лаб турайин,
Қ изингм ан икковин бирга қилайин.
О ш иқн инг ф аҳ м и ди р қоронғи кеча,
Й иғласанг, ҳолингга йи ғлар бир неча,
Бу сўзим а ж авоб бергин, бойбича.
С енинг қизинг тарзин кўрдим , ойимча,
Қ ораж он ҳам ёмон эмас, бекбачча,
И ккови ҳам ўйнаб юрсин ҳар кеча,
Қ и зи н г билан рўзғор қилсин ўлганча,
Бу гапларни қази л билм а, бойбича.
Бир облога етгай анинг ноласи.

45
 ь > Н ь > н -
Т урган ерим бойнинг кулбахонаси,
Мен бўлам ан К ораж он нин г энаси.
Н еча қи зл ар К ораж он деб интизор,
Ў зига тенг кўрм ас болам зўрабор,
Сен қизингни берсанг, кўнгли хуш бўлар.
С енинг қизинг Қ ораж он м ан баробар,
Ў йнаб-кулса, болам , К о р аж о н ш унқор,
К ораж он нин г айтган қизи ш унда бор.
К елин қилиб борсам , кўнгли топилар,
Н еча м ахрам Қ ораж он га хизм аткор,
Ш ул кизингни сенинг берм агинг даркор.

К ам пирдан бу сўзни эш итиб, бойбича хам бир сўз деб турган

экан:

К озонда кайнаган ш ирбоз гўш эмас,

Т ў р д а ўтирган қизнинг боши бўш эмас.
К изим домот бобосининг улига,
М ол бергани Б ой син-Қ ўн ғи рот элида.
Х абар борса, бек А лпомиш келм айм и, Г
^ К елса К ораж он дай ўғлинг ўлм айм и,
Қ урғур кам пир, тек ўтирсанг бўлмайми?!
Х ар ким ўз элид а бекми, тўрами,
К арчиғай қарғага емтик берам и,
К айсар келса, ал п л ар омон қолам и?!
Бир куни бу ердан хабар бормайми,
Б ўлган гапни Қ ўнғи рот элда билм айм и,
О лтой чи ли к йўлдан ш унқор келм айми,
Қ алм оқнинг элига қирғин солм айми,
•f* Қ урғур кам пир, тек ўтирсанг бўлмайми?! •f
Х азон бўлиб боғда гу л лар сўлибди, ^
О бло сенинг ақли-ҳуш инг олибди,
Х аёлингга ш ундай сўзлар к ел и б д и ,
Қ алм о қл ар дан билсанг Ҳ аким ғо л и б д и (р ). ^
Ҳ аким бек кирганди р ўн тўрт ёш ига,
К алм оқ тоб берм айди бул саваш ига,
Ч идай олмас Ҳ аким бекнинг иш ига,
Бир балони сотиб олм а бош инга.
О ти Ҳ аким , билсанг ўзи зўрабор,
>у Д уш ман чиқиб бўлолм айди баробар,
Қ ораж он ўғлингни сенинг ў л ди р ар,
Бу сўзларни айтиб сенга нима бор,
Ўз йўлингга ю рсанг бўйм и' м уш типар?!
’V
О бод бў лар , билсанг, Бойсиннинг юрти,
'V Ж
1 * ----------------------- Г
'Бўлмайдими.
^ ^ ^ f - ^ f-^ ^ ^ ^

46
 У чар қуш дан ўтар бул минган оти,
М ингни чопар қўлд а кескир пўлати,
К урса душ м анларни нг қолм ас тоқати,
vr Асли ўзи Қ ўнғи рот элнинг бекзоди,
Ш ул қизим нинг бул аташ ган дом оти,
Ш ул бўлади бир ю ртнинг валлам ати.
С ендан зулм кў р сак , бунда келм айми,
Д уш м ан ларга бир қиём ат қилм айм и,
И ш кўрсатиб, келиб ёрин олм айм и, ^
Ў з ю ртига бориб д аврон сурм айм и,
М астонм исан, ж ўн ўтирсанг бўлмайми?!
у t
Б у сўзни эш итиб, кам пир ҳам бойбичага қараб, бир сўз деб -f*
турган экан:
.
М еҳмон бўлдим сендайғачоқ носоққа,
П ут кўтардинг ислом даги ...
О лтой чи ли к йўлдан куёв бўлами,
Ш ундан келиб сенинг қизинг олами,
К елса бул ал п л ар дан омон қолам и?!
Бойбича, билм адинг айтар сўзингди,
Т ерм илтм агин бунда икки кўзингди,
Т ортинм ай бера бер Барчин қизингди,
Барчин қи зин г Қ ораж он га л о зи м д и (р ),
Ҳ азил билм а менинг айтган сўзим ди. ^
Қ ор аж о н н и куёв қилиб олсана, ^
М уна эл га эркин бўлиб ю рсана,
Ҳ олинг билиб яхш и сўзлаб кўрсана,
Қ ораж он ни ўзингники қилсана,
Ў йланм ай биз билан куда бўлсана,
Я хш и сўзм ан Қ о р аж о н га берсана.
Берм асанг, энаси айтиб бормайми,
Айтган сўзинг ул К о р аж о н билм айм и,
Гапингни кўн гли га оғир олм айм и,
А ччиғланиб от ўйнатиб ю рмайми,
М аҳрам им ан келиб қизинг кўрм айми,
С иёсатм ан келиб тортиб олм айм и,
У ндан кейин ю зинг туман бўлм айми,
Т ортиб о лм оқ ул қўлидан келм айми?!

Б у сўзни эш итиб, бойбича хам бир сўз деб турган экан:

Э рисин, тоғларн инг қори эрисин,

Ер остида душ м ан тан и чирисин,
И лойим К о р аж о н ўғлинг қурисин.
Сен эш итгин менинг айтган сўзим ни,

47
 *' ) " Ь Ю " Ь г
Ў ғлинг ололм айди Барчин қизим ни.
М енинг сўзим ола бердинг қиём а,
К ўлингдан келганин қи лги н, аяма!
Қ ораж он ни менга улгу қи ласан ,
Ў зинг айёр, бир им онсиз, ўласан,
Н осоқи сўз бунда айтиб турасан,
Бу м азгилда, каш м ир, ним а қиласан?!
Бу сўзларни айтди унга бойбича,
Қ у л о қ сон эш итиб Барчин ойимча,
Ў рлаш м а, деб ора туш ди бир неча.
Бойбичам ан кам пир анча ўрлаш ди,
Бир-бирим ан тура келиб уш лаш ди,
И ккови тура кеп ш ундай тираш ди,
Т ўққиз кам пир туриб орага туш ди.

К ам пи рлар буларн и айириб қўйди. М еҳм онлар ўтирди. М еҳ-

м онларни булар ўтқизиб, қўлини ю вдириб, д астархон солди. Уч
товоққа ош ни сузиб, оп кеп м еҳм онларнинг олди га қўйди. Бир
товоқ тўртовара бўп қолди. Б оғона Қ ораж он н и н г энаси зеҳни
койиган, икки гуруч олиб оғзига солди. Б у ёкдаги кам п ирлар
агар уч гуруч олиб оғзига солса, ҳадди йўқ, бош ини кесади.
К ораж он нин г энасидан қўрққан идан булар хам икки гуручдан
олиб оғзига солди. Уч товоқ ош дан йигирм а гуруч кам иб қолди.
Б ўл д и к , деб узата берди. Т овоқни бериб, ф оти ҳани ю зига торт-
*}• ди , м еҳм онларни ж ўнатди. К ораж он нин г энаси карам ай илгари-
"Ч^да қичаб кетди. Т ў ққ и з кам пир қо рам а-қора, булар хам кетиб
бораяп ти , ў завони да тўнғиллаш иб кетиб бораяпти: «А лла нима
ейдиган ош бўлган экан. Х удо олгур, ўғлингни уйлантирм ай V -
Ч ^ ў л г у р , ошни егандан кейин ҳам уруш қилм ади. Хўп кўрган ли
бойлар экан. Бул бўлм ай, ўзим из қидириб келсак ҳам ш улла қип
сий лар экан, эсиз ош қолди, худой олгур ош нинг устида к ў н г л и ' 4 *-
> < к о р а л и к қилди. У нга билдирм ай, тағи бир қи ди риб келам и з-д а», Т
*1* — деб бораяпти. К ораж он нин г энаси ил гар и д а кетди. Қ ораж он
йўлга қар аб ётибди.
Қ араса, энаси келаяпти, энасини кўриб Қ ораж он : — Қ ал ай ,
қал ай , эн а? Бўри бўп келаяпсанм и , тулки бўп келаяпсанм и ?
деди. Э наси айтди: - Б олам , мен борган ердан ҳам тулки ^
ч ^б ў л ам ан м и , бўри бўп келаётибм ан, сени уйлантири б, 6 у кўй лак- ‘f '
л ар н и қ у д а -а н д а л и к к а ки йиб кел аёти б м ан . Қ о р а ж о н айтди:
«Э нам бизни кўрган ли ердан уйлантири бди. Э нам нинг бош -оеқ
сарпойини қилиб ю борибди». — Э на, бўри бўлганингдан га-
пир, — деб турибди. Қ илган иш идан билдириб, кам пир Қ ора-
ж онга қараб, бир сўз деяпти:
X f
Қ у л о қ солгин мендай энанг тилига,
О ралади м м усоф ир м азгилига,

48
 > -) Ь ) ’h ) h) > )■f ^ h) Ь ) - Ь ) - ^ ) - Ь ^
М еҳмон бўлдим Бойсарибой уйига.
Н азар қи либ м азгилига қарадим ,
К елин қилайин деб аввал сўрадим.
Sf Б ой сари нин г яхш и қизи бор экан,
О ти Б арчин, ўзи зу л ф ак д о р экан,
Б и р неча кў р м ак ка интизор экан,
А тлас кўй лак хўб бир енги тор экан,
Қ и р қи н қи зл ар унга хизм аткор экан.
Ўн тўрт яш ар экан, айни кам оли,
Бош ида п и р п и р л ар лов дон рўм оли,
О йдайин б ар к у рар анинг ж ам оли,
О дам ни бал китар тегса ш ам оли, >у
Б ой сари нин г ш ундай қизи бор экан.
Бойбичани кўп ағдариб сўрадим ,
Бош и бўш эканин тоза синадим ,
г С енга аташ тириб рўм ол ўрадим ,
ч»-
Ш у бугун қ ал и қ қ а боргин, Қ ораж он .
X Ў збакнинг расим и ш ундай бўлади,
Н*
А таш тирган куни куёв боради.
Ш
Л—Л- L у
j f бугун
J У уялиб,
У Л Л М Ж \ Ў у болам
V J K J J 1 d 1 1 ,j бормасанг,
Vz Vy C l Cl TT 1 J
V"
>z Э ртан сенинг важ и нг ўтмай қолади,
Г Ў збак қизи тайин айниб қолади,
Расим ини менга айтиб беради,
>Z Б олам , сенга энанг х абар қилади.
К ечга қолм а, ж оним болам , эрта бор,
С уқсурой деган бир сенинг ян ган г бор,
К уёв келса, б ўларм и з деб хабардор,
Ж у д а ҳам тайинлаб қолди кўп қи зл ар,
Қ андай бўлса, ж оним болам , эрта бор.
О ти Барчин экан, ўзи гаж акд ор,
Ў йнаб-кулиб тар қар кўнглингдан ғубор,
Б ах м ал уйда сенга қ ар ар санам лар,
Ў збак қи зл ар бари бўлар хизм аткор,
М аҳрам ингни олиб болам бирга бор,
К ечга қолм а, ним а бўлса, эрта бор.
Э нангнинг сўзини ҳ ази л билм агин,
Сен п ан алаб қорон ғида ю рмагин,
К уёвм ан деб сен у ял и б турм агин.
Б ах м ал уй белгили, болам , ти кка бор,
О тинг уш лаб бари бўлар хабардор,
Қ ўнғи рот қизининг бари йиғилар,
Ҳ аммаси ҳам хотинингга хизм аткор,
Т Б олам , сенинг ёринг бир м оҳи дилбар,
........................ х ,
Ж ам о л л ар и анинг ойга баробар,
Қ андай бўлса, кечга қолм ай, эрта бор. "v

49
 Б у сўзни энаси айтди, энасидан Қ о р аж о н эш итди, К ораж он
• • туриб айтди: — Эна, сенинг бу гапинг қандай бўп кетди, наҳояти ^Г,
2 Г бир рўм ол ўратиб келгансан, унинг кейинидан биз зингкийиб ч.
қал л и қ қа борганим из айб бўлм айми, ю рт кулм айм и бул қилган '<-r
f иш ингга? Энаси туриб айтди: — Ў збакл ар н и н г ўзининг расми *t*
X экан, расм и-қаъдасини ўзл ар и билдирди. А таш тирган куни куёв дГ
боради экан. Агар мол берганим й ўқ деб ш ул куни ў й л а н и б ^
бормай қолса, қизини айниб олади экан, уялган одам хотиндан *t*
Х қ у р у қ қолади экан. У ларни нг занги-расм и ш ундай бўлади экан. ^
К андай бўлса, кечга қолм ай, эр тар о қ бор, — деб энаси ўтиб
кетди.
К ораж он м аҳрам лари га айтди: — Бир нечанг ж аҳон ни сайл 't*
Т этиб ю рган, бир нечанг рўзғор кўрган , бир нечанг ж аҳон гаш та
^ ҳ а м бўлган, биз ў зб акка куёв бўлдик, ўзбаки расм қилиб б о - X
райи к, ўзбакнинг куёви не тартиб бўлади экан, ҳеч қайсинг *f"
• f кўрибм идинг? М аҳ рам лар айтди: — Ҳ айи т-араф ад а ўзбакни нг X
куёвини кў р ар эдик. Ш ийдам бўлиб ю рар эди. С ал л а ўраб, ^
^ .к и й и н и б турар эди. Х отинлар куёв, деб бир нимасини олар эди, *t*
ҳайтовур ўзбакнинг куёви ш ундай бўлар эди.
Бу сўзни эш итиб, К ораж он : — Э са ўзбаки расм қи лай и к, — ^
^ . д е б телпакни таш лаб, янги либослар кийиб, бош ига с ал л а ўраб,
V чотаётир, си ра ш ийдам бўлм айди, ғарпайиб кетаётир, сира ўзбак
X хоҳлайдиган бўлмаётир. Бурун-сўнг сал ла ўрагани йўқ, ш ийдам-
Т .л а б ўрам оққа ўнғайи келм аётир. К о р аж о н айтди: — Б и з ўзбак
х о ҳ л ай д и ган б ў лм ад и к . М а ҳ р а м л ар : — С и зн и ў зи м и з с о з - Х
'у 'л а й м и з , — деб тўқсон ботмон темирдан совут кийган алп К о р а -,
"t* ж онни м аҳрам лар отга м индириб, ўн тўрт отнинг я к к а ж иловини
ў о л и б , тип-тикка қилиб зингкийтиб, чориб таш лади: — Ана э н д и ^
>>-ўзбак хоҳлайдиган ш ийдам бўлдингиз, — деди.
С ам арқанднинг м иноридай зингкийиб, бути селанглаб, от-^ jf
2^ нинг остига аймаш иб, ўн уч м аҳрам ини бирга олиб, К о р а ж о н - ^
^ н и н г қ ал л и қ қ а ж ўн аб бораётган ери:

К ораж он бек йўлга кирди, w

М аҳрам лари н бирга олди,
Ч илбир чўлига йўл юрди.
Би лган энасин сўзини,
К ўрм акчин сарвинозини,
О лм акчин бийнинг қизини.
Боради ш ундай зўраб ор, ^
О стида пиш қириб тулпор,
М аҳ рам лар бўлиб хизм аткор,
Бундан бехабар ў зб акл ар ,
Э насидан билиб ш унқор,
Б ориб кўрсам дейди д илбар,
Бундан бехабар кўп қи зл ар ,

50
T >z
О йн а кўлни ёқалади
Қ о р аж о н бекдай айдаҳор.
С и ра кўрган йўқди р м ундай,
-V Б у қандай ю рган зўрабор,
Ҳ айрон қолди ў збак эл л ар . ^
Бедов отга қамчи чотди,
У й лари га бурилм ай ўтди,
К ўп элни орал аб кетди,
Б ой сари нин г м азгилига
X Қ о р аж о н яқи н л аб етди,
Ҳ али куёв бораяпти, Х'
Б ой сари нин г ўйин кўриб,
Ҳ ар ёққа тенгсалиб ўтди.
Том ош ага эл у халқн и қаратди,
Э насин сўзига аҳ м о қ бўлибди, .
Б ой сари нин г м азгилига борибди,
Ҳеч ким х абар олм ас бунинг ҳолидан,
Ў з ш аънига куёв бўлиб ю рибди.
К ийгани гулгун қирм изи,
Қ арам айди кўп кан изи,
Б ехабар ўзбакни нг қизи,
У йландим деб ҳ ал ак бўлган,
С арсон К о раж он нин г ўзи.
чу Б у н да ў йн аб-куларм ан, деб,
Ў збак қизин оларм ан, деб,
\r К елиб эди ҳ а л а к бўлиб, "V
r
>л С улув қи з-да, кўрарм ан , деб.
"f* У л энаси аҳ м о қ қи лган , V#-
Ч андиб ўзни боғлаб олган, ч^-r
V
Zr Ж у д а ш ийдам бўларм ан, деб
Д ами қайтиб бунда келган.
Ю рибди К о р аж о н полвон, ^
Қ и зл а р кўриб алвон-алвон,
Ҳ ар ёкдан йиғилиб келган:
«Б ун дай ю рган қандай полвон, ^
Ўзин бойлаб аҳм оқ қилган, Г
"V
Б и лм ай м из не иш да ю рган».
К ораж он бек отин бурар, ^
Уйни айланиб кўп ю рар,
«Я нгам из топмади хабар,
Агар билса чопиб келар,
О тни уш лаб хизм ат қи лар,
Бий қизига олиб б орар».
Y Vr
«Я нгам из кўрм ай қолди. М азм уни қи зл ар бехабар бўлди», — -t*
J -д е б кўп айланиб ю рди. «Ана, бир қал м о қ \з и н и чориб бойлаб
'^ -У )-

51
 ^ h) h) Ь ^ ^ b )- h) Ь ^ Ь ^ f-^ b v
■ ^ю р и б д и -ю » , деб кулди. Қ о р аж о н кўп ҳ а л а к бўлди. Анадай пас-
қам ерга бориб, отдан туш иб, м аҳ р ам лар га айтди: — Мени чечиб
қўй инглар, ж уд а дамим қайтиб кетди. Э наси туш кур бизни ал даб S*
кетган экан.
О тлан иб К аш ал гор га қар аб кетди. А лпларнинг қош ига етди.
А лпларнинг ичига бориб, отдан туш иб турибди. А лпларнинг
•зўри, тўқсон алпнинг зўри К ўкалдош полвон: — Қ ораж он , сен
•f* қаёкдан келдинг? — деди. Қ ораж он айтди: — Б и з ўзбакнинг
қизидан, қ а л л и қ ўйнаб келаётирм из. К ўкалдош алп туриб ай т­
ди: — Ж у в о р м ак , ўларм исан, бир бало қи ларм и сан, акан гн инг «j*
кўзи ти р и к турганда чечангга қан дай қ ал л и қ қ а борасан?! Қўш қу-
'М 'л о к деган алп туриб айтди: — Б и з қалинидан қутулиб қўйган
қи зга турти ниб бориб нима қи л асан , бекор аҳ м о қ б ўласан ,
оғайнини билм ай, тийина берсанг, ж уворм ак ўласан, ақм оқ бўп V
"VHHMara борасан?! Бу сўзни айтиб, ал п л ар ўтириб, ароқ-ш ароб
ичиб ўтириш қилди. Ф ай зи сақар вақтида ар о ққ а ш ағалм аст
бўлиб, (К ў кам ан а л п ) К ўкдўнонни миниб, бир ўзи айрилиб,
Х ^ к ў л га овга чиқиб кетди. К ўлда ю риб чош када овдан қайтди.
NX
*t* К ўлни ёқалаб келаяпти. t*
Барчин С уқсурой деган канизи билан қу р ут ёядиган сўрининг
> остида ўтириб эди. Барчин ш ундай қаради: кўрди, К ўкдўнонни
*+*ўйнатиб, бир қал м о қ келаётир. С ам арқандни нг м иноридай зинг-
1 кийиб, бути айм аш иб кетган зўр қалм оқ. Б арчин: Ҳ аддили зўр
л -қалмоқ экан, бизни кўриб, айланиш иб ю рм асин, деб ўрнидан *f*
*|*туриб, хиром бўлиб, уйига ки риб бораётиб эди. К ўкам ан алпнинг
Ч ^ к ў зи Б арчинн инг сағрисига туш иб қолди. К ўкаман алп отнинг
ж и л о ви н и тортди, ўз кўн гли да бу сўзни ў йлаб бораяпти: «Б ул ар
ётган элибой, бу қи зл ар га бурилиб борайин, булардан бориб
>.гқи м из сўрайин. Қ им из берса, ш у кизнинг бировини олам ан, сув
берса, қ у р у қ қолам ан, пеш онамни ш у ердан синаб к ў р а м а н ,.
кандай бўлса, бир ёқли бўлам ан», — деб б урилиб бориб, қи злар- X
т а қараб, қим из сўраб турган ери экан:

У стингга кийганинг гулгун қирм изи,

А қлимни олади ж одугар кўзи,
Кўп бўлади элибойнинг қим изи,
Бор бўлса, й ў қ дем а, ўзбакни нг кизи.
Я на баҳор бўлса очилар гу л лар , *г
Гулни кўрса маст бўп сайрар б у лб уллар,
М алойик сувратли , гул ю зли д илбар,
Қ им из сўраб мендай полвон интизор,
А лбатта й ўқ дем а, турган санам лар,
Д авлатим дан ш оли-ш олдам ўрайм ан, т
Гул тарзим сарғайиб сенга қарай м ан ,
Бор бўлса, й ў қ дем а, ўзбакни нг ки зи,
Бир коса қим изни сендан сўрайм ан.

52
 Ш овқим га ирғийди араби тулп ор,
Қ им и з сўрдим , ю рагимда дардим бор,
Қ им и з дори деди менга табиблар,
А лбатта й ў қ дем а, қаддингдан дилбар.
Қ им и з сўраб м аҳтал бўлди зўрабор,
Э либойда қим из деган кўп бўлар,
А лбатта й ў қ дем а, турган муш типар.
К ўкам ан дер К аш ал ғордан келам ан,
К ўлларн и сайр этиб бунда ю раман,
Ё қалаган элибойни кўрам ан,
Э либойда қим из бор деб билам ан,
С и зл ар га айлани б бунда келам ан,
Қ им из дейм ан, м аҳтал бўлиб тураман.
У стингга кийганинг яш илм ан к ў к д и (р ),
Д арди м н инг дориси қим из бўлибди,
Ул сабабдан м аҳтал бўлиб турибди,
Ҳ аяллатм ай ж ў н ат мендайин бекди,
■V С ўраганд а қим из бермай не бўпти?!
С ендайин ойимни яхш и кўрам ан,
К ўнглим тортиб қим из сўраб келам ан, '*У
Қ им из берсанг, ж у д а дуо қилам ан.
Д ардм анм ан , дардим дан ф о р и ғ бўламан,
Қ им и з сўраб кўп айланиб турам ан. v
V Г
Б у сўзни эш итиб, Барчин ҳам К ўкам ан га қараб, бир сўз деб 4^
турган экан: ^
'V ' Т
М ай дон бўлм ай, бедов от л ар чопилмас,
Кўп чопилса, хаса тулпор собилмас,
Кетгин, қалм оқ, м ундан қим из топилмас.
Х ар ким ўз элин да бекми, тўрами,
r
С ум буланинг ярм и ўтиб боради,
А ҳмоқ қалм оқ, энди қим из бўлам и?!
Қ ал м о қ, эш ит энди сўйлаган тилни, г
Эгам онсот қилгай бунда муш кулни,
Би лсан г, отам қўяберган қулунни.
Д ар дл и қул дардим ни ким га ёрайин,
Қ им из сўраб мен ҳам қай да борайин,
Й ў қ қим изни қайдан топиб берайин?!
Х азон бўлм ай боғда гул лар сўлм аса,
Эгам менинг ақли-ҳуш им олм аса,
С енга берай десам қим из бўлм аса,
Кетгин, қалм оқ, қайдин топиб берайин.
Қ им и з сўраб кўп ҳ а я л л а б турасан,
Б ў л ак ердан сўра, нима қи ласан,
Н еча сўзни менга лопи урасан, "V"

53
 К етгин, қалм оқ, бекор ҳ ал ак бўласан.
О там д авлати д а ўйнаб-кулам ан,
Ёлғончи д унёда д аврон сурам ан,
С ўзингга қайтариб ж авоб берам ан,
Й ў қ қим изни қай дан топиб бераман?!
Ж
К ўп айналиб энди бунда турм агин,
Қ им из йўкди р, ўзингни ҳ ал ак қилм агин.
r $
Б у сўзни эш итиб, К ўкам ан ҳам бир сўз деб турган экан:
Т
М айдонда м инардим бул тўбичоқти,
Х аф а қилм а, ойим, мендай ғўччоқти,
Ч айиб бергин саба билан кўнакти.
Қ им из сўраб келдим мендайин номдор,
Қ им из дори деган неча такко н л ар ,
Ч айиб бергин саба билан кўнакни,
Я хш иликм ан айтган сўзим шул бўлар.
Сен ҳам бир-бировнинг кў р ар кўзисан,
Б ал ки ш ирин тилда сўйлар сўзисан,
Х^ М ен билам ан Б ой сари нин г қизисан,
Г Қ им из берм ай, кўнглим н аза қи ласан ,
х<
С ўз эш итгин менинг айтган тилим дан,
Аччиқлансам ҳ ар иш келар қўлим дан,
М усоф ир бўп келдинг Бойсин элингдан,
Ч иқиб энди қим из бергин қаддингдан,
Вақти хуш бўп кетсин К ўкам ан полвон.
■V
М ендай м ард қолм асин келган йўлидан,
Қ им из ичиб кетсин қизнинг қўлидан.
Ў збакнинг қи зисан, турган гаж акд ор,
Қ им из учун кўп бўлганм ан интизор,
Қ им из берсанг, менинг кўнглим топилар,
Берағойсанг, ойим, бизга не бўлар,
К ўнглингга оғир олм а сендайин д илбар,
С енга айтган гапнинг салти ш у бўлар,
Й ў қ демагин, сендан қим из топилар.
Қ ал м о қ элд а мен белгили тўрам ан,
Д уш м ан кўрсам ш ўр иш — ғавғо солам ан,
Ғаним ларнинг кўрсам бошин олам ан.
Тўқсон алпнинг мен ҳам бири бўлам ан,
Д ардим бор-да, қим из сўраб келам ан. ■v
М ендайин ш унқорни х а ф а қи ласан,
Қ андай бўлса сен кўнглингни бўласан,
Кетмайман, бир коса қим из берасан!
-V- t*
*t* Бу сўзни К ўкам ан алпдан эш итиб, Б арчин кан изига айтди:
- Б у қал м о қ қим изни биздан ирим билан сўраяпти. Бир жом X#-

54
 сув бергин, биздан сувдай совнб кетсин, умидини узиб кетсин. Бу ^
сўзни эш итиб, канизи ўрнидан туриб, жомни олиб, тиниқ сувни >к
■р солиб, К ўкам ан ал п га узатди. К ўкам ан алп косани кўриб, қимиз- *t*
> У м и , деб қар ад и , сув эканини билиб, ўз кўзи билан кўриб, аччиғи 2 Т

келиб, кан изни нг билагига қамчи билан солди. Ж ом ж и нгирлаб

^ Г е р г а туш иб қолди. С уқсур кан из К ўкам ан алпдан бу зулм ни *f*
■ ^ к ў р д и . К ўнгли бузилиб, ўз ҳолига бир сўз деб турган экан:
ч* Т
Э рисин, тоғларн инг қори эрисин,
Ер остида душ м ан тани чирисин,
И лойим м усоф ир юрти қурисин.
Қ у л о қ солм ас менинг айтган тилима,
^ А ччиқ қамчи урди бадбахт қўлим а,
М уш типарм ан, қарам ади ҳолим а,
М усоф ирм из қалм оқларн и н г элида,
Э лдан кўчиб бизлар бунда келганм из,
Қ ал м о қл ар д ан кўп таадди кўрганм из,
Х удо қилганига рози бўлганм из,
Қ амчи ўтиб қонлар йиғлаб қолганм из,
М унғайиб йиғлайди мендай м уш типар,
Б у ю ртларда балки бизл ар хору зор,
А ччиқ қамчи мени урди қалм оқлар.
Қ утилм адик бундай қайғу зулм дан,
М уш типарм ан, не иш келсин қўлим дан,
Бир ra n билан чиқиб ўсган элим дан, -t-
Қ у л о қ солм ас ҳеч ким айтган додима,
Қ ал м о қл ар кам чиси тегди этима,
К ўнглим бўлиб бунда йиғлаб турам ан,
Й иғлаганм ан нима илож қилам ан,
Ҳ ар ran бўлса, такдирим дан кўрам ан,
М унглуқм ан-да, нима илож қилам ан.
I
sr К аниздан бу сўзни эш итиб, К ўкам ан бир сўз деб турган экан: *t*
г г
Арзим эш ит ў збак қизи,
А қлим долар ж оду кўзи.
М ен сени оларим бордир,
С енинг Б ойсари отангни
Б у л д о р га иларим бордир,
С енинг ҳам туққан энангнинг
Бош ини ю ларим бордир,
Тўқсон алпни қуда қилиб,
Э ргаш тиб келарим бордир.
М ен сени зўрликм ан оларим б ордир, v-
Д ўланиб қўйнингга ки рарим бордир,

55
 Б и лги н, К ўкам аннинг кўнгли қабарди.
Агар билсанг, алп л ар хабар топади,
О т ўйнатиб, бари йиғилиб келади,
Қ о р а кунни ў зб акл ар га солади,
Ў збакнинг қўли дан нима келади?!
З ў р л и к билан сени тортиб олади,
■v Сени олиб тайин менга беради,
Алп К ўкам ан билганидай қилади,
X х<
У ндан кейин ҳолинг қандай бўлади?!
Г К ўкам андай алпни нг кўнглин бўласан,
•v
С урхайи л энам га келин бўласан, X
М азгилим да чалқиб д аврон сурасан,
Ш унда менинг зўрлигим ни биласан,
Қ ал м о қ элд а хўп бир ўйнаб-куласан,
Б и знин г билан энди бирга борасан. *+*
X
X А ччиқлансам отга қамчи чотарм ан,
Қ иличим га қирм изи қон қотарм ан,
Э либойнинг барин и зи ллатарм ан,
З ў р л и к билан сени олиб кетарм ан.
Ў йнаб-кулиб бориб бирга ётарман.

Б у сўзни эш итиб, Барчин ҳам К ўкам ан алпга қараб, бир сўз

.дт.еб" турган экан:
у , ^
Xap сўзим ни о л а бердинг қиема,
К ўлингдан келганин қилгин, аям а.
М ени олм оққа ҳаддинг борми, қал м оқ лар,
Ў з йўлингга бора бергин, бадбахтлар.
О ти А лпомиш ёрим бордир,
Ч акасд а ш унқорим бордир,
Э лда зўраборим бордир,
Қ атордаги норим бордир.
Ч и л л а ки рганда маст бўлган,
Х атанга бош ини урган,
Н е зўр л ар н и н г додин берган,
Қ ўнғиротда қайсарим бордир.
Х абар борса, бек А лпомиш келм айм и,
Хоним келса, сендай қал м о қ ўлм айми,
Ҳ олинг билиб тўғри ю рсанг бўлмайми?!
К елса келар Қ ўнғи рот элдан Алпомиш ,
К елм аса, мен такдирим дан кўрарм ан,
Э ркак либосини ўзим киярм ан,
Б ор кучимни билагим а ж и ярм ан ,
Қ и р қ мингини бир деб санаб қирарм ан.
М ени олм оқ ҳаддинг борми, бадбахтлар!
Барчин сулув дейди менинг ўзим ди,

56
 ЬVb > )-} > > ь*-
Л о ф урган қалм оққа ўлим л о зи м д и (р ).
Қ ил ар м ан , қ ал м о қ лар , сенинг иш ингни,
М унглуқ дем а, мен кесарм ан бош ингни,
С улатай, душ м анлар, гавда-лош ингни,
Қ илолм ай қоларсан бунда иш ингни.
Бул оҳимни бир оллога еткариб,
Бун дай кун да ҳож атим ни биткариб,
Б ора бергин ўз йўлингга, қал м о қ лар,
М ен оларм ан ўз бош имни қутқариб.
•^ r Ў збакнинг қизи деб бунда турм агин,
К етги н, бадбахт, келган йўлдан қолм агин,
А ччиқландим , арм он билан ўлм агин,
К етгин, бадбахт, бунда ҳ ая л қилм агин.
Z Nf
Б у сўзни К ўкам ан алп эш итиб, ҳеч кимдан бундай катта ran
эш итган й ўқ эди, отнинг бош ини буриб, йўлга кириб, аччиғига
чидай олм ай, отнинг устида айиқдай чинқириб кетиб бораётир. > r
" V Б ори б, алп ларн и н г ичида, К аш ал ғорида кўзини ёш лаб, ўзини
отдан таш лаб, отасига қи н гғи р л и қ1 қилган боладай, оёғини ти-
пирчилатиб, йиғлай берди. Буни кўриб, К ўкалдош акаси:
V М енинг эсонлигим да сенга кимдан таадди ўтди. Агар подш оман,
*t* деб К алм оқш оҳ таадди қи лса, от устидан бориб, ш оҳнинг қизини
сенга олиб берайин, — деб кўнглини сўраб, бир сўз айтиб турган
r
x zгэкан:
Г
v У, ким дан таадди ўтди, К ўкам ан,
*+*
V Ёлғон айтм а, ростин айтгин К ўкам ан,
г Ёлғон ай тсан г...................
Ў тирик сўз сўйлам агин бул замон.
А ччиқ билан мен отимни м инарм ан,
H op кесар олм осни белга бўғарм ан,
Ғ айрат билан Қ алм оқш оҳга борарм ан,
П одш оҳм ан деб ш оҳинг қи л са таадди,
К алм оқш оҳнин г тандан бошин ю ларм ан,
Зўрли ги м н и бориб м аълум қиларм ан.
Ш оҳнинг қи зин сенга олиб берарм ан,
Ш оҳнинг Т овка қизин олиб берарм ан,
Ким таадди қи лса, турм ай борарм ан,
У ндай зўрни билганим дай қиларм ан.
Ёлғон айтм ай, ростин айтгин бул зам он,
Т аадди қи лган га бермасман омон,
Б ориб солай унга қоронғи туман,
Қ изи б ўлса, олиб берай шул замон. г
"V
£
/ ------------------------ *h
'К ийнклнк.

57
 О ҳ уриб, тўкилиб кўзингдаи ёшинг,
Н ега х а ф а бўлиб келдинг эм икдош им, ^
Қ андай гапга сенинг гангиган бошинг.
Бундай кунда сенинг ҳолинг сўрайин,
А кангм ан-да, кари ндош лик қи лай ин,
Қ андай одам бўлса мен ҳам борайин,
М оли-м улкин бориб талон қилайин,
Қ изи б ўлса, сенга олиб берайин,
Т ўғри гапир, кўнглингдагин билайин. -v
Z r Г
Б у сўзни эш итиб, К ўкам ан К ўкалдош га қараб , сир-аҳволини
^ б и л д и р и б , бир сўз айтиб турган экан: ^

i
X
Қ у л о қ сон эш итгин айтган нолага,
Б ан да кўнар ҳакдин келган чорага,
Бедов чопсанг сувсиз қойим д алага,
Б егуноҳ ш оҳимни қўш м а орага
Сен эш итгин К ўкам аннинг сўзини, ^
С арғайтирм а мендай ининг ю зини,
><
ynafiHH, олм айм ан ш оҳнинг қизини.

i Ж а ф о тиғи букун ж ондан ўтибди,

А йролиқ х ан ж ар и бағрим йиртибди,

Ў збак қиздан бир таадди ўтибди,
М ендай ининг ж уд а қонлар ютибди.
Қ и з ҳолим ан неча лопи сўзлади,
Гапи ўтиб, бағрим кесиб тузлади,
yf Ул сабабдан мендай ининг бўзлади.
К ўнглим сўраб м еҳрибонлик қи ласан,
К ўнглим сўраб менга раҳ бар бўласан, ■V’
Ш ул ўзбакни нг қизин олиб берасан.
Ў збак кизин олиб бергин, кўрайин,
С енинг р аҳбарли ги нг мен ҳам билайин, xz
■ Бўлм аса бу ю ртда кандай ю райин?!
Бош им долиб, ака, бундан ж ўнайин.
С ўз сўзладим , аввал қ у л о қ солгандир,
У л қи з сўнгра менга и зза бергандир,
М ендай ининг ш унга х а ф а бўлгандир,
К ўнглин х урсанд қилсан г мендай полвонди,
Ў збак қизин ининг олм оқ бўлгандир.
•X-
Б ў сўзни эш итиб, К ўкалдош полвон: — А ж уворм ак, аканг- v
'н и н г кўзи тирик турганда, чечангга бориб тегинсанг, ш ундай
-I-таадди килади-да, п ўқ ейсанми унга бориб, — (д ед и ). Ш ул ^
> < вақтд а Қ ораж он келиб: — Б и з қ а л л и қ ўйнаб ю рган қи зга сен
' .туртиниб бориб (ю ри бсанм и ? — д ед и ). Қ ў ш қу л о к алп (а й т ­
ди): — Б и з қалинидан қутулиб, қалин м олини бериб, олм окчи 'S f

58
■ч^бўлиб ю рган қи зга ҳ ар қайсинг ним ага борасан уриниб?! Кўк-
' қаш қа деган алп келиб, К ўкам анни бир м уш тлади: — У қиз
билан биз ваъ д а қилиб, ул тегм оқчин, биз олм оқчин бўлиб, ҳар
>у-қайсинг ним ага борасан уриниб?! А лпларнинг ҳар қайсиси ҳам
*f* кўтарилиб: «С енми, ўзбакнинг қизини олади ган », — деб ҳар
‘ қайсиси бир м уш тлаб ўтаётир. Ҳ ар алпни нг муш ти текканда,
К ўкам аннинг устига тоғнинг чўққиси қулагандай бўлиб ётир. " V
А лплар я н а бир кўтарилиб босилди. К ўкалдош алп туриб айтди:
Бун дай д ал ад а ч атоқ қи либ ю рганим из бўлм ас, ю ринглар,
тўқсоним из ҳам борай ик, ўзбакни нг қизини ё бирим из олайик,
ё барим из олайик. Ў ртада ж о вл и к хотинли бўп қолайи к, — деб
ж овл и к отланди. О тини миниб, К аш ал ғоридан ж ўнаб, Тўқайис-
тонни оралаб, Ч илбир чўлига чиқиб, кўп элга қараб, Бойсари-
никини сўраб, ал п л ар бориб қолди. Ҳ аммаси Б ойсарининг уйи- N<
чинг теварагида ж ам бўлди. А лплар тўпланиб турди. Тўқсон
*f* алпни нг зўри К ўкалдош : — К елган бой! — деб чақирди. Б ой са­
ри уйда ўтириб эди: «О ббо, келган бойданоқ қулоғим из тинма- "V"
, д и », — деди. — Л аббай, — деб уйидан чиқди. Тўқсон алпнинг
I зўри К ўкалдош туриб айтди: — К елган бой, сенинг бир қизинг
’ бор экан, қан и, бирим изга берасанм и, б арим изга берасанми?
Би ри м и з олайикм и, ё барим из олайикм и, ё ўртада хотинли бўп 4 1
, қолайи км и ? Ш у сўзга нима ж авоб айтасан? Бу сўзни эш итиб,
• ' Бойсари нима ж авоб айтарини билм ай, хаёли қочиб, наш ъаси
. ...учиб, ўйланиб: — Ҳой ал п л ар , эртан чош кагачайин м уҳлат бе- ^
ри н ги зл ар , эртан чош када айланиб кел и н ги зл ар, ё бирингизга
>*"берайик, ё б ари нгизга берайик, бир бир ўйлаш иб кўрай ик, —
' гд еди.
[Э р та н чош кагачайин м уҳлат бериб ал п л ар қайтди. Б ора ту- ' V
х у р и б ал п л ар айтди: — Б у тўқсоним из бир ер да ётсак, тонг отганча
*t* мен олам ан, мен олам ан, деб тўбалаш иб чиқарм из. Бирови:
1 Ў нта-ўнта бўп кетайик, — деди. Бирови айтди: — Беш та-бешта"V"
-бўп кетам из. Бирови айтди: — У чта-учта бўп кетамиз. Бирови: — *t*
И ккита-иккита бўп кетам из, тонг отганча ҳангам а қип ётамиз, -
, деди. Бирови: — Х ўп биласан экан. Битта-битта бўп кетам из,
-^ -и к к и та-и к к и та бўп кетсак, о р а очар қиладиган одам йўқ, зўри ‘j*
*f* кам зўрин и бўғиб ўлди риб қўяди, битта-битта бўп кетам из, -
деди. Бу ran ҳам м асига м аъқул туш ди. К оғотон тоғи дер эди.-у^
Коғотон тоғининг тўқсон дараси бор эди. Т ўқсон алп Қ оғотон *f*
- тоғининг тўқсон д ар аси га ки риб кетди. Ҳ ар кайсиси бир дарад а
бир-бирига ёнаш май, айиқдан чинқириб ю рибди.
Энди Б ойсари семиз қўй ларн и сўйиб, ўн минг уйли Қ ўнғирот
•i» элин инг одам им ан деганини ж ийиб, ш ўрвасига тўйиб, гўш тини V
Ф корсонга соп, олдига оп кеп қўйиб: — Б урунги куним из ҳ а м ^ ,
* * тузук экан, иш им из соп зў р га туш ди. Э ртан чош ка ал п л ар келса, ^
нима ж авоб берам из? — деб қари н д ош лари га қараб, Бойсари
м аслаҳат сўраб, бир сўз деб турган экан:

59
 < -t<4<4. О ҳ тортганда кўздан оқар селоб ёш,
Барчинойим бўй етгандир, қалам қош ,
М аслаҳат бер, ўн минг уйли қариндош .
А лплар келса, нима ж авоб бераман,
.^Чч<4<4<4<-4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4< i<4<4<4<4<4<4<4< Ч

А зали такдирга нимиш қилам ан,

Тонг отганча м уҳлат олиб турам ан,
Қ ал м о қл ар га қизим қандай берам ан?!
Ю рагим тўлгандир дийдаи ғам да,
Барчинойни тенгқурига қўш м асам , ^
М аҳш ар куни Барчин қўли ёқам да.
К ўрдим бунда ал п л ар ж уд а зўрабор,
Бунинг билан бўлолм асам б аробар, ^
Э рга чош ка бунда келади ал п л ар,
Б и р м аслаҳат, қари нд ош лар, б ери нглар.
Ўз элим да мен ҳам ю рган тўраман,
Б ун да келиб м усоф и рлик кўрам ан,
Б у ал п л ар га қан дай тўғри бўлам ан,
Қ ал м о қл ар га ним а ж авоб берам ан?
Қ атти қ бўлди бул менинг кўрган иш им,
Ф а л а к к а етгай-да йиғлаб нолиш им , "V
М усоф ирм ан, энди гангиди бош им,
К атта-кичик, турган бул қариндош им,
З а ҳ а р бўлди бул менинг ичган ош им, >г
Х амманг менинг элда ю рган сирдош им.
М аслаҳат бер, энди сендан сўрайин,
Б ад бах тл ар га қандай ж авоб берайин,
Азал қисм ат такдирим дан кўрайин.

Бу сўзни эш итиб, турган х ал о й и қл ар дан ҳеч сазо чиқмади.

Бир Яртибой оқсоқол деган и бор эди. Б ой сари га қараб, Яртибой* ■
бир сўз деб турган экан:

Хон Б ойсари, эш ит айтган сўзим ди,

Б ул эл л ар га бош лаб келган ўзингди,
Тортинм ай бера бер энди қизингди,
Ҳ азил билм а менинг айтган сўзимди.
Бу алп л ар н и куёв қилиб олам из,
М уна элга тоза эркин бўлам из,
Б о л ал ар н и тоға-ж иян қилам из,
Қ ариндош бўп биз қатнаш иб ю рам из,
Э лнинг зўри алп л ар экан, билам из,
М уна элда б излар д аврон сурам из,
М аслаҳатни сенга ш ундай берам из.
Бу ю ртда белгили экан бул ал п л ар ,
А лпларга муносиб сенинг қизинг бор,
Б ул алпларни куёв қилм оғинг д ар к о р ,

60
 Тортинм ай қизингни, ш оҳим, бера кўр.
Ж аҳ о н н и сайл этиб бунда келгансан,
А лпнинг сўзин билиб х а ф а бўлгансан,
К ўнглингга оғир олиб ю ргансан,
С енинг н аф ин г ал п л ар қи лган , билмайсан.
Агар алп л ар олағойса қизингди,
З ў р қилади бу элатга ўзингди,
Бу ал п л ар га бера берм оқ л о зи м д и (р ).
М уна ю ртда катта бўлиб ю расан,
Х аёлингни ҳ ар алвонга бўласан,
Н е сабабдан, ш оҳим, х а ф а бўласан,
Бу зў р л ар га сен қизингни берасан,
Чин берм асанг, икки бош дан ўласан,
Сен қў р ққан сўнг айтганини қиласан,
Бекор сен ўзингни абгор қиласан.
А ччиғланса ўяр икки кўзингни,
З ў р л и к билан олар сенинг қизингни,
Ю з дод қилсанг, эш итм айди сўзингни.
К ўрдингм и сен, алп л ар ш ундайин қайсар,
Ҳар қайси иш қирган ш ундай айдаҳор,
vz Бул элатда ним бўлар сенга раҳ бар,
Барчинни ал п л ар га бермоғинг дар кор,
Я ртибойнинг насиҳати ш ул бўлар. 'V '
_ X.
Бу сўзни Я ртибойдан эш итиб, Б ой сари нин г кўнгли б у з и л и б ,...
^ бу ҳам бир сўз деб турган экан
'V Г
Ю рагим тўлгандир дийдаи ғам да, •
М усо ф и р л и к элда бўлдим ш арм анда,
Азоб тортди ш ирин жоним бу танда,
Ҳ узур кўрм ай м усоф и рлик м аконда.
Ю рагим да кўпдир алам ли д ар д л ар , -X-
М енинг қизим — сенинг синглинг, ном ардлар.
Қ изи нг бер деб менинг кўнглим бўласан,
С уягим ни ёнган ўтга соласан,
X К ал м о қл ар дан бадтар изза қиласан.
Х аф а ф а л а к солди бош имга зулм ,
М усоф ирм ан, қи р қ газ чўкди кўнгилим , ^
Бем аҳал етмади қайтайин ўлим ,
Х аробат қип мен гулистон м азгилим .
С ўз сўзлаш иб мен баробар келм асам ,
Мен ўрлаш и б унга ж авоб берм асам ,
К азом етиб бундай кун да ўлм асам ,
Қ ариндош дан ҳеч бир наж от кўрм асам ,
Х аф а бўлдим , сўзга қ у л о қ солм асам ,
Берм айм ан деб мен баробар келмасам.
h>i~>h>)->
62
 FapH 6 бўлдим келиб Бойсин элидан,

t Ҳеч иш келм ас мендай бийнинг қўлидан,

Х аф ал и кд ан д и ққат бўлиб ўлдим ман.
Тонг отган сўнг битар ал п л ар м уҳлати,
Зи ёд ади р Б ойсарининг кулф ати ,
М асл аҳ ат берм ади турган у лф ати ,
w Қ олм ади Б ой сарибийнинг тоқати. ^
Г *t*
^ Б у сўзни Б ой сари айтди. «Ш у қари ндош лардан нима м асла- ^
^ . ҳ а т чиқар эк ан » , — деб Б арчин келиб, тинглаб туриб эди.
«г Қ арин дош ларинин г гапирган сў зларини эш итиб, отасининг кўнг- V
>К"ли бузилганини билиб, Б арчин ҳам бир сўз деб турган экан:
^ "t*
•j. Ж у д а ҳам гангиди, бой ота, бош инг, v -
М аслаҳат берди-ку қавм и-қардош инг,
Кўп йиғлам а, жоним отам, дарвиш им .
Эш итмагин қари ндош лар сўзини, ^
V»' Куёв қилсин тўқсон алпнинг ўзини,
Қ ари н дош лар бера берсин қизини!
X Сен йиғладинг, ота, кўнглим бузилди, ^
'V ' Д и й д а гирён бўлиб бағрим эзилди,
Х аф а қилм а, ота, мендай қизингди,
Қ ў я бер а л п л ар га менинг ўзим ди.
Қ ал м о қл ар га ж авоб бермоғим даркор,
Х аф а бўлсанг, менинг кўнглим б узилар,
Ул а л п л ар га мен бўларм ан баробар,
Х аф а бўлм а, ота, ўзим га бош қар,
Ж азо си н и кўри б кетсин қал м о к лар.
Я р аш и ққ а мен зулф им ни тарарм ан,
Қ ал м о қл ар га гапирм оққа яр ар м ан ,
Н им а деса, ота, ж авоб берарм ан,
Х аф а бўлм анг, ота, кўнглинг сўрарм ан.
М енинг учун кўп ж аф он и кўрасан,
Б у л ар д ан м аслаҳат сўраб турасан,
Х ўб м аслаҳат берди, ота, биласан,
Гапига қандайин қу л о қ соласан,
И зза бўлиб энди кўнглинг бўласан.
Х аёлингга қийин бўлгандир иш инг,
М ен билам ан ж уд а гангиган бош инг,
Х аф а бўлм а, жоним отам, дарвиш им . ^
Ҳ ар на деб ам р этсанг, ани қилайин,
Қ аер д а амр этсанг, бориб турайин,
Б ул а л п л ар га ўзим ж авоб берайин.
v#- *t*
*t* Б у л сўзни Б арчиндан эш итиб, ўн минг уйли Қ ўнғи рот ҳ азар X
л: қ и л д и : — Б у ҳам ўзбош им ча ж уворм ак, а л п л ар га б а л а н д -п а с т ^
•*>>>>>>
6.5
 гапирар, бунинг касоф ати га ҳам м ам изни оёқ-ости қип босиб ке-
тар. Ж ав о б бергич бўлса, бизнинг ичим издан чиқиб, холис ерда
туриб ж авоб берсин, деди.
Ўн минг уйли Қ ўнғиротдан чиқари б, Б арчинн инг ўтовини "М"
*j* кўтариб, ҳў, анадай о вл о қ тепанинг бош ига тикиб қўйди. Бул
ўтовда қирқин кан и зл ар и билан Барчин ўтирди. К уннинг бурни
билан Қ оғотон тоғининг тўқсон дараси дан тўқсон алп йиғилиб, > Z
жам бўлиб, чош када зинкийиб, Б ой сари никига йиғилиб кеп ту-
рибди: — Қ ани келган бой, м аслаҳатни қаерга қўйдинг, б и р и ­
м изга бермоқчи бўлдингм и, б арим изга берм оқчи бўлдингм и?
Бойсари туриб айтди: — Б и з м аслаҳат қип, йил ағдари б кўрд и к , 'V '
"V"қизим изнинг йили чичқон экан, ёши ўн тўртга чиққан экан,
бизнинг ўзбакнинг расми ш ундай бўлади: қи з ўн тўртга чиққан
сўнг ўз ихтиёри ў зи д а қолади, бизнинг айтганим изга кўнм ай, N*"
тепанинг бош ига ўтовини тикиб ўтирибди, ўзига б орингизлар,
ўзидан сўр ан ги зл ар , бирингизга тиям и, б ари нгизга тиям и, ўзи- .
дан сўраб б илинги злар.
Ш унда қал м о қ лар дўғилиб, Барчинн инг устига қараб бора
•f* берди. Б ора бергандаги сўзи:

г Б оради отлари ўйнаб,

Бир нечаси чечан сўйлаб,
М енга тегарм и, деб ўйлаб, т
X'
Б и р нечаси муртин бураб,
У зангига оёқ тираб,
Боради Б арчинга қараб,
Бийнинг қизин кўрарм и з, деб,
Ҳ аммаси ҳам о ларм из, деб,
Б ораётир бу қалм оқлар
Б и з хотинли бўларм и з, деб.
х<
Бийнинг қизи бизни кўр ар ,
Агар тегса ҳузур қи л ар ,
Б ировим изни х оҳлаб олар.
Барчин турур ҳурдай бўлиб,
т Тиш и гавҳар дурдай бўлиб,
Ж ам о л л ар и ойдай бўлиб,
М исли асов тойдай бўлиб,
С ағр и л ар и ёйдай бўлиб,
Бир минг қўй ли бойдай бўлиб,
К ўзи қуралай д ай бўлиб,
К ў рганларнин г кўнгли тўлиб,
К ан и зл ар билан ж ам бўлиб,
Ўйин, кулги, д аврон суриб,
К ўнгилдан ғуборин олиб,
К ан и зл ар кўп хизм ат қилиб,
Бий қизи деб ҳ у рм ат қилиб,
1 b ) - }-)• }-)• h-i’

64
 > >>>>>>>
С уқсуройим кўнглин олиб.
Ҳ ам м алари бирдай бўлиб,
Боғдочилган гулдай бўлиб,
"V Ч ам анда булбулдай бўлиб,
Ў тириб эди суҳбат қуриб,
Қ ал м о қ борди ш ердай бўлиб.
t* Барчиной қалм оқни кўрди,
К ан и зл ар кўп ш ош иб қолди,
Қ ал м о қ ал п л ар и тўпланди.
4Б и йни нг қизи ўтиргандир,
К елганим изни билгандир,
Бизни ихтиёр қилгандир.
Ў зидан бир сўз ч и қар » , деб
Қ ал м о қ сўзлам ай тургандир.
И йм аниб бунча кан и зл ар ,
П арво қилм ас Барчин дилбар,
«Ў зи бизга сўз қ о т а р *, —деб
У мид қи лган ди р қалм оқлар,
Қ арам айди санам қи зл ар ,
Ҳ олин билм айди бадбахтлар.
4 Бировим изни х о ҳ л а р » , — дейди,
Т енгсалиб юрур қал м о қлар ,
Ҳ алак бўлгандир бадбахтлар,
П исанд қилм ай ўтирибди,
Ў збак кизи Барчин дилбар.
iJf >л
Қ ал м о қл ар : «Ё бировим изга тегар, ё барим изга тегар, ўзидан
•f* бир сўз ч и қар » , — деб то туш нинг олдигачайин тенгсалиб кўрик-
дан ўтиб ю рибди. Н еча м арта кўри кдан ўтди, тўқсон а л п н и н г ^
зўри К ўкалдош : — Б и р аҳ м о қ қилм аганинг бизлар қолибм идик,
ё б ирим изга тег, ё б арим изга тег, бир ж авоб айт, биз ш уйтиб
тенгсалиб ю рам изм и? — деди. Б у сўзни эш итиб, Барчин бир сўз
чеб турган экан:
г г
Э ш итгин, қал м о қлар , айтган тилимм ан,
М ени олар келм ас сенинг қўлингнан,
Б ад бах т қалм оқ, қолм а келган йўлингнан.
М ени олм оқка ҳаддин г борми, қал м оқ лар,
Ў з йўлингга бора бергин, аҳм оқлар.
М ени оларм ан деб хаёл қилм агин,
Кетгин, қалм оқ, келган йўлдан қолмагин.
У нга қурбон мендай ойимнинг ж они,
М енинг тўрам , билсанг, Бойсин султони,
О ти Ҳ аким бекдир, элда даврони,
Кўп айланм а бунда, қалм оқ, бемаъни.
Х абар етса алп Алпомиш келм айми,

3- 2699 65
 Қ ал м о қл ар га қиём ат кун бўлм айми,
Армон билан сендай ал п л ар ўлм айм и,
Ҳ олинг билиб, тўғри ю рсанг бўлмайми?!
М енм анликм ан баринг бунда келасан,
К елган билан мени ним а қиласан?!
С ўз айтқичи сенга мендай м уш типар,
Б и лсан г, мен ҳам, қалм оқ, сенга баробар.
Л очиндай айн алм а бунда, аҳ м о қл ар,
Б о р а бергин ўз йўлингга бадбахтлар.
Ҳ ар зам он тўпланиб бунда келасан,
А ҳмоқ, қалм оқ, мени нима қиласан!
$-
Бу сўзни эш итиб, К ўкалдош алп туриб айтди: — Бу ўзбак- f
... нинг қизининг дам и баланд экан. Кўкаман! Т уш иб судраб чиқ бу
• - ёққа! К ўкам ан алп отдан туш иб, отни уйнинг белдовига илдириб, _
боғана қим из сўраб ал ам зада бўлган, уйнинг ичкарисига ки рган, -
V Б арчинн инг кан и зл ар и қўрқиб, уйнинг тўрида тўпланиб т у р га н ."V
Барчин ибо қилиб тескариб қар аб туриб эди, К ўкам ан алп Б ар-
■ чиннинг бурумидан уш лаб, пойгага қар аб торта бош лади. Барчин
J ўзини ўнгғариб, кўлини узатди, бир қўли К ўкам аннинг ёқасига . •
етди, бир қўли билан белбоғидан тутди. *Е, Ш оҳим ардон пи-
рим », — деб кўтариб, чалқарам он қилиб ерга қўйди. Ч ап тизза- / .
сини кўкрагига кўйиб турди. О ғзи-бурнидан д и рак-д и рак қон
. .к ета берди. К ўкалдош алп туриб айтди: — К ўкам ан га қар ан гл ар ,
бу кўринм ай, 6 у ёққа чиқм ади. Ў збакнинг қизи билан айланиш иб 4
"V ' қолдим и? Ш ундай келиб, бирови от устидан қараб, К ў к а м а н н и .. .
.кўри б: — Эй, ўзбакнинг қизи К ўкам анни босиб ўлди риб қўйиб-
X ди, — деди. Б у сўзни эш итиб, бир кам тўқсон алп отдан таш лай v
берди. Барчин алп ларн и н г аччиқ билан отдан туш ганини б и л и б ,х
' қараб кўрди, ал п ларнин г зўри К ўкалдош эканини билди: зў р л и к •
’ номига бош ида тилла ж иғаси бор, остида суворага миниб ropraH’w
ч,у саман йўрғаси бор. Бош идаги сарж иған и кўри б, ал п л арн и н г зўри.‘
• эканини билиб, ал п л ар га караб, олти ойга м уҳлат сўраб, бир с ў з * .
• деб турган ери экан:

V
Устима -
кииганим менинг яш ил кўк,-

Ғ арибликда бўларм и кан кўнгил тўқ, sf

Саман отли, сарж иғали бек йигит,
Б и р олтойга сиздан м уҳлат сўрайин.
К алм а ш аҳодат м усурм оннинг тилига,
Б и зл ар қолдик айри ли қни нг ҳилига,
М усоф ирм из м уна қал м о к элига,
Ҳ озир м узтар бўлдик қал м о қ қўлига,
М ол берганим Б ой син-К ўн ғи рот элига.
Б и р олтойга сиздан м уҳлат сўрайин,
Қ ўнғирот эл га ар за бериб кўрайин,

66
 }" ^ b) -Ь ^ ^ Ьц-
О лтой гача мен йўлига қарай ин,
К елса келар Қ ўнғи рот элдан Алпомиш ,
К елм аса, мен тақдирим дан кўрайин,
"V С ўнгра мен ҳам бировингм ан бўлайин,
Б и р олтойга сиздан м уҳлат сўрайин.
О лм адайи н сўлган гулдай тарзим бор,
М уш типарм ан сизга айтар арзим бор.
С изга ҳам рох бўпти неча йигитлар,
М уҳлат сўраб мендай ойим а р з қи л ар,
Т Бир нечалар ўз ҳ олидан бехабар,
>Z
Сен экансан, қал м о қ элда зўрабор,
М ендай
------„ қизнинг айтган сўзи ш ул бўлар.
----------------------------- j ---v —г
А ввал обло, дуюм наби бўлса ёр, Г
М усоф ирм из м уна элда хору зор, V"
М уҳлат сўраб турган мендай гаж акдор,
О лтой м уҳлат беринг давлатли ш унқор.
Б у ran энди К ўкалдош га хуш келар,
Б ул ал п л ар н и н г димоғи кўп чоғ бўлар,
А лпларга ёқим ли Б арчинн инг сўзи,
«О дам ни англади ўзбакнинг қизи,
,Хқлингни олади бу ж оду кўзи,
Ч и р п и л л аб ўтирди сўйлаган сўзи,
Қ ош ида хизм аткор неча канизи.
>/■ Айтар сўзин билмас эди бир неча,
Т ар хин али келган, ўзи ойимча,
Ў йнаб-кулсанг булар билан ўлганча,
Ҳ асратидан ж а ф о тортар бир неча.
С ўз сў зласа, одам ақлин олганди,
Н ечовлар етолмай ҳ ал ак бўлганди,
А Й 'Т 'Ж '„ 11
Айтган сўзи бизга 1м• аъқул' , Ч Ж' 1 т -1 ТЛЖ1 11
келганди,
Б ал к и яхш и билди мендай полвонди,
Ш ундай ойим билан қилсанг давронди, 'S#'
Б ал ки сўзи кўнгли бордай бўлганди».
r « Б и зд а кўнгли бор экан», — деб К ўкалдош алп вақти хуш ,
бўлиб: «А лпларнинг ичида мени хоҳлаган дай бўлди, балки ме­
нинг зўрлигим ни ҳам би ди, бизга кўнгил қи л ди », — деб. Бор" <
олти ойга м ухлат, — деб ю борди. Х адди йўқ, ўзга алп л ар ҳам .
«О лти ойга м у х л ат» , — деяпти. К ўкам анни қўя берди, бул хам
ўрнидан туриб: «О лти ойга м ухлат», — деб бораяпти. О л тш -у
ойгача алп л ар бурулм ас бўп қайтди, йўлда алп лар чақчақлаш иб
бораяпти. Бир нечаси айтади: — Қ ал ай , К ўкам ан, шу ўзбакнинг
қизини олиб берсак, оларсанм и, ш унинг билан ҳам ватан-рўзғорч v
"V" қи ларсан м и, чап тиззаси кўкрагингга тегса, оғзи-бурнингдан xo-*t*
*t* нинг кетиб ўларсан м и ? К ўкам ан алп туриб айтди: — С и злар тарз
аҳм о қси злар , мен сизларни нг қайсингдан кам ман, тўқсон б о тм о » .
 г. Ю * Уу^г-
темирдан совут кийсам , тўқсон ш ирбознинг этини таътил қилсам ,
тўқсон алпнинг бири бўлсам , ш у ўзбакни нг қизи айтади ҳар
- сўзнинг ўралида:

Оти А лпомиш ёрим б ордир,

Э лда зўраборим бордир,
Қ атордаги норим б ордир, >>■
Ш ундайин қайсарим бордир.
Ч и л л а ки рганда м аст бўлган,
Х атапга бош ини урган,
Д уш м анларнинг додин берган,
Э лда зўраборим б ордир, —

ZZдеб ўзбакнинг қизи ҳ ар сўзининг ў р ал и д а айтади, лекин бунинг Ср-

норининг бори ҳам рост, элдаги зўрин инг бори ҳам рост, бунинг *t*
■; мояси ш ундай, нори ким қандай?! Бун дай тегина б ерсан глар, бир .
. кун лари ш унинг нори келар, бош имизга бало б ўлар, бизга ч и ч --^ -
қон ини минг танга бўп қол ар . М енга со лсанглар, ш унинг олти
- - ойи ҳам қурси н, ҳам иш аги бўйдоқчилигим из-да, ш у ў зб а к н и н г '
"М"қизини чўртта қўйсак дейм ан, — деди. А лплар бу сўзни айтиб, ^
м азгилига қайтиб кетди.
Барчин ўн минг уйли Қ ўнғиротнинг йигитидан ўн й и ги тн и х -
•^ с а й л а б олди, отасининг тўқсон тўқай йи лқисидан ўн отни сайлаб х
'о л д и , отларни совутиб, тамом қилди. Ш унда ш ундай ар за ёзди -
- - Барчин: «О лти ойчилик йўлга келдим , қалм оқнин г элига кел- "V"
■^■дим, зўр ёвнинг қўли да қолдим , олти ойга м уҳлат олдим , мендан
*t* умиди бўлса, А лпомиш келсин, бўлм аса, ж авобимни берсин». . -
V А рзани ўн бойбаччага топш ирди, отларни эгарл аб, чоқлаб, я х ш и ^ "
-^■бор, — деб дуо қилиб, бир сўз айтиб турган экан:
'V'
Г
Кечани м унаввар қи л ар тўлган ой, Z r
С аваш ли кун тортилади п арли ёй, г
Бандам
ы а п д а т десин,
д с и и п , раҳм
[ t A-yl айласин бир худой,
a n j i a i ^ n n wnp л у ,
К аш алда талаш да қолди Б арчиной.
Б орсанг, салом ўйнаб-ўсган эл л ара,
К ўкқам иш дай м азгил ж ойим , чўлл ара.
Қ ал м о қл ар йиғлатди мендай санамди,
Ю рагим га тўлган доғу а л а м д и (р ),
А лбатта сў ранглар м актаб ж ўрам ди.
М уғойиб сўз айтар мендай м уш типар,
К еча-кундуз ш абгир тортинг, хизм аткор,
Ж и ло вд о р и н г бўлсин имом, чилтан лар,
Бойсин ю ртда қолган қавм у қардош им ,
Б ул эл д а сел бўлди менинг кўз ёшим,
М усо ф и р л и к ю ртда гангиди бош им, ><
М енга ҳам дам бўлолм ади ҳеч киш им.
т*

68
 М ендайин м унглиқнинг кўн гли н бўлади,
Қ ал м о қ бари қайғу, зулм солади,
О лти ойга Барчин м у ҳлат олади,
Қ ал м о қ элда м усоф ир бўп ж илади.
Б ир олтойга зўрдан м уҳлат сўради,
Б ой баччалар хизм ат қилиб боради.
О ш иқнинг ф аҳ м и ди р қоронғи кеча,
Й иғласам , ҳолим а йиғлар бир неча,
К еча-кундуз тинм ай ю ринг, бойбачча,
Б орсанг, салом ўйнаб-ўсган эл л ара.
К еча-кундуз тинмай йўлни олинглар,
Бий бобома бул хабарни б ери нглар,
К атта-кичик ҳам м а дуо қи ли н глар,
Э лда қолган қариндош ни кўри нглар.
С ўз айтар си зл ар га мендайин санам,
Қ ал м о кд а қолм асин гулдайин танам,
Қ алм оқни нг зулм идан йиғлади энам . Xr
sf Х удойим кечиргай қилган хатомни,
Х аф а қилдим Б ой саридай отамни,
Сен бориб кў р ар сан Қ ўнғи рот элим ни,
Бош им дан кўтарсин қайғу, зулм ни.
К ўнғи рот элда бордир неча сирдош им,
Ҳ амдам бўлиб бирга ю рган йўлдош им , 4
О ға-иним , элим да денги-дўш им,
Х изм ат қи линг, онсот бўлғай бул ишим.
Б у сўзни айтиб Барчин дуо қилади,
У луғ-катта бари йиғилиб келади,
Қ ў л очиб бу лар га дуо қилади,
Э лчи бўлиб Қ ўнғи рот элга ж ўнади.
О т белига чопар минди,
Барчинн инг арзасин олди,
Ҳ ам м а дуо қи либ қолди,
А рзачилар йўлга кирди.
Қ ўнғи рот эл га йўлни бош лаб,
Бедов боради ангғиш лаб,
Ч о п ар л ар н и н г кўнглин хуш лаб,
Қ ам чи ургандир қулочлаб,
О стидаги араби отлар
Й ў л д а ю рар яш ин таш лаб.
Бедов отга қамчи чотди, 'V '
"V^ У рган қам чи сим дай ботди,
Ч о п ар л ар қистаб йўл тортди,
Н еча адр, белдан ўтди, ^
л^- Ч о п ар л ар қи либ ғайратди,
К еча-кундуз ш абгир тортди,
К ўрсак дейди Бойсин юртди.

69
>< Б ўли б Б ар ч и н га хизм аткор, X
r Я қин бўлар у зо қ йў л л ар ,
>k Бораётган ўн д и ловар,
X
efce
Ш уйтиб йўл тортди чопарлар. X
r Н еча д арбанд, белдан ош ди, Г
x 'X
Гоҳ й ў л л ар да ақл и ш ош ди,
*t* Г оҳларда йўлдан адаш ди, г
X
r Я на қайтиб йўлга туш ди, Г
■v Н еча бел, тоғлардан ош ди. X
X
X Ҳ авода бор ёруғ ю лдуз, г
r Д арёда ўйнайди қундуз, X
N< Й ўл ю ради кеча-кундуз.
Б едовлар сел даланг отди,
X
X Ч ув-ҳа, деди, қам чи тортди,
Г
X
T
>*r О стидаги араби отлар Т
К унба-кун бўйнин узатди,
Т
<ь Совиб қорсоқдайин қотди, X
>Z Й ўлларн и н г танобин тортди, г
r Н е йўлларни тўзон тутди,
•4» Гоҳи кечалар йўл тортди, $
X Барчин деб қи лди ғайратди,
А хтаради Бойсин ю ртди, X
r
■v Тинм айин чопар йўл тортди.
«ie X
X У зоқдир Қ ўнғи рот ораси,
Ёмон тоғларн инг дараси . х^
•r
V Билм айди ю ртдан хабарди, г
X
T Ч арчатади ч опарлард и, Г
X" X
Т ўқсон белдор тори б о р д и (р ).
T
X Ю риб ўтиб бораётир
Zr
Н еча бир қи я й ўлларди . г
x И злагани Қ ўнғи рот хони, X
T
X Ч арчайди минган ҳайвони,
Д ам берм акка ф у р сат қани?!
X
x^ Қ алм оқни нг зулм и бемаъни.
T Б арчин кўнглин о лсак, дейди, Т
X
T М уддатига борсак, дейди, f
xz- Б ек ка кўриниш берсак, дейди, X
T К еча-кундуз ю рсак, дейди, Т
X
x Ч арчаса отни у рсак, дейди,
Б и з ҳам инъом олсак, дейди, $
X Э ли-ю ртлар кандай экан. Г
Ю риб бориб кў р сак , дейди. X"
X
X Қ ўнғиротга караб боради, £
X Қ ўнғиротнинг ю ртин сўради, ■г
х*#"
r Б арчиной га хизм ат қилиб,
т
X А рза кўтариб боради. X
'>>»>->> >
70
4 Г"Ь h)- h^h) ^
>v< Ж а ф о қи лган кўп баччалар, м
$ Й ўл тортади бойбаччалар,
* М уддатига еткизм асак,
т z
'V ' Х изм атим из бекор бўлар, •и
Zr Қ ал м о қл ар Б арчинни о лар, Zr
>л С ўнгра бул иш қийин бўлар.
f z
"V О лтой чи ли к йўл дейдилар
r„ Қ алм оқм ан Қ ўнғи рот ораси, r
"V
>r Д уо қи либ қолиб эди
r
'V Б ой сари нин г м унглиқ боласи. r
r Қ ал м о қл ар д ан ж а ф о кўрган, X
>к Қ атти қ кун да йиғлаб қолган,
ч» z
"V - Х аким бекка а р за берган, r
Б ой баччалар хизм ат қи лган ». X
Ш у сўзни айтиб йўл тортди, x
r
С увсиз чўлга туш иб кетди, r
Т аш на бўп чопар йўл тортди. X
r
>/■ К ўринм ас м азгили, эл л ар , r
X
О дам зоддан йўқдир хабар, r
Zr
С увсиз энди у зо қ йў л л ар , X
Ш ундай қип чопар йўл олар.
Ф
X Бораётган в ал л ам атл ар ,
Бош дан кетса алом атлар,
1 *
> /" Б и з билм айм из элдан хабар, T
r О қш ом -кун дуз тинм ай ю рар.
r
Ш ундай қип чопар йўл тортди, X
*t*
"V Қ ам иш зор к ў л л ар га етди. r
Б у н да отга дам берибди, 'X ’
>r *+*
•4» Бир дам ф ар о ғат қилибди, X
Қ аш ан ти риб м инган отди,
А йил, пуш танини тортди. z
*4* М ўлж ал-м уддат ўтм асин, деб z
Ч опар қистар м инган отди.
z
1*
V
Қ арам ас отнинг бетига,
Ч идай олм ас ғайратига,
X
1*
•i» X
Қ ам чи ургандир отига,
z
X
r Е тсак дейди элатига.
•i» Ш уйтиб ч опарлар йўл тортди, X
Ж а ф о тиғи ж ондин ўтди,
А йролиқ бағрини йиртди, «1 *
Т ўзон қип йўл ю риб кетди, V '
Н еча тоғдан турм ай ўтди,
f О л а деган тоққа етди, X
"V О тлар н и н г м азаси кетди, X
Ж у д а тенгсалиб йўл тортди, r
'Г Энди кўрди Бойсин юртди.

71
 т~
О л а тоғдан энкайгандир, 'S'
Қ ўнғи рот элатин кўрган дир,
Вақтини хуш лаб ю ргандир,
Ш ундай қилиб юриб кетди.
Т ўқсон кеча-кундуз ўтди,
О тларн инг м азаси кетди,
Б у л ар тепсиниб ғайратди,
О р ал ад и бул элатди,
Ш ундай қип қилди меҳнатди.
Б ой бўриникига етди.
Г
О тлар қорсокдай қотган, тўқсон кеча-кундуз йўл тортган,
балки ч опарлар от билан била битган, Қ ўнғи рот эл и га Бойбўри-
нинг давлатхонасига етган, от устидан туриб салом берди. Б улар-
ни кўриб, Бойбўри айтди: — Б у л ар қандай одам экан, беадаблик
билан салом берди менга. Ч о парлар боғонағи аризан и чиқариб
... берди. А ризани ўқиб кўриб билди, келган Барчинн инг ч о п а р и " V
> /-э к а н . Ўн м аҳрам ни бую рди, чопарларн и битта-битта отдан кўта-
Т риб олди, ч оп арларга хизм ат ки лди , бул аризан и ҳеч кимга
‘ билдирм ай, олиб бориб сандиққа солиб таш лади. Ч оп арл ар йи-
гирм а кун ётди, хўб иззат-икром қилиб, қилди зиёф атди, кўп
қилди хизм атди. Берган аризасидан ҳеч ш обир бўлм ади. Ч о п ар ­
л ар ж ўнайм изга туш иб, ч оп арларга зар у зебар инъом бериб, хуш
. , келибсан қилиб, йўлга солиб, чопарга ш ундай ran тайин қил- *t*
f ди: — Бундан кетганча, Қ ўнғи рот м узоф отидан ўтганча, Қ ал м оқ
вилоятига етганча, ё бир ўтинчига, ё бир подачи га, ё чўлда юрган
чўпонга «биз Б арчинн инг чопари бўлар эд и к », — деб оғзингдан
ч иқарсанг, одам бую рам ан, кейинингдан қувиб етади, бош ингга
>Z"қамчи чотади, баданингни бўздай қилиб йиртади, on келиб дорга
тортади, оғзингдан чиқарм ай кетгин, — деб бу сўзни тайинлаб,
* ! чопарларга айтиб турган сўзи:
"V
$
Х аким бекни сўраб а р за берибди,
Билдим Б арч ин той-талаш да қолибди,
>/■ Қ алм о қл ар дан кўп бир азоб кўрибди,
У нга бойбаччалар м еқнат қилибди,
Х изм ат қилиб ўнта чопар келибди.
Ч опарлар, эш итгин айтган нолам ни,
О бод қилган бунда кулбахонам ни ,
Б арчин учун ю бормайман боламни.
Қ айтай, қи л са қал м о қ қаттиқ зулм ни,
Б аҳ о р бўлса тар очилган гулим ни,
Б арчин учун ю бормайман улим ни.
М айдон бўлса бедов отлар чопилар,
Ч опиб келса банот ж у л л ар ёпилар,
Борм асин, ўғлим а хотин топилар.

72
т Ҳеч ким га берм айин кетгайсан хабар, >Z

Сен б илди рм ай тўғри кетгин, чопарлар. 5

С ўзим ни кўн гли нгга оғир олм агин,
Ю риш инг б ировга м аълум қилм агин.
Кўп яш асин, бунда беклар ўлм асин,
К елганингни бек Алпомиш билм асин,
Би ров билиб я н а х абар бермасин,
Ю риш инг ҳеч элга м аълум бўлмасин. Г
Би ров
,--- билса, А лпомиш га б илдиГрар,
, -----------------------" Г . ><
Д ўст йиғлатиб, душ м аним ни ку л д и рар,
Қ ўнғиротнинг хонин қал м о қ ў лди рар,
Ў ғлим га ж ан ж ал л и қи зл ар не д аркор?!
Ҳ олинг билиб тўғри кетгин ч опарлар.
"V
Би лган сўзим сенга ф иғон этарм ан,
Б и л ди р сан г, қувалаб сенга етарм ан,
Ҳ айдаб келиб сени дорга тортарм ан,
Ҳ олинг бил, ч о п ар л ар , бўлгин хабардор!
V
Б у сўзни эш итиб, чоп ар л ар «сира ҳам оғзим издан чиқар-
^ м а й м и з » , — деб йўлга ки рди . «Х ўб гапни гапирди, хоҳи бор, v
> /х о ҳ и борм а, биздан бир хизм ат-да, бизнинг борган-борм аганинг
билан нима иш им из бор, кетса, сенинг келининг кетади, қал м оқ
'\r
олса, сенинг инингнинг қизини олади, биздан кетадигани бир йўл
> ую рган х и зм ати м и з-да» , — деб чоп ар л ар йўлга равона бўлди. *t*
Б у л ар ж ўн аб кетди. Ж ў н аган и га ҳам неча кун ўтди. Б у л ар
ж ойлаш иб ётди.
Б ой бўрининг Қ ултой деган йилқичи қули бор эди. А лпомиш - *f*
га энчи бир тарлон бияси бор эди. Бир я р ғо қ қулун туғди, бул > л
'т у л п о р , деб Бой бўри га оп кеп берган эди. Н еча йилдан бери Т
, табл ада боқувли турган эди. Ч о п ар л ар келиб кетгандан кейин *j*
табладаги от сағриси тош иб, ёли қулоғидан ош иб, ю лдузни кўз- V"
^ а б , параққос бойлаб ўйнай берди. Бойбўри: «Ш у ём онлагур-
"нинг ўйнагани хам ях ш и л и к эм ас», — деб сағрисига уч-тўрт таёқ *•
туш ириб, табладан чиқариб, Қ ултойнинг қош ига й и лқ и л арга on ч r
>;«бориб, қўш иб ю борди. Й и л қ и л ар га қўш иб қайтди.
А лпомиш нинг Қ алди рғоч деган синглиси бор эди. Қ ирқин
V кан и зл ар и билан бир сандиқни очиб кўраётиб эди, бир х а т -1^
X ' тиқди: бул хатни ўқиб кўрди, Б арчин чечасининг хати. — Тунов-
ги ўн чопар бул хатни олиб келган экан, буни билдирм ай отам
‘ сан д и ққа солиб қўйган экан. Ю рин глар, бек акам а борайик, бу -
. хатни берайик, қан ча ғайрати бор экан, синайик, — деб Ҳ аким-
бекнинг қош ига келди. Б у хатни ш ундай берди, бир м ахрам
олди. Ш у в ақтл ар д а Ҳ аким бек ўн тўрт ёш га ки рган, маст бўлган
Х ^н ордай кўп ик сочиб ўтирган, неча м аҳрам лар хизм атида турган . *t*
Б у хатни ўқиб кўрди, хатда айтибди: «О лтой чи ли к йўлга кел-
' дим, тўқсон алп да той-талаш да қолдим , олти ойга м ухлат олди м , л,

73
 b) УУ h) ь^ )-y
мендан умиди бўлса, А лпомиш келсин, бўлм аса ж авобим ни б ер ­

+ < -t< -f< 4 < -t< 4 < -f< 4 < -(< -f< -f< 4 < -« 4 < -f< 4 < 1 < 4 < 4 < 4 < 4 < -t< 4 < 4 < 4 < < + < -t< -f< -« -(
син» деган хат. Б у хатни ўқиб кўриб: «О лтой чи ли к йўлда бўлса,
У қалм оқнинг эли д а б ўлса, зўр ёвнинг қў л и д а б ўлса, бир хотин
" V олам из, деб сандириб ўлам изм и», — деб хатни тиззасин инг
остига босиб ўтирди. Қ алди рғоч ойим акасига қараб , бир сўз
айтиб турган экан:
V
М енинг билан ҳам р о ҳ бўлган бу қи зл ар,
Б и рга келди бунда энди кан и зл ар,
Ака, сенга айтадиган арзим бор,
Т алаш бўпти бийнинг қизи зу л ф ак д о р .
С аваш ли кун тортилади парли ёй,
М ўмин қулни бандам десин бир худой,
Ғам ли одам тортар экан оҳу вой,
К ечасини ёруғ қи л ар тўлган ой,
К аш алда талаш да копти Б арчиной.
М ард йигитнинг ёри талаш бўлам и,
Эр йигитнинг ёрин қал м о қ олам и,
Барчин чечам талаш бўлиб колам и,
С ендай б еклар бул бехабар турами?!
К елар дебди, сендан ум ид килибди,
О лти ой калм окдан м ухлат олибди,
'V
И нсоф кип бадбахтлар м ухлат берибди,
Г
У мид тортиб сенга а р за килибди,
Х ат кўтариб ўн бойбачча келибди,
А нгламай отама хатни берибди,
О там хатни бул сандиқка солибди,
Энди билиб синглинг олиб келибди,
М унглуқ синглинг сенга а р з қип турибди,
К ал м о қл ар д а чечам ж абр кўрибди.
Ака, айтган сўзим оғир олм агин,
Н ар-м ода иш ини бунда қилм агин,
Бу иш дан бехабар бўлиб турм агин.
Сен бормасанг, ёринг қал м о қ олади,
Барчин йиғлаб ним а илож қи лади,
Г С ўраганда излаб борсанг бўлади,
>Z"
З ў р бўлган қал м о қ лар унда қолади,
Ш ундай қип эр йигит ёрин олади.

Бу сўзни эш итиб, Ҳ аким бек нар-м ода деган гапни кўнглига

оғир олиб, қи зл ар га қараб, нар-м ода деган гапнинг маъноси
нима, деб сўраб турган экан:
Т
Ж а ф о тиғи бу кун ж ондин ўтади,
А йролиқ х ан ж ар и бағрим йиртади,
Н ар-м ода деб қи зл ар ким ни айтади?
» ) > ■> > > » > i » > > » ->

74
^ Д авлатим дан ш оли-ш олдам ўрайм ан,
К еча кўрган тушим кун дуз ж ўрай м ан ,
Гул тарзим сарғайиб сенга қарайм ан,
ч. Н ар-м ода м аъносин сендан сўрайм ан.
Ю рагим а туш ди доғи -алам лар,
С инглим билан бирга келган санам лар.
С енга айтган мен ҳам бундайин сў зл ар, > /•
Қ ўнғирот эл д а ўйнаб-кулган кўп қи зл ар,
С инглим билан бирга келган кан и зл ар,
Н ар-м ода деб менга сўзлади нг сўзл ар,
Н ар-м ода м аънисин айтгин, сен қи злар.
Н ар-м ода деганга х а ф а бўлибм ан,
Н им а ran эканин билмай турибман,
К ўнглим а мен ҳам оғир олибм ан,
Ёмон сўз деб ж уд а ҳ ади к қилибман.
Н ар-м ода деганга кўнглим бузилди,
Д ийда гирён бўлиб бағрим эзи лди. v>
■^r Н ар-м ода деганинг кўн гли м а келди,
Кўп қи зл ар дан аканг уялиб қолди,
Э м икдош им , сенинг гапинг не бўлди? ^
М ендайин акангни х а ф а қи ласан,
Н ар-м ода деб мени силкиб соласан,
Сен менга н ах уриб, лопи урасан, ^
Ж у д а хам акангни ном ард биласан,
К ани зларн и ҳам роҳ қилиб ю расан,
Бундай бўлсанг, сен ж уворм ак ўласан, ^
^ Н ар-м ода эканим нима биласан,
Н ар-м ода деб мени айтиб турасан.
V»- Т.
Т Бу сўзни акасидан эш итиб, Қ алди рғоч ойим бир сўз айтиб
ч*турган экан:
X А
Ҳ ар ким ўз эли д а бекми, тўрами,
Н ар-м одалар сендан кам роқ бўлами,
"V" М арднинг ёри той-талаш да колам и?!
М ард бўлиб м айдонди кунда юрмаган,
Й илқичидан бедов сайлаб минмаган,
О лм ос п ўлат белга қай раб чолм аган,
О т асбобин ш айлаб Қ ал м о қ бормаган,
Қ ал м о қл ар га қаттиқ ку н л ар солмаган,
Т ой-талаш да қолган ёрин олм аган,
Ў з элид а бир хил гапни билм аган,
Ж аҳ о н и м сайл этиб бунда ю рмаган,
>£- Н ар-м одалар сендан ор ти қ бўлам и?
Б у сўзим ни нега оғир оласан,
Ё ринг кетса, қандай элда ю расан, >^-

75
 Т ири к ю рмай, ака, сен ҳам ўласан.
Я х ш и л и к ш ул, гапни оғир олм агин,
М ухлат яқи н кепти, кечга қолм агин,
С арсон бўлиб, бунда ўйлани б турм агин,
Э рта ю р, иш ингни кечга қўйм агин, ^
Х абар кепти, ака, бундан ж ўнагин.
М ен эш итдим чечам а р за тилидан,
А ж иратиб олгин золим қўли дан,
V'" Х абар олгин м усо ф и р л ар ҳолидан,
t* Ж ў н а, ака, Б ой син-Қ ўн ғи рот элидан,
>z
О л и с деб қайтм агин бундай йўлидан,
Н имиш келсин м унглуқ чечам қўли дан. ^
Ёзган хати унинг ш ундай бўлибди,
Тўқсон қал м о қ кунда йиғилиб келибди,
Қ алм оқни нг ю ртида у лар ға р и б д и (р ),
У л алп л ар ҳам кўп таадди қилибди,
У л сабабдан бунда х абар келибди,
Ака, сендан борм оқ лозим бўлибди.
Г X
4 . Б у сўзни эш итиб: — Яёв борам изм и эса? — деди. Қ ал ди рғоч> г
ойим: — Тўқсон тўқай йилқинг бор, яёв бориб, м ингани оёқ-улоь
г 1 топмай ётибсанми? Э гар-абзални олсанг, й и лқига Қ ултойнинг
қош ига борсанг, кўнглингга ёққанини х о ҳ л аб миниб кета бер-х^
- - санг, — (д ед и ). Бу сўзни эш итиб: — Х айр эса, — деди. Қ алди р- *t*
ғочойим эгар-абзалн и, совут-қалқонни, ёв-яроқ, асбобни а й и л ->' л
■' иуш танга солиб, ўхш атиб бўғиб, кўтартириб ю борди. К ў тари б > у
^ r бораётиб эди, бой отаси овдан келаётиб эди, олдидан чиқиб*^*
- қолди, қар аса, ўғли кўтариниб бораяпти, отаси ҳади к олиб, б и р 4-"
сўз сўраяпти: ^

•u То ўлганча сўйлаб қолган тил бўлсин,

Ғаним нинг ш авкати келиб эл бўлсин,
К ў рар кўзим , болам , сенга йўл бўлсин?
Э гар, абзал, анж ом олиб келасан,
К ўтариниб бунда ҳ а л а к бўласан,
П ўл бўлсин, ж он болам , қай да борасан?
Б и ро вл ар д ан бирор сўзни билдингм и,
Й ўқса, болам , овға талаб қилдингм и,
О лис ю ртга, қўзим , борм оқ бўлдингми,
Х абар бер, ж он болам , қай да борасан?
Б елингга бойлабсан зарри н пўтангни,
Х удойим кечиргай қилган хатонгни,
Х аф а қилиб кетм а мендай отангни,
Х абар бергин, қўзим , қайда борасан?
Сен эш итгин, болам , айтган додим ни,
С абил қилиб кетм а м узоф отингни,

76
 М индирайин сенга бедов отимни, >Л
Ш оду хуррам қилай бул ф арзанди м ни,
Болам , айтгин менга борар юртингни.
М ен билам ан абгор бўлиб келасан,
Б и р нечадан бир ёмон сўз биласан,
Т арадд ин г ш ул, олис ю ртга борасан,
Ҳ ал ак бўлиб йўлда нима қи ласан,
К ўрар кўзим , болам , қай да борасан?
XT
*t Б у сўзни эш итиб: — Эй, закот олмай ўлинг сиз бир, — деб
Y ўтиб ж ўнай берди. Бойбўри: «О ббо, бу ж уворм акка биров бил- ч
'М ’д ирган эк ан » , — деди. Сойма-сой уриб кетди. Бойбўри уйига ^_
етди. К елиб сандиқни кўрди, сандиқ очилиб қопти, боғанағи
" y кўйган хати йўк. Тағи минди бедов отди, сой билан пан алаб йўл > z
> ’■тортди. А лпомиш га кўринм ай кетди. Алпомиш дан бурун Қ ул- *f*
*t* той га етди. Қ ултойга туриб айтди: — А лпомиш келяпти, К аш ал- ^
дан келган хабарн и биров билдирибди, бул иш ёмон бўпти, лекин
т. гўзи зўр-ку, зўр бўлса ҳам , ж уда қўрқоқ, сал дўкдан ҳам қўрқади *f*
ўзи, уриб-сўкиб, йилқи берм ай, д ўқлаб қайтариб ю боргин. Қ ул- V
^ т о й айтди: — С ендан амр бўлм аса, А лпомиш га йилқи бераман- ^L,
^ м и ? ! — А лбатта ш уйта кўр, — деб Қ ултойга Бойбўри тайинлаб - -
қайтди. Б у л гапдан бехабар орқалани б А лпомиш бораяпти. Қ ул- W
V ’тойга яқи н етди. Қ ултой А лпомиш ни кўриб, кўнглини хуш лаб,
^ й и л қ и боқадиган қай қи таёғини қў л га уш лаб, ж уд а ш амиён
- - қайтариб, д ўқлаб, бу сўзни айтиб, А лпомиш га қараб айтиб тур- 'V
> > тан сўзи:
r
Қ аер л ар га қи лди нг талаб,
■V" Ҳ аром и полвон ўпкалаб,
М ом онг... эн ан г...
С ўз айтади мендай ночор,
Б у й и л қ и л ар д а ним анг бор?
С енинг бу ю риш инг бекор,
С енга тегмайди йи лқи л ар ,
Кет энди сендай энағар,
Ю риш ингдан йўкдир хабар,
Б у й и лқ и л ар д а ним анг бор?
Т ўкайин сенинг ёш ингни,
Би лм ай сан мендай киш ингни,
Т урсанг ёрарм ан бош ингни, Ср
Қ илайи н сенинг иш ингни,
Кет энди турм ай, энағар.
Х азон бўлиб боғда гул лар сўлдим и, ^j..
О б ло сенинг ақли-ҳуш ин г олдим и,
Бойбўри ўлиб, моли сенга қолдими?!
Fan эш ит айтган тилим дан,

77
"V" Кет энди, колм а йўлингдан,
Ҳеч иш келм айди қўли нгдан , -7*
А йрилм а ўсган элингдан.
-V Сен менинг қош им а келм а,
Х алак бўлиб бунда турм а,
Б у ерда бир ним анг борма?
Сен ўзингни абгор қи лм а,
Б у сўзим ни ҳ ази л билма,
Б и р зўрни нг қў л и да ўлм а,
Бекорига сарсон бўлм а,
У зо қ йўлга талаб қилм а,
Ёш сан сен, овора бўлм а, ^
Кет энди, сен йўлдан қолм а.
т
А лпомиш бу сўзни эш итиб, Қ ултойга қараб, бир сўз деб
турган экан:

Бобо, сиру холим м аълум қилайин,

С издан энди бир бедовни сўрайин,
Бедов миниб қалм оқ эл га борайин,
Қ ал м о қ элдан ёрим олиб келайин,
Ж аво б бергин, бобо, мен ҳам ж ўнайин.
Х абар билдим , ёрим талаш бўлибди,
К аш ал ю ртдан бизга элчи келибди,
Барчинойим ул ўр тада қолибди,
М ендай ўғлинг, бобо, борм оқ бўлибди. >/■
Қ ал м о қ элга мен ҳам бориб келайин,
Б ориб мен у л арнин г кўн гли н сўрайин,
Қ алм оқларм ан қайтм ай саваш қи лай ин,
Бийнинг қи зин аж и ратиб олайин,
Ў йнаб-кулиб ян а эл га келайин,
t*
Ў з ю ртимда келиб д аврон сурайин,
Сен эш итгин мендай ўғлинг сўзини,
А ж ратиб келайин бийнинг қизини.
С ачратиб борсам миниб бир тулпор,
Ў зим а ёр, бобо, сенга хизм аткор,
С енга менинг айтган арзим ш у бўлар,
Б ун да турм ай К аш ал бормоғим даркор.
Рухсат берсанг, ж аф о тортиб бораман,
К алм оқларм ан қон тўкиш иб кўрам ан,
О лис ю ртга саф ар қилиб борам ан,
Бундан борсам , бийнинг қизин кўрам ан,
Й илқи берсанг, ш оду хуррам бўлам ан,
Бобом дейм ан, м еҳрибонлик қилам ан, 'Ч '
Бобо, сени иззат қи либ ю раман,
Б ир йилқи бер, бобо, миниб борам ан,
'+ > * -> * > > > > >

78
 Т акдири м да нима борин кўрам ан,
Кетган ёрим талаб айлаб борам ан,
■S' Н асиб қи лса, ёрим олиб келам ан.

Т Бу сўзни эш итиб, Қ ултой ҳам бир сўз деб турган экан:

v, Х азон бўлм ай боғда гу л лар сўлдим и,

О бло сенинг ақли-ҳуш ин г олдими,
А ж ал етиб ё паймонинг тўлдим и,
■sf Бойбўри ўлиб, моли сенга қолдими,
Ё, эн ағар, аж ал ҳайдаб келдим и?
М ендайин бобонгнинг кўнглин бўласан,
Т ур, йўқол, энағар, тайин ўласан,
Б у ерда селайиб ним а қи л асан ?
Кўп турм агин мендай бобонг қош ига,
Ч идай олм ассан бобонгнинг иш ига.
Б у сўзни айтиб м арднинг ақлин олади,
У ч-тўрт таёқ қай қайтири б солади,
•у - Еган таёқлари н г йилқи бўлади!
Ҳ аким бекнинг кўзи ал ан гл аб қолади,
Ж у д а ҳам бир таёқ ўтиб боради. -ф-
V'- Б и лм ади-ку бобосининг иш ини,
П ок бўлм аса ёра ёзди бош ини.
Ш ундай д ў қл аб Қ ултой қи лди сиёсат, ^
Т аёқ еган бекда қолм ади тоқат,
Ў лд ирар қайтм асам , дейди валлам ат.
Т аёқ еб Ҳ аким бек ҳ арба қилм ади,
Бобосининг қи лган иш ин билм ади,
у Т аёқ ўтиб танда тоқат қолм ади.
Б ул бобоси кўп сиёсат қи лади,
Ж у д а айналтири б анча у ради,
Бобом урди деди, қайтиб ж ўнади,
К ўтариниб қайтиб кетди йўлига. ^
И лойим бир Қ ултой қули қурсин, деб
Ў лар вақти хўп бўкириб ўлсин, деб,
Кетди бундан бул им онсиз қолсин, деб,
у Ж у д а м енга қаттиқ азоб беради,
Б ул им онсиз аям айин уради,
М ен кетмасам таёқ ўтиб боради.
V
А лпомиш Қ ултойни нг қош идан қайтди, кўтариниб бораётиб^
•’" эди, «Б улай -ш у л ай , деб Қ ултой д ў қл аса, акам қайтиб кеп қўяр
>£-дан ҳам тоймас; ўз кўзим из билан ж ўнатиб ю борайик», — д е б у
•* қи рқи н к ан и зл ар и билан Қ алди рғочойи м келаётиб эди, олдидан '
У чиқиб қолди. А лпомиш ерга қар аб бораётиб эди. Ш ундай бошини-

79
 кўтариб қаради, қарш и м англайига к ан и зл ари билан синглиси V
кеп қопти, қи зларни кўриб, уялган киш и бўлиб, эгар-абзалн и
^ таш лаб юбориб, йўл устида ёнбош лаб ётди. Қ алди рғоч ойим
^ устига бориб, бу сўзни айтиб турибди:
Г Г
V '
Айтган сўзнинг поёмини билсанг-чи,
К уз кую ги, эи, нар-м ода улсанг-чи.
К еча-кундуз ҳ аққ а ф иғон этмаган,
Қ или чига қирм изи қон қотм аган, X#-
Ў з м олига ўзин важ и утм аган..
>z
Қ ул деганга қ аҳ р қилм ас бўлурм и,
Й илқичидан бедов минмас бўлурм и,
Қ ул деганнинг бошин олм ас бўлурм и?
Қ ултойнинг дўқидан қайтиб келасан,
С ўраганда нима ж авоб берасан,
Сен ҳам одам м ан деб қандай ю расан,
У ялиб ёнбош лаб йўлда қоласан. >#"
Билсанг, Қ ултой йи лқи боқар хизм аткор,
Кўп дўқлабди аҳволидан бехабар >z
T
Сен сўрасанг, у л ар сенга ж авобгар,
Бу ю риш инг, бек ака, қандай б ў лар ?
О дам кўрса, ю риш ингга кулади,
Б у ю риш инг эл га ra n бўп қолади,
Ж ў н атм о қ бўп мендай синглинг келади,
Бу ю риш инг, ака, айиб бўлади.
Ётмайин ўрнингдан энди турсанг-чи,
Буйтиб турм ай энди ғайрат қилсанг-чи,
Бизи минан бирга-бирга борсанг-чи.
Б у сўзларни айтди ш ундай муш типар.
Ў рнидан тургандир давл атл и ш унқор.
О ҳ у рганда хаста кўнглин хуш лади,
Э гар-абзалини йиғиб уш лади,
Ш ул замон эгнига қоқиб таш лади,
Қ ултой қу л га тағи йўлни бош лади.
■V Й ўлга туш иб Қ ул то й қу л га қаради,
У рган ерда ҳали Қ ултой туради,
Қ айтай деса, бул синглиси келади,
Тағи урарм икин деб кетиб боради,
Бу қи зл ар билм айди Ҳ аким бек ўйин,
Ҳ аким бек илгари, синглиси кейин.
>z Қ у л тойқулга бирга кетиб боради,
Ҳ аким бек қи зл ар д ан илгари ўтар,
И лгари ҳ ал л о сл аб энди йўл тортар,
Т авакк ал қип бораётир м у қар р ар .
*Қ андай бўлса, Қ у л то й қу л га борай, деб,
Қ айта бош дан тағи сўйлаб к ў р а й » , деб.

80
.F y > y > h> h> ^h >h> h> h> h> yy y>h >y >v >y » » > ь ,
Қ ултойнинг қош ига яқи н лаш и б борди. С инглиси анча к ан и з­
лари билан кейин қолди. Қ ултой ҳам А лпомиш ни кўрди, боғона-
ғи урган ерда Қ ултой зинкийиб турди , яқи н л аб борди. Қ ултой
тағи д ўқлаб, 6у сўзни айтиб кела берди:
г X
Бобонгнинг сўзини ҳ ази л биласан,
Сен ғарбачча, нега айналиб келасан,
Сен эн ағар, билдим тайин ўласан,
Н им иш инг бор, тағи нега келасан?!
Я н а биров й ўлда кўнглинг бўлдими,
Т ағи сенинг таёқ егинг келдим и?
С иёсат қип Қ ултой яқи н келади,
Б ек А лпомиш индам айин туради,
Ҳ ар ra n б ўлса, тақдиридан кўради,
Тағи келиб Қ ултой буни уради,
У ч-тўрт таёқ айлантири б солади,
Б у н да келган одам тайин ў лади , >л
А лпомиш га таёқ ўтиб боради.
Т аёқ ўтди, хаста кўнглин хуш лади,
К ўтарган нарсасин ерга таш лади,
Қ ултойқулни нг белбоғидан уш лади.
Ж а ф о л а р солгандир тандаги ж онга,
Х азон бўлса, зоғлар қўнар гулланга,
Т аёқ ўтиб эди бундай султонга,
Қ ултойқулни чирпиб отди осмонга.
О тиб кеп юборди давл атл и ш унқор,
Қ ул то й қу л ҳ авода кўринм ай кетар.
Д авлатли хон ш ундай кў к к а қаради,
О лчи -чикка бўлиб энди айланиб,
Қ ул то й қу л осмондан туш иб келади.
К ўкдан кел ар и н да Қ ултой не дейди:
— Армон билан ўлдим ғаминг е, — дейди.
Е рга туш иб Қ ултой бобонг ўлм асин,
Й и л қ и л ар и н г боз боқувсиз қолмасин.
Ҳ ар не деб ам р этсанг, ани қи лай ин,
Ж у д а илдам идан уш лаб берайин,
Е рга туш иб мен ҳам нобуд бўлмайин.
Б у сў зл ар н и айтиб ҳаводан етди,
У зали б Қ ултойнинг белидан тутди,
Ч алқар ам о н қи либ ерга қўйибди, v*
Т иззаси н к ў к р ак к а қўйиб турибди.

Бобо қани уш лаб беринг! — Қ ў я бер, ўғлим , уш лаб

Х б е р а й и н , — деди. — Й ўқ, ётган ерингда уш лаб берасан! — *t*
*t* деди. — Т урм асам , қайтиб уш лаб берам ан, — деди. — Э са м ен и ^Г
Гним ага бунча у р асан ? Қ ултой ҳам за ҳ ар чол эди. Ётган е р и д а > г

81
 . t бир қурҳай т тортди, тўқсон тўқайдаги йилқи йиғилиб қош ига
' етди, ҳам м а йи лқи л ар ж ам бўлиб турибди. Д обонбий бобосидан Т
қолган қўриқни Ҳ аким бекнинг қўли га берди. Ҳ акимбек қўриқни •
кўли га олди. Бу қўриқни й и лқ и л ар га солм оқчи бўлди. «Саман X
f сарига туш , ё олапоча тўрига туш , ш апақнинг зўрига туш », —
деб қўри қн и солди, ёл л ар и эш илган ипакдай бир чипор отнинг
бўйнига туш ди. К ўнглидаги бўлм ай, отдан кўп кўнгли тўлмай: v
Y «К ўп нозик у чради», — (д еб ) бу отни қўйиб юборди; ян а қўри қ- *t*
X ни солди, тағи ш унинг бўйнига туш ди. « Б и р б ало қиласанм и, ё
ч'л. ёмонлаб ўласанм и, менга дардисар бўп қоласанм и », — деб қўйиб «f*
J юборди. Қ айтариб тағи қў р и қ солди, тағи ш у чипорнинг бўйнига X
Х туш ди. «Т ақдирдаги ш ул экан-да», — деб белбоғини отининг
Т бўйнига солиб, эгар-абзали нин г қош ига етаклаб кел а берди, эгар-
Y абзалининг қош ига бориб, уёқ-буёғини к ў ра берди. «Қ ан д ай x
■ ^ б ў л а р эк ан » , — деб ўйланиб туриб эди, Қ алди рғочойи м ҳам *t*
*t^ кан и зл ар и билан кела берди. А касининг тар зи га қаради. А каси- ^
нинг айтгани бўлм ай, отдан кўнгли тўлм ай, х а ф а бўлиб т у р га н и --^ -
ни билди. О тнинг тизгинини акасининг қўлидан олиб, сағрисини *t*
■ силаб, уёқ-буёғига қараб, « Й и л қ и д а ю рган ҳ ар отлар бор, ю лдуз-
ни кўзлаган, не отлардан қў р и ққ а кем ай, менинг такдирим ш ун- .
дай ёмон отга қолган», — деб турганини Қ алдирғочойим билиб:
— Х аф а бўлм а, бу отинг балки тулпор чиқар, ёмон дема, бул
X отинг н азар к ар дад и р , буни м инган одам кўп ерл арн и кўради,
ч , мақсадини ҳақдан топиб қолади, — деб акасининг кўнглини • •
•i* кўтариб, қуллу бўлсин қилиб, бир сўз айтиб турган экан:

Ў зи ш ундай келган экан човкар кўк,

Қ уйруғидан берисинда кири йўқ,
"V М ин ган ларга бўладакан кўн гил тўқ,
Буни минсанг, ака, сенга душ м ан йўқ.
М инганда ирғийди бу арғум оғинг,
Эгар қош га солсанг олтин садоғинг,
Б органдан тегади бодом қобоғинг,
Қ у л л у бўлсин, акаж он, арғум оғинг,
Ч опар от ўйнатиб бундан борасан,
Буни минсанг, ака, йўлли бўласан,
Қ алм оқларни нг ж уд а додин берасан,
Б о рганд аноқ Барчинойни оласан,
Я на қайтиб ўйнаб д аврон сурасан,
Бу отингдан кўп хосият кўрасан,
Қ у л л у бўлсин, акаж он, арғум оғинг.
Ёмон дема, ака, Бойчиборингни,
К ўнгилдан чиқаргин сен ғуборингни,
Сен билм адинг бу асл тулпорингни,
О т учун бўлм агин сира кўнглингни.
Б органдан оларсан кетган ёрингни,

82
 Н а зар к ар д а билгин бу тулпорингни.
М инсанг, тангрим берар м ақсадларингни,
О бод қилсан г келиб ки рдикорингни,
М англайин силагин бул тулпорингни.
О тинг асли н азар к ар д а бўлади,
Б и р нечалар синам айин қолади,
Қ ам чи урсанг учар қуш ни олади,
Бун дай от ҳар ким да қайдан бўлади?!
М иниб кўрсан г, ака, кўнглинг тўлади,
"V
С енинг отинг ж уд а белдор т ў л а д и (р ),
Қ ичов бўлса, олис йўлни олади,
z Бул отдан, акаж он , кўнглинг тўлади,
r
V'
Қ алди рғочни нг сўзи ш ундай бўлади,
Б еф ар о сат одам нима билади,
У зо қ йўлни яқин қилиб ю ради,
А хир бориб отдан кўнглинг тўлади,
Т улпорм ан деган лар кейин қолади,
С енинг излагани нг ш ул от бўлади.
О стингда ўйнаса ш ундайин тулпор,
Ҳеч бир душ м ан бўлолм асин баробар,
Ғ аним ларнинг додин берар ж онивор,
Н а за р к а р д а билгин, ака, Бойчибор,
V
Қ олм айди кўн гли нгда зар р ач а ғубор,
Барчин чечам бул йўлингга интизор,
Қ ичасанг, етказар н азари Ч ибор,
Ш ундай тулпор миниб бормоғинг даркор.
•sf Ҳеч бир иш ни қилолм айди қалм оқлар,
К ў рганларнин г кўнгли тўлар ж онивор,
Би йнинг қи зи, борсанг, бўлар хизм аткор.
v f
Қ алдирғочойим акасига бу сўзларни айтиб, отни эгарлаб
берайин, деб турган ери:
г
О ш а элга ош ган тотар хўрликни,
Б ек А лпомиш қи лар бугун эрликни ,
Би см и лло, деб солди отнинг устига
К им хоби майиндан бўлган терликни. •
М ард б ў лганлар қарай дакан дурбини,
У сталар иш латар пўлат қирғини,
Ш ул зам онда солди отнинг устига
Зар л и ю зарбобдан бўлган чиргини.
Ч иргин инг устидан қўйди белликни,
Б о з устидан солди ж аҳ алд ирикни.
М у л л алар ўқийди зеру забарн и,
У сталар чопади теш а-табарни,
Б и см и лло, деб солди отнинг устига

83
 Т и л л а корсон, қош и олтин эгарни.
Э л кўчириб О латовдан ош ирди,
С ирин айтмай душ м анлардан яш и рди ,
И ккови ҳам ти лладандир узанги,
Я р қ и л лати б икки ёққ а туш ирди.
Қ иш ман ёз ўртаси ҳиш ш ай с а в р д и (р ),
•V" Ёмон одам мудом қи лар ғовурди,
Л о ф айтганга ботмондан ҳам о в и р д и (р )1
Бисм илло, деб солди отнинг устига
>/■ Чочоғи зум ратдан зар л и давирди.
Гана-гана бан даларин г ж о й и л д и (р )2,
Х удо қилган иш га б анда қ о й и л д и (р ),
О й Қ алди рғоч тортди отнинг белидан
С ирти ипак, ичи майин а й и л д и .
Ч ув, десанг, ўзади осмонда қуш дан, ^
Ҳеч кам лик бўлм аса йўрға ю риш дан,
Б и см и лло, деб тортди отнинг белидан
Ўн сакки з қуббали чағатой пуш тан.
А бзалининг бари ола қайиш дан,
С ағрисига таш лаб кар ки қую ш қон,
Ҳ ар қуббаси келган катта таркаш дан.
О тлан ти рм оқ бўлди ш ундайин бекни,
Гарданига таш лаб ўм улдирикни.
А бзаллаган отни кўри б қувонди,
О т бош ига солди ти л л а ю ган ди.
О тни силаб кўп парвариш қи лади,
П араққос қип оти ўйнаб туради.
О т сағрисин бул кан и зл ар силади,
Бойчиборни хўб абзал л аб бўлади,
О й Қ алди рғоч олиб келган либосни
К ийгин, дейди, Ҳ аким бекка беради.
К и з бола шум бўлар, ш ундай ўйлабди,
Ш ул замон кийгизди майин кўй лакди,
Б о з бостириб кийди бул киш телпакди.
Ю ракдан кечириб о ҳ билан войни,
"V" К ийгизди устига яхш и сарпойни. *t*.
X f
X Ш ундай қилиб, кийинтириб, кескир қи л и чл арн и белига
'бойлаб; А рпали қўлидан отдана берди. А лпомиш нинг Ал пин- Т
*|*бий бобосидан қолган ўн тўрт ботмон биринчдан бўлган парли
Х с а р и ёйи бор эди. *М абода душ м аннинг ю ртида ёй тортиш ади-
гаи кун бўларм и, одам билм айди, керак бўп қол арм и », — деб *t*
f X
X 1 О н ф ди р.
1Ж охнлдир.
 ^^ ^ ^ ^ Ь^ h) > "y
V ёйни эгарнинг қош ига солиб олди. (Қ а л д и р ғо ч ) акасини о т л а н -'
Т тириб, от-анж ом ини чоқлаб, яхш и бор, деб бул сўзни айтиб v>.
- - турди:
>Z 'V '
Қ ай д а борсанг, Ш оҳим ардон ёр бўлсин,
Ў никим ом , чилтон ж и ловдор бўлсин,
Д уш м ан лари нг к ў р са сени зор бўлсин,
Соғ бориб, салом ат келгин, бек оға.
М ен м унглуқм ан, кў зда сел об ё ш и м д и (р ),
Б ундан бориб олгин гул бувиш ингди,
Қ ўнғи рот эл д а қилгин ўтириш ингди,
Э сга олгин мендай эм икдош ингди. ^L.
w,- Э ш итгин қ у л о қ соп айтган нидога,
И ш ингни солганм ан қодир худога,
Соғ бориб, салом ат келган, бек оға.
Х удойим сақлагай бандани омон,
Ғариб қу л га эгам бўлгай м еҳрибон,
Х он аси л л о 1 дуо қилдим бул замон,
Соғ бориб, салом ат келгин, А лпинж он.
Эм икдош им , эш ит айтган тилим ди,
■v С оғ-салом ат қал м о қ бориб кел энди,
К елиб обод қи лган ки рди корин гди ,
Й иғлатм агин эна, ғам хўрлари нгди , "V
Сен бориб оларсан и зл аб ёрингди,
К елиб обод қилгин ўсган ш аҳрингди.
О стингда ирғиса араби тулпор,
"V - Б у й ўлда кўрм агин, акаж о н , х атар,
С енинг дуогўйинг мендай муш типар.
Э л кўчириб О латовдан ош ирдим ,
xz У луғланиб остонага бош урдим ,
Борги н, эм икдош им , ҳ аққ а топш ирдим.

Б у сўзни эш итиб, Ҳ аким бек Қ ултой бобоси билан, Қ алдирғоч---

• ■ синглиси билан хўш лаш иб, бир сўз деб турган экан:

М ен кетарм ан ёрим излаб,

Б у ж ар о ҳ ат бағрим тузлаб,
Ё лғизм ан, бўтадай бўзлаб,
Бобом Қ ултой, хуш қол энди.
Кетсин мендан оҳу войим,
О бод бўлсин м азгил-ж ойим ,
Д уо қи лган қиблагойим ,
О там Қ ултой, хуш қол энди.
V f
f 'V
* Холнсанлнлло.

85
 r-* > *>}■ >*> ь> J > f > f - > b t.
■^r Ёр савдоси келди ғолиб,
М ен кетарм ан бошим олиб,
Билм ам неча кун йўл юриб,
Қ ал м о қ борарм ан ахтариб,
Қ ал м о қ бориб ёрим кўриб,
О там Қ ултой, хуш қол энди.
^ Бизм ан бирга ҳам дам бўлган,
Бир эм чакни бирга эмган,
Акам деб эргаш иб ю рган, v
Умид тортиб бунда келган,
М унглиқ синглим, хуш қол энди.
Сенга етгай акан г сўзи,
Ч ў л л ар д а тўрт наркас кўзи,
С арғайм асин гулдай юзи,
И злаганим бийнинг қизи,
Ж оним синглим , хуш қол энди.
Ж аҳ о н н и сай л ' этиб юрсам,
Д уш м анларнинг додин берсам,
Я на қайтиб элга келсам ,
Эмиш дош им, сени кўрсам , >z
Кеп ю ртим а эга бўлсам ,
Б ун да келиб д аврон сурсам ,
Э м икдош им , хуш қол энди. V
•yf Бундан кетсам бедов миниб,
О ш сам тоғлардан йўл юриб,
Я хш и, ёмон элни кўри б, -^ r
^ Д уш ман кўрсам саваш қилиб,
Д уш м анларнинг додин бериб,
Н еча кун қалм оқда туриб,
Қ алм ою тарга келсам ғолиб,
Ш аҳри га ғалағул солиб,
М ен кетсам ёрим ахтариб,
Кетган ю ртларини кўриб,
Қ арин дош лар ҳолин сўриб,
^ М ени кўрса ш одмон бўлиб,
К атта-кичик хур сан д бўлиб,
Бари нин г вақти хуш бўлиб,
Бир нечаси ёрдам бериб,
Б унда қолинг дуо қилиб,
М еҳрибонлар, хуш қол энди.

Бу сўзни эш итиб, Қ алдирғочойим ҳам бир сўз деб турган -

' [экан:
' *+•
т.
X -----------------------
v ' 1 Сайр.
v

‘» V > > >:*

86
 Б и р нечук ном ардга кўнгил бермагин, ’Ч#’
Л одон кўнглинг ҳ ар хаёл га бўлм агин, Т
Кўп яш агин, кўп йилгача ўлм агин,
Й ў л да ном ардларни ҳам р о ҳ қилм агин.
Қ у л о қ солгин мендай синглинг нолиш ига,
Эгам раҳм айласин к ў зд а ёш ига,
Ёмонни йўлатм а отнинг қош ига,
Б ан да кўн ар тангри қилган иш ига, V
А ччиқ қи либ ур м а отнинг бошига.
Қ у л о қ соп эш итгин айғон нидога,
Ўлим навбат етар ш оҳу гадога,
С оғ бориб, салом ат келгин, бек оға.
Ё ринг билан бўлсин элд а суҳбатинг,
Т ойм асин бош ингдан тож у давлатинг,
Сен келганча обод бўлсин элатинг,
Сен кетган сўнг қолм ас менинг тоқатим,
Ю з алвон ўйнайди м инганда отинг,
Я р қ и л л ар белингда кескир пўлатинг, v
Қ ў л га тегсин и зл агая паризодинг.
С ендай акам м еҳнат тортиб боради,
Ў лм аган дунёнинг иш ин кўради,
Кетган элнинг бари хизм ат қилади.
Барчин чечам ҳар кун йўлга қаради,
О лтой гача сенга ин ти қ бўлади.
Сен етмасанг, қабоҳат кун бўлади,
Агар етсанг, бари ҳурм ат қи лади,
sf С енинг билан бирга бўлиб туради.
Б и р бўп турсан г, душ м ан нима қилади?!
Қ асд қи л са ҳам у л ангқайиб қолади, -v -
Ж ам и ўзбек бир оғиз бўп кўради,
М ендай синглинг дуо қилиб туради,
'V С оғ бориб, салом ат кел, деб қолади.

