Вы находитесь на странице: 1из 55

ФЯСИЛ I

1.1. Эириш. Енержинин електромеханики чеврилмяси та-


рихи

Юлчц техникасынын, идаря, тянзимлянмя техникасынын мцасир


ъищазлары вя гурьулары, щямчинин рабитя електрики, механики,
акустик вя пневматики елементлярдян вя щямчинин енержинин бир
нювцндян диэяр н.вцня кечирилмяси щяйата кечирян елементляр-
дян ибарятдир.
Електромеханиканын тарихи М.Фарадейин кяшфи иля башланыр,
беля kи, 1821-ъи илдя о, електрик енержисини механики енержийя
чеврилмишди. 1831-илдя М.Фарадей електромагнит индуксийа га-
нуну кяшф етмишдир.
1832-ъи илдя Пикси гардашлары илк електрик эенераторуну йа-
ратмышдыр. Лакин юцтцн гурьулар «ойуньаъ» кими гаршылан-
мышдыр.
Анъаг 1834-ъц илдя рус алими Б.С.Йакоби 1 кВт эцъцндя елек-
трик мцщяррики йаратмыш вя буну Неба чайынын яксиня щярякят
едян, 14 няфяр сярнишини олан катерин дараг винтин интигалында
тятбиг едилмишдир. Бу електрик машынынын илк практики тятбиги
олумушдур.
Бу машынларда електрик енержиси механики енержинин щеса-
бына алыныр. Лакин онлар чох кичик ф.и.я.-а маликдирляр вя ене-
ржетик гурьуларында тятбиг олуна билмяз. Яэяр дярин тарихя нязяр
салсаг, гейд етмяк олар ки, мяръаны йун парчасына сцртяркян, о, ка-
чяз гарышыгларыны юзцня дартаъагдыр.

-1-
Електрофор машынлары щал-щазырда йцксяк эярэинлик алмаг
цчцн истифадя олунур, лакин бунлар эцъ чевириъиляри кими прак-
тики олараг истифадя олуна билмяз.
1860-1870-ъи илляр илк сянайе сабит ъяряйан эенераторлары
йарадылмыш, 1873-ъц илдя ися В.Силинс вя Ф.Алтернекс дяйишян
ъяряйан машыны йаратмышлар.
1876-ъы илдя П.Н.Цаблочков юзцнцн електрик шамлары цчцн
дяйишян эяряйандан истифадя етмишдир. О, ачыг нцвяли трансфор-
матор тяклиф етмишдир.
1884-ъц илдя Гопкинсон гардашлары гапалы нцвяли трансфор-
матор тяклиф етмишляр. 1885-ъи илдя ися М.Дери мцасир трансфор-
маторун конструксийасыны тяклиф етмишдир.
1882-ъи илдя М.Дери 2кВт эцъц 57 км- мясафяйя ютцря бил-
мишдир. Ф.Енэелс бу кяшф щаггында йазмышды kи, бу техникада ин-
гилабдыр.
1888-ъи илдя Михаил Осипович Доливо-Доброволски цчфазлы
ъяряйан системини тяклиф етдт. Доливо-Доброволски асинхрон
мцщяррики йаратды. Щямин илдя онун рящбярлийи алтында 15 кВ
эярэинликли 175 кВт-луг електрик енержисинин 175 км мясафяйя
ютцрцлдц. Щямин вахтда синхрон эенератору да йаранмаьа башлады.
19-ъц ясрин сонларында 20-ъи ясрин яввялляриндя електрик
машынларындан техниканын мцхтялиф сащяляриндя эениш тятбиг
олунду вя електрик машынларына aид мцкяммял китаблар мейдана
чыхды. Е.Арнолд, А.Блондел, В.Видмар, Л.Дрейфус, В.Т.Касйанов,
М.П.Костенко, К.А.Круг, И.Лакур, Р.Рихтер, Р.Роденберг, В.Роговски,
К.И.Шенфер, К.Штейнменс вя диэярляринин китаблары.
Електрик машынларынын рийази нязяриййясиня Аид илк ишляр

-2-
30-40-ъы илляр яряфясиндя йаранмышдыр. Бу ишляр Р.Парк,
А.А.Горев, В.Гиббс, Г.Крон, Г.Н.Петров вя диэяр алимляря аиддир.
Синхрон машынлары цчцн йазылмыш Парк-горевин дифферен-
сиал тянликляри, Г.Н.Петровун трансформатор цчцн йазылмыш тян-
ликляри вя нящайят Габриел Кронун електрик машынларынын цму-
ми нязяриййясиндя фундаментал ишляри, електрик машынларынын
рийази нязяриййяси цчцн ясас принсип кими гябул едилир.
Сон заманларда да республикамызда да електрик машынлары-
нын рийази нязяриййясиня aид чохлу мцкяммял ясярляр йазыл-
мышдыр. Бунлардан академик А.Я.Яфяндизадяни АзМЕА-нын мцхбир
цзвц, проф. Ф.Н.Щцсейнову, проф. Р.И.Мустафайеви вя б. эюстярмяк
олар.

1.2. Електромеханики системляр

Електромеханики системлярин лайищяляндирмя тяърцбясиндя


систем йанашмасындан эениш истифадя олунур. Бу ъцр йанашмада
систем айрыъа олараг «Гара гуту» шяклиндя нязярдян кечирилир,
онун эириш сигналы Хе(т) вя чыхыш сигналы ися Ха(т) олур (шякил
1.1).

Шякил 1.1. Системин хариъи щяйаъаны щисс етмяси

-3-
Шякил 1.2. Електромеханики эечикмя хятти

Шякил 1.2-дя електромеханики эеъикмя хяттинин принсипиал


схеми эюстярилмишдир. У1- эярэинлийи сарьаъа верилдикдя сарьаъ
фырланыр вя уйьун вахт сахламагла 1 - буъаг сцряти иля валы
фырладараг диэяр яталятли елементляри щярякятя эятирир. Бу хят-
тин сонундакы буъаг сцряти  2 икинъи сарьаъын фырланма систе-
минин эюмяйи иля юлчцлцр. Бурда бизи марагландыран эямиййят-
ляр- эириш вя чыхыш електрик эярэинликляри олаъагдыр. Шякил
1.3-дя ися тязйиги юлчмяк цчцн механики гурьу эюстярилмишдир.
Юлчцлян п тязйиг мембранын яйилмясиня сябяб олур. Бизи мара-
гландыран чевирмя параметрляри п, В, Ф вя  - ни онлар арасында
ики хятти мцнасибятдян тяйин етмяк олар.
Бцтцн цмумиляшдирилмиш координатлары (ъяряйан,
эярэинлик, йердяйишмя вя с.) арасындакы асылылыглары хятти
олан системляр хцсуси иля мцщцм рол ойнайыр, йяни бу системля-
рин хцсусиййяти ондан ибарятдир ки, кянар (хариъи) щяйяъанлар-
дан асылы

-4-
Шякил 1.3. Тязйиги юлчмяк цчцн гурьу

олараг дяйишмир, йяни онун параметрляри (кцтляси, сяртлийи,


сцртцнмя ямсалы, тутуму, индуктивлийи) замана эюря дяйишмяй-
яряк сабит галыр. [1]-дя эюстярилдийи кими бу параметрлярин хят-
тилийи вя замана эюря сабит галма хцсусиййятляриня эюря бу ъцр
системлярин истянилян ики цмумиляшдирилмиш координаты ара-
сында бцтцн ясас асылылыглары чыхармаг олар.

1.3. Мцщяндис няйи билмялидир

Мцщяндис, верилмиш системин ики вя даща чох цмумиляшди-


рилмиш координатлары арасындакы мцнасибятляри тяйин етмяк
мягсядиля гаршысына мягсяд гойур. О, мясялянин бу ъцр щяллинин
мювъуд ядябиййатларда ики йанашмасына раст эялир:
1. О, бахылан системин цмумиляшдирилмиш координатлары
цчцн дифференсиал тянликляри тятбиг едя биляр. Бу дифференсиал
тянликляр цмуми щалда щям замандан вя щям дя фяза координатла-
рындан асылыдыр. Буна эюря дя мясяляни садяляшдирмяк мягсяди
иля ялавя олараг мящдудиййятляр дахил едир: системин параметр-
ляри вя гаршылыглы ялагяляр фяза- топлу параметрляр кими нязяр-
дян кечирилир. Нятиъядя бу диффекренсиал тянликляр, замана эюря

-5-
тюрямялярдян ибарят ади дифференсиал тянликляря эятирилир. Бу
системдян лазым олан цмумиляшдирилмиш координат цчцн диф-
фекренсиал тянлик алмаг олар. Алынан тянлик, щеч олмаса, бир
цмумиляшдирилмиш координатын заман функсийасына «щяйа-
ъанландырыъы» мцряккябя кими дахил едилир. Бу функсийайа
эириш сигналы кими бахмаг олар. Башланьыъ шяртляри нязяря ал-
магла бу диффекренсиал тянликляри щялл едиб, чыхыш сигналыны
лазыми координатыны замана эюря функсионал асылылыг шяклин-
дя аларыг.
2. Бир чох техники мясяляляри щялл едяркян мясялялярин ди-
эяр даща тез щялл етмя цсулуна эятириб чыхардыр ки, бу да елек-
тротехникада йцксяк сявиййядя тякмилляшдирилмишдир. Биз ону
схемотехника цсулу адландыраг. О, ашаьыдакы цсулларла характе-
ризя олунур:
1) Цмумиляшдирилмиш координатлар арасында мцнасибятляри
алмаг цчцн щягиги физики гурьунун лазым олан схеми бу еле-
ментлярдян ибарят схемя кими садяляшдирилир. Бцтцн мцх-
тялифлийя малик реал конструктив дцйцнляр (бяндляр) бир нечя
ясас типик елементляря эятирилир. Бу типик елементляр, анъаг,
цмумиляшдирилмиш координатлар арасындакы ялагя нювц иля
фярглянирляр. Буна мисал олараг шякил 1.4-дя эюстярилян нцмуня-
ляря бахаг.

