Академический Документы
Профессиональный Документы
Культура Документы
-1-
Електрофор машынлары щал-щазырда йцксяк эярэинлик алмаг
цчцн истифадя олунур, лакин бунлар эцъ чевириъиляри кими прак-
тики олараг истифадя олуна билмяз.
1860-1870-ъи илляр илк сянайе сабит ъяряйан эенераторлары
йарадылмыш, 1873-ъц илдя ися В.Силинс вя Ф.Алтернекс дяйишян
ъяряйан машыны йаратмышлар.
1876-ъы илдя П.Н.Цаблочков юзцнцн електрик шамлары цчцн
дяйишян эяряйандан истифадя етмишдир. О, ачыг нцвяли трансфор-
матор тяклиф етмишдир.
1884-ъц илдя Гопкинсон гардашлары гапалы нцвяли трансфор-
матор тяклиф етмишляр. 1885-ъи илдя ися М.Дери мцасир трансфор-
маторун конструксийасыны тяклиф етмишдир.
1882-ъи илдя М.Дери 2кВт эцъц 57 км- мясафяйя ютцря бил-
мишдир. Ф.Енэелс бу кяшф щаггында йазмышды kи, бу техникада ин-
гилабдыр.
1888-ъи илдя Михаил Осипович Доливо-Доброволски цчфазлы
ъяряйан системини тяклиф етдт. Доливо-Доброволски асинхрон
мцщяррики йаратды. Щямин илдя онун рящбярлийи алтында 15 кВ
эярэинликли 175 кВт-луг електрик енержисинин 175 км мясафяйя
ютцрцлдц. Щямин вахтда синхрон эенератору да йаранмаьа башлады.
19-ъц ясрин сонларында 20-ъи ясрин яввялляриндя електрик
машынларындан техниканын мцхтялиф сащяляриндя эениш тятбиг
олунду вя електрик машынларына aид мцкяммял китаблар мейдана
чыхды. Е.Арнолд, А.Блондел, В.Видмар, Л.Дрейфус, В.Т.Касйанов,
М.П.Костенко, К.А.Круг, И.Лакур, Р.Рихтер, Р.Роденберг, В.Роговски,
К.И.Шенфер, К.Штейнменс вя диэярляринин китаблары.
Електрик машынларынын рийази нязяриййясиня Аид илк ишляр
-2-
30-40-ъы илляр яряфясиндя йаранмышдыр. Бу ишляр Р.Парк,
А.А.Горев, В.Гиббс, Г.Крон, Г.Н.Петров вя диэяр алимляря аиддир.
Синхрон машынлары цчцн йазылмыш Парк-горевин дифферен-
сиал тянликляри, Г.Н.Петровун трансформатор цчцн йазылмыш тян-
ликляри вя нящайят Габриел Кронун електрик машынларынын цму-
ми нязяриййясиндя фундаментал ишляри, електрик машынларынын
рийази нязяриййяси цчцн ясас принсип кими гябул едилир.
Сон заманларда да республикамызда да електрик машынлары-
нын рийази нязяриййясиня aид чохлу мцкяммял ясярляр йазыл-
мышдыр. Бунлардан академик А.Я.Яфяндизадяни АзМЕА-нын мцхбир
цзвц, проф. Ф.Н.Щцсейнову, проф. Р.И.Мустафайеви вя б. эюстярмяк
олар.
-3-
Шякил 1.2. Електромеханики эечикмя хятти
-4-
Шякил 1.3. Тязйиги юлчмяк цчцн гурьу
-5-
тюрямялярдян ибарят ади дифференсиал тянликляря эятирилир. Бу
системдян лазым олан цмумиляшдирилмиш координат цчцн диф-
фекренсиал тянлик алмаг олар. Алынан тянлик, щеч олмаса, бир
цмумиляшдирилмиш координатын заман функсийасына «щяйа-
ъанландырыъы» мцряккябя кими дахил едилир. Бу функсийайа
эириш сигналы кими бахмаг олар. Башланьыъ шяртляри нязяря ал-
магла бу диффекренсиал тянликляри щялл едиб, чыхыш сигналыны
лазыми координатыны замана эюря функсионал асылылыг шяклин-
дя аларыг.