Ҳ ар қайсиси билган сўзини айтиб, ом онлаш иб, хўш лаш иб,

^ й ў л г а кириб, йўлда айтиб бораётган сўзи: Т
>у
Д убулға бош да дўнгуллаб,
К ар к қубба қалқон карки-ллаб,
Т и л л а поянак ур и л ган , '
У зан гиларга ш ирқи ллаб.
Бедов отлари ди р ки л лаб ,
О л ғи р қуш дайин ч арқи ллаб,
Қ ў л д а найзаси сўлқиллаб.
Ю рм акчин у зо қ йўлига,
Қ арам ай ўнгу сўлига,
Е тсам деб ёрнинг элига.

87
 ^ *f Г* Г• f
'V С
С'л
лттта^ ю
илтаб юпа пи Нг>иииЛгкп
ради Бойчибор, X
г Я қин бўлар у зо қ йў л л ар , х
XZ Й ўл ю рар давлатли ш унқор, Г
Қ ал м о қ ю ртини ах тар ар , X
г Ё лғиз кетди бундан ш унқор. Т
X Ҳ аким бек қилди ғайратди,
. Т
V»- Қ илади отга ш иддатди, V
Ч у, ҳа, деди, қам чи чотди, f
Г XZ'
•V И зғор чўлни тўзон тутди, X
f Й ўлнинг танобини тортди. т
Қ ир келса қи лп и л л атд и . X
Т
ж А рна келса ирғитди,
Ў р келса ўм ганлатди,
X
X т
Ш уйтиб Ҳ аким йўл тортди. X
т
>< К ўрсам деб кетган элини,
И злаб ёрнинг м азгилини.
X
>z т
Т оғлард а бордир заранги, X
*г •*"
>z Э гнида бордир паранги,
О й л ар ҳам тош дай қоронғи.
X
X
•I» О ҳи чекиб ҳар дам кун дуз, X
> Й ўл ю ргандир кўп қулотуз, r
X
Ё кеча тинмайди кундуз.
X
X Ҳ ай, равш ан к ў злар и н ёш лаб,
Т
X
X Ғанимининг сирини ф ош лаб, Т
Қ амчи уради қулочлаб, X'
г Т
X О стидаги Ч ибор оти X
f О либ қочди су вл у к тиш лаб, f
XX-
▼
С уриб боради ангғиш лаб. X
т
X А йролиққа бағрин доғлаб, r
X
Ё рнинг юртини сўроғлаб, г
х
Ш унқор белин м аҳкам бойлаб, X
т
X Н еча гапни йўлда ўйлаб, X
Ё лғиз борди айҳайлаб.
X X
X Бек Ҳ аким нинг баҳрин очди,
X О ти суриб олиб қочди, x
г Н еча бир тоғлардан ош ди,
X Й ў л л ар да м авж уриб тош ди, x
4»
X Ҳ ар т ар аф га аланглаш ди, *t*
"X
К ўрганларнин г ақл и шошди.
X
X Қ ал м о қ элга борсам , дейди, г
г Бийнинг қизин кўрсам , дейди,
X
Л абдан болин сўрсам , дейди,
X
X vr
Борганим дан олсам , дейди,
X Куёв бўлиб турсам , дейди, Xz
г Қ ичаб йўлни ю рсам, дейди,
М ен отимни урсам , дейди,
V ’ Ҳ аяллам ай борсам , дейди,
Ў йнаб д аврон сурсам , дейди,
Т алаш қи лган у зўрларнин г
Ж азо си н и берсам , дейди,
И ш кўрсатиб келсам , дейди,
Б ориб андай қилсам , дейди,
Барчинойм ан ю рсам, дейди,
Б органим дан курсам , дейди,
Қ айтиб эл га келсам , дейди,
Ю ртга эга бўлсам , дейди.
Б оради элнинг тўраси,
Гумбурлар тоғнинг дараси ,
У руш ли кун бўлган вақтда
И нгрантар н ай за яраси,
Б ораётиб хон қаради,
К ўринди бир тўп қораси.
Б ул қоран и Ҳ аким кўрди,
К ўрингани у зо қ й ў л д и (р ),
Б ў л ж аёл м ас' м айдон ч ў л д и (р ),
ТГ-Ч---------------------------- ^Г-Ч--n -
•4* К ўринган қора ким бўлди?
Қ истайди Бойчибор отди,
Қ и л ар отга сиёсатди,
Кун пеш ин ҳ эд ди га етди, "ф"
Т ўрт кеча-кундуз йўл тортди,
К ўринг ш ундай валлам атди,
У л қорага яқи н етди.
Кўн пора-пора бўлган вақтда
Б ек Ҳ аким етиб борибди.
V
У қ о р а боғонағи келган ўн чопар эди. Ўн чопар Ҳ акимбекни *|*
•кўриб: « О қ ю зли-обрўли б ў лд и к» , — деб отдан туш иб, таъзим
қи лди . Б у л ч о парларн и кўриб: - С и зл ар аста-аста кета беринг-
л а р , — деб ўта берди. Ҳ аким бек илгари ўтиб кетди, чопарлар
кейин қолди. Ўз ихтиёрича юриб, кўн гли да « Б и рор кеча оқш ом-
" ^ л а й д и г а н ер бў лса» , — деб бораётиб эди, қараса, бир ерда ё р у ғ .
чиқиб турибди. О тнинг бош ини буриб ю борди. Ё руғ чиқиб тур-
.ган ерга борди. Б о р са, бир кў ҳ н а м озорот экан. Б у чилтанлар-
^ /п и н г бир м азгилгоҳ ж ойи эди. Ҳ аким бек чилтаннинг м азгилгох
ж ойи эканини билм ади. «Кеч қолган одам м озоротда ётади, дегич
' эди. Ш ул м озоротда ётсам м икан, ё ш у ердан кетсам микан?! > -
^ Б е ҳ у д а одами йўқ м озоротда ётиш лигим қандай бўлади экан,’ .. 1л
' " беҳуда ётсам, бу ў л и к лар н и н г мен билан иши бўлм аса, меҳмон
^4 к» 'е л д и , деб мендан хабар олм аса. Ш у ёруғ чиқиб турган ерга бир > /
Ф Г
Ф 1 М ўлж аллай олмас.
Y
 савол қи лай ин. М ен буларга ўзим ни б и лди райин », — деб савол
Т қи либ турган экан:
*t*
М ени билсанг қўнғиротларн инг оғаси,
Бош им да бор эди зар д ан ж иғаси,
Ёз бўлса, яйловим Аму ёқаси,
М ен бўлам ан Б ой син-Қ ўнғи рот тўраси.
А ссалом алайкум , аҳли қ у б у р л ар,
Бир кеча м азгил-ж ой сиздан сўрайм ан,
О см онда а р в о ҳ л ар , кўкда м ал акл ар,
Бир кеча м азгил-ж ой сиздан сўрайм ан.
Бедовим нинг баданинда тер борми,
Д авлатлин инг ю рагида чер борми,
Би рор кеча қўниб ўтар ер борми?
Ҳ ориди остимда тулп ор, бедов от,
Ў з элим да мен ҳам ю рган валлам ат,
С ўз сўрадим бунда ётган м озорот,
Ётсам мен бир кеча соғу салом ат.
Кўп йўл юриб менинг сўлган тарзим бор,
И зл аб ю рган элда сарвинозим бор,
Аҳли қубур, сенга айтар арзим бор.
Т ў р а бўлиб ўз юртимни сўрайм ан,
С иёсатман эл у х а л қ қ а қарайм ан,
К уйган қулм ан гапни гапга улайм ан,
Бир кеча м азгил-ж ой сиздан сўрайм ан.
К еча-кундуз ҳ аққ а ф иғон этайин,
Ф а л а к сарсон қилди мени, кайтайин,
М озоротга савол қилиб ўтайин,
Б ир кеча бу ерда қўниб ётайин.
У зо к й ўлда м еҳнат тортиб ю раман,
Р ухсат берсанг, м озоротлар, қўнам ан,
С ўрасанг, гапингга ж авоб бераман.
М ени билсанг, қал м о қ эл га борам ан.
Р ухсат берсанг, бу м азгилга қўнам ан,
Б и рор кеча ф ароғатни олам ан,
Э лдан чиққан мен ҳам ш унқор бўлам ан,
П арвоз қи либ бунда учиб келам ан,
Қ аерда ж ой бўлса бориб қўнам ан,
^ Ё лғиз ю риб кўп й ўлларн и олам ан,
Ҳ ориб-чарчаб б ем аҳалда келам ан,
Б и р кеча ётм оққа толиб бўлам ан,
Б у сабабдан м азгил сўраб тураман.
Ё лғиз юриб бўтадайин бўзлайм ан,
Ғаним кўрсам , кесиб бағрин тузлай м ан,
Аслим ш ердир, бир м азгил-ж ой излайм ан.
Ассадом алайкум . аҳ л и кубурлар!
1 > > > -» -> > > > > у> у> у) > > J >
 М ендай тўра м аҳтал бўлиб т у р а д и ,
Тун қоронғи, бевақт бўлиб боради,
Қ ўнар ф у р сат энди яқин келади,
Гўристондан бу м азгил-ж ой сўради,
Б у л ёрикдан биров чиқиб келади,
К елаётган одам зотни кўради.
v «К андай одам ?» — деб бунга каради,
Н еча сўзни Х аким бундан сўради:
— Х удойим сақлагай бандани омон,
Ғариб қулга эгам бўлгай м еҳрибон,
М озоротда ю рган одам cap ra p дон,
Ё тоқ ж ой сўраган мен ҳам сарсонм ан,
Бу сўзларни айтиб турган Ҳ аким хон,
Қ андай одам сен, келасан бул зам он?
М енга хабар бергин сен хам наслингдан.
Д авлатим дан ш оли-ш олдам ўрайин,
Қ андай ж он зот эканингни билайин,
Агар душ м ан бўлсанг, бош инг олайин,
Сени м озоротнинг бири қилайин,
Х абар бергин сиру ҳ о линг билайин. ^
^ Рози бўлиб мен хам такдир иш ина,
О дам бўлсанг, бери келгин қош има,
Д уш м ан бўлсанг, қилич солай бош инга. ^
>Z
Ул ёрикдан чиққан киш и: — Б у ерда отингизга ж ой бор, v
" ^ ў з и н г и з г а жой йўқ, — деди. Ҳ акимбек: — О тим изга ж ой бўлса,
^ у ў з и м и зг а ж ой бўлм аса, бекор экан-да, — деб туриб эди, яна бир *t*
киши чиқиб: — Берм ан ҳайдай беринг, ўзин гизга ҳам жой бор,
Ч ^о ти н ги зга хам ж ой бор, — (д ед и ). Б у ер чилтан ларн инг м азгил-.ч -
^.гоҳ ж ойи эди. Ш оҳим ардон пири чилтан ларн инг суҳбатида эди,
... шу вақтда р авзага ж ўн аб кетиб бораётиб эди. Ш оҳим ардон п и ри'Ч г
>К"чилтанларга айтди: — Б ул бачча бизнинг м уридим из б ў л а д и ,,^
*t* бугун си зл ар га меҳмон бўлди, кўнглини н аза қилм ай, вақтини
^{Гхушлаб ж ўн ати нгизлар. Ш у гапни айтиб Ш оҳим ардон пири ж ў -> к
>^-наб кетди. Ч и л тан л ар кўнглини хуш лаб, отнинг ж и ловидан уш-
*t* лаб, Бойчиборни таблага тортиб таш лаб, Ҳ акимбекни чилтан лар .
суҳбатига бош лаб, бекнинг вақтини хуш лаб ўтирди. О т қоқиб.л^-
-^■йўл ю риб борган одам, ч илтан лар суҳбатида ўтириб-ўтириб уйқу *t*
*t* олиб кетди. Ч илтанлар: — Бу бачча Ш оҳим ардон пирнинг мури-
ди экан. Б изнинг суҳбатим изда бўлди, вақтини хуш лай о л м а д и к ,> ^
деди. Ч и лтанлар илми каром ат билан Ч илбир чўлидан, О йна
■ кўли дан, бахм ал ўтовда ухл аб ётган еридан, Б арчинн инг рухини
олиб келди тан и дан. А лпомиш м унда ухл аб ётибди, ухлаб ётган-ф.
еридан бунинг ҳам руҳини тан идан олди. Алпомиш нинг руҳи *f*
f'- билан Б арчинн инг руҳини ўр тада бир ерга қўйди. Бир коса^',х
'•''"ш ароби антаҳур ч и лтан лард ан Барчинн инг руҳига тегди. Бар->^-

91
Y чиннинг руҳи ш аробни қўли га олиб, А лпомиш ни кўриб, бир ўзи ’
ичгани кўнгли бўлм ай, А лпомиш нинг р у ҳ и га олинг-олинг қилиО,
"yf бу сўзии айтиб турган экан:
v
О ли н г, ал л аёр -ал л аёр , r
Чу ХУ
К елинг, ал л аёр -ал л аёр ,
г
"V Бў л и н г, аллаёр -ал л аёр . ХУ
К оса уш лаб қўлим толди, t*
r
ч^ Бийнинг қизи м аҳтал бўлди, ХУ
Zr К ўнглингиз ким дан қолди, г
Боқолм ай ю рдик сабилди, ЧУ
r
Ч#' Хон тўрам , сизга не бўлди, Z
T
"W1 О линг, аллаёр -ал л аёр . г
Ш ундай бўлди Барчин сўзи, ЧУ
К ийганим гулгун қирм изи, г
ЧУ
T А қлингдолар ж оду кўзи, Г
f Қ авати да й ўқ канизи, ЧУ
Ч#' К оса берар бийнинг қизи,
Қ ўнғи рот бекнинг сарвинози,
£ Т
•f Бойсин элнинг добулбози, Чу
К елинг, ал л аёр -ал л аёр ,
z
X К оса берар ойим чалар,
ху
T Боғдочилган гулғум чалар, $
ч^ Ж а ф о қилди кўп гаччалар,
r Ҳ алак бўлган б екбаччалар,
'V ' К оса берган ойим чалар. >Z
z У затдим коса оз — тўлм ас, г
О лм асан гиз сира бўлм ас, ХУ
r 4»
ч^ И чм асангиз ойим қўйм ас, V
*1»
'М ’ Б ўли нг, ал л аёр -ал л аёр . X
Қ ўлим толди, косани олинг, чу
У зоқ турм ай яқи н келинг, Z
К елиб менинг ҳолим билинг,
Т акд и р этса, д аврон суринг, г
?
т Б у сўзим ни, хоним , билинг. Z
Я қин кел менинг қош им а, г
Ч^ ЧУ
П онза рўм олим бош има,
r
ХУ Қ ўл узаттин оқ тўш има,
X Б ўли нг, аллаёр -ал л аёр .
Қ ўнғи рот элдан бундан келган,
$
t Ёрин излаб ҳ ал ак бўлган, W
Ҳ али ёринг дучор келган,
*f* Қ аддингдан айланай, полвон, I
ХУ К алм о қл ар дан ж а ф о кўрган ,
X Ё ринг ҳам интизор бўлган, Г
X Б арчинойим янги кўрган. ЧУ

92
 Бўли нг, ал л аёр -ал л аёр . >z
•’■ Б аҳ о р д а очилган гуллар,
■v X
Гулга сайраган б улбуллар,
т
х< Қ ўнғи рот элдан келган ш унқор, ><
Г К оса бериб мендай д илбар, г
X#- Я нги сизга келдим дучор.
т
Б ун ча бизни ҳ ал ак қилм анг, х<
f Баччадай кўнгилни бўлм анг, Г
Ў зингизни олис билманг,
Ер о влоқд ир, ҳади к олм анг, Г
Т Б ўли нг, аллаёр -ал л аёр . х
'V Ғам ли кун тортдим оҳу вой,
т Бандам десин қодир худой,
Г
>к Х ўб бир овлоқдир м азгил-ж ой, X
т
V Б у ерда ўйнаб-кулгудай, Г
г Б у л кеча д аврон сургудай, ли
>/■ Ҳ аяллам ай тез бўлгудай, "X"
♦>
V Б ўли нг, ал л аёр -ал л аёр . г
т X
Б арчинн инг руҳидан бу сўзни эш итиб, Алпомиш нинг рухи чу-
> ^ ҳ а м бир сўз айтиб турган экан:
Г £
С енинг кўнглинг бизда бўлса, т
т Х
>z Қ ўнғи рот элдан Қ ал м о қ элга Г
Г К елм ам , аллаёр -ал л аёр . X
X С енинг берган ш аробингни Y
т х
О лм ам , ал л аёр -ал л аёр . т
С енинг учун абгор бўлиб, X
т
>< М ен ў тлар га ж оним солиб, Z r
Я нги мен ҳам сени кўриб,
$ Б у м азгилда дучор келиб,
Г
X
$ Сен гаж акдор коса бериб, т
г И чмайм ан косангни олиб.
"г
v
*u С енга еткай бекнинг сўзи, X
А рзим ш улдир бийнинг Қ И З И , X
А қлим долган қора кўзи,
$ т
О лм ам , ал л аёр -ал л аёр . X
V* С енинг берган ш аробингни
Zr
г И чмам , ал л аёр -ал л аёр . •г
'V Т ар х и н ал и , нозик белинг
s* *
V К учм ам , ал л аёр -ал л аёр .
X М ен ҳам Қ ал м о қ элга бориб, $•I»
Д уш м ан ларн инг додин бериб,
х» Қ ал м о қ эл д а иш лар қилиб. f
X
г М ард бўлиб м айдонда туриб, •и
У Қ и лган ишим барча кўриб, X

93
;< (< 4 < 4 < 4 < « 4 < -t< 4 . Д усту душ ман қойил бўлиб,
Ш ул куни ш аробинг олиб,
Ш унгачайин, бийнинг қизи,
И чмам, ал л аёр -ал л аёр .
Ш ул кун б ўлса, бўлар даврон , ^
Ҳ озир иш қилм айм ан пинҳон,
Кўп мени қичам а, ж онон,
О лм ам , ал л аёр -ал л аёр . >£•
>✓
Бу сўзларни икковининг р уҳи бир-бирига айтди, кечаси ф ай-
зи саҳар вақтига етди. Ч и л тан л ар Барчинн инг руҳини олиб
кетди, Ч илбир чўлида, О йна кўли да, бахм ал ўтовда, ухл аб ётган
ерида Б арчиннинг руҳини ҳам танига ки ргизиб қайгди. А лпо­
миш нинг рухини ҳам танига ки ргизди. Э рта-м ертан тонг отди.
!< 4 < 4 < 4 < i< 4 <

Оқш ом кўрган одам лар йўқ, бир ўзи қопти. Қ адим гидан с ер та-> ^
раддуд бўлиб, бийнинг қизини туш ида кўриб: * О қ қубба келган,*!*
қи зил чиройли, хўб б аркам ол, яхш и қи з эк ан », — деб о т л а н и б ^
ётибди.
Барчин ҳам к ан и зл ар и га кулиб ўтирибди: — Бий бобомнинг --
ўғли туш има кирибди, икковим из бир ерда ўтирибм из, пок бул-^
маса, ит йиқилиш бўлай ли к деб қоппиз, анча гаплаш ибм из, —
деб вақти хуш бўп ўтирибди. А лпомиш туш ида ёрини кўри б, ■
йўлда қичаб бораётгандаги сўзи:
Z-
Бойчибор отини миниб,
Кетди ш ундай йўлга кириб, ><
< 4 < + < 4 < 4 < -t< < < !< i< 4 < H -K -t< H <

Ч илтанни нг суҳбатин кўриб,

Боради вақти хуш бўлиб,
Бедов отга қам чи уриб, х^-
Барчинойим деб ахтариб,
Ёрини олм оққа толиб,
Х ар зам онда ғайрат қилиб,
Адир й ўллар ҳавор бўлиб,
О лис юртни яқи н қилиб,
Бораётибди йўл юриб,
Ҳ ар зам он чў лд а оҳ уриб,
Қ ал м о қ ю ртини ахтариб,
Етсам деб Ч илбир чўлига,
О лм ос пўлати белида,
К ўп қичар олис йўлига,
Е тм оққа ёр м азгилига,
Д уш ман чиқолм ас йўлига.
Қ айда б ўлур ёр м азгили,
Я қин қолди қал м о қ эли,
К ўринади Ч илбир чўли.
Ч илбир чўлга назар солар,

94
V Ғубор-қоралар кўри н ар,
Я йлаб ётган элибойлар,
А ниқ эмас м азги л -ж ой лар.
■V- Бедов отга қамчи уриб,
Ҳ ар ерда м олларн и кўриб,
Я қин деб вақти хуш бўлиб:
«Э нди етиб келдим , дейди,
Қ ал м о қ юртин кўрдим , дейди,
М ен ёрим ни олдим , дейди,
Агар душ м ан дучор келса,
Қ айтм ай саваш қилдим , дейди.
Ж азо си н и бердим , дейди,
К етган эл га келдим , дейди.
Ч илбир чўлин билдим , дейди,
Ч ўп о н лар га келдим , дейди,
Энди етиб қолдим », — дейди,

Қ ал м о қ элида, Ч илбир чўлида бораётиб эди. Б и р ерда тўқсон

қ ўра қўй ёйилиб ётибди. Б у тўқсон қў р а қўй Б ой сари нин г қўйи ''
... эди, тўқсон қў р а қўйнинг чўпонининг м аҳм аданасини К айқубодЧ
кал дер эди. К айқубод сариш ин-қилтоб кал эди. К айқубодга"
қараб , ш ул о р ага бир элибой келдим и, деб А лпомиш с ў р а б /
' i f турибди:
>Z *f*
А ссалом алайкум , чўлда чўпонлар,
У стига кийгани эски чопонлар,
^ Қ аған о ққ а тўйиб ётган гуппонлар,
Ш ул ор ага бир элибой келдим и?
Б и р облога еткай анинг ноласи, ^
., Қ и р қ м ингча бор хайдаб ю рган галаси,
У нда эди Қ ўнғи рот элнинг тўраси,
Ш ул ор ага бир элибой келдим и? г
х
Ғам ли қулн инг ўйлайдиган ўйи бор,
Д авлатм анднин г гургум адор тўйи бор,
Б и р белгиси б ахм ал ёпган уйи бор,
Ч ангғароғи ғўла, абж уш чийи бор,
Ш ул орага бир элибой келдим и?
Ғам билан сарғайган гулдай юзи бор,
Қ ўтонида қўй -қўзи нин г изи бор,
Б и р белгиси ой Б арчиндай қизи бор,
Ш ул орага алп қи зл и бой келдим и?
Ҳ ар гапим нинг бордир ш укрили ллоси,
Беш юз норга юк бўлади ти лласи , ч*
х
г
1 Қ ўлёзмада Кайкибат vz

95
 г: У У> > > Ь > Ь > > ^ > > > > л > г v
Ш ундай бойнинг бизм из куёв боласи,
Б у элга тортим ли бойлар келдим и?
О лис йўлдан келиб бунда қарайм ан,
Д авлатим бор, ш оли-ш олдам ўрайм ан,
Ш ул бойларни, чўпон, сендан сўрайм ан.
'V '
Х азон урмай боғда гу л лар сўлдими,
С ўлган гулга булбул келиб қўндим и,
Қ илган иш им ҳ а қ қ а кабул бўлдими,
М ендай беклар савол сўраб турдими,
Х абар бергин, бунда бойлар келдим и?
х/- 'V '
Y
Бу сўзни эш итиб, А лпомиш га қараб , К айқубод ҳам бир сўз ^
деб турган экан:
т ^
Қ у л о қ солгин чўпон айтган нолиш ига,
Я хш и кўнар тангри қилган иш ига,
Ч опар кетди Қ ўнғи рот А лпомиш ига,
С ўраганинг Бойсарибой бўлм асин.
Қ и р қ мингча бор ҳайдаб ю рган галаси, >z
У нда экан Қ ўнғи рот элнинг тўраси,
Энди бўлди одам нинг бечораси,
С ўраганин г Бойсарибой бўлмасин.
Ғам билан сарғайган гулдай тарзи бор,
Қ ўтонида қўй-қўзининг изи бор.
Б елгиси ш ул Б арчинойдан қизи бор,
С ўраганин г Бойсарибой бўлм асин.
О ш иқнинг ф аҳ м и ди р қоронғи кеча,
Й иғласа, ҳ олига йиғлар бир неча,
Т алаш иб ётибди тўқсонта гачча,
Т алаш бўлиб ётир Барчин ойимча,
С ўраганинг Бойсарибой бўлмасин!
Ҳ ар гапингнинг бўлса ш укрили ллоси,
'V
Беш юз норга юк бўлади тилласи ,
Ш ундай бойнинг б излар чўпон боласи,
/ - ------- * - Ч ------------------------------------------------------------- V.----O l
Сен бўлм агин ўзбек элнинг тўраси?!
С ўраганин г Бойсарибой бўлм асин.
х»-
Б ун да Бойсарини сўраб турасан,
Ҳ ар на десанг, гапга ж авоб берасан,
X
С ени билдим, олис йўлдан келасан,
Г
Бойсариникини сўраб борасан,
Г Б ойсарининг бир яқи н и бўласан.
О лм ос пўлат айри лм ай ди белингдан,
Қ аҳ р л ан сан г ҳар иш келар қўлингдан,
Бойсари деб кепсан ўсган элингдан,
С озандалар созин чертар қўл билан,
Ёмон одам куй ди ради тил билан,
> ^ > >> Ь>

96
 Сени билдим , Б ойсарини сўрадинг,
Б о р а бергин ёлғизоёқ йўл билан.
Ҳ ар тар аф га кў з юбортиб қарай сан ,
Б ун да келиб Б ойсарини сўрайсан,
Б ойсарини кў р м о ққа толиб бўласан, Т
'V
Ш ул йўл билан кетсанг, тўғри борасан.
Т арзин гга қарайм ан бир лочин ш унқор,
О стингга минибсан н азари тулпор,
Сен бўлибсан ё бировга х арид ор,
Бой сари га йўлиққудай иш инг бор,
Й ўл кўрсатар сенга турган чўпонлар.
ш
Шуу иулдан
йўлдан оурилм
бурилм аи
ай туғри
тўғри оорасан,
борасан,
К ўлни ёқалаган элни кўрасан,
Ҳеч ёққа чиқм асанг, тўғри борасан,
Б ойсарининг бахм ал уйин кўрасан,
Кеч бўлса ҳам ю рсанг, етиб қоласан,
С ўраб бориб бахм ал уйга қўнасан,
Б ойсари қариндош ни бориб кўрасан.
>£■ *t*
Б у сўзни чўпонлардан эш итиб, Алпомиш айтди: — Кун бе-
■V вақт бўлди, бем аҳал борган меҳм оннинг иззати, обрўйи бўл-
майди, бугун мен сизларни нг қўш хоналарин гда ётайин, эртанги
s - сўнг туриб кетайин. Б у сўзни эш итиб: — Ш у йўловчи бизга
> < а й л а н а берди, Қ ўнғи ротдан келаётган А лпомиш езнам из чиқиб J
*t* қолса ҳам аж аб эмас, — деб чўпонлар кўнглини хуш лаб, Бойчи-
борнинг ж и ловидан уш лаб, езнасини меҳмон қи л а бош лаб, о с г и -> /•
-^ -г а шим билан кебанакни тўш аб таш лаб, зиёф атга қўйни сўйди. — *t*
•f* Ч арчаб келгансиздир, езна, суяниб ўтиринг, — деб хурж уни
'б и л а н унни on кеп қўйди. Езнасини меҳмон қилиб с и й л а д и .^
Бойчиборни оқ ш увоққа бойлади, А лпомиш бу гапни айтди: — *f*
К айқубод, Ч ибор отим сенга омонат, ом онатга қилм айсан хиёнат.
"V М ен ётиб ухлайм ан, эртанги сўнг топиш қиласан соғу саломат.
К айқубод ҳам отга хабардор бўп ўтирди. Алпомиш чўпонларнинг
- қўш хонасида ухл аб ётди. Кечаси ф ай зи саҳар вақтига етди, ^
саҳар вақти чўпонларнинг қўш хонасида ётиб бир туш кўрди. ^
И зл аб бораётган Барчин ёри, бул ҳам бахм ал ўтоида ётиб, субҳи
Y соди қ туққан вақтда бир туш кўрди. К аш ал ғорида, тўқсонХ ^
V қалм оқнин г ичида Қ о р аж о н алп ҳам бир туш кўрди. Учовининг
туш и олдин-кейин, дўғи лиш кўрди. А ввал А лпомиш нинг туши:
Б и р қусарм ас пири туш ида бу сў зларни айтиб билдирди:
"V
Ҳ аким бек кирганди ўн тў р т ёш ига,
М еҳмон бўлди чўпонларнинг қўш ида,
У л кечаси ф ай зи сах ар бўлганда,
Р асули худони кўрди туш ида.
М аст уй қуда ётиб эди бу ш унқор,
1
 Ғ аф латд ан кўзини очди И скан дар,
К ўзига кўринди расул пайғам бар,
Б у сў зл ар н и расул пайғам бар айтди:
* Адаш ган умматин ш аф қатдорингм ан,
Т аниб қолгин, расул пайғам барингман, г
v
У м м атларни мудом йўлга солурм ан».
Бу сў зларни эш итиб Ҳ аким ш у замон:
«П айғам барим , эш итинг оҳу зоримни,
С абил қилм ам элда кирдикорим ни,
Ҳ али ололм айм ан Б арчин ёрим ни,
К ўролм адим Ш оҳим ардон пирим ни». >л
«Ғам ема, умматим, — деди пайғам бар, —
•V О стида д улд ули , бел да зу л ф и қо р ,
Ж и л о в и д а Бобо Қ ам бар ж и ловдор,
Ғам ингда отланди Ш оҳим ардон п и рлар,
Ғ айратингдан бўзлаб кетар қалм оқлар,
Ҳеч ким бўлм ас сенинг билан баробар,
С енга такд ир қи лди Барчин зу л ф ак д о р » .
Бу сўзни эш итди ётган И скан дар,
«Раҳм айлаб юборди хол қилган ж аббор,
Ҳ амма п и р лар бўлди сенга м ададкор,
К ўнглиндан кетади бир за р р а ғубор»,
Б у сў зл ар н и айтиб расул пайғамбар.

Б у сўзни ётган ерида м аълум қилиб кетди. Э рта-м ертан тонг

отди. Барчин ҳам кўрган туш ини С уқсурой кан изига айтиб T y -'v -
рибди:
Г
>z
Х азон бўлиб боғда гу л лар сўлганда,
Ж о н ж асаддан бир беқарор бўлганда,
Зи ён ётиб, раҳм ат тош ар бўлганда,
Р аҳм ат д ар ё айни тошиб келганда,
Туш кўрибм ан ф ай зи саҳ ар бўлганда.
Қ и б л а бетдан бир ой туғиб келади, >К
О йн инг гирдин тўртта ю лдуз олади, "V'
Туш им нинг табгири қандай бўлади?
Б у туш ни кўрган дир мендай м уш типар, >л
Ер ю зини тутиб кетди айдаҳор,
Т, Ёмон дем анг, яхш и ж ўран г, кан и злар.
Б у л туш ни кўрган дир мендай қалам қош .
Қ ўрққани м д ан кўтардим уйқудан бош,
К елаётир м аст туям ан ' ай д аҳ о р л ар аралаш ,
Ёмон дем ай, яхш и ж ўран г, кан излар.

Г
Г
Туя билан
I
. rT ' b ) - b ) ' Ь ) - К > г > Ь) • > > ) ■ 5" ^ ^
Ч ў л л ар д а кўринди қи р қта айдаҳор,
Қ и р қ айдаҳор бир бургутни кўтарар,
Ш ул бургут келиб туш ди қош има,
Қ анотининг учи тегди бош има.
Б и р нечалар уш лаб турди қўлим нан,
А йдаҳорлар тиш лаб турди тиЛимнан,
Қ айсар йўлбарс пайдо бўлди кейинимнан,
Қ очсам , қўйм ай м аҳкам қисди белим нан,
Ёмон дем ай, яхш и ж ўран г, кан и зл ар.
Б ах м ал уйнинг чангғароғи ўйилди,
М ендайин ойим нинг зу л ф и ёйилди,
О рқам даги чочбовматим ту й и л д и 1,
С олиб қўйган бул тўш агим ж и йилди,
Ў йлаб кўрсам , кўрган туш им қ и й и н д и (р ),
Б у л туш нинг табгири, қ и зл ар , не бўлди?
Ёмон дем ай, яхш и ж ў р ан г сабилди.
т
Б ул сўзни Б арчиндан эш итиб, С уқсурой канизи туш ининг
табгирини айтиб турибди:

Х аф а бўп м унғайм а, сендай м уш типар,

Б у тўш ингга бўлм айсанм и х арид ор,
Қ и б л а бетдан бир ой туғиб келсалар,
О й эм асдир, ул ҳам расул пйғам бар,
О й гирдинда тўртта ёруғ ю лдуз бор,
Ю лдуз эмас, тўрт чориёр м у қар р ар,
Ер ю зини тутиб кетса айдаҳор,
М аккадин М аш риққа кулли эран лар.
Б у л туш ни кўрганди сендай қалам қош ,
Қ ў рққани нгдан уйқудан кўтарсанг бош,
К ела ётса маст туям ан ай д аҳ о р л ар аралаш ,
М адинада ўттиз уч минг саҳоба,
Ф отм а д ер, З у ҳ р а дер, кан изи д арға,
Р аҳм айлаб юборди хол қўйган обло,
Б ул туш ингга бўлм айсанм и харидор.
Ч ў л да кўрган бўлсанг қи р қта айдаҳор,
Қ и р қ айдаҳор қ и р қ чилтан п и р лар бор.
К ўтарган бургути бобонг Ч ибори,
У стида қарчиғай Ҳ аким ш унқори,
Ш ул бўлар, бувиш им, туш инг табгири,
Э ртан чош ка келар бобонгнинг ули.
Бойчибори ем емайми қўлингнан,
В аки ллари савол сўрар тилингнан,
Zr Z,
r ------------------
1 Тугилди.

100
.р Ь ^ ^ fb ^ -f-^ f-^ -b ^ .
Қ очсенг, нега сени қўйсин Алпомиш ,
Б ах м ал уйда м аҳкам қи сар белингнан.
Б ах м ал уйнинг чангғароғи ўйилса,
М ен билувда тўқсон қал м о қ сўйилса,
С ендайин ойим нинг зу л ф и ёйилса,
Т ўқсон алпни нг қони ерга қуйилса,
Т ў ранг келиб душ м аннинг додин берса.
Х аф а бўлм ай, мудом ўйнаб-кулгин-чи,
К аддин гдан, бувиш им, берман келгин-чи,
Ш у кр и л и лл о , яхш и туш ни кўрибсан,
Б у туш ингга, ойим, бергин суюнчи.
Т уш ингнинг табгири ш ундай бўлади,
Э ртан чош ка қай сар тўрам келади,
С енинг кўнглингдаги бўлиб қолади,
С ендай ойим бунда ўйнаб-кулади.
Туш ин айтиб сую нчини сўради,
С ую нчига Б арчин ти л л а беради,
С уқсуройнинг вақти хуш бўп қолади,
Туш ининг табгирин ш ундай ж ўради,
Ҳ аммаси ҳам ўйнаб-кулиб туради,
К елм аса ҳам келгандай бўп қолади.
Энди келар дейди, умид қилади,
У йдан чиқиб ш ундай йўлга қаради,
Туш ни ж ў р аб вақти хуш бўп туради,
Б арчинойнинг вақти хуш бўп боради.
*r* ^
С уқсур канизи эртан чош када бобонгнинг ўғли келар, деб
^ туш ининг табгирини ж ў р ад и , Барчинн инг ҳам ж уд а димоғи чоғ
бўп қолад и, келм аса ҳам келгандай бўп, кулиб-ўйнаб
туради.
А лпомиш ч ўпонларни нг қўш хонасидан отланиб келаётиб
эди. Тойчи вилоятида, Қ ал м о қ м узоф оти да, Ч илбир чўли да L.
М уродтепа деган тепаси бор эди, ҳаддили балан д тепа эди,
устидан қан отли қуш учиб ўтолм ас эди, ҳар қандай одам
> 'чиқиб, оёқ ости қи либ кетолмас эди. Ш ул тепани кўриб,
Алпомиш ирим чекиб: «Ш у тепага отимни солайин, иркилм ай
тепага отим чиқиб кетса, боргандан ёрим ни олам ан, чиқолм аса, 'Z -
> гбориб нима қи лам ан , борган билан бекор аҳ м оқ бўлам ан, пешо-
намни ш у ердан синаб кў р ам ан » , — деди. О тни тепага тўғри
қи лди , туёғидан чи л тан лар хам и берди, қ и р қ минг отнинг
дубири пайдо бўлди. А лпомиш кўн гли да ёрини олм аса ҳам
олганча бўлиб қолди. Т епанинг устига чиқиб қараса, ўн минг
уйли Қ ўнғиротнинг эли кўриниб турибди, отни қовдонга қўя
> г бериб, тепанинг бош ида ёнбош лаб, Б онсарининг уйига тиклаб
*1' ёта берди.
Боғонағи туш кўрган Қ ораж он қал м о қ номоз вақти ўрнидан

101
f Ь>Ь> > ^ > b f
калим а айтиб турди. Қ ораж он нин г калим а айтиб турганини бир
нам тўқсон алп кўриб: «О ш пичоқ, қалам пи р, Қ ораж он тентак
бўп копти», ~ деб бир кам тўқсон алп: — О т торт, — деди.
s f К ўлга қараб овга чиқиб кетди. Қ о р аж о н ўн уч м аҳрам и билан
чўлга қараб овга чиқиб кетди. Б у л Алпомиш т ар аф га қараб
б ораяпти. Қ овдон еб ётиб, хоннинг Ч ибор оти ш ундай қаради:
Қ ал м о қ тараф ид ан ўн тўрт қ о р а отнинг кўзига кўринди. Б ул V
қорани кўриб, отнинг чайнаб ётган қовдони ҳам томоғидан ўт-
май қолди. О тнинг кўнглидан кечгани ш ул бўлди, кўн гли га
ш ундай келди: « Б у келаётган отлар тулпор бўлса, устига мин-
гани душ м ан-коф ир бўлса, А лпомиш мени миниб қочса, кейи- V
"М" нимдан қувиб етса, бир ш ўрнинг ёлғиз ўғли ўлади ган бўлди-
,д а». Х оннинг Ч ибор оти тоза тингнаб қаради. Қ ар аса, ўн тўрти
ҳам тайпанглаб йўртиб келаётир, туёғи ерни туртиб келаётир. V
•ч ^ Б у л отларни кўриб: «Қ увсам , етаман экан, қочсам, қутулиб
кетаман экан, устим а м инган мардим ни, чин аж ал қам саб кел м а­
са, ф ало катд ан озод қип кетам ан эк ан » , — деб қарси ллатиб
қовдонни у р а берди.
Қ ораж он М уродтепанинг остига келиб қолди. Ш ундай тепа­
нинг бош ига қаради. Т епанинг бош ида Ю суф талъ атл и , Рустам
сиф атл и , бир човкар от л и биров ёнбош лаб ётибди. « Б у бизнинг
Қ ал м о қ вилоятининг одами эмас, бундай йигитлар Қ ал м оқ ю рти­
да бўлса, бекликда, подш оликда бўлар эди. И л гари дан ҳам
, ^и р д и -яр и м кўзим а туш ар эди. М агар қ и р қ чилтан билан расул
пайғам бар мени мусурмон қилиб, қавм -қариндош ини туш им да
> /р у ҳ и м а кўрсатиб, мени дўст қи лган , Қ ўнғи ротдан келаётган А л­
помиш деган ком илбачча ш ул б ў л м аса» , — деб А лпомиш га қа- f»
раб, бир сўз деб турган экан:
XX"
О стингда юз алвон ў й найди отинг,
Д уш м анни ўртайди ш оҳли к ш авкатинг,
Й ўл бўлсин, бекбачча, қай да борасан?
О стингда бедовинг ҳ ал л о сл ар қуш дай,
А ччиғинг ч и ллали м узлаган қиш дай,
Н ор к ал л а келгансан чуйда қўш м уш дай,
Н о р к ал л а полвоним , қайдин б ўласан?
Ю рагингда бордир ғусса-алам инг,
Х урж ун ингда балки куръ он-калом ин г,
С ипоҳи сатангим , қайдин б ўласан?
М ударис эш оним, қай да борасан?
Қ ийғир деган қуш ўтирар қиёда,
Ж асад и н г бор Рустамдан ҳам зиёда,
Ғайратингдан ш оҳлар ю рар пиёда,
Х абар бер, бекбачча, қай да борасан?
Т епанинг бош ида сенга қарайм ан,
Б о р ар ж ойинг мен ҳам сендан сўрайм ан.

102
 Ж ам о л и н г ўхш айди осм онда ойға,
Қ ош ингни ўхш атдим эгилган ёйға,
Ж асад и н г ўхш айди бўз қарчиғайға,
Ё нбош лаб ётиш инг минг қўй ли бойға,
Бойбачча сиф атли м , қайдин бўласан?
Б и но бўлдинг қайси гавҳ ар донадан,
С ендай йигит бино бўлм ас энадан,
П арвоз қи лди н г қайси м азги л х о н ад ан ,
Б ал ан д п арвоз хоним , қайдин келасан?
М ундай бўлди менга ҳақн и н г ф арм он и,
С ени ту ққан л ар н и н г борми арм они,
Д уш ман к ў р са кетар энди дарм они,
А слинг одам десам , беҳиш т ғилм они,
Қ арчи ғай чан галлим , қайдин б ўласан?
М ен билм адим ўйнаб-ўсган ю ртингни,
А нглам айм ан келган м ам лакатингни,
Я нги бунда кўрдим сендай м ардим ни,
Қ о р аж о н дей ди лар менинг отимни,
Б ал ан д билдим сенинг сиёсатингни,
Х абар бер, бекбачча, қай да борасан?
'V £.
Қ о раж он дан бу сўзни эш итиб, А лпомиш ҳам Қ ораж он га қа- .
раб, бир сўз деб турган экан:
*t*
М ени билсанг, Қ ў нғи ротларни нг оғаси,
Бош им да бор эди зард ан ж иғаси,
Ёз бўлса, яйловим Аму ёқаси,
М ени билсанг, Қ ўнғи рот элнинг тўраси.
К ўқам иш кўли дан суқсур учирдим ,
С уқсурни и зл агая лочин бўлам ан,
Боғларим зум ратдан, чангалим пўлат,
Бойсиндан қую лган ш унқор бўламан.
Бой лигидан бедов отни бойлаган,
Т ангқа тайлаб О латовни ёйлаган,
К ам бағали қ и р қ минг гал а ҳайдаган,
Ш ул галад а бизнинг бир моя келган,
М оянинг йўқчиси, нори бўлам ан.
Ҳ асратидан ғам га тўлдим о ҳ уриб,
О лтой чи ли к йўлдан келдим ахтариб,
Ч и л л а ки рм ай, чир қи лл ар м ан маст бўлиб,
Ч айқарм ан хатап га бош имни уриб.
Ж а ф о л а р соларм ан тандаги ж онга,
Х азон б ўлса зоғлар қўнар гулш анга,
А ж алли касратки тегар илонга,
И ндан чиқиб пиш ак билан ҳ ази л л ар
М агар аж ал қам саб келса чичқонга,
Гл

103
 ^ ь ^ r ^ > )•> X>- ^ > X b*t-
Қ ал м о қ кўрсам отаман-ку осмонга,
Қ ал м о қл ар га келган бало бўлам ан. ■V-
Бойсин-Қ ўн ғи рот дейди ўсган элим ни,
Б ад бахт қалм оқ, эш ит айтган тилим ни,
С оларм ан бош ингга қаттиқ зулим ни,
Кўп сўрадинг сен менинг м азгилим ни.
Асли Қ ўнғи рот дейди менинг ю ртимди,
Л ақабим А лпомиш , отим Ҳ ак и м д и (р ),
H e биласан, сен сўрайсан ю ртимди, >z
Y Қ ораж он деб хабар бердинг отингди.
х<
Г
'V r Қ ораж он А лпомиш дан бу сўзни эш итиб, Қ ораж он мусурмон Г
.б ў л га н , А лпомиш нинг сўзини кўнглига оғир олган, Қ ораж он *f
айтди: * Қ андай бўлса, кўтарилм а, лоппи ў збак эк ан ». «Қ алм оқ-
л арга келган бало бўлам ан» дегани Қ ораж он га ботиб кетган эди.
Алпомиш га қараб, А лпомиш ни синаб, бир сўз деб турган экан:
Г У
Учирган суқсуринг О йкўл қўнибди,
Тўқсон ғаж ир ўртага олиб турибди.
Ёш ўғлонсан, бекор ҳ ал ак бўласан,
Ғ аж и р лар илож ин қандай қи ласан ?
Бекор ҳ ал ак бўлиб бунда келасан,
Ғ аж и р лар чангида тайин ўласан,
Ҳ олинг билм ай, сен ҳам сарсон бўласан.
Ҳ ар бир сўзни бунда лоппи урасан,
Ў лар йўлга ю рган тентак бўласан,
О см ондан туш гандай бўлиб келасан,
А нглам айсан, кўтарилиб турасан ,
Л о ф уриб сен ҳам менга қарадинг,
М оячам деб сўнгра мендан сўрадинг,
С ўрадинг, м оянгдан д ар а к берайин,
Билганим ни сенга айтиб берайин.
H op, м оянг ю рибди Ч илб ир даш ида,
М инг беш юз ти л л али к овсар бош ида,
К ўрдим тўқсон алпнинг той-талош ида,
Н ор, м оянг шу кун да д о в р и қ устида.
М ундайғачоқ ш унғут ў збак бўласан,
Т ўқсон алпдан хоназодни оласан,
Ж у д а ҳам бир ў збак йўлли бўласан,
H op, моянгни кўрсан г, за в қ қип қоласан,
Н ор, моянгни болалатиб борасан.
А лплар билан, кўрсан г, саваш қиласан,
А йрилиб м оянгдан сарсон бўласан,
Бул ал п л ар н и ним а илож киласан,
Й ўлиққан сўнг сен зўрлигин биласан,
Бекор ҳ ал ак бўлиб бунда келасан.

104
 Б у сўзни Қ ораж он дан эш итиб, А лпомиш кўнглига оғир олиб:
сТўқсон тоғдан ўтиб, бунинг учун м еҳнат тортиб, бул қалм оқлар-
нинг алпи билан аралаш иб қолиб, балога йўлиқиб ю рган экан, бу
"Х^қалмоқ менга билиб гапиргандир, бориб ш арм анда бўлгунча,
бормай, шу ердан оқ қайтиб кета берсам м икан», — деди. А лпо­
миш кўн гли га оғир олганини билиб, таним аган киш и бўлиб, мен
сени б ировга ўхш атиб турибм ан, деб (Қ о р а ж о н ) бир сўз айтиб
турган ери:

Б илдим қўн ғиротли к зотингни,

М алакдайин суратингни,
Қ овдон еган отингни
М ен би р о вл ар га менгзадим.
М оячам деб сўрганингни,
Галман ж авоб берганингни,
Рустам каби м уж гонингни
М ен б и ровларга менгзадим.
Ш ирин суханли тилингди,
Б илаги нгдаги зўрингди,
П анж аси узун қўлингди
М ен б и ровларга менгзадим.
К алласи катта бош ингни,
Ҳ ақ деб чиққан нолиш ингни,
Бургутдай ўтириш ингни
М ен бир о вл ар га менгзадим.
Ж асад у тана, тўш ингни, -^ r
V r
И м о билан кулиш ингни,
Қ ийилган қалам қош ингни
М ен б и ровларга менгзадим.
v А лпомиш бу сўзни эш итиб, аҳм оқ қалм оқ, мени сен кимга
У
м енгзадинг, — деб, бул хам бир сўз сўраб турган экан:

Б и лсан г қўнғиротлик зотимни,

М алакдайин суратим ни,
Қ овдон еган отимни
Қ ал м о қ, сен ким га м енгзадинг?
Бадбахт, сен ким га м енгзадинг?
М оячам деб сўрганим ни,
Галман ж авоб берганим ни,
Рустам каби мужгонимни
А хмоқ, сен ким га м енгзадинг?
Ш ирин суханли тилим ди,
Билагим даги зўрим ди,
П анж аси узун қўлим ди
Қ алм оқ, сен ким га м енгзадинг?

105
 Ь Ьц-
Бургутдай ўтириш им ни,
К алласи катта бош имни,
М енинг юрган ю риш имни
А ҳмоқ, сен ким га м енгзадинг?
Ж а с а д у тана, тўш имни,
И мо билан кулиш им ни,
Қ ийилган калам қош им ни,
О ҳ тортганда нолиш им ни
Қ алм оқ, сен ким га м енгзадинг?
ZC А ҳмоқ, сен ким га м енгзадинг?
г Г
А лпомиш нинг аҳм оқ, бадбахт, деган сўзи Қ ораж он га ж у д а ^
ўтиб кетди, ғайрати ғайратга етиб, ўтдай тутаниб кетиб, бадани-
нинг туклари совут-қалқонини теш иб ўтиб, тағи ўзига тасал л и ^
■V бериб, бу сўзни айтиб турибди:
^ Т
« И нж илм а, кўнглим , сабр очар,
Бесабрдан д ав л ат қочар,
Д авлат эш игин сабр очар,
И нж илм а, кўнглим , сабр айла.
К елм а мени, м алъун, босиб,
Қ илм а ж аннатни бенасиб.
О чилм айин гудинг сўлсин,
М алъун ш айтон, бўйнинг синсин,
М ени бунча ш ердил қилм а,
Д ўст бўлганим ни не билсин.
К елм агин, м алъун, янаш иб,
К етибман ақилим ш ош иб,
М енман бўлибм ан адаш иб,
Бу сўзларга ақлим ш ош иб,
К етмайин дарёдай тош иб,
И нж илм а, кўнглим , сабр айла».
£
Қ ораж он нин г А лпомиш га қараб, айтиб турган сўзи:

Билдим қўн ғиротли к зотингни,

М алакдайин суратингни,
Қ овдон еган отингни
Бойчи борларга менгзадим.
М оячам деб сўрганингни,
Галман ж авоб берганингни,
Рустам каби м уж гонингни
А лпом иш ларга м енгзадим.
Ш ирин суханли тилингди,
Б и лагингдаги зўрингди,
П анж аси узун қўлингди
> f > b > f > b > f > > > :•> ь > f > ^ f J*

106
 <<<Ч<Ч<Ч^Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч< 4<4<4<4<4< -{<4<4<4<4<4<<4<4<4<4<4<4i
Б о й сар и л ар га менгзадим.
К алласи катта бош ингни,
Б илдим мен қилган иш ингни,
Б ургутдай ўтириш ингни
Б ой бў р и лар га менгзадим.
Ҳ ақ деб чиққан нолиш ингни,
Ж асад у тана, тўш ингни
К унтуғм иш ларга менгзадим.
И мо билан кулиш ингни,
Қ ийилган қалам қош ингни
Қ ал д и р ғо чл ар га менгзадим.
'V '

Бу сўзни эш итиб: — А ҳм оқ қалм оқ, илгари мени кўрибми-

динг, ё менинг билан ҳам суҳбат бўлибм идинг, ё бизинг қўзини
боқиб, б и зни кида етим-метим ю рибм идинг? Бой сари ни ўз элинг-
д а кўрган сан , мени бу ерда кўриб турибсан, отамни хам дала-
даш тда кўрсан г, кўргансан, сен етим ю рм асанг, уйдаги энамни,
синглимни қаёкдан б илдинг? — деди. Қ ораж он айтди: — Мен
сени кўрганим йўқ, сенинг билан ҳам суҳбат бўлганим йўқ, мен
ҳам хотинингга талаш иб ётган тўқсон алпнинг бири бўлам ан.
К у л ф и дилим ни худо очди, мусурмон бўлдим. Қ и р қ чилтан
билан расу л пайғам бар қавм у қариндош ингни туш им да кўрсатиб,
сенинг билан мени дўст қилди. У л сабабдан билам ан. — Д ўст
> '-б ў л га н бўлсанг, эса яқин бўп қолган экансан, тепанинг устига
•f* чиққин, кўри ш ай ик. Қ о р аж о н айтди: — Б у тепанинг устига
чиқадиган кам олга етиш ганим йўқ, сен тепадан туш гин, мен
чўриш айин.
О тни етаклаб, тепадан туш иб кела берди. Қ ораж он м аҳрам ла-
Х ^ р и г а ам р қилди: — Д ўстим билан кўриш гин, — деб. М аҳрам
хал қи нозик келади, қўл учидан кўриш аётир. Қ ал ай сан , деб
сиқинқираб ю борди, м аҳрам ларн и н г панж аси бир-бирига ёпи-
шиб, қапиш иб, янчилиб кетди. Қ ораж он билан Алпомиш ёйди
қулочди , иккови х у л қи м уҳаббат билан кўриш ди: — Қ алайсан,
дўстим , ом онсанм и, — деб сиқинқираб ю борди, Қ ораж он нин г
Х ^етти қобирғаси синди, иши тинди, таппа туш и ётиб қолди. А лпо­
миш айтди: — Н им а қи лди , дўстим ? Қ ораж он сир бермаган
киш и бўлиб: — Б о л а кунда тутадиган қуёнчиқ касалим бор эди,
> < ш у л шу вақт тутиб қолди, — деди. А лпомиш айтди: — Бел гили
** касал бўлса, тузали б ол эса. Қ ораж он айтди: — Ростингни
« f айтгин, ш ул кўриш ганингм и, ё уриш ганингм и? Алпомиш айтди:
— Н им а қи л ди н глар , уриш ам ан, кўриш ганим эди. — Кўриш га-
нинг ш ул бўлса, уриш ганинг қандай экан, — деб Қ ораж он бир
сўз деб турибди:
"V
Қ ўлин қиеиб м аҳрам им ни қочирдинг,
Белим қисиб қовурғам ни ш иш ирдинг,

107
 t b ) h ^ b ) - > )■ b ) - ?-)■ h )b y b ) - Уц-
^ < 4 < 4 < ^ < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < -K 4 < 4 < 4 < 4 < -K 4 < -t< -t< -t< -K -t< -t< -!* + < -t Армон б и л а н ...................................................
Д ўстим , сенинг зў рлиғин гга қойилман.
С ендай беклар Қ ўнғи рот элдан келади,
Ш ўри қисган сенга дучор бўлади,
Бу сенга йўлиққан қал м о қ ўлади,
С енинг билан ким баробар бўлади?
О стингда ирғийди бу арғум оғинг,
Э гарнинг қош ида олтин садоғинг,
Б органдан тегади бодом қобоғинг.
И рғитсанг Бойчи борин гни,
Б органдан оласан Б арчин ёрингни,
Ў лдирасан бунда душ м анларингни,
М ен ҳам кўрдим сендай зўраборим ни.
Ғам билан сарғайди гулдайин дийдор,
Б и р нечалар ўз ҳолидан бехабар, ^
Ҳеч ким бўлм ас сенинг билан баробар,
Я нги бўлдим сендай полвонга дучор.
Бекор аҳм оқ бўлиб ю рур қал м о қлар,
Сендай зў р га сира бўлолм ас дучор,
Д учор бўлса, ўлиб кетар ш ўрли лар.
У лар ҳар қайсиси ю рур л о ф уриб,
А ҳмоқ бўлиб, бекор элни кулдириб,
Сени кўрса қо л ар ҳолини билиб.
М еҳнат тортиб бизнинг ю ртга келасан,
Қ андай душ м ан бўлса, додин берасан,
Зў р л и к н и ўтказиб ёринг оласан,
А ччиқлансанг, ҳ ар бир иш ни киласан.
О тинг Ҳ аким экан, ў зин г зўрабор,
Би знин г ю ртга келган сендай айдаҳор,
Хеч бир ал п л ар бўлолм айди баробар.
Мен эш итдим, дўстим, сенинг тилингди,
У тегмаса, сен қилм айсан зулим ди,
Б органдан оласан Барчин гулингди,
Ў йнаб-кулиб, дўстим, д аврон сур энди.
М ен ҳам эдим тўқсон алпм ан баробар,
Я хш и иш ман мен кўриш дим м у қаррар,
Й ў қ эди кунглингда бир за р р а ғубор,
Сенга қойил бўлдим мендайин номдор.
Бизнинг ю ртда сенга йўкдир баробар,
А ҳм оқликда ўлиб кетар қалм оқлар.

Бу сўзни эш итиб, Алпомиш бир сўз деб турган экан:

£
Б у сўзларни менга айтиб турм агин,
Алп К ораж он , менга ҳ и й ла қилм агин.
К оф ирм исан, сенинг ўзинг мусурмон,

108
 - y>y>y>h>± >r>h>T>y>Y>r > > > > > > > > > > > > > > > К .
Сен динингдан баён ай л а бу замон.
С ендайин ночорнинг кўнглин бўларм ан,
Ҳ ий ла қи лсан г, сенинг додинг берарм ан,
Ш ум ли к қилсанг, балки бош инг оларм ан,
Б и р калм ани ж орий айтгин, Қ ораж он ,
Ҳ ийла қи лсан г, қабоҳат кун соларм ан.
Т ангри бир, расул б ар ҳ ақ , деб калм а айтсанг,
К алити ш ул: очар ж аннати ризвон,
И мон ҳам р о ҳ қилиб ўтсанг дунёдан,
Х изм ат қи л ар сенга ҳур билан ғилмон.
К оф ир бўлсанг, борар ж ойинг ж аҳанн ам ,
К алм а айтиб д ар р о в бўлгин мусурмон,
Ҳ ий ла қилсанг, мен ҳам бош инг оларм ан.
Ҳ олинг билиб, менга ҳ и й ла қилм агин,
А йёрлик қип, ко ф и р бўлиб ю рмагин,
Б у сўзим ни, қалм оқ, ҳ ази л билмагин.
А ж ал келса, тебранади танда ж он,
Кетгай бош имиздан қай ғули туман,
М ўмин қу л га эгам бўлгай м еҳрибон,
Б екорига ўлиб кетм а, Қ ораж он ,
К алм а айтиб билдир менга бу замон.
Сен билм айсан менинг қи лар иш имни,
К ўздан тўкай м унда сенинг ёш ингни,
Д уш м ан бўлсанг, мен кесарм ан бош ингни,
К алм а айтиб сен чиқаргин довш ингни.
К алм оқни аҳм оқ, деб аҳ м о қ бўлм агин,
Ҳ ий ла қилиб бул олдим да турм агин,
Б еҳ у д а ўзингни абгор қилм агин,
Б и р калм ани ж ори й қай тар, Қ ораж он ,
Сен беҳуда ко ф и р л и к д а ўлм агин.
т о ><
Б у сўзни эш итиб, Қ о р аж о н калм а ж орий айтиб, иккови бў-
лакд ан кўриш иб, дўст бўлиб, А лпомиш ни меҳмон қилм оқчи 6ў-
либ, чодирига эргаш тириб бораётгандаги сўзи:
Y 'I -
А зам атлар олмос бойлар дастига,
Б ек л ар минди бедов отнинг устига,
Д авлатл и ш унқорни олиб ж ўнади.
Ғамли қу л л ар тортадикан оҳу вой,
Ўн тўрт ботмон биринчдандир п арли ёй,
Э гарнинг қош ига солиб боради,
К ўрган қал м о қ бунга ҳайрон қолади.
Қ о р аж о н ю гуриб хизм ат қилади,
М аҳ р ам л ар и йўл бош қариб боради.
Д ав л ат қўн са бир чибиннинг бош ига,
С ем урғ қуш лар салом берар қош ига,

109
 ~+>у>у>>»Етсам
>y>дейди
y>y>янy>'r>y>: >>y>y>>>>>>>>^
а гул бувуш ига,
Б еклар рози бўлар тақдир иш ига.
Э ш итгандир Ҳ аким бекнинг сўзини,
К учук босмас йўлбарс-ш ернинг изини,
Эси бор билади гапнинг тузини,
И зл аб келган Б ой сари нин г қизини.
Бораётган Қ ўнғирот элнинг ботири,
Қ ораж он нин г қ и р қ айм оқли чотири.
Ш овқим ға ирғийди араби тулпор,
Бораётган ш ундай давлатли ш ункор,
О т чопади йўл бош қариб м аҳ р ам лар,
Ч одирга бош лади Қ о р аж о н қай сар,
Б и л л а бўлган Ҳ аким бекдай дўсти бор.
Ҳ ар тар аф га қуш дай бўйлаб қаради,
Қ ал м о қ юртин назар солиб кўради,
Т ўқайистон ерда кетиб боради,
Т ўқайни оралаб йўлни ю ради,
Қ ораж он бек бош лаб кетиб боради.
H e ra n келар одам зоднинг ўйига,
О стидаги Ч иборини ўйнатиб,
Етди Қ ораж он нин г м азгил-ж ойига.
Қ ораж он бек м азгилига етади,
Ю гуриб бекка хизм ат қилиб ётади,
К ан и зл ар йиғилиб бари етади.
М еҳмон бўлм оқ бўлди ўзбакни нг ўзи,
К елди Қ ораж он нин г қи р қта канизи.
'V ' 1*
К ан и зл ар и га Қ ораж он : — О тдан туш ириб ол, — деб амр ^
■V қилди. К ани злар қўлтиғидан ҳ ам ин' бериб, отдан туш ириб
' олм оқ бўлиб, А лпомиш нинг ш ўхлиги келиб, к ан и зл арга с а л м о -«j*
ғини солиб, кан изларнин г ўн беши майцб^бўлиЛ ўн б еш и н и н г> <
бути айрилиб, заи ф бўлиб, бари ҳам ш ундай бўлиб қолди.
Қ ораж он никида А лпомиш меҳмон бўлиб ўтирди. Қ ораж он нин г
r Т энасининг кўзи туш иб, Қ ораж он га қараб, бир сўз деб турган V
экан:
Т Г
>z Қ ораж он бек, болам , беж о қилибсан,
З ў р ўзбакни қайдан топиб келибсан,
А нглам айин, болам , дучор бўлибсан,
Д уш м анни уйинга меҳмон қилибсан.
Н ега, болам , бундай иш ни қи ласан,
О д ам хўр ўзбакни топиб келасан,
С ўнгра, болам , кўп пуш аймон қи ласан , .
Y
'Sr
1 Ҳоми.
I

no
 Б у иш ингдан наф топм айин қоласан.
Л одон кўнглинг ҳ ар хаёл га бўлмагин,
Б у л ў зб акка м еҳрибонлик қилм агин,
Д ўст тутиб сен бул қош ида турмагин.
О ш а ю ртдан келган экан зўрабор,
Бун дай меҳмон, болам , сенга не даркор!
А ччиғланса, болам , сени ў л ди р ар,
Бу энангнинг насиҳати шу бўлар,
Х ар на деса, айтганига кўн ди рар.
С у рхайи л дер эш ит айтган сўзим ни,
Қ ораж он бек, аҳ м о к билдим ўзингни.

Ш унда К ораж он энасидан бул сўзни эш итиб, бул ҳам бир сўз
• деб турган экан:
><
г То ўлгунча яр атган га рост бўлдим,
v
s- Ў з ф еъли м дан чўпу хасдан паст бўлдим,
>z Х удони ў ртага солиб дўст бўлдим.
t* К елган меҳмон сенинг ўғлинг бўлади,
X#-
У ндай десанг, эна, кўнглим қолади,
Х удога урдириб, оси бўлади,
Д ўстнинг м еҳри ж уд а иссиқ келади,
Ҳ ар ким қайтса, худога оси бўлади,
Х удо қилган иш га банда кўнади, >z
М азгилига ўғлинг айтиб келади,
З а р у л эмас, сени нима килади,
Д ўст отини бунда тутиб туради, г
’V '
$^й дем а, эн аж он, айб бўлади,
К ўнғиротнинг ш унқори келиб қўнади,
Э ш итса, кўн гли га оғир олади.
Бундай сўзни, эна, сўзлаб келасан,
Сен менинг дўстим ни душ м ан биласан,
Бундай б ўлса сен им онсиз ўласан,
Қ ўй, б етовф иқ гапни нима қиласан,
К имни кўрсан г, ғаним билиб ю расан, >>
К ўнглин гга м аъқул деб сўйлаб келасан,
Э на, мудом ra n еталаб ю расан.
Бош дан бош га сен тинм аган балосан,
А ёл-эркак кўрсан г, чатоқ қи ласан , -ф-
Ҳ ам иш а, эн аж он, ш ундай бўласан,
У з ф еъ ли н гга тўғри ю рсанг, ўласан,
Ш у сўзни кўнглингга м аъқул қиласан,
i* Ким кулиб гапирса, яхш и кўрасан,
Ш ундай ғачоқ ra n таш игич бўласан,
К ари ган д а и ғвогарлик қи ласан , Г

111
.p >> У> У>>>!)>>}->}- >У>> > >>УУУ> У> У> ь> Ь> У> Ьц-
Ў зинг ш ундайғачоқ ю рган балосан,
Бу сўзни гапириб ним а киласан?!

А лпомиш Қ о р аж о н н и ки д а меҳмон бўлиб ётди, Қ ораж он қил-

ди зиёф атди, ю гуриб қилиб ётир хизм атди. Э рта-м ертан тонг
отди, кун чош ка ҳаддига етди. А лпомиш туриб айтди: — Қ ора-
ж он , бизнинг бунда келиб ётганим изни Бой сари не билсин, сен V -
Б ой сари никига томон бориб келсанг, бир хабари ни билиб кел- ^
санг, қизини бизга берадигандай бўлса, ж овчи бўлиб келсанг,
қандай бўлса, менинг келганим ни бир б илдириб келсанг. К ора- *f*
жон: — М ен кандай от миниб б орай ин? — деди. — М айлинг,
қандай от миниб борсанг, — деди. — С енинг отинг чарчаб ^
келган, ўзим нинг отимни миниб бора қолайи н, — деди. — Сен ўз
отингни миниб борсанг, ҳам иш аги келиб талаш иб ю рган кал-
моқ, — деб иш онм айди. Белгим ш ул: менинг отимни миниб бор-
гин. — Х айр, — деб К о р аж о н Бойчиборни миниб олди, қамчи
билан қўйиб-қўйиб ю борди, қам чи ўтиб кетди, хоннинг Ч и б о р и "S^"
л ў к и л л аб йўртди. Қ о р аж о н н и н г... узили б кетди. Қ ораж он от-
' f нинг ж иловини тортди: « Б у ём онлағурга бир б ало бўпти, ўзида
асли ёмон мол экан, менинг иш имни ўсал қипти, ш уни ҳам мол V"
деб миниб кепти». К о р аж о н тўхтаб, А лпомиш га қараб, бир сўз
айтиб турибди:

Ю рар бўлсанг, сенга майдон йўлмиди,

Ғанимнинг ш авкати сенга элм иди,
С енга тегадиган Барчин гулмиди
Қ ўнғи рот элдан минган отинг ш улм иди?
Қ ай ўйингм ан ш уни м иниб келасан,
Бу чўбирни қандай миниб ю расан,
Ш у от билан ёрни қандай оласан?!
Беҳуда, бек дўстим , ҳ ал ак бўласан,
Ҳ али ҳам кета бер, нима қи ласан ,
Б у д уш м анлар билса, тайин ўласан.
О ш иқнинг ф аҳ м и ди р қоронғи кеча,
Й иғласам , ҳолим га йиғлар бир неча,
Тўқсон тўқай йилқиси бор, бойбачча,
Қ ўнғирот элд а м инган отинг ш улм иди?
У стингга кийганинг яш и л , кўкм иди,
Бундай кун да сенга кўнгил тўқм иди,
М инсанг бундан ўзга йи лқин г йўқм иди?
О т деб сен ҳам ш уни миниб келасан,
Ҳ алак бўлм а, дўстим , ёрдан қоласан,
Х атарли кун сен қам қан дай қиласан,
Б екорига ақм о қ бўлиб ю расан,
К ўнғирот элд а сен ҳам бексан, тўрасан,
О лти ойлик йўлдан бунда келасан,

112
 Сен ёрингни, дўстим , қайтиб оласан,
Ҳ али ҳам кета бер, нима қиласан.
Б у сўзим ни, дўстим, оғир олм агин,
Ҳ алак бўпсан, келган йўлдан қолмагин.
Д ўстим , умид қилм а Барчин ёрингдан,
А рмонман ай р и лм а ўсган элингдан,
Б у л от билан ҳеч иш келм ас қўлингдан.
Қ ал м о қ билса, билм аганинг билди рар,
Б у л отингман кўрса, сени ўл ди р ар,
Бун дай ёмон чўбир сенга не д ар к о р ?
С енда бордир ш оҳлик ш авкат, ки рди кор,
М иниб кўрдим ёмон экан Бойчибор.
Гуруллаб йиғилса бунда қалм оқлар,
Б ул от билан бўлолм асанг баробар,
Ш ундай кунда тайин сени ў лди рар,
>Z
А лбатта сен бундан кетмоғинг даркор,
Х ийли бўлдим , сўзни ҳ ази л билмагин,
Бойчиборинг қурси н, бунда турм агин,
Кет энди, ёрингдан умид қилм агин.
Х#-
Б у сўзни Қ ораж он дан эш итиб, Алпомиш ҳам бир сўз деб
турган экан:

Сен эш итгин мен дай м ард нолиш ини,

К ўздан тўкм а бунда сел об ёш ини,
Беж ой бурдинг Ч иборим нинг бош ини,
Қ и р қ кун кейин туш ирдинг-ку, Қ ораж он ,
Б ек дўстингнинг битиб турган иш ини.
Б ури лм ай ин бора берса Бойчибор,
Б органи дан тегар эди зу л ф ак д о р ,
Б еж ой б урилган ди р назари Чибор,
Қ и р қ кун кейин туш иб қолди бул иш лар,
Б ул иш лардан алп К ораж он бехабар.
Қ у л о қ солиб эш ит ғуссали д оққа,
М индирганм ан ш ундайин тўбичоққа,
Бойчиборим хўр бўлдим деб йиғлайди,
С ендайғачоқ тил билм аган қалм оққа,
Б и р калм ани ж орий қай тар, К ораж он ,
V '-
С ўнгра отим олиб учсин ф ал ак ка.
Б еҳуд а отима ж абр қилм агин, г
О т назар и , аччиқ қамчи урм агин,
Сен ўзингни абгор қи либ юрмагин,
К алм а қай тар, отни кейин бурмагин,
Б у л отим н азар и , ёмон билм агин,
Сен хам энди хаёлингни бўлм агин,
Б о р а бергин, ж овчиликдан қолм агин.

113
.l ^ T -) *■ '_ /■^ *-)■ *~чг
Б у сўзни эш итиб, К ораж он калм а ж орий айтди, хоннинг

< i < i< 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 « 4 < 4 < 4 < 4 < 4 <
Ч ибор оти йўлга кириб кетди. Қ о р аж о н боғона отни минган
вақтда Қ ораж он нин г кўнглига кеп эди: «Ш унинг отини бўлса
олдим , динидан қайтиб, қалм окларн инг ичига к етсам », — деб
эди. Ш ундай ra n кўнглига кеп эди, ул сабабдан от ю рмай ётиб
" V эди. К ораж он : «М инган оти ш ундай н азари , албатта дини бар-
ҳ ақ» , — деб сидқи билан калм а айтди, хоннинг Ч ибор оти йўлга
кириб кетди. К ораж он ҳам чин кўнгли билан мусурмон бўлиб,
■ ^ ж о в ч и л и к к а ж ўнаб кетди. К ораж он ж овчи бўп бораяпти. Б ар-
чиннинг устида алп лар кўп талаш қилган эди, оларм из, деб
калм оклар ю рган эди, Барчин олти ойга м уҳлат олган эди,
-^■ м уҳлатидан икки соат қолган эди. К ун туш га яқи н л аб борган
эди, кун қиём бўлган сўнг, қалм оқларн и н г тан и бўлиб кетар эди.
Туш кўрган да бобонгнинг ўғли чош када кел ар, деб эди. Айтган
м ўлж алидан ўтиб кетди. Безовта бўп йўлга қараяпти. « Б у туш-
•|* нинг табгири тўғри келм ади», — деяпти. «Армон билан ғайридин
бўлдим », — деб Барчин кан и зл ар и га қараб, бир сўз айтиб турган
, экан:
Г
Д ардм анм ан, дардим ни ким га ёрам ан,
г А йролик савдога бағри порам ан,
Қ ўл кўтариб дуо қилинг, кан и зл ар,
т
V Энди мен ғайридин бўлиб борам ан,
А зали такдирга нимиш қилам ан,
>z
Бош икаста ш ўрм ан, қайда бораман,
К ал м о қ келса, нима ж авоб бераман,
Г Ғайридинм ан қандай ўйнаб кулам ан?!
Т ил билм аган эл га кетиб бораман.
М уғойиб йиғлайди мендайин санам,
Ў йилм айин куйди бул кулбахонам ,
Қ ал м о қл ар д а қолди гулдайин танам ,
К ў л кўтариб дуо қилгин, қи р қи н л ар.
А йролик савдога бағрим ни доғлаб,
у Мен қолганм ан қатти қ кун да қон йиғлаб,
Г К елм ади бобомнинг ўғли сўроғлаб.
Б у л ж аф о ж оним дан ўтди,
Билм айм ан, хонга не бўпти,
>z К елар вақти кечка тортди,
Кўп қи зл ар х а ф а бўпти,
$ К ал м о қл ар м уҳлати битди.
Ж а ф о туш иб танда ж онга,
М ен қолганм ан қаттиқ кунда,
Ш арм андам ан м уна элда,
Энди қолдим ғайридинда,
Х удо деб йиғлай ҳар кунда,
Умрим ўтсин ислом динда.

114
 К елм ади бобомнинг ули,
Н е бўлади курган куни,
Й иғлай беринг, қирқин қи злар,
Қ уриди Барчинн инг ш ўри.
Х абар келм аса элидан,
Н им иш келар бундай кунда
М унглиқ ш ўрлининг қўлидан.
Г г
Б у сўзни эш итиб, С уқсур кан из Ч илбир чўлига қарад и , Ч и л ­
бир чўлидан отнинг дубири келади, К о р аж о н билан Бойчиборни *t*
кўради, бу сўзни Б арчинга айтиб туради: >Z
■V
Қ ўнғи рот элдан бобонг ўғли келибди,
Т ўқсон алп зў р и га дучор бўлибди, >#•
Армон билан бобонг ўғли ўлибди, Г
■V
М инган оти ў л ж а бўлиб қолибди,
Т ўрангни нг отини душ м ан минибди,
Й иғлай бергин, қиём ат кун бўлибди.
Б ек А лпомиш ўз ю ртида тўрами,
Ў лм аса отини душ м ан минами?!
М азм уни ўлибди давл атл и ш унқор,
Қ алм оқни нг қў л и да қопти Бойчибор,
Ч ибор миниб келаётир калм оклар,
Бу ю риш да тўранг топибди хатар,
Х удо дегин, йиғлай бергин, муш типар.
Бойчиборни С уқсур кан из кўради,
У стида зингкийган қал м о қ б а л о д и (р ), *г
Бойчиборни ж уд а қичаб келади,
Б и лм ай м из ҳолим из кандай бўлади?
Қ ўнғи рот м улки бўлиб копти бесойиб,
А йрилдинг тўрангдан чочингни ёйиб,
Й иғлай бер, бувуш им, энди сарғайиб.
Н им а бўлса битта қал м о қ келади,
Б ун да келса билганидай қилади,
Қ ирқин ки зл ар бунда чувлаб қолади,
З ў р л и к билан сени келиб олади, -V
Энди бизга қиём ат кун бўлади.
Қ ирқин ки зл ар бари чиқиб қаради,
К елаётган бу қалм оқни кўради.
Ҳ аммаси чувуллаб ҳайрон бўлади,
Барчинойни бул ў ртага олади,
Қ ў л кўтариб дуо қи либ туради.
*г,
Б у сўзни С уқсур кан издан эш итиб, Барчин ҳам бир сўз деб
" V турган экан:
1V > Ь > > > Ь > Г > Ь > УН > ^ > )-> Ь> > ) - > )- > j - J "

115
 > У> } } > > > > > »
Ҳ ар нарсани айта берм а сўзинга,

< 4 < -K -K -K 4 < 4 < -e < -K 4 < 4 < 4 < -t< 4 < 4 < 4 < -K 4 < 4 < (< -K -t< 4 < x < 4 « -t< -t< 4 < -t< -t<
Д ўсту душ м ан кўри нар-д а кўзинга,
И лойим қум қуйилсин оғзинга.
Бу сўздайтиб Б арчин сулув туради,
Ж ап сар ёриб Ч илбир чўлга қаради,
Бойчиборм ан Қ ораж он ни кўради,
Кўп пуш аймон қилиб ойим ж илади.
Энди менинг ш ирин ж оним керакм ас,
М олу м улку хону моним керакм ас,
Ф асл и баҳор — гулистоним керакм ас,
Энди менинг ш ирин ж оним керакм ас.
К ўролм адим Б ой син-Қ ўн ғи рот хонини,
О леин эгам берган ш ирин ж онини.
Бий бобомнинг м улки бўлди бесойиб,
Й иғлайди Б арчиной чочини ёйиб,
К ани зларм ан бирга туриб сарғайиб.
Х азон уриб боғнинг гули сўлган ди р,
А ж ал етиб паймонаси тўлган дир,
М ени излаб бобом ўғли ўлганди р,
Қ ариндош и бул бехабар қолгандир,
Қ ўнғирот элдан менинг учун келгандир,
Б ул ал п л ар га келиб дучор бўлгандир,
Zr Б у қалм оқлар қи лган ича қи лган ди р,
Б адбахтнинг зулм ида тўрам ўлгандир.
■v Бу сўзни айтиб ойим йиғлаб турганди,
Y
Бош ида бўлм адим келган полвонди,
О талари бехабар бўп қолганди,
Б у бадбахтлар кандай азоб берганди.
Х удо деб йиғладим мен ҳам муғойиб,
Т ўрам нинг ўлиги бўлди бесойиб.
У зо к й ўлда м еҳнат қилиб ю рганди,
Ҳ ийлам ан қалм оқлар иш ни қилганди,
К ўролм адим ғариб ўлган полвонди.

Бу сўзни айтиб туриб эди, Қ ораж он ҳам ж овчи бўлиб бориб

*f* қолди. М уртини бураб, узангига оёғини тираб, б ахм ал уйга
қараб, Бойсарини сўраб, бир сўз айтиб турган экан:

Ғамли қу л л ар ўйлайдиган ўйдам и,

Д авлатм ан д л ар гургум али тўйдами,
Алп қизи бор Бойсарибой уйдам и?
С авл ат билан мен саллам н и ўрайм ан,
Н азар солиб бул эл л а р га қарайм ан,
Алп қизи бор Б ойсарини сўрайм ан,
Ю рт оғаси Бойсарибой уйдам и?
Ш овқим га ирғийди араби тулпор,
^ 'b ) ' ^ У у-)-

116
. г - } - ) - з - ) - г - > :■ > :-
Б и р нечалар ю риш имдан бехабар,
Б у л и б келдим мен хам хонга хизм аткор,
Алп қизи бор Бой сари да ишим бор.
Бой сари м азгилин келиб кўрам ан,
Й ў л и қса иш имни айтиб берам ан.
Ёд этиб йиғлайм ан қодир худойди,
Б у н да келиб кўрдим бул м азгил-ж ойди.
Алп К о р аж о н Б ойсарини сўрайди,
Ҳ ар та р аф д а турган х ал қ л а р қарай ди,
К о р аж о н қош ига ҳеч ким келм айди,
С ўзига ҳеч одам ж авоб берм айди,
Н е иш да ю рганин ҳеч ким билм айди,
У л ҳайтовур Бойсарини сўрайди.
Б и зга келди деб қи зл ар йиғлайди,
Қ о раж он нин г кўнглидагин билм айди.
Алп К о р аж о н ўз иш ини билади,
К ўнглида ш ум лик йўқ, тўғри келади, Ч*-
-V Ж о вч и бўлган, Бойсарини сўради.
К ўрган л ар кўн гли га ш ум лик олади:
4* « Б у л бир ёмон ўйда келган б ал о д и » ,
Ҳ ам м а бундан ҳ ади к олиб қолади,
С ўзига Б арчиной ж авоб беради.
Y Қ о р аж о н га қараб, Барчинн инг айтган сўзи: t
Ч<
1* г
Ў л ж а қилиб миниб кепсан човкар кўк, ^
Ғ ариб ликд а м ин ган ларга кўнгил тўқ,
С ўраганин г Б ойсарибой уйда йўқ.
Ғам ли қу л л а р ўйлайдиган ўйдадир,
Д авлатм ан д л ар яхш и м азгил-ж ой дадир,
М енинг отам чўпонларм ан қўйдадир.
У стим а кийганим ким хоб кў к эди,
С енга ў л ж а бўлган Ҳ аким бек эди,
С ўраган Бой сари нг уйда й ўқ эди.
К алм а ш аҳодат м усурм оннинг тилига,
Б и зл ар қолдик айролиқнин г ҳилига,
О там кетган Б ой син-Қ ўн ғи рот элига,
Қ айтган б ўлса уч ойчилик йўлига,
Ч#"
М усоф ирм из б излар қал м о қ қўлига.
О там олтой чи ли к йўлга боргандир,
Ў з эли д а қариндош ин кўрган дир,
Б еп арво бўп отам унда ю ргандир,
Б арчиной сўзингга ж авоб бергандир. >к
С ендай қал м о қ бир ш ум лик қип келади,
Ж у д а бизга қаттиқ иш лар қи лади,
М ен билувда от эгаси ўлади.

117
 С ендай қал м о қ бой отамни сўради,
Уч ойдан кай отам бунда келади,
Уч ойгача, қалм оқ, ҳ а л а к бўлм агин,
М уҳлатим битди деб қичов қи лм аги н,
Т ўқсон кундан бери сен ҳам келм агин,
Кета бергин, келган йўлдан қолм агин,
Кўп яш агин, кўп йилгача ўлм агин,
Я хш илик кў р , ём онликни кўрм агин,
Сен б и зл ар га бирор за л а л қилм агин,
Бой отам келганча бунда турм агин.
Ҳ ийлам ан Бой сари ни сўраб турибсан,
Бир куни Б ойсари отам келар-да?!

Барчин бул сўзни Қ о р аж о н н и н г кўн гли да бир ш ум лиги бор,

ёмон ўйда келган, таги бир уч ой м уҳлат олиб кўрам ан -д а, — деб
айтаётган эди. Барчинн инг кўн гли даги гапни Қ ораж он билмай
айтди: — Б и зга отанг бўлм аса ҳам м айли, биз ў зи н г билан V"
Х ^ гап и р и ш а берам из, биз аҳ м о қ бўлиб, йўл чангитиб дамба-дам
"Г келиб ю рм айм из. Сен тегадиган бўлсанг, у олади ган бўлса, ш ул
^ Г б ў л а д и . Б екорига ним ага кел ад и , деб, « Ж о вч и л и к н и н г ш аъни х^"
ш ул, бира-тўла битириб кетам ан», — деб Б ар ч и н га бир сўз айтиб
турган экан:
лГ
О стим да бедовим ўйнар юз алвон,
О лм ос п ўлат белда, эгним да қалқон,
Бу давлатни менга бергандир раҳм он,
Ж о вч и бўлиб сенга келди К о р аж о н .
У стингга кийганинг гулгун қи рм изи,
С ўзим ни англагин ўзбакни нг қизи.
Қ у л о қ солиб турди Барчинн инг ўзи,
А троф ида турган қанча канизи.
Б и зникид а ётир давл атл и ш унқор,
Д ўстим нинг отидир м уна Бойчибор,
Д ўстим учун бўлиб келдим хизм аткор,
Ҳ ар на сўзинг бўлса, бизга айтакўр,
С ўзингни опборар Қ о р аж о н ном дор,
Ж овч и бўлиб айтган сўзим ш ул бўлар.
Х аёлингга бош қа гаплар келм асин,
Бир нечалар сени йўлдан урм асин,
К елиш им ни душ м ан қал м о қ билм асин,
М ени қал м о қ деб кўн гли нгга келм асин.
Ҳ азил билм а Қ о р аж о н н и н г тилини,
Х оҳлайсанм и бий бобонгнинг у лини ?
Х ар н а деганингни айтиб борам ан,
I Қ андай сўз сўзласан г, мен ҳам билам ан,
Ҳ озир ўзим яхш и хизм ат қи лам ан ,
h> y> r> b> b> f > > > Ь > Ь > г > > > } > f > Ь -Т

118
 Н им а деб сўрасанг, ж авоб берам ан,

ч <•: <ч<ч <ч< -(<ч<ч <ч <ч <ч<4 <ч<ч <-(<ч <4 <ч <ч <ч <ч <ч <<ч <ч <ч <ч
Қ андай десанг, хонга айтиб борам ан.

Б у сўзни эш итиб, Қ о р аж о н га қар аб , К ораж он ни синаб, бир

^ с ў з айтиб турган экан:

"V Устим а кийганим яш ил кў к эди,

*t* Ў з эли н да ш оҳнинг ғамин еб эди,
х< Қ урсин А лпомиш , кўнглим йўқ эди,
Х^- Я хш им асдир, қурсин кўзи кўк эди,
Т ўқсон алп ичинда кўзга босганим,
Ростин айтсам , Қ о раж он дай бек эди.
Д авлатим дан адрас, ким хоб киям ан,
Ҳ акдан келган иш га бўйним иям ан,
А лпнинг зўри Қ о р аж о н га тиям ан.
Боғбон бўлиб ки зил гулни терам ан,
К анизим ияртиб мудом ю раман,
Қ ораж он бек билан ўйнаб-кулам ан,
Ростин айтсам , бирга ватан қилам ан,
Алп К о р аж о н билан даврон сурам ан,
Қ о р аж о н га тегсам дейман ю раман.
А лпларнинг сардори Қ ораж он номдор,
Б ў л акн и н г зўрлиги бу ерда бекор,
О л са Қ о р аж о н да энди ихтиёр,
С енинг ҳам ўзин гда менинг кўнглим бор.
Б ў л ак одам ларни нима қи лай ин,
М удом мен хам сенинг билан бўлайин.
М ени б о ш қаларга ўнглаб турм агин,
Ҳ ар кимни сен менга дучор қилм агин,
М енинг кўнглим сенда, кўнглинг бўлм агин.
И кковим из бирга-бирга ю рамиз,
Б ун да туриб ватан-рўзғор килам из,
Б у дунёни ш ундай бўлиб кўрам из,
Б олали -ч ақали бўлиб қолам из,
Қ ораж он бек, сизни ихтиёр қилам из,
Б и р га бориб м азгилингни кўрам из,
К ани зларн и биз хизм атга солам из,
Гапим ш улдир, сизи билан бўлам из.
$
Бу сўзни Б арчиндан эш итиб, Қ ораж он айтди: — Сен мени
қўйгин, бундай қи лм а, ин соф га келгин, м еҳнат тортиб Алпомиш
кепти, қан дай бўлса, қ у р у қ қолм асин, ш унга теккин. Агар сенинг
кўнглинг сидқи қалм оқда бўлса, қалм оқларн инг мендан бошқ?
■ \гб и р кам тўқсон алпи бор, ш уларн инг бирига теккин, сен мени
қўйгин, бўлм аса, боқиб ю рган сабилингни бош ингга қал п о қ қи-
<

либ кийгин, — деб хаёли қочиб, наш ъаси учиб, отнинг бошини

119
 буриб, йўлга кириб, ўзавони да кал м а айтиб ж ўнай берди. Бун инг V"
чини билан мусурмон бўлганини Б арчин билиб, Қ ораж он га қа-
раб, бир сўз деб турган экан:

К ўзим а кўринм ас баландм ан дасти,

Бир нечук сўзл ар н и н г тегар ш икасти,
Ҳ азиллаб айтам ан, тўрам нинг дўсти,
Ш ундайин йигитнинг борм икан эси,
М ундайғачоқ аҳ м о қ бўлгани неси,
Боғонағи сўзим ни айтм анг тўрама.
К ўнгилига оғир олиб қолм асин,
Мен ш ўрли дан кўнгли чўчиб ю рмасин,
Н им а бўлса бу сўзим ни билм асин.
С из эш итинг мендай ойим нолиш ини,
Берм ан буринг Бойчиборнинг бош ини,
r Билолм адим мен б екларнинг иш ини.
Мен ҳам сизга яхш и хизм ат қи лай ин,
Тўрам кепти, билиб хурсанд бўлайин,
t Бери келинг ю риш ини сўрайин,
х X
Т оза билиб вақтим хуш лаб турайин.
Н еча вақтл ар бизлар бўлдик интизор,
Билм асдан сўйлаган сўзларим бекор,
Қ ораж он бек, сизга айтар арзим бор,
О тингни уш ласин қирқин кан и зл ар,
О т бош ини буринг сиздай зўрабор,
Ч ақи рган да сенинг келм оғинг д арк ор,
Б еҳуда қолм асин мендай гаж акд ор.

Б у сўзни эш итиб, Қ о р аж о н зингкийиб бурилиб келди. Б а р ­ Г

чин отнинг ж иловидан уш лаб, кўнглини хуш лаб, К ораж онни
меҳмон қи л а бош лаб, остига либос таш лаб, зи ёф атга бир қўйни
•*» сўйди, гўш тни осиб, ш ўрвасига ҳам тўйди. Гўштини пиш ириб,
корсонга солиб, Қ ораж он нин г олдига олиб келиб қўйди. Т ўқли-
нинг гўш тини чайнаб, суягини пуркиб ю бориб, Қ ораж он ҳам
қайқайиб ўтира берди. Қ о р аж о н туриб айтди: — Қ ани , Б а р ч и н ,X
X Алпомиш бўлса келди, ал п л ар н и н г м уҳлати б ўлса битиб қолди,
^ . с е н нима ж авоб айтасан? Б арчин айтди: — А лпомиш келса, •
s- кепти-да, А лпомиш келди, деб мен А лпомиш нинг этагидан у ш - Х
Х л а б кета берайинм и? Б у л ал п л ар хам ум ид билан олти ойга ‘
^ м у ҳ л а т берган. Ҳ ар ким м айдонга от солади, отини ўздирган
одам олади. Ҳ ар ким нинг ўз кўнгли ўзидан қолади. М енинг
тўрт ш артим бор, ш ул тўрт ш артим ни қилган киш ига тегаман.
^ ,Х о ҳ и Алпомиш қилиб олсин, хоҳи қалм оқларн инг бири қилиб
олсин, ш ул сўзимни хон тўрам га айтиб бор, — деб бир с ў з Х
айтиб турган экан:
т .

120
 О т чопса гум бурлар тоғнинг дараси ,
Ботирни ингратар н ай за яр аси ,
К елган б ўлса Қ ўнғи рот элнинг тўраси,
Қ и р қ кун ли к йўл Бобохоннинг ораси,
Бобохон тоғидан пойга қилам ан.
К ўздан ёшин м унчоқ-м унчоқ тиздирса,
Қ ўш қанотнинг қуйруғини сўздирса,
Б обохондан пойга қи либ ўздирса,
О ти илдам бойбаччага ---- тегаман.
М ендайин ойим нинг ҳолин билганга,
О ш а ю ртдан м еҳнат тортиб келганга, X
Д уш м ан ларга қ о р а кунни солганга,
Ёй тортиш са, ёйи снимай қолганга,
М ен тегаман ш ул ёйандоз полвонга.
М ендайин ойим нинг ҳолин билганга,
М ени излаб ош а элдан келганга,
Ғаним кўрса қиём ат кун солганга, X
О ш а ю ртдан и зл аб ҳ ал ак бўлганга, X
М инг қадим дан' танга-пулни урганга Г
М ен тегаман ш ул қирағай мерганга.
С аваш бўлса, бул ш убаниб чиққанга,
К ураш қилиб тўқсон алпни йиққанга,
М ен тегаман нор б и лакли полвонга.
Ш ул сўзим ни айтиб боргин тўрамга,
З о ғ ҳам б ўлса қўн а берсин гулш анга,
Баб-баробар қилдим яхш и-ёмонга,
М ен тегаман тўрт ш артим ни қилганга. f
X
Айтиб боргин и зл аб келган султонга,
О тин тоблаб ки р а берсин майдонга,
Х абар бергин бари қал м о қ душ м анга,
X
Т алаб қи л са бари келсин майдонга,
Ҳеч қайси ҳам қолм асин-да арм онда.

Б у сўзни Б арчиндан эш итиб, Қ о р аж о н айтди: — Б ул ўйни г

сен ўнгғай топдинг, аёл ли к қилиб, мен ш уни дейм ан, деб А лпо->у-
> миш нинг этагидан уш лаб ўтирганда, ҳодиса иш лар пайдо бўлар t*
1 'э д и . Б ул иш инг бинойи бўлди, — деб Қ ораж он отланиб бораётиб
эди, бир кам тўқсон алп келаётиб эди, Қ ораж он нин г о л д и д ан i ^
чиқиб қолди. Тўқсон алпни нг зўри К ўкалдош туриб айтди: —
Қ ораж о н , қаёқдан кел аяп сан ? Қ о р аж о н айтди: — Ў збакнинг
қи зин ики дан келаяпм ан.
— Ў збакн инг қизин инг м уҳлати битди, учрадингм и, нима
ж авоб айтди?

1 -----------------------
1 Қадам. X

121
 — У збакнинг қи зига учраб келаётирм ан. У збакн инг кизининг
*+* айтган сўзи шул бўлди: «П ойга қи лам ан , отини ўздирганга тега­
ман; кураш да ал п ларнин г барини йи ққан га тегаман; ёй тортиш са,
ёйи синмай қолганга тегаман; минг қадим дан танга-пулни урган
қирағай м ерганга тегам ан», — деди.
Б у сўзни эш итиб, К ўкалдош алп айтди: — Ў збакн инг к и зи ­
нинг кўнгли менда, пойга бўлса, ўзиб кел м оқ К ўкдўноннинг
тани; кураш б ўлса, тўқсон алпни нг бирини қўйм асдан йи қм оқ "t*
'М" ф ақи р н и н г тани; ёй тортиш ганда ҳам менинг ёйим синмай қола-
ди; минг қадим дан танга-пулни депти, беш юз қадим дан танга-
пулни урам ан, минг қадим га борган сўнг, чоғлаб қўйиб юбора-
ман, 6у ёғини м уж м алтоб қи либ олам ан. Сен 6у остингдаги
олачани қаёқдан олди нг? — деди.
— Қ ўнғиротдан А лпомиш деган дўстим из келган экан, бул
ш унинг оти.
— А лпомиш келдим и?
— К елди, — деди.
— Ш ул ю ртлардан ш ул отини миниб, хотин олиб кетаман деб
аҳм оқ бўлиб ю рурм и?
— Ш ул отни миниб келган экан, — деди.
К ўса синчи деган синчиси бор эди, синчисига айтди: — Туш иб
ўзбакнинг отини кўр қани. Туш иб Б ойчиборни кўрди; қари члаб
кўрди: сағрисининг устидан қулоғининг ўртасигачайин тўқсон
*t* олти қарич чиқди, айил тортуви олтмиш уч қарич чикди. С ағриси-
ни силаб, бурнидан найча қўйиб, дурбин билан қараб кўрдиким , v
қўлтиғида тўрт ярим газ қаноти буклам -таклам бўлиб ётир.
— Қ андай экан ўзбакнинг оти? — деди.
— Ў збакнинг оти андай экан, ўзбакни нг ки зига бурилм ай қўя
-қўй , - деди.
Ч инингни айт,’ — деди. >#•
« о
'О тни таъ р и ф қилиб, чини ш ул, деб бир сўз айтиб турган
экан:
Й илқичи нда ўзи келган синлидир,
Т ўбиш қон туёқли, м арол беллидир,
А росат кунинда аж аб ҳолл и д и р ,
Қ им м ат баҳо экан ўзбакнинг оти.
М ин ганларнинг ҳ ақдин етар м ақсади,
Қ ўлтиғида тўрт ярим газ қаноти,
Аси л тулпор экан ўзбакнинг оти.
Ў зи ш ундай келган экан човкар кўк,
Қ уйруғидан берисинда кири йўқ,
К андай бўлса м ин ган ларга кўнгил тўқ,
М ен билам ан илд ам ли кд а мини йўқ.
Қ им тиса ўтади осмонда қуш дан,
Белига яраш ган к ар к кубба пуш тан,
Хеч кам лик бўлм аса йўрға ю риш дан,

122
 h) >)■ > ^ ^ f - ) ”Ь
Умид қилм а ой Б арчиндай бувуш дан,

< 4<4
Асил тулпор экан ўзбакни нг оти,
Буни м инган Қ ўнғи ротларни нг бекзоти.

■K-f<-K-f<4<-f<+<-f<<< <<4<4<4<4< <<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<<-f<4< <

"V Ўн икки ой сен отингни боқтирсанг,
Й ўл-й ўлакай йўлга гулм их тўктирсанг,
А вайлаб ўзади ўзбакни нг оти.
Бедов миниб, от абзали нг ш айласанг,
П ойга қилиб кўп ш ум ликни ўйласанг,
П ойганинг бош ида тортиб бойласанг,
Ўн беш кун илгари берм ан ҳайдасанг,
Б ў ш ал са ўзади ўзбакни нг оти.
А ввал қу л о к солгин айтган ти л л ара,
С енга тақдир қилм ас Барчин гуллара,
Ч опа берсанг олтойчилик йў л л ара,
И нгранса ўзади ўзбакни нг оти.
Қ ал м о қ эл д а от бўлм айди баробар,
У мид узиб кета бергин қалм оқлар.
Ў збакнинг қизи деб ҳ ал ак бўласан,
О тинг ў золм аса нима қи ласан ?
Бир ўзбакдан и зза бўлиб қоласан,
Б еҳуд а уриниб аҳ м о қ бўласан,
Б ул от н азар к ар д а, тоза биласан.
Қ аердан чопиш санг, аввал келади,
Тенг бўлам ан деган отлар ўлади,
Б арчиной ни ў збак оти олади,
Бош қа от м инганлар ҳ а л а к бўлади.
Ў рлаш ганм ан не иш ни қи лади,
Ф ой даси йўқ, ғариллаш и б ю ради,
Б екорга ўзини аҳ м о қ қилади,
Бар и ra n м айнага' йиғилиб келади,
Асил тулп ор бунда пайдо бўлади.

Бу сўзни эш итиб, К ўкалдош алпнинг аччиғи келиб: — М ендан

*|*бирон вақтд а сен ж одирим бўлиб, ўзбакни илгаридан ҳам кўриб,
ў зб акка йўлиқиб, сиёсатга отимни таъ р и ф қи л, деб сенга уч-тўрт
> ттанга берган эканда, чокдан бирон нарса олиб таъ р и ф қилдинг, —
*|*деб аччиғи келиб, синчининг икки кўзини ўйиб олиб қўйди. —
Х амма вақт ўзбакни нг оти менинг отимдан ўзганда, сенинг кўзи-
х гнгнинг хунини берам ан. Ю рин глар, А лпомиш нинг устига бора-
• миз, — деди. Қ о р аж о н ҳам қўш илди, тўқсон алп ж ам бўлди.
Хаммаси йиғилиб, тўкили б, А лпомиш нинг устига бориб қолди.
А лпомиш чодирда ўтириб эди, ш ундай қарад и , ҳар кал м ок­
л ар келаяпти: к ал л аси кападай, танаси тепадай, бутлари селанг-
>Л
•i»______________
' Мия.

123
 <Ч<Ч<Ч<Ч< *<4<4<4 <4<4<4<4<4 <Н<<4<4<4<Н<4<4!
"V^ лаб отнинг остига айм аш иб кетган. А лпомиш ўтирган ерида
сиёсат билан қаради. Б и р кам тўқсон алп отдан таппа-таппа
таш лаб, қўл қовуш тириб таъзим қилди; ақл и ш ош иб қолди,
табгиридан адаш иб, К ўкалдош алп К ўкдўноннинг устида бир ўзи
қолди, А лпомиш га қараб , бир сўз айтиб турди:
■V

Ган эш ит, ў збак, тилим дан,

К олм агин келган йўлингдан,
У м идинг узгил ж онингдан,
Умид қилм агин ёрингдан,
А йрилм а ки рди корин гдан,
Н им а иш келар қўлингдан?!
С ўз айтади мендай ал п л ар ,
М енга бўлм айсан баробар,
Б ул хотиним да ним анг бор,
Кет энди сендай баччағар.
Т ор бош ини чалар туман,
Ч ангалим а бўлсанг дучор,
Ў збак, қутулм оғинг гумон.
У стингга отлар соларм ан,
Ер билан яксон қи ларм ан ,
Ў збак қизини оларм ан,
Б и лганим дайин қиларм ан.
Ҳ ази л билиб турм а мени,
Ким аҳм оқ қип юборди сени?
К елганинг қал м о қ м азгили.
К ет, ў збак, тайин ўласан,
Т ур йўқол, ним а киласан.
К ўкалдош дей ди лар мени,
Кўп сарсон қи ларм ан сени,
М енга м аълум қи зни нг ҳоли.
О лсам деб ум идинг б о р д и (р ),
Н 4<4<4<4<4<4<4<4<4<H
Х азил билм а қалм оқлард и ,
Б у гапимни англаб билсанг,
Б арчинойнинг кўнгли б о р д и (р ).
Н еча м арта савол қи лган ,
Тегаман деб ваъда берган,
Ў збак қизин олм оқ бўлган,
Билгин бул К ўкалдош бўлган.

Бу сўзни эш итиб, А лпомиш ҳам К ўкалдош га қараб , бир сўз

айтиб турган экан:

Т икилсам қурийди д арёнинг гуми,

Н аъ р а тортсам қу л ар қўрғоннинг тими,
Б ун ча сўзни л о ф урм агин бемаъни,

124
< ^ < ^ < % '< 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < ^ < 4 < i < ^ < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 ! О тим Ҳ аким , мен ҳам Бойсиннинг хони.
К етган одам излаб бунда келам и,

f<-K -t<-t<4<-K -t<4<-K K <-t<4<4<-f<4<-t<4«4<-t<-t<4<4

К елган одам сендан кам роқ бўлам и,
Ў зи ў лм ай, киш и ёрин берами,
Ҳеч бир элд а сендай тентак ю рами,
Л о ф уриб ўзини бозор солам и,
Л о ф билан қўли дан бир ra n келам и?!
Беш айин чиқм айди м арднинг довуш и,
У руш ли кун Рустам дайин бул иш и,
Қ ай сард ай и н бордир анинг саваш и,
Ш ундай кунда ўлм оқ гуппининг иш и.
М айдонда л о ф уриб ул кун келади,
К ўтарилган ини биров билади.
А йналтириб бир қайсар солади,
А ҳм оқ бўлиб сендай қал м о қ ўлади ,
Л опп ини нг ж азосин ш ундай беради.
Ғ ар и б л и кд а ҳ аққ а ф иғон этарм ан,
Н ор кесар олм осни белга чотарм ан,
К и л и чи м а қи рм из қон лар қотарм ан,
Д учор келганингни кў к ка отарм ан,
И ш кўрсатиб, ёрим олиб кетарм ан.
Ж а ф о л а р соларм ан тандаги ж онга,
Х азон б ўлса зоғлар қўнар гулш анга,
А ж алли касратки тегар илонга,
Ҳ ази ллаш м а, қалм оқ, мендай султонга,
Сен м ард бўлсанг, чиқа бергин м айдонга,
О т-потингм ан отайинми осмонга?!
А лпомиш дер сенга берм айм ан омон,
Қ а л м о қ л ар га солайин охир замон.

Б у сўзни эш итиб, К ўкалдош ҳам бир сўз деб турибди:

Ў збак, эш ит менинг додим,

Е рни босган сиёсатим,
Б у ю ртда қолар ж асадинг,
Қ айтиб сен отасан отим,
К им га келади қувватинг?!
Сен ҳам , ў збак, аж аб депсан,
Гуппи сўз ўрганиб кепсан,
Н еча сўзни л о ф урибсан.
Қ и л ар м ан ер билан яксон,
С ў з айтарм ан алвон-алвон,
Э лингдан чиқибсан, полвон,
М ендан қутулм оғинг гумон.
Умид қилм агин ёрингдан,
О дам бўп чиқиб ш аҳрингдан,

125
 Бўйнингни узай танингдан.
М ен ҳам бўлсам м ард и майдон,
О мон кетмайсан бу ж ойдан,
С ендай неча полвон келган,
К елиб бу ю ртларни кўрган,
Ҳ аммаси қўли м да ўлган,
Қ олгани пуш аймон қи лган ,
Бош и гангиб, чўлда сарсон,
Э лин топмай, гаранг бўлган,
Ҳ ар ким ҳам дўғилиб кўрган,
Ким менга баробар бўлган?!
Ў збош им ча бу Қ ораж он
Сени бир кун топиб келган,
Бу ю риш инг бўлар ёлғон.
М ени билсанг ш ундай полвон:
Н е эр л ар кеп саваш қилган,
Бу тў қай л ар конга тўлган,
■V О т остида к а л л а қолган,
Х аммаси қўли м да ўлган.
*t*
Б у сўзни К ўкалдош дан эш итиб, Қ о р аж о н ҳам бир сўз деб
турган экан:
■

Г Эмиш дош им, ака, бундай қи ласан, ^

Б и р ўзбак деб сўзни л о ф и урасан,
Сен тилингни тортиб сўйла бу замон, Т
X#-
Ў збак муғум, арм он билан ўласан.
Б ул ўзбакни алп К о р аж о н билади,
Ч ан гал л аса, тоғни талқон қи лади,
Сен тилингни тортиб сўйла, бек оға,
А ччиғланса, м улкинг яксон бўлади.
Ўзи оғир, билм ас айтган додингни,
Ўт қўйиб куй ди рар, қалм оқ, ю ртингни,
Ҳ олин билм ай ҳ ар ким ҳ ал ак бўлади,
Г
Ким бунга тегинса тайин ўлади.
А нгламайди кўпинча айтган сўзингни,
Агар билса, ў яр икки кўзингни,
Я қинласанг, ў л ди ради ўзингни.
Ў рлаш ганм ан, ака, нима бўлади,
Б и р ҳодиса иш бўп бунда қолади,
Б екор кери ш ганлар аҳ м о қ бўлади,
Б арчиной нин г айтган ш артин қилади,
Ш арт битирган одам ёрни олади.
Т ўрт ш арт бую ргандир унда зу л ф ак д о р ,
К ораж он га тайин қи лган м уқаррар,
Ш ул ш артнинг пайида бўлм оқли д ар к о р ,

126
 Бекор гапнинг нима кераклиги бор!
Э лу х а л қ қ а юриб х абар берайин,
Х амма ҳам эш итсин, ани кўрайин,
Ким олади, ким қолад и, билайин.
Ў ртадаги ў збак қизи у д илбар,
У нинг учуй бекор ўрлаш не д ар к о р ?
Ж о н н и сотиб ўзиб келар бедовлар,
О тинг ўзса, ўзин гдадир ихтиёр, ^
Бунинг учун ўрлаш иб ётмоқ не д арк ор,
О ти ўзганга тегар Б арчиндай д илбар,
Бундайин беҳуда сў зл ар не дар кор.
П ойганинг пай ида энди бўлайик,
Қ алм оқш оҳга бориб х абар берайик,
Э лу х а л қ қ а ю риб ж арчи қўяй ик.
Х алойиқ эш итмай я н а қолм асин,
Эш итмаган кўп пуш аймон қилм асин,
Б и лм адик деб ичин уриб ю рмасин.
О тини совутиб майдонга келсин,
Ў ртадаги ўзбак қизини кўрсин,
О т б оққан лар чопиб пойгани қурсин,
О ти ўзган о л ар , ҳ алоли бўлсин.
Бу сўзни Қ о р аж о н туриб гапирсин,
Ҳ амма одам эш итиб буни тан берсин,
К ўкалдош ўр тада ўрлаш и б турсин,
К ўпдан қолм ай, 6у ҳам пойгага юрсин,
О ти ўзса, Б арч ин ш уники бўлсин.
X Г
Қ ораж он нин г сўзи ҳам м асига м аъқул бўлиб, *К ораж он рост
^ айтди», — деб, буёкдаги қўл қувуш тириб турган қал м оқлар: —
^ . Ё ш бачча экан бул ў збак ҳам , — деди.
Б и р нечаси: — Б и р ўзбак-да, — деди.
Б и р нечаси айтди: — . Ж у д а ҳадд и ли муғум зўр ўзбак-да,
К ўкалдош дан ҳайиқм ади, тилини тортм ай гапирди, сўнгги нав- ♦+* .
• батда Қ ораж он ора туш ди, бўлм аса, К ўкалдош ни бир ёқл и к ^
"Ч^қилар эди, хили иш бош лаб ту р ар эди, — деб хар қайсиси ҳар
сўзни гапириб ётди.
Э нди Қ ораж он бош бўп, пойганинг ҳ ар акатини қи лаяп ти . Х ат
Х#"ёзиб, Қ алм оқш оҳга х абар ю борди. Бир м аҳрам хатни олиб кетди,
' ким йўлиқса, х абар бериб бораяпти. Қ алм оқш оҳнин г давлатхо-
насига етди. Бир хизм аткор хатни олиб, Қ ал м оқш оҳга тутди,
Қ ораж он нин г м аҳрам и қайтди. Б ул хатни Қ ал м оқш оҳ ўқиб кўр-
ди. С айис хизм аткори га бую рди: — О тлар н и тобла, хўб парва-
риш қи либ кара, м англайларини сила, ўзбакни нг қизи пойга
■ч^бўлади, насиб этган олади. Ж у д а ях ш и қи з таъ р и ф и к е л а д и , ^
1" отини ўздирган одам олади, — деб қи ш лоқлари н и , бозорлари ни
ч ақтирта берди, ҳ ар т ао аф га хабар қи л а берди.
1*

128
 Қ алм оқш оҳнин г амри ш ундай бўлади,
Ҳ ар эл га ж ар ч и л ар х абар қилади,
Қ и ш л о қл ар га юриб хабар беради,
<О тига иш онган одам боради,
О т ўздирган бийнинг қизин олади »,
Э ш итганлар отни тоблаб кўради.
Билм аганга ю рур ш ундай билдириб,
Ш
ш уўххлли и к қи қилиб лио оир
бир нечани кулдирио,
кулдириб,
Э лу х а л қ қ а ю риб хабарни қилиб,
Ж а-1рглтi
ч иtjл"т-1
а рTiиtj ҳар
vn
бозорни u-ai/HrxMА
чақириб.
Х азон бўлм ай боғда гу л лар сўлибди,
К ўнғиротдан ҳам бунда одам келибди,
Тўқсон полвон кўп бир ч атоқ қилибди,
Б ой сари нин г қизи пойга бўлибди,
Б и знин г ю ртга ш уйтиб хабар келибди,
Я хш и қи з деб овозаси келибди.
М ард йигитлар от совутиб боради,
О ти илдам Барчинойни олади,
Қ ал м о қ юрти кўп ғалоғул бўлади.
Ҳ ар ким ўз ҳ олига отин кўради,
О ти ёмон кўп ирки ли б қолади,
К ўрайлик, деб катта-кичик келади.
К аш ал ғорда катта йиғин бўлади,
О йн али кўли га одам тўлади,
А лплар, бул ҳам ш ердай бўлиб айналиб,
Э латидан келган отга қаради.
П ойгага боргудай отни айириб,
Ш ул зам он м и р зал ар хатлаб туради.
П ойганинг бош чиси Қ о р аж о н сардор,
Т ўсат-тўсат келаётир қал м о қ лар ,
Ўн минг уйли Қ ўнғи рот х ал қи қаради,
Томош амон О йна кў л га тўлади.
>£■ r
П ойгага қўш иладиган отдан қалм оқларн и н г подш осидан ҳам
Ч ^ у ч от келди: бири олапоча тў р и қ от, бири бир ш ап ақ от, бирови
ўн бир минг тангага олган саман от. Қ алм оқни нг ю ртидан Бар-
чиннинг пойгасига йиғилган от тўрт ю з тўқсон тўққиз от б ў л д и .х х
> г Б о й ч и 6 о р билан тўп-тўғри беш юз бўлди. С инчилар беш юз отдан f
бўлагини кўриб қай тари б юборди: — Б у отлар бўлм айди, 6у узоқ
йўл, бул отлар й ўлда қолади, ичи куйиб бекорга ўлади , эгаси ҳам
у-сарсон бўлади, — деди.
П ойгачилар ҳ ар кунига от совутиб, ёлғон пойга қуйиб келади.
Бойчибор отларн инг чангини кўрм ай қолади. — «У йинда ўзган v
■^■чинда ўзади» деган ra n бор, ҳ ази л пойгада отнинг чангини f
кўрм ай қолади. Ч ин пойга бўлган сўнг қандай келади? — деб
қал м о қ лар боғонағи кўр бўлган синчига и зза беради. З ўрн и з ў р ^

5- 2699 129
 > )- > > > f > Ь > Ь > > > > > > > ) - > > > b t.
билади, валини вали билади, тулп орни тулпор билади. Тойчи
ўл аҳати да К ўкалдош нинг К ўкдўнони тулпор эди, ўзидан ғолиб
Бойчиборни кўриб, ваҳм босиб, емини олм ай қолди. — М енинг
отим касал бўлдим и, дарди ёмон ўсал бўлдим и, кўзинг бўлм аса
ҳам , қўлинг билади, бизнинг отни бир кўриб берсанг, — деди.
"V" Синчи К ўкалдош га қараб, бир сўз айтиб турган экан:
г V
Алп К ўкалдош , эш ит айтган сўзим ни,
• З ў р л и к билан ўйдинг икки кўзим ни,
С арғайтирдинг менинг гулдай ю зимни.
Ў зидан ғолибни отинг кўрган дир,
Б у л пойгадан ўзолм асин билгандир,
Ваҳм босиб емин олм ай қолгандир,
О тингнинг ғолиби Ч ибор бўлгандир,
Ў зингнинг ғолибинг Х аким полвондир,
Ш уйтиб отинг ўйлаб ваҳм қилгандир.
Х оҳи боргин, хоқи қўйгин, қ ал м оқ лар, >Z"
f
V Б екорига ҳ а л а к бўлм а, аҳм оқлар.
>z
Ў збакнинг қизидан ум ид қиласан,
Ҳ олинг билм ай сарсон бўлиб ю расан,
Б еқуда отингга зулм қи ласан,
О лолм ай сан, сарсон бўлиб келасан.
Ғам билан сарғайди гулдайин д ийдор,
С енга айтган менинг сўзим ш ул бўлар,
Бойчиборм ан отинг бўлм ас баробар,
Ҳ али ҳам сен қ а л а к бўлм а, қалм оқлар.
Бобохон тоғига сен ҳам борасан,
Кўп ж онингни қийнаб сарсон бўласан,
С арсон бўлган билан нима қи ласан,
Бир куни зингкийиб ўзинг қоласан,
v Э лга келиб сен ш арм анда бўласан,
r К ўзим ўйиб менга и зза берасан,
т Ў збакнинг қизини қайтиб оласан,
Э лда ю рган сен ҳам аҳ м о қ балосан,
Б орсанг сен, сарсон бўп бир кун келасан.
т,

Г
Б у сўзни эш итиб, ў л са ҳам бул тўғри гапирм айди, энди бул л ^
ўзбакнинг ёрдам ини олиб, гапирм оқ билан бўлди бунинг иш и, —
деди.
К ўкалдош отланиб, ҳам м а пойгачилар ж ам бўлиб, Алпомиш -
нинг танидан Қ о р аж о н пойгага бормоқчин бўлди. С аксон тилла
савдо қилиб Бойчиборни олди. Қ ариндош синиб қал м оқ лар Қ ора-
ж онни айнитди: — Б у л отинг бунча п у л л и к от эмас, синчинин!
^ пора олиб гапирганига аҳ м о қ бўлдинг, ўзбакни нг ёмон чўбирини “t*
ба^танд олдинг, бир четини ўзинг ҳам кўрдинг.
А лпомиш айтди: — Д ўстим , қари нд ош ларин г айнитган 6 h --v

130
 >> y>h>h}h>h>h>b>h>y>}>:- >>>f>f>Hf->3- >bt.
ч<ч<ч лан айним а, бир суриниб тур ар , сувдай оққан йўрға б ў л ар ,"^ "
нима д есан г, ай тганин гн и қ и л а р , отдан ж у д а кўн гли н г тў-
л ар , — дей ёти р. Қ о р аж о н ҳам: — Б и р савдо-да, айним ай-
ман, — деб ётир. Қ ал м о қл ар га кў з-кў з қилиб, ш ундай иш б ў -х к
л и б , Қ о р а ж о н Б о й чи б о р н и м иниб, п о й га ч и л а р га ар ал а ш и б t*
i< 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 <

турибди.
А лпомиш ўз ю ртидан келган отга бағир босиб қолган. О т /-
кўзидан ғойиб бўладигандай бўлди, шу ш аҳарда қоладигандай h
бўлди, я к к а м озор бўп ўладигандай бўлди. Қ ораж он га қа-
раб: — Бир келар м ўлж алингни айтгин, — деб сўраб турган
экан:
Т
К ораж он бек, мен ҳам сенга қарайин,
Бир келар б ўлж али н г сендан сўрайин.
Т ойрилм асин бош да тож и давлатинг,
Белин гда я р қ и л л а р кескир пўлатинг,
Ў йнайди остингда Бойчибор отинг,
Н еча кундир сенинг келар м уҳлатинг?
>л
i < л < ^ < ■( < i< 4 <

Ў з элин гда сен ҳам бексан, тўрасан,

Ж аҳ о н н и сайл этиб ўйнаб-куласан,
Кўп қалм оқм ан ёлғиз кетиб борасан,
Х абар бергин, неча кунда келасан? $
Сен кетган сўнг қолм ас менинг тоқатим ,
Бойчибор эди-ку менинг улф атим ,
О т кетган сўнг қолм ас менинг қувватим,
Н еча кундир сенинг келар м уҳлатинг?
Бебош қал м о қ бўлди сенинг ҳам ройинг,
Бундай кун да гапни гапга улайин,
^ v < 4 < 4 < 4 < 4 < - ( < ^ < < < 4 < -4 < 4 < 4 < 4 <

Бир келар бўлж али нг айтгин, билайин.

