Вы находитесь на странице: 1из 145

Г.С.

САДЫГОВ

РЕЛЕ МЦЩАФИЗЯСИ
УОТ 621.316.925

Г.С.Садыгов. Реле мцщафизяси. Али мяктябляр цчцн дярс


вясаити.Бакы: АзТУ-нун няшриййаты, 2004.-108 с.

Дярс вясаитиндя електрик верилиш хятляринин, синхрон


эенераторларын, эцж трансформаторларынын, електрик
мцщяррикляринин, йыьма шинлярин реле мцщафизясиндян бящс
едилмишдир. Реле мцщафизяси иля сых баьлы олан бир сыра
автоматлашдырма мясяляляриня бахылмышдыр.
Дярс вясаити али мяктяблярин «Електроенерэетика» истигамяти
цзря тящсил алан тялябяляри цчцн нязярдя тутулмушдур.
Редактору: Т.М.Лазымов (АзТУ-нун «Åíåðúè ò•‡hèçàòû â•
åëåêòðèê èçîëéàñèéàñû» кафедрасынын мцдири, техника
елмляри доктору, профессор)

Ряй верянляр: А.М.Щцсейнов (АДНА-нын «Електрик стансийалары»


кафедрасынын мцдири, техника елмляри доктору,
профессор)
А.М.Кяримов (АДНА-нын «Електрик шябякя вя
системляри» кафедрасынын мцдири, техника елмляри
доктору, профессор)
Н.Р.Рзайев (АзТУ-нун «Електротехника в• електрик
аваданлы‹ы» кафедрасынын досенти, техника елмляри
намизяди)

АзТУ-нун няшриййаты.2004.

Г.С.САДЫГОВ

РЕЛЕ МЦЩАФИЗЯСИ
АЛИ МЯКТЯБЛЯР ЦЧЦН ДЯРС ВЯСАИТИ

Азярбайжан Республикасы Тящсил Назирлийинин


14 ийун 2004-жц ил тарихли 540 сайлы ямри
иля тясдиг едилмишдир

БАКЫ - 2004

САДЫГОВ ГАЛИБ СЦЛЕЙМАН ОЬЛУ


РЕЛЕ МЦЩАФИЗЯСИ
-3-

ЭИРИШ

Реле мцщафизясинин вязифяси

Енерэетика системиндя електрик стансийаларынын


аваданлыгларында, електрик шябякяляриндя вя ишлядижилярин електрик
гурьуларында зядялянмяляр вя гейри-нормал реъимляр йарана
билир. Баш верян зядялянмяляр яксяр щалда айры-айры елементлярдя
жяряйанын хейли артмасы вя эярэинлийин кяскин шякилдя ашаьы
дцшмяси иля мцшащидя олунур. Артмыш жяряйан бюйцк мигдарда
истилик йарадараг зядя йерини даьыдыр вя зядялянмямиш хятлярдян,
аваданлыглардан кечяряк онларын тящлцкяли шякилдя гызмасына
сябяб олур. Эярэинилйин ашаьы дцшмяси ишлядижилярин нормал иш
реъимини позур, эенераторларын вя бцтювлцкдя енерэетика
системинин паралел ишиня пис тясир эюстярир. Гейри-нормал реъимляр
ися адятян эярэинлик, жяряйан вя тезлийин бурахылабилян гиймятдян
мейл етмясиня эятирир. Тезлик вя эярэинлийин азалмасы ишлядижилярин
нормал ишинин вя системин дайаныглыьынын позулма тящлцкясини
йарадыр, эярэинлик вя жяряйанын йцксялмяси ися аваданлыг вя
хятлярин зядялянмя горхусуну артырыр. Беляликля баш ерян
зядялянмяляр системин вя ишлядижилярин ишини позур, гейри-нормал
реъимляр ися зядялянмялярин йаранмасы вя йа системин ишинин
позулмасы ещтималыны артырыр.
Енерэетика системинин нормал ишини тямин етмяк цчцн
зядялянмиш щисся тез бир заманда ашкар олунмалы вя шябякядян
ачылмалыдыр. Гейри-нормал реъимлярин тящлцкяли тясиринин гаршысыны
алмаг цчцн ися нормал реъимдян кянара чыхмалар вахтында
ашкар олунмалы вя лазыми тядбирляр эюрцлмялидир (мясялян,
жяряйан артаркян азалдылмалы, эярэинлик азаларкян артырылмалы вя
с.). Бунунла ялагядар олараг эюстярилян ямялиййатларын йериня
йетирилмясини, енерэетика системи вя онун айры-айры
елементляринин мцщафизясини тямин едян автоматика
гурьуларынын йарадылмасы вя тятбиги зярурилийи йараныр.
-
4-
Яввяляр мцщафизя апараты кими ярийян горуйужулар тятбиг
олунурду. Анжаг електрик гурьуларынын эцжц вя эярэинлийинин
йцксялмяси, коммутасийа схемляринин мцряккябляшмяси беля
мцщафизянин кифайят етмямясиня сябяб олмуш вя хцсуси
автоматларын - релелярин кюмяйи иля мцщафизя гурьулары
йарадылмыш вя реле мцщафизяси адыны алмышдыр.

Реле мцщафизяси електрик автоматикасынын ясас нювцдцр вя


реле мцщафизяси олмадан енерэетика системинин нормал вя
етибарлы иши мцмкцн дейилдир.
Реле мцщафизяси зядялянмя йаранаракян системин зядяли
щиссясини ашкара чыхарыр вя лазыми эцж ачарларына команда
веряряк ону системдян ачыр. Гейри-нормал реъимляр заманы ися
позулманын характериндян асылы олараг ямялиййатлар апарыр,
нормал реъими бярпа едир вя йа нювбятчи персонала сигнал верир.
Мцасир електрик системляриндя реле мцщафизяси, нормал реъими
вя ишлядижилярин гидаланмасыны тез бир заманда автоматик бярпа
едян електрик автоматикасы иля сых баьлы олур. Беля автоматика
гурьуларына автоматик тякрар гошманы (АТГ), ещтиййатда олан
гида мянбяляринин вя аваданлыгларын гошулма автоматларыны
(ЕАГ), тезлийя эюря йцксцзляшдирмя автоматларыны (ТЙА) вя с.
мисал эюстярмяк олар.
-5-

1.РЕЛЕ МЦЩАФИЗЯСИ ЩАГГЫНДА ЦМУМИ


АНЛАЙЫШЛАР

1.1.Гысагапанмалар вя гейри-нормал реъимляр

Гысагапанмаларын (ГГ) ашаьыдакы нювляри вардыр:

-3-фазалы гысагапанма;
-2-фазалы гысагапанма;
-1-фазалы гысагапанма;
-2-фазалы йерля гысагапанма;
-1-фазалы йерля гапанма; -2-
фазалы йерля гапанма.

Гейри-нормал реъимлярин ашаьыдакы нювляри вардыр:

-ифрат йцклянмя - жяряйанын бурахылабилян гиймятдян чох олмасы;


-тезлийин азалмасы - эенератор эцжцнцн чатышмазлыьы;
-эярэинлийин йцксялмяси, йяни бурахылабилян гиймятдян чох
олмасы.

1.2.Реле мцщафизясиня гойулан тялябляр

Реле мцщафизясиня ашаьыдакы тялябляр гойулур.


Селективлик. Селективлик вя йа сечижилик мцщафизянин
гысагапанма заманы анжаг зядялянмиш щиссянин ачма
габилиййятини эюстярир. Шякил 1.1-дя шябякядя селектив ачылмаларын
йериня йетирилмясинин бир нцмуняси эюстярилмишдир. Беля ки, К1
нюгтясиндя гысагапанма олдугда зядя йериня йахын олан ЫЫЫ
хяттинин ачары ачылмалыдыр, галан бцтцн ишлядижиляр ися ишдя
галмалыдыр. Ы хяттиндя гысагапанма олдугда о анжаг юзцнцн Г1
вя Г2 ачарлары иля ачылмалыдыр. Бу заман електрик тяжщизаты ЫЫ хятти
-
6-
васитяси иля щайата кечирилир. К3 вя К4 ногтяляриндя гысагапанма
олдугда Г3 ачары, К5дя гысагапанма олдугда ися анжаг М2
мцщяррикинин ачары ачылыр. Бу заман М1 вя М3 мцщяррикинин
ачары ачылмамалыдыр. Беляликля мцщафизянин селектив иши
ишлядижилярин електрик тяжщизатынын етибарлы ишини тямин едир.

Шякил 1.1. Шябякянин зядяли щиссясинин селектив ачылмасы

Мцщафизянин йейинлийи (тез ишлямяси). Зядялянмяляр кифайят


гядяр чох тез бир заманда ачылмалыдыр. Беля олдугда
аваданлыглардан ахан гяза жяряйанлары азалдылыр, електрик
стансийаларынын вя системлярин паралел ишинин дайаныглыьы йцксялир.
Гысагапанма заманы галыг эярэинлийи 0,6 Уном-дан аз олдугда,
дайаныглыьын сахланмасы цчцн зядялянмя тез бир заманда
ачылмалыдыр. Мцщафизянин там ачма вахты тач мцщафизянин ишлямя
тм вя ачарын ачма та вахтларынын жями кими тапылыр, йя ни тач=тм+та.
Електрик системиндя тятбиг олунан ачарларын тя сир мцддяти
0,150,06 сан олур. Мцасир енерэетика системляриндя чох кичик
ачма мцддяти тяляб олунур:
300-500 кВ-луг ЕВХ-ляр цчн – 0,1-0,2 сан; 110-220
кВ-луг шябякяляр цчцн –0,15-0,3 сан;
6-10 кВ-луг пайлайыжы шябякяляр цчцн – 1-3 сан.
Садяляшдирмя мягсяди иля бязи щалларда зядялянмя селектив
олмадан тез бир заманда ачылмалы, сонра ися автоматика
гурьулары васитяси иля елеткрик тяжщизаты тез бир заманда бярпа
олунмалыдыр. Селектив тез тясиредян мцщафизялярин йарадылмасы
-7-

чох мцщцм вя олдугжа чятин мясялядир. Щазырда контактсыз


коммутасийа апаратларынын електрон мцщафизяляри иля цзлашмасы
нятижясиндя миллисанийя областында ишляйян реле мцщафизяляри
ишлянмишдир.
Щяссаслыг. Щяссаслыг мцщафизя зонасында зядялянмя олдугда
йаранан ян кичик зядялянмя жяряйанында мцщафизянин
зядялянмяни гейдя алмаг габилиййятини характеризя едир. Беля ки,
Ы ачарынын мцщафизяси (шякил 1.2) А йарымстансийасынын шининдян
Б-йя гядяр олан Ы зонадакы вя Б йарымстансийасынын шининдян Ж-
йя гядяр олан ЫЫ зонадакы зядялянмяляри ачмалы, ЫЫ ачарынын
мцщафизясиня эюря ещтийат мцщафизя олмалыдыр. Ы ачарынын
мцщафизяси ЫЫЫ зонадакы зядялянмяляри гейдя алмамалыдыр.
Чцнки Ы вя ЫЫ ачарларындан биринин ишлямя ещтималы аздыр.

Шякил 1.2. Мцщафизянин тя сир зонасы

Ещтийатланма мцщафизя схемляринин гурулмасында мцщцм


рол ойнайыр. Щяр бир мцщафизя щям металлик, щям дя гювсля
йаранан гапанмалары гейдя алмалыдыр.
Гысагапанма жяряйанынын минимал гиймятинин (Ык.мин)
мцщафизясинин ишлямя жяряйанына (Ым.и) олан нисбяти щяссаслыг
ямсалы (кщ) иля характеризя олунур:

Етибарлыг. Етибарлыг мцщафизянин елкщ= Ык.мин/Ым.и я бир


габилиййятини характеризя едир ки, о, мцщафизя зонасында
-
8-
гысагапанма олдугда ишдян имтина етмир, нязярдя тутулмайан
щалларда ися ишлямир. Щазырда ещтимал нязяриййясиндян истифадя
етмякля реле мцщафизясинин ишинин гиймятляндирилмяси сащясиндя
ишляр апарылыр.

1.3.Мцщафизя елементляри, релеляр вя онларын мцхтялиф


нювляри

Адятян реле мцщафизяси гуруьулары бир-бири иля мцяййян схем


цзря бирляшдирилян бир нечя реледян ибарят олур. Реле автоматик
гурьу олуб, она тясир едян эириш кямиййятинин мцяййян
гиймятиндя ишлямяйя башлайыр. Реле техникасында контактлы –
електромеханики вя контактсыз – йарымкечирижи вя ферромагнит
елементли релеляр тятбиг олунур. Контактлы релелярин ишлямяси
заманы онларын контакты гапаныр вя йа араланыр. Контактсыз
релелярдя ися эириш кямиййятинин мцяййян гиймятиндя чыхыш
кямиййяти, мясялян эярэинлик сычрайышла дяйишмиш олур.
Щяр бир мцщафизя гуруьусу вя онун схеми ики щиссяйя
бюлцнцр: гейдедижи вя мянтиги щиссяляр.
Гейдедижи (вя йа юлчц) щисся баш щисся олуб мцщафизя олунан
елементин вязиййяти щаггында фасилясиз информасийа верян ясас
релелярдян ибарятдир. Зядялянмяляри вя гейри-нормал реъимляри
гейдя алараг мцщафизянин мянтиги щиссясиня уйьун команда
верир. Мянтиги (вя йа оператив) щисся кюмякчи щиссядир. О,
гейдедижи щиссянин командасыны гябул едяряк яввялжядян нязярдя
тутулан ямялиййаты щяйата кечирир вя ачарларын ачылмасына
идаряедижи импулс верир. Мянтиги щисся електромеханики релелярин
вя йа електроника схемляринин кюмяйи иля йериня йетирилир.
Мцщафизя гурьуларынын бу жцр бюлэцсцня уйьун олараг релеляр
дя ики група бюлцнцр: зядялянмяляри гейд едян ясас релеляр вя
онларын командасы иля ишляйян, схемин мянтиги щиссясиндя истифадя
олунан кюмякчи релеляр.
ГГ-нын йаранма яламяти жяряйанын артмасы, эярэинлийин
азалмасы вя мцщафизя олунан сащянин Z U мцгавимятинин
I кичилмяси иля
характеризя олунур. Буна уйьун олараг жяряйан, эярэинлик вя
мцгавимят релеляри тятбиг олунур. Онларын узлашмасы ясасында
-9-

ГГ эцжцнцн гиймят вя истигамятини (ишарясини) гейд едян эцж


релеляри дя вардыр.
Кямиййятлярин артмасыны гейд едян релеляр максимал,
азалмасыны гейд едян релеляр ися минимал релеляр адланыр.
Гейри-нормал реъимлярдян, щямчинин ГГ-лардан мцщафизя цчцн
жяряйан вя эярэинлик релеляри истифадя олунур. Жяряйан релеляри
жяряйанын артмасыны, эярэинлик релеляри ися эярэинлийин тящлцкяли
щяддя гядяр йцксялмяси вя йа азалмасыны гейд едирляр.
Бунлардан башга хцсуси релеляр, мясялян, тезлик релеляри (тезлийин
бурахылабилян щяддян аз вя йа чох олмасыны гейд едян) вя истилик
релеляри дя
(ифрат йцклянмя заманы жяряйанын айырдыьы истилийи гейд едян)
вардыр.
Кюмякчи релеляря ашаьыдакылар аиддир:
-заман релеляри - мцщафизянин ишини лянэитмяйя хидмят едир;
-эюстярижи релеляр – мцщафизянин ишини сигналлашдырыр вя гейдя алыр;
-аралыг релеляри – ясас релелярин иши ачарларын ачылмасына верилир
вя мцщафизя елементляри арасында гаршылыглы ялагя йарадылыр.
Щяр бир релени ики щиссяйя айырмаг олар: гябуледижи вя ижраедижи
щиссяляря. Електромеханики конструксийаларда гябуледижи щисся
долаг олур вя реленин типиндян асылы олараг мцщафизя олунан
елементин эярэинлик вя йа жяряйанындан гидаланыр.
Эцж вя мцгавимят релеляринин ики долаглары олур. Реленин
доллаглары гейд олунан електрик кямиййятинин дяйишмясини гябул
едир.
Електромеханики релелярин ижраедижи органлары гцввя тясири
нятижясиндя щярякят едян системдян ибарят олуб реленин
контакларыны гапамаг вя йа араламаг функсийасыны йериня
йетирир.

1.4.Реле вя мцщафизя схемляринин тясвиролунма цсуллары

Реле вя мцщафизя схемляринин ики жцр тясвиролунма формасы


вардыр.
-
10 -
Биринжи цсула эюря реле бирляшмиш шякилдя эюстярилир вя
йухарысында йарымчевря олан дцзбужаглы шяклиндя тясвир олунур.
Фярз олунур ки, реленин долаглары ашаьы щиссядядир вя адятян о,
эюстярилмир. Реленин контактларыны ися йухары щиссядя чякирляр.
Эюстярилян щал шякил 1.3,а-да тясвир олунмушдур.

Шякил 1.3. Релелярин тясвири

Бир сыра щалларда реленин схемдяки йарымчевря щиссяси дя


эюстярилмир вя контактлар эюрцнмцр. Реленин типи адятян адынын
баш щярфи иля ишаря олунур вя дцзбужаглынын ичярисиндя йазылыр.
Мясялян, КА-жяряйан релеси; КВ-эярэинлик релеси; КТ-заман
релеси; КЛаралыг реле; КЩ-эюстярижи реле; КW- эцж релеси вя с.
Икинжи цсула эюря релеляр ачыг шякилдя (шякил 1.3,б) эюстярилир.
Реленин долаглары вя контактларыны айрылыгда вя схемин айры-айры
щиссяляриндя эюстярирляр. Беля схемлярдя шябякядян гидаланма,
шябякянин эярэинлийи вя оператив жяряйан мянбяйи айрылыгда
эюстярилир ки, бу да чохсайлы вя мцряккяб схемли релелярин
охунмасыны асанлашдырыр.

1.5.Релелярин гошулма цсуллары

Реленин долаглары шябякянин эярэинлик вя жяряйанына


билаваситя вя йа эярэинлик вя жяряйан юлчц трансформаторларынын
кюмяйи иля гошула билир. Бунлардан биринжиси биринжи тяряф релеси,
икинжиси ися икинжи тяряф релеси адланыр. Эюстярилян щаллар шякил 1.4-
дя тясвир олунмушдур.
Икинжи тяряф релеляри даща чох йайылмышдыр. Онларын цстцнлцйц
ондан ибарятдир ки, йцксяк эярэинликдян изоля олунур, мцщафизя
олунан елементдян мцяййян мясафядя вя хидмят цчцн ращат
йердя гойулур, ейни 5 вя йа 1 А номинал жяряйана вя 100 В
номинал эярэинлийя эюря стандарт шякилдя йериня йетирилир.
- 11 -

Биринжи тяряф релеляринин цстцнлцйц ися ондан ибарятдир ки,


онларын гошулмасы цчцн юлчц трансформаторлары, оператив жяряйан
мянбяляри вя нязарят кабелляри лазым эялмир. Беля релеляр електрик
мцщяррикляриндя, кичик трансформаторларда вя 3-6-10 кВ-луг
шябякялярдяки кичик эцжлц хятлярдя тятбиг олунур ки, орада
эярэинлик вя жяряйан релеляри садяляшмиш схемляр цзря йериня
йетирилир вя дягиглик тяляб олунмур. Бцтцн галан щалларда икинжи
тяряф релеляри тятбиг олунур.

Шякил 1.4. Релелярин гошулма цсуллары

1.6.Мцщафизянин ачары ишлятмя цсуллары

Мцщафизянин ишляйяряк ачара тясир етмяси цчцн ики цсул вардыр:


бирбаша вя долайы цсуллар. Шякил 1.5,б-дя бирбаша тясир едян
биринжи тяряф релели мцщафизя эюстярилмишдир.
-
12 -

Шякил 1.5. Бирбаша вя долайы тя сир едян релеляр

1 релесинин долаьы тяряфиндян йарадылан Фе електромагнит


гцввяси йайын Фй гцввясиндян чох олдугда реле ишляйир. Реленин
щярякят едян системи (2) ачарын (3) ачма бычаьына тясир едир вя
бундан сонра 4 йайынын тя сириндян ачар ачылыр.
Бирбаша тя сир едян реле билаваситя ачарын интигалында
гурашдырылыр вя она эюря дя она дахилдя гурашдырылан (встроенные)
релеляр дейилир.
Шякил 1.5,а долайы тясир едян икинжи тяряф релели мцщафизяйя
аиддир. 1 релеси ишляйяркян онун контактлары ачарын сарьажы (2)
адланан електромагнитин долаг дюврясини гапайыр. Хцсуси
мянбя тяряфиндян бу дюврянин сыхажларына У эярэинлийи верилир,
ачма сарьажында жяряйан йараныр, ачма долаьынын 3 ичлийи
дартылараг 4 жяфтясини аралайыр вя 5 йайынын тясириндян ачар ачылыр.
Ачар ачылдыгдан сонра реленин долаьындакы жяряйан кясилир вя
онун контактлары араланыр. Бу заман ялавя олараг кюмякчи БК
блоклайыжы контакт да нязярдя тутулмушдур.

Эюрцндцйц кими долайы тясир едян реле мцщафизясиндя


кюмякчи гида мянбяйи - оператив жяряйан мянбяйи лазым олур.
Бирбаша тясир едян реле мцщафизясиндя беля мянбяйя ещтийаж
олмур. Анжаг бу заман ачарын ачылмасы цчцн бюйцк гцввя
йарадылмалыдыр.

1.7.Оператив жяряйан мянбяляри


- 13 -

Ачарларын дистансион идаря дюврялярини, реле мцщафизяси,


автоматика, телемеханика вя сигнализасийанын мцхтялиф
нювляринин оператив дюврялярини гидаландыран жяряйан оператив
жяряйан адланыр. Оператив дювряляри гидаландырмаг цчцн сабит
вя дяйишян оператив жяряйан мянбяляри тятбиг олунур. Бюйцк
йарымстансийаларда сабит жяряйан мянбяйи кими 110-220 В
эярэинликли, бюйцк олмайан йарымстансийаларда ися 24-48 В
эярэинликли аккумлйаторлар батарейасы вя йа дцзляндирижи
гурьулар тятбиг олуна биляр.
Дяйишян жяряйан мянбяйи кими ися жяряйан трансформатору,
эярэинлик трансформатору вя хцсуси сярфиййат трансформаторлары
истифадя олунур.
Реле мцщафизясинин е тибарлы иши оператив жяряйан мянбяйинин
вя онларын схемляринин е тибарлыьындан асылыдыр. Она эюря онларын
эцжц кифайят гядяр бюйцк олмалы вя баш веря биляжяк щяр щансы бир
гяза щалында мцщафизянин етибарлы ишини тямин етмялидирляр.
- 14 -
2.ЮЛЧЦ ТРАНСФОРМАТОРЛАРЫНЫН БИРЛЯШМЯ
СХЕМЛЯРИ

2.1.†ЃрЃyан трансформаторларынын типик бирлЃшмЃ схемляри

Реле мцhафизЃси гур‹уларыны гидаландырмаг цчцн ‡ЃрЃyан


трансформаторлары вЃ релелЃрин долагларынын типик бирлЃшмЃ
схемлЃриндЃн истифадЃ олунур. Бу схемлЃрин hЃр бириндЃ
релелЃрин не‡Ѓ ишлЃмЃси нормал вЃ гЃза реъимлЃриндЃ онларын
икин‡и тЃрЃф д‰врЃсиндЃки ‡ЃрЃyанларын паyланма
харектериндЃн асылы олур. СхемлЃрдЃ ‡ЃрЃyанларын
паyланмасыны ашкар етмЃк цчцн ЃввЃл‡Ѓ бахылан гысагапанма
н‰вц цчцн бирин‡и тЃрЃф ‡ЃрЃyанларынын мцсбЃт истигамЃтлЃри
…‰стЃрилир, сонра исЃ буна уy‹ун олараг hЃр бир ‡ЃрЃyан
трансформаторунун икин‡и тЃрЃф ‡ЃрЃyанлары охларла тЃсвир
едилир. Бундан сонра ‡ЃрЃyанларын гапанма yолу …‰стЃрилир.
Ђ…Ѓр схемин hЃр hансы бир елементиндЃ мцхтЃлиф фазаларын
икин‡и тЃрЃф ‡ЃрЃyанлары топланыр вЃ yа чыхылырса, о заман бу
елементдЃки ‡Ѓм
‡ЃрЃyан фаза ‡ЃрЃyанларынын уy‹ун векторларынын hЃндЃси
топланмасы вЃ yа чыхылмасы цсулу илЃ тапылыр.
ЩЃр бир бирлЃшмЃ схеми цчцн реледЃки Iр ‡ЃрЃyанынын
фазадакы Iф ‡ЃрЃyанына олан нисбЃти схем Ѓмсалы адланыр.

ksx Ir
If
Схем Ѓмсалы мцhафизЃнин гоyулуш гиyмЃтинин
hесабланмасы вЃ hЃссаслы‹ынын гиyмЃтлЃндирилмЃсиндЃ нЃзЃрЃ
алыныр.
Ашаьыда ‡ЃрЃyан трансформаторларынын типик бирлЃшмЃ
схемлЃри тЃсвир олунмушдур. ЩЃмин схемлЃрин hЃр бирини
аyрылыгда анализ едЃк.
а) †ЃрЃyан трансформатору вЃ релелЃрин долагларынын там
улдуз бирлЃшмЃ схеми (шЃкил 2.1).
Бу hалда hЃр бир фазада ‡ЃрЃyан трансформатору
гурашдырылыр. †ЃрЃyан трансформатору вЃ релелЃрин долаглары
улдуз бирлЃшдирилир вЃ онларын сыфыр н‰гтЃлЃри бир-бири илЃ
- 15 -
ЃлагЃлЃндирилир. †ЃрЃyан трансформаторунун долагларынын еyни
адлы сыха‡лары сыфыр н‰гтЃсинЃ бирлЃшдирилир.
Нормал реъимдЃ вЃ цчфазлы гысагапанмада I , II вЃ III
реледЃн фаза ‡ЃрЃyанлары ахыр:

Ia I A, I b I B, I c I C. nnn
Сыфыр хЃттиндЃн исЃ онларын hЃндЃси ‡Ѓми
кечир.
I sx Ia Ib Ic. бурада I A, I B, I C - 1-‡и тЃрЃф
фаза ‡ЃрЃyанлары; I a, I b, I c - 2‡и тЃрЃф фаза ‡ЃрЃyанлары; n -
‡ЃрЃyан трансформаторунун трансформасиyа Ѓмсалыдыр.
Симметрик реъимлЃрдЃ сыфыр хЃттиндЃн ‡ЃрЃyан кечмир.