-6-
Шякил 1.4. Реал системин структур схемя эятирилмяси

2) Бир чох щалларда эириш сигналларыны стандарт заман


функсийалары иля явяз етмяк олар ки, бу да биринъи нювбядя прак-
тикада раст эялинян заман функсийаларыны кифайят гядяр дя-
гигликля йахшы ифадя едир, икинъи нювбядя ися онларын рийази
тящлил цчцн даща сярфяли вя садядир.

-7-
ФЯСИЛ 2. ЗАМАН ФУНКСИЙАЛАРЫ

2.1. Заманын функсийаларынын ясас груплары

Механикада вя електротехникада сигналларын заман функсийа-


ларына цч ясас група бюлмяк олар:
1) Т периоду иля тякрярланан функсийалар, йяни периодик
функсийалар
2) Анъаг  т мцддяти ярзиндя юзцнцн сабит гиймятиндян фярг-
лянян функсийалар, йяни мцшащидя олунан мцддятля мцгайисядя
чох кичик мцддят ярзиндя- сычрайышлар вя зярбяляр.
Бу ъцр функсийаларын ясас шярти- просесин бирдяфяли-
лийидир.
3) тясадцфи характеря малик функсийалар, бурада просесин
эедишини тяърцби олараг эюрмяк вя излямяк беля олмур. Бу ъцр
функсийалар чохлу сайда асылы олмайан щяйаъанларла (мясялян,
бюйцк енерэетик системлярдя вя шябякялярдя йцкцн дяйишмяси,
тянзимлянмиш сятщин гейрибиръинслийи) сынагдан кечирилмиш
системлярдяки, щямчинин аеро- вя щидродинамики просесляр цчцн
характерикдир.
Бу ъцр цч груп функсийанын тягриби йазылышы цчцн стандарт
заман функсийаларындан истифадя етмяк ялверишлидир.

Щармоник функсийалар вя комплекс амплитутлар

Периодик функсийалар синфиндян олан функсийаларын ясасы-


ны щармоник функсийалар тяшкил едир (синус вя йа косинус, шякил

-8-
2.1).
 
 2 
x(t ) = C cos(t + 0 ) = C cos (t + t0 )
T 

C - амплитуда
2
= - даиряви тезлик
T
Т- период
1
f = - тезлик
T
2
0 =  t0 - башланьыъ фаза
T
 T
 1 0  t 
 2
x(t ) =  0 t =0
− 1 T
− t 0
 2
4
x1 (t ) = sin t

4 1 
x2 (t ) =  sin t + sin 3t 
 3 

Шякил 2.1. Синусоидал функсийа вя онларын параметрляри

Периодик функсийалар цчцн стандарт кими синусоидал

-9-
функсийаларын истифадя олунмасы мювъуд, ики шяртя ясасланыр:
1. Бцтцн периодик функсийалары истянилян дяряъяли тягриби-
ликля синусларын вя косинусларын ъями кими ифадя етмяк олар
 
x(t ) =  C cos(t +  ) =  ( A cos t + B sint ) (2.1)
 =0  =0

1
x(t ) =  C e jt (2.2)
2 −
 A0  2 t +T cos t 
  =  x(t )  dt ;  = 1,2,... (2.3)
 0
B T t  sin t 
2 t +T
C =  x(t )e − jt dt (2.3а)
T t
1 t +T
A =  x(t ) dt (2.4)
T t
Шякил 2.2-дя эюстярилмиш дцзбуъаглы функсийанын мисалын-
да бу функсийа щяр щансы дяряъя иля тягриби олараг бир вя йа ики
синусоида иля аппроксимасийа етмяк олар.

Шякил 2.2. Дцзбуъаглы рягслярин тягриби олараг синусоидал


функсийалар иля тясвири

- 10 -
2. Анъаг хятти елементляриндян ибарят олан електрики вя ме-
ханики системляр  тезликли синусоидал сигналлар васитяси иля
тясирляндирилибся, онда системин бцтцн цмуми координатлары
(ъяряйан, эярэинлик, гцввя, йердяйишмя) щямин тезликля синусои-
дал ганун цзря дяйишяъякдир.
Щягиги ядядляр областындан кянарда да бу ъцр хцсусиййятляря
малик йеня дя бир нюв периодик функсийа да мювъуддур. Бу хяйали
аргументи олан експоненсиал функсийадыр.
e jt = cos t + j sin t
Бу гайда комплекс амплитуддан истифадя етмякля щесабат апар-
маг цчцн истифадя едилир. Уйьун кечид гайдасы шякил 2.3-дя эю-
стярилмишдир. Охларын цзяриндяки чевириъи тянликлярин кю-
мяйи иля щягиги дяйишянляр функсийалары областындан (саьа
тяряфя олан ох иля) комплекс амплитудлар областына кечирик. Бу
чеврилмя синуслардан (косинуслардан) анъаг о, параметрляри (ам-
плитуда вя фаза) сахлайыр ки, бу сигналларын параметрляри хятти
системдян кечяркян дяйишмяз галыр.


 C


C (t ) = C cos(t +  ) C = A + B
C
⎯⎯ ⎯ ⎯=C e j
⎯→ 

C (t ) = A(t ) + B(t )  Ce jt   C = j A
C (t ) =  A(t )dt  C (t )=Re
   1
 ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯ ⎯⎯⎯  C = A
 j 
Шякил 2.3. Комплекс амплитудун тятбиги иля щесабат цсулу

«Сычрайыш» вя «зярбя» функсийалары

Щягиги просеслярдя зярбяляр вя сычрайышлар шякил 2.4-дя эю-

- 11 -
стярилдийи кими ола биляр.

Шякил 2.4. Бирдяфялик просесляр


Бир чох щалларда рягси системя эюстярилян тясиря эюря бу про-
сесляри шякилдя эюстярилян идеал сычрайыш вя зярбялярля явяз
етмяк олар.

Идеал сычрайыш C -ин максимал гиймяти иля, идеал дярбя ися I
импулс сащяси иля характеризя олунур.
С(т) вя  (t ) стандарт функсийалары Фурйе интегралынын кю-
мяйи иля щармоник функсийаларда ифадя олуна биляр (шякил 2.5).
1
x(t ) =

 a( ) cos t + b( ) sin t  d =
0

1
=

 C ( ) cost +  ( )d
0

- 12 -
1 
x(t ) =  c( )e jt d
2 −
a( )  cos t 
=
  x (t )  d
b( ) − sin t 

c( ) =  x(t )e − jt dt
−

c( ) = a( ) − jb( )

Шякил 2.5. Бирдяйялик просесин Фурйе интегралы

Шякил 2.5 верилмиш биринъи ики тянлик ейни просесин еквива-


ленти аналитик ифадясиня уйьундур. a ( ), b( ) вя c ( ) функсийала-
ры фурйе-сректорун спектрал сыхлыьы адланыр. Бунун мянасы о
вахт баша дцшцлцр ки, яэяр биз, шякил 2.5-дя верилмиш интегралы
тягрибян (2.5) ифадясиндя верилмиш ъям иля ифадя етмяк мцмкцн
олсун. Бунун цчцн интеграллама обласы кифайят гядяр кичик интер-
валлара бюлцнцр. Шякил 2.6-да бу (2.5) ифадясиндя (биринъи ики
мцряккябяси цчцн) яйани эюстярилмишдир.
 