Ғам билан сар ғаяр гулдайин дийдор,
Б ул сенинг остингда кетди Бойчибор,
Х ар ra n бўлса, сенда бўлди ихтиёр,
О тга зал ал еткизм асин қал м о қлар,
А лбатта хабардор бўлгин, Қ ораж он .
Б ориб обод қилсам м ам лакатим ни,
Д ўстим , деб миндирдим сенга отимни,
Айтиб кетгин сен ҳам бир м уҳлатингни.
Кўп қалм оққа ёлғиз ҳам роҳ бўласан,
Н им а бўлса созигарлик қи ласан,
Айтиб кетган неча кун да келасан?
С алом ат бўлсин-да Бойчибор отинг,
Ш ундай бўлди менга қи лган хизм атинг,
Н еча кундир сенинг келар м уҳлатинг?

Б у сўзни эш итиб, Қ ораж он келар м уҳлатини айтиб, бир сўз

деб турган экан:

131
 О стим да ўйнаса араби отим,
М ен кетсам қолм айди, дўстим , тоқатинг,
Бору в қ и р қ кун, қайтув беш кун, бек дўстим,
Қ и р қ беш кун ди р, дўстим , келар м уҳлатим .
Ж аҳ о н н и сайл этиб ўйнаб кулм асам ,
Н ор кесар олмосни бел га чолм асам,
Қ и р қ беш кунда Бобохондан келм асам ,
Ҳам отингни, ҳам дўстингни ўлди де,
Я к ка м озор бўлиб ш унда қолди де.
>z
Ҳ ар ra n бўлса, яр атганд ан кўрарм ан,
Қ ўлим дан келганча хизм ат қи ларм ан ,
Я р аш и ққ а от кокилин ўрарм ан,
Н асиб этса қи р қ беш кун да келарм ан.
Ҳ ар талабин г б ўлса, ҳакдин тилагин,
Қ и р қ беш кун да бул йўлим а қарагин .
Ғамли қу л га эгам бўлгай м еҳрибон,
Иш бўлм ас қудратли ҳакд ин беф арм он,
f
М ен келганча д уода бўл, бегиж он,
Б у сў зл ар н и айтиб ўтар Қ ораж он ,
Ҳ ам роҳ бўлди менга беш ю зта душ ман,
Ё лғиз-да деб сен қилм агин пуш аймон.
Б у л ар ҳам қариндош , бирга борарм ан,
Қ ал м о қл ар м ан кўп ўрлаш иб кўрарм ан ,
Қ ўлим дан келганча хизм ат қи ларм ан ,
Беш ю зининг бири бўлиб ю рарм ан,
Н им а бўлса эҳтиёт қип кўрарм ан,
Ё м онининг й ўлда додин берарм ан,
Н асиб этса қ и р қ беш кун да келарм ан,
Х аф а бўлм а, дуода бўл, бек дўстим.
Х аёлингни ҳ ар т ар аф га бўлм агин,
Я х ш и л и к кўр, ём онликни кўрм агин,
М ен келганча, дўстим , х а ф а бўлм агин.
х r
Б у л сў зларни айтиб, пойгачилар ж ўнаб кетди. А лпомиш чо-
Х ^д и р д а ўтириб қ о л д и . Қ и р қ беш кун да кел ар , деб вақтини хуш лаб
*|*турди. Э нди Барчинн инг қирқин кан и зл ар и билан С уқсурой
деган кан изи бош бўлиб, А лпомиш га овқат олиб, қи рқи н қи злар X
х ^ т о в о қ кўтариб, д астурхонга солиб, чодирга олиб келиб қолди.
К елса, пойгачилар ж ўн аб кетибди. А лпомиш га қараб, С уқсур
кан из бу сўзни айтиб турибди:
X Z
Х азон бўлиб боғда гул лар сўлибди,
О б ло сенинг ақли-ҳуш ин г олибди,
Б егиж он, бул иш инг ўсал бўлибди,
Бойчиборни, билдим , қал м о қ минибди.
М арднин г иш и эл д а ш ундай б ўлам а,

132
 О тидан айри ли б яёв қолам а,
Х аёлингга ш ундай гаплар келам а,
Ҳеч зам онда қал м о қ д ўстлик қилам а?!
М енинг м унож отим қабул бўлм ади,
Б егиж он, бўш лигинг сира қолм ади.
Сен бекор берибсан Ч ибор отингни,
Ф а л а к берсин қайтай кўнгил ш одингни,
Ҳай билм айм ан қиларм и хизм атингни?!
О ш а ю ртга келиб бундай бўласан,
И хтиёринг бир қал м о қ қа берасан,
Бир ғариб пиёда бўлиб қоласан,
Д уш м ан бўлса, нима илож қи ласан ?
Сен эш итгин мен дай м унглуқ тилини,
Я нги кеп кўргансан қал м о қ элини,
Сен билм айсан бадбахтларни нг сирини,
К уритм асин сендай м арднинг ш ўрини.
У чқур бўлсанг, қанотингдан қайрилиб,
Ю грук бўлсанг, туёғингдан тайрилиб,
Б екор қипсан Бойчибордан айрилиб,
А нглаб билгин, отинг омон келм айди,
К ўнглингдаги ўйлаганин г бўлм айди,
У лар душ м ан, сира д ўстлик қилм айди.

Б у сўзни эш итиб, С уқсур кан изга қараб, бир сўз деб турган
ж ан : 'V
Ҳ ар ким ўз ш аънига бекми, тўрами,
А ёлнинг ақи ли ақ л бўлам и,
Ш у гапинг ш аъним а тўғри келам и,
Д ўст деб менга ул душ м анлик қилам и?!
Б у насиҳат айтм а, сендай м уш типар,
Қ у л о қ соп эш итгин айтган нидога,
Б у сў зларни айтм а, кан из, садаға,
И ш имни солганм ан қодир худога.
А ввал обло, дую м наби бўлса ёр,
Ўн икки имом, чилтан бўлса ж иловдор,
И нш оолло пойгадан к ел ар Бойчибор,
Б у сў зл ар н и айта кўрм а, қи р қи н л ар,
Қ ораж он бек ш ум лик олса кўнглига,
Қ ораж он бек бир худога у рдирар.
К ўнглига қандайин ш ум лик келади,
Д ўст отини тутиб бундан ж ўнади,
Д ўст деганинг қабоҳат ra n бўлади,
Қ ораж он бек яхш и хизм ат қилади,
Х аёлин қочирса, осий бўлади,
Эси бор, Қ о р аж о н ўзи билади,
Б у гапинг, кан и зак, қандай бўлади,

133
 Т аваккалн и бир худога қи лади,
Кўп қалм оқм ан ёлғиз ўзи ж ўнади,
М енинг учун м еҳнат тортиб боради,
М ен билм айм ан нима азоб кўради,
Қ ал м о қл ар албатта таш виш беради,
Д ўст хизм ати, кан из, ш ундай бўлади,
Ў лм аса, бир куни келиб қолади,
Ш аъним а бу гапинг ном ард бўлади.
Сен ном ард билм агин бул замон бизни,
А ёллик қип билм ай сўйладинг сўзни,
Э ргаш тириб кепсан бул қирқин қизни.

Б у сўзни айтиб, кан и зл ар н и н г олиб келган овқатини еб, ф оти-

ҳани юзга тортди. Қ ирқин к ан и зл ар бу сўзни айтди:
"V-
т.
К ийгани гулгун қирм изи,
А қлингдолар ж оду кўзи,
Б и зл ар Барчинн инг канизи,
К елсин деган бийнинг қизи.
Қ и р қи н қи зл ар бош лаб борар,
О лди н ги зд а хизм ат қи л ар ,
Агар кўрсанг, йўлинг бўлар.
Э ш итингиз айтган сўзни,
М аҳтал қи лм ан г қи рқи н қизни,
Б арчиной ю борган бизни,
Қ ўйм ай оп кетам из сизни,
К ўрм айсизм и сарвинозни.
Б а л қ уриб ўтирган ўзи,
С изни элтар айтган сўзи.
Боғдочилган гулғунчалар,
Гулга яраш ган д ум чалар,
К елсин деган ойим чалар.
Агар кўрсан г, кўнглинг тўлар,
Б и л л а ю рсанг, яхш и бўлар,
К ан и зл ар бўлди м иннатдор,
К ўнглингда қолм асин ғубор,
С ирлаш сам дейди гаж акд ор,
С ўз айтади ж ам ъи қи зл ар .
Э ш итинг оҳу зорим ни,
Б ориб кўрсан ги з ёрингни,
Т ар қат черу ғуборингни.
Б арчин ш ундай г а ж а к д о р д и (р ),
Ҳ амма сизга и н ти зо р д и (р ),
Б ориб кўринг зу л ф ак д о р д и ,
Ў ғринча қ ал л и қ қ а борм оқ
Ў збак ю ртда расм б о р д и (р ).
1 >>>> >>>>>> >^>^>

134
"V- К ан и зл ар га қараб, А лпомиш ҳам бир сўз деб турган экан:

Б у л бориш , қи р қи н л ар , айб бўлм айми,

Бойсарибий билса, гина қилм айм и,
Эш итса, эл у х а л қ бизга кулм айм и,
Бу борувим менинг айб бўлмайми
О д ам лар ш аъним а ном ард қилм айми?!
Қ и зл ар мени лодон иш га солм агин,
Ёрим таъ р и ф қи либ ақлим олм агин,
Қ ўй, кан и зл ар , бундай йўлдан урм агин,
Қ и зл ар , бундай баринг йиғилиб келм агин, Sr
М ени ж у д а аҳм оқ, лодон билм агин, ч*
Сен ияртиб, эл кулдири б ю рмагин, Y
Ў ртага олиб кўп ш арм анда қилм агин,
Б о р а бер, кан и зл ар , ҳ ал ак бўлмагин.
С енинг билан ю рсам қандай бўлади,
Гап келса, бетима таъ на қилади. Jr
К анча одам хизм ат қи либ ю ради,
Бий қизига борсак айб бўлади.
Х изм атингдан, қи зл ар , кўнглим тўлади,
Б ул иш инг кўнглим а тўғри келм ади,
Қ андай одам кўрса айб қилади.
Б арчин сулув ўзин ўртага солади,
Бийнинг қизи ^ бул ^ ўртада
r қолади, ><
V I леҳнат
v l i Q т тортиб
т г т т м А бир
A u n кун
v \ / u отлар L',1 т '1п и
п т т т а г , келади,
М -
>л
„

Т С ўнгра билмам ким ники бўп қолади.

"V
Ҳ озир бориш им из беж ой бўлади.
К ан и зл ар , зўрлам а, кўнглим қолади,
т Гапирган сўзл ар и н г айб бўлади,
х<
Ў ртада қолгандир, ки м лар олади,
Ким оларин ж аббор эгам билади,
Б у сўзл ар и н г, каниз, айб бўлади.
Т ақдир этса, бир кун даврон суради,
Т акд ирга тан берса, яхш и бўлади,
Х удо қилган иш га банда кўнади.

Бу сўзни эш итиб: — У ғринча борм оқ ота-бобом издан қолган ■

♦j расм, деди. Б у л м аъқул туш айин, деди. — О та-бобомиздан
қолган расм экан, — деб бормоқни ихтиёр қилди. Б ул ўғринча
қал л и қ қ а бораётгандаги сўзи:
Y
Ҳ аким бекнинг билм аганин билдирди,
Ёрин айтиб ш одиёна кулдирди.
Қ изл ар н и н г сўзига ҳу р р ам бўлади,
Қ ир қи н л ар м ан бирга-бирга ж ўнади.
М аъқул билди кан и зларн и н г сўзини,
К учук босмас йўлбарс-ш ернинг изини,

135
T
■v Б ориб курсам дейди бийнинг қизини.
Т аъ р и ф бериб анинг ақлин олади,
>✓ К ани зларм ан бир-бирга боради,
Сой билан пан алаб ш унқор ж ўнади.
Бийнинг қизин курса кўнгли тўлади,
Қ и р қи н қи зл ар ўйнаб-кулиб боради,
Ҳ ар т ар аф га назар солиб қаради.
К ўп қи зларм ан билалаш иб ж ўнади.
Ў збакнинг расми ш ундай бўлади,
Ў ғринча қ ал л и қ қ а кетиб боради.
Қ и зл ар айтар: — Б изм ан бирга ю ринг, деб,
Ҳар замон пан алаб бориб келинг, деб, Т
Дам ба-дам вақтингиз хуш лаб туринг, деб,
К ўнглингиз тобласа кун да боринг, деб,
Қ андай бўлса аралаш иб туринг, деб,
Барчинойм ан бориб суҳбат қури нг, деб,
Н асиб қи л са кун да ўйнаб-кулинг, деб
r Ҳеч ким билм асин-да пасман ю ринг, деб,
Н асиб этса, бийнинг қизин олинг, деб,
К ўчманчи бўп келган элни кўринг, — деб.
Б у сўздайтиб қи зл ар кетиб боради,
Ўн минг уйли эл д о р алаб ю ради,
Бой сари никига яқин боради,
Бевақт бориб б ахм ал уйга киради,
Ш ул зам онда Барчинойни кўради.
Адаб билан бул ўрнидан туради,
Қ ирқин қи зл ар ҳозир бўлиб туради,
Бу қи зл ар д ан Барчин уяли б боради, ■v
И кковини қи зл ар яқин қи лади, Г
ч#-
Билаги дан Ҳ аким уш лаб олади,
Бекнинг вақтин қи зл ар хуш лаб туради.
Бийнинг қизин ж ам олини кўради,
К ўриб Ҳ аким бекнинг кўнгли тўлади,
Табассумман Барчин сулув келади,
Қ и р қи н қи зл ар хизм ат қилиб туради.
Ҳ аким бекнинг сиёсатин кўради,
Барчинойим иззат қи либ туради,
Қ и р қи н қи зл ар пайровинда бўлади,
И ззати д а бекнинг кўнгли тўлади.
С аҳаргача Ҳ аким бунда туради,
Тонг олди да тағи қайтиб ж ўнади.
Э л кўзига туш май бунда келади,
Н ам оз вақти чодирига ки ради ,
К унда қи зл ар хабар олиб туради,
Ҳ аким бунда аралаш иб қолади,
Б ори ш ли-келиш ли бўлиб ю ради.

136
 b> ^> f
Б у л ар га ҳ ар зам он қи зл ар келио, бир-бирини курио, сиру
ҳолини билиб, ш ундай бўлиб ю рди. Б у л ар бунда ш ундай бўлиб
"Ф турди . П ойгачилар йўл ю рди. П ойгачиларнинг бораётгандаги
Т . сўзи:
r H e қал м о қ лар ш ердай бўлиб,
Г
'V
Ҳ ар яғрини қи рдай бўлиб, Г
-v -
Беш юз отли бирдай бўлиб,
Қ истаб йўлда тўбичоқни,
О т бош ини қўйиб олар
Я қин қи л м о ққа узоқни.
О т чопиш са у зо қ йўлга,
Б и р-би ри кирм айди тилга,
Қ ам чи уриб Бойчиборга,
Қ ораж он ҳам борар бирга,
Й ўлдош бўлган сатта зўрга.
Қ ораж он ни м азах қи лар, хх-
Ш ў х ли к қип ўртага о лар, +
Б арчинойим нинг устидан VX-
Х ўп ў рлаш и б талаш бўлар.
Б ораётир лоловлаш иб,
Ганаси дарёдай тош иб,
Б и р х и л и ўтдай туташ иб,
Бад бах т чў лд а аҳалаш иб,
Қ о р аж о н отини қўш иб,
Б и р суриниб Ч ибор турар,
Энди ж уд а йўрға бўлар,
Кўп қал м о қ лар ҳ ади к қилар:
*К унба-кун ю рса очилар,
Ў збакн инг оти ҳий лагар, » . •v
Гумон қи лди кўп калм оқлар: -v
«Х айвон ҳам б ўлса ж одугар,
Й ў л л ар н и н г танобин тортар,
Б у л отдан ҳам м а бехабар,
Ў зарм и кан ш ул укағар,
Ф ар қ л ам ай д и ақли й ў қ л ар ».
Ш ундай бўлиб йўл ю ради,
г Зи лн и н г тоғига боради,
•V
Қ а л м о қ ш ундай айрилади.
>< Қ ал м о қ кетди ўйни ўйлаб,
К ўнглига келганин сўйлаб:
«Бобохонга етарм из, — деб,
Т ум ш уқ билан ўтарм и з, — деб,
Т екис йўлм ан кетарм из», деб.
К о р аж о н айри ли б қолди,
З и л тоғин белига солди,

137
 Бир йўл билан бора берди.
Бораётган Қ о р аж о н номдор эди,
З и л тоғида бир айдаҳор бор эди,
А йдаҳорга алп Қ о р аж о н дориди.
К ораж он бек энди ш ундай қаради.
Б ун да ётган айдаҳорни кўради,
О т тизгинин мунда тортиб туради,
А йдаҳор ҳам Қ ораж он ни кўрад и ,
Қ ораж он га аж д ар салом беради.
л у' (Ш о и р сўзи ш ундай ёлғон бўлам и,
А йдаҳор одам га салом б ер ам и ?!)
О стида мингани Бойчибор эди,
М ин ган ларга қутби зам он ёр эди,
Ж и л о в и д а чилтан, пи р лар бор эди,
П ирга салом берган айдаҳор эди.
Ж а ф о л а р га туш иб энди танда ж он,
Бундай кунда эгам бўлгай м еҳрибон,
А йдаҳордан ўтиб кетди Қ ораж он .
А зам атлар олмос бойлар дастига,
Ғаним туш ар кам давлатни нг қастига,
О щ илпИ 1ибо£отаидйна^
Т Т о ^ а ж ш Г ш н а д и З и Т т о и н н ш г устига.
Гбмса 'гакиб ГСТП^КбТШтТГкарадй” "
Й ў л да тўзиб қ а л м оқ кетиб боради,
Б у л тоғдан энкаииб номдор ж ўнали,
М^УМўй1ГКалмоқлар кейин қолади, ^
Й ўлнинг тўгасим ан қичаб ооради,
Н еча адир, белдан ўтиб ж ўнади,
М уродини яратгандан тилади,
Т акдири да ним а борин кўради,
Ч у , дейди, Ч иборга ғайрат қилади,
К а л м ок ^ зн н эг^ р и уртиб б д р зд и ^
К ўрйнм айди қалм оқларн инг қораси.
БбраРТггпт^КоркЖПЯЛАЯ ly p a c n
|Я қин колли Бобохоннинг о 2 д щ №—_

Бобохон тоғига етиб, Қ ораж он отга дам бериб ётди. Қ алм оқ-"«Z"
> Л л а р тумш уқни айланиб бораяпти. Бир нечаси: *Қ ораж он к ў р и н - ^ .
м айди», — дейди. Б и р нечаси айтади: * О тларн инг тўзонида
•ТГ чўбири билан тўбалаш иб ю ргандир-да, Қ ораж он ўзбакни нг oth ->Z
■ \^ни балан д олган, ул ўзбакни нг тани бўлган, қачон Қ ораж он бир
ҳисобда бор, у ҳам ўзбакнинг бири бўп сарсон бўлган». Қ а л м о қ -...
ларн и н г олди ҳаф та-ўн кун деганда Бобохон тоғига етди. Кейини>
чувалиб ҳали ҳам келаяпти, ж уд а ҳам ў л ди к, деб бораяпти. ‘ *
*t* К ўрса, Қ ораж он Бобохон тоғида ётибди, пойга қўядиган ерга
борибди. ^

138
 >>>> ^ > » i
К ўкалдош алп туриб айтди: — К ораж он , сен лот-манотдан юз
ўгириб, ислом нинг динига кириб, сеҳргар-ж одугар бўлиб, балога
йўлиқиб қолибсан. Ш у ёмон чўбир билан биздан бурун келибсан.
К ораж он айтди: С и злар билан бирга-бирга З и л тоғига
*| келдим , от чарчаб қолиб, кўп дилтан г бўлдим , зеҳним койиб,
йиқиб тўрт оёғини бўғиб, о рқалаб, йўлнинг тўтаси билан янгитта
ош иб келдим . Ў збакка иярсанг, азоб кўрадигани нг белгили

> >>
эди, — деб бир сўз айтиб турган экан:
'V r
Сен билм адинг бек оғангнинг иш ини,
Кел кесайик Бойчиборнинг бош ини,
Ў ртаголиб ейик анинг гўш ини,
Ш уйтиб қи л сак ўзб акл ар н и н г иш ини.
Сен эш итгин алп оғангнинг додини,
Кел сўяйик, у ка, ўзбак отини,
А рмонман кетмасин акан г хотини.
Ў збак билан гапинг бир бўп ю расан,
>/■ Сен ҳам ж уд а ўзбош им ча бўласан,

>>>>>>>
М ендайин акангни х а ф а қиласан,
Н ом ус-орни ким га олиб берасан,
Қ айси ўзбакни сен хотинли қи ласан ?
Ў збош им ча бўлиб элда ю расан,
Ёмон бўлсанг, сен ж у вар м ак ўласан.
Б и р ўзбакнинг қизи деб хам келганм из,

^ >^>f
Беш юз одам ҳ ал ак бўлиб ю рганмиз,
Н еча м арта биз м аслаҳат қилганм из,
С енинг ҳисобингни топмай турганм из,
Ў збак отин ўлдирм оқчи бўлганм из,
Ў збак қизин биз олм оқчи бўлганмиз.
Ў збакнинг отини нобуд қи лай ик,
О т гўш тига тўйсин барча халойиқ,
Бойчибор гўш тини овқат қи лай ик,
К елгин, ука, бир ваъд ад а турайик,
Ж у д а ҳам ўзбакнинг ишин қи лай ик.
Ё лғиз чиқиб ўзбош им ча бўлм агин,
> >>>>>>>

К ўкалдош акангни х а ф а қилм агин,

Ў збакл ар н и н г етагида ю рмагин,
Баччағарни нг айтганини қилм агин,
Қ андай бўлса, қариндош дан қолм агин,
Ў згаларни нг айтганига кўнмагин.
V'
Б у л сўзни К ўкалдош дан эш итиб, К ораж он ҳам бир сўз айтиб
турган экан:
•V’
Бу сўзингни, ака, сенинг қўяй ик,
О м ин деса париш таю м алойик,

139
 Я ратган раҳм ондан м ақсад тилайик,
К елгин, ака, К ўкдўнонни сўяйик,
Д ўноннинг гўш тига тоза тўяй ик,
Қ азисини ёлғиз сенга қўяй ик,
Ш ул сўзим ни м аъқул ден глар , халойиқ.
Х азон бўлм ай боғда гу л лар сўлм айм и,
О бло сенинг ақли-ҳуш ин г олм айм и,
К ўз ола қиласан Ч ибор отима,
Бундай бўлсанг К ўкдўнонинг ўлм айми?!
Ш у сўзим ҳам м ага м аъқул келм айм и,
К ўкдўноннинг гўш тин есак бўлм айми?
О т сўйм оққа ж уд а абж ил бўлибм ан,
О дам ларни нг кўнглидагин билибм ан,
Қ ассобликни ўзим м аш қ қип турибман,
Д ўнонни сўйм оққа, ака, толибм ан.
Х аф а қилм а Қ ораж он дай м ардингни,
Аввал ў л ди р ай л и к Д ўнон отингни.
Й ў қ ердаги сўзни л о ф и урасан,
О т сўймоқни ўзинг бош лаб турасан,
Ў лдирм оққа мен абж ил-ку, биласан,
А каж он, каттасан, кавак боласан,
^ Й ў қ ердаги гапни топиб келасан,
М енинг отим ўлдирм оқчи бўласан,
Эгаси йўқ, нима ж авоб берасан,
^ О т сўйм оқни, ака, мендан кўрасан,
А ввал сен отингни сўйиб берасан,
М
i v iен айтсам
hh и и п ’и м , кўнглингга оғир |оласан,
к у н 1 ' / | и н | | и ИКИ11 1ли|:ин.
± О дам ларни нг кўнглидагин биласан,
Я рам аган сўзни айтиб турасан,
Ака, ўзинг асли аҳм оқ бўласан.
Бу сўзни айтиб туриб эди Қ о р аж о н ,
К ал м о қл ар аччиғи келди ул зам он,
К ораж он га сира берм айди омон,
Ҳ ам м адан ай р и л и қ савдоси ёмон,
Қ ораж он га интилганди бу замон.
Б ар и қал м о қ бу ўртага олади,
Қ ораж он ёлғиз-да, нима қи л ад и ?
Б у қал м о қ лар кўп лик қи либ туради.
Қ ал м о қ бари хаста кўнглин хуш лади, ^
Қ ораж он нин г билагидан уш лади.
Й иғилиб қал м о қ лар зў р л и к қи лади,
Ў лдирм оққа кўзи қийм ай туради.
-2 Н еча сўзни 6у қал м о қ лар ўйлади,
Қ ораж он ни кулабанд қип бойлади.
Ҳ арчанд чирпиниб кўрди Қ о р аж о н номдор,

140
. . - : > > > > > > > > :• > r > :-> ?■ >
Қ ал м о қ кўп-да, бўлолм ади баробар,
З ў р л и ги н и билди рган ди қалм оқлар.
— Х азон б ўлса боғда гу л лар сў лар, деб,
А ж ал етса, паймонаси тў лар , деб,
Б ўш алса, бир куни ўзи борар, деб,
Ш унғит бўлди, бу ж уворм ак ў л ар, деб, —
Бош бўлиб К ўкалдош бойлаб таш лади, —
Ҳ ам иш а бизга чатоқ қилиб ю рар, деб,
Ў збак б ўлса ш ундай азоб к ў р ар , деб,
Қ ар ға, қузғун еса бунда қол ар , деб,
З ў р б ўлса бир К о р аж о н нам бўлар, деб.
Бой ловли қолгандир Қ ораж он номдор,
Бойчиборни ўртага олди қалм оқлар.
Ш ундайин ҳайвоннинг кўнглин бўлади,
Қ ал м о қ бари бул ў ртага олади,
Ҳ ар тар аф д ан унга арқон солади,
Бойчиборни энди йиқиб олади.
Бойчиборни ш ундай тортиб бойлади,
О ёғидан ўраб-кериб тай л ад и.
А ҳмоқ қал м о қ отга зулм қи л ад и , .
Т уёғига гулм ихларни уради,
У рган гулм их я л п о қ тизга келади,'
Б ад бах т қал м о қ отга зулм қилади.
Ч и н ги р и б 1 киш найди бойловли Ч ибор,
С иёсатм ан зар б кўрсатди қалм оқлар.
Бойчибор ҳайвоннинг кўнглин бўлади,
Т уёғига неча пичоқ уради,
Ш ундай қилиб отга азоб беради.
М ири ш корлар туяр пўлат добилди,
Бундай кун да отнинг ҳоли не бўлди,
Б ў ш ал са ҳам етолм асин деди-да,
О тга ж ой лаб олти чорак совунди.
Қ ораж он м ан Бойчиборни созлади,
Қ о р аж о н бойловли ётиб бўзлади,
Қ арам айди Қ ораж он нин г ю зига,
Ҳеч бир қал м о қ қ у л о қ солмас сўзига.
£ т
Қ о р аж о н билан Бойчиборни ш ундай қилиб бойлаб таш ладг
«Б ўш ал са, бир ку н л ар и бора қў яр , аж ал и етса, ўл а қўяр, иш қип
биздан кейин қолса бўпти», деб пойгачилар ж ам бўлиб, қатор
туриб, пойгани қўйиб ж ўн аб кетди. Бобохон тоғида ёлғиз қолиб,
Бойчибор билан Қ ораж он иккови бойловли ётиб, авлиёларни
ш аф е келтириб, 6у сўзни айтиб ётир:

1 Чинкириб.

141
 Барчанин г отаси ҳазрати О дам ,
П айғам барлик бўлди унга м усаллам ,
И броҳим , И см оил, М акк а м уаззам ,
Д инларни нг чироғи И моми А ъзам,
М уҳам м адга уммат, ҳ аққ а м усаллам .
А ввалам яратдин г сен О дам саф и ,
Андин пайдо бўлди сонсиз минг вали,
Ш айх А ҳмад, Зи н д а пил, И моми ш аф и,
О бло, сендан бош қа йўқдир мураббий.
С атқанг бўлай эр С улайм он пойи тоқ,
Қ ўқонга юборди мўйи м уборак,
Зи ёр ат айлайди насиб қи лган хал қ,
К арим сан, сам атсан, р асулинг б арҳақ,
Р аҳм айлаб, ёр бўлинг ночор қул л ар а.
М айдонда қилм адим Рустам нинг ж ан ги ,
Ҳ айбатим дан титраб кетса ф аран ги ,
Т ош кантнинг м улкинда эр бобо Занги ,
Т овба қилдим , мен гапирсам баланд-пас,
Б ул бандадан баланд бўлар чўпу хас,
С ахийнинг сардори ул С аид В аққос,
С адағанг бўлайин Ғавс билан Ғиёс,
Ҳ ақнинг хазначиси Х идири И лёс.
Ҳ ақ деб чиқар ғам ли қулн инг овози,
О тингдан айланай ҳ ақи қат қози,
......... Х ўж а Ҳ о ф и з Ш ерози,
С атқанг бўлай,
Гуноҳкор бандангм ан, раҳм он, бўл рози. г

X#- У мид қип йиғладим ҳазрати Н урдан,

Ғам тортган лочинни қутқаргин тўрдан,
А ввали облодан, дую ми пирдан,
М искин умид қи л ар А лидай ш ердан.
Л очиннинг қаноти бўлм асин майиб,
Б ал о га сабр этган ҳазр ати Аюб,
Уч юз олтмиш ўтган м ардони ғойиб,
Кам банданг м ақсадин тилар муғойиб.
Н имиш келсин кам банданинг қўлидан,
Ё м адад тилайм ан Ҳ азр ат А лидан,
У мид қилдим Ғавсул А ъзам валидан,
О тинг раҳм он, қай тар ш айтон йўлидан.
Х олиқсан, карим сан, қаҳри нгдан қутқар,
Гуноҳкор бандам ан, м ақсадга еткар,
Г С атқанг бўлай хў ж а Қ обил, А кбар,
С ам арканд валини нг чорбоғи дерл ар,
Ш оҳизин да, Э рдониёр, пайғам бар,
Х ўж айи Зум рати , Х ўж айи А ҳрор,
Бобо, я к к а пирсиз, Э р х ў ж а мозор.
Б у сўзларни айтиб йиғлар Қ ораж он ,
б » - > 5 - > ғ > » ! - > т > т > о т > » > » > ғ > » > ь Г

142
 > Ь > Ь >> > > > > > > > > > ! - > > > У >^>?- >
Бойчиборм ан м унда қолиб бул замон.
А рмонман бойланган Бойчибор эди,
Б ек А лпомиш ў з ю ртинда қўл берган
Р аж аб х ў ж а деган пири бор эди.
Ф а л а к титрар Қ ораж он нин г нолиш ига,
Б ан д а қўнар тангри қи лган иш ига,
Бобохонда йиғлаб эди Қ ораж он ,
Р аж аб х ў ж а пири етди қош ига.
К аром атм ан келиб х абар олади,
Қ ораж он нин г қўлин чечиб кўради,
Қ ораж он ни пир тар би ят қи лади,
К ораж он бек бул ўрни дан туради, ^
Ким чечганин ўзи билм ай қолади,
Б ойчиборни алп Қ о р аж о н кўради,
Ш ул зам онда отдан хабар олади,
Бойчибор бойланган, чечиб кў р ад и '.

К о р аж о н туриб, отнинг оёғини ечди. О т ўрнидан турди.

Э ш оннинг руҳунати отнинг сағрисини силади, қалм оқларн инг
солган совуни ж и риб ерга туш ди. О тни калта қантариб, тизгини-
^,ти эгарни нг қош ига ўраб таш лаган эди. К о р аж он отнинг устига
минди, от оёғини босолм ай турди. К ораж он : *П ойгага бекор
келган эканм ан, қал м о қлар н и н г кетганига анча вақт ўтди, агар
х л и л гар и д а н от ўзиб бориб қолса, дўстим нинг бетига қандай қа-
Т р а й м а н ? Б у л ю риш им бекор бўлди», деб пуш аймон қилиб турди.
Э ш оннинг руҳунати Қ о р аж о н га кўри нм айди, отнинг тўш ида ту- л!?-
,^)иб, К о р аж о н га бир сўзни айтди. К ораж он хиёлида «М енга *t*
Бойчибор гап и ряп ти », — деб турди. Б ул эш оннинг рухунатининг
айтаётган сўзи:
Г
Д ам ш у дам дир, ў зга дам ни дам дема, ’V
Бош инг эсон д авлатин гн и кам дема,
Қ олдим деб, К о р аж о н , сира ғам ема.
Ж а б р қилгин бундай ҳайвон ж онига,
К ам чи ургин гўш т кўтарган сонига, Т
х
Е ткизарм ан Б ой син-К ўн ғи рот хонига,
Қ олдим деб, К ораж он , сира ғам ема.
X $
V -------------------------
1 Ф озил Йўлдош ўғли 1936 йилда достонни қайта куйлаганда, Коражоннинг
пирларга сиганиш тасвиринн тушириб қолдириб, уни қуйидаш ча айтган:
Коражонни калмоқлар боғлаб кетди,
Бойчиборман ўзи ёлғиб колибдн,
Коражон чирпиниб шул замон тортди,
Ботлаган арконн узилиб кетди,
Ғайрати туташиб шунда Коражон
Ш у боғлаган банддан халос булибди.

143
Л< ^ < ч < ч < ч К ораж он бек, эш ит, айтган сўзим ди,
Э гар қош дан уш лаб юмгин кўзингди,
Энди билсанг мендан хизм ат л о зи м д и (р ).
Энди кетдим ш опарларим ёйилиб,
А рмон билан колм а мендан айрилиб.
Ў зингдан хабардор бўлгин, К ораж он ,
Бу сўзларни айтди руҳунати эш он,
Бойчибор гапирди дейди К ораж он .
«4<Ч<

Э нди ж аб р қилди отнинг ж онига,

К ам чи урди Бойчиборнинг сонига.
Қ олм ади-ку Бойчиборнинг тоқати,
i< i < 4 < 4 < 4 <

Ё зилгандир тўрт ярим газ қаноти,

К ам чи тортди К ораж он дай зўрабор,
Я шин дай бўп кўтарилди Бойчибор,
Б ал ки булут билан бўлди баробар,
К ўзин очиб қарар Қ ораж он номдор,
Я ш индай бўп on кетибди Бойчибор.
«Би лм ай қамчи урдим буни м у қаррар,
М ени кў к ка олиб кетди ж онивор,
НМ

Ў з тилидан айтиб эди Бойчибор,

Б ул иш лардан мендай б еклар бехабар.
К ораж он м ан , бунда кўнглим бузилди,
< <Ч<

Ёлғончи дунёдан ризқим узилди,

Д ийда гирён бўлиб бағрим эзилди.
Б ориб кўролм айм ан мен ўсган элди,
Ч< ^

Б ул отнинг кўн лига бир ш ум лик келди,

К о р аж о н бекнинг аҳволи не бўлди.
М ени кў к к а олиб кетиб боради,
Ч<Ч<

Б ош ларим айланиб, кўзим тинади,

Билм айм ан аҳволим қандай бўлади».
К ўзин очиб алп Қ о р аж о н қар ад и ,
Ер ю зида бедов кетиб боради,
Ч<

К ораж он нин г ҳуш и ў зига келади,

О дам дай бўп ҳ ар тар аф н и кўрад и,
К ал м о қл ар дан д ар а к кўрм ай боради.
Бойчибор боради ш ундай арки раб,
К

Т уёғида тўрт сихи бор я р ки р аб ,

. c K - K - S < < < < < ^<

И рғиганда қум лар кетди тирқи раб,

Бораётир чўлда ш ундай ш ирқираб.
Алп К ораж он ёлғиз кетиб боради,
Ч у дейди, Ч иборга ғайрат қи лади,
Я ш индай бўп чўлда оқиб боради.
П ойгачининг қорасини кўрм ади,
Қ ораж он дай м ардда тоқат қолм ади.
Э рдай бўлиб алп Қ о р аж о н оҳ уриб,

144
J ; + ) • ь ) - f - ) - ь ) - f - ) - -b)- f-)- ь ) - f ) - f ь ) - ь ) - f-)- :• Y
Б ораётир
f ------ г......... ёлғиз.. чўлл J арГ........ н и кўриб,^ 1-----’
Қ ал м о қл ар н и н г аэобидан кутулиб.
>у О т чопса гум бурлар т о р н и н г дараси ,
Ботирни ин гран тар найза яраси ,
К о р аж о н ҳам қал м о қ ю ртнинг тўраси.
К ў з юбортиб ш ундай чўлда қаради,
f Б ад бахт чўлда пой гачилар боради,
X#-
К уннинг ўзи пеш ин вақти бўлганда,
X >z
П ойгачининг қорасини олади.
Т ўсат-тўсат қал м о қ кетиб боради,
Н е бедовлар ж онни сотиб боради,
Би ровдан бирови ўтиб боради,
Ҳ айдовчига бул яқи н л аб қолади,
Я қин ерда қалм оқларн и кўради,
К ейнига Қ о р аж о н етиб боради,
Қ ал м оқл ар ҳам Қ ораж он ни кўради.
Бир нечаси бунга савол қилади:
— О тингнинг ж и ловин тортгин, Қ ораж он,
И л гар и да бориб қолди К ўкдўнон.
О тни қичаб энди қай да борасан,
I Л "Т-1 1 1 1 I . I Z I I ' . Z . ' . 1 1 " t I Ж I . 'Ж I i -г 'Ж /ж Ж Ч ' Ж ж' 'ЖI I

Г
Б орган билан бекор ҳ ал ак бўласан,
Б еҳуд а отингга ж абр қиласан,
К ўкалдош нинг олганини кўрасан,
Б еҳуд а ҳ ал ак бўп ним а қиласан?!
Б ун дай гапга қ у л о қ солм ас Қ ораж он .
Қ ал м о қл ар н и н г айтган сўзин билади,
П ойгачиман аралаш иб қолади,
Ҳ ақнинг яш инидай Ч ибор боради,
Қ ало mLcniz
м о қлn ар a n дт тан о и тўсат-тўсат
тх г /’ О 'г-'гхгг'О Т қолади, v r x тта ггы
X
Беш юз отнинг бири бўлиб боради.
><
Ў зган отни санар Қ о р аж о н номдор,
Қ ўқиб-буриб бораётир қалм оқлар.
«Я нгитда биз ў збак отин кўрдик, деб,
Ч у, деб у рар бундан кейин колд ик, деб,
С ени от деб б излар боқиб ю рдик, деб,
Ў збакнинг қизидан қу р у қ ко л д и к», деб.
Гоҳи тўп-тўп, гоҳи ёлғиз боради,
Б и р-би рига қарам айи н ж ўнади,
Б и р неча отлар сузилиб кейин қолади,
Қ увватин боринча қичаб кўради,
Қ арам айин бари отин уради,
Н е бедовлар суриб кетиб боради,
Я рам аган ёмон кейин қолади,
Ў збак қизи ш ундай пойга бўлади,
К им нинг оти ўзса, қизни олади,
А ланглаб қал м о қ лар кетиб боради.

145
 Ш у отлар бири бўп Ч ибор ю ради,
Ч у, дейди, Қ ораж он қамчи у ради ,
Ж у п та к таш лаб ирғиб кетиб боради,
Н еча отдан Ч ибор ўтиб боради,
Ўтган отни санаб кетиб боради,
О тлар н и н г ҳисобин Қ ораж он олади, Г
Алп Қ ораж он отга қам чи уради,
— г^ „ , >->
Г Бир кеча, бир кундуз чопиб боради. V,
Ш ундай бўлиб бораётир Бойчибор,
Т ў р т юз олтм иш отдан ўзди ж онивор,
Чопиб, ҳориб қолаётир тулп о р л ар,
Ҳ ақнинг яш инидай оқиб ж онивор,
Қ олган отдан алп Қ ораж он хабардор,
К ундуздай тизили б чўлда бедовлар.
Я на тонг отганча тинм ай чопади,
Н е бедовлар ж азоси ни топади,
Бир неча йиқилиб қумни қопади.
Ш ундай бўлиб алп Қ о р аж о н боради,
Ў зганини ж ам лаб санаб кўради,
К уннинг ўзи айни чош ка бўлади,
П ойгачидан тўрт от кам кеп қолади.
Ким илгари кетганини билм ади,
К ораж он дай ал п д а тоқат қолм ади,
У л тўрт отнинг ниш онини билм ади,
С ўрай деса ҳеч бир одам бўлм ади.
К ораж он чў лл ар д а ёлғиз боради,
Х удо дейди, отга кам чи у ради ,
Ж о н н и сотиб Ч ибор кетиб боради,
К ораж он бек ш ундай бўйлаб қаради,
Пешин вақти бир қорани кўради,
К ораж он бек чу деб ш иддат қи лади,
К ейнидан Бойчибор етиб боради.
Қ олм ади -ку ул қалм оқнинг тоқати,
Бораётган К алм оқш оҳнин г тў р ' оти,
Ш ундай бўлар тў р и қ отнинг одати:
Ета соп Қ ораж он ноевой сўради,
И кко вл ар и наш алаш иб қолади,
Т ў р и қ от одати ш ундай бўлади,
Қ изи б келиб энди қаерда турса,
Т урган ерда о л ақ ар о қ бўлади,
Бунинг оддтини К ораж он билади.
О т тизгинин бир тўхтатиб туради,
Ким кетди, деб бу қалм окдан сўради.
У __________ >z
"f*
У 1 Тўрнк.
4 > > > ) - > , > > > 5 -> О >>>>>> >

146
 Қ ораж он бек бул турганча бўлмади,
Ч ув, дейди, тағи ҳам бундан ж ўнади.
'V
Қ ал м о қ ҳам бул отга ш иддат қилади,
Т урган ерда оти қотиб қолади,
Қ ўзғалган дан ш ўрнинг оти қулади,
Э гар-абзал дар д и сар бўп қолади.
А йиқдай чингириб қал м о қ ж илади,
Ч ў л да бойқиш пиёда бўп қолади.
« Қ ал м о қ етса мени миндириб олар, деб,
Ж у д а менга қари ндош лик қи л ар , деб,
Қ арин дош -да, келса мени к ў р ар , деб,
Ҳ ар зам он кейнига бурилиб қаради,
К ейин қолган қал м о қ етиб кел ар , деб.
Қ ораж он энағар андай қилганди,
У нинг ҳийласидан отим ўлганди».
Я ёв бойқиш анча йўлни ю рганди,
Б арчиной ш ундайин пойга қилганди,
Н е калм оқлар чўлда сарсон бўлганди,
К ораж он бек ш ундай хизм ат қилганди,
Ё лғиз бир ч ў лл ар д а қичаб ю рганди.
Кун айланиб тағи туш бўп келади,
Тағи ш ундай бир қорани кўради,
Я қинлаб К о р аж о н ном дор боради, 1*
Б у отнинг аниғин энди билади.
О стида ирғийди бул тўбичоғи,
Бораётган К алм оқш оҳнин г ш апағи,
Ш ап ақ отга етиб борди Бойчибор,
Ш ап ақ бўлди Бойчиборм ан баробар,
Й ўл талаш иб чопа берди ж онивор.
Ҳ арчанд қичаб кўрди К о р аж о н беклар,
К ичағанм ан ўтолм айди Бойчибор,
И рғиса иккови бўлар баробар.
К ораж он бек аччиқ қам чи уради,
Ш апақм ан баробар кетиб боради.
Там билан сарғайди гулдайин дийдор,
Ж у д а дилтан г бўлиб К о р аж о н қайсар,
К анча отдан ўтиб борган ж онивор,
Ш ап ақ билан энди бўлиб баробар.
А ччиқ қип К о р аж о н қам чи уради,
Ш овқин бериб чўлда кетиб боради.
Ш ап ақ отдан ўзолм айди Бойчибор,
Ў зм оққа Ч и борда қувват қолм ади.
« Ж ай р ағи р га бул бир бал о бўлди, деб,
т
Ш апакдан ўтм ади, тоза ўлди, деб,
К урсин ш апақ, отни андай қилди, деб,
Ш унча отдан ўзиб келган ж ай рағи р, "v

147
 f > > )■>)■ >-)• ? -^
Ш ап аққа кеп мени дилтан г ки лди , деб,
Билм айм ан бул иш им қандай бўлди, деб,
Й ўл олм айди, отим кейин қ о л д и *, — деб.
К ораж он бек ш ундай ш иддат қилади,
К уннинг ўзи айни туш бўп келади.
Ш апақнинг олдини Ч ибор ўради,
О т бош ини кунга тўғри қилади,
К ўзлари чағилиб кейин қолади.
Ш ап ақ отдан Ч ибор ўтиб ж ўнади,
Ш апақнинг одати ш ундай бўлади:
Д убур эш итмаса кейин қолади.
Ш ап ақ отга қалм оқ қамчи уради,
Д убурни билм айди, кейин қолади.
Бекор қичаганм ан ним а қилади,
Бойчибордан от ўтмоғи қ и й и н д и (р ),
Кейинги қалм оқлар тўп-тўп ж и йилди,
Бош ' ю грук-да, ўзи назари Ч ибор
Бўлм аса ёлғизга ўтм оқ қийинди?!
Т оза ю грук, бунга онсон бўлади,
К анча отдан ўзиб ўтиб боради,
К ораж он ч ў лл ар д а ёлғиз боради,
К ўз ю бортиб ўнгу сўлга қаради,
Ч ўлда тағи бир бедовни кўради,
К ейнидан Қ о р аж о н етиб боради,
Бул отнинг аниғин тағи билади:
Ўн бир м инглик Қ алм оқш оҳнин г самани
Ч ў л л ар д а яр қ и л л аб кетиб боради.
Ғам билан сарғайиб гулдайин дийдор,
Бу қал м о қ ҳам Қ алм оқш оҳга хизм аткор,
П ойгага ш оҳининг отини чопар,
Бораётир Қ о раж он дан бехабар.
Ч ў л л ар д а яр қ и л л аб араби тулп ор,
И рғиганда тоғу тош лар гум бурлар,
С ам аннинг кетидан етиб Бойчибор
С ағрисига келиб оғиз солади,
Кейин қар аб ани тўлғаб таш лади,
И кки тулпор йўл талаш а бош лади.
И ккови баробар кетиб боради,
Б и р-би рига й ў л л ар д а рад беради,
К ораж он бек бунга ҳайрон қолади,
К алм оқш оҳнинг оти саман б а л о д и (р ),
Бойчиборм ан баробар кеп қолади.
Х арчанд ўйлаб борар К о р аж о н номдор,
I Y
Г
Боши, бошида.
г
148
^ 4 < -* + < + < 4 < -f< -t< 4 < -t< -f< -» < -t< 4 < -f< -t< 4 < 4 < 4 < 4 < -t< 4 < 4 < -(< -f< -!< -f< -f< -t< -f< 4 Бораётир йўл талаш иб баробар,
О қту ёқ келгандир бундай сам анлар.
О ҳ уриб тўкади кўздан ёшини
Ёлбориб худога солган иш ини,
Т ош га қар аб бурди отнинг бош ини,
Т ош локда қи лай деб бунинг иш ини.
Т ош локда чопади назари тулпор,
Бўйнин сузиб ирғир эди ж онивор,
Бир кеча, бир кундуз тош локда чопиб, ^
Туёғин олди риб, кейин қолд и рар,
Саман отдан энди ўзди Бойчибор.
С ам андан ўтди-да, тоқат қолм ади,
К ўкалдош н инг К ўкдўнонин кўрм ади.
Б ар а к ал л а , Қ о раж он дай м ардига,
Бек д ўстига бул қи лган хизм атига, ^
Ч идай олм ай ч ў лл ар д а ғайратига,
С и ра қарам айди отнинг бетига.
«Би лм ай м ан , К ўкалдош қай да бўлди, деб,
О ти ўзиб бадбахт бориб қолди, деб,
Агар борса, бир савдони қи лди , деб
Т ек ўтирм ас, бекка таш виш қи лди », деб
К ораж он бек ш ундай бўйлаб қаради,
М илдираган бир қорани кўради,
О лис йўлдан отни қичаб боради.
О ҳ урганда кўздан оқар сел об ёш.
Золим билан ҳар ги з б ўлм англар йўлдош , ^
Т ақи м ида беш юз ботмон калтаги,
Қ айқайиб боради бадбахт К ўкалдош .
Алп К ўкалдош ш ундай бурилиб каради, ^
Ч ув, дейди Д ўнонга қамчи уради,
Я ш индай бўп оқиб кетиб боради.
— Қ ани энди етиб ол, — деб боради.
Ш опириб ирғийди н азар и Ч ибор,
Б у Д ўнондан ғолиб келган ту лп орлар,
Ч у , деб камчи урди Қ ораж он қай сар,
Қ увиб Д ўнонига етди Бойчибор.
Алп К ўкалдош ш ундай бурилиб қаради,
Бойчиборм ан Қ ораж он бек келади.
«Б и ров буни чечкан», — деб гумон қи лади,
Ш ам олдай рувуллаб етиб боради,
К ўкдўноннинг сағрисидан олади,
К ейин кар аб силтаб отиб юборди.
Анча йўлга бориб туш ди К ўкдўнон,
К и р к минг кадим ўтиб кетди Бойчибор,
Я на ҳам ўзини ўнгғарди Д ўнон,
Ч иборнинг кейнидан етди ул зам он. ^

149
« Ч < ^ <4< <<4<4<4<4< ^<4<4<Ч<4< <<4<4<4< 4<4<4<Н Қ арсиллати б дум ғазадан олади, >л
У стида К ораж он билм ай қолади.
Кейин қар аб силтаб отиб ю борди,
Анча йўлга бориб туш ди Бойчибор,
Ўн минг кадим ўтиб кетди бу тулпор.
Ўзини ўнгғариб Ч ибор келади,
К ўкалдош илгари кетиб боради,
П ойганинг м азгили яқи н келади,
«Ў збек қизи м еники, — деб боради, —
Бул ўзбакнинг оти кейин қолади,
Барчинойим ф ақи р н и ки бўлади».
Ш у сўздайтиб ёлғиз кетиб боради,
Я ш индай бўп Ч ибор етиб келади.
Алп К ўкалдош ж уд а ҳади к олади:
«Ш ул ўзбакнинг оти тилсиз б а л о д и (р ),
Тағи ҳам ж аланглаб етиб келад и»,
Ч у дейди, Д ўнонга қамчи чолади,
Ҳ озир Д ўнон бир баробар келади,
И кки тўлпор йўл талаш иб боради,
Алп К ораж он К ўкалдош га каради:
— Акам эдинг, кўп ш ум ликни ўйладинг,
П ойганинг бош ида тортиб бойладинг,
Н еча кундан бери отни ҳайдадинг.
Қ ани, сенинг Д ўнонингнинг ўзгани,
Еминг ҳаклаб , сенинг ҳолинг билгани,
Г
Қ ани, бул отингнинг хизм ат қилгани, >л
Ў збак қи зин сенга олиб бергани, Г
Қ ани, ундан Бойчиборнинг қолгани?! ■V
Н еча кундан бери чопиб келасан,
Беш юз одам сарсон бўлиб ю расан,
О лам ан деб баринг аҳ м о қ бўласан,
Беҳуда зингкийиб ҳам м анг қоласан,
Ў збак оти энди ў зар , биласан.
— О стингда ирғийди Ч ибордай ҳайвон,
<< « i < i <

*+*
К ўтарилиб сўз айтм агин, К ораж он .
Ў збак қизи меники деб борам ан,
Ҳ ар қандай қилсам -да, ўзим олам ан.
Ж а ф о л а р га солиб энди танда ж он,
Ў зарм ан, деб кўтарилм а, К ораж он!
Уш бу дам нинг д ам ларин и дам дем а,
rK 4 < ffK -K

Ч иборингдан К ўкдўнонни кам дема,

Т илинг тортгин, аҳм оқ, сўзни л о ф урма.
Камчи босса яш индай бўп кетади,
Сенинг минган Ч иборингдан ўтади.
Устидаги мендай номдор тўради,
Бу зўрлигим юртга маълум бўлади,
^ ^ 4“ ^ f > >-> ^ f-j*

150
.■:У>У>У>УН>У>У>^>У>У>У>:>У>У>У>У>У>Ь>Ы
"V М енга душ м ан бўлган одам ўлади,
Х отинимни қайтиб ў зб ак олади,
Сен бир ўзим дан чиққан б а л о д и (р ),
О ти ўзганм ан бир ў збак нима қилади?!
К ораж он бек бунинг сўзин билади,
><
О лганингни кўрам ан, деб ж ўнади.
T
И/Tккови
irtrzxnwx /баробар
лотлтл й
мхўлда
утжп<1 боради,
nTTi*

Бир-би рини муш т таш лаш иб уради,

Биров-би ровига муш ти текканда, >л
Т ор чўққиси қулагандай бўлади,
К о р аж о н қайтм айди, навбат олади.
Гоҳ ер л ар д а қам чилаш иб, саваш иб,
Кўп х ар х аш а қи лар ақи ли шошиб,
Бедов отлар борар йўлда талаш иб,
Бораётир бир-бирим ан тиш лаш иб.
И кки тулп ор йўл талаш иб ю ргандир,
Қ анча қал м о қ Б ад бах т чўлда қолгандир,
Б арчин дейш иб сарсон бўлиб ю ргандир.
Б и р нечаси билм ас айтар сўзини,
Х удой галдиратиб қўйган ўзини,
С ира ҳам кўрган й ўқ ўзб ак қизини.
r ^
« Б у л ар н и н г келар м уддатидан ўтди», — деб А лпомиш бир
> /- баланд тепанинг устига чиқиб, дурбинини олиб, ш ундай йўлга *f*
*f* қаради. К ўрди: икки от йўлда йўл талаш иб келаяпти, бирини
дурбини билан таниди: бири К ўкдўнон. Бойчибор тўриқдай бўп-
кўринди. Т уёғидаги м ихлар озор берган, оппоқ кўп и кка ботган,
туёғидан чиққан тўзон билан тўрикдай бўп қотган. Бойчиборни"4^"
таним ай: «Ҳ ам отим дан, ҳам ю ртимдан ай ри лд и м », — деб беҳуш
бўлиб йиқилди.
Б арчин келиб, А лпомиш нинг холини кўриб, йиқилганини г
X кўри б, бош ини тиззасига олиб, бир сўз деб турган экан:
£ t
Н е сабабдан, тўрам , қаддинг бу килди,
Ж а л а д а й бўп кўздан ёш инг тўкилди,
Бир д авл атл и хоним , ҳолинг не бўлди?
Сен йиқилиб, қолм ас ойим қарори ,
X Ё асар қилдим и дев билан п ари ?
Сен эдинг-ку Қ ўнғи рот элнинг ш унқори!
С абил бўлм асин-да бобом ки рдори ,
О йим нинг қолм ади сабри -қарори,
Бош инг кўтар, Қ ўнғи рот элнинг қўчқори.
М ени и зл аб келиб бундай бўласан,
М ен билм айм ан ким дан зулм кўрасан,
К ўрдим сени беҳуш бўлиб борасан.
Й иғлатм агин мендай гул бувиш ингни,

151
 Ь ч кўзингни, кўтар, хоним , бошингни!
Бундай кун да, хоним , ҳ олинг сўрайин,
Х абар бергин аҳволингн и билайин.
Сен эш итгин мендай ойим сўзини,
Бундай х а ф а қи лм а бийнинг қизини.
М ендай ойим ҳ о линг сўраб турибди,
М ен билм айм ан нима зулм бўлибди,
Т арзин г кўрдим , ҳолинг танг бўп қолибди,
Билм айм ан аҳ волинг қан дай бўлибди,
Қ ирқин қи злар аввал сизни кўрибди,
У л кан и злар менга х абар берибди,
М ендай ёринг қо н л ар йиғлаб турибди.
V
Б у сўзни эш итиб, кўзини очиб, Б ар ч и н га қараб , бир сўз деб V
турган экан:
JL ч*
М ендай б еклар сенинг учун келгандир,
С енинг ш артинг, билдим , пойга бўлгандир,
Кўп қалм оқм ан Б обохонга боргандир,
К ораж онм ан менинг отим ўлгандир.
О т ўздириб қал м о қ сени олм айм и,
О ти ўзса, гапи м аъ қу л бўлм айми,
М ендай ғариб қо н л ар йиғлаб қолм айм и,
Сендай ойим қал м о қ билан бўлм айми,
М ендай тўранг тириклай ин ўлм айм и?!
Ҳ асратингдан беҳуш бўлиб ётаман,
Ю ртим кўрм ай, сарсон бўлиб кетаман,
Бундай бўлиб эл га бориб нетаман,
Б у сўзларни ўйлаб, қон лар ю таман,
Қ айтай мен ҳам беҳуш бўлиб ётаман,
Ётм аганда ёлғиз ўзим қайтам ан?!
Энди бўлдим бу ю ртларда хору зор,
т Бул иш ларни солган қудратли ж аббор,
Эгам паноҳ берса, бизга не ra n бор,
Қ ал м о қл ар д а ўлиб кетди Бойчибор,
И злаб келиб менинг ўлмоғим дар кор.
К ал м о қ келса, билм ам, мени нетади,
Қ иличига қи рм из қон лар қотади,
О т остида мени яксон этади,
О т, яр о к, асбоби мен д а бўлм аса,
З ў р л и к билан қал м о қ олиб кетади.
К алм а келар менинг ки зи л тилим дан,
П иёдаман ҳеч иш келм ас қўлим дан,
Қ ўлдан бериб, сендай зу л ф ак до р и м дан —
Мен энди айрилдим ки рди корим дан.
Пойга кетган қал м о қ йиғилиб келади,

152
 b > V » >
Л о ловлаш и б бир қиём ат қилади,

<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<4<ч<4<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<т«ч<ч<ч<ч<н
З ў р л и к билан келиб сени олади.
"У
Б у сўзни А лпомиш дан эш итиб, Барчин ҳам дурбин олиб
қараб , келаётган о тлар га қараб, бир сўзни айтиб турган экан:

Қ у рру-ё қу р , ҳайт-а, тўрам нинг оти,

О қ тўш им — яйловин г, сочим — ш ипиртки.
К уйганим дан гапни гапга улайин,
Т о ў л ган ча сайисинг бўп ю райин,
Эгам раҳм айласин қонли ёшима,
С абаб бўлиб қўш гин денги-дўш им а,
О лм осдай туёғинг қордай тўш има,
Қ ур р -ё қу р , ҳайт-а, тўрам нинг оти!
Ў йилм ай куйм асин кулбаи хонам ,
О ҳ уриб йиғлайди мендайин санам,
Қ ал м о кд а қолм асин гулдайин танам.
Ўн икки ой сени Бойбўри бокди,
Гарданингга Қ алди рғоч қўтос тақди,
Й иғлатм агин Барчин гулдай бебахтди,
Қ у р р у -ё қур, ҳайт-а, бегимнинг оти!

Zr
У зо қ йўлга кў з юбортиб қаради,
Билм айм ан ҳисоби қандай бўлади?
К елаётган чўлда отни кўради,
К ур ҳайт, деди, ж елагини булғади.
Х удонинг такдири ш ундай бўлади,
Х удо қи лган иш га банда кўнади,
М уродини яратгандан тилади,
•V
Т епанинг бош ида қар аб туради,
О тлар ройиш бул кўриниб қолади,
К ур ҳайт, деган Барчинойнинг довуш и
Бойчиборнинг қулоғига боради.
С у вл у қ тиш лаб ўзин отди Бойчибор,
К алта қантариб таш лаганди қалм оқлар,
Тизгини узили б кетди м уқаррар,
У стидаги алп К о р аж о н бехабар,
К ўкдўнондан энди ўтди ж онивор.
К ораж он бек энди буни билади,
Э гарнинг қош идан уш лаб келади.
Энди ж онивор ёзилиб ирғиб боради.
Алп К ўкалдош отга қамчи уради:
«Б у л ўзбакни нг оти ўзиб боради,
Б у л К ораж он бир балони қилади,
У кам менга душ м ан бўлиб боради».

153
 >1 > > > + > ) - > » :• > ь , -
Ф а л а к титрар алпнинг айтган д од и га,
Ҳеч ким тоқат ки лолм ас сиёсатига,
Қ улочлаб қамчи у p ap Д ўнон отига,
Қ арам айди қалм оқ олди-ортига.
С иёсатман алп К ўкалдош боради,
Бойчибор ғувуллаб кетиб боради.
Ҳ арчанд қичаб кўрди бундай зўрабор,
Бойчиборм ан от бўлм ади баробар,
И рғиганда гум бурлаб қолди ч ўллар,
Ж у д а ҳам бир д илтанг бўлди м у қаррар,
Б и р иш бош лаб Қ ораж он м ан Бойчибор.

Ш унда етолмасини билиб, Қ ораж он га қараб, К ўкалдош алп

бир сўз айтиб бораяпти: S'
Т
*V
>z
М ендайин акангнинг кўнглин бўласан,
О т ўздириб қайси гўрга борасан,
А кангнинг хотинин ким га берасан?
$ Бундай бўлсанг, сен ж уворм ак ўласан.
Сен эш итгин бек акангнинг додини,
Ж у во р м ак , ўздирм а ў збак отини,
Армонман кетмасин акан г хотини.
Айтган сўзнинг поёмини билсанг-чи,
Ш ум лик қилсанг, қон лар ютиб ўлсанг-чи,
И кки қўллаб я к ж и лов қип бурсанг-чи.
С енинг ўзинг юрган қандай балосан,
Э лу х ал ққ а ш арм анда бўп қоласан,
А канг тирик, чечангни ким га берасан,
Т орт, ж уворм ак, ўздириб қай да борасан,
Х отинимни ким га сарсон қиласан.
I
Бу сўзни эш итиб, Қ ораж он ҳам от устида бу сўзларни айтиб "'
^■ бораётир:
1*
Қ айтай, ака, сенинг кўнглинг қолади,
К ўнглинг бузуқ, хаёлинг бадга боради,
Асли кўнглим сенда эди, бек оға,
Б у Бойчибор ж и лов бермай боради.
Ш ундай бўлди менга ҳақн инг ф арм он и,
Кўп бўлади сендай акам арм они,
Кўп гапирдинг орт-сиртим дан бемаъни,
Т орта-торта қолм ади-ку Қ ораж он нин г дарм они,
О тга ўргатганм и Бойсиннинг хони?!
М ендай ининг ҳарчан д тортиб кўрад и,
С у вл у қ тиш лаб, суриб кетиб боради.

154
 р-Ь>
Т ак, дейди, чу-ҳа, дейди, ж ўнади,
Қ ораж он бек ўз йўлидан қомади,
Х арчанд бақирганм ан қу л о қ сомади,
^ Ч ингириб ортидан довуш килади,
Қ ораж он қарам ай кетиб боради.
'V « Ж у в о р м ак ў л » , — дейди К ўкалдош номдор,
О т тизгинин сақлаб олди м уқаррар. >У
Қ андай бўп илгари ўтди Бойчибор,
П ойганинг олдини олди ж онивор.
О лди н олиб борар бу Ч ибор оти,
Томош амон ўн минг уйли элати.
П ойганинг олдини олиб борибди,
М ам лакатга хўп овоза тўлибди,
Қ алм оқ, ўзб ак бари йиғилиб қолибди,
С аф -саф бўлиб томош амон турибди.
К елаётган ёлғиз отни кўради,
Б ойчибор деб ў збак хуррам бўлади,
К ўкдўнон деб ж ам и қалм оқ қаради,
К ўкдўнонга ҳеч келбати келм ади.
Б ар ч а х ал о й и қ л ар қар аб туради,
Бойчибор экани ани қ бўлади.
V '"
К ўкалдош алп ҳарчан д чингириб қолди, куйиб-пиш иб кўп
*t* довуш қи лди . Қ ораж он қу л о қ солм ай кетди, хоннинг Ч ибор оти
‘ пойга боши бўлиб, олди га ўтди. Қ анча қал м оқ чўлда тизилиб
келаяпти. Н ечови отини ураяпти, К ўкалдош кўп пуш аймон қи-
- лаяпти: «И л гар и дан ғамимни емадим, ёлғиз вақтим да отни хўб V
" V (айдаб кўрм адим , бу ўзбакни нг отининг бундай келарини билма-
дим , х ай р Қ ораж он қ у л о қ солмай кетди, қалм оқнинг бари қопти,
ўзим издан чиқиб Қ о р аж о н бизнинг иш имизни қипти, ўзбакнинг-ч^-
л^-оти пойганинг олдини о п т и » .
Х амма қалм оқлар ҳам пуш аймон қилибди: «Булай-ш улай
қилиб ўзиб келибди, ўзган билан ололм ас, йиғилиб борарм из,
хўп ч атоқ қип ту р ар м и з, олти ойчилик йўлдан кеп ўзбакнинг
олганини кўрарм и з, бориб қўлим издан келганча кўрарм и з, шун-
ча одам бундан қараб қолгандан кейин ў л арм и з». Ш ундай деб.
. қалм оқлар келаяпти.
Х оннинг Ч ибор оти пойганинг олдини олиб, ш аш ти б и л ан '* ''
келиб, бахм ал ўтовни етти м ар та айлани б, отнинг тизгининг
уш лаб Қ о р аж о н тўхтатди, Барчинн инг кан и злари йиғилиб етди.
К ораж он ни отнинг устидан олиб, гилам нинг устига солиб, бар-
дор-бардор қилиб кўтариб, б ахм ал уйга ки ргизиб кетди, қи злар
отни елдириб, совутиб турибди, оп кеп я к к а м ихга бойлади, тери
қотди. Барчин кеп, отни кўрибди, кў злар и н и ипак р ў м ол л ар
билан суртди, чанги, терини уш атди. О ёғидаги м ихлар oaop'f*
‘ бериб, хоннинг Ч ибор оти таппа туш иб ётди. Туёғидаги м ихлар-
/ ни кўриб, Барчин бир сўз деб турибди:

155
 А ҳм оқ қалм оқ отта зулм қилибди,
М енинг учун ҳайвон азоб кўрибди,
Ш ул мих билан Бобохондан келибди,
У л бадбахтлар беж ой иш ни қилибди.
Б унга зулм қилган қал м о қ бем аъни,
С енга қурбон мендай ойим нинг ж они,
Азоб кўрган хон тўрам нинг ҳайвони.
Ҳеч зам онда ш ундай ишни қилам и,
Ҳ айвонзодга ш ундай азоб берами,
М инган одам , бул бехабар қолам и,
Ш унча азоб билан бедов келам и?!
У л қал м о қ лар отнинг кўнглин бўлибди,
Бобохонда билганидай қилибди,
Т уёғига неча пичоқ урибди,
К ў рганларнин г бари раҳм и келибди,
Б у бадбахтлар ош а зулм қилибди,
М енинг учун кўп азобни кўрибди.
М уғойиб йиғлайди мендай м уш типар,
О т эгаси бу м азгилда бехабар,
Ў сал иш лар отга қилган қ ал м о қ лар,
М енинг учун азоб тортган Бойчибор.
Б у л ҳайвон га душ м ан қойил бўлибди,
Чин тулп ор-да, ш ул азобман келибди,
Ш унча ж ароҳатм ан хизм ат қилибди,
Қ и р қ кун чи ли к йўлдан пойга бўлибди,
Ш унча йўлдан ш у ж абрм ан келибди,
К ал м о қ ж уд а қабоҳат иш қилибди.
Кўп азоб берибди хоннинг душ м ани,
П ўлатни эри тар қи зл ар н и н г дам и.
Барчинойим кўриб ўйлаб туради,
У рган михи я л п о қ тизга боради,
Ч орсисин туёққа ёзиб солади,
Гул м ихларни тиш лаб суғуриб олади.
К ал м о қ деган ш ундай тилсиз б а л о д и (р ),
К ўнгли бўлиб бундай иш ни қи лади,
Азоб билан бу ж онивор келади,
Бу сўздайтиб йи ғлар Барчин зу л ф ак д о р .
С енинг азобингга кўнглим б узилар,
Кўп ж аф он и солган сенга қал м о қ лар,
К атти қ кунда азоб тортган ж онивор,
М ендай ойим бул йўлингга интизор.
Би лган ича қи лган сени бад б ах тл ар,
Б еп арво ўтирган д авл атл и ш унқор,
Х изматимни баж о қи лган Бойчибор.
Y £
^ Бу сўзни айтиб, отга м еҳрибонлик қи либ, банот тўрвага емни ^
д .и л и б кўчиб борган қўн ғиротлар ж ам бўлиб, йиғилиб, пойга

156
"V-кетган қалм оқлар ҳам келиб, бир нам тўқсон алп гуруллаш иб > <
туриб, «А лплар билан ўзбакни нг полвони ёй тортиш ар эм иш », —
деб овоза бўлиб, ҳам м а том ош ам онлар йиғилиб, ш унда О йна
л^-к ўл и га, Ч илбир чўлига томош амон тўлиб, ёйанд озлик қилмоқчи
бўлиб, бу ёй тортиш м окдаги сўзи:
ХХ' "V
Қ и зу ж увон саф -саф бўлиб туради,
Б арчинн инг устида талаш бўлади,
Ғ уруллаш иб неча ал п л ар келади,
Буни кўриб бир хил қи зл ар кулади
Б пи ур AUl*in
хотин ддеб
с и бари ш
(J a . y il 1 ундай
11jf қилади,
ГжД<лж1 1\ИЛ<1ДИ,и
Хотин топмай ю рган ш ўрли келади.
О л и с йўлга ниш онани қуради,
Н иш онани урган одам олади.
Қ ал м о қ ал п л ар бари қатор бўлади,
М ен урарм ан дейди кўнгил ки лади,
Б и р-би рига ал п л ар навбат беради,
П арли ёйни бул қўли га олади.
Ш иқи рлатиб энди ёйни тортади,
"V Ёйнинг ўқи бул ғувуллаб кетади,
Б и ри пастдан, бири балан д ўтади,
Бир х илин инг ўқи етмай ётади,
А ччиқланиб ёйни буклаб тортади,
У ш лаган п арли ёй синиб кетади,
И ккам тўқсон алпи тортиб ўтади,
К ўкалдош га энди навбат етади.
А ҳм оқ қ а л м ок ёйни қў л га олади,
«Б арчинойим бул меники б ўлади».
Ёйига К ўкалдош ўқни солади,
Н иш онага қар аб тўғри қилади.
Б о р , урдим , деб энди ёйни тортади,
Қ ў л д а ёйи чўртта синиб кетади,
Кўп қалм оқлар пуш аймон кип ётади,
Энди навбат А лпомиш га етади.
Ғам ли кун да тортар эди оҳу вой,
Бан дам десин, раҳм айласин бир худой,
Ўн тўрт ботмон биричдандир парли ёй.
П арли ёйни ш ундай қўлга олади,
К ўрган қал м о қ бари ҳайрон қолади.
Раббим дейди, энди ёйни тортади,
Н иш онага ўқи тўғри кетади,
Н иш онани урган ш ундай т ў р а д и (р ),
Б екнин г ёйи энди омон қолади.

"Ч< 't -
Бу ш арт билан қал м о қ сўзи бўлм ади.
М инг қадим ерни қадим лаб кўради,

157
 Т анга пулдан бул ниш она қи лади,
Ёйни қўйиб, м илтиқ отм ок бўлади.
Кўп деб қал м о қлар га навбат беради,
А ввал қ ал м о қ лар га навбат келади.
Қ ал м о қл ар нечови м илтиқ отади,
С аксонм ан тўқсонга
------------------------------------ ------------------ j ўқи етади,

Қ айси отса, й ўлда қолиб кетади.

Алп К ўкалдош ж уд а ғайрат қилади. Т

Қ алм оқни нг айтгани си ра бўлм ади,

О тган ўқи ҳеч бир гўрга бормади.
Алп К ўкалдош ш ундай кў злаб кўради,
Беш юз қадим ерга ўқи боради.
К ўкалдош н инг кўнглидаги бўлм ади,
Қ ал м о қл ар дан навбат ўтиб боради,
Н еча қал м о қ хўп тан бериб туради,
А лпомиш га тағин навбат келади.
Б ек Алпомиш хаста кўнглин хуш лади,
Й иғилган душ м аннинг сирин ф ош лади,
А нжом, милтиғини қў л га уш лади,
Қ ар аб ниш онани отиб таш лади.
К ўриб, бул қалм оқлар ҳайрон қолади:
« И лгари дан м аш қ қип ю рган б а л о д и (р ),
М инг қадим дан танга-пулни у ради,
Б ул ў збак ҳади сга ўзи б а л о д и (р ),
Ҳ али ёлғиз кўп иш ларни қилади,
Ҳ ар иш ҳам қўли дан бунинг келади,
Қ ўйган ш артнинг барин удда ки лади,
Бунинг билан ким баробар бўлади?!»
Б ар ч а қал м о қ шу сўзни айтиб туради:
« Б у л ҳам бир алп экан, ж у д а зўрабор,
Қ ал м о қ ю ртда йўқдир бунга баробар,
М инган оти тулпор экан Бойчибор,
Ё лғиз ўзи кўп иш ларни битирар.
К ўрган қал м о қ ҳам м аси ҳайрон қолди,
Уч--------------г
ш артнинг -------------------- олдини
- ш ^ул- Vў зб ак олди,
-------------------- •• ■

Энди ш артдан бори бир кураш қолди,

Б ойсарининг қизини ўзи олди,
Бизим қалм оқларн инг иши б ек о р д и (р )» .
X т
Уч ш арт ўтди, кураш тараддисин қип ётибди. Ўн минг у й л и -^
Қўнғирот одами, қанча қалм оқнинг одами йиғилиб, Ч илбир чў-
■■лига, О йна кўли га томош амон тўлиб, раста-раста, даста-даста
кур тортиб ўтирди. Том ош ам онлар: «К ураш ни кўрам и з. Тойчи-
Х хоннинг алпи билан Қ ўнғиротдан келган ўзб акл арн и н г алпи
*1 * кураш қи лади, кураш ж уд а қи зи қ б ў л а д и , кураш да қайсиси
зў р л и к қилса, ўзбакнинг қизини о л ади » , деб томош ам оннинг Ч^
’ Ў > ^ -Ь)" -b)- >-)►h ) h } -Ь)- h) fX *

158
 >» » - > ь > ь » » - » » » - > i-» » - Ь>Ь> ь> ь ,
:
<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<H< бари ж ам бўлади. К ўкалдош бош бир кам тўқсон алпи билан бир Z"
тараф д ан қатор бўлиб ўтирди. Алпомиш билан К ораж он бир Т
тараф д ан ўтирди, ўр тада анча ерни очиб қўйиб, чангиган ерларга
сув уриб, К о р аж о н ўрнидан туриб, бир хил кийим ларини чечиб '
кўйиб, кураш кийим ини кийиб, белини бўғиб, ш ундай айлана
берди. Қ ал м о қл ар айтди: «Ў зим издан чиқиб, Қ ораж он ҳам бало
бўлди. М удом ў збакни нг ёрдам ини олди ». Б у ёкдан Қ ўш қулоқ
алп деган алп м айдонга кирди.
Б у ал п л ар н и н г кураш аётгандаги сўзи:
Т
Ж а ф о л а р га туш иб энди танда ж он,
М ўмин қу л га эгам бўлгай м еҳрибон,
Т а р а ф тортиб бу м айдонда Қ ораж он .
Қ ал м о қ бари Қ ораж он га қаради,
« Б у л Қ о р аж о н бир балони қилади,
Ў зим издан бизга ёв бўп колади».
Қ ораж он нин г бир акаси бўлади,
Т а р а ф бўп Қ ў ш қу л о қ полвон ж ўнади,
«Қ ани мен ҳам Қ ораж он ни кўрай , деб,
Ж у во р м ак н и билганим дай қи лай , деб,
Бош им дан ош ириб ерга урай» деб
Ч ечиниб бул қал м о қ келди майдонга.
Қ о р аж о н га ал п л ар тар аф қилади,
Қ ў ш қу л о қ ҳам ш ундай бир зўр б ал о д и (р ),
К ураш -да, таъ р и ф и ш ундай бўлади:
Ш омурти ш охалаб ҳар ёққа кетган,
У чида чичқонлар б олалаб ётган,
И здан туш ган пиш ак олтойда етган,
М ундай қал м о қ қўли н булғаб келади.
Қ ораж он бек хаста кўнглин хуш лади,
Ж у п п ай қилиб ёқасидан уш лади,
Д устам он қип уни қоқиб таш лади.
Қ ўш қулоқн инг ш ундай ақи ли ш ош ди,
Қ ум ни қопиб энди ерга ёпиш ди.
Я на ҳам бир қал м о қ келди майдонга:
О дам туш мас бунинг айтган тилига,
Беш юз қулоч арқон етмас белига,
Д учор бўлди Қ ораж он нин г қўлига,
У ш лагандан отди Ч илбир чўлига.
К ўтарилиб тағи қал м о қ киради,
Қ ораж он бек ўзи ёлғиз туради,
Б унга дучор бўлган қалм оқ ўлади.
Б ул қалм окдир қал м о қлар н и н г равиш и,
О ҳ у р са олам ни бузар довуш и,
Тўқсон м олнинг терисидан ковуш и.
С иёсатм ан келиб м айдонда турди,

159
 b> ^> > > b > 4 -> f> ^ > b > ^ b f.
Қ ораж он тав ак кал тангрига қилди,
Бу қалм оққа энди яқи н л аб қолди.
К ураш м оқ ҳадисин ш ундай билади,
Алп Қ ораж он ётиб отар қи лади,
Анг эди, ул ш ўрли билм ай қолади,
Бош идан ош ириб ерга уради,
Т уш иб ерда пора-пора бўлади.
А ччиғланиб тағи қал м о қ келади,
Қ ораж он нин г иш ин бари кўради.
Қ аҳ р л ан са тош ни ёрар қаҳ ар и ,
Тўқсон норнинг гўшти бўлм ас наҳори ,
Ҳ ар изи га кетар анча баҳори,
Ш ундай қал м о қ келиб ки рди майдонга.
Ж а ф о л а р солгандир тандаги ж онга,
Х азон бўлса зоғлар қўнар гулш анга,
Д учор бўлди Қ о раж он дай полвонга,
У ш лагандан буни отди осмонга.
Т ағи ҳам бир қал м о қ келди майдонга:
О лтм иш қари олачадан қалпоғи,
Т ўқсон қўйнинг терисидан телпаги.
Ш ундай қалм оқ келиб кирди майдонга.
Қ ораж он бек ж уд а ғайрат қилади,
Қ айсардай бўп бул олиш иб туради,
К ейинга қай ириб ерга уради,
К елган қал м о қ армон билан ўлади.
Қ ораж он га пи р лар қувват беради,
Х удо дейди, бул м айдонда туради,
Д ўсти учун ж уд а хизм ат қилади,
Қ о раж он дан бекнинг кўнгли тўлади,
К елган қал м о қ сира омон қолм ади.
Қ ораж он бек ўзи танҳо турибди,
Н аш аванд қал м о қ лар алпи кўрибди,
Н аш асини хўп қўндириб олибди,
К айф ин чоқлаб бул м айдонга келибди.
r
V Қ о р аж о н га талаб қилиб турибди,
Н аш аван д таъ р и ф и ш ундай бўлибди:
Т ў р т юз тўқсон қулоч қў л д а ҳассаси,
"V С арҳовуздан катта эди косаси,
'V
Ш унинг билан ўн саккизта наш аси,
Тўқсон қари бўздан бўлган киссаси, £
Ш ундай қал м о қ айланади м айдонда.
Б и р-би рига қўлин булғаб боради,
Н аш аванд б ўлса ҳам бир зўр б а л о д и (р ),
И ккови ҳам кўп олиш иб туради,
М исли ерл ар ш удгордай бўп қолади,
V Н аш аванд-да, бўғуми бўш аб боради.
I

160
rrh>y>h>h>h>h>b>h>h>y> У> > > h>h>t>y>h>h>l

<< т < - ?
Б у калм окдир ж уд а ном дор, ҳунари,
Й ў қ эди бойқиш нинг ҳади с-ҳунари,
Кўп олиш иб, кам -кам кетди м адори,
К ўринг энди Қ о раж он дай ш унқори,

<;<<<<<
Қ ал м оқ билмай колди, ҳеч бир хабари,
Алп К ораж он кўкка отиб ю борди.
Б алки булутга ул бойқиш етиш ди,
Ж у д а ҳам ёзганнинг наш аси учди,
О см ондан келиб ер л ар га туш ди,
Куни битиб, ў л ар вақти етиш ди,

< « ч < -« ч < ч <

Ғ уруллаш иб қолгани кўтарилиш ди,
v#- Қ ораж он бек ёлғиз қилади иш ди,
Қ ал м о қ тар аф и д ан тағи етиш ди.
Қ алм оқл ар н и н г бунда ҳолин билади,
М айдонга келгани қолм ай ўлади.
Қ ораж онбек: — Б ари нг кел, — деб туради,
И ккам тўқсон алпни нобуд қилади,
Бул ал п л ар дан бир К ўкалдош қолади.
Алп К ўкалдош ёлғиз ўзи қолибди,
Ў зга ал п л ар н и н г бари ўлибди,
К ораж он бари га ғолиб келибди,
Кун ном озгар, энди кеч бўп қолибди,
К ураш га ул замон ж авоб бўлибди.
О дам тарқаб м азгилига борибди,
Ў рда бозор, ю риб ўйин қилибди,
К алм о қл ар н и н г кўпи изза бўлибди,
К анчаси бу ерга ётиб қолибди,
Тонг отганча м аслаҳатда бўлибди,
Н ечовларнинг вақти хуш бўп қолибди.
Бир оқш омни ш ундай қилиб ўткизди,
Н ом оз вақти эрта-м ертан тонг отди,
Ч ош када йиғилиб кетганлар кепти,
i

А лпларнинг каттасин навбати кепти,

« К ураш қи зи қ б ў л ар » , деб ҳам турибди,
К ечагидай бари келиб саф тутди.
Г
i < < < ( < ( <ч < + < -t< -f<

Ш унда кетган томош амон бари йиғилиб: * Кечагидан ҳам

> ^ у г у н қ и зи қ бўлар, ал п л ар н и н г зўри о ли ш ар», — деб турди.
Кеча қандай бўлса, бугун ҳам ш ундай бўп ўтирди. К ораж он га
А лпомиш туриб айтди: — Бугун туш майсанми майдонга, бугун
-талаб қилм ай турибсан? Б унга ҳам туш десанг, туш ам ан,
туш ган билан бундан омон топм айм ан, лекин бу ҳаддили зўр,
бунга туш сам , икки бош дан ўлам ан. Ўзим ўлгандан кейин сенинг
^ б е р г а н д авлатингни нима қилам ан. Б и знин г сири-ҳолим из бир-
» б ирим изга м аълум , илгаридан ҳам тўқайда айикдай олиш иб ёг-
ган одам эдик, улар н и илгари ҳам йиқитар эдим , энди калм анинг

6- 2699 161
^ ш аф оҳати — уш лагандан отиб ю бораяпм ан, қандай бўлса, бир " V

< 4 < 4 < -t< -f< 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < -K 4 < 4 < -K 3 < 3 < -K 4 < -f< -f< -« 4 < 4 < 4 < 4 < < 4 < 4 < 4 < 4 < -(
- қалм оқ қопти, бунга туш иб ўлгандан бир нима чиқарм и, ғайра-
тинг бўлса, кўрсат энди, — деб турибди.
х, А лпомиш чечиниб: — Х айр, ундай б ўлса, — деб майдонга
талаб ки ла берди. К ўкалдош алп туриб айтди: — Ў збак! Сен
X бундай бўйни йўғонлик қилм а, ғариби гўристон бўлиб ўлм а,
^ ҳал и ҳам қўй гин, ёрингдан ум ид қи л м а, ҳ а л а к бўп келган
. йўлингдан қолм а, шу ал п л ар ўл са, ўлсин, ўзб акни нг қизи беча-
Х т о қ бўп ёлғиз ўзим а қолсин, деб туриб эдим , сени илгаридан ҳам
ҳисоб қилганим й ў қ эди.
Б у сўзни эш итиб, А лпомиш К ўкалдош га қараб, бул ҳам бир
^сўз деб турган экан:
*t*
Ҳ ар ким ўз эл и га бекми, тўрам и,
Ўзи ўлм ай киш и ёрин берам и?
Бунча сўзни л о ф урм агин, сен қалм оқ,
К ел энди м айдонда тургин, ё аҳм оқ.
Б илм айм ан м айдонда ким лар ў лади ,
К ўтарилм а арзон бўлиб қолади,
Барчинойим бул ў р тад а туради,
Бийнинг қизи ким га такдир қилади.
М ени сен ўзингдан кам деб турасан.
К ўтарилм а, ж уд а аҳ м о қ балосан,
О лиш ган сўнг қанчалигим биласан,
К ўтарилиб, қалм оқ, нима қиласан.
Боғбон бўлсам , қи зил гулни терайин,
Ҳ ар на қисм ат ёзилганин кўрай ин,
К елгин, қалм оқ, бирга м айдон қи лай ин,
Н асиб этса, сенинг додинг берайин,
С енинг билан майдон қи либ кўрайин,
З ў р л и к қилсанг, такд и р га тан берайин,
V# К ўтарилм а, бир олиш иб кўрайин!
Б и лдирасан менга зў р л и к л ар и н гн и ,
Ў лдириб оласан Барчин ёрингни,
О лиш санг, синайсан ўзинг ҳолингни,
Ўз ж онингга сен қилм агин зулм ни.
Б и р ар осат бунда м айдон бўлади,
Т урган б арча томош ани кўради,
К им нинг куни битса, бунда ўлади ,
Қ олган одам бойнинг қизин олади.
V
Б у сўзни А лпомиш айтиб туради,
-jp. А ччиқланиб бул К ўкалдош туради,
Чечиниб, шу зам он белини бўғиб,
М инор дай бўп бу майдонга киради.

162
 Ь> ь> я> b > ^ f >
К урган одам бари ҳайрон қолади,
Б и з билм айм из қандай замон бўлади.

< 4 < T < -K 4 < -f< 4 < 4 < -f< -K -t< -f< -f< 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < - f < 4 « 4 < 4 < 4 < 4 < -
И ккови м айдонда айланиб турди,
Томош амон кўз юбортиб тикилди.
Ҳ амма бу ал п л ар га тиклаб туради,
Ш ер дай қайсар қўл булғаш иб келади,
Т у р п о қ л ар чангийди, тўзанг бўлади,
И ккови кеп белма-бел бўп олади,
Белм а-бел олиш са айри т бўлади,
З ў р деганинг м аълум бўлиб қолади.
Ш ундай бўлди анга ҳақн инг ф арм они,
Кўп бўлади ғам ли қулн инг арм они,
Ҳ арчандки чирпинди Бойсиннинг хони,
Й иқм оққа келм ади бекнинг дарм они,
З ў р экан К ўкалдош , ж уд а бемаъни.
З ў р қилиб, инграниб ш ундайин ш унқор,
К ўкалдош ҳам бўлди хонга баробар,
Ш удгордайин бўлиб қолди бу ерлар,
Ж у д а ҳам олиш ди бу икки қайсар.
И ккови қайтм асдан м айдон қилади
Ж о н бозори кўп олиш иб туради,
И ккови баробар келиб қолади,
Э лда ёлғиз бек А лпомиш т ў р а д и (р ),
К ураш да қувватин с ар ф қип ю ради,
Й и қм оққа қуввати бекнинг келмади.
К ўкалдош ҳам Алпомиш дан кам эмас,
М ени ўзб ак йиқади деб ғам емас,
О лиш ар м айдонда икки ш ағал мае,
И ккови ҳам бир-бирига сир бермас,
Б у л ар н и н г иш ини х ал о й и қ билмас,
И ккови бир-бирин ҳеч парвой қилм ас.
V
Ўн минг уйли Қ ўнғиротнинг қ и зл ар и билан, Барчин кан изла
ри билан томош а қилиб, б уларн инг олиш ганини кўриб, Ҳаким
Л ^ б е к к а қар аб , бир сўз деб турган экан:

О ч и л ар б аҳорда боғларнинг гули,

Гулни кўрса мает бўп сайрар булбули,
Н ар-м ода бўлибсиз бий бобом ули.
Й иқолм асанг, бизга беринг навбатди,
Ж у д а келди Барчин ёринг ғайрати,
У ш лагандан кў к ка отмай не бўпти?
Й иқолм асанг, тўрам , навбат тилайин,
Э р как либосини ўзим кияйин,
Б ор кучимни билагим а ж ияйин,
Б у л қалм оқни пора-пора қилайин.
>}>:■>> > ь > ь > т > > > > > > > ь -З *

163
К ал м о қ билан, хоним , бўлдин г б аробар,
С изни ж уд а м азақ қи лар кан и зл ар,
Б у қалм оқни кў к ка отсанг не бў лар?
И ш кўрсатсанг, менинг кўнглим топилар.
Б у сў зларни Барчин сулув айтади,
Б арчинойга навбат бергин, нетади,
М ендай ойим уш лаб кў к ка отади,
Қ и зл ар сизни нар-м ода деб айтади,
Қ изл ар н и н г айтгани менга ботади.
М ард лар олиш м айди, силтаб отади,
М айдон б ўлса иш кўрсатиб кетади,
Бўш одам нинг иши кейин кетади.
Барчинойнинг бундай кўнглин бўлм агин,
Кўп олиш иб, ўзинг ҳ ал ак қилм агин,
Қ и з б ола деб мени ном ард билм агин,
Б у сўзим ни, хоним , оғир олм агин,
Н авбат бергин, сира гина қилм агин.
М айдон кунда сенга ҳам дам бўлайин,
М ен ҳам энди бир олиш иб кўрай ин,
У ш ласам қалм оқни нобуд қилайин,
О ғир олм а, тўрам , навбат сўрайин.
Бу сўзларни айтди гул ю зли д илбар,
И кки полвон бўлиб турди баробар,
К ўп сўзларни Б арчин сулув айтади,
С ўзи А лпомиш га ботиб кетади.
Ж а ф о тиғи бул кун ж ондин ўтади,
А йрилиқ х анж ари бағрин йиртади,
Ў тдайин тутаниб ш унқор кетади,
Ғ айрати ғайратга бекнинг етади,
Ёр сўзим ан ш ердил бўлиб кетади,
Ч ирпиб К ўкалдош ни кў к ка отади,
Анча ер ҳавога чиқиб кетади.
Х алойиқлар кў к ка боқиб қаради,
О лчи -чикка бўлиб ш ундай айланиб,
Алп К ўкалдош бул осмондан келади,
К алласим ан келиб ерга уради,
К а л л ас и чиқиб боради,
Ш ундай бўлиб К ўкалдош ҳам ўлади.
Томош амон қал м о қ бўзлаб ж ўнади,
Қ ал м о қ х алқи ш ундай зарбни кўради,
Томош амон бари и зза бўлади.
«Армон билан, эсиз, а л п л ар ў л д и » , — деб
Н е гў зал лар кўзин ёш лаб боради,
К ораж он дан бари гина килади, «f
ч#-
Ш у вақтинда кураш охир бўлади.
Т ақдири га Қ алм оқш оҳ тан беради,

164
 Қ анча ам алдорм ан қайтиб ж ўнади.
Б и р нечаси кўриб гина ки лади,
Б ароб ар келм ади, ах и р ў лади ,
Н еча сўзни қал м о қ айтиб боради,
Қ ал м о қш о ҳ сўзига қ у л о қ солади:
« М енм анликм ан бизинг ал п л ар ўлади,
Ў збак иш и асли ҳ а қ деб боради.
Б и ровнин г хотинин қайтиб олади,
Ў ларм анн инг иши ш ундай бўлади,
Тан берм аган одам ш уйтиб ўлади ».
Қ ал м о қл ар ҳам рост, деб кетиб боради,
Т ойчихоннинг сўзи м аъқул бўлади.
Ш ундай бўлиб кураш охир бўлади.
Д авлатидан адрас-ким хоб кийдирди,
К им ки раним, хонум онин куйдирди,
Ҳ ақдан келган иш га бўйнин ийдирди,
Ўн минг уйли элатини ж ийдирди.
Х абар борди ш ундай отлар чоптириб,
Н ам ойиш га оқ ўтовлар ёптириб.
Э ли -халқи — барча йиғилиб келади,
Бекни сийлаб, яхш и хизм ат килади,
Б арчиной га тўй қилмоқчи бўлади.
О бгардонин ортиб ош паз келади,
Ч илбир чўлда тўйни бош лаб қолади,
Беш та-ўнта у л о қ таш лаб туради,
Б и р четида кўп кари ҳам қилади.

Ў либ кетди қал м о қ гачча,

Тўй бўлди Б арчин ойимча,
О лм оқчи Ҳ аким бекбачча,
Й иғилиш ган сатта норча,
К ўпкарини чопиб ётир
А ралаш иб соп бойбачча,
Тўй беради кўп кунгача,
У лоғига таш лаб турур
К атга сар ка, олапоча.
Б еҳ ад қўю сўқим ларни сўяди,
К унда ҳам м а қолм ай ош га тўяди.
К унига узм асдан у л о қ беради,
Ч и қ ар ган л ар танга-ти лла олади,
Ч ав ан д о зл ар катта унум қи лади,
Қ и р қ кунгача узм ай тўйни беради.
Ў йинчи, нағм агар бари келади,
Ў збак ш оирлари айтиб туради.
К елган одам сира қу р у қ қолм ади,
' > > :-> r > > > > > ^ > Я : > :•> :—

165
 b > f> b > f > ^ Ь |.
Ҳ аммаси ҳам анча нарса олади,
К и р қ кундан кай тўйлар охир бўлади, ^*
>Z S'
Б ир нечалар уйга тар қаб ж ўнади.
Б ойбаччалар бекнинг гирдин олади,
К уёв нўкар бўлиб бунда туради,
Ў збакнинг расим и ш ундай бўлади:
К и зу ж увон бари йиғилиб келади,
А ёллари тўққи з товоқ қилади,
К уёвнинг олдига ш ундай боради
O n борган таомни н ў к ар лар и еб, «г*
Т овоғига танга-ти лла солади.
Н е бир хотинлар вақти хуш бўп боради,
Г Анча танга бунда унум килади,
Ў ртага ўт ёқиб қи зл ар туради,
С алом солиб бекни бош лаб боради.
Ш у зам онда уйга яқи н бўлади,
Уй ичинда катта одам лар туради,
Санам қи злар бари йиғилиб қолади,
Барчинойни бул ўртага олади,
К адим ги расим и ш ундай бўлади,
Барчинойни қиз опқочди қилади.
Н е келин лар ю риб қизни сўради,
Б ир ердан буларни топиб олади.
И кки вакил ул мул л адан келади,
К елиб қизнинг ихтиёрин сўради,
У ялгандан қабул қилм ай туради,
Қ и з сўйлатар деган раем бўлади,
Қ и з гапиртган анча пулни олади, >z
Б арчин вакилини энди беради, ’V
Ҳ аким бекни бунда қабул қилади, Г
Гувоҳлар йиғинга ян а боради, ■V
П еш ини қайтариб м улла сўради, Г
Б у л гувоҳлар туриб ж авоб беради. *Г
г Z
Д ом ласи ваки ллари дан сўраб, булар ҳам гувоҳлигига бир
нима олиб, м улла хутбасини ўқиб, ни коҳ қилиб, м улланинг
сўраган сўзини в аки лл ар ҳам қабул қилиб қайтди. Ҳ акимбекдан
Х#"ҳам не ш артлар сўраб, ш арти, ш ароити билан қабул қилиб,
ҳамм а димоғи чоғ бўлиб, м азгилига қайтиб кетди. Б ахм ал ўтовда
ч им илдиқ тутиб, куёв н ў к ар лар и билан куёвни киргизм оқчи бў-
'л и б, бир неча хотинлар «кам пир ўлди» бўлиб, ўлганига бир нима
олиб, «ит ири лл ар » деган расм ини қилиб, бунга ҳам бир нима
бериб, ҳар зам он салом солиб, уйдан ичкари кириб, чим илдикда
"V ўтириб, олдига д астархон солиб, қўй ларн инг тўш ини пиш ириб
*t* олиб келиб, б уларн инг олдига қўйиб, хўп еб тўйиб, куёв нўкар-
л арга тўппи, рўм ол, сарпойлар бериб, ҳам м аси ўз р а с м и -қ а ъ д а -л ^

166
 V* ^ ь ) - f - ^ ь ) - ь ) ’^ -> f ^ -
*f*
V сини қилиб, куёв н ў к ар л ар чиқиб кетди, булар ҳам м азгилига ^
* f ж ой -ж ойи га қар аб кетди. Б арчинни бекнинг қош ига on келмоқчи ^
Y бўлиб, кўп қи зл ар ў ртага олиб, бахм ал қоп лаган оқ кигизга *f*
солиб, «қадим ги расм им изни қи л ам и з» , — деб қ и зл ар кўтариб,
*t* кўтаргани қуввати келм ай ҳ ал ак бўлиб, уйтиб-буйтиб олиб ке- ^
либ, Ҳ аким бекнинг қош ига олиб кириб, хотинлар расм ини қи-
либ, *чоч сий п атар » , *қўл уш латар ^и н и қилиб, бир неча ян гал ар X
*t* ш ўхли к қип туриб: «Н им а қи лсан гиз, ихтиёр ўзи н ги зд а», — деб
^ ш ўхли к билан бир нечаси ж авоб бериб, ҳар қайсиси ўз м азгилига
-^■ кетди. Б у л ўтов иккови га танҳо тегиб қолди. Ана энди Б арчи- *f*
■f* нойни н и коҳ қип олган сўзи:
•t'
V Э ш итингиз, б еклар, о ҳу зорини,
Ў либ кетган неча д уш м анларини,
Н и ко ҳ қийиб олди Барчин ёрини,
К ўнгилдан чиқари б кўп ғуборини,
Ў йнаб-кулиб тарқатган ди р черини,
О лганди р ш ундайин зу л ф ак до ри н и ,
К ўнглин хуш лаб бунда бул бекларини.
Б ан да кўн ар тангри қи лган иш ига,
У л кечаси бориб анинг қош ига,
Ў йнаш иб, қўл солиб қордай тўш ига,
У л кечаси ф ай зи саҳ ар бўлганда,
Б ек Ҳ аким қўш илди гул бувуш ига.
Н ам оз вақтигача ўйнаб-кулади,
Т онг отган сўнг бул ўрнидан туради, -v
И кк о вл ар и икки ж о й да бўлади,
О в л о қ ж ойга ўтов тикиб қўяди,
Б ек Ҳ аким ўтовга бориб ётади.
К о т / - Y - 1Т ГТ Л Х « Х Г Р Л О Т Х О A z x r x l l A t i T O 7 1 «
^
Х ар зам онда қи зл ар х абар олади,
Я н гал ар йиғилиб бунда келади,
Б и р х и л ян га *куёв товоқ» қи лади, Т
Т анга-ти лла товоғига солади,
Ў збакл ар расим и ш ундай бўлади:
Ч ош ка-туш да соп йигитлар келади, хх
^ Ҳ аким бекдан «куёв улоқ» сўради ,
С ўраган одам лар қ у р у қ қолм ади,
Б у л ар га хам битта сар ка беради,
Вақти хуш бўп булар кетиб боради.
Қ ораж он ҳам келиб бирга туради,
К ораж он ни яхш и и ззат қи лади,
К о р аж о н кўнглига ҳам м а қаради,
А лпом иш нинг бири бўлиб туради.
К о р аж о н ҳам и ззат-ҳурм ат кўради,
Ҳ ар куни бу ерда д аврон суради,
К ун айлани б ян а кеч бўп қолади.

167
 Ҳ акимбекни ян гал ар и олади,
Барчиной қош ига қўйиб келади.
Қ изу ж увон бари бунда жам бўлиб,
Т урур К о р аж о н га хизм атни қилиб,
Н еча кун лар бундай д аврон да ўтди,
Б у м азгилга келиб Ҳ аким ж ой тутди,
Бойсарига энди гапни ж ўнатди.
Б ойсарига энди хабар борибди,
Э латидан катта-кичик келибди,
Э лат билан м аслаҳатни қилибди,
Барчинни узатиб қайтм оқ бўлибди,
Бойсарибой борм айм анда турибди,
Б ў л ак эл кетмоқни ихтиёр қилибди,
Б ойсарига ҳарчан д зў р л аб кўрибди,
Э ли-халқи кўп насиҳат қилибди,
Бир нечалар кўп сўз айтиб турибди:
Қ изинг кетар, сен ҳам ганиб қоларсан,
Қ алм оқлардан кўп ж аф он и кўрарсан,
Б ул кўрганинг ҳали озли к қилам и,
Қ алм оқнинг ю ртида нима қи ларсан .
Сен қоларсан, кетар бундан элатинг,
С ўнгра учм оққа йўкдир қанотинг,
Ўн минг уйли Қ ўнғи рот сенинг қувватинг.
Эт қизувм ан бунда ёлғиз қоласан,
Ёлғиз қолиб кўп пуш аймон қи ласан,
А лбатта бирга борсанг, сен ҳам яхш и бўласан.
А ввал бир ran билан бунда кеп эдинг,
Т ойчихонни паноҳ берар деб эдинг.
Бунда келиб неча кун лар тургансан,
Қ изинг талаш , қан ча изза кўргансан,
Қ алм оқлардан не яхш и л и к кўргансан.
К аттам изсан, бундай ўрл аб турм агин,
Қ андай бўлса элдан ёлғиз қолм агин,
Қ изингдан айри ли б ғариб бўлм агин,
Қ ийин бўлар сўнгра элни кўрм агинг.
К елиб эдик, бирга-бирга борам из,
>^- Ҳ аким бекка шу ж авобни берам из,
Бундан борсак, К ўкқам иш га қўнам из,
Бойсин элни бориб ёйлаб ю рам из,
Қ урсин қалм оқ юрти, нима қилам из?!
Ҳ аким бекка нима ж авоб берам из?
Кетар қизинг Барчин зу л ф ак д о р ,
Ў рлаб сенга ёлғиз қолм оқ не дар ко р,
Қ алм оқнинг юртини қилм а ихтиёр,
М усоф ирлик ю ртдан кетмоғинг дар кор.
1

168
 > Ь > Ь > - Ь Т.
Бу сўзни эш итиб, қавм и-қариндош ининг гапига қараб, Бойса- "5Т
ри ҳам бир сўз айтиб турган экан:

Акам изза қилди Бойсин элида,

Т уролм адим К ўкқам иш нинг кўлида. ^
З ак о т деди, ўн тўрт м аҳрам бую рди,
М аҳрам келиб менга берди хабарди,
З ак о т деган гапга кўнглим қабарди Г
У лсиз эдим кўп ran ёдим а келди,
А камнинг сўзлари қаттиқ кўринди.
М ен ҳам айтган сўзга менм анлик қилдим, in 14, V
>Z Ўн тўрт м аҳрам ини уш лаб ўлдирдим ,
Г К аш алга кўчм оқни ихтиёр қилдим,
х»
С излар ҳам роҳ бўлиб ундай кун ларда,
Н еча ку н л ар К аш ал қараб йўл юрдим,
т К ўкқам иш дан чиқиб О й кў л га қўндим,
Қ ал м о қл ар алпидан кўп и зза кўрдим ,
К андай бўлса такдирим а тан бердим. Г
Қ арин дош лар, эш ит айтган сўзимни,
К ерак бўлса, олиб кетсин қизим ни,
Бориб мен акам а таъна бўлганча,
Қ ал м о қл ар ўлди рсин менинг ўзимни.
М ени билсанг, сира Қ ўнғирот бормайман,
Борсам ҳам мен бурунгидай бўлм айман,
Г А камнинг дийдори қурси н, кўрм айман.
К ўнглим синиқ эди, ҳолим билмади,
х^ Акам меии эл д а иззат қилм ади,
Г З ак о т деган одатини қўймади.
х< А камнинг зарбидан сарсон бўлганм ан,
Э лим дан айри ли б бунда келганм ан,
Кўп сўрасанг, тирик эмас, ўлганм ан,
Қ арин дош лар, гапни адо қилганм ан, -%/-
К етмоқ бўлса, Б арчинга ж авоб б срган м ан.
Бу эл л ар д а менга ўлм оқ л о зи м д и (р ), Х^
Х ар зам онда сўраб туринг Барчин қизимди. х^
Х^ Г
Бул ж авобни қари ндош ларига берди. У лар ҳарчан д зўрл аб х ^
кўрди, кетмоқни ихтиёр қилм ади. Қ арин дош ларинин г айтгани
-бўлмади, Ҳ аким бекка бориб қари ндош лари ш ундай билдирди: — 4*
Бойсарибий билан келиб, қайтиб элга боролм ай, сарсон бўлиб ]
қолганм и з, бирга кетсак, — деб бийга кўп гапириб кўрганмиз,-Л1-
катта-кичик ж уд а зў р л аб турганм из. Кетмоқни ҳеч ихтиёр қилма-
ди, қари ган да ҳам бунинг бўйни йўғонлиги қолм ади. Бул одам-'"
Х ^ л а р ҳар чан д зў р л аб кўрад и, одам нинг эсида йўқ гапларни гапи- .
ради: «Қ айтиб борсам , кўчиб бориб ўл, баччағар, ўғлим бориб •
ҳам ўзингни олиб келди, ҳам қизингни олиб келди, деб'

169
чуг бетимга таъна қи лади, ўлсам ҳам борм айм ан», — деб ўрлайди-
••• да, туради, — деди. Ҳ аким бек эш итиб: — Б у м усоф и рл и кд а .. .
суяги қолиб кетм асин, деб неча м арта одам юбориб кўрди. Ҳеч
^ сўз қопм ади, ҳеч ким нинг гапини қулоғига олм ади, ў з и н и н г х-1'
билганидан қолм ади.
Ш ундай бўп бул о рада қ и р қ кун ўтди, қ и р қ кунгача м асла-
ҳат қип ётди. Қ и р қ кундан кейин м аслаҳатни бир ерга қўйиб, ^
•f» Б ойсари қолди. Ун минг уйли Қ ўнғи рот Барчин билан кетмоқ-
чи бўлди. Б арчинни узатм оқчи бўлиб, куёвга «Э рга кўрсатди» , z
деган расм лари ни қилиб, бир қўйни сўйиб, чош ка вақтида *t*
уйига чақири б яхш и сарпойлар Ҳ аким бекка ёпиб, қаватида л ,
^ Қ ораж он га ҳам ёпиб, Б арчинни узатм оқчи бўлиб, узатаётганда-
ги сўзи:
2. V
•i*
Ч ечан лар эплайди гапнинг эпини,
Ш ул зам онда беш юз нории чўктариб,
О ртади Б арчиннинг қилган сепини.
Барчиной йиғлайди, кўнглин бўлади,
Т ғ Э насиман отасига қаради,
К ар аб турса элат кўчиб боради,
С уянчи йўқ, ота-эна қолади,
J Б у л ар қолиш ига Б арчин ж и лад и ,
«О та не б ўлд и?» — деб зў р л аб кўрад и,
Қ у л о қ солм ай Б ойсари ў р л аб туради.
Б и р йўрға устига Барчин м инади,
Барчннойим энди кетиб боради.
К ўнгили бузилиб, ўпка тўлади,
К ўнгили бузилиб, м ўнглиқ ж и лад и ,
Ўн минг уйли элат кўчиб боради,
О таси, энаси ш ўрнинг қолади,
Э сиз отам у л си з деди, ж и лади,
Й иғлаганм ан ним а илож ки лади,
> |г С епин ортиб энди йўлга солади,
Бойчиборни Ҳ аким га олиб келади,
Қ ораж он м ан Ҳ аким хон отланади.
Бедов минган от-абзалин ш айлади,
К елган лар элига талаб айлади,
Ч ў пон лар қур ҳай тлаб қўйни ҳайдади. ч<
Э либойлар қи либ ётир довриқн и, Т
Х айдади чўпонлар чори, совлиқни
К аш алдан Бойсинга талаб айлади, $
V К елган элат бундан кўчиб боради.

Б ойсари қизини узатиб, кўнгли бузилиб, ян а Б арчинга тасал

Ч ^ли бериб, бир сўз айтиб турган экан: $

170
 Ж он им болам , Б арчин, кўнглинг бўлмагин,
О там колди деб сен х а ф а бўлм агин,
Кўп яш агин, кўп йилгача ўлм агин,
Я хш илик кўр, ём онликни кўрм агин,

<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<-{<ч<ч<ч<ч<-Кч<ч<-Кн<-«4 <-е<-«ч<ч<ч«ч<-Кч
Сен борасан қариндош нинг ичига,
Ё лғизм ан деб, болам , йиғлаб ю рмагин.
М уна элда бойлик д аврон сурарм ан,
Ҳ ар ra n б ўлса тақдирим дан кўрарм ан,
Ҳ ар зам онда, болам , сени кўрарм ан,
То ўлганча дуогўйинг бўларм ан.
Э лу халқн и бундан бориб кўрасан,
Мен қолганга, билдим , х а ф а бўласан,
Б и зга қараб, болам , йиғлаб борасан.
Қ у л о ққ а тут, болам , айтган сўзимни,
Қ айтайин, ж ўнатдим сендай қизим ни,
Ёш тўлд ирм а сен ҳам н ар к ас'кў зи н гн и ,
Ж у д а х а ф а қилдим сендай қўзим ни.
> /• Й иғлам а, ж он болам , кўнглим бузилди,
К етиш ингни кўриб бағрим эзилди.
Х аф а қилиб бунда сендай санам ни,
Қ ўйиб кетма менга доғи-алам ни,
Т енгқури нгга қўш дим сендай болам ни.
Б у ю ртларга келиб ро ҳ ат кўрм адинг,
Қ ал м о қл ар д ан эм ин-эркин ю рмадинг,
Ш у кр у л и л л о , қ ал м о қ лар д а қолм адинг.
К етдинг, болам , қавм и-қариндош ингга,
Кўп савдолар туш иб бунда бош ингга.
Ж о н болам , отангни ҳолин билгансан,
О там деб ҳам м еҳрибонлик қилгансан,
Тўқсон алпга ёлғиз ж авоб бергансан,
Б ой сари нин г ҳолин билган боламсан.
Қ ий ғир деган қўш ўлти рар қиёда,
Н е кўриб-кечирдинг ф оний дунёда,
Қ и з ҳам бўлсанг, қилган иш инг бир нечадан зиёда
Р устам дайин иш кўрсатиб борасан,
С оғинсанг отангни, болам , кўрасан,
Э лу халқм ан бирга кетиб борасан,
Бой син-Қ ўн ғи рот эл д а д аврон сурасан,
Ҳ ар зам онда мени эсингга оласан,
Билдим сени, ош а х а ф а бўласан,
Бундан борсанг, бий бобонгни кўрасан,
Б ўлган иш ни унга м аълум қиласан.
Т ойрилиб бош имдан тож и давлатим ,
Б ойбўрига танҳо қолди златим ,
Қ из ҳам бўлсанг, мен суянган ф арзанди м .
Ю рагим да бордир ғам ли кулф ати м ,

171
 f < <<ч<4<4<-f<4<4<л<ч<-:<{<ч<ч<ч<-f<« ч < < i <<< н:<<<<
Э нди тил билм аган қалм оқ ул ф ати м ,
Кунма-кун зиёда бўлди ҳасратим ,
К ўрар кўзим , омонда бўл, ф арзан ди м .
>Z
Б ойсари қизини узатиб, ўн минг уйли Қ ўнғи рот бари кўчиб,
* йўлга кириб, Бойсари қайтиб уйига келиб, ёлғиз қолиб, ҳам
ю ртидан, ҳам қизидан айри ли б, к ал л аси ғувуллаб, м усоф ирлиги
асар қилиб қолди.
К ораж он нин г энаси бул иш ларни билиб, ал п л арн и н г макони-
га келиб, зўр қалм оқларн и н г ўлганини кўри б, К ораж он дан ти­
ри к айрилиб, ўзга ўғилларидан ў л и к айри ли б, кўнгли бузилиб,
V бир сўз деб турган экан:
£
Б о лалари м элда зўрабор эди,
Қ ал м о қ ю ртда ю рган бир қай сар эди,
Қ аторда гурки раб турган нор эди,
Ҳ ар қайси юз мингга баробар эди,
М енинг хам бир етти ўғлим бор эди,
Б ир-биридан ж уд а зўрабор эди,
М ен билм айм ан не ф ал о к ат дориди.
Армон билан билм аганим билдирди,
Х анж ар чекмай бағрим қонга тўлдирди,
Ў збак келиб ўғилларим ўлди рди .
К есилибди эсиз ал п л ар н и н г боши,
М айда-м айда бўпти гавдайи лош и,
К ўриб тўкилади кўзим нинг ёши,
Ф ар за н д л а р и эди С урхай и лн и н г сирдош и.
Й иғлаб қолдим энди мен ҳам муғойиб,
К ораж он дан тириклай ин айрилиб,
У чқур эдим қанотим дан қай рилиб,
Ю грук эдим туёғимдан тайрилиб,
Армон билан мен ал п л ар дан айри ли б,
Мен йиғлайман ғариб бўлиб, сарғайиб,
А лплардан айрилдим сочимни ёйиб,
К имга айтай энди кўксим ни ёриб,
К айда борай мен қўзим ни ахтариб?!
Ш ул қисм атни тақдирим дан кўрай ин,
Қ алм оқш оҳга энди ўзим борайин,
<4<4<-f<-К-«^

К ўрганим ни йиғлаб а р з қип турайин.

■ ■
Бу сўзларни айтиб, алам и зиёда бўлиб, сочини ёйиб, бетини
ю либ, К алм оқш оҳнин г давл атх о н аси га бориб, ў ғи л л ари н и н г
вақтида подш оҳликда ҳукм и зўр кам пир эди, ам алдор, ж иға-
до р , туғдорлар олдига туш иб, К алм оқш оҳнин г олди га ияртиб
4 '6 о р д и .
С урхайи л м астоннинг Қ алм оқш оҳга айтиб турган сўзи:

172
 О л м адайи н сўлган гулдай тарзим бор,
Т ойчихоним , сенга айтар арзим бор,
С ендай ш оҳим бул иш лардан бехабар,
С ени яксон ки либ кетди ў зб акл ар.
Т ах т устида сендай ш оҳим турами,
Ё лғиз ў збак ш ундай иш ни қилам и?!
т
Ҳеч зам онда ш ундай гаплар бўлам и,
Бир ў зб ак ш ундайин ишни килам и,
'V ' Ш ундай а л п л ар бул бейўқлов ўлам и,
Беваҳм сендай ш оҳ элда турам и?!
Б ундай бўлсанг, ш оҳим , элни сўрам а,
С енинг ж онинг б ўлса, ш ундай қи лам а?
Би лдим , ў зб ак кетса сенинг далан гдан,
Ҳеч бир сен чиқм айсан қўрғон -қалъангдан .
Билм адингм и ул ўзбакни нг иш ини,
К есибди-ку зўр ал п л ар н и н г бош ини.
П одш о деган бул иш ларни билм айм и,
Б и л и б элдан оғир л аш к ар олм айми,
Ў збакл ар га қиём атни қилм айм и.
П одш о бўлган ном ус-орни билм айм и,
М айдон б ўлса иш кўрсатиб келм айми,
М оли-ҳолин, борин талон қилм айм и,
Қ и зу жувоН от остинда қолм айм и,
Қ асд қи лган га ш ундай кунни солмайми?!
Ш ундай ал п л ар ўлган бунда биласан,
Б и л сан г ҳам билм амиш бўлиб турасан,
У яти йўқ, кандай катта бўласан?!
Айтган сўзим қулоғингга оласан,
Гап келганда сен у ял и б қоласан,
Б у сўзим а нима ж авоб берасан.
С ен борм асанг, ю риб х абар килайин,
Б у элатдан одам йиғиб олайин,
Қ ичов қи либ мен кейнидан борайин,
Б ал о теккан Қ ораж он ни кўрайин,
У нинг билан бир ш екилли бўлайин,
Ё ў лди риб, ё бир ўлиб келайин,
Ж ав о б бер сўзим а, ш оҳим, ж ўнайин,
Энди сенга гапни кўтоҳ қилайин.
'I ' 1*
Б у сўзни С ур х ай и лд ан эш итиб, Қ алм окш оҳ хам бир сўз
айтиб турган экан:

А м алдорлар барин ч ақиртиб олади,

Т у ғдорларм ан кўп м аслаҳат қилади,
С у рхайи лн инг сўзин бари билади,
А м алдордан м аслаҳат қип сўради ,
1* - > » : - > > > Г > > > А > ^ » - > ^ > V > А > > » > ь > о ь > t

173
 Ў збаклар устига лаш кар килади,
Н ам ойиш га карн ай-сурнай қўяди,
Б ай доқ-байдоқ л аш карини ж ияди.
чу О тга солиб арп а билан ийирди,
Қ ор ёққан д а карвон солар чийирди,
Қ алм оқш охи аскарин и бую рди.
« С урхайи лн инг сўзи м аъқул бўлган, деб,
Рост айтади ў зб ак андай қи лган , деб,
Ж а б р ўтиб бунда йиғлаб келган, деб,
Ю ртим нинг ободи а л п л ар ўлган, деб,
Қ ораж он ни тириклай ин олган, деб,
Ҳ ийлам ан ў зига йўлдош қи лган , деб.
Б ундай турм ай лаш кар тортиб борарм ан,
Борсам ў зб акл ар н и ў л ж а қи ларм ан , ><
Н ечовини тандан бошин ю ларм ан,
Қ изи , хотинини ҳайдаб келарм ан,
А
A лпларнинг
Tin п а п н и н г лотини
т ш т и н н тшх уйтиб о лл арм
гйты^т п а п м ан^.
ан^ . .