ШЃкил 2.1. †ЃрЃyан трансформатору вЃ релелЃрин долагларынын


там улдуз бирлЃшмЃ схеми

МцхтЃлиф гысагапанмаларда yаранан ‡ЃрЃyанлар вЃ онларын


вектор диаграмы шЃкил 2.2-дЃ …‰стЃрилмишдир.
Икифазалы гысагапанмада yаранан гысагапанма ‡ЃрЃyаны
зЃдЃлЃнмиш фазалардан кечир. ЗЃдЃлЃнмЃмиш фазадан
‡ЃрЃyан ахмыр. Кирхщофун ганунуна …‰рЃ дцyцн
н‰гтЃсиндЃ ‡ЃрЃyанларын ‡Ѓми сыфра бЃрабЃрдир. YЃни I B IC
0, бурадан I B IC . Буну нЃзЃрЃ алмагла вектор диаграмында
I B вЃ IC ‡ЃрЃyанлары бирбиринЃ нЃзЃрЃн фаза‡а 1800 сцрцшцрлЃр
(шЃкил 2.2, б). НЃти‡ЃдЃ схемин сыфыр хЃттиндЃн ‡ЃрЃyан
ахмыр: Isx I B IC 0. Она
- 16 -
…‰рЃ дЃ сыфыр хЃттинЃ гошулан IV релеси hЃм yцк, hЃм дЃ
фазаларарасы гысагапанма ‡ЃрЃyанларыны геyдЃ алмыр. Бу улдуз
схеминин мцhцм хцсусиyyЃтидир.

ШЃкил 2.2. МцхтЃлиф н‰в гысагапанмаларда ‡ЃрЃyанларын


вектор диаграмы

ЩЃгигЃтдЃ ‡ЃрЃyан трансформаторларынын


характеристикаларынын еyни олмамасы нЃти‡ЃсиндЃ икин‡и тЃрЃф
‡ЃрЃyанларынын ‡Ѓми hЃр ики hалда сыфырдан фЃрглЃнир. Сыфыр
хЃттиндЃн мцЃyyЃн гЃдЃр галыг ‡ЃрЃyаны ахыр ки, она да
геyри-баланс ‡ЃрЃyаны деyилир: Iсх = Iгб .
Нормал реъимдЃ бу ‡ЃрЃyанлар 0,01-0,2 А hЃддиндЃ олур.
Гысагапанма заманы исЃ магнитлЃшмЃ ‡ЃрЃyанларынын
артмасы hесабына геyри-баланс ‡ЃрЃyанлары артыр.
- 17 -
Бирфазалы гысагапанма заманы yаранан гысагапанма
‡ЃрЃyаны ан‡аг зЃдЃлЃнмиш фазадан кечир. Она уy‹ун икин‡и
тЃрЃф ‡ЃрЃyаны ан‡аг бир реледЃн ахыр вЃ сыфыр хЃтти илЃ гапаныр
(шЃкил 2.2, ж). Икифазалы yерлЃ гапанмада (шЃкил 2.2,ч )
зЃдЃлЃнмиш фазалара гошулан ики реледЃн ‡ЃрЃyан ахыр. Сыфыр
хЃттиндЃн исЃ онларын hЃндЃси ‡Ѓми кечир ки, бу да hЃмишЃ
сыфырдан фЃргли олур.
МцхтЃлиф н‰гтЃлЃрдЃ икигат yерлЃ гапанма заманы исЃ
‡ЃрЃyанларын кечмЃси шЃкил 2.2,д-дЃ …‰стЃрилдиyи кимидир.
Улдуз схеминин сыфыр хЃтти сыфыр арды‡ыллыглы ‡ЃрЃyан сцз…Ѓ‡и
адланыр. Чцнки, дцз вЃ Ѓкс арды‡ыллыглы ‡ЃрЃyанлар сыфыр
хЃттиндЃн ахмыр. Орадан ан‡аг сыфыр арды‡ыллыглы
‡ЃрЃyанларын цч мисли ахыр I сх = 3Iо , бурада Iо - сыфыр
арды‡ыллыглы ‡ЃрЃyандыр.
Бахылан схемдЃ фазаларда гурашдырылан релелЃр
гысагапанманын бцтцн н‰влЃрини, сыфыр хЃттиндЃки реле исЃ
yерлЃ гысагапанманы геyдЃ алыр. Она …‰рЃ дЃ улдуз
бирлЃшмЃ схеми гысагапанмаларын бцтцн н‰влЃрини геyд
едЃн мцhафизЃлЃрдЃ тЃтбиг олунур. РеледЃн ахан ‡ЃрЃyан
фаза ‡ЃрЃyанына бЃрабЃр олду‹уна …‰рЃ ксх= 1 алыныр.
б) †ЃрЃyан трансформатору вЃ релелЃрин долагларынын
натамам улдуз бирлЃшмЃ схеми (шЃкил 2.3).
Бу hалда ‡ЃрЃyан трансформаторлары ики фазада гурашдырылыр
вЃ онлар улдуз схеминдЃ олду‹у кими бирлЃшдирилир. I вЃ III
релелЃриндЃн онлара уy‹ун фаза ‡ЃрЃyанлары ахыр:

, Ic a IA IC
I.
nn
Ђкс хЃтдЃн ахан ‡ЃрЃyан исЃ онларын hЃндЃси ‡ЃминЃ
бЃрабЃр олур: Iяks (Ia Ic).
Цчфазалы гысагапанмада вЃ нормал режимдЃ ‡ЃрЃyанлар hЃр
ики I вЃ III реледЃн, hЃмчинин сыфыр хЃттиндЃн ахыр. Икифазалы
гыса- гапанмада исЃ hансы фазанын зЃдЃлЃнмЃсиндЃн асылы
олараг бир вЃ yа ики реледян ‡ЃрЃyан ахыр.
- 18 -

ШЃкил 2.3. †ЃрЃyан трансформатору вЃ релелЃрин долагларынын


натамам улдуз бирлЃшмЃ схеми
Бирфазалы гысагапанмада (А вЃ yа Ж фазасында ) I, III вЃ IV
релелЃрдЃн ‡ЃрЃyан ахыр. Ђ…Ѓр Б фазасында yерлЃ гапанма
баш верЃрсЃ, о заман hЃмин фазада ‡ЃрЃyан трансформатору
гурашдырылмады‹ына …‰рЃ схемдЃ ‡ЃрЃyан yаранмыр. ДемЃли,
натамам улдуз схеми гысагапанманын бцтцн н‰влЃрини
геyдЃ ала билмЃдиyиндЃн ан‡аг фазаларарасы
гысагапанмаларда мцhафизЃ цчцн тЃтбиг олунур. Схем Ѓмсалы
ксх = 1 олур.
ж) †ЃрЃyан трансформаторларынын цчбу‡аг, релелЃрин
долагларынын исЃ улдуз бирлЃшмЃ схеми (шЃкил 2.4).
Бу hалда ‡ЃрЃyан трансформаторларынын мцхтЃлиф адлы
чыхышлары арды‡ыл бирлЃшдирилЃрЃк цчбужаг ЃмЃлЃ …Ѓтирир. Улдуз
бирлЃшдирилЃн релелЃр исЃ бу цчбу‡а‹ын тЃпЃ н‰гтЃлЃринЃ
гошулур. ЩЃр бир реледЃн ики фаза ‡ЃрЃyанынын hЃндЃси фЃргинЃ
бЃрабЃр ‡ЃрЃyан ахыр:
A
I I B , I II B II
II C, I III
IC I
A, n n n
Бу ‡ЃрЃyанлар вЃ I A, I B, I C -‡ЃрЃyанларынын вектор
диаграмына ЃсасЃн мцхтЃлиф гысагапанмаларда релелЃрдЃн
ахан ‡ЃрЃyанлар тЃyин едилир.
Нормал реъимдЃ вЃ цчфазалы гысагапанмада реледЃн хЃтт
- 19 -
3

ШЃкил 2.4. †ЃрЃyан трансформаторларынын цчбу‡аг, релелЃрин


долагларынын исЃ улдуз бирлЃшмЃ схеми

Аша‹ыдакы ‡ЃдвЃлдЃ мцхтЃлиф гыса гапанмаларда yаранан


‡ЃрЃyанларын гиyмЃти тЃсвир олунмушдур (трансформасиyа
Ѓмсалы n=1 гЃбул олнмушдур).
„‰стЃрилЃн схем аша‹ыдакы хцсусиyyЃтлЃрЃ маликдир:
1.Схем гысагапанманын бцтцн н‰влЃрини геyдЃ алыр.
2.РеледЃки ‡ЃрЃyанын гысагапанма ‡ЃрЃyанына олан
нисбЃти гысагапанманын н‰вцндЃн асылы олур.
3.Сыфыр арды‡ыллыглы ‡ЃрЃyанлар цчбу‡а‹ын дахилиндЃ
гапанараг релелЃрЃ кечмирлЃр. РеледЃн ан‡аг дцз вЃ Ѓкс
‡ЃрЃyанлар ахыр. ТЃсвир олунан схем ЃсасЃн диференсиал вЃ
дистансион мцhафизЃлЃрдЃ тЃтбиг олунур.

†ЃдвЃл 2.1. МцхтЃлиф гысагапанмаларда yаранан


‡ЃрЃyанларын гиyмЃти
панманын миш Фазалардакы
нювц фаза жяряйанлар
ЫЫ ЫЫЫ
I IB I IC I
C A
Ы
I AB
- 20 -

А, Б IB IA 2 IA IB IA
I 0
Икифазалы C
Б, Ж IC IB IB 2 IB IC
I 0
A
Ж, А IA IC IA IC 2 IC
I 0
B
А IA IK IA 0 IA
C 0
IB I
Бирфазалы
Б IB IK IB IB 0
C 0
IA I
Ж IC IK 0 IC IC
B 0
IA I
Гысага- Зядялян- Релелярдяки жяряйанлар
- 21 -

ч) Ики фаза ‡ЃрЃyанынын фЃргинЃ гошулан ики


трансформаторлу вЃ бир релели бирлЃшмЃ схеми (шЃкил 2.5).
†ЃрЃyан трансформаторлары бу hалда ики фазада гурашдырылыр.
Онларын икин‡и тЃрЃф долагларынын мцхтЃлиф адлы сыха‡лары
бирлЃшдирилир вЃ онлара реленин долаглары гошулур.
Ђ…Ѓр бирин‡и тЃрЃф ‡ЃрЃyанлары I A, I B, I C оларса, о заман
реледЃн ахан Ir ‡ЃрЃyаны ики I a вЃ Ic фаза ‡ЃрЃyанынын
hЃндЃси фЃргинЃ бЃрабЃр олур:

r a c IA IC
II I .n
Цчфазалы гысагапанмада :
Ir3 3 I f . А вЃ Ж фазаларында икифазлы
гысагапанмада: Ir2
2Ia 2I f .
А вЃ Б (вЃ yа Б вЃ Ж) фазаларында икифазалы гысагапанмада:
Ir2 I f .
„‰рцндцyц кими мцхтЃлиф н‰в гысагапанмаларда реледЃн
ахан ‡ЃрЃyанлар вЃ схемин hЃссаслы‹ы мцхтЃлиф олур. Улдуз -
цчбу‡аг бирлЃшмЃ схеминЃ малик олан …ц‡
трансформаторларындан сонракы шЃбЃкЃ hиссЃсиндЃ Б вЃ Ж
фазалары арасында гысагапанма баш верЃркЃн реледЃн ахан
‡ЃрЃyан сыфыр олур. Б фазасында исЃ бирфазалы гысагапанма баш
верЃркЃн исЃ схемдЃ ‡ЃрЃyан yаранмыр. Она …‰рЃ дЃ
бахылан схем лазыми hЃссаслыг тЃмин олундугда ан‡аг
фазаларарасы гысагапанмадан мцhафизЃ цчцн тЃтбиг олуна
- 22 -

билЃр. Симметрик реъимдя к сх= 3


олур.
ШЃкил 2.5. Ики фаза ‡ЃрЃyанынын фЃргинЃ гошулан ики
трансформаторлу вЃ бир релели бирлЃшмЃ схеми

д) †ЃрЃyан трансформаторларынын сыфыр арды‡ыллыглы ‡ЃрЃyан


сцз…Ѓ‡и кими бирлЃшмЃ схеми (шЃкил 2.6).
Бу hалда hЃр цч фазада ‡ЃрЃyан трансформатору
гурашдырылыр. Онларын икин‡и тЃрЃф долагларынын еyни адлы сыха‡лары
паралел бирлЃшдирилир вЃ она реленин дола‹ы гошулур. РеледЃн ахан
‡ЃрЃyан цч фазанын икин‡и тЃрЃф ‡ЃрЃyанларынын hЃндЃси
‡ЃминЃ бЃрабЃр олур.

Ir Ia Ib Ic 3I0.
Реледян ахан бу ‡ЃрЃyан ан‡аг бирфазалы вЃ икифазалы yерлЃ
гапанмалар заманы yараныр. Чцнки, сыфыр арды‡ыллыглы ‡ЃрЃyан
белЃ зЃдЃлЃнмЃлЃр заманы yараныр. Она …‰рЃ дЃ бу схем
йалныз yерлЃ гапанмалардан мцhафизЃ цчцн тЃтбиг олунур.
- 23 -
ШЃкил 2.6. †ЃрЃyан трансформаторларынын сыфыр арды‡ыллыглы
‡ЃрЃyан сцз…Ѓ‡и кими бирлЃшмЃ схеми

Нормал реъимдЃ, икифазалы вЃ цчфазалы гысагапанмаларда


бирин‡и тЃрЃф жЃрЃyанларынын ‡Ѓми сыфра бЃрабЃр олур. РеледЃн
ан‡аг геyрибаланс ‡ЃрЃyанлары ахыр ки, бу да схемин тЃтбиги
заманы нЃзЃрЃ алынмалыдыр.
ШЃкил 2.6-да …‰стЃрилЃн схем реленин там улдуз бирляшмя
схеминин (шЃкил 2.1) сыфыр хЃттинЃ гошулмасы илЃ еyни …ц‡лцдцр.
Бахылан схеми бЃзЃн цчтрансформаторлу сыфыр арды‡ыллыглы
‡ЃрЃyан сцз…Ѓ‡и дЃ адландырырлар.

2.2.Эярэинлик трансформаторларынын бирляшмя схемляри

Йеря нязярян фаза эярэинликлярини вя фазаларарасы эярэинликляри


алмаг цчцн / бирляшмя схеми тятбиг олунур (шякил 2.7).

Шякил 2.7. Эярэинлик трансформаторларынын / бирляшмя схеми

Эярэинлик трансформаторларынын 1-жи тяряф долаьында нейтралын


торпагланмасы вя 2-жи тяряф долаьында сыфыр хяттинин олмасы йеря
нязярян фаза эярэинликлярини алмаг цчцн ясас шяртдир.
Шякил 2.8-дя эярэинлик трансформаторунун ачыг учбужаг
бирляшдирилмя схеми тясвир олунмушдур.
Бу схемин кюмяйи иля икинжи тяряф долаьында фазаларарасы UAB,
UBC вя UCA эярэинликлярини алмаг олур. Схемдя цчбужаг
тамамланмадыьындан онун ады ачыг цчбужаг схеми адланыр.
Шякил 2.9-да бирфазалы эярэинлик трансформаторларынын сыфыр
ардыжыллыглы жяряйан сцзэяжи бирляшмя схеми тясвир олунмушдур.
Бу эярэинлик трансформаторунун икинжи тяряф долаглары ардыжыл
бирляшдирилир вя гапанмамыш (ачылы) цчбужаг ямяля эятирир. Схемин
кюмяйи иля сыфыр ардыжыллыглы эярэинлик юлчцлцр.
- 24 -

Шякил 2.8. Эярэинлик трансформаторунун ачыг учбужаг


бирляшдирилмя схеми

Цчфазалы эярэинлик трансформаторунун долагларынын сыфыр


ардыжыллыглы эярэинлик сцзэяжи бирляшмя схеми шякил 2.10-да тясвир
олунмушдур. Бу схем бешчубуглу трансформаторун кюмяйи иля
йериня йетирилир вя онун кюмяйи иля сыфыр ардыжыллыглы эярэинликля
йанашы фаза вя хятт эярэинликлярини дя алмаг олур.

Шякил 2.9.Бирфазалы эярэинлик трансформаторларынын сыфыр ардыжыллыглы


жяряйан сцзэяжи бирляшмя схеми
- 25 -

Шякил 2.10.Цчфазалы эярэинлик трансформаторунун долагларынын


сыфыр ардыжыллыглы эярэинлик сцзэяжи бирляшмя схеми

Эярэинлик трансформаторлары мцщафизя схемляриндя эярэинлик,


эцж вя мцгавимят релеляринин гидаландырылмасында истифадя
олунур.
- 26 -

3.ЕЛЕКТРИК ВЕРИЛИШ ХЯТЛЯРИНИН ВЯ


ШЯБЯКЯЛЯРИН
МЦЩАФИЗЯСИ

3. 1.Максимал жяряйан мцщафизяси

3.1.1.Жяряйан мцщафизяляринин тя сир принсипи

Гысагапанманын йаранма яламятляриндян бири хятдяки


жяряйанын артмасыдыр. Бундан истифадя олунараг жяряйан
мцщафизяляри йериня йетирилир. Хятт фазаларындакы жяряйан
мцяййян олунмуш гиймятдян чох олдугда мцщафизя ишляйир.
Жяряйанын артмасыны щисс едян релеляр кими максимал жяряйан
релеляри тятбиг олунур.
Жяряйан мцщафизяляри ики йеря бюлцнцр:
-максимал жяряйан мцщафизяляри, -
жяряйан кясмяляри.
Онлар арасындакы ясас фярг селективлийин тя мин олунмасы
цсулундадыр.
Максимал жяряйан мцщафизяляриндя селективлик мцщафизянин
ишлямя вахтынын сечилмяси иля ялдя олунур. Жяряйан кясмяляриндя
ися селективлик уйьун ишлямя жяряйанынын сечилмяси иля ялдя олунур.
3.1.2.Максимал жяряйан мцщафизяляринин кюмяйи иля хятлярин
мцщафизяси

Максимал жяряйан мцщафизяляри бир тяряфдян гидаланан


шябякяляр цчцн ясас мцщафизя нювцдцр. Беля шябякялярдя
мцщафизя гида мянбяйи тяряфдян щяр бир хяттин башланьыжында
гурашдырылыр (шякил 3.1).
- 27 -

Шякил 3.1.Бир тяряфдян гидаланан шябякялярин максимал


жяряйан мцщафизяси

Шябякянин щяр щансы бир нюгтясиндя, мясялян К1 нюгтясиндя


ГГ баш веряркян зядя йери иля мянбя арасындакы бцтцн
мцщафизяляр ишя башлайыр. Анжаг селективлик шяртиня эюря 4
мцщафизяси ишлямялидир. Эюстярилян селективлийи тя мин етмяк цчцн
мцщафизяляр ишлядижидян мянбяйя доьру истигамятдя артан ишлямя
вахты иля йериня йетирилир. К1 нюгтясиндя ГГ олдугда 4 мцщафизяси
даща тез ишляйир, диэяр мцщафизяляр бу мцддят ярзиндя ишлямяйя
мажал тапмыр. 4 мцщафизясиня уйьун ачар ачылдыгдан сонра 1, 2
вя 3 мцщафизяляри юз илкин вязиййятляриня гайыдыр. К2 нюгтясиндя
ГГ олдугда ися анжаг 3 мцщафизяси ишляйир.
Бахылан принсип ишлямя вахтынын пилляли сечилмя принсипи адланыр.

3.1.3.Мцщафизя схемляри

Максимал мцщафизяляр цчфазалы вя йа икифазалы шякилдя йериня


йетирилир, бирбаша вя долайы тя сир принсипи иля гурула билир. Щям
сабит, щям дя дяйишян оператив жяряйанлы мцщафизяляр олур.
Максимал жяряйан мцщафизяляри реленин тя сир мцддятинин
максимал мцщафизянин жяряйанындан асылылыг характериня эюря
асылы олмайан вя асылы характеристикалы мцщафизяляря бюлцнцр.
- 28 -

3.1.4.Асылы олмайан тя сир мцддятли мцщфизя

Беля мцщафизянин схеми ашаьыдакы кимидир (шякил 3.2).

Шякил 3.2. Асылы олмайан тя сир мцддятли мцщфизянин схеми

Схеми ашаьыдакы кими дя эюстярмяк олар (шякил 3.3).

Шякил 3.3. Асылы олмайан тя сир мцддятли мцщфизянин схеми

Гысагапанма йаранаркян ачылмалы олан хятдяки мцщафизя ишя


дцшцр. ГГ-нын нювцндян асылы олараг КА жяряйан релеляриндян
бири вя йа бир нечяси ишляйяряк КТ заман релесинин долаг
дюврясини гапайыр. КТ заман релеси реле мцщафизясинин
селективлийини тя мин едир. Гида мянбяйиндян чох узагда олан
- 29 -

хятлярдя мцщафизянин ишлямя вахты кичик, йахын олан хятлярдя ися


бюйцк олур. Гоншу мцщафизялярин ишлямя мцддяти арасындакы
фярг t олур.
Заман релесинин контактлары нисбятян кичик коммутасийа
габилиййятиня малик олдуьундан, мцщафизянин чыхыш дюврясиня
КЛ аралыг релеси гошулур вя о, практики олараг эежикмядян
ишляйир. Онунла ардыжыл бирляшдирилян КН эюстярижи релеси вя ачарын
кюмякчи СГ контактлары ачарын ЙАТ ачма долаьы иля гапалы
дювря ямяля эятирир. Дювря гапандыьындан ачар ачылыр. Бу заман
ачарын кюмякчи контактлары мцщафизянин чыхыш дюврясини гырараг
аралыг релесинин контактларыны йцксцзляшдирир. Бу просес ачарын
ачылмасындан бир аз яввял баш верир.
Мцщафизя ики параметрля - ишлямя жяряйаны вя эежикмя вахты иля
характеризя олунур. Мцщафизянин ишлямя жяряйаны (Ым.и) - (бу
мцщафизянин ишя дцшдцйц биринжи тяряф жяряйаныдыр) вя реленин
ишлямя жяряйаны (Ыр.и) – (бу релени ишлядян жяряйандыр) фяргляндирилир.
Мцщафизянин ишлямя жяряйаны мцщафизя олунан хяттин ян бюйцк
ишчи жяряйанындан (Ыиш.мах) бюйцк олмалыдыр.
Im.i Iiş.max (3.1)
Мцщафизяни илкин вязиййятя гайтаран максимал жяряйана (Ым.г)
мцщафизянин гайытма жяряйаны дейилир. Мцщафизянин дцзэцн
ишлямяси цчцн бу жяряйан гязадан сонракы максимал жяряйандан
(Ыгс.мах) бюйцк олмалыдыр (гоншу хятдя гысагапанманын
ачылмасындан сонра йаранан). Мцщярриклярин юз-юзцнц ишя
бурахмасыны нязяря алмагла гязадан сонракы реъимдя максимал
жяряйан максимал ишчи жяряйандан бюйцк олмалыдыр. Шябякядяки
ГГ (К1 нюгтясиндя) ачылдыгдан сонра хятдяки жяряйанын мцмкцн
олан дяйишмя характери (мясялян, шякил 3.1-дякы W1 хяттиндя)
шякил 3.4-дя эюстярилмишдир.
- 30 -

Шякил 3.4. Хятдяки жяряйанын дяйишмя характери

Гязадан сонракы жяряйанын максимал гиймяти


Iqs.max ki Iiş.max , (3.2)

бурада ки - хяття гошулан мцщяррикин щесаби юз-юзцнц ишябурахма


ямсалыдыр.
Мцщафизянин гайытма жяряйаны максимал ишчи жяряйанла
ашаьыдакы бярабярсизликля ялагялидир:
Im.q kiIiş.max . (3.3) Хяттин
йцкцнцн характериндян (ишыгланма, эцж вя с.) асылы олараг ки
ямсалы эениш щядд дахилиндя дяйишир (ки=1 3).
Мцщафизянин ишлямя жяряйаны ашаьыдакы ифадя иля тя йин олунур:

Im.i Im.q ks ki Iiş.max . (3.4)


k kq
Реленин ишлямя жяряйаны ися

Ir.i ks ki ksx Iiş.max


(3.5)
kI kq
- 31 -

бурада кс-сазлама ямсалы (кс=1,1 1,2); ксх-ЖТ-лярин вя релелярин


бирляшмя схемини нязяря алан схем ямсалы (релеляр фаза
жяряйанларына гошуларкян ксх=1, жяряйанлар фяргиня (ики фазанын)
гошуларкян ися ksx 3 1,73 олур); кI - ЖТ-нин трансформасийа
ямсалы; кг - жяряйан релесинин гайытма ямсалы: kq
Ir.q . (3.6)
Ir.i
ПТ-40 типли електромагнит жяряйан релеляри цчцн кг 0,85.
Мцщафизянин ишлямя вахты щяр бир мцщафизядя ГГ-нин щансы
хятдя баш вермясиндян асылы олмур, йя ни ГГ жяряйанындан асылы
дейилдир. Буна эюря беля мцщафизя асылы олмайан тя сир мцддятли
мцщаизя адланыр. Ишлямя вахтынын минимал пилляси т мцщафизянин
вя ачарын параметрляри ясасында тя йин едилир. Адятян енерэетик
системлярдя т=0,5 0,7 сан гябул едилир.
Мцщафизянин щясаслыьы щяссаслыг ямсалы иля характеризя олунур:
Ik min , (3.7)
kh
Im.i бурада Iкмин-системин
минимал иш реъиминдя мцщафизя олунан зонанын сонундакы ГГ
жяряйаныдыр. ЕГГГ-йя эюря максимал жяряйан мцщафизяси щям
мцщафизя олунан зонада, щям дя гоншу хяттин сонунда баш
верян ГГ-ляря щяссас олмалыдыр. Бу заман ГГ йериндяки гювсц
нязяря алмагла, щяссаслыг ямсалы цчцн ашаьыдакы шяртляр
юдянилмялидир: мцщафизя олунан зонада ГГ олдугда кщ 1,5;
гоншу хятдин сонунда ГГ олдугда кщ 1,2.
Асылы олмайан тя сир мцддятли максимал жяряйан
мцщафизясинин цстцнлцйц схем вя сазланманын садя
- 32 -

олмасындадыр. Мянфи жящяти ися мянбя йахынлыьында даща аьыр вя


тящлцкяли ГГ-ляри ачмаг цчцн хейли лянэимя иля ишлямясиндядир.

