İDARƏETMƏ OBYEKTLƏRİ İLƏ ƏLAQƏ QURĞULARI

FƏNNİ ÜZRƏ MÜHAZİRƏLRİN PREZENTASİYASI

DOS. R.M. BAYRAMOV
В последние годы прогресс в области обработки и передачи информации связан, в
основном, с применением микропроцессоров и вычислительной техники. Сегодня
компьютеры стали одними из самых массовых электронных устройств. В состав
современных компьютеров включаются разнообразные устройства усилительной,
преобразовательной, радиоприемной и цифровой техники.
Сфера применения электроники постоянно расширяется. Практически
каждая достаточно сложная техническая система оснащается электронными устрой
ствами. Трудно назвать технологический процесс, управление которым осуществ
лялось бы без использования электроники. Функции устройств электроники стано
вятся все более разнообразными.
На рис. 1. Приведен пример системы управления технологическим процес
сом. Датчики преобразуют информацию о параметрах технологического процесса в
электрический сигнал. Эти сигналы фильтруются, усиливаются и преобразуются в
цифровую форму с помощью аналого – цифровых преобразователей (ЦАП). Затем
они обрабатываются промышленным контроллером. Формируемые контроллером
сигналы преобразуются в аналоговую форму с помощью цифро – аналоговых
преобразователей (ЦАП), усиливаются и подаются на силовые электронные
устройства, управляющие исполнительными устройствами, непосредственно
воздействующими на объект.

• Рис. 1 Система управления технологичесого процесса

Организация ввода-вывода сигналов и данных в
ПРК/УВК
Устройства сопряжения с объектом (УСО)
В любой системе управления объект управления (ОУ) является центральным
звеном, т.к. Именно для обеспечения его работы в оптимальных режимах (или
близких к ним), создается система. Поэтому необходимы средства ввода-вывода
(ВВ) сигналов и данных, посредством которых осуществляется физическая связь
и взаимодействие (рис. 2.1):
- программируемого контроллера (ПРК) с разнообразными внешними устройства
ми – датчиками (ДЧ), исполнительными механизмами (ИМ) различных типов и
т.п., - ПРК с другими ПРК и компонентами верхних уровней, - в автоматизирован
ной системе необходима также связь (интерфейс) с человеком-оператором.
Решение задач ВВ сигналов осуществляется с использованием аппаратных и
программных средств и предполагает определенную предобработку сигналов,
поступающих с ДЧ и на ИМ, а также своевременное преобразование различных
типов сигналов в цифровые и наоборот. При этом учитывается, что функциониро
вание перечисленных компонентов основано, как правило, на различных физи
ческих принципах, они обладают разным быстродействием, часто сигналы
поступают и передаются в произвольные моменты времени (асинхронно).
• Тем не менее, существует общность функций ВВ, стимулировавшая разработ
ку гибких устройств (со встроенными микроконтроллерами МК), ориентиро
ванных исключительно на ВВ. Они осуществляют:
- преобразование сигналов от различных типов ДЧ в цифровую и ввод их в МК
для дальнейшей обработки в соответствии с тем или иным аконом/алгоритмом,
- преобразование цифровых сигналов в аналоговую, дискретную или другую
форму и вывод их в качестве управляющих воздействий на ОУ. Такие устрой
ства называют устройствами сопряжения/связи с объектом (УСО). Это функ
циональные модули, которые могут представлять собой:
- конструктивно законченное устройство,
- встроенный модуль (например, в ПРК или промышленный компьютер),
- модуль, реализованный на кристалле МК.
Помимо указанных выше функций ряд УСО может выполнять более сложные
функции за счет наличия в их составе АЦП, ЦАП, МК и интерфейсов передачи
данных. Для систем с сетевой архитектурой, когда передача-прием сигналов
должны осуществляться на значительные расстояния, используются модули
УСО, называемые коммуникационными модулями. Одними из основных компо
нентов УСО являются АЦП и ЦАП, которые в ряде ПРК встроены на кристалле
МК. Однако, круг задач, решаемых на основе ПРК, очень широк. Поэтому
необходимо иметь пределенные знания об основных характеристиках АЦП и
ЦАП как встроенных, так и реализованных автономно (в виде отдельных
модулей), обеспечивающих заданные характеристики.
Реализация УСО определяется видами сигналов, которыми ПРК должен
обмениваться с ОУ. Соответствие стандартам параметров входных и выходных
сигналов модулей ВВ упрощает их стыковку с ДЧ и ИМ. Такой подход дает
возможность использовать один тип ПРК для управления различными ОУ, меняя
лишь состав модулей ВВ и программы управления.
Для ПРК характерно модульное построение УСО, где каждый модуль
выполняет определенные функции, например ВВ тех или иных типов сигналов, и
имеет полный набор средств согласования с интерфейсом ПРК.
Многие параметры, характеризующие реальный ОУ, имеют аналоговый
вид. Поэтому необходимо организовать взаимодействие с ДЧ, которые могут
преоб разовывать измеряемые величины в аналоговый вид, а также с ИМ, для
которых входными сигналами являются аналоговые.
Ряд параметров ОУ имеет дискретный характер (например, сигналы,
получаемые от различного рода переключательных устройств, отражающих те
или иные состояния или режимы ОУ, а также его отдельных узлов, и др. Устрой
ств). В настоящее время значения параметров часто передаются также
непосредственно в цифровом виде.
 Основные функции модулей УСО

- преобразование аналоговых сигналов в цифровую форму и ввод их в ПРК;

- преобразование цифровых сигналов в аналоговые сигналы и вывод их из ПРК;
- дискретно-цифровое преобразование сигналов и ввод их в ПРК;
- цифро-дискретное преобразование сигналов и вывод их из ПРК;
- цифро-импульсное преобразование и вывод их из ПРК; ШИМ-модуляция выход
ного сигнала выполняется программно; как правило, применяется в комплекте с
ИМ постоянной скорости;
- гальваническое разделение аналоговых/дискретных/цифровых цепей ввода-
вывода.
К модулям связи с человеком-оператором относятся: модули сигнализации
отказа; модули индикации; исполнительные модули SCADA-систем и др.
В настоящее время выпускаются многофункциональные платы ВВ, которые поз
воляют решать самый широкий спектр задач цифровой обработки различных тип
ов сигналов самых разнообразных диапазонов. Эти платы могут обеспечивать вы
сокую скорость передачи данных в режиме прямого доступа к памяти. Они содер
жат многоканальные АЦП/ЦАП, порты дискретного ВВ, таймеры/счетчики, все
настройки осуществляются программно: изменение коэффициента усиления,
частоты и периодичности сканирования каналов, синхронизация данных и др.
Наличие ОРС-сервера (ОРС - OLE for Process Control) обеспечивает возможность
быстрой интеграции платы с любой современной SCADA-системой. Для удобства
подключения источников сигналов к платам предлагается огромная номенклатура
внешних дочерних плат. На них установлены винтовые клеммные колодки и имее
тся место для дополнительных элементов, таких как делители напряжения, низкоч
астотные фильтры и т.д. Например, модули UNIO96/48-5 (фирма Fastwel) предназ
начены для ввода-вывода 96/48 сигналов логического уровня (5 В, ТТЛ). В них исп
ользуются программируемые логические микросхемы (FPGA) и техно логия прог
раммирования в системе, что позволяет изменять алгоритм работы мо дулей непо
средственно в системе без выключения питания. Модули УСО, содер жащие свой
МК, называют интеллектуальными, т.к. они существенно расширяют возможности
УСО по предобработке входных сигналов, позволяют значительно сократить затра
ты времени ЦП и повысить производительность системы. Далее будем использов
ать следующую интерпретацию типов сигналов:
- аналоговый сигнал — его информационные параметры могут принимать в
определенных пределах любые значения (непрерывная шкала);
- дискретный сигнал — его информационные параметры могут принимать только
некоторые (из конечной совокупности) значения; если не оговорено другое, только
два значения/уровня: высокий уровень/логическая единица, низкий
уровень/логический ноль;
- цифровой сигнал — дискретный сигнал, в котором значениям параметра
соответствуют определенные кодовые слова – как правило, двоичные коды.
 ПАРАМЕТРЫ ИМПУЛЬСНЫХ
СИГНАЛОВ
В современной электронике широко используются полупроводниковые
бесконтактные устройства, которые работают в импульсном режиме. Элементы этих
устройств и происходящие в них процессы составляють суть импульсной техники.
Под электрическим импульсом понимают отклонение напряжения или тока
от постоянного уровня (в частности, от нулевого), происходящее в течение времени,
соизмеримого с длительностью переходных процессов в схеме устройства.
Различают два вида импульсов: видео и радиоимпульсы (кратковременные
пакеты высокочастотных колебаний). Видеоимпульсы получают при коммутации
(замыкании или размыкании) цепи постоянного тока. Форма видеоимпульсов может
быть различной (рис. 1.).
Наиболее распространенными являются прямоугольная (рис. 1, а),
треугольная (рис. 1, б), разнополярная (рис. 1, в) и трапецеидальная формы.
Реальные импульсы имеют приближенный к перечисленным формам вид.
Полярность импульсов может быть положительной, отрицательной и двусторонней,
или разнополярной. В импульсной технике обычно используются прямоугольные
импульсы
 Рис. 1. Идеальные видеоимпульсы:а) прямоугольной формы; б) треугольной формы; в)
разнополярной формы.

Параметры импульсов можно рассмотреть на примере реального прямоугольного

импульса (рис. 2.).
За активную длительность импульса tи.а. принимают время, измеренное
на уровне, соответствующем половине амплитуды UM – импульса. Иногда
длительность импульса определяют на уровне 0,1 UM или по основанию
импульса tи.. длительность импульса измеряется в секундах (с), миллисекундах
(мс), микросекундах (мкс), и наносекундах (нс)
Амплитуда импульса UM (IM) – это наибольшее значение напряжения или
тока импульса данной формы; измеряется в единицах тока или напряжения.
Рис. 2. Реальный прямоугольный импульс.
 SENSORLAR HAQQINDA ÜMUMI MƏLUMAT.
SENSORLARIN TƏSNIFATI VƏ QURULUŞU.
КЛАССИФИКАЦИЯ И ХАРАКТЕРИСТИКИ ДАТЧИКОВ
Любая автоматическая система управления и контроля содержит в качестве функци
онально необходимых элементов один или несколько измерительных преобразова
телей (или датчиков), служащих для измерения действительного значения управля
емой или контролируемой (входной) величины и преобразования этого значения в
сигнал для дальнейшей передачи по каналам управления.
По природе выходной величины все датчики можно подразделить на
Электрические, гидравлические, пневматические.
По природе измеряемой (преобразуемой) входной величины выделяют: датчики
перемещения, температуры, уровня, расхода, положения, скорости, ускорения,
давления (или усилия), частоты, светового потока, деформации.
По виду выходной величины электрические датчики подразделяют на:
– параметрические (пассивные): контролируемая величина преобразуется в измене
нии таких параметров как электрическое сопротивление, индуктивность, емкость
(индуктивный, емкостной датчик, фоторезистор, угольный столбик);
– генераторные (активные): контролируемая величина преобразуется в изменение
заряда, напряжения, тока (термопара, фотоэлемент, пьезодатчик).
По принципу действия выделяют: – датчики сопротивления: потенциометры,
тензорезисторы, терморезисторы, фоторезисторы;
– датчики индуктивности и взаимной индуктивности: индуктивные, сельсины,
микросины, вращающиеся трансформаторы;
– магнитно индукционные: тахогенераторы постоянного и переменного тока,
емкостные датчики.
По структуре:
– с промежуточным преобразованием энергии;
– с непосредственным преобразованием энергии.
Основные характеристики датчиков
Входная величина – величина, воспринимаемая и преобразуемая
датчиком. Бывает энергетической и параметрической.
Выходной сигнал – это определенное изменение несущей величины (ток, напря
жение, мощность), вызванное изменением входной величины и используемое для
передачи информации. Существуют две формы сигнала: непрерывная в виде физи
ческого процесса (электромагнитного) и дискретная кодированная. Изменение не
сущей величины (модуляция) может осуществляться по амплитуде, по временно
му признаку (изменение частоты, длительности воздействия, порядка чередова
ния воздействия), по пространственному признаку (чередование сигналов в кана
лах связи).
Статическая характеристика датчика y=F(x) описывает физические законы,
положенные в основу работы датчика, и представляет собой зависимость выход
ного сигнала датчика y от входной величины х при медленном их изменении в
установившемся режиме. Для удобства измерений датчики изготавливают таким
образом, чтобы статическая характеристика была линейной.
Чувствительность датчика S представляет собой отношение весьма малого из
менения выходной величины к весьма малому изменению входной в установив
шемся режиме

При S= ∞ статическая характеристика принимает релейный характер.

Порог чувствительности – это минимальное изменение входной
величины, вызывающее изменение выходного сигнала.
Гистерезис – это неоднозначность хода статической характеристики
при увеличении и уменьшении входной величины.
Основная погрешность – отклонение реальной статической характеристики
(нагрузочной) от желаемой.
Дополнительная погрешность вызывается изменениями внешних
условий по сравнению с их нормальным значением.
Максимальная мощность входных и выходных сигналов, потребляемая
мощность и КПД.
Динамические характеристики определяют поведение датчика при быстрых
изменениях входной величины (передаточная функция, переходная
характеристика, амплитудно-частотная и фазовая).
Метрологические характеристики имеют большое значение при
оценке качества и свойств датчика (класс точности, допускаемая погрешность).
Требования к датчикам
К основным требованиям, предъявляемым к датчикам систем управления, относ
ятся: высокая динамическая точность – минимальное искажение формируемого сиг
нала; высокая статическая точность; высокая надёжность в условиях, определён
ных техническими требованиями; допустимые габариты и масса; достаточно высо
кий коэффициент преобразования (чувствительность); достаточно высокая мощ
ность выходного сигнала.
ДАТЧИКИ ПЕРЕМЕЩЕНИЙ
Линейные реостатные измерительные преобразователи
Линейные реостатные измерительные преобразователи предназначены для измере
ния линейного или углового механического перемещения и преобразования его в
электрический сигнал и представляют собой проволочные реостаты с непрерывной
или секционированной намоткой. В первом случае подвижная часть датчика, опре
деляющая перемещение, – движок – скользит непосредственно по обнаженной от
изоляции поверхности провода, во втором – по контактам, к которым присоедине
ны концы и начала соседних секций реостата. Датчики работают на постоянном и
на переменном токе. Движок механически связан с каким-либо устройством
(клапаном, рулем, режущим инструментом и т.д.)
На рис. 2.1 представлены конструктивные схемы однотактных линейных реостат
ных датчиков (для измерения линейных и угловых перемещений). На рис. 2.2
представлены схема включения и статические характеристики однотактного реос
татного датчика (1– идеальная (режим холостого хода); 2,3 – реальные (нагрузоч
ные)). На рис. 2.3 –статическая характеристика с учетом ошибки ступенчатости.
Величина выходного напряжения реостатного датчика зависит от положения токо
съёмного контакта, то есть от величины его перемещения из положения, принято
го за начало отсчета. Основные конструктивные элементы датчика: плоский,
цилиндрический или кольцевой каркас из изоляционного материала (текстолита,
гетинакса, керамики или металла, покрытого слоем изоляции); обмотка из
высокоомного материала, стойкого к истиранию (манганин, константан,
сплав серебра с палладием, платины с иридием, вольфрам), диаметром от
0,03 до 0,01 мм для датчиков высокого класса точности; для датчиков низкого
класса точности – диаметром до 0,4 мм); подвижный токосъёмный
контакт. Металлические каркасы вследствие лучшей теплопроводности
допускают большие удельные нагрузки. Часто для этой цели применяют
оксидированный алюминий. Толщина нанесенного оксидного слоя должна
быть порядка 10 мкм, слой не должен иметь трещин. Напряжение пробоя
такого слоя порядка 500 В. Допустимое превышение температуры 50 ◦С.
 Рис. 2.1. Конструктивные схемы линейных реостатных датчиков: а – для измерения
линейных перемещений; б – для измерения угловых перемещений

Рис. 2.2. Схема включения (а) и статические характеристики (б) однотактного реостатного
датчика перемещений: 1 – идеальная; 2 – нагрузочная; 3 – нагрузочная линеаризованная
Рис. 2.3. Статическая характеристика однотактного реостатного датчика перемещений с
учетом ошибки ступенчатости

Поверхность провода должна быть покрыта эмалью или слоем окислов для изоля
ции соседних проводников друг от друга. После намотки провода для укрепления
витков и предохранения их от смещения всю поверхность покрывают тонким
равномерным слоем лака (бакелитовый лак). Полировка контактной поверхности
производится вдоль витков наждачной или полировочной бумагой, сухим оселком,
шлифовальным кругом с алмазной пылью или (в случае эмали) фетровым кругом.
Ширина контактной поверхности b = (2 ÷ 3)d. Ползунок (движок) чаще изготовля
ется из платины с иридием, иногда из платины с бериллием (0,05%) или платины с
серебром (в виде двухтрех параллельных проводов, диаметр и длина которых
выбираются такими, чтобы обеспечить контактное усилие Fк = 0,1÷ 1,0 Н).
В более грубых датчиках (d > 0,1 мм) ползунки выполняются в виде пласти
нчатых щеток из серебра, серебра с палладием. Контактное усилие Fк вы
бирается равным 5 ÷ 10 Н. Надежность контакта обеспечивают применени ем
высокого качества материалов, чистотой контактных поверхностей, за щитой от
загрязнений, достаточным контактным давлением, стойкостью материалов против
истирания. Большинство реостатных измерительных преобразователей имеют
равномерную намотку, поэтому их статическая характеристика близка к
линейной:
Uвых=k·Xвх – для датчиков линейных перемещений;
Uвых = k·φ – для датчиков угловых перемещений.
Статическая характеристика в режиме холостого хода имеет вид
Uвых0=k·Xвх,
где k0 – статическая чувствительность датчика, k0=tgα.
Порог чувствительности Δxпорог определяется ошибкой ступенчатости на стати
ческой характеристике и обусловлен скачком напряжения ∆Uск при переходе пол
зунка с одного витка на другой. Величина скачка напряжения определяется
∆Uск=Uпит/W,
где W – число витков намотки.
Порог чувствительности Δxпорог=l/W ,
где l – длина намотки по каркасу.
Входное усилие на ползунке зависит от силы нажатия ползунка на
намотку (контактное усиление) и от коэффициента трения.
Преимущества и недостатки реостатных датчиков перемещения
К преимуществам относятся простота конструкции; возможность получения лине
йной статической характеристики с высокой точностью; стабильность характерис тик;
возможность работы на постоянном или переменном токах; малые переход ные
сопротивления; низкий температурный коэффициент сопротивления. К недос таткам
– возможность отказов из-за наличия скользящего подвижного контакта (окисление,
стирание контактной дорожки); сравнительно небольшой коэффициент преобразова
ния и высокий порог чувствительности ∆X пор > Dпров; наличие шумов; подвержен
ность электроэрозии под действием импульсных разрядов; ограниченное использова
ние при переменном токе повышенной частоты (до 1 кГц); ограниченность скорости
перемещения; низкая износоустойчивость.
Рис. 2.4. Схемы включения двухтактных реостатных датчиков перемещения:
а, б – с одним ползунком, в, г – с двумя ползунками
Рис. 2.5. Статические характеристики
двухтактных реостатных датчиков:
кривая I – для схемы на рис. 2.4а, б; кривая
II – для схем на рис. 2.4в, г
Рис. 2.6. Конструктивные схемы функциональных реостатных датчиков: а) с профилиро
ванным каркасом; б) со ступенчатым каркасом; в) с зашунтированными секциями; г) синус-
косинусный
 Трансформаторные датчики

Трансформаторные датчики предназначены для измерения изменения положен

ия объекта, представляющего собой механическое линейное или угловое перем
ещение малого или большого диапазонов. Принцип действия основан на исполь
зовании изменения индуктивной связи (трансформаторной связи) между двумя
системами обмоток при перемещении якоря. Одна из обмоток (первичная) питае
тся переменным током, с другой (вторичной) – снимается выходной сигнал (рис.
2.13а). Обмотки взаимозаменяемы.
На рис. 2.13а представлена схема включения трансформаторного датчика для из
мерения линейного перемещения. Обмотки цепи питания W1 и W2 включены вс
тречно и имеют одинаковое число витков. Следовательно, магнитные потоки Ф1
и Ф2 в среднем сердечнике направлены встречно, и выходное напряжение Uвых
определяется их разностью

где f – частота питающего напряжения;

W0 – число витков обмотки среднего стержня (выходной обмотки).
В нейтральном положении (Δ = 0) площади перекрытия S1 и S2 равны, то есть
амплитуды магнитных потоков равны (Ф1 = Ф2), и выходное напряжение равно
нулю Uвых = 0.
 Рис. 2.13. Схемы дифференциальных
трансформаторных датчиков: а – для
измерения линейных перемещений; б – для
измерения угловых перемещений

Магнитная проводимость G0 не изменяется при перемещении якоря.