Г
"V
Ж ў н ади бундан ж ам бўлиб,
Б ай доқ-байд оқ л аш к ар тўлиб,
Б оти р л ар бедовни миниб,
Туғу б ай доқ қў л га олиб,
Д аста-даста йўлга кириб,
Ш оҳининг айтганин қилиб.
Л аш кар кетди даста-даста,
О дам тўлиб баланд-пастда,
Ж ў н аёти р чапараста.
Т уғ кўтарган йўлни олиб,
Ҳ ар бай доққа cap дор бўлиб,
Тойчихоннинг ам рин қилиб,
Ў збак б екларни ахтариб,
l ^ n лаш кар ш ахардан чиқиб,

t Т ўқайистонда йўл ю риб,

А лплар ўлган ерга бориб,

Н ечови пуш аймон қилиб,
Л аш кар бундан қичаб кетди,
v

Т ўқайистондан ўтди,
О йн али кўли га етди.
Ч илбир чўлга равон бўлиб,
Б о р ар лаш кар йўлни олиб,
У руш м оққа бари толиб,
У руш яроғи чоқ бўлиб,
Б ораётир бу сўзни айтиб;
«Э либойга б орарм и з, деб,
Кўп ў л ж ал и б ўларм и з, деб,
Б и о сиёсат қи л ар м и з, деб,
 Ў збакл ар д а я р о қ қайда,
Анчасини қи рарм из, деб,
Т
М олин тортиб о ларм из, деб,
•if
*t* Қ он тўкиш иб кўрарм и з, деб
Б и зл ар етиб қоларм и з, деб,
>У
Г
1* ХУ
"V Бундан бориб уруш қи лсак,
Г
ХУ Ў збакларн и кўрарм и з, деб. ху
•f Б и зл ар м инганди тулпорди, Г
X<" Э либойда не ж он б о р д и (р ),
ху
ХУ
А нглам айди бораётган г
ХУ
У руш кўрган қ а л м о қ л а р д и » . ху
1-
ХУ Бу сўзни айтиб л о ф урди,
*+* К ораж он эсига келди,
ХУ 1*
*1*
Б и р-би рига гапирди: ху
ХУ «Ў зим издан била кетган г
ху
Т К ораж он дай бало б о р д и (р ),
ХУ г
Алп К ораж он зў р а б о р д и (р ), >У
"Iе
ху Т анҳо қи рар кўп лаш карди , г
У л ҳам мисли а й д а ҳ о р д и (р )» .
ху
ХУ Қ ораж он эсига келиб, £
ХУ К алм оқларни ваҳм олди.
«Ю риш им из бўлди ёмон, £
*■>
ХУ Ў збакм ан бирга Қ о р аж о н ,
ху У б изларни кўриб қолса, г
••* С ира бермас бизга омон. ху
ХУ С олар бизга қайғу-туман ху
*t* Алпдан қолган зўр К ораж он,
•^ y г
Бу лаш кар и н г нима бўлар, ху
ХУ
т
Т ингилса, қи лади яксон ».
К елганига бу қалм оқлар
Зг
V г
4* Й ўлда қилади пуш аймон. ху
ХУ «А лпдан қолган бор К ораж он ».
Би р-би рига сў зл ар айтиб,
ХУ
Бораётир йўлни тортиб. ф
ХУ « Б аҳ о д и р л ар ҳам бизда бор,
т* Я рай берм айди ў зб акл ар ,
ХУ
Т ортинм ай, л аш кар, ю рабер, ху
г
ХУ Ё лғиз одам нима қи лар.
Бундай гапирм а аж аб сўз,
Zr
ху
Кўп эмас, Қ о р аж о н ёлғиз, г
ХУ Бундай тортинм ай борарм из, г
Э лнинг ақлини оларм из.
ху
Т
ху Алп К ораж он от қўйган сўнг, Zr
ху Б и зл ар найзани соларм из,
Zr
*f* Кўп бўп ўртага о л а р м и з/
у г
К андай бўлса yjtiy одам
WJ - iv c* бир чуллаи! -да,
м а, ху
1

176
 У нинг корини қи ларм и з.
Қ алм оқш оҳ бую рган бизни,
С ира айтм а ном ард сўзни».
Бу сўздайтиб не калм оқлар
Бедов отга қам чи чотар,
Ч илбир чўлни тўзанг тутар,
Ў з ҳ олига ш ердай бўлиб,
О т чопар чўлда қалм оқлар.
Я қинд ир бойлар ораси,
К ўринди кўчнинг қораси,
Қ ичов қилиб бораётган
V' К ўринг қал м о қ лар тўраси.
«М ана энди
Г М 1 TTT»
келдик,
Т1 тттж ж /-
ttqt
дейди,
ттт ! *

>< Ў збакларн и кўрд ик, дейди.

r
r Қ анча эл ат й ўлда борар,
Б и рдан от қўй сак не бўлар,
Қ айтиб булар уруш қи лар?!
Ў з ҳ олига бари абгор,
М олини ҳайдаган бойлар,
Х али б излардан бехабар».
Би р-би рига ш ердиллик бериб,
М аст бўп боради қалм оқлар.
«Қ айтм ай от кўйган сўнг л аш к ар, ^
О т остинда к а л л а қол ар ,
Ақли ш ош ади ў зб акл ар ,
У руш м ай молини берар».
Б у сўзни айтиб қалм оқлар,
Бораётир кўп аҳм оқлар.

Қ алм о қл ар н и н г келаётганини кўриб, элибойлар чувуллаб, ...

бесарам ж он бўлиб, м олларини тўплаб, ҳ ар қайсиси ўз бош ига yf
гбўп қолди. А лпомиш ҳам кўриб: — Қ ал м о қл ар бир ran ўйлаб-
ди, бизнинг устим изга қасд қи либ лаш кар ю борибди, байдоқ-
бай доқ лаш кар кўри нади, мазм уни лаш кар келаяпти, - деди.
Б у сўзни эш итиб, К ораж он А лпомиш га қараб, бир сўз деб
турган экан:
•W-
Ч* 'V
Қ ани келсин қалм оқ, деб,
К елса ош ириб солм ок, деб,
Ҳ алак б ўлса ўлм оқ, деб,
Ж азо си н и берм оқ, деб, - *+*
Қ ал м о қ бошин олм оқ, деб,
Б ар и н ў л ж а қи лм оқ, деб,
О т асбобин олм оқ, деб,
К елса бизни кўрм оқ, деб,
К айтм ай саваш қилм оқ, деб,

177
 Қ онни кечиб ю рм оқ, деб.
Бекор ҳ ал ак бўлади, ^
У руш ҳавас қилади,
Бу қал м о қ лар ўлади,
А ж ал ҳайдаб келади, ^
Б и ри эмас, ёзганлар —
Бари ах м о қ бўлади.
К ўргулигин кўради,
Хўп ш арм анда бўлади, •V"
yf Бекорига ёзганлар
У руш излаб келади.
Қ ораж он ди р зўрабор,
Қ айтиб бўлар баробар?!
М ен кирсам майдон излаб,
К ўярм ан бағрини тузлаб,
Бир нечаси кетади
Б ун да бўтадай бўзлаб.

¥ Бу сўзни К ораж он дан А лпомиш эш итиб, бул хам бир сўз ^

• • айтиб турган экан:

Х аёлингга бош қа гаплар келм асин,

Б ул сўзим ш аънингга ном ард бўлм асин,
К асд қилм а, бек дўстим, қал м о қ ўлм асин.
Қ ал м о қ келар аҳволидан бехабар,
К елиб қирғин топм асин-да ш ўрли лар,
Б и зда бордир бесаранж ом кўп бойлар,
Қ ораж он , бойлардан бўлгин хабардор.
Қ ўйи ю рмай, бу лар кейин қолм асин,
Я на қал м о қ қўлга туш ириб олм асин,
Беҳуда қалм оққа ў л ж а бўлм асин,
С иёсат кўрсатгин у лар ўлм асин,
Ў ғли-қизи ебир-есир бўлм асин,
Ватани беэга бўлиб қолм асин.
Б у л ар эмас, келиб бизга гуноҳкор,
К алм оқш оҳ ам рини тутган кўп аскар. х,
., Х изм аткор-да, ш оҳ ам рини тутади,
Ҳ ар хизм ат бую
'
рса булар
'
кетади, Vr
Б у ёзганлар агар бормай нетади,
Ў лдирсанг, беҳуда ўлиб кетади.
Умид тортиб ғайрат билан келади,
С енинг билан мени булар билади,
Бу лаш кар б изларни нима ки лади?
Қ алм оқш оҳ буйруғи ш ундай бўлади,
Ш оҳ сўзига ҳ ал ак бўлиб келади.

178
 Б у сўздайтиб иккови ш ундай туради,
Э нди кўчдан анча кейин қолади.
К ў з юбортиб ўнгу сўлга қаради,
М олин ҳайдаб бойлар ўтиб боради,
Қ ал м о қл ар лаш кар и яқин келади,
Э либойнинг бари ўтиб бўлади,
Қ о р аж о н м ан А лпомиш ни кўради,
Қ ал м о қн и н г аскари тўхтаб қолади.

r
И ккови бир-бирини кўриб, икки ерда туриб, бойларнинг о л - > г
ди-ортини йиғиб тўплаб, йўлга солди. Қ ораж он билан Алпомиш
иккови уруш яроғини ғам лаб турди. Қ алм оқни нг лаш кари ҳам
яқи н л аб босиб келди. Қ о р аж о н ёлғиз ўзи айри ли б, 6у лаш карга
р ў п ар а бўлиб, бир сўз деб турган экан:

■v r
Қ о р аж о н бек дейди мени,
К им аҳ м о қ қи лди ё сени?
К у р и л а р уруш майдони,
Т ў ки л ар қалм оқнинг қони,
Ж аҳ ан н ам га борар ж они,
Қ ай т энди, келган бемаъни!
С ен эш итгин айтган тилди,
Қ о р аж о н , йўлин гда турди,
Ў л д и р ар сендай душ манди,
С ендай қал м о қ ҳ ал ак бўлди. >Л
С енга яхш и лигим ш у л д и (р ),
Б и л и б кетгин тўғри йўлди,
Б у сўзни айтган Қ о р а ж о н д и (р ), X
Қ и л ар м ан қон ли майдонди, Т
X
Сен ҳам менга бир д у ш м ан д и (р ),
С улатарм ан сонсиз танди, X
К ўп қи ласан пуш аймонди. X
М айдонда ж ондан кеч ар м ан ,
К аф ан тўнингни бичарман,
Қ и ли чд ан қо н л ар сочарман. X
Б у н да келиб қи л сак майдон,
Ҳ еч кетм айсан мендан омон,
С олай сенга о хи р зам он.
Б у н д а келиб боролм айсан,
С и р а омон қололм айсан,
Қ айтиб ю ртинг кўролм айсан,
X Ў з ҳолингни билолм айсан,
Г Бол а-ч ақан г кўролм айсан,
У. Э л га омон боролм айсан.

179
 Бу сўзни эш итиб, қал м о қ б аҳод и рлари ҳам Қ ораж он га қараб,
бир сўз айтиб турган экан:
Г Г
Н ом дор полвон дейди мени,
Б ў л ар бу йўлда м айдони,
К ейним изда қал м о қ хони,
Қ о р аж о н , бўлдин г бемаъни.
Ў лар деб бизни ғам ема,
Ў зингдан бизни кам дем а,
М еҳнат тортиб б и зл ар келган,
Н е иш ларни ў збак қилган,
Н е азам ат а л п л ар ўлган,
Би з қайтм айм из қилм ай майдон.
Хўп бир чопиш иб кўрарм и з,
То ўлгунча биз турарм и з,
М оли-зотини оларм из,
Ў збакни ў л ж а қи ларм и з,
С ўнгра эл га борарм из.
Б ў л ар бунда қал м о қ иши,
Бугун қаттиқдир саваш и,
А лпнинг хунин д овлаб келдик,
Б и зга дори ўзб ак гўши.
Л о ф урм а, саваш қиларм ан ,
С ендай алпни ўлди рарм ан ,
Қ иём ат кунни соларм ан,
Б оринг қайтариб оларм ан.
Сени мен одам дем асм ан,
У руш кун да ғам емасман,
С ендайин аҳ м о қ бўлм асм ан,
Ў збак дини га кирм асм ан.
Э лу х ал қд ан айрилм асм ан,
Сендай сарсон бўп ю рмасман,
Ў лм асам омон берм асм ан,
О лм ай ўзбакни қўйм асм ан,
А скаримни қайтарм асм ан.
Zr 2
Б у сўзни эш итиб, ўтдай туташ иб, Қ ораж он билан А лпомиш
Xi облоҳу акбар, деб қал м о қ л аш к ар и га қар аб от солди.
X Қ арам ай баланд-пастига,
r
О т қўйди қал м о қ устига.
О стига минган тўбичоқ,
О т қўйгандир ш ундай ғўччоқ,
Б ир ёкдан от қўйди қалм оқ,
Бун да аж аб уруш бўлм оқ.
Қ ал м о қл ар га аралаш ди,
11 У -ь)- у) у}у) У

180
 > H b > v >:• >>>:
Қ айтм ай қ ал м о қ лар саваш ди,
Бир-бирим ан қиличлаш ди ,
Қ ал м о қ ш оҳнинг ном дорлари
Ҳ ар тар аф д ан от солиш ди.
Р ад б ерар келган қиличди,
К есади Қ о р аж о н бош ди,
М ар д лар и дарёдай тош ди, >/■
Н ом ар дл ар н и н г ақли ш ош ди.
Н ечов отдан овиб қолди,
Ж азо си н и товиб қолди,
Н ечовлар отдан йиқилиб,
Т оза ерни қовиб қолди,
Қ ал м о қл ар д ан анча ўлди,
Ақли ш ош иб қўрқи б қолди.
И кки полвон зў р а б о р д и (р )
* К ўп қи рар келган лаш кар ди ,
Й иғлатган дир қалм оқлард и ,
Ю бормоқчи боз лаш карди .
Қ ал м о қ ю ртга хабар борди,
Б у б еклардан азоб кўрди,
К елиб ҳоли забун бўлди.
Ф а л а к к а етгай нолиш и,
Ш улдир 6у бекларнин г иш и,
С улаб қолди қал м о қ лош и,
К есилди қалм оқнинг боши.
« Ў л ж а о л ар м и з» , деб келди,
Б ул беклардан азоб кўрди,
И ккови ш ундай от солиб,
Қ алм оқни ўртага олиб,
Қ ан ч а қалм оқлард ан ўлиб,
К ал м о қл ар. н и тўплаб олиб,
Қ ораж он бекни қайтариб,
— Э лга бўлгин хабард ор, — деб
'V
Ҳ аким бек уруш да қолиб.
Ё лғиз бўп бунда ю ради,
Кўп қалм оқни ўлди ради ,
Қ и ли ч-най за соп кўради.
Бу алпга таъсир қилм ади,
Қ ал м о қ айтгани бўлм ади,
Қ ал м о қл ар ф и к р ўйлади,
Б еҳуд а ж онни қийнади,
Қ очмоқни талаб айлади.
«Тиғи олмос бунга ботмас,
У руш қи лган омон кетмас,
Б у ўзбак қандай ж одугар,
Ё бу каш м ири ҳ и й лагар ?
1> > >

181
 M M >> >> > H -
Ҳеч ким бўлмади баробар,
У рсанг ботмайди яр о қ л ар » .
Қ алм о қл ар да бордир номдор,
Г А лпомиш га бўлди дучор.
х#-
Қ ораж он га сў зл ар айтган,
■V
К иличига қонлар қотган,
Т^*
К лгг»тл_гг' О й қаш қа полвонни
ўринг ппттппиитл
>Z
Ҳ аким бекм ан саваш этган.
Бир-бирининг ақлин олиб,
Н ай за билан қилич солиб,
У нга Ҳ аким ғолиб келиб,
Ш ер дай бўп устига борди.
Сиёсатман қилич солди,
О йқаш қани икки бўлди,
Энди қолган қалм оқлар
Қ очмоқни ихтиёр қилди.
Қ алм оқларни тўплаб олди,
Б и рор майдон уруш бўлди.
>л
О қади кўзининг ёши,
О т остида қолди бош и,
r
л Ш улдир Ҳ аким бек саваш и.

-т -
'V
г
>л Т алаб қилиб ўзинг келдинг,
Ҳ олинг билмай уруш қилдинг,
Бекорига анчанг ўлдинг,
Тойчи қалм оқ, ним а қи лди нг?
Бек Алпомиш дейди мени,
К ўрсам ўлди рарм ан сени,
Кўп одамни ҳ ал ак қилиб,
Бунда ўлдирдинг бем аъни,
М ени билсанг Бойсин хони.
Қ айтм айм ан бунда йўлим дан,
О мон бермасман қўлим дан.
С енинг ақлингни оларм ан,
Ерни қизил қон қиларм ан ,
Бирингни қўйм ай қирарм ан ,
>Л "Қ -------------------------
ирм асам ном ард ---------------
бўларм ан.
Бу сўзни айтиб йўлга солди,
Ҳ ар на қалм оқ қочиб берди,
О з одам кўпдайин бўлди,
Қ очганин Алпомиш билди,
Ш овқин бериб, қувиб кўрди,
Етиб барин ўлди рди .
С иёсатга довуш қилиб.
О стида ўйнайди оти,

182
< 4 < -f< 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < -f< -f< 4 < -K -f< -i< 4 < -f< -t< 4 < -(< 4 < 4 < -K -t< 4 < -f< v < 4 < -t< -K -f Б ўлд и бекнинг сиёсати,
Б у л ар Қ ўнғиротнинг ж ўм арди,
Қ ал м о қ қочиб тоза кетди. f
>К
Қ ал м о қл ар келиб, бир озғинтой уруш қилиб, ўлган ўлиб, Л ,
қолгани қочиб қутулиб, Ҳ аким бек қайтиб, Қ ораж он нин г қош и-
га етиб, Қ о р аж о н А лпомиш га қараб, бир сўзни айтиб бораяпти: > r
Х<
М ен қайтган сўнг қал м о қ лар д а турдингм и, ху
Х абар бер, бек дўстим , барин қирдингм и,
М енинг тилим олм ай уруш қип эди,
Баччағарни ж уд а андай қи лди нгм и? ^
А ж ал етиб паймонаси тўлдим и,
Қ ал м о қл ар н и н г ш оҳи сендан ўлдими,
Ё Қ ал м о қш о ҳ ўлм ай омон қолдим и? ^
М ендан қолиб ёлғиз уруш қи ласан,
Сен қилган иш ингни ўзинг биласан,
Ш у кри л и лл о , соғ-салом ат келасан,
Қ ал м о қл ар га иш кўрсатган тўрасан,
Д уш м ан ларн инг қайтиб додин берасан,
К елиб, дўстим , бунда мени кўрасан,
Н е б ўлд и ? — иш ингдан х абар берасан,
H op кесар олмосни қў л га оласан,
Қ ал м о қл ар га қатти қ ўйни соласан,
Қ анчасин ў лди риб бунда келасан,
Я на қайтиб ўз ю ртингга борасан,
Д уш м ан кўрсан г, яхш и додин берасан, 1*
Қ андай иш кўрсатиб бунда келасан.
Қ и лган иш инг қандай бўлди, сўрайин,
У қал м о қ лар душ м ан бўлди, сўрайин , ^
Қ ал м о қ ш оҳи ўлса, х урсанд бўлайин,
Ў з м азгилин г қан ча қолди, билайин,
С енинг ю ртинг мен ҳам бориб кўрайин,
С енинг м ам лакатинг эл қип турайин.
М ен бормайм ан қал м о қлар н и н г элига,
Э нди қайтм ам бадбахтларни нг динига,
Умримни ўтказай ислом элига,
М ен ю рарм ан дўстим нинг м азгилида.
Н еча тоғдан ўтиб бундан б орарм и з, ^
Б ул элибойларга йўлдош бўларм и з,
Гоҳ ер л ар д а б излар бориб қўнарм из,
Б ўлган иш ни сендан сўраб турарм и з.
t*
Б у сўзни Қ о р аж о н дан эш итиб, А лпомиш ҳам ш ундай бўлди,
деб Қ о р аж о н га б илдириб бораётир: >>•

183
 Сен кетган сўнг бир о зр о қ уруш қилдим,
Н аъ р а тортиб мен ҳам м айдонда турдим. 1*
•V' О т суриб бирови м айдонга келди,
М енга сиёсат қип ош а л о ф урди,
М енинг ҳам қўли м да шу полвон ўлди,
"V У ндан кай қолгани ул қочиб берди,
t*
У ндан кейин таги бир қал м о қ ўлди,
С иёсатга довуш қилиб мен қайтдим,
Қ ал м о қ қочиб бари эл и га кетди.
Ў йнаб-кулиб, дўстим , кейнингдан етдим. *f
Бул бойларм ан, дўстим , бирга бўларм и з, >Z
Ю ра берсак, бир кун элга борарм из.

r Бораётир элат кўчини ортиб,

V
ч»
V
О қш ом ю рар, кун дуз тинм ай йўл тортиб.
Бойлигидан бедов отни бойлаган,
Т ангқа тайлаб не ч ўлларни ёйлаган, х
С аркаш лаб чўпонлар қўйни ҳайдаган.
Бораётир қўю қўзи манграш иб,
Н еча А сқар довон, б еллардин ошиб,
Б еклар келди бул б ойларга етишиб.
Б ек Алпомиш Барчинойни кўради,
Кўп элатм ан бирга кетиб боради,
4« Қ ўй оёғи билан йўлни олади,
>>
Ч* А ччикўлга келиб бари қўнади. "V
>/■ М олларни ҳайдайди ш ундай аҳалаб,
Туш ди бойлар А ччикўлни ёқалаб.
•v Г
А ччикўлга қўнган элга қаради,
Н еча кундан бери й ў л л ар ю ради,
Э лат ж уд а ҳориб-чарчаб боради.

К елиб А ччикўлга қўниб, чодир тикиб, Барчинн инг қирқин

кан и зл ар и неча кундан бери йўрға миниб, йўл тортган, ж уда
чарчаб мазаси кетган, нечови отнинг устида ж у д а зингкийиб-,
.қотган . Барчинни отдан туш ириб ётган, беш юз норга сепини
ортган, норларни чўкариб юкини туш ириб ётган, хотинлар бах-
Х ^ м а л уйни тикиб ётган, қирқин кан и зл ар Б арчинни б ахм ал уйгал
олиб кетган, тоза либосларни бул уйга солиб ётган, ҳар қайсиси
ўз иши билан бўлиб ётган. Ҳ аммаси чойдиш -қумғонни қайнатган,
1 'ч о й н и дам лаб ётган, д астархон ёзиб, хи зм аткорл ар таом тортган.
Й ўл қоқиб, бир нечаси сулаб ётган, кеч вақти яқи н етган, уч-тўрт
кун дам олиб ётган. Б арчинн инг кўнглини ш од этган:
"V
Қ ирқин қи зл ар ақлин о лар,
Қ и злар ю гуриб хизм ат қи л ар,
1 ►> г > ғ > г > >

184
 Барчин ойнинг кўнгли тўлар,
Б ой ларн инг вақти хуш бўлар,
Д ам олиш иб уч кун турар,
Т ағи бундан кўчм оқ бўлар.
Б и р-би рига хабар қилиб,
Ў з ю ртига равон бўлиб,
А ччикўлдан энди кўчиб,
К ўчларини норга ортиб,
Б у л ар йўлга равон бўлди.
>Z *f
Б екл ар отларини эгарлаб, чоқлаб, ш айланиб, Барчин билан
, йўлга равона бўлди. А лпомиш Барчинга қараб, бул сўзни айтиб
■бораётир:

Сўзим эш ит, моҳи анвар,

Бизм ан бирга санам дилбар,
С енга ҳам р о ҳ кўп кан и злар.
С ўз айтар сенга бекбачча,
А нглагин сўзни ойимча,
ч» Л аш кар қилиб кейним издан,
Қ увиб келди қалм оқгачча,
Қ алм о қл ар дан ўлиб анча,
Ж аб р кўрган дир бир неча.
Қ ал м о қл ар ж азосин бердим,
С енинг билан суҳбат қурдим ,
v
Й ўлга бирга равон бўлдим . >*■
Г
З у л ф и н г юзингга яраш иб,
Й ўлиқсан г бизман талаш иб,
К егсанг бунда тоғдин ошиб.
'V ' X
1* т
Би р-би рига хон ёнаш иб, X
У зан гилар ш ирқиллаш иб,
М инган оти дирки ллаш иб,
Б ораётир ҳазиллаш и б.
Б ед о вл ар га қамчи чотар,
Н еча қи я йўлдан ўтар,
Қ ал м о қ ю ртннн бўзлатар. - -
Бораётган ш ундай қайсар,
Қ авати нда Барчин дилбар, Zr
Гоҳи кулса, гоҳ вақтинда,
х О тасини эсга олар.
Барчиннинг кўнгли бузилар.
К ўп гаплар бордир кўнглида,
Қ олди деб Қ ал м о қ элида.
. . _ . . *Э на-отам к а н д а й , — дейди, - 'V '
^ > у> г >ь ) у > > } - > у ) уУуУ> > > > f > f > > ) ( - > } - >

185
< ЧИ<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Чф Д уш м ан қалм оқнинг элида.
О там а зулм қилдим и,
Д уш м анда ғариб бўлдим и,
М олнии талаб олдим и,
А ҳволи забун бўлдим и?»
Б у сў зл ар кўнглига келар,
Буни билди Х аким ш унқор:
— К ўнглингни бўлм а, гаж акд ор. ^
С енинг бу кўнглинг бекор,
Ҳ адди борми у қал м о қ лар .
С оғ-салом ат уйга борсак,
Бийдан тағи х абар олсак,
У йтиб-буйтиб олиб келсак,
Ю ра бергин, б излар кўрсак,
И кковим из даврон сурсак,
Қ ўнғи рот элда ўйн аб-кулсак,
Д унёни ш уйтиб ўтказсак.

Б у сўзни айтиб кетди б еклар,

Бораётир ж ам и бойлар.
Ж а ф о тиғи ж ондан ўтиб,
А йрилиқ бағрини йиртиб,
»Й ўлларда кўрдик зулм , деб.
4< i<H

Қ айдасан Бойсин элим , деб,

О бод ю ртим, м азгилим », деб лг
Н еча кў л у чўлни ёйлар,
Ўн минг уйли Қ ўнғи рот бойлар,
-К Ч < Ч < Ч < Ч < Ч < Ч < Ч < Ч < -К Ч < Ч < Ч <

Й ўлнинг азобини ў й лар,

Ч арчаб қолди қанча қўй лар.
К елар неча тоғдин ўтиб,
Т инм айин булар йўл тортиб,
К ўкқам иш га яқи н етиб,
Б и р тоққа чиқиб қаради,
Қ ўнғирот элнинг м узоф оти,
К ўкқам иш кўлни кўради.
Б ой лар бундан кетган ж ойи,
В ақти хуш бўп ж ам и бойи.
Й ўл ю рм окдан кўп азобни кўрад и,
Қ алм оқдан чиққандан й ў л л ар ю ради,
Ж аҳ о н гаш та бўлиб элни кў р ад и , -IL
Ж аҳ о н н и сайл этиб й ўлда ю ради,
Кетган ери — К ўкқам иш га келади,
Ў з юртим деб вақти хуш бўп қолад и,
К ўкқам иш ни бул ёқалаб қўнади,
Б урун гидай элин ёйлаб олади.

186
 Ў лм аган дунёнинг иш ин кўради,
О д ам ларни нг барин йиғиб олади,
Б у л бойлар дан хўш лаш иб ж ўнади,
Қ ораж он м ан бул ҳам бирга бўлади,
Қ ирқин қи зл ар Б арчиной нин г қош ида, V'
>z Б арчинни узатиб бирга боради.
f
Бораётган ери Қ ўнғиротнинг юрти,
Бораётган Қ ўнғи рот элнинг бекзоди,
Х абарчи қип чопағончи ж ўнатди,
>z
х< Я қин қолган
U TASSTW т Г тт rx WЖ
бекнинг Бойсин злати.
ЖЖЖТТ^ В-^Ж^ЖЖЖЖЖЖЖЖ ТТ^Х'Ж'ЖЖ

ДЧУ*1С*Ж ХУД* 1Ж* V ж д ьл Ж>ел1-ж жжж J уж д^ж ж ,

■V
Ким йўлиқса, унга хабар беради,
Ш ундай бориб К ўнғиротни оралади ,
Н им а ra n деб х ал о й и қ л ар сўради,
С ўраганга ж авоб бериб боради,
Б ой бўрининг м азгилини кўради,
А лпомиш дан бориб хабар беради,
Б ойбўрибий чиқиб бундан сўради. >z
f
Ч опағончи келиб, Б ой бўри га А лпом иш нинг келганини би л ди - V
риб, бир сўзни айтиб турибди:
т
V А рзим эш ит, хон Бойбўри,
Ш ул бўлди хизм аткор тили,
С ендай бекнинг ж они-дили,
>л Б оғдочилган гулинг келди,
4»
Ч ам анда булбулинг келди,
Б ек А лпомиш улинг келди. 'V '
Р у хсат олм ай ш икор кетган, Г
Д ин йўлида ж авлон этган,
Ўз ю ртини ёд этган, 'V '
Қ ал м о қ юртини б ўзлатган, 'V '
Д уш м анларни изи ллатган,
Ҳ аким бек қай сари нг келди.
Ҳ аққа етгай айтган ноланг, 4*
О бод бўлар кулбахонанг,
Қ ал м о қ кетган ёлғиз боланг,
С алом ат ю ртингга келди.
Кетган бойлар бирга келди,
К ўкқам иш га қўниб қолди.
Барчинойни бирга олиб,
Т Б ек Қ о р аж о н йўлдош бўлиб,
С енинг ж ону д илинг келди.
Қ ал м о қ элдан ёрин олиб,
Н омус билан орин олиб,
К елаётир ш ердай бўлиб,

187
 Д уш ман қолган ердай бўлиб,
И ш онм асанг чиқиб қ ар а,
Я қин келди бирдай бўлиб,
Бу ю ртга овоза тўлиб,
Барчин бирга ойдай бўлиб,
Қ авати да кан излари
М исли қуралай д ай бўлиб,
К елаётир йўлни тортиб,
Беш юз норга сепин ортиб.
Т урм агин мунда бехабар,
Э лга келиб қолди беклар.
V X
^ r
Бу сўзни Бойбўри билар,
Я хш и сарпо инъом берар, >л
Сую нчи олди хизм аткор.
Қ ўнғи рот ю ртда бўлди хабар,
О тланиб қанча ам алдор,
П еш воз кетди сар кар д ал ар .
М ам лакат ғалоғул бўлди,
Ҳ ар кўчага одам тўлди,
К и зу хотинлар йиғилди.
Қ ирқин канизини олиб,
О й Қ алди рғоч энди ю риб,
К ани зларм ан равон бўлди.
— Ю ринг, қи зл ар , б орай ик, деб,
Бек акам ни кўрай ик, деб,
Ч ечам долиб келайи к, деб,
Қ изу хотин бораётир,
Й ў л да бақан солайик, деб,
Т ўппи, рўм ол олайик, деб.
Ш ундай бўлиб одам кетди,
Б екл ар элга келаяпти,
Б у л ар чувлаб бораяпти,
О қсувга беклар етди.
Б екл ар хонни зиёрат қи лди ,
Бир-бирини кўриб вақти хуш бўлди,
О тлан иб илгари раво н а бўлди,
Кўп қи з билан Қ ал ди р ғо ч етиб қолди.
А касиман бул кўриш иб қолади,
Кўп қ и зл ар келинни ўртага олади,
Ў тқизм айди, йўлда бақан солади,
С уқсур кан из тўппи, рўм ол беради.
К ўнғи рот м ам лакати, б арча йиғилиб,
Б и р неча етолм ай ҳ ал ак бўлади.
Й улга сиғмас баланд ж ой да ту ради,
%
188
ч<ч<-г<ч< ч< <<ч<ч<ч<ч< << (<ч<«ч< i < << i < (< «ч<-е<ч< •:<(<•:<( <-f Б и р нечалар том га чиқиб қаради,
Э лу х а л қ қ а бул о во за бўлади,
Ўн олти у р у ғ эл га хабар боради,
Д енги-дўш и, қариндош и келади,
Ш ундай қи либ бир-бирини кўради,
Ҳ амма б ирдай ўйнаб-кулиб ю ради,
О йдай бўлиб Б арчин сулув боради,
Б ой бўрининг м азгилини кўради.
К ўрин г А лпомиш ман К ораж онбекни,
Х изм аткорга берди бул минган отни.
Ф ар зан д и н и хон Бойбўри кўрибди,
Б о л ам , деб икковин бирдай билибди.
Қ увонгандан кетди ақи ли шошиб,
Г апиролм ай қолди сўздан адаш иб,
Ҳ аким бекни ш ундай бағри га босиб,
Қ ораж он м ан м уҳаббатман кўриш иб:
— Х удойим 6ергай-да, барчага дарм он,
И ш бўлм ас қу д р атли ҳакдин беф арм он,
С оғ-салом ат сени кўрдим , Ҳ аким ж он,
Кетди ю рагимдан менинг юз арм он,
Б у л ўғлим нинг дўсти экан Қ ораж он.
Б ў л ак д ан қучоқлаб энди кўриш ган,
А ввал билм абм ан, деб қилди пуш аймон,
И кковини б ирдай кўриб ул замон.
Б ар ч и н д о л и б келган элнинг тўраси,
К елиб қолди о қ сут берган энаси.
Қ о р аж о н икковин бирдай сўради,
Э наси айн али б дуо қилади.
А м алдорлар бекни ўртага олади,
Т ах т устига б уларни олиб ж ўнади.
Б у л ар тахт устида м азгилда турди,
С ар кар д а, ам алдор хизм атни қи лди ,
Б у л б екларнин г вақтин хуш лаш иб турди,
Б арчиной ни ў р д ага оп кеп туш ирди.
К и зу хотин йиғилиб ўр д ага тўлган,
К ани зларм ан қатор саф бўлиб турган,
Б арчинн инг адабин кўп қи зл ар кўрган,
Адабман х у л қи га табассум қилган.
Ў збакл ар расим и ш ундайин бўлган:
Ў ртага ў т ёқиб салом ни солган.
Ч ар чаб келди деб қараб турм айди,
Ў тиргани кўп қ и зл ар н и қўйм айди,
С алом солиб и чкари га киради,
<««

Х отин-қизлар б ари расм ин қилади,

Т онг отганча бунда чувлаб ю ради,
К ўрм аган к ў р сак деб интиқ бОлади,
' >> y > » h> v >>

189
 <ч<ч<-кч<ч<-«ч<ч<ч<-(<ч<ч<н<ч<ч<н<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<<ч<ч<ч<ч<ч<г
.w >>н >>> f » : >
К ў рганларнин г кўнгли тўлиб қ о л а д и .
О й Барчин эл га келади,
К ўрганнинг ақлин олади,
Ў эи ш ундай бой болади ( р) ,
Ҳ усни тўлган ой бўлади.
Кўп қи зл ар хизм ат қи лади,
Қ алди рғоч яқин келади,
Бий оғасини сўради,
Барчиной ж авоб беради:
— Қ исм ат ш ундай бўлди, дейди:
Ж ам и бойлар келди, дейди,
К ўккам иш да қўнди, дейди.
М енинг отам ғариб бўлиб,
Қ ал м о қ ю ртда қолди, дейди.
Қ алдирғоч ҳам х а ф а бўлди,
Эш итиб пуш аймон қи лди ,
У л бийнинг ҳоли не бўлди?
"V Т онг отганча кўп сирлаш иб,
Б и лдирм ай эл га кулиш иб,
У л оқш омини ўткизди.
Ҳ ар т ар аф га хабар борди,
Қ у л л у қ бўлсинга йиғилди,
Ҳ ар элатдан одам келди.
Бойбўрининг вақти хуш ди ( р) ,
Катта-кичик тўй бош лаш ди.
Пиш ириб ётибди ош ди,
Ҳ ам м асининг вақти хуш ди ( р) .
r
'V
Ҳ акимбек ю ртига келган т ў р а д и (р ),
Қ анча м оллар сўйиб ош ни беради,
Беўлчов давлатни нима қилади?!
Тўкиб берган билан адо бўлм ади,
К унда чиқиб бул кўп кари қилади
К унда солим , у л о қ бериб туради.
Ш ул иш ларни қилди Бойсиннинг марди,
Гургумали обод бўлди элати,
Ш ул иш ларни қилди Қ ўнғи рот бекзоди,
Қ ал м о қ элдан келган м арднинг ф арзан ди .
Н еча кун лар элда тўй бериб ётди,
г
Н еча кун ул замон о рада ўтди,
У л элда бўлган тўйни тарқатди.
Ҳ ар ким туриб ўз м азгилига қайтди.
Ш ундай қи либ кўриб ўсган элатди,
Х удо берган бекка м ундай давлатди ,
Ш ундай бўлиб топди м урод-м ақсадди.
l Y>r >r >r >y >Y>>>Y>y » >; > у > f > : - > : - > > > f > ь > • У
■v

$
t
Zr v-
Г
Zr >/•

z r
■v
z
z
z
z
T
A

1 * 1 / |z l i l T I B f l ■ / u w * M
iflIVгъ wlBl ilri EsyflV/iTE

- — v

±
>r
x
r
T .
V 'v

-
$
.rz„
> ><
f T
xr V
Г Г
vr ^
♦>
>>• r
Г >f

^ $

t
V ^r
_r„
V r
Бек Алпомиш беклик қилиб, Қ ораж он билан бирга даврон
^ суриб, хўп м ам лакатни обод қилиб, Барчин билан ўйнаб-кулиб
юртига эга бўлиб, булар бунда ю ра берди. Э ндиги гапни қалм оқ-
лардан эш итинг. Қ очқинчи қалм оқлар элига бориб, Қ алм оқш оҳ-
нинг олдида ж ам бўлиб, м аслаҳат қилиб, Қ ораж он нин г энаси
, С урхайи л мастон ҳам келиб, м аслаҳатнинг бир четида бу кам пир
ҳам туриб, ш унда Қ алм оқш оҳ катта-кичик ам ал дорл ари га кар а 6 ,Х <
> < б и р сўз айтиб турган экан:
г X
X т
М ен айтарм ан бундай кун да доду дод,
К атта-кичик, турган бунда ж ам оат,
Ў й лаш айлик, беринг менга м аслаҳат,
Бойсаридан тегди менга касоф ат,
К асиридан ўлди қанча азам ат,
К атта-кичик, беринг энди м аслаҳат.
Бай доқ-байдоқ бундан лаш кар борибди,
Ў рта чўлда ўзб акларн и кўрибди,
Қ айтм ай булар туриб уруш қилибди,
Бу уруш да анча одам ўлибди,
Қ анча одам яр адо р бўп келибди,
Ў й л ан глар , касоф ат ким дан бўлибди.
М ен ҳам муна элд а турган тўрам ан,
Бу иш ларни Б ой саридан кўрам ан,
Бойсарини мен ҳам нима қи лам ан ?
М аслаҳат бер, катта-кичик қариндош ,
Ҳар на бор молини талаб олам ан,

192
 Ў з м олига ўзин етим қилам ан,
Ш ул иш ни қилсам деб ўйлаб-кўрам ан,
М асл аҳ ат бер, б еклар, сўраб турам ан,
Н им а десанг, айтганингни қилам ан.
Б у сўзим ни яхш и ўйлаб кўр и н гл ар,
Қ ар и н до ш л ар , бир м аслаҳат беринглар,
М аъ қул б ўлса, бундан турм ай боринглар,
Ҳ ар на бор молини тортиб олинглар.
Эш итгин мендайин ш оҳнинг тилидан,
К етолм абди бунда қал м о қ элидан,
Ҳеч иш келм ас Б ойсарининг қўлидан.
Б у сў зларни мендай ш оҳинг айтади,
Бойсарини талон қи л сак, қайтади.
Бой сари га қаттиқ азоб берам из,
Ў зини хизм аткор қи либ солам из,
К атта давл ат, молин тортиб олам из,
Ў йлаб туриб қайтиб омон берам из.
Ў либ кетди ул неча валлам атим ,
Ў йласам , қолм айди танда тоқатим,
И лгари кўп эди қи лган ҳурм атим,
Энди бўлар Б ой сари га бул сиёсатим,
К андай бўлди бу менинг м аслаҳатим ,
Ж ав о б бергин, катта-кичик златим .

Б ул сўз ииғилган қалм оқларн и н г ҳам м асига ran м аъқул туш ­

ди. «Қ ал м о қш о ҳ рост айтади, Б ойсари бўлм аса, бул иш лар б ў л - v
- мае эди, бунча одам ўлм ас эди», — деб Бойсарининг молини талаб * •
олм оққа анча одам ж ўнатди. Б у сўзни айтиб, ж ўнаб бораяпти:
Y
Бош бўлган неча сипоҳи,
Бую рди Қ алм оқнинг ш оҳи,
Ч илбир чўлига борм оққа,
Ж ав о б берди кўп қалм оққа,
Б ой сари нин г молин тортиб олм оққа,
Б ойсарини бойлаб ҳайдаб келм оққа,
Ж ав о б тегди саттагина аҳм оққа.
Э ш итган ш оҳнинг дотини,
М иниб бариси отини.
Б у л ш аҳард ан чўлга юриб,
Н ечовлар пиёда бўлиб,
«Беш та-ўнта ол ар м и з» , деб
К алтагин эйнига солиб.
Ҳеч ким чиқолм ас йўлига,
Боргандир О йн а кўлига,
О тли-пиёда чуваш иб,
Етиш ди Ч илбир чўлига.

7- 2699 193
Қ арайди Бойсари ночор,
К елаётир кўп қал м о клар ,
Тўқсон тўқайда йилқи бор,
А йланиб барини тўплар,
Хўп бир тўплаб санаб кўр ар ,
Х атлаб ўтказди м и р зал ар ,
К алм оқш оҳга тобе қи лар.
Бойсари ҳам ю ртнинг ш ойи,
Н е бўлди ш ўрнинг гунойи,
Билм ас қандай қал м о қ ўйи,
Тўқсон қў р а бордир қўйи.
Ч ўпон ларн инг барин йиғиб олади,
Бойсари қўй лард ан ж удо бўлади.
Ч ў л да ю рган кў р ар ш ундай қияни,
Х атлаб олди бундан қ и р қ минг туяни.
Ў тказгандир қатор-қатор норини,
П одш олик айлади ҳам м а зарин и,
Х атлаб олди писандида борини,
Қ уритти-ку Б ойсарининг ш ўрини.
Барин хатлаб м азгилига келади, -ф-
Б ойсарига кўп сиёсат қилади,
Х удо қилган иш га банда кўнади,
Ё лғизлиги асар ки либ боради.
К олганига кўп пуш аймон қилади,
Ў рли кдан н аф топмай энди ж ил ад и,
Б у ш ўрли ёлғиз-да нима қилади,
Б и р одам қўлидан нима келади?!
Ш унча давлатидан ж удо бўлади,
Бойсарини ш оҳга ҳайдаб ж ўнади,
Ш у зам онда ҳайдаб кетиб боради.
Д од деганм ан эш итм айди сўзини,
Ёш оқизиб бунда икки кўзини,
Х ар ким га сарғайтиб гулдай ю зини,
Х айдаб борар Б ой сари нин г ўзини.
А ччиғланса, бунга қамчи тортади,
Ф а л а к ж абри бунинг бағрин йиртади,
П иёда Б ойсарини хайдаб кетади.
Бой саридан ҳеч ким хабар олм аса,
Қ ариндош и, ўғли, қизи бўлм аса,
Ҳеч ким бунинг ёрдам ини олм аса?!
С иёсат кип ҳайдаб кетиб боради.
Зў р л и ги н и қал м о қ бунга билдириб,
З ў р л и к билан айтганига кўндириб,
О т ўйнатиб не калм оклар боради,
Т акд и р и да ёзилганн и кўради,
Қ алм оқш оҳга элтиб тўғри ки лади,

194
 Ё зган хатни Қ алм оқш оҳга беради.
Бой сари дан неча сўзни сўради,
Ж ав о б беролм айди, қўрқи б туради.
С иёсат кўрсатди қалм оқнинг ш оҳи,
Кўп экан, — деб, — Б ой сари нин г гуноҳи.
— Бой сари ни «яхш и ҳурм ат» этарман,
Бош ин кесиб, буни дорга тортарм ан.
Б и знин г ю ртга не иш ларни солганди,
М ендай ш оҳнинг ош а ақлин олганди,
Кўп иш ларни бунда келиб қилганди,
Ш у вақтгача билмай мендай султонди,
Энди бунга ўлим лозим б ў л га н д и (р ).
Б ой сари га қаттиқ азоб берарм ан,
Ж а л л о д л а р қўли га топиш қи ларм ан ,
Ҳ укм и куш га сени тайин қиларм ан .
Т урган м азгил-ж ойинг қалм оқлар ж ойи,
Б у сў зларни айтиб мендайин ш ойи,
Қ авати да қўл қувш ириб сипойи.
С аф -саф бўлиб турган қал м о қ б а л о д и (р ),
Н им а деса, ул Б ойсари кўнади,
К ўнм аганда нима илож қилади,
Ҳ озир қал м о қ ж уд а зўр ёв бўлади,
Бой сари га азоб бериб туради.
Н е иш эканин хон Б ойсари билм ади,
С ўрам оққа бунда ҳо л ат қолм ади.
К ар аб туриб кўзда ёши ти зи л ар , >у-
Б ой сари нин г қар аб бағри эзи лар.
Б ойсари хон хўп д ар ҳ ай р о н бўлади,
Б ори давлатин и қўлдан беради,
Қ ал м о қ бари ш ундай иш ни қилади.
Қ ал м о қ х ал қи ш ундайин эл бўлади,
Ў збакл ар н и н г бир уруғи бўлади.
Б ой сари ни ғазаб қилиб сўради,
Н очор бўп Б ойсари ш оҳга қаради.
X £
Б ойсари Қ алм оқш оҳга қараб, гуноҳини сўраб турибди:

Ғ ариб ликд а менинг сўлган тарзим бор,

Қ алм оқш оҳим , сенга айтар арзим бор,
Н е сабабдан мен бўлибм ан гуноҳкор? Ф
М усоф ирм ан, кўриб сенинг элингни,
Ў з ж оним а мен килганм ан зулм ни,
К им га айтай энди ў лар ҳолим ни,
Х атлаб тортиб олди бори молимни,
Ҳеч ким сўрам ади м унда ҳолим ни,
О д ам ларин г қилиб қайғу-зулм ни, "V

195
 > > > > : - > :• >: - > ь > ь > :- >

Ч < 4 < I < << 4<4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< -4< 4< 4^ f <Ч< < 4<4<4< 4<4<j
Н иш он қўйм ай олди барча молимни.
М ен сўйласам кўп сиёсат қилибди,
О т ҳукм инда сенга хайдаб келибди,
С енинг сўйлаганинг бундай бўлибди,
М ендай ф ақ и р ним а гуноқ қилибди?!
Б арча давлатим ни қўйм ай оласан,
Ж а л л о д й ўқлаб, мени топиш қи ласан,
Қ илган гуноҳим ни қайдан биласан?!
Ғам билан сарғайди гулдайин дийдор,
Бу иш лардан қолган мен ҳам бехабар,
Н е сабабдан, ш оҳим , бўлдим гуноҳкор?
Н о ҳ ақ қилдинг энди менга зулм ни,
Талон қилиб олдинг барча молимни,
А хиринда қилдинг м ундай зулм ни,
Ғазабман чақирдинг ж алл о дл ари н гн и ,
Қ алм оқш оҳ, сен қаттиқ қи лди нг кунимни,
Бир одам деб сўрм адинг ҳолимни.
Раҳм қилм ай кў зда қонли ёш има,
Қ артайганда қамчи уриб бош има,
Етолмайман кетган қариндош има,
Ҳ айдаб келди зулм билан қош инга.
М усоф ир эл л ар д а бўлдим хору зор,
Бош им кесиб дорга тортса ж ал л о д л ар ,
Бойсари дер нега бўлдим гуноҳкор?
Г
Бу сўзни эш итиб, Қ алм оқш оҳ бир сўз деб турган экан:
>/■
У л ҳам дам им кетди менинг Қ ораж он ,
Тўқсон алп эди-ку ю ртимда султон,
Ш ундай зў р л ар бўлди ер билан яксон,
К асоф ат иш ини сендан кўрдим ман.
Г уноҳкорсан, эш ит айтган сўзимни,
Ў йдирам ан сенинг нарбас кўзингни,
Ў ртага таш ладинг Б арчин қизингни.
М ен ҳам сенга кўп ях ш и л и к қилганм ан,
Ю ртим дан ж ой бериб раҳбар бўлганм ан,
Ш ул ал п л ар дан ж удо бўлиб қолганм ан,
Ш уйтиб бул иш ларни сендан кўрганман,
Би л, Бой сари , мен гуноҳкор қилганм ан.
С ендайин лодоннинг кўнглин б ўларм ан,
А лплар қасосини сендан оларм ан,
Н им а б ўлса билганим дай қиларм ан,
Бош инг кесиб сени до р га иларм ан.
Бир одам сан, хал и ўлиб кетмагин,
Я хш илик қи лай ин, сен унутм агин,
Я на қайтиб сен ўзингдан кетмагин.
> > >'r>y>h>h>h>:>r

196
 <<4 < 4 < -f< -f< 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < -f< i < •: <■: < ч < ч < ч < ч < -(< ч < 0 < ч < ' <
Ў лдирм айин, тўғри йўлга солайин,
Ў з м олингга сени сардор қилайин,
М ен ҳам сенга м ехрибонлик қилайин.
К ўп йиғлайсан, бунда ф иғон қиласан,
Б и р одам сан, аччиқлансам ўласан,
М ол боқар каттаси бўлиб ю расан,
Т ақд и ри н гда нима борин кўрасан,
К унинг битса аж алин гдан ўласан.
Ж ўн атгансан талаш бўлган қизингди,
Ў лдирм айин мен ҳам сенинг ўзингди,
Ж о н ш ирин-да, сенинг кўнглинг бузилди,
Қ илган иш ларингга ўлим л о зи м д и (р ),
Ҳ али ҳам мен озод қилдим ўзингди,
М ол б оқарга сардор бўлм оқ л о зи м д и (р ).

Бу сўзни эш итиб, Б ой сари нин г кўнгли таскин топиб, моли

кетса ҳам ж они қолгандай бўлиб, ним а деганига ўзини рози қилиб,
' гж ам ъ и м оллари ни қўли дан олиб, катта одам эди, ўз м олига ўзи
*f* етим лик қи либ, мол б оқадиганларнин г устидан сардор бўлиб, шул
иш га Б ойсарини рози қилиб, қалм оқларн и н г нима деганига кўниб,
қўл қўйдириб, К алм оқш оҳ м уҳрлаб олиб, м олларн инг устидан
*f* қарай диган сардор бўлиб, ш унчалик дар аж ан и К алм оқш оҳ Б ой са­
рига бериб, Бой сари га бул иш ларни топш ириб, ўз м азгилига
қай тари б юборди. К ал м о қ ю ртида шу сарсончиликни кўриб қол-
ди. Ш ундай бўлиб молни боқиб ю ра берди.
>Л" С у рхайи л мастон, бу кам пир ҳам м а иш га аралаш , Қ алм оқ-
ш оҳнинг қилган иш ларини кўриб, бул ҳам ўз наф сига тортди:
«Бой сари нин г молини талаб опти, ўз м олига ўзини етим қипти,
>Л"подш охларнинг наздига ш ул ҳам иш бўпти», — деб ўрнидан
туриб, бир сўз деб турибди:

Х азон бўлиб боғда гу л лар сўлм ади,

С ўлган гулга булбул қелиб қўнм ади,
Б у ки лган иш ингга кўнглим тўлм ади,
С енинг қилган иш инг иш дай бўлмади.
Э лни сўраб турган катта тўрасан,
Б ой сари нин г молин талон қиласан,
Ў з наф сингга тортиб м олин оласан,
Бой сари га омон ж авоб берасан.
К илгани нг назлин гга иш дай бўлами,
Сен мол олсанг, ўлганнинг хуни тўлам и?!
< <<-КН <

Қ ан ч а молга эга бўлиб турасан,

Ў лган л ар хунини қандай қиласан,
М олдор киш и бўлиб ёйлаб қоласан,
М ол эгасин сен хам етим қи ласан,
Хун довлай м ан , нима ж авоб берасан,

197
 Б олаларим нобуд бўлган, биласан.
С урхайи л д ер, бир иш бош лаб турайин.
К ўнгилда борим ни айтиб турайин,
Қ ани, сенинг яхш и лигинг билайин,
Устаю м ардикор сендан сўрайин.
К ўнглим ш улдир: М урод тепа борайин,
Ч илбир чўлдан ж ой ораста солайин,
Ш ул ўзбакнинг йўлин тўсиб кўрайин,
Бой сари да нима ишим бор менинг,
То ўлганча А лпомиш ман бўлайин.
Агар қўлга келса Бойсиннинг хони,
Ў лдирсам тўлан ар ўғлим нинг хуни,
Д ар ко р эмас ўзбакнинг моли,
Ш ул бўлади С у рхайи л айтган саволи.
Ёш га тў ла мендай ночорнинг кўзи,
Қ андай бўлди С урхайи лн инг бу сўзи.
Ш оҳ қош ида баринг инъом оласан,
Ш у сўзим а ним а ж авоб берасан.

Бу сўзни С урхайи лдан эш итиб, Қ ал м о қш оҳ ҳам С урхайи л

мастонга қараб, бир сўз деб турган экан:

Н очор, айтган сўзинг мен ҳам билайин,

Н им ани хоҳласанг, ш уни қилайин.
С ўрасанг аввали мендан хизм аткор,
Қ анча десанг, менинг бермоғим д арк ор,
Я на ҳам сўрасанг устаю гилкор,
Ш аҳар қилсанг, қи ла бергин м у қаррар,
О бод қи лсан г, менинг бермоғим даркор.
Устига қўяйин неча ам алдор,
Бу иш лар га сен бўлм агин чиқим дор.
К ўрсатиб бўлғайсан бош ида саркор,
Ҳ ар на бўлса қилиб бермоғим даркор.
Қ анча одам сен сўрасанг, берайин,
Қ аерга бую рсанг, ҳо зи р қилайин,
Б урун гидай ҳурм ат қи либ турайин.
Қ у л о қ солгин мендай ш оҳнинг тилига,
К ўзинг тўртдир Қ ораж он н и н г йўлига.
Бир м азгил қилганинг ўғлинг билади,
Ў збак ю ртдан бир кун ўғлинг келади,
Бари боланг тирилгандай бўлади,
К ўнглингдан ғубори кетиб турадц,
К ўнглинг бўлм а, ш оҳинг х и зм а т х и л а д и .
С енинг ҳам у л л ар и н г бу ю ртда сардор,
Х ар қайсиси эди м исли айдаҳор,
Ўлиб кетди бунда шундзй зўрябор,

198
 К елолм ас эди-ку ҳеч бир д уш м анлар.
Ў йлаб турсам ю рагимда дардим бор,
С у р х ай и л, берайин неча хизм аткор,
Бурун гидай тортинм агин, айта бер.
Агар аскар сўрасанг ҳам берарм ан,
Қ ан ч а дунё бўлса ҳо зи р қиларм ан ,
Қ адим гидай иззатингни қиларм ан.
'W ' ^
С у рхайи л мастон бу сўзни эш итиб, айтган сўзи м аъқул бўлиб,
1, к а н ч а хи зм атко р , қан ча уста сўраб олиб, қан ча м арди кор, булар- *f*
ни иш латадиган қанча м уҳрдор, ам алдор, соп сулув қ и р қ қиз,
ш ундай қи зл ар : кўрган нинг ақлин олгудай, ж ам олига ҳар ким v
ҳайрон қолгудай, бир кўрган одам ж ам олига м аст бўлиб, шу - -
•f* ўртада айлани б қолгудай қ и зл ар н и олиб, С у рхайи л мастоннинг
^ қ а й т и б бораётгандаги сўзи:

Айтган иш им м авж уд бўлиб,

П одш оликдан одам олиб,
А м алдорлар йўлга солиб,
Б и р нечалар йўл бош қариб,
С урхайи л айтганин қилиб,
Қ анча ар ава ж ўнади
О в қат билан анж ом солиб.
Кетди устаю м арди кор,
Б оради С урхайи л айёр,
О р о бериб неча қи зл ар , ^
С у р х ай и лга хизм ат қилиб,
Б ораётган сарвинозлар.
Ш оҳга ёққан кам пир сўзи,
А троф ида қирқин қизи,
Кийгани гулгун қирм изи,
Қ ал м о қ ю ртнинг сарвинози.
К ў рганларнин г ақлин олиб,
Х усни бир-биридан ғолиб,
С ур х ай и лга ҳам р о ҳ бўлиб,
Бир нечаси наъм а чалиб,
Ш ундай бўлиб борар қи зл ар,
Ч и лбирни нг чўлини и злар.
Т ўқайистон кў л га кетди,
О лди М урод тепа етди,
Ул тепада қўниб ётди.

М урод тепага бориб, М урод тепанинг яқи н и д ан , Ч илбир чў-ч

^ л и д а н бир ж ой ораста тузатди. Н еча вақтл ар устаю м а р д и к о р л а р -; •
*t* ни иш латди, кўн ги ралари н и пўлатдан сўқдири б, бўсағаларини
олтиндан чоптириб, д ар в о зал ар и га ти лланин г сувини ю г у р т и б ,^

199
^ ёқут, м арвар тош ларидан нам ойиш га ўтқизиб, ичким а-ички б у л ^
м азгил-ж ой ларн и тузатиб, К алм оқш оҳ келиб бул ж ой ларн и ку-^#
риб, ш унда бу им оратлар тамом бўлиб, устаю м арди корларни нг S*
ҳамм асига ж авоб бериб ж ўнатди. Соп подш оликдан ароқ-ш ароқ, ^
1 » беҳуш д ориларни ғам лаб қўйибди, ў зига оро-торо бериб, б ул.
V м азгилда ю рибди. Қ алм оқш оҳ ҳар замон келиб, аскар л ар и билан
хабар олиб турибди. Б ой сари нин г кўрган кунини ўзбак беклар
эш итса, излаб келар, деб ю рибди. Ҳ ар кун кам пир чиқиб, дур-,
бунни олиб, ўнгу сўлга қар аб турибди, шу таш виш ларни Сур-,
хайил билан ваъда қилиб, Қ алм оқш оҳ иккови бир бўлиб, келса
ўзбакларни қўлга туш ирам из, деб юрибди.
Бойсари ўз м олига ўзи етим лик қи либ ю рибди. Н огаҳон
мол бош ида юриб эди, бир қатор карвон ўтиб бораяпти. М о­
лини қўйиб, карвон ларн инг олдига чиқиб, бир сўз деб турибди: \
^ X
Ш ундай бўлди менга ҳ акдин ф ар м о н л ар ,
Ж аҳ о н н и сайл этиб кезган кар во н лар,
Й ўл бўлсин, кар во н лар , қайда борасан?
Х абар бергин, қайси элдан келасан,
Г
■V Б орар ю ртинг менга хабар берасан.
Ж а ф о тиғи бул кун ж ондин ўтади,
♦+* М ени такдир шу ку л ф атга элтади,
К атта йўлдан сендай карвон ўтади;
К арвонлар ҳам туяни тўхтатади.
Ҳ ар на д ардин к ар во н лар га айтади,
Ғариблигим суягим ни ўртади,
Й ўл бўлсин, к ар во н лар , қай да борасан?
Т ўрт қи лгандир эгам икки кўзим ди,
К ар тайганда хўр бўп қолган ў зи м д и (р ),
Сен анГЛаГИн Гулдай сўлган ТарзИмДИ,
Т ўхтадинг, эш итгин айтган арзим ди.
Х абар бергин қайси элдан келасан,
Ростин айтгин қай ш аҳарга борасан?
А замат м ард эдим, бўлганм ан ночор,
Бу чў лл ар д а ш ундай бўлдим хору зор,
Э лим дан айри ли б бўлдим дар б ад ар,
Бул сўзим а ж авоб беринг, карвон лар.
К ўнглим бўлиб сендан савол сўрайин,
С енинг борар ю ртинг мен ҳам билайин,
Б о р ар ж ойинг хабар бергин, кўрайин,
У л сабабдан сендан савол сўрайин,
Д ардм анм ан, дардим ни ёриб турайин,
Д ардим бордир, сенга ар за берайин,
Й ўл бўлсин, кар во н лар , сендан сўрайин.
'V
*t* Б у сўзни эш итиб, карвон лар ҳам Бой сари га қараб , бир сўз *f*
деб турган экан:

200
 Ҳ ар ш аҳарм ан ш ул ш аҳарда ю раман,
Т ойчихоннинг м ам лакатин кўрам ан,
'V '
Ю риб ўзим савдогарлик қилам ан,
Қ ал м о қл ар ш аҳридан чиқиб келам ан,
Асли ўзим қан ж иғали бўлам ан,
Бойсин ш аҳари га кетиб бораман,
Б еҳад молни 6у ш аҳардан олам ан,
М ен ҳам мато, ким хоб ю клаб бораман,
Бойсин бозорига молим солам ан,
Х удо берса, кўп ф ойдан и олам ан,
Рўзғорим ни бориб обод қилам ан.
Бир худонинг берганига кўнам ан,
Бу ч ў лл ар д а туни-куни ю раман,
М еҳнат тортиб Б ой син-Қ ўн ғи рот бораман,
М ен ҳам билсанг, Қ ўнғи рот элдан бўламан,
Б у юртни кезган мен савдогар бўламан,
К аш алдан К ўнғи ротга кетиб борам ан, ^
С ўрасанг, гапингга ж авоб берам ан,
г М ени билсанг, асл ўзб ак бўлам ан.
>z М ен билм айм ан, неча кунда бораман,
Э лда ю рган мен бозорчи бўлам ан,
Ю к босди туям ни, йўлга кирам ан,
£ Кўп ҳ ая л л аб , сўзга қу л о қ солам ан,
Г С ўзинг бўлса айтгин, йўлдан қолам ан,
X К арвонм ан-да, юрсам йўлни олам ан, х*-
s*
V Қ ўнғи рот ю ртга мен ҳам кириб бораман,
М ундан борсам , элатим ни кўрам ан, X
ч*
Ҳ аяллам ай ж ўнам акчин бўлам ан, V
Н им а десанг, сўзингдолиб бораман.
Кўп сўрадинг, айтгин нима иш инг бор,
Т ар зи н г кўрдим , сен бўлибсан хору зор,
Қ ўнғирот элд а ким га айтар сўзинг бор?
А ҳволингдан сен менга бердинг хабар,
•^r У л эл атда ким га айтар дардин г бор?
К ар аб туриб кўп сўради карвон лар.
З ам они нгда сен ҳам дарёдай тошиб,
Сен қолгандай табгирингдан адаш иб,
Кўп сўзни сўйладинг ақи ли нг ш ошиб,
Я қинлаб келгансан менга ёнаш иб. -^ r

Б у сўзни кар во н лар дан эш итиб, к ар во н ларга қараб, Б ойсари

ҳам бир сўз деб турган экан:

Қ арин дош сан, қи лай изингни тавоф ,

Сен менинг сўзим а бергансан ж авоб,
Б и р сўзим бор айтай, қилсанг кўп савоб.
Қ ал м о қ эл д а м усоф ирм ан сандираб,

201
 С ўзим ни айтмайман ҳеч ким га қараб.
Ч иқиб эдим мен акам дан ўпкалаб,
Ҳ озир менга қал м о қ бўлгандир тараф .
Қ ал м о қ менинг билм аганим б илди рди ,
Х ар на деса, айтганига кўндирди.
К ар во н л ар , эш итгин менинг тилим ни,
Қ ал м о қ қилди бир қабоҳат зулм ни, 'V '
Т алаб олди менинг бори молимни,
Қ у л о қ соп, сўрам ас бул аҳволим ни,
Д одлаганм ан эш итмайди тилим ни,
Қ атти қ қи либ ўткизганм ан куним ни,
Ҳеч ким билм ас бул сири-аҳволим ни,
К ўролм айм ан Б ой син-Қ ўн ғи рот элимни.
К алм а ш аҳодат м усурм оннинг тилига, ^r
М ен қолганм ан айролиқнин г ҳилига,
М устарм ан-ку қал м о қлар н и н г қўлига,
Ким бурилар Б ой сари нин г ҳолига, >£■
А рза берай Б ой син-Қ ўн ғи рот хонига, *|*
Э лтиб берсанг Бойбўри м еҳрибонига,
Сен бурилгин мендай мискин ҳолига, ^
Ўзи етим, билсанг, ўзи м олига.
С ири-ҳолим , сенга айтар сўзим бор,
Барчин деган бундан кетган қизим бор,
Берган хабарим ни Б арчинга еткар.
Барчин қизим бул йўлим а интизор, ^
Мен қолганм ан бу ш аҳ ар д а хору зор,
А лбатта сўзим ни қизим га еткар.
Бул айтган сўзим ни ҳ ази л билм агин, ^
Я хш илик кўр, ём онликни кўрм агин,
Кўп яш агин, кўп йилгача ўлм агин,
М енинг гапим айтди-қўйди дем агин. ,
Я нглиш иб айтибман сенга сўзимни,
Эсима олм абм ан Барчин қизим ни.
Ҳ аялласанг, ош а оғир олм агин,
Қ изим а бер, Б ойбўрига бермагин.
Бундан бориб элатингга ки ргайсан, "V "
Б арчиннинг қош ига ти кка боргайсан,
А рза битиб Б арчиной га бергайсан.
Қ и з ҳам бўлса, болам бўлгайди омон, -v -
М ен бўлибм ан бу ч ў лл ар д а саргардон,
Кетмади бош имдан қоронғи туман,
Ё лғиз қизим эди менга м еҳрибон,
Б ой сари нин г айтган сўзи ш у бўлар.
К ариндош сан, яхш и хизм ат қи ласан,
"Sf М ундай бориб Барчинойни кўрасан,
Ўз қўлим дан битган арзам берасан,
Н им а б ўлса ш у хизм атни қи ласан ,
1» b > j-> > > > > > )-> )->
 г-! » > ! - > ) >>>j->>
Ҳ озир менинг аҳволим ни кўрасан,
К ўрганин г Б арчинга айтиб борасан,
Ш ундай қи лсан г, менинг кўнглим оласан.
Х аёлингга бош қа сўзни олм агин,
Б арчиндан ўзгага хатни бермагин.
Қ у л о қ солгин мендай ночор тилига,
О мон-эсон боргин Бойсин элига,
А лбатта бер Барчинойнинг қўлига.

Б у сўзни Бой сари дан эш итиб, карвон лар Б ойсарининг сири-

аҳволини , айтган сўзл ар и н и , қалм оқларн и н г зўрл и к билан олган
" V м оллари ни ўз кўзи ча ар зага солиб, карвон лар битиб олиб, Б ой са­
ри ўз ҳ олига йиғлаб, хўш лаш иб, кар во н лар ҳам йўлга равона
бўлди. Бу кар во н лар н и н г кетиб бораётгандаги сўзи:
z
К ўнглин бўлиб бул Б ойсари қолади,
А рза олиб бундан карвон ж ўнади,
Т уя оёғиман кетиб боради,
N<
Б ой сари нин г асли-наслин билади,
Би р-би рига й ўлда айтиб боради:
« И лгари бул Қ ўнғи рот элда тўради,
Б и р ra n билан бул ю ртларга келади,
А хирида хўп аҳволни кўради».
Бир нечаси билиб савол қилади:
V r « И лгари дан бўйни йўғон бўлади, "v
Г З а к о т деса, бермай ўрл аб келади,
П ўқ ейми бу ёкда, нима килади,
А хирида ш ундай бўлиб ўлади,
М илладор бўп энди а р за беради».
Б и р-би рига бу сўздайтиб боради,
Х удо деб кар во н лар йўлни олади,
Й ў л да туясини тортиб боради.
Б ораётир бу кар во н лар тўп бўлиб,
У рри , газандага ж уд а кўп бўлиб,
Б и р-би рига айтган сўзи эп бўлиб.
К ар вонлар боради бул тўзон қилиб, -V"
Ҳ ар зам онда қўнар м олга дам бериб,
К еча-кундуз тинмай энди йўл юриб.
К етар карвон неча дарбантдин ошиб,
К арвон ю рса кетар йўлга яраш иб,
Гоҳ кечалар йўлдан чиқар адаш иб,
У йқу олиб кетар ақи ли шошиб,
Б и р-би рин чақириб, й ў л л ар га тушиб,
О қш ом бўлса, бир-бирига етишиб.
Ф о й д а талаб карвон кетиб боради,
Ҳ ар тар аф га, ўнгу сўлга қаради,
Й ў қ ф ойдани ҳисоблаш иб боради,

203
-Ь)- i - > -Ь)- f - ) - f f ) - f )■ Ь ) - Ь ) - -Ь)- 'b j -
Бир-бирим ан бу ўрлаш и б қолади.
К ундуз ш ундай бўлиб булар ю ради,
О қш ом ига кўп и н ти ф о қ бўлади,
Н им а бўлса, эҳтиётни қи лади,
О қш ом анж омини қў л га олади,
Тонг отган сўнг ф ар оғатни қи лади,
Ҳ ар на ж абр бўлса, йўлда кўрад и,
С увли ер кўринса, бориб қўнади,
Т уясин ўтлатиб кетиб боради,
Ш ундай м еҳнат қи либ ф о й д а кўради,
Етсам деб карвон лар й ўлда ю ради.
Бундан қичаб энди кар в о н лар кетди,
Н еча ой, неча кун о рада ўтди,
К ўз юбортиб кўради м ам лакатди,
Энди кўрди Бойсиндай м узоф отди,
О р ал аб боради сонсиз элатди,
Бойсин ш аҳарига ти кка йўл тортди.
Элни кўриб вақти хуш бўп қолади,
Т у ял ар и н тўғри йўлга солади,
Бойсин ш аҳари га булар боради,
У зо к эмас, энди яқи н қолади.
Қ анча мато булар ю клаб боради,
Х ал ойиқлар карвон ларн и кўради,
Н арвой келди, дейш иб одам ту ради,
Бир нечалар неча сўзни сўради,
Т ани ган лар ҳорм а-бор бўл қилади.
Б и р нечаси от у стида сўради,
Б и р нечалар сўраб ўтиб боради.
К елгани бул ю ртга овоза бўлади,
Ш аҳарн инг ичига етиб боради, "sz"
Н арвой бориб бир саройга қўнади.
Бугун Бойсин элнинг ш ундай бозори,
К атта-кичик бозор дейди, келади,
Ҳ амма келиб карво н лар н и кўради.
Қ о ф и л а бош ининг эсига келади,
Б ой сари нин г арзасини олади,
Б арчинга берай деб кетиб боради,
Бойбўрининг м азгил-ж ойин сўради.
К атта одам белгили ж ой да бўлади,
Б екнин г д авлатхонасига боради,
Ж и л о в х о н ад а энди тўғри бўлади,
А м алдорлар ко ф и л а бошни кўрад и,
Т анигандан келиб хабар олади,
А м алдорлар таниб буни сўради,
Б арчиной да ишим бор деб ту ради.
— И ш ингдайтгин бизл ар маълум этайик,
С ўзинг б ўлса, Барчиной га айтайик.

204
 Ш унда у л ам ал до р л ар га қараб, қ о ф и л а боши бир сўз деб
турган экан:

Қ ал м о қл ар ю ртига гузарим туш ди,

Ю кимни тўлдири б ундан келибм ан,
Б ой сари нин г аҳволини кўрибм ан,
-V К ўп туриш иб басти ж авоб қилибман,
У л сабабдан мен бу ер га келибман.
>У >z
М ен ҳам савдогарм ан, айтар арзим бор, >z
г Б екорига сўзл ам о қл и к не дар кор,
>л
Барчиной га уч-тўрт оғиз сўзим бор.
Х абар берса, Б арчиной ни кўрам ан,
О тасининг хабарини берам ан,
Б ў л ак одам ларни нима қилам ан,
О й Б арчинни мен ҳам сўраб тураман.
Ҳ азил дем а қо ф и л а бошин сўзини,
Хон Б ой сари кўп сўраган қизини,
Берам ан отасин айтган қарзи ни,
К ўриб ўтай Б арчинойнинг ўзини.
К о ф и л а бош ини айлантири б турм агин,
Х абар бергин, ош а ҳ ал ак қилм агин.
К атта ерда айтиб турар арзим бор,
Барчинойим ҳ ал и мендан бехабар,
Мен карвонм ан, ш аҳар ж ой да ишим бор,
Бую ргин Б арчинга битта хизм аткор,
>л К о ф и л а бош нинг айтган сўзи шу бўлар.
«г»
>Л У л саройда менинг беҳад молим бор,
М ен борганча ж ў р ал ар и м интизор,
Барчиной га х абар берм оғинг даркор.
Кўп ҳ ая л л аб мен ҳам бунда тураман,
Х аялласам мен савдодан қолам ан,
Ҳ аяллам ай келса Б арчин м уш типар,
О таси нин г сўзин м аълум қилам ан.
Бий отаси бўлиб қопти саргардон,
Х абар ололм айди ҳеч ким қолидан,
Б арчинга б илдириб ўтай бул замон.
"V
Г
Б у л сўзни эш итиб, ам ал до р л ар бир хизм аткорни Барчинга
бую рди. Б ори б Б арчинга хабар берди. Барчин ичкаридан чиқиб,
бул карвон к о ф и л а бош ини кўрди, Б арчинга «Я қинлаб кел », — ^
X» деб турди. — Б и зл ар Қ ал м о қ ю ртига бордик, отангни кўрдик,
сени кўп сўраб бир хат бизга топиш қи лди , нима борини ўқиб
эш итасан, — деб қайтиб йўлга равона бўлди. Ўз б озорчи ли к'
иш ига карвон ҳам кетди. Б арчин хатни олиб, бул ҳам уйига
қайтди, м азгилига етди, ўтириб бул хатни ўқиб кўраяпти. Ўқиб
кўриб, ўз ш аънига бу сўзни айтиб турибди:

205
х I > > > > > > >■>> > f > f > > > > > > > > > ь > ь > ь > ь > ь > > к *
Л ай ли-М аж нун эди ж аҳ о н га устод,
Ф ал акн и н г қавлидан дод билан бед од,
Бий отама унда бўпти қиём ат,
Бор экан боши да тур ли алом ат,
Бир карвон дан юборибди а р за хат,
Бу хатни кўрибм ан, қолм ади тоқат,
О там деб қи ларм ан бул замон ф ар ёд ,
Бузи лси н , йиқилсин ул чархи нош од,
Д унёнинг ғамидан бўлм ади озод,
Қ ал м о қл ар дан қутулм ади салом ат,
О там а бўлибди ваҳм и қиёмат.
'V С ултон отам унда хор бўп қолибди,
Г Бош идан ўтганин хатга солибди,
V'
Д унё молин барин тортиб олибди,
Қ ал м о қл ар қўли да м устар бўлибди,
М ендай м уш типарга хабар қилибди,
О там нинг аҳволи қандай бўлибди.
Буни кўри б Барчин сулув ж и лади,
Й иғлаганм ан нима илож қи лади,
Т ерм улиб ҳар ёққа Б арч ин қаради,
Ш ундай отам ж уд а хор бўп қолади,
М ен билм айм ан куни қандай бўлади,
О там дейди, кўп сарғайиб туради.
Х атда борин таъ р и ф қи либ ж и лади,
Талабини яратгандан тилади,
Э ш икдан А лпомиш ки риб келади,
Қ ар аса, Б арчиной йиғлаб туради,
Буни кўриб ш унқор х а ф а бўлади,
Н им а ran деб Барчиной дан сўради ,
X Қ ўл и га Б арчиной хатни беради,
Х атда борин бул ҳам ўқиб кўради,
X Ў қиб кўриб ош а д и ққат бўлади,
X Барчиной га бул тасалли беради.
Г — Й иғлам а, гул ю злим , бундан борарм ан,
Х аф а бўлм а, сени ш одмон қи ларм ан ,
X
О т ўйнатиб қал м о қ лар га б орарм ан,
X
Й иғлам а, отангни олиб келарм ан.
М ендай тўранг қ ал м о қ лар га боради,
Б орса қ ал м о қ лар га қирғин солади,
Х аф а бўлм а, отанг келиб қолади.
Ҳ озир кў р ар тақдирдаги м еҳнатин,
С енинг ҳурм атингдан бўлар хизм атим .
Бул эл л а р д а ю рт сўраган тўрам ан,
О лм ос пўлат қай раб қў л га олам ан,
Н асиб этса қал м о қ ю ртга борам ан,
Бу иш ларнинг қасосини олам ан,
ь> r> v > > > » >> t

206
 Кўрмаган кунларни унга соламан,
Отангни саломат олиб келаман.
Отанг ҳозир шундай бўлиб тургандир,
Кетар вақтда оша ўрлик қилгандир,
Энди шўрли пушаймон қип юргандир,
Ўз ишидан наф топмайин қолгандир.
Йиғлаб сенинг ҳолинг абгор бўлганди,
Олиб келай Бойсаридай султонди.
Хатга караб бундай хафа бўласан,
Йиғламагин бий отангни кўрасан,
Қайта бошдан қадимгидай бўласан,
Сен отангни кўрсанг, ўйнаб-куласан,
Қўнғиротнинг юртида даврон сурасан.
Т v '
Бу сўзларни Барчинга тасалли айтиб, Алпомиш чиқиб, отаси­
нинг қошига бориб, отасига қараб, отасидан жавоб сўраб, бу "r'
" V сўзни айтиб турган экан:

Ота, бир сўзим бор маълум қилайин,

Жавоб беринг қалмоқ элга борайин,
Ота, сиздан бул жавобни сўрайин,
Кашал элдан бийни олиб келайин.
Қалмоқ унга кўп зулмни килибди,
Карвонлардан бунда хабар келибди,
Билсанг, ўғлинг Кашал бормоқ бўлибди. х/-
Билгин, ота, мендай бекнинг ишини,
Бориб кесай Қалмоқшоҳнинг бошини,
Жавоб бериб жўнат Алпомишингни.
Бизлар тирик, калмок шундай килами,
Ўз молига ўзи етим бўлами,
Биз эсонда шундай ишни килами,
Бу иззага одам тоқат қилами?!
Эшитиб колмади, ота, тоқатим,
Кўриб хафа бўлди мендай фарзандинг,
Миниб кетай бундан Бойчибор отим,
Хор бўлибди Бойсаридай авлодинг,
Урушли кун тоша келар райратим,
Жавоб бергин, Кашал кетар фарзандинг.
Бундан борсам, қалмоқларни кўраман,
Ёлғиз борсам, кўп қалмоқни қираман,
Бойсаридай бийни олиб келаман.
Ота, сиздан жавоб сўраб тураман,
Рухсат беринг, калмок элга бораман,
Такдиримда нима борин кўраман,
Ярашикка от кокилин ўраман,
Душманларман борсам уруш қиламан,
Бойсарини олиб элга келаман.

207
... : >>*->?>>> ь Н > ь ^
Келиб обод қилай Бойсин элимни,
Жавоб бериб жўнат мендай улингни.

> /• Бу сўзни эшитиб, Бойбўри ўғлига қараб, бир сўз деди:

Г Г
Кўрар кўзим, қулоқ солгин тилима,
Даврон суриб юргин Бойсин элинга,
Бориб келдинг, болам, қалмоқ элина,
Талаб қилма душманлар мазгилина.
Мен қартайдим, болам, қайда борасан,
Ёлғизсан-да, бориб нима қиласан,
У юртларда, болам, қандай бўласан,
Келиб мендан жавоб сўраб турасан,
Мен жавоб бермайман, нега борасан.
Бораман деб, болам.шердил бўлмагин,
Йигитлик асари — ғайрат қилмагин,
Балони ўзингга сотиб олмагин,
Хафалимда бориб келдинг қалмоққа,
Қўйгин, болам, энди талаб қилмагин,
Ўртанган ўтларга жоним солмагин,
Кўрар кўзим, қалмоқ элга бормагин.
Эшитгин сен, болам, айтган ноламни
Мен жўнатмайман-ку сендай боламни,
Кариганда солма турли аламни,
Жўнатмайман кўрар кўзим, боламни.
Тағи, болам, қалмоқ талаб қиласан,
Ўйнаб-кулиб элда даврон сурасан, у
Қалмоқ деб оғзингга, болам, оласан,
Тинчиганда бир балони қиласан.
Бойсари ҳам тақдиридан кўрар-да,
Куни битса, ахир бир кун ўлар-да,
Ўлмйса, бир куни ўзи келар-да,
Ҳар ишни бандага худо қилар-да,
Худо қилганига банда кўнар-да,
Қўйгин, болам, борма қалмоқ юртига.
Бул ишинга сира хурсанд бўлмайман,
Ўзим ўлмай, сенга жавоб бермайман,
Жавоб бериб сендан жудо бўлмайман,
■V Болам, зинҳор борма қалмоқ юртига.
>l#r
Бу сўзни эшитиб, Алпомиш ҳам отасига қараб, бир сўз деб
'турган экан:
£
Ота, менинг бормаганим бўлами,
Сенинг ининг қонлар йиғлаб қолами,
Бормасам шул ишга, ота, бўлами?
Оқ кировқа, олтин совут кияман,

208
 > > > ^ > > и*
Бор кучимни билагима жияман,
Олмос олсам, қирмизи қон қуяман,
Ғанимларнинг танасини уяман,
Қарчиғайман, душман бошин қияман.
Эсим олса, бўтадайин бўзлайман,
Душман кўрсам, кесиб бағрин тузлайман,
Аслим шерман, ўзим йўлбарс излайман.
Бул сўзимни, ота, оғир олмагин,
Ёлғиз-да, деб мени номард билмагин,
Қандай бўлса, мени йўлдан урмагин,
Холисилла дуода бўл, бек ота,
Мен кетсам, отажон, ваҳм қилмагин.
Қулоқ сон эшитгин айтган нидога,
Ўлим навбат етар шоҳу гадога,
Омонат топширгин қодир худога,
Хафа бўлмай, жавоб бергин, бек ота.
Мен биламан, ота, сенинг ҳолингди,
Кўп қайтариб йўлдан урма улингди,
Холисилла дуога оч қўлингди,
Яхши гапман жўнат жону дилингди,
Оғринмай, отажон, жавоб бер энди.
Жавоб сўраб мен сарғайиб тураман,
Отамсан-да, жуда ҳурмат қиламан,
Қалмоқлар ишига диққат бўламан,
Мен бормасам, хафаликда ўламан,
Холисилла жавоб бергин, бек ота,
Дуо қил, қалмоққа бориб келаман.
■W-
«+• "V
Бу сўзларни Алпомиш айтди. Бойбўри эшитди. — Кўзимнинг «j»
■ тириклигида жавоб бермайман, — деб ўрлаб ётибди. — Бойсари-'
X# нинг ўзингга кераклик қизини олиб келдинг, Бойсарини бошинг-
га урасанми? деб ўрлашиб ётди. Алпомиш қайтди, уйига
келса, Барчин тинчитмаяпти: — «Султон суягини хўрламас»-^ -
деган ran бор, сенинг эсонлигингда отам қалмоқ юртида хор
бўлиб колами, — деб бу сўзни айтиб турибди:

Муштипарман, энди нима қилайин,

Бормасанг, жавоб бер, ўзим борайин,
Отамнинг ҳолидан хабар олайин,
Энди қолган умрим сарфлаб кўрайин,
Бу шоҳлик шавкатни нима қилайин,
Аёлман, деб қандай қараб турайин,
Бел бойладим, энди ўзим борайин,
Қалмоқларга бир қабоҳат қилайин,
Турарим йўқ, энди мен ҳам жўнайин,
Бир отнинг устига ёлғиз минайин,
Эркак либос кийиб, анжом олайин,

209
 4^> ^f ^f ^ ^f ^ 4^4^ >^4^4^4^ У У4 ^ 4 ^ 4

{<HK4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4< K4<4<4<4<4<4<4<4<4<<4<4<4<4<4<4
Қалмоқнинг юртига ёлғиз борайин.
Бу ерда қолмади сабри-қарорим,
<4<4<4<4<4<4<4<4<4< t <4<4<4<<<4<4<4< «4<4
Шундай бўлди бул менинг ихтиёрим,
Отамнинг йўлида курбондир жоним,
Бормасанг, жавоб бер, давлатли хоним,
Мен қалмоқ борарман бундан, султоним.
Бий бобомнинг мен қошига борайин,
Бобома йўлиқиб ўзим сўрайин,
Отамнинг кейнидан энди борайин.
Хазон чолмай боғда гуллар сўлмади,
Ҳарчанд айтдим, айтган сўзим бўлмади,
Бегижон, бўшлигинг сира қолмади.
Ўз билганинг қилиб бунда юрасан,
Ҳар ишга тортиниб, бўшлик қиласан,
Мен кетаман, энди ўзинг қоласан.

Бу сўзни эшитиб, Алпомишнинг диққатлиги ошиб, ўйланиб

юрди. Отасидан ҳам хўб жавоб сўраб кўрди. Алпомишнинг Қал-
дирғоч деган синглиси бор эди, унинг куёвини Бектемир бойбач-
ча дер эди, тортувли қўнғиротнинг беги эди, Алпомиш қанжиға-
ли қўнғиротнинг беги эди, Алпомишнинг диққатлиги ошиб, Бек­
темир бойбаччанинг қошига бориб, иккови маслаҳат қилиб, Бек-
гемир бойбаччага қараб, бул сўзни айтиб турган экан:

Тинчлиги йўқ бек Алпомиш келибди,

Бектемир, маслаҳат қандай бўлибди,
Мени енганг жуда диққат қилибди,
Отасидан бунга хабар келибди,
Бир хатни савдогар оп кеп берибди,
Шундан бери тоқат қилмай юрибди,
Келган хатни у ҳам ўқиб кўрибди,
Отасини калмок ўсал қилибди,
Эндиги маслаҳат қандай бўлибди?
Мен отамдан бориб жавоб сўрадим,
Неча қайта ундан рухсат тиладим.
Жавоб бермай, мазгилима келаман,
Тинчим йўқ уйимда, дилтанг бўламан,
Отамнинг иложин қандай қиламан?
Асли мен ўзим бормоқчин бўламан,
Отам жавоб бермас, қандай қиламан?
Маслаҳат қилгани сенга келаман.
Безовита бўлди гул юзли дилбар,
Менда ҳеч қолмайди тоқату қарор,
Бормоқ маслаҳати қандайин бўлар?
Бир маслаҳат бергин, сенда ихтиёр.
Маслаҳат қип, яхши ўйлаб кўрайик,
Бу элда бундайин қараб қомайик,
' 4> 4> r > >> >> >> У> У> 4> 4>4>4> > > У> У> 4 > 4> 4> 4-

210
 Ь> Ь> > > > > Ь > ^ > ->
Қандай бўлса, қалмоқ юртга борайик,
Енгангнинг отасин олиб келайин,
Шуйтиб маслаҳатни сендан сўрайик.
'V X
Иккови маслаҳат қилиб, маслаҳатни бир ерга қўйиб, Бойса­
рини излаб бормоқчи бўлиб: — Қандай бўлса, Бойбўри жавоб
бермайди, Бойбўри билса, жавоб бермас, билиб қолса, бизни'V
*f» юргизгани қўймас, унга билдирмаймиз, оқшомлаб жўнаймиз, —
деб маслаҳат қилди. Тағи бирга бормоқчи бўлиб қирқ йигит
қўшилди. Кирқ иккиси кетмоқчи бўлиб, кечқурун овқатланиб,
йўл юрмоқнинг ҳаракатини қилиб, қирқ икки сардор отини V
■^эгарлаб, эл маст ухлаган вақтда уруш-яроғини ғамлаб, жўнамоқ-
чи бўлди. Шу вақтда Бойбўри далада юриб эди, буларни кўриб
қолди, олдидан чиқиб, буларга қараб, бир сўз деб турган экан:

То ўлгунча сўйлаб қолган тил бўлсин,

Узунли-қисқали тўнинг мўл бўлсин,
Бемаҳалда миниб отнинг белига,
Қирқ икки сардорим, сенга йўл бўлсин?
Менинг сўзим қулоғингга олмадинг,
Қўй деганман Қўнғирот элда турмадинг,
Отам деб сен мени ҳурмат қилмадинг,
Менинг розилигим сизлар билмадинг,
Мен сўрайман, туриб қулоқ солмадинг,
Ўзи туққан беклар, сенга йўл бўлсин?
Белинга бойлабсан заррин пўтангни,
Кечиргай худойим қилган хатонгни,
Хафа қилиб кетдинг мендай отангни.
От, ярок, асбобни шайлаб оласан,
Бемаҳалда баринг отни минасан,
Қайсар сифат беклар, қайда борасан?
Сенсан менинг бунда ёлғиз фарзандим,
Қалмоқнинг юртига бўпти ғазотинг,
Болам, сенга бўлмай қолди ҳурматим,
Бойсарини излаб сенинг хизматинг.
Бойсари деб ҳамманг бундан борасан,
Сўраган сўзима жавоб берасан,
Қулоқ солмай, болам, қайда борасан?
X Гина қилмай, саволимни билсанг-чи,
Г От жиловин тортиб караб турсанг-чи,
Бул сўзима, қўзим, жавоб 6ерсанг-чи,
Бемаҳал юришни, беклар, қўйсанг-чи!
Сендай беклар бу элатда тўради(р),
Сен қайтсанг, отанг рози бўлади,
Бул ишингга норози бўп туради,
Кетишингни сендан отанг сўради.
Д авлатим бор, щ олн-ш олдам ўрадим

211
 Гул тарзим сарғайиб сенга қарадим,
Бемаҳалда, болам, сендан сўрадим,
>z Йўл бўлсин, фарзандим, қайда борасан?
Бундай бўлиб бошингдолиб кетмагин, "V
Бу юришда бўлмас сенинг мақсадинг,
Ҳали ҳам қайт, борма, жоним фарзандим,
Шулдир сенга кўп айтган насиҳатим.
Кумушдандир қарчиғанинг чегаси,
Сенсан, болам, давлатимнинг эгаси,
Қайтгин, қўзим, борма Қалмоқ юртига.
>z Қозининг олдида шабгир нойиби,
Йигитга панд берар отнинг майиби,
Сен бўласан бу юртимнинг сойиби,
Кўрар кўзим, борма Қалмоқ шаҳрига.
Қалмоқлар пойингда юрган бўлмасин,
Ҳийла-макр билан ақлинг олмасин,
Душманларнинг айтган сўзи бўлмасин,
>Z
Қонлар йиғлаб мендай отанг қолмасин,
Қайтгин, болам, борма душман юртига.
Пандим олмай, беклар, бундай қиласан,
Дуо олмай, баринг кетиб борасан,
Кулоқ солмай, отга қамчи урасан,
Бул юришинг ёмон, қандай бўласан,
Ҳар қайсинг шердай чопиниб борасан,
Қайтгин энди, бориб нима қиласан?!
Т f
>Л" yf
Бу сўзни ҳарчанд Бойбўри сўради, сўзига жавоб бермади.
"V «Бул миясини еган тентак чол, илгари қанча миллатдор бўл- х^"
ганмиз, жавоб бергани йўқ, энди бизнинг оқшомлаб жўнагани-
мизни қаёқдан билади, тағи балодай бўлиб, йўлга чиқиб тура-
■^■ди, гапигажавобберсанг, жиловингдан олади, тармашиб бало
бўлади».Шу сўзни ўйлаб, Бойбўрининг сўзига қулоқ солмади, *t
кетиб бораётган йўлидан қолмади, Бойбўрининг насиҳатини
қулоғига олмади. Бойбўри ҳам қайтди. «Уларнинг кетиши ёмон
бўлди, Қалмоқ юртдан келуви гумон бўлди», — деб ўйланиб
қолди.
Алпомишнинг кетиб бораётгандаги сўзи:
Г f
Бедовларга қамчи чатиб,
Оқшом юрар шабгир тортиб,
Жўнади қирқ икки сардор,
Ҳар қайси мисли айдаҳор.
Боради шундай йўл юриб,
Бедов отга қамчи уриб,
Қалмоқ юртини ахтариб.
Бул беклар баҳрини очиб
Парқинидан кўпик сочиб,
' > > > > f > > > > >. v >: *>: ' >) ■ > :• > :• -

212
 О стидаги зап м аст отлар

<Ч<<<Ч< < { < < < { < { ^<ч<4<4<4<4<4<Ч< Л< << ч<ч<4<4<4<4<4<<4<4<4<4<4<
Гоҳ й ў л л ар да олиб қочиб.
Қ ал м о ққа қи лди ғазотди,
Хон Бой сари нин г ҳурм ати,
В ақти хуш бўп қолган элда
Б арчингул деган ф ар зан д и ,
Б ораётир сатта беклар,
Қ аер да қалм оқнин г юрти.
Қ ал м о қ ю ртга етсам, дейди,
Б ойсарини кўрсам , дейди,
Ҳ ол-аҳволин билсам , дейди,
У ндан х абар олсам , дейди,
Қ ал м о қ додин берсам , дейди,
Б аччағарни қирсам , дейди,
Ж у д а андай қилсам , дейди.
Б у л ар ҳам ш ундай т ў р а д и (р ),
Ҳ ар бир тар аф га қаради.
М ундай йўлда эл л ар дан ,
Н еча сувли кў л л ар д ан ,
З о ғ учмаган чўлл ар д ан ,
Н е бир қи я й ўллардан ,
К атта, адир, беллардан ,
Б и р қам иш зор кў л л ар д ан ,
Ў тиб кетиб боради.
Ш ундай бўлиб йўл тортди,
Қ ал м о ққ а яқин етди.
t*
Б у л ар м унда бораяпти, ҳеч бир душ м андан бехабар. Энди
гапни С урхайи л мастондан эш итинг. Б ул ар н и н г йўлида туриб,
ҳ ар ёқни дурбин билан қар аб , кўриб, кунига хабар олиб ю рар
. '■эди. К у нлард ан бир кун қар ад и , қ ар аса, қ и р қ икки сардор, ҳар
қайсиси м исли айдаҳ о р , буларни кўриб, ҳий лаю -м акрлик қилиб,
чочини ёйиб, бетини ю либ, буларн инг олдидан чиқиб қолди.
Ш унда беклар кам пирни кўриб, отнинг ж иловини тортиб, отни
тўхтатиб, кам пирдан бир сўзни сўраб турибди:
"V
Ч ў л л ар д а йиғлайсан бундай муғойиб,
Н е сабабдан, момо, чочингни ёйиб,
Б у ч ў л л ар д а ғариб бўлиб оҳ уриб,
Ю рибсанм и сен бировни ахтари б?
Ў ртанган ў тлар га ж онингни солиб,
Кўп сиқилиб йи ғлар, момо инграниб,
К ўрдим аҳволингн и, бўлибсан ғариб.
>< Сен ҳам йиғлаб қобоғингни уясан,
Ч очинг ёйиб, момо, қ о р а киясан,
Ю риш ингни, момо, сендан сўрайм ан,
Х абар бергин, ким дан ситам кўрасан?

213
 - - Ь > ууу> Ь > b > b > ^ > ^ > f - > b > У

{<4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 < 4 <4 <4 <4 <4 <4 < 4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <<4 <4 <4 <4 <4 < ^
Н е сабабдан бундай абгор бўласан,
М азгилинг қаерда, бунда ю расан?
Б и зни сўрсанг, у зо қ йўлдан келам из,
Қ истаб ю риб йўл азобин кўрам из,
С ени кўриб ж уда ҳайрон қолам из,
Б и зл ар ҳам Қ ўнғиротнинг беги бўлам из.
Н е сабабдан, момо, буйтиб ю расан?
Сен ўзингни бундай ж инни қилдингм и,
Ш ул юриш ни ўзинг яхш и билдингм и,
*+* Қ ўзим лаб айрилиб, бўзлаб қолдингм и,
>z
Н е сабабдан, момо, бундай б ўласан?
Бош дан ўтган кулф ати нгни сўрайин,
Н им а аҳвол ўтди сендан, билайин,
Ч ў л да юрган момо, сендан сўрайин.
Н е сабабдан бул аҳ во л да ю расан,
К айси элдан, қайси ю ртдан бўласан,
Б ул ю риш инг М аж нундай бўп турасан,
Н е сабабдан бўзлаб, йиғлаб ю расан,
Х абар бергин, ким дан ситам кўрасан.
т
Б у сўзни эш итиб, кам пир ҳам бир сўз айтиб турган экан:
Г
Д ардм анм ан, дардим ни сенга айтайин,
Қ ал м о қ хони ш ундай қи лди , қай тай ин?
Х азон чалиб боғда гули сўлсин-да,
'V М енинг мунож отим қабул бўлсин-да,
V Д уо қи лай , Қ алм оқш оҳи ўлсин-да,
У л ҳам мендай сарсон бўлиб қолсин-да!
Қ алм оқш оҳи лаш кар тортиб келгандир,
>#■ Қ абоҳат кун ларн и менга солгандир,
Қ алм оқш оҳ зулм идан болам ўлганди р,
Қ алм оқш оқим менга азоб бергандир.
М енинг ҳам бир етти ўғлим бор эди,
Қ атор да гурки раб ю рган нор эди,
Ҳай қайсиси мингга баробар эди.
Армон билан етти ўғлим ўлди рди ,
Д уш м ан қурғур билм аганим билдирди,
Қ алм оқш оҳи чўлда саргардон қилди.
О стингда юз алвон ўйнайди отинг,
Б елин гда я р қ и л л а р кескир пўлатинг,
Қ аер л ар д а, болам , ўсган элатинг?
Қ алм оқш охдан кўпдир тортган заҳм атим .
Т арзим кўриб, менинг ҳолим сўрадинг,
О т устидан, болам, менга қарадинг,
Н им а иш да ю рган талаб-м уродинг?
М енинг ҳолим , болам , м унда сўрадинг,
: > y > r > > > >>>>>>>>у>у>: > y > > > y > > > v > f > y > v - r

214
 Қ ал м о қл ар дан кўпдир менинг за ҳ м аш м .
О т ўйнатиб қайси ю ртдан келасан,
Қ ай чаман булбули, ким нинг улисан,
л, у Х олим кўри б, менга раҳ бар бўласан,
Сен ҳам бир-бировнинг ж они-дилисан.
Айтсам сири-ҳолим , сўраб биларсан,
К елиш ю ртинг менга м аълум қи ларсан .
Т ар зи н гга қарай м ан , қ и р қ икки номдор,
Ю ртингда белгили яхш и ж ойинг бор, ^
Қ ай ш аҳард ан келган сендайин беклар,
Қ алм оқш оҳдан куйган мендай муш типар.
Қ алм оқш оҳдан дод деб йиғлаб ю раман,
Б и р м унглиқм ан, нима илож қилам ан,
Ч очим ёйиб, мен ҳам тентак бўлам ан,
Қ ал м о қл ар зарбидан куйиб-ёнаман,
М ен ўртаниб, йўлда йиғлаб кўрам ан,
С и зл ар га суяниб, ўғлим қилам ан,
лг К ўнглим бўлиб, мен ҳам йиғлаб турам ан,
Х удо қи лган ига, ш уйтиб кўнам ан.
Етти улдан айри ли б мендай м уш типар, лр
Қ ал м о қл ар ғуссаси ўтди, х о р у зор,
Ф ар зан д и м , деб мен бўлибм ан интизор,
Қ алм оқш охдан оладиган ўчим бор.
Ю риш ингдан х абар бергин, сен беклар,
Ҳ ар на д ардин айтди мендай м уш типар,
Қ айси элдан бунда етиш динг, қайсар.
Т
х Г
Б у сўзни эш итиб, А лпомиш ҳам момосига қараб, бир сўз деб ^
Х т у р г а н экан:
V М ени билсанг Қ ўнғи рот элдан келам ан,
1*
Қ ўнғиротнинг қўчқори ўзим бўлам ан,
С ар д о р лар н и ҳам р о ҳ қи либ келам ан,
Қ ал м о қш о ҳ устига кетиб бораман.
Қ алм оқш оҳм ан бир дўғи либ кўрам ан,
Қ ал м о қл ар қуввати қан ча, кўрам ан,
Қ ўнғи рот ю ртдан қал м о қ и зл аб келам ан,
И зл аган га сўраганинг бўлам ан,
Қ алм оқш охдан ўчингдолиб бераман.
М омо, билгин чўлда ғариб ҳолингни,
w Қ ал м о қл ар ўлди р са сенинг улингни,
М ен оларм ан Қ алм оқш оҳдан хунингни,
К ўролм айсан ўлган ж они-дилингни.
Қ артайибсан, дуо қи либ тур энди,
Қ ал м о қл ар га қи лган иш им кўр энди.
Б ек А лпомиш дейди менинг ўзимди,

215
 Хунини тўлатай ўлган қўзингди,
Қ алм оқларм ан қон тўкиш м оқ л о зи м д и (р ),
Қ алм оқш оҳ устига кетиб бораман.
Қ алм оқш оҳга борадиган ишим бор,
М енинг ҳам бир ғариб бўлган киш им бор,
Кўп ж аф они унга солган қал м о қлар,
О ти Б ой сари ди р, ю ртида номдор,
Ш уни излаб келган мендайин кайсар,
Бул иш ида ж абр кўрар қал м о қ лар.
О т ўйнатиб Қ ал м о қ ю ртга кирарм ан ,
Қ алм оқш оҳ устига ти кка борарм ан,
Қ айда бўлса, уни топиб оларм ан,
К ўрм аган кун ларн и унга соларм ан,
Ш у кунда сени ҳам х урсанд қи ларм ан ,
Й иғлам агин, ш оҳни и зл аб борарм ан,
Ж ам и қасосингни йиғиб оларм ан.
V >р
Бу сўзни эш итиб, кам пир ян а бир сўз айтиб турган экан:
Г ^
Бу чў лл ар д а м еҳрибонлик қилдинг сен,
К ўнглини кўтардинг мендай муш типар,
Қ айта бош дан, болам , айтар арзим бор.
Бир кеча бўлайин сенга хизм аткор,
Бир кечага таом берм ак ҳақим бор.
О лис йўлдан м еҳнат тортиб келасан,
Б и зникига бугун меҳмон бўласан,
М ен энангм ан, сен-ку ўғлим бўласан,
М енинг қилган хизм атим ни кўрасан.
Ў ғилларим ўлиб кетди хору зор,
Ҳ озир ўғлим йўкди р, қи р қта қизим бор,
Қ излари м н инг бари бўлар хизм аткор,
Ў ғлим нинг ўрнини қи зларим босар.
А камдай деб бари х урсанд бўлади,
С изларн и кўрган да кўнгли тўлади,
Б ариси бўй етган, хўп б ар к а м о л д и (р ).
Х изматидан, кўрсан г, кўнглинг тўлади,
Н им а десанг, айтганингга кўнади,
Бариси ҳам ўрта бўйли б о л а д и (р ),
Қ и зл ар билан мендай энанг қолади,
Тонг отганча қўйм ай хизм ат қи лади,
Тонг отган сўнг сенга ж авоб беради.
Қ ал м о қл ар тилини энанг билади,
Б ош қаради, яхш и йўлга солади,
Қ ал м о қл ар га бул бош қариб боради,
Қ анча қалм оқ бўлса, сендан ўлади,
К ўрдим сени ким баробар бўлади,
Ш ундай қи лсан г, энанг кўнгли тўлади.

216
 Ш у сўздайтиб бекнинг ақлин олади,
Ҳ ам масига бул сўз хуш кеп қолади.
Қ алм оқм ан ваъдалаш , айёр б а л о д и (р ),
Б екл ар бунинг айтганига кўнади,
Ш уйтиб барисининг ақлин олади.
Б ул бекларни эргаш тириб ж ўнади,
Анг ўзб аклар била кетиб боради,
Бу кам пирнинг вақти хуш бўп қолади,
Ул бекларни олиб энди ж ўнади,
Ҳ аммаси эргаш иб кетиб боради.
Қ увонгандан кам пирнинг ақли шошиб,
Й ўл бош лар пиёда олдига туш иб,
Э на дейди, бораётир гаплаш иб.
С ўз айтиб боради, кўнглини хуш лаб,
X- О т билан баробар кам пир ангғиш лаб,
Бораётир ҳар қайсига сўз таш лаб,
Ҳар алвон гапириб, вақтини хуш лаб.
А қлин олдим дейди, айёр боради,
Н азар солиб ўнгу сўлга қаради. "V
Бир м унглиқ деб беклар писанд қилмади,
Бу кам пирдан ҳеч бир ҳади к олм ади,
К ўнгилида нима борин билм ади.
Э на дейш иб, бирга кетиб боради,
Я р қ и л лаган бул м аконни кўради,
У ллари қи лган деб кўн гли га келади.
«Ў ғлининг борида кам пир шой экан,
Хўп бекликдай ўхш атган м азгил-ж ой экан».
Д арвозани очиб ичкари ки рди , ^
Бул м аконни кўриб табассум қилди.
«П одш о билан ўғли тар аф бўлган-да,
Ш оҳлардан кам эмас, буни қилган-да,
Т а р а ф бўлиб бунинг ўғли ўлган-да,
Ҳ озир бул ж ой қи зларники бўлган-да».
Бир ораста м азгил-ж ойни кўрганда,
Ш ундай ra n бунинг кўнглига келган-да.
К ампир ш ундай дар во зад ан киради,
Қ и зл ар и га қаттиқ довуш қилади:
■ А каларинг тирилгандай бўлади,
А кангнинг хунини тўлаб беради.
Бу сўзни эш итиб қи зл ар қаради,
Д иловар б екларни қи зл ар кўради,
К ам пирнинг тилини қи зл ар билади.
А йёрлиги ю ртга м аълум бўлади,
О дати белгили, кам пир б а л о д и (р ),
Ҳ ий ла билан бу м азгилга келади. л
Б еклар келиб энди қўнм оққа толиб,
Ч опиб келар қи зл ар бели буралиб.

217
 К ам пир қи зга иасиҳатни беради:
«Б у н и н г бари сенинг акан г б ўлади». J
Ю гуриб келиб қи зл ар кўнглин х у ш л а д и ,
Битта-битта келиб отни уш лади,
Y Б ек л ар бунда энди отдан туш ади,
О тни бойлаб бул қи зл ар эргаш ади.
Бораётир
п гг> 1 я п
ки зл ар тж-гх
ш ундайин бош лаб,
гж г ГЖ'Л *ж жж *ж ^ж -»ж тж 7Ж«-1 / л

Б екларн инг ости га либосни таш лаб, Г

Бу бекларни м аж лисхон ага бош лаб.
Бул б екларни кўп парвариш қилади,
Т абассум қип қ и зл ар таъзим беради,
А дабига вақти хуш бўп туради.
Ж ам о л и яр к и л л аб аклин олади,
Рўм оли п и риллаб хизм ат қи л ад и , ^
,. Қ ўл ю вдириб, дастархонни солади.
П иста-руста, қандалатни таш лади,
Қ и зл ар хизм ат қи либ, энди бул иш ди,
Ж у д а хам б екларнин г бул вақти х у ш д и (р ),
Таом нинг устидан қи зл ар тортади
Б ек л ар га оп келиб қовурм а гўш ди.
Б ек л ар ж уд а яхш и хизм ат ф аҳ м л ад и ,
Қ ирм изи чойнакка чойлар дам лади,
А роқ-ш ароқларни кам пир ғам лади,
С уҳбатга кер ак л и к нар са ж ам лади.
Қ и р қ қи з хизм атида бўлиб туради,
Қ алм о қл ар н и н г қизи сулув экан, деб
Ж ам о л и га бунда беклар қаради,
Ж ам о л и б ар к уриб ақлин олади.
Х аёлига қи зи қ суҳбат келади,
Бул ар н и н г кўнглига ш ундай келади:
«Н им а десанг, бу қи зл ар кўнади,
О дам нинг кўнглидаги бўлади,
К ўнм аса, бу ерга нега келади,
Э ркакнин г қош ида нима қи лади?!»
Б у б екларнин г ж у д а кўнгли тўлади,
Н им а кераклисин м авж уд қилади,
К уннинг ўзи кечга тортиб боради,
Б екл ар н и н г кўн гли га ш ундай келади:
«О қш ом ётсак, бул бир бало қи лади,
Б у ки зл ар битта-битта бўлади,
И ккиси ш унда ҳам етмай колади».
Б уларн и н г кўнглига ш ундай келади,
К уннинг ўзи айни пеш ин бўлади,
Б еклар чиқиб отдан хабар олади,
Д арвозани очиб ш ундай қаради,
Б ек л ар билм ас, кам пир хабар беради,
Қ алм оқш оҳ лаш кари келиб қолади,

218
r f< 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 1<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч < ^I
b > V > f > b > b > b > b > f> b > b > > >y>y>h>h>y»»>^
Карнай тортиб ўнгу сўлни олади,
Қ алм оқш оҳи келди, дейди С урхайи л,
Б ул меҳмон б екларга хабар беради.
Ў зи чиқиб бу л аш карни кўради,
Қ ал м о қл ар лаш кари яқин келади,
Б у кам пирнинг ҳақи қати билади,
Б ек л ар энасидай кўриб қолади.
И кки ёққа кам пир хабар беради,
«Б и л ди р м аса, бизни босиб олади,
Ангниб копти, хўп ях ш и л и к қи лад и »,
Ж у д а хам кам пирдан рози бўлади.
О т-асбобин ш айлаб б еклар минади,
З и ёд нарса м азгил-ж ой да туради,
Д ар во задан энди чиқиб боради,
Д арвозадан чиқиб қай сар қаради.
Я қинлади қалм оқ л аш кар,
Б у сўздайтиб ў збак беклар.
У чраса ёрнинг м арди,
К ўзга дори пойи гарди,
Б и зл ар Қ ўнғиротнинг бекзоди,
Қ и рм аган лар ном ард бўлсин.
М удом б ўлса ёри қобил,
Ҳ ар м аҳал ваъдадан тобил,
М айдонли кун пўлат добил,
Т уйм аганлар ном ард бўлсин.
Й игит пири ҳ азр ат Д овуд,
О қ ки ровка, олтин совут
К ийм аганлар ном ард бўлсин.
Б у сўзни айтади Ҳ аким хон,
Я қин келиб қолди душ м ан,
Қ ал м о қ қи либ кўп пуш аймон,
С аф -саф бўлиб ҳам бу зам он,
Я қинлаб борди Ҳ аким хон,
Бир аж ойиб бўлсин майдон.
С и зл ар ҳам К ўнғиротнинг хони,
Бугун уруш , хун м айдони,
Ч очилар нечовнинг қони,
О т қўйинг Бойсин султони.
О т қўй инглар ҳар бир ёндин,
Ю з қайтарм анг бу м айдондин,
О т қўйинг душ м ан устига.
Қ у л о қ сонг бекнинг тилига,
О лм осни олиб қўлига,
Қ он тўкинг Ч илбир чўлига.
Б у сўзни айтади ш унқор,
Ш ердай бўлди м ард йигитлар,
О т қўйди, облоҳу акбар.

219
 +<Ч<Ч<-КЧ<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч< <4<4<4<4<4< I
Ҳ ар қайсиси эрдай бўлиб,
Ҳ ар яғрини қирдай бўлиб,
Т оғдақирган ш ердай бўлиб,
Д уш м ан қо л ар ердай бўлиб,
О т қўйди қал м о қ устига,
Ҳ ам м алари бирдай бўлиб.
Ч увуллаб қал м о қ от қўйди,
Ю лдуз учгандайин бўлиб,
К арвон кўчгандайин бўлиб,
Ш ундай аралаш иб қолиб,
Ч илбир чўлни тўзон олиб,
Ч апараста уруш бўлиб,
М ард лар м айдонда о ҳ уриб,
Бир айдаҳордай иш қириб.
О дам тўлиб баланд-пастда,
Ботирга м айдон ҳавас-да,
О дам десанг даста-даста,
Н ом ардлар м айдонда хаста,
О т чопади аста-аста,
У руш м оққа бўлиб уста.
Қ или ч солиб алвон-алвон,
Бандам деса қодир м авлон,
Ш ул сиф атд а бек Ҳ аким хон
Қ он тўкар майдон ичинда.
Гангиди қўрқоқн инг боши,
О қади кўзининг ёши,
О т остида душ м ан бош и,
Ш улдир бекларнин г саваш и.
T o p аскарин чалиб туман,
Б ерм ай д уш м анларга омон,
Ш ул сиф атд а бек Ҳ аким хон,
Б ош кесар м айдон ичинда.
Б и р-бирига қилич солди,
Н е қалм оқлар овиб қолди,
Ж азо си н и товиб қолди,
Д ўстам ан бўп ерга туш иб,
Т оза қумни қовиб қолди.
Ғ уруллаб қал м о қ лар келар,
П ўлат найза, қилич солар,
К ўпайиб қолди яр адо р .
Э р йигитлар ж ондан кечиб,
М айдонда қон ларн и кечиб,
Қ ў р қ о қл ар и писиб қочиб,
Б о тирлари б аҳри н очиб,
Қ очганин найзам ан санчиб,
Б и р алом ат уруш бўлди,
Ч илбир чўлда қон тўкилди.