3.1.5.Асылы тя сир мцддятли мцщафизя

Беля мцщафизяляр ики органы (индуксийа вя електромагнит)


олан ПТ-80 типли индуксион жяряйан релеляринин кюмяйи иля йериня
йетирилир. Индуксийа органы реледян ахан Ыр жяряйанындан асылы
олараг лянэимя иля ишляйир, електромагнит орган (жяряйан
кясмяси) ися жяряйан мцяййян гиймятя чатдыгда лянэимядян
ишляйир. Мцщафизя схеми шякил 3.5-дя эюстярилмишдир.

Шякил 3.5.Асылы тя сир мцддятли мцщфизянин схеми

Индуксион реле щям ишябурахыжы, щям дя мцщафизянин селектив


ишини тя мин едян орган кими йериня йетирилир. Она эюря схемдя
айры-айры заман релеляри иштирак етмир.
Мцщафизянин ишлямя жяряйаны (3.1) ифадяси иля мцяййян олунур.
Реленин гойулуш гиймяти онун долагларынын сарьылар сайыны
дяйишмякля пиллялярля дяйишдирилир. Мцщафизянин ишлямя вахты
пилляли принсипля сечилир. Беля ки, гоншу хятлярдя мцщафизянин
ишлямя мцддятляринин узлашдырылмасы мцщафизяляри ейни вахтда
ишляйян ГГлярдя мянбяйя йахын нюгтядяки ГГ жяряйанындан
асылы олараг йериня йетирилир. Яввялдя эюстярилян шякля (шякил 3.5)
уйьун олараг ишлямя мцддятляринин узлашдырылмасы шякил 3.6-дя
- 33 -

эюстярилмишдир. АК3 мцщафизясиня мцщафизя олунан W2


хяттинин сонундакы ГГ-йя уйьун олараг тэ3 эюзлямя вахты
верилир. ГГ мянбяйя йахынлашдыгда ГГ жяряйаны артыр, уйьун
олараг АК3 цчцн эюзлямя вахты t g3 -я гядяр азалыр. АК2
мцщафизясинин эюзлямя мцддяти W2 хяттинин яввялиндяки ГГ
жяряйанына эюря гойулур (бу W1 хяттинин сонундакы ГГ жяряйаны
иля ейнидир). Йя ни: tg2 t g3 t. Аналоъи
олараг tg1 t g2 t.
Адятян електрик системляриндя т=0,44 0,7 сан щяддиндя
дяйишир.
Щяссаслыг яввялдя олдуьу кими (3.7) шяртини юдямялидир.

Шякил 3.6. Мцщафизянин ишлямя мцддятляринин узлашдырылмасы

Асылы олмайан тя сир мцддятли максимал жяряйан мцщафизяси


иля мцгайисядя верилмиш мцщафизядя релелярин сайы аз олур вя
- 34 -

мянбялярин йахынлыьында ишлямя мцддяти кичик алыныр. Анжаг


мцщафизянин сазланмасы чох мцряккябдир.
Максимал жяряйан мцщафизялярини йериня йетиряркян ики
жяряйан трансформаторлу схемляр дя тятбиг олунур. Схемлярдя
бир вя йа ики ясас реле олур. Бу заман бцтцн хятлярдя гурашдырылан
ЖТ-ляр ейни фазада олмалыдыр. Якс щалда бя зи хятлярдя икифазалы
йерля гапанмалардан мцщафизя тя мин олунмаз.
Максимал жяряйан мцщафизяси бцтцн эярэинликли радиал
шябякялярдя эениш тятбиг олунур. 10 кВ-а гядяр эярэинликли
шябякялярдя о, ясас мцщафизя сайылыр.

3. 2.ЖЯРЯЙАН КЯСМЯЛЯРИ

3.2.1.Бир тяряфдян гидаланан хятлярдя жяряйан кясмяси

Жяряйан кясмясиндя селективлик ишлямя жяряйанынын сечилмяси


иля тямин едилир. Яксяр щалларда жяряйан кясмяси эязлямя вахты
олмадан йериня йетирилир. Беля мцщафизянин принсипиал схеми шякил
3.7-дя эюстярилмишдир.

Шякил 3.7.Жяряйан кясмясинин принсипиал схеми

Хяттин жяряйан кясмяси гоншу хятлярдя гысагапанма


оларакян ишлямямялидир. Она эюря жяряйан кясмясинин ишлямя
- 35 -

жяряйаны верилмиш хяттин харижиндяки максимал жяряйана эюря


сазланмалыдыр, йя ни мцщафизя олунан хяттин сонундакы вя йа
гоншу хяттин яввялиндяки гысагапанма жяряйанынын максимал
гиймятиня эюря сечилмялидир:

Im.i ks Ik.x.max (3.8) бурада ks


-сазлама ямсалы; Ik.x.max - системин максимал иш реъиминдя харижи
гысагапанма жяряйанынын махсимал гиймятидир. Мцщафизянин
иш мцддяти жяряйан вя аралыг релеляринин ишлямя мцддятляринин
жями кими тапылыр вя аралыг релеляринин типиндян асылы олараг 0,03-
0,06 санийя олур. Бу мцддят ярзиндя гысагапанма жяряйанынын
апериодик мцряккябяси хейли сюндцйцндян Ik.x.max - ин гиймяти
гысагапанманын башланьыж анында харижи гысагапанма
жяряйанынын периодик мцряккябясинин тя сиредижи гиймятиня
бярабяр эютцрцлцр. Бу заман ПТ-40 типли релеси олан мцщафизяляр
цчцн ks 1,2 1,3, ПТ-80 типли релеси олан мцщафизяляр цчцн ися ks
1,5 гябул олунур.
Жяряйан мцщафизясинин тя сир зонасы хяттин бир щиссясинин ящатя
едир вя системин реъиминдян асылы олараг дяйишир. Она эюря дя тясир
зонасы хяттин узунлуьунун 20 %-индян аз олмадыьы щалларда
жяряйан кясмясини тятбиг етмяк тювсиййя олунур. Хяттин яввяли вя
сонундакы гысагапанма жяряйанлары арасындакы фярг ня гядяр
чох оларса, мцщафизя зонасы о гядяр чох олур. Жяряйан кясмяси
нисбятян узун хятляр, щямчинин ардыжыл гошулан топланмыш
мцгавимятляр (реакторлар, трансформаторлар) цчцн ялверишли
щесаб олунур.
Жяряйан кясмяси даща садя вя е тибарлы мцщафизядир. Она эюря
онун тятбиги щямишя тювсиййя олунур. Адятян жяряйан кясмяси
максимал жяряйан мцщафизяси иля бирэя тятбиг олунур ки, бунунла
да максимал жяряйан мцщафизясинин ясас чатышмазлыьы - гида
- 36 -

мянбяйинин йахынлыьында гысагапанмаларын ачылмасы заманы


бюйцк эюзлямя вахтынын олмасы арадан эютцрцлцр.
Бир сыра щалларда мцщафизя олунан хяттин узаг нюгтяляриндяки
гысагапанмаларын тез ачылмасы лазым эялир. Бу щалда эюзлямя
вахты олмайан жяряйан кясмяси комплектиня эюзлямя вахты олан
жяряйан кясмяси комплекти дя ялавя олунур. Онун ишлямя
жяряйаны Im1,i вя эюзлямя мцддяти tg1 гоншу хяттин ани
тясир едян жяряйан кясмяси иля узлашдырылыр Im2.i, tg2 :
Im1.i ksIm2.i вя tg1 tg2 t

бурада ks 1,1 1,2 .


Бу, шякил 3.8-дян айдын эюрцнцр.

Шякил 3.8.Хятдя гысагапанма жяряйанынын дяйишмя характери


3.2.2.Ики тяряфдян гидаланан хятлярдя жяряйан кясмяси
- 37 -

Ики тяряфдян гидаланан хятлярдя жяряйан кясмясинин бир сыра


хцсусиййятляри вардыр. Шякил 3.9-а бахаг.

Шякил 3.9. Хятдя гысагапанма жяряйанларынын дяйишмя характери

А вя Б шинляри йахынлыьында гурашдырылан мцщафизялярин ишлямя


жярйаны, К1 вя К2 нюгтяляриндяки уйьун гысагапанма
жяряйанларындан асылы олараг Im.i ks Ik.x.max ифадяси иля тя йин
едилир. Анжаг ишлямя жяряйанынын беля сечилмяси заманы
мцщафизялярдян бири гейри-селектив ишляйя биляр. Доьрудан да,
шякилдян эюрцндцйц кими К2 нюгтясиндя гысагапанма баш
вердикдя йаранан I K.B жяряйаны АК1 мцщафизясинин ишлямя
жяряйанындан чох оларса, о заман А шининдян чыхан радиал
хятлярдя гысагапанма олмасы (К3 нюгтясиндя) АК1
мцщафизясини гейри-селектив ишлядяр. Мцщафизялярин селектив ишини
тя мин етмяк цчцн щяр ики мцщафизянин ишлямя жяряйаны ейни
- 38 -

эютцрцлцр вя бюйцк щесаби гиймятя (АК2-нин ишлямя жяряйанына)


бярабяр гябул едилир. Бу заман АК1-ин мцщафизя зонасы хейли
азалмыш олур. Селективлийи тя мин етмяк цчцн АК1 мцщафизясиня
истигамятлянмиш эцж органы да ялавя етмяк олар. Ики тяряфдяян
гидаланан хятлярдя жяряйан кясмяси мцщафизясинин принсипиал
схеми яввялки щала аналоъи шякилдя йериня йетирилир.

3.3.Истигамятлянмиш жяряйан мцщафизяси

Истигамятлянмиш жяряйан мцщафизяси ики тяряфдян гидаланан


хятлярдя тятбиг олунур. Беля хятлярдя, щямчинин гапалы
шябякялярдя максимал жяряйан мцщафизяси селективлийи тя мин едя
билмир.
Беля ки, шякил 3.10–да эюстярилян схем цчцн бир-бири иля
узлашмайан шяртляр йериня йетирилмялидир: К1 нюгтясиндя ГГ
олдугда т3>т2, К2 нюгтясиндя ГГ олдугда т3<т2 олмалыдыр.

Шякил 3.10. Ики тяряфдян гидаланан шябякя

Бу щалларда селективлийи тя мин етмяк цчцн истигамятлянмиш


максимал жяряйан мцщафизяляри тятбиг олунур. Беля
мцщафизялярдя ялавя эцж органы олур вя щямин орган эцжцн
истигамяти йалныз шиндян хяття доьру истигамятляндикдя
мцщафизянин ишлямясиня имкан верир. Беля ки, К1 нюгтясиндя ГГ
олдугда АК1, АК2 вя АК4 мцщафизяляри, К2 нюгтясиндя ГГ
- 39 -

олдугда ися АК3, АК4 вя АК1 мцщафизяляри ишляйир.


Мцщафизянин принсипиал вя ачылы схеми шякил
3.11-дя эюстярилмишдир.
Мцщафизянин ишлямя жяряйаны садя щалда ашаьыдакы ифадя иля
тя йин едилир.

Im.i ks ki ksx I y.max


kq kI бурада Ый.мах-шябякядя
мцмкцн олан ачылмалары вя гида мянбяляриндян биринин
ачылмасыны нязяря алмагла мцщафизя олунан хяттин максимал
йцк жяряйаныдыр.
Гапалы електрик шябякяляриндя бир истигамятдя ишляйян гоншу
мцщафизялярин ишлямя жяряйаны мянбяйя йахынлашдыгжа артараг
щяссаслыьа эюря узлашдырылмалыдыр.
- 40 -

Шякил 3.11. Истигамятлянмиш жяряйан мцщафизясинин схеми


вя эцж релесинин вектор диаграмы

Мцщафизянин селектив ишини ишлямя вахты органлары тя мин едир.


Ишлямя мцддятляри якс-пилляли принсипля сечилир. Яввялжя бир
истигамятдя, сонра ися диэяр истигамятдя ишлямя мцддятляри
сечиляряк узлашдырылыр. Бу заман ашаьыдакы шяртляр йериня
йетирилмялидир.

t3 t7 t t1 t3 t t6 t3 олдугда t2 t5
t t4 t2 t t6 t2 олдугда Эюрцндцйц кими
- 41 -

эюзлямя мцддятлярини сечяркян щесаб олунур ки,


истигамят органлары ики тяряфдян гидаланан хяттин щяр ики
тяряфиндя гурашдырылыр. Практики олараг истигамят
органларынын лазымы сайы аз олур. Беля ки, конкрет хяттин
ужларында мцщафизянин эюзлямя мцддяти ейни оларса, бу
хятдя истигамят органы лазым эялмир. Эюзлямя
мцддятляри мцхтялиф оларса, истигамят органы кичик
эюзлямя мцддятли мцщафизя цчцн лазымдыр. Нящайят, ики
гоншу мцщафизянин эюзлямя мцддятляри т-дян чох
фярглянярся (мясялян, АК2 вя АК3) о заман истигамят
органы йалныз эюзлямя мцддяти кичик олан мцщафизядя
гойулур. Эюзлямя мцддятляринин верилян сечилмя цсулу
вя эцж релеляринин гурашдырма йери мцщафизянин селектив
ишини тя мин едир.
Мцщафизядя истигамят эцж релесинин олмасы мцщафизянин
спесифик хцсусиййятляринин йаранмасына эятирир. Истигамят эцж
релеси практики олараг ани ишляйир. Реленин щярякят едян системиня
тя сир едян електромагнит момент жяряйан долаьындакы
жяряйандан, эярэинлик долаьына тятбиг олунан эярэинликдян вя
онларын йаратдыьы селляр арасындакы сцрцшмя бужаьындан асылыдыр.
Уйьун вектор диаграмы шякил 3.11-дя эюстярилмишдир.

Mem kФgФc sin ФgФc kФgФc sin k1Ur Ir sin r ,


бурада к, к1-ямсаллар; э - Ыэ жяряйанлы эярэинлик долаьы
тяряфиндян йаранан сел; ж - Ыж=Ыр жяряйанлы жяряйан долаьы
тяряфиндян йаранан сел; Ур-эярэинлик долаьына тятбиг олунан
эярэинлик; Ыр-жяряйан долаьынын жяряйаны; -эярэинлик долаьынын
индуктив вя актив мцгавимятляринин нисбяти иля тя йин олунур вя
реленин дахили бужаьыдыр,
- 42 -

r sx k

сх –реленин гошулма схеминдян асылы олан бужагдыр, йя ни Ур


эярэинлийи вя уйьун фаза эярэинлийи арасындакы бужагдыр; к - ГГ
олдугда фаза эярэинлийи вя уйьун фаза жяряйаны арасындакы
бужагдыр.
Ур эярэинлийи азаларкян релейя ютцрцлян эцж онун ишлямя
эцжцндян (Сиш) аз олдугда истигамят эцж релеси ишдян имтина едя
биляр. Беля щал мцщафизя гурьусунун йахынлыьында цчфазалы ГГ
олдугда (Ур 0) йарана биляр ( юлц зонасы). Реленин щяссаслыьы ня
гядяр аз (Сиш эцжц ня гядяр чох) оларса, юлц зонасынын узунлуьу
о гядяр чох олур. = - р бужаьы аз олан щалда да реле ишдян
имтина едя биляр. к бужаьы ГГ шяраитиндян асылы олараг 0-дан 900-
йя гядяр дяйишир. Бу заман эцж релесинин е тибарлы иши онун
мцяййян олунмуш гошулма схемини сечмякля ялдя олунур.
Яксяр щалларда 900-ли гошулма схеминя цстцнлцк верилир. Бу
заман А фазасына IА вя УБЖ; Б фазасына IБ вя УЖА; Ж фазасына IЖ
вя УАБ жяряйан вя эярэинликляри верилир. Эюстярилян вектор
диаграмы да буна аиддир. Галан щалларда бу мцщафизя асылы
олмайан тя сир мцддятли максимал жяряйан мцщафизясиня охшар
олур вя гида мянбяйинин йахынлыьында ГГ-ляри ачаркян ян бюйцк
эюзлямя мцддятиня малик олур. Бир нечя гида мянбяйи олан
гапалы шябякялярдя истигамятлягмиш жяряйан мцщафизяси иля
селективлийи тя мин етмяк олмур. Беля щалларда даща мцкяммял
дистансион мцщафизяляр истифадя олунур.

3.4.Нейтралы торпагланмыш шябякялярдя йерля


гысагапанмалардан мцщафизя.
- 43 -

Нейтралы торпагланмыш шябякялярдя йерля гапанма олдугда


сыфыр ардыжыллыглы жяряйанлар ямяля эялир. Бу щалдан йерля
гапанмадан мцщафизя цчцн истифадя олунур. Сыфыр ардыжыллыглы
жяряйан сцзэяжиня гошулан мцщафизянин схеми шякил 3.12-дя
эюстярилмишдир.

Шякил 3.12.Сыфыр ардыжыллыглы жяряйан сцзэяжиня гошулан


мцщафизянин схеми

Нормал йцк реъиминдя реледяки жяряйан:

I r I a Ib Ic (I A I A ) (I B I B ) (IC IC ) kI
kI kI

I A I B IC I A IB IC 3I 0 I q.b kI

kI kI

бурада I A ,I B ,IC -1-жи тяряф фаза жяряйанлары;Ia ,Ib ,Iс -2-жи тяряф фаза
жяряйанлары; I A ,I B ,IC -жяряйан трансформаторунун мцхтялиф
- 44 -

фазаларынын магнитлянмя жяряйанлары; I0 - 1-жи тяряф дюврясиндя


сыфыр ардыжыллыглы жяряйан; Iq.b. - 2-жи тяряф дюврясиндя гейри-баланс
жяряйаныдыр.
Гейри-баланс жяряйаны ясасян 1-жи вя 3-жц щармониканын
гейрибаланс жяряйанларындан ибарят олур.

Iq.b. Iq2.b.1 Iq2.b.2


Адятян реле мцщафизяси цчцн истифадя олунан сыфыр ардыжыллыглы
жяряйан трансформаторларынын хятасы 10% -дян чох олмур.
10% олдугда жяряйан трансформатору магнитлянмя яйрисиндя
доймуш щиссянин яввялиндя ишляйир. Адятян сыфыр ардыжыллыглы
жяряйан трансформаторлары гысагапанма заманы
харатеристикаларынын доймамыш щиссясиндя ишляйирляр. Бу заман
3-жц щармоника чох кичик олур. Демяли, 3-жц щармониканын
гейри-баланс жяряйаныны нязярдян атмаг олар. Онда:

Iq.b.max Iqb1 key Ik бурада key - сыфыр


3
max
ардыжыллыглы жяряйан трансформаторларынын характеристикаларынын
ейнитиплилик ямсалы, адятян key 0,5 1; - жяряйан
трансформаторларынын хятасы;Ik 3max - гоншу хяттин яввялиндя
цчфазалы гысагапанма жяряйанынын максимал щесаби гиймятидир.
Реленин ишлямя жяряйаны ики шярт ясасында гиймятляндирилир:
Im.i. Iq.b.max
Im.i. 3I0min /kI
бурада 3I 0 min -гоншу хяттин сонунда гысагапанма оларкян
йаранан сыфыр ардыжыллыглы жяряйанын минимал гиймятидир. Биринжи
шярт ясас шяртдир, бу заман Im.i. ks Iq.b.max
бурада ks 1,3 1,5.
- 45 -

Мцщафизялярин эюзлямя мцддяти сыфыр ардыжыллыглы жяряйан


мянбяйиня (трансформаторларын нейтралы) доьру истигамятдя
пилляли принсипля сечилир.
Бахылан мцщафизя Й0/ бирляшмя схеминя малик
трансформаторлардан сонракы щиссядя гысагапанма баш
вердикдя ишлямир. Она эюря дя йерля гапанмадан мцщафизянин
эюзлямя мцддяти шябякянин щямин елементляринин максимал
жяряйан мцщафизяляриндяки эюзлямя мцддятиндян принсипжя кичик
олур. Шябякядя мцхтялиф йарымстансийаларда нейтралы
торпагланмыш бир нечя трансформатор олдугда, йерля
гапанмадан мцщафизя истигамятлянмиш шякилдя йериня йетирилир.
Йерля гапанмаларын тез ачылмасы цчцн сыфыр ардыжыллыглы жяряйан
кясмяляри тятбиг олунур. Йцксяк вя ифрат йцксяк эярэинликли
хятлярдя йухарыда садаланан мцщафизялярдян ялавя дистансион,
йцксяк тезликли блоклашмасы олан истигамятлянмиш вя
йцксяктезликли диференсиал-фаза мцщафизяляри эениш тятбиг олунур.

3.5.Нейтралы изоля олунмуш шябякялярдя йерля


гапанмалардан мцщафизя

6 – 35 кВ-луг шябякяляр нейтралы изоля олунмуш вя йа


гювссюндцрцжц реактор (ГСР) васитясиля йеря бирляшдирилмиш
реъимдя ишляйир. Беля шябякялярдя бир фазанын йеря гапанмасы
гысагапанма олмадыьындан фазаларарасы эярэинлийин азалмасы вя
шябякядя бюйцк жяряйанларын йаранмасы мцшащидя олунмур.
Йаранан эярэинлик вя жяряйанлардан бирфазалы йерля
гапанмалардан реле мцщафизясинин йериня йетирилмяси цчцн
истифадя едилир. Мювжуд реле мцщафизяси (РМ) васитяляринин
тящлилиня кечмяздян яввял щямин эярэинлик вя жяряйанларын
дяйишмя характериня бахараг онларын гыса шярщини веряк.
Щесабат апараркян шябякянин явяз схеми цчцн ашаьыдакы
садяляшмяляр гябул едилир:
- 46 -

-фазаларын йеря нязярян тутуму, шябякянин узунуна актив


мцгавимяти вя индуктивлийи топланмыш параметр кими гябул
едилир; -шябякянин йеря нязярян актив кечирижилийи нязярдян атылыр,
беля ки, реал шябякялярин тутум кечирижилийи иля мцгайисядя онлар
бир нечя дяфя кичик олур вя щесабата ящямиййятли дяряжядя тя сир
эюстяря билмир;
-гярарлашмыш бирфазалы йерля гапанма реъиминдя шябякянин
тутум мцгавимяти узунуна актив вя индуктив мцгавимятлярдян
чох-чох бюйцк олдуьундан онларда йаранан эярэинлик дцшкцляри
нязярдян атылыр;
-йцк жяряйанлары вя онларын йаратдыьы эярэинлик дцшкцляри
нязярдян атылыр;
-нормал реъимдя шябякядя йаранан жцз и гейри-симметрикликляр
нязярдян атылыр.
Шякил 3.13,а-да нейтралы изоля олунмуш шябякянин схеми
тясвир олунмушдур. Садялик цчцн фярз едяк ки, шябякядя ики
електрик верилиш хятти (ЕВХ) вардыр. Хятляр кабел вя йа щава
типлидир. Онларын йеря нязярян фаза тутумлары уйьун олараг Ж01
вя Ж02 , жям шяклиндя йеря нязярян фаза тутуму ися Ж0 иля ишаря
едилмишдир.
- 47 -

Шякил 3.13.Шябякянин схеми (а) вя бирфазалы йерля гапанмадакы


(БЙГ) эярэинликля жяряйанын вектор диаграмы (б).

Нормал шяраитдя А, Б вя Ж фазаларынын йеря нязярян эярэинлийи


уйьун фаза эярэинликляриня УА , УБ , УЖ бярабярдир. Йцк
жяряйанын тя сири нязярдян атылдыьындан бу эярэинликляр гида
мянбяйинин (эенератор вя йа трансформаторун) електрик щярякят
гцввяляриндян ЕА , ЕБ , ЕЖ фярглянмир. Щямин эярэинликляр
симметрик улдуз ямяля эятирир ки (шякил 3.13,б), онларын да жями
сыфра бярабяр олур. Нятижядя нейтралда эярэинлик йарана билмир:
UN 0.
Фаза эярэинликляринин тя сири иля йеря нязярян Ж0 фаз
тутумларындан жяряйан кечир. Бу жяряйанлар уйьун
эярэинликлярдян фазажа 900 габаьа дцшцр:

I A U A j C0 ;
I B U B j C0 ;
I C U C j C0 ;
Нормал реъимдя фазалардан кечян тутум жяряйанларынын жями
сыфра бярабяр олур вя сыфыр ардыжыллыглы жяряйан да Ы0 йарана билмир.
Бирфазалы йерля гапанмада шябякянин К нюгтяси металлик олараг
йеря гапандыгда онун эярэинлийи сыфра бярабярляшир. Тутум
жяряйанларынын йаратдыьы эярэинлик дцшкцлярини нязярдян атсаг,
щесаб етмяк олар ки, гапанмыш фазанын истянилян нюгтядяки
эярэинлийи дя сыфра бярабяр олур U A 1 0. Шябякянин нейтралы
ися йеря нязярян мцяййян йердяйишмя алыр: U N1 U A1 E A
E A.
Зядялянмиш Б вя Ж фазаларындакы эярэинлик ися фазаларарасы
эярэинлийя гядяр йцксялир, йя ни:
- 48 -

U EB U N1
B1 EB E A
U C 1 EC U N1 EC E A
Бирфазалы йерля гапанмада йаранан жяряйанлар. Зядялянмя
йериндян шябякя фазаларынын тутулмалары иля гапанан жяряйанлар
кечир вя бюлцняряк бцтцн хятляр цзря пайланыр.
Зядялянмиш фазада U A 1 0 олдуьундан щямин фаза
тутумундан жяряйан кечмир. Зядялянмямиш Б вя Ж фазаларындан
ися U A 1 вя U C 1 эярэинликляринин тя сириндян жяряйан кечир:
I B1 U B1 j C0 ; IC 1 UC 1 j C0

Бу жяряйанлар топланараг зядялянмя йериндян гапаныр:


Эюрцндцйц кими, гапанма жяряйаны шябякянин эярэинлийи вя I
C 1 I B1 I C 1 j3 C0 E A j3 C0U A шябякя
фазасынын йеря нязярян тутумундан асылыдыр. Щава хятляриня
малик шябякялярин йеря нязярян тутуму кабел хятляриня малик
шябякялярдякиндян хейли кичик олур. Бу сябябдян кабел хятли
шябякялярдяки гапанма жяряйанлары нисбятян бюйцк, щава хятли
шябякялярдя ися нисбятян кичик алыныр.
Йерля гапанмаларда йаранан сыфыр ардыжыллыглы эярэинлик вя
жяряйанлар. Тутум жяряйанлары вя фаза эярэинликляринин
симметриклийи вя балансы позулдуьундан сыфыр ардыжыллыглы
мцряккябяляр йараныр:

U 0
1 1 U A1 U B1 UC 1 EA UN,
- 49 -

U 0
1 U A1 U B1 U C 1 j C0 U A
Йерля гапанма жяряйаны иля сыфыр ардыжыллыглы жяряйан арасындакы
ялагя:
Iq(1) 3 I0 1 .
Йеря нязярян тутум мцгавимяти хятт нагилляринин
мцгавимятиндян хейли дяряжядя бюйцк олдуьундан шябякянин
бцтцн нюгтяляриндя сыфыр ардыжыллыглы эярэинлик ейни гиймят алыр.
Щямин эярэинлийин йаратдыьы сыфыр ардыжыллыглы жяряйанлар ися
фазаларын йеря нязярян тутумларындан, эенератор вя
трасформаторларын йеря бирляшдирилмиш нейтрал нюгтяляриндян
гапаныр. Кечид мцгавимяти васитясиля йеря гапанма. Бу
щалда зядялянмиш фазада кечид мцгавимятиндян асылы олан
эярэинлик йараныр:
U A1 I q1 rk U k1 ,

бурада rk - зядялянмя йериндяки кечид мцгавимятидир.