Рис. 2.14. Датчики ферродинамического типа: 1 –
ярмо; 2 – сердечник; 3 – обмотка, размещенная на
подвижной рамке; 4 – обмотка возбуждения
Рис. 2.15. Конструктивная схема микросина: 1 – ста
тор; 2 – ротор; 3 – немагнитная часть ротора; 4 – ма
гнитная часть роторa
 Рис. 3.2. Конструктивная схема дилатометрического
преобразователя: 1 – трубка; 2 – струна; 3 – винт; 4 –
инварный стержень

Рис. 3.3. Конструктивная схема биметал

Рис. 3.4. Конструктивная схема манометри лического преобразователя температуры:
ческого преобразователя температуры:
1 – металлический термобаллон; 2 – металличес
кий капилляр; 3 – мембранная коробка; 4 – жест
кий центр мембраны; R – радиус мембраны в свету
 Характеристики датчиков
Погрешность саморазогрева появляется в датчиках, нагревающихся от
сигнала возбуждения настолько, что это начинает влиять на его точностные
характеристики. Это особенно существенно при работе термодатчиков. Степень
саморазогрева датчика зависит от его конструкционных особенностей и от
условий окружающей среды. Для оценки погрешности саморазогрева разработ
чиками используется следующая формула:
Чувствительность полупроводниковых тензоэлементов существенно зави сит от
температуры, поэтому при проведении измерений в широком тем пературном
диапазоне необходимо проводить соответствующую компен сацию.
Влагочувствительность. На основе гигроскопичных материалов, удельное соп
ротивление которых сильно зависит от концентрации поглощенных ими молекул
воды, строят резисторы, реагирующие на изменение влажности. Такие устройст
ва называют гигристорами, они применяются при построении датчиков влажно
сти. Зависимость сопротивления гигристоров от влажности носит нели нейный
характер, что необходимо учитывать при проведении калибровки и обработке
результатов измерений.
Пьезоэлектрический эффект заключается в образовании электрических заря
дов при приложении к нему механических напряжений. Этот эффект наблюда
ется в природных кристаллах, поляризованных керамических материалах, неко
торых полимерах (например, в PVDF – поливилиденфториде)
Пьезоэлектрический эффект является обратимым явлением, т. е. приложенное к
кристаллу электрическое напряжение приводит появлению к механической деф
ормации, что широко применяется в разных типах пьезоэлектрических преоб
разователей. Пьезоэлектрические сенсоры являются чувствительными только к
изменению внешних усилий, а не к их постоянному уровню, т. е это устройства
переменного, а не постоянного тока.
Чувствительность пьезоэлектриков зависит от температуры, причем некоторые
материалы теряют чувствительность с ростом температуры, у других же измене
ние чувствительности зависит от температурного диапазона. В настоящее время
самыми популярными материалами для изготовления пьезоэлектрических датч
иков являются различные типы керамики. Пьезоэлектрические элементы могут
использоваться либо в форме крис талла, либо многослойной структуры, в кото
рой отдельные пластины соединяются при помощи электродов, размещенных
между ними.

Пироэлектричество – явление возникновения электрических зарядов в матери

алах с кристаллической структурой, при воздействии на них теп лового потока.
Эффект близок к пьезоэлектрическому. Материалы, которым присущ пироэлек
трический эффект обычно являются и пьезоэлектриками.
Эффект Холла – возникновение в твердотельном проводнике с током, поле,
помещенном в магнитное электрического перпендикулярном направлению то
ка и магнитного поля. Возникающая разность потенциалов – напряжение Холла
(UХ) –поля в направлении, зависит от величины и направления приложенно
го магнитного поля и
Большинство датчиков Холла изготавливают из кремния. Поскольку кремний
обладает тензорезистивными свойствами, датчики, реализован ные на его
основе, реагируют на механические напряжения, поэтому не обходимо
минимизировать нагрузки на корпус датчика и подводящие провода. Кроме
того, датчики Холла являются чувствительными к темпе ратуре – ее колебания
приводят к изменению сопротивления чувстви тельных элементов.
Термоэлектричество. 1. Эффект Зеебека – возникновение ЭДС в
электрической цепи, состоящей из последовательно соединенных разнородных
проводников, контакты между которыми находятся при разной температуре.
Применяется в таких популярных датчиках температуры как термопары, а
также в термоэлементах для детектирования тепловых излучений.
2. Эффект Пельтье – выделение или поглощение теплоты при прохождении
электрического тока через контакт двух различных проводников. Это явление
характерно как для случая, когда ток поступает от внешних источников, так и в
случае, когда он индуцируется от термопары вследствие эффекта Зеебека.
Тепло Пельтье, в отличие от Джоулева тепла, линейно зависит от силы тока.
В местах соединения двух и более различных металлов, имеющих разную
температуру, всегда возникает термоэлектрический ток, об этом необходимо
помнить при разработке устройств и схем.
3. Эффект Томсона – поглощение или высвобождение тепла в проводнике при
протекании электрического тока. Примерно является обратным эффекту
Зеебека.
Световое излучение – очень эффективная форма энергии, по изменению кото
рой можно судить о многих внешних воздействиях - асстоянии, движении, тем
пературе, химическом составе и т. д. В разных диапазонах спектра использую
тся различные свойства света. Свет может преломляться, отражаться,
поглощаться, интерферировать, поляризоваться, распространяться. При
разработке методов и систем управления светом в датчиках задача
разработчиков заключается в том, чтобы определить количественное изменение
параметров, характеризующих свет, и соотнести это изменение с величиной
внешних воздействий. Коэффициенты отражения, ослабления и пропускания,
коэффициент преломления, характеристики пропускания света различными
средами,
спектральный диапазон излучений и многие другие характеристики как
источника излучения, так и сред, взаимодействующих со световым потоком
или лучом, необходимо учитывать при разработке соответс
твующих устройств.
 ОСНОВЫ
ЦИФРОВОЙ РАДИОСВЯЗИ
(ЛЕКЦИЯ №1)
 RABİTƏ QURĞULARI HAQQINDA ÜMUMİ
ANLAYIŞLAR VƏ TƏYİNATLAR
Rəqəmli radiorabitə sisteminin (RRrS) tətbiqi Beynəlxalq Radiorbitə
Şəbəkəsinin inkişafında yeni dövrün başlanğıcını qoydu. RRrS -in tətbiqi istifadəçilər,
operatorlar və avadanlıq istehsalçıları üçün uzun müddət vacib əhəmiyyət kəsb edir və
göstərilən rabitə xidmətlərində dəyişikliklərin həyata keçirilməsini asanlaşdırır. Miqyas
etibarilə DCS texnologiyasının tətbiqi XX əsrin 70-ci illərində analoq-rəqəm (ARÇ),
rəqəm-analoq çevrijilərinin (RAÇ) və mikroprosessorların radiorabitə texnologiyalarına
tətbiqi ilə geniş vüsət almağa başlamışdır. Belə ki, yeni texnika və texnologiyanın
inkişafı, radiorabitədə problem olan tezlik diapazonlarından təkrar istifadə etməyə
imkan verən prinsipjə yeni olan şanvari rabitə texnologiyasının işlənib hazırlanmasına,
bu növ rabitə sisteminin kütləviləşdirilməsinə imkan vermişdir. Əhalisinin sayı 6
milyard olan yer kürəsində 4 milyarda yaxın mobil rabitə abunəçilərinin olması buna
əyani misaldır.
Radiorabitə istifadəçilərinin göstərilən rabitə xidmətinin keyfiyyətindən
birbaşa asılı olduqlarına görə onların mürəkkəb rabitə xidmətlərinə, məsələn, GSM
texnologiyası, trank radiorabitə sistemi, video kofranslar, məsafədən verilənlər bazasına
daxilolma və fayl mübadiləsinin müxtəlif vəsaitlərindən istifadəyə tələbatları çox artır.
Bu xidmətlərin göstərilməsi üçün geniş tezlik zolaqlarının təmin olunması, adaptasiya
olunan şəbəkənin təşkil edilməsi tələb olunur.
 RRrS iyerarxiyasına malik veriliş sistemlərinin tətbtqi şəbəkədə istifadə
olunan avadanlığın həjminin azalması ilə yanaşı onun qiymətinin hiss olunacaq dərəc
ədə aşağı düşməsinə, şəbəkənin etibarlılıq və effektivliyinin artırılmasına, faydalı tez
lik zolağının genişləndirilməsinə gətirib çıxarır ki, bu da texniki xidmət və istismar
prosesinə qoyulan xərjlərin azaldılması deməkdir. Bundan başqa RRrS avadanlığı
rabitə şəbəkəsinin effektiv idarə olunma imkanına malik olması ilə şəbəkənin adap
tivliyi və yüksək uyğunlaşma qabiliyyətini təmin edir. Etibarlılığın artırılması isə
ehtiyat avadanlığın həcminin azaldılmasına səbəb olur. Effektiv idarə olunmaya malik
sinxron şəbəkənin istismar xüsusiyyətləri veriliş şəbəkəsinin işinə nəzarət edilməsi
zamanı imkanları artırır. Şəbəkənin konfiqurasiya sxemiini dəyişdirilməsi və bərpa
edilmə prosesinin yüngülləşdirilməsi istismarda olan avadanlıqdan daha yaxşı istifadə
edilməsinə və abunəçilərə xidmətlərin operativ göstərilməsinə gətirib çıxarır.
RRrS -də Sinxron Rəqəm İyerarxiyası tərtib edilərkən bir sıra yeni standart
lar işlənib hazırlanmış və mövjud veriliş sistemlərinin çatışmayan jəhətləri aradan
qaldırılmışdır.
Sinxron Rəqəm İyerarxiyası şəbəkə operatorlarına bütün şəbəkə üzrə infor
masiya verilişinə nəzarət, müşahidə etmək və bölünməsi üçün güclü mexanizm ver
mişdir. Bu cür şəbəkənin yüksək etibarlılığa malik olması istismar xərclərinin azaldıl
masına və şəbəkənin adaptasiya olunması isə əlavə gəlir gətirən xidmət növlə rinin
abunəçilərə göstərilməsinə imkan verir. Beləliklə, Sinxron Rəqəm İyerarxiyası rabitə
şəbəkəsinin rentabelliyini artırmağa və dünya miqyasında rəqabət apara biləcək
telekommunikasiya şəbəkəsinin təşkil edilməsinə imkan verəcəkdir.
 RABİTƏ SİSTEMİNİN ÜMUMİLƏŞDİRİLMİŞ
STRUKTUR SXEMİ
Radiorabitənin ümumi sxemi kifayət qədər sadədir. Belə ki, radiovericidə xüsusi
generatorun köməyi ilə yüksək tezlikli elektrik rəqsləri formalaşdırılır. Sonra isə bu
rəqslər faydalı məlumatla qarışdırılaraq (modulyasiya edilərək) gücləndirildikdən sonra
antennaya verilir. Antennada bu modullanmış rəqslər efirdə yayıla bilən elektromaqnit
dalğasına çevrilir. Yayılan elektromaqnit dalğaları qəbul antenasına çatdıqda onda
yayılan elektromaqnit dalğalarının tezliyinə və intensivliyinə müvafiq dəyişən cərəyan
yaradır. Yaranmış e.h.q. gücləndirilir, modulyasiyanın əks prosesi olan demodulyasiya
edilir və işlədici qurğuda lazım olan formada canlandırılır. (şək.1.1)
İlk anda sadə görünən bu radiorabitə sxeminin yaradılması üzərində bir neçə nəsil
alimlər tərəfindən on illərlə gərgin elmi-tədqiqat işləri və təcrübi işləmələr aparılmışdır.
Elektromaqnit dalğalarının ötürülməsi və qəbulu prinsipləri 100 ildən çox məlum olsa
da, alimlər indiyə qədər bu prosesin getdikcə təkmillədirilməsi, mükkəməlləşdirilməsi və
qiymətinin ucuzlaşdırılması üzərində işləyirlər. Lakin radiorabitənin real vəziyyəti hələ
də idealdan uzaqdır, bir prosesin yaxşılaşdırılması digərinin pisləşməsinə gətirir və
beləliklə sistemin təkmilləşdirilməsi prosesi tükənməzdir.
Şəkil 1.1. Radiorabitənin ümumiləhdirilmih struktur sxemi.
 RADİOVERİCİLƏR HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT.
VERİCİLƏRİN STRUKTUR SXEMLƏRİ
Rabitə sistemlərində faydalı məlumatı efirdə yayıla biləjək elektromaqnit
dalğalarına çevirən məlumat formalaşdırıjıları radioveriji qurğular adlanır.
İlk radiovericilər teleqraf rejimində işləyib. Yəni məlumat Morze kodu adlanan
nöqtə və tirelərlə ötürülürdü. Bu sistemlərdə siqnalın keyfiyyəti vacib deyildir, vacib on un
varlığı (mövcudluğu) idi. Belə ki, istənilən keyfiyyətə malik olan verilişdə nöqtə ilə ti reni
çox asanlıqla fəqrləndirmək olurdu. Səs rabitəsinin yaranması ilə məlumat formalaş
dırıcıları mürəkkəbləşməyə başladı.
Fərz edək ki, biz yüksəktezlikli rəqslər generatoru yaratdıq. Bizi maraqlandıran fa
ydalı məlumatı, o cümlədən bizim səsi elektromaqnit dalğaları vasitəsi ilə daşınmasını necə
təmin etmək olar? Hələ 1900-cu ildə Amerika mühəndisi Recinald Fesseden bu məqsədlə
modulyasiya prosesini istifədə etməyi təklif etmişdir. Faydalı səs siqnalı akustik rəqs və ya
səs dalğalarıdır. Təbii ki, bu dalğalar mikrafonun köməyi ilə elektrik siqnalına çevrilməlidir.
Fərz edək ki, səs tezlikli elektrik siqnalı və daşıyıcı olan yüksəktezlikli elektromaqnit dalğa
sına malikik. Yəni bizdə məlumat və onu daşıyan siqnal vardır. Məsələ elektromaqnit dalğa
sına faydalı məlumatın necə «yüklənməsidir». Elə bu məqsədlə də modulyasiya prosesi isti
fadə edilir. Modulyasiya -məlumat tezliyi ilə generator tezliyini birləşdirən prosesdir (şək.
1.2). Modulyasiya bir necə növ olub, siqnalın bu və ya digər parametrini dəyişdirir.
Radiorabitədə ən çox amplitud (AM) və tezlik (TM) modulyasiyasından istifadə edilir.
Şəkil 1.2 Modulyasiya prinsipləri
 Modullayıcı siqnal daşıyıcı tezliyin ya amplitudunu ya da tezliyini dəyişdirir. Hər iki hal
da daşıyıcı tezlik faydalı siqnalla yüklənir. Beləliklə biz, elektromaqnit dalğalarını səsi
mizi daşımağı məcbur etdik və nəticədə radioverici qurğu (şəkil 1.3) əldə etmiş olduq.

Şək.1.3 Radioveriji qurğunun sadələşmiş struktur sxemi

Lakin praktik olaraq məsələ daha mürəkkəbdir, çünki siqnalı gücləndirmək, təhrif və küy
ləri süzmək, müxtəlif tezliklərə kökləmək və s. prosesləri də verici qurğuda yerinə yetir
mək lazımdır. Bunlardan əlavə, müasir portativ radiostansiyalarda və Mobil telefonlarda,
müxtəlif, çoxlu sayda servis funksiyaları yerinə yetirmək lazımdır. Bunlara istənilən abo
nentin çağrılması, kanalın və tezliyin nəzarəti, iş rejiminin indikasiyası və s. daxildir. La
kin bu xidmətlər vericinin iş prinsipini dəyişmir. Xatırladaq ki, müasir radioverijilərdə əs
as idarə rejimi bir mikrosxem – mikroprosessorun üzərində yerinə yetirilir ki, bu mikrop
rosessor qurğunun fəaliyyətini və bütün blokların qarşılıqlı təsirini nəzarətdə saxlayır.
 Vericilərin struktur sxemləri
Radioverici qurğu informasiyanın radiodalğaların köməyi ilə ötürülməsi üçün istifadə olunur.
Yüksək tezlikli elektromaqnit sahəsi olan radiodalğa hərəkətdə olan materiyanın xüsusi formasıdır.
Radioverici qurğunun tərkibinə verici və verici antena daxildir.
Vericidə üç əsas proses baş verir:
— yüksək tezlikli rəqsin generasiyası;
— yüksək tezlikli rəqsin zəruri gücə qədər gücləndirilməsi;
— yüksək tezlikli rəqsin parametrlərindən birinin (amplitudasının, tezliyinin və ya fazasının) ötürülən
informasiyaya uyğun dəyişdirilməsi.
Yüksək tezlikli rəqs avtorəqs generatorunda generasiya olunur. Bu generatoru oyadıcı və ya verici gene
rator (VG) adlandırırlar. Belə ki o vericinin daşıyıcı tezliyini qərarlaşdırır.
Yüksək tezlikli rəqsin parametrlərindən birinin ötürülən informasiyaya uyğun idarə olunması
modulya siya adlandırılır. Bu modulyatorda (M) həyata keçirilir. Vericidə amplitud modulyasiyası
(AM), tezlik modulyasiyası (TM) və ya faza modulyasiyası (FM) həyata keçirilə bilər. Amplitud
modulyasiyasının xüsusi halı impuls modulyasiyasıdır.
Modulyasiya nəticəsində modulyasiya olunmuş yüksək tezlikli cərəyan, gərginlik və elektro
maqnit sahə rəqsləri alınır. Modulyasiya olmadıqda vericinin antenasında yüksək tezlikli modulyasiya
sız rəqs yaranır və uyğun olaraq fəzaya şüalanır.
Modulyasiyalı və ya modulyasiyasız yüksək tezlikli rəqslərin gücləndirilməsi güc gücləndi
ricisində (GG) həyata keçirilir. Onları həmçinin xaricdən təsirlənən generator da adlandırırlar. İş rejimlə
rinə nəzərən vericidə istifadə olunan gücləndiriciləri üç əsas qrupa bölmək olar: bufer gücləndiriciləri,
gücləndirici-vurucular və çıxış gücləndiriciləri. Sadə vericidə birinci iki növ gücləndirici olmaya, çıxış
gücləndiricisi isə həmdə tezlik vurucusu ola bilər.
Bir çox radiolokasiya vericilərində gücləndirici olmur. Belə vericilər impuls rejimində
işləyirlər. Bu halda avtogenerator kifayət qədər böyük gücə malik olur. Radiolokasiya
vericisinin tipik güclü impuls avtogeneratoru maqnetrondur. Metal-keramik lampalar,
xüsusi İYT cihazlar və adi lampalar üzərində yığılmış güclü avtogeneratorlardan da
istifadə olunur.
Sadə AM rəqs vericisinin sxemi şək. 1.1-də təsvir olunmuşdur. Orada hər bir pillənin
çıxışındakı gərginliyin qrafiki verilmişdir. Verici generatorda parametrləri dəyişməyən
yüksək tezlikli rəqslər yaradılır. Güc gücləndiricilərində onlar gücləndirilir və
amplitudaları modulyatorda informasiya siqnallarının təsiri ilə dəyişdirilir. Nəticədə
tələb olunan gücə malik amplitud modulyasiyalı siqnal alınır. Bu siqnal verici antenaya
istiqamətləndirilir və fəzaya şüalandırılan AM radiodalğa yaradır.
Sadə TM rəqs vericisinin sxemi şək. 1.2-də təsvir olunmuşdur. Belə vericidə
modulyator verici generatorun rəqs konturuna təsir edərək onun kökləmə tezliyini
informasiya siqnalına uyğun olaraq dəyişdirir. Bu səbəbdən generasiya olunan rəqslərin
tezliyi dəyişir. Bu dəyişmə orta qiymətə nəzərən kiçik intervalda həyata keçirilir.
Güc gücləndiricisində TM rəqslər gücləndirilir. Verici antena fəzaya TM dalğa
şüalandırır. TM yalnız UQD diapazonda tətbiq olunur. Digər diapazonda onun tətbiqi
mümkün deyil.
 Verici antena
Verici Verici antena
Verici
VG GG
VG GG
uV G