 

x(t ) =  
 a ( 0 )
cos0t +
b ( 0 ) 
sin 0t  (2.5)
 =1  
   
 A B 
   

- 13 -
1  c(0 ) j 0t
x(t ) =  e (2.5а)
2  =1 

 
c

Шякил 2.6. Фурйе интегралынын сонсуз сыраларын кюмяйи иля


тягриби ифадя олунмасы

1
a ( ) яйрисинин алтындакы елементар сащялярин сайы, ямса-

лына кими дягигликля Фурйе ямсалларына бярабярдир. Бу ъямя
Фурйе сырасы кими бахмаг олар. Бу щалда спектрал мцряккябяляр
арасында мясафя  -дир вя Фурйе ямсаллары ися ашаьыдакы кими-
дир:
a(0 )   b(0 )  
A = ; B = (2.6)
 
c( )
C = (2.6а)

Заман функсийаларында бу чеврилмя, бирдяфялик просесдян пе-


риоду олан х(т) функсийасынын тякрарланмасына кечир, бу про-
сесляр бюйцк Т-лярдя истянилян арзу олунан дягигликля цст-цстя

- 14 -
дцшцр.
(2.2) вя (2.3) тянликляриндян истифадя олунмагла С(т) вя  (t ) -
стандарт функсийалары цчцн алынан спектрляр шякил 2.7-дя верил-
мишдир.

1 11 1
S (t ) = +  sin td  (t ) = cos td
2  0  0
1 a( ) = c( ) = 1; b( ) = 0
b( ) = c( ) = ; a( ) = 0

Шякил 2.7. Идеал сычрайышларын вя зярбялярин спектрляри

2.4. «Сяс-кцй» заман функсийасы

«Сяс» (ганунлар сяси) заман функсийасы, яввялъядян щеч бир


мялум гануна табе олмайан просесляри йазмаг цчцн стандарт
функсийа кими истифадя олунур. Гауслар сясини, бир-биринин ар-
дынъа тясадцфи сырада йерляшян, чохлу сайда асылы олмайан еле-
ментар просеслярин ъями кими ифадя етмяк олар.
Сонракы бахымда гябул едяк ки, ейни сайда мцсбят вя мянфи
елементар просесляр чохлуьу мювъуддур, йяни бахылан просесля-
рин орта гиймяти сыфра бярабярдир (шякил 2.8).

- 15 -
Шякил 2.8. Елементар просеслярин ъяминин нормал пайланмасы
иля тясадцфи просесин алынмасы

Тясафцфи просеслярин там гейримцяййянлийиня бахмайараг


нящайят еля параметрляр вар ки, онлар орта щесабла сабит галыр вя
бу тясадцфи просеслярин йазылышында истифадя олунур –бу
тясадцфи кямиййятлярин пайланма сыхлыьы вя эцъ спектридир.

2.4.1. Тясадцфи кямиййятлярин пайланма сыхлыьы

Бу параметр кямиййятъя  ( x ) - ещтимал сыхлыьы иля ифадя


олунур, йяни бу ещтимал юлчцсц иля верилмиш тясадцфи просесин
ординат гиймятинин бярабяр олмасыны эюстярир.  ( x ) -ин нцмуня-
ви тяйини шякил 2.9-да эюстярилмишдир.

n
 t
W =  =1
~ x (2.7)
T

- 16 -
n

1 
t
W
=  (x ) =  =1
(2.8)
x x T

1  x2 
 (x ) = exp − ~ 2  (2.9)
2   2 
~


1T 2
x =  x (t )dt =  ( x )x 2 dt
~ 2
(2.10а)
T0 −

Шякил 2.9. Тясадцфи просесин пайланмасы сыхлыьы

(2.9) тянлийиндян истифадя етмякля нормал пайланма цчцн ала-


рыг:
 x0  x 
W (| x | x0 ) = 2   ( x )dt = 1 − 2   ( x )dt = 1 − Ф 0   (2.10б)
 
x1 0
 2x 
Бурада Ф (z ) - ещтимал интегралы олуб, ашаьыдакы кими тяйин
олунур.
z
2
Ф(z ) = e
−t z

 0

Мясялян, эцъ эцъляндириъиси синусоидал эярэинликля иш-


~
ляйяндя, о, тящриф олунмадан U e эярэинлийинин тясиредиъи гий-
~
мятини ЫВ-дан чох эцъляндирмирся, онда бу U e =1,4 В пик гиймя-

тиня уйьун эяляъякдир.


Яэяр бу эцъляндириъийя U R тясиредиъи гиймятли сяс сигналы

- 17 -
вермямишдирся, онда бу еля едилмялидир ки, онун артыг йцклянмя-
си ишчи вахтын (мцддятин) 1%-дян чох олмасын. Онда (2.10б) тян-
лийиня уйьун олараг

 Ue 
~

~
Ue ~
Ф ~   0,99 → ~  2,5 ; йяни . U R  0,55 V

 2U R 
 UR

- 18 -
2.4.2. Эцъ спектри

Тясадцфи просесдян кифайят гядяр бюйцк Т мцддятли вя перио-


дик тякрар олунан щисся сечилир. Тягрибян буну беля етмяк олар:
тясадцфи просес лентя йазылыр, ондан бюйцк парча кясилир вя онун
сонлуглары юз араларында йапышганла йапышдырылыр.

2
x * (t ) =  C cos(0t +  y ) ;

0 = (2.11)
 =1 T
1  2 1 T *2
x =  C =  x (t )dt
~ *2
(2.12)
2  =1 T0
n 1
x *2 = C2 ( f ) = fTC2 ( f )
~
2 2
(2.13)
f
n= = f  T
f0
~
x *2
lim = S (t ) - эцъ спектри (2.14)
T → f
f →0

Шякил 2.10. Тясадцфи просесин эцъ спектри

Бу ъцр гапалы лентлярин охунмасы заманы Т вахт кясийиндя тя-


крарланан тясадцфи периодик просес алыныр (шякил 2.10). Бу

- 19 -
функсийаны Фурйе сырасына айырмагла (2.11)онун сечилмиш тя-
крарланан Т периодун узунлуьуна нязярян спектрал хятляр бир-
бириня йахын олаъагдыр. Яэяр мясялян, Т-нин узунлуьу Т=5с оларса,
онда f = 0,2 Щс олар. Периодик еквивалент просесин тясиредиъи
гиймятляринин квадраты бизя, бцтцн C ямсалларынын квадратла-

ры ъяминя веряъякдир (2.12).


Яэяр мцяййян тезлик гиймяти ятрафында f кичик енсиз тезлик
золаьы айырсаг (беля ки, Фурйе ямсаллары C -ни бу золагда бярабяр

щесаб етмяк олар), онда бу енсиз золаьын спектрал хятляринин тя-


сиредиъи гиймятляринин квадраты (2.13) тянлийи иля тяйин олу-
~
x *2
нар. О, f золаг ени иля мцтянасцбдцр. Буна эюря дя - нисбяти
f
просесин характерик спектрал хцсусиййятини ифадя едяр ки, буна да
эцъ спектри дейилир. Яэяр сигналы кифайят гядяр енсиз золаглы
сцзэяъдян бурахсаг вя чыхышда тясиредиъи гиймяти юлчсяк, онда
~
x *2 кямиййятини юлчмяк олар. Шякил 2.11-дя эцъ спектринин
юлчцлмяси схеми верилмишдир.

Шякил 2.11. Эцъ спектринин юлчцлмя схеми

2.5. Хятти системин ютцрмя функсийасы

Бизи, стандарт заман функсийаларынын чеврилмяси мараглан-


дыраъаг. 2.2-2.4 бяндляриндя биз, мцяййянляшдирдик ки,

- 20 -
«сычрайыш», «зярбя» вя «тясадцфи просес» стандарт функсийаларын
синусоидал просесляря кятирмяк олар. Буна эюря дя бу стандарт
функсийаларын хятти системляринин чеврилмя характеристикасы,
онун чеврилмиш синусоидал характеристикаларындан тяйин олуна
биляр.

- 21 -
2.5.1. Синусоидал просесляр цчцн ютцрмя функсийасы

2.2 бяндиндя мцяййянляшдирдик ки, хятти системин



x(t ) = x cos(t +  x ) синусоидал тясиря щиссийаты да йеня щямин

( )

тезликдя синусоидал функсийа- y(t ) = y cos t +  y олаъагдыр. Уйьун

олараг бу ъцр сигнал хятти системдян кечяряк йалныз амплитуда вя


фазасычеврилмиш олур. 
y(t ) = y cos(t +  y )

x(t ) = x cos(t +  x ) 
y = A x,  y =  a −  x
j a x

 y* = Ae 
x = x e j x y = ye
j y

A = A  e ja - ютцрмя ямсалы


Шякил 2.12. Хятти системля синусоидал сигналын ютцрцлмяси

2.5.2. Бирдяфялик просесляр цчцн ютцрмя функсийасы

(2.17) 

x(t ) =  xn cos(0 nt +  n )
n =0

1 
x(t ) =  C ( ) cos[t +  ( )]d (2.18) 
0 

x(t ) =
1 
( ) jt
 
2 0
 C e d ( 2.19 )


- 22 -
 y (t ) =  x A(n ) cos[ nt +  +  (n )]
  n 0 0 n 0 0 (2.17 a)
n =0

 y (t ) = 1 C ( ) A( ) cos[t +  ( ) +  ( )]d (2.18a)