Нейтралдакы эярэинлик ися U N1 E A U k1 олур, йя ни
металлик гапанма щалындакындан аз алыныр. Буна уйьун олараг
зядялянмямиш фазаларын йеря нязярян эярэинликляри, Iq вя I0
жяряйанлары да кичик гиймят алыр. Зядялянмиш фазанын тутумунда
I A1 U k1 j C0 жяряйаны йараныр.
Кечид мцгавимятиндян асылы олараг сыфыр ардыжыллыглы эярэинлик
вя жяряйанларын азалмасы гапанманын тамлыг ямсалы U0 1 /U
f иля нязяря алыныр, бурада U f -зядялянмиш фазанын нормал фаза
эярэинлийидир.
- 50 -

Металлик гапанмада U f U 0 олдуьундан 1, натамам йерля


гапанмада 1, U 0 U f вя I0 C0U f алыныр.
Гапанма жяряйаны ися
I0 3 C0U f
Нейтралы изоля олунмуш шябякяляр цчцн йерля гапанма тутум
жяряйанларынын гиймяти нормалашдырылыр. 6, 10 вя 35 кВ-луг
шябякялярдя гапанма жяряйанларынын бурахылабилян гиймятляри
уйьун олараг 30, 20 вя 10 А мцяййян олунмушдур. Жяряйан бу
гиймятлярдян бюйцк олдугда шябякя нейтралы гювссюндцрцжц
реактор васитясиля йеря бирляшдирилир.
Йерля гапанма олдугда беля шябякянин бцтцн нюгтяляриндяки
эярэинлийи нейтралы изоля олунмуш шябякядя олдуьу кими
дяйишмяз галыр. Реактордан ися ялавя жяряйан кечир:
I r1 U N1 / j Lr E A / j Lr
Бу жяряйан гапанма жяряйанын тяркиб щиссясидир. Беля ки,
гапанма жяряйанынын бир щиссяси шябякянин йеря нязярян фаза
тутумларындан, диэяр щиссяси ися гювссюндцрцжц реактордан
гапанараг бир-бирини компенсасийа едир. Нятижядя гапанма
нюгтясиндян кечян жяряйан азалмыш олур. Йя ни:

I q1 jEA 1Lr 3 C0

Гювссюндцрцжц реакторлар адятян резонанс кюклянмя (бу


щалда 1/ Lr 3 C0 олур) вя йа ифрат компенсасийа (бу щалда
1/ Lr 3 C0 олур) реъиминдя ишляйир. Ифрат компенсасийа
реъиминдя резонанс кюклянмядян фярглянмя 10%-дян бюйцк
олмамалыдыр.
- 51 -

Бя зи щалларда гювссюндцрцжц реактора паралел олараг актив


мцгавимят дя гошулур. Бу щалда гапанма жяряйанына актив
жяряйан да ялавя олунур. Нятижядя йекун гапанма жяряйаны:

I q1 EA 1 j 1Lr
3 C0 r
Верилмиш ифадялярдян эюрцнцр ки, бирфазалы йерля гапанмаларын
баш вермяси сыфыр ардыжыллыглы эярэинлик вя жяряйанларын ямяля
эялмяси иля характеризя олунур. Онлардан адятян реле
мцщафизясинин ишлямяси цчцн истифадя олунур.
Щазырда щямин эярэинлик вя жяряйанлардан истифадя етмякля
чохлу сайда мцщафизя цсуллары ишляниб щазырланмышдыр.
Сыфыр ардыжыллыглы эярэинлийи гейд едян мцщафизя (шякил 3.14,а)
сыфыр ардыжыллыглы эярэинлик трансформаторуна гошулур вя ПЩ-40/60
Д релеси иля йериня йетирилир.

Шякил 3.14. Сыфыр ардыжыллыглы эярэинлик вя жяряйаны гейд едян


мцщафизяляр

Беля мцщафизя шябякядя йерля гапанманын олмасы щаггында


сигнал верир. Ишчи персонал айры-айры хятлярдя ачыб-баьлама
- 52 -

ямялиййатлары апарараг эярэинлийин итмясини йохлайыр вя зядяли


хятти тя йин едир.
Реленин ишлямя эярэинлийи гейри-баланс эярэинлийиня эюря
сазланыр:

Um.i. keh Uq.b. бурада keh


1,5 2-ещтийат ямсалыдыр.
Нейтралы компенсасийа олунмуш шябякялярдя гейри-баланс
эярэинлийи фаза эярэинлийинин 15-20 %-ня гядяр олур. Нейтралы
изоля олунмуш шябякялярдя ися бу чох аз олур.
Сыфыр ардыжыллыглы жяряйаны гейд едян мцщафизя сыфыр ардыжыллыглы
жяряйан трансформаторуна (ТАН - ТЗ, ТЗЛ, ТЗР, ТФ, ТНП-
1 вя с. типли) гошулур (шякил 3.14,б).
Беля мцщафизялярин гойулуш гиймяти мцщафизя олунан хяттин
тутум жяряйанына эюря (диэяр бирляшмялярдя йерля гапанма
олдугда) сазланыр:
Im.i. keh kb 3U f Cx

бурада Ым.и. - мцщафизянин ишлямя жяряйаны; кещ = 1,1 1,2 - ещтийат


ямсалы; кб - тутум жяряйаны тяканларыны нязяря алан ямсал, ани
мцщафизя цчцн кб=4 5; эюзлямя мцддятли
мцщафизя
Жцчцн х -мцщафизя олунан кб=2-3 гябул едилир; хяттин фаза
тутумудур.У - шябякянин номинал фаза эярэинлийи

Мцщафизя щяссаслыьа гаршы гойулан тяляби йериня йетирмялидир:


kh Iс Iсx / Im.i
- 53 -

Ыбурада ж - шябякянин там йерля гапанма жяряйаны; кщ 1,25

кабелляр цчцн вя кщ 1Ы,жх5 -щава хятляри цчцн; мцщафизя гойулан

хяттин тутум жяряйаны

Icx 3 U f Cx .
Нейтралы изоля олунмуш шябякялярдя ЗЗП-1, РТЗ-50, УСЗ -2/2
типли мцщафизя гурьулары эениш тятбиг олунур.

3. 6.Диференсиал мцщафизя

Електрик стансийаларынын вя йа дцйцн ЙС-лярин шинляриндян


чыхан хятлярдя дайаныглыг шяртиня эюря ГГ-ляри бцтцн мцщафизя
зонасында эюзлямя вахты олмадан ачмаг лазым эялир. Ани
жяряйан кясмяляри мцщафизя олунан хятлярин анжаг бир щиссясини
ящатя етдийиндян бу тяляби йериня йетиря билмир. Бу мягсядля
диференсиал мцщафизяляр тятбиг олунур. Узунуна вя ениня
диференсиал мцщафизяляр вардыр.

3.6.1.Узунуна диференсиал мцщафизя

Беля мцщафизянин иши мцщафизя олунан хяттин яввяли вя сонунда


жяряйанларын гиймят вя фазажа мцгайисясиня ясасланыр.
- 54 -

Шякил 3.15. Хяттин ужларындакы жяряйанлар а-


харижи ГГ-дя; б-хятдяки ГГ-дя

Шякил 3.15-дян эюрцндцйц кими харижи ГГ-дя хяттин


ужларындакы жяряйанлар ейни истигамятли олуб, гиймятжя
бярабярдир. Мцщафизя олунан хятдя ГГ олдугда ися онларын
гиймят вя истигамяти мцхтялиф олур. Хяттин яввяли вя сонундакы
жяряйанлар (Ы1 вя Ы2) мцгайися олунараг (гиймят вя фазажа) йериня
йетирилян мцщафизя узунуна диференсиал мцщафизя адланыр. Беля
мцщафизя ГГ-нин мцщафизя олунан хятдя вя йа ондан кянарда
олмасыны мцяййян едир. Бу мягсядля хяттин яввяли вя сонунда
ейни трансформасийа ямсалына малик ЖТ-ляр гурашдырылыр. Онларын
2-жи тяряф долаглары бир-бири иля бирляшдирижи кабел васитяси иля
бирляшдирилир вя диференсиал релейя еля гошулур ки, харижи ГГ-дя
реледян ахан жяряйан Ы1 – Ы2, дахили ГГ-дя ися Ы1+Ы2 олсун.
Дифефренсиал мцщафизянин принсипжя фярглянян ики схеми вардыр:
дювредян жяряйанлы вя таразылашдырылан эярэинликли схемляр (шякил
3.16).

Шякил 3.16. Дювредян жяряйанлы (а) вя таразлашдырылан


эярэинликли (б) схемляр
- 55 -

Дювредян жяряйанлы схемдя харижи ГГ заманы реледян ахан 2-


жи тяряф жяряйанлары тягрибян сыфыр олур. Дахили ГГ-дя ися мцяййян
гиймят алыр:
I r I1 2 I 2
2 вя йа
I r I1 I 2 I1 I 2 I k
k1 k2 k k k
бурада I1 2 вя I2 2 -2-жи тяряф жяряйанлары; Ы1 вя Ы2 - 1-жи тяряф
кжяряйанлары; =к1=к2; Ык –к там ГГ жяряйаныдыр.1 вя к2 - ЖТ-лярин
трансформасийа ямсалы, адятян
ЖТ-ляр мцяййян хятайа малик олдугларындан нормал вя харижи
ГГ реъимляриндя реледян мцяййян гиймятли гейри-баланс жяряйны
ахыр:

I q.b I1 2 . I 2
2

Диференсиал мцщафизя схеми там ГГ жяряйаныны щисс едир вя


жяряйан мцщафизяляриня нисбятян бюйцк щяссаслыьа малик олур.
Онларын мцщафизя зонасы ЖТ-лярин арасыны ящатя едир.
Таразлашдырылмыш эярэинликли схемдя харижи ГГ заманы ЖТ-лярин
2-жи тяряф е.щ.г.-ляри ейни олуб фазажа цст-цстя дцшцр. Реледян ахан
жяряйан

Ir E1 2 E 22 0 олур.
Z
Дахили ГГ-дя ися

E1 2 E 22 мцяййян гиймят алыр вя


I r
мцщафизя
- 56 -

Z
ишляйир.
Хятлярин диференсиал мцщафизясинин йериня йетирилмясинин
ашаьыдакы цмуми принсипляри вардыр.
а)Диференсиал схемдя ЖТ-ляри бирляшдирян нагилляр хейли узун
олур, онларын мцгавимяти бюйцк гиймят алыр вя ЖТ-лярин
бурахылабилян йцкцндян дяфялярля чох олур. Бу чатышмазлыьы
арадан галдырмаг цсцн аралыг трансформаторлардан истифадя
олунур.
б)Диференсиал мцщафизя хяттин щяр ики тяряфиндя гурашдырылан
ачары ачмалыдыр. Бу мягсядля ики ядяд реле гурашдырылыр (шякил 3.17).

Шякил 3.17. Диференсиал мцщафизянин схеми Т1;


Т2-аралыг трансформаторларыдыр.

ж)Хятлярин диференсиал мцщафизясиндя щям кечид, щям дя


гярарлашмыш реъимлярдя гейри-баланс жяряйанлары хейли бюйцк
гиймят ала билир. Бу харижи ГГ жяряйанларынын бюйцк дяфялийи,
хяттин ужларындакы ЖТ-лярин ейни типли олмамасы вя бирляшдирижи
нагиллярин мцгавимяти иля баьлыдыр.
Гейри-баланс жяряйанларынын тя сирини арадан эютцрмяк цчцн
тормозлайыжы релеляр эениш тятбиг олунур. Беля релелярин бирляшмя
схеми шякил 3.18-дяки кимидир.
- 57 -

Шякил
3.18. Тормозлайыжы релелярин гошулма схеми

Реленин долагларындан бири тормозлайыжы, диэяри ися ишчидир.


ч)Бахылан бцтцн щалларда ГГ-нын бцтцн нювлярини ачмаг лазым
эялярся, релелярин щяр цч фазада гурашдырылмасы нязярдя тутулур.
Бир сыра схемлярдя симметрик мцряккябяляр сцзэяжи вя диэяр
елементляр дя тятбиг олунур. Беля мцщафизялярдян бириня хяттин
ДЗЛ типли узунуна диференсиал мцщафизясини аид етмяк олар.
Мцщафизянин тя сир принсипи садя вя е тибарлыдыр, хяттин
истянилян нюгтясиндя ГГ олдугда эюзлямя мцддяти олмадан
ишляйир. Бирляшдирижи кабелляр вя онларын чякилиши бюйцк хярж тяляб
едир, щямчинин бирляшдирижи нагиллярдя зядялянмя йаранаркян
мцщафизя сящв ишляйя билир ки, бу да онун мянфи жящятидир.
Беля мцщафизя узунлуьу 10-15 км-я гядяр олан 110 вя 220 кВ-
луг хятлярдя тятбиг олунур.

3.6.2.Ениня диференсиал мцщафизя

Беля мцщафизя ейни мцгавимятя малик паралел хятлярдя тятбиг


олунур вя щяр ики хятдян ахан жяряйанын гиймят вя фазажа
мцгайисясиня ясасланыр. Мцгавимятляр бярабяр олдуьундан
- 58 -

нормал реъимдя вя харижи ГГ-дя жяряйанлар гиймят вя фазажа бир-


бириня бярабяр олур. Хятлярин бириндя ГГ олдугда ися бу
таразылыг позулур вя бундан истифадя олунараг мцщафизя йериня
йетирилир.
Ениня диференсиал мцщафизянин ики нювц тятбиг олунур. Бир
цмуми ачары олан паралел хятлярдя ениня диференсиал жяряйан
мцщафизяси (шякил 3.19,а), мцстягил ачарлары олан паралел хятлярдя
ися истигамятлянмиш ениня диференсиал мцщафизя (шякил 3.19,б)
тятбиг олунур.
а)Ениня диференсиал жяряйан мцщафизяси (шякил 3.19,а) Бир
тяряфдян гидаланан хятлярдя мцщафизя мянбя тяряфдя, ики
тяряфдян гидаланан хятлярдя ися щяр ики тяряфдя гурушдырылыр. ЖТ-
ляр дювр едян жяряйанлы схем цзря бирляшдирилир.
Нормал реъимдя вя харижи ГГ-дя реледяки
жяряйан: I r I1 2 I 22 I1 I2 0 k
k
Хятлярдян бириндя ГГ йарандыгда зядялянмиш хятдяки
жяряйан диэяриндян чох олур (мясялян I1 I2) вя реледян мцяййян
жяряйан ахыр вя мцщафизя ишляйир. Хяттин сонуна йахын нюгтялярдя
ГГ олдугда I1 I2 шярти юдянилир. Бу да щямин зонада
мцщафизянин ишлямямясиня дялалят едир.
Бу мцщафизя садя вя е тибарлыдыр. Онун цстцн жящяти тез
ишлямясиндядир. Мцщафизянин юлц зонасынын олмасы вя паралел
хятлярдян бири ачыларкян мцщафизянин ишдян ачылмасы онун мянфи
жящятидир.
- 59 -

Шякил 3.19. Ениня диференсиал жяряйан мцщафизяляри

б)Истигамятлянмиш ениня диференсиал мцщафизя .


Беля мцщафизянин принсипиал схеми шякил 3.19,б-дя
эюстярилмишдир.
Нормал реъимдя вя харижи ГГ-дя хятлярдян ахан жяряйан
гиймят вя фазажа ейни олур. Она эюря дя реледян ахан жяряйан Iр
0 олур. Яэяр гейри-баланс жяряйанлары чох оларса, о заман
Iм.и Iг.б. шярти йериня йетирилир.
Хятлярдян бириндя ГГ йаранаркян реледя жяряйан йараныр вя
мцщафизя ишляйир. W1 хяттиндя ГГ олдугда Iр жяряйаны мцсбят
(шиндян хяття доьру), W2 хяттиндя ГГ йаранаркян ися якс
истигамятя йюнялир. Бу да схемдя эцж релеси иля нязяря алыныр.
- 60 -

3.7.Дистансион мцщафизя.

Бир нечя гида мянбяйи олан шябякялярдя йухарыда бахылан


максимал вя истигамятлянмиш жяряйан мцщафизяляри ГГ-нин
селектив ачылмасыны тя мин едя билмир. Ики гида мянбяйи олан
шябякянин тимсалында бу чох асан изащ олунур (шякил 3.20).

Шякил 3.20. Ики гида мянбяйи олан даиряви шябякя

W2 хяттиндя ГГ олдугда истигамятлянмиш жяряйан мцщафизяси


(3) (1)-дян тез ишлямялидир. W1 хяттинддя ГГ олдугда ися (1)
(3)дян тез ишлямялидир. Бир-бири иля зиддийят тяшкил едян бу тялябляр
истигамятлянмиш жяряйан мцщафизясиндя йериня йетириля билмир. Бу
мцщафизялярин тя сир мцддяти дя чох олур. Жяряйан кясмяляри ися
щямишя тятбиг олуна билмир. Диференсиал мцщафизяляр ися гыса
хятлярдя тятбиг олунур.
- 61 -

Бунунла ялагядар олараг истянилян конфигурасийалы


шябякялярдя лазымы тя сир мцддятиня малик олан, селективлийи вя
щяссаслыьы тя мин едилян диэяр мцщафизя принсипляринин тятбигиня
ещтийаж дуйулур. Беля мцщафизялярдян бири дистансион мцщафизя
адыны алмышдыр. Дистансион мцщафизянин эюзлямя вахты (т)
мцщафизянин гурашдырылма йерляри вя ГГ нюгтяси арасындакы
мясафядян асылы олур, йя ни t f m.k вя бу мясафянин артмасы
иля сялис вя йа пилляли шякилдя артыр (шякил 3.21).

Шякил 3.21. Дистансион мцщафизянин характеристкалары

Мцщафизя бу принсипля гуруларкян зядя йериня йахын олан


дистансион мцщафизя узагда олан мцщафизяляря нисбятян кичик
эюзлямя вахтына малик олур. Буна мцвафиг олараг зядялянмиш
щиссянин селектив ачылмасы тя мин едилир. Мясялян, К1 нюгтясиндя
ГГ олдугда 2 мцщафизяси 1-я нисбятян тез ишляйир. К2 нюгтясиндя
- 62 -

ГГ олдугда ися 2-нин тя сир мцддяти автоматик олараг артыр вя


3 мцщафизяси ачылыр.
Дистансион мцщафизянин ясас органы ГГ-нын мцщафизя
гурьусундан узаглыьыны мцяййян едян дистансиа органыдыр.
Дистансион орган кими хяттин там, актив вя йа индуктив
мцгавимятини гейд едян мцгавимят релеляри истифадя олунур.
Хяттин фаза мцгавимяти реленин гурашдырылдыьы йердян ГГ
нюгтяситня гядяр мясафя иля мцтянасиб олур.

zm.k z0 m.k ; xm.k x0 m.k ; r m.k r 0 m.k ;

бурада зм.к, хм.к, рм.к - м.к узунлуглу хяттин там, индуктив вя


актив мцгавимяти; з0, х0, р0 - хяттин ващид узунлуьуна дцшян
мцгавимятляридир.
Беляликля реленин гейд етдийи мцгавимятин гиймяти ГГ
нюгтясинин узаглыьындан асылыдыр. Адятян там мцгавимят релеляри
даща чох тятбиг олунурлар.
Мцряккяб конфигурасийалы шябякялярдя дистансион
мцщафизянин селективлийини тя мин етмяк цчцн, онлар шиндян
хяття доьру ГГ жяряйанынын истигамятини гейд етмяк принсипи иля
гурулурлар. Дистансион мцщафизя мцряккяб мцщафизялярин
сырасына дахилдир. Бу мцщафизянин мцхтялиф формалары ейни типли
функсийалары йериня йетирян бир нечя цмуми елементлярдян
ибарятдир.
Дистансион мцщафизянин органлары арасындакы гаршылыглы
ялагя, онларын вязифя вя функсийаларыны пилляли характеристикайа
малик мцщафизянин структур схеми (шякил 3.22) иля изащ етмяк
олар.
- 63 -

Шякил 3.22. Дистансион мцщяфизянин схеми

Мцщафизя ашаьыдакы органлардан ибарятдир.


1) 1 ишябурахма органы ГГ йаранаркян мцщафизяни ишя
бурахыр. Бу орган там мцгавимят вя йа жяряйан релеляринин кюмяйи
иля йериня йетирилир. Шякилдяки 1 органы Iр жяряйаны вя Ур
эярэинлийиндян гидаланан мцгавимят релесидир.
2) 2 дистансийа органы ГГ йеринин узаглыьыны тя йин едир.
Пилляли мцщафизялярдя бу минимал мцгавимят релеси иля йериня
йетирилир.
Реленин ишлямя шярти белядир:
r Ur i.r z z
Ir бурада
зи.р –реленин ишлямя мцгавимятидир.
3) 3 эюзлямя мцддяти органы ади заман релесинин кюмяйи иля
йериня йетирилир.
4) 4 эцж истигамяти органы ГГ жяряйаны ЙС шининя доьру
олдугда мцщафизяни ишлямяйя имкан вермир.
- 64 -

5) 5 вя 6 блоклашмалары зядялянмя олмадыгда мцщафизялярин


ишлямясинин гаршысыны алыр. 5 блоклашмасы эярэинлийин итмясиня, 6
блоклашмасы ися системдяки йырьаланмалара гаршы блоклашма апарыр.

3.8.Йцксяк тезликли мцщафизяляр

Йцксяк тезликли (ЙТ) мцщафизяляр тез тя сир едян олуб орта вя


бюйцк узунлуглу хятляр цчцндцр. Онлар дайаныглыг шяртиня вя йа
щяр щансы бир сябябя эюря мцщафизя олунан хяттин истянилян
нюгтясиндяки ГГ-ни щяр ики тяряфдян ачмаьа хидмят едир.
Узун хятлярдя бирляшдирижи кабелин баща олмасына вя онун
мцгавимятинин чох олмасына ижазя верилмядийиня эюря
диференсиал мцщафизя бу тяляби йериня йетиря билмир.
Йцксяк тезликли мцщафизя хяттин щяр ики тяряфиндя гойулан ики
комплекдян ибарят олур вя мцщафизянин селектив ишини тя мин
етмяк цчцн онлар арасында ялагя йарадылыр. Бу ялагя йцксяк
тезликли жяряйан васитясиля йарадылыр.
Щазырда йцксяктезликли мцщафизянин ики нювц тятбиг олунур. -
йцксяк тезликли блоклашмасы олан истигамятлянмиш мцщафизя;
-йцксяк тезликли диференсиал-фаза мцщафизяси.
3.8.1.Йцксяк тезликли блоклашмасы олан истигамятлянмиш мцщафизя

Беля мцщафизя хяттин ужларында ГГ жяряйанынын истигамятини


гейдя алыр (шякил 3.23).

Шякил 3.23. ГГ жяряйанынын истигамяти


- 65 -

Мцщафизя зонасында, йя ни К1 нюгтясиндя ГГ олдугда хяттин


ужларындакы жяряйан шиндян хяття дюьру йюнялир. Харижи ГГ-дя (К2
нюгтясиндя) ися бу жяряйанлар фярглянмиш олур.
Бундан истифадя едиляряк хяттин ужларындакы жяряйанлар
мцгайися олунур вя ГГ-нин хятдя вя йа ондан кянарда олмасы
тя йин едилир. Беля мцгайися эцж релесинин кюмяйи иля щяйата
кечирилир. Бу заман хяттин ужларындакы мцщафизяляр арасында
йцксяк тезликли блоклашма ялагяси йарадылыр. Мцщафизянин
принсипиал схеми ашаьыдакы (шякил 3.24) кимидир.

Шякил 3.24.Йцксяк тезликли блоклашмасы олан истигамятлянмиш


мцщафизянин тя сир принсипи

К2 нюгтясиндя ГГ баш вердикдя хяттин А ужундакы эцж релеси


ишя дцшцр вя хяттин ачылмасына имкан йарадыр. Анжаг хяттин Б
ужундакы эцж релеси ишлямир вя хяттин А ужундакы мцщафизя
блоклашдырыжы сигнал эюндярир. Беляликля щяр ики мцщафизянин иши
дайандырылыр. Блоклашдырыжы сигнал йцксяк тезликли жяряйан
эенератору (ЙТЭ) тяряфиндян эюндярилир вя щямин тезликли
гябуледижи (ЙТГ) тяряфиндян гябул олунур.
К1 нюгтясиндя – мцщафизя олунан хятдя ГГ баш вердикдя
хяттин щяр ики тяряфиндяки эцж релеси ишя дцшцр вя блоклашдырыжы
- 66 -

сигнал йранмыр. Хяттин щяр ики ужундакы мцщафизя ишляйяряк хятти


щяр ики тяряфдян дюврядян ачыр.
Беляликля блоклашдырыжы сигнал анжаг харижи ГГ олдугда йараныр
вя мцщафизянин селектив ишини тя мин едир. Йцксяк тезликли сигнал
мцщафизя едилян хяттин юзц иля ютцрцлцр
Истигамятлянмиш йцксяк тезликли мцщафизянин иш принсипиндян
айдындыр ки, щяр ики мцщафизя комплекти реле щяиссяси, ГГ
жяряйанынын истигамятини гейд едян щисся, щямчинин йцксяк
тезликли жяряйаны щасил едян вя гябул едян йцксяк тезликли
щиссядян ибарят олур.
3.8.2.Йцксяктезликли диференсиал – фаза мцщафизяси

Йцксяктезликли диференсиал – фаза мцщафизяси хяттин


ужларындакы жяряйанларын фазасынын мцгайисясиня ясасланыр (шякил
3.25).