uGG

uV G

uM uGG

Şək. 1.2. Rabitə TM rəqs vericisinin struktur sxemi

Şək. 1.1. Rabitə AM rəqs vericisinin struktur sxemi

Sadə radiolokasiya vericisinin struktur sxemi şək. 1.3- də verilir. Bu sxemdə

modulyator dövri olaraq təkrarlanan düzbucaqlı formalı gərginlik videoimpulsları
formalaşdırır. Onlar güclü avtogenerator üçün qida gərginliyi kimi istifadə olunurlar.
Ona görə də onların amplitudaları kilovoltlarla ölçülür. Avtogenerator dövri olaraq
yüksəktezlikli radioimpulslar generasiya edir və onları verici antenaya
istiqamətləndirir. Şüalandırılan radioimpulsların davametmə müddəti adətən bir
mikrosaniyə, təkrarlanma dövrü isə yüzlərlə və ya minlərlə mikrosaniyə ətrafında
olur. Onları zondlayıcı radioimpulslar da adlandırırlar
 Verici antena
Güclü UQD
avtogenerator

uM

uG

Şək. 1.3. Radiolokasiya vericisinin struktur sxemi

İmpuls radiorabitə vericilərində (o cümlədən radiolokasiya vericilərində) şüalandırılan radio
impulsların davametmə müddəti, onların amplitudaları və ya təkrarlanma tezliyi dəyişə bil
ər. Bundan əlavə radioimpulsların generasiya vaxtı müəyyən takt momentlərinə nəzərən də
dəyişə bilər. Ona görə də impuls modulyasiyası ümumi şəkildə çox müxtəlif ola bilər. Əsas
istifadə məqsədinə nəzərən radiorabitə, radioyayım, televiziya, radiolokasiya, radionaviqasi
ya və s. vericilərini fərqləndirirlər. Quraşdırılma yerinə nəzərən stasionar və mobil vericiləri
fərqləndirirlər. İşçi tezlik diapazonuna nəzərən uzundalğalı, ortadalğalı, qısadalğalı və UQD
vericiləri fərqləndirirlər. Öz növbəsində UQD vericiləri metrlik, desimetrlik, santimetrlik və
millimetrlik vericilərinə bölürlər. Optik diapazon (lazer) vericilərini xüsusi qrup kimi ayırır
lar. Vericiləri həmçinin iş növünə, modulyasiya növünə, gücünə və digər əlamətlərinə nəzə
rən fərqləndirirlər.
KƏNARDAN HƏYACANLANAN GENERATOR VƏ ONUN
AKTİV ELEMENTLƏRİ HAQQINDA ÜMUMİ
MƏLUMAT

Müasir radiovericilərin ən geniş yayılmış pilləsi kənardan həyəcanlanan gene

ratordur (KHG). Onun tərkibinə aktiv element (AE), yük, AE-nin qida və sürüşmə döv
rəsi və radiosiqnalın oyadıcıdan AE-nin girişinə ötürülməsini təmin edən oyadıcı dövrə
daxildir. Oyadıcı qismində vericinin əvvəlki pilləsi çıxış edir. Oyatma və sürüşmə döv
rələri AE-nin giriş dövrəsini yaradırlar. Giriş dövrəsi, həmçinin razılaşdırıcı giriş döv
rəsi məsələsini də həll etməlidir. Öz növbəsində qida və yük dövrələri AE-nin çıxış döv
rəsini yaradırlar. Bu dövrə razılaşdırıcı çıxış dövrəsi funksiyasını da yerinə yetirir.
Qeyd edək ki razılaşma dövrələri aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir: 1. müq
avimətlərin transformasiyası (razılaşdırılması); 2. qida və sürüşmə dövrələri ilə birgə
cərəyan və gərginliklərin KHG-nin tələb olunan iş rejimini təmin edən zəruri görünüş
lərinin formalaşdırılması; 3. yüksək harmonikaların süzgəclənməsi.
KHG – nin ümumiləşdirilmiş struktur sxemi şək. 1-də verilir. Razılaşdırıcı
giriş dövrəsi AE-nin giriş müqavimətini oyadıcının (O) daxili müqavimətinə bərabər
olan müqavimətə transformasiya edir. Razılaşdırıcı çıxış dövrəsi istifadəçinin müqavi
mətini (sonrakı pillənin, fiderin, antenanın giriş müqavimətini) AE-nin optimal yük
müqavimətinə transformasiya edir.
 Ib Ik

Giriş AE Çıxiş
dövrəsi Uo Ub Uk Uy dövrəsi Ri
O

Es Ek

Şək.1

Cb2
C b1

Lbl Ri
O
Rb

C bl

Ek
Şək. 2
Razılaşdırıcı giriş dövrəsi AE-nin giriş müqavimətini oyadıcının (O) daxili müqaviməti nə
bərabər olan müqavimətə transformasiya edir. Razılaşdırıcı çıxış dövrəsi istifadəçi nin
müqavimətini (sonrakı pillənin, fiderin, antenanın giriş müqavimətini) AE-nin opti mal
yük müqavimətinə transformasiya edir. Vericidə KHG üç müxtəlif funksiyanı yeri nə
yetirir: radiotezlikli rəqslərin gücləndirilməsi (gücləndiricilər); bu rəqslərin tezliyinin tam
ədəd dəfə artırılması (tezlik vurucuları); radiotezlikli rəqsin amplitudasının aşağı tezlikli
siqnala uyğun dəyişdirilməsi (amplitud modulyatorları).
KHG-də AE kimi elektrovakuum lampalarından, bipolyar və sahə tranzistorlarından isti
fadə olunur. Tranzistor üzərində yığılmış sadə KHG – nin sxemi şək. 2-də verilir.
Giriş dövrəsinin tərkibinə bölücü kondensator və baza cərəyanının sabit təşkiledicisinin
qapanmasını təmin edən rezistor daxildir. Tranzistorun kollektor dövrəsi gərginlikli
mənbədən qidalanır. Çıxış dövrəsinin tərkibinə bölücü tutum və kollektor cərəyanının
dəyişən təşkiledicisinin mənbə vasitəsi ilə qapanmasının qarşısını alan bloklayıcı
elementlərdən , ibarət qida dövrəsi daxildir.
Vericilərin KHG-da tranzistorların ümumi emitterli və ya ümumi bazalı qoşulma
sxemlərindən istifadə olunur. Hər bir sxemin öz üstünlükləri var.
 KHG-da aktiv elementin iş rejimləri
AE-nin məlum iş rejimləri iki böyük sinfə bölünür: birinci cins rəqs rejimi və ikinci
cins rəqs rejimi. Birinci cins rəqs rejimi işçi nöqtənin başlanğıc vəziyyətdə keçid
xarakteristikasının xətti hissəsinin ortasında seçilməsi ilə reallaşdırılır (şək. 3). Şəkildə
işarə edilmişdir: - kollektor cərəyanının sabit təşkiledicisi; – kollektor cərəyanının
birinci harmonikasının amplitudası; – kollektor cərəyanının ani qiyməti.

Ub

Şək. 3
КHG-nin çıxış dövrəsinin faydalı iş əmsalı (FİƏ)  = P1 P0 ,
burada P1 = 0,5 I k1U k - faydalı güc;U k – kollektordakı gərginlik; P0 = I k 0 Ek -
kollektor qida mənbəyindən sərf olunan gücdür. Beləliklə
 = 0,5I k1U k I k 0 Ek ,
yəni, FİƏ əsasən faydalı təşkiledicinin I k 0 səviyyəsindən asılı olur.
Birinci cins rəqs rejimi üçün mümkün olan maksimal FİƏ-ni hesablayaq:
 max = P1max P0 = 0,5I k1maxU k max I.k 0 Ek
I k1 max = I k 0 və olduğu U k max = Ek üçün  max = 0,5 .
Bu rejimdə işləyən real pillələrdə adətən  max  0,4 olur. Ona görə də birinci cins rəqs
rejimi radiovericilərdə demək olar ki istifadə olunmur.
Giriş rəqsinin dövrünün yalnız müəyyən hissəsində çıxış dövrəsindən cərəyan axan AE-
nin iş rejimləri ikinci cins rəqs rejiminə aiddir. Bu rejimi reallaşdırmaq üçün işçi nöqtəni
tranzistorun keçid xarakteristikasının aşağı hissəsində yerləşdirirlər (şək. 4).
Beləliklə ikinci cins rəqslər halında tranzistorun çıxış cərəyanı dövri impuls ardıcıllığı
formasında olur. Kosinusoidal adlanan bu impulsların davametmə müddəti və
amplitudası sürüşmə gərginliyi E s və kollektor kəsmə gərginliyinin Е  qiymətlərindən
asılı olur. Onlar iki əsas parametr ilə xarakterizə olunurlar: impulsun amplitudası I k . maxvə
kəsmə bucağı 
Giriş siqnalı keçid xarakteristikasının yuxarı bükümünə çatdıqda AE doyma
vəziyyətinə keçir və kosinusoidal impulsun yuxarısı kəsilmiş kimi olur. Bu halda AE-
nin iş rejimi açar rejimi adlandırılır.

Es ub

Şək. 4

İmpulsun (dərəcələr və ya radianlar) ilə ölçülən davametmə müddətinin yarısı kəsmə

bucağı adlandırılır. Kəsmə bucağının qiymətindən asılı olaraq AE-nin iş rejimlərini A,
AB, B, C və D kimi işarə edirlər. А – birinci cins rəqs rejimi və ya kəsməsiz rejimdir.
АВ, В və С rejimləri ikinci cins rəqs rejimi olub impuls iş rejimini göstərirlər. D – açar
rejimidir. Bu rejimlərin kəsmə bucağı Θ ilə əlaqəsi şək. 5-də verilir.
 Şək. 5

A rejimi ilə müqayisədə impuls rejimləri enerji nöqteyi-nəzərdən daha effektivdir. Belə
ki bu halda çıxış cərəyanının sabit təşkiledicisi çox kiçik olur. FİƏ-nin yüksək olması
kəsmə ilə iş rejimli KHG-ni radioverici qurğuların əsas gücləndirici pilləsi edir.
 KƏNARDAN HƏYACANLANAN,
GENERATORLARIN ENERJİ
GÖSTƏRİCİLƏRİ
,

İmpuls iş rejimlərinə baxaq. Aktiv elementi, ümumi emitterli sxem üzrə qoşulmuş
KHG-nin işində iştirak edən əsas gərginlik və cərəyanlar şək. 1-də (mühazirə 2)
göstərilmişdir:
Ek = u k (t) + u y (t)

burada u y (t ) – yük üzərindəki gərginlik;uk (t ) – kollektordakı gərginlik. Uyğun olaraq

sərf olunan güc
P0 = Pk .s + Pn

burada Pk .s - kollektorda səpələnən güc;  Рi - kollektor cərəyanının yükdə ayrılan harmo-

nikalarının güclərinin cəmidir. i

Gücləndirici kimi işləyən KHG (yük birinci harmonikanın tezliyinə köklənir) üçün:
P1   Рi , i  1 olduqda, və , P = P + P
0 k .s 1
i
burada P1 -kollektor cərəyanının birinci harmonikasının tezliyinə köklənmiş yükdə
ayrılan gücdür. Bu ifadə güc gücləndiricisinin çıxış dövrəsinin energetik balansının
yazılışıdır. Yükü n-ci harmonikanın tezliyinə köklənmiş tezlik vurucusu üçün:
Pn   Рi , i  n olduqda, və , P0 = Pk .s + Pn
i
burada Pn - n -ci harmonikanın yükdəki gücüdür.
Sonuncu ifadə tezlik vurucusunun çıxış dövrəsinin energetik balansının yazılışıdır.
КHG-nin çıxış dövrəsinin faydalı iş əmsalı (FİƏ)
 = P~ P0
burada P~ - yükdə ayrılan rəqsi gücdür. Köklənmiş yük halında (gücləndirici üçün) və
P~ = Pn (tezlik vurucusu üçün).

Gücləndirici üçün  = P1 P0 = 0,5I k1U y I k 0 Ek

burada U y - yükdə dəyişən gərginliyin amplitudasıdır. Kollektor cərəyanının birinci
harmonikasının amplitudasının onun sabit təşkiledicisinin qiymətinə nisbəti çıxış
cərəyanının forma əmsalı g adlandırılır, yəni
g = I k1 I k 0
Yükdəki dəyişən gərginliyin amplitudasının kollektor qida mənbəyinin gərginliyinə
nisbəti tranzistorun kollektor gərginliyi üzrə istifadə əmsalı adlandırılır
.  = U y Еk
Beləliklə,  = 0,5g
və, uyğun olaraq, FİƏ ni artırmaq üçün çıxış cərəyanının və yükdəki gərginliyin
dəyişən təşkiledicilərinin payını AE-nin çıxış dövrəsinin sabit təşkiledicilərinə nəzərən
artırmaq zəruridir.
KHG-nin giriş dövrəsinin enerji göstəriciləri
,

Giriş dövrəsinin tərkibinə oyatma və sürüşmə dövrələri daxildir (şək. 1). AE-nin giriş
gərginliyi u b (t ) sürüşmə Е s və oyatma u o (t ) gərginliklərinin cəmi kimi tapılır:
ub (t ) = Еs + U o cos t
.
Əgər pillə harmonik gərginliklə oyadılırsa, onda
uo (t ) = U o cos t ,

burada U o - oyatma gərginliyinin amplitudasıdır, və

ub (t ) = Еs + uo (t )
Əgər bərabərliyin hər iki tərəfini giriş (baza) cərəyanına vursaq və alınmış hasilləri
yüksək tezlikli rəqsin dövrü həddində inteqrallasaq, alarıq
Pb = Ps + Po
Burada Pb - giriş elektrodunda (bazada) səpələnən güc; Ps - sürüşmə
mənbəyindən ayrılan güc; Po - oyadıcı gücdür.
Ps = Еs I gir0 Po = 0,5U o I o
Burada I gir0 - giriş cərəyanının sabit təşkiledicisi; U o və I o - oyadıcı gərginlik və cərəya
nın dəyişən təşkiledicilərinin amplitudalarıdır. KHG-nin giriş dövrəsinin energetik
balansı (1) ifadəsi ilə yazılır. Bu ifadəni Еs  0 halında aşağıdakı kimi yazmaq olar:
Po = Ps + Pb
burada Po – KHG-nin girişində siqnalın birinci harmonikasının gücüdür.
KHG-nin işinin effektivliyini tam qiymətləndirmək üçün faydalı siqnalın alınması ilə
əlaqədar bütün itkiləri nəzərə almaq və tam FİƏ üçün düsturdan istifadə etmək
lazımdır:
 = P~ ( P0 + Ps + Po )

Adətən, tranzistor üzərində yığılmış KHG-nin faydalı iş əmsalı 70÷90% intervalında

olur.
AKTİV ELEMENTİN REJİMİNİN GƏRGİNLƏŞMƏ DƏRƏCƏSİ
AE-nin elektrik rejimi anlayışı KHG-nin işinin öyrənilməsi, analizi və AE-nin işçi vəziyyətlərinin
təsnifatı üçün daxil edilir. AE-nin elektrik rejiminə onun parametrləri onların qarşılıqlı əlaqəsi ilə
daxil edilir. Elektrik rejimin xarakteristikalarından biri rejimin gərginləşmə dərəcəsidir. Bu param
etr çıxış cərəyanı impulsunun təhrif olunma dərəcəsi ilə qiymətləndirilir. Rejimin gərginləşmə dər
əcəsinin ədədi ölçüsü kimi kollektor gərginliyindən istifadə əmsalı götürülür. Çıxış (kollektor) cə
rəyanı impulsunun təhrifi AE-nin cəm cərəyanının elektrodlar arasında paylanması ilə əlaqədardır.
Belə ki ümumi emitterli sxem üzrə qoşulmuş tranzistor üçün emitter cərəyanı kollektor və baza
cərəyanları arasında paylanır (şək. 6).
Göstərilən əlamətlərin özünü büruzə vermə dərəcəsinə nəzərən AE-nin rejimlərini, gərgi
nləşmə dərəcəsi üzrə dörd rejimə bölmək olar: Gərginləşməmiş (GMR), sərhəd (böhr an)
(SR), zəif gərginləşmiş və güclü gərginləşmiş (GR) rejimlər. Bu rejimlərin oblastla rını
çıxış və keçid statiki xarakteristikaları üzərində daha aydın göstərmək olar (şək. 7). Sər
həd rejimi xətti (SRX) çıxış statiki xarakteristikaları əyriləri ailəsinin ən böyük əyrili yə
malik nöqtələrindən keçirilir. Ondan sağda GMR-ə uyğun oblast yerləşir. GMR kiçik gi
riş (verilmiş halda kiçik baza ib) cərəyanları və çıxış cərəyanın çıxış gərginliyindən zəif
asılılığı ik (u k ) ilə xarakterizə olunur. Solda GR-ə uyğun oblast yerləşir. GR böyük giriş
(veril miş halda böyükibbaza ) cərəyanları və çıxış cərəyanın çıxış gərginliyindən güclü
asılılığı ik (u k ) ilə xarakterizə olunur. Sərhəd (böhran) rejimi keçid rejimidir. Beləliklə
rejimlərin adları (gərginləşməmiş, gərginləşmiş) ən əvvəl giriş elektrodunda səpələnən
gücün səviyyəsinə, giriş cərəyanının qiymətinə işarədirlər.

iout = ik SRX

iin = ib

i e = i k + ib

ib
uk
Şək. 6 Şək. 7
Çıxış cərəyanı impulsunun təhrif dərəcəsini AE-nin dinamiki xarakteristikalarının köməyi
ilə nümayiş etdirmək olar. Bu xarakteristikalar yük olduğu şəraitdə bütün gərginliklərin
dəyişməsi ilə çıxış elektrodunda cərəyanın necə dəyişməsini əks etdirir. Başqa sözlə dina
miki xarakteristika işçi nöqtənin AE-nin statiki xarakteristikaları üzərində rəqsin bir döv
rü ərzində sürüşdüyü xətdir. Şək. 8- də beş xarakterik dinamiki xarakteristika verilmişdir.
u b = u b max

uy

Şək. 8
Dinamiki xarakteristika AB aktiv elementin sıfır yük müqavimətinə ( Ry = 0) uyğundur.
Dina miki xarakteristika AC gərginləşməmiş rejimə aiddir. Bu rejimdə çıxış cərəyanı
impul su kosinusoidal görünüş alır (şək. 8- də 1 əyrisi). Dinamiki xarakteristika AD sər
həd re jiminə aid olub, gərginləşməmiş rejimi gərginləşmiş rejimlərdən ayırır. Bu halda
çıxış cərəyanı impulsunun yüksəkliyi yastılanmış olur (şək. 8- də 2 əyrisi). Dinamiki xa
rak teristika GEA zəif gərginləşmiş rejimə aiddir. Bu hala uçquna malik impuls (şək. 8-
də 3 əyrisi) uyğun gəlir. Dinamiki xarakteristika HFA güclü gərginləşmiş rejimə aiddir.
Bu halda impuls ikibuynuzlu görünüş (şək. 8- də 4 əyrisi) alır. Uçqun absis oxundan
aşağıya, kollektor cərəyanının sıfır olduğu hissəyə düşür. İmpulsun amplitudasının azal
ması və onda uçqunun yaranması, əvvəl deyildiyi kimi, baza cərəyanının artması hesa
bına kollektor cərəyanının kəskin azalması ilə əlaqədardır. Gərginləşmiş rejimdə çıxış
cərəyanı impulsunun formasını ifadə etmək üçün əlavə kəsmə bucaqları daxil edilir:
yuxarı 1 və aşağı  2 .
 AMPLİTUD MODULYASİYALI RADİOVERİCİLƏR
,