2. Бир чох техники мясяляляри щялл едяркян мясялялярин ди-
эяр даща тез щялл етмя цсулуна эятириб чыхардыр ки, бу да елек-
тротехникада йцксяк сявиййядя тякмилляшдирилмишдир. Биз ону
схемотехника цсулу адландыраг. О, ашаьыдакы цсулларла характе-
ризя олунур:
1) Цмумиляшдирилмиш координатлар арасында мцнасибятляри
алмаг цчцн щягиги физики гурьунун лазым олан схеми бу еле-
ментлярдян ибарят схемя кими садяляшдирилир. Бцтцн мцх-
тялифлийя малик реал конструктив дцйцнляр (бяндляр) бир нечя
ясас типик елементляря эятирилир. Бу типик елементляр, анъаг,
цмумиляшдирилмиш координатлар арасындакы ялагя нювц иля
фярглянирляр. Буна мисал олараг шякил 1.4-дя эюстярилян нцмуня-
ляря бахаг.
-6-
Шякил 1.4. Реал системин структур схемя эятирилмяси
-7-
ФЯСИЛ 2. ЗАМАН ФУНКСИЙАЛАРЫ
-8-
2.1).
2
x(t ) = C cos(t + 0 ) = C cos (t + t0 )
T
C - амплитуда
2
= - даиряви тезлик
T
Т- период
1
f = - тезлик
T
2
0 = t0 - башланьыъ фаза
T
T
1 0 t
2
x(t ) = 0 t =0
− 1 T
− t 0
2
4
x1 (t ) = sin t
4 1
x2 (t ) = sin t + sin 3t
3
-9-
функсийаларын истифадя олунмасы мювъуд, ики шяртя ясасланыр:
1. Бцтцн периодик функсийалары истянилян дяряъяли тягриби-
ликля синусларын вя косинусларын ъями кими ифадя етмяк олар
x(t ) = C cos(t + ) = ( A cos t + B sint ) (2.1)
=0 =0
1
x(t ) = C e jt (2.2)
2 −
A0 2 t +T cos t
= x(t ) dt ; = 1,2,... (2.3)
0
B T t sin t
2 t +T
C = x(t )e − jt dt (2.3а)
T t
1 t +T
A = x(t ) dt (2.4)
T t
Шякил 2.2-дя эюстярилмиш дцзбуъаглы функсийанын мисалын-
да бу функсийа щяр щансы дяряъя иля тягриби олараг бир вя йа ики
синусоида иля аппроксимасийа етмяк олар.
- 10 -
2. Анъаг хятти елементляриндян ибарят олан електрики вя ме-
ханики системляр тезликли синусоидал сигналлар васитяси иля
тясирляндирилибся, онда системин бцтцн цмуми координатлары
(ъяряйан, эярэинлик, гцввя, йердяйишмя) щямин тезликля синусои-
дал ганун цзря дяйишяъякдир.
Щягиги ядядляр областындан кянарда да бу ъцр хцсусиййятляря
малик йеня дя бир нюв периодик функсийа да мювъуддур. Бу хяйали
аргументи олан експоненсиал функсийадыр.
e jt = cos t + j sin t
Бу гайда комплекс амплитуддан истифадя етмякля щесабат апар-
маг цчцн истифадя едилир. Уйьун кечид гайдасы шякил 2.3-дя эю-
стярилмишдир. Охларын цзяриндяки чевириъи тянликлярин кю-
мяйи иля щягиги дяйишянляр функсийалары областындан (саьа
тяряфя олан ох иля) комплекс амплитудлар областына кечирик. Бу
чеврилмя синуслардан (косинуслардан) анъаг о, параметрляри (ам-
плитуда вя фаза) сахлайыр ки, бу сигналларын параметрляри хятти
системдян кечяркян дяйишмяз галыр.