Шякил 3.25. Йцксяк тезликли диференсиал-фаза мцщафизясинин


тя сир принсипи

жяряйанлар бирЭюрцндцйц кими харижи ГГ-биринин яксиня йюнялир.


Онлар арасындакы бужаг 180-дя (К1 нюгтяси) хяттин ужларындакы 0
- 67 -

олур. Мцщафизя олунан хятдя ГГ баш вердикдя ися щямин


жяряйанлар ейни истигамятли олур, фазалары цст-цстя дцшцр. зм вя зн
там мцгавимятляринин бужаьы фряглянир.
Беляликля хяттин ужларындакы жяряйанларын фазаларыны мцгайися
етмякля мцщафизя йериня йетирилир. Ади диференсиал мцщафизядян
фяргли олараг бурада хяттин яввяли вя сонундакы жяряйанларын
фазасынын мцгайисяси долайы йолла, йя ни йцксяк тезликли
жяряйанын кюмяйи иля щяйата кечирилир.
ЙТ диференсиал-фаза мцщафизясинин садяляшмиш принсипиал схеми
шякил 3.26-дя эюстярилмишдир.
Мцщафизя ЙТЭ, ЙТГ, ачма релеси вя ики ишябурахыжы реледян
ибарятдир. Ишябурахыжы релелярдян бири ЙТЭ-ни ишя бурахыр, диэяри
ися ачма дюврясиня нязарят едир. Йцксяк тезликли жяряйан йцксяк
эярэинликли хятт вя йер каналы васитясиля йарадылыр.
Мцщафизянин хцсусиййяти ондан ибарятдир ки, ЙТЭ билаваситя
хцсуси трансформаторун кюмяйи иля сянайе тезликли жяряйанла идаря
олунур. Эенератор еля гошулур ки, о, сянайе тезликли жяряйанын
мцсбят йарымдальасында ишляйяряк, хяття йцксяк тезликли жяряйан
ютцрцр, мянфи йарымдальада ися беля жяряйан кясилир. Гябуледижи ися
еля гурулур ки, онун эириш контуруна дахил олан ЙТ жяряйан
олдугда, ачма релесини гидаландыран чыхыш жяряйаны сыфыр олсун, ЙТ
жяряйан олмадыгда ися релейя дахил олан чыхыш жяряйаны йарансын.
Беляликля ЙТЭ йалныз сянайе тезликли жяряйанын мцсбят
йарымдальалары мцддятиндя, гябуледижи ися ЙТ сигнал олмадыгда
ишляйир.
- 68 -

Шякил 3.26. ЙТ диференсиал-фаза мцщафизясинин садяляшмиш


принсипиал схеми

Харижи ГГ-дя хятт ужларындакы жяряйанлар якс ишаряли


олдуьундан хяттин яввялиндяки эенератор биринжи, сонундакы
эенератор ися икинжи йармыпериодда ишляйир. Фасилясиз олараг щяр
ики хятдян ЙТ жяряйан ахыр вя щяр ики гябуледижини гидаландырыр.
Нятижядя гябуледижинин чыхыш дюврясиндя вя реледя жяряйан
йарнмыр вя мцщафизя ишлямир.
Мцщафизя зонасында ГГ олдугда, хяттин ужларындакы
жяряйанлар фазажа цст-цстя дцшдцйцндян щяр ики эенератор ейни
заманда ишляйир. Бу щалда гябуледижийя дахил олан ЙТ сигналлар
кясилян характерли олур, йя ни бир йарымпериодда олур вя диэяр
йарымпериодда кясилир. Кясилмя анларында гябуледижинин чыхыш
дюврясиндя жяряйан йараныр вя релейя ютцрцлцр. Мцщафизя
ишляйяряк хятти ачыр.
Дейилянляр жяряйанлар (шякил 3.27) диаграмындан айдын эюрцнцр.
Йцксяктезликли диференсиал фаза мцщафизяляриндян биринин нювц
ДФЗ-2 типли мцщафизядир. Бу мцщафизя 110 вя 220 кВ-луг
хятлярин щяр щансы бир ГГ заманы тез бир заманда ачылмасына
хидмят едир.
- 69 -

Шякил 3.27. ЙТ диференсиал-фаза мцщафизясиндя жяряйанларын


диаграмы
- 70 -

4.ЭЕНЕРАТОРЛАРЫН МЦЩАФИЗЯСИ

4.1.Эенераторларда зядялянмяляр вя гейри-нормал реъимляр

Эенераторларда ашаьыдакы зядялянмяляр вя гейри-нормал


реъимляр йарана билир:
Зядялянмялярин нювляри:
- фазаларарасы гысагапанма;
- бир фазанын сарьылары арасындакы гапанма;
- бир фазанын эювдяйя гапанмасы; - ротор дюврясиндя эювдяйя
икигат гапанма.
Гейри-нормал реъимлярин нювляри:
- харижт гысагапанманын ифрат жяряйанлары;
- ифрат йцклянмя;
- гейри-симметрик гысагапанмаларда вя натамам фаза
реъимляриндя статор жяряйанларынын гейри-симметриклийи; -
йцклярин кяскин ачылмасы заманы эярэинлийин йцксялмяси.
4.2.Эенераторларын узунуна диференсиал мцщафизяси

Эенераторларда фазаларарасы гысагапанмадан ясас мцщафизя


узунуна диференсиал мцщафизядир. Беля мцщафизянин схеми шякил
4.1-дя эюстярилмишдир.
Мцщафизя харижи гысагапанмаларда ишлямямялидир. Бунун цчцн:
Im.i Iq.b.max (4.1) шярти юдянмялидир.
Гейри-баланс жяряйанларынын гиймяти жяряйан
трансформаторларынын (ЖТ) характеристикаларынын ейнилийиндян,
мцщафизя голларынын мцгавимятиндян, щямчинин ЖТ-нин 1-жи тяряф
жяряйанындан асылы олур вя бу кямиййятлярин артмасы иля артыр.
Мцщафизянин ишлямя жяряйаны практики олараг ашаьыдакы ифадя иля
тяйин едилир:
- 71 -

Im.ikskaIqbmax kskakey Ik3max , (4.2) бурада


кс=1,2 - сазлама ямсалы; ka - гысагапанма жяряйанындакы
апериодик топлананыны нязяря алан ямсал; кей=0,51 - ЖТ-нин
характеристикаларынын ейнитиплилик ямсалы; - ЖТ-нин хятасы;
Ik3max - эенераторун сыхажларындакы 3-фазалы гысагапанма
жяряйанынын ян бюйцк башланьыж гиймятидир.

Шякил 4.1. Эенераторларын узунуна диференсиал мцщафизяси

Диференсиал мцщафизя тез тясиредян мцщафизя олуб эюзлямя


вахты олмадан ишляйир, онун селектив иши схемин юзц иля тямин
олунур. Щяссаслыьы артырмаг цчцн жяряйан релеси тездойан ЖТ иля
гошулур, бу, гысагапанма жяряйанынын тяркибиндяки апериодик
топланан чох олдугда практики олараг мцщафизяни ишлямяйя
гоймур. Бу заман ka1 гябул едилир.
- 72 -

Мцщафизянин голларындакы нагиллярдя гырыг олдугда


фазалардан бириндяки реледя эенераторун йцк жяряйанына уйьун
жяряйан йараныр вя мцщафизянин йанлыш ишлямясиня сябяб олур.
Бундан горунмаг цчцн ПТ-40 релеси тятбиг олунур вя
мцщафизянин ишлямя жяряйаны беля гябул едилир:
Im.i. 1,3 Ig.nom . (4.3) Тябиидир ки,
бу щалда мцщафизянин щяссаслыьы азалыр.
Мцщафизядя ПЩТ-565 типли реледян истифадя олундугда ися:
Im.i. 0,5 0,6 I g.nom (4.4) Мцщафизянин
щяссаслыьы шябякядян ачылан эенераторун чыхышларындакы 2-фазалы
гысагапанма жяряйанына эюря йохланылыр. Електрик гуьуларынын
гурулуш гайдаларына (ЕГГГ) эюря kh Ik2.min / Im.i.2 олмалыдыр.
Гейд едяк ки, узунуна диференсиал мцщафизя бир фазанын
сарьылары арасында гапанма олдугда, щямчинин эенераторун
нейтралына йахын нюгтялярдя 3-фазалы гысагапанма олдугда (юлц
зонасы) ишлямир. Анжаг практикада нейтрала йахын нюгтялярдя
гысагапанма щаллары мцшащидя олунмамышдыр. Она эюря дя юлц
зонасыны арадан галдырмаг цчцн щяссаслыьы йцксялтмяйя ещтийаж
галмыр.

4.3.Бир фазанын сарьылары арасындакы гапанмадан мцщафизя

Беля мцщафизя статор долаглары ики паралел будагдан ибарят


олан эцжлц эенераторларда тятбиг олунур(шякил 4.2).
- 73 -

Шякил 4.2. Бир фазанын сарьылары арасындакы гапанмадан


мцщафизянин схеми

Нормал вя харижи гысагапанмаларда долагларын нейтралыны


бирляшдирян хятдян анжаг гейри-синусоидаллыг вя
гейрисимметриклик нятижясиндя йаранан жяряйан щармоникалары
ахыр. КАЗ сцзэяжи бу жяряйанлары мцщафизя дюврясиня дахил
олмаьа гоймур. Сарьыларарасы гапанма олдугда зядялянмиш
фаза

Ыконтурунда ясас тезликли бярабярляшдирижи е.щ.г. вя жяряйан (б)


йараныр, реледян Ыр= Ыб/кЫ жяряйаны ахыр. Еб вя
Ыб Ым.и олдугда мцщафизя ишляйир. Гапанан сарьылар сайы аз
олдугда, бярабярляшдирижи жяряйан аз алыныр. Бу да мцщафизянин
юлц зонасы олдуьуну эюстярир. Реленин ишлямя жяряйаны харижи
гысагапанмада гейри-баланс жяряйанларына эюря тяйин едилир.
Мцщафизя ротор дюврясиндя икигат йерля гапанма олдугда сящв
ишляйя билир. Буну арадан галдырмаг цчцн КТ заман релеси
- 74 -

тэ=0,51 сан. эюзлямя мцддяти иля ишляйир.

4.4.Харижи гысагапанмаларын ифрат жяряйанындан вя ифрат


йцклянмялярдян мцщафизя

Беля мцщафизянин схеми шякил 4.3-дя эюстярилмишдир.

Шякил 4.3.Харижи гысагапанмаларын ифрат жяряйанындан вя ифрат


йцклянмялярдян мцщафизянин схеми

Симметрик гысагапанмаларда эенераторун жяряйаны артыр вя


эярэинлийи азалыр, ифрат йцклянмя заманы ися жяряйан практики
олараг дяйишмяз эярэинлик шяраитиндя артыр. Бу щал симметрик
- 75 -

гысагапанма вя ифрат йцклянмядян мцщафизянин йериня


йетирилмясиндя истифадя олунур.
Симметрик гысагапанмаларын ифарт жяряйанындан мцщафизя
КА2, КВ, КЛ1, КТ2, КЩ вя КЛ2 релеляринин кюмяйи иля
щяйата кечирилир. Гысагапанма йаранаркян КА2 жяряйан вя КВ
минимал эярэинлик релеси ейни заманда ишляйир. Бу заман КЛ1
релесинин контактлары васитясиля КТ2 заман релеси цчцн дювря
йараныр вя мцщафизянин селективлийини тямин едир. Мцщафизя Г
ачарыны вя САС-ы ачыр.
Мцщафизянин ишлямя эярэинлийи:

U is. min
0,5 0,6 U
Um.i. k s kq g.nom. (4.5)

КА2 релесинин ишлямя жяряйаны:

Ir.i ks ksx Ig.nom , ks 1,1 1,15. (4.6) kq kI


КТ2 релесинин эюзлямя вахты: t2 tb.max
t, (4.7)

бурада тб.мах - эенератор эярэинликли шинлярдяки бирляшмялярин


мцщафизясинин ян бюйцк эюзлямя вахтыдыр.
Мцщафизя эенераторун ифрат йцклянмяси заманы КВ релесинин
дюврясиндя гырыг олдугда сящвян ишляйя билир. Бу щалдан гачмаг
цчцн КВ релесинин эярэинлик дюврясиндя позулма олдугда
мцщафизя сигнал верир. О, КЛ1 релесинин икинжи контакты иля щяйата
кечирилир.
Эенераторун симметрик ифрат йцклянмясиня КА1 релеси иля
нязарят едилир. Ифрат йцклянмя барядя сигнал КТ1 релеси иля
- 76 -

йарадылан т1 эюзлямя мцддяти иля верилир: t1


tm.c.m. t t2 t, (4.8) бурада тм.ж.м –
максимал жяряйан мцщафизясинин харижи гысагапанмаларын ифрат
жяряйанындан эюзлямя вахтыдыр. КА1-ин ишлямя жяряйаны
КА2-йя уйьун тяйин едилир вя щяссаслыьы артырмаг цчцн кс=1,05
гябул едилир.
Гейри-симметрик гысагапанмаларын ифрат жяряйанындан
мцщафизя якс ардыжыллыглы жяряйан сцзэяжи иля щяйата кечирилир.
Мцщафизя сцзэяжи адятян ики комплекдян ибарят олур. Биринжи
комплект (КАЗ, КТ2, КН вя КЛ2) эенератор вя САС-ын
ачылмасына ишляйир, икинжиси ися (КА4, КТЗ) эюзлямя вахты иля
сигнала ишляйир. Щяр ики комплектин ишябурахма органы (КАЗ вя
КА4) якс ардыжыллыглы жяряйан сцзэяжиня (ЗА2) гошулур вя
симметрик гысагапанмаларда, щямчинин ифрат йцклянмялярдя
ишлямир. 1-жи комплект харижи гейри-симметрик
гысагапанмалардан эенераторун ачылмасыны тямин едир, икинжиси
(щяссас комплект) ися эенераторун якс ардыжыллыглы жяряйан иля
ифрат йцклянмяси щаггында сигнал верир.
КАЗ релесинин ишлямя жяряйаны эенераторун якс ардыжыллыглы
жяряйаны иля гызма шяртинин бурахылабилян тб.б мцддятини нязяря
алмагла сечилир вя щяссаслыьына эюря гоншу елементлярин
мцщафизяляри иля (ялагя трансформаторуру, айрылан хятляр)
узлашдырылыр. Мцщафизянин ишлямя жяряйаны ики шярти юдямялидир:

A Im.ig.nom , (4.9)
I
tb.b
Im.i. ks I2hes , (4.10)
бурада Ы2щес - гоншу елеметлярин мцщафизяси ишлямя щяддиндя
- 77 -

олдугда гысагапанма шяраитиндя эенераторун якс ардыжыллыглы


щесаби жяряйаныдыр; кс=1,1.
Бу заман лазыми щяссаслыг тямин олунмалыдыр кщ=Ы2мин/Ым.и.=1,2.
КТ2 релесинин эюзлямя вахты ики шярти юдямялидир:
t2 tb.max t , (4.11) t2
tb.b. , (4.12) Икинжи комплект цчцн
ися:
Im.i.q.b ,I (4.13)
Im.i.2b.b , I (4.14) бурада Ыг.б - якс
ардыжыллыглы жяряйан сцзэяжинин гейри-баланс
жяряйаныдыр. Практики олараг Im.i 0,1 0,12 Ig.nom
гябул олунур.

КТ3 релесинин эюзлямя вахты ися t3 t 2 t гябул олунур.

4.5.Йерля гапанмадан мцщафизя

Мцщафизя сыфыр ардыжыллыглы жяряйан трансформаторларындан


(САЖТ) истифадя едилмякля йериня йетирилир. Кабел (ТПН) вя йа шин
(ТНПШ) типли САЖТ-лар вардыр. Онларын ичликляри щяр цч фазаны ящатя
едир. САЖТ-лар эенератор вя онларын ачары арасында гурашдырылыр.
САЖТ-ын биринжи тяряфиндяки сыфыр ардыжыллыглы жяряйанын гиймяти йерля
гапанма нюгтясинин олдуьу йердян асылыдыр.
- 78 -

Шякил 4.4.Йерля гапанмадан мцщафизянин гурашдырылма йерляри

Харижи гысагапанмаларда (К1 нюгтясиндя) САЖТ-дан Ыж.э


жяряйаны, эенераторун чыхышындакы гысагапанмаларда ися (К2
нюгтясиндя) (Ыж - Ыжэ) жяряйаны ахыр, йяни
I Ic
Icg (4.15)

Ic C 3U f (4.16) Icg
Cg 3(4.17)
U f бурада Ж - эенератор эярэинликли
шябякянин фаза тутуму; Жэ - эенераторун статор долаьынын фаза
тутумудур.
- 79 -

Будагланмыш кабел шябякяси цчцн IcIcg олур. Бу заман


эенераторун йерля гапанмадан еффектив мцщафизяси тямин олунур.
Харижи йерля гапанма вя харижи 2-фазалы гысагапанмаларда
мцщафизя ишлямир вя эенератордакы гапанмайа кифайят гядяр
щяссас олур.
Мцщафизянин схеми шякил 4.5-дя эюстярилмишдир.

Шякил 4.5.Йерля гапанмадан мцщафизя

Мцщафизя ики чох щяссас (КА2, КЛ1, КТ, КЩ2 вя КЛ2


релеляри) вя аз щяссас (КА1, КЩ1, КЛ2) комплектлярдян
ибарятдир. Даща щяссас орган эенератордакы гапанмада ишляйир.
Харижи гысагапанмаларда о, ифрат жяряйан мцщафизяси иля ишдян
айрылыр.
Мцщафизянин ишлямя жяряйаны харижи шябякянин щяр щансы бир
нюгтясиндя йерля гапанма вя ейни заманда башга бир
- 80 -

нюгтясиндя ися диэяр фазалар арасында гапанма йаранаркян


олан жяряйана эюря сазланыр:

Im.i. 1 ks' Ic.g ks'' Iq.b.hes , (4.18) kq бурада -


мцщафизядя т =0,5-1 сан. эюзлямя вахты олдугда ks 2 3; ks 1,3
1,5; Ыг.б.щес - эенераторун икифазалы гысагапанмалардан ачылма
анында, онун щесаби йцк жяряйанына аид едилян САЖТ-ын гейри-
баланс жяряйаныдыр.
Эенераторун щесаби жяряйаны ифрат жяряйанлардан мцщафизянин
гайытма жяряйанына бярабяр гябул едиля биляр. КТ релесиндя
т = 0,5-1 сан. эюзлямя вахтынын олмасы мцщафизяни харижи йерля
гапанмада йаранан тутум жяряйанлары тяканларына эюря
сазламаьа имкан верир. Бу заман мцщафизянин щяссаслыьы
йцксялир.
Аз щяссас комплект САЖТ-ын ян бюйцк гейри-баланс жяряйаны
нязяря алынмагла харижи гысагапанма заманы кечид просесиндя
тутум жяряйанларына эюря сазланыр. Щесаби зядялянмя нювц харижи
шябякянин ейни заманда бир нюгтясиндя йерля гапанманын вя
диэяр нюгтясиндя икифазалы гысагапанманын олмасы гябул едилир.
Бу заман:
Im.i ks Is.g ks Iq.b.max
бурада Ыг.б.мах - харижи гысагапанмалардакы максимал гейрибаланс
жяряйаныдыр.
Практики олараг Ым.и.100А гябул олунур.
Гейд едяк ки, мцщафизянин эенераторун нейтралына йахын
нюгтяляриндя юлц зонасы олур. Бу, гапанма жяряйанынын гапанан
сарьыларын сайына мцтянасиб олмасы иля изащ едилир.
- 67 -
5.ТРАНСФОРМАТОРЛАРЫН МЦЩАФЫЗЯСЫ

5.1.Трансформаторларда зядялянмяляр вя гейри-нормал


реъимляр

Трансформаторларда ашаьыдакы зядялянмяляр ола билир:


- чян дахилиндя вя чыхышларда фазаларарасы гысагапанма;
- бир фазанын сарьылары арасында гапанма;
- долагларын йерля гапанмасы; - эириш изолйасийасынын дешилмяси;
- чяндян йаьын ахмасы.
Гязаларын статистикасы эюстярир ки, сарьыларда гапанма вя
чыхышларда фазаларарасы гысагапанма даща тез-тез баш верир.
Трансформаторларын гейри-нормал реъимляриня ашаьыдакылар
аиддир:
- харижи гысагапанмаларда ифрат жяряйанла ишлямя вя системин
йырьаланмасында ишлямя;
- сычрайышла гошулан йцклярин йаратдыьы ифрат йцклянмя; -
чыхышларда эярэинлийин йцксялмяси.

5.2.Трансформаторларда диференсиал мцщафизя

Диференсиал мцщафизя трансформаторун дахили


зядялянмялярдян ясас мцщафизясидир. О, ики ЖТ комплекти
арасындакы зонада эюзлямя вахты олмадан ишляйир. Мцщафизя
щям диференсиал кясмя, щям дя диференсиал мцщафизя кими йериня
йетириля биляр. Диференсиал мцщафизя тез дойан ТЛА жяряйан
трансформатору вя йа тормозлайыжы реле иля йериня йетирилир.
Кифайят гядяр тез ишляйяркян йцксяк щяссаслыьа малик олмасына
эюря тез дойан ЖТляри олан мцщафизяляр эениш йайылмышдыр.
/ бирляшмя схеминя малик трансформаторун диференсиал
мцщафизяси шякил 5.1-дя эюстярилмишдир.
Трансформаторлар йа ачылы вязиййятдя 5% вя йа 2х2,5%, йа да
йцк алтында нТ= 9 16% трансформасийа ямсалыны дяйишмяк
габилиййятиня малик олурлар. Бундан асылы олараг мцщафизянин
ишлямя жяряйаны беля сечилир:
- 68 -
I q.b.CT I q.b.t key I k max nT I k3max I .i
3
m
0,1key nt I k3max ,

бурада Ik3max - харижи 3-фазалы гысагапанма жяряйанынын


максимал гиймяти; Ыг.б.ЖТ - ЖТ-нин гейри-баланс жяряйаны; Ыг.б.т -
эцж трансформаторунун трансформасийа ямсалынын тянзими иля
баьлы гейри-баланс жяряйаны; кей - ЖТ-лярин ейнитиплилик ямсалыдыр.

Шякил 5.1.Трансформаторларын диференсиал мцщафизясинин схеми

Ыг.б.ЖТ - ни азалтмаг цчцн ЖТ-лярин трансформасийа ямсаллары


еля сечилир ки, мцщафизя схеминин голларындан мцмкцн гядяр
бярабяр жяряйан ахсын ;
I 1,nom 3 kI,1
5
k2 I 2 ,nom
- 69 -
I, 5
Мцщафизя магнитлянмя жяряйанынын башланьыж гиймятиня эюря
сазлана билир (диференсиал кясмя). Схемдя 0,03-0,06 сан. ишлямя
вахтына малик аралыг релеси олдугда Ым.и.=(35) Ыт,ном гябул
олунур. Щяссаслыг ямсалы трансформаторун чыхышларында
гысагапанма оларкян 1,5-дян аз олмамалыдыр. Беля мцщафизя
кифайят гядяр щяссаслыьа малик олмадыьындан аз эцжлц
трансформаторларда тятбиг олунур.
Йухарыда гейд етдийимиз кими диференсиал мцщафизянин ясас
схеми ТЛА жяряйан трансформатору олан схемдир. Онун олмасы
мцщафизяни магнитляшдирижи жяряйан тяканларына вя харижи
гысагапанмаларда гейри-баланс жяряйанларына сазламаьа имкан
верир. ТЛА практики олараг диференсиал дюврядя апериодик
жяряйан олдугда мцщафизяни ишлямяйя гоймур. Мцщафизя гейри-
баланс жяряйанынын периодик топлананынын гярарлашмыш гиймятиня
эюря сазланыр.
Мцщафизя голларындакы жяряйаналр бир-бириндян кяскин
фяргляндикдя бярабярляшдиирижи ТЛА долаглары истифадя олунур
(шякил 5.2). Бярабярляшдирижи вя диференсиал долагларын сарьылар сайы
еля сечилир ки, гысагапанма заманы ашаьыдакы шярт йериня
йетирилсин:
I/ wb1 I2 wb2 I1 I2 wd 0
Практики оаларг йцк алтында тянзимлямя гурьусу олмайан
трансформаторларда Ым.и.=(12)Ыт.ном гябул олунур. Гысагапанма
жяряйаны магнитляшдирижи жяряйанда олдуьу кими апериодик
топланана малик олур, анжаг о хейли тез сюнцр. ТЛА-нын олмасы
трансформаторда гысагапанма йаранаркян мцщафизянин ишинин
анжаг 0,01-0,03 сан. лянэидир. Йцк алтында тянзимлямя гурьусу
олан трансформаторларда ишлямя жяряйаны адятян (3-4) Ыт.ном -а
гядяр галдырылыр ки, бу да мцщафизянин щяссаслыьыны хейли азалдыр.
Диференсиал мцщафизянин йцксяк щяссаслыьы магнит тормозлайыжылы
ДЗТ типли хцсуси реледян истифадя етдикдя сахланылыр.
Беля реле харижи гысагапанмаларын гейри-баланс
жяряйанларындан сазланмасында даща мягсядяуйьундур. Харижи
гысагапанмада тормозлайыжы долаг магнит сащяси йарадыр.
Магнит ичлийинин кянар чубуглары дойур вя релениин ишлямя
жяряйаны тормозлайыжы долагдакы Ыт жяряйанына мцтянасиб олараг
- 70 -
артыр. Мцщафизя зонасында гысагапанма олдугда ишчи долаг
жяряйаны Ir(d.k) хейли артыр вя мцщафизя ишляйир.
Эенераторларын диференсиал мцщафизясиндян фяргли олараг
трансформаторларда диференсиал мцщафизя сарьыларарасы
гысагапанмаларда ишляйя билир.

Шякил 5.2.Диференсиал реленин гошулма схеми


ТДТ - тездойан трансформатор;
ТДМ - трансформаторун диференсиал мцщафизяси.