Amplitud modulyasiyası (AM) halında ilkin siqnal (ötürülən məlumat) daşıyıcı harmo
nik rəqsin amplitudasını modulyasiya edir. AM uzun, orta və qısa dalğalarda səs radio
yayımı, metrlik və desimetrlik diapazonlarda isə televiziya yayımı (təsvir vericiləri) üç
ün tətbiq olunur. Radiorabitə məqsədləri üçün aviasiyada AM 100-150 MHs tezlik dia
pazonunda (yaxın radiorabitə) tətbiq olunur. Ötürülməsi nəzərdə tutulan məlumat (səs,
musiqi, təsvir və s.) mikrofon, videokamera və s. vasitəsi ilə elektrik siqnalına çevrilir.
Bu siqnal verici üçün modulyasiyaedici siqnal olur.
Radiokanal ilə ötürülən siqnalların əksəriyyəti (danışıq, musiqi və s.) orta
qiymətə malik olmur. Özündə ötürülən təsvirin orta parlaqlığı haqqında informasiya
daşıyan televiziya təsvir siqnalı müstəsnadır.
Amplitud modulyasiyalı siqnalın riyazi təsviri
Amplitudası ötürülən məlumata uyğun dəyişdirilən radiotezlikli rəqsə
amplitud modulyasiyalı siqnal deyilir. AM siqnalın amplitudası zaman funksiyası olub
aşağıdakı kimi ifadə oluna bilər:
U (t ) = U m + U m s (t ) = U m [1 + m  s (t )](1.1.)
burada U m - daşıyıcı rəqsin modulyasiya olmadığı haldakı amplitudası; U m - ampli
tudanın ən böyük meyli; s(t )- maksimal qiyməti vahidə bərabər olan modulyasiyaedici
proses;
 m = U m U m - modulyasiya əmsalıdır. Bu kəmiyyət amplitud modulyasiyasının
dərinliyini xarakterizə edir. Tonal modulyasiya halında s(t ) = cos(t +  ) və, uyğun
olaraq,
U (t ) = U m [1 + m  cos(t +  )](1.2.)
Bu hala uyğun gərginlik diaqramları şək. 8.1.1 - də təsvir olunmuşdur.
a)
u (t )

b)
s (t )

u AM (t )
v)
U max
2U m
U min

Ş?k.8.1.1. a) yüks?k tezlikli daşıyıcı r?qs; b) modulyasiyaedici proses;

v) AM siqnal
Amplitud modulyasiyasının dərinliyi m kəmiyyəti ilə xarakterizə olunur. Bəzən nisbi
mod ulyasiya əmsallarından istifadə olunur. Yuxarıya my = (U max − U m ) U m və aşağıya
ma = (U m − U min ) U m modulyasiya əmsallarını fərqləndirirlər. Radiokanal üçün kiçik modul
yasiya dərinliyi əlverişli deyil. Belə ki, bu halda vericinin gücündən tam istifadə
olunmur. Eyni zamanda,100 % -li modulyasiya dərinliyində rəqsin, modulyasiyaedici
prosesin pik qiymətlərinə uyğun amplitudası daşıyıcı rəqsə nəzərən iki dəfə (uyğun
olaraq, gücü dörd dəfə) artır. Bu artım arzuolunmaz təhriflərə gətirə bilər. Çıxış pilləsi
həddən artıq yüklənir.
Əgər (1.1.) ifadəsini (1.2.)-də nəzərə alsaq, tonal AM siqnalın riyazi modelini
belə yazmaq olar:
u AM (t ) = U m [1 + m  cos(t +  )] cos(0t +  0 )(1.3.)

Bu siqnalın tezlik spektrini öyrənək. Riyazi çevirmələri sadələşdirmək məqsədi ilə,

yüksək tezlikli rəqsin və modulyasiyaedici prosesin başlanğıc fazalarının sıfıra bərabər
olduğu qəbul edilir, yəni  =  0 = 0 .Bu halda (1.3.) ifadəsini aşağıdakı kimi yazmaq
olar:
u AM (t ) = U m cos 0t + 0,5mU m  cos(0 + )t + 0,5mU m  cos(0 − )t (1.4.)
 u d (t )
Um
0.5mU m 0.5mU m uy(t) R
ua (t )

0 −  0 0 + 
Шяк. 1.3. АМ сигналын енержи
Шяк. 1.2. Тонал АМ сигналын спектри
мцнасибятляринин изащына

Göründüyü kimi, tonal AM siqnal üç təşkiledicinin (şək. 1.2.) cəmindən ibarətdir:

tezlikli daşıyıcı təşkiledici; tezlikli yuxarı yan təşkiledici və tezlikli aşağı yan təş-
kiledici. Yuxarı və aşağı yan təşkiledicilər tezlikli daşıyıcı təşkilediciyə nəzərən
simmetrik yerləşib bərabər amplitudalıdırlar. AM siqnal üçün enerji münasibətlərini
öyrənək. AM siqnalı, (1.4) ifadəsinə uyğun olaraq üç gərginliyin cəmi kimi təsvir
etmək olar (şək. 1.3.):
u AM (t ) = ud (t ) + uy (t ) + ua (t )(1.5.)

u d (t ) = U m cos  0 t u y (t ) = 0,5mU m  cos(0 + )t u a (t ) = 0,5mU m  cos( 0 − )t . (1.6)

Yuxarıdakı ifadələrə nəzərən AM siqnalın formalaşma prosesini şək. 1.3-dəki kimi təsvir
etmək olar. Burada ümumi R müqavimətinə yüklənmiş üç elektrik hərəkət qüvvəsi
mənbəyi verilmişdir. Əgər R = 1Omqəbul etsək, bu müqavimət üzərində ayrılan gücü
aşağıdakı kimi təyin edə bilərik:
p(t ) = u AM
2
(t )  ud2 (t ) + uy2 (t ) + ua2 (t ) + 2ud (t )  uy (t ) + 2ud (t )  ua (t ) + 2uy (t )  ua (t ) (1.7)

AM siqnalın
por orta gücünü hesablayaq:
T
1
por = lim
T → T
 p(t )dt (1.8)
0

Əgər (1.6) və (1.7) ifadələrini (1.8)-də yerinə qoysaq, ortalaşdırma zamanı bütün
qarşılıqlı güclər sıfır nəticə verər və AM siqnalın orta gücü üçün aşağıdakı düsturu
alarıq:
por = U m2 2 + m 2 U m2 4 (1.9)
 = U m 2 daşıyıcı təşkiledicinin gücünə, ikinci toplanan
Bu ifadədə birinci toplanan por
2

isə  = m 2 U m2 4
por yan təşkiledicilərin gücünə uyğundur. Yan təşkiledicilərin orta
 daşıyıcı təşkiledicinin orta gücünə p or
gücünün p or  nisbətini hesablayaq:

 por
por  = m2 2 (1.10)
Sonuncu ifadədən görünür ki, ən dərin modulyasiya halında belə ( m = 1) yan təşkiledi
cilərin gücü daşıyıcı təşkiledicinin gücünün yarısına bərabər ola bilər. Məlumatın yan
rəqslərdə olduğunu nəzərə alsaq, AM siqnal ötürülərkən gücdən istifadənin qeyri-effek
tivliyini qeyd etmək olar. Praktikada əksər halda modulyasiyaedici proses mürəkkəb
spektrə malik olur. Mürəkkəb spektrli ilkin siqnalla modulyasiya olunmuş AM siqnalın
spektrini öyrənək. Fərz edək ki,
N
s(t ) =   i cos(i t +  i ) (1.11)
i =1

Uyğun AM siqnalın riyazi modelini belə yazmaq olar:

N
u AM (t ) = U m[1 + m   i cos(i t +  i )]cos( 0 t +  0 ) (1.12)
i =1

Parsial modulyasiya əmsallarını mi = m i kimi yazsaq, (1.12) ifadəsini aşağıdakı

tənliklə əvəz etmək olar:
N
u AM (t ) = U m[1 +  mi cos(i t +  i )]cos( 0 t +  0 ) (1.13)
i =1

Triqonometrik çevirmədən sonra alırıq:

N
u AM (t ) = U m cos(0t +  0 ) + 0,5U m  mi cos(0 + i )t +  0 + i  +
i =1
N
+ 0,5U m  mi cos(0 − i )t +  0 − i  (1.14)
i =1
Sonuncu ifadədən görünür ki, çoxtonlu AM siqnalın spektri  0 tezlikli daşıyıcı təş-
kiledicidən,  0 +  i tezlikli yuxarı yan zolaqdan və  0 −  i tezlikli aşağı yan zolaq-
dan ibarətdir (şək. 1.4).  + 0

Um б

0 − 
0
 о
 0t
а

0 − max  0 −  min 0 0 + min  0 +  max к t

Шяк. 1.5. Тонал АМ сигналын вектор

Шяк.1.4. Чохтонлу АМ сигналын спектри диаграмы

Şək.1.4. və (1.14) ifadəsinin birlikdə analizindən mühüm nəticə alınır: AM siqnalın

spektrinin eni maksimal modulyasiya tezliyinin iki mislinə bərabərdir.
Bir çox hallarda AM siqnalı kompleks müstəvidə vektor diaqramı ilə təsvir etmək daha
məqsədəuyğun olur. Bu məsələni aydınlaşdıraq. Fərz edək ki, zaman oxu saat əqrəbinin
hərəkəti istiqamətində tezliyi ilə fırlanır. Belə olduqda, daşıyıcı təşkiledicini hərəkətsiz
ob vektoru ilə göstərmək olar. Bu təşkiledicinin modulu ob vektorunun zaman oxu üzə
rindəki ok proyeksiyası kimi tapılır (şək.1.5). Bu şəraitdə yan təşkiledicilər  0 +  və
 0 −  tezlikləri ilə daşıyıcı vektorun ətrafında fırlanan vektorlar kimi təsvir olunurlar.
Qeyd edək ki,  0 +  tezlikli vektor saat əqrəbi hərəkətinin əksi istiqamətində,  0 − 
tezlikli vektor isə saat əqrəbi hərəkətinin istiqamətində fırlanırlar. Onların vəziyyəti ob
vektoruna nəzərən simmetrik dəyişir. Amplitud modulyasiyasının əsas mənfi cəhəti
şüalandırılan enerjinin əsas hissəsinin daşıyıcı təşkiledicinin payına düşməsidir.
Maneəyədavamlılığının kiçik olması AM- siqnalının ikinci mənfi cəhətidir.
Amplitud modulyatorları
Tonal amplitud modulyasiyalı (AM) siqnalın riyazi modelinin
u AM (t ) = U m (1 + m  cos t ) cos 0t formal analizi göstərir ki, onu
formalaşdırmaq üçün modulyasiyaedici siqnal e(t ) = E0 cos t ilə daşıyıcı rəqsi vurmaq
lazımdır (daha ciddi desək iki elementar rəqsin cəmini 1 + m  cos t daşıyıcı rəqsə
vurmaq lazımdır, lakin bu oxşar proseslərin öyrənilməsində əhəmiyyət kəsb etmir).
Qeyd edək ki, bu vaxta qədər radioelektronikada və rabitə texnikasında iki və ya daha
çox analoq siqnalının birbaşa vurulmasının effektiv üsulu işlənməmişdir. Ona görə də
siqnalların amplitud modulyasiyası üçün dolayı üsullardan - qeyri-xətti və ya
parametrik dövrələrin köməyi ilə vurulmadan istifadə olunur.
Rezonans güc gücləndiriciləri əsasında amplitud modulyatoru
Amplitud modulyatorları qurulan zaman modulyasiyaedici və daşıyıcı rəqslərin cəmi
nin ətalətsiz qeyri-xətti elementdə çevrilməsi effektindən daha çox istifadə olunur.
Amplitud modulyatorunun sadə sxemini qeyri-xətti rezonans gücləndiricisi əsasında
reallaşdırmaq mümkündür. Bunun üçün tranzistorunun girişinə ardıcıl olaraq sabit
sürüşmə gərginliyi , modulyasiyaedici siqnal mənbəyi və daşıyıcı rəqs generatoru
qoşulur. Bu halda rəqs konturu daşıyıcı tezliyə köklənir. Baza modulyatorunun (şək.
1.6) köməyi ilə tonal AM siqnalın alınma prinsipini öyrənək. Bu halda modulyatorun
girişinə qoşulan cəm gərginliyi kimi ifadə olunur. Modulyatorun iş prinsipi şək.1.7–də
göstərilən gərginlik və cərəyanın zaman diaqramlarının köməyi ilə izah olunur.
+ ik ik

Lk Ck

Cb 0 Eb U0 U bе 0 t
u gir
u out
u0 (t ) u out (t )
0 t
e (t )
+ U0 -
t

Шяк. 1.6 Амплитуд модулйаторунун Шяк. 1.7 Амплитуд модулйаторунда эярэинлик вя

садяляшдирилмиш схеми ъяряйанын заман диаграмлары
Qəbul edək ki, tranzistorun keçid xarakteristikası ik (U b e ) iki düz xətt kəsiyi ilə approksi
masiya olunmuşdur. İşçi nöqtənin sürüşmə gərginliyinə U 0 nisbətən modulyasiyaedici
siqnal e(t ) qanu nu ilə yerdəyişməsi nəticəsində cərəyanı kəsmə bucağı dəyişir. Nəticədə
tranzistorun kollektor cərəyanı ik impulsları amplitudaca modulyasiya olunurlar.
Tranzistorun kollektor cərəyanı impulslarının spektrində n0  m tezlikli çoxlu sayda
təşkiledicilər mövcud olur, burada n və m vuruqları 0,  1,  2, ... qiymətləri ala bilərlər.
Rezonans konturunun buraxma zolağı  AM = 2 seçilir. Bu halda o tranzistorun
kollektor cərəyanı impulslarının spektrindən üç tezlikli 0 −  ,VƏ 0 +  harmonikaları
ayırır. Modulyatorun iş keyfiyyətini (daxil olunan təhriflər nöqteyi-nəzərdən)
qiymətləndirmək üçün statik modulyasiya xarakteristikasından – tranzistorun kollektor
cərəyanının birinci harmonikasının amplitudasının bazadakı sabit sürüşmə gərginli-
yindən asılılığından (şək. 1.8.) istifadə olunur.
I k1

I k 1 max

I k 1min
U be
0

Шяк. 1.8.. Статик модулйасийа характеристикасы

Qeyd edək ki, qeyri-xətti təhrifləri aradan qaldırmaq üçün modulyasiya arakteristikasının
I k1min  I k1max cərəyanlar intervalında olan xətti hissəsindən istifadə etmək zəruridir.
Verilən mülahizələr çoxtonlu amplitud modulyasiyası (real mürəkkəb siqnal ilə modulya
siya) halında da doğrudur və modulyasiya xarakteristikasının xətti hissəsi seçildikdə qey
ri-xətti təhriflər minimal olur. Lakin mürəkkəb siqnal ilə modulyasiya halında xətti (tez
lik) təhriflərdə yarana bilər. Bu təhriflərin yaranması daşıyıcıdan daha uzaqda yerləşən
təşkiledicinin, modulyatorun konturunun ATX-nın rezonans xarakterli olması səbəbin
dən, daha az güclənməsi ilə əlaqədardır. Tezlik təhriflərinin az olması üçün modulyato
run sxemində rezonans yükün buraxma zolağını genişləndirmək lazımdır. Parazit harmo
nikaların süzgəclənməsi nöqteyi-nəzərindən isə modulyatorun sxemində rezonans yükün
buraxma zolağını daraltmaq zəruridır.
Praktik sxemlərdə işlənən zaman kompromis həll kimi – rezonans yükün buraxma zola
ğını maksimal modulyasiya tezliyinin iki mislinə bərabər qəbul edirlər. Son zamanlar am
plitud modulyatorlarında, tərkibində müxtəlif funksiyaları yerinə yetirən qurğular olan,
analoq inteqral mikrosxemlərindən geniş istifadə olunur.
OYADICILAR HAQQINDA ÜMUMI MƏLUMAT
AVTOGENERATORLAR. AVTORƏQS SISTEMLƏRI.
Oyadıcı radiovericinin əsas tərkib hissəsi olan və verilmiş parametrlərə malik rəqslər formalaşdıran
qurğudur. Vericinin istifadə məqsədindən, tezlik diapazonundan, gücündən, modulyasiya növündən
asılı olaraq oyadıcılar müxtəlif struktur sxemlər üzrə qurulur. Ən sadə bir tezlikli oyadıcılar fiksə
olunmuş tezlikdə işləyən və güclü pillələrinin birində AM həyata keçirilən vericilərdə tətbiq olunur.
Belə oyadıcının tərkibinə avtogenerator, bufer pilləsi və zəruri olduqda tezlik vurucu pillələr daxil
olur. Müasir vericilərdə tezlik sintezatoru əsasında reallaşdırılan daha mükəmməl oyadıcılar tətbiq
olunur. Bu oyadıcılarda yüksək stabilliyə malik vahid kvars avtogeneratorunun tezliyindən kiçik
diskretlik addımına və təmiz spektrə malik tezlik toru formalaşdırılır. Sintezatordan, həmçinin,
tezliyi olan dayaq rəqsləri alınır. Dayaq tezliyi ilə qarışdırmaq yolu ilə diskret tezliklər çoxluğunu
verilən işçi diapazona sürüşdürmək mümkündür. Belə oyadıcının tərkibinə tezlik sintezatoru,
modulyator və ya iş növü formalaşdırıcısı və çevirmə traktı daxil olur. Şək. 1-də oyadıcıların
struktur sxemlərinin müxtəlif variantları təsvir olunmuşdur: tezlik modulyasiyalı rəqs oyadıcısı şək.
1a - da, faza modulyasiyalı rəqs oyadıcısı şək. 1b-də və bir yan zolaq modulyasiyalı rəqs oyadıcısı
şək. 1v-də təsvir olunmuşdur. Şəkillərdə aşağıdakı işarələrdən istifadə olunmuşdur: DAG- stabil
diapazonlu avtogenerator; TMG-tezlik modulyasiyalı avtogenerator; Tİ-tezlik idarəedicisi; Qar.-
qarışdırıcı; ZS – zolaq süzgəci; -modulyasiyaedici siqnal; KAG- dayaq kvars avtogeneratoru; TS –
tezlik toru sintezatoru; İF- idarə olunan faza çeviricisi; BM1, BM2, BM3- tezlikləri f1 , f 2 , f 3
olan altdaşıyıcıların balans modulyatorları (tərkibində uyğun süzgəclər var); f 0 -dayaq tezliyi.