C
C (t ) = C cos(t + ) C = A + B
C
⎯⎯ ⎯ ⎯=C e j
⎯→
C (t ) = A(t ) + B(t ) Ce jt C = j A
C (t ) = A(t )dt C (t )=Re
1
⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯⎯ C = A
j
Шякил 2.3. Комплекс амплитудун тятбиги иля щесабат цсулу
- 11 -
стярилдийи кими ола биляр.
1
=
C ( ) cost + ( )d
0
- 12 -
1
x(t ) = c( )e jt d
2 −
a( ) cos t
=
x (t ) d
b( ) − sin t
c( ) = x(t )e − jt dt
−
- 13 -
1 c(0 ) j 0t
x(t ) = e (2.5а)
2 =1
c
1
a ( ) яйрисинин алтындакы елементар сащялярин сайы, ямса-
лына кими дягигликля Фурйе ямсалларына бярабярдир. Бу ъямя
Фурйе сырасы кими бахмаг олар. Бу щалда спектрал мцряккябяляр
арасында мясафя -дир вя Фурйе ямсаллары ися ашаьыдакы кими-
дир:
a(0 ) b(0 )
A = ; B = (2.6)
c( )
C = (2.6а)
- 14 -
дцшцр.
(2.2) вя (2.3) тянликляриндян истифадя олунмагла С(т) вя (t ) -
стандарт функсийалары цчцн алынан спектрляр шякил 2.7-дя верил-
мишдир.
1 11 1
S (t ) = + sin td (t ) = cos td
2 0 0
1 a( ) = c( ) = 1; b( ) = 0
b( ) = c( ) = ; a( ) = 0
- 15 -
Шякил 2.8. Елементар просеслярин ъяминин нормал пайланмасы
иля тясадцфи просесин алынмасы
n
t
W = =1
~ x (2.7)
T
- 16 -
n
1
t
W
= (x ) = =1
(2.8)
x x T
1 x2
(x ) = exp − ~ 2 (2.9)
2 2
~
1T 2
x = x (t )dt = ( x )x 2 dt
~ 2
(2.10а)
T0 −
0
- 17 -
вермямишдирся, онда бу еля едилмялидир ки, онун артыг йцклянмя-
си ишчи вахтын (мцддятин) 1%-дян чох олмасын. Онда (2.10б) тян-
лийиня уйьун олараг
Ue
~
~
Ue ~
Ф ~ 0,99 → ~ 2,5 ; йяни . U R 0,55 V
2U R
UR
- 18 -
2.4.2. Эцъ спектри
2
x * (t ) = C cos(0t + y ) ;
0 = (2.11)
=1 T
1 2 1 T *2
x = C = x (t )dt
~ *2
(2.12)
2 =1 T0
n 1
x *2 = C2 ( f ) = fTC2 ( f )
~
2 2
(2.13)
f
n= = f T
f0
~
x *2
lim = S (t ) - эцъ спектри (2.14)
T → f
f →0
- 19 -
функсийаны Фурйе сырасына айырмагла (2.11)онун сечилмиш тя-
крарланан Т периодун узунлуьуна нязярян спектрал хятляр бир-
бириня йахын олаъагдыр. Яэяр мясялян, Т-нин узунлуьу Т=5с оларса,
онда f = 0,2 Щс олар. Периодик еквивалент просесин тясиредиъи
гиймятляринин квадраты бизя, бцтцн C ямсалларынын квадратла-
- 20 -
«сычрайыш», «зярбя» вя «тясадцфи просес» стандарт функсийаларын
синусоидал просесляря кятирмяк олар. Буна эюря дя бу стандарт
функсийаларын хятти системляринин чеврилмя характеристикасы,
онун чеврилмиш синусоидал характеристикаларындан тяйин олуна
биляр.