5.3.Жяряйан кясмяси

Кичик эцжлц трансформаторларда даща чох тез тясир едян


жяряйан кясмяси тятбиг олунур. Мцщафизя эцж трансформаторунун
гидаландырыжы тяряфиндяки ЖТ-ляря гошулур. Беля мцщафизянин
ишлямя жяряйаны беля сечилир:

Im.i. ks Ik.x.max
бурада кс=1,25 ПТ-40 типли реле цчцн; кс=1,5 ПТ-80 типли реле
цчцн; Ык.х.мах-трансформатордан сонракы щиссядя цчфазалы
гысагапанма жяряйанынын периодик топлананынын максимал
гиймятидир.
Жяряйан кясмяси трансформаторун магнитляшдирижи жяряйан
тяканларына да сазланмалыдыр. Кясмянин тясир зонасы шинляри,
трансформаторун эиришлярини вя гидаландирижи долаьын бир щиссясини
ящатя едир.
- 71 -

5.4.Харижи гысагапанмаларын ифрат жяряйанларындан мцщафизя

Мцщафизя бирляшмялярин вя йыьма шинлярин мцщафизяси ишдян


имтина етдикдя, харижи гысагапанма заманы трансформаторун
ачылмасы цчцндцр. О, щямчинин трансфорамтордакы дахили
зядялянмялярдян ещтийат мцщафизядир. Мцщафизя гида мянбяйи
тяряфдян ЖТ-ляря гошулур. Чохдолаглы трансформаторларда
мцщафизя щяр бир долаг дюврясиндя гурашдырылыр вя уйьун ачары
ачыр. Бу заман бир нечя гида мянбяйи олугда мцщафизя
истигамятлянмиш шякилдя йериня йетирилир.

Шякил 5.3.Икидолаглы алчалдыжы трансформаторун харижи


гысагапанмаларын ифрат жяряйанларындан мцщафизясинин схеми

Икидолаглы алчалдыжы трансформаторун мцщафизя схеми шякил


5.3-дя эюстярилмишдир. О, КА2, КА3, КА4, КТ2, КЩ вя КЛ
релеляриндян ибарятдир. Жяряйан релесинин ишлямя жяряйаны:
- 72 -
k s ki k sx
Ir.i kq k I Iis.max
бурада Ыиш.мах – ещтийатын автоматик гошулмасы гурьусунун иши
нязяря алынмагла узунмцддятли йцк реъимининин максимал
жяряйаны;
ки - електрик мцщяррикляринин ишябурахма ямсалы;
кс=1,11,5сазлама ямсалыдыр.
Щяссаслыг ямсалы гоншу бирляшмянин сонундакы гысагапанма
жяряйанынын минимал гиймятиндя 1,3-дян аз олмамалыдыр.
Мцщяфизянин эюзлямя вахты гоншу бирляшмялярдяки максимал
жяряйан мцщафизяляринин эюзлямя вахтындан бир пилля чох
олмалыдыр. t tb.max t .
Йцксялдижи трансформаторлар цчцн эюстярилян мцщафизя кифайят
гядяр щяссас олмур. Бу щалда комбиня олунмуш схемдян
истифадя олунур (шякил 5.4).
- 73 -
Шякил 5.4. Икидолаглы йцксялдижи трансформаторун харижи
гысагапанмаларын ифрат жяряйанларындан мцщафизясинин комбиня
олунмуш схеми

Цчфазалы гысагапанма заманы минимал эярэинлик ишябурахыжысы


(КА2, КВ, КТ2, КЩ, КЛ релеляри) вя максимал жяряйан
мцщафизяси ишляйир. Гейри-симметрик гысагапанма олдугда якс
ардыжыллыглы мцщафизя ЗА2 ишляйир вя КА3-ц ишлядир.
Мцщафизянин ишлямя жяряйаны вя эюзлямя вахты яввялки щалда
олдуьу кими мцяййянляшдирилир. КВ релесинин ишлямя эярэинлийи
ися:

Ur.i Uiш.min .
kq ks kU

Мцщафизя сцзэяжиня гошулан КА3 релесинин ишлямя жяряйаны


сцзэяжин гейри-баланс жяряйанларынын максимал гиймятиня эюря
сечилир вя щяссаслыьына эюря гоншу бирляшмялярин максимал
жяряйан мцщафизяси иля узлашдырылыр. Практики олараг сцзэяж
мцщафизясинин ишлямя жяряйаны Im.i 0,5 0,7 It,nom ифадясиня ясасян
сечилир.

5.5.Ифрат йцклянмялярдян мцщафизя

Эцж трансформаторларынын сойутма системиндян асылы


олмайараг ифрат йцклянмянин мцддятиндян асылы олараг
бурахылабилян гяза ифрат йцклянмяси белядир:

ном

т, дяг. 120 80 45 20 10 1,5

П/П 1,3 1,45 1,6 1,75 2 3


- 74 -

Эюрцндцйц кими трансформаторлар цчцн ифрат йцклянмяйя


ижазя верилир. Она эюря беля мцщафизя сигнала ишляйир (яввялки
схемлярдяки КА1 вя КТ1 релеляри иля). Мцщафизянин ишлямя
жярйаны:
r.i ks It,nom ; ks1,05
I
kq kI
Мцщафизянин ишлямя вахты ифрат жяряйандан мцщафизянин
эюзлямя вахтындан бир пилля чох эютцрцлцр.

t t MCM t
бурада тМЖМ - максимал жяряйан мцщафизясинин максимал
эюзлямя вахтыдыр.

5.6.Йерля гапанмадан мцщафизя

Беля мцщафизя САЖ сцзэяжиня гошулур. Шякил 5.5-дя


мцщафизянин ики варианты эюстярилмишдир. Мцщафизянин эцж
трансформаторундакы ЖТ-йя (нейтралдакы) гошулмасы цстцнлцк
тяшкил едир, чцнки бу заман мцщафизянин тясир зонасына
трансформаторун йцксяк эярэинликли долаглары дахил олур. Она
эюря дя верилмиш мцщафизя схеми ясас мцщафизя кими тювсийя
олунур.
- 75 -
Шякил 5.5.Трансформаторларын йерля гапанмадан мцщафизя
схемляри

Мцщафизянин ишлямя жяряйаны айрылан хятлярин сыфыр ардыжыллыглы


жяряйаны иля щяссаслыьа эюря узлашдырылыр.

Im.i. k s 3I0hes
бурада Ы0щес - гоншу елементин мцщафизяси ишлямя щяддиндя
олдугда, харижи гысагапанмада трансформатордакы сыфыр
ардыжыллыглы жяряйандыр.
Айрылан хятлярин сонунда гысагапанма оларакян щяссаслыг
ямсалы 1,2-дян чох олмамалыдыр.
Мцщафизянин эюзлямя вахты верилмиш шябякядяки бирляшмялярин
аналоъи мцщафизясинин эюзлямя вахты иля узлашдырылыр.
t tb.max t.
Бир нечя торпагланмыш нейтралы олан чохдолаглы
трансформаторларда сыфыр ардыжыллыглы истигамятлянмиш мцщафизя
гурашдырылыр.

5.7.Юртцйя гапанмадан мцщафизя (чян мцщафизяси)

Торпагланмыш нейтрал иля ишляйян трансформатор цчцн юртцйя


гапанмайа гаршы садя, тезтясиредян вя щяссас мцщафизя йериня
йетириля биляр (шякил 5.6).
Трансформатор дямир-бетон бцнювря цзяриндя гурашдырылыр вя
онун юртцйц (чяни) торпаглайыжы шинин кюмяйи иля
йарымстансийанын торпагланма контуруна бирляшдирилир.
Торпаглайыжы шинин мцгавимяти 0,5-1 Ом, юртцйцн йеря нязярян
изолйасийа мцгавимяти ися 15-20 Ом олур. Бу да мцщафизянин
йериня йетирилмясини тямин едир. Мцщафизя харижи
гысагапанмаларда ишлямямялидир. Она эюря дя ашаьыдакы шярт
юдянилмялидир:
Im.i I0t
бурада I0t-харижи гысагапанма заманы торпаглайыжы шиндяки сыфыр
ардыжыллыглы жяряйандыр.
- 76 -

Адятян 3I0t чох жцзи олур. Эиришлярдя йерля гапанма олдугда


ися реледян там йерля гапанма жяряйаны ахыр вя мцщафизя ишляйир.

Шякил 5.6.Трансформаторларын юртцйя гапанмадан


мцщафизясинин схеми

5.8.Газ мцщафизяси

Эцжц 1000 кВА-дан йухары олан бцтцн трансформаторларын


газ мцщафизяси олур. Беля мцщафизя трансформатордакы бцтцн
дахили зядялянмяляри гейдя алыр, щямчинин чяндян йаьын ахмасы
заманы ишляйир.
Трансформаторларда гысагапанма олдугда ондакы йаь вя
изолйасийа материаллары парчаланыр, газ ямяля эялир. Интенсив газ
айрылмасы йаьы щярякятя эятирир, онун щяжми эянишлянир вя
трансформатордакы газ релесини ишлядир.
Бу мягсядля трансформаторун чяниня бору васитясиля эенялдижи
гойулур вя онун васитясиля йаьын сявиййясиня нязарят едилир. Газ
релеси бору гола бирляшдирилир.
Мцщафизянин схеми шякил 5.7-дя эюстярилмишдир.
- 77 -

Шякил 5.7. Трансформаторларын газ мцщафизясинин схеми

Зяиф газ йаранма просесиндя газ релесинин КСЭ.1 контакты


гапаныр вя сигнал верир. Гысагапанма олдугда ися газ йаранма
просеси сцрятлянир, КСЭ.2 контакты гапаныр вя эюзлямя вахты
олмадан трансформатору ачыр.
Щазырда ПГ-22 вя ПГЧ-65 типли газ релеляри истещсал олунур.
Газ релеси трансформатор чяниндян йаьын ахма просесини дя
гейдя алан йеэаня мцщафизядир. Газ мцщафизяси
трансформаторун чыхышларында гысагапанма олдугда ишлямир.
Ону диференсиал мцщафизя вя йа жяряйан кясмяси иля тамамламаг
олар.
- 77 -

6.ЕЛЕКТРИК МЦЩЯРРИКЛЯРИН МЦЩАФЫЗЯСЫ

6.1.Електрик мцщяррикляриндя зядялянмяляр вя гейринормал


реъимляр. Мцщярриклярин ишя бурахылмасы вя юз-юзцнц ишя
бурахмасы

Асинхрон електрик мцщяррикляриндя ашаьыдакы зядялянмяляр


ола биляр. Фазаларарасы гысагапанма; статор долаьынын йерля
гапанмасы; сарьыларарасы гапанма.
Гейри-нормал реъимляря технолоъи просесин йаратдыьы ифрат
йцклянмяляр, щярякятя эятирилян механизмин зядялянмяси,
мцщяррикин фазасынын гырылмасы, шябякядя эярэинлийин азалмасы
заманы узунмцддятли ишябурахма вя йа юз-юзцнц ишябурахма
мисал ола биляр. Синхрон електрик мцщяррикляри цчцн асинхрон
реъим спесифики щалдыр ки, бу да шябякядя эярэинлийин азалмасы вя
йа тясирлянмянин итмясиндя йарана билир.
Електрик стансийа вя йарымстансийаларында гысагапанмыш
роторлу асинхрон електрик мцщяррикляри эениш тятбиг олунур.
Онлар мцхтялиф иш реъимляриня вя иш шяраитиня гаршы етибарлыдыр.
Електрик мцщяррикляри електрик системинин даща кцтляви
елементляриндян биридир. Она эюря онларын мцщафизяси кифайят
гядяр садя вя ужуз олмалыдыр.
Мцщяррик ишя бурахыларкян илк анда шябякядян (4-8)Ыном
жяряйаны алыр, сонра ону йцк жяряйанына гядяр азалдыр.
Ишябурахма жяряйаны Ыи.б периодик топланандан башга
тезсюнян апериодик топланана да малик олур. Она эюря
апериодик жяряйан нязяря алынаркян, ишябурахма жяряйанын илкин
гиймяти:
Ii.b 1,6 1,8 I p.i.b , олур, Ып.и.б - ишябурахма
жяряйанын периодик топлананыдыр.
Нормал щалда ишябурахма мцддяти 10-15 санийядян чох
олмур.
Истисмар шяраитиндя мцщяррикляр ифрат йцкляня билирляр. Бу
щалда онларын температуру йцксялир. Статор долаьынын
бурахылабилян температур артымы сойуг щалдан гошуларкян
2000С, гызмыш щалдан гошуларкян 1350С гябул едилир.
- 78 -

Мцщярриклярин ишябурахма реъиминдян фяргли олараг онларын


юз-юзцнц ишябурахма реъими (беля реъим шябякядя
гысагапанманы ачдыгдан вя йа мцщяррики ещтийатда олан гида
мянбяйиня гошдугда баш верир) бир гайда олараг мцщяррикин
сыхажларында эярэинлик азаларкян баш верир вя она эюря онлар цчцн
гызмайа эюря ян аьыр реъимдир. Гидаланма фасиляси ня гядяр чох
оларса, електрик мцщяррикляри даща чох тормозланыр вя демяли,
юз-юзцнц ишябурахма реъими даща аьыр алыныр.
Сабит мцгавимят моментиня малик електрик мцщяррикляри
шябякядя эярэинлик 0,7Уном-а гядяр, сцрцшмядян асылы
мцгавимят моментли мцщяррикляр цчцн ися 0,55Уном -а гядяр
азалдыгда електрик мцщяррикляринин дайаныглы иши сахланылыр.
Гидаландырыжы шябякядя гысагапанма олдугда мцщяррик
гысагапанма нюгтясиня ишябурахма жяряйанына бярабяр жяряйан
эюндярир.

6.2. 1 кВ-дан йцксяк эярэинликли асинхрон електрик


мцщяррикляринин мцщафизяси

Електрик мцщяррикляринин фазаларарасы гысагапанмадан ясас


мцщафизяси эюзлямя вахты олмайан максимал жяряйан
мцщафизясидир (жяряйан кясмясидир). 2 МВт вя даща бюйцк эцжлц
мцщярриклярдя жярйан кясмяси кифайят гядяр щяссас олмайа билир.
Беля щалда диференсиал мцщафизя тятбиг олунур. Онун ишлямя
жяряйаны

гябул олунур, бурада ЫЫм.номм.и.=(1,5 - мцщяррикин номинал


жяряйаныдыр. 2) Ым.ном
Эцжлц електрик мцщяррикляри 6 ядяд чыхыша малик олдуьундан беля
мцщафизянин тятбиги мцмкцндцр. 5 МВт вя даща бюйцк эцжлц
мцщярриклярдя диференсиал мцщафизянин тятбиги зяруридир.
Максимал жяряйан мцщафизяси дяйишян вя йа сабит оператив
жяряйанла йериня йетириля биляр (шякил 6.1).
- 79 -

Шякил 6.1.Максимал жяряйан мцщафизяси схемляри

1-жи схемдя ПТ-80 типли реле тятбиг олунур вя онун ишлямя


жяряйаны ишябурахма жяряйанына эюря сазланыр:
Im.i ks Ii.b .
2-жи схемдя тясир мцддяти 0,04 - 0,06 сан олан аралыг релеси
истифадя едилир ки, бу да мцщафизяни ишябурахма жяряйанынын
максимал гиймятиня эюря сазламаьа имкан верир:

Im.i k s I p.i.b .
Эцжц П 2 МВт шяртини юдяйян мцщярриклярдя йерля гапанма
жяряйаны Iq10 А олдугда, эцжц П 2 МВт шяртини юдяйян
мцщярриклярдя ися йерля гапанма жяряйаны Iq2 А олдугда бир
фазанын йерля гапанмадан мцщафизяси тятбиг олунур (шякил 6.2).
Онун ишлямя жяряйаны эенераторларда олдуьу кими
- 80 -

Шякил 6.2.Мцщяррикин йерля гапанмадан мцщафизя схеми


Технолоъи ифрат йцклянмяйя мяруз галан вя нормал щалда юз-
юзцнцн ишябурахмасы тямин олунмайан електрик
мцщяррикляриндя ифрат йцклянмядян мцщафизя гурашдырылыр. Беля
мцщафизя адятян ачмайа ишляйир. Яэяр технолоъи ифрат йцклянмя
ял иля вя йа автоматик олараг ачыларса, мцщафизя сигнала ишляйир
вя йа механизми йцксцзляшдирир. Бир сыра щалларда мцщафизя ики
эюзлямя мцддяти иля йериня йетирилир: кичик эюзлямя мцддяти иля
механизм йцксцзляшдирилир, бюйцк эюзлямя мцддяти иля
мцщяррик ачылыр.
Ян йахшы характеристикайа малик мцщафизя терморелели
мцщафизядир. Анжаг истисмарын мцряккяблийи вя мювжуд
терморелелярин сечилмяси чятин олдуьундан 1 кВ-дан йцксяк
эярэинликли електрик мцщяррикляринин ифрат йцклянмядян
мцщафизяси жяряйан релеляри истифадя олунмагла щяйата кечирилир.
Асылы вя асылы олмайан эюзлямя вахтлы мцщафизя схемляринин
вариантлары ашаьыда эюстярилмишдир (шякил 6.3).
- 81 -

Шякил 6.3.Мцщярриклярин ифрат йцклянмядян мцщафизя схемляри

1-жи вариантда бир-бириндян асылы олмайан ики жцт контакты олан


ПТ-84 типли индуксион реле истифадя олунур. Електромагнит реле
фазаларарасы гысагапанма цчцндцр, онун контактлары ачары
ачмаьа ишляйир. Реленин индуксийа елементи ися ифрат
йцклянмядян мцщафизя цчцндцр, онун контактлары сигнала,
механизмин йцксцзляшдирилмясиня вя йа мцщяррикин ачылмасына
ишляйир.
2-жи вариантда електромагнит жяряйан релеси вя заман релеси
истифадя олунур. Мцщафизя ейни гайда иля йериня йетирилир. Ифрат
йцклянмядян мцщафизянин ишлямя жяряйаны мцщяррикин номинал
жяряйанына эюря сечилир:

Im.i ks Im.nom .
kq
Ишябурахма просесиндя мцщафизянин ишлямямяси цчцн
индуксион реленин эюзлямя вахты 12-20 сан гябул едилир.
Шябякядя эярэинлик азаларкян дцйцн йцкцнцн бцтцн
мцщяррикляри юз-юзцнц ишя бураха билмир. Беля щалларда
гейримясул мцщяррикляр ачылыр ки, мясул мцщярриклярин юз-юзцнц
ишябурахмасы тямин олунсун. Мцщярриклярин ачылмасы минимал
эярэинлик мцщафизяси иля щяйата кечирилир (шякил 6.4).
- 82 -

Шякил 6.4.Мцщяррикляр групунун мцщафизя схеми

Эярэинлик дювряляриндя гырыг олдугда мцщафизянин иш


етибарлылыьыны йцксялтмяк цчцн ики минимал эярэинлик релесиндян
истифадя олунур, онлар ардыжыл бирляшдирилир. Мцщафизянин ишлямя
эярэинлийи Ум.и=(0,550,7)Уном гябул олунур ки, нормал юзюзцнц
ишябурахмада мцщяррик ачылмасын. Эюзлямя вахты мцщафизянин
тяйинатындан асылыдыр: мясул мцщярриклярин юзюзцнц
ишябурахмасыны йцнэцлляшдирян мцщафизя цчцн т=0,5 санийя,
шябякядя эярэинлик азаларкян истещсалын технолоэийасы вя
тящлцкясизлик шяртляриня эюря мцщярриклярин бир щиссясини ачан
мцщафизяляр цчцн т=610 санийя гябул олунур.

6.3. 1 кВ-а гядяр эярэинликли асинхрон


електрик
мцщяррикляринин мцщафизяси

1 кВ-а гядяр эярэинликли електрик мцщяррикляринин фазаларарасы


гысагапанмадан мцщафизяси сон вахтлара гядяр бир гайда
олараг горуйужуларла щяйата кечирилирди. Бу заман мцщяррикин
минимал эярэинлик вя ифрат йцклянмядян мцщафизяляри
температур релели магнит ишябурахыжылары иля йериня йетирилирди. Беля
мцщафизянин типик схеми шякил 6.5-дя эюстярилмишдир.
- 83 -

Шякил 6.5.Мцщяррикин минимал эярэинлик вя ифрат йцклянмядян


магнит ишябурахыжылары иля мцщафизя схеми

Мцщяррикин гошулмасы (рубилник гошулу оларкян) СБЖ


дцймяси иля щяйата кечирилир. Бу заман магнит ишябурахыжысынын
КМ долаьы эярэинлик алтында олур, магнит ишябурахыжысы ишляйир вя
ясас контактлары иля мцщяррикин дюврясини гапайыр, онун
кюмякчи контактларыны шунтлайыр. Лазым эялярся, мцщяррикин
ачылмасы СБТ дцймяси иля щяйата кечирилир.
Гидаландырыжы шябякядя эярэинлик итяркян вя йа хейли азалдыгда
магнит ишябурахыжысынын електромагнит нцвяси дцшцр вя мцщяррик
ачылыр. Шябякядя эярэинлик бярпа олунаркян мцщяррик йенидян о
щалда гошулур ки, СБЖ дцймяси гошулу олсун вя йа онун дювряси
дистансион гапансын (шякилдяки гырыг-гырыг хятт).
Ифрат йцклянмя йаранаркян електромагнит КК1 вя КК2
релеляри ишляйир (релеляр адятян А вя Ж фазасына гошулур), магнит
ишябурахыжысынын електромагнит долаг дювряси гырылыр вя мцщяррик
ачылыр.
Горуйужуларла мцщафизя олунан мцщярриклярдя тез-тез
фазанын гырылмасы баш верир (горуйужунун биринин йанмасы
нятижясиндя). Бу заман мцщяррикин сцрцшмяси артыр, статор
жяряйаны (1,5-2) Ым,ном-а гядяр йцксялир вя нятижядя мцщяррик
гызыр, онун изолйасийасы даьылыр вя йа йаныр, йяни мцщяррик
зядялянир.
Ифрат йцклянмядян мцщафизянин щяссаслыьы кифайят гядяр
олмадыьына эюря фазанын гырылмасындан хцсуси мцщафизяляр
тятбиг олунур. Мцхтялиф принсиплярля гурулан беля
мцщафизялярдян бири шякил 6.6-дя эюстярилмишдир.
- 84 -

Шякил 6.6.Мцщярриклярин фазанын гырылмасындан мцщафизяси

Фазанын гырылмасы заманы Ж1, Ж2, Ж3 тутумларынын ямяля


эятирдийи сцни нейтралда эярэинлик йараныр, дцзляндирилир вя релейя
верилир. Мцщафизя ишляйяряк КМ-и ачыр.
Гейд едяк ки, сон заманлар мцщяррикляри автоматик
ачарларла ишя гошмаьа башламышлар. Бу заман фазанынын
гырылмасы практики олараг арадан эютцрцлцр. Автоматик
ачарларда фазаларарасы гысагапанмалардан дахили мцщафизя
гурьусу олур.

6.4.Синхрон електрик мцщяррикляринин мцщафизя


хцсусиййятляри

Синхрон електрик мцщяррикляриндя фазаларарасы


гысагапанмадан, бир фазанын йерля гапанмасындан, ифрат
йцклянмядян, асинхрон реъимдян вя эярэинлийин азалмасындан
мцщафизяляр гурашдырылыр. Бу мцщафизяляр хейли дяряжядя асинхрон
мцщярриклярин мцщафизясиня охшардыр. Онлардан фяргли олараг
бурада максимал жяряйан кясмяси (диференсиал мцщафизя) тякжя
ачары дейил, щям дя САС-ы ачыр. Ифрат йцклянмядян мцщафизя
сигнала ишляйир (Ым.и=1,25Ым.ном).
Эярэинлийин азалмасындан мцщафизя:
- 85 -

а)мясул механизмлярин мцщяррикляринин юз-юзцнц


ишябурахмасыны йцнэцлляшдирмяк цчцн гейри-мясул електрик
мцщяррикляриндя гурашдырылыр.
б)юз-юзцнцн ишябурахмасы мцмкцн олмайан елеткрик
мцщяррикляриндя гурашдырылыр. Бу щалда мцщяррикин дайаныглы иши
цчцн Ум.и=0,5Уном вя т=0,5 санийя гябул олунур.
ж)технолоъи истещсал вя йа техники тящлцкясизлик шяртляриня эюря
юз-юзцнцн ишябурахмасы ижазя верилмяйян електрик
мцщяррикляриндя гурашдырылыр. Бу заман Ум.и=0,5Уном вя ттиш.ч.
гябул олунур, бурада тиш.ч.-мцщяррикин ишдян чыхма вахтыдыр.
Синхрон мцщяррикляр цчцн онларын синхронизмдян чыхмасы иля
баьлы асинхрон реъимдян мцщафизядир (шякил 6.8). Асинхрон реъим
йаранаркян статор жяряйанынын дюйцнмяси, ротор долаьында
дяйишян жяряйан вя мцщяррикин вибрасийасы йараныр. Мцщяррик юз
номинал йцкцнцн 50%-индян чох йцк шяраитиндя ишлядикдя
асинхрон реъим мцщяррикин гызма шяртиня эюря бурахылмаз щесаб
олунур. Асинхрон реъимдян мцщафизя статор жяряйанынын
дюйцнмясини гейдя алыр. Беля мцщафизя индуксион вя йа
електромагнит релеляринин кюмяйи иля йериня йетириля биляр.

Шякил 6.7. Статор жяряйанынын дюйцлмяси

Шякил 6.7-дя статор жяряйанынын дюйцнмяси эюстярилмишдир.


Шякил 6.8,а вя б-дя асылы характеристикалы вя щярякят едян
системинин гайытмасы эежикдирилян индуксион релели схем, ж вя чдя
ися ани жяряйан релеси вя гайытмасы эежикдирилян аралыг релеси олан
схем тясвир олунмушдур. Мцщафизя щям ифрат йцклянмя, щям дя
асинхрон реъим йарандыгда ишляйир. Ишлямя релелярин гайытма
мцддяти т-дян чох олдугда баш верир. Мцщафизянин ишлямя
- 86 -

мцддяти мцщяррикин ишябурахма мцддятиндян бюйцк эютцрцлцр.


Ишлямя жяряйаны ися Ым.и=(1,31,4) Ым.ном гябул едилир.