220
_' _ А Л .,., т»^ ------ ---
М унда б еклар уруш қилди,
Қ ал м о қл ар га хўп иш қилди,
4^ Б ул м айдонда туриш қилди, f
"V Қ ал м о қл ар дан ненов ўлди. XX
-r- Ҳ ий ла билан келиб эди, Г
>z Б у б екларга дучор бўлди,
XX
Т
Ш ул вақтда келган қалм оқ XX
т Ў з ю ртига қочиб берди. Г
X М унда ту р сак ў л ар м и з, деб,
\х
VZ
Б и р балога қоларм и з, деб,
V Ж азо м и зн и кў р ар м и з, деб, XX
■Sf Қ очсак, омон қоларм и з, деб.
T
"W Қ алм о қл ар н и н г ақлин олди, г
Б ир хил ерда ўлик қолди, XX
■TS' Б ир неча яр ад о р бўлди, Т
Г Б ир нечалар қочиб кўрди.
т
Қ ал м о қл ар н и тўплаб олди, XX
т Е тганига н ай за солди, Г
r Қ ал м о ққ а сиёсат қилди,
>z
>к
*r* Қ увиб йўлга олиб борди.
ж Ю ртга қал м о қ қочиб кетди,
>r
r Энди б еклар м ундан қайтди,
•*• К ун ҳадди нам озгар бўпти. Xx
Б у л м азгилга борайик, деб, r
XX
Г Бугун оқш ом турай и к, деб,
xr Қ андай бўлса кун кеч бўлди, r
XX
Х< Ф ар о ғатд а бўлай ик, деб, r
Xx
f
>Z"
Қ ал м о қ ш оҳ устига эртан
Ч ош ка вақтда борайик, деб, z
*+*
W- Бош қаватдан кў р ай и к, деб,
Қ ал м о қ ю ртин қи рай и к, деб,
r
XX
П одш осин ўлди р ай и к, деб,
z
*t* Қ атти қ кунни солайик, деб, T
Қ айтиб келаётир беклар Xx
*t*
XT Бугун бунда бўлай ик, деб, t*
xy
r
XX
Энам билан турайик, деб, r
4» Бугун суҳбат қурай и к, деб, XX
XX Х изм атини кўрай ик, деб.
XX'
r 4*
Б у сўзларни айтиб, уруш дан қайтиб, С у рхайи л м астоннинг *х
>>-қошига келиб, отларни бойлаб таш лаб, қи зл ар билан б еклар
*t*ўтириш бош лаб, бекларнин г вақтини хуш лаб: «Бугун бунда ту- 4»
рарм из, эртан тонг отган сўнг Қ алм оқш оҳнин г устига б о р а р -л ^
м из», — деб ўтириш -суҳбат бош лаб, олтин косаларни қи злар t*
XX
*t* қўли га уш лаб, алиёр тортиб, б екларга коса узатиб, қи зларнин г
аитаётган сўзи: XX

222
 Қ ўнғи рот элд ан келган хоним ,
Б и р ф асл бўлди майдонинг,
С и зга қурбон менинг жоним ,
•XV- Б у л келган ази з меҳмоним, W
Ҳеч бўлм асин пуш айм онинг,
Я ксон бўлғай-да душ м анинг,
З а р р а қолм асин арм онинг, ^
Ш у бугун коса давронинг,
О ли н г, ал л аёр -ал л аёр ,
Х оним, ал л аёр -ал л аёр .
К ийганим гулгун қирм изи,
Б и зл ар бу кам пирнинг қизи,
Қ ўнғи рот элнинг добилбози,
Б и зл а р қал м о қ сарвинози, ^
Б ек к а ёққай қи зни нг сўзи,
А қлингдолган ж оду кўзи.
Б ердим коса ш ароб солиб, ,
М аҳтал бўлсам қўлим толиб,
Қ и зл а р бир-биридан ғолиб,
У ст-устига коса бериб,
Ў тириш дан кўнгил тўлиб,
О л и н г, ал л аёр -ал л аёр . W
Ҳ али ёш , бў лар кам оли,
Б ош ида ловдан рўм оли,
О йдай я р қ и л л а р ж ам оли,
О л и б ичар Қ ўнғи рот хони,
Қ и зл ар м ан бўлиб даврони.
Х изм ат қи л ар санам дилбар,
Б и рдай ўтирибди б еклар,
М аш риқа кўй лак, енги тор,
Ҳ уснин кўрса, кетар ғубор,
Ж ам о л и пари, ҳу р ч а бор,
К аддингдан айлан ай , б еклар,
О л и н г, ал л аёр -ал л аёр .
Тиш и гавҳар д урдай бўлиб,
Беҳиш тдаги ҳурдай бўлиб,
Б ар и ш ундай коса берар,
Қ и р ки н қи зл ар бирдай бўлиб, Х/"
Т ў р д а ўтириб ичаётир,
Э р йигитлар ш ердай бўлиб,
Берганин қайтарм ай олиб,
Б у л бекларнин г кўнглин хуш лаб,
Ўйин қи лар зу л ф а к таш лаб,
Н ечовлари коса б ерар,
Н оз билан белини уш лаб.
Б у бекларнин г йўли бўлар,
Ж у д а бекни и ззат қи л ар ,

223
^+<ч<-Ич<-ч<ч<-Кч<-Кч<ч<-Кч<ч<ч<ч<4<ч<ч<ч<-К-Кч<-Кч<ч<ч<ч<ч<-Кч,
ь> ь> ь > г> ь > ь > -ь > ь > ^ ^
Беҳуш дори л ар дан солиб,
У змай қуйиб берар қи зл ар ,
К ўринг энди сарви н озлар,
Бу қи зл ар дан кўнгли тўлар,
Б ек л ар кўнгли ш одмон бўлар.
Б и р-би рига йўкдир арзи ,
Ё қади қи зл ар н и н г сўзи,
А ллаёр тортган овози.
Бул ҳий ладан хон бехабар,
У змай коса берар қи зл ар ,
Бош ида кам пири айёр,
Б адани қизиган б еклар,
Бир нечаси маст бўп ётар,
Бир хили қайтарм ай ю тар,
О қш ом бўлди м исли сахар,
У змай коса берар ки зл ар ,
М аст бўп қолди қ и р қ бир сардор.
У нча-мунча кор қилм айди,
Қ изиган Х аким дай ш унқор,
Қ и р қ қи з сузган ш аробини
Кўтин узм ай бунга берар,
Ё лғиз ичаётир қайсар.
Билм айди Ҳ аким бечора,
Қ илсам деб айёр м асхара,
И чаётир ш ундай тўра.
Ҳ ийла билан ақлин олар,
Қ анча бўлса ортм ай қолар,
Билм айди ш ундайин номдор,
С улаб ётир қи р к бир сардор,
Н еча хум ароқни ичиб,
Энди маст бўп қолди кайсар.

Бу суҳбатни охир қи лар,

К осаларни олиб қи зл ар ,
Б ул б еклар қолди бехабар,
И ш кўрсатиб бундай айёр,
М аст бўлиб қ и р қ икки номдор,
Қ алм оқш оҳга борди хабар,
К ўрингиз кам пир ж одугар,
Бу ку л ф атга қолди беклар.
К ераклисин йиғиб олиб, Г
х
У стига ўт қўйди айёр,
Бул оловнинг ёруғим ан,
Қ алм оқш оҳм ан келди л аш кар,
$
Келиб кўрди-ку қал м о қлар,
К уйиб кетган қ и р қ бир номдор.

224
 К ам пир иш ни ўсал қипти,
Қ и р қ бир одам ўлибди.
А лпомиш га асар қилм ай,
Қ олди бу оловда куймай.
Қ ал м о қ подш о кўрди келиб,
'V Қ и р қ бири куйиб кул бўлиб,
Б ек Алпомиш тирик қолиб, > /•
Қ ал м о қ бари қилич солиб.
А лпомиш ётар бунда мае, ■v
"V
У раётир, қилич, олмос,
'V Ҳеч бир исф иҳон кор қилм ас,
г Қ или ч қай тар, и лож и бўлмас.
А лпомиш масти беихтиёр,
Ў қ қа тутади қ ал м о қ лар , ^
Ў қи ботмай бундан қай тар,
Б ар и саргардон қалм оқлар,
С у рхайи лдан гина қилар: ^
— С енинг ўзинг ёмон айёр.
Н ега, бадбахт, олов қўйдинг,
К и р к бир одам и и куйдирдинг?
К ур гу р айёр, янги кўрдинг,
Ж у д а беж о иш ни қилдинг,
Тиғи олмос кор айлам ас,
Ў лм асини энди билдинг.
М аст бўп беш кун, ўн кун ётар, >/
Б и р кун масти тарқаб кетар,
Би знин г юртни яксон этар.
Бул одами ўлм аганда,
С аҳал иш ман ўзи кетар,
Й иғлай бергин энди айёр,
Бай рон бўлди қал м о қ ш аҳар,
Б и знин г ю ртда ж он зод қўйм ай,
Ҳ аммани ў лди риб кетар.
Б у иш дан сен ҳам бехабар,
Ҳ ий ла қилм ай, ўлгин, айёр, ■v
Б ай рон бўлар қалм оқ ш аҳар, -v
Б и р ўй топгин, қурғур айёр.
>Z
Г
Қ ал м о қш о ҳ С ур х ай и лга туриб айтди: — А лпомиш ни маст>^-
, қилм адинг, бир балони маст қилиб бердинг, бу қ и р қ бир одам-
нинг куйгани касри га ш аҳ ар д а ж он зод қолм ай, тиғи д а м д а н '
> к ў т к а зи б кетади. ^
А лпомиш энадан туғилган вақтда Ш оҳим ардон пири борган
^ Г э д и , Ш оҳим ардон пири этагига солган эди, отини Ҳ а к и м б е к 'у
> л қ ў й и б , ўнг эйнига беш пан ж а урган эди, Ш оҳим ардон пирнинг
Т тарбият ки лган идан ўтга солса, куйм ас эди, қилич солса, ўтмас -
эди, м илтиқ отган билан ўқи ботмас эди, ул сабабни қ а л м о қ л а р " ^

8- 2699 225
 г у > y > y > h > h > y > y -> h > h > Y > > > } > у } у > у-> у Уу> у>'г^
билм асдан, қандай балога дучор бўлиб қолд ик, деб аланглаш иб" >i
« қолган эди.
С урхайи л мастон туриб айтди: — Сен подш осан, нима қил- .i.
санг, ҳукм инг етади. М уна М урод тепанинг қаватидан чуқур —
•t. зиндон қазд ирсанг, олиб бориб зиндонга таш ласанг, заҳ ерда беш *t*
■^■кун, ўн кун, бир ой, бир йил ётар, чириб ўлиб кетар. Б у сўзи
*t* Қ ал м о қ ю ртининг ҳам м асига м аъқул туш ди. Энди чувуллаб б у ^ -
сўзларни айтиб, зиндон қазияпти:

Х азон бўлм ай, боғда гул лар сўлм асин, X

r
М асти тарқаб, ян а туриб қолм асин,
Г Э рта бўнглар, зиндон кечга қолм асин.
Ҳ ар на деб сўйласам , буни билинглар, X
Б ир соат дам олм ай хизм ат қи ли н глар, ч»-
Қ и р қ қулоч зиндонни қазиб бўли нглар,
К атта-кичик — баринг у рнаб кўри нглар.
Б у л айтган сўзим ни ҳ ази л билм агин,
Т урп оқ торт, каттам ан деб қар аб турм агин,
Хеч қайсинг ҳам сипойилик қилм агин,
К атта, кичик дем ай, ж о в л и к урнагин,
М асти тарқаб, баринг ўлиб қолм агин,
Х аёлингни ҳ ар т ар аф га бўлм агин,
Э ътиқодм ан қазги н, тақал қилм агин,
Бекорига сира қараб турм агин.
Қ алм оқш оҳнин г деганини билади,
Э ътиқодм ан бари хизм ат қилади,
С ипойилар турпоқ тортиб туради,
Б ар и аланглаб ж уд а хизм ат қи лади, ^
Х аёлида кеп қолгандай бўлади,
О дам узм ай хабар олиб туради,
Х аким бекни зиндон қи лм оқ бўлади,
Қ и р қ қулоч зиндонни қазиб кўради,
Ч иққан турпоқ тепадай бўп қолади. ^
Қ ал м о қл ар зиндонни тамом қилади,
Б ай доқ-байдоқ қан ча қал м о қ келади,
Т
Қ алм оқш оҳ аскари билан туради,
А лпомиш қош ига энди боради.
Қ ўзғам оққа ҳеч бир ҳо л ат келм ади, X
Кўп зўр уриб кўрди.. м .унда қал м оқ лар,
Қ уввати келм ади ёзган аҳ м о қл ар ,
Қ андай бў лар , дейди энди қал м о қ лар,
Ш ундай бўп қалм оқлар кўн гли н бўлади,
З ў р урганм ан ҳеч қуввати келм ади,
Қ анча бўлса, хонни қўзғаб бўлм ади.
Беш та-ўнта отдан олиб келади, .^ .
Ҳ айвонзодни on кеп қўш иб туради.
Т ортар деб қал м о қ лар буни ўйлади,

226
 Ш атак қи либ ш ундай отга бойлади,
Ҳ айвон ларга аччиқ қам чи тайлади.
З ў р уриб кўрд и-ку бу отлар,
Т ортм оққа бўлм ади бунда қувватлар,
Т ортиб қўзғатолм ай бул ҳ айвон зодлар,
Ў йланиш иб қолди кан ча қалм оқлар.
Б ар ч а қал м о қ тараддудни қилади,
Ҳ арчан д бул о тлард а ҳо л ат бўлм ади.
Қ анча қал м о қ бул хавф си н и б туради:
«М асти кетса, одам қўйм ай қиради,
Қ илган иш ин қичов қи либ кўради,
Э р тар о қ бўлса, деб ғайрат қи лади,
Х озир ўл и к, маст бўп ётган б а л о д и (р ),
■V Т уриб келса, бундан ким қолади».

V
М инган оти Бойчиборни олиб кеп, r
Бойчиборнинг қуй руғига бойлади,
А троф ида қал м о қ ёри айлади.
Қ ийғир деган қуш ў л турар қиёда,
Ҳ айвонзоднинг эси бордир Бойчибор,
'V '
А қли бордир одам зоддан зиёда
Т Э гасининг аҳволини кўради,
'V
К иш наганда кўз ёши сел бўлади,
Х удонинг иродаси ш ундай бўлади,
Ёри бериб қалм оқ қамчи у ради,
У л ҳайвон зод энди тортиб ж ўнади,
Зи ндон яқи
'З и и п п н
н, ш ундай бориб
a tv т л и А
қолади.
А V
t t t x z u г т о тл ТЛ
гхптл о гг п гг ^ 1
"V
Б ан да кўнар тангри қи лган иш ига, «f*
Б ориб турди бул зиндоннинг бошига.
К ўриб ҳайвон безовита бўлади, Л
К ўп қал м о қ ў ртага олиб туради.
Қ или ч оп зиндоннинг четида турди,
Зи ндон дан ирғи деб Ч иборни урди.
Б у ки л и б ж онивор ўзини отди,
Ж у п п ай бўлиб энди зиндондан ўтди,
О тнинг қуй руғига қилич солибди,
Қ илич тортди, ш ундайин кесиб ўтди,
Қ ў зғал и б А лпомиш зиндонга кетди, ^r
М астли кда зиндоннинг остига етди.
Ҳ ал и ўлик, ўзин билм ай ётибди,
И хтиёри бул ўзидан кетибди,
А лпомиш ни қал м о қ лар зиндон қилибди.
Банди қилиб энди Ч иборни олди,
« Б у л Бойчибор бизга не иш лар қи лди »,
Б ў л ак от подш олик хизм аткор минди,
Банди қи либ Қ алм оқш оҳга еткарди.

227
 Қ ал м о қ бориб Б ойчиборни кўради,
Ў ртага олиб ш ундай банди қилади,
Тойчихон қўли га банди бўлади.
З и ндон бўлган бекни ҳайвон билади,
Ваҳм босиб, бўйнин ерга солади,
Ўту ем берганман си ра емади,
Бойчиборга қалм оқ зулм қи лади.
Т ўқсон ботмон чўян ғулни келтириб,
Б ойчиборнинг бу бўйнига солади, V'
О лтм иш ботмон энди темирни йиғиб,
О ёғига бул парчинлаб уради.
Ётолмай, туролм ай ҳайвон қолади,
Энди қал м о қ қўзғалм асдай қилади.
Ш ул азобни энди Ч ибор кўради,
Ҳ айвонзод-да, нима қи л са кўнади,
К ўнм аганда нима илож қилади,
Ш ул аҳво л да банди бўлиб қолади,
Бойчиборни ш ундай бандга олади,
Банди бўлиб бу м астликда қолади,
Қ о р о в у л л ар хабар олиб туради.
Қ алм оқларни нг энди иши тинади,
Н еча кун лар ш ул аҳ во л да бўлади. ±
"V
Бир кун лари бекнинг масти тарқади ,
Ш ундай кўзин очиб энди қаради,
У л ўзини бу зин дон да кўради.
«Т ақдирим ш ул», — деди, — ҳ а қ қ а ж и лади,
Ўтган ишни си ра билм ай қолади.
'V 'V'
Ў з аҳ волига бу сў зларни айтиб, зиндонда йиғлаб, бул ўтган
иш ларга пуш аймон қилиб, ўзини зиндонда кўриб, А лпомиш бу
сўзларни айтиб турибди:
-2 - *+*
Ҳ ақ таоло мени қилди саргардон,
К ўзим а кўринм ас ер билан осмон,
М азгилим бўлибди қоронғи зиндон,
Н еча вақт мен эдим К ўнғи ротда султон,
С ув билан олам ни яратган раҳм он,
Энди мендан ўтиб кетди бу даврон .
Ч иқмоғим гумондир менинг зиндондан,
Ғ ариб бўлиб тор зиндонда ўлдим ман.
Ҳеч ким келиб мендан хабар олм аса,
Ў ли -ти рим 1 кари ндош лар билм аса,
Ер остида қолганим ни кўрм аса,
К ўнғи рот элдан биров йўклаб келм аса,
2
*t*
1 Ўлик-тириклигим.

228
Қ алайсан деб мендан х абар олм аса,
А ҳволимни ота-энам кўрм аса,
Ў ли-тири эканим ни билм аса,
У чиб чиқай десам , қанот бўлм аса,
Ч и қм оққа тангирим йўлни берм аса,
Ғариб ўлдим , ҳеч ким мени билмаса.
А рмон билан қалм оққа бўлдим гириф тор,
Б у қал м о қ лар мени қилди хору зор,
М аст бўлибм ан, мен зиндонга сазовор,
А ҳволим дан м ам лакатим бехабар.
Азоб кўриб ш ирин жоним 6у танда,
К алм агўй бандам ан, бўлдим ш арм анда,
Армон билан ўлиб кетдим зиндонда,
Б илм ай суҳбат қурдим ш ундай маконда.
Ҳ аддан ош иб мен м енм анлик қилибман,
Бир бадбахт каш м ирга дучор бўлибман,
Ҳ ар на деса айтганига кўнибм ан, ^
У ниман бирга м азгилига келибм ан,
Айёрлигин билмай ангда қолибм ан,
А роқ-ш ароқ ичиб маст бўп қолибман.
Б у қ у р ғу р л ар билганини қи лган ди р,
Беҳуш дори л ар дан менга бергандир,
А зам атлар қал м о қ қўли да ўлгандир,
М енга ҳам кўп таш виш ни қилгандир,
Ў лдиролм ай бари ҳайрон бўлгандир,
Ахир оп кеп бу зиндонга солгандир,
М азгилим қоронғи зиндон бўлгандир,
А ҳволимни қал м о қ забун қи лган ди р,
Ш ундай қип ўлди рди мендай султонди.
Ҳеч ким га келм айди менинг қувватим,
Беэга бўлгандир тож у давлатим ,
Вайрон бўлди менинг ўсган элатим,
Б алки илон, чаён бўлиб улф атим ,
Заҳ ар -зақу м бўлди еган овқатим ,
Ш ундай бўлди менинг тақдир-қисм атим ,
З и ёд а бўп ош иб кетди меҳнатим,
С ўйлаш м оққа йўкдир менинг улф атим ,
Ахир ш ундай қилди қурган суҳбатим ,
Б у зиндонда чириб кетар ж асадим.
М ен ётибман ўз ҳолим дан бехабар,
Х ору зор бўлганм ан, зиндонда ночор,
Қ ари н дош лар 6у йўлим а интизор,
Б ул иш ни бош қарган ҳ а қ парвардигор.
>Z
f
Б ек А лпомиш t o j ) зиндонда колади,
Х ар зам он зиндрнчи хабар олади,

229
 И ш қилиб қал м о қ лар хурсанд бўлади,
Бу С урхайи л иш ни ўрин қи л ад и , ^L.
Э нди қалм оқ бари тиниб қолади,
Ў лганини ҳам м а эл л ар билади,
Ў лди дейди, ю ртга овоза бўлади.
Эмиш -эмиш Қ ўнғи рот эл га боради,
Ҳ ар ерда одам лар ra n қип ю ради. лр-
Рости-ўтиригин ҳеч ним билм ади,
К ўрган одам йўқди р, сўраб бўлмади. >z
Бир м алом ат овозаси боради,
>z
Э ш итганлар унда ҳайрон қолади,
Б и лм ай м из бул иш лар қандай бўлади.
Й ў қ бўлм ай, овоза бўлиб ю ради,
Бир-биридан қари ндош лар сўради,
С ўраганм ан аниғини билм ади.
Бойбўрининг қулоғига тегади, >z
Ҳ ар ким дан ю гуриб-елиб сўради, Г
Б и лм ай м из деб элат ж авоб беради,
Д арҳ ай р о н бўп энди гангиб қолади,
Бойбичага сирин айтиб кўради.
Э лу х а л қ қ а шул овоза бўлади,
У йқуси очилиб оқш ом ж и лад и ,
Барчинойни билм асин деб туради,
Билм айм ан, бул иш лар қан дай бўлади,
Г
Ҳ ар оқш ом иккови ўйлаб кўрад и, X*-
Б уларн и н г ўлганини ним билади,
Ҳеч ним билм ас, элга овоза бўлади.
Ш ул ra n элатнинг оғзида ю рибди, *♦*
Б у сўзни бир куни Б арчин билибди,
Қ алди рғочга сирин айтиб турибди,
Х отинлардан Барчин сўраб кўрибди,
С ўраса, ўлгани ан и қ бўлибди.
"X > z '
Ў лди, деб овозасини эш итиб, буларн инг қандайини билмай,
•^•ҳеч ким дан сўраб аниғини билолм ай, Барчин ҳеч кимга билдир-
t май, сир бермаган киш и бўлиб, ҳам м аси ҳам ўз ҳолига йиғлаб, 6 y V
сўзларни айтиб турибди:
г X
А йрилиқ ўтига бағрим ни доғлаб,
Боролм айм ан мен тўрам ни сўроғлаб,
Ф и р о қи д а қолдим бунда қон йиғлаб.
Ў лди, деб овоза бунда к е л га н д и (р ),
О тамни изл аб К аш ал эл га борганди,
Аниғин билм адим кетган султонди.
X#- О дам лар гапириб эл д а ю рганди,
М алом ат ra n элда овоза бўлганди,
А вбаҳолам менинг тўрам ў л г а н д и (р ),

230
 Э лу х а л қ қ а ш уйтиб ra n бўп ю р ган д и (р ),
Билм айм ан аҳволи қандай б ў л ган д и (р ).
М ен йиғлайм ан, тўрам дейман муғойиб,
Х озирги кетиш и тириклай ғойиб,
-r К еча-кундуз мен йиғлайм ан сарғайиб,
Бунинг молу м улки ҳозир бесойиб;
О та-энаси қолди бунда оҳ уриб,
Б оролм аса ҳеч ким бекни ахтариб,
Т ўрам ўлиб унда қолгандир ғариб,
К имга айтиб йиғлай дардим ни ёриб,
Б ек А лпомиш ўлди , ҳам м аси ғариб. ^
У зо қ ю рт-да, етолм аса йўл юриб,
Ким бориб келади аниғин билиб,
П арво қилм ай бир неча ўйнаб-кулиб,
Б и зл ар қо л д и к ғам лойига булғаниб.
Б и р нечалар ш оду хуррам бўлгандир,
Б и р нечага навбат яқи н келгандир,
т Ў лганин аниғин қ у л л ар билгандир,
"V
Y У л сабабдан кўтарилиб ю ргандир,
Kauiaji бориб ш ундай полвон ўлгандир,
М улки қўлдан кетайин деб қолгандир.

А ниғини билм ай, бу сў зларни айтиб ўтди, неча ой, неча вақт Т
Т о р а д а н ўтиб кетди. Б у л ар К аш ал бориб, ўлиб кетган деб юртга
^ н е ч а м артадан овоза бўлиб кетди. Энди ўлганини ан и қ билиб, Т
■^■умидини узиб, кўнглини бузиб, қора кийиб, буларн инг қарин-
•^•дош лари аза тутиб қолди. Аза билан бир йил ўтди, бир йилдан ^
Х ^кейин йил оши бериб, азасини очди.
Бойбўрининг Бодом чўридан бўлган У лтонтоз деган ўғли бор
^ •э д и . А лпомиш бор вақтида чўридан бўлган бола деб ҳеч k h m > Z
1 О ш санд қилиб гапирм ас эди. Х изм аткор қ у л л ар қаторинда ю рар ч ^
*t* эди. Б и р озғинтой йилқи боққанига каттали к қилиб ҳам турар
Гэди. Қ арам аса ҳам , Бойбўрининг ўғли-да, деб хизм агкорлар хл-
■^•ҳурмат қи л ар эди.
К аш ал бориб А лпомиш ўлиб кетди. Э ндиги навбат У лтон-^JJ
^ т о з г а етди. А лпомиш нинг бор вақтидаги ам алдорни У лтонтоз>£-
ч гхизм атга солибди, Қ ораж он ни кўриб: «Б ун дай бесўнақай, катта *|*
♦j» одам элда ю рса, одам ларни оёқ ости қи либ босиб кетад и *, X
"Х^деб Қ ораж он ни қиш локдан чиқариб, эл га қўш тирм ай, О латоғ,'^,
^ .д е г а н тоғдан ж ой бериб қўйди. Қ ораж он ҳам тақдирига тан
бериб, О л ато ғд а ю ра берди. Бектем ир бойбачча Алпомиш би-Х ^
>К лан, қ и р қ йигит билан бирга бориб, у ю ртда ўлиб кетди, э н д и ^ .
Т ҳам м а У лтонтозга тобе бўлибди. Қ алдирғочойим ҳам У лтонтоз- ...
«^Тнинг қўли да қолиб кетди. Қ алдирғочойим ни У лтонтоз Б о б и р w
л ^ к ў л и г а бую риб, туя боқтириб қўя берди. «Э нди Барчин ҳам *1*
*•* ф ақи р н и н г тани-да, икки бош дан бизга тегади», — деб юриб-^ЗГ
-Т-ДИ. sr
Т4

231
. .. УУ
А лпомиш банди кетганига неча вақт ўтган, ҳам м анинг хам
кўнглидан чиқиб кетган. Бор деган билан ҳам ҳеч ким иш он-
г майди. Алпомиш банди кетган вақтда Барчинн инг бўйида ҳом ила X
. гумон қолган, бул пай до бўлган, А лпом иш нинг ж ойини тутар,
деб отини Ёдгор қўйди.
Ш ундай замон бўлиб неча вақт ўтди. Барчин ўғлини олдига
олиб ўтириб, бу сў зларни айтиб, ўзига тасалли бериб ўтириб-
ди:
V - ^
У лм аса Ёдигор болам эр стар,
О мон-эсон болам ўлм ай эр етса,
Бойбўрининг ю рагидан чер кетар,
О тасин ўрнини Ё дгорж он тутар. V
О та юртин Ёдгор қўзим тебратар, t*
Ғаним бўлган д уш м анларни бўзлатар,
О таси эр эди, эр дай бўп ўтар,
О тасининг юртин ш ундай бўп тутар.
Ш унда кетар менинг кўнглим дан ғубор,
Ҳ озирги каттам из чўрим ан қу л л ар ,
Ҳ озир бенавбатга тегди ихтиёр,
Н е гў зал лар м ам лакатда хору зор,
К улдан ж абр кўрди элд а катталар,
Д авлат ш унда, ҳар не деса ихтиёр,
Н е қи лм оққа бу бадбахтнинг ҳадди бор,
Қ ул ҳам б ўлса қурғур ёмон м уҳрдор,
Ҳеч бир одам бўлолм айди баробар.
О йи м ларн и қилиб қўйди хизм аткор,
Бобир кў л д а ой Қ алди рғоч м уш типар,
Т уя боқиб ю ргандир-да хору зор.
Э симга олсам , кў зда ёшим сел бўлар,
"V - Ғариб бўлиб қолди ш ундайин ночор,
Ҳ али ёш лик қи л ар сағир Ёдигор.
Ёдгор болам кам олига киради,
Д уш ман қулни кўрса додин беради,
Энасининг кўнглидагин билади,
Ғаним бўлган душ м ан бунда ўлади. Zr
Барчин ш ундай бўлиб кўнглин кўтариб,
Ў з кўнглига хўп тасал л и беради,
Х удо қи лган иш га банда кўнади,
Гоҳ йиғлайди, гоҳи ойим кулади.
'V '
$ £
Ёдгор ҳам йўл ю ргандай бўп қолади,
Бобир кўлдан ой Қ алди рғоч келади,
Ё дигорни келиб энди кўради.
Н еча м арта Ёдигордан айланиб:
— Ғариб бўп эзилди менинг ю рагим,
1Ғ > ) > Ғ > Ғ > Ь > Ғ > 5 - > 5 - > Э > Ғ > > > Ғ > Ғ > ^ > Ғ > Ғ > Ғ > ғ Л "

232
л У ) г У г )• г У / ^ г У г } } 'Уг У > У > ^ >-)■ ^ f ^ !• -. -
А камнинг ўрни га қолган, чироғим,
Б у сўздайтиб ой К алди рғоч туради,
Ёдигорни б ағри га босиб суяди,
О й Қ алди рғоч анча х урсанд бўлади, >,#•
'V '
Қ алди рғочой туя га олиб ж ўнади.
Гоҳ кўтариб, гоҳи чўлда ю ргизиб, "V
Бобир кўлга қар аб кетиб боради, Zr
Х удо дейди, яр атган га ж и лади,
Талабини бир облодан тилади,
Бек А лпомиш келгандай бўп колади,
Ё дигорни бул тасалли қи лади,
Бобир кў л д а туя боқиб ю ради,
Ёдигор иккови бирга бўлади.
Ҳ ар зам онда гапиртириб кўради,
Т или янги ч иққан, Ёдгор б о л а д и (р ),
С ўйлатиб кўрган да хурсанд бўлади.
Y £ -
Ш уйтиб булар бунда ю ра берди. Н еча вақт, неча замон орада
ўтди. А лпомиш зиндонда ётибди. Қ ар аса, зиндоннинг бош ида
■^■бир ғоз қанотини ёзиб айланиб турибди. Ғозни кўриб, Алпомиш *t*
• бу сўзни айтиб турибди:
Y х
Э, ж онивор, Қ ўнғи рот элдан келдингм и,
Хумою ндай менга соя солдингм и,
Т ор зиндонда мендан х абар олдингм и,
Қ ариндош дан элчи бўлиб келдингм и?
З и н до н да гангиган бу бекнинг боши,
О ҳ тортсам тў ки л ар кўзим нинг ёши,
И лоҳим қурисин подш олар иши,
К аж га айланган шум ф алак н и н г гардиш и, "V
Зи ндон ни айналган ғойибнинг қуш и,
С ўроғим ни билм ас менинг ҳеч киш и.
Ғариб бўлиб қолдим бунда зиндонда,
Азоб кў р ар ш ирин ж оним бу танда,
И лгари ю риб эдим қан ча давронда.
М ендай мар дни бу зиндонда кўрасан,
Зи ндонни айланиб парвоз қиласан,
М ен билм асам қайси элдан келасан,
Нега сен айландинг, ўзинг биласан.
М ендан ўтиб кетди ул неча д аврон,
М ен қи ларм ан ўтган иш га пуш аймон.
П уш аймон қи лган м ан ҳеч наф қилм айм ан,
К утулм адим Ю суф каби зиндон дан.
Зи ндон ни айланиб п арвоз қи ласан,
"V Соғмисан сен ё, ш икаста балосан.
Н еча сўзни ш унқор ғоздан сўради,
С ўз айтм акка ғознинг тили бўлм ади.
J> > ь > : > ; - > г > ь > ь > ь > ь > г > > > ь> ь > р > ^ > f > ь > ь > *

233
vr Д авлатли хон энди ш ундай қаради,
Ё лғиз розни бул яқинда кўради,
А йланиб зиндонга яқи н келади.
М уни кўриб Ҳ аким кўнглин хуш лади,
Ўзин келиб р о з зиндонга таш лади.
У S-
Ш унда розни уш лаб кўрди. Ғ ознинг бир оёғи синган, бир- v
... қаноти майиб бўлган, ў қ тегиб, ҳолати кетиб, шу ерга йи қилган. *i*
Ҳ акимбек туриб айтди: *Ў з элим да, Бобир кўли нда ю рган вақт-
л арим да ш у ғоз менга йўлиқса, бутун йўлиқар эди. Ҳ озир зин-
донда ярим одам м ан-да, бу ғоз менга ярим йўлиқди».
Н еча кун лар ғоз билан суҳбат қури б ётди, ғознинг я р ал ар и Т
битди. П арвоз қилиб, кўтарилиб учадиган бўлди. Ҳ акимбек: — Y
^ Э лу х алқим га менинг ў лик-ти рик хабарим ни сен етказсанг, — ^
деб хат қилиб, ғоз қанотининг ш опарига м ухтасар қилиб, ғозга *f*
қараб, бир сўзни тайинлаб турган экан:
"V
Белим га бойлаган зар р и н пўтам бор,
>Z Худой им кечиргай қи лган хатом бор,
Г Қ ўнғирот элда Бойбўридай отам бор,
-v -V
А лбатта отам а арзам ни еткар.
М ен йиғлайм ан, ю рагимда алам бор,
Вайрон бўлган элд а кулбахонам бор,
Қ ўнғирот элда оқ сут берган энам бор,
Г
Албатта энам а арзам ни еткар.
Мен эдим неча вақт эл д а добулбоз,
Т ул бўп қолди Б арчинойдай сарвиноз,
А рзамни ёрим а етказ, ёлғиз ғоз. f
'V '
О ҳ у рганда кўздан окар селоб ёш,
Золим билан ҳар ги з бўлм ан глар йўлдош ,
Г
Бир синглим бор, менинг билан эмикдош ,
Бобир кўлд а ҳ а л а дейди, йиғлайди,
С инглим га арзам ни еткар, ёлғиз р о з .
С енга айтган неча алвон тилим бор,
Х аф а ф а л а к бош га солган зулм бор,
К айда борсам бир бош имга ўлим бор, х
Хазон бўлиб, тар очилган гулим бор,
П айдо бўлган сағир, Ёдгор улим бор,
А лбатта ўғлим га арзам ни еткар.
*t*. Ғам билан сарғайди гулдайин дийдор,
Б и р нечалар ўз ҳолидан бехабар, ><
О латоғд а алп Қ о р аж о н дўстим бор, -Х-
Албатта дўстим га арзам ни еткар.
Қ айтайин эзилди бағрим чегаси,
X ' К ўтаролм ай синди бошим ж иғаси,
А вбаҳолам У лтон ю ртнинг эгаси,
А лбатта иним га арзам ни еткар.
1 Ғ > У> У> Ь > ^ > h > ғ > > >Ғ

234
■^- Қ у л о қ сол, ж он ивор, айтган нолиш има,
Х аф а ф а л а к заҳ ар қўш ган ош има,
Қ ўнғи рот эл д а қовм у қариндош има,
А рзамни еткаргин денгу душ има.
Б у сў зл ар н и айтар мендайин ш унқор,
Э сиз умрим бу зиндонда хору зор,
К ундуз ётиб, оқш ом учгин, ж онивор,
С алом ат арзам ни Бойсинга еткар.
Я на й ўлда сени лочин кўрм асин,
Л очин кўриб боз чангига олм асин,
Ю риш ингни олғир қуш лар кўрм асин,
О қш ом юртин, сени лочин билм асин,
Б екнинг а р за хати зое бўлм асин,
Э ҳтиёт бўл, туйғун қуш лар кўрм асин,
Х изм ат қи л, арзам ни Б ойсинга еткар.
Б у сўзларни ғозга тайин қилади,
Б екнинг сўзин бу ёлғиз ғоз билади,
Бу ж онивор туриб п арвоз қилади,
А лпомиш нинг арзачиси ж ўнади.
Б ек А лпомиш қолди бунда зиндонда,
Б у ёлғиз ғоз кўтарилди осмонга.
Т ор зин дон да қолиб дуо қилади,
А лпомиш қурм ати ш ундай бўлади,
Бекнинг ар засини олиб боради,
Қ ўнғи рот ю ртин кў злаб учиб ж ўнади, >#-
К ундуз ётса, оқш ом ига йўл тортди,
О қш ом ётса, кун дуз қичади кетди,
Н еча қорли тоғлардан ўтди,
Ўн тўрт кеча-кундуз бунда ғоз учиб,
Ш акам ан тоғига яқи н л аб етди.
Қ ичов қилиб ғоз қаноти толибди,
Қ ар аб тоғда ўнгу сўлни кўрибди,
Б у ёлғиз ғоз эҳтиётин қилибди,
Ш акам ан тоғига чарчаб қўнибди,
Энди қўниб, бу ғанқиллаб турибди.
Т V-
Б у ғозни бир кам пирнинг ўғли отган эди, йиқилм ай ярадор >*
*t* бўлиб кетган эди, йиқилм ай кетганига алам қилиб, неча й и л д а н " '!
бери ўласи бўлиб ётган эди. Б у тоғни Ш акам ан тори дер э д и .> у
, . О д ам ининг ҳам м аси егани қуш нинг гўш ти эди. М ерганчиликни
кўп о ри ят билар эди. Ҳеч қайсисининг отгани хато кетмас эди,
ҳеч бир қуш га омон бермас эди. М ерганликка ш ундай кўшиш
.қ и л га н х а л қ эди. Б и р ш у ғозгина кам пирнинг ўғлидан йиқилм ай ч*
кетган эди. Алам қи лган идан касал бўлиб ётган эди. Ғознинг
" V ған қиллаган довуш и кам пирнинг ўғлининг қулоғига бориб, дар-
ди бўш алиб, бош ини кўтариб, энасига қараб, бир сўз деб турган
-Г экан:

235
 Б у ўлкадан ўтм агай-да ниш оним,
Кўп бўлар кўнглим да ҳам пуш аймоним,
Ш акам ан т о р и г а келди душ м аним,
Э на, ўқлаб бергин ўқу ёйимни.
Ш акам ан т о р и га борайин якк а,
О қ со қ ғознинг гўш ти дори чичқоққа.
Ж о н боринда бир ҳ ар акат қи лай ин,
Ш акам ан тоғига ёлғиз борайин,
Ё лғиз р о з н и мен ҳам уриб келайин,
Э на, ўқлаб бергин ўқу ёйимни.
Бу душ м андан кўп азобни кўрам ан,
Ҳ ая л ласам , мен билмай қолам ан,
Р оздан қу р у қ қолсам , тайин ўлам ан,
Энди борсам , буни отиб келам ан.
Х аял лам а, тоққа ёлғиз борайин,
Ё лғиз ро зн и қўлга берсин худойим ,
М ен хам бориб нобуд қилиб келайин,
Э на, ўқлаб бергин ўқу ёйимни.
'V
Х аф а килм а, эна, мендай улингди,
Бу ёлғиз р о з сўлдирганди гулимди,
Х аяллам а, жоним эна, тур энди,
Э на, олиб келгин ўқу ёйимди.
Ҳ аял ласан г, р о з п арвоз қилм асин,
Б у душ м андан ўғлинг қ у р у қ қолм асин,
Бу ғам билан мендай ўғлинг ўлм асин,
Т акал ки лм а, бу ғоз ж ўн аб қолм асин,
Борай писиб ўсал-ш ум ни билм асин,
Қ андай бўлса бориш имни кўрм асин,
Энди бу р о з сира омон қолм асин,
Э рта кунин кечга тортиб ю рмасин,
Эна, ў клаб келгин ўқу ёйимни.
*t* s*
Бу сўзни ўғлидан эш итиб, кам пир ҳам бир сўз айтиб турган V"
Ч ^ э к ан : -X
х Т
П одш оларнинг қатнаб ю рар элчиси,
>Z
Э лчи ларн инг бўлар экан тилчиси,
Б у ёлғиз р о з А лпомиш арзачи си,
Қ ўйгин, болам, арзачи га ўлим йўқ,
То ўлганча тирик қу л га тиним йўқ.
Банди бўлган бекни ҳ у рм ат қилади,
Ш ундай бекни бул ғоз ҳ у рм ат қи лади,
Бобир кўлга х ат кўтариб боради.
Ф а л а к уриб сенинг гулинг сўлм асин,
Бекнинг арзачиси бунда ўлм асин,
Бекнинг ар за хати зое бўлм асин,
Қ ўйгин, болам , арзачини ўлдирм а.
1V > -ь Х

236
 Ж о н и м қузим , билм аганим оилдирм а,
Д ўст йиғлатиб, душ м аним ни кулдирм а,
Қ ал ди р ғо чга хат кўтариб боради,
Қ андай б ўлса ёлғиз ғозни ўлдирм а.
М усулм онсан, бундай ишни қилм агин,
Б екнин г элчисига душ м ан бўлм агин,
Х ат кўтарган ғозни, болам , урм агин,
Б екорига билм ай аҳ м о қ бўлм агин.
У чар қуш п арвоз қип бундан борганди,
Т ор зин дон га бориб бекни кўрганди,
Қ ариндош ин ул ар зага солганди,
Н еча сўз ар зага тайин қи лганди,
Қ ан отлари толиб бунда қ ў н га н д и (р ),
Буни отиб, иш инг қандай бўлганди,
Б у сўздайтиб ўғлин йўлдан у р г а н д и (р ),
Н еча сўз тусм олдан айтиб б ер ган д и (р ).
Кўп яш агин, жоним болам , ўлм агин,
Бу райи нгдан қайтгин, нобуд қилм агин,
А рзачини, болам , отиб келм агин,
Бу иш ингни, қўзим , яхш и билм агин,
Ғоз гўш ига, болам , интиқ бўлм агин.
Бу сўзни кўн гли нгга оғир олм агин,
Я х ш и л и к қил, ём онликни қилм агин,
Қ ўйгин, қўзим , ёлғиз ғозга бормагин.

Б у сўзни эш итиб, кам п ирга қараб, ўғли бир сўз деб турган
экан:
\r 1*
М ендайин ўғлингнинг кўнглин бўласан,
Ё лғиз ғознинг тар аф и н и оласан,
М ундай бўлсанг, сен им онсиз ўласан.
О ҳ урганда кўздан оққан ёш ингми,
Ў тириш да сенинг кўнгил ҳуш ингми,
Ш у ёлғиз ғоз, ё эна, ўйнаш ингм и?
Ҳ адик бериб мендайин ф ар зан ди н га,
М ени солиб ай р и ли қн и н г ўтига,
Ё лғиз ғознинг тар аф и н и оласан,
Э ш акл ар ҳ ан гр аш и б .................
Бу сўздайтиб кўп аччиғи келади,
К ам пир ўғли бу ўрни дан ту ради,
П арли ёй ўқини қў л га олади,
Ғозга қар аб кам пир ўғли ж ўнади,
П асқам м ан п ан алаб кетиб б1эради.
« Ж у д а шум ғоз, бул ҳам мени билм асйн,
Бораётганим ни сира кўрм асин,
А нгда қолсин , ур ай , омон бўлм асин».
Б у сўзни ў йлаб ғозга яқи н боради,

237
 h )} Ь ) - f-)- f - ) - - Ь И - ) - f - ) - У)
Д ардли 1^ л дардини ким га еради,
А йрилиқ ўтига бағри п о р а д и (р ),
Қ ўлидан келганча писиб боради,
Ҳ ар зам онда ш ундай ангниб қарад и ,
Ғозни ж уд а қу л ай га олиб боради,
Қ андай бўлса хўп ангниб кўради,
Э нкайиб, қи ялаб кетиб боради,
Ш у зам онда яқи н бориб колади.
Д уш ман келганини бу ғоз билм ади,
Ч арчаб эди, си ра парво қилм ади,
П исиб ётир, ҳеч одамни кўрм ади.
"V - t
Ў ғлининг борганини кўриб, кам пир ғозга қараб , бу сўзни V"
"V" айтиб турган экан:
^ Э рисин, тоғларн инг қори эрисин, т
Ер остида душ м ан тани чирисин,
Ғ анқиллам ай сенинг довш инг қурисин.
Ҳ аял лам а, кўтарилган осм онга, >^-
К ўзинг туш м ади-ку келган душ манга.
А нглам айсан, сени отиб кетади,
(О1либ бориб
" I Ы Cl б \7
гўш
п п м б Г 1Т Ттинг 1ТТМТ
ТМ НГ ш иш11ГгаЯ тортади,
ТП П ТЯ 7
1И - .

П исиб борди, дар р о в сени отади,

Энди уриб нобуд қилиб кетади, ■V
ч»
Х аял лам а, кўтарилгин осмонга! >»■
Д ам инг олиб бунча бунда турасан,
>У
•V Т ура берсанг, армон билан ўласан,
"V" А рза хати қ ар з бўп қолган бўйнинга,
М аҳш ар куни нима ж авоб берасан,
Бекорига ж авобгар бўп ю расан.
•V Н им а бўлса сен ҳам ангда қолм агин,
К ўтарилгин, кўп ҳ ая л л аб турм агин, ■V
М ендай кам пир ш ўрни х а ф а қилм агин.
А лпомиш деб бор эди эътиқодим ,
Қ айтардим , кўнм ади менинг ф арзан ди м ,
Сени отса, бунда қолм ас тоқатим,
С енга душ м ан бўлиб келди ф ар зан ди м ,
Ш улдир сенга менинг айтган бул пандим.

+ £
Бу сў зларни м унглиқ кам пир айтади,
К ам пир ўғли қулайголиб етади,
Ш иқирлатиб ёйни ш ундай тортади,
Ёйнинг ўқи яш индай бўп кетади,
Ш у зам онда ғозга яқи н етади.
Ғоз ф а л а к к а кўтарилиб кетади,
Б у ёйнинг ўқидан омон ўтади, >*■

238
V М унинг д ар д и ёмон бўлиб ётади,
К ам пир буни кўриб энди қайтади,
Ғоз ф а л а к к а п арвоз қилиб кетади.
К ам пир ўғли дардм ан бўлгандир ночор, ^
Уш бу р о з н и отолм ади м уқаррар,
Д ардм анд бўлиб бунда қолди интизор,
Ғоз ҳам бўлди булут билан б аробар,
К ўзлаб учар Қ ўнғи рот элни ж онивор.
Б ал ан д п арвоз қи либ кў к да боради,
Н еча олғир қуш дан ҳади к олади,
Н азар солиб ҳар тар аф га қаради,
лр- Б у л паридан терлар оқиб боради,
У ҳ авода қичаб парвоз қилади,
К ўнғи рот эл га етсам деди, қаради.
Б ораётир неча тоғлардан ош иб,
Э нди етди Қ ўнғи рот эл га ёнаш иб.
Ш ундайин айланиб ерга қаради,
^ Я р қ и л лаган Бобир кўлн и кўради,
Т уянин г ичига келиб қўнади.
■v Т
-J* Б у л ғоз Қ ал ди рғочни нг туя боқиб ю рган ерида, туял арн и н г ^
■^ичига таш лади, донлаб турди , К алдирғочойим бундан бехабар,
> гЁдгорни эргаш тириб, туяни қайтариб, ўз ш аънига бу сўзларни
" 'ай ти б юриб эди:
"V Т
X >z
А ввали айлади б изларни хандон, «f*
О х и р и да бундай бўлдик саргардон,
О тингдан айланай, қудратли раҳм он,
Сен отангдан мен оғамдан айрилиб,
И кковим из чўлда ғариб, Ё дгорж он.
Армон қилиб мендай м унглиқ ж и лади,
К ўнғи рот элнинг ш оҳ чинори кулади.
Б и знин г аҳволим из ки м лар сўради,
И кки ғариб чўлда юриб ж илади.
Бундай кун да эзи лади ю рагим,
А камнинг ўрни га қолган чироғим. "V
И ккови м и з ч ў л л ар д а ғариб, Ё дгорж он,
Х удо қилди бўлдик ш ундайин сарсон.
К ум уш дандир қарчиғайн инг чегаси, ^
О лти ндандир ки ровкани нг ёқаси,
С енинг отанг б ўлса ю ртнинг эгаси,
Сен б ўлардинг-ку элнинг тўраси,
В айрон бўлди бунда кулбахонаси,
Ғариб бўлиб бунда ю рган боласи.
Кетмади бош имдан қоронғи туман,
Б и зл ар га берм ади шум ф а л а к омон,
И кковим из ч ў л л ар д а ғариб, Ё дгорж он.

239
 И кковим из бир дай бўлиб муғойиб, >z
Акам бўлган бу элдан тирик ғойиб, >z
r
•v
Ҳ ар замон йўқлайм ан чочимни ёйиб,
И кковим из чў лл ар д а ғариб, сарғайиб.
Бу чў лл ар д а қеч ким ҳолим сўрм аса,
Қ ўнғирот элда қеч ким раҳ бар бўлм аса,
Бир м усулмон биздан хабар олм аса,
•v
Б и здай ғарибларн инг кўнглин билм аса,
Б и з йиғлайм из қеч бир илож бўлмаса.
Й иғлаганм ан нима и л о ж бўлади,
М уш типар қўлим дан нима келади,
Едгорж он сағир-да, қандай қилади,
И кки ғариб йиғлаб сарсон бўлади,
Ш ундай бўлиб чўлда кунни кўради.
И лойим чиқсин деб чўлнинг чияси,
Емон бўлар балан д йўлнинг қияси,
О л ди да бор эди қ и р қ минг туяси,
Бузи лган ди р бунда м арднинг уяси
С ағир Ёдгор ш ундай м арднинг боласи,
И яртиб ю ргани ш ўрнинг аммаси.
Би р-би рига булар раҳбар бўлади,
Биров-бировининг ҳолин сўради.
Гоҳ ку н л ар д а чўлда бўзлаб ж и лад и ,
Гоҳ вақтида Ёдгор кўнглин кўтариб,
Т уяни қайтариб м у н гл и қ келади.
т
>л r
Туяни қайтариб, Қ алдирғочойим ғознинг устига келиб қолди.
^ Ғ о з ф а л а к к а кўтарилиб учди. Х удонинг қудрати, бекнинг битган>^-
Tj. хати узили б ерга туш ди. Ў қиб кўрса, неча м арта ўлди , деб*|*
хабари ни эш итган Ҳ аким оғасининг хати. Х атида ш ундай айтиб-
Ч ^ д и : «К аш ал ю ртида, зиндонда, ёлғи зли кда, хабар оладиган к и - ^ .
шим бўлм ади» деган хат. Буни кўриб, Қ алдирғочойим бир сўз у
айтиб турган экан:
$ ^
Азоб кўрди ш ирин жоним 6у танда,
>У К алм агўй бандам ан, бўлм ай ш арм анда,
Y Т ири к экан м еҳрибоним зиндонда,
>z
Ў лган й ўқ экан-ку, акам омонда.
Ё лғизлик гапини хатга солибди,
О р қав ар о т Ёдгорни ҳам билибди,
Х абар олиб бунда бир ғоз келибди,
Ё лғизлиги ош а аксар қилибди,
Э лу х алқд ан унда ум ид қилибди,
Ҳ аммамизни й ўқлаб хатга солибди,
А камнинг борлиги м аълум бўлибди,
Ёдгорга билдириб йиғлаб турибди,
Айтган сўзин кўп тўтиё қилибди,

240
 - :-> > > > > h > > > y > f > f > ь > + > )-> )-> > H > > > K .
Б и р га борган бойбаччалар ўлибди,
Зи ндон ичида акам буни билибди,
Ё лғиз ўзи кўп азобни кўрибди,
Ў лган эмас, акам омон турибди.
Зи ндон бўлганини энди билади,
Билм айм ан у зо қ қа ки м лар боради,
М ен аёлм ан, боролм айм ан у ю ртга, >/■
ЎЙласам , Ёдгорж он ёш лик килади.
Б и ров ш ердай бўлиб хабар олм аса,
Ў зим ан туғиш ган ака бўлм аса,
Бу иш ҳар ким нинг қўлидан келм аса. "V-
Б у сўздайтиб кўп ўйланиб туради,
Ш у отангнинг битган ар за хати, деб
У л замон Ё дгорга ҳам билдиради.
•и
Ё дгорга билдириб, туян инг қош ига Ёдгорни қўйиб, ўйлаб^
X - кўрди: « Б у олти ойчилик йўлда б ўлса, қалм оқнинг элид а бўлса.
зўр ёвнинг кўли да бўлса, унча-м унча одам излаб боролм аса, дўст<
-л. деган худонинг оти, агар Қ ораж он излаб бормаса, унча-мунча4 r
одам излаб боролм ай ди», — деб О л ато қ қа, Қ ораж он никига қа-
раб ю рди. Й ўлда бу сўзни айтиб бораётир:
f X
V" Ё дгор ш унда тургин, х а ф а бўлмагин,
Мен келганча сен ҳам йиғлаб қолмагин.
О тангнинг Қ о р аж о н деган дўсти бор,
М ен бориб берайин унга хам хабар,
Ю риш им билм асин бу бадбахт қул л ар,
М ен келганча, жоним болам , тура бор.
Қ о раж о н хам х а ф а бўлиб ю ргандир,
Д ўстининг ўтида ғамгин бўлгандир,
X Б у қу л л ар д ан ул ҳам азоб кўргандир.
Қ ораж он ни бориб хурсанд қи лай ин,
Ҳ ар ra n б ўлса мен ҳам бориб келайин.
Б у сўздайтиб ой Қ алди рғоч ж ўнади,
О л ато қ қа қичаб кетиб боради,
Ҳ ар т ар аф га аланглаш иб қаради.
«Бораётганим ни қу л л ар кўрм асин,
К ўриб У лтонтозга х абар бермасин,
Ю риш им ни дўсту душ м ан билм асин».
Б у сўздайтиб борар ш ундай муш типар,
X
«Ю рганим ни кўрса қ у л л ар ў лди рар,
Х ар ran б ўлса, б ад б ах тл ар да ихтиёр,
Б ўлолм асам у л ар билан баробар,
К ўринм ай пан алаб ю рмагим д ар к о р » .
О й Қ алди рғоч ш ундай кетиб боради,
Қ ораж он м азгилин қайдан билади,
С ўрагани ҳ ар ким дан ҳ азар килади,
1 >Ғ>Ғ>Ғ> F > f > h > b>
241
^ Хеч ким га ёнаш май ўтиб боради.
Бобир кўлн инг усти О латоғ эди,
О л ато қ қа энди етиб боради.
Қ ораж он нин г м азгилини кўради,
Ш у ерга кеп ой Қ алди рғоч туради.
XX- •i*
Ш унда м аконидан чикиб, Қ о р аж о н Қ алди рғочни кўриб, б и р > у
сўз айтиб турган экан:

Х азон бўлм ай боғда ғул лар сўлм асин,

О бло менинг ақли-қуш им олм асин, -^r
^ К елганингни бадбахт қ у л л ар билмасин.
Агар билса, билм аганинг б илди рар,
Д ўст йиғлатиб, душ м анингни кул д и рар,
^L. Бадбахт қ у л л ар билса, сени ў л ди рар,
Н е сабабдан бунда келдинг, муш типар?!
Д од айласанг, эш итмайди сўзингни,
З у л м билан ўяр икки кўзингни,
Б и л са қ у л л ар ў л ди ради ўзингни.
Агар кўрса сени ҳайдаб кетади,
Баданин гга аччиқ қамчи чотади,
Бош инг кесиб сени дорга тортади, -v
С у якл ар и н г пора-пора этади,
С ендай м унглиқ бу дунёдан ўтади,
Н е сабабдан бунда келдинг, муш типар?!
С ўз эш итгин менинг айтган тилим дан,
Х азар этмай ҳакд ан келган ўлим дан,
Қ ўрқм айсанм и қу л л ар қилган зулм дан ?
Мен сўйласам , кўзингга ёш оласан,
Қ у л л ар ў лди ради , нега келасан?
Л одон кўнглинг ҳ ар хаёл га бўласан,
М унглиқсан-да, бир л одон лик қи ласан,
М еникига сен ним ага келасан,
Қ у л л ар кўрағой са, тайин ўласан.
Ш ум
LJ-iy п ф а л а к бош ингга
V /V /L L i r i n i 1а савдо солм
1’ i Cаса,
iV C i ,

Айириб олм оққа акан г бўлм аса,

т Қ ораж он м усоф ир, илож ин қилм аса,
К елганингни ш у бадбахтлар билм аса,
Э м икдош инг бек А лпомиш бўлмаса.
Ш у вақтин да бул У лтонтоз зўрабор,
У нинг билан қеч хеч ким бўлм ас б аробар, аообао.
У лтонтозни билсанг, бунда м уҳрдор, ^
У лтонтоз бўлм аса у сенга рақб ар.
К атта-кичик ш унинг гапин гапирар,
Ш уйтиб душ м ан қу л л ар сени ўл ди рар,
Б у м азгилга бекор кепсан, муш типар.
Қ ораж он дер, эш ит сўйлар тилим дан,

242
 М усоф ирм ан, ҳеч иш келм ас қўли м дан,
Сен айри лм а ўйнаб-ўсган элингдан,
Ҳ али ҳам қолм агин келган йўлингдан.
М ени сен ўзин гга ҳам дам билгансан,
Қ адим гидай акам деб ҳам келгансан,
М унглиқ синглим , м еҳрибонлик қи лган сан ,
А камни кўрсам деб бунда келгансан,
К елганингни бадбахт қу ллар билм асин.
V ^
Б у сўзни Қ о р аж о н дан эш итиб, кўнгли бузилиб, Қ алдирғоч-
' ойим Қ о р аж о н га қар аб , бир сўз айтиб турган экан:

Ж а ф о л а р га туш иб энди танда ж он,

Бу ғарибли к суяк-бағрим ўртаган,
Ғамли қу л га эгам бўлгай м еҳрибон,
С ўзим ни эш итгин, ака, Қ ораж он.
Ғ ариб ликд а менинг сўлган тарзим бор,
Ж о н и м ака, сенга айтар арзим бор.
Б и р ғозда келибди бунда ар за хат,
'V ' Й иғлайм ан, колм ади ҳеч менда тоқат,
Т ири к экан К аш ал элда валлам ат,
V #- Г
Зи ндон да ётгандир соғу салом ат,
у Ю борибди сени йўқлаб ар за хат.
Ғозни элчи қ и п ти , бунда борсин, деб,
О латоғда қолган дўстим кўрсин, деб, ^
Бу х атларн и тоза ўқиб билсин, деб,
Қ ўли д ан келганча хизм ат қилсин, деб.
'V Азоб тортиб ш ирин жони бу танда,
Эм икдош им тирик экан зиндонда,
К елса, душ м ан бўлар эди ш арм анда.
V Д уш м ан ларга солар охират замон,
С ўз айтайин, ака, сизга бир алвон, f
Д ўст деган худонинг оти, Қ о р аж он , \г
Бек оғангни и зл аб борсанг, м еҳрибон,
Сен чиқари б олиб келсанг зиндондан,
Д уш ман бўлиб қолса ер билан яксон.
Ш у хизм атни баж о қилсанг, Қ ораж он ,
Сен хам менинг акам сан-ку, м еҳрибон.
Бу иш д уш вор, бизга қийин бўлм асин, Г
Сен эсонда менинг акам қолм асин,
Б органи нгни бул У лтонтоз билмасин,
Д ўст деган худонинг оти, бек оғам.
Борам ан деб бундан талаб қилсанг-чи,
М ендайин м унглиқнинг кўнглин олсанг-чи,
Ж он им ака, яхш и хизм ат қилсанг-чи,
К аш ал эл га сен хам бориб келсанг-чи.
С ендан бош қа одам бориб бўлм айди,

243
 >>>}■ >> >b>b>f >f->f->v>b.
Б ал к и борган зиндонини курм айди,
Бундан борса унинг ўзи билм айди,
Б илган дан сўраса, омон келм айди,
Ҳ ар ким бориб иш ни ўрин қилм айди,
М еҳрибоним , сен борм асанг бўлм айди.
Эгам гангитганди менинг бош имни,
Қ андай б ўлса олиб кел эм икдош имни.
Ў з йўлингда ю рган эл д а тўрасан,
Ш у хизм атни, ака, баж о қи ласан,
Ҳ ар ra n бўлса, яратгандан кўрасан,
Н им а б ўлса К аш ал эл га борасан.
To ўлганча яр атган га рост бўлдинг,
Ш ул вақтида чўпу хасдан паст бўлдинг,
Х удони ўртага солдинг, дўст бўлдинг.

Б у сўзни эш итиб: — Ҳ а, бундай хат келган б ўлса, м ен гаХ ^

■Xf бериб кета бер, келганингни ҳеч бир қу л л ар билм асин, — деб
қайтариб юборди.
Х атни Қ ораж он олиб қолди, Қ ораж он авом , хатда нима деган
гапни билм айди. «Ш у ёқдан келган хат эк ан » , — деб белига
тугиб олди. А рқон-парқонни ғам лаб, зин дон да б ўлса, икки важ -
дан тортиб олам ан, деб телпаги қайқайиб, Қ ал м оқ тар аф и га
қараб, йўлда ўзавони га бу гапларни айтиб, кетиб бораяпти:

Қ ий ғир деган қуш ў л ти рар қияда,

Н е кўриб кечириб ф оний дунёда,
Ч иқиб кетди бундан пою -пиёда,
Ж у д а ал ам лар и бўлиб зиёда.
Қ ал м о қ ю ртга Қ ораж он кетиб боради.
М еҳнат тортиб кўп ж аф о н и кўради,
Х удо қилган иш га б анда кўнади,
Х удо деб яёвл аб кетиб б оради,
Ҳ ар ra n б ўлса яратган д ан кўради.
Қ ораж он бек қичаб йўлни олади,
Б ек дўстини излаб кетиб боради.
« Ж аб р қилсам , кўп йўлларни ю рай, деб,
Қ айда б ўлса сўраб топиб олай, деб,
Б ораётир мен дўстим ни к ў р ай » , — деб.
Гоҳ е р л ар д а ю рар ўтдай туташ иб,
Б ораётир неча дарбантдан ош иб,
Т о ғл ар д а чаш м алар бўйнига туш иб,
Б ораётир хўп салқин лаб, сув ичиб.
"S '
Ш ундай бўп Қ о р аж о н ош иб боради,
Н е сувсиз ч ўллард ан ўтиб боради,
Етарман деб қичаб кетиб боради,
Ҳ ар ra n б ўлса яратгандан кўради,
Д ўстим дейди, йўлда хизм ат қилади.
' ■Ь)' -b )- ^ b } h ) it—

244
 :■> 1 > > > ) > > > > > t > r > у > ; > ; > > > ь > ) - > ) - > ) - > > > г > : - , ,
П иёда ю ргани асари тегиб,
Б ек К ораж он борар кўнглини бўлиб,
«Т ом ош алар қи либ тоққа чиқардим ,
Т ози л ар ю гуртсам, ҳ ар ён боқардим ,
Ш унқор чуйсам , ти л л а таблим қоқардим ,
Н еча беклар билан ш ароб ичардим ,
И нъом берсам , танга-ти лла сочардим,
Х укм айласам , мен қи зл ар д ан қучардим .
Ш унча ҳам бор эди иззат-ҳурм атим , >z
Б и р боис-баҳона бўлди қисматим.
Т ал х и бор деб емас эдим навотди,
Гарди бор деб тўш амадим банотди,
Бир такаббурлигим бош имга етди,
■v Э нди бўлдим парча ноннинг гадойи.
s*
'V ' М ен борарм ан у зо қ йўлдан оҳ уриб,
П иёдалаб мен дўстим дёб ахтари б»,
Н еча адир, сувсиз ч ў лл ар д а юриб,
Х удо қилган иш га бул рози бўлиб,
Бораётир бек дўстини ахтариб.
Алп Қ о р аж о н неча м ўлж ал ю ради,
Қ алм оқни нг ю ртига яқин боради,
У зо қ йўлдан ўтиб кетиб қаради,
У зо қ йўлдан М урод тепани кўрадй,
Ю рган ж ойин кўриб ўтиб боради,
Ў йнаб-ўсган ерларини кўради,
Т ўқайистон к ў л л ар и га қаради,
К аш ал ғорни кўриб ўтиб боради.
А лпомиш нинг зиндонини билм ади,
А лбатта ш аҳ ар д а дейди боради,
Қ алм оқш оҳнин г бул ш аҳри га киради.
Қ о р аж о н келганин ҳеч ким-.билмади,
Д уш м ан юрт, бировдан сўраб бўлм ади,
Т елпаги қайқайиб ҳар ёқ қаради.
Ҳ ар кўчада ҳ ал ак бўлиб ю ради,
С ўрам оққа бул ҳам ҳ азар 1^илади.
Д ўстининг зинДонин сира билм ади.
V г
«t* К ораж он ҳ ар к ў ч ал ар да сарсон бўлиб, бировдан сўрай олмай,
ўзи билм ай, душ м ан ю рт, ҳам м адан ҳади к олиб юриб эди. Бир
кўчада уч-тўрт бола ош иқ ўйнаб ётибди. Б и р икки бола бир
боланинг ош иғини тортиб олаётибди. Бу бола айтади: — Ё л ғ и з-'
л и к ш ундай нарса, ҳам урдинг, хам онгиғимни тортиб олдинг,
неча йилдан бери Қ ўнғиротнинг хони. хам зиндонда ётибди,
бунинг билан туғиш ган ё акаси, ё укаси бўлса, ш ундай одамнинг
й ў л и д а боши кетса ҳам, бир й ўқлаб келар эди.
Бу сўзни К ораж он бул боладан эш итди, унга б олалардан
. 'б у н и н г ош иғини тортиб олиб берди. У боладан сўради: — Ўғлим,
'>>>->> >>>:->:- >)->:•>:-)) >h)i-»->> » -Г
245
 > :• ...
А лпомиш деб гапирдинг, А лпомиш нинг зиндони қ аерд а? Б ол а
айтди: — Бобо, биз Алпомиш нинг зиндонини айтолм айм из. Қ ал-
моқш оҳ подш омиз чақиртиб қўйган: «А лпом иш нинг зиндони деб
^ гапирган киш ининг боши — ўлим да, моли — талон да». У л S?
сабабдан биз айтолм айм из.
— У ндай деган бўлса, астагина айта қўй, — деди. У л бола 2 .
айтди: — А стагина айтсам , бундан Ч илбир чўлига борсанг, Ч и л - л у
бир чўлида М урод тепа деган бир тепа бор, тепанинг қош ига *+
борсанг, М урод тепадай бир янги тепа бор. Ш у янги тепанинг
* f устига чиқиб қарасан г, паст бети чуқур зиндон, мисли гўристон.
К ораж он бу сўзни эш итиб, Қ ал м о к ш аҳри дан чиқиб кетди. чу
Ч илбир чўли га қараб йўл тортди, ўзи кўриб ю рган М урод тепа-
Y нинг қош ига етди. Қ араса, бир янги тепа турибди, бу янги
тепанинг устига чиқиб қаради. П аст бети чуқур зиндон, ҳарчан д ^
қараб А лпомиш ни кўрм ади.
З и н до н да ётиб, Алпомиш Қ ораж он ни кўрди. Қ ораж он экани-
ни билм ади. Т ўқсон ботмон тем ирдан совут кийган, зиндоннинг
бош ида қарғадай булдураб кў р и яад и . « Б у Қ алм оқш оҳнин г хабар
олиб ю рган ж о н си зл ар и -д а1, А лпомиш нинг ж уд а кўнгли чўкиб
> у кетган экан , дем асин», — деб Қ о р аж о н га қараб , бир сўз айтиб Y
турган экан:

Зи н до н чи лар , мендан х абар оласан,

С ўзим ни ш оҳингга айтиб борасан,
М ен Алпомиш , н азар к ар д а ботирман,
Б отирли кд ан бу зиндонда ётирман.
О м он-эсон ўлмай чиқсам зиндондан,
Т ойчихон юртини изи ллатирм ан,
Ж о н си з бўлсанг, айтиб боргин ш оҳингга.
Зи ндон қилган бунда мендай киш ини,
Б и зл а р га ўткизган қал м о қ иш ини,
Х удо мени шу зиндондан қутқарса,
К есар эдим Қ алм оқш оҳнинг бош ини,
Ж о н си з бўлсанг, айтиб боргин ш оҳингга.
Б у л оҳимни бир ол л о га еткариб,
Ғ ариб ликд а ҳож атим ни биткариб, Г
Х удо мени ш у зиндондан қутқариб,
Қ ал м о қ кўрсам тиғи дам дан ўткариб, >У
Ж о н си з бўлсанГ-айтиб боргин ш оҳингга. Т
>У
С оя солиб бунда биндонга келдинг,
>У
М ени ғариблигим ж уд а ҳам билдинг,
Х ар зам онда хабар олиб сен ю рдинг,
Н е иш ларни, қалм оқ, сен менга қилдинг.
Ҳ озир бандим ан-ку, ф иғон қи ларм ан ,
лг Т ақд и р д а ёзилгйн қисм ат кўрарм ан,
Г т
Ж осус.
г
246
<4<4<4<4<4<4 <4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4 К ўрм аган кун ларн и сенга соларм ан,
Ў лм ай омон-эсон чиқсам зиндондан,
Б у ю ртингда ж он зод қўйм ай қи рарм ан ,
Ж о н си з бўлсанг, айтиб боргин ш оҳингга.
М ен ётирм ан тор зиндонда гам тортиб,
М ен қарадим сенга кўзим юбортиб,
Ф а л а к оҳим бунда багрим ни йиртиб,
Билм айм ан умирим зиндонда ўтиб,
Х я п н а ж я ф п г о л и б м рнгя қа.лмг>қ,ляр. N#-
X
М азгилим қоронғи зиндон бўлдилар,
О х и р худо бу зиндондан қу тқ ар ар. Х
Қ ал м о қл ар н и н г зулум ига кўнам ан,
К ўнм аганда нима илож қилам ан,
К ўнгилда боримни айтиб турам ан,
Ж о н си з бўлсанг, айтиб боргин ш оҳингга.
А лпомиш ман, келган Бойсин элим дан,
Х удойим қу тқар са бундай зулм дан , ^
Қ алм оқ, сен омон қолм айсан қўлим дан,
Ж о н си з бўлсанг, айтиб боргин ш оҳингга.
Айтиб боргин мендай банди сўзини,
Х ар бон билан ўяй икки кўзини,
Ў л ж а қилиб кетай улу қизини.
К айда қочса, уни уш лаб тутарм ан,
К атталарин тўпга солиб отарман,
Ш аҳари ни ҳаворлати б кетарм ан, X
Қ и зу ж увон лари н ҳайдаб ўтарман,
Ч ўри қилиб қо зо қл ар га сотарм ан,
Ж о н си з бўлсанг, айтиб боргин ш оҳингга. -СС
t*
Бу сўзни эш итиб, К ораж он нин г кўнгли бузилиб, кўзидан ё ш и > ^
тизилиб, ж и гар-бағри эзи либ, «Д ўстим м ард-да, ҳали ҳам к ў н г л и ^ .
чўгарган й ўқ эк ан » , — деб ўзини билдириб, бир сўз айтиб турган -r
экан: X
£
Ғамли қу л л ар оҳу войда,
Б у ер л ар д а ж онсиз қайда,
Х удони ўртага солган,
Ш у тепада дўст бўп қолган, X
П ойгадан отинг ўздирган, Т
X
Ж он и-ди лм ан хизм ат қи лган ,
гт<4<4<4<4^

Д уш м ан ларн инг додин берган, $

О латоғни м азгил тутган, z
Т ўқсарини бирдан ютган,
Қ ал м о қ юртини бўзлатган, г
Алп Қ о р аж о н дўстинг ўзим.
Бир ғоздан борди ар за хат,
К ўриб колм ас менда тоқат,

247
 ^ )l ^) ^) ) l ч
>< К ўрдим зиндонда салом ат, X
Бош им да қан ча алом ат,
1 Кетди мендан арм он, дўстим. X
$ Ҳ ам иш а хизм атинг қилган,
Сени излаб кўп йўл юрган,
X
т Й ўлларн и н г заҳм атин кўрган,
Y
X
х К ўриб сени кетди арм он,
Алп К ораж он дўстинг ўзим .
X
т
X Ж о суссан деб сў зл ар айтдинг, X
Г Балки сен мени уялтдинг. X
X М азгилинг, бек дўстим , зиндон,
* X
V А лбатта қилм агин гумон, 1
И злаб келган алп Қ ораж он , X
Г
X С енинг билан давр о н , дўстим .
«*• X
■Чу»’ М ен зиндонга арқон солай,
Б елга боғла, тортиб олай, ху
г
X Б и рга йўлга равон бўлай,
•** Й ўлингга ин ти қ Барчиной, У
X
Б орсанг, ёрм ан даврон , дўстим. X
Г
X К ўрм акка ҳам м а ҳавасда,
О й Қ алди рғоч боши каста. X
X
X Д уш ман десанг даста-даста, X
т
X О та-энанг кўп ш икаста,

X
Г Ў з кўзингм ан кўрсан г, дўстим. X
у
Сени изл аб кўп йўл ю рдим, X
х•т» Қ ўнғи рот ў л касидан келдим ,
С енинг учун бошим бердим, X
X Қ ал м о қ кўрса, энди ўлдим ,
X
Г
X '
Кечиб ж ондин бунда келдим , «X»
Ж у д а сенга ош иқ бўлдим ,
*t*
X Б и рга кетсак равон, дўстим.
X
t
М енинг билан Қ ўнғи рот боргин, X ’
X Я хш и-ём он ю ртинг кўргин,
*р
X К айтадан сен ёринг олгин,
X
г
Ёринг билан ўйнаб-кулгин, X
Г
X М азгилингни обод қилгин. X
X Ш улдир сенга айтган тилим , 4»
К айтадан очилсин гулинг, X
1*
X Х изм аткори, қу л у чўринг,
Ҳ озир ш унда ўсган элинг,
х
X
Б и лдирм ай ди Барчин гулинг, X
Т
X Борсанг қайтадан давронинг,
X
т
Х ’
Бизм ан бирга юр гин, дўстим,
Б ориб ю ртинг кўргин, дўстим.
Т
4» X
X Аркон солай, кўнглинг бўлм а, f
Г Х аёлингга оғир олм а,
т
У М ени хам сен ном ард билма, X

248
 i > ь > ь » >i>»ь > ь > ь > г > > > > » - > ь > ь > : - » - > > > ь . .
Бизм ан бирга ю ргин, дўстим.
Бирга-бирга Қ ўнғи рот борсак,
Д уш м ан лардан обрўй олсак,
^ Э лга бориб эга бўлсак,
Бундан борсак даврон , дўстим.
Y
Б у сўзни эш итиб, К ораж он эканини билди, А лпомиш нинг > у
>z
кўнглига келди: «Бой қиш бекор келибди, бунинг нима қуввати,
>Z" ним а ғайрати бор экан мени зиндондан тортиб олиб кетади-
ган», — деб турди.
И п ак арқонни зиндонга таш лади. А лпомиш белига боғлаб > ^
х олди, К о р аж о н чирпиниб тортди, қараса, тортиб олиб кетгудай
ғайрати. А лпомиш туриб айтди: « Б у зиндондан тортиб олиб
' кетиб колади ш екилли. Зиндон дан чиқариб олиб борар, элд а .
. м аърака-м аж лис бўлар, бир тош иб гапириб ўлти рган вақтимда,
• «зиндонда чириб кетадиган одам эдинг, ф алокатд ан қутқарган
ф ак и р -д а» , — деб бетимга улгу қилиб ю рар», — деб орқасини
бериб, оёғини тираб турди. Алп Қ ораж он чирпиниб тортди, ипак
~ арқон узили б кетди, А лпомиш зиндонга тушиб кетди. К ораж он
арқон узи лд и , деб учини тугиб таш лай берди. Ш унда К ораж он га
қараб, А лпомиш бир сўз деб турган экан:
ч» 'V '
Х удойим саклагай бандани омон,
Ғариб қу л га эгам бўлгай м еҳрибон,
Ч иқардан чиқмасим зиндондан гумон,
К ета бер, К ораж он , сендан розим ан.
Ҳ ақ таал о мени ки лган саргардон,
И зл аб келиб сен қилм агин пуш аймон,
К ўрм асин-да сен қ қалм оки душ ман,
Кета бер, К ораж он , сендан розим ан.
К ўп айланиб бу ер л ар д а турм агин,
Я х ш и л и к кўр, ём онликни кўрм агин,
Кўп яш агин, кўп йилгача ўлм агин,
Кўп айланиб, х атарли ер, турм агин,
Д ўстим , кетгин, келган йўлдан қолм агин.
Қ ал м о қ билса сени, келиб колади,
Ё лғизсан-да, сени бойлаб олади,
К ўрм аган кун ларн и сенга солади,
У ндан кейин иш инг ёмон бўлади.
К ал м о қ зўр ёв, тозагина б а л о д и (р ),
Сен ёлғиз, қўли нгдан нима келади,
О т-яр о қ , асбоб сенда бўлм аса,
Эр йигит хотиндан хароб бўлади.
Л аш кар келса, одам қандай қилади,
Ё лғизсан-да, ҳолинг забун бўлади,
К ўп турм ай, кетганинг ўнғай келади.
Н авода қалм оқдан биров кўради,

249
v Би лса, Қ алм оқш оҳга х абар беради.
Х атарли ж ой, ш оҳдан лаш кар келади,
Сени ўлди риб пора-пора қилади.
Азоб куриб ш ирин жоним бу танда,
С ўз айтарм ан мен ҳам ётиб зиндонда,
А лбатта, бек дўстим, бўлм а ш арм анда,
Сен қолм агин ян а бунда арм онда,
>Л Кета бер, бек дўстим , бўлм а дарм онда.
^ Қ ал м о қ деган ш ундай ж о ҳ и л , б ал о д и (р ),
Бунинг зарби ю рагимни олади, X
X А йёрлари мени зиндон қи лади, г
Г Д ўстим, турм ай, кетсанг, яхш и бўлади
'V
Қ у л о қ солгин мендай дўстинг тилига, $
Бош берибсан бек дўстингнинг йўлига, ^Г
.Т . Б ориб тургин Б о й си н -Қ ўнғи рот элига,
Д учор бўлм а золим қал м о қ қўлига.
Бу қалм оқлар билм аганинг бил ди рар,
Х анж ар уриб бағринг қонга тўлд и рар,
"V
Д ўст йиғлатиб, душ м анингни кул д и рар,
Г Кет, К ораж он , қал м о қ кўрса, ў л ди рар.
Сен
v v n ҳам ўзо ддаври
а а и! у е т р и нгга
т 1 а юрган зўраб
л п о у y a wор,
y ,V
Сен биласан бу қалм оқлар анж ом дор,
А нж омсиз киш ида нима қувват бор,
М енм анликм ан туриб ўлм ак не д арк ор,
Кета бер, бек дўстим, сенда ихтиёр.

Бу сўзни А лпомиш дан эш итиб, Қ ораж он ҳам зиндоннинг

"^"бош ида бир сўз айтиб турган экан:
Г
Г
О ҳ тортганда кў зда ёшим селм иди, Ч<
Б ек дўстим, умидим сендан ш улм иди?
С ендай бекни бунда тирик кўрам ан,
Н е бет билан Қ ўнғи рот элга борам ан ? >^-
О й Қ алди рғоч сўраб чиқса олдим а,
Б ек дўстим, қандайин ж авоб берам ан?
С ендай дўстим Қ ўнғи рот элда тўрам и,
Х аёлингга ш ундай гаплар келам и,
Ш аънингга Қ ораж он ном ард бўлами,
К илган хизм атини улги килам и? Г
><
Х аёлингга К о р аж о н ном ард бўлибди,
К ўнгилингга ш ундай гаплар келибди,
Ў йлаган ш ум лигинг бекор бўлибди.
Бек дўстим, умидим сендан ш улм иди?
Сени олм ай, мен ҳам қай да борам ан,
Т акдирда бор қисм атим ни кўрам ан,
А жал етса, мен ҳам бунда ўлам ан,
Сени таш лаб, дўстим , қай да борам ан.

250
 Б и лам ан -ку қал м о қ берм айди омон,
С ени излаб бўлиб келдим саргардон,
Сени курдим , ёлғиз кетм ас Қ ораж он ,
Б ек дўстим , умидим сендан ш улм иди?
Я хш и, ж авоб бердинг элга борам ан,
К атта-кичи к қариндош инг кўрам ан.
Ҳ аммаси ҳам келиб сўраса мендан,
Н им а деб ж авоб берам ан сендан,
Б ек дўстим, умидим сендан ш улм иди?
Бун дай қилиб менинг кўнглим бўлм агин,
Я хш и ўйла, мени ёмон қилм агин,
Б у зиндонни ўзинг ватан билм агин,
М ард бўлсанг, ном арднинг иш ин қилм агин,
К елгин, дўстим , менга ҳам дам бўл энди.
М ен кетган сўнг сен ҳам ёлғиз қолм агин,
М ундайгача кейинтортар бўлм агин,
Ё лғиз ў р л аб сен зиндонда қолм агин,
Ў йла, дўстим, мени х а ф а қилм агин,
К елгин, дўстим, менга ҳам р о ҳ бўл энди.

^ Б у сўзни эш итиб, А лпомиш ҳам Қ о р аж о н га қараб, бир сўз

♦i. деб турган экан:
х 5 .
Б ал ан д тоғнинг бош ин ч алгандир туман,
Ч и қар дан чиқмасим зиндондан гумон, "V"
Ҳ аким бекни ўлди дегин, Қ ораж он ,
Қ о н л ар йиғлаб мен зин дон да қолдим м ан.
"V Сен кўрм агин бу эл д а қалм оқларн и ,
Б у ерда сен турм ай килгин саф арн и ,
Қ ар и н до ш л ар йиғлаб чиқса олдинга,
А лпомиш ўлди деб бергин хабарни.
Т ири км ан, зиндонда ётган ўлим ан,
Агар билсанг, ў л и к лар н и н г бирим ан,
Ў лм асам бир куни чиқиб борарм ан,
К упим битса, бул зиндонда қоларм ан,
Ҳ ар ra n бўлса такд и р га тан берарм ан,
Х удо қи лган ига рози бўларм ан.
Х удо қози, пай ғам барлар нойиби,
У руш да панд берар отнинг майиби,
У лтон бўпти ҳозир элнинг сойиби.
М ени и зл аб келдинг зиндон устига,
Қ у л о қ солгин сўзим нинг пайвастига,
Қ ал м о қ туш м асинда сенинг қастингга,
r Б ал ан д ерда турм а, тепа устига.
Д урбун олиб қал м о қ сени кўради,
К ўзи туш са, қал м о қ келиб қолади,
Розилигим менинг ш ундай бўлади,

251
 С ўзингга бек дўстинг ж авоб беради.
Қ андай б ўлса излам агин зулм ди,
М енинг учун суйгин Ё дгор улим ди,
Хуш келибсан, дўстим , яхш и бор энди.
Ў йнаб-кулиб бундан ю риш қил энди,
О мон бориб м азгилингни кўр энди,
Қ ўнғи рот элда қариндош ни кўр энди,
О ғайнига ш ундай ж авоб бер энди:
Ш ум ф а л а к бош ига савдо солганди,
Борм а деб бек отам йўлдан урганди,
О там менга кўп р аҳ б ар л и к қи лган ди ,
Ж ав о б бермай, қай тарди мендай полвонди,
О та тилин олм ай, дўстинг келганди,
Ў л и кларнин г бири бўлиб қолганди,
Ҳ озирги м азгилим чуқур зиндонди,
А лбатта сўрагин ота-энамди.
Барчин гулга ш ундай айтгин саломни,
Й иғлатмасин менинг Ё дгор боламни,
О бод қилиб турсин кулбахонам ни ,
Бориб сўра Барчиной дай санам ни.

Бу сўзни эш итиб, К ораж он ўйлани б, телпаги билан а қ л л а - " ^

ш иб, бир сўз айтиб турган экан:
Г Y
Зи ндон га тўрт бўлди К о р аж о н кўзи,
Ш у бўлди-ку дўстим нинг айтган сўзи,
К ўзим га суртардим кўрсам бу изи,
М енга ж авоб берди дўстим нинг ўзи.
Ю рагим да қолди алам ли доғим,
О стим да йўқ м инм акка тўбичоғим,
Т урам изни, кетам изм и, телпагим ?
Устимга кийганим яш и л кў к эди,
М енинг излаганим Ҳ аким бек эди,
А рқондан бош қа я р о қ й ў қ эди,
Т урам изм и, кетам изм и, телпагим ?
Бош им да бор менинг неча алом ат,
К ўрса душ ман қи л ар менга қиёмат,
Ё лғизм ан, телпагим , бергин м аслаҳат,
Ў йландим , колм ади таним да тоқат.
^ ф
t Бек К ораж он кўп ўйланиб туради,
т
Телпагидан м аслаҳатни сўради ,
Т елпак бунга не м аслаҳат беради?!
К етолм ай К ораж он бунда туради.
О дам бор эканин қал м о қ билади,
Т ақдири илоҳий дейди К ораж он ,
t >> > ^ » > F > h » > » Ғ > Ғ > 5 - » > Ғ > Ғ > н Г

252
 - < - > ь > > > > > > > > > у > > > > >: > 0 : > > > ^ > у > ь » >: > I
<<<<4<4<4<^<ч<ч<ч Д ўсти билан р о зилаш иб колади.
К айтадан бир-бирин ҳолин сўради,
Бир-би рини йирлаб дуо қилади,
Х ўш лаш иб К о р аж о н энди ж ўнади,
К ўнғи рот т ар аф га равон бўлади,
Э сиз, дўстим қолди дейди, боради.
А хир ғариб бўлди кўрган куним , деб, >л
О латоғи м енинг бул м азгилим , деб,
Ж у д а забун бўлди менинг ҳолим , деб
Алп К о р аж о н й ўлда кетиб боради,
Х удо қи лган ига рози бўлади,
К о р аж о н келганин қ а л м ок билади,
К ал м оқш оҳга бориб хабар беради. >✓
Х азон бўлиб боғда гу л лар сўлди, деб, >л
:<i<4<4<4<4<4<^<^<i<{<<<4<4<4<^<

К ал м ок юрти бул бехабар қолди, деб,

Зи ндон нин г бош ига биров келди, деб.
Э ласлайд и, кўп айланиб қолди, деб.
Б у сў зл ар н и ш оҳга м аълум қилади,
V
Айтган сўзин поёмини билади,
К ал м о қш о ҳ бую рди, аскар ж ўнади,
К ал м ок ю ртдан аскар чиқиб келади,
Ч илбир чўлга караб энди ж ўнади,
Т уғ-бай доқ билан қичаб боради,
К ўз юбортиб ҳ ар т ар аф га қаради,
М урод тепани хўп айланиб кўради,
А лпомиш кетди, деб гумон қилади.
Зи н до н га бир неча қалм оқ қаради,
Ч о ҳ тубинда бек А лпомиш туради.
К ўрган сўзин нома-симо қилади,
У нинг гапи ёлғон бўлиб қолади,
Д уш м ан топм ай, қал м о қ қайтиб ж ўнади,
Я на кал м ок ўз ю ртига боради:
« Ж о н зо д йўқ, деб хонга х абар беради,
Бу о р ага қандай душ м ан келади,
Айтган сўзи ўтирик бўп қолади,
Бир нечаси бунинг ҳ ади к қи лади,
П ана ерда турса, қандай бўлади,
О дам б ўлса тағи айланиб келади».
Х ар куни зиндондан хабар олади,
Н еча ку н л ар ш ундай бўлиб колади.
-<<<К <<Ч <К

Алп К о р аж о н олис йўлда боради,

s*
Гумон ки либ кўп калм оклар қаради,
К ораж он н и н г дараги ни билм ади.

•f*
Н еча тору неча беллардан ош иб,
Б орди ш ундай м азгилига етишиб.

253
 Н еча кун Қ о р аж о н ж ой ида турди,
Б и р куни сўрай, деб Қ алди рғоч келди,
Акаси тар аф д ан бу хабар берди,
Қ андай б ўлса Қ ал ди р ғо чга билдирди.
Ё дигорга м еҳрибонлик қи л, деди.
Х аф а бўлм ай, йўлга қар аб ю р, деди,
Би ровга сўйлам а, ҳолинг бил, деди,
Қ у л л а р га билдирм а, тўғри ю р, деди,
ХГ Н им а б ўлса, бурунгидай бўл, деди.
Д уш м ан қу л л ар бу сўзим ни билмасин,
Б у ю риш им эл га овоза бўлм асин,
Э ҳтиёт бўл, У лтон ҳ ади к олм асин,
К ўриб келдим , дўсту душ м ан билмасин,
Би либ У лтон ёмон кунни солм асин, ^
Гапирмагин, мендай акан г ўлм асин.
Бир кун келиб қо л ар д авлатли ш унқор,
О ғзин гдан чиқарм а, м унглиқ м уш типар.
r -
Б у сўзни айтиб, қай тари б юборди: — Ҳеч бир одамни д ў с т х ^
-^■билиб, оғзингдан ч иқарм а, менинг бориб-келганим ни қул л ар
билм асин, қадим гидай эл д а ra n бўлм асин, х ай р , — деб булар '
*қадим гидай бўлиб ю ра берди. Алпомиш ўлиб кетган деган овоза
- ^ б и л а н зиндонда ётди.
Тойчи вилоятида, қал м о қ м узоф оти да Я нгибозор деган бир *
1кичкинтой бозори бор эди. Қ алм оқш оҳнин г Т овка деган қизи бор
зди. Т овкаойим нинг Я нгибозорга раи сл и к ам али бор эди. Ш унда
қи рқи н қи зл ар и н и бую риб, Т овкаойим бир сўз айтиб турган >Z"
> гэкан :
f
Қ и р қи н қ и зл ар абж ир бўлиб ту ринглар,
Бугун бозор бўлганини билинглар,
С ирли таёқ бунда уш лаб кўр и н гл ар,
Ҳ аяллам ай Я нгибозор боринглар,
К осибларнинг тарозисин кўри нглар,
Тош ини тўғри лаб бунда келин глар,
Қ изи м , ойим баринг унда боринглар.
Zr £
Б у сў зларни айтди Т овка гаж акдор,
С ипоҳи либосни кийди кан и зл ар,
V
С ирли таёғини қўли га уш лаб,
r А малдор бўп бораётир бу қи зл ар.
Б увуш им нинг айтганини қи лай , деб
Ж у д а ҳам бозорни тергаб кўрай , деб
К ўчада боради ш ундай кан и зл ар,
Қ ирқини ҳам ўз ҳ олига ам алдор,
Ҳ ар қайсисин сўраётган иш и бор,
ь> b J*

254
 I J^J- ^ f - ^ f - ^ f^
v' Ў йнаб-кулиб бундай й ўлда боради,
Б о зо р қи зиганда етиб қолади,
Б и р растадан қи зл ар кириб кўради.
А ввал бориб б аззозликн и тергади,
Қ алам и бозор га энди боради,
Қ алам исин бунда ўлчаб кўради,
Ў лчовдан қочганга таш виш беради, v»
>Z
Ш ундай қилиб тергаб ўтиб боради.
Б ундан ўтиб қассобликни кўради, >z
х
Тош ини тўғри лаб қи злар туради,
"V Г
Тош и енгил чиқса, таъзир беради. "V"
Бир хил қассоб кўзи аланглаб туради,
Қ ассоб бозорини қаттиқ тергади,
Тош и енгил келса, д у р р а у ради,
Қ ассоб бозорини тамом қилади.
Қ ўй бозорига энди ўтиб боради,
О дам л ар н и н г ақл и ш ошиб қолади, ^
О лув-сотувини бундан сўради,
С ўраса, одам лар ж авоб беради,
О либди , о зр о қ ф ойд а қўяди,
К ў п р о қ айтганини ул қ и зл ар билса,
У л одамни гуноҳкор қип боради,
ч' Ш ундай қи либ бу қўй ларн и кўради.
Қ ўй ичида бир саркага қаради,
Б у сар кага кўп иш қибоз бўлади,
r Ҳеч ним а деёлм ай қи зл ар ж ўнади.
Б у терговни тамом қилиб боради,
Т овканинг қош ига етиб боради,
Т овкаойим к ан и зл ар дан сўради,
Товкаойим нинг айтганидай қи лади,
Т овканинг сўзига ж авоб беради.
i Y
К и зл а р Т о в кага: — Б а қ қ о л , к о си б л ар н и н г тош -тарози си н и
■^-тўғрилаб, қўй б озорига ўтдик, уни ҳам тергаб кўрдик, ж ал л обл ар-
га о зр о қ ф о й д а билан сот, деб гапирдик, бир оқ саркани кўрд ик, ^
V ж ун л ар и ерга тегиб турибди, ш охлари айм аш иб, зингкийиб, о с -> у
ч , монга чиқиб кетибди. Ж у д а яхш и кўрд ик, — деди. Бу сўзни эш и- f*
*f* тиб, Т овкаойим к ан и зл ар и билан саркани нг бош ига келди. К ўриб v '
^ бул ҳам иш қибоз бўлди. С аксон тангага саркани савдо қилиб ол- v -
^ . д и , ў рдаси га олиб борди. Ж у н и сайин бир қўн ғироқ тақиб, ўрд ад а -
« . етаклаб боқиб, ўйнатиб ю ра берди. С ар ка ж ун таш лаб, озайин де- 'v
s -'д и . Ш унда кан и зл ар и га қараб, Т овка бир сўз айтиб турибди:
X
Қ и рқи н қи зл ар баҳор-кўклам бўлади,
Ж у н и туш иб сар ка озиб боради.
Қ айси кан из бу сар кага қаради,
Н ега бу ж онивор х а ф а бўлади?

255
 Ь> Ь> Ь> >

< 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < < 4 < 4 < 4 < { < ў < ^
Ким қаради, мендай ойим сўради.
Қ арам ай ж онивор ўтдан қолдим и,
Ё бўлм аса сар ка касал бўлдим и,
V Ё лғиз ўзи кўп диққатли к қилдим и,
У сабабдан гўшти қочиб қолдим и?
Тили йўқ-ку, бундан сўраб билмадим,
Кўп кун бўлди, мен ҳам хабар олмадим,
И лгаридан аҳволини кўрм адим ,
Ҳ айвонзод-да, кўнглидагин билмадим.
Янги келиб аҳволини кўрибм ан,
Кўп озибди, бунинг ҳолин кўрибм ан.
Бу сўзларни айтар гул ю зли дилбар,
Бу гапим га ж авоб б ерги н, кан излар.
Ёлғиз бўлса кўнглидагин қи лай ик,
Ш оҳ отамнинг чўпонига берайик,
Буни элтиб қўйга қўш иб келайик.
А ҳволини кўриб бўлганм ан диққат,
О там нинг чўпони, қи зл ар , К айқубод,
Ҳ ақ берсак, боқиб берар бем иллат.
Бу сўзларни айтди Т овкадай дилбар,
М аъқул тутди қош идаги кан и зл ар ,
А лбатта ж и нсига қўш м оқлик д ар к о р ,
К ўлдан еб қаноат қилм ас ж онивор.
Авлодини кўрса бундай сар кал ар ,

V
Ўйин қилиб кунда вақти хуш бўлар,
Эт олиб, ж онивор сўнгра сем ирар,

4 < 4 < 4 < 4 f 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < T <
К ўйда бордир ўзидайин эч ки лар,
Ў з йўлига ж онивор ўтлаб ю рар.

Бу сўзни Т овкадан эш итиб, к ан и зл ар айтди: Рост айтасиз,

■ V ep р изқли м ол-да, қўлдан берганингизга қаноат қилм айди, энди
"h кўклам чиқиб келаётир, бундан буёққа озгани-озган. Бу сўзни
' эш итиб, қирқин кан и зл ар и билан саркани етаклаб, К айқубод-
нинг қош ига келиб қолди. К айқубод илгари Б ой сари нин г қўйини
*f* боқар эди. А лпомиш ни меҳмон қилиб, ж езна-қайин бўлиб қолган
эди. Бу вақтлари Тойчи қалм оқнинг қўйини боқиб юриб эди.
Т овка ойим сўради: — О там нинг қўйини қанчадан боқиб юриб-
♦j» сан? К айқубод айтди: — О тангнинг қўйини олти ойга сакки з
тилладан боқиб ю рибман. — М ен ҳам бир саркам га сакки з ти лла
^ б е р а й и н , меникини ҳам қўш иб боққин, — деди. К айқубод айт-
V ди: — Сен нақд берм асанг, қўш тирм айм ан. Т овка ойим айтди: -
"V О йинг битгандан кейин оласан, отамдан нақд олиб ю рибсанми?
Кайқубод: — О тангдан ҳам м а вақт ҳақим ни олам ан, сендан
’ ҳақим ни олайин деб ўрдага борсам , босқинчилик қилиб келдинг,
> ^ д е б мени ўлгунча урсанг, саркани нг ҳақини ҳам онг қилсанг,
нақд берм асанг, қўш тирм айм ан, — деди. Д арди нг нақд олм ок
^бўлса, нақд ола қол, — деб ёнидан сакки з ти л л а чиқари б берди.

256
. x К айқубоднинг ҳам думоғи чоғ бўлди. с Ш у баччағарнинг қизи " V
• • пулни туртиб берди, ш унинг кўнгли бизда бор экан, саркасини
сем иртирсак, бизга тегар эк ан » , — деб қолди. Ш унда саркасини X
Г С тайинлаб, икки оғиз сўз айтиб турган экан:
г X
К окиллари м эш илгандир тол-тол,
Ҳ ар толига берса етмас дунё мол,
М агар душ м ан келса бўлади поймол,
К айқубод, сен 6у сўзим а қ у л о қ сол,
Ҳ ар замон кўри б саркам дан х абар ол,
Э ҳтиёт бўл сен ҳам бўлгин хабардор.
X Ҳ ақим дейсан, сакки з ти л л а оласан,
С аркам ни йўқотсанг, ё зга н , ўласан,
Ўтга боқиб хўп сем иртиб берасан,
Х изм ат қи лсан г, тағи мендан оласан.
Ч ўпгун ерни сенинг ўзинг биласан.
Боғбон бўлм ай қи зил гулни терасан,
Л о л азо р , баҳ р л и ерда ю расан,
Бу саркам ни хўп эҳтиёт қиласан,
лр- Б и ровга олди рсанг, тайин ўласан,
К аш қи р л ар д ан сен х абардор бўласан,
Т оғда, адир, бу зу қ ж ой да ю расан. -^r
Г Э ш итгин сен Т овка айтган сўзини,
М ангратибсан қан ча қўю қўзини, 'N '
Қ авати нда бирга қирқин қизини,
Х аф а қи лм а мендай сарвинозини,
Э ҳтиёт қил ш у саркам ни нг ўзини.
Б у саркам ни сенга қўш иб кетаман,
Б и лган сўзим энди сенга айтам ан,
Б у л саркад ан кўзинг пана бўлм асин,
'V ’ Сен кўрм ай , бир ерда ётиб қолм асин,
Ё лғиз қоп бўрига дучор бўлм асин,
Х абардор бўл, менинг саркам ўлм асин.

r f
Тайин қи либ қайтди гул ю зли д илбар,
Ў йин-кулги билан айтган сўзи бор,
Қ авати да бунинг қирқин қизи бор,
Ў рдага тўп бўлиб қайтди у қи зл ар,
Т овкани ўртага олиб кан и зл ар ,
М аст бўлиб қолгандир К айқубод ночор.
'Z
I Ш унда саркани қўйга қўш иб, маст бўлиб, димоғини чоғлаб,
-2-
К айқубод ўз ш аънига бу сў зларни айтиб турибди:

С ар ка олиб келди бир моҳи анвар,

Қ авати да саф -саф турди кан и зл ар,

9- 2699 2 57
Мен хам билдим Т овка ойим кўнгли бор,
Ш оҳ қизига бўлиб қолди харидор.
П улни туртиб бериб ўзи суйканар,
К ўрганда кўнглим да қолм ади ғубор,
Мен билм абм ан, ул ҳам менга интизор,
Н оз билан айтгандир ул неча сўзлар.
Мен тегиш сам, қобоғини уяди ,
С аркаси сем ирса тайин теяди,
Я хш и кўриб менга кўнгил қўяди.
К улим сиб ҳар замон менга қаради,
Б и лдирм айин қош қоққан дай бўлади,
Бунинг кўнглидагин қ и зл ар билм ади,
Н им а б ўлса бизга кўнгил қилади.
Я хш илаб саркасин боқиб берайин,
Ж он и ворн и хўп парвариш қи лай ин,
Мен семиртиб, Т овкаойим ни олайин,
К ани зларн и хизм атим а солайин,
Б у қи зл ар н и бизга берди худойим,
Бу ш аҳ ар д а ўйнаб д аврон сурайин.
Бу сўзни айтиб эр К айқубод ётади,
Х аста кўнглин бунда ш одмон этади,
Қ ўй ёйилиб М урод тепа етади,
Тепани айланиб ўтлаб ётади.
Ё лғиз бўлиб бул оқ сар ка айрилиб,
Бўш тупроқ устига чиқиб кетади,
Т упроқнинг устига ш ундай чиқади,
Бўш тупрокда ўйин қи либ ётади,
Гумбурлаб зин дон га туш иб кетади.
Қ ўй ёйилиб энди бундан қайтади,
К айқубод устига қў й л ар етади,
У қи зл ар д ан сўзни айтиб ётади.
О латой — иккови бул ерда қолган,
Қ ўй л ар и ёйилиб, боз қайтиб борган.
Турасоп К айқубод ш ундай қаради,
Қ ўй ичида бу саркани кўрм ади,
К айқубод ал ан гл аб энди қаради,
«Х отин олмай ўлай, қандай бўлади,
Т оза бизни ф а л а к уриб қолади».
Б у сўздайтиб хўп чопқи ллаб қаради,
«С инглиғар бош има бало б ў л а д и *.
К ўй ёйилиб қайтган ерга етади.
Ҳ арчанд қар аб ҳеч д араги н билм ади.
Т упроқда эчкининг изин кўрибди,
М урод тепадай тепа бўлиб турибди,
И з қувиб бош ига чиқиб борибди,
Н ар ёқ бети чуқур зиндон кўрибди,
Т ойиб туш ган ери белгили турибди.

258
.f O f r V i" ) * > 1 - > к > к > Ь |.
Зиндон нин г бош ига ётиб қаради,
П астда одам қўзғалгандай бўлади,
О дам борми деди тиклаб қаради.
Би ров саркани б ағри га олиб қолади,
Б ўғни бўш аб чоҳ бош ида туради,
Аниғин билай деб тоза қаради,
Ж у д а ч уқур, эласлаб кўринади,
С аркан и сўйгандай бўп билинади
Э р К айқубод ш ундай қи либ кўради.
Г X
Ш унда К айқубод зиндоннинг бош ида саркани кўриб, зиндон-
> £-н и н г ичида биров бағрига босиб, қозонсиз осиб, саркани қўрқи-
тиб ётир. Бун инг аниғини билиб, зиндоннинг бош ида туриб, бир
'"сўз деб турган экан:
Г
Б аҳ о р д а очилган тоза л оласан,
Ер остида ётган қандай балосан,
А рмонман саркани нобуд қи ласан,
Сен аж аб бош има бало бўласан.
С аркан и н г эгаси Т овка зу л ф ак д о р ,
М ени қи лм а Т овкаойим га гуноҳкор,
С енга ш ундай айтадиган арзим бор,
С ар ка учун ш оҳнинг қизи ўл ди рар,
Ж у д а хам тайинлаб айтган ш арти бор,
С енга қайдан дучор бўлди ж онивор?!
Ш оҳ қи зига мени қи лм а ж авобгар,
Ш у саркам ни қўя бергин, баччағар,
О л и б кеп қўш ганда ўзин кўнгли бор,
С енинг менга ош а зар ар и н г тегар,
Х абар берсанг, аҳволингни билайин,
Гўштин е, терисин сендан сўрайин,
Ў лдири бсан, энди қандай қи лай ин,
Терисин элтиб ш оҳ қи зига берайин,
Қ аш қи р еди, дейин, д ўқлаб кўрайин,
Ҳ ар на бор сўзим ни айтиб турайин.
Ҳ озир ўзим гуноҳкор бўп қолам ан, т
Берсанг, терисини олиб борам ан,
Қ и зл а р билан кўп ўрлаш и б кўрам ан,
Сен ким эканингни ним а билам ан,
Х абар берсанг, мен ҳам айтиб бораман.
С аркан инг эгаси сарвиноз дилбар,
М ен қолибм ан билм ай буни бехабар,
Қ абатида к ан и зл ар и ам алдор,
Ҳ озир билм ай, мен ҳам бўлдим гуноҳкор.
Б и лм айм ан, мен ночор кўнглим бўлам и,
Т ерини кўтариб борсам урам и,
С арсон бўлдим менга азоб берами,

259
 Мен билм айм ан, ишим ёмон бўлами,
Айтган сузим ё бир м аъқул қилам и?!

Бу сўзни Алпомиш эш итиб, К айқубодга қараб, бир сўз деб

турган экан:
ч#'
Н»
XZ М индирарм ан Т ойчихоннинг тахтига.
Бош инг эсон, сен К айқубод, ғам ема.
Сен эш итгин бек езнангнинг тилини,
Б ер а бер Т овканинг қалин молини,
Қ айси куни қалин идан қутулсанг,
О либ берай Т овка зу л ф ак до р и н и .
Қ ойил бўлгин мендай езнанг иш ига,
Ч иқарай Т овканинг қордай тўш ига.
Сен эш итгин А лпомиш бек сўзини,
Б у зиндонда тўрт қи лган ди р кўзини,
Қ айси куни қалинидан қутулсанг,
Ч иқиб олиб берай ш оҳнинг қизини.
Қ алинн и берганча қараб турам ан,
Сен қутулган куни чиқиб борам ан,
Қ алм оқш оҳга сени куёв қилам ан,
Т овкаойим ни сенга олиб бераман.
Қ ал м о қ ю ртда Т овка ойимни оласан,
Т овканинг қалин ин менга берасан,
Т овка билан ўйнаб-кулиб ю расан.
>У
Б и ласанм и қалм оқларн инг қизини,
O n берай Т овкадай сарвинозини,
Зиндон қи лган Қ ўнғи рот добилбозини,
V* Зи ндон да ҳоритган бекнинг ўзини,
М ен кесарм ан Қ алм оқш оҳнин г бўғзини,
Й иғлатайин неча сарвинозини.
Ш у ш аҳарга сени подш о қиларм ан ,
Т овка ойимни сенга олиб берарм ан.
Т •**
Б у сўзни А лпомиш дан эш итиб, К айқубод айтди: — Сен нима V"
қилиб ётибсан бу ер да? — М ен қалм оқларн и н г қўли га бандизин-
донм ан. — Билм абм ан-да сенинг бу ётиш ингни шу вақтгачайин.
Х айр, энди ундай бўлса, қалин нин г боши — о қ сарка-да. Сарка--
ни қўш ган вақтда ўзининг ҳам кўнгли бордай эди, тегадигандай
эди, — деб қайтиб бориб, қўй ларн и қайтариб, уч-тўрт қўй таш-
> У лаб кетди. К айқубод ҳ ар кун М урод тепани айлантири б қўй
ёяди. К унига беш қўй, ўн қўй таш лаб кетиб бораётир. К еракли
нарсасини олиб келиб бераётир. Н им а деса, айтганини қи лаётир. Ч^
Б у м олларнинг эгаси сўрайди дем айди, еган одам бир нима
*f* қи л ар , деб бераётир. Н еча вақт орадан ўтди. Қ ал и н молни бериб
ётди, боққан м оли соп бўлиб кетди. О л атой билан иккови v

260
 қайқайиб қолибди. А лпомиш нинг ч иқар куни бўлм абди. О ла- "V
тойни еталаб, зиндоннинг бош ига келиб, К айқубод бу сўзни
айтиб турибди:
>У ><
Ғам ли қулм ан ўйлайдиган ўйим бор,
Ў йнаб-кулсам хўп бир Т овка ойим бор,
Е зна, калин берган беш юз қўйим бор,
Энди қолган битта олатойим бор,
Қ ал м о қ ш оҳга мени қи лм а гуноҳкор. X
Боқиб ю рган м олнинг бари соп бўлар,
Б и р куни ҳолим ни қал м о қ лар сўрар,
С ўраса, К айқубод не ж авоб берар.
Е зна, сени чиқар кунинг бўлм ади,
Агар билсанг, қўй-эчкидан қолм ади,
Е6 қўйдинг, қалм оқлар буни билмади.
М ен боққанм ан Қ ал м о қ ш оҳнинг қўйини,
Ҳ ар зам он кўрам ан Т овка бўйини,
Сен чиқиб қилм адинг ёрнинг тўйини,
Б и лолм адинг К айқубоднинг ўйини,
Т овка деб й ўқ қилди боқкан .қўйини.
Е зна, менга м еҳрибонлик қилсан-а,
Еган м олларингни ҳ ақл аб турсан-а,
Т овкани эр тар о қ олиб берсан-а,
Сен менинг кўнглим ни ху р сан д қилсан-а,
Н им а топсам, сенга он кеп берам ан, ^
Қ ал м о қл ар га мен билдирм ай ю раман,
Ю гуриб-елиб тинмай хизм ат қилам ан,
Умидим ш ул: «Т овка ойимни оламан,
Қ ал м о қ билса, нима ж авоб бераман,
С енга, езна, сўзим ни айтиб кўрам ан.
Б и р қал м о қ ю риш имни билм асин,
Би л и б „Қалмоқшоҳга х абар берм асин, «J. .
Қ ал м о қ подш о мени ҳайдаб бормасин, р
Г
Кетган молни сўраб, нобуд қилм асин,
т Ч и ққи н , езна, эр К айқубод ўлм асин,
Б у қилган
ҒчЛ7 хизм
17 ТЛ 'I T ' l 11 V H I l L f атим
Q T M IL f зое бўлм
I /ll1 A l l T HI асин.
'1 1 ' 1 1 1 1 --------

^ Айтган сўзим ғари б ли кд а бил энди,

Буйтиб ётма, бир ҳ ар акат қил энди,
Сен чиқм оқнинг ҳ ар акатд а бўл энди,
^ Н им а бўлса, езна, чиқиб қол энди.

х- '' Б у сўзни эш итиб, А лпомиш ҳам бир сўз айтиб турган экан:

Х азон бўлм ай боғда гул лар сўлмади,

С ўлган гулга булбул келиб қўнм ади,
Б у берган м олингга кўнглим тўлм ади,
Т овка ойимнинг ярим моли бўлмади,

261
.гт ^ ^ У 'r ^ r X)" ^ ь У }■У > у r )■ 1
Н им а бўлди, бош отлари келм ади,
У л сабабдан чиқар кўнглим бўлм ади.
М ендайин ш унқорнинг кўнглин бўласан,
О з таш лаб, кўп мол деб чатоқ қи ласан,
Қ утулм айин сен кун ига келасан,
Бош от берганинг йўқ, қандай қи ласан,
Ш у молман Т овкани қайтиб оласан,
Бу м олинг оз эканин ўзинг биласан.
У стига кийгани гулгун қирм изи,
А қлингни олади ж одугар кўзи,
А троф да can-can турар кан изи,
Ж у д а ҳам сулувдир қалм оқнинг қизи.
Бу мол билан сен ҳам аҳм оқ бўлмагин,
Беҳуда ўзингни гаранг қилм агин,
Қ ал и н олар, билсанг, мендай зўрабор,
Ҳ али ҳам берасан бизга кўп м оллар,
О зр о қ билан тегмас Т овка зу л ф ак д о р ,
Ш оҳ қизининг қалин моли кўп бўлар,
Бу иш лардан сендай ёзган бехабар.
■sp Қ алинини хўп ани қлаб олам ан,
Хисоб қилсанг, қутулганинг билам ан,
Қ утулсанг, мен чиқиб олиб бераман.
Ҳ али бери қутулм айсан, К айқубод,
Т арадди қи л, қи л а бергин кўп хизм ат.
Ўз ю ртимда мен белгили тўрам ан,
Ҳ озир мен ҳам зиндон бўлиб турам ан,
Сен Т овканинг қалин идан қутулсанг,
Би лги н, мен сенга олиб берам ан,
Ҳ озир мен бош отинг сўраб турам ан.

"V Б у сўзни эш итиб, К айқубод ҳам бир сўз айтиб турган экан:
г
Қ алин берган менинг қан ча қўйим бор,
Ў йласам кўнглим да қан ча войим бор,
Ў йнаб-кулсам менинг Т овка ойим бор,
Х урж у н -қу л о қ ортиб ю рган тойим бор.
Той ҳам бўлса бош отига бўлам и,
Ш уни берсам , езна, кўнглинг тўлам и?!
Н им а десанг, айтганингни қилайин,
М аъқул тутсанг олатойни берайин.
О бло менинг ақл у ҳуш им олм ади,
О латой дан б ўлак нар са қолм ади.
Бериб қўйдим мен ҳам ҳар на боримни,
Энди олиб берсанг Т овка ёримни,
М ен ўйнаб тарқатсам бу хум орим ни,
Бердим сенга бисотим да борим ни,
Би лдин г, езна, менинг хизм атларим ни .

262
 Б у сў зл ар н и айтди туриб К айқубод,
Ч о ҳ тубинда эш итганда валлам ат.
К айқубоднинг айтган сўзин билади,
К айқубодга қар аб сўзлаб туради:
— М ен ҳам сенга қари ндош лик қи лай ин,
Қ айним сан-да, мен суяш иб турайин,
Той ҳам б ўлса от ўрни га кўрайин,
Қ ар и н до ш л и к қи либ мен ҳам олайин.
Б у сў зл ар н и айтди ётган валлам ат,
О латой га кўндирдим деб К айқубод.
Э р К айқубод хаста кўнглин хуш лади,
■v О латойнинг ж иловидан уш лади,
Х урж ун -қулоғин олиб таш лади.
Зиндон нин г бош ига олиб келади,
О латойни энди йиқиб олади,
Ш уйтсам Т овкани оларм ан деб ўйлади, V
О латой нин г оёғини бойлади.
ГТ п о т п м т ж и г - гл о тзи тл м f \ r \ i i i n

sf О либ борди Т овканинг бош оти, деб

О латой ни бу зин дон га тайлади.
Ч о ҳ тубинда давл атл и хон қар ад и , ^
О стин-устин бўлиб энди айланиб
Товка
Т овка ойим нинг бош отлапи келали.
отлари келади,
А лпомиш нинг вақти хуш бўп қолади, 1*
'V
Б ун да А лпомиш олатойм ан бўлади,
К утулдим деб бу К айқубод ж ўнади.
Н еча ку н л ар ўз иш ида ю ради,
Т аёғини судраб тағи келади,
К елиб тағи боз зиндонга қаради,
Е зна, нима қилдинг, дейди, туради.
С ўра энди К айқубоднинг ҳолини,
Бош от билан бериб қўйган молини,
О л и б бергин К айқубод дилбарини.

$
Е зна, мени м ундай ҳ а л а к қи ласан ,
К унда кесам , ш у зиндонда турасан,
М ен қутулдим , ним а ж авоб берасан.
ч» 'V "
' ч»
X Б у сўзни эш итиб, К айқубодга қараб: — Ҳ али Т овка ойим нинг-v^-
-ярим молини берганинг йўқ, қайтам ан дейсан. К унига келиб ‘f*
•‘•турасан , — деди.
Y К айқубод айтди: — Берадиган ҳеч нимам колмади.
— Ҳеч ним анг қолм аса, ш ўрли к эса, ў ғр и л и қ қи л, — деди. *+*
К айқубод: — Қ увиб келиб таш лай берсам, ўғриликдан о н с о н ^
v 1нарса йўқ: ўғриликни қай м аҳал қи лам ан , — деди.
— Э л у х лаган дан кейин қи л , — деди.
— М абодо бир ердан ош олм ай қолсам , эгаси билиб қолса,
■^мен ким га сиғинам ан, — деди.