   0
 0

 1 
 y (t ) = 2  C ( ) A( )e d
jt
(2.19a)
 0

Шякил 2.13. Хятти системля периодик сигналын ютцрцлмяси

2.5.3. Тясадцфи просесляр цчцн ютцрмя функсийасы

2.4 бяндиндя тясадцфи кямиййятин спектрал эцъц вя пайланма


сыхлыьы, тясадцфи просесин ясас параметрляри кими тяйин едил-
мишди. бизи марагландырыр ки, щяр ики параметр хятти системдян
кечяркян неъя дяйишир.
~
x 2 = S x  f (2.20)

~
y 2 = S y  f (2.21)

Бурада Сх вя Сй – х(т)- эириш вя й(т)- чыхыш сигналларынын спек-


трал эцъляридир. (2.20) вя (2.21) тянликляриндян спектрал
сыхлыглар вя сонлу енли золаг цчцн ~
y 2 - тясиредиъи гиймятляр ара-
сындакы асылылыглар аларыг:
S y = A2 S x (2.22)
 f1
y =  A2 ( f )S x ( f )df
2
(2.23)
f

- 23 -
ФЯСИЛ 3.ЕЛЕКТРИК ДЮВРЯЛЯРИ

Електрик дювряляри вя онларын щесабаты цсуллары мцхтялиф


физики гурьуларын моделляриндя истифадя олуна биляр. Шякил 3.1-
дя електрик дювряляринин ясас тянликляри верилмишдир.
Цмумиляшмиш координатлар

Дцйцнляр вя контурлар гайдасы  iy = 0 ; U k = 0


y k

Шякил 3.1. Електрик дюврялярин ясас тянликляри

Шякил 3.1-дя верилмиш мцнасибятляр, електрик шябякяляри-


нин бирмяналы йазмасында дюврялярин анализи вя синтезиндя
бцтцн ясас нятиъяляри чыхармаг цчцн зярури вя кифайятдир. Елек-
трик дювряляри цч структур – Р, Л вя C елементиндян вя бир ялагя
елементиндян (идеал трансформатор) ибарятдир. Щяр бир елемен-
тин иш режими цмумиляшдирилмиш ъяряйан вя эярэинлик коорди-
натлары иля тяйин олунур. Бу координатлар охларла елементин
ятрафында эюстярилир. Елементин щансы нюгтясиндян эярэинлик
оху йыхырса, бу нюгтя онун дахил олдуту нюгтяйя нязярян мцсбят
потенсиаллы нюгтя сайылыр. Ъяряйанын оху мцсбят йцклярин ахма
истигамятини эюстярир. Бурадан беля чыхыр ки, яэяр щяр ики ох ей-

- 24 -
ни истигамятдя оларса, онда u (t )  i (t )- щасили бу елементдя айрылан
эцъцн гиймятини веряъякдир. Онда замана эюря u (t )  i (t ) - щасили-
нин орта гиймяти бу елементдя айрылан П актив эцъц олаъагдыр.

Синусоидал просесляр цчцн сяпялянян П эцъц P = u  i cos(u − i ) 

комплекс u вя i - амплитудларыла вя комплекс-гошма u* = u e − ji вя

i * = i  e − ji амплитудларыла ифадя етмяк олар (шякил 3.1). у вя и
цмумиляшдирилмиш координатларынын бу хцсусиййяти пассив ики
гцтблц вя дюрдгцтблцлярин тезлик характеристикаларыны анализ
етмяк цчцн мцщцм ящямиййятя маликдир. Пассив дювряляри гида-
ландырмаг цчцн лазым олан мянбяляри ики типя айырмаг олар: эяр-
эинлик вя ъяряйан мянбяляри. Мянбяйин типиндян асылы олараг бу
мянбядя эярэинлик вя ъяряйанын истигамяти мцхтялиф олур.
Мянбядя мцсбят йцкляр мянфи потенсиалдан мцсбятя ахыр.

N
U  =  R  i (3.1)
 =1

N 
i =  G  u  (3.2)
 =1

- 25 -
R = R (3.3)

G = G  (3.4)

Шякил 3.2. Електрик Н-гцтблцсцндя ъяряйанлар вя


эярэинликляр арасындакы ялагяляр
Яэяр електрик дювряси Н ъцт сайлы хариъи дювря цчцн ялагя
сыхаъына маликдирся, онда Н гиймятли эярэинлик Н сайда тянлик-
ля, Н гиймятли ъяряйанла хятти ялагяли олаъагдыр (шякил 3.2).
Цмумиляшдирилмиш ъяряйан вя эярэинлик координатлары иля
юз араларында ялагяляндирилян ( R ) вя ( G ) тяйинедиъиляри

матрисанын баш диогналына нязярян симметрикдир. Бу ъцр дювря-


лярин хцсусиййяти «гаршылыглы ялагяли» адланыр. Бу ъцр дювря-
лярин мцщцм щалы- дюрдгцтблцлярдир. Бунларда цмумиляшдирил-
миш координатлар юз араларында ялагяли олан ики ъцт сыхаъдыр.
Дюрдгцтблцлярин нязяриййяси вя онларын тятбиги мясяляси «елек-
тротехниканын нязяри ясаслары» фянниндя юйрянилир.

- 26 -
ФЯСИЛ 4. МЕХАНИКИ СИСТЕМЛЯР

Бу фясилдя ясас мягсяд – схемотехники шяклиндя верилмиш,


фяза-топлу елементляриндян ибарят механики системлярин кинема-
тик вя динамик асылылыгларыны нязяря алмагдан ибарятдир. Бу
щалда фясил 3-дя верилмиш електрик дювряляри областындакы
ифадялярдян истифадя едяъяйик. Цмумиляшдирилмиш коорди-
натларын тяйин олунмасына уйьун олараг дцйцнляр вя контурлар
гайдаларыны формалашдыраг. Бу електрик дювряляринин анализи-
ндя бизя йахшы мялум олан мювъуд цсуллардан истифадя олунмагла
механики системляри кямиййятъя нязярдян кечирмяк мцмкцндцр.
Кюмякчи васитя кими механики схемин еквивалент електрик си-
стеминя кечирилмясини гябул едяъяйик.

4.1. Дцзхятли щярякятдя олан механики систем


4.1.1. Цмумиляшдирилмиш координатлары

Механикада гябул едилмиш Тясвирин схемотехника цсулу иля


тясвир цсуллары верилмяси

1 , 2 ,1 , 2 − верилян коорди-  - сцрятляр фярги; F - сыхылма вя


нат системиндя бахылан йа ачылма гцввяси, верилмиш ен

- 27 -
нюгтянин йердяйишмя век- кясийин гцввяляри характеризя
торлары вя сцрятляри едир
Шякил 4.1. Дцзхятли щярякятдя олан механики
qурьунун цмумиляшдирилмиш координаты
Бурада цмумиляшдирилмиш координат кими сцрятляр фяргини
вя гцввяни истифадя едяъяйик, цмумиляшдирилмиш координатлары
охларла эюстяряъяйик.

4.1.2. Структур елементляр

Хятти тянликляр иля ифадя олунан механики системляр гцввя-


лярин вя щярякят параметрляринин арасындакы мцмкцн ялагяляря
уйьун олараг цч тип елементляря бюлцня биляр: яталятли, елекстик
вя сцртцнмя. Бундан башга еле чевириъи механизм вар ки. Бурада
бир ъцт ейни адлы цмумиляшдирилмиш гцввя вя йа щярякят коор-
динатлары юз араларында ялагяляндириля биляр.
Механикада тясвир цсуллары Схемотехники тясвир цсулу
 = j n F
 = j (1 −  2 )

F = r 
 = j (1 −  2 )

d
F =r (1 −  2 )
dt

- 28 -
d 2 F = ym
F = ma = m
dt
Яталятли координат системи

 1 = j ( 1 −  0 )
 2 = j ( 2 −  0 )
 1 u =
1 
, − 1
a
 1 −  0 = u( 2 −  0 ) 
 2 2 2
1 
u = 
F1 = F2 ,  1
u − b
  2
Шякил 4.2. Дцзхятли щярякят щалы цчцн механики структур
елементляри

4.1.3. Механики вя електрики дювряляр арасындакы


уйьунлуг

Електрик дювряляри иля механики дювряляр арасында дярин


аналожийа мювъуддур. Бу няинки, ясас елементлярин умумиляшди-
рилмиш координатлары арасындакы ялагясиня, щятта онларын то-
полоэийасына аиддир, йяни ъяряйанларын будагланан електрик
дцйцнляри, гцввялярин «будагланан» механики дцйцнляриня анало-
эийадыр. Онда охшарлыг шяртиндян щям цмумиляшдирилмиш ко-
ординатлар арасында вя щям дя структур елементляри арасында
мцнасибятляри аларыг (шякил 4.2):

- 29 -
эярэинлик u - сцрят 
ъяряйан i - гцввя F
индуктивлик Л - басчылыг н
тутум C - кцтля м
1
мцгавимят Р - механики сцртцнмя кечириъилийи h =
r
електрики импеданс R - механики адмитанс h (кечириъилик)
електрики адмитанс G - механики импеданс z
 = jn F
u = jL  i
F = jm
i = jC  u
F = r 
i = G u

Електрик схемляри цчцн Механики схемляр цчцн


дцйцнляр гайдасы  iy = 0 дцйцнляр гайдасы  Fy = 0
* *

Електрики схемляри цчцн кон- Механики схемляр цчцн контур-


турлар гайдасы uy = 0 лар гайдасы  y = 0
Q Q

Шякил 4.3. Дцзхятли щярякят щалы цчцн електрики вя


механики дювряляр арасындакы уйьунлуг

Практикада механики гурьуларын електрик дювряляри васитяси


иля тясвирлярин бир цсулундан истифадя олунур, буна «еквивалент
електрик схеми» дейилир. Механики аналоэийадан алимляр, елек-
тромагнит просесляр нязяриййясинин ишлянмяси заманы эениш ис-
тифадя етмишляр. Фарадей вя Максвелл механики моделляря
мцраъият етмишляр ки, електромагнит просесляри йахшы баша

- 30 -
дцшя билсинляр.