DAG Qar ZS fa  f y
a)

TMG Tİ
U

fa  f y
b) KAG TS İF

U
U

v) BM1 BM2 BM3 Qar

fa  f y
f 01 f 02 f 03 f0
TS

Şək. 1

Praktikada bir çox hallarda oyadıcıda çoxsaylı iş növləri formalaşdırılır. Məsələn, magistral radio
rabitə radiovericilərinin oyadıcılarında sutka ərzində yalnız işçi tezlik yox, həmdə iş növü dəfələrlə
dəyişdirilir. Son dövrdə işlənən oyadıcıların tərkibinə mikroprosessor daxil edilir. Bu
mikroprosessor yalnız oyadıcının yox, həmdə vericinin idarə olunmasını və nəzarəti
təmin edir. Oyadıcının ayrı-ayrı bloklarının qurulma variantlarının müxtəlifliyi və
onların parametrləri radiovericinin istifadə məqsədindən və parametrlərindən
əhəmiyyətli dərəcə də asılı olur. Oyadıcının əsas parametrlərinə aşağıdakılar aiddir: işçi
tezlik diapazonu; tez liyin buraxıla bilən qeyri-stabilliyi; bir tezlikdən digərinə
köklənmənin ətalətliyi; yan təş kiledicilərin zəiflədilmə səviyyəsi; amplitudanın, tezliyin
və fazanın parazit meyllərinin səviyyəsi. Oyadıcının tezliyinin buraxıla bilən qeyri-
stabilliyi vericinin tezliyinin dövlət standartları ilə müəyyən olunan buraxıla bilən qeyri-
stabilliyi ilə təyin olunur. Tezliyin qeyri-stabilliyi onun nisbi dəyişməsi ilə xarakterizə
olunur. Tezliyin uzunmüddətli və qısamüddətli qeyri-stabilliyini fərqləndirirlər.
Uzunmüddətli dedikdə temperaturun, təz yiqin, rütubətin, qida mənbələrinin
gərginliklərinin və s. təsirindən avtogeneratorun tez liyinin yavaş dəyişmələri ilə
əlaqədar qeyri-stabillik başa düşülür. Qısamüddətli qeyri-stabillik istilik və fluktasiya
küylərinin təsirindən avtogeneratorun tezliyinin tezdəyişən fluktasiyaları müəyyən
olunur.
AM radiorabitə sistemlərində tezliyin mütləq uzunmüddətli qeyri-stabilliyi
siqnalın spektrinin enindən əhəmiyyətli dərəcədə kiçik olmalıdır. Tezliyin qısamüddətli
qeyri-stabilliyi isə qəbuledicinin nisbətən darzolaqlı süzgəclərinin ətalətliyi səbəbindən
böyük əhəmiyyət kəsb etmir.
Geniş zolaqlı TM rabitə sistemlərində tezliyin uzunmüddətli qeyri-stabilliyi AM
sistemlərə nisbətən böyük ola bilər, belə ki TM siqnalın spektrinin eni əhəmiyyətli
dərəcədə böyükdür. Lakin tezliyin qısamüddətli qeyri-stabilliyi TM halında AM-ə nəzə
rən kiçik olmalıdır. Özündə həm AM, həmdə bucaq modulyasiyasını cəmləşdirən birzo
laq modulyasiyalı rabitə sistemlərində tezliyin həm uzunmüddətli, həm də qısamüddətli
qeyri-stabilliyi əhəmiyyətlidir.
Tezliyin uzunmüddətli qeyri-stabilliyi müşahidə intervalının başlanğıcında və
sonunda zaman intervalında tezliyin ortalaşdırılmış qiymətlərinin fərqi kimi təyin olu
nur. Tezliyin qısamüddətli mütləq qeyri-stabilliyi tezliyin ani qiymətinin onun orta qiy
mətindən orta kvadratik meyli kimi təyin olunur. Qeyri-stabilliklərin qiymətləri ortalaş
dırma və müşahidə intervallarından asılı olur.
Müxtəlifliyi aradan qaldırmaq üçün uzunmüddətli qeyri-stabillik təyin olunan

zaman müşahidə intervalı T bir aydan bir ilə qədər, isə sutkalarla seçilir. Qısa müddətli

qeyri-stabillik təyin olunan zaman T = 100 s , isə modulyasiyanın növündən asılı olaraq
0,001s; 0.01s və ya 0,1s seçilir. Tezliyin uzunmüddətli və qısamüddətli nisbi qeyri-stabil
liyi, adətən10 −4  10 −13 intervalında olur. Qeyri stabillik intervalının 10 −4  10 −9 qiymətlə
rində dayaq generatoru kimi kvars avtogeneratorlarından, daha yüksək qeyri-stabillik
tələb olunduqda isə optik kvant generatorlarından istifadə olunur.
Avtogeneratorlar. Avtorəqs sistemləri.
Yüksək tezlikli harmonik rəqslərin alınması üçün istifadə olunan avtogeneratorların işi
ni öyrənək. Belə generatorlarda gücləndirici element kimi elektron lampalarından, tran
zistorlardan və digər oxşar qurğulardan, yük dövrəsi kimi isə toplu və ya paylanmış para
metrli rəqs dövrələrindən istifadə olunur.
Avtogenerator stasionar rejimdə, generatorun özündə yaranan rəqslərlə oyadılan adi qeyri-xətti güc
ləndiricidir; rəqslərin, gücləndiricinin çıxışından onun girişinə, ötürülməsi əks rabitə dövrəsi ilə həy
ata keçirilir. Oyadıcı rəqslərin amplitud və fazası müəyyən şərtləri ödədikdə enerji nöqteyi nəzərin
dən avtogenerator özünü kənardan təsirlənən generator kimi aparır. Lakin öz-özünə oyanan genera
tor əhəmiyyətli xüsusiyyətlərə malikdir. Stasionar rejimdə avtorəqslərin tezlik və amplitudası yalnız
generatorun öz parametrləri ilə müəyyən edilir, kənardan təirlənən generatorda isə tezlik və amplitu
da oyadıcıda müəyyən olunur. Bundan əlavə, öz-özünə oyanma halında avtogenerator buraxılarkən
rəqslərin yaranma mexanizmi böyük əhəmiyyət kəsb edir. Buraxma anından stasionar vəziyyət tam
qərarlaşana qədər rəqslərin artma prosesində avtogeneratorun işinin analizi yolu ilə göstərilən xüsu
siyyətləri aydınlaşdırmaq mümkündür. Gedən prosesləri aşağıdakı kimi təsvir etmək olar. Buraxma
anında avtogeneratorun rəqs dövrəsində, qida mənbəinin qoşulması, dövrələrin qapanması, elektrik
fluktuasiyaları və s. nəticəsində, azad rəqslər yaranır. Əks rabitə nəticəsində bu başlanğıc rəqslər
güclənirlər. Amplitudaların kiçik olduğu başlanğıc halda güclənmə, demək olar ki, xətti olur və döv
rəyə xətti dövrə kimi baxmaq olar. Amplitudaların artması enerji cəhətdən onunla izah edilir ki, rəq
sin bir dövrü ərzində gücləndirici yükə, bu müddət ərzində sərf ediləndən çox, enerji verir. Ampli
tudaların artması ilə qurğunun qeyrixəttiliyi (gücləndirici elementin volt-amper xarakteristikasının
əyriliyi) başlanır və güclənmə azalır. Güclənmə, yalnız rəqslərin yükdə sönməsi kompensasiya olun
duğu səviyyəyə qədər, azaldıqda amplitudaların artması dayanır. Bu halda gücləndiricinin bir dövr
ərzində verdiyi enerji bu müddət ərzində yükdə sərf edilən gücə bərabər olur. Beləliklə rəqslərin
sonuncu qərarlaşma mərhələsində dövrənin qeyrixəttiliyi əsas rol oynayır. Bu fakt nəzərə alınmazsa
avtogeneratorun stasionar rejimdə parametrlərini tə’yin etmək mümkün olmaz.
İstənilən yüksək tezlikli rəqs avtogeneratorunu stasionar rejimdə şək.1.1-də göstərilən sxem kimi
təsvir etmək olar, (burada  q generasiya tezliyidir).
 Gücl?n- Selektiv ? ks
U 1 , q dirici Dörd- U2 rabit? U 3 , q
element qütblü dövr?si

Шяк.1.1. Автоэенераторун цмумиляшдирилмиш структур схеми

Bu sxemdə avtogenerator üç - bir qeyri-xətti ətalətsiz və iki xətti, dördqütblünün birləş

məsi kimi təsvir olunmuşdur. Qeyrixətti dördqütblü gücləndirici elementə (elektron lam
pası, tranzistor, klistron və s.), xətti dördqütblülərdən birincisi - avtogeneratorun rəqsi
dövrəsinə, ikincisi isə - əks rabitə dövrəsinə uyğun gəlir. Avtogeneratorun belə təsviri
xarici əks rabitəli sistemlər üçün doğrudur.
Daxili əks rabitəyə əsaslanan avtogeneratorlar ümumiləşdirilmiş sxemin bir qədər fərqli
izahını tələb edirlər. Gücləndirici element, yüksək harmonikaların zəifləməsini tə’min
edən, selektiv dördqütblü ilə birgə, çıxışda harmonik gərginlik verən, qeyri-xətti güclən
dirici təşkil edir.
Ümumi halda güclənmə həm tezlikdən  q (dördqütblünün seçiciliyinə görə), həm də
amplitudadanU 1 (gücləndirici elementin qeyri-xəttiliyinə görə) asılı olur. Bu qurğunun
güclənmə əmsalınıK ( j q , U 1 ) kimi göstərək. Göründüyü kimi
K ( jq ,U1 ) = U 2 U1 (1.1)
Generasiya tezliyi sabit olduqda (  q =const) K yalnız amplitudanın funksiyası olur.
Xətti əks rabitə dördqütblüsünün ötürmə əmsalı (bu əmsalı sadəcə olaraq əks rabitə
əmsalı adlandırırlar) U 3 və U 2 kompleks amplitudalarının nisbəti kimi tapılır. K яр ( jq ) = U 3 U 2

Lakin əks rabitə dördqütblüsünün çıxışından götürülən U 3 gərginliyi gücləndiricinin

girişinə tə’sir edən U 1 gərginliyidir. Uyğun olaraq
K яр ( jq ) = U1 U 2 (1.2)
Bu ifadənin (1.1) münasibəti ilə müqayisəsindən görünür ki, avtogeneratorun stasionar
iş rejimində (nə vaxt ki, yalnız kompleks amplitudalar üsulundan istiifadə etmək
mümkün olur) K ( jq , U 1 ) və K яр ( jq ) əmsalları qarışılıqlı əks kəmiyyətlər olurlar:

K ( jq ,U1 )  K яр ( jq ) = 1(1.3)

Xətti dördqütblünün ötürmə əmsalı rəqslərin amplitudasından asılı olmadığı üçün (1.3)
ifadəsinin köməyi ilə verilmiş K яр üçün rəqslərin qərarlaşmış amplitudasını hesablamaq
olar. Amplitudanın artması ilə К azalaraq 1 / K яр qiymətinə çatır və amplitudanın sonrakı
artımı, əvvəl göstərildiyi kimi, dayanır. Bu şək.1.2 ilə izah edilir. Stasionar amplitudaU1ст
güclənmə əmsalının К qrafiki ilə 1 / K яр səviyyəsindən çəkilmiş horizontalların kəsişmə
nöqtəsinin absisi kimi müəyyən edilir. Digər tərəfdən (1.3) ifadəsindən, verilmiş К (U 1 )
funksiyası üçün, müəyyən U1ст amplitudasını tə’min edən əks rabitə əmsalını hesabla-
maq üçün istifadə etmək olar. Avtogeneratorun göstərilən ümumi xassələrini
müəyyən etmək üçün nə gücləndirici elementin növünü, nə də avtogeneratorun sxemini
dəqiqləşdirmək tələb olunmadı. Bu onunla izah olunur ki, biz avtogeneratorun yalnız
stasionar iş rejiminə baxdıq. Rəqslərin yaranmasını, stasionar rejimin qərarlaşma mexa-
nizmini öyrənmək üçün konkret elektron cihazından və avtogeneratorun konkret sxe-
mindən başlamaq lazımdır.
Mə’lumatın ötürülməsi üçün istifadə olunan avtoge К

neratorlara qoyulan mühümm tələblərdən biri: hasil


olunan rəqslər yüksək monoxromatikliyə malik olma 1 / K яр
lıdırlar (modulyasiya olmadıqda). Monoxromatikliyin
pozulması (amplitudanın, tezliyin və ya fazanın para U 1st U1
zit dəyişməsi kimi özünü biruzə verir) Radiorabitə Шяк.1.2. Авторягслярин стаси-
kanalında maniənin yaranmasına səbəb ola bilər. Mo онар амплитудасынын тя’йининя.
noxromatiklik tələbi, həmçinin, avtorəqslərin tezliyi
nin stabilliyi tələbinidə özündə cəmləşdirir.
Sahə tranzistorlu avtogeneratorda rəqslərin yaranması.
Sahə tranzistoru üzərində yığılmış transformator əks rabitəli avtogeneratorun sxemi
şək.2.1a-da təsvir olunmuşdur (qida və sürüşmə gərginlikləri mənbəələri sxemdə göstə
rilməmişdir). Bu generatorun öz-özünə oyanma şərtlərini öyrənək. Məsələnin həllini sa
dələşdirmək üçün rəqs konturunun paralel əvəzləmə sxeminə (şək.2.1b) keçək. Burada
R ek = L к ( rC k )
Bu halda Kirxhof tənliklərinə əsasən, stok dövrəsindəki jərəyanlar üçün aşağıdakı tənli
kləri yazmaq olar:
1 duk
ik = i R + ic + i L , i R = u k Rek , iL =  u k dt, ic = Ck
L dt
İndi stok cərəyanını i k tranzistorun elektrodlarındakı gərginliklərlə ifadə edək:

i k = Suз − uk Ri

burada - uk = u;яр = kяр  uk ; kяр = M L к - əks rabitə əmsalı; S =  Ri - volt-amper

xarakteristikasının dikliyi;, Ri ,  -elektron cihazının, uyğun olaraq, daxili müqaviməti
və güclənməsidir. Beləliklə,

(
ik = S kяр − 1  uk )
iCT

М iL iC

L Lк Ск

uз r
а)
 iCT iк iк
Lк iR iC iL
М iL iC
Ск Lк uk
L Lк Ск r Rек Ск

uз r
б)
а)

Yuxarıdakı (2.1) tənliklər sistemindən kontur cərəyanını hesablayaq:

du 1
iк = uk Rek + Ck k +  uk dt . (2.4)
dt Lk

Əgər (2.3) və (2.4) ifadələrinin sağ tərəflərini bərabərləşdirsək xətti recimdə aşağıdakı
differensial tənliyi alarıq
2
d uk  1 1 SM  du k uk
2 +  + −  + =0
dt  к ek
С R С R
к i L k к
С dt L С
k к . (2.5)
Qəbul edək ki,
 1 1 SM 
 + −  = 2ek . (2.6)
 Ск Rek Ск Ri Lk Ск 
Bu halda (2.5) tənliyini aşağıdakı kimi yazmaq olar:
 2
d uk du k 2
2 + 2 ek +  0 uk = 0
, (2.7)
dt dt

burada  0 = 1 Lk Ck -sərbəst rəqslərin tezliyidir. Rəqslərin oyadılması üçün birinji

tərtibli törəmənin əmsalı mənfi olmalıdır, yəni  ek  0 . Beləliklə öz-özünə oyanma
şərtini aşağıdakı kimi yazmaq olar:
M 1 1 1 1
 + = + (2.8)
Lk Rek S SRi Rek S 
və ya
1 1
kяр  + (2.9)
Rek S 
Sonuncu ifadə rəqslərin yaranmasına gücləndirici cihazın və sxemin əsas parametrləri-
nin tə’sirinin izahını asanlaşdırır. Volt-amper xarakteristikasının dikliyi nə qədər böyük
olarsa əks rabitə əmsalının daha kiçik qiyməti tələb olunur, yəni avtorəqslər daha asan
yaranırlar. Qeyd edək ki, itki müqavimətinin r artması ilə Rek azalır və öz-özünə
oyanma əks rabitənin daha böyük qiymətində tə’min olunur.
Eyni zamanda, (2.9) bərabərsizliyinin sağ tərəfi

1 1 1 1 Ri + Rek
+ = + = (2.10)
Rek S  Rek S Ri S Ri Rek S
xətti rejimdə güclənmə əmsalının əksi olan kəmiyyətdir. Beləliklə, (2.9) bərabərsizliyini
aşağıdakı kimi yazmaq olar:
k ÿð  1 К
Bu nəticəyə avtogeneratora, başlanğıc mərhələdə, müsbət əks rabitəli xətti gücləndirici
kimi baxmaqlada gəlmək olar. Əgər k ÿð К  1 olarsa gücləndirici dayanıqsız dövrəyə
çevrilər. İstənilən avtogeneratorun öz-özünə oyanma şərtini (2.11) bərabərsizliyi kimi
yazmaq olar. Lakin rəqslərin amplitudasının məhdudlanma mexanizmi gücləndirici ciha
zın xüsusiyyətlərindən asılı olur. Məsələn, ümumi emitterli tranzistor avtogeneratorunda
(şək.2.2a) volt-amper xarakteristikası üzərindəki işçi nöqtə buraxılış anında, koordinat
başlanğıcında deyil,U бе0 müsbət sürüşmə gərginliyinə uyğun (şək.2.2b) yerləşir. Bu ona
görə lazımdır ki, tranzistorda kollektor və baza cərəyanları ik = f (uбэ ) münasibəti ilə
bağlıdırlar və xarakteristikanın böyük dikliyini almaq tələbi (öz-özünə oyanma şəraitini
yüngülləşdirmək üçün) işçi nöqtəni keçid xarakteristikasının k ÿð К  1 xətti hissəsində
yerləşdirməyə məcbur edir. Ona görədə buraxılışın başlanğıc mərhələsində rəqslərin
amplitudasının artması sürüşmə gərginliyinin (mənfi) artması ilə müşayiət olunmur.
Yalnız rəqslərin amplitudası xarakteristikanın aşağı bükümünə daxil olduqda (bu andan
baza-emitter dövrəsində uc (t ) gərginliyinin düzlənməsi effekti baş verir) işçi nöqtə
sola sürüşür.
 RADİOQƏBULEDİCİLƏR HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT
Biz hamımız elektromaqnit dalğalarının qəbulu qurğularından istifadə edirik, lakin çox
az hallarda onun iş prinsipi ilə maraqlanırıq. Təcrübə göstərir ki, elektromaqnit dalğala
rını tutmaq üçün adi məftil (naqil) parçası kifayətdir. Lakin naqil yalnız siqnalı təyin et
məyə imkan verir. Bu siqnalı naqildə yaranan çoxlu sayda müxtəlif siqnallardan ayırm
aq və canlandırmaq üçün mürəkkəb qurğu tələb olunur. Popov və Markoni tərəfindən ya
radılmış ilk qəbuledici teleqraf siqnallarını (Morze kodu olan nöqtə və tireləri) qəbul edi
rdi. O zamanlar efir boş olduğuna görə qurğunun seçiçi liyinə tələbat yox idi. Əsas məs
ələ nöqtəni tiredən ayırd etmək idi. Rabitənin uzaqlığı isə əsasən vericinin gücündən və
antenanın effektivliyindən (qabaritindən) asılı idi. Müasir dövrdə çoxlu sayda radiostan
siyaların efirdə biri-birinə maneəsiz işləməsi üçün onların hər birinə ayrıca (məxsusi)
tezlik ayrılır. Öz növbəsində radioqəbuledici də bu tezliklərə köklənə bilməlidir. Bu məq
sədlə bütün qəbuledici qurğularda induktiv və tutu mdan ibarət, qapalı dövrə olan, xüsu
si qurğudan – rəqs konturundan (şəkil 1.4) istifadə olunur. Əgər kontura təsir edən
siqnalın tezliyi rəqs konturunun tezliyi ilə üst-üstə düşər sə, bu halda, rezonans hadisəsi
baş verir, yəni rəqsin amplitudu maksimal qiymət alır. Məhz bu xüsusiyyət qəbuledicini
müxtəlif tezliyə kökləməyə və lazım olan radiostansi yanı çoxlu sayda digər radiostansi
yalardan ayırmağa (seçməyə) imkan verir. Rəqs kontu runu rezonansa kökləmək üçün
onun tezliyini dəyişdirmək lazımdır. Beləliklə efirdə mövcud olan tezliklər xaosundan
lazım olan tezliyi ayırmaq mümkündür. Bəs sonra? Axı bu üsulla
 Şəkil 1.4. Rəqs konturunun iş prinsipi

tutulmuş siqnal yüksək tezliklidir. Faydalı məlumat isə alçaqtezlikli səs siqnallarıdır.
Adətən antennaya da açılmış rəqs konturu kimi baxırlar. Burada antenanın gövdəsi induk
tivlik, kondensatorun lövhələrindən biri fəzada asılı qalır, digəri isə yerə birləşmiş olur.
Antenanın induktivliyi və tutumu onun həndəsi ölçüləri, konstruksiyası, antenanın materi
alı və s. ilə təyin edilir. Adi rəqs konturuna nisbətən antenanın hesablanması çox mürəkk
əbdir. Radionun kəşfindən sonra alimlər ideal maksimal effektivli və minimal ölçülü ant
enna yaratmaq problemi üzərində çalışırlar. Bu məsələ indi də aktual olaraq qalmaqdadır.
Ümumi halda siqnalların qəbulu prosesi aşağıdakı mərhələlərdən ibarətdir:
1.Elektromaqnit dalğaları antennada yüksək tezlikli cərəyan yaradır.
2.Bu cərəyanlar giriş dövrəsinə daxil olur.
3.Kontur tezliklər çoxluğundan kökləndiyi dar tezlik zolağını ayırır.
4.Ayrılmış yüksək tezlikli siqnaldan faydalı məlumat olan səs tezliyi ayrılır.
5.Ayrılmış səs tezliyi eşidilə bilən akustik dalğaya çevrilir.
Detektor qəbuledicisi. Yüksək tezlikli siqnaldan səsin ayrılması prosesinə demodulya
siya və ya detektorlama deyilir. Demodulyasiya detektorun köməyi ilə əldə edilir. Radio
nun inkişafı tarixində detektor olaraq müxtəlif qurğulardan istifadə edilmişdir. İlk olaraq
kristallik, maye və ya maqnit detektorlarından, sonralar vakuum diodları və nəhayət yar
ımkeçirici elementlərdən istifadə olunur. Amplitud detektorunun məqsədi dəyişən cərə
yanı sabit cərəyana çevirməkdir. Yüksəktezlikli siqnalların emalı prosesini müasir qəbul
edicilərin ilkin nümuməsi olan detektor qəbuledicilərində öyrənək (şəkil 1.5).