- 21 -
2.5.1. Синусоидал просесляр цчцн ютцрмя функсийасы
( )
тезликдя синусоидал функсийа- y(t ) = y cos t + y олаъагдыр. Уйьун
y* = Ae
x = x e j x y = ye
j y
(2.17)
x(t ) = xn cos(0 nt + n )
n =0
1
x(t ) = C ( ) cos[t + ( )]d (2.18)
0
x(t ) =
1
( ) jt
2 0
C e d ( 2.19 )
- 22 -
y (t ) = x A(n ) cos[ nt + + (n )]
n 0 0 n 0 0 (2.17 a)
n =0
y (t ) = 1 C ( ) A( ) cos[t + ( ) + ( )]d (2.18a)
0
0
1
y (t ) = 2 C ( ) A( )e d
jt
(2.19a)
0
~
y 2 = S y f (2.21)
- 23 -
ФЯСИЛ 3.ЕЛЕКТРИК ДЮВРЯЛЯРИ
- 24 -
ни истигамятдя оларса, онда u (t ) i (t )- щасили бу елементдя айрылан
эцъцн гиймятини веряъякдир. Онда замана эюря u (t ) i (t ) - щасили-
нин орта гиймяти бу елементдя айрылан П актив эцъц олаъагдыр.
Синусоидал просесляр цчцн сяпялянян П эцъц P = u i cos(u − i )
комплекс u вя i - амплитудларыла вя комплекс-гошма u* = u e − ji вя
i * = i e − ji амплитудларыла ифадя етмяк олар (шякил 3.1). у вя и
цмумиляшдирилмиш координатларынын бу хцсусиййяти пассив ики
гцтблц вя дюрдгцтблцлярин тезлик характеристикаларыны анализ
етмяк цчцн мцщцм ящямиййятя маликдир. Пассив дювряляри гида-
ландырмаг цчцн лазым олан мянбяляри ики типя айырмаг олар: эяр-
эинлик вя ъяряйан мянбяляри. Мянбяйин типиндян асылы олараг бу
мянбядя эярэинлик вя ъяряйанын истигамяти мцхтялиф олур.
Мянбядя мцсбят йцкляр мянфи потенсиалдан мцсбятя ахыр.
N
U = R i (3.1)
=1
N
i = G u (3.2)
=1
- 25 -
R = R (3.3)
G = G (3.4)
- 26 -
ФЯСИЛ 4. МЕХАНИКИ СИСТЕМЛЯР
- 27 -
нюгтянин йердяйишмя век- кясийин гцввяляри характеризя
торлары вя сцрятляри едир
Шякил 4.1. Дцзхятли щярякятдя олан механики
qурьунун цмумиляшдирилмиш координаты
Бурада цмумиляшдирилмиш координат кими сцрятляр фяргини
вя гцввяни истифадя едяъяйик, цмумиляшдирилмиш координатлары
охларла эюстяряъяйик.
F = r
= j (1 − 2 )
d
F =r (1 − 2 )
dt
- 28 -
d 2 F = ym
F = ma = m
dt
Яталятли координат системи
1 = j ( 1 − 0 )
2 = j ( 2 − 0 )
1 u =
1
, − 1
a
1 − 0 = u( 2 − 0 )
2 2 2
1
u =
F1 = F2 , 1
u − b
2
Шякил 4.2. Дцзхятли щярякят щалы цчцн механики структур
елементляри
- 29 -
эярэинлик u - сцрят
ъяряйан i - гцввя F
индуктивлик Л - басчылыг н
тутум C - кцтля м
1
мцгавимят Р - механики сцртцнмя кечириъилийи h =
r
електрики импеданс R - механики адмитанс h (кечириъилик)
електрики адмитанс G - механики импеданс z
= jn F
u = jL i
F = jm
i = jC u
F = r
i = G u
- 30 -
дцшя билсинляр.
- 31 -
тярпянмяз ох ятрафында фырланма щярякяти етсинляр.
- 32 -
Хятти просесляр цчцн, буъаг сцряти вя момент арасындакы
ялагянин нювцндян асылы олараг структур елементляри цч типя
айырмаг олар: буъаг еластики елементи, буъаг сцртцнмя елементи,
буъаг яталят моменти (яталят моменти). Бундан башга еле ютцрмя
механизмляри дя вар ки, бурада бир ъцт ейни ъинсли цмумиляшди-
рилмиш координатлар ялагяляндирилир: моментляр вя буъаг сцрят-
ляри. Цмуми шякилдя бу елементлярин тяйини шякил 4.6-да верил-
мишдир.