Шякил 6.8.Синхрон мцщярриклярин асинхрон реъимдян мцщафизяси

т-нин кичик олмасы цчцн дюйцнмя жяряйанын максимал гиймяти


мцщафизянин ишлямя жяряйанындан 2-3 дяфя чох олмалыдыр.
Мцщафизянин ишлядийи сцрцшмя %-ля беля тяйин едилир:

2,
s
tq
бурада тг- релелярин гайытма
мцддятидир.
Асинхрон реъимдян мцщафизя принсипи кими, ротор дюврясиндя
дяйишян жяряйанын йаранмасыны гейдя алмаг да гябул олуна
биляр.
- 86 -

7.ЙЫЬМА ШИНЛЯРИН МЦЩАФЫЗЯСЫ

7.1.Шинлярин мцщафизясинин нювляри вя онлара олан тялябляр

Истисмар тяжрцбяси эюстярир ки, електрик стансийа вя


йарымстансийаларынын пайлайыжы гурьуларынын елементляриня
ялверишли нязарят вя гуллуг олунмасына бахмайараг, онларын
шинляриндя дя зядялянмяляр йарана билир. Шинлярдя гысагаранма
йаранмасына сябяб олан амилляря ашаьыдакылары мисал эюстярмяк
олар: шин изолйаторларынын вя ачарларын эиришляринин дешилмяси;
эярэинлик трансформаторларынын, шинля ачарлар арасында
гурашдырылан жяряйан трансформаторларынын зядялянмяси;
оператив ямялиййатлар заманы айырыжыларын вя щава ачарларынын
изолйаторларынын сынмасы; пайлайыжы гурьуларда ишчи щейятин сящв
ачыб-баьлама ямялиййатларынын апармасы.
Електрик стансийа вя йарымстансийаларынын шинляриндя йаранан
гысагапанмалары ачмаг цчцн, онлары гидаландыран эенератор,
трансформатор вя хятлярдя мцвафиг мцщафизяляр гурашдырылыр.
Эенератор вя трансформаторларда беля мцщафизя кими харижи
гысагапанмалардан мцщафизяни, хятлярдя ися максимал вя
дистансион мцщафизяляри мисал эюстярмяк олар. Анжаг бу
мцщафизяляр шинлярдя гысагапанма оларкян мцяййян эежикмя иля
ишляйир ки, бу да бязян хейли бюйцк гиймят ала билир.
Бундан башга эярэинлийи 110-500 кВ олан шябякялярдя
дайаныглыг шяртиня эюря шинлярдяки гысагапанмалары ани ачмаг
лазым эялир. Беля щалларда шинлярдяки зядялянмяляри эюзлямя
мцддяти олмадан ачмаьа имкан верян хцсуси мцщафизялярин
тятбигиня ещтийаж йараныр.
Тясир мцддятинин кифайят олмамасы иля бярабяр хятт,
эенератор вя трансформаторларын мцщафизяси бязи щалларда зядяли
шин системинин селектив ачылмасыны да тямин едя билмир.
- 87 -

Щяр бирляшмядя ики ачары олан йарымстансийа буна яйани


мисал ола биляр (шякил 7.1). Мясялян, биринжи шин системиндя
гысагапанма оларкян 1 вя 2 мцщафизяляри Г1 вя Г2 ачарларыны
ачараг, щяр ики шин системиня гидаланма верилмясини кясир.
Яслиндя ися Г3 вя Г4 ачарларыны ачмагла бцтцн йарымстансийаны
ишдя сахламаг оларды. Зядялянмялярин бу жцр ляьви шинлярин хцсуси
мцщафизясинин кюмяйи иля тя
мин едиля билир.

Шякил 7.1. Щяр бирляшмядя ики


ачары олан йарымстансийанын схеми
(1-жи шин системиндя гысагапанмалары ачан ачарлар
штрихлянмишдир)

Беляликля айры-айры бирляшмялярин мцщафизяси лазыми тясир


мцддятиня вя селективлийя малик олмадыгда шинлярин мцщафизяляри
тятбиг олунур.
Шинлярдяки гысагапанманы арадан эютцрмяк цчцн онларын
мцщафизяси шини гидаландыран бцтцн бирляшмяляри ачмалыдыр.
Бунунла ялагядар олараг шинлярин хцсуси мцщафизяляряи бюйцк
жавабдещлийя малик олмалыдыр. Беля ки, онларын сящв ишлямяси
бцтцн стансийа вя йа йарымстансийанын, йа да онун бир
сексийасынын ачылмасына эятирир. Она эюря онларын иши чох етибарлы
олмалыдыр.
Щазырда шинлярин тез тясир едян вя селектив диференсиал
мцщафизяляри тятбиг олунур. Шинлярдян чыхан хятляр реактора
- 88 -

малик олдугда, онлары гидаландыран трансформаторларда вя


сексийа ачарларында шинлярин хцсуси мцщафизяси кими жяряйан
кясмяляри вя дистансион мцщафизяляр тятбиг олунур.

7.2.Шинлярин диференсиал мцщафизяси

Шинлярин диференсиал мцщафизяси (шякил 7.2) эенератор,


трансформатор вя хятлярин диференсиал мцщафизясиня охшар олуб
шиня дахил олан бирляшмялярдяки жяряйанларын жями иля шиндян чыхан
бирляшмялярдяки жяряйанларын жяминин мцгайисясиня ясасланыр.
Мцщафизяни гидаландырмаг цчцн бцтцн бирляшмялярдя ейни нт
трансформасийа ямсалына малик жяряйан трансформаторлары
гурашдырылыр (бирляшмянин эцжцндян асылы олмайараг).
Диференсиал 1 релеси бцтцн бирляшмялярин жяряйан
трансформаторларына еля гошулур ки, харижи гысагапанмада
реледян ахан жяряйан сыфра, дахили (шиндяки) гысагапанмада ися
бцтцн бирляшмялярин жяряйанларынын жяминя бярабяр олсун.

Шякил 7.2. Харижи гысагапанмада шинлярин диференсиал


мцщафизяси дювряляриндя икинжи тяряф жяряйанларынын пайланмасы
Доьурдан да харижи гясагапанмада (шякил 7.2):

I1 I 1 I 2 I3 ;
- 89 -

I1 I2 I3 I4
I2 0 . nt
Дахили гысагапанда ися (шякил 7.3).

I 2. I1 I2 I3 I4 Ik
n nt t

бурада I1,I2,I3,I4 -айры-айры бирляшмялярин жяряйанлары; I k -там


гысагапанма жяряйаныдыр.

Шякил 7.3. Дахили гысагапанмада шинлярин диференсиал мцщафизяси


дювряляриндя икинжи тяряф жяряйанларынын пайланмасы

Нормал реъимдя реледян шиня дахил олан вя шиндян чыхан


жяряйанларын фярги ахыр. Бу жяряйанлар бир-бирини компенсасийа
едир вя мцщафизя ишлямир. Жяряйан трансформаторлары мцяййян
хятайа малик олдугларындан реледя гейри-баланс жяряйаны
йараныр. Йцк жяряйанлары гысагапанма жяряйанларындан хейли
кичик олдуьуна эюря нормал реъимдяки гейри-баланс жяряйаны
харижи гысагапанмадакы гейри-баланс жяряйанындан хейли кичик
олур. Дахили гысагапанмада реледян ахан жяряйан там
гысагапанма жяряйанына бярабяр олур вя мцщафизя ишляйир.
Мцщафизянин ишлямя жяряйаны ашаьыдакы ики шярт ясасында сечилир.
- 90 -

Im.i Iqb.max ; Im.iIk .


бурада Ыми –мцщафизянин ишлямя жяряйаны; Ыгб.мах – гейри-баланс
жяряйанларынын максимал гиймятидир.

7.3. Шинлярин дистансион мцщафизяси

Дистансион мцщафизя реактору олан хятляри гидаландыран 6 вя


10 кВ-луг шинляр цчцн тятбиг олунур.
Мцщафизя шиня гошулан трансформаторларда (Т) гурашдырылыр
(шякил 7.4), жяряйан ТА вя жярэинлик ТВ трансформаторларындан
гидаландырылыр. Мцщафизя 1 жяряйан релеси иля йериня йетирилян
ишябурахма органындан вя 2 мцгавимят релеси иля йериня
йетирилян дистансийа органынындан ибарятдир.

Шякил 7.4. Шинлярин дистансион мцщафизясинин схеми

Дистансийа органынын ишлямя мцгавимяти хятт реакторларынын


вя трансформаторларн Зр вя Зт мцгавимятиндян аз эютцрцлцр:
Zm.iZr ; Zm.iZt
Реактордан сонракы вя трасформаторлардан яввялки щиссядя
(К1 вя К2) нюгтяляриндя гысагапанма баш вердикдя мцщафизя
- 91 -

ишлямир. Чцнки бу заман дистансийа органынын чыхасларындакы


мцгавимят онун ишлямя мцгавимятиндян чох олур.
Шинлярдя металлик гысагапанма олдугда, онларын эярэинлийи
сыфра гядяр аздыр. Дистансийа органынын сыхажларындакы
мцгавимят дя сыфра дцшцр. Мцщафизя ишляйян трансформатору вя
эенератору дюврядян ачыр.
Эенераторун чыхышларында гысагапанма олдугда мцщафизя
йеня дя ишляйя билир. Бу заман селективлийи тямин етмяк цчцн
шинин мцщафизясинин тя сир мцддяти, эенераторун диференсиал
мцщафизясинин тя сир мцддятиндян бир пилля чох эютцрцлцр.
Практики олараг бу мцддят т=0,5-0,6 сан гябул олунур.
Реактора гядяр олан щиссядя вя йа хятт реакторларынын юзцндя
гысагапанма баш вердикдя шинин мцщафизяси хяттин максимал
жяряйан мцщафизясиндян тез ишляйир. Хятт ачарлары реактора гядяр
олан щиссядяки гысагапанмалара щесабланмадыьы цчцн беля
гейри-селективлийя ижазя верилир.
Трансформаторларын максимал жяряйан мцщафизяси шинлярдяки
гысагапанманы эежикмя иля ачарса, о заман эенератор
эярэинликли шинлярдя диференсиал мцщафизя тятбиг олунур.
- 92 -

8. РЕЛЕ МЦЩАФИЗЯСИ СХЕМЛЯРИНДЯ


ЙАРЫМКЕЧИРИЖИ ЕЛЕМЕНТЛЯР

Бир чох щалларда реле мцщафизясиндя йарымкечирижи жищазы олан


релеляр тятбиг олунур. Бу жцр гурьулар електрон мцщафизяси
адланыр вя онлар реле мцщафизясинин кейфиййят эюстярижилярини
йцксялдир: юлчц трансформаторларынын ишлятдийи эцжц азалдыр;
релеляри контактсыз вя щярякят едян щиссяляри олмайан шякилдя
йериня йетирмяк олур; онларын тясир мцддяти йцксялир; реле
елементляри йахшылашдырылмыш характеристкалы алыныр.
Йарымкечирижи жищазлар ясасында щям ясас реле гурьулары, щям
дя мцщафизянин мянтиги щиссясинин елементляри гурула билир.
Йарымкечирижи елементли реле гурьуларынын цч органы олур: эириш
(жямляйижи) органы; мцгайися органы; чыхыш органы.
Эириш органы мцщафизянин эириш мцгавимятини жяряйан вя
эярэинлик дювряляри иля ялагяляндирир. Бир гайда олараг
йарымкечирижи елементли реле гурьуларынын эириш органы мцщафизя
олунан обйектин жяряйан вя эярэинлик дювряляриня гошулан
долаьы олан трансреакторлар ясасында гурулур.
Трансреактор магнит нцвясиндя щава аралыьы олан
трансформатордан ибарятдир.
Трансреакторун биринжи тяряф долаьы дяйишян жяряйан дюврясиня
– юлчц трансформаторларынын икинжи тяряф дюврясиня гошулур.
Трансформаторун икинжи тяряф долаьы бюйцк йцк мцгавимятиня
гапаныр. Щава аралыьы еля сечилир ки, юлчцлян жяряйанын тяляб олунан
щяддиндя трансреакторун магнит нцвяси доймасын. Бу заман
икинжи тяряф долаьынын електрик щярякят гцввяси Е2 жяряйана
мцтянасиб олур E2Ir . Беляликля трансреактор жяряйаны эярэинлийя
чевирир.
Мцгайися органы дахил олан ики кямиййяти - жяряйан вя
эярэинлийи мцгайися едир. Бу заман реле органы ики принсип
ясасында йериня йетириля биляр:
-реле органына верилян ики електрик кямиййятинин мцтляг
гиймятляринин (U I вя UII ) мцгайисяси;
-ики електрик кямиййятинин (U I вя UII ) фазаларынын ани
гиймятляринин мцгайисяси.
- 93 -

Мцгайися олунан U I вя UII кямиййятляри щяр ики щалда


релейя верилян Ir жяряйанынын вя U r эярэинлийинин функсийалары
олур:

U1 k1U r k2I r U II
k3U r k4 I r
бурада к1, к2, к3, к4 Ур вя Ыр-дян асылы олмайан ямсаллар олуб,
онларын гиймятини дяйишмякля мцхтялиф характеристкалы жцрбяжцр
релеляр алмаг олур.
U1 вя U 2 кямиййятляринин мцгайисяси цч принсипдян асылы
олараг няйата кечилир:
-эярэинликлярин таразылыьы (балансы); -
жяряйанларын балансы (дюврц); -магнит
селляринин балансы.
Эюстярилян схемляр шякил 8.1-дя эюстярилмишдир.
Эярэинликляр балансынын мцгайисяси схеминдя ВД1 вя ВД2
дцзляндирижиляринин ейни адлы гцтбляри бир-бири иля бирляшдирилир. Бу
ялагянин арасына (м, н чыхышлары) ижра органы полйар
магнителектрик релеси гошулур. Ижра органы U1 U II олдугда
ишляйир, U1 U II олдугда ися ишлямир. Р1 вя Р2 резисторлары ВД1
вя ВД2 дцзляндирижиляри цчцн балластик йцк йарадараг онлары
шунтлайыр.
Жяряйанлар балансынын мцгайисяси схеминдя ВД1 вя ВД2
дцзляндирижиляринин мцхтялиф адлы чыхышлары бир-бири иля бирляшдирилир.
Реледян Ir I1 I 2 жяряйаны ахыр. Л индуктивлийинин
дцзляндирижинин мцгавимяти иля шунтланмамасы цчцн Р1 вя Р2
балластик мцгавимятляриндян истифадя олунур.
Магнит селляринин балансы схеминдя ижраедижи чыхыш органы ики
К1 вя К2 долаглары иля йериня йетирилир. Онларын щяр бири юз
дцзляндирижисиня еля гошулур ки, онлардакы жяряйан бир-бириня якс
истигамятдя йюнялсин. Бу заман Iр1 вя Iр2 жяряйанлары Ф1 вя Ф2
селляри йарадыр. Бу селляр магнит нцвясиндя юз араларында
- 94 -

мцгайися олунур. Реленин ишлямяси магнит селинин ишарясиндян


асылы олур.
Йарымкечирижи елементли мцщафизялярин ижра органы
ашаьыдакылар ола биляр:
-йцксяк щяссаслыьа малик електромеханики релеляр – магнит-
електрик вя полйар;
-йарымкечирижи дцзляндирижи васитяси иля гошулан
електромеханики релеляр;
-йарымкечирижи контактсыз релеляр.
- 95 -

Шякил 8.1. Мцгайися схемляри а-


эярэинликлярин таразылыьы; б-жяряйанларын балансы;
ж-магнит селляринин балансы.

Ики кямиййятин мцтляг гиймятляринин мцгайисяси ясасында


гцж релеляри йарадыла биляр (шякил 8.2). Бу схем ясасында U1 вя U
2кямиййятляри мцгайися едилир U1 U 2 олдугда гцж релеси ишляйир,
якс щалда ися ишлямир.
Йарымкечирижи релеляр ики сигналын фазасынын мцгайисяси
ясасында да гурула билир. Беля релеляр ашаьыдакы принсипляр
ясасында гурулур; -импулс принсипи;
-заманын даваметмя мцддятинин верилянля цст-цстя дцшмяси;
-даиряви фаза мцгайисяси схемляри.

Шякил 8.2. Гцж релеси а – реленин схеми; б


- шябякянин схеми

Компцтерляр мцщафизя гурьусу кими

Електрик системляринин реле мцщафизясиндя компцтерлярдян дя


истифадя олуна биляр. Бу мягсядля жяряйан вя эярэинлик
- 96 -

трансформаторарынын икинжи тяряф дювряляри хцсуси гурьулар


васитяси иля компцтерлярля ялагяляндирилир. Айры-айры
елементлярдян ахан жяряйанларын гиймяти, фазасы вя истигамяти,
щямчинин онлардакы эярэинликлярин гиймяти вя фазасы компцтеря
верилир. Хцсуси програмларын кюмяйи иля бу кямиййятлярин
нормал вя гяза реъимлярдяки гиймятляри мцгайися олунур, зядяли
елемент ашкара чыхарылыр вя компцтер васитяси иля онун ачарынын
ачылмасына команда верилир.
Компцтер програмларында максимал жяряйан мцщафизяси,
жяряйан кясмяси, истигамятлянмиш жяряйан мцщафизяси, диференсиал
мцщафизя, дистансион мцщафизя принсипляри юз яксини тапа биляр.
- 96 -
9.АВТОМАТЛАШДЫРМА

Автоматлашдырма мясяляляри.
Електрик стансийа вя енерэетика системляри елементляринин иш
реъимляриня эюря гаршылыглы ялагяси олан чохлу сайда мцряккяб
комплекслярдян ибарятдир. Електрик стансийа вя енерэетика
системляринин иш етибарлыьынын йцксялмяси, електрик енеръисинин
кейфиййятинин йцксялмяси, електрик стансийаларынын техники-
игтисади эюстярижиляринин йахшылашдырылмасы, енерэетик систем
ишчиляринин ямяк мящсулдарлыьынын йцксялмяси индики дюврдя
автоматика гурьуларынын вя автоматик идаря системляринин
тятбиги олмадан мцмкцн дейилдир. Автоматика гурьулары
електрик стансийа вя енерэетика системинин верилмиш технолоъи
реъимини йаратмагда ишчи щейятя кюмяк едир; енерэетика
системинин дайанаглы ишини вя ишлядижилярин електрик тяжщизатынын
етибарлыьыны йцксялдир; гязаларын ляьв олунма просесини
сцрятляндирир. Йухарыда бахдыьымыз реле мцщафизяси васитяляри юз
мащиййятиня эюря мцщафизя автоматикасынын васитяляридир.
Автоматика гурьуларыны ики йеря бюлмяк олар: стансийа
автоматикасы гурьулары, систем автоматикасы гурьулары.
Стансийаларда тятбиг олунан ясас автоматика гурьулары
ашаьыдакылардыр:
а)йанажаг щазырланмасы вя йанажаг верилмя автоматикасы;
б)кимйяви тямиз суйун щазырланма автоматикасы;
ж)газан вя турбинин верилмиш реъимя дахил олунма
автоматикасы;
ч)агрегатларын автоматик ишя бурахылмасы вя дайанмасы;
д)эенераторларын автоматик синхронлашдырылмасы;
е)синхрон машынларда тясирлянмянин автоматик тянзими;
я)синхрон машынларда сащянин автоматик сюндцрцлмяси;
ф)актив вя реактив йцклярин електрик стансийа эенераторлары
арасында автоматик пайланмасы;
э)ещтийатын автоматик гошулмасы.
Систем автоматикасына ися ашаьыдакылар аиддир:
а)електрик стансийалары арасында йцклярин автоматик
пайланмасы;
б)енерэетика системиндя тезлийин автоматик тянзими;
- 97 -
ж)енерэетика системинин дцйцн нюгтяляриндя эярэинлийин
автоматик тянзими;
ч)автоматик тякрар гошма;
д)тезлийя эюря автоматик йцксцзляшдирмя;
е)йарымстансийаларда ещтийатын автоматик гошулмасы;
Ашаьыда автоматика гурьуларынын бязиляриня бахаг.
9.1.Тясирлянмянин автоматик тянзимлянмяси

Мялумдур ки, енеръи системинин шябякяляриндя эярэинликлярин


сявиййяси ясасян стансийалардакы синхрон эенераторларын
эярэинлийинин гиймятиндян асылыдыр. Гысагапанма баш вердикдя
эенераторларынн жяряйаны артдыьындан статор долаьындакы
эярэинлик дцшэцсц артыр вя бу сябябдян машынын сыхаэларындакы
эярэинлик азалыр. Онда електрик шябякясинин айры-айры
дцйцнляриндяки эярэинликляр ашаьы дцшцр вя нящайят, ишлядисилярин
шинляриндяки эярэинлийин гиймяти азалмыш олур ки, бу да онларын иш
реъиминя пис тясир эюстярир. Беля ки, сянайе мцяссисяляриндя
эярэинлик бир санийя мцддятиндя 30-40 фаиз азаларса мцщяррикляр
дайана биляр вя истещсалата бюйцк зяряр дяйяр. Беляликля, гяза
заманы шябякядяки эярэинликлярин сявиййясини сахламаг цчцн илк
нювбядя синхрон эенераторларын эярэинлийини тез бир заманда
бярпа етмяк лазым эялир. Бу мягсядля эенераторларда
тясирлянмянин автоматик тянзимлянмясиндян истифадя олунур.
Синхрон машында тясирлянмя жяряйан мянбяйи (тя сирляндирижи)
автоматик тянзимлянмя гурьусу иля бирликдя машынын тя сирлянмя
системини тяшкил едир. Електрик стансийасынын типиндян, эцжцндян
вя системдяки мювгейиндян асылы олараг эенераторларын
тясирлянмя системи мцхтялиф олур. Тясирляндирижинин эцжц
эенераторун номинал эцжцнцн 1 фаизя гядярини тяшкил едир.
Мисал олараг електромашын тя сирляндирижиси олан орта эцжлц
(100150 МВт) синхрон эенераторун тя сирлянмя системиня бахаг
(шякил 9.1). Бурада тясирляндирижи (Т) олараг коллекторлу сабит
жяряйан эенераторундан истифадя олунур. ТАТ гурьусу
електрон-ион апаратурундан ибарятдир; онун эириши юлчц эярэинлик
трансформатору васитясиля синхрон эенераторун У сыхажларына,
чыхышы ися тясирляндирижиинин тясирлянмя долаьына (ТД)
бирляшдирилмишдир. Тянзимлямя просеси беля эедир: синхрон
эенераторун эярэинлийи щяр щансы сябябдян азаларса ТАТ-ын
- 98 -
эиришиндяки эярэинлик дя азалыр, онда тянзимлямя гурьусу тясир
едир вя онун чыхышында iTAT жяряйаны йараныр. Бу жяряйан ТД
долаьындан ахыр вя онун цмуми жяряйаныны артырыр, iT iTO iTAT .
Бурада iTO -тясирляндирижинин ТД долаьындан ахыытдыьы жяряйандыр:
f

rT rR
u , iTO

rT, rR -уйьун олараг ТД долаьынын вя бу дюврядяки тянзимлямя


реостатынын омик мцгавимятляридир. ТД долаьынын жяряйаны
артдыьындан онун ФT магнит сели дя артыр; онда тясирляндирижинин
сыхажларындакы u f эярэинлийи, щабеля if жжяряйаны, Eq е.щ.г.-си артыр.

Шякил 9.1.Електромашын тя сирлянмя системинин принсипиал схеми.

Нятижядя эенераторун эярэинлийи нормал гиймятя доьру бярпа


олунмаьа башлайыр. Тянзимлямя просесинин ардыжыллыьыны
схематик олараг беля эюстярмяк олар:
iTAT iT ФT uf Eq U
- 99 -
Гейд едяк ки, аьыр гязалар заманы эенераторун эярэинлийи
кяскин азалыр вя ону тез бярпа етмяк цчцн if тясирлянмя
жяряйаныны хейли бюйцк гиймятя гядяр сцрятля артырмаг лазым
эялир. Лакин, эюстярилян ясас ТАТ гурьусу конструктив
имканларына эюря бу вязифяни лазымынжа йериня билмир. Бу
мягсядля, синхрон эенераторлары ялавя олараг эцжлындирижи
тянзимлямя гурьусу иля тяжщиз едирляр. Бахдыьымыз схемдя
эцжляндирмя гурьуссу юлчц эярэинлик трансформаторуна гошулан
ТВ эярэинлик релесиндян вя КЛ аралыг жяряйяан релесиндян
ибарятдир. Буна тясирлянмянин реле эцжляндирмя гурьусу дейилир.
Эенераторун эярэинлийи мцяййян щяддян (адятян номинал
эярэинлийин 85-90 фаиздян) ашаьы дцшдцкдя КВ релесинин
контактлары гапаныр, КЛ релеси ишя дцшцр вя тянзимлямя
реостатыны гыса гапайараг дюврядян чыхыр (rR0). Онда мцвафиг
олараг iT жяряйаны кяскин артыр. Нятижядя iT , u f , if , Eq
кямиййятляри сярщяд гиймятляринядяк (iT сярщ. , u f сярщ. , if сярщ. , Eq
сярщ.) артмыш олур.

9.2.Эенераторларын автоматик синхронлашдырылмасы

Эенераторлар дягиг вя йа юз-юзцня синхронлашдырма


цсулунун кюмяйи иля шябякя иля паралел ишя гошулур. 1-жи щалда
ашаьыдакы шярт юдянмялидир

Ug Uş ; g ş

ачарын контактляры гошулан щалда


gt şt 0
Эенератору дягиг синхронлашдырма цсцлу иля гошаркян ишчи
персонал эенераторун эярэинлик вя тезлийини, шябякянин эярэинлик
вя тезлийиня узлашдырыр, сонра синхроносконун кюмяйи иля уйьун
фаза эярэинликляринин синхронлуг шярти мцяййян едилир вя
эенератор гошулур. Беля гошулмада жяряйан сычрайышлары
йаранмыр. Эенератору дягиг синхронлашдырма цсулу иля шябякяйя
гошаркян уйьун фаза эярэинликляри арасындакы бужаг 150-дян,
- 100 -
эярэинликлярин мцтляг гиймятляри 20%-дян, тезликляр арасындакы
фярг ися 0,1%-дян (0,05
Щс) чох олмамалыдыр.
Автоматик дягиг синхронлашдырма заманы ися автоматика
гурьулары эенераторун эярэинлик вя тезлийини шябякядяки
эярэинлик вя тезлийя чатдырыр, сонра фазаларын синхронлуьу
тутулараг эенератор шябякяйя гошулур.
Эенераторларын юз-юзцня синхронлашдырма цсулу заманы ися
тясирлянмя олмадан эенераторун шябякяйя гошулмасы, сонра ися
тясирлянмя верилмяси щяйата кечирилир. Бу мягсядля автоматика
гурьусу турбини ишлядяряк агрегатын фырланма тезлийини синхрон
сцрятя чатдырыр (эенератор вя шябякянин тезликляри арасындакы фярг
1Щс (2% )-дян чох олмамалыдыр), сонра тясирлянмясиз эенератор
шябякяйя гошулур вя она тясирлянмя верилир. Гошулманын илк
анында йаранан асинхрон момент эенераторун фырланма
тезлийини синхрона йахынлашдырыр, тясирлянмя вериляркян йаранан
синхрон момент ися эенератору синхронизмя эятирир.
Гошулманын илк анында статор жяряйаны сычрайышла дяйишир,
агрегатын валындакы момент ися кяскин дяйишир. Ашаьыдакы шярт
юдянилдикдя юз-юзцня синхронлашдырма цсулу бурахылабилян
щесаб олунур.
U si
Iqoş 3 xd xş 3Ig.nom.