Şəkil 1.5. Detektor qəbuledicisi və onun müxtəlif nöqtələrdə siqnalın forması

Antenna tərəfindən tutulmuş yüksəktezlikli siqnallardan yalnız rəqs konturunun rezon

ans tezliyinə uyğun olan rəqslər qəbul olunur. (1) nöqtəsində amplitud modulyasiyalı ay
rılmış yüksək tezlikli siqnalın forması göstərilmişdir. Detektorun vəzifəsi bu siqnalın
müsbət yarımdalğasını (2) ayırmaqdır. Göründüyü kimi həmin hissədə də faydalı məlu
mat mövcuddur. Burada faydalı məlumat qırıq-qırıq xətlərlə göstərilmişdir və o yüksək
tezlikli siqnalın bürüyənini (qurşağını) təşkil edir. Lakin yüksək tezlikli siqnalı ucadan
danışanda eşitmək mümkün olmadığından ayrılmış siqnaldan onu ayırmaq (təmizlə
mək) lazımdır. Yüksək tezlikli siqnalı ayırmaq üçün dioddan sonra yükə paralel olaraq
kondensator qoşulmuşdur. Kondensatorun qiyməti elə seçilir ki, o yalnız yüksək tezlikli
siqnalı buraxır – necə deyərlər onu yerə verir. Beləliklə ayrılmış faydalı siqnal ucadanı
şanın girişində (3) yaranır. Detektor qəbuledicilərinin mənfi cəhəti – həssaslığının və se
çiciliyin aşağı olması, siqnalın gücünün azlığıdır. Sxemdən göründüyü kimi qəbuledici
də qida mənbəyi yoxdur və o elektromaqnit dalğasının enerjisi hesabına işləyir. Buna
görə də siqnal çox zəif canlandırılır. Detektorlu qəbuledicinin köməyi ilə yalnız güclü
radiostansiyaları dinləmək mümkündür. Siqnalı gücləndirmək üçün xüsusi gücləndiri
cilərdən istifadə edilir ki, bu da sxemi mürəkəbləşdirir. Detektor qəbuledicilərin köməyi
ilə yalnız amplitud modullanmış (AM) siqnalları qəbul etmək mümkündür ki, bu da,
müasir dövrdə yalnız radioyayımda istifadə olunur. Hərəkət edən obyektlərlə rabitədə
adətən tezlik modullanmış siqnallar və ya bir yanzolaqlı modullanmış siqnallar qəbul
edilir. Bütün bu çatışmamazlıqlara baxmayaraq detektorlu qəbuledicilərdən XX əsrin
əvvələrinə qədər istifadə edilmişdir.
RADİOQƏBULEDİCİLƏRİN ÜMUMİLƏŞDİRİLMİŞ STRUKTUR
SXEMLƏRİ
Elektromaqnit dalğalarının enerjisini tutmaq, çevirmək və istifadə etmək üçün tətbiq
olunan qurğuya radioqəbuledici qurğu (RQQ) deyilir. Qəbul məntəqəsində faydalı siq
nalı təhrif edən və məlumatın dəqiqliyini pozan kənar elektromaqnit sahələri mövcud
dur. Bu elektromaqnit rəqsləri təbii və süni radiomaneələr tərəfindən yaradılırlar. Xalq
təsərrüfatında istifadə edilən radiotexniki vasitələrin miqdarının artması ilə süni
radiomaneələrin səviyyəsi də artır.
Məlumatın qəbulunun lazım olan dəqiqliyini təmin etmək üçün RQQ-də xüsusi tədbirlər
görülür. İstifadə məqsədindən asılı olaraq RQQ aşağıdakı funksiyaları yerinə yetirir:
1. Elektromaqnit dalğaları enerjisinin yüksək tezlikli cərəyan enerjisinə çevrilməsi;
2. Qəbul edilən siqnal tezlikli rəqslərin ayrılması və başqa daşıyıcı tezliyə malik
siqnalların tam zəiflədilməsi;
3. Spektri faydalı siqnalın spektrini tamamilə və ya müəyyən qədər örtən maneənin
təsirinin zəiflədilməsi, yəni maneəyədavamlı qəbulun təmini;
4. Qəbul edilmiş siqnalın detektorlanması;
5. İcraedici qurğunun qaneedici işini təmin etmək üçün qəbul edilmiş siqnalın
gücləndirilməsi.
Deyilənlərə əsasən RQQ-n struktur sxemini aşağıdakı kimi təsvir etmək olar (şək. 1.1).
А

YTT D ATT IQ

Şək. 1.1. RQQ-n ümumiləşdirilmiş struktur sxemi

Göstərilən əməliyyatlardan birincisi antena ilə, ikinci və üçüncü yüksək tezlikli trakt
(YTT) ilə, dördüncü detektorla (D), beşinci aşağı tezlikli trakt (ATT) ilə yerinə yetirilir.
RQQ aşağıdakı əsas əlamətlərinə nəzərən siniflərə bölünürlər.
1. Əsas istifadə məqsədinə nəzərən: radioyayım qəbulediciləri və peşəkar qəbuledicilər.
Radioyayım qəbulediciləri səs və televiziya proqramlarının qəbulu üçün istifadə edilirlər.
Peşəkar qəbuledicilərin növləri: televiziya; radiolokasiya; radionaviqasiya; ölçücü;
teleidarə; teleölçmə;
2. İş növünə nəzərən: radiotelefon; radioteleqraf; fototeleqraf və s.
3. Rabitə xəttində istifadə edilən modulyasiya növünə nəzərən: amplitud modulyasiyalı
siqnal radioqəbulediciləri; tezlik modulyasiyalı siqnal radioqəbulediciləri; faza modulya
siyalı siqnal radioqəbulediciləri; impuls radioqəbulediciləri; birzolaqlı siqnal radioqəbul
ediciləri.
4. Qəbul edilən dalğa diapozonuna nəzərən (MKKR-ə uyğun olaraq): miriametrlik dalğa
lar (100  10 ) km; kilometrlik ( 1  10) km; hektometrlik (100  1000) m; dekametrlik (10  100)
m; metrlik (1  10 ) m; desimetrlik (1  10)dm; santimetrlik (1  10)sm; millimetrlik ( 1  10) mm;
desimillimetrlik (0,1  1 )mm.
5. Detektora qədər olan traktın qurulma sxeminə nəzərən: bir başa güclənmə, regenerativ,
superregenerativ və superheterodin sxemli radioqəbuledicilər.
6. Qidalanma üsuluna nəzərən: avtonom qidalı, şəbəkədən qidalanan və universal qidalı
radioqəbuledicilər.
7. Qurulma yerinə nəzərən: stasionar, təyyarə, avtomobil, gəmi və s. radioqəbuledicilər.
Radioqəbulun tarixini üç dövrə - lampaya qədər, lampa - yarımkeçirici və yarımkeçirici
dövrlərinə bölmək olar.
Lampaya qədər olan dövr H. Hersin təklif etdiyi qəbuledicinin elementlərinin
təkmilləşməsi ilə xarakterizə edilir.
Baxmayaraq ki, iki elektrodlu lampa - diod 1904- cü ildə, triod isə 1906- cı ildə ixtira
edilmişdir, lampa dövrü 1915- ci ildən başlanır. Belə ki, bu vaxta qədər yüksək
vakuumlu lampa hazırlamaq mümkün olmamışdır.
• İlk qəbuledicilər adətən bir başa güclənmə sxemi üzrə qurulurdular (şək. 1.2). Bu
qəbuledicilərdə radiosiqnal detektora qədər qəbul edilən rəqslərin tezliyində
güclənirlər.
À
YTT

GD YTG D ATT IQ

Şək. 1.2. Bir başa güclənmə sxemli RQQ-n struktur sxemi

Bir başa güclənmə sxemli qəbuledicilər diapazon daxilində radiosiqnalların yüksək

keyfiyyətli qəbulunu təmin edə bilməz. Belə ki, RQQ bir tezlikdən başqasına köklənər
kən onun texniki göstəricilərinin qiyməti dəyişir. 1918-ci ildə ABŞ - da və Fransada,
eyni vaxtda, superheterodin sxemli qəbuledici təklif edilmişdir ( şək. 1.3). Daşıyıcı tezli
yi f s olan siqnal tezlik çeviricisində (TÇ) aralıq tezlikli rəqslərə çevrilir (modulyasiya
qanunu dəyişməz qalır). Aralıq tezlik gücləndiricisi (ArTG) sabit tezliyə f ar - aralıq
tezliyə köklənir. Ona görə də qəbuledicinin güclənməsi və seçiciliyi qəbul edilən
siqnalın tezliyindən asılı olur. Adətən f ar siqnal və heterodin tezliklərinin fərqi kimi
seçilir, . f ar = f h − fs
 À
Preselektor TC

GD YTG Qar. ArTG D ATT IQ

Het.
Şək.1.3. Superheterodin sxemli RQQ-n struktur sxemi

Göründüyü kimi f ar yalnız f h − f ar tezlikli siqnalla deyil, həm də f h + f ar tezlikli

siqnalla alına bilər. f h + f ar tezlikli siqnal əsas siqnaldan tezlikcə 2 f ar qədər fərqlənir.
Tezlik oxunda bu siqnallar f h -ə nəzərən simmetrik yerləşirlər (şək. 1.4). Ona görə də
f h + f ar tezlikli kanala simmetrik və ya güzgü kanalı deyilir.

f ar f ar

f
fs fh f s .k
Şək. 1.4. Simmetrik kanalın yaranması

Superheterodin qəbuledicisində bir başqa keçmə kanalı və ya aralıq tezlikli kanal

adlanan ikinci bir parazit kanal da mövcuddur. Hesablama texnikasının tətbiqi maneə
fonunda kiçik siqnalların qəbulunu təmin etməyə imkan verir.
 SUPERHETERODİNLİ QƏBULEDİCİLƏRİN STRUKTUR SXEMİ
Radioqəbul texnikasında inqilab 1913-cü ildə dahi Amerika ixtiraçısı Edvin Armstronq
supergeterodin (şəkil 1.6) qəbuledicisinin sxemini təklif etməklə başladı. Sxem o qədər
müvəffəqiyyətli olmuşdur ki, bu günə qədər hər on qəbuledicidən doqquzu
supergeterodin tiplidir.

Şəkil 1.6. Supergeterodin qəbuledicisinin klassik sxemi

Supergeterodin qəbulunun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, giriş konturda (dövrədə) ayrI
lmış yüksək tezlikli siqnal əvvəlcə başqa, verilmiş növ qəbuledici üçün sabit olan, tezli
yə çevrilir, sonra isə aralıq tezlik adlanan bu tezlikdə gücləndirilir, maneəedici siqnalı
zə iflədir və sonda detektora verir. Aralıq tezliyin sabit saxlanılması supergeterodin qəb
ul edicisində daha sadə qurğularla (vəsaitlərlə) qəbuledicidə yüksək həssaslıq və seçici
lik əldə etmək mümkün olur. Sxemdən göründüyü kimi, radiostansiyaya sazlama (köklə
mə) detektor qəbuledicisində olduğu kimi, rəqs konturu vasitəsi ilə aparılır. Əsas fərq isə
bundan sonra başlayır. Qəribə adlanan geterodin sadəcə az güclü və sazlana bilən (tezliyi
ni dəyişə bilən) generatordur. Lakin qəbuledicilərdə istifadə olunan generatorun vəzifəsi
radiovericilərdə istifadə olunan generatorlardan tamamı ilə fərqlidir. Qəbuledicidəki gene
ratorun hasil etdiyi rəqslər sonra radiotezlik siqnalı ilə toplanır. Digər tərəfdən, sxemdən
göründüyü kimi, generatorun tezliyi giriş konturunu tənzimlədikcə sinxron olaraq (adət
ən konturda olan çoxseksiyalı dəyişən tutumlu kondensatorla) dəyişilir. Bu onunla əlaqə
dardır ki, qəbuledici bir tezlik diapazonundan digərinə kökləndikdə aralıq tezlik sabit ola
raq qalsın. Aydındır ki, əgər tezlik çevricisinin çıxışında aralıq tezliyi sabit qalarsa, daha
effektli və keyfiyyətli süzgəci bu tezlikdə yaratmaq daha asan mümkündür nəinki dəyi
şən tezlikdə. Adətən aralıq tezlik elə seçilir ki bu tezlikdə işləyən radiostansiya olmasın.
Bu tezlik keçmiş sovetlər birliyində 465kHs, xaricdə isə 455kHs qəbul edilmişdir.
İkiqat tezlik çevricili supergeterodin. Müasir radiostansiyaların qəbuledici hissəsində
çox vaxt daha mürəkkəb növ supergeterodin sxemindən istifadə edilir. Bu növ sxemə iki
qat tezlik çevricili supergeterodin sxemi deyilir. Onun adi supergeterodindən fərqi ikinci
tezlik çevricisinin və ikinci aralıq tezliyin olmasıdır. Belə bir sxem daha yüksək həssaslı
ğın, seçiciliyin və maneədavamlılığın əldə edilməsinə imkan verir. İkiqat tezlik çevricili
supergeterodinin sxemi adi supergeterodinin sxemi ilə oxşardır, lakin fərq sxemdə daha
bir geterodinin və qarışdırıcının, eləcə də müvafiq gücləndirici kaskadların və süzgəclə
rin əlavə edilməsidir (şəkil 1.7). Adətən birinci aralıq tezliyi daha yüksək (10,7; 17; 21;
45 MHs), ikinci isə daha alçaq (465 kHs və ya 455 kHs) seçilir.

Şəkil 1.7. İkiqat tezlik çevricili supergeterodin qəbuledicisi

Müasir radiostansiyaların və digər radiorabitə qurğularının bir çoxu ikiqat tezlik çevricili
supergeterodin üzərində yığılır. Bəzi hallarda yüksək keyfiyyətli və xüsusi texnikada
üçqat tezlik çevricili supergeterodin sxemlərindən istifadə olunur.
ANTENNA QURĞULARI HAQQINDA ÜMUMİ MƏLUMAT
Antena-fəzada yayılan elektromaqnit dalğalarını tutaraq müvafiq e.h.q-yə çevirmək və
ya radioqurğu vasitəsi ilə onda yaradılmış e.h.q-ni fəzada yayılan elektromaqnit dalğa
larına çevirən qurğudur. Prinsip etibarı ilə antena rəqs sistemidir və ondan maksimal ef
fektivlik əldə etmək üçün antenanın təyinatına müvafiq olaraq həm qəbul edən həm də
şüalandırılan dalğanın tezliyinə kökləmək, yəni rezonansa gətirmək lazımdır. Antenna
bütün radiotezliklərdə siqnalı qəbul etmək imkanına malikdir, lakin özünün rəqs kontu
runun xüsusiyyətinə görə, kökləndiyi tezlik diapazonunda daha effektiv işləyir. Ən sadə
halda antenna məftil parçasıdır. Lakin radiostansiyalarda və yüksək keyfiyyətli qəbuledi
cilərdə zəif siqnalları tutmaq dərəcəsindən asılı olaraq, antenalar kifəyət qədər mürəkk
əb konstruksiyaya malikdirlər. Antenna siqnalı gücləndirmir, lakin tələb olunan uzaqlığı
və rabitənin keyfiyyətini təmin etməkdə həlledici əhəmiyyət kəsb edə bilər. Antena- pa
ssiv elementdir, ona görədə qida mənbəyinə malik deyildir və buna görə də, ona tətb iq
olunan gücdən artıq güc verə bilməz. Antenalar verici və qəbuledici qurğularla xüsusi
yüksəktezlikli koiksial kabellərlə (fiderlə) birləşdirilir. Antennaların öyrənilməsi fider
qurğuların da öyrənilməsi ilə yanaşı aparıldığından sox vaxt bu fənnin öyrənilməsi ante
na-fider qurğuları (AFQ) şəkilində tədris edilir. Antena-fider qurğularının daha müfəssəl
tədrisi xüsusi fənn şəkilində daha dərindən öyrəniləcəkdir. Burada biz antenalar haqqın
da olan ümumi və əsas anlayışlara toxunacağıq. Antena-fider qurğuları müxtəlif növ ra
dioverilişləri və radiorabitə sistemlərinin (radioverilişi, televiziya verilişi, radiorele rabi
təsi, radiolokasiya, radioastronomiya, radionaviqasiya, radiotelemetriya, kosmik rabitə
sistemləri və s.) əsas qurğularından birini təşkil edir. Bunu radiorabitə traktının ümumi
ləşmiş struktur sxemindən görmək olar (şəkil 1.15). Burada VA–verici antenna,
QEA–qəbuledici antenna və FQ–fider qurğusudur.