263
 Алпомиш айтди: — Ў ғрининг пири ҳазр ати Ж о л то н г д е г у ч и ^
•♦• эди, ҳазрати Ж о л то н га сиғина қолгин.
К айқубод айтди: — Ҳ азрат Ж о л то н г чин қўллайд иган б ўлса, X
биров бир работда икки бўрдоқи ҳ ў ки з боқиб ётир. Б у сўзл арн и > ,'г
f айтиб, К айқубоднинг ў ғр и л и к ка кетиб бораётган ери:
^ т
К уни билан К айқубод ухл аб ётади, ->/•
>Z
Н омозш ом -говгум да ўрнидан туриб,
Г
К айқубод ў ғр и л и к ка ж ўнаб кетади.
•S '
Ҳ ар тар аф га ш ундай бўйлаб қаради,
Ж у д а чаққон бўлиб кетиб боради, > /•
К учукларга билдирм айин ю ради,
Ўзи кўриб қўйган битта работни,
Қ оронғи да ш уни чўтлаб боради.
Бем аҳалда у работга етади,
Эгаси бўрдоқи боқиб ётади.
Бўрдоқи ҳўки зни бойқиш кўрган дир,
Ш у ҳўкизни урлам оқчи бўлгандир,
Ш уйтиб бул К айқубод борлаб ю ргандир,
И чкари ки ролм ай сарсон бўлгандир,
Бир та р аф д а бир қоран и кўрган дир,
Д еворга ёпиш бўлиб писиб боргандир,
^ У л қорайган нури тўда билгандир,
Бу нуридан том га чиқиб олгандир,
Том устинда эр К айқубод тургандир,
Ҳ овлининг эгаси билм ай қолгандир.
7. v '
Том нинг бош ида туриб, пастга туш м акка қу л ай л аб қ а р а д и ,^ .
бир ер қорайиб кўринди. « Б у томнинг олди да ҳам қорайган нури
тўда экан. Ё Ж о л то н г» , — деб ўзини таш лаб юборди. Б у қ о р а й и б Х '
турган — қудуқн инг оғзи эди, қу д у ққа туш иб кетди. Ш у н д а ^
•f' қудуққа туш иб, бир сўз айтиб турган экан:

К ўзидан тўктириб селоб нурини,

У касини .... Ж о л то н г пирини.
О ҳ урганда хаста кўнглин хуш лади,
Ғаним га дуч бўлм ай, сирим ф ош лади,
Ж о л то н г дедим, бу қу д у ққ а таш лади.
А лпомиш нинг айтганини қилм айм ан,
М ундан бўлак ў ғр и л и к ка келм айм ан,
Ж о л то н г пирни сира пирим дем айм ан.
М ендайин ночорнинг кўнглин бўлади, ^
К ўрм аган кун ларн и менга солади,
Би л са, эгасига уш лаб беради,
"V" Ж о л то н г пирни сира пир қилм айм ан.
Раҳм и келм ай кўзда қонли ёшима,
Х аф а ф а л а к оғу қўш иб ош има,

264
 Бундай аж аб савдо туш иб бош има,
Ҳ айрон қолдим , Ж о л то н г, сенинг иш инга.
П ирим, деб мен бул ў ғр и л и к ка келганм ан,
Ж о л то н г деб ҳам бу м азгилда турганм ан,
С енга иш ониб мен қудукда қолганм ан,
Сени пирим дедим , сарсон бўлганман.
Қ у д у ққ а сон менинг ишим қи ласан,
М ол эгасин билсанг, хабар берасан,
П ирим , десам , бир балони киласан,
М ени эгасига уш лаб берасан.
Сени пирим деб мен аҳ м о қ бўлм айман,
В оллоҳ, б иллоҳ, сени пирим қилм айм ан,
С енга иш ониб мен ў ғр и л и к ка келмайман,
М ундайғачоқ аҳ м о қ бўлиб ю рмайман,
У кангни сени Ж о л то н г демайман.
г Y
Н ом оз вақти чиқиб, ўз бош ини қутқариб, зиндоннинг бош ига х
бориб қ о л д и . А лпомиш кўриб: — А, қайтдинг, қай ним ? — деди. *+*
— А, езна, сенинг пиринг қурсин, сенинг суянганинг my>Z"
s f Ж о л то н г пир б ўлса, сира ҳам зиндондан чиқм айсан, хал и ҳам бу
пирни қўйиб, б ўлак пирга сиғинсанг, чиқасан, — деди.
А лпомиш суякд ан икки чан қовуз қилиб қўйган эди. — Б у л ^
чанқовузни сотиб к ел, — деб К айқубодга берди. Б у чанқовузни
•f* К айкубод олиб, Я нгибозорга кетди. Я нгибозорнинг ихтиёри қ и з - ,
л ар д а, ки зл ар кўп йиғилади. Б у сў зларни айтиб, чан қовузн и -^-
наъм а қилиб ўтирибди: *+*
Г -V
М ен бўлиб уста нағм агар,
Борм и бу ер да харидор,
Созим кўрсан г, келгин қи зл ар,
Т ор биқинли сар ви н о злар ,
С оздир ж уда чан қовузлар,
Б ари нг келгин, санам қи зл ар . -v -
Б ари нг келгин ҳурдай бўлиб,
О қ баданинг қордай бўлиб,
Тиш и гавҳар, дурдай бўлиб,
V Ҳ амманг келгин бир дай бўлиб.
С ўйлар қўлим даги созлар,
Ч анқовузим нағм а қи лар,
К ўрган қизнинг кўнгли тўлар,
Э р К айқубод уста бўлар.
Ш улдир К айқубод иш лари, т
Ч'
Қ ал м о қ ю ртнинг бувиш лари, 4»
Қ и зл ар н и н г кўнглин хуш лари ,
К елиб кўр қал м о қ қи злари,
Ч анқовузим бию-бию. Г
О қ олм а, қи зи л олм а,

265
 О л ар бўлсанг, қ у р у қ қолм а,
Й иғилиш ган бели толм а,
Б у созим дан қ у р у қ қолм а,
уж Э, олм оққа иш қинг борма?!
Ч анқовузин бозор солди,
К ўп қи зл ар атроф ин олди,
Б и р нечаси чалиб кўрди,
"V
Қ ан ч а қи з х ар и д о р бўлди.
Ш ундай бўлди кўнгил х уш лар,
К айқубодм ан ў лти риш лар,
Ч анқовузим наъм а қилиб,
Т алаш иб олади қи зл ар .
Н ағм ага кўнгли ч о қ бўлди,
Н еча пулдан деди, сўрди,
К ўринг энди К ай қубодни,
И кки нондан нархин айтди.
И кки нондан олиб бериб,
Т ўрт ноннинг эгаси бўлиб,
О лди чанқовузни сотиб,
К айқубодни аланглатиб,
Н ар х и га етказм ай сотиб.

■уг Ш унда қ и р қ қиз йиғилган экан. — У ста ака, бизга ҳам қилиб
*t*келиб беринг, — деб икки нондан олиб келиб берди. С аксон нон
бўлди. 4 Энди қолган қалин дан чан қовуз сотиб ҳам қутулиб ss
х ^ қ ў я м а н » , — деб кўтариб олиб келиб зин дон га таш лади. Я на *f*
суякдан ўйм алаб ян а бир чан қовуз тузатиб қўйиб эди. Б у чанқо-
"Ч^вузни К айқубодга бериб буни тайин қилди: — Я нги бозорга олиб
бориб, икки нондан сотмагин, Т овкан инг сайил боғига олиб
«1 . бориб чалгин. Қ и зл ар га кўрсатм агин. М абодо қи зл ар кўрса,
> » қувса уш латм агин; мабодо уш лаб олса, «бу чанқовузни ким Т ,
‘ қилди» деса, ўзим қилдим дегин, менинг дарагим ни айтм агин.
У Қ и зл а р қувса, қочиб қутуларсанм и? w
К айқубод туриб айтди: — С емизи и р к и л л аб, ориғи эчкидай “t*
•f* д и рки л лаб ю рган қ и зл ар дан қутулм ай, менга бир ra n бўлди- У
4 f ми, — деб зиндоннинг бу ёғига, у ёғига ж уппай бўлиб ирғиб ў т а -^ -
Л , берди. Алпомиш айтди: — Ёзган кал , сен ҳам туш иб кетарсан. *f*
Ч анқовузни олиб кетди, Т овканинг сайил боғига етди. Бир
X гул бутанинг остида нағм а қи лаяп ти . Б у нағмани эш итиб, Т о в к а - ^
ойим сайил боғида кан и зл ар и билан бориб, гул бутани ш ундай •
о. кўтарди. Ким деб қар аса, К айқубод, К айқубод қочиб берди. Б у ' J
■ ^ с ў зн и айтиб, Т овка ойим к ан и зл ар и билан қува берди:

Бу К айқубод ҳ и л л а қилди,
У ш лар эдик, қочиб берди,
К ува беринг, санам қи зл ар ,
Қ ў л да аж аб ч ан қовузлар,

266
Х + > » Н > > >» >f > Ь> >> h> » > Ь> Ь>» > } Vh -
"V - О лди ндан чиқ, қиркин қи злар.
К ўринг энди қурғур кални , ^
>#• Етай деган да чап солди,
И лки сдан бурилиб кетиб,
Н еча қ и зл ар ўтиб кетиб.
>Z
Қ уваёти р• кўнглин
- хуш лаб, «i.
«j-
^Z"
>
Т овка ойим зу л ф ак таш лаб, ^
V'
К айкубод ирғир ангғиш лаб,
Н е қи зларн и буриб таш лаб.
К ўринг Т овка зу л ф ак до р н и ,
Ч арчатди-ку кўп қи зларн и ,
У ш лам оқчи бундай кални.
Н еча қи зл ар етай дейди,
Етайин деб қўл узатди, ^
Б у л К айкубод буриб кетди,
Н е қи зл ар н и ҳ и л л а билан
Д ўстам ан қилиб йиқитди.
Т оза чарчади канизи,
Т уриб қолди қи рқи н қизи.
К айқубодни қувиб юриб,
Т овка ойим ёлғиз ўзи,
Еб ётган ул ш оҳнинг қизи.
Б у Т овка ҳам етай деди,
К адим гидай буриб кетди.
Ш улдур К айқубоднинг доғи,
К айқубод бурилган чокда
Т ойиб кетгандир оёғи.
Б у ёзганнинг ақл и ш ош ди,
Д ўстам ан бўп ерга туш ди.
Ш оҳнинг қи зи ойдай Т овка уш лаш ди.
Қ и р қи н қизи бир-бирига ёнаш ди,
Ш ўр К айқубод бул ўртага туш ди.
Ч анқовузни ким қи лди деб сўради,
Ў зим қилдим , дейди, ёзган туради.
Ростин айтгин, деб сиёсат қилади.
Ёлғон сўз айтм оқни қайдан билдинг, деб, "v-
>У Х удой олғур қачон уста бўлдинг, деб,
А йтгин, чанқовузни ким дан олдинг, деб,
М унча қочиб, бизни ҳ ал ак қилдинг, деб.
Б и зл ар н и чарчатиб таш виш берасан,
К у рғур, сен таёқ еб биздан ўласан.
Х*-
£
Ш унда қ и зл ар га қараб, К айқубод бир сўз деб турган экан: ч»

Қ и зл а р урса илон-чаён чақади, ^

Т овкан инг таёғи мойдай ёқади.
О ш икни куйдирса, кош ин қоқади, 1 r

267
j t O b) > y
К айқубод Т овкан инг молин боқади,
У рган таёқлари ж уд а ёқади.
М ендай ош иғингга қилм а зулм ни,
Б ури либ сўрагин менинг ҳолим ни,
Бериб ю рибм ан-ку қалин м олингни,
З у л м қилиб урм а харидорингн и,
М ен қучарм ан сенинг нозик белингни.
А ччиқланиб менга зулм қи ласан,
И лгаридан ўзинг ваъда берасан,
С ў зл ар сўйлаб ж уд а ақлим доласан ,
К ани зларм ан м унча мени урасан,
w И лгаридан ваъ д а қи либ ю расан,
С аркан и қўш ганда иш ни қиласан,
К айқубоднинг, қ и зл ар , кўнглин бўласан,
А йналтириб ў ртага олиб турасан.
С енга бу К айқубод х арид ор эди,
С аркан и қўш ганда кўнглинг бор эди,
А ввал-охир сенга интизор эди,
С енинг учун ж уд а ги ри ф тор эди,
С енинг иш қингда ю рган хору зор эди,
Э р К айкубод нега гуноҳкор эди.
Қ и злари нгм ан бундай азоб берасан,
Ўзим қилдим десам, қўйм айсан, урасан,
Н ега менга бундай иш ни қи ласан ,
К айқубодни ж у д а ғариб биласан,
^ Ў зингнинг кўнглинг бор, нега урасан,
К излари нгм ан мени бойлаб турасан,
Ж у д а хам сен менга азоб берасан. ^
К айкубод қи зл ар га нолиш қилади,
У ндан сай ш ўхли к қип қи зл ар уради.

“t* У ндан кейин К ай қубодни бир толга бойлаб қўйди, сайил -у

. боғда қи рқи н қи злари билан Т овка ойим ётди, иссиқда терлаб,
^ қ и з л а р чарчаб қолган экан, кўзи уйқуга кетди. Т овка ойим туриб ’*
*Т"келаяпти. К айкубод келаётганини кўриб: «Э нди урса, ўлди ради ,
^ f y p c a , айтам ан», — деб турибди.
К айкубод эт қи зувда кўп таёқ еган экан , энди бадани совиб, *t*
•f» ҳамма ери оғриб турибди. Ш оҳнинг қизи бориб: К айқубод, бу '<
^ ч а н қ о в у з н и ким қи л ди ? — деди. — Зи н дон да А лпомиш қи лди , —
^ .д е д и . — Т аёқ еб ю рганча илгаридан айтсанг, бўйм иди? — деди. .
< • К айкубод туриб айтди: — М уртини бураганни билм айсан, қош и- V
ч ^ни керганни билм айсан, овлокда айтам ан деган ни билм айсан,
1 ’ ўзинг имга ту шу нмай д и ган , қандайин сен ғар эдинг?!

X Бу сўзни эш итиб, Т овка айтди: — О там нинг А лпомиш деган

■ ^б ан д и си бор эмиш деб эш итам ан, А лпомиш ш у одам лардай одам- ^
Т м и , ё бир бургутдай нарсам и? К айкубод айтди: — А лпомиш ни «*-
У к ў р с а н г , сенинг остингдан сувинг окиб кетади.

268
 Ь^ b) Ь ^ Ь‘^ Ь^-'Ь ^-^-^- }■^ J-^ -} -^ -^ -^ } -* !.
— Э са мени эргаш тирио борсанг, А лпомиш қандай одам экан,
бир курсам , - деди. К айқубод айтди: — Э ргаш тириб борар
эдим, кўп таёқ еб каллам ғувуллаб қолибди, кўп таёқ еб нимкуш -
та бўлибм ан. Агар м алол келм аса, кўтариб кета берсанг, м ана шу
йўл билан боради, деб кўрсатиб кета берам ан. Ш оҳнинг қизи
айтди: — Агар гапирсанг, ғиж иним келади.
*t* Ш унда гапирм ас қи либ, Т овка ойим нинг белига миниб, га-
\ f пирм аса ҳам гапиргиси келиб, бу сўзни айтиб кетиб бораётир:
>z
А зам атлар олм ас бойлар дастига,
Д уш м ан ю рар кам д авлатни нг қасдига,
М иниб олди Т овка ойим устига,
Қ арам ас К айқубод баланд-пастига.
К ўкрагим мулойим бўлди, худойим ,
Й ўлнин г узоғини бергин илойим .
Й ўрғалаги н, ю риш ингни кўрайин,
Ёқиб кетса сенинг билан бўлайин.
Қ аддингдан айланай қалм оқнин г қизи,
М ени кўп б олқитар сўйлаган сўзи.
Ҳ ар на деса айтганига кўндирди,
Х аридорни сағрисига м индирди.
V Қ и р қи н қизи унда билм ай қолад и ,
Ҳ иллам ан К айқубод муни м инади,
Зи ндон бетга қар аб кетиб боради,
Ю риш қи лсан г, х ар ид оринг олади.
Я на баҳор бўлса очилар гу л лар ,
Б у л у тл ар м аст б ўлса чалқийди кў л л ар ,
"V - М уш ки анбар, ўзи гул ю зли д и л бар,
Х аридоринг сағрингдадир м у қар рар.
Ш оҳнинг қизи билм аганим билдирдинг,
А лдаб-сулдаб, д и л бар , сени кўндирдим ,
Ш оҳнинг қизи кўп ғайратинг бор экан,
К айқубодни оч белингга м индирдинг.
К ўрсатиб устингда К айқубод ночор,
К айқубод дер ж уд а сенга интизор,
Ган билан болқитган сендайин д илбар,
Зи ндон деганинг кўп бир у зо қ йўл бўлар.
Ш ундайин ойим нинг кўнглин бўлади,
Б у р и л и б кўп ю рди, ҳ ал ак бўлади,
Т овка ойим нинг зеҳни койиб боради.
'т
К айқубодга қараб, Т овка бир сўз айтган экан:

К айқубод не чоғли бордир илим инг,

О р қам а ботади ғупдор тую нинг,
К иссангда бормиди су як чилим инг
Гапирма, К айқубод, келди ғиж иним.

270
 i <<<4<ч<?
М ендайин ойим га ж абр қи ласан,
У зо қ йўлдир, мени буриб минасан,
Э лда й ўқ иш ларни нега қиласан,
А ччиқлансам , арм он билан ўласан,
М ени мунча сен ҳам ҳ ал ак қи ласан,
Қ алм оқш оҳнин г қизин аҳ м о қ биласан.
А лпомиш деб эш итиб бўлдим интизор,

<•:<
Б унча менга ж абр қи лм оқ недаркор,
Ҳ олинг билиб тўғри йўлга юра бер,
Ч о ҳ бош ига энди бош лаб бора бер.

< ( < - : < ' < ( < - K - t < { < |< - K

Я қ и н л асак б ирга-бирга борайик,
Қ андай одам экан бориб кўрай ик,
Т у зук бўлса, унинг ҳолин сўрайик,
Я хш и кўриб унга хизм ат қилайик,
Т ўғри юр, й ў л л ар да ҳ ал ак бўмайик,
К ўрса ку л ар аҳволим ни халойиқ,
К ан и зл ар уйғонм ай бориб-келайик.
Ю риш им из қирқин қ и зл ар билм асин,
У қу р ғу р л ар ra n етаклаб ю рмасин,
Э л ичинда м алом ат сўз бўлм асин,
Б у иш имни ота-энам билм асин,
С енинг кўн гли нгга сў зл ар келм асин,
Буйтиб ю рганим изни биров кўрмасин.
Г
Бу сўзни эш итиб, ш оҳнинг қи зига қараб, К айқубод бу сў зи

-{<ч
- ^ а й т и б турган экан:
r

t < << { < -f< -t< -f< i<

Б у ю риш им, д и л бар , сенга ўтади,
Х удо берган я к к а михим ботади,
Ж у д а сени безовта ҳам этади,
Ҳ ар зам он хаёлим олиб кетади,
Ш оҳнинг қи зи, иш қинг мени ўртади.
А ввал-охир бўлдим сенга интизор,
С енинг ж ам олин гга бўлиб гириф тор,
Ж ам о л и н г тўлиш иб менга б ар қ урар,
К ар аган д а менинг ақлим ни олар,
Б ўли б мудом мен ҳам сенга харидор.
Н еча йил кўйингда бўлиб ю раман,
Ч < Ч < « Ч < -К н <-К

У мрим ўтиб хаста бўлиб борам ан,

О л и с эди, мен яқи н л аб қолам ан
М ен сенинг сағрингга миниб борам ан,
Ў лм асам , сенинг билан бирга бўламан.
Б у сўзни айтиб ш унда кетиб боради,
Т овкан инг аччиғи келди, билади,
Зи ндон нин г бош ига тўғри боради,
Т о вка ойим бу зиндонга қаради,
Зиндон ичида бир ш унқорни кўради.
1: > > > r > > > > > : > : > r > y > > > > > : > : > y > у > у > ^ > у >>

271
 Ж ам о л и оқш омни ёруғ қилади,
Бу ҳуснига зиндон ёруғ бўлади,
Т овка кўриб бекнинг кўнглин сўради.
Ж
Т овка А лпомиш ни кўриб, бир сўз айтиб турган экан:

С изга қурбон бу м енинг ш ирин ж оним,

Зи ндон ичида ғариб бўлган меҳмоним,
М ен билдим , янгитда сўраб тураман, Vf
>✓
С изни билиб мен ҳам хизм ат қилам ан,
Ч оҳ ичинда кўриб сўраб тураман,
Зиндон дан чиқарсам , нимам бўласан?
>>
С изни сўраб мен ҳам хизм ат қилам ан,
К ўнглингда не ra n борин билам ан,
Қ алм оқни нг ю ртидан ҳ ал ак бўлам ан,
С изни эш итиб м еҳнат тортиб келам ан,
О тим Т овка, ш оҳнинг қизи бўлам ан,
То ўлгунча сенга хизм ат қилам ан,
Зиндон дан чиқарсам , нимам бўласан?
Д авлатим бор, ш оли ш алдам ўрайин,
v#-
Ж ам олим балх уриб сенга қарай ин,
Сени л о й и қ к ў р са қодир худойим ,
М ендай ойим сенга чўри бўлайин.
Зи ндон бўлган бегим, сендан сўрайин,
Зиндон дан чиқарсам , нимам бўласан?
Сен сўйласанг, кўнглим бўлар б арқ арор,
Сен зиндонда кўп ётибсан хору зор, X
С ендан сўз сўраган Т о вка гаж акд ор.
Ҳ ар на сўзинг б ўлса бизга айта кўр,
Х изм атингни ойим баж о келтирар,
Зи ндон дан чиқарсам , нимам бўласан?

Б у сўзни эш итиб, А лпомиш ҳам бир сўз деган экан:

Zr
Ш оҳнинг қи зи , чоҳ бош идан қарадинг,
Н им а талаб, ним а бў лар м уродинг,
Н е сабабдан келиб қоли м сўради нг?
Азоб кўриб ш ирин ж оним бу танда,
Етти йи лдир ум рим ўтди зиндонда. Г
У стингга ки йганин г яш и л кў к эди,
Ғ ариб ликд а сеига кўнгил тў қ эди, $
Н е сабабдан келиб, д и л бар , сўради нг?
М енинг ҳолим ҳеч ким сўраган й ў қ эди,
Қ ал м о қ ю ртда ю рган одам кўп эди,
Зи ндон га қараган одам й ў қ эди.
Бур и л и б келдинг, мен ҳам ҳ олинг билайин,
М ен ҳам сенга бир я х ш и л и к қи лай ин,

272
 С ўзим билгин, сенинг тоғанг бўлайин.
Қ айтайин зиндонда гангиган бошим,
Қ иём атча бўлар эди саваш им ,
Т ор зин дон да ш оҳнинг қизи сўраса,
Мен бўлайин сенинг қовм и-қардош инг.
К ўнглингни бўлм а сен, гул ю зли дилбар,
С енга қан ча айтадиган сўзим бор,
М ени сўраб келган бул моҳи анбар,
С ўраб кепсан ўзин гдадир ихтиёр.
Қ ал м о қ қи зи, сенинг кўнглинг биларм ан,
Зи ндон дан чиқарсанг, йўлдош бўларм ан,
Х изм атингга л о й и қ иш ни қиларм ан.
С ў з эш ит, гул ю зли, айтган тилим дан,
Л очин эдим, п арвоз қилдим элим дан.
Қ ойил бўлдим худо қи лган такдирга,
Й ўлиқиб қолганм ан ўзим дан зўрга,
Армон билан келиб туш ганм ан тўрга,
Х изм ат қи либ, ш оҳнинг қизи, чиқарсанг,
Қ ариндош бўп ю рай сен билан бирга.
>f >£
Б у сўзни эш итиб, ш оҳнинг қизи қайтиб ж ўнай берди: —
Л- К айқубод, бу А лпомиш инг ўзин гга насиб қилсин. М ен оға, т о ға ,> ^
қариндош топм ай, бунинг олдига келганим йўқ, ўзим нинг ҳам*.
*t* қариндош им кўп, — деди. К айқубод айтди: — Е зна, э р и н г ^ .
^ бўлам ан десанг, бўлм айм и? А лпомиш : — С енинг кўн гли нгга гапч/-
к ел ар деб турибм ан, — деди. — Б у ёғинг тўғри б ўлса бўлади,*|*
айта бер, — деди, — Ш унда: — Э са айтиб кел, — д ед и.""’
К айқубод Т овкан инг кейинидан етди: — Қ айт, эри нг бўламан.
д еяп ти , — деди.
Ш унда Т овка келиб, А лпомиш га караб, ян а бир сўз айтио V
'V ' турган экан:
i Х удо дейин, я р атган га ж и лай ин,
т
Я ратган холи қдан м адад тилайин,
Қ айта бош дан, бегим, сиздан сўрайин,
З и ндон дан чиқарсам , нимам бўласан ? -^r
М ен йиғлайм ан қаттиқ ш унда доди-дод,
М ени йўлдан қай таргандир К айқубод,
Ч о ҳ тубинда ётган энди валлам ат,
З и ндон дан чиқарсам , нимам б ўласан?
К у л о қ солинг, бегим, айтган сўзима,
Ж а в о б бергин мендай сарвинозинга,
Ёш тўлган дир менинг ж оду кўзим а,
Қ о р а зу л ф и м яр аш ган д и р ю зима.
М ендай ойим бўлиб сизга кўп м аҳтал, ’S#r
Б и лм ам , кўн гли нгда нима гапинг бор,
Ҳ ар на ўйлаганин г б ўлса, айта кўр,

273
 Зиндондан чиқарсам, нимам бўласан?
Обод бўлар муна ўсган златим,
Сенинг билан бўлар менинг суҳбатим,
Қаддингдан айланай, лочин бекзодим,
Зиндондан чиқарсам, нимам бўласан?
Назар солиб соғу сўлга,
Гап бўлмайик қалмоқ элга, "V-
Йўқса бизнинг билан бирга,
Даврон сурсак ўсган элга,
Зиндондан чиқарсам, нимам бўласан? Т
■v ■v
Бу сўзни эшитиб, Алпомиш ҳам бир сўз деб турган экан:
г Т
Сен сўрадинг, мен ҳам жавоб берайин, ^
Қайта бошдан вақтинг хушлаб кўрайин,
Икковимизни қўшса қодир худойим,
Ростин айтсам, сенинг эринг бўлайин.
Ўйнаб-кулиб горсак сайли чорвоққа,
Гоҳи олчи бўлсак, гоҳларда чикка,
Олиб борсак сени эл билан халққа,
Сенга йўлдош, мен ҳам эринг бўлайин.
Кеча-кундуз бўлай сенинг улфатинг,
Кетсин бошдан сенинг ғаму кулфатинг.
Зиндондан чиқарсанг бирга бўлармиз,
Жаҳонни сайл этиб ўйнаб-кулармиз,
Душман кўрсак қамсаб бошин олармиз,
Ғанимларга қаттиқ кунлар солармиз.
Дилбар, қилган хизматингни кўрармиз,
Неча кун қалмокда даврон сурармиз.
Навода сен хизматингни аяма,
Менинг сўзим сира қиёмга олма,
Энанг билан бул отангга билдирма.
Отанг билиб қаттиқ зулм қилмасин,
Қилган хизматларинг зое бўлмасин,
Чоҳ тубида мендай хонинг ўлмасин,
Қандай бўлса, отанг жоҳил билмасин.
Таг остидан бўлиб юргин хизматкор,
Биз зиндондан чиқсак, кўнглинг топилар,
Майдон бўлса, бедов отлар чопилар,
Чопиб келса, бахмал жуллар ёпилар,
Ошиқиб иш қилмоқ бунда недаркор,
Ошиқмагин, ҳар нарсанинг вақти бор,
Албатта, гул юзли, бўлгин хизматкор
Бундай деб айтди, деб ҳаё қилмагин,
Сен ҳам сира лодон кўнглинг бўлмагин,
Бу сўзимни сен ҳам оғир олмагин,
Зиндондан чиқарсанг, эринг бўламан.
> У> >> > >

274
 Т овка ойим бу сўзни эш итиб қайтди, кан и злари н и н г олдига v
етди. К ан и зл ар билан м аслаҳат қилиб, тўрт одамни м ардикор
солиб, ўзин инг ўтирган ўрдасидан лахм қазд ири б, бу сўзларни
айтиб, ернинг ости билан зиндонга туш ирм акчин бўлди:
г г
М ард икорга бу сў зларни айтади,
Т ўрттовини иш га солиб ётади.
Т овкан инг ош иқли к ф еъ ли озади,
Б у тўрт одам тинмай лахм қазади.
Т овка ойим нинг айтганини қилади,
Т упроғини билдирм ай тўкиб келади,
А лпомиш деб ш ул м еҳнатни қилади,
Қ азган ғорда одам ти кка ю ради,
М ард икорга кўп сўз тайин қилади:
— Х азон урм ай боғда гуллар сўлм асин,
П инҳон сақл а, ҳеч бир одам билмасин,
•V" Т у п р о қ тўксанг, ҳеч бир ж онзот кўрм асин.
О дам билм ас ерга тўкиб келин глар,
Б у иш имни эл одами билмасин,
Б и л и б бу сўзим ни айб қилм асин.
Ҳ ар на деб сўйласам , они қи ли н глар,
Х изм атига иш лаб ҳақн и олинглар,
Н им а десам айтганим ни қи линглар,
Б и л ди р м ай , бул иш ни пинҳон қи л и н гл ар,
С ўзин г б ўлса менга айтиб туринглар,
Ш ул иш имни ўрин қилиб беринглар.
Б у сўзни тайин лаб Т овка қайтади,
Т ў р т м арди кор лахм қазиб ётади,
Зи н дон га тўғри лаб қазиб кетади.
Ғам билан сарғайди гулдайин дийдор,
Ш аҳ ар х ал қи бул иш лардан бехабар,
Тинмай иш лаб ётир тўртта м арди кор,
Т овка ойим устидан бўлиб хабардор,
И ш бош қариб кетар бунда кан и зл ар ,
К ан и зл ар га тайин қилган бу д илбар,
Ҳеч ким а сирини айлам ас қи р қи н л ар.
Х изм аткорни қўйм ай иш га солади,
Н им а керак бўлса м авж уд қилади,
Т ўрттови иш лайди пулнинг иш қида.
Н им а д ар кор бўлса Т овка берсин, деб,
Т овкан инг бу иш и ўрин бўлсин, деб,
'V Х ал қ одами ҳеч ким билмай қолсин , деб,
Т овка ойим биздан рози бўлсин, деб.
Ҳеч ким билм ас бунинг қилган иш ини,
П ул билан иш латган тўртта киш ини,
Ш ундай иш ни бош бўп Т овка қи лади,
И рки лм ай ин қазган ғорда ю ради, >у

275
 - > > > r >> » - > > > > > > » > > > 5- > > > r > > > : - > : - > >
М ард и корлар ш ундай иш лаб боради,
Т овка ойим кўриб хурсанд бўлади,
Я хш и хизм ат қи либ пулни олади,
Х изм ат қи либ булар қази б кетади,
Н еча кун, неча ой бунда ўтади,
Энди м азм уни чоҳга яқи н етади.
Б ек А лпомиш чохда ётган тўради,
Ш унинг учун кўп м еҳнат қи л ад и ,
x /" И ш қибозлик ш ундай нар са бўлади.
М ард и корлар энди зин дон га етди,
Қ илган хизм атлари — иш лари битди,
М ардикорни олиб Т овкаойим қайтди,
>z
К ўнглида бор гапни у л ар га айтди:
- Бун дан кетиб хаёлингни б ўлм англар,
Я хш илик кўр, ём онликни кўрм ан глар,
У зо к яш аб, кўп йи лгача ўлм англар.
Б у сирни бировга м аълум қи лм ан глар,
Ё ру дўстим , деб айтиб ю рм англар,
Б и р о вга айтиб кўп пуш аймон қи лм ан глар,
Э ҳтиёт бўл, ҳеч ош коро қи лм ан глар,
Т овканинг сўзини ҳ ази л билм англар,
К ўрсанглар ҳам ҳеч бир иш ни кўрм ан глар,
t Х уш келд и н гл ар , энди йўлдан қолм англар.
Б у сўзни айтиб хизм аткорн и ж ўнатди,
Ғ орга қараб энди Т овка ойим қайтди,
Ғор билан Т овка ойим у юриб кетди,
Зиндондаги бекдан хабар олибди,
А лпомиш қош ига Т овка борибди. X
Ш ундай бўлди м унда Т овканинг иш и,
Х изм ат қи л ар Т овкадайин бувиш и,
X Бу ғорга сиғм айди ш унқорнинг боши.
Ч иқарсам деб Т овка умид қи лади,
X Ў зи тугул бекнинг боши сиғмайди.
Б ал ки Т овка кўнгли норизо бўлади,
Алпомиш бўйнига қўли н солади.
Ҳ ар куни бир м арта бунда келади,
А лпомиш ҳам р уҳб озли к қип туради,
Т овка неча иш ни ум ид қи лади,
Бунинг кўнглидаги иш ин қилм ади.
Қ андай б ўлса вақтин хуш лаб туради,
Т овка ж уд а ю гуриб хизм ат қи лади,
Н им а топса бекка олиб келади,
Ш ундай бўлиб хабар олиб ю ради.
Т овканинг иш ин қи злар билади,
Ғ орнинг оғзи ул ў рд ад а бўлади,
Б и лдирм ай устидан хаспўш қилади.
У л куни Т овка ойим зин дон да эди,

276
 ^ h ) h ) УУh )
С у р х ай л кам пир бунда келиб қолади,
Қ ал м о қ ю ртда бу белгили б а л о д и (р ),
Б ар ч а қ и зл ар бул ўрнидан туради,
Бу кам пирни ю қори ўтинг қи лади. ■^
К ам пир билиб бу замон тўрга ўтди,
К ам пир билм ай энди хаспуш га етди,
А нгламай хаспуш ни босиб олибди, ^
Х аспўш ўйилиб кам пир ю малаб қолибди,
К ам пир билм ас не алом ат бўлибди,
Анча йўлга у ю м алаб борибди.
Ҳеч билм айди, бу ra n қандай бўлибди, ^
Ў зини ўнгғариб ғорман юрибди,
Бу кам пир ҳам у зиндонга борибди.
А лпомиш ман Т овкаойим ни кўрибди,
Энди кам пир бир сўз айтиб турибди,
Т овка қилганини энди билибди.
X Zr
К ам пир икковини кўриб, айтиб турган сўзи:
>Z
X
Т .
Айтган сўзнинг поёмини билгин-чи,
Ғар бўлибсан, Т овка болам , ўлгин-чи.
У стингга кийганинг яш и л , кўкм иди, ^
М ундай кун да сенга кўнгил тўқмиди,
Ў з ю ртингда бундай банди йўқмиди?!
Сен эш итгин мендай момонг сўзини, ^
^ Тум ан қипсан бек отангнинг ю зини, «j*
Б ан диларм ан кўрдим ш оҳнинг қизини,
Ғар бўлибсан, Т овка болам , ўлгин-чи Т
X
Бош дин тож и, қўлдан бериб давлатди , ^
Зи ндон да бандиман қуриб суҳбатди
М ундай иш лар, болам , сенга у я т д и (р ).
Б и р бандига бундай ин ти қ бўлибсан,
Ў рдангдан ғор қазиб бунда келибсан, ^
^ А лпомиш ман суҳбат қуриб турибсан,
Б и лдим , болам қийм ир ж ал аб бўлибсан,
Э лда й ўқ расм ни сен ҳам қилибсан, ^
М ен айтайин, сен ж уворм ак, ўлибсан,
Ғар бўлибсан, Т овка болам , ўлгин-чи.

r $
"V 1
Б у сў зл ар н и айтди С у рхайи л мастон,
Б у л иш дан х абардор бўп бу замон, ^L.
А лпомиш га энди бу кам пир душ м ан, «и
К ам пир билди деб Т овка қилди пуш аймон,
Д уш м ан билди, энди иш бўлди ёмон.
Д авлатл и хон С урхайи лн и кўради,
Fop оғзида у гапириб туради.
ғ > н> > > ) >» J

277
 С у рхайи л мастонга бермай деб омон,
Уш ласам солай деб охири замон,
>л Ч ирпиниб интилди унга бу замон.
>z Бўлм ади Ҳ аким нинг айтган бу иши,
Б у ғорга сиғмади ш унқорнинг боши,
Қ ош ида бор Т овка ойдай бувиш и.
У ш ла деди, Т овка ойимни бую рди,
Б ури либ қочади С у рхайи л айёр,
Қ увиб бораётир Т овка зу л ф ак д о р ,
У ш ла, деб чирпиниб турар бу номдор,
Б укилиб ирғиди С урхайи л айёр,
Ёш -да, қувиб етиб олди гаж акдор.
О йдай Т овка етиб кўн гли н хуш лади,
И кки қў л л аб этагидан уш лади,
Г З ў р айёрдир ж уд а силкиб таш лади.
"V
Т о вка ойим ўтириб бунда қолади,
К ўйлагидан бир эн юлиб олади,
К ам пирнинг қорасин кўрм ай қолади.
Б у С у рхайи л омон-эсон қутулиб,
Ш у зам онда ғордан чиқиб боради.
Бир ўлим дан қутулдим , деб ж ўнади,
С урхайи лн и қирқин қи зл ар кўради,
Ҳ ам м алари қўрқиб четда туради,
Қ арам ай С урхайи л ўтиб боради.
О рт-сиртидан қирқин қи зл ар кўради,
К ўйлаги юлиниб кетиб боради,
К ўп кан и зл ар — бари ҳайрон қолади,
« Қ у р ғу р айёр бир балони қи лад и »,
Б урилм айин кам пир кетиб боради.
*»* Б у зиндонда бўлган ишни билади,
Х ар на гап бўлганини ўйлаб ю ради,
Қ алм оқш оҳга кам пир бориб қолади.

Ш оҳнинг қош ига бориб, кам пирнинг гапириб турган сўзи:

Армон билан ўлдим ғам инг е, деди,

Қ аддин гдан, подш оҳим , берман ке, деди,
К ўрганини Қ алм оқш оҳга не, деди.
Ш оҳим , эш ит менинг айтган сўзим ни,
Т убан қилган элда сенинг юзингни,
А лпомиш ман кўриб келдим қизингни,
К уёвлисан, ш оҳим, бергин суюнчи,
Х азил билм а менинг айтган сўзимни,
Тийиб ололм адинг Т овка қизингни,
Ў лдираёзди-ку менинг ўзим ни,
Ж а л а б билдим сенинг Т овка қизингни.
Ҳ ар кун бориб қурадикан суҳбатди,

278
 Б ун дай иш лар, ш оҳим , сенга у я т д и (р ).
Бу сўзим ни хўп бир ўйлаб кўрсанг-чи,
Ҳ ар на айтган поёмимни билсанг-чи,
К уёвлисан, ш оҳим , бергин суюнчи.
М уна эл д а қи зин г беж ой бўлибди,
Ў рдасидан лахм қазиб борибди,
Ж у д а ҳам қизингнинг ақлин олибди, >у-
И ккови зин дон да бирга турибди,
Б ан дин инг иш ига ки зин г то л и б д и (р ),
Э л кулд ири б, ёмон иш ни қилибди.
Ҳеч зам онда ш ундай иш лар бўлами,
Ш оҳнинг қизи бандини тенг кўрам и,
Эси б ўлса, банди билан ю рами?!
Э лда, ш оҳим, кизинг ш ундай иш қи л ар,
П одш олар ш аънига бу иш недаркор,
Ш ундай иш қилибди ки зин г м уш типар,
О мон-эсон кўриб келдим м уқаррар.
С ендан ўзга одам б ўлса бу иш га,
Раҳм қилм ай бундай қизни ў лди рар.
Ў зинг билиб сен бир иш ни қилгин-чи,
К ўриб келдим , куёвлисан, суюнчи.
X "V
Ш унда бу сўзни эш итиб, Қ ал м о қш о ҳ туриб айтди: — «Ў зинг-
дан чиққан балога, қай да борарсан давога». Т овка бориб уйтиб
ю рса, сен бизга А лпомиш ни м ает ки либ бермадинг, бир балони ^
г мает қи либ бердинг, чириб ўлиб кетади, деб зиндонга солдинг, *f*
• ҳам м ага ҳам таш виш бердинг, ш у иш ларни бекор қилдинг. Бун-
Ч ^д ан чиқади, бул ўлм айди экан.
С у рхайи л мастон туриб айтди: — Сен подш осан, сен нима «j.
•> қилам ан десанг, ҳукм инг етади, беш юз аравани қўш санг, З и л х
"V'TOFHra бую рсанг, тош ю клаб келса, А лпомиш нинг зиндонини тош ‘
X билан кўм са, устидан тош босар, ҳ ар ёғидан ер қи сар, ш у н д аX
Л*ўлм аса, бул ўлм айди экан, — деди. Б у сўзни эш итиб, Қ ал м о қ -ч^-
•^■ш пҳга м аъқу л туш иб, беш юз аравани тош га ж ўнатди. Т овка бу*+*
•f* хабарн и билиб, аравакаш лар н и н г олдига чиқиб, бу сўзларни
4 ^ а й т и б турибди:

>У *t*
Ч ечанни сўйлатган қи зи л тил бўлсин,
Сенга айтган менинг сўзим ш ул бўлсин, ^
X Д уш м аннинг ш авкати келиб эл бўлсин,
Б ар и н г бирдай отинг қўш иб борасан,
Ҳ алак бўлган қариндош им , йўл бўлсин?
Ҳ али ҳам қай ти нглар, бундай қи лм ан глар,
М ени десанг, тоққа-тош га б орм англар,
С урхай и лн и н г етагига ю рм англар.
Х изм аткорсан, кўп иш лардан бехабар,
З и л тоғида бордир битта айдаҳор,

279
х * Н № + > * -> * -> + > * > y > ^ > y > h > h > h > y > » > > g.
Борсанг, ай д аҳорга бўларсан дучор,
Қайтгин энди тоққа-тош га борм англар.
А йдаҳор дам ига дучор бўлм ан глар,
Ўз ж онингга бекор ж абр қи лм ан глар.
Сен борсанг, айдаҳор ютар ўзингни,
Қ айтиб кўролм айсан у лу қизингни.
М енинг айтган сўзим ҳ ази л билмагин,
Ҳ али қам қайтиб, ўзингни ҳ ал ак қилм агин,
Сен бола-чақангни кўрм ай ўлм агин,
Б ари нг тўп бўп чувлаб йўлга кирм агин,
Қ ари н до ш л ар , билм адинг-ку иш ингни,
Эгам гангитдими сенинг бош ингни,
Тоғдаги айдаҳор ейди гўш ингни,
К ўролм айсан элда денги-дўш ингни.
А йдаҳордир, ул иш қирган зўраб ор,
Т ортганда кетади дам ига тоғлар,
Ш ундай зў р га бориб бўлм агин дучор,
Қ айтгин энди сенинг нима ж онинг бор,
Б екор бориб унда ўл м ак недаркор?!
С урхайи л сўзим ан кетиб борасан,
Б орсанг келм ай, З и л тоғида қоласан,
Бари нг бирдай я к к а м озор бўласан,
Б о ла-чақанг ебир-есир қи ласан,
Ҳ али ҳам қайт, икки бош дан ўласан,
Бундан борсанг, кўп пуш аймон қи ласан ,
Ўз бош ингни қутқаролм ай қоласан,
Қ айт энди, беҳуда ғариб ўласан.
•v
Т Б у сўзни эш итиб, ар авакаш лар ҳам бир сўз айтиб турган
экан:
V"
Б и зл ар С урхайи лн и нима билам из,
Ш оҳ бую рди, б излар қандай қилам из,
Қ алм оқш оҳнинг х изм аткори бўлам из,
Ажал етса, арм он билан ўлам из,
" Қ айтолм айм из, ҳар ra n б ўлса борам из,
Б у тақд и рда не ёзилган кўрам и з,
Агар қайтсак, Қ алм оқш охдан ўлам из.
Ш оҳ сўзини биз м ухтасар билам из,
Қ айтарм а, ў лсак ҳам бизлар борам из,
Азали тақд ирга нимиш қилам из.
О тга солиб ар п а билан ийирди,
Қ ор ёққанда карвон солар чийирди,
Зи л тоғига ш оҳим бизни бую рди.
Беш юз киш и анж ом чоғлаб борам из,
Қ алм оқш оҳнин г айтганини қилам из,
С енинг сўзинг билан қайтсак, ў лам из,

280
 Қ айда борсак, биз тутулиб қолам из,
Қ айтарм агин, ш оҳнинг қизи, борам из,
Т а в а к к м н и бир худойга қилам из.
У стингга кийибсан гулгун қирм изи,
Ш ундай бўлди сенга хизм аткор сўзи,
Б и зни сен қай тарм а, ул ш оҳнинг қизи.
О т ҳайдайик, З и л тоғига борайик,
О м ин деса париш таю м алойик,
С айл этиб дунёни б излар кўрай ик,
Н има бўлса, бизлар бориб-келайик.
>Z Қ айтарм агин, бизлар тоғда ю рамиз,
Г Қ алм оқш оҳ сўзини ўрин қилам из,
•v
Б и зл ар қайтсак, қандай ш оҳга борам из,
АЙ
А йдаҳор
ГТа Y n n йўлиқса,
H V T IH V ra қандай қилам
7ТУИ IfM 71УМиз
И'!

Б и р худога б излар йиғлаб кўрам из,

Қ айтарм агин, аж ал етса ўлам из.
"V
Б у сўз билан қайтм ай, ар авакаш лар ж ўн аб кетди. Т овка ойим
jj, буларн и ўз кўзи билан кўри б, қайтиб зиндонга келиб, Алпомиш - v <
•^ г г а қараб, бу сўзни айтиб турган экан:

К ўздан ёшим м унчоқ-м унчоқ тизилди, ■ф-

Д ийда гирён бўлиб бағрим эзилди,
Ёлғончи дунёдан ризқин г узилди,
С енга қараб менинг кўнглим бузилди.
Бош ингдан кетгандир тож и давлатинг,
А ж ал етиб, энди тўлди м уҳлатинг,
Х< Б ир иш билиб қолм ас менинг тоқатим,
'V '
Ғариблик эл л ар д а қолди ж асатинг,
К унба-кундан зиёд бўлди меҳнатинг.
С енинг билан бирга Қ ўнғи рот бормадим,
Ч ўрин г бўлиб хизм атингни қилмадим,
Ўз ю ртингга бориб д аврон сурм адинг, -ф-
М ендай ойим билан ўйнаб-кулм адинг,
Ҳ озир бўлган иш ни, хоним , билм адинг,
Ғ ариб ликд а ғариб ўлган, султоним!
Ғам билан сарғайди гулдайин дийдор,
Э л и -х ал қи н г сендай ш оҳга интизор,
Б у қ ал м о қ лар , билдим , сени ў лди рар,
Қ авм и-қариндош инг элда бехабар.
Ғ ариб ликд а қазон г етиб боради,
Д уш ман сенга қаттиқ азоб беради,
Й иғлай бергин ум ринг охир бўлади.
Д од деганда эш итм айди сўзингни,
Б ад бах тл ар тўрт қи л ар икки кўзингни,
С арғайтади бунда сенинг юзингни,
Ў лдирар бадбахтлар сенинг ўзингни.

281
 М уш типарм ан, не иш келсин қўлим дан,
А рмонда айри лдин г ўсган элингдан,
А рмонман айри лдин г мендай гулингдан,
У мидингни узгин ш ирин ж онингдан,
Т акдири нг бўлм ади ўсган элингдан,
>г Сен бандисан, ҳеч иш келм ас қўлингдан,
Ғ ариб ликд а ғариб ўлган, султоним!
Tf Г
Б у сўзни эш итиб, Алпомиш : — Қ ал м о қл ар бир зулм қилам ан
*t* деганини эш итгансан, ул сабабдан бу сў зларни айтдинг сен, —
деб бу сўзларни айтиб, тасал л а бериб турибди:
■ф"
Х удодан беамр иш лар бўлам а, $
А ж ал етмай бунда чибин ўлам а,
Ў лд ирар отангнинг қўли дан келам а,
Ў лар деб сен кўнглинг бўлиб ж и лам а.
Х изм атингга қурбон бул ш ирин ж они,
Х аф а бўп йиғлам а, лодон, бемаъни,
А ж ал етмай ўлм ас Бойсиннинг хони,
Беам р чиқм айди чибиннинг ж они,
Би зни ўлди ролм ас қал м о қ султони,
V _______________Ҳ __ _ бизга
озир _________________^
макон ш оҳнинг зиндони,
Б у сўзингнинг йўқди р, д и л бар , поёни.
У қал м о қ лар бир лопини ургандир,
Ш ундай қи ларм и з деб гапириб турган ди р,
Айтган сўзин сендай ойим билгандир,
Ў лдиради деб ул кўн гли нгга келганд ир,
Қ ал м о қ сўзи сени д и ққат қи лган ди р,
Қ ал м о қ ўлди ролм ас м ендай полвонди,
Х аёлингга неча сўзлар келгандир,
Д уш м ан сўзи сени дилтан г қи л ган ди р, Л
'V '
Ў лар деб ғам ема мендай ўғлонди,
Х удо қилганига рози бўлганди. г
Н еча йи лл ар бу зиндонда турарм ан ,
Ўлмасам бир куни озод бўларм ан,
Қ алм о қл ар н и н г тандан бош ин ю ларм ан,
Х аф а бўлм а, д илбар, шодмон қиларм ан .
Б и р чангғириб қалм окдай ю ртинг,
Зарбим дан титраса муна элатинг,
О чилар бир куни ўлм асам бахтим.
Э сга олдим ўсган м ам лакатим ни,
М ен сўрайм ан миниб келган отимни.
Етти йил зиндонда хор бўлган бош им,
Ҳеч хабар билм ади қавм и-қардош им .
Ж и л в а қи л ар бу эсим да элатим ,
Етти йил зиндондир менинг м уҳлатим ,
Қ ал м о қл ар қўли да борм икан отим?

282
 Ж о н и во р бор б ўлса менинг қанотим,
Б орин билсам тош а келар ғайратим.
Э ш итгин, гул ю зли, айтган додимни,
v О танг ўлди рган м и менинг отимни?
Ёш тўлдирм а, бунда ж одугар кўзи,
Банди бўп борм икан Бойчибор ўзи?
Б и лсан г, хабар бергин, қалм оқнинг қизи.
Т ўтиё айларам изингни тавоф ,
К ўп иш ларни қилдинг б и зл ар га савоб,
Сен билсанг, сўзим а бергайсан ж авоб.
-г Y
Б у сўзни эш итиб, ш оҳнинг қи зи ҳам бир сўз айтиб турган Т
*t* экан:
Z V
К ўрганим йўқ, хоним , ўсган ю ртингни,
Н иш онини айтай, билгин, отингни.
О там нинг қўли да бир от турибди,
О ёғига темир парчин урибди,
У л бўйнига чўяндан ғул солибди,
Д уш ман дейиш иб отга азоб берибди,
Етти йилдан бери азоб кўрибди,
Ётиб туролм ай ди , ш ундай бўлибди,
Х аф а бўлиб бош ин ерга солибди,
Ж у д а ҳам ж онивор ғамгин бўлибди,
>Z Қ ал м о қ кўпи ш ундан ҳ ади к қилибди, >у-
Г Ў збакн инг оти деб бари ю рибди,
х<
Х оним, отинг шу Ч ибор от бўлади,
Ш ундай бандда азоб кўриб турибди.
Ҳеч бир одам уни парвариш қилм ас,
Қ ар аб ҳеч ким унинг кўнглини билмас,
Ҳеч ким қараб унинг олдига бормас,
У л азобдан, хоним , отинг қутулм ас,
Б и лдим , унга ҳеч ким ему ўт бермас,
У банддан чиқм оққа қуввати келмас.
К ўрдим ўзи ҳайвон экан зўрабор,
Қ ал м о қ ю ртда от бўлм айди баробар,
Етти йилдан бери ш ундай бўп ўтар,
Азоб тортиб ётир отинг Бойчибор.
К им ники эканин нима билам ан,
Гузарим туш ганда кўриб қолам ан,
К ўрганим ни, хоним , айтиб берам ан.
Ў з ю ртингда сен ҳам бексан, тўрасан,
.^ . Етти йилдан бери азоб кўрасан.
Ў зинг қандай бўлсанг, отинг ҳам ш ундай,
Қ ал м о қл ар қи лган ди отингни андай.
Ш ул ф и к р д а ул ж онивор туради,
Етти йилдан бери азоб кўради.

283
 Ш унда А лпомиш бу сўзни эш итиб, Т о вкага бу сўзни тайинлаб
турган экан:
>Z 71
4 . f
У қал м о қ лар мени банди қи лган ди р,
М ает қи либ қабохат ку н л ар солган ди р,
Ў з отима судиратиб у р ганд ир,
О либ келиб чоҳ бош инда турган ди р,
Ч оҳга таш лаганин отим кўрган ди р,
У ж онивор мени ў лди билган ди р, ^
М енинг учун аза тутиб турган ди р,
Хеч ким билмас аза тутган ҳайвонди!
Г Қ у л о қ сол, гул ю зли, айтган тилим а,
И ср и қ нишон берай сенинг қўлинга,
Б ориб тутат отим турган ерина,
И сим борсин Бойчиборнинг бурнина.
С ўнгра менинг тириклигим билади,
У отнинг зарбини қал м о қ кўради.
А йтганин бу Т овкага беради.
Т уриб Т овка энди ш ундай йўл тортди,
И сириқни олиб 1'аблага етди.
Қ ал м о қл ар га билдирм ади, тутатди,
Т утаган бул ис бориб Ч ибор га етди,
О тнинг кўнгли анча равш ан бўлибди.
К ўнглида Ҳ аким бек келгандай бўлиб,
Е рга солган бошин балан дга олиб,
^ Ж он и во р н и н г кўнгли равш ан бўлади,
Б у таблада дувлаб ҳайвон киш нади.
Ғ улу зан ж и р м айда-м айда бўлади,
Б у парчиндан ўзин озод қи лади,
Бу ш аҳардан киш наб кетиб боради,
М урод тепа қар аб энди ж ўнади.
Қ ал м о қ кўриб бари ҳайрон қолади,
Ў збак оти нега бундай қи л ад и ?
Ч оқдан бу от қутурди деб ю ради,
Ж о н дан тўйган бунга дучор келади.
Қ ал м о қ бари ҳайрон бўлиб қолади,
Ў рдасига Т овка келиб туради,
Б у иш ни қалм оқлар ким дан кўради?!
Б у безавон д увлаб киш наб боради,
Зи ндоннинг бош ига бориб қолади.
Ҳ аволаниб учган суқсур ш айланди,
Қ ал м о қл ар ичига ғам лар ж ой лан ди ,
С аросим а бўлиб бари ўйланди,
К ўринг н азар к ар д а бекнинг Ч ибори,
Етти м арта 6 у зиндонни айланди. ^
Ҳ овирини паст қи либ ш ундай қарад и ,
Ч о ҳ тубинда Ҳ аким бекни кўрад и ,

284
 Бекни тирик эканини билади,
Қ уйруғи н кўтариб, ўйин қилади.
Н а за р к а р д а кўри нг энди ҳайвонди,
Қ ан ч а азоб, ғамдан қутулиб келганди,
Ҳеч азобни кўрм агандай б ў л га н д и (р ).
V 'v
Ҳ аким бек отнинг келганини кўриб, ази зл арн и ш аф е келти-
риб, бу сўзни айтиб турган экан:
^ v
А замат м ард эдим, бўлм айин ночор,
Д ўстга зор айлам а, душ м анларга хор,
Ш оҳим ардон, ш оҳи К авсар йўл бош қар,
А лининг ш огирди Бобои Қ ам бар,
Али билан йўлдош М олики аж д ар,
Р аҳм ат д ар ё тош ар ул ф ай зи саҳар,
Р аҳм ати нгдан мендай мискин умидвор,
Р аҳм ат д арён г тош а тилар дар ви ш л ар,
С адағанг бўлайин имом, чилтан лар,
Раҳм айлаб ёр бўлинг ночор қулларга.
Д унёдан ўтди лар ўн икки Аҳмад,
Ж о н у дилм ан қилди худога хизмат,
С адағанг бўлайин Р асул М уҳам м ад,
О тингдан айланай Қ озию л ҳож от,
Ў лим нинг кечин бер, имонга қувват,
А ввал берган бош давлатин г — тансаҳат,
Ш айтондан имонни сақлан г саломат,
Ҳ азрати Н ўғой, Эр Б ахш ойиш ё м адад,
М азгилин г Ғ азира ш айхи Х удойдод,
М ерганларнин г пири Ж ам ш и д у Аҳмад,
Р аҳм айлаб, ёр бўлинг ночор қу л л ара.
Умматим денг, ё М уҳам м ад М устаф о
Б и р о в л ар и н г ш ери д ар го ҳ , Б осаф о,
С адағанг бўлайин кан изи д аргоҳ,
М азгилин г М аш ҳадда имоми Ризо.
П арпи ота м ададкор, бир ҳим м ат гузар,
Б ер са Н овқа бунда м адад Б оғм озор,
О қтош тирғиш лиди р, бири Ё рм озор,
Ҳ азрати М иркулол, биридир Қ ўчқор,
А влиё, анбиё бўлинг м ададкор,
Б ў сўзни айтиб ш унқор ҳож атин тилар,
Б и р каром ат айланг, ази з чилтанлар.
Т ор зин дон да худо деди, ж и лади,
Қ у л о ч ёйиб ҳож атин и тилади.
Х олиқсан, карим сан, қаҳри нгдан қутқар,
Қ одир обло, ўзин гдадир ихтиёр,
Ш оҳизин да, эр Д ониёр, пайғам бар,
Х ўж аи Зу м р ати , Х ўж аи А ҳрор,
<> > r > r > г > г > Г> > > > > > > > > > > : - > у > > > у > у > > J-

285
 > ^ > ь > > > }>h>h>hyh>h>b> >
■V Бобо я к к а пирсиз, эр Х ўж ам озор,
Эш они сулик С ўф и О ллоёр.
г М анчил билан Х ўж а И сҳоқ, бўлинг ёр,
f Қ адам ж ойинг дейди Ш аҳри сабз ш аҳар,
С адағанг бўлайин, Ҳ азрати Л ангар,
Х ўж а Ю суф Ҳ ам адоний, бўлинг ёр,
Х ўж а А ҳмад, Б аш ир, Х ўж айи Ч орчинор,
К ом ил п и р лар , бўлинг энди м ададкор,
Б и р назар айласа ази з чилтан лар.
Б у сўздайтиб Ҳ аким ўғлон туради,
Бунинг йиғлагани қабул бўлади,
Ж ам ъ и ази зл ар н и н г руҳи келади, ,7
Ч илтан келиб кўп тар би ят қилади.
Зи ндон бўлганига етти йил ўтди,
Энди олди бош дан ғаму ку л ф атд и ,
Бекнинг оти бир ағанаб турибди,
*♦* Қ ўл очиб ч илтан лар дуо қилибди,
О т қуйруғи боз қ и р қ қулоч бўлибди.
О т қуйруғин у зин дон га солибди,
Ҳ аким бек белига бойлаб олибди.
Ж о н и в о р зў р уриб шу зам он тортди,
Бойчиборга п и р лар берди қуввватди,
Ҳ аким бек у зам он зиндондан чиқди.
Д унёни кўрган дай бўлиб қолади,
Ҳ аким бек отини таво ф қилади.
И ккови айри ли б етти йил ўтган,
Устида абзали эскириб битган,
А бзали бир-бирига қовиб ҳам кетган.
x< А йил-пуш танини отнинг бўш атди,
•u Т ери, ш илтасини энди уш атди.
x Я ланғочлаб ж ониворни қаш лабди,
Қ аш лагани отга ёқиб қолибди,
Ў қраниб бул айлаиб турибди,
X О
^ т билан топиш иб ш укур қилибди,
....................................... Ф
Г Қ ал м о қ х ал қи бул узоқдан кўрибди,
х
О т олди нда кўрд и, биров турибди.
Қ ал м о қл ар ботмайди, бўйлаб қар ад и , X
Б оролм айди, бул узоқдан кўради,
X
Бир-биридан кўрдингм и деб сўради.
<О т олдиндаги одам дай б алодир, £
М азм уни А лпомиш чиқиб қолади,
Ч иқм аса, отнинг олдидаги ким бўлади?!»
Қ ал м о қл ар тўлигиб қўрқи б қолади,
Ш аҳ ар д а тўплиғиб анча ю ради,
К ўрм аганга кўрган х абар беради,
А равакаш яқин келиб қолади.
Г
286
 М еҳнат кўриб ж уд а азобни тортган,
Беш юз ар авага тош ини ортган,
Қ ичаб юриб бари йўлни тўзитган,
Я қ и н л аса А лпомиш чиқиб ётган,
К ўрди ш ундай отини эгарлаётган.
О м он-эсон чикибди ш ундай полвон.
Ч о ҳ бош ида А лпомиш ни кўради,
Б и л са, З и л тоғида деган айдаҳор,
Зиндон нин г бош идан пайдо бўлади.
Б и р дан кўриб ғалж ираш иб қолади,
О тни таш лаб бари қочиб боради,
Қ ал м оқш оҳга бориб хабар берм акчун,
Айтар сўзин билолм айин боради.
О т-ар ава чўлда қолиб кетади,
П иёдалаб ш оҳ қош ига етади.
Э нди ў л ди к деди, ш оҳга боради,
Қ алм оқш оҳга булар хабар беради:
— Зи ндон дан А лпомиш чиқиб қолибди,
К ўрдик бизл ар от эгарлаб турибди,
А равакаш кўриб хабар берибди,
^ Қ ал м о қ юрти ғалағул бўп юрибди.
Қ ар асан г, бир дам да келиб қоладй,
Б и лги н, кал мок, ю ртинг вайрон бўлади,
А йдаҳордан чўртта ёмон б а л о д и (р ),
Ҳ ар акат қи л , ким баробар бўлади.
У ни кўриб келган биздай хизм аткор,
Беваҳм бўп турм а, ш оҳим , м уқаррар.
Б у сўзни эш итиб қан ча ам алдор,
К арнай-сурнай бўлди ю ртига хабар,
Й иғилади ш оҳдан инъом олганлар.
Ш оҳига айтар у зиндондан чиқибди,
Ч иққани ни х ал о й и қ л ар кўрибди,
К ўр ган л ар и келиб хабар берибди,
Қ ал м о қ ш оҳи анж ом тузаб турибди.
Ш у зам онда қал м о қ подш о бую рди.
— Л аш кар тузиб энди йўлга солинғлар,
Б у ш аҳарн инг атроф и ни олинглар.
Сиёсатм ан кейинга қай тари нглар,
К елса қайтм ай туриб уруш ки ли н глар,
Қ олм ай, л аш к ар , энди равон бўли нглар,
М енинг ам рим тутиб бундан борицглар,
Ў зи кетсин, ю ртни қўриб ту р и н гяар.
Б у сў зларни айтди қалм оқнинг ш оҳи,
О тлан ди анж ом дор қан ча сипоҳи.
Қ ал м о қ ю ртга шу овоза бўлади,
Бай доқ-байдоқ лаш кар чиқиб ж ўнади.
^ h ) У

287
. r > >? " ^r > f > > >
Н ам ойиш га карнай тортиб,
С иёсатга тўплар ортиб, ^
Ш аҳ ар л ар н и гум бурлатиб,
Қ ал м о қ лаш кари ж ўнади.
Бар и қал м о қ кўнглин бузиб,
Ҳ ар тар аф га нома ёзиб,
Ж ў н ади қал м о қ ж ам бўлиб,
Ҳ ар кўча аскарга тўлиб.
Ж ў н аёти р баланд-пастда,
С аф -саф бўлган, даста-даста,
Х абар бўлиб чапараста. 'v
■V О тли лаш кар илгарида,
П иёда аскар кейинида.
Ўнгу сўлни лаш кар опти,
Бу ш аҳардан чиқиб бўпти.
Кейин қулоғига теккан,
С ўғин келиб қўш илаяпти.
Ҳ али келган йўқ-ку ботир,
Л аш кар қўниб, тикиб чотир.
С аф -саф бўлиб л аш к ар турди,
Ш аҳар қўрим оқчин бўлди.

'N f £.
А лпомиш ни кўриб, А лпомиш ҳам бу л аш карни билиб, ёв- Т
яроғини илми каром ат билан чи л тан лар бериб, уруш -яроғин и >/■
ғам лаб, отланиб, қал м о қлар н и н г устига бу сўзл арн и айтиб кел а Т
берди:
х /-
л. -v
И кки д унёда раҳбари м ,
М арди майдоним , ё Али,
И зларам сиздан ш аф оат,
Ч обук суворим , ё Али.
Й игит пири Ш оҳим ардон,
М адад берса ш ери Я здон,
Т иларм ан қодир худодан,
Б у м айдонда бергин омон. >у
О чилгайм и менинг бахтим,
Б узарм ан қалм оқлар рахтин,
С енинг чиққан тож у тахтинг,
- Ё сеники, ё меники.
Й ў қд и р , қал м о қ пойим ларинг,
Кўп ю ракда войим ларинг,
Ў рдадаги ойим ларинг,
Ё сеники, ё м еники.
Х аф а ф а л а к солм а зулм ,
Бем аҳал етмасин ўлим ,
С ўраб ётган катта элинг,

288
•I* * г г г г г г г г г г *г • г г г г г*г ^
V Ё сеники, ё меники.
Г К ўрганда қолм ас тоқатим ,
К ўп бўлди менинг меҳнатим,
t* 4*
С ўраб ётган сенинг юртинг, X
X
Т Ё сеники, ё меники Г
X Б ек Х аким зиндон бўлади, X
Г Эгам бизни қутқарад и, Г
X
М айдонда ким лар ўлади, 4*
т X
X Б у саваш да ким қолади,
Г Қ олган бу иш ни кўради. X'
X 4*
Ғамингни егин, қал м о қ лар , X
't ' Ю ртинг ўр тада қолади.
X &
Б у сў зл ар н и айтиб қайсар, X
Г
X С аф -саф бўп турди қалм оқлар, 1 *
X
Г Бедов отга қам чи уриб,
X Г
О т қўйди ш ундай айдаҳор. X
Г
X Я р аш и ққ а тикиб чотир, Zr
"t* Ё лғиз от қўйгандир ботир, г
t* Х итойчалар патир-путур, X
X О тилиб м айдон ичинда. Хг
X К ў рганларнин г ақли элтиб.
x^ Б о з кўрсам деб бўлиб интиқ.
4* г
X Бу м айдонда қора м илтиқ, ±
О тилиб м айдон ичинда. Ж
Г
X Б едовга зарри н ай и лл ар , г
V X
х Бу иш га душ м ан қой иллар, Г
*+* Ш обғон м илтиқ, ж азо й и л л ар, X
X Тўп бузар майдон ичинда. 4*
х
О т чопади алвон-алвон, 4*
X
Бандам деса қодир м авлон, X
*t*
X Ш ундай қи либ бек Ҳ аким хон,
Z-
Қон тўкар майдон ичинда. 4*
z
X
Қ илич келиб алаб-алаб, $
Г О лтин коса гулгун ш ароб,
X X
*♦* И чилиб майдон ичинда.
X Бу м айдонда бедов отлар, г
*+* X
X А йдаҳордай катта тўплар, Г
Г И ш қирар майдон ичинда. X
X Би р-би рига келиб голиб, 4*
X
Г Ботир уриш м оққа толиб,
X
Х аким ёлғиз уруш қилиб, г
1 *
X Ч иққан зиндондан қутулиб. ф
£ К ўринг бундай валлом атди,
4* М ингандир Бойчибор отди, г
X Х аким бекдир, ти кка чопса
4* $
О гир саф н и узиб кетди. 4*
"У Н ечовга солиб қиличди, X
}•

10 - 2699 2 89
 Ч апараста кесиб бош ди,
Ё лғизм ан деб қараб турм ас,
Алпомиш тан ҳо саваш ди.
Бир нечанинг ақл и ш ош ди,
О та боладан адаш ди,
Кўп қал м о қ билан уриш ди.
З аҳ м ат ўтиб ж ондан кечган,
К иличидан қонни сочган,
Кўп қал м о қ билан санчиш ган,
Ў л и кл ар га ғаж ир туш ган,
Қ ал м о қ билан кўп суриш ган,
'i' Ё лғиз ю рибди Ҳ аким хон,
Ён-ёғида кўпдир душ м ан,
С ира парво қилм ас султон, X
Берм асм ан дейдику омон.
Қ ал м о қ келар тўгиб босиб,
К айтм ас м айдонда саваш иб, X
М ард йигит дарёдай тош иб,
Бир нечанинг ақл и шошиб.
XZ" К
Қ яайтм ЛРЙЯИ кялм
й т м яа дейди қал мпк бяпи
о қ бари,
Ў ртага о лар чувуллаш иб,
Қ айтм ай саваш қи линг, дейди,
О т қўя бер баринг, дейди,
Агар қайтсанг ш ўринг, дейди,
>z Ў ласан бунда баринг, дейди.
С ў з айтиб қалм оқнин г ш ойи,
А жаб қирғин бўлди ж ойи. X
И л гар и да соп б оти рлар,
С овут-қалқон кийган қайсар,
Уруш м айдонин ахтариб,
Б у л ар бекка дучор бўлар.
К ўринг А лпомиш иш ини,
Қ андай ботир чиқиб қолса,
Қ ўйм ай кесади бош ини.
О т остида к а л л а қолди,
Б алки қал м о қ ў л ж а бўлди,
Қ о р а ерга қон тўкилди,
Қ ал м о қл ар ўйлани б қолди,
Ў нгу сўлни туман олди.
£
— Билм айм из бу қаидай к у н д и (р ),
О мон қолм оқ гумон бўлди,
X
Б ии чзга
К г а rохир
> Y U n замон
Я Я М П Н fбўлди,
ivnTTU

Ё лғиз ў збак
ГЖПТЖ'! t Г
ёмон бўлди,
ЖЛ ЛЖ Ж УЫ Г A i r ТТ ТТ ЕЖ —. * —
X
Т ан ҳ о солди бу қирғинди.
Ё лғиз, кўп лаш к ар дан қайтм ас,
>h>h>Y > > > у 5- >

290
 Б унга ўтмас тиғу олмос. "V-
Ҳеч парво қилм айди ш ағал м ас(т),
Хеч одам баробар келм ас,
Адо қилм ай сира қўймас,
X#-
Бари м и зни қирм ай тинмас.
'V '
1 *

Ш уйтиб титрайди кўп душ м ан,

Ҳ ар д ар а ў л и к ка тўлган,
Б у орага қон тўкилган, >Z
Қон билан қори либ қолган, Г
'V
Қ айтм ай Ҳ аким қилиб майдон.
К есилди душ м аннинг боши,
Сел бўлди қал м о қ кўз ёши,
Ш улдир Ҳ аким бекнинг иши.
Қ ал м о қ кўп ди р, тоб беролм ас,
Б унга рўбарў келм ас,
Қ ў л и д а бор кескир олмос,
С ерм аганда ж он қутулм ас. х<
Н ечовларин чопиб ўтди,
Қ
I v cалм оқr \ юртини
i - 1 im w r v j p 1 л Г1 t i бўзлатди,
j . io 1 , ■V
>Z" Бун дай юртни изи ллатди,
4е
V Ж у д а қалм оқни қўрқитди ,
У ш лаганин беркитди,
>л Ҳ аким ш ундай чопиб ўтди, _
Н ечовлар яр адо р ётди,
Б и р хили бўлиниб кетди.
М айдон бўлса кўнглин хуш лар,
Қ ў л и д а ўткир қи личлар,
Ғаним нинг сирини ф о ш л ар ,
■V" Ш ундай бўлди бу уруш лар.
О т қўйиш ар якк а-як ка,
Тутуни чиқиб ф а л а к к а ,
С иғиниб карим сам адга,
Т ан ҳ о чопар кўп қалм оққа.
Х ар тар аф д ан қамсаб келар, Zr
>z К елганига қилич солар, «i»
Қ анчасини олдига солиб,
Етганининг бош ини олар,
Қ очиб-қувиб уруш қи л ар ,
Б унда аж аб қирғин бўлар.
Н еча вақтлар уруш бўлди,
Ж у д а м айдон туруш бўлди,
Б оти р л ар га хўб иш бўлди,
К ўринг бундайин полвонди,
С улатгандир неча танди,
Қ ал м о қл ар н и тўплаб олди,

291
-КЧ<Ч< <<4<4<4<4<4<4<4<4<4< •(< 4<4<4<4<4< 4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4-j К ўп қалм оқлар қочиб берди.
Тоб бермас сиёсатига,
Т оқат қилиб туролм айди,
Ҳ эк и м б ек н и н гғай р ати га.
Қ очиб бораётир шошиб,
Ш ош гандан бир-бирин босиб,
Кейин қолсак ўлди к, дейиш иб, •V ’
Бир балога қолдик, дейиш иб,
Қ очқинчи ш аҳар борди.
Д ўкон дорлар анг-танг қолди,
О лд-ортига қарам айин,
Қ очқинчилар ўта берди,
Бир нечалар сўраб қолди,
«У руш ларинг қандай б ўлди?» ^
Бир нечалар ж авоб айтиб,
« Б и здай ин қочган қутулди, V
К ейин қолган бари ўлди. г
Қ арам ай йиққин дўконди,
Т оза қувиб келиб қ о л д и » .
К ўринг энди Қ ал м о қ юртди,
Бир тўполон бўлиб қолди,
Қ очқинчига ш аҳар ичи,
Қ олм ай кўча тўлиб қолди.
А йтганидай қайсар Ҳ аким
О ртин тўплаб келиб қолди,
Қ очганини солиб колди,
Т еккан қалм оқ ўлиб қолди,
Ж азо си н и кўриб қолди.
Қ ў л д а қилич яланғочди ( р ) ,
Ш аҳ ар га яқи н етиш ди,
Т ағин келиб қал м о қ билан ^
Ш аҳар ичра аралаш ди.
О ш иқ ф аҳм и оқш ом кеча,
Ҳ олин билм айди бир неча,
Қ онга тўлди қар бир кўча,
Б ек А лпомиш нинг зарбидан
Қ олм ади р астал ар д а косиббачча.
Тош кўрм аган гоҳ кўчалар,
Тош ўрнига бош кўрган дир,
Сув кўрм аган гоҳ кўчалар,
Сув ўрнига қон кўрган дир.
Ў ли к айқаш иб қолгандир, ч
А дадсиз қалм оқ ўлганди р,
Ж у д а қам тўплаб қиргандир,
Ачиниб бунда келгандир,
Етти йил азоб кўрган дир,
Ш уйтиб ўчини олгандир.

292
 £»~>b>h>h>
Ў лдирганди кўринганди,
Ч орси, регистон борганди,
М урдалар каш -каш бўлганди (р ).
Қ и ли б м айдонда хуруш ни,
К ўрсатади ш ундай иш ни,
Қ айтм айин қилиб уруш ни.
М айдонда ирғитди отди,
К ўп қалм оқни изи ллатди,
Ёвга отини қаратди ,
Раббим деди, қилич тортди,
А лам ларни кесиб ўтди,
Н еча туғларн и йиқитди,
Қ ал м о ққ а ишни кўрсатди,
Ю рак-бағрини доғлатди,
Х отин-қизини изи ллатди,
Зў р л и ги н полвон кўрсатди.
Қ у л о қ сонг бекнинг тилига,
Д уш ман чиқолм ас йўлига,
О р ал ай д и қай сардай бўп
Б ун да қалм оқнин г элига.
Қ ал м о қл ар қолм асини билди,
Адади йўқ, қийраб қолди,
Ш ундай ўсал ўйин бўлди.
С у рхайи л йўлиқиб қолди,
Э на, деди 6у бек Ҳ аким ,
У айёрни уш лаб олди.
Н еча сўзни ундан сўрди,
Ў ларин и кам пир билди,
Гапирм акка тили бўлмай,
И яги ш ақирлаб қолди.
Қ илич билан бош га солди,
У риб икки бўлак қилди,
Ш оҳнинг дарвозаси га илди,
Ҳ аким ш унча қирғин қилди,
А лпларнинг авлодидан,
Регистонга биров келди.
О тини ўйнатиб турди.
— Ў збак ш ундай қиласанм и,
Сен ҳам м ани қирасанм и, ^
^ Қ ў я р деб ҳам индам асам ,
С ира кетмай ю расанми?!
А нқа полвон дейди мени,
Ж азо н гн и берарм ан сени.
М ен ал п л ар н и н г авлодим ан,
С енга берм асм ан-ку омон,
М ен энди майдонга келдим,
Қ утулиб кетм агинг гумон.

293
 г :*>>>>>> > ь > b > b > f > ь>> > ь > > >> > > > ь >
Ў лм ай туриб илгаридан,
Кета берсанг бўйми сен ҳам.
Ч иқиб қалм оқнинг элидан,
Қ утулм оғинг м уш кул бўлди
А нқа полвоннинг қўлидан.
Бу сўзни эш итди Ҳ аким хон,
Я қинлаб борди шу зам он. ^
— Н им а дейсан аҳм оқ душ м ан?
Т ентак бўп чиқдинг элингдан,
Ҳеч иш келм айди қўлингдан.
Б ек Алпомиш дейди мени,
Ким тентак қип юборди сени.
Ҳ олинг билиб ж ўн юрмаган,
У м рида майдон кўрм аган,
Ў з ўйинда л оф ч и бўлиб,
Сен бачағар эл кулдирган.
Ж о н дан кечсанг, м ана майдон,
О т чачасидан қи зил қон,
Армон билан ўлди нг душ м ан,
Х оҳи юр, хоҳи пуш аймон.
Ботирм ан деб эл д а юрган,
х #- К ўчада одам кулдирган,
Ботирсан сен, тентак қи лган ,
У лар вақтинг яқи н келган,
А жал сени ш ердил қи лган , >^-
Ш уйтиб сен м айдонга келган.
Бу сўзни айтди Ҳ аким хон,
С ўз айтади қал м о қ душ ман:
— У збак, сендан кам эм асм ан,
С ира дам ингни емасман,
М ен сени одам дем асм ан,
Ҳ олинг билгин, кетгин, ўзбак,
М ен сенга омон бермасман,
У лдирм ай сира қўйм асм ан.
У з ю ртингни кўролм ассан,
М ендан омон қололм ассан.
А ввалдан индам ай турдим ,
Қ ораж он дўстисан билдим,
Ш уйтиб сени ҳурм ат қилдим.
Б екор кўп одамни қирдинг,
Ҳ олинг билиб кетгин, ўзбак,
Б у А нқага дучор бўлдинг, ^
К очм асанг, бил, тайин ўлдинг.
Бу сўзни айтди Анқа полвон,
С ўзига кулди Ҳ аким хон,
Бойчиборга қамчи уриб,
К ош ига борди ул замон.

294
 Анқа отга қамчи чатди,
К алтак билан солиб ўтди,
Ҳ аким га кор қилм ай кетди.
С уғуриб кескир пўлатди,
О тни қимсиб серм аб ўтди,
х О нинг бош ин олиб кетди,
Анқа полвонни сулатди, Г
NT
Д ўстам ан бўп ерда ётди,
т Б и р л о ф билан ўлиб кетди.
К ўп ўлганди р қалм оқ гачча,
Ҳ олин билм ай ўлди неча.
r Н ечовлар м айдонда турди,
Қ или чни нг дам и да ўлди,
Қ ал м о қ ш оҳи яқи н келди.
Тойчи қал м о қ ю риш қилди,
Ў зи туш иб уруш қилди,
Б о ти р л ар и гирдин олди,
Б и р-би рига н ай за солди. Г
Н еча найза ғорат берди,
лр- Ш ундай аж аб уруш бўлди,
Қ алм оқш оҳнин г билм аганин билдирди,
Қ алм оқни нг ш оҳини Ҳ аким ўлди рди ,
Қ олганини айтганига кўндирди.

Б ек А лпомиш Қ алм оқш оҳни ўлди риб, қалм оқларн инг заҳра- Г,
сини олиб, сиёсат қилиб ю риб эди. Бир ерда К айқубод йўлиқиб
қолди — К айқубод, сен зиндонда бизга кўп хизм ат қилдинг.Лр^"
"М" Қ алм окдю ҳн и ў лди рди м , шу ю ртга сени подш оҳ қилиб, Қ алм оқ-
ш оҳнинг кизи Т овкани сенга олиб бериб кетаман. Қ алм оқлардан
' д авл ат қайтди, навбат бизга етди. С енинг ўлди рган инг ў р о л ,-\<
■ ^ с ў й г а н и н г ҳал о л . К алм о қл ар н и н г кўзича сен мендан зўр бўлгин, т
қандай сиёсат қилиб гапирсанг, мен кўнглим га оғир о л м а й м ан ,— "
Деди.
Бу сўзни айтиб, қал м о қлар н и зам лаб турди, билм аган киши
бўлиб, таёғини судраб, К айқубод бориб қолди. Б ул арн и н г ваъда-
сидан қалм оқларн и н г хабари й ўқ эди. К айқубод сиёсат қилиб,
Ҳ аким бекка қараб, бир сўзни айтиб турибди:

Ёш ўғлонсан, сенинг иш ларинг бекор,

Қ алм оқш оҳ ним ага бўлди гуноҳкор,
Армон билан ўлган қан ча қал м оқлар,
Ҳ ар билагим енгга сиғмас, зўрабор,
М енинг билан ҳеч ким бўлм ас баробар,
М унча ғавғо бир ўзингга не даркор?!
Ё лғизсан-ку, қи ладиган иш им бор.
К айқубоднинг айтган сўзи бул бўлар, ><
А ччиғлансам мен қи ларм ан иш ингни, r

295
 Таним айсан м ендайғаччоқ' киш ингни,
Т аёқ билан қилайинм и иш ингни?!
Ш ундай қилиб ётир энди сиёсат,
<ч
Б и л са ҳам билмамиш бўлди валломат.
Гапига қал м о қ лар ҳайрон қолади,
<

сШ ў р л и чўпон нега бундай қи лади,

Г г(4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 <

Бир у р са бу бойқиш тайин ўлади,

Ҳ олин билм ай сиёсат қип келади».
К ўтарилиб К айқубод д ўқлаб туради:
О дам м ан деб ўз бош ингга ю рибсан,
О дам ингга йўлиқм ай маст бўлибсан.
Б у сўзларни айтар К айқубод ночор,
Н им а гуноҳ сенга қи лди қалм оқлар.
Тўкибсан кўзидан селоб ёш ини,
Сен кесибсан Қ алм оқш оҳнин г бош ини,
С улайтиб талай нин г гавда-лош ини,
Сен кўрги н-да мендай чўпон иш ини.
А ччиғлансам билганим дай қиларм ан ,
О тингни олиб сени бойлаб оларм ан,
Ў лм ай кетгин, сенинг иш инг қиларм ан.
Қ алм оқни нг ю ртида сенга ним а бор,
С енга ж уд а ҳ ази л бўпти қал м о қ лар,
Янги хабар билиб келди мендай зўрабор,
Я хш иликм ан айтган сўзим ш ул бўлар.
К айқубод сенинг ҳ олинг билади,
Ё лғиз дейди, ж ом бослигинг қи лади,
Б ўлм аса қўлингдан ним а келади,
Б у К айқубод қаттиқ кунни солади.
Г
Бу сўзни эш итиб, А лпомиш К айқубодга бир сўз айтиб турган
экан:
М унча ҳам қилм агин менга сиёсат,
Сени кўриб қолм ас таним да тоқат,
Зў р л и ги н г олам га м аш ҳур, К айқубод,
С енинг зўрлигингни қал м о қ билмади,
Би либ сени бунда писанд қилм ади.
С енинг зўрлигингни ўзим билам ан,
Зў р л и ги н гга қойил бўлган тўрам ан,
Сени о р қа қилиб бунда ю раман,
О рт-сиртингдан кўп ҳим оят қилам ан,
Б у хизм атни сеники деб турам ан.
Н им а деб зар б қи лсан г, мен ҳ ам кўнайин,
Зў р л и ги н гга сенинг қойил бўлайин,
Н им а десанг айтганингни қи лай ин,
Ш оҳ қизи Т овкани олиб берайин,

1 Мендайин, мендайчанги.
r
^ f-)-^ ^ ^ f - ) - ^ f-J*

296
Ш ул ш аҳри га сени подш о қи лай ин,
М ен ҳам сенинг хизм атингда турайин.
Ғанимни ўртайди бул сиёсатинг,
Ҳ ар ким ча бор бул К айқубод ғайратинг.
Ш омиён қайтариб, д ў қл аб келасан,
А ччиғлансанг тоғни талқон қи ласан,
С иёсатман беж ой д ў қл аб келасан.
Б у сў зларни айтиб турган валлом ат,
Қ ал м о қл ар устида неча алом ат, ^r
Бу сўздайтиб тури номдор К айқубод:
— Ёш ўғлонсан, сен ҳам мени биласан,
Ў зингни сен менга яқи н қиласан.
С енинг сўзинг қулоғим га олайин,
Т овка ойимни д арров оп бер, кўрай ин, ^
Б ўлм аса мен билганим дай қилайин,
Ҳ озир сенга омон бериб турайин,
Қ анча қалм оқларн и нобуд қилибсан,
Қ ани сенинг охирингни кўрайин.
Б у сўзларни айтибди К айқубод,
А лпомиш ю гуриб қилади хизм ат,
Ҳ айрон қолди қар аб турган ж ам оат.
« Б у қандай ra n бўлди, чўпон азам ат,
Ю ртдан ўтган ботир қилади хизмат.
Т овба д ен глар, бу иш қандай аломат.
И лгаридан К ай қубодни билм абм из, V^
Зи ндон дан чиққанда хабар бермабмиз.
Б и з бурундан ш оҳга куёв қилм абм из,
К айқубодни олдим изга солм абм из.
Ч ўпон деб билм абм из бундай киш ини,

К айқубод бунчалик, англам ай қолдик,

Б и з иш ни ўтказиб пуш аймон қилдик,
А йтганига кўниб ўлм айин қолдик.
Ў збак бизга ўзбаклигин қилибди,
К айқубод олди нда забун бўлибди,
Хўп дейди, ю гуриб хизм ат қи либди». "V"
Б у сўзни ў йлаб ш ивирлаш иб ю рибди.
К айқубоднинг айтганини билади,
К айқубодни подш о қи л м о қ бўлади,
Ҳ аммаси хуш кўриб, ани холади,
К айқубод зўр дейди, аҳ м о қ бўлади,
Б ек Х аким нинг айтганини қилади.
Б илм ай турган ига ани билдирди,
М айдон қи лди , кўп қалм оқни ўлди рди ,
Қ олганин и ихтиёрга кўндирди,
К айқубодни м унда подш о кўтариб,
Қ алм оқни нг ю ртида тахтга м индирди.

297
 >>>/>>>>>>>>>>>}■ Ь > b»f
Эр К аиқубод м унда подш о бўлади,
Етим-новча қанча чўпон келади,
К елиб К айқубодни ш ундай кўради,
Ж ў р а л а р и қ у л л у қ бўлсин қилади,
Т ахтга чиқиб бир-бирини сўради ,
Т овкани айтдириб Ҳ аким келади,
Алпомиш дай бекдан хабар борган сўнг,
v< Ў рдада Т овкада тоқат қолм ади,
Б орган хизм аткорм ан бирга ж ўнади.
Б ек Алпомиш йўлга қар аб ту р ар, деб,
Ҳ аялласам менга интиқ бўлар, деб,
Ў з кўн гли да ю рар мени о л ар , деб,
Х аялласам балки кўнгли қол ар , деб.
Х абар эш итгандан туриб ж ўнади,
К ани зларм ан бирга-бирга келади.
К елаётир кўнглин хуш лаб,
-V Ўн канизи йўлни бош лаб,
Ўн кан изи пўш -пўш лаб,
Ўн канизи зу л ф ак таш лаб,
Ўн канизи белин уш лаб,
Н еча қи зл ар ўйин бош лаб,
Бир-бирининг вақтин хуш лаб. -ф-
£ Т овка пойтахт ости га, А лпомиш нинг қош ига келди. А лпомиш
r
V Т овкага қараб, бу сўзни айтиб турибди:
.Г Y
С ўзим ни эш итгин гул ю зли д илбар,
■ \г Н еча вақт зиндонда бўлдинг хизм аткор,
С ўраганим хизм атингнинг хурм ати,
С ўрам асам , сенда қанча ихтиёр?!
Х урм ат қилиб сенга айтар арзим бор,
Ю рт эгаси кўргин К айқубод номдор,
О тангнинг ўрни га подш о б ўлдилар,
Қ андай бўлса ш оҳни қилгин ихтиёр.
Ў з ж онингга зинҳор қилм а зулм ни,
У нутм а аввалдан харидорингн и,
Бериб ю рган ул ҳам қалин молингни,
К абул тутгин аввал кўрган ёрингни,
М индириб уш латган сағирларингни ,
К ар аб кўргин подш о бўлган зўрингни,
Қ абул қилгин қўй боқар чўпонларингни.
С еркани оп бориб, ваъ д а қи ласан,
К ўнгли борди, пулни туртиб берасан,
У л олм оқчин, сен тегмоқчин бўласан,
Б и р-би рингга етолм айин ю расан,
Энди билдим , сен уяли б турасан,
Биринг қочсанг, биринг қувиб кўрасан,
1 :• > ) > » > > > > : > : > : * > > > > > .v

298
: Бек К айқубод хоннинг ақлин оласан,
Энди нега сен индам ай турасан,
4<4<4<4<4<4<4<
О та д авлати н да ўйнаб-куласан,
Гапнинг тозасини ш ундай биласан.
К айқубодга сенинг тегмагинг даркор,
И кковин г ҳам бир-бирингга интизор,
О ш иқларни нг сўзи ш ундай ж апс келар.
Сени излаб келган олис элидан,
Ч иқиб келган Ч ин-М очин м азгилидан.
С енинг иш қинг буни чўпон қилганди ( р) ,
Қ абул қилиб су р а бергин давронди.
Г
Ш унда бу сўзни А лпомиш дан эш итиб, Т овка ойим ўпкалаб,
i<4<4<4<

бир сўз айтиб турган экан: S'

Т
К еча-кундўз яратганга ф иғон кип,
Зи ндон ичра ў лар дедим ғаминг еб,
С енинг учун куйруғим а кўсов еб,
Бегиж он, умидим сендан ш улм иди?
^<Ч<Ч<Ч<Ч<

Д ол гардан га тилла ҳ ай к ал тоққаним ,

О ш иқни куйдириб қош им қоққаним ,
К уйиб кетди зиндон ичра боққаним ,
Б егиж он, умидим сендан ш улм иди?
Р аҳм инг келм ай кўзда қонли ёш има,
Х аф а ф а л а к оғу қўш ди ош има, ■V
П онза рўм ол пи риллайди бош има,
М аш ат ўсма хўп яр аш ар қош има,
< Ч < Ч < Ч < Ч < Ч < Ч < -( < ^

Б егиж он, чиқм адинг қордай тўш има,

М ен қойил бўлм адим сенинг иш ингга,
Б егиж он, умидим сендан ш улм иди?
Ўз ю ртингга олиб борсанг, бўлм айми,
Бир хизм аткор мендай ойим ю рмайми,
М ени элтиб чўри қилсанг, бўлмайми,
Й ўқса, хоним , бош имни олсанг, бўлмайми,
Б егиж он, умидим сендан ш улм иди?
Т овка ойим сенинг ҳолинг билади, Г
Ёмон кун да кўп хизм атлар килади,
О х и р д а хизм ати туҳм ат бўлади,
С ендай хоним ёмон кал га унади.
Туриб ўйланг, ш унга тексам бўлами,
<««<<.<<

Ш уни билан Т овка умр кўрам и,

Х оним, ш у ra n ўзин гга эп бўлами?!
Бу сўзни айтиб Т овка х а ф а бўлади,
А лпомиш дан гина қилиб туради.
Э р Қ айқубод подш о бўп ш ундай қаради,
О йдай Т овка кабул қилм ай туради,
-г- С ўйласа, сўзига қу л о қ солади,

299
 Бу ишларни эр Кайқубод билади,
Бек Алпомиш буни зўрлаб туради,
Тегмайман, деб Товка хафа бўлади.
- Зўрламагин, қандай қабул қилайин,
Шу калга текканча мен ҳам ўлайин,
Ўлдирмасанг, сира бунга кўнмайман.
Бу ишларни билди номдор Кайқубод,
Подшо бўлиб муна юртда туради,
Бирор корсон иссиқ сув келтиради, ^
Бошини корсонга солиб туради.
Қотган жумур ивиб тушиб қолади,
Асли кал эмасди, шундай бўлади.
Жумур қоплаб сурати кал юради.
Асли ўзи Чин-Мочиндан келади,
^ Товканинг ишқида кал бўп юради,
Жамоли оқшомни ёруғ қилади,
Кокиллари оч белига келади. >>•
Товка ойим кўнмай шундай қаради,
Y Кайқубоднинг жамолини кўради,
Кўрган вақтда бу ишқибоз бўлади,
Товка ойимнинг онги кетиб қолади,
Товканинг кўнглига шу ran келади:
«Курсин Алпомиш, қўпол, балоди(р),
Кўнглимдаги Кайқубоддай тўради(р).
Устима кийганим яшил-кўк эди,
Мени деб ўз юртидан кеб эди,
Аввалдан-охир кўзима босганим,
Ростин айтсам, Кайқубоддай бек эди. >r
Г Давлатимдан адрас-кимхоб, кияман,
Ҳакдан келган ишга бўйним ияман1, ■v
Алпомишга теккин деса, куяман, Ф
Юрт эгаси Кайқубодга теяман2.
Боғбон бўлиб кизил гулни тераман, Ф
Давлатидан шолдам кийиб юраман,
Ростин айтсам Кайқубодга тегаман,
Ота юртда ўйнаб-кулиб юраман.
Илгаридан ўзим ошиқ бўламан,
Ноз қилиб неча сўз айтиб кўраман.
>у Ҳазиллаб айтганим оғир олмасин,
V #" Гина қилиб мендан кўнгли қолмасин.
Бу сўзларни айтар мендай ойимча,
X#- Изимни кўзига суртар бир неча,
Кўнглимдаги Кайқубоддай беквачча,
Ўйнаб-кулсак икковимиз ҳар кеча.

1 Эгаман.

300
 Жилва қилсак, бекнинг ақлин оламиз, >Z
Кўл ушлашиб сайил боққа борамиз,
Қочиб-қувган ерларимиз кўрамиз,
-v
Шундай бўлиб ўйнаб даврон сурамиз,
Дунёнинг кўтига шуйтиб урамиз,
Канизларни биз хизматга соламиз,
Кайқубоддай бекни қабул қиламиз». >у
Т z>z
'V'
Бу сўзни шул замон Ҳакимбек билди,
>z Кайқубод жамоли ақлини олди,
*-
v#- Кайқубодга Ҳакимбек тўғри қилди,
Қирқин
R " n tz қизи Абилан Товка
ы п а w X r v n k * s » ўтирди.
х / т н п гтн

Подшо бўлиб унда Кайқубод турди, ^

Билса ҳам билмамиш бўлиб ўтирди.
Шундай қараб энди қизларни кўрди,
Алпомишга караб энди гапирди: >
- Бу қизлар нима сабабли келди,
Не ҳожати бордир, нега ўтирди?
Хаёл қип сўрадим бир арзга келди,
Хон Алпомиш анга дардин гапирди:
Х#"
— Шоҳнинг қизи сизга интиқ бўлибди,
■V Сизни ихтиёр қип бунда келибди,
Айтганини эр Кайқубод билибди,
Товкайимни базур қабул қилибди,
Бек Алпомиш никоҳ қийиб берибди.
Эр Кайқубод бунда даврон суради,
Никоҳ қийиб Товкайимни олади, ^
Шу кун ўтиб энди кеч бўп қолади,
Кеч бўлди, ўрдага бирга боради,
Бек Алпомиш пойтахтда туради.
Товкаман Кайқубод суҳбат қуради,
Тонг отганча бирга ўйнаб кулади, "v
Жойи орастада шундай туради,
Бир-биридан бунинг кўнгли тўлади,
Икковининг кўнглидаги бўлади. ^
Худонинг тақдири шундай келади,
Чўпон бўлиб шоҳнинг қизин олади. >z
Шоирлар айтади шундай маърифат, V
Zr-
Тағи келган бунга айёми давлат,
ф
Товка билан ўйнаб-кулиб кўп суҳбат.
Банда кўнар худо қилган ишига,
Кайқубод қўл солар қордай тўшига.
г
^

Эрта-мертан тонглар отиб келади, $

Ойдай Товка бу ўрдада қолади, ^
Эр Кайқубод пойхтахтга жўнади,
Келиб пойтахтга чиқиб туради, \Г

301
x O O fr )) О О к**
Алпомишман бир ерда ўтиради.
Кагта-кичик қолмайин жийдиради,
Ноғора-сурнайин ҳам қўйдиради,
Ҳар тарафга чопиб жарчи боради,
Энди замон Кайқубодга қолади.
Эълон килиб юртга хабар беради,
Юрт Кайқубодники бўлди, билади,
Ҳаммага халойиқ маълум беради,
Қалмоқшоҳ ўрнини чўпон сўради,
Мамлакатни бибишчилик қилади,
Алпомишдан одамлар хавф қилади,
Кайқубод ишига рози бўлади.
Ҳаммани чақиртиб йиғиб олади,
Товкойимга тўй бошламоқ бўлади,
Халойиқ, юртларга хабар боради.
Юрт-умаро келди шундай йиғилиб,
Келганлар шул замон бир-бирин кўриб,
Оёқ остда қолиб эди Бойсари,
Ҳар на бори давлатидан айрилиб,
Одамларман бу ҳам қўшилиб келади,
Бойсарини бек Алпомиш кўради,
Кулоч ёйиб тахтдан тушиб жўнади,
Бир-бирини кўриб бўзлаб жилади.
Кайқубод Бойсари хизматин қилган,
Ўғли бўлиб маконида кўп юрган,
Неча йил қўй боқиб уйида юрган.
Бойсарини кўриб кўзин ёшлади,
Ота деди, оёғига ташлади,
Бойсарининг билагидан ушлади,
Ота деди, бунинг кўнглин хушлади.
Алпомишни босиб энди бағрига,
Бойсарининг йиғлаб кўнгли бузилди,
Қайта бошдан жигар-бағри эзилди:
$ Етди бир облога менинг нолам, деб,
Яна обод бўлар кулбахонам, деб,
Шукрилилло, кўрдим сендай болам, деб.
Худойим бергайда барчага дармон,
Иш бўлмас қудратли ҳакдан бефармон,
Омон-эсон сени кўрдим Ҳакимхон,
Кетди юрагимдан менинг юз армон.
Сен кетган сўнг қонлар йиғлаб қолганман,
Барча давлатимдан жудо бўлганман,
Кўп йиғлаб кўзимни хаста қилганман,
қилган
Шукрилилло, муродимга етишиб,
Қайта бошдан, болам, сени кўрганман.
Шундай бўлди менга ҳақнинг фармони,
Энди кетди Бойсарининг армони.

302
"V- Б у сў зл ар н и хон Б ой сари айтади,
Н еча йи лл ар менда йўкди ихтиёр,
Ҳ ам м а нарсам менинг олди қал м о қ лар,
М ен хам сендай бу ю ртларда хору зор.
Т алон қи либ олган ҳ ар чан д молимни,
Ҳеч қал м о қ сўраган йўқди ҳолим ни,
К ўрдим мен ҳам сендай ж ону дилим ни,
Э сим а олм айм ан кирдикорим ни.
Э лда қолган унда қариндош ларим ни,

< 4<4<4<4<4<4<4<
К ўрсам бир муш типар Б арчиндай ночоримни.
М усоф ир бўп бу эл л а р д а ю рарм ан,
М ен ҳам насиб этса, бориб кўрарм ан.
r
’V
Бу сўзларни хонга Б ойсари айтди,
Б и р-би рига айтган сўзи бас бўпти.
Б ойсарини пойтахтга чиқариб,
Э р К айқубод иззат билан турибди,
Тонг отганча ю гуриб хизм ат қилибди.
Б ой сари нин г ш ундай ҳолин билибди,
О л и б у К айқубод хатни кўрибди,
П одш оликка ўтган ш ўрли молини,

<4<4<4<4<4<4
У л хатдан ўчириб унга берибди.
Ш у Бой сари қадим гидай бўлибди,
М ол боқар бари га хабар берибди,
М олига Б ой сари зга бўлибди,
Бор давлати бу қў л и га келибди,
Х удо таги бу ёзганга берибди,
Қ ари ган д а ш одм онликни кўрибди,
Э ли-хал к йиғилиб бунда турибди.
Н еча кун тўй бериб бу ер да турди,
Э ли-хал к К айқубод иш ини кўрди.
Тўй т а р қади, элат м азгилига қайтди,
Б ойсари хам туриб уйига кетди,
Ш аҳ ар ичи хизм атида турибди,
Б ек бўлиб К айқубод иш ни қилибди.
Х ал қ эш итган бундай б еклар сўзини,
К учук босмас йўлбарс-ш ернинг изини,
С арғайтирган душ м анларни нг ю зини,
К айкубод олганди р ш оҳнинг қизини.
М унда суҳбат охир бўлиб қолади,
К уннинг ўзи айни пеш ин бўлади,
К айқубод ўрни дан сачраб туради,
А лпомиш нинг қўлин бойлаб олади.
Ю р буёққа, деди, туртиб ҳайдади,
Пешин вақтда боз зиндонга тайлади.
М уни кўриб ҳам м а ҳайрон қолади,
' » >> > >h>h>y>b> о > > О v > >> V J *

303
r
>z Ч ўпонхоннинг иши қандай бўлади?!
Ш унча ю ртнинг додин берган Алпомиш ,
К айқубоддан бундай зарбни кўради,
Г
Ш уйтиб ҳукм ини ж ори қилади.
« Б у хоним из ж уд а муғум, б а л о д и (р ),
■V Қ андай душ ман б ўлса додин беради».
Ҳеч бир одам буни синаб билм ади, V
"V Ш у ҳиллани бунда б еклар қилади.
•i*
Қ олган қалм оқ м азгилига боради V
Я н а оқш ом саҳар вақтда етиш иб,
-v Қ ал м о қл ар 6 у иш га ақл и шошиб,
Кетди м азгилига бари ўйлаш иб.
Ҳ айрон қолди, м азгилида м аслаҳат:
«К айқубоднинг иши аж аб алом ат.
Ҳеч буни одам синаб бўлм ади,
А лпомиш бу хонга ҳ ар ба қилм ади,
Қ айта бош дан ян а чоҳга тайлади ».
К ал м о қ юрти бари қойил бўлади.
С иносиб бўп энди одам лар ётди,
Э л тинчиди К айқубод туриб кетди,
Зи ндоннинг бош ига у замон етди,
Б ориб чоҳда Ҳ аким бекни кўрибди.
xz О т-анж ом и билан бориб у хонни
Зиндон дан чиқариб энди олгандир, "V-
Қ ал м о қ бари сўнгра сени қўйм ас, деб
М аслаҳатм ан шу ҳ иллани қи лгандир.
Бу қалм оқлар ян а диндан қай тар, деб,
Б у л ар кўпдир, хўп зў р л и кн и қи л ар, деб,
З ў р л и к қилиб сендан юртни олар, деб,
Ш ундай қилсанг бари ботмай қ о л ар, деб,
С енга қасд қи лолм ас, қойил бў лар, деб
Ш у ҳил л ан и м унда беклар қип эди,
Қ ал м о қ бари айтганидай бўп эди,
Д уш ман бўлса тоза қўрқиб қоп эди,
А лпомиш дан К айқубод балан д деб эди.
X Zr
Ш уйтиб зиндондан чиқариб олиб, бир-бирининг ҳолини сўра-
ш иб, хўш лаш иб, А лпомиш бу сўзни айтиб турган экан:
'V '
М ен кетарм ан энди юртимни излаб,
\z
Б у ж ар о ҳ ат менинг бағрим ни тузлаб,
*f*
Гоҳ ер л ар д а кетсам бўтадай бўзлаб.
Н еча ой, неча кун йўлда ю рарм ан,
Ў лм асам бир куни эл га борарм ан,
Э лда бўлсам сени сўраб турарм ан ,
Қ ал м о қ қайтса, х абар берсанг, келарм ан.
Кўп қи лган қал м о қ лар менга зулм ни,
^ ^ 'Ь ) ' ^

304
 Мен билам ан сенинг бунда ҳолингни, >Z
><
С ўраб тургин адолатм ан элингни.
Б ури лм ай м ан , мен ю ртимга кетаман,
К ўнглим да борини /сенга
Т ^ Х Г И Г » T I M M ГТО А п г х м ы м 'О М Г 'О
айтаман.
а М 'Г О М О Ч

Х азон бўлм ай боғда гул лар сўлм асин,

О бло сенинг ақли-ҳуш ин г олмасин,
М ен кетган сўнг айтган сўзим қолм асин.
>/■ Б и р кун боргин Б ой сари нин г қош ига, -f
Н асиҳат қи л, кетсин денги-дўш ига.
У қурғурн инг гапм ан ақлин олгайсан,
А лдаб-сулдаб уни йўлга солгайсан,
М енинг айтган сўзим ш ундай билгайсан.
Ў з ю ртим а мен ҳам бекм ан, тўрам ан,
О та-энам мен эсим а олам ан, Ж
Етти йил бандилик заҳм ин кўрам ан.
х< Ким бор, ким йўғини борсам биламан,
Г
Э лидан айри лган лочин бўлам ан,
*h П арвоз қилиб м азгилим а қўнам ан,
V Ҳ ар на бор сўзим ни айтиб бераман.
М ард туш масин айри ли қни нг ҳилига,
Бойсарини юбор Қ ўнғи рот элига,
Б ориб юрсин ян а ўзин тенгига.
К етсин, Б ой сари нин г бунда кими бор,
Эр К айқубод сенга сўзим ш ул бўлар,
А лбатта Бойсарини элига юбор.
О ҳ тортганда кўздан оққан ёш энди,
У зоқ йўлда бордир қариндош энди,
Б и з кетарм из Бойсин м узоф отига,
Эр К айқубод, қадрдоним , хўш энди.

Б у сўзни А лпомиш дан эш итиб, К айқубод ҳам бир сўз айтиб

турган экан:
xz
Ф а л а к урм ай боғда гу л лар сўлмасин,
К етганингни бу қал м о қ лар билмасин,
О қш ом лаб кет, си ра қал м о қ билмасин.
Қ ал м о қ билса, билм аганим билди рар,
Қ авати м да кўп қалм окдан ам алдор,
Д индан қайтиб, мени бадбахт ў лди рар,
О қш ом ю р, кўрм асин сира бадбахтлар.
П одш о бўп сўрайм ан қал м о қ элини,
Би лм ас қалТГЖмЖо қ мЖЖусоф и рнин
Кчжж т ж г ж ж ж YЛ ЖЖЖЖ
г Жҳолини,
r ПГЖЖЖ1

■v
М ен билам ан қалм оқларн и н г ф еъли ни.
X Б у сў зларни айтдим сенга валломат, .Г
Қ ал м о қл ар иттиф оқ, қи л ар м аслаҳат.
Б у ҳий лан и билса ақлим ни олади,
Қ айта бош дан қаттиқ кунни солади, "V
'> > > > 3- >
305
 г-ь )- h ) >-)■ h ) f-)' ^ h ) K |.
М енга м аълум , кўп м аслаҳат қилади.
М ени билар, сендан қўрқиб туради,
Б и лм аса, зиндонда дейди, ю ради.
С оғ-салом ат боргин сендай азам ат,
Э лингни кўргайсан соғу салом ат.
Х удойим кечиргай қи лган хатонгни,
Б ориб кўргин сен ҳам эна-отангни.
Зи ндон ичида қора қилган дилингни,
Бегим , бориб кўргин Б арчин гулингни.
Б ош ингда п и рпирлаб ш олдан ж елагинг,
Қ арчи ға чан галли, йўлбарс билагинг,
М айдонга ки рганда қоплон ю ратинг,
Сен ёндириб менинг ўчган чироғим.
О мон-эсон ўйнаб-кулиб эл га бор,
Э лу ю ртинг обод бўлар ки рди кор,
Ж и ло вд о р и н г бўлсин имом, чилтан лар,
А ввал обло, дуюм наби бўлсин ёр,
К етар бўлдинг, ўзин гдадир ихтиёр.
О м ин обло деди, облоҳу акбар,
Ш у замон хўш лаш иб у л ф ай зи саҳар,
К ўринм айин қайтди К айқубод ночор,
'V '
Розилаш иб ж ўн аб кетди зўрабор,
А лпомиш зиндонда, деди қалм оқлар.
И ккови бирикиб ҳ и л л а иш латди,
А лпомиш оқш ом лаб ю ртига кетди,
К айқубод подш о бўп ю рт сўраб ётди.
Х ар замон қалм оқлар қи л ар м аслаҳатди:
♦ Б ул ҳам бир ўлчовли К айқубодди,
К ўлдан олсак м уна қал м о қ элатди ».
К илади қалм оқлар бул м аслаҳатди,
Бир нечаси ш ундайин ж авоб айтди:
« Б и л энди А лпомиш зиндонда ётди,
Қ и л м англар аввали бу м аслаҳатди.
М аслаҳатинг бул К айқубод билади,
Зиндон дан чиқариб олиб келади,
Ундан кейин ж он зод қолм ай ўлади ».
v Z
К айқубод подш олик қилиб, бу м ам лакатларни сўраб турди.
Қ ал м о қ катталари неча м артаба м аслаҳат қи либ кўрди, А лпомиш v
Z зиндонда, деб х авф си р аб ю рди. П одш одан ам р бўлм аса, ҳадди
йўқ бориб зиндонни кў р м акка, бориб-бориб булар хам босилиб
"V кетди.
Ана энди А лпомиш нинг эл га қайтиб, й ў л л ар д а бу сўзл арн и
айтиб бораётгани:

Етти йил зиндонда ётдим,

Тинмай йилаб ж аф о тортдим ,
1 > > » ? - > ) - > > >: • > > > > > > > >

306
 v> b>b> f> :
^гКЧ<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч< i<-{<4<4<4<4<4< i<4<4<4<4<4< л< ч<ч<ч<ч. Шукур ҳақнинг даргоҳига,
Кўрмагандай бўлиб кетдим.
Мен зиндондан озод бўлиб,
Қалмоқларга қирғин солиб,
Кайқубодни подшо қилиб,
Энди ўз элима қайтдим.
Илгарида ғамсиз бошим
Неча йил ғамхона бўлди,
Хафа фалак зулмидан
Етти йил ғамликни кўрди.
Ҳозир ғамдан озод бўлиб,
Бораман юртим ахтариб,
Гоҳи хафа, гоҳи тошиб,
Душманман қайтмай савашиб,
Года диққатлигим ошиб,
Бораман ўтдай туташиб.
Йўлни юриб, ақлим элтар,
Қандай бўлди ўсган эллар,
Кўрганим йўқ ул мазгиллар.
Тушда кўргандайин бўлди
"V
Бек бўп юрган Қўнғирот эллар.
Остимда назари Чибор,
Силтаб юргин сен жонивор, r.
Олис йўлда ўсган эллар.
Бу сўздайтиб қичар шунқор,
Қалмоқнинг юртидан чиқиб
Кетганди шундайин кайсар.
Эсиз, менинг ғамсиз бошим
Ғамхона бўлди, найлайин,
Хафа фалак, зулминг билан
Гул юзим сўлди, найлайин.
Устимиздан ўтган ойлар,
Юрагимда оҳу войлар, $
Саржиғали маҳин жойлар
Жиғадор бўлди, найлайин. 4^
Қолиб кишининг юртига, 4;
Куйиб айролиқ ўтига,
Икки кўзим златима
Термулиб борди, найлайин.
Мен бораман юртим йўқлаб,
Кеча-кундуз бағрим доғлаб,
Бораман элни сўроқлаб,
О ҳ уриб юрдим, найлайин.
Тоғлар азиз бўлар туман бўлмаса,
Йўллар азиз бўлар карвон юрмаса,
Боғлар азиз бўлар боғбон бўлмаса,
Мулки хароб бўлар султон бўлмаса,
> » » > > »

307
 М ен д а қарор қолм ас элни кўрм аса,
С ўрагани ҳеч бир одам бўлм аса.
Борам ан о ҳ тортиб у зо қ й ўлларда,
Ю рам ан мен ҳам бу сувсиз ч ўлларда.
Гул кетар б ўлса гулистон эм ранар,
Ш аҳар вайрон б ўлса султон тебранар,
М ол борида ҳам м а одам дўст эди,
Бош дан давл ат қай тса туққан эм ранар.
Э ли-халқим , қандай бўлди ки рди кор,
Ш оҳ эдим, бундайин бўлганм ан ночор.
А сқар тоғи тум анм икан,
v М ен билм айм ан бу й ў л л ар да,
О та-эна омонмикан?!
К ўрганим йўқ Қ ўнғи рот эли,
Қ адим гидай зам онм икан?!
Қ адрдон беклар борм икан,
Барчин гул бизга зорм икан,
К ўргани интизорм икан,
Ҳ амма қадрдон бормикан?!
Бу й ў л л ар д а бўлиб хуррам ,
Қ адрдондан ўлган бўлса,
К ўрм ай қолсам менга мотам.
-X- Бу сўзларни айтар ш унқор,
Гумбурлайди тоғу тош лар,
С уриб боради Бойчибор.
Гоҳ изи л лаб олиб кетди,
Ч очасидан ерга ботди,
Т еккан тош чақилиб кетди,
Т упроқни туёкдан отди,
Бир ўзи д а кўп одам дай,
О рқаси ни тўзон тутди.
Ўйнатди Бойчибор отди,
Н еча ул тоғлардан ўтди,
Бойчиборга қамчи чотди,
И зл ади Бойсин элатди,
Й ў л л ар н и н г танобин тортди.
Ҳ айвонзот қилиб ғайратди,
Э сига олар ю рган юртди,
К еча-кундуз бирдай кетди,
К ўрсам дейди эл у ю ртди,
Ш уйтиб А лпомиш йўл тортди,
М инган оти қоқиб кетди.
Ю риб келган у зо қ ю ртди,
Н еча тоғдан турм ай ўтди,
Н еча ой, неча кун йўлда,
Тинм айин энди йўл тортди,
О л ато қ қа бугун етди,

308
 Кўргандир Бойсин элатди,
Тоққа чиқиб шундай қараб турибди, ^
-V Ёйлаб ётган Бойсин юртин кўрибди.
Г Элатини кўриб кўнгли бузилди,
■V
Кўздан ёши мунчоқ-мунчоқ тизилди:
* Етти йил бу юртдан ризқим узилди,
Ўлмаб эдим, тағи кўрдим бу элди *.
Бу сўзни айтиб тор бошида туради,
Ўз юртини кўриб кўнглин бўлади.
Эли-халқи қандай бўлган билмади,
Сўрай деса ҳеч бир одам бўлмади,
Бу сўзни ўйлаб аста-аста боради.
Бир тўп карвон Қўнғирот бетдан келади,
>< Юк ташлашиб тоққа карвон қўнади,
Карвондан сўрай деб отни буради,
Неча гапни ўйлаб кетиб боради,
Карвонлар қошига етиб боради.

Карвонлар янги юкни тушириб, оёғини узатиб, бир хили

ёнбошлаб ётиб, шу вақти Алпомиш устига етиб, карвонларга бу.
"Г сўзни айтиб турибди:
Ч* 'S '
Кўп бўлади ғамли қулда армонлар,
Ҳар шаҳарни кезиб юрган карвонлар,
Мард йигит майдонда килади хуруш,
N / l ___________ <____________ / С . . ______________ ,“™ .....................................
Мудом беклар билан қилсанг ўтириш,
Жаҳази абжўшдан, хатаби кумуш,
Безаб қўйган нори-норчанг кимники?
^ Ж афо тиғи ул кун жондан ўтади,
Ҳафтада Ҳаштархон1 бориб қайтади,
Жабр қилсанг ўн ботмонни тортади, Г
'V
Бежаб қўйган нори-норчанг кимники?
Бу жаҳазни кўриб бундан қайтади,
Мени тақдир шу кулфатга элтади,
Мол боққаннибокканни даҳмарда лахмапла деб леб айтади,
айтали.
Даҳмардалар, нори-норчанг кимники?
r Давлатим бор, шоли-шолдам ўрадим,
Йўл устида бурилиб сендан сўрадим,
Г
Оғир олма, мен сизларга қарадим,
Бу туянинг эгасин сендан сўрадим.
Кумушдандир қарчиғанинг чегаси,
Олтиндандир кировканинг ёқаси, t*
Ким бўлади норчаларнинг эгаси?
Жавоб бергин мол эгасин билайин,
Кўп ҳаяллаб мен ҳам йўлдан колмайин,
Г
1 Астрахон. ‘
r

309
^ > y > h > h > h > b > ^ > ^ -^ > h > h > h > h > h > y > y > h > h
Эш итай, к ар во н лар , буни билайин,
Н еча вақтлар ғариб қилган худойим ,
Ж аво б бер, к ар во н лар , турм ай ж ўнайин.
Сенга етгай менинг сўйлаган тилим ,
т
Я қин ям ас, у зо қ й ўлда м азгилим . Г
М азгилим а мен ҳам кетиб борам ан,
М ол эгасин билсам , йўлга кирам ан, V
Ҳ аялласам , мен ҳам йўлдан қолам ан.
>л
V >z
Б у сўзни эш итиб, кар во н лар қам А лпомиш га қараб, ж авоб
айтиб турган экан:
у $
Ю рган йўлинг адир эмас, ж ўн ағар,
Н айза текса оқ бадандан қон о қар,
Биров ўнга, биров сўлга ю ради,
С авол сўраб бизда нима иш инг бор?
К аторга ти ркад и к л ў к билан норча,
Устига ю кладик қирм изи парча,
Биздан гапни сўраб иш ларинг қанча?
Ўз йўлингга бора бергин бир неча.
Ҳ алак бўлиб сен бурилиб келасан,
Й ўлдан қолсанг, бунда нима қи ласан ,
М ол эгасин сен ҳам нима биласан,
Кета бер, м ард ўғлон, йўлдан қоласан.
>Z
О стингда ўйнайди араби тулпор,
Ўзинг айтдинг, ю радиган йўлинг бор,
Кета бергин, бизда ним а иш инг бор?
Бекор одам йўкдир сенга гапирар,
Бизнинг қош им изда сенга нима бор?
М ол эгасин б урилиб сўраб келасан,
Б и з билм айм из, қайси ю ртдан бўласан,
Г
А вваласи сўраб нима қи ласан ?
Эр йигитсан, бундайғачоқ бўлм агин,
Ў зимиз чарчаган, гапга солм агин,
Кета бергин, энди йўлдан қолм агин.
Сен ҳам бир-бировни ю рган ф ар зан ди ,
Б из билм айм из қай ш аҳарн инг ж ўм арди, >/■
Б из билан бўлм асин йўловчи дарди,
К арвонлар бунга қаттиқ гапирди.
Б и з чарчаган, бунча ҳ а л а к қиласан,
Н е иш инг бор, кўп айлани б турасан,
К айда ж ойинг бўлса, энди борасан,
Бунча сўйлаб бизни ним а қи ласан ,
*т* Т уянинг эгасин қайдан биласан ?