бурада Уш вя хш –шябякянин эярэинлик вя мцгавимяти; xd -


эенераторун али кечид мцгавимятидир.
Юз-юзцня синхронлашдырма цсулу дягиг синхронлашдырма
цсулуна нисбятян эенераторун гошулмасына аз вахт тяляб едир.
Она эюря дя юз-юзцня синхронлашдырма цсулу системдя гязалары
ляьв едяркян, дягиг синхронлашдырма цсулу ися нормал иш
шяраитиндя тятбиг етмяк тювсиййя олунур.

9.3.Ещтийатын автоматик гошулмасы

Ещтийатын автоматик гошулма (ЕАГ) гурьусу електрик


стансиаларынын хцсуси сярфиййат системляриндя вя ЙС-лярдя (6-10
- 101 -
кВ эярэинликдя) эениш тятбиг олунур. ЕАГ гурьусунун иши гида
мянбяйи тяряфдя эярэинлик щяр щансы бир сябябя эюря итяркян
ещтийатда олан гида мябяйини ишя гошур. Йцкцн эярэинлийинин
итмяси ЙЭ гидаландырыжы шябякядя, ишчи трансформаторда, АЭ
шинляриндя, пайлайыжы шябякянин айры-айры бирляшмяляриндя ГГ
йанаркян, щямчинин ишчи трансформаторун бир ачарынын ачылмасы
заманы баш верир. ЕАГ гурьусу мцщитин деионлашмасы просеси
(ГГ заманы) гуртардыгдан сонра ишлямялидир, йяни тА = тЕАГ >
тд.и.. Бу мцддят електрик мцщяррикляринин юз-юзцнц ишябурахма
вахтындан кичик олмалыдыр.
ЕАГ гурьусунун икитрансформаторлу ЙС цчцн принсипиал
схеминин вариантларындан бири шякил 9.2-дя эюстярилмишдир. Г2
ачарынын гошулу вязиййятиндя КЛ жяряйан алтында олур вя юз
контактларыны гапалы щалда сахлйары. Г1 вя йа Г2 ачарынын
ачылмасы заманы ЕАГ схеми эюзлямя вахты олмадан сексийа
ачарыны гошур: Г2 ачарынын араланан кюмякчи контактлары вя КЛ
релесинин контактлары ЙАЖ3 сексийа ачарынын аралыг
контакторунун долаьындан гидаланма алыр.
Г2 ачары ачыларкян КЛ аралыг релесинин долаг дювряси гырылыр,
анжаг онун контактлары сексийа ачарынын етибарлы гошулмасы цчцн
кифайят эюзлямя вахты иля ачылыр. КЛ релеси ЕАГ-нин 1 дяфя
ишлямясини тямин едир. Беля ки, сексийа ачарынын 2-жи дяфя
дайаныглы ГГ-йя гошмасына имкан вермир.
- 102 -

Шякил 9.2. ЕАГ гурьусунун икитрансформаторлу ЙС цчцн


принсипиал схеми

1-жи систем шин сексийасында эярэинлик итяркян КВ1 вя КВ2


эярэинлик релеляри ишляйир. 2-жи сексийада эярэинлик олдугда онлар
КТ заман релесини ишя салыр. Эярэинлийин олмасына нязарят КВ3
эярэинлик релеси иля нязарят едилир. Заман релесинин контактлары
гапандыгдан сонра Г2 ачары ачылыр, сонра гурьу 1-жи щалда
олдуьу кими ишляйир. Контактлары ардыжыл бирляшдирилян КВ1 вя
КВ2 релеляринин гурашдырылмасы эярэинлик трансформаторунун
дювряляриндяки горуйужулар йанаркян ЕАГ-нин схемини ишя
гошмагдан сахламаг цчцндцр. ЕАГ-нин эюзлямя вахты
ашаьыдакы шяртя эюря сечилир:

tEAQ tMCM t бурада тМЖМ айрылан


хятлярин МЖМ-нин ян бюйцк эюзлямя вахтыдыр. Практики
олараг тЕАГ=1,52 сан олур. КВ1 вя КВ2 релеляринин гойулуш
гиймяти мцщярриклярин юз-юзцнц ишя бурахмасы заманы ЕАГ-ни
ишя гошмамалыдыр. Она эюря реленин ишлямя эярэинлийи адятян
0,25 Уном гябул олунур.
- 103 -
9.4.Автоматик тякраргошма

Енерэетика системинин истисмары эюстярмишдир ки, електрик


шябякяляринин щава вя кабел хятляриндяки ГГ-лярин яксяриййяти
дайаныгсыз олуб кечижи характер дашыйыр. Зядялянмиш дюврядяки
эярэинлик итяркян зядя йериндяки изолйасийанын електрик
мющякмлийи тез бярпа олунур вя дювря бахыш кечирилимядян
йенидян ишя гошула билир. Она эюря дцнйа практикасында илк дяфя
кечмиш ССРИ мяканында автоматик тякраргошма (АТГ)
гурьулары ишлянмиш вя тятбиг олунмушдур (биргат вя икигат АТГ-
ляр). Щава хятляриндя бир дяфя тясир едян АТГ-нин мцвяффяг иши
60-80%-я, кабел хятляриндя ися 50%-я чатыр. Ики дяфя тясир едян
АТГ-нин 2-жи мцвяффяг иши хейли аз олуб 15%-я чатыр. 3-жц дяфя
тясир едян АТГ-нин 3-жц мявяффяг иши ися 1-3%-дян чох олмур.
АТГ гурьусу реле мцщафизяси иля ейни бир комплексдя ишляйир.

Шякил 9.3. АТГ-нин реле мцщафизяси иля бирэя иши

W1 хяттиндя ГГ йаранаркян (шякил 9.3) щямин хяттин реле


мцщафизяси ишляйир вя Г1 ачарыны ачыр, мцяййян тАТГ мцддятиндян
сонра АТГ йенидян хятти гошур. Яэяр ГГ юзц ляьв
олунмушдурса,о заман хяттин гошулмасы мцвяффяг олур вя о,
ишдя галыр. Якс щалда, йяни ГГ дайаныглы олдугда реле
мцщафизяси йенидян хятти ишдян ачыр вя ишчи персоналын
зядялянмяни арадан эютцрдцйц анадяк ачылы галыр.
- 104 -
Ики дяфя тясир едян АТГ хятти ишя гошмаг цчцн ики дяфя жящд
едир.
АТГ гурьусу мцяййян эюзлямя мцддятиня маликдир. О,
мцщитин деионлашмасы tATQ td.i. , щямчинин ачарын тякрар
гошулмайа щазыр олмасы мцддятляри иля тяйин едилир. Адятян
тАТГ=0,5 1 сан олур.
АТГ-нин оламсы шябякядя баш верян ГГ-нин ачылма
мцддятини азалдыр. Мясялян, радиал хяттин яввялиндя няинки W1-
и, щятта W2 вя
W3-ц ящатя едян гейри – селектив жяряйан кясмяси гурашдырыла
биляр. Гейри-селектив кясмя ишлядикдян сонра АТГ ишляйир вя
електрик тяжщизаты бярпа олунур. Яэяр АТГ-нин иши мцвяффяг
олмазса, о заман зядяли щисся МЖМ тяряфиндян ачылыр.
АТГ гурьусу хятт ачарынын гошулу вязиййятиндя хцсуси
чеврижиляр васитясиля ишя гошулур вя 10-20 санийядян сонра
ишлямяйя щазыр вязиййятдя олур. Бу мцддят гурьуда олан
конденсаторун долма мцддяти иля мцяййян олунур.
Ики тяряфдян гидаланан хятлярдя АТГ гурьусу
синхронлашдырма шяртиня дя нязарят едя билир. Истисмарда гейри-
синхрон тясир едян АТГ-ляр дя вардыр.
- 105 -

10.ИФРАТ ЭЯРЭИНЛИКЛЯРДЯН МЦЩАФЫЗЯ

Истисмар просесиндя електрик аваданлыглары атмосфер ифрат


эярэинликляринин тясириня мяруз гала билир. Беля тясирляр ясасян ики
жцр олур.
1)Илдырымын електрик аваданлыгларына бирбаша зярбяси. Бу
заман електрик авданлыглары даьылараг сырадан чыхыр.
2)Илдырым електрик верилиш хяттиня (вя йа онун йахынлыьындакы
щяр щансы бир обйектя) зярбя вурур вя зярбя нюгтясиндян хяттин
щяр ики тяряфиня доьрц гачан дальалар йараныр. Беля дальалар хятля
щярякят едяряк стансийа вя йарымстансийайа чатыр, орадакы
електрик аваданлыглары цчцн тящлцкя йарадыр.
Електрик аваданлыгларынын илдырымын бирбаша тясириндян
мцщафизяси мягсяди иля илдырымютцрянляр тятбиг олунур.
Илдырымютцрянляр металлик конструксийайа малик чубуглардан
ибарят олуб етибарлы шякилдя торпагланырлар. Онлар илдырым
каналыны юзляриня жязб едяряк йеря ютцрцр вя аваданлыгларын
мцщафизясини тямин едир.
Ики ядяд чубуглу илдырымютцрянин 100%-ли илдырым вурма
зонасы шякил 10.1-дя эюстярилмишдир.
Илдырымын бирбаша зярбясиндян мцщафизя олунан фяза
илдырымютцрянин мцщафизя занасы адланыр.
Илдырымютцрян h щцндцрлцйц вя ha актив щцндцрлцкля
характеризя олунур:
h ha hx ,
бурада hx - мцщафизя олунан обйектин щцндцрлцйцдцр.
- 106 -

Шякил 10.1. Ики ядяд чубуглу илдырымютцрянин 100%-ли илдырым


вурма зонасы

Шякил 10.2.Бир ядяд чубуглу илдырымютцрянин мцщафизя зонасы


1-илдырымютцрян; 2-мцщафизя зонасынын сярщядди;
3- щх щцндцрлцйцндя мцщафизя зонасынын кясийи Бир ядяд
илдырымютцрянин мцщафизя зонасы яйрихятли доьурана малик
конусдан (шякил 10.2) ибарят олуб, мцщафизя зонасынын радиусу
ашаьыдакы шяртдян тапылыр:
x h hx r
1,6h p h hx бурада
polduqda 1 h 30 m
5,5
h p 30 m
h
olduqda
- 107 -

Бюйцк сащяйя малик обйектлярин мцщафизяси цчцн бир нечя


(ики, цч вя даща чох) илдырымютцрян тятбиг олунур.
Араларындакы мясафя a олан ики илдырымютцрянин мцщафизя
зонасы шякил 10.3-дя эюстярилдийи кимидир.
Мцщафизя зонасынын харижи щиссяси бир илдырымютцряндя олдуьу
кими гурулур. Дахили щисся ися чухур формасында олуб, йухары
доьураны 1, 2 вя 3 нюгтяляриндян кечян R радиуслу чевря
щиссясиндян ибарятдир. 3 нюгтясинин йердян олан мясафяси (ha/7)-
йя бярабярдир. hx щцндцрлцйцндяки ян кичик bx

7ha a
bx 4rx
14ha a

a b
чубуглу илдырымютцрянлярин мцщафизя зонасы
- 108 -

Цч вя дюрд чубуглу илдырымютцрянлярин мцщафизя зонасынын


гурулмасы икичубуглу илдырымютцрянин мцщафизя зонасынын
гурулмасынын цмуми гайдасы ясасында щяйата кечирилир. Бу
заман илдырымютцрянляр арасында там мцщафизя зонасынын
йарадылмасы цчцн ашаьыдакы шярт йериня
йетирилмялидир.
D 8ha h 30м olduqda

D 8ha p h 30м olduqda

бурада Д – цч илдырымютцрянин гурашдырылдыьы нюгтядян кечян


чеврянин радиусу вя йа дюрд илдырымютцрянин гурашдырылдыьы
нюгтялярдян кечян дюрдбужаглынын бюйцк диоганалыдыр. Ири
йарымстансийаларын мцщафизяси цчцн чохлу сайда
илдырымютцрянляр тятбиг едилдикдя, онлар цч-цч вя йа дюрд-дюрд
эютцрцляряк груплара бюлцнцр, щяр бир груп цчцн мцщафизя
зонасы гурулур вя бу зоналар бирляшдириляряк цмуми мцщафизя
зонасы алыныр.

Шякил 10.4. Цч a вя дюрд b ядяд чубуглу


илдырымютцрянлярин мцщафизя зонасы
- 109 -

Чубуглу илдырымютцрянлярдян башга трослу илдырымютцрянляр дя


вардыр. Бунлар бюйцк узунлуглу обйектлярин, мясялян електрик
верилиш хятляринин мцщафизяси цчцн истифадя олунур. Икигат трослу
илдырымютцрянин мцщафизя зонасы шякил 10.5-дя эюстярилдийи
кимидир.
Мцщафизянин харижи сярщядди ашаьыдакы ифадя иля тяйин едилир:

x h hx r 0,8h p
h hx

Дахили щисся ися 1 нюгтяси вя трослардан кечян чевря гювсцдцр.


1 нюгтясинин йердян олан щцндцрлцйц ha/4-я бярабярдир.
- 110 -

Трослу илдырымютцрянин мцщафизя хассяси мцщафизя бцжаьы иля


гиймятляндирилир. Адятян онун гиймяти 20-300 тяшкил едир.
- 111 -

Шякил 10.5. Икитрослу илдырымютцрянлярин мцщафизя зонасы

Стансийа вя йарымстансийаларда чубуглу илдырымютцрянляр йа


айрылыгда, йа металлик, йа да дямир-бетон конструксийанын
цзяриндя гурашдырылыр. Айрылгда гурашдырылан илдырмютцрянля
башга гурьулар арасында якс бошламанын олмамасы цчцн онлар
арасындакы мясафя ашаьыдакы шярти юдямялидир:
Sh 0,3Rt 0,1h 5m,

бурада Rt - торпагланма мцгавимятдир.


Айрыжа гурашдырылан илдырымютцрянин торпаглайажысы иля
йарымстансийанын торпагланма контуру арасындакы мясафя ися
ашаьыдакы шярти юдямялидир:
St 0,3Rt 3m.

Щава хятти васитясиля стансийа вя йарымстансийайа доьру


щярякят едян атмосфер ифрат эярэинлийи дальаларындан мцщафизя
цчцн бору вя вентил бошалдыжылары тятбиг олунур. Бору
бошалдыжылары щямин дальалары хейли зяифлядир, вентил бошалдыжылары
ися тящлцкясиз гиймятя чатдырараг мцщафизяни щяйата кечирир.
Шякил 10.6-да йарымстансийаларын гачан дальалардан
мцщафизяси схеми эюстярилмишдир. Бцтцн щалларада шинляря ФВ3
вентил бошалдыжысы гошулур. ФВ3-дян трансформаторун эиришляриня
гядяр олан мясафя бурахылабилян гиймятдян чох олмамалыдыр.
Бу гиймятляр дайагларын типиндян, хяттин йарымстансийайа эириш
йолунун узунлуьундан, бошалдыжылар групундан вя
йарымстансийайа гошулан хятлярин сайындан асылы олараг електрик
гурьуларынын гурулуш гайдаларында (ЕГГГ) верилир. Эярэинлийи
35 кВ-а гядяр олан йарымстансийалар цчцн бу мясафя 25-30 м
щяддиндя олур. Вентил бошалдыжылары ян гыса йол иля
йарымстансийанын торпагланма контуруна бирляшдирилир.
- 112 -

Шякил 10.6.Йарымстансийанын гачан дальалардан


мцщафизяси

Бцтцн узунлуьу бойунжа тросла мцщафизя олунан 35 кВ вя


даща чох эярэинликли хятляр эиришлярдя хцсуси мцщафизя тяляб
етмир. Хяттин бцтцн узунулуьу бойунжа мцщафизя тросу
олмадыгда, ону йарымстансийа эиришляриндя торсла мцщафизя
едирляр. Беля эиришлярин узунлуьу 35 кВ-луг хятляр цчцн 1-2 км,
110-220 кВлуг хятляр цчцн 1-3 км гябул олунур. Щяр бир
дайагда торсун торпагланмасы апарылыр. Бу заман
торпагланма мцгавимяти 1020 Ом-дан чох олмамалыдыр.
Йарымстансийайа доьру щярякят едян дальанын амплитудуну
вентил бошалдыжысы цчцн мцяййян олунан тящлцкясиз щяддя гядяр
мящдудлашдырмаг цчцн ФВ1 бору бошалдыжысы гурашдырылыр.
Ялавя олараг ещтийат ФВ2 бору бошалдыжысы да эютцрцлцр. О, Г2
ачарынын изолйасийасыны онун ачылы щалында дцшян дальанын икигат
амплитуд иля якс олунмасындан мцщафизя едир. Хятляр металлик
(дямир-бетон) дайагларла йериня йетирилдикдя ФВ1 вя ФВ2
бошалдыжылары гурашдырылмыр.
Эярэинлийи 3-20 кВ олан пайлайыжы гурьулар вя
йарымстансийаларын мцщафизяси схеми шякил 10.7-дя
эюстярилмишдир. Эиришляриндя аьаж дайаьы олан
йарымстансийаларын эиришиндя 200-300 м мясафядя ФВ1 бору
бошалдыжысы гурашдырылыр. Ачылы вязиййятдя олан Г2 ачарынын
мцщафизяси цчцн эиришдя икинжи ФВ2 бошалдыжысы гойулур.
Йарымстансийа эиришляриндя металлик (дямирбетон) дайаьы олан
хятлярдя бору бошалдыжылары гойулмур, 200300 м-лик эириш
зонасындакы дайаглар торпагланыр.
- 113 -

Шякил 10.7.Йарымстансийанын гачан дальадардан мцщафизяси


(хятдя илдырымдан мцщафизя тросу олмадыгда)

Електрки тяжщизат системляриндя автотрансформаторлардан


истфиадя олундугда онун щяр бир долаг тяряфиндя вентил
бошалдыжылары гойулур (шякил 10.8). Бу заман бошалдыжылар иля
дайаглар арасына ачар вя айрыжыларын гошулмасына ижазя верилмир.

Шякил 10.8.Бошалдыжыларын автотрансформатора гошулмасы


Бирфазалы гысагапанма жяряйанларынын азалдылмасы цчцн бязи
110 кВ-луг (надир щалларда 220 кВ-луг) трансформаторларын
нейтралы мцвяггяти вя йа даими олараг йеря бирляшдирилмир. Беля
трансформаторларын нейтралына да вентил бошалдыжылары (шякил 10.9)
гошулур. Беля бошалдыжыларын номинал эярэинлийи
трансформаторларын изолйасийа синфиндян бир пилля ашаьы
эютцрцлцр.
- 114 -

Шякил 10.9.Бошалдыжыларын эцж трансформаторларынын


нейтралына гошулмасы
- 104 -

ЯДЯБИЙЙАТ

1.Кривенков В.В., Новелла В.Н. Релейная защита и


автоматика систем электроснабжения.- М.: Энергоатомиздат,
1981.
2.Федосеев А.М. Релейная защита электроэнергетических
систем. Релейная зашита сетей.- М.: Энергоатомиздат, 1984.
3.Чернобровов Н.В. Релейная защита. М., «Энергия», 1971.
4.Чернобровов Н.В., Семенов В.А. Релейная защита
энергетических систем.- М.: Энергоатомиздат, 1998.
5.Басс Э.И., Доргунов В.Г. Релейная
защита электроэнергетических систем.- Издателство МЭИ,
2002.
6.Коновалова Л.Л., Рожкова Л.Д. Электроснабжение
промышленных предприятий и установок. - М.:
Энергоатомиздат, 1989.
7.Неклепаев Б.Н. Электрическая часть электростанций и
подстанций. - М.: Энергоатомиздат, 1986.
8.Липкин Б.Ю. Электроснабжение промышленных
предприятий и установок - М.: Высш. шк., 1990.
9.Постников Н.П., Рубашов Г.М. Электроснабжение
промышленных предприятий. - Л.: Стройиздат. Ленингр. отдние,
1989.
10.Пособие к курсовому и дипломному проектированию для
электроэнергетических специальностей вузов / В.М. Блок,
Г.К.Обушев, Л.Б.Поперно и др.; Под ред. В.М.Блок. - М.:
Высш.шк., 1990.
11.Садыгов, Н.И., Оружов Н.И. Сянайе мцяссисяляринин
електрик тяжщизаты. - Бакы, АзТУ-нун няшриййаты, 2004.
12.Правила устройства электроустановок. М.:
Энергоатомиздат, 1985.
- 105 -

13.Сцлейманлы Е.Щ. Електрик системляриндя кечид просесляри. 1


щисся. Дярслик -Бакы: Маариф, 2001.
14.Шабад М.А. Расчеты релейной зашиты и автоматики
распределительных сетей.-Л.: Энергоатомиздат, 1985.
15.Elektrische Anlagentechnik: Kraftwerke, Netze,
Schaltanlagen und Schutzeinrichtungen / von Wilfried Knies
und Klaus Schierak.- Munchen; Wien : Hanser, 1998.

МЦНДЯРИЖАТ
- 106 -

Эириш . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1.Реле 3
мцщафизяси щаггында цмуми анлайышлар . . . . . . . . . 5
1.1.Гысагапанмалар вя гейри-нормал реъимляр . . . . . . . . . . 5
1.2.Реле мцщафизясиня гойулан тялябляр . . . . . . . . . . . . . . 5
1.3.Мцщафизя елементляри, релеляр вя онларын мцхтялиф
нювляри . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7
1.4.Реле вя мцщафизя схемляринин тясвиролунма цсуллары . . . 9
1.5.Релелярин гошулма цсуллары . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10
1.6.Мцщафизянин ачары ишлятмя цсуллары . . . . . . . . . . . . . . . 11
1.7.Оператив жяряйан мянбяляри . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12
2.Юлчц трансформаторларынын бирляшмя схемляри . . . . . . . . . 13
2.1.†ЃрЃyан трансформаторларынын типик бирлЃшмЃ 13
схемляри . 20
2.2.Эярэинлик трансформаторларынын бирляшмя схемляри . . . . 23
3.Електрик верилиш хятляринин вя шябякялярин мцщафизяси . . . . 23
3.1.Максимал жяряйан мцщафизяси . . . . . . . . . . . . . . . . . . 23
3.1.1.Жяряйан мцщафизяляринин тя сир принсипи . . . . . . . . . . .
3.1.2.Максимал жяряйан мцщафизяляринин кюмяйи иля хятлярин23
мцщафизяси . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24
3.1.3.Мцщафизя схемляри . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
24
3.1.4.Асылы олмайан тя сир мцддятли мцщфизя . . . . . . . . . . .
27
3.1.5.Асылы тя сир мцддятли мцщафизя . . . . . . . . . . . . . . . .
29
3.2.Жяряйан кясмяляри . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29
3.2.1.Бир тяряфдян гидаланан хятлярдя жяряйан кясмяси . . . . 32
3.2.2.Ики тяряфдян гидаланан хятлярдя жяряйан кясмяси . . . . 33
3.3.Истигамятлянмиш жяряйан мцщафизяси . . . . . . . . . . . . .
. 3.4.Нейтралы торпагланмыш шябякялярдя йерля
гысагапанмалардан мцщафизя . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 36
.
3.5.Нейтралы изоля олунмуш шябякялярдя йерля 38
гапанмалардан мцщафизя . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
3.6.Диференсиал мцщафизя . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
3.6.1.Узунуна диференсиал мцщафизя . . . . . . . . . . . . . . . . 48
3.6.2.Ениня диференсиал мцщафизя . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
3.7.Дистансион мцщафизя . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3.8.Йцксяк тезликли мцщафизяляр . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
- 107 -

3.8.1.Йцксяк тезликли блоклашмасы олан истигамятлянмиш


мцщафизя . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53
3.8.2.Йцксяктезликли диференсиал-фаза мцщафизяси . . . . . . . . 55
- 108 -

4.Эенераторларын мцщафизяси . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
4.1.Эенераторларда зядялянмяляр вя гейри-нормал 58
реъимляр . 58
4.2.Эенераторларын узунуна диференсиал мцщафизяси . . . . . . 60
4.3.Бир фазанын сарьылары арасындакы гапанмадан
мцщафизя . 4.4.Харижи гысагапанмаларын ифрат 61
жяряйанындан вя ифрат йцклянмялярдян мцщафизя . . . . . . 64
.................
4.5.Йерля гапанмадан мцщафизя . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
5.Трансформаторларын мцщафызясы . . . . . . . . . . . . . . . . . .
67
5.1.Трансформаторларда зядялянмяляр вя гейри-нормал
67
реъимляр . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
70
5.2.Трансформаторларда диференсиал мцщафизя . . . . . . . . . .
70
5.3.Жяряйан кясмяси . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.Харижи гысагапанмаларын ифрат жяряйанларындан 73
мцщафизя 5.5.Ифрат йцклянмялярдян мцщафизя . . . . . . . . . . . 73
...... 74
5.6.Йерля гапанмадан мцщафизя . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74
5.7.Юртцйя гапанмадан мцщафизя (чян мцщафизяси) . . . . . 77
.
5. 8.Газ мцщафизяси . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
... 77
6.Електрик мцщяррикляринин мцщафызясы . . . . . . . . . . . . . . .
6. 1.Електрик мцщяррикляриндя зядялянмяляр вя 78
гейри-нормал реъимляр. Мцщярриклярин ишя бурахылмасы вя
юз-юзцнц ишя бурахмасы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
........
6.2. 1 кВ-дан йцксяк эярэинликли асинхрон електрик
мцщяррикляринин мцщафизяси . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
6.3. 1 кВ-а гядяр эярэинликли асинхрон електрик 86
мцщяррикляринин мцщафизяси . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
6.4.Синхрон електрик мцщяррикляринин мцщафизя 87
хцсусиййятляри . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
7.Йыьма шинлярин мцщафызясы . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92
7.1.Шинлярин мцщафизясинин нювляри вя онлара олан тялябляр . 96
. 92
- 109 -

7.2.Шинлярин диференсиал мцщафизяси . . . . . . . . . . . . . . . . . 99


7. 3.Шинлярин дистансион мцщафизяси . . . . . . . . . . . . . . . . . 100
8. Реле мцщафизяси схемляриндя йарымкечирижи елементляр . . 102
9.Автоматлашдырма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
9. 1.Тя сирлянмянин автоматик тянзимлянмяси . . . . . . . . . .
.
9.2.Эенераторларын автоматик синхронлашдырылмасы . . . . . .
.
9.3.Ещтийатын автоматик гошулмасы . . . . . . . . . . . . . . . . .
9.4.Автоматик тякраргошма . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ядябиййат . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Вам также может понравиться