Шякил 4.4. Механики вя еквивалент електрики схемляри

4.2. Фырланма щярякятиндя олан механики системляр

Бурада еля механики системляря бахылаъагдыр ки, онлар анъаг

- 31 -
тярпянмяз ох ятрафында фырланма щярякяти етсинляр.

4.2.1. Цмумиляшдирилмиш координатлар

Анъаг ох ятрафында дюнян системлярин вязиййяти механикада


айры-айры елементлярин бу оха нязярян дюнмя буъагларынын вя йа
буъаг сцрятляринин, щямчинин айры-айры елементляря тясир едян
моментлярин дяйишмяси иля ифадя олунаъагдыр. Щярякятин буъаг
сцрятини йазаркян гябул етмялийик ки, цмумиляшдирилмиш коор-
динатларын щасили эцхц веряъякдир (бу мялум шяртдир). Бурада
бизи, системин айры-айры нюгтяляринин буъаг сцрятляри йох, ай-
ры-айры елементлярин сон нюгтяляри арасындакы бцъаг сцрятляри
фярги маракландыраъаг (шякил 4.5). Параметрляри бир мяналы тяй-
ин етмяк цчцн йеня дя ишаряляр щаггындакы гайда иля шяртляш-
мялийик.

М=Мз –буруъу момент вектору


Шякил 4.5. Фырланма системиндя цмумиляшдирилмиш коорди-
натлар

4.2.2. Структур елементляри

- 32 -
Хятти просесляр цчцн, буъаг сцряти вя момент арасындакы
ялагянин нювцндян асылы олараг структур елементляри цч типя
айырмаг олар: буъаг еластики елементи, буъаг сцртцнмя елементи,
буъаг яталят моменти (яталят моменти). Бундан башга еле ютцрмя
механизмляри дя вар ки, бурада бир ъцт ейни ъинсли цмумиляшди-
рилмиш координатлар ялагяляндирилир: моментляр вя буъаг сцрят-
ляри. Цмуми шякилдя бу елементлярин тяйини шякил 4.6-да верил-
мишдир.

 = jn M

d
M =r (1 − 1 ) M = r 
dt
M = j (1 − 2 )  r

d 2
M = 2
dt
M = j 
 - яталятли системдя юлчцлцр

- 33 -
 r2
1 = u 2  r − a ) öcön
1
1 
u = 
M1 = M 2  r2
- r − b) öcön
u
 1
Шякил 4.5. Фырланма системиндя цмумиляшдирилмиш коорди-
натлар

- 34 -
4.2.2. Фырланма системляри цчцн електрик вя механики
дювряляр арасындакы уйьунлуг

Фырланма гурьуларыны там ифадя едян тянликляри електрик


дювряляринин уйьун тянликляри иля мцгайися едяркян онларын
рийази охшарлыгларыны садя олараг мцяййянляшдирмяк олар
(шякил 4.7). Уйьун гурьуларын щямчинин тоположи схемляри дя ох-
шардыр, яэяр эярэинлик u буъаг сцряти  -йа, ъяряйан i ися момент
M -я уйьун олаъагдыр.
u = jL  i  = jn  M

i = jC  u M = j  

i = G u M = r 

Електрик схемляри цчцн дцйцн Механики системляр цчцн дцйцн


гайдалары  uy = 0 гайдалары M y = 0
* *

Емпирик схемляр цчцн контур Механики системляр цчцн кон-


гайдалары uy = 0 тур гайдалары y = 0
Q Q

Шякил 4.7. Фырланма щярякяти щалы цчцн електрики вя меха-


ники
дюврялярин арасындакы уйьунлуг

Онда диэяр кямиййятлярин уйьунлуьуну да йазмаг олар


эярэинлик u - сцрят 
ъяряйан i - гцввя M

- 35 -
индуктивлик Л - буъаг сыхмасы н
тутум C - яталят моменти 
1
мцгавимят Р - сцртцнмя кечириъилийи h =
r
там електрик мцгавимяти R - фырланма адмитанс (кечириъилик)
h
там електрик кечириъилийи G - фырланма импеданс (мцгави-
мят) z
Фырланма щярякятиндя олан гурьуларын щесабаты заманы
еквивалент електрики схемлярдян истифадя етмяк олар.

- 36 -
ФЯСИЛ 5. ЕЛЕКТРОЕНЕРЭЕТИК ПРОСЕСЛЯР

Бурада ясасян цч просеся бахылыр: енержинин топланмасы


(ещтийатланмасы), енержинин трансформасийасы (трансформатор)
вя мцхтялиф щярякятли гцрьцларда-енержинин електромеханики
чеврилмяси

5.1. Эириш кими

Мцщцм физики гурьулар синфи мовъуддур ки, бунлар да


електроенерэетик просеслярля ялагялидир. Енерэетик просесляри
ашаьыдакы кими тяснифатлашдырмаг олар: 1) енержинин ещтийат-
ланмасы; 2) енержинин трансформасийасы, йяни енержинин ейни
нювцндян ейни нювя чеврилмяси; 3) енержинин ютцрцлмяси; 4) ене-
ржинин шцаланмасы; 5) енержинин бир нювдян диэяр нювя чев-
рилмяси; 6) енержинин идаря олунмасы.
Бу енержетик просесляр эедян гурбулар даща мцряккяб систем-
лярин ясас тяркиб щиссясиня дахил олур. Бу ъур системляри
юйрянмяк цчцн системин щяр бир елементинин характеристикала-
рыны билмяк лазымдыр, мясялян, эириш-чыхыш характеристикасы.
Бу барядя яввялки фясиллярдя эениш изащат верилмишдир.
Енержи анлайышыны формал щалда тяйин етмяк щяддян артыг
чятиндир. Ъисмин щярякятиндя ики енержи нювцнц билирик: кине-
тик вя потенсиал енержи. Бундан башга, мясялян, електромагнит са-
щя нязяриййясиндя эюстярилмишдир ки. Потенсиал енержи магнит
вя електрик сащясиндя фяза пайланмасына маликдир.
Енержинин вя енерэетик просеслярин юйрянилмяси мцряккяб-
лийи ондан ибарятдир ки, сащялярин тязйинини апараркян беля

- 37 -
енержинин щарада йыьылмасы мялум олмур.

5.2. Енержинин ещтийатланмасы

Енержинин ещтийатланмасы демяк олар ки, диэяр бцтцн енерэе-


тик просеслярля сых ялагялидир. Енержинин йыьылмасы йа билава-
ситя бахылан просесдя иштирак едир, йа да диэяр енерэетик про-
сесляр цчцн енержи мянбяи кими истифадя олунур. Мясялян, енер-
жинин трансформасийасыны юйряняркян енержийя бир долаг си-
стеминдян (эириш) диэяр долаг системиня (чыхыш) кечяркян са-
щяни тяъщиз едян енержи кими бахмаг олар.
Енержинин чеврилмясини юйряняркян механики гцввялярля
ещтийатланан енержи арасында ялагя сонракы тядгигатлар цчцн ил-
кин эюстяриъиляр олаъагдыр.

5.3. Енержинин трансформасийасы

Бахылан енержинин трансформасийасы електрик енержисинин


адятян, системин там мцгавимятини дяйишмякля електрик енер-
жисиня чеврилмяси просесиня дахил олур.
Яэяр кинетик енержисини електрик ъяряйанларынын йарат-
дыьы магнит енержиси, потенсиал енержини- електрик потенсиал-
ларынын йаратдыьы електрик сащясинин енержисини щесаб етсяк,
онда енержинин трансформасий едян гурьуларда потенсиал вя кине-
тик енержинин нисби пайланмасынын дяйишмяси баш веряъякдир.
Там енержиси ися, ялбяття, сабит галаъагдыр.
Енержинин трансофрмасийасы гурьуларында адятян щяр ики
сащя мювъуд олур- електрик вя магнит сащяси, бу пландан адятян
бири даща юнямли олур. Мясялян, електровакуум лампалары,

- 38 -
йарымкечириъи ъищазлары, кристаллик вя конденсаторлу микро-
фонлар, диелектрик эцъляндириъиляр- бцтцн бунлар електрик са-
щясинин истифадя олунмасына ясасланыр. Магнит сащяси юнямли
олан гурьулара електрик машынлары, релеляр, магнит эцълянди-
риъиляри, трансформаторлар аиддир. Трансформаторлар ясасян
магнит гурьусудур, лакин онун характеристикасыны там йазмаг цчцн
онун електрик сащясини щесабламаг лазымдыр.