Б у сўзни эш итиб, А лпомиш ян а бир сўз деб турган экан:

Т) - » - » - > Ғ > Г > У> h > Г > » Г>Г> Ғ>> » >

310
 > * > f> b f
Қ озин инг олдинда ш абгир нойиби,
Й игитга панд берар отнинг майиби,
С ўраганнинг ҳеч бўлм айди айиби.
Ким бўлади нори-норча сойиби?
М ол эгасин менга хабар берасан,
Т илинг тортгин, сен гуноҳкор бўласан.
С ўрасам , кўнглингга оғир оласан,
М ол эгасин менга маълум қиласан.
К арвонлар, кўн гли нгга оғир олм агин,
Я хш и ю ргин, асло ёмон бўлм агин,
Ж о н и н г борда ём онликни қилм агин,
•^ r Ҳ олинг билм ай, бундай менман бўлм агин,
Б иров сўз сўраса, айб билм агин.
О лм ос пўлат белга қай р аб чалам ан,
М ени билсанг ош а ю ртдан келам ан,
Э лни кезган бир йўловчи бўлам ан,
Ким яхш и, ним ёмон англаб билам ан, СС
М енман киш ини мен ҳам бошин олам ан,
Т уянинг эгасин сўраб билам ан.
Ч ўлни кезган мен бойбачча бўлам ан,
Ким йўлиқса ш ундай сўраб кўрам ан,
С ўзим ни қайтарсанг, бош инг олам ан,
А йтсанг мол эгасин, ўзим билам ан,
Я хш и ж авоб айтсанг, кетиб борам ан.

Бу сўзни эш итиб, кар во н лар бир-бирига қараб , ш унинг билан *f

ўрлаш иб ётмоғимизни худо бую рдим и, тўғри ж авоб айтиб, ўтка- ^
V r зиб ю борайик, деб бу сўзни айтиб турган экан:

Ҳ аво ёғса чиқар ернинг м ияси,

К арвонни ҳоритар йўлнинг қияси,
Б едавлатнинг бош га у рар кияси,
Ёри ўлган қизнинг чиқар чияси,
Б узилм асин азам атнинг уяси,
Н ори-норча У лтонбекнинг туяси.
Ш ундай бўлди бизга ҳақн и н г ф арм они.
Кўп бўлади ж аф о л и қул арм они,
Б и з бўлам из У лтонбекнинг сарбони,
У лтон ш оҳим Қ ўнғи рот элнинг султони,
А йлантириб сўрай бердинг бемаъни,
Т уянин г эгаси Қ ўнғиротнинг хони.
С ўрадинг, сўзингга ж авоб берам из,
У лтонбек Қ ўнғи ротда бизнинг тўрам из,
Н им а иш ни қилганингни кўрам и з,
М олнинг эгасидан х абар берам из.
А дадсиз элатни сўраб турибди,
Қ анча одам хизм атида бўлибди,

312
47 >->>-»>> >)->> >Ь>>>>>>>5- >> >ь>>>ь>^>>->>>ьг.
Ҳар кимдан бегимиз жуда ғолибди(р),
Овозаси юрт-оламга борибди,
Эшитган етолмай, интиқ бўлибди,
-w Ҳамма эли хоҳлаб катта қилибди.
r Г
Бу сўзни карвонлардан эшитиб, Алпомиш ҳам карвонларга .
’’„қараб, бир сўз айтиб турган экан:
Г
Калма-шаҳодат мусулмоннинг тилига,
Азамат бош берар диннинг йўлига,
Унолтуруғ Бойсин — Қўнғирот элига,
V' Илгарида пайдо бўлди Довонбий.
Довонбийдан пайдо бўлган Алпинбий,
Алпинбийнинг ўғли эди Бойбўриман Бойсари,
Бойбўрининг ўғли Ҳаким қайсари,
Бек Алпомиш эди Қўнғирот беклари,
Ул сабабдан мен сўрадим, карвонлар.
Неча марта Қўнғирот элга келганман,
Яхши-ёмонини англаб билганман,
Алпомишман билла-билла юрганман,
Шундай бекман мен қадрдон бўлганман,
Катта кичисини англаб қолганман,
Ҳеч хабарим бўлмади Ултон дегандан,
Ё ердан чиқдими, тушиб осмондан?
Ул сабабдан мен сўрайман, карвонлар.
Устима кийганим яшил-кўк эди,
Бундай кунда маған кўнгил тўқ эди,
Хон Алпомиш чалқиб юрган бек эди,
,^г Ултон деган сира беги йўқ эди.
Мен сўрайман қайси элдан келибди,
Қайси юртдан келиб беклик қилибди,
Қўнғирот одамига бир ran бўлибди, "V
У Ултонни қайтиб катта қилибди,
Мендайин йўловчи ҳайрон бўлибди,
Карвонлар Ултонни таъриф берибди.
Унга қурбон мендай йўловчи жони,
Олис юртда мендай марднинг макони,
Ҳамиша Алпомиш Бойсиннинг хони,
Бу гапинг, карвонлар, бўлди бемаъни.
Ултон деган элга катта бўлами,
Алпомиш беклигин шунга берами,
Шу гапинг ақлга тўғри келами,
Ҳеч замонда Ултон катта бўлами?!
f 'v '
Бу гапни Алпомиш айтди, карвонларга пича ботиб к е т д и .^
т , Карвонлар айтди: — Жуда ҳам гаранг қилди, энди шуни сўкиб--
пўкиб қутулмасак. гапи адо бўлмайдиган балога йўликдик, ўзи->^

313
 ■ .

миз тун қотиб, йўл юриб келиб эдик. Бу гапни ўйлаб, карвонлар
яна бир сўз айтиб турган экан:

Ундай деб чиқарма сен ҳам довшингни,

Танимайсан ундайғачоқ кишингни,
Ултон шоҳим билса кесар бошингни,
Кўп сўйлаб сен чиқармагин довшингни,
х#- Укасини................. Алпомишингни,*
Ч*
Билса, Ултон шоҳим қилар ишингни. V
Кўп яшасин, Ултон шоҳим ўлмасин, ><
1 *
Алпомиш отиман ўчсин, келмасин, 'V '
Г Яхши одам асло ёмон бўлмасин,
--------------------- -V--
Кет, йўловчи, сўзингни хон билмасин.
Бу сўзингни билса одам буюрар,
Кайда борсанг, сени қувиб етади,
Агар кўрса, бойлаб ҳайдаб кетади,
"V" Бошинг кесиб сени дорга тортади,
Холинг билиб тўғри юрсанг, қайтади?!
>Z Шундайин туккушлаб сўраб юрмагин,
Г Карвонлар сўзини ҳазил билмагин.
Сен билмайсан хон Ултоннинг ишини,
Одам демас келса юз лак кишини,
Кесиб тури гуноҳкорнинг бошини,
Танимаймиз бизлар Алпомишини,
Алпомиш деганнинг қилар ишини. Л*
Г Y
Бу сўзни эшитиб, Алпомиш: — Эса мен ўзимни танитибх^"
Х^қўяйин, — деб олмос пўлатга кўл узата берди. Карвонлар бир-
*t* бирига аланглашиб: — Э, бу йўловчи бир бало килами? Б у .
баччағарга бир ran бўлами? — деб тўп-тўп бўлиб, хаёли қочач<
•берди. Шунда бу сўзни айтиб, Алпомиш ҳам яқинлаб бора берди: “j*
Y х
Нима деб чиқардинг, карвон, довшингни,
Танитиб кўяйми Алпомишингни,
ҚилиЧ уриб мен кесайми бошингни,
Сулатай, карвонлар, гавда лошингни?!
Азоб кўриб ширин жоним бу танда,
Ўз тилингдан энди- бўлдинг шарманда,
Етти йилдан бери ётдим зиндонда.
Худойим сақлагай бандани омон,
Мўмин қулга эгам бўлгай меҳрибон,
Етти йил бўлганман мен ҳам саргардон,
Янги чиқиб келдим бунда зиндондан,
Ўзга эмасман-ку, билгин Ҳакимхон,
Армон билан ўлар бўлдинг бул замон,
Энди сенга сира бермайман омон.
Зарбимдан титради қалмоқи душман,
1 Ь > Ь> t >b>f

314
Бу карвонлар қилаётир пушаймон,
Пушаймонга наф топмайди ул замон,
Ж уда ҳам туташиб кетди бу султон.
Шу замон қимсиди Бойчибор отди,
Ғилофдан суғурди кескир пўлатди,
Бу қилични карвонларга кўрсатди,
Карвонларнинг жони чиқиб хам кетди,
Қимсиниб Ҳакимхон яқинлаб етди,
Бу сўзларни ўйлаб кўнглида айтди:
«Хазон урмай боғда гуллар сўлмасин,
Карвонларнинг бирови ҳам қолмасин,
Қолгани Ултонга хабар бермасин,
Келганимни бадбахт куллар билмасин,
Яна билиб беклигини қўймасин.
Омон берсам, булар элга боради,
Боргандан Ултонга хабар беради,
Кадимгидай у хизматкор бўлади».
Бу сўздайтиб ўйнатди Бойчиборни,
Кўнглига олиб қанча ғуборни,
Ўлдирмоқчин бўлди карвон қулларни.
Карвонлар билмади, бундан бехабар,
Вақти етиб неча сўзни лоф урар.
Ўларини билиб карвон йиғлади,
Билмай сўйлаб гуноҳкор бўп қолади,
Ҳар қайси ҳар ёққа қочиб боради,
Бошин олиб борар кўзини ёшлаб,
Қочиб бораётир пасқамга ташлаб,
Карвонларнинг жуда ақили шошди,
Ажал етса, ўлар вақти етишди,
Бир нечаси ажаб жарларга тушди,
Шундай бўлиб бу ёзганлар жилашди.
Гап ботиб Ҳакимбек писанд қилмади,
Қочган шўрни ўз ҳолига қўймади.
Карвонларга шундай ғазаб қилади,
Кўринганин етиб бошин олади.
Карвонларга зўрлигини билдирди,
Кўринганин сира қўймай ўлдирди.
Карвонлар ўлигин бул санаб кўрди,
Жиранда-жарлардан топиб ўлдирди,
Ўз тилидан гуноҳкор бўп ўлганди,
Қирқ бир карвонни нобуд қилганди,
Билмай сўйлаб бул бойқишлар ўлганди,
Туя-анжом бул беэга қолганди.
Англамайди бундай марди майдонди,
Шердай бўлиб энди йўлга кирганди.
Ким душман бўлса, бошин олади,
Ҳамманинг кўнглидан чиққан тўради(р),

315
^гКЧ<Ч<-Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<-4<Ч<Ч<4< «<< 4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4< 4<4<4<л Я хш и сўйлаганга омон беради,
Бунинг келганини элда ким билади,
М азгили эсига туш иб боради,
Буни ў лди риб тўра йўлга ю ради.
Бораётир ш унда давлатли ш унқор,
Й ўл ю ради, ой қоронғи, кун ғубор,
Қ истаб ю рса балан д й ўллар хонавор, -ф-
Я йлов ж ой лари ни кўрди Бойчибор,
С у вл у қ тиш лаб киш най берди ж онивор.
Х айвонзоднинг ш ундай вақти хуш бўлар,
Ю рган ерларини кўриб м у қар р ар , лр
С уриб таш лаб, энди киш наб ж онивор,
Б ойчиборнинг довуш ини эш итиб,
Тўп-тўп бўлиб тўқайдаги й и лқ и л ар,
Д авр олиш иб киш най берди ҳ айвон лар.
Бойчибор довуш ини булар билади,
К иш наганда тўқай садо беради.
Бораётган Қ ўнғи рот элнинг тўраси,
О бод бўлса м арднинг кулбахонаси,
Т арлон бия Бойчиборнинг энаси. ^
Ч иборнинг довуш ин тўқайда билди,
Банди кетган Ч ибор эсига келди.
Ҳ айвонзод киш нади, й ў л л ар га ки рди ,
Қ айтарсам
П н т а г л г ^ о м
деб Абир
тлтл
хизм аткор I»иярди,
С Т Т Л T T I»

Қ айтм ай йўлдан бия кетиб боради, г

>У
Қ айтаролм ай ош а ночор бўлади,
Қ ур ҳайт тортиб бу ияриб боради.
Кўп ю гуриб ж уд а чарчаб қолади,
К ейнидан югуриб й ўлда толади,
О т устидан давлатли хон қаради,
Бойчиборнинг энасини кўради. \
К иш наб ш ундай Т арлон бия келади,
Х айвонлар ш ундайин м еҳрибон, дейди,
Д ийда гирён бўлиб ўп ка тўлади,
Ҳ аким бекнинг кў з ёши сел бўлади,
Бу сўздайтиб от устида боради:
Г
■v
— М енинг билан ҳам ро бўлган Бойчибор,
М ен дан бурун сен топиш динг, ж онивор.
С олм а ю рагима доғу алам ни,
М ендан бурун сен кўргансан энангни, ^
М ен ҳам бориб кўрсам сендай энамни.
Там билан сарғайиб гулдайин дийдор,
Бир нечалар ўз ҳолидан бехабар, J
М ендан бурун сен топиш динг, ж онивор,
Бу сўздайтиб борар давлатли ш унқор,

316
 <ч<ч<-ч< ^<ч<«т<< :<ч<ч<ч<ч<^
Б и р-би рига етиш ганди ҳайвон лар.
Ҳ аволаниб учган суқсур ш айланди,
Д уш м аннинг ичига ғам лар ж ойланди,
К ўринг н азар к ар д а Т арлон бияни,
Бойчиборни етти м арта айланди.
Ў қраниб топиш иб энди қолади.,
Х айвоннинг тар зи га Ҳ аким қаради,
Бойчиборни кўриб ш ундай ийсиниб,
Б и ян инг ўрпи га сутлар келади.
Буни кўриб Ҳ аким отдан қўнади,
О т бош идан энди ю гандолади,
Х айвон лар га хўп томош а қилади.
— А замат м ард эдим, бўлм айин ночор,
Д ўстга зор бўлм айин, душ м анларга хор,
Э нангни ийдириб эмгин, Бойчибор.
•V
Етти йил б андилик заҳм ин кўргансан,
Э нангм ан топиш иб бунда қолгансан,
О м он-эсон сен энангни кўргансан,
И йдириб энангни эмгин, ж онивор.
М енга йўлдош бўлдинг Қ ал м о қ элларда,
Я қин қилдинг юриб сувсиз чўлл ард а,
Э нанг билан сен топиш динг й ўлларда,
Ў краниб энангни эмгин, Бойчибор.
М ен ҳам борсам сендай кулбахонам а,

i<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<
С ендай бўп топиш сам ғариб энам а,
Сени кўри б ўт туташ ди танам а,
И йдириб энангни эмгин, Бойчибор.
"V О х уриб тўкади кўздан ёш ини,
Ел бориб худога солган иш ини,
Я на ҳам бу м арднинг кўнгли ч ўкар, деб
>£■ Бойчибор эм чакдан олди бошини.
О т бош ига бу юганни солади,
Ч иборнинг устига миниб олади,
К елган йўлга Т арлон бия солади,
К елган йўлга ҳайдаб кетиб боради,
Т ўқайистон қар аб ш ундай ж ўнади.
Ж и л о в д о р қул ҳ ал ак бўлиб келади,
Б и яга етолм ай чарчаб қолади,
>Z" Би ян и ҳайдаб бул йўлиқиб туради.
т
Алпомиш 6 у боқиб турган йи лқи л ар ким ники, деб сўра
х 'т у р и б д и :
f
Х удойим сақлагай бандан и омон,
Ғариб қу л га эгам бўлгай м еҳрибон,
Бу й ў л л ар да қур ҳайт тортган ёш ўғлон,
v Н е сабабдан бундай бўлдинг саргардон?
Tv
317
 <4<4<4<+<4<4<-t<4<4<4<4<4<4<4<4 < л<■:<(<■:<<<: <ч<ч<ч«ч<ч<ч<ч<ч<^
Шовқимга ирғийди араби тулпор,
Азамат мард асли бўлмасин ночор,
Ёлғиз ўзинг бундай йўлларда абгор,
Бу йилқинг сойиби асли ким бўлар?
Кумушдандир қарчиғанинг чегаси,
Олтиндандир кировканинг ёқаси,
Йилқилар эгасин сендан сўрайман,
Ким бўлади йилқиларнинг эгаси?
Худо қози, пайғамбарлар нойиби,
Урушда панд берар отнинг майиби,
Йўловчиман, сенга бурилиб қарайман,
Ким бўлади йилқиларнинг сойиби?
Бу моллар эгасин сендан сўрайман.
Сенга етгай мендайин марднинг доди,
Остида ўйнайди юз алвон оти,
Юрган еринг Бойсиннинг мамлакати,
Хабар бергинг ўзинг кимнинг авлоди?
Авлоди-аждодинг сўраб билайин,
Йилқингнинг эгасин айтгин, кўрайин,
Ким бўлар, аниғин тоза билайин,
Ёш ўғлон, жавоб бер сендан сўрайин.

Бу сўзни эшитиб, ул хизматкор қул ҳам Алпомишга қараб,

>^-бир сўз айтиб турган экан:
Г
Эй йўловчи, билмаганим билдирма,
Дўст йиғлатиб, душманимни кулдирма,
Давлатинг бор, адрас-кимхоб кийдирма,
Мол эгасин сўраб, мени куйдирма.
Фалак уриб боғинг гули сўлганди.
Шум фалак бошига савдо солганди,
Бу моллар эгаси йўқ бўп қолганди.
Мол эгаси дединг, қолдим сарғайиб,
Кимга айтай мен ҳам дардимни ёриб,
Бу моллар аслини билсанг бесойиб,
Сўраб келсанг мол эгаси ўлгандир,
Бу моллар беэга бўлиб қолгандир.
Обло менинг ақли-ҳушим олмаса,
Муножотим ҳаққа қабул бўлмаса,
Ғарибликда ҳеч ким хабар олмаса,
Айтай десам молда эга бўлмаса.
От ўйнатиб бу устима келасан,
Йилқининг соҳибин сўраб турасан,
Йўқ нарсани сўраб нима қиласан?
Ғариб бўлиб бизлар жафо кўрганмиз,
Эгасиз молларни боқиб юрганмиз.

318
 f ^ h ) b ) h ) + ) h ) Ь^-
"V Бу сўзни эш итиб, А лпомиш хам бир сўз айтиб турган экан: "V
л
М ендай б еклар элда ю рган тўрам и,
С ўрадим кўн гли нгга бир ra n келами,
Ҳеч зам онда беэга мол бўлам и?
С ен эш итган м енинг айтган тилим ни,
Сен кўри бсан чўлда бундай зулм ни, -V
Ҳеч зам онда беэга мол бўлам и?
С авоби эгаси бордир м олингни.
Б у сў зл ар н и айтдим , ёш ўғлон, саған,
Эгам бўлсин ҳар ғарибга м еҳрибон,
С авоби эгасин билдир бу замон.
А йролиқ ўтига бағри порам ан,
Й ў л л ар н и , к ў л л ар н и кезиб кўрам ан,
Я нги келиб сенга дучор бўлам ан,
С авоби эгасин сўраб тураман.
Х азон бўлм ай боғнинг гули сўлм айди,
С ўлган гулга си ра булбул қўнм айди,
Ҳеч зам онда беэга мол бўлм айди,
Б у йўловчи ани қлам ай қўйм айди.
М ен ҳам қолм ай ўтай ю рган йўлим дан,
Н е сўз келса қайтарм агин тилингдан,
М енга хабар бергин сиру ҳолингдан.
■v
Б у сўзни А лпомиш дан эш итиб, ул хизм аткор қул хам бир сўз > у
хлай ти б турган экан:

Ҳ аким деган менинг м ирзам бор эди,

Қ атор д а гуркураб юрган нор эди,
Э лати да бел гили қайсар эди,
Д а ҳ деганда қ и р қ м ингига дориди,
У л ғайрати ҳар ким сача бориди,
Ю ртдан ўтган ш ундай зўрабориди.
К аш ал элда у Б ойсари колганди,
Б ойсарини излаб саф ар килганди,
А рмон билан қал м о қ қў л га олганди,
Э ш итдик қал м о қ лар зиндон қ и л га н д и (р ),
З и ндон ичра чириб хоним ў л г а н д и (р ),
Н еча м арта бунда х абар келганди,
Ў лганини эл и -х а л қи б и л ган д и (р ),
К ўролм ади к К аш ал кетган полвонди,
Ш у полвондан бирор сағир қ о л ган д и (р ),
Ҳ али ул ф ар зан д и ёш лик ки лганди,
Ш ул вақти д а ку л л ар эга б ў л га н д и (р ),
Ў ғли ёш, қуввати келм ай турганди,
Хдмма ҳам ҳисобин топмай к о л га н д и (р ),
Х ам м а д ав л ат У тгонтозга борганди,
1f > » )-> » -» -; 5->
319
 Элга бекнинг қадри ўтиб қолганди(р),
Не одамлар аттанг дейишиб юрганди,
Не гўзаллар қаттиқ жафо кўрганди(р),
Аттанг кўролмадик шундай полвонди.
Йўловчи, эшитгин сўйлаган тилди,
Эгам осон қилгаймикан мушкулди,
Ёлғиз сағир ҳали кўп ёшлик қилди, >£■
Бесоҳиб деганим маъниси шулди(р),
Қулга бериб қўйди шундайин элди,
Катта-кичик қулнинг сўзин гапирди.
Баҳорда очилган боғнинг гулиман,
Мен ҳам бир-бировнинг жону дилиман,
Отимни сўрасанг, Жиловдор дейди,
Асли ўзим Қултой қулнинг улиман.
Кашал бориб Алпомиш ўлиб кетди,
Бу вақтда навбат Ултонга етди,
Алпомишман қадрдон бўп юрганнинг
Барин опкеп Ултон хизматга сопти.
Бу юртни Ултонтоз сўраб туради,
Барча одам айтганига кўнади,
Нима деса югуриб хизмат қилади,
Кўнмаганда нима илож қилади,
Тақдир-кисмат шундай бўлиб қолади,
Ҳозир бекнинг мулки вайрон бўлади,
Ўғли ёшдир, жойин тутмай қолади,
Қадрдонлар ҳолин кўриб жилади,
Йўлиққанда Ултон азоб беради,
Сағир-да, тан бериб элда юради,
Бесоҳиб деганим шундай бўлади.
2 .
Бу сўзни Жиловдор қулдан эшитиб, ҳеч нимани билмаган
киши бўлиб: — Алпомиш ўлган бўлса, ажаб бўпти, Ултонтоз
бек бўлса, ўзларингдан бўпти. Ж уда сизларга жойди, қандай .
* бўлса, ўз-ўзинг-да! — деди. У қул туриб айтди: Менинг отам
Қултой Алпомиш билан кўп қадрдон эди, билган одам айтар
^ э д и . Қултой Алпомишнинг қули дер эди, билмаган одам Алпо­
миш Қултойнинг ўғли дер эди. Шундай одам Қалмоқ юртда
ўлиб кетди, навбат Ултонтозга етди, бу бўлса бизларни хиз-Х^
гматга урмай жўнатмайди, кейинидан нолиб юрибмиз, балога
қолиб юрибмиз, гапнинг рости укағарни кўролмай ўлиб юриб­
миз, деди. Бу сўзни эшитиб, Алпомиш: — Дуода бўл, мир->к
> ,гзанг келиб қолар, — деб ўта берди. Кўлни ёқалаб бора берди,
қараса, оқ чодир, кўк чодир, зангори чодирлар тикиб, йилқи .
. боқадиганларнинг устидан қарайдиган, тўқсон тўқайдаги йилқи-
>|#-нинг устидан хабар оладиган ҳар қуллар ётир аймашиб, бир *!*
хиллари ёнбошлаб, бир хиллари дўстаман бўлиб ётибди. Булар-
' га ҳам бир тўқилиб ўтайин, деб бурилиб бориб, улар ҳам бул-

320
 <ч<-Ич<ч<ч<-Кч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<-«ч<ч<-:<ч<ч<ч<-К4<ч<ч«ч<ч<-К4<4<-(|
г; Ь ^ ^ f^ b ^ >
, йўловчини кўриб, узатган оёғини йиғмай, бекни одам ўрнида
кўрмай, қандай одам, деб парво қилмай турди. Шунда буларга
қараб, Алпомиш бир сўз айтиб турган экан:
т
Ярашиққа тиккан бунда чотирлар,
Оёғин узатиб ётган ботирлар,
Бирор коса қимиз берсанг қўлингдан,
Ичиб мен ҳам қолмай юрган йўлимдан.
Ташна бўлдим оша юртдан келаман,
Неча кундан бери йўлни оламан,
Бирор коса қимиз сўраб тураман.
Йўловчидан эшит сўйлаган сўзни,
Бирор коса бизга берсанг қимизни.
Остимда ҳориган минган бул отим,
Кўп йўл юриб ошиб кетди меҳнатим,
Қизиқ экан, ботир, сенинг суҳбатинг,
Сувсаганман, қолмас менинг тоқатим.
Дилтанг бўлиб мен хам отимни бурдим,
Сизларни кўриб қам бурилиб келдим.
Хамманг ётган хўп йилқичи номдорсан,
Мендай йўловчининг кўнглин оларсан,
Албатта бор, менга қимиз берарсан,
Бу ерларда шоҳлик шавкат қиларсан,
Ҳар қайсинг ҳам чодир тикиб турарсан,
Хизматингга қанча одам соларсан,
Қимиз бериб менинг кўнглимдоларсан,
Ҳар қайсинг шердайин даврон сурарсан.
Мен отима аччиқ қамчи чаламан,
Мен сизларни кўриб шодмон бўламан,
Хаяллатсанг, мен ҳам йўлдан қоламан.
Г Қимиз берсанг, ичиб ўтиб бораман.
Ярқиллаб кўринган беклар чотири,
I Сизлар хам бир бу мамлакат ботири,
$ Қимиз сўраб мендай йўловчи тури.
т
Бу сўзни эшитиб, ул қуллар ҳам бир сўз деб турган экан:
к
Бизлар кўрдик, оша юртдан келасан,
Бир ишнинг бошида сен хам юрасан,
Отинг терли, узок йўлдан келасан.
Сабош кўрсанг, ширин жондан кечарсан,
Душманларга кафан-тўнин бичарсан,
Кимиз десанг, отдан тушиб ичарсан.
Бу ётганлар сени писанд қилмайди,
Отингни ушлаб, сенга қимиз бермайди,
Сенинг учун бу одамлар турмайди,
Ҳеч қайсиси сенга хизмат қилмайди.

И - 2699 321
С ўз айтасан бунда ётган ботирга,
Қ им и з ичсанг, туш гин ана чотирга.
Й ўловчи билм айсан хўп сўйлар сўзни,
У нча-мунча деб айтм агин сен бизни,
К ерак бўлса, туш иб ичгин қим изни.
Сени билди к, бунда чарчаб келасан,
Қ орнингнинг ўлчовин ўзинг биласан.
Б и лм ай м из биз келаётган ю ртингни,
С ўраб ҳ ал ак бўп ю рм айм из отингни,
Қ айси элдан бўлса хўп элатингни,
Ў зинг бойла миниб келган отингни.
Қ им и з сўраб ҳ а л а к бўлиб турасан,
Қ орнингнинг ўлчовин ўзинг биласан,
Қ им из ичсанг, кай ф и н г тўғри қиласан,
Бу сўзларни айтди ш унқорга қу л л ар ,
Алпомиш м олига бари хизм аткор,
Б ул арн и н г сўзига табассум қи л ар,
Ў йлаб турса гоҳда кўнгли б узилар.
О тдан туш иб Бойчиборни бойлади,
Ш ундай бир чодирга ки риб қаради,
Ч одирга кирди-да, ш унқор қаради,
С ава-кўн ак бари ш ундай т ў л а д и (р ),
Б ари ни бир бош дан ичиб бўлади.
О тин миниб энди қай сар ж ўнади,
Ў злар и га қим из кер ак бўлади,
Қ им из турган ул чодирга келади,
С ава-кўн ак бари бўш аб қолади:
Би лм ай м из, йўловчи қандай б а л о д и (р ),
Ш унча ҳам қим изни ичиб боради,
Й и лқичи лар бари ҳайрон қолади,
О дам наели муни ичса ўлади.
Ҳеч идиш да қим издан нишон қолм ади,
С увсаган деб булар парвой килм ади,
Э ллари ни, кўринг энди, Ҳ аким бек
Я йловларин кўриб кетиб боради.
Ч ўлу кўлд а ётган м олни кўради,
Бари нин г эгасин ш ундай сўради.
Ў з м улкида ҳеч бир одам билм ади,
Й ўловчи деб ҳеч ким таниб қолм ади,
Б и р нечалар кўриб писанд қилм ади.
А зам атлар олм ос бойлар дастига,
Д уш ман туш ар кам д авлатни нг қасдига,
Я қинлади Бобир кўлн инг устига.
Ў зининг бу ўсган элл ар и н кўриб,
Б ораётир нечовларга йўлиқиб,
Я р қ и л лаган Бобир кўли ни кўриб,
Бобир кўлда, яйлов ж о й л ар д а юриб

322
- 4 > ^ > Ь > b > f > b > b > f-> 4 -> 4 > f > f - > b > f x;.
T < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4
Б ораётир ш ундай ш унқор оҳ уриб,
Ҳ озир билм ас эли қандайин бўлиб,
Б ек А лпомиш назар солиб қаради,
Бобир кўлд ан энди ўтиб боради,
Э тагида кўп туяни кўради.
С инглисин устига яқи н боради,
Т уя боққан ерларини кўради,
Б еҳ ад ётган кўп галани кўради,
С инглисин устига яқи н келади,
С инглиси эканин билм ай боради.
X
Қ алди рғоч ойим нинг туя боқиб юрган ерига етиш ди. А лпо­
миш нинг ў зига энчи бир қора нори бор эди, етти йилдан бери
чўкиб, аза тутиб ётар эди, бекнинг келаётганини билиб, галадан J*-
чиқиб, бўзлаб йўлга равона бўлди. Б ул туя боқиб юрган Қ алди р- -j*
ғоч ойим, бекнинг синглиси, устида ж арам ли кийими йўқ, аъзойи
бадани кўри нади, туянинг кейининдан эргаш иб, ҳал а, деб туяни
қай таролм ай, 6 у сў зл ар н и айтиб бораётир:
X
^ < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < 4 < « ^ < i < 4 < 4 < 4 <

Ҳ ал а, дейм ан, бесоҳибнинг туяси,

Қ ачон келар бу туянинг эгаси,
К .ум уш. дандир
. . қарчиғайн инг чегаси, Ф
О л ти ндандир ки ровкани нг ёқаси,
Бесоҳиб дегани оғзим бормайди,
Ў лм аса Ёдгорж он бўлар эгаси.
Ҳ ала, дейм ан, м англайим дан кун ўтди,
М ени такд ир ш ундай ку л ф атга элтди, X
Б ад бахт қ у л л а р мени чўлда хор этди, X
Ҳ ала, дейм ан, товоним дан ер ўтди,
Ф а л а к ж абри менинг бағрим ни йиртди.
П одш оларнинг қатнаб ю рар элчиси,
Э лчи ларн и н г бўлар экан тилчиси,
Ҳ ала, дейм ан, бек оғам нинг энчиси,
А йронлиқ ўтига бағрим д оғлади,
Т у яга ияриб бўзлаб йиғлади,
Қ ўнғи рот элнинг ш оҳ чинори қулади.
Ҳ ала, дейди, ой Қ алди рғоч боради.
Т у яга етолмай м унглиқ йиғлади.
Х удо деб йиғлайди чўлда муғойиб, т
X
Ю ри акасининг кўкини кийиб,
Ҳ ала, дейм ан, ҳов қ о р а нор, бесойиб.
Қ о р а нор ул зам он йўлга кирдим и,
К аш ал кетган бекнинг исин олдими,
Ш улар оға, эмикдош им келдим и,
Ё бўлм аса бировнинг исин олдим и,
Ш уйтиб чўкиб ётган сабил йўлга кирдими?!
О ёғин босолм ай м унглиқ боради,

323
 ^ J- ^ r) X b ) }-

<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4< <4<4<4<4<4< ?
Борм ай деса, ул қ у л л ар д ан қурқади ,
Ҳ ар тар аф га кў з ю бортиб қаради,
Ч очлари ёйилган кетиб боради.
Армон қилиб яр атган га ж и лай ин,
Кетган акам келдим икан худойим .
Бош индаги зарри н нобот ж иғам , деб,
Бедовга яраш ган олтин тўқам , деб,
Ҳ аким оғам ҳолим кўриб йиғласа,
Мен олдига чиқсам ш ундай оғам, деб.
Ҳаким оғам менинг қолим сўрарди,
Д уш м анларнинг ж азосини берарди,
Полвон акам Қ ўнғи рот эл д а бўлганда,
Мени нега чўлда сарсон қи ларди.
Бу сўздайтиб йиғлаб кетиб боради,
Ҳ ала, деб туяга ш ундай қаради,
Келаётган ёлғиз отлини кўради,
Й ўловчи деб муни гумон қилади.
Ш у йўловчи мени кўрм асин, дейди,
Ч ангалнин г остига ўзин олади.
Устихон эм раниб, бағри силин ар,
А ъзойи бадани ш ўрнинг кўри нар,
Ч ангалнинг остига ўзи яш и нар,
Бул аҳ во л да бўлиб қолди м уш типар,
Я қинлаб келгандир Ҳ аким бек ш унқор,
Алпомиш олдига чиққан қора нор.
Келаётиб эди ш ундай валлом ат,
Э ли-халқим кўрсам дейди саломат.
Етти м арта бу қора нор айланиб,
Б ўзлаб қилди бек Ҳ акимни зиёрат.
Ҳ айвоннинг м еҳрини ш унқор кўради,
Кўнгли бузилиб норни қайтариб,
К елган йўлга ҳайдаб кетиб боради.
Қ арам ас м ард йигит баланд-пастига,
Бориб қолди синглисининг устига.
С инглисини 6 у ақв о л д а кўради,
Э ли-халқим ш ундай бўлган экан, деб
К ўнгли бузилиб ш унқор йиғлади.
Д ийди гирён бўлиб ў пка тўлади,
С инглисига қараб савол сўради:
— Таним айсан бу йўловчи киш ини,
О лайинм и шу туянинг бош ини,
^ Сен эш итгин мендай бекнинг нолиш ини,
Т ўкарм ан сел қи либ кўздан ёш ингни,
Ёлбориб худога солган иш ини,
Ш у туянг-ғу ж уд а сени қори тди,
О лайинм и қора норнинг бош ини.
С енга сопти айролиқнин г ҳилини,

324
 Э ш ит сен ҳам йўловчининг тилини,
Т уя эгаси д овлаб келса хунини,
Й ўловчи беради норнинг пулини.
"V
Б у сўзни синглиси чангалнинг остида ётиб эш итиб, Қ алди р
ғоч ойим А лпомиш га қараб, бу сўзни айтиб турган экан:

Қ ўй, йўловчи, билмаганим билдирм а,

Х ан ж ар урм ай бағрим қона тўлдирм а,
Қ ўй, йўловчи, қора норни ўлдирм а.
А йронлиқ савдога бағри порам ан,
H op ўлган сўнг гуноҳкор бўп қолам ан,
У лтонтозга нима ж авоб берам ан,
"V
Й иғлаб чўлда ўз кунимни кўрам ан,
Б у дунёдан ш уйтиб ўтиб бораман.
H op ўлган сўнг тўкар кўздан ёшимни,
>л У лтон кесар зулм билан бош имни,
*+* Й иғлатади қавм и-қариндош им ни,
К у зғу н л ар га емиш қи лар гўш имни.
H op ўлган сўнг билса ҳайдаб кетади,
Б у бош има аччиқ қамчи чатади,
Бош им кесиб, мени дорга тортади,
М ендай м унглиқ қон лар йиғлаб ўтади.
Зулм билан билм аганим билди рар,
Ҳ ар на деса айтганига кўн ди рар,
Қ ўнғи рот ю ртда ҳеч ким бўлм ас баробар,
Т уянин г эгаси У лтон зўрабор,
>л Т уя учун билса мени ў лди рар,
А лбатта эл атда биров билди рар,
С ен, йўловчи, бундан кетм агинг даркор.
М ен қўрқам ан У лтонтознинг зулм идан,
Н е иш келсин мендай м унглиқ қўлидан,
Б у ч ў л л ар д а мен ҳам ю рган хору зор,
Ҳеч ким бўлм ас бунда элатда раҳбар,
Ҳ амма одам У лтонтозга хизм аткор,
Н ор учун бўлм айин мен ҳам гуноҳкор,
Гуноҳимни тилай олм ас одам лар.
М унглиқм ан, ғарибм ан, айтар арзим бор,
Кета бергин, У лтон билса ўлди рар.

Бу сўзни синглисидан эш итиб, билдирм аган киш и бўлиб

син глисига қараб, бу сўзни айтиб турибди:

Сен ҳам бир яхш и нин г кў р ар кўзисан,

Б ал к и кў р ар кўзи, сўйлар сўзисан,
Ч ангалнин г остига ётган м унглиғим,
Қ ўнғи рот элда ўзинг ким нинг қи зисан?
< > > » > - » >>>>> y>'r>h>y > > > b > f > > > > > >

325
 Қ ўнғирот элд а ҳеч раҳбари н г йўқмиди.
К ўк кийибсан, сен бировни йўқлай сан,
Г У лтонбекдан нега қўрқиб ж и лай сан.
>Z
Ҳ азон бўлиб боғда гуллар сўлганм и,
Ултон Қ ўнғи рот элга тўра бўлганми,
К (<ч<к-:<ч< <<<<!<;

Абгор бўлиб қора кийиб юрибсан,

Сенинг бирор суянганинг ўлганм и?
М унглиқсан, м уш типар, хозор қи ласан,
X
Ў зинг тўхтатолм ай ўксиб турасан, 1 *
Ултон деб кўнглингни вайрон қиласан,
Бунча йиғлаб, хаёлингни бўласан,
Бир м унглиқсан, қаттиқ кун да қоласан,
Асли ўзинг кайси уруғдан бўласан,
Ултон дейсан, сен ҳам хозор қиласан,
Ганирсанг, кўзингга ёшни оласан,
М унча йиғлаб чўлда ж абр кўрасан.
Ултон сенга ош а ж абр қилганм и,
К ўнғиротнинг ю ртида д аврон сурганм и,
И лгариги Қ ўнғи рот беги ўлганм и,
У лтонтозга навбат тегиб қолганми,
Қ ўнғиротнинг эгаси ш улар бўлганм и,
Барча одам айтганини қилганм и,
t<-t< <<<<<<

Барча одам етагига ю рганми?!

Сени кўриб менинг кўнглим бузилди,
Кўп йиғлам а, менинг бағрим эзилди
Ж у д а, м унглуқ, х а ф а билдим ўзингди, X#-
Т уриб сендан ra n эш итм ак л о зи м д и (р ).

Бу сўзни эш итиб, синглиси бир сўз айтиб турган экан:

Мен ҳам бир-бировнинг кў р ар кўзим ан,

i<M

О ғзиндаги сўйлайдиган сўзим ар,

Аслим билсанг, чин деганнинг ўзим ан,
Қ ўнғирот элд а Б ой бўрининг қизиман.
Ғариб бўлиб бу ч ў лл ар д а ю рибман,
Т уя боқиб, тақдирим дан кўрибм ан.
Бек Алпомиш деган акам бор эди,
К аш алнинг ю ртига саф ар қи лганди,
Э ш итам из бориб зиндон бўлганди,
Ўлди деб хабари бунда келганди,
Бориб кўролм адик унда зиндонди.
Я на бир тирик деб х абар келганди,
Ш уваққача ҳеч бир хабар бўлм ади,
Э нди билди к, эм икдош им ў л г а н д и (р ).
Ўлмай омон б ўлса мунда келарди,
К елиб бу ю ртидан хабар оларди.
г > > > : >: >: >: >; >: > > > > > v > y > y > v > r > : > r > v > : -
 Т ири к б ўлса душ м ан бундай қиларм и,
^<Ч<<< <<4<4<<<<< <^<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<-К+<Ч<Ч<Ч<-КЧ<Ч<4<*<-(<-Ю<-+< Ў зи б ўлса юртин қу л га берарм и?!
Сен эш итгин мендай м унглиқ сўзини,
У лтон босди ш ундай ш ернинг изини,
Тўй бериб олм оқчи сарвинлзини,
Ҳ озир кўн диролм ай чеча№ }^ини.
Б арч ин сулув кеча-кундуз ж й лади,
Т ўрам деб акам ни эсга олади.
Ҳ ар куни қош ига одам боради,
Б арчиной деб кўп насиҳат беради,
У лтонтозни қабул қилм ай туради,
Кетган бекдан ҳ ал и умид қилади.
У лтон бек бўп ю ртда зулм қилади,
А камнинг ўлгани м аълум бўлади,
К ўнм аганда Барчин нима қилади,
Бориб-бориб айтганига кўнади,
Б у л иш б ўлса, куним из қандай бўлади?!

Б у сўзни эш итиб, синглисига қараб, А лпомиш бу сўзни айт

турган экан:
М ени билсанг Қ алм оқ элдан келам ан,
Ш у акангнинг бир хабарин билам ан.
Ў лгани йўқ, ҳали акан г омонда,
Н еча йи лл ар бирга эдик зиндонда,
Сен қолибсан м унда қайғу-тум анда,
А канг кел ар , қ у л л ар бўлар ш арманда.
Т о ўл ганча яр атган га рост бўлдим,
Ў з ф еъли м дан чўпу хасдан паст бўлдим,
А канг билан мен зиндонда дўст бўлдим.
А кангнинг хабарин ш ундай билам ан,
Ким сўраса, хондан ж авоб берам ан,
А канг эмас, унинг дўсти бўлам ан.
А канг хам зиндондан озод б ў л ган д и (р ),
К алм о қл ар н и н г ж уд а додин б ер ган д и (р ),
Й иғлам а, кў р ар сан ш ундай полвонди.
А канг мени ул хабарчи қилганди,
А кангнинг элчиси, дўсти келганди.
Кўп бўлибсан бундай йиғлаб дарм онда,
Азоб кўрган ш ирин ж онинг бу танда,
А канг кел ар , к у л л ар бўлар ш арманда.
Кўп йиғлам а, сенинг акан г о м о н д и (р ),
С олар душ м анларга охир зам онди,
Сен кў рарсан К аш ал кетган полвонди.
Ҳ ар ким ўз ш аънига бекди, т ў р а д и (р ),
Ш у йўл билан сенинг акан г келади,
А кангнинг хабари ш ундай бўлади,
Кеч қолганда икки кунда келади,

527
-s^- Й ўловчи ш ундайин ж авоб беради.
Акангнинг юртини аввал кўрам ан,
К еларини тоза ан и қ билам ан,
С£- Э лни кўриб, Қ ўнғи рот эл га борам ан,
Д ўст-душ м анин билиб ж авоб бераман.
y т
Б у сўзни эш итиб, синглиси бу сў зларни айтиб турган экан:
X
Г
Г
Қ айси ю ртдан бунда ки лди нг саф арн и ,
х<
К аш алда акам дан бердинг хабарни,
Х аф а қилм а мендайин муш типарни.
М ард бўлсанг, ном арднинг иш ин килм агин,
Кўп яш агин, бу дунёда ўлм агин,
X Я хш илик кў р , ём онликни кўрм агин,
Акам бўлсанг, менга ҳ и л л а килм агин.
И лоҳим қурисин йўлнинг қияси,
Б узилм асин элда м арднинг уяси,
Ч иқиб қолди Бойбўрининг чияси,
К еларм икан тағин элнинг эгаси?!
Бу сўзни, йўловчи, ҳ ази л билм агин,
Акам бўлсанг, менга қ и л л а қилм агин,
X С ўз айтиб сен азм ойиш қиц турм агин. г
Т
х Акам бўлсанг, сўра менинг ҳолим ни,
Х азон қи лм а тар очилган гулим ни,
Ю р, бориб кўрсатай Ёдгор улингни, X
X С ағир қолган сенинг ж он и-д илингн и.
М енинг ғариб ю риш има карагин ,
Акам бўлсанг, аҳволим ни сўрагин,
Акам бўлсанг, кў р ар кўзим , чироғим,
Акамни айтдинг, эзи лган дир ю рагим. X
Б у сўзни Қ алди рғоч айтиб туради, Г
X
О т устида Ҳ аким ў йлаб кўради.
А кангман, деб агар ўзин билдирса,
V Ю раги ёрилиб тайин ўлади.
Б и р о р майдон ф и кр қилиб тўради,
С инглисига бу ж авобни беради:
— Акам дем а, акан г келиб қолади,
О тнинг бошин ш ундай йўлга буради,
Ш у йўл билан сенинг акан г келади, X
Ш у гапдайтиб ш унқор кетиб боради,
С инглисига карам айин боради.
X
$ Й ўловчи кетдими, деб Қ алди рғоч ойим чангалнинг остидан
. чиқиб қаради, кўз кўрим ерда кетиб б о р ад и , қараса, остидаги
х У м иниб бораётган оти, орт-сиртидан кўрди: * А камнинг миниб
кетган Ч ибор отига ўхш ай ди ». К ўриб, таниб, кейинидан пою *|*
. . пиёда ю гуриб, бу сўзни айтиб бораётир:
> } > > > > > : - >> > > > ) | ) i J

328
.p > )■> ^ ^ > X O i - M M X i1
Йўллардан ўтган йўловчи,
От тизгинин тортиб менга қара-чи,
>< Сақлаб туриб менинг ҳолим сўра-чи.
Қалмоқ юртдан мунда қилсанг сафарни,
Йўл юриб кўрмагин сира хатарни,
Йиғлатмагин мендайин дарбадарни,
Бек акамдан бериб ўтдинг хабарни.
Менинг кўзим ўйилмаса, танидим,
Полвон акам миниб кетган Чиборни. х<
■V
Йўловчи, эшитгин сўйлаган тилни, f
Эгам бунда онсон қилсин мушкулни,
Менинг кўзим кўр бўлмаса, танидим,
Барчин чечам тикиб берган шол жулни.
Қийғир деган қуш ўлтирар қияда, чу
Не кўриб кечириб фоний дунёда,
Отни таниб чопди пою-пиёда.
Бораётир шундай ақили шошиб,
Чопиб бораётир ўпкаси шишиб.
Бек Алпомиш шундай бурилиб қаради,
Келаётган синглисини кўради,
От жиловин тортиб қараб туради,
Ой Қалдирғоч энди етиб боради.
■чу От тизгинин бул бўйнига солади,
Узангига бошин уриб жилади,
TTTvrr X Iо н н ч г акамнинг
Шул менинг х л н н | '1н п
а к 'у м н н н г минган т н деб
оти, ттаА > у^
Г Оёғига кўп ўралиб жилади.
х»-
Ул Ҳакимбек туриб ўйлаб кўради,
Акангман, деб агар ўзин билдирса, Г
х<
Бу хам сира айрилмайин қолади.
Ўйлаб туриб шундай ишни қилади,
Жиловин қўлидан силкиб олади.
V
- Бу чибор от ўзимизга хоназод,
Т
Аста-аста менга қиласан туҳмат.
Буни билиб мунглиқ бўзлаб жилади,
«Акам бўлса, нега бундай қилади?!
т
Акам бўлса, албатта маълум беради», xz
Г
ч> Бошқа одам дейди, кўнглин бўлади,
Хафа бўлиб туяга қайтиб жўнади.
Синглисининг бундай аҳволин кўриб, чу
Боради бек Ҳаким кўнгли бузилиб,
От ёлига кўзнинг ёши тўкилиб.
Рози бўлиб худо қилган ишига, -^С-
Фалак титрар юрганда нолишига,
Остидаги Чиборини ўйнатиб,
Бориб қолди кўп қўйнинг бошига.

Шунда чўпонларга қараб, бу қўй кимники, деб сўраб турибди: ' V

329
 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <4 <<4 <4 <4 <4 <4 <4 !
)■ ^ ў > / У У ) 'rJ h 'y b ^ h ^ -}
Д аҳ м ар д ал ар , мен оилмаии<ан уиийгнй,
Х абар бергин боқиб ю рган қўйингни.
О т ўйнатиб бул устингга келайин,
Ч ўлни ёйлаб ётган, чўпон, сўрайин,
К ўйингнинг эгаси ким дир, билайин ?
Ҳ ар қайсинг беҳаддан молни боқасан,
Д аврон ш ул, деб 6 у ч ў лл ар д а ю расан,
Қ ўй эгасин менга х абар берасан.
Ж а ф о тиғи бу кун ж ондан ўтади,
Ф а л а к зулм и ш у ку л ф атга элтади,
Ч орвадорн и даҳ м ар д а, деб айтади,
Ч о р вадо р л ар , боққан қўйинг ким ники?
С авл ат билан ўнгу сўлга қарадим ,
Б у чў лл ар д а қўй сем иртм ак м уродинг,
М ол билан ч ў лл ар д а сенинг қувватинг,
М ен билм айм ан ётган қўйнинг ададин.
М ен сўрайм ан боқиб ю рган м олингни,
Билм айм ан, чўпонлар, сенинг ҳолингни,
Э лда ю рган сенинг ки рдикорингни,
Э лда ном кўтарган зўраборингни.
О стим да ўйнайди бул м инган отим,
О л ди нгда яқи нди р Бойсин элатинг,
С ендан сўрар мендайин валлам атинг,
Д аҳ м ар д ал ар , боққан қўйинг ким ники?
Мен ҳам бир ю ртларнинг ю рган тўраси,
К андай бойдир бу қўй ларн инг эгаси.
Ч ў л да юриб ганг бўп ўзим келам ан,
Билм айм ан, си злардан сўраб турам ан,
Э гасини айтсанг сўнгра билам ан,
Ким бўлади боққан қўйнинг эгаси?
Й ўловчига ош а м алол келм асин,
Кўп туриб 6 у ерда йўлдан қолм асин,
Х абар бергин, бул йўловчи ж ўнасин.

Бу сў зларни эш итиб, чўпонлар бир сўз деб турган экан:

X
Аввал м оллар Б ойбўридай бийники,
С ўнгра билсанг А лпомиш дай бекники,
Ҳ озиргиси У лтонтоздай қулники.
Билм ай м из У лтоннинг ним а ўйи бор,
Б и зл ар чўпон, У лтонтозга хизм аткор,
4*
У кағарнинг ж уд а ҳам кўп қўйи бор.
У лтонтознинг ўзи ш ундай б а л о д и (р ),
М уна элда кўп гапларни билади,
Y Қ ўй эгаси бек А лпомиш ўлади,
111унча қўй бариси У лтонга қолади.
У ттон хўж ай ини м и з, бек бўп сўрар,
O ’^ b ) - У )■-b)- f - ) - f-)" h ) У )" b ) - h ) f - ) - f - ) - f -)- h )

330
 г:»У > »Ь > ^ > Ь > У »»> У »»> ^ »> ^ > ^ > Н
Кўп ҳисобдон, маҳмадана баччағар,
Қўйларнинг ҳисобин бизлардан олар,
Қултой бўлар устимиздан хабардор,
Биздан сўраб хонга жавоб шул берар,
Аниғин билсанг, шул бобома бор.

Беадад ёйилиб ётган кўп қўй, учу қуйруғини киши билибх /-

бўлмайди, чўпонлар бунда ётди, қўйни ёқалаб юриб кетди, қўй *t"
чўлни тутиб ётибди, бу беадад қўйга ҳайрон қолиб бораётибди.
Етти йил зиндонда ётиб, бу давлатлар эсдан чиқиб кетган эди. Бу
ададсиз қўйларни кўриб: «Бир одамда шунча мол», - деб "V"
ҳайрон қолиб, йўл юриб бораётиб эди, қаради, бир марди калон,
муйсафид киши қўйларнинг четида: «Армон билан фарзандим-
дан айрилдим», деб йиғлаб турибди. Кўриб Алпомиш таниди.
Қултой деган қадрдон қули. Бобосига қараб, танимаган киши
бўлиб, бу сўзларни айтиб турган экан:
•I* 'bf*’
Не сабабдан, бобо, бўзлаб йиғлайсан,
Қариганда бўтадайин бўзлайсан,
О ҳ урасан, жигар-бағринг тузлайсан,
Болам дейсан, сен бировни излайсан.
Шум фалак бошингга савдо солдими,
Хаёлингга неча гаплар келдими,
Г Яқин ҳолда сенинг қўзинг ўлдими,
>Z
Г Ўлган боланг ё эсингга келдими?!
Тоза очилиб сенинг гулинг сўлдими,
Қариганда бир қиёмат бўлдими,
Хабар бергин, сенинг улинг ўлдими?!
I
Не сабабдан, бобо, бўзлаб йиғлайсан?
Йўловчиман, мен бурилиб сўрайин,
"V
Йиғладинг, бойисин, бобо, билайин.
Қариганда, бобо, абгор бўлибсан,
Кўзинг ёшли, бежой йиғлаб турибсан,
Суянчидан айрилиб, ғариб бўлибсан,
Г
v< Йиғлаганинг, бобо, сендан сўрайин.
Олис юртдан кўпдир менинг меҳнатим,
Чарчаб келаётир бул минган отим,
Сен жиладинг, қолмади-ку тоқатим,
Ўлдимикан бир суянган фарзандинг,
Қўнғирот музофотида кўрган кулфатинг,
Ёнингда ҳеч кишинг, йўкдир улфатинг.
r r
Бу сўзни эшитиб: Менинг йиғлаганим, ўғлим эмас эди,
Бойбўрининг ўғли эди, икковимиз шундай қадрдон эдик, билма-
't* ганлар Алпомиш Қултоннинг ули дер эди, билганлар Қултой
Алпомишнинг қули дер эди, шул Кашал бориб ўлиб кетдил

331
> / Ш унча д ав л ат қ у л л ар га қолиб кетди. Ш у эсимга туш иб, йиғлаб
туриб эдим, - деди.
Алпомиш туриб айтди: — Бобо, А лпомиш ни кўрсатсам , нима
> берар эдингиз?
Қ ултой айтди: — У кангнинг қорнини б ерар эдим, курсам ,
ўзим ҳам таниб олар эдим.
А лпомиш айтди: — М ен ким га ўхш айм ан.
— Сен бир гўрга ўхш айсан, сенинг ўхш аганинг билан қачон
ишим бор менинг, сендай неча одам лар А лпомиш келаётир,
суюнчи бер, деб неча саркалари м н и алдаб еб кетган. Алпомиш
деб борсак, Қ ултой аҳ м о қ бўп бизга бир ним а беради, ал даб бир
> саркасини олам из, деб кепсан, — деди.
Б у сўзни эш итиб: — Х айр бобо, мени таним адингиз. А лпо­
миш нинг нима белгиси бор эди? — деди.
>/■ К ултой айтди: — А лпомиш нинг белгиси ш ул эди, ўнг эгнида
Ш оҳим ардон пирнинг беш панж асининг доги бор эди, чап эгнида
ўзим нинг беш панж ам нинг белгиси бор эди
Э гнини кўрсатди. С ийпалаб панж анинг доғини билиб, ф ар-
*^*зандим сен экансан, деб айрилм ай қолиб, бу сўзни айтиб, иккови
топиш иб ётир:
1 *
Б у сўзни айтиб Қ ултой кўзин ёш лади,
Б олам деб устига ўзин таш лади.
М уна тоғда бўктарилган қорм исан,
К аторга тиркалган лўкча-норм исан,
Э ли-ю ртга, болам , интизорм исан,
К ўрар кўзим , ю рт эгаси борм исан?
Х удойим сақлагай бандани омон,
Ғариб қу л га эгам бўлгай м еҳрибон,
Ю рт эгаси келдинг, энди, Ҳ аким хон,
Б олам , деб бағрига босди ул зам он,
К етгандай бўп қолди ғам билан туман.
К ўзларим дан кетди равш ан,
Топилм ади саройи бўстон,
Д ўстлар бўлди менга душ ман,
Ўтган иш га мен қилм айин пуш аймон,
К ўрар кўзим , жоним болам , бормисан?
О та-энанг қаттиқ кунда қолганди,
У лтонтоз суяги бузуқ б ў л ганди,
У л қурғур наслига тортиб қ о л га н д и (р ),
Ш уларн и хам хизм атига солганди,
Ш укур қи лай , кўрдим сендай полвонди.
О мон-эсон сендай қўзим келганди,
Э нди кўргин ўз ю ртингда давронди,
Н еча м арта Ҳ аким бекдан айналди,
Ю рт эгаси, ж оним болам , борм исан?
' V )- )• -

332
 Сен кетдинг, бизлар бўтадай бўзлаб,
Боролмадик Қалмоқ юртини излаб,
Энди юргин душман бағрини тузлаб,
Меҳрибоним, жоним болам, бормисан?
Худойим бергайда барчага дармон,
Иш бўлмас қудратли ҳакдин бефармон,
Сени кўриб кетди мендан юз армон,
Қувват энди, менга келганди дармон,
X #-
Бу юртингда душман қилар пушаймон, X
Душман қуллар бўлар ер билан яксон,
Соғ-саломат элга келган сен султон.
Яхши кунлар бўлиб хор-а, V
Юрагим неча садпора,
Аҳволимни,бол ам ,сўра,
Кўр бўлган тарзима қара.
Бу сўздайтиб йиғлаб босиб бағрига,
Етишдинг, жон болам, қуллар даврига,
лУ Сен ҳам мундан ўз элингга борасан,
Ул қулларнинг қилган ишин кўрасан,
Болам, кўрсанг чидаёлмай қоласан.
Сен билмайсан қуллар оша зўрабор,
Ҳаммаси ҳам бўлиб кетди ҳукмдор,
X Ултоннинг гапиман зўр бўлди булар.
Г
"V „т
Бу сўзларни айтишиб, иккови бир-бири билан топишиб:
— Қани, бобо, элда қандай ra n бор? — деди. Қултой айт
х „ци: — Сени қатайиб келган десам, ҳали ҳам шу ердаги бўшли- *f*
гинг қолган йўқ экан. Эндиги ran шул, ўттиз кунча бўлди.
л -'Ултонтоз тўй бериб, хотинингни олмоқчин бўлиб ётир. Энди
бориб ўлдира берасан-да, эндиги ra n шул-да! — деди.
Бу сўзни эшитиб, Алпомиш айтди: — Бобо, сиз мен бўлиб Ч
• боринг, мен сиз бўлиб борайин, ким дўст, ким душман, ўз кўзим .
билан кўрайин, бировнинг чориғига биров тойиб, ўлиб кетма-
син, — деди.
"V Қултой айтди: — Шуйтсанг, шуйт, ўғлим, сенинг келган
вақти хушлигингга қулларнинг тўйига бориб, бир кўпкари чопиб .
қолайин.
■V Шунда тушиб Бойчиборни Қултойга берди, Қултой Алпо-
‘ мишнинг кийимларини кийиб, Бойчиборни миниб, чўпка либос- .
' да, дуппа-дуруст мўйсафид бўлиб, отланиб, қулларнинг тўйига
х_ гжўнаб кетди. Алпомиш Қултойнинг кийимларини кийиб, елкаси-
га жанда-жундани қўйиб, кебанакни устидан елбагай кийиб,
сиртидан белини бўғиб, тумоқ, чориқларини кийиб, оқ саркани
\ сўйиб, гўшт билан шўрвасига тўйиб, терисидан кесиб соқол,
• бурун қилиб, учини қайчилаб қийиб олдида, кўл бор эди, кўл- '
^ н и н г ёқасида эди, шундай энкайиб кўлга қаради, сувнинг ичида

333
 r- Ь ) - > : - >
\ r ўзини кўрди: худди-м удди ж асади букуртоб Қ ултойни нг ўзи
бўпти. Т аёғини уш лаб, Қ ултой ж асад ли бўлиб, тўйга кета берди.
Бир қатор уйнинг олдидан ўтиб бораётиб эди, ш унда бир келин- ■
чак чиқиб қаради, Қ ултойни кўриб, бул учта эчки қўш иб қўйиб
•j* эди, шу эчкиларим ни сўрайм ан, деб чопиб бораётир. К елинчак
^ нинг А лпомиш га қараб, айтиб турган сўзи:
v
Бобо, эш ит менинг айтган сўзимни,
Тўйга бораяпсан, билдим ўзингни.
С абр қилсанг, бобо, айтар арзим бор,
Ч арчаб чопиб келди мендайин ночор,
С изга тайинлаган учта эчким бор,
О мон-эсон ю рибмикан ж он ивор?
Я р аш и ққ а ловдон рўм ол ўрайм ан,
Бобо, кунда мен ҳам йўлга қарайм ан,
С изни кўриб, мен эчкимни сўрайм ан.
Мен дай санам м унда ф иғон этдими,
"V Э чкилар сем ириб, қочиб кетдими?
Бобо, кайтинг, уйга меҳмон қи лай ин,
У йга сизни эргаш тириб борайин,
Бобо, ю ринг ш ўрва қи либ берайин,
Эчки сўраб, ҳаққати га қонайин.
Ч ўпонлар устидан сардор бўласан,
Э чкиларни кунда кўриб ю расан,
Ў лса-йитса, бобо, хабар берасан,
М аларойни нг айтган сўзин биласан,
Х изм ат қилганини ж уд а кўрасан,
Қ айтинг, бобо, бир дам сўнгра борасан,
Ю гуриб мен ҳ ал ак бўлдим , биласан,
Э чким дан аниқлаб хабар берасан.
Т 'v '
"М- Бу сўзни эш итиб, А лпомиш билди: «Қ ултойни нг олдига 6 у
1* келин чак эчки қўш ган экан. М ени Қ ултой ф аҳ м л ад и » , — деб
ш ўхлиги келиб: — Э чкиларин г сем ириб, баҳрини очиб ю рур,
■ч^-такани қўйиб, қўчқордан қочиб ю рур, йи лда эгиз-сегиз туғиб, уч
f эчкинг юз ўн тўртта бўлди, — деди.
Кам ф аҳ м , ҳеч нарсага туш унм айдиган аёл юз ўн тўртта v
> У дегани га думоғи чоғ бўлиб, кўнгли кўтарилиб: — О ғзин ги зга
мой, уйга ю ринг, — деб тарм аш иб қўйм ай, уйига эргаш тириб
, борди. Б орса, уйида нон йўқ. — Бобо, ўтиринг, нон й ўқ экан, v
-мен муна қўш ниникидан эл ак олиб келиб, мен сизга бир патир
қотириб, устига мой солиб берай, — деди. Э л акка ж ўн аб кетди,
борса, беш -олти хотинлар уни-буни гапириб ўтирибди. «Э л акка
борган хотиннинг эл л и к оғиз гапи бор», дегандайин, у хотинлар
s* билан ў р л аш а кетди. Гап кўпайиб, К ултой эсидан чиқиб кетди.
К ултой қориндаги мойни, қопдаги қуртни, уйдаги к ерак л и нар-

334
4г+ > *>
"V сасининг барини эрмак қип еб қайтди. Келинчак ҳам элакни олиб
келаётиб эди, Қултойни кўриб қолди: — Ҳа, қайтинг, бобо, — > у
деб порт бўлиб қолди. «Култой» айтди: — Энди тўйга кеч бўлди,
Х^уйингдан уни-муни еб, тузингни тортдик, — деб қайтди. — Эса,
қайтарда келинг, — деб тайинлаб қолди.
Элакни олиб уйига борди. Борса, уйида аён-жинс бўлиб, ҳеч
Х^нима қолмапти. Ўйланиб қолди: «Култой бўлса, Култойнинг
*t* мунча овқатни ҳал қиладиган қуввати йўқ эди, бу бир алпнинг
иши-да. Нима бўлса, Алпомиш келдимикан?» — деб фикр қилиб
>£-қолди.
Ана энди Қултой бўлиб, тўйга Алпомишнинг кетиб бораётган
^ери: $-

Таёғини судраб «Қултой» боради.

Худо насиб килса анинг уйини,
Мен кўрайин Барчин сулув бўйини,
Томоша килайин ёрим тўйини.
Ким билади «Қултой қулнинг» ўйини,
Қизиқ
X 10 х1Г
Х, бўлар
KJ у J L d ^ J қилиб
1\ж1J 1гIKJ ётган
11a n тўйини,
1j xlxinxl I
х^ Борсак бўлар у ерларда ўйини.
Т
V Бу сўзни айтиб «Култой» боради,
Қизу жувон бари йўлга тўлади,
Хотинларман бирга кетиб боради.
Кўп хотинлар дастархонин орқалаб,
Йўлда «Култой» билан ҳамроҳ бўлади,
«Култой» қулга кўп миннатдор бўлади,
Аламжон йўл тўйхонанинг ораси,
Хом семиз хотинлар чарчаб қолади:
— Бобо, хизмат қилсанг қандай бўлади.
Яхши хотин йўлиқсин деб дуо қилайик,
Дастархонни биз орқангга солайик.
Бобожон, кўтаргин салт бўп юрайик,
Сизман йўлдош бўлиб тўйга борайик,
Миннатдор бўп жуда дуо қилайик.
Қариганда адрас-кимхоб кийсин, деб
Ҳакдан келган ишга бўйнин эйсин, деб,
Бобомнинг душмани ўтдай куйсин, деб
Жамъи хотин чувлаб дуо қилайик,
Киндиккинанг иссиқ ерга тейсин, деб.
V 1
Бу сўздайтиб кўп миннатдор бўлади,
r Хотинлар « Қултой»нинг ақлин олади,
Дастархоннинг барин йиғиб ул замон,
«Қултой» қулнинг орқасига солади,
Кебанакка йиғиб ани кўтариб,
Хотинларман бирга-бирга боради.
>z Хотинларман ҳангома қип йўл тортди,

335
 Бирор майдон ияриб қичаб кетди.
Рўпарай хотинлар ней ии қолади,
«Қултой» шундай хўп ҳаллослаб юради,
Югуриб-елиб, ҳарчанд қичаб кўради,
Анғишлаб бу «Қултой» кетиб боради.
Кўринг энди «Қултойди»,
Неча қирлардан ошди, >/•
«Қултойдан» тоза адашди,
Етолмай хотинлар жуда қарғашди.
Худой урди «Қултойди»,
Икки энаги бултайди,
Йиғлатган Маларойди,
Еб келган у ерда қурутман мойди,
Бу хотинлар ҳеч қорасин кўрмайди,
Қайтиб қуруқ борамиз деб ўйлайди.
Шу ойнасда «Қултой» қичаб боради,
Неча қирдан нари хотинлар қолади,
«Қултой» бораётиб шундай қаради,
Бир поданинг ётоғини кўради,
Чашманинг бўйнига бориб қолади,
Энди бориб «Қултой» шунда қўнади,
Дастархонни «Қултой» очиб кўради.
>У Тўйга қилган бари қатлама, қуймоқ —
Барисини ейиб адо қилади.
Х^" «Қултой» қулдан бўғирсоқ ҳам қолмади. >/■
1 * *t*
Товокда бор нимарсаларнинг барини еб, қурутиб, дастархон,
Х^товоқ қолди. Лодачининг қилган тезагидан олиб келиб, ўзлари- ,
никидай қилиб товоққа солиб, кўпига кўп, озига оз ўраб, қадим f
^ орқасига солганда қандай бўлса, шундай қилиб, барини қатор-V
•^'Лаштириб, ўзи кетди жўнаб.
Хотинлар гоҳ қайтар бўлиб, гоҳ борар бўлиб, шул чашманинг
-' бўйнигачай келди, дастархон, товоқларини кўриб, бобосини дуоЧ»
қилиб қолди: — Илойим бир яхши семиз кампир йўлиқсин, т
бизни уялмасин, деб шу ерга қўйиб кетибди, деб чашмадан сув '
"Х^ичиб, ҳар қайсиси ўз товоғини олиб, қадимгидай бошига қ ў й и б ,\г
^ . б у булоқнинг сувидан ирғиб ўтаётиб эди, бирови қаттиқроқ *f*
ирғидими, таре этиб дастархондан тезак тушиб қолди. Бу хотин-"
Х^нинг дастархонидан тезак тушганини кўриб, ўзга хотинлар айт-ч^
*(* ди: — Бунинг кундоши бор-да, тўйга бориб, дастархондан таппи -j*
У ч иқ иб, шарманда бўлсин, деб қўшиб ўраган-да. Бир хотин: «Биз-" ;
>Уники ҳам таппи бўлиб юрмасин», деб очиб кўрди, очиб кўрса,.^.-
т бариники таппи. «Қултой»ни қарғаб, саросима бўлиб, товоқлар- ч-
'^ н и қайтарда олиб кетамиз, деб ариқнинг ёқасига кўмиб, дастар-
>у-хонларни кўйлакнинг ичидан белига бойлаб: «Тўйга қуруқ ке-^р
-j- либсизлар деган одам бўлса, «Култой» шундай қилди, деб айта- s-
гмиз», — деб (йўлга тушди).

336
Г-)->>->л>^> > ь>ь> Ь»>> » » >1-Ч-
Энди булар ҳам тўйга бора берсин, эндиги гап боғонағи
Б ойчиборни миниб кетган кў ҳ н а Қ ултойдан. Қ ултой Бойчиборни
миниб, тўйга борди. Б о р са, У лтонтоз А лпомиш нинг бор вақтига .
таассиб солган, Б арчинга б ахм ал ўтов тикиб берган, ҳар ким
улоқни олиб бориб солса, Барчинн инг бахм ал ўтовига олиб * f*
> бориб солади. Ш унча Бойчиборни калта қантариб, отнинг сояси-
га таш лаб: — Қ у л л ар , улоғингни чиқар, — деб ёнбош лаб, қ у л ~ ^ г
л ар у л о қ чиқарди, қу л л ар н и н г тўйига аралаш иб, Қ ултойнинг
x. r кўп кари чопиб ётгандаги сўзи:
r
■v
■V

О ш и қ ф аҳм и оқш ом кеча,

Ҳ олин билм айди бир неча,
Й иғилиш ган сатта норча,
К ўпкарини чопиб ётир
Ўн икки мингча бойвачча,
С анаб кўрган одам йўкдир,
'V Т ахм инан ўн икки мингча,
r (У ст)-у сти га таш лаб турур
Кўсам сар ка, олапоча.
К ўринг энди Қ ултой м ардди, ^
Ч ибор отга қамчи чатди,
У рган қамчи симдай ботди,
Й иғинни қ о қ ёриб кетди, ^
Й иғин-тўдани нуратди,
Бу бобонг қилди ғайратди,
Н е одам лар ҳайрон қопти,
У лоқни олиб ж ўн аб кетди,
Б о л ал ар , ҳисоб бўлдим и, деб
Ч анғароқц ан таш лаб қайтди.
М ундай кунда кўнглин хуш лаб,
У рди қам чинни қулочлаб,
Бойчибор борди анғиш лаб,
Б оз устига у л о қ таш лаб.
Х аққа етгай айтган доди,
У лтонтознинг ж и йрон оти
У лоқни олиб ж ўнай берди,
Қ ултой ф ақ и р бошин бурди,
Бойчиборга қамчи урди.
■1 - Ж а п с бўлиб ёнбош дан етди,
У ш лади кейинги путди,
^ У занги таш лаб беркитди,
Ёнбош туш иб бирни тортди,
У лтонтознинг ж ийрон ОТИН
^ Ўмма қип нуратиб кетди,
Ж ам ъ и қу л л ар йиғилиб етди.
М еҳмон, қайдан келасан, деб,

337
 Нима уруғ бўласан, деб,
Буйтиб чопма, ўласан, деб,
Кечга солим оласан, деб,
Бекнинг отин сен йиқитдинг,
Қариганда ўласан, деб,
Зўрнинг тўйин биласан, деб,
Бундай ишни қиласан, деб
Чопди Култойнинг улоғин.
Душманлар мени билсин, деб,
Солганим соврин бўлсин, деб
Дамба-дамда улоқ ташлар,
Маррага етиб қайтарар.
Чатоқлашиб юру Култой,
Ҳеч солим бермайди қуллар.
Култой отини буради,
Йиғинда суриб юради,
Қулларман тараф бўлади.
Ултонни парной қилмади,
Сира кўзига илмади,
Чатоғин Култой қўймади.
V Дамба-дам улоқни олар, ^
Култой узанги қайтарар,
Ўласан деди кўп қуллар.
Култой кўпкарида донгдор,
Ости га мингани тулпор,
Тир келолмайди одамлар,
Улокдолиб Култой кетар,
Юлдуздай бўп оқиб ўтар,
Ҳеч ким қўл сололмай кетар,
Култой шундай иш кўрсатар,
Бир нечалар ҳайрон қолар.
Устида яхши либослар,
Гап қиб ётади одамлар:
«Кайси элдан келган бу чол,
Остидаги оти тулпор,
Чол ҳам бўлса кўп зўрабор,
Кўп чатоқ қилади қуллар,
Нарвой қилмайди баччағар».
Култой йиғинда шағалмас,
Айтганини қилмай қўймас,
Гапирганман қулоқ солмас,
Гап деганни кўнглига олмас.
Бойчиборга қамчи урди,
Алпомиш келгани шулди(р),
Култой ай-ҳайлаб маст бўлди,
Кўп улоқни Култой олди,

338
 Хеч ким буни билм ай қолди.
Й иғинда ўзар Бойчибор,
У стида К ултой зўрабор,
А й-ҳайлаб чиқарди номдор.

^ < -f< 4 4
Г
^ Б ах м ал ўтовга улоқни таш лаб, қайтган вақтида орт-сиртидан
Бойчиборни кўриб, Б арчин таниб, Ёдгор ўғлига қараб , бир сўз
айтиб турган экан:
■V

I< 4 < 4 < 4 < 4 < <

М ен йиғлайман яр атган га зори-зор,
Н е қи л са, ҳукм и бор қудратли ж аббор,
Т ўйхон ага отанг келгандир, Ёдгор.
С увда бўлар сулув ўтнинг суйруги,
Б и з билан бўларм и ҳ ақн инг буйруғи,
Ч ўлтон глаб кўринди Ч ибор қуйруғи.
Ғамли бўмай оҳу ф иғон этмайди,
Ёби от туёкдан отган турпоғи
С и ра ҳам бир чатанидан ўтмайди,
Боғонада бир Ч ибор от кеп эди,
>z Уй гирдидан, болам , тўзанг кетмайди.
T Т ўйхон ага, болам , отанг к е л га н д и (р ),
Ким ях ш и , ким ёмон, англаб б и л ган д и (р ),
И нш оолло, кўр ар м и з ш ундай полвонди.
М ард йигит м айдонга ки р са ж еллидир,
Т ўқай да йўлбарснинг изи беллидир.
О танг йўлбарс, тўйхонада ю ргандир,
Ким яхш и , ким ёмон, англаб билгандир,
Д ўсту д уш м анларни синаб кўргандир,
О танг ш уйтиб билдирм айин ю ргандир,
К аш ал ю ртга кетган отанг келгандир.
Х азон б ўлса боғда гул лар сўлгандир,
Б у ўчган чироғим ёниб қолгандир,
М ен билувда душ м ан қу л л ар ўлгандир,
Б олам , элга қай сар отанг келгандир,
О танг келиб оти м унда ю ргандир,
Ҳ озир ўзин билдирм айин тургандир.
Кепти Қ ал м о қ элдан соғу салом ат,
Б и лм аган лар қи лар эди маломат,
Д уш м ан кўрса энди солар қиёмат,
Б ек отанг келибди соғу салом ат.

Б у сўзни энасидан эш итиб, Ёдгор: — Бу қул л ари н и н г бир

, ж он ига тегайин, агар отамнинг келгани рост бўлса, қ ул л арн и
\г ў л д и р а й и н , ётган вақтида ҳам ин гранса, айириб олади, агар
1 отамнинг келгани ёлғон бўлса, 6 у қу л л ар д ан бундай зулм кўриб
'ю рган ча, ўлганим ҳам ўнгғай келади, — деди. Ш унда кўнглини

339
 У) У) Ь ^ - b v

>
хуш лаб, бир қайқи таёқни қўли га уш лаб, қ у л л арн и н г кўп карига
таш лаб ётган сар кал ар и н и қувиб, четга чиқари б кетди. С аркан и
қувиб бораётиб эди, А лпомиш Қ ултой суратли бўлиб келаётиб
эди, олдидан чиқа кетди, Ё дгорни кўриб, бир сўз айтиб турган
экан:
Б аҳ о р д а очилган боғнинг гулисан,
Сен ҳам бир-бировнинг ж он и-дилисан,
С ар ка ҳайдаган болам , ким нинг улисан?

»
Бу эл л а р д а қайси уруғдан бўласан,
С ар ка ҳайдаб, болам , қай да борасан?

Ь » ->
Ж ам о л и н г ўхш атдим осмонда ойга,
Ўзингни м енгзайм ан бўз қарчиғайга,
Қ ош ингни ўхш атдим эгилган ёйга,

Ь>Ь>Ь>Ь>^>
Ў зингни м енгзайман минг қўйли бойга,
Бойвачча сиф атли м ким нинг ўғлисан?
Бино бўлдинг қайси гавҳар донадин,
Сендай ф а р за н д бино бўлм ас энадин,
П арвоз қилди нг қайси м азгилхонадин,
Б ал ан д п арвоз қўзим , ким нинг ўғлисан?
Ш ундай бўлди менга ҳақн инг ф арм он и,
Сени туққан ларн и н г борми арм они,
Сени кўриб кетди бобонг дарм они,
Н аслинг одам десам , беҳиш т ғилмони,
^ Ғилмон сиф ат болам , ким нинг ўғлисан?
Қ ариганда худо дейм ан, ж и лай м ан,
К ўз юборти атроф и м а қарайм ан,
А влоди-аж додинг сендан сўрайм ан,
Х абар бергин, болам , ким нинг ўғлисан?
Қ ийғир деган қуш ў л ту р ар қи яда,
Н е кўриб кечирдинг ф оний дунёда,
Т ар зи н г кўрса, ш оҳлар ю рар пиёда,
^ Ғайратинг бор Рустам дан ҳам зиёда,
Қ айсар си ф ат болам , ким нинг ўғлисан?

vz1 Б у сўзни эш итиб, Ёдгорнинг кўнгли бузилиб, бу сўзни айтиб

•f*турган экан:

Ж а ф о л а р га туш ган танда ж он эдинг,

Қ ул ичинда м еҳрибоним сен эдинг,
Сен ҳам мени унутдингм и, бобож он?
Тоғу тош нинг бошин чалган тум ан-а,
М ендай сағир-ш ўрга о хир зам он-а,
Бек отам К аш алга кетган вақтинда,
Э нам нинг бўйида қопм ан гумона,
Сен ҳам мени унутдингм и, бобож он?
Б аҳ о р д а очилган боғнинг гулим ан,

340
 Мен ҳам бир-бировнинг жони-дилиман,
Сен ҳам мени унутдингми, бобожон,
Кашал кетган Алпомишнинг улиман.
хг
1 * 1*

Бу сўздайтиб сағир Ёдгор қаради,

Кўпкаридан икки отли келади,
Келаётган отлиларни кўради,
Кўнгли бузилиб Едгор йиғлади.
Армон билан ўлдим, ғаминг е, деди,
Қаддингдан, бобожон, берман ке, деди,
Сағир Ёдгор бобосига не деди:
■*Р Бобо, раҳбар бўлгин мендай гўдакка,
Мени олгин, бобожон, кебанакка,
Мени берма бу икки бадиракка.
Гап эшитгин, бобо, айтган тилимдан,
Кариганда ҳазар қилма ўлимдан,
Жон бобожон, мени берма қўлингдан,
Айириб қол муна икки қулингдан.
Жон бобожон, мени берсанг қўлингдан,
Бу бадбахтлар қилар менинг ишимни,
Кўздан тўкар бунда сел об ёшимни,
Зулм билан кесар қуллар бошимни,
Ғазаб билан дорга тортар лошимни,
Ўрни ўчиб қолар Алпомишингни,
Жон бобожон, мени берма қўлингдан.
Бу сўздайтиб сағир Ёдгор туради,
Кўпкаридан икки отли келади.
Сиёсатман бу Ёдгор га етишди,
Бу сағир Ёдгорнинг ақили шошди,
— Бобо, — деди,
«Култой» қулнинг белбоғига тармашди.
Аччиғи кеп улар отидан тушди,
Бу энағар оша ҳаддидан ошди,
Бизлар билан бу бекликка талашди,
Куллар келиб Ёдгор билан ушлашди.
Хазон бўлиб боғда гуллар сўлибди,
Олло бунинг ақли-ҳушин олибди,
>Z
Ажал етиб, паймонаси тўлибди.
Zr
Фарзанд-да, кўриб «Қултой»да тобу тоқат қолмади, қулларга
туриб айтди: — Мунинг ҳам бир замонда отаси бор эди, худо
қилди, етим бўлди, етим билан сағирни ура берармикан? Мунғ
л /қ ў й , ўз вақти хушлигингни кўр, — деб би.мгидан ушлаб т у р д и .Т
Алп-да, панжаси билагини янчиб бораяпти, кўзи ёшга тўлиб,
билагини айириб ололмай ётибди. *Қултой»нинг кўнглига кел-х^-

341
4 г » : > > > : >:■ » > » : >: >: >
ди: «Мабода зўрлигимдан англаб юрмасин», — деб билагини V
бўшатди, булар ҳам минди бедов отди, икковига икки саркани
ўнгартди. «Одам одамни синаб бўлмайди экан, «Қултой»нинг
зўрлиги ҳар кимсача бор экан», деб жўнаб кетди. «Бобосига»
қараб, Ёдгор бу сўзни айтди:

Гап эшитгин, бобо, айтган тилимдан,

Ҳазар қилмадинг-ку, бобо, ўлимдан,
Айириб қолгансан икки қулингдан,
Култой бўлсанг,
Мундай ишлар келмас эди қўлингдан.
Кашал кетган менинг отам бўлмагин,
Отам бўлсанг, менга ҳилла қилмагин.
Баланд тоғнинг бошин чалганди туман,
Худойим сақлагай бандани омон,
Ёмон кунда менга бўлдинг меҳрибон,
Отам дедим, сендан қилдим мен гумон,
Отам бўлсанг, менга ҳилла қилмагин,
Яхшилик кўр, ёмонликни кўрмагин,
Кўп яшагин, кўп йилгача ўлмагин,
Душманга билдириб, сиринг бермагин,
Отам бўлсанг, менга ҳилла қилмагин.
Олдингда жиланиб мендай фарзандинг,
Бошимда кўп ғаму кулфатим,
Култойга келмайди, бобо, жасадинг,
Асқар тоғни отқудай бор ғайратинг,
Ҳар кимсача бордир бул ҳукуматинг,
Кашал кетган менинг отам бўлмагин.
Тўкарман кўзимдан селоб ёшимни,
Бобо, бежой билдим қилган ишингни,
Сен эшитгин йиғлаган нолишимни.
Кашал кетган менинг отам бўлмагин,
Отам бўлсанг, мени хафа қилмагин,
Билмамиш бўп, ота, бунда турмагин.
Г
Бу сўзни эшитиб, «бобоси» ҳам Ёдгорга қараб, бир сўз айтибх^
"Хгтурган экан:
г 'if
Кўздан ёшим мунчоқ-мунчоқ тизилди,
Устихон эмраниб, бағрим эзилди,
Хафа қилдим, қайтай, сендай кўзимди,
Отам дема, менинг кўнглим бузилди.
Ҳақ таоло мени қилган саргардон,
Ғамли ыулга эгам бўлсин меҳрибон,
Отам дбб бобонгни айтма, Ёдгоржон,
Отангнинг мазгили қоронғу зиндон,
Отанг эмас, болам, Култой бобонгман.

342
 Е ш лик қилиб хаелингни булм агин,
Л одон кўн гли нг ҳ ар бир йўлга солм агин,
О там деб бобонгдан гумон қилм агин.
О танг К аш ал ю ртда ғариб қолгандир,
Қ ал м о қл ар қўли да зиндон бўлгандир,
О танг қай да, ғарибли кда қолгандир,
Қ ал м о қл ар ю ртида отанг ўлганди р,
Л одон болам мендан гумон қи лган ди р,
О там десанг, кўнглим а гап келгандир.
Ў либ кетган отанг қайдан келади,
К ултой бобонг қандай отанг бўлади.
Г Қ ариганм ан, болам , қаддим букилиб,
О ҳ тортганда кў зда ёшим тўкилиб,
О танг кетган ош а ю ртга
Б илм айм ан қандай бўлиб,
С ендай лодон болам бул гумон қилиб.
О танг б ўлса, сенга раҳ бар бўлмайми,
Сени суйиб бу бағрига олм айм и,
У л кўтариб тўйхонага бормайми,
Э р кип ётган Б арчин гулни кўрмайми,
Д уш м ан ку л л ар бундай тўйда ўлмайми?!
Б ек отангни қал м о қ айлаган зиндон,
Ч ири б ўлган қал м о қ ю ртда саргардон,
О танг ҳам ҳаддили ж уд а 3 vp полвон,
О там деб сен гумон қи лм а, Ё дгорж он.
О там десанг, отанг ёдима келар,
К ўҳнарган д ар д л ар и м янгирар,
О там деб гапирм а, сағир Ёдгор.
4* 'V
Б у сўзни эш итиб: «М ен хам билмайман экан. К ултой бобом-' ^
нинг адап товур кучи бор экан. М унинг билан овлокда бир сирла- ‘f*
ш иб кўрай ин, қандай бўлса, энамни берм айм ан, У лтонтозга ўзим
қ а н ч а ч а т о қ қ и л и б ёти б м ан , м ун и н г б ир к ў н гл и н и б и л и б
қўяй и н » , — деб бу сўзни айтаётган экан:
4*
О ҳ урганда кўзда ёшим бўлар сел,
С ирлаш айин , жоним бобо, берман кел
У лтонтоз дер билм аганим б илди рди ,
Х анж ар урм ай, бағрим қон а тўлдирди,
S '
Н ечовларни айтганига кўндирди.
Қ ан ч а қўйни, қанча сўқим с ў я д и ,
Беваю бечора қолм ай тўяди,
Б у о рада ўттиз кунча бўлибди,
Гул энам а узм ай совчи қўяди.
Асли ўзим добонбийлик тўрам ан,
Гул энам ни қан дай бунга берам ан,
Гул энамни У лтонтозга берган сўнг,

343
 3-^ >"Ч-
H e бет билан Қ ўнғирот элд а ю раман?!
С олм а ю рагима доғу алам ни,
Х аф а қилм а, бобо, мендай болангни,
У лтонтозга қандай берай энамни.
У лтонтоз зўрлигин м аълум қилади,
У зилм ай энам а одам келади,
Энам қабул қи лм ай , ўрл аб туради,
Х амма қулн инг сўзин м аъқул қилади,
Энам кўнм ай, ж уд а ў р л аб туради,
Ҳ исоб бергин, бобо, қандай бўлади?
Т Y
Бу сўзни эш итиб, «бобоси» бир сўз деган экан: jL
Г
У лтонтоздир Қ ўнғирот эл д а зўрабор,
М уни билан ҳеч ким бўлм ас б аробар, ^
А нглагин албатта, болам , м уҳрдор,
М уҳрдорм ан ў р л аш м акли к не д ар к о р ?
X*- С олм а ю рагингга доғу алам ни,
К унинг учун берасан-да энангни.
М ен билам ан добонбийлик тўрасан,
К унинг учун ш ул энангни берасан,
Ш ул энангни У лтонтозга берм асанг,
Б и лги н, болам , қийнов______________
билан ўласан.
М ундайғачоқ, қўзим , лодон бўлм агин,
>л
У лтонбекм ан кўп ўрлаш и б ю рмагин,
У лтоннинг қўли да ғариб ўлм агин,
Берм айм ан, деб си ра айта кўрм агин.
>Z"
Би ласан У лтонтоз эл га т ў р а д и (р ),
Ҳ укуми ҳам м ага м аълум бўлади,
З ў р л и к билан шу энангни олади,
С ағирсан, қўли нгдан ним а келади,
У лтоннинг сўзига ҳам м а кўнади, Г
'V '
Кўпдан чиққан одам аҳ м о қ бўлади.
У У лтонтоз билгин энди айдаҳор,
"V Зарбидан титрайди Бойсиндай эл л ар ,
Т ақал қилм ай сен энангни беракўр.
М еҳрибон бўп У лтон ақлин ола бер,
Қ авати да бирга беклик қи ла бер,
Н им а деса, айтганига кўна бер,
С енга айтган насиҳатим ш ул бўлар.
Сен бузм агин, энанг қи л ар ихтиёр, й
Энангни ҳам ш унга тегмаги даркор.
Қ ўнғи рот эл д а унаб турган одам лар,
К атта-кичик, бари бу сўзни билар,
Э нанг У лтонтозга тегса, тинч бўлар.
Б и р чеккаси сенда ҳам бор ихтиёр.

344
 Б у сўзни эш итиб, Ё дгор бир сўз айтиб турган экан:

& пар дл и қул дардим ни ким га ераиин,

Д •• “ ^
Ҳ асратим дан элдан эл ахтарай ин,
Гул энам ни У лтонтозга берганча,
У
•7 лтонтознинг
vi 1 u r i 1v ju iiM iii қийновинда ўлайин,
r v ririiiW D M ii/j.a у jia x in n ,
Xan
Ҳ ар на бўлсам бЎлгам., жоним бобо. бЎлайин.
бобо, бўлайин,
t* Ў лганим ча тўйни бузи б кўрайин,
Гар қўлим дан келса, ўрл аб турайин. >z
М ен ҳам энди берм айм анда тураман, >z
Бош им ни кесганча ўрл аб кўрам ан,
sf Ж он им борида У лтонтозни дем айман,
Айтган сўзин қулоғим га олм айм ан.
М ен ҳам си ра билганим дан қолм айм ан. ^
М ен ҳам қайтай, ҳали ёш лик қилам ан,
С ағирлигим яратган д ан кўрам ан,
А ж ал етса, ахир бир кун ўлам ан,
М ен энам ни қандай бунга бераман.
М ай ли У лтон кўздан тўксин ёш имни,
З ў р л и к қи л са, кессин тандан бош имни,
Й иғлатсин элим да қариндош им ни,
З ў р бўлса, қилағўйсин иш имни. $
Ў лдирм аса, мен берм айм ан энамни,
Бош им кесиб, д о р га тортсин танамни.
У лтон ж уда бизга изза беради,
К ўрм аган ку н л ар н и менга солади,
Ҳ озир билдим , ю ртга эга бўлади,
С ағир деб баччағар қачон кўнглим сўради,
Б и зни ж уд а ерман яксон қилади.
У б изларни одам сонда кўрм ади,
Ғ ариб деб ҳолим ни сира билмади,
Н о касл и к қи лди -да, писанд илм ади,
Я хш и қараб, бизга назар солм ади,
^ Баччағарни нг катталиги қолм ади,
Ё дигорнинг кўнглидагин билм ади.
хЛ" г
"V
Ш унда Ё дгордан бу сўзни эш итиб: — Б ар ак ал л а , ўғлим ,
*t* энадан бўлсанг, ш ундай бўл, — деди. — М ен ҳам қўйдан келаё- v '
' тирм ан, мен ҳам шу баччағарнинг тўйига борайин, қ ў л и м д а н ,
келганча бузиб кўрай ин, деб келаётирм ан, сен нораста гўдак, s
7- биз ёши етган «чол», икки ёрти бирикса, бутун деган гап бор. v
Н им а б ўлса, болам , борлаш иб тўй бузм оқни «бобонгдан» кўр, ^
X - Дели. Т
Ё дгор ҳеч ким дан м ундай и л и қ сўз эш итган эмас эди, «бобо- -
Х с и д а н » бу сўзни эш итиб, ж уд а хўрозланиб, айрилм ай қолди.
«Қ ултой» туриб айтди: — И кковим из д алад ан борсак, Қ ултой .
j u билан Ёдгор ваъдалаш ган деб ю рар, сен кўпкари тараф д ан бор,">#"

345
 мен тўйхона та р аф д а н б орай ин, ҳам м а в ақт мен ч атоқ к и ­
лайин, — деб иккови икки тар аф д ан бораётир.
«К ултой» бу сузни айтиб, тўйхона т ар аф га бораётгани:

Чечан банда гапни гапга улади,

К ултойдайдан Ёдгор қувониб боради,
И ккови ваъдани ш ундай килади,
Ҳ ар на деса, айтганига кўнади.
«К ултой» ҳам бу замон бундан ж ўн ади,
Таёғи қўли да кетиб боради,
Т ўйхонага * К ултой бундан ж ўн ади,
К ўрган одам «К ултой» дейиш иб боради,
А лпомиш эканини ким билади?!
У лтонтоз хонни бориб кўрай , деб,
Қ или б ётган ш авкатини билай, деб,
Болам дейин, унинг ақлин олай, деб,
Б и лдирм айин тоза синаб кў р ай , деб,
У лтонбекка қулли бўлсин қи лай , деб
Б у сўздўйлаб «К ултой» кетиб боради.
Қ у л о к солинг сўзининг м азасига,
Ж аҳ о н титрар «К ултой» овозасига,
Ш у зам онда таёғини судираб,
Энди борди Қ ўнғи рот дарвозаси га.
Д арвозадан и чкари га киради,
К атта-кичик х ал о й и қ қа каради,
О к сут берган энасини кўради.
*r* Т
Э наси ариқнинг бўйида тўйга сўйган қўй л арн и н г қорин-ға-
Т ж оқ, ичак-чавоқ, кал л ал ар и н и тозалаб ўтирибди. Ш унда энасини
таниб, таниса ҳам таним аган киш и бўлиб: —К унтуғмуш е н га ,> <
ом онсизми? — деди. Э наси м ундай қар ад и , қ араса, К ултойни нг *f*
довуш и А лпомиш нинг довуш ига ўхш ади. Қ ултойга қараб, бу
сўзни энаси айтиб турган экан:
£ Г
Ҳой дединг банди-бўғним бўш ади,
Соғ суягим ж ой-ж ойидан бўш ади,
Д овуш гинанг А лпомиш га ўхш ади,
К ултойм ан деб, болам , мени алдам а.
Сени кўриб ичим ўтдай куяди,
Қ у вр аб кетган эм чакларим ияди.
О ҳ урганда кўздан ёшим сел бўлди,
X#- Б олам , кетганингга етти йил бўлди,
С ендан қолиб кўрган куним ш ул бўлди,
К ўз ёш има ёқаларим ҳўл бўлди,
f К ултойм ан деб, болам , мени алдам а.
К о зи л ар олдинда ш абгир нойиби,
Й игитга панд берар отнинг майиби,
1

346
 :
и д и а

У
 К елдингм и, ж он болам , элнинг сойиби?
К ум уш дандир қарчиғанинг чегаси,
О лти ндандир ки ровкани нг ёқаси,
К елдингм и, ж он болам , ю ртнинг эгаси?
Етти й и лли к бандилик заҳм ин кўрдингм и,
Ш укур қи лай , болам , озод бўлдингм и,
Т уя боққан Қ алди рғочни кўрдингми,
М унглиқнинг ҳолидан хабар олдингм и?
Бобир чўлда ш ўрли йиғлаб ю рганди,
Бир бурилиб ш ундай хабар олдингм и?
К ултой бўлиб мени алдаб турдингм и,
Ҳ ий ла билан, болам , ақлим долдингм и,
К ў р ар кўзим , омон-эсон келдингм и,
Д ўсту душ м ан, элатингни кўрдингм и?
К ултойм ан деб, болам , мени алдам а.
Сени кўриб қолм ас менинг тоқатим ,
Ё лғиз болам , сенсан менинг роҳатим ,
Қ ултой қулга ўхш ам айди келбатинг,
Ш ундай бўлди беклик қи лган элатинг,
Ё лғиз қўзим , бош имдаги давлатим .
К у л л ар менга мунча қилган зулм , деб,
Энди менинг тар очилган гулим , деб,
Ш укри ли лло, келди ж они-дилим деб,
С ўз айтам ан сени кетган улим , деб.
К ултой бўп энангга раҳ бар бўласан,
Сен менинг ҳолим ни сўраб турасан,
Ж оним болам , менга ҳ и й ла қилм агин,
Ҳ ийла қи лм а, менинг болам бўласан.
Х аф а қилм а алам кўрган энангни,
Ёнган ўтга солм а, болам , танам ни,
Сен бориб кўргайсан Б арчин санам ни,
К ултойм ан деб, болам , мени алдам а.
s- "V
"V - Бу сўзни энасидан эш итиб: — Енга, сиз миён хатанам ой бўп
қолибсиз. Алпомиш келса, А лпомиш бўп келар эди-да, наинки
К ултой бўп келса, — деди. Б у сўзни эш итиб энаси: — Н е
билайин, менинг ҳам кўзим хаста бўлиб қолган, — деди. Энаси
Y бунинг билан бир сирлаш ай ин, деб бу сўзни айтиб турган экан:
X
О ҳ урганда кўздан ёшим бўлар сел,
С ирлаш айин , ж оним қайним , берман кел.
Ж о н қайним , эш итгин айтган тилим ди,
Хеч хабари борми ёлғиз улим ди?
Д ала-даш тда сен ю расан, К ултойж он ,
А лпомиш ўлгани энди билинди.
Ё лғиз ф а р за н д оёғидан йитарм и,
Бойбўоидан тпундай д ав л ат қай тарм и,
h> h f h / 'r > r >h> h }-f )•Ь ) - ^Ь)-h ) Ь-У
348
Елриз болам бедарак бўп кетарми,
Б у н да юрти вайрон бўлиб ётарми,
Барчин келин қулга тегиб кетарм и,
Н е катталар қон лар ютиб ётарми?!
Д авлатидан адрас-ким хоб кийм асин,
Д авлатл и деб У лтонтозни суйм асин,
Қ ар и ган д а бий бобосин йиғлатиб,
Барчин келин У лтонтозга теймасин.
Сен ҳам бундан тўйхонага борасан,
Т ўйда ю риб Б арчинойни кўрасан,
М енинг сўзим унга м аълум қиласан,
Барчин гулга насиҳатни берасан.
Я хш и одам кўнар тангри иш ига,
Қ у л о қ сол енгангнинг бул нолиш ига, ^
М ен қўрқам ан У лтонтознинг зулм идан,
Б оролм айм ан Барчин келин қош ига.
Б ар и м и з суяниб бунга қолганм из,
А лпомиш ўрни га Барчин деганмиз.
Қ айси ю ртда ул А лпомиш ўлади,
Кетиб барим изни сарсон қилади,
Б у Б арч ин ҳам қўлдан кетиб боради.
Х ар на десанг, айтганингга кўндиргин, л
Х аф а қилм ай Барчинойни кулдиргин ,
Қ андай бўлса У лтонтозга тегмасин,
Ш у сўзим ни Б арчинойга билдиргин.
А йронлиқ ўтига бағрим доғлатиб,
А лпомиш деб ф и роғинда йиғлатиб,
У лтонтозни си ра қабул қилм асин.
Э лда юриб бўтадайин бўзлайди,
Қ ари ган д а у қаерни излайди?! ‘V "
А лпомиш деб ж и гар-бағрин тузлайди.
Ё лғиз улдан ж удо бўлиб қолган-да,
Б ар ч и н га суяниб ку н л ар кўрган-да,
Қ ар и ган д а улдан ж удо бўлган-да,
У лтон у ни хизм атига солган-да!
Ҳ озир У лтон элим и зга т ў р а д и (р ),
Бари м и зга кўп бир азоб беради,
З ў р л и к билан Барчинойни олади,
Барчин кетса, бобоси йиғлаб қолади,
Й и ғлаганда нима илож қилади,
Б и р облонинг қи лган ига кўнади,
Т ақд и р и га банда рози бўлади, Д*
Б у сў зл ар н и енганг айтиб туради.
Сен ҳам, билдим , бугун қўйдан келасан,
Ў з-ўзингда тўйда чалқиб ю расан,
Д еганим ни Б ар ч и р га билдирасан,
Ч ақи ри б он кўп насиҳат берасан,

349
 Барчинни сўзингга кўндирасан.
Қ айта бош дан бий бобоси ўлм асин,
Алпомиш ўлгани м аълум бўлм асин,
У лтонтозга сира ихтиёр қилм асин,
Н асиҳат қил, зўрлаганм ан кўнм асин.
Б обосининг етагида бўлади,
Х изм ат қилиб бийнинг кўнглин олади,
Б арчинни ҳам зў р л аб йўлга солади.
■ ^
«К ултой» бу сўзни эшитиб: — Енга, иш ингиз бўлм асин, йўли- *t*
қи б уни ўзим с о зл а й м а н , — д ед и . — Қ а д р д о н с а н -д а , со зл ай
кўр, деб энаси ҳам тайинлаб қолди. Т ўйхон ага ўтиб борди, У л­
тонтозни кўрди. У лтонтоз тахт устида ўтирибди. О таси Бойбўри
султон хизм ат қилиб, эгнида қ о р а меш, туйда сув таш иб турибди.
"V Бир нечалар хуш ом адга Бойбўрини У лтонтозга ёмон етказиб, сув-
л и к меши билан койиб-сўкиб, ғиж иб турибди. Буни «К ултой» кў-
риб, У лтонтозга насиҳат бериб, бу сўзни айтиб турибди:
•w ‘t*
У стингга кийганинг яш и л кўк бўлар,
П одш олар бўш атган хурм а тўп бўлар,
Ҳ ар ў л кад а сендай беклар кўп бўлар,
О тасини урган ф а р за н д оқ бўлар,
У рм а дейман Бойбўридай бийингни.
Қ ари ган д а гангитмагин бош ини,
К ўздан тўкм а мунинг селоб ёш ини,
Азоб берм а бундай катта киш ини,
Э йнига ортибсан сувли меш ини,
Х удо олган полвон Алпомиш ини.
Қ ари ган д а қилган экан хизм атди,
К ўҳна бийга таъзи р берм ак у я т д и (р ),
С абил қилган м уна Бойсин элатди. ><
П олвони К аш алда ўлиб ҳам кетди.
Қ ари ган д а ш уйтиб қи лди хизм атди,
К ари ган д а йиғлатм а валлом атди,
Г
К ари ган д а хизм атингни қилади,
Азоб берсанг, ҳам м а сенга кулади,
О тасини урган қан дай бўлади.
Қ о р а ' бўлибди-ку, сенга хизм аткор,
Бир нечалар ўз ҳолидан бехабар,
Б унга азоб берм аклигинг не д ак рор,
«К ултой» қулн инг айтган сўзи ш ул бўлар,
Я хш и сўзм ан буни бил м акл и к д ар к о р ,
Ў ғлидан айри ли б бўпти х о р у зор.
'V f*
'V
Г ------------------------ y
1 К арол.

350
 Бу сўзни У лтонтозга айтиб, отасига қараб ҳам бир сўз айтиб
турган экан:

М ирзам сан, эш итгин айтган сўзимди,

Кўп еб эдим мен ҳам сенинг тузингди,
Сен тургин, менга хизм ат л о зи м д и (р ),
Х удо олган сенинг полвон қўзингди,
К ар и ган д а хизм ат қилган ў зи н гд и (р ).
С енга сўз айтади Қ ултойдай ночор,
М ен турган да, С изга хизм ат не д арк ор,
Қ улин гм ан-да, мен бўлайин хизм аткор,
К ултой қулн инг эътиқоди ш ул бўлар,
М ирзам сан, м еш ингни бергин, кўтарай.
К ўтарган меш ингни сендан тилайин,
Б у азобдан сени хал ос килайин.
Кўп еганм ан, тузингдоқлаб турайин,
Т ўйхон ага мен кўтариб борайин,
С енинг учун ўзим хизм ат қилайин.
А зам ат м ард эдинг, бўлгансан ночор,
С увли меш инг менга берм оғинг даркор,
К ар и ган д а абгор қи лган ди ку л л ар,
К ар тай ган да беж ой қипти хизм аткор.
Я на баҳор б ўлса очилар гу л лар ,
Гулистонда маст бўп сайрар б улбуллар,
Б у л у тл ар маст (б ў л с а ), чалқийди қўл л ар,
С енинг учун мен бўлайин хизм аткор.
М ен ҳам Қ ултойидим , холим билайин,
К ар и ган д а сенинг кўнглинг сўрайин,
М еш ни бергин, мен кўтариб ю райин.
Т ўйхон ага ўзим элтиб берайин.
Ю рагингда бордир алам ли дардинг,
Ю ртдан кетган бир суянган ф ар зан ди н г,
С ени кўриб қолм ади-ку тоқатим ,
Сен тургин, бўлсин менинг хизм атим ,
К ар и ган д а ш ундай бўпти меҳнатинг.

■ \r Б у сўзни эш итиб, Бойбўри ҳам « Қ у л то й » га қараб, бу сўзни

айтиб турган экан:
«С
Ф а л ак н и н г гардиш и, облонинг иши,
О блон инг иш ига кўнм айм и киш и,
Ҳ ақ деб чиқар, ғам ли қулн инг довуш и,
Э йним а ортилган бу сувли меши.
Х удонинг тақдири ш ундай бўлади,
Н им а қи л са, банда бунда кўнади,
К ўнм аганда, нима илож қи лади,
Сендай КУ-чтой келиб мешни сўради.
> ь > f-> f > f

351
 г >> > ь ^ ^ ^ ь > > У ь^.
К ар и ган д а мен билм аим ан иш им ни, ^
Ш ум ф а л а к гангитди ази з бош имни,
С енга берсам мен ҳам сувли меш имни,
Турган к у л л ар менга таъ зи р беради.
■V
Азоб бериб, балки мени уради,
Б и р нечалар аҳволим а кулади,
А зали такдирим ш ундай б ў л а д и .
>z Қ ўйгин, К ултой, ўзим қилай хизм атди,
£ Ё лғиз ф ар за н д ўз оёғидан йитди,
С уйганин оп эди, ул й ўқ бўп кетди.
f\\T Tltxf\ Қ ултой,
Раҳбар бўлиб, Г Т 'Т П Г Л
қилм а хизм атди.
X /T -t ПХуС Cl V 1 Л П ХД О 'У ГТЫ

£ Х удо солди бизга бундай кул ф атд и ,

Х озир биздан қайтган қан ча давлатди $
О ҳ, урганда кў зда ёшим сел бўлди, r
х
К ўз ёш има ёқаларим ҳўл бўлди,
Н еча вақт сўрадим бек бўлиб элди,
>Л О х и р и да кўрган куним ш ул бўлди.
Қ ултой, ўз уруғим ни мендан сўрам а,
К ўпнинг бири бўлгин, менга қарам а, X
М еш ни сенга берсам , булар қўям а?!
Кетгин, К ултой, лодон кўн гли нг бўлмагин,
Ў з-ўзингдан гапни сотиб олм агин,
Кўп айналиб менинг кўнглим бўлм агин,
М ешни сўраб сен ҳам иш дан қолм агин.
х Бу сўзни эш итиб, «Қ ултой» яна бир сўз айтиб турган экан:
V
X у
'V Ч ечанликдан гапни гапга улайин,
Г К ўнгилда борини айиб турайин,
М еш ингни бер, бу қ у л л ар н и синайин, X
Т аъ зи р берса, ўзим ж авоб берайин.
К еча-кундуз ҳ а қ қ а ф иғон этарм ан, X
Умрим ўтиб мен ҳам қўйда ётарм ан,
М еҳнат қилиб юриб бунда етарм ан,
Т аъ зир берса, ўзим ж авоб айтарм ан.
А ҳволингни кўриб кўнглим бузилди,
Д ийда гирён бўлиб бағрим эзилди,
Ш у сўзл ар га ж авоб айтмай не бўлди?!
Бу сўздайтиб мешни энди тилади, X
Бойбўри ин ж илиб базўр кўнади,
Билм айди бу к у л л ар қандай килади,
Қ ултой қўйм ай м иннатдор бўп сўради,
Н оилож ўйлани б меш ни беради.
Ш у зам онда «К ултон» кўнглин хуш лади, х
>р- И кки қў л л аб энди мешни уш лади,
У мешни эйнига қокиб таш лади.
Бу мешни кўтариб «К ултой» ж ўн ади, X

352
 Ким дўст, ким душ м анин ш уйтиб билади,
О тасига м еҳрибонлик қилади.
Т ўйхон ада хал о й и қл ар қаради,
> «К ултой» ж у д а ш ундай хизм ат қи лади, 4 #
Бойбўрининг мешин олиб келади,
Бу тўйда одам лар ra n қип туради.
« Б у «Қ ултой» га не бир бал о бўлади, *f*
Бойбўрининг мешин олиб келади.
Б екнинг сўзин наъм а-сим а қилади, >Л
Бек У лтонтоз билса, «Қ ултой» ўлади,
Ж ў н ю рмай, баччағар бундай килади,
Балони ў зига сотиб олади,
У
V Vлтон
I Ж V I I билса,
v y r i v i v t * , билганидай қилади.
С * 1 1 Ж Ж ^ Д ,С * Ж 1 Ж Ҳ Ж 1 « Ж Ж * ^4 ,Ж Ж .
■V
Б ар ч а одам ш ундай сўйлаб туради,
К ари ган д а Қ ултой айниб ўлади,
Хон кўрса, қаттиқ азоб беради».
Б ораётиб «К ултой» буни билади,
Б и л са ҳам бир билмамиш бўп боради,
"V
Э ш итм аган киш и бўлиб ж ўнади,
Т ўйхон ага энди етиб қолади.
Ғ аним лар сирини бундай ф ош лади,
Ким ғариб бўлса, кўнглини хуш лади,
Т ўйхон ага энди мешни таш лади.
Х изм аткор л ар ўртага олиб қолади,
М еш и билан кўп сув олиб боради,
О ш п азл ар қозонга сувни солади,
Х ар қайсиси ўз иши д а бўлади,
Б ал л и , бобо, дейди, савол қилади,
«К ултой» карам айди, бундан ж ўнади,
У лтонбек олдига қайтиб келади.
у т
К елиб, тўйни қ у л л у қ бўлсин қи лди . У лтонтоз қ у л л у қ бўлси-
jl! нини олиб: — Бобо, қўйдан келган экансиз, — деди. «Қ ултой» v
гтуриб айтди: — Ў ғлим , қўй да ю риб, сени тўй бераётир, А л п о -Ч
*|* миш нинг хотинини олаёти р, деб эш итдим, нима бўлса, замон ' '
ўзим изники бўлиб қолди, деб қўй да ҳам тургим келм ади. У л т о н -^ у
^ бекнинг тўйига борайин, ин қиллаб паловига тўяйин, ўнгғайи Y
♦j* келса, тўппи, рўм олини олайин, деб сола бердим. У лтонтоз ^
" ^ т у р и б айтди: Бобо, келсангиз, яхш и келибсиз, о ш п а зл а р н и н г^
". ичига боринг, бир қозонга ўт ёққич бўлинг, ош нинг кўтини-
*4 » бетини еб, хўб қорнингизни тўйғизиб олинг.
«К ултой» туриб ж ўн аб кетди. О ш п азларн и н г ичига оралаб Т
’.кетди. Қ и р қ ош паз қ и р қ қозонни осиб ош ни пиш ириб ётибди. .r
Y X a p йигитлар ўт ёққич бўлиб турибди. «Қ ултой» ҳар қайсига
Х ^тегинаётибди . Бобо, сенга бир ran бўлдим и? — деса, — Зам он ^
"1*.ўзимизники бўп қолди, — дейди. Бир йигитнинг елкасидан олди,
олиб туриб ерга бир урди. — М ен ним а қилдим , — деб энтикибч
 г >М ^b*f
қолди. — Ў ғлимнинг тўйида ўзим ўт ёқам ан, — деб сириқни
қўли га олди. Бир қозонга ўт ёққич бўлди. Ҳ ам ма ош ни пиш ир-
мак билан бўлиб ётди. Б у л бу ёққа ўтди, у ёққа ўтди, бир қозон
ош ни пиш май туриб қуритди.
А лпомиш бор вақтида озод қилган Ф ар м о н қ у л деган қули *t*
"Ч^бор эди. К ўрди, бу қул тўйга б аковул бўлиб турибди. Бу вақ-
тида Ёдгор тўйхонани оралаб кел а берди. Б аковул кап кирн и
сермаб юборди: — Э нағар, тўйхонада сенга нима бор? К апкир *f*
•^ Ё д г о р н и н г бети-оғзига тегиб, оғзи қонаб, ч и р қи л л аб йиғлаб
қолди. М уни кўриб, «Қ ултой» баковулга қараб, бир сўз айтиб
турган экан:
"V
Ш ам ол турса, ш обирлайди ш отерак,
Ёдигорга зулм қилм а, бадирак,
Б и р иликм ан гўш тинг адо бўлами?!
А лпомиш боринда раҳбар бўлганди,
Ў йлагин отаси озод килганди.
Х азон бўлиб боғда гуллар сўлам и,
О бло сенинг ақли-ҳуш ин г олам и,
А лпомиш арвоҳин ҳурм ат қилм адинг,
Бир иликм ан гўш инг адо бўлам и?!
«Қ ул то й » қу л н и н г сўзин сен ҳам биласан,
Ё дигорга нега зулм қиласан,
П исанд қи лм ай , бунга азоб берасан,
Гўштга тўйиб, кўтарилиб турасан, V
Ёдигорни ж уд а беж ой урасан,
Б у ер д а сен бир нокасли к қиласан. ■v-
К атталикнинг иш и ш ундай бўлам и, *t*
•V
Б еҳуда етимга азоб берами,
Берган билан гўш тинг адо бўлам и?
Ёдгорнинг қўйини сўйиб оласан,
Ш унинг орқаси дан катта бўласан,
М ол эгасини сен хам нега урасан,
«Қ ултойнинг» сўзини ш ундай биласан.
Т чГ
Бу сўзни айтиб, бир катта иликни олиб, Ёдгор га уш латиб
■оборди. Ёдгор иликни қўли га уш лаб, бир ёғини оғзига тиш лаб, “f*
энасининг қош ига кетди. Бир неча девонбегилар айтди: — «К ул -
X# гой» ж уд а юртни бузди, Ё дгорнинг қўлидан иликни олиб қўйинг-
л ар. Бир нечаси айтди: — К ел-е, «Қ ултой» ҳам ўзим изнинг
каттам из-да, каттали к қи либ бир иликни олиб берди. Б и р иликни
• ^ Ё д г о р о қ еяқўйсин.
Бу сўзни эш итиб, баковулнинг хотини келиб, баковулга қа-
раб, бир сўз деб турган экан:
х Z'
С ендай бойқиш нега менман бўласан,
М ен билувда эрта чош ка ўласан,
U >>>r>>>>>v->r>> >>>>>> >v> v>y>y >>>>>> >y-J-

354
^ > > > > >y>h>h>h>b>h>y>y
■V" Ёдигорга нега зулм қиласан?
Эртан сен ҳам кўп азобни кўрасан.
Сен эшитгин мендай мунглиқ тилини, .
Нега урдинг Алпомишнинг улини? £
Танимайсан мунда келган кишини,
Ким кўтарди Бойбўрининг мешини?!
Бйлсанг қуллар берибётир ошини,
Эртан чошка кесар қулнинг бошини.
Билмай кўтарилиб, менман бўласан,
Ҳозир гўштга тўйганингни биласан,
Мен билувда эртан чошка ўласан,
Элга йўлбарс оралади, баковул.
Эртан сендай шўрли бундан ўтади,
Қилган ишинг бу олдингга қайтади,
Қўлинг бойлаб, сени ҳайдаб кетади,
Бошинг кесиб, сени дорга тортади,
Шўрли ёзган, тўғри юрсанг нетади,
Менманлигинг бу бошингга етади.
Эртан сени билганидай қилади,
Бола-чақанг ебир-есир бўлади,
Сендай менманларнинг бошин олади,
Қул битганга қиёмат бўп қолади,
Йўлбарс келиб, юртига оралади.
■V *t*
*t* Бу сўзни эшитиб, баковул ҳам бир сўз айтиб турган экан:
sf 'V '
Сен, синглиғар, ёш вақтингдан шум бўлдинг,
Алпомиш келганин қаёкдан билдинг?!
Довшингни астароқ чиқар, синглиғар, •,
Ултон шоҳим билса, сен тайин ўлдинг.
Магар билса кўздан тўкар ёшингни,
Йиғлатади қовми-қариндошингни,
Билса қилар энди сенинг ишингни,
Зулм билан Ултонбек кесар бошингни,
Укасини... Алпомишингни,
Синглиғар, астароқ чиқар довшингни.
Кўп яшасин, Ултон шоҳим ўлмасин,
Алпомиш отиман ўчсин, келмасин,
Сенинг бу сўзингни шоҳим билмасин,
Ўзи яхши, ёмонликни кўрмасин.
Агар билса, билмаганинг билдирар,
Дўст йиғлатар, душманингни кулдирар,
Ёш бошингдан тўйхонада нима бор,
Тур йўқол, синглиғар, энди уйга бор,
Ултон шоҳим билса, сени ўлдирар.
Ёш бошингдан ran етаклаб юрасан,

35 5
j H - » » » » » > y>y>h>h>h>y > h > h > ^ h > h > ^ .
Тўйхонада неча ran гапирасан,
Синглиғар, сен бир балони қиласан,
Билиб қолса, Ултонбекдан ўласан,
Ўлган Алпомишни оғзингга оласан.
Билса агар, ўтга солиб куйдирар,
Оғзингга қўрғошинлар қуйдирар,
Алпомиш деб гапирса, ўлдирар,
Бу гаплардан сен, синглиғар, бехабар.
Йўқ гапни бор қилиб олиб келасан,
Йўқолгин қошимдан, нима қиласан,
Неча сўзни бунда бошлаб турасан,
Юрт сўраган Ултонбекни биласан,
Кета бер, синглиғар, тайин ўласан.
Y V
Бу сўзни баковулдан эшитиб, тағи хотини бир сўз айтиб
турган экан: ■V
Г
>У
■V
Худо дейин, яратганга жилайин,
Кичикликдан ғариб қилган худойим,
Алпомиш келганин қайдан билайин. Т
Ўз элинда шоҳлик ғамин еб эди,
Бойбўрига қайсинг раҳбар бўб эдинг?
Ким кўтарди Бойбўрининг мешини,
Ул сабабдан билдим Алпомишини.
Эшитгин сен мендай мунглиқ тилидан,
Меш кўтарар келмас Қултой қўлидан,
Шуйтиб умид қилдим бийнинг улидан. *i*
Ҳеч ким билмас элга келган султонди, >#■
Ўз кўзиман билар элда душманди,
Эли-юртин шундай қилиб кўрганди(р), X#-
X#" Қултой бўлиб ҳийла билан келганди(р),
Танимайсан элда юрган полвонди.
Келибди юртига соғу саломат,
Устида бор неча турли аломат,
Эрта чошка душманларга қиёмат,
Билмадинг, элга келган азамат.
Қултой бўлиб юрган кетган полвонди(р),
Ҳозир билсанг жонсиз' бўлиб юрганди(р),
Туриб ўйла, Ултонтозинг ўлганди(р),
Бу юртнинг соҳиби етиб келганди(р),
Эртан чошка қилар бежой майдонди.
Билган душманларга бермайди омон,
Шошмай кўриб юрган, билсанг, бул султон,
Эртан чошка бўлар қоронғи туман,
X! _______________ ^4*
1 Ж осу С .