Şəkil 1.15. Radiorabitə traktının

ümumiləşmiş struktur sxemi
Adından məlum olduğu kimi antena - fider qurğuları iki əsas hissədən ibarətdir:
• Antenalar.
• Fider qurğuları.
Antenalar vəzifələrinə görə iki növə bölünür:
• Verici antenalar (VA).
• Qəbuledici antenalar (QEA).
Buna uyğun olaraq onlara aşağıdakı kimi tərif vermək olar. Fider xətti ilə ötürülən yük
sək tezlikli rəqslərin (açıq hava fiderlərində) və ya yönəldilmiş dalğaların (koaksial kabel
də, dalğaötürənlərdə və s.) enerjisini xarici mühitdə sərbəsvt olaraq yayılan elektromaq
nit dalğalarının (EMD-nın) enerjisinə çevirən qurğulara verici antenalar deyilir.Həmin
prosesə şüalanma prosesi, verici antenalara isə şüalandırıcılar deyilir. Şüalanmanın
əksinə olan prosesi yerinə yetirən, yəni xarici mühitdə sərbəst yayılan EMD-nın ener-
jisini fider xətti ilə ötürülən yüksək tezlikli rəqslərin (və ya yönəldilmiş EMD - nın)
enerjisinə çevirən qurğulara qəbuledici antenalar deyilir.
Verici ilə antena və ya qəbuledici ilə qəbuledici antena arasında yüksək tezlikli enerji
rabitəsi yaratmaq üçün istifadə edilən qurğulara fiderlər deyilir (şəkil 1.15; 1 - 2 və 3 - 4
nöqtələri arasında). Antena texnikası radiorabitənin ayrılmaz bir sahəsi olduğundan onun
inkişaf tarixi və inkişaf mərhələləri radiotexnikanın digər sahələri ilə paralel olaraq gedir.
Məlum olduğu kimi EMD-nin mühitdə mövcud olması prosesi bir çox alimlər - Faradey,
Maksvell və Hers tərəfindən nəzəri və təcrübi cəhətdən isbat edilmişdir. Lakin həmin
elektromaqnit dalğalarından rabitə məqsədləri üçün istifadə edilməsi 1895-ci ildə
radionun ixtiraçısı A.S. Popova (Guglielmo Marconi ) mənsub olmuşdur. Antena-fider
qurğularının nəzəri və təcrübi araşdırılmasında, həmçinin antenna texnikasının müxtəlif
sahələrinin inkişafında M.V. Şuleykinin, M.A. Bonç-Bruyeviçin, V.V. Tatarinovun, A.A.
Pistolkorsun, M.S.Neymanın, İ.İ.Volmanın, A.R.Volpertin, Q.Z. Ayzenberqin, A.Z.Fra-
dinin, Q.T.Markovun və digər alimlərin böyük rolu olmuşdur. Antenaları müxtəlif xüsu
siyyətlərinə görə siniflərə bölmək olar. Hər şeydən əvvəl antenaları vəzifəsinə görə veri
ci və qəbuledici antenalara ayrılırlar. Lakin eyni bir antenadan həm verici, həm də qəbul
edici antena kimi istifadə etmək mümkündür. İşçi tezlik diapazonuna görə antenalar uz
un dalğa (UD), orta dalğa (OD, qısa dalğa (QD), ultraqısa dalğa (UQD) və ifrat qısa dal
ğa (İQD) antenalarına bölünür. Hər bir dalğa diapazonunda da istər iş prinsipinə görə və
istərsə də, konstruktiv növlərinə görə müxtəlif antenalardan istifadə edilir. İstifadə olun
an məqsədlərinə görə bütün antennaları radioverilişi və radiorabitə antenalarına ayrılır
lar. Radioverilişi antenaları üfüqi (yer səthinə paralel) müstəvidə istiqamətlənməyə ma
lik olmur (bütün istiqamətlərdə eyni intensivlikdə şüalandırır), Radiorabitə antenaları
adətən istiqamətlənmiş antenalar olub, müxtəlif rabitə məqsədləri (radiorele rabitəsi,
magistral radiorabitə, peyk rabitəsi və s.) üçün istifadə edilir.
Diapazon xüsusiyyətlərinə görə antenalar üç növə bölünür: köklənmiş və ya darzolaqlı
antenalar, diapazon antenalar və ifratgenişzolaqlı (aperiodik) antenalar. Birincilər tezli
yin dəyişməsinə daha həssas olub, yalnız bir işçi dalğada, ikincilər tezliyin dəyişməsinə
az həssas olub, verilmiş diapazona daxil olan bütün dalğalarda, üçüncülər isə istənilən
dalğada normal iş rejimini təmin edir. Aperiodik antennalar demək olar ki, tezliyin
dəyişməsinə həssas olmur.
ANTENA QURĞULARININ ƏSAS PARAMETRLƏRİ
Antenanın əsas parametrləri. Antennanın parametrləri onun şüalanma və qəbul
effektivliyini xarakterizə edən göstəricilərinə deyilir. Həmin parametrləri iki əsas qrupa
bölmək olar:
1.Antenanın iş rejimini və keyfiyyətliliyini xarakterizə edən parametrlər. Buraya
şüalanma, giriş və dalğa müqavimətləri, tezlik zolağı və tezlik diapazonu, təsiredici
(effektiv) uzunluq (sahə) və s. daxildir.
2.Antenanın texniki - iqtisadi effektivliyini xarakterizə edən parametrlər. Buraya
şüalanma xarakteristikaları, istiqamətlənmə əmsalı (İƏ), faydalı iş əmsalı (FİƏ), güclən
mə əmsalı (GƏ), müdafiə əmsalı, maksimum davam gətirilə bilən güc və s. daxildir. Hə
min parametrlərə antenanın radiotexniki parametrləri də deyilir və bunlar AFQ- fnnində
ətraflı nəzərdən keirilir.
Gücləndirmə əmsalı. Antenanın gücləndirmə əmsalı- nisbi qiymət olub, verilmiş ante
nanın yarımdalgalı dipoldan və ya izotrop şüalandırıcıdan neçə dəfə effektiv olduğunu
göstərir. Başqa sözlə, verilmiş antena eyni bir tezlikdə, tətbiq olunan gücdə və eyni bir
məsafədə etalona nisbətən nə qədər çox sahə gərginliyi yaratdığını xarakterizə edir. İzo
trop şüalandırıcı ideal nəzəri qurğu olduğundan, adətən texniki xarakteristikalarda gücl
ənmə dipola nəzərən verilir. Dipola nəzərən antenanın gücləndirmə əmsalı adətən desi
bellərlə (dB), izotrop şüalandırıcıya nəzərən isə, desibel-izotrop (dBi) ilə verilir. Bu
göstəricilərin fərqi 2,14dB təşkil edir. Misal üçün, əgər antenanın gücləndirmə əmsalı
izotrop şüalandırıcıya nəzərən 3dBi olarsa, onda dipola nəzərən olur.
İstiqamətlənmə diaqramı. Antenanın istiqamətlənməsi qiymətcə antenanın bir istiqa
mətdə güclənmə əmsalının digər istiqamətlərdəkinə nisbətən nə qədər çox olmasını gös
tərir. Antenanın istiqamətlənməsi- istiqamətlənmə diaqramması adlanan xüsusi qrafikdə
əks etdirilir. Praktik olaraq, bütün antenalar bu və ya digər dərəcədə istiqamətlənmə dər
əcəsinə malikdir. İstiqamətlənmə əsasən antenanın konstruksiyasından asılı olur. Müx
təlif istiqamətlənmə diaqramından istifadə etməklə, müəyyən istiqamətdə rabitənin key
fiyyətini və uzaqlığını artırmaq mümkündür. Antena elektromaqnit dalğalarını üç ölçülü
fəzada yaydığı üçün buna görədə istiqamətlənmə diaqramı horizontal və vertikal müstə
vilərdə qurulur. Yəni antenanın istiqamət diaqramı iki - horizontal və vnrtikal
müstəvidə olur.
Tezlik diapazonu. Antenanın tezlik diapazonu – antenanın gücləndirmə əmsalının iki
dəfədən az olmayaraq (3dB) azaldığı tezlik zolağına deyilir. Antena rezonans sistemi
nin bir hissəsi olduğundan onun effektivliyi yalnız müəyyən (rezonans) tezlikdə ən çox
olur. Buna görə də uzaq məsafələrdə rabitə yaratmaq üçün, işlədiyi məhdut tezlik üçün
xüsusi olaraq hazırlanmış (köklənmiş) antena tələb olunur. Adətən, praktikada antena
bir yox, bir neçə tezlikdə işləyir. Bu halda, antennanın effektivliyində kompleks seçimə
keçilir və elə antena seçilir ki, onun tezlik xarakteristikası müəyyən tezlik zolağında
buraxıla bilən qiymətdən kənara çıxmır. Təbii ki, belə bir antena rezonans tezliyindən
fərqli tezliklərdə daha pis işləyir, lakin normal rabitə yaratmaq üçün qəbul edilə bilən
olur. Əlbətdə, prinsip etibarı ilə, hər bir tezlik üçün ayrı bir antena istifadə etmək olar,
lakin bu, sistemin
• Antenanın seçilmiş hündürlüyündə (şəkil 1.13) radiohorizonta qədər məsafənin
hesablanması radiorabitənin uzaqlığını qiymətləndirməyə imkan verir.

Şəkil 1.13. Radiohorizontun nəzəri radiusu

Əlbətdə bu hesabata tam olaraq etibar etmək olmaz, çünki hesabatda relyefin kələkötür
lüyü, tikililər, elektromaqnit maneələr və s. nəzərə alınmır. Lakin bütün bunlara baxma
yaraq, alınmış nəticələr, radiorabitənirn uzaqlığını qiymətləndirməyə qismən imkan ve
rir. Radiohorizontun nəzəri radiusu aşağıdakı ifadə ilə hesablanır:

rkm = 4,124 hm

Burada r- radiohorizontun radiusu; h – antenanın yerləşdiyi hündürlükdür. Şəkil 1.14-də
radiohorizontun antennanın yerləşdiyi hundürlükdən asılılığı qrafiki verilmişdir.

Şəkil 1.14. Radiohorizontun antennanın yerləşdiyi hundürlükdən asılılığı

Burada fərz edilir ki, ikinci radiostansiyanın və ya qəbuledicinin antennası yer səthi
üzərində yerləşmişdir. Əgər ikinci antenna da yer səthindən qaldırılmışsa, bu zaman
hesabat aşağıdakı düstürla aparılır:
(
rkm = 4,124 h1 m + h2 m )
Burada h1-verici, h2-qəbuledici antennanın hündürlüyüdür.
Stasionar (baza) antenaları. Aydındır ki, stasionar antena
lar tərpənməz və baza radiostansiyalarında istifadəsi üçün
nəzərdə tutulmuşdur. Bir qayda olaraq, stasionar antenalar
böyük ölçülərə, çəkiyə, yüksək gücləndirmə əmsalına və
dar istiqamətə malikdir. Hərəkətdə olan obyektlərlə rabitədə
stasionar antenalar iki sinifə –istiqamətlənmiş və istiqam
ətlənməmiş siniflərə ayrılırlar.
İstiqamətlənməmiş (bütün istiqamətlənmiş və ya dairəvi
istiqamət diaqramlı) antenalar özlərinin universallığına və
nisbətən aşağı qiymətinə görə daha geniş yayılmışdır. Şəkil
1.16-da istiqamətlənməmiş antenanın xarici görünüşü və Şəkil. 1.16. Cushcraft
firmasının CRX-450 tipli
horizontal (üfiqi) və vertikal (şaquli) müstəvilərdə
antenası
istiqamətlənmə dianramları göstərilmişdir.
Bu növ antenalar geniş əhatə dairəsinə, təxminən dairəvi formaya malik rabitə sistemi
təşkil etmək məqsədi üçün istifadə edilir. Rabitənin uzaqlığını və keyfiyyətinə görə daha
yüksək nəticələr əldə etmək üçün böyük güclənmə əmsalına malik effektiv stasionar
antenalardan istifadə etmək məsləhət görülür. Şəkil 1.17-də belə bir antena olan çoxele
mentli fazalanan antena qəfəsinin xarici görünüşü və horizontal və vertikal müstəvilərdə
istiqamətlənmə dianramları göstərilmişdir.
İstiqamətlənmiş antenalar- müəyyən istiqa
mətdə radiorabitədə maksimal uzaqlıq və kənar
radiorabitə sistemlərinin maneələrini azaltmaq
hallarında istifadə edilir. İstiqamətlənmiş ante
nalar bahalı qurğudur, ona görədə, onlardan
uzaqlıq faktoru və məlumatın ötürülməsində
etibarlıq əsas olduqda istifadə olunur. İstiqamət
lənmiş antennalardan rəqəmli verilişlərin
ötürülməsi zamanı rabitə keyfiyyətinin az da
olsa pisləşməsi rabitənin pozulmasına gətirə
Şəkil. 1.17. Cushcraft firmasının CRX-
bilərsə istifadəsi xüsusilə məqsədəuyğundur. 4504P tipli antenası
Böyük güclənmə əmsalı əldə etəmk üçün iki
ləşdirilmiş istiqamətləndirilmiş antennaları
paralel qoşmaqla istifadə etsmək mümkündür.
Qeyd etmək lazımdır ki, bir neçə (adətən iki)
antennanın kombinasiyası istiqamətlənmiş
antennalarda da rabitənin keyfiyyətini artıra
bilir. Şəkil 1.18-də istiqamətləndirilmiş ante
nnanın xarici görünüşü və horizontal və ver
tikal müstəvilərdə istiqamətlənmə dianramları Şəkil. 1.18. Cushcraft firmasının RS457N tipli
göstərilmişdir. istiqamətlənmiş antenası
Ümumiyyətlə yüzlərcə istiqamətlənmiş stasionar antenna növü mövcutdur və
bunlar istiqamətlənmələrinə konstruksiyalarına, gücləndirmələrinə və s. görə biri
birilərindən fərlənilər. Belə çox növlü antennalardan istifadəni yalnız yüksək
ixtisaslı aid edə bilərlər, lakin çox vaxtı bu və ya digər antennalardan istifadə
məsələsini bir mənalı həll etmək mümkün olmur. Buna görə də antennanın seçilmə
məsələsində ən yaxşı koməkçi olan çoxqat təcrübəyə əsaslanan vərdişlərdir.
Keyfiyyətli və uzaq məsafəyə rabitə yaratmaq üçün antennanın seçilməsi
bir çox parametrləri nəzərə almaqla kompleks həll ilə mümkün olsa da onun
düzgün quraşdırılması vacib mühəndis məsələlərindəndir. İlk anda sadə proses kimi
görünsədə antennanın quraşdırılması kifayət qədər mürəkkəb məsələdir. Çünki bu
zaman bir çox məsələlər, o, cümlədən konstruksiyanın möhkəmliliyinin təmini,
müxtəlif kanallarda işləyən antennalar və digər sistemlər arasında qarşılıqlı
təsirinin azaldılması, verilmiş istiqamətlənmə diaqramının təmin edilməsi və s.
məsələlər həll edilməlidir. Antennanın quraşdırılması zamanı yaxınlıqda yerləşən
metallik konstruksiyalar (borular, qülllələr, başqa antennalar, elektrik xəttlərinin
dayaqları və s.) böyük problemlər yaradırlar. Bunlar antennanın istiqamət
diaqlamını təhrif edən radiokölgələr və (və ya) siqnalın əks olunmasını yarada
bilərlər. Beləliklə quraşdırılmış antennanın ətrafında nə qədər çox metal
konsturksiya olarsa antennanın effektiv işləməsi də bir o qədər pisləşir. İlk baxışda
antennanın quraşdırıldığı hündürlük çox olduqca onun əhatə dairəsi və rabitənin
uzaqlığının artması arzu olunandır. Lakin yüksəklikdə yerləşdirilmiş antenna
faydalı iş görməklə bərabər eyni zamanda başqa rabitə sistemlərinə maneələrdə
yaradır. Digər tərəfdən çox yüksəklikdə quraşdırılmış antennalar daha böyük ərazi
lərdən radioküylər yığmaq qabiliyyətinə malikdir və buna görə də qəbul antenna
larında qəbuledicinini girişində küylərin səviyyəsi daha çox artmış olur.
Avtomobil antennaları. Müxtəlif növ antennalar içərisində xarici görünüşünə
görə ən çox çeşidinə malik olan antenna avtomobil antennalarıdır. Təklif olunan
antennalar içərisində bu növ antennaların sayı hesabı yoxdur. Bütün bu müxtəlifli
yə və dizayn tərtibatına baxmayaraq avtomobil antennalarının effektivliyi adi məf
til parçasının effektivliyindən çox az fərqlənir. Hərəkətdə olan rabitə sistemi nin
ən zəif qovşağı avtomobil antennalarıdır. Bu onunla əlaqədardır ki, başqa antenna
lara nisbətən onlar xarici mühütün təsirinə daha çox məruz qalırlar. Avto mobil
hərəkət edərkən antennaya daima dağıdıcı təsir göstərirlər. Bu təsirlər vibra siya,
zərbələr, atmosfer yağıntıları, temperatur dəyişmələri və s. aitdtr. Stasionar anten
nalarda olduğu kimi avtomobil antennalarının da düzgün quraşdırılması rabi tənin
uzaqlığına və keyfiyyətinə təsir edir. Nəzərə almaq lazımdır ki, avtomobilin kuzo
vu bəzən rabitənin uzaqlığına və keyfiyyətinə kömək edə bilər. Bəzi hallarda isə
antennanın istiqamət diaqramının təhrif olunmasına səbəb ola bilər. Hər şey anten
nanın avtomobildə nə qədər düzgün quraşdırılmasından və nə qədər düzgün kökl
ənməsindən asılıdır. Şəkil 1.19-da antennanın avtomobilinin kuzovunun müx
təlif yerlərində quraşdırılması və bu halda antennanın istiqamət diaqramı
verilmişdir.
Şəkildən göründüyü kimi, ən yaxşı nəticə antenanın avto
mobilin damının mərkəzində yerləşməsi zamanı alınır. İstə
nilən digər yerlərdə quraşdırılan zaman antenanın istiqa
mət diaqramı və rabitənin keyfiyyəti pisləşir. Antenanın
avtomobilin damının mərkəzindən irəli və ya geri yerləş
dirilməsi buraxıla biləndir (yolveriləndir). Əgər bu müm
kün olmursa antena avtomobildə mümükün qədər yüksək
likdə yerləşdirilməlidir və ətrafda metalik cismlər olmama
lıdır, eləcədə birləşdirici kabellər mümükün qədər qısa olm
alıdır. Bu zaman radiostansiyanın elektromaqnit şüalanma
sının sürücüyə və sərnişinə təsiri unudulmamalıdır.
Mobil telefonların insan sağlamlığına təsiri məsələsi
alimlər tərəfindən birmənalı həll edilməmişdir və yenə də Şəkil. 1.19. Antennanın avtomobilinin
müxtəlif fikirlər mövcutdur. Mobil telefonların çıxış güclə kuzovunda quraşdırılması və
ri çox az olduğu halda (1Vatdan çox az) avtomobil radiost antennanın istiqamət diaqramı

ansiyalarının çıxış gücü 10-15Vatt (bəzi modellərdə hətta

70 Vatt) arasında olur. Buna görə də antenaların avtomobil
də düzgün quraşdırılması vacib mühəndis həllidir.
Daşınan radiostansiyaların antennası. Bu tip antennalar adətən radiostansiyaların komp
lektinə daxil olur. Əgər radiostansiyanın tərkibində yoxdursa bu zaman teleskopik antena
nın seçilməsi məqsədəuyğundur. Lakin radiostansiyanın antenna yuvası bu yükə hesabla
nıb hesablanmadığı nəzərə alınmalıdır. Bəzi hallarda daşınan radiostansiyaların təsir uzaq
lığını artırmaq üçün onu stasionar və ya avtomobil antenasına birləşdirirlər. Bu məqsəd lə antena
ilə radiostansiyanı birləşdirmək üçün yüksək tezlikli yuvalar komplektindən istifadə etmək
lazımdır. Lakin radiostansiya bu diapazonda işləmirsə ya düzgün köklən məyib ya da sıradan
çıxmışdır.
Antennanın köklənməsi. Aydındır ki, quraşdırılan hər bir antennanı sonradan kökləmək lazımdır.
Adətən kökləmə verilmiş tezlikdə və ya tezliklərdə antenna və birləşdirici kabelin radiostansiya
nın çıxışı ilə razılaşdırılmasıdır. Elmi dildə desək antenna veril miş tezlikdə rezonansa köklənmə
lidir. Razılaşmanın keyfiyyətini qiymətləndirən parametr - duran dalğa əmsalı (DDƏ) adlanır.
Duran dalğa əmsalı antennaya gətirilən və əks olunan güclərin nisbətini göstə rən qiymətdir. Adə
tən kökləmə prosesi radiostansiyanın işçi tezliy1indən asılı olaraq antenanın və (və ya) birləşdirici
kabellərin uzunluqranın dəyişdirilməsindən ibarətdir. Kökləməyə nəzarət duran dalğa əmsalını
ölçən xüsusi ölçü cihazının köməyi ilə (aşağıdakı ifadə ilə) aparılır.