5.4. Енержинин чевирилмяси

Еля гурьуну ишляйиб щазырламаг олар ки, магнит структуруна


нязярян бир вя йа ики долаьы йердяйишмяйя малик олсун. Бурада бу
гурьу енержинин чеврилмяси гурьусу кими тяйин олунур. Кичик
йердяйишмяйя малик чевириъидя долаг, мцяййян тапазлыг вя-
зиййятиня нязярян кичик гиймятиндя щярякят едя биляр. Бцтцн
гурьулар синфиня динамики бяркданышан (громкоговорител) вя
микрофон дахилдир. «Бюйцк» щярякятли гурьуларда, мясялян, фыр-
ланан машынларда, гурьунун щярякятиндя олан щиссянин йердяйи-
шмяси о гядяр бюйцкдцр ки, онун анализи цчцн ялавя факторлары
нязяря алмаг тяляб олунур.
Бурада еля енержи чевириъиляриня бахылыр ки, щансылардыр
ки, електрик енержиси механики, акустики вя истилик енержисиня
чевирилир. Механики, акустик вя йа истилик енержисиляринин
електрик енержисиня чеврилмяси якс просеси дя ваъибдир. Енержи-
нин чеврилмясинин бу мцхтялиф просеслярини юйряняркян ясас ди-
ггяти електромагнит просесляриня йетирилир. Електромагнит про-
сес васитяси иля електрик енержиси механики енержийя вя механи-
ки енержи ися електрик енержисиня чеврилир.

- 39 -
Енержинин сахланмасы принсипи нюгтеи нязяриндян истянилян
енержинин чеврилмяси просесини енержи балансы иля ифадя олу-
нар:
Верилян енержи (эиришдяки енержи)= чыхышдакы енержи+
+ещтийатланан енержи+енержи иткиси (5.1)
Мясялян, електрик мцщяррикини нязярдян кечиряк. Бу гурьуда
эириш енержи- електрик енержиси, чыхыш енержи-механики ережи,
ещтийатланан енержи-щям електрик вя щям дя механики енержи,
енержи итэиси- нагиллярдя вя магнит системиндя олан електрик
итэиляри щесабына йаранан истилик вя йастыгларда вя фырланан
щиссялярин щавадан сцртцнмясиндян йаранан иткиляр. Графики
олараг дейилянляри шякил 5.1-дяки кими тясвир етмяк олар.

Шякил 5.1. Енержинин електромеханики чеврилмяси цчцн


гурьунун цмуми тясвири
I-електрик системи; II-ялагя сащяси; III-механики систем;
1- електрики эириш, 2- електрики истилик иткиляри; 3- сащянин
истилик
иткиси; 4- механики истилик иткиси; 5- механики эириш; 6-
ялагя
сащясинин механики эириши; 7- ялагя сащясинин електрик
эириш

Ещтийатланан енержинин машынын мцхтялиф щиссяляри ара-


сында пайланмасы машынын щям статики вя щям дя динамики ха-
рактеристикаларына тясир эюстяряъякдир. Анъаг енержинин нязяр-
дян кечирилмяси гцрьцнцн ишинин йазылмасы цчцн цмуми щалда

- 40 -
бцтцн информасийаны вермир. Електрик вя механики дяйишянляр
арасындакы ялагя сащяси, гурьунун там мцгавимяти (мясялян, эяр-
эинлийин ъяряйана нисбяти вя йа моментин сцрятя нисбяти) гурь-
унун характеристикасыны вя режимлярини йазмаг цчцн ясас факор-
лардыр, лакин онлар енержинин сахланмасы принсипиндян тапыла
билмяз.
Просеси юйряняркян цмумиляшдирилмиш координатлардан вя
Лагранж тянликлярдян истифадя едяряк, системи, онун енерэетик
параметрляриля ифадя едирляр (5.1-тянлийи юйрянилмялидир).
Цмумиййятля физики просесляри анализ едяркян Лагранж тянлик-
ляриндян эениш истифадя олунур. Бу щалда енержинин чеврилмяси
просесиндя, ялбяття ки, Кулон гануну вя Ампер ганундан да исти-
фадя олунур. Нятиъяви ялагя сащя електрик вя йа магнит сащяси ола
биляр, лакин енержинин чеврилмяси цчцн Пойнтингя эюря щям
електрик вя щям дя магнит сащяси мювъуд олмалыдыр.

5.5. Эцълц фырланан чевириъиляр

Эцълц фырланан чевириъиляр, електромеханики гурьуларын ян


мцщцм синфини тяшкил едир. Бу гурьуларын тяснифатыны вер-
мякдя мцяййян чятинлик вар, беля ки, бир сыра долаглар вар ки,
машынын эювдясиня нязярян тярпянмяздир, щямчинин бир сыра
долаглар вар ки, машынын фырланан щиссяляриня нязярян фиксай-
асы олунур ки, бунлар да бу чятинлийи тюрядирляр. Бундан башга
чохфазлы машынларда долагларын тясирлянмяси мцхтялиф цсул-
ларла фапарылыр.
Бир чох тип машынлар цчцн ващид унификасийайа малик модел
мювъуддур ки, бу модел васитясиля бир чох типик фырланан елек-

- 41 -
трик машынларын юйрянилмясинин ясасыны тяшкил едир. Щяги-
гятян, ашаьыдакы ики цмумиляшдирилмиш модел нязярдян кечири-
ляъяк ки, бунлар да рийази еквивалентдирляр. Биринъи модел фыр-
ланан щиссяли еквивалент схемин тятбигиня ясасланыр, диэяр ися
долаглардакы ъяряйанларын щесабына машынын щава мясафясиндя
йаранан ЕвЩ сащяляриндян истифадя олунмасына ясасланыр.

- 42 -
ФЯСИЛ 6.ЕЛЕКТРОМЕХАНИКИ ЕНЕРЖИСИНИН
ЧЕВРИЛМЯСИ ГАНУНЛАРЫ

Цмумиййятля, бурада електрик машынларын вя електрик апа-


ратлары нязяриййясини йахшы баша дцшмяк цчцн механиканын,
електродинамиканын, дювряляр нязяриййясинин, ъябри матриалын
ясас мцддяалары нязярдян кечирилир. Бурада щямчинин електрик
машынларын неъя ишлямяси вя електрик енержиси механики енер-
жийя вя яксиня неъя чеврилмясинин неъя баш вермяси мясяляляри-
ня бахылыр.

6.1. Електрик машыны неъя ишляйир

Мцасир електромеханиканын ясасы Фарадейин кяшфи иля


гойулур. Фарадейин кяшфи ондан ибарятдир ки. Нагилдя е.щ.г.-ы цч
цсулла йарадыла биляр: нагили магнит сащясиндя щярякят етдир-
мякля, магнити нагиля нязярян щярякят етдирмякля вя йа диэяр
нагилдя ъяряйаны дяйишмякля.
Метал лювщянин Б индуксийалы магнит сащясиндя щярякяти
заманы (шякил 6.1), онда Ы- буъаглы ъяряйанлар йаныр, бу ъяряйан
лювщянин щярякятини йавашыдыр,
яэяр она ялавя механики енержи вер-
мясяк, бурульанлы ъяряйанлар
лбвщяни тормозлайар вя лювщянин
щярякят сцряти  -сыфра бярабяр
олар. Бу щалда бурульанлы ъяряйан-
лардан йаранан итэиляр, лювщянин
Шякил 6.1. Механики енер-
магнит сащясиня дахил олдуьу заман
жинин

- 43 - истилик енержисиня чев-


рилмяси
онун малик олдуьу енержийя бярабяр олаъагдыр (ялбяття, бурада
щавадан сцртцнмя итэиляри вя бязи итэиляр нязяря алынмыр).
Електрик иткиляри ися лювщянин актив мцгавимятиндян вя щяндя-
си юлчцляриндян асылыдыр.
Садя гурьу- магнит сащясиндя щярякят едян массив лювщяни
щяля ки, енержинин електромеханики чеврилмяси щесаб етмяк ол-
маз, беля ки, механики енержи бурада истилик енержисиня чеврилир.
Массив лювщя, гыса десяк, гысагапанмыш демпфер долаьыдыр (буну
сонра мцяййян едяъяйик).
Електрик енержисини алмаг цчцн бир гядяр гурьуну дяйишмяк
лазымдыр: лювщя явязиня чярчивя эютцряк; бу чярчивя бир вя йа
бир нечя сарьыдан ибарят ола биляр (шякил 6.2).