’> > > > > > > > у> у> у

356
 r4 ^ > x >
Чангалидан қуц лмайсан сен омон,
Хар ишдан Ёдгорни урганинг ёмон,
Тоқат қилиб ту'ролмайди мусулмон,
Эртан қилар бунда охират замон,
Элита саломат келган у султон.

Бу сўзни хотниидан энштиб, баковул ҳам яна бнр сўз айтиб >/•
< ^<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<

турган экан:
V
•s^
Кўзингдин тўкиЛган селоб нур бўлди,
Қултой бобонг танимайин кўр бўлдинг,
Сен, мегажин, ёш вақтингдан ўр бўлдинг,
Кетгин энди, ўладиган шўр бўлдинг.
Қора зулфинг эпшлгандир тол-тол,
Хар толига берса етмас дунё мол,
Айтган сўзга сен, синглиғар, кулоқ сол,
Магар душман келса бўлади поймол.
Ёш вақтингдан тўйхонада нима бор,
Сен ўлиб, мен бўлмайин чпқимдор,
Тур йўқол, синглиғар, энди уйга бор.
Мендайин номдорнинг кўнглин бўласан,
Кетмайсан, хали ҳам сўйлаб турасан,
Мунча сўйлаб, тўйда нима қиласан,
Кет энди, синглиғар, тайин ўласан.
Ултонбекдир Кўнғирот элда зўрабор,
Буларнинг қўлида қанча ҳам (ортлар,
НЧЧ<v£4-<4<4<4<4<4<-f<4-<4<4< <

Элнинг каттакони шундай муҳрдор,

Осилади кунда қанча гуноҳкор,
Сен гапни кўпайтма, тургин, синглиғар,
Аяб кўймас, билса, сени ўлдирар.
Аёлсан-да, бир лодонлик қилмагин,
Гап қувиб сен бу ерларда турмагин
Даркор эмас, бундай сўзни билмагин,
Уйга кетгин, ўз йўлингдан қолмагин.
Сен аёлсан, юрган битта муштипар,
Билмаса, шоҳима биров еткирар,
Тўйгарчилик, жуда одам кўп бўлар,
Эшитган сўнг сени ҳам хайдаб борар,
Пойхатхтда сенп қамаб кўп сўрар,
Ўз тилингдан бўлма энди гуноҳкор,
Кет, синглиғар, қандай бўлса, уйга бор.
i*
Бу сўзни баковул айтиб, хотинини койиб юборди.
Ёдгор энасининг олдига иликни ушлаб кулиб кириб борди.
Энаси кулиб борганини кўриб, вақти хуш бўлиб, бир сўз айтиб-[*
турган экан:
- > H 4 > f > > > > > > > Ё >> У

357
>>>>y>h>h>y > ^ > ^ > ^ - > > > : > > > > > > > > > > > 0 : :
М ен йиғладим яр атган га зори-зор,

>> > ^ > ^ > ^ > ^ » ^ > ) - > ^ > ^ > ^ >
Зори м н и эш итса қу д р атли ж аббор,
Д уогўйин г(м енм ан ), энанг м уш типар,
Н е сабабдан кулиб келдинг, Ё дигор?
Й ўқса, болам , бир л одон лик қилдингм и,
Ё бировдан бир и л и қ сўз билдингм и,
У л сабабдан лодон болам , кулдингм и?
Х аволаниб учган суқсур ш айлансин,
Х ар ерда душ м аннинг қўли бойлансин,
Ғанимнинг ичига ғам лар ж ой лан син,
Ж асад и н гд ан мендай энанг айлансин.
Н е сабабдир, кулиб келдинг, Ё дигор,
Сени кўриб менинг кўнглим бўлинар.
Қ и зл ар н и н г ичида менман ўдаға,
Қ ар чи ға қуш эркин қўнар ходага,
Б ач чалар молини ҳ айд ар подага,
Ўлим навбат етар ш оҳу гадога,
Ж асад и н гд ан мендай энанг садаға.

>>>>
Н е сабабдан кулиб келдинг, Ё дгорж он?
М ен билм айм ан, болам , кулган ўйингни,
К ўриб қувонам ан сенинг бўйингни.

r >y >y >y >y>y>h>^h>h>y >;>; >У>У>У>г

Я раш и ққа понза рўм ол ўрайм ан,
Гул тарзим сарғайиб сенга қарайм ан,
К улганингни, болам , сендан сўрайм ан.
С енинг отанг Қ ўнғи рот элда бек эди,
С енга ҳеч ким раҳ бар бўлган й ўқ эди,
Н еча йил кийганим бекнинг кўкиди,
С ендай болам си ра кулган й ў қ эди,
Азиз бош инг, болам , сарсон бўп эди,
Х ар кўрган да энанг ҳайрон қоп эди.
С енсан кў р ар кўзим , болам , м еҳрибон,
С енинг аҳволингни энанг сўраган,
Н е сабабдан кулиб келдинг, Ё дгорж он?

Бу сўзни эш итиб, Ёдгор ҳам энасига қараб, бир сўз айтиб

урган экан:

Э наж он, қу л о қ сол айтган тилим а,

Б ал к и эркин бўлдим Қ ўнғи рот элим а,
« К ултой» бобом и л и к берди қўлим а,
У л сабабдан кулиб келдим олдинга.
Н еча йилдан бери мен ҳам cap ra p дон,
Бош им дан кетгандай қай ғули туман,
К ўнглим а қўрққан дай бўлди кўп душ м ан,
«Қ ултой» бобом менга бўлди м еҳрибон.
У л баковул уриб таъ зи р беради,
Қ ар аб туриб «К ултой> бобом кўради,
> г > : > : > > > : > : - > > > > > > > : > ь > v >>> v > у > ь > у > у r

358
,.)>>>> н > ь > т > > > f >>>:• > > > ^ > ь > 5 -> m > > > * - ,.
Б аковулни койиб и зза беради,
Й иғлам а деб манглайим ни силади,
Б ар ч а одам индаёлм ай туради,
М енга гўш тли илик олиб беради,
Вақтим хуш -да, эна, кулгим келади,
Э л ичинда менга раҳбар бўлади.
М англайим ни силаб, кўнглим сўради,
Бош дан оёғимга ж у д а қаради,
«Қ ултой» бобом ш ундай иш ни қилади,
Ё дгоринг кўнгли шодмон бўлади,
Ш уйтиб вақти хуш ди, кулиб келади. >г
Х аёлим а «К ултой» бобом зўрабор,
Бобом а ботм ади-ку кўп қу л л ар ,
И ндам ади неча турган ам алдор,
Бобом «Қ ултой» ш ундай иш ларни қи лар,
М еҳрибон бўп кўп кўнглим ни кўтарар.
Болам дейди, менга р аҳ б ар л и к қи л ар,
К улганим боиси, эна, бул бўлар,
В ақти хуш ди р, кулиб келди Ёдигор.
У X
Б у сўзни Ёдгордан эш итиб, энаси бир сўз айтиб турган экан:
Г
Қ ултой бобонг ўз кунини кўролм ас,
Қ ултой бобонг сенга илик беролм ас.
Қ ултой бўлиб болам , отанг келганди,
М унгғайганда аҳволингни кўрганди,
Қ ултой бўлиб тўйхонада ю рганди,
К ўриб сенга м еҳрибонлик қилганди,
Б олам , сенга отанг илик берганди,
И нш оолло, кў р ар м и з ш ундай полвонди.
Х азон бўлса боғда гул лар сўлганди,
•V
С ўлган гулга булбул келиб қўнганди,
К аш ал ю ртга кетган отанг келганди,
Етги йил Қ алм оқд а банди бўлганди,
О м он-эсон ундан озод бўлганди,
Э ли-ю ртин ҳозир келиб кўрганди,
И н ш оолло, кў р ар м и з ш ундай полвонди.
С енинг отанг элда зўрабор эди,
Б у ю ртда белгили бир қайсар эди, >£-
■v Қ ато р и н д а чир қи лл аган нор эди,
Қ ўнғи ротда бир танҳо ш унқор эди,
Д уш м ан кўрса, оч бўридай дориди,
Ў зин билсанг, м исли айдаҳор эди,
Б олам , сенинг ш ундай отанг бор эди.
Д аврон су рар эди Бойсин элига,
Д уш м ан қи рқи б чиқолм айди йўлига,
О лм ос қилич о лар эди қўлига,
>>> 5- >>>>f>>>>> у > >.bJ*

359
- + » - » » ^ > b > t» - » - » - » > 0 > » -» -» -> b > 0 :- > ь ,
*<<<<< *<-* 0 Кон қуярди душманлар мазгилига.
Билсанг, отанг шундай зурабор эди,
Шул эрнинг боласи бул Ёдгор эди,
Неча йилдан бери элда хор эди,
Шу зўрнинг қадами бунда дориди,
Мендай энанг унга интизор эди,
Жоним болам, қайсар отанг бор эди.
Г
Бу сўзни айтиб, Ёдгорнинг вактини хушлаб турди. (Энди) бу
тўйда қулларнинг ёйандозлик ўйин бошлаб ётган ери:
*<ч<ч<ч<ч<ч<

'V
Кулларнинг бари йиғилар,
Хўп гургумали тўйни килар,
Барча халойиқ йиғилар, ^
Катта-кичик келган эллар,
Элни дувлатиб тўй берар,
Неча қуллар сардор бўлар,
Қирқ кунгачайин ош берар.
Нишона бойлади қуллар,
Мает бўлиб ётир баччағар,
Элга томоша кўрсатар,
Ҳар қайсиси ёйни отар, $
Нишонани кўзлаб тортдр.
Бу йиғинни «Қултой» кўриб,
Одамларман бориб туриб,
Хўп замон деб ҳайрон қолиб,
Қизу жувонлар йиғил^б,
Тўйгарчилик ўйин қилиб,
Ҳамма бирдай ўйнаб-кулиб.
Эли-халқнинг ақлин олар,
Ҳамма *Қултой»дан бехабар,
Барчинойга одам келар,
Теккин деб насиҳат қилар,
Тегмайман деб ўрлаб турар.
«Билгин, Ултонбек зўрабор,
Қўлда қанча мамлакат бор,
Барчиной, қилгин ихтиёр
Сенинг бу ўрлигинг бекор». >Z"
Сўз айтар неча одамлар, Г
v
Қулоқ солмайди зулфакдор.
Қайтиб бундан одам бориб,
Ултонтозга тўғри бўлиб,
Тегади деб жавоб бериб,
«Устидаги яшил кўкди,
Барчиной сизни хоҳлабди».
Айтиб юрур бекор сўзни,
Аҳмоқ гапга кўтармалаб,
> ) > ) > ь > > > ь > ь > ь > > > ў > > > ь > у >: >у j r

360
 ^>ь>:>^»>ь»>:»>у>ь»
-v Ш ер дай қи либ У лтонтозни, X

X
Барчин билм ас бундай сузни,
Тенг кўрм айди У лтонтозни.
X
х< Барчинойнинг кўнглин билди, X
т
■v
У зилм асдан одам келди,
К елган ларга озор б ер д и .
X
«Ким сизл ар н и аҳ м о қ қилди,
t
X
т Қ ўлидан келганин қилсин,
"V' Х оҳлам айм ан ундай қулди,
X
X
Э л и -х ал қ, сизга не бўлди?» *r
Бу сўзни Барчин айтди, X
><
т
Б и р неча у ял и б қайтди.
О дам ш ундай бўлиб ётди,
X
т
«Қ ултой» м ард иш ни кўрсатди. X
Т
r.
К у л л ар н и н г ёйини олиб,
КўзлаО ниш онани отди,
т
Ш иқи рлатиб ёйни тортди,
т
X
т
X Бу ўйинга йиғилган ёй, i*
X Ҳ аммаси ҳам синиб кетди.
Кўп одам ҳайрон бўп ётди. Т
X
r «Қ у л то й да 6 у қандай ғайратди,
X X
т Т ортган ёйи синиб кетди,
X Қ ултойда й ўқ бу қу в в атд и (р ).
Ў зим изга м аълум Қ ултой,
X
X X
-Г- Я қинд а куч бердими худой?
X Бу Қ ултой да бир бало бор, г-
т Ҳеч ким бўлолм ас баробар».
х X
t* Янги кўрган х ал о й и қ л ар
X Ҳ айрон қолиб бари сўрар.
«Бобо, иш инг қандай бўлар,
X
г
х X
Ёй тортувни қайдан билдинг?
т
X
т'
Қ анча ёйларни синдирдинг,
Сен ким дан таълим олдинг?
X
X
*г Ё йан дазликни не билдинг?» X
X Х амма «Қ у л то й » н и н г қош ига, т
r С ўраб ётир ўз бош ига,
JL t*
Қ ойил бўп «Қ ултой» иш ига. X
X «Қ ултой» бобом ж авоб берар,
Ш ундай қип анга гапирар.
X
X
vz
«Б и лм ай сан , «Қ ултой» зўрабор X
X
X
И лгаридан хўп ҳаваско р ,
Д обонбийнинг парли ёйини
X
X Т ортиб бул «Қ ултой» ўрганар,
*
X А рпа кў л д а бирга ю рган,
X
Г Ўн тўрт ботмон ёй тортганда, t*
У Алпомиш ҳам ҳайрон қолар». X

361
.р -ь )- О -ь ) - f - ) - f - ) - f f - ) - -ь )- -ь )- -ь )- f - ) - f - ) - У) -H j.
« Қ ултой»: М ен си зл ар га бурунги кучимни айтай, Ално-

<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4< <<Ч<4<4< : < (< : <4< Ў< : < ^<4<4<4 <<4<4<4<4<4<

миш нинг А лпинбий бобосидан қолган, ўн тўрт ботмон биричдан
бўлган (ёйи бор эд и ). А рпалйнинг кўли да ётиб, А лпомиш билан
икковим из ёй тортиш ар эдик. Ўн тўрт ботмон ёйни кўтариб
тортар эдик, ёйининг ўқи яш индай бўлиб кетар эди. Асқар
> /"тоғн инг катта ч ўққи лари ни юлиб ўтар эди. А лпомиш нинг ёйи-
*t* нинг ўқидан менинг ёйимнинг ўки ўтар эди, — деди.
Б у сўзни эш итиб, турган одам лар айтди: — Бобо, сиз қари-
ганда айнибсиз, энди кўтарилм а-лоппи бўпсиз, ўн тўрт ботмон
*f* деганингиз, бир оғир нарса.
«К ултой» айтди: — А йтовур биз оғир-енгилини билм ас эдик,
t , биз уни чивинча ҳам кўрм ас эдик.
Қ у л л ар айтди: — Ш у А лпомиш нинг ёйининг қаерд а қолгани-
ни билм айм из, билсак, олиб келиб бериб, торттириб кўрар эдик.
«К ултой» туриб айтди: — С излар билм асан глар ҳам , мен
билам ан, етти йил бўлди А лпомиш бориб бан ди ликдан ўлиб
кетганига. А лпомиш кетганда, А рпалининг кўли да колиб эди,
ш ундан бери аж р и қ босиб ётгандир.
Ш унда қ у л л ар одам бую рди. Ёйнинг бор эканини кўрди, кўп
кўш хўки зл ар н и хайдаб бооди. ёйни ки м ирлата олм ади. Ш ундэ
4* Ултонтоз сиёсат қилиб, 6 у сўзларни айтди:

Б ари нг ҳам Қ ўнғи ротда д аврон сургансан,

А лпомиш ман бир суҳбатда тургансан,
Ш унинг билан хўб ўтириш қи лган сан ,
А лпомиш ман элда бирга ю ргансан,
Б екл и к қилиб баринг инъом олгансан,
К ўҳна б еклар, ш ернинг иш ин кўргансан.
У лтонбекнинг айтган сўзин биласан,
К ўҳна б еклар, б ари нг хизм ат қи ласан,
Б у ёйнинг ҳадисин баринг биласан,
Б и ринг қолм ай, А рпалига борасан,
Ўн тўрт ботмон ёйни тортиб келасан,
Ш ундай У лтонбекка хизм ат қи ласан,
Х абар қилиб баринг қолм ай ю расан,
У лтонбекнинг ҳукум ини кўрасан,
Э лда қолган кўҳн а б еклар, ўласан.
Қ ўнғи рот элд а д аврон суриб ётарман,
Қ иличим а қи рм из қон лар қотарм ан,
Ҳ аммангни А рпали ҳайдаб кетарм ан.
А рпали қў л и га ҳайдаб борайин,
Қ ани сенинг тортм аганинг кўрай ин,
К ўрм аган кун ларн и сенга солайин,
Зўрлигим н и мен ҳам м аълум қи лай ин,
Ўн тўрт ботмон ёйни олиб келайин,
Қ ултойга тортқизи б ёйни кўрайин.
М енинг сўзим хўб м ухтасар билинглар,
О О О О О О О О О О О О О О О О О О ь ^ *

362
 Б и ринг қолм ай чаққон бўлиб ю ринглар,
Э ътиқодм ан ж уд а ғайрат қи линглар.
М ендай бекнинг гапин ҳ ази л билм агин,
Б ари нг боргин, бировинг ҳам қолм агин,
Бекорига бунда қолиб ўлм агин,
Азоб кўриб қаттиқ кунда қолм агин,
Ёйга бормай, сира уйда турм агин.
■v
Г
Г
Қ адрдон беклар бу сўзни эш итиб, энди қандай бўлди, деб
*t* барини ваҳм босиб қолди. У йда туриб, қадрдон бекларга қараб,
У лтонтознинг зулм қи лган ини билиб, бул б екларнин г д илтанг V
•^ б ў л г а н и н и кўриб, Барчин бир сўз айтиб турган экан:
г Т
Эш ит, б еклар, менинг айтган ноламни,
Байрон қилмай бунда кулбахонам ни,
С и зл ар учун берай сагир боламни,
Қ айтай, х а ф а қилм а мендай санамни.
К адрдонсан , б еклар, эш ит тилим ни,
Қ у л л ар қаттиқ қилди сенга зулм ни,
С и злар учун берай сағир улим ни.
Ҳ айдаб боринг парли ёйнинг қош ига,
Эгам раҳм қилсин кў зда ёш ига,
Болам рози бўлар тангри иш ига.
Х азон бўлса боғда гу л лар сўлди рар,
С ўлган гулга булбулларни қўн ди рар,
Н орим нинг юкини норчам келтирар,
Н ор юки ҳар қандай отни ў л ди рар,
Э р боласи ш ер-да, сағир Ёдигор,
О тасининг ёйин Ёдгор келтирар.
М унглиқм ан, эш итгин сўйлар тилим дан,
Ёйга борсанг, умид узгин ж онингдан,
Ёй он келм ак келм ас сенинг қўлингдан,
Х удойим сақласин н о ҳ ақ ўлим дан.
Я р аш и ққ а мен зулф им ни тарайин,
С и зл ар учун Ё дгорж онни берайин,
Б еҳуда барингни нобуд қилм айин,
Ёдигорни ўлди рган ин кўрайин,
О ғир ёйдир, билсанг ул ҳам зўрабор,
Ҳ айбати, салм оғи унинг анча бор
С и зларн инг қандайин қувватинг келар, г
Қ ўзғай олмас тўрт юз, беш юз одам лар,
Ёйга бориб зулм билан ўлм англар, Ч»
Ёдгорни он бор, ўз бош инга борм англар.
г
Б арчиндан бу сўзни эш итиб, У лтонтоз айтди: — Энди бизга
кўнгил қўйди, энасини ш у ж уворм ак Ёдгор бузиб ю риб э д и ,\£ -

363
 }- Ю }■ ^ b v -
бунинг ўзбош им чалиги кўн гли га урди. Ь у л Едгорни ўлим га "v-
бую рди, деди.
Ё дгорнинг бошига қамчи уриб ҳайдай берди. У лтонтозга
қараб, Барчин бу сўзни айтди:
"г Т
Сен зш итгин менинг айтган сўзимни,
О лм адай сўлдирм а гулдай ю зимни,
■v Ҳам қайним сан, ҳам м ирзам сан, У лтонж он,
X Зулм қилиб урм а сағир қўзим ни.
К у л о қ соп эш итгин айтган нолага,
Худойим яратм иш бағри порага,
М унглиқ чечанг йиғлаб туш ди орага,
Зулм қип боламни урм а, садаға.
Бу сағирга бундай қилм а зулм ни,
Зулм м ан ҳайдам а ж он у дилим ни,
Х аф а қилиб, урм а сағир улим ни.
М ен йиғлайман яр атган га зору зор,
X
О таси бек эди-ку, Ёдгор хору зор,
>z Бу зулм га қўнган сағир Ёдгор.
••V Зулм м ан боради ш у замон Ёдгор,
Д уо қилиб йиғлар энанг м уш типар, X
О тангнинг п и рлари бўлсин м ададкор,
О тангнинг кучини берсин парвардигор.
Ҳ улкар бориб тарозига таялди,
Х изм ат қилган хон олдидан ж ой олди, X
Д уо қилиб йиғлаган энанг а ё л и д и (р ),
Й иғла, болам, тор сийнангнинг доғига.
Ганга қу л о қ солмас бу замон қу л л ар,
Бу ишни бош қарган мендайин д илбар,
х Ж оним болам , бўлиб келгин хизм аткор,
Ўлмасин отангман қадрдон б еклар,
Ғайрат қилиб ёйга боргин, Ёдгор, X
Сенинг билан бирга қан ча ам алдор.
Бу сўзларни Барчинойим айтади,
Ёдгорнинг бош ига қамчи чатади,
Сиёсат қип У лтон хайдаб кетади. X
Барчин бу сўзни У лтонтозга айтади:
Қ у л о қ сол, енгангнинг айтган нолиш ига,
Болам рози бўлди тангри иш ига,
А ччик камчи урм а Ёдгор бош ига.
А ччиқланиб қарам агин бетига,
А ччиқ қамчи урм а Ёдгор этига,
К аш ал ю ртдан бек отаси келган сўнг,
Қ ур ҳайтлаб туш арсан қўйнинг кетига.
Б аҳ о р д а очилган боғнинг гулисан,
Ҳ озир бир-бировнинг ж и ни-дилисан,
Я хш иликни тенг кўрм айсан ўзингга,

364
 Ростин д есам , шу сағирнинг қулисан.
Ш ам ол турса ш обирлайди ш отерак,
Э нанг чўри, асли ўзинг бадирак,
Н озанин бош имда пи р-пирлар ж елак,
>Z
т М унча ғал ва ҳам сиёсат не керак,
Я хш иликни тенг кўрм ай сан ўзинга,
М унча ҳам ҳаддингдан ош ма, бадирак.
Я хш и сўзм ан қанча сўйлаб кўрам ан,
Ўзим х а ф а, лодон кўнглим бўламан,
М уна беклар учун ўғлим берам ан,
V Ш уйтиб сенга м иннатдор бўп тураман.
Т М ен яхш и гапирдим , си ра билм адинг, Ч*
Ё дигорни урарингни қўйм адинг,
Ё м онлик қип, яхш и ликн и билм адинг,
*h О тасин арвоҳин ҳурм ат қилм адинг,
■v
Бетинг-кўзим деган гапни билм адинг,
А слинг б узуқ, м енм анликдан қолм адрнг.
Бу сў зларни айтар ш ундай гаж акдор,
Сиёсатман ҳайдай берди бу қуллар.
'S '' Қ у л л ар ж уд а Ёдигорни кўп урар.
Г
Э насининг сўзи билан ш ердил бўлиб, Ёдгор ҳам бир сўз .
айтиб турган экан:

Б и з авлоддан д ав л ат қайтган,
Д ав л ат энди қулга етган,
Зарб ингд ан ер билан яксон,
Ё дгор бўлди ж уда сарсон,
У ра бер, у р а бер, навбат сендадир. ’
Мен йиғлайм ан ғам ли кунда зори-зор,
Н е қи л са, ҳукм и бор, қудратли ж аббор,
Қ ўлин гда қолгандир сағир Ё дгор,-
Ш у вақтида билганингни қи либ қол.
Н има б ўлса навбатингни олиб қол.
Ў лм асам мен кам олим га келарм ан,
О там нинг тахтига бир кун м инарман,
Б ирин-бирин баринг д о р га иларм ан,
Ш ундай кунда қасосим нй оларм ан,
У р а бер, у р а бер, навбат сендадир.
Бу сў зларни сағир Ёдгор айтади,
Айтган билан ёш бола-да, кайтади.
Раҳм и келм ас кўздан оққан ёшица,
Қ ор-ём ғирдай қамчи урди бош ига,
Рози бўлди худо қи лган иш ига,
Й иғлаб туш ди бу ку л л ар н и н г қош ига.
Қ у л л ар бу Ё дгорни ҳайдаб ж ўнади,
у Ёдгор аҳволини кўрган ж и лади,
I V Хд—V .v V

365
.,.>>>)>)-)> О O v У> ^ О > > ■ > ’--tr
Қадрдонлар бу сўздайтиб боради:
«Сенинг отангиди Қўнғирот тўраси,
Ғариб бўлган қадрдоним боласи,
Шу ерлар отангнинг майлисхонаси» ж
V
Бу сўздайтиб бирга-бирга боради-,
« Бу азобга энанг сабаб бўлади
Давлат қўнса бир чибиннинг бошига, т
х#- v
Семурғ қушлар салом берар қошига,
Г Банда қўнар худо қилган ишига».
Ёдгорни қуллар ҳайдаб жўнади,
Бобо «Қултой» бирга-бирга боради,
Қулнинг қилган зулумини кўради,
Ёдигорга кўп тасалли беради.
«Қултой» бобом, дейди қуллар биргалаб:
«Қултой» билан бирга-бирга борсак, деб,
Каттамиз, деб буни иззат қилсак, деб,
Кўна амалдорнинг додин берсак, деб,
Ҳайдаб бориб парли ёйга солсак, деб,
Кейин қайтганини бошин олсак, деб
r Бир нечаси Арпа кўлин кўрсак, деб,
Ултонбек даврида даврон сурсак, деб,
Ултонбекни жуда иззат қилсак, деб,
Ҳамиша шундай бўлиб элда юрсак, деб,
Барчинойни хонга олиб берсак, деб,
Бекнинг тўйин жуда қи-зиқ қилсак, деб,
Бир нечамиз тўппи-рўмол олсак», деб.
Бу сўздайтиб вақтин хушлаб боради.
Ҳозирги Ултонтоз элнинг тўраси,
Анча ердир Арпа кўлнинг ораси,
О г чопса гумбурлаб тоғнинг дараси,
Ҳали кўринмайди кўлнинг қораси,
Ғариб бўлган Алпомишнинг боласи.
Хеч ким қулоқ солмас марднинг тилига, "v
Бораётир шундай узоқ йўлига,
Йўл тортиб боради Арпа қўлига.
Қуллар жуда кўп шумликни ўйлади.
Ёдигорни солгандир шундай олдига.
Ҳеч ким қарамайди баланд-пастига, 'V '
Сипоҳилар минган отнинг устига.
Ёдгор борар бунда бағри эзилиб,
Гоҳ ерларда кетар кўнгли бузилиб,
Отли билан йўлда баробар юриб,
Бораётиб не гўзаллар оҳ уриб,
Худо деди, яратганга йиғлади,
Арпа кўлга энди яқин боради,
Ярқиллаган Арпа кўлни кўради.
Фалак титрар Ёдгорнинг нолишига,
' > > > > } • > > > ғ > ғ > ғ > у > у > > > } > > >:* > > > у > ғ > у > > >:• з *

366
 : >> X " >> Х> У> ^+y
Ҳ айдаб борди парли ёйнинг қош ига.
Ғам ли кун да тортар эди оҳу вой,
Бандам десин, раҳм айласин бир худой,
Ўн тўрт ботмон бричдандир п арли ёй.

< ^ < -: <ч<ч<ч<ч<т< < ч< т< ^

Ўн тўрт ботмон брич ёйни кўради,
О таси эсига энди келади,
Ш ул-ку бул отамнинг парли ёйи, деб
К ўнгили бузилиб Ёдгор ж илади.
Д и й д а гирён бўлиб ўпка тўлади,
О тасин эсига Едгор олади.
Ҳ ар ким нинг бетига сағир қаради,
Тортгин дейди, қу л л ар зулм қи лади,
Ё дгорнинг бош ига қамчи уради.
Ё дигорга таёқ ўтиб боради,
Раббим дейди, ёйга чангал солади,
Гириш ин эгнига энди олади.
Ўн тўрт ботмон бричдандир парли ёй,
Ч и р п и л л аб гириш и ботиб боради,
Ёдигор сағир кўп безовта бўлади.
Т ортм оққа Ё дгорда дарм он қолм ади,
Ў з ҳ о л и га бадбахт қу л л ар қўйм ади,
■V Ёдгорнинг бош ига қамчи таш лади.
Г Ш ундай бўлди бунга ҳақн и н г ф арм он и,
Кўп бўлди ю ракда ғами, арм они,
«Қ ултой» — қараб турган Қ ўнғиротнинг хони,

<T<4<4<4<4<4<4<4 < ч < л<ч<т< т< к

Кўп зулм ни қилди қу л л ар бемаъни.
Т орт дейди, Ёдгорга ж абр қилади,
Т ортм оққа Ё дгорда дарм он бўлм ади,
Қ у л л ар ж уд а кўп сиёсат қилади,
Ҳ ар ким га терм илиб туриб қолади.

Ёдгор ҳар ким га қараб , терм ила бергандан кейин, Ёдгорга

қараб, « Қ ултой» бу сўзни айтиб турибди:

Э р боласи ш ерсан, сағир Ёдигор,

Ҳ ар ким га терм илиб турм оғинг не д аркор?!
Ҳ ар на б ўлса пирга қилган эътиқод,
Х удо, деб инграниб тортгин, Ёдигор,
О тангнинг кучини берсин ҳ а қ парвардигор,
М ададкори нг бўлсин имом, чилтан лар,
Д ўсту душ м ан ичида бўлдинг ш арм исор,
С ўғинингдан яратган қудратли ж аббор,
Ў зинг паноҳ берсанг, бунга на гап бор,
Д оно эгам ўзин гдадир ихтиёр,
Ш у гўдакдан бўлгин, эгам, хабардор,
Ў зингга топш ирдим , ҳ а қ парвардигор.
Б у сў зл ар н и «Қ ултой» айтиб туради,

367
 Ҳ ож атини бир облодан тилади,
Х удо қи лган ига рози бўлади.
К ўп зулм Ё дгорга айлади қу л л ар ,
Ф ар зан д и -д а, «К ултой» ж уда интизор,
А ввал обло, дуюм наби бўлди ёр,
И мом, чилтан келиб бўлди м ададкор.
Ш оҳим ардон пири назар солди лар,
К омил ии рлар бунга қувват бердилар.
Ҳ ом иллаш ди келиб ўн икки А ҳмад,
Ёдигорга худо берди кўп қувват,
П ирлардан етиш ди ш ундай каром ат.
Ё дгор шу зам онда қаддин ростлади,
Қ ар аб турган мўмин кўнглин хуш лади.
П ирим , деди Ё дгор тортди чирпиниб, ^
Ўн тўрт ботмон ёйи бунда қўзғалд и,
П арли ёйдан аж и р и қл ар узилди,
К ар аб турган мўмин кўнгли бузилди.
Ў зин ростлаб кўлдан тортиб ж ўнади,
Бу сағирга қу л л ар ҳайрон қолад и, "V
Н ечовлари гумон қи либ боради.
«М унинг
% n n m ўзи ш ундай Lсағир
_у d r n p иб ио лл ааддиих(р
р /),
,

Ў ғли отасидан балан д бўлади,

Ў лдирм асак, бу давлатни олади,
М унинг билан ким баробар бўлади,
С ағал кунда бизга бало бўлади,
У лтонбегинг муни нима қилади?!
Ҳисобин қилм аса, ўзи ўлади ».
М аслаҳатни қу л л ар қилиб боради.
Ж а ф о тиғи ж ондин ўтиб,
А йронлиқ бағрин йиртиб,
Ўн тўрт ботмон ёйни тортиб,
Қ айсарни нг ўғли ж ўнади.
Боғдочилган гулдай бўлиб,
Ч ам анда булбулдай бўлиб,
К ў рганларнин г кўнгли тўлиб,
Д уш м ан ларга келиб ғолиб,
Ўн тўрт ботмон ёйни олиб,
Ўзини бул йўлга солиб,
Қ айсарни нг ўғли боради.
Т оғ А сқарин чалиб туман,
Эгам берди бунга омон,
Н еча душ м ан бўлиб ҳайрон,
Ёдгор ш ердай бўлиб ш ул зам он,
Қ айсарни нг ўғли ж ўнаган.
"V" Ўн тўрт ботмон ёйни тортиб,
О воза олам га кетиб,
О рқаси га камчи ботиб,

368
^ У > У > У > У >У>У >У > У >У> y>y>y >

y>y>h>y>y>y»y>y>y>y>h>y>y>y>yyy>y>h>b>y>y>y>y>y>±
Ёдгор ёлғиз йўлга кириб,
Бир неча ҳисобин йитириб,
Ёдгор ишини битириб,
Отасин ёйин келтириб,
Қайсарнинг ўғли боради.
Жаҳон титрар Ёдгор овозасига,
Кулоқ солинг бу сўзнинг мазасига,
Ўн тўрт ботмон парли ёйни су дираб,
Келиб қолди Қўнғирот дарвозасига.
О ҳ урганда хаста кўнглин хушлади,
Неча душманларнинг сирин фошлади,
Тўйхонага олиб келиб ташлади.
Тўйхонага шул овоза бўлади,
Ўн тўрт ботмон ёйни олиб келади,
Шу замон Барчин гул келиб қолади.
Боласининг қилган ишин кўради,
Ёдигордин неча марта айланиб,
Ёдгорнинг бетидан Барчин суяди.
Бир облога етди менинг нолам, деб,
Обод бўлар мунда кулбахонам, деб,
Бўйингдан садаға мендай энанг, деб,
Отасин ўрнини босар ўғлим, деб.
« Култой»нинг кўнглига сўзлар жой тутиб,
Қўнғирот элда кўп томоша кўрсатиб,
Бу ёйнинг қошига келгандир етиб,
Шул замон парли ёйни тебратиб,
Кўпдир томошамон, ён-ёқни тутиб,
Ғайратини одамларга кўрсатиб,
Кўринг энди «Култой» мардди,
Ул чинорни ўққа тутди.
Бек « Қултой» қилди ғайратди,
Ғайрати ғайратга етди,
Тўкирлини туман тутди,
Ўтдайин тутаниб кетди.
Шиқирлатиб ёйни тортди,
Ёйнинг ўқи чиқиб кетди,
Яшиндай бўп шу замонда,
Кўринг у чинорга етди,
Бу чинорнинг бир шохини
Ёйнинг ўқи юлиб кетди,
Ўққа учган чинор шохи
Даҳсарилик ерни тутди,
Балки шу сўзлар бўп кетди.
Кўриб қуллар ҳайрон копти,
«Култой» ишини кўрсатди,
Овозаси юртга кетди.
Эмиш-мемиш Idll
ran U
бўп ётди,
_y11 Cl ди,

13 - 2699 369
. . •- ь Н 1r . T
« Қ ултой» қандай ёйни отди»,
Б и р нечалар йўқ бўп кетди.
«К ултой» эмас, бу б а л о д и (р ),
Б ул бир бало қилади,
V
К урсин У лтонтознинг тўйи,
Бу ерда турган ўлади ».
Бир нечаси гумон қи л ар ,
«А лпомиш тайин келади,
К ултойда не ж он бўлади».
Г
Тағи ҳ ар қайсиси ҳар иш да бўлиб ётди, чокдан ўлан кечаси ч ^
бўлаяпти. И лгари У лтонтознинг энасини Бодом чўри дер эди, бу
вақтл ар да Бодом бикач дейди. Ҳ адди одам йўқ, Бодом чўри
деган киш ининг тилини қи рқади. И лгари А лпомиш нинг бор вақ-
тида қовун қўриб, қўчқор боқиб, ҳар ерда у х л аб қолиб, тилини
ал аҳ ақ қ а чўқиб, соқовтоб бўлиб қолган эди. Бодом бикач: — '
М ен қайиганда кўйган болам нинг тўйи, ўзим бий хизм ат қи-
лайин , — деб бир айри инган туяни миниб, бу сўзл арн и айтиб,
қи зларни ўлан га хабар қилиб юрур:

П ас-пасгина пае кўчалай,

П астлаб учай м усичалай,
Қ ўнғиётда чечан баччалай,
Б и зникига қолм ай тўйга.
М айд йигитнинг б ўлса уйи,
Ж и й и н бўлай қилган тўйи,
Х абайчиди дувогўйи,
Б и зникига қолм ай тўйга.
Тўй қип ётган добилбозлай.
Той биқинли сайбинозлай,
Ҳ айип бий-бийини излай,
К олм ай бойинг чечан қи злай.
Боябейинг ҳуйдай бўлиб,
Ҳ ам м алайинг бийдай бўлиб,
Тиш и гавҳай дуйдай бўлиб,
'V ' Қ олм ай бойинг йўлга тўлиб.
>л К ийгани гуйгун қийм излай,
L LJ Х
К ўзиXЖчўлпон
ЖДХУЖ
Жю лдузлай,
IXW
ЖЖ
^XЖ
I
К ўнғиётнинг чечан қи злайи,
А қли ясо там излайи,
Қ олм асин-да ёш и-қайи,
Бойсинди хотин-қизлайи ,
Б и зникига қолм ай тўйга.
Айтолмайди бойқиш тилди,
О р ал ади Бойсин элди,
Ю риб ш ундай хабар қилди
Ў нолтуруғ Қ ўнғи рот элди,
1

370
"V^ Б и р неча туш униб қолди,
Б и р хили сўзини билм ай,
Қ андай деб анграйиб қолди,
"V Бир неча билдирм ай кулди,
Б ир нечалар м азақ қилди.
Б екнин г энаси айтувчи,
О р ал ад и ётган элни, ХГ
Ҳ амма ерга қўйм ай борди.
Э лга м аълум мунинг сўзи, ^
•Х- Т ўйга айтиб ю ру ўзи.
Ҳар элнинг устига бориб,
Қ и зу ж увон ларн и кўриб,
Т ўйга дейди соқовсираб,
Х ам м асига х абар қилиб:
«Ў ғлим дий элнинг тўяси,
Х абайчи бийдинг энаси».
Б у элни орал аб юриб,
К айтиб келди элни кўриб,
Қ и з-ж увонга хабар қилиб.
— Б оғд а очилай гул-ғум чалай,
Гулга яяш ган нечалай,
О йдай бўлган қи з баччалай,
Б алх уйиб бойинглай тўйга.
-V К атта-кичик қолм ай бойинг,
Хон У лтоннинг тўйин кўйинг.
Бугун н и коҳ қияй кеча,
х,#- Й иғилиб сатта ойимча,
Қ олм ай бойинг чечан бачча.
О л ай бугун Байчин гулди, X
Бойм аган айм онда қолди,
Бодом нинг хабайи ш улди,
Бул томош а қи зи қ бўлди,
^ Б и зникига қолм ай тўйга.
t* Y
Ш унда ўлан кечаси бўлди, ҳар қ и зл ар келаётир, ориғи
.эч ки дай д и р ки л лаб , сем изи и ркиллаб. Т уя боқиб юрган ердан
Қ ал ди р ғо ч ойим ҳам келди. Қ алди рғочни нг келгани: «Бугун’'
ни коҳ оқш оми эмиш , мен чўлда туя боқам ан, қул ҳам бўлса, .
.б ало-д а. Н и коҳ қийиб олгандан кейин ўр д ага кириб к е т а д и ,...
•4 » ундан кейин кўрм ак қай да, шу бугун бир кўриб қолайи н»,
■ч^-деб келган эди.
Бодом бикач ўлан айтиладиган уйга, қи зларнин г ў ртаси гаГ '
ўтқизиб, икки қўли га икки чироқни бериб, бош ига ҳам бирч
" V ч и р о к қўйиб, Қ алди рғоч ойимни ш ундай қилиб туриб эди, t*
*t* Ёдгор д аладан кириб келди. Ё дгорга Қ алдирғоч бир сўз айтиб.
турган экан:

371
 Қ у л о қ сол, Ё дгорж он, айтган нолиш има,
Келиб эдим қавм и-қариндош им а, X
Бу йиғинда чироқ турар бош има,
Н е сабабдан кулиб келдинг қош им а?
Би р о вл ар д ан бир и л и қ сўз билдингм и,
Й ўқса менинг аҳволим а кулдингм и?!
О ҳ урсам эзи л ар ғариб ю рагим,
А камнинг ўрни га қолган чироғим.
Ж он им болам , энди ёш лик қилдингм и,
>z
Бул йиғинда туриш им ни кўрдингм и,
Ж оним қўзим , эй, л одон лик қилдингм и,
Н е сабабдан кулиб келдинг, Ёдгорж он?!
Қ ўнғирот эли бари менинг златим ,
Келиб бунда ҳосил бўлм ас м уродим,
С ағир Ёдгор, бор суянган қувватим ,
К айтадан қўзғалди-ку кўнарган дардим ,
Н е сабабдан кулиб келдинг, ф арзанди м ?!
Т уя бокдим, чўлда юрдим зор йиғлаб,
А йронлиқ ўтига бағрим ни доғлаб, >л
Мен ҳам келдим куйган ж ойни сўроғлаб. ^
К елдим бунда ҳеч ким раҳ бар бўлмади,
r Қ алайсан деб мендан х абар олмади,
С ендан ўзга ҳеч суянчим бўлм ади,
Н е сабабдир кулиб келдинг, Ё дгорж он?
Х аф а қип ам м ангнинг кўнглин бўласан,
Т ар зи н г кўрсам ТЗвақти
Т <1ТЛГ>ИЫ Г‘
хуш дай ю расан,
«I T Z T T J V X 7ЖГЖ ТТ'З ГЖ T/^V 1Л tl

Я хш илик сўз хабари ни биласан,

Х абар бергин, болам , нега куласан ?
X *t*
Бу сўзни эш итиб, Ёдгор энасига қараб, бир сўз деб турган';
" V экан:
С ўзим ни эш итгин, энам, м еҳрибон,
У стим изда кўп ran бўлди ҳар алвон,
Ш у аммамдан хабар олсанг бўлм айми?
Ў либ кетган бек отамнинг арвоҳин ,
Ж оним энам, ҳурм ат қилсан г бўлм айми.
Ч ироғин к ў к л ар га урсанг бўлм айми,
Биринг ўлсанг, баринг ўлсанг бўлм айми?
Ў зинг ўлм ай қу л га ихтиёр берганча, sf
Қ у л л ар келиб сенинг бош инг олганча,
Ж он им энам, хизм ат қи лсан г бўлм айми?
Х азон уриб боғда гу л лар сўлдими,
О б ло сенинг ақл у ҳуш инг олдим и
Зам он ж уд а қулн ики бўп қолдим и
Бор ихтиёр қул л ар н и ки бўлдим и?!
Қ у л у чўри аж аб иш ни қилибди,
Эна, кара, 6 v иш қандай булибди,

372
 Аммамнинг бош ида чироқ турибди,
Биринг ўлсанг, баринг ўлсанг бўлмайми?!
Бу сўзларни айтди сағир Ёдигор,
Ўрнидан тургандир Барчин зулфакдор.
Жафолар солгандир тандаги жонга,
Хазон бўлса зоғлар қўнар гулшанга,
Чироғини олиб отди осмонга.
Барчин сулув шундай ишни қилади,
Уйнинг ичи қоронғи бўп қолади,
Жами қизлар шибир-шибир қилади:
* Бодом бикач кириб келса даладан,
Қалдирғоч чочини бир-бир юлади,
Кўрмаган кунларни бунга солади,
Бодом келса билганидай қилади».
Бу сўзни эшитиб мунглиқ жилади,
Худо қилганига рози бўлади,
Тақдирга тан бериб бунда туради.
— Юрагимда кўпдир қайғу-войимлар,
Кимнинг ақли бўлса гапни пойимлар,
Мен эдим-ку ўрдадаги ойимлар,
Чўлда бўлдим туя боқар дарбадар,
Шибирлашма, товба дегин ё қизлар.
Биздан даврон ўтди, биз ҳам кўрганмиз,
Ж о й и м и зга биз сиғинди бўлганм из,
Тақдирда борини шундай билганмиз, "v
Бир ran ўйлаб бу тўйларга келганмиз,
Тўйга келиб қаттиқ кунда қолганмиз,
Ёдгоржонни кўриб хурсанд бўлганмиз.
-V - Г
Бодом бикач даладан кириб келди. Қараса, уйнинг ичи ко- •
«<ронғи бўлиб қолибди. Булай-улай койиш қилайин деса, Барчин- J
нинг зеҳни койиб турибди, келин бўлар деган умид билан бўлак-
. .дан чироқ ёқиб, созигарчилик қўлдан кетмасин, деб: — Қ и з л а й .ж
>^ўлан босланглай, — деб ўтира берди.
Ш у вақтда * К ултой» д алад ан кириб келди. Бодом бикач: —
К ултой» сен нима кип ж уй ипсан, — деди. «К ултой»: — Енга,
> ,сен ҳарипдошсан-да, Ултонбекнинг тўйида сен билан уч-тўрт f*
•{•оғиз ўлан айтишайин деб келиб эдим, — деди. Бодом бикач: —
- *Ўлан айтишсанг, сенинг тенггинг бизлай бўпмизми? Қулми,
қўтонми, подачими, чўпонми, сомонхонадами, тезакхонадами,
айтишабий-да, — деди. «Қултой» айтди: — Енга, сен тенгингни
ганимайсан экан, сенинг тенгинг мен-да, сен енга бўлсанг, биз
кайни. Мен ортингдан кумбалов берсам, кимнинг иши бор. Ен-
гаси билан қайниси олғи-берги қип ётир дейди, қўяди. Бодом ■
> «^икач: — Жасовлон қизлайдинг ичинда айнимай ўл, — деб "
койиниб ҚОЛДИ.
v< Бу сўзларни «Култой» билан Бодом бикач айтиб турди."V

373
 Иккови бир-бири билан жуда ҳазилкаш эди. Ул Бодом ёзган V '
мунинг Алпомиш эканини билган йўқ. Қадимги ҳазиллашиб
^ ' юрган ўзимнинг Қултойим, деб кўнглига келган йўқ. « Култой *
жасадли бўлиб бу ҳам ўзини билдирган йўк. Шуйтиб иккови
*|* ўлан айтишмоқчин бўлиб, Бодом бикач: — Қайиганда кўйган
'V боламнинг тўйининг ўланини ўзим бошлайин, — деб ўлан бош-
^Слаб турган ери:
Г >г z
Бодом бикач:
Г 4»
>л Кўй ёйилайкан дейдинг добонинда, ёй-ёй,
^ Дон қолмайди оқ бўғдой сомонинда, ёй-ёй,
Айтқанғинанг келсин-да Қултой қайним, ёй-ёй,
Ўлан айтқин Ултонбек замонинда, ёй-ёй. «Ф#
V X.
V
*t* «Қ у л т о й»: -Г-
•f x
Ўрга тортиб ёйилар қўйинг, Бодом, ёр-ёр,
x< Нов теракдай улашган бўйинг, Бодом, ёр-ёр,
Х - Қариганда келинли бўлақобсан, ёр-ёр,
Қуллуқ бўлсин, енгажон, тўйинг, Бодом, ёр-ёр.
Y V-
xt»- Бодом бикач:
1 *
Сойи-сойи сайкалай қўйди бошлай, ёй-ёй,
Калам қошли енга лай ўлан бошлай, ёй-ёй,
NX-
s* Кизиқ-қизиқ айтинглай, қиз-келинлай, ёй-ёй,
>Z Кизиб кетса, Ултонбек тенга ташлай, ёй-ёй.
«Култой»:
"V ^ Г
't* Сари кўсам саркалар қўйни бошлар, ёр-ёр,
Қалам қошли енгалар ўлан бошлар, ёр-ёр,
Қизиқ-қизиқ айтманглар, қиз-келинлар, ёр-ёр,
X
Алпомишдан қолган молни Ултонтоз кимга ташлар, ёр-ёр.
Г
Ч* х
ху Бодом бикач:
v'z
Уйнинг кўйки тувуйлик, узук бўлай, ёй-ёй,
Қизнинг кўйки билазук, узук бўлай, ёй-ёй,
Кизиқ-қизиқ айтинглай, қиз-келинлай, ёй-ёй,
Бу ўланнинг охийи қизиқ бўлай, ёй-ёй.
X
X «Қ у л т о й»: Г

Уйнинг кўрки тувурлик, узук бўлар, ёр-ёр,

Кизнинг кўрки билазук, узук бўлар ёр-ёр,
Қизиқ-қизиқ айтманглар, қиз-келинлар, ёр-ёр,
Бу ўланнинг охири бузуқ бўлар, ёр-ёр. >z
}-> J-> Ь > Ь > У > У b

374
 У) У))-) УУЬ)> f ^ > -} b f
:< << ^ < ч < ч < ч < ч < ч < ч < ч < ч < ч < ч < ч , Бодом бикач: — « Қ у л то й » , сенга бий бало булдим и, гапни
айнитиб айтасан, — деди. «К ултой» айтди: — Енга, кўнглингга
оғир олм а-да, мен қойим айтаётирм ан. — У ндай бўлса гўйга, —
деб тағин бош лай берди.

Бодом бикач:
Қ айданг келдинг, Қ у лтой қул, қайдан келдинг, ёй-ёй,
К ўк қайғадай қан гқи ллаб қўйдан келдинг, ёй-ёй.
>Z
s*
« Қ у л т о й»:
Ч*
Ҳ ови сенинг, енгаж он, равиш ингга, ёр-ёр,
Зебодайин бу майин довуш ингга, ёр-ёр,
Д уппа-дуруст одамни қ ар ға дейсан, ёр-ёр,
К ўк қ ар ғал ар уя қўйсин кувуш ингга, ёр-ёр. Г
х<
Г
Бодом бикач:
А ндияма, Қ у л то й қу л , м андиям а, ёй-ёй,
С аккуч деган кўп акдай сандиям а, ёй-ёй,
О қ чангал нинг тубига чийиб келдим , ёй-ёй,
U

И чиб олсанг, чувчунинг қондиям а, ёй-ёй?!

« К у л т о й»: *»•
'V
к

А ндирингдан, енгаж он, м андирингдан, ёр-ёр,

К улча ёпиб нон еган тандирингдан, ёр-ёр,
К

Д уппа д уруст одамни кўп ак дейсан, ёр-ёр,

К ўпак итлар тортсин-да, чандирингдан, ёр-ёр,
-

О қ чангалнинг тубига сийиб келсанг, ёр-ёр,

О қ чангалнинг нутоғи қичувини қондирам а, ёр-ёр.
<
*

Бодом бикач:

Ў лан айтган хўб қойим тилим бойди, ёй-ёй,

<

Ҳ ови менинг беқовим злим бойди, ёй-ёй,

О ғзин гга келган сўзни қайтайм айсан, ёй-ёй,
'

Й ут эгаси бек У лтон улим бойди, ёй-ёй.

Н

« К у л т о й»: £
К

Ў лан айтган хўб қойим тилинг бордир, ёр-ёр, "V

-

Энди айтайин
Ҳов қаерда бир қовим элинг бордир, ёр-ёр,
К

Т ез бозорга солган да қ и р қ танга о лар, ёр-ёр,

К и р қ тангали к У лтонтоз қулинг бордир, ёр-ёр. 'V '
4г

Уу ^ у Уу Уу Уу Уу Уу Уу Уу Уу Уу Уу Уу Уу У^Уу Уу Уу- ^
375
т Бодом бикач: ^
><
*f ' t'
Қ ўй Аёйилай
К VM н и л а м Қ ўнғиёт этагига,
K
v h c h a t" ^ т а г и г а
а н ёй-ёй,
а н-

Қ и зл ай юймас йигитнинг етагига, ёй-ёй, Г

Сен ўзингни одам м ан дем а, Қ ултой, ёй-ёй,
Т енглам айм ан ковусим патагига, ёй-ёй.
г 2г
•V « Қ у л т о й»:
т
^ X
Қ ўй ёйи лар Қ ўнғи рот этагига, ёр-ёр,
Б и зл ар юрмас қи зл ар н и н г етагига, ёр-ёр,
Т енглам асанг, тенглам а ковуш ингнинг патагига, ёр-ёр, >г
Х ўрозим ни қам айин катагингга, ёр-ёр.
X
Бодом бикач: I
' V' Г
М ен ўзим дайё бўлсам , тош ай эдим, ёй-ёй,
Тош ган куни толлай идан ош ай эдим , ёй-ёй,
>Л С обож одай тилингни тиқи ллатиб, ёй-ёй
С ендайлайди мен лойдан ясай эдим, ёй-ёй.
^ X
Г « Қ у л т о й»:
*t* нГ
Е нгаж он, сен дар ё бўлсанг, тош ар эдинг, ёр-ёр,
М ен билам ан толлард ан ош ар эдинг, ёр-ёр,
М ендайларни сен лойдан ясар эдинг, ёр-ёр,
Ботбоғим а ке л ганда ш ош ар эдинг, ёр-ёр.
г Y
Бодом бикач: ^
Г
X
Ў лан айтиб Қ ултой сен кўпни ўйла, ёй-ёй,
X Ўз тилингдан сен ёзиб қолм а, ёй-ёй,
Не бўлса-да тилингни тойтиб сўйла, ёй-ёй. X

X « К у л т о й»:
X
М ен ҳам айтар сўзимни билиб сўйлаб, ёр-ёр, t*
X
Гуноҳкорм ан тилим ни тортиб сўйлаб, ёр-ёр,
X
Қ улто й ку л га, енгаж он, тегиб қўйм а, ёр-ёр,
Мен сўрайин кўнглингди, тобинг борми, ёр-ёр.
г X
У стида турган девонбеклар буни кўриб: «Қ ултой» қурғур '
■^тқўйда юриб қойим айтм оқни м аш қ қилган экан, бекнинг эн а с и н и .
беобрў қилиб, енгиб, босм алата берди. Қ андай бўлса, бекнинг .
ч энаси беобрў бўлм асин, ёш бо.та-да, енгилса ҳам билинм айди. i
гБарчин билан айтиш тирсак, қандай бўлар экан ? М абодо Ултон- 4*
•f»бекнинг кўнглига ran келиб ю рм аса? деди: Бир нечаси айт­
ди: Б ориб олдидан ўтиб келсак, қандай бўлар экан?
Э >> > F > F > f > > > > > > > F > F » - > i- > F > F - 3 '

377
 Ь > * > * - > » * > * > У> b > f > }

< i<4<4<4 <4<4< 4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<<4< -t < {<4< << 4

Т ў р ттаси б о р и б, У л то н б е к к а а р з қ и л и б , Б ар ч и н билан
* К ултой»ни айтиш тирсак, деб сўради. У лтонтоз: — Айтдира
б ери нглар, — деб ж авоб берди. Б у л ар келиб «Қ ултойни » ўр-
• V нидан турғизиб: — С из ж уд а бало экансиз, мана келинингиз
*|* б и л а н а й т и ш и н г, — д еб одам лар Б а р ч и н г а т ў ғр и л а б
қўйди:
Барчин билан « Қ ултой»ни нг ўлан айтиш иб турган ери:
_Г
« К у л т о й»:
Т
X Т огда андиз, ёр-ёр,
X#- С увда кун дуз, ёр-ёр,
О л ўланни, юборди
Қ айн аған ги з, ёр-ёр.
Б арчин келин, ёр-ёр,
Т ўқинганинг гилам дир,
Қ арчин келин, ёр-ёр,
Т икиб берган белбоғинг
Адо бўлди, ёр-ёр,
Б ел б о ғл и кка ярайм и
Ч арчин келин, ёр-ёр.

Барчин:
Г
■V Ў лан айтиб банди бўғним бўш атма-чи, ёр-ёр,
Соғ суягим ж ой-ж ойидан ш овш атм а-чи, ёр-ёр,
Д овуш ингни алпим а ўхш атм а-чи, ёр-ёр.

« К у л т о й»:
1 *
Аёл деган бундай аҳм оқ бўлам икан, ёр-ёр,
Ў лган одам тирилиб келам икан, ёр-ёр.
Г
Барчин:
V
Х азон бўлса боғда гуллар сўлар дейм ан, ёр-ёр,
С ўлган гулга булбул келиб қўнар дейм ан, ёр-ёр,
Ч<4<4<4<4<4<Ч

Ў лган алпим тирилиб келар дейм ан, ёр-ёр,

Ё дигорж он отали бўлар дейм ан, ёр-ёр.
ч*
« К у л т о й»:

Д авлатингдан ким хоб-адрас кийдинг, ёр-ёр,

Ҳ акдан келган иш ларга бўйнинг эйдинг, ёр-ёр,
Ў либ кетган алпингдан ум идинг бўлса, ёр-ёр,
У лтонтоздай қу л л ар га нега тейдинг, ёр-ёр.
1

378
 (< 4 < T < T < -K T < 4 < 4 < 4 < -f< 4 < 4 < -{< -f< 4 < 4 < 4 < 4 < -l< 4 < -t< 4 < 4 < T < 4 « 4 < -f< 4 < 4 < 4 < -f
.£ t ) t M ^ ^ ^ ^ M
Б a p ч и h:

Д авлатим дан адрас-ким хоб киёлм адим , ёр-ёр,

Ҳ ақдан келган иш га бўйним эёлм адим , ёр-ёр,
■V Тегмай кеткур 6 у бошим қайдан тегдим, ёр-ёр,
■V Ё дигорни ўлим га киёлм адим , ёр-ёр.
Г
>л « К у л т о й»:

М уна эл д а давл атл и деб суяғойғин, ёр-ёр,

У лтонтоздай қайинингга теяғойғин, ёр-ёр.
Zr Б а р ч и и:
w
М уна элда давлатли деб суям анм и, ёр-ёр,
Т егм ак тува изувига сиям анм и, ёр-ёр,
Ф иғон қнлиб қам ли қу л л ар кўп қақш айди, ёр-ёр,
Ў лан айтган, Ё дгорж он, ким га ўхш айди, ёр-ёр.
Бобосининг олдига борар б ўлур, ёр-ёр,
Бобосига қи н ғи р л и к қи л ар бўлур, ёр-ёр,
Тумоғини бош идан олар б ўлур, ёр-ёр.

« К у л т о й»:
■v
Ғ арибликда хаста кўнглим бузиб турм ан, ёр-ёр,
К ўздан ёшим м унчоқ-м унчоқ тизиб турм ан, ёр-ёр,
Тум оғингни ол дем а, Барчин келин, ёр-ёр,
Т онг отқали ўлан айтиб қизиб турм ан ёр-ёр.

Б а р ч и н:

Х арф дош айтган сўзин билар б ўлур, ёр-ёр,

А йтиб-айтиб ҳар ф до ш қизиган сўнг, ёр-ёр,
Тумоғини бош идан олар бўлур, ёр-ёр.

« К у л т о й»:
Г
sif
Тонг отганча сабр сақл аб турар бўлур, ёр-ёр,
Сен эртанги ғайратим кўрар б ўлур, ёр-ёр.

Б а р ч и н:

И ш да ф и к р бўлгаича тиш да талов, ёр-ёр,

Ш у вақтда тумоғин о лар б ўлур, ёр-ёр.

« К у л т о й»:
I
Т ар очилган б аҳорд а гул бўлибди, ёр-ёр,
А зал такдир би зл ар га ш ул бўлибди, ёр-ёр,

379
-г<Ч<-ИЧ<Ч<Ч<Ч<Ч< i< 4<4<4<4<4<4<4<4<H <ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<^ Тум оғингни ол дем а, Барчин келин , ёр-ёр, "V
н*
Қ а р и н ганда қай нағанг кал бўлибди, ёр-ёр.

Барчин:
Ч*
Т ар очилган б аҳорд а гул бўлган йўқ, ёр-ёр,
А зал такдир б и зл ар га ш ул бўлган йўқ, ёр-ёр,
Ш у кр и л и лл о , қайнағам кал бўлган йўқ, ёр-ёр.
X
« Қ у л т о й»:
'V
Ёд этам ан, йиғлайм ан, мен оллом ди, ёр-ёр,
О л болангни деганда, ол болангди, ёр-ёр,
К алла катта болангга қўлим толди, ёр-ёр. ^

Барчин:
Y
г
Ҳ аққа етгай йиғласам айтган нолам , ёр-ёр,
К ўкай лари кесилган сағир болам , ёр-ёр,
О тасининг келганин ўғлим билди, ёр-ёр,
И син олиб олди да ухл аб қолди, ёр-ёр.
Y
у л т о й»:

Ў лан айтиб кўнглингни хуш лайм исан, ёр-ёр, «j»

Ғаним сирин ҳ ар ерда ф ош лайм и сан , ёр-ёр,
О л деганда болангни сен олм айсан, ёр-ёр, .Т
Т уҳм атига ўғлингни таш лайм исан, ёр-ёр.
"V
Барчин:

Х азон бўлса боғда гул лар сўлам икан , ёр-ёр,

С ўлган гулга булбул келиб қўнам икан, ёр-ёр,
О тасининг олдига ўғли борса, ёр-ёр,
Ҳ ов ш ул ҳам туҳм ати бўлам икан, ёр-ёр.
Y
« Қ у л т о и»:
Г
Х атнинг боши ал и ф билан 6 е бўлади, ёр-ёр,
О л деганда болангни сен олм айсан, ёр-ёр,
Ш у туҳм ати бўлм айин не бўлади, ёр-ёр. *+*
Y
Барчин:
Y
К еча-кундуз мен тортдим оҳу воиди, ёр-ёр,
Ёд этам ан, йиғлайм ан бир худойди, ёр-ёр,
С ағир деган ш ундайин зиғир м о й д и (р ), ёр-ёр,
Бир соатда бул ҳам безор бўлғайди, ёр-ёр.

380
 - О >) ^ у )■ а }- > > У*- ^ ь » ,-
v. «Қ у л т о й»: >i<
t* Y,
Ой Барчиним, ёр-ёр,
Гул Барчиним, ёр-ёр,
Ақлинг бўлса, ўйла-да,
^ Бил Барчиним, ёр-ёр,
*t* Ултонтозга текканча,
V#' Ўл Барчиним, ёр-ёр.
Г X
>г X
•f* Б а р ч и н :
Г
"V
Уй демайин қайнаға,
,
Г
Буй дейсана, ёр-ёр,
Булбул қўнар тўкайнинг I
X
Жийдасина, ёр-ёр,
V Т
Ултонтозга текканча,
Г
V Қора ерга тей дейсана, ёр-ёр.
г
«К у л т о й»: Г
X
"V Г
Биздан қолган қўзилар
X Қўй бўлибди, ёр-ёр,
Бунда қолган Барчиной
Бўй бўлибди, ёр-ёр, Z
Бўй қиз бўлиб жуда ҳам
Тўй бўлибди, ёр-ёр,
Биздан қолган қулунлар X
X От бўлибди, ёр-ёр,
Биздан қолган Барчиной X
Ёт бўлибди, ёр-ёр. хГ
ч*
V ' Z
4* Барчин:
X r
х
Ўйлай-ўйлай Барчиной Г
Ўй бўлибди, ёр-ёр,
Т
Ҳозир гумон қилибсиз,
Ёт бўлибди, ёр-ёр,
X* Сизи билан айтишиб, X
r
х Мот бўлибди, ёр-ёр.

Ана энди бу сўзларни айтишиб, ўлан охир бўлди, эрта-мертанч,

тонг отди, кун чошка ҳаддига етди, шибир-шибир ran бўп ётди,
икки одамнинг боши бириккан ерда: «Шу Қултой Алпомиш», — j f
деб юрибди. Шу вақти Бойчиборни миниб юрган қадимги Қ ул-Ч
ч той йўликди. Қултойга туриб айтди: — Бобо, қулларга чақириб,*|*
менинг келганимни билдиринг. Қултой айтди: — Баччағарлар"
жуда ошиб кетган экан. Алпомиш келди, дегандан ўртага олиб,,

381
 уриб ўлди риб қўйм аса, деди. — Қ ў р қм ай айта беркнг, мен
ўзим хабардор бўлам ан, деди. Ш у вақтгачайин Брйчиборни.
миниб юрган эди, қандай меҳмон, деб ҳеч ким т ан и га н ‘й ўқ эди.
. Бу сўзни эш итиб, пойтахт остига бориб, Б о й ч и б о р н и 'я к ж и л о в
қилиб, қу л л ар га чақириб, 6 у сўзни айтиб туру:
’у X
4*
т Бугун қадр кечалари , X
t* Б оғдочилар ғунчалари,
Қ ўнғи рот элнинг баччалари, >z
>л Ч у вулла, Алпомиш келди. r
ч» Б у устинда яш ил к ў к л ар , X
V Бун дай кун да кўнгли тўқлар, T
r Ҳ ар ким бир-бирини йўқлар,
T
О тилм аган хурм а тўплар, X
NT О ти л -ҳ а, А лпомиш келди.
X
r
r
"V
Б аҳ о р д а очилган гу л лар ,
Гулга мает бўлган б улбуллар, r
X
Етти йил д аврон сурган қу л л ар,
X
f
Қ оч энди, А лпомиш келди.
Т
>z К етади қайғу-тум ани, xt
±X Ў лади қанча душ м ани, t*
ч* Э ш итгин, қу л л ар , бем аъни,
"V К елиб қолди Қ ўнғи рот хони,
X
r
"V
Ў л энди, А лпомиш келди.
Т ар очилган тоза гули, X
ГX
X У л хам чам аннинг булбули, •f
X
i*
"Х
О бод бўлар Бойсин эли,
М еш кўтарган хон Бойбўри, X
*f* Бойбўрининг ж они-дили. r
X
т
X
П еш воз чиқ, А лпомиш келди.
Б еҳуда тўкм а кў з ёш инг, T
X
Vт Би зни куйдирган нолиш инг, r
О ч кўзингни, кўтар бош инг, X
X '
f*
Қ ўнғи рот элда қариндош и, X
П еш воз чиқ, А лпомиш келди.
X Р у х сат олмай ш икор кетган, X
Г
X Етти йил зиндонда ётган,
X
Г
X
Қ ал м о қ ю ртини бўзлатган,
т
О мон-эсон эл га етган, X
± П еш воз чиқ, А лпомиш келди. r
X
Г
X
Ч ў л л ар д а гангиган боши,
К ўпдир йиғласа койиш и, X
X
О й Қ алди рғоч эмиш дош и, T
4» П еш воз чиқ, А лпомиш келди. X
X К елгандир Қ ўнғирот тўраси, X
К ўпдир бағрида яраси , *r*
Бан данинг йўқдир чораси, X
>v>> >>>y>b>f>*>E->i->f■>h^
382
 >>>>>>>
-с < < < чХ ч< л < •{ < -i < • К - * О қ сут берган бул энаси,
П еш воз чиқ, А лпомиш келди.
О нсот бўлғай-да бул м уш кули,
С ўйлаганда ки зил тили,
Гумона қолгандир ули,
П еш воз чиқ, А лпомиш келди.
Н еча вақт бўтадай бўзлаб,
Д уш м ан ларн инг бағрин тузлаб,
А даш ган бир-бирин излаб,
П еш воз чиқ, А лпомиш келди.
К етар кўнглидан ғубори,
М инганим хоннинг Ч ибори,
Э лга келгандир ш унқори,
О бод бўлар ки рди кори,
Ўн сакк и зд а тул бўп қолган
Ҳ аким бекнинг Барчин ёри,
П еш воз чиқ, А лпомиш келди.
К елибди давл атл и ш унқор,
Қ ултой ш ундай берди хабар,
А ланглаш иб қолди қу л л ар ,
«Э нди қандай бўлди кун л ар ?»
Б и р-би ридан х абар олиш иб,
Ч увуллаш иб, кўп адаш иб,
Бир тўполон бўлиб ётир
М ундай гапга тўйхоналар.
Б у сў зл ар н и бунда К ултой айтади,
Б и р алом ат ғалоғул бўп ётади,
А лпомиш ўзини м аълум этади.
У стидан кийимни чечиб отади,
г- < •: < < л < ч < - :< * :< ■ { < ■ { < ч< 4 ^ - К - К

Ж ам о л и я р қ и л л а б бекнинг кетади,
Бек келгани м аълум бўлиб ётади.
Белига яраш ган зарри н пўтаси,
Х удойим кечиргай килган хатоси,
Во болам , деб қулоч ёйиб келади
Ш у зам онда Б ойбўридай отаси.
Э лига келгандир ш ундай тўраси.
Я ратган га етгай м арднинг ноласи,
К елиб қолган ш ў рли ларн инг боласи,
Б олам , дейди, қулоч ёзиб келади
Ш у вақтида оқ сут берган энаси.
К етмасин бекларнин г номусман ори,
Б ир облога етгай банданинг зори,
Энди обод б ўлса бекнинг ки рдори ,
Тўрам дейди, қулоч ёйиб келади
Б ун да қолган бекнинг Б арчиндай ёри.
О ҳ тортса, тўкилар кўзидан ёши,
Ғам билан чиқади бекнинг довуш и,

383
 V : • > / > : • > : • > ] i >: ■> : • > :• ...
Ака дейди, қулоч ёиио келади
ж
Т уя боққан Қ алди рғоч эмикдош и.
К елиб бари м унда бекни кўради,
Н авбат-навбат босар эди бағрига,
Би р-бирининг йиғлаб ҳолин сўради.
А даш ганлар бу топиш иб колади,
Ҳ ар бир қу л л ар ҳ ар хизм атга ж ўнади,
ж Ҳар қайсиси ўз иш ида бўлади.
Г К алм а-ш аҳодат м усулм оннинг тилига,
Азамат бош берар диннинг йўлига, ж
Х абар кетди ўн олтуруғ элига, г
ж
ж Э л и -х ал ққ а ш ундай х абар бўлади,
Ўн олтуруғ Қ ўнғи рот эли билади.
Э л и -х ал ққ а бул овоза бўлади,
К атта-кичик ҳ ар тар аф д ан келади,
К елиб бекни зиёрат қип кўради.
Ҳ ар й ў л л ар га одам сиғмай келади.
Т ахт устига иш орат қип ж ўнади,
Т ахт устига д авлатли хон минади.
М уни кўриб У лтон кўнглин бўлади,
Б ек бўлм ай ўлай деб бойқиш ж и лад и ,
Бу иш ига кўп пуш аймон қилади.
Ў йлаб турса менинг кўнглим бояғи,
Қ айда қолди йилқи боққич таёғи?!
У лтонтоз ўзини ҳ ар ерга урди,
А лпомиш ни кўриб ҳоли танг бўлди.
Э лга келган А лпомиш дай тўради,
Ж У лтон қилган иш ни Ёдгор билади,
Ёдгор сачраб ўрнидан туради,
У лтонтоз олдига етиб боради.
Д од деганда эш итмайди тилини,
Боғлаб олди У лтонтознинг қўлини.
У лтонтознинг урганини ўйлади,
Сен баччағар, мени қандай қи лди нг, деб
Ю р отам олдига, деди, ҳайдади.
У лтонтоздир, кейин тортар бўлади,
Борм айм ан, деб қинғирликни қилади,
Н ега бормайсан, деб Ёдгор уради,
Кеча урган, бугун қайтиб қолади,
Ш ундай қи либ туртиб ҳайдаб боради,
Ёдгор зўрлигин и м аълум қилади,
П ойтахт остига яқи н боради.
У лтонтоздир, ш ундай бўйлаб қаради,
Т ах т устида А лпомиш ни кўради,
К ўрган вақтда бўғими бўш аб боради,
Қ у л л у қ деб тўнқайиб с алом беради.
У лтонтозни бек А лпомиш кўради,

384
 Ҳ ар иши ў зига м аълум бўлади,
Бекни кўриб У лтон ерга қаради.
У лтонтозни хон гуноҳкор қилади,
Я совул қўли га муни беради,
У лтонтозни бундан ҳайдаб ж ўнади,
К унда қи либ У лтонтозни қам ади.
Д авлат қайтса, киш и ш ундай бўлади,
У лтонтоз бу қам овли туради,
Т ақд и р д а борини ш ўрли кўради,
«Бош им га м енм анлик бало бўлади».
К атта-кичик х ал о й и қ л ар йиғилиб,
Ҳ амма бирдай бу д авл атда ту ради,
Ш ул вақтида Қ ораж он ни сўради:
— Н им а бўлди, алп Қ ораж он келмади,
М ундай кун да мендан хабар олмади,
К елиб мени ж оним дўстим кўрм ади?!
Ҳ ам иш а менга ҳам дам бўлган,
П ойгаларда хизм ат қилган,
Тўқсон алпнинг додин 6 epi ан,
Т ор зиндонда хабар олган,
Б ек дўстим, деб йиғлаб юрган,
К ўринм ади алп К ораж он . ^
Б ул ж оним онинг қурбони,
Мен бўлдим элнинг султони,
У л менинг ази з меҳмоним,
Й ўкдир менинг Қ ораж оним .
Гул дай очилиб сўлдим и,
Ё паймонаси тўлдим и,
А ж али етиб ўлдим и,
Бир ёкда овда бўлдим и, "V
М ендан бехабар қолдим и,
А қлини об л о олдим и,
К айда бўлур К ораж он им ?
•V
Б у сўзни эш итиб, турган х ал о й и қ л ар дан Ҳ аким бекнинг сўзи-
V га ж авоб берди: — Ў, сиз кетгандан кейин У лтонтоз ю ртга эга-^-
^ б ў л д и , сиз билан бирга ю рган одам ларнинг барини х и зм ат га<|*
• солди. К ораж он ни ҳам элга қўш тирм ай, О латоғдан ж ой берди.Х^"
К елиб одам ларга кўриниш бериб, арал аш м оққа Қ ораж оннинг,
л ' ҳадди й ў қ эди. У лтон бек бўлганда ам ри ш ул эди, м у ҳ р л аб -и
Y қўли га қоғоз қилиб берган эди. Бир одам га ёнаш иб, гаплаш га-Ч»
нингни кўрсам , ўз гуноҳинг ўзинг билан, бош ингни кесиб, дорга^
Т тортам ан, деган эди. Ш у хат К ораж он нин г қўли да бор. Ул Ju
■! сабабли ҳеч ким нинг кўзига туш м айди, маконида аж али е т с а л ,
■V ўлганди р, аж али етмаса, ш у О латоғд а ю ргандир.
Бу сўзни одам лардан эш итиб, А лпомиш бир сўз айтиб т у р г а н ^
У экан:

385
 ^ ^ ^ >}• > b f
Энди билдим дўстим ғариб б ў ли бд и .
Ўзи сарсон, мени билм ай қолибди,
Эса дилтанг бўлиб унда ю рибди,
К алласи ганг бўлиб ёзган қолибди.
Ҳ аяллам ай бир бедовни м ининглар,
Ё лғиз бормай, учта-тўртта бўли нглар,
Қ ораж он га оту сарпой олинглар,
Ш ундай қилиб Қ о р аж о н га боринглар,
Бориб Қ ораж он га хабар қи ли н глар,
М енинг келганимни хабар беринглар.
Бу сў зларни айтар давл атл и ш унқор,
А лбатта бу сўзни билди рм ак д арк ор,
Билм ай юрган қайғу-ғам да бехабар,
Қ ош им а етишсин Қ ораж он номдор.
Қ ораж он ҳам бирга ўтирган қурдош им ,
М енинг ж уд а ҳолим билган сирдош им,
У луғдир, хўп менинг узанги йўлдош им,
Қ ораж он ни кўрсам битади иш им,
У лтонтозни бек қилган қариндош им.
Б у сўзларни қайсар Ҳ аким айтади,
Б и р неча б екларга сўзи ботади.
Қ и л ар иш ни бунда ҳар ким билади,
Қ ораж он га оту сарпой олади,
Т ўрт одам бўп О л ато қ қ а ж ўнади,
Қ арам айди, қичаб кетиб боради,
Бекнинг сўзин борса ўрин қи лади,
М ол боқар кўриб ҳайрон қолади,
H e ra n эканин ҳеч ким билм ади,
О л ато қ қа қичаб ўтиб боради.
Ю ртга келган элнинг валлам ати,
Ш ундай бўлган А лпомиш сиёсати,
К олм ади-ку х и зм аткорлар тоқати,
Т ерлаб бораётир остинда оти.
О л ато қ қа энди бориб қолади,
Қ ораж оннинг м азгилини кўради,
Қ ораж он ж ойига ш ундай боради,
Алп Қ ораж он ул буларн и кўради.
«У лтонтоздан менга ясовул келиб,
Бир бало қилади булар ҳам туриб.
У лтонтоз ам рини тутиб келганди,
Бир иш нинг бош ида булар ю рганди,
Бир хизм атга от терлатиб келганди».
Қ ораж он билм ади бундай ю рганди,
Қ ораж он га энди етиб борганди.

Қ ораж он буларн и кўриб, ним а ra n , деб сўради. Борган одам-

лар А лпомиш нинг келганини билдириб, бир сўз айтиб турибди:

386
 У У> х> ^ г ^ У У ь у у )• У ^ У У ' г ^ У У У ^ У > У > У ^ У^,-
Ҳ ақ таоло бергай омон,
Бир эгам бўлди м еҳрибон,
К елиб қолди Ҳ аким султон,
Д ар р о в отлангин, Қ ораж он .
К елиб сени кўп сўради,
А лпомиш йўлга қаради,
Хон сенга интиқ бўлади, ^
Ш уйтиб от чопиб келади.
С енинг билан сирдош бўлган,
Қ ал м о қ ю ртида кўп ю рган,
Б и р-би рингни нг ҳолин билган,
Б ек А лпомиш эл га келган,
Б екнин г дўсти, хон Қ ораж он .
К ўринм айди баланд-пасинг,
К ўнглингдан кетар ш икасинг,
О т-сарпой берган дўсинг,
X О тлан гин, турм а, Қ ораж он . ^
Эш итгин сен айтган сўзни,
Ҳ аяллаб тўхтатм а бизни,
X#- Б ориб кўрсан г добилбозни,
С енга бизлар айтдик арзни.
Б у сўзни айтди хизм аткор,
Ч оғланди Қ о р аж о н ш унқор,
Қ айтадан кўнгли очилар,
К ийиб сарпой, отин м инар,
r Қ ораж он бунга қўш илар,
Т ўртов эди беш ов бўлар,
Боради Қ о р аж о н қайсар.
Б ош дан кетган аломатди*
Қ ораж он қи либ ғайратди,
Ж у д а қистар минган отди,
К ўрсам дейди валлам атди.
О л ато ғд а ум ри ўтган,
А лпомиш деб ж а ф о тортган,
И иғлаганда қон лар ютган.
Ўзин ю ртидан айри лган, Х'
И слом нинг динига ки рган,
Ў з-ўзидан юз ўгирган,
А лпомиш ман Қ ўнғи рот келган,
О х и р куни ш ундай бўлган.
К елди, дейди А лпомиш хон,
Бораётган Қ ораж он полвон.
Ж а ф о л а р га туш иб энди танда жон,
Ғариб қулга эгам бўлгай меҳрибон,
О латоғд а кўп вақт бўлиб саргардон,
С арпой кийиб келаётир Қ ораж он .
Қ ораж он бек ш ундай бўйлаб қаради,
у-)-у-^^у^у-Уу^у-^у-У^у^-у^-у-^у-Уу^)-^-)-^) :•S
387
 ^ > УH f -
v К ўзим ан кўрм аса, нима билади,
Қ ўнғирот юрти ободдай кўринади,
К ораж он кеп Бойсинга оралади ,
К ораж он бориш и маълум бўлади,
AvinoMHUira биров хабар беради. ^
Т ахтидан ш ул замон бул пастга туш иб,
К ўҳна бўлган ам ал до р л ар етиш иб,
П еш воз чиқиб ш ундай ш унқор қаради,
К елаётган Қ ораж он ни кўради,
К ораж он отидан ерга қўнади.
Қ ирғий деган қуш ў л ти рар қиёда,
Кўп ишни ўтказди ф оний дунёда, ^
Б и р-би рига юрди пою пиёда.
И кки алп бир-бирини ш ундай кўради,
А йронлиқ ўтига бағри поради,
Б и р-би рига қулоч ёйиб ж ўнади.
Ғариб қу л га эгам бўлган м еҳрибон,
Б и р-би рига энди яқи н боради.
Бош идан кетгандай қоронғи туман,
К ўриш ганди икки полвон шул замон:
- Етти йил м азгилим қоронғи зиндон,
М ендан баттар сен ҳам бўлибсан сарсон,
Сени ҳам қўйм абди бу элда душ м ан,
—. —
Эш
—
итиб сўнгра жл1кўп
Д т т ж т ж т 4»
қи лган м ан пуш аймон,
ЖЖ1 жг тж тт т -’'^ЖЖХЖ#~к11 ғ т Жжжжж Шй

Сени кўриб кетди ю ракдан арм он,

Д ўстим эдинг, ж уд а менга м еҳрибон,
Ёмон кун да х абар олган Қ ораж он ,
О мон-эсон келиб сени кўрдим мен,
Ҳ амдам бўлган Қ ораж он бек бормисан?!
Бир-бирини кўриб кўзин ёш лади,
С ўраш иб ш ул замон вақтин хуш лади.
Й иғилиш ган бунда Қ ўнғиротдай эл л ар , -ф-
Қ ораж он , А лпомиш бирга бу ном дор,
П ойтахтга олиб ж ўн ар одам лар,
Қ анча одам пўш т-пўш тлайди, хизм аткор.
Э лу х ал қ л ар ш ундай зўрни кўради,
Т ахт устига энди б еклар ж ўнади,
Қ анча саркардам ан бул ўтиради,
Ў тириб бир-бирин ҳолин сўради,
А йтмаса ҳам айтганча бўп қолади,
r Ўтган иш ни иккови ҳам билади,
Бойбўрини сўраб одам келади, и.
К елган одам қ у л л у қ бўлсин қилади,
К елган одам бунда кетмай туради, ^
Ху допинг иш ига рози бўлади,
Энди бугун кун л а р кеч бўп колади.
 К ун кеч бўлиб, йиғилиб қилди м аслаҳатди, қ у л л у қ бўлсинга
келган одам ларни нг олдига таом тортди. Қ илди зиёф атди, югу-
риб қи либ хизм атди, ш уйтиб оқш ом ўтди. Э рта-м ертан тонг отди,
> /"тўй тараддусида бўп ётди:
Т Л.
О лтин отиб, олтин қовоқ оттириб,
•^r Ш у зам онда оқ ўтовлар ёптириб,
Н ам ойиш га катта тўплар оттириб,
Э лу х а л қ қ а тўй овоза бўлади,
А лпомиш келганин м аълум қи лади,
О ш пази, новвойи қолм ай ж ўнади,
К елиб бунда бари ж ам бўп қолади,
Раста-раста қилиб қозон қуради.
Ш у бугун бош лади Қ ўнғиротда тўйди,
Сўйиб таш лай берди сўқимман қўйди,
Ҳ ар тар аф д ан чаван дозларни ж ийди.
Б ек А лпомиш ўзи ш ундай тўради,
ч,- Э лу х а л қ қ а тўкиб ош ни беради,
Б и р алом ат, аж ойиб тўй бўлади,
Беваю бечора тўйиб боради.
О ш га тўйиб, кў п кар и га боради,
Т евар акд а яёв ҳам бориб туради,
Етолм аган у зо қ йўлдан қаради,
О ти зўри ти кка суриб боради,
Ю рт йиғилган, катта йиғин бўлади,
А лпомиш ман алп К ораж он туради,
К атта-кичик, ҳам м а ҳам йиғилади.
Бек А лпомиш қар аб кўнглин хуш лади, .
Ҳ ар ерда ғаним нинг сирин ф ош лади,
Ч аван д о зл ар ж уд а қи зиқиб кетди,
Ў ртасига баковулни таш лади.
Д авлатл и қул адрас-ким хоб кийдирди,
Ҳ ақдан келган иш га мўйнин эйдирди,
К имки ғаним, хони-монин куйдирди,
З ў р л и ги н и ш уйтиб м аълум қилади.
Тўй бериб чавандоз вақтин хуш лади,
Б о з устидан Бодом чўрин таш лади,
Ч аван д о зл ар қўш тақим бўп уш лади.
Ҳ ар қайси ш ердай бўп отни у ради,
Д уш м ан бўлган бари ёзган ўлади.
Ш уйтиб эл и -х ал ққ а ҳукм ин билдирди,
Қ и р қ кун гача кун да уриб У лтонни,
К и р к кундан кей У лтонтозни сўйдирди.
К ўрсатди ш ундайин элд а иш ини,
Ж а л л о д га кестириб У лтон бош ини,
Ш уйтиб дорга тортди анинг лош ини,
-7* v . . . Қ арға-кузғун еб кетганди гўш ини. 'V '

389
•t-
Бек Алпомиш элга келган тўради,
Қирқ кеча-кундуз тинмай тўйни беради,
Қирқ кундан кей тўйлар охир бўлади.
Жавоб олиб чавандозлар боради,
Бир нечалар кўп солимни олади.
Обод қилиб келиб ётир шаҳрини,
Омон-эмон кўриб кирдикорини,
Никоҳ кийиб олди Барчин ёрини,
Г
Кўнгилдан чиқариб чер-ғуборини.
Г
Шу куни кеч бўлди, ётди. Эрта-мертан тонг отди, тонг отган --^
\ , да уч-тўрт отл и Бойбўрининг давлатхонасига етди. Келиб Бар-
_Г _ чинни гчпаб
.1 тупибли
. I г\--. Алпомишни купиб
. I Алппмигпга япзини
I
айтаяпти: ^

Кўп бўлади айтган сўзнинг хатоси,

Хон Бойсари Барчин гулнинг отаси.
Хазон бўлиб боғда гуллар сўлгандир,
Аввал обло унинг ақлин олгандир,
Барчин келиб, қалмоқ юртда қолгандир,
Қайта бошдан ҳақ меҳрибон бўлгандир,
Кетган давлатининг барин олгандир, "V"
Қайтиб златим деб излаб юргандир,
Меҳнат тортиб кўп ишларни кўргандир.
Элатим деб юртин излаб юргандир,
Неча одам унга ҳамро бўлгандир,
Қалмоқ юртдан ўтиб мунда келгандир,
Кўкқамиш қўлига келиб қўнгандир,
Бурунгидай юртни ёйлаб тургандир,
Барчинойга жуда интиқ бўлгандир.
Оҳ урганда сўйлайдиган сўзим, деб,
Балки менинг кўрадиган кўзим, деб,
г
Барчин ойим менинг ёлғиз қизим, деб.
Бойсари амриман бизлар келамиз,
Отасин Барчинга маълум қиламиз,
Nr Барчинойни бизлар сўраб турамиз,
•V' Кўрсак, бизлар суюнчини оламиз,
Бойсарининг қизин сўраб турамиз, X#-
Меҳнат қилиб Кўкқамишдан келамиз, Г
X
Бойсари ҳурмати, хизмат қиламиз,
Йўлиқсак, Барчинга жавоб берамиз.
V -£
Бу сўзни эшитиб, буларни отдан тушириб, зиёфат қилиб,
, сарпой-инъомлар бериб, буларни жўнатди. Яна катта-кичиклар-
■^•ни йиғиб, сон номдор бийлардан ўн кишини Бойсарини олиб *
*t* келгани буюрди. Бул Кўкқамиш ўзининг яйлови, элдан ур и б.
чиқадиган яқин ери. Бу ўн киши Бойсарини олиб келганих^

390
"V жўнаб кетди, йўлга тушиб йўл тортди. Бориб Бойсарига кўри-
ниш бериб, Бойсарига неча насиҳатларни айтиб, Бойсари ҳам
буларнинг сўзини қулоғига тутиб, бурунги кек, аччиқ гинала-
рини ташлаб, ўлмай қариндошига келганига шукур қилиб, бу-
ларнинг сўзини маъқул билиб, Барчинни кўрмакчин бўлиб,
қанча шоҳлик шавкат билан ўн одамни олдига солиб, Кўнғи-
ротга яқинлашиб келди. Буларнинг ҳам келаётганини билиб, " v
•f* олдига одам чиқиб, бу нима ran, деб Барчиной қараб, отаси
билан энасини кўриб, пою-пиёда олдига чиқиб, бу сўзни айтиб
бораётир:
Ч* V
«и
Юрагимдан кетган доғу аламми,
Г Бу кўрганим ё ўнгимми, тушимми,
Келаётган оқ сут берган энамми?!
Белига боғлаган заррин пўтамми,
Қалмоқ юртда қолган менинг отамми?!
Бу сўздайтиб борар қулочин ёзиб,
Кўзидан мунчокдай ёшини тизиб,
Кетди отасининг кўнглини бузиб,
Бойсарининг мунда бағри эзилиб.
Барчинни кўрганди, бўғни бўшади,
Яёв бўлиб бари отдан тушади.
Ёлғиз қизин бул Бойсари кўради,
Барчинни қучоқлаб номдор жилади.
— Отам менинг учун жафо кўрган, деб,
Қалмоқлар юртида изза бўлган, деб,
Мен келган сўнг қонлар йиғлаб қолган, деб,
Эшитганма дўсту душмандан бу юртда,
Қалмоқлар юртида отам ўлган, деб.
Кўнглимнинг чироғи равшан бўлибди,
Ўлган отам қалмоқ юртдан келибди,
Келиб бунда бул мунглуқни кўрибди,
Ўчган чироғим қайтадан ёнибди,
Душманлар ер билан яксон бўлибди,
Кеча-кундуз шукур айтай худога,
Худо менинг тилагимни берибди.
Неча йил йиғлатди мендай санамни,
Бунда вайрон қилган кулбахонамни,
Энди олди қанча доғу аламни,
Аввал кўрдим ўлди деган тўрамни,
Боз кўрдим отам билан энамни.
Етти йил қуриди танамдан дармон,
Шукрилилло, кўрдим яна қайтадан,
Қариганча сурсам бу элда даврон,
Иншоолло, қутулдим ғаму кулфатдан,
Энди бўлсам бунда Қўнғиротда даврон.

391
rr+> У » > У > У b> > > >> > >» ^ .
Бу сўздайтиб бир-бирини кўради,
Барчинни қучомаб энди жилади.
Кўкқамиш кўлида кулбахонаси,
Барчинни қучоқлаб йиғлар энаси:
Қўнғирот қараб қайтдинг Барчин зулфакдор,
Сен кетган сўнг вайрон бўлди ул, жой лар,
Неча йил сандираб бўлдик дарбадар, T
Бу ишларни солди ҳақ парвардигор.
Неча вақт бизларга бўлди қиёмат,
■v
Бизга тангри бир кун қилди шафоат,
Қайта бошдан келди қадимги давлат, >z
Отангман ўтириб қилдик маслаҳат,
Элга келди к таги согу саломат,
Неча гапдир, устимизда аломат.
Кўкқамишга бир кун келиб қўнибмиз,
Омон-эсон, болам, сени кўрибмиз,
Шу азобни кўрмагандай бўлибмиз.
Худойим бергайда барчага дармон,
Иш бўлмас қудратли ҳакдин бефармон,
>z Омон-эсон сен келдингми, Ҳакимжон,
Ҳакимни багрига босиб ул замон.
Бир-бирини кўриб ақили шошди,
т Адашганлар бир-бириман топишди,
Кўнглидан гинани қанча сўрашди,
Бойбўриман бул Бойсари кўришди.
Оғайни-да, меҳри тоблаб қолади,
Бир-бирининг йиғлаб ҳолин сўради, X
Қанча кулфат ўтиб кетган бошидан, f
X
Ул азобни кўрмагандай бўлади.
Алпомиш келибди, шукур қилади,
Ҳаммасига Ҳаким сабаб бўлади,
х
Катта-кичик қариндошлар келади,
Ҳаммаси бир-бирин келиб кўради,
Т
Саби л бўлган элин обод қилади,
Барчин энасини бирга олади, х
Шу замон ўрдага қараб юради.
Хизматкорлар Барчиннинг хизматида,
>z X
Тонг отганча туриб иззат қилади,
Бир-бирининг Жуда ҳолин сўради,
Ётмайди, меҳмондан хабар олади,
Барчиндан барининг кўнгли тўлади.
Барчин сулув ақли расо, доноди,
Ўзи аёл, кўп ишларни билади,
Билмаганни бул ҳам йўлга солади,
1 Энаси Барчиндан рози бўлади.
Кўрган кун эсига тушганда армон,
Ох тортса танидан қурийди дармон,

392
jrK rt< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4< 4<4< 4< 4<4< 4<4< 4< 4<4< 4< 4<4< 4< 4<4< 4<4< л < : Эсига олса кўнгли майлис', паришон,
Қанча ғамдан озод бўлган шул замон,
Ўйнаб-кулар, сира қолмади армон,
Қайтадан Қўнғиротда бўлгани даврон.
Пойитахтга бегу хонлар жийилди,
Карнай-сурнай тортиб қилди ўйинди,
Созанда, нағмагар бари жийилди.
Ҳар қайси ўз машқига ўйин қилади,
Қизу жувон томошага келади,
Пойитахтда вақти хушлик бўлади,
Томошамон саф-саф бўлиб туради,
Кўча-раста бул одамга тўлади,
Кўролмаган баланд ердан қаради.
Бир неча шоирлар айтиб туради,
Бекнинг давлатидан инъом олади,
Қизу жувон аралашиб қолади.
Қизиқ дейди, қочар-писар бўлмади,
Хаммаси ҳам томошага келади,
Бек келганин шуйтиб маълум қилади,
Бир кеча, бир кундуз ўйин қилади,
Шу замонда энди жавоб бўлади.
Бу ўйинни жавоб бериб таркатди,
Томошамон бари мазгилга кайтди,
Келган бари пойитахтга йиғилиб,
Ўтириб бир ўпка-гинани айтди,
Кўтариб кўнглидан қанча гинани,
Булар хам туриб мазгилига қайтди.

Шуйтиб ўз юртини шунқор кўрибди,

Омон-эсон мунда элга келибди,
Гуноҳкорлар Ҳакимбекдан ўлибди.
Шундай қилиб кўрди ўсган шаҳрини,
Ўзи қайтиб олган Барчин ёрини,
Шуйтиб топган мурод-мақсадларини,
Фозил шоир айтар билганларини.
Бу сўзларнинг бири ёлғон, бири чин,
Вақти хушлик билан ўтсин кўрган кун,
Эслаб-себлаб айтган сўзим бўлди шул.
Ҳой десанг, келади сўзнинг маъқули,
Шоир бўлар билинг одам фақири,
Шуйтиб адо бўлди гапнинг охири.

' Маъюс.

393
^ $
■V
2 .
Г Г
х х
^ Г
"
X х
*t* Г
X х
X
Г
X Г
X
X
г
X Г
х
V
"Г Vт
S*
V г
X
*+*
X *+*
х
*+•
X Г
X
И ЗО Ҳ ВА ЛУҒАТЛАР

г 2

У ш бу и зо ҳ ва л у ғат л а р н и ту зи ш д а а то қ л и оли м Х оди З а р и ф н и н г айри м

д о ст о н л ар га и л о ва қ и л и н ган л у ғат л а р и д ан ф о й д а л а н и л д и хам д а сў зл а р н и н г ф а-
к ат «А лпом иш » достонид аги м а ъ н о л ар и ги н а и зо ҳ л ан д и .
X Абгор бўлм оқ — х ар о б бўлм оқ.
1*
Абж ил — эичил.
Абж ўш — қу й м а, етти м ар та эри ти б к у й и л ган к а т т и к ж исм .
Т о ж и к ч а ҳ а ф т ж ў ш — етти эритм а.
А вбаҳолам — аввал ам бор. X
А д а вур — ан ча, тал ай , кўп.
Ажнос б ай н о с) — тартиб , пайт, хи л.
А йвой — к аср , сарой .
А ймаш иб - чи рм аш и б, ўрал и б.
Айролик, — ай р и л и к , хи ж рон .
А йт увчи — х абар чи .
л ^ А л а м — бай р о к.
А т о з и сўз — ал п о зи « ал ф о з» сўзи н и н г б у зи л ган ш акл и . А л ф о з — сў з, сў зл ар .
Б у е р д а к ер ак си з сў з м аън оси да.
Л иг — ов, о в л ан ад и ган ж он зод.
Ангнимоц — к у затм о қ, п ой л аб турм ок.
Ангишламох; — ки ш н ам ок; отн ин г кн ш н аб, ги ж и н гл аб ирғиш и.
А риа — д ар ё д ан аж р а л га н к ў л ч а, сел ю вган сой.
Аташт ирмоц — ун аш ти рм оқ.
А ҳирм оҳ — ҳ ай к и р м о қ , к атт и қ қ и ч қи рм ок.
А ҳл и ҳ у б у р — к аб р а ҳ л и , ў л и к л ар .
Байдоқ - б ай р о к .
Бардор-бардор — к ў тар -кў тар .
Б ақан — к ел и н н и у зати б б ораётган д а, йўл н и тўси ш учун и ш л ати л ад н га н арқон .
Б ақан солмоқ — кел и н н и узати б к ел аётган д а, кел и н сеп и д ан у л у ш (со в ға-сал о м )
оли ш учу н й ў л н н тўснш одати.

394
 гБеж о — ёмон; жойиз эмас, нож ўя, ноўрин.
Б елдов — ўтовнинг белидан ўраб боғланган аркон. Ч*
т ^ Б е .г л и к — отнинг белини эгар урм аслиш учун бел чўккисининг икки ёнбошидан ",ФГ
қўйиладиган кигиз ёки мато.
Берм ан — бери томон.
Б есоҳиб — эгасиз.
Беш кирт и — болаларни ёш лигада аташтириш, никохлаб қўйиш одати.
Б идоҳат — бидъат.
'Sf Б нгм ам иш — билмагандай.
Б ирдон — овланган ж онзод солинадиган хўржинсимон халта.
х / Б ирич — бронза. Мне, қўрғошин, алюминий, қалайи каби маъданлар эритмаси- ^
• • дан ҳосил қилинган қотишма.
Бицт ирм а — пистирма. Панада биқиб (писиб) турган одам.
Бой - ЭР-
чг'- Б у лд и р а б ( билд и р а б ) — милдираб.
*t* Б у р у м — ўрим, соч ўрими.
\ г Бўлж ал — мўлжал. Л”.
Б ўгча-бўй аёлларга тегишли уй-рўзгор, кийим-кечак, иардоз-андоз буюмлари.
’ Газа — тоғнинг икки чўкқиси ораси
Газзоб — каззоб, ёлғончи, фирибгар
^ г ’’Гола
Гала — — ббоқувга
о к у в г а ххайдалган
я й л л л г я н туялар
т у я л л п rтўпи
v m i

J Гана-гана — баъзи-баъзи.
'Ганг бўлм о ҳ — ганш мок. *r*
*t* Гум гумадор (гур гум а д о р ) — катта, дабдабали. «>.
Гуппи — ҳовлиқма, мақтанчок.
Гуппон — еб ётган; семириб кетган.
^ Г у р о с - г у р о с — тўп-тўп.
Л авр — отнинг белидан сағрисигача ёпиладиган ёпиқ.
_ Д авриқм оҳ — ҳовриқмоқ.
.Д арбан д — тоғ орасидаги тор йўл. «i«
,j. Дарм анда бўлм о ҳ — дучор бўлмок.
, Д архон — зркин; солик ва тўловлардан озод этилган шахс ёки уруғ аъзолари.
Д аҳм арда — қўй-мол бокувчи хизматкор; чўпонлар бошлиғи; чорвадор.
^ г Д от ҳа бўлм оқ — ш икоят қилмоқ.
^ Д урм ак-дурм ак — тўда-тўда.
■^^.Дўст аман — мукка, муккаси билан. «j»
• I. Ц унчоҳ — айланмоқ; қайтмоқ.
■ ^-Д йгилм ок — тўқнаш мок, дуч келмоқ. »j-
.1 . Е лбагай — сарпойчан, бели боғланмаган; тўнни кнймай, елкага ташлаш.
-цгЕ.змаст (ж елм ас) йигит — етилган йигит.
• u Ёзган — гуноҳли, ёзикли; кулфатли.
•^Ёцмок, — суртмоқ.
. Ж а б д уҳ — от асбоблари.
^^Жайнамоқ — яйрамоқ, яшнамоқ.
■ Ж айрагир -- яшамагур.
•yf Ж апсар -- ўтовнинг увуқ ва керагалари туташган ерда кўйилган туйнук.
Ж арги — жарима.
Ж е ла к — яктак; бола тўни катталигидаги яктаксимон аёллар ёпинғичи.
Ж ериб қолмоқ — каттиқ иссиқламоқ.
S f Ж ийирм оқ — буриштирмоқ. Қуйруғини жийирмок — думини қайирмок.
Т Ж ингач (ж ингач) — юлғун; дарё бўйида ўсадиган майда дарахт.
Ж иранда — сел ювиши натижасида хосил бўлган чуқурлик.
Ж ига — укпар ва кимматбахо тош лар билан безатилган, бош кийимга тақилади- #
ган зийнат буюми. /Г ,
*f* Ж игадор — жиғали; саройда жиғаларни сакловчи амалдор.
^ r Ж о вли к — ялпи, ёппасига.
*t* Ж одирим бўлм оқ — ажралмоқ. .i.
x z Ж ойли ( ё й л и ) — текис, ёзик, ёйилган.

395
-Чч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<ч<^<ч<ч<ч<4<ч<ч<ч<*<+<-К^<-(<-К-Кч<Н<чв<ч Жонсиз — жосус.
Жузъя — ғайридинлардан олинадиган солик.
Жумийтмок, — қулокни чимириб, орка томонга кия килмок.
Жуммоҳламок, — калавасимон килиб ўраб бойламок-
Жўрамоҳ — йўймок, тушнинг таъбирини айтмок.
Занг — раем, одах.
Зилванг — оғир, зил-зил.
Зинкийиб — каккайиб; тик туриб.
Иза — этак. Тоғ изаси — тоғ этаги
Изи-чув — кий-чув.
Изгор чўл — хадсиз, чексиз, кенг чўл.
Ийир — даволи ўсимлик тури.
Ийсинмоц — иймок, елинга сут тўлмоқ.
Илкисдан - тўсатдан.
Илқув-силқув — туртки, турткиламок.
Интиҳ — интизор.
Ирки.гмоц — хавф еираб тортинмоқ, тўхталмоқ.
Истара — ранг-рўй, кўриниш.
Исфиҳон — исфихоний килич, кескир тиғ.
И т йщилиш — беихтиёр равишда одатдаги холатдан бош ка бир холатга кириш.
И т ирил.1 ар — чимилдикка кираёттан куёвнинг ит холатига кириб олдини тусиш ’ ^
одати. Одатда буни кекса кампирлар бажариб, куёвдан совға-салом олгач,
йўл беради.
Ияртмоқ — эргаштирмоқ.
Йитмоқ — йўқолмоқ; адашмок.
Йўл aupum — айрилиш , йўлнинг икки ёки бир неча ёкка айрилиб кетадиган ери. •
Кабир - катта, улуғ.
Каж — эгри, тескари, терс.
Калта бацай — оёғи кисқа. Бақай —бақалок.
Кампир ўлди — никох тўйи одати. Ч имилдикка кираёттан куёв йўлини икки ' f*
кампир ўзини ўлганга солиб тўсиб олади. Куёвдан совға-салом олгач, йўл >Л"
беради.
Карк — ёввойи туя.
Касратки — калтакесак.
Кашмири — айёр.
Кебанак — астари кигиз, авраси юнг чўпонлар чакмани.
Кия — гунох.
Куёв улоц — никох тўйи одати. Тўйнинг эртасига куёвнинг ж ўраларига куёв
томонидан бериладиган улок ёки бирор жондор. Куёв ж ўралар ё кўпкари
таш кил этади, ёки жондорни сўйиб, зиёф ат уюштиради.
Кузан — катталиги юмрондай чўл ҳайвони.
Кўкай — дил, калб. Кўкай кесмоқ — дил оғритмок.
Кўнак — кимиз сақланадиган идиш.
Кўрганли бойлар — тўқ, бадавлат бойлар.
Кўтоҳ.чик — гунох. Кўтох — қиска.
Лангар тўкмоц — оғирлик солиб вазиятни сакламок.
Ланца — доғ; таъна, маломат.
Ловдон рўмол — кизил ипак рўмол.
Лодон — нодон.
Лоловлаишоц — чувиллашмок.
Лозимат — лозимлик.
Лоппи — бехудага мактанувчи.
Лот — кўчма маънода ўч, қасд, қасос.
Лўкча — эркак ёш туя.
Мегажин — урғочи чўчка.
Майна — мия.
Марол — кийик.
Менгзамоц — ўхшатмок.

396
 У} ) I-) > ^ >■^ f - X f - ^ H f .
у - Менман — манман, мақтанчок.
-.- Мини йўҳ — тенга йўк, бебаҳо.
• ^ М и я — ўсимлик тури.
Музтар - ночор.
Мугойиб — арабча «муғнб», « м у т б а » сўзларининг бузилган шакли бўлиб, тирик "V-
бева маъносида; мунглик.
л^Наза қилмоҳ — кўнгил чўктирмок, хаф а қилмок.
< * Назаркарда — пирнинг назари тушган, эгали; илоҳин кучлар томонидан кўриқ- |
■X ланадиган.
•j» Нар-мода — хезалак.
> i< Наркас — наргиз. >z
* Нах; урмоҳ - камситмок. X
x z Нишон қўймай о.гмоҳ — ҳеч нарса қолдирмай олмоқ. f
Новое — бокишга қўйилган ёш мол. X
"X " Носоқи сўз — қўпол, вайсақи сўз. Л
*f* Обдол талагандай — девона талагандай.
'Sf Ов.юҳ — чекка, хилват. ГГ.
*j* Орҳа-ўриш — суянчиқ. 2,
Пазас — қўқиган, тўзиган.
*|* Парҳин — от қўлтиғи; афсонавий тулпор қаноти ва каноти жойлаш ган ер.
1 Понза рўмол — юпқа ипак рўмол. Ходи З а р и ф бу терминни Россиянине Пенза X
ш ахри ҳунарманд аёллари тўкиб чикарган гулдор тивит рўмолннинг таркали- ...
шн билан пайдо бўлган бўлса керак, деб ҳисоблайди. ■, r
*f* Поримас — таъсир этмас.
' гРавза — гулзор, боғ, жаниат. Б к ерда муқаддас қабр, азиз-авлиёлар қабри. Л-
Рймол ўрамоц — чақалоқларни бир-бирига унаштириб қўйиш одати.
^£Салдорли — салмоқли, оғир, залварли.
Само — садо, товуш.
2 Т Сангров — анков.
Т Саф ■синдирмоҳ — сафни бузмоқ, енгмоқ. -t-
j f , Селайиб — сулайиб, ҳолсизланиб.
^ГСеланглаб — аланглаб. *+»
■*г Селтаймол; — қурук қолмок, маҳрум бўлмок.
у'’.Сермамоқ — кесиб силтамоқ. «j»
JL Серпи.1моқ — тортилмоқ, орқага тисарилмоқ.
^.Силинмоҳ — шилинмоқ.
. . . Собилмас — чарчамас. X
Совлиҳ — она қўй. *j*
- . Совуҳ оёҳ — доим ёмонлик қиладиган, ёмонлик билан машғул одам.
■^■Соеа — кимиз солинадиган идиш.
«и Созигарлик — муроса.
V • Солим — кўпкарида улокни олиб чикиб, маррага етказган кўпкаритозга берила- '+■
диган совға, солимга қўйилган бир нарса, жондор ёки пул.
-\^Соли сувга кетган — бўшашган, суст, шашти кайтган.
Соҳҳаси (сўҳҳиси) — зарби.
•SfCypcam — солик тури.
Сўмламоқ — мўлж алламок, чўтламок.
Х ' Табгил — тадбир, мўлжал; табдил.
r ' * Табгир — таъбир. Табгиридан адаш мок —шошиб қолмоқ.
'^ Т а к к о н — табиб.
■ " Таммай - тан бех . V"
1 ■■Тараф — ду ш м ан .
Тари-т армоқ — тез п и ш ар д о и л и ў си м л и к л ар .
V Таркаш — п и ёл а ва к о сал ар н и с а ф а р д а си н и ш дан с а к л а ш учун тер и д ан ёки
ёғо чдан қу б б а ш ак л и д а и ш л ан ган ғи л оф .
l - r Тенгсалмоқ — теб р ан м о қ, ч ай к ал м о қ .
” Тилга энмоҳ — ти л и ч и км о к, тап и ра бош л ам ок.
' 1 Т иклаб — ти к и л и б к араб .

397
 4< V < 4<4< 4< 4<
"Sf Тир келадиган — тенг келадиган, баробар бўладиган.
•ir Том — пахса ёки синч девор билан ўралиб, усти ёпилган уй; уйнинг устн.
Томир булмоқ — кариндош, қуда-қудағай бўлмок.
Томошамон — томошабин.
• * Топиш қилмоц — топширмоқ.
' ' Тортимли — залворли; ёкимли.
Тува — тугул.
Турбат — тупрок, ер; кабр; улуғ зотларнинг қабрлари устига курилган макбара;
зиёратгоҳ.
*t* Тублигиб — тупланиб.
' Тукщсиндан — бирдан, к у ^' нсдан.
* ' Туримоқ — диққат 6ила< рмоқ.
Tycam-mycam — тўда-ту,*
Тўта — киска. Тўталаб — ўрталаб.

^<-К
~ ’ Тўққиз товоҳ — бўлғуси келинга бисот юбораётганда ҳар бир буюмдан тўккиз-
тўққиз қилиш одати.
Улгу — нусха, нишона.
Урри - ўғри.
Уюр боқувга ҳайдалган йилкилар тўдаси.

<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<4<X<4<4<
t Хаса — сара, наслли. Х аса тулпор —сара тулпор.
^ Хонавор — ҳавор, текис.
r Хун довламоҳ — ўлдирилган кишининг хунини талаб қилмок.
Хўрач — кичкина, митти.
, Чакас — ов қушини қўндириб кўйиладиган мослама.
Л . Чалқарамон - чалқанча.
.Чалқимоқ — тўлиб-тошмок.
!_ Чангароц — кора уй ва ўтовнинг тепасидаги гардиши.
. Чача — от оёғининг пас тки қисмида туёкка томон ўсган сочок қил.
Чаҳ-чаҳ учириб — чақ-чак отиб, бир-бирига караб сайраб.
■Чегишиб — ч и қ и ш и б к е лиш иб.
*u Чер — дард-алам, қайғу.
Чийир — из.
Чинграган чўл — иссикда какраган чўл.
х^-Чирпа — чиппа.
Читмоҳ — чимирмок.
wf -Чиганок, — тирсак.
- Човлаб ҳолмок, — семиз молнинг семизликдан чарчаб юролмай, оёғини босолмай
қолишига човлаб қолиш, дейдилар.
j Чупурон — тожикча «Чукбурон» сўзининг бузилган ш акли. Бу ерда суннат тўйи
r Чори — тўрт яш ар кўй.
Чоримоқ — чирмаб боғламок.
Чуйда — бошнинг орқа суяги.
• Чўбир хаш аки, оддий, от.
Чўгариб — чўкириб.
Чўнтоц — ёли, думи қисқа от.
v Чўпгун ер — ўтлоқ ер,
Чўпонларнинг маҳмаданаси — чўпонларнинг бошлиғн, сўзамоли.
Чўчанглатиб — ликиллатиб.
*+* Шагалмас — жўшкин; кайфи ошган.
Широлга — овланган қуш ёки ҳайвондан бериладиган тортиқ.
Т Шобир — товуш, шарпа.
Элибой - чорвадор.
Энчи фарзандга атаб ажратилган бош мол.
Этана бў.лмоҳ — куйиб-пишмок, мехрибонлик килмок.
.Эшонсиниб — Эшон санаб, зшонга ўхшаб.
Юракчойди — юрак олдириб қўйган.
Ю т — ёмон, зарарли, офат, фалокат.
Яланг ҳатори — хамма катори.

398
 Янггсгма — адашма.
Ўзавон — ўзича
Ўлим ўти — гунохи.
f y - ч у к у р ёр.
Ур — ўж ар. Урлик — ўж арлик.
*|* Ўргиб — урчиб.
"N^ Ўрол — бошланғич, кириш. Гапнинг ўроли — ra n боши, кези келганда.
*f* Ўтирик — ёлғон.
V - Қаба — каттик, берахм. Қ аба ф ал ак — золим ф алак.
Қадим — қадам, одим.
Қайҳи — эгилган.
Қаллиҳҳа бормоц — унаш тирилгандан кейин куёвнинг яш иринча қизнинг уйига
бориш одати. Бундан янгалар хабардор бўлади.
Қамсамоҳ — Ўрамок, ўраб олмоқ.
Қанжига — эгарнинг орқасига ёки олдига бирор нарсани танғиш учун махсус
боғлаб қўйилган тасма.
' ' Қаъда — одат. J ,
Қиз опцочди — никох кечаси қизни қўш ниларникига ўтказиш о дата.
Киз сўйлатар — падар вакилларнинг келиннинг розилиш ни сўраганда, қизни
розилик бериш га ундовчи кайвони.
Қирмиз — кизил.
гҚирим — қирғин.
К,овдон — ёввойи ўсимлик тури.
Куёнчщ — касал тури.
.". Кулотуз — кенг дала.
Қўнгирсалқин — хавонинг ола булут бўлган мўътадил пайта.
. Кўр — тўп, тўда.
Қўра — боқувга ҳайдалган қўйлар тўдаси; қўйлар камаладиган бостарма.
Қўрик; — отни уш лаш учун иш латиладиган арқон.
Қўтос — серж ун, серёл тибет ҳўкизи. Қўтос ёлидан ясалган туғсимон махсус
безак.
■у^-Кўш — чўпонлар яш айдиган уч оёк капа.
♦ i. Ғаба — қаба, қўпол.
у^-Ғани — бой.
Ғаним — душман.
Ғарқоб — сув остага колиш.
Харвона — туянинг кириғи, лўки.
Хмшшай — ёмғирли, рутубатли, нам.
Хут — яхш и, фойдали, эзгу; ой номи.

r
Т

'SF
Г

Т
V

$ ^
$
г
 <Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<4<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч<Ч«ЧО<Ч<Ч<Ч<Ч!
■v
$ A 54
■v
Алпомиш: Ўзбек халқ қаҳрамонлик достони / /
Айтувчи: Ф ози л Й ўлдош ўғли, ёзи б олувчи:
М .З а р и ф о в /. —Т.: «Шарқ», 1998.—4006.
Сарл. олдида: Ўзбекистон Республикаси ФА
Алишер Навоий номидаги Тил ва адабиёт института.

ББК 8 2 .3 (5 У —6)
Zr
r
$
-V

r
> /•
£
£
г
■v
АЛПОМИШ
Г
х
Г
"V"
« Ш арқ» н аш р и ёт-м атб аа ко н ц ерн и
Б о ш таҳ р и р и я ти
Т ош кент — 1998

$
Г
М ухаррир И.Шоймардонов
Рассомлар К- Башаров, Л.Башарова
Бадиий мухаррир Ф. Башарова
Т ехник мухаррир Г.Ломиворотова
М усаҳҳих Ж. Таирова

$
Териш га берилдн 08.07.98 и. Босишга рухсат этилди 11.08.98 й.
, 1, Бичими 60x90 ' / |6. О ф сет босма. Кудряш ев гарннтурасн
Ш артли босма табоғи 25,0. Нашриёт хисоб табош 26,38.
Адади 15 000. Буюртма № 2699.

«Шарк» нашриёт-матбаа концерни босмахонаси,

Тошкент — 700083, Буюк Турон кўчаси, 41.