= jn M
d
M =r (1 − 1 ) M = r
dt
M = j (1 − 2 ) r
d 2
M = 2
dt
M = j
- яталятли системдя юлчцлцр
- 33 -
r2
1 = u 2 r − a ) öcön
1
1
u =
M1 = M 2 r2
- r − b) öcön
u
1
Шякил 4.5. Фырланма системиндя цмумиляшдирилмиш коорди-
натлар
- 34 -
4.2.2. Фырланма системляри цчцн електрик вя механики
дювряляр арасындакы уйьунлуг
i = jC u M = j
i = G u M = r
- 35 -
индуктивлик Л - буъаг сыхмасы н
тутум C - яталят моменти
1
мцгавимят Р - сцртцнмя кечириъилийи h =
r
там електрик мцгавимяти R - фырланма адмитанс (кечириъилик)
h
там електрик кечириъилийи G - фырланма импеданс (мцгави-
мят) z
Фырланма щярякятиндя олан гурьуларын щесабаты заманы
еквивалент електрики схемлярдян истифадя етмяк олар.
- 36 -
ФЯСИЛ 5. ЕЛЕКТРОЕНЕРЭЕТИК ПРОСЕСЛЯР
- 37 -
енержинин щарада йыьылмасы мялум олмур.
- 38 -
йарымкечириъи ъищазлары, кристаллик вя конденсаторлу микро-
фонлар, диелектрик эцъляндириъиляр- бцтцн бунлар електрик са-
щясинин истифадя олунмасына ясасланыр. Магнит сащяси юнямли
олан гурьулара електрик машынлары, релеляр, магнит эцълянди-
риъиляри, трансформаторлар аиддир. Трансформаторлар ясасян
магнит гурьусудур, лакин онун характеристикасыны там йазмаг цчцн
онун електрик сащясини щесабламаг лазымдыр.
- 39 -
Енержинин сахланмасы принсипи нюгтеи нязяриндян истянилян
енержинин чеврилмяси просесини енержи балансы иля ифадя олу-
нар:
Верилян енержи (эиришдяки енержи)= чыхышдакы енержи+
+ещтийатланан енержи+енержи иткиси (5.1)
Мясялян, електрик мцщяррикини нязярдян кечиряк. Бу гурьуда
эириш енержи- електрик енержиси, чыхыш енержи-механики ережи,
ещтийатланан енержи-щям електрик вя щям дя механики енержи,
енержи итэиси- нагиллярдя вя магнит системиндя олан електрик
итэиляри щесабына йаранан истилик вя йастыгларда вя фырланан
щиссялярин щавадан сцртцнмясиндян йаранан иткиляр. Графики
олараг дейилянляри шякил 5.1-дяки кими тясвир етмяк олар.
- 40 -
бцтцн информасийаны вермир. Електрик вя механики дяйишянляр
арасындакы ялагя сащяси, гурьунун там мцгавимяти (мясялян, эяр-
эинлийин ъяряйана нисбяти вя йа моментин сцрятя нисбяти) гурь-
унун характеристикасыны вя режимлярини йазмаг цчцн ясас факор-
лардыр, лакин онлар енержинин сахланмасы принсипиндян тапыла
билмяз.
Просеси юйряняркян цмумиляшдирилмиш координатлардан вя
Лагранж тянликлярдян истифадя едяряк, системи, онун енерэетик
параметрляриля ифадя едирляр (5.1-тянлийи юйрянилмялидир).
Цмумиййятля физики просесляри анализ едяркян Лагранж тянлик-
ляриндян эениш истифадя олунур. Бу щалда енержинин чеврилмяси
просесиндя, ялбяття ки, Кулон гануну вя Ампер ганундан да исти-
фадя олунур. Нятиъяви ялагя сащя електрик вя йа магнит сащяси ола
биляр, лакин енержинин чеврилмяси цчцн Пойнтингя эюря щям
електрик вя щям дя магнит сащяси мювъуд олмалыдыр.