Шякил 6.2. Дяйишян эярэинлик неъя алыныр

Онда чярчивянин магнит сащясиндя щярякяти заманы, чярчивя-


нин уъларында дяйишян е.щ.г-и йараныр. Мцяййян шяртляр дахи-
линдя (чярчивянин щяндяси юлчцляри вя щярякят сцряти) чярчивя-
нин а вязиййятиня Е1-0 е.щ.г-и; б вязиййятиня Е2=Емакс (синусда 2
нюгтяси); в вязиййятиня синусоида да 3 нюгтяси уйьун эялир. Чяр-
чивянин якси щярякятиндя е.щ.г-и ишарясини дяйишяъяк вя йеня

- 44 -
щамысы тякрарланаъаг (шякил 6.2-дя 4 вя 5 нюгтяляри). Бу гурьунун
чыхыш сыхаъларына йцк баьласаг, електрик енержисиндян исти-
фадя етмяк олар. Онда бу садя эенератор олаъаг, йяни механики ене-
ржи електрик енержисиня чевриляъяк. Яэяр чярчивяни щяр щансы
дяйишян е.щ.г-и мянбяйиндян гидаландырсаг, онда ъяряйанлы кон-
тур магнит сащясиндян сыхышдырылаъаг, бу щалда електрик енер-
жиси механики енержийя чевриляъяк.

Шякил 6.3. Садя електроме- Шякил 6.4. Магнит сащясиндя


ханики ъяряйанлы
енержи чевриъиляри чярчивядян башлайыр електрик
машынлары

Шякил 6.3-дя эюстярилян гурьу дюняндир, беля ки, щям эенера-


тор вя щям дя мцщяррик кими ишляйя биляр. Бу електромеханики
чевриъилярин ян мцщцм (эюзял) хцсусиййятляриндян биридир.
Цмумиййятля, електрик машынлары щаггында «електрик
машынлары» фяннини кечяркян там мялумат алынаъагдыр: сабит
ъяряйан машынлары, дяйишян ъяряйан машынлары вя хцсуси
машынлар- бир нечя гцтблц ола биляр. Мясялян, 3 фазлы эярэинлик

- 45 -
системиндя фазада бири- бириндян 1800 сцрцшмцш олан цч долаг ла-
зымдыр.
Ики фазалы эярэинлик системиндя фязда бири-бириндян 900
сцрцшмцш ики долаг олмалыдыр вя бу долаглары замана эюря бири-
бириндян 900 сцрцшмцш олан эярэинлийя гошулмалыдыр. м-
фазалы системдя бир-бириндян 3600/м сцрцшмцш олан м долаглар
вя 3600/м буъаг сцрцшмяси иля м ъяряйанлар олмалыдыр.
Яэяр долаьын сарьыларыны статор дахили щиссясиня йер-
ляшдирсяк, диэяр щиссясиня ейни ардыъыллыгла (сыра иля)
щамысыны тякрар етсяк, онда чох гцтблц машыны аларыг.
Електрик дяряъяси (буъаьы) ашаьыдакы садя мцнасибятиля
ялагядардыр:
 = p   (6.1)
бурада  – електрик дяряъяси иля ифадя олунан буъаг;   - щямин
шей, щяндяси дяряъядя, п- ъцт гцтбляр сайы.
Икигцтблц 3 фазлы машынларда йуваларын сайы-статорун по-
ладларында ачыландешик, бу дешикдя 6-йа бярабяр сарьы йер-
ляшдирилир:
z = 2mpq (6.2)
Бурада з- йувалар сайы, м- фазалар сайы, р- ъцтгцтбляр сайы (ики-
гцтблц машында П=1),г- гцтбдя вя фазда йуваларын сайы.
Бу мисалда г=1. Дюрд гцтблц машын алмаг цчцн з=12, алтыгцт-
блц машын цчцн з=18 вя с. олаъагдыр. п=1 олдугда 50 щс ъяряйан
тезлийиндя сащянин синхрон фырланма тезлийи 3000 д/дяг, п=2-йя,
нc=1500д/дяг, п=3-йя, нc=1000д/дяг вя с., йяни
60 f
nc = (6.3)
p

- 46 -
Статор долаьыны мцхтялиф цсулларла йериня йетирмяк олар.
Гейд едяк ки, асинхрон вя синхрон машынлары- ян эениш исти-
фадя олунан дяйишян ъяряйан машынларыдыр. Синхрон машынлар-
да роторун буъаг сцряти иля сащянин буъаг сцряти ейнидир. Тясир-
лянмя долаьы сабит ъяряйанла гидаланыр (ротор ъяряйанын тез-
лийи ф2=0).
Асинхрон машынларында фырланма тезлийи синхрон фырланма
сцрятиндян фярглянир. Бу ъур машынларын ротору бцтюв ферро-
магнит силиндр вя йа гыса гапанмыш долагла шихтялянмиш си-
линдр вя йа статорда олдуьу кими долаг шякилиндя йериня йетири-
лир. Ротор долаьындан ф2 тезликли дяйишян ъяряйан ахыр:
f 2 = f1  S (6.4)
бурада
n1 − n2
S= – сцрцшмя (6.5)
n1
н1-синхрон сцрят, н2- роторун сцряти.
Ротор тярпянмяз н2=0 вя ф2=ф1; С=1.

Шякил 6.6. Трансформаторун


Шякил 6.5.Дахили гапанмыш до- схеми.
лаглар  e = 0 1- биринъи тяряф долаьы; 2-
икинъи
тяряф долаьы; 3-магнит систе-

- 47 -
ми

Долаглар гапанмыш олса да (шякил 6.5), онларын дахилиндя


ъяряйанлар гапанмыр, беля ки, симметрик долагларда е1=е2 вя е.щ.г.-
ин ъями сыфра бярабярдир. Шякил 6.5-дян эюрцнцр ки, долаг 2а=2п
паралел голлара маликдир. Паралел голлардакы ъяряйан цмуми
ъяряйаны йарысыны бярабярдир. Чохгцтблц машынларында пара-
I
лел голлардакы ъяряйан -йа бярабярдир.
2a
Конструктив олараг сабит ъяряйан машынлары иля дяйишян
ъяряйан коллектор машынлары арасында фярг йохдур.
Трансформаторларда долагда тярпянмяздир, магнитсащяси иля
дяйишир (шякил 6.6). Ики саргаъ молиноид шяраитиндя нцвяйя ке-
чирилир. Вя бир-бириндян изаля едилир. Трансформаторун 1-ъи
тяряфиня дяйишян ъяряйан версяк, бу сарьаъын дахилиндя магнит
сащяси ися йараныр вя икинъи сарьаъдан кечир вя икинъи сарьаъын
сыхаъларында Е2 индуксийаланан е.щ.г. йаранаъаг.
dI1
E2 = M 12 (6.6)
dt
М12- мцтянасиблик константы (сабити) ики сарьаъын щяндяси фак-
тор олуб, гаршылыглы индуксийа ямсалы адланыр.
Беляликля, тярпянмяз долагларда, долаьын бириндя ъяряйанын
дяйишмяси заманы икинъийя икинъидя е.щ.г.-и йаранаъагдыр.

6.2. Електромагнетизмин ясасы

Електрик вя магнит сащяляринин векторлары вя онлар арасында

- 48 -
мнасибятляр Максвелл тянликляриндя юзцнц эюстярир. Бу тянлик-
ляр, бизим сонракы тядгигатлары апармаг цчцн тяляб олунан ин-
формасийаны тямин етмяк цчцн гцввя вя енержи ифадяляри иля та-
мамланмалыдыр. Бу мцнасибятляр ашаьыда айдын нязярдян кечи-
рилир.
Бахылан бязи електромеханики гурьулар електрики гурьулар-
дыр, вя буна эюря дя електрик сащя нязяриййясинин анъаг еля прин-
сипляриндян истифадя едяъяйик ки, механики гцввя иля щярякят
арасындакы ялагяни бир тяряфдян вя потенсиал иля йцк арасында-
кы ялагяни диэяр тярфядян вермиш олсун. Бу гурьуларда даща тез-
тез йцклянмиш сятщляр олдуьундан, онда бизим мягсядляр цчцн
ялагя эцъцнцн ифадясини ещтийатланмыш енержийя эюря алмаг
мягсядяуйьундур, няинки, дягиг нюгтяли йцкляр цчцн Кулон га-
нунуна ясасян ади формулировкадан алынан ифадяляр.
Електромеханики гурьуларын чоху (яксяриййяти) магнит гурь-
уларыдыр вя буна эюря дя механики гцввя вя щярякятлярля е.щ.г.
ъяряйан расында ялагяни верян ики принсип мювъуддур. Бу прин-
сипляр Фарадей вя Амперин ады иля баьлыдыр.
1. Фарадей гануну, юзцнцн ади формулировкасы иля, ики мцх-
тялиф просеси ящатя едир– «щярякятин е.щ.г.-и» вя «трансформа-
сийанын е.щ.г.-и».
Б магнит сащясиндя  сцряти иля щярякят едян нагили нязяр-
дян кечиряк. Бу нагилдя йаранан
електрик щярякят гцввяси ашаьыда-
кы ифадядян тапылыр
u =  xBdl (6.7)