Kökləmə zamanı DDƏ-nin qiymətini azaltmağa çalışmaq lazımdır. İdeal halda DDƏ=1 olur. Real
şəraitdə DDƏ=1,1-1,6 qiymətlərini almaq lazımdır ki, bu qitymətlərdə radioavadanlığın işləməsi
üçün qəbul edilə bilən qiymətlərdir. DDƏ-nin qiyməti 2 və ondan çox olduqda antennanın effek
tivliyi aşağı düşür və hətta radiostansiya verici rejimdə işləyərkən sıradan da çıxa bilər. DDƏ ant
enanın köklənməsini xarakterizə edən zəruri şərt olsa da kafi parametr deyildir. Belə ki, DDƏ ilə
antenanın effektivliyini, güclənmə əmsalını və istiqamət diaqramını təyin etmək mümkün deyil
dir. Lakin DDƏ-nin buraxıla bilən qiymətlər həddində olması, yeganə olaraq radiostansiyanın ve
riliş rejimində işləyərkən sıradan çıxmayacağına zəmanət verir.
 Radiostansiyanın strukturalarının müqayisəsi.

РС-46М-radiostansiyasının struktur sxemi.

“Elektosiqnal” Vladimir zavodunun istehsal etdiyi РС-46М – radiostansiyasının sadə
ləşdirilmiş struktur sxemi şəkil 1-də göstərilmişdir. Radiostansiya özünü rəqəmli avto
matın idarəetmə sisteminin təsiri altında analoq kommutatoru kimi aparır.
К ДСП1 К ДСП2

АНАЛОГ
АПУ АПП ПРИЕМО-
ПЕРЕДАТЧИК

АПК АТУ К ТУ-ТС

К ДНЦ К МАГ
К МТТ

ЦИФРА
A/D ПГС
D/A МПК
Şəkil 1 Radio-
Stansiyanın struk-
tur sxemi
Analoq kommutatorunun tərkibi:
адаптер проводного канала (АПК)- simli kanal adapteri (SKA),
адаптер пультов управления (АПУ)-idarə pultunun adapteri (İPA),
адаптер приемопередатчика (АПП)-verici- qəbuledici adapteri (VQA),
адаптер телеуправления-телесигнализации (АТУ)-teleidarəetmə- telesiqnalizasiya
adapteri (TİA)
Analoq kommutatorunun təyinatı:
Nitq və tonal siqnalların analoq işlənməsi (səviyyəyə görə uzlaşma, süzgəcləmə,
idarəedici komandaların seçilməsi),
adapterlər arasında analoq siqnalların kommutasiyası
siqnalların analoq cəmlənməsi metodu ilə qrup kanalların təşkili
Rəqəmli avtomatın tərkibi:
generator siqnalları –qəbuledicisi (GSQ), (ПГС)
mikroprosessor komplekti (MPK), (МПК)
Rəqəmli avtomatın təyinatı:
paylayıcı stansiya ilə işləyən zaman tonal komandaların aşkarlanması və
formalaşdırılması,
analoq kommutatorunun iş rejimlərinin idarə olunması
Radiostansiyanın işinin qısa nəzəri izahatı:
Analoq nitq və tonal siqnallar müvafiq adapterlər tərəfindən qəbul olunaraq (simli
kanal adapteri, idarəetmə pultunun adpteri, verici-qəbuledici adapteri, teleidarəetma
– telesiqnalizasiya adapteri) burada işləndikdən sonra (səviyyəyə görə uzlaşma, süz
gəclənmə, idarəedici komandaların seçilməsi) daha doğrusu tonal komandaların aş
karlanması və formalaşdırılması aparıldıqdan sonra paylayıcı stansiyada tonal kom
andaların formalaşdırılması siqnallar generatoru qəbuledicisində rəqəmli üsulla apa
rılır. Buna görə də siqnallar generatoru qəbuledicisinin tərkibində analoq-rəqəm və
rəqəm-analoq çeviriciləri istifadə olunur.
Radiostansiyanın iş rejimlərinin idarə olunmasını mikroprosessor komplektinin pla
tası yerinə yetirir ki, burada adapterlər və generator siqnalları qəbuledicisi tərəfin
dən seçılmiş siqnallar analiz olunur və iki adapterin öz aralarında birləşdirilməsi ko
mandasını formalaşdırır. Adapterlərin girişində analoq multipleksorları quraşdırılır.
Multipleksorun seçilmiş kanalı vasitəsi ilə siqnal bir adapterdən digər adapterə veri
lir və sonra müvafiq süzgəcləmə və uzlaşma aparıldıqdan sonra rabitə kanalına veri
lir. Lazım olduqda qrup kanalı təşkil olununr ki, bu da müvafiq adapterdə bir neçə
mənbədən siqnalların analoq cəmlənməsi ilə yerinə yetirilir.

РС-46МЦ – radiostansiyasının struktur sxemi.

İjevsk radiozavodunun istehsal etdiyi РС-46МЦ – radiostansiyasının sadələşdiril
miş struktur sxemi şəkil 2 də göstərilmişdir. Radiostansiya özünü rəqəm idarəli
rəqəmli zaman – məkan kommutatoru kimi təsvir edir.
Stansiyanın analoq hissəsinin tərkibi: adapterlərin analoq interfeysləri (SKA)
АПК, (İPA) АПУ, АСК, АМФ, (VQA) АПП
 К ДНЦ К ДСП1 К ДСП2 К МТТ К МАГ К ТУ-ТС
АНАЛОГ
ПРИЕМО-
АПК АПУ1 АПУ2 АСК АМФ АПП
ПЕРЕДАТЧИК
A A A A A A A A A A A A
ЦИФРА D D D D D D D D D D D D

ЦК-8
Центральны ЦСП
й
процессор

Рис. 2
Analoq hissəsinin təyinatı: Xarici analoq siqnalları ilə razılaşdırılmış birləşmş (səviy
yəyə görə uzlaşma, süzgəclənmə, idarəedici komandalarin ayrılması).
Rəqəm idarəli rəqəmli zaman-məkan kommutatorunun tərkibi: Rəqəmli adapter
lər (SKP) АПК, (İPA) АПУ, АСК, АМФ, (VQA) АПП
- Rəqmli kommutasiya matrisası; - Mərkəzi prosessor;
- Rəqəmli siqnal prosessoru; - Rəqəm idarəli rəqəmli zaman-məkan kommutatorunun
təyinatı; - Normallaşdırılmış analoq siqnallarının rəqəmli kod ardıcıllığına çevrilməsi;
- Rəqəmli siqnalların kanala görə ümumi şində birləşdirilməsi; - Idarəedici komanda
ların ayrılması; - Adapterlər arasında rəqəmli siqnalların kommutasiyası; - Siqnalların
rəqəmli cəmlənmə metodu ilə qrup kanallarının təşkili.
 Radiostansiyanın işinin qisa nəzəri izahı
Analoq nitq və tonal siqnallar müvafiq adapterlər tərəfindən qəbul olunaraq (adapter
lərin adları РС46М – stansiyasının adapterlərinin adları ilə analojidir, lakin funksiya
ları və strukturaları fərqlidir), burada işlənir: səviyyəyə görə uzlaşma, süzgəclənmə,
idarəedici komandaların ayrılması və rəqəmli kod ardacıllığına çevrilir (İKM).
Analoq siqnallarının rəqəmli kod ardıcıllığının zamana görə paylanması kanala görə
ümumi şin vasitəsi ilə birləşdirilir və rəqəmli kommutator platasında (ЦК-8) kommu
tasiya marisasına verilir. Rəqəmli siqnal prosessoru (RSP) (ЦСП) kanaldakı informa
siyanı analiz edir və idarəedici komanda daxil olan kimi mərkəzi prosessoru məlumat
landırır ki, bu da öz növbəsində iki adapterin birləşməsi haqqındakı komandanı kom
mutasiya matrisasına verir. Rəqəmli seçmələr bir adapterdən digərinə verilir və bura
da analoq siqnalına çevrilərək səviyyəyə görə uzlaşdırılaraq rabitə kanalı ilə ötürülür.
Qrup kanallarının təşkili lazım olduqda rəqəmli veriliş sistemləri bir neçə adapterdən
seçmələrin rəqəmli cəmlənməsini təmin edir.
(RKA) АЦК – də (SKP) АПК yuvacığının dəyişməsi РС-46МЦ –radiostansiyası
nı biləvasitə rəqəmli kanala qoşur.
РС-46М –stansiyasının analoq strukturasının çatışmamazlıqları:
1. Bütün çatışmamazlıqları ilə analoq siqnallarının işlənməsi (xətalar, küylər,
səmərəlilik və s.). 2.Sxematexniki həll vasitəsi ilə təyin olunan siqnalların
işlənməsinin kəskin alqoritmləri. 3.Rəqəmli verici-qəbuledici ilə uzlaimanın qeyri
mümkünlüyü. 4. Rəqəmli rabitə kanalı ilə işləmənin qeyri mümkünlüyü
РС-46МЦ –stansiyasının rəqəm strukturasının üstünlükləri:
1. Bütün üstünlükləri ilə siqnalların rəqəmli işlənməsi: (xətaların və küylərin səviyyə
si nin azalması, yüksək səmərəlilik və s.). 2. Proqram təminatı ilə təyin olunan,
siqnal ların işlənməsinin çevik alqoritmləri. 3.Rəqəmli verici-qəbuledici ilə
stansiyanın uz laşmasının mümkünlüyü. 4.Rəqəmli rabitə kanalı ilə biləvasitə
işləmə.
Radiostansiyaların fərqləndirici xarakteristikaları
Cədvəldə ən geniş yayılmış fərqləndici parametrlər cədvəldə verilmişdir.
Stansiyaların növü

Xarakteristikalar 43РТС РС-46М РС-46МЦ

1. Vericinin gücü, Vt 10  2 12  2 12  2
2. Qəbuledicinin həssaslığı , mkV
− HMD diapazonu 50 5 5
− MD diapazonu 0,5 0,5
3. Qida gərginliyi, V
− əsas qida mənbəyi 187-242 140-280
− rezerv qida mənbəyi 21-28 18-36
4. Şəbəkədən istifadə olunan güc 220V, 50Hs, Vt,
çox olmayaraq
− Qəbul rejimində 80 25
− Veriliş rejimində 120 135 70
5. Qabarit ölçüləri (uzunluq, eni, hündürlüyü) 280х660x88 276х358х429 249х298х256
мм 0
6. Kütləsi, kq, artıq olmayaraq 75 19 7,5
7. Analoq xətti rabitə şəbəkəsində işləmə var var var
mümkünlüyü
8. Rəqəmli şəbəkədə işləmə mümkünlüyü yoxdur yoxdur yoxdur
9. Stasionar dispetçerin idarə pultunun sayı 1 2 2
10. Fiziki analoq rabitə xətti ilə uzaq var var var
məsafədən qoşulma imkanı
11. Rəqmli veriliş sisteminin kanalları ilə uzaq yoxdur yoxdur var
məsafədən qoşulma imkanı
12. Baza blokunun sayı 11 4
13.РС-46МЦ
Baza blokunun daxili arxitekturası
– radiostansiyasının analoq
naqilli kanalının Rəqəm
Anloq-rəqəm xüsusiyyətləri.
interfeysinin
Naqilli kanalının interfeysinin bir neçə əsas fərqləndirici xüsusiyyətləri cədvəldə
göstərilmişdir.
Fərq Səmərəli həll üsulu
1. Universal birəşdirmə sxemi istifadə Modul dəyişmədən 2 və 4 naqilli rabitə xəttində
olunmuşdur. işləmə imkanı yaranmışdır.
2. Kompanderli prinsip əsasında güclənmənin Klassik analoq GAT sxeminə nəzərən kiçik
avtomatik tənziminin (GAT) rəqəmli sxemi siqnallar rejimində daha yaxşı küy
tətbiq olunmuşdur. xarakteristikasına malik olur.
3. GAT sxeminin dövrədən açılması imkanı Naqilli kanalının interfeysinin istifadə
vardır. olunmasının funksional imkanlarının
genişləndirilməsi.
 ПОСТРОЕНИЕ РАДИОСВЯЗИ
ФОРМИРОВАТЕЛИ СООБЩЕНИЙ
ПРИНЦИПЫ РАДИОПРИЕМА
 ПРОЦЕСС ПРИЕМА СИГНАЛОВ
В общем случае процесс приема сигнала выглядит
следующим образом:
-Электромагнитные волны наводят в антенне токи высокой
частоты;
-Эти токи поступают на входной контур;
-Контур выделяет из множества частот только узкую полосу,
на которую он настроен;
-Из высокочастотного сигнала необходимо выделить
скрытый в нем сигнал звуковой частоты (звуковую
информацию);
-Электрический сигнал звуковой частоты надо преобразовать
в акустический сигнал, который можно прослушать.
ДЕТЕКТОРНЫЙ РАДИОПРИЕМНИК
СУПЕРГЕТЕРОДИННЫЙ ПРИЕМНИК
СУПЕРГЕТЕРОДИННЫЙ ПРИЕМНИК
С ДВОЙНЫМ ПРЕОБРАЗОВАНИЕМ
ЧАСТОТЫ
 РАСПРОСТРАНЕНИЯ
РАДИОВОЛН
Длина волны (в метрах) рассчитывается по
формуле

Распределение спектра
от 10 000 м (30 кГц) до 0.1 мм (3 000 ГГц)
РАСПРОСТРАНЕНИЯ
РАДИОВОЛН
РАСПРОСТРАНЕНИЯ
РАДИОВОЛН
 РАСПРОСТРАНЕНИЯ
РАДИОВОЛН
Дальность связи
 РАСПРОСТРАНЕНИЯ
РАДИОВОЛН
Дальность связи
 РАСПРОСТРАНЕНИЯ
РАДИОВОЛН
Дальность связи
 РАСПРОСТРАНЕНИЯ
РАДИОВОЛН
Распространение длинных и коротких волн
 РАСПРОСТРАНЕНИЯ
РАДИОВОЛН
Распространение коротких и ультракоротких волн

D = 4,124 H
АНТЕННО-ФИДЕРНЫЕ
УСТРОЙСТВА
 АНТЕННО-ФИДЕРНЫЕ
УСТРОЙСТВА
Основные параметры АФУ
Коэффициент усиления. Коэффициент усиления антенны – относительная величина,
показывающая во сколько раз эффективность данной антенны выше по сравнению с полуволновым
диполем или с изотропным излучателем. Другими словами, на сколько большую напряженность
поля создаст данная антенна по сравнению с эталонной на одинаковом расстоянии, при одинаковой
подводимой мощности и на одинаковой частоте.
Соотношение этих показателей составляет 2.14 дБ. Например, если приведен
коэффициент усиления антенны 3 дБи (по отношению к изотропному излучателю), то по
отношению к диполю он будет 3–2.14=0.86 дБ.
Диаграмма направленности. Направленность антенны – относительная величина
показывающая, на сколько коэффициент усиления антенны в одном направлении больше, чем в
другом. Направленность антенны отображают на специальном графике, называемом диаграммой
направленности.
Частотный диапазон. Ширина частотного диапазона антенны – это полоса частот, в которой
коэффициент усиления антенны уменьшается не более чем в два раза (на 3 дБ). Так как антенна –
часть резонансной системы, то наибольшую эффективность от нее можно ожидать только на
определенной частоте (частоте резонанса). Следовательно, для наибольшей дальности связи
потребуется антенна, специально созданная (настроенная) для работы на конкретной частоте.
Обычно на практике система работает не на одной, а на нескольких частотах.
АВТОМОБИЛНЫЕ АНТЕННЫ
 РАСЧЕТ КОЭФФИЦИЕНТА СТОЯЧЕЙ
ВОЛНЫ
Настройка антенн. Не будет открытием утверждение, что после монтажа антенну необходимо
настроить. Обычно настройка заключается в согласовании антенны и соединительного кабеля с выходом
радиостанции на определенной частоте (частотах). Более научно: настройка антенны в резонанс на
заданной частоте.
Величина, которая позволяет наглядно оценить качество согласования, называется коэффициентом
стоячей волны (КСВ - величина, описывающая отношение между подводимой и отраженной
мощностями.). Как правило, процесс настройки заключается в изменении длины антенны или
соединительного кабеля в зависимости от рабочей частоты радиостанции. Контроль настройки ведется с
помощью специальных измерительных приборов, так называемых измерителей КСВ (в обиходе – «КСВ-
меров»).
Pо т р
1+
Pп о д в
КСВ =
Pо т р
1−
Pп о д в

где Рподв – подводимая мощность; Ротр – отраженная мощность.

При настройке необходимо стремиться к уменьшению КСВ. В идеальном случае КСВ=1. В реальных
условиях можно добиться значения 1.1..1.6, что является приемлемым для работы радиооборудования.
При повышении КСВ до 2 и более, эффективность антенны падает, причем при таких значениях возможен
выход радиостанции из строя при работе на передачу.
Стационарные (базовые)
антенны
Стационарные (базовые)
антенны
 РАСЧЕТ КОЭФФИЦИЕНТА СТОЯЧЕЙ
ВОЛНЫ
• Величина, которая позволяет наглядно оценить качество согласования, называется
коэффициентом стоячей волны (КСВ - величина, описывающая отношение между
подводимой и отраженной мощностями.). Как правило, процесс настройки заключается
в изменении длины антенны и/или соединительного кабеля в зависимости от рабочей
частоты радиостанции. Контроль настройки ведется с помощью специальных
измерительных приборов, так называемых измерителей КСВ (в обиходе – «КСВ-
меров»).

где Рподв – подводимая мощность; Ротр – отраженная мощность.

При настройке необходимо стремиться к уменьшению КСВ. В идеальном случае
КСВ=1. В реальных условиях можно добиться значения 1.1..1.6, что является
приемлемым для работы радиооборудования. При повышении КСВ до 2 и более,
эффективность антенны падает, причем при таких значениях возможен выход
радиостанции из строя при работе на передачу.
ОБРАБОТКА СИГНАЛОВ ЦИФРОВОЙ
РАДИОСВЯЗИ
 МОБИЛЬНАЯ СВЯЗЬ

телефон должен был быть носимым Мобильный телефон «Алтай»,

начало 70-х гг.

Motorola DynaTAC

Ericsson Hotline Pocket

— первый мобильник-трубка

стандарта NMT.
Телефоны NMT. Конец 80-х

— начало 90-х гг. Первые монстры от Nokia и Siemens:

чемодан и корсет от остеохондроза прилагаются!
 ВВЕДЕНИЕ В МОБИЛЬНУЮ СВЯЗЬ
СИМПЛЕС: для связи в симплексном режиме используется одна частота, как для
приема, так и для передачи.
ДУПЛЕКСА: при дуплексном режиме радиосвязь осуществляется одновременно на
двух частотах. На одной прием, на другой передача. На этом принципе работают
телефонные системы. Неэкономично, сложно и, в подвижной связи, непонятно зачем.
ПОЛУДУПЛЕКС: в полудуплексном (двухчастотный симплекс) режиме радиосвязь
осуществляется с использованием двух частот: приемной и передающей, но, по
сравнению с дуплексом, не одновременно, а поочередно. Сигнал принимается на одной
частоте, а передается на другой. В один момент времени абонент может находиться либо
в режиме «прием» либо «передача». Неэкономично, но в большинстве случаев –
необходимо.