- 41 -
трик машынларын юйрянилмясинин ясасыны тяшкил едир. Щяги-
гятян, ашаьыдакы ики цмумиляшдирилмиш модел нязярдян кечири-
ляъяк ки, бунлар да рийази еквивалентдирляр. Биринъи модел фыр-
ланан щиссяли еквивалент схемин тятбигиня ясасланыр, диэяр ися
долаглардакы ъяряйанларын щесабына машынын щава мясафясиндя
йаранан ЕвЩ сащяляриндян истифадя олунмасына ясасланыр.
- 42 -
ФЯСИЛ 6.ЕЛЕКТРОМЕХАНИКИ ЕНЕРЖИСИНИН
ЧЕВРИЛМЯСИ ГАНУНЛАРЫ
- 44 -
щамысы тякрарланаъаг (шякил 6.2-дя 4 вя 5 нюгтяляри). Бу гурьунун
чыхыш сыхаъларына йцк баьласаг, електрик енержисиндян исти-
фадя етмяк олар. Онда бу садя эенератор олаъаг, йяни механики ене-
ржи електрик енержисиня чевриляъяк. Яэяр чярчивяни щяр щансы
дяйишян е.щ.г-и мянбяйиндян гидаландырсаг, онда ъяряйанлы кон-
тур магнит сащясиндян сыхышдырылаъаг, бу щалда електрик енер-
жиси механики енержийя чевриляъяк.
- 45 -
системиндя фазада бири- бириндян 1800 сцрцшмцш олан цч долаг ла-
зымдыр.
Ики фазалы эярэинлик системиндя фязда бири-бириндян 900
сцрцшмцш ики долаг олмалыдыр вя бу долаглары замана эюря бири-
бириндян 900 сцрцшмцш олан эярэинлийя гошулмалыдыр. м-
фазалы системдя бир-бириндян 3600/м сцрцшмцш олан м долаглар
вя 3600/м буъаг сцрцшмяси иля м ъяряйанлар олмалыдыр.
Яэяр долаьын сарьыларыны статор дахили щиссясиня йер-
ляшдирсяк, диэяр щиссясиня ейни ардыъыллыгла (сыра иля)
щамысыны тякрар етсяк, онда чох гцтблц машыны аларыг.
Електрик дяряъяси (буъаьы) ашаьыдакы садя мцнасибятиля
ялагядардыр:
= p (6.1)
бурада – електрик дяряъяси иля ифадя олунан буъаг; - щямин
шей, щяндяси дяряъядя, п- ъцт гцтбляр сайы.
Икигцтблц 3 фазлы машынларда йуваларын сайы-статорун по-
ладларында ачыландешик, бу дешикдя 6-йа бярабяр сарьы йер-
ляшдирилир:
z = 2mpq (6.2)
Бурада з- йувалар сайы, м- фазалар сайы, р- ъцтгцтбляр сайы (ики-
гцтблц машында П=1),г- гцтбдя вя фазда йуваларын сайы.
Бу мисалда г=1. Дюрд гцтблц машын алмаг цчцн з=12, алтыгцт-
блц машын цчцн з=18 вя с. олаъагдыр. п=1 олдугда 50 щс ъяряйан
тезлийиндя сащянин синхрон фырланма тезлийи 3000 д/дяг, п=2-йя,
нc=1500д/дяг, п=3-йя, нc=1000д/дяг вя с., йяни
60 f
nc = (6.3)
p
- 46 -
Статор долаьыны мцхтялиф цсулларла йериня йетирмяк олар.
Гейд едяк ки, асинхрон вя синхрон машынлары- ян эениш исти-
фадя олунан дяйишян ъяряйан машынларыдыр. Синхрон машынлар-
да роторун буъаг сцряти иля сащянин буъаг сцряти ейнидир. Тясир-
лянмя долаьы сабит ъяряйанла гидаланыр (ротор ъяряйанын тез-
лийи ф2=0).
Асинхрон машынларында фырланма тезлийи синхрон фырланма
сцрятиндян фярглянир. Бу ъур машынларын ротору бцтюв ферро-
магнит силиндр вя йа гыса гапанмыш долагла шихтялянмиш си-
линдр вя йа статорда олдуьу кими долаг шякилиндя йериня йетири-
лир. Ротор долаьындан ф2 тезликли дяйишян ъяряйан ахыр:
f 2 = f1 S (6.4)
бурада
n1 − n2
S= – сцрцшмя (6.5)
n1
н1-синхрон сцрят, н2- роторун сцряти.
Ротор тярпянмяз н2=0 вя ф2=ф1; С=1.
- 47 -
ми
- 48 -
мнасибятляр Максвелл тянликляриндя юзцнц эюстярир. Бу тянлик-
ляр, бизим сонракы тядгигатлары апармаг цчцн тяляб олунан ин-
формасийаны тямин етмяк цчцн гцввя вя енержи ифадяляри иля та-
мамланмалыдыр. Бу мцнасибятляр ашаьыда айдын нязярдян кечи-
рилир.
Бахылан бязи електромеханики гурьулар електрики гурьулар-
дыр, вя буна эюря дя електрик сащя нязяриййясинин анъаг еля прин-
сипляриндян истифадя едяъяйик ки, механики гцввя иля щярякят
арасындакы ялагяни бир тяряфдян вя потенсиал иля йцк арасында-
кы ялагяни диэяр тярфядян вермиш олсун. Бу гурьуларда даща тез-
тез йцклянмиш сятщляр олдуьундан, онда бизим мягсядляр цчцн
ялагя эцъцнцн ифадясини ещтийатланмыш енержийя эюря алмаг
мягсядяуйьундур, няинки, дягиг нюгтяли йцкляр цчцн Кулон га-
нунуна ясасян ади формулировкадан алынан ифадяляр.
Електромеханики гурьуларын чоху (яксяриййяти) магнит гурь-
уларыдыр вя буна эюря дя механики гцввя вя щярякятлярля е.щ.г.
ъяряйан расында ялагяни верян ики принсип мювъуддур. Бу прин-
сипляр Фарадей вя Амперин ады иля баьлыдыр.
1. Фарадей гануну, юзцнцн ади формулировкасы иля, ики мцх-
тялиф просеси ящатя едир– «щярякятин е.щ.г.-и» вя «трансформа-
сийанын е.щ.г.-и».
Б магнит сащясиндя сцряти иля щярякят едян нагили нязяр-
дян кечиряк. Бу нагилдя йаранан
електрик щярякят гцввяси ашаьыда-
кы ифадядян тапылыр
u = xBdl (6.7)
- 50 -
дикдя ямяля эялир (йараныр). Бу мясялянин ятрафлы изащаты
ашаьыда верилмишдир.
Енержи чевириъисинин щярякятиня эялдикдя ися, гурьунун
електрик хцсусиййятиндян йох, щямчинин бу гурьунун механики
хцсусиййятиндян асылыдыр. Гейд едяк ки, бцтювлцкдя гурьу цчцн
гцввя тянликлярини чыхармаг цчцн Лагранж тянликляриндян исти-
фадя етмяк сярфялидир.
- 51 -
6.3. Йцклянмиш нагилляр системинин потенсиал енержиси
- 52 -
Бу ъур мцлащизялярдя фярз едилир ки, електростатик енержи
ола биляр ки, фяза пайланмасыдыр.
Фярз едяк ки, (1,2,…, к) сыра нагилляр електрик сащясиндя йер-
ляшдирилмишдир. Тутаг ки, к нагилдя сонунъу йцк Гк, онун онун со-
нунъу потенсиалы ися Ук-дыр. (6.11) ифадясиня уйьун олараг
йцклянмиш нагилляр системи иля ялагядар там потенсиал енержи,
бярабярдир:
1
We =
2s
uds (6.14)
Хятти систем цчцн Гк йцкц, щяр бир нагилин диэяриня эюря потенси-
алына мцтянасибдир.
n
Qk = Ck s U s (6.17)
s
- 53 -
Бу тутум ямсалларына эюря йазылмыш ещтийатланан енержинин
цмуми ифадясидир. Бир конденсатор цчцн йахшы мялум олан ифадя-
ни аларыг:
1
We = CU 2 (6.19)
2
- 54 -
SWmex = f r S r (6.21)
- 55 -