- 49 - Шякил 6.7. Магнит сели хятляриня


перпендикулйар щярякят едян нагил
Шякил 6.7 верилмиш щала мцраъият едяк, бурада фярз едилир ки,
дювря, магнит сащясинин хариъдян гапанмышдыр
Нагил, анъаг юзц щярякят едяркян (6.7) ифадяси цмуми интеграл
цчцн ашатыдакы шякиля дцшцр.

u =    B  d  (6.8)
0

Лакин бахылан щал цчцн   B бцтцн  узунлуг бойунъа сабит


галдыьындан, асан олараг сонунъу нятиъяни аларыг:
u = B    (6.9)
Ялбятдя, яэяр  вектору Б векторуна перпендикулйар дейился, онда
векторларын уйьун компонентлярини нязярдян кечирмяк лазымдыр.
Диэяр е.щ.г.-и «трансформасийа е.щ.г-и» кими мялумдур. Яэяр
магнит сели сонунъу иля ялагядардырса, онда о, дюврядя йараныр вя
щяр щансы шякилдя замана эюря дяйишир. Дягиг олараг беля ифадя
олунур:

u=− (6.10)
dt
Бу ифадя эюстярир ки, е.щ.г.-и кямиййяти дювря иля ялагяли олан Ф
селинин замана эюря дяйишмя сцрятиня мцтянасибдир. Мянфи иша-
ряси индуксийаланан е.щ.г.-ин истигамятини нязяря алыр вя Ленс
гануну иля диктя олунур. Гейд едяк ки, дцзэцн интерпретасийа зама-
ны (6.10) тянлийи (6.7) тянлийиндян ибарят олур вя анъаг бу сябябя
эюря Максвелл тянликляриндя Фарадей ганунун «нюгтяли» формасы
рорЕ=-Б ващид вихрини тяшкил едир.
2. Магнит сащясиндя ъяряйанла ящатя олунмуш нагилдя меха-
ники гцввя тясир эюстярир. Механики гцввя, магнит сащясиндя щям-
чинин дямир (вя йа диэяр лазым эялян материала) йерляшдирил-

- 50 -
дикдя ямяля эялир (йараныр). Бу мясялянин ятрафлы изащаты
ашаьыда верилмишдир.
Енержи чевириъисинин щярякятиня эялдикдя ися, гурьунун
електрик хцсусиййятиндян йох, щямчинин бу гурьунун механики
хцсусиййятиндян асылыдыр. Гейд едяк ки, бцтювлцкдя гурьу цчцн
гцввя тянликлярини чыхармаг цчцн Лагранж тянликляриндян исти-
фадя етмяк сярфялидир.

- 51 -
6.3. Йцклянмиш нагилляр системинин потенсиал енержиси

Йцклянмиш ъисимляр системинин там потенсиал енержиси, он-


ларын йцклянмиш зярряъикляриня эюря (зярряъиклярин щяъми
сыхлыьы-  вя зярряъикляри сятщи сыхлыьы-  ) вя потенсиал- у-я
эюря щесаблана биляр. Бу щалда йцклярин щярякяти заманы
эюрцлян ишдян истифадя олунур. Бу ъцр щесаблама ашаьыдакы
ифадяйя эятирилир.
1 1
We =  udr +  uds (6.11)
2r 2s
Бурада саь тяряфин биринъи щиссяси- зярряъиклярин щяъми пай-
ланмасы иля ялагядар олан електростатики потенсиал енержи, ики-
нъи мцряккяб-зярряъиклярин сятщи пайланмасы иля ялагядар олан
потенсиал енержидир. Яэяр интеграл ифадяни уйьун чевирмяляря
мяруз галсаг, онда електрик сащя нязяриййясиндя гябул едилмиш
ишарялярля, аларыг
1
We =  E  Ddr (6.12)
2
(6.11) вя (6.12) ифадяляринин мцгайисяси мараглыдыр. (6.11) тян-
лийиндян эюрцнцр ки, енержи, анъаг зярряъикляр олан областда
пайланмышдыр, онда (6.12) тянлийиндян эюрцнцр ки, енержи, елек-
трик сащяси олан бцтцн йерлярдя мювъуддур. Щягигятян, (6.12) эю-
стярир ки, електрик сащясиндя там енержи, онун тябиятиндян асылы
олмайараг, истянилян нюгтядя сыхлыьы
0
We = E2 (6.13)
2
бярабяр олан бцтюв сащядя ейни пайланмышдыр.

- 52 -
Бу ъур мцлащизялярдя фярз едилир ки, електростатик енержи
ола биляр ки, фяза пайланмасыдыр.
Фярз едяк ки, (1,2,…, к) сыра нагилляр електрик сащясиндя йер-
ляшдирилмишдир. Тутаг ки, к нагилдя сонунъу йцк Гк, онун онун со-
нунъу потенсиалы ися Ук-дыр. (6.11) ифадясиня уйьун олараг
йцклянмиш нагилляр системи иля ялагядар там потенсиал енержи,
бярабярдир:
1
We =
2s
 uds (6.14)

беля ки, нагилляр анъаг сятщи йцкляр мювъуддур.


Бу ифадя анъаг нагиллярин узунлу бойунъа сятщи цчцн доьру
олдуьундан, онда ону ашаьыдакы кими йазмаг олар
1
We =   uds (6.15)
k 2 Sk
Лакин щяр бир нагил бойунъа потенсиал сабитдир. Бурадан беля
чыхыр ки,
1 1
We =  U k  ds = U k Qk (6.16)
k 2 Sk k 2

Хятти систем цчцн Гк йцкц, щяр бир нагилин диэяриня эюря потенси-
алына мцтянасибдир.
n
Qk =  Ck s  U s (6.17)
s

бурада Cks-к вя с нагилляри арасындакы гаршылыглы тутум; Ckк –к


нагилин хцсуси тутуму.
Алынан нятиъянин (6.16) иля бирляшдирсяк, тапарыг:
1 n n
We =  Cks  U s  U k (6.18)
2 k =1 s=1

- 53 -
Бу тутум ямсалларына эюря йазылмыш ещтийатланан енержинин
цмуми ифадясидир. Бир конденсатор цчцн йахшы мялум олан ифадя-
ни аларыг:
1
We = CU 2 (6.19)
2

6.4. Йцклянмиш нагилляр арасында йаранан гцввяляр

Инди дя йцклянмиш нагилляр систминин к нагилиня вя йа ве-


рилмиш истянилян нагилляр групуна тясирини, даща доьрусу, тясир
гцввясини тяйин едяк. Ахтарылан ифадяни виртуал иш принсипини
тятбиг етмякля алмаг олар.
Бу принсип енержинин сахланмасы ганунун диэяр садя формули-
ровкасы олмагла, бу щалда тясдиг едир ки, яэяр нагиллярдян бири
щяндяси мящдудлуьуна эюря кичик йердяйишмя йериня йетирирся,
онда бу йердяйишмя ярзиндя електрик енержиси еля дяйишяъякдир
ки, бцтцн мянбялярдян йаранан енержи артымларынын ъями меха-
ники ишя бярабяр олаъагдыр. Бу механики иш, системин контур цзря
вя йа груп контурлар цзря йердяйишмя заманы эюрдцйц иши+ елек-
трик йыьымларындакы енержи иткиляринин ъями+ енержи иткиля-
ринин ъяминя бярабяр олаъагдыр.
Рийази форма буну беля йазмаг олар:

SW = SWmex + SWe + итэиляр (кифайят гядяр кичикдир) (6.20)


Сонра гейд едяк ки, бцтцн виртуал йердяйишмя ярзиндя електрик
гцввяляринин яксиня апарылан механики иш ашаьыдакы мцнаси-
бятдян тапылыр:

- 54 -
SWmex = f r S r (6.21)

Бу имкан верир ки, (6.20) ясасында йазаг:


Wmex We
fr = − (6.22)
r r
Инди гейд едяк ки, виртуал йердяйишмя ики мцхтялиф цсулла йери-
ня йетириля биляр: сабит йцкдя вя сабит потенсиалда. Эюстяряъяйик
ки, виртуал йердяйишмя заманы йаранан гцввяляр истянилян нюв
мящдудиййятдя ейни галаъагдыр.
Сабит йцкдя. Бу щалда фярз едилир ки, виртуал йердяйишмя
сабит йцкдя баш верир, бурадан беля чыхыр ки, гярарлашмыш са-
щяни енержи иля тямин едян мянбяляр йерини дяйишир. Бу билава-
ситя (6.22)-дян алыныр:
We
fr = − (6.23)
r Qk =const

Бу ифадядян эюрцнцр ки, гцввя сабит йцкдя йердяйишмя заманы


електрик енержисинин азалма сцрятиня бярабярдир. Бу ифадяни
(6.16)- иля бирляшдирсяк, аларыг:
n
1 U
f r = − Qk  k (6.24)
k =1 2 r

- 55 -

Вам также может